Patrasadupadesh Part 2

Author(s): Buddhisagar
Publisher: Adhyatma Gyan Prasarak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008630/1

Page #1

Page #2

શ્રી. બુદ્ધિસાગરસૂરિ રથમાલા ન દ મણકે शाबविशारद जैनाचार्य योगनिष्ठ श्रीमद्
बुद्धिसागरसूरि विरचित.
એ ત્રણ્ય પ્રદેશ
ભાગ ૨ જે.
સંભાવિત જનગૃહસ્થની સહાયથી.
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર
શ્રી અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રસારક મંડલ હા. વકીલ મોહનલાલ હિમચંદભાઈ
યુ. પાદરા
પ્રથમ આવૃત્તિ. વીર સં. ૨૪૪૯ વિક્રમ સં. ૧૯૭૯
પ્રત ૧૦૦૦ સન ૧૯૨૩
:: An
કિંમત રૂ. ૧-૮-૦.

Page #3

33333333388
કંથ મળવાનું ઠેકાણું. વકીલ મેહનલાલ હિમચંદભાઈ
મુ. પાદરા (ગુજરાત) ગાંધી આત્મારામ ખેમચંદ
ocQO XXXXXXજક
મુ. સાણંદ. (ગુજરાત)
“વસંત” મુદ્રણાલયમાં ચીમનલાલ ઈશ્વરલાલ મહેતાએ મુદ્રાંકીત કર્યું
રાયપુર શામળાની પોળ પાસે અમદાવાદ.

Page #4

નિવેદન
અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રસારક મંડળ તરફશી શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગર ગ્રંથમાળાનાત્રેસઠમામણુકાતરીકે આ પત્રસદુપદેશ ભા–૨ કે જેના રચનાર શાસ્ત્રવિશારદું જૈનાચાર્ય યોગનિષ્ઠ-શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી સૂરીશ્વરજી છે. આ ગ્રંથની અંદરના પત્રે જુદા જુદા પ્રસંગે જૂદી જુદી વ્યક્તિઓ પર અધિકાર પ્રમાણે લખવામાં આવેલા છે. જે ખરેખર વાંચકોને વિચારણીય અને મનન કરવા યોગ્ય છે. તેમાં બતાવેલા વિચારાનુસાર પિતાનું જીવન વ્યતીત કરવામાં આવે તે મનુષ્યને જીવનમાં ઘણા જ લાભકારક છે એટલું જ નહિ પણ અનુક્રમે મુક્તિ માટેના પંથે લઈ જનારા છે. પત્રની અંદરના વિચારે અનુભવગમ્ય સ્વપનતિસાધક છે. વિશ્વમાં સંતપુરૂષની પ્રવૃત્તિ વિશ્વજનના કલ્યાણ કરવાના હેતુથી જ થાય છે. જેની જેવી દષ્ટિ તેવું તેને લાગે છે એ ન્યાયે જે સજને વાંચશે તે તેને લાભકારક થશે. ગુરૂશ્રીના પત્રોથી અનેકભવ્યજનોને લાભ થાય છે અને થાય છે. ગુરૂશ્રીના પુસ્તકે જ્યાં ત્યાં પ્રેમથી વંચાય છે, કારણ કે તેની અંદરના ભાવે દરેકને સરળ રીતે સમજી શકાય તેવા છે. તેમના લખેલા પત્ર આત્માના સહજસુખમાં લઈ જનારા છે. તેમના પત્રોમાં વિશેષ ખૂબી તે એ છે કે બાહ્યના મનુષ્ય જ્યારે બાહ્યસ્વરા
જ્ય માટે મથન કરે છે ત્યારે ગુરૂશ્રીએ આત્માના સ્વરાજ્ય ભણી લોકોને વાળવા કેટલે કટીબદ્ધ પ્રયત્ન સેવ્યો છે તે વાંચનાર સમજી શકશે. આ ગ્રંથ અથથી ઇતિ સુધી વાચવાની દરેકને ભલામણ

Page #5

કરું છું એટલું જ નહિ પણ વાચીને વિચારી મનન કરી તદનુસાર યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિ કરવાની ભલામણ કરું છું. ગુરૂશ્રીના ગ્રંથો અધ્યાત્મજ્ઞાનરસથી વિભૂષિત છે. મંડળ સસ્તી કિંમતે પુસ્તકને પ્રચાર કરે છે, અને તે ધનવંતેની સહાયથી જ કરી શકે છે. જે જે બંધુઓએ આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ કરવા સહાય આપી છે, તેઓને અંતઃકરણથી ધન્યવાદપૂર્વક આભાર માનવામાં આવે છે અને ભવિષ્યમાં આવા ગ્રંથો પ્રસિદ્ધ કરવા સહાય આપ એમ ઈછાય છે. આ ગ્રંથ સં. ૧૯૦૯ ની સાલમાં બહાર પડે છે. આ ગ્રંથમાં જૂદા જૂદા પ્રસંગે લખેલા પત્ર દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. સજ્જનો હંસ ચંચુવત્ સારગ્રહણ કરશે પણ દુર્જની પેઠે કાકવૃત્તિ નહિ ધારણ કરે એમ ઈચ્છી વિરમું છું.
વિ. સંવત ૧૯૭૯
ભાદરવા સુદિ ૧
ૐ શ્રી ગુરૂ શાંતિ. લે. આત્મારામ પ્રેમચંદ સાણંદ. શ્રી અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રસારક મંડલ
તથ્રી.

Page #6

>િ
>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
વિજાપુર
- આ પત્ર સદુપદેશ ભા. ૨ માં નીચે જણાવેલ બંધુઓએ સહાય આપી છે. તેમની નૈધ ધન્યવાદપૂર્વક લેવામાં આવે છે. અધ્યાત્મ જ્ઞાનના પ્રથે જૈન સમાજમાં ફેલાવવાની ખાસ જરૂર છે અને તેની જરૂરીયાત શ્રી અધ્યાત્મજ્ઞાનપ્રસારકમંડલ બંધુઓ સહાય કરી કેટલેક અંશે પૂરી પાડે છે. આ ગ્રંથ છાપવામાં અને છપાવવામાં જે બંધુઓએ દ્રવ્યની સહાય આપી છે તેઓને ધન્યવાદ આપવામાં આવે છે.
અને ભવિષ્યમાં તેવા ગ્રંથો છપાવવા સહાય આપશે એમ ઈચ્છાય છે. ૪૦૧ શા. જેસીંગભાઇ રવચંદભાઈ ૪૦) શા. જેસીંગભાઈ રવચંદભાઈના એક સગા તરફથી
હા. લલુભાઈ કરમચંદ. વિજાપુર ૬૦) શા. જગજીવનભાઈ પરાગજીભાઈ હા. મુલજીભાઈ
જગજીવનભાઈ. મુ. માંગરોલહાલ (મુંબાઈ ૩૦૮) શ્રી માણસાના સંઘ તરફથી હા. હાથીભાઈ મુલચંદભાઈ મુ. માણસા ૧૦૦) ભાખરીયા–મેહનલાલ નગીનદાસ
મુ. મેહસાણું. ૭૫) શા. મણીલાલભાઈ બબલદાસની કંપની. | મુ. મેહસાણા. ૫૦) પટવા. ભીખાભાઇ ઠાકરશીભાઈ
મુ. મેહસાણ. ૩૦) ભાખરીઆ. બુલાખીદાસ ગોકળદાસ
મુ. મેહસાણા. ૧૫૧) શેઠ. ડાહ્યાભાઈ મગનલાલ.
પુંધરા ૨૦૦) શા. હીરાચંદ કૃષ્ણાજી હા.છનાલાલ હરગોવીંદ માણસા તથા મા પુના. ૫૦૧) શેઠ. દેવીદાસભાઈ પિમાભાઈ. મુનિમહારાજ
શ્રી ઉત્તમસાગરજીની દીક્ષા પ્રસંગે મુ. મુંબાઈ Aી ૧૯૧૬)
ઉપરની વિગતે આ ગ્રંથ છપાવવામાં મદદ મળી છે. આ પ્રમાણે આ પુસ્તકના પ્રસિદ્ધ કરવા અર્થ જૈનબંધુઓએ. દ્રવ્ય સહાય આપી છે. ભવિષ્યકાળમાં આવા અનેક ગ્રંથ પ્રકટ કરવામાં તેઓ સહાયક બને એમ અંતઃકરણની ઊંડી લાગણીથી ઈચ્છવામાં આવે છે. ૩૪ શ્રીગુરૂાલિક
લે. અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રસારક મંડળ તરફથી.
વકીલ. મોહનલાલ હિમચંદભાઈ સંવત ૧૯૭૯
| મુ. પાદરા ભાદ્રપદપૂર્ણિમ્રા. ૧૫ |
અને સરૂ ચરણે પાસક આસારામ ખેમચંદ મુ. સાણ.

Page #7

oooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo Oooooooooooooooooooooooooooo
વિજાપુરવાસી
શેઠ જેસંગભાઇ રવચંદ કંકુચંદનું જીવનચરિત.
Oચ્છ
oooooooooooooooooooo ooo IOI
O
શેઠ કકચંદ બહેચરના વડવાઓને ઈતિહાસ ထထထထထထထထထထထထထထထထထထထထထထထထထ။
જેન શેઠ કંકુચંદ બહેચરના વડવાઓ અસલ મારવાડમાં ભિનમાલ નગરમાં રહેતા હતા. લાડલના મહાત્મા વહીવંચા (ચૈત્યવાસમાંથી ગૃહસ્થ કુલ ગુરૂ તરીકે ઉતરી આવેલા) પ્રખ્યાત છે, તેમની ગાદી પર મણિલાભ હીરાચંદ તથા હાથીચંદ છે. મણિલાલની પ્રાચીન વહીમાંથી નીચે પ્રમાણે પેઢીઓ ઉતારી છે.
૧ રાજા જશવંતસિંઘ ૯ રાજા કલ્યાણસિંહ ૨ રાજા અભયસિંહ ૧૦ રાજા મદનસિંહ દ રાજા કરણસિંહ ૧૧ રાજા જુવાનસિંહ ૪ રાજા મદનસિંહ ૧૨ રાજા પ્રતાપસિંહ પ રાજા અર્જુનસિંહ ૧૩ રાજા અદેસિંહજી ૬ રાજા ભભુતસિંહ ૧૪ રાજા મદારસિંહજી ૭ રાજા અલમલસિંહ ૧૫ રાજા અદ્ભુતસિંહજી ૮ રાજા રાજામલસિંહ ૧૬ રાજા પંચબાણજી
સેળમી પેઢીએ આવેલ પંચખાણજીથી તેમની પેઢીને વિશેષ ઈતિહાસ માલુમ પડે છે. ઉપરના રાઅઓનું ગૌતમ ગોત્ર-સૂર્યવંશ અને ગોત્રદેવી અંબિકા હતી. રાજા પંચબાણજીના ગુરૂશ્રી પૂર્ણિમા છીય થી પધદેવ સૂરિ હતા. સં. ૧૧૧ માં પંચબાણજી જમ્યા હોય વા રાજ્ય યે થયા હોય એમ પેઢીનામાથી અનુમાન થાય છે. પવદેવસૂરિના બોધથી શ્રીપંચબાણે શ્રાવકનાં વ્રત ઉચ્ચર્યાં હતાં, અને તેમને વીશાશ્રીમાલી

Page #8

તરીકે ક્ષત્રિયવર્ગ માંથી દાખલ કર્યો–અગિયારમા સૈકામાં (બારસે’ની સાલમાં) થી માનતુંગસૂરિના એક શિષ્ય પદ્મદેવસૂરિ નામના થયા તથા એક નારાચંદ સૂરિના શિષ્ય અને શ્રીતિલકસૂરિના શિષ્ય પદ્મદેવસૂરિ થયા-પદ્મદેવસૂરિએ સિદ્ધસેન-દિવા કરના રચેલ લબ્ધિપ્રપચ ગ્રન્થ પર લબ્ધિપ્રપ ચ પ્રમેાધિકા નામની લઘુ ટીકા રચી છે. તથા ચેાગરહસ્ય નામના ગ્રંથ તેમણે રચ્યા છે. પૂર્ણ માગચ્છીય પટ્ટાવલિની પ્રાપ્તિ થતાં તેના વિશેષ નિર્ગુણૢય થાય તેમ છે. રાજા પાંચમાણુજીને અગિયાર રાણીએ હતી. દશ મહેતા હતા. રાજા પંચમાણે ભિન્નમાળમાં વસનાર ખાર હજાર છસે પાંત્રીશ જૈનાના ઘેર લ્હાણું કર્યું. તેમાં પ્રતિ ગૃહે એક સુવણુ મહાર, એક પાંચ શેરની થાળી અને એક લાડવા એ પ્રમાણે લ્હાણી કરી. તેણે. જૈનધર્મની સારી રીતે પ્રભાવના કરી.
રાજા પાંચમાણુની પદ્માવતી રાણીના ઉદરથી પદ્મસિહુના જન્મ થયા, રાજા પદ્મસિંહની ભાર્યાં પ્રેમલાદેવીથો ખેતાક પુત્રના જન્મ થયા. ખેતાકના વખતમાં ભિન્નમાલમાં યુદ્ધ થયું હાય તેમ જણાય છે. કારણ કે ખેતાકે ભિન્નમાલના ત્યાગ કર્યો અને તે વટપદ્ર ( વડાદરા ) માં આવ્યા. વડાદરામાં ખેતાસિંહૈ આવન જિનાલયવાળું મહાવીર પ્રભુનુ` દેરાસર બધાવ્યું અને તેણે આગમાને લખાવવામાં પાંચ લાખ રૂપૈયા ખર્ચ્યા. ખેતાની સાર્યા અનેવરીના પુત્ર સામરાજ થયા. વડાદરામાં રાજ્યવિરાધ થવાથી તેએ ત્યાંથી નીકન્થા અને વિસનગરમાં આવી વસ્યા. સામરાજના પુત્ર ભીમા અને સુના એ બે થયા. તેમાં સુના, સંતતિના કારણે જૈન ગૃહસ્થ કુલગુરૂનાવચન પ્રમાણે દેવીના આદેશથી દશાશ્રીમાલીની કન્યા પરણ્યા, ત્યારથી તેમને વંશ દશાશ્રીમાલી તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. વિ. સં. ૧૨૮૦ લગભગમાં વસ્તુપાલે અને તેજપાલે પાટણુમાં ચારાથી જાતના વાણિયાની ન્યાત કરી. તેમાં વસ્તુપાલ અને તેજપાલના પક્ષમાં

Page #9

રહી. જે ન્યાતમાં જન્મ્યા તે જણા કહેવા અને જે ન જમ્યા તે વીશા કહેવાણા. વાણિયાની બીજી પણ નાતેમાં આવા અનેક કારણથી દશા અને વીશાના ભેદ પડયા છે.
શેઠ મુનાના પુત્ર દેવો, રાણે, સલિંગ, વીકા અને નાના એ પાંચ થયા. દેવાના પુત્ર જેટા અને સેમલ થયા. જેટાના પુત્ર સરઘણ, સાંડા અને વિક્રમ એ ત્રણ થયા. સર વણના પુત્ર માંડક અને ભટુ થયા.
સં. ૧૩૮૫ ની સાલમાં વિસનગરમાં જેટાના પુત્રએ શ્રી પાર્શ્વનાથનું દેરાસર બંધાવી સાત લાખ રૂપૈયા ખચ્ય. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમાની ગુરૂ શ્રીદેવસાગરસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી.
શેઠ માંડકના પુત્ર ભીમા. શોઠ ભીમા નાથા-પુત્ર રૂપા કકુચંદના પુત્રો-૫
શેઠ હાપા
રાજુવા
શેઠ કરમશી
જગમાલ,
૧ રવચંદભાઈ સ્વ. સં ૧૯૪૯ ર ઘભભાઈ રૂ૧૯૬૩ ૩ મગનલાલ , જવ ૧૯૭૩. ૪ બાદરભાઈ સ્વ. ૧૯૫૮ પ ઉમેદભાઈ વિદ્યમાન છે.
શેઠ નાનંગ
મંગલજી
શેઠ પાસા
શેઠ નાથા
પ્રતાપ રવચંદભાઈના જેસંગભાઈ સ્વર્ગસ્થ
પુત્ર સ્વ ૧૯૭૮ કીશર ઘેલાભાઇના બાલ
1 ચંદ પુત્ર વટ ૧૯૭૭-સ્વસ્થ કરમચંદ
બહેચર
કંકુચંદ - હાપા વા તેના પછીના વંશજો વીસનગમ્માંથી સાબરમતીના કાંઠા પર આવેલા ઘાંટુમાં આવીને વસ્યા. ઘાંટુને સ. ૧૮૪ર ની લડાઈમાં નાશ થયો ત્યારે રાજવા એક ઘાંટુને ત્યાગ કરીને જૂના

Page #10

.
"
સ'ધપુરમાં આવીને વસ્યા. માટૅકના વશમાંના કેટલાક લેલ પાસેના ડેચા ગામમાં જઇ વસ્યા છે. તે હાલ વિદ્યમાન છે. સ. ૧૮૫૫ ચૈત્ર વદ બીજે કીશાર શેઠે સધપુરથી સ ધદ્વારા સિદ્ધાચલની યાત્રા કરી. સ. ૧૮૭૩ માં કીશાર શેઠે તાર ંગાજીના સંઘ કહાડયે. સાં. ૧૮૭૪ માં ચૈત્ર શુદિ ૧૪ ચૌદસે મૂલ નાયક ચંદ્રપ્રભુને શેઠ કીશારે ગાદીએ બેસાડયા, તે વખતે મલુશ કીશેારે , ૧૦૧ ચડાવે લીધા હતા. હાલ સંઘપુરના કેટલાક વૃદ્ધ પુરૂષા કહે છે કે ચંદ્રપ્રભુની પ્રતિમા ઘાંટુથી લાવવામાં આવી હતી અને હાલ જૂના સધપુરના દેરાસરમાં જૂના લેખનાં એ પાટીયાં છે તે પણ ઘાંટુથી લાવવામાં આવ્યાં હતાં અને ઘાંટુમાંથી તે છે લેખનાં પાટીયાં વિજાપુરમાં ચિંતામણિના દેરાસરમાં લાવવામાં આવ્યાં હતાં પણ તેના તપાસ કરતાં એકનો પત્તો લાગતા નથી. ઘાંટુથી શ્રીસંભવનાથની પ્રતિમાને વિજાપુરમા કુંથુનાથના દેરામાં લાવવામાં આવી છે. સ. ૧૯૨૪ લગભગમાં જૂનું સંઘપુર પાણીની રેલમાં તણાયું પછી નવું સધપુર વસ્યું. જૂના સંધપુરમાંથી ચંદ્રપ્રભુની પ્રતિમાને નવા સધપુરમાં લાવવામાં આવી. હાલ સંધપુરના દેરાસરમાં ૬૬ àાકથી ૧૧૫ ક્ષેાક સુધીનાં એ પાટીયાં છે. તે લેખના ઉતારા વિજાપુર વૃત્તાંતની પ્રસ્તાવનામાં કરવામાં આપ્યા છે, શેઠ કીશાર પ્રતાપે વિજાપુરના ચિંતામણના દેરાસરમાં શાંતિનાથની પ્રતિમાં પધરાવી, તથા એ નવકારશીઓ કરી. સ. ૧૮૬૨ માં વૈશાખ શુદ્ધિ ત્રીજનાં જ શેઠ કીશારના વસ્તાર વિજાપુરમાં આવી વસ્યું. સં. ૧૮૮૮ ના ફાલ્ગુણ શુદ્ઘિ બીજના રાજકરમચંદભાઇએ દીક્ષા લીધી, તેમનું નામ કીતિ વિમલ પડયું, તે વખતે નવકારસી થઇ તેમાં એકેક નવકારશીમાં ખેતાલીશ મહુ ઘીના શીરા વચ્ચે. એ ભાસનુ તપ કરીને કીતિ વિસલજી ત્રગમાં ગયા, શેઠ કરમચંદ કીશારના પુત્ર શેઠ બહેચર થયા અને તેના પુત્ર કુંદ થયા.. શ્રીમાલીવાડામાં કીશેાર શેઠના વસ્તાર સ. ૧૮૬૨ થી આવ્યો, તેને હાલ સે વ અને ઉપર અઢાર વર્ષ થયાં છે.

Page #11

૧૦
શેઠ જેસંગભાઈને જન્મ - વિજાપુરમાં શ્રીમાલીવાડામાં શેઠ કંકુચંદ બહેચરનું ઘર છે. કંકુચંદ શેઠની પત્નીનું ખુશાલબાઈ નામ હતું. તેની કુખથી રવચંદ, ઘહેલાભાઈ, મગનલાલભાઈ, બાદરભાઈ અને ઉમેદભાઈ એ પાંચ પુત્રને જન્મ . કંકુચંદ અને ખુશાલબાઈની જેનધર્મપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા હતી. તેઓ બન્ને ઈષ્ટદેવ ગુરૂ અને ધર્મનું આરાધના કરવામાં સદા તત્પર રહેતા હતાં. સાધુએનું વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરવા માટે કંકુચંદભાઈ દરરોજ જતા હતા. જેનધર્મની તે બનેમાં હાડેહાડ શ્રદ્ધા હતી. કુદેવ, અને કુધર્મની માન્યતાથી સદા ર રહેતા હતા. શુભકથી સુખ અને અશુભ કર્મથી દુઃખ થાય છે એવી શ્રીવીરપ્રભુની વાણીની શ્રદ્ધાથી તેઓ રંગાયા હતા. તેમણે જગતના અનેક અનુભવ લીધા હતા. દુઃખ અને સુખના દિવસની દશામાંથી તેઓ પસાર થયા હતા. સર્વ છની દયા પાળવામાં તેઓ બને સદા તત્પર રહેતા હતા, શ્રી જીતેન્દ્રપ્રભુની ભક્તિ કરવામાં તેઓ ઘણે સમય વ્યતીત કરતા હતા,
સં. ૧લ્ય૩ ના વૈશાખ સુદિ ૧૫ મે શેઠ જેશીંગભાઈને જન્મ થયો હતે તેમણે ખરી કેળવણી વિજાપરમાં જ લીધી હતી મુંબાઈ જઈ પોતાના પિતાને ધંધે ઝવેરાત હતું તેથી ઝવેરાતની દલાલીને અનુભવ લઈ દલાલી કરતા હતા. સં. ૧૯૪૮ ની સાલમાં પેઢામલીની બાઈ દીવાળીની સાથે લગ્ન થયું હતું.
શેઠ જેશીંગભાઈને પ્રભુપૂજાવ્યાત્રા અને જીવદયા તરફ ઉત્તમ પ્રેમ હતે. એક સમયે જીવરક્ષામાટે જીવના જોખમે પિઢામલીમાં ગાયે બકરાં બચાવ્યાં હતાં.
યાત્રાએ. તેઓએ પાલીતાણાની ૧૭) વખત યાત્રા કરી હતી એક વખત નવાણું યાત્રા કરી હતી તે પ્રસંગે નવકારશી જમાડી

Page #12

૧૧
હતી–દીવાળીખાઇને એક વખતે પર્યુષણમાં અઠ્ઠાઇ કરાવી હતી, અને નવકારશી જમાડી હતી. કેશરીઆજીની યાત્રા પાંચ વખત કરી હતી. અંતરીક્ષજીની ૨ બે વખત કરી હતી. પંચતીર્થીની ર વખત કરી હતી. તેઓની ધર્મશ્રદ્ધા અને ગુરૂભક્તિ ઘણી સારી હતી. તેના સ્મરણાર્થે આ ગ્રન્થ પ્રગટ કરવા રૂ. ૪૦૧ ની ખાઈ દીવાળી એને સહાય કરી છે.

Page #13

पत्रसदुपदेश भाग बीजो.
प्रस्तावना.
શ્રી પંચપરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરીને તથા શ્રી સંઘને નમન કરીને પત્રસદુપદેશ સંબંધી કિંચિત્ વક્તવ્ય લખું છું. છસ્થદષ્ટિએ પત્રો લખતાં જેનશાસ્ત્રોથી કંઈ વિરૂદ્ધ લખાયું હોય એમ ગીતાર્થોની દષ્ટિએ દેખતાં બનવા એગ્ય છે તેની પ્રથમથી સંઘની આગળ માફી માગું છું અને જે કંઈ જેનશાસ્ત્રોની વિરૂદ્ધ લખાયું હોય ત્યા જ્યાં મતિષથી વિરૂદ્ધ લખાયું હોય તે ગીતાર્થો સુધારશે એમ બેહસ્તોડી નમીને પ્રાર્થ છું,-પત્રો જેના પ્રતિ જેવા આશયથી લખવામાં આવ્યા હોય તે ધ્યાનમાં રાખીને પત્ર વાંચવા જોઈએ. વ્યવહારનય અને નિશ્ચયનયની દષ્ટિ ધ્યાનમાં રાખીને પત્ર વાંચવા જોઈએ. એકાંત વ્યવહારનય વાદીને નિશ્ચયનયનું જ્ઞાન આપવાને તથા એકાંત નિશ્ચયવાદીને વ્યવહાર નયમાં સ્થિર કરવા માટે જે પત્રો લખાયા હોય તે સજને એ દષ્ટિને ધ્યાનમાં વાંચશે. કેટલીક બાબતેને સાત નયનેની અપેક્ષાએ દર્શાવવામાં આવી છે. આત્મારૂપ મહાવીરનું સ્વરૂપ

Page #14

એક પત્રમાં જણાવ્યું છે તે સાતનની દષ્ટિએ જણાવ્યું છે. સિદ્ધાચલાદિ તીર્થની યાત્રા સંબંધીના પત્રમાં પણ અનેકનયનાં દષ્ટિબિઓન સાક્ષા રાખીને ઉપદેશ લખવામાં આવ્યું છે. કેટલાંક યંત્રમાં કઈ બાબતને મુખ્યતા આપવામાં આવી છે; જેજે શ્રાવકે વગેરેપર પત્ર લખવામાં આવ્યા છે તે સર્વે અમારી આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તનારા ભક્ત છે એવું કેઈએ ન સમજવું. જેઓએ અમારા પત્રો લખ્યા તેઓ પર પત્રો લખવામાં આવ્યા એટલું જ સમજવાનું છે. હાલમાં વા ભવિષ્યમાં તેનામાં વિચાર પરિવર્તનો ગમે તેવાં થાય તે કંઈ મારે જોવાનું નથી, મેં તે જૈનશાસન સેવા ધર્મકર્તવ્યની ફજેને પત્ર લખી અદા કરી છે તેટલું જ લક્ષ્યમાં રાખી પ્રવૃત્તિ કરેલી છે. ગુણાનુરાગી મનુષ્યો ગુણ દૃષ્ટિથી પત્રોમાંથી જે કંઈ સત્ય શુભ ઉપાદેય હશે તે ગ્રેડશે અને મને જાણશે અને હેયનો ત્યાગ કરશે. ત્રસદુપદેશ પ્રથમ ભાગ છપાવતાં પ્રથમના કેટલાક પત્ર મળી આવ્યા નહોતા તે બીજા ભાગમાં છપાવ્યા છે અને હવથી જે કંઈ પત્રો લખેલા મળી આવશે વા જે કોઈ બાકી છે તે ભવિષ્યમાં છપાશે. ગીતાર્થસજજને જે કંઈ આ બાબતમાં સૂચનાઓ આપશે અને જૈનશાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ જે કંઈ લખાયું હોય તે જણવશે તે દ્વિતીયાવૃત્તિમાં સુધારો વધારે કરવામાં આવશે અને તે સાથે તેઓને ઉપકાર માનવામાં આવશે, હું તે શ્રીસંઘને અણુસમ સેવક છું તેની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવાને મારો આત્મા સદા તૈયાર છે. શ્રી જૈનશાસનની તથા સંઘની મારા અધિકાર પ્રમાણે ઉપદેશ લેખ વગેરેથી સેવાભક્તિ કરવામાં અઇ જવું તેથી જ હું મારા આત્માની શુદ્ધિ માનું છું.
જૈન શાસ્ત્રોની વિરૂદ્ધ કંઈપણુ મંતવ્યમતભેદ પન્થની હષ્ટિથી હું જ્યારે છું એવું પૂજ્યપાદમુનિવરગીતાર્થો વગેરે ધ્યાનમાં રાખીને ગ્રેન્થોને વાંચે અને હવે સંઘની ધર્મની સેવાભક્તિમાં સહાયક બને એવું સદા ઈચ્છું છું. જૈનશાસ્ત્રોના મંત્રમાં મારી પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે. જેનશાસ્ત્રોના મંતવ્યને

Page #15

૧૪
સમજાવવા અને જેનશામાં નાસ્તિક બુદ્ધિવાળા જેઓ થયા હોય તેઓને આસ્તિક બનાવવા માટે ખાસ મારી પ્રવૃત્તિ છે એમ ગુણાનુરાગી ગીતાર્થ સજને વિચારશે તે તેઓ સમ્યગ દૃષ્ટિથી મહને સહાયક થશે. સમ્યગ્દષ્ટિવાળા આત્મામાં નંદિસૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે એટલીબધી શક્તિ ખીલે છે કે તે મિથ્યાત્વ શાસ્ત્રાને પણ સમ્યગરૂપે પરિણમાવી શકે છે તે મારાથી લખાયલા પત્રોના ભાવાર્થને તેવા જેને સમ્યગુરૂપે પરિણામ આવે એમાં કંઈ આશ્ચર્ય નથી. મિથ્યાત્વીજી તે સવળાને પણ અવળું માને છે તેથી તેઓ સવિચારેને દ્વેષબુદ્ધિથી તથા મિથ્થાબુદ્ધિથી અવળા પરિગુમાવે અને તેઓ અવળારૂપતે પત્રને જાહેર કરે તેમાં મિથ્યાત્વ બુદ્ધિને જ દેષ છે, મારા હૃદયના શુદ્ધભાવે છે અને લખ્યા છે તેથી હુને તે આત્મશુદ્ધિ થવાની ધારણા છે અને અન્યવાચકોને સર્વપત્રો આત્મશુદ્ધિમાટે સવળા પરિણામ એમ જિનેશ્વરને પ્રાર્થ છું.
हत्मेत्येवं ॐ अर्हमहावीर शान्तिः । ३) સંધ સેવક મુ. વિજાપુર, સં. ૧૯ ભાદ્રપદ શુકલ પંચમી.) બુદ્ધિસાગર

Page #16

૧૫
પત્ર
૨૫
અનંત
એ સદુપદેશપત્ર ભાગ-ર જાનું શુદ્ધિપત્રકમ. લીટી અશુદ્ધિ શુદ્ધિ યનાથી
ક્ષમાપનાથી ક્ષેમાનો
ક્ષમાપના
અનંત અબાધત
અબાધિત ૨૪ ધ્યાના
ધ્યાતા પરમેનિષ્ઠ
પરમેષ્ઠિ
માં ૧૧૭૭
૧૯૭૧ દ્વષાદિક દ્વેષાદિક
દષ્ટિએ શંકા
T
૨૪
મા
૪૧
૪૩
૪૩
શકા
નથી
Ye
પર
૧૯૭૭) વિચારવા શુપ્રાત્મ ગા સરછ ઝીવાર દશ
૧૭૪ જેઠ વદિ ૧૨
વિચરવા શુદ્ધાત્મ ગરછ સમ ઝાઝીવાર દશા
૧૭૫
૭૭
૨૪
એને
સાધન
સાવંત
૭૮.
જાણ
જાણું પાળવું બાહ્ય
પામવું
૮૫
સ્થિર
બાહ સ્થિરતા

Page #17

પત્ર
૮૮
૯૨
૯૩
૯૭
૧૦૦
૧૦૦
૧૦૫
૧૧૧
૧૧૧
૧૧૨
૧૧૮
'
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૮
૧૩૧
૧૩૯
૧૪૧
૧૪૪
૧૪૪
૧૫૨
૧૫૪
૧૫૮
૧૬૦
૧૬૦
૧૯૨
લીટી
૩૧
૧૦
*$__
૧૨
૧૩
૩૧
૧૨
.
૧૧
૪
૨૯
૧૯
૨૦
૨૩
ર૦
૧૬
૧૨
૧૬
૪
૫
૨૯
૨૫
*
૧૬
અર્થાદ
વધ્યાં
દૂષ
તેને
રાખશે
હતી
શકાતા
યૂનતા
નિર્દે
અતવિ
બ્રહ્મચર્ય
વ્યભિચારા
વ્ય
ચતુર્દશ
અતિ
શુદ્ધિ
સહ
આય
परक
પ્રગટી
મુદ્રાલ મના
ધાતિ
મેળળવું
મુખ્યબ્ધિ શાસ્ત્રો
સત્તાએ.
હું નિરધારશે.
શુદ્ધિ
વધ્યા
દ્વેષ
તેઓ
રાખશે
છે
શકાતા
ન્યૂનતા
નિર્દે
અંતર્ભાવ
બ્રહ્મચર્ય પણું વ્યભિચારા
દ્રવ્ય
ચતુર્દ શ
ઐતિ
શુદ્ધિ
સિદ્ધ
એમાં
पूरक
પ્રગટતી
પુષ્ટાલ ભન
યૌતિ
મેળવવું.
બુદ્ધયન્ધિ
શાસ્ત્રો
.
અ
નિરધારશે

Page #18

પ
અશુદ્ધિ
યુતિ
૨૧૮
૨૨૨ ૨૨૩ શક્તિ
૨૧૯ ર૨૯ ૨૩૮ ૨૩૯
૨૧૮ ૨૧૯ શક્તિ જેને કાય
એ
ચકાય
૨૪૬
સત્તાએ આત્મ
साहर्ण
૨૫૨ ર૬૬ ૨૬૮ ર૭૦ ર૭૭ ૨૮૧ ૨૯૨
મામ સાદૂન चौ સંધિ શવ तीय નથી
સ
ય
तीचे
વતી
વતી
૩૦૦
૩૦૨
૩૦૩
લોક પરિણામે
પરિ છે મનને
મન આત્મિક
સાત્વિક ગુણેને ગુણેના ચિંતવને ચિતાપગ ચિત્તેપગે
૩૦૪
૩૨૭ ૩૩૦ ૩૪ ૩૨૮
૩૩૯
૩૪૦ ૩૫૫
માત્મા सक्ति
દવામાં ભાવના શ્રતિ આત્મા
આત્મામાં सगति ખેડવામાં આવે
ભાવના શુ ત આત્માની
a

Page #19

પત્ર
૩૦૨
સુર
૩૭૭
૩૯૦
૩૯૫
૩૯૬
૩૯૭
૪ર૧
૪૩
४२७
૪૩૦
૪૩૦
૪૩૨
૪૩ર
૪૩૯
૪૪૦
૪૪
૪૪૪
૪૪૮
૪૪૯
૪૫૦
૪૫૩
પર
૪૭
૪૬૨
૪૬૩
૪૩
૪૫
ટીકી
કર
૭૨
૧૧
૧
૨૦
૩૧
૨૪
૧૧
૧૬
૧૪
૧૭
૨૧
૧૮
૯
પ
૧૧
૧૯
*ZNANE Z2
૧૪
૧૫
૧૮
૧૦
૧૮
૧૫
૧૫
૧૩
૧૮
અદ્ધિ શાસ્ત્રાને
ભણવી
ચાલા
શકે
કરતાં
કાયા
યુએલ
વગેરે
જેના
પેાતાના
જના
પાળીન
ટાકા
જના
મ
આત્માનંદ
રાષ
તયાર
કરી
દ્વેષ
શક્તી
અન્ય
શ્રસે
રાષ
યાના
ક્ષતિ
એવા
हा
શુદ્ધિ
શાસને
ભણાવી
શાસ્ત્રો
શકે એમ
પણ પ્રભાવક
કાર્યો
ચએલ
વગેરેથી
ના
પેાતાના
જેના
પાળીને
લાકા
જૈનો
ધ
માત્માનંદ
રાગદ્વેષ
તૈયાર
રી હાય
દ્વેષ
શક્તિ
એકય
થો
રાગદ્વેષ
દયાની
શાન્તિ
એવી
ग्र

Page #20

પુત્ર
૪૬૮
૪૯૨
૪૨
૪૯૬
૨૦૧
૧૦૩
૫૦૬
૫૦૮
પર
૫૧૬
૫૧૯
૫૦
૫૨૮
૫૩૨
૫૩૯ ૧૪૦
ટીટી
પ
1
૨૩
૧૧
८
૧૪
..
૨૬
8 % ૭ ઢZee
૧૯
અદ્ધિ
મ
ને
સુખ
સઘ
કખીલથી
ગભરઇ
હાર્દિક
વિયાક
ત
મા
છકાજીચની
અતભાવ
સ્વાતંત્ર્ય
રામજી
સિ દેવા
શુદ્ધિ
ધર્મ
ા
સુખ
સઘ
કબીલાથી
ગભરાઇ
હાર્દિક
વિપાક
તે
માં
છકાયજીવની
અંતર્ભાવ
સ્વાતંત્ર્ય
રામજીએ
તૃપ્તિ
દેવી

Page #21

श्री अध्यात्मज्ञानप्रसारक मंडळ तरफथी श्रीमद् बुद्धिसागरसूरिजी ग्रन्थमाळामां
प्रगट थयेला ग्रन्यो.
ग्रथांक
०
-
-0
*
०
*
पृष्ठ किंमत. १ क. भजन संग्रह भाग १ लो. २०० ०-८-० * १ अध्यात्म व्याख्यानमाळा. * २ भजनसंग्रह भाग २ जो. * ३ भजनसंग्रह भाग ३ जो. २१५ ०-८-० समाधि शतकम्.
६१२ ०-८-० * ५ अनुभव पच्चिशी.
२४८ ०-८-० ६ आत्मप्रदीप,
३१५ ०-८-० ७ भजनसंग्रह भाग ४ थो. ३०४ ८ परमात्मदर्शन.
नरक ०-१२-० ९ परमात्मज्योति.
५०० ०-१२-० * १० तत्त्वबिंदु.
२३०
०-४-० * ११ गुणानुराग. (आवृत्ति बीजी २४ ०-१-० * १२-१३. भजनसंग्रह भाग ५ मो तथा ज्ञानदीपिका.
१९० ०-६-. * १४ तीर्थयात्रानु विमान (आ.पीजी) ६४ ०-२-७
१५ अध्यात्म भजनसंग्रह * १६ गुरुषोघ. .
१७४ -४-० * १७ तत्त्वज्ञानदीपिका
१२४ ०-६-० १८ गईलोसंग्रह भा.१
*
* *

Page #22

૨૧
* १९-२० श्रार्यकधर्मस्वरूप भाग १ -२ (आवृत्ति श्रीजी )
* २१ भजन पद संग्रह भाग ६ ठो.
२२ वचनामृत,
२३ योगदीपक.
२४ जैन अतिहासिक रासमाळा, * २५ आनन्दघनपदसंग्रह भावार्थसहित८०८ * २६ अध्यात्म शान्ति (आवृति बीजी) १३२ * २७ काव्यसंग्रह भाग ७ मो.
१५६
* २८ जैनधर्मनी प्राचीन अने अर्वाचीन
स्थिति.
* २९ कुमारपाल (हिंदी )
३० थी ३४ सुखसागर गुरुगीता. ३५ षड्द्रव्य विचार.
* ३६ विजापुर वृत्तांत.
३७ साबरमती काव्य. ३८ प्रतिज्ञा पालन. ३९-४०-४१ जैनगच्छमतप्रबंध संघप्रगति जैनगीता. ४२ जैन धातुप्रतिमा लेख संग्रह
४३ मित्रमैत्री. ४४ शिष्योपनिषद्.
४५ जैनोपनिषद्,
४६-४७ धार्मिक गद्यसंग्रह तथा सदुपदेश भाग १ लो.
३०-४०-१-०
०-१२०
०-१४-०
०-१४०
२०८
८३०
३०८
४०८
२८७
३००
२५०
९०
१९६ ११०
४०४
४८
४८
९७३
१-०-०
२-०-०
0-3-6
०-८-- ०
०--२--०
०--६-०
०--४--०
0--X--0
०--४-०
0-0--0
0-4-0
2--0--0
-
01610
0-2-0
D-2-D
३-०-०

Page #23

ર
४८ भजन संग्रह भा. ८ ४९ श्रीमद् देवचंद्र भा. १ ५० कर्मयोग.
1
५४ गहुली संग्रह भा. २ ५५ कर्मप्रकृतिटीकाभाषांतर ५६ गुरुगीत गुगंहली संग्रह
५१ आत्मतत्त्व दर्शन
५२ भारत सहकार शिक्षण काव्य १६८
५३ श्रीमद् देवचंद्र भा. २
११००
१३०
८००
१९०
५७-५८आगमसार अने अध्यात्म गीता४७० ५९ देववंदन स्तुति स्तवन संग्रह. ६० पूजासंग्रह. भा. १ लो. ६१ भजन पदसंग्रह भा. ९
६२ भजन पदसंग्रह भा. १० ६३ पत्र सदुपदेश भा. २
- ९७६
१०२८
१०१२ 3-0-0
उपरनां पुस्तको मळवानुं ठेकाणुं.
3-0-0
१-०-०
१११ ०-१०-०
०-१०-०
३-८-०
०-४-०
* आ नीशानीवाळा ग्रंथो सोलकमां नथी.
३-०-२
०-१२-०
०-६-०
१७५
०-४-०
४१६
१-०-०
४६०
१-८-०
२००
१-०-०
५७५ १-८-०
वकील मोहनलाल हीमचंद. (गुजरात) पादरा:

Page #24

સદુપદેશ પત્ર.
ભાગ ૨ જે.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુક સાણંદ. સ. ૧૯૬૮ ના માગશર સુદ પ.
મુ. વલસાડ, તત્ર વૈરાગ્યાદિગુણાલંકૃત મુનિ અમૃતસાગર મુનિ વૃદ્ધિસાગર તથા મુનિ જીતસાગર ગ્ય અનુવંદનસુખશાતા. વિ. તમો વલસાડ પહોંચ્યા તે પત્રથી જાણ્યું. ત્યાં સુથાવક નાથાલાલ ખુબચંદ તથા કેશરીચંદ તથા ફુલચંદ વગેરે ભક્તિ કરવામાં રાગી છે. તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે ત્યાં રહેશે. ક્ષયરોગીને સુકી હવાની ઉપયોગિતા છે. ક્ષયરેગની ત્રીજી ભૂમિ કામાં તમારું શરીર છે તેથી હવે શરીરને ભ ન રહે. વ તો પ્રભુસ્મરણ, આત્મધ્યાનની ઓષધિથી આત્માને પુષ્ટ કરો. રોગકાળે સંતને પ્રભુ યાદ આવે છે અને અગાનીને દુનિયામાં ચિત્ત રહે છે. હેં કંચનકામિની ત્યાગરૂપ ચારિત્ર સારી રીતે પાળ્યું છે, ગુરૂભક્તિમાં ખામી રાખી નથી. હવે તે ધાર્મિક ક્ષત્રિયોદ્ધો બની આત્માને ઉપયોગી થા. સર્વ જીને ખાવ. રાત્રિદિવસ આત્મશુદ્ધિ થાય એવી ભાવના ભાવવી. મારાથી જે કઈ અપ્રીતિ થઈ હોય તે આત્મસાક્ષીએ ખમાવું છું. ગુરૂએ શિષ્યોને ખમાવવા જોઈએ. શિક્ષા ઉપાલંભ પ્રસંગે વા બીજા પ્રસંગે આશય સમજ્યા વિના શિષ્યના મનમાં અરૂચિ વગેરે પરિણામ પ્રગટે તેથી ગુરૂએ પણ શિબને ખમાવવા જોઈએ. આવી માંદગીમાં તે સારી રીતે પરસ્પર ક્ષમાપના થવી જોઈએ.

Page #25

જે કે હને અરૂચિ થાય એ પ્રસંગ બન્યું નથી અને મહિને હારાથી અરૂચિ થાય એ ખાસ પ્રસંગ બન્યા નથી છતાં
પિનાથી પરસ્પર આત્મશુદ્ધિ વિશેષ પ્રકારે થાય છે. તે મારા આશયેને એટલે જાણવા સમર્થ અને ભક્ત છે તેટલા પ્રમાણમાં અન્ય હજી સુધી થયા નથી. તું મારું હૃદય છે. હારી પ્રીતિ મારાપર ઘણું છે. હું મારાથી કંઈ ભેદ રાખે નથી ઇત્યાદિ હારા અનેક ગુણેની હું અનુમોદના કરું છું અને તેથી ત્યારે આત્મા પૂર્ણ સુખી થાઓ, પરભવમાં હને દેવગુરૂ ધર્મનું આલંબન મળે એમ હું ઈચ્છું છું.
ફયાગીને કષાયનાં કારણે મળતાં તુર્ત કષાય થાય એમ બની શકે માટે કષાયનાં કારણે છતાં ઘણે ઉપશાંતભાવ ધારણ કર. કષાય ન થાય એવી ભાવના ભાવ અને ધર્મ વિનાની બીજી વાત કરનારાઓને પાસે ન બેસવાનું કહેજે. જીતસાગર વગેરેની ભૂલે થતાં અકળાઈ ન જતાં ઘણું સહનતા રાખજે, કારણ કે હવે મુસાફરીના દિવસ ટુંકા છે એટલામાં તે ઘણું કરી શકાય અને અનેક ભવનાં કર્મ તેડી શકાય. મૃત્યુથી કદિ ગભરાઈ ન જવું. ગુરૂભક્તનું અને સમાધિમરણ થાય છે. ક્ષય રોગીને જ્ઞાનેપગે સમાધિ રહેવાને વિશેષ સંભવ છે. વૈયાવચ્ચ આદિ લ્હારાં ધર્મકૃત્યે કદાપિ નિષ્ફળ જવાનાં નથી. આ ભવના ધર્મસંસ્કારે પુનઃ પરભવમાં જાગૃત થઈ આત્માની શુદ્ધિમાં અત્યંત ઉપયોગી થાય છે એમ પૂર્ણ વિશ્વાસ રાખજે. દેવગુરુધર્મની કરેલી સેવાભક્તિ ભવભવમાં આત્માની ઉન્નતિમાં આગળ ચડાવીને મુક્તિ અવશ્ય આપે છે. આત્માની બે ઘડીની શ્રદ્ધા થતાં અનંત ભવનાં કર્મોને નાશ થાય છે, તે પછી ઘણું દિવસ સુધી વૈરાગ્યભાવ અને આત્મપગ વર્તે તે પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત થાય એમાં કંઈ આશ્ચર્ય નથી. જ્ઞાની શ્વાસમાં સર્વ કર્મનો ક્ષય કરે છે. પ્રભુની અને ગુરુની ભક્તિથી આ કાળમાં આત્માની વિશેષ શુદ્ધિ થાય છે, આત્માના સ્વરૂપની વારંવાર ભાવના રહે એવા જ્ઞાનસાર, અધ્યાત્મસાર, આનંદઘન

Page #26

બહોતેરી વગેરે પુસ્તક વાંચં વૈરાગ્યેત્પાદક સગાનું શ્રવણ મનન કર. સઝા શ્રવણુ મનન કસ્વાથી વૈરાગ્યની સાથે મનની એકાગ્રતા થાય છે. ધાર્મિક વાર્તાઓનું મનન કરવું એ જ વિરાગ્યકારક છે. મનમાં બાહા ભાવને એક સંકલ્પ વિકલ્પ ન થવા થવા દે અને કદાપિ કોધાદિકને એક સંકલ્પ માત્ર થઈ જાય તે તુ વૈરાગ્યભાવથી મનને કષાયરહિત કર, એ જ ઉપયોગ ક્ષણે ક્ષણે રાખ. ભરનિદ્રામાં જેમ બાહ્ય વસ્તુઓની યાદી રહેતી નથી તેમ આત્મા વિનાની સર્વ વસ્તુઓના દેહને ભૂલી જા. આત્મા અને પરમાત્મામાં મનને રમાવ. આત્મા તે જ સર્વ કમક્ષયથી વ્યક્ત પરમાત્મા છે એ નિશ્ચય રાખ. આત્માનું દેહ વગેરે જડજગતું નથી. સર્વ સંબંધમાંથી રાગદ્વેષની વૃત્તિને પરિહાર કર. ચાર શરણું અંગીકાર કરીને અશરણભાવના ભાવ. દુનિયાની કોઈ પણ પદવીને મેહ ન કર. સર્વ પ્રકારનાં નિદાનેનું પ્રતિક્રમણ કરી કેવળ એક આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ ઈચ્છ. આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થાય એવા માર્ગો મળે એમ ઈચ્છ. શત્રુઓ પ્રતિ શત્રુભાવ સ્વપ્નામાં પણ ન રહે એવી રીતે ક્ષમાપના કર. વીતરાગ ધર્મની પૂર્ણ પ્રાપ્તિ ઈચ્છ. ધર્મકૃત્યની અનુમેંદના કર. સાધુઓની સંગતિ ઈચ્છ. પ્રભુ મહાવીરની આજ્ઞા પ્રમાણે, ન ચલાયું હોય તે સંબંધી પશ્ચાત્તાપ કર. જીવતાં છતાં શરીરને મેહ ત્યાગ કરી તેને આત્મભાવથી વોસિરાવ. ધર્મોપકરણ જે જે હોય તેમાંથી શુભરાગવૃત્તિને પણ પરિહાર કર. માનસિક, વાચિક અને કાયિક જે જે દોષો થયા હેય તેની યાદી કરી પશ્ચાત્તાપ કર. પશ્ચાત્તાપ ખરેખર મનમાં પ્રગટતાં આત્માની અત્યંત શુદ્ધિ થાય છે. ગુરુની સંગતિથી હને ધર્મ પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રેમ પ્રગટ છે તેથી તું એ પ્રમાણે આત્મભાવના રાખી શકીશ એમ વિશ્વાસ રહે છે. વલસાડથી સુરત જવું. નિ:સંગભાવમાં આરુઢ થજે. છેલ્લે સમય સુધારી લેજે. જરામાત્ર ગભરાઈશ નહિક આત્મા અમર છે. વસ્ત્રની પેઠે દેહ બદલાય છે અને તે આત્મોન્નતિની આગળની દશામાં અવ

Page #27

ઉથ બદલાય છે અને નવીન મળે છે. ગુરૂભક્તિ પ્રતાપે હરિ આત્માની શાંતિને પ્રકાશ થાઓ. સુરત પહોંચતાં સમાચાર આપજે. વિશેષ શું લખું. આત્માને તત્ર ઉપગ રાખજે, ॐ अहं शांतिः३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુવ દમણશ્રી સુરત તત્ર વૈરાગ્યાદિ સુણાલંકૃત મુનિ અમૃતસાગર તથા જીતસાગર તથા વૃદ્ધિસાગર ગ્ય અનુવંદન સુખશાતા.
વિ. જીતસાગરના પત્રથી સુરત પહેચાના તથા તબિયતના સમાચાર જાણ્યા. તબિયત સુધરવી મુશ્કેલ છે. છેલ્લા દિવસે છે એમ લખાવ્યું તે જાણયું. વૈદ્ધા રણમાં સંચરે તેમ હવે ખરી વખતે તૈયાર થવું. શરીર પ્રાણુ તે જવાના એમાં કોઈ ફેરફાર કરે તેમ નથી. છેલ્લી બાજી જીતવા માટે મેહને મારીને દેહથી મારી આત્માથી અમર થવાને ઉપગ ધાર. મૃત્યુ તે એક મહત્સવ છે, તેમાં આત્માના આનંદથી ઉલ્લાસમાન થવું જોઈએ. હને ગુરુ મહારાજશ્રી સુખસાગરજી મહારાજનાં દર્શન કરવાની તીવ્ર ઈચ્છા છે પણ હવે ભાવથી દર્શન કરી લે. હદયમાં ગુરુદેવની આકૃતિ ખડી કરી દર્શન કરી લે અને એટલાથી સંતોષ પામ. પછી તો હુને જેમ રૂચે તેમ કર. ગુરુમહારાજ પર પત્ર લખી વંદન કરી ક્ષમા ના કરી લેજે, કર્મની બાજીમાં હર્ષ શાક પામવા જેવું કંઈ નથી. શ્રી તીર્થકરે અને ઇદ્રો સરખાના દેહ પણ સદા રહ્યાં નથી, જે જન્મે છે તે મરે છે. આત્મા નિશ્ચયથી અજન્મા અને અમર છે. તે આત્મા છે અને જ્ઞાનાદિ અનત ગુણમય છે. દેહ વાણું આદિથી આત્મા ત્યારે છે. જે જે વસ્તુઓ દેખાય છે તે આત્મા નથી. જ્ઞાન અને પૂર્ણનન્દ સ્વરૂપ આત્મા છે, આત્મા તે વેતાંબર અને દિગંબર વા ગચ્છાદિ રૂપે નથી. પુરૂષાદિ લિંગવાળા ભાવથી આત્મા ન્યારો છે.. બાહ્ય સાધને પણ આત્મા નથી આત્માનું માન

Page #28

કરનાર કેઈ નથી એ આત્મા તું છે. ત્યારું અમૃતસાગર એવું નામ અને દેહરૂપ તે પણ આત્મા નથી. શબ્દવાચ્ય આત્મા છે પણ શબ્દથી ભિન્ન છે એમ જણ.
શરીર છુટતાં આત્મા નિત્ય અબાધિત રહે છે એમ વિશ્વાસ રાખી આનદમાં જીવન ગાળ. શુભાશુભ કર્મ તેથી પણ આત્મા ભિન્ન છે માટે મૃત્યુસમયે આપયેગી થજે. વાણી બંધ થતાં તથા કાનની શ્રવણશક્તિ બંધ થતાં આત્માની યાદી કરજે. શરીરમાંથી પ્રાણુ ટળતાં તથા તે કાળે રેગથી અશાતા થતાં આત્માની યાદી કરજે અને દુ:ખને સહન કરજે. દરિયાના - કાંઠે ઉતરનારની પિઠે છેલ્લી ઘડીએ હિંમતવિશ્વાસ રાખજે. પાશ્વવર્તિ સાધુઓને ખમાવી લેજે. બીજાઓ શરણ સંભળાવે તેમાં શબ્દ સંભળાય ત્યાં સુધી ધ્યાન રાખજે અને શબ્દ સાંભળવાની શક્તિ બંધ થાય ત્યારે મનમાં પ્રભુનું સ્મરણ કરજે. ગુરૂભક્તિશક્તિની તે કાળે હને સહાયતા મળશે અને અંતરમાં પ્રભુનું સ્મરણ રહેશે. મારા લખેલા શબ્દો ખાસ યાદીમાં સખજે અને હવે ધર્મ કરવામાં અત્યંત ઉપયેગી થજે. હેલા મેડા સર્વને મૃત્યુની પેલી પાર જવાનું છે એમ ધારી આવેલે વખત ચુકીશ નહિ. પ્રભુ પર શુદ્ધશ્રદ્ધા પ્રેમભક્તિના જે સંસ્કાર પડેલા છે તે દુર્ગતિના રેધક છે અને સદ્ધતિકારક છે. સમકિતી ગમે તે માર્ગથી મેક્ષ પામે છે ચારિત્રી તે જરૂર મોક્ષની સન્મુખતાને પામે છે માટે આનંદત્સાહથી મરણપર્યાયને વેદી આગળ વધજે. આ આંખે જે દેખાય છે તેના કરતાં આત્મજ્ઞાનપ્રકાશથી આગળ ઘણું દેખાશે. આત્મા હંસરૂપ છે, તેનું જ્ઞાન અને આનંદભાવસ્વરૂપ છે. આકાશમાં હે હંસ ઉંચે ઉડ!!! કેટલાક હંસે હારી આગળ છે અને કેટલાક હંસે હારી પાછળ છે. મુસાફરને મુસાફરીમાં ક્યાં પ્રતિબંધ રાખે. મુસાફરનું કયું સ્થળ છે ? માટે મુસાફરીમાં આગળ આત્મભાવે વિહાર કરે. ધર્મસાધન કરશે. મારું હૃદય તું છે. હૃદયરૂપ અને

Page #29

મળે વા ન મળે તેની હવે વિચારણું નથી. ત્યારું ભલું થાઓ, હને શાંતિ મળે. હારા આત્માની ઉન્નતિ થાઓ એવું પ્રભુપ્રતિ પ્રાર્થ છું. ૩ગ ઇતિઃ રૂ
| મુઠ મુબાઈ. શ્રી પાટણ મધ્યે વૈરાગ્યાદિ ગુણગણલંકૃત પરમગુરૂ સાગર પેટે ગંભીર મેરૂ પેઠે ધીર સુવિહિત મુનિગણ મુકુટમણિ, કલિકાલમાં ઉત્કૃષ્ટ વ્યવહાર ક્રિયા ચારિત્રપાલક, વર્તમાનમાં સર્વ મુનિ વૃન્દમા નિર્દભ મુનિ શિરોમણિ, ઉત્કૃષ્ટરીયા ગોચરી દોષશોધક, મહામુનીશ્વર પરમપૂજ્ય, પરમધ્યેય અશરણારણું સાક્ષાત્ શાંત મૂર્તિ પરમેયકારી ગુરૂ મહારાજ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી સુખસાગર ગુરૂ મહારાજ સાહેબની પવિત્ર સેવામાં
મુંબાઈથી લેખક આપને બાલક અનેવાસી આપના ચરણે કમલની રજ સમાન બુદ્ધિસાગરની અસંખ્યવાર વંદના સ્વીકારશે. વિ. આપની આજ્ઞાથી મુંબાઈમાં સંઘાગ્રહથી ચોમાસું કર્યું છે. આપની સેવાભક્તિથી જે કલ્યાણ છે તેટલું મુંબાઈમાં ઉપદેશ આદિ પ્રવૃત્તિથી હું માનતો નથી ક્તો આપની આજ્ઞાએ અત્ર રહેવું પડયું છે. આપની પાસે રહેવામાં અત્યંત નિવૃત્તિ મળે છે અને માથે કઈ જાતને ભાર રહેતું નથી. અત્રનું સંઘનું વાતાવરણ હાલતે લાલન શિવજીના કેશથી દેલાયમાન છે પણ હું આપની કૃપાથી જેમ બને તેમ નિ:સંગવતું છું અને અને ઉપાશ્રયમાં વ્યાખ્યાન વગેરેમાં શાંતિ વર્તે છે. મને બાહ્ય ધમાલમાં બિલકુલ રસ પડતો નથી. તેમ જ તેવી ધમાલમાં જૈન શાસનની કંઈ ઉન્નતિ નથી. ઉપદેશથી જે હિત થાય છે તે કેઈના પર જાણ કરી જોર બતાવવાથી થતું નથી. કલેશાદિની ઉદીરણાના સંબંધ માત્રથી હું જ્યારે રહેવા ઈચ્છું છું. સાધનભેદે અને સાધન મતભેદે ફ્લેશ કરવામાં ધર્મ નબી. આવા જમાનામાં હવે મતભેદની તકરારથી જૈન સંઘની અવનતિ સિવાય

Page #30

કશું જેતે નથી. મારા વિચારોથી મારી સાથે ઘણું વિરેાધ રાખે છે તેવું કાને સંભળાય છે છતાં તેઓની સાથે હું શુદ્ધ પ્રેમથી વતું છું. તેઓનું મન વાણી કાચાથી અશુભ ચિંતન નથી. મતભેદ તે સદા વિશ્વમાં રહેવાને, પ્રકૃતિ પિતાનું કાર્ય કર્યા કરે છે. આત્માએ આત્માનું કાર્ય કરવું જોઈએ.
આખા દિવસનું ગદ્ધાવૈતરું અને કમાણીમાં કંઈ નહિ એવા ધર્મના નામે તથા ધર્મમતભેદ નામે ઝઘડામાં પડવાથી વપરનું હિત નથી એમ આપ કૃપાથી હુને પૂર્ણ નિશ્ચય છે. સર્વ દર્શને દુનિયામાં પ્રવર્તે છે તેમાંથી નાની અપેક્ષાએ સત્ય ગ્રહણ કરવું અને અપેક્ષાએ સત્ય માનવું એવું જ્ઞાન, પ્રભુ મહાવીદેવે પ્રધ્યું છે કે જેથી ધમી અગર અધમી સાથે સમભાવ રહે. સંકુચિત દ્રષ્ટિથી સંઘમાં મતામત કરવી કરાવવી તે બિલકુલ હને રૂચતું નથી. મુંબાઈમાં જૈન સંઘમાં અનેક વિચાર મતભેદવાળું ધર્મવાતાવરણ છે અને તે અનેક મતીય જેનેના સંબંધથી હેઈ શકે તેમાં આપણે તે આપણું કરવું અને અન્ય સાથે શુદ્ધ પ્રેમથી વર્તવું. મતભેદમાં સહિષ્ણુતા રાખવી. બાહા સાધનો જુદાં જુદાં મતભેદે હોય છતાં આત્મા પોતાના ઉપગમાં તે હોય તે તેમાં કશું તકરાર જેવું નથી. મને તપાગચ્છ સમાચારી પ્રમાણે વર્તવાની સ્વતંત્રતા છે અને તેનું
વ્યવહારથી લક્ષ્યબિંદુ મેલ છે તેમ અને સ્વસ્વદશન સંપ્રદાયગ૭ મંતવ્ય પ્રમાણે વર્તવાની સ્વતંત્રતા છે. હું અન્યની સાથે પરસ્પર વિચારાચાર મતભેદ છતાં મંતવ્ય સમાન અવિ
ધી વિચારાચારે સહચરતા ધારી શકું એવું આપની પાસેથી તથા પરમ પૂજ્ય શ્રીમદ્દ મહાગી શ્રી રવિસાગરજી મહારાજ પાસેથી તથા અધ્યાત્મ જ્ઞાનશાસ્ત્રોથી તથા યેગશાસ્ત્રોથી શીખ્યો છું. તેથી સર્વદર્શન ધર્મવાળાઓની સાથે આત્મભાવથી વર્તન થાય છે તેઓ તેઓની માન્યતા પ્રમાણે વર્તે છે. અને વ્યવહારથી તપાગચ્છની માન્યતા પ્રમાણે વર્તુ છું. સમભાવ પ્રગટતાં વિશ્વવતિ

Page #31

સર્વ ધર્મીવાળાએની મુક્તિ થાય છે તેા દિગંબર-શ્વેતાંબર સર્વ ગચ્છવાળાની મુક્તિ થવામાં કશે વિરોધ નડતા નથી. કષાય ત્યાગથી સર્વ દર્શનમાં મુક્તિ છે માટે જૈન શાસ્ત્રોમાં સ્વલિંગે અને અન્યલિંગે મુક્તિ કથી છે. તપાગચ્છથી અન્યગા વગેરેની માન્યતા જૂદી હાય તથા તપાગચ્છવાળાઓએ જે જે અન્યગòાની માન્યતા બ્યૂટી ઠરાવી હાય તા તેમાં વ્યવહારનયથી વિચારભેદ છે તેથી ક ંઈ નિશ્ચયનયે સર્વાંગચ્છવાળાઓને આત્માની શુદ્ધિ કરવામાં કશા અંતરાય નડતા નથી. અધ્યાત્મજ્ઞાન દ્રષ્ટિથી સર્વગચ્છીય લેાકેાની સમભાવ પ્રગટે મુક્તિ થઇ શકે છે એવા હુને અનુભવ આવ્યે છે તેથી ગક્રિયા વિચાર મતભેઢે કાઇની સાથે ફ્લેશની ઉદીરણા થાય એવું વન વા વિચાર લેશ પણ પ્રગટાવતા નથી તેમ જ હું આપણી તપાગચ્છ સાગર શાખાની સમાચારી પાળવામાં મડદાલ પશુ ન બની શકું. અન્ય ગચ્છવાળાઓ કદાપિ મારી સન્મુખ પેાતાના ગચ્છની સત્યતાને શાસ્ત્રના પ્રમાણે સિદ્ધ કરવાનું કહે તે તેમાં હું રસ ન લઈ શકું અને જેમ અને તેમ ઉપશમભાવમાં રહું અને મનમાં જાણ્યું કે હજી એ લેાકેા એટલી દશાના અધિકારી છે. સંપ્રદાય દર્શન ગચ્છ કામ વગેરેમાં સત્ય જે જે અંશે દેખાય તે દેખુ પણ તેના અપ્રશસ્ય માહે મુંઝાઈને આત્માના શુદ્ધોપયોગ ન ભૂલું એવી આપની કૃપા છે. વ્યવહારે ગચ્છમાં સાધુઓએ રહેવુ પણ ગચ્છભેદે ક્લેશ ન કરવા. જેમ શ ંખ પંચવર્ંની માટી ખાઇને શ્વેતરંગરૂપે પરિણુમાવે છે તેમ આત્મજ્ઞાની સ સોંપ્રદાય ગચ્છાચાર વિચારને આત્માની શુદ્ધતા કરવામાં પરિણમાવે છે એટલે તેવી ખાખતામાં હું મુ ંઝાતા નથી.
જૈન ધર્મ છે તે વડના સમાન છે અને તેનાં ડાળાં સ્ત ભ વડવાઈઓ તે ગચ્છના સમાન છે. એમ આત્માની શુદ્ધતા જેને જે રીતે થાય તેને તે રીતે ગચ્છમાં રહીને વર્તવું એ જ ઉપશમાદિ ભાવી જેનાનુ કર્તવ્ય છે. વસ્તુપાત્રે સર્વાંગચ્છના સાધુએ વગેરેને સ્વગૃહે મેલાવી ભક્તિ કરી હતી. અન્ય લેાકેાને

Page #32

સેવાના માર્ગમાં પ્રવીને પ્રભુ મહાવીર દેવનાં સત્યતત્ત્વને સમજાવીએ પશુ ખંડનશૈલીથી નહીં. સાપેક્ષનય શૈલીએ અન્ય ધમી ઓને પ્રભુના ઉપદેશ જણાવીએ એવી આપની હિતશિક્ષા છે. અન્ય ગચ્છીય સાધુઓના સ્વપ્નમાં પણ દ્વેષ ન કરૂં, તેમની ગચ્છ પરંપરામાં થએલ ઉત્તમ સાધુએના ગુણાનુરાગી ચવું અને અન્ય ગચ્છીય સાધુએને મળતાં સત્કાર કરવા એવુ આપનું યથાર્થ વચન છે. મારૂં વર્તન તેવુ છે. શ્રી જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂરીએ પ્રવર્તાવેલા ખાર ખેલમાં તેવું ઉદાર વર્તન સ્પષ્ટ છે. હવે તે તેથી પણ વિશેષ ઉત્તાર વનથી વર્તવાની જરૂર છે એવું આપની પૂર્ણ કૃપાથી અનુભવાયું છે. હિરાત્મ દશાથી અંતરાત્મ દશામાં જવું અને અંતરાત્મ દશામાંથી પરમાત્મ દશામાં જવા માટે ગુરૂની પૂર્ણ કૃપાથી વચ્ચે મતિમહાદિ વિઘ્ના ઉપસ્થિત થતાં નથી. આપની કૃપાથી જ્ઞાન ધ્યાનમાં જીવન જાય છે અને વ્યાખ્યાન કરણાદિ ધર્મપ્રવૃત્તિ થયા કરે છે. માપની કૃપાથી કલેશભેદ વાતાવરણમાં મધ્યસ્થભાવે નિર્લેપ રહી શકું છું. આપને જ્યાં ચામાસું કરવાનું હાય તે નિશ્ચયથી જણાવશે. આપની કૃપા એ જ આત્મશુદ્ધિ છે. પત્રથી દર્શન આપતા રહેશે.. એજ લેખક આપના માળ મુદ્ધિની કટાકાટી વંદના હૈાશે.
૩૦ સુરત. પાટણ તત્ર વિશ્વવંદ્ય સમતાસાગર દ્રવ્યભાવ ચારિત્રધારક મહાયાગી સરલતાસાગર મા વનીઅવધિ, નિલેભતાનુ આદર્શ, અંતરાત્મસ્વરૂપ ચારિત્રધારક મુનિમડલમાં ચારિત્રની ઉત્કૃષ્ટતામાં વર્તમાનમાં પ્રસિદ્ધ, પરમપૂજ્ય, પરમાપકારી, પરમ ગુરૂ શ્રી સુખસાગરજી મહારાજ સાહેબની પવિત્ર સેવામાં,
સુરતથી લેખક આપના ચરણકમલમાં ભૃગસમાન ખાલબુદ્ધિની એક કરાડને આઠવાર જૈન સ્વીકારશે. આપના પત્રથી અત્યંત આનદ થાય છે. આપની કૃપા એ જ મારૂં જીવન છે.

Page #33

ત્યાંથી મારાપર કૃપાના આલને મોકલતા રહેશે. મારી કાળજી આપને ઘણું છે તેને મને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે સાધુમંડળ અહીં સુખેથી સંયમયાત્રાનું નિર્વહન કરે છે. આપની રીઝ આગળ વિશ્વની બીજની પરવા નથી, આપનું દિલ રાજી રહે એ જ મારો ધર્મ, મારી સેવાભક્તિ ગણું છું. આપના વાત્સલ્ય પ્રેમની આગળ સર્વ કુર્બાન છે. આપની રીઝમાં પ્રભુની રીઝ છે. પ્રભુ રૂઠે તે ગુરૂનું શરણું છે પણ ગુરૂ રૂઠે તો કોઈનું શરણુ નથી. આપની સેવાભક્તિમાં સર્વ પંચ પરમેષ્ઠીની સેવાભક્તિ છે. આપના હૃદયમાં મારું સ્મરણ એ જ મારી પરમ સૌભાગ્ય દશા છે. નીતિવિમળ ને નીતિસાગર નામ ધરાવી પાસે રાખવે એ કઈ રીતે યોગ્ય નથી એવું સ્વાનુભવથી જણાવું છું; છતાં આપની જેવી મરજી તેવી મારી મરજી.
આપની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવામાં ધર્મ છે. આપની હિતશિક્ષાઓ દરરોજ પ્રસંગે યાદ આવે છે અને તેથી આપની અનુભવ શક્તિનો સારે ખ્યાલ આવે છે. સદગુરૂના શરણથી મુક્તિ છે. આપની વૈરાગ્ય દશાને પ્રભાવ મારા પર જેવો પડે છે તેવો અન્યાએ પાયે નથી. આપની સરલતા તથા ત્યાગદશા અલોકિક છે. હે પ્રભે! ત્યાંથી મારા પર કૃપા આશી:નાં આન્દોલને ફેંકયા કરશે કે જેથી મારી ઉન્નતિ થાય. હે પ્રભુ! આપનાથી દૂર રહેવું એ કઈ રીતે ઈચ્છવા ગ્ય નથી છતાં આપની આજ્ઞાથી દૂર રહ્યા છતાં આપના આત્માના ગુણામાં રમણતા કરતો છતે આપની પાસે રહેલ હોઉં એવો ભાવ પામું છું. હે ગુરે ! આપના રંજનમાં વિશ્વનું અને પ્રભુનું રંજન અનુભવું છું. આપને આ જાણીને આપની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું એમાં શી શ્રદ્ધા? પરંતુ આપની આજ્ઞાના આશયે સમજવામાં ન આવે છતાં આપની આજ્ઞામાં પ્રાણદિકનું અર્પણ થાય તે જ શ્રદ્ધાને હું પૂજક છું અને એવી શ્રદ્ધાને ભલે લેકે અન્ધશ્રદ્ધા કહે તે પણ મારે તે તેવી શ્રદ્ધાથી મુક્તિ છે પરંતુ શુષ્કતા આણનાર બુદ્ધિવાદને એકલો નિરપેક્ષ પજક નથી.

Page #34

૧૧
હે પ્રભે? આપની આજ્ઞામાં સકાલના તીર્થંકરાની આજ્ઞા છે એવું માનવામાં અને તે પ્રમાણે વર્તવામાં મારા આત્માની શુદ્ધતા છે, એવા દૃઢ નિશ્ચય છે. સદ્ગુરૂનુ સર્વથા શરણુ કરવાથી આત્મ સાક્ષાત્કાર છે. આપ ગુરૂની આજ્ઞામાં સર્વ ગુરૂઓની આજ્ઞા સમાઇ જાય છે. આપનું સ્મરણુ ધ્યાન સેવા ભક્તિ તેજ આત્માનું સ્મરણુ ધ્યાન સેવા ભક્તિ છે એવા પૂર્ણ નિશ્ચય છે, એવા નશ્ચચથી આત્માનુભવ થયેા છે.
હું પ્રલે! આપનાં દર્શન જ્યારે થશે ત્યારે આત્માને ધન્ય માનીશ. આપના હુકમ પ્રમાણે વર્તવુ તેજ આપની સેવા છે. આપની એક હિત શિક્ષામાં ઘણાં સૂત્રેા સમાઈ જાય છે. આપના વિના કોઇ અન્ય આધાર નથી એમ જાણીને હિત શિક્ષા લખતા રહેશે. શિષ્ય અનેક શાસ્ત્રોના મુખપાઠ કરે તે પણ આપના એક અનુભવાારના આગળ શિષ્ય તે શિષ્ય જ છે. માટે હિતશિક્ષા દેવામાં આપ જેટલા ઉજમાળ તેટલી મારી ઉન્નતિ હું માનું છું. હું પ્રભૈા દયાળુ ! આપકૃપાથી હૅને આત્મશાંતિના અનુભવ થયા છે તેથી બાહ્યમાં હુને રસ પડતા નથી. આયિકભાવમાં પ્રાય: સાક્ષીભાવ વેદાય છે અને સમભાવવૃત્તિ રહે છે તે ફ્ક્ત આપની કૃપા છે. આપની કૃપા તે પ્રભુની કૃપા છે. આપનાં દર્શન તે જ પ્રભુનાં દર્શન છે. સન્ત ગુરૂથી પ્રભુના સાક્ષાત્કાર થાય છે. આપનાં નામરૂપાદિમાં સ્વાર્પણુભાવની ભાવનાના આરોપ કરીને શુદ્ધાત્મ રસ વેઢવા પુરૂષાર્થ કરૂં છું. સ શિષ્યે સુખે સયમયાત્રા કરે છે. વ્યાખ્યાનાદિ ધર્મ પ્રવૃત્તિનું સેવન થાય છે. આપની કૃપાથી અન્ય લેાકેાને ધર્મ લાભ સારી રીતે થાય છે. બાહ્યચારિત્રમાંથી આત્મચારિ ત્રમાં પરિણમવુ એવું પરિણમન એ જ સાચેયાગ છે અને તેમાં પરિણમવામાં સર્વ શાસ્ત્રઓ તપ-જપ સંયમના સાર આવી જાય છે. પત્રદ્વારા દર્શન દેતા રહેશેા. આજ્ઞાએ કુમાવતા રહેશેા. એજ લેખક આપના ખાલ બુદ્ધિની કાટાકેટિ વદના.
જ
સં. ૧૯૬૬ જેઠ સુદ ૫.

Page #35

લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ સુરત,
સ. ૧૯૬૬. શ્રી પાટણ તત્ર વૈરાગ્યાદિ ગુણાલંકૃત પરમપૂજ્ય પરમગુરૂ રત્નત્રયીસાધક ક્રિયાગી સરલતામૂતિ શાંતાગી ગુરૂવચ્ચે પૂજ્યપાદ શ્રીમદ્ ગિરાજ શ્રી સુખસાગરજી ગુરૂ મહારાજની પવિત્ર સેવામાં. સુરતથી લે. આપને બાલ બુદ્ધિની ૧૦૦૮ વાર વંદન વાંચશે. આપને પત્ર વંચી અત્યંત આનંદ થયે. પરભાવમાં કોઈ જીવ પડતું હોય તેને આપ સ્વભાવમાં લાવવાને અત્યંત દયાળુ છે. આપ કૃપાએ પરભાવમાં પતન થવાને પ્રસંગ છતાં પરભાવવૃત્તિ ઉપશમી છે તેથી હવે તેમાં રસ પડયા વિના પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી. જનતાના સંગમાં નિઃસંગ બુદ્ધિએ ન રહેવાય ત્યાં સુધી ગુરૂની પાસે રહેવામાં જ કલ્યાણ છે એ મારો નિશ્ચય છે તેથી જેમ બને તેમ અંતરમાં આત્મપયોગે રહીને મનુષ્યના પરિચયમાં કલ્યાણાર્થે આવવા માટે પ્રવૃત્તિ સેવાય છે તે વિના વચન ગુણિરૂપ મન ભાવનું અવલંબન કરી ધર્મશાસ્ત્રોનું વાચન મનન થાય છે. દુનિયામાં જે જે સ્થાનેથી અજ્ઞાનીઓ પડે છે તે તે સ્થાને, જ્ઞાનીઓને જ્ઞાન વિરાગ્યબળે આગળ ચડવા ઉપયોગી થાય છે, એવી દશાવાળો ત્યાગી વિશ્વમાં સ્વતંત્ર વિચારવા શક્તિમાન થાય છે, અન્યથા સ્વછંદતાથી વિચરતાં શતધા વિનિપાત અવશ્ય થાય છે.
એમ આપે ઘણીવાર જણાવ્યું છે તે મારા ધ્યાનમાં છે અને એ બાબતને ઉપગ રાખીને જેમ બને તેમ વિચરું છું. આત્મજ્ઞાનની પરિપૂર્ણાવસ્થા પ્રાપ્ત કરવા માટે આપ કૃપાથી સાધક થયે છું. પર્વ આત્મજ્ઞાની ગુરુને સંગ તેજ મોક્ષનું કારણ છે. ઈંડામાંથી બચ્ચું પ્રગટે અને તે જ્યાં સુધી ઉડી ન શકે અને પિતાની મેળે ઉડી ન શકે ત્યાં સુધી તે પિતાના પિતાની અને માતાની આજ્ઞામાં રહીને પ્રવર્તે છે, તેમ અજ્ઞાનાવસ્થામાં શિષ્યોએ ગુરૂની સેવામાં રહેવું અને ગુરૂ પિતાને ઘાટ ઘડે તેમ તેણે પ્રવર્તવું જોઈએ એવી આપની આજ્ઞાને મેં સત્ય

Page #36

- ૧૩
માની છે અને તે પ્રમાણે વર્તવામાં ધર્મ છે એ આપને અનુભવ સત્ય છે. ગુરૂદશા પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાંસુધી ગુરૂના તાબામાં રહેવું એજ શિષ્યને ધર્મ છે. નામ રૂપને મેહ પ્રગટે ત્યાં સુધી જ્ઞાની ગુરૂ સંગમાં રહેવું એજ શ્રેયસ્કર છે. પાંચ ઈન્દ્રિયદ્રારા આનંદ રસ વેદાય છે ત્યાં સુધી આત્માનંદની ખુમારી પ્રગટતી નથી અને ત્યાંસુધી ગુરૂપણું અંતરથી નથી એમ જે જાણે છે તે ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તે છે. ભેગને અને યેગને આકાશપાતાળ જેટલું અંતર છે. ભેગનીવૃત્તિ અને દેશની વૃત્તિ બને સાથે રહે નહીં એવા આપના ઉપદેશને ધ્યાનમાં રાખીને વીંછું તેથી આનંદ રહે છે. લાખે ધર્મશાસ્ત્રો વાંચવા માત્રથી આત્માનંદરસ વેદી શકાતું નથી પણ હવૃત્તિને જીતવાથી આત્માનંદરસ વેદી શકાય છે. આત્માનંદરસ ન વેદાય ત્યાં સુધી સ્વતંત્રતા, નિર્ભયતા અને પ્રભુપ્રાપ્તિ નથી.
આપના એવા સદુપદેશને આચારમાં મૂકવા તેજ મારે ધર્મ છે. આપનું મરણ થતાં આપની અનુભવ શિક્ષાઓ હદયમાં તાજી થાય છે અને તેથી આત્મત્સાહમાં અત્યંત વૃદ્ધિ થાય છે. ગુરૂ વિના જ્ઞાન નથી. ગુરૂની ભક્તિથી પ્રભુની પ્રાપ્તિ થાય છે. આપના સમાન મહાસં થની ચારિત્રધારક ગુરૂની સંગતિ વિના જીવને હજારે પુસ્તકો વાંચતાં છતાં જ્ઞાન વૈરાગ્ય પ્રગટતો નથી. આપની સંગતિથી સર્વ નયસાપેક્ષ વિશાળ દષ્ટિની ઝાંખી થઈ છે અને વ્યવહારનય અને નિશ્ચયનય એ બે નયથી ધર્મપ્રવર્તે છે એ પૂર્ણનિશ્ચય થયું છે, જેના દર્શનમાં સર્વ દર્શને સાપેક્ષાએ સમાય છે એ અનુભવ થવાથી કદાગ્રહ રહિત નિરાગ્રહ સમભાવ બુદ્ધિ પ્રગટી છે અને તેથી કેઈ ધર્મવાળાપર વિરોધ ભેદભાવ પ્રગટતું નથી. શુષ્કજ્ઞાનીઓને ધમ પ્રવૃત્તિની આવશ્યક્તા અવબેધાવી સ્યાદ્વાદવાદી બનાવું છું. ક્રિયાજડી સંકુચિત દષ્ટિવાળાઓને અધ્યાત્મજ્ઞાન નિશ્ચયનય મહત્વ સમજાવીને તથા દરેક ક્રિયાનું અધિકાર પરત્વે રહસ્ય સમજાવીને હઠ કદાગ્રહ રહિત થવા ઉપદેશ દઉં છું તેમાં કિંચિત્ અંશે

Page #37

૧૪ સફલ થાઉં છું તેનું કારણ એ છે કે ચારે બાજુએથી તેઓને એકેક નયના પક્ષપાતને ઉપદેશ મળે છે તેમ જ શ્રોતાઓ અને જ્ઞાનીઓ છે તેથી વર્તમાનને ઉપદેશ ભવિષ્યમાં અસર કરશે. આપની કૃપાથી અને મારી શ્રદ્ધાભક્તિથી આત્માભિમુખતા તરફ અત્યંત રૂચિ પ્રકટી છે. પ્રવૃત્તિમય શહેરમાં પણ આત્માની નિવૃત્તિ તરફ રૂચિવાળા જ હોય છે અને તે વિરલા, આપ વારંવાર પત્ર લખી દર્શન આપતા રહેશો.
. इत्येवं ॐ अर्ह शांतिः३ લે. આપના બાળબુદ્ધિની ૧૦૦૦૦૮ વાર
વંદન ક્ષણે ક્ષણે હશે,
લેખક બુદ્ધિસાગર:
મુર સુરત
અષાઢ સુદિ પૂર્ણિમ સં. ૧૯૬૬. મુ. પાલેજ, તત્ર સુશ્રાવક શા. ડાહ્યાભાઈ પિતાંબર એગ્ય ધર્મલાભ. આધ્યાત્મિક ગ્રન્થ તમે વાંચે છે અને ધ્યાન ધરે છે તેમ લખ્યું તે જાણ્યું. અધ્યાત્મજ્ઞાનને પ્રકાશ કરવામાં સંસારની ઉપાધિથી અંત્યત નિવૃત્ત થવું જોઈએ અને નિવૃત્તિકારક નિરૂપાધિ સ્થળમાં રહેવું જોઈએ. અધ્યાત્મશાસ્ત્રોને વાંચવા માત્રથી હદયમાં અધ્યાત્મજ્ઞાનની પરિણતિ જાગ્રત થતી નથી પરંતુ ઈન્દ્રિય અને મનપર સંયમ ધારવાથી અધ્યાત્મજ્ઞાનની પરિણતિ પ્રગટે છે. ત્યાગદશામાં અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રકાશે છે. વાચિકજ્ઞાનથી ખુશ થઈ સંતોષી ન બનવું જોઈએ. ગૃહસ્થાવાસને ત્યાગ કરીને આત્માથી મનુભ્યો વનમાં આત્મજ્ઞાની બની આત્મધ્યાન ધરે છે તેઓ પરમાથે સંસારી મનુષ્યના સંબંધમાં આવે છે. મનને જીતવાને સ્વર્ગનું રાજ્ય છે અને મનના આધીન થવાથી નરકનું રાજ્ય છે. સ્વર્ગ અને નરક બને મનના શુભાશુભ પરિણામથી છે. મન તેજ સંસાર અને મન તેજ મેક્ષ છે. મનને જીતતાં બાકી કંઈ જીતવાનું બાકી રહેતું નથી. મનરૂપ પશુને તાબે કરનાર અને

Page #38

તેનાપર સ્વારી કરનાર પશુપતિ મહાદેવ છે. મનને જીતવાથી મનુષ્ય સ્વતંત્ર રાજ્ય પામે છે. મનના તાબે રહેવું એજ પરતંત્રતા છે. સંસારમાં પ્રકૃતિનું રાજ્ય છે અને મેશમાં આત્માનું રાજ્ય છે. શુભાશુભ મેહવિચાર તેજે અધ્યાત્મ દષ્ટિએ મન છે. મનરૂપ શયતાનને જીત્યા વિના કોઈ આત્મારૂપ ખુદાને પામી શકે નહીં. દુનિયામાં મનનું રાજ્ય છે અને મેક્ષમાં આત્મ સામ્રાજ્ય છે.
માટે મનને જીતીને આત્મસ્વભાવે વર્તવું જોઈએ. આત્મસ્વભાવમાં આનંદ છે અને આત્માનંદને સાક્ષાત્કાર થાય ત્યારે આત્મદેવની પ્રાપ્તિ થઈ અને આત્મ મહાસામ્રાજ્યની લાયકાત આવી એમ જાણવું. મન અને ઈન્દ્રિયે જ્યારે આત્માની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તે ત્યારે આત્મસામ્રાજ્યની પ્રાપ્તિ થઈ એમ જાણવું. આત્મસામ્રાજ્યની આગળ ઈન્દ્ર અને ચક્રવર્તિની સત્તા એક કીડીની સત્તા જેટલી પણ નથી એમ જ્યારે પૂર્ણ નિશ્ચય થાય છે ત્યારે દાસભાવ ટળે છે અને પ્રભુભાવ પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે પાંચ ઈન્દ્રિયેના શુભાશુભ વિષમાં શુભાશુભભાવ રહેતા નથી ત્યારે આત્મસુખને અનુભવ થાય છે એવા સાધકને ધૂળમાં અને કચનમાં સમભાવ રહે છે. આંખે નિર્વિકાર જ્યારે થાય છે ત્યારે મનમાં કામ લેતો નથી. હદયની શુદ્ધતાને પ્રકાશ કરનાર વાણું છે. હદયમાં જેવું હોય છે તેવું હોઠે આવે છે. હૃદયની શુદ્ધતાથી આચારની શુદ્ધિ થાય છે. દેવગુરૂની ભક્તિથી હૃદયની શુદ્ધિ થાય છે. આત્માના આનંદ માટે સર્વ સાધને છે. આ ત્માને આનંદ પ્રાપ્ત થયું એટલે મન જીતાયું એમ જાણવું. આ બાબતને અંતરમાં અનુભવ કરે અને આત્માનંદ વેદવા પ્રબળ પુરૂષાર્થ કરે. શુષ્કજ્ઞાનમાં વિવાદ-શુષ્કતા નિંદા કરતા અહંતા અને કર્તવ્યશૂન્યતા હોય છે. શુષ્કજ્ઞાની વસ્તુતઃ સંશયી હોય છે અને તેના હૃદયમાં આત્મજ્ઞાનની પરિણતિ જાગેલી હોતી નથી તે શુષ્કબુદ્ધિવાદને પૂજારી બની હૃદયમાં ગુણે પ્રગટાવી શકતા નથી તે નિવૃત્તિને વદે છે પણ સ્વાર્થિક પ્રવૃત્તિને

Page #39

પૂજારી હોય છે. પિતાના હૃદયમાં તપાસી જુવે અને શુષ્કજ્ઞાનીપણાની વૃત્તિ દેખાતી હોય તે તેને દૂર કરે અને આત્મશુદ્ધતા કરવા સદ્દગુરૂ શરણ સ્વીકારે અને પુરૂષાર્થ કરે.
બાહ્યા મરણની પૂર્વે મનથી મરીને સર્વ મિસ્યા સંબંધને : ત્યાગ કરે એટલે બાહ્યજીવને જીવતાં મુક્તિના સ્વરૂપને અમુક
અંશે જરૂર પ્રાપ્ત કરી શકશે. આત્માનંદની ખુમારી પ્રગટે એટલે આત્માની પ્રાપ્તિ થઈ એમ જાણે. કેટલાક લોકો સ્થળ દેહમાં અને તેના ભાગમાં રમે છે તે તે જડવાદી અજ્ઞાની છે. કેટલાકે મનમાં રમે છે તે પણ અજ્ઞાની છે. આત્મામાં રમણતા કરનારાજ્ઞાનીઓ છે. આત્માને આનંદ ન પ્રગટે ત્યાં સુધી વિષયાનંદને દચિકભાવ છે એમ જાણે. અનેક પ્રકારની ભાષા જાણવાથી પણ આત્માનંદ મળતો નથી. કવિ પંડિત આદિ પદવીઓથી પણ આત્માનંદ મળતો નથી. આત્મા પોતાના જ્ઞાન અને આનંદ સ્વરૂપે પ્રકાશિત ન થાય ત્યાં સુધી આત્મકાર્ય સિદ્ધ થયું નથી એમ જાણ. આહાર સંજ્ઞા વિના આહાર થાય, લેકવાસના વિના લેકમાં પ્રવૃત્તિ થાય ત્યારે જાણવું કે આત્માનંદની ઝાંખી થઈ છે. આત્મજ્ઞાન અને આનંદને અનુભવ થયાથી ભયાદિ દે રહેતા નથી એવી દશા ન થાય ત્યાંસુધી ગુરૂકુલમાં રહી ગુરૂની પાસેથી ધ્યાનાનુભવ મેળવો. દંભશ્રી કંઈ બોલવું નહીં. આત્મધર્મ તે રોકડ ધર્મ છે કારણ કે તેથી આત્માનંદ વેદાય છે. ગુરૂથી આત્મધર્મ મળે છે. ગુરૂની શ્રદ્ધા-પ્રીતિમાં જેટલી ખામી તેટલી આત્મ સાધનામાં ખામી છે. પુસ્તકના શરણે ન જવું પણ ગુરૂના શરણે જવું. ગુરૂ શરણમાં પુસ્તકનું શરણુ આવી જાય છે. ગુરૂના આલંબનથી છેવટે નિરાલંબન દશા પ્રગટ થાય છે. . ગુરૂના જેવી દશા થવા માટે ગુરૂ પાસે રહેવું. ચારિત્ર અગીકાર કરીને ગુરૂની પાસે રહેવાથી અનુભવજ્ઞાન પ્રગટે છે. મનરૂપ શિષ્યને આત્મારૂપ ગુરૂની તાબેદારી કરવી પડે છે ત્યારે મનરૂપ

Page #40

શિષ્યની શુદ્ધતા થાય છે. મનને શિષ્ય બનાવવા માટે અને આત્માને ગુરૂ બનાવવા માટે ગુરૂ સેવામાં લયલીન બનવું જોઈએ. વૃદ્ધાવસ્થા વૈત ભેગો ભેગવવાથી શરીર ટળી જશે પણ શાંતિ મળશે નહીં, આત્મસુખ પામવાનું શિક્ષણ તેજ જ્ઞાન છે. બાકીનું અજ્ઞાન છે. આત્મામાં ઉંડા ઉતર્યા વિના દુનિયાના લકે મેરૂપર્વત જેટલા રત્નના ઢગલા પામે અને મન માન્યું રાજ્ય પામે તે પણ સત્ય શાંત પામવાના નથી. દુનિયાનાં સુખ જોગવવા અને આત્મ સુખને અનુભવ કરે તે ભસવું અને આટે ફાક તેના જેવું છે. દરિયામાં ડૂબકી માર્યા વિના રત્ન મળે નહીં. લેગ ત્યાગ વિના વેગ મળે નહીં. વાતે કરવાથી વડાં થાય નહીં. કરણી કરવી જોઈએ. સર્વ પ્રકારની વાસનાઓને મારી નાખવા પુરૂષાર્થ કર, જીવતાં ત્વને લેકે રેઈલે અને તું દુનિયામાં પિતાને મરેલે દેખે એવી ત્યાગદશા પામે ત્યારે જ આત્માનંદ પામી શકે, એમ નિશ્ચય છે. પ્રતિષ્ઠા-કીતિરૂપ સ્ત્રીને ત્યાગ કર મહા દુર્લભ છે. બાહ્ય સ્ત્રીને ત્યાગ થાય પણ મનમાંથી તિઆદિ વાસના સ્ત્રીને ત્યાગ કે મુશ્કેલ છે. માટે લોકવાસના કીર્તિવાસના તથા પિતાના નામરૂપની વાસનાપર જય મેળવ એટલે ત્યાગ દશાને સત્ય અધિકારી બનીશ. ઘર ત્યજીને વનમાં ઘર ન કરવું જોઈએ એ તીવ્ર જ્ઞાન વૈરાગ્ય પ્રગટાવવા પુરૂષાર્થ કર. વિશેષ રૂબરૂમાં હં ૐ જ રાતિરૂ ધર્મસાધન કરશો.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુડ સુરત.
શ્રાવણ સુદિ પૂર્ણિમા વિ. ૧૯૬૬. માણસા તત્ર સુશ્રાવક શા. બાલાભાઈ અનુપચંદ યોગ્ય ધર્મલાભ, વિશેષ તમારે પત્ર પહોંચે. વિ. રૂબરૂમાં જે બેધ મળે છે તે પત્રથી બંધ આપી શકાતું નથી. રૂબરૂમાં અનેક શંકાઓનું સમાધાન થાય છે. રૂબરૂમાં સાધુ સમાગમમાં બે ઘડીથી

Page #41

૧૮
જેટલેા લાભ મળે છે તેટલા પચ્ચીશ પત્રા લખ્યાર્થી પણ લાભ થતા નથી માટે રૂબરૂમાં મળવા ખાસ લક્ષ રાખવું. તમારા સસરા દલસુખભાઈ, માહુના સંકલ્પવિકલ્પ વારવા માટે અધ્યાત્મ પુરૂષાર્થ સેવે છે અને સુરચંદભાઈ સ્વરૂપચંદ, દ્રવ્યાનુયાગના અભ્યાસી છે. બન્નેની જ્ઞાનરૂપિ મુખ્યતાએ છે, તેઓની પાસેથી જે જે ખાધ મળે તે મેળવવા પણ તેમની જે વાત ન રૂચે તેની ઉપેક્ષા કરી માન રહેવુ પણુ ક્લેશ નિંદામાં પડવું નહીં. મનુષ્ય સર્વજ્ઞ નથી, આપણને જે ગમે તે લેવું પણ જે ન ગમે તે માટે દ્વેષ ન કરવા. સર્વ મનુષ્યની એકસરખી દ્રષ્ટિ થઈ નથી અને થશે નહીં. આપણે આપણી સાધના સાધવી જોઇ એ. સાધનભેદે મુંઝાવું નહીં. ખપ જેટલું ખેલવું. કાઇના પર અરૂચિ ન ધારવી. બાહ્યષ્ટિ છે ત્યાંસુધી અહિરાત્મભાવ છે. આત્માના ગુણા તરફ લક્ષ આપે। અને આત્મજ્ઞાન પ્રગટે એવુ એલેા. કાઇના આયિકભાવની ચેષ્ટામાં મુંઝાએ નહીં. આત્મ સત્તાષ્ટિથી સર્વાત્માએને દેખા તેથી દ્વષષ્ટ ટળશે અને આત્મષ્ટિ વચત થશે.
સ્વાત્મસત્તાની ભાવના ભાવા અને તેમાં સ્થિરાપાગે વર્તા. શા. મૂલચંદ ત્રિભેાવનદાસને ધર્મરૂચિ વધે એવા પુરૂષાર્થમાં પ્રેરે, સત્સમાગમથી આત્મા જાગ્રત થાય છે માટે સંસારમાં કાટિ રૂપૈયાનેા લાભ ત્યાગ કરીને સત્સમાગમ કરશે. સંતથી મુક્તિના અનુભવ થાય છે. જાગેલાએ જગાડશે. મુક્ત થએલા મુક્ત કરશે. આત્મની આત્માનંદ આપશે. માટે સત્સમાગમમાં પ્રવૃત્ત થાઓ, ગાડી, વાડી, લાડી, તાડીમાં દુનિયા મેાહુ પામીને છતી આંખે દેખતી નથી અને આત્મસુખને ભૂલી અસત્ય સુખ માટે રાત્રિ-દિવસ ફ્રાંફાં મારે છે. આત્મસુખના અવિશ્વાસી ભ્રાંત લેાકેાના વિચારાથી મુંઝાવું ન જોઇએ. આત્મસુખની પ્રાપ્તિ વિના જડ ભાગોથી મરવાના પહેલા ક્ષણ સુધી કોઈને સતાષ થયે નથો અને થનાર નથી એમ નિશ્ચયત: જાશુ. આત્મસુખની પ્રાપ્તિ કરવા માટે અનેક સાધનામાં ધર્મની આરાપણા છે માટે સાધ

Page #42

નેને સાધવાં પણ આત્મધ્યેય તે આત્મસુખને અનુભવ છે એમ જાણી–ભક્તિ, તપ, જપ, સંયમાદિની સાધના સાધવી. હું ને મારૂં જ્યાં નથી તે મહાપુરૂષ છે અને તે સદ્દગુરુ છે તેવા સદુગુરુની સેવાભક્તિ માટે દેશ, રાજ્ય, ઘરબાર, લક્ષ્મી વિગેરે સને ત્યાગ કરે પડે તે કરે. આત્મસુખની પૂર્ણતામાં ત્યાગગ્રહણ બુદ્ધિ રહેતી નથી એવી દશાની પ્રાપ્તિ કરવી તે મહાયોગીઓને ઘટે છે. એવી દશા પણ જ્ઞાન-વૈરાગ્યથી પ્રાપ્ત થાય છે માટે ત્યાં સુધીનું ધ્યેય લક્ષ્યમાં રાખીને વર્તમાનમાં જેટલે પુરૂષાર્થ થાય તેટલે કરે. આત્મ તરફ ઉપગ રાખીને સર્વ કર્તવ્ય કર્મ કરે.
દલસુખભાઈને ચારિત્ર લેવાની રૂચિ પ્રગટે છે પણ તેમની વૃદ્ધાવસ્થા હોવાથી તેઓ બાહ્યાચારિત્ર કરણ કરવા સમર્થ થઈ શકે નહીં. સંતેનું સંતપણું નયનથી અને વચનથી જાણું શકાય છે. સંતોની સેવા ગામાતાની પેઠે કરવી. ગાય કાળી છે કે પેળી? તેનાં શૃંગ લાંબાં છે કે ટુંક છે? એવી બાબતમાં જેમ લક્ષ્ય અપાતુ નથી પણ દુગ્ધાર્થે તેની સેવા થાય છે તેમ જ્ઞાન વૈરાગ્યાર્થે સંતોની સેવા કરવી. જેને સમાગમ કરતાં જ્ઞાન વૈરાગ્યને અપૂર્વ લાભ થાય તેવા સંતની સેવા કરવી. તેમની બાહ્યક્રિયાકાંડ ભિન્નતા અને ભિનગચ્છ સમાચારીની ચર્ચામાં ઉતરવું નહીં. ખપ જેટલું પુછવું પણ કેઈને ન રૂચે તેવું વરવું નહીં. આધ્યાત્મિક શાસ્ત્રો કે જે વાંચવાને સદગુરુ આદેશ કરે તે વાંચવાં. વાંચીને અંતરમાં તેવા પરિણામે પ્રવર્તવું પણ તે તરફ જેની રૂચિ ન હોય એવા લોકોને તિરસ્કાર ન કર. પિતાના માટે અને ગમે તેવા શુભાશુભ અભિપ્રાય બાંધે તે પણ હર્ષ શેક ન વેદાય ત્યારે આત્મભાવની ઝાંખી થાય છે. નિન્દકની નિન્દા ન કરવી અને ભક્તની જૂઠી ખુશામતથી રાજી ન થવું એવી રીતે વર્તવાથી આત્મિક જીવન જીવી શકાય છે. સદ્દગુરુની સેવાભક્તિથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. જોકે પકારરૂપ યજ્ઞ કરવાથી હૃદયની શુદ્ધિ થાય

Page #43

છે. નિષ્કામ ભાવથી મન, વાણી, કાયાથી પ્રવર્તવું. આત્માને ઉપગ રાખીને સર્વ બાબતેની પ્રવૃત્તિ કરવી, રાત્રે આત્માની શુદ્ધિની ઇચ્છાવાળા મનુષ્યને એકઠા કરી આત્મજ્ઞાનની વિચારણા કરવી. આધ્યાત્મિગિક તાત્વિક જ્ઞાનનાં પુસ્તકોનું વાચન મનન કરવું અને જે જે બાબતે ન સમજાય તેની નેંધ કરી રૂબરૂમાં પુછી સમાધાન કરવું. યંગ્ય પ્રવૃત્તિ કરવી અને નિવૃત્તિ સુખ અનુભવવું. મનુષ્યભવમાં આત્માની શુદ્ધતા કરવી એજ મુખ્ય ધ્યેય છે તેનાં જે જે ચગ્ય લાગે તે તે સાધનોથી સાધ્ય તરફ વળશે.
इत्येवं * अर्ह शांतिः३
લેખક બુદ્ધિસાગર
મુડ સુરત.
સં. ૧૯૬૬. મુ. પાલેજ તત્ર સુશ્રાવક શા. ડાહ્યાભાઈ પિતાંબર યેગ્ય ધર્મલાભ. તમારા પત્રથી ગાભ્યાસની વિગત જાણું ખેચરી મુદ્રા સાધે છે અને કેવલ કુંભક પ્રાણાયામ સાધે છે તે જાણ્યું. તમે જે ખેચરી મુદ્રા સાધે છે તે દ્રવ્યથી ખેચરી મુદ્રા છે. ભાવથી શુદ્ધોગ દષ્ટિ તે ખેચરી મુદ્રા જાણવી. ભાવ ખેચરી મુદ્રાથી નિર્લેપ આત્મવરૂપરૂપ આકાશમાં વિચરાય છે. ભાવ ખેચરી મુદ્રા સાધવા માટે જિલ્ડાને વિષય રસ ટળ જોઈએ. જિંહાથી અનેક રસવાળા પદાર્થોનું ભક્ષણ થાય પણ તેમાં રસ ન પડે જોઈએ. તેમ દ્રવ્યથી કેવલ કુંભક સાધે છે. ભાવથી કેવલ કુંભક એ છે કે આત્મામાં મનને સ્થિર કરવું અને સ્થિપગની ધારાથી આત્માને જોઈ રહે. સંકલ્પ વિકલ્પરૂપ વાયુને બંધ કરીને આત્મામાં સ્થિરેપગે રહેવું તે કેવલ કુંભક પ્રાણાયામથી પરભાવમાં મન જતું નથી તેથી આત્માની શક્તિને વિકાસ થતો જાય છે અને તે લબ્ધિ ચમત્કારરૂપે પ્રકાશિત થાય છે. ભાવ ખેચરી મુદ્રાના સાધનથી સર્વ પ્રકારની હાનિકારક મને

Page #44

૧
વૃત્તિયા વિરામ પામે છે અને જડપુદ્ગલ રમણતારૂપ સ્વપ્રદશાને નાશ થાય છે. હૃદયકમલમાં મનને ચોટાડવું તે ભાવપદ્માસન છે અને આત્માના સિદ્ધ સ્વરૂપમાં સ્થિરપયેાગે સ્થિતિ કરવી તે આધ્યાત્મિક ભાવ સિદ્ધાસન છે. આત્માના સ્વરૂપના ઉપયોગ ધારણ કરવા અને સર્વ આયિક ભાવમાંથી મનને ખેંચીને આત્માના ચિંતવનમાં રમાડવું તે આધ્યાત્મિક રાજયોગી ઉન્મુની મુદ્રા છે. આવી મુદ્રામાં પ્રાણવાયુની સહેજે સ્થિરતા થાય છે. રાગ દ્વેષ તરફ મનેવૃત્તિયાને ન જવા દેવી અને વિષયામાંથી મનેાવૃત્તિયાને પાછી ખેંચી આત્મામાં વાળવી તે ભાવ પ્રત્યાહાર છે.
કાયાને આત્માના તાબામાં રાખવી તે ખાયમ છે. વચનપર કાણુ ધારવા તે ખાાયમ છે. મનપર કાબૂ ધારણ કરવા તે ભાવયમ છે. મળાત્કારે ઇન્દ્રિયેાપર કાબુ મેળવવા અને પ્રાણપર કાબુ મેળવવા અભ્યાસ કરવા તે હુઠયાગ છે. હુઠયાગ કરતાં સહજ રાજયોગ અનતગણા ખળવાન છે. આત્માના ઉપયાગથી સહજે માહુના નાશ થાય તે રાજયોગ છે. નિકાચિત શાતા અને આશાતાવેદની રૂપ પ્રારબ્ધ વેદતાં અંતમાં મેાહુ ન પ્રગટે એવી રીતે આત્માપયાગ ધારવા તે રાજયોગ છે. અઘાતી પ્રારબ્ધ ક ભાગવતાં ઘાતીક રસની પરિણતિ ન પ્રગટાવવા દેવી તે ભાવથી રાજયાગ છે. આત્મામાં ધ્યાનવડે લયલીન થવું અને માહુથી દૂર રહેવું. જે વખતે ધ્યાના ધ્યાન અને ધ્યેયની એકતા થઈ જાય તે લયયેાગ છે. સાહુ અને તત્ત્વમસિ આદિ શબ્દેથી આત્માના જાપ કરવા. પંચપરમેનિષ્ઠના જાપ જપવા તે દ્રવ્યથી મંત્રયોગ છે અને આત્માના ગુણુ પર્યાયના વિચાર કરવા તે ભાવથી મત્ર છે. આત્મા તેજ પરમાત્મા છે એમ નિશ્ચય કરી આત્મામાં સ્થિર પચેગ ધારવા ને ભાવથી ઉપાસના છે. ધાર્મિક કૃત્યો કરવાં તે ધર્મ પ્રવૃત્તિ ચેાગ છે અને ધાર્મિક કૃત્યોના પણ ત્યાગ કરી જેટલા વખત સુધી કાયાવાણી મન વ્યાપારથી નિવૃત્ત

Page #45

થઈ આત્માના ઉપયોગથી આત્મામાં સ્થિરતા કરવી તે નિવૃત્તિયોગ અર્થાત્ ભાવથી સન્યાસ યોગ છે એમ દ્રવ્યથી અને ભાવથી અનેક પ્રકારે રોગનું સ્વરૂપ જાણવું. દ્રવ્યથી ભાવ યોગને પ્રાપ્ત કરવાનું લક્ષ્ય રાખવું. સાધ્યદષ્ટિ રાખીને મુદ્રા અને પિંડ
સ્થાદિક ધ્યાનવડે આત્મશુદ્ધિ કરવા અભ્યાસ કર. આત્માની પરિપૂર્ણ શુદ્ધતારૂપ પર્યાય તેજ સિદ્ધતારૂપ પર્યાય તે જ સિદ્ધતા છે તેને લક્ષ્યમાં રાખીને જે કંઈ એગ્ય લાગે તે કરવું. પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુણિરૂપ આઠ પ્રકારના દ્રવ્યભાવવાળા યેગમાં યમાદિ અષ્ટાંગ યોગ ભેદને સમાવેશ થાય છે.
કાયાને ધર્મનીતિ માર્ગમાં પ્રવર્તાવવી અને કાયાથી અન્ય જીવોનું બર ન થાય તેવી રીતે કાયાને વ્યાપાર કરે તે દ્રવ્યથી ઈર્ષા સમિતિ છે. દેહવીર્યને અધર્મ માર્ગમાં નાશ ન થવા દે અને દેવગુરૂ ધર્મમાં ઉપગ પૂર્વક કાયાને જોડવી તે દ્રવ્યથી ઈસમિતિ છે. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપ તરફ દષ્ટિ ધારવી તે ભાવથી આધ્યાત્મિક ઈસમિતિ છે. આત્માના ગુણેપર દ્રષ્ટિ રાખવી અને દુર્ગુણેમાં મન ન રાખવું તે નિશ્ચયથી ઈર્યાસમિતિ છે. કાયાને ધાર્મિક અને વ્યાવહારિક ગ્ય માર્ગોમાં વાળવી અને દેથી રહિત થતા જવું તે વ્યવહાર નય યુક્ત ઈર્યાસમિતિ છે. કાયાને સમ્યગ માર્ગમાં વાપરવી તે સામાન્યતઃ ઈસમિતિ છે. વિચારીને ઉપયોગ પૂર્વક સ્વપરહિતાર્થે વદવું તે ભાષા સમિતિ છે. ઇયસમિતિ અને ભાષા સમિતિમાં યમ નિયમ આસન એ ત્રણ યેગને સમાવેશ થાય છે. આત્માનું જ્ઞાન મને વચનને ખપ પડતે ઉપયોગ કરવો તે ભાવભાષા સમિતિ છે. આહાર પાણીને નિયમિત રીતે ઉપયોગ પૂર્વક ખપ કરે તે આહાર એષણ સમિતિ છે સવિચારોને ગ્રહવા તે ભાવથી સર્વિચાર એષણસમિતિ છે. અસવિચારોના ત્યાગથી અને સર્વિચારના ગ્રહણથી ક્રોધાદિક કષાને ઉપશમ, ક્ષપશમ અને ક્ષાયિકભાવ થાય છે. સાત્વિક નીતિ આદિ સદગુણેને ગ્રહવા તે ગુણષણ સમિતિ છે. જ્ઞાન

Page #46

૨૩
અને અખંડાનંદ છે. તેજ આત્માના ધર્મ છે તે સ્વાભાવિક ધર્મ છે તે સ્વાભાવિક ધર્મે ષા સમિતિ છે. જ્ઞાનદર્શન ચારિત્ર તે આત્માને વાસ્તવિક આહાર છે તેનેજ આત્મા ગ્રહણ કરે તે નિશ્ચયથી શુદ્ધ એષણા સમિતિ છે. આઢાન ત્યાગ નિશ્ચેવૈષણા સમિતિથી ગ્રડુ કરવા યેાગ્ય હાય તે ગ્રહણ કરવું અને ત્યાગ કરવા ચેાગ્ય હાય તે ત્યાગ કરવું. બાહ્ય વસ્તુઓના વિવેક પૂર્વક ગ્રહણુ ત્યાગ કરવા તે દ્રવ્યથી આદાનત્યાગનિક્ષેપ સમિતિ છે. વસ્ત્ર પાત્ર વગેરેના ગ્રહણુ ત્યાગમાં ઉપયોગ પૂર્વક વવું તે આદાનભડમત્ત નિક્ષેપ સમિતિ છે. જે જે વસ્તુઓ પરઠવવા લાયક હાય તે ઉપયોગ પૂર્વક પરઠવવી. જે જે સયાગા ત્યાગ કરવા લાયક હાય તે ત્યાગવા અને દેવગુરૂ ધર્મ કર્મના સચેાગેા અંગીકાર કરવા, જડ વસ્તુઓમાં સુખની બુદ્ધિ સુખ વાસનાના ત્યાગ કરવા તે આધ્યાત્મિક પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિ છે. દુર્ગુણું, કષાયા, વ્યસના અને ઉપાધિના સંચાગાને પરઠવવા તે નિશ્ચયથી પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિ છે. પાપમાર્ગમાં જતી કાયાને રાકવી તે કાયતિ છે. કાયાનું વીર્ય સંરક્ષવું, કાયાની ધાતુના પ્રાણાંતે દુરૂપયોગ ન કરવા, કાયાના વ્યાપારને ાકી રાખવા તે દ્રવ્યથી કાયગુપ્તિ છે. કાયાની શુભાશુભ પ્રવૃત્તિમાં શુભાશુભ ભાવ ન ધારવા તે ભાવથી કાયગુપ્તિ છે. કાયાને પ્રસંગે ગાપવવી તે સામાન્યત: કાયગુપ્તિ છે. કાયષિમાં સર્વ આસનેાના રહસ્યના અંતર્ભાવ થાય છે. કાયતિથી આત્માની શક્તિા જાગ્રત થાય છે અને મનની સ્થિરતા વધે છે અને આત્માની શક્તિયા મેળવવા ઘણી સહાય પ્રાપ્ત થાય છે. કાયક્રુતિથી પદ્માસનાદિ વડે સ્થિર થતાં અનેક રાગેા પ્રગટતા નથી અને મનનુ આરોગ્ય વૃદ્ધિ પામે છે–કાચવીના સંપાત કરતાં વચનના અધ વિનિપાતથી અનેક ધર્માં શક્તિયાના હ્રાસ થાય છે. સત્યપ અને તથ્ય તથા સ્વપરોપગ્રહાર્થે વચન ખેલવું અન્યથા વચનશુસિ ધારવી. વચનગુપ્તિથી વચનસિદ્ધિ થાય છે અને ગએલી શક્તિયે પાછી સંપ્રાપ્ત થાય છે. પરા, પશ્યતી, મધ્યમા અને વૈખરી ભાષાના

Page #47

વ્યાપાર બંધ થતાં સંજ્ઞી મનુષ્યના મનનું જ્ઞાન થાય છે અને સત્યને અનંતગુણ પ્રકાશ વધે છે. પરા પશ્યન્તી અને મધ્યમાં ભાષાનું સ્વરૂપ ગુરૂગમદ્વારા વીતરાગ પ્રવચન દષ્ટિએ રૂબરૂમાં અવબોધ્યું છે. કાયા વચન અને મનને વ્યાપાર બંધ થતાં નિર્વિકલ્પ સમાધિ સુખ પ્રગટે છે. સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા કામાંગે વિકાર ન જાગ્રત્ થાય તથા મૈથુનસ જ્ઞામાં કાયા જ્યારે પ્રવૃત્ત ન થાય ત્યારે કાયગુપ્તિની સિદ્ધિ થાય છે. અત્યંત સ્પર્શ રૂપવતી દેવીના સ્પર્શથી પણ કાયામાં વિકાર ન થાય ત્યારે કાયમુર્તિની સિદ્ધિ છે. કાયસ્પર્શમાં આનંદરસ ન લાગે ત્યારે કાયમુમિની સિદ્ધિ છે. સર્વ પ્રકારના શુભસ્પર્શમાં રસ ન વેદાય અને આત્મામાં રસ વેદાય ત્યારે દેહશુતિ સહેજે વર્તે છે અને દેહ પ્રવૃત્તિ પણ આહાર વિહારાદિ ધર્મે કાર્યોમાં સહેજે પ્રવર્તે છે અને પશ્ચાત્ તે સાધનરૂપ ગમે તે સત્કાર્યોમાં વપરાય છે. રસેન્દ્રિયદ્વારા આહાર નહીં રહતાં છતાં રસેન્દ્રિયગુપ્તિ તથા વ્યાપાર વખતે રસેન્દ્રિય સમિતિ છે. આંખવડે અનેક રૂપે દેખવામાં આવે છતાં તેમાં નિર્મોહભાવ રહે ત્યારે ચક્ષુઃ સમિતિ છે અને ચક્ષુને વ્યાપાર સ્વપપગ્રહાર્થ ઉપગ પૂર્વક થાય ત્યારે ચક્ષુ: સમિતિ છે. એ પ્રમાણે ધ્રાણેન્દ્રિય અને કન્દ્રિયના વ્યાપારમાં સમજવું. કાયા અને કાયામાં રહેલી ઈન્દ્રિયની સમિતિગુપ્તિ જ્યારે પ્રગટે છે, ત્યારે કાગનું ચારિત્ર્ય પ્રગટ થએલું જાણવું. કાયયોગ ચારિત્રી વિશ્વમાં અન્ય લોકેપર ખરેખર ઉપકાર કરી શકે છે. કાગનું સ્વતંત્ર સામ્રાજ્ય એવા પ્રકારનું ધારણ કરવું તે હઠાગી કરતાં જ્ઞાનગીને અનંતગુણવિશેષતઃ પ્રાપ્તવ્ય છે. કાય દ્વારા ઉર્ધ્વરેતા થવું તે પણ કાયગુપ્તિ છે અને કાયવીર્યને સમ્યગ વ્યાપાર કરવો તે કાયસમિતિ છે. કાયસમિતિથી કાયિકવીર્ય ઘટે છે અને કાયિકશુતિથી દેહવીર્યની વૃદ્ધિ થાય છે. દેહવીર્યથી આત્મવીર્ય પ્રગટાવી શકાય છે. આત્મજ્ઞાનીઓ આત્માની જ્ઞાનાદિ શક્તિ પ્રકટાવવામાં કાયિકવીર્યને સદુપયેાગ કરી શકે છે અને વચનને પણ સદુપયોગ કરી શકે છે. કાયવીર્ય કરતાં મને વીર્ય

Page #48

અત્યંત સૂક્ષમ છે. મન સમિતિ કરતાં મને ગુપ્તિ છે તે આત્મસુખ પ્રગટાવવામાં અનંતગુણ બળવાન છે એમ જાણે. સાધકને ઉત્સર્ગ ચારિત્ર ત્રણ ગુપ્તિ છે અને અપવાદચારિત્ર સમિતિ છે. પૂર્ણ દશામાં મનવાણી કાયાના વ્યાપારથી વિશ્વકનું કલ્યાણ કરી શકાય છે. સાધકદશામાં સમિતિને ખપ જેટલું વ્યાપાર કરે. ચતુર્થ ગુણ સ્થાનકથી બારમા ગુણસ્થાનક પર્યતની દશા તે સાધકદશા છે, તેમાં ત્રણગુપ્તિ તે ઉત્સર્ગ સાધન છે અને પાંચ સમિતિ તે અપવાદ સાધન છે. મન વાણી કાયા દ્વારા આત્મા તે જ પરમાત્મા બને છે માટે મન વાણી કાયાની અનંતગુણ મહત્તા તથા સ્વપરાર્થે ઉપયોગિતા છે. કાયમુર્તિ અને વચનગુપ્તિ પર્યત કર્થચિત્ હગ પ્રવર્તે છે અને મને ગુપ્તિથી રાજયેગની સિદ્ધિ થાય છે. મનમાં અશુભ રાગદ્વેષના વિચારે પ્રગટવા ન દેવા તે અશુભ મને ગગુપ્તિ છે તથા મનમાં શુભ રાગદ્વેષના વિચારે ન પ્રગટવા દેવા તે શુભ મને ગગુપ્તિ છે. મનમાં ધર્મધ્યાનના વિચારો કરવા. ધમ્યવિચારે કરવા ને મનને ધર્મ વ્યાપાર છે. મનમાં આત્મસ્વરૂપ વિચારવું. જ્ઞાનાભ્યાસ કરે તે ધર્મે મનેચેગ સમિતિ છે. આધ્યાન અને રોદ્રધ્યાનના સંકલ્પ વિકલ્પથી મુક્ત થવું તે સાપેક્ષ નયે મને ગુપ્તિ છે. ધર્મધ્યાન અને શુક્લ ધ્યાન ધ્યાવું તે મને ગુપ્તિ છે કારણ કે તેથી મન બાહા વિષમાં રાગદ્વેષ પરિણામે પરિણમતું નથી. મનનો બાહા વિષય ચિંતવનરૂપ વ્યાપાર બંધ કરવાથી મનગુપ્તિની સિદ્ધિ થાય છે. સ્થલ મનને આત્મબળથી ગોપવવું તે સ્થલ મને ગુપ્તિ છે અને સૂક્ષ્મ સંક૫ વિકલ્પને બંધ કરવા તે સૂક્ષ્મ મને ગુપ્તિ છે. જ્ઞાનગીને મને ગુપ્તિની સિદ્ધિ થાય છે. મને ગુપ્તિથી આત્માનંદને પ્રકાશ થાય છે. જ્યાં સુધી બાહ્ય વિષમાં મન શુભાશુભપણું ચિંતવે છે ત્યાં સુધી મને ગુપ્તિ નથી. હઠાગીને જ્ઞાનયાગની પ્રાપ્તિ વિના માગુક્તિ નથી. આત્મજ્ઞાનેગી મનના શુભાશુભ વિચારેને
પવી શકે છે. જ્ઞાનથી મને ગુપ્તિ થાય છે માટે જ્ઞાનગની આગળ હઠાગની કિંમત કેડી જેટલી છે તે અપેક્ષાએ જાણું.

Page #49

૨૬
મનમાં શુભપુણ્યકર્મના પ્રારબ્ધ વિપાકનો અનુભવ થતાં હર્ષ ન કરવા, ગર્વ ન કરવા. કીર્ત્તિ માન થતાં હગ ન કરવા અને દુ:ખવેદની ભાગવતાં અને દુ:ખના સાગામાં દીનતા ન કરવી શેક ન કરવા, અને શાતાવિપાકમાં અને અતાવિધાકમાં આત્માનું કંઇ પણ નથી એવી રીતે આત્મપયાગથી વતતાં મનેાપ્તિની સિદ્ધિ થાય છે. ઈન્દ્ર અને ચક્રવતિના પદની ઈચ્છા ન કરવી. ખાદ્ય વિશ્વમાં શુભાશુભભાવે મુંઝાવાનું ન થાય ત્યારે મનેઝુમિની સિદ્ધિ છે. મનેાગુપ્તિ અને મન:સમિતિ એ મેથી જે પાર જાય છે તે સિદ્ધ છે. મનમાં મેસ્ડ આસક્તિ ભય શાક કામ લેાકદેહ નામ વાસના ન વેદાય અને મેના મનમાં પ્રવેશ ન થાય ત્યારે મનેગુપ્તિ જાણવી. આત્મામાં નિશ્ચયજ્ઞાન થાય છે ત્યારે આત્મજ્ઞાનીપણું પ્રાપ્ત થાય છે. કરાડી મનુષ્યેામાં ઘેાડા મનુષ્યા આવા મેાક્ષમાર્ગમાં વિચરવા અધિકારી બને છે માટે આવા યાગમા દ્વારા મુક્ત થવા પુરુષાર્થ કર. માય જીવનપ્રવૃત્તિમાં અને આત્મ જીવન પ્રવૃત્તિમાં નિર્લેપપણે વર્તવા પુરુષાર્થ સેવ. રાજકથા ભક્તકથા દેશકથા અને સ્રીકથામાં રા દ્વેષ પરિણામે પરિણમતા મનને વાર! ચેોગ સાધનમાં ગૃહસ્થ દશા, દેશથી ઉપયાગી છે અને ત્યાગી દશા સર્વથી ઉપયેાગી છે. ત્યાગયાગથી આત્મદર્શન અને આત્માની પ્રભુતા પ્રાપ્ત થાય છે. જડ પદાર્થીની મમતાનેા ત્યાગ પરિણામ, જડ પદાર્થોમાં મૂર્છાના અભાવ તે જ નિ:પરિગ્રહ દશા છે. જડ પદાર્થોમાં જ્યાં સુધી સુખની બુદ્ધિ છે ત્યાં સુધી આત્માને આનંદરસ વેદાતા નથી. આત્માના આનંદરસ અનુભવાયા પછી ખાદ્યવિષયામાં સુખબુદ્ધિ રહેતી નથી. શાતા કર્મ પ્રારબ્ધના ભાગ છતાં આત્માના સુખની પ્રતીતિ રહે છે અને વિષયલેાળમાં સુખબુદ્ધિ રહેતી નથી.
દુનિયાના સર્વ પદાર્થોમાં જ્ઞાની નિરાસક્ત રહે છે અને મનમાં બાહ્ય કર્મની કર્તૃત્વભુદ્ધિ વિના ખાહ્ય મન વાણી કાયાના વ્યાપારમાં તે આકાશની પેઠે
કર્મને કરે છે. નિર્લેપ જ્ઞાના

Page #50

પગથી આશીભાવ રહિત પ્રવર્તે છે. આવી દશા પ્રાપ્ત કર્યાથી શુદ્ધાત્મજીવનથી જવાય છે અને સર્વ વિશ્વમાં સર્વમાં છતાં સવ જડ જગથી ન્યારાપણું અનુભવાય છે અને આત્મસત્તાએ સવત્માઓમાં એકાત્મભાવ અનુભવાય છે. જ્ઞાનીની દષ્ટિમાં સર્વવિશ્વ છે તે બાજીગરની બાજી જેવું લાગે છે તેથી તેને તેમાં રસ પડતો નથી છતાં કર્મના દાયિકભાવથી તે વિશ્વ સાથે બાહિરથી સંબંધ ધારે છે પણ અંતરથી નિ:સંગ વર્તે છે. જ્ઞાન પ્રમાણે ધ્યાન હોય છે. દિવસમાં બે ઘડી સુધી સમતાભાવ, એક વાર પ્રગટે તો આત્મજ્ઞાનાનંદને અનુભવ થયા વિના રહેતો નથી. પ્રથમ દિશામાં મનુષ્યના સંસર્ગથી દૂર રહેવું જોઈએ અને નામરૂપ અંશમાત્ર પણ મેહ ન પ્રગટે એ આત્મપગ ધારે જોઈએ. પ્રભુ વીતરાગ શ્રી મહાવીર દેવનાં સૂક્તનું મનન સ્મરણ નિદિધ્યાસન કર અને આત્મામાં આત્મસ્વભાવે અંશે અંશે પરિણમવા આત્મપયેગી થા અને ગૃહસ્થદશાનો ત્યાગ કરી ત્યાગદશા સ્વીકારવા અત્યંત વૈરાગ્ય પરિણામે પ્રવર્તી એક ક્ષણમાત્ર પણ પ્રમાદ ન કર. લેકવા નાબુદ્ધિને પરિહર. હઠગ કરતાં આત્માના સ્વાભાવિક જ્ઞાનાનંદગમાં પરિણમવા મહાયોગેશ્વર મહાવીર પ્રભુનું ધ્યાન ધર. ચોગસંબંધી વિશેષ ખુલાસો રૂબરૂમાં થશે. પત્રથી શું લખાય? ધર્મ સાધન કરશે. ધર્મકાર્ય લખશો. ફુર્વ ૐ શાંતિઃ
લેખક બુદ્ધિસાગર,
મુડ સુરત, સ. ૧૯૬૬ ભાદ્રપદ સુદિ ૮.
શ્રી વિજાપુર, તત્ર શ્રદ્ધાવંત દયાવંત દેવગુરૂભક્તિકારક સુ શ્રાવક દેશી નથુભાઈ મંછારામ તથા શા. રખવદાસ અમુલેખ, શા. કાલીદાસ મંછારામ યેગ્ય ધર્મલાભ.

Page #51

વિ. તમારે સાંવત્સરિક ક્ષમાપના પત્ર પહેંચે. વાંચી તે પ્રમાણે સાંવત્સરિક ક્ષમાપના વાંચશે. જ્યાં સુધી કેઈનાપર શત્રુભાવ વર્તે છે અને જ્યાં સુધી ભૂલે અપરાધ માટે આંખમાંથી અશ્રુ વહેતાં નથી અને અપરાધીઓને જ્યાં સુધી ભૂલી જવામાં આવતા નથી અને જ્યાં સુધી કેષ વૈરને અંશ પણ હૃદયમાં છે ત્યાંસુધી સત્ય ક્ષમાપના નથી. સત્ય ક્ષમાપના કર્યા બાદ અન્ય વિરીપર વિર રહેતું નથી. અપરાધીઓ પર શુદ્ધ પ્રેમ વર્તે છે તથા અપરાધી શત્રુઓને ઉપકાર કરીને સત્કારવામાં આવે છે. અનુપયેગે જે જે અપેપર અપરાધો હોય તેનો પૂર્ણ પશ્ચાત્તાપ થ જોઈએ. શુદ્ધ પ્રેમામૃતથી ભરેલી આંખે થવી જોઈએ. નયનમાં અને વચનમાં ક્ષમાપનાની ઝાંખી પ્રગટવી જેઈએ. પિતાનું બૂરામાં બરું કરનાર પર અંશમાત્ર દ્રોહ ન રહે જોઈએ અને વર્તનમાં ક્ષમાસ્વરૂપ દેખાવું જોઈએ. પિતાનાથી કેઈને અપરાધ થયે હેય-કેઈનું બુરું કર્યું હેય-કેઈના પર આળ મૂકયું હોય તો તેને આત્મસાક્ષીએ ખમાવા જોઈએ. બને તે રૂબરૂમાં મળી અત્યંત નમ્રતા ધારીને તેને ખમાવે કે જેથી અન્યને વૈરકલેશકષાયને ઉપશમ થાય. સંસારસ્વાર્થ અને ધર્માર્થે કોઈને અપરાધ કર્યો હોય તેને હૃદયમાં અત્યંત પશ્ચાત્તાપ થ જોઈએ અને તે વર્તનમાં મૂકવો જોઈએ. પશ્ચાત્તાપ આલોચનાથી આત્મશુદ્ધિ થાય છે. પોતાના દેને કબુલવા જોઈએ અને દેની નિંદાગહી થવી જોઈએ. અન્ય જીવોની હિંસા કરીને રાચવું મારવું ન જોઈએ. ધર્માર્થ પણ અન્યાય જુલમ દંભાદિ દે ન સેવવા જોઈએ. અન્ય ધમીઓ સાથે દ્વેષભાવ ન વર્તવું જોઈએ. પિતાની નિંદા કરનારાઓ ઉપર પણ શુદ્ધ પ્રેમ રહેવું જોઈએ અને દ્વેષ ન પ્રગટ જોઈએ. પોતાનાથી ભિન્નમતધર્મવાળાઓ કદાપિ પિતાને સતાવે, ગાળ દે તે પણ તેઓને પ્રેમથી ચાહવા અને તેઓના બૂરામાં ભાગ ન લે. એવી રીતે વર્તતાં આત્માની શુદ્ધિ થાય છે અને પોતાની ભૂલે ટળે છે. વૈરીઓ ઉપર ક્ષમા રાખવી. કારણકે દ્વેષ દ્વેષથી ટળતું નથી પણ ક્ષમાથી ટળે

Page #52

છે. પોતાનું સર્વથા બુરું કરનાર સાથે સજજનતાથી વર્તવું એમાં ક્ષત્રિયપણું છે પણ કેધ દ્વેષ પ્રગટાવવાથી આત્માની બહાદુરી ગણાતી નથી. લાખ ધર્મશાસ્ત્રો ભણવામાં આવે પણ સત્યક્ષમાપના વિના મેક્ષનું દ્વાર ઉઘડતું નથી. જ્ઞાની ક્ષમાપનાથી આરાધક બને છે અને અજ્ઞાની ક્ષમાપના વિના વિરાધક બને છે. જ્યાં સત્ય ક્ષમા છે ત્યાં પ્રભુનું હૃદય છે. ક્ષમા કરનાર દાતાર છે. સર્વ પ્રકારની ભાષાના વિદ્વાન થવાથી શું? ઈન્દ્ર થવાથી શું ?
જ્યાં ક્ષમાપના નથી ત્યાં ભવપરંપરા છે એવું નિશ્ચય જ્ઞાન થાય છે ત્યારે જ આચારવિચારમાં ક્ષમાપના વર્તે છે અને અનેક જન્મ સંસ્કારપરંપરાને નાશ થાય છે. ક્ષમાપના પશ્ચાત વૈરકલેશ ન વધે એ દઢ નિશ્ચય ધાર જોઈએ. પ્રેમીઓને મિત્રને ક્ષમાવવામાં વિશેષ કંઈ નથી પણ જેની સાથે વૈર કલેશ વિરોધ આદિ દેશે પ્રગટ્યા હોય તેઓને ક્ષમાવવામાં આત્માની આત્મતા છે. બાકી દેખાદેખી લોક ગાડરિયાપ્રવાહે તે હારે વખત ક્ષમાપના કરી, તેવી ક્ષમાપના તે ફેનેગ્રાફ પણ લે છે તેથી કંઈ આત્મશુદ્ધિ થતી નથી. સર્વને ખમાવતાં અહંકારને દૂર કરે. સાંસારિક ધાર્મિક કાર્યો કરતાં રાત્રી અને દિવસમાં ક્ષમાપના કરવા જેવો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે, માટે ક્ષમાપના કરવામાં મેહથી દૂર રહેવું એ જ આત્મહિતાથી મનુષ્યનું લક્ષણ છે. સત્ય, ક્ષમા અને પ્રેમમાં સ્વગીય દિવ્ય સામ્રાજ્ય છે. શુદ્ધ ક્ષમા અને શુદ્ધ પ્રેમથી મનની વાણની અને કાયાની મલીનતા ટળી જાય છે. પ્રભુને પામવા માટે કેઈને પણ સત્ય ક્ષમાપનાના દ્વાર પાસે આવ્યા વિના છુટકે થતું નથી. કેઈની નિંદા કરી હોય, કોઈના હૃદયને દુ:ખવ્યું હોય તે રૂબરૂમાં મળી ખમાવે. અસંખ્ય ઈન્દ્રોની મહત્તા કરતાં સત્ય ક્ષમાપના કાર્યની અનંતગુણ મહત્તા માને અને તે પ્રમાણે વર્તે. સાંવત્સરિક ક્ષમાપના નહીં કરવામાં આવે તે સમ્યક્ત્વદર્શનથી ભ્રષ્ટ થવાય છે માટે સાંવત્સરિક ક્ષમાપના કરે. ક્ષમાપનાથી સત્ય પ્રગટે છે. દરેક કર્તવ્ય કાર્ય કરતાં મનમાં અહંવૃત્તિ મમતા ન રહે ત્યારે અયિભાવથી આત્મા

Page #53

૩૦
નિર્લેપ રહે છે. સત્કર્મથી હૃદયની શુદ્ધિ થાય છે પણ સત્કર્મથી સાંસારિક ફળની ઈચ્છા ન રાખવી જોઈએ એવા કાગમાં પ્રવર્તતાં સત્ય જ્ઞાનગની પ્રાપ્તિ થાય છે. કાર્યો થતાં આત્મા અકર્મરૂપ વેદાય એટલે આત્માની શુદ્ધિ ઉત્તરોત્તર વધતી જાય છે. સંકુચિત કષાયમય વિચારેને પ્રગટતાં જ વારવા જોઈએ અને કેાઈને દ્રોહ થવાને પ્રસંગ આવે તે પોતાના પ્રાણ છેડવા જોઈએ. આત્મશુદ્ધિ માટે સર્વ સાધને છે. જે કાલે જે સ્વાધિકાર એગ્ય લાગે તે સાધનથી પ્રવર્તે. અન્ય સાધનેને બદલવાં એ તે સ્વાભાવિક છે. સાધનમાં ગ્રહણત્યાગભાવ જાણુ. આત્મશુદ્ધિ અનુભવાય એવી રીતે પ્રવર્તશે. સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૂજા, વ્રત, તપ આદિ સાધનોથી આત્માની શુદ્ધતા કરશે. સંભારે તેને ધર્મલાભ. ધર્મસાધન કરશે.
इत्येवं ॐ अहं शांति:३
ખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. મુંબઇ, વાલકેશ્વર ઉપાશ્રય
સં. ૧૯૭૦, ફાગુન સુદિ ૧૦. મુકામ માણસા. તત્ર સુશ્રાવક શા. બાલાભાઈ અનુપચંદ તથા દલસુખભાઈ સ્વરૂપચંદ તથા મૂલચંદ ત્રિભવન યોગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. તમારે પત્ર પહે. આત્મહિતાર્થે પત્ર લખવા પ્રેરણા કરે છે, પણ પ્રત્યક્ષ મળી સદુપદેશ ગ્રહણ કરે એજ સત્કર્તવ્ય છે. હૃદયમાં આત્મા તે જ પરમાત્મા પરમેશ્વર છે એમ નિશ્ચય કરી તેની સાક્ષીએ મન વાણું કાયાની પ્રવૃત્તિ કરે. આત્મા તે જ પરમાત્મા છે પણ મેહાદિ આવરણથી આત્મા તિભાવે પરમાત્મા છે તેને આવિર્ભાવ કરવાને મન વાણી કાયાની જે જે કંઈ પ્રવૃત્તિ કરવી તે પરમાત્માની સેવાભક્તિ ઉપાસના કર્મ છે. આત્મા તે જ પરમાત્મા છે તેવી

Page #54

૩૧
હૃદયમાં જે ધારણા તે જ સસ્થાપના છે. કાર્ટિકેટ ધર્મશાસ્ત્રો ને અભ્યાસ કરીને પણ આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધતા રૂપ પરમાત્મતા પ્રગટ કરવાની છે. આત્માના વિકાસાર્થે મન વાણી કાયા ઈન્દ્રિચેાની પ્રાપ્તિ થઇ છે. મન વાણી કાયા અને ઇન્દ્રિયા દ્વારા અનેક શુભ શિક્ષણ મેળવવું અને મનને સદ્ગુણૢામાં પિરણમાવવું તથા દુગુ ણેાથી પાછું હઠાવવું એવી જ પ્રવૃત્તિ જે થાય છે તેા પછી જૈનશાસ્ત્રો વાંચા વા ન વાંચેા હેાયે ભલે. આત્માની જિજ્ઞાસા પ્રમાણે ગુરુ પ્રસ’ગાપાત્ત જે સંભળાવે તે જ શ્રુતિજ્ઞાન છે. વાંચવા કરતાં શ્રવણુથી શ્રુતજ્ઞાનની આત્મા પર સારી અસર થાય છે. શાામાંથી આત્માની શક્તિઓ ખીલે એવુ ગ્રહણ કરવું. શાસ્ત્રોમાંથી પાતાના ચેાગ્ય ગ્રહણ કરવું પણુ શાસ્રમેહથી દૂર રહેવું. ત્રણ ભુવનના નાથ આત્મા તે જ પરમાત્મા છે એવા નિશ્ચયાનુભવ થયા પછી આસ્તિક્તાનું સર્તન થાય છે. ખાતાં પીતાં આદિ અનેક કાર્ય કરતાં આત્મા તે જ હૃદયમાં પરમેશ્વર છે એવા ઉપયાગ રાખીને વર્તવું એમ વારંવાર સ્થિરાપયેાગ ધારણ કરવાથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે અને અન્યાત્માઓ પર આત્મબુદ્ધિ વર્ત્યા કરે છે માટે એવા ઉપયાગમાં જેમ વિશેષ રહેવાય તેમ રહેશે કે જેથી પૂર્ણ ભાવે પરમાત્મદશા પ્રગટાવવાના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. આત્માની શુદ્ધતા માટે અસંખ્ય યાગ છે, જેને જેમ ચે તેમ પ્રવર્તે, પણ આભે પાગે સાધ્યને ન ભૂલે એટલે બસ. માટી માટી ધર્મની વાતા કર્યો કરતાં થાડુ' પણ જ્ઞાન છે તેને આચારમાં મૂકે એટલે આગળની દશાના ખ્યાલ આવશે. મન ઉપર કાબુ જેથી મૂકાય તે જ્ઞાન છે. જે જ્ઞાનથી મન વશ ન થાય તે વસ્તુત: સત્ય જ્ઞાન નથી. ઇન્દુિચેચમાં રસવૃત્તિ જ્યાં સુધી છે ત્યાં સુધી ઇન્દ્રિયાનું ગુલામપણું છે. ગુલામેાને શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિ થઈ શકે નહિ. દેહ મન અને ઇન્દ્રિયાના પૂજારીએ વસ્તુત: આત્મપ્રભુના પૂજારી નથી. જ્યાં સુધી મન સુધી ધર્મશાસ્ત્રો જાય છે પણ આત્મા સુધી જતાં નથી ત્યાં સુધી નિરાસક્તિપણું ટળતું નથી, આત્મા પેાતાના

Page #55

૩૨
સ્વરૂપે પરિણમે તે જ જ્ઞાન અને ચારિત્ર છે. અંતર્દષ્ટિ વર્તતાં બાહામાં કર્મોદય પ્રેરણાએ વર્તાય અને આત્મા જ મુખ્યપણે ઉપગમાં ભાસે તે જ ધર્મ જપ તપ ધ્યાન છે
આત્મા તરફ શ્રુતજ્ઞાનપયોગ વર્તે અને બાહ્ય વ્યવહાર થાય તે જ આત્માની મુક્તતા છે. આત્માને ભૂલતાં સર્વ વિશ્વ ભૂલાય છે. આત્માને પૂજતાં સર્વ વિશ્વની પૂજા થાય છે. આત્મજ્ઞાન વિના બાહ્યવિદ્યાઓથી દુનિયામાં જે મહત્તા મળે તે મનની મહત્તા છે પણ આત્માની મહત્તા નથી. આત્મજ્ઞાન વિનાનાં ભાષણે અને પ્રવૃત્તિઓ તે મનબાજીગરની બાજી સમાન છે. મનમાં મોહ વર્તે અને બીજાને આત્મજ્ઞાનનાં શાસ્ત્રો સંભળાવવામાં આવે તે નાટકીયાના પાત્ર સમાન છે. જેટલું વર્તનમાં મૂકાય તેટલું ઉપદેશ વિના મનપણથી અન્યને અસર કરી શકે છે. ચારિત્રી બોલ્યા વિના ચારિત્ર વિનાના વક્તાઓ કરતાં અનંતગુણ અસર અપર કરી શકે છે. ચારિત્રીની દુનિયા પર જેટલી અસર થાય છે તેટલી અન્યની થતી નથી. ગુરૂઓ મનપણે વર્તે છે અને શિષ્યના સંશ ટળી જાય છે માટે સદ્વર્તનપર ખાસ લક્ષ્ય રાખે. દેવગુરૂ ધર્મની સેવાભક્તિથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. સેવાભક્તિથં. હદયશુદ્ધિ થતાં આત્મજ્ઞાન પ્રગટે છે. વ્યવહારનયથી વ્યવહાર પ્રમાણે વર્તી અને નિશ્ચયદષ્ટિને હૃદયમાં ધારણ કરે. વ્યવહારનયને ઉત્થાપતાં ચતુર્વિધ સંઘને ઉચ્છેદ થાય છે માટે ગમે તેવા પ્રસંગે વ્યવહારનય કથિત નિમિત્ત ધર્મસાધનેને ઉછેદ થાય એવું બેલશે નહિ. એકાંત નિશ્ચય દષ્ટિવાળાઓને
વ્યવહારને ઉપદેશ આપું છું અને એકાંતવ્યવહારીઓને નિશ્ચયનયને ઉપદેશ આપી. બને નયના ઉપયોગી બનાવું છું. જ્ઞાન એ નિશ્ચય છે અને ક્રિયા એ વ્યવહાર છે. “લોક મળે ત્યાં
કાચાર અને સંત મળે ત્યાં આત્માકારની ઉક્તિ ધ્યાનમાં રાખીને પ્રવર્તશે. સાધુઓના વિચારાચારના મતભેદ દેખીને સાધુઓની નિંદા ન કરવી. જૈનશાસન સાગર જેવું છે એમાં

Page #56

૩
સનેજેમ રસ પડે તેમ વર્તે છે. એકેક દષ્ટિની મુખ્યમાન્યતાએ મિથ્યાત્વ છે અને સર્વષ્ટિયાની સાપેક્ષતાએ સમકિત છે. કરાડા ચક્રવતિયાનું એકઠુ· સુખ કરવામાં આવે અને તેટલું સુખ એક તરફ હોય અને બીજી તરફ્ આત્માન દકારક સચ્છુરુના સમાગમ મળતા હાય તે ખાદ્યસુખને લીંટ સમાન માની આત્મસુખદાયક ગુરૂ તરફ જે વળે છે તે આત્મહિતાથી છે. આત્મજ્ઞાની સ્વનું કલ્યાણ કરે છે અને પરનું કલ્યાણુ પણ કરી શકે છે. આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વિના અને આત્માન મળ્યા વિના દુનિયાના લે કે ખાદીથી ગમે તે રીતે સ્વતંત્ર થાય, કલાવત થાય તાપણુ તે પરતંત્ર માહી રહેવાના. જડના માહથી ક્રિ સત્યસુખ કાઈને મળ્યું નથી અને મળનાર નથી. આત્માની શુદ્ધિ કર્યા વિના દુનિયાના લેાકા ગમે તેવા વિજ્ઞાનીઓ ખને, શાખ કર તાપણુ રજોગુણ અને તમેગુણુના માધીન બનેલા તે આત્મશાંતિ પામી શકવાના નથી. દુનિયાના રાજ્યમાં મેહ છે. આત્માના રાજ્યમાં પ્રભુતા છે. આગળપાછળની ચિંતા ન કશ. આત્મજ્ઞાન મળ્યા વિના કાઇનું શ્રેય થયું નથી અને થનાર નથી માટે પાછળની ચિંતા ન કર. જેનું જે થવાનું હશે તે થશે. તમે તમારૂં કરી. અન્યાની ચિંતા ન કરી. તમારી જાત તેને રૂચ તા ગ્રહણ કરે. ન કરે તે તમારે શું? સહેજે થાય તેમાં મઝા છે. અન્યાનું ભલું કરવું તે પેાતાના હાથમાં નથી. આત્મા અન્યાત્મા માટે નિમિત્ત કારણુ છે. નિષ્કામભાવે તથા સમપરિણામે અન્યાના હિતાર્થે સહેજે થાય તે કરવું એજ શ્રેયસ્કર છે. અન્યાના હિતાર્થે વસ્તુત: આત્મજ્ઞાનમેષ છે. અને તે પણુ તેઓને જિજ્ઞાસા પ્રગટે છે. તાજ શ્રદ્ધા પ્રેમયેાગે તેને પરિણમી શકે છે એમ જાણશેા અને આત્મસ્વરૂપને ઉપયાગ રહે એવું આલખન લેશેા તથા અંતકાળે પણ આત્માપયેાગ રહે તે માટે હૃદયમાં આત્મા તેજ સાક્ષાત્ પરમાત્મા સત્તાએ છે એવું સ્મરણ કરશે. દેવ ગુરૂધર્મનું વ્યવહારથી સદા આલખન ગ્રહુશેા. શુદ્ધોપયાગમાં રમણતા રહે એ જ સસાધન પ્રવૃત્તિનું સાર

Page #57

સમજશે. સાંસારિક બાબતમાં રસ ન પડે તે માટે આત્માના આનંદરસને પ્રગટાવવા પુરૂષાર્થ કરશે. વારંવાર મનુષ્યજન્મ મળવે દુર્લભ છે. સદગુરૂપર જેટલી શ્રદ્ધાપ્રીતિ તેટલી આત્મશક્તિની પ્રગટતા થાય છે. સદ્દગુરૂના આલંબનથી જ મુક્તિ છે. ત્યાગી સાધુઓની સેવા ભક્તિમાં ગમે તેટલા ધ્યાનથી આગળ વધાય તે પણ લેશમાત્ર ખામી ન રાખશો અને શ્રદ્ધાપ્રીતિથી સેવા કર્યા કરશે. આધ્યાત્મિક જ્ઞાનનાં પુસ્તકે વાંચ્યા કરશો. એક કલાક વાંચ્યા બાદ અઢાર કલાક તેનું મનન કરશે. ધર્મ સાધન કરશે. ત્યે ૩૩ ૯ શનિઃ રૂ
મુ પેથાપુ, સં. ૧૯૭૭ વિજાપુર, તત્ર સુશ્રાવક શા. સુરચંદભાઈ સ્વરૂપચંદ મેગ્ય ધર્મલાભ વિશેષ તમારો પત્ર પહોંએ, વાંચી બીન જાણું. હવે તમારું શરીર રહે એ તમને ભરું લાગતું નથી તેમ લખ્યું તે જાણયું. મારું પણ તેવું માનવું છે, માટે હવે વિશેષતઃ આત્મયેગી થશે. તમારા રચેલા અને છપાવેલા ગ્રન્થ મળ્યા છે તે જાણશે. મુનિ દેવેન્દ્રસાગરજી તમારા વંશમાં ઉત્તમ રત્ન પ્રકટ્યા છે તેની આત્મરમણુતામાં રૂચિ અને અભ્યાસ વિશેષ છે. ન્યાય શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરે છે સિદ્ધાંતેમાં પણ લક્ષ્ય રાખી મનન સમરણ કરે છે. હવે તેનામાં વ્યવહાર અને નિશ્ચયનય એમ બે નયનો અનુભવ આવ્યું છે તેથી તે આત્મશુદ્ધિ પર્યાયમાં આગળ વધશે. તેના સંબધે હવે તમે આનંદમાં રહેશે. તમારા ભાઈ પિતામ્બરના પુત્ર (દેવેન્દ્રસાગર) નામ ધારણ કરી ત્યાગાવસ્થાને દીપાવી છે, બ્રહ્મચર્ય દિશામાં સ્થિર ધીર છે એમ અમને નિશ્ચય છે. તમારા ભાઈ દલસુખભાઈ હઠાગાભ્યાસમાં આગળ વધ્યા હતા અને અધ્યાત્મ જ્ઞાનમાં પાછળથી સ્થિર થયા હતા છતાં તમે લખે છે કે મરણ વખતે તેમને ઉપગ બરાબર

Page #58

રૂપ
સત્ય કહી અંતરમાં
રહ્યો નહિ. તે બાબતમાં કેવલજ્ઞાની વિના કાઇ શકે નહિ. બાહ્યરાગથી વેદના ભાગવા છતાં પ્રભુસ્મરણુ આત્મસ્મરણ વતું હોય તે તે ખીજાથી કેમ જાણી શકાય? આત્મજ્ઞાનીને દુ:ખ પડતાં તેની વાણી અને કાયાની ક્રિયાચેષ્ટાથી આત્માના પિરણામની માલુમ પડે નહિ. પ્રભુ મહાવીર દેવના કાનમાંથી ખીલા કાઢતાં તેમણે એવી બૂમ પાડી કે તેથી પશિલાઓ ફાટી ગઈ. પ્રભુની ક્ષેશ્યા તે વખતે રદ્ર ધ્યાનવાળી અને આ ધ્યાનવાળી થઈ નહેાતી. દુ:ખ પડતાં ખૂમ પડે હાય હા ખેલાઇ જવાય, અરે વગેરે શબ્દોચ્ચાર માત્રથી શું પરિણામ વર્તે છે તે અન્યથી જાણી શકાય નહિ. પ્રભુ મહાવીર સ્વામીને કાનમાંથી ખીલા કાઢતી વખતે બૂમ મારતાં છતાં ધર્માં ધ્યાન હતુ. તેમ આત્મજ્ઞાનના અભ્યાસીને તેના વખતે અંતરમાં આત્માના ઉપયાગના પરિણામની વિશેષ કાળજી હેાય તે ખનવા ચેાગ્ય છે, માટે અન્યના પરિણામ સંબધી કલ્પના કરવાના અન્યને અનધિકારી દશાએ અધિકાર નથી. અનુમાને ખાંધવાં તે પણ કેટલીક વખત જૂઠાં પડે છે. પરભવની અંતર્મુહૂત પહેલાં લેશ્યા પ્રગટે એમ શાસ્ત્રોમાં લેખ છે પરંતુ માનિસક ઇચ્છાએ કષાયે જે વાણીદ્વારા શબ્દોથી વ્યક્ત થાય અને તેટલામાં અ ંતમુહૂત ઘણાં થઈ જાય તેથી ખરૂં અનુમાન નીકળી શકે નહિ. દલસુખભાઈને ખરાબ વિચારે થયા નહેાતા. દુ:ખથી બૂમ પડે તે તે તેવા અભ્યાસનું પરિણામ છે તેથી અશુભ લેશ્યાનું અનુમાન ન થાય. તથા અસમાધિમરણ પણ ન કહી શકાય. કાને સાંભળ વાનું બંધ થાય અને મરતી વખતે આંખે દેખવાનું અધ થાય. ખેલવાનું બંધ થાય, અમી ટળતી હાય, ઘેરે ચાલતા હાય તાપણુ આત્માથી જ્ઞાનીને મેટા ભાગે તેવા કટાકટીના પ્રસંગમાં ધર્મ ધ્યાન પ્રવર્તે છે અને અજ્ઞાનીને અશુભ ધ્યાન પરિણામ વર્તે છે. પાંચે ઇન્દ્રિયાની ક્રિયા અંધ થાય તાપણુ તે વખતે અને આત્મા મનેતા હાય છે તેથી જ્ઞાની ધ્યાની ભક્ત આત્મામાં પ્રભુમાં મન રાખવાનું મળ વાપરે છે અને આયુષ્ય નાશની
મન

Page #59

કિયા સંમુખ હેય છે માટે જ્ઞાની મહાયુદ્ધના પ્રસંગે વિશેષ ઉપયેગી થાય તેમ બનત્રા એગ્ય છે. કેઈને મરતી વખતે રે વેદના ઘણું હોય અને કેઈને અલ્પ પણ હેય. ક્ષય રોગીને મરતી વખતે ઘણી વેદના દાતી હોય એવું જણાતું નથી તેથી શું? આમેપચેગીને મરણ વખતે અત્યંત વેદના અગર અલપ વેદના હોય તેથી તેના આત્માના ઉપગમાં તે વિશેષ શુદ્ધ અધ્યવસાયે વર્તે એ સંભવ છે જ. ઝાની ખરી વખતે આત્મપગ ચકે નહિ અને મરણ વખતે તે તેને સાંસારિક પદાર્થોમાં મેહ રહે નહિ એમ વિશેષતઃ અનુમાને માનવાયેગ્ય સત્ય છે. ભરનિદ્રામાં જેમ પાંચે ઇન્દ્રિયને વ્યાપાર બંધ જેવું જણાય છે તેમ મૃત્યુ નજીકના કાળમાં પણ તેવું થાય છે, છતાં ભરનિદ્રામાં જેમ સ્વમ પડે છે તેમ મૃત્યુ વખતે જ્ઞાનીને આત્માની સાથે રહેલા મનમાં સ્વમ જેવું કંઈક વેદાય છે છતાં ઉપયોગ તે આત્માને વર્તે છે એમ પ્રાયઃ સંભવે છે. ભરનિદ્રાના જેવી મૃત્યુ પામનારની બાહ્યદશા દેખાય તે પણ તે આત્માના ઉપયોગના સાધ્ય લક્ષવાળે છે. આત્મજ્ઞાનીને મૃત્યકાળે પ્રાયઃ જડ પદાર્થ પર મેહ વર્તતા નથી તે તે મૃત્યુને મહત્સવ તરીકે માની રણમાં જતા વીર યોદ્ધા જે નિર્ભય બને છે, તેને મૃત્યુ એ તે કંઈ વસ્તુ જ સમજતી નથી. તે પિતાના આત્માને નિત્ય દેખે છે શરીરને વસ્ત્ર સમાન માને છે. તેને મૃત્યકાલે ઈન્દ્રિયો દ્વારા ઉપચોગ ન રહે અને આત્મામાં આત્માનો ઉપયોગ વર્તે તે સ્વાભાવિક છે. જળમાં મરણ, વૃક્ષથી પતન વા બીજા અકસ્માથી મૃત્યુને પ્રસંગ આવતાં તે કાચબાના અંગની પેઠે મનને પિતાના સ્વરૂપ તરફ લઈ જાય છે તેથી તે અકસ્માતાદિ મરણમાં પણ આત્માના ઉપગની અપેક્ષાએ સમાધિ મરણ પામે છે. હવે તમે ઉપયોગમાં રહેશે. તમને ખર મહોત્સવ પ્રાપ્ત થવાને છે. પ્રભુમાં મન જેડશે. બાહ્યાની કઈ વસ્તુમાં મમત્વ રાખતા નહિઅધ્યાત્મજ્ઞાન શાસ્ત્રોના અભ્યાસી છે, અધ્યાત્મજ્ઞાન રૂચિવાળા છે તે આભામાં-પ્રભુમાં તમે મનને જોડી દેશે. કષા

Page #60

એને મનમાં પ્રવેશ થવા દેવા નહિ. મરેલા મડદાની પેઠે બાદામાં અનુપયેગી અલક્ષ્મ ચિત્તવાળા રહેશે. તમારા ભાઈ મલચંદભાઈ, પિતાંબરદાસ બે ગયા. તમારા મિત્ર દલસુખભાઈ ગયા, બાલાભાઈ અનુપચંદ ગયા. માનવશરીર વસ્ત્રની પેઠે ત્યાગવાનું છે. પ્રભુના ધ્યાનમાં મગ્ન રહેશે. પોતાના આત્માનું જ્ઞાન હવે ખપમાં આવવાનું છે. ધર્મસાધન કરશો. વિજાપુર બનશે તે અવાશે. 88 arif:
લેખક બુદ્ધિસાગર
મુવિજાપુર સાણંદ. તત્ર સુશ્રાવક શા. આત્મારામ ખેમચંદ વગેરે ચોગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ તમારે પત્ર પહશે. તમે વારંવાર ઉપદેશ માટે લખે છે પણ હું શું લખું? ઉપદેશ પ્રમાણે વર્તન થાય તે જ ઉપદેશ દેવા લખવાનું મન થાય. વ્યાવહારિક વર્તન શુદ્ધ થાય થાય તે જ અધ્યાત્મ વર્તનની લાયકાત પ્રગટે. બાલલગ્નની પ્રજામાં કાયિક માનસિક અને આત્મિક શક્તિ પ્રગટતી નથી. બાલલગ્નજપુરૂષ અને સ્ત્રીએ દેશ, કામ, સંઘ, સમાજનું શ્રેય કરવા સમર્થ થતાં નથી. તેઓ બીકણુ નિર્બલ અને પુરૂષાર્થહીન હોય છે, તેઓ અન્ય પ્રજાના પાદ તળે કચરાઈને પિતાની સંતતિને ગુલામ બનાવે છે. એવી પ્રજા ખરે. ખર જૈન ધર્મને લાયક રહેતી નથી. બાલલગ્નની પ્રજામાં રાજ્ય કરવાની શક્તિ રહેતી નથી. પચ્ચીસ વર્ષને કુમાર અને વશ વર્ષની કુમારિકા એ બને ગુણકર્માનુસારે પ્રકૃતિ સામે હસતાં અધિકારી છે. રાજ્ય વ્યાપાર આદિનું બાહ્ય સ્વરાજ્યરક્ષણ કરવા માટે બાલલગ્નની પ્રજામાં શક્તિ રહેતી નથી. પચ્ચીસ વર્ષમાં પુત્રને રાજકીય વ્યાપારી ક્ષાત્રાદિ વિષયક સર્વ પ્રકારની કેળવણી પહેલાં ગુરૂ માર્કત ધાર્મિક કેળવણી આપવી જોઈએ. વિશ પચ્ચીશ વર્ષમાં દેશિક, સામાજિક, આર્થિક આદિ સર્વ બાબતેમાં પુત્ર

Page #61

૩૮
અને પુત્રીઓ સ્વતંત્ર મત બાંધી તે પ્રમાણે વર્તે એવાં સમર્થ થવાં જોઈએ. પશ્ચાત્ સ્વેચ્છાએ માબાપની અનુજ્ઞાપૂર્વક ગૃહસ્થાશ્રમમાં દંપતી તરીકે જીવન ગાળવાને અધિકાર છે. એવું દંપતી જીવન અને એવું વ્યાવહારિક ધાર્મિક શિક્ષણ નથી એવી કેમ-જાતિ-સમાજમાંથી ત્યાગીઓ પણ સાચા શૂરવીર જ્ઞાની યેગી પ્રગટી શક્તા નથી. કેઢી, ક્ષયરોગી વગેરે રાજગાદિ વાળા બાળકે અને બાલિકાઓનાં લગ્ન થવાં એ જ સ્વરાજ્ય, દેશ, ધર્મ, કુટુંબની પડતીનું મહાકારણ છે. અળશીયાં, ડુક્કર, કૂતરાં જેવી પ્રજા ઉત્પન્ન કરનારાઓને લગ્નને અધિકાર નથી. તેવાએ તે બ્રહ્મચારી રહીને વિશ્વકોની સેવા કરવી જોઈએ. ધર્મથી ભ્રષ્ટ નાસ્તિક અને આસ્તિકનું પરસ્પર લગ્ન ન થઈ શકે. બાલકે અને બાલિકાઓને વૈદ્યકીય શિક્ષણ મળવું જોઈએ. ત્યાર બાદ તેઓને ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરાવા જોઈએ. પુષ્પવય વિના પુત્રાદિકનાં લગ્ન કરાવનાર પિતા તે પિતાના ધર્મથી અને માતા, માતાના ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય છે. વીર્યહીન મનુષ્ય ગૃહસ્થાશ્રમને અધિકારી નથી. પવિત્ર, શૂર, ભક્ત, જ્ઞાની, કર્મયેગી વિશેષતઃ અતિથિઓ માટે સ્વાર્પણ કરનાર તથા સ્વાશ્રયીએ ગૃહસ્થાશ્રમ માંડ જોઈએ. મિથુનની કામનાથી પશુની પેઠે મેહથી ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશનાર ધર્મ, દેશ રાજ્ય, સમાજ કુટુંબ અને સંઘને ઘાતક હિંસક મેહી છે, તેવાઓને ગુહશ્રાશ્રમમાં ઉત્તેજન આપવામાં ધર્મને ઘાત થાય છે. ચેરી વગેરે દુષ્ટ કર્મોથી આજીવિકા ચલાવનારાઓનાં લગ્ન ન થવાં જોઈએ, કારણ કે તેથી તેની પાછળની સંતતિ ધર્મઘાતક બને છે. દારૂ વગેરેના વ્યસનીઓની સાથે બાલિકાઓને પરણાવવાથી ધર્મ, સંઘ, રાજ્યને નાશ થાય છે. વશ વર્ષ સુધી પૂર્ણરીયા બ્રહ્મચર્યની રક્ષા જેણે કરેલી છે એવી કુમારિકા અને પચ્ચીસ વર્ષ સુધી ઉર્ધ્વરેત રહેલ કુમાર એ બેનાં લગ્નથી પ્રગટેલી પ્રજા તે પ્રજા છે. બાકી અગ્ય રીતે લગ્ન કરી અગ્ય પ્રજા ઉત્પન્ન કરવાનો મેહ છોડી દે જોઈએ અને અગ્ય એવાં લગ્નસંબંધી જ્ઞાતિ

Page #62

૩૯
સમાજનાં બંધનાને રૂઢીઓના પણ નાશ કરી દેવામાં જૂડી પ્રતિષ્ઠા માન વગેરેના ભોગ આપવા જોઇએ. ખાલલગ્નની પ્રજાને શું લખવું ? તે શું ? કરી શકે, તે લખ્યા પ્રમાણે વર્તવાને શક્તિમાન છે ? લક્ષ્મીમતાની પ્રજા પ્રાય: નિવીય અજ્ઞાન ભાગવલાસી અને સ્વાથી ખને છે. તેવી રાજા અને ઢાકારાની પ્રજા અજ્ઞાન અતિભાગી કામી માહી હિંસક જૂઠી અને કાચા કાનની તથા શૂન્ય હૃદયની પ્રાય: પ્રગટે છે. વ્યભિચારી લગ્નની રૂઢિયાને મૂળમાંથી ઉખેડી નાખવી જોઇએ. કૃત્રિમ પ્રેમીનાં લગ્ન તે લગ્ન નથી પણ વ્યભિચાર છે. ફક્ત પ્રજાની ઉત્પત્તિ માટે પુરૂષ અને સ્ત્રીએ વર્ષ માં એક વાર એક બીજાના શારીરિક સમાગમમાં આવવું જોઇએ. એકશય્યા—પથારીમાં સૂવું પણ ન જોઈએ એમ સમજ્યા છતાં પણ જેઓ વર્તાવા શક્તિમાન નથી તેઓની સંતતિ દેશ, સંઘ, ધર્મ સમાજ ભૂમિ, લક્ષ્મી વગેરેનું રક્ષણ કરવા અને આત્મભાગ આપવા શી રીતે શક્તિમાનૢ થાય ? પ્રજોત્પત્તિમાટે શ્વાન અને સિંહા, કાયસ ખ ધને વર્ષમાં એક વાર સેવે છે એવાં કૂતરાં વગેરેથી હલકાં મનુષ્યાની પ્રજાથી કઇ સારી ખાખતની આશા રાખી શકાય ? જેઓ ખાવા માટે જીવે છે. પશુ સ્વધર્મનુ પાલન કરવા જીવતા નથી તેએના મન પર ધર્મોપદેશની સ્થાયી અસર રહી શકતી નથી. વ્યાપારીએ પ્રાય: સ્વાથી વિષયગૃદ્ધ ભીરૂ કાયર મને છે તેનું કારણ ખાલલગ્ન પશુયજ્ઞમાંથી તે પ્રગટેલા છે એમ જાણુ. આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહ સંજ્ઞાથી પશુની પેઠે જીવવું તે કષ્ટ મનુષ્યજીવન નથી. પુરૂષાર્થ કરી અને સમાજસધની સેવાભક્તિમાં દેવગુરૂ ધર્મની ભક્તિ માની ઉન્નતિના પાટા પરથી ખસી ગએલી પ્રજાને મૂળ સ્વાન્નતિ પાટા પર ચઢાવા એ જ જૈન ધર્મ છે. પોતાની ભૂલાના પશ્ચાત્તાપ કરી પણ પાછળની સંતતિને અવનતિ ગુલામીના ખાડામાં *કેલી ન દો. પશુ જેવી પ્રજાથી કઇ ખુશી થવા જેવું નથી. જૈન સમાજની પડતી દશાને ટાળવામાં ગૃહસ્થે ગૃહસ્થીધમ પ્રમાણે વવું, ગૃહસ્થસમાજમાંથી ત્યાગીએ થાય છે. ગૃહસ્થાની

Page #63

૪૦
શ્રમી
ઉન્નતિ પ્રમાણે ત્યાગીએની ઉન્નતિ છે. જેવું પાણી કુવામાં હશે તેવુ હવાડામાં આવશે. ગૃહસ્થા સુધર્યા એટલે ત્યાગીઓ સુધરેલા પ્રગટોના, માટે ત્યાગીની ચર્ચા છંડીને ગૃહસ્થસ ંધની ઉન્નતિ થાય તેમ કરી. ગૃહસ્થસંઘ સુધી એટલે સાધુસ`ઘ સારા પ્રગટવાના જ. માલલગ્નની પ્રજામાંથી યાગી થએલાએ ગૃહસ્થાકરતાં ઘણા પ્રમાણમાં ત્યાગુણાવડે અલંકૃત ન થઈ શકે, માટે પ્રથમ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ અને ગૃહસ્થાશ્રમ એને અસલ રૂપમાં મૂકવા પુરૂષાથૅ કરવાની જરૂર છે. આજથી આર ંભાયેલ પુરૂષાર્થ જો સબળ હશે તેા પાંચ સાત પેઢી પછી અસલ રૂપમાં ગૃહસ્થાને લાવશે. શરીખળ પ્રમાણમાં મનેખળ છે અને મનેાખળ પ્રમાણમાં આત્મજ્ઞાનાદિ શક્તિયા પ્રગટે છે. વારૂષભનારાચ સંલયણવાળા શુક્લધ્યાનથી કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવી શકે છે, તેનું કારણ પણ એ જ છે. માટે પ્રથમ કાયખળ વચનખળથી યુક્ત થાઓ એટલે આત્મધ્યાનને યાશક્તિ પામી સંસારમાં નિગ્સંગ નિર્લેપ સ્વાર્પણભાવવાળા બની શકશે. કારણચેાગે કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. પ્રથમ ગૃહસ્થાશ્રમની શુદ્ધિ કરા. ધર્માર્થે મરે. મરવામાં જીવવુ જાણા અને જીવવામાં મરવું જાણા અને બન્નેની પેલી પાર આત્મસ્વરૂપને જાણે. બળવાન અનેા. ક્ષમા, ગંભીરતા મતસહિષ્ણુતા રાખી આગળ વધેા. શરીરનુ આરાગ્ય રહ્યા. એ જ પ્રથમ વ્યાવહારિક જૈન ધર્મ છે. આપ મર્યો વિના મુક્તિ નથી માટે સ્વાશ્રયી અનેા, પશુજીવને જીવવું એ મિથ્યાત્વધર્મ છે અને આત્મજીવને જીવવું એ જ જૈન ધર્મ છે. એજ, ધર્મસાધન કરશે.
માધ સુદિ ૧, વિ. ૧૯૭૦,

Page #64

લેખક બુદ્ધિસાગર.
૪’
મુ॰ વિજાપુર.
સં. ૧૯૭૫
મુ. સાનંદ. તત્ર સુશ્રાવક શા. આત્મારામ ખેમચંદ ચેાગ્ય ધર્મલાભ. સર્વ ખાદ્ય કબ્યા સ્વાધિકારે કર્યો છતાં પણ તેમાં આસક્તિ વિના આત્માપયેાગ રાખ. હૃદયને રાગને અને દિક કષાયાના આઘાત ન થવા જોઇએ એવી દશામાં આવવા માટે ગુરૂસંગતિ અને પુરૂષાર્થ એ બેનું વિશેષત: સેવન કર. લેાકમાં રહ્યા છતાં લેકસ નારહિત વર્તાય એવા ઉપયાગ રાખવાપ પ્રખલ પુરૂષાર્થ સ્પેારવ. સાંસારિક સ ંબધા, શુભાશુભ કર્મના ઉદયથી છે તેમાં શુભ બુદ્ધિ રાખ્યા વિના પ્રવર્તાય એવું ખાસ લક્ષ્ય રાખ. સર્વ દયિક પ્રવૃત્તિમાં આત્માનું વસ્તુત: કર્તા. પણું નથી એવા અકર્તૃત્વ અક્રિય ઉપયોગ રાખ. સેવા અને ભક્તિ તે આત્મશુદ્ધિમાં સાધનરૂપ છે પણ સાધ્યરૂપ નથી. શસ્ત્રના ઉપયોગ કરવા અને કાર્ય થતાં પાછું ફેકી દેવું, તેમ સર્વ સાધનામાં એવી સાપેક્ષબુદ્ધિથી પ્રવત. દરાજ આત્માના ઉપયેગમાં કેટલું રહેવાય છે અને કેમ નથી રહેવાતું તેની સાધક ખાધક દશાનું પર્યાલેાચનરૂપ પ્રતિક્રમણુ કર. ગુરૂમાં રાગને મૂકીને રાગને શુદ્ધ કર. દુર્ગુણાપર દ્વેષ કરીને દ્વેષને શુદ્ધ કર. એમ રાગ અને દ્વેષને આત્માની વિશુદ્ધિ અર્થે ઉપયેગમાં લેતા જા. ગુરૂ પ્રભુમાં મન રાખીને મન શુદ્ધિ સાધ્યું, કાગળનાં રમકડાંની સાથે જ્ઞાનીઓના જેવા સંબંધ રહે તેવા ખાદ્ય પદાર્થો સાથે સંબંધ રાખ અને આત્માન્નતિ હેતે સર્વ વિશ્વની ઉપયેાગિતા સાપેક્ષે વિષાર અને આત્મધર્મ પ્રગટાવ.
આ વિશ્વમાં જેની જેટલી શક્તિ હાય છે તે પ્રમાણે તે પુરૂષાર્થ કરી શકે છે. આત્માના એક વાર અનુભવ આવ્યા પછી કદિ ઉદાસીનતા રહેતી નથી આત્માના આનંદ અને આત્માને ઉપયાગ તે જ આત્માના અનુભવ છે. આત્માની પ્રાપ્તિ તે આત્મા વડે આત્મા જ કરી શકે છે. આત્માના આનંદ પ્રગટ્યા પછી

Page #65

સાંસારિક પદાર્થોને ભેગવતાં છતાં તેમાં સુખની બુદ્ધિ રહેતી નથી. ઔદયિક શુભાશુભ કર્મ પ્રયોગે શરીરાદિક પ્રવૃત્તિ છતાં આત્માને આનંદ આત્મા સ્વયં વેદી શકે છે તેથી દાયિક શુભાશુભ કર્મપ્રાગમાં ગ્રહણ ત્યાગ બુદ્ધિ રહેતી નથી પરંતુ મુખ્યતાએ સમભાવબુદ્ધિ અને તેની સાથે આત્માનંદને ઉલ્લાસ વર્તે છે એવી દશામાં વર્તતાં ઘરમાં અને વનમાં આત્મ ચારિત્ર માં સર્વથા અભેદ છે. એવી આત્મદશાને અનુભવ કર્યા વિનાનું જીવન તે હજીવન છે પણ આત્મજીવન નથી. એવી દશાને અનુભવ કંઈક મેં વેદ્યો છે તેથી હવે સર્વ પ્રકારના બાહ્ય કદાગ્રહભાવ વિના લેખસંગ્રહ દષ્ટિએ મન વાણું કાયાની પ્રવૃત્તિ થાય છે અને તેને સાક્ષી આત્મા બન્યા છે એવા આત્મશુદ્ધ ભાવમાં સદા રહેવાય અને અખંડ ઉપગ વર્તે એવી દષ્ટિના પુરૂષાર્થને ખપ કરું છું. તું પણ એવી આત્મદશાને દવા આત્મજ્ઞાનને ખપ કર. આત્માને પકવવા માટે ગૃહાવાસની કટીથી કસાઈને આગળ વધ પણ સંસારમાં શુભાશુભ ભાવ ન રહે એ આત્મપગ પ્રાપ્ત કરવા જે જે સાધન સુજે તે સેવ અને આગળ વધ.
इत्येवं ॐ अहं शांतिः३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. વિજાપુર. સં. ૧૯૭૫
સાન.
સુશ્રાવક ભાઈ આત્મારામ ખેમચંદ એગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ પ્રભુ મહાવીરદેવનાં વચને શ્રવણ કરીને તથા વાંચીને સત્યસાર ગ્રહણ કરવા લક્ષ્ય દેવું. ગમે તે જૈન ગમે તે ધર્મક્રિયા કરે. સ્વાધિકાર ભેદે ભિન્ન ભિન્ન ક્રિયા વિધિ હેય પણ તેથી મન વાણી કાયાની શુદ્ધિ થતી હોય તે તેથી તેની પ્રગતિ છે. ગાય વગેરેને દેહવાની તથા વલેણું વલોવવાની ભિન્ન ભિન્ન

Page #66

૩
વિધિ હાય પણ તેથી દુધ અને ધૃતની પ્રાપ્તિ થતી હાય તે તેમાં અવિરાધ સાપેક્ષ દૃષ્ટિ છે, કોઈ ગચ્છવાળા અમુક પ્રથમ માસમાં પર્યુષણ કરે, કોઈ અધિક માસમાં પર્યુષણ કરે, કાઇ ચાયનું સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરે, કાઇ પાંચમનું સ ંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરે, કાઇ ત્રણ સ્તુતિ માને, કેઇ ચાર સ્તુતિ માને, પરંતુ તેએ જો આત્મવિશુદ્ધિ તરફ્ આગળ વધતા હોય અને સમભાવે આત્માની ઉન્નતિ સાધતા હેાય. મન, વાણી અને કાયાના સંયમ સાધતા હાય, ક્લેશ કદાગ્રહ વિના વીતરાગભાવની વૃદ્ધિ કરી કષાયાને જીતતા હાય તે તે સર્વે ભિન્ન ભિન્ન ક્રિયાદિ દ્વારા આત્માની પરમાત્મતા પ્રટાવવાપ પ્રભુ મહાવીરની આજ્ઞાના આરાધક છે પણ વિરાધક નથી એમ જાણવું. પર્વ ક્રિયાચારાદિ સાધને છે એ સાધનેાથી આત્માની વિશુદ્ધિ કરવી એ જ મુખ્ય ધ્યેય છે, તેથી તેવા ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે ભિન્ન ભિન્ન ગચ્છાદિક આચારાને સાધતા અને પરસ્પરમાં આત્મભાવે વર્તતા જૈનો સમભાવે મુક્તિ પામી શકે છે. એમાં અંશમાત્ર શકા નથી. કેાઈ પણ જીવને શકામાં ન નાખવા. કાઈ ને કાઈ પણ કષાયેાપશમ કરનારી પ્રવૃત્તિથી પાછા ન પાડવા. જેને જેમાં રૂચિ શ્રદ્ધા હોય તે દ્વારા તેને આત્માની વિશુદ્ધિ તરફ જવા સૂચના કરવી તે જ હિતાવહુ છે.
મૂર્ત્તિ માને તેને મૂર્તિદ્વારા પ્રભુપ્રાપ્તિ કરવાની રૂચિ શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન પ્રગટાવવા પ્રેરણા કરવી અને તેને સાધ્યધ્યેયનું અનુ ક્રમે અનુક્રમે વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજાવતા રહેવુ. જેને મૂર્તિ પર શ્રદ્ધાપ્રીતિ ન હેાય તેને ગુરૂ આદિ અવલંબન દ્વારા પ્રભુનું સ્વ રૂપ પ્રાપ્ત કરવા સાપેક્ષ શ્રદ્રા મેધ દેવા અને નિરપેક્ષ કદાગ્રડુ બુદ્ધિથી રહિત કરવા તથા તેએ ગમે તે માર્ગે આત્માની શુદ્ધતા કરે તેમાં ઉદારભાવ રાખે અને સંકુચિત દષ્ટિ ત્યાગી આત્મસ્વરૂપ અનુભવે તેવા આધ દેવા. કાઇ પણ મનુષ્યને સદ્ગુણુભક્તિ-શ્રદ્ધા-સેવા તરફ્ લેઇ જનારી ધર્મચિથી ભ્રષ્ટ થાય એ

Page #67

ઉપદેશ ન દે. પિતાની મેળે પિતે શ્રદ્ધા પ્રીતિ ઉત્સાહથી પિતાની ગ્યતાએ આગળ વધે એવી રીતિએ તેના સહાયક થવું. કઈ અજ્ઞ અબ્ધ શ્રદ્ધા પ્રીતિથી નગમનયની દષ્ટિએ દેરાસર દર્શન કરવા જાય, ગુરૂભક્તિ કરે, ધર્મની અમુક ક્રિયા કરે તે તેને તેવી રૂચિથી પરાડમુખ ન કર. બને તે તેને જ્ઞાન આપીને શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ ન થાય તેવી રીતે આગળ વધારે અને ધમ. ક્રિયાનું રહસ્ય સારી રીતે સમજાવવું. જે તે તેવી રીતે સમજવા લાયક ન થયે હોય તે અને ઉલટે અબ્ધ શ્રદ્ધા પ્રીતિથી પણ સંશયી બની પાઇ પડી નાસ્તિક બની જાય તેમ લાગતું હોય તે તેને જે સ્થિતિમાં હોય ત્યાંને ત્યાં રહેવા દે. જેની જેટલી જ્ઞાન ધર્મરૂચિ પ્રગટી હોય છે તે પ્રમાણે તે ધર્મ પ્રવૃત્તિ કરે છે તેમાંથી તે પાછા પડે એવી સ્થિતિમાં મૂકવાથી અંતરાય કર્મ લાગી શકે છે. પ્રભુ મહાવીરદેવપર અને સાધુ પર કેઈને આઘે કુલધર્મ દેવગુરૂ બુદ્ધિએ રાગ હોય છે તે પણ રહેવા દે પણ તેટલી દશામાંથી પણ પાછા પડે એ ઉપદેશ વા એવી પ્રવૃત્તિ ન કરવી. જેને જેટલું રૂચે અને પચે તેને તેટલું દેવું. સર્વ લેકે કંઈ એકસરખા વિચારાચારવાળા કદિ બન્યા નથી અને બનવાના નથી માટે નાની સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી યેગ્યતા જાણું ધર્મોપદેશ દે. ત્યાગીઓ સર્વે એકસરખા હોઈ શકે નહિ. જેનામાં જે ગુણ હોય તે ગ્રહણ કરે અને જે અવગુણુ જણાય તેની ઉપેક્ષા કરવી. કિયાષ કરતાં ગુણરૂપ ચારિત્રવડે ત્યાગીએની મહત્તા આંકવી. આચારાંગ આદિ સૂત્રમાં સાધુઓના જે આચાર બતાવ્યા છે તે જિનકલ્પી અને સ્થવિર કલ્પના ભેગા છે. સાધુના બાહ્યાચારને ઉત્કૃષ્ટપણે એ દર્શાવ્યા નથી. બાહ્ય ક્રિયાઓમાં હીન અને આત્મપગે વર્તનાર અને કષાયને ઉપશમ કરનાર ત્યાગી સર્વતઃ આરાધક છે તેથી આચારાંગાદિસૂત્ર કથિત ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયામાર્ગમાં ઉત્સર્ગ રીતે પ્રવર્તનાર અને આત્મજ્ઞાનહીન સાધુ હીન છે. કલિયુગમાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદ અને તેમાં પણ બાહ્મચારિત્રમાં તે અપવાદની મુખ્ય

Page #68

૪૫
તાએ સાધુમાર્ગ પ્રવર્તે છે, તેમાં મહાવીરદેવની સાચેાપયેાગે આજ્ઞા છે માટે બાહ્યચારિત્રમાં એકાંત ઉત્સર્ગ માર્ગ અને એકાંત અપવાદમાર્ગની તાણાતાણુ કરવી નહિ. પંચમકાલમાં ઉત્સ અને અપવાદ ચારિત્રધારક કચન કામનીયાગી સાધુએ જેવા તરતમ ચેાગે મળે તે પ્રમાણે તેઓની સેવાભક્તિ કરવી. આચારચાગ કરતાં આત્મજ્ઞાનયેાગ અનંતગુણ અધિક છે તેથી આત્મજ્ઞાની સાધુઓનું શરણુ સ્વીકારવું, તથા આત્મજ્ઞાનથી ખાદ્યક્રિયાકાંડ વિધિના કદાગ્રડા નષ્ટ થાય છે એમ શ્રદ્ધા કરવી. આચારાંગાદિ સૂત્રાના આચારા પણ અપેક્ષા સહિત છે તેથી તે પાળનારા હાય તે અપેક્ષાએ ત્યાગીએ છે પણ ઉત્સક્રિયાઢષ્ટિ ધારી વહેંમાન સાધુઓની પરંપરાના લાપ થાય એવા ઉપદેશ દેવા તે તેા સ્વાત્માના તથા સંઘના ઘાતક છે. આ કાળમાં ગુણુ અને અવગુણુ અને સાધુઓમાં હાય છે. ગુણ ગ્રહણ કરવા તત્પર થવું. સાધુવના નાશ થાય એવા ઉપદેશ ન દેવેા. સાધુએની સેવાભક્તિમાં સર્વસ્વાર્પણુ કરવુ. ગુરૂ માટે સર્વસ્વાપણ કરવું. દરેક વ્રતાદિકના ઉત્સર્ગ અને અપવાદ જાણવા. ગુરૂના આત્માને સત્તાએ પરમાત્મ સમાન જાણી સત્તાષ્ટિથી ધ્યાવેા. ગુરૂમાં દોષ છે એવા કર્દિ વિચાર પણ ન કરવા. ગુરૂ સત્તાએ પરમાત્મા છે એમ જાણી ગુરૂમાં ગુણા જોવા પણ અવગુણ્ણા ન જોવા. ગુરૂપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રીતિ ધારવી અને તેઓનાં વચનાને અનેક અપેક્ષાએ સત્ય સમજવાં. ગુરૂના આત્માના અને સ્વના સત્તાએ અભેદ જોવા. સમકિતદાયક ગુરૂમાં ઉપકારભાવે ગુરૂમુદ્ધિ ધારણ કરવી અને તેમની આયિક કર્મ ભાવની ચેષ્ટામાં ઢાષા અવગુણા હાય તાપણ તે તરફ લક્ષ્ય ન દેવું તથા બાહ્ય ઔપચારિક ગુણ્ણા અને દાષા તરફ ષ્ટિ ન દેતાં શુદ્ધોપચાગે તેમના આત્માને જોવા અને તેઓની આજ્ઞા પ્રમાણે આત્મશુદ્ધિ કરવા પ્રયત્ન કરવા. વેષ અને ક્રિયાથી ત્યાગીઓ, વેષાચાર ચારિત્ર પાળતા પાળતા છેવટે આત્મશુદ્ધતારૂપ ચારિત્રમાં અભ્યાસ ગે પ્રવેશે છે માટે તેમાં તરતમ યાગની વિચારણા કરવી અને તર

Page #69

૪
તમયેાગે તેની સેવાભક્તિ કરવી. ગુરૂની સેવાભક્તિથી જ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. કાઇ સાધુ વિનયમાં મુખ્ય હાય, કાઇ જ્ઞાનમાં મુખ્ય હાય, કાઇ વૈયાવૃત્યમાં મુખ્ય, કાઇ તપસ્વી હાય કઇ જ્ઞાની હાય, કાઈ યાની હાય, કોઈ શાસન પ્રભાવક હાય, કાઈ ફક્ત આત્માના જ સાધક હાય. તેમાં વિવિધતા જોવી પણ ભેદતા દેખી મુંઝાવું નહિ. તેમજ આત્મશુદ્ધિ કરવારૂપ સાધ્યની અપેક્ષાએ સાધનભેદે પણ એકતા જોવી.
અસંખ્ય સાધના છે અને સાધ્ય માક્ષરૂપ એક છે. માહ્યાન્તર ભિન્ન ભિન્ન સાધના પૈકી જેને જે રૂચે તે અંગીકાર કરે અને અન્ય સાધનાના સ્વીકાર ન કરે પણ તેનું ખંડન ન કરે. પરંતુ સાધ્યમાં સાપેક્ષાએ કાઇને કાઈ અને કોઇને કોઇ સાધન ઉપયાગી માની ભિન્ન ભિન્ન સાધકેાના સાધનાની ભિન્નતાએ ક્યાયમુદ્ધિ ન ધારે એટલે સાધક અનેકાંતમાગી સ્યાદ્વાદી છે. તથા સાધક ત્યાગી હેાય અગર ગૃહસ્થ હાય તા પણ તે પ્રભુમહાવીર દેવની આજ્ઞાના આરાધક છે, માટે ત્યાગી અને ગૃહસ્થા સંઘ, સમાજ, દેશ, અને ધર્મની અનેક અપેક્ષા યુક્ત દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલ ભાવના અનુસારે સાધનામાં ભિન્ન માગી હાવા છતાં આત્માની શુદ્ધતા, જનતાનું કલ્યાણ, આદિમાં સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી વર્તે છે તે તેઓ સમભાવમાં આગળ વધી વીતરાગભાવને ઉપશમભાવે, ક્ષયે પશમ ભાવે અને ક્ષાયિકભાવે પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જૈન ધર્મના એક અંશ કાઇ સાથે અને કેાઈ સોંપૂર્ણ સાથે હેાયે તે સર્વે સાધકેાની કાટિવાળા અન્તરાત્મા જેના છે માટે સાધન સાપેક્ષદ્રષ્ટિથી અન્ય સાકાના સંબંધી કન્યના વિચાર કરવા અને અશુભના પરિહારમાં તથા શુભના આદરમાં સ પેશવિચારાચારથી પ્રવવું. ઉત્સર્ગ માર્ગમાં એકાંતે ધર્મ નથી તેમ અપવાદ માર્ગમાં એકાંતે ધર્મ નથી એવી સાપેક્ષ દૃષ્ટિના ધારકા જૈનધર્મના પ્રવર્તકા છે અને તેએના ઉપદેશમાં અને પ્રભુ મહાવીર દેવના ઉપદેશમાં એક સરખું સાપેક્ષ દૃષ્ટિવાળું સત્ય છે. જ્ઞાની ગુરૂની

Page #70

સંગતિમાં રહેતાં સર્વ પ્રકારની સાપેક્ષટણિયે સમજાય છે અને નિરપેક્ષ દ્રષ્ટિથી પ્રગટેલે રાગદ્વેષ નષ્ટ થાય છે. સર્વ પ્રકારના ક્ષાને ટાળવા માટે અને આત્માના અને મનને તથા કાયાના ગુણે પ્રગટાવવાની સાધનાઓ તે વ્યવહાર તથા કારણ છે અને નિશ્ચયનય કાર્ય છે. વ્યવહાર તે સાધન છે અને નિશ્ચયનય સાધ્ય છે. સાધન તે કારણ છે અને નિશ્ચય તે કાર્ય છે. શરીર અને વાણીની પ્રવૃત્તિ તે વ્યવહાર છે અને મનના તથા આત્માના પરિણામ તે નિશ્ચય છે. આત્માને ઉપયોગ તે નિશ્ચય છે અને કાયાની પ્રવૃત્તિ વ્યવહાર છે.
મનની અને આત્માની શુદ્ધિ તે નિશ્ચય છે અને સ્વ તથા પરનાહિતાર્થે કાયાવાણીની પ્રવૃત્તિ તે વ્યવહાર છે. શુભ પ્રવૃત્તિ તે શુભ વ્યવહાર છે અને અશુભ પ્રવૃતિ તે અશુભ વ્યવહાર છે. અશુભ પરિણામ અને અશુભ પ્રવૃત્તિને જે જે અંશે ત્યાગ થાય તે તે અંશે શુભ ધર્મ છે. શુભવ્યવહારથી પુણ્ય બંધ છે અને અશુભ વ્યવહારથી પાપ બંધ છે. અશુભમાંથી અનુક્રમે શુભમાં આવવું અને શુભ પરિણામથી અનુક્રમે શુદ્ધ પરિણામમાં પ્રવૃત્ત થવું-શુભાશુભ પરિણામ તે મનને ધર્મ છે અને શુદ્ધ પરિણામ તે આત્માને ધર્મ છે. શુદ્ધ પરિણમી થયા છતાં સ્વાધિકારે અન્ય લોકોના કલ્યાણાર્થે શુભ વ્યવહાર સેવ તે લેક સંગ્રહ વ્યવહાર ધર્મ છે તેને જીવન્મુક્ત થયા છતાં વ્યવહાર સેવ એ તીર્થંકરનું પણ વ્યાવહારિક કર્તવ્ય છે. નિષ્કામી થઈ કર્તચ કરવાં એ ઉચ્ચ જ્ઞાનીઓની દશા છે તેવી દશા જેઓને પ્રાપ્ત ન થઈ હોય તેઓએ સ્વાધિકારે તરતમ ગે શુભ કામના યુક્ત જૈને પણ કર્તવ્ય કાર્યો કરવાં. સંઘાદિકની સેવામાં તીર્થકરોને પણ વ્યવહારથી વર્તવું પડે છે અને એવી વ્યવહાર પ્રવૃત્તિથી હું પણ અન્યના ભલામાટે કર્મયોગ ધર્મથી મુક્ત ન થઈ શકે અને સંપૂર્ણ જીવન્મુકતે પણ દેહગછતાં મુક્ત ન થઈ શકે એમ જૈનશાસ્ત્રો અને વેદાદિક શાસ્ત્રો પણ પોકારીને કહે છે. બાહ્યવ્યાવહારિક કર્તવ્યમાં સર્વ લોકો એક સરખા છે પરંતુ આત્માની દશાએ

Page #71

૪૮
તેઓ ભિન્ન ભિન્ન છે એમ આત્મ પરિણામની અપેક્ષાએ જાણવુ. આસક્તિ વિના મધ નથી. પેાતાને આસક્તિ છે કે નહીં તે પાતે કેવલીની પેઠે જાણી શકીએ અને અન્યને આસક્તિ છે કે નહિ તે અન્યા જાણી શકે. પાતાના મનમાં શુભાશુભ આ સક્તિ જે કાલે નથી તે કાલે આત્મા તેતે પરિણામની અપેક્ષાએ મુક્ત છે અને સર્વથા સદા આસક્તિ રહિત થતાં સર્વ થા સદા પરિપૂર્ણ પરમાત્મ શુદ્ધ મુકત દશા છે અને એવી દશાવાળા જીવન્મુક્ત કેવલી પરમાત્મા વિશ્વ લેાકેાનું જેટલું કલ્યાણ કરવા સમર્થ અને છે તેટલા અન્યજીવા ખની શકતા નથી. અંતરમાં વૈરાગ્ય ત્યાગ ભાવ વધે છે કે નહી તેની પર્યાલાચના કર અને નિરાસક્તિએ સર્વવ્યવહારિક આવશ્યક કર્તવ્ય કાર્યો કર. દુર્ગુણાને ટાળવા તરફ પૂર્ણ લક્ષ્ય રાખ અને ગુણાને પ્રગટાવવા માટે પ્રખલ પુરૂષાર્થ ફૈારવ સર્વ જીવપ્રતિ આત્મભાવથી જેટલું વર્તાય તેટલું વર્તી અને જે જે કારણેાથી ન વર્તાય તેના વિચાર કરીને વિધ્નાને જીત, દેવગુરૂ ધર્મની આરાધનામાં રૂચિભાવથી પ્રવૃત્તિ કર્યાંકર ધાર્મિ કાદિ પુસ્તકાને સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી સાધ્યની સિદ્ધિ માટે સાધનબુદ્ધિથી વાંચ અને શ્રવણુ કર. ખંડન મંડન દષ્ટિના સ્વ પરહિતાર્થે લાભાલાભને વિચાર કરી પ્રવત. ખંડન દ્રષ્ટિ કરતાં સર્વ જીવેાના હિતાર્થે મંડન ષ્ટિ અનંત ગુણી ઉપયોગી છે. હૅને સર્વ આખતામાં સાપેક્ષબુદ્ધિ વર્તે છે તેથી હવે કઈ પથમત દર્શન ગચ્છ સ ́પ્રદાયપર દ્વેષભાવ પ્રગટતા નથી, પરંતુ તેમજ જે વસ્તુ જેવા સ્વભાવે છે તેમ જાણુવાથી સમભાવની વૃદ્ધિ થાય છે. જૈન ધર્મમાં પૂર્વાચાર્યાના સમયમાં જે મતભેદ થયા છે તે દેશકાલની પરિસ્થિતિ આદિથી જાણતાં આત્માને શુદ્ધોપયાગ ધારણ કરવામાં મ્હને કેઈ સાધન તે ખાધકરૂપે પરિણમતું નથી એવી ગુરૂકૃપા છે એમ પૂર્ણ નિશ્ચય છે. વ્યવહારથી સ્વગચ્છના આચારને આત્માપયેાગે વતાં સાધુ છું. તેમાં સ્વ અને પરને કથચિત્ ઉપયાગી સાધનતાના શુભ વ્યવહાર છે. અન્ય ગચ્છમતાવલ ખીએ અને અન્યધર્મિ પર

Page #72

હક
વિષમભાવ-કપાયભાવ થતું નથી. તેઓ પણ આમ શુદ્ધ પગે વતી અને સમજાવે વતી સ્વમતગચ્છાદિકિયા વ્યવહાર સેવતાં મુક્ત થયા અને થશે એમ મારો પૂર્ણ વિશ્વાસ છે અને તેવી પ્રભુ મહાવીરદેવની આજ્ઞા છે, અન્ય લોકિક દેવોએ અને અન્યગુરૂઓએ એક બે વા ણ આદિગથી મુક્તિ કહી છે અને પ્રભુ મહાવીરદેવે તે અસંય ગેએ મુક્તિ જણાવી છે માટે સર્વ કરતાં પ્રભુ મહાવીરદેવ સર્વજ્ઞ હતા એમ પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી માનું છું એમ જાણી સેવા ભકિત જ્ઞાન ક્રિયાથી આત્મશુદ્ધિ કર.
इत्येवं ॐ अहं शांतिः ३
મુક વિજાપુર, સે. ૧૯૭૭ લેખક બુદ્ધિસાગર
શ્રી સાણંદ. તત્ર. મુનિ દેવેન્દ્રસાગર સુખશાતા. વિ. તમારે પત્ર પહોંચે. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. ગુરૂની સર્વ બાબતેની સર્વ અપેક્ષાઓને જે જાણે છે તે ગુરૂભક્ત બની સુ વર્ણની પેઠે મહત્તાને પામે છે. ગુરૂકુલવાસમાં રહેવું અને અત્યંત વિનય ક્ષમાગુણથી યુક્ત થવું. ગુરૂના આશયે સમજવા અને પ્રતિકુલને અનુકુલરૂપે પરિણુમાવવાની શક્તિ મેળવવી. ગુરૂ સેવાભક્તિથી શાસ્ત્રબોધ દ્વારા આત્મજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનના અશોવડે આત્મજ્ઞાન પ્રગટાવવા માટે ગુરૂકુલવાસની ઘણું જરૂર છે. મનમાં અને અપમાનમાં સમભાવ રાખવે અને ગુરૂથી પિતાનું હદય છૂપું ન રાખવું. ગુરૂમાં આત્માને જે. ગુરૂમાં સર્વ સત્ય જેવું. અનેક દુઃખો પડતાં ચંચળ ન બનવું. મનમાં વિકલ્પ સંકલ્પ પ્રગટવા ન દેવા. મનની પ્રસન્નતા ધારવી અને પુરૂષાર્થથી કદાપિ પાછા ન પડવું એવાં લક્ષણેથી ગુરૂના હૃદયદ્વારમાં પ્રવેશવાની ચેગ્યતા આવે છે અને સર્વસ્વાર્પણરૂપ બલિદાનથી ગુરૂથી ઐક્ય અનુભવવાની યેગ્યતા આવે છે. ગુરૂ હૃદયને પિતાના

Page #73

હૃદયરૂપ જે કરે છે તે ગુરૂથી જુદા પડતા નથી. પોતાની શ્રદ્ધા પ્રીતિ જે ગુરૂપર પૂર્ણ છે તે ગુરૂની કૃપા પિતાના પર છે એમ નિશ્ચયથી જાણવું ગુરૂની આજ્ઞાનુસારે વર્તવામાં ધર્મસેવાભક્તિ ચોગ છે એ નિશ્ચય કરનાર અને તે પ્રમાણે પ્રવર્તનાર સુપાત્ર શિષ્ય છે. પિતાના માટે ગુરૂ જે કંઈ કરે છે તે પોતાના આત્માને ઉન્નતિ માટે છે એ નિશ્ચય જેને છે તે ગુરૂને સત્ય શિષ્ય બને છે. પિતાના નામને કીર્તિને મેહ જે ભૂલીને જે ફક્ત ગુરૂ માટે જીવે છે તે ગુરૂને ભક્તશિષ્ય બને છે. સ્વાર્થકામના વિના નિષ્કામ બુદ્ધિથી ગુરૂની સેવાભક્તિમાં જે શિષ્ય અપઈ જાય છે અને દુનિયાના કપ્રવાહે જે તણાતું નથી તે ગુરરૂપ બને છે, તેના આત્માના ઉપરનાં કર્માવરણે ટળી જાય છે અને તે અવશ્ય મુક્તિપદ પામે છે. ગુરૂપર શ્રદ્ધાપ્રીતિ વિના શિષ્યપણું પ્રગટતુ નથી તે માટે વ્યક્તિભેદ મેહને ટાળવું પડે છે, પોતાની માન પ્રતિષ્ઠા કીર્તિ આદિને જેઓ લાત મારીને ગુરૂ પ્રેમભક્તિના રસિયા બને છે અને દુનિયાને ભૂલે છે તેઓને ગુરૂના બોધની અસર થાય છે. પાર્શ્વમણિ છે તેના સંસર્ગમાં લેહ આવે છે તે તેનું સુવર્ણ બને છે પણ તેના સંબંધમાં મૃત્તિકા આવે છે તે તેનું સુવર્ણ બનતું નથી. વેષાચાર માત્રથી શિષ્યની ચેગ્યતા આવતી નથી પણ શિષ્યના ગુણેને પ્રાપ્ત કરવાથી શિષ્યની યોગ્યતા પ્રગટે છે. યોગ્ય શિષ્યને ગુરૂની કૃપા ક્ષણમાં પ્રાપ્ત થાય છે, તે ગુરૂની આગળ સ્વયમેવસ્વ હૃદય પ્રકાશે છે. ગુરૂઆજ્ઞા પ્રમાણે વર્તતાં તે ભય, લજજા, ખેદ, દ્વેષને ધારણ કરતું નથી. ગુરૂની સેવા કરવામાં કદિ કંટાળતો નથી. ગુરૂ કદાપિ ઠપકે દે અપમાન કરે તે તેથી મનમાં ખેદ પામતે નથી ઉલટે આનંદી બને છે અને આત્માની શુદ્ધિ કરવા તરવારની ધારપર નાચવા જેવી ગુરૂની ભક્તિ કરે છે. તે ગુરૂની શિખામણ પ્રમાણે વર્તવામાં પ્રબલ પુરૂષાર્થ કરે છે અને જે ભૂલ કરે છે તે ગુરૂને જણાવી તેનું પ્રતિક્રમણ કરી પ્રબલ બને છે. તે ગુરૂથી તે કંઈપણુ ગુપ્ત રાખતું નથી. તે દુનિયામાં ગુરૂની પેઠે મનાવા પૂજાવાની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિથી દૂર રહે છે.

Page #74

તે ગુરૂની રૂચિ અનુસારે હેય આદેયમાં પ્રવર્તે છે અને અપ્રમત્તપણે આત્માની શુદ્ધિ કરવામાં અત્યંત ઉત્સાહી બને છે. ગુરૂના આ શિયાને સમજ્યા તે પ્રયત્ન કરે છે અને ગુરૂને ક્રોધ થાય વા અરૂચિ જાય એવી મન વાણી કાયાની પ્રવૃત્તિને ત્યાગે છે. ગુરૂની પરતંત્રતામાં તે આત્માની પૂર્ણ સ્વતંત્રતા પ્રગટાવવાને નિશ્ચય અનુભવે છે, તે ગુરૂમાં પ્રભુતાને દેખે છે અને હર્ષોલ્લાસથી ગુરૂની છાયારૂપ બનીને વર્તે છે. વિષયમાં તે સુખ વા દુ:ખ બુદ્ધિને ધારણ કરતા નથી. ગુરૂને વિનય વિવેકપૂર્વક ધર્મપ્રશ્નો પુછે છે અને આત્મજ્ઞાન મેળવે છે. સંસારમાં તેને સુખની બુદ્ધિ રહેતી નથી, એવા ગુરૂભક્ત શિખે સુવર્ણની પેઠે ટીપાઈને અલંકારરૂપ બની સર્વ લોકોના હિતકારક બને છે એમ જાણે. આત્માની શુદ્ધિ કરનારાં સાધનેને અવલંબ અને બાધક ભાવને મનમાં પ્રગટતે વાર. સવે વિશ્વને ઉપયોગ એક આત્મશુદ્ધિના ઉપયોગમાં સમાઈ જાય છે. જે કંઇ દેખાય છે અને જે કંઈ કર્મ ભેગવાય છે તે જ્ઞાનીને આત્મશુદ્ધિમાં અનુકુલરૂપે પરિણમે છે એ આત્મશુદ્ધિના અનુકુલ પરિણામ જ્યાં સુધી પ્રગટ નથી ત્યાં સુધી આત્મામાં સર્વનય સાપેક્ષ સમ્યમ્ જ્ઞાન પ્રગટયું નથી એમ જાણી એવું સભ્ય જ્ઞાન પ્રગટાવવા માટે ગુરૂનું અવલંબન કર. દુનિયાને રીઝવવા કરતાં આત્માને રીઝવે તે અનંતગુણ ઉત્તમ કાર્ય છે. આત્મામાં પ્રિયતા છે તદર્થે સર્વ વિશ્વની પ્રિયતા છે. સપ્રિય આત્મા છે તેને પ્રગટ કરે અને કર્માવરણેને દૂર કરી દેવાં તેજ સત્ય સાધ્ય અને ધ્યેય છે તેને ઉપગ રાખ અને ભણવું ગણવું ઈત્યાદિ સર્વે તેના માટે કર. મનને સાધ્ય એવું કે જેથી સ્વમ દશામાં પણ આત્મા ભૂલાય નહીં. સ્વમમાં કઈ વખત મેહવિકાર ન પ્રગટે તે આત્મા મુક્તિની ઠેઠ નજીક આવે છે એમ જાણે. કામાદિ વાસનાઓને સ્વમમાં પણ પ્રકટભાવ ન થાય ત્યારે આત્મા સ્વાત્મરૂપે પરિણમ્યો છે એમ જાણું અને એવી દશા પ્રાપ્ત કર્યા વિના ભવ્યેને બેધ ઉપદેશ આપવા તાલાવેલી કરવી તે નાટકીયાના જેવી પ્રવૃત્તિ છે. શાસ્ત્રોને વાચી સંભળાવવાં અને

Page #75

पर
પિતાના આત્માને ન અનુભવે છે તે એક જાતને ઉપદેશકને ધ ગણાય, તેથી આત્માની વિશુદ્ધિમાં અંશ માત્ર આગળ ગમન કરી શકાતું નથી. ગુરૂની સેવા ભક્તિ કરી આશીર્વાદ પૂર્વક જે જ્ઞાન મેળવેલું હોય છે તે દશાથી કદાપિ પતિત થવાતું નથી. ગુરૂની સેવાભક્તિમાં નામરૂપને મેહ ટાળી અપઈ જવું એ જીવતાં વૈકુંઠની પ્રાપ્તિ કરવા બરાબર છે, તેથી મનરૂપ મન્ટની ચંચળતાને નાશ થાય છે. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે કેમ ખાવું અને ગમ ખાવી. એ કહેવતના સારથી પચે તેટલું જ્ઞાન ગ્રહણ કરવું અને અન્યને પચે તેટલું જ્ઞાન આપવું. મનમાં અને તનમાં અપચાથી અજીર્ણ ઉત્પન્ન થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનને અપ, મદાદિ દેને ઉત્પન્ન કરે છે અને આત્માની શુદ્ધતામાં વિશ્વ કરે છેઅનુભવ જ્ઞાનવિના મઠાદિ દે ટળતા નથી અને તેથી હૃદયની શુદ્ધિ થતી નથી માટે શ્રુતજ્ઞાનનું અજીર્ણ ન થાય તે માટે ખાસ ઉપગ રાખવે. ક્રિયાનું અજીર્ણ નિંદા છે. એમ સર્વ અજીર્ણથી બચવું તે ઉપગનું ફલ છે. પાસે આવનારા મનુષ્યથી બહુ ચેતીને ચાલવું. અજ્ઞાની ભકતોથી ચેતીને ચાલવું. નિંદા અને સ્તુતિ કરનારાઓ તરફથી ચેતતા રહેવું. કોઈનું ભલું ન થાય તે ભલે પણ કેઈનું મન થકી પણ સ્વનિંદાદિ પ્રસંગમાં બુરૂ ન ઈચ્છવું. બાણને મારનાર ધનુર્ધર જેમ નિશાન પર બાણ મારે છે તેમ જે જે મનમાં કષાયે પ્રગટે તેનાપર શુદ્ધોપગનું બાણ મારવું. તેમજ જિજ્ઞાસુઓને જે જે માટે અસર કરવી ઘટે તેવું ઉપદેશરૂપ બાણ મારવું, નહીં તે વચન ગુપ્તિને ધારણ કરવી કરેડ દરજજે ઉત્તમ છે. જેને જે રૂચે અને જોઈએ તેને ઉપદેશ કરે. શ્રોતાએની ચેગ્યતા પ્રમાણે ઉપદેશ દે. સ્વપર શાસ્ત્રજ્ઞતા અને ઉપદેશ દેવાને પરિપૂર્ણ અનુભવ મેળવ્યા વિના ઉપદેશ દેવા બહાર પડવું તે કાચા ફળને તેડી ખાવા બરાબર છે. ગુરૂને અનુભવ લે અને સત્યવૃત્તિ કરવી તે અમૃત ક્રિયા છે. જે ગુણને પિતાનામાં પ્રાદુભવ નથી તે ગુણને શ્રોતાઓને ઉપદેશ દેવે તે સ્વહાસ્ય કરાવવા બરોબર છે. શ્રોતાઓ રંજન પામે તેથી શું? શ્રોતાઓ તે પ્રમાણે

Page #76

૫૩
વર્તે ત્યારે ઉપદેશની સફલતા છે. આત્મા જે ગુણરૂપે પરિણમે છે અને જે ગુણ માટે આત્મભેગ આપે છે તેની અન્ય લેકેપર અસર થાય છે. પિતાના આત્મામાં પ્રગટ થતા શુભાશુભ પરિણામને ઉપશમ કરે અને ઇન્દ્રિયોને પોતાની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તાવવી તથા આહારાદિ પ્રવૃત્તિને આહાર સંજ્ઞા ટાળીને કરવી તેજ આત્મજ્ઞાનીઓનું કર્તવ્ય છે. હિતવચન જેને પ્રિય અમૃત સમાન લાગે છે તે સત્પાત્ર શિષ્ય છે તે પિતાની ભૂલ દેખી શકે છે અને સગુણ માટે પુરુષાર્થ કરે છે. અનેક શુભાશુભ પ્રસંગમાં અચલ ધીર ક્ષમા સમભાવ રાખીને વર્તવાની જેનામાં શક્તિ પ્રગટી છે તથા સૌથી બુરી એકાંતને જે સૌથી શ્રી એકાંત કરવા સમર્થ છે તેણે એકલવિહારી થવું અને ધ્યાનમાં વિશેષ જીવન ગાળવું. એકલ વિહારમાં શુભાશુભ અનેક પરિષહ ઉપસર્ગ સહન કરવા પડે છે અને અત્યંત ઉપયોગી થૈ જાગ્ર૬ દશાએ વર્તવું પડે છે, એવી દશાને જ અનુભવ કરવા ઈચ્છતે હેય તેણે ગુરૂની સલાહ લેવી અન્યથા પશ્ચાત્તાપ પાત્ર થવું પડે છે. ગુરૂની સલાહ એજ અમૃત છે અને સ્વચ્છંદતા એજ વિષ છે. મનના સંકલ્પ વિકલ્પ તરંગેને ઉપજતા વારવા અને આત્માનું એકાંતમાં ધ્યાન ધરી દેહાધ્યાસથી મુક્ત થઈ મુક્તિ દશા અનુભવવા પુરૂષાર્થ કર. રહેણું વિનાની કહેણુની કંઈ કિસ્મત નથી. ગુરૂકુલવાસીઓને જે જ્ઞાનાનુભવ પ્રાપ્ત થાય છે તેને ગંધ પણ ગુરૂકુલવાસથી ભ્રષ્ટ થએલાઓ જાણું શકતા નથી. એકલા વિચારવામાં ગીતાર્થ વિના અન્ય સાધુઓ પ્રાય:૫તિત થાય છે. ગુરૂકુલવાસમાં રહેવાથી ચારિત્રની પ્રતિદિન શુદ્ધિ થતી જાય છે અને મેહને નાશ કરવાની આત્મશક્તિ વધતી જાય છે. ગુરૂના ચરણ સેવવામાં મનને વશ કરવું પડે છે. ગુરૂઓ વારંવાર ભૂલ સુધારવા કહે છે, ઠપકે આપે છે, સ્વછંદતાને વારે છે, દે થતા અટકાવે છે, પોતાનું માન ગુરૂ પાસે જળવાતું નથી એવું કેટલીક વખત શિષ્યને લાગે છે તેથી તે અકળાય છે અને અનેક બહાનાં કાઢી ગુરથી શિષ્ય જૂદે પડે છે અને પ્રસંગે પિતાના દોષને ઢાંકી ગુરૂના વાંકને અન્ય આગળ

Page #77

જાહેર કરે છે. આનું કારણ મેહના ઉછાળા છે. મોહના ઉછાળાને નાશ કરવા માટે સાધુપણું છે. મનને વશ કરવા માટે સાધુપણું છે. ગુરૂકૃપા અને ગુરૂના આશીર્વાદથી મન વશ થાય છે. મનમાં અનેક પ્રકારના કષાયે પ્રગટે છે તેને ગુરૂ બોધ દેને શમાવે છે. ગુરૂમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રેમ ના ત્યાં સાધુની શિષ્યતા પ્રગટી નથી. ગુરૂની આજ્ઞાએ વર્તવામાં ધર્મ છે પણ પિતાની મરજી મુજબ વર્તવામાં ધર્મ નથી. લેકેની મરજી અનુસાર વર્તવામાં ધર્મ નથી પણ ગુરૂની મરજી અનુસાર વર્તવામાં ધર્મ છે. ગુરૂના આત્માને જાણુભ જેઓ સમર્થ નથી તે ગુરૂના દેહને અને પ્રવૃત્તિને પણ ગુરૂ તરીકે જાણી શકતા નથી. ગુરૂની આગળ જે પોતાના દેને છુપાવે છે તેને બાહ્ય પ્રતિક્રમણ ફકત શબ્દ માત્રથી છે પણ તેને અંતથી સત્ય પ્રતિકમણ થતું નથી તથા તેને આત્મરૂપ સામાયિકની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ડળમાં ધર્મ નથી પણ સત્યમાં ધર્મ છે, અસત્ય વદતાં પ્રાણ નીકળી જાય એ જેને સત્યપર પ્રેમ છે તે ગુરૂની પાસે રહી આત્મશુદ્ધિ કરી શકે છે. ગુરૂ માટે સ્વાર્પણ ભાવવાળ, ગંભીર, દક્ષ અને સર્વ સાપેક્ષાને જાણ એ શિષ્ય, શિષ્યની ફરજો અદા કરીને ગુરૂ બનવાને લાયક બની શકે છે. ગૃહસ્થ લેકે વાંદેપૂજે અને વાહવાહ કરે એટલા માત્રથી ગુણોની પ્રાપ્તિ વિના ગુરૂપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. મનુષ્ય સમાજમાં રહેતાં છતાં તેમાં નિર્લેપપણું જાળવવું એજ ત્યાગીનું મુખ્ય લક્ષણ છે. હારામાં બ્રહ્મચર્ય પાળવાની શક્તિ એકંદર સારી રીતે ખીલી છે તથા અધ્યાત્મ શાસ્ત્રો પર ઘણું રૂચિ પ્રગટી છે. પ્રભુપર શ્રદ્ધા રૂચિ પ્રગટી છે. ગુરૂ પર શ્રદ્ધા પ્રીતિ છે પણ ગુરૂકુલવાસમાં રહેતાં અન્ય સાધુઓ તરફથી પ્રતિકુળતા પ્રગટે તે સહન કરવાની અને વ્યવહાર કુશલતાની શક્તિ જેટલા પ્રમાણમાં જોઈએ તેટલા પ્રમાણમાં પ્રગટી નથી. ધ્યાનસમાધિને અભ્યાસ કરવા પર હને અભ્યાસરૂચિ તથા પુરૂષાર્થ બને ઠીક છે પણ તેટલાથી સંતોષ. માની ક્ષણમાત્ર પણ પ્રમાદી ન બનવું જોઈએ. ખાતાં પીતાં હરતાં ફરતાં આત્માને ઉપગ રહે જોઈએ અને લોકપૂજામાન પ્રસંગ

Page #78

શાર્થે અંશ માત્ર પણ ઈચ્છા ન રહેવી જોઇએ એવું અંતમાં ખાસ લક્ષ્ય રાખવાની જરૂર છે. સત્યને ઉપદેશ દેતાં પેાતાના ઢાષા ભલે દુનિયા જાણે તેથી શું ? પણ સત્યને છુપાવવું નહિ. દુનિયાની સ્તુતિ નિદાની પરવા ન કરવી પણ આત્મશુદ્ધિ થાય છે કે નહીં તેના ઉપયોગ દેઇ ભૂલ સુધારી ધોરાધના કરવી. દુનિયાના લાકોની આગળ ગાડરિયા પ્રવાહની રીતના ધર્મોપદેશ ન દેવા, પણ સત્યધના ઉપદેશ દેવા. કહેણી પ્રમાણે રહેણી રાખવા પુરૂષાર્થ કરવામાં કદિ કાયર ન થવું. સત્યશિક્ષાપ્રદ ગુરૂના એધને અમૃતસમાન માની વનારા જેએ છે તેએ શિષ્ય છે, આકી વ્યવહારથી નામધારક શિષ્યા તેા ઘણા હોય છે પણ ગુરૂની આજ્ઞાધારક શિષ્યા વિરલા હોય છે તેમ જે જાણીને પાતાની ભૂલ દેખીને તેને સુધારે છે તે આરાધક અને છે. ગુરૂની પાસે રહેતાં સ્થિરતા અનુભવ વધે છે. ગુરૂની સેવાક્તિ કરતાં જે ભય ખેદ અરૂચિ લજ્જાના ત્યાગ કરે છે તે આત્માથી છે અને તે ગુરૂની ગુરૂતાને પામે છે. સત્ય શિષ્યા અસત્ય રૂઢિના નાશ કરે છે અને લેાકવાસનાના તાબે થતા નથી. સત્યધર્મ થી ભ્રષ્ટ ન થવું અને સર્વ દુનિયા માને પૂજે તાપણ અસત્યને માનવું પૂજવું નહીં. જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રની વ્યવહારથી અને નિશ્ચયથી આરાધના કરવી. હૃદયમાં શુદ્ધોપયોગ નિશ્ચય દષ્ટિને ધાર અને વ્યવહારનયથી બાહ્યમાં વત્ત ! ! !
ઉપયાગપૂર્વક મિતતથ્ય પચ્ચ સત્ય ૧૪. મગજ ખાઈને બાલવાથી વીર્યના નાશ થાય છે અને તેથી શરીરાદિની અશક્તિ વધે છે. પા કલાક વાચવું તેા બે કલાક તેના સંબંધી મનન કરવુ અને વારંવાર તેનું નિદિધ્યાસન કરવું. ભાષા સમિતિ કરતાં વાથિી આત્માનું અનતગણું ખળ પ્રગટે છે. સ્વપરહિતાર્થે ભાષા સમિતિથી વવુ. કાયચેષ્ઠાની પ્રવૃત્તિ જે સ્વપરહિતાર્થે થતી હાય તા કરવી અન્યથા કાયક્રુપ્તિનું અનેક સિદ્ધાસનાદિ દ્વારા અવલંબન કરવું. કાયક્રુપ્તિથી આત્મીયની ચંચળતા ટળે

Page #79

છે અને આત્મવીર્યની સ્થિરતા વધે છે અને તેથી આત્મગની શુદ્ધતા સ્થિરતા વધતી જાય છે તથા આત્માના સહજાનંદને રસ અનંતગુણ વિકસતું જાય છે. મને વિચારના વિકને અને સંકલ્પને સ્વરહિતાર્થે ઉપયોગ કરે. આત્માના ગુણપર્યાને પ્રકાશ થાય એવા ચિંતવનમાં મનને રોકવું અન્યથા કાયગુપ્તિ અને વચન ગુમિપૂર્વક મનની ગુપ્તિ કરીને આત્માના ઉપયોગથી આત્માને એકીટસે અન્ય વિચાર કર્યા વિના સ્થિર દીપકની પેઠે જઈ રહે. બેઘડી સુધી એકી ટસે એક સરખા આત્મપગથી આત્માને અનુભવવાથી આત્માનંદ રસને એકદમ દરિયે પ્રગટી નીકળે છે અને તે કાલે દુનિયા સ્વમની પેઠે ભૂલાય છે અને તે વખતે શુદ્ધપાગ અને શુદ્ધાત્મ પરિણતિને અનુભવ આવે છે. આ અનુભવ ઘણું વખત વેદ્યો છે અને એવી ક્ષપશમ સમાધિમાં આત્મસાક્ષાત્કાર અનુભવ્યું છે. મને ગુમિપૂર્વક આત્મશુદ્ધપાગે આત્માને એક તિસ્વરૂપે બે ઘડી સુધી જેવાથી નિર્વિકલ્પાનંદ અને નિર્વિકલ્પ સમાધિને અનુભવ કંઈક ઝાંખ આવ્યું છે તેની આગળ સવિકલ્પક સમાધિને આનંદ તે કંઈ હિસાબમાં નથી. આવી શુઝાત્મદશામાં સદા રહેનારા જીવન્મુક્ત છે એવી દશા પ્રાપ્ત કરવામાં આપણે આત્મરમણતા કર્યા વિના અન્ય ઉપાય નથી. રાત્રીના છેલ્લા પ્રહરમાં આત્મધ્યાન ધરવું. દુનિયાના લેકે ઉંઘતા હોય તે વખતે ઉડીને આત્મધ્યાન ધરવું. આત્મધ્યાનમાં સર્વ તીર્થકરના ધ્યાનને સમાવેશ થાય છે. સિદ્ધાદિકના ધ્યાનમાં આત્મધ્યાન જ છે એમ ઉપગના અભેદભાવે જાણ મનુષ્યના સંસર્ગમાં ખપ પડતું આવવું. અન્યથા સાધક દશામાં બાધતા આવે છે. એક ક્ષણમાત્ર પણ પ્રમાદ ન કરે. આયુષ્યને નાશ કઈ વખતે થઈ જાય તેની ખબર પડે નહિ માટે સમયે સમયે આત્માના ઉપયોગમ રહેવાય અને બાહ્યાની ધર્મકરણ થાય તેમ વર્તવું મનવા કાયાના વ્યાપાર વખતે આત્માને ઉપચાગ રૂપસુરતાનું અવલંબન કરવું. આંખો મીંચીને ધ્યાન ધરવા કરતાં આખો ઉઘાડી રાખીને આત્માનું ધ્યાન ધરવું કે જેથી નિદ્રા

Page #80

પ્રમાદને નાશ થાય. હઠ સમાધિથી પ્રાણને બ્રહ્મરન્દ્રમાં રેકીને બેભાન દશા કરવાથી મનને મેહ તેટલા કાલ સુધી ગુપ્ત રહે છે, માટે આત્માના શુદ્ધપગથી મનમાં પ્રકટતે મેહ વાર કે જેથી આત્મસમાધિપૂર્વક છેવટે શરીર પ્રાણ ત્યાગ થાય. આત્મજ્ઞાનીને પ્રથમવસ્થા પછી બીજી આત્માવસ્થા પ્રાપ્ત કરવા માટે વચલી સ્થિતિ પસાર કરવા પૂલના જેવું મરણ છે તેમાં તેને મિતું થતું નથી, તે મૃત્યુ કાલે પણ આમેપગે વર્તવા પ્રયત્ન કરે છે. આ સાલ તમારા માટે વિજાપુર ગામની બહાર હેગ વખતે છાપરામાં આંબા નીચે ધ્યાન ધર્યા બાદ જે કહ્યું હતું તે સ્મરણ કરશે અને ઘાત જે પ્રસંગ આવે છતે બાહ્ય રેગાના હુમલામાં અંતરમાં આપગી રહેશે. અધ્યાત્મજ્ઞાનની રૂચિ અને ધ્યાન સમાધિમાં તમને વિશેષ રૂચિ પ્રકટી છે અને આત્માની ઝાંખી પ્રગટી છે તેથી કમસર આમેન્નતિમાં આગળ પ્રગતિ કરશો. એક શરીર બાદ બીજા શરીરમાં પણ પ્રારંભિત આત્મધ્યાન સમાધિપૂર્વક સિદ્ધ પરમાત્માની દશા પામશે એ નિશ્ચય છે, માટે આત્મલ્લાસે વર્તવું. મહત્સવની પેઠે કર્મના શુભાશુભ ભાવોદયે અંતરૂના ઉપયોગે રહેશે. તમારા પર હુને આત્મભાવે પૂર્ણરૂચિ છે. આત્મ પ્રેમે આગળ વધે. વ્યાખ્યાન પ્રસંગેજ મનુષ્યના સમાગમમાં આવે. આત્મજ્ઞાનીને મનુષ્ય જીદગીનો એકક્ષણ અનંતકોટિ ચિંતામણિ રત્ન કરતાં અનંતગુણે ઉત્તમ છે. માટે ક્ષણમાત્ર પ્રમાદ ન કરે. હાલ મહુડી થઈને પ્રાંતિજ ન જતાં વિજાપુર આવવાનું થયું છે. ચાતુર્માસ અહીં થશે. ધર્મસાધન કરશે. એજ % શાંતિ: રૂ.
સં. ૧૯૭૪. જેઠ વદિ ૧૨.

Page #81

૧૮
લેખક બુદ્ધિસાગર
મુ. વિજાપુરસં. ૧૯૭૪ અષાડ સુદિ, ૬
શ્રી સાણંદ. તત્ર. વૈરાગ્યાદિગુણાલંકૃત યુનિ. દેવેન્દ્રસાગર આદિ એગ્ય અનુવન્દન સુખશાતા.
વિશેષ તમારે પત્ર પહેંચે. વાચી સમાચાર જાણ્યા. પિતાના વિચારેથી અન્ય સાધુઓના ધાર્મિક વિચારે જૂદા હેય તેથી કલેશ દ્વેષ સંકલ્પવિકલ્પ થાય એવી ઉદીરણા કરી ચર્ચા ન કરીએ અન્ય સંઘાડાના સાધુઓ, કલેશ મેહ થાય એવી ચર્ચાની ઉદીરણું કરે છે તે કાલે માન રહેવું. શ્રાવકના ચડાવ્યા ન ચડીએ અને કલેશાદિ દોષ થાય એવા પુરૂષાર્થને ન કરીએ. ગરાભેદે ભિન્ન મંતવ્યભેદે મિાન રહી પોતે પિતાનું ધર્મ કર્મ સસ્થભાવે કરવું. સ્વપાસે બેસી અને જુદી ક્રિયા કરે તેથી અસહિષ્ણુ ન બનવું. સવાર વિચાર કરીને ઉપગપૂર્વક બોલવું. ગચ્છમેહને સંકલ્પ ન કરે, પરંતુ ગચ્છાચાર પ્રમાણે સમભાવે યથાશક્તિ વર્તવું. શ્રાવકને ગ૭નામેહે પરસ્પર ભેદભાવ થાય એવો ઉપદેશ ન દે, ગમે તે ગચ્છમાં થએલા આત્માથી મુનિસૂરિની પ્રસંશા કરવી. પરસ્પર મતભેદની બાબતમાં મનપણે પ્રવર્તવું. વર્તમાનમાં પણ પ્રવર્તતા મુનિયામાં જે જે ગુણે હોય તે તે ગુણોની અપેક્ષાએ તેઓની પ્રસંશા કરવી. ગમે તે ગચ્છના સાધુની માંદગીમાં અભેદભાવે સેવા કરવી. અન્યગચ્છીય શ્રાવકોને સ્વછીય મઢાવાળા બનાવવાના કરતાં તેઓને સ્વચ્છમાં રહી મધ્યસ્થ સમભાવી ગુણાનુરાગી વ્યાપક સેવાભક્તિવાળા બને એ ઉપદેશ દે. સર્વગચ્છમાં સર્વદર્શનમાં સમભાવથી મુક્તિ થાય છે એવું સાપેક્ષ દષ્ટિએ જણાવવું. કોઈપણ નાસ્તિક તથા અન્યધમી વગેઅને અભવ્ય દુર્ભાગ્ય ન કહે. સર્વગચ્છના સાધુઓને વિનયથી નમન કરવું અને સુખશાતા પુછવી. પિતાની નિંદા કરનાર પિતાને ગાળો દેનાર શ્રાવક અગર અન્ય ધમી હોય તે પણ તેને આત્માની

Page #82

પઠે પ્રેમથી મળવું અને તેઓનું યથાશક્તિ શ્રેય: કરવું. દિગબરસ્થાનકવાસી જેનો સાથે મળતી બાબતમાં એક્યથી વર્તવું અને મતભેદવાળી બાબતમાં માન ધરવું.
અન્યધમીઓ સાથે સમાનધર્મવાળી બાબતમાં સહચારથી વર્તવું અને ભિન્નમતાચારમાં સાપેક્ષાએ માનધરી મત્રીધારી વર્તવું. કેઈપણ ધર્મવાળાની સાથે ધર્મચર્ચાને પ્રસંગ આવાં પરસ્પર ગુણગ્રહણ થાય તથા હિત થાય એવી બાબતની વાત કરવી અને ન્યથા મન રહેવું. નકામે ક્લેશ થાય એવી ચર્ચા ન કરવી. કોઈપણ ગચ્છના સાધુ શ્રાવકમાં જે જે ગુણે હેય તેને ગમે તે મતભેદ છતાં મુક્તકંઠે પ્રસંશા કરવી. પિતાના સંઘાડામાં પરસ્પર સાધુઓમાં ભેદ કલેશ થાય એવી સ્વમમાં પણ પ્રવૃત્તિ ન કરવી. કેઈપણ વખતે કેઈ અસહ્ય પ્રસંગે ગમે તે સાધુને વા શ્રાવકને મર્મ હણાય વા તેની જાહેરમાં હેલના થાય એવી સત્ય બાબત પણ પ્રાણજતાં જાહેરમાં ન મૂકવી. જૈનધર્મની આરાધના કરવી પણું અન્ય ધર્મોમાં જે જે સત્ય બાબતે કથી હેય તેની નિન્દા ન કરવી. તેમજ સત્યને સત્ય તરીકે પ્રકાશવું. વેષ અને ક્રિયા કરતાં આત્માના ગુણેથી જૈનધર્મની મહત્તા છે એમ ખાસ લક્ષ્ય રાખવું. કોઈની સાથે વિદ્યાનું અભિમાન ધારી ન બોલીએ. જેમ જેમ અનુભવ વધે છે તેમ તેમ પહેલાં જે જે વિચારે બાંધી લીધા હોય છે તેમાં અપૂર્ણતા માલુમ પડે છે એ અનુભવ છે માટે એકાંતપ્રરૂપણુ વા મત બાંધતાં સત્યને ઘાત ન થાય તે ઉપવેગ રાખવે. હું કર્તા છું, મારાથી અમુક થાય છે એ મેહ રાખ્યા વિના જે જે કંઈક પારમાર્થિક કાર્ય થાય તે કરવું અને તેમાં અનેક વિઘો ઉપસ્થિત કરે છે તે પુરૂષાર્થથી અને શુદ્ધ પ્રેમથી ટાળવા પ્રયત્ન કર પણ વિદ્ગકારકે ઉપર રૂમમાં પણ ક્રોધ ઈર્ષ્યા થાય એ ભાવ, મનમાં ન ધારવા ખાસ ક્ષણે ક્ષણે ઉપયોગ રાખ. ક્ષણ પછી શું થવાનું છે તે કેવલજ્ઞાની જાણું શકે માટે દંભાદિકવૃત્તિથી કેઇનું ભવિષ્ય કહેવાને ળ ન ધરે.

Page #83

સાપેક્ષદષ્ટિથી અસત્ય અને સત્ય કહેવું પણ એકાંતે કોઈપણ સત્ય અસત્યને કદાગ્રહ ન કરવો. કોધથી, અહંકારથી, કપટથી અને લેભથી સત્ય હાથમાં આવતું નથી માટે જેમ બને તેમ વીતરાગ ભાવમાં આગળ વધો. આયુષ્યને ભરૂસે નથી માટે આપયોગ રાખી ક્ષણમાત્ર પણ પ્રમાદ ન કર. જેમ બને તેમ આત્મજ્ઞાન અને વીતરાગભાવમાં પકવ થયા વિના અલ્પ બેલે અને મનુષ્યસંગી દૂર રહે અને વિકથાથી તે બિલકુલ દૂર રહો. જૈનશાસ્ત્રોના પરિપૂર્ણ ગીતાર્થ બનીને અન્યધર્મનાં વા બીજા કે પુસ્તકોને ગુરૂની સમ્મતિપૂર્વક વાંચો. શુષ્ક બુદ્ધિવાદની ખણજને છેડી દે. આત્મશ્રદ્ધામાં સ્થિર રહો. એક ક્ષણ પછી શરીર ટે તે પછીથી ધર્મ કર્યો નહીં એ પ્રસ્તાવ ન થાય એવી રીતે વર્તમાનમાં વર્તે. આયુર્વોતને પ્રસંગ આ સાલમાં બનશે એવી શંકા છે માટે આત્માની શુદ્ધતાનું ધ્યાન ધરો. પૂર્ણ વૈરાગ્યભાવનાથી વર્ત કે જેથી મેહની આસક્તિને લેશ પણ ન રહે. આત્માની સાક્ષીએ ધર્મ છે, અન્ય લોકોને પોતાની મહત્તા વધે એ એક અક્ષર પણ ઉચ્ચારવો નહિ. પ્રતિબદલાની દષ્ટિએ કેઈને ઉપદેશાદિ પ્રવૃત્તિનું દાન કરવું એ વીતરાગભાવમાં મહાવિન છે. સત્યને આચરવામાં તથા કથવામાં સદા નિર્ભય થે પ્રવર્તવું. સત્યને કથતાં અપકીર્તિ થાય તો પણ કેઈની પરવા ન કરવી. ગીતાર્થ થયા વિના વ્યાખ્યાન કરવામાં ઘણું હાનિ છે અને અલ્પ લાભ છે. ગીતાર્થની અપેક્ષાઓને સામાન્ય સાધુઓ ન જાણી શકે. સાધકાવસ્થામાં અત્યંત ઉપગ ધાર. સર્વ જીવોની સાથે આત્મભાવના ઉપયોગથી વર્તો. આત્માને અનુભવ કરવા વીતરાગભાવી આત્મજ્ઞાનનું ચિંતવન કરે. આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધતા એજ પરમાત્મ પદ . મનમાં સ્વને પણ માહિની પરિણતિ પ્રગટી હેય તે પોતાના મરણ જેટલે પશ્ચાત્તાપ કરી આત્મશુદ્ધિમાં ઉપયોગી બને. અધ્યાત્મજ્ઞાનને ઉપગ ધારી નિર્ભયસ્વતંત્રનિ:સંગભાવે પ્રવર્તવું અને જે જે ભૂલે થતી હોય તેને નિગહે. ચક્રવતી અને ઈન્દ્રની પદવીઓ જેવી અસંખ્ય પદવીઓ મળે તે પણ તે આત્માના બે

Page #84

ઘડીના શુદ્ધ પગની આગળ નાકના મેલ સમાન છે એમ નિશ્ચય થતાં જ આત્માના આનંદનો અનુભવ કરી શકશો.
સ્પોન્દ્રિયને સ્પર્શ મેહ ન થાય અને રૂપને દેખીને મેહન થાય એટલે જાણવું કે આત્માનંદને રસ પ્રગટ્યો છે. એવી દશા ન અનુભવાય ત્યાં સુધી મેહના કારણેથી ચેતીને ચાલે. સ્વનામરૂપની કીર્તિ શ્રવણ કરવામાં અને અપકીર્તિ શ્રવણ કરવામાં શુભઅશુભભાવ ઉત્પન્ન થાય ત્યાંસુધી દુનિયામાં કેઈનું ભલું કરવા જતાં વા મનુષ્યના સંસર્ગથી પતિત થવાનો પ્રસંગ ઉપજે છે એમ જાણું સર્વ વિશ્વમાં નિઃસંગદશાને અનુભવ થાય એવી દશા પ્રાપ્ત કરવા આપગ રાખ. સંત દશા પ્રાપ્ત થતાં આત્મા પોતે પ્રભુ છે એમ નિશ્ચય થાય છે એવા અનુભવની ઝાંખી થાય છે, થઈ છે એમ સ્વયમેવ અનુભવ થશે. શુદ્ધ અધ્યાત્મશાસ્ત્રોથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે અને સમ્પ્રવૃત્તિ મનવાણી કાયાની શુદ્ધિ થાય છે. દેહ મેહવિના દેહથી સત્યવૃત્તિથી કરવી. મને મેહ વિના મનથી વિચાર કર. એકેક કષાયપરિણામે અનંતભવ ભ્રમણ કર્યા છે. સર્વ કષાયરૂપ મેહ એજ શયતાન છે અને આત્મા તેજ અલ્લા, ખુદા, રામ, રહેમાન છે એમ અપેક્ષાઓ જાણુ. વ્યાખ્યાન વાંચવું પણ વ્યાખ્યાન કરતાં મનમાં મેહ શયતાન છાનેમાને ન પેસી જાય એવું આત્મનિરીક્ષણ કરી અન્ય કાર્ય કર. આકાળમાં વીતરાગભાવે પૂર્ણ ધર્મ પ્રગટતું નથી. શુદ્ધ જ્ઞાન પ્રગટ થયાથી વીતરાગદશાને અનુભવ આવે છે પણ તે દશા
ઝીવાર ટકે તે કેવલજ્ઞાન થાય. કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થાય એવી ભાવનાથી આપયોગતા રામ પછી શી દશા થાય છે તેને વિચાર ન કર પણ ઉપયોગમાં વલ્ય કર. રાગ વખતે આત્માને ઉપયોગ વિશેષ ફેરવ. વ્યવહાર દષ્ટિથી ધાર્મિક ક્રિયા કર. ધંધાની દષ્ટિએ વ્યાખ્યાન ન વાચ પણ હિત થાય તે વાંચ. ગૃહસ્થ લેઓના પ્રતિબદ્ધમાં ન અવાય તે માટે ત્યાગાવસ્થાના આચાર વિચાર રૂ૫ આત્મસ્વાતંત્ર્ય સામ્રાજ્ય પામવા વિચાર. વારંવાર

Page #85

ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થવી મહાદુર્લભ છે. બેઘડીના ચારિત્રથી ઉત્કૃષ્ટ ભાવે મુક્તિ થાય છે. ત્યાગગથી મુક્તિ છે. ચારિત્રની બેઘડીની આગળ આખી દુનિયાનું રાજ્ય કંઇ હિસાબમાં નથી. ચારિત્રની શુદ્ધિ માટે ક્ષણેક્ષણે આપગ રાખ. આત્મા આત્મરૂપે પોતાને પરિણમેલ દેખે અને જડને જડરૂપે પરિણમતું દેખવામાં આવે એટલે આત્મા તે પરમાત્માનું સ્વરૂપ અનુભવે છે એમ જાણ. ચારિત્રની આરાધનામાં સર્વનની આરાધના છે એમ જાણ સર્વ દષ્ટિરૂપ નયને સાર ચારિત્ર છે. નિશ્ચય ચારિત્ર કાર્ય છે વ્યવહાર ચારિત્રકારણ છે. નિશ્ચય ચારિત્ર છે તે આત્માના પરિણામ રૂપ છે અને વ્યવહાર ચારિત્ર છે તે મનવાણકાયાની ધર્મ પ્રવૃત્તિ આચરણારૂપ છે. વ્યવહારનયને લેપ કરવાથી જૈનશાસનને લેપ થાય છે, પોતે પોતાની દશા પ્રમાણે આત્માના શુદ્ધ પરિણામ વધે તેમ વર્તવું પણ અન્ય જનેને તેની દશાના યેગ્ય વ્યવહારમાં શંકાશીલ ન કરવા. વારંવાર મનુષ્યજન્મની પ્રાપ્તિ થવી મહાદુર્લભ છે. મનુષ્યભવમાં ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થવી મહાદુર્લભ છે માટે હવે આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરવામાં બાકી ન રાખ. શરીરને જન્મ છે અને તેને નાશ છે તેની મમતા રાખીને બ્રાન્ત થવાથી આત્મકલ્યાણ નથી. વૈરાગ્યરંગથી રંગાઈને આત્મશુદ્ધિ સાધન સાધ્ય. પાસે રહેલા સાધુ સાથે અભેદ આત્મભાવે વર્તી સર્વ શ્રાવકને લાભ. ત્યે ૩ઢ ૬ શક્તિરૂ
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ0 વિજાપુર શ્રી મેહસાણ. ત. વૈરાગ્યાદિ ગુણાલંકૃત મુનિ જીતસાગર યોગ્ય સુખશાતા. વિશેષ. તમારે પત્ર પડે. મેહસાણાના શ્રાવકેને તમારા માસાથી લાભ થયે છે તે જાણ્યું. આત્માના શુદ્ધ ગુણે પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રથમ ખાસ ઉપગ રાખ. શ્રાવકે વ્યાખ્યાન શ્રવણથી ખુશી થાય એટલાથી કંઈ વળે નહીં, તેઓને

Page #86

આત્મા જાગ્રત્ થ જોઈએ. તેમજ સ્વાત્મા, જાગ્રત દશામાં રહે જોઈએ. ઉઘેલે અન્યને જગાડી શકે નહીં. જાગેલે બીજાને જગાડી શકે છે. આત્મજ્ઞાનની પરિણતિ પ્રગટયાથી જાગ્રન્દશા છે. દેહ ઈન્દ્રિયે અને મનની જાગૃતિ સુધી તે નિદ્રા અને સ્વન દશા છે, તેનાથી આગળ આત્મજ્ઞાનભાવે પરિણમવાનું થાય છે ત્યારે સત્ય જાગ્રદશા પ્રકટે છે. શ્રાવકે લોકચારપર્યત નિહિત છે અને કેતરજ્ઞાન પામે ત્યારે જાગૃત થાય છે. સ્વપ્નની જાગૃતિ જેવી જાગૃતિથી કુલાચાર જેઓ લેકાદિવાસના યુક્ત બને છે તેઓ વસ્તુત: જાગ્રતું નથી. જ્ઞાનીએ બહિરભાવે ઉંઘે છે અને આત્મભાવે જાગે છે. શરીરમાં આત્મદેવની જગૃતિ થાય છે ત્યારે કિજભાવબ્રાહ્મણ દશા પ્રગટ થાય છે અને મહાદિ શત્રુઓને હણતાં ક્ષાત્ર દશા પ્રગટ થાય છે અને આત્માના શુદ્ધગુણેના વ્યાપારથી વૈશ્યદશા પ્રગટે છે. આત્મજ્ઞાનીઓના સેવક બનવાથી–શિષ્ય ભક્ત બનવાથી શૂદ્રદશા પ્રગટે છે એમ આધ્યાત્મિક નિશ્ચયભાવથી જાણ, શારીરિક આરોગ્ય સચવાય એવી રીતે આહારવિહાર કરવાને યોગ્ય દઢ નિશ્ચય રાખ, નકામા વિચાર કરવાથી દેહવીર્યને નાશ થાય છે અને તેથી મગજ નબળું થાય છે. મનવાણી કાયાને અતિશય પરિશ્રમ ન આપ. મનવાણી કાયાને નિયમિતપણે વાપર !!! હારું શરીર નરમ રહે છે તે જાણવામાં છે. ક કર્મ ઉદયમાં આવે છે અને તે ભેગવવાં પડે છે. મનમાં મેહ રહે એજ મૃત્યુ મહાકાલ છે. ક્યારે પણ મગજના કલ્પિત વિચાર સાથે ચેટી જઈ અશક્ત ન બનવું. મગજને નકામા વિચાર કરતું બંધ પાડવું હોય તે પાડી શકાય એટલી આત્મશક્તિ ખીલે એટલે સમજવું કે આત્મા યતિદશાને લાયક બન્યું છે. જ્યારેત્યારે ગ્યરૂપમાં મનવાણી કાયા પ્રવર્તે અને અન્ય વ્યાપારથી નિવર્સે એવી ગદશા પ્રાપ્ત કરે. ઉત્તરાધ્યયન વગેરે આગમો વાંચે છે તેથી આનંદ થાય છે. મનવાણી કાયાથી જે કરે તે નિષ્કપટભાવે કરે. મનમાં સત્યને આશ્રય આપે. જેને જેટલી યોગ્યતા પ્રગટી હોય તેને તેટલે ઉપદેશ દે. મનને શાંત અને નિષ્ક્રિય બનાવવા તરફ લક્ષ્ય રાખ. અનંત આત્માને અંત

Page #87

નથી એવા ઉપગે નિર્ભય થા અને યોગ્ય ભક્તને પિતાને યોગ્ય પરિચય આપ. મહિના તાબે રહેલાઓના અભિપ્રાયથી મુંઝ નહિ. જૈન ધર્મનો પ્રચાર કરવા હારી ઉત્સાહ શક્તિ વધતી જાય છે તેથી પ્રમોદ પામું છું. શ્રાવકેને તેઓની ઈચ્છાનુસારે ખુશ કરવાના નાટકને પાત્ર ન બનીશ. તેઓને સત્ય જણાવ અને તેઓને ધર્મ માર્ગમાં ઉત્સાહિત કર!!! બહિર્મુખી ગુરૂદ્રોહી ખટપટી નારદ જેવા વેષ ધારકેના સમાગમમાં ન આવે ત્યારી અપકવદશામાં તેથી હાનિ થવાનો સંભવ છે માટે મારો આશય જાણું તે પ્રમાણે વર્ત !!ગુરૂ કહે તેમ કરવું પણ ગુરૂ કરે તેમ ન કરવું. ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું અને ગુરૂહૃદયમાં ઉંડા ઉતરવા માટે ગુરૂ પાસે રહેવું અને વિનયભક્તિથી વર્તવું જોઈએ. જે ખરેખર શિષ્ય બને છે તે જ સદ્ગુરૂ બને છે. ગુરૂ કુલવાસમાં રહેવાથી જે ગુણે પ્રગટે છે તે ગુરૂથી દૂર રહેતાં પ્રગટતા નથી. ગીતાર્થ દશા થતાં ગુરૂ આજ્ઞાથી જુદો વિહાર ઘટે છે. ગુરૂને જે ગાંઠતા નથી તે શતધા વિનિપાતને પામે છે. વ્યાખ્યાનથી શ્રેતાઓ ખુશ થાય અને બાપજી બાપજી ધન્ય ધન્ય ધન્ય કહે તેથી આત્માનંદ પ્રગટી શકતા નથી. જે માટે ચારિત્ર ગ્રહયું છે તેને ખાસ ઉપગ રાખો. શ્રાવકેના વખાણુથી મેહરૂપવિષ ન ચઢે એ ઉપગ રાખવે. ભિન્ન ભિન્ન સાધુઓના ભિન્ન ભિન્ન મત સાંભળવામાં આવે તેથી સંભ્રાન્ત ન બનવું અને સ્વગચ્છાચાર વતી અન્ય સાથે ઉદાર દષ્ટિથી વર્તવું, અને અન્યના ખંડનમાં ન પડવું સ્વછંદતાથી બહિરાત્મભાવ પ્રગટે છે અને અન્તરાત્મભાવે વર્તતાં મેહથી વિમુખ થવાય છે. આખી દુનિયાના માન સન્માન કરતાં ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલવામાં શિષ્યધર્મની મહત્તા છે એમ જાણી દુનિયાના લોકેના સન્માનની વૃત્તિને ઉપશમ કરતા રહેવું. ગીતાર્થ ગુરૂની આજ્ઞામાં સર્વ તીર્થકરાની આજ્ઞા સમાય છે. ગુરૂની આજ્ઞા લેઈ અન્ય સાધુઓને સમાગમ કરે કે જેથી બાધક સાધક ભાવમાં ઉપગ રહે. ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવામાં જેઓ પરતંત્રતા માને છે તેઓ કદાપિ મુક્ત શુદ્ધ સ્વતંત્ર થતા નથી.

Page #88

એવા નિશ્ચયથી વર્તતાં આરાધકપણું છે. પંખી, ઈડાને સેવી પંખી બનાવે છે તેમ ગુરૂપણ શિષ્યને સેવી ગુરૂ પરમાત્મ રૂપ બનાવે છે. શુદ્ધાત્મદશા પ્રગટાવવા માટે પ્રથમ પરતંત્ર બનવામાંજ ધર્મ છે. આત્માની શુદ્ધિ કરવા ગુરૂને આત્માપણું કરવું જોઈએ. ગુરૂને મન અર્પણ કરી ગુરૂમાં તન્મય બની વિચરવું. શુભાશુભ કર્મના બાહ્ય સુખદુઃખ વિપાકો ભેગવતાં આભે પગ ધારણ કર. ક્રિયાનું રહસ્ય જાણ હને જે રેગ શરીરે પ્રગટ છે તેથી પણ અધ્યાત્મદષ્ટિએ તે આત્માની વિશુદ્ધિ થાય છે, કારણ કે જ્ઞાન વૈરાગ્યમય આત્માને રેગે અને ભોગ બનને નિર્જરા અને આભે પગ હિતાર્થે પરિણામે છે. મહુને તે મારા આત્માની બાબતમાં બાહ્ય શુભાશુભ સંયે પણ આત્મહિતાર્થે પરિણમતા લાગે છે. ત્યાગી થતાં છતાં પણ શુભાશુભ કર્મના વિપાકે તે જોગવવા પડે છે, અજ્ઞાનીઓ તેમાં મેહથી મુંઝાય છે અને જ્ઞાનીઓ તેમાં મેહથી મુંઝાતો નથી એટલું જ જ્ઞાનીને અને અજ્ઞાનીના આત્મપરિણામમાં વિશેષપણું છે અને બાહ્યા સુખ દુ:ખ ચેષ્ટાઓમાં અને તેના હેતુઓમાં તે કથંચિત્ સમાનત્વ છે. બોલવાનું અ૫ અને કારણ પ્રસંગે રાખજે ! અન્યથા મન રહેજે. પાંચે ઈન્દ્રિયેને અને મનને ધર્માર્થે નિયમિત ઉપયોગ કરજે. હારું શરીર ઘસાઈ ગયું છે અને આયુષ્યને ભરૂસે નથી માટે જેમ બને તેમ શુદ્ધાત્મમહાવીર પ્રભુનું સ્મરણ કર્યા કરજે. મરણને અંશ માત્ર પણ ભય રાખ્યા વિના મૃત્યુ સમરાંગણમાં વીરની પેઠે વર્ત. મનને ઘણા વિચારમાં ન રેકજે કે જેથી મગજની શાંતિ રહે. જેમ બને તેમ મનુષ્યના પરિચયમાં થોડું અવાય એમ વર્તજે. કોઈની પણ જાહેરમાં વા ખાનગીમાં નિન્દા ન થાય એમ વર્તજે. પંચમારકમાં જગમાં બાહ્યપ્રવૃત્તિની હાલ જે ધાંધળ છે તેથી વિષ ભવિષ્યમાં વધી જશે. માટે મનમાંથી મેહને હઠાવીને આત્માની શાંતિ ખીલે એવી રીતે વર્તજે, પત્રથી વર્તમાન વૃત્તાંતને જણાવતે રહે છે તથા પોતાનાથી થતા પ્રમાદને જણાવે છે તેથી તે આત્મહિતને સાધી શકીશ. સ્કૂલનાને

Page #89

વારવી અને આત્મપગમાં વર્તવું એ જ સાધુતા છે વિશ્વમાં આત્મજ્ઞાનથી અને સમભાવથી દરેક મનુષ્ય સત્ય શાંતિસુખ મેળવવા શક્તિમાન થાય છે. આત્માની દષ્ટિએ મૃત્યુ નથી, મેહદષ્ટિથી મૃત્યુ છે. આમેપગે આધ્યાત્મિક જીવન છે અને શરીરને જીવાડવું તે ફક્ત શરીરજીવન છે. આત્મજીવને જીવવું એજ લક્ષ્યમાં રાખીને પ્રવર્ત. અજ્ઞાનીઓમાં શુદ્ધ પ્રેમ હેતે નથી. જ્ઞાની ભક્ત શુદ્ધ પ્રેમથી પ્રભુમય જીવનને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આત્માની શુદ્ધિ જેમ જેમ વિશેષ થતી જાય છે તેમતેમ આત્માનંદસ વેદાને જાય છે અને સમભાવ સત્યને પ્રકાશ થતું જાય છે. આત્માની શાંતિનો અનુભવ આવ્યા પછી બાહ્યપ્રવૃત્તિમાં રસ વેદાતા નથી અને ધર્મવૃત્તિ પણ ફરજ-જીતક૫ દષ્ટિ અપેક્ષાએ થાય છે. આત્માનંદના રસદધિથી મુખપર આનંદની છટા વિલસે અને દુ:ખમાં પણ આપગ વર્તે એજ સર્વ શ્રુતચારિત્ર નયનસાર અને જીવતું જીવન છે, તે પ્રાપ્ત કરીને જીવવાને ખપ કરજે, પત્ર લખતા રહેજે. ધર્મસાધન કરશે. ધર્મકાર્ય લખશે. इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शांतिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર
મુપેથાપુર, શ્રી. પાટણ.
તેત્ર વૈરાગ્યાદિ ગુણાલંકૃત મુનિ જીતસાગર ગ સુખશાતા. વિ. તમારે પત્ર પહે. ગળોની સમાચારી વગેરે સંબંધી તમેએ ખુલાસા મંગાવ્યા તે નીચે પ્રમાણે જાણશે. આપણે વ્યવહારથી તપાગચ્છ સાગર શાખાના સાધુઓ ગણાઈએ. અંતર નિષ્કામ તપ સંયમ વગેરે સગુણોને સમૂહ એજ નિશ્ચયદષ્ટિથી અધ્યાત્મ ગછ છે. વ્યવહારથી વ્યવહાર પ્રમાણે વતીએ અને નિશ્ચયમાં નિશ્ચય પ્રમાણે વતી એ. રાશી ગચ્છના સાધુ વગેરેમાં વ્યવહાર સમકિતની માન્યતામાં કંઇક ક્રિયા બાબતેમાં ભેદ પડે

Page #90

તથા વ્યવહાર સમાચારીમાં ભેદ પડે તેથી નિશ્ચય સમકિત અને નિશ્ચય અધ્યાત્મ ચારિત્રમાં ભેદ પડતો નથી, તેથી સમભાવ પ્રાપ્ત થતાં અને સાપેક્ષ ચારિત્રદષ્ટિ છતાં રાશી ગછામાં આરાધકત્વ અને મુક્તિત્વ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. તપાગચ્છથી ભિન્ન સમાચારી વાળ ખરતરાદિક ગછના સાધુઓ સાથે સમાચારભેદે કલેશ વિરોધ દ્રોહ ભેદબુદ્ધિ ન ધારણ કરવી, તથા તેઓની સાથે આત્મભાવે વર્તવું. મંતવ્યભેદની ચર્ચા ન કરવી. છાપાઓમાં તેની તકરારે ન ઉઠાવવી. અમુક સાચી માન્યતાવાળા અને અમુક જૂઠી માન્યતાવાળા એવું વિચારવું પણ નહિ. તપાગચ્છની વ્યવહાર સમાચારી પ્રમાણે વર્તવું અને તે દ્વારા આત્મશુદ્ધિ કરવી. ખરતરાદિ ગચ્છીય સાધુઓની પણ સ્વમાન્યતાની પ્રવૃત્તિ દ્વારા મનની શુદ્ધિ થતાં આન્નતિ મુક્તિ થાય છે. ભિન્ન ક્રિયાઓ છતાં આત્મશુદ્ધિનું લક્ષ્ય તે એકજ છે. જે જે ગચ્છના પૂર્વાચાર્યોએ ઉત્તમ ગ્રન્થ લખ્યા હોય તેની અનુમોદના કરવી અને આગમાં જ્યાં મતભેદ જેવું દેખાય ત્યાં કેવલજ્ઞાની ઉપર ભલામણ કરી મધ્યસ્થ રહેવું. ઢુંઢીયા અને દિગંબરીઓ સાથે પણ જે જે સમાન બાબતે હોય તેમાં ઐક્ય ધારવું અને ભિન્ન માન્યતાઓ જ્યાં પડે ત્યાં લેશ ભેદની ઉદીરણ ન કરવી. તેઓની સાથે જેમ મિત્રીભાવ વધે તેમ વર્તવું તથા એ ઉપદેશ દે. ગમે તે ગ૭વાળા સૂરિ સાધુ વગેરેના સમાગમમાં આવતાં મિત્રીભાવથી વર્તવું તથા પરસ્પર મધ્યસ્થભાવ વધે તેમ વર્તવું. નિશ્ચય સમ્યકત્વ તથા નિશ્ચય ચારિત્ર દશામાં આવતાં વેતાંબર અને દિગંબર આદિ ગમે તેમાં વ્યવહારથી વર્તતાં છતાં મુક્તિ થાય છે. તેમજ વ્યવહાર ચારિત્ર તથા શાસ્ત્ર માન્યતાના ભેદે છતાં અંતરમાં શુદ્ધ પગ હોય છે તે મુક્તિ થયા વિના રહેતી નથી. બાહિરની ક્રિયાદિ માન્યતાના વિચારોમાં તે ભૂત વર્તમાન અને ભવિષ્યમાં ભેદ રહેવાના જ. તેથી આત્મશુદ્ધિમાં આપાગીને વ્યવહારથી વર્તતાં ખામી આવતી નથી એમ નિશ્ચયત: જાણ. ભિન્નગચ્છીય શ્રાવકને આપણા ગચ્છમાં લાવવાના પ્રયત્ન કરતાં

Page #91

તેઓ વ્યવહારથી તેમના વ્યાવહારિક ગ૭માં રહી આત્મજ્ઞાનથી આત્મશુદ્ધિ કરે અને સર્વગચ્છીય સાધુઓની સેવાભક્તિમાં ઉપયેગી બને એવો ઉપદેશ દે કે જેથી અન્યગચ્છીય શ્રાવકેનું ભલું થાય. પર્યુષણાદિ પર્વભેદ માટે લખ્યું તે જાણ્યું. તપા ગચ્છ અને ખરતરગચ્છાદિકમાં પર્યુષણ પર્વ માટે હાલમાં જે તકરાર ચાલે છે તે મારા જાણવામાં છે. તપાગચ્છવાળા તપાગચ્છની માન્યતા પ્રમાણે પર્યુષણ કરે અને ખરતરાદિ ગચ્છવાળા તેમની માન્યતા પ્રમાણે કરે પણ બને આત્મશુદ્ધિ થાય એવી સાધ્યબુદ્ધિથી વર્તે તે ભિન્ન દિવસ પર્વ છતાં નિશ્ચયથી આત્મશુદ્ધિમાં હરત આવતી નથી. ગમે તે દિવસે પર્વ કરી આત્મશુદ્ધિ કરવી એજ સર્વ પર્વને ઉદ્દેશ છે. એથના દિવસે પણ ધર્મકિયાથી આત્મશુદ્ધિ થાય છે અને પંચમીના દિવસે પણ ધર્મક્રિયા કરતાં આત્માપયેગે વર્તતાં આત્મશુદ્ધિ થાય છે. વર્ષના ત્રણસેને સાઠ રાત્રીદિવસમાં ગમે તે રાત્રીદિવસમાં ધર્મધ્યાનથી અને શુકલધ્યાનથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે, માટે તિથિ પર્વ દિવસ ક્રિયાદિ ભેદ છતાં આપગરૂપ સાધ્ય તરફ લક્ષ રાખી અભેદ ભાવે વર્તવું અને પરસ્પર કલેશની ઉદીરણ કરવા મન વાણું કાયાને વ્યાપાર ન કરે. બાહ્યા ભેદેની મત માન્યતાઓ તે રૂપાંતરે ભવિષ્યમાં પણ ગમે તે રીતે પ્રગટ થશે અને તેમાં બાલજીને ભેદથી કલેશ થવાના પણ જેઓ અધ્યાત્મજ્ઞાન પામશે તેઓને મધ્યભાવ અને આત્મભાવ વર્તશે અને તેઓ ગચ્છાદિક વ્યવહાર સમાચારીને પણ નિમિત્ત હેતુ જાણે આત્મહિતાર્થે તથા સંઘહિતાર્થે નિર્લેપભાવે સેવશે. અન્યદર્શનીઓ સાથે પણ ચાર ભાવનાથી વર્તવું, તેમાં કઈ કઈ નિશ્ચય સમ્યકત્વ ચારિત્રને સ્પશી કેવલજ્ઞાન પામ્યા અને પામશે. અન્ય ધમીઓ સાથે શુદ્ધ પ્રેમથી વર્તવું પણ લક્ષ્ય ચૂકવું નહિ, તથા જૈનધર્મથી ભ્રષ્ટ ન થાય એવાઓએ અન્ય ધર્માચાર્યોના પ્રસંગમાં આવવું. જૈન શાસ્ત્રોના પૂર્ણ અભ્યાસી ગીતાર્થ સાધુને સર્વ બાબતમાં સ્વતંત્રતાની યેગ્યતા ઘટે છે. મનની શુદ્ધિ કરવા માટે ક્રિયા હોય છે.
ના

Page #92

જેમાં રસ પડે છે એવું ધર્માનુષ્ઠાન વિશેષતઃ ઉપયોગી બને છે. ભિન્ન ભિન્ન રૂચિવાળા જ હોય છે તેથી તેઓની રૂચિભેદે તેઓની શુદ્ધિ માટે ભિન્ન ભિન્ન ગધર્માનુષ્ઠાને હોય છે. જેને જે વિશેષ રૂચે તેને તે કરવું જોઈએ તેમાં ખેંચતાણની કંઈ જરૂર નથી. ધર્મના સર્વ અંગોની ઉપગિત ભિન્ન ભિન્ન જીના ભિન્ન ભિન્ન રૂચિભેદ અધિકારે અનુભવવી. અસંખ્ય ગથી આત્મશુદ્ધિ કરવી એજ લક્ષ્ય સર્વ માટે છે.
ઉપદેશમાં અને લેખમાં સર્વગચ્છીય જેનેનું એકય વધે એવું ખાસ લક્ષ્ય રાખવું. આત્મજ્ઞાનથી સર્વ જી સાથે એકાત્મભાવ વધે છે અને મન વાણી કાયાની શુદ્ધિ સાથે ખરેખરી આત્મશુદ્ધિ થાય છે. એકાત્મભાવથી શુદ્ધ અહિંસાભાવ વધે છે. પ્રભુ મહાવીરદે ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા ધારવી. જેન સાધુઓનો નાશ થાય એ ઉત્કષ્ટાચાર ન પ્રરૂપ. દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલાનુસારે સાધુએ આચાર પાળી શકે અને આત્મશુદ્ધિ કરે એવી પ્રભુ મહાવીરની આજ્ઞા છે અને આપણો આત્મા તે પણ તેમ પ્રકાશે છે. તો ફરે નહિ પણ દેશકાળાનુસારે સાધુઓના આચરણમાં ફેરફાર થાય છે એવું સર્વદર્શનીય સાધુઓની પ્રવૃત્તિથી પણ દેખાય છે. આગમમાં કથેલા સાધુઓના બાહ્ય વસ્ત્રાદિક આચારમાં અને હાલના આચાજેમાં ભેદ પડવાને, તેથી દ્રવ્યક્ષેત્ર કાલભાવથી જે સાધુપણું પળાય છે તેમાં આરાધકપણું છે એમ જે જાણે છે અને વર્તે છે તે આરાધક છે અને તે ગુરૂભક્ત તથા સંઘભક્ત છે. પરસ્પર ગચ્છના વિચારાચારભેદથી ઉદાસીન બનેલા શ્રાવકને ગની સાપેક્ષદષ્ટિએ ઉપગિતા બતાવવી અને આત્માની શુદ્ધિ થાય તે ઉપદેશ દેવો.
વ્યવહારથી કંચન કામિનીના ત્યાગી અને વ્યવહારથી જૈન ધમી એવા સાધુઓ જ્યાં સુધી આત્મશુદ્ધિ કરતા કરાવતા વર્તશે ત્યાં સુધી જૈનસંઘ જીવતા રહેશે. સાધુઓ પર અરૂચિ ખેદભાવ તે જ જૈનસંઘની પડતીનું કારણ છે. જેને ચતુર્વિધ

Page #93

૭૦
અશ્રુને
સંઘની ઉન્નતિમાં એકતાની ખાસ જરૂર છે. આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી ક્રિયાલેદ્ય માન્યતાઓમાં રાગદ્વેષ પ્રગટતા નથી અને આત્મશુદ્ધિ માટે શુદ્ધોપયોગ વર્તે છે. આત્મશુદ્ધિ માટે મન વાણી કાયાની શુદ્ધિની જરૂર છે. ગુરૂની સેવાભક્તિથી સર્વ પ્રકારની શુદ્ધિ પ્રગટે છે. આત્માના સત્યાનુભવ કરવા માટે સદ્ગુરૂને સ સ્વાર્પણ કરીને ગુરૂમાં મન રાખી જે કંઇ કરવું હાય તે કરવું. આત્મસામ્રાજ્ય પ્રગટાવવાને ગુરૂની આજ્ઞામાં રહેવુ અને તે કહે તેમ કરવું એવી શ્રદ્ધાપ્રીતિવાળા શિષ્યાને મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. અલ્પકાળમાં તે પરમાત્મસ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ગુરૂની સેવાભક્તિમાંજ અસંખ્ય યોગાની આરાધના છે એવા પૂર્ણ નિશ્ચય વિના કાર્યની સિદ્ધિ થતી નથી. સર્વ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરત્તાં ક્ષણે ક્ષણે સુખથી ગુરૂનામના જાપ કરવા કે જેથી વારવાર ગુરૂભક્તિથી આત્મપયોગ કાયમ રહે. આત્મા, દેવ અને ગુરૂ છે. પણ આત્માને ગુરૂ અને દેવરૂપ કરવા માટે ઉપકારી ગુરૂમાં પરમાત્મભાવ ધારવા કે જેથી આત્મા તેજ પરમાત્મરૂપે વ્યક્ત થાય. તારૂં શરીર ઘણું ક્ષીણુ થએલું છે. મરણુ તેા પાસેજ છે એમ માનીને આત્માની શુદ્ધિ કરવા અપ્રમત્તભાવે વર્તવું. શરીર સંબંધી સમાચાર જણાવતા રહેશેા. ક્ષણે ક્ષણે મહાવીર દેવનું સ્મરણ કર્યા કરશે. અલ્પકાળમાં આત્માની શુદ્ધિ કરી લેવી. એજ, ધર્મસાધન કરશેા. ધર્મકાર્ય લખશા.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शांति: ३
લેખક: બુદ્ધિસાગર
૩૦ પેથાપુર
પાટણ તંત્ર વૈરાગ્ય ધર્મક્રિયા જ્ઞાનરૂચિ આદિ ગુણાથી સુપાત્ર શિષ્ય મુનિ જીતસાગરજી ચેાગ્ય અનુવદન સુખશાતા.
વિશેષ તમારા પત્ર આવ્યે વાચી સમાચાર જાણ્યા. વિશેષ હવે તમારે શરીરમાં ખિલકુલ લક્ષ્ય ન આપવું. સર્વ પ્રકારે

Page #94

બાહ્યમાંથી આત્મામાં મન ખેંચી લેવું અને ભરનિદ્રાની પેઠે દુનિયાના સર્વ પ્રદાર્થોને ભૂલી જવા. આત્માના ઉપગે જાગ્રત રહેવું. સર્વ પ્રકારની વાસનાઓને મનમાંથી કાઢી નાખવી. પ્રાણ અને ઈદ્રિ તથા દેહથી આત્માને ભિન્નભાવી આત્મસ્વભાવે પ્રાણુ જતી વેળાએ સ્થિર થજે. આંખ અને કાનને ઉપયોગ ટળતાં પહેલાં આત્મામાં આત્મભાવે પરિણમજે. લગ્ન વેળાએ જેમ વરવધુ આનંદમાં રહે છે તેમ પ્રાણ નીકળતી વેળાએ પણ અંતરમાં આનંદ અનુભવ. આત્માના ઉપગે પરભવમાં જન્મ થતાં પણ આત્મશુદ્ધિ ક્રમમાં આગળને આગળ વધશે એવો પૂણે નિશ્ચય રાખજે અને યોદ્ધાની પેઠે કાળની સાથે યુદ્ધ કરજે. ચાર શરણને સારી રીતે દઢ નિશ્ચયથી કરશે અને તેથી તમે અન્ય ભવમાં અરિહંત સિદ્ધ સાધુ અને સર્વજ્ઞ કથિત ધર્મને પામશે. આત્મભાવે દ્રઢ નિશ્ચયી રહેશે. જીર્ણ વસ્ત્રની પેઠે શરીર બદલાતાં મનમાં ભય દીનતા ધરશો નહિ. સર્વ મન વાણી કાયાથી કરેલ દુષ્કૃતને પશ્ચાત્તાપ કરવો. પરભવમાં સદ્દગુરૂની પ્રાપ્તિ થાય અને અરિહંતદેવની પ્રાપ્તિ થાય એવી ભાવના ભાવશે. આત્મા વિના અન્ય સર્વ વસ્તુઓની કામનાને ત્યાગ કરી નિષ્કામભાવે વર્તજે. આત્માને ઉપગ ધારતાં છેલ્લી બે ઘડીમાં મુક્તિને અધ પંથ કપાઈ જશે અને અર્ધ પંથ બાકી રહેશે. ક્ષણે ક્ષણે આમેપગે વર્તશે. શરીર છોડતાં આત્માના રસિયા બની આગળ પ્રયાણ કરશે. સર્વ જીવેને ખમાવી લેજે. સર્વ પ્રકારનાં શલ્યને દૂર કરશે. શરીર ઠંડ્યા બાદ શું થશે એ બાબતની ચિંતા કરશો નહિ. મનુષ્યભવની છેલ્લી બે ઘડીમાં પણ આત્માની શુદ્ધતાને ઉપગ રહેતાં અવશ્ય આત્માની અધી શુદ્ધિ થાય છે એમ નિશ્ચય રાખીને આત્મવીર!! મેહને જીતવા છેલ્લી વેળાને જીતસાગર બનજે, સર્વ પ્રકારની માનસિક દુર્બળતાને હઠાવી દેજે. મેહની સાથે યુદ્ધ કરતાં છેલ્લી વખતને શ્વાસોચ્છાસ છેડજે. છેલ્લા વખતે દુઃખવેદની પ્રગટે તે વેકી લેજે પણ આત્મપયેગી રહેજે. હને અધ્યાત્મ

Page #95

૭૨
જ્ઞાનને બોધ આપે છે અને હું જેનાગમને અભ્યાસ કર્યો છે તેને સદુપયોગ કરજે. પંડિતમારણે અને વિરમરણે જ્ઞાનીઓ, કરે છે. બાહ્ય શરીર ત્યાગરૂપ મરણે ત્યાગીઓ મરે છે અને તેઓ આકાશવત્ નિર્લેપ વર્તે છે. હારી દેવગુરૂમાં શ્રદ્ધા ભક્તિ છે તેથી હારું આત્મિક શ્રેય: પ્રગટશે એ નિશ્ચય છે. હું હને ખાવું છું. જ્ઞાને પગ સત્તાએ બન્ને સાથી છીએ.
આત્મા તે જ પરમાત્મા છે અને તે શરીરમાં વર્તમાનમાં બિરાજમાન છે અને આત્મા તેજ હું છું એવો નિશ્ચય જેને થયે છે તે કાલને પણ કાલ છે એ આત્મા તેિજ છું એમ નિશ્ચય ઉપગ રાખજે એટલે શરીરમાંથી છુટતી વેળાએ આત્મા પિતાના સ્વરૂપથી નિર્ભય રહેશે. આત્માના શરણે ગએલ મનની પણ સ્વતંત્રતા નિયતા પ્રગટે છે. આત્મા શુદ્ધ નિશ્ચયદ્રાવ્યાર્થિક નયે અબંધ નિર્લેપ અકર્તા અકમ છે એવી દશાના ઉપયોગમાં સ્થિર થજે. આત્મા પોતે પિતાને ઓળખે છે એટલે તે તેની આનંદલાલીથી ઝગમગે છે. તે આત્મા છે જડ નથી. મનના સંબંધે સુખદુ:ખ વિદાય પણ તેથી પૂર્ણનન્દમય આત્મા જ્યારે છે એવા ઉપગમાં સ્થિર થજે. આત્મા સર્વેને જાણે છે પણ આત્માને જાણવા કેઈ સમર્થ થતું નથી, તેથી આત્માની વિશ્વવાડીમાં આત્મા અનંત જ્ઞાનાનંદ શક્તિમય છે એ હું છું અને તે તું છે એ પૂર્ણ નિશ્ચય ધારણ કર. આત્માના ઉપયોગમાં રહીને શરીરમાંથી પ્રાણુ છૂટે આયુષ્ય ટળે તે દેખ્યા કર. આત્માના શુદ્ધોપાગમાં રમતાં કદાપિ મરણ વખતે વ્યક્ત ઉપગ ન રહે તે પણ શુદ્ધોપગ સંસ્કારબળથી અન્ય જન્મમાં તુર્ત દેવગુરૂ ધર્મની પ્રાપ્તિ થવાની અને શુદ્ધ પગની પ્રાપ્તિ થવાની, તે તથા આત્મા પરમાત્મરૂપે પ્રગટવાને અને સર્વ કર્મને ક્ષય થવાને તેમાં અંશ માત્ર શંકા ન રાખ. આત્મામાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખ કે જેથી તે વિદ્યુતવેગે આત્મશુદ્ધિ કરી શકીશ, જ્ઞાની મૃત્યુકાલે અત્યંત આત્મપગી બને છે. દુનિયાના અજ્ઞકે તેના સમાધિમરણને જાણવા

Page #96

૭૩ સમર્થ થતા નથી. અજ્ઞલેકે બાહ્યચેષ્ટાથી સુમરણની વા કુમરણની કપના કરે છે પરંતુ તેઓ આત્માના પરિણામને જાણવા સમર્થ થતા નથી. હવે પાટણમાં પર્યુષણ પર્વમાં ધમાલ થશે. ત્યારે વ્યાખ્યાનને પરિશ્રમ કરે નહિ. અન્ય સાધુ પાસે વ્યાખ્યાન વંચાવજે. હવે તે ચેતીને આત્મપગે વર્તજે. જન્મેલાઓને જરૂર શરીર ઠંડવું પડે છે. જે પિતાનું નથી તે ક્યાંથી પોતાનું થવાનું. વસ્ત્રની પેઠે શરીર ત્યાગતાં શા માટે મુંઝાવું જોઈએ. આગળ ગમન કરે. અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં જાઓ. આ શરીર સૃષ્ટિમાંથી બીજી શરીરસૃષ્ટિ રચી તે દ્વારા ઉન્નતિક્રમમાં આગળ વધી વ્યક્ત પરમાત્મા બને. સાંવત્સરિક ક્ષમાપના પહેલાંથી કરી લેજે. મેં પણ કરી છે. હવે તમે પત્ર લખવાની સ્થિતિમાં રહી શકશે નહિ. આમાનું સ્મરણ કરશે. ગુરૂભાવે મેં તમને ધર્મમાર્ગમાં જોડ્યા છે અને શિક્ષાઓ આપી છે. તેથી તમારું મન દુભાયુ હોય તે ક્ષમાવું છું. હવે તમે આગળની આત્મશુદ્ધિ શાળામાં ગમન કરજે. સંબંધે ભેગું થવાય છે. સર્વને આત્મભાવે સ્મરશે. હવે હું શું લખું. આત્મસ્વભાવે સદા તમારું અમારૂં એકતાએ મિલન છે. આત્મા આત્માને ઓળખે એ જ આત્મસંબંધ છે. એજ ધર્મસાધન કરશે. તિલકસાગરને સુખશાતા. इत्येवं ॐ अर्ह महावोर शांतिः३
શ્રાવણ વદિ ૧૧.
લેખક: બુદ્ધિસાગર
મુ. પાદરા
ચૈત્ર સુદિ ૫ સ. ૧૯૭૫. જૂનાગઢ ગિરનાર તત્ર સુશ્રાવક શા. પાનાચંદ જયચંદ
ધનલાભ. વિશેષ તમારે પત્ર આવ્યું. વાંચી સમાચાર જાણ્યા વિ. તમે ગિરનાર પર્વત પર ધ્યાન ધરે છે તે જાણ્યું. વડોદરામાં તમે મળ્યા તથા પાદરામાં ફાગણ માસમાં સાથે રહ્યા તેથી તમારી દશામાં વિકળતા છે એમ જણાયું. મેં હને ના કહ્યું

Page #97

૯૪
છે. હજી હારી શાસ્ત્રજ્ઞાનમાં કચાશ છે. ત્હારા મનમાંથી કુટુઅની વાસના છૂટી નથી અને તેથી તું પીડિત છે. પ્રાણાયામ સાધે છે પણ હને ગુરૂગમ મળી નથી. આત્મજ્ઞાનના અનુભવ જોઇએ તેવા આન્ગેા નથી તેથી મારી તા હિતશિક્ષા એ છે કે તું ગુરૂના સમાગમમાં રહે અને આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર. હજી હને સિદ્ધિયા મેળવવાના પ્રેમ છે, હજી હુને વૈરના સંસ્કારી નડે છે, હજી હુને કામવાસના ટળી નથી. આત્મજ્ઞાન વિના ઘર અને વન એક સરખું છે. આત્મજ્ઞાનના અનુભવ થતાં ઘરમાં અને વનમાં એક સરખુ આત્મતિ છે. હુજી હુને લક્ષ્મીની વાસના છે માટે પ્રથમ તેા તું વાસના દૂર કર. એકેક ઇંદ્રિયના વિષય માહે અનતી વખત જન્મમરણુ થયાં માટે મનમાંથી માઠુ કાઢી નાખ. અને આત્માના અનુભવ મેળવ. અધુરા હઠયાગીઓના સમાગમથી ગાંજા વગેરે વ્યસનાના દાસ બનીશ. પેાતાનુ શરીર છે તે ગિરનાર પર્વત છે અને હૃદય છે તે ગુફા છે. મસ્તક છે તે સાતમી ટુંક છે અને ત્યાં શુદ્ધોપયોગ તે જ મહાયાગી છે. ત્રિપુટી છે તે પાંચમી ટુંક છે ત્યાં ચઢવાના માર્ગ કઠિન છે. પાંચમી ટુકથી બ્રહ્મરંધ્રમાં જવાના સ્થિરતારૂપ સાતમી ટુંકના માર્ગ નીકળે છે. ઉપયાગરૂપ સુષુમ્ગ્રા નાડીમાં સંચરવાથી સાતમી અપ્રમત્ત દશા ભૂમિકારૂપ સાતમી ટુકે પહોંચાય છે. જડ પહાડામાં પ્રભુ વસતા નથી પણુ શરીર ગિરનારમાં સાક્ષાત્ આત્મપ્રભુ વસે છે. પહાડામાં ચિત્તની એકાગ્રતા કરવા માટે જ્ઞાની મહાત્માઓના વાસ સારા છે. જ્ઞાની મહાત્માઓને ધ્યાન ધરવા માટે પર્વતાદિ એકાંતસ્થળા ઘણાં ઉપયાગી છે. હજી હને તેવી દશા થઇ નથી. પાંચ ઇન્દ્રિચેાના વિષયેામાંથી ત્હારૂ' મન ખરેખરૂં આત્મા તરફ ગયું નથી. આત્મામાં મન રમતાં સર્વ તીર્થો આત્મામાં છે એવા નિશ્ચય થાય છે અને આત્માના અનંત આનંદના સાક્ષાત્કાર થાય છે. મનમાં માહ્યરાગ છે ત્યાં સુધી આત્માના સાક્ષાત્કાર નથી. જ્યારે જ્ઞાન ગભિત વૈરાગ્યથી આગળ આત્મા આપેાઆપ પેાતાને સાક્ષાત્કાર કરે છે ત્યારે આત્માનંદ પ્રગટે છે. પશ્ચાત્ તપ જપ

Page #98

૭૫ વૈરાગ્ય આદિ સાધનની જરૂર રહેતી નથી અને તે સાધનો થાય છે તે પશ્ચાત્ તે સંઘવ્યવહાર દષ્ટિએ અન્યના ઉપકારાર્થ થાય છે. હજી હને એક વાર આત્માનંદરસની ખુમારી પ્રગટી નથી. આત્માનંદની ખુમારી પ્રગટતાં પશ્ચાત સ્પર્શેન્દ્રિય આદિ ઈન્દ્રિયો દ્વારા રસ લેવાની ઈચ્છા રહેતી નથી અને કદાપિ પ્રાર
બ્ધ કર્મોથી ભોગમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે તે તેમાં રસબુદ્ધિ હોતી નથી. તેમાં ફક્ત વેઠની પેઠે પ્રવૃત્તિ થાય છે પ્રથમ વૈરાગ્યદામાં વિષ વિષ સમાન લાગે છે પશ્ચાત્ જ્ઞાનદશા પ્રગટતાં વિષયમાં વિષાણુની વૃત્તિ વા અમૃતપણાની વૃત્તિ રહેતી નથી પશ્ચાત્ જે કંઈ બાહ્ય પ્રવૃત્તિ થાય છે તે ઔદયિકમાં નિર્લેપ પણે થાય છે તેથી આત્મા નિર્લેપ રહે છે. વિષયમાં ઈન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ સમભાવે થાય અને આમેપગથી આત્મરસ પ્રગટતે રહે એવી દશાવાળા આત્માને ગુરૂના આલંબનની જરૂર રહેતી નથી. અપવિ આ મા જે ગુરૂને સંગ ત્યજે છે તે તેની સ્વછંદતાથી તેને મેહ ઘેરી લે છે. હારા મનની વિકલતા થવાને પ્રસંગ હું સ્વછંદતાએ ઉભો કર્યો છે તેથી હવે ઘરમાં વા વનમાં ચેન નહિ પડતાં ગાંડા જેવી દશા પ્રગટતાં આત્મશુદ્ધિના ઉપગથી ભ્રષ્ટ થવાને પ્રસંગ સંભવે એવું અનુમાન થાય છે માટે ચેત રહેજે. હુને એવું લાગે તે મળી જજે કે જેથી વિકળતા ટળે. હવે મારા પર શ્રદ્ધા પ્રેમ છે પણ તે પરિપૂર્ણ નથી તેથી મારી આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવામાં ખામી રાખે છે અને સ્વચ્છંદી બની સ્વામીનુભવ થયા વિના સ્વેચ્છાએ વર્તવાથી લાભ નથી પરંતુ ઉલટી ઘણી હાનિ છે. હજી તું ચેતેતે ચેતવાને અવસર છે. સંવત ૧૯૬૪ ની સાલમાં પાદ્રામાં વકીલ. મેહનલાલ હિમચંદના દેખતાં દીક્ષાની ના પાડી છે. દેવેન્દ્રસાગરે હને દીક્ષા આપવાને પ્રસંગ સં. ૧૯૭૩ માં ઉભે કર્યો હતે પણ મારા વિચાર વિરૂદ્ધ હતે. હારા મનમાંથી મેહને દૂર કર. વાસનાઓને સાથે લઈ વનમાં ડુંગરમાં જવાની શું? જે હવે તું નહિ ચેતેતે બાજી હાથમાંથી જશે. કેઈ પણ જ્ઞાની ગુરૂપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પૂર્ણ પ્રેમ મૂકીને કેઈ ભક્ત અન્ય મા

Page #99

ત્માઓના સમાગમમાં ગુરૂની આજ્ઞાથી આવે છે તે તેને આત્મા પાત્ર બને છે અન્યથા કેઈના પર શ્રદ્ધા પ્રેમના અભાવે આત્મા પાકતા નથી પણ ઈડું, જેમ માતાના સેવનવિના બગડે છે તેમ મન બગડી જાય છે. માટે મારી આજ્ઞા પ્રમાણે વર્ત. હારી માતા વગેરે પર શુદ્ધપ્રેમ ધારણ કર અને પાછળનું સર્વ ભૂલી જા. હુને આત્માને સાક્ષાત કંઈક અનુભવ થયો છે તેમાં ખાસ મારા ગુરૂઓની કૃપાજ કારણ છે અને ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે ગચ્છાચારને વ્યવહાર જેમ બને છે તેમ નિર્લેપભાવથી સચવાય છે અને સહેજે ઉપદેશાદિક પ્રવૃત્તિ થયા કરે છે. ગુફામાં ધ્યાન ધરી એકાંત શુદ્ધપગી જીવન ગાળવાની મારી તીવ્રછા પ્રથમ હતી તે ગુરૂકૃપાથી હવે તે હૃદય ગુફામાં આત્મપગ જીવન ગળાય છે તેથી તે ઈચ્છાની હવે જરૂર નથી. હને ઉપાશ્રયમાં અને પર્વતમાં હવે તે આમેપગે એક સરખું ભાસે છે. ગુરૂએ જે પ્રમાણે આજ્ઞા કરે છે તે પ્રમાણે હું વડું છું. આમેપગે વર્તવાથી સમભાવ અને આત્માનંદને પશમભાવે નિશ્ચય થયું છે. ગુરૂની કૃપા મેળવવી અને ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું એમાંજ હારૂં હિત છે. શ્રાવકના ધર્મ પ્રમાણે વર્તવાથી હારું આત્મહિત છે,
ક્યાં બાહિરમાં ભટકે છે? બાહ્ય સંકટ વિપત્તિથી કંટાળવું નહિ પણ તેમાંથી સાર ખેંચ. જ્ઞાનીને બાહ્યા સર્વ સંગોમાંથી આત્મશુદ્ધિ પ્રગટે એ સાર મળે છે કેમકે તેની સવળી દષ્ટિ થઈ હોય છે. શાસ્ત્રોનું તું વાંચન કરે છે તેના કરતાં ગુરુ પાસે આત્મબોધ શ્રવણ કરવારૂપ શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્તકર!! પશ્ચાત આત્મહિતમાં વૃદ્ધિ કર. જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રની આરાધના કર. ગૃહસ્થદશામાં ગૃહસ્થ શ્રાવક ધર્મ પ્રમાણે વર્ત. ધર્મસાધન કરજે. ધર્મસાધન કરશે. ધર્મકાર્ય લખશે.
इत्वेवं ॐ अहँ शांतिः ३

Page #100

૭૭
સં. ૧૯૭૨. ચૈત્ર સુદિ ૮ લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુવિજાપુર શ્રી મેહસાણા. તત્ર, વૈરાગ્યાદિ ગુણાલંકૃત. મુનિ. છતસાગરજી ગ્ય અનુવન્દન સુખશાતા.
વિશેષ. તમારો પત્ર મળે. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. વિશેષ. જૈનશાસ્ત્રના અભ્યાસમાં લયલીન રહેવું. જૈનશાસ્ત્રોના અભ્યાસથી શ્રુતજ્ઞાન અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. પ્રથમ દયા, સત્ય, અસ્તેય. બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહભાવની સિદ્ધિ કરવાથી શ્રુતજ્ઞાનનું રહસ્ય પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. મનવાણી કાયાથી શરીરધારક જીવની હિંસા કરવી નહિ, કરાવવી નહિ અને કરતાને અનમેદવે નહિ એ દ્રવ્યદયા છે અને મિથ્યાત્વ મેહથી આત્માને બચાવવા એ ભાવદયા છે દ્રવ્ય સત્ય અને ભાવ સત્યથી વર્તવું એ પ્રમાણે પાંચયમમાં દ્રવ્યભાવથી વર્તવું એજ આત્માની પૂણેન્નતિ કરવા માટે પ્રથમ સાધન છે. સાધનથી સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનને પરિપૂર્ણ અનુભવ કરવા માટે યમનિયમરૂપ ચારિત્રની ખાસ જરૂર છે. યમનિયમથી આગળ વધવું જોઈએ. શ્રત અને ચારિ. ત્રથી આત્માને પૂણાનન્દરસ પ્રગટ કરવાની જરૂર છે. વિશ્વમાં સર્વ કેઈ આનંદરસને માટે પિતાને સુઝે તે કાર્ય કરે છે, પણ તેમાં આનંદસ પડતું નથી તે તે કાર્યને મનુષ્ય ત્યાગ કરે છે. આત્માને અનંત આનંદરસ પ્રગટાવવા માટે શ્રત અને ચારિત્ર બે વ્યવહાર સાધન છે. શ્રુતજ્ઞાનથી ગીતાર્થ થવું એને વ્યવહાર સાધન છે. શ્રુતજ્ઞાનથી ગીતાર્થ થવું અને વ્યવહાર ચારિત્રથી નિશ્ચય શુદ્ધાત્મ ચારિત્રમાં જવું. ગચ્છ પ્રતિલેખનાદિવ્યવહાર તે શુદ્ધાત્મરસનાં સાધન છે. ગચ્છને મેહત્યાગ પરંતુ ગ૭નું આલંબન છે તે ન ત્યાગવું. સાધુઓના આચાર પ્રતિપાદક આગમને સાધુઓએ જાણવાં જોઈએ અને સાપેક્ષદષ્ટિએ આત્મશુદ્ધિ અર્થે સાધુ વતાચારેને પાળવા જોઈએ. દ્રવ્ય તે ભાવનિમિત્તે થવું જોઈએ અને યમાદિ ઔપચારિક ચારિત્રથી આત્માના શુદ્ધ આનંદરસને

Page #101

પ્રાપ્ત કરવા માટે ખાસ પુરૂષાર્થ ફેરવવું તેજ સત્યોગ છે. આત્માને પૂર્ણ આનંદરસ પ્રગટ કરે તે જ ધર્મ અને તેજ રોગ અને તેજ સર્વ પ્રકારની મહાદિકષાની ગુલામગીરીમાંથી છૂટવાને ઉપાય છે. મેહથી મુક્ત થવું એજ સ્વતંત્ર આત્મ સામ્રાજ્ય છે. અને એવા આત્મસામ્રાજયના પૂણુનન્દને પામવાનાં સાધનેને સમુદાય તેને જ પ્રભુ મહાવીરે જૈનધર્મ તરીકે પ્રરૂપેલ છે. પ્રભુ મહાવીરદેવે સર્વાત્માઓને પૂર્ણ મહાવીરદેવ થવા માટે જૈન ધર્મની પ્રરૂપણ કરી છે. જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રાદિ અસંખ્ય
ગરૂપ જેનધર્મ છે. આત્માને મોક્ષ કરવા માટે જૈનધર્મ તે સાધન છે અને એ પ્રમાણે વર્તવાથી આત્માની પૂર્ણશુદ્ધિ થાય છે. ભક્તિ, જ્ઞાન, કર્મયેગ, ઉપાસના, વૈરાગ્ય, ત્યાગ, સેવા, વગેરે અસંખ્ય ગે છે. જેને જેમાં રસ પડે તેણે તે યોગથી આત્માને પૂર્ણાનંદ પ્રકટ કરવા પ્રબળ પુરૂષાર્થ કર. ગુરૂને સ્વાર્પણ કરીને નિષ્કામભાવે આગળ વધવું. દેવગુરુધર્મની આરાધના તેજ મોક્ષમાર્ગ છે. મેક્ષમાર્ગમાં અપ્રમત્તપણે વિચરવું. દેને ટાળવા તીવ્ર પુરૂષાર્થ કરે પણ દેશીઓ પર શુદ્ધ પ્રેમ ધારણ કરો એજ આત્માનંદરસ દવાની યુક્તિ છે. એકવાર કર્મમાં અલિપ્ત રહેવા માટે કર્મયોગનું સાધન વાચન મનન કરી જવું અને નિર્લેપપણે વર્તવા અત્યંત પુરૂષાર્થ કર. રસમયભાવથી દરેક ધર્મ કાર્યમાં પ્રવર્તવું. આત્માનું સમ્યગ જ્ઞાન થવાથી અનેક પ્રકારના હઠદાગ્રહ ટે છે અને આત્માની આનંદરસતા અનુભવાય છે. કર્મગ્રન્થ કર્મ પ્રકૃતિ આદિ ગ્રન્થથી કર્મનું સ્વરૂપ જાણવું અને આગમસારાદિ ગ્રન્થથી આત્મા અને નયનું સ્વરૂપ જાણવું અને સર્વ દર્શનેને નયેની અપેક્ષાએ જેનદર્શનમાં ઘટાવતાં શીખવું અને સવિકલ્પક સાપેક્ષ જ્ઞાનરૂપ શ્રુતને એવી રીતે અનુભવ કરીને નિર્વિકલ્પક આત્મજ્ઞાનને અનુભવ સાક્ષાત્કાર કરો અને વ્યવહારથી જૈનધર્મમાં સ્થિર થવું તથા વ્યવહાર ધર્મનયની પુષ્ટિ કરવી કે જેથી બાલાજીને કમે કમે ચઢતાં બ્રાંતિ ન થાય તથા તેઓ પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી વ્યવહાર ધર્મ પાળે અને નિશ્ચય ધર્મમાં આવી શકે.

Page #102

આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જાણવું અને તે પ્રાપ્ત કરવા ઉપાધિકારક સંયોગથી મુક્ત થવું. સર્વ પ્રકારની હાદિ વાસનાઓથી મુક્ત થવું એવી પ્રભુ મહાવીરદેવે ત્યાગીઓ માટે પ્રરૂપણ કરી છે. પ્રથમ જૈનશાસ્ત્રો અને સદ્દગુરૂનું પરિપૂર્ણ અવલંબન કરવું અને આત્મશુદ્ધિની બુદ્ધિએ ધર્મકાર્યો કરવાં. જ્યાં સુધી શરીર છે ત્યાં સુધી નિત્ય નૈમિત્તિક આદિ કર્મ છે અને તે નિર્મોહભાવે કરવા એમાં નિર્મોહભાવ વર્તે છે કે કેમ નથી વર્તતે તેનું શું કારણ વગેરે જાણું અને મનમાં પ્રગટતા દેને ઢાળ એમ આત્માની શુધિ કર !
લેખક. બુદ્ધિસાગર.
મુ પેથાપુર.
સં. ૧૯૭૩ જેઠ સુદિ. ૧૫ શ્રી વિજાપુર, તત્ર. શ્રાવક. સા. સુરચંદ સ્વરૂપચંદ ગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. તમારે પત્ર પહોંચે. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. તમારું ચિત્ત અધ્યાત્મજ્ઞાનમાં રમે છે તે સારું છે પરંતુ અધ્યાત્મજ્ઞાનને ઉપગથી દેવ પૂજા, ગુરૂભક્તિ, પ્રતિક્રમણ, સામાયિક, સંઘ ભક્તિ વગેરે ધર્માનુષ્ઠાને કરવાની જરૂર છે. આત્માને ઉપયોગ રાખીને શ્રાવક્નાં ધાર્મિક કર્મો કરવાં જોઈએ. નિશ્ચય દષ્ટિવાળાને હું વ્યવહાર ધર્મને ઉપદેશ દઉ છું-જ્ઞાનીને શુષ્કતાને ભય છે અને ક્રિયાવાદીને જડતાને ભય છે. વ્યવહાર ધર્મની પ્રાપ્તિ વિના નિશ્ચય ધર્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી. સર્વજ્ઞ મહાવીર પ્રભુએ પણ વ્યવહાર ધર્મને કેવલજ્ઞાન છતાં પણ લોકોના હિત માટે આચર્યો હતે. વ્યવહાર ધર્મનું ઉત્થાપન કરવાથી જૈનધર્મને ઉછેદ થાય છે. પંચમારકમાં છેવટ સુધી ક્ષેત્રકાલાનુસારે સાધુઓ સાધ્વીઓ શ્રાવકે અને શ્રાવિકાઓ વર્તશે. ક્ષેત્રકાલાનુસાર સાધુએ હોય છે. પંચમારકમાં પ્રશસ્ય રાગદ્વેષવાળા સંયમધારક સાધુઓ

Page #103

૮૦
અને સાધ્વીઓ વર્તે છે એવું પ્રભુ મહાવીરદેવે પ્રકાશ્યું છે. અધ્યાત્મજ્ઞાનથી સાધુએપર રૂચિ પ્રગટે છે અને સાધુએનાપર ભક્તિભાવ જાગ્રત થાય છે એવી દશા જ્યાં નથી ત્યાં વાચિક અધ્યાત્મજ્ઞાન છે એમ જાણુશા.. શ્રાવક દરરાજ ભાવથી દેરાશમાં જાય છે અને પ્રભુ પ્રતિમાનાં દર્શન કરીને તથા સાધુને વાંદી સુખશાતા પુછીને ખાય છે. મધ્યાદુકાલે તે પ્રભુ પ્રતિમાને પૂજે છે અને ગુરૂને લેાજનાદિકને વારાવી છતી શક્તિએ ખાય છે. સાધુનાં વસ્ત્રોપકરણ ઉપધિઆદિ દેખીને અશ્રદ્ધાળુ ન બનવુ. આત્માપયેાગી મૂર્છાના અભાવે શરીરરક્ષાદિ કારણે વજ્રપાત્રાદિ સામગ્રી દેશકાલાનુસારે રાખે છે તેથી શુદ્ધાત્મ રમણુતારૂપ ચારિત્રને કેાઈ જાતની હરકત આવતી નથી. પ્રભુ મડાવીરદેવનાકાલે સાધુએ બાહ્યાચારવસ્ત્ર પાત્રાદિકથી જૂદિ સ્થિતિવાળા હાય અને હાલ ભૂદિ સ્થિતિવાળા હાય પણ આત્માપયેાગ રમણતારૂપ લક્ષ્ય હાય તો પછી કઇ ફેરફાર નથી. દેશકાલાનુસારે ઉપધિ આચાર વગેરેમાં તે ફેરફાર થયા કરે છે એમ અસંખ્ય તીર્થંકરાના ઉપદેશ છે, પરંતુ તત્ત્વજ્ઞાન તા એક સરખું રહે છે એમ સ તીર્થંકરાની આજ્ઞા છે માટે ક્ષેત્રકાલાનુસારે સાધુએના આચારશ ક્યાં છે અને તેથી સાધુએ વિદ્યમાન વર્યાં કરે છે અને તેઓ યથાશક્તિ વ્યવહાર યમનિયમાદિ ચારિત્રનું' પાલણ કર્યાં કરે છે અને આત્માનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા રૂચિધારી પ્રયત્ન કરે છે અને કેટલાક ગીતા આત્મજ્ઞાનને પામે છે. સદા વર્તમાનકાલમાં ચતુર્વિધ ઘ વર્તે છે એમ માની તે પ્રમાણે વર્તે છે અને ચતુર્વિધસ’ધની સેવાભક્તિ કરે છે તે સમકિતી છે અને જે નાસ્તિક છે તે મિથ્યાત્વી છે. સમકિતીની સંગથી ધર્મબુદ્ધિ પ્રગટે છે અને નાસ્તિકની સંગતિથી સમકિતબુદ્ધિ ટળે છે અને મિથ્યામુદ્ધિ પ્રગટે છે તેથી સાધુએ ઉપર અરૂચિદ્વેષ નિંદાભાવ પ્રગટે છે. અધ્યાત્મજ્ઞાની જે ખરેખરા છે તે તમારી પેઠે સાધુઓની સેવાભક્તિ કરે છે. વત્તાદિકની આરાધના કરે છે અને ત્યાગીએના એક અણુસેવક તરીકે પેાતાને માને છે, ત્યાગી ઉપકારી ગુરૂને આવતા દેખી ઉસે થઈ

Page #104

આદરસત્કાર કરે છે. વાંદે છે પૂજે છે. ગુરૂ આવતાં શ્રાવક, ભાવથી ઉભો થાય છે, ગુરૂ બેઠા પછી બેસે છે. ગુરૂ ઉભા થતાં પોતે ઉભે થાય છે. ગુરૂની પાછળ ચાલે છે. ગુરૂને વહેરાવીને ખાય છે. સમકિતદાયક ત્યાગી ગુરૂને સર્વ સ્વાર્પણ કરી વર્તે છે. ગુરૂના આશાને સમજે છે, અને કોઈ ધાર્મિક વિચારાચારમાં ગુરૂની અનુમતિ ગ્રહણ કરે છે. ગુરૂને ત્યાગ કરતું નથી. પોતાના ગુરૂની નિંદાડેલના સહન કરતું નથી. કેઈકાલે ગુરૂની નિંદા કરનારને સંગ કરતા નથી. ગુરૂથી કઈ વિચાર છાને રાખતા નથી, તેમજ કઈ પ્રવૃત્તિને ગોપવતે નથી એવા શ્રાવકનું તેના ગુરૂ કલ્યાણ કરવા સમર્થ થાય છે. તે શ્રાવક સમકિતી છે અને તે દેશવિત રતિને પામે છે અને તે સર્વ વિરતિ ચારિત્રને પામે છે નિવૃત્તિ પામ્યા વિના આત્માની પરમાત્મતા અનુભવાતી નથી. આત્મજ્ઞાન નથી સર્વથા વિરતિપણું પમાય છે. જેને આત્માપર રંગ લાગ્યો છે તેને બાહ્ય લક્ષમી અને ધનિકેની બિસ્કુલ સ્પૃહા રહેતી નથી. આત્મા કંઈ લક્ષમી અગર સત્તાથી અગર ઈન્દ્ર જેવી સત્તાથી પ્રાપ્ત થતું નથી. ચિદાનંદ સ્વરૂપ આત્માને માટે ગુરૂની આજ્ઞાનુસાર વર્તવું જ જોઈએ. દુનિયાનું બાહ્ય રાજ્ય પણ આત્માના રાજય પાસે નાકના લીંટ સમાન છે એમ જેને નિશ્ચય થાય છે તેજ આત્માનુભવ કરી શકે છે, બાકી બાહાલમી આદિની પ્રાપ્તિની ધમાલમાં રાત્રી દિવસ ગુંથાઈ રહેનારને આત્માની શાંતિને અનુભવ આવી શકતો નથી. પરમાનંદ પ્રાપ્ત કરવા માટે મનુષ્ય જન્મ છે. પરમાનંદ પ્રાપ્ત થયા પછી કંઈ કર્તવ્ય બાકી રહેતું નથી. સર્વ વિશ્વનું ઉપરીપણું મળે તે પણ આત્માનંદી તેમાં રસ લેઈ શકે નહિ. આત્મામાં અનંત આનંદરસ છે તેને અંશ પણ આત્મા વિના અન્ય વસ્તુઓના ભેગથી મળી શકતા નથી, માટે પકવ અધ્યાત્મજ્ઞાની બાહ્ય વસ્તુઓના ભેગમાં સુખબુદ્ધિ ધારણ કરતું નથી. હવે તમારું શરીર જીર્ણ વસ્ત્રની પેઠે જીર્ણ થયું છે. તમને સાધુઓ પર સેવા ભક્તિભાવ છે. પ્રભુની મૂર્તિ દ્વારા દ્રવ્યથી અને ભાવથી સેવા કરે છે. તપ તપ છે. જ્ઞાની સાધુ

Page #105

૨
એની સંગતિમાં આત્મરસ દે છેજેનધર્મપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે તેથી તમે પરભવમાં જૈનધર્મ અને દેવગુરુને પામશે અને આત્મશુદ્ધિમાં આગળ વધશે. મારા બધથી તમને જ્ઞાન ક્રિયા પર સમ્યફ શ્રદ્ધા પ્રગટી છે તેવું તમે જણાવ્યું છે એજ સ્વાદ્વાદ જ્ઞાનીનું લક્ષણ છે. મુનિ દેવેન્દ્રસાગર જેનાગમનો અભ્યાસી થયે છે. હવે તે ધ્યાન દ્વારા આત્મજ્ઞાનમાં વિશેષ રસ અનુભવે છે. તમારા ગૃહસ્થ કુળમાં તે દીપક સમાન થયેલ છે તે બ્રહ્મચર્યને અત્યંત સાધક બને છે. હઠગને અભ્યાસ કરીને મારી આજ્ઞા પ્રમાણે રાજગને અનુભવ કરે છે. સર્વ પ્રકારની કામનાને હઠાવવા માટે આત્મજ્ઞાનને ઉપગ કરે છે તેથી તમારે પ્રદ ભાવ ધાર જોઈએ. તમે જે ચારિત્ર ગ્રહ્યું હતત આત્માની વિશુદ્ધતામાં અધ્યાત્મજ્ઞાની હેવાથી ઘણા આગળ વધ્યા હતા જે બનવાનું હોય છે તે બને છે. ચારિત્ર લેવાની તમારી ઈચ્છા અન્ય જન્મમાં પાર પડે. આત્માના ઉપગથી આત્માનું સ્મરણ કરશે. પંચપરમેષ્ઠીરૂપ આત્માને માટે પંચપરમેષ્ઠી નમસ્કારથી તથા તેના સ્મરણથી આત્માના સ્વરૂપને જાગ્રત રાખશે. એકવાર પણ આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જે સ્મરાય છે તેને અલેખે જતું નથી તે વારંવાર આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને ઉપગ રાખવાથી આત્માની શુદ્ધતારૂપ પરમાત્મતા પ્રગટયા વિના રહે નહીં એમ નિશ્ચયથી જાણશે. શ્રીમદ્ આનંદઘનજી, ચિદાનંદજી અને ઉપાધ્યાયનાં પદોનું વારંવાર મનન નિદિધ્યાસન કરશે. સંતસાધુઓના સમાગમમાં રહેશે. આત્માના આનંદમાં મસ્ત રહી શરીર છોડવું અને આત્મામાં લક્ષ્ય રાખવું, આત્મજ્ઞાનના ઉપયોગમાં સર્વ ધર્મો સમાઈ જાય છે. વૃદ્ધાવસ્થા અને છેવટની પીડાનું દુઃખ સહન કરતાં આત્માના ચગી થઇ પ્રાણ ત્યજવા. દેવગુરૂ ધર્મની વ્યવહાર અને નિશ્ચયતઃ આરાધના કરશે. ત્યેક ઋ એ મerधीर शांतिः ३

Page #106

લેખક બુદ્ધિસાગર
મુ. વિજાપુર
સં. ૧૯૭૦ પેશ સુદિ ૧ અમદાવાદ, તત્ર સુશ્રાવક શિષ્ય ભાઈ દલસુખ મગન યોગ્ય ધર્મ લાભ વિ. હારા પત્રથી સ્વાત્મવૃત્તાંત જાણ્ય, હાલ ત્યારે ધર્મ બ્રહાચર્યનું પાલન કરવું તેજ છે. બ્રહ્મચર્ય—કાયિક વીર્યનું રક્ષણ કરવું. યુવાવસ્થામાં કામના વિચારને આવતેજ અટકાવ અને બ્રહ્મચર્યની ઉત્તમતાના વિચારોમાં લયલીન રહેવું. ઉધ્વરેતાઓ વિશ્વનું ક૯યાણ કરવા સમર્થ બને છે. ઉર્ધ્વરેતા બ્રાચારીએ ચાગની સર્વ ભૂમિકાને સ્પર્શે છે, માટે બ્રહ્મચર્યને દેવસમાન ગણી તેનું પાલણ કર કે જેથી સર્વ યોગને અધિકારી બનીશ. યુવાવસ્થા ગદ્ધાપચ્ચીશી છે તેને જાળવ! બ્રહ્મચર્યથી આર્ભવ અને પરભવમાં તું આત્મોન્નતિમાં આગળ વધીશ. બહાચર્યાવસ્થા જતાં સર્વે ગયું જાણજે. ચારિત્ર યોગ સાધવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે તો હાલની બ્રહ્મચર્યાવસ્થાથી અત્યંત લાભ થશે. ચામડી અને રૂપને મેહતેજ મરણ છે એવા મરણે અનંતીવાર મરણ થયું માટે લગ્નનો વિચાર પણ માંડી વાળજે. કામની વાસના એજ સર્વ રાગ અને દુ:ખનું તથા અશક્તિનું મૂળ છે માટે હવે તે બ્રહ્મ ચર્યથી આત્મજ્ઞાન માટે જીવ. દેવગુરૂની ભક્તિથી બ્રહ્મચર્યની રક્ષા છે. પ્રભુ પૂજા, સામાયિક, પિષધ, પ્રતિક્રમણ વગેરે ધર્મ ક્રિયાઓ કરવામાં અપ્રમત્ત રહેજે. સુસંગતિ કરજે. સંસારની માયાઝાળને બ્રાંતિ સમાન ગણજે. આત્મામાં જ આનંદ છે અને જડમાં લેશ પણ આનંદ નથી એવા દ્રઢ નિશ્ચયથી ધર્મસાધન કરજે. ધાર્મિક પુસ્તક વાંચજે એજ.
ॐ अहं शांतिः ३

Page #107

લેખક: બુદ્ધિસાગર
શ્રી સાણંદ તંત્ર. સુશ્રાવક. શા આત્મારામ ખેમચંદ ચેાગ્ય ધર્મલાભ વિ. તમારા પત્ર પહેાંચ્યા. હાલમાં ચાલતી અસહુકારની અને સ્વરાજ્યની ચળવળ વિષે મારા વિચારો મગાવ્યા તે નીચે મુજબ છે. પૂર્ણ શુદ્ધાત્મપદ પાળવું. અષ્ટકથી આત્માને મુક્ત કરવા. આત્માને અનંત જ્ઞાનાન ંદમય કરવા તે શુદ્ધ નિશ્ચય નયથી પૂર્ણ સ્વતંત્ર મુક્ત પૂર્ણાનમય સ્વરાજય છે તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે શ્રાવક ધર્મ અને સાધુ ધર્મની આરાધનામાં માડુ વૃત્તિયેાથી દૂર રહેવું. દુર્ગુણુંાથી અને વ્યસનોથી દૂર રહેવું તે અસહકાર છે અને ધર્મ ધ્યાન ક્રિયા કરવી, દેવગુરૂની સેવાભક્તિ કરવી, યમનિયમાદિની આરાધના કરવી. શુદ્ધ પ્રેમે શુદ્ધોપયેગ પામવા, ધ્યાન ધરવું, ધર્મોનુષ્ઠાના કરવાં આત્માનુયાયી મન કરવું તે સહકાર છે, દેવગુરૂની સેવાભક્તિ ધ્યાનથી સર્વ વિશ્વજીવાની સાથે અહિં - સાભાવ પ્રગટે છે. માહુરાજાની ઇચ્છાઓના કાયદાઓના આત્મપ્રેમંથી ભંગ કરવા તે સવિનય કાયદાભંગ છે. આત્માનું ચિદાનંદમય રાજ્ય તેજ સ્વરાજ્ય છે, ખાકી પુદ્ગલનાં રાજ્ય તે મેહનાં રાજ્ય હાવાથી પરરાજ્ય છે. આત્માના શુદ્ધ રાજ્યમાં આત્રવા માટે સર્વ વિશ્વ લેાકા અહિંસા, સત્ય, અસત્ય, નિર્મળત્વ, ત્યાગ, સ ંતાષ ભાવે વિચર તેા એ ઘડીમાં સર્વ વિશ્વમાં સાચી શાંતિ પ્રસરાય. પૃથ્વીને મારી ત્હારી માની માહમય સહકાર કરવા અસહકાર કરવા. તે માયાના રાજ્યવાદીઓને ઘટે છે પણ શુદ્ધાત્મ રાજ્યવાદીઓને તા સર્વ વિશ્વના લેાકેા એક નિજાત્મ સરખા લાગે છે. હુને સર્વ વિશ્વ લાફા સાથે સર્વ જીવા સાથે એકાત્મભાવ વર્તે છે અને તેજ આત્મપ્રભુનું રાજ્ય છે, ખાકી ખાદ્ઘ રાજ્યમાં મેહનું સામ્રાજ્ય વર્તે છે અને વ વાનુ એવું પ્રકૃતિથી થયા કરે છે અને થશે. આત્માની શુદ્ધિના સહકારમાં અને અસહકારમાં વિશ્વલેાકેાને લાવવાં અને ખાદ્ય દેશ કામ જાતિ. શરીર ત્રણ ભેદ મેહુને ભૂલી જવા તેજ આ મહાત્માઓનું કાર્ય છે. ત્યાગીઓને ત્યાગ દશામાં
૩૦ યુવરા × ૧૯૭૭, વૈશાખ.

Page #108

સ્વરાજ્ય છે, એમને બાહ્ય મહરાજ્યની જરૂર નથી. અહિંસા અસ્તેય, બ્રહાચર્ય, નિર્મોહભાવ, ધ્યાન સમાધિમાં સત્ય આત્મ સ્વરાજ્ય છે. તેમાં રમવું તે સર્વ વિશ્વની ત્યાગી સત્ય શહેનશાહી છે. કાળા ગોરા પીળાના ભેદમાં મરી જવાથી સ્વરાજ્ય નથી. સ્વરાજ્યને મુખ્ય ઉદ્દેશ સ્વતંત્રતા, જ્ઞાન અને આનંદ પ્રાપ્ત કરો તેજ છે. ફ્રાન્સ અમેરિકા સ્વતંત્ર્ય રાજ્ય છે પણ ત્યાંનાં લેકે વિષયભેગથી શરીર મનના દાસ બનેલા છે. હજી તે આશા મેહ વિષયો ભેગ બુદ્ધિથી પરતંત્ર અને દુઃખી છે તેમને આત્મજ્ઞાન વિના શાંતિ નથી. તેઓ.વિષય કાયદાના ગુલામ છે મેહરૂપ શયતાનના દાસ છે. જડમાં સુખ શોધતા છતા તેઓ જડ પદાર્થોથી સુખ પામતા નથી. તેઓ આત્મજ્ઞાન વિના અજ્ઞાની છે. આત્મ સ્વરાજ્ય તેઓ સમજી શક્યા નથી. લેન્સના લેકે ધન સત્તા વિદ્યા રાજ્યથી કંઈ સત્યસુખ પામ્યા નથી. પ્રભુના રાજ્યમાં પ્રવેશ કર્યા વિના વિષયાશા, મોહ, કામવાસના, લેગ બુદ્ધિ અને ક્રોધાદિક દેશોની જેલમાંથી લોકો મુક્ત થવાના નથી. આ ભવમાં આત્માના આનંદને પામ તેજ સ્વરાજ્ય છે. બ્રાહ્ય વિષને આનંદ તે ક્ષણિક આનંદ છે. વ્યસનેને આનંદ ક્ષણિક છે, તેવા ક્ષણિક આનંદવાળા અને દુઃખવાળા રાજ્યમાં મોહ ધારણ કરવું તે શયતાનીયતપણું છે એમ મારી પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે. પ્રભુ મહાવીર દેવે અનંત આનંદમય આત્મશુદ્ધતારૂપ સ્વરાજ્ય દર્શાવ્યું છે તેવું રાજ્ય પામવું તે માટે સદગુરૂના શરણે રહીને વર્તવું જોઈએ. એવા સ્વરાજ્યની લડત માટે કેઈની હિંસા કરવી પડતી નથી અને એવું સ્વરાજ્ય પામવા માટે સર્વ વિશ્વ લેકે, અધિકારી છે અને એવું સ્વરાજ્ય લેવા માટે બાહિરમાં ભટકવાની જરૂર નથી. એવું વિશ્વવ્યાપક સ્વરાજ્ય છે તેમાં રાગ દ્વેષ હિંસા દુઃખ નથી. કોડે વર્ષથી તીર્થકરે એવા સ્વરાજ્યની પ્રાપ્તિને ઉપદેશ આપે છે, તે જૈનશાસ્ત્રોથી જણાય છે. જેનશાસે અને જેનધર્મ તથા ગુરૂદેવમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રેમથી પ્રવર્તવું તેજ સ્વરાજ્યકર્મ છે. એનાથી ભ્રષ્ટ થતાં આત્મરાજ્યની પ્રાપ્તિ થતી નથી. સમ્યક્ત્વ

Page #109

અને ચારિત્રધારી જેમાગમના પૂર્ણ શ્રદ્ધાળુ ગીતાર્થ સદ્દગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તતાં શ્રાવકને અને સાધુઓને સ્વરાજ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. એવું સ્વરાજ્ય ખરેખર આત્મામાં છે અને તે પ્રભુનું રાજ્ય છે એવા રાજ્યને હેં અમુક હદનું પ્રાપ્ત કર્યું છે અને પૂર્ણ સ્વાત્મરાજ્ય પ્રાપ્ત કરવાને પુરૂષાર્થ પ્રવતે છે. જૈનધર્મને દેશથકી આચર તે દેશથી સ્વરાજ્ય છે અને ચારિત્ર અંગીકાર કરવું તે સર્વ વિરતિ સ્વરાજ્ય છે. જેથી સમ્યગ દષ્ટિગુણ સ્થાનકથી અગી ચદમા ગુણ સ્થાનકનું અને અને પશ્ચાત્ સિદ્ધાવસ્થાનું સ્વરાજ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે કમરકસી પુરૂષાર્થ કર જોઈએ. દારૂ માંસને ત્યાગ કરે એને આત્મરાજ્યમાં પ્રવેશ કરવાને સર્વ લેકને ઉપયોગી છે અને સાધન ભૂત છે. માત્ર દયાથી સ્વરાજ્ય મળતું નથી તેમજ ફક્ત દ્રવ્ય સત્યથી આભ રાજ્ય મળતું નથી. આત્મરાજ્યની પ્રાપ્તિ માટે ભાવ સત્ય તથા સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર તેજ સત્ય ઉપાય છે. અન્ય દેશીય મનુષ્યથી અસહકાર કરવો તે છેષજન્ય અસહકાર છે. સર્વ વિશ્વ જાતીય મનુષ્યમાં રહેલા મિથ્યાત્વ મેહ દુર્ગુણ કષાયને સંગન કરે અને સર્વાત્માઓ કે જે મનુષ્યો વગેરેમાં રહેલા છે તેઓને આત્મપેઠે પ્રેમી માનવા તે અસહકાર અને સત્ય સહકાર છે એમ સર્વ બ્ધિ લેકે અધ્યાત્મ જ્ઞાનથી સમજશે ત્યારે સર્વ વિશ્વની સ્વરાજ્ય એકતા શાંતિ સુખતા પ્રવર્તશે. જૈન ધર્મરૂપ સ્વરાજ્યની પ્રાપ્તિ માટે જેનેએ જૈનધર્માચાર પાળવા. એમ સર્વ ધર્મવાળા મનુષ્ય અધ્યાત્મ જ્ઞાનથી કષાયોને ટાળી આત્મામાં મન ધારશે ત્યારે સત્યાન દને પામશે. જેનશાસ્ત્રોમાં બાહિર અને આધ્યાત્મિક સ્વરાજ્ય પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાય દર્શાવ્યા છે અને તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે સાધુએ સાધ્વીઓ શ્રાવકો અને શ્રાવિકાઓ યથાશક્તિ પ્રવર્તે છે. અહિંસાથી અધ્યાત્મ સ્વરાજ્યમાં પ્રવેશ થયા વિના બાહ્ય રાજ્યમાં નીતિ શતિ સ્થિર રહેતી નથી. હિંદીઓ અન્ય દેશો કરતાં આધ્યાત્મ રાજ્યમાં આગ વધ્યાં છે તેઓ જે અમેરિકા વગેરેનાં બાહ્ય સ્વાતંત્ર્ય રાજ્યના

Page #110

ધ્યેય તરફ વળેય વળશે અને આત્મા રાયથી વિમુખ થશે તે તેઓ આર્ય જેનપણાને ગુમાવી દુઃખી થશે. સંપ્રતિકાલમાં વાન સમાધિ કરનારા જે ત્યાગી મુનિવરે આત્માના આનંદને ભગવે છે તેઓ આત્મ રાજ્યના અનુભવીએ છે તેઓની સંગતિથી સ્વરાજ્ય અર્થાત્ અનંત આનંદને લાભ પ્રાપ્ત થશે. અખંડ આનંદમાં મસ્ત રહેવું તેજ સત્ય આત્મ સ્વરાજ્ય છે. આત્માના આનંદની પ્રાપ્તિ કર્યા વિના સ્વરાજ્યનાં ભાષણે વાર્તાઓ ર્યાથી કંઈ વળતું નથી માટે અધ્યાત્મ સ્વરાજ્ય તરફ વળ. ભય ખેદ દ્વષ વિના ધર્માનુષ્ઠાન. કર. મૃત્યુભયથી ડરીને સત્યથી વિમુખ થવું તેજ પર રાજ્યની ગુલામી છે. અજ્ઞાન મેહ અને કામ વાસના વૃત્તિને ઉચ્છેદ કરતાં આત્મામાં પરમેશ્વરપણું અનુભવાય છે. બાહિરથી સ્વતંત્ર રાજ્ય માનનારાઓ પણ અજ્ઞાન મેહ કામાદિ શયતાનના દાસ છે. પરપુગલ સંગથી સુખ થાય છે એવું અજ્ઞાન ધરાવનારા લકે પરતંત્ર દુઃખી ગુલામ છે માટે આત્મા તરફ વળ. આમાનું રાજ્ય પ્રાપ્ત કરવા શ્રાવક ધર્મનું આરાધન કર. ગૃહસ્થ દશામાં નિલે પપણું પ્રાપ્ત કરવા પુરૂષાર્થ કર. સાત્વિક આહાર જલપાન વસ્ત્રથી કાયા અને મનની શુદ્ધિ કર. બાલ્દા રાજ્યના મેહે કેટલાક કુલાચારી જેને અને ત્યાગીઓ જૈનધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય એવે વખત આવી લાગશે તેમાં જૈનશાસ્ત્રોને નહિ જાણવાં અને ગીતાર્થ ગુરૂની સંગતિને અભાવ અને બાહ્યમેહ કારણભૂત થશે. આત્મ રાજ્યની પ્રાપ્તિ માટે બાહ્ય રાજ્ય સમકિતીને ઉપયોગી છે. બાહ્ય રાજ્યથી અધ્યાત્મ રાજ્યમાં જવું જોઈએ. અધ્યાત્મજ્ઞાની યેગીઓ આત્માના અનંત આનંદમાં સ્વરાજ્ય અનુભવે છે. સર્વથી મહારાજ્ય પરિપૂર્ણ શુદ્ધ સ્વતંત્ર મુક્ત સિદ્ધોને છે તેથી ઉતરતું ચાદમાં તેરમા ગુણ
સ્થાનક વતિ કેવલજ્ઞાનીઓને શુદ્ધાત્માનંદ પૂર્ણ જ્ઞાનમય સ્વરાજ્ય છે તેથી ઉતરતું બારમા ગુણસ્થાનકમાં તેથી ઉતરતું અનુક્રમે એકાદશમામાં, દશમામાં, નવમામાં, આઠમામાં, સાતમામાં, છઠ્ઠામાં, પાંચમામાં, ચેથામાં અને તેથી ઉતરતું ફક્ત બાહ્ય

Page #111

૮
રાજ્ય પ્રથમ ગુણસ્થાનકમાં છે. સાતમા ગુણસ્થાનકમાં અપ્રમત યેગીઓ ધ્યાન સમાધિદ્વારા નિર્વિકલ્પ આત્માનંદ આસ્વાદે છે. આત્મધ્યાન સમાધિમય અપ્રમત્ત સાતમી ભૂમિકામાં યેગીએ કેવલ આત્મજ્ઞાનના આનંદમાં મસ્ત રહે છે, તેઓ શરીરદ્વારા બાહ્ય વિષયેના ભેગથી આનંદ અનુભવાત નથી. છઠ્ઠા પ્રમત્તગુણ સ્થાનકમાં પ્રમત મુનિયે આત્માનંદને અનુભવ કરે છે અને બાહ્યામાં પ્રમાદાગથી પ્રશસ્યધર્મ કાર્યાથે પ્રવર્તે છે ફક્ત પ્રમત્તગુણ સ્થાનકમાં કેવલ આત્માનંદ ભેગનું સ્વરાજ્ય નથી. તેમાં અંશે અશે પુદગલગ શાતા અને અશાતા વેદનીયનું રાજ્ય પણ હોય છે, પણ તે ભેગાવલી કર્મથી હોય છે. પાંચમા દેશવિરતિ ગુણસ્થાનમાં દેશથી આત્માનં વતે છે અને પુદગલ ભેગાનંદ પણ વર્તે છે, એવું મિશ્રિત આનંદરૂપ સ્વરાજ્ય પાંચમી ગુણસ્થાનકભૂમિકામાં વસે છે. ગૃહસ્થ મિશ્રાન દરૂપ સ્વરાજ્ય સુધી આવે છે. છઠ્ઠી ભૂમિકારૂપ છઠ્ઠા ગુણ સ્થાનકમાં ત્યાગીઓ આવે છે. જેથી સમ્યગ દષ્ટિગુણસ્થાનક ભૂમિકામાં આત્માનંદને અનુભવ આવે છે, તેથી જડ ભેગઆનંદપર શ્રદ્ધા રહેતી નથી, ફક્ત પ્રારબ્ધ કર્મવેગે જડ વસ્તુઓના ભેગની પ્રવૃત્તિ થાય છે પણ તેથી સમ્યગજ્ઞાની જડવસ્તુઓના ભાગરૂપ બાહા રાજ્યમાં લેવાતું નથી. સમ્યગ્રજ્ઞાની જે થાય છે તે સ્વરાજ્યની પ્રાપ્તિ માટે પુરૂષાર્થ પ્રારંભે છે. સમ્યગદષ્ટિ જ્ઞાની, દેહમન અને ઇન્દ્રિયમાં સ્વરાજ્યને નિશ્ચય ત્યજે છે અને આત્માના પૂર્ણ શુદ્ધતાનનાદમાં સ્વરાજ્યને નિશ્ચય કરે છે. ચેથા ગુણસ્થાનકમાં અને પાંચમા ગુણસ્થાનકમાં વર્તનારા ગૃહસ્થો હોય છે અને તેઓ બાહ્ય રાજ્યમાં મેહ પ્રગટતાં તેને ઉપશમાવે છે અને આત્મજ્ઞાનાનંદ રાજ્યને ઉપયોગ રાખીને બાહ્યરાજ્ય કરે છે પણ તે અત્યંત નિર્લેપ રહે છે. પ્રથમ મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક ભૂમિકામાં મનુષ્ય દેહને ઈન્દ્રિયોને આત્મા માને છે અને જડ વસ્તુઓમાં સ્વરાજ્ય માને છે. મિથ્થાબુદ્ધિથી જડવાદીઓ દેહભેગમાં અને દેહરાગમાં સુખની બુદ્ધિ ધારણ કરે છે. જડવાદીઓ જડલક્ષ્મી

Page #112

e
સત્તાદેહના ભાગ વિના અન્ય આત્મસુખના નિશ્ચય કરી શકતા નથી. આત્મસુખનું અધ્યાત્મ સ્વરાજ્યને તેઓ કલ્પિત માને છે, તેએ પૃથ્વી લક્ષ્મી સત્તા વિદ્યા વગેરે માટે પરસ્પર યુદ્ધ કરે છે. દેહમાં રહેલ આત્માનું સ્વરૂપ જાણવામાં ન આવે ત્યાં સુધી આત્મજ્ઞાન કહેવાય નહિ. આત્મજ્ઞાન વિના સત્ય આત્મ સ્વરાજ્ય ઓળખાય નહિં. જ્ઞાનીગીતા યેાગીના સમાગમથી આત્મજ્ઞાન પ્રગટે છે. જૈનશાસ્ત્રો આદિ ધર્મ શાસ્ત્રોના અભ્યાસથી આત્મ રાજ્યની દિશા સુજે છે. આત્મ રાજ્યથી દેહરાજ્ય અને માહ્યરાજ્ય શાસનભિન્ન છે. મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક ભૂમિમાં અજ્ઞાન રાગદ્વેષ કામ અને અહિરાત્મબુદ્ધિનું પ્રખળ જોર હેાય છે તેથી અજ્ઞાનીઓ દુનિયા માત્રનું રાજ્ય પામે તે પણ શાંતિ પામવા સમર્થ થતા નથી, માટે શુદ્ધાત્માન ંદ પ્રાપ્તિરૂપ સ્વરાજ્ય પામવા માટે પ્રભુની પેઠે ગુરૂમાં શ્રદ્ધા પ્રેમ રાખીને સર્વ દોષોથી મુક્ત થવા ગુરૂની આજ્ઞાનુસાર વર્તવું જોઇએ. આત્માનંદ માટે ગુરૂ શરણે જવું અને પ્રથમ મનવાણી કાયાની શુદ્ધિ કરવી એ સ્વરાજ્યનાં સાધના છે. ચાથી ગુણસ્થાનક ભૂમિકાથી ઉત્તરાત્તર આત્માની શક્તિયા મીલવા માંડે છે. આત્માનીન્નાનાદિ શક્તિયાને ખીલવવી તેજ આત્મસ્વરાજ્ય ચોથા ગુણથાનકથી ગૃહસ્થ દશામાં ખીલે છે અને તેથી તેવા રાજ્યથી બાહ્ય રવરાજ્યની ઉત્તરાત્તર ઘણી શુદ્ધિ છે. લેાકેાત્તર ભાવ રવરાજ્ય તે આત્માનું રવરાજ્ય, ઉપશમ ક્ષયૅાપશમ અને ક્ષાયિક ભાવે જાણવું. આત્મા અને કર્મના ભેદ જાણવા તે ચેાગની પહેલી ભૂમિકા છે. આત્માના જ્ઞાનવડે રોગુણ તમેાગુણુ વૃત્તિ અને કર્મના ત્યાગ કરવા તે યોગની બીજી ભૂમિકા છે. સર્વ સાંસારિક વસ્તુઓની મૂર્છા ત્યાગીને આત્મારૂપ પરમાત્માને આત્મભાવે દેખવા અને બાહ્યકર્મમાં નિર્લેપ રહેવું તે ચેગની ચેાથી ભૂમિકા છે. અતરાત્મ અની શુદ્ધાપાગે બાહ્ય વ્યવહારથી
વું તે પાંચમી ભૂમિકા છે. રજોગુણ તમેગુણ અને સત્ત્વગુણવાળી બુદ્ધિ કર્મ થીભિન્ન મેહાતીતપણે શુદ્ધાત્મ પરમાત્મ સ્વરૂપમાં લયલીન થવું, તે ચેગની છઠ્ઠી ભૂમિકા છે અને આત્મા તેજ પરમાત્મ

Page #113

સ્વરૂપે કેવલ જ્ઞાનાનંદથી પ્રગટે તે યોગની સાતમી ભૂમિકા છે. આઠમી કર્માતીત પરમાત્મ દશા છે. સાતે ભૂમિકાઓની પ્રાપ્તિથી પરિપૂર્ણ નિત્ય અનંત શુદ્ધ બ્રહ્માસ્વરાજ્યને આત્મા જોક્તા બને છે. ચેથા ગુણસ્થાનકથી તેરમા ગુણસ્થાનક સુધીમાં સાતે ભૂમિકા ઓનો અંતર્ભાવ થાય છે. રાજા પ્રજા સર્વ મનુષ્ય જે આત્માના સત્યપૂર્ણાનંદ સ્વરાજ્યમાં લક્ષ્ય રાખીને બાહ્યસ્વરાજ્યમાં વર્તે તે અત્યંત નિર્લેપ દશા પામવા લાયક બની શકે એમ નિશ્ચય છે. આત્માના આનંદને પામ તેજ માટે મનુષ્ય જન્મ છે. મનુષ્ય જન્મ પામીને દેવગુરૂ ધર્મની આરાધના કરવી તે આત્મસ્વરાજ્યના પૂર્ણાનન્દ માટે છે. આત્માનો આનંદ પ્રગટ થાય તેજ બાહ્યભેગની નિવૃત્તિ થાય. બાહ્યાનંદ ક્ષણિક અને દુઃખરૂપ છે માટે આત્માનંદ પામ એ જ પરમ કર્તવ્ય છે. મહારે ધર્મ અને મારું વરાજ્ય તે પરમેશ્વરના ધર્મ સ્વરાજ્યરૂપ છે. પરમેશ્વરની જાતિ છે તેજ મારી જાતિ છે એમ હુને નિશ્ચય થવાથી સર્વ ખંડના મનુષ્યો મારા આત્મરૂપ લાગે છે તેથી તેઓ સાથે આત્મભાવે વર્તવામાં આવે છે. ત્યાગમુનિયે આત્મસ્વરાજ્યમાં મસ્ત જૈ હાલે છે. તેઓને પરમેશ્વરની સાથે સહકાર છે અને મેહની સાથે અસહકાર છે એવા ત્યાગમુનિયે ખરેખરૂં આત્મસ્વરાજ્ય પ્રાપ્ત કરે છે અને દુનિયાના લોકોને આત્મરાજ્ય દર્શાવીને તેઓના બાહ્યસ્વરાજ્ય સંબંધથી પ્રકટેલા દોષોને દૂર કરે છે તેથી આત્મસ્વરાજ્ય દર્શાવનાર ત્યાગી મસ્ત મુનિયે સમાન જગમાં સર્વ ગૃહસ્થ સંઘ પણ ભાવ ઉપકાર કરવા શક્તિમાન થતું નથી. દેહ દ્વારા જે સુખ ભેગવવું તે દેહ સ્વરાજ્ય છે. મન અને ઈન્દ્રિયેનું આરેગ્ય તે મને રાજ્ય છે. દેશ ખંડ વિશ્વકેના પર રાજ્ય કરવું તે દેશખંડ વિશ્વરૂપ બાહ્યસ્વરાજ્ય છે. દેહાદિક બાહારા ક્ષણિક છે. વસ્તુત: તે સ્વરાજ્ય નથી. આત્માનું રાજ્ય નિત્ય અખંડ છે, બાકીનાં ક્ષણિક છે. એક ખંડના લેકે અન્ય ખંડના લકેપર રાજ્ય કરે તે પણ સત્યસ્વરાજ્ય નથી. બાહ્યસ્વરાજ્ય માનનારાએમાં ન્યાયનીતિ સત્ય અહિંસા શુદ્ધપ્રેમ સેવાભક્તિ તપવત

Page #114

મિત્રીઆદિ ભાવના સંપઆદિ ગુણ હોય છે અને દુર્ગણોની સાથે અસહકાર હોય છે તે તેથી બાહ્યરાજ્યમાં શાંતિ સુખ અમુક કાલ સુધી વર્તે છે. આત્મરાજ્ય અર્થાત પરમાત્મ રાજ્ય પામવાનું જેઓના લક્ષ્યમાં છે તેઓ ગૃહાવાસમાં બાહ્યરાજ્યમાં પણ ન્યાય નીતિ, સત્ય, દયા, પ્રમાણિક્તા, સદ્વર્તન ધારવા શક્તિમાન બને છે તેથી પરસ્પર થતાં હિંસાયુદ્ધ ટળે છે. હિંદના લેકે આત્માનું સ્વરાજ્ય લક્ષ્યમાં રાખીને તેની પ્રાપ્તિ માટે બાહ્યરાજ્ય સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરશે તે તેઓ ધર્મથી આર્ય તરીકે રહી શકશે. અન્યથા આત્મસ્વરાજ્ય ભૂલીને આસુરી રાજ્યમાં તણાઈ જશે. ત્યાગીઓનું ઉપયોગી મહત્વ ભૂલી જઈ સ્વરાજ્યની લાલસાએ દેહ, ઈન્દ્રિય, મનના એકાંતિક જડવાદી પૂજારીઓ બની જશે અને પિવાય સંસ્કાર પર પાશ્ચાત્ય સંસ્કારને ગેલેટ ચઢાવી દેશે અને પોતાનું ખરું આધ્યાત્મિક જ્ઞાનસ્વરાજ્ય અને તેના આચારેને અને વિચારેને ઈ બેસશે. ત્યાગી મુનિઓ ગુરૂઓપરથી શ્રદ્ધા પ્રેમ ઉઠવાની સાથે આધ્યાત્મિક રાજ્ય કે જે હાલ જે કંઈ વર્તે છે તેને ખોઇ બેસશે. અમેરિકા વગેરે દેશે સ્વતંત્ર રાજ્ય પામ્યા છે પણ તેઓ આત્માના સુખને પામ્યા નથી, તેઓ બાહાસુખ માટે અનેક સુધારાની ધમપછાડા માર્યા કરે છે પણ તેથી સુખી થયા નથી. આત્મજ્ઞાનીઓમાં સ્વરાજ્ય અંશ માત્ર દૂર નથી. આત્મજ્ઞાનીઓ સ્વરાજ્યને પામેલા છે, તેઓને બાહ્યરાજ્યની પરતંત્રતામાં પણ સત્ય આત્માનું રાજ્ય પ્રવર્તે છે. જેનશાસ્ત્રકારોએ અનાદિકાલથી આમરાજ્ય અને બાહ્યરાજ્ય અને તેની પ્રાપ્તિના હેતુઓ જણાવ્યા છે. આત્મરાજ્ય પામ્યા વિના કેઈ પૂર્ણાનંદ પામ્યું નથી અને પામનાર નથી. આત્મરાજ્યની પ્રાપ્તિમાં દુનિયાના લેકોની જે રૂચિ પ્રગટે તો દુનિયામાંથી વર્ણ ધર્મ દેશ રાજ્યભેદ મેહુ દૂર થાય અને સર્વ ખંડના લેકે સુખથી સંપીને અધ્યા મજીવન ગાળી શકે. બાહ્યરાજ્યનું ધ્યેય તે આત્મરાજ્યના ધ્યેયવિના આસુરી બને છે. ત્રણગુણવાળી પ્રકૃતિનું બાહ્યદુનિયામાં રાજ્ય છે તેથી દુનિયામાં એક ગુણવાળું રાજ્ય થયું નથી અને કદાપિ થનાર

Page #115

નથી. રજોગુણ તમે ગુણ અને સત્વગુણ પ્રકૃતિ અર્થાત્ મહ પ્રકૃતિની પેલી પારનું રાજ્ય તે શુદ્ધ બ્રહ્મરૂપ શુદ્ધાત્મ સ્વરાજ્ય છે એવા સ્વરાજ્યને સર્વ વિશ્વના લેકે પ્રાપ્ત કરે અને કૂતરાં જેમ હાડકાં ચુસીને સુખની ભ્રતિ ધારણ કરે છે એવી ભ્રાંતિથી લેકે બાહ્યપૃથ્વીના મારાëારાપણાના ભેદથી દૂર થાઓ. આત્મરાજપમાં સર્વ વિધલકેનું એક્ય છે અને એવું પ્રભુ મહાવીરદેવે સાચા સ્વરાજ્ય જણાવ્યું છે તેમાં અમારું હારું અને વિશ્વનું લક્ષ્ય રહો. સૂર્યના પ્રકાશ કરતાં અનંતગુણ જ્ઞાનપ્રકાશ અને અનંત આનંદવાળું સ્વરાજ્ય ખરેખર શરીરમાં રહેલા આત્મામાં છે તેની પ્રાપ્તિ માટે આત્મજ્ઞાનીઓનું શરણ કરવું જોઈએ. ત્યાગી સાધુએ તેવા સત્યસ્વરાજ્ય માટે ઉઠયા છે, વિશ્વકે તે માટે ઉઠે અને બાહ્યસ્વરાજ્યમાં થતા દેને દૂર કરે, એવો વિશ્વને મારે સંદેશ છે. આત્મારામ તું પણ આત્મામાં રમી સત્ય આત્મારામ બનવા પ્રયત્ન કરજે અને પગલારામ બનીશ નહિ. બાહ્યાજડ દુનિયામાં અનંત શોધો થાય તે પણ સત્ય સુખ નથી એમ સમજી જૈનધમની આરાધના કરજે. પ્રકૃતિમાંથી અહંવાધ્યાસ દૂર કરી આત્મારામ બનજે એ સર્વ તીર્થકરને અને મારા ઉપદેશ છે, તે પ્રમાણે વર્ત જે.
इत्वेवं ॐ अहँ महावीर शांतिः ३
લેખક: બુદ્ધિસાગર
મુક સંખેશ્વર. ફાગણ સુદિ ૧૫ સં. ૧૯૭૫.
અમદાવાદ મધ્યે વૈરાગ્યદિ ગુણાલંકૃત, મુનિરાજ. સમતા પાત્ર શ્રી રંગસાગરજી મહારાજ યોગ્ય અનુવન્દન સુખશાતા, તમારી પ્રકૃતિ વિશેષ નરમ થઈ તે જાણ્યું છે. હવે આત્માના સ્વ ભાવમાં વિશેષ રહેશો. પંચમારકમાં આત્માને ઉપયોગ રાખશે વિરાગ્યથી આત્માને ભાવશે ચાર શરણમાં ચિત્ત રાખશે. આપણું

Page #116

ગુરૂમહારાજની અંતિમદશાને અનુભવ તમને થયે હતું તેને ઉપગ રાખશે. તમારું બાલ્યાવસ્થાથી ધમી નિર્મલજીવન છે, તેથી તમારા આત્માની સગતિ થશે. ધમી આત્મા સદ્ગતિમાં જાય છે. મુનિ ગુલાબસાગરજીએ સં. ૧૯૯૧ માં વૈશાખમાં માણસા ગામમાં દેહને ત્યાગ કર્યો હતે. ત્યારબાદ તમોએ દીક્ષા અંગીકાર કરી ચારિત્ર પાળી સારી રીતે આત્માની આરાધના કરી છે. ગુરૂની પાસે રહી તમે આત્મકલ્યાણ કર્યું છે. દેહની મમતા ન રાખવી. આત્મા તે ત્રણ્યકાલમાં અમર છે. તમે તે જીવતા જ છે. તમારું શરીર છૂટશે તેથી મુંઝાઈ ન જવું. ખરી વખતની કસોટીમાં આમાની શ્રદ્ધામાં દઢ રહેવું. સર્વને ખમાવી લેશે. ગ્રતાદિકની આલોચના કરશે. તમારા આત્માની અત્યંત સરલતા હતી તેથી તમારી સગતિ થવાની અને ત્યાંથી પરમાત્મપદ પામવામાં અગિળને આગળ વધવાનાજ, મુનિ અદ્ધિસાગરજી તમને નિર્યાપના કરાવશે. તમારી સાથે સર્વથા ક્ષમાપના કરૂં છું. પ્રભુ મહાવીરદેવનું શરણ ધારશો. તમારું સ્મરણ ભૂલાશે નહિ. ધર્મમાં ચિત્ત રાખશે.
इत्येवं ॐ अर्ह शांतिः ३
સે. ૧૯૭૮. માગશર વદ ૦))
મુર અમદાવાદ.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
વિજાપુર, તત્ર, સુશ્રાવક શા. મેહનલાલ જેશીંગભાઈ આદિ યેગ્ય ધર્મલાભ. વિ. અત્ર હાલ તે સ્વરાજ્યાથે અહીં મહાસમિતિની ધમાલ ચાલી રહી છે. પરમેશ્વરની ભક્તિ, ધ્યાન અને આત્મજ્ઞાન વિના વિશ્વખંડનાં રાજ્ય સત્યશાંતિ સુખ પામી શકવાના નથી. અમેરિકા, જર્મની, રૂશિયા, ફ્રાન્સ વગેરે રાજ્ય બાહ્યરાજ્ય સ્વાતંત્ર્યથી ખરી શાંતિ પામ્યાં નથી અને પામનાર નથી. સ્વતંત્ર દેશો પણ ભયથી શસ્ત્રબદ્ધ રહે છે. આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અને

Page #117

પ્રભુભક્તિથી આત્મામાં સ્વરાય સ્વતંત્રતા સમાય છે ત્યારે અન્ય પ્રજાઓને ગુલામ મનાવવાની ઇચ્છા થતી નથી અને અન્ય દેશેાની પ્રજાને અન્યાયથી દુ:ખી કરવી પીંડવી એ પાપ સમજા છે, જ્યાં પુણ્ય, પાય, ઇશ્વર, આત્માનું જ્ઞાન નથી ત્યાંની પ્રજા માાથી સ્વતંત્ર છતાં વરૂના જેવી છે. અન્યાનાં રક્ત ચુર્ણીને જીવવું એ હિંસામય પશુ જેવી ખાહ્યસ્વતંત્રતા છે. એવી હિંસક સ્વતંત્રતા કરતાં ન્યાયવાળી પરતંત્રતા સારી જ્યાં પ્રભુને વિશ્વાસ નથી. ધર્મોચરણુ નથી ત્યાં સદા સ્વતંત્ર રાજ્યના નામે અશાંતિ વર્તે છે. યુરોપમાંથી પ્રભુ મરી ગયા એવી તેની દશા થઇ છે એવી અમે રિકા અને જાપાનની દશા થાય એવા સંભવ રહે છે. ભારતદેશમાંથી પ્રભુ, ધર્મ, સંત, અને અધ્યાત્મજ્ઞાન ટળે અને તેના સ્થાને ભૈતિક સામ્રાજ્ય પ્રગટે જડવાદ પ્રગટે તે આર્યાવત પાતાની કાયાને પલટી નાખે. પણ તેવું ન અને એવા ઇશ્વરી આદેશ છે. ભારત દેશ આર્ય છે તે પેાતાની મહત્તા ન ભૂલે તા તે આધ્યાત્મિક સ્વરાજ્યને રક્ષી શકશે.
આસુરીશક્તિના બળે સ્થપાયલાં સ્વતંત્ર સ્વરાજ્યે અંતે પાયામાંથી ઢળી પડે છે, યુરેપ અને અમેરિકાએ એ રહસ્ય ન ભૂલવું જોઇએ. અધ્યાત્મજ્ઞાનથી સર્વ વિશ્વરાજ્યેની એકતા કાયમ્સ રહે છે, કારણ કે તેથી સર્વવિશ્વમાં સુરીશક્તિયાને વાસ થાય છે. ભારતે સુરીશક્તિયાને સંગ કદાપિ વ મૂકવા જોઇએ. દુર્ગુણી જ્યાં ખદબદે છે અને જ્યાં ઘરમાં વરને પણ એક બીજાપર વિશ્વાસ નથી ત્યાં સ્વતંત્રતા નથી પણ પરતંત્રતા છે. નીતિથી જીવવું અને અનીતિ કદાપિ ન ધરવી એવી જ્યાં આચરણા છે, ત્યાં સ્વતંત્રતા અને સુખ છે. યુરોપમાં અને અમેરિકામાં શું ? સત્ય સુખ પ્રગટેલું છે ? શું ત્યાં રાજઓ, પ્રમુખા, કરાડાધિપતિયા, સત્યસુખને પામ્યા છે? આત્મજ્ઞાન અને સતષ વિના કોઇ દેશને મનુષ્ય ખરેખર સુખી અને સ્વતંત્ર નથી. આત્મજ્ઞાનથી આત્માનંદ પ્રગટે છે. હિંદે સ્વતંત્ર સ્વરાજ્ય માટે અમેરિકાના સ્વતંત્ર રાજ્યના આદર્શ હૃદય આગળ ખડા કરીને પેાતાનું આધ્યાત્મિક જ્ઞાન,

Page #118

સત્યધર્માચરણ દેવગુરૂ સંતની ભક્તિ, આદિને ન ભૂલવાં જોઈએ. ભારતદેશ અંતે બાહ્યરાજ્યને અમુક અમુક અંશે પામી છેવટે બાહ્યથી સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર રાયવાળું થશે પણ તેને બાહાથી પૂર્ણ સ્વતંત્ર રાજ્ય પ્રાપ્ત થતાં તે અન્ય સ્વતંત્ર દેશોની પેઠે આસુરી ભાવનાવાળું અનશે તે મહાભારતના યુદ્ધ પછીની દશા જેવી તેની દશા થશે. ઘર ઘર, કુટુંબ કુટુંબ, આત્મજ્ઞાન-નીતિ, શુદ્ધ પ્રેમ-ભક્તિ, સેવા, સંતેષ, એક્ય, વૈરાગ્ય, ત્યાગ, સ્વાધીનતા, દેવગુરૂ ધર્મની સધનાવાળાં થશે ત્યારે સર્વ વિશ્વનાં સામ્રાજ્ય સ્વર્ગસમાન શોભશે. સ્વાર્થથી અન્યાય, જુલ્મ, હિંસા થાય છે. પ્રભુ જ્યાં જીવતા જાગતા હૃદયમાં અનુભવાતા નથી, ત્યાં બાહ્યસ્વરાજય છતાં નરક છે એવો મારે અનુભવ છે, એક દેશની પ્રજા અન્ય દેશની પ્રજાને પી દુ:ખી કરે એ શો ઈશ્વરી ન્યાય છે? બળથી અન્ય કે જે અશક્ત છે તેઓને તાબે રાખવાથી શું ઇશ્વરની ભક્તિ થાય છે? સર્વ દેશના મનુષ્ય, પશુઓ, પંખીઓ, એ સર્વે હારા આ સમાન છે, તેઓને નાશ કરવાને મારો હક નથી એવા વિચારોમાં અને આચારમાં જે દેશ ખંડ આવ્યું નથી તે વસ્તુતઃ અજ્ઞાની પશુરાજ્યવાળો ખંડ છે એમ સર્વ ખંડના લેકે સમજશે અને તે પ્રમાણે વર્તશે ત્યારે સર્વ વિશ્વમાં દિવ્યસ્વર્ગીય રાજ્ય પ્રવ
શે. ધર્મશાસ્ત્રોમાં કથેલી પ્રભુની આજ્ઞા પ્રમાણે લેકે ચાલશે ત્યારે હૃદયમાં સ્વરાજ્ય સ્વતંત્રતારૂપ પ્રભુને અનુભવ થશે. દેવગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું એમાં પરતંત્રતા છતાં ખરી સ્વતંત્ર ત્રતાને ઉદય છે. હૃદયથી પ્રભુનું રાજ્ય જરાપણુ દૂર નથી. તેને હૃદયમાં ઊંડા ઉતરી શેાધવું જોઈએ. આત્મામાં સત્ય સ્વતંત્રતા છે અને માયામાં ખરી પરતંત્રતા છે. મનુષ્ય છાયાની પાછળ થાકી જાય છે. આત્મા તરફ વળતાં મનુષ્યો માયારૂપ છાયાને પોતાની પાછળ દાસની પેઠે આવતી અનુભવશે. સર્વ દેશમાં રહેલા ભક્ત આત્મજ્ઞાની સંત એવા આત્મ પ્રભુ રાજ્યમાં વર્તે છે. શુદ્ધાત્મા સદા સ્વતંત્ર છે. પુદ્ગલ માયાના ભીખારીઓ રાજા ચક્રવતી હોવા છતાં શોક દુઃખ ભયથી પરતંત્ર છે એમ જાણુ અને બાહ્યરાજ્યમાં સુરી

Page #119

ગુણે વિના જીવનું નરક છે એમ જાણ. જડ વસ્તુઓને લક્ષ્મદ માની તે માટે દુનિયાના લેકે રાગ દ્વેષ કરી વારંવાર જન્મમરણ કર્યા કરે છે. આત્માથી શરીરાદિ જડ વસ્તુઓને ભિન્ન દેખવી. જડવસ્તુઓનાં અપ એટલે પ્રસંગ પડે ઉપગ કરે. જડ+ સ્તુઓના સંકલ્પ વિકલ્પ રહિત મનને કરી આત્માના ગુણેમાં મનને રમણતા કરાવવી. આત્મપ્રભુમાં મનને લયલીન કરવું એથી પ્રભુને સાક્ષાત્કાર થાય છે. એકવાર આત્મસાક્ષાત્કારને નિત્યાનંદ અનુભવ્યા પછી જડવસ્તુઓ અને ઈન્દ્રિયભેગને આનંદ વિરમે છે પશ્ચાત્ સાદું અને બાહ્યનું જેમ બને તેમ નિરૂપાધિમય જીવન ગાળવાથી સત્ય સ્વરાજ્ય સ્વતંત્રતા અનુભવાય છે, આત્મા બહિરાત્મા મટી આત્મામાં સુખને અનુભવ કરી અંતરાત્મા થાય છે. બહિરામ દશામાંથી અન્તરાત્મદશામાં જવા માટે અહિંસા, સંયમ, તપ, અને વિરાગ્યત્યાગની સાધના થાય છે. આત્માને જ્યારે આનંદસ્વાદરૂપ આત્મપ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે વૈરાગ્ય રહેતું નથી. જ્યાં સુધી વિરહી કામિની પિતાના પતિને ન પામે ત્યાં સુધી તે ઉદાસીન રહે છે તેમ આત્મા પિતાના સુખને ન પામે અને જડવસ્તુઓના સુખને ત્યજે છે તે દિશામાં વૈરાગ્ય ઉદાસીન દશા રહે છે. આત્માને આનંદરસ આસ્વાદ્યા પછી અંતરમાં અને બાહિરમાં પ્રસન્નતા રહે છે. પ્રભુમય જીવન તે આત્માના આનંદરસથી તરબળ થઈ જવું તેજ છે. અને એવું જીવન પામ્યા પછી ન્હાનાં બાળકો જેમ પરસ્પર નિર્દોષભાવે ખેલે છે તેમ આત્મજ્ઞાનીઓ નિર્દોષભાવને પામે છે. અત્યંત લઘુબાળકની પેઠે સ્પર્શેન્દ્રિય સ્પર્શ ભેગને અગ અને રૂપના મેહને અભાવ અનુભવાય એટલે સમ. જવું કે પ્રભુના આત્મરાજ્યમાં પ્રવેશ થયેલ છે અને મેહરાજ્યની સત્તા ઉતરી છે. આવી દશા પામ્યા વિના જીવવું તે વસ્તુતઃ મરણ છે અને બાહ્ય સુખ તે સ્વપની ક્ષણિક દશા જેવું કલ્પિત સુખ છે. આત્માને આનંદ પામ્યા વિના કઈ બાહ્યરસની આ સક્તિથી રહિત ન બને, આસક્તિ એ જ પરતંત્રતા છે એમ નિશ્ચય થયા વિના આત્માની સ્વતંત્રતા માટે

Page #120

સપુરૂષાર્થ થતું નથી. આત્માને આનંદરસ અનુભવ્યા વિના આખી દુનિયાનું રાજ્યભવ અને સ્વર્ગની અસરાએ મળે તેપણુ દુ:ખને નાશ થવાને નથી એવું જ્યારે સર્વે ખંડના લેકે અનુભવે ત્યારે પરમાત્મામાં મન ધારે અને બાહ્ય વૈભવ માટે હિંસાદિ પાપો કરતા અટકે. આત્મામાં અનંત સુખ છે પણ ગુરૂગમ અને ધ્યાનવિના લેકે તે તરફ દષ્ટિ ન ફેંકતા જવસ્તુઓના મેહથી અમૂલ્ય માનવજીવનને એને કાઢે છે. જ્ઞાનીમહાત્મા પર્વતની ગુફામાં અગર નદીકાંઠા પર એક તૃણની ઝુંપડીમાં બેશી પ્રભુમાં મનવાળી જે સુખ અનુભવે છે તે સુખને ઈન્દ્રો અને ચક્રવર્તિયે પણ પામવા શક્તિમાન થતા નથી એ નિશ્ચય અને એવી પ્રવૃત્તિ વિના માયાને સાગર તરી શકે તે નથી. ત્યાગી સંતજ્ઞાનીઓના હદયમાં પરમેશ્વરના આનંદરસની શહેનશાહી છે અને જેઓના હદયમાં મેહરૂપ શયતાન છે તેઓને નરકની શહેનશાહી અનુભવાય છે. બાહ્યદેશમાં રાજ્ય માટે મનુબે જેટલું મરી મથે છે તેટલું જે આત્માનું રાજ્ય પામવા માટે મરી મથે તે અનંત આનંદરસને જીવતાં છતાં વેદી શકે અને પ્રારબ્ધ શુભાશુભ કર્મ ભેગવવામાં સમભાવ ધારી શકે. આત્માનું સ્વરાજ્ય જેઓ અનુભવે છે તેઓને જડરાજ્યની સ્પૃહા હતી નથી. જડજગતનું રાજ્ય સદા એકસરખું રહેતું નથી. આત્મામાં સુખ અનુભવે તે જ્ઞાની છે અને જડમાં સુખ માને છે તે અજ્ઞાની છે. આત્મામાં સુખ વેદે છે તે સ્વતંત્ર છે અને જડમાં સુખ વેદે છે તે અજ્ઞાની છે તે જડના પરતંત્ર ગુલામ છે. ચામડીમાં અને ચામડીના રૂપમાં મેહવિકાર સુખબુદ્ધિ ન થાય ત્યારે આત્મા પ્રભુ થયે છે એમ જાણવું. લાખો શાસ્ત્રોને અભ્યાસ, તપ, વ્રત કરતાં છતાં ચામડી રૂપમાં સુખ બુદ્ધિની ભ્રાંતિ જેને રહે છે તે આત્માનું પ્રભુરાજ્ય પામી શક્ય નથી એમ જે જાણે છે તે મનુષ્યભવમાં આત્માને આનંદરસ ભેગવવા માટે આત્મજ્ઞાનને પામે છે. સદ્દગુરૂથી સેવાઈને તે આત્માની આનંદ સ્વતંત્રતાને અનુભવે છે એવું જીવન પામવા આમેપગે વર્તે. ( 8 ક મકર રાતિઃ રૂ

Page #121

૯૮
મુ. અમદાવાદ.
મુ. સાણંદ સુશ્રાવક શા. આત્મારામ
ખેમચ'દ યાગ્યધમ લાભ.
શેઠ દલપતભાઇ ભગુભાઇના વડામાં.
પેશ સુદિ ૧૦.
વિ. શેઠ. દલપતભાઇ ભગુભાઇના વંડામાં સ. ૧૯૬૨ ની સાલમાં રહેવાનું થયું હતું. સ. ૧૯૬૫ માં એક માસ કલ્પ કર્યો હતા. હાલ અહીં પચ્ચીશ દિવસ થયા. પૂર્વે આ મુકામમાં મહાભાજ્ઞાની ખૂટેરાજી મહારાજ રહ્યા હતા. અમદાવાદના જૈનેામાં જૈન ધર્મની શ્રદ્ધા પ્રીતિ કંઈ કંઈ ઘટવા લાગી છે. યુનિક જેનામાં ધર્માચાર ટળવા લાગ્યા છે. જૈનધર્મનું તત્ત્વજ્ઞાન શીખવાપર લેાકેાની પ્રીતિ ન્યૂન થતી જાય છે. વીશ વર્ષ પૂર્વે જેના જેટલા વ્યાખ્યાન શ્રવણુ કરવા જતા હતા તથા પ્રતિક્રમણાદિ કરતા હતા તેના પા ભાગ દરેક ઉપાશ્રયે હુવે જતેા માલુમ પડે છે, પ્રવૃત્તિમાં ઘણું જીવન જાય છે. દરેક સંઘાડાના સાધુઓનું પરસ્પર હૃદયભાવપૂર્વક મિલન નથી તેમ જ નિંદા ઈર્ષ્યા અને સ્વચ્છંદતાદિ દોષો વૃદ્ધિ પામતા દેખાય છે. જૈનોમાં તેમ જ અન્યામાં હાલ તા સક્રાન્તિયુગ પ્રવર્તે છે. સ્વરાજ્યપ્રતિ લેાકાની વિશેષ રૂચિ પ્રવૃત્તિ વધતી જાય છે. જૈનગચ્છ સંઘાડાઓમાં એકવ વધે તેવું હાલતા જણાતું નથી તેથી જૈનાના પ્રવાહ સુધારાની માજુએ ઘસડાઇ નવીનરૂપ ગ્રહે એમ ખને તા બને. જૈન સાધુઓમાં કેટલાક વિવેકાનંદ, રામતીર્થ અને દયાન ંદ સ્વામિના જેવા નવીન વિચાર તરફ્ જૈનાને વાળવા લાગે તેવા સંભવ રહે છે. હાલ જેનામાં એય નથી તેથી સ્વચ્છંદ્રીએ ફાવે તેમ વર્તશે. આત્માપર લક્ષ્ય નહિ રહેવાથી ખાહ્યાચાર વિચારાના મતભેદે ફ્લેશ અર્હતા ક્રોધાદિક દોષ પ્રગટે છે અને તેથી ધર્મ કરતાં અધર્મનું આચરણ થાય છે. આત્મજ્ઞાનીઓને આસવના હેતુ છે તે 'સવરૂપે પરિણમે છે અને અજ્ઞાનીઓને સંવરના હેતુઓ તે આસવરૂપે પરિણમે છે. આત્મજ્ઞાન અને શુદ્ધભક્તિથી અંતમાં અને ખાહ્યમાં શુદ્ધતા રહે છે. આત્માના જ્ઞાનથી શાંતિ છે અને

Page #122

ફ
આત્માના અજ્ઞાનથી અશાંતિ છે. માહ્યધમ મેાહથી મનની ચંચ છતા વધે છે. સતાની સંગતિથી આત્મા જાગ્રત થાય છે. અમદાવાદમાં પ્રવૃત્તિની ધમાલ ઘણી છે. નિવૃત્તિનું નામ નહિ. ટ્રાબ્વેના ઘેાડાના જેવી શેઠિયાએની સ્થિતિ છે. કેટલાક ઈન્દ્રિચેના ધમ સુધી અને કેટલાક મનના ધર્મ સુધી અને ધર્મ પણ મન સુધી ધારીને જીવે છે. આત્મા સુધી પહોંચનારા અને આત્માના ધર્મથી જીવનારા તા દ્વારા જાણતા હેાય તેમાંથી પાંચ દશ નીકળી આવે. મન દેહ અને ઇન્દ્રિયાના મેળામાં આખી દુનિયાના લેાકેા ઉભરાઇ જાય છે અને આત્માના ચિદાન ંદરૂપ પ્રભુ મેળામાં તેા હજારામાં દશ પંદર જવાની ધારણાવાળા નીકળી આવે તે તેમાંથી આત્માની સાથે ભેટનારા તે લાખામાં એક એ નીકળી આવે. આત્માને આત્મરૂપે આળખીને સર્વ વિશ્વમાં આત્મ મેળે સર્વ લેાકેાની સાથે મળવામાં પ્રભુ મિલન છે એવા મારા હૃઢ નિશ્ચય છે અને એવા પ્રભુ મિલનના આન ંદની ઝાંખી પ્રગટી છે. કેટલાક ક્રિયા સમાચારી ભેદે આત્મમેળથી અન્યાને મળી શકતા નથી. આત્માઓના આત્મભાવે મિલનમાં પરમાન ૬રસ છે. સંતને સતદેખે ત્યાં આત્માનંદરસના આધ પ્રગટે છે. આત્માને આત્મા જ એળખી શકે અને મળી શકે. મન ઈન્દ્રિયરૃના મેળ તે મેળ નથી અને તેમાં સુખ નથી છતાં અજ્ઞાનથી વિશ્વલેાકેા દેહાર્દિ મેળમાં સુખની બુદ્ધિમાને છે પણ ઉલટુ દુ:ખ પામે છે.
મારી પાસે ઘણા જૈનેા અને જૈનેતરો આવે છે પણ મારી દૃષ્ટિએ તેમાંના આંગળીના ટેરવા જેટલેા ભાગ રોકડ ધર્મને લેઇ જતા હશે ખાકી ઘણા ખાલી જાય છે. ચાર પ્રકારની વિકથામાં હુને રસ પડે નહીં. ખાત્મજ્ઞાનમાં રૂચિ પ્રગટ્યા વિના મારી પાસે આવનારાએ શું પામી શકે? ધર્મની રૂચિથી કઈ પુછે તે પામી શકે. વાતાના તડાકા મારનારાએ મારી પાસે આવી શું લેઈ જાય. સંતસમાગમની ઈચ્છાવાળા જે હાય અને જે વિનયી વિવેકી હાય, શ્રદ્ધાપ્રેમથી ભરેલ હાય, ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્ત

Page #123

૧૦૦
નાર હાય, ગુરૂને પુચ્છી આત્મતત્ત્વનું સ્વરૂપ જાણવા ઈચ્છાવાળા હાય, ગુરૂપદં અત્યંત રૂચિ પ્રગટી હાય ઍવા ભવ્યાત્મા મારી પાસેથી . આત્મતત્ત્વ પામી શકે. ત્યાગી સંત પાસે ગમન કરી વિનય કરીને આત્મજ્ઞાન પામવા માટે પૃચ્છા કરવી જોઇએ. ત્યાગી ગુરૂ પાસે જે હાય તેને અનુભવ કરવા માટે ગુરૂ પાસે જવું એવું જયારે પાસે આવનારા સમજશે ત્યારે તે નકામી માથાકૂટ નહીં કરે અને ધર્મ રાકટનાણું કે જે આત્મજ્ઞાન, આત્માને આનંદ છે. તેને અનુભવ કરી શકશે. આત્મારામ ! ! ! મારી પાસે શ્રદ્ધાપ્રેમવાળા ભક્તો આવીને ઘણું લેઇ જાય છે. આનંદરસમાં આવવા માટે ગુરૂમાં પૂર્ણ વિશ્વાસ પ્રેમ મૂકી ન્હાના એ વર્ષના બાળક જેવા સરલ બનવું જોઈએ, તેવા વનમાં જેટલી ન્યૂનતા તેટલી આત્માનંદ ભાગવવામાં યૂન્નતા જાણવી, ધન સત્તા વિદ્યા અને સર્વ પ્રકારની ઇચ્છિત ભાગની સામગ્રીથી સ્વપ્ર જેવું ક્ષણિક સુખ મળે છે પણ તેમાં દુઃખ તા આગળ પાછળ અનંત છે એમ જે જાણે છે તે આત્માના આન ંદ માટે ગુરૂને સેવે છે. શરીરથી જીવતાં આત્માનંદ પમાડે તે આત્મિક ગુરૂ છે અને તે પરમેષ્ઠી છે. આત્માના અનંત ાન દરસવેદનમાં જે પ્રકટ પરમાત્મત્વ છે. સફાઇ આનદાર્થે અનેક પ્રકારના પુરૂષાર્થ કરે છે. આનંદ આનંદમાં અનંતગુણા ફેર છે. સર્વ પ્રકારના પૌદ્ગલિક રસ કરતાં આત્માના અનંતગુણુ નિત્ય આનંદ છે તે આનદરસ પામ્યા પછી કાઇપણ પાલિકા રસમાં પ્રેમ રહેતા નથી એવું સ્હેજે મને છે. અજ્ઞાનતાથી માની લીધે કઈ વળતું નથી. સર્વ ખંડના મનુષ્યા પશુએ પખીએ અને દેવે દેવીએ આન ંદ માટે મનવાણી કાયાની ઈચ્છાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરી માયિક સુખથી ઠગાય છે. સદ્ગુરૂ ભક્તને આત્માનંદના અનુભવનિશ્ચય સમ્યકત્વ-આત્માનું શુદ્ધ ચરિત્ર પ્રગટયું ત્યારે ગણાય કે જ્યારે આત્મા પેાતાના આનંદરસના અનુભવ કરતા હોય. આવા પ્રભુરસ, આત્મરસ પ્રગટચા નથી ત્યાંસુધી કોઇએ સત્યસ્વતંત્ર નિભુંય નિદ્ર પ્રભુ રાજ્ય પામ્યું નથી અને એવા રાજ્ય પામ્યા

Page #124

૧૦:
વિના જીવવું તે વસ્તુત: જીવન નથી એમ જ્યારે લેકે જાણશે ત્યારે તેઓ ધી બનશે અને અન્યજીવાની હિંસા આદિ દેષા કરતા અટકશે અને ત્યારે સત્ય સ્વરાજ્ય અનુભવમાં આવશે. પ્રભુમાં મનનું ધારણ કરતાં પ્રભુરાજ્યમાં પ્રવેશ થાય છે અને સ્નેહમાં મન રાખતાં યત્તાન રાજ્યમાં પ્રવેશ થાય છે. શયતાનના રાજ્યમાં સદા દુ:ખ છે અને શુદ્ધાત્મ રમતારૂપ રાજ્યમાં સદા સુખ છે. આત્મસુખને અનુભવ થયા વિના સ્વાર્થ, મારામારી; હિંસા; અનીતિ, જુલમ વગેરે દોષાને કેાઈ નાશ કરી શક્યુ નથી અને કરી શકનાર નથી. ભાગમાં રાગ છે અને અનાભાગમાં આરામ્ય છે. ભાગની આશાતૃષ્ણાના જેએ દાસ અનેલા છે તેઓના આત્મરાયમાં પ્રવેશ થતા નથી. શુદ્ધાત્માનાં અનેક તીર્થકર આન્દ્રે અનેક ભાષામાં નામે છે. દેહમાં રહેલ આત્માની જાગૃતિ વારંવાર ગુરૂ સંગતિ કર્યા વિના થવાની નથી. અનેક ભાષામાં પ્રભુનાં જેટલાં નામે છે તે આત્માનાં અપેક્ષાએ છે એમ જાણી આત્મારૂપ પ્રભુને જાપથી ધ્યાનથી પ્રગટાવવા જોઇએ. અત્રમુનિશ્રી કપૂરવિજયજી મળ્યા હતા. તેમને આત્મજ્ઞાનનાં રહસ્યાની વાત કરતાં તેમને અત્યંતરસ પડયા હતા અને મારા સમાગમમાં રહી આત્માન ક્રૂની મસ્તી અનુભવવા ઈચ્છતા હતા. અમદાવાદમાં અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રેસીએ પરિચયથી બે ત્રણ જણાયા છે ખાકી વ્યવહાર ધ રૂચિવાળા છે. આત્મજ્ઞાનથી આત્માના રસિક થવું તે કઇ માલકના ખેલ નથી. જૈનધર્મની વ્યવહારચિ સુધી આવેલાઓને ધન્ય છે કારણ કે વ્યવહાર તેજ નિશ્ચયનું કારણ છે. શુદ્ધ નિશ્ચયેાપયેાગે વવું અને માહિરથી આવશ્યક વ્યવહાર ધર્મકાર્ય કરવાં કે જેથી નિર્લેપ રહી શકાય. એવી રીતે વ્યવહાર ધર્મને સેવું છું અને શુદ્ધ દ્રષ્યાર્થિનયકથિત શુદ્ધ મૂળ આત્મસ્વરૂપના ઉપયોગની ધારામાં વહું છું કે જેથી વ્યક્તિપર્યાય ભાવે શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપ જ્ઞાનપર્યાયનુ અમુકાશે વેદન અનુભવાય છે. જેટલું અનુભવાય તેટલું કથવામાં અસત્યતા તથા મહત્તા નથી તેમજ તેથી અન્યલેાકેા આત્માના સ્વરૂપની

Page #125

Mili
૧૦ર પ્રાપ્તિ માટે રૂચિવાળા થાય. પચ્ચીશ વર્ષ આત્માનું જ્ઞાન ધ્યાન કરવાની પ્રવૃત્તિ રૂચિમાં પસાર થયાં છે. આત્મામાં તેની સચોટ ભાવના પ્રગટી રહી છે. જેનઅધ્યાત્મ શાસ્ત્રો અને શાસ્ત્રોના અભ્યાસથી આત્માની. રૂચિ ગુરૂ કૃપાએ પ્રગટી છે હવે તેને રસ આવે છે. દુનિયા લેકે આ વાતને ન માને તેથી હુને કંઈ ખોટું લાગતું નથી, હુને શ્રદ્ધા બેસે તે દેવગુરૂ ધર્મની આરાધનાપૂર્વક આત્મશુદ્ધિ કરવા લક્ષ્ય આપ. પિતાના અનુભવ વિના અન્યના અનુભવથી પોતાને આનંદ રસદાય નહિ માટે જાતે અનુભવ કરે. આત્માને રસ કંઈક અંશે વેદાય છે અને તે પૌગલિક રસથી ભિન્ન છે એ નિશ્ચય કરવામાં ભ્રાંતિ રહી નથી અને તેથી જેનશાસ્ત્રોમાં કહેલ માનદ પ્રતીત થયું છે. હવે તે જ્યાં સુધી આયુષ્ય હોય ત્યાં સુધી આત્માનંદના ઉપગે રહેવાય તેમ રહેવું હવે હું ભારત મહાસભા વિષયે પ્રગટેલ વિચારે અને ભારતનું ભાવિ કર્તવ્ય દર્શાવું છે. ભારતીઓએ શુદ્ધ પ્રેમ, શુદ્ધ જ્ઞાન અને નિર્મોહકર્મથી પિતાના દેશને તે શું પણ સર્વ વિશ્વને આદર્શ રૂપ થવું એ જ તેમની સ્વતંત્રતા અને મહત્તાનું સત્ય જીવન છે. ભારતે અધર્મમાર્ગથી પ્રતિક્રમણ કરવું અને ધર્મમાર્ગમાં સંચ રવું. ભારતે સત્ય શુદ્ધ જીવનથી સ્વરાજ્ય સ્વાત્મામાં પ્રગટ કરવું જોઈએ. સર્વ વિશ્વવર્તિ લોકેની સાથે શુદ્ધ પ્રેમ, જ્ઞાન અને પર
સ્પર સહાયતારૂપ સેવાથી ભારતે સ્વદેશ વ્યાપક પ્રગટાવ જોઈએ. ભારતે સાધુસંતગુરૂની ભક્તિ કરવી. ભારતના ઘેરઘેર મનુષ્ય સત્ય આભ પૂજારીઓ થવા જોઈએ. દુ:ખી ગરીબ માટે તન મન ધનથી અપઈ જવાની કૃતિને સાક્ષાત્કાર કરવો જોઈએ. સર્વ જાતના ભિન્નભિન્ન ધમીઓના મતમતાન્તરમાં સહિષ્ણુતા અને વિવિધતાની સાથે આત્મભાવે એકતા અનુભવવી જોઈએ. ધર્મભેદે લેશ વૈર ન થવાં જોઈએ. ભારતના ઘરેઘરમાં જ્ઞાની પુરૂ અને ભક્તિમંતી નારીઓનાં મધુર ધર્મગીતે પ્રગટવાં જોઈએ સાત્વિક વિચારાચારથી આર્યભૂમિનું સર્વ પ્રકારનું વાતાવરણપૂર્ણ શુદ્ધ બનવું જોઈએ. તે ભારત !!! અહંના અને મમતાના

Page #126

૧૦૩
બંધનથી મુક્ત થઈ સ્વતંત્ર આત્માનંદે વિચાર અને સર્વ વિશ્વના લેકને અધ્યાત્મજ્ઞાનના પ્રક્રશથી પ્રકાશિત કર. હે ભારત !!! પૂર્વ અને પશ્ચિમ વતિ સર્વ મનુષ્યને એક સરખા ગણ!!! હારી સ્વતંત્રતા થતાં અંતરથી અને બાહિરથી સર્વ વિશ્વની શુદ્ધ સવતંત્રતા થવામાં અર્જાઈ જજે, ભારતનું ભાવિ કર્તવ્ય એ છે કે તેને આધ્યાત્મિકભાવે સર્વ ખંડેની સાથે એકાત્મ મિત્રભાવે જોડાઈ રહેવું અને અપકારપર ઉપકાર કરે. સર્વ વિખંડવર્તિ મનુષ્ય એક સરખા છે અને એક સરખી રીતે તેઓને હાવા અને શુદ્ધ પ્રેમથી સહેવું એજ સત્ય ભાવિ કર્તવ્ય છે. સર્વ પ્રકારની ભેદભાવવાળી વૃત્તિને પરિહરીને સર્વ ખંડેને આવશ્યક ધર્મસહાય આપવી. કર્મપ્રકૃતિના રાજ્યમાંથી શુદ્ધાત્મા રાજયમાં વસવું એજ સર્વ વિશ્વકેનુ મુખ્ય કર્તવ્ય છે અને એજ દષ્ટિએ સર્વ વિશ્વમાં પ્રકટપ્રભુની પૂજા છે. ભારતે સર્વ પ્રકાસ્ના શુદ્ધાદથી ઘેરઘેર પ્રભુમય જીવન પ્રકટાવવું અને સર્વ વિશ્વમાં શુદ્ધાત્મ પ્રભુ જીવનને રસ વહેવરાવ એજ ભારતનું ભાવિ સ્વરાજ્ય ર્તવ્ય છે અને વર્તમાનમાં તેવા જ્ઞાન પ્રકાશથી સર્વ વિશ્વની એકતાના ધ્યેયે પ્રવર્તવું. હવે આત્મજ્ઞાનપર વિશ્વને મૂકે એવા પ્રભુ મહાવીરદેવની ભક્તિથી જ્ઞાનીઓ પ્રગટે એટલું ઇચ્છી વિરમું છું ધર્મ સાધના સાધશે.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शांतिः ३

Page #127

મુ. અમદાવાદ. શેક દલપતભાઈ ભગુભાઈના વંડામાં.
જનધર્મ વ્યાખ્યાન. જૈન ધર્મને સાર અલ્પ શબ્દોમાં કીવે તે બે હાથે કરી સાગરનું માન કાઢવા બરાબર છે. જિનેએ ભવ્ય લેકોના ઉદ્ધારાર્થે કથિત ધર્મને જૈન ધર્મ જાણો. નાગમ શાસ્ત્રોથી જૈનધમનું સ્વરૂપ અવાધાય છે.
જૈનધર્મને સાર એ છે કે આત્માને શુદ્ધ કરી પરમાત્મસ્વરૂપ કરે. અનાદિ કાલથી આત્માની સાથે કર્મપ્રકૃતિને સંયોગ છે. કર્મના સંગને વિગ તે જ મેક્ષ છે પરિપૂર્ણ શુદ્ધાત્મા તે જ પરમાત્મા છે. શુદ્ધાત્મા તે જ અરિહંત-જિનેશ્વર આદિ નામથી સંબોધાય છે રજોગુણ તમે ગુણ અને સત્વગુણ પ્રકૃતિને મેહકમ અંતર્ભાવ થાય છે પરમાત્મા દેવને અને જૈનધર્મને અનુભવ કરાવનાર સદ્ગુરૂ છે. સર્વ વીતરાગ પરંપર પ્રવહિત ધર્મશાસ્ત્રો, આત્મજ્ઞાનીના ઉગારે તે કૃતધર્મ છે. સલ્લુરૂદ્વારા શ્રત ધર્મથી આત્માનું સ્વરૂપ સમજાય છે. મૃતધર્મના આલંબનથી સમ્યગ જ્ઞાન અને સમ્મચારિત્ર પ્રગટાવવું. ગુરૂદ્વારા મૃતધર્મથી સમ્યગજ્ઞાન થાય છે. સર્વ ધર્મથી દષ્ટિને જેનઘર્મમાં સમાવેશ થાય છે. મહાવીર પ્રભુએ જણાવ્યું છે કે પ્રકૃતિના ધર્મારપથી આત્મામાં કતત્વવાદનો અંતર્ભાવ થાય છે અને તે કર્તુત્વબુદ્ધિ સહિત હોય છે. પ્રકૃતિથી ભિન્ન આત્મદષ્ટિએ આત્મા બાહ્મવિશ્વને અર્જા અક્તા છે. રાગ દ્વેષ ૨હિત આત્મા થાય ત્યારે તે કેવલાદ્વૈત શુદ્ધ બ્રહ્મરૂપ છે. આત્મા પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપે સત્તાએ અદ્વૈત છે પણ પુદ્ગલ કર્મ સહિત
જ્યાં સુધી છે ત્યાં સુધી કર્મની વિશિષ્ટતાની અપેક્ષાએ વિશિષ્ટાદ્વૈત છે. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપે સર્વ આત્માઓ સત્તાએ સિદ્ધ છે તેની સાથે રાગદ્વેષ છતાં આત્માને શુદ્ધ અદ્વૈતભાવો અને સર્વ ત્માઓને શુદ્ધાદ્વૈતભાવે જેવા તેવા સાપેક્ષિક શુદ્ધાદ્વૈતવાદનો જેનધર્મ દષ્ટિમાં અંતર્ભાવ થાય છે.

Page #128

૦૫
સત્તાએ આત્મા કથંચિત્ અદ્વૈત છે અને આત્માના પર્યા કથચિત્ રાગદ્વેષની પરિણતિવાળા હાવાથી દ્વૈત છે એમ સર્વ વિશ્વમાં સંસારી જીવામાં જોવું તે કથંચિતદ્વૈતાદ્વૈતવાદ છે તે સૃષ્ટિના સ્યાદ્વાદ હૃષ્ટિએ જૈનધમ દષ્ટિમાં અંતર્ભાવ થાય છે. આત્મા, સાત્વિકવૃત્તિએ વિષ્ણુ છે અને રજોગુણવૃત્તિ સહિત બ્રહ્મા છે અને તમેગુણવૃત્તિ સહિત રૂદ્ધ છે. ત્રણ વૃત્તિના ભેદે આત્માને બ્રહ્માદિનામે પાધિવાળા કહેવાતે એક રીતે કસહિત આત્માનું વન હેાવાથી તથા રેચકપૂરક કુંભક ને અનુક્રમે ૩ મહાદેવ-બ્રહ્માવિષ્ણુ નામ આપવાં તે જૈનધર્મ દૃષ્ટિએ તેના પ્રકૃતિ પ્રાણમાં અંતર્ભાવ થાય છે. પ્રકૃતિ અને પ્રાણના પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં સમાવેશ થાય છે તેથી તે જૈનદર્શનમાં અ`તવિ પામે છે. સાંખ્યે કથેલી પુરૂષ અને પ્રકૃતિના આત્મા અને પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં સમાવેશ થાય છે. જ્ઞાનરૂપ વિષ્ણુ-ચારિત્રરૂપ મહાદેવ અને સમ્યકત્વ દર્શનરૂપ બ્રહ્માના શુદ્ધાત્મામાં અંતર્ભાવ થવાથી જૈનધર્મ દર્શનમાં તેના અંતર્ભાવ થાય છે. સાંખ્ય અને વૈશેષિક દશનને નયેાની અપેક્ષાએ જૈનધમ દર્શનમાં અંતર્ભાવ થાય છે. આત્મા તે અલ્લા છે અને મેાહ તે શયતાન છે અને કર્મ છે તે મિત્ છે. શુદ્ધ મન તે પયગ’ખર છે. શુદ્ધ હૃદયમાં આત્માના પયગામ ઉતરે છે. આત્મારૂપ અલ્લાહના વિચારે તે વહીયા છે અને તે ડ્ડિયાનું ઝીલનાર શુદ્ધ મન તે પયગંબર છે. હૃદયરૂપ મક્કા છે તેમાં મેહમુદ્ધિ વૃત્તિયા એજ પશુએ છે તેની કુર્બાની કરવાની છે. આત્મારૂપ અલ્લામાં લયલીન થનારને પુનર્જન્મ નથી એમ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ મહેામદેન ધર્મને જૈનધમાં અંતર્ભાવ અનાદિકાળથી છે. આત્મા તે પ્રભુ છે અને ભક્તિવાળું મન તે ઇશ્વરના પુત્ર ઇશુ છે. તે ધ્યાનરૂપ ફાંસીએ ચઢે છે અને મરી જાય છે પશ્ચાત્ પ્રભુ જીવને પ્રભુમય બની પુન: શુદ્ધમિસગીથે જીવન્મુક્ત દશા સુધી રહે છે એમ જાણતાં પ્રોસ્તિ દ નના નયાની અપેક્ષાએ જૈન દર્શનમાં સમાવેશ થાય છે. જડ અને બ્રહ્મની અહાર કોઈ ધર્મ નથી. નિમિત્ત કારણની અપેક્ષાએ

Page #129

૧૦૬
જડમાં ધર્મના ઉપચાર થાય અને ઉપાદાનની અપેક્ષાએ આત્મામાં આત્માના ધર્મ છે. એમ બન્ને પ્રકારના ધમ થી અવિકારી શે અંશે સર્વ ધર્મ અને તેની દૃષ્ટિયાને જૈનધર્મમાં અંતર્ભાવ થાય છે એમ જે જાણે છે તે સભ્યષ્ટિ જૈન છે અને જડને પણ આત્મધર્મ પ્રગટાવવામાં અનેક નિમિત્ત સાધન તરીકે જે વાપરે છે તે ચારિત્ર ધારક જૈન છે. સર્વ વિશ્વના આત્માનઢ પ્રગટાવવા માટે જે ઉપયેાગષ્ટિએ ઉપયાગ ધારે છે તે જૈન છે અને તેની વૃત્તિયા અને કૃતિયો જૈનધમ છે. રાગદ્વેષને જીતવામાં માનિ મિત્ત કારણરૂપ જે ધર્મ છે તે નિમિત્તકારણરૂપ જૈનધમ છે અને આત્માના શુદ્ધસ્વાભાવિક ગુણ્ણાનેા આવિર્ભાવ કરવા ક્ષમાદિ વ્રતાદિ માનસિક વિચારણાઓ-પ્રશસ્ય ભાવા તે આંતર ઉપાદાન શુદ્ધિ હેતુભૂત સાત્વિક જૈનધર્મ છે અને આત્માના જ્ઞાન અને આનંદ ગુણના પ્રકટભાવ તે જિનધર્મ યાને વીતરાગ પ્રભુધર્મ છે. આ માને શુદ્ધ કરવા જે જે વિચારાચારે સેવવા તે જૈનધર્મ છે દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા ધારણ કરવી તે જૈનધર્મને દર્શનરૂપ પાયા છે. જૈનધર્મીમાં સર્વધર્મના અંતર્ભાવ થાય છે. પયોયાર્થિકટષ્ટિની મુખ્ય તાવાળા યુદ્ધ દર્શનનેા નયાની અપેક્ષાએ જૈનધર્મીમાં અ ંતર્ભાવ થાય છે. આકાશથી અન તગુણુ વ્યાપક જૈનધર્મ અને જિનર્મ છે. આત્માના સદ્ગુણૢાના આવિર્ભાવ કરવા અને સર્વ પ્રકારના દુર્ગાના સહાર કરવા એજ જૈનધર્મના સાર છે. જડમાં સુખ નથી પણ આત્મામાં સુખ છે એવી સૃષ્ટિ પ્રગટતાં અહિરાત્મા તેજ અંતરાત્મા થાય છે, અન્તરાત્મા માહની સાથે યુદ્ધ કરી, અજ્ઞાન માહુના નાશ કરે છે ત્યારે તે પરમાત્મા અર્જુનસિદ્ધ થાય છે. આત્મા તેજ પરમાત્મા છે. આત્મા જ્યારે કર્મોના નાશ કરે છે ત્યારે તે શુદ્ધાત્મા પરમાત્મા જાણવા. વિશ્વમાં ભિન્ન ભિન્ન દેશમાં અનેક જાતના મનુષ્યેા હાય છે તેએના આત્માને જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રમય જાવવા અને તેઓને શુદ્ધ પ્રેમી નાની ભક્ત, આશાતૃષ્ણાથી મુક્ત બનાવવા જે જે ઉપાચા કરવા કરાવવા અને તેને સર્વ પ્રકારના દુઃખથી મુક્ત કરવા પુરૂષાર્થ

Page #130

૧૭
કરે તે જૈન ધર્મ છે. જ્ઞાન, ભક્તિ, સેવા, ક્રિયા, ઉપાસના, નીતિ દયા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્યઆદિ અનેક ધર્મ યે તે જૈનધર્મ છે. જ્યાં આત્મા છે ત્યાં અવશ્ય અ૫ અધિકાશે સવિચાર અને સદાચારરૂપ જનધર્મ ખીલવવા માંડેલો હોય છે. રજોગુણી તમે ગુણ અને સાત્વિક ગુણી પ્રકૃતિ ભેદે જૈનધર્મને તરતમ ગે બાહ્ય પાધિએ સાપેક્ષ દષ્ટિએ ભેદ છે. મેહાદિ સર્વ પ્રકૃતિને હણવા માટે ચારે આશ્રમની પ્રકૃતિ સંબંધે ગૃહસ્થાવાસ તથા ત્યાગી વાસની જરૂર છે. આત્માને આત્મસ્વરૂપે અનુભવતાં જિન વીતરાગ મહર્ષિદશા પ્રગટે છે પશ્ચાત્ આત્મા ત્રણ પ્રકૃતિરૂપ વિશ્વાતીત થાય છે. જૈનધર્મને સાર એ છે કે ગૃહરદિશામાં સમ્યક્ત્વપૂર્વક બાર વ્રત અંગીકાર કરવા અને બને તો તેથી અનંતગુણ ઉત્તમ ત્યાગીનાં પંચ મહાવ્રત અંગીકાર કરવાં. શ્રાવકનાં બાર વ્રત ન અંગીકાર કરી શકાય તે એકાદિક વ્રતને સ્વીકારવાં. દેશવિરતિપણું કર્મોદયથી ન પ્રાપ્ત કરી શકાય તે સમ્યકત્વને સ્વીકાર કરો અને દેવગુરૂ સાધુસાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકાની સેવાભક્તિ કરવી અને જિનેશ્વર પ્રતિમાદિની પૂજા કરવી-જનધર્મથી વિશ્વમાં સર્વત્ર ધર્મ રાજ્ય પ્રવર્તે છે. જૈનધર્મની આરાધનામાં બાહ્યતર રાજ્યની પ્રાપ્તિ છે. જૈનધર્મની આરાધનાથી સર્વ વિશ્વમાં સુખશાંતિ પ્રવર્તે છે, અને દુખ પરતંત્રતાને નાશ થાય છે, દેવગુરૂ ધર્મની આરાધના તેજ જૈન ધર્મને સાર છે. અસંખ્ય યોગની આરાધના તે જૈનધર્મ છે. નની અપેક્ષાએ જૈન ધર્મનું રહસ્ય જે જાણે છે અને હૃદયમાં શ્રદ્ધા રાખે છે તે જૈનધમી છે. શરીરમાં રહેલો આત્મા તેજ પરમાત્મા બને છે અને પ્રતિ શરીર ભિન્ન અનંત આત્માઓ છે. કાલ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને ઉદ્યમ એ પાંચ કારણે સર્વ પ્રકારના કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર. નિર્જર, બંધ, અને મેક્ષ એ નવતત્ત્વ ને આત્મા અને જડ એ બે તત્વમાં સમાવેશ થાય છે સદગુરૂ મળતાં બહિરાત્મા તે અન્તરાત્મપદને પામે છે. ચતુર્દશ ગુણસ્થાનક ઉલ્લંઘીને આત્મ તેજ પરમાત્મા સિદ્ધ બને છે

Page #131

૧૦૮
4
આત્મા
ષ દ્રવ્યાત્મક જગત્ અનાદિ કાલથી છે અને અનતકાલપર્યંત રહેશે. ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રુવ સ્વરૂપ આત્માદિષદ્ભવ્ય છે. ઉત્પાદ વ્યય અને ધાન્ય સ્વરૂપ જગત્ છે. કર્મ સહિત સ્થૂલ દારિકાદિ શરીર ધારણ કરીને મનુષ્ય, દેવ, તિર્યંચ અને નરક એ ચાર ગતિરૂપ સોંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. આત્માથી કર્મના વિયેાગ તે મેાક્ષ છે. કર્મ બંધના સર્વથા નાશ તે મુક્તિ છે. મનવાણી કાયાની શક્તિ કરતાં આત્માની અનંત શક્તિ છે. મનમાં માહસહિત જે મનેાખલ છે તે પશુખલ છે તેના કરતાં આત્માનું અનંત ખેલ છે. જેમ જેમ રાગદ્વેષ પરિણતિના ઉપશમ ક્ષયાપશમ અને ક્ષાયિકભાવ થાય છે તેમ તેમ આત્માની શક્તિયે! વિકાસ પામતી જાય છે. દેહ્રાદિ પુદ્ગલ પ્રકૃતિ તે આત્માની શુદ્ધતામાં અને આત્માની અનંત શક્તિની ઉન્નતિમાં નિમિત્ત કારણ છે અને આત્માના શ્રુતજ્ઞાન ધ્યાનાદિક ગુણા તે અશુદ્ધ ઉપાદાન કારણ છે. આત્મા જેવા દેવરૂપે મનેાવૃત્તિને વાળે છે તેવા દેવરૂપે પેાતાનાં પાતેજ દર્શન કરી શકે છે. આત્મા જેવા ભાવને ધારણ કરે છે તેવા રૂપે પાતે થાય છે. આત્મા પોતે બાહ્યમાં બાહ્યથી અને અંતમાં અંતર્થી કર્તા-કર્મ-કરણ, સંપ્રદાન-અપાદાન અને આધારકારકરૂપ છે. તે બહિર દષ્ટિએ બહિરામા છે અને અંતર ષ્ટિએ પરમાત્મા અને છે. આત્મા અનાદિ અનત છે તેને સ્વરૂપે જાણેા. શ્રોતાવક્તા સર્વે આત્માએ છે અને સર્વે પરમાત્માએ બનવાને અધિકારી છે. આત્મા આત્માના પૂર્ણાનંદ પામે,
इत्येवं ॐ अहँ महावीर शांतिः ३

Page #132

૧ce
લેખકઃ બુદ્ધિસાગર શેઠ દલપતભાઈ ભગુભાઈના વંડામાં.
મુર અમદાવાદ, પિષ સુદિ ૮ સં. ૧૯૭૫.
સાણંદ. તત્ર, સુશ્રાવક. શા. આત્મારામ ખેમચંદ એગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. ત્યાંના પત્રથી સમાચાર જાણ્યા. દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્ય અને ભાવ બ્રહ્મચર્ય તથા આભ બ્રહ્મચર્યનું તથા વ્યભિચારનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે જાણશે. બ્રહ્મચર્ય તે વીર્યનું રક્ષણ જાણવું. વીશ વર્ષ પર્યત પુત્રી કુમારી દેવી તરીકે રહી શકે. બાળકને જન્મ થાય ત્યારે પશુ સ્ત્રીની પેઠે અન્યની જરૂર ન પડે તેવી શારીરિક સ્થિતિ થવા દેવી, પશ્ચાત કર્મયેગે પતિની સાથે લગ્ન કરવાની અધિકારિણી થાય. પુસ્તક વગેરે એવાં વાંચવાં કે જેથી શરીર વીર્યનું રક્ષણ થાય. પચ્ચીસ વર્ષને પુત્ર થાય ત્યારે તે પત્ની કરવાને પરિપૂર્ણ આરેગ્યતાએ લાયક બને છે. બન્નેમાં કોઈને કઈ જાતનો વંશ પરંપરાને ના જન્મથી રેગ ન થએલો જોઈએ. ધર્મથી ગુણથી કર્મથી અને સમાન જોઈએ બનેને જૈનધર્મમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા હોય તે લગ્નને લાયક છે તથા પ્રકૃતિનું બન્નેમાં સામ્ય જોઈએ. ગૃહસ્થાવાસની તીર્થયાત્રામાં બને લાયક જોઈએ. પતિમાં પતિનાં ગુણકર્મો અને સ્ત્રીમાં સ્ત્રીનાં ગુણકર્મો જોઈએ. બને ચામડી રૂપરંગનાં રાગી ન હોવાં જોઈએ. ચામડીના રૂપરંગ રાગી વસ્તુતઃ આત્મગુણનાં રાગી નથી. બાહ્ય સ્વાર્થના રાગે લગ્ન ન જોઈએ. વેદેદયમાં અને સંતોષભાવે સમાનતાવાળાં જોઈએ. વીર્ય રજને સૃષ્ટિકર્મ વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિથી નાશ થએલ ન હવે જોઈએ. યોગ્ય રીતે આહાર અને વિહારથી શરીરનું વીર્ય સંરક્ષેલું હોય, સ્વપ્નમાં વા બીજી કઈ રીતે અતિ આહાર વિહારથી વા રેગથી વાયુઆદિ પ્રકૃતિથી શરીર વીર્યને નાશ ન થએલ હોય તે લગ્નને લાયક છે. સંતાનાર્થે બનેને કાય સંબંધ હોય. ગર્ભાધાનથી તે બાળક જન્મી અઢી વર્ષનું થાય ત્યાં સુધી બન્નેનું

Page #133

બ્રહ્મચર્ય કાયમ રહેવું જોઈએ, અન્યથા શાસ્ત્રજ્ઞા તેડવાથી વ્યભિચાર છે અને તેથી સંઘધર્મ સમાજનો નાશ થાય છે. ત્રણ વર્ષે એક વાર એમ સંતાત્પત્તિ અર્થે પરસ્પરની ધર્મે મરજીએ દેહસંગ તે અવ્યભિચાર છે, બાકી વ્યભિચાર છે. સ્વપ્નમાં સંગ તે પણ બ્રાચર્યની હાનિ ભંગ અપેક્ષાએ છે. પરસેવે, મહેનત, મન વગેરે દ્વારા શરીરમાંથી વીર્ય ન જવું જોઈએ. આજન્મથી કુમાર અને કુમારિકાએ નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાલન કરવું એ પરમયોગ સાધવાનું હેતુભૂત છે. પૃથ્વી પર એક વીર્યનું બિંદુ પણ ન પડે, શરીરમાંથી ઉપસ્થ દ્વારા વીર્યને અધપાત ન થાય ત્યારે ઉર્વ રેતા બ્રહ્મચારી ગણાય. આવી સ્થિતિમાંથી જેટલો દુનિયાના લોકોને અધ:પાત થાય છે તેટલી વિશ્વની પડતી છે. દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્યની એ પ્રમાણે સામાન્યતઃ વ્યાખ્યા કહી. બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગુરૂકુલાશ્રમ, સાત્વિક આહાર વિહાર અને વિચારથી દ્રવ્ય બ્રહ્મ ચર્યની રક્ષા થાય છે. પાંચે ઈન્દ્રિયેના ત્રેવશ વિષમાં રાગદ્વેષની પરિણતિ, વિષયમાં મનનું લપટાવવાપણું તે પંચેન્દ્રિય વિષ લંપટતા છે. પાંચ ઈનિદ્રાને રાગથી વિષયમાં લંપટ આસક્તિ ન થવા દેવી. મનને ચામડીરૂપ રંગ ધન વગેરેમાં જતું વારવું તે ભાવથી બ્રહ્મચર્ય છે. દ્રવ્યથી બ્રહ્મચર્ય પાળી શકાય તેથી શરીર આરોગ્ય દીર્ઘ આયુષ્ય વગેરે કાયિક માનસિક શક્તિ ખીલે છે અને ભાવ બ્રહ્મચર્યથી મેહને રોધ થતાં આત્માની ઉપશમભાવાદિ શક્તિ ખીલે છે. દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્ય કરતાં ભાવ બ્રહ્મચર્ય અનંતગણ ઉત્તમ છે. ભાવ બ્રહ્મચર્યમાં સ્ત્રી પુરૂષ ભેગની વાંછા ઈચ્છા પરિશુતિ રહેતી નથી. ચામડીરૂપ રંગને મેહ રહેતું નથી. જડને મેહ રહેતું નથી. જડબેગની આસકિત તે ભાવ બ્રાચર્યની અપેક્ષાએ વ્યભિચાર છે. જડની પરિણતિએ આત્માનું પરિણમન તે વ્યભિચાર છે. દ્રવ્ય અને ભાવ બ્રહ્મચર્યમાં અતિક્રમ વ્યતિક્રમ અતિચાર અને અનાચાર રહિત થવું તે દ્રવ્ય અને ભાવ બ્રહ્મચર્યની સિદ્ધિ છે. મનમાં સ્ત્રીની આસક્તિ થવી સ્થળ

Page #134

દેષ થવે તે પણ ભાવ બ્રહ્મચર્યને ભંગ છે. દેહમાંથી વીર્યને બહાર નીકળવા ન દેવું તે શારીરિક બ્રહ્મચર્ય છે. આત્મા તેજ બ્રહ્મ છે. આત્મા તેજ જ્ઞાન આનંદરૂપ છે. જ્ઞાન અને આનંદરૂપે પરિણમવું તે આત્મિક બ્રહ્મચર્ય છે. જ્ઞાન અને શુદ્ધાનંદના પરિણામમાં ન પરિણમવું તે દુઃખ છે. દુ:ખ તે વ્યભિચાર છે, કાર
કે તે આત્માનંદને વિરોધી છે. કેવલ જ્ઞાન અને પૂર્ણનન્દમય હૈ મસ્ત મડાગી થવું તે પૂર્ણ આત્મિક બ્રહ્મચર્ય છે અને તે શુદ્ધાત્મા પૂર્ણ બ્રહાચારી છે. એવા આત્મિક પરમાત્મ સ્વરૂપ "રમણુતારૂપ મહા બ્રહ્મચર્ય અને લાખોમાંથી કેઈક પામે છે. લેકે આનંદને માટે વ્યભિચારાદિસેવે છે પણ જયારે તેઓને સાચું જ્ઞાન મળે છે અને મેહ ટળે છે ત્યારે ત્રણ પ્રકારના વ્યભિચારથી મુક્ત થાય છે. અહંતા અને મમતારૂપ માયાની બુદ્ધિથી વર્તવું તે આત્મિક બ્રહ્મચર્યની અપેક્ષાએ વ્યભિચાર છે. સમ્યગ દષ્ટિ આત્મા, ભાવબ્રહ્મચર્યને પામે છે અને તેથી આત્મિક મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. દ્રથ બ્રહ્મચર્ય તે સમકિતીને ભાવમુક્તિ માટે હેતુભૂત થાય પણ મિથ્યાદષ્ટિને હેતુભૂત થતું નથી. એ પ્રમાણે દ્રવ્યભાવથી બ્રહ્મચર્ય અને વ્યભિચારનું સ્વરૂ૫ જાણું દ્રવ્યથી અને ભાવથી જેટલું બને તેટલું બ્રહ્મચર્ય આરાધવા દરરોજ પુરૂષાર્થ કરે અને પ્રમાદને પરિહરવા. કેઈ સ્ત્રીથી દૂર રહે અને બીજી રીતે અગ્ય કાયા મનવાણું વ્યાપારથી શરીર વિર્યને ઝરે ખાલી કરે તેથી બ્રહ્મચારી ગણાય નહીં. માટે એવું સ્વરૂપ સમજીને બ્રહ્મચારી તરીકે ગણાતા ત્યાગીએએ દ્રવ્ય અને ભાવથી બ્રહ્મચર્યને ખ્યાલ કરી દંભમાન ત્યજી લઘુતા સરલતા ધારી સત્યથી વવું સવે વિશ્વમાં દ્રવ્યભાવ બ્રહ્મચર્યથી મુક્તિના દરવાજા ઉઘાડા છે તેમાં ભવ્ય પ્રવેશે. સકલ વિશ્વને ઉદ્ધાર હેતુભૂત દ્રવ્ય અને ભાવ બ્રહ્મચર્ય છે. બ્રહ્મરૂપ શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપમાં ચરવા માટે કાયિક વિર્ય અને માનસિક વીર્યનું રક્ષણ કરવા માટે આશા, તૃષ્ણ વાસના, કીર્તિ, અપકીર્તિ, પ્રતિષ્ઠા, ઈચ્છાઆદિ સર્વ પર પરિણતિરૂપ પરસ્ત્રી છે તેની સંગતિથી ભાવબ્રહ્મચર્યની પ્રાપ્તિ નથી. પર પરિરૂ

Page #135

૧૧૨ ણતિરૂપ સ્ત્રીને સંગ કરનાર બાહાથી બ્રહ્મચારી છતાં ભાવથી વ્યભિચારી છે. ક્રોધ માનમાયા લેભ કામાદિપર પરિણતિ છે તેની સંગતથી વ્યભિચાર છે. દ્રવ્ય વ્યભિચારના ત્યાગથી શરીરની શુદ્ધિ થાય છે અને ભાવ વ્યભિચારના ત્યાગથી મનની અને આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. દ્રવ્યથી અને ભાવથી બ્રહ્મચર્ય પાળવા માટે યથાશક્તિ પુરૂષાર્થ કર. પુરૂષ અને સ્ત્રીઓએ ગૃહસ્થાવાસમાં એક શય્યાએ દરરોજ સૂઈ રહેવું તે પણ એક દષ્ટિએ વ્યભિચાર છે. બાલલગ્ન પણ કાયિક માનસિક વ્યભિચાર છે. વૃદ્ધ લગ્ન પણ કાયિક અને માનસિક વ્યભિચાર છે. પરસ્પર એકબીજાની મરજી વિરૂદ્ધ અને ધર્મમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ વર્તવું તે પણ વ્યભિચાર છે. આત્માના તાબે મનવાણી કાયા ન રહે અને અધમ્ય રીતે વિષયમાં મનવાણી કાયાની પ્રવૃત્તિ થાય તે પણ વ્યભિચાર છે. જડ વિષયમાં હદબહારની ઈચ્છા અને મનવાણી કાયાને દુષ્ટાસક્તિથી અતિ વ્યાપાર તે વ્યભિચાર છે. અધમ્ય કષાયથી મનવા કાયાથી થતી પ્રવૃત્તિ તે વ્યભિચાર છે. આત્માને આત્માના જ્ઞાનાનન્દસ્વરૂપે રમવાને સ્વભાવ છે અને પરપરિણતિમાં રમવું તે આત્માને ધર્મ નથી છતાં પરપરિણતિમાં રમવું તે વ્યભિચાર અધર્મ છે, તેથી ચતુર્ગતિમાં વારંવાર જન્મ મરણ કરવાં પડે છે. શુદ્ધ નિશ્ચય નયની દષ્ટિએ શુભાશુભ પરિણતિ, શુભાશુભ પ્રકૃતિના ભેગની ઈચ્છા તે પરસ્ત્રી છે તેની સાથે રમવું તે વ્યભિચાર છે, અને આત્માની શુદ્ધ ચેતના પરિણતિની સાથે રમવું તે સ્વધર્મ છે. એમ અધ્યાત્મજ્ઞાનદષ્ટિએ અવધવું. એવું જાણીને પૂર્ણાનંદ રમપુતારૂપ આત્મ બ્રહ્મચર્યની પ્રાપ્તિ માટે જે જે નિમિત્ત બ્રહ્મચર્ય હોય તેનું અવલંબન કરવું. દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્ય ધર્મને ગૃહસ્થાવાસમાં અને ત્યાગવસ્થામાં સાધવા પ્રયત્ન કરો અને ભાવબ્રહ્મચર્યની અંશે અંશેપ્રાપ્તિ માટે પુરૂષાર્થ કર. ભાવબ્રહ્મચર્ય અને દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું તે ન્હાના બાલકને ખેલ નથી. આકાશમાં ચડી શકાય, ઉડી શકાય, પાતાળમાં પેસી શકાય, અષ્ટસિદ્ધિ મેળવી શકાય, ઈન્દ્રની પદવી મેળવી શકાય પણ દ્રવ્ય અને ભાવ

Page #136

૧૧૩
બ્રહ્મચર્યની પ્રાપ્તિ કરવી મહાદુર્લભ છે. દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્ય અને ભાવ બ્રહ્મચર્ય પાલનમાં સ્વરાજ્ય સ્વતંત્રતા, મહત્તા, પ્રભુતા, પરમાત્મતા છે. નવ વાડથી દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્ય રૂપ કલ્પવૃક્ષને ઉછેરવા. મનવાણી કાયામાં જડવાદ પ્રસરેલા જેને હાય છે તે આત્માનું સુખ મેળવી શકતો નથી. આત્માને પૂર્ણાનન્દ પ્રાપ્ત કરવા માટે વ્યભાવ બ્રહ્મચર્ય રૂપ ત્યાગ વૈરાગ્ય અને પ્રભુરાગ અને સાધન છે. આત્મજ્ઞાનથી દ્રવ્યભાવ બ્રહ્મચર્યની મહત્તા અનુભવાય છે. હઠયાગ અને રાજયોગ એ એના દ્રવ્ય અને ભાવ બ્રહ્મચર્યંમાં અંતર્ભાવ થાય છે. સર્વ ત્રતા નીઆ સમાન છે અને બ્રહ્મચર્ય સાગર સમાન મહાન્ છે. આત્માનંદ માટે દ્રશ્ય બ્રહ્મચર્ય તથા ભાવબહ્મચર્ય તપસયમ અહિંસા સત્ય ચેાગરૂપ છે. ગૃહસ્થામાં અને ત્યાગીએમાં જે જે અંશે દ્રવ્યભાવથી બ્રહ્મચર્યવ્રતનું પાલન દેખીએ તેતે અ ંશે તેની પૂજ્યતા સ્વીકારીએ. વેદીએ, પૂજીએ. સમકિતીને દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્ય છે તે આત્માના ભાવગુણાની પ્રાપ્તિ હેતુભૂત થાય છે. બ્રહ્મચારીએ બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા માત્રથી ન રીજવુ પણ કૃતિથી રીજવુ, પણુ વ્યભિચારીપર ખીજવું નહીં. અંશે અંશે વ્યભિચાર અને બ્રહ્મચર્ય એમ અન્ને સાથે દ્વેષ અને ગુણ પ્રથમ અંતરાત્મસાધકાવસ્થામાં હોય છે. દશમા ગુણુસ્થાનક પછી શુદ્ધાત્મભાવની અપેક્ષાએ વ્યભિચાર નથી. માડુ નથી. માહથો વ્યભિચારીપણું છે. આ કાલમાં સરાગધર્મ સંયમ ચારિત્ર યોગભક્તિ સેવા જ્ઞાન વગેરે છે તેથી દોષ લાગે તેનું પ્રતિકમણુ કરવુ અને દેહમન આત્માનું શુદ્ધિ કરવો. આ કાલમાં ઉપશમ અને ક્ષયાપશમભાવે બ્રહ્મચર્ય છે તેથી દ્વેષ લાગે તેથી પ્રતિક્રમણ દરરાજ કરી યભાવ બ્રહ્મચર્ય માં સ્થિર રહેવું. દોષીની નિંદા ન કરવી. વ્યવહારથી પ્રભુ મહાવીર દેવે બ્રહ્મચર્યની મર્યાદા દર્શાવી છે તેમાં સ્થિર થવું અને 'ભત્યાગી સત્ય સરલતાથી વર્તવું કે જેથી આત્માની શુદ્ધિ થતાં આત્માનંદ પ્રગટ થાય. ભાવબ્રહ્મચર્ય વિના કાઇની મુક્તિ થઇ નથી અને થશે નહી. ચામડીને સ્પ. હુ અને ચામડી રૂપરંગને મેહ જીત્યું ત્યારે ગણાય

Page #137

૧૧૪ કે જ્યારે આત્મા બે વર્ષના બાલકની પેઠે નિષ્કામ ચેષ્ટા વૃત્તિવાળે બની જાય અને ઉપસ્થદ્વારા આંખદ્વારા અને મનદ્વારા વિકારવૃત્તિ ચેષ્ટાને બિલકુલ અભાવ થઈ જાય, એવી દશા ન થાય ત્યાં સુધી સદ્દગુરૂથી તથા નિમિત્તથી દૂર ન રહેવું. ગુહાવાસમાં પ્રવેશ કરેલાએએ પરસ્ત્રીને સર્વથા ત્યાગ અને કન્યાવિક્રય, વરવિય–બાલલગ્ન, વૃદ્ધલગ્ન-ગલગ્ન રાક્ષસી વિવાહ વગેરે દોષને ત્યાગ કરીદંપતીજીવન શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિ માટે જાણી વહન કરવું. તરવારની ધાર પર ખેલ ખેલવાના જેવો ગૃહસ્થાવાસ છે. આત્મજ્ઞાન, ભક્તિ, સેવા અને નિર્લેપકર્મથી ગૃહાવાસમાં ઉપર પ્રમાણે સંતા૫ત્તિ વિનાના બાકીના કાલમાં સ્વસ્ત્રીત્યાગ અને અંતરથી પરપરિણતિને ત્યાગ કરવા ક્ષણે ક્ષણે આમેપગી રહેવું. કેઈની ટીકા ન કરવી પણ આદર્શરૂપ બનવા પોતે બાહ્યાંતર શુદ્ધિ ધારવી. બ્રહ્મચર્થ સંબંધી પૂર્વે પણ એકવાર લખવામાં આવ્યું છે, રૂબરૂમાં ઘણું વખત ઉપદેશ દીધું છે, હવે તે વર્તવાનું બાકી છે. આત્મ જ્ઞાનથી જે આત્મામાં આનંદની શ્રદ્ધા ધારણ કરે છે તે બ્રહ્મચર્યની ઉપયોગિતા સમજે છે. આત્માના શુદ્ધાદેશથી વર્તવું. દ્રવ્ય બ્રહ્મચર્યથી આત્માના ગુણે પ્રગટ થાય છે અને તેથી જ્ઞાન ધ્યાન સમાધિમાં પ્રભુ સરખી સહાય મળે છે. કામના વિચારને મનમાં ન પેસવા દેવા. બ્રહ્મચર્યનું પાલન થાય એ આહાર વિહાર તથા વિચાર તથા સત્સ ગતિ કરવી. વીર્યહીનથી આત્મા પ્રાપ્ત થઈ શકતો નથી. એકવાર આત્મસ મળ્યા પછી બાહ્યરસમાં રસબુદ્ધિ રહેતી નથી. સર્વ વિશ્વના લેકેનું સત્યરાષ્ટ્ર બ્રહ્મચર્ય છે તેને સર્વ લોકો પ્રાપ્ત કરે એવી મારી આંતર સ્કૂરણ છે. એ જ ધર્મલાભ તથા ભાઈ દલસુખ તથા મણિલાલ તથા ભેગીલાલ તથા શા. રાયચંદભાઈ રવચંદ વગેરેને ધર્મલાભ.
इत्येवं ॐ अहं महावीर शांतिः ३

Page #138

૧૧૫
સં. ૧૯૭૮. ઉત્તરાયણ.
મુરાંધેજા.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુકામ. વિજાપુર, ત્રણ, સુશ્રાવક. શા. મેહનલાલ જેશીંગભાઈ શા. વાડીલાલ દલસુખ શા. પિપટલાલ કચરાભાઈ. શા. ભીખાભાઈ કાલીદાસ. શા. ભેગીલાલ અમથા શા. ચંદુલાલ ગોકલભાઈ એગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ–પત્રથી સમાચાર જાણ્યા. અહીંથી પ્રાય: હૈદરા-શા. રામચંદભાઈ રીખવદાસના ઉઝમણુપર ભાઈ, બબલ ઘહેલાભાઈ તથા છનાલાલની વિનંતિથી મહા સુદિ પાંચમ પર આવવા વિચાર છે. ઉદ્યાપનનું મૂલરહસ્ય લેકેના સમજવામાં આવે છે જેને જ્ઞાનને પ્રકાશ થાય એવા માર્ગો વિશેષતઃ ગ્રહણ કરી શકે. હાલમાં સાધુપરથી લોકેની રૂચિહઠતી જાય છે તેનું કારણ અગીતાર્થ સાધુ. એને વિહાર અને અગીતાર્થને ઉપદેશ તથા તેઓના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલભાવ જ્ઞાનનું અજ્ઞત્વ છે. ગીતાર્થ ગુરૂ સૂરિના ઉપદેશમાં વિશ્વાસ લાવ. સામાન્ય ક્રિયા માત્રના જાણકાર અસાધુઓને ઉપદેશ શ્રવણ ન કરે અને તેઓના વિહાર આદિની પ્રસંશા પુષ્ટિ ન કરવી. ચાર પ્રકારના અનુયાગી પર અધ્યાત્મજ્ઞાનાદિ શાસ્ત્રોના અનુભવી ધર્માચાર્યની સલાહ પ્રમાણે સર્વ ધર્મ કર્મની પ્રવૃત્તિ કરવી, પરંતુ ગાડરિયા પ્રવાહે ન પ્રવવું. પ્રભુ ની પ્રતિમાની ગુણેની પ્રાપ્તિ માટે પૂજા કરવાની શ્રદ્ધાથી પૂજા પ્રવૃત્તિ દરરોજ કરવી. ગીતાર્થ સદ્ગુરૂને પૃચ્છા કરી શંકાઓનું સમાધાન કરવું. એકલવિહારી સાધુની સંગતિ ન કરવી અને સંગતિ કરવી હોય તે ધર્માચાર્યગીતાર્થ ગુરૂની આજ્ઞા લેઈ કરવો. સેંકડે અન્ય પુસ્તક પર વિશ્વાસ ન મૂકતાં ગીતાર્થ ગુરૂના બોધપર વિશ્વાસ મૂકો. અનાદિકાલથી જૈન ધર્મ છે અને અનંતકાલ પર્વત જૈનધર્મ રહેશે. દેવગુરૂ જૈનધર્મની શ્રદ્ધા ઉઠે એવા મનુષ્યની સંગતિ ન કરવી. નાસ્તિકોના ઉપદેશમાં વિશ્વાસ ન મૂકો. સરૂના પર પૂર્ણ વિશ્વાસ મૂકવે એવા વિશ્વાસને કેઈ અંધ

Page #139

૧૧૬ વિશ્વાસ યા દષ્ટિરાગ કહે છે તેથી તેનું કહ્યું માન્ય ન કરવું. જૈન શાસ્ત્રોને ગુરૂગમથી સમજવાં કે જેથી અવળું પરિણમન ન થાય. જેનધર્મ શાસે ચાલણની પેઠે ચળાશે. હાલ સંકાતિયુગ ચાલે છે તેથી અનેક શુભાશુભ પરિવર્તન થશે તેથી ગીતાર્થ સદ્દગુરૂના પૂર્ણ વિશ્વાસ વિના ગમે ત્યાં ધર્મશ્રવણ કરવાથી ભક્તિનું તત્ત્વ અને હિતાચરણતત્વ ઘટી જશે. ગુરૂની સ્થાપના સ્થાપીને તેની આગળ સામાયિક કરવું. કેઈના ભરમાવ્યાથી ભરમાઈ ન જવું અને ગુરૂને હૃદયનું સર્વ નિવેદન કરી મનવાણી કાયાથી શુદ્ધ શ્રદ્ધાચરણ ધારણ કરવું. શ્રદ્ધા અને પ્રેમ વિના આત્માને અંશ માત્ર પણ વિકાસ થવાનું નથી. હાલમાં ધર્મના નામે અનેક સુધારા થવાના પ્રસંગે જેનો ઉભા કરશે પણ સત્યનો અનુભવ કર્યા વિના પ્રાચીન છેડવું નહિ. અસલ કાયમ રાખીને વિકારી રૂપને ત્યાગ કરે એ સત્ય સુધારે છે. આત્માની શુદ્ધિ કરવા માટે હાલમાં ગીતાર્થગુરૂ સમાન કેઈ આલંબન નથી ઘડીઘડીમાં ગુરૂ બદલનારા અને જ્યાં ત્યાં ગુરૂની બુદ્ધિ ધારણ કરનારા વસ્તુતઃ ગુરૂને જાણતા નથી. સમ્યગ દષ્ટિદાયક ગુરૂ ગમે તેવા સંગોમાં ભવભવ એક સરખા એક ગુરૂ તરીકે કાયમ રહે છે. ગીતા ગુરૂની આજ્ઞા વિચારો પર અજ્ઞાન દશામાં જે શ્રદ્ધા તેજ શ્રદ્ધા છે અને કદાપિ જે પ્રેમ ન ટળે તે ગુરૂપ્રેમ છે. ગુરૂના આશયે ન સમજાય તત્કાલે શ્રદ્ધા રાખવી તે શ્રદ્ધા છે. ભક્ત લોકેના ભેજન પાણીથી ગુરૂની ધર્મશક્તિ વધે છે. નાસ્તિક વગેરેનું ભક્તિ વિનાનું ભજન ગુરૂઓ કરતા વથી. નાસ્તિકે ધર્મથી ચલાયમાન બુદ્ધિ થાય એવા ઉપદેશે પુસ્તકે રચે તેનું અવલંબન ન કરવું. પ્રમાણિકપણે વર્તવું. ગુરૂ જ્યાં રહેલ હોય યા વિચરતા હોય ત્યાં વારંવાર જવું. પ્રાણ જાય તે પણ ગુરૂની નિંદા સુણુવી નહિ અને કદાપિ દેવતાએ ગુરૂની શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ કરવા ગુરૂનું રૂપ ધારણ અનેક ખરાબ ચેષ્ટાઓ દેખાડે તો પણ ગુરૂની શ્રદ્ધા ભક્તિથી અંશ માત્ર ચલાયમાન ન થવું. ગુરૂના સવિચારમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખવી. ગુરૂની દયિક ચેષ્ટામાં વિપરિત બુદ્ધિ શંકા થાય તે

Page #140

૧૧૭ વિનય પ્રેમથી ગુરૂને મન નિવેદવું અને ગુરૂ માટે સર્વથા અપઈ જવું એજ ધર્મની પૂર્ણ પ્રકટતા કરવાનું પુષ્ટાલંબન છે.
रत्येवं ॐ अर्ह महावीर शांतिः ३
પિષવદિ ૧. લેખક: બુદ્ધિસાગર
મુક રાંધેજા. શ્રી અમદાવાદ. તત્ર. શ્રદ્ધાનંત. દયાવંત. દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક શેઠ. કેશવલાલ લલુભાઈ રાયજી તથા શેઠ અમૃતલાલ લલ્લુભાઈ આદિ ચગ્ય ધર્મલાભ વિ. અમદાવાદથી વિહાર કરીને પિર, ઉવારસદ થઈને આજ આ તરફ આવવાનું થયું છે. ધર્મ સાધન કરશે. આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમજીને તેમાં આપાગ ધારણ કરે. આત્મજ્ઞાન વિના મુક્તિ નથી. દેવગુરૂ ધર્મની સેવા ભક્તિથી હૃદયની શુદ્ધિ થાય છે. દેવગુરૂ ધર્મમાં જે પ્રેમ પ્રગટે છે તે પ્રશસ્ય પ્રેમ છે. દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા અને પ્રેમથી
ગની ભૂમિકા દઢ થાય છે. આસક્તિને નાશ કરનાર વેગ છે. સર્વ પ્રકારની આસક્તિથી મુક્ત થૈ કર્તવ્ય કાર્ય કરવાં તે
ગ છે. આત્મસાક્ષીભાવે બાહિરનું સર્વ દેખવું અને ધર્મકર્મ કરવું તે નિ:સંગ કર્મગ છે. હું ર્તા છું, હું ભક્તા છું, સર્વ મારૂં છે અને હું જ છું એવી અહેમમત્વ બુદ્ધિ વિના કર્મમાં અકર્મ તત્વ છે. હું સગુણી છું અને બીજા દેશી છે, હું કરી શકું છું અન્ય નથી કરી શકતા, એવી મનની સંકલ્પ વિકલ્પદશા છે ત્યાં સુધી નિર્વિકલ૫ આત્મસ્વરૂપને આનંદ પ્રગટતે નથી એમ જાણી જેઓ આત્મામાં મનને લય કરે છે તે જીવન્મુક્ત મહા પુરૂષે છે, જ્ઞાન અને આનંદ તે જ શુદ્ધાત્મા છે. આત્માની જે જે અંશે શુદ્ધિ તે તે અંશે આત્મધર્મ છે. સર્વ વર્ણગંધવસ સ્પર્શમય પુગલ દ્વારા આનંદ ભેગવવાની બુદ્ધિ તે ભ્રાંતિ છે. પુગલ જડવસ્તુની કલ્પાતી લક્ષ્મી આદિની માયામાં ઉચ્ચત્વ કલ્પવું તે બ્રાંતિ છે.

Page #141

૧૧૮ જડલક્ષમી આદિના સંગે આત્મા માટે નથી તેમ તદભાવે આત્માલઘુ પણ નથી. પુણ્યકર્મ અને પાપકર્મના ઉદયમાં આત્માનું શુભત્વ અને અશુભત્વ કલ્પવું એ ભ્રાંતિ છે એમ જાણી બાહ્ય સુખ દુઃખમાં જે આત્મમોહ ધારતું નથી તે આત્મજ્ઞાની છે. આત્માનું નામરૂપ નથી. નામરૂપના મેહરહિત આમેપગે અંતરમાં વર્તવું અને બાહ્યમાં નામરૂપના મેહરહિત વર્તવું. મેહસહિત દશા તે બહિરાત્મદશા છે. નટ જેમ બાહ્યથી અનેક વેષરૂપ નામ ચેષ્ટા ધારણ કરી નાટક કરે છે પણ વસ્તુતઃ તે સર્વ પ્રકારના નામરૂપથી પિતાને ભિન્ન માને છે અને બાહ્યરૂપ નામમાં મેહ પામતું નથી તેમ જે કર્મના શુભાશુભ ભાવ પ્રગથી શુભાશુભ દશાના નાટક બેલે કરે છે ( કર્મથી કર્યા વિના કેઈને છૂટકે થતું નથી ) પણ જે તેમાં પોતાના આત્માને નિસંગ જાણ પ્રવર્તે છે તે માયાસાગરને તરી પેલી પાર જાય છે. શુભાશુભ પ્રારબ્ધ કર્મોના ભાગમાં જે નિર્લેપ વર્તે છે તે આત્મજ્ઞાની છે. બાહ્ય શુભાશુભ તે વસ્તુત: આત્મદષ્ટિએ કપિત છે તેમાં શુભાશુભ બુદ્ધિ ન પ્રગટે એટલે આત્મા પોતાના સ્વરૂપને અનુભવી થયે એમ જાણવું. બાહ્યમાન અપમાન કીર્તિનિંદા વગેરે શુભાશુભ કંદની પેલી પાર આત્મસ્વરૂપનું વેદન છે. આ પ્રત્યક્ષ દેખાતી દુનિયા પ્રતિ સમભાવ પ્રગટે એટલે આત્માનાં જીવન્મુક્તદશા થાય છે. મનવાણુ કાયાની ક્રિયામાં અહંમમત્વ બુદ્ધિ પ્રગટતી વારવી એટલે આત્મામાં મુક્તિનો સાક્ષાત્ અનુભવ થાય છે. પોતાના કલ્પાયેલા નામરૂપમાં આત્મા નથી. નામરૂપમાં વસ્તુતઃ આત્મા નથી એમ પૂર્ણ નિશ્ચય કરીને દુનિયાની સંજ્ઞા, વિષયસંજ્ઞા, વાસનાઆદિ સંજ્ઞાઓથી મરી જવું તે દેહથી જીવતાં જીવન્મુક્તિ છે અને એ આત્મજ્ઞાની મરજીવાનીદશા છે તથા એ રાગીની દશા છે. આત્માને સાક્ષાત્ અનુભવ સ્વયં આત્મા કરે છે ત્યારે ચતુદશ રાજકમાં ન માય એટલો બધો પૂર્ણાનંદ પ્રગટે છે. આત્માસ્વયં આત્માને પામે છે ત્યારે સ્વયં પરમાત્મા બને છે એવી અનુભવદશા પહેલાં વૈરાગ્ય અને ઉદાસીનતા

Page #142

૧૧૯ રહે છે. વૈરાગી આત્માને પામવા પુરૂષાર્થ કરનાર છે પણ વ્રત વૈરાગ્યદશામાં તે આત્માનંદ અનુભવી શક્તા નથી તેથી તે શેકી વિયેગી જેવી જડભેગી અને આત્મજ્ઞાનગીની વચમાંની દશા અનુભવે છે. પુગાનંદના હેતુઓ ત્યાગવાની ત્યાગદશા તથા વિષય પર વૈરાગ્યદશાથી સાધક આત્માનંદ પામવા પ્રયત્ન કરે છે અને જ્યાં સુધી તે આત્માનંદ પામ્યું નથી ત્યાં સુધીની વચલી દશા તે ત્યાગવત વૈરાગ્યદશા છે. ત્યાગ વૈરાગ્ય વ્રતદશા તે ભરદરિયાના મધ્યવતી નાવની દશા જેવી દશા છે ત્યાં થી શ્રદ્ધા પ્રીતિથી ભ્રષ્ટ થતાં પુનઃ પુલાનંદ તરફ પણ પાછું પડાય છે. એકવાર આત્માનંદ સ્વાદ મળતાં પશ્ચાત બાહ્ય સર્વ રસની ભ્રાંતિ ટળે છે અને પત્ની જેમ પતિ વિયેગથી દુબળી થએલી જ્યારે પતિને પામે છે ત્યારે આનંદથી મસ્ત બને છે તેમ આત્મા પણ સર્વ દુ:ખમય શોકની પેલી પાર જાય છે. પત્ની જેમ પતિના વિયેગમાં પતિ પર પત્ર લખે છે, પતિનું ધ્યાન ધરે છે, વ્રત કરે છે; મોજશોખની વસ્તુઓને ત્યાગ કરે છે, ઉદાસીન વૈરાગિણ ત્યાગિની થાય છે, પતિના વિયેગે રૂવે છે. પણ જ્યારે તેના પતિ તેના ઘેર પધારે છે એટલે પૂર્વની ધાન વૈરાગ્ય આદિવિગ દશાને અનુ. ભવ કરતી નથી. પતિ મળ્યા પછી પતિનું શું ધ્યાન? અને વ્રત ત્યાગ ક્યાં? તેમ આત્મા જયારે પોતાના શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપને પામે છે, ચેતના જ્યારે આત્મપતિને શુદ્ધાદ્વૈતભાવે મળે છે અને કેવલ અદ્વૈતપણું અનુભવે છે ત્યારે આત્મા એજ પરમાત્મભાવે વ્યક્ત થાય છે તેથી ત્યાં તપજપ વૈરાગ્ય ત્યાગવત વગેરે કંઈ રહેતું નથી. પોતાના આત્માને જ્યાં પોતાને સાક્ષાત્કાર અનુભવાય છે તેજ પ્રભુની પ્રાપ્તિ છે એવી પરમેશ્વરની પ્રાપ્તિ થતાં અપરંપાર આનંદ સાગરની લહેરે ઉછળે છે. પછીથી શરીર છતાં બાહિરથી ત્યાગીને વેષ છતાં પશ્ચાત્ વચલી દશા અને તેની ક્રિયા રહેતી નથી અને વચલી દશાનું મન પણ રહેતું નથી. એવી આત્મદશાની ઝાંખી કંઈ કંઈ વેદાય છે પણ તેની બીજાને તે દશા થયા વિના ઝાંખી કરાવી શકાય નહિ. વાણીથી કહેતાં અન્યને

Page #143

૧૨૦
અવધૂત
તે દશા ન થાય ત્યાં સુધી અનુભવ ન આવે દુનિયાના લોકો ગમે તેમ માને અને લેાકવાસનાથી ગમે તેમ ખેલે પણ આત્માનંદ દશા ક્ષાપશમની હાય છે તેવી દશા વારવાર આવે છે અને જાય છે છતાં તે દશાના આનંદરસ તેજ આત્મા છે એમ પરિપૂર્ણ નિશ્ચય થયા છે તેથી પૂર્ણાનંદમાં લક્ષ્ય રહે છે. એવી આત્માની ક્ષાયેાપશમીય આનદદશાની વારંવાર મસ્તી આવવાથી સાધનામાં સાધ્યબુદ્ધિ રહેતી નથી તેમજ દુનિયામાં મનાવા પૂજાવાના અને અષ્ટ સિદ્ધિયાની પ્રાપ્તિના બિલ્કુલ મેહ થતા નથી. દેવલાક પ્રાપ્તિના રાગ પણ પ્રગટતા નથી. આત્માની પરિપૂર્ણ શુદ્ધિ એજ મેાક્ષ છે તેની પ્રાપ્તિમાં સર્વ પ્રકારની કામના રહિતપણે થઇ જવુ, આત્માના ક્ષાયેાપશિમક આનદ ઝરણાંના પ્રવાહક શ્રી આનદુધનજી, ચિદાનંદ્રજી અને ઉપાધ્યાયજી છે તેમના હૃદયમાં પૂર્ણાનદની ઝાંખી થઈ હતી. તેઓની નિષ્કામ કરણી તથા મસ્તદશા હતી. આત્માના આનંદ માટે મગ્નતાની ધૂન જાગ્યા પછી સાંસારિક વ્યવહાર કરણીએ ક્` તરીકે થાય છે અને તે દશાની કરણીને નિષ્કામ કરણી કથવામાં આવે છે. આત્માની મુખ્ય કામના પ્રથમ મેાક્ષની જાગે છે તેવી પૂર્ણાનંદની કામના પશ્ચાત્ જડવસ્તુઓમાં રહેતી નથી. પછીથી બાહ્ય વ્યાવહારિક કાર્યો તે કર્મ પ્રેરણાદિથી થાય છે, અને બાહ્યકમમાં પૂર્ણાનંદની કામના નહિ હેાવાથી નિષ્કામકર્મ ગણાય છે છતાં માહ્ય જીવિકાગ્નિ સાધનેાની ઉપયોગિતાની દૃષ્ટિએ તે થાય છે. અધ્યાત્મ જ્ઞાનની પકવદશા થતાં તેનેભવમાં અને મુક્તિમાં સમભાવ પ્રગટે છે. આત્માથી મુક્તિ ભિન્ન નથી. આત્માની શુદ્ધિમાટે જ્ઞાનોને ખાહ્યાંતર વસ્તુઓ હાય છે. અજ્ઞાનીને સંવરના હેતુએ પણુ આસવરૂપે પરિણામે છે. ખાહ્યથી અજ્ઞાની અને જ્ઞાનીમાં ફેર નથી પણ બન્નેના પરિણામમાં અનંતગુણુ ક્રૂર છે. સર્વ પ્રકારના દુ:ખેાથી મુક્ત કરનાર આત્મજ્ઞાન છે અને સદાચાર છે. ગૃડ સ્થાવાસમાં અગર ત્યાગાવાસમાં આત્માની શુદ્ધિ કરવાપર જેને ખાસ લક્ષ્ય હાય છે તેને ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. મન અને
આ

Page #144

૧૨૧
ઇન્દ્રિયામાં આત્માભ્યાસ ત્યજવા અને જેટલું અને તેટલુ આત્માનું ધ્યાન ધરવું. દેહ કરતાં ઇન્દ્રિયાની અને ઇન્દ્રિયા કરત મનબુદ્ધિની શક્તિ ઘણી છે અને તે કરતાં અત્માની અનંતગુણી શક્તિ છે તે પ્રગટતાં જન્મ મરણની પરંપરાનું કારણ ક રૂપ ખીજ ટળી જાય છે. આત્માનું સ્વરૂપ જ્ઞાનમાં પ્રકાશિત થાય છે તેના મનમાં બુદ્ધિમાં અપેક્ષાએ કઇક પ્રકાશ પડે છે અને દેહમાં રહ્યો છતેઆત્મા, દ્વેતુથી ત્યારે છે તેને પ્રકાશ કરવા દેહશક્તિમાનૢ થતું નથી, આત્માના જ્ઞાનથી પ્રકાશ થાય છે. રજોગુણી તમાગુણી બુદ્ધિના ત્યાગ કરી સાત્વિકબુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી. આત્મામાં રમતી બુદ્ધિ તે શુદ્ધ બુદ્ધિ છે. રાગદ્વેષ વિનાનું આત્મજ્ઞાન તે શુદ્ધજ્ઞાન છે. રાગદ્વેષ વિનાના ચાગ તે શુદ્ધયાગ અને તેમાં જ શુદ્ધભક્તિ છે એવી દશા આવવા માટે અનુક્રમે ધર્મ યાગનાં પગથીયાંપર ચઢવું જોઇએ. ગૃહસ્થદશા છતાં નિરાસક્તિથી વર્તવા પુરૂષાર્થ કરવા જોઇએ. સંસાર વ્યવહારમાં નિ:સ ંગતા અને પ્રમાણિકતાનું જીવન ગાળવુ જોઇએ. સદ્ગુરૂ અને સ ંતસમાગમમાં આવી આત્મજાગૃતિમાં વારંવાર રહેવું જોઇએ. મનવાણી કાયા આહાર આચાર અને વિચારની શુદ્ધિપૂર્વક આત્મશુદ્ધિમાં પ્રતિદિન કંઈને કંઈ આગળ વધવું જોઈએ અને તેના અનુભવ પેાતાને આપવા જોઇએ એવા વીતરાગ પ્રભુ મહાવીરદેવના સદુપદેશ છે. મનની સંકલ્પ વિકલ્પદશાને ટાળવા માટે જે મનવાણી કાયાની પ્રવૃત્તિ તે જૈનપણું છે અને આત્માની શુદ્ધ ચિદાનંદ દશાની પ્રાપ્તિ કરવી તે જિનવીતરાગપણ છે. સર્વ પ્રકારની સ’કલ્પ વિકલ્પરૂપ મહદશાથી આત્મા તરફ આવવુ' અને મહદશાને ત્યાગવી તે જૈનદશા છે. અનેક સાધના વાળી જૈનદશા અને એક આત્માની નિર્વિકલ્પદશાના આનંદ પ્રાપ્ત કરવા માટે જેને જે ઘટે અને જે રૂચે તે સાધનથી સાધ્યની સિદ્ધિ કરવા પ્રમલ પુરૂષાર્થ કરવા અને અન્યાની નિંદા વગેરેમાં ન પડવું, નિંદા કરવી, દોષ દેખવા અને દાષીઓને દેખવા, એ સ મેહવૃત્તિ છે. આજીવિકાદિ કારણેા જે ખાસ સંસાર

Page #145

વ્યવહારમાં ઉપગી છે તે વિના બાકીની માથાકૂટમાં ન પડવું એ ધમનું કર્તવ્ય છે. બીજાની પંચાત કરતાં આત્માનો ઉપયોગ ભૂલાય તે મેહ છે એવા મેહને મનમાં પેસવા ન દે. મિચ્છા મહાદિને જીતીને જીવતાં આત્મારૂપ તીર્થનો પ્રકાશ કરે. પ્રભુની પૂજા કરતા રહેશે. ધાર્મિક પુસ્તકોને વાચશો. ચમનલાલ, રતિલાલ, ત્રિકમ તથા નત્તમ, મનુ વગેરેને ધર્મલાભ કહેશે. નિશ્ચય દષ્ટિરૂપ શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપને અંતરમાં ઉપગ રાખીને કર્મયેગા રૂપ વ્યવહારથી વર્તશે. દરેક બોધ વચનને અનુભવ કરવા લક્ષ્ય દેવું અને જે અનુભવમાં ન આવે તે માટે ભવિષ્ય પર વિશ્વાસ મૂકી આધ્યાત્મિક પુસ્તકો વાચશે. દેવગુરૂ દર્શન ભક્તિ સેવામાં ઉપયોગી રહેશે.
इत्येवं ॐ अहमहावीर शांतिः ३
૧૯૭૮. શિવદિ. ૩ લેખક, બુદ્ધિસાગર.
મુ. લીંબેદરા. - અમદાવાદ. તત્ર સુશ્રાવક, શેઠ જગાભાઈ દલપતભાઈ તથા શેઠ મણિભાઈ દલપતભાઈ ગ્ય ધર્મ લાભ, વિશેષ અમદાવાદથી તેરસે વિહાર કરી બીજની સાંજરે લીબાદરે આવવાનું થયું છે. હવે માણસે થઈ લેકરે રાખવદાસ રામચંદ્ર અને ઘેલાભાઈ શમચંદના ઉદ્યાપત્યવપર જવાશે.
વિશેષ–ઘણી વ્યાપારની ઉપાધિમાંથી લક્ષ્ય ઓછું કરશો. ધનાસકિતથી શાંતિ આનંદ મળવાનું નથી. જે જે અંશે નિરૂપાધિપણું તે તે અંશે ધર્મ છે. નંદરાજાની સુવર્ણની ટેકરીઓ કેઈના ખપમાં આવી નહિ. ગરીબ અને લક્ષાધિપતિને સંતોષથી

Page #146

સુખ છે. સંતેષ વિના યુરેપ અમેરિકા શું સુખ ભોગવે છે ? ઈન્દ્રિય અને દેહથી સુખ ભોગવવું એ તે બ્રાંતિ છે આત્મામાં સ્થિરતા વિના શાંતિ નથી. શરીર અને ઇન્દ્રિયને ઘસવી નાખે તે પણ સત્ય સુખ મળવાનું નથી. અગ્નિમાં લાકડાં અને ઘી જેમ જેમ વધુ હેમવામાં આવશે તેમ તેમ વિશેષ પ્રકારે અને ગ્નિની જવાલાઓ પ્રગટવાના. મન અને ઈન્દ્રિયેથી બેગ ભેગવતાં ઈન્દ્ર ચકવતીને પણ સાચી શાંતિ થઈ નથી. આશા તૃષ્ણના પૂરમાં તણાતાં અંશ માત્ર સત્ય સુખ મળવાનું નથી. સ્વયંભુરમણ સમુદ્રને કઈ તરી શકે પણ લેભ સાગરને કોઈ પાર પામી શકનાર નથી. મન મરતાં મુક્તિ છે દુનિયામાં મનની હારાહાર છતાછત છે, અલ્પકાળ જીવવું અને લાખો વર્ષ ચાલે
એટલી ઉપાધિ કરવી એ તે શું કર્તવ્ય છે? કોના માટે કેટલી માથાકૂટ ? અનંત શકિત લક્ષ્મીનો સ્વામી દેહમાં રહેલો આત્મા છે. આત્માને પ્રાપ્ત કરતાં અનંત શતિ સુખ છે માટે તેમાં લક્ષ્ય દેવું જોઈએ. તૃષ્ણ સાગરને સૂકવી નાખે. સંતેષરૂપ અગસ્તિ ક્ષણમાં તૃષ્ણ સાગરને પી જાય છે. સર્વ પ્રકારની ઉપાધિ એ મનની કલ્પના છે. જ્યાં મનની કલ્પનાઓ ઉઠતી નથી ત્યાં અનંત સુખને પ્રાદુર્ભાવ છે. આત્મજ્ઞાનીને આત્મામાં ધ્યાન સમાધિથી જે સુખ થાય છે તેને અનંતમો ભાગ પણ સત્તા લક્ષ્મી સ્ત્રી પરિવારથી મળતું નથી માટે જાગ્રત્ થાઓ. ચેતવું પિતાના હાથમાં છે. સંતની ફરજ સંત બજાવ્યા કરે છે. બાજી હાથમાંથી જતી રહેશે ત્યારે પશ્ચાત્તાપ અને દુખ રહેશે. માટે ચેતે. બાહ્યમાં સુખ માટે જે કરવાનું થાય છે તે અજ્ઞાની મેહીને દુઃખ માટે થાય છે. આત્માની શુદ્ધતામાં મુકિત છે. આમાની મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે અનુભવ છે તેને એળે ન ગુમા. શુદ્ધ ત્માનો સાક્ષાત્કાર કરે અને અન્ય લેકેની ઉપકારતામાં જીવન ગાળો. હજારમાં કોઈ એક પ્રભુને ભકત બને છે. મનુષ્ય જન્મની એક ક્ષણ પણ નકામી ન ગાળવી જોઈએ. જેઓ નાસ્તિક )

Page #147

૧૨૪ તેઓ તે જીવતાં મરેલા છે તેઓ મહ અજ્ઞાનતારૂપ શયતાનના તાબામાં રહેલા છે. સદ્દવિચારોને આચારમાં મૂકવા એ જીવતા રોકડે ધર્મ છે. આત્માના આનંદમાં શ્રદ્ધાપ્રીતિ થવી એજ રોકડ નાણું છે અને આત્માના જ્ઞાનાનન્દ જીવનથી જીવવું એજ પ્રભુ પરમાત્મ જીવન છે. મેહની નિદ્રાથી સૂતેલાઓને વારંવાર બેઠા કરવામાં આવે તે પણ તે પાછા સૂઈ જાય છે. આયુષ્ય ટળતાં પછીથી કંઈ થઈ શકનાર નથી. દરરોજ સામાયિક, પૂજા, ગુરૂભક્તિ, સાધુ સમાગમથી આત્માને જાગૃત કરે. દેખતાં છતાં આંધળા થવું એ કેમ પાલવી શકે તેમ જાણતાં છતાં વિષપાન કરવું કેમ સારું લાગે. ઉપાધિ જેટલી વધારશો તેટલી વધશે. લક્ષમીથી મળેલું માન કેટલા દિવસનું, લક્ષ્મીથી આત્માની પ્રભુતા પ્રગટ ન કરી શકાય. લક્ષમી જડ છે તેની આત્મા આગળ ધલ જેટલી પણ મહત્તા નથી. માટે મેહને દૂર કરે અને ધર્મમાં પ્રવૃત્ત થાઓ. આત્મજ્ઞાનથી જાગૃત થયા પછી આત્માનંદ તરફ લક્ષ્ય થવાનું. આત્મામાં મન રાખે. આત્મામાં મન ધારણ કરતાં પશ્ચાત્ જે સભૂત ગુણ છે તે પણ પ્રગટવાના અને આપચારિક અસત ભૂત સાત્વિક ગુણે પણ પ્રગટવાના. શ્રી કુંથુનાથ, શાંતિનાથ અને અરનાથ પ્રભુએ નાકના લીંટ સમાન પૈદ્ગલિક ભાગને જાણી તેઓથી મુક્ત ત્યાગી થયા હતા અને કેવલજ્ઞાન પ્રગટ કરીને વિશ્વોદ્ધાર કર્યો હતે. દશ દષ્ટાંતે દુર્લભ મનુષ્ય જન્મ છે. મન, વાણી કાયાથી ધર્મનાં કૃત્ય કરે, ધર્મની આરાધના કરે. પ્રભુ મહાવીર દેવનાં વચનામૃતને સદ્દગુરૂદ્વારા શ્રવણ કરો. બહારની કીર્તિ મોટાઈ તે સ્વપ્નની ભ્રમણા છે. આત્માની અને મન વાણી કાયાની શુદ્ધિ તે સત્ય સુધારે છે, બાકી બાહિરના સુધારા તે બ્રાંતિ છે. દેવગુરૂ ધર્મની આરાધના તે આરાધના છે. બાકી બીજી વિરાધના છે. દેહ ઈન્દ્રિયના મિથ્યા ભેગમાં મુંઝાઈને જીવવું તે પશુ જીવન છે એવું જીવન તે અનંતીવાર ભેગવ્યું માટે આત્મ જીવન જીવવા માટે ઉઠે ! જાગૃત થાઓ! કેમ પ્રમાદ કરો છો? પિતાના હૃદયમાં આત્માને નિશ્ચય કરે. શંશયથી આત્માને

Page #148

૧૫
નાશ થાય છે, આત્માની શુદ્ધતા તેજ સત્ય ધર્મ છે. ગાડરીયા પ્રવાહે ચાલવું તેતે પશુની ચાલ છે. દુનિયાના માર્ગે તે અો ચાલે છે. જ્ઞાનીઓ તે પ્રભુના માર્ગે ચાલે છે. દુનિયાને રીઝવી ન રીઝવાય. આત્માની રીજમાં દુનિયાની બીજને અમૃત જેવી ગણે. પ્રમાદને પ્રગટતાવારી ખાસ જૈન ધર્મની આરાધના કરશે. શેઠાણું ગંગાબેનને ધર્મ લાભ. તમારી માતાજીના જેવી પ્રભુ ભક્તિ ગુરૂભક્તિ તમને પ્રાપ્ત થાઓ. ધારે તે હજી તમે ઘણું કરી શકે. ઉત્સાહ અંત પુરૂષાર્થથી ધર્મમાં પ્રવર્તે.
इत्येवं ॐ अहमहावीर शांतिः ३
લેખકઃ બુદ્ધિસાગર
મુ. વિજાપુર
એ. ૧૯૭૩.
અમદાવાદ, તત્ર વૈરાગ્યાદિ ગુણાલંકૃત મુનિ દેવેન્દ્રસાગર ચોગ્ય અનુવન્દન સુખશાતા વિ. તમેએ આગમ શાસ્ત્રો સંબંધી કેટલીક શંકાઓ પુછી તેને ખુલાસે નીચે પ્રમાણે છે. વિ. આચારાંગ સૂત્રમાં મુખ્યતયા જિન કલ્પીને પાડે છે અને સ્થવિર કલ્પના પણ છે. આટલાં વસ્ત્ર રાખવાં અને આટલાં ન રાખવાં, અમુક આચાર પાળવા તે ઓપચારિક વ્યવહાર ધર્મની વાત છે તેમાં એકાંત કદાગ્રહ ન કર. કેઈ નગ્ન રહે અને સ્થ વિર વગેરે ઉપકરણે દેશકાલાનુસારે આમે પગમાં રહેવા માટે વાપરે તેમાં સાથે પગની અપેક્ષાએ “કંઈ દેષ નથી. આત્માના ઉપયોગમાં રહેવું એ શુદ્ધ નિશ્ચયનય હૃદયમાં

Page #149

૧૨૬ ધારણ કરે. વેષ વય વગેરે ઓપચારિક ચારિત્ર છે તેમાં દેશ કાલાનુસારે સુધારે વધારો પરિવર્તન થઈ શકે. વ્યવહાર ક્રિયા ચારિત્ર હાલ અપવાદ માર્ગથી વિશેષ પ્રવર્તે છે. વ્યવહાર ચારિત્રની ઉત્કૃષ્ટ ઉત્સતા બતાવવાના પાઠે આગળ કરવા તેથી સાધુ સાધ્વીના માર્ગને નાશરૂપ તીર્થોદ થાય. સાધુ સાબીરૂપ ત્યાગી ધર્મગુરૂ વિના જૈનધર્મ ન વહે એમ જાણવું. છેદ સૂત્ર વગેરે શાસ્ત્રોમાં ત્યાગીઓને અપવાદ ક્રિયા ચારિત્રમાં જે જે દે પ્રકટે તેનાં પ્રાયશ્ચિત્તો દર્શાવ્યાં છે. આત્માના શુદ્ધ ધર્મમાં રમણતા કરવામાં બાહ્યાવેષ કિયા ચારિત્ર નિમિત્ત કારણરૂપ છે તેથી અધ્યાત્મ જ્ઞાનોપયોગી સાધુઓને બાહ્ય વેષ ક્રિયારૂપ ચારિત્રમાં એકાંતે રાચવું થતું નથી. આગમાં ભય વચન અને રોચક બને પ્રકારનાં વચને છે તથા ભયકારક તથા રૂચિકારક બને જાતની કલ્પિત તથા અકલ્પિત કથાઓ છે તેને મૂળ ઉદ્દેશ મેક્ષની તરફ ગમન કરવું અને પાપ માર્ગોથી દૂર રહેવું, એજ છે. આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ કેવલજ્ઞાનમય અને પૂર્ણાનંદમય છે એવી શ્રદ્ધાપ્રીતિ જેઓને ન થઈ હોય તેઓને વર્ગાદિ સુખની પ્રાપ્તિ માટે વ્રતાદિકનાં ફલે અપેક્ષાએ દર્શાવ્યાં છે અને જ્યારે આત્માનંદનો પૂર્ણ નિશ્ચય થાય છે ત્યારે તેઓને પ્રતાદિક મેક્ષાર્થી પરિણમે છે.
વ્રતધર્માનુષ્ઠાનમાં દેષ વગેરે લાગે છે તેથી મા ભય બતાવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે ધમ લેકો વ્રત કિયા ધર્મો. નુષ્ઠાનમાં દેષ ન થાય તેવી રીતે પ્રવર્તે. કેટલેક સ્થાને અતિ ભય દર્શાવ્યો છે અને કેટલેક સ્થાને ધર્મનું અત્યંત ફલ દર્શાવ્યું છે તે વસ્તુત: અસત્ય નથી. કારણ કે અત્યંત શુભ પરિણામથી ક્ષણમાં દેવલોકની પ્રાપ્તિ થાય છે અને અત્યંત અશુભ પરિણાનથી ક્ષણમાં નરકની પ્રાપ્તિ થાય છે રૂચિ વને તે દેવ ગુરૂ ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ માટે છે અને ભય વચન તે પાપગી નિવૃત્તિ માટે છે, અને એવાં રેચક તથા ભય વચ સર્વ વિશ્વમાં

Page #150

૧૨૭
પ્રવર્તતા ધમોનાં સાસોમાં અલ્પાધિ શતરતમયેાગે સત્ય હાય છે. દેરાસરમાં કેાઈ પાદે તે તે કસ્તુરી દુધથી દેરાસર ધાવરાવે ત્યારે તે શુદ્ધ થાય એમ કહેવામાં આવ્યું છે, તેમાં દોષની નિવૃત્તિના મુખ્ય ઉદ્દેશ છે. કેટલાક અન્ન જડ લેાકાને અત્યન્ત ભય ખત્તાવવામાં આવે છે, ત્યારે તે દ્રેષ આશાતનાથી પાછા હઠે છે એવા વ્યવહુાર ધર્મના વિવેક છે. આધ્યાત્મિક જૈન શાસ્રોમાં અશુભ અને શુભ પરિણામ તથા વ્યવઙારથી ભિન્ન શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે અને શુદ્ધ પરિણામમાં મુક્તિ દર્શાવી છે. ત્યાં આપચારિક વ્યવડાર ધર્મને દર્શાા નથી. આપચારિક વ્યવહાર ધર્મ શાસ્ત્રોમાં ઉપમા વચના છે અને ત્યાં ત્રિયાને અપ વસ્તુને મહાવસ્તુ તરીકે વર્ણ વાની છૂટ છે. સૂયડાંગ સૂત્રમાં શ્વેત પુંડરીક કમલ અને સરાવરની વાત છે તે પિત કથાનક છે અને તે બેધ આપવા માટે કલ્પિત ઢષ્ટાંત તરીકે વાપર્યું છે એમ કલ્પિત કથાઓ દ્રષ્ટાંતાથી એધ આપવાની પૃથા સર્વ ધર્મના આચાર્યોએ ધર્મ શાસ્ત્રોમાં ચડી છે. માલ જીવેશને તેથી ખાધ ચાય છે. પંચતંત્ર અને શુક ખડાતરીથી તથા એવા ખીજા અનેક પુસ્તકાથી લેાકાને ખાધ મળે છે. કલ્પિત અને અકલ્પિત કથાએમાં નવ રસનાં વર્ણન આવે છે. ન્હાની વાતને માટી કરવામાં આવે છે, પણ તે બધામાંથી સત્વ સાર ખેંચવાના હોય છે એમ ગુરૂગમથી શિષ્યા સમજે છે તેથી તે નાસ્તિક બનતા નથી. એક દોષથી લાખા ખરાબ અવતાર વર્ણવેલા હાય છે ત્યાં ભય અને દોષ પિરણામરૂપ સત્ય એ બન્ને સાથે હાય છે તેમજ આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ અનેક શુભાશુભ વિચારી તે પશુ મારી વિચાર જન્ય પરિભાષાએ ભવેા છે તેમજ સ્વપ્નમાં ઢેખાતા વિચારા તે શુભાશુભ જન્મા ભવા છે ત્યાં પણ સુખ દુઃખ વેદાય છે. સૂક્ષ્મ વિચારા તેજ સ્થૂલ ભવા તરીકે થાય છે એ રીતે અવલેાકતાં ન તેજ સસાર છે અને મનની શુભાશુભ પરિણતિ તે સૂક્ષ્મ ભવા અને તે સ્થૂલમાં ભોગવાય તે સ્થૂલભા એમ અનેક પ્રકારના લવાનું સુખ દુઃખ લ શાસ્ત્રોમાં છે.

Page #151

૧૨૮ નવ તત્વનું જ્ઞાન, ષડ દ્રવ્યનું વર્ણન, સ્વર્ગ નરક, મનુષ્ય લેકનું વર્ણન એ તત્ત્વ વસ્તુ વર્ણન છે. ચક્રવતી ચેસઠ હજાર રૂપ કરે છે એ વાત અસત્ય નથી. યોગવિદ્યા શકિતબળે તે બની શકે છે. કૃષ્ણ અર્જુનને વિશ્વરૂપ બતાવ્યું હતું તે ચુંગ વિઘા શક્તિએ સિદ્ધ કરે છે. મેગ્નેરિઝમ અને હીપનેટિઝમ વિદ્યાના અભ્યાસી યોગીઓના ચમત્કાર અને તેઓના અનુભ
થી તેવી બાબતે ગ૫ પુરાણું જેવી લાગતી નથી. દશાર્ણભદ્ર રાજાએ પ્રભુ મહાવીરનું સામૈયું કર્યું અને મનમાં તેમને અહંકાર થયે તે અહંકારને નાશ કરવા ઇન્દ્ર હાથીના દંતશલ ઉપર વાવ કમલ વગેરેની રચના દેખાડી તે હીપનેટિઝમ જેવી યુગ વિકિય લબ્ધિની શક્તિનો એક ભાગ હતું તેથી દર્શાણભદ્ર રાજાને તેમ દેખાયું. હું પણ એક વખતે એક છોકરાને હીપનેટિઝમ જેવી ચેગ શક્તિથી હનુમાન દેખાડી તેના મસ્તક પર શીંગડાં દેખાયાં હતાં. આપણે જેવું ચિંતવીએ તેવું અન્યને દેખાય, અનુભવાય, તેવું ગ શક્તિથી થાય છે, તે ઈન્દ્રાદિક દેવો મુનિયે વગેરેએ હાલના લોકોને અસંભવતું લાગે તેવું કરેલું હોય તેમાં શંકા ન આણવી. એતિહાસિક દષ્ટિથી અનેક પરસ્પર વિરૂદ્ધ ક૯૫નાઓ ઉઠવાનો સંભવ છે. પ્રતિમાના સંબંધમાં અતિહાસિક શાસ્ત્ર પ્રમાણ કરતાં આત્માની શુદ્ધિ અને પ્રભુપર પ્રેમ કરવાના નવ ચિત્તનો સ્વભાવ જ મુખ્ય કારણ છે, તેપર ખાસ લક્ષ્ય રાખીને જેતાં ચિત્ય પ્રતિમાની ઉપગિતા ગમે તે પ્રકારે અનાદિકાલથી સદ્ધજ થાય છે. જે તીર્થકરાદિનું ચરિત આપણે જાણીએ છીએ તે તીર્થકરાદિની પ્રતિમા આગળ સહેજે ભક્તિથી આપણે આત્મા નમ્ર થઈ જાય છે. મનુષ્ય પ્રેમ સ્વભાવ રૂપ શાસ્ત્રની ગમે તે કાલથી મૂર્તિની માન્યતા સિદ્ધજ છે. પ્રિય અને પ્રિયાની છબીને માટે મનુષે હજારો લાખો રૂપિયાના ખર્ચ કરે છે તે સર્વ વિશ્વમાં પ્રસિદ્ધ વાત છે આદર્શ ધ્યેય તીર્થકર ગુરૂની મૂર્તિ આગળ તેના ભક્તો નમ્ર બની થેયના ગુણેમાં તલ્લીન બની તેના જેવા આદર્શ બને એજ મૂર્તિ પૂજાને મુખ્ય ઉદ્દેશ છે. એ ઉદેશ જ્યાં

Page #152

૧૨૯ જીવતે છે ત્યાં જીવતી મૂર્તિ પૂજા છે. ધ્યેયના જેવા થવું તે પ્રતિમાની પૂજાને ઉદ્દેશ છે. નવીન દેરાસરો કરવામાં હાલ લાખ રૂપૈયા ખર્ચવાની જરૂર નથી. અન્ય ક્ષેત્રો કે જેઓને ઉદ્ધાર કરવાની જરૂર છે તેમાં ખાસ મુખ્યતાએ દ્રવ્ય ખર્ચવું. હાલ સંક્રાંતિ યુગ છે, તેથી હાલ જંગમ તીર્થની સેવા ભક્તિમાં મુખ્યપણે વિરાદિકને ભેગ આપવાની જરૂર છે, આચાર્યાદિક છે તે શુદ્ધ નિશ્ચયનયે પ્રતિમા છે. જેઓ પ્રભુના સરખા હોય તે પ્રભુ પ્રતિમા રૂપ આત્મજ્ઞાનીસૂરિ જાણવા. જેઓ પ્રભુની સ્થાપના પ્રતિમાને ન માનતા હોય તેઓ પર દ્વેષ ન ધરીએ અને તેઓનું મન વાણ કાયાથી અશુભ ન કરવું અને સ્વમાન્યતામાં અડગ રહેવું.
તમે લખ્યું કે કેટલાક એમ કહે છે કે હાલ જે જૈન ધર્મ પ્રચલિત છે તેના રીત રીવાજોના ઉપદેશક શ્રી મહાવીર પ્રભુ નથી, શ્રી મહાવીર પ્રભુએ તે કંઈ ધર્મ ચલાવ્યું નથી. ગણધરો તથા પાછળના આચાર્યો વગેરેએ જૈનધર્મના આચારો વગેરેની વ્યવસ્થા કરી છે એ બાબતના ખુલાસામાં જાણવાનું કે પ્રભુ મહાવીર દેવની પાસે ગણધરે એ વાસ કર્યો હતે. તેમના ઉપ દેશાનુસારે તેઓએ સૂત્ર વગેરેની ગુંથણું શબ્દ દ્વારા કરી છે. પ્રભુ મહાવીર દેવના ઉપદેશથી વિરૂદ્ધ મનસ્વી ધર્મ રચવાનું તેમને કંઇ કારણ નહોતું. પ્રભુના મુખના ઉપદેશને જૈનશાસ્સામાં સમાવ્યો છે તેમાંથી પિતાનું હિત થાય તેટલું ગ્રહણ કરવું. ગણધોની પરંપરાએ જે આચાર્યો થયા તેઓએ પ્રભુના ઉપદેશનું રહસ્ય લક્ષ્યમાં રાખીને ગ્રન્થ લખ્યા અને જૈનધર્મનો પ્રચાર કર્યો. દિગંબર અંગે વિચ્છેદ માને છે તેમને જે રૂચે તે માને અને આપણને રૂચે તે આપણે માનીએ. તેઓ તેમની માન્યતામાં અનેક તર્કો કરે તે ભલે કરે પણ આપણે આપણી દલીલોને રજુ કરી જિજ્ઞાસુઓને સમજાવીએ મતભેદ તે રહેવાને, અને તે ભવિષ્યમાં પણ બીજી રીતે અનેક મતભેદો વર્તવાના, આપણે આગમનું રહસ્ય સમજીને આત્મશુદ્ધિ તરફ વળવું જોઈએ અને

Page #153

૧૩૦ તેઓ પૂર્વાચાર્યોના ગળે માનીને આત્મશુદ્ધિ તરફ વળે. બને એ શાસ્ત્રાને શસ્ત્રરૂપે ન પરિણમાવવા અને મતભેદથી કલેશની ઉદીરણા થાય એવી ચર્ચાવાદવિવાદ ભાષણ લેખ વગેરેથી દૂર રહેવું. પ્રભુના વખતનાં શાસ્ત્રો હોય કે હાલના શાસ્ત્રો બનેલા હોય તેથી શું ? બન્ને રીતના શાસ્ત્રોથી આત્માની શુદ્ધિ અને મન વાણી કાયાની શુદ્ધિ તરફ વળવું એજ સાર છે. સર્વે મોક્ષના અથી છે. સમભાવ, અનાદિ કાલથી વિશ્વમાં સર્વ લેકને મુકિત આપવા સમર્થ છે. આમ શુદ્ધત્વ એજ દિગંબર - તાંબર વગેરે સર્વ દર્શનીઓનું ધ્યેય છે, અને તે સમભાવથી પ્રાપ્ત થાય છે, આધ્યાત્મિક દ્રવ્યાનુયેગી શાસ્ત્રોમાં બનેનું વિશેષ મંતવ્ય સમાન છે. દિશારૂપ અંબરના જે આત્મા નિલેપ અરૂપી કરે તે દિગંબરત્વ આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ છે અને વેત અંબરના સમાન શુદ્ધ આત્મા કર તે “વેતાંબરત્વ છે. આત્મા વસ્તુત: વેતાંબર નથી અને દિગંબર નથી. પ્રભુની પરંપરાએ આગમ ચાલ્યાં આવે છે, તેમાં વધઘટ પરિવર્તન થયાં હોય હૈયે શું? અને ન થયાં હય હેયે શું? એ આગમને સાર એ છે કે પાપકર્મ ત્યાગવુ. ગુડાવાસમાં રહીને અગર ત્યાગી બનીને આત્માની શુદ્ધિ કરવી. આગમોના મુખ્ય ઉદ્દેશ તરફ વળવું અને સવિચારેને આચારમાં મૂકવા પુરૂષાર્થ કરે. આત્મજ્ઞાનીને આસવ પણ સંવરરૂપે પરિણમે છે એવી તેની દષ્ટિ ખીલેલી હોય છે તે પછી તે ત્યાગી બની ઉપયોગી વસ્ત્રો માત્ર રાખે હે કશી હરકત નથી અને નગ્ન ફરે હૈયે કશી હરકત નથી. આ કાળમાં સવસ્ત્ર પાત્રાદિક ઉપકરણે રાખનારા અને દેશકાલાનુસારે ધર્મ પ્રચારાર્થે ઉપયોગી પરિવર્તને કરનારા સાધ્ય દ્રષ્ટિવાળા સાધુએથી, આચાર્યોથી જૈનધર્મ વહશે. સાધુઓ ત્યાગીઓ ભિન્ન વેષાચારવાળા હોય તે પણ તેથી આત્મશુદ્ધિ કરવામાં કદાઝડ રહિત ભાવે કશી હરકત નથી. આત્માની શુદ્ધિરૂપ ધ્યેયને લક્ષ્યમાં રાખીને હાલમાં વસ્ત્ર પાત્રાદિક વિશેષ ઉપકરણથી સાધુઓ વતે તે પણ તેઓ પ્રભુ મહાવીર દેવની

Page #154

૧૩૧
તપ કરી
આજ્ઞા પ્રમાણે વનારા છે. પ્રભુ મહાવીર દેવની આજ્ઞા છે કે ક્ષેત્રકાલાનુસારે ખાહ્ય ચારિત્ર બને તેટલું પાળવું અને અંતરથી કષાયાદિકથી રહિત થવા પુરૂષાર્થ કરવા. વેદાંતી સન્યાસીઓ વગેરે અન્ય ધર્મોના સાધુએ વમાનકાલાનુસારે માહ્યથી વર્તે છે અને સ્વસ્વ દર્શન સંપ્રદાયના ધર્મ ઉપદેશે છે. બાહ્ય ધર્મ ચારિત્ર ક્રિયા વગેરેમાં સંક્રાંતિ યુગમાં સંક્રાંતિ ચેાગ્ય પરિવર્તન થાય પણ મૂલ રૂપના નાશ ન થાય એવી રીતે વર્તવું. આત્મજ્ઞાનથી ધ્યાન સમાધિમાં વિચરવું અને બાહ્ય કાર્ય માં તથા માહ્ય વિષયામાં કમ પ્રયોગ પ્રેરણા છતાં સાક્ષી તટસ્થભાવે નિલે પપણે વવું અને કર્તા ભાક્તાદિ બુદ્ધિના ત્યાગ કરવા. ચેાગ ઉધાનનું મુખ્ય રહસ્ય હાલ જૈના પ્રાય: ગાડરીયા પ્રવાહમાં પતિત થૈ ભૂલી ગયા છે. ગુરૂ પાસે રહી ધર્મ શાસ્ત્રાનુ રહસ્ય સમજવું, ધર્મ શાસ્ત્રોમાં ગુરૂગમ લેવી. ધર્મશાસ્ત્રોમાં એના ગુરૂદ્વારા ખુલાસે લેવે, સૂત્રોને સમજવાં અને ચાર્ગ વર્તવું એજ યાગ ઉપધાનનું કતવ્ય રહસ્ય છે. હાય અગર દિગ ંબર હોય અગર ગમે તે ગચ્છમાં સમભાવથી મુક્તિ ગમેતેની થાય છે. તમે લખ્યું કે શ્રી આનદઘનજીએ વચ્છના મેટ્ વધુ નયન નિહાતાં એ ગાથાથી ગચ્છનું ખંડન કર્યું છે પણ એ ગાથામાં ખંડનની ગંધ નથી પણુ ગચ્છમાં રહેવું પણ ગચ્છ મેાહ રાખવા નહિં એવેા સદુપદેશ છે. શરીરમાં રહેવું પણ શરીરમેહ ત્યજવા. પંચેન્દ્રિય ગચ્છમાં રહેવુ પણ ઇન્દ્રિય ગચ્છ મેહ ત્યજવા. સંઘમાં સમાજમાં રહેવું પણ સંઘમાહ ત્યજવા એમ આત્મજ્ઞાનથી ગાર્દિકને મમત્વ ત્યજવા. ગચ્છમાં આચાર્યાદિકની સગતિમાં રહેવાથી પંચાચારની શુદ્ધિ થાય છે અને જ્ઞાનાદિક ગુણાને પ્રકાશ થાય છે. જે ગચ્છમાં રહેવાનું થયું હોય તે ગચ્છથી ભિન્ન ગમની નિદા ન કરવી. ગચ્છ ભેદવાળી ભિન્ન ભિન્ન સમાચારી માન્યતાઓમ મધ્યસ્થ સમભાવપણે વર્તવું. ભિન્ન ગચ્છી સાધુઓ સાથે આત્મ
થતી શકા આત્માપશ્વેતાંખર હાય પણુ

Page #155

૧૩૨ ભાવે વર્તવું. આત્મશુદ્ધિ માટે ગ૭ની ઉપગિતા છે એમ સાધ્યને લક્ષ્યમાં રાખીને વર્તતાં ગમેતે ગચ્છમાં રહેનારની મુક્તિ થાય છે. સ્વચ્છમાં ધર્મ છે અને અન્ય ગચ્છમાં અધર્મ અને સત્યતા છે એવું કેહવચન કદાપિ વદવું નહીં. જેનધર્મના ભિન્ન ભિન્ન ગચ્છમાં શુદ્ધાત્મભાવ રમણતા કરનારની મુક્તિ થાય છે. ધર્મશાસ્ત્રોના ભિન્ન ભિન્ન પરસ્પર વિરૂદ્ધ મતેમાં શુદ્ધ નિશ્ચય નયને ઉપગ રાખી આ યેગી થવું. સમગ્ર દષ્ટિ સાધુ સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકામાં એવી આત્મજ્ઞાન શક્તિ પ્રગટે છે કે જેથી તે આસવના હેતુઓને સંવરભાવે પરિણુમાવી શકે છે. મિથ્યાત્વ શાસ્ત્રોને અને મિથ્યાત્વ દર્શનેને સમ્યકત્વ જ્ઞાનરૂપે સાપેક્ષભાવે પરિણુમાવી શકે છે તે પછી વેતાંબર દિગંબર મતભેદ અને ગચ્છભેદાદિક માન્યતાઓમાં કેમ તે મુંઝાય ! અલબત્ત કદિ મુંઝાય નહિ. જેનધાર્મિક શાસ્ત્રોના સંકુચિત સામાન્ય મતભેદમાં જ્ઞાની સંઘ મુંઝાય નહિ અને સમભાવથી અને સમ્યગ દષ્ટિથી અવળામાંથી પણ સવળું ગ્રહણ કરે. દ્રવ્યાનુયોગ. ગણિતાનુગ. કથાનુગ અને ચરિતાનુગ આદિ સર્વ ધર્મ શાસ્ત્રો, યેગશાસ્ત્રો, અધ્યાત્મશાસ્ત્ર, મંત્રશાસ્ત્ર, અન્ય ધાર્મિકશાસ્ત્રો, વગેરેને અનુભવ સર્વ જેના હૃદયમાં સંગ્રહિત થયે છે તે જૈન ધર્મના અનુભવી ગુરૂ ગીતાર્થ સૂરિ છે તેમની પાસે રહી સર્વ પ્રકારના ખુલાસા કરનાર શિષ્ય સર્વ નયેની અપેક્ષાએ ધર્મ રહસ્ય સમજી શકે છે અને મહાદિ આવરણે દૂર કરીને આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણે પ્રગટાવી શકે છે. સવિકલ્પ જ્ઞાનથી નિર્વિકલ્પજ્ઞાનને પામવા ગુરૂકુલમાં રહેવું. નિર્વિકલ્પ આત્મજ્ઞાનની ઝાંખી અનુભવાય છે તેથી આત્માનંદને અનુભવ થયે છે તે માળે વહે. સર્વ ધર્મો આત્મામાં સમાય છે. રાગદ્વેષને પરિણામ જેમાં ન હોય તે આત્મજ્ઞાન છે. આત્મજ્ઞાનમાં મત પંથ ભેદ નથી. આત્મજ્ઞાને પગથી આત્મા તે આત્મરૂપ ભાસે છે, અને તેમાં રાગદ્વેષનું Àત હેતું નથી. આત્મજ્ઞાનમાં મેહને વિકાર રહેતું નથી, આત્મામાં જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની એક શુદ્ધ પરિણય

Page #156

૧૩૩
તિને ગછ છે. આત્મામાં અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણ પર્યાય અંઘરૂ૫ વિશ્વ તે સત છે. જડ વિશ્વ પણ આત્મજ્ઞાનમાં નાસ્તિ પયોય યપણે ભાસે છે. આત્મામાં હું તેને ભેદ નથી તે બાહ્ય ધર્મોને તથા વર્ણદેશ ધર્માદિકને મતભેદ ક્યાંથી રહે ભાસે એવા પ્રકારનું રાગદ્વેષ વિનાનું જ્ઞાન તે નિવિકલ્પક આત્મજ્ઞાન છે. એવા આત્મજ્ઞાનને પ્રકટાવે એજ જૈન ધર્મનું છેવટનું પરમ કર્તવ્ય છે. ગાડરીયા પ્રવાહે ચાલતા વેષ ક્રિયામતભેદમાં મધ્યસ્થ જૈને વર્તવું અને જેનેને સત્ય જ્ઞાન માર્ગમાં વાળવા સર્વ વિશ્વ લેકની શુદ્ધિ માટે જૈનધર્મની ઉપગિતા છે તેને વાડામાં ગાંધી ન રાખતાં સર્વ વિશ્વમાં વ્યાપક કર. પ્રભુ મહાવીર દેવના સમવસરણ વિષે લખ્યું તે સંબંધી જાણવું કે તેવા સમવસરણની વાત શ્રદ્ધાગમ્ય થાય પણ બુદ્ધિ ગમ્ય ન થાય તેથી શંકાશીલ ન બનવું. એમના એશ્વર્યથી તેવું સમવસરણ બની શકે. દેવતાઓ તેવું સમવસરણ બનાવવા સમર્થ છે છતાં સમજવાનું કે પ્રભુ મહાવીર દેવને તીર્થકર માનીએ છીએ તે સમવસરણને લેઈને નહિ પણ પ્રભુ પરમાત્મા મહાવીર દેવ કેવલ જ્ઞાની થયા તે કેવલ જ્ઞાનથી પ્રભુનું તીર્થકરત્વ છે. કોન્ટેસ વગેરેના મંડપોમાં હાલ જે શોભા બને છે તેથી અનંત ગુણ વિશેષ ખરેખર પ્રભુ મહાવીર દેવના સમવસરણની હોઈ શકે તેમાં કંઈ શંકા જેવું નથી. સુવર્ણ રત્નના સિંહાસન પર પ્રભુ મહાવીર દેવ બેસે તેથી તેમની વીતરાગતા મટીને સરાગતા ન થાય. મમતા રહિત પ્રભુને રતનના સિંહાસન પર બેસવાથી મેહ પાછે પ્રગટે નહીં માટે નિર્મોહી વીતરાગ સમવસરણમાં ન બેસે એવી મિથ્યા શંકા ન કરવી. ગુણ દષ્ટિથી ગુણ દેખાય છે અને દોષ દષ્ટિથી દેષ દેખાય છે. આ કાલમાં સરાગ ચારિત્રવાળા સાધુ મુનિય છે તેથી આ કાળમાં મુનિયામાં દેષ પ્રગટે પણ તે પ્રતિક્રમણાદિકથી ટળી શકે માટે સાધુઓના ગુણે તરફ લક્ષ દેવું અને આત્માની શુદ્ધતાને ઉપગ ધારી સંયમયગમાં વિચરવું.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शांतिः ३

Page #157

૧૩૪
રસં. ૧૯૭૨ લેખક: બુદ્ધિસાગર
મુક માણસા* શ્રી અમદાવાદ તત્ર. વૈરાગ્યાદિ ગુણાલંકૃત યુનિ. દેવેન્દ્ર સાગર એગ્ય અનુવદન સુખશાતા.
વિશષ. તમારે પત્ર પહોંચ્યો. ગાભ્યાસંબંધી જે લખ્યું તે જાણ્યું. ગુરૂગમ વિના હઠયોગમાં આગળ ન વધવું. હઠયેગમાં ખેચરી મુદ્રાસિદ્ધ પ્રાય: છે તેમ લખ્યું તે જાયું. રાજગમાં આધ્યાત્મિક ખેચરી મુદ્રાને જે પરિભાષાએ હું લખું છું તે રીતે પામશે. મારી આધ્યાત્મિક વૈગિક પરિભાષામાં લખેલી સ્વતંત્રાન્ય વિચારણાઓને અનેક અપેક્ષાએ ધ્યાનમાં લેઈ તે પ્રમાણે અભ્યાસી થશે. શુદ્ધોપગ પામવાની વૃત્તિ તે અધ્યાત્મિક દષ્ટિએ ખેચરી મુદ્રા છે. આત્મારૂપ આકાશમાં જે ઉપયોગ વૃત્તિથી વિચરાય અને આત્માની રસવૃત્તિને આત્માજ રસ સ્વાદન કરે, આત્માનંદ તે સત્ય અમૃતરસ છે તેને આત્મા આસ્વાદે એવી આત્મશુદ્ધોપગ વૃત્તિ પ્રવાહ ધારા તે ખેચરી મુદ્રા છે. તેના ઉત્કૃષ્ટ શુદ્ધ પરિણામથી ક્ષણમાં આત્મામાં કેવલ જ્ઞાનને પ્રકાશ થાય છે અને તેથી ક્ષણમાં સિદ્ધસ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. આધ્યાત્મિક ભાવ ખેચરી મુદ્રાથી આત્મા આકાશના જેવો નિર્લેપ થાય છે અને તેથી અહંતા મમતાને ભાર રહેતું નથી એવી અધ્યાતમભાવ ખેચરી મુદ્રાથી ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ થતું નથી અને આત્મા પોતાની શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ પરિણતિથી નીચે અશુદ્ધભાવમાં ઉતરતું નથી. હઠયોગની ખેચરી મુદ્રા તે જડ અને જ્ઞાન વિનાની ટકાની કિંમત જેટલી છે અને સાપેક્ષાએ આત્મજ્ઞાનીને સાધન તરીકે પરિણમે છે. મેરૂ દંડમાં રહેલા મણુકાઓમાં વિદ્યુત શક્તિ રહી છે તેનું રહસ્ય જે જાણે છે તેઓ જડમાં પરિણમતી એવી લબ્ધિ સિદ્ધિને પ્રગટાવી શકે છે. આ માની જ્ઞાનાદિ શક્તિથી અનંત સુખ છે. જડતનની મિશ્ર હઠાગની શક્તિચેથી અજ્ઞાનીઓ આત્માનંદ પ્રાપ્ત કરી શક્તા નથી.

Page #158

૧૩૫
રાજાગીને હુયેગની શક્તિયેામાંથી પડવાનું થતું નથી. મનને સંસારથી ઉન્મુખ કરીને આત્મામાં લયલીન કરી દેવું તે ઊન્મની મુદ્રા છે ઉન્મુની મુદ્રાથી સર્વસંકલ્પ વિકલ્પના નાશ થાય છે. સર્વ પ્રકારના શુભાશુભ લાગતા વિષયામાં મનથી શુભ શુભપણું ન કપાય એવી દશાને ઉન્મુની જાણવી. સાંસારિક વિષયે અજ્ઞાનમાં અમૃત જેવા લાગતા હોય છે તે આત્મજ્ઞાન થયા થયા પછી વિપરીત લાગે છે. પાંચે ઈન્દ્રિયાના વિષયામાં અને ઇન્દ્રિયામાં આનંદ ન અનુભવાય અને શુદ્ધાત્મામાં માનદ અનુભવાય તે અધ્યાત્મભાવથી વિપરીત કરી જાણુવી. સમકિતનાં ષસ્થાનક તે ષટ્ ચક્ર છે તેમાં રમવાથી આત્માને પ્રકાશ થાય છે તેમજ ષદ્ગુણ ભાગ હાનિ વૃદ્ધિ તે રૂપ ષટ્ ચક્રનું જ્ઞાન થવાથી આત્મજ્ઞાનના પ્રકાશ થાય છે. તેમજ, સ્વાત્મભાવે—કર્તા કર્મ, કરણુ સંપ્રદાન, અપાદાન અને આધારરૂપ ષકારક ચક્રના જ્ઞાન પ્રકાશથી આત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે. આત્માની શુદ્ધાત્મ પરિણતિમાં જ્ઞાનેાપયેાગે પ્રવેશ કરીને આત્માનું શુદ્ધ વીય આત્મા પેાતાના સ્વરૂપમાં પરિમાવે અને પર જડ વસ્તુમાં પરિણમતા આત્મવીને આત્મામાં પરિણમાવે તે મારી આધ્યાત્મિક જ્ઞાનની પરિભાષાએ વજ્રોલીમુદ્રા જાણવી. એમ હુઠયાગની અનેક મુદ્રાઓને મેં અધ્યાત્મજ્ઞાનથી આત્મામાં ઉતારી છે તેને રૂમમાં સારા ખુલાસા થઈ શકે. રાગ દ્વેષ વિનાની આત્માની નિવિકલ્પ જ્ઞાન દશા તે અધ્યાત્મજ્ઞાન પરિભાષાએ શૂન્ય શિખર સ્થિતિ જાણવી. જે આત્માની શિખર જેવી ઉચ્ચદશામાં રાગ દ્વેષ વિકલ્પ વૃત્તિયેાની શૂન્યતા હાય છે તે શૂન્ય શિખર જાણુવુ', અને તેની આત્મ દશાની સ્થિતિ તે શૂન્ય શિખર સ્થિતિ જાણવી. આત્માના ઉપયાગ તે મારી અધ્યાત્મ પરિભાષાએ બ્રહ્મ રા છે. બ્રહ્મ અર્થાત્ આત્મામાં પ્રવેશ કરવાનું રધ્ર અર્થાત્ મા તે સમ્યગ્ જ્ઞાન યાને આત્માપયેગ છે. આત્માપયેાગ રૂપ બ્રહ્મ રક્રમાં પ્રવેશ કરતાં ષટ્ કારકરૂપ ષટ્ ચક્રમાં પ્રવેશ કરી આગળ વધવુ જોઇએ, ષડ્ દ્રવ્યનું સાત નયથી જ્ઞાન કરીને આત્મપયા

Page #159

૧૩૬
ગમાં પ્રવેશવુ જોઈએ. આત્માપયેાગ રૂપ બ્રહ્મ રન્ધ્રમાં પ્રવેશ કરતાં ઈડાપિ ંગલા નાડી રૂપ રાગદ્વેષની પરિણતિમાં આત્મ પ્રાણૅ વહેતા નથી અને સમવૃત્તિ રૂપ સુષુમ્બ્રા નાડીથી આત્મા સયમરૂપ મેરૂ ઈંડ ઉપર ચઢીને કાલને જીતે છે અને જન્મ મરણાદિક દુઃખની પેલી પાર જાય છે. રજોગુણુ અને તમા ગુરુ રૂપ અધ્યાત્મ દૃષ્ટિએ ઈંડા પિંગલાનાડીજાણુવી અને સાત્વિક વ્રુત્તિરૂપ સુષુમણા નાડી તે શુભેાપયેાગ દૃષ્ટિએ છે. શુદ્ધાત્મ ષ્ટિએ તાજ્ઞાન પરિણતિ તે સુષુમ્બુા નાડી છે એમ અધ્યાત્મ દૃષ્ટિની મારી કલ્પિત પરિભાષાએ જાણું, આત્મિક શુદ્ધ જ્ઞાન રૂપ સુષુમ્બુા નાડીમાં પ્રવેશ કરી સર્વ ગુણુ સ્થાનકરૂપ મેરૂદંડ અગર પશ્ચિમ દિશાની ખડકીમાં પ્રવેશી બ્રહ્મ શુક્ારૂપ જીવનમુક્તિ દશા પ્રાપ્તિ કરવી, આત્મામાં કેવલ જ્ઞાનના પ્રકાશ કરી લેાકાલેાક વિશ્વને નિ:સગપણે અવલેાકવુ. ઢયાગની સમાધિની પરાકાષ્ઠા બ્રહ્મપ્રમાં પ્રાણુના આરે છે એવી હઠ યાગની સમાધિને વિ. સ. ૧૯૬૧. ખાસઢમાં દશ. આઠે. પાંચ. ચાર. ત્રણ કલાક સુધી અનુભવી છે તેમાં ભરનિદ્રા જેવી દશા રહે છે અને તેથી કેાઈ જાતનું ભાન રહેતું નથી બ્રહ્મર માંથી પ્રાણ પાછા નાડીયામાં ઉતરતાં પૂર્વની જેવી દશા હાય છે તેવી દશા પાછી મનની કાયમ રહે છે. જ્ઞાનયેાગ સમાધિથી મનની સંકલ્પ વિકલ્પ રૂપ મેહુ પરિણિત શમી ટળી જાય છે. સર્વ દુઃખનું મૂળ કારણુ અજ્ઞાન મેાહુ છે તેના ઉપશમ, ક્ષયે પશમ અને ક્ષાયિક્ભાવ થાય છે. સ્વપર પ્રકાશક નિહ જ્ઞાન વડે આત્માના સ્વરૂપમાં રમણતા થાય છે તથા જ્ઞાનસમાધિમાં ઉઠતાં, બેસતાં, ચાલતાં, અનંત આનદના એઘ પ્રગટે છે તેની પણ ઝાંખી અનુભવી છે. હઠસમાધિ અપેક્ષાએ જ્ઞાનીને જ જ્ઞાન સમાધિમાં કારણીભૂત થાય છે. ભક્તિની છેલ્લીદશા સમાધિ છે. પરમાત્માની સાથે એકતાનતા એકતાર લીનતા થતાં મેાહુની સકલ્પ વિકલ્પ દશા ટળી જાય છે. આત્માની તેથી પૂર્ણ શુદ્ધિ થાય છે તેથી આત્મા પેાતાનું શુદ્ધ જ્ઞાનરૂપ પરમાત્મણુ

Page #160

૧૩૭
અનુભવે છે. સર્વ વિશ્વજીને આત્મ સમાન માનીને તેઓને પરમા ભત્વ રૂપ અનુભવીને સર્વ વિશ્વ લેકની નિષ્કામપણે સેવા કરવી. જીમાં અને પ્રભુમાં અપેક્ષાએ સેવાને પ્રભુ ગુરૂની સેવા માનવી. પ્રભુ ગુરૂની સેવામાં આત્માણ કરવું. પ્રભુ ગુરૂ રૂપ પોતાના આત્માને ભાવીને સેવા કરવાથી આત્મા તેજ પરમાત્મરૂપે પ્રકાશે છે. એ સેવાગ છે. ભક્તિ અને સેવા યુગમાં શ્રદ્ધા પ્રીતિની મુખ્યતા છે. શ્રદ્ધા પ્રીતિ વિના મોક્ષ માર્ગમાં એક ડગલું પણ ભરી શકાતું નથી. દેવ ગુરૂની શ્રદ્ધા પ્રીતિથી હૃદયની શુદ્ધિ જ્યારે લઘુ બાલક જેવી થાય છે ત્યારે જ્ઞાન ગની પ્રાપ્તિ થાય છે. પ્રભુ મહાવીર દેવના નામ મંત્રનો જાપ જપ અને પ્રભુની સાથે આત્મપાસનાથી એકતા અનુભવવી તે મંત્ર સમાધિ ગ છે. હવે હઠ યુગનાં અંગોને મદીય આધ્યાત્મિક જ્ઞાનકુરF • ભાષાશૈલીએ કંઈક અધ્યાત્મભાવે સમજી દર્શાવું છું. પરમાત્માના અસંખ્ય પ્રદેશની અરૂપ મૂર્તિનું અનંત નર છે તેની ધ્યેય વૃત્તિ તે નુરતા-નૂરત છે અને તેમાં સ્મૃતિ વારંવાર રાખવી તે સુરત અગર સુરતા છે. સુરત સુરતથી શુદ્ધાત્મામાં લયલીન મસ્ત થતાં આત્મા તેજ પરમાત્મા રૂપે પ્રકાશે છે અર્થાત્ જીવ તે શિવ થાય છે, પશ્ચાત્ સુરત સુરત રૂપ સાધનતા રહેતી નથી. નાસિકા કપાલને મલ દૂર કરવાની ક્રિયાને જતિ કથે છે. ભાવથી નેતિ તે છે કે પ્રતિષ્ઠાને, ઈન્દ્રાદિક પદવીને, લોક વાસનાને, અપકીર્તિ ભીતિ તથા માન સન્માન વૃત્તિને, લી ટ સમાન જાણીને તેને દૂર કરવી, અહંમમત્વવૃત્તિને દૂર કરવી તે અધ્યાત્મજ્ઞાન શૈલીએ નેતિ જાણવી. સેળ આંગળ લાંબી અને ચાર આંગુલ પહેળી ઝીણી સુંવાળી મલમલની ધેતિને મુખદ્વારા પેટમાં ઘાલી તે દ્વારા કફ પિત્તને બહાર કાઢે તે ધતિ શી છે. આત્મભાવથી પતિ એ છે કે અશુદ્ધ રાગરૂપ કફ અને અશુદ્ધ તર્કબુદ્ધિરૂપ પિત્તને ગુરૂગમજ્ઞાનરૂપ ધતિથી આત્મામાંથી બહાર કાઢી ફેંકી દે. ગુદાદ્વારા શુદ્ધ વાયુને નળમાં

Page #161

૧૩૮
ચઢાવવા. જળને નળમાં ચઢાવવું અને નળની શુદ્ધિ કરવી તે બસ્તિકર્મ છે. સમકિતજ્ઞાનમાં લાગતા દોષોને દૂર કરવા, મિથ્યા. બુદ્ધિ જડવાદબુદ્ધિ કર્મને દૂર કરવાં તે અધ્યાત્મભાવે મસ્તિકમ છે. બાહ્યજ્ઞાનથી પ્રગટેલી શુષ્કતા અને ઉદાસીનતા શેકરૂપ મલને દૂર કરવા તે મસ્તિકમાં છે. આત્માનંદ મસ્તીથી અસ્તિકમ થાય છે અને તેનાથી ઉપયુ ક્તમલના નાશ થાય છે. સમક્તિરૂપમુખથી અધ્યાત્મરસને વિવેકરૂપનાસિકાદ્વારા ઉપર આત્મામાં આકર્ષવા તે અધ્યાત્મભાવે ગજકરણી જાણવી નળને હલાવી નળની શુદ્ધિ ગુરૂગમ જ્ઞાનથી કરવી તે નૈાલિકમાં છે. આત્માના મતિ શ્રુતજ્ઞાનને શુદ્ધ કરવાં અને અશુદ્ધત્તાને દૂર કરવી, સાત્ત્વિકમતિ શ્રુતજ્ઞાનને શુદ્ધ રાખવાં તે ભાવ નૌજિર્મ છે. મનવાણી કાયાપર આત્માને કાબુ સ્થાપવા તે અધ્યાત્મભાવે યમ છે. બહાર્થી પંચ મહાવ્રત યમ છે. મનેાવૃત્તિયાને તાબે કરવી, નિયમમાં લાવવી, અધવૃત્તિયાને દૂર કરી ધવૃત્તિયાને પણ હળવે હળવે સક્ષેપવી વાણી અને દેહની ધર્મ પ્રવૃતિયાને પણ હળવે હળવે સક્ષેપવી, તે નિયમ છે. બહિર્મુખ અશુભ મનવાણી કાયાના યાગને આત્માભિમુખ શુદ્ધ કરવા તે નિયમ છે અને તેનાં નિમિત્ત હેતુઓ પણ ઉપાદાનની શુદ્ધિની અપેક્ષાએ નિયમરૂપ જાણુવાં ગુરૂની આજ્ઞાનુસાર જે કાલે જે ક્ષેત્રે જે યાગ્ય લાગે તે નિયમથી આત્મશુદ્ધિ કરવા પ્રવવું. જે આસનથી સુખે બેસાય સ્થિરતા થાય તે આસન છે. માહ્ય શરીરનાં ચારાશી આસના તથા બીજાં હજારા આસના છે. કાયાનાં આસનાથી કાયાની આરાગ્યશક્તિ વધે છે અને મનની સ્થિરતામાં આત્મજ્ઞાનીને ઉપયાગી છે. ભાવથી પિડસ્થ આસને અનેક પ્રકારનાં છે. હૃદય પદ્મમાં પ્રભુને સ્થિર બેસાડી પરમામામાં ઉપયેગ રાખવા તે અધ્યાત્મભાવથી પદ્માસન છે. સિદ્ધ પ્રભુના ઉપયાગે રહી નાભિમાં સિદ્ધ પ્રભુમાં લયલીન થવું તે ભાવત: સિદ્ધાસન છે. સિદ્ધ પ્રભુએ જેવી અવગાહનાએ સિદ્ધ થયા છે તેવી અવગાહનાએ પેાતાના આત્માને સ્થિર થએલે

Page #162

૧૩૯
ઉપયાગભાવે ધાર અને એવા ઉપગે જેટલું સ્થિર રહેવાય તેટલું અધ્યાત્મભાવથી સિદ્ધાસન જાણવું. વીરની પેઠે આત્મવીર્યથી આત્મામાં મનને વાળી રાગદ્વેષની પરિણતિને પ્રગટ થતી વારવી તે ભાવથી વીરાસન છે. આત્મવીર્યને પ્રગટાવીને દેહવીર્યનું અયેગ્ય અધમ્ય કામકુરણાથી રક્ષણ કરવું તે આમભાવે વીરાસન છે. કુફ્ફટની પેઠે આત્માના પ્રતિપક્ષી મેહની સાથે યુદ્ધ કરવામાં સાવચેત રહેવું તે કુફ્ફટાસન છે એમ અનેક આસનની આધ્યાત્મિકભાવ પરિભાષાએ વ્યાખ્યા છે તે રૂબરૂમાં મળતાં જાણશે. આંતર આસનેથી આંતર ચિદાનંદભાવ પ્રાણુની શક્તિની વૃદ્ધિ કરવી તે અધ્યાત્મભાવ પરિભાષાએ ભાવ પ્રાણાયામ છે. મલીનઅશુદ્ધ વિચારેને વેચવા, ભયશેક કામવાસના રાગદ્વેષના વિચારને આત્મામાંથી કાઢી નાખવા, મિથ્યા બુદ્ધિના સંકલ્પ વિકલ્પને આત્મામાંથી દૂર કરવા તે રેચક પ્રાણાયામ છે. આત્મામાં સદ્દગુણેને ભરવા, સાત્વિકબુદ્ધિ ભક્તિ અને જ્ઞાનસેવાના સદ્ વિચારેને કરવા. આત્માના શુદ્ધ ઉપગને આત્મામાં પૂરો ભરવો તે જ જામ છે. આત્મામાં ધર્મના વિચારને ભરવા તે પૂરક છે અને અધર્મના વિચારને દૂર કરવા તે રેચક છે. અશુભ પરિ. ણામને ત્યાગ તે રેચક છે. શુભ પરિણામનું ગ્રહણ તે પૂરક છે અશુદ્ધ પરિણામને ત્યાગ તે રેચક છે અને શુદ્ધ પરિણામે વર્તવું તે પૂરક છે. આત્મામાં આત્મ સમભાવી ઉપગે વર્તવું તે કુંભક પ્રાણાયામ છે. આત્મા વિના મનવાણુકાયદ્વારા ગ્રહણ ત્યાગમાં સમભાવે વર્તવું. શુભાશુભનું ગ્રહવું નહિ અને ત્યાગવું નહીં એ આત્માને શુદ્ધપગ તે કેવલ કુંભકપ્રાણાયામ છે. આત્મામાં ગ્રહણ ત્યાગધર્મ નથી અને જડમાં ગ્રહણ ત્યાગ નથી એ આમાને શુદ્ધ સમભાવ ઉપયોગ અને આત્મા જ આત્માવડે સ્થિરોપગે ધ્યેયરૂપે પરિણમીને પશ્ચાત્ ધ્યેય ધ્યાતા અને ધ્યાનથી એક્તાને એક નિશ્ચય પરિણામ ( જલથી પૂર્ણ ભરાયેલા ઘટની પેઠે ) વર્તે તે શુદ્ધાત્મભાવે કેવલ કુંભક પ્રાણાયામ છે. એવા કેવલકુંભક પ્રાણાયામથી ઉત્કટ સમભાવ પ્રગટે છે અને એક ક્ષણમાં કેવલ

Page #163

૧૪૦
જ્ઞાનને આવિર્ભાવ થાય છે. સાતમ ગુણસ્થાનકની ભૂમિકામાં તેવા કેવલ કુભક પ્રાણાયામના ધારક અપ્રમત્તયોગી મહાત્માએ વર્તે છે. જેથી ગુણસ્થાનક ભૂમિકામાં ભાવ કુંભકને પ્રારંભ થાય છે. ભાવકુંભકની પૂર્ણતા થતાં સાત્વિકગુણેની વૃત્તિ પણ રહેતી નથી. તથા બાહિરમાં ગ્રહણ ત્યાગ બુદ્ધિ રહેતી નથી. પ્રારબ્ધકર્મ પ્રેરણા એ બાહ્ય પ્રવૃત્તિ થાય છે. તથા શુભાશુભ કર્મફલના સાક્ષી તરીકે આત્મા નિર્લેપી રહીને વર્તે છે. કેવલ કુંભકભાવ પ્રાણાયામથી એક ક્ષણમાં શુદ્ધાભ સમાધિભાવ પ્રગટે છે. ચંદ્રભેદક પ્રાણાયામ તે અધ્યાત્મ શાંતિ છે. સૂર્યભેદકભાવ પ્રાણાયામ તે તીવ્રજ્ઞાને પગ છે. ભાવક્ષમા તે ચંદ્રપ્રાણાયામ છે. તેથી આત્માની શીતલતા પ્રગટ થાય છે અને શુદ્ધાત્મ ધ્યાન તે સૂર્ય પ્રાણાયામ છે. સૂર્યથી જગ
ને અંધકાર દૂર થાય છે અને સર્વત્ર પ્રકાશ થાય છે તેમ શુદ્ધાત્મ ધ્યાનરૂપ પ્રાણાયમથી અજ્ઞાન મિહને સર્વથા નાશ થાય છે અને કેવલજ્ઞાન તિથી આત્મા સર્વ વિશ્વને પ્રકાશ કરે છે. આત્માના શુકલ નિર્મલ પરિણામના ઉપગે વર્તવું તે ભસ્ત્રિકા પ્રાણાયામ છે. ભરિત્રકા પ્રાણાયામથી આત્માની શુદ્ધજ્ઞા નાગ્નિ પ્રગટે છે અને તેથી સર્વ ઘાતી કર્મને ક્ષય થાય છે અને ક્ષણમાં આત્મા તેજ પરમાત્મા બને છે. દર્શને પગ તે ચંદ્ર છે. ચંદ્ર અને જ્ઞાન સૂર્યનું ધ્યાન ધરવાથી આત્મા સર્વ વિશ્વને પ્રકાશ કરવા સમર્થ બને છે. અધ્યાત્મ પરિભાષામાં જ્ઞાનદર્શન ચારિત્ર રૂપભાવ પ્રાણના ઉપશમ, ક્ષયેષશમ અનેક ક્ષાવિકભાવે અનેક ભેદ જાણ્યા છે, તેના આશ્રયમાં ગુરૂગમથી સ્થિર થવું અને ગુરૂગમથી તેવા અધ્યાત્મભાવ પ્રાણાયામની સાધનામાં અપ્રમત્તભાવે પુરૂષાર્થ કર કે જેથી આત્માની દ્રવ્યભાવથી અનંત શક્તિ પ્રગટે અને આત્મા તેઓને અનુભવે. મિથ્યાત્વ વિચારેને બંધ કરવા અને સમ્યકત્વની દષ્ટિ પ્રાપ્ત કરવી તે ભાવથી મૂલ બંધ છે. જ્ઞાનરૂપ પ્રાણને પરભાવમાં નિધપૂર્વક ઉર્ધદશામાં આરહ તે ભાવથી ઉડ્ડિયાન બંધ છે. રજોગુણ અને તમોગુણની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિને બંધ કરવી તે જાલંધર બંધ

Page #164

૧૪
છે. ઈન્દ્રના શુભાશુભ વિષયોમાંથી શુભાશુભ પરિણામ બુદ્ધિને ત્યાગ તે પ્રત્યાહાર છે. શુભાશુભ વૃત્તિથી નિર્લેપ રહેવું તે પ્રત્યાહાર છે. અધ્યાત્મભાવ પરિભાષાએ આત્માના શુદ્ધાનંદના આહારથી આત્માએ જીવવું તે પ્રત્યાહાર છે. જડમાં પ્રગટી આસક્તિને મૂલહેતુ, પુગલદ્વારા આનંદરસ અનુભવ તે છે પણ તે ક્ષણિક આનંદની પાછળ અનંત દુઃખ છે. તેથી પ્રભુ મહાવીરદેવે આત્માના આનંદરસને આહાર અથોત્ ભેગ કરે જણાવ્યું છે. પુદ્ગલ વસ્તુઓની આશા તૃણ સ્પૃહા આસક્તિને ત્યાગ કર, પૌષ્મલિક વસ્તુઓ પર વૈરાગ્ય પ્રગટ તે દ્રવ્ય પ્રત્યાહાર છે અને આત્માના પ્રેમમાં અલમસ્ત આત્માનંદને ભેગ કરવું તે શુદ્ધભાવ પ્રત્યાહાર છે. આત્માને આનંદ તે આત્માના પ્રતિ આહર. મેળવવો તે આત્મપ્રત્યાહાર છે, તેની પ્રાપ્તિ થતાં આત્માનું સ્વરૂપ તે આત્મામાં ધારી શકાય છે અને બાહા જડમાં આત્માનું સ્વરૂપ ચિદાનંદરૂપ છે તે ધારી શકાતું નથી. ઉપશમભાવથી અને ક્ષાપશમભાવથી આત્માનંદ રસભેગે ભાવ પ્રત્યાહારની ઝાંખીને અનુભવ આવ્યું છે અને તેથી જડવસ્તુઓમાંથી જડસુખસ્વાદ બુદ્ધિ ટળી ગઇ છે અને આત્મામાંજ અનંત આનંદની ધારણા થઈ છે. શુદ્ધાત્મા તે પૂર્ણજ્ઞાનાનંદમય છે તેની ધારણાને બાહ્યમાં બાહ્ય ત્રાટકથી સ્થાપવી અને આત્મામાં સભૂતન ધારવી ઉપશમ ક્ષોપશમ અને ક્ષાયિકભાવને સમ્ય કષ્ટભાવે આત્મામાં ધારી સ્વયં પોતાને સર્વ દેવ તરીકે અનુભવ તે આધાર છે એવી આત્મધારણાથી આત્માનું ધ્યાન થાય છે. પિંડસ્થ. પદસ્થ. રૂપસ્ય અને રૂપાતીત એ ચાર પ્રકારનું ધ્યાન છે. ધર્મધ્યાન અને શુકa એ બે ધ્યાન કમથી ઉત્તમોત્તમ છે. આત્મામાં પૂર્ણાનંદ છે અને સદ અસત અર્થાત્ અસ્તિનાસ્તિ પર્યાયોની અપેક્ષાએ આત્મા સર્વેશ્વરૂપ છે તેમાં ધ્યાનથી લયલીન બનવું. શુદ્ધામાના ધ્યાનથી શુદ્ધાનંદ પ્રગટે છે. શુદ્ધાત્મ વાનમાં શુભાશુભ પરિણામ હેતે નથી. શુદ્ધાત્મ

Page #165

૧૪૨
ધ્યાનથી એક ક્ષણુમાં અનંતભવનાં ખાધેલાં અનંતકાં છૂટી જાય છે, તથા રાગદ્વેષના અસંખ્ય અધ્યવસાયરૂપ સૂક્ષ્મ ભવજન્મ મૃત્યુથી આત્મા ઢે છે અને આત્મા તે કેવળજ્ઞાનથી સ્વયં પરમાત્મરૂપે પ્રકાશી અનંત જીવન પ્રાપ્ત કરે છે. આત્મજ્ઞાની મહાત્માઓ ખાતાં પીતાં હરતાં ફરતાં શુદ્ધાત્મધ્યાને પયેાગે વર્તે છે અને તેથી શુદ્ધાત્મ સમાધિને પામે છે. આત્મધ્યાનથી. પૂર્ણાનંદને પ્રકાશ થાય છે. જેના મુખ આદિ સર્વ અંગામાં આત્માન દરસની પ્રસન્નતા ઝળકી ઉઠે છે તેણે આત્મધ્યાનથી આત્મપ્રભુનાં દર્શન કર્યા છે અને આત્મપ્રભુને પામ્યા છે એમ જાણુ, ધ્યાન પણ એક અપ્રાપ્ય આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે સાધન છે અને સાધનને સાધ્ય કલ્પવું ન જોઈએ. યાન પશ્ચાત્ આત્માની શુદ્ધ સમાધિ પ્રગટે છે. મતિશ્રુતજ્ઞાના પાગે સવિકલ્પ સમાધિ છે અને અવિધ જ્ઞાન તથા મન: પવ જ્ઞાનાપયેાગે આત્મસમાધિ નથી તેમ ધ્યાન પણ નથી. મતિશ્રુત જ્ઞાનમાં અને કેવલજ્ઞાનની પૂર્વે નિર્વિકલ્પ સમાધિ પ્રગટે છે અને ત્યાં રાગદ્વેષ સંકલ્પ વિકલ્પ રહિત નિર્વિકલ્પ આત્માનુભવ જ્ઞાન વર્તે છે. શાસ્ત્રજ્ઞાનનું અવલખન છે ત્યાં સુધી સવિકલ્પ સમાધિ છે તેમજ નય નિક્ષેપ સમલગી વગેરેના શ્રુતજ્ઞાનના સૌંકલ્પ વિકલ્પ જ્યાં નથી એવી આત્મ સમાધિને નિર્વિકલ્પ સમાધિ જાણવી. વિકલ્પ સમાધિથી નિર્વિકલ્પ સમાધિના અનુ ભવ થતા નથી. નિર્વિકલ્પ સમાધિને અનુભવ કંઈક ક્ષયાપશમ ચારિત્ર તથા ધ્યાન પ્રતાપે થયા છે. નિર્વિકલ્પ સમાધિ પછીથી ક્ષાયિક ભાવનું કેવલજ્ઞાન અને નિશ્ચય ચારિત્રરૂપ પૂર્ણાનદ પ્રગટે છે અને શુદ્ધાત્મા પરમેશ્વરત્વ પ્રગટ થાય છે. મન વાણી કાયાના યેાગ સુધી સયાગી કેવળી જીવન્મુક્તિની દશા છે પશ્ચાત્ શરીરા ઢિના ત્યાગ થતાં આત્મા તેજ સિદ્ધ બુદ્ધ પરમાત્મા તરીકે અન તજીવને વર્તે છે. કઇક નિર્વિકલ્પ સમાધિ પછીની આગળની દશાના અનુભવ થયા નથી, નિર્વિકલ્પ સમાધિ માટે શુદ્વાપયેગ

Page #166

લેખક: બુદ્ધિસાગર
re
ભાવની જરૂર છે. આત્મા તેજ પરમાત્મ રૂપે કરવા તે ચેગ છે. શુદ્ધાત્મામાં આરેહવા માટેભાવથી યાગનાં આઠ પગથિયાં અનેતેનું આધ્યાત્મિક મદ્રીય પરિભાષા શૈલીએ કદ્ધિ સ્વરૂપ જષ્ણુાવ્યું તે પ્રમાણે વર્તવા પ્રયત્નશીલ થવું અને શુદ્ધાત્મ સામ્રાજ્ય પ્રગટતવવું તેથી અનતી શાંતિ સુખ છે. આત્મામાં સ્વર્ગ અને માક્ષ છે તેને અંતરમાં ઉતરી મેળવેલ દેવગુરૂની ભક્તિધી સંતાની સેવા ’પ્રતિક્રમણ વગેરેથી આત્માની શુદ્ધિ કરવા આત્મપયાગી થવું. ચેગ સાધનમાં નિષ્કામ ખનવું, પેાતાની દશા ખીજાને કહેવી નહિ. ખાર્હિમાં સિદ્ધિયાને ન વાપરવી. ગાંડાની પેઠે માહિરમાં ચેાગી વર્તે છે. અન્યને પ્રાણાં, તે પશુ ચમકાર બતાવવાની પ્રવૃત્તિ ન કરવી. ગુરૂના પુષ્ટાલ અનથી અને નિભ પણાથી યાગની સિદ્ધિ છે.
इत्येव ॐ अर्हमहावीर शांतिः ३
મુ॰ પેથાપુર.
મેં. ૧૯૭૨.
શ્રી અમદાવાદ તંત્ર. વેરાગ્યાદિ ગુણાલ કૃત મુનિ દેવેન્દ્રસાગર ચેાગ્ય અનુવન્દન સુખશાતા. વિ. તમેાએ પુછેલા વિચારાનું નીચે પ્રમાણે સમાધાન જાણુશા. ચેાગ શબ્દની અનેક વ્યાખ્યાઓ છે. મનવાણી કાયાના વ્યાપારને જૈનધર્મ દષ્ટિએ ચેાગ કહેવામાં આવે છે. મન વાણી અને કાયાના ધર્મ વ્યાપારથી પરમાત્માની સાથે આત્માના ચેગ થાય છે. અર્થાત્ આત્મા તેજ પરમાત્મા થાય છે માટે પચારિક વ્યવહારથી મન વાણી કાયાને ચાગ થવામાં આવે છે. પતંજલિ મુનિ કથે છે કે ચળ ખ્રિસ વૃત્તિ નિય ચિત્તવૃત્તિને નિરોધ કરવા તે ચાગ છે. ચિત્તમાં પ્રગટતી રાગ. દ્વેષની વૃત્તિયાના નિરાધ કરવા તે ચાગ છે તેની સાથે એવા પશુ ભાવ ઝળકે છે કે રાગદ્વેષવાળી ચિત્તવૃત્તિયાને નિરાધ થવાથી રાગદ્વેષ ઢળતાંની સાથે આત્મા શુદ્ધ વીતરાગ બને છે અને

Page #167

૧૪૪
તેજ પરમાત્મા બને છે. આત્મામાં પરમાત્માપણું છે તેને પ્રકાશ થાય છે. જૈનશાસ્ત્રોમાં એગની વ્યાખ્યા વ્યવહાર નિશ્ચયથી અનેક પ્રકારે કરવામાં આવી છે. નિમિત્ત એગ અને ઉપાદાન યંગ એમ બે પ્રકારે ગ છે મનગુપ્તિ વચનગુપ્તિ અને કાયમુર્તિ એમ ત્રણ પ્રકારે ગ છે. બાહ્યા અને આંતર એમ બે પ્રકારે વેગ છે વ્યવહાર નાગ અને નિશ્ચય નાગ એમ બે પ્રકારે વેગ છે. અસભૂત અને સત એમ બે પ્રકારે યોગ છે. અશુદ્ધ અને શુદ્ધ એમ બે પ્રકારે યોગ છે. જ્ઞાન રોગ અને કર્મગ એ બે પ્રકારે ગ છે. તિભાવ જ્ઞાનાદિ શક્તિને પૂર્ણ આવિર્ભાવ કરે તે એકધા ગ છે. ધર્મવ્યાપાર તે પણ ચોગ છે. આત્માની પૂર્ણજ્ઞાનાદિ શક્તિમાં દેવગુરૂનું પુણાલંબના અને દેવગુરૂની સેવાભક્તિ તે નિમિત્ત એગ છે પરમાત્મામાં મનને વાળવું. ગુરૂમાં મનનું જવું તે નિમિત્ત એગ છે, તે નિમિત્ત એગથી ઉપાદાન જ્ઞાનદર્શન વીર્યની પૂર્ણ શુદ્ધિરૂપ ઉપાદાન છે. તે સિદ્ધતારૂપ કાર્યથી સિદ્ધ થાય છે. નેતિતિ બસ્તિ નૈલિ પ્રાણાયામ આસનથી શરીરનું આરોગ્ય અને શુદ્ધિ કરી આત્માની શુદ્ધતા કરવા કાયાના વ્યાપારને જે તે નિમિત્ત કાયમ છે, તે પ્રમાણે વચનની શુદ્ધિ કરીને વચનને આત્માની શુદ્ધિમાં વાપરવું તે નિમિત્ત વચન એગ છે. રાગદ્વેષ રહિત મનને કરીને તેને આત્માના ગુણેના સ્મરણ મનન નિદિધ્યાસનમાં વાપરવું તે આંતર નિમિત્ત માગ છે. પ્રત્યાહાર ધારણું ધ્યાન અને સમાધિ એ ચગનાં ચાર અંગો, આંતર મનયોગમાં અન્તભવને પામે છે કારણ કે શુદ્ધ મન વડે એ ચાર અંગેનું અવલંબન થાય છે. દેવગુરૂ ધમર્થ તથા સર્વ જીવોના હિતાર્થે મનવાણું કાયાને વ્યાપાર કરે તથા આત્માની શુદ્ધિ અર્થે મનવાણી કાયાને વ્યાપાર કરો તે નિમિત્ત મન વાણી કાયાયોગ છે. મન વાણુ કાયાના એવા શુભયોગથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. નિર્લેપપણે મન વાણી કાયાથી કર્તવ્ય કાર્યો કરવા તે કોગ છે. સકામભાવથી કર્મ કરવાં તે સકામકર્મ યોગ છે અને નિષ્કામ ભાવથી કમ

Page #168

૧૪૫.
ક
કરવાં તે નિષ્કામ કર્મ ચાગ છે. નિષ્કા યાગથી શુદ્ધ મુક્તિ છે. મન વાણી કાયાથી દેવગુરૂની સેવાભક્તિ કરવી. સ ંત વગેરે ચતુર્વિધ સંઘની ભક્તિ કરવી તે નિમિત્ત ભક્તિયોગ છે અને શુદ્ધ પ્રેમથી આત્મામાં લીન થવુ તે આંતર ભક્તિયોગ છે. શુદ્ધ પ્રેમથી લઘુ માલકના જેવી જ્ઞાન છતાં મન પ્રવૃત્તિ થાય ત્યારે ભક્તિ યોગની ભૂમિકામાં પ્રવેશ થયા છે એમ જાણવું, બાહ્ય ભક્તિ યોગથી આંતર ભક્તિ યોગની ભૂમિકામાં પ્રવેશ થાય છે એમ જાણવું. ખાહ્યક્તિયેાગથી તથા આંતરભક્તિયુગથી આત્માને પરમાત્મા કરવા. આત્માને પરમાત્મરૂપે થવામાં વચ્ચે મેહ વગેરે કર્મો નડે છે. માહાદિ દ્રવ્યભાવકના નાશ થતાં આત્માને પરમાત્મદશા પ્રાપ્તિરૂપ ચેાગ પ્રકટે છે કર્મ સહિત આત્માએ તે સંસારી આત્માએ છે અને તે ચારગતિમાં વારવાર જન્મ ગ્રહે છે. પેાતાનું સ્વરૂપ જેઓએ જાણ્યું નથી અને અજ્ઞાન હૃષ્ટિવાળા છે તેવા આત્માઓ જીવા તે અહિરાત્માએ જાણવા. જેઓ આત્માનું સમ્યક્ સ્વરૂપ જાણે છે અન્તરાત્માએ છે અને જેએ ચાર ઘાતીકમ અને અઘાતીકના નાથ કરે છે તે પરમાત્માએ છે, આત્મા તેજ પરમાત્મા થવા એટલે નિજ જ્ઞાનાદિ ગુણ્ણાના તિભાવના વિભોવ થવા એ પરમશુદ્ધયેાગ છે. મનવાણીકાયાથી ઉપાસનાયેાગ ત્રિધા છે. વ્યવહારચરિત્ર, દેવગુરૂ ધર્મની સેવા, તપ, સંયમ, પંચાચાર પાલન, યમ, નિયમ, વગેરે સ વ્યવહાર યોગ છે. વ્યવહારયેાગમાં જડ પ્રકૃતિના સ ંબંધ છે અને નિશ્ચય યેગમાં જડપ્રકૃતિના સંબંધ નથી. આત્માના શુદ્ધોપયેગવડ આત્માને ધ્યાવવા અને શુદ્ધ ચિદાનંદભાવે પરિણમવું તે નિશ્ચય યેાગ છે. વ્યવહારચેગ તે નિમિત્ત છે અને નિશ્ચયયેાગ તે ઉપાદાન ચેાગ છે. કાયાદિ જડયેાગ તે વસ્તુત: અસદ્ભુત ચેાગ છે કારણકે તે આત્મા નથી, તેા પશુ મનવાણી કાયાના વ્યવડારયાન વિના નિશ્ચય ચાંગની પ્રાપ્તિ થતી નથી. મનવાણી કાયાની શક્તિયેા તથા આરાગ્ય જે રીતે વધે તે રીતે વધારવું. ભક્તિયાગ એપચારિક
તે

Page #169

૧૪૬
વ્યવહારમાં પરમાત્માપર કર્તૃત્વ, ન્યાય પ્રમાણે ક લ દાતૃત્વદ્વિ ઉપચારો થાય છે. જ્ઞાનપૂર્વક ઔપચારિક અને એક અજ્ઞાનપૂર્વક ઔપચારિક ભક્તિ થાય છે, ભક્તિથી હૃદયની શુદ્ધિ થાય છે અને હૃદયમાં શુદ્ધાત્મા પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર અનુભવ થાય છે. આ શરીરથી આત્માએ ઔપચારિક અને અનુપચારિક મન્ને પ્રકા રની ભક્તિ કરીને આત્માનă અમૃતરસ પીધા છે. અનુપચારિક ભક્તથી શુદ્ધાત્મામાં એકતાનતા થાય છે અને બાહિરના સંકલ્પ વિકલ્પ ટળી જાય છે અને સર્વ જીવેામાં શુદ્ધાત્મપરબ્રહ્મત્વ અનુભવાય છે. આવી આંતરભક્તિથી કલાકના કલાકે પર્યંત આત્માનંદરસની ઘેન કેટલાક વર્ષોથી ઘણીવાર પ્રગટે છે. કંઈક આવરણુ આવતાં તેને તિરાભાવ થાય છે. પ્રભુની પ્રતિમા આગળ ચૈત્યવંદન સ્તવન કરતાં એકાંતમાં ઘણી વખત આનદ રસમય ભક્તિના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. શુદ્ધ ભક્તિમાં રાગદ્વેષની પરિણતિ હાતી નથી અને શુદ્ધ ભક્તિમાં આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપે પરિણમવું તે शुद्ध ભક્તિ છે તેજ શુદ્ધ ચારિત્રરૂપ આત્માનંદ છે,
એમાં દર્શન જ્ઞાનચારિત્ર પરિગ્રુતિની એતા છે. ધ્યેય શુદ્ધાત્મ પ્રભુ ગુરૂની સેવામાં શુદ્ધતા સરલતા પ્રગટવાથી આત્માનંદુરસ પ્રગટે છે. આત્માનંદ રસમય થઈ જવું તે કયા યાગ છે અને ગમે તે ચેાગથી જ્યાં સુધી આત્માનંદરસ ન પ્રગટે ત્યાં સુધી ઉદ્ભારિયા ક યાગ છે. ન્હાનાં બાળકો જેમ રમતમાં એકતાન રસીલાં બની જાય છે અને ખાવા વગેરેનું ભાન ભૂલી જાય છે તેમ ગમે તે ચેગથી આત્માન દસ પ્રગટે અને અન્ય ભાન ભૂલાય, તથા જે ચેાગ સાધવા મડયા તેમાં અત્યંત રૂચિરસ લહેર મસ્તદશા પ્રગટે તે ચેાગથી આત્માની પરમાત્મતા પ્રગટે છે. જે ક્રિયા દર્શન પૂજા સેવા વગેરેથી દેહભાન ભૂલાય, અRs'મમત્વ ભૂલાય અને જેને જેમાં અત્યંતરસ પ્રગટે તેને તે યાગનું ગુરૂગમપૂર્વક સેવવુ કરવું. જેમાં રસ ન પડે, કંટાળા આવે, ઉંઘ આવે, તે ચેમના સાધનમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી પણુ જેથી આનદરસ પ્રગટે તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવી, મ્હે દેવગુરૂ સંતસાધુની સેવા ચાગથી આનંદરસ અનુભવ્યા છે.

Page #170

૧૪૭
પ્રભુ મહાવીરદેવની ઉપાસનાથી પ્રભુને અનુભવ કરી આનંદરસ પીધે છે. જ્ઞાનયોગથી માત્માન દરસ અનુભવ્યા છે. હજી એ રસના અનુભવ, ક્ષયાપશમભાવથી અનુભવાય છે પણ ચારિત્ર માહીતના ક્ષાયિકભાવને આનદરસ વેધો નથી પણ ચારિત્ર સાહનીયના Æાયિકભાવના અન દુરસ વેઢવા માટે—પ્રાપ્તિ માટે ચેત્રની આરાધના આંતરભાવે થાય છે. ન્દ્રિયા દ્વારા વિષયેાના ભાગેાપભાગથી જે આનંદ મળે છે તે પુદ્દગલાનંદ છે પણ આત્માનંદરસ નથી. આત્મા બાહ્ય વિષયાના સંબંધ વિના શુદ્ધાત્મસ્વરૂપના મરણ મનન નિદિધ્યાસન અને તન્મયતાથી જે આનદ ભાગવાય છે તે આત્માનદરસ છે તે બ્રહ્મ છે તે પરમાત્મસાક્ષાત્કાર છે. સેવાભક્તિમ ત્રાપાસના આદિ યાગથી શુદ્ધાનંદ જ્ઞાન ચેાગરૂપે પરિણમવું જોઇએ. લાકડાની પૂતળીને મદારી જેમ નચાવે છે તેમાં મદારી અને અન્ય લેાકેા સાક્ષી ભૂત છે. મદારી બાહ્યથી પૂતળીની ચેષ્ટાના પ્રવર્તક છે પણ તે કંઇ પૂતળીરૂપ નથી, એમ પેતાને જાણે છે તેમ જે ભક્ત ચેાગી જ્ઞાની દેહને પૂતળી સમાન માને છે અને તેની ચેષ્ટામાં આત્માધ્યાસ કરતા નથી, કયેાગે દેઢુ પૂતળીની, પ્રારબ્ધ શુભાશુભ સુખ દુ:ખ ચેષ્ટાના આત્મા અપેક્ષાએ વ્યવહારથી પ્રેરક છે. છતાં આત્મજ્ઞાનથી પેાતાને સાક્ષી દ્રષ્ટા મધ્યસ્થમાને છે, કંતુ ફળ કર્મને છે, અને આત્માનું આત્માને છે, એમ જાણી જે નિર્માઢુભાવે છે અને ફ્ક્તવ્ય કાનિ વ્યવહા રથી કરે છે, તથા અતરમાં આત્માને પરમાત્મરૂપે જે અનુભવે છે તે આત્મજ્ઞાની રાજયગી છે, એવા સજયાણીએ વિશ્વના તારક સેવક મહંતસ તા છે. રાજયોગમાં આત્મજ્ઞાને પયેગ મુખ્ય છે. આત્મા પોતાના શુક્રોપયેાગમાં રડીનેકનું કર્તા હર્તાપણું ક માં જાણે છે દેખે છે અને આત્માનું શુદ્ધ કર્તાપણું આત્મામાં અનુ. ભવે છે ત્યારે તે પરમાનદ રસનો સાગર તે આત્મામાં પ્રગટ કરી વેઠે છે તે ફાકડીયા રાજયાગ જાણવા એની પશુ જ્ઞાનાપયેાગથી કઇ કઇ સખી આવ્યા કરે છે

Page #171

૧૯૮
જૈન ગૃહસ્થાને ગુરૂદેવ અને સંઘની ભક્તિથી ભક્તિયોગની આરાધના થાય છે, અને સંત વગેરેની સેવા, માતાપિતા વૃદ્વગુરૂ જનાદિની સેવાથી, સમાજ વગેરેની સેવાથી, પશુપંખી વર્ગની દયાથી સેવા ચાગની આરાધના થાય છે, તેમજ અન્ય લેાકેાને ખલ્કે દુનિયામાં વનારા સર્વ ધર્મી લેાકેાને તેથી સેવા ચેગની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેથી આત્મામાં પરમેશ્વરના અવશ્ય સાક્ષાતત્કાર થાય છે. સર્વ વિશ્વજીવાને આત્મસમાન માની તેને જ્ઞાન ધહિત વગેરેનું અપવું તે સેવા યાગ છે. ત્યાગી સાધુઓ સર્વ વિશ્વ લેાકેા વગેરેની સદુપદેશથી સેવા કરે છે. આત્મજ્ઞાના દિયાગાનું સ્વરૂપ છે તેનું અન્ય લેાકેાને ચેગ્યતા પ્રમાણે દાન તે જ્ઞાની ત્યાગીઓના નિષ્કામ સેવા યાગ છે. જે જે ભાવથી સેવા ભક્તિ કરવામાં આવે છે તેવા ભાવ યુક્ત ફૂલની સિદ્ધિ થાય છે. સકામભાવે સકામ લની પ્રાપ્તિ થાય છે અને નિષ્કામ ભાવે પૂર્ણ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. એકી વખતે સર્વયાગની સાધના થાય નહીં. એક નગરમાં પ્રવેશવાના પચ્ચીશ દરવાજા હાય તેમાંથી ગમે તે દરવાજામાં પ્રવેશ કરતાં નગરમાં પ્રવેશ થાય છે, તેમ અસંખ્ય પરંપર અનતર માહ્યાંતર યાગા છે તેમાંથી ગમે તે ચેગમાં પ્રવેશ કરતાં મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય ઈં. જ્ઞાનાનંદરસ વેઢવા તે સર્વ યાગેાનું લ છે. કેરી પાકે છે તેમાં મિષ્ટ રસ થાય છે તેમ ચેાગની સાધના પાયાનું ફળ આત્માનંદરસ પ્રગટવા તે છે. આત્મન દરસની પ્રાપ્તિ એજ બ્રહ્મ પ્રભુ પરમેશ્વરની પ્રાપ્તિ છે. જયાં પૂર્ણ બ્રહ્મરસ અનુભવાતા નથી. ત્યાં અપક્વયેાગ સાધના છે એમ જાણતાં ચેાગની કઇ દશામાં તમે છે એના સ્વયમેવ નિશ્ર્ચય થશે અને ગુરૂગમથી આગળ વધી શકશેા. પ્રભુ મહાવીર દેવે અસંખ્ય યોગા કથ્યા છે તેનાં બાહ્ય લક્ષણ સ્વરૂપ વિચારાચાર ભિન્ન હાય તાપણુ તે સર્વથી આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધિ થાય છે માટે ભિન્ન ભિન્ન ચેાગેાને સાપેક્ષ ષ્ટિએ સાધનરૂપ જાણવા અને પરસ્પર એક ખીજાતુ ખંડન ન કરવું તે સમ્યષ્ટિનું લક્ષણ છે. સમ્યગ ઢષ્ટિ મનુષ્ય,

Page #172

१४८ અસંખ્ય ગેને પરસ્પર અવિરૂદ્ધ માને છે અને સ્વાધિકાર
ગથી પ્રવર્તે છે. અસંખ્ય ગરૂપ અસંખ્ય માર્ગો ઠેઠ મુક્તિનગરીના દ્વાર સુધી હોય છે પશ્ચાત્ ચેન નથી. આત્માને પૂર્ણાનંદ પ્રગટ એટલે નિમિત્ત બાહાગ રહેતા નથી એમ જાણ આત્મશુદ્ધિ એટલે આત્મનંદરસ વેદ એ જ ભેગને આશય છે આગમસાર, નયચકાદિ દ્રવ્યાનુયોગના ગ્રન્થ જાણવા. નવ તત્ત્વ તથા ષડ્વવ્યને સાત નય અને ચાર નિક્ષેપથી જાણવા. આગમોના ચાર અનુગને જાણવા. સાત નથી સર્વ પ્રકારના
ગનું સ્વરૂપ જાણવું, એમ જાણીને અનુભવ કરે તેથી રાજયોગમાં પ્રવેશ થાય છે અને સમ્યગદષ્ટિની પ્રાપ્તિ થાય છે. ગૃહસ્થાવાસમાં સમ્યકત્વ અને દ્વાદશત્રત અંગીકાર કરવા અને દેવગુરૂની સેવા ભક્તિ કરવી તે ગ છે. ગૃહસ્થાવાસમાં જ્ઞાન
ગ, કમલેગ, સેવાયેગ, ભક્તિયેગ, તપગ, સંયમયેગ, વિદ્યાગ, ઉપાસનાયેગ, શાસ્ત્રોગ, ઈરછાયેગ, સામવેગ, વિનયોગ, વગેરે નિમિત્ત તથા આંતર અનેક પ્રકારના યોગની આરાધના કરવાની જરૂર છે. ગૃહસ્થાવાસમાં સકામભાવે પણ યોગ સેવાય છે અને નિષ્કામ ભાવે પણ વેગ સેવાય છે. ત્યાગાવસ્થામાં દેવગુરૂના અવલંબન પૂર્વક ઉપર્યુક્ત ધમ્યગથી આત્માની શુદ્ધિ કરવા માટે ગૃહસ્થ કરતાં અનંત ગુણી આરાધના થાય છે. ગૃહસ્થાવાસમાં ભક્તિ કમગની મુખ્યતા છે અને ત્યાગાવસ્થામાં જ્ઞાનગની મુખ્યતા છે. વૈરાગ્ય અને ત્યાગની અપૂર્વ દશાને પ્રાપ્ત કરવાથી આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધિ થાય છે. ધર્માર્થે એક શુભ વિચાર અને એક ધાર્મિક અંશ માત્ર પ્રવૃત્તિથી પણ નૈગમનની અપેક્ષાએ ઓઘ માર્ગ ગની શરૂઆત થાય છે. પર્દર્શનમાં સાપેક્ષન દષ્ટિએ સર્વગની અંશે અંશે પ્રવૃત્તિ છે અને સર્વ જાતના ધમી એની પૂર્ણ સમયેગની પ્રાપ્તિથી મુક્તિ છે. પૃથ્વીની વચ્ચે એક મહાન મેરૂ પર્વત છે ચારે દિશાથી અને વિદિશાથી લાખો યેજનથી મનુષ્ય મેરૂ પર્વતના શિખર પર રહેલી જિન પ્રતિમાનાં દર્શન કરવા આવે છે. કેટલાક લાખ ગાઉ,

Page #173

૧૫૦
પચ્ચાશ હજાર, પચ્ચીશ હજાર, પાંચસે, પચ્ચીશ, પાંચ, એક ગા તરતમ ચેગા દૂર છે. કેટલાક તલેટી સુધી આવ્યા છે, કેટલાક ઉપર ચઢે છે, કેટલાક વચ્ચમાં છે, કેટલાક ઠેઠ શિખર સુધી આવ્યા છે, કેટલાક મદિરમાં પેઠા છે, કેટલાક જિન પ્રતિમાનાં દર્શન કરે છે, કેટલાક જિન પ્રતિમાના ગુણ્ણાનાં દન કરે છે, કેટલાક ગુણાને ગ્રાણ કરે છે, કેટલાક જિનમય થઈ જિનને ધ્યાવે છે અને કેટલાક જિનરૂપ થાય છે. લાખ ચેાજનથી યાત્રાર્થ નીકળતા અને જિનરૂપ થવા ધ્યાન ધરનાર સર્વે યાત્રાળુઓ ભક્તો તરતમ યાગે ગણાય તેમ ચાગના અસંખ્ય ભેદ છે તેમાંથી અંશે અંશે યાગની ઇચ્છાપ્રવૃત્તિ કરનાર અને ઠેઠ ચેાગની છેલ્લી કેાટિમાં પ્રવેશ કરી પરમાત્માનાં દર્શન કરી પરમાત્મપદ પામવાની તૈયારી કરનાર સર્વે તરતમયેાગે અનેક નયેાની અપેક્ષાએ ચેાગની આરાધના કરનાર તરીકે ગણુ છે, મેરૂ પર્વત તરફની દિશા તરફ જનાર સર્વે યાત્રાળુપણાને અતિક્રમણ કરતા નથી પછી તે વચ્ચમાં વાસ કરે હળવે હળવે જાય વા શીઘ્ર ગતિ કરે તેપણ સર્વે યાત્રાળુએ છે તેમ ગૃહસ્થાવાસમાં ત્યાગાવસ્થામાં ગુરૂગમપૂર્વક લેાકેા અસંખ્તયોગ પૈકી ગમે તે ચેાગની આરાધના કરે . તે યાગીશા તરફ ગમન કરનારા જાણવા. અપેક્ષા દ્રષ્ટિથી ચાગની આરાધના છે જેમાં રસ પડે તે તે યાગથી આત્માની શુદ્ધિના પુરૂષા સેવવા. ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, તેજસ અને કાણુ એ પાંચે શરીરથી મુક્ત થૈ મુક્તિ લેવા માટે ચેગની સેવા, આરાધના કરવાની જરૂર છે. ગુરૂગમથી ગમે તે યાગની સાધના કરવી. સમ્યગ્ દષ્ટિ થયા બાદ નિષ્કામ ભાવે આત્માની શુદ્ધિરૂપ ઉપાદાન નિમિત્ત યાગની આરાધના થાય છે, એમ જાણીને યથાશક્તિ યાગની આરાધના કર ! પ્રતિક્રમણુ, પ્રતિલેખન, દેવદર્શન, પંચાચાર પાલન અને પચ મહાવ્રત પાલનમાં અપ્રમત્તપણે ઉપયેગી થા! દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા એજ સર્વ ચાગના મૂલ યાગ છે. ખાદ્ય સુખની આશાએ યોગ સાધવા તે અજ્ઞાનીનુ' બ્ય છે. ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે ધર્મકરણી કરવી,

Page #174

ગારવ ન થાય
તે યાગ છે. ગુરૂની કૃપાથી યાગમાં પ્રવેશ થાય છે. બાહ્ય ચમત્કારો કરવા માટે યોગ સાધનારાએ કરોડની કિંમતવાળા વેગને કાડીમાં વેચી નાખનારા છે. સશય વગેરે યાગમાં મહાવિજ્ઞ છે. માહ્ય જડવસ્તુઓની ઇચ્છા લેશ પણ ન રહે અને આત્માના ગુણ્ણાના આવિોવ કરવા લક્ષ રહે ત્યારે જ્ઞાનયોગ રાજયોગની સિદ્ધિ કરી શકાય છે. આકાશમાં ગમન થાય, અષ્ટ બાહ્ય સિદ્ધિયા પ્રગટે, દેવતાઓની સાથે વાર્તાલાપ થાય, કરાડા મનુષ્યેાના મનમાં પેાતાના સપ ઉતરે અને તે પોતાની મરજી પ્રમાણે ચાલે એવી યોગ શક્તિઓ પ્રગટે તાપણુ તેમાં જ્યારે મુંઝાવાનું ન થાય, આખી દુનિયા પ્રભુ તરીકે માને તાપણુ હુ પ્રદ શાતા અને દુન શત્રુએ કે જેઓ કરડ ગણું અપમાન નિંદા કરે કલ કે। દે તાપણુ તેઓ પર રાગ દ્વેષવૃત્તિ ન પ્રગટે અને આત્માના જ્ઞાનાદિ શુદ્ધપર્યાય ગુણામાં રમણતા થાય એવી ઉપયાગ દૃષ્ટિવાળાને યોગથી તુ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. જૈન દ્રવ્યાનુયાગી તથા જૈન આધ્યાત્મિકયૈાગિક શાસ્ત્રોના પૂર્ણ અભ્યાસી અનુભવી ત્યાગી ગુરૂ મહારાજની પાસે રહી ગુરૂગમ પૂર્વક સર્વ જૈતત્વ ધર્મ યાગ શાસ્ત્રોના અભ્યાસ કરવા અને ગુરૂની આજ્ઞાનુસાર સર્વ પ્રકારના યાગનું સ્વરૂપ જાણુવુ' અને પશ્ચાત્ સમ્યકત્વપ્રાપ્તિ પૂર્વક ચેગને અનુક્રમે અભ્યાસ કરવા, બે વખત ષડાવશ્યકરૂપ યોગની આરાધના કરવી. નિશ્ચયદ્રષ્ટિને હૃદયમાં ધારણ કરી વ્યવહાર નયથી ચાલવું. વ્યવહારનયકથિત ધર્મકાર્યો કરવાં, મનવાણી કાયાથી જે જે દાષા થાય તે ગુરૂની આગળ જણાવવા, ગુરૂની આગળ હૃદયનું કઇ પણ મતથ્ય ગુપ્ત ન રાખવું, લધુબાલક જેમ માર્તાપતા આગળ સ્પષ્ટ ક૨ે છે તેમ ગુરૂ પાસે હદયનું સર્વ પ્રકાશવુ, એવી રીતે ગુરૂકુલવાસમાં રહી ગુરૂની સેવા ભક્તિથી ધર્મકર્મો કરવાં. ગુરૂએાધાનુસાર ગૃહ સ્થ શ્રાવક ધર્મ પાળવામાં વર્તવું અને ત્યાગી શિષ્યે ત્યાગ ધર્મ પ્રમાણે વર્તવું, ગૃહસ્થ દશામાં અણુસમાન ધયોગ છે અને ત્યાગી ચારિત્રને મેરૂપત સમાન જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રયેાગ છે,

Page #175

૧૫ર જેનોની બાહાંતર સર્વ ધર્મ કરણ મેક્ષાર્થે હેવાથી ગરૂપ છે. જ્ઞાનપગ પ્રમાણમાં ધ્યાન છે માટે વિનયવડે ત્યાગી ગીતાર્થ ગુરૂ પાસે રહી આત્મજ્ઞાન મેળળવું અને પશ્ચાત્ અન્યધામનાં આધ્યાત્મિક વૈગિકશાસ્ત્રોને ગુરૂ પાસે રહી ભણવાં, એ પ્રમાણે મારે અનુભવ છે, તે પ્રમાણે વર્તવાથી મુક્તિ અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. તમે ગુણ રજોગુણીબુદ્ધિકર્મભક્તિને ત્યાગ કરી સાવિકબુદ્ધિ કર્મભક્તિ સેવા ઉપાસનાથી આત્માના ગુણને પ્રકટ કરવા અને દોષ કર્મોને દૂર કરવાં. એ પ્રમાણે યોગાભ્યાસ કરે. ઢેગ, બડાઈ, અસત્ય, માનપૂજા, કીર્તિ, કામવાસના લાભ વગેરેને સ્વમમાં પણ ન આવવા દેવા. બાજીગર જાદુગરની પેઠે ગિની ક્રિયાઓને ખેલેના રૂપમાં વાપરવાથી પતિત ભ્રષ્ટપણું પ્રાપ્ત થાય છે. ભવિ. ષ્યવાદમાં ન પડવું, આશીર્વાદ અને શાપ દાનથી દૂર રહેવું. સાધક દશામાં અત્યંત માન રહેવું, ઉપસર્ગ પરીષહને સમભાવે સહવા, વીતરાગ પરમાત્મા અને ગુરૂની ભક્તિ કરવી, એ પ્રમાણે યેગનું સ્વરૂપ જાણું યથાશક્તિ સાધશે. ધર્મસાધન કરશે. ધર્મકાર્ય લખશે. હવે પાસે આવવા ઉપગ રાખશે.
इत्येवं ॐ अहमहावीर शांतिः ३
મુ ગેધાવી.
લે. બુદ્ધિસાગર.
સંવત ૧૯૭૭ જેઠ વદિ ૨ સાણંદતત્ર શ્રાવક દલસુખ ગોવીંદજી યોગ્ય ધર્મલાભ,
( કાલિ. ) પિતાનું મૃત્યુ થાવાથી, કરીશ નહિ શક સમજુ રે; મર્યા વણ તે નહિ રહેવું, હૃદયમાં ધારજે કહેવું. ૧ અહે કુદરત તણુ રીતિ, અહો કુદરત તણું નીતિ જગતમાં નિશ્ચયે વહેતી, વિચારી ભૂલી જા વતી. ૨

Page #176

૧૫૩
ખરેખર જન્મની સાથે, ખરેખર કાયદા એવા, બન્યા કરતું જ બનવાનું, જમાતું ના ભર્યું ભાણું, અન્યું જે તે પછી બનશે, ધી સમભાવ વર્ષો કર, કઠ્ઠી ના હારવી હિંમત, શુભાશુભ વેઢી લે. કીસ્મત, કરેલુ કમ ભોગવવું, કશું ના કાઈને કહેવું, પલકની નહી ખબર પડતી, ખરા ચાતુર્યથી ચડતી, પ્રભુ ઘટ રાખજે પળ પળ, અનેા ક્યારે નહિ નિર્મળ, અને તે સ્વાન્નતિ હેતે, અને જે સત્ય છે તે તે, કરાતા કર્મ થી ખેલા, અને તે ધીમાં પહેલા, રડે કે આંસુ લેાવાનું, રડીને પાપ ધોવાનું, શુભાશુભ બહુ પ્રસ ગેામાં, રહ્યા કર સાક્ષી ર`ગેામાં, રહ્યા કર નિત્ય સત્સ`ગે, રહીને આત્મના રંગે, શિખામણ માનજે સારી, વિવેકે સત્ય નિર્ધારી,
વહે છે ઘટે ના
મૃત્યું સહુ માથે, શાકને વહેવા રહે ના વિશ્વમાં છાનું; મળતાં મૃત્યુનું ટાણું. કર્યા વણુ શેક તે સહેજે; ગુરૂ શિક્ષા હૃદયમાં ધર. કરીને આત્મની કિંમત, ગણીને ખાળની ગમ્મત. સદા સમભાવમાં રહેવું; જગતમાં ચાહવુ' ને સહેવું, સુરત નહી રાખવી રડતી; થતી ને દુષ્ટતા ટળતી. કરી કર્તવ્યની ચળવળ, હૃદયને રાખજે
નિર્મળ. કર્મ સ કેતે;
૧૦
શુભાશુભ વિચારે નહીં ચડો ખત્તે ગુણે તે થાય નહિ ઘેલા; રહે નહિ મેહ છટકેલે. ૨૧ રૂડું નહી ચિત્ત રાવાનું; સદા નિરૂપ જોવાનુ ખુશી થા ના અરે ! મા; નિજાનંદ ભાવને ખેા મા. શુભાશુભ પૂર્ણ ઉમંગે, વહ્યા કર સદ્ગુણુા અંગે. કરીશ નહિંદુતે યારી; કરી સહું કાર્ય સુખકારી. ઘણી જો ઠાકરા વાગે,ગુણા નિજ ચિત્તમાં જાગે; જ્ઞાન વૈરાગ્યે, જીવા! સ્વાર્પણુ ભા ત્યાગે. ૧૬
રહીને
૩
८
૯
ર
૧૩
૧૪

Page #177

૧૫૪
વધૂતાં સદગુરૂ પ્રીતિ, સુધરતી નીતિને રીતિ; બુધ્ધિ જાગતી શકિત, થતી પરમાત્મની વ્યક્તિ. ૧૭ ચલંતું વહાણ ભર દરીએ, કપાતે માર્ગ સંચરીએ; પ્રભુ મહાવીર દિલ ધરીએ, બુદ્ધયષ્યિ ઠામ જઈ ઠરીએ. ૧૮ ખરું દલસુખ સમજાવ્યું, ઘણું નિજભાવથી ગાયું; હૃદય નિજપૂર્ણ રંગાયું, ભલામાં વાળજે આયુ ૧૬
લેખ, બુદ્ધિસાગર.
મુo વડેદરા. શ્રી સાણંદ તત્ર શ્રદ્ધાવંત દયાવંત દેવગુરૂ ભક્તિકારક શા. આત્મારામ ખેમચંદ વગેરે યોગ્ય ધર્મલાભ–વિ. તમારે પત્ર આવ્યે શરીર સાચવવું, તમને તથા રાયચંદભાઈ વગેરેને મળ્યાં એક વર્ષ થઈ ગયું. સાણંદના શ્રાવકેના ગુરૂભક્તિના રાગ મેળા પડી ગયા હોય એમ લાગે છે. ખરે રાગ તે વધતું જાય છે. આ કાળમાં શ્રદ્ધા રાગભક્તિથી ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. જે મનુષ્યને ગુરૂભક્તિમાં પૂર્ણ રાગ નથી, તેઓના આત્માની ઉન્નતિ થતી નથી, ગુરૂપર પૂર્ણરાગ જ્યાં સુધી નથી ત્યાં સુધી શુષ્ક જીવન છે. બને તે આત્મ કલયાણની દ્રષ્ટિએ ઉપદેશને લાભ લેવો. પુસ્તકેનું વાંચન ખરેખર ગુરૂના પક્ષ સંબંધમાં પ્રગતિપદ છે. મારા પત્રને આશય સમજી યથાગ્ય પ્રવૃત્તિ કરવી.
૩૪ રૂત્તિ રૂ.
મુ. સાણંદ તત્ર સુશ્રાવક-શા, આત્મારામ ખેમચંદ ગ્ય ધર્મલાભહાલ કંઈ વ્યાખ્યાન લખાણની પ્રવૃત્તિમાં અધિક રૂચિ નથી. તમારે આવવા ઈછા છે એમ લખ્યું તે વર્યું. આ ન આવે તેમાં તમને રૂચે તેમ કરે. આવવું જવું પિતાના માટે છે, આવવામાં મહુને હર્ષ વા શક નથી. બાહ્ય પ્રવૃત્તિ વા નિવૃત્તિમાં

Page #178

૧૫૫
શુભાશુભત્વની કલ્પના થતી નથી. સહેજે જે બાહ્યાાંતર પર્યાય થાય છે અને થશે તેમાં સાક્ષીભાવ તાટસ્થ ભાવ છે. મારા માટે અને અન્ય વિશ્વ માટે પ્રતિ વા નિવૃત્તિમાં સંકલ્પ વિકલ્પ પ્રકટ કરવા માટે રૂચિભાવ, ઔદયિકભાવ થતે નથી. જે થાય છે તેમાં જણાવવાનું કંઈ રહ્યું નથી. સેવા કરવાની ફર્જ છે. હું કરું છું એ અહંભાવ થતું નથી. નામરૂપને અહંભાવ કરવામાં વિચારને અવકાશ નથી. સમુદ્રના તરંગે સમુદ્રમાં સમાય છે. ધર્મસાધન કરશે એવું હવે કહેવાનું વા લખવાનું રહેતું નથી જેએ આત્મ ભાવે જામા તેઓને પિતાને આત્મા સહેજે સર્વત્ર બોધ આપ્યા કરે છે.
લેખક-બુદ્ધિસાગર.
મુ. વિજાપુર સુશ્રાવક. શા. આત્મારામ ખેમચંદ એગ્ય ધર્મલાભ
વિશેષ પત્ર વાંચે, મારું વિજાપુર કરવા ભાવ છે જ્ઞાન મંદિરનું ઘણું કામ બાકી છે. તમે દેવદ્રવ્ય સંબંધી લખ્યું તે જાણ્ય-રૂબરૂમાં તેને ખુલાસો થશે. પાંચ છ દિવસમાં એકવાર અત્ર જરૂર મળી જવું. ક્ષણિક મનના ન થવું. મનના વિચારો અને પ્રવૃત્તિમાં આત્મધર્મ માનીને દુનિયાના પ્રવાહમાં નિરપેક્ષપણે ન ઘસડાવું. મનુષ્ય પોતાની વૃત્તિ પ્રમાણે અન્યની મહત્તા આંકે છે. બીજાની દષ્ટિએ સારા દેખાવવા માટે જેટલે પ્રયત્ન થાય છે તેટલે આત્માની દષ્ટિએ સારો દેખાડવા પ્રયત્ન થાય તે કલ્યાણ થાય. સંશયી આત્મા નષ્ટ થાય છે ગુરૂના વિચારે ગુરૂત્વ હેય છે પણ શિષ્યના વિચારે ગુરૂત્વ નથી. ભક્તને સવળું પરિણમે છે સમજે તેની બલિહારી ધર્મ સાધન કરશે ૩૪ મિત: રૂ

Page #179

૧૫૬
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. વિજાપુર.
શ્રી સાનંદ.
તત્ર સુશ્રાવક શા. આત્મારામ ખેમચંદ એગ્ય ધર્મલાભ. તમારો પત્ર વાંચી સમાચાર જાણ્યા, વિ. કેશવલાલ નાગજીર છાણીવાળાએ ચર્ચાપત્રો બહાર કાઢયાં છે તે ત્યાં હોય તે વાંચવા માટે મેકલી આપશે. તમેએ દેવ દ્રવ્ય સંબંધી અમારા વિચારે જાહેર કરવા લખ્યું પણ હાલતે તમે બંને તરફથી વિચારે, જાહેર પત્રમાં બાહિર પડે છે તે વાંચી સત્ય લાગે તે ગ્રહણ કરે.
જ્યાં સુધી સત્ય અંગીકાર કરવા લાયક સમાજ ન બન્યું હોય ત્યાં સુધી વિચારે બહાર કાઢવા માત્રથી શું વળે? અને જે એમ વળતું હોય તે બન્ને આચાર્યોની ચર્ચાનું ફલ જુઓ શું આવે છે તે ભવિષ્યમાં માલુમ પડશે. એકવાર તમે પાંચ છ શ્રાવકે રૂબરૂમાં મળશે ત્યારે વિચાર કરશે. ત્યાં મારા માટે લખ્યું તે જાણ્યું. વૈશાખ સુદિ તે અહીં થશે પછી બને તે ખરું:
ધર્મસાધન કરશે, ધર્મ કાર્ય લખશે, જૈન સંઘની ઉન્નતિની દિશા માટે કેટલાક અંશે આંખ મીંચી ચાલે છે. નેતાઓ સારા પ્રગટવા જોઈએ. બાલ લગ્નની પ્રજા સત્ય અંગીકાર કરી શકતી નથી. નિર્બળથી-આમેન્નતિ અને સંઘન્નતિને માર્ગ દૂર છે. છાપામાં લેખ લખવાથી કંઈ જૈનસંઘ એકદમ એક વિચારમાં આવી શકતા નથી. સ સનાં કામ કરે છે. કુદ્રતના હાથમાં હથિયારરૂપે જે જાહેરમાં આવ્યા છે તેઓ કાર્ય કરે છે. ધર્મ સાધન કરશે ધર્મકાર્ય લખશો.

Page #180

૧પ૦
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુઠ માણસા.
સંવત ૧૯૭૮ પિષ વૃદિ ૧૧. અમદાવાદ તત્ર સુશ્રાવક-શેઠ જગાભાઈ દલપતભાઈ તથા શેઠ મણિભાઈ તથા શેઠાણી સુશ્રાવિકા ગંગાબેન આદિ યોગ્ય ધર્મલાભ વિ. તમારો પત્ર મળે, વ, ઉપાધિ ન્યૂન કરી આત્મહિત કરવા ભાવ જણાવ્યું તેથી આનંદ થયે છે. સૂમ નિશ્ચય દ્રષ્ટિએ જેટલા રાગદ્વેષના સંકલ્પ તેટલા સુક્ષમ જન્મ મરણ છે અને તેથી સ્થળ જન્મ મરણ છે. રાગદ્વેષમય મન તેજ સંસાર છે અને આત્મામાં મન રમતાં મન તેજ મુક્તિનું કારણ છે. સત્ય આત્મજ્ઞાન વિના ખ્યાલ આવનાર નથી એકાંતમાં બેસી બે ઘડી આત્માના આનંદને વિચાર કરે. આત્મવિયારથી આવરણે ટળશે અને ધર્મનું સૈન્ય દેખાશે. દેવગુરૂ ધર્મની આરાધના કરે. લક્ષમી સત્તાથી શુદ્ધ આત્મધર્મ પ્રગટતા નથી. વસ્તુતઃ લક્ષ્મીથી ધર્મ કર એ ઔપચારિક ધર્મ છે. લક્ષમી સત્તાથી આત્મસુખ શાંતિ નથી. આત્માને અનુભવતા વિશ્વને અનુભવ થાય છે. સામાયિક પૂજામાં પૂર્ણ લપ દેશે. વાસનાઓ પણ સૂક્ષ્મ જન્મે છે તેના સમૂહથી આત્માને ભિન્ન ધારે. ધાર્મિકપુસ્તક વાંચે. આનંદઘનપદ ભાવાર્થ સંગ્રહ એકવાર પૂર્ણ વાંચી જાઓ જરૂર, પછી પત્ર લખશે.
इत्येष ॐ अह महावीर शांतिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુe માણસા.
સંવત્ ૧૯૭૮ પિષ વદ ૧૩. શ્રી અમદાવાદ તત્ર. સુશ્રાવક, શેઠ કેશવલાલ લલુભાઈ રાયજી. તથા અમૃતલાલ વગેરે ગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ, તમારા બે પત્ર આવ્યા તેથી તમારી આત્મજિજ્ઞાસા તથા આત્મપ્રાપ્તિની ઈચ્છા સારી જણાઈ આવે છે. સાંસારિક ક્ત કરવાં પણ તેનું ફલ ન ઈચછવું. મોક્ષ થવાની બુદ્ધિ ધારણ કરવી.

Page #181

૧૫.
આત્માની શુદ્ધિ માટે વ્યવહાર કર્મની ઉપયેાગિતા જાગૃવી. આત્મજ્ઞાનીને સ'સારિકકાર્યો પણ મેક્ષના હેતુભૂત અપેક્ષાએ આત્માપયેાગે થાય છે. ને ત્રાસવા તે પત્તિયા ને લિયા તે આણવા એમ આચારાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે તેના ભાવાર્થ એ છે કે સમ્યગઢષ્ટિ એવા જ્ઞાનીને કખ ધનના હેતુએ તે સ ંવર અર્થાત્ કના અખંધના હેતુરૂપે પરિણમે છે અને અજ્ઞાનીને સવરના હેતુએ તે આસવના હૅતુરૂપે પરિણમે છે. માટે પ્રથમ તે સમ્યગ્દષ્ટિ પ્રાપ્ત કવા. ભાવાધ્યાત્મ દ્રષ્ટિએ સમ્યગઢષ્ટિની પ્રાપ્ત તેજ સુષુમ્ગા નાડીનું ઉત્થાન છે અને રાગદ્વેષ અજ્ઞાન તે સર્પિણી કુંડલી છે તેનુ મુખ ખરેખર સુષુમ્ગા કે જે સમ્યગદ્યષ્ટિ છે તેના ઉત્થાનથી નીચું થાય છે અને તેથી આત્માના પ્રકાશ વધતા જાય છે, તથા શુભાશુભ નાડીરૂપ પિગલા અને ઇંડાના શુભ અને અશુભ પરિણામરૂપ બાહ્ય પ્રાણને સંચાર ખંધ થાય છે અને સમ્યગદષ્ટિરૂપ સુષુમ્ગામાં શુદ્ધ પરિણામ ( રાગદ્વેષ પરિણામ રહિત આત્માના ઉપયેગ ) રૂપભાવ પ્રાણ વડે છે, તેથી આત્મા, મેાક્ષદ્વારરૂપ બ્રહ્મરન્ધ્રમાં પ્રવેશ કરીને કાલને જીતે છે, કાલને છતી મહાકાલ સિદ્ધયુદ્ધ અને છે. સભ્યજ્ઞાન થવાથી આત્મામાં સકો કરતાં નિર્લેપ રહેવાની રાજયોગ શક્તિ પ્રગટે છે અને મૂલાધારાદ્રિષટ્કારકરૂપ ખચક્રની શુદ્ધિ થાય છે. અજ્ઞાનીની ઇચ્છા પ્રવૃત્તિ કરતાં આત્મજ્ઞાનીની ઇચ્છા તથા પ્રવૃત્તિ છે તે અનંતગુણી શુદ્ધ છે. જ્ઞાનમાર્ગ તે સૂર્ય માર્ગ છે. જ્ઞાનને પ્રગટાવવાથી કર્મ કરતાં છતાં આત્મા નિર્લેપ રહેવાને સમર્થ બને છે. આત્મજ્ઞાનના સંસ્કારે જેમ વિશેષ પ્રગટે તેમ પ્રવૃત્તિ કરવી. બાઠુિરમાં લક્ષ્ય દેતાં છતાં માહિરમાં નિર્લેપ રહેવા આત્માપયેગ ધારા એવી દશા પ્રાપ્ત કરવા માટે સંત સમાગમ, સદ્ગુરુ સગ, અને વૈરાગ્યકારક અધ્યાત્મ જ્ઞાનનાં શસ્ત્રો વાંચવ સ ક બ્યનું કેન્દ્ર ધ્યેય આત્માની શુદ્ધિ જાણી યાગ્ય લાગે તેમ પ્રવર્તવુ
इत्येवं अर्ह ॐ महावोर शांतिः ३

Page #182

૧૫૯ લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ માણસા,
સં. ૧૯૭૮ પોષ વદિ ૧૦ મુ. પાદરા, તત્ર. શ્રદ્ધાવંત. દયાવંત. દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક. વકીલ શા. મેહનલાલ હિમચંદ ગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ. તમારે પત્ર પહોંચ્યો. તેને ઉત્તર પહેર્યો છે. લોદરામાં માઘવદિ પાંચમે ઉદ્યાપન શરૂ થાય તેમ લાગે છે. વિશેષ વારંવાર ધાર્મિક પુસ્તકોનું વાચન સ્મરણ મનન નિદિધ્યાસન કરશે. શરીરમાં આત્માદેવ સાક્ષાત્ વિરાજમાન છે એમની સાક્ષીએ મન વર્ત અને કાયા પ્રવર્તે એટલે મુક્તિને અર્થપંથ કપાઈ ગયે એમ અનુભવ થરો અને ભવનો ભય રહેશે નહીં. આત્માનો ઉપયોગ કાલે અન્તરામદશા છેજ. મનવાણી કાયાથી આત્મશુદ્ધિ થાય તેવી સર્વ પ્રવૃત્તિને નિમિત્ત ધર્મ કથવામાં આવે છે. અભૂત ધર્મરૂપ તમથી સદભૂત ધર્મરૂપ પ્રકાશમાં જવું. સભૂત ધર્મ તેજ શુદ્ધાત્મા છે તેજ હું છું એમ જાણતાં અન્ય સર્વ જડ જગતમાં સુખની ભ્રાંતિ રહેતી નથી, તત: પશ્ચાત આત્મામાં પણ હું તુનીવૃત્ત રહેતી નથી, એ અનુભવ જીવતાંજ લેઈ અમર બનવું અને તે માટે આત્મરૂપે પરિણમવામાં મનને રોકવું. સિદ્ધ પરમાત્મા જે સ્વાત્મા છે એવી સત્તાની ધારણું ધારવી પશ્ચાત્ શુદ્ધાત્માના ઉપગે આત્માને જોઈ રહે. મનમાં અન્ય વિચારો પ્રગટતાજ વારવા અને આત્મપગે આત્માને જોઈ રહે. આત્માનું દર્શન તે પ્રભુ દર્શન છે.આત્મા સર્વ વસ્તુ ને પ્રકાશક છે અને તે હું આત્મા પ્રકાશક સાક્ષી છું એવી રીતે ઉપગની ધારા વહેવરાવવી. બે ઘડી સુધી એવી રીતે શુદ્ધ ઉપગની ધારા વહેરાવતાં શુદ્ધ સામાયિક થાય છે અને તેથી જીવતાં મુક્તિને અનુભવ મળે છે. એ અનુભવ થાય છે. તેમાં શંકા ન કરવી. એવા શુદ્ધોપાગમાં જેટલો કાલ રહેવાય તેટલા કાલ રહેવું. શા. માણેકલાલ હરજીવનદાસને તેમ જણાવશે. એવા શુદ્ધોપાગના અભ્યાસ માટે પ્રાત:કાલ અનુકુલ છે. ગામની બહાર એકાંત સ્થાનમાં બેસી ધ્યાન ધરવુ પશ્ચાત્ વ્યાવહારિકકાર્ય કરતાં પણ શુદ્ધાત્માને ઉપયોગ જેટલો બને તેટલો રાખવા પુરૂષાર્થ કરે, તેથી શુભાશુભ અધ્યવસાયરૂપ સંસારના સૂમભવ જન્મ પર પરા ટળી જશે. આત્મા તેજ શરીરમાં રહેલ સત્તાએ સર્વ

Page #183

તીર્થકર સિદ્ધ સમાન સત્તાએ છે એવી રીતે અપેક્ષાએ સત્તા ધ્યાન ધરવું તેથી વ્યક્તિએ પરમાત્મપ્રકટતા અનુભવાશે.
इत्येवं अहं ॐ महाबीर शांति: ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુક માણસા
સં. ૧૯૭૮ શિવદિ ૧૩. મુ. ઉનાવા તત્ર. જૈનધર્મ જિજ્ઞાસુ. મહાશય. નાગર બ્રાહ્મણ મહાસુખભાઈ તથા દયાશંકર એગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. સર્વ પ્રકારની આ વૃત્તિવાસનાથી આત્મા જ્યારે મુક્ત થાય છે ત્યારે મુક્તિની પ્રાપ્તિ છે રાગદ્વેષથી મુક્ત થવું તે મુક્તિ છે. સર્વ પ્રકારની વાસનાથી રહિત થવા આપાગી થાઓ. શરીર તેજ હું આત્મા છું એવી ભ્રાંતિ પ્રથમ ટળવી જોઈએ. મન તેજ હું છું એવી ભ્રાંતિ ટાળો. વર્ણ વાસના તે હું અમુક જાતિવણું છું એવી વાસનાથી મુક્ત થવું. શરીરપર વર્ણજાતિ રહે છે. શરીર તે રૂ૫ છે. પુદ્ગલ છે તેથી આત્મા ત્યારે છે. વસ્તુતઃ આભા આર્ય પણ નથી અને અનાર્ય પણ નથી, માટે તે વાસનાથી મુક્ત થવું. આત્મા વસ્તુત: આર્ય પણ નથી અને અનાર્ય પણ નથી માટે આર્યવની વાસનાથી મુક્ત થવું. પાંચે ઈન્દ્રિ વસ્તુતઃ આત્મા નથી અને પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષયે પણ આત્મા નથી માટે તેમાં અહંવૃત્તિ ન રહેવી જોઈએ. વિષયમાં આત્મ સુખની બુદ્ધિ ન રહેવી જોઈએ. નામવાસના અને કીર્તિવાસના એ બે મનમાં રહેલી સ્ત્રીઓ છે, બાહ્ય સ્ત્રીના ત્યાગરૂપ બ્રહાચયથી બ્રહ્મચારી બનવું સહેલું છે, પણ નામવાસના અને કીર્તિવાસનારૂપ સ્ત્રીના ભેગથી વિરમવું મહામુશ્કેલ છે એવું જાણ નામવાસના અને કીર્તિવાસનાથી મુક્ત થવા ઉપગ રાખશે. સત્તા દેહપ્રાણ ધનને ત્યાગ થાય પણ નામ કીર્તિવાસનાને

Page #184

લેખક બુદ્ધિસાગર
૧૬૧
ત્યાગ ન થાય એવી વાસનાથી મુક્ત થવા અત્યંત જ્ઞાનાપયેાગે રમવુ જોઇએ. પત્થર પુલની પેઠે પેાતાના પાડેલા નામની દશા અનુભવાય, સ્વનામ રૂપની સ્તુતિ વા નિ ંદામાં હર્ષ શાક અશ માત્ર પણ જ્યારે ન વેદાય ત્યારે નામરૂપની વાસનાથી મુક્તિ થતાં આત્માનુભવના સાક્ષાત્કાર થાય છે. સર્વ પ્રકારનાં શાસ્ત્રોમાં મ્હારા હારાપણાની આગ્રબુદ્ધિ ન થાય તથા સર્વ ધર્મ દનેમાં મારા વ્હારાપણાની બુદ્ધિ ન થાય અને અનેક દૃષ્ટિયાથી સત્ય ગ્રહણ થાય, સર્વ નાની અપેક્ષાથી સત્ય ગ્રહાય, ત્યારે શાસ્રવાસના મતપંથ દર્શન ધર્મની અશુભ્રવાસનાથી મુક્ત થવાય છે. લાકોની સ્તુતિ નિદાથી હર્ષ શાક ન થાય અને ગાડરીયા પ્રવાહે લેાકની અસત્ય રૂઢિમાં વર્તવા પ્રવૃત્તિ ન થાય અને સત્યથી વર્તન થાય ત્યારે પ્રભુ મહાવીર દેવકથિત વીતરાગ દશાની પ્રાપ્તિ થાય છે. સર્વ શુભાશુભ વાસનાએમાં રાચવું તે અહિરાત્મભાવ છે. સ શુભાશુભ વાસનાએથી આત્મા ન્યારી છે એમ જાણી વાસનાથી મુક્ત થવા પ્રવર્તવુ તે અંતરાત્મભાવ છે. તથા સ વાસનાથી મુક્ત થવું તે પરમાત્મભાવ છે. સામાયિક, પ્રતિક્રમણ ધ્યાનથી આત્માની શુદ્ધાત્મ દશા પ્રગટાવશો.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शान्तिः ३
સુ માણસા.
૧૯૭૮ પેાશ વદ ૧૩.
મુંબાઈ તંત્ર સુશ્રાવક શા. વાડીલાલ મગનલાલ ચેગ્ય ધર્મલાભ-વિશેષ-પત્ર પડેાંચ્યા. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. વિશેષ એક વાર મનવાણી કાયાને આત્મા ધર્મની પ્રાપ્તિ માટે અપી દો અને પશ્ચાત્ અનુભવ કરેા એટલે આત્માની જાગૃતિ થશે ધની ખરી લાગણી પ્રગટયા વિના અને આત્માના ગુણુ પર્યાયાનું સમ્યક્

Page #185

સ્વરૂપ જાણ્યા વિના આત્મ પ્રેમ પ્રગટતું નથી. ગુરૂદ્વારા આત્મ રંગ પ્રગટે છે. અજડાદિ વસ્તુઓ પર થતા પ્રેમ એકઠા કરીને ગુરૂપર મૂકવો જોઈએ. ગુરૂ પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રેમ ધારવાથી, અને ગુરૂને બોધ વારંવાર શ્રવણ કરીને તે પ્રમાણે વર્તવાથી આત્મ રંગ પ્રગટે છે. ધર્મનાં પુસ્તકે દરરેજ વાંચવામાં ન આવે તેથી જ્ઞાનની વૃદ્ધિ ન થાય, પરમાત્માની પેઠે ગુરૂપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રેમથી ગુરૂનું શરણ સ્વીકારી ગુરૂભક્તિ સેવામાં લયલીન બને તેથી મેહનીય અંતરાવાદિ કર્મો ખરશે અને અંતરમાં આત્મ સ્વરાજ્ય સામ્રાજ્ય પ્રગટ થતું અનુભવાશે ગુરૂ વિના આત્મ પ્રકાશ ન થાય. ભસવું અને આ ફાક એ બે કાર્યો સાથે ન બને, તમારામાં ગ્યતા પ્રગટાવે, ગુરૂ જ્ઞાન આપવા તૈયાર છે પણ શિમાં થતા પ્રગટાવી જોઈએ. નામરૂપને ભૂલી ગુરૂને શરણે રહે. ગુરૂને આત્મા નિવેદે અને ગુરૂપ્રેમી બને તેથી આત્મધમ સહજ પ્રગટશે. જાણવું સહેલ છે કરવું મુશ્કેલ છે. સર્વાર્પણ રૂ૫ યજ્ઞથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. દુનિયાને ગાડરિયે પ્રવાહ, લેકવાસના, વિષયવાસના, નામવાસના રૂપ પશુએના તાબે ન થાઓ આત્મ ધર્મરૂપ પૂર્ણાનંદ પ્રભાવ હોય તે લખ્યા પ્રમાણે વર્તી–મર્દ વિના આત્મા અન્ય પામી શકે નહિ. જીવતાં છતાં મરવું હોય તે આત્માની પ્રાપ્તિ છે. આત્મા માટે મેહને ભૂલો. કાંતે દુનિયા માટે આત્મા ભૂલે. રૂચે તે આત્મધર્મ પ્રગટાવે. એકવાર આત્મા માટે મરીને જીવવું અનુભવે.
अर्ह ॐ महावीर शांतिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. માણસા
સં. ૧૯૭૮ માધ સુદિ ૧ પેથાપુર પાસે ઉનાવા તત્ર ધર્મજિજ્ઞાસુ. મેક્ષની રૂચિમાન. નાગર બ્રાહ્મણ મહાસુખભાઈ તથા દયાશંકર ગ્ય ધર્મલાભ

Page #186

વિશેષ તમેએ જણાવ્યું કે જેનધર્મને અન્ય લેકે નિરીશ્વરવાદી નાસ્તિક કહે છે તેનું કેમ? તેના ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે જેને ઈશ્વરને રાગદ્વેષ રહિત પરમાત્મા પરમેશ્વર માને છે. તે વસ્તુતઃ જગતના કર્તા નથી તેમ–જીના કર્મના ર્તા પણ નથી, તેમજ જીના શુભાશુભ કર્મના ફલદાતા નથી. આત્માજ કર્મને કર્તા છે અને કર્મને ભેંકતા છે. આત્મા તેજ ત્રણ રજોગુણ આદિ ગુણદશામાં કર્મને કર્તા તથા ભેંકતા છે. વેદાંતમાં પણ સબલ બ્રહ્મા અર્થાત્ કર્મ પ્રકૃતિવાળા આત્માને કર્મનું કર્તાપણ તથા ભેકતાપણું કમ્યું છે પણ રજોગુણાદિ ત્રણ ગુણ પ્રકૃતિથી મુક્ત પરબ્રહ્મને કર્તાપણું તથા કતાપણું કર્યું નથી. શંકરાચાર્યે સાત્વિક પ્રકૃતિવાળા આત્માને ઈશ્વર કો છે. શ્રી શંકરાચાર્ય અને તેના અનુયાયીઓ વસ્તુત: જગને કર્તા ઈશ્વર છે એમ માનતા નથી, તેઓ તે કથે છે કે વસ્તુત: બ્રહ્મ વિના અન્ય જગતું નથી તે પછી તેને કર્તા ઈશ્વર ક્યાંથી હોય? એમ જણાવે છે. પંચદશી વગેરે શાસ્ત્રોમાં તથા ગવાસિષ્ઠમાં જગત્ કર્તા ઈશ્વર નથી એમ વેદાન્તિક ગ્રન્થમાં પણ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે, તેમ છતાં કાલ્પનિક વિવવાદની દષ્ટિએ બ્રહ્મના અજ્ઞાનપણામાં જગને કર્તા ઈશ્વર છે એમ શ્રી શંકરાચાર્યે જણાવ્યું છે તે સ્વપ્ન દષ્ટિની પેઠે જાણવું એમ તેઓ કથે છે. તેમજ ભગવદ્ગીતાના પંચમાધ્યાયમાં શ્રી કૃષ્ણ કથે છે કે “લકનો ર્તા હું નથી તેમજ લેકોનાં કર્મને કર્તા તથા શુભાશુભ કર્મ ફલદાતા હું નથી એમ તેમણે પ્રકાડ્યું છે તેથી જગતને કર્તા ઈશ્વર સિદ્ધ થતું નથી. માણસાના ઠાકર રાળ તસિંહજીને ત્યાં પોલીટીકલ જેકેબ આવ્યા હતા, પિશવદિ આઠમના બપોરે. અમદાવાદ સ્વામીનારાયણ પાઠશાળાના મેટા પંડિત ગિરિજાશંકર તથા અન્ય પંડિત હતા. રામાનુજ સંપ્રદાયના એક મહેસુર પ્રાંત આચાર્ય હતા. તે પ્રસંગે અમને ત્યાં આમંત્રણ હતું. દરબારે પુછ્યું હતું કે પ્રભુ કૃપાથી મોક્ષ થાય છે કે કર્મથી મોક્ષ થાય છે. ગિરિજાશંકર સ્પષ્ટ જણાવ્યું હતું કે અનાદિકાલથી જાગ્રત

Page #187

છે. જીવે છે અને પરમેશ્વર છે. તેથી જગને કર્તા ઇશ્વર નથી અનાદિ જેની છે તેને કોઈ ક્ત નથી. જીન અને દુનિયાને કર્તા ઈશ્વર નથી એમ તેમણે પ્રતિપાદુ હતું ફકત તેમણે એટલું કહ્યું કે જે પુણ્ય પાપ કર્મ કરે છે. કર્મ જડ છે તેથી શુભાશુભ કર્મને ફલદાતા ઈશ્વર છે એમ તેમણે કહ્યું હતું. તેના ઉત્તરમાં અમેએ જણાવ્યું હતું કે, આત્માની અપેક્ષાએ કર્મ છે તે જડ છે પરંતુ કર્મની અપેક્ષાએ કર્મના પરમાણુઓને જ કર્મ છે તે સક્રિય છે. ગામનાદિ સર્વ રીતે કર્મ શક્તિમાન છે તેથી તે સુખ દુઃખ ફલ આપવાને શક્તિમાન છે. અફિણ સેમલ વગેરે વિષ સક્રિય શક્તિમાન છે અને તે પ્રાણાદિકને નાશ કરે છે તેમ છતાં તેમાં પ્રાણના નાશમાં ઈશ્વર માનવામાં આવે છે તેથી ઈશ્વરમાં અન્યાય નિર્દયતા પક્ષપાત વગેરે દેશેની આપત્તિ આવે છે તેથી વિષની શક્તિથી પ્રાણાદિકને નાશ માન યોગ્ય કરે છે. વિષને દુગ્ધના પરમાશુઓની પેઠે પુણ્ય અને પાપ કર્મના પરમાણુઓમાં મન ઈન્દ્રિય દેહદ્વારા આત્માને સુખ દુ:ખ વેદાવાની શક્તિ રહેલી છે તેથી શુભાશુભ કર્મફલદાતા તરીકે કર્મને માનવાથી ઈશ્વરની પરતંત્રતા થતી નથી. કર્મના પ્રમાણે જીવેને ઈશ્વર સુખ દુખ આપે છે એમ માનતાં કર્મ કરતાં ઈશ્વરની શક્તિ વધતી નથી અને કર્મપર ઈશ્વરની સત્તા સિદ્ધ કરતી નથી. કર્મના અનુસારે ઈશ્વરકાર્યકર્તા રહ્યો તેમાં ઇશ્વરની પરતંત્રતા ઠરી. કર્મથી અધિક ઈશ્વરમાં શક્તિ સિદ્ધ ન ઠરી. કર્મની પાછળ ઈશ્વરને સુખ દુઃખ આપવાની પ્રવૃત્તિ થયા કરવાની. તેના કરતાં સક્રિય વિષની પેઠે કર્મમાં સુખ દુખ આપવાની શક્તિ માનવી અને ઈશ્વરને સાક્ષી દષ્ટા માન. વીતરાગ માન એજ વિશેષતઃ ન્યાય કરે છે એ પ્રમાણે કથતાં શાસ્ત્રી ઉત્તર ન આપતાં સંમત રહ્યા હતા. પશ્ચાત સભા ઉઠી ગઈ હતી. તત્ત્વજ્ઞાનની દષ્ટિએ જગતને કર્તા ઇશ્વર સિદ્ધ કરતે નથી એમ બૈદ્ધ, જૈન અને કેવલાદ્વતવાદી વેદાંતીઓના ગ્રન્થથી, તથા સ્વાનુભવથી સિદ્ધ કરે છે. જેને ઈશ્વર, આત્માઓ, કર્મ, પુનર્જન્મ, સ્વર્ગ, નરક, મનુષ્ય લેક, વગેરેને માને છે તેથી તે આસ્તિક અને

Page #188

૧૬૫
ઈશ્વર વાદી છે પણ ઈશ્વર કર્તા વાદી નથી. પુણ્ય, પાપ, આત્મા, કર્મ, પુનર્જન્મ વગેરે તને ન માને તે નાસ્તિક છે. બાલજી, ભક્તિની દષ્ટિએ ઇશ્વરને જગત્ કર્તા માનીને ધર્મ કરતા હોય અને અધર્મને ત્યાગ કરતા હોય તે અજ્ઞાનાવસ્થામાં કંઈક અપેક્ષાએ ઠીક છે પણ અજ્ઞાનયુક્ત ભક્તિ છે ત્યાં સુધી સ્વર્ગ મળે છે પણ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થતી નથી. જ્ઞાન વિના સત્યને પ્રકાશ નથી. અમે આત્માને ઈશ્વર માની કર્મદિશામાં તે શરીરાદિક સૃષ્ટિને કર્તા હર્તા અપેક્ષાએ માનીએ છીએ, અને સંપૂર્ણ કર્મ રહિત દશામાં શુદ્ધ નિશ્ચયનયે પોતાના જ્ઞાનાદિ અનંતપર્યાયને કર્તા હર્તા છે પણ કર્મ શરીરાદિ સૃષ્ટિને કર્તા હર્તા નથી એમ આત્મારૂપ પ્રભુમાં કર્તા હર્તાપણું અપેક્ષાએ માનીએ છીએ અને અમેએ વેદાંત ઉપનિષદો અને વેદસંહિતા વગેરે વાંચીને એ અનુભવ કર્યો છે કે સબલ બ્રહ્મ અર્થાત કર્મ પ્રકૃતિ સહિત આત્માને દેહાદિ જડ પુગલરૂપ જગત પ્રકૃતિનું કર્તા હર્તાપણું છે પણ જ્યારે આત્મા બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે પ્રકૃતિનું કર્તાપણું કર્મ પ્રકૃતિમાં માને છે અને જડપ્રકૃતિનું કર્તાપણું આત્મામાં માનતા નથી. ચિદાનંદમય આત્મા જ્યારે કર્મપ્રકૃતિ રહિત શુદ્ધ થાય છે, રજોગુણ ગુણ અને સવગુણથી મુક્ત થાય છે ત્યારે તેને કર્મપ્રકૃતિ માયાનું કર્તાપણું હતપણું રહેતું નથી એવી સૂક્ષ્મજ્ઞાનાનુભવદશા ન થઇ હોય તેઓ અંધભક્તિના માર્ગે ચડે છે, પાપકર્મો દુર્ગુણ વ્યસને ત્યાગે છે, આત્મશુદ્ધિ કરે છે. ઈશ્વરને જગત કર્તા હર્તા માને છે, ઈશ્વરને માનીને જેઓ નીતિવાળા બને છે તેઓ અપેક્ષાએ જ્ઞાની થતાં સમ્યગદષ્ટિવાળા બને છે. આત્માની શુદ્ધિ કરે છે અને જેઓ મનવાણી કાયાથી ધર્મ કરે છે અને અધર્મને ત્યાગ કરે છે તેઓ આસ્તિક છે. આત્મા, પુણ્ય, પાપ, પુનર્જન્મ, ચાર ગતિ વગેરેને માને છે અને પાપ કર્મને ત્યાગ કરે છે તથા અસંખ્ય ગે પિકી ગમે તે યેગથી આત્માની શુદ્ધિ કરે છે તે આસ્તિક છે. જે મધ્યસ્થ ગ્ય અને

Page #189

૧૬૬
સત્યને અભિલાષી હાય તેને તેની યાગ્યતા પ્રમાણે બેધ આપવેશ. ખાલજીવાને અજ્ઞાનદશામાં ભક્તિની દૃષ્ટિએ જગત્ ર્તા તરીકે ઇશ્વરનુ મંતવ્ય જે તેમને પુણ્ય કર્મનીતિ, સદાચાર તરફ વાળતુ હાય અને ઈશ્વર ો નથી એવું જાણતાં તેઓ અજ્ઞાનથી ભ્રષ્ટ થઇ પાપકર્મ કરવા તૈયાર થાય, તથા વિભ્રમમાં પડી સત્ય પણ સમવા લાયક ન અને ત્યાં સુધી તેઓને તેમની અન્નત્વની કર્તાપણાની ઉપચારવાળી ભકિતથી ખસેડતાં ધમ નથી. તેઓ જ્યારે સત્ય સમજવાને લાયક હોય ત્યારે તેઓને ઇશ્વરનું સત્ય સ્વરૂપ નવતત્વા દિકનું સ્વરૂપ સમજાવી સમ્યગ્ જ્ઞાની ભક્ત બનાવવા પુરૂષાર્થ કરવા. અન્યથા મૌન રહી આત્મશુદ્ધિ કરવી અને કદ વાદિવવાદમાં ન પડતાં જીવાને સદ્ગુણુ સદાચારથી નીતિની અને સંત સાધુની સંગતિથી શુદ્ધ કરવા ઉપદેશ દેવા.
इत्येवं अर्ह ॐ महावीर शांन्तिः ३
૩૦ અમદાવાદ.
લેખક બુદ્ધિસાગર, ૧૯૭૮ માગશર વિંદ ૩ હૈ. શેઠ દલપતભાઈ ભગુભાઈના વડાંમાં મુ. પાદરા તત્ર શ્રદ્ધાવત, દયાવત, દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક. વકીલ સા. મેાહનલાલ હિમચંદ્રભાઇ ચેાગ્ય ધર્મ લાભ વિ. સાણુંદથી માગસર સુદિ તેરસે વિહાર કરીને માગર વિદ પાંચમે અમદાવાદમાં પ્રવેશ કર્યો છે. જો શારીરિક ખરાબર આરેાગ્ય રહેશે તે પાસ સુદ્ધિ પૂર્ણિમા લગભગ રહેવાશે. શત સ્થાનમાં નિવૃત્તિ દશા રહે એવુ આંતરિક વાતાવરણુ પ્રેમળ કરતાં ઉપાધિ ભાવવેઢાય નહીં. આત્માની શુદ્ધોપયેાગ દૃષ્ટિની મુખ્યતાએ બાહ્યમાં પ્રવર્તાતાં આત્માની શાંતિ કાયમ રહી શકે. આત્માની શુદ્ધતાના એકવાર અનુભવ થયા બાદ વિશ્વ લેાકેાની સાથે સંબંધમાં આવતાં આત્માને અવરાવાના પ્રસંગ ભાગ્યેજ પ્રાપ્ત થાય. સર્વ પ્રવૃત્તિમાં પ્રર્વતતાં છતાં અંતરમાં આત્માપયેગ તે એજ જીવનમુકત દશા, શબ્દનચે આવએધવી.
એવી

Page #190

આત્મદશામાં આસવના હેતુઓને સંવરરૂપે પરિણુમાવવાની શક્તિ પ્રગટે છે. એવી આત્મદશા પ્રગટાવવા શુદ્ધ જ્ઞાન અને શુદ્ધ વૈરાગ્યનું બળ પ્રગટાવવું જોઈએ અને એવી દશા પ્રગટતાં આત્માનંદ સહેજે પ્રગટે છે, પશ્ચાત્ તે સ્વયમેવ ઉપગી થૈ આગળને માર્ગ અવલંબી મુક્ત થાય છે. સર્વ શાસ્ત્ર, તપ, જપ, સંયમ આદિ સાધનેથી એ આત્માપ પ્રગટાવ જોઈએ. એ આત્મોપયોગ ન વેદાતે હોય તે તે વ્યકત હૈ અનુભવાય અને કર્તવ્ય પ્રવૃત્તિ થાય, એ પુરૂષાર્થ અપ્રમત્ત ભાવે સેવ જોઈએ.
इत्येवं ॐ अहे महावीर शांतिः
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુe સુરત.
સં. ૧૯૬૬ ભા. સુ. ૮ શ્રી અમદાવાદ, તત્ર. મુનિશ્રી ન્યાયસાગર એગ્ય સુખશાતા વાંચશો. તમારો પત્ર આવ્યે વાંચી સમાચાર જાણ્યા. તમે સારી રીતે જાણે છે કે એકલા ન રહેવું છતાં ગુરૂ મહારાજની આજ્ઞા માની નહિ અને એકલા રહ્યા. ગુરૂમહારાજનો તમારા પર વિશેષ પ્રેમ છે તેની પણ તમે દરકાર ન કરી અને સ્વેચ્છાએ વર્યા તે સારું થયું નથી. તમારા ગુરૂશ્રી ભાવસાગરજી હેત તે તમને શાતા વેદનીયા રહેવા ન દેત. ધર્મશાસ્ત્રો ઘંટા નાદે જાહેર કરે છે કે યુવાવસ્થામાં ખાસ અપવાદ વિના સાધુએ એકલા ન રહેવું. એકલા રહેવામાં સગુણેની વૃદ્ધિ થતી નથી અને એંશઆરામ સ્વછંદતાની વૃદ્ધિ થતી જાય છે. કઈ એકલા રહેવા માટે ઠપકે દે ત્યારે પોતાની ભૂલ કઢાતી નથી પણ ગુરૂજનની ભૂલ કાઢવાને વખત આવે છે. દુ:ખ વેઠીને પણ મેટા સાધુઓના ભેગા રહેવું જોઈએ. હજી સમજે તે સારી વાત છે. એમાસું પૂરું થતાં ગુરૂ પાસે જાઓ. તમારા ગુરૂ શ્રી ભાવસાગરજી મહારાજે તમને ગુરૂ

Page #191

૧૬૮
પાસે રહેવાની ભલામણ કરી છે માટે શિથિલ્ય અવશ્ય દૂર કરે અને ગુરૂ પાસે જશે. ઉપાશ્રયમાં આ દિવસ રાત્રી બાંઘાઈને બેસી રહેવું એ તમારી પ્રકૃતિ માટે હિતકારક નથી. સમજીને વર્તવું તમારા હાથમાં છે. શરીર પાસેથી કાર્ય . પડી ન રહો. ઉપદેશ દેતા રહે. હિંમત ન હાર. પિતાનું ભાવિ પિતાના હાથમાં છે. જેવી ભાવના રાખશે તેવા થશે. વર્તમાનમાં જેવું કરવું તે પોતાના હાથમાં છે હૃદયમાં જ્યારે ત્યારે પણ બુદ્ધિ પ્રગટતાં જે દ્રઢ નિશ્ચય કરવામાં નહિ આવે તો પશ્ચાત બાજી હાથમાં રહેતી નથી અને પ્રમાદનું જોર વધી જાય છે એમ ખાસ સમજશે. સમય વીત્યાબાદ પશ્ચાત્તાપ કરવાથી કંઈ વળતું નથી. હિતસ્વીઓ ઉપર પ્રેમદષ્ટિ રાખશે. તમારા ચારિત્ર માટે અમને ઘણું માન છે. બ્રહ્મચર્યાદિ વ્રતમાં કઈ જાતને દોષ લાગ્યું નથી. ફક્ત એકલા રહેવામાં અમને તમારું ભાવી સારું લાગતું નથી. તમારા પર હુને પ્રેમ છે તમારામાં કેટલાક સારા સદગુણે ખીલ્યા છે પણ એકલા રહેવાને પ્રમાદ ન કરે. તમે સમજુ છે વિચારી જેશે એજ ધર્મકાર્ય લખશે.
इत्येवं ॐ अहे शान्तिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગાર.
મુડ સાણંદ.
સં. ૧૯૭૭ શ્રાવણ સુદિ ૮ પાદરા તત્ર શ્રદ્ધાવંત દયાવંત દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક વકીલ. શા. મેહનલાલ હીમચંદ યોગ્ય ધર્મલાભ વિ. તમારે સુદિ સાતમે પત્ર આવ્યું, તમારા ન્હાનાભાઈ ડાહ્યાભાઈનું મૃત્યુ થયું તેના સમાચાર લખ્યા તે જાણ્યા. તે સંબંધી મહું તમને પહેલાંથી જણાવ્યું છે. આત્માને ભાઈ માને અને આત્માની દષ્ટિએ સર્વાત્માએ ભાઈ છે. એકલા શરીર સંબંધને ભાઈ માની વિકલ્પ સંકલ્પ ન કરે. તમારા પર ભાર આવ્યું તેથી શું

Page #192

થયું? મનમાં ભારબેજાની કલ્પના ન કરવી. જે બને તે તટસ્થ થિ દેખે. બને તેટલું કરે. સંકલ્પ વિકલ્પ આવે પણ તેને હઠાવવાને અંતરમાં અભ્યાસ કરે. જાણેલા જ્ઞાનને આવા વખતે આચારમાં મકી શકાય છે. આવા હજારે પ્રસંગેને નિલેપ ભાવે સહે. મનમાં શેક ચિંતા કર્યા વિના કર્તવ્ય કરે. આત્માને આત્મદ્રષ્ટિથી દેખે. શરીરને અનિત્ય દેખે, આત્માને નાશ થતું નથી. વસ્ત્રની પિકે શરીર બદલાય છે, તેથી શરીર નાશથી મેહ થ ન જોઈએ. મુસાફરોના વસ્ત્રો જેવાં શરીર તરફ જુવો પણ તેઓના આત્માઓને દેખો! આખી દુનિયાના આ સાથે અનંતવાર આવા સંબંધ થયા છે, ભૂતકાલીન, વર્તમાનકાલીન આત્માના પર્યાયામાં મુઝે નહીં પણ તેઓને વિવેક કરો. પિતાનું શરીર છૂટે છે અને અને પિતાના શરીર નાશથી ખેદ કરે છે, પણ આત્માને ઓળખતા નથી. એ ખ્યાલ પિતાના હૃદયપર ખડો કરીને આત્મ જ્ઞાનથી સત્ય વિચારે. શુભાશુભ જે કલ્પાયું છે, તેમાં શુભાશુભ ભાવરહિત થઈને આત્મામાં પૂર્ણ પ્રેમ, ધારણ કરો. રૂ તે એવા ભાવે રૂ કે જેથી આત્મા વૈરાગ્ય શાંતરસ સાગરમાં ઝીલે. આત્મા અમર છે. કેઈને આત્મા મરતો નથી. કેવળજ્ઞાને સર્વાત્માઓને ભવિષ્યમાં ઓળખી મળી શકશે. અનંત પૈર્ય ધરે, આનંદરસેરસિત થાઓ.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शान्ति ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
૦ માણસા.
તા. ૯-૪-૧૮ સુશ્રાવક વકીલજી શા. મેહનલાલ હીમચંદભાઈગ્ય ધર્મ લાભ. વિશેષ હાલમાં તમારો પત્ર નથી. તમારૂ શરીર નરમ રહે છે તે જાણ્યું છે. જે જે વેદના થાય તે ભેગવ્યા વિના છૂટકે નથી ગમે તેવાને પણ શારીરિક વેદના ભેગવવી પડે છે, તેમ

Page #193

૧૭૦ તમે જાણે છે સમભાવે વેદના ભેગવવી જોઈએ. પંડિત વીર્યથી આત્મશક્તિ ખીલે છે, અને વેદના વખતે પણ આન્તરિક તથા બાહ્ય શાન્તિને બનતા પ્રયાસે જાળવી શકાય છે. કમનું દેવું ચક્વતાં પુનઃ અશુભ પરિણામથી નવીન કર્મ ન બંધાય એવું લક્ષમાં રાખવું જોઈએ, ઉપગ દશામાં અને છતી સામગ્રીએ પ્રારબ્ધ કર્મનું દેવું ચૂકવતાં પાછું વ્યાજ વળગે નહીં એમ-સતત વર્તવાનું છે. ઉપગદશા એ ખરું હથીઆર છે, આત્માની કિંચિત પણ ઉપયોગદશામાં જે દેવું ચૂકવાય છે, તેથી આગળ વધી શકાય છે. આત્માની ઉપગ ધારા એજ નગદ નાણું છે. મૂળ રકમ છે અને નિમિત કારણની સામગ્રી પ્રવર્તન તે ઉઘરાણું સમાન છે. ઉઘરાણને ધંધે ખેડનારા ઘણા છે. મૂળ વ્યાપાર તે આત્મામાં શુદ્ધ પગે વર્તવું એ છે. સાધન ધર્મ અને ઉપાદાન ધર્મથી આત્માની સાધ્યદશા પ્રગટાવવી એજ કર્તવ્ય છે.
૩૪ શનિ રૂ.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુo અમદાવાદ,
સં. ૧૯૬૮ ભા. વ. ૮ શ્રી પાદરા મધ્યે શ્રદ્ધાવંત–દેવગુરૂ ભક્તિકારક, સુશ્રાવક વકીલ શા. મેહનલાલભાઈ હિમચંદભાઈ યેગ્ય ધર્મલાભ વિશેષ તમારો પત્ર પહોચે છે, વાંચી સમાચાર જાયા છે. વિશેષ સાંસારિક સંબંધના પ્રસંગોમાં અતરથી નિલેપ રહી વિવેક દશાથી કર્તવ્ય કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ થવી જોઈએ અને એમ થશે તેજ સંસારના બંધનથી મુક્તિ થઈ શકાશે. સંસારના બંધને એ વસ્તુતઃ બંધન નથી પણ તેમાં અજ્ઞાન આદિથી આત્માજ બંધનને બંધન રૂપે કલ્પીને તેમાં બંધાય છે. સાંસારિક બંધનેથી–પિતાને આત્મા સ્વતંત્ર થતાં તેમ, બંધાતું નથી એવી આત્મ સત્તાની પવિત્ર ભાવના ભાવવી જોઈએ અને આત્માને શુદ્ધ રાખવા–પ્રયત્ન કરો

Page #194

૧૭૧
જોઇએ. સંસારમાં નિર્લેપદશા પ્રાપ્ત કરવાને માટે વૈરાગ્ય ઉત્તમ સાધન છે. જ્ઞાનને વૈરાગ્યનુ એટલું બધુ મળ છે કે જળમાં કમળની પેઠે આત્માને નિલેપ રાખવાને માટે સમર્થ થાય છે. મેાહના દુઃખના પ્રસંગેામાં આત્માની કસેાટી થાય છે. વૈરાગી આત્મા સર્વત્ર અક્ષયને દેખે છે અને પેાતાના આત્માને એકાંત દશાએ ભાવે છે. સની સાથે સમધાની ચાગ્યતાએ પ્રવર્તે છે, પશુ આન્તરિક દશાથી મુંઝતા નથી. યુદ્ધમાં ચઢેલા શૂરવીરની પેઠે જ્ઞાનીના આત્મા આગળ પાછળ રચાતાં અશુભ વિચારાનાં અંધનેાને છેઢી નાંખે છે, અને સૂર્ય જેમ અભ્રમાંથી દૂર ખસે છે તેવી રીતે સર્વ રાગાદિક બંધનાથી તે દૂર રહે છે. માહ્યના પ્રસંગેા ગમે તેવા દુ:ખદ જણાતા હોય તે પણુ, તે અન્તરથી નિર્ભય રહીને સત્ર આત્મભાવે જગતને-નિરખે છે. આવી આત્મદશા પ્રગટ કરવાને પ્રયત્ન કરશેા. દાક્તર સરચંદભાઇને તથા માળેકલાલને ધર્મ લાભ.
લેખક–બુદ્ધિસાગર.
સુ॰ અમદાવાદ.
તા. ૨૦-૧૦~૧૮
સુ. પાદરા પ્રિય ધર્મી સુશ્રાવક શા. માહનલાલ હિંમચંદ ભાઈ ચેાગ્ય ધર્મ લાલ-ચિત્તની અન્ય ધાર્મિક દિશામાં પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ વૃત્તિ હાવાથી પત્ર લખવાની પ્રવૃત્તિ હાલ વિશેષ થતી નથી. ગુરૂજીના શરીરાવસાન પશ્ચાત્ નિવૃત્તિમાં વિશેષ લક્ષ્ય ખેંચાય છે તા પણ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ થવાની હાય છે તે
થાય છે.
વિશેષાવશ્યક સંપૂર્ણ થવામાં પુન્નર દિવસ લગભગ હવે જોઈશે, ધર્મરત્ન પ્રકરણ પણ પન્નર દિવસમાં સંપૂર્ણ થશે. અન્ય ધર્મનાં પુસ્તકાનું વાંચન થાય છે. પ્રાય: હાલ ખાદ્ઘ ઉપાધિ જણાતી નથી. તેમ અનુભવાતી નથી, પ્રાય: સ્વાનુભવ પ્રમાણે

Page #195

૧૭૨
વાંચનમાં ઘણા થાય છે. એટલું
આનંદ રહે છે એમ ભાસે છે. ધમ ગ્રન્થાના વખત જાય છે અને લેખનમાં મન્ત્ર પ્રવૃત્તિજ ખરૂં છે કે જયાં ઇચ્છા છે ત્યાં અન્તે માર્ગ પડે છે. નિવૃત્તિની ઇચ્છાવાલાને નિવૃત્તિ મળે છે અને મળશે, દિવ્ય ચક્ષુ જેની ઉઘડી છે તેને બાહ્યમાં રૂચતું નથી અને તેથી તેને પેાતાની સમાન સ્થિતિના આત્માઓની સમતિમાં આનન્દરસ પડે છે. તેવા અન્યત્ર પડતા નથી, આવા સર્વત્ર અનુભવ છે ક્ષયાપ શમની સર્વ મનુષ્યાની ભિન્નવૃત્તિ હાવાથી પાતાનું અન્યને સર્વ પસંદ ન આવે અને સર્જતુ પેાતાને સર્વ થા પ્રકાર પસંદ ન આવે, આવી સ્થિતિ સર્વત્ર થાડા ઘણા અંશે જ્યાં ત્યાં દેખાય છે તેમાં જ્ઞાની સાપેક્ષબુદ્ધિ ધારણ કરીને સાપેક્ષભાવે વ્યવહાર અને નિશ્ચયથી મધ્યસ્થ વૃત્તિએ આત્મ કલ્યાણુમાં પ્રવર્તે છે.
સ. ૧૯૭૮ ચૈત્ર સુદિ ૬. મુ॰ વિજાપુર
અધ્યાત્મ ઘટના.
આત્મામાં આધ્યાત્મિક ષ્ટિએ સ્વર્ગ નરકની આધ્યાત્મિક કલ્પના કરી શકાય, દેહધારી આત્મામાં મનુષ્ય લાકની કલ્પના ઘટાવી શકાય, આત્મા અને મનમાં આધ્યાત્મિક દેવદેવી ચંન્દ્રની કલ્પના ઘટાવી શકાય, પણ તેથી શ્રી સર્વજ્ઞ પરમાત્મા મહાવીર દેવે પ્રકાશેલાં ખાદ્ઘ સ્વર્ગ તરફ મનુષ્ય લેાક દેવા ઈદ્રો વગેરેનું નાસ્તિત્વ કદાપિ માનવું નહિ. કારણકે સર્વને કેવલજ્ઞાનમાં ચાદરાજ લેાક વગેરે જે જે પદાર્થો દેખ્યા છે તે સત્ય છે. તે પરાક્ષ જ્ઞાનથી તે તે સ્વર્ગ તરફ્ નરક વગેરે સાક્ષાત્ ન દેખાય અને કેટલાક પદાર્થો બુદ્ધિગમ્ય ન થાય તેથી તેની શંકા ન કરવી. અનુભવ ગમ્ય જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી અંધ શ્રદ્ધાને પણ ખાસ ધારવી. સર્વજ્ઞ વીતરાગ મહાવીરનાં વચનાની અંધ

Page #196

૧૭૩
શ્રદ્ધાથી પણ અંશે આત્મશુદ્ધિ થાય છે. ચૌદરાજ લકમાં રહેલા સર્વત્થલ સૂક્ષમ પદાર્થોને અધ્યાત્મદ્રષ્ટિએ અધ્યાત્મરૂપકથી આત્મામાં ઉતારી શકાય છે, તેથી બાઢા પદાર્થોનું ખંડન થતું નથી એમ અધ્યાત્મ દષ્ટિથી તથા તત્ત્વદષ્ટિથી સમજવું. ઉલટી વાણ-અવળી વાણને અર્થ છે તે અધ્યાત્મદષ્ટિથી ઉકેલી શકાય છે. આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિથી ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચ આદિ ગ્રન્થના પાત્ર સમજવાં તથા વેદાંતના ગ્રન્થ પણ કેટલાક જાણવા. કમ ક્ષેત્ર વિજયે વગેરેને અધ્યાત્મ પાત્રોથી અંતરમાં ઉતારી શકાય છે. સર્વ તીર્થકર ને અધ્યાત્મદષ્ટિએ અંતરમાં અધ્યાત્મ પાત્ર તરીકે ઉતારી શકાય છે તેમાં અસદ્ભુત ઔપચારિક વ્યવહાર નયની દષ્ટિની મુખ્યતા છે એમ એ નયની અપેક્ષાએ જાણવું. રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ, પ્રભુ મહાવીર વગેરેનું બાહ્ય ચરિત્ર પ્રસિદ્ધ છે તેમ તેમને આત્મરૂપે આત્મામાં અંતર ચરિત્રથી ઘટાવી શકાય છે એમ બે રીતે પણ અપેક્ષાએ ચરિત્ર જે સમજે છે તે અધ્યાત્મજ્ઞાની બને છે.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ સાણંદ.
તા. ૮-૮-૨૧ પાદરા મળે તત્ર શ્રદ્ધાવત, દયાવંત, દેવગુરૂ ભક્તિકારક, સુશ્રાવક વકીલ શા. મોહનલાલ હિમાચંદભાઈ યોગ્ય ધર્મલાભ.
વિશેષ તમારે વીસ દિવસ લગભગથી પત્ર નથી. ડાહ્યાભાઈ અમદાવાદ માંદા છે તેથી તે તરફ લક્ષ હશે આજ વધારે માંદા છે એમ જાણું છે. કર્મને ઉદય જોગવ્યા વિના પરમાત્મા મહાવીર જેવા પણ છૂટ્યા નથી. કર્તવ્ય બજાવવું. હર્ષ શેકથી મુક્ત રહેવું. જ્ઞાનની કસોટી આવા પ્રસંગે થાય છે. કમલ જેમ જલ ઉપર રહે છે તેમ આત્મજ્ઞાની સંસારના વિકપ સંકલ્પના ઉપર રહ્યા કરે છે પણ તેમાં બુડતે નથી, કોને જન્મ મૃત્યુ નથી?

Page #197

૧૭૪
આત્માને સખા આત્મામાં છે. ભાઈ વગેરે સર્વ આત્માઓને દેખવા પણ દેહના સંબંધે આત્માને સંબંધ ન દેખ. આત્માથી દેહભિન્ન છે એમ જાણે છે તે શેકથી મુક્ત છે. ધર્મ સાધન કરશે. ધર્મ કાર્ય લખશે.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ માણસા.
સં. ૧૯૫૯ શ્રી કાવીઠા મધ્યે સુશ્રાવક શા રતનચંદ લાધાજી તથા શા. ઝવેરચંદ ભગવાનદાસ તથા ભાઈ મનસુખ તથા મણિલાલ એગ્ય ધર્મલાભ પ્રાપ્ત થાઓ. તે વિશેષ સ્વશક્તિ અનસારે આપણે સ્વધર્મમાં પરભાવ ત્યાગ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ થતી હશે એજ સારામાં સાર કર્તવ્ય છે. કહ્યું છે કે–નિક કસ્ટવિટુ રમત્ત કરુ તરંજ ઢોટા.
सुमिणय समंपिम्म-जं जाणसु तं करिज्जासु ॥१॥ જીવન, ડાભના અગ્ર ભાગમાં રહેલા જલના બિંદુસમાન છે, સંપત્તિ જલના તરંગ સમાન છે, સાંસારિક કુટુંબને પ્રેમ સ્વપ્ન સમાન છે, માટે હે ભવ્યાત્મા જે તું તેવું જાણુતે હેય તે ધર્મ સાધન કરી લે. ગયે વખત પાછા આવનાર નથી. કહ્યું છે કે–ાષા શરૂ થઈ–ના સિનિમા .
માએ કુમાર–મહા કતિ જાણો શા . જે જે રાત્રી દિવસે વિતે છે તે પાછા આવતા નથી. ધર્મ પુરૂને રાત્રી દિવસરૂપ કાલ સફલ છે પણ અધર્મ કરનારને રાત્રી દિવસરૂપ કાલ નિષ્ફલ જાણ. આ જીવ પોતે કર્મ કરે છે અને પિતે તે ભેગવે છે. કહ્યું છે કે–ાજો ચંય , vળો યહ સંય મારા પર
विसहर भवमि भण्डइ–एगुचिअ कम्म वेल विओ જીવ સ્વયમેવ કર્મ બાંધે છે એકજ વધ બંધન મારણ આદિ આપત્તિને સહન કરે છે, વળી એકલેજ કર્મથી ગાય

Page #198

૧૭૫
છતાં ભાવમાં ભટકે છે, આ આત્માનું અન્ય કે હિતાહિત કરવા સમર્થનથી. પિતાના શુદ્ધ સ્વભાવે પિતાનું હિત છે, અને તમારા અશુદ્ધ સ્વભાવે સરમાનું અહિતક છે, પ્રાય પંચમ કાલમાં ગણિતના નિમિત્તો વિશેષ છે. હિતનાં નિમિતે કવચિત્ ભાગ્યોદયે મળી શકે છે. સંત રપ ગાથા થતું નથી પણ તેને તેનું જ્ઞાન નથી તેથી ભવ ભ્રમણ કરે છે. જડ તે ચેતન તરે જ થશે નહીં. આત્માની અશુદ્ધ પરિણતિ તેજ દુઃખદાયિકા છે. વસ્તુ, વસ્તુરૂપે સમજવી મુશ્કેલ છે. ચર: એપાઈ–વસ્તુ સ્વરૂપે વસ્તુ લહે, તે પરમાં શું રાચી રહે. જ્યાં નહિ આતમને ઉપયાગ, ત્યાં નહિ શાશ્વત
સુખને ભેગ ૧ મનમાં જાણે ભેગજ રેગ–પુત્રાદિક દુઃખકર સંગ. શરીર માટી ખોટે ખેલ-વસવું તેમાં જેવી જેલ. ૨ ભવાભિનંદિ વૃત્તિ ટળે-આપોઆપ સ્વભાવે ભળે. વૈરાગ્ય જે અંતર વસે-આત્મ સ્વભાવે વૃત્તિ ધસે. ૩ રાશિ કર્મતણી રોકાય-ધર્મજ સાચે તેહ કહાય. સમ્યગ જ્ઞાન વિના નહિ મુક્તિ-આત્મજ્ઞાનથી રહે ન ભાંતિ ૪ નામ માત્ર જ્યાં ધર્મો ધંધ–સત્યાસત્ય ન દેખે અંધ. ધર્મ કર્મનો વહે ન ભેદ-ભવની ભ્રમણને લે ખેદ. ૫ આતમ ધર્મ ન પુદગલ માંય-માને મૂરખ ધર્મજ ત્યાંય. ધર્મ નામથી તે શું તરે–મગ કસ્તુરી વન જયું ફરે. ૬ તારૂ તારામાંહી રહ્યું-ઝટ તે જ્ઞાની પુરૂષે ગ્રહયું કરતે તેનું પોતે ધ્યાન-પામે અવિચલ મુક્તિ સ્થાન. ૭ સદસત ભાવે આતમ ગ્રડે-સાદિ અનંતિ સ્થિતિ લહે; એવો આતમ જાણ્યા જાય-ધર્મ લાભ ત્યારે કહેવાય. ૮

Page #199

૧૭૬ અનંત જ્ઞાનાદિક છે ધર્મ-ધમી આતમ જાણે મર્મ ભેદભેદે તેહ જણાય-ધર્મ લાભ ત્યારે કહેવાય. ૯ સ્વયં પ્રકાશક ગુણની ખાણ-અજ અવિનાશી સિદ્ધ સમાન. નિજ ગુણ ભેગી જ્યારે થાય-ધર્મ લાભ ત્યારે કહેવાય. ૧૦ સુખ દુઃખ આવે હર્ષ નશોક-શત્રુ મિત્ર સમદષ્ટિ વેગ. સમભાવે જગમાં વર્તાય-ધર્મલાભ ત્યારે કહેવાય. ૧૧ પર પરિણતિ તે નિંદા વેર-આતમ રમતે સમતા ઘેર; ચિદાનંદ તિ પ્રગટાય-ધર્મલાભ ત્યારે કહેવાય. ૧૨ મારૂં ન્યારું કદી ન થાય–તારૂં ક્ષણમાં વિણશી જાય. નિશ્ચયથી એ જાણ્યું જાય-ધર્મલાભ ત્યારે કહેવાય. ૧૩ નવ તવાદિક સાતે ભંગ–જાણી લાગે અવિહડ રંગ. મન વૈરાગ્ય વર્તે ભાય-ધર્મલાભ ત્યારે કહેવાય. ૧૪ ધર્મ ના મુદ્દગલ ધર્મ ના કુલ-ધર્મ ગ્રહે વણે તે ભૂલ. નય નિક્ષિપે ધર્મ ગ્રહાય—ધર્મલાભ ત્યારે કહેવાય. ૧૫ ધર્મલાભ જે એ મળે-જન્મ જરાના ફેરા ટળે. ધર્મલાભ એ જે પાય–વંદુ તેના નિશદિન પાય. ૧૬
इत्येवं ॐ शांति: ३
લેખક બુદ્ધિસાગર. સંવત ૧૯૫૯ જેઠ સુદિ ર મુવ મેસાણા,
શ્રી પાદરા મધ્યે શ્રદ્ધાવંત દયાવંત દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક શા. મેહનલાલ હિમચંદભાઈ ચોગ્ય ધર્મલાભ.
જ્ઞાન ચરણ ઉપગમાં, કાઢે નિશદિન કાલ, સાધુ તેહીજ આતમા, અવર મ જ આળ. પંચ મહાવ્રત ઉચ્ચરે, દેષ રહિત આહાર, આતમ અનુભવ બનતે, એ સબ મિથ્યા જાળ.

Page #200

૧૭૭
કષ્ટ કરે કાઉસગ્ગથી, ચપળ ચિત્ત અનુસાર, આતમ અનુભવ બીન તે, કયું ઉતરે ભવપાર. વચન પ્રપંચ વિલાસથી, તે પર ઉપદેશ, આતમ અનુભવ બીન તે, લજવે સાધુ વેશ. ગામેગામ ફરતે ફરે, ઉપદેશે જનધર્મ, આતમ અનુભવ બીન તે, કયું છેડેગા કર્મ. ચાર નિક્ષેપે દેશના વ્યવહાર નિશ્ચય જાણ, આતમ અનુભવ જાણુતે, ધરશે નવર આણ. મારગ અનુસારી ક્રિયા, કરતે ધરતે ધ્યાન, આતમ અનુભવ જાણતે, લહેશે કેવળ જ્ઞાન. નિશ્ચય નય હદયે ધરી, ધરતે શુભ વ્યવહાર, આતમ અનુભવ જાણત, જીન શાસન જયકાર તત્વ નવ અને દ્રવ્યના, દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય, આતમ અનુભવ જાણતે, આતમરૂપી થાય. દ્રવ્યતણા ઉત્પાદને, વ્યય ધ્રુવનું જ્ઞાન, આતમ અનુભવ જાણત, લહેશે તે શિવસ્થાન. સપ્ત સંગીએ વહેંચ, દ્રવ્ય પદારથ જેહ, આતમ અનુભવ જાણત, શિવ સુંદરી વરે તે. ૧૧ પરમાતમ સે એક હૈ, તેહ તણા જીવ અંશ, વેદ વચન પ્રપંચથી, કરતે જગ પ્રશંસ. ૧૨ પરમાતમથી ભિન્ન એ, જગત જીવ દેખાય, પરમાતમ અંશ જ્ઞાની વા- અજ્ઞાની કહેવાય. ૧૩ જ્ઞાની કહે પરમાત્મ અંશ, અજ્ઞાની દેખાય, યદિ કહા અજ્ઞાની તે-જ્ઞાની જીવ જણાય. જ્ઞાનાજ્ઞાન મથી અહે, જે માર્ગે અંશ, જ્ઞાનાજ્ઞાનમયી થયે, પરમાતમ પદ બંશ.

Page #201

૧૭૮
૧૮
૨૦
પરમાતમથી ભિન્ન નિત્ય, જે માનેગે જીવ. વ્યક્તિરૂપે પરમાતમા, નહીં તે થાય સદીવ. પરમાતમથી ભિન્ન જે, વ્યક્તિ જીવકી હાય, તે એહી પરમાત્મા, અંશ તે કયું કરી જોય. અભિન્ન પરમાતમ થકી, જગત જીવ કહે ભાઈ, અંશ જીવની ભિન્નતા, પ્રગટ કર્યું દેખાઈ. ભિન્નભિન્ન કહો યદિ, પરમાતમથી જીવ, સ્યાદ્વાદ તબ આ ગયે, કયું કરતે હે રીવ જ્ઞાનથકી અભિજહે, વ્યક્તિ સ્વરૂપે ભિન્ન. નિત્યાનિત્ય વચનથકી, અદ્વૈત મતતા ખિન્ન. સત્તાયે પરમાતમા, સર્વ જીવ હૈ જાણુ, કર્મ સંબધે આતમા, સ્વરૂપ ભૂલ્યા ભાન. કર્તા હર્તા એક હૈ, જગત રચનાકાર કર્તા તે વળી જીવને, પશુ પંખી નરનાર. બ્રહ્મા જી રચના કરે, વિષ્ણુ પાલનહાર. જગત જીવતણે વલી, કરે રૂદ્ર સંહાર, તેહ ત્રણ્ય રૂપે કરી, જાણે એક જ વ્યક્તિ, રજ, સત્વ તમે ગુણે, ભિન્ન વિચારે શક્તિ, કર્તા ઈશ્વર માનનાર, કરતે એ ઉપદેશ, તવાતવ વિચાર બિન, જ્ઞાન નહિ લવલેશ. જગત્ હે પુદ્દગલ દશા, ઈશ્વર આતમ દ્રવ્ય, પુદગલ રચના કયું કરે, સુયુક્તિ સુણ ભવ્ય. અરૂપીજ પરમાતમા, સ્વ સ્વરૂપને જાણ, યુગલ તેહથી ભિન્ન હૈ, ઉપશે જીન ભાણ, એક અધિકરણ મૂર્તિરૂપ, તેમાં વિજાતિ સ્વભાવ. ગુણ ત્રણ્ય કિમ કરી રહે અને ન એહ બનાવ.
ર૭
૨૮

Page #202

૧૭૯
તમઃ તેજ વિશ્વતિ જે, તે એનું ક્રીમ હાય, એકાધિકરણ જ અહા, સમજે વિરલા કાય. અધિરણરૂપ મૂર્તિમાં, ગુણ ત્રણ રહે ભાય, એતેા શશના શૃંગ સમ, વચન એ ન સહાય. રજ તમ: ગુણુ યુક્ત જે, અજ્ઞાની કહેવાય, ઉત્તમ તેડુને માને જે, મુક્તિપદ કર્યું પાય. રજ: તમા અજ્ઞાનમય, જીણુ તે કર્યું કરી હાય, આતમ ગુણને અનુભવા, સ્યાદ્વાદ સુખ જોય. મિથ્યા મત મૂકી કરી, આરાધે જીવનવાણી, લહેશે તે પરમાતમપદ, આતમ અનુભવ જાણી. ખાહિર ધક્રશા ભજે, અંતર ધર્મ વિચાર, આપ સ્વરૂપ વિચારણા, ધર્મ ધ્યાન મનેાહાર, દ્વેષે સા નહી આતમા, આતમ નહીં દેખાય, રાગદ્વેષ તું કયા કરે, પુદ્ગલમે કયું જાય. અલખ નિરંજન આતમા, વ્યાપી રહ્યો શરીર, ખીર નીર સંબંધ જ્યું, શુદ્ધ યુદ્ધ વડવીર
સિદ્ધ તણા સાધી હૈ, સત્તાયે સમ જીવ, રાગી દ્વેષી જે લહે, તેહી મૂઢ જ કલીમ, સતિ સખ જીવપર, જે જન ધરતા વેર, અહિરાતમ શિામણિ, કરતા કાળા કર. ભૂંડુ” કરવા કે નહિ, સમર્થ જગમાં જોય, કર્મ વિપાક વિચારીને, સમજો સજ્જન લેાય.
૨૯
૩૦
૩૧
૩ર
33
૩૪
૩૫
પ્રતિ શરીરે ભિન્ન ભિન્ન, આતમ દ્રવ્ય અનત, અજર અમર અવિનાશી હૈ, સિદ્ધ બુદ્ધ ભગવંત, ૩૭ રાગી નહિં દ્વેષી નહિ, અરાગી નિર્માયી, અનંત સુખ કે ભાગી હૈ, અનત શક્તિ સુહાઈ
૩૬
૩૭
*
૪૩

Page #203

૧૮૦
આપઆપ મેં સ્થિત જ, પરકે કિશ્ય પ્રચાર મેહરાય તબ નાશ હૈ, ખાશે દુર્જન માર, અપની કથની સૈ કથે, પરની કથની પાપ, સ્યાદ્વાદવાદી જીનકી, કથની હરે સંતાપ. આતમના પરિણામ તે, આતમમાંહી સમાય, વધુ ક્રિયામાં કર્મની, પ્રવૃત્તિ જ જણાય, બાહ્યાચાર પ્રવૃત્તિમાં, નહીં આતમને ધર્મ, બાહ્યાચારથી રાચવું, એતે મિથ્યા ભમે, આતમને ઉપગ તે, આતમને છે ધર્મ, બાહ્મવિષે નહિ આતમા, સમજે રહે ન કર્મ. કર્તવ્ય કર્મો કરે, જ્ઞાની નહિ બંધાય, જ્ઞાન દશા જે આકરી, તે ચારિત્ર સહાય. ૪૭ શુદ્ધાતમ વણ અન્ય સહ, તેમાં નહીં નિજ ધર્મ, સમજી બાહિર સહ કરે, તે નહીં બાંધે કર્મ. ૪૮ નિમિત્ત કારણ ધર્મ તે, પ્રતિ વ્યક્તિએ ભિન્ન જ્ઞાની ત્યાં મુંઝાય નહિ, નયદષ્ટિએ પ્રવીણ
૪૯ બાહિર કર્મો સહુ કરે, પણ નહિ બાંધે કર્મ, એ જ્ઞાની આતમા, પામે મુક્તિ શર્મ દેવગુરૂને ધર્મની, શ્રદ્ધા પ્રીતિ ગ; સમકિત પ્રગટે આત્મમાં–રહેન પુદગલ ભેગ. ૫૧ સંપ્રતિ પંચમકાલમાં, ગુરૂ આલંબન શ્રેષ્ઠ, ગુરૂ આલંબન યોગથી-લાગે જડ સુખ એંઠ પર ગુરૂ કૃપાવણ ધર્મની, કુંચી હાથ ન થાય; ગુરૂ શ્રદ્ધા પ્રીતિ બળે, ગુરૂ કૃપા પ્રગટાય. ગુરૂમાં શ્રદ્ધા પ્રીતિથી, પત્થર જેવા લોક, આતમ જ્ઞાનને પામતા, ગુરૂવણ સઘળું ફેક, ૫૪

Page #204

૧૮૧
ગુરૂની ભક્તિ જેહને, તેનું અંતર આર, ફરક એટલે જાણવા, શાહુકારને ચાર, આત્માદિક તત્ત્વો તણી, શ્રદ્ધા, ગુરૂથી થાય, જૈન ધર્મ સમજાવવા, ગુરૂજી પુષ્ટ ઉપાય. ગુરૂ આધારે જ્ઞાન છે, બીજો નહી ઉપાય, ગુરૂ ભક્તો ઘટ અનુભવે, નાસ્તિક ખત્તા ખાય. ધર્માનુભવ ખાવની, તત્ત્વજ્ઞાન દાતાર. બુદ્ધિસાગર અનુભવે, પામે તે સુખસાર.
પૃષ
પદ
૧૦
પ
श्री सर्बज्ञ स्याद्वादिने नमः
તથા
શ્રી કાવીઠા ક્ષાભિલાષીભાઇ રતનચંદ્ર લાધાજી ભાઇ ઝવેરભાઇ ચેાગ્ય પાદરાથી મુનિ, બુદ્ધિસાગરના ધર્મલાભ. પૂર્વક માલુમ કે આત્મા સર્વની શાંતિ ઈચ્છે છે અને તે આભ્ય તર શાંતિ હૃદયમાં પ્રસા અને કર્માંની વણાઓના વિયાગ થાઓ. આત્મા સ્વ સ્વરૂપ શાંતિ પામી સનત્ય પ્રગટ કરે એમ મારા મૂલ ઉદ્દેશ લાવી ભાવે કરી ખની આવે તેા પ્રયત્ન લેખે ગણીશ-માક્ષ પ્રાપ્તિમાં દરેક મનુષ્યને ઈચ્છા ડાય છે પણ યથાયેાગ્ય સામગ્રી મળવી મુશ્કેલ છે વારંવાર આત્માની શુદ્ધિ માટે ખેલવાનું થાય છે પણ આત્માની શુદ્ધિ કેાઈ વિરલા કરી શકે છે. વેશ પહેરવા સહેલ છે, પણ ભજવવા મુશ્કેલ છે. ખાકી તા શું કહેવું. નિગ્રન્થ પ્રવચન અને કાંતતા સૂચવે છે તેથી એકાંતના પરાજય છે, આ કાલમાં તેમ સર્વ કાલમાં પાંચ સમવાયી કારણે કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે.

Page #205

૧૮૨
--
( કાલ–સ્વભાવ-નિયતિ-કર્મ અને ઉદ્યમ ) તેમાં ઉદ્યમની પ્રાનતા છે પણ તે ઉદ્યમ સાપેક્ષબુદ્ધિથી થાય છે, ઉદ્યમથી આત્મા અભ્યુદય દશા પામી શકે છે, ઉદ્યમવડે સર્વ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે, તેમ લોકિક વ્યવહાર પણ તત્ત્વાથી આને હિતદાતા છે. આત્મા હાલ જે આ શરીરને વ્યાપી રહ્યો છે, અને આપણે તેના હિત માટે ઉદ્યમ કરીએ છીએ, તેજ આત્મા અનાદિ કાલથી - ચારાશી લાખ જીવયોનિમાં અજ્ઞાનદશાએ પરિભ્રમણ કરી, મહા રૌરવ છેદન, ભેદન, તાડન તર્જનનાં દુઃખ પામ્યા અને કોણ જાણે કયારે આત્માની શાન્તિ થશે! પુદ્ગલના સબંધ “અહું મમ માહ” એવી અજ્ઞાનદ શાથી આત્માનું શું સ્વરૂપ છે તે જણાવા દેતેા નથી, અને કદાપિ જાણ્યું તેા તેર કાઠીઆ મેહની ઝાળમાં ફસાવી જાણ્યું તે ન જાણ્યા જેવું કરાવી દે છે ત્યારે તેવા માહરાજાની સાથે યુદ્ધમાં ખરેખરી આત્મદશા જાગ્યા વિના શી રીતે ટકી શકાય ? અને તેના પરાજય કેમ કરી શકાય? વાર ંવાર મનુષ્ય જન્મ પામવા દુર્લભ છે. મનુષ્ય જન્મનું સાય તા ત્યારે કરી શકાય કે જ્યારે આત્મા જન્મ મરણના દુ:ખના નાશ કરે અને આત્મદશા પામે, જ્યારે મુક્તિ પમાય ત્યારે મનુષ્ય જન્મ સફલ ગણી શકાય. યાદ રાખવું કે આ દેખાતા પુત્ર-પુત્રી–માતા-પિતા—ભાઇ–મેન લક્ષ્મી ઘરબાર એ કેઇ દિવસ પેાતાનાં થઇ શકશે નહિં. પુત્ર પુત્રીના ભરણ પોષ ણુમાં પેાતાના જન્મ ગુમાવી અમૂલ્ય નરાયુને જ્ઞાનીઓ નિષ્ફલ ગાળતા નથી. ખેતા સત્ય પેાતાનું શું છે તેની વહેંચણુ કરી વિવક દૃષ્ટિથી પેાતાનું પેાતાની પાસે છે, આત્માનું ધન, શરીરમાં નથી. મનમાં નથી–વચનમાં નથી પાતાનું પાતાથી પાસે છે એમ જ્યારે વિચાર કરી કપિલ કેવલી વા અનાથી મુનિની પેઠે મેાક્ષનગરમાં જવા મેહથી દૂર રહેશે ત્યારે આત્મા મુક્ત થશે, વૈરાગ્ય રગે રગાએલાં જેનાં મન છે તે શુ' અસાર ને સાર માની શકવાના ? કદાપિ માની શકશે નહી, પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં શરીર-મન-કાયા વૈશ્યા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે અને તે

Page #206

૧૮૩
થકી ભિન્ન શરીરમાં વ્યાપક આત્મા અલગ છે એમ જાણી તેનું સ્મરણ મનન કરવું, અને વિકલ્પ સંક૯૫ રહિત થઈ તેના સ્વરૂપમાં લીન થવું, એ ઉત્તમ માર્ગ એટલે પામી શકાય તેટલે પામવા પ્રયત્ન કરે એ ઉપગનું લક્ષણ છે. એમ તે કહી શકાય કે જેનાં કારણે મળે તે આત્મા બની જાય છે, માટે આત્માનું કલ્યાણ જેમ થાય તેવાં કારણે સેવવા યોગ્ય છે. દુનિયાના છળ પ્રપંચમાં પતિત થવું એ મેહાંધતાનું લક્ષણ છે. વ્યવહાર અને નિશ્ચય નય એમ બે નય જેમ આત્માનું કલ્યાણ થાય તેમ સેવવા યોગ્ય છે. જ્યાં સુધી સાધ્યને પમાયું નથી ત્યાં સુધી સાધનને મકવું નહિં પુદગલના ક્ષણિક સુખમાં રાચી માચી રહેવું નહિ અને નિત્ય આત્માનું સુખ પામવા પ્રયત્ન સતત કરે. જે જે આંખે દેખાય છે તે ક્ષણિક છે. અનિત્ય છે એમ નિદિધ્યાસન થવું જોઈએ, આંખને વિષય પુદ્ગલ દશ્ય છે. રક્ત, પિત્ત, નીલ, ફુલ, કૃષ્ણ, એ પુદગલના પર્યાય છે. તેને દેખી તેમાં રાચવું નહિ અને તેને મનથકી તે પિતાના એજ નહિં એમ નિશ્ચય પૂર્વક જાણવું જોઈએ. જેમ ધાવમાતા બાળને રમાડે છે પણ તેને પિતાને-હદયથી માનતી નથી તેમ આપણી ખરી નિશ્ચય પૂર્વક વર્તણુક થવી જોઈએ અને આત્માને દુઃખમાંથી છોડાવવા સારૂ એટલે પ્રયત્ન કરીએ તેટલે એ છે છે. પૂર્વ મહર્ષિઓએ આત્માની શાંતિને સારૂ જે જે પ્રયત્ન કર્યા છે તેની જરા પણ વાનગી પામીએ તે ધન્ય ધન્ય અવતાર ગણુય. આ વિષમ કાળ છે. આયુષ્ય જલતરંગવત્ અસ્થિર છે. કુટુંબની જાળ-જીવરૂપી માછલા ઉપર પથરાણી છે, દિવસ અને રાત્રીએ બે આયુષ્ય જળ ખુટાડે છે, જરા રાક્ષસી સામી છે, ક્રોધાદિ હજી જેવાને તેવા છે, શરીરના ધર્મ બદલાય છે, તેમ છતાં હજી ચેતન મેહની પૅનમાં પડી રહી કંઈ કરવા લાયક કરતું નથી અહી શી ગતિ થશે? અને કેવા દુ:ખ સહન કરવા પડશે? અને કેટલે સંસાર રખડે પડશે તે વિચારવા લાયક છે. રેગાદિ ઉપદ્રવ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરે

Page #207

૧૪ છે તે પણ હજી જાગતે નથી, ત્યારે બીજાને શો દોષ? વિચારે કે આપણે મરતી વખતે જેટલું આંખે દેખીએ છીએ તેમાંનું શું લઈ જવાના તે વિચારવા લાયક છે? અને જ્યારે તેમાંનું કંઈ પણ સાથે નથી આવવાનું ત્યારે નાહક તેવા પદાર્થોની પ્રાપ્તિને પ્રયત્ન કરી નકામે જન્મ ગુમાવે એ સારું કહી શકાશે નહિં જેમ બને તેમ પ્રમાદ દૂર કરી ધર્મમાં તત્પર થવું. હવે હું ઉપસંહારમાં આત્માની શાંતિને માર્ગ આત્મા પ્રત્યે જણાવું છું કે હે આત્મન ! તમે પોતે અનંત શક્તિના ધણું થઇને તમને જે યુગલ દ્રવ્ય દુઃખી કરે છે તેને વિચાર કરી તેનું કારણ એ છે કે તમે તે કર્મને પિતાને દુઃખકારી છે એમ જાણતા નથી અને જાણે છે છતાં પણ પુદ્ગલમાં મમતા છે તેને ત્યાગ કરતા નથી. આ આંખે દેખાતે કર્મને પ્રચ ત્યાગ કરી પિતાના સ્વરૂપમાં રહેશે. યશ કીર્તિને સારૂ પ્રયત્ન કરે તે ઠીક નથી. ફકત તમે પોતે તમારા સ્વરૂપમાં રહેશે તે શાશ્વત સુખ પામશો. એમ દેહ ધારી બુદ્ધિ નામ ધારી ચેતન જ આવસ્થામાં આત્માને અહિત માર્ગ કહે છે તે આદેય છે એમ જાણવું, તે સત્ય ગ્રાહીએને લાભ આપશે.
ॐ शान्ति ३.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. પેથાપુર. વૈશાખ.
સં. ૧૯૬ર જૈન કેન્ફરન્સ પ્રસંગ. પેથાપુરમાં જૈન પ્રાંતિક કેન્ફરન્સ ભરવાને ઉપદેશ આપે અને તેથી સંઘના આગેવાનોએ જૈન કોન્ફરન્સ ભરી. ત્રણ દિવસની બેઠક છે. પ્રમુખ શ્રાવક ગુલાબચંદ ઠઠ્ઠાએ જેનોની ઉન્નતિના ઉપાયે દર્શાવ્યા. છેલ્લા દિવસે સંઘના આગ્રહથી મેં ભાષણ આપ્યું. બાહ્યથી અવલેતાં જેને અમ્યુદય માર્ગો વડે

Page #208

૧૮૫ ને એમ લાગે છે પણ અધ્યાત્મદ્રષ્ટિથી દેખતાં તેઓ જૈન તત્વજ્ઞાન પામ્યા વિના આગળ સત્યાન્નતિ માર્ગ પર ગમન કરી શકે નહિ. આધ્યાત્મિક વ્યક્ત સર્વ શક્તિનું સંગઠન થયું નથી તેથી જેન કેમ હજી જાગી જ નથી એમ અપેક્ષાએ કથાય છે. જૈન ધર્મના જ્ઞાન વિચારોથી અને જૈનધર્માચારોથી જ જૈનેની ઉન્નતિ છે. જૈન અધ્યાત્મજ્ઞાનથી અને યોગથી જૈનાની પરંપરા ઉન્નતિ ક્રમમાં ઉત્તરોત્તર વંશપરાએ વહી શકશે. દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધાથી પતિત થનાર જેનાથી આત્માની ઉન્નતિ થઈ શકતી નથી અને દેશ સંઘ કેમની પણ ઉન્નતિ કરી શકનાર નથી. બાલલગ્નની પ્રજામાંથી પ્રગટેલા જેને, ઠરાવ કરીને ખુશ થયા છે પણ તે પ્રમાણે વર્તવાને આત્મભોગ આપવામાં પાછા પડે છે. થોડા વર્ષ સુધી ભાષાની મહત્તા અંકાશે પશ્ચાત્ તે કથની કથનારા કરતાં કારણેથી આદર્શ કર્મવેગીઓ થનારાઓની મહત્તા અંકાશે. જેઓએ પિતાના શરીરમાં રહેલા આત્માનું સમ્યફ સ્વરૂપ જાણ્યું નથી અને આત્માની જ્ઞાનાદિ શક્તિપર જેઓને વિશ્વાસ નથી તથા તે પ્રગટાવવાની જેઓની પ્રવૃત્તિ નથી તેઓ બાહ્ય વિશ્વાસમાં અલસિયાંના જેવું જીવન ગાળનારાએ ચાતુર્વિધ સંઘની ઉન્નતિ શું કરી શકવાના હતા ? ઠરાવને આચારમાં મૂકીને જેઓ મૂગા મૂગા કાર્યો કરે છે તે જેને ચડતીના માર્ગ પર મુસાફરી કરનારા છે. હજારે અજ્ઞાની જેના કરતાં એક જેનધર્મ તત્ત્વજ્ઞ જ્ઞાની જેનાથી સ્વપરનું અનંતગણું હિત થનાર છે. જેને પરિષદ ભરવી પણ ઠરાવ કરીને તે પ્રમાણે વર્તવું. સંઘની સેવામાં સર્વ તીર્થોની સેવા ભક્તિ સમાય છે. એવા ચતુર્વિધ સંઘની સેવાભક્તિમાં આત્મા સમપી જાઓ.

Page #209

૧૮૬
લેખક બુદ્ધિસાગર.
૩૦ વડાદરા, કાડીયેાળ
સંવત ૧૯૬૦
શ્રી કાવીઠા મધ્યે સુશ્રાવક, શા. ઝવેરભાઈ તથા રતનચંદ લાધાજી યાગ્ય ધર્મલાભ વિશેષ અત્ર સુખશાતા. વિશેષ એજ કે ધર્મ સાધનમાં તત્પર રહેવુ, અને આત્મ સ્વરૂપનું ચિ ંતવન કરવુ, તેમ કરતાં માહુ રાયના ચાર એછા થતા જાય છે. માટે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે:
આત્મા સ્વરૂપ વિચારણારે લાલ-એહી જછે શિવ શર્મ; માને અપમાને સમ હુવેરે લાલા, કીમ કરી ખાંધે કરે, ભવિકજન આલખા આત્મસ્વરૂપ ॥૧॥ આત્મસ્વરૂપ ભાવિત મતિરે લાલા. મેહરાય કરે નાશ, તેર કાઠીઆ જીતતારે લાલા. ચિદાનંદ પ્રકાશરે, ભવિકજન ! આલખા આત્મસ્વરૂપ, ૫ ૨ ૫ ઇત્યાદિથી જાણવું કે ષડ્ દ્રવ્યમાં સારભૂત ઉપાદેય આત્મ દ્રબ્ય—અનંત જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રમય, લેાકાલેાક પ્રકાશક, ઉત્પાદ વ્યય ધ્રુવ સહિત છે, તેજ આદરવા ચેાગ્ય છે, અને રાગદ્વેષ પુગલ રૂપ છે તેના ત્યાગ કરવા તે ઉપર કહે છે.
રાગદ્વેષ પુદ્ગલ દશા, અંતર આતમ ખેલ,
અતિ નિર્મળ પરમાતમા, નાહી કર્મકા મેલ ।। ૧૫ આંખથકી જે દેખતા, તેતે પુદ્ગલ ભાવ, અંતર દૃષ્ટિ જ કરે, પરમાતમ દેખાવ. ક્ષણે ક્ષણે આણુ વહે, પામર જીવ વિચાર, દુઃખ અનંતા પામીયાં, નરક નિગેાદ મઝાર. ક સંચાગે દુઃખ છે, જ્ઞાન સંચાગે શર્મ, તે કારણ ભવી જીવડા, નાશ કરી સખ કર્મ, પરપરિણતિ પાતાતણી, માને તેહી ગમાર, પરપરિણતિ ક્રૂરે કરે, પામે તે ભવપાર. અંજલિ જલ યુ' ઉખુ, જોમન એળે જાય, ધર્મ ક્રિયા અધ સમહુરે, ધર્મ ધ્યાન ચિત્ત લાય.

Page #210

૧૮૭
મુખ પિકારે આતમા, ક્ષણમાં ભૂલી જાય, ઉપગી છે આતમા, મુક્તિ વધુ સુખપાય. નરક નિગોદે તું ભમે, જાણું અનંતીવાર, આઠ કર્મની વણ, ગ્રહી લો અવતાર. ચેત ચેત અવસર મળે, મેહને દૂર નિવાર, ધુમાડા બાચક સમે, પુત્રાદિક પરિવાર. અહં મમ એ મંત્રહે, ભવભ્રમણકો હેતુ, નાહં ન મમ મંત્ર હે, ભવસાયર સેતુ હાડ રૂધિર માસે બન્યુ, યહ શરીર વિચાર, પાણુ પરપોટા સમું, જતાં ન લાગે વાર. સંસાર વ્યવહારેકરી, જગમાં મેટો થાય, શરીર સેજા પુરૂષવત, મનમાં શું? ફૂલાય. માન અપમાન નિંદાતણું, કારણ પુણ્યને પાપ, એ બીહે પુદ્ગલ દશા, આતમ અવિચલ છાપ. કેણ તું ક્યાંથી આવિયે, જાઈશ ક્યાં તું વિચાર. એકલે તું આવીયે, માતા ઊર વિચારગર્ભકાલના દુ:ખનું, ભાન તું ભૂલ્યા ભાઈ, આલ પંપાલે વિંટી, માની બેઠ સગાઈ. ઇંદ્રિ પુદ્દગલ મન વચન, એ સબ કર્મ હોય, જબ ઉનકે વિનાશ હૈ, તબ શિવ સુખકું જોય. વારંવાર નહીં મલ્ય, મનુષ્ય ભવ અવતાર, પર પુગલ અપને ગ્રહી, જાઈશ નરક દુવાર. પઢી પાર નહીં પામીયે, સર્વ શાસ્ત્ર જગસાર, ષડુ દ્રવ્યે વિચારીને, ગ્રહે આતમ હિતકાર.
સ્થાનક પાપ અઢારકી, ત્યાગ બુદ્ધિ જબ હોય, સૈન્ય તદા મેહ રાયકે, પોકે પોકે રેય. નિદ્રા વિકથા પરિહરે, નિંદા વિષય કષાય, શુદ્ધ સ્વભાવે આતમા, પરમાતમ પદપાય.
૧૫

Page #211

૧૮૮ અહ અહ આ આતમા, અનંત શક્તિ કે સ્વામી, અજર, અમર, અવિનાશી હૈ, પૂર્ણાનંદ નિ:કામ.
૨૦ દર્શન જ્ઞાન ચરણતણે, ભેતા આતમરાય, નિત્યનિત્ય અરૂપી હૈ, એકાનેક કહેવાય. આઠ પક્ષે કરી આતમા, સ્વરૂપ વિચારે જેહ, ધર્મ ધ્યાની તે જાણ, કરે કરમકે ખેહ. મુંડ મુંડાવે વેષ લઈ, ધારત પરકી આશ, અહો અહે બહિરાતમા, કરતે આપકે નાશ. ચરણ રહી નિંદા કરે, પરકા અવગુણ ગાય, એભી હૈ પુદગલ દશા, તીસકે સંગ નિવાર. ગુણ લહજે જ્યાંથી, તીહાં ધર ભવિરાગ, નિંદા કરતાં પરતણું, ઘરમાં મૂકે આગ. આરોપિત પુગલ તણા, સુખકું માને દુઃખ, ભવ ઉદ્વેગથી નિસ્તરે, પામી આતમ સુખ. ધરા ધ્યાન એકર જ્ઞાન, ભાવના માર વિચાર, સત્સમાગમ દેહીલ, કર્મ કરાવન હાર. નિમિત્ત જેવાં પામતે, તે આતમ થાય, ઇલી ભમરી સંગર્યું, સત્સંગમ સુખદાય. કૃષ્ણપક્ષીયા જીવડા, પંચમ આર મઝાર, ભવની બાહુલ્યતા થકી, માને સાર અસાર. પંચ વિષ મલીયાં જીહાં, મેહરાય પ્રચાર, પુણ્યદયથી જીવને, સત્સંગમ આધાર. સત્સંગમ કરી આતમા, જેતે આત્મ સ્વરૂપ, બુદ્ધિસાગર ધ્યાનથી, ભવી થાવે ચિ૫. આતમ સ્વરૂપ વિચારણા કરતા આતમરાય, પરમાતમ પદ પામી તે, રહેશે શિવપુર ઠાય. ૩૨
એમ આતમ સ્વરૂપ વિચારણા કરશે કે જેથી તત્ત્વજ્ઞાન થાય એજ.

Page #212

૧૮૯
ॐ नमो वीतरागिने. લેખક બુદ્ધિસાગર.
સંવત ૧૯૬૦ મુ) અમદાવાદ
આંબલી પિલને ઉપાશ્રય. - શ્રી પાદરા મળે દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક વકીલજી શા. મોહનલાલ હિમચંદભાઈ તથા શા. ઝવેરભાઈ એગ્ય ધર્મલાભ પહોંચે. વિશેષ આત્મપ્રવૃત્તિ જારી રાખતા હશે, મન વચન અને કાયાએ કરી હિત પ્રવૃત્તિ થઈ શકે છે અને અહિત પ્રવૃત્તિ પણ થઈ શકે છે. જાણ્યા છતાં પણ અહિતમાં પ્રવૃત્તિ થઈ શકે છે, અને નહિ જાણતાં છતાં પણ અહિતમાં પ્રવૃત્તિ થઈ શકે છે. તથા હિતમાં પ્રવૃત્તિ તે જાણવાથી થઈ શકે છે. લૌકિક હિત પ્રવૃત્તિ અને કેત્તર હિત પ્રવૃત્તિ એમ બે પ્રકારની હિત પ્રવૃત્તિ જાણી લકત્તર મેક્ષ સુખ પ્રાપ્ત કરાવનારી હિત પ્રવૃત્તિ અંગીકાર કરવી. તત્વજ્ઞાની વારંવાર સાક્ષાત સ્વ સ્વરૂપ રમણતાથી હિત પ્રવૃત્તિ માને છે અને જ્યાં સુધી એ દશા તરત થઈ નથી ત્યાં સુધી મુનિપણું અગર શ્રાવકપણું ભાવથકી આવ્યું કેણ કહી શકે? કેટલાએક બહિરાત્માઓ પર પુદગલમાં હિત માને છે અને તેની પ્રાપ્તિ સારૂ અમૂલ્ય નરભવહારી જાય છે અને કેટલાએક અંતરાત્માઓ પોતાનામાં પિતાનું હિત માની તેને ધ્યાવે છે તેનું મનન કરે છે અને પિતાને આત્મા મોક્ષસુખ પામે તેમ પ્રયત્ન કરે છે. નિવૃત્તિદશામાં અંતરસુખને અનુભવ થઈ શકે છે. અંતર સુખની પ્રાપ્તિ માટે ભવ્યાત્માઓ વિષયને વિષ સરખા જાણી નરકનું બારણું સમજીને, કુટુંબ પરિવાર વિકલ્પ સંકલ્પનું કારણ સમજી જેમ સ્વાનુભવ જાગે તેમ તે પ્રવૃત્તિ કરે છે. અંતરાત્માને બાહિરની કે પદવીથી અગર માનથી શાંતિ થતી નથી. અંતરાત્મા વિચારે છે કે પિતાની ખરી આત્મિક મટાઈ નથી ત્યાં સુધી બીજી મોટાઈથી કશું થવાનું નથી. અંતરાત્મા વિચારે છે કે બાહિરની મેટાઈને બહિરાત્માઓ સારી ગણે છે, પણ અંતરાત્માઓ તેને વિપરીત ગણે છે. અંત

Page #213

૧૯૦
રાત્મા માહિરની વસ્તુને દેખી ખુશી થતા નથી પણ હિરાત્મા ખાહિરની વસ્તુને પાતાની માની ઘાંચીની ઘાંણીના ખલદની પેઠે અંતર ષ્ટિ હીન ચાલ્યા કરે છે અને આઠ કર્મની વર્ગણુાઓના થાકાથેાક સમયે સમયે ગ્રહણ કરી ભારે થતા જાય છે. આત્માએ ગ્રહણ કરેલું કર્મ આત્માનેજ દુઃખી કરે છે, કે જેથી આત્મા હું કાણુ છુ ? ક્યાંથી આવ્યે ? અને ક્યાં જઈશ ? ઇષ્ટ શું છે ? અનિષ્ટ શુ છે? કરવા યાગ્ય શું છે? અકૃત્ય શું છે? હૈય શું છે? જ્ઞેય શું છે? આત્મા છું કે જડ છું ? કર્મોના કર્તા છું કે તેના હર્તો છું ? તે જાણવા દેતું નથી. જેમ કેાઈ અજ્ઞાન માણુસ ગુરૂ ( ધર્મોપદેશક ) ના વચન નહિં. માનતાં દારૂના શીશા પી જાય છે અને જ્યારે તે દારૂ ચઢે છે ત્યારે તે દારૂની કેથી સ્વભાવ ભૂલી જઇ હું પુરૂષ અગર સ્ત્રી છુ તે પણ જાણવા સમર્થ થઈ શક્તા નથી, તેમ કર્મરૂપી દારૂના શીશેા ભવી જીવ, ગુરૂનું વચન નહિ માનતાં પીજાય તે તેનાં લટકડવા પામી પરવશ થઈ જાય, અને નવાં કર્મ ઉપાર્જન કરી સંસારમાં નવા નવા વેષે ભટકે તેને કાણુ દુ:ખમાંથી છેડાવે ? અનાદિ કાલથી એ કરૂપ પુદ્દગલ દલીયાં આત્માને રખડાવે છે અને આત્માની એ હાલત કરી દુ:ખી કરે છે. આત્માને મુક્તિ સુખમાં વિઘ્ન કરે છે. માટે ભગ્ય જીવે તમને દયા હૈાય તે તમે આત્માને મારી નાંખનાર, દુ:ખ દેનાર કર્મ શત્રુને દૂર હુઠાવેા. નહિ તે તમારી દયા ક્યાં રહેશે ? દયાવંત એ વિશેષણ સલ કરા. આત્મા સિંહ સમાન થઈ કમ વશે રંક બની ગયા છે તેની દયા કેમ કરતા નથી? શું તમા જાણ્યા છતાં દયા નહિ કરી, અને કર્મરૂપ કસાઇના હાથમાંથી આત્માને મૂકાવશે. ન તે, તમારામાં દયાના પરિણામ શી રીતે કહેવાશે ? એમાં કાંઈં પૈસા ખરચવા પડતા નથી. કઇ દેશેદેશ મુસાફરી કરવી પડતી નથી, ફ્ક્ત આત્માને સ્વ સ્વરૂપમાં લાવશે। તા ક પણ આત્મા છે, કોઈ વખતે કર્મ ખલવાન થઈ જાય છે અને કેાઈ વખત આત્મા બલવાન થઈ કને હઠાવે છે.
હરનાર

Page #214

૧૧
આચાર પ્રદીપ ગ્રન્થમાં કહ્યું છે કે.
कथवि जोवाब लिओ, । कथ्थवि कम्माई हुंति बलीआई जीवस्सय कम्मस्लय, पुव्व निबद्धाई वेराई - ( १ )
कम्मवसा खलुजीवा । जीववसा कहिंवि कम्माई, कथ्थइ મળિયો વર્ષ થયાનો જથ્થ૬ વર્ષ–(૨)
કોઈ વખતે કર્મને વશ જીવ થઈ જાય છે અને કોઈ વખત આત્માને વશ કર્મ બની જાય છે. હવે પેાતાને પાતે જ પુછવું કે હું આત્મા તું કર્મને વશ છે કે કર્મ તારે વશ છે? જો કર્મને વશ હાઈશ તેા કર્મોના નાશ શી રીતે કરી શકીશ ? માટે હું ચેતન ! તું કર્મને વશ ધર્મશ નહિ. એ કર્મ આંખે દેખાતું નથી પણ જ્ઞાનદષ્ટિથી જાણી શકાય છે, કાઈ આસન્નભવી કર્મ સામી ષ્ટિ કરે છે અને હુવે વસ્તુને વસ્તુગતે ક્ષયાપશમ અનુસારે જાણ્યા છતાં આત્મા કેમ અહિત માર્ગ માં પ્રવૃત્તિ કરે છે ? શું હુજી તેમાં હિત જાણ્યુ છે ? જો હિત ના જાણ્યું ત્યારે હું આત્મા હવે તમે સિદ્ધ માર્ગો પર ચાલે, અને ખરાબ રસ્તે છોડી દો. તમે હવે પર દ્રવ્યમાં પ્રવૃત્તિ કરશે નહિ, અને સ્વભાવે રહેા. આ વચને હૃદયમાં ધારણ કરી પ્રમાદ ભાવને હું આત્મા તમે ત્યાગ કરા. એ પ્રમાદ માહુરાજાના સૈનિક છે. તે તમને સૌંસાર કેન્નુખાનામાંથી છૂટવા દેશે નહિ. એમ વારંવાર મનન કરો, અને કર્મ કલંકને દૂર કરે. કહ્યું છે કેઃ—
आचार प्रदीप ग्रंथमां
कम्मं जइवि जिआणं, भवं भमंताणं देइ अइदुःखं, । तहवि निहणेइ सव्वं, धम्मस्त उवक्कमा तंपि ॥ १ ॥
ભવમાં ભટકતા એવા આત્માઓને જો કે કમ અતિ દુઃખ તે છે તાપણુ ધર્મના ઉદ્યમે કરી આત્મા, કર્મના નાશ કરે છે. કારણ કે અન ંત શક્તિમાન, સૂતા સિંહ જાગ્રત થઇ ઉદ્યમ કરે તા માક્ષ નગર ક્યાં અતિ દૂર છે. આત્મા પોતાની કુચાલ છેાડી સુચાલ ચાલશે તેા ધર્મરાજા પોતાની મુક્તિ નામની પુત્રીને

Page #215

૧૯૨
વિવાહ આત્માની સાથે કરશે અને પોતે જ્યારે સુચાલ ચાલતાં જ્ઞાન દર્શન ગુણે કરી શુદ્ધ સ્વદશાએ જુવાન અવસ્થા પામશે, ત્યારે ધર્મરાજા પિતાની મુક્તિ નામની પુત્રીનું લગ્ન નિરધારશે. ત્યારે ભવિ આત્મા શુલ ધ્યાનરૂપ ઘોડા ઉપર ચઢી સ્વભાવ રમણતા રૂપ માથે છત્રી ધરાવી જ્ઞાન અને ધ્યાનરૂપ બને ગડગડાવતે ગુણઠાણ રૂ૫ શેરીઓને ઉલ્લંઘતે શુકલ ધ્યાનના ચાર પાયા રૂપ ચાર ફેરા ફરતે ચોથા પાયા રૂપ ફેરામાં મુક્તિ રૂપ સ્ત્રીને પરણી અનંતકાળ પર્યત શાશ્વત સુખ જોક્તા થશે. બાકી અશુચિમય પુદગળરૂપ સ્ત્રીને પરણવા થકી કંઈ સુખ મળી શકવાનું નથી. એ પ્રવાહ અનાદિ કાળને ચાલેલા છે. પણ તે માર્ગ ઝાંઝવાનાં પાણીની પેઠે અસત્ય જાણી તે માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી એ આત્મ હિતાર્થ નથી. સંસારમાં અનેક જી છે તે બિચારા કર્મના આધીન થયા છતાં સત્ય સ્વરૂપ સમજી શકતા નથી. પણ જે ચેડા ભવમાં મુક્તિ પામવા લાયક હેય છે, તે ભવ્ય જીને આત્મિક ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. પુદગલમાં ધર્મ રહેતું નથી, ધર્મતે આત્માને ગુણ છે, તેને અને પુગલને કંઈ સંબંધ નથી, આત્મિક ધર્મ પામવાને માટે કંઈ પૈસે ખર્ચ પડતું નથી. એ આત્માને ધર્મ પામવા માટે જેમ ડી જંજાલ હેય તેમ વિશેષ આત્મહિત સાધી શકાય છે.
આત્મિક ધર્મ જે તત્વવેદી પામ્યા તેજ મેટા છે અને તેમનું આલંબન લેવું. પણ જેથી વિકલ્પ સંકલ્પ થાય અને આત્મા, કર્મ ગ્રહણ કરે તેને ધર્મ કહી શકાય નહિ. કહ્યું છે કે
आत्म गुण रक्षणा तेह धर्म, स्वगुण विध्वंसणा ते अधर्म । भाव अध्यात्म अनुगत प्रवृत्ति, तेहथी हाय संसार छिति ॥
પિતાના આત્માના ગુણનું રક્ષણ કરવું, સ્વગુણ જેથી પ્રાપ્ત થાય તેવું સદ્દગુરુનું આલંબન સેવવું તે ધર્મ જાણો. પિતાના આત્માના ગુણેને જેથી વિનાશ થાય તે આપને જાણ નામ અધ્યાત્મ અને સ્થાપના અધ્યાત્મ અને દ્રવ્ય અધ્યાત્મ એ ત્રણને ત્યાગ કરી ભાવ અધ્યાત્મને અનુસરી પ્રવૃત્તિ કરવાથી સસારને

Page #216

૧૯૩
સ્વ
છેદ ( નાશ ) થાય છે. ભાવ અધ્યાત્મ પામવાનાં કારણે પ્રાસ કરીએ તા ભાવ અધ્યાત્મ પામી શકીએ, અને જે જે અંશે નિરૂપાધિપણુ પામ્યા તે ધર્મ જાણવા એમ જ્ઞાનીએ ફરમાવે છે. અહર્નિશ પર સ્વભાવમાં પ્રવૃત્તિ કરી મેરૂ પર્વત જેટલી કમ વાઓ ગ્રહણ કરી તે જરા માત્ર ધ સેવનથી શી રીતે નાશ થઈ શકે? અલખત્ત ધર્મનુ સેવન વધારે કરીએ તે કર્મને નાશ વધારે થઈ શકશે. આખુ ઘર મળવા માંડયું ત્યારે એક લાટા જેટલા પાણીથી શા ફાયદો થઇ શકશે. માટે જેમ અને તેમ હે આત્મા હું શુદ્ધ ચેતના તને કહું છું કે તુ તારા ભાવમાં રમણતા કરજે પેાતાના સ્વભાવમાં નહિ રમીશ તે મહા વાયુએ આકડાનું તુલ જેમ આકાશમાં અહીં તહીં કરે છે તેમ તુ કરૂપ મહાવાયુએ કરી સંસારરૂપ મેદાનમાં ભટકી ભટકી અઘાર દુ:ખ પામીશ, તે વખતે તને કાઈ સહાય કરી શકશે નહિ. ખરા આ અવસર છે. રખેને તને તે તેર કાઠીઆ કર્મ જાળમાં મૃગલાંની પેઠે ફસાવે નહિ તે ધ્યાનમાં રાખજે. વાર વાર હું આત્મા શું કહેવું? સમજીને વધારે શુ સમજાવવું ? બૃહસ્પતિની માગળ શીવાત્ ચાતુરી તેમ તુ પેાતે જાણે છે, છતાં શુ માહ દશામાં પાઢે છે?તુ હું આત્મા શરીરરૂપ ઘરમાં વાસેા કરી રહ્યો છે તે શરીરરૂપ ઘર ભાડાની કોટડી સમાન તારૂં નથી. એ શરીર ઘરની ચારે તરફ આગ લાગી છે છતાં તુ કેમ હજી જાગીને પ્રયત્ન કરતા નથી. એ શરીર રૂપ ઘર હવે ઘણા કાળ નભશે નહિં. એ પારકું તે પારકું છે. જ્યાં સુધી તેમાં વાસે છે ત્યાં સુધી ધર્મ સાધન થાય તેટલું કરી લે, નહિ તા અંતે પસ્તાઈશ. કેઈ જીવ ? શરીરરૂપ ઘર સાથે લઈ ગયે નથી. જો તારે પાતાનું ખરેખરૂં ઘર છે તેમાં જવા ઇચ્છા હોય તા વૈરાગ્ય દશાથી પરને પારકુ જાણી સદ્ગુરૂ મહારાજને નમ્રતાથી પુછીશ તો તને પેાતાનું ઘર બતાવશે. વ્યવહાર અને વિશ્વાસરૂપ બે ચક્ષુથી ચાલતાં ગુરૂ કૃપાથી તુ મેાક્ષરૂપ ઘરમાં પ્રવેશ કરી શકીશ કે જેથી પછી તેમાંથી કાઇ પણ વખત નીકળવા

Page #217

પામીશ નહિં. વળી હે આત્મા! તારે પુત્ર ઉપર મેહ હોય તે તે પુત્ર પામવા ઈચ્છા કરજે કે જે પુત્રને તારાથી કદાપિ કાળે વિગ થાય નહે. બાકી પુગલમાં રહેલા કેઈ અન્ય આત્માને અને તે પુદગલને પિતાને પુત્ર માને છે તે ક્યાં સુધી કહેવાશે? એવા પુત્રથકી તું સુખની આશા રાખીશ નહિ. જે તે આત્મા તારે ખરા પુત્રની ઈચ્છા હોય તે તે વાત ગુરૂ મહારાજને પુછ, તે તને જ્ઞાનરૂપ પુત્રની ઓળખાણ કરાવશે, કે જેથી તું જ્ઞાનરૂપ પુત્ર પામી તેને વિયાગ કદી પણ પામીશ નહિ અને તેથી તે અત્યંત સુખી થઈશ. તે વિના અન્ય પુત્રેથી શું આત્મહિત થવાનું છે ? તે વિચારવાનું છે. વળી હે આત્મા તું યુગલ ઋદ્ધિથી મેટા મનાતા જીને દેખી પુદગલ દ્ધિ મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે, પણ તે પુદગલ સદ્ધિથી કંઈ તું સુખ પામવાને નથી. વળી તે પર વસ્તુ જડરૂપ છે તે તારી નથી. તેનાથી તને સુખ થવાનું નથી. માટે આત્મિક ગુણ રૂપ અદ્ધિ મેળવવા પ્રયત્ન કરજે. એ આત્મિક ઋદ્ધિ પામ્યા પછી તે કદી પણ દુઃખી થઈ શકીશ નહિ, તે વિના પિદ્ગલિક અદ્ધિથી શેભા પામેલા જીને કસાઈના ઘેર પુષ્ટ થએલા બાકડાની પેઠે અથવા દશરાના દિવસમાં શણગારેલા પાડાના સરખા ક્ષણિક સુખી જાણજે. ભવ્ય જીવે પુદ્ગલથી થયેલા સુખને દુઃખ કરી જાણે છે. આત્મિક સુખ જાણ્યા પછી આ સંસારના કેઈ પણ પદાર્થથી સુખ ભાસતું નથી. એ સ્વતઃ અનુભવમાં ભાસે છે, તેમ જ્ઞાન થતાં સર્વ જણાશે. કારણ કે એ વાત અનુભવ સિદ્ધ છે. અનુભવથી જોતાં એ આત્મા હાડકાં અને લોહીથી શણગારેલી કાયારૂપી કોટડીમાં વાસ કરે છે, એમ જાણ્યા બાદ એ કાયા ઉપર પણ મોહ રહેતું નથી. પણ એ ઘર ૨ હેઠાણ છે તે જ્યાં સુધી રહેવું હોય ત્યાં સુધી સારૂ રાખવું એ ન્યાય છે. આત્મિકસુખને વિરલા જાણે છે, અને આંખે દેખાય છે તેને માનનારા કેણુ નથી? વીતરાગ ભગવાને પ્રરૂ પેલા સ્યાદવાદ ધર્મમાં આત્માને દોરવો. સારી અગર બેટી પ્રવૃત્તિ વિના એક સમય પણ ખાલી જતું નથી. તે હે આત્મા પર

Page #218

૧૫ પૈસારૂપ પુદગલ દ્રવ્યને રેજિમેળ કેરે મૂકી સ્વચેતન ગુણરૂપને રોજમેળ તપાસ કે આજ તારે કેટલી બોટ ગઈ, અને આવક શી શી થઈ એમ ભાવરેજમેળ દરરાજ તપાસતાં આત્મહિતમાં પ્રવૃતિ થશે. મારા આત્માથી આ લખાણ તમારી નિર્મળ વૈરાગ્યતા તથા ભક્તિ ખેંચી તમને અર્પણ કરે છે. મેં જેમ દેરી વડે કુવામાંથી પાણી કાઢી પિતે પીધું તેમ આપણું તમારી ભક્તિ આત્મામાં રહેલું ધન તમને અર્પણ કરે છે, તેમાં તમારું ભાગ્ય છે. નિર્મળ એવી તમારી ભક્તિરૂપ દેરી એવીને એવી રહી સ્વગુણ જલ, ૩ કુવામાંથી કાઢીને પીશે, પીવે છે એમ કહી શકાય છે. આ લેખ લખતાં તમારી ભક્તિએ મારા આત્માની શક્તિ જગાડી પ્રયત્ન કરાવ્યું છે તે સફળ થાઓ. સીસાપેન ઘસાઈ જઈ કાગળને પાર આવ્યા પણ લખવાના ઈચ્છા કાયમ છે. જેમ આયુષ્ય રૂપી સીસાપેન ઘસાઈ જાય છે, કાગળરૂપ સામગ્રી પામ્યા છતાં પણ મનની ઈચ્છા છે તેવીને તેવી રહે છે. ઘસાઈ જતી નથી, તે આશ્ચર્ય છે. હરકત નહિ. પરોપકારકારિણી ઈચ્છા કાયમ રહો કે જેથી શિવ સુખ પામી શકીએ. વખત જાય છે, આત્મા ઘડી પહેલાં કેવા વિચારમાં હતું, હાલ કેવા વિચારમાં છે? અને ઘડી પછી કેવા વિચારમાં હશે તે ભૂલતા નહિ. ધ્યાનમાં રાખજે. રાગ અને દ્વેષ રૂપ મેહના પુત્રા ખેને મેક્ષ માર્ગમાં જતાં હરકત કરે, જેમ બને તેમ હે ચેતન! તું રાગાદિ શત્રુઓને ક્ષણ માત્ર પણ વિશ્વાસ રાખીશ નહીં. લખેલી હકીકત હદયમાં ધારણ કરી ઉપયોગ રાખશે કે જેથી કર્મને આવવાનાં બારણું રોકાઈ શકાય.
દુહા. કર્મ કર્મ સે કરે, સમજે નહિ તસરૂપ; કર્મશત્રુ સમજ્યા પછી, કિમ પડીએ ભવકૂપ (૧) કર્મ ભર્મ પૂરી કરણ, આતમ ધર્મ ઉપાય કરતાં શિવ સુખ સંપજે, જન્મ મરણ દૂર જાય (૨) સમજુ સમજે સત્યને, કર્મ મમ કરે દૂર; .

Page #219

૧૯૬
(૩)
ક મનાશ્યાથકી, હાવે શિવ સુખ પૂર નગર પાદરાવાશી શેઠ. વકીલ મેહનલાલ; ઝવેરભાઈના કારણે, લખતાં મંગળ માળ, મંગળ તેહી જ આતમા, સમજો ભવ સુખકાર, બુદ્ધિસાગર સુખ લહે, હેાવે જય જયકાર
(૪)
(૫)
મું. ૧૯૭૮ ચૈત્ર સુદ ૫.
મુ. વિજાપુર.
આ કાલમાં ગમે તેવા સુધારા કરી પણ સાધુ સાધ્વી ઉપર અરૂચિ થાય અથવા નવા સાધુ સાધ્વી ન થાય એવી રીતના સુધારે તે કુધારા છે અને તેથી સંઘની પડતી થાય છે. દેશકાલાનુસારે સાધુઓના અને સાધ્વીઓના ઘણા ચોથા આરાના જેવા ઉત્કૃષ્ટાચાર પણ ન જોઇએ. ઘણા ઉત્કૃષ્ટાચારથી સાધ્વી સાધ્વીએ નવાં ન થઈ શકે અને હીનાચારથી શિથિલાચાર વધી પડે અને કંચન કામિનીની આસક્તિ વધતાં ભ્રષ્ટાચારીપણું પ્રાપ્ત થાય. ચેાથા વ્રતમાં અપવાદ નથી, બાકી અન્ય ત્રતામાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદ માર્ગ છે. ચતુર્વિધ સ ંઘની સેવા ભક્તિમાં દોષ ષ્ટિ ન ધારવી. સંઘની વર્તમાનકાલે જે આજ્ઞા થાય તે તીકરની આજ્ઞા છે. દેશકાલાનુસારે વર્તતા સાધુઓનું ખંડન નિંદા થાય તેવું લખવું વા ભાષણ કરવું તે સંધની આશાતના હેલના છે. સાધુઓને અને સાધ્વીઓના નાશ થાય અને નવાં ન થાય એવા જાહેર ઉપદેશ વા એવા લેખ છપાવવા તેમાં જેટલું પાપ છે તેટલું પાપ ખીજામાં નથી. એવા શ્વેતાબર સ ંઘના વ્યવહાર છે તેથી પાતાની ગમે તેવી ઉત્કૃષ્ટદશા હાય છતાં ઉપદેશમાં તા શ્વેતાંબર વ્યવહારમાનું કદાપિ ઉલ્લંઘન ન કરવું જોઈએ. પડિત શ્રાવકાએ કાઇ પણ કાળે સાધુઓના અને સાધ્વીઓના ચેાથા આરામાં ઉપદેશાયલા આચારાંગાદિ ગામાં ઉત્કૃષ્ટ ત્રતાચાર તેજ હાલના સાધુએના વ્રતાચાર છે એમ એકાંતે ન માનવું અને એવું જાહેર ભાષણ પણ ન આપવું. બાહ્યાચાર

Page #220

ત્રતાદિકથી એકાંતે મુક્તિ નથી. આત્માના ઉવલ પરિણામથી મુક્તિ થાય છે. આત્મજ્ઞાનના ઉપગથી દેશકાલાનુસારે યથાશક્તિ કર્તવ્ય કર્મ કરતાં જેટલી આત્મશુદ્ધિ થાય છે તેટલી એકાંતે બાહ્યવ્રત ક્રિયાકાંડના વર્તનથી થતી નથી. દિગંબરીઓની પેઠે મુનિના ઉત્કૃષ્ટ બતાચાર ન પ્રરૂપવા, તથા અધ્યાત્મજ્ઞાનની નિશ્ચય દષ્ટિ પિતાના અંતરમાં રાખવી પણ વ્યવહારમાં તો દેશકાલાનુસારે વર્તન રાખવું તેથી ચતુર્વિધ સંઘની ઉન્નતિ છે.
ॐ वीतरागेम्यो नमो नमः લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ વડોદરા.
સંવત. ૧૯૬૦ કારતિકવદિ ત્રીજા શ્રી પાદરા મધ્યે દેવગુરૂ ભક્તિ કારક, સુશ્રાવક શા. મોહનલાલ હીમચંદભાઈ ચગ્ય ધર્મલાભ પહોંચે. વિશેષ અત્ર સુખશાંતિ તત્રાસ્તુ
શાંતિ બે પ્રકારની છે દ્રવ્યશાંતિ અને ભાવશાંતિ. દેહ પુદગલની નિરાગતા તે દ્રવ્ય શાંતિ. અષ્ટકર્મવંસથી નિર્મલી ભૂત આત્મશાંતિ તે ભાવશાંતિ છે. દ્રવ્યશાંતિ તે ભાવશાંતિમાં અમીજીને સાપેક્ષતાએ કારણ છે, પણ દ્રવ્યશાંતિ વિના તે નશાંતિ નથી એ કંઈ નિયમ નથી. જુઓ ગજસુકુમાલ તથા
અરણુંક મુનિ યા સમરાદિત્ય કે જેને સાધુ અવસ્થામાં લુગડાં ભેગા કરી અગ્નિ સળગાવ્યાથી શરીરે દ્રવ્યશાંતિ નહોતી પણ શુદ્ધ ધ્યાન “શુકલધ્યાન” ના આલંબનવડે મુક્તિપદ પામ્યા, આદિ અનંત શાશ્વત ભાવશાંતિ પામ્યા. પુણ્ય પ્રકૃતિથી દ્રવ્યશાંતિ છે, અને ધ્યાનના સાક્ષાત્ તરતમ વેગથી પરંપરાએ વા અનંતર તીર્થકર યા ચકવતી અપર મુનિ વર્ગ પણ તે ભાવશાંતિ મેળવવા તત્પર હોય છે, માટે દ્રવ્યશાંતિ જે ક્ષણિક શરીરના આશય રહેલી છે તેની તરફ વિશેષ લક્ષ નહિ દેતાં તાત્વિક શાંતિ

Page #221

૧૦૮ મેળવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. શાંતિને જ્ઞાતા આત્મા છે. માટે ‘ભાવશાંતિ તેમાં જ રહેલી છે. આ ચેતન રાશી લાખ જીવ એનિમાં અનંતીવાર ભટકયે પણ શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપની ઓળખાણ વિના પાર પામ્યું નહિ. પૂર્વ પુણ્યથી મનુષ્ય જન્મ પામી આત્મા કાંઈક આત્મસ્વરૂપ જાણે છે છતાં તે ઉપર લક્ષ આપને નથી. મહરાજાના તેર કાઠીઆ ભાવશાંતિમાં વિન્ન કરે છે માટે તેર કાઠીઆઓને વિશ્વાસ કરવો નહિ. છકાયને સ્ટે આપણે. કરીએ તે તેથી પરજીવને દુ:ખ દીધાથી કર્મ વણાએ ગ્રહણ થાય તે કર્મ દર શી રીતે થઈ શકે? મેરૂ પર્વત જેટલા કર્મને ઢગલે છે તે શું શેડી મહેનતે દૂર કરી શકાય? ના કરી શકાય નહિ, આલસ્ય રાજકથા, ભક્તકથા, દેશકથા ઈત્યાદિ સ્થાને મલ સરખાં આપણે જાણીને દૂર રહેવા પ્રયત્ન કરે, અને જેમ બને તેમ ધ્યાનમાં ઘણે વખત નીકળે તે છવું લખે છે, નહિ તે મિથ્યા પ્રપંચ રૂપ કુટુંબ અર્થે નકામા પાપ કરી આત્મા ભારે કરી આપણે સંસારમાં વારંવાર ભટકીએ છે. કર્મની ચીકણી ગાંઠો વૈરાગ્ય રૂપ તીણ શસ્ત્ર વિના દૂર થવી મુશ્કેલ છે. આપણે મનમાં જરા વિચાર કરીએ કે, ચેતન!!! આજ તે સંસારની શી અસારતા ભાવી. યા કેટલો વખત આત્મ સ્વરૂપમાં ગાળે અને ચેતન કહો કે “તમે હવે કેટલું જીવી શકશે, અને જુઓ કે પરભવમાં તમારી શી ગતિ થશે. ચેતન સંસાર અસાર જે લાગે. તે તમે પાછી અસારમાં કેમ પ્રવૃત્તિ કરે છે? એમ કહેવાશે કે મેહના ઉદયથી ચેતનની સંસારમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે, તે તે મેહને હવે તમે આ ભવમાં નાશ કરી શકશે નહિ તે હવે બીજા કયા ભવમાં નાશ કરી શકશો? તીર્થંકર મહારાજા યા ચકવતી જેવા ભેગી પુરૂએ કેમ ધ્યાનમાં રૂઢ થવા એકાંતતા સેવી ? અને વિકલ્પ સંકલ્પનું કારણ એવા ગૃહસ્થાવાસને કેમ ત્યાગ કર્યો? કદાપિ એમ કહેવાશે કે આપણને ઘણું કર્મ છે તેથી તેવા ભાવ આવતા નથી, તે હવે બીજી કઈ ગતિમાં તેવા ભાવ આવશે; આપણી નજરે લાખો મનુ શરીરનો ત્યાગ કરી ચાલ્યા

Page #222

૧૮
જાય છે તે આપણે શું અમર રહીશું? શું આપણે સાથે કઈ આવશે કે? ના કદી આવશે નહિં. સંસારમાં મોટાઈ ચા માન ધનવંતપણું એ એક પ્રપંચ મિથ્યા છે તેથકી દૂર રહેવા પ્રવૃત્તિ કરવી અને મનમાં ચેતન વિચાર કે જન્મ મરણનાં દુઃખના હજી પાર આવ્યો નથી. ઝાંઝવાના જલ તરફ જેમ મૃગ દોડે છે તેમ તું અથિર પદાર્થમાં કેમ મેહ કરે છે? વિચારે કે ચેતન! આર્તધ્યાન રદ્રધ્યાન થકી દુર્ગતિ છે અને ચેતન તું સમયે સમયે સાત-આઠ કર્મ ગ્રહણ કરે છે તેના આખા દિવસમાં કેટલા સમય થાય, તે તે થકી બાંધેલા કર્મ, શુદ્ધ દીર્ઘ વૈરાગ્ય વિના દૂર શી રીતે થઈ શકે? આ ચેતને અનંત કલેવર મૂક્યાં અને સગપણુ પણ અનંતાં કર્યા, કર્મે આકાશના સર્વ પ્રદેશે અનંતિવાર જન્મે અને મરણ પામે તેપણ હજી તૃપ્તિ પામતો નથી. રાતદિ દોષે મહા પ્રબલ છે. એમનાથકી જે દૂર રહ્યા છે તેને મારા નમસ્કાર થાઓ. સમ્યકત્વની શ્રદ્ધા પરિપૂર્ણ આસન્ન ભવીને થાય છે, જેઓ સદા જ્ઞાન ધ્યાનમાં તત્પર રહે છે અને ધ્યાન દ્વારા આત્મ સ્વરૂપ નિહાળે છે તેને મારા નમક્ટર થાઓ. દહા–ાન ધ્યાન ઉપયોગમાં, જે કાઢે નિજ કાળ;
કર્મ મેલ ખપાવીને, પામે મંગળ માલ. સમતા રસમાં મગ્ન થઈ, સંતે ચિત્ત લાય; વિવેકે વર્તે સદા, ધન્ય ધન્ય મુનિરાય. બાહ્ય ક્રિયામાં રાગ પણ, નહિં અંતર ઉપગ; શિવ સુખ તેથી દૂર છે, એ પણ કર્મને ભેગ. ૩ આત્મસ્વરૂપે ખેલત, જે કાઢે નિજ કાલ; કર્મ કલંક ખપાવીને, પામે મંગળ માળ. ૪ હઠ કદાગ્રહ વાસના, વાસિત મન જસ હેય; મુક્તિ દૂર તેથી કહી, સમજે સજજન લેય. જશે શરીર છૂટી કદા, કેઈ ન આવે સાથ, મારૂં કરી કેમ મેહિયે, જેવી બાવળ બાથ.

Page #223

૨૦૦
વાદળમાં જેમ વિજળી, તેના સરખી દેહ; સાથે નહિ તે આવશે, ન કરે તેથી નેહ, તન ધન યાવન કારમું, ક્ષણમાં થાશે દૂર, સત્ય તે મનમાં ધારજો, જીમ પામે સુખપૂર. મમતા વિષની વેલડી, તેને કરે વિનાશ તે ત્યાગે સબ ત્યાગીયું, સંતેણે સ્થિરવાસ. અહં મમ એ મેહ છે, મેહથી તે બેલાય; અહં મમતા નાશથી, પામે શિવપુર ડાય. મેહ કર્મ દરે કરી, સમજે આતમરૂપ; શુકલધ્યાનએ કરી, હે ભવી ચિપ. અવસર ફરી નહિ આવશે, કરશો તેહી જ સાથ જે જે રાગ પ્રગટાય છે, આવે નહિં તે હાથ. ૧ર ભરત ક્ષેત્રમાં પાદરા, નામે નગરે આઈ; કર્મ વિશે મનુષ્યભવ, પામ્યા છે જોગવાઈ. ૧૩ ચેતી શકે તે ચેતજો, ભાઈ મેહનલાલ; છાયામિણે સાથ નિત્ય, ભમતે રહે છે કાળ. બહાત ગઈ છેડી રહી, આયુ ઘટતું જાય; બેર એર ક્યાં બોલના, સમજે ચિત્તમાં ભાય. ૧૫ આતમ ઉપગે રહી, જે કાઢે નિજ કાળ;
બુદ્ધિ શિવ સુખ પામશે, લહેશે મંગળ માળ. ૧૬ ભાઈ ઝવેરભાઈને તથા વકીલ નંદલાલને સંસાર ઉપાધિ અસત્ય ભાસે.” અને જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર યુક્ત મોક્ષ પ્રાપ્તિ | ધર્મલાભ પ્રાપ્ત થાઓ.
૧૪

Page #224

લેખક બુદ્ધિસાગર.
૨૦૧
માગશર સુર્દિ ૧.
૩૦ માણસા.
સં. ૧૯૫૯ ભાદ્રપદ એકાદશી.
મુકામ. વિજાપુર તત્ર દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક. ભાઇ. માહનલાલ જેશીંગભાઈ ચેાગ્ય ધર્મ લાભ. વિ. ભાવીભાવ હશે તે ચામાસાખાદ વિજાપુર આવવાનું થશે, મેહસાણાથી શ્રી ગુરૂમહારાજ અહી માણસા આવનાર છે. તમારે અભ્યાસ કરવાપર ખાસ લક્ષ્ય દેવું. જીવવિચાર, નવતત્ત્વ, દંડક, કર્મ ગ્રન્થ, આગમસાર, નયચક્ર, ગુણુપર્યાયને રાસ વગેરે ગ્રન્થાનું ગુરૂગમ પૂર્ણાંક અધ્યયન કરવાથી જૈન તત્ત્વનું જ્ઞાન થાય છે અને તેથી સમ્યકત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. ખનશે તેા ત્યાં આવ્યાખાદ આગમસારાદિકના જરૂર અભ્યાસ કરાવીશ. આગમસાર અને શ્રીમદ્ દેવચંદ કૃત ચાવીશી વગેરેના અભ્યાસ કરવાથી સમ્યકત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેને તત્ત્વજ્ઞાન મેળવવું હાય તેણે આગમસારાદિ ગ્રન્થાને ગુરૂગમ પૂર્વક વાંચવા. ગુરૂની સેવાભક્તિ કરીને ગુરૂનીકૃપા મેળવી જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે તે આત્મામાં આત્મરૂપે પરિણમી શકેછે. સામાયિકમાં ધર્મ ગ્રન્થાનું વાચન કરવું. ગુરૂગમ લેઇને જે કંઈ વાચવામાં આવે છે તે અંતરમાં પરિણમે છે. પ્રભુની સેવા પૂજા કરવી. જિન મંદિરમાં એક કલાક વા બે કલાક જેટલી સ્થિરતા થાય તેટલું બેસવું. સ્તવન ચૈત્યવંદન વગેરે જે કઇ ખેલે તેના પૂર્ણ અર્થ જાણીને મેલેા. પ્રતિક્રમણ સૂત્ર વગેરેનું સારી રીતે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે. જે જે વ્રતા ગ્રહેા તેનું પહેલાં સભ્યજ્ઞાન કરે. વ્યાપાર વગેરેનું આજીવિકા ચલાવવા માટે જ્ઞાન મેળવવું. આ જીવિકાનું સાધન પ્રાપ્ત કર્યો વિના ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ ન કરવા જોઇએ, ગુરૂની પાસે જે કાંઈ વિનયવિધિ પૂર્વક શાસ્ત્રજ્ઞાન ગ્રહણુ કરવામાં આવે છે તે સવળુ પરિણમે છે ધર્મ સાધન કરશે. ૐ શાંતિ: રૂ

Page #225

૨૦૨
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુક વસે. શ્રી કાવીઠા મધ્યે સુશ્રાવક આત્માથી રતનચંદભાઈ લાધાજી તથા શા ઝવેરભાઈ ભગવાનદાસ તથા ભાઈ મનસુખભાઈ ઝવેરભાઈ તથા મણિલાલ રતનચંદ એગ્ય શ્રાવક ગુણરૂપ જે શ્રાવક ધર્મ અને તેથકી ઉત્પન્ન થનાર યતિધર્મ અને તેથકી ઉત્પન્ન થનાર શુદ્ધ આત્મધર્મ તેથી મેક્ષ સુખની પ્રાપ્તિ થાઓ એજ. શ્રાવક્તા એકવીશ ગુણ શાસ્ત્રકારો દર્શાવે છે. તેથી જ શ્રાવકની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરે છે. માટે તેનું યત્ કિંચતું સ્વરૂપ દર્શાવું છે. મુખ્યતાએ વિચારતાં માલુમ પડે છે કે સંસાર અવસ્થામાં દરેક જીવ પ્રાયશઃ વિકલ્પ સંકલ્પની શ્રેણિએ કરી વ્યાહિત થાય છે. માટે શ્રાવક અવસ્થામાં લેશથકી ધર્મ હોય છે તે પણ ગળીયા બળદની પેઠે જે નિર્બલ હોય છે તેજ તે અવસ્થામાં રહી શકે છે. પણ ભાગ્યવંતે સંસારને એક કેદખાના સરખો સમજી કેદીની પેઠે તેમાંથી છટકી જવા પ્રયત્ન કરે છે, અને જેમ કેદખાનામાંથી છુટવાના વિચાર વારંવાર થાય છે, તેમ ભવ્ય જીવને આ સંસારરૂપ કેદખાનામાંથી વારંવાર મનમાં છુટવાના વિચાર વર્તે છે. જેમ કેદીને કેદખાનામાં કંઈ સુખ લાગતું નથી તેમ ભવ્ય જીવને સંસારરૂપ કેદખાનામાં કંઈ સુખ લાગતું નથી. કેદી જેમ કેદખાનામાં પરાધીનપણે રહે છે, તેમ ભવ્ય જીવ સંસારરૂપ કેદખાનામાં માતા, પિતા, સ્ત્રી, ભાઈ, બેન સગાંવહાલાં રૂપ ચોકીદારના પહેરામાં પડયે છતે પરાધીનપણું ભેગવે છે. કેદખાનામાં જેમ અંધારું હોય છે તેમ સંસારરૂપ કેદખાનામાં પડેલા અને મેહમાયા રૂપ અંધારું જાણવું. કેદખાનામાં જેમ કેદી દિન પ્રતિદિન દુઃખી થઈ રબાય છે. તેમ સંસારી જીવ, સંસાર રૂપ કેદખાનામાં પડયે તે દિન પ્રતિદિન અનેક પ્રકારની ઉપાધિઓ કરી રીબાય છે. કેદખાનામાં જેમ કેદીને કેઈનું શરણ નથી તેમ સંસાર રૂપ કેદખાનામાં પડેલા જીવને કેઈનું શરણ નથી. અર્થાત્ પોતે તેમાં પડ

Page #226

ર૦૩ છતે વીતરાગ દેવનું શરણ કરી શકતે નથી. કેદી જેમ કેદખાનામાં વિવિધ, તાઢ, તૃષા, ભુખ ઈત્યાદિ દુખે કરી રીબાય છે, તેમ ભવ્યજીવ, સંસાર રૂ૫ કેદખાનામાં પડયે છતે સંસારના કાર્ય કરતે તાઢ તૃષા ભૂખ ઇત્યાદિ દુખે કરી રીબાય છે. કેદી જેમ કેદખાનામાંથી નીકળવા પામતા નથી તેમ ભવ્ય જીવ પણ સંસાર રૂપ કેદખાનામાંથી મોહરૂપ પહેરગીરના કબજાવડે છૂટી શકતો નથી. કેદખાનામાંથી જેમ અક્કલવાન, બળવાન, હશિયાર કેદી કપટ કરી નાશી જાય છે તેમ સંસાર રૂપ કેદખાનામાંથી હુશીયાર બળવાન ભવ્ય જીવ નાશી જાય છે. કેદખાનામાંથી છુટેલા કેદીને જેમ સરકારને ભય રહે છે કે જેથી તેને કોઈ પકડે નહિ એવા ઠેકાણે તે કેદી ચાલ્યા જાય છે તેમ સંસાર રૂપ કેદખાનામાંથી છુટેલે ભવ્યજીવ, મેહરૂપ કર્મ સરકારને ભય પામે છે તે જ્યાં મહ રાજા આવી શકે નહિ એવી ધર્મ ધ્યાનરૂપ ગુફામાં સંતાઈ જાય છે. કેદખાનામાંથી નાઠેલો કેદી જેમ સદા જાગતે રહે છે અને કેઈને વિશ્વાસ કરતા નથી તેમ સંસારરૂપ કેદખાનામાંથી છટકેલે ભવ્ય જીવ, સદા જ્ઞાન ધ્યાનવડે કરી જાગતે રહે છે અને તે કાઠીઆને વિશ્વાસ કરતું નથી. એ કેદી જેમ પોતાના હિત ભણે અનેક ઉપાય ચિંતવે છે તેમ ભવ્ય જીવ પણ સંસારરૂપ કેદખાનામાંથી છુટવાને અગર તેમાંથી છૂટીને અનેક પ્રકારના આત્મહિતના ઉપાયો ચિંતવે તે સુખી થઈ શકે છે. વળી એક જુદા પ્રકારનું કેદખાનું છે કે જેમાં સે જીને મનુષ્ય જન્મ પામ્યા બાદ રહેવું પડે છે. ત્યારે તે કેદખાનું કયું હશે ? એમ શંકા થતાં જણાવવામાં આવે છે કે તે ભયંકર કેદખાનું માતાનું પેટ છે કે જ્યાં દરેક જીવે નવ માસ પ્રાયશ: કેદનું દુઃખ ભોગવે છે અને વળી કેટલાક જ ભગવશે. કેટલાક એ એકે કેદખાનું ભગવ્યું છે પણ હવે કદી ભોગવનાર નથી. કેટલાક જ એવા છે કે તે કેદખાનાનું દુઃખ હાલ ભેગવતા નથી પણ પાછા ભેગવશે, હવે તે વિશેષતઃ જ્ઞાની મહારાજા કહે છે કે હાલ

Page #227

૨૦૪
મનુષ્યને અવતાર પામી માતાના પેટમાંથી જે છ બહાર નીકળ્યા છે તે જ હાલ કેદખાનું જોગવતા નથી તે વચન, ગર્ભરૂપ કેદખાના આશ્રયી જાણવું. કેટલાક જી હાલ માતાના પેટમાં રહેલા છે તે વર્તમાનકાળે ગર્ભ કેદખાનાનું દુઃખ ભેગવે છે. તીર્થંકર મહારાજાઓએ ગર્ભ કેદખાનાનું દુઃખ ભેગવ્યું છે. પણ હવે કર્મને નાશ કરવાથી કદી ભેગવનાર નથી. કેટલાક જી હાલ માતાના ગર્ભમાંથી બહાર નીકળી એ કેદખાનામાંથી છુટયા છે. પણ પાછું બીજુ શરીર ધારણ કરશે ત્યારે ગર્ભરૂપ કેદખાનામાં પડી અઘોર દુઃખ ભેગવશે. કેટલાક ને એક કેદખાનાનું છે, કેટલાકને બે કેદખાનાં છે. કેટલાકને ત્રણ કેદખાનાં છે, કેટલાકને ચાર કેદખાનાં છે, કેટલાકને પાંચ કેદખાનાં છે તે બતાવે છે. આ એક શરીર દેખાય છે તે પણ એક હાડકાની માળાથી બનેલું છે, અને તે ઉપર ચામડી મઢેલી છે. ચામડીમાંહી માંસ લેહી પરુ ભર્યું છે, વળી આ શરીરની અંદર વિષ્ટામૂત્ર વિગેરે ભર્યું છે તે સદા અશુચિમય છે. તેની અંદર આત્મા રહેલ છે. તે શરીર જે ચાલે તે આત્મા પણ ચાલ્યા કહીએ, તે શરીર જે દુઃખી થાય તે આત્મા પણ દુઃખી થાય તેથી આત્મા પણ દુઃખી થયે કહીએ, તે શરીર જે વિણશી જાય તે આત્મા પણ પર્યાયાથિકનયે કરી મૃત્યુ પામ્ય કહીએ, એ શરીરરૂપ કેદખાનામાં અપરાધ કરવાથી આત્માને કર્મ રાજાએ આયુષ્યરૂપ બેડી ઘાલીને ઘાલ્યો છે. માટે શરીરની અપેક્ષાએ આત્માને એક કેદખાનું હાલ પ્રત્યક્ષ છે તે કેદખાનું સર્વ સંસારી જીને લાગ્યું છે. કેણુ એ , સંસારમાં છે કે-જે હાડકાની માળાવડે સહિત શરીરરૂપ કેદખાનામાં વસતું નથી. હે આત્મા!! વિચાર કરકે એ શરીરરૂપ કેદખાનું કેને સારૂ લાગે વારૂ? ત્યારે એ કેદખાનામાંથી છુટવાને કેઈ ઉપાય છે? એમ પ્રશ્ન થતાં તીર્થંકર મહારાજા એમ કહે છે કે-એ શરીરરૂપ કેદખાનું અન્યાય કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યારે વળી પ્રશ્ન કર્યો કે હે ગુરૂજી-જીવે છે અપરાધ કર્યો અને કેમ કર્યો? ત્યારે ગુરૂ

Page #228

૨૦૫
હાય છે કે
મહારાજ ભવ્યજીવને કહે છે કે-મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, અને યાગ, તેથકી પરભાવમાં રમણુતારૂપ અન્યાયને જીવ કરે છે તેથી કર્મ ગ્રહણ કરે છે અને તેથી તેનું ફળ શરીરરૂપ કેદખાનું પ્રાપ્ત કરે છે, અને ચાર ગતિમાં ભટકે છે. કોઈ વખત થોડી મુદ્દતનું કેદખાનું પામે છે, કોઈ વખત લાંખા વખતનું કેદખાનું પામે છે, કાઈને સ્ત્રી શરીરરૂપ કેઢખાનું પ્રાપ્ત થાય છે, કોઇને ભૂંડના શરીરરૂપ કેદખાનું પ્રાપ્ત થાય છે અને કાઈને હાથીના શરીરરૂપ કેદખાનું પ્રાપ્ત થાય છે. લાકમાં રાજાને કેદ કરવાના હાય છે ત્યારે તેને માટે સારૂ કેદખાનુ જ્યાં તે જરા સુખ પામી શકે છે, તેમ કેટલાક જીવા પુણ્ય કરવાથી જરા સારૂં દેવ મનુષ્યાદિ શરીર ધારણ કરી ખીજા જીવેાના શરીરની અપેક્ષાએ જરા સુખી હાય તેમ દેખાય છે, પણ એ શરીરરૂપ કેદખાનું સારૂ નથી. એ શરીરરૂપ કેદખાનામાં જીવ સુખી થતા નથી. જેમ દેખાતા કેદીઓને એ પગમાં એ એડીએ ઘાલેલી હાય છે, તેમ કર્મ રાજાએ સંસારી જીવેારૂપ કેદીઓને શરીરરૂપ કેદખાનામાં ઘાલી રાગદ્વેષ રૂપ એ એડીઓ પહેરાવી છે કે જેથી તેઓ અત્યંત દુ:ખી થાય છે. એક પ્રકારનું શરીરરૂપ કેદખાનું સર્વ જીવાને પાપ પુણ્ય અનુસારે નાનું, માઢું, ખાટું, સારૂ, રાગી, શ્રેણી, પ્રાપ્ત થયું છે. હવે એ પ્રકારે કેદખાનું કહે છે. ચારાને બે પ્રકારનું કેદખાનું પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. એક તેા શરીરરૂપ કેદખાનું પ્રથમથીજ હેય છે તે થકી ચારી જારી કરવાથી સરકાર તેઓને કેદખાનામાં નાખે છે કેઃખાનાં એ દેખાડયાં, હવે ત્રણ કેદખાનાં દેખાડે છે. પહેલુ તા આ શરીર તે ઔદારિક શરીરરૂપ કેદખાનું સાત ધાતુથી બનેલું આંખે કરી પ્રત્યક્ષ દેખાય છે તે જાણવું. બીજી તે શરીરની મધ્યે તૈજસશરીરરૂપ બીજી કેદખાનું છે, વળી ત્રીજી કર્માંના વિકારથી બનેલુ કાણુ શરીરરૂપ કેદખાનું છે. એ ત્રણ કેદખાનાં, કર્મના નાશ કરવાથી દૂર થાય છે. એ ત્રણ કેદખાનાં દરેક સસારી જીવાને હાય છે, પણ એટલું વિશેષ કે દેવતાને દારિકને ઠેકાણે વૈક્રિય શરીરરૂપ કેદખાનું હાય છે. એ ત્રણ

Page #229

૨૦૬
કેદખાનાં આ આત્માએ અનતીવાર ભોગવ્યાં અને હજી કાણ જાણે એ ત્રણ કેદખાનાં કયારે દૂર થશે ? તેમાં પડયા છતાં પણ જીવ હું સુખી છું આ મારૂં છે એમ માને છે તે સ ખાટુ' સમજવું. એ ત્રણ કેટ્ઠખાનામાંથી છુટેલા સિદ્ધ પરમાત્માઆને નમસ્કાર થાએ. એ ત્રણ કેદખાનામાંથી છૂટવા માટે દરેક ઉપાય કરવા અને સુખ પામવું એજ સાર છે. નારકીમાં પણ દારિને ઠેકાણે વૈક્રિય શરીરરૂપ કેદખાનુ છે, પણ એ કેદખાનામાં મહા ભયંકર દુ:ખ છે. હવે ચેતન તત્વષ્ટિથી વિચાર કે રાજા હાય, અગર રક હાય, શેઠ હાય અગર ચાર હાય, ધનવાન હોય અગર નિર્માંન હાય તાપણુ એ ત્રણ કેદખાનામાં પડેલા કા જીવ સુખી છે? એટલુ જ કહેવાશે કે સુ ગુરૂ વચનાનુસાર એ ત્રણ કેદખાનાથાંથી છૂટવા જે ઉદ્યમ કરે છે તે જીવેાને ધન્ય છે. પણ જે સંસારની ખાલી મેાટાઇમાં અને મમતામાં પડે છે તે સંસારની વૃદ્ધિ કરશે. માટે હું આત્મા તુ તારૂં સ્વરૂપ વિચાર કે જેથી શિવસુખ પામે. હવે ચાર પ્રકારની કેદ જીવને જણાવે છે કે ૧ દેવતાની ગતિ ૨ મનુષ્યની ગતિ ૩ તિર્યંચની ગતિ ૪ નરક ગતિ. આ ચાર ગતિરૂપ ચાર કેદખાનાં જીવ અનતી વાર પામ્યા. હજી તેમાંથી છુટયા નથી. હું ચેતન ! એ ચાર ગતિરૂપ કેદખાનાં છે. વળી તેની મુદત પૂરી થઈ એટલે ખીજી ગતિમાં જાઈશ પણુ ગમનાગમનનું ચાય તેમ હજી તું પ્રવૃત્તિ કરતા નથી તે શું ? ઠીક લાગે છે ? ભલા આવે! યાગ વારંવાર તને ના, નથી મળનાર તા કેમ તું સંસારમાં માહે કરી એ માહનીય કર્મ એવુ છે કે તેના ઉત્કૃષ્ટ બધ કોડી સાગરોપમ પર્યંત છે. એ ચાર ગતિરૂપ સ્વાર્થનુ' સગું છે. કાઇ પાતાનું નથી. સ્ત્રી, ધન, શરીર ઇત્યાદિમાં અહંમમત્વ વવું અને અંતરમાં આત્માપયેાગ રાખવા એજ ધર્મ છે.
આ
સિત્તેર કાડા
સંસારમાં સૌ
પિતા, ભાઈ, બેન, પુત્ર, રાખ્યા વિના વ્યવહારથી
દુ:ખ દૂર
આત્મા ! તને
મળનાર છે ?
મુંઝાય છે ?

Page #230

૨૯૭
વકીલજી મેહનલાલભાઈ હિમચંદ, તથા શા. નંદલાલ લલ્લુ ભાઈ ફાગણ વદિ સાતમ આઠમ લગભગ અહીં આવવા લખે છે અનુભવ પચ્ચીશીને ટઓ બાકી છે, અહીં મોકલી શકાય તે પૂરો થઈ શકે. પ્રમાદ, રખે છેતરે નહિ. બેરસદ કાવીઠામાં શાંતિ હશે. સંભારે તેને ધર્મલાભ. સં. ૧૫૯ ફાગણવદિ ૩.
ૐ નમ: લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. વિજાપુર
સંવત ૧૯૬૦ શ્રી પાદરા તત્ર સુશ્રાવક, વકીલ મેહનલાલ હિમચંદ ચગ્ય ધર્મલાભ परामनंद संपन्नं, निर्विकारं निरामय; ध्यानहीना न पश्यन्ति, निजदेहे व्यवस्थितम् । १ । પરમાનંદ સંપન્ન જીવ, નિર્વિકારી ધાર; પુગલમાં વ્યાપી રહ્યો, દેખે નહિં ગમાર. ( ૧ |
ભાવાર્થ-આખા શરીરમાં વ્યાપી રહેલે આત્મા. અરૂપી ચેતના ગુણવાનું છે. પુદગલના વિકાર રહિત છે અનંતજ્ઞાન દર્શન ચારિત્રને ભક્તા છે. અનાદિ અનંત છે, સ્વભાવી છે. અજર અમર ચિદાનંદ ભગવંત પરમાત્મા આખા શરીરમાં વ્યાપી રહ્યો છે. તે પરમાત્માને ધ્યાનહીન માણસે દેખી શક્તા નથી, પણ સ્યાદ્વાર દર્શન યુક્ત જે ધ્યાની પુરૂષે છે તે આત્માને પરમાત્મા સમાન દેખી પરવમાં મેહ પામતા નથી. આત્માના સ્વરૂપનું જે ચિંતવન તેને અધ્યાત્મજ્ઞાન કહે છે. તે અધ્યાત્મજ્ઞાનથી જીવને આત્યંતિક સુખ થાય છે. ત્રણ કાળના જે દેવતા તેનાં સુખ ભેગાં કરીએ તે પણ અધ્યાત્મરૂપી જે સમુદ્ર તેનું જે સુખ તેના બિંદુ સમાન પણ પગલિક સુખ નથી. જ્ઞાની પુરૂષે આ સંસારમાં મેહના વશ થયેલા અને દેખી અજાયબ થતા નથી, કારણ કે તે જાણે છે કે કર્મના તાબે સર્વ જીવો રહેલા છે

Page #231

૨૦૮ તેથી તેઓ વિવિધ પ્રકારની ચેષ્ટાઓ કરે તેમાં આશ્ચર્ય શું છે? અજ્ઞાની પુરૂષ જ્ઞાની મનુષ્યના વિચારોના શોને તથા પ્રવૃત્તિના આશાને સમજી શકતા નથી તેથી તેઓને હસી કહે છે. ચેતન જેવાં જેવાં ચશ્માં આંખે ચઢાવે છે તે તે વસ્તુસ્વભાવ દેખી શકે છે. જે લાલ ચશ્માં પહેરે તે પદાર્થને લાલ દેખી શકે છે, અને લીલાં પહેરે છે તે તેને લીલું સર્વ દેખે છે, તેમ છવને કર્મવેગે જાણું લેવું-પરમાત્માનું સ્વરૂપ વીતરાગ વચન વિના જાણી શકાતું નથી, કારણકે જે ચેતન વીતરાગ વચનરૂપી ચરમ આત્મ ઉપગરૂપી આંખે ચઢાવી દરેક પદાર્થનું સ્વરૂપ જુવે તે સત્ય જેવું હોય તેવું માલમ પડી શકે છે. તેવાં વીતરાગ વચનરૂપી ચસ્મા કેઈ ઠેકાણે પામી શકીએ છીએ અને તેની કીંમત પણ મેટી હોય છે, અને તેના જેવાં ચસ્મા તકલાદી દૃર્ત કે વી તરાગ વચનના નામથી વેચવા ધારે છે, પણ અવિચક્ષણ પુરૂષ હોય છે તે જ તેવાં ચશ્માં ખરીદ કરી શકે છે. વિચક્ષણ સત્ય ચશ્માં પામી વસ્તુને સ્વભાવ દેખે નહિ અને એક ઠેકાણે મૂકી રાખે તે માણસ તે ચશ્માં પાપે અગર નહી પામે તે પણ સરખાં છે. હવે વીતરાગ વચનરૂપી ચશ્માં ચેતને લગાવી દુનીચાનું સ્વરૂપ જોયું તેમાં તેને સર્વ પદાર્થો બેટા ભાસ્યા અને આત્મા વસ્તુ ખરી લાગી. ત્યારે તે વિચાર કરવા લાગ્યું કે મારી આંખે આજ સુધી ભાસ્યું હતું પણ હવે તે બરાઅર વસ્તુ દેખાઈ. પછે વિચારે જે હવે મારા આત્માની સાથે કર્મરૂપ પુદગલ વસ્તુ લાગી છે તે જુદી થાય તે હું નિર્મળ થાઉં? જેમ ખાણમાં રહેલા સેનાને માટી લાગી હોય તે જેમ સોનાથી જુદી થાય ત્યારે જ નિર્મળ સોનું થાય તેમ મારા આત્માથી કર્મ વસ્તુ જુદી થાય તે ઘણું સુખ પામું, હવે જ્ઞાનીના મનમાં વિચાર આવ્યા કે કર્મ દ્વારા સુખ દુખ જે જે પ્રાપ્ત થાય છે તે પણ હું નથી અને કર્મ છે તે પણ હું નથી હું તે શુદ્ધ સ્વરૂપી આત્મા છું, નિરંજન છું, કર્મ દ્વારા થતા સર્વ પ્રકારના

Page #232

૨૯
વ્યવહારમાં અંતર્થી નિર્લેપપણે વર્તવું તેજ મારે શુદ્ધ ધર્મ છે, તથા બાહ્યથી બાહ્ય વ્યવહારમાં વર્તવું તે તે બાહ્ય અધિકાર પરત્વે ફરજ છે એમ તે જાણે છે. જડ કર્મવસ્તુને મેં આજ સુધી મારી ગણ પણ તે તે મારી બ્રાતિ હતી. તે જડ છે. હાય હાય અરે હું ભેળે ઠગાણે? હવે શું કરું? એ વિચાર થતાં તેને બીક લાગી કે કર્મ તે ઘણું છે. આયુષ્ય તે
ડું છે, અરે શી રીતે એટલાં કર્મને નાશ થશે ? અને એ કર્મ તે બીજી ગતિમાં મને બેભાન કરી દુ:ખ દેશે. હવે હું શું કરું? એવામાં ચેતન રાજાની સુમતિ નામની સ્ત્રી હતી તેણીએ કહ્યું કે હે સ્વામિનાથ ચેતન ! તમે કેમ ચિંતા કરે છે. કર્મને મેરૂ પર્વત જેવડે ઢગલે હોય તે પણ આત્મસ્વભાવમાં રમણતા કરે કે જેથી તેને નાશ પામે. તમે ચિંતા કરશે નહિ, અને ઉદ્યમ કરો. હું તમને સહાય કરીશ પણ કુમતિરૂપી આ બીજી સ્ત્રી છે તે તમને દુ:ખમાં નાખશે, માટે તેના કહેવા પ્રમાણે કરશે નહિ, અને ધીરપણું ધારણ કરે છે. એક શ્વાસોશ્વાસમાં અનંત વર્ષનાં કરેલાં કર્મો નાશ પામે છે, માટે ઉદ્યમ કરો. તેવામાં ચેતનનો વિવેક રૂપી ભાઈ ચેતનના સામું જોઈ કહે છે કે તમને કેમ ચિંતા કરો છે? તમેને દુઃખ દેનાર કોધ, માન, માયા અને લેભરૂપી મોટા શત્રુઓ છે, તેને તમે હઠાવે. તમને મિત્ર સમાન તે ભાસે છે. પણ તમારું તે સત્યાનાશ કરનારા છે. તે મિત્રનાં લક્ષણ બતાવે છે પણ હું જ્યાં સુધી તમારી પાસે છું ત્યાં સુધી તે તમને મિત્ર સરખા લાગશે નહિ. તમે મેહરૂપી શત્રુને મારવા સારું જ્ઞાનરૂપી જે ધનુષ્ય તેને સજ કરો અને ધ્યાનરૂપી બાણ ચઢાવો અને સ્વભાવ ઉપગ રૂપહલકારાથી શત્રુના ઉપર બાણું તાકીને ફેકે. હવે ચેતનને શૂર આવ્યું તેથી ઉદ્યમ કરવા લાગ્યો, મેહ શત્રુનું કંઈ ફાવ્યું નહિ, અને તેનો નાશ ચેતને કર્યો. સ્વયંપોતે નિર્મળ થયે, સર્વ દુઃખ નાશ પામ્યું. અનંત સુખ ભેગી થયે. એવા ચેતેલા અનંત આત્માઓ મુક્તિ પામ્યા. સર્વે આત્માઓ સત્તાએ તેવા છે. પુરૂષાર્થ કરો, એજ. લે બુદ્ધિસાગરના ધર્મ લાભ,

Page #233

સૂચના--વાચકાને.
૧૦
મુ. વિજાપુર.
સં. ૧૯૭૮ ચૈત્ર સુદ્ધિ છ
મારા લખેલા લેખા ગ્રન્થા વગેરે સર્વે સાતનયાની પરસ્પર સાપેક્ષઢષ્ટિએ અનુભવવા. જેઓએ જૈન ધર્મ શાસ્ત્રોના આધ્યાત્મિક તથા વ્યવહારદષ્ટિએ તથા સાત નાની ષ્ટિએ અભ્યાસ કર્યા હાય છે, તથા જેએએ ચેાનશાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરીને તેઓના અનુભવ કર્યો હાય છે, તથા જેઓએ ચાર વેદ, એકસાઆઠ ઉપનિષદો, ગીતાએ, વૈદ્યાંતિક આધ્યાત્મિક ગ્રન્થા તથા જૈન આધ્યાત્મિક ગ્રન્થાના અભ્યાસ કર્યો ડાય છે, તથા જેઓએ રાષ્ટ્રીય સામાજિક સંઘ પ્રગતિકારક તત્ત્વાના અભ્યાસ કર્યા હાય છે તથા જેઆએ શ્વેતાંબર દિગબર તત્ત્વાદિક ગ્રન્થાના અભ્યાસ અનુભવ કર્યો હેાય છે, તે ગીતા જ્ઞાની અનેલા હાય છે તેઓની પાસે રહી સેવા ભક્તિ કરી મારા ગ્રન્થાને ગુરૂગમ ગ્રહી વિચારે છે તેઓને સજાતની શાએ રહેતી નથી અને તેઓ આત્માને પરમાત્મા બનાવવાની આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ પરિણતિને પ્રાપ્ત કરે છે. મારા ગ્રન્થે:ના અભ્યાસ કરવામાં ગુરૂગમની તથા અપેક્ષા દૃષ્ટિની જરૂર છે. ઉપર્યુક્ત જ્ઞાનીએ મારા લખેલા આશયાને સમજાવી શકે છે માટે વમાનમાં વ નારા તથા ભવિષ્યમાં મારા આશયાને અપેક્ષાએ સત્ય જાણનારા જ્ઞાનીઓની સેવા ભક્તિમાં અર્ષાઇ જવું. હું પ્રભુ મહાવીર દેવમાં સેવા ભક્તિ દૃષ્ટિએ અર્ખાઈ ગયા છું. ગુરૂઅને પ્રભુમાં અભેદ સત્ય ભક્તિ ભાવ છે.

Page #234

મુકામ. દશ લેખક, બુદ્ધિસાગર
સંવત. ૧૯૬૦ શ્રી. કાવીઠામધે, સુશ્રાવક, રતનચંદ તથા ઝવેરભાઈ તથા, મનસુખ તથા મણિલાલ એગ્ય ધર્મલાભ
વિશેષ. બહિરાત્મત્વનાશક, આધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન પરિહારક, આમોદ્ધારક આતમામાં રહેલ અરૂપી અક્ષય, અખંડ, અચલ, અમલ એ અનંત ધર્મ તેની પ્રાપ્તિ તેને લાભથાઓ. એજ પરસ્પર શરીર વ્યક્તિમાં રહેલા આત્માઓના પ્રતિ હિતાકાંક્ષા, છે. પ્રતિદિન ક્ષણે ક્ષણે ઉપગ ભાવે વર્તે. અશુદ્ધ ભાવે પરિણમેલાં ષકારક આત્માને ચારગાતેમાં બહિરાત્મભાવે ભ્રમણ કરાવે છે. તે દરેક જીવને સમયે સમયે શુદ્ધકારક ચક વા અશુદ્ધ ષકારક ચક્ર અંતરંગ ભાવે વતી રહ્યું છે, અશુદ્ધ પરિણામ ભાવ અનાદિ અનંતમેભાગે અભવ્ય જીવને સંલગ્ન છે. સમ્યક જીવની અપેક્ષાએ પણ અનાદિ સાંત ભાંગે કેટલાએક ભવ્ય જીવોને છે, અનંત કાલ ષક અશુદ્ધિપરિણામેાદયે જીવ, પુગલને શરીરરૂપે પરિણુમાવી રાચે મા, ના, પરવતુમાંજ સુખની ભ્રાંતિ કરી અને શુદ્ધદશાનું ભાન, આત્મા ભૂલ્ય. એના અશુદ્ધપરિણામ મેગે વિચિત્ર દશા થઈ અને મેહની પૅનમાં સુતે. સ્ત્રી, પુત્ર, માતા, પિતા ગૃહાદિની મેહમાયાની ભર નિદ્રામાં પડે. ગયે કાલ પણ જાયે નહિ. સદુગુરૂએ મેહની નિદ્રામાં પડેલા જીવની દયાલાવી શુદ્ધોપગ રૂ૫ વચન ઘેષ કરી જગાડ, નિદ્રામાંથી ઊઠાડવા શુદ્ધ ચેતના રૂપ પાણી છાંટયું, તેથી જરા સ્વસ્વરૂપે થયે, પાછે ઊંઘની ઘેન આવવાથી વિષય પથારીમાં સૂતે, ગુરૂએ વૈરાગ્ય વચનથી હાક મારી. મેહની અસારતાની સમજણ રૂપ હેલ વગાડ પણ બહિરાત્મી જીવ જાગે નહિ. વિચિત્ર વિકલ્પ સંકલ્પની જાળ રૂપ સંસાર સુખ દુઃખનાં સ્વમાં અનુભવવા લાગ્યા. ભવસ્થિતિ પરિ

Page #235

સર
પકવતા યાગે, માહુ નિદ્રાનું જોર ઘટયું. સત્ય અંતરાત્મરૂપ સૂર્યના ઊદય થયા તેના જ્ઞાનરૂપ કિરાના પ્રકાશ, સર્વથા ષડ્ દ્રવ્યમાં તેના ગુણુ પર્યાયમાં પ્રસરવા લાગ્યા. મેહુ નિદ્રાથી મિંચાતી એવી વિવેક ચક્ષુ નિર્મલ થઈ. હિરાત્મભાવ રૂપ સ્વપ્નનેા નાશ થતાં હું કેણુ છું ? મારૂ કાણુ છે. મારી દશા કેવી છે ? કેમ થઇ ? ભૂત કાલમાં હું કેવા સ્વરૂપે હતા? વર્તુમાન કાલમાં હું કેવા સ્વરૂપે છું ? ભવિષ્ય કાલમાં કેવા સ્વરૂપે થઈશ ? સદાને માટે મારૂ નિત્ય સ્વરૂપ કેવું છે ? સ્વાભાવિક હું કેવા સ્વરૂપે છું? તથા વભાવયેાગે કેવા સ્વરૂપે હું વડું છું ? તેના સદ્ વિચારે અંતરમાં થવા લાગ્યા, ભાન આવ્યું. અંધારૂ તે અંધારૂ, મેાડે મુંત્રિત બહિરાહ્મીનુ' જાણવું. સત્ય અજવાળુ આત્મસ્વભાવે જાગેલા અતાત્માઓનુ સમજવુ, પ્રભાતના પહેાર થયા. સ્વગુણ્ણાની સ્થિરતા તેની ઊપયેાગતા, તાદામ્યતા, ગ્રાહ્ય ગ્રાહુકતાએ કરી આત્મગગનમાં અંતરાત્મ રૂપ સૂર્ય વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા. હું અને મારૂં, શત્રુ અને મિત્ર રૂપ મેહુ સ્વપ્ન” વિસરી ગયું. જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર વીર્ય મય અરૂપી, અખંડ એવી આત્મભાવની ધારા હૃદયમાં વહેવા લાગી. મેહુ ઊંઘમાંથી, ઉઠાડનાર સદ્ગુરૂના, ઊપકાર, તેમની દયાની હવે કિંમત ખરી જાણી. તેમને! કેવો ઉપકાર! કેવી પરીપકારતા ! તેમની કેવી લાગણી ! તેના વિવેક હ્રદયમાં પ્રગટયા દ્રવ્ય દયાના કરતાં ભાવ દયાનુ અનંત ગણું વિશેષ પણું લક્ષ્યમાં આવ્યું. ભાવ દયા તેજ સારમાં સાર તરીકે હૃદયમાં ભાસી. અનુભવી, તેનીજ બલિહારી છે, તે વિના અંતરગમલના નાશ થતા નથી. તે સત્ય ભાસ્યું, સત્ય ધર્મના આત્માથી, વિશ્વાસી ચેાગ્યજીવપ્રતિ ઉપદેશ દેવો, તેજ ભાવા સિદ્ધાંતમાં પરમકૃપાળુ વીરપરમાત્માએ, દર્શાવી છે. તેથી જ અંતરમાં સૂર્યના ઉદ્યય થાય છે. મિથ્યાત્વ અધકાર નાસે છે. વસ્તુના સ્વભાવે વસ્તુ ભાસે છે. નવ તત્ત્વ તથા ગુણુ પર્યાય તથા તેને આધાર ષડ્ દ્રબ્યા તે દ્રવ્યેાના સામાન્ય ધર્મ તથા તેમના વિશેષ ધર્મ હૃદયમાં પ્રકાશિત થતાં

Page #236

૨૧૩
હૈય જ્ઞેય અને ઉપાદેય ના વિવેક પ્રગટતાં તેથી, સ્ત્રી પુત્ર ધન, તથા પેાતાના શરીરમાં અહું અને મમભાવ ઊઠતા હતા, તે શાંત થયે, પરવસ્તુમાં સુખની ભ્રાંતિ થતી ટળતાં સંસારમાં રાગદ્વેષ ચેાગે થતી પ્રવૃત્તિ ટળી. પેાતાની મેળે ટળી. સંસારમાંથી મન નિવૃત્ત થયું, સહજ ઉદયાગત આત્મપ્રવૃત્તિ સ્વગુણું થવા લાગી, તેમ તેમ શુદ્ધ સચ્ચિદાનંદ અનંત ગુણના અધિષ્ઠાતા આત્મા મધ્યા સૂર્યની પેઠે ઝળહળવા લાગ્યા. સેાડહું સેાડતું પરમાત્મા સ્વરૂપ હું છું, એમ ભાસ સમયે સમયે થવા લાગ્યું, અંતે શુકલ ધ્યાન યોગે ક`મલ અપહરી પરમાત્મસ્વરૂપે આત્મા થયા, જન્મ, જરા, મરણુની ઉપાધિ દૂર થઇ. પુદ્ગલમાં સંગરહિત આત્મા થયા. અનંત સુખના ભેાકતા આત્મા થયા, એવી રીતે પરમાત્માપદ્મ પામેલાની દશા વિચારવી. એક આત્મ તત્ત્વ જાણતાં સર્વ જાણ્યુ, કારણ કે, આત્મ તત્ત્વ જાણતાં લેાકાલાકના સ્વરૂપને પણ આત્મા, જ્ઞાને કરી જાણે છે, તે આત્મસ્વભાવે ક્ષણે ક્ષણે રમવું, ધ્યાન ધરવું, પરભાવ યાગવા અને સંસાર સ્વરૂપને સ્વપ્નની પેઠે વિસરી જવુ, તથા સ્વસ્વરૂપે ક્ષણે ક્ષણે ઉપયાગ વત થવું એજ હિતાકાંક્ષાની પરાકાષ્ઠા, ભવ્યાત્માઓને પ્રાસ થાઓ–
લે બુદ્ધિસાગર.
મુ॰ અમદાવાદ તંત્ર સુશ્રાવક હીરાચંદ વગેરે ચાગ્ય ધર્મ લાભ.
મુ॰ વિજાપુર.
સં. ૧૯૭૮ ફાગણ વિદ ૮ પેથાપુરી શા. મણિલાલ
વિ. તમારા પત્ર પહાચ્યા. વાંચી સમાચાર જાણ્યા.. પેથાપુરવાલા જેસીંગભાઇ સાઙેરચંદ લાલી પારેખે શા. મનસુખભાઇ લલ્લુભાઇએ દેહત્યાગ કર્યું એમ તેજ દિવસે મુંબાઇથી લખી જણુાવ્યું હતું. ખાર દિવસથી અમે જાણ્યુ છે. તેમનામાં કેટલાએક સગુણા ખીલ્યા હતા. જન્મ્યા તેને જરૂર દેહ બદલવાના છે. ગૃહસ્થાવસ્થામાં આત્મપર લક્ષ્ય રાખી વર્તવું, અને

Page #237

- ૨૧૪
વૈર કદાગ્રહથી જેમ બને તેમ મુક્ત થવા પ્રયત્ન કરવો સાંસારિક સંબંધે અનિત્ય છે, તેમાં મેહથી ન મુંઝાવું જોઈએ, આત્માના ગુણે ખીલવવા પ્રયત્ન કરો. દરેક મનુષ્યમાં રહેલા ગુણે તરફ દષ્ટિ દેવી પણ દુર્ગુણ તરફ ચિત્ત ન દેવું. મનુષ્ય ભૂલને પાત્ર છે માટે ક્ષમા અને ઉદારભાવથી વર્તવું. વિ. તમેએ ગાંધીને સાદી છ વર્ષની કેદ થઈ તેમ લખ્યું તે જાણ્યું. તેમાં સરકાર અને ગાંધીજી પિત પિતાની દ્રષ્ટિ પ્રમાણે વર્તે છે. અમારે તે મેહરૂપ સરકારની સાથે યુદ્ધ ચાલે છે. રાગદ્વેષની પરિણતિ ન થવા દેવી અને આત્માનું ધન જ્ઞાનાનંદ રૂપ છે તે પિતાનું છે તેને મેહે દાખ્યું છે તેથી મેહનું સામ્રાજય દબાવવા માટે આધ્યાત્મિક ધ્યાન પુરૂષાર્થ શરૂ છે. કર્મની કેદમાં સર્વ દેશના મનુષ્યને મહારાજાએ રાખ્યા છે. આત્મા જે આત્માનું સ્વરૂપ સમજે તે તે શુદ્ધોપગથી ચિદાનંદમય આત્મસામ્રાજ્ય પ્રાપ્ત કરી શકે, ગાંધી અને સરકાર તે શું પણ આખી દુનીયાના જી પર મહ સામ્રાજ્ય પ્રવર્તે છે. તેથી સર્વ જીવો ખરેખર મેહના દાસ છે. મિહના ગુલામ બનેલા છે, ખરેખર અજ્ઞાનથી અન્ય બની એક બીજાને શત્રુ માને છે, અને મેહને પૂજે છે. એવી દશામાં આત્મરાજ્યનું સ્વમ સુખ પણ કયાંથી પ્રગટી શકે ? સંત જ્ઞાતિઓનું શુદ્ધાત્મમાં રાજ્ય છે અને મેહી અજ્ઞાનીએનું જડપ્રકૃતિપર રાજ્ય છે, પણ વસ્તુના જડમેહિ પર જડપ્રવૃત્તિ, પોતાનું રાજ્ય ચલાવે છે. આત્માના આધ્યાત્મિક અહિંસામય રાજ્યની સાથે બાહ્ય ન્યાય રાજ્યની સત્ય વ્યવસ્થાને આ દેશના લેકે અને ઈગ્લાંડના મેહી જડ અજ્ઞાની લેકે સમજવાને શક્તિમાન થયા નથી. પ્રકૃતિના બાહ્ય સામ્રાજ્યવાદીઓને જ્ઞાની ત્યાગી સાધુઓ છે તે સદ્દગુણેને બંધ આપે છે, પણ બાહ્યમાં ચિત્ત હોય છે ત્યાં સુધી અંતરનું ન સમજાય એવું બને છે. ત્રણ ગુણની પ્રકૃતિવાળા સર્વે સાત્વિક ન બને, પ્રકૃતિની સામે પ્રકૃતિ છે. શુદ્ધાત્મરાજ્ય માટે આત્મજ્ઞાન પામે, અને આત્મા વડે બાહ્યમાં પ્રવર્તતાં જેમ બને તેમ નિર્લેપી બને. અમારે ત્યાગીના

Page #238

ર૧પ ધર્મ પ્રમાણે વર્તવું અને તેમ છતાં પ્રજાને તથા સરકારને કેવી રીતે સક્ષુણેથી વર્તવું ? અને કેવી રીતે બાહ્ય ધરાજ્ય ચલાવવું તેને ઉપદેશ આપવો એવી અમારી ફરજ છે પણ બાહ્ય રાજ્યની પ્રવૃત્તિની ધમાલમાં પડવાની અમારી ફર્જ નથી.
इत्येवं ॐ अहँ महावीर शांतिः
લેડ બુદ્ધિસાગરે
મુક સાણંદ.
સં. ૧૯૬૮૯ વૈશાખ સુદિ ૪. શ્રી પાદરા મધ્યે સુબ્રાવક વકીલ મેહનલાલ હિમચંદભાઈ તથા મણિલાલ તથા રતિ બાબુ વગેરે ગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. તમારો પત્ર આવ્યો તે પહોંચ્યો છે. અત્રે શેડા દિવસ રહેવાનું છે, પણ નિશ્ચયાત્મક નથી. વિશેષાવશ્યક છઠ્ઠો ભાગ અત્ર મોકલાવશે. અત્ર સાધુ સમેલન સામાન્ય રીતનું હતું. જેનશાસનની સેવા અર્થે કંઇક જેનોપયોગી વિચારો ફેલાવવાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ હતો. જે કંઈ બને છે તે વિવેદષ્ટિથી અવલોકને અનુપયેગી બાબતમાં ઉપેક્ષા બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ. શ્રી વિરપ્રભુના શરણું વિના અન્યત્ર ઠરવાનું કામ નથી. જેમ બને તેમ સ્વાત્માર્થની બુદ્ધિરાખીને પરના કલ્યાણ માટે પ્રવૃત્તિ કરવાની છે. પિતાના આત્માના અધ્યવસાયની દરરોજ કેટલા દરજજે શુદ્ધિ થતી જાય છે તે સંબંધી ખાસ ઉપગ રાખવાની જરૂર છે. પોતાના આત્માના પરિણામની શુદ્ધિ થતી જાય એવાં બાહ્ય આલંબને અવલબવાની જરૂર છે. સત્સમાગમ એ મેટામાં મોટું આલંબન છે. ગમે તેવો આત્મા બલવાનું હોય, તે પણ પ્રમાદ થવાનો સંભવ છે જે માટે આ કાલમાં શુભ ધમ પુરૂષનાં આલંબનની ખાસ જરૂર છે. વાચિક જ્ઞાનથી પરિણામિક જ્ઞાન કરવાની પૂર્ણ જરૂર છે એવી દશામાં પ્રયત્ન કરવાને પૂર્ણ દાઝ છે અને તે ઈચ્છું છું. તમે પણ ઈચ્છશે.
ॐ शांतिः ३

Page #239

ર૧૬
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. અમદાવાદ,
તા. ૧૦-૯-૧૦, પાદરા મધ્યે સુશ્રાવક વકીલ શા. મેહનલાલ હીમચંદભાઈ તથા મણિલાલ તથા પાનાચંદ તથા માસ્તર ઉજમશી વગેરે એગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણની ક્ષમાપનાને પત્ર આવ્યું તે પહેંચે છે. હું પણ તે પ્રમાણે ખમાવું છું. ક્ષમાપના એ જ મોક્ષનું મૂલ છે. સાધુ થવામાં પણ ક્ષમા જોઈએ. ક્ષમા વિના આત્મવીર્ય પ્રગટતું નથી. ક્ષમાથી આત્માના ગુણે પ્રગટ થાય છે. ક્ષમાથી સર્વ છાને ખમા અને આગળ વધે. ક્ષમાના મૂલ માર્ગમાં દાખલ થવાની ગ્યતા પ્રાપ્ત કરીને સદગુણેની ઉપાસના કરી શુદ્ધોપગથી આત્માને પવિત્ર કરવામાં સદાકાલ તત્પર થાઓ. એ જ
ॐ अहँ शांतिः३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ લેદરા.
તા. ૨૨-૪-૨૪. શ્રી વડેદરા તત્ર સુશ્રાવક વકીલ નંદલાલભાઈ લલ્લુભાઈ ગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. તમારો ધર્મ તમારી પાસે છે તે વધે છે કે ખૂટે છે? તેની તપાસ કરી બાર મહીનાના સરવૈયા સાથે આત્માની દયા લાવી આત્માન પોતાને છે, બીજું પોતાનું નથી એવું જાણું તેને તે સંભળાવશે. ગુરુ નામ તીર્થ ની શ્રદ્ધા હોય અગર ના હોય, તેના પર પ્રેમ, શ્રદ્ધા-વિશ્વાસની દરકાર કરવી જોઈએ. પુત્ર અને સ્ત્રીના કરતાં ગુરૂપર વિશેષ પ્રીતિ હશે અને હેાય તે બેમાંથી કેનું વધારે સ્મરણ સેવન થાય છે ? તે પોતાને ગરમા સમજુ છે માટે તેને પૂછશે, તે સાક્ષી આપશે. પુત્રનું દર્શન

Page #240

૨૧૭
વહાલું કે ગુરૂનું ? મેહ માયાના પાસે અળગા કરી ક્ષણે ક્ષણે વૈરાગ્યનાં કારણે સેવવાં તે જ આત્માની શુદ્ધિ માટે છે. અનંત ભવ ભ્રમણ કરીને આ ભવમાં પામેલું અને માંસ, હાડ, રૂધિરથી બનેલું શરીર અંતે વિનશ્વર છે એમ સમજી આત્મરમતા તરફ લક્ષ રાખશો.
- આ પત્ર. સાત વાર વાંચશે. વકીલ મેહનલાલભાઈને ધર્મલાભ. શ્રદ્ધા ભક્તિ પ્રીતિ ત્યાં જ મુf: છે એજ.
8 શાંતિ: રૂ
લેર મુનિ બુદ્ધિસાગર
મુ. ભેણું.
સં. ૧૯૫૯. શ્રી કાવીઠા મધ્યે દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક શા. રતનચંદ લાધાજી તથા શા. ઝવેરભાઈ ભગવાનદાસ તથા મનસુખભાઈ તથા મણિલાલ તથા દલપતભાઈ વિગેરે એગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. આત્માએ કર્માનુસારે મનુષ્ય શરીર ધારણ કરી તિઅચ્છ લેકમાં દક્ષિણ ભારતમાં ક્ષેત્ર સ્પર્શના કરવા માંડી છે હવે
ક્યાં સુધી કરશે તે જ્ઞાની જાણે. શરીરવડે જેમ બાહિરના ક્ષેત્રની સ્પર્શન થાય છે તેમ જે આત્મ ઉપયોગ કરી આત્માના અસંખ્યાત પ્રદેશની આત્મસ્પર્શના થાય તે ચાર ગતિ ભવભ્રમણ ભય ભાગી જાય અને તાવિક શાશ્વત આત્મસુખની આત્માને જ પ્રાપ્તિ થાય. કહ્યું છે કે –
દુહા. . ચાર ગતિ ભવભ્રમણકે, હેતુ કર્મ કહાય, તસ વેગે આ આતમા, જન્મ મરણ દુ:ખ પાય. ૧ જન્મ મરણ દુઃખ પાવતે, મનમાંહી મુંઝાય; મુંઝાતે આ આતમા, બહિરાતમ પદ પાય. ૨

Page #241

૨૮
બહિરાતમાં પદ અનુભવે, કાલ અનાદિ ધાર; ખાતે પોતે ખેલત, મમતા કરે અપાર. ૩ મમતા પિશાચી ગ્રહ્યો, કરતે પાપ અઘેર; કૂદે નાચે આતમા, કરતે શોર બકેર. ૪ રેગ પરિગ્રહ મનથી, દુઃખે અળગે થાય; અળશે જેને એ થયે, તેને શિવસુખ થાય. ૫ શિવસુખ ઈચ્છા સો કરે, પણ તે અતિ મુશ્કેલ ઉપાદાન કારણથકી, શિવસુખ પ્રાપ્તિ સહેલ. ૬ શિવનગરી પ્રતિ ચાલવા, ગમન કરે સો લેક; પણ મારગ ભૂલ્યાથકી, મહેનત જાવે ફેક. ૭ મહેનત જાવે ફેગ તાસ, સેગું નહિ જસ સાથ; રત્ન પડ્યું છે પાસ પણ, અંધ ન લેવે હાથ. ૮ મેહ વાયુ દ્વેષ પિત્ત, કફ ને રાગ પિછાણ; રેગ વિષે આતમા, જગમાં રેગી જાણ. ૯ મમતા તાવ ચઢયે અતિ, મતિવિશ્વમ બહુ હેય; ઉલટી આતમગુણ તણી, ત્યાં શરણું કુણ જોય. ૧૦ કુટુમ્બ ક્લેશ ઉઘસ જિહાં, કામ ભગંદર રેગ; શૂળ જહાં છે શલ્યનું, કીમ ત્યાં હોય ન શોક. ૧૧ એવા રંગે રેગીઓ, મનમાં બહુ અકળાય; મતિ લબ્ધિને વૈદ્ય વિણ, રેગ કહે કર્યું જાય. ૧૨ વિદ્ય મળ્યો પણ કાલ નહિ, ત્યાં સિદ્ધિ નહિ થાય; હોય ઉભય પણ કર્મ વિણ, રોગી રેગ ન જાય. ૧૩ વૈદ્ય કાલ ને કર્મ જ્યાં, મળીયા ત્રણ્ય ઉપાય; પણ ઉદ્યમ કીધા વિના, રેગી રેગ ન જાય. ૧૪ વૈદ્ય કાલ કરમે, પણ સિદ્ધિ નહિ થાય; પાકી નહિ ભવિતવ્યતા, શગી રેગ ન જાય. ૧૫ સ્વભાવ સિદ્ધિ જ્યાં નહિ, ત્યાં કિમ વૈદ્ય ઉપાય; પામી અભવી છનને, કર્મહિત નવી થાય. ૧૬

Page #242

૨૧૯
પંચ સમવાયી કારણે, કાર્યોત્પતિ કહાય; એક એક કદાગ્રહે, મત મત જૂદા થાય. ૧૭ સત્ સામગ્રી પામીને, કર્મ ગ કર ! દૂર, સાર સાર એ શાસ્ત્રનું, ચિદાનંદ ભરપૂર. ૧૮ જૈન જીનેશ્વર વૈદ્ય જ્યાં, દયા ધર્મ જ્યાં ખાસ રોગી ભવીને આપતાં, થાયે રાગ વિનાશ, સંવર કરણ ધર્મ છે, અપચ્ચ અવિરતિ જાણું, ત્યાગે માગે આતમા, અનુભવ નિર્મલ જ્ઞાન. ૨૦ કુગુરૂ વૈવો જ્યાં મળ્યા, થાશે શી? ગતિ તાસ; દવા મળી જ્યાં ઊલટી, ત્યાં કીમ શિવ સુખ આશ. ખાનાર પણ મૂઢ જ્યાં, મળીયે યેગે ચેગ; તે શિવસુખ મ્યું પામશે, આતમ નહિ ઉપગ. ૨૨ ઠાઠ ઉપરને બહુ કર્યો, પણ નહિ આતમભાન; તર્યા વિના શું? તારશે, જસ નહિ સમ્યગૂ જ્ઞાન. સમ્યગ જ્ઞાન વિના કહી, કિરીયા જૂઠ ડફાણ; આતમ અનુભવ જ્ઞાનથી, કિરીયા સફલી જાણું. ૨૪ કિરીયા પંચક જાણજે, આતમ અનુભવ કાજ; આતમજ્ઞાન વિના કહી, કિરીયા અંધ સમાજ. ૨૫ અનન્ય વિષ ગરલ થકી, ચાર ગતિ મેં ભમંત, તહેતુ અમૃતથકે, કેવલજ્ઞાન લહંત. ૨૭ જાણે મન નહિ રોગ જ્યાં, દાતણ ત્યાં આશ, ફેગટ જાણે તેહને, જે છે પુલ દાસ. ૨૮ પુલપર પ્રીતિ કરે, પુલ માને સાર; પુકલ પર જસ રાગ દ્વેષ, તે છે ભવ ભમનાર. જીવ અનાદિ કાલથી, પુલ સંગી હાઈ; મેહ કરી પરભાવને, આતમ ઋદ્ધિ ઈ. ૨૯ આતમ દ્ધિ ભૂલીને, પુલ માને ત્રાદ્ધિ; તે શિવ સુખ કેમ પામશે, જસ નહિ આતમસિદ્ધિ. ૩૦

Page #243

૨૨૦
લપટાય;
જેનુ પુદ્ગલ વસ્તુને, દેખી મને પુદ્ગલનઢી આતમા, મુક્તિ કા કર્યું પાય.
આ ધન આ ઘર પ્યારૂં મુજ, મનેાહર પ્યારી કાય; પુદ્ગલ પ્યારૂં જેહને, તે મુક્તિ 'ર્યું પાય. પ્યારી સ્ત્રી પુત્રા મહુ, તે વીંછુ ઘડી ન જાય; જસ મન વર્તે એહવું, તે મુક્તિ ક્યું પાય, મારૂં તારૂં તારૂં માનતા, પરભાવે હરખાય; જસ મન વરતે એહવું, તે મુક્તિ ક્યું પાય. હિંસાલીક ચારી કરે, મૈથુન પરિગ્રહ ધ્યાય; જસ મન વર્તે એહવું, તે મુક્તિ કયું પાય. રાગ દ્વેષની વૃત્તિથી, જેનું મન વર્તાય; પરભાવે રમતા છતા, તે મુકિત કર્યું પાય. સાધુ નામ ધરાવતા, માટા જગ કહેવાય; પશુ આતમ અનુભવ વિના, તે મુક્તિ કયું પાય. સત્ય જ આત્મ સ્વરૂપમાં, જેનું મન વર્તાય, સ્યાદ્વાદિ આતમ રૂચિ, તે જીવ મુક્તિ પાય, જીવાદિક નવ તત્ત્વના, સાચા અનુભવ થાય; શ્રદ્ધા સંવેગેકરી, તે જીવ મુક્તિ પાય. ધર્માદિક ષડ દ્રવ્યના, સમજે ગુણ પર્યાય; શ્રદ્ધાથી સાચા ગ્રહ્યા, તે જીવ મુકિત પાય,
સંગ કહાય; મુકિત પાય.
વિષ હલાહલ સારીખેા, પુદ્ગલ તેથી ાશ જે રહે, તે જીવ ગુણુ વન દાવાનલ સમા, શ્રી ધનનેા સમુદાય; તેથી ન્યારા જે રહે, તે જીવ મુકિત પાય. કાયા વિષ્ટા કાથની, તેમાં નવી લપટાય; મમતા તજી સમતા ભજે, તે જીવ મુકિત પાય.
૩૧
૩૨
૩૩
૩૪
૩૫
૩૬
૩૭
૩૮
૩૯
૪.
૪૧
૪ર
૪૩

Page #244

૨૨૧
જન વાણું અમૃત લહી, મનમાંહી હરખાય; જનાજ્ઞા મનમાં વસી; તે જીવ મુકિત પાય. ૪૪ સર્વજ્ઞ વાણી જાણીને, જે નહિ પરમાં જાય; ઉપાદેય આતમ ભજે, તે જીવ મુક્તિ પાય. ૪૫ પુદ્ગલ ત્યારે આતમા, નિઃસંગી નિ:કષાય; અરૂ૫ ચેતન ધ્યાવતાં, પરમાતમ પદ પાય. ૪ આત્માનંદી આપને, ધ્યાવે ચિત્ત મિલાય; ધ્યાતા ધ્યેયપણું લહી, પરમાતમ પદ પાય. ૪૭ સત્ય એ શિક્ષા જીનતણી, જાણે ચેતનરાય; કરો ન નિંદા પારકી, તે મુકિત સુખ થાય. મત મતવાદી હકથકી, કહેતા આત્મવિચાર; સમજ્યા નહિ તે બાપડા, કિમ પામે ભવ પાર. ૪૯ એકાંત સ્થલમાં બેસીને, ધ્યાવે ચેતન રાય; અસંખ્યપ્રદેશી નિર્મલ, આતમ મુકિત કહાય. પ૦
યણ ગામે શેતા, મલ્લિ ઇન પસાય; દર્શન કરતાં તેમનાં, સ્તવના કીધી ભાય. પણ અનુભવ બાવની એ કહી, વાંચે જે ધરી પાર; સત્યવરૂપ લહી આત્મનું, પામે ભવજલ પાર. પર કાવીઠાના વાસી શેઠ, રતનચંદ હિતકાર; ઝવેરભાઈના કારણે, રચતાં જય જયકાર. ૨૩ સમય સિદ્ધાંત વિચારીને, કીધી એ હિત લાય; હઠ કદાગ્રહ ત્યાગીને, વાંચે તે શિવ પાય. ૫૪ તરવું છે જીવ એથી, નિમિત્ત શુદ્ધ કહાય; સમજુ સમજે ચિત્તમાં, સત્ય પદારથ પાય. પપ અનુભવ આતમને કરી, સદ્દગુરૂ વાણું ૫સાય; બુદ્ધિસાગર સુખ લહી, ચિદાનંદ પદ પાય. પ૬

Page #245

૨૨૨ તાત્વિક સુખ પામ્યા છને કંઈ પણ દુઃખ નથી. એની પ્રાપ્તિ માટે ઉદ્યમ કરવું તે સફલ છે. તે વિના બાકીને કાલ અલેખે જાણ. એક એક ઘડી કરે રૂપિયા ખર્ચે પણ મળે નહિ તેવી છે તેને જે ખરાબ સાંસારિક કાર્યોમાં ગુમાવી દે છે તે અલેખે જાણવી. જેટલો વખત આત્મશાંતિમાં ગયો અને જાય છે અને જશે તેટલે વખત લેખે જાણ. એવું પરમ પુરૂષ નેશ્વરનું વચનામૃત છે. એજ.
૩ રાતિ: રૂ વીર સંવત ૨૯ ના વૈશાખ શુદિ ૨.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુક વડેદરા
સં. ૧૯૫૯ કારતક વદિ ૧. કાવીઠા મધ્યે ગુણાનુરાગી આત્માથી ભાઈ ઝવેરભાઈ તથા રતનચંદ લાધાજી તથા ઈચંદ તથા મણુલાલ તથા મનસુખભાઈ વિગેરે ગ્ય ધર્મલાભ પહોંચે.
વિ. આત્મ સાધન કરવું તે શ્રેયસ્કર છે એમ જે સમયે તેને સમજી જાણ, પણ સંસાર વ્યવહારમાં કુશળ તે સમજુ કહે તે ફક્ત વ્યવહારથી જ છે પણ જેને આત્મ સ્વરૂપનું જ્ઞાન નથી આત્મા નિત્ય છે કે અનિત્ય છે? જ્ઞાની છે કે અ. જ્ઞાની છે? એક છે કે અનેક છે? એ આદિ આઠ પક્ષથી આત્માનું
સ્વરૂપ જાણે એમ સહે તે ધર્મને અધિકારી છે, અને તે જ આત્મહિત કરનાર જાણ. કદાપિ આઠ પક્ષે કરી આત્માનું સ્વરૂપ જાણ્યું પણુ પણ શિષ્ય પરિવાર આદિને મેહ આડેબર કરી તેમાં લીન રહે છે તે જાણ્યું પણ તે યથાર્થ ફલ આપી શકતું નથી. કહ્યું છે કે – છમ છમ બહુજન બહુમત સંમત, બહુ શિષ્ય પરીવરીઓ; તી મ તીમ જીન શાસનને વૈરી, જે નવી નિશ્ચય દરીએ રે–
ભવિકા.

Page #246

૨૨૩
ઈત્યાદિ વચને શ્રી યશેાવિજયજી ઉપાધ્યાયે કહ્યાં છે તથા
કથું છું કે—
દ્રવ્ય સાધુપદ ભાવતું, સાપેક્ષ વચને શુદ્ધ છે,
કારણ
ભાવ
માનેા ભવ્ય;
અને વળી દ્રવ્ય.
ભાવ વિના કરીયા સી, ફાગટ કટ અપાર; સંમતિ ગ્રંથે ભાખીયુ, મ કરા માન લગાર. અતિ શુદ્ધપ્રણિધાનથી, કર્મ કલંક કઢાય; માહ્ય ક્રિયા કારણ ભજી, અવલએ સુખ થાય. અનુયાગના ચાર ભેદ, દ્રવ્ય વા ઉપદેશપદ્માદ્ઘિ થથી, જે જે તે
જ॰ સાર; અધિકાર.
દ્રાદિક પદાર્થનું, સમ્યગ જ્ઞાન નિશ્ચય સમકિત પામીએ, મુજ મન એ સાહાય.
જો થાય;
સર્વ દ્રવ્યમાં ભાખીયુ, આતમ અતિ હિતકાર; ઉપાદેય તેહીજ છે, ખીજા...જ્ઞેય વિચાર. તત્વરમણુ જેને થયું, માહે નહિ લેપાય; આતમ અનુભવ જાણુતા, સકલ ઋદ્ધિને પાય. ભણે ભણાવે શાસ્ત્રને, વાઢી જગ કહેવાય; આતમ અનુભવ મીન તે, ચતુર્ગતિ ભટકાય. મનમાં જાણે જ્ઞાની હું, મુજ સરખા નહિ કાય; આતમ અનુભવ ખીન તે, મૂઢ મતિ જગ રાય.
૩
८
૯
પત્થર પગ પગ પામીએ, સાનું રૂપું ખાણુ; ચિન્તામણિની પ્રાપ્તિ સમ, વિરલા આતમ જાણુ. ભાગ્યદશા જે આકરી, આતમ અભિમુખ થાય; ચિદાન દ અનુભવથકી, રત્નત્રયી પ્રગટાય. આહિર હિત જે દેખતેા, તેહિજ આત્મમોર; દેખે તેહીજ દેખતે, સમજો નર નાર. ૧૨
૧૧

Page #247

૨૨૪
જગ જાણે ઉન્મત્ત એ, એ માને સબ અંધ; જ્ઞાની જગમાં દેખતે, ક્યાંય ન પામે બંધ ૧૩ પરોપકારી તે ખરે, ભાવ દયા દાતાર; આત્મસ્વરૂપ જણાવતાં, નિસંગી નિર્ધાર. ૧૪ પંથ પંથ કદાગ્રહે, પડીયા નડીયા કર્મ ઉપદેશે શું ધર્મને, કયું નહિ પાવે શર્મ. ગચ્છ ગ૭ કિરિયા મતે, વ્યાખ્યા કરે મતપુષ્ટિ; પરનું ઉત્થાપન કરી, માને આતમ પુષ્ટિ. પંડિતાઈ મન ધરી, ઉંચા બોલે બેલ કરાયવશ માચીયા, ચતુર્ગતિ રંગોળ. ૧૭ ચાર દિવસની છાંયડી, બાહિર સુખની જાણ તેમાં તારું કંઈ નહિ, પુદ્ગલ સર્વ પિછાન, ૧૮ જન મન રંજન કારણે, ધર્મ દેશના દેત; મૂલ ન એક બદામ, ચુત ચુત ભવિ ચેત. ૧૯ પર મન રંજન હેતુથી, મત વિસ્તારણ હેત; કપટ કિયા ફાગટ સવી, કયું મુક્તિપદ દેત. ૨૦ સાધુ ભયા તે ક્યા હુવા, મન નહિ આવે ઠામ, તબ લગ કણકિયાતણી, કિસ્મત એક બદામ. ૨ પુદ્ગલ ભેગે રાચી, લપટા તું છેક; સ્ત્રી પુત્રે મમતા ગ્રહ્યો, માને નહિ તે એક. ૨૨ સાધુ ભયા તો ક્યા હુવા, બાહ્ય લોભ મન થાય; પરનું પોતે માનીને, સૈરવ દુઃખ ઉપાય. ૨૩ અનંત કલેવર મૂકીયાં, કેઈ ન આવ્યું સાથ; આ પુલ પણ નાશી છે, દેખતાં સાક્ષાત્ . ૨૪ અશુચિ કાયામાં ભરી, રૂધિર હાડ ને માંસ; ભાડાની છે કેટડી, શું ફૂલે ? ધરી હોંશ. ૨૫ છેડે માતા તેહથી, મંડે સમતા સંગ; ખંડે કર્મ કુટીલ ને, દંડે દુષ્ટ અનંગ. ૨૬

Page #248

પ
જગમ જંગ થાવર પરે, જેને ભાસે નિત્ય; મ્યુ. હાવે જડ ચિત્ત. આતમને હિતકાર; સિદ્ધિ બુદ્ધિ જયકાર. મહિરાતમ છે. ભ; તે લહેશે શિવ શર જોશે તે સાક્ષાત્ આત્માનુભવ
સમતા સંગી ધ્યાની તે, પરમાતમનું ધ્યાન તે, ધ્યાતા ધ્યેય ને ધ્યાનથી, પરમાતમ તે હુંજ છું, બુદ્ધિ કહે જે જાણશે, ઈત્યાદિ વાગ્યેાને વિચારી પ્રાપ્ત થશે. એજ. ધર્મસાધન કરશે.
૨૭
૨૮
લે બુદ્ધિસાગર.
સં. ૧૯૫૯ માગશર શુદિ ૪.
શ્રી કાવીઠા મધ્યે સુશ્રાવક શા. ઝવેરભાઇ તથા રતનચંદ લાધાજી વગેરે ચેાગ્ય ધર્મ લાભ.
સુ દાપુરા.
મુનિરાજ ગુરૂવર્ય સુખસાગરજી આદિ.
વિ. ભવ્ય જીવાએ બહારના પદાર્થો દેખીને થવું જોઈએ. કારણ કે બહારના પૈાલિક પદાર્થો દેખવામાં આવે છે ત્યારે ત્યારે તે પદાર્થો ક્ષણભ`ગુર ભાસે છે. તેથી સંસારમાં જ્ઞાનીને ઉદાસીન વૃત્તિ લાગે છે અને અનિત્ય પદાર્થો ઉપર તેની રૂચિ થતી નથી, માટે માહિર પદાર્થો છવાને વૈરાગ્ય ભણી થાય છે. દુનિયામાં જેટલી વસ્તુઓ આંખે દેખવામાં આવે છે તે વૈરાગીને વૈરાગ્યનું કારણ છે, અને ભાગીને ભાગનું તથા શાકનું કારણુ છે. જે માણુસા બહારના પદાર્થો દેખી ખુશી માને છે તે માહુરાજાના પાસમાં ક્યાય છે. જેમ જેમ જે "હિર વસ્તુને પેાતાની માને છે તેમ તેમ તે અનંતા અનતા કર્મ ઉપાર્જન કરે છે. અનાદિ કાલથી ચેતન, સાંસારિક સુખમાં રાચ્ચે માચ્યા રહે છે અને દુ:ખ પડે છે તેને સુખ કરી માને છે, જેમ કેાઇ માણસ મદિરા પીને ગાંડા અની ગમ્યા હાય તા સત્ વતુને સત્ માને છે, અનેક પ્રકારના
આન ંદિત ન જ્યારે જ્યારે

Page #249

૨૨૬
વિલાપ કરે છે, શોક કરે છે, તેમ બાહિર વસ્તુને દેખી મોહી માણસ મારું મારું માની બેઠે છે, પણ તેમાં કશું કાંઈ તારું નથી. હે ચેતન ! આયુષ્ય ખુટયું એટલે તે આ શરીરમાં જરા વાર રહેવાનું નથી અને ભાઈ, બેન, સ્ત્રી, પુત્ર, ધન, ઘર, હાટ સર્વે તારી આંખે દેખવામાં આવે છે, તે તારી સાથે આવશે નહિ. હે ચેતન ! ખોટી વસ્તુને કેમ ખરી માની બેઠા છે? શું તને ભવનો ભય લાગતો નથી? શું તારે આ સંસારમાં મરવાનું નથી? શું પરભવમાં મનુષ્યને અવતાર આવશે કે કેમ? વળી તે ગર્ભમાં ભગવેલું અનંતુ દુઃખ કેમ વિસરી ગ? તારું મન હે ચેતન ! નવાં નવાં કર્મ ઉપાર્જન કરાવે છે. હે ચેતન! તું કર્મની સંગે બહુ દુઃખી થયે અને હજી જે એ કર્મને વિશ્વાસ કરીશ તે અને તે સંસાર રખડીશ. હે ચેતન! તે તારા ઘરમાં શી શી વસ્તુઓ ભરી છે તેની ખબર લીધી નહિ. અહે હવે આયુષ્ય પણ ઓછું થતું જાય છે. જરા રાક્ષસી દાંત પીસી સામું જોઈ રહી છે. કામ ક્રોધ અને લેભરૂપી પિશાચે તારા શરીરમાં આખો દિવસ વાસ કરી રહ્યા છે. હે ચેતન ! આ સંસારમાં તને શાનો રાગ થાય છે? હે ચેતન ! ઘરને બંદીખાના સમાન કેમ ગણતે નથી? સ્ત્રીના રાગને નરકના બારણા સમાન કેમ ગણતે નથી? અને પુત્ર તથા પુત્રીઓને દુઃખનું કારણ કેમ માનતો નથી? તારી સાથે આ સગાઈ જે થઈ છે તે પરભવમાં રહેશે નહિ. તું કપટ કરીશ નહિ, અહંકાર કરીશ નહિ, હવે હે ચેતનરાજ! જે તમારા સ્વભાવમાં રમશે તે તમારે ભટકવું પડે છે અને દુ:ખ સહન કરવો પડે છે તે નહિ પડે. કહ્યું છે કે –
जा दव्वे होइ मह। अहवा तरुणीसु रूपर्वतीसु॥ सा जइ जिणवर धम्मे। करयल मझे ठिया सिद्धि ॥१॥
જેવી બુદ્ધિ અને મન–તનની એકાગ્રતા પૈસે કમાવવામાં થાય છે અને જુવાન સ્ત્રીએ ઉપર જે રાગ થાય છે તે

Page #250

૨૨૭
રાગ જે જૈન ધર્મપર થાય તે હથેલીમાં મુક્તિ જાણવી. વળી ધર્મ વસ્તુ કંઇ આંખે દેખવામાં આવતી નથી. તે તે આત્માને ધર્મ છે આત્માના સ્વરૂપમાં રમવું તેનું નામ ધર્મ છે, જે માણસ આત્મધ્યાનમાં વખત ગાળે છે તેજ ડાહ્યાસમજી જાણ. બળતા દાવાનળમાં રહી જે માણસ આત્મહિત કરવા ધારે છે તેનાથી ધર્મસાધન બરાબર બની શકવાનું નથી, કારણ કે અગ્નિમાં વસવું અને ઠંડા રહેવું એ કઈ દિવસ બની શકતું નથી. ધન્ય છે સ્થૂલભદ્ર મુનિને, ધન્નાશાલીભદ્ર, સનકુમાર ચકવતી જેવાને કે જેણે સંસારના સામી ચુંઠ દઈને પિતાનું હિત કર્યું. જાણતાં છતાં પણ ચેતન પૌલિક વસ્તુમાં રાચી માચી રહ્યો છે, તે દુઃખકારક છે. આ સંસારમાં કઈ કેઈનું નથી, પરભવમાં કઈ સાથે આવશે નહિ. આવી ઘર્મની જોગવાઈ બીજા ભવમાં મળવી દુર્લભ છે. હે ચેતન ! તું વાંદરાની પેઠે ખૂબ પસ્તાઈશ. તે વાંદરાની કથા જંબુસ્વામિ ચરિત્રમાંથી જાણી લેવી. હે ચેતન ! આવી સામગ્રી પામ્યા છતાં પણ જે ચેતીશ નહિ તે કોઈને વાંક નથી. કેવળ તું મૂર્ખ ગણાઇશ. રવદ્વીપમાં જઈ જે રસ લે નહિ અને પથ્થર ગ્રહણ કરે તે તું હે ચેતન થઈ ગયે છું. જે જે વસ્તુમાં તું સુખ માને છે તે વસ્તુથી તને દુખ થવાનું છે. તરવું અને બૂડવું પિતાના જ હાથમાં છે. હે ચેતન ! આજકાલ કરતાં કેટલાંક વર્ષ વીતી ગયાં, પણ હજી સંસારની અસારતા સમજી શકે નહિ. પસલીમાંના પાણી જેવું આઉખું ચંચળ છે. આતમ સ્વરૂપ વિચાર!!! પરભાવ ત્યાગ કર ! હદયમાં જે ! આપોઆપ વિચારતાં આત્મસુખ પ્રાપ્ત થશે જ. હે ચેતન! તું એમ કહીશ કે આ પુત્ર પુત્રીઓની જે સંભાળ ના લઉં તે શી ગતિ થાય, પણ જાણતા નથી કે જન્મતી વખત કાંઈ સાથે લઈ તું આવ્યો નથી અને કંઈ લેઈ જવાને નથી. સે પોતપોતાના કર્મના અનુસાર સુખ દુઃખ ભેગવે છે, પણ તું તેમાં હું કરું છું, મારૂં છે, એવું જે અભિમાન રાખે છે તે ખેા હું ઇંદ્રજાળ રમાન છે. જ્ઞાતા ખરો તે જ કે જે મેહ

Page #251

૨૨૮ માયામાં ફસાતું નથી. હે ચેતન: ચેત ! કાળ ઝપાટા દેત. એવા વાક્યનું સ્મરણ કર. તારી જેવી મતિ તેવી ગતિ થશે. પરિણામે બંધન છે, એ વાક્યને વિચાર કર. ઇંદ્ર મહારાજના ઘંટાનાદની પેઠે તારી ઊંઘ ઉડાડવા વાક્ય કહું છું કે સ્વભાવે ધર્મ છે અને વિભાવે કર્મ છે એણ જાણી મોક્ષ પામવા યથાશક્તિ અપ્રમત્તભાવે પુરૂષાર્થ કરવા તત્પર થા. દેવગુરૂની સેવાભક્તિમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી પ્રવર્તે. સાધુઓ પર શ્રદ્ધા રાખો, ત્યાગી ગુરૂઓની સેવા કરે. ત્યાગી મુનિયેનું વારંવાર આલંબન ગ્રહે, આગમે અને ધર્મગ્રંથનું ગુરૂગમ પૂર્વક ગુરૂ પાસે શ્રવણ કરે, મત મતાંતર દષ્ટિરાગથી વ્યવહાર ધર્મસાધન કરતાં પાછા ન પડે. ત્યાગી સાધુમાં ગુરૂબુદ્ધિ ધારે- જૈન ધર્મશાસ્ત્રોની વિરૂદ્ધ જે જે મતમતાંતર હોય તેમાં શ્રદ્ધા ન રાખે. ગૃહસ્થમાં અને ત્યાગીમાં આકાશ પાતાળ જેટલો ફરક છે; ગૃહસ્થ ગમે તે આત્મજ્ઞાની હોય તે પણ તે ત્યાગી મુનિ આગળ સરસવના દાણા જેવડે છે અને ત્યાગી ગુરૂ મેરૂ પર્વત સમાન છે એમ સમજી ગૃહસ્થ દશા કરતાં મુનિદશાની ઉત્તમતા અનંતગુણું વિશેષ છે એમ નિશ્ચય કરજે અને નવીન મત પંથની જાળમાં દષ્ટિરાગથી સપડાશે નહિ; જે કે તમારી શ્રદ્ધા સાચી છે છતાં તેવા સંયેગેથી બાલજીને વંશપરામાં દષ્ટિરાગ અંધશ્રદ્ધા વડે ભવિષ્યમાં હાનિ પહોંચવાને સંભવ ઉભું થાય. તમે ત્યાગી મુનિને ગુરૂ માને છે, જ્ઞાની મુનિ પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રેમ રાખે છે, ગૃહસ્થને ગુરૂ માનતા નથી તેમ વારંવાર તમે હને ખરી રીતે હદયથી જણાવ્યું છે છતાં પ્રસંગોપાત્ત ઉપદેશ દે, સૂચના કરવી તે ભાવી હિતાર્થે છે. જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની આરાધના કરવા લક્ષ્ય દેશે. અસાર સંસારમાં કંઈ સાર નથી. દરરોજ વૈરાગ્ય ભાવથી આત્માને ભાવશે. ધર્મ સાધન કરશે. એજ
૩% શાંતિઃ

Page #252

૨૨૯
લેખક. બુદ્ધિસાગર
શ્રી. કાવીઠા મધ્યે સુશ્રાવક. શા રતચંદ લાધાજી તથા અવેરભાઇ ચાગ્ય ધર્મલાભ—
સુકામ. લેાદા સંવત. ૧૯૬૦
વિ. આત્મ સાધન થતું હશે, વ્યવહાર તથા નિશ્ચય નય વાદી, સદી આતિધર્મ પ્રરૂપક જે ભવ્ય ઠેર ઠેર સસ નયાલ અને કરી કારણુ કાર્યરૂપ ધર્મ સ્વીકારે છે, મનન કરે છે તે ભવ્યજીવ, ધર્મોન્નતિ દ્વારા શાશ્વત સુખ કરતલ ગત કરે છે. નિશ્ચય તે આત્માની શુદ્ધસત્તા પ્રરૂપે છે તે નયનું કારણ ભૂત વ્યવહાર નય છે, તીર્થકર મહારાજ વ્યવહાર ચારિત્ર ગ્રહણ કરી નિશ્ચયની સફલતા દર્શાવે છે. કારણના છેદ તેને કાર્યના છેદ બતાવે છે. મુક્તિરૂપ કાર્ય નાં અનેક કારણ મુખ્ય તથા ગૌણુતાએ તથા શુદ્ધ તથા અશુદ્ધરૂપતાએ નિમિત્ત તથા ઉપાદાન રૂપે ભાસે છે. પિર ણામનીધારા કારણ પામી ’નિશ્ચયાત્મક આત્મસ્વરૂપ વિકાસે છે, જોકે ઉપર લખેલી ખાત્રતાનું વર્ણન વિશેષ છે અને પરસ્પર સાપેક્ષ શ્રદ્ધા યુત ભવ્યને મુક્તિની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. જોકે વ્યવહાર નચેકરી વ્યવહારને વિશેષ ભેદ દેખાડવામાં આવે છે તેથી એકાંતતાના ત્યાગ તે નય સૂચવે છે. જેમ જેમ જ્ઞાન ક્રિતદ્વારા આત્માની સ્ફૂર્તિ પ્રગટી ભૂત થાય છે તેમ તેમ અનુભવજ્ઞાને જ્ઞાની, કારણુ કાર્યનું પુષ્ટ અવલખન કરે છે અને કરશે. પ્રગટ જ્ઞાન દ્વારા સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિ જીવાને જીનવાણી યથાર્થ ભાસેછે. જ્ઞાન અને ક્રિયા દ્વારા કારણુ કાર્ય તાએ મેાક્ષ લક્ષ્મી, આસન્નતાને પામે છે પણ એકાંતતા, નિગ્રન્થ પ્રવચનમાં સ્વીકારાતી નથી. જોકે પાઁચ વિશ્વ પરિપૂર્ણ હુંડા અવસર્પણી કાલમાં સર્વ ધર્મ સામગ્રી પામવી દુર્લભ છે, તાપણ પુણ્યાનુસારે ભવિતવ્યતા મુજબ કર્મ તથા ઉદ્યમ પૂર્વક સત્સંગદ્વારા-વિશ્વાસ પૂર્વક વિવેકમારત અબ્યાથી પામી શકાય છે, કેટલાક પામશે અને કાઈ કાલાનુસાર પામે છે એજ

Page #253

૨
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુક વિજાપુર
વિ. સ. ૧૯૬૪ અમદાવાદ તવ સુશ્રાવક શા. અમૃતલાલ કેશવલાલ એગ્ય ધર્મલાભ વિ. તમેએ મનને વશ રાખવાના ઉપાયેને પુચ્છયા તે જાણ્યું. તે સંબંધી જણાવવાનું કે જ્યાં સુધી મનમાં વિષય કામેચ્છાઓ. છે ત્યાં સુધી મન સ્થિર થતું નથી. જે જે પદાર્થોના ભંગ માટે મન ચંચળ બને છે તે તે પદાર્થોનું ક્ષણિકત્વ અસારપણું ચિંતવવું. બાહા વિશ્વાસ આનંદ પ્રગટે છે. એવી બહિરાત્મ બુદ્ધિથીજ મન ચંચલ અશાંત બને છે. આનંદમાટે જ સર્વ જીવની ગમે તેવી પ્રવૃત્તિ થાય છે. પાંચ ઈન્દ્રિયેના વિષયના ભેગથી આનંદ મળે છે એવી રજોગુણ તમે ગુણવાળી મેહબુદ્ધિથી મનમાં ઉપાધિને સંસાર પ્રગટે છે. પશ્ચાત્ તે બાહ્યામાં પણ દશ્યમાન થાય છે. જડ વસ્તુઓથી આનંદ મેળવવાની વાસના છે જ્યાં સુધી ત્યાં સુધી મનવશ થાય નહિ. આનંદ વિના કેઈ પણ પ્રાણી છવી શકો નથી. જડાનંદ અગર આત્માનંદ બેમાંથી ગમે તે આનંદે મનુબે જીવી શકે છે, પૂર્ણાનંદન પ્રગટે અર્થાત્ આત્માનંદ સ્વાદી શકાય ત્યાં સુધી જડાનંદની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ રહ્યા કરે છે. આત્માનંદને અનુભવ આવ્યા પછી જડાનંદની શ્રદ્ધા સહેજે ટળે છે. જડાનંદની સામગ્રીને ત્યાગ કર્યા માત્રથી જડાનંદની વૃત્તિ ટળતી નથી. જ્યારે આત્માનંદને અનુભવ આવે છે ત્યારે જ જડાનંદની મોહવૃત્તિ ટળે છે જડાનંદની વૃત્તિ જ્યાં સુધી છે ત્યાં સુધી મનની સ્થિરતા થતી નથી. આત્મજ્ઞાન પ્રગટયા પછી આત્મામાંજ આત્માના આનંદનો નિશ્ચય થાય છે પશ્ચાત્ ભેગાવલી કર્મોદયથી પૌગલિક શાતા ( જડાનંદ ) ભગવાય છે પણ તેમાં આત્માના સત્યાનંદને નિશ્ચય રહેતું નથી, તેથી ત્રશમા ગુણસ્થાનક હતી કેવલ જ્ઞાની શાતા વેદનીય રૂ૫ જડાનદનો ભેગ કરે છે તે પણ તે અંતરથી ન્યારા છે અને સમયે સમયે આત્માના પૂર્ણાનંદ રસને ભેગ કરે છે. તેરમાગુણસ્થાનક

Page #254

૨૩૩
સુધી શાતા દિનીયરૂપ જડાનંદને ભાગ તે રહે છે પણ ત્યાં જડાનંદની ઈચ્છા રહેતી નથી. જ્યાં સુધી જડાનંદની ઈચ્છા છે ત્યાં સુધી મોહ છે. જડાનંદની ઈચ્છા વિના પ્રારબ્ધ ભેગાવલી કર્મથી શાતાદની પ્રગટે છે તે ભોગવતાં છતાં આત્માનંદના અનુભવ, જ્ઞાનીઓને કાયમ રહે છે તેથી આત્મજ્ઞાનીઓ શાતાદનીય ( જડાનંદ ) ભાગવતા છતા નવીન કર્મ બાંધતા નથી, સમ્યગદષ્ટિ ગુણસ્થાનકથી ઉપર ઉપરના ગુણસ્થાનકે આત્માનંદને નિશ્ચય વધતું જાય છે. જડાનંદને પ્રારબ્ધ કર્મોદયે ભેગ છતાં અંતરથી તેમાં અનાસક્તિ તથા આત્માનંદની ઝાંખીને અનુભવ આવતે જાય છે, અંતરાત્મા દશામાં આ પ્રમાણે આત્માનંદ નિશ્ચય, કંઈક આત્માનંદની પ્રાપ્તિ તથા શાતા વેદનીય જડાનંદની ઈચ્છા તથા ઈરછા મેહ વિના જડાનંદ ભગ એવી દશા કાયમ રહે છે. સાતમા અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકમાં આત્માનંદને વિશેષ અનુભવ થાય છે. આઠમા ગુણસ્થાનકથી ક્ષપક શ્રેણિમાં આત્માનંદ અનુભવની વિશેષ ઝાંખી પ્રકટે છે. તેરમા સમી ગુણસ્થાનકમાં કેવલજ્ઞાન અને આત્માને પૂર્ણાનંદ પ્રગટે છે. શાતા વેદનીચરૂપ જડ પ્રકૃતિનો સંબંધ તેમા ગુણસ્થાનક સુધી કેવલી પરમાત્માને વર્તે છે પણ ત્યાં ભાવ મન નથી. ક્ષપબ્રેણિમાં દશમા ગુણસ્થાનક ઉપર મેહ નથી. ચોથાથી બારમા ગુણસ્થાનક સુધી ચારિત્રની ક્ષપશમ દશા હોવાથી વારંવાર આત્મસુખને અનુભવસ્વાદ આવે છે અને જાય છે એમ અસંખ્ય વાર બને છે. જેમ જેમ આત્મા પગ વર્તે છે તેમ તેમ મેહને ઉપશમ ક્ષપશમ થાય છે તેથી આત્માનંદ વેદાય છે અને શાતા વેદનીય પણ કાયમ વર્તે છે. કોઈને અશાતા વેદનીય પણ ઉદયમાં હોય છે. આત્મજ્ઞાન અને આપયોગથી મનની ચંચળતા ટળે છે. આત્મજ્ઞાન થયા પછીથી મન હળવે હળવે વશમાં આવે છે. અનેક ભવના મન જીતવાના અભ્યાસથી મન વશ થાય છે. આત્માને સમ્યફ પ્રકારે જાણીને જે આત્માપર જ વિશ્વાસ રાખે છે તેને બાહ્ય વસ્તુઓને મોહ રહેતું નથી. બાહ્ય વસ્તુઓનો

Page #255

૨૩ર
મેહ ટળતાં મન વશ થાય છે અને આત્માની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તે છે, પશ્ચાત્ શાતા વેદનીયના ભેગમાં શાતાને અનુભવ છતાં પણ આત્માના આનંદને પૂર્ણ નિશ્ચય વર્તે છે. આત્માના આનંદને અનુભવ થયા પછી બાહ્ય પદાર્થોમાં સુખની બુદ્ધિ નહિ રહેવાથી આપોઆપ આત્મા જડ વસ્તુઓમાં મેહ પરિ
મે પરિણમતું નથી. જડ વસ્તુઓને રાગ જે જે અંશે ટળે છે અને આત્મા પર જે જે અંશે રાગ પ્રગટે છે તે તે અંશે મનની ચંચળતા ટળે છે, માટે આત્મામાં પૂર્ણરાગે રંગાઈ જા! આત્મામાં શ્રદ્ધાપ્રેમથી લયલીન થા! એ જ. પ્રેમભક્તિને મન વશ કરવાને વેગ સાધ્ય ! મનમાં ઉપજતા દુર્ગુણ દુષ્ટ કષાને પ્રગટતા વારવા પ્રયલ કર! મેહને હૃદયમાં પ્રગટવા ન દે. ક્ષણે ક્ષણે અશુભ વિચારોનું પ્રતિક્રમણ કર. શાતા વેદનીય ભેગેને વેદતે છતે તેમાં સુખની બુદ્ધિ ધારણ કરીને મેહ ન પામ. આત્મામાં વિશ્વાસ રાખI મનના કહ્યા પ્રમાણે ન વર્ત. મનની મારામારીથી આત્મા જૂદે છે એમ ભાવ, શરીરાદિના પડદાઓમાં રહેલ આત્મા તેજ હું છું એમ સડહં સોડહં મંત્રનું સ્મરણ કર. જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રમય આત્મા તે જ તું છે પણ જડ વસ્તુઓ તે તું નથી એ તરવમરિને અનુભવ કરી અન્ય જડ વસ્તુ એથી આત્માને ભિન્ન ભાવ ! ગુરૂ અને સાધુઓની વારંવાર સંગતિ કર! પ્રભુની પ્રતિમાની પૂજા કરી મનને જીતવાના વિચારે કર !!! ધર્મશાસ્ત્રોને વારંવાર સ્વાધિકારે વાંચ. ધર્માનુષ્ઠાનેને ઉપગ પૂર્વક આદર! એથી મન વશ કરવાની કુચીએ હાથમાં આવશે. ધર્મસાધન કરજે.
ॐ अहं शांतिः३

Page #256

૨૩૩
લે બુદ્ધિસાગર.
શ્રી અમદાવાદ તત્ર સુશ્રાવક શા. ઝવેરી કેશવલાલ લલ્લુભાઈ રાયજી તથા ભાઈ અમૃતલાલ લલ્લુભાઈ તથા મનુભાઈ ચેાગ્ય ધ`લાલ.
સુ॰ વિજાપુર.
સં. ૧૯૭૮ ફાગણુ સુદિ. ૯.
નિરૂપાધિક દશામાં મસ્ત રહેવા માટે અહીંના પાટણ
વિ. તમારા પત્ર પહોંચ્ચા. વિ. અત્ર આત્માપયેાગે જીવન વીતે છે. આત્માનંદમાં બાહ્યથી નિરૂપાધિ જીવન ઘણું ઉપયાગી છે. વાળા મુસફ મણિલાલ દોલતચંદ તથા વકીલ વીરપાળ તથા વકીલ નગીનદાસ જેઠાભાઇ, વકીલ હીરાલાલ વગેરેએ માગમસાર ગ્રંથના અમારી પાસે અભ્યાસ કરવા માંડયેા હતા તે હું પૂરે થયા છે. હવે તે રાત્રીએ આવે છે અને અન્ય જૈના પણ અધ્યાત્મ જ્ઞાનની ઇહાથી આવે છે તેથી આત્મજ્ઞાનના ઉપયેગ ઘણા તાજો રહે છે અને સમભાવ પૂર્વક આત્માનંદરસ અનુભવાય છે. અન્યાને ઉપદેશ આપવાની પ્રવૃત્તિપન્નર દિવસે થાય છે. આવાં વિજાપુર જેવાં રથળા અને ગામડાંએમાં નિવૃત્તિથળે રહેવાનું કારણુ ખરેખર જ્ઞાન ધ્યાન સમાધિ દ્વારા આત્માપયેાગની શુદ્ધતા કરવાનું છે. પાદરાથી વકીલનું મડળ અહીં આવી જ્ઞાન ધ્યાનની ગાદીથી આનંદ પામી ગયું છે. મનને આત્માભિમુખ રાખવામાં હાલ વિશેષ ઉપચાગ દેવાય છે. પૂર્વ કૃતકમ પૈકી ઘાતીકમ ના આત્માપયેાગે ઉશમ અને ક્ષાપશમ થાય છે. ઘાતી કર્મના નાશ કરવા આત્મપયોગ તે અંતરંગ ઉપાદાન કારણ છે તે ઘણી વખત વ્યક્ત વર્તે છે તેથી દેહાર્દિક ઔદાયિક ભાવની અવૃત્તિ થતી નથી. આત્માપયેાગે અઘાતીક ના ઉદ્ભય વેદાતાં સમભાવ રહે છે અને તેથી નવીન કમના અમધ, અલ્પ મધ જેવા અનુભવ આવે છે, એમ શુદ્ધોપયેગકાલે તેવું અનુમાન ભાસે છે. શુદ્ધોપયેગકાલમાં કમ ભોગવતાં નવીન કમ બંધની પર'પરા રહેતી નથી. ઔદિયક કમચાગે બાહ્યકમ કરતાં

Page #257

૨૩૪
છતાં આત્મામાં ચિત્ત ઉપગ રાખી આત્માનું સ્વરૂપ ભાવતાં આત્મબલ પ્રગટે છે અને નવીન અહંવૃત્તિ ક્રૂરતી નથી, એવી દશા પ્રગટાવવા માટે આત્મજ્ઞાન પ્રગટાવવું જોઈએ, અને પ્રગટયું હોય તે તમારે સર્વ કાર્ય કરતાં અંતરથી ન્યારા રહી વર્તવું જોઈએ. એવી દશા પામવાને સંત સમાગમ અને જ્ઞાન ધ્યાનને અભ્યાસ કરે જોઈએ. જેટલી બને તેટલી બાહ્યની ફેર બજાવતાં છતાં બાહ્યમાં રસ લાગતું નથી પણ આત્માનંદ રસે બાહ્ય ફજ અદા કરતાં બાહ્યમાં શુષ્કતા રહેતી નથી એમ ક્ષપશમભાવની પરિણતિએ માનું છું. ક્ષાયિકભાવે થશે ત્યારે પૂર્ણ કાર્ય સિદ્ધ થશે.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शान्तिः ३
લેડ બુદ્ધિસાગર.
મુ૦ વિજાપુર
સં. ૧૯૭૮ ફાગણ વદિ ૯. શ્રી અમદાવાદ તત્ર, સુશ્રાવક. શેઠ. જગાભાઈ દલપતભાઈ. શેડ મણભાઈ દલપતભાઈ-સુશ્રાવિકાશેઠાણું ગંગાબેન તથા સરસ્વતીબેન વગેરે યોગ્ય ધર્મલાભ
તમારે પત્ર આવ્યું હતું તથા દવા પણ પોંચી, હવે શરીર નિરોગી થયું હશે, ક્ષણ પહેલાનાં કરેલાં કર્મો તે અપેક્ષાએ પૂર્વ કૃતકર્મ છે અને પૂર્વ ભવનાં કરેલાં કર્મ પણ પૂર્વ કૃતકર્મ છે તે ઉદયમાં આવીને રેગાદિક કર્મ વિપાકને દેખાડે છે. સમ્યગ દષ્ટિ જીવ, કર્મોદય વખતે કર્મનું સ્વરૂપ વિચારે છે તેથી તે નવીન કર્મ બંધ પ્રાયઃ અલ્પ કરી શકે છે, સમ્યગ દષ્ટિ જેન, કર્મોદય પ્રસંગે એષધાદિ પ્રવૃત્તિ કરે છે પણ તે મેહથી મુંઝાતું નથી. આત્માનું સ્વરૂપ અને કર્મનું સ્વરૂપ વિવેકથી ભિન્ન ભિન્ન કરે છે તેથી તે કર્મોદયમાં ધર્મ ધ્યાનને ઉપયોગી બને છે. કહ્યું છે કે –

Page #258

૨૩૫
गाथा-सव्वे पुव्व कयाणं । कम्माणं पावए फल विवागं ।
अवरोहेसु गुणेसुअ। निमित्तमित्तं परो होइ ॥ સર્વ જી પૂર્વ કૃતકર્મના શુભાશુભ કર્મ વિપાકેને ભોગવે છે. અપરાધમાં, ગુણેમાં કર્મના ઉદયથી અન્ય જીવે તે નિમિત્ત રૂપ બને છે.
[ દુહા. ] કર્યોદયથી સુખ દુ:ખ, પામે સર્વે જીવ; નિર્લેપી થઈ ભગવે, તે પામે જન શિવ. ૧ કવશે સૌ જીવડા, ચતુર્ગતિ અથડાય; આમેપગે વર્તતાં, આતમનું સુખ પાય. મુકિતના સોપાન પર, જીવ ચઢે ગુણ જાણ; પણ ઉથલાવી પાડતું, કર્મોદય બલવાન, ૩ કર્મોદય બલવાન તે, ઉદ્યમ નિષ્ફલ જાય; ઉંદર ઉદ્યમ બહુ કરે, સર્પ મુખે તે જાય. ખંડ દેશ પર્વત ભમે, પણ છે આગળ કર્મ, શર્મ નહિં છે કર્મને, કરવા દે નહિ ધર્મ કર્મોદય અનુસાર સહુ, પામે છે સુખ દુઃખ; ઊંચા નીચા ભેદ સહુ, કર્મે રેગ ને ભૂખ. જ્ઞાની કર્મોદયવિષે, ધારે છે સમભાવ; કર્મોદયનાટકવિ, ઉપયોગે લે દાવ. કર્મોદય આવ્યા થકી, હર્ષ શોક નહિ થાય; ચિદાનંદ ઉપગમાં, આત્મવિષે જ સમાય. ૮ કર્મતણાં નાટક કરે, રાખે આતમભાન; બુદ્ધિસાગરજ્ઞાનીજન, પામે કેવલજ્ઞાન. ૯
શુભાશુભ કર્મોદયી જીવ સર્વે દેખાય છે તેમાં શું આશ્ચર્ય છે? કદય પ્રસંગે આમાનું સ્વરૂપ વિચારવું. કર્મોના વિપાકે ચિતતાં આત્મા નિર્મોહી બને છે. કમેદય પ્રસંગે હું તે શુદ્ધાત્મા
કવિ .
૭.

Page #259

૨૬
સ્વરૂપનો ઉપયાગ ધારવા પ્રયત્ન કરૂં છું, તેથી ખાદ્યથી કર્મ વેદાય છે, અને અંતરમાં ઉપયેગ રહે છે. એમ સદા અભ્યાસ રહે એ જ ધારણા છે. ધર્મસાધન કરશેા, સર્વને ધર્મલાલ, પત્ર વાંચીને દીર્ઘ કાલ સુધી મનન કરશે.
इत्येवं ॐ अहँ महावीर शांतिः
લે બુદ્ધિસાગર.
૩૦ વિજાપુર. સં. ૧૯૭૮ ફાગણુ વિદે ટ્ વિજાપુરમાં લુંટારાએની ધાડની અફવાથી ફેલાયલા લોકોમાં ત્રાસ અને લેાકેાની નિર્મળતા, ભીરૂતા.
ફાગણુ વિર્દ નવમીના રાજ એ વાગ્યાના સુમારે ભાવસાર ગામ તરફથી કાઇક આવનારે અફવા ફેલાવી કે વિજાપુરમાં લુંટારાએ ચઢી આવે છે, ભાટવાડા લુંટે છે. એવી અફવાથી ચેરીએ અને નિશાળ બંધ થઈ ગઈ, દુકાના ધોધપ ખંધ થઇ ગઇ, બૈરાઓ તે કેટલાંક થર થર કંપવા લાગ્યાં. હિંદુ ખૈરાંઓ તથા કેટલાક જૈનપુરૂષા મીકના માર્યા વહેારાએ અને મુસ૯માનાના ઘરમાં તથા ઢેડાના ઘરમાં સંતાયા, કેટલાક તેા ઘર વાસી વાસીનેસંતાઇ ગયા. અમેએ ઉપાશ્રયમાં રહી માવી સ્થિાતે દેખી અને તેથી ગામના લેાકેાની ભીરૂતા અને ખાયલાપણા ઉપર કા આવી. જે ગામના અને દેશના પુરૂષા અને સ્ત્રીએ આવાં બીકણુ હાય છે તેનાં સંતાનેાની પરંપરા દુનિયામાં જીવી શકે નહિ અને મન્દિર, દેરાસર, ધર્મ તથા સ્વકુટુમ્બ વગેરેનું રક્ષણ કરી શકે નહિ. પેાતાની માલમિલ્કત રક્ષણ કરવા જેટલી શક્તિયાને મેળવ્યા વિના ગૃહસ્થાશ્રમી ન થવું જોઇએ. પેાતાનું, ગામનું, સંઘનું રક્ષણુ કરવા જેટલી શક્તિ વિનાના ગૃહસ્થજીવને જીવવાના અધિકાર નથી. એવા લેાકેાની વંશ પરંપરાના લેાકેા મરીના જેવા પશુજીવને જીવીને છેવટે મરે છે અને
આયલા પુરૂષાને

Page #260

૨૩૭. તેના સ્થાને અન્ય દેશી શૂરે આવે છે. કર્મમાં અગર ધર્મમાં બાયલાઓને જીવવાનો અધિકાર નથી. જે કર્મમાં શૂરા હોય છે તે જ ધર્મમાં શૂરા હેય છે. લુંટારાઓના હામે સ્વકુટુમ્બ, ગ્રામ વગેરેના રક્ષણ માટે પહેલાંથી શસ્ત્રાદિકના બળનું શિક્ષણ મેળવીને ગૃહસ્થ ગૃહસ્થધર્મની ફરજ અદા કરે છે. ગ્રહસ્થાવાસમાં ગૃહસ્થની ફરજો જે જે અદા કરી હોય તે તે આપગીને પણ ગૃહસ્થદશામાં અદા કરવી પડે છે. જે તે સ્વફરજો અદા કરતાં મૃત્યુ આદિ ભયથી બીએ છે તો તે ગૃહસ્થ ધર્મને લાયક રહેતું નથી. નિવીયેમનુષ્ય ખરેખર મડદા જેવું છે. દેરાસર ઉપાશ્રય આદિનું રક્ષણ કરવામાં તથા લુંટારાઓથી પિતાની જાત, ઘર, દુકાન વગેરેને બચાવવામાં બાયલા નપુંસક જેવા જેનો અને તેઓની સ્ત્રીઓથી ઉત્તમ શૂર કમલેગી સંતાને પ્રગટી શકે નહિ અને એવા જેનેથી જૈનધર્મનું રક્ષણ થઈ શકે નહિ. હિંદુઓ અને જેનેની આવી પામર દશા જ્યાં સુધી છે ત્યાં સુધી તે બાહ્ય સ્વરાજ્યને લાયક નથી. શસાદિક બળને અન્યાયથી સ્વાર્થથી દુરૂપયોગ ન કરે પણ ધાડપાડુ લુંટારા જેવાની હામે રહી સદુપયોગ કરવો એવી ગૃહસ્થ લોકેની ફરજ છે, તેથી ભ્રષ્ટપતિત થનારાઓ આર્યપણાને લજવે છે. ગૃહસ્થ જેના ત્યાગીના જેવા અહિંસપરિણામ વર્તે હૈયે પણ તેઓએ ગૃહસ્થાવાસમાં રહેવાનું હોય ત્યાં સુધી ગૃહસ્થાવાસની ફરેજોને અંતરથી ન્યારા રહી બહારથી કરવી જોઈએ અને એવી ફરજો અદા ન કરાય તે ગૃહસ્થાવાસને ત્યાગ કરવો જોઈએ. ત્યાગી અવસ્થાની ફરજો અદા કરવામાં તથા ધર્માચાર્ય પ્રવર્તકની ફરજો અદા કરવામાં જે કાયર હોય તેણે તે તે પદને સ્વીકારવું ન જોઈએ. ગૃહસ્થાવાસમાં રહ્યા છતાં ત્યાગીના જેવું વર્તન થઈ શકે નહિ. જે પિતે બાયલો બને છે તે પિતાનાં બાળકને એને વંશપરંપરાને બાયલી બનાવે. છે. એવા લોકોની દેશભૂમિ, લકમી સંતતિ વગેરેને અન્ય શૂરપ્રજાએ પિતાના તાબે કરે છે અને તેઓ ગુલામ બની વિશ્વમાં પિતાના ધર્મનું તથા વંશપરંપરાનું

Page #261

૨૩૮
અસ્તિત્વ ગુમાવી દે છે. પિતાનામાં પિતાના રક્ષણનું બળ પ્રગટાવવું જોઈએ અને પારકાના બળ ઉપર વિશ્વાસ રાખી પરાશ્રયી ન બનવું જોઈએ. જે અન્વેના આધારે જીવી શકે છે તે જીવતા મરેલા છે. મરેલાની જગ્યાએ અન્ય જીવંત લેકે આવે છે. ગૃહસ્થ લેકેએ ગૃહસ્થાવાસમાં સર્વપ્રકારની શકિતથી યુકત રહેવું અને પોતાને નાશ કરનારાઓ સ્લામે સ્વશકિત તથા સંઘ શકિત વાપરીને જીવવું અને અંતરમાં આત્માના શુદ્ધોપચાગે જીવવું. પિતાનાં બાળકોને બળવાન બનાવવાં. એક જ બાળક જ્યારે ત્યારે પ્રસંગ પડે ત્યારે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્રનું કાર્ય કરે અને જૈનધર્મને આરાધી શકે એવી રીતે માબાપે બાળકને શિક્ષણ આપવું. જેનોએ ક્ષાત્રકર્મની ફરજોને ખાઈ, વણક પણાની ફરજોથી પણ હાલ મડદાલ બને છે અને જૈનધર્મની સાધનામાં પણ મડદાલ બને છે તે ગૃહસ્થ ધર્મથી પતિત થવાનું ચિહ છે. તેઓ મેજી શેખી બનીને જેનત્વનું સ્વાસ્તિત્વ ન ગુમાવે અને બહાદુર બની રવફરજેથી દેશ કેમ જ્ઞાતિ સમાજ સંઘ રાજ્ય કુટુંબ વગેરેનું રક્ષણ કરે અને ત્યાગીઓની, તીર્થોની, ચતુર્વિધસંઘની ભકિત સેવા રક્ષણ કરતા જીવે અને વિશ્વવર્તિ ધમલેકને જીવાડે એમ જેનધાર્મિકશાસ્ત્રો ફરમાવે છે. કર્મયોગી જ્ઞાની ગૃહસ્થ જેને વિશ્વમાં જયવંતા વર્તે છે. ગૃહસ્થ દશામાં ચોથામાં અને પાંચમા ગુણસ્થાનકમાં રહેલ જેનેના શુભાધ્યવસાયે કદાપિ છઠ્ઠા અને સાતમાં ગુણસ્થાનક વતી સાધુના જેવા વર્તે પણ ગૃહસ્થષમાં ગૃહસ્થની લૌકિક લેકોત્તર ધર્મે ફજેને ઉત્સર્ગ માર્ગથી અને અપવાદમાર્ગથી બાહ્યથી અદા કરવી જોઈએ. મારી દશા શુદ્ધાત્મવરૂપના સાધક ત્યાગી ધર્મની છે તેમાં મારે ઉપગ છે અને વ્યવહારથી વ્યવહાર જેને અદા કરવાની છે. મારે મારા રવભાવમાં રહેવું અને ગૃહસ્થાને ગૃહસ્થ ધર્મની ફરજેને ઉપદેશ દેવો તે તેમના ધર્મની દષ્ટિએ દેવાને છે. તે પ્રમાણે દીધો છે.
इन्येवं ॐ अहं महावीर शांतिः

Page #262

૨૩૯
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. અમદાવાદ.
તા. ૧૦-૯-૧૦. શ્રી પાદરા મધ્યે સુશ્રાવક વકીલ મોહનલાલ હીમચંદ ભાઈ રોગ્ય ધર્મલાભ
વિ. જ્ઞાનસાર પુસ્તક વાંચીને તેને અર્થ વિચારશો તે મનના વિકલ્પ સંક૯પ ટળશે. આત્મદ્રષ્ટિ વિના પરભાવ દષ્ટિથી અવલોકવાથી બંધને પેદા થાય છે. આમહર્ષિથી દેખનાર મનુષ્ય જગમાં વિરલા છે. આત્માને આત્મભાવે દેખીને અને જડ વસ્તુએને જડભાવે દેખીને સ્વભાવ રમણતા કરતાં પારકી પંચાતને અવકાશ રહેતું નથી. જ્યારે સાધ્યને ઉપયોગ ચકાય છે ત્યારે પરની પંચાતમાં લક્ષ્ય જાય છે. વિનય ભક્તિ આદિ અંગમાં જેટલી ન્યૂનતા થાય છે તેટલું અહિત થાય છે. જે જે અંગેની સાધ્ય સાપેક્ષપણે આવશ્યકતા સિદ્ધ કરે છે. તે તે અંગમાં અમુક અંશે અમુક દષ્ટિથી ન્યૂનતા રહેવાથી શુદ્ધાત્મ પ્રાપ્તિમાં વિધ્રો નડે છે, સાધ્યદષ્ટિ રાખીને આત્માના ગુણ પર્યાયની ચિંતામાં રમણુતા કરીને અપ્રમત્તપણે આત્મહિતમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. એજ હિતકર છે
૩૪ શાંતિ: ૩
લેખક બુદ્ધિસાગર
મુ. દમણું.
તા. ૨૭-૯-૧૨ શ્રી પાદરા મધ્યે સુશ્રાવક શા. મેહનલાલ હિમચંદ ભાઈ ધર્મલાભ
તમારો પત્ર અને સંઘપર આવ્યું હતું તે વાંચે. અત્ર પ્રાયઃ સાત આઠ દિવસ રહેવા વિચાર છે. ભવ્ય જીવોને યથા શક્તિ ઉપદેશ આપવા ગુંથાયેલો છું. પ્રાય: અત્ર તરફ ઘણી

Page #263

હિંસા થતી જોવામાં આવે છે તેથી બનતે ઉપદેશ આપવા લક્ષ્ય રહે છે અને એમ કહેવું જોઈએ કે ઉપદેશની અસર જેટલી થાય છે તેટલી કરોડો રૂપિયા ખર્ચવાથી પણ અસર થતી નથી. ઉપદેશથી હૃદયમાં રહેલ અજ્ઞાન અંધકાર દૂર જાય છે સદ્દગુરૂના ઉપદેશ વિના માનસિક દુ:ખે કદિ કન્યાં નથી, અને ટળવાનાં નથી. માનસિક વાસનાઓથી થતાં દુઃખેને નાશ કરવો હાયતા ઊપદેશપાનામૃત પીવું જોઈએ. સર્વ ધર્મની ક્રિયાઓની આવશ્યકતા પહેલાં ખરેખર ઉપદેશ શ્રવણ કિયાની આવશ્યક્તા છે. ઉપદેશ દેતાં અને લેતાં પણ ઘણું વિધ્રો આવી પડે છે. અનેક જીવ પ્રતિપક્ષી બને છે છતાં આત્માથી જીવે સદુપદેશના સિદ્ધાંતને દઢ રીતે વળગી રહે છે. આકાળમાં સદુપદેશ દેનારા અને લેનારા વિરલા છે ઉલટા તેમાં અંતરાય કરનારા પિતાને જ્ઞાની માની ઉંધું કરવા ચકતા નથી તેમ છતાં સાગરમાં મહેરામણ મીઠી જાણીને આત્માથી જ આત્મામાં રમણતા કરે છે. પંચમ કાલમાં સત્સમાગમ એજ ક૫ વૃક્ષ છે કે જેથી શાંતિ મળે છે. અત્રે નવમી દશમી સુધી પ્રાય: રહેવાનું અને તેમ છે.
૩ૐ શાંતિઃ ૩
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. આણંદ.
તા. ૨૬-૪-૧૩ શ્રી પાદરા મળે સુશ્રાવક વકીલ મોહનલાલ હમચંદ ભાઈ ચેશ્ય ધર્મલાભ વિ. થોડા દિવસ પરના પત્રથી હકીકત જાણું,
કાવ્ય. જનવાણીનું જ્યાં જેર છે, ત્યાં વાત કયાંથી ભ્રાંતિની. આત્મિક રૂપે પરિણમે જ્યાં, જ્ઞાનવાત જ શાંતિની છે

Page #264

૨૪
આત્માર્થની ચર્ચાવિષે, આનંદમાં જીવન વહે; ત્યાં કર્મ પણ સમભાવથી, વેદાય છે જ્ઞાની કહે છે ? અનુભવથકી ભેદ જ થતો, જ્યાં જીવને કાયાતણે. ત્યાં ભેદજ્ઞાન જ વસ્તુતા, એ બોધ છે સોહામણે; પરિણામ જ્યાં નિજમાં થતું, અંતરતી નિજશક્તિનું ત્યાં કારકો સવળાં થતાં, પ્રાકટય છે નિજ વ્યક્તિનું ૨ સંસ્કાર એવા જ્ઞાનથી, ચારિત્રના વધતા રહે; આત્માર્થતા વૃદ્ધિ કરી, પરમાત્મતા અંતર વહે. સંસ્કાર એવા પાડવા, અંતરથી ઉદ્યમ કરે; ચારિત્ર્યની એ ભાવના, ફળ આપશે નિશ્ચય ધરે. ૩ જે ભાવનાનો રસ પડયે, ફલ આપતે તેતે સહી; આત્માર્થના સંસ્કારમાં, આગળ વધે મન ગહગહી. આત્માર્થના શુભ હેતુઓને, આદરી આગળ વહે; ત્રિગનું જે વીર્ય તે, નિજ શુદ્ધિ માટે સંલહે. વ્યાપાર અંતર બાહ્યથી, નિજશુદ્ધિના તે તે કરે; અધિકાર પિતાને ખરે, ઝટ ઓળખી ગ્ય જ ધરે. અધિકારથી કરણ ખરી, સહુને અપેક્ષાએ રહી; સમજે સમયના ભેદુએ, નિજ આત્મમાં સ્થિરતા વહી. ૫ સાપેક્ષદષ્ટિ સાધ્યના, ઉપયોગમાં લયલીન થે, ધ્યાન જ ધરે અંતરવિષે, અનુભવ પયસમાં મીન થે. અનુભવતણ બહુ ભેદમાં, નહિ ખેદ જ્ઞાની ઘટવિષે; બુદ્ધયધિ સાધ્ય જ સાધવા, સ્યાદ્વાદિને સાચું દિસે. ૬
શ્રીમદ્દ દેવચંદ્રજીની લખેલી ચોવીશી મારી પાસે નથી. અમદાવાદમાં મળી શકશે. બનતે પ્રયત્ન કરીશ. ધર્મ સાધન કરશો.

Page #265

૧૨
લેખક. બુદ્ધિસાગર
મુ. અમદાવાદ, તા. ૧૬-૭-૧૨.
શ્રીપાદરામધ્યે સુશ્રાવક વકીલ મોહનલાલ હિમચંદભાઈ રોગ્ય. ધર્મલાભ. વિ. જેના હૃદયમાં જ્ઞાનને અંકુર ફુટ છે. તેનું હદય ઉત્તમ ભાવનાઓ વડે શુદ્ધ થતું જાય છે. ઉત્તમ આચારના સૂક્ષ્મ હેતુ ભૂત સદ્વિચારને જેના મનમાં પ્રવાહ વહે છે તે માણસ સંસારમાં નિર્લેપદશા ધારણ કરવા સમર્થ બને છે. પંચ સમિતિ કરતાં ત્રણ ગુપ્તિનું ચારિત્ર ઉત્તમ અને ઉત્સર્ગ રૂપ છે. ઉત્સર્ગ ચારિત્ર ખરેખર આત્માને પિતાના મૂળ ધર્મમાં લઈ જાય છે. પાંચ સમિતિ રૂપ અપવાદ ચારિત્ર પાળતાં છતાં પણ ત્રણગુપ્તિ રૂપ ચારિત્રની ઈચ્છા ધારવી જોઈએ. મને ગુપ્તિની વ્યાખ્યા સારી રીતે અવબોધવી જોઈએ. મને ગુપ્તિની આવશ્યક્તા છે અને તેની પ્રાપ્તિ માટે દરરોજ પ્રયત્ન કર જોઈએ. મને ગુપ્તિની અમુક અંશે પણ સિદ્ધિ કર્યા વિના શુદ્ધાનંદ રસનો સ્વાદ લઈ શકાતું નથી. મને ગુપ્તિને ઉપદેશ દેનારા તે ઘણુ મનુષ્ય મળી આવે કિંતુ મને ગુમિની સિદ્ધિ કરનારાઓ તે અલ્પ મનુષ્ય હોય છે. હીરાના વ્યાપાર સમાન ખરેખર મને ગુપ્તિને વ્યાપાર છે. નિર્વિકલ્પદશાનું સ્પષ્ટ દ્વાર મને ગુણિ છે. મને ગુપ્તિના સામ્રાજ્યના જેઓ રાજા બને છે તેઓ અંતરપ્રદેશના શહેનશાહ બને છે. જાગ્રત દશા થતાં જેમ સ્વમ દશાનું ભાન રહેતું નથી, તેમ મને ગુપ્તિના વ્યાપારમાં પ્રવૃત્ત થવાથી જે બાહ્ય વિકલ્પ દશાનું ભાન રહેતું નથી. આવી મને ગુપ્તિની પણ પ્રયત્ન વડે અમુક અંશે સિદ્ધિ થાય છે. ઉદ્યમ કરે, ઉત્સાહ ધર, અને અંતરમાં પ્રવેશે. બાહ્યમાંથી મન હઠાવી દે. દુનિવાના શુભાશુભ ચિત્રાને ભૂલી જાઓ. મનને રાગદ્વેષના વિચારમાં પ્રવૃત્ત ન થવા દે. એક આત્માના ઉપયોગમાં રહા. એક સ્થિરેપ
ગથી આત્મા સામું જોઈ રહે. ઉંઘ ન આવે તેવી સાવધાનતા રાખો. મિનિટ બે મિનિટ એમ ઉત્તરોત્તર વિશેષ કાલ મને શુમિમાં

Page #266

લેખક બુદ્ધિસાગર.
૨૪૩
એમ
રહ્યા કરે, મનના વ્યાપારને ગેાપવા અને આત્મભાવે હું છું, ટઢ સંકલ્પ કરીને આત્મામાં સ્થિર થાઓ, અને એવા અમુક કાલ પર્યંત અનુભવ કરે. એક અનુભવ પેાતાની પશ્ચાત્ અન્ય અનુભવને પ્રકટ કરશે અને આત્મા આનંદમય જણાશે.
ॐ शांतिः ३
૩૦ વિજાપુર.
સંવત ૧૯૭૮ ફાં. વ. ૧૦
શ્રી સાણંદ. તંત્ર. સુશ્રાવક. શા.કેશવલાલ નાગજી ચાગ્ય ધ લાભ. વિશેષ તમારા પત્ર, ન્યાયદક પ્રેસમાં પુસ્તક છપાય છે તે માખતના પહાંચ્યા. વકીલ શા. મેાહનલાલ હિમચંદને તે ખામતની ભલામણ કરી છે. હાલ અત્રશાંતિ છે. પ્રભુ મહાવીરના નામના વારંવાર જાપ જપવામાં આવે છે અને પ્રભુ મહાવીરના સ્વરૂપની સાથે સર્વ સિદ્ધ તીર્થંકરની એકતા કરવામાં આવે છે એટલુંજ નહિ પણ સાતનયે અને ચાર નિક્ષેપે મહાવીર પ્રભુનું સ્વરૂપ ચિંતવીએ છીએ, તથા આત્માને મહાવીરદેવ સત્તાએ માની તેનું ધ્યાન ધરીએ છીએ. આત્મારૂપ મહાવીર અને ચાવીશમા તીર્થંકર મહાવીર એ એની ઉપયેગમાં એકતા લીનતા કરી આન માં રહુ છું. ઔયિકભાવે શુભકદિયે ચક્રવતિ ઇન્દ્રરાજા શૂરા વગેરે અનેક આત્માએ મહાવીર છે. લોકિક મહાવીરા તરીકે દાતારા શૂરી અને નૈષ્ઠિક દ્રવ્ય બ્રહ્મચારીઓ છે. ઔયિક મહાવીરો સાદિ સાંત ભાંગે છે. અંતર્મુહુમાં સમ્યકત્વના અને ચારિત્રના ઉપશમલાવે જે આત્મ પરિણામધારી બને છે, તેએ ઉપશમભાવીય મહાવીર છે. આયિક મહાવીરા તરીકે ચાર પ્રકારના દેવા મનુષ્યા અને તિર્યંચા હાય છે. ઉપશમભાવી મહાવીર તરીકે ચાર ગતિમાં

Page #267

આત્માઓ લાભે છે. દર્શન મોહિનીય અને ચારિત્ર મેહનીયના ક્ષપશમભાવે ચાર ગતિમાં અનેક જીવે અસંખ્ય વારંવાર ક્ષપશમભાવીય મહાવીરો બન્યા બને છે અને બનશે. અગિયારમા ગુણસ્થાનક પર્વત ઉપશમભાવીય મહાવીરે વર્તે છે અને બારમાં ક્ષીણહી ગુણસ્થાનકપર્યત ક્ષપશભાવી મહાવીરે વર્તે છે. ક્ષાયિક સમ્યકત્વની અપેક્ષાએ ચોથા સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાનકથી મહાવીરે વતે છે. આત્મા, કેત્તર મહાવીરની અંશે અંશે દશા પ્રગટાવવા માટે ચેથાગુણસ્થાનકથી પ્રારંભ કરે છે. દેશવિરતિ આત્માઓ તે દેશવિરતિ મહાવીરે છે તે પાંચમા ગુણસ્થાનકમાં હોય છે. સર્વ વિરતિ આત્માઓ કે જે મુનિયે ત્યાગી સાધ્વીઓ સંયતે છે તે છઠા ગુણસ્થાનકવતિ સર્વ વિરતિ મહાવરો છે. ચેથા સમ્યગદષ્ટિ ગુણસ્થાનકથી આત્માઓ આત્મમહાવીરરૂપ બનતા જાય છે અને તે અધ્યાત્મજ્ઞાન દષ્ટિની અપેક્ષાએ આત્માને મહાવીર જાણ અને તે ચાવીશ તીર્થકરાદિ સર્વ તીર્થકરેના નામ ઠામ આદિને અધ્યાત્મજ્ઞાનની અપેક્ષાએ પિતાનામાં ઉતારે છે અને આત્મામાં અંતરમાં મહાવીર પ્રભુના માતપિતાદિક પાત્રોને પણ અધ્યાત્મગુણ રૂપકને આપી અધ્યાત્મભાવનાથી ભાવે છે. જેથી ગુણસ્થાનકથી દિયક સંબંધી મહાવીર, ઉપશમ મહાવીર ક્ષપશમીય મહાવીર અને ક્ષાયિકસમ્યકત્વભાવીયમહાવીર તરીકે અંતરમાં અંશે અંશે વ્યક્ત બને છે અર્થાત પ્રકટ મહાવીર થાય છે. મનુષ્યદેહ તે ભારતદેશ છે તેમાં સમ્યકત્વ બુદ્ધિ તે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી રાણી છે અને તે વૈરાગ્યભાવે દેડરહિતદશાના ભાવમાં વર્તતા જ્ઞાનગતિ વૈરાગ્યરૂપ ચેટક રાજાની બેન છે માટે તે વૈદેહ ચેટક રાજાની બેન છે. આત્માને ચેતાવે, આત્માની આત્મભાવે ચેષ્ટા કરાવે, તે ચેટક રાજા છે અને તેની શુભભાવનારૂપી વૈશાલી નગરી છે. આત્મપરિણામ તે સિદ્ધાર્થ રાજા છે. કારણ કે આત્માની શુદ્ધતારૂપ અર્થને સિદ્ધ કરવા જે આત્મપરિણામ સમર્થ થાય છે તે અધ્યાત્મભાવે

Page #268

૨૫
સિદ્ધાર્થ રાજા છે. સમ્યકત્વપ્રવૃત્તિ તે ક્ષત્રિય બનેલા આત્માને રહેવાનું સ્થાન–નગર હોવાથી તે ક્ષત્રિયકુંડ નગર છે. ઉપમાદિભાવ અને અનંત પુણ્યના ઔદયિકભાવે પરિણુમતે આત્મા તે મહાવીર છે અને તેવું આત્માનું નામ દે આપી શકે છે. ક્ષણે ક્ષણે આત્માના ઉજવલ પરિણામે વધતે કર્મ સહિત આત્મા તે વર્ધમાન છે અને તે પરાક્રમી હોવાથી મહાવિર છે. આત્માનો આહાદ, હર્ષ પરિણામ તે, પ્રભુ મહાવીર દેવને નંદિવર્ધન ભાઈ છે. આનંદપરિણામ તે અંતરમાં નંદિવર્ધન છે. આત્માના સર્વશભપરિણામે તે દેવે છે તે પરિણામે મનમાં રહે છે અને શુભ મન તે દિવ્યાલય-સ્વર્ગ છે અને મનની શુભ વૃત્તિ તે દેવીઓ છે. દઢ શુભ સંકલ્પ તે ઈન્દ્રો છે, તે મને રૂ૫ સ્વર્ગમાં દેવ અને દેવીઓ પર રાજ ચલાવે છે. આમિક પરિણતિ તે યશોદા છે અને શુકલેશ્યા વૃત્તિ તે પ્રિયદર્શના છે. સમ્યકત્વ દષ્ટિની વ્યાપાર ભાવના તે સુદર્શના છે. આત્મિકપરાક્રમ ભાવ તે સિંહરૂપ છે. દયિક બલવીર્ય રત્વ તે દયિક સિંહાંતિ મહાવીર પ્રભુનું સ્વરૂપ છે. આત્મા રૂ૫ મહાવીરનું સર્વવિરતિરૂપે પરિણમવું તે ચારિત્ર સંયમ ત્યાગાવસ્થા છે. આત્મારૂપ મહાવીરનું બાહાથી એયિક કર્મ સહિત વર્તવું અને અંતરમાં અપ્રમત્ત આત્મજ્ઞાન ધ્યાને પરિગુમવું તે અપ્રમત્ત અધ્યાત્મ મહાવીરત્વ ખરેખર સાતમા ગુણ સ્થાને જાણવું. મતિ જ્ઞાની અને શ્રુત જ્ઞાની ચારિત્રી આત્મા જ્યાં સુધી સાધકાવસ્થામાં છે અને કેવલજ્ઞાન પ્રગટાવ્યું નથી ત્યાં સુધી છદ્મસ્થ મહાવીર દેવ જાણવા. ઉપશમ ચારિત્રાદિભાવે જેમ જેમ આત્મારૂપ મહાવીર પરિણમતા જાય છે તેમ તેમ અસંખ્ય પ્રદેશ પર લાગેલાં આવરણે ટળતાં જાય છે. તે તે દશાએ આત્મારૂપ મહાવીર દેવ નગ્ન જાણવા પણ એવી નગ્નાવસ્થાને બાહ્ય દષ્ટિવાળા છ દેખી શકે નહિ. શુકલ ધ્યાની મહાવીર છે તે અંતરના શુદ્ધ પરિણામની ઉત્તરોત્તર વધતી જતી દશારૂપ આઠમા ગુણસ્થાનકથી ક્ષીણુમેહ બારમાં ગુણસ્થાનકને ઉલ્લંઘીને તેરમા

Page #269

ર૪૬
ગુરુસ્થાનકમાં ક્ષાયિક ભાવે સાદિ અનંતમા ભાંગે શુદ્ધાત્મ કેવલ જ્ઞાની મહાવીર અનીને અઘાતી કર્મરૂપ પ્રારબ્ધને વેઢે છે અને અંતમાં અનંત આનંદ જ્ઞાનરૂપી લક્ષ્મીના લેાકતા અને છે. ક્ષાયિકલાવીય કેવલજ્ઞાની પરમાત્માને અઘાતી કર્મ હાય છે ત્યાં સુધી દ્રવ્યમનેાવણા રૂપ દ્રવ્ય મન કાયયેાગ અને વચન ચેાગ વર્તે છે. મનવાણીકાય ચૈાગથી રહિત શુદ્ધાત્મા તે એવ’ભૂત નયની અપેક્ષાએ શુદ્ધ પરમાત્મા મહાવીરદેવ ખરેખર જાણવા. ઉપ શમ શ્રેણિએ આરેહનાર ઉપશમભાવીય મહાવીર છે અને આઠમા ગુણસ્થાનથી ક્ષેપક *ણિએ ચઢનાર ક્ષપકાણિસ્થ મહાવીર છે. મેહનીય કર્મીના ઉપશમ થાય એવી સવિચારની શ્રેણિ તે ઉપશમ શ્રેણિ છે અને જે શુક્લધ્યાનથી જે જે કર્મના ક્ષય કરે તે પુનઃ કદિ ન ખંધાય એવી શ્રેણુ તે ક્ષપકશ્રેણિ છે. આત્માના ઉજ્જવલ પરિણામ રૂપ ઉપશમ શ્રેણિ અને ક્ષપક શ્રેણિ છે. આત્માનુ આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવે જીવવુ અને એવા પારિણામિકભાવે જીવનારા તે પારિણામિક મહાવીર જાણવા. નેગમ નયની અપેક્ષાએ પરાક્રમ ફારવવાના અભ્યાસ કરનાર એવા આત્મા તે મહાવીર છે. મહાવીરપણું પ્રાપ્ત કરવાના કંઇક અભિલાષ અને કંઇક તે માટે ઐપચારિક પ્રવૃત્તિના લેશ પ્રારંભ તે નાગમનયની અપેક્ષાએ આત્મા, માહિરાત્મભાવથી મહાવીર જાણવા. નેગમ નયની ષ્ટિવાળા આયિક ભાવની વીરતામાં મહાવીરત્વ માને છે. આત્મામાં સત્તાએ મહાવીરપણું છે. અનંતશક્તિના સાગ૨ એવા આત્મામાં પરમાત્મપણું સત્તાએ જે છે તે મહાવીરપણું છે. અનંત શક્તિના સાગર આત્મા છે. આત્મામાં પરમાત્મપણુ સત્તાએ રહેલું છે. આત્મામાં સત્તાએ મહાવીરપણું છે તે તે કાઈ કાલે વ્યક્ત મહાવીરત્વને પામે છે. આત્મા સત્ પર્યાયે મહાવીર છે અને તેથી તે સામર્થ્ય પર્યાયે મહાવીર મને છે. આત્મદ્રવ્ય મહાવીર સત્તાએ છે એમ સોંગ્રહનય સત્તાની પેક્ષાએ આમાને હાવીર
માને છે. શુ ાના
પર્યાયને

Page #270

૨૪૭
મહાવીરતરીકે ગ્રહેતા નથી. સંગ્રહનયસત્તાએ સર્વ આત્મ દ્રવ્ય મહાવીર છે અને વિશેષસંગ્રહુનયની અપેક્ષાએ આત્માની સત્તા તે મહાવીર છે એમ માનીને સર્વ જીવા છે તે મહાવીર છે એમ સંગ્રહનય માને છે. વ્યવહારનય, દુનિયામાં વર્તતા વી૨ બહાદુર દ્ધાએને મહાવીર વીરા માને છે. અર્જુન, કહ્યું, હનુમાન, રામ, ભીમ, દુર્યોધન, ભીષ્મ, દ્રોહ, નેપાલિયન, ખારવેલ મહામેઘવાહન, સિકંદર ચેટક, શ્રેણિક વગેરેને મહાવીરા ક૨ે છે. રણમાં જે શૂરાતરીકે પ્રસિદ્ધ થાય છે તે વીરા જાણવા. શુભકર્મો કરનારા શુભ વીરો છે અને અશુભ કર્મ કરનારા અશુભ વીરા છે. પુણ્યાદય ભાગવનારા તે શુભ કર્મ વીશ છે. લૈાકિક દુનિયાના વ્યવહારમાં રાજ્યાદિક રક્ષણ માટે સ્વાર્થ માટે વા પરમાર્થ માટે પ્રાણા ણ કરનારા ચન્દ્રાએ મહાવીર છે. વ્યવહાર નચે મનાતા સવીરા તે આદિયકભાવીય મહાવીરા જાણવા. પુણ્ય કરવાથી તીર્થંકરપદ, મનુષ્ય ગાંત, મનુષ્ય શરીર અને છે અને તેથી આત્માનું મહાવીરત્વ પ્રાપ્ત થાય છે માટે વ્યવહાર નયથી મહાવીરપણું તે અપેક્ષાએ આયિક સાધન છે તેની પ્રાપ્તિથી શુદ્ધાત્મમહાવીરનૢ પ્રાપ્ત થાય છે. રાગદ્વેષ પિરણામે મહાવીરપણું તે અશુદ્ધ મહાવીરપણું છે અને જે કાલે રાગદ્વેષના પરિણામ ન પ્રગટે તે કાલે શુદ્ધમહાવીરપણ છે, ઋજુ સૂત્રની અપેક્ષાએ વર્તમાનકાલમાં મહાવીરના ઉપયોગ મહાવીરના પરિણામ તે ઋજુ સૂત્રનયની અપેક્ષાએ મહાવીર છે. શબ્દનયની અપેક્ષાએ શરીરાદિથી આત્મા ન્યારી છે એમ નિણું ય થાય છે, તે નયની ષ્ટિથી જડમાં મહાવીરપણું દેખાતું નથી પણ આત્મામાં આત્માનું મહાવીરત્વ દેખાય છે. જડ અને ચેતન એ એ દ્રવ્યમાં આત્મા જ મહાવીર છે એમ નિશ્ચય થાય છે. તેથી તે નયની અપેક્ષાએ ઉપસમ ક્ષયાપશમ અને ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વવાળેા આત્મા તે મહાવીર છે. તથા આત્મા મહાવીર છે એવા નિશ્ચય થવાથી માઠુ કામ રાગદ્વેષના પરિણામપર જય મેળવવા દેશવિરતિ ચારિત્ર અને સર્વવિરતિ ચારિત્રનું ગ્રહણ થાય છે. રાગદ્વેષને જીતવાના સાધક

Page #271

२४८ પરિણામ ક્ષપશમીય ઉપાદાન ચારિત્ર, ઠેઠ બારમા ગુણસ્થાનક સુધીની અંતરાત્મમહાવીરદશા તે શબ્દનયની અપેક્ષાએ મહાવીરપણું છે. તેરમાં ગુણસ્થાનકવતી અને ચિદમાં ગુણસ્થાનક વતી પરમાત્મા મહાવીરે છે તે સમભિરૂઢ નયની અપેક્ષાએ મહાવીર જાણવા. સમારૂઢ નય છે તે એક અંશ ન્યૂન મહાવીરને સંપૂર્ણ મહાવીર તરીકે માને છે. એવંભૂતનય જે આત્મા સર્વકર્માતીત આઠ કર્મ રૂપ ત્રિપ્રકૃતિ રહિત શુદ્ધ બુદ્ધ થાય છે અને સિદ્ધ
સ્થાનમાં વિરાજમાન થાય છે તેને મહાવીર કથે છે. પ્રથમ મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનવર્તિ આત્માઓ તે ઔદયિક ભાવીય બહિરા
ત્મ મહાવીર જાણવા. પરમાત્મ મહાવીરે, તેરમા અને ચોદમાં ગુણસ્થાનક વતી અલ્પ છે અને સિદ્ધ મહાવીરે અનંત છે. તમગુણ મહાવીર અને રજોગુણ મહાવીરે કરતાં સાત્વિકગણું મહાવીરે અનંત ગુણ ઉત્તમ છે. પાપી વીરા કરતાં પુણ્યકર્મ કરનારા વીરે અનંત ગુણ ઉત્તમ છે. વિભાવ પરિણતિએ મહાવીરપણું તે વસ્તુત: અસત્ મહાવીરત્વ છે. આત્માનું આત્માના ગુણ પર્યાયએ જે મહાવીરપણું છે તે સત્ મહાવીરત્વ છે. અસભૂત મહાવીર કરતાં સદ્દભૂત દષ્ટિવાળા મહાવીરે અનંત ગુણ ઉત્તમ શુદ્ધ છે. જડમાં અને આત્મા તથા કર્મ રૂપ પુદુગલ દ્રવ્યના સંગે પ્રગટેલ વિભાવિક દશામાં મહાવીરત્વ કલ્પવું તે વસ્તુતઃ અસત્ મહાવીરત્વ છે અને એવા મહાવીરપણાને આત્મારૂપે માનવું તે અસત્ આપચારિક મહાવીરત્વ છે. પુદ્ગલાદિ જડ દ્રવ્યને સમૂહ તે મારી કપેલી પરિભાષામાં પ્રકૃતિ છે એવી પ્રકૃતિનો સ્વામી પ્રભુ આત્મા અને તે આત્મા મહાવીર છે. જડ પ્રકૃતિના સંબંધ સાહાથી આત્મા તે પરમાત્મા મહાવીર બને છે. મારી કપેલી મારી પરિભાષાની પ્રકૃતિનું સ્વરૂપ જ્યારે આત્મા જાણે છે ત્યારે તે પોતાનું મહાવીરપણું જાણે છે ત્યારે તે પોતાનું મહાવીર પણું અધ્યાત્મભાવે જાણીને અને પ્રકૃતિમાં થએલી મહાવીરવની ભ્રાંતિને ત્યાગ કરે છે. સાધનની અપેક્ષાએ

Page #272

૨૪૯
પ્રકૃતિમાં નિમિત્ત કારણુ મહાવીરત્વ છે. નિમિત્ત કારણુ પુષ્ટ મહાવીરત્વયેાગે અંતમાં ઉપાદાન મહાવીરત્વ પ્રકટે છે. પ્રકૃતિમાં અર્હત્વાધ્યાસ ન રાખવા પણ પ્રકૃતિનું યથાયોગ્ય અવલ ંબન કરવું. આત્માની શુદ્ધિમાટે સાધનભૂત થતી પ્રકૃત્તિના ઉપયાગ કરવા. આત્માનું સમ્યગજ્ઞાન થયા પછી સર્વ પ્રકૃતિની સાથે પ્રારબ્ધ કર્મે ખેલતા એવા અંતમાં માહિમાં આત્માનદે ખેલતા છતા ઉત્તરાત્તર શુદ્ધ અધ્યવસાયાએ ઉજજવલ મહાવીર અને છે. પ્રકૃતિ તે પ્રકૃતિની અપેક્ષાએ મહાવીર શક્તિવાળી છે તેથી તેને દેવીની ઉપમા ઘટે છે અને આત્મા તે દેવ છે. પ્રકૃતિને પ્રથમ સાધનાવસ્થામાં અવલખવી અને તેના ટેકાએ આત્માની પરમાત્મ દશાપર આરાહુણુ કરી પૂર્ણ મહાવીર થવું. જ્ઞાનદર્શોન ચારિત્ર વીર્ય રૂપ મહાવીરરૂપ આત્મા છે. મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન; મન: પર્યવજ્ઞાન, અને કેવલજ્ઞાન રૂપ આત્મા તે મહાવીર છે. ચક્ષુઃદર્શન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન, અને કેવલદર્શનરૂપ આત્મા તે મહાવીર છે. જડશક્તિના મહાવીર કરતાં આયિક મહાવીર અનતગુણુ શ્રેષ્ઠ છે. આયિક મહાવીર કરતાં ઉપશમ મહાવી૨ અનંતગુણુ શ્રેષ્ઠ છે. ઉપશાભાવીય આત્મ મહાવીર કરતાં ક્ષયે પશમીય આત્મારૂપ મહાવીર અનંતગુણુ શ્રેષ્ઠ છે. ક્ષયેાપશમીય આત્મમહાવીર કરતાં દર્શન ચારિત્ર ક્ષાયિક ભાવીય આત્મા તેજ શુદ્ધાત્મ મહાવીર અનંતગુણુ શ્રેષ્ઠ છે. આત્મારૂપ મહાવીર માટે સ જડ પંચદ્રવ્ય જગત્ અને સચેતન જગત્ છે તેના તે વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરીને તેના અવલંબને આત્મમહાવીરની અનંત શક્તિયાને આત્મા પોતે ખીલવે છે. જડમાં માહ ન રહેવા જોઇએ. જડવસ્તુઓમાં પ્રથમ અજ્ઞાન દશામાં અશુભ રાગદ્વેષ હાય છે તે પશ્ચાત્ સમ્યકત્વ પ્રગટતાં જડવસ્તુઓપર શુભ રાગદ્વેષ થાય છે, પશ્ચાત્ આત્મા ઉચ્ચ સમભાવી મહાવીર થતાં જડદ્રબ્યાને સમભાવે જડભાવે દેખે છે અને સ જીવાને સત્તાએ આત્મ મહાવીરરૂપે દેખે છે. કમ યાગી મહાવીર અને છે તેજ ભક્તિયેાગી મહાવીર મને છે અનેતે જ જ્ઞાન

Page #273

૨૫૦
ચાગી મહાવીર મને છે. રજોગુણ તમેાગુણ વૃત્તિયાને શનૈઃ શનૈઃ સાત્વિક મહાવીર વૃત્તિયેાનારૂપે પરિણમાવવી. સાત્વિક વૃત્તિયેા છે તેપણ આત્માપરનું કવર છે તેથી વસ્તુત: આત્મા ન્યારો છે અને તે જ મહાવીર છે. રાગદ્વેષના વ્યવહારની અપેક્ષાએ આત્મા અશુદ્ધ કહેવાય છે. શુદ્ધ નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ આત્મારૂપ મહાવીરમાં કર્માદિકના ઉપચાર-આરાપ કરવા તે અસત્ ઉપચાર માત્ર છે એમ વ્યવહાર નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ આત્મમહાવીરનું સ્વરૂપ જાણી તેને પ્રકટાવવું. ઉપશમભાવે આત્માનું પરિણમન તે ઉપશમભાવે આત્મમહાવીર પ્રભુ પ્રકટ થએલા જાણુવા તથા ક્ષાપશમભાવે આત્માનું આત્મામાં પરિણમવું તે ક્ષાપશમ ભાવે તથા ક્ષાયિકભાવે આત્મ મહાવીરની આવિોવ તે યાપશમભાવે તથા ક્ષાયિકભાવે આત્મમહાવીર દેવની પ્રકટતા જાણવી. ચાવીશમા શ્રીવર્ધમાન મહાવીર પ્રભુ પ્રથમ જન્મ દશામાં તથા ગૃહસ્થ દશામાં ચેથા ગુણસ્થાનક વતી મહાવીરદેવ હતા, પશ્ચાત્ સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્ર અંગીકાર કરીને છઠ્ઠા તથા સાતમા ગુણુસ્થાનકના આત્મમહાવીર બની ખાર વર્ષ અધિક ધર્મ ધ્યાનથી આત્મ મહાવીરનું ધ્યાન ધર્યું. પશ્ચાત્ છેલ્લા અંતર્મુહૂતેમાં આઠમા ગુણસ્થાનકથી શુકલધ્યાન ધરીને કેવલજ્ઞાની પરમાત્મ મહાવીરદેવ અન્યા અને ક્ષાયિકભાવે શુદ્ધાત્મ મહાવીર ખની વિશ્વના ઉદ્ધાર કરી આયુઃ ક્ષયે શૈલેશીકરણુ કરી સિદ્ધ બુદ્ધ સાદિ અનંત શુદ્ધાત્મ મહાવીર થયા. તેમ દરેક આત્મા પ્રથમ દ્રવ્યથી મહાવીર બની પશ્ચાત્ ભાવથી મહાવીર થાય છે. સત્તાએ સર્વ જીવા મહાવીર છે. આત્મ સત્તાનુ ધ્યાન ધરીને સત્તાએ રહેલી શક્તિયાને લખ્તા સંતા વ્યક્ત મહાવીરભાવે કરે છે. નામ અને સ્થાપના નિક્ષેપાએ મહાવીરની વ્યાખ્યા સુગમ છે. દ્રવ્યથી અનેકધા અસંખ્ય ચેગે મહાવીરા છે. ભાવની અપેક્ષાએ શબ્દાદિક ઉપરના નયેથી મહાવીરત્વ જાણુવું. આત્મા કર્તારૂપ મહાવીર છે, આત્મા સ્વયં કરૂપ મહાવીર છે. આત્મા કરણરૂપ,

Page #274

૨૫૧
સંપ્રદાનરૂપ અપાદાનરૂપ અને આધારરૂપ મહાવીર છે. એમ શુદ્ધપણે શુદ્ધષસ્કારકરૂપે આત્મા મહાવીર છે અને રાગદ્વેષાદ કર્મના અશુદ્ધભાવે અશુદ્ધ ષકારકરૂપ આત્મા મહાવીર છે. એમ અનંત આત્માઓનું મહાવીરપણું છે. એમ મેં પ્રભુ મહાવીર દેવ તીર્થકરનું અથથી ઇતિ સુધીનું મહાવીરસ્વરૂપ જાયું છે અને મારા આત્માનું તથા અનંત આત્માઓનું સાત ન યજ્ઞાને મહાવીર સ્વરૂપ જાણ્યું છે એમ સર્વ તીર્થકરાદિનાં અસંખ્ય નામો છે તે આત્માનાં જ અપેક્ષાએ નામે છે અને આત્મ મહાવીરમાં તેઓના સર્વ ભાવેને અધ્યાત્મ પરિભાષાએ ઘટાવું છું અને આત્માનંદના ઉભરાઓને પ્રગટાવી મસ્ત બનું છું. પ્રભુ મહાવીર એવો નામ મંત્રોચ્ચાર કરતાંની સાથે તેમાં ઉપગ રહે છે અને એદયિકભાવનું ભાન ભૂલાય છે માટે એવા મહાવીર નામના જપ યજ્ઞને વારંવાર અન્ય કાર્યો કરતાં
હાથી તથા ઉપયોગથી આરંભુ છું. તેથી હવે ઘણે આનંદ થાય છે. અધ્યાત્મદષ્ટિએ અધ્યાત્મમહાવીરની સાથે ખેલું છું રમું છું, વાત કરું છું અને તેમના જ્ઞાનસ્કૃણાએ પ્રકટતા પર્યગામને વિશ્વજીવોની આગળ જાહેર કરું છું, અને સ્વાધિકારે બાહ્યકર્તવ્યોને આત્મમહાવીર કરે છે. તથા સ્વસ્વરૂપમાં ખેલે છે, એમ ક્ષયોપશમભાવીય આત્મમહાવીરની દ્રષ્ટિએ અનુભવું છું. વીસમા તીર્થંકર પરમાત્મા મહાવીર દેવના ભાવનિક્ષેપાના ઉપયોગની ધારાએ પરિણમતાં આત્માનાભાવે સપર્યાયરૂપ મહાવીરત્વ અને પ્રભુ મહાવીર દેવનું મહાવીરત્વ એક સ્વરૂપ અનુભવાય છે, અને પ્રભુનું ધ્યાન તે આત્મા મહાવીરધ્યાન જ છે એમ નિશ્ચય અનુભવ થાય છે. રાગદ્વેષાદિકમેહ પરિકૃતિનું ઉદયત્વ જેમ જેમ ઉપશમે છે તેમ તેમ આત્મમહાવીર ઉપશમભાવે તથા ક્ષયોપશમભાવે જ્ઞાનાદિકની અપેક્ષાએ સંપ્રતિ અંત૨માં પ્રગટેલા અનુભવાય છે, તેથી હું પોતે પોતાને મહાવીરરૂપે અનુભવી પોતે પોતાને નમું છું પૂછું છું, તથા સર્વ ભાવ મહાવીરને તે ભાવેનમું છું પૂછું છું, સ્તવું છું, આત્મા ક્યારે કયારે ઔદયિકમાવના

Page #275

પર
મહાવીરરૂપે પશુ પરિણમતા દેખાય છે પણ આત્મમહાવીરની ષ્ટિના ઉપચેગે તેમને દેખતાં પાછા તે ભાવથી વિલય પામે છે. આત્મ મહાવીરરૂપ સર્વ જીવા સત્તાએ છે તે સત્તાની અપેક્ષાએ આત્મહાવીરમાં સમાય છે તેથી અપેક્ષાએ સત્તાએ આત્મસત્તારૂપ મહાવીર એક છે અને તે વિશ્વરૂપ પણ અપેક્ષાએ સમષ્ટિએ છે. આત્મરૂપ મહાવીરમાં બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ્વર, રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ, ઇશુ વગેરેના અંતર્ભાવ થાય છે. આત્મરૂપ મહાવીર, સર્વ જીવા છે. તેથી વિશ્વવર્તિસર્વ જીવસંઘ તે મારી કલ્પેલી અધ્યાત્મ પરિભાષાએ વૈરાટ્ મહાવીર ભગવાન છે. તેના સંગ્રહનયની અપેક્ષાએ મહાવીર દેવમાં અંતર્ભાવ થાય છે. સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા ચતુર્વિધ સંઘરૂપ મહાવ્યાપક મહાવીર છે, તેની સેવાભક્તિમાં મારા આત્મમહાવીરનું સર્વ અપોઈ જા. મારા આત્મ મહાવીર તેની સેવાભક્તિ માટે મન વાણી કાયાથી જીવા. ચતુવિધ સ ંઘને કેવલજ્ઞાની તીર્થંકરા નમોતિચ્ચત્ત દીને નમસ્કાર કરેછે. તીર્થંકરા વગેરેનું ઉત્પત્તિસ્થાન સંઘ છે. ચતુર્વિધ સંઘ આગળ કાઈ મહાન્ નથી. ચતુર્વિધ સંઘરૂપ પ્રકટ મહાવીરે જ્યાં ત્યાં દેખાય છે તેનાં દર્શન તે પ્રભુનાં દર્શીન છે. તેની કૃપામાં સર્વદેવાની કૃપા સમાઈ જાય છે. ગમે તેવી આત્મમહાવીરની ઉચ્ચ અપ્રમત્તદશા થઈ હાય તેપણુ ચતુવિધસ ધરૂપમહાવીર પ્રભુની સેવાભક્તિમાં તે અર્ખાઇ જવું જોઈએ. વિનય સેવાભક્તિથી આત્મ મહાવીર ગુણ પદ્માએ વિકસે છે. પેાતાના શરીરમાં જેવા આત્મારૂપ મહાવીર છે તેવા સર્વ દેહધારીઓમાં આત્મારૂપ મહાવીરા, અરિહંતા, સિદ્ધો સર્વ નયાની અપેક્ષાએ છે. એકેક નયે આત્મ મહાવીરનું સ્વરૂપ માનીને એકાંત એકનયના આગ્રહ કરી અન્યનયેાવડે કહેવાતા આત્મ મહાવીરનું સ્વરૂપ ઉત્થાપે છે તે અજ્ઞાની મિથ્યાત્વીએ છે. સનયાની પરસ્પર અપેક્ષા ગ્રહીને આત્મ મહાવીરને જાણી જે સહુઁ છે તે સમ્યગ્ જ્ઞાની આત્મમહાવીરરૂપે પ્રકટે છે. શ્રી ચાવીશમા તીર્થંકર મહાવીર પ્રભુના ચારે નિક્ષેપાએ

Page #276

૨૫૩
મહાવીર દેવનું સ્તવન પૂજન ધ્યાન ધરું છું તેજ મારો ઉચ્ચ શુદ્ધ આદર્શ છે અને તેવા રૂપે મારા આત્મમહાવીરને પ્રકટાવ તે જ મારું સાધ્ય કર્તવ્ય છે. ૩૪ ૮ મહાવીર એવી રીતે પ્રભુ મહાવીર દેવને એક દિવસમાં હજારો વાર જાપ જયા કરું છું અને ગૃહસ્થને તેમની દશા પ્રમાણે કર્તવ્ય ધર્મને ઉપદેશ આપું છું અને તેઓના આત્મ મહાવીરને જાગૃત કરવા પ્રભુ મહાવીરનું ગાન ગાઉં છું. મહાવીરરૂપ થઈ મહાવીરને ભજવાથી મહાવીર થવાય છે. કહ્યું છે કે –
जिनस्वरूप थै जिन आराधे, ते सहि जिनवर होवेरे । इयळ भ्रमरीने चटकावे, वे भ्रमररूिप जोवरे ।।
(આનંથન )
- જેવી ભાવના તેવી સિદ્ધિ. આત્માને મહાવીર પ્રભુ કરવાની
ભાવનાથી આત્મા સ્વયં મહાવીર પ્રભુ બને છે. રાગદ્વેષરૂપ મહા મલેના જે વશમાં છે તે મહાવીર થઈ શકે નહિ. રાગદ્વેષરૂપ મહા મલેને જીતનારા આત્માઓ મહાવીરે છે, કામાદિ વિકારે જેમ જેમ છતાય છે તેમ તેમ આત્મમહાવીરરૂપે આત્માને આવિર્ભાવ થાય છે. સર્વાત્માઓને આત્મ મહાવીરરૂપે પ્રગટ થવામાં મન, વાણી, કાયા, લક્ષ્મી, સત્તા વગેરેની જે જે સહાય આપવી તે વીશમા તીર્થકર મહાવીર પ્રભુની સેવાભક્તિ, પૂજા ભાવના છે. જૈનધર્મનું સ્વરૂપ એ દ્રવ્યભાવથી દ્રવ્યભાવમહાવીરનું સ્વરૂપ છે માટે જૈનધર્મને સર્વ વિશ્વાત્મમહાવીરમાં પ્રકાશ કરવા જે જે કંઇ કરવું તે સર્વે ખરેખર સકામ અને નિષ્કામભાવે વીસમા તીર્થકર મહાવીર દેવની સેવાભક્તિ છે, તેમજ સ્વાત્મમહાવીરની સેવાભક્તિ છે, એમ નયની અપેક્ષાએ જાણુ. યોગિક નામની દષ્ટિએ પોતાના આત્માને મહાવીર જાણો અને મહાવીરદેવ એવું રૂઢ નામ વશમા તીર્થકરનું છે. યોગિક

Page #277

૨૫૪
મહાવીર આત્મા છે. જડદ્ર ઉપર આત્માની શક્તિની અસર થાય છે. શરીરમાંથી આત્મા મહાવીર નીકળી જતાં જડ શરીરથી કઈ જાતને વિચાર થઈ શકતું નથી. તથા હલન ચલન થઈ શકતું નથી. ગૃહસ્થાવાસમાં સમકિતી મહાવીરે અને દેશવિરતિ મહાવીરે જૈનધર્મની આરાધના કરે છે અને દેવગુરૂ ધર્મની આરા. ધના કરે છે. દેશવિરતિ મહાવીરા, શ્રાવકનાં વ્રતને તથા ગુણેને ધારણ કરે છે અને ગૃહસ્થદશામાં સ્વાધિકાર જેનધર્મને આરાધે છે. ગૃહસ્થ દશાને ત્યાગ કરી ત્યાગી બનેલા એવા આત્મ મહાવીર મુનિ શુદ્ધાત્મ મહાવીરનું ધ્યાન કરીને શુદ્ધાત્મ મહાવીર બને છે અને ગૃહસ્થ જેનેને તેઓના અધિકાર પ્રમાણે સર્વ ધાર્મિક કર્તવ્યોનો બધ આપે છે, તથા આત્માદિક તત્ત્વોને બોધ આપે છે. ગૃહસ્થ મહાવીર જેને કરતાં ત્યાગી મહાવીરે અનંતગુણશ્રેષ્ઠ નિરૂપાધિ જીવન ગાળે છે. ગ્રહસ્થાને અને ત્યાગીઓને વ્યવહાર અને નિશ્ચયનયથી આરાધના કરવી પડે છે. દ્રવ્ય મહાવીરરૂપ પોતાના આત્માને ભાવવીરરૂપે પ્રકટાવવા માટે ગૃહથ ધર્મ અને બીજે સાધુધર્મ ઘણો ઉપયોગી છે. સાધન મહાવીર દશામાંથી સાધ્ય મહાવીર દશા પ્રાપ્ત કરવાને ખાસ ઉપગ રાખવો જોઈએ. આત્મા, જવ, ચેતન, બ્રહ્મ, પરબ્રહ્મ, મહાવીર વગેરે એક જ આત્માનાં કંઈક શબ્દાર્થ વાભેદ નામો છે. મહાવીર પ્રભુનું આલંબન લેઈ મહાવીરરૂપ થવું જોઈએ. જ્યારથી સમક્તિ પ્રગટયું ત્યાંથી આત્મ મહાવીરની ચઢતી કલા થાય છે. શરીર આરોગ્ય, બ્રહ્મચર્ય પાલન વગેરેથી માનસિક આરોગ્ય દઢ રહે છે અને તેથી આત્મા પ્રથમ દ્રવ્ય મહાવીર બને છે અને પશ્ચાત્ ભાવમહાવીર બને છે. દ્રવ્ય તે કારણ છે અને ભાવ તે કાર્ય છે. દ્રવ્યથી ભાવની સિદ્ધિ થાય છે. અસં.
ખ્ય દ્રવ્ય એગે છે અને અસંખ્ય ભાગો છે તે પૂર્ણ શુદ્ધ મહાવીર થવામાં સાધન છે.
ક્ષપશમભાવીય આત્મ મહાવીરને ક્ષાયિક મહાવીર થતાં કાચી બે ઘડી વાર લાગે છે. આત્મા એ જ મહાવીર છે તેના

Page #278

૨૫મ
ક્ષયેાપશમજ્ઞાને અને ક્ષાયેાપશમિક ચારિત્ર પેાતે પેાતાનું દર્શોન મિલન થયું છે. હવે ા ક્ષાયિકભાવે આત્મ મહાવીર પોતે પોતાને મળે એ જ મિલન ખાકી છે. પરાક્ષમિલન પશ્ચાત્ પ્રત્યક્ષ મિલન થાય છે. આત્મ મહાવીર પાતે પેાતાના તીના પ્રકાશ કરે છે. જે પિડગત મહાવીરને દેખે છે તે બ્રહ્માંડગત મહાવીરને દેખે છે. આત્મમહાવીરનું પરાક્રમ રૂપ સિંહ લઈન છે, પશુખલ તે સહુ છે, તેને જે વશમાં રાખે છે તે મહાવીર છે અથવા ખળપરાક્રમ શાર્ય રૂપ સિંહનાપર જે સ્વારી કરીને આત્મભાવે વિશ્વમાં જીવે છે તે મહાવીર પ્રભુરૂપે પ્રકટ થાય છે. અપેક્ષાએ આત્મખળ તે સિંહનું સૂચક છે. સર્વપ્રકારની અનંત શક્તિ સમૂહ પિંડ તે સહુ છે એવી શક્તિા મેળવવાથી આત્મા મહાવીરદેવ અને છે. આત્મા તે જ પરમાત્મા છે. તે જ મહાવીર છે. સત્તાએ મહાવીર છે તેને વ્યક્ત મહાવીર કરવા માટે સદ્ગુરૂ ને સર્વ સ્વાર્પણુ કરવું જોઇએ. કેવલજ્ઞાન અને પૂર્ણાનન્દ પ્રકટાવવા માટે સદ્ગુરૂ મહાવીરમાં નામરૂપના મારુ ત્યજી અર્પાઇ જવું જોઈએ. જડમાં હુંતું ના મેહ પ્રગટે છે તેને ટાળી દેવા ઇએ. સદ્ગુરૂ મહાવીરમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રમથી વર્તતાં અને તેમની પરીક્ષાની કસેાટીમાં ટકતાં તેમની કૃપાના ભાગી શિષ્ય થાય છે. સદ્ગુરૂ મહાવીરની પૂર્ણ કૃપામાં જ આત્મ મહાવીરના પ્રકટભાવ છે એવા નૈસર્ગિક ત્રિકાલામાધિત સત્ય નિયમ છે તે પ્રમાણે વવાથી સર્વ પ્રકારના યાગનું અલ પ્રકટે છે અને આત્મ મહાવીર ઉત્કૃતઃ અંતર્મુહૂર્તમાં સર્વજ્ઞ પરમાત્મ મહાવીર અને છે. ચાવીશમા તીર્થંકર મહાવીરદેવને ચૈત્ર સુદિ ત્રાદશીની મધ્યરાત્રીએ જન્મ થયા હતા. ચૈત્ર સુદિ તેરસે જન્મ કલ્યાણુ હાવાથી સર્વજ્ઞ પ્રભુ મહાવીરદેવના જન્માત્સવ થાય છે. તે દિવસે વીર મહાવીર નામના જપ અને પ્રભુ મહાવીરમાં ઉપયોગ રાખુ છું. મહાવીરના જાપ સ્મરણુ ધ્યાનથી અને પ્રભુ મહાવીરમાં પૂર્ણ પ્રેમશ્રદ્ધા ધારવાથી ગૃહાવસ્થાના, ત્યાગાવસ્થાના, અને કેવલી

Page #279

૨૫૬
અવસ્થાના પ્રભુ મહાવીરનાં સ્વપ્નમાં દર્શન થાય છે અને પ્રભુએ
જ્યાં જ્યાં ઉપદેશ આપે છે તે તે સ્થાનમાં પ્રભુ ઉપદેશ આપતા દેખાય છે અને પ્રભુને ઉપદેશ સ્વમમાં સંભળાય છે. પ્રશ્નોત્તરના ખુલાસા થાય છે. સમવસરણમાં મહાવીર પ્રભુ બેઠેલા દેખાય છે અને તેથી આત્મ મહાવીરની વિશુદ્ધિ થાય છે. એકવાર પ્રભુ મહાવીરદેવ પર પ્રેમના તાને લયલીન થવાથી આગળને માર્ગ સહેજે ખુલ્લો થાય છે, પ્રભુ મહાવીરે સમ્યગુદષ્ટિ થે ચારિત્રમાં શુભરાગે તીર્થકર નામ કર્મ બાંધ્યું ત્યાંથી દેવેલેકમાં ઉત્પન્ન થયા, ત્યાંથી દક્ષિણ ભારતમાં, ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં અવતર્યાં ગૃહાવાસમાં રહ્યા. સર્વ પ્રકારના જડવિષય ભેગેની સાથે બાહિરથી ભેગાવલી કમેં ભેગી થયા અને અંતર્થી યોગી શૈ ત્રીશ વર્ષની ઉમરે દીક્ષા અંગીકાર કરી. બારવર્ષ અધિક ચારિત્ર ધારણું ધ્યાન સમાધિમાં રહ્યા અને બેતાલીશમા વર્ષે કેવલજ્ઞાની પરમાત્મા બન્યા. બહેતર વર્ષ પૂર્ણ થતાં દેહ છોડી પૂર્ણ મુક્ત સિદ્ધબુદ્ધ પરમાત્મા થયા. જે તેમને આત્મા, મહાવીર પરમાત્મા થયો. તેમ સર્વેના આત્માઓ, ચોથા ગુણસ્થાનકથી આરંભી અંશે અંશે મહાવીર પરબ્રા બને છે અને છેવટે પૂર્ણ મુક્ત શુદ્ધબુદ્ધ મહાવર પરમાત્મા બને છે. ગૃહસ્થાવાસના આદર્શને સુધારવામાટે ગૃહસ્થોએ ગૃહસ્થ મહાવીરનું આદર્શજીવન પિતાના આચરણમાં મૂકવું અને ત્યાગીઓએ ત્યાગી મહાવીર પ્રભુનું જીવન વિચારી તેવું જીવન કરી ત્યાગી આત્મારૂપ મહાવીર બનવું. મેં આત્મારૂપ મહાવીરનું દેહરૂપ જગત્માં ગૃહસ્થ મહાવીર તરીકે આધ્યાત્મ દષ્ટિની પરિકલ્પિત પરિભાષાએ ગૃહસ્થ મહાવીર પ્રભુ મહિમા ગાયો છે, કવ્યો છે અને લખ્યો છે. તથા આત્માને ત્યાગી મહાવીર રૂપ માનીને દેહ વિશ્વમાં સર્વત્ર આત્માપયેગ દ્રષ્ટિએ વિહાર કરાવી વિશ્વકોને ઉપદેશ આપી વિશ્વોદ્ધાર કરવાની ભાવના એ વિચાવ્ય છે એમ આત્માઓને મહાવીર પ્રભુની ભાવનાએ ભાવી પ્રભુ આત્મ મહાવીર થવા પુરૂષાર્થ કરું છું અને આત્માનંદે જીવું છું તથા દેહ દુ:ખથી દૂર થાઉ છું એમ ક્ષયે પશમ

Page #280

૨પ૭
ભાવે અંશે અંશે બને છે. ષ ચક્રોમાં પ્રભુ મહાવીરને જાપ તથા ધ્યાન કર્યા કરું છું તેથી આત્મપગરૂપ વા સમ્યગ દષ્ટિરૂપ કુંડલિની જાગૃતિ થઈ છે. કેવલ કુંભક પ્રાણાયામ કરી મહાવીરનું ચિંતવન કરું છું. હઠયોગ, રાજગ, મંત્રગ અને લયયેગ એ ચારે વેગથી શુદ્ધ બ્રહ્મ પરમાત્મા શુદ્ધાત્મ મહાવીર દેવરૂપે સ્વાત્મા બને છે. બાહ્યદેહ ક્રિયાદિને હગમાં સમાવેશ થાય છે. આત્મજ્ઞાન અને શુદ્ધ પ્રેમને રાજગમાં સમાવેશ થાય છે. ૩૪ ૬ મહાવીરના નામના જાપરૂપ મંત્રને, મંત્રગમાં સમવેશ થાય છે. અસંખ્ય ગેએ આત્મા તે જ શુદ્ધાત્મ મહાવીર રૂપે પ્રકટ થાય છે. પશમ સમિતિભાવે અને પશમ ચારિત્ર પરિણતિએ આત્માને પ્રકટભાવ તે આત્મમહાવીરનો પ્રકટભાવ છે અને એવા પ્રકટ આત્મપ્રભુનાં દર્શન થાય ત્યાં પશમ ભાવીય આત્મમહાવીર પ્રગટયા જાણી નયસાપેક્ષે ત્યાં નમી જવું અને તેઓમાં અપઈ જવું. તીર્થકર મહાવીર દેવ પર જેને શ્રદ્ધા પ્રેમ પ્રગટ છે તેમાં હું મન વાણી કાયાથી અર્જાઈ ગએલે છું. ચતુર્વિધનસંઘમાટે અર્પાઈ ગયા . આત્મમહાવીરને પ્રકટ કરવા પ્રથમ પૂર્ણ પ્રેમી બને. સર્વવિશ્વને આત્મમહાવીરરૂપે દેખે. સર્વ બાબતમાં વીર બને. દુનિયામાં મહાવીર બને. તમે પોતે સત્તાએ વિર છે. મેહમાયારૂપ પનોતીને શુદ્ધાત્મ પ્રેમરૂપ પગની નીચે દાબી દો. રક્તવીર્યના અણુ અણુમાં અને રેમે રેમે પ્રભુ મહાવીરના પ્રેમે રંગાઈ જાઓ. પંચ પરમેષ્ટીરૂપ મહાવીરોને આત્મારૂપ મહાવીરમાં એક ધ્યાને પરિણ માવે. દુનિયામાં ગૃહસ્થ અને ત્યાગીએ પ્રભુ મહાવીરના આદર્શ સ્વામી દષ્ટિ-ઉપગ રાખી આત્માને મહાવીર બનાવવા પુરૂષાર્થ કરે. આત્મમહાવીરમાં ઉપગ રાખીને બાહિરના ગુણકર્મો પ્રમાણે વર્તવું. અશુભમાંથી શુભમાં આવવા માટે તથા શુદ્ધાત્મ મહાવીરરૂપ થવા માટે વ્યવહારનય અને નિશ્ચયથી જૈનધર્મરૂપ

Page #281

૨૫૮
આત્મમહાવીરના સ્વરૂપને પામવું. એમ લેશમાત્ર આત્મમહાવીરની દિશા દેખાડી છે તે તરફ ગમન કરશે.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शान्तिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ0 વિજાપુર. સંવત ૧૯૭૮ ફા. વ. ૧૨
મુ. દહેગામ તવ વિદ્યાપુરીય સુશ્રાવક દેશાઈ ડાહ્યાભાઈ નથુભાઈ યે ધર્મલાભ.
બાહ્ય જગમાં શુભાશુભ ભાવ ક૯યા વિના બાહ્ય જીવન ઉપયોગી વસ્તુઓના વ્યવહારને ફર્જની દષ્ટિએ આચરે, એમ આત્મજ્ઞાની સમજી શકે છે. અસંખ્યનયની દષ્ટિોનું મૂલ આત્મા છે. આત્માને આનંદ ખરેખર આમેપગે પ્રગટે છે. ગુરૂગમ પૂર્વક આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરનાર આત્મા, આ દુનિયાની સર્વ વસ્તુઓના ધર્મસ્વાર્થ માટે અને પરમાર્થ માટે સારે ઉપગ કરવા સમર્થ થાય છે. તે મન વાણું કાયાના પેગેને અને આદયિક કષાયેને પણ ધમ્મ શુભ ઉપયોગ કરી આગળ ને આગળશદ્ધ પરમાત્મદશા વ્યક્ત કરવામાં વહે છે. તેની આજુબાજુ ના શુભાશુભ કર્મોદના સંયેગોને તે આત્માની શુદ્ધિ તરફ વાપરે છે. અજ્ઞાનીઓના દષ્ટિએ તે પડતે જ્યાં દેખાય છે ત્યાં તે અંતરાત્મપયોગે ચઢતે હેાય છે. એવી સમ્યક્દષ્ટિની પ્રાપ્તિ માટે આગમસાર, નયચક્ર, જ્ઞાનસાર વગેરે દ્રવ્યાનુયેગી ગ્રન્થ અને આધ્યાત્મિક શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરે. બહુશ્રુત જ્ઞાની ગુરૂગમ પૂર્વક જ્ઞાનાભ્યાસ કરીને સમ્યમ્ દષ્ટિની પ્રાપ્તિ કરી શકાય છે. પછીથી જે કંઈ દેશ, સંઘ, કેમ, ધર્માદિ માટે કરાય છે તથા વિચારાય છે તેના ગર્ભમાં ભાવિ આત્માની પરમાત્મદશાને

Page #282

૨૫૯
પ્રકટભાવ રહેલા હાય છે અને તે વ માનમાં ગમે તેવી ખાહ્ય ક્જોની દશામાં ક્ષણે ક્ષણે થાય છે. સભ્યષ્ટિ આત્માની ષ્ટિ સવળી થાય છે તેથી તેને ખાદ્ય સાધના, શાસ્ત્રો, વિષયા, સચેાગા કે જે પહેલાં અવળા આસ્રવહેતુરૂપે પરિણમતા હતા તે ને તે સ ંયેાગા વિષયા–પ્રકૃતિયા, ભાગ, મન વાણીકાયાની પ્રવૃત્તિયે, પછીથી આત્મશુદ્ધિ હેતુરૂપે-નિજ રા હેતે પરિણમે છે. પૂર્વે સંસાર, ધન માટે થતા હતા તે જ સસાર પશ્ચાત બંધનમાટે થતા નથી. સ દેવના દેવ આત્મા છે. તે શરીરમાં રહેલ છે. એના પર પ્રેમની લગની લાગતાં તે આપે!આપ પ્રગટ થાય છે, તે જ પરમેશ્વરનાં દર્શન અને પ્રાપ્તિ છે. જેણે પાતે પાતાને પ્રભુરૂપે અનુભવ્યા તેણે સવિશ્વનાધનિ પામ્યા અને સર્વદેવાને પામ્યા. એ જ નિશ્ચય હૃદયમાં ધારણ કરશે, એક વાર આત્મજ્ઞાન પામ્યા પછી દેહના ભાગેામાં પણ યાગના પ્રાકટયના અનુભવ આવે છે અને તેથી ગૃહસ્થ તીર્થંકરાના ભાગામાં યેગની દશાને ખ્યાલ આવે છે અને પછી આત્મપરિણામ કે જે વિરતિરૂપ હોય છે તેના સાધનદશામાં અનુભવ થાય છે અને તેથી આત્મા પાતાના આત્માનંદના અનુભવી અને છે. જેટલા રાગદ્વેષના પરિણામ છે તેટલા ત્યાગના પરિણામ અધ્યવસાય છે. જે આત્મદશામાં રાત્ર નથી તે દશામાં ત્યાગ પણ નથી. જ્યાં સુધી રાગ પરિણામ છે ત્યાં સુધી ત્યાગ પરિણામ છે. રાગ નથી ત્યાં ત્યાગ નથી. પછી શરીર મન વાણી કાયાના આદિયકભાવ ફક્ત પરમાર્થ સર્વ લેાકેાના હતાર્થે અને શેષકર્મ નિજ રાર્થે પરિણમે છે. આચારગ સૂત્રમાં કર્યું છે કેઃ—
जे आसवा ते परिसवा, जे परिसवा ते आसवा । તા. यथा प्रकारा यावन्तः संसारावेशहेतवः ॥ तावन्तस्तद्विपर्यासा-निर्वाणसुखहेतवः
॥ ૧ ॥
આત્મજ્ઞાની એવા સમ્યક્ દૃષ્ટિ ગૃહસ્થ અગર ત્યાગીને જે આસ્રવે અર્થાત્ કમ બંધના હેતુએ છે. તે જ હેતુઓ ખરેખર કર્મની

Page #283

૨૬૦
નિજેરાના હેતુભૂત પરિશ્ન થાય છે અને અજ્ઞાનીઓને તે આમ્રવ રૂપે ષરિણમે છે. બાહા આસવ અને બાહ્ય સંવર તે મહહેતુ માત્ર છે. વસ્તુતઃ સમ્યગ્દષ્ટિને મિથ્યા અજ્ઞાનદૃષ્ટિયાગે બાહ્ય મન વાણી કાયાદિ સાધન છે તેજ સંવર નિર્જરા અને મુક્તિ હેતુ ભૂત થાય છે. આત્મજ્ઞાનીને જડ જગત્ તે સુખ દુઃખરૂપે પરિણમતું નથી. તેમ જ મનુષ્યાદિ પ્રાણધારીઓ પણ આસવ હેતુરૂપે પરિણમતા નથી. કારણ કે તે જડ જગત્ અને દેહીઓના સંગથી વ્યવહારથી નિજર કરે છે તથા પાંચ ઇન્દ્રિયના શુભાશુભ વિષયેના ભેગથી પણ ગૃહસ્થ તીર્થકરેની પેઠે પૃથ્વીચંદ્રગુણસાગરવત્ આસ્ત્ર ને પરિશ્રરૂપે પરિણાવે છે એવી આત્મજ્ઞાનીની સમ્યકૃત્વ દષ્ટિ છે. સમ્યગદૃષ્ટિથી સત્ય અને અસત્યને વિવેક થાય છે અને તેથી ગૃહસ્થાવાસમાં અગર ત્યાગાવસ્થામાં સમ્યગ જ્ઞાનના બળે સર્વ પ્રકારની આવશ્યક ધર્યકર્મ પ્રવૃત્તિ કરતાં નિર્જરા થાય છે. સમ્યગદષ્ટિને આત્મામાં લક્ષ્ય રહે છે. આત્મજ્ઞાન વિનાના મનવ્યા મડદા જેવા છે અને જ્ઞાનીઓની પ્રવૃત્તિ તે જીવતી છે. જ્ઞાનીઓ જાગતા છે અને અજ્ઞાનીઓ ઉંઘતા છે. સમ્ય દષ્ટિને જેટલાં બંધનાં સ્થાને છે તે અબંધરૂપે પરિણમે છે. સમ્યગ દષ્ટિને મિથ્યાષ્ટિને વિપર્યાસ થવાથી અર્થાત્ સમ્યગ્રષ્ટિ પ્રકટવાથી તે આમેપગે જાગ્રત રહે છે. આત્માના સ્વરૂપને અનુભવ આવ્યા પછી પૂર્વની મિથ્યાદષ્ટિ ટળવાથી આ સંસાર અદલાઈ જાય છે. બાહ્યથી તે જ્ઞાનીની અને અજ્ઞાનીની વ્યવહારમાં એક સરખી પ્રવૃત્તિ લાગે છે પણ અંતર્ની જ્ઞાનાદિ વૃત્તિમાં આકાશ પાતાળ જેટલો તફાવત હોય છે. ઉપગી આત્માને દશ્યવિશ્વમાં બંધ નથી. આત્મા જે અન્ય જડવસ્તુઓમાં અસત સ્થાપના દષ્ટિએ બ્રહ્મ માની ધારીને કર્તવ્ય કરે છે તે તે ક્ષણે ક્ષણે આત્મારૂપ પરમેશ્વરને મળે છે. જડવસ્તુઓ દ્વારા ગવાતા જંડાનંદથી જડવસ્તુઓના સબંધમાં આવવા કરતાં આત્માના આનંદ રસથી હષયમાન થઈ

Page #284

૨૬૧
સ્વાધિકાર કર્તવ્યથી જડજગરૂપ પ્રકૃતિ સાથે સંબંધી થતાં કે જાતને બાહ્ય બંધ રહેતું નથી. આત્માના આનંદને ભેગ તેજ અમરપણું છે અને જડાનંદ રસની પરિણતિથી જીવવું તેજ મરણ છે. આત્માનંદથી સર્વ દેહધારીઓની સાથે વર્તવું. અજ્ઞમનુષ્યો દેહધારીઓના શરીરદ્વારા આનંદ લેવાની ભ્રાંતિ ધારણ કરે છે. સમ્યગદષ્ટિ એવા જ્ઞાનીઓ, કર્મોદયથી શાતા ભેગવે છે. પુણ્ય કર્મોને સેવે છે, છતાં તેમની દષ્ટિમાં તો આત્માનંદ પ્રાપ્ત કરવો એજ લક્ષ્ય છે. સમ્યગદષ્ટિજ્ઞાનીઓને રાગદ્વેષ ઉદય ટળવાથી રાગદ્વેષની પરિણતિની ઉપશમતા, શોપશમતા અને ક્ષાયિકતા થાય છે. સમ્યગદષ્ટિને કષાને ઉદય પણ ધર્માર્થે અને નિરાર્થે પરિણમે છે. હૃદયમાં શુદ્ધ બુદ્ધિ છે અને હિંસાદિ આમ્રવના પરિણામ નથી એવા ગૃહસ્થ અને ત્યાગીઓને બાહાથી કપાએલા એવા આસવના હેતુઓ પણ નિર્જરાર્થ થાય છે અને તેથી સમ્યગ દષ્ટિ એવા ગૃહસ્થ તથા ત્યાગીને સંઘ, તીર્થ, ધર્મ અને કુટુંબ, જ્ઞાતિ, દેશ, કેમ, રાજ્ય લક્ષ્મી આદિમાં સ્વસ્વાધિકાર કર્તવ્ય કર્મોની ફરજો બજાવતા છતા નિર્લેપ રહે છે અને સમયે સમયે કર્મની નિર્જરા કરે છે અને મુક્તિ તરફ ક્ષણે ક્ષણે આગળ વધતા જાય છે. પરિપૂર્ણ નિર્મલ કેવલજ્ઞાન અને પૂર્ણનંદની પ્રાપ્તિ તેજ મુક્તિ છે. એવી મુક્તિ તે આત્મામાં છે. સમ્યગૃષ્ટિની ગમે તેવી બાહાતાવસ્થામાં રાત્રી દિવસે ક્ષણે ક્ષણે ઉત્ક્રાંતિ છે પણ અપક્રાંતિ નથી, કારણ કે તેની સવળી દષ્ટિ પ્રગટે છે. સમ્યગ્દષ્ટિ વ્યવહારમાં વ્યવહાર દ્રષ્ટિએ વર્તે છે અને અંતરમાં ઉપગભાવે વર્તે છે, સમ્યદૃષ્ટિ ઉંઘતે હોય વા ગાંડ થયે હોય તે પણ તે જાગ્રત છે અને તેમાં તથા પાગલપણામાં પણ તે કર્મની અનંતગુણ નિર્જરા કરે છે. અજ્ઞાનીઓના આશયમાં અમૃત પણ વિષ જેવું છે. સમ્યગદૃષ્ટિને અવળું પણ સવળું પરિણમે છે તેથી ગૃહસ્થદશામાં રહ્યા છતાં અંતરથી મિથ્યા દષ્ટિ કરતાં અનંતગુણ ઉચ્ચ અને શુદ્ધ છે. સમ્યગદષ્ટિ ચહસ્થ

Page #285

૨૬
કરતાં સમ્યદૃષ્ટિ ત્યાગી અન’તગુણ ઉચ્ચ છે. અને જૈનધર્મની દૃષ્ટિએ ત્યાગી ગુરૂ છે. સવિશ્વના ત્યાગી ગુરૂ છે. ગૃહસ્થાને સભ્યદૃષ્ટિ અળે શાતાવેદનીય ભાગવતાં અને અથાત વેદનીય ભાગવતાં પૂર્વનાં બાંધેલાં ઘણાં કર્મ ખરે છે અને તેના આત્મા ખાહ્યથી અન્ય લેાકેાની દૃષ્ટિએ ગમે તેવા હલકા જણાતા છતાં અંતર્ર્થી તે વિશ્વના શહેનશાહ દેવ અને છે. અંતર્થી હિંસાના પરિણામ નથી અને માહિથી દેવગુરૂ ધર્મ સંઘાર્દિકની સેવાભક્તિ અર્થે પ્રવૃત્તિ કરતાં સમ્યગ્દષ્ટિ એવા ગૃહસ્થાને તથા ત્યાગીઓને હિંસા થતાં હિંસા નથી પણ ધર્મ છે. દેવશુરૂ ધર્મની ખરી શ્રદ્ધાનું મૂલ કારણ સમ્યગદૃષ્ટિ છે. ષદ્રવ્યના ગુણુ પર્યાયનું સ્વરૂપ જાણવાથી તથા તેની શ્રદ્ધા થવાથી તથા નવતત્ત્વનું સ્વરૂપ જાણવાથી સમ્યગ્દષ્ટિ પ્રગટે છે. સમ્યકત્વ પ્રગટવાથી આત્મવિશ્વાસ પ્રગટે છે. સમ્યકત્વ તેજ અપેક્ષાએ ચારિત્ર છે. जंसम्मत्तं पासह तं मोणं पासह, जंमोणं पासह तं समत्त पासह આચારાંગ સૂત્રમાં સમ્યક્ત્વ તેજ માન અર્થાત્ ચારિત્ર છે અને ચારિત્ર છે તેજ સમ્યકત્વ છે, એમ અપેક્ષાએ જાણુ. પન્ નાળ૬ સે સબ્વે જ્ઞાળકૂ, મળ્યું નાળર્ છે જ નાળજ્જ. જે ગુણ પર્યાય યુક્ત આત્માને નયનિક્ષેપાથી જાણે છે તે ષદ્ધવ્યમય સર્વ જગતને જાણે છે અને દ્રવ્યગુણુ પર્યાયથી સર્વ જગત્ને જાણે છે તે આત્માને જાણે છે. જેણે આત્મા જાણ્યા તેણે સર્વ જાણ્યું. આત્માને નનિક્ષેપથી જાણતાં અને અનુભવતાં સર્વ વિશ્વ છે તે આત્માની શુદ્ધિમાં ખરેખર સાધનતરીકે ગૃહસ્થ જ્ઞાનીએને અને ત્યાગી જ્ઞાનીઓને અતમાં પરિણમે છે. ઉપાદાન સાધનરૂપ સદ્ભુત ધર્મ અને વ્રતાદિક સાત્વિક અસદ્ભૂત સાધન ધર્મ આદિ સર્વે ધર્મમાં અહંમમત્વ વિના વર્તવાથી તથા અપેક્ષાએ ગ્રહણ અને ગ્રહણના પણ ત્યાંગ અને ત્યાગનું પણ ગ્રહણુ અપેક્ષાએ કરીને સર્વ સાધનવ્યવહારમાં વર્તવાથી આત્મા માહિરાંતર ત્યાગી અને ભક્ત બને છે. તેમજ આપચારિક સૈાકિક અસદ્ભૂત આવ

Page #286

૨૬૩
કાદિ વ્યવહારમાં પણ તે તે દૃષ્ટિએ સ્વસ્વાધિકાર વર્તાય છે અને અંતરથી આત્મા ન્યારે વર્તે છે. પાંચ અજીવ દ્રવ્યના ગુણ પર્યાય તથા આદયિકભાવ પર્યાય તે સર્વનું મારી પરિભાષામાં પ્રકૃતિમાયા એવું નામ આપું છું અને તે આત્માની અપેક્ષાએ અસત્ છે અને આત્મા સ્વસ્વરૂપે સત છે. અસત્ પ્રકૃતિની સાથે પોતાને સરૂપે માનીને વર્તનાર તથા અસતને ઉપયોગ પણ તેમાં અસત્પણું માનીને કરનાર સમ્યગદષ્ટિ ગૃહસ્થ તથા ત્યાગી જૈન ખરેખર અજ્ઞાની લોકો કરતાં દેશ સંઘ રાજ્ય સમાજ કુટુંબાદિની સેવા ફર્જ કરતાં અનંત ગુણ વિશુદ્ધ નિર્લેપ વર્તે છે અને અજ્ઞાની લેકે કરતાં સર્વ વિશ્વમાં અનંતગુણ ઉત્તમ અહંત બની શકે છે. એવી સમ્યગદૃષ્ટિ પામીને ગૃહસ્થ દશામાં વર્તવું તથા તેથી આજ ભવમાં તથા બેત્રણ ભવમાં આત્માની પૂર્ણ મુક્તિ થાય છે. ગુરૂની સંગતિ સેવાભક્તિ અને તેમની પૂર્ણ કૃપાથી સમ્યગદૃષ્ટિની (સમ્યકત્વની) પ્રાપ્તિ થાય છે તેથી સાંસારિક સર્વ કાર્યોમાં જલપંકજની પેઠે આત્મા નિર્લેપ રહે છે. આત્મામાંજ સમ્યગ્દષ્ટિ અને આત્માનંદરૂપ શુદ્ધ ચારિત્ર છે તે ગુરૂના પુણ આલંબનથી પ્રગટે છે. શાસ્ત્રો પણ ગુરૂ વિના એક દેશી છે. આત્માના ગુણે છે તે શરીરના વર્તનમાં સર્વથા ઉતરી શકે નહિ. મનદ્વારા પણ એક અંશ માત્ર અનુભવાય માટે આત્માને આત્મામાં અનુભવે.
इत्येवं ॐ अहँ महावीरशांतिः३
ॐ नमः संखेश्वर पाचनाथाय.
મંગલાચરણ દુહા. શ્રી સંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ, આપ શાંતિ ક્ષેમ, આ પદેશ કરતાં થકાં, જાગે અનુભવ પ્રેમ. (૧)

Page #287

આતમ ઉપાદેય છે, ત્યાગ કરી પરભાવ; આત્મ સ્વરૂપ વિચારણ, એહી જ ભવજલ નાવ. (૨) દર્શન દર્શન સે કરે, દર્શન આતમરૂપ, કરતાં સિવ સુખ સંપજે, પડે ન ભવજલ કૂપ. (૩) આતમ આતમ સિા કરે, સમજે નહીં તસરૂપ; પરભાવે મા રહે, તે પડતે ભવધૂપ. (૪) પુદ્ગલથી ત્યારે સદા, નિરાકાર સુખધામ; કર્મસંગે આતમા, ભવમાં ભટકે આમ. (પ) કર્મસંગે આતમા, પામે દુ:ખ અપાર; વિવિધષે ભટકતે, ચાર ગતિ સંસાર. (૬)
હવે આત્માને ઉપદેશ આપે છે. પોતાના આત્માને ઉપદેશ આપ એ ઉત્તમ વાત છે, કારણ કે તે સુધર્યા વિના બીજાને ઉપદેશ આપી શકતા નથી. જે મહાત્માઓ વિશેષ ગુણવાન છે અને વૈરાગી છે તેમને ઉપદેશ બીજાને વધારે અસર કરી શકે છે. કામી સ્ત્રીના હાવ ભાવ જેમ નપુંસક આગલ નકામા છે તેમ વિરાગી જને ઉપદેશ, મેહી દષ્ટિ રાગી કદાગ્રહીની આગળ નકામે થાય છે. શ્રી ઉપદેશ રત્નાકર ગ્રંથમાં શ્રીમુનિ સુંદર મહારાજ કહે છે કે
__ गाथा रत्तोदुठोमूढो, पुट्विं बुग्गाहिओ अ चत्तारि । उवएसस्स अणारहा, अहवा सएहिं परिबुझंति ॥१॥ जं जस्स पिअं तंतस्ससुंदरं रुवगुणविष्पमुक्कवि । मुत्तुण रयणाहारं, हरेण सप्पो को कंठे ॥२॥
(ભાવાર્થ ) રક્ત, દુષ્ટ, મૂઢ અને કદાગ્રહી એ ચાર ઉ૫ દેશને અગ્ય છે. અતિશયવંત પુરૂષથી કદાપિ તે બેધ પામી શકે છે, તે ઉપર ઉદાયી રાજાને દષ્ટાંત જાણ. જે માણસને જે વસ્તુ પ્રિય હોય છે તે વસ્તુ તે માણસને પ્રિય (વહાલી) લાગે છે, મહાદેવે રતનને હાર મૂકીને સર્ષ ગળામાં ઘાલે,

Page #288

૨૬૫
તે દૃષ્ટાંત જાણી લેવું. ગુણગ્રાહીના નવ ઉપદેશને ચાગ્ય કહેવાય છે પણ જે આપના કુવામાં બુડી મરવુ એ ન્યાયને અનુસરી ચાલે છે તે ઉપદેશને ચાગ્ય નથી. ચૈન્ય પરીક્ષા કરવી ઘણી કઠીન છે તેથી જેમ મને તેમ દ્રવ્યક્ષેત્ર કાલભાવને અનુસરી સ્વપરહિતમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. પેાતાનું હિત કરવા વિશેષે કરી પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. આત્મા અનત જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્રના ભાક્તા છે. આત્મા, નિરાકાર છે પણ્ કર્મ સંચેાગે પુદ્ગલ લાલી ભૂત થયા છે અને તેથી સાકાર કહેવાય છે.
અને અલવી
આત્માએ એ પ્રકારના છે. સભ્યાત્મા તેમાં ભવિજીવે। મુક્તિ પદ્મ પામી શકવાને લાયક છે અને અભવીજીવા તા કદાપિ કાળે મુક્તિપદ પામી શક્યા નથી, અને પામશે નહી. બીજીવામાં પણ ભવાણવી જીવા તે નિગેાઢમાંથી નીકળ્યા નથી, અને મુક્તિપદ પામવા લાયક નથી. દૂર ભવીજીવાને ઘણા લવ કરવા પડશે. આસન્નભવી થોડા કાળ સંસારમાં રખડશે. હવે આત્માને પૂછ્યું કે તું ભિવ છે કે અભિવ છુ? જે માણસના મનમાં હું ભવી છું કે અલવી છું? એમ વિચાર થાય તે ભવીજીવનું લક્ષણ જાણવું.
આત્મા અનાદિકાલથી પુદ્ગલ દ્રવ્યની સંગતિથી દુ:ખી થાય છે. એ પુદ્ગલ દ્રવ્ય જડ છે. પુદ્ગલ દ્રવ્યની સંગત કરનાર પણ જડ જેવા બની જાય છે. એક પત્થરની શિલા ઉપર સૂર્યના કિરણ પડે છે ત્યારે તે પત્થરની શિલા ઉષ્ણુ ( ઉની ) થાય છે અને જ્યારે રાત્રિના વખત થાય છે ત્યારે શીત પુદ્ગલના સંચાગથી ઠંડી થઈ જાય છે. તેમ આત્મા પણ પરસ્વભાવમાં રમતા આકુળ વ્યાકુળ થઈને જડ બની જાય છે અને પરભાવમાં રમે છે, અને પરસ્વભાવ છેડે છે ત્યારે શાંત બની જાય છે. આત્માને દુષ્ટ જનની સંગતિ થવાથી પેતે પણ તેના જેવા બની જાય છે, અને વૈરાગીની સંગતિ થવાથી વૈરાગી મની જાય છે. જેવાં

Page #289

૨૬૬
નિમિત્ત મળે છે, તેવા આત્મા પ્રાયશ: બની જાય છે, માટે શુભ અને સત્ય નિમિત્તોના યાગ કરવા લક્ષ દેવું. એવા કોઇ દેખાતા નથી કે જે-અહર્નિશ આત્મસ્વભાવમાં રમ્યા કરતા હશે. તે પણ શુદ્ધ નિમિત્તના સયાગી મુનિરાજ મહારાજ સ્વરૂપમાં રમે છે. વિકલ્પ અને સંકલ્પના ત્યાગ, પંચત્રત ધારી મુનિમહારાજથકી થઈ શકે છે, જેમ બને તેમ ગુરૂ મહારાજ ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી. જે ગુરૂ મહારાજ થકી આધિ ખીજની પ્રાપ્તિ થઈ હાય તેમને તન મન અર્પણ કરવુ, એવી જ્યારે દશા જાગશે ત્યારે સ્વહિત થઇ શકશે, પણ હરાયા ઢારની પેઠે આડું અવળુ જ્યાં ત્યાં ભટકવાથી, વિશેષ આત્મલાભ થઈ શકતા નથી, ફ્કત જેનાથકી આપણને ઉપકાર થાય તેમનાજ વચના ઉપર વિશેષ પ્યાર ભક્તિ રાખવી જોઇએ.
જેમ કેાઇ રાગી માણુસ છે તેને રાગ થયા છે તેને ઘણા દાક્તરો પાસે દવા કરાવી પણ શગ મટયા નહિ, પુણ્ય સંચાગે કોઇ અનુભવીના સયેાગ થયા તેની દવાથી શરીર સારૂ થયું. રાગ થવાનું મુખ્ય શું કારણ હતું તે જાણ્યું અને રાગ મટયે ત્યારે ખીજી વખત રાગ થયા તે તેમના થકીજ ટળશે એમ જાણી તેમની દવા કરી અને તેમના ઉપકાર ભૂલ્યા નહિ. સાધુ મહારાજા દુનિયામાં ઘણા છે. સર્વે નમો હોર્સગ HTT એ પદમાં આવી ગયા. જે ગુરૂ મહારાજથી પૂર્ણ એષિ બીજની પ્રાપ્તિ થઈ હેાય તેમના કહ્યા પ્રમાણે ચાલવું. કારણુકે તે જે કંઇ કહેતા હશે તે આપણા હિતને માટે કહેતા હશે. તેમને કઇ કાઇ પાસેથી લેવું દેવું નથી. રાગી માણસ જેની દવા કરી તે વૈદ્યથી ફેર થયા છતાં બીજા વૈદ્ય પાસે જાય ત્યારે વેંદા પાતપાતાની મતિ પ્રમાણે જુદી જુદી દવાઓ ખાવાનું કહે, અને તે પ્રમાણે કરે તેા સારૂં થવું મુશ્કેલ છે, અને દાપિ રોગ મટે નહિ ત્યારે જેની દવાથી પહેલાં સારૂં થયું હતું તેની પાસે જાય ત્યારે તેને પોતાની હકીકત કહે ત્યારે તે વૈદ વિચારે કે

Page #290

૨૬૭
માણુસ દવા કરવાને લાયક નથી. કારણકે ગુણ અવગુણુની અગર ઉપકારની તેને પરીક્ષા નથી. જો હુ દયા ધારી દવા આપુ તે એને જ્યાં સુધી પૂર્ણ વિશ્વાસ મારા ઉપર થયેા નથી ત્યાં સુધી દવા તેને અસર કરી શકશે નહિ, કારણ કે તે વળી વચમાં બીજાની પણ દવા કરાવે ત્યારે ખીજા વૈદ્યો ભરમાવે કે તું જેની દવા ખાય છે તેનાથી તુ નીરોગી થઇશ નિહ. ત્યારે તે સંશયમાં પડે ( સાચામા વિનતિ ) તેથી તે રાગીના મનમાં સ’શય રહે અને નિરાગી થઈ શકે નહુિ. તેમ આ સંસારમાં રહેલા ભવી જીવેા કર્મ થકી રાગી થયેલા છે અને વિવિધ જાતનાં દુ:ખ ભાગવે છે, તેમાં કાઈ જીવને પુણ્યસંગે શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ સમજાવનાર ગુરૂ મહારાજના સંચાગ થયા તેમને તે રાગી જીવને રીંગ થવાનું મુખ્ય કારણુ ખતાવ્યું. અનાદિકાળથી હું વિજીવ! તને કર્મરૂપ જડ વસ્તુના સંયેાગે રાગ થયા છે, અને તેથકી તુ રારવ દુ:ખ ભાગવે છે, અને ચાર ગતિ રૂપ સંસારમાં ચેારાશી લાખ જીવ ચેાનિમાં વિવિધ વેષે નાચે છે, માટે તે કર્મના નાશ કરવાનાં અમુક કારણા છે. તત્ત્વની શ્રદ્ધા પહેલી તમે કરશો ત્યાર ખાદ સર્વ સફળ થશે, એમ ગુરૂમહારાજનું વચન સાંભળી જીવ તત્ત્વ શ્રદ્ધા કરે ત્યાર બાદ ગુરૂમહારાજ ઉપદેશ કરે કે હે ભવ્ય જીવ!!! તું શુભાશુભ આસ્રવ અમુક છે તેના ત્યાગ કર તે પ્રમાણે વાણી સાંભળી તેને ત્યાગ કરે એમ ગુરૂમહારાજનાં વચના ઉપર પ્રતીતિ થવાથી પછી તે પ્રમાણે વર્તવું એટલુજ ખાકી રહે છે. માટે ઠેર ઠેર ભટકવું નહિ. ગુરૂમહારાજ તેા એકજ કરવા. જેમ કાઈ સ્ત્રી એકજ પુરૂષને વરે છે તેમ ગુરૂમહારાજ તા ઉપકારી એક હાઇ શકે છે. સાધુએ તે અનેક હાઈ શકે છે. માટે તેમની ખૂબ ભક્તિ કરવી. તેમના વચનાનુસાર ચાલવુ. તેમને વિનય ધારણ કરવા. તેથી આપણે શુદ્ધ ધર્મ પાળી શકીચે છીએ. કારણ કૈ ગુર્મહારાજ આપણી યાગ્યતા જોઇ આપણું હિત થાય એમ ઉપદેશ આપે છે. એધિમીજની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ગુરૂમહારાજને

Page #291

૨૬૮
કઈ રીતે ઉપકારને બદલે વાળવા આપણે સમર્થ નથી. કહ્યું છે કે –
समकित दायक गुरुतणो, पञ्चधयार न थाय, भवकोडाकोडि करे, करतां कोटि उपाय. १
કો. एकाक्षर प्रदातारं, योगुरुं नैव मन्यते श्वानयोनि शतंगत्वा, चौडालेष्वपि जायते १
ભાવાર્થ:–એક અક્ષરનું પણ જ્ઞાન આપનારને જે ગુરૂ કરી માનતા નથી તે કુતરાની એનિમાં સો વાર ઉત્પન્ન થઈને ચાંડાળના કુળમાં ઉત્પન્ન થાય છે. માટે ભવ્યજીએ બધિ બીજના આપનાર ગુરૂમહારાજની અત્યંત ભક્તિ કરવી. સંસારમાં અત્યંત પુણ્યના ભેગે મનુષ્ય જન્મ પ્રાપ્ત થયેલ છે. તે પામી કેણ ગુમાવશે, હા અલબત્ત, પ્રમાદી જીવ ગુમાવી શકશે.
વિચિત્ર કર્મની પ્રકૃતિ છે. તેમાંથી કેઈ પણ ઉદયે આવે છે, ત્યારે આત્મા ગભરાઈ જાય છે, કેઈ વખત એ મન, રાજા થાય છે, કેઈ વખત રંક થાય છે, કેઈ વખત સુખી અને કઈ વખત દુ:ખી દેખાય છે, આઠ પ્રકારના કર્મના સંબંધથી જીવને સુખ દુ:ખ વેદની ભેગવવી પડે છે અને અષ્ટમેના નાશથી આત્માનું અનંત સુખ પ્રગટે છે. જડસુખની પાછળ અને પહેલાં અનેક ઉપાધિ અને દુઃખ છે. તુચ્છ ક્ષણિક સુખમાં રાચવું માચવું એ અજ્ઞાન છે. ગુરૂ જે આત્મજ્ઞાની અને આત્મસુખના અનુભવી મળે છે તે શિષ્યને આત્માના સુખની પ્રાપ્તિ કરાવી આપે છે. અજ્ઞાન મેહ ટળવાથી આત્મસુખને અનુભવ થાય છે. કનકકાંતા વ્યવહારમાં જેટલે આત્મભેગ આપવામાં આવે છે તેટલો જે આત્માના સુખની પ્રાપ્તિ માટે આપવામાં આવે તે આત્મસુખને અનુભવ થાય, જડમેહના ત્યાગ વિના આત્માસ્વસુખને રાજા નથી. વ્યાવહારિક વિદ્યાઓ વગેરેની પ્રાપ્તિ માટે જીવો પિતાના સ્વાર્થે વ્યાવહારિક વિદ્યાગુરૂઓને સેવે છે તેના કરતાં અનંતગુણરાગે

Page #292

જે આત્મજ્ઞાની ગુરૂઓને વિનય કરાયતે આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિથી આત્મસુખ સ્વયં આત્મા પામે એ સત્ય નિશ્ચય છે એવા માર્ગમાં જગના લકે વળે.
મહાવીર સ્વામીનું સ્તવન.
ગીરૂઆરે ગુણ તુમતણું ( એ રાગ. ) ચરમ જીનેશ્વર વીનતિ, સાસન નાયક સ્વામી રે; કરજેડી ઉભો રહું, ચરણસ્મલ શિરનામીરે. (ચરમ ૧ અન તજ્ઞાન ગુણે કરી, સકલપદારથ જ્ઞાતારે, રાગદ્વેષ દૂરે કર્યા, ભવ્યજીવ જગ વાતારે. (ચરમ) ૨ ચોસઠ ઇન્દ્ર પૂછત પ્રભુ, જગબંધવ જગ જાતારે, વાણુ ગુણ પાંત્રીસથી, દેશના ઘો સુખદાતારે. (ચરમ) ૩ દોષ અઢાર રહિત પ્રભુ, હું અવગુણથી ખૂબ ભરિયેરે, સંસાર સમુદ્રમાં હું પડયે, સંસાર સમુદ્ર તે
તરિયેરે. (ચરમ) ૪ પરમાતમ પદ તે લહ્યું, પ્રભુ તેહતણે હું રાગીરે. તુજમુજ અંતર અતિઘણું કહી જાય કેણી પરે ભાગીરે. (ચરમ) ૫ કર્માષ્ટક દ્દરે ગયાં, પ્રભુ તુજથી ભય પામી અહો કર્મ પંજરમાં હું પડયે, ચાર ગતિ ભયગામીરે. (ચરમ) ૬ તમે મહરિપુ સંગ્રામમાં, વર્યા શિવરમણ વરમાલા; પ્રભુ તેહ થકી હું હારી, હું દીન તમે છે દયાલારે. (ચરમ) ૭ તુજ આગમદર્પણ જેવતાં, મુજ આતમરૂપ દેખાયરે; તારક વારક ચઉગતિ, તુજ આગમ મેક્ષ ઉપાયરે. (ચરમ) ૮ તુજ ગુણનિર્મલ જલથકી, મુજ પાપ પંક દૂર થાય તુજ ધ્યાને મુજ આતમા, પરમાતમ પદને પાયરે. (ચરમ) ૯ વિનતિ તેહીજ ઉન્નતિ, આતમ ગુણની દાખી, બુદ્ધિસાગર સુખ અનુભવે, યાનામૃત રસ ચાખી. (ચરમ) ૧૦

Page #293

ર૭૦ જન સંઘની ચડતીના ઉપાય
ગરબી. જૈન સંઘની ચડતી કરવા, જે જે સત્ય ઉપાય. તે તે સર્વે સેવે જેને, જેન ગણે ન પરાયે, સમજી વજી. સેવાથી દિલ શુદ્ધિ, ભવજન કરતેજી. (સમજી) ૧
જ્યાં ત્યાં જૈનને દેખી નમીએ, વેર ભેદને શમીએજી; મન ઈન્દ્રિયે વેગે દમીએ, અપરાધીને ખમી. (સમજી) ૨ ખર્ચ નકામા કરીએ ન જ્યારે, જૂઠી કાતિ તજીએજી; બાલલગ્નને વૃદ્ધ લગ્નથી, વેગળા રહી જિન ભજીએ. (સમજી) ૩ દુઃખી નિર્ધન જૈનની વહારે, ચહ્યું સ્વાર્પણ ભાવેજી; પ્રતિબદલા વણ નિષ્કામી થઈ, કર્મ કરે હિત દાવે. (સમજી) ૪ જંગમ સ્થાવર તીર્થની સેવા, રક્ષણ માટે મરીયેજી; પ્રમાણીક જીવનથી જીવવા, સર્વ ઉપાયે કરીયે. (સમજી) ૫ દેવગુરૂને ધર્મની શ્રદ્ધા, જેન ધર્મ આરાધાજી; કેટી કેટી યન કરીને, સંઘનતિને સાધે(સમજી) ૬ વાત કરતાં કાંઈ વળે નહી, કાર્ય કરે અધિકારેજી જેને સાચા કયાંયે ન હારે, આપ તરે પરતારે. (સમજી) ૭ સંઘની સેવા તે નિજ સેવા, તીર્થકર પદ સાથેજી; સાત ક્ષેત્રના જીર્ણોદ્ધારે, આમેન્નતિ ઝટ વધે. (સમજી) ૮ સંઘાદય કરવાને માટે, સ્વાર્પણ સર્વે કરીયેજી; જૈન ધર્મનું શિક્ષણ લેવા, સર્વપ્રમાદ હરીયે. (સમજી) ૯ સંધદયમાં સ્વાર્થી હેમો, પાછું વાળીને ન પેજી. દુર્ગણ ટાળે સદ્દગુણ ધારે, દેશની દ્રષ્ટિ ઉવેખે. (સમજી) ૧૦ હાથે હાથ મીલાવી સંપી, એકાત્મા થઈ જાવેજી; ખા પ સંગાથે સે, ભેદ ન મનમાં લાવે. (સમજી) ૧૧ દેશકાલ અનુસારે લક્ષમી, ખર્ચે જેને માટેજી; જૈને માટે જ - કઠી; ચડતી છે શિરસાટે. (સમજી) ૧૨

Page #294

૨૦૧
મત ક્રિયાદિક ઝઘડા ટંટા, ત્યજીએ મેહુને મારીજી; નિજ આતમ સરખા સે આતમ, દેખા સત્ય વિચારી. (સમ૭) ૧૩
શૂટ ન વદવું પ્રાણુ જતાં પશુ, કરી પ્રતિજ્ઞા પાળેાજી; માહુ અહુંતા મમતા ત્યાગી, પડતીનાં બી ખાળેા. (સમજી) ૧૪ જૈનશાસ્ત્રને સદ્ગુરૂ શરણે, રહીને આગળ ચાલેાજી; બુદ્ધિસાગર સત્ય ઉપદેશે, ખેલ્યા તેવું પાળે!. (સમજી) ૧૫ ૐ શાંતિ. ( ઉદય માસિકમાં આની એક નકલ આપી છે. )
स्वाध्याय.
શુદ્ધ દ્રષ્યાર્થિક નયથી કોઈની ચડતી પડતી નથી
સંતે દેખીએરે પરગટ પુદ્ગલ જાલ તમાસા. એ રાગ. દ્રવ્યાર્થિક મતેરે ચડતી પડતી નહીં કેાની,
આત્મ અરૂપી કમે રૂપી, ચડતી પડતી જીવાની. દ્રવ્યાર્થિક ૧ આતમકર્મ એ એના સબંધ, અનાદિથી કથાયરે; ખાણુમાં રજ સુવર્ણની પેઠે, અનેકાંત ગ્રહવાય. દ્રવ્યાર્થિક. ૨ કાલ સ્વભાવને નિયતિ કર્મ, ઉદ્યમપંચમ ાણુરે; પંચ હેતુથી કાર્યોત્પત્તિ, સ્યાદા સુપ્રમાણુ. જ્ઞાનાવરણુને દનાવરણને, વેદની મેહનીચારરે; આયુષ્યનામને ગાત્રાંતરાયને, છે અતિ ઘણુાવિસ્તાર. અષ્ટકમ્ નું ક્ષય રૂપ કાર્ય તે; પંચ હેતુથી થાયરે; આતમ સત્તા પ્રગટે પૂરી, મુક્તિપુરી સુખ પાય. વ્યાર્થિ ક. ૫ હું સુખી હું દુઃખી ભાગી, રોગી શેાકી ધનવંત રે; હું રાજા પ્રજા નરનારી, કતણેા છે તંત. કોઈક જમતા ક્રેઈક ભૂખ્યા, રમત ભમત મહુરીત, પંચદ્ર સુખ ભાગવે કેઈક, કમે હુને ભીતિ. વ્યથિક ૭ પુણ્યાદયથી શાતા સુખ છે, પાપાદયથી દુ:ખરે; નાટકીયા પેઠે જીવ નાટક, મિથ્યાજનું સુખ. દ્રવ્યાર્થિક ૮
દ્રવ્યાર્થિક દ્
દ્રષ્યાર્થિક. ૩
દ્રવ્યાર્થિક, ૪

Page #295

૨૯૨
વિશુદ્ધ દ્રબ્યાર્થિ કનયદેખે, સર્વ દ્રવ્ય સ્વતંત્રરે; પર્યાયાર્થિ ક શુદ્ધનચે પણુ, કાઈ નહીં પરતંત્ર. અશુદ્ધ નચે પર્યાયાર્થિ કથી, જડ ચેતન સંબંધરે; શુભ અશુભ બેઅશુદ્ધમાંહી, મને ન તેમાં અંધ. પરમદ્રવ્યાર્થિ કનયછે, આતમ સત્તા ધ્યાનરે; ધરતાં પર્યાયાની શુદ્ધિ, થતાં સ્વયં ભગવાન્ આતમ સત્તા ચાખી તેના, વર્તે જે ઉપયાગરે; શુદ્ધોપયોગ જ તે દિલ જાણેા, પ્રગટે આનંદ લેગ, ચડતી પડતી છે. કથકી જગ, તેમાં દૃષ્ટિ ન દેવીરે; અશુદ્ધના ઉપયાગ ન દેવા, મુક્તિ કુ ંચી છે એવી અશુદ્ધપરિણતિ પર્યાયામાં, આતમભાવ ન ધરવારે; આતમસત્તા ક્ષણ ક્ષણુ ધ્યાયી, અનુભવ સાચા વરવા. દ્રવ્યાર્થિક ૧૪ સંવત્ એશિ તેપનસાલે, વિજાપુર આજોલે; ચડતી પડતીપણુ આતમસત્તા, જાણી બુદ્ધિ મલે દ્રવ્યાર્થિક ૧૫ પ્રેમી દેશાઈ ડાહ્યાભાઇ, નથ્થુભાઇ હેતેરે;
ચડતીપડતી પણુ આતમ સત્તા, ગાઇ ગુણ સ ંકેતે. દ્રવ્યાર્થિક ૧૬
દ્રવ્યાર્થિક ૯
દ્રવ્યાર્થિક ૧૦
દ્રવ્યાર્થિક ૧૧
દ્રવ્યાર્થિક ૧૨
દ્રવ્યાર્થિક ૧૩
સિદ્ધાચલ સ્તવનમ્
આદિત અરિહંત અમધર આવારે. એ રાગ. સિદ્ધાચલ ગિરિરાજ વઢા ભાવેરે, ભવેાભવનાં પાતિક જાય; શિવસુખ પાવેરે. શાશ્વત ગિરિ એ પ્રાય ભરત મઝારેરે;
પંચમ આરે લવિ પ્રાણીને ઝટતારેરે. સિદ્ધાચલ. ૧
પૂર્ણ નવાણુ વાર પ્રથમ જીણુ દરે, સમવસર્યો હિતકાર ભવ દુ:ખ અંતરે, સિદ્ધાચલ, પચકાડ મુનિ સાથ પુંડરિક આવેરે, પુડરગિરિ નામ પ્રસિદ્ધ ભવિજન ધ્યાવેરે; આદિનાથ ભગવત ગિરિવર રાયારે, માતા મરૂ દેવાનંદ પુણ્યે પાયારે.
સિદ્ધાચલ. ૩

Page #296

૨૭૩
નાભિરાયા કુળ દિનમણિ ગુણ દરિયારે, ભવિ પ્રાણિત થાકાથાકને ઉદ્ધરિયારે; પાપ અનંતાં મેં કર્યાં નહિ ખામીરે, ભવ ભ્રમણુ કર્યો મેં અનંત સુણ મુજ સ્વામીરે.
તારણ હારા તું મળ્યા ભવપાર, તારક બિરૂદ જો સાચું તેા મુજતારરે; સુખસાગર ગુરાય પ્રમી પાયરે, બુદ્ધિસાગર સુખપાય પ્રભુ ગુણ ગાયરે. ( વચનામૃત ) દર્શોન દન સા કરે, દન આતમરૂપ; કરતા શિવજ્જુખ સજે, પડે ન ભજલ ગ્રૂપ, પ્રભુ દર્શનથી સ ંપજે, દન શિવસુખ સંગ; દર્શન તે હિજ મુજો, તે દર્શન ગુજર’ગ. આત્મ ચાન કરતાં થકાં, શિવસુખ સહેજે થાય; ક કલંક અનાદિનુ, સાંત થઈ દૂર જાય.
સિદ્ધાચલ, ૪
आध्यात्मिक प्रस्ताव.
વિવેક ભાનુ પ્રગટતાં, ભાગે તિમિર ઘન ઘાર; બુદ્ધિ ધનસુખ સ ́પજે, વિવેક વિના સ્યું એર, વિવેક વિના સવિ વતુકી, વહેંચણ ઠીક ન થાય; વસ્તુ વિવેકે વહેચતાં, ૧તુ યથાર્થ જણાય. જનવિવેકી પ્રસ ંગથી, પામે જન ગુણ અંશ સદસદ્ વર્તુ વિચારતાં, મહતા છે વંશ, જે જે ભાવે મન થતું, આતમ તદ્રુપ થાય; ઈચ્છા જેવું ચિત્તમાં, નિશ્ચય તે થૈ જાય. ઉપશમભાવે પરિણમે, આતમ તદ્રુપ થાય;
સિદ્ધાચલ, ૫
( ૧ )
( ૨ )
॥ ૧ ॥
॥ ૧ ॥
॥ ૨ ॥
॥ ૩ ॥
॥ ૪ ॥

Page #297

ર૭૪
શોપશમભાવે તથા, આતમ ઝટ પ્રમાય, પ ઉદયિક જે જે ઈચ્છશે, તે મળશે નિર્ધાર શુભભાવે શુભ થાય છે, મન જે સંસાર. ૫ ૬ ૭ અંતર મનના ભાવથી, સર્વ કર્મ ખેંચાય; આતમમાં મન પરિણમે, કર્મ નહીં બંધાય. જે ૭ છે મનની જીતાજીત છે, મનની હારોહાર,
નવણ ન્યારે આતમા, મુક્ત પ્રભુ નિર્ધાર. એ ૮ છે શુભ અશુભ બેભાવથી, મનડું છે સંસાર. શુભ અશુભ જ્યાં છે નહીં, ત્યાં મુક્તિ નિર્ધાર. ૯ છે શુભાશુભ સહુ કલ્પના, તેમાં રાગ ન ત્યાગ, બુદ્ધિસાગર આતમા, પરમ બ્રહ્મવડ ભાગ. તે ૧૦ |
आत्मस्वाध्याय,
સઝાય નમે નમો અરિહંતને, સિદ્ધ ભજે ચિત્ત ધ્યાઈ; આચારજ ઉવઝાય ને, સાધુ સકળ સુખદાઈ. છે ૧ . આતમ ત્રણ્ય પ્રકાર છે, બાહિર અંતર તેમ; પરમ ભેદ ત્રીજે ગ્રહી, અક્ષય સુખ લહો ક્ષેમ. ૨ છે
- નિંડી વેરણ હુઈ રહી એ રાગ. બહિરાતમાં પહેલે કહ્યો, તેનું લક્ષણ હે કહ્યું શાસ્ત્રમઝારકે, પુદ્ગલ મમતા ચિત્ત ગ્રહી, માને તેને હે આતમરૂપ સારકે;
જીનવાણું ચિત્ત ધારીએ. છે ૧ છે સ્ત્રીધનભાઈ ભગિનીને, પુત્ર પુત્રી હે કુટુંબ પરિવારને તેહને સંગે રાચી, મેહે ઘેર્યો હે લહે દુઃખ અપારકે.
જીનવાણી | ૨ | શરીર આતમરૂપમાન, ભિન્ન સમજે નહિ તે
અજાણકે, બહિરાતમાં પહેલો કહ્યો, ભેદ આતમને છેડે સુજાણકે.
જીનવાણું. ૩ |

Page #298

૨૭
અષ્ટકર્મ સંગતિ થકી, પામે આતમ નાના અવતારકે; ચાર ગતિમાં સંચરે, મહારૌરવ હે દુઃખને નહિ પારકે.
જીનવાણું. છે જ છે આતમ કર્મ સંબંધ છે, અનાદિથી હે રજ કનક દષ્ટાંતકે; અનાદિ અંતભવી આશ્રયી, અભવ્ય ને હું કહું
સુણે થઈ શકે. જીનવાણ. ૫ છે અનાદિ અનંત અભ વિતા, નિત્યા નિત્ય હિ વળી
કર્મ સંબંધકે; અભાવી ભવી કર્મથી સુણ, કિમ બાંધે બંધને થઈ
અંધકે. જીનવાણું. એ ૬ છે રૂપી શરીરને આશ્રયી, રહ્યો આતમ હો અરૂપી મહંતકે; અંતર આતમ એહ, ભેદ બીજે હે કરે કર્મને અંતકે.
જીનવાણ. ૭ છે કર્મ સંગ દરે કરી, પામ્યા કેવળ જ્ઞાન ગુણ અનંતકે ત્રણ ભુવનના ભાવને, જાણે સમયમાં હો ચિદાનંદ
ભગવંતકે. જીનવાણું. છે ૮ દ્રવ્ય ગુણપર્યાયના, જ્ઞાતા જ્ઞાની હે પરમાતમ જેહકે; ભેદ ત્રીજે આતમત, ઇયા હૃદયમાંહે ધરે
તેહશું નેહકે જીનવાણું. ૯ છે ઈયળ ભમરી સંગથી, ભમરી રૂ૫ હાથાવે જેમ કે, પરમાતમ પદ ધ્યાવતાં, બુદ્ધિસાગર લહે શિવસુખ
ગેહકે. જીનવાણું. ૧૦
અભિનંદન જીન સ્તવન. અભિનંદન જન વંદીએ, સમતા રસભંડારરે; દોષ અઢારે ક્ષય કર્યા, ઉપન્યા ગુણ સુખકારરે.
અભિનંદન જીનવંદીએ. ૧ સુરઘટ સુરતરૂ ઉપમા, પ્રભુને કહે કેમ છાજે;

Page #299

-
૨૭૬
આત્મિક સુખની આગળ, ચિંતામણિ પણ લાજેરે.
અભિનંદન. ૨ લિકાલેકપ્રકાશકા, મહિમા અપરંપાર, તારકવાક ચઉગતિ, સત્ય સ્વરૂપ આધારરે.
અભિનંદન. | ૩ | શુદ્ધ બુદ્ધ અવિનાશ તું, અવિચળ નયનાનંદરે; પામી સુરતરૂ પુણ્યથી, સેવે બાઉલ કેણુ મંદરે.
અભિનંદન. છે ક છે અનુપમ પ્રભુગુણ ધ્યાનથી, નિશદિન મનમાં રાચું રે. બુદ્ધિસાગર જીનદયાવતાં, લાગ્યું સ્વરૂપ શુદ્ધ સાચું રે.
અભિનંદન. પ પ . । सामायिक स्वरुप સામાયિકના નિમિત્તભેદે અનેક ભેદ છે. સમભાવમાં પરિ. ગુમવું સામાયિક છે. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે જે વ્યવહાર સાધન છે તે વ્યવહાર સાધન સામાયિક છે. શાસ્ત્રોમાં આઠ પ્રકારનું સામાયિક દર્શાવ્યું છે.
सामाइयं समइयं, सम्मेवाओ समास संखेवो; अणवज्जंच परिणा; पच्चखाणे य तेअठ्ठा ॥ १ ॥
૧ સમભાવ સામાયિક–સર્વ જીવ અને અજીવ ઉપર સમભાવ પરિણતિએ વર્તવું, સમભાવ સામાયિક છે, શત્રુ અને મિત્ર બંને એક સરખા આત્મરૂપે ભાસે, શત્રુ ઉપર દ્વેષ ન થાય અને મિત્ર ઉપર રાગ ન થાય. જેમ દમદંત રાજાએ ચારિત્ર દીક્ષા અંગીકાર કરી અને વનમાં કાઉસગ્નમાં રહ્યા. પાંડવોએ તેમને દેખી સ્તુતિ કરી અને કેરેએ તેમના ઉપર ઈંટે ફેંકી તે પણ તેમણે બને ઉપર સમભાવ રાખે. બન્નેને આત્મ સ્વરૂપે દેખ્યા. ઉત્કૃષ્ટ સમભાવ સામાયિથી એક ક્ષણમાં કેવલ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. સમભાવ સામાયિક દરેક ક્તવ્ય કરતાં રાખવા પ્રયત્ન કરે. આત્મજ્ઞાનીને સમભાવ સામાયિક પ્રાપ્ત

Page #300

ર૭૭
થાય છે. તે જડને જડપે દેખે છે ને આત્માને આત્મરૂપે દેખે છે. તે જડ અને ચેતનમાં રાગદ્વેષની પરિણતિથી પરિણમતે નથી. આવા ઉચ્ચ સામાયિકને ક્ષણે ક્ષણે સાધવા આત્મ ઉપગ ધારણ કરવો જોઈએ.
૨ સમયિક સામાયિક–સર્વ જી ઉપર દ્રવ્ય દયાને ભાવદયા ધારણ કરવી. શત્રુઓ ઉપર હિંસાબુદ્ધિ ન રાખવી અને કેઈની હિંસા ન કરવી તે સમયિક સામાયિક છે. મેતાર્ય મુનિએ ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું અને રાજગૃહી નગરીમાં સનીને ઘેર વહોરવા ગયા. સનીએ સુર્વણના ૧૦૮ ચવ નીચે મજ્યા હતા. સની મુનિને વહોરાવા ગયે. કાંચપક્ષો એવામાં ત્યાં આવ્યું અને તેણે દાણાની ભ્રાંતિથી ૧૦૮ ચવ ગળી ગયું અને ભીંતપર બેઠે. સનીએ ચવ ન દેખવાથી મુનિના ઉપર સંશય આ. વાધરે વીંટીને મુનિને ખૂબ માર્યો, પણ મુનિએ સનીનું બરું ચિંતવ્યું નહિં. તેમ તેના પર ક્રોધ કર્યો નહિ. હિંસાની બુદ્ધિ ધારણ ન કરી. તડકામાં મુનિ શાંત ચિત્તે આત્માને ભાવવા લાગ્યા, પણ તેની ઉપર ક્રોધ ન કર્યો અને મારીને સદ્ગતિ પામ્યા, એમ શત્રુઓની ઉપાધિના પ્રસંગે સામાયિક સ્વભાવે પરિણમવું જોઈએ.
૩ સમવાદ સામાયિક––સત્ય વચન બોલવું અને અસત્યને પ્રાણ જતાં ન બોલવું, વસ્તુનું સત્ય સ્વરૂપ પ્રરૂપવું તે સામાયિક છે. તુરમણિ નગરીમાં કુંભરાજા રાજ્ય કરતું હતું તેને દત્ત પુરોહિત હતું. તેણે કાલિકાચાર્યને પશુ હિંસાવાળા યજ્ઞનું ફળ પુછયું. કાળિકાચાર્યે કહ્યું કે પશુયજ્ઞ કરવાથી નરકની પાપ્તિ થાય છે. યજ્ઞમાં પશુ હોમવાથી પરમેશ્વર પ્રસન્ન થતા નથી તેમજ કઈ દેવે પણ પ્રસન્ન થતા નથી. તે રાજાના કેપથી ભય પામ્યા નહિ ને સત્ય બેલ્યા અને સત્ય ધર્મને પ્રકાશ કર્યો તેથી તે દેવેલેકમાં ગયા. ક્રોધ, માન, લેભ, માયા, સ્વાર્થ તથા કામથી અસત્ય ન બોલવું. ભયથી અસત્ય ન બોલવું. સત્તાના લેભથી

Page #301

૨૯૮
અસત્ય ન બોલવું. પક્ષપાતથી અસત્ય ન બોલવું. રાત્રી તથા દિવસે ખાતાં પીતા, હરતાં, કામકાજ કરતાં આવું સત્ય બોલવારૂપ સામાયિક પ્રાપ્ત કરવા ઉપગ રાખો અને તે પ્રમાણે વર્તવું.
૪ સમાસ સામાયિક-અ૫ અક્ષરમાં ઘણું તત્વ સમજવું. અ૮૫ બેમાંથી ઘણો સાર લેવો અને તે પ્રમાણે વર્તવું તે સમાસ સામાયિક છે. ચિલાતિ પુત્રે વનમાં મુનિને પુછયું કે મને ધર્મને સાર કહે. ચિલતિપુત્રના એક હાથમાં સુસીમાનું મૃત મસ્તક હતુ, અને એક હાથમાં તલવાર હતી. મુનિએ તેને કહ્યું કે ઉપશમ, સંવર અને વિવેક એજ ધર્મને સાર છે. ચિલાતિ પુત્ર વિચાર કર્યો કે ક્રોધ, માન, માયા, લેભને અને કામને ઉપમાવ તે ઉપશમ છે. જડને મેહ ત્યાગ કરીને આત્મમેક્ષ પ્રાપ્ત કરે તેજ સત્ય વિવેક છે, અને એ સર્વ પ્રકારના મેહના વિચારને પ્રગટ થતાં વાર તેજ સંવર છે. મારામાં ઉપશમ નથી, સંવર નથી ને વિવેક પણ નથી. તેથી તે વિવેકને પામ્યો અને આત્માની શુદ્ધતા કરવા સંવર ભાવ ધારણ કરવા લાગ્યો અ૯૫ કાળમાં તે કર્મને ક્ષય કરવા લાગ્યું. તે આત્માની શુદ્ધિ કરી સદ્ગતિને પામે, તે પ્રમાણે અલ્પ ઉપદેશમાંથી ઘણે સાર ખેંચ ને તે પ્રમાણે વર્તવું તથા આત્મ સ્વરૂપે પરિણમવું. તે સમાસ સામાયિક ગમે તે વખતે થઈ શકે છે. આત્માના સન્મુખ મન કરવાથી સમાસ સામાયિક અંતરમાં થાય છે. આવું સામાયિક પ્રાપ્ત કરવા અહર્નિશ પ્રયત્ન કરવો, અને સાધુ સંતની સંગતિ કરવી. પુરૂષ અને સ્ત્રીઓ, સમાસ સામાયિક પાપ્ત કરવાને એક સરખા હકવાળાં છે, જ્યારે જ્યારે ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તે તે ઉપમા, કપટને વારવું. તેના વિચારેને વારવા, પાપના વિચારેને આચારોથી પાછા હઠવું. કેઈનું બૂરું કરવાનું વિચાર થાય તે તે વિચાર ઉપશમા. મૈથુન કામના આવેશને વાર. કામ થકી થતી દુબુદ્ધિ તથા દુષ્ટ પ્રવૃત્તિને વારવી. આત્મા અને જવસ્તુને વિવેક કરે. સત્ય ધર્મને અસત્યધર્મને અસત્યધર્મને

Page #302

૨૭૯
જૈનશાસ્ત્રાધારે વિવેક કરે. વિવેકના વિચારો અને વિવેકના આચારોથી પ્રવર્તવું. મન, ઇન્દ્રિય અને દેહને પાપ માર્ગમાં જતી વારવી. મનમાં ઉત્પન્ન થતી ખરાબ ઈચ્છાઓને વારવી. ખાતાંપીતાં, હરતાં ફરતાં, કામકાજ કરતાં મનવાણું ને કાયાને નિયમમાં રાખવી અને મેહના વશમાં થવા ન દેવી. એવી રીતે વર્તતાં ઉપયોગ રાખતાં સમાસ સામાયિકની ઉત્તરોત્તર શુદ્ધ પ્રાપ્તિ થાય છે. (૫) પાંચમું. સંક્ષેપમાં સામાયિકનું સ્વરૂપ સમજવું અને તે પ્રમાણે વર્તવું. આત્મા તે સામાયિક છે, સમભાવે પરિણમવું તે સામાન્ય વિક છે. પુણ્ય અને પાપથી આત્મા ત્યારે છે એમ જાણવું. આત્માને મૂળ સ્વભાવ જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રમય છે. રાગ અને દ્વેષભાવ છે તે વિષમભાવ છે. વિષમભાવને ટાળ અને સમભાવે પરિણમવું તે સામાયિક, છે જ્યારે જ્યારે વિષમભાવ પ્રગટે તારે તેને વાર એવું સંક્ષેપ સામાયિક ક્ષણે ક્ષણે પુરૂષોએ અને સ્ત્રીઓએ કરવું.
છું સાવ સામાજિકા–મનવાણી કાયાથી પાપ કરવું નહિ કરાવવું નહિ અને અનમેદવું નહિ તે અનવદ્ય સામાયિક છે. અનવદ્ય સામાયિક કરવાથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. ધર્મશેષ આચાર્યના શિષ્ય ધર્મરૂચિ અણગારને એક બ્રાહ્મણોએ કડા તુંબડાનું શાક વહોરાવ્યું, મુનિએ શાકને પાઠવ્યું નહિ, કારણ કે પરઠવાથી ઘણુ જીવની હિંસા થાય, એમ જાણું તે શાક ખાઈ ગયા, પણ જેની હિંસા થવા દીધી નહિં. સર્વ સાવદ્યોગ તથા સાવદ્ય વ્યાપારને ત્યાગ કરે તે અનવદ્ય સામાયિક છે.
સાતમું પરિક્ષા સામાયિ–સંસારની અનિત્યતા જાણવી. સ્વાર્થવાળા સંસારી લે છે. સ્વાર્થવશે એક બીજાને ચાહે છે પાંચ ઇદ્રિના સ્વાર્થે તથા જડ સુખના સ્વાર્થે લેકે એક બીજાની સાથે નેહ બાંધે છે, તથા, કલેશ યુદ્ધ કરે છે. ઈલાચી કુમારે નટને વેશ ભજવ્યું અને વાંસ ઉપર ખેલ કરતાં પિતાની નટડી પર રાજાની કામાંધ દ્રષ્ટિ પડી તે જાણી, અને એક તરફ પોની

Page #303

૨૮૦
સ્ત્રી, સાધુને લાડુ વહોરાવતી હતી પણ તેઓ નહેાતા લેતા એમ જાણ્યું અને વિવેક થયે. આત્મભાવના ભાવતાં, વાંસપર તેમના આત્મામાં કેવલજ્ઞાન પ્રગટયું, અને રાજા નટડી વિગેરે સર્વ લેક બેધ પામ્યા. એવું પરિણા સામાયિક પ્રાપ્ત કરવા સ્ત્રીઓએ તથા પુરૂષાએ પ્રયત્ન કરો –
મરછું કરાશાન સામાજિકા–ત્યાગવા ગ્ય પદાર્થને ત્યાગ કરે, પિગલિક ઈચ્છાઓને ત્યાગ કર, દેશ થકી વા સર્વ થકી અશુભ ઇચ્છાઓને તથા શુભ ઈચ્છાઓને નિરોધ કર, દેશથકી વા સર્વથકી, પરિહાર્ય વસ્તુઓને ત્યાગ કરે તે પ્રત્યાખ્યાન સામાયિક છે. આહારાદિકને દેશથકી વા સર્વથકી ત્યાગ કરવો તે આહાર પ્રત્યાખ્યાન છે, ભેગવા ઉપગની વસ્તુઓને ત્યાગ કરે તે ભેગે પગ પ્રત્યાખ્યાન સામાયિક છે. કષાયને ત્યાગ કરે તે કષાય ત્યાગ પ્રત્યાખ્યાન છે, અંતરૂના શુભાશુભ અધ્યવસાય ત્યાગ ભેદે તથા બાહ્યની કામ્ય વસ્તુ ત્યાગ ભેદે દેશથકી વા સર્વથકી પ્રત્યાખ્યાનના અસંખ્ય ભેદ પડે છે. ઉપધિભેદે પ્રત્યાખ્યાનના અનેક ભેદ પડે છે. પ્રત્યાખ્યાનથી ભૂતકાળના કર્મોની નિર્જરા થાય છે અને નવાં કર્મ બંધાતાં નથી. આત્માની શુદ્ધિ કરવા માટે પ્રત્યાખ્યાનની અત્યંત જરૂર છે. વ્યવહારથી તથા નિશ્ચયથી સમક્તિની પ્રાપ્તિ કરવી તે સમ્યકત્વ સામાયિક છે. ચાર નિક્ષેપાએ તથા સાતનેયે નવ તત્ત્વનું શ્રવણ કરવું, સમજવું તથા આગમ પ્રકરણ વિગેરે ગુરૂ પાસે શ્રવણ કરવું, તે શ્રુત સામાયિક છે. સમકિત પૂર્વક એક વ્રત બે વ્રત અગર બાર વ્રત અંગીકાર કરવા તે દેશ વિરતિ સામાયિક છે. તથા સમકિત પૂર્વક સાધુના પંચમહાવ્રત અંગીકાર કરવાં, તથા ગૃહસ્થાવાસનો ત્યાગ કરવો તે સર્વવિરતિ સામાયિક અનંતઘણું ઉત્તમ છે. ઉપશમ સામાયિક, ક્ષપશમ સામાયિક અને ક્ષાયિક સામાયિક ઉત્તરોત્તર ઉત્તમને મેક્ષ દેનારાં છે, સાત નયથી સામાયિકનું સ્વરૂપ ધારવું. આત્માની સર્વથા શુદ્ધ પરિકૃતિ છે તે ત્તમ સામાયિક છે. એમ આઠ પ્રકારના સામાયિક

Page #304

૨૮૧
છે તે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં સમાઈ જાય છે અને તેથી અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંત આનંદ, પ્રગટે છે. આઠ પ્રકારના કર્મના ક્ષયથી આત્માના આઠ ગુણું પ્રગટે છે. અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અવ્યાબાધ, અનંત સ્થિરતા, સાદિ અનંત સ્થિતિ, અરૂપી, અગુરુલઘુ, અને અનંતવીર્ય એ આત્માના આઠ ગુણ છે, તેના પ્રાકટયથી આત્મા તે શુદ્ધાત્મા પરબ્રહ્મ બને છે.
સં. ૧૯૬૨ માં કેશરીયાજીની યાત્રાએ જતાં નિર્જન સ્થાનમાં ધ્યાન ધર્યા પછીના કેક ઉદ્દગારે પ્રગટેલા તેને ઉતારે નીચે પ્રમાણે છે.
મનુષ્ય પ્રતિ એક સરખું કર્મ, નથી એક સરખું જ્ઞાન નથી તેથી ધર્મ માર્ગમાં અનાદિ કાળથી ભિન્નતા છે, અને અનંતકાલ સુધી સર્વ ની અપેક્ષાએ ભિન્નતા રહેવાની.
પદર્શન અનાદિ કાલથી છે, છનદર્શન સવાગે પરિપૂર્ણ છે.
માયાથી આચ્છાદિત બુદ્ધિવાળા છ આતીર્થ આતીર્થ જાણું પરિભ્રમણ કરે છે જે ભવ્યે અસંખ્ય પ્રદેશી આત્માને તીર્થ જાણ્યું નથી, તેનાં અન્ય તીર્થાટન-પૂજન નિષ્ફલ છે.
इदं तीर्थमिदं तीर्थ ये भ्रमन्ति तमोवृताः
आत्मतीर्थ न जानति, तेषां तीर्थ निरर्थकम् ॥१॥ આ લેક ચિન્તનીય છે સ્મરણીય છે. એકાંતે પ્રભુની આજ્ઞા નથી, અનેકાન્તન જૈનધર્મ છે.
જેઓ બાહ્ય પંચમહાવ્રત શુદ્ધ પાળે છે, કિંતુ જે જીએ સ્યાદ્વાદશીત્યા જીવાજીવાદિક તત્વ સ્વરૂપ જાણ્યું નથી. તે ભવાંત પામતા નથી. અભવ્ય જીવ પણ બાઢાથી વ્રત પાળી નવયક સુધી જાય છે. કહ્યું છે કે પરેશ ના શે. गाथा-संसारसागर मिणं, परिभमतेहिं सव्वजीवेटिं;
गहियाणिअ मुक्काणिअ, अर्णतसो व्यलिंगाई।१।
ચતુર્થત્યાત્મક સંસાર સાગરમાં, પરિભ્રમણ કરતાં એવા સર્વજીએ અનંતિવાર વ્યલિંગ ગ્રહણ કર્યા તથા મૂક્યાં અહો કર્મની વિષમતા? "

Page #305

૨૮૨
કાલ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને ઉદ્યમ રૂપ પંચ કારણથી સર્વ પ્રકારે કાર્યોત્પતિ થાય છે.
સંઘયણ, કાલ, મનેબલની યોગ્યતાએ ધ્યાન થઈ શકે છે. અનંતગુણ ધામ જે મોક્ષ, તે મને જયથી છે. જ્ઞાનથી મનવશ કરવું તેને રાજયોગ કર્થ છે.
ફેનેગ્રાફ યંત્રના કરતાં અતિ ત્વરિત ગતિથી મન અનેક વિષયોને ગ્રહી રાગદ્વેષ સંસ્કારમય બને છે અને તે સંસ્કારોને દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલભાવ એગે ઉદ્ભવ થાય છે, માટે આપણે રહી તેવા સંસ્કારને હઠાવ.
જે વિષયની ઈચ્છા કરાય છે તે વિષય આબેહુબ મનમાં ખડે થાય છે.
ક્રિયાકાંડ પૂજન આદિ સર્વ મન વશ કરવા માટે છે.
જ્ઞાનની અનંતશક્તિ છે. જ્ઞાની ગુરૂનો સમાગમ અતિ દુર્લભ છે.
અજ્ઞાની જ્ઞાનીને પારખી શક્તા નથી. અજ્ઞાન છે માટે.
ધુળના ઢગલામાંથી ખાંડના સૂક્ષમ કણીઆ શેધી ગ્રહણ કરવાના કરતાં આ શરીરરૂપી ધુળના ઢગલામાં વ્યાપી રહેલા આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશને ઉપયોગથી ધ્યાન દ્વારા શેધી કાઢવા એ અતિ દુર્લભતર કાર્ય છે. - અજ્ઞાની જીવ શરીરના ઉપર મમત્વભાવ રાખે છે તેને લાખમો અંશ પણ શરીરમાં રહેલા આત્મામાં રાખતા નથી.
જગતમાં માન, પૂજા, લજજા, કીતિના કારણથી બાહ્ય ક્રિયા આચારમાં લક્ષ્ય રાખ્યાના કરતાં સ્વલ્પ પણ આત્મહિતાર્થે નિરાશી ભાવે ખાદ્યકિયા આચારમાં પ્રવત ન થાય તે વિશેષ કત્યાણ માટે છે.
આનંદઘન પ્રભુ કાલી કાંબલીયાં ચઢત ન દૂરંગ. આ વાક્ય અમૂલ્ય છે. દુષ્ટ મૂઢ હઠ કદાગ્રહી દ્રષ્ટિરાગી છની તેવી

Page #306

૨૮૩
સ્થિતિ છે, તેમાં શું ખેદ !!! જેવી જીવાની ભવિતવ્યતા.
ચેાગ્ય જીવ અને વિશ્વાસ વિના સૈાન ધારણ કર. અાગ્યને ઉપદેશ વાક્લેશ ફળ માટે છે.
તું તારા માટે છે અન્ય માટે નથી, અન્ય ભાવાષકારમાં તું સહજ નિમિત્ત કારણરૂપે છે, કાર્યનું કર્યું કઈ થતું નથી. તાત્ત્વિક સત્યસુખની વાનગી ધ્યાનથી મલી તે હવે આગલ પુરૂષાર્થ કર. માત્ર પણ ૧ભાવ સંખ'ધી સ'કલ્પવિકલ્પ કરવા ચૈાગ્ય નથી.
કીર્તિ, અપકીર્તિ, કર્મ પ્રકૃતિ છે તેના ફળમાં ધર્મ નથી. તુ તેથી યારી છે, માટે ક્રીતિની વાસનામાં ના અપકીર્તિના સચથી જીવન ગાળીશ નહિ. એવુ અનતિવાર તેં જીવન ગાળ્યુ પણ વૃથા.
તારા માટે અન્યજનાનું કથન યકિચિત્કર છે. તું પાતે પાતાનું કાર્ય સાધી શકીશ.
મનુષ્ય જન્મ-આયુષ્ય-શરીર નિરાગતા-ક્ષાપશમતા આદિ અનુકુલ સાધને પામી તુ ક્ષણમાત્ર પશુ પ્રમાદ કરીશ નહિ. દુષમ આરા તારે તા સુષમ સરખા છે.
વાક્સયમ હજી વિશેષ કર નિષ્કારણુ સુખરૂપ ચુલામાં વાણીરૂપ ઇંધન માળીશ નહિ.
પાંચ ઇંદ્રિયાના વિષયેા જીતવા મહાદુષ્કર છે. ઉદ્યમથી તે સર્વે મને છે.
મનેાય વિના ઈંદ્વિચાના વિષયા જીતાતા નથી.
મનેાજય માટે ચેાગાભ્યાસ છે. જ્ઞાન ચેાગાભ્યાસથી મન નિર્મલ થાય છે.
તી સ્થાનાનુ સેવન મુખ્યતાએ નિવૃત્તિ અર્થે છે. માહનીય કર્મીના ઉપશમભાવમાં, ક્ષાપશમભાવમાં તથા

Page #307

૨૮૪
ક્ષાયિકભાવમાં, પથમિક જ્ઞાન હેતુભૂત છે. તેમ તેના આર્વિભાવમાં તે હેતુભૂત છે.
શુક્લધ્યાનના પાયાને અનુક્રમ યથાતથ્ય અનુભવ ગમ્ય થાય છે.
ધર્મધ્યાન કરતાં શુકલધ્યાન મોટું છે. નિઃસંગતા થયા વિના સંકલ્પ વિકલ્પને નાશ થતો નથી.
અનામી શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ વાણઅગોચર છે તે પણ શબ્દ બ્રહ્મને અગમ્યસ્વરૂપ પ્રતિ અનહદ ઉપકાર–શબ્દ બ્રાવિના આગળ ધ્યાન નિ:સરણ ઉપર આરોહણ થતું નથી.
નમો વૈમચીપ બ્રાહી લીપી જે અક્ષરાત્મક છે તેથી આત્માને ઉપકાર થાય છે. માટે નમસ્કાર સહેતુક અનુભવમાં આવે છે. વાણુને સ્થાપના નિક્ષેપ સયુક્તિ ચિંતનીય છે. પૂજય છે. દેવ નાગરીલિપી પહેલાં બ્રાહ્મીલિપીમાં જેનાગમે લખાતાં હતાં.
ભક્તિમાર્ગ પણે વિનયથી ભરપૂર છે. ચિત્તવૃત્તિનું વલણ તેમાં સહેજે થાય છે.
ભક્તિમાર્ગની ત્રણ દશા છે. ઉત્તમ, મધ્યમ, કનિક, તેમાં ઉત્તમ ભક્તિદશા જ્ઞાની અને પ્રાપ્ત થાય છે.
ઉત્તમ ભક્તિવંત છેનું ધારવું, માનવું, સેવવું અલખ અરૂપી બ્રહ્મસ્વરૂપમય થવા અર્થે છે.
જ્ઞાનથી ભક્તિના સહસ્રશ: ભેદ પાડી શકાય. અપેક્ષાએ સર્વ કથન છે.
એકાંતથી ત્રણ વેશઠ પાંખડી મતને પ્રાદુર્ભાવ કર્યો છે.
અનેકાંત દષ્ટિમાં તેમાંનું કશું નથી. દષ્ટિ ફેરે ફેર. જેવી દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ. અનેકાંત દર્શનમાં ત્રણસે ત્રેસઠ પાખંડ દષ્ટિએને સાપેક્ષે સમાવેશ થાય છે.
સર્વ શક્તિને પ્રાદુર્ભાવ તિથી થાય છે તેથી તે ભિન્ન છે અને અભિન્ન છે.

Page #308

૨૮૫ શામાટે સંબંધ ? શામાટે વાર્તાલાપ? શામાટે પ્રવૃત્તિ ? તું જ્યાં નથી ત્યાં તે સર્વ નિરસ લાગે છે.
કર્મોદયમાં ગમતું નથી પણ ઔદયિક ભાવે જે થવાનું હોય છે તે થયા કરે છે. ત્યાં સમભાવ છે.
તે દેખાય છે, જણાય છે, અને તેમાંથી કેટલુંક કરાય છે.
ઘાતકર્મને પુરૂષાર્થે છતાય છે પણ અવાતી કર્મ તે જોગવવાં પડે છે તેમાં પુરૂષાર્થનું કંઈ ચાલતું નથી.
નયની વ્યાખ્યા વેતાંબર અને દિગંબરની સર્વથા મળતી આવતી નથી. વિશેષતઃ વિચારવા ગ્ય છે.
નય અને પ્રમાણથી તે સાધ્યની સિદ્ધિ થાય તે ણ એકડા વિના સે મીડાં નકામાં છે.
વીરનાં સર્વ વચન પરસ્પર સાક્ષેપતાવાળાં છે, એમ જ્ઞાની તથા આસન ભવ્ય સમજી શકે છે."
કદાગ્રહી જીવેથી સત્ય સમજી શકાતું નથી. અત્યમાર્ગ છે સમજે તેનાં કારણ શોધવાં. વીતરાગ હદય વિના વીતરાગનાં વચને બેધી શકતાં નથી.
ભાગવતી દીક્ષા અંગીકાર કરી ચરિત્રને અનુભવ કરી ગીતાર્થ ગુરૂ પરંપરા અવગાહી–દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલભાવ જાણી શ્રાવક વા સાધુધર્મને સમ્યગ ઉપદેશ થાય છે, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ–ભાવ જાણ્યા વિના તથા દીક્ષા અંગીકાર કરી સંયમમાર્ગને સમ્યગ અનુભવ કર્યા વિના ચારિત્રમાર્ગને ઉપદેશ કરે એ મહાસાહસ કાર્યથી વીતરાગમાર્ગને લેપ તથા સાધુમાગને લેપ થઈ જાય છે, માટે ગીતાર્થજ્ઞાની સાધુમહારાજ પાસેથી સમયના અનુસારે સંયમમાર્ગનું સ્વરૂપ ધારવું, માનવું, અને સંયમમાર્ગનું આદરવું યોગ્ય છે.
જે સૈકામાં જે જે જ્ઞાનગીતાર્થ મુનિવરો થાય છે. તે સૈિકામાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલભાવ જાણે શ્રી વિરપ્રભુનાં વચનાનુસારે

Page #309

૨૮૬
થતા નથી.
બહુ લાભ–રયાદ્વાદ માર્ગની પુષ્ટિચારિત્રમાર્ગની વૃદ્ધિ તથા પાલન જેમ થાય તેમ ઉપદેશ આપે છે. આચરણ કરે છે, જેવું વીર પ્રભુ અવસર જાણી કરે તેવુ તે કરે છે. અહા ખહુ ગંભીર અને ધારવા ચાગ્ય છે.
અપ્રતિબદ્ધ વિહારથી હજદશા અનુભવવી ચેાગ્ય છે. સદુપદેશ રૂપ અભયદાન પુન: પુન: જીવાને અવુ. આજ તુર્દશીની ( પાશવી. ૧૪ ) મધ્યરાત્રીમાં-જાગતાં ધ્યાનમાં–સહજ રવભાવે અલોકિક આંતર દર્શન થયું તેના પૂર્ણ અનુભવ હજીરા એમ નિશ્ચય કરૂં છું.
આત્માયેાગમાં વો નિા ખરેખર વિષય કષાયના નાશ
તે તુ નથી. સહજ
ન્યા સૌ દુધ ખરાખર, માગ લીયા સેા પાણી. ખેંચ લીઆ સેા રૂધિર ખરાખર, ગારખકી એ વાણી. ૧ કશ્મીર કશ્મીર કયા કરી, શેાધા આપ શરીર; પંચ ઇંદ્રિય વશ કરેા તા, આપે આપ કબીર ૫૧ સ્થિરતા વિના આત્માનુભવ પ્રગટતા નથી. એકાય મન થતાં શ્વાસેાશ્વાસને જય થાય છે. ખરેખર આંતર અનુભવ થતાં બાહ્ય સુખેચ્છાએ ટળે છે. આંતર ઉપયાગ વિના શુદ્ધ ધર્મની પ્રાપ્તિ નથી. જે પ્રવૃત્તિ કથી છે તે સ તેને માટે છે કિંતુ તે સ`થી વિલક્ષણ છે.
જન મન ૨જન અર્થે ધર્મક્રિયા, કાયકલેશક્લાદ્ભવ કરનારી છે. કિ ંતુ તેની દૃષ્ટિ ખાદ્યભાવવાસી જીવાથી ત્યાવી મુશ્કેલ છે.
ડુંગર ચઢવા મુશ્કેલ અને ઉતરવા સહેલ–તેમ આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્તિ મુશ્કેલ છે અને સંસારપતન સહેલ છે. આંતરથી સમજનાર અપ ભવ્ય જીવે છે.

Page #310

૨૮૭
ધર્મ પ્રવર્તન પણ ધામધૂમમાં ચાલી રહ્યું છે. કિંતુ જ્ઞાની વિના સત્ય ધર્મ મેગે પ્રવર્તન કેણ કરી શકે! કેણુ સમજશે !
શ્રી. આ. ઘ. કુ. બીજા અજીતનાથનું સ્તવન સૂક્ષમ વિચારશક્તિથી વિચારવું ઘટે છે.
ગમાં કથિત સ્થાને પ્રથમ બાલજીએ ધ્યાન કરવું. ક્ષપશમ ભાવની શક્તિ પામી, પ્રમાદ કરે ઘટતું નથી. અરે જીવ!!!તારે આ અસતમાં શા માટે દૃષ્ટિ દેવી જોઈએ.
અજપા જાપની દ્રવ્યભાવ ગુહ્યતા, ગંભીરતા, અધિકારી ભવ્ય છ અવશ્ય જાણી શકે છે.
સાત પ્રકૃતિ ક્ષયે ક્ષાયિક સમક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
અધુના ક્ષાયિકની પ્રાપ્તિ માટે ધ્યાન અનુભવથી જેવું જેઈએ. ક્રિયાશાસ્ત્ર છે અને જ્ઞાન ચેો છે.
પ્રાય બાહથી ઘટાટેપવાળા અને અંતરથી શૂપગ સંયુક્ત બાળજીવે છે.
અજ્ઞાનમાર્ગમાં સહેજે વલણ થાય છે.
શ્રીયશવિજયકૃત-અધ્યાત્મ સાર છે તે હે ભવ્ય તમો વાંચો. વા ગુરૂગમતાએ સાંભળે. માર્ગગમન યેગ્યતા તેમાં કથી છે. તત્વતે આગળ છે. શ્રી યશોવિજય–આનંદઘન, દેવચંદ્ર-વિનયવિજયજી જ્ઞાન વિલાસનાં પદ સ્થિરતાથી વિચારવા ઘટે છે..
તું સત્ય સ્વરૂપ છે. તારું આ દશ્ય કંઈ નથી.
પંડિત વિર્યની શક્તિ મુક્તિપદ માટે કથી છે તે પંડિત શક્તિની તારતમ્યતા અધુના અનેક પરિણામે ઘટે છે.
ક્ષપશમ ભાવે બારમા ગુણસ્થાનક પર્યત પશુણ હાનિ વૃદ્ધિ પરિણમે છે. અનુભવમાં સત્ય ભાસે છે.
છઠ્ઠા ગુણસ્થાને પ્રમાદ દશાનું પરિબલ પ્રવર્તે છે માટે વિશેષ આત્માપયેાગ પ્રતિ લય રાખવું જોઈએ.
આંતરુ જ્ઞાન વિલ બાહ્ય ભાવ પરિણતિ પ્રમત્ત મનુષ્ય નિંદા પ્રતિ લક્ષ્ય રાખી અહંમ મતમતાંતરમાં ધર્મપંથ દાખવી

Page #311

૨૮૮ માહાભાવમાં પતન પામતા દેખી તેમની પ્રતિ કારૂણ્ય દૃષ્ટિથી દેખવું જોઈએ. કારણ કે કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે તેમના પ્રતિ ભાવ દયા ચિંતવના થાય તે ઠીક.
સુખ દુઃખમાં સમભાવે રહે!! કારણ કે તે બે તારાથી ભિન્ન છે.
તારા કર્તવ્યથી પરાભૂખ થઈ અન્યના દ્રવ્ય ઉપકારમાં પ્રવતીશ નહિ.
તારંગા તીર્થ.
સં. ૧૯૬૪ ચૈત્ર સુદિ ૧૩. ૧ મન શા શા વિચારો કરે છે તે વારંવાર આત્મા પગ મૂકી જેવું, અને તેને વિવેક કરો. તટસ્થ મનુષ્ય જેમ બે મનુષ્યની વાત સાંભળે છે તેમ શુભાશુભ કર્મના ઉદયમાં આત્મા તટસ્થ પુરૂષની પેઠે અને પ્રકારના કર્મનું કાર્ય દેખનાર થે જોઈએ. હે આત્મન ! શુભાશુભ કર્મોદયમાં તથા તેથી થતી યોગ્ય પ્રવૃત્તિમાં સાક્ષી તરીકે વર્ત.
૨ નાટકીઓ સર્વ પ્રકારના ખેલ ભજવે છે, નવરસને દર્શાવે છે. નવરસની ચેષ્ટાઓ કરે છે, પુરૂષ અને સ્ત્રીના વેષ પહેરે છે. પણ તે પિતાને તો હું એક પગારદાર તરીકે અમુક છું એમ જાણે છે, અને નાટકના પાત્રમાં નિરાસત રહે છે, તેવી રીતે હે ચેતન !!! તારે બાહા વિશ્વમાં મનથી વર્તવું જોઈએ. પ્રારબ્ધ કર્મના નાટકના ખેલથી ક્ષણે ક્ષણે આત્માને જ્યારે ભાવ જોઈએ. વેષ ગચ્છાદિયાદિ વ્યવહારને અમુક ઉપગ માટે માનીને તેમાં નિરાસત વર્તવું જોઈએ. ગૃહસ્થ સાથે નિલેપ વર્તવું અને અંતરમાં આત્માને ઉપગ રાખ.

Page #312

૨૮૯
3 ज्ञान ध्यान हय गयबरे, तप जप श्रुत परतंत सलुणे; छोडे सम प्रभुताल है, मुनिपण परिग्रवंत सलुणे परिग्रह
ઉપાધ્યાય ।।
જ્ઞાન અને ધ્યાનથી હું જ્ઞાની અને ધ્યાની છું એવા અહભાવ ન રાખવા. જ્ઞાન રૂપ ઘેાડા અને ધ્યાન રૂપ હાથી તથા ૧પ જપ શ્રુતના અહુ વૃત્તિથી પરિગ્રહ પરિવાર થાય છે, અને તેથી સ્થૂલ પરિગ્રહ ત્યાગ ર્યા પછી સૂક્ષ્મ પરિગ્રહના વશ થવુ પડે છે. મુનિને એવા જ્ઞાન ધ્યાનના અભિમાનથી માનસિક પરિગ્રહ પણું પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી આત્માની શુદ્ધિમાં વિઘ્ના ઉપસ્થિત થાય છે. માટે હું નાની છું, ધ્યાની છું, તપસ્વી છું, શ્રુતજ્ઞાની છુ' એવા મનમાં અહંભાવ ન પ્રગટે એમ આત્માપયેગ રાખ ! ક્ષયે।પશમી જ્ઞાનાદિક સાધનમાં અંશમાત્ર અહુવૃત્તિ ન પ્રગટવી જોઈએ. સ્થૂળભદ્ર મુનિને તેથી આગળ આત્મશુદ્ધિ કરતાં અંતરાય નડયા હતા. વ્યવહારથી લેાકેા પેાતાને માટે ગમે તેવા વ્યવહાર કરે પણ તેથી અંતમાં અવૃત્તિ ન વેદાવી ોઇએ, અને અહુ વૃત્તિની ચેષ્ટા પણ ન થવી જોઇએ. આત્માના ગુણા શુદ્ધ ભાવે થાય એમાં અ‚િમાનને અવકાશ નથી. આત્મા કરતાં અન્યાને તે તે શુ@ાથી હીન દેખતાં અભિમાન થાય છે, પણુ આત્માના શુદ્ધોપાગે દેખતાં અહંવૃત્તિ વિલય પામે છે.
૪ જે જ્ઞાની ધ્યાની આત્મા છે તે નિહપણે બાજીગરની માજી જેવી દુનીઆ સમજીને દુનીયામાં સ્વાધિકારે કર્મો કરે છે, એવી આત્મદશા પાડ્યા વિના જ્યાં ત્યાં પરાપકાર કરવા પ્રવૃત્તિ કરવી તે અંધન છે, તથા તેથી આત્માની વાસ્તવિક શુદ્ધિ થતી નથી; માટે આત્માન્નતિના ઉપયાગ પ્રગટે એવી દશા પ્રાપ્ત કરવી એજ સત્ય કન્ય છે, પશ્ચાત્ એ સેવા ધર્મથી આત્માની શુદ્ધિ થયા કરે છે.
૫ ક્ષણિક પુદ્ગલાનંદની પ્રાપ્તિ માટે આત્મસુખને ભૂલવું એ સમાન કેાઈ મેટી ભૂલ નથી. આત્મ સુખ માટે હિંસા, જૂઠ,

Page #313

૨૯૦
ચારી વ્યભિચાર–વગેરે પાપા કરવાં પડતાં નથી. આત્માના સુખ માટે અંતમાં વિરમવું જોઇએ. પુદ્ગલાનંદની પ્રાપ્તિ માટે અધિ વ્યાધિ ઉપાધિ અને પરતંત્રનાં દુ:ખ સહન કરવાં પડે છે. અન્ય મનુષ્યા પાસે સુખની યાચના કરવી તે મહા ભૂલ છે. આત્મામાં સુખ છે. ખાદ્યની કીર્તિ, પ્રતિષ્ઠા, મહત્તામાં સુખ નથી. જડના રાગથી વા જડના દ્વેષથી સ્વાત્મ સુખ નથી. જડ પદાર્થોની અહુંમમમમતાથી સુખ નથી. આખી દુનીઆના જીવા પાતાના પગે પડે તેા પણ મનમાં નાડુ છે ત્યાં સુધી સુખ નથી. ત્યારે શા માટે પર જડ વસ્તુઓથી સુખની આશા રાખવી જોઇએ ! અનંતકાળ સુધી મનના માન્યા સર્વ દુનિયાના પદાર્થો લાગવવામાં આવે તા પણુ સુખ નથી.
૬ મનમાં માહની કલ્પનાથી બાહ્ય વસ્તુએમાં સુખ દુ:ખ ભાસે છે. બાહ્ય જડ વસ્તુએમાં સુખ દુ:ખ નથી. તેમજ વસ્તુત: તેમાં સુખ દુ:ખ આપવાની શક્તિ નથી. મનમાં અજ્ઞાન મેાહુ છે ત્યાં સુધી વારાફરતી જડપદાર્થોમાં સુખદુ:ખની કલ્પના થાય છે. જે કાલે મનમાં મા પ્રગટતા નથી તે કાળે જડપદાર્થમાં સુખદુ:ખપ્રદ કલ્પના પ્રગટતી નથી. ખાદ્ય પદાર્થો છે તે સુખકારક વા દુઃખકારક નથી, પણ માહની કલ્પનાજ સુખદુ:ખકારક છે. માહ ભાવ નષ્ટ થયા પછી આત્મામાં અનંત સુખ અનુભવાય છે, અને અનંતજ્ઞાન જીવનની શક્તિ પ્રગટે છે. બાહ્ય જડપદાર્થોમાં સુખદુ:ખની કલ્પના ન કર ! અન્ય મનુષ્યને શત્રુમિત્ર ન જાણું. આત્મામાં આત્મસુખ છે.
જગત્ની માહ્યવસ્તુએ રમકડાં જેવી છે. જેને જેમાં રૂચિ પડે છે તે વસ્તુને તે ગ્રહે છે. મનના શુભ અશુભ અધ્યવસાયે પણ રમકડાં જેવા છે. જેને જેમાં અધિકાર પ્રમાણે રસ લાગે છે તેમાં તે રસ લે છે, તેની સાથે તે રમે છે. ખાહ્ય જડવતુ અને શરીર તથા મનના અનેક પ્રકારના શુભાશુભ અધ્યવસાચેાની વિચારાની પેલીપાર અનંત જ્ઞાનાનંક્રમય આત્મા છે. તેની

Page #314

ર૯૧
સાથે આત્મસ્વરૂપે ખેલનારા તે લાખો મનુષ્યમાંથી એક બે નીકળી આવે છે. કોડે આજે મનુષ્ય શરીર ઇંદ્રિય અને મન સુધી ખેલે છે, રમે છે. વિરલા મનુષ્યો આત્માની સાથે ખેલે છે, દુનિથી કરોડો ગાઉ દૂર રહેલી વસ્તુઓની શોધ કરીને એક હાથ પાસે દેખાય એવાં યંત્રો શોધનારા ઘણા છે, પણ એવાં યંત્ર જેના જ્ઞાનથી પ્રકાશે છે. એવા આત્માને (પ્રભુને) શોધી તેમાં અનંતરસ અનુભવનારા તો લાખોમાં એક બેચાર નીકળી આવે.
૮ આત્માનું સ્વરૂપ સમજ્યા પછી મનના મેહાદિ સંક૫વિકલ્પ વારવાનું રહસ્ય સમજાય છે. તેના દાસ બનીને - રીરહદયમાં રહેલા પ્રભુને શોધ જોઈએ. જ્ઞાની એકાંતમાં પ્રભુ થે પ્રભુની સાથે આનંદ ખેલ ખેલે છે. આત્માનંદરસ પ્રગટયા પછી બાહ્ય વિષયરસની તૃષ્ણા ટળી જાય છે.
૯ પ્રભુ મહાવીરદેવે પ્રકાશેલા જૈનધર્મને નયેની અપેક્ષાથી જાણીને આત્માનંદરસ દવા લગની લગાડવી જોઈએ. સર્વત્ર આત્માનંદમાં તું ઝીલે છે એવી આત્મન ! ! ભાવના ભાવ ! બાાની અનેક પ્રકારની દુઃખસ્થિતિ છતાં અંતરથી આત્માનંદમય છે એવો તું ઉપગ રાખીને એવી દઢભાવના ભાવ!!કેઈથી પણ આત્માના આનંદરસનો નાશ થનાર નથી અને એ આનંદમય હું પોતે છું એવા ઉપયોગની સતત પ્રવાહધારામાં પરિણામ પામ! અંતમાં આત્મશુદ્ધપગ રાખીને બાહિરકર્મના ઉદયરૂપ નાટકને ત્રીજા પુરૂષની પેટે સાક્ષીભાવે દેખ! આત્મા તે તું પરમાત્મા છે, એવા ઉપયોગથી જડવતુઓમાં પણ આત્માનંદરસની ભાવના ભાવ ! ! ! જડ અને ચેતન સર્વદશ્યાદસ્યવિશ્વની સાથે જાણે તેમાં પિતાને આત્માનંદ સ્કુરે છે એવા ભાવે રહી વાત !!!

Page #315

૨૯૨
મુ. મહેસાણ.
સં. ૧૯૬૧ નકામે વખત ગાળવાથી પાછળથી પશ્ચાત્તાપ પાત્ર બનવું પડે છે. સમયની કિંમત નથી. સમયની અમૂલ્યતા સમજ્યા વિના જીવ ચેતી શકતા નથી, વાતચિત ગપ્પાં મારવામાં મહત્તા પ્રાપ્ત થતી નથી. ધર્મ કાર્ય કરવામાંજ સ્વજીવનની સાફલ્યતા ઉત્તમ પુરૂષે સમજે છે. કેઈની આજીજી નહિ કરતાં પ્રમાણિકપણથી આત્મોન્નતિ કરવામાં પ્રયત્નશીલ થવું. વક્તાના હૃદયને મર્મ જાણ્યાથી સુઝપણું પ્રાપ્ત થાય છે. વકતાનું હૃદય અવગાહવું તેજ પરીક્ષની હુંશીયારી છે. વક્તા ને શ્રોતાનાં હૃદય ભિન્ન હોય તે વચન મર્માસ્વાદ ચખાતે નથી. શ્રોતાનું હદય પ્રકાશવામાં વક્તાની હુંશીયારી છે. સર્વ જ્ઞાનમાં અનુભવજ્ઞાન ઉત્તમ છે. જ્ઞાનીનું હૃદય ભાને ઉત્તમ પ્રકાશ આપે છે. સ્વયંભુરમણ સમુદ્રનું અવગાહન થાય, કિંતુ જ્ઞાનીના હૃદયનું અવગાહન થતું નથી. મનુષ્ય પળે પળે નવું શીખે છે. પિતાની ઉત્તમતા અન્યને દેખાડવા કરતાં પોતાના આત્માને દેખાડવી, તેજ કાર્યની દક્ષતા છે. વકતાના વચનપર શ્રદ્ધા થયા વિના ભકિતભાવ ઉત્પન્ન થતું નથી. યોગ્યતા વિના સદ્દગુરૂની પ્રાપ્તિ થતી નથી. વિચાર-ઉચ્ચાર
અને આચાર એ ત્રણ વસ્તુ એક સ્થાને હોય તે પૂર્ણ ભાગ્યનું ચિહ જાણવું. નીતિ ધર્મનું સ્વરૂપ સર્વજ્ઞપ્રભુએ યથાર્થ કહ્યું છે. વિનય ભકિત વિના આત્મશકિત ખીલતી નથી. હે ગતમ! સમય માત્ર પણ મા પ્રમાદ કર. આ વાકયની ઉત્તમતા પુન:પુનઃ વિચારવા એગ્ય છે. ધર્મોન્નતિમાં પ્રભાવના ઉત્તમ અંગ છે. આધ્યાત્મિક જ્ઞાનવાળું જીવન સત્ય સુખ આપે છે. કવિને જ્ઞાનીને ચિત્તની એકાગ્રતાથી કાર્યસિદ્ધિ થાય છે. અદ્ભુત આત્મશકિતનું સ્વરૂપ શ્રી વીર પ્રભુએ યથાર્થ ઉપદેર્યું છે પણ સમજ્યા વિના, અંતરમાં અંધારું છે. આત્મસ્વરૂપ રમણુતામાં ચિત્તવૃત્તિ વિશ્રાંત થતાં સહજાનંદની ખુમારી પ્રગટે છે હેય રેય અને ઉપાદેયનું, યથાર્થ સ્વરૂપ સમજવાથી સત્યવિવેક પ્રગટે છે,

Page #316

૨૯૩
ઉપાદેય બુદ્ધિ થવી, અને ઉપાદેયનું આચરણ કરવું મહા દુર્લભ છે. શબ્દ, જ્ઞાન, અને વસ્તુ એ ત્રણ પ્રકારના પદાર્થ છે. જ્ઞાનરૂપી, અગ્નિ સર્વ કર્મ લાકડાંને બાળીને ભસ્મ કરે છે.
ખરેખર સત્ય અંતમાં છે. જે અન્યની પરીક્ષા કરવામાં ઉતરે છે તેને અંતરમાં શાંતિ નથી. જે અન્યના દોષને દેખી ધર્મથી ઉભગી જાય છે તેને કમ્દયનું જ્ઞાન નથી. કર્મનું પરિપૂર્ણ સ્વરૂપ સમજ્યા વિના આત્માની આત્મામાં સ્થિરતા થતી નથી. આત્માને ધર્મ પ્રગટાવવા માટે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને ઉપગ તે સહજધર્મ છે અને તેવા ઉપગકાલે કર્મોદય વેદોતાં છતાં નવીન કર્મ બંધાતાં નથી, માટે આત્મન્ !!! તું તે ઉપયેગી થા. આત્મશુપયેગીજ નિલેપી છે.
મુ. મહેસાણા.
સે. ૧૯૬૧
મનવાણુકાયાની શક્તિ ખીલવવી અને તેઓને સદુપરોગ કરે. મનવાણું કાયાદિ શક્તિને દુરૂપયોગ કરવો તે પશુબલ છે. આત્માની સુબુદ્ધિ પ્રમાણે મનવાણુકાયાની શક્તિએને સદુપયોગ કરે તે ધર્મનલ છે અન્યથા અધર્મબલ છે. આત્મબલ તે સર્વબલમાં અનંતગુણ શ્રેષ્ટબલ છે. આત્મબલથી આત્માની પૂર્ણ વિશુદ્ધિ કરવી.
મનવૃત્તિને આત્માના તાબામાં રાખતાં શિખવું. આત્માની આજ્ઞા પ્રમાણે મન અને કાયાને વ્યાપાર થાય ત્યારે સંચમ બળ ખીલે છે. અને આત્મા અનેક બાાાંતર ચમત્કારેને પ્રકાશ કરી શકે છે. સંયમીગીના મનમાં અસંખ્ય તપ કરતાં અને સંખ્ય ગુણ વિશેષબલ છે. સંયમીગી સર્વ ભૂતને પોતાની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તાવી શકે છે. મનવાણી અને કાયાને આત્મવશ રાખતાં

Page #317

૨૯૪
ગશક્તિને પ્રકાશ થાય છે. બાલ્યાવસ્થાથી અસત્ય નહિ બેલનાર. દયાવંત અસ્તેયવતી તથા ઉર્ધ્વરેતા, યોગાભ્યાસથી મહાત્મા ગી બની શકે છે. શરીરના કેઈપણ અંગદ્વારા વીર્યને નાશ ન થાય એવી રીતે યુક્તાહાર વિહાર વિચારથી પ્રવર્તતાં યોગાભ્યાસની સિદ્ધિયોમાં દરરોજ આગળ વધાય છે. કર્મયોગી, ભક્તિગી, ઉપાસનાયેગી, મંત્રગી, હઠયેગી, જ્ઞાનેગી, વિરેથી, જે દેશ ઉભરાઈ જાય છે તે દેશમાં બાહ્યાંતર શક્તિના પ્રવાહ વ્યક્તપણે વહ્યા કરે છે. તે દેશમાં આત્મજ્ઞાની મહાવીર ભકતે પ્રગટે છે. ગૃહસ્થ ધર્મમાં વર્તના ગૃહશે અને ત્યાગધમી ત્યાગીઓ સ્વસ્વાધિકાર જ્ઞાનાદિ શક્તિને પ્રગટાવતા છતા મદોન્મત્ત હસ્તિની પેઠે વર્તે છે ત્યારે સંઘ સમાજ દેશ ખંડની આત્મપગે અપ્રમત્ત પાછળ સ્વસમાન જીવંત શક્તિવાળા આત્માઓને મકી જવા તે શક્તિ ધર્મ છે. મરતાં છતાં જીવવું અને જીવતાં છતાં મરવું તથા મરવું અને જીવવું ઉભયથી અતીત થવું એવું જે દેશ, વર્મસમાજ સંઘના લેક શિખ્યા છે છે અને અલસિયાનું જીવન ત્યાગ કર્યું છે તેઓને ધન્ય છે. તેઓ સ્વતંત્ર મુક્ત થઈ શકે છે. હે ચેતન !!! બાહ્ય સંગોમાં અને વિગેમાં હર્ષશેક કર્યા વિના આકાશની પેઠે નિર્લેપ આત્માનંદે વિચાર !! અને હારા બાહ્યાધિકાર પ્રમાણે બાહ્યમાં વર્ત !!! અને આત્માના ઉપગથી આત્મામાં વર્ત ! આત્માના સ્વરૂપને ઉપગ ધાર. ક્ષપશમ જ્ઞાનથો આત્મપગ મૂકે અને બાહ્યથી બાહ્ય અધિકારે કરવાનું હોય તે કરવું એમ પ્રવૃત્તિ કરતાં વ્યવહાર ધર્મને નાશ થતું નથી અને તેથી સંઘ દેશ જ્ઞાતિ વગેરેને લાભ થાય છે. સ્વાધિકારે વ્યવહારથી વર્તતે એવો આત્મજ્ઞાની મનુષ્ય અલ્પષ અને બહુ ધર્મને પ્રાપ્ત કરે છે.
પ્રારબ્ધકર્મ–ઉદયકર્મ, ભાવી ભાવ વગેરેને સમજ્યા વિના માની લેઈ ઉત્સાહ ઉદ્યમથી ભ્રષ્ટ નથી સર્વથા ઉદ્યમકર ! સમ

Page #318

૯૧
જીને ઉદ્યમકર ! નિકાચિત પ્રાધક કે જે અસંખ્યાત ઘણાં ઉત્કૃષ્ટાં ભાંગે માંધેલાં હાય છે તેને પણું જ્ઞાન ધ્યાન સંયમ તપથી નાશ થાય છે. ઉત્સાહના પરિણામ તેજ સર્વોત્કૃષ્ટ મંગલ ખરેખર કાર્યસિદ્ધિ માટે છે, માટે ઉત્સાહ અને ઉદ્યમથી આત્માનૃતિમાંપ્ર વ ! ! ! આત્માના જ્ઞાનાદિ પર્યાયાને વિશુદ્ધ કર. ઉત્સાહ ઉદ્યમ અને કાર્યસિદ્ધિની આશાથી આગળ વધ !!! આ ભવમાં જો કાર્યની સિદ્ધિ કરતાં વચ્ચમાં મૃત્યુ થશે તે અન્યભવમાં જ્યાંથી કા બાકી રહેલુ હાય છે ત્યાંથી આત્માની પૂર્ણતારૂપ કાર્ય કરવાની સર્વ સામગ્રી પ્રાપ્ત થશે, માટે ઉદ્યમ ન હાર. કાર્ય સિદ્ધિ કરતાં મૃત્યુ સામુ ન જ અને નિરૂત્સાહી તથા એકાંતે કર્મવાદી લેાકેાના ખેલ્યા સામુ નો. આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણાની પૂર્ણતા કરવારૂપ કાયને ઉત્સાહથી સાધ્યું. આત્માના આનદને એકવાર પામ્યા એટલે સંસારના અંત આવ્યા એમ જાણુ. આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણા તેજ માત્મન્ ! ! ! હારા સત્ય ધ છે, તેને પૂર્ણતયા પ્રગટાવવા એજ નૈૠયિક કર્તવ્ય છે. બાકીનું વ્યાવહારિક કર્તવ્ય પણ નિષ્કામભાવે કરવાના અભ્યાસ રાખ. પ્રભુ મહાવીર તીર્થંકરની વાણીના અવલખનથી આત્માને શુદ્ધ કરવા પ્રમાદેશને પાછા હટાવ અને આત્માની મુક્તિ માટે પ્રવત ! સ્વાવલખી થઈ આગળ વધે ! જડ અને ચેતન એ તત્ત્વ છે તેમાં પેાતે તે આત્મા છીએ. જડના ધમ ભિન્ન છે અને આત્માને ધર્મ ભિન્ન છે. વણુ ગંધરસ સ્પર્શીદ જડ પુદ્ગલ ધર્મ છે. મ્હારા આત્માને શુદ્ધજ્ઞાન અને શુદ્ધાનંદ ધર્મ છે. મ્હારા ધર્મના માટે ઉપયાગ ધારવા જોઇએ. મારા આત્માને શુદ્ધધર્મ તે સમૂત ધર્મ છે, બાકી મિશ્રસ યેાગધર્મ તથા જડધમ તે અસદ્ભૂત ઔપચારિક ધર્મ છે તે કરવા પડે છે, પણ સદ્ભૂત ધર્મના ઉપયાગ ધારીને વર્તવું એજ આત્મક વ્ય છે. આત્માના શુદ્ધ ધર્મ તેજ આત્મધર્મ છે તેના ઉપયાગમાં રહીને વ્યાવહારિક ધર્મમાં સ્વાધિકારે પ્રવર્તવું એ ત્હારી ફરજ છે.

Page #319

૨૯૬
આત્મજ્ઞાની શું ઉદાસ રહી શકે ? ઉત્તરમાં કહેવું પડશે કે કદાપિ નહિ જડાનંદી કરતાં તે જડ અને ચેતનમાં આત્માનંદના ઉલ્લાસથી વર્તે છે. આત્મજ્ઞાનીને જડવસ્તુઓને સંબંધ હોય છે છતાં તે જડની સાથે આત્માના આનંદથી વતે છે તેથી તે કંઈ જડમાંથી આનંદ લેતે નથી અજ્ઞાનીપણ કંઈ જડ પદાર્થોમાંથી આનંદ લેતું નથી પણ તે જડવસ્તુઓમાં સુખ માને છે તથા જડવતુએદ્વારા આનંદ પ્રગટે છે એમ મિથ્યા બુદ્ધિથી વતી રાગદ્વેષથી લેપાય છે. આત્મજ્ઞાની છે તે આત્માનંદ પ્રગટાવીને જડવસ્તુઓની સાથે કર્મ સંબંધથી વતે છે, પરંતુ તે જડમાં આનંદ ગુણ છે એમ માનતું નથી, તથા જડવસ્તુઓ દ્વારા આનંદ મળે છે એવી ભ્રાંતિથી મુકત થાય છે અને તેથી રાગદ્વેષથી નિર્લેપ રહેવા અંતરમાં શક્તિમાન થાય છે. આત્મજ્ઞાની અને અજ્ઞાનની દયિક બાહ્ય ખાનપાનાદિક ચેષ્ટાઓ તે ઉપરથી જોતાં સરખી લાગે છે પણ બનેની આત્મપરિણતિમાં તે આકાશપાતાળ જેટલો ફેર હોય છે, આત્મજ્ઞાની અને અજ્ઞાનીને કર્મ કાર્ય તે કરવા પડે છે અનેને પંચ ઈનિદ્રાને વ્યાપાર વર્તે છે, પણ જ્ઞાનીને જ્ઞાનની પરિણતિ વર્તે છે અને અજ્ઞાનીને અજ્ઞાન મેહની પરિણતિ વર્તે છે. ગુરૂને મરતકે ધારણ કરીને ગુરૂની કૃપા મેળવે છે તેને સમ્યગજ્ઞાન પ્રગટે છે. અવિનયીને અને નગુરાને અધ્યાત્મ પુસ્તકોના વાંચન શ્રવણથી સમ્યગજ્ઞાન પરિણમતું નથી. તે શુષ્કજ્ઞાની થાય છે, માટે ગુરૂ કરીને આત્મજ્ઞાન મેળવવું. યમનિયમાદિ સાધનરૂપ જે ધર્મ છે તે વસ્તુને શુદ્ધાત્મ ધર્મ નથી. સંયમાદિક સાધને છે તેનાથી શુદ્ધ આમધર્મ ભિન્ન છે એમ જાણીને શુદ્ધાત્મ ધર્મના ઉપગે સાધન ધર્મમાં પ્રવર્તવું. શુદ્ધાત્મધર્મના ઉપયોગીને સાધન ધર્મની ઉપયોગિતા હાય યા નહિ હોય. આત્માના શુદ્ધધર્મને ઉપયોગ પ્રાપ્ત થ એ કંઈ સામાન્ય વાત નથી. શુદ્ધાત્મ ધર્મના ઉપગમાં રહીને ગૃહસ્થ દશામાં ગૃહસ્થ કર્મો કરવાં. આત્માના શુદ્ધધર્મને ઉપગ રાખીને

Page #320

૨૯૭ પુણ્ય કર્મ કરવાં જોઈએ તેવી પછી પુણ્યક બંધ થઇ નથી અને પાપકર્મને બંધ પડતો નથી, તેથી આત્મા સમજાવે સાક્ષીભાવે વર્તે છે, તેથી શુભાશુભ કર્મને પાછો નાશ કરી શકાય છે. શુદ્ધોપગથી આત્માનું સ્મરણ કરવું તેથી શુભાશુભ કર્મપ્રવૃત્તિ છતાં અત્યંત નિલેપ દશા વર્તે છે. શુદ્ધ પયોગી જ્ઞાની જે કંઈ કરે છે તે વપર ઉપકારાર્થે કરે છે. મનમાં રાગદ્વેષ કામાદિ કષાય છે તેજ સૂમ રોગ છે. આત્માના શુદ્ધોપગે જેમ જેમ વિશેષ રહેવામાં આવે છે તેમ તેમ મનના રોગે ટળે છે, તથા મનવાણ કાયાથી થતી અવતરોગની ખરાબ દશા પણ ટળે છે.
મનવાણું કાયાદિ જડવરપર આત્માની બુદ્ધિ, આત્માધ્યાસ તે બહિરાભાવ છે. બહિકામભાવમંથી અંતરાત્મભાવમાં પરિણમવા માટે અસંખ્ય છે અને અન્તરાત્મ પરિરૂ કૃતિમાંથી પરમાત્મરૂપ પરિણતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે ચેથા ગુણસ્થાનકથી તે બારમા ગુરથાનક પર્યંત અસંખ્યો છે. કાયાના યોગ કરતાં મનને વેગ અનંતગુણ ઉત્તમ સાધનગ તરીકે છે, અને મનગ કરતાં આત્મપગ અનંતગુણ ઉત્તમ સાધન યુગ તરીકે છે, અને મનગ કરતાં જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રાદિ ગો અનંત ગુણ ઉત્તમ ઉપાદાન ગરૂપ છે. આત્માના શુદ્ધ ધર્મને ઉપગ છે તેમાં અસંખ્યાતો સમાઈ જાય છે. શુભ પરિસુમન ઉપગ છે તેમાં પ્રશસ્ય કષાયની પરિણતિ વર્તે છે, અને અશુભ પરિણામને ઉપગ છે તેમાં અપ્રશસ્ય કષાયની પરિણતિ વર્તે છે. જ્ઞાની, શુભાશુભ ચેગથી પિતાને ભિન્ન અને સર્વ સાક્ષીરૂપ દેખે છે. અજ્ઞાનીને ધર્મોપયેગી એ શુભ પગ પણ પ્રાપ્ત થવે મુશ્કેલ છે. જ્યારે આત્મામાં ઉપગ વળે અને તે વખતે શુભાશુભ પરિણામ ન વર્તે ત્યારે તે શુદ્ધાગ જાણવે. શુદ્ધધર્મનો ઉપયોગ તે પરમ શુદ્ધોપયોગ છે. શુભાશુભપગથી મુક્ત થવું તે જીવતાં છતાં જીવનમુકિત

Page #321

૨૯૮
છે એમ ત્રાજુસૂત્રનયની ચારિત્ર દષ્ટિથી જાણવું. આત્માના સ્વભાવમાં રમણતા કરવામાં સર્વનને સાર આવી જાય છે. શબ્દનચારિત્રષ્ટિએ શપકણિએ આરોહવું એવી શુકલ ધ્યાનદશાની મુક્તિ છે. સમભિરૂઢ ચારિત્ર નયની દષ્ટિએ ત્રયોદશ ગુણ સ્થાનક વતી સોગ કેવલ જ્ઞાન દશાની જીવનમુક્તિ છે. ચતુર્થ સમ્યગ દષ્ટિગુણસ્થાનકથી અંશે અંશે ઉત્તરોત્તર ગુણ સ્થાનકમાં મુક્તિ છે. એવંભૂત નયની ચારિત્ર દષ્ટિએ દેહાતીત અગી કેવલ જ્ઞાનમય તથા ક્ષાયિક સુખમય પૂર્ણ શુદ્ધાત્મ દશા અનંત શુદ્ધ ગુણ પર્યાયમય છે તે મુક્તિ છે. સમ્યકત્ત્વ દૃષ્ટિની પ્રાપ્તિની અપેક્ષાએ અંશે અંશે તરતમાગે સયોગી કેવલી દશા સુધી ઉત્તરોત્તર અનંત ગુણ વિશુદ્ધ જીવનમુક્તિ છે. વેદાંતની ચાર પ્રકારની મુક્તિ છે તે પણ ચાદ ગુણ સ્થાનકમાં તથા તે ઉપરની શુદ્ધ દશામાં સમાઈ જાય છે. સમ્યફ દૃષ્ટિની પ્રાપ્તિથી શુદ્ધાત્મા પ્રભુનું સ્વરૂપ અવલેકવું, પોતે પોતાના આત્માનું સ્વરૂપ દેખવું તે સાકય મુક્તિ છે. વ્યવહાર સંમતિ નિશ્વય સમકિત, ઉપશમ., ક્ષયપશમ અને ક્ષાયિક સમ્યકત્વમાં સાલેય મુકિત છે. ઉપશમ ચારિત્ર, ક્ષયેશમ ચારિત્ર અને ક્ષાયિક ચારિત્રમાં સામી મુક્તિ છે. મનને આત્માના સમીપમાં લેઈ જવાય છે, અંતર્દષ્ટિથી હૃદય સમીપમાં આત્માને ધ્યાન સમાધિથી અનુભવ થાય છે, દેશવિરતિ ચારિત્ર અને સર્વ વિરતિ ચારિત્રમાં, ધર્મધ્યાનના ચાર ભેદમાં શુદ્ધાત્મ પ્રભુનું સામીપ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, અર્થાત્ આત્મા તેજ આત્માનું સામીપ્ય પ્રાપ્ત કરે છે તેથી તે સામીપ્ય મુક્તિ જાણવી. અપ્રમત્તગુણ સ્થાનકમાં તથા અપૂર્વાદિગુણ સ્થાનકથી બારમા સુધીમાં આત્મા તે પરમાત્મા સ્વરૂપ છે એમ અનુભવાય છે માટે અપેક્ષાએ તે સરળ મુરિ જાણવી. સારૂપ્ય મુકિતમાં સાક્ય અને સામીપ્ય મુક્તિ કરતાં અનંત ગુણાધિક આનંદને આત્મા ભેગી બને છે. ધ્યાન સમાધિ દશામાં આત્મજ્ઞાની એવા શુકલ ધ્યાનીને સારૂ

Page #322

ર૯
પ્ય મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે, ત્રદશ ગુણસ્થાનકમાં કેવલજ્ઞાનાદિ નવ ક્ષાયિક લબ્ધિની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યાં મનવાણી કાયાને
ગ્ય વતે છે માટે ત્યાં જીવનમુક્ત સાયુજ્ય મુક્તિ જાણવી અને મનવાણી તથા પાંચ પ્રકારના શરીર ગરહિત સિદ્ધ બુદ્ધ દશાની પ્રાપ્તિ તે દેહ કર્મોતીત નિયુજ્ય મુક્તિ, સાપેક્ષ દષ્ટિએ જાણવી, એ દેવકને વૈકુંઠ કહેવું તે શુભસ્થાન મુક્તિ જાણવી. આત્મા જે જે અંશે રોગ શેક દુ:ખથી મુક્ત થાય છે તે તે અંશે તે મુક્ત છે. નગમનયની અપેક્ષાએ મુક્તિના અંશરૂપ સાધનની પ્રાપ્તિથી આત્માની મુક્તિ છે. પૂર્ણ વ્યવહારથી વર્તવામાં આવતાં વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ મુક્તિ છે. અશુભ વ્યવહારને ત્યાગ કરવામાં અને શુભ વ્યવહાર આદરવામાં વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ મુક્તિ છે. દુરાચાર ત્યાગી સદાચાર ધરવામાં વ્યવહારનયની અક્ષિાએ મુકિત છે. સંગ્રહનયચિસત્તાની અપેક્ષાએ સંગ્રહ સત્તાનય મુક્તિ છે અને એકતે બ્રહ્મ સત્તાથી નિરપેક્ષ સત્તાય મુક્તિ છે. વર્તમાન એક સમયમાં મુક્તિના પરિણામની અપેક્ષાએ ત્રાજુ સૂત્રનય સાપેક્ષ મુક્તિ છે અને એકાંત શબ્દાદિનય દષ્ટિથી નિરપેક્ષ કાજુ સૂત્રનય ગ્રાહી મુક્તિ છે. દેવ લેકમાં ગમન કરી ત્યાં શાતા વેદનીય સુખ ભેગવવું એવી મુક્તિને સદેહી શુભ મુક્તિ કળે છે એવી મુક્તિને આર્ય સમાજીઓ, સ્વામીનારાયણ પંથીઓ, રામા મુજપંથીઓ. મુસલમાન અને ખ્રિરિત વગેરે માને છે. દિવ્યદેહ સહિત શાતા વેદનીય ભેગો ભેગવવા તે દેવલેક સ્થાનને અપેક્ષાએ મુક્ત રથાન માનીને તૈગમ વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ તે મુક્તિ જાણવી. શરીરમાં આત્મા છે. દિવ્ય શરીરે પણ ક્ષણ ભંગુર ખરેખર છે એમ આત્મજ્ઞાનીઓએ અનુભવ્યું અને કર્મ તથા શરીર વિનાનો એકલે જ્ઞાનાનંદમય આત્મા તેજ મુકત છે અને એવી અવરથા તે મુક્તિ છે, એમ પરબ્રહ્મ જ્ઞાનીઓએ ધ્યાન સમાધિથી અનુભવ કર્યો અને તેઓ વૈદેહ દશામાં અને સર્વથા દેહરહિત શુદ્ધાતમ દશામાં પૂર્ણજ્ઞાનાનંદરૂપી મુક્તિ છે એમ

Page #323

300
પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનથી જાણી પૂર્ણ સત્ય મુક્તિનું સ્વરૂપ પ્રકાશ્યું છે. તે દાના અનુભવ કરનારા આત્મજ્ઞાનીઓએ આત્મામાં મુક્તિ અને મુક્તતા અનુભવીને મુક્તિના અનુભવ પ્રકાશ્યા છે. બ્રહ્મદેવ લેાકમાં જવું તે સ્વર્ગીય મુક્તિ છે. ખારમા અચ્યુત દેવલેાકમાં જવુ તે પશુ દિવ્ય શરીર અને શાતા વેદનીયવાળી સાકાર દિવ્ય લાની મુક્તિ જાણવી, તે મુક્તિ સુધી આઠે કર્મ છે, ગૃહસ્થ ધમી લેાકેા બારમા દેવàક જેને વૈષ્ણવા વગેરે અચ્યુતધામ કંડે છે તે સાકાર સદેહી પુણ્ય કર્મોં લાગવાળી મુક્તિ જાણુવી. સમ્યક્ત્વજ્ઞાન રહિત જીવા પણ તપજપ અહિંસા સંયમ તપથી એટલા સુધી જાય છે અને તદુપરાંત નવ ચૈવેયક સુધી પણ જાય છે. ગેલેાક, અક્ષર ધામ, વૈકુઠ વગેરેના દેવલાકમાં સમાવેશ થાય છે. આત્મજ્ઞાન અને શુદ્ધ ચારિત્ર વિના ખાદ્યુતપ સંયમ વગેરેથી અજ્ઞાની મિથ્યા બુદ્ધિત્ર:ળા લેાકેા ત્યાંસુધી ગમન કરી શકે છે. દેવàાકમાંથી અવશ્ય દેવલાકના આયુષ્ય ક્ષયે મનુષ્ય લેાકમાં આવવું પડે છે. અત્યંત પાપ કર્મોદયથી નરકમાં દુ:ખ લાગવાય છે, નરકને ઢાઝખ વગેરે નામથી જાગુવું. દુ:ખના અત્યંત અભાવરૂપ અને નિત્ય સુખના આવિર્ભાવરૂપ મુક્તિ છે તે આત્મામાં છે. આત્માને શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદ પર્યાય તે મુક્તિ છે. જ્ઞાનના અને આનંદના અસાવરૂપ મુક્તિ નથી. સર્વ પ્રકારના દુ:ખ અને દુ:ખના કારણેાથી મુક્ત ધવા રૂપ મુક્તિ છે અને તે માત્મજ્ઞાનથી અનુભવાય છે. પત્થરના જેવી જડાવસ્થા તે મુક્તિ નથી. જેમ જેમ જ્ઞાન અને આત્માનદ ખીલે છે અને માહાર્દિકર્માવરણેા ટળે છે, તેમ તેમ મુક્તિના પ્રકાશ વધતા જાય છે. આત્માની પરમાત્માના પ્રાદુર્ભાવ તે મુક્તિ છે. રજો ગુણ તમેા ગુણુ અને સત્યગુણી પ્રકૃતિ-કર્મ થી મુક્ત થવું તે ગુણાતીત મુક્તિ છે. પ્રભુ મહાવીર દેવે કેવલ જ્ઞાનથી સકના યે પૂર્ણ સત્ય મુક્તિનું પ્રકાશ્યું છે એજ પૂર્ણ સત્ય મુક્તિ છે અને તે એવભૂતનયની દૃષ્ટિથી મુક્તિ છે, એવી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાને માટે નૈગમાહિનયાની
વરૂપ

Page #324

૩૦૧
મુક્તિએના અનુભવમાંથી પસાર થવું પડે છે. નૈગમાનિયાની સાપેક્ષ મુક્તિયાને અપેક્ષાએ જાણવી, માનવી, અને શુદ્ધત્મ મુક્તિનું લક્ષ્ય રાખી અન્ય કથિત મુક્તિમાં નિષ્કામભાવે અપ્રતિબદ્ધપણે વિચરવું, પણુ કાઇ નયની મુક્તિનું એકાંત કદાગ્રહથી ખંડન કરવું નહિં. જે આત્માને જેટલી દશા પ્રગટી હાય છે અને જેને જે મુક્તિની શ્રદ્ધા થાય છે, તે તે મુક્તિને પામવા પ્રયત્ન કરે છે અને તેને ઇચ્છે છે. જેમ જેમ ઉચ્ચ શુદ્ધ જ્ઞાન પ્રગટતું જાય છે તેમ તેમ આગળની ઉચ્ચ શુદ્ધ મુક્તિચેના અનુભવ થાય છે, અને પૂર્વની માનેલી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા ટળી જાય છે. મૂઢને પૌલિક સુખવાળી મુક્તિ કરતાં આત્મસુખવાળી મુક્તિ તે ક્ષણિક અને સુખ વિનાની ભાસે છે, પુદ્ગલ વસ્તુઓમાં સુખ નથી અને પૈાલિક વસ્તુએના ભાગથી સુખ થતુ નથી એવા જેને અનુભવ આવે છે તે આત્મિક શુદ્ધાનંદમયી મુક્તિને ઇચ્છી શકે છે. જેમ જેમ આત્માનુભવ જ્ઞાનમાં આગળ વધવાનું થાય છે, તેમ તેમ રાગદ્વેષના ટળવાથી મુકિત અને સંસારમાં વિશે ૧ ભાવે સમભાવ વર્તે છે. જ્ઞાનીએ સભ્ય મનુષ્યાને તેના અધિકાર પ્રમાણે જેજે મુક્તિ સમજાય છે અને જે જે મુક્તિ રૂચે છે તે તે મુક્તિ માટે ઉપદેશ આપે છે, અને જે જે રૂસે છે તે તે મુક્તિને ઉપદેશ આપે છે, તેથી ઉપાધિ ભેદ્દે મુક્તિના અનેક ભેદ થાય છે અને તેથી ભિન્નભિન્ન શાસ્ત્રોમાં ભિન્નભિન્ન મુક્તિય દર્શાવી છે, તે જીવાના જ્ઞાન રૂચિ દર્શાના અધિકાર ભેદે જાણવી, અને સાપેક્ષતષ્ટિએ તેના ભવ્ય વાને ઉપદેશ આપવા, સર્વ કર્મના નાશથી સત્ય મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. જે જે અંશે માહાદિક કર્મના ક્ષય તેને અંશે અંશ મુક્તિ છે, અને સર્જાશે સર્જથી આદિ અનંત મુક્તિતા આઠ કના નાશથી છે. ગૃદ્ઘાવાસ કરતાં ત્યાગાવસ્થામાં નિરૂપાધિ દશાએ આત્મજ્ઞાની અનંત ગુણુ અધિક ખરેખર મુક્તિના અધિકારી અને છે, જ્ઞાન દન અને ચારિત્રથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે, આત્માના શુદ્ધેાપયેાગથી આ

Page #325

उर
મામાં રમતા કરતાં આત્માનંદ પ્રગટે છે ત્યારે આપોઆપ આત્મા જ મુક્તિને આત્મામાં આત્માવડે અનુભવ કરે છે. ઉપશમભાવે, પશમભાવે અને ક્ષાયિકભાવે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું વેદન તેજ તેતે ભાવે મુક્તિ જાણવી. આત્માને આનંદસ વેરાયા પછી સર્વભેગે સર્વ પરિષહ વેઠતાં આત્માની મુક્તિ પમાય છે. અશુભ પરિણામથી મુક્ત થઈ શુભ પરિણામી થવું તે શુભ મુક્તિ છે. અશુભ ઉપગમાંથી મુક્ત થઈ શુભ ઉપગમાં આવવું તે શુભપગ મુક્તિ છે. શુભ પરિણામમાંથી મુકત થઈ શુદ્ધ પરિણામે પરિણામવું તે શુદ્ધ પરિણામ મુક્તિ છે. શુભેપગથી મુક્ત થે શુદ્ધોપયોગી થવું તે આત્મિક શુદ્ધ મુક્તિ છે. દેહ છતાં
જ્યારે ત્યારે પ્રથમ મુકિતને નિત્યાનંદ પ્રગટે છે. બાહ્ય વસ્તુઓમાં પરિણામેલા રાગને દેવગુરૂ ધર્મ રાગરૂપે પરિણુમાવ, પશ્ચાત આત્માના રાગે વર્તવું, પશ્ચાત્ આમેપગે રહેવા ક્ષણે ક્ષણે આત્માના સ્વરૂપનું સ્મરણ કરવું. વીતરાગ પ્રભુ મહાવીર આદિતીર્થકરે અને સિદ્ધાનું ધ્યાન ધરતાં આત્મા તેવા શુદ્ધÀયાકારે પરિણમીને અંતે તે બને છે. જેનું દાન કરે, તે તે. થ૬ ગાય, ચિર અમર થાનથી, અમરોહા કુલાઇ ૨ / શુદ્ધાત્મા તે પોતે હું અનંતનૂર રૂપ છું, એ વારંવાર ઉપયોગ ધારણ કર અને શુદ્ધાત્મા હું અનંત જ્ઞાનાનંદમય છું તે વિના બાકીનું સર્વ તે હું આત્મા નથી એવું વારંવાર અનેક આસને બેસી નિજન રથાનમાં સ્મરણ મનન કરવું, એમ કરવાથી લેખકને આત્મામાં રસ પડે છે અને સાક્ષી ભાવે જગત્ વેદાય છે. પ્રભુની મૂર્તિ આગળ બેસી પ્રભુનું ધ્યાન સમરણ કરવું. ધ્યાન ધરતાં થાક લાગે ત્યારે પ્રભુના શુદ્ધ ગુણેનું ગાન કરવું. પરમાત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના ઉપયોગમાં લયલીન થઈ જવું, તે ધ્યાન અને તે પરાભક્તિ છે તેને આનંદ અનુભવ્યું તે જીવનમુક્તિની દશામાં ગમન કરે છે. આત્મા એજ પરમેશ્વર છે અને તેની પાસે રહેલું સેવા ભક્તિના પરિણામવાળું અંત મુખ મન તે ઈશુ

Page #326

૩૦૩ છે અને તે અધ્યાસપેગંબર મહમદ સાહેબ છે. આત્મારૂપ પ્રભુનું એવું મન તે પુત્ર સમાન છે અને એવામનવાળા લેકે તે આત્મ પ્રભુના પુત્રો છે, એવી દશામાં સાલેય મુક્તિ અને સામીપ્ય મુક્તિને અનુભવ થાય છે, એવી મુક્તિમાં ભેદત્વ છે, આત્મામાં ક્ષપશમભાવી ભાવ મન છે તે ક્ષાયિકભાવે થઈ શુદ્ધ જ્ઞાનરૂપ થઈ જાય છે આત્મ પ્રભુરૂપ પિતા અને મન પુત્રને ભેદ રહેતું નથી એવી ક્ષાયિક ભાવની મુક્તિને અનુભવ જેને સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ થાય છે તે આત્મામાં સર્વ પ્રકારની મત દર્શનની મુક્તિપેન અંતર્ભાવ કરી શકે છે.– બહિરાત્મદશાવાળું મન તે ઈશુ છે તે આત્મપ્રભુને પુત્ર જે બનવા માટે અંતર્મુખ મનવાળો આત્મા બને છે, અને તે ધ્યાનરૂપ ફાંસી પર ચઢે છે, ત્યારે તે દેહાધ્યાસનો નાશ કરે છે, અર્થાત્ તે બહિરાત્મભાવથી મરે છે, અને અન્તશત્મભાવથી જીવન પામીને શુદ્ધાત્મપ્રભુ સાથે રહી જીવે છે. શરીર છે તે કબ્ર છે અને તેમાંજ પુનઃ ધ્યાનરૂપ ફાંસીથી બહિરાત્માને મારીને સ્વગીય અંતરાત્મરૂપે મન રૂપઈશુનું પાછું સજીવન થવાનું છે એમ જે અધ્યાત્મદષ્ટિથી જાણે છે તે સમજ્ઞાની બનીને પ્રભુ મહાવીર દેવની પ્રકાશિત મુક્તિને પામે છે. આત્માનું અનંત જ્ઞાનરૂપ અનંતરૂપ છે આત્માતે જ અલ્લા છે, તેમાં રાગ કરનારૂં મનને અધ્યાત્મ જ્ઞાનદષ્ટિએ તે પયગંબર છે. આત્માને પિંડસ્થ ધ્યાને ધ્યાવતાં આત્મશુદ્ધિ પ્રગટે છે અને તેથી શુદ્ધ મન થાય છે, શુદ્ધ મનવાળા આત્મામાં શુદ્ધાત્માના જ્ઞાનને પ્રકાશ થાય છે, અને તેથી ક્ષણે ક્ષણે અભિનવજ્ઞાન બાધ પ્રગટે છે, તે જ આત્મારૂપ પ્રભુને પયગામ છે તેને ઉચધ્યાન રૂપ આકાશમાંથી પ્રકટભાવ થાય છે અને તે હૃદયમાં કરે છે, તે પયગામને દુનિયાના લેકેની આગળ પ્રકાશનારા શુદ્ધ મનવાળા આત્માઓ “ભક્તો સંતે એવા સર્વે અંતરાત્માએ વિશ્વમાં પયગં. અરે છે. એવા પયગંબરનું શુદ્ધાભેપગે શુદ્ધ પરબ્રહ્મ નિર્મલા અનંતજ્ઞાનાનંદરૂપે પરિણમવું તે મુક્તિ છે, એવી મુક્તિને પામ

Page #327

૩૪
નારાઓને પુનઃ જગમાં જન્મ નથી. એવી રીતે પરમેશ્વર અને પયગંબરરૂપ અંતરાત્માઓ તે સર્વે ચતુદર્શગુણસ્થાનકમાં અંતર્ભાવ પામે છે, રજોગુણી આત્મા તે બ્રહ્મા છે તમે ગુણ શક્તિ મય આત્મા તે રૂદ્ર છે, અને આત્મિક આત્મા તે વિષ્ણુ છે, એવી દષ્ટિવાળા ગણાતા દેવે તે ત્રિગુણાતીત મુક્તિ કે જેને પ્રભુ મહાવીર દેવેકથી છે, તેની પ્રાપ્તિ માટે ધ્યાન ધરે છે, તેમજ વેદાંત શાસ્ત્રોમાં પણ એ ત્રણ પ્રકારના દેવ છે, તે શુદ્ધ પરબ્રહ્મ શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન ધરે છે એમ પ્રકાર્યું છે. આત્મધ્યાન ધરતી વખતે આત્માના શુદ્ધ ગુણ પર્યાનું ધ્યાન ધરવું. પ્રથમ દશામાં આત્મા અને કર્મ બંનેનું ધ્યાનમાં સ્વરૂપ વિચારે છે. મધ્યમ દશામાંનું મુખ્યપણે ધ્યાન થાય છે, અને કર્મનું ગૌણપણે ધ્યાન થાય છે. ઉત્તમ ધ્યાન દશામાંથી આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને સ્થિર ઉપર વર્તે છે. તે માટે ધ્યાન દશાના અધિકાર ભેદે પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાતીત એમ ચાર પ્રકારનું ધ્યાન દર્શાવ્યું છે. ગીતાર્થ ધાની અનુભવી એવા ગુરૂની સેવા ભક્તિ કરીને તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું, અને આત્માને ઉપગ રાખી પ્રવર્તવું એમ પ્રવર્તતાં શુદ્ધપાગ પ્રકટે છે, અને શુદ્ધાત્મપદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
इत्येव ॐ अहं शांतिः ॥ ३ ॥

Page #328

લેખક બુદ્ધિસાગર.
૩૦૫
સુ. વિજાપુર.
૧૯૭૮ માઘ વદ ૫.
મુ. ઉનાવા. તંત્ર. નાગર બ્રાહ્મણ મહાસુખભાઈ તથા દયાશંકર યાગ્ય ધર્મ લાભ. તમને જૈનગ્રન્થા શાસ્ત્રો વાંચવાની રૂચિ પ્રગટી છે તે પ્રશસ્ય છે. સત્યગ્રાહી મધ્યસ્થ અને અપેક્ષાના જાણકારને સર્વદર્શનીય શાસ્ત્રોનું સાપેક્ષ સત્ય સમજાય છે. જ્ઞાની અનુભવીના અનુભવમાં સર્વ શાસ્ત્રોનું રહસ્ય સમાય છે. જૈનશાસ્ત્રાનું ગુરૂમુખથી શ્રવણુ કરવું, પશ્ચાત્ મનનનિદિધ્યાસન કરવું. જૈન શાસ્રોમાં કથેલા સિદ્ધાંતાના અનુભવ કરવા. શ્રદ્ધા યોગ્ય બાબતેની શ્રદ્ધા કરવી. પશ્ચાત્ બુદ્ધિગમ્ય કરવા અનુભવ મેળવવા જ્ઞાનીઓની સંગતિ કરવી. જ્ઞાની અનુભવીઓને મુખ્યસિદ્ધાંત એ છે કે રાગ દ્વેષના ક્ષય કર્યાથી પરમાત્મસ્વરૂપના પ્રકાશ થાય છે. જૈનધાર્મિક શાસ્ત્રોમાં આત્માનું સ્વરૂપ અને કર્મનું સ્વરૂપ અનુભવગમ્ય થાય એવું પ્રકાશવામાં આવ્યું છે. કુલદ્ધિ પર ંપરા ધર્મ કરતાં આત્માના પૂર્ણ પ્રકાશ થાય એવા સત્યધર્મની તરફ લક્ષ્ય આપવું જોઇએ. જાતિના માહ દૂર કરવા અને આત્માનું સદ્ભૂત જ્ઞાન અને આનંદ એજ પૂર્ણ સત્યધર્મ છે, એવા દૃઢ નિશ્ચય કરી તેની પ્રાપ્તિ માટે આત્માપયેાગે વવું. વિવાદો તરફ દૃષ્ટિ ન દેતાં આત્માની શુદ્ધિ થાય એવા ઉપયાગ રાખવા. સેાહને ક્ષીણ કરવા ઉપયાગ રાખા, મેહના ક્ષય કરવા તેજ જૈનધર્મનું પ્રભુવીરે પ્રકાશેલું રહસ્ય છે. રૂમમાં શાને પુછી સમાધાન કરવું. જ્ઞાન દન ચારિત્રમય આત્મા છે. તેજ તમે છે. એવા લક્ષ્યરાખી વ્યવ્હારે વ્યવહારમાં ઉપયાગથી વતો, ધર્મ સાધન કરશે,
इत्येवं अहं ॐ महावोर शांतिः ३

Page #329

૩૦૬
છે. બુદ્ધિસાગર.
મુ. વિજાપુર
એ. ૧૯૭૮ મહાવદિ ૫ ગુરૂ. મુ. સાણંદ. તત્ર સુ શ્રાવક સંઘવી કેશવલાલ નાગજી ગ્ય ધર્મલાભ. પત્ર પહોંચ્યો ન્યા. દ. પ્રેસવાળા માટે ભાઈ આત્મારામને સૂચના આપી છે. સત્ય બોલવું અને સત્યથી વર્તવું એજ ધર્મનું મૂલ છે. પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું. અન્યથા પ્રતિજ્ઞા ન કરવી એવા નિશ્ચયથી લેકે વર્તે તે તેઓ આત્માની ઉન્નતિ ઝટિતિ કરી શકે. આત્મબળ ખીલવવા માટે પ્રમાણિકતાની પ્રથમ જરૂર છે. આત્મજ્ઞાનને પરમાર્થ બુદ્ધિથી સ્વપરનું કલ્યાણ થાય છે. સાણંદના જેનો હજી પિતાની વાસ્તવિક પ્રગતિના માર્ગે ચઢયા નથી. જ્ઞાન વિના ગાડરિયા પ્રવાહ ટળનાર નથી, જૂઠી પ્રતિજ્ઞા કાતિ માટે હાનિકર રૂઢીઓથી પાછા ફરતા નથી, તેમને ગુરૂની ભાવનાપણુ ગાડરિયા પ્રવાહે છે, તેથી ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવામાં આત્મભેગ આપી શક્તા નથી. ગુરૂ વિના જ્ઞાન નથી ગીતાર્થ ગુરૂની સંગતિથી સત્ય જ્ઞાન મળે છે. શ્રદ્ધા પ્રેમ વિના સ્વાર્પણતા નથી. બાલ લગ્નને પ્રથમ બંધ કરો. સંબધીઓને જગાડો. સંઘાદિક ઉન્નતિના યજ્ઞમાં અપઈ જાઓ. સત્ય કમ યેગી બને. લોકો ગાંડા કહે, ગાળો દે, અપમાનાદિ કરે, તે સર્વને આત્મસ્વભાવમાં રહી સહે, અને જેમાં ઉત્સાહ ફેલા. કંઈ પણ કરીને મરે. અળસિયાંની માફક જીવવું તે શું? જીવવું છે? આત્મજ્ઞાનનો ફેલાવો કરે. પરસ્પરના વિચાર ભેદના આશયેને લોકે સમજે એવી સાપેક્ષ દષ્ટિને સમજે, અને અન્યને સમજાવે. ગુરૂના સત્કાર્યોમાં ઉપયોગથી જોડાઓ. આમેપગે વર્તે, અને સ્વાધિકારે કર્તવ્ય કરો. આત્માનુભવમાં આગળ વધે. આભબલ ખીલવો! મનવા કાયાને આત્માની પ્રગતિ માટે યોગ્ય રીતિએ વાપરો. ગુરૂની શ્રદ્ધા ભક્તિ વિના આત્માનુભવમાં અંશ માત્ર આગળ વધી શકાતું નથી, ભાવિ જેને માટે ઉન્નતિના નિષ્કટક ઉદાર માર્ગો ચોખા કરે. લેકે આત્માને જાણતા થશે

Page #330

૩૦૭
એટલે સ્વપરની ઉન્નતિનાં સત્ય ધર્મ કર્તવ્યોને સહેજે કરશે. જેનેને વિશ્વમાં આગળ વધવાના સર્વ સત્ય માર્ગો ખુલ્લા કરવાના પુરૂષાર્થથી જીવે અને અન્યને જીવાડે. એ શ્રાવક ધર્મ સેવા.
इत्येवं अर्ह ॐ महावीर शान्तिः
३
લે. બુદ્ધિસાગર.
મુ. વિજાપુર.
સં. ૧૯૧૮ માઘ વદિ ૭. મુ. સાણંદ. તત્ર, સુશ્રાવક બુધાલાલ ઉકાભાઈ યેાગ્ય ધર્મલાભ તમારી પત્ર પહેર્યો. જીવદયા મંડળ સ્થાપી શીકાર બંધ કરાવવા પ્રયત્ન કરો છો તેથી ખુશી થવા જેવું છે. તેમાં અમદાવાદ વગેરેના જીવદયાના મંડળની સહાય . છાપાઓમાં સભ્ય લેખો છપાવીને તે બાબત જાહેર કરે. કાયદાસર પગલાં ભરી નિર્દોષ પશુઓની વહારે ચઢે. રાત્રી દિવસ તનતોડ મહેનત કરો. હિંસા ટાળતાં મનમાં હિંસાની વૃત્તિ પ્રગટવા ન દે.
જ્યાં શિકાર થતું હોય ત્યાંના લોકેને બેધ આપે. શિકારમાં સામેલ રહેનાર વાઘરિયેના ઘેર જઈ તેઓને જીવદયાનો બાધ આપો. આજુબાજુના ગામડાઓને ચેતા. અમદાવાદમાં ઝવેરી મેહનલાલ મગનલાલ પર પત્ર લખી વા તેમને રૂબરૂમાં મળીને જીવદયાના ઉપદેશકો પાસે જીવદયાનાં ભાષણે અપાવશે. સાણુંદના મહાજનની શક્તિઓને ઉપદેશે મારફત પ્રકાશિત કરશે. કોઈની સાથે કલેશ થાય એવું ન બેલો. પ્રેમથી સર્વની સાથે તમારૂં મંડળ વ તો તે સારું કાર્ય કરી શકે. જીવદયામાં સર્વ ધર્મનો સમાવેશ થાય છે. બાલલગ્ન અને વૃદ્ધ લગ્નનો નિષેધ કર એ પણ જીવદયા છે. જેમાં હાનિકર રીવાજે પિસી ગયા છે તેને ટાળવા પુષાર્થ કરે એ પણ જીવ દયા છે. નીતિના

Page #331

૩૦૮ સર્વ માર્ગોથી રાજદિકનું પ્રવર્તવું તે જીવદયા છે. જીવદયા ધર્મ પાળનારાઓને બળવાન જ્ઞાની સમયજ્ઞ બનાવવા માટે તેવા ઉપાયે લેવા, તે પણ મા જીવદયા છે મહાજનને કડવાં વચન કહેવાથી તે જાગ્રત નહિ થાય. યુવકેમાં આત્મબળને જુસે પ્રગટે એવા ઉપાયે પ્રમાણે વર્તો. સંપથી પ્રથમ શિકય કરે. ઉપદેશકેને પરગામથી બોલાવી ભાષણે અપાવી, પ્રથમ સારૂં વિચાર વાતાવરણ બનાવો.
- સદ્ધ મહાવીર શાન્તિ: રૂ
લે. બુદ્ધિસાગર.
મુ. વિજાપુર
સં. ૧૯૭૮ માઘ વદિ છઠ. શ્રી મુંબાઈ તત્ર શ્રદ્ધાદિ ગુણાલંકૃત. સુશ્રાવક. ઝવેરી જીવણચંદ ધર્મચંદ એગ્ય ધર્મલાભ. વિ. અત્ર શાંતિ છે. તત્ર દેવગુરૂ ધર્મપ્રસાદથી વર્તી ઝવેરી મગનલાલભાઈને દ્રવ્ય સંબંધી ઉપાધિ ચિંતા આવી પડી છે તેમ અન્યના પત્રથી જા, તમે પણ તેથી ચિંતાદિ સંકલ્પ વિકલ્પ કરે તેમ બનવા છે. કર્મના ઉદયથી જે બનવા યોગ્ય હોય છે તે બન્યા કરે છે. તેમાં ચિંતા ન કરવી, ભાઇને હિંમત આપવી, અને બનતી સહાય આપવી. જે કાલે એગ્ય લાગે તે કરવું. ધર્મની આરાધના કરવાથી તે સારું થાય છે. શુભાશુભકર્મના ઉદયનાં ચકો વાદળની પેઠે આવે છે અને જાય છે, તેમાં હર્ષ શોકથી જે મુંઝાતે નથી, તેણે પ્રભુ મહાવીર દેવને ધર્મ જાયે છે, એમ જાણશે. સ્વપ્નના જેવી ક્ષણિક સંસારની બાજી છે તેમાં આત્માનું કહ્યું કંઈ નથી. દુનિયામાં શેક ચિંતા કરે જીવી શકાતું નથી. આત્માના ધમની આરાધના કરવી. મહાપુરૂષને સંકટ ઉપાધિઓમાંથી પસાર

Page #332

૩૦૯
થવું પડે છે. તે સંકટ ઉપાધિઓમાં મુંઝાતા નથી તેઓ ધૈર્ય, ખંત, ઉત્સાહ, જ્ઞાન, ઉદ્યમથી ઉપાધિની પેલી પાર જાય છે. ક પ્રમાણે સ સંસારી જીવાને નાટકીઆની પેઠે નાચેા નાચવા પડે છે. ઇન્દ્રાદિકને પણ કર્મ પ્રમાણે નાટક કરવું પડે છે. એવી દશામાંથી છૂટવા માટે વીતરાગના ધર્મની આસધના કરવાની જરૂર છે. આત્મ જ્ઞાન થતાં ભવનાટકમાં હશેાક રહેતા નથી. જે કાલે કર્મ થી ખાાની જેવી અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય, તેમાં આત્માના આનંદથી વવું, અને તળ્યું કાર્ય કરવું. દુ:ખ પાછળ સુખ અને સુખ પાછળ હું:ખ એમ કર્મના ખેલથી થયા કરે છે, તેમાં સમભાવે વનાર ખરેખર સ'સાર સાગરને તરી જાય છે. પ્રભુ મહાવીર દેવને પણ અનેક ઉપસગે] નડયા હતા. તે પછી અન્યનું શું ગન્તુ ? આત્માથી પુણ્ય પાપ કર્મ ન્યારૂ છે તે આત્મા નથી તે પછી કર્મ લમાં માહુ ન રાખતાં ધર્મની આરાધના કરવી. ઝવેરી મગનલાલ ધર્મ ચંદ તથા કુલુમભાઇ, રતનચ વગેરેને ધર્મલાભ ધર્મ સાધન કરશે.
લે. બુદ્ધિસાગર
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शांतिः ३
મુ. વિજાપુર.
સ. ૧૯૭૮ માત્ર હિંદ ૮.
શ્રી અમદાવાદ તંત્ર. આત્મહિત જિજ્ઞાસુ ભાઈ, મેહનલાલ અમથાલાલ ચેાગ્ય ધર્મલાભ. વિ. ત્હારા પત્ર માઘ વૃદ્ધિ સાતમે પહોંચ્યા, વાંચી સમાચાર જાણ્યા. સસાર સ્વાર્થમય છે. એમ હે... જાણ્યું પણ તે પ્રમાણે. જાણીને આત્મશુદ્ધિ કરવા વિષયાના માહુના ત્યાગ કરે તેાજ જાણ્યુ લેખે આવે. ગળ્યું તો તેહનુ

Page #333

खरं. मोहे नहि लेपाय. सुखदुःख आवे जीवने. हर्ष शोक नहि થાય છે એ દુહા પ્રમાણે આત્માની દશા કરવા ખરી લગની લાગવી જોઈએ. કંચન અને કામિની બેને મેહ કન્યા વિના મુક્તિ નથી. ભેગની ઈચ્છામાંજ અનેક રોગે છે અને અનેક જન્મ મરણે છે. ભેગથી દેહ અને ઇન્દ્રિયેની શક્તિ નષ્ટ થાય છે. એક સ્ત્રી પરણવાની લાલચે તે વિશ્વને ગુલામ બને છે, તેને જરા વિચાર કર. કનક અને કામિનીની લાલચથી અનેક દુઃખને ઉત્પન્ન કરે છે. શા માટે સમજ્યા છતાં અનેક કર્મબંધના કારણ ભૂત મોહ કામની લાલચને રાખે છે ? ભેગથી કામ ઈચ્છાઓને નાશ થતો નથી. પરયુગલની લાલચે કેઈની સાથે પ્રેમ કરે તે પ્રેમ નથી. અજ્ઞાનીઓ આત્માઓની સાથે પ્રેમ કરતા નથી પણ જડવતુઓની સાથે સ્વાર્થી પ્રેમ કરે છે. અનંતકાલ સુધી જડ વસ્તુએને ભેગવવામાં આવે તે પણ મનની તૃપ્તિ થાય નહીં. આશા છે તે આકાશ કરતાં ઘણું મેટી છે. આત્મજ્ઞાનથી આશાને નાશ થાય છે. મનમાં અનેક ઈચ્છાઓ કરવી તેજ કાલ મૃત્યુ છે. કામનાએ એક પછી એક એમ ઉત્તરોત્તર અનંતી વધતી જાય છે, તેના તાબે થવાથી દુષ્ટ ગુલામીપણું પ્રગટે છે. આત્માવિના આ વિશ્વમાં અન્ય કઈ જડ વસ્તુથી સુખ થનાર નથી અને આત્મવિના અન્ય જડવતુઓને પ્રેમ તે એમજ નથી એમ નિશ્ચયથી જાણ!!! જે જડ વસ્તુઓ માટે હારી સાથે નેહ સંબંધ બાંધે છે તે સત્ય નથી, માટે હવે મુંઝાઈને ભવ ચકમાં કેમ પડે છે? વિચાર કર !! જે સ્ત્રી વા પુરૂષ પરસ્પર એક બીજાના આત્માને ચાહતાં નથી પણ એક બીજાના આત્માના શરીરને ભેગાળે ચાહે છે તે અજ્ઞાની છે. એવા અજ્ઞાની સ્ત્રી પુરૂ દેહ ચામડી રંગનાં સ્વાથી છે, તેથી તે ચામડિયાં છે. એવા ચામડિયાં ચામડાની મહત્તા સમજે છે પણ જે ચામડામાં આત્મા રહે છે અને તેથી ચામડું પણ પ્રિય લાગે છે, એવા આત્માની પ્રભુતા ઈશ્વરતા જાણી શકતાં નથી. ચામડીના ભૂખ્યા તરસ્યા મનુષે ચામડીના ભાગ માટે દેવગુરૂની સેવા ભક્તિ કરી તેની પ્રાન્નિી પ્રાર્થના કરે છે અને

Page #334

મ
મનુષ્યેા ચામડીના ભેગ માટે દેવગુરૂની સેવા ભક્તિ કરી તેની પ્રાપ્તિની પ્રાર્થના કરે છે અને મનુષ્યભવને હારી જાય છે. ત્સુને પણ ચામડીવાળી સ્ત્રી ફકત ચામડીના ભાગ માટે ઈચ્છાતી હાય અને તે માટે પરણવાની ઇચ્છાએ નાકરી–ગુલામીપણું કરતા હોય તેમ ભાસતું હાય તા ત્હારે જરૂર ચેતવું જોઇએ. અનંતીવાર કામ ભાગાને ભાગવતાં ઇન્દ્રાદિકને શાંતિ મળી નથી અને મળનાર નથી તેા ત્હને કયાંથી મળવાની હતી ? માટે હવે જાગ અને આત્મસુખના અભિલાષી લઈ પર જડપુદ્ગલની એંઠના ભીખારી ન થા. ઈન્દ્રાલની પેઠે ખાદ્ય વૈભવ સુખ ક્ષણિક છે તેથી વૈરાગી થા અને આત્માના આનંદ માટે ઉપયાગથી ઉઠ !! દુનિયાના લેાક પ્રવાહ સામુ ન જ પણ આત્માના હિત ભણી દૃષ્ટિ દે. મનદાસ બનીને આત્માના સત્યથી ભ્રષ્ટ ન થા. જાગ જાગ અને ચેત. ઉઠ !! હાલ નહિ ચેતેતેા પછીથી પસ્તાઈશ. આંઝવાના પાણીને પીવાની મૃગની ભ્રાંતિ જેવી સંસાર સુખ ભ્રાંતિથી વિમુખ થા ! આત્માની શુદ્ધપરિણતિ તેજ ખરી સ્ત્રી છે તેને આત્મામાં શેાધ, આત્માને મૂકી સ્ત્રીના શરીરને સ્ત્રી માની કયાં ભાળા માહન ભૂલે છે. હારાથી બાહ્યસ્ત્રીને સત્ય સુખ મળનાર નથી અને સ્ત્રીથી તને સુખ મળનાર નથી. મનના કહ્યા પ્રમાણે વીશ અને આત્માના સદુપદેશના અનાદર કરીશ તે આત્મગુરૂની આજ્ઞાના લીંગથી ભવ ચક્રમાં વારંવાર જન્મવું મરવું પડશે માટે ચેત ! આ આંખે જે ત્હાર દેખાય છે તેમાં ત્હારૂં કઇ નથી. ધૂમાડીના બાચકાને કયાં સુધી ભરીશ. મનના સંકલ્પ વિકલ્પ તેજ સુક્ષ્મ જન્મ મરણુ છે તેના ઉપયાગથી છેદ કર ! ! ! ગુરૂ તે પાતાની કૂ ખજાવી શકે પણ શિષ્ય જો મેાહના તામામાં વર્તે તે તે ગુરૂના શિષ્ય ગણાય કે મેહુને! દાસ ગણાય તેના વિવેક કરી સત્ય ગ્રહણ કર !!! કામરૂપ પશુને વશકર ! શરીરમાં કામરૂપ પશુનું બળ પ્રગટવા ન ઢે. સર્વ કામા દુઃખરૂપ છે. કામ ઇચ્છાઓના સાગર તરવા પુરૂષાર્થ કર ! નપુંસક, નામ બની કામભૂતના તાબે થઇ દુનિ

Page #335

૩૧ર
યામાં દાસપણું ભેગવે છે. આત્મા જ્યારે કામવાસનાને જીતશે ત્યારે જ તે સુખશાંતિ પામશે. એમ શ્રદ્ધા ધારણ કરી ધર્મમાર્ગમાં પ્રવર્ત. ક્ષણ ક્ષણમાં કયાં મનને ફેરવે છે? ઘરલક્ષમીના તુચ્છ મેહમાં કેમ ફસાય છે? જે વસ્તુ હારી નથી તે માટે કયાં ભૂલે ભમે છે? આંખ મિંચાતાં લ્હારૂં કંઈ નથી. ભૂલરૂપ કર્મનું પરિણમ દુ:ખ છે. માનપ્રતિષ્ઠા કીતિ વગેરેમાં લેકવાસનાની દષ્ટિથી મુંઝ નહિ. જે જડવસ્તુ માટે અનંત વખત મર્યો તે માટે સમજીને પાછે કયાં કરે છે? એકવાર આત્માના સુખ માટે તે ઈદગીને હોમકર ! આત્માનો વિશ્વાસી થા. તે આત્મા છે છતાં જડમાં આત્મબુદ્ધિ કેમ ધારણ કરે છે ? સત્ય આત્માને નહીં માનતાં તું જડને સુખાર્થ સત્ય માનીશ તે હાડકાં ચસનાર શ્વાન અને હારામાં અંતરૂ શું ? તેને વિચાર કરી આત્માનું વ્યવહારમાં ગણાતું નામ અને રૂ૫ તે વસ્તુત: આમાનું નથી. અજ્ઞાન અને મેહથી પરિણમેલ આત્મા તેજ પિતાને કાલ છે અને અજ્ઞાન મેહથી રહિત આત્મા તેજ કાલનો પણ કાલ છે. અનંત મહાસાગરના બિંદુઓ જેટલાં નામ અને રૂ૫ છે તેથી આત્મા ઓળખાતું નથી તે પછી નામરૂપની કીર્તિ પ્રતિષ્ઠાના અહંમમત્વના મોહમાં કેમ મુંઝવું જોઈએ? અલબત્ત ન મુંઝાવું જોઈએ. મારૂં શરીર મારું નામ તેમાં મારાપણાની બુદ્ધિ તેજ મેહબુદ્ધિથી અનંતવાર જન્મમરણ થાય છે. પાછળ વંશ કાયમ રહે એ મેહ રાખવાથી અનંતદુ:ખની ઉપાધિ પ્રહાય છે. કેઈને વંશ રહ્યો નથી અને રહેનાર નથી. દેહનો વંશ રાખવા કરતાં આત્માનો અમરવંશ ઓળખ ! દેહ ઇન્દ્રિય સેનના ખોરાક કરતાં આત્માને આનંદરૂપ અમૃત રાક ખા અને અમર થા !!! આત્માને પ્રિય ગણ અને અનેક શરીરમાં રહેલા આત્માઓને પ્રિય ગણ. તેઓના દેહોના રૂપમાં મુંઝાઈ ન જા. પાંચ ઈનિદ્રાના વિષયમાં વસ્તુતઃ શુભત્વ તથા અશુભત્વ નથી. શુભ વિચારો કર અને અશુભ રિચાને પ્રગટતાંજ અટકાવી દે. મનમાં થુન કામાદિને એક

Page #336

૩૧૩ વિચાર પણ ભૂલેચકે ન કર! બાહ્ય વિષયેની મીઠાશમાં મહાવિષ છે, માટે તેની મીઠાશમાં મંઝ નહિ. આંખ અને સ્પર્શેન્દ્રિયને કામ ટાળવા કેરિકેટિ ઉપાયે કર, અને આંખમાંથી રક્તનીધારા વહે એવી પ્રભુ પાસે પ્રાર્થના કર. મનમાં પ્રકટેલા કામાદિ શત્રુએને મિત્ર માનીને દેવગુરૂ ધર્મથી ભ્રષ્ટ ન થા. આત્મા અસંખ્ય પ્રદેશમય છે તેના એકેક પ્રદેશે અનંતજ્ઞાન દર્શન ચારિત્રવીર્ય છે. આત્મા અનંત આનંદમય છે. આત્માનંદને પ્રગટાવ અને પુદ્ગલાનંદને ક્ષણિક મેહ ત્યાગ કર. મેહની અશુદ્ધ પરિણતિથી મનવાણું કાયાનું અને આત્માનું આરોગ્ય નષ્ટ થાય છે. ઈતિહાસોનાં પાનાં ઉથલાવે, અનેક ભાષાઓ ભણે, સાયન્સથી શોધ કરે પણ તેથી આત્માને આનંદ પ્રગટતું નથી. દુનિયામાં સમુદ્ર, પૃથ્વી, નગર, ગામ દેશ, પર્વત વગેરે સદા એક સ્વરૂપે સ્થિર નથી તે પછી જે શરીર વગેરેને પિતાનું માની મેહને મિત્ર બને છે તેનાથી હારું શું શ્રેય થવાનું છે તેનો વિચારકર. મેહને હશે તે મેહન ગણાય અને આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરી લેકોને મેહ પમાડે–આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરે તે આત્મા તેજ મેહન છે. મેહવિનાને તે મેહન છે. એવું હારું સ્વરૂપ વિચાર અને ક્ષણે ક્ષણે પ્રગટતા મેહનો નાશ કરવા આત્મયોગી થા !! મનને શુદ્ધાત્માની સાથે જેડ અને જ્યાં સુધી શરીર છે ત્યાં સુધી આત્માની શુદ્ધતાના ઉપાયે સેવ. રમાત્માનાં સેવક તરીકે મનવા કાયા છે, તે મનવા કાયાને મેહના ગુલામ તરીકે બનાવવાથી આત્માને આનંદ મળતો નથી. આત્માનો આનંદ ભગવ તેજ આત્માનું સ્વરાજ્ય છે. બાકીનાં સર્વે ગિલિક રાજે તે દુઃખમય રાજ્ય છે, માટે શુદ્ધાત્મરાજ્યને મૂકી ક્યાં જડવિષયરાજ્યને ગુલામ બને છે! છતી આંખે કેમ દેખતે નથી. આત્મા પોતે પોતાને જાગ્રત કરે છે, દુનિયાના લેકોના ગાડરિયા પ્રવાહે ચાલવું તે ગાડરનું જીવન છે પણ જ્ઞાનીનું આત્મજીવન નથી. સ્ત્રીની પ્રાપ્તિ કરવામાં દુ:ખના ડુંગર છે. નહીં ઈચ્છવા છતાં સહેજે ભોગ મળે અને

Page #337

३१४ તે ભેગો ભગવ્યા વિના પુરૂષાર્થ કરે છતે પણ ટકે ન થાય તે પ્રારબ્ધ નિકાચિતકર્મ છે. ત્વને પ્રારબ્ધ નિકાચિન ભંગ નથી. તું તે નહીં મળેલા ભેગોને પ્રાપ્ત કરવા માટે હાયવરાળ કરે છે અને તેથી ટવું તે દૂર રહ્યું પણ તેનામાં લપટાવવા માટે મજુરિયાની પેઠે મજુરી દાસપણું કરે છે માટે કર્મનો ઉદય માની ગળીયા બળદ જેવો થા નહિ. જ્ઞાન અને વૈરાગ્યબળથી નિકાચિત પ્રારબ્ધ કર્મનો ક્ષય થાય છે તે નવીનકર્મ તે કયાંથી બંધાય ! !! નવીન કર્મ બાંધવા માટે મેહ પણ કેમ થાય? અને થાય તે પાછો ટાળી શકાય છે. ક્રોધાદિક કષાને પ્રગટતા વારવા માટે મહારે અને ત્યારે પુરૂવાથે કર જોઈએ. આ કાળમાં સર્વ મનુષ્ય પરમાત્મપદનાં સાધક છે પણ કઈ સિદ્ધ નથી, માટે સાધાવસ્થામાં ત્યાગીને અને ગૃહસ્થને કઈ કઈ વખત મેહ કષાયે પ્રગટે તે વારવા જોઈએ. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યોગને જીતવા જોઈએ. આત્મા સમભાવે આત્માની પરમાત્મતાને ઉપગ ધારે તેવું ગુરૂ પાસે રહી જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ. મરતાં કેણ સેવા કરશે એવી ચિંતા ન કર. કર્મ પ્રમાણે થયા કરે છે, તેમાં ફારફેર થનાર નથી. માટે ચેતવું હોય તે ચેતીલે, નહીં તે ભવિષ્યમાં પશ્ચાત્તાપ પામીશ. જડથી સુખ ભેગવવા માટે કયાં વળખાં મારે છે. અની સલાહ પ્રમાણે ન ચાલ, પણ સદગુરૂની વા પિતાના આત્માની વૈરાગ્યની પરિણતિની સલાહ પ્રમાણે પ્રવર્તી રાગદ્વેષને ક્ષય તેજ મુક્તિ છે. રાગદ્વેષરૂપ શત્રુઓને જીતી અરિહંત બનવું તે મનુષ્ય કર્તવ્ય છે. આત્માઓની સાથે નેહ કર પણ આત્માઓની સાથે રહેલાં શરીરેના ભેગે આદિ જસ્વાર્થ માટે નેહ ન કર ! ! ! મારાપર હારી પ્રીતિ છે તે હે તને જાગ્રત કરવા ઉપદેશ આપે છે. તે માન અને આત્મપયેગી થા. નામરૂપને નાશ છે. તીર્થકર વગેરેનાં નામે રહેવાનાં નથી તે પછી મારા હારા જેવાનાં નામરૂપ રહેજ કયાંથી અને નામરૂપથી સુખ કેમ માનવું

Page #338

૩૬૫ જોઈએ? દેવગુરૂ ધર્મની આરાધનાકર. જેનધર્મ શાસ્ત્રોને અભ્યાસકર. મોટી ઉમર થતાં શરીર, ઈન્દ્રિય, મન ક્ષીણ થતાં ધર્મ સાધન નહિ બને. યુવા વસ્થાને મિહના સપાટાથી બચાવી યુવા વસ્થામાં ધર્મની આરાધના કર.
इत्येवं आहे *महावीर शांतिः ३
લેખક. બુદ્ધિસાગર.
મુકામવિજાપુર
સં. ૧૯૭૭ માઘ સુદિ પ. અમદાવાદ તત્ર. આત્મધર્મ ચિ આદિગુણયુક્ત શ્રી....... ગ્ય અનુવન્દન સુખ શાતા. આત્માના શુદ્ધવરૂપને અનુભવાનંદ પ્રગટે છે તે અનુભવાય છે. રાત્રે ત્રણ વાગ્યે આત્માની પરમાત્મદશાને ધારાવાહી ઉગ ઘણી વખત વહ્યાકરે છે. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રમણતા કરવા માટે ઉપગથી ઉપયોગી પ્રતિક્રમણ કરાય છે. અન્ય ધાર્મિક કર્તવ્ય કરતાં આત્માને ઉપરાગ રહે છે. ઘણાં વર્ષોથી દેવલોક ઈન્દ્રાદિકાદિકપદની ઇચ્છા ટળી ગઈ છે. અધ્યાત્મિકત વદષ્ટિએ જૈનધર્મની પરિપૂર્ણ સત્યતા અનુભવાઈ છે. અનંતપુર્યોદયથી આત્મજ્ઞાનની રૂચિ પ્રગટી છે એમ માનું છું. જેનશાસ્ત્રોમાંથી જેની જેવી દષ્ટિ હોય તેવું તે જોઈ શકે છે અને મેળવી શકે છે. અંતર્થી બહાપદાર્થો પર ખાસ આસક્તિ થતી નથી પરંતુ વ્યવહારથી કર્થરિ તુ ઉપગિતા ભાસે છે અને તે પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ થાય છે. દુર્જનશત્રુઓ પર વૈરબુદ્ધિ પ્રગટતી નથી, અને કદાચ અંશમાત્ર અરૂચિ થાય છે તે તુર્ત જ્ઞાનેપગથી શમી જાય છે. ઘણાં વર્ષોથી આત્માનંદની રઢ લાગી છે. ઉપશમ ભાવે અને ક્ષયશમ ભાવે આત્મપ્રભુનાં અનુભવ દર્શન થયાં છે અને તે મળ્યા છે એમ તે અનુભવ થયો છે. પ્રભુ મહાવીર દેવના અનેકાંતતત્વજ્ઞાનથી દર્શન મત પંથ કદાહઅભિનિવેશ છે.

Page #339

૩૧૬ પ્રભુ મહાવીરદેવને અનંતકાલે આત્માએ ઓળખ્યા અને તે એળખીને મજે. ચંદ્ર અને સૂર્ય નીચે વાદલ આવે છે તેમ કર્માવરણના ઉદયને આત્મા ઓળખે છે. કર્માવરણરૂપ વાદળામાંથી આત્મારૂપ સૂર્ય ચંદ્ર વારંવાર પસાર થાય છે. પરાભક્તિરસ અને જ્ઞાન રસની ઝાંખી પ્રગટેલી અનુભવી છે. ઘણી વખત વ્યક્ત બ્રહ્મરસ ઘેનને અનુભવ થયે છે તે મનવાણુ કાયાથી અન્યને જણાવી શકાય નહિ તથા અન્ય જાણી શકે નહિ. અનુભવે તે માને. એજ
ॐ अह महावीर शांतिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર,
મુ. વિજાપુર.
સંવત ૧૯૭૮ માઘ વદિ ૧૧. શ્રી. અમદાવાદ તત્ર શ્રાવત, દયાવંત, દેવ ગુરૂ ભક્તિકારક, સુવક શેઠ જગાભાઈ દલપતભાઈયેગ્યધર્મલાભ. વિશેષ તમારે પત્ર પહો. મૃતકર્મોદયથી ગાદિક પ્રગટે છે તેને સમભાવે સહવાં જોઈએ. બહારની હવાથી હવે તમને આરામ થતું જાય છે તે ઠીક છે. મનના સંકલ્પ વિકપ ચિંતાઓને પ્રગટતી વારવી. મનવાણી કાયાના અયોગ્ય કુવ્યાપારથી આ ભવમાં પણ રે પ્રગટી નીકળે છે, મનમાં પ્રગટતા આધ્યાન અને હૈદ્રધ્યાનના વિચારને રોક્વાથી આત્મશાન્તિ અને મનવાણી કાયાનું આરોગ્ય પ્રકટે છે, તથા સ્થિર રહે છે. મનના અશુભ સંકલપ વિકલ્પ
એજ કર્મ અને એજ રાગ છે. મનપર ચિંતા શેક ભય વગેરે નિર્બલ વિચારની અસર થવા દેવી નહિ. નિયમિત આહાર વિહાર અને વિચારથી મનકાયા તથા આત્માની શાંતિ તુષ્ટિ પુષ્ટિ વર્તે છે. મન વાણી કાયાનું આરોગ્ય ન રહે એવી ઉપાધિ પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્ત થવું. જેટલી પ્રવૃત્તિથી આજીવિકાદિ વ્યવહાર ચાલે તેનાથી

Page #340

અધિક પ્રવૃતિ કરવી ન જોઈએ. મનવાણી કાયા કરતાં આત્માની અનંતગુણી મહત્તા સમજવી જોઈએ. આત્માને માટે મનવાણી કાયા સત્તા લક્ષમી છે. આત્માની શુદ્ધિ માટે મનવા કાયાને ઉપયોગ કરવો જોઈએ. પ્રાથ: મનવાણી કાયાની સમાધિથી આત્માની સમાધિ પ્રગટે છે. આત્માના આનંદની આગળ જડાનંદ તે ક્ષણિક અને લીંટ સમાન તુચ્છ છે, માટે મનુષ્ય શરીરે જીવતાં છતાં આત્માનંદ અનુભવું જોઈએ. મગજને હાનિ પહોંચે એટલા મગજદ્વારા વિચાર ન કરવા જોઈએ. મનના આરોગ્ય પર શરીરના આરોગ્યની અત્યંત અસર થાય છે, વ્યાપારાદિકની ચિંતા ન રહે તે માટે આત્મજ્ઞાન પ્રગટાવવું જોઈએ. આત્મજ્ઞાનથી રાગદ્વેષ ટળે છે તે માટે આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા પુરૂષાર્થ કરે. મનુષ્યજન્મનું રહસ્ય એજ છે. રોગ પ્રસંગે આત્માના સ્વરૂપને વિચાર કરે અને મનવાણું કાયાથી આત્માને જ્યારે ભાવ જોઈએ. ક્ષણે ક્ષણે આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સ્મરવું. સ્વપ્નની પેઠે કમના ઔદયિક ભાવની ક્ષણિક લીલામાં શે હર્ષ શેક માનવ શરીરાદિકના સંગ વિયેગમાં સમભાવે રહેવાય એ આપયોગ રાખવા પુરૂષાર્થ કર. બહિરની સાંયોગિક ઉપાધિમાં અહેમમત્વથી પરિણુમાય નહિ એ ખાસ ઉપગ ધાર. વિરાગ્ય ત્યાગ ભાવથી આત્માને ભાવ. બાહ્ય ઉપાધિ વેદતાં છતાં તેમાં લેપાયમાન ન થવાય એમ આત્મજ્ઞાનથી વિચારવું. એકાન્તમાં દરરોજ કલાક બે કલાક નિવૃત્તિથી વિચારતાં આત્મ માર્ગ અનુભવાશે.
इत्येवं अर्ह ॐ महावीर शांतिः ३

Page #341

લેખક, બુદ્ધિસાગર
મુકામ વિજાપુર,
સં. ૧૯૭૮ માઘ વદિ ૧૩.
શ્રી અમદાવાદ તત્ર. સુશ્રાવક શા. મોહનલાલ અમથાલાલા યેગ્ય ધર્મલાભ. તમારે પત્ર પહોંચ્યા. રહને દેવના જેવી ઉપમા આપવી તે મને યોગ્ય નથી અને તમને એવું લખવું એગ્ય નથી. હું તે સંધને સમાન સેવક છું. વરસ્તુતઃ આચાર્ય વા સાધુ પશુ નથી. વ્યવહારથી આચાર્ય સાધુ તરીકે ગણાઉ પણ હું તેથી મહી ન બનું. વ્યવહારને લેપ ન કરૂં તેમજ નિશ્ચયગુણ અંશે અંશે પ્રગટે તેથી અહંવૃત્તિ પણ ન કરું. આચાર્યાદિકના ગુણ પ્રાપ્ત કરવા ઉદ્યમી છું. વ્યવહારથી ચારિત્રને સાધક ગણાઉ અને ક્ષપશમ ચારિત્રમાં દેષાદિક લાગે તેને વારું પ્રતિક્રમણ કરૂં. ગુણના લેશને અહંભાવ ન આવે તે માટે લઘુતા ભાવું છું. સંજ્વલન કષાય પરિણતિને ઉપજતી વારવા અભ્યાસી છું. હું જ્ઞાની ધ્યાની સમાધિવંત તરીકે અભિમાન ન કરું. વ્યવહારમાં પાડેલું મારૂ નામ અને રૂપ, આકૃતિ તેમાં અહંમમતાથી ન મુંઝાઉ, તે માટે તીવ્ર અભ્યાસી છું. સાધક છું પણ સિદ્ધ નથી. બાધક ભાવ ટાળવા ઉપગ ધરું છું. વ્યવહાર ધર્મ લેપાય એવો ઉપદેશ અને એવી પ્રવૃત્તિને કદિ સેવવા પ્રયત્ન ન કરૂં, એવા નિશ્ચયથી પ્રવર્તુ છું. જૈનધર્મને પૂર્ણ શ્રદ્ધાવાન છું અને અન્ય ધર્મ શાસ્ત્રોમાં રહેલા અંશે અંશે સત્યને સાપેક્ષદષ્ટિએ ગ્રાહક પ્રેક્ષક છું. આત્માના સ્યાદ્વાદ અનંત ગુણ પર્યાયામાં રમવા પ્રયત્નશીલ છું. મતમતાંતર એકાંત માન્યતાને માનું નહિ અને તે મત ઉપન્ન થાય એ ઉપદેશ પણ ન આપું ગુહસ્થોને ગૃહસ્થ યેગ્ય જૈનધર્મને ઉપદેશ આપું છું અને ત્યાગીઓને ત્યાગીઓ યોગ્ય જૈનધર્મને ઉપદેશ આપું છું. ખંડન શૈલી અને મંડનશૈલી પૈકી બનેમાંથી ગમે તે સાપેક્ષદષ્ટિએ ઉપયોગ કરૂં છું. મનાવા પૂજાવાની અંશ માત્ર ઇચ્છા વિના વ્યવહારમાં વ્યવ

Page #342

૧૯
હારધર્મમાં વ્યવહુારથી વર્તું છું અને નિશ્ચયધર્મમ નિશ્ચય હૃષ્ટિથી વ" છું તેમ છતાં કંઈ દોષ પ્રકટે છે તેા તેને દોષ તરીકે જાણીને તેને નિદીઠ્ઠી પ્રતિક્રમણુ કરી આત્મશુદ્ધિ કરવા પ્રયત્ન કરૂ છું. માહના વિશ્વાસ રાખતે નથી. આરા આત્મામાં જે જે કાલે ક્ષેત્રે જેવી જેવી ભાવના પરિણતિ પ્રગટે છે તેને કેાઈ વખતે કાવ્યમાં વા ગદ્યમાં લખું છું. ભવ્ય લેાકેાના હિતાર્થે વ્યાખ્યાન વાચું છુ અને ગ્રન્થા પણ લખું છું. અન્ય જ્ઞાનીએ જે કઇ લખે છે વા ઉપદેશે છે તેની અનુમાદના કરૂં છું. સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી મારાં પુસ્તકા સર્વ વાંચવામાં આવે તે તે જૈનશાસ્ત્રોના અને આત્મજ્ઞાનના દોહુનરૂપ જણાશે. પંડિતાઈને હુને અહંભાવ થતા નથી. એ ત્રણ વર્ષથી પ્રભુ મહાવીર દેવનુ નામ ઘણું સ્મરણ કરૂં છું અને તેથી પ્રભુના ગુણાનું વારવાર સ્મરણ થાય છે. કામાદિ વાસનાઓને જીતવા માટે પ્રભુ મહાવીર દેવનું ધ્યાન ધરૂં છું. તેમને અંતમાં સર્વ કાર્ય કરતાં નામ મત્ર સ્મરું છુ અને તેમજ આત્મદૃષ્ટિના ઉપયાગે આત્મા તેજ મહાવીર છે, એવું ધ્યાન ધરૂં છું અને એવા ઉપયેાગમાં વાર વાર રહેવા ઉપયોગ રાખુ છુ. જૈનસંઘની શક્તિયા વધે એવા સર્વ વ્યવહારને માનું છું અને જેટલું બને છે તેટલું કરૂં છું. પણુ કરતી વખતે કર્તાપણાની અહુ વૃત્તિ પ્રાય: રહેતી નથી. ત્યાગી એવા સાધુઓના અને સાધ્વીઓના હૈ લઘુ સેવક છું, ને જે રૂચે સાચું લાગે તે પ્રમાણે વર્તવા પ્રયત્ન કરૂ છું પર્ણો અન્ય સાધુઓ અને સાધ્વીએ તેઓની દૃષ્ટિ પ્રમાણે વર્તે તેમાં ડખલ કરવાની બુદ્ધિ થતી નથી, છતાં કાઈને અવળું ભાસે તે મારી શુદ્ધ બુદ્ધિથી હું નિર્દોષ છું. હું સાધુપણાનેા અભિમાન કરત નથી. વ્યવહારથી ચતુર્વિધ સંઘના અણુ સેવક તરીકે માની સંઘની સેવાભક્તિ કરવામાં નિષ્કામભાવે પ્રવતું છું. અન્ય ભક્તો તથા શિષ્યા જૈનશાસ્ત્રોથી વિરૂદ્ધ હુને ગમે તેવા ઉચ્ચ પ્રભુ જેવા વિશેષણેાથી માને તેમાં હું કદિ સમ્મત થાઉ નહીં અને
•

Page #343

૩ર૦
તેઓની ભૂલ ગણીને તેઓને સત્ય સમજાવું અને જેનધર્મના શાહ્યા પ્રમાણે વર્તાવું એ મારે, ધર્મવ્યવહાર દૃષ્ટિએ દઢ નિશ્ચય છે. સત્તાએ આત્માને પરમાત્મા ગાણું ધ્યાવું, લખું એ સર્વશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકાયદષ્ટિથી આત્માની વ્યક્તિ પરમાત્મદશા પ્રકટાવવા કરું છું અને તેના ઉભરા આવે ત્યારે તે દષ્ટિથી ગાઉ લખું પણ તેથી વ્યવહારથી પરમાત્મપણું મારામાં પ્રગટેલું નથી એમ માનું છું. વ્યવહારથી ત્યાગીના વેશે છું અને કથં. ચિત્ આત્માના ગુણે પ્રકટાવવા વ્યવહાર ચારિત્રને કંઈ કંઈ અશે સાવું છું અને વેતાંબર તપાગચ્છ પરંપરા પ્રમાણે સાધન સાપેક્ષ દષ્ટિએ યત્કિંચિત્ વતું છું. આત્મજ્ઞાન પર મહને ઘણું પ્રીતિ છે. એ અંતરમાં નિશ્ચય દષ્ટિ ધારણ કરૂં છું અને વ્યવહારમાં યથાશક્તિ ભૂલે ચુકે સુધારતે આચાર પાળતે વિચરું છું. વ્યવહારનય લેપથી જૈનધર્મને લેપ થાય છે માટે વ્યવહાર ધર્મને લેપન કર. મારા લખવા પ્રમાણે સમજી તમે ગૃહસ્થાવાસમાં ગૃહરથધર્મ પ્રમાણે વર્તશે અને દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા સાચી રાખશો. અંતરમાં ત્યાગી થવાની પૂર્ણ રૂચિ ધારશે અને ઉદ્યમ કરશો કે જેથી આ ભવમાં અને છેવટે અન્યભવમાં પણ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય. ચારિત્રથી મુક્તિ છે માટે બ્રહ્મચારી રહેવાનો નિશ્ચય કર્યો અને સંસારીપણામાં માતા પિતાને સમજાવીને ધર્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં પુરૂષાર્થ કર્યો. આજેલ ગામમાં બે વર્ષ રહી મેસાણ ગમન કરી, મહાપંડિતરાજારામ શાસ્ત્રી પાસે ન્યાય વ્યાકરણને અભ્યાસ શરૂ કર્યો. પડદર્શનનાં ઘણું ખરાં પુસ્તકે વાંચ્યાં અને સાર ગ્રહણ કર્યો અને તેથી જૈનધર્મપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રગટી, તથા બેત્રણ ગચ્છના ઘણા સાધુઓના સમાગમમાં આવ્યું. ગૃહસ્થ દશામાં જ્ઞાન વૈરાગ્યથી પકવ થયે અને પછી માતાપિતા મૃત્યુ પામ્યા બાદ સદ્દગુરૂ પાસે ચારિત્રની દીક્ષા અંગીકાર કરી. અનુક્રમે પ્રતિદિન આત્મજ્ઞાન વૈરાગ્ય ધ્યાન સમાધિ ચારિત્રમાં વિશેષતઃ અનુભવ

Page #344

૩૨૧
વધવા લાગ્યો અને હજી વધશે. આમાનંદની ઝાંખી થવાથી છેવટે અન્ય જન્મમાં પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ થશે એમ અનુભવ આવે છે. આત્મજ્ઞાન ધ્યાન સમાધિમાં હુને વિશેષ રસ પડે છે. મેહનલાલ ! તમને રૂચે તે અમારા માર્ગમાં આવે. મહને લોકાદિવાસનાઓ નડતી નથી એમ કહું તે અતિશક્તિ નથી. કોઈ નામરૂપથી નિંદે તેમાં હવે અરૂચિ ખેદ રહેતું નથી. નામરૂપાધ્યાસ ઘણોજ ક્ષીણ થયે હેય એમ આમેપગકાલે જણાય છે છતાં પણ સાધકભાવથી અભ્યાસી છું અને તેથી અતરાત્મભાવે રહેવા વારંવાર આપગ રાખું છું. આનંદમાં રહું છું. રેગાદિકથી મહને અંતરમાં અશાતા ઘણજ અ૫ વેદાય છે અને આમેપચેગ વર્તે છે, ગુરુકૃપાએ આત્મા આગળને આ ગળ વધે એજ ઇચ્છું છું. હવે શરીર રહેવા છૂટે તેમાં હર્ષ શેક પ્રાય: અત્યંત અલ્પ હાય વા આત્મપગકાલે બિલકુલ રહેતો નથી એમ અનુભવાય છે. હારે દુનિયાની આગળ મારી દશા જણાવવી શા માટે જોઈએ? આ તે પ્રસંગે લખાય છે. તેથી હવે તું જાગીને ધર્મ કરે તે હારું કલ્યાણ થાય. હવે શિષ્ય કરવાને (સાધુ) કરવાને મેહ નથી પણ આ તે ઉપદેશ પ્રવૃત્તિ છે તે પરમાર્થ ભાવથી થાય છે. હું પાસે રહી સેવા કરી છે તેથી મહારે હને જાગ્રત ક જોઈએ. મનુષ્યભવ વારવાર મળનાર નથી. ધર્મની સામગ્રી પામીને હારી ન જા. ચેતા ચેતા કાળ ઝપાટા દેત. સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૌષધ, ધર્માભ્યાસ પ્રભુપૂજા, સાધુભક્તિ, આદિ ધર્મકૃત્યમાં અપ્રમત્તભાવે પ્રવર્તજે.
इत्येवं ॐ अहं महावीर शांतिः ३

Page #345

૩૨૨
મુ. વિજાપુર.
લે. બુદ્ધિસાગર.
સંવત ૧૯૭ર તર વદિ ૯ક્ષાત્રરાજ્ય વ્યવસ્થાકર્મગુણવિશિષ્ટ આર્યદેશપુનરૂજજીવનના સંવાહક એવા કર્મયોગના જિજ્ઞાસુ, ગાયકવાડી રાજ્ય કડી પ્રાન્તના સુબા સાહેબ શ્રીયુત સંપતરાવ ગાયકવાડ એગ્ય અનેક ગુણગણ રૂપ ધર્મલાભાશી:
વિશેષ તમેએ ભારત જનવર્ગ કલ્યાણાર્થે જે જે ભાષણે કરેલાં તેની નકલ પરીક્ષાવા મેકલાવી તે વાંચી ભાવાર્થ જાયે છે. પીલવાઈમાં લાયબ્રેરીના ખાતમુહૂર્ત પ્રસંગે અને કરજણમાં લાયબ્રેરી પ્રસંગે આપેલું ભાષણ અત્યંત ઉપયોગી છે. કૂર્મ ક્ષત્રિય કોન્ફરન્સના પ્રમુખ તરીકે આપેલું ભાષણ ખરેખર વ્યાવહારિક પ્રગતિકારક સ્થિર વિચારથી ભરપૂર છે, મનનીય છે. તમારા હૃદય ઝરણુમાંથી દૈશિક પ્રગતિને બાગ ખીલી ઉઠે એવી આશા અવબોધાય છે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ધ એ ચાર વર્ષની પ્રગતિની સાથે સાર્વજનિક પ્રગતિ અને રાષ્ટ્રીય પ્રગતિ થઈ શકે છે. વર્તમાનમાં જે જે વર્ણમાં જે જે પ્રગતિ કારકતાની ન્યૂનતા ક્ષીણતા થયેલી હોય તેને સુધારવાની જરૂર છે, અને પ્રત્યેક વર્ણના ગુણકર્મને ભવિષ્યમાં પુનરૂજજીવન મળે એવી દૃષ્ટિએ વર્તમાનમાં સ્વયેગ્ય કાર્ય પ્રવૃત્તિની ફરજ અદા કરવાની જરૂર છે. સ્વશુભ વિચારેની સાથે પરમાત્માને અત્યંત નિકટ સંબંધ છે. અતએ સ્વીકાર્ય પ્રવૃત્તિ ફરજના શુભ વિચારોમાં અત્યંત શ્રદ્ધા ધારણ કરીને ક્ષણે ક્ષણે પ્રગતિપંથમાં વિહરવું જોઈએ. સ્વ શુભ વિચારે અને શુભ પ્રવૃતિના ગર્ભમાં પરમાત્માનું તેજ રહેલું છે એમ પૂર્ણ શ્રદ્ધા ધારણ કરીને તમારા જેવા ક્ષાત્રકર્મવીરે અનેક વિપત્તિ દુખે સહી પ્રગતિપથમાં આત્મભેગી બની ધારે તે વિચારી શકે, તેથી હું અત્યંત ખુશ થાઉં અને ઈચ્છું છું કે ધર્મનાં વ્યાવહારિક્ત અને નૈઋયિક

Page #346

૩૨૩ તો કે જે વાસ્તવિક સનાતન પ્રગતિકારક છે, છે તેમાં તમારી પૂર્ણ નિષ્ઠા થાઓ અને તેનું બળ પ્રાપ્ત થાઓ.
ધર્મના બળ વિનાનું એકલું વ્યાવહારિક પ્રગતિ બળ, વિશ્વમાં એક પતંગીયાના કાશ કરતાં વિશેષ પ્રકાશક અને ચિરંસ્થાયી હોઈ શકતું નથી. અએવ વ્યાવહારિક સર્વ શુભકર્મ પ્રવૃત્તિ પ્રગતિની સાથે ધાર્મિક બળ સાહાની અપેક્ષા જેમ સર્વજને સ્વીકારે એવી દેશમાં વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. ધર્મ બળથી પરમાત્માની અણધારી સાહાય મળે છે. ત એવ પરમાત્માપર વિશ્વાસ રાખી પ્રત્યેક પ્રગતિકારક યેજનાને અવલંબવી જોઈએ. ધાર્મિક પ્રગતિ સાથે વ્યાવહારિક પ્રગતિકારક સાધુઓ પ્રગટે એવી વ્યવસ્થા યાદ થાય તે અલ્પવર્ષમાં નવ પ્રગતિયુગને અવેલેકવા સમર્થ થઈ શકાય. હિંદુઓમાં સ્વામી વિવેકાનંદ અને રામતીર્થ જેવા સાધુઓ પ્રગટે તે ભારતની પ્રગ કારક પુનરૂજજીવન ત્વરિત સંપ્રાપ્ત થઈ શકે. રાજ્ય તરફથી મહે સાણા, પાટણ અને વડોદરા જેવા સ્થળોએ પ્રત્યેક ધર્મના સાધુઓ ભાષાજ્ઞાન, તત્વજ્ઞાન આદિ અનેક પ્રકારની કેળવણી લઈ શકે એવી સાધુ પાઠશાળાઓ સ્થાપવી જોઈએ, અને તેમાંથી પાસ થઈ પસાર થનાર સાધુઓને ઉપદેશાદિ પ્રગતિકારક ઉપામાં પ્રવર્તતાં સહાય સમર્પવી જોઈએ. સાધુ મહારાજાએ, ધર્ણોદ્ધારક પ્રગતિ સાથે દેશદ્વારક પ્રગતિ પ્રવૃત્તિઓમાં સારી સાહા આપી શકે છે. એમ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ અવલેતાં આર્યદેશમાં અનેક દષ્ટાન્ત અવલોકી શકાય છે. આપણી પાસે જે કંઈ છે તે સર્વના માટે છે. આવી આત્મભેગી કર્મયેગીની દશા પ્રાપ્ત થયા વિના જગકલ્યાણાર્થે સત્ય આત્મગ અપી શકાતું નથી. સ્વાર્પણના ગર્ભમાં સત્ય, ત્યાગ અને દાન રહેલ છે. વિશ્વકલ્યાણાર્થે સ્વાપસુત્વ સેવતાં વિશ્વમાં સર્વોચ્ચપદ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. પ્રગતિમાગમાં પ્રવર્તતાં નિર્ભયતા અને સહિષ્ણુતા ગુણ પ્રાપ્ત કરવાની જરૂર છે. નિર્ભયતાને સહિષ્ણુતા એ બે ગુણે ખરેખર પરમાત્મતા પ્રાપ્ત

Page #347

૩ર૪ કરાવનાર છે. માટે એ ગુણેનું અવલંબન કરવું જોઈએ. આત્માની માનસિક શકિત, વાચિક શક્તિ, અને કાયિક શક્તિની પ્રવૃત્તિ થાય એવા ઉપાયનું શિક્ષણ આપવું જોઈએ. માનસિક વિચાર શક્તિની ખીલવણીને આધાર ઉત્તમગુરૂઓ ઉપર રહેલે છે. ઉત્તમગુરૂઓ પ્રગટયા વિના વિશ્વની પ્રગતિ થઈ શકતી નથી. સર્વત્ર પ્રત્યેક ઘર ખરેખર ગુરૂકુળની ગરજ સારે એવી રીતની કેળવણીને પ્રચાર કરે જોઈએ. ત્યાગી જ્ઞાની નિસ્પૃહ કયેગી ગુરૂઓ પ્રગટયા વિના વાસ્તવિક પ્રગતિ થઈ શકવાની નથી. અત એવ એવા ગુરૂઓ પ્રગટાવવાની વ્યવસ્થાઓને હસ્તમાં ધારણ કરી કંઈક એ દિશાની પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. શરીરના પ્રત્યેક અંગની આરેગ્યતાની જેટલી આવશ્યકતાની જરૂર છે તેટલી જ ધાર્મિક સમાજ, વ્યાવહારિક સમાજ, સંઘ, રાષ્ટ્ર સામ્રાજ્ય અને બ્રાહ્મણદિકના ગુણકર્મોના પ્રગતિકારક અંગોની પુષ્ટિની જરૂર છે. અનેક પ્રકારના તાપરૂપ તપને તપ્યા વિના સર્વ પ્રગતિકારક ધર્મને પ્રકાશ થઈ શકતું નથી. તીર્થકરે, મહાત્માઓ, ઋષિ અને પયગમ્બરેને મૂળ ઉદ્દેશ એ હતું કે આ જગમાંથી દુબેને નાશ કરે અને જેને સુખી કરવા. સર્વ જીવોને સુખી કરવાની સત્ય ફરજ અદા કરવા માટે જે કંઈ મળ્યું છે તેનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. દેશ પ્રેમ, ધર્મપ્રેમ, ગુરૂપ્રેમ, કુટુંબ પ્રેમને ઉચ્ચાશથી અને સાધ્ય દ્રષ્ટિથી ખીલવી વિશ્વ પિતાના આત્મ સમાન થઈ રહે એવી ઉદાર દૃષ્ટિને ખીલવવી જોઈએ. આપણે જેમ જેમ એવી ઉચ્ચ શુભ ઉદાર ભાવનાને સેવવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ તેમ તેમ આપણે પરમાત્માના પ્રકાશને હૃદયમાં વધુને વધુ પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરવા સમર્થ થઈએ છીએ. એમ નિશ્ચયત: અવધવું. પરમાત્માને હૃદયમાં ધારણ કરી પરમાત્માને પ્રકાશ ગ્રહીને આપણે વિશ્વ નું લેણું કે જે અનેક અવતારેમાં ગ્રહ્યું છે તેને સેવા કરીને પાછું વાળવું જોઈએ. જગતની સેવા એ સ્વાત્માની સેવા છે. જગત્ન જીની સેવા કરતાં આપણે આત્માની પરમાત્મતા પ્રકાશીએ છીએ. જગતમાં રહેલા સર્વ

Page #348

લેખક બુદ્ધિસાગર,
उ२५
જીવાને આત્મવત માની જગત્ની સેવા જે કરે છે, તે મહાત્મા છે, તેના શરીરના સર્વ અણુએ પવિત્ર છે. જગતમાં તેવું જીવવું સફળ છે. વસ્તુત: તેવે મનુષ્ય, જીવતા જાગતા દેવસમાન છે. બાકીના જીવા ખાહ્ય પ્રાણ શ્વાસોચ્છ્વાસ માત્રથી જીવતા છે, અને વસ્તુત ઉંઘતા છે. તમારા જેવા બાહ્ય રાજય વ્યવસ્થાપ્રચારક ૪ યાગ જિજ્ઞાસુને ક્ષાત્ર ગુણુક માં વિશેષત: ઉત્સાહયુક્ત પ્રવૃત્તિ ખળ વધવાની સાથે ધાર્મિક નિર્લેપદક્ષા પ્રાપ્ત થાઓ, અને સશુભ પ્રવૃત્તિમાં તમારા અધિકાર પ્રમાણે સંધપ્રાતિ યુક્તજીવનથી શેલે! એવું ઇચ્છું છું.
૩૪ જ્ઞાન્તિઃ ॥
મુ. સાસ. ૧૯૭૨ ના ચૈતર વિદ ૧૨.
સંવત
શ્રી અમદાવાદ, તત્ર પરાકાર સેવાદ્વિ ગુણાલ કૃત પરમા જીવનવાહક શ્રીયુત ઍરિસ્ટર જીવનલાલભાઇ. ચેાગ્ય ધમ લાભ. વિ. વકીલ તેચંદ રામચંદ્ર દ્વારા તમાએ મોકલેલી મુદ્રિત ચેાજનાએ વાંચી છે. બાળકને હુન્નર કેળવણી સ્માદિથી કેળવવા માટે માણસા મુકામે જે વાર્તાલાપ થયા હતા તેને તમે આચા૨માં મૂકવા ભાગ્યવંત થયા છે' તે અત્યંત સતાષકારક બીના છે. તમારી એવી જીભ પરમાર્થ વૃત્તિથી કોટીશ: ધન્યવાદને પાત્ર તમે અન્યા છે. તમારૂં શુભ સેવા જીવન પ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામે છે તે વૃદ્ધિ પામ્યા કરો અને તમારા શુભ વિચારાના અને શુભાચારાના માર્ગો નિષ્કંટક નિવિજ્ઞો ખને!! એમ અંત:કરણથી ઈચ્છુ જી. પરમાર્થ પ્રવૃત્તિથી આત્મજીવન જેઓનું વહે છે તે આ વિશ્વના માનવરૂપે દેવે છે. પરમાર્થજીવનધારકને પ્રભુની પ્રાપ્તિ થાય છે. વિશ્વની શુભ વિચારા અને શુભાચારાવડે જે સેવા

Page #349

૩૧૬
કરવી તે પ્રભુની સેવા જ છે. સ્વાત્મા સમાન વિશ્વ અવમેધાયા પશ્ચાત્ ઉદાર ભાવનાના ઉચ્ચ શિખરે આત્મા આરહે છે, અને તે અમાટે સર્વ સ્વાર્પણ કરવામાં નિર્ભય અખેઢી અને અદ્વેષી અને છે. વિશ્વજીવાની શુભ સેવા કરવી એ સ્વજ છે, એમ રઢ નિશ્ચય થયા બાદ સ્વાથી કામનાઓને નષ્ટ કરી શકાય છે, અને ભય ખેદ અને દ્વેષ વિના સમભાવે પ્રવૃત્તિ કરી શકાય છે. તમારા જેવા સાંસારિક કમ વીરાની ભાત્રીમાં અધ્યાત્મદા ઉચ્ચ અને પકવ થાય એમાં કિષ્ચિત્ સ ંશય નથી. શુભ સેવા કર્મ કરવાથી શુદ્ધ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને ઉચ્ચગુણ સ્થાનકેામાં આરાહ્યા પશ્ચાત્ પુન: પતન થતું નથી. સેવ'ધમી જે જે ગુણા પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી તે પતિત થતા નથી. વર્તમાનમાં તમે જે દૃષ્ટિએ વિશ્વજનાની સેવાકરેછે, તેમાં સ્વપર વ્યાવહારિક પ્રગતિતત્ત્વનું વાસ્તવિક રહસ્ય સમાયું છે. એમ મારૂં મન્તવ્ય છે. આર્યાના પુનરૂદ્ધાર અને પુનર્જીવન એ કચેાગિની દૃષ્ટિએ થઈ શકે તેમ છે. તેવા કાર્ય માં આત્મભાગ તમે આપે છે તેથી તમને ધન્યવાદ ઘટે છે.
યન્તિઃ શ
માલઅન તથા નિરાલખન સં. ૧૯૭૧ ચૈત્ર સુદ ૧ મગળવાર
ધ્યાન
સ. ૧૯૭૧ ની સાલની ડાયરીમાંથી ઉતારા.
હાલમાં જૈનપત્ર અને જૈનશાસનમાં નિરાલખન ધ્યાન સબંધી ચર્ચા થતી વાંચવામાં આવે છે. પન્યાસ દાનવિજયજી જણાવે છે કે આ કાલમાં નિરાલખન ધ્યાન નથી. ત્યારે અન્ય કાઈ ગુપ્ત નામે શ્રળુ જણાવે છે કે આ કાલમાં નિરાલંબન

Page #350

૩૨૭
માન છે. આ બન્ને દ્વિ નિરાલંબન યાનનું લક્ષણ વિચારે તે ચર્ચા પ્રસંગ ન રહે. હેમચન્દ્ર આચાય વિગેરેએ ધ્યાનના મ નાથ કરેલા છે પણ કેવા ધ્યાનના તે સ્વરચિત Àકામાં ભા વના પ્રસંગે જણાવ્યું નથી. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે વનમાં ગમન કરીને ધ્યાન ધરવાના મનારથ કર્યો છે તેથી એમ નથી સિદ્ધ થતું કે આ કાલમાં પદ્મસ્થ-પિંડસ્થ-રૂપસ્થ ધ્યાન ન યાવી શકાય. આ કાલમાં પદસ્થ ‘પિંડસ્થ’રૂપસ્થધ્યાન ધ્યાવી શકાય છે. સ્વશક્તિ પ્રમાણે એ ત્રણ પ્રકારનાં ધ્યાન ધ્યાવી શકાય છે. એવે સ્વાનુભવ છે. આત્માના શુદ્ધ ગુણુ પર્યાયનું પણ શ્રુતજ્ઞાનાલમને ધ્યાન ધરી શકાય છે. આ કાલમાં શુકલ ધ્યાનની કંઈક્ર સાંખીને અનુભવ સાતમા ગુણુસ્થાનકમાં અપ્રમત્ત યેાગીને આવે છે. શુકલ ધ્યાનને નિરાલખન ધ્યાન કથવામાં આવે તા તે ધ્યાન તા આ કાલમાં છે નહિ, તેની કાંઈ આંખી સાતમા ગુણુ સ્થાનકમાં પ્રગટે છે. આત્માના અરૂપી, જ્ઞાનાદિક ગુણ્ણાને રૂપાતીત ધ્યાન, અને એને નિરાલખન ધ્યાન થવામાં આવે તે તેમાં ઘણા વિરોધે આવે છે. તિ અને શ્રુતિજ્ઞાનવડે રૂપાતીત જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિક ગુણાનું ચિંતવન મનન કરી શકાય છે. આત્માના અરૂપી શુદ્ધ જ્ઞાનાદિક ગુણેાનું સ્મરણ, મનન, ચિ ંતવન તે ધ્યાન છે, અને એવું જે આત્માના અરૂપી ગુણાનું ચિંતવન રૂપ ધ્યાન તેના વિચ્છેદ થયા છે એમ જો કોઇ કહે તેા આત્માના ગુણ પર્યાયનું ઉપદેશદ્વારા અને આગમઢારા વિવેચન કરી શકાય નહિ, પણ આગમાના આધારે ઉપદેશાદિવડે તેનું સ્વરૂપ કથી શકાય છે અને ચિંતવી શકાય છે. અતએવુ તેનુ સવિદ્વાના દ્વારા વિવેચન કરી શકાય છે. આગમાના આધારે ઉપદેશાદિ વડે તેનું સ્વરૂપ કથી શકાય છે અને ચિંતવી શકાય છે. અતએવ તેના સર્વ વિદ્વાના દ્વારા થતા અનુભવ તે કેાઇ રીતે નિષેધ કરી શકાય નહિ. શ્રુતજ્ઞાનમળે રૂપી અને અરૂપી એવા એ પદાર્થોનું ચિંતવનરૂપ ધ્યાન ધરી શકાય છે. શ્રુતજ્ઞાનના વિષય ગૌચર રૂપી અને અરૂપી એ પદાર્થો છે. શ્રુતજ્ઞાનના મળે -

Page #351

(૩ર૮
ભાના અરૂપી ગુણેને કુતજ્ઞાનમાં ગેર કરી શકાય છે, અને શ્રુતજ્ઞાન મળે આત્માના અરૂપી ગુણનું જે ચિંતવન કરવું તેને જો નિરાલંબન ધ્યાન કહેવાય તે તેવું આત્મગુણ પર્યાય મનન ચિંતવન રૂપ અરૂપ ધયાન તે આ કાલમાં સંભવે છે, તેથી તેને નિષેધ કરી શકાય નહિ. સાલંબન યાનને અને નિરાલંબન ધ્યાનને ઉપર કથેલા વિચારેથી ભિન્ન એવો અર્થ કરીને નિરાલંબન ધ્યાનને કઈ આચાર્યો નિષેધ કર્યો હશે. કઈ પૂર્વાચા શુકલ થાનને નિરાલંબન કથી તેને નિષેધ કર્યો હોય તે અમુકાપેક્ષાએ તે સંઘટી શકે. દેવગુરૂ-ઉપાશ્રયાદિ બાહ્યાલાં બને જેમાં નથી અને જે ધ્યાન ફક્ત કોઈપણ નૈમિત્તિક આલંબન વિના થાય, એવા ધ્યાનને નિરાલંબન ધ્યાન કહેવામાં આવે તો એવું ધ્યાન અધુના અને પૂર્વકાલમાં પણ સંભવે નહિ? કારણ કે શુકલ ધ્યાનાઓને પણ મનનું આલંબન લેવું પડે છે. શુકલ દયાની એને એવું કૃત જ્ઞાન-મન-દેહ અને સંઘયણ અને સ્થાન વગેરેનું આલંબન ઘટે છે તે આ કાલમાં આત્માના ગુણપર્યાયનું ચિંતવનરૂપ દયાન ધરતાં એકાંત વન વગેરેને નિર્જન શાંત પ્રદેશ, શ્રુતજ્ઞાન મનઆહાર “ગુફા ઉપાશ્રય વસ્ત્રપાત્ર અને શરીર આદિ આલંબનેની કેમ જરૂર ન રહે? અલબત્ત-શરીર ન કૃતજ્ઞાન-આહાર વસતિ વગેરે અલંબનેની જરૂર રહે છે. વનને નિર્જન શાંત પ્રદેશ ગુફામાં બેસવું, આહારાદિનું ગ્રહણ કરવું. શ્રુતજ્ઞાન બળે અપી ગુણોનું ચિંતવવું. ઈત્યાદિને જે નિરાલંબન કહેવામાં આવે તે આલંબનને નિરાલંબનત્વ કથવું એ અસત્ય ભાષણનો દોષ આવીને
રહે. અતએ આ કાલમાં નિરાલંબન યાન નથી. તેથી પૂર્વમુનિયેએ મને ચિંતવેલા છે એમ કથીને આત્માના ગુણપર્યાયના ચિંતવનનું ખંડન કરવું એ કઈ રીતે ઘટી શકે તેમ નથી. શાન્ત પ્રદેશમાં આત્માનાં ગુણેને વિચાર કરે ઈત્યાદિને નિરાલંબન ધ્યાન ન હોવા છતાં નિરાલંબન ધ્યાન તરીકે માની તેનું ખંડન કરવું એ કઈ રીતે સત્યતરીકે સિદ્ધ કરતું નથી. શ્રી આનંદઘનજી મહારાજે તથા ચિદાનંદજીએ વનમાં રહી

Page #352

૩ર૯
ગુફામાં બેસી આત્માના ગુણોનું ધ્યાન ધર્યું હતું. શ્રુતજ્ઞાનને બળવડે પરોક્ષભાવે અરૂપી ગુણેનું આ કાલમાં ચિંતવન મનન સ્મરણ રૂપ ધ્યાન ધરી શકાય છે, પરંતુ સર્વથા પ્રકારે આત્માના અરૂપી ગુણેને પ્રાપ્ત કરી અરૂપી ન બની શકાય, એમ ઘટી શકે છે. શ્રી હેમચંદ્રાદિક મુનિવરોએ વનમાં ધ્યાન કરવાના અને સમભાવમાં મસ્ત થવાના મનોરથ કર્યા હતા તેથી એમ નથી સિદ્ધ થતું કે આ કાલમાં વનમાં જઈ એવું આત્મધ્યાન ન પરી શકાય. હેમચંદ્રાદિકે એવા મનેર કર્યા છે ખરા પણ કોઈ પૂર્વ મુનિએ કેઈ ગ્રન્થસ્થલમાં ધ્યાન પ્રસંગે એમ નથી લખ્યું કે આ કાલમાં વનમાં ગુફામાં અથવા એવા કોઈ શાંત
સ્થલમાં બેસી આત્માના ચિંતવનરૂપ ધ્યાન ન ધરી શકાય. આ કાલમાં વનમાં બેસી ધ્યાન ન ધરી શકાય એવું શ્રી હેમચંદ્રાદિકના મને રવડે સિદ્ધ થતું નથી. ઉલટું તેનાથી તે વન-ગુફા વગેરેનું આલંબન લહી, શ્રુતજ્ઞાનના આલંબને આ કાલમાં આત્મ ધ્યાન ધરી શકાય છે, એવું સિદ્ધ થાય છે, જે કાલમાં જે વસ્તુનું ધ્યાન ન ધાવી શકાય, એ જે નિષેધ શ્રી હેમચંદ્રાદિક જાણતા હતા તે તેના મને થે ન કરી શકત. આ કાલમાં જેને નિષેધ થયે હોય છે તેનું તે આ કાલમાં પ્રાપ્ય તરીકે કઈ મને રથ કરી શકતું નથી. શ્રી હેમચંદ્રાદિકે જે ધ્યાનના મનોરથ કરેલા છે તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે આત્મધ્યાન ધરવામાં તેમની ભાવના તીવ્ર વર્તતી હતી પણ જૈન શાસનની સેવા વર્ગરેમાં તેઓ પ્રવૃત્ત હોવાથી વનમાં જઈને તેઓ સદાને માટે ધ્યાન ધરી શક્યા નહોતા. ઉપર્યુક્ત આલંબનેવડે ધ્યાન ધરી શકાય છે, તેવા ધ્યાનને કેઈ નિરાલંબન ધ્યાન કહે છે તે સત્ય માની શકાય નહિ. એકાગ્ર ચિત્તથી આત્માના ગુણ સંબંધી વિચારે કરવા એ ધ્યાનનું લક્ષણ છે. કઈ પણ વસ્તુ સંબંધી એકાગ્રચિત્તથી વિચાર કરવામાં આવે છે ત્યારે તે વસ્તુ સંબંધી વિશેષ જ્ઞાન પ્રગટી શકે છે. આત્મધ્યાન સંબંધી પણ તેવી

Page #353

૩૩૦
રીતે અખાવું. આત્માના ગુણુ પર્યાય સંખ`ધી જેમ વિશેષ ઉપયેાગ મૂકવામાં આવે છે તેમ આત્માના ગુણુ પર્યાય સંબંધી અનુભવ જ્ઞાન વધે છે, અને તેથી આત્મભાવ ચારિત્રની પરિપકવતામાં વૃદ્ધિ થાય છે. શાસ્ત્રોવડે આત્મતત્ત્વજ્ઞાન કરવામાં આવે તેપણ તેના અનુભવ તા આત્મધ્યાન ધર્યા વિના થઈ શકતે નથી. આત્માના ગુણુ પર્યાયાનું એકાસ્થિર ચિત્તાપયેાગે મનન કરવુ એવુ જ ધ્યાન તે ખરેખર આ કાલમાં વિદ્યમાન છે અને તે એકાંત સ્થાન–વન–ગુફા આદિ સ્થાને રહી, કરવામાં આવે તે આત્માન્નતિ થયા વિના રહે નહિ. નિરાલંબન ધ્યાન અને સાલ અન ધ્યાનના લક્ષણા અનુભવ જ્ઞાનદ્વારા નિશ્ચયી ભૂત કર્યા વિના જેએ સાલખન ધ્યાનને પણ નિરાલખન ધ્યાન માની તેના નિષેધ કરે છે તે સાલખન ધ્યાનના ઘાત કરનારા અવમેધવા. વનમાં એસી ધ્યાન ધરવું, પ્રાણાયામ કરવા, પ્રત્યાહાર ધારણા ધ્યાનની આરાધના કરવી, તે ઈંડુ શાસ્રાહારદિઆલખનાના ચેાગે આલમન ધ્યાન કહેવાય છે અને તેથી આત્મામાં આત્મતત્ત્વ પ્રતીતિની માનુભાવિક કુંચીએ સંરક્ષી શકાય છે. આાત્માના જ્ઞાનાદિક ગુણાનું, અવલંબન કરવું તે આલખન ચેાગેા આદેય છે. ધ્યાન દશાની અનેક કારણેાએ થએલી અશ્રદ્ધા, અરૂચિ, દ્વેષપ્રયાગે નિરાલખન ધ્યાનરૂપે થી તેના નિષેધ દર્શાવી, લેાકેાને ધ્યાન માર્ગથી વિમુખ કરવા તે આત્મઘાત મહાપાપ રૂપ છે. નિરાલ અન ધ્યાનના નિષેધ જણાવતાં પૂર્વે નિરાલખન ધ્યાનનું લક્ષણ જણાવવુ જોઇએ કે જેથી સાલખન ધ્યાનનું નિરાલખન ધ્યાનના નામે ખંડન ન થાય. આ કાલમાં જ્ઞાનના આધારે ધ્યાન ધરવાની પ્રવૃત્તિની આવશ્યકતા છે. સિદ્ધાંતાના જ્ઞાન વિના આત્મ તત્ત્વ સંબધી સૂક્ષ્મ વિચારી થઈ શકતા નથી. આત્માના ગુણુ પર્યાયાના મનન, સ્મરણુ રૂપ ધ્યાનમાંદી કાલ પર્યંત લીન થઈ જવાથી આત્મ સમાધિની સવિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ દશા સબંધીના અનુભવ આવે છે. આત્માથી મનુષ્યાએ સિદ્ધાંત જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને આત્મ તત્ત્વ સબંધી જેટલી શક્તિ હાય તેટલા

Page #354

૩૩૧
પ્રમાણમાં ધ્યાન ધરવું. આ કાલમાં ધ્યાન ધરતાં ધરતાં ધ્યાનની જેટલી દશા પ્રાપ્ત થવાની હશે તેટલી પ્રાપ્ત થશે. આ કાલમાં જે ધ્યાનદશા નહિ પ્રાપ્ત થવાની હોય, તે આવવાની નથી, અને જે પ્રાપ્ત થવાની છે તે કેઈને પણ પ્રાપ્ત થયા વિના રહેનાર નથી, ત્યારે ધ્યાન સંબંધી ચર્ચા કરીને પક્ષાપક્ષી કરવાની કંઈપણ આવશ્યકતા અવધાતી નથી. આત્મધ્યાનમાં આગળ વધી જેટલું અભ્યાસબળ પ્રાપ્ત કરી શકાય તેટલું પ્રાપ્ત કરે. જ્યાં સુધી માર્ગ હશે ત્યાં સુધી દેખાશે, અને જ્યાં સુધી માર્ગમાં જવાનું હશે ત્યાં સુધી જવાશે, પશ્ચાત્ આગળ જવાશે નહિ તે તત્ સંબંધી ચર્ચા કરવાથી શું લાભ? પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિને નિષેધ વા આદર તે ચર્ચા માત્ર છે અને તેથી સ્વપરને વાસ્તવિક આવશ્યક લાભની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકવતી અપ્રમત્ત ધ્યાનની ઝાંખી યદિ પ્રાપ્ત થાય તે આત્મસાક્ષાકારનો અનુભવ થાય. બાહ્ય સ્થલ શ્રી જિનપ્રતિમાદિ આલંબનેના અધિકારી થઈ તત્ દ્વારા આત્મ ધ્યાન ધરીને સૂક્ષ્મ આલંબને દ્વારા આત્મ યાન ધરવું જોઈએ. આત્મજ્ઞાન પ્રબંધક સૂત્રો દ્વારા શબ્દના આલંબન પૂર્વક અર્થના ઉપગમાં સ્થિર થઈ આત્મામાં લીન થઈ આ બાહ્ય જગતને ભૂલી જવું એ સૂફમાલંબન વિશિષ્ટ ધ્યાન અવબોધવું. એકાંત ગુહાદિ શાન્ત પ્રદેશમાં પદ્માસને વા સિદ્ધાસને બેસીને સોહં તત્ત્વમસ્યાદિ શબ્દવાએ ભાવાર્થ ઉપગ ધારણ કરી આત્મતત્વમાં લીન થઈ જઈ સહજાનંદની પૅનમાં મસ્ત થઈ જવું, એ સૂમાલંબન ધ્યાન અવબોધવું.
સ્થૂલાવલંબન ધ્યાનના જે અધિકારીઓ છે તે સ્થલાવલંબન દ્વારા ધયાન ધરી શકે છે, અને જે સૂક્ષ્માવલંબનેવડે આત્મધ્યાન ધરવાના અધિકારી છે તે સૂક્ષમ આત્મધ્યાન ધરી શકે છે. સૂહમાવલંબનેને જે ગ્રહણ કરીને ધ્યાન ધરી શકે છે તેના ધ્યાનને નિરાલંબન ધ્યાન કથી શકાય નહિ. એમ આન્તરનુભવ દષ્ટિએ વિચાર કરી સાલંબન અને નિરાલંબન ધ્યાનનું સ્વરૂપ અબે

Page #355

૩૩ર ધવું, કે જેથી ચર્ચાદિક કલેશને પ્રસંગ ન રહે અને આત્મધ્યાન ધરવામાં વાસ્તવિક પ્રેમ સાથે સદગુરૂગમ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ થાય. આત્મજ્ઞાન પૂર્વક આત્મધ્યાન ધરીને જેઓ આત્મ સમાધિ પ્રાપ્ત કરે છે તેઓ સિદ્ધ સુખની વાનગીને આ ભવમાં અનુભવ કરી ઉચ્ચ દશા પ્રાપ્ત કરે છે.
ધર્મતનું દાન ધર્યા વિના તે તે તનું આનુભવિક જ્ઞાન થતું નથી, અને આનુભવિક જ્ઞાનના અભાવે પ્રત્યેક જાતીય વિચારોનું સંકુચિતત્વ નષ્ટ થતું નથી. દીર્ઘકાલ પર્યત તનું ધ્યાન ધરવાથી જે જે શિકાઓ પૂર્વે થએલી હોય છે તેઓનું સ્વયમેવ સમાધાન થાય છે. યાનને વ્યાપક ભાવાર્થ ગ્રહણ કરીને તેને સ્વીકાર કરવું જોઈએ અને યથામતિએ ધ્યાન ધરવું જોઈએ. પ્રત્યેક બાબતને તેની ચારે બાજુએ દીર્ઘકાલ પરંપરા વિચાર કરે, એ એક જાતનું ધયાન છે. દીર્ઘકાલ પરંપરાએ, એક બાબતનું ચિંતવન, મનન, સ્મરણ કરવાથી તે બાબતનું વિશેષ પ્રકારે જ્ઞાન થાય છે, અને પશ્ચાત્ તે બાબતનું નિશ્ચય જ્ઞાન થવાથી સ્વતંત્ર વિચારે અને આચારની વૃદ્ધિ અને આદાય પ્રકટ્યા કરે છે. જે મનુષ્યમાં આત્મતત્વ સંબંધી વા જતત્વ સંબંધી પરિપૂર્ણ ધ્યાન ધરવાની શક્તિ નથી તે મનુષ્ય તે તે વસ્તુઓના સૂક્ષ્મ રહસ્યના જ્ઞાતા થઈ શક્તા નથી. કેઈપણ વસ્તુનું દીર્ધકાલ પર્યત વિચાર પરંપરાપ્રવાહે ચિંતવન, મનન, કરવું એ એક જાતનું ધ્યાન છે એવું ધ્યાન ધરવાથી પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનેએ નવીન શોધ કરી છે, કરે છે અને ભવિષ્યમાં તેઓ કરશે. પ્રત્યેક બાબતને મત બાંધતાં પૂર્વે પ્રત્યેક બાબતની પ્રવૃત્તિમાં પિતાના વિચારે મૂકતાં પૂર્વ પ્રત્યેક તે તે બાબતનું સૂક્ષ્મ વિચાર૫રંપરાએ મનન, સ્મરણ કરવું જોઈએ કે પશ્ચાત્ સ્વાતંત્ર્ય વિચાર પ્રવૃત્તિ વા તેના નિષેધમાં પાછળથી પશ્ચાત્તાપ ન થઈ શકે, અને પ્રવૃત્તિ વા નિવૃત્તિમાં આત્મબળ શાંતિ વિગેરે ગુણમાં સંભ ન થઈ શકે. આત્માનું વ્યવહારતઃ અને નિશ્વયતઃ સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કરવા અને આત્મ પ્રવૃત્તિ માર્ગમાં સાધન સંપન્ન

Page #356

સ્થિતિથી વિચરવા આત્મદ્વારા પ્રત્યેક બાબતમાં થનારું ધ્યાન એ શ્રેષોપાય છે. આત્મ પ્રગતિમાં પ્રવૃત્ત થનારાઓએ પ્રત્યેક બાબતનું દયાન ધરવું જોઈએ કે જેથી આત્મકલ્યાણના માર્ગો સ્વ અને વિશ્વ સમાજને માટે ખુલ્લા રહે. વિશ્વમાં જે જે બાબતમાં મનુષ્ય પ્રવૃત્ત થાય છે તેમાં તેઓનું તલ્લીનત્વ હોય છે, તેઓ સ્વકાર્ય સિદ્ધિના વિજય રંગને પ્રાપ્ત કરે છે. આત્મ કલ્યાણુનું મૂલ સાધન વસ્તુત: જ્ઞાનપૂર્વક ધાન છે. આત્મતત્વ સંબંધી દયાન ધરવાથી આત્માની આધ્યાત્મિક પ્રગતિ થયા કરે છે. જે મનુષ્ય આત્માની વાસ્તવિક બાહ્ય તથા આન્તરિક પ્રગતિ કરવા ઈરછે છે તે મનુષ્યએ આત્માના જ્ઞાનાદિ સદગુણેનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ. કઈ બાબતનું ધ્યાન ધરવું એ વાસ્તવિક તે બાબતને સમ્યમ્ વિચાર કરવા બરાબર છે. સમાધિ સુખ પ્રાપ્ત કરવું એ મનુષ્ય જીવનનું મુખ્ય કર્તવ્ય છે અને તે કર્તવ્યને યદિ અદા ન કરવામાં આવે તે આત્મોન્નતિને વાસ્તવિક સત્ય માર્ગ ગ્રહણ કર્યો છે એમ કળી શકાય નહિ. સમાધિ સુખને પ્રાપ્ત કરવું એ કદાપિ આત્મધ્યાન વિના બની શકે એમ નથી. આત્મધ્યાનમાં પરિપૂર્ણ લક્ષ્ય રાખીને આત્મઘાનને સ્થિપગે અભ્યાસ કરવાથી સાલંબન અને નિરાલંબન ધ્યાનની શંકાનું સમાધાન થવા પૂર્વક આત્મોન્નતિના માર્ગમાં વિદ્યુવેગે ગમન કરી શકાય છે, એમ સદગુરૂગમથી અવધવું, સાંસારિક વા પારમાર્થિક પ્રત્યેક વસ્તુનું સૂક્ષમ ચિંતવન મનન કર્યાથી તેમાં સમ્યક પ્રવૃત્તિ કરાય છે તે આત્માના શુદ્ધ ગુણપર્યાયનું સમ્યફ દયાન ધર્યાથી આત્મ સમાધિ સુખ પ્રાપ્તિ માટે સમ્યક પ્રવૃત્તિ થાય એમાં શું આશ્ચર્ય ? આલંબન ધ્યાન બલગે અનેક પૂર્વસંચિત કર્મની નિર્જર થાય છે. આ કાલનાં છ હું અને સાતમું એ બે ગુણસ્થાનકની વિલમાનતા છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકમાં નીચે પ્રમાણે દવાન છે.
अस्तित्वाबोकषायाणा, मत्रानुस्यैव मुख्यता; आज्ञाधालम्बनोपेता, धर्मध्यानस्य गौणता ॥ २८

Page #357

૩૩૪
यावत् प्रमादसंयुक्त, स्तावत् तस्य न तिष्ठति, धर्मध्याननिरालंब, मित्युचुर्जिनभास्कराः ॥ २९
પ્રમાશાવરથયા, નિશ્ચધ્યાન માત; योऽसौ नैवागमं जैन, वत्ति मिथ्यात्वमोहितः ।। ३०
तस्मादावश्यकैः कुर्यात् , प्राप्तदोषनिकृन्तनम्। यावन्नाप्नोति सद्ध्यान, मप्रमत्त समाश्रितम् ॥ ३१
ને કષાયની મુખ્યતાથી ષષ્ઠ ગુણરથાન ક્યાં આધ્યાનની મુખ્યતા છે અને આજ્ઞાદિ આલંબન યુક્ત ધર્મધ્યાનની ગણતા છે, યાવત્ પ્રમાસંયુક્ત ( પ્રમાદ, વિષય, કષાય, નિદ્રા, વિકષા એ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદ) મુનિ છે. તાવત મુનિને આવશ્યકાદિ આલંબન વિનાનું ધર્મયાન સંભવી શકતું નથી. અર્થાત્ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકમાં પ્રમાદ સંયુક્ત મુનિ હોવાથી તેને આવશ્યકાદિ આલંબનવડે સાલંબન દ્વાન હોઈ શકે છે, એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભાસ્કરે કથે છે. પ્રમાદ સંયુક્ત છતાં પણ જે મુનિ આવશ્યક ત્યાગ કરી, નિશ્ચલ યાનને આશ્રય કરે તે મિથ્યાત્વ મેહિત થએલ તે નાગમને સમ્યફ જાણ નથી, એમ અવધારવું. આ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ષષ્ઠ ગુણરથાનકમાં પ્રમાદ છે અને તેથી સાધુઓએ પ્રમાદને પરિહરવા આવશ્યક કર્મો કરવાં જેએ અને જ્ઞાદિ આલંબને ધર્મધ્યાન ધરવું જોઈએ. કષ્ટ થાનકમાં વર્તનાર સાધુઓએ થાન ધરવું જોઈએ પણ પણ આવશ્યક ક્રિયારૂપ આલંબનને ત્યાગ ન કરે જે ઈએ. પડાવશ્યક ક્રિયા, પ્રતિ લેખનાદિ આલંબન વિનાનું એકલું નિરલંબન ધર્મધ્યાનને સાતમાં ગુણસ્થાનકમાં સંભવે છે, માટે પણ ગુણરથાનકવર્તિ સંતોએ પડાવશ્યકેવડે (પ્રાપ્ત દોષને છેદવા, ટાળવા જોઈએ. કયાં સુધી એ પ્રમાણે વર્તવું જોઈએ? યાવત્

Page #358

૩૫ અપ્રમત્ત સમાશ્રિત નિરાલંબન ધર્મધ્યાન ન પ્રાપ્ત કરે તાવત એમ અવધવું. હવે સક્ષમ ગુણસ્થાનકવર્તિધ્યાનનું સ્વરૂપ
धर्मध्यानं भवत्यत्र, मुख्यवृत्या जिनोदितम् : હતતયાણુ, નાવિયાવંશમાત્રઃ
અત્ર સપ્તમ ગુણસ્થાનકમાં મુખ્યતૃત્યા જીનેદિત ધર્મ ધ્યાન હોય છે અને રૂપાતીતપણુએ અંશ માત્રથી શુકલ યાન હોય છે.
इत्यस्मिन् गुणस्थाने, नो सन्त्यावश्यकानि षट् ; सन्ततध्यान सद्योगा, च्छुद्धिः स्वाभाविकी यतः
એ આ પ્રમાણે આ સપ્ત ગુણસ્થાનકમાં છ આવશ્યક નથી તે માટે ગુણસ્થાનકમાં નિરન્તર સદૃધ્યાન વેગથી સ્વાભાવિકી શુદ્ધિ હોય છે, આવશ્યક પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયાઓના આલંબન રહિત સપ્તમ અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનક હોય છે તેથી સક્ષમ ગુણસ્થાનકમાં નિરાલંબન ધ્યાન ખરેખર મુખ્યવૃન્યા હોય છે અને અંશ માત્રથી રૂપાતીતપણે શુકલ ધ્યાનની ઝાંખી હોય છે, તેથી વાચકને સહેજે અવબોધાશે કે સાલંબન અને નિરાલંબન એ બે પ્રકારનાં ધર્મધ્યાન વસ્તુત: ષષ્ઠ અને સપ્તમ ગુણસ્થાનકમાં આ કાલમાં વિદ્યમાન હોવાથી છે. સાલ બન અને નિશાબંને એ બે પ્રકારનું ધ્યાન આ કાલમાં પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત મુનિના અધિકાર ભેદે હોવાથી અને તે ઉપરાંત નિરાલંબન એવું શુકલ ધ્યાન પણ અંશ માત્ર હોવાથી સાલંબન અને નિરાલંબન ધ્યાનની પ્રાપ્તિ ખરેખર આ કાલમાં મુનિને છે એમાં કંઈપણ આશ્ચર્ય નથી. આ કાલમાં સાતમાં ગુણસ્થાનક સુધી જવાય છે. નિર્જન પ્રદેશ, શાંતસ્થાન, શ્રુતજ્ઞાનેપગ, ઈત્યાદિ ધ્યાન સાનુકુલ સામગ્રીવડે આત્મજ્ઞાની મુનિ નિરાલંબન ધર્મધ્યાન ધ્યાઈ શકે છે. નિરાલંબન શુકલધ્યાનની પૂર્વે આ ધમ-ધ્યાનના પેટાગત નિરાલંબન ધ્યાન જાણવું. જે કાલે આવશ્યકેના આલંબનવડે ધર્મધ્યાન ધ્યાવામાં આવે છે તે વખતે સાલંબન ધ્યાન અવબોધવું, અને આવશ્યકેવડે પ્રાપ્ત

Page #359

૩૩૬ દોને ટાળી પશ્ચાત્ જે વખતે વિષય કષાયાદિ પ્રમાદ પરિણતિ ટાળી નિરાલંબન ધર્મ ધ્યાનમાં સ્થિર થઈ જવાય છે તે વખતે નિરાલંબન ધર્મયાન અવધવું. સાલંબન ધર્મધ્યાન ધ્યાત થકે મુનિ અપ્રમત્તયેગે નિરાલંબન ધર્મયાન બાવે છે અને અપ્રમત્તયેગે નિરાલંબન ધર્મયાન યાતાં છતાં પ્રમાદિ પરિણતિ પ્રગટતાં પુન: સાલબન ધર્મ યાનમાં સ્થિર થાય છે એમ સાલંબન અને નિરાલંબન ધર્મ યાનની પરંપરામાં પ્રવૃત્ત થએલ મુનિ આત્માના દ્રવ્યગુણ પર્યાયના શુદ્ધોપાગમાં સ્થિર થઈ અંશથી શુક્લ યાન પામી પરમાત્મસુખને આ ભવમાં અમુકાશે ભકતા બને છે, એ સ્વાનુભવ સિદ્ધ રહય છે. અપ્રમ સપ્તમ ગુણસ્થાનકમાં અંતર્મુહૂર્ત માત્ર રહી આત્મા પાછે છઠ્ઠા પ્રમત્ત ગુણસ્થાનકની પરિણતિને પ્રાપ્ત કરે છે. છઠ્ઠાથી સાતમા અને સાતમાથી છટ્ટે એમ પશમ જ્ઞાનવિચાર પ્રાગે અસંખ્ય વાર ગમનાગમન થાય છે. નિરાલંબન ધયાનબળે સાતમાં ગુણ૨થાનકમાં શુકલ યાનને અંશ અનુભવીને આત્મા સ્વાત્મિક આનંદનો અનુભવ કરે છે, તેથી તે આત્માનંદી બની જીવતાં જીવમુક્ત દશાને પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરે છે અને આ કાલમાં પ્રાપ્ત થવા યોગ્ય લબ્ધિ સિદ્ધિને પણ પામે છે. શ્રી આનંદઘનજી, ચિદાનંદજી, શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય, શ્રી ઉપાધ્યાયજી વગેરેને સાતમા અપ્રમત્ત નિરાલંબન શુકલ ધ્યાનના અંશને આનંદાનુભવ આવ્યા હતે એમ તેઓને ઉભરે કે જે પદારૂપ છે તેનાથી માલુમ પડે છે, છતાં એવી દશા સદા ન ટકે અને સાલંબન યાનથી ભ્રષ્ટ ન થવાય તે માટે શાસ્ત્ર આગમ, સરૂસેવા, સાધુસેવા, જિનપ્રતિમા રસ્તુતિ, પૂજા, તથા તેનું આલંબન, વ્રતાદિક આલંબન, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પ્રતિલેખના, આદિ ધર્માનુષ્ઠાન વ્યવહાર નિમિત્ત આલંબનેને ત્યાગ ન કરવો. આ કાલમાં સાકાર આલંબન દશા રહિત તે સર્વદા ન થવાય માટે સ્થાનના અધિકાર પ્રમાણે વર્તવું.
4 રાતિઃ રૂ.

Page #360

૩૩૭
મુ॰ સાણંદ્ર.
લે॰ બુદ્ધિસાગર.
સને ૧૯૭૧ અ. વૈશાખ સુઢિ ૭ મુધવાર.
છઠ્ઠની રાત્રે એક વાગે ગોધાવીવાળા શા. દેવિસ હું પુરૂષોત્તમનું ભરયુવાસ્થામાં મૃત્યુ થયું. તેણે ખાલ્યાવસ્થામાં ધાર્મિક શિક્ષણ અમારી પાસે લીધું હતું. તે અમારા શ્રાવક શિષ્ય હતા, ચૈત્રવિદ ચાદશથી તે પાંચમ સુધી ઉપદેશ દઇને તેના આત્માને અન્તર્થી વૈરાગી તથા પૂર્ણ શ્રદ્ધાલુ અનાન્યેા હતા. આત્માની અસ્તિતા–અમરતા અને કર્મવાદ સંબધી એપ આપી તેને સાક્ષીભાવે દુ:ખ વેદવાના સારી રીતે બેધ આપ્યા હતા તેથી તેના આત્માને આનંદ સંતાષ થયા હતા અને તેના મુખના ચહેરાપર આનંદની છાયા છવાઈ ગએલી હતી. પાંચમના રાજ સવારમાં સાણંદવાળા દેવચંદભાઈ ઠાકરશી તથા તેના મિત્ર દલપત પોપટની સમક્ષ આત્મસ્વરૂપ ભાવમાં રમવાના અને નિ:સ ંગભાવથી વ વાના ઉપદેશ આપ્યા હતા તેથી તેનાપર આધ્યાત્મિક વિચારાનીઉંડી અસર થઇ હતી. છેલ્લી વખતે તેના મનપર ગુરૂની જોગવાઇથી ધર્મની સારી છાપ પડી એમ તેના મુખના આનદમય ચહેરાથી અને તેના હૃદયાદ્બારથી સમજાતું હતું. તેના પિતાશ્રી શ્રી રવિસાગરજી મહારાજના ભક્ત શ્રદ્ધાવત શ્રાવક હતા. દેવસિંહના સ્વભાવ હસમુખા આનંદી હતા તે ધર્મનાં પુસ્તકા વાંચતા હતા, તેનામાં દુ:ખ ખમવાનો તથા મિત્રતા સાચવવાની શક્તિ ખીલી હતી. સંસારમાં અનેક કાર્યોમાં તેણે સારી રીતે ગંભીરતા સાચવી છે. માલ્યાવસ્થાથી અમારા સમાગમમાં આવવાથી તેને ઘણું જાણવાનું મળ્યું હતું. જન્મથી ગર્ભશ્રીમંતના પુત્ર હાવા છતાં તેણે યુવાવસ્થામાં અનેક દુ:ખેા સહયાં હતાં, તેથી તે કવ્ય વિવેકી બન્યા હતા. દેવસિદ્ધ પ્રતિ અમારે જે ફર્જ ખજાવાની હતી, તે યથાશક્તિ ખજાવી છે અને શિષ્યને ઉચ્ચ કોટીપર લાવવા સ્વમાં અપ્રમત્તતા સેવી છે. દેવિસ હું ! ! ! હારા આત્માની સાથે ક્ષમાપના કરૂં છું. હુને પરભવમાં શાંતિ મળેા એજ પ્રત્યક્ષમાં તથા પરીક્ષમાં ઈચ્છું છું.
ઝ શાન્તિઃ રૂ

Page #361

૩૩.
મુ સાબુદ ૧૯૭૧ વૈશાખ વિદ ૧
લૈ॰ મુદ્ધિસાગર. મુ. વીરમગામ. સાક્ષર મુનિશ્રી જિનવિજયજી ચેાગ્ય (પત્ર) (મંદાક્રાન્તા.')
૧
વાચ્યું વાચ્યું હૃદય ગતનુ, જે લખ્યુ. પત્રમાં તે, હેશે। સાચી પ્રગતિ પથમા, ભાવના ચિત્તમાં તે; મિત્રો મિત્રો સકલ કથતા, મિત્રના ભેદ ઝાઝા, જાણે તેને સુજ સહુ પડે, ઐક્યની હાય માઝા, મિત્રાઇમાં હૃદય ગતનેા, ભેદ ના હાય યારે, દોષો ઢાંકે ગુણુ સહુ કથે, પાપથી તૂણું વારે; આચારામાં હૃદયરસની, ભાવનાને વહાવે, એવા મિત્રો વિરલ જગમાં, મિત્રથી અક્ય લાવે. જેના ચિત્ત હૃદય ગતની, પ્રીતિને વેગ આવે; પ્રેમાદ્વૈત હૃદય ૨સતાં, ભેદ ના લેશ લાવે, હું ને તું એ મન વચ થકી, તુજ તે હું સદાના; આત્મા તે સકલ રચના, વૃત્તિમાં તે મઝાના. ૩ સારૂં ઈચ્છે શુભ મનથકી, યેાગ્ય તે સાજ આપે, એચે રહેવે મન વચથકી, ચિત્તમાં નિત્ય વ્યાપે; મૈત્રી એવી હૃદય રસની, મિત્રમાં જ્યાં સુદ્ધાતી, ત્યાં છે સ્વર્ની સકલ ઘટના, આત્મશ્રદ્ધા જ થાતી. ૪ નેાખા થાવુ હળી મળી પછી, મિત્રતા એ ન સાચી, સ્વાર્થ વૃત્તિ નિશદિન રહે, મિત્રતા એજ કાચી; કાપકાપા હૃદયથકી ને, બાહ્યથી પ્રેમ ચાળા, નક્કી જાણા ચરમ વખતે, મૈત્રીમાં હાય હ્વાળા, ટુંકી ષ્ટિ કપટ વચને, યુક્તિથી મૈત્રી રાખે, એલે મીઠું હૃદયવષ્ણુ ને, ચિત્તમાં દાવ રાખે; દેખ્યું એવું બહુ જવિષે, દેખશું જેડ ચિત્ત આવ્યું કથન કરતાં, પ્રેમ વૃદ્ધિ
થાશે, સુદ્ધાશે. ૬
૨
૫

Page #362

३३८
સંભાળીને સકલ કરશે.,ધર્મનાં કાર્ય સારું, વિશ્વાસીનું હૃદય શુતાં, માણસે જે નઠારાં; માટે દેખી અનુભવ हुरी, यादशी सत्यवाटे, પક્ષાપક્ષી બહુ ખની રહી, ધર્મ તા જ્ઞાની હાર્ટ. સારામાં હા તવ મન સદા, ધર્મનાં કાર્ય ધારા, આશી: એવી સફલ બનશે।, જ્ઞાનમાં હા વધારે; જ્ઞાતબ્યાને પ્રતિદિન લખી, સાચી મજાવા, મુન્દ્વચબ્ધિ સહૃદય ઘટમાં, મિત્રને હા वधावा.
सुपत्रमागतं प्रमादाः परिहत
७
संवत् १९७१ ना जेठ सुदि ३ शुक्रवार.
मुकाम पेथापुर.
८
ले० बुद्धिसागर.
स्वस्तिश्री मुंबाइ मध्ये मातृपितृ भक्त विद्यार्थी, हिम्मतलाल जयसिंहप्रति धर्मलाभाशीः
वा शिक्षा किञ्चित् प्रदश्यते । विद्याभ्यासे सदा त्वया ॥१॥
एकाग्रचित्ततः कार्यः - विद्याभ्यासः प्रवृद्धये । कदापि नैव कर्तव्या - मोहो वस्तुविलोकनात् ||२||
मोहमय्यां स्थितिं कृत्वा, संरक्ष्या स्वात्मवृत्तयः । मूढमोहिकुमित्राणां - परिहार्या कुसङ्गतिः ॥३॥
परिपाल्यं सदारोग्यं - शुद्ध वायुप्रसेवनात् । सङतिर्ज्ञानिमित्राणां - कार्या सन्मित्रलक्षणात् ॥४॥

Page #363

૩૪૦
11911
विद्याध्ययन रागेण - यतितव्यं प्रयत्नतः । देया वृत्तिर्न सर्वत्र - साध्यकार्यमकांक्षिणा यादृशी भावना यस्य - सिद्धिर्भवति तादृशी । एतन्नैसर्गिको शिक्षा - सर्वशास्त्रेषु सम्मता ॥६॥ धृत्वा हृदि प्रकर्तव्यं कार्यं संसाध्यदृष्टितः आत्मोन्नतिकरं नित्यं - कालावस्थाक्रमेण वै ॥७॥ श्रेष्ठिश्रीजयसिंहाय देयो मदीयभावतः । धर्मलाभस्तथास्मृत्या - दल्पताय विशेषतः लेखनीयं शुभ कार्य - स्मर्तव्यो धर्मकर्मणि । लिखितं तत् स्वधर्मेण - बुद्धिसागरसूरिणा
በረ
શા
સુ. પેથાપુર.
લે બુદ્ધિસાગર.
સંવત્ ૧૯૭૧ ના જેઠ વદ ચેાચ. અમદાવાદથી શેઠ લલ્લુરાયજીના મૃત્યુના તાર આવ્યા, તેમણે અસ્મતકૃત ભજન શ્રવણ કરતાં દેડાત્સગ કર્યો.
શેઠ લલ્લુભાઈરાયજી પાપકારી જૈન હતા. ગરીમાનાં દુ:ખ ટાળવા માટે હાલમાં થયેલ અમદાવાદના જૈન શેઠીઆએમાં તેઓ પ્રથમ નખરે હતા. તેમની નરમ દશામાં પણ તેઓ ઉપકાર કરવાને ચૂકતા ન હતા. નદીમાં પાણી ન છતાં ઉનાળામાં ખાડો ખોદવામાં અ વ ા તેમાંથી જેમ પાણી નીકળે છે તેની પેઠે તેઓ દાતાર હેાવાથી નરમ દશામાં પણ માણુ કવિની પેઠે વતા હતા. છેલ્લી અવસ્થામાં પણ તેઓ આર્થિકદશામાં પાછા અસલની ચડતીની પ્રવૃત્તિના પ્રારંભમાં હતા, એવામાં તેમના દેહેાત્સર્ગ થયા. એશવાળ જૈના અને અન્ય જૈનોને તેઓ ગુપ્ત દાન આપી તેઓને સતાષતા હતા. તેમની પૂર્ણ લક્ષ્મી દ્વારા

Page #364

૩૪
ચઢતી અવસ્થામાં ગરીબ લોકો માટે તેમણે જે કાર્યો કર્યા છે તેવાં કાર્યો ખરેખર અન્યથી થઈ શક્યાં નથી. અમારી સંગતિ થયા બાદ તેમણે જેન બડીંગ અને અનાથાશ્રમમાં આત્મભેગ આપે હતે. તેઓ અમારે ઉપદેશ સાંભળવા આંબલી પિળના ઉપાશ્રયે દરરોજ આવતા. નગરશેઠ મણિભાઈ પ્રેમાભાઈને સાર્વજનિક હિત કાર્યોમાં તેઓ મંત્રિની પેઠે દોરતા હતા. છપનીયા દુકાળમાં નગરશેઠ મણિભાઈની સાથે તેઓએ ગરીબેના સેવામાં સારી રીતે આત્મસાગ આપ્યું હતું. શેઠ લાલભાઈ દલપતભાઈ, શેઠ મનસુખભાઈ ભગુભાઈ અને શેઠ લલ્લુરાયજી એ ત્રણ મનુ અમદાવાદી જેમાં ઘણા કાળ યાદ રહેશે. શેઠ લલ્લુરાયજીએ અમદાવાદ ટ્રેનીંગ કોલેજમાં ભણનારા અનેક ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને મદદ કરી છે. તેમને અમારાં બનાવેલાં ભજન શ્રવણ કરવાને ઘણે શોખ હતે. વ્યાખ્યાન કરતાં તેઓ ભજનનું શ્રવણ કરવામાં અત્યંત રૂચિ ધરાવતા હતા. જેનોમાં આવા દાતાર નરરત્નની બેટ પડી છે. એટલું નહિ પણ ગુજે દેશને આવા દાતાર નરરત્નની ખેટ પડી છે. હિમ્મત, સાહસ, દાતાર, પોપકાર, સહનશીલતા વગેરે ગુણેથી તેઓ ઉચ્ચ દશાને પામ્યા હતા. તેનામાં જે સટ્ટો કરવાની ટેવ ન હોત તે તેઓની નરમ દશા થાત નહિ. તેમના આત્માને શાંતિ મળે.
તેમના ત્રણ પુત્ર શ્રેષ્ઠી ચંદુલાલ તથા કેશવલાલ કિત અમૃતલાલ હાલ હયાત છે. આંબલી પિળના ઉપાશ્રયના તે મુખ્ય શ્રાવક હતા. તેમણે દાનધર્મથી પ્રખ્યાતિ મેળવી હતી. તેમની પાછળ તેમના પુત્રો તેવા દાની વગેરે ગુણવાળા થાઓ. ક8 જાંતિ

Page #365

३४२
मु० माणसा. ले० बुद्धिसागर.
संवत् १९७२ ना वैशाख वदि १०
ता. २६-५-१५ विश्वदेशसेवाकाव्यम्
विश्वसेवा महाधर्मः, प्रज्ञप्तः कर्मयोगिभिः विश्वसेवारतो भक्तः सर्वदोषैः प्रमुच्यते ॥१॥ विश्वसेवा कृता येन, देवस्तेनैव पूजितः ब्रह्मरूपं जगत्सर्व, ज्ञायते ज्ञानयोगिभिः ॥२॥ ब्रह्मरूपेण विश्वस्य,-दर्शनं जायते सदा तदा विश्वस्य सेवार्थ, सर्वस्वार्पणता भवेत् ॥३॥ सर्वोपायैः प्रगत्यर्थ, देशसेवा मता शुभाः देशसेवकलोकानां, विश्वस्मिन् पूज्यता सदा ॥४॥ समुत्क्रान्तिश्च लोकानां, जायते देश सेवया; विज्ञाते तद्रहस्ये तु सर्वं ज्ञातं मनीषीभिः ॥५॥ देशरक्षादि कार्येण, जीवानां पालनं शुभम् अतो योग्यप्रवृत्त्यैव देशसेवा शुभावहा ॥६॥ देशसेवादिकं कर्म, विद्याशान्तिप्रदायकम्। जन्मभूमेः शुभा सेवा, कर्तव्योन्नतिमिच्छता ॥७॥ कर्तव्यं सर्वलोकानां, जीव्यं हि देशसेवया; यश-कीर्त्यादिसंप्राप्ति र्जायते देशसेवया ॥८ कर्तव्यं स्वाधिकारेण, सर्वेषां जन्मिनां शुभम्; देशोन्नतिप्रदं कर्म, सामाजिकसुखप्रदम् ॥९॥

Page #366

४३
विद्यानपानवस्त्राचे रक्षण सर्वजन्मिनाम् सर्वोपायैः प्रकर्तव्यं, स्वात्मशक्तिधनव्ययात् ॥१०॥ देशविद्यालय स्थाप्यं, छात्राणां सर्वशक्तिदम् स्वार्पणेनैव कर्तव्या, देशसेवा शुभङ्करा; ॥१२॥ क्षात्रकर्मादिविद्याभि देशसेवोन्नतिः क्षमा स्वाऽधिकारवशात्कार्या देहिभिः शुद्धबुद्धिभिः॥१२॥ देशोन्नतिः सदा साध्या, कालोचितसुयुक्तिभिः देशद्रोहादिकं कर्म, कर्तव्यं नैव मोहतः ॥१३॥ देशद्राही महापापी, जायते नैव संशयः कार्योनैव कदा द्रोहःप्राणनाशेऽपि मानवैः ॥१४॥ देशभक्त्या कृतं यैर्हि, स्वार्पण कर्मयोगिभिः जायन्ते ते महाभक्ता देशस्थलोकसेवया ॥१५॥ ब्रह्मचर्याश्रमाद्यैश्च, सुष्टु पात्रादिदानतः देशसेवा प्रकर्तव्या, दयादानादिसद्गुणैः ॥१६॥ साहाय्यं देशभक्तानां देयं स्वामभक्तितः स्वात्मवत्स्वान्यदेशस्थ-लाकानां रक्षणंशुभम् ॥१७॥ परस्परं न योद्धव्यं, स्वदेशद्रोहतोजनैः देशद्रोहेण लोकानां, नाशः स्यान्नैव संशयः ॥१८॥ सद्गतिनँव लोकानां, स्वदेशभक्तिमन्तरा सदुदया देशलोकानां,भक्तिःशुद्धात्मकारिका ॥१९॥ जनो नामोति सत्कीर्ति, स्वदेशप्रीतिमन्तरा स्वजन्मभूमिरागेण, स्वोन्नतिर्धर्मिदेहिनाम् ॥२०॥ देशभक्तिः सदा शरैः, प्राप्यते पुण्यकर्मणा देशभक्तिं विना क्लीवा, भारभूता महीतले ॥२१॥

Page #367

३४४
स्वदेशोद्धारकाः सन्तो ब्राह्मणाद्याःशुभङ्कराः सत्यराष्ट्रोचतेः कर्म-कारिणः स्वाधिकारतः ॥२२॥ देशराष्ट्रोनतेर्योगाद् भवेद् धर्मोन्नतिः शुभा धर्मोद्धाराय देशस्य, सेवा कार्या प्रतिक्षणम् ॥२३॥ कार्योनैव कदा द्वेषः, अन्यदेशेषु मानवैः स्वान्यदेशस्थभव्यैस्तु, धार्यमैक्यं परस्परम् ॥२४॥ स्वान्यदेशस्थलोकानां, रक्षा कार्या विवेकतः देशोद्धाराय यत्कर्म, तत्कार्यं सर्वशक्तितः ॥२५॥ सामाजिकव्यवस्थाभि देशसेवा मनीषिभिः कर्तव्या भिन्न देशानां, विश्वशान्तिकरा शुभा॥२६॥ सामाजिकबलस्यैक्यं, कृत्वोन्नतिप्रसाधकम् बाह्यान्तरं बलं धृत्वा, देशसेवा विधीयताम् ॥२७॥ देशोद्धाराय सद्भक्त्या, शीघ्रस्वदेशवासिभिः कृत्वा स्वात्मार्पण पूर्ण, वर्तितव्यं विशेषतः ॥२८॥ स्वजन्मभूमिसद्भक्तै मातृभाषापरागिभिः देशकालानुसारेण, वर्तितव्यं यथातथम् ॥२९॥ परस्परं च साहाय्यं, कर्तव्यं देशवासिभिः धर्मार्थमन्य देशानां, साहाय्य मुक्तिकारकम् ॥३०॥ स्वाश्रयिमंत्रतंत्रैश्च यन्त्रैरुत्क्रान्तिकारकैः परस्परं च साहाय्यं कर्तव्यं देशवासिभिः ॥३१॥ स्वदेशोत्कान्तये यत्तत्, वर्तते धर्मकारकम् सेव्यं तत्कर्म निष्काम-बुद्धया स्वदेशमानवैः ॥३२॥ सर्वोपायैःप्रकर्तव्यं, रक्षणं देशदेहिनाम् निरासक्त्या कृतं कर्म, नैव बंधाय जायते ॥३३॥

Page #368

D
४५ दुष्कालादिप्रसङ्गेषु, अन्नवस्त्रादिभिर्जनः सर्वदेशीयलोकानां, सेवा कार्या शुभङ्करा ॥३४॥ संग्राह्य शिक्षणं सम्यक्, सम्प्राप्याः सर्वशक्तयः विश्वसेवा सदा कार्या, स्वाशयधर्मतत्परैः ॥३५॥ विश्वजीवदयाधर्मस्तत्समो नैव को भुवि विश्वस्थसर्वजीवानां, रक्षा कार्या महाजनैः ॥३६॥ कृतं यत् विश्वलोकानां, हितार्थ धर्मबुद्धिकृत् तज्ज्ञानिनां भवत्येव, मोक्षाय नैव संशयः ॥३७॥ देशभक्तस्य योग्या ये, गुणा धार्या स्वदेशिभिः स्वाधिकारेण कर्तव्यं, कर्म निष्कामबुद्धितः ॥३८॥ प्राप्तव्या गुणवृन्देन, देशभक्तस्य योग्यता सात्विकप्रकृतेर्योगी, जायते देशसेवकः ॥३९॥ सात्विक देशसेवायाः सत्यदेशोन्नतिर्भवेत् योग्यतामन्तरा कोऽपि देशभक्तो न गीयते ॥४॥ शौर्य दया दमो दानमौदार्य परमार्थता उद्योगः साहसो धैर्य, दया सत्यं च शुद्धता ॥४॥ स्वापर्ण देशप्रीतिश्च, संयमश्च विवेकता अहिंसा ब्रह्मचर्य च, सद्गुणा देशभक्तये ॥४२॥ आत्मवत् सर्वजीवेषु, शुद्धप्रेम शुभामतिः प्रामाण्यं स्वात्मश्रद्धा च स्वाश्रयः शुभवृत्तिता ।।३।। कालज्ञत्वं सदाचारो, नीतिधर्मप्रवर्तनम् इत्यादि सद्गुणाधारो, भक्तो देशशुभङ्करः ॥४४॥ राज्यभक्तो मनोज्ञाता, दीर्घदर्शी विवेकवान् सद्गुणी राज्यनीतीनां ज्ञाताऽस्ति देशभक्तिभाग्॥४५॥ सत्य स्वातन्त्र्य देशाय, निर्भया देहधारकः क्षमादि सद्गुणर्युक्तो भक्त स्वदेशपोषकः ॥४६॥

Page #369

૩૪૬
सर्वदेशीयराज्यज्ञः सत्यासत्यपरीक्षकः देशराज्यप्रबन्धानां व्यवस्थाकारको महान् ||४७|| देशोन्नतिकरं ग्राह्यमन्यदेशस्य शिक्षणम् स्पर्धा कार्यान्य देशेभ्यो विद्यासंपत्तिकारिका ॥४८॥ सवेनितेर्विनाशाय पारतंत्र्यं स्वदेशिनाम् पारतंत्र्यविनाशाय कर्तव्यं कर्म शक्तिदम् ॥ ४९ ॥ स्वातंत्र्ये मरणं श्रेयः पारतंत्र्ये न जीवनम् सुखं स्वातंत्र्ययोगेन पारतंत्र्येण दुःखता ॥ ५० ॥ विश्वासो नैव कर्तव्यो भिन्न देशस्थदेहिनाम् सर्वदेशीयसाधूनां विश्वासेन सदा सुखम् ॥५१॥ विश्वदेशस्य शान्त्यर्थं, राज्यभक्तो सदा भव राजराज्यविरुद्धानां विश्वासो नैव शांतिदः ॥५२॥ राज्यश्रेयस्करं कर्म, सर्वलोकहितावहम् कर्तव्यं प्राणदानेन लाभालाभ विवेकिभिः ||५३ || भूम्यां श्रीगुर्जरत्रायां माणसायामुपाश्रये राओल तख्तसिंहस्य राज्ये काव्यं कृतं शुभम् ॥ ५४ ॥ शांतिं यान्तु जनाः सर्वे मंगलं च पदे पदे योगः क्षेमं च सद्बुद्धिः विश्वे शांतिः प्रवर्तताम् ॥ ५५ ॥ विश्वेदेशस्थ लोकानां प्रगत्यर्थं च शान्तये विश्व काव्यं समाख्यातं, बुद्धिसागर सूरिणा ॥ ५६ ॥
ॐ अर्हशांतिः

Page #370

૩૪૭
લે બુદ્ધિસાગર.
સાણંદે તંત્ર ` સુશ્રાવક શા. લાભ. પત્રથી સમાચાર જાણ્યા.
મુ. માણસા,
સંવત્ ૧૯૭૨ જેટ વિદે ૨. આત્મારામ ખેમચ ંદ ચેગ્ય ધર્મ
વિ. દુનિયાના ભિન્ન ભિન્ન ભાષા શબ્દોના નામેા અને રૂપથી આત્માને ભિન્ન જાણું! આત્માને સર્વ પ્રપ ંચથી ભિન્ન જાણ્યા હાય છે તાજ ચિંતા શાક માહુ રાગથી મુક્ત થઈ શકાય છે. મનમાં પ્રગટતા માહના સંકલ્પ વિકલ્પ પ્રમાણે ન વતી એ તાજ મગજ માં શાંતિ વર્તે છે, મગજપર આવતા શાક ચિંતાના એને આછા કરાય છે અને આત્મજ્ઞાનથી શાક ચિંતાના વિચારાને હઠાવી શકાય છે તાજ શાન્તિ રહે છે. નકામા મડદાલ આત્મહત્યાના વિચારો કરવા સમું કાઇ પાપ નથી, નપુસક મડદાલ મેાહી મનુષ્યાને મનુષ્ય જીંદગી ખરામ લાગે છે. મનુષ્ય જન્મ વારંવાર મળતા નથી. મૃત્યુના વિચારાથી અનીષ્ઠ પરિણામ આવે છે. આખી દુનિયા સ્હામી પડે તેાપણુ આત્મજ્ઞાની સમભાવે તે સર્વે સહીને મહા કર્મયોગી બને છે, જે આ ભવમાં સહન કરવાનું છે તેથી ખ્વીશે! અને જીંદગીને નાશ થશે તે તે પરભવમાં ભાગવ્યા વિના છુટકેા થવાના નથી માટે પુરૂષાર્થ અવલખી ધૈર્ય ધારણકર. બહાદુર ખન, અને તેા નનેા હાલમાં ખલેા કર. યશ અને અપયશની ભ્રાંતિથી દૂર રહે. આનંદમય આત્મા છે, તેનાપર દુનિયાની શુભાશુભ અસર થવા ન દેવી એજ ગુરૂની આજ્ઞા પાળ ! આત્મા આકાશની પેઠે નિલે પ છે એમ ભાવના ભાવ ! દુનિયાના શુભાશુભ શબ્દોમાં હર્ષ ન કરવા તેમજ શેક પણ ન કરવા. જ્ઞાનીને દુનિયા ધામીના જેવી આત્માની શુદ્ધિ કરનારી ભાસે છે. પેાતાનામાં ગુણ હેાય તેને અનલેાકા અવગુણુ કથેછે તેથી શાક ચિંતા ન કરવી. કોઇપણુ અમુક દોષ છે એમ કહે અને તે જો દોષ પેાતાનામાં હોય તે કાઢી નાખવા, અને તેની કહેલી વાત અસત્ય હોય તે જાણવું કે
સ્થા

Page #371

.
૩૪૮
આપણા પૂર્વ કૃત કર્મના ઉદય પ્રગટયા છે. તેથી હાલ નહિં છતા દોષોના આરોપ કરે છે તેથી અપયશ કર્મના ઉદય ભાગવાય છે એમ જાણવું. શુભાશુભ કર્મના ઉદ્દયમાં સમભાવે વર્તવું. મ્હને વા હને તથા સ ફાઇને કમના ઉદય ઊગવ્યા વિના છૂટકા નથી, દુનિયા અનેક પ્રકારના અશુભ આપે। મૂકે તેમાં કય જાણી અન્તરથી આનદી રહે! દુનિયામાં જેટલું ખરાબ વા સારૂ કહેવાય એવા સર્વે આરેાપા તથા યશ તેથી આત્મા ન્યારી છે તેને બહારની લેવા દેવા નથી એવા નિશ્ચયથી આત્માના ઊપયેાગમાં વર્ત-ઘડી ઘડીના કો–રંગામાં આત્માથી ન્યારા રહી આત્મપયોગી થા ! આત્માપયાગી તે વીર-મહાવીર છે . ત્હારી એવી સત્તાને વ્યક્ત કરવા આત્માપયોગી થા. !!!
ચાતુર્માસ વિજાપુર સવત. ૧૯૭રના આસા વિદ ૯ને શુક્રવાર આફ્રીકામાં લાગાવા ગએલ-વિદ્યાપુરીય-શિષ્ય– વાડીલાલ ચુનીલાલના મૃત્યુને તાર આરાજ આવ્યા. વાડીલાલ ચુનીલાલ વીશાશ્રીમાલી જ્ઞાતીય મુંડા અવટંક હતા. તેનામાં અમારા સહવાસથી ઘણા ગુણા ખીલ્યા હતા. ગૃહ વાસમાં તેણે શ્રાવકત્વના ધણા ગુણો ખીલવ્યા હતા. તે અમારા વિચારે અને પ્રવૃત્તિની અનન્યશ્રદ્ધાવાળા હતા. તેની અનન્ય ગુરૂભક્તિ હતી. અમારાપર વાડીલાલને અપૂર્વ પ્રેમભાવ હતા. તેના મિત્રોને તે પ્રાણાર્પણ કરવા પૂર્વક ચાહતા હતા તે પરસ્ત્રી સહાદર હતા. જૈનોની ઉન્નતિ માટે તેના ઘણા સરસ વિચારા હતા. વિજાપુરના જૈના અને અન્ય લોકાની તેનાપર ઘણી પ્રીતિ હતી, તેના મરણથી વિજાપુરે એક રત્ન ગુમાવ્યું છે.
ગુરૂભક્ત ગુણીયલ ગયા, વાડીલાલ ઉદાર, વિદ્યાપુરમાં રત્નસમ-ઉચાશય ધરનાર. દેહાન્તર સંક્રાન્તિથી, પામે મગળ એશ; પુણ્યકર્મ ના યાગી, પરભવ લા ન કલેશ, સર્વ જીવની એ ગતિ, ધર્યું શરીર બદલાય, બીજી ધારે કર્મથી સુખ દુ:ખ ફરીને પાય.

Page #372

નામ રહે ગુણગણ બળે, ચેતન! પરભવ ાયક કર્યા કર્મને ભેગવે, કેણ રંક ને સય. કરવી કેની દિલગીરી-કર્મ નિયમ અનુસાર; કાયાદિ બદલાય છે, શોક હર્ષ ના ધારા અકલકળ કુદરત તણી, કળી ન કયારે જાય, કર્મરૂપ ઈશ્વરતણે, પાર ન કેઈ પાય. નામરૂપના બુદ્દબુભદધિ પ્રગટાય; સમાઈ જાતાં ત્યાં અહો, ગણ્યા ન કયારે જાય. જે જેના સંબંધમાં, આવે કરે તે યાદ જ્ઞાની શાંત અને અનેક રોહી ધરે ઉન્માદ. આ વિશ્વમાંહિ નામ ને રૂપ ધરી તું અવતર્યો, કમે અનાદિ કાલથી સંસારમાં ફેરા , આ ભવિષે તું વ્રતિના પંથને પામ્યા અરે, અવતાર શુભ ભાવે ધરી પરમાત્મજીવનનાં ભળે. તવર્ષથમાં જે દુઃખડાં તે સહુ ટળે ભક્તિબળે, પાર્થ જીવન તવ બને, ભાવી ગુરૂશ્રદ્ધાવડ પ્રગતિ પશે આગળ વહે પરભવ વિશે ગુરૂગમ રહો, આશી: અમારી એ ફલે કર્તવ્યના બળને કહો. અધ્યાત્મજીવન બહુ વધે શ્રી સદગુરૂની ભક્તિથી, નિશ્ચલ અવિચલ શાંતિને પામે અનુભવ શક્તિથી
શ્રી જૈન શાસન દેવતાઓ શીદ્ય તુજને શુભ કરે, ગુરૂ ભક્તના ઉચ્ચારાયે જન્માંતરે વૃદ્ધિ થશે. આ ભવિષે સ્નેહી નહિ સંતાય ને છાને રહે, જે પૂર્વના સંબંધ તેને હદય ઝટ પરખી લહે, જન્માંતરે એવી સ્થિતિ સહુ જીવની સંસ્કારથી, સંબંધ થાદ્ધ કર્મથી આશ્ચર્ય તેમાં કે નથી.
૧૧
૧૨.

Page #373

૩૫૦
સંબંધીઓને તું મળે સંબંધીઓ તુજને મળે, પારદ કણવત્ સહ મળે સંસ્કારના મેળે ભળે; તું જીવતે ને જાગતે છે દેહ તે બીજો ધર્યો, એ દેહમાં પથે મુસાફર ઠામ નિશ્ચય ના ઠર્યો. આમેન્નતિના પંથમાં સહુ શક્તિઓને પામશે, અધ્યાત્મજીવન એગથી કામે કરીને જામશે, પંથી કથે છે પંથીને મેળાપમાં શિક્ષા ભલી, આશી: ગ્રાહી મેટા બને ફુરણા હૃદયની નીકળી. શ્રાવક વાડીલાલને પરભવ જાતાં એહ, આશીઃ આપી શાંતિમય-જ્ઞાનાદિક ગુણગેહ. તુજને સદ્ગુરૂદેવની-પ્રાપ્તિ થાઓ બેશ, બુદ્ધિસાગર ધર્મથી, પાયે સુખ હમેશ.
મુઠ માણસા.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
૧૯૭૮ માઘ સુદિ. ૨
શ્રી ઉનાવા તત્ર જેનધર્મની રૂચિવાળા નાગર બ્રાહ્મણ બ્રહ્મ જિજ્ઞાસુ ભક્ત મહાસુખભાઈ તથા ભાઈ દયાશંકર તથા ભેગી. લાલ એગ્ય ધર્મલાભ વિ. આત્માના જ્ઞાનથી મિક્ષ થાય છે. જ્ઞાન અને ક્રિયા બેથી મુક્તિ છે. સાંખ્યદર્શન વગેરે દર્શને છે તે સર્વ દર્શનને, અનેકાંતનય સાપેક્ષાથી સર્વ યે સંપૂર્ણ એવા જૈનદર્શનમાં અંતર્ભાવ થાય છે, પ્રભુ મહાવીરદેવે સર્વ ધર્મનાં સત્યોનો સર્વ સત્યસાગરરૂપ જૈનધર્મમાં અંતર્ભાવ
પક્ષાએ થાય છે તે તે અપેક્ષાઓને સમ્યગ રીતે સમજાવી છે. સાગરના સમાન જૈનધર્મ છે તેમાં જ્ઞાની, બાલઆદિ સર્વ જાતીય લેકે વિહરી શકે છે.

Page #374

૩૫૧
ગુણકર્મથી જાતિવર્ણની વ્યવહારથી માન્યતા વર્તન એગ્ય છે. ગુણકર્મ સહિત જાતિની પરંપરા વહેતી હોય તે તદપેક્ષાએ કથંચિત્ જાતિની માન્યતા જન્મથી માનવી ગ્ય છે. જન્મથી જાતિની માન્યતા પરંપરાએ રૂઢ થએલી છે તેમાં ગુણકર્મની પૂર્તિ થવી જોઈએ. ગુણ અને કર્મથી બ્રાહ્મણદિ વર્ણની વિશ્વમાં ઉપયોગિતા છે. આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ તે જ્ઞાની આત્મા, બ્રાહ્મણ છે અને તે આત્મશક્તિને ફેરવે ત્યારે તે ક્ષત્રિય છે અને
જ્યારે અન્ય લોકોની સાથે જ્ઞાનાદિ ગુણેને તથા આત્મ વિશુદ્ધિકારક કમેને વ્યાપાર કરે ત્યારે વૈશ્ય છે તથા જ્ઞાની આત્મા સર્વ લેકની આત્મભાવે સેવા કરે ત્યારે તે શુદ્ધ છે.
આધ્યાત્મિક શુદ્ધત્વ બહુ ઉચ્ચ છે. સેવા ધર્મ સમાન કે વિશ્વમાં ઉપકારક ધર્મ નથી. દુર્ગણીઓની સેવા કરીને તેઓને સદગુણ બનાવવા. ગુણથી અહંકાર ઉપજે છે. સત્કર્મથી અહંકાર નિંદાદિ દે પ્રગટે છે. સાત્વિક સેવા વૃત્તિમાં ઉચ્ચત્વ અને નીચત્વને ભેદ રહેતું નથી. સેવા કરે તે ભગવાન છે. પ્રભુ મહાવીરદેવે વિશ્વમાં સર્વ લેકને ઉપદેશ દીધું હતું એ પણ સેવાધર્મજ ગણાય. સેવાધર્મ કરવાથી મનવાણું કાયાની શુદ્ધિ થાય છે અને તેથી આત્મપ્રભુને સાક્ષાત્કાર થાય છે. આત્માના ગુણેને પ્રગટાવવા તે વૈશ્યત્વ છે. મેહશત્રુને મારી અરિહંત બનવું તે ક્ષત્રિય છે. આત્માના જ્ઞાનાનંદરૂપ બ્રહ્મમય થવું તે બ્રાહ્મણત્વ છે. આધ્યાત્મિકદશામાં બાહ્યાની વર્ણલિંગ દેહ વગેરેને મેહભાવ ટાળવે પડે છે અને પરમેશ્વરને ધર્મ તેજ પિતાને ધર્મ, પરમેશ્વર તેજ પોતે અને પરમેશ્વરની જાતિને પોતાની જાતિ માની વર્તવું પડે છે, ત્યાં બાહ્યના કાપિત ધર્મોની વૃત્તિ રહેતી નથી. પૂર્ણ જ્ઞાનાનન્દની પ્રાપ્તિ તેજ પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ છે. પ્રકૃતિમાં પ્રકૃતિને ધર્મ છે અને આત્મામાં આત્માને ધર્મ છે. પ્રકૃતિને પિતાની માનવામાં આત્માની પરતંત્રતા છે એમ જાણશો.
પણ વિચારવ છેકાર થાય કાયાની ફરિ

Page #375

उपर
વેદાન્તજ્ઞાનના જૈનધર્મ તત્ત્વજ્ઞાનમાં સાપેક્ષનયાથી અતર્ભાજ થાય છે. શ્રી શંકરાચાર્યે પ્રતિષાદેલ બ્રહ્મના સત્તા અને વ્યક્તિ નયથી આત્મતત્ત્વમાં સમાવેશ થાય છે અને તેમની દર્શાવેલ અનિ ચનીય માયાના માહાદ્રિવ્ય ભાવ કર્મ પ્રકૃતિમાં અંતર્ભાવ થાય છે. શંકરાચાર્યે માયાને અસત્ કથી છે અને બ્રહ્મ સભ્ કચ્ચું છે તે અપેક્ષાએ છે. બ્રહ્મવિના અન્યતત્ત્વ નથી એમ કહ્યું છે તેથી કંઈ જડતત્ત્વને નાશ થતા નથી પણ આત્મિક અધ્યાત્મ સ્વરૂપ વિના અન્ય વસ્તુના મેહ ન થાય તદર્થે અધ્યાત્મ ચિંતામાં તે વચનના ઉપયોગના આશય સમજવામાં આવે તે જૈન સમ્યક્ દૃષ્ટિત્વ છે.
રાગદ્વેષ કર્મમાયા છે તે આત્માની પેઠે દ્રવ્યરૂપ નથી. અશુદ્ધ પર્યાયરૂપ છે માટે તપેક્ષાએ માયા અસતી છે પણ તેની વિદ્યમાનતામાં ખપુષ્પની પેઠે અસત્ નથી, એકાંત સંગ્રહુનય સત્તાથી કેવલદ્વૈતવાદની ઉત્પત્તિ છે. અન્ય વ્યવહારાદિનચેાની સાપેક્ષતા હોય તેને કેવલાદ્વૈતવાદ છે તે સમ્યગ્રૂપે પરિણમે છે. પ્રભુ મહાવીરદેવ કહે છે કે માત્મા તેજ અષ્ટ કમ ટળતાં પરમાત્મા વ્યક્ત અને છે માટે આત્મા તેજ . પરમાત્મા છે. સવ્પા સૌ પરમપ્પા, શ્રી શંકરાચાર્ય કથે છે કે સૌય તે શિય છે. શંકરાચાર્ય જ્યારે બ્રહ્મવિના અન્ય વસ્તુતત્ત્વના સ્વીકાર કરતા નથી ત્યારે પ્રભુ મહાવીરદેવ આત્મા અને જડતત્ત્વ એમ એ તત્ત્વને કેવલજ્ઞાનથી પ્રકાશે છે. આત્માની અપેક્ષાએ જડત-ત્વ અસત્ છે જડતત્ત્વની અપેક્ષાએ જડસત્ છે પણ આકાશ પુષ્પની પેઠે અસત્ નથી. સાંખ્ય દર્શન પણુપુરૂષ (આત્મતત્ત્વ) પ્રકૃતિ જતત્ત્વ) એ બેને સ્વીકાર કરે છે. નૈયાયિક અને કણાદનું વૈશેષિક દર્શન પણ આત્મતત્ત્વ અને જડ એ એ તત્ત્વના સ્વીકાર કરે છે, મુસલમાના, શ્રીસ્તિયે અને જરથાસ્થીએ પણ આત્મતત્ત્વ અને જડતત્ત્વ એ એ તત્ત્વને માને છે. વેદમાં પણ આત્મા અને જડતત્ત્વની સિદ્ધિ કરેલ છે. ત્રા સત્ય जगन्मिथ्या
नेह

Page #376

૩૫૩ નાનાહિત વિજ એમાં આત્માને સત્ય કથેલ છે અને જગતને મિથ્યા કથેલ છે પણ વ્યાવહારિક દૃષ્ટિ એ–અપારમાર્થિક દ્રષ્ટિએ જગત સત્ય છે, અને પારમાર્થિક દૃષ્ટિએ બ્રહ્મ સત્ય છે એમ તે માને છે. તે આત્મામાં જ્ઞાનાનંદ છે, પણ જડ જગતમાં જ્ઞાનાનન્દ નથી. જડજગમાં જ્ઞાનાનન્દ નથી તેની અપેક્ષાએ અધ્યાત્મ ચિંતામાં જગને મોહ ઉઠાડવાને જગતને મિથ્યા કથેલ છે. એક આત્મા તેજ સારભૂત છે પણ જડમાં આનંદ જ્ઞાન નથી તેથી તે સારભૂત નથી એમ જણાવવાને તથા આત્મા વિના અન્ય જડમાં મન ન દેવું તેમ જણાવવાને જગને મિથ્યા કથેલ છે, પણ જગતુ તેના રૂપે ત્રણ કાલમાં જગરૂપે છે એ તે કંઈ કેઈનું કરેલ નથી. અસ્તિ અને નાસ્તિ અપેક્ષાએ છે. નિષેધની અપેક્ષાએ અસ્તિ છે અને અસ્તિની અપેક્ષાએ નિષેધ છે. જે કોઈ પણ રૂપે છે તેને અન્યાપેક્ષાએ નિષેધ છે. માટે આત્મ તત્વ અને જડતત્વ એ બે તત્વની સિદ્ધિ થાય છે. અધ્યાત્મ જ્ઞાનદશાની વિચારણામાં દવાનોપમ ( અર્થાત સ્વપ્નની ઉપમાવાળું જગત્ છે ) એમ કથેલ છે. ઉપમા એક દેશી હોય છે. ઉપમેય જગત્ છે તેને સ્વપ્નની ઉપમા આપીને જગતની ક્ષણિકતા અસારતા દર્શાવી છે. શ્રુતિનું એજ તાત્પર્ય છે પણ એ શ્રુતિ કંઈ જગત્ સર્વથા અસત્ છે એમ પ્રતિપાદન કરતી નથી, એમ અપેક્ષાએ જાણવાથી હઠ કદાગ્રહ મિથ્થાબુદ્ધિ ટળે છે, શ્રી શંકરાચાર્ય આત્મા એક છે એમ પ્રતિપાદે છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુ કર્થ છે કે આત્માઓ વ્યક્તિની અપેક્ષાએ અનંતા છે, સંગ્રહ નયસત્તાએ એક આત્મા છે. શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રમાં પ્રભુએ કચ્યું છે ( પાયા પર સાતમા ) એક આત્મા છે તે આત્માઓની સત્તાની અપેક્ષાએ છેનયેની અપેક્ષાએ એવી રીતે આત્મા માનતાં સાપેક્ષ સંગ્રહનય આત્મ સત્તાથી શંકરાચાર્યની આત્મતત્વ માન્યતાને જૈનદર્શનમાં અંતર્ભાવ થાય છે અને રામાનુજ વગેરે અનેક આમાઓ માને છે તેવી માન્યતાને વ્યવહાર નય સાપેક્ષે નિદર્શનમાં અંતર્ભાવ થાય છે. ખ્રીસ્તી,

Page #377

૩૫૪
મુસલમાના, નૈયાયિકા વગેરે અનેક આત્માઓને માને છે. તેથી તેવી માન્યતાના સાપેક્ષ વ્યવહાર નચે જૈન દર્શનમાં અંતર્ભાવ થાય છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ સાત નયેાના વાદને સ્યાદ્વાદવાદ ૩ચ્ચે છે અને એવી સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિથી વેદવેદાંત આદિ સર્વ ધર્મનાં પુસ્તકે વાંચુ છું ત્યારે તેમાં અપેક્ષાએ જૈનધમ તવની માન્યતાએ
શે અંશે સમજાય છે અને હુને મિથ્યા શાસ્ત્રો પણ સમ્યગ્ જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે. સમ્યગ્દષ્ટિને સ્વાન્યધમ સિદ્ધાંતાદિ શાસ્ત્રો અને જડચેતન સર્વ જગત્ પણ આત્માન્નતિમાં સવળું પરિણમે છે, અને તેથી આત્મશુદ્ધિ થતી જાય છે. ભિન્ન ભિન્ન અસખ્ય ધર્મ દૃષ્ટિયાને સાપેક્ષ નયસૃષ્ટિએ વિચારતાં હુંસના જેવી સભ્ય દષ્ટિ પ્રગટે છે, તેથી આત્મા અને જડ એના ભેદ પડે છે અને આત્મામાં અનતજ્ઞાન આનંદનો અનુભવ થાય છે. ધર્મ શાસ્ત્રોને સાત નયાની અપેક્ષાએ વિચારી તરતમયેાગે સત્યનું જ્ઞાન કરવું પણુ શાસ્રવાસના ન રાખવી અને ભિન્ન ભિન્ન માન્યતા ભેદે રાગદ્વેષ ન કરવા. દુનિયાની પેઠે શાસ્ત્ર દુનિયામાંથી અપેક્ષાએ સત્ય ગ્રહવું અને શાસ્રવાસના મેહુથી મુક્ત થયું. જે ધર્મશાસ્ત્રોમાં વીતરાગભાવ પ્રાપ્ત કરવાના ઉપદેશ છે. વીતરાગદેવ શુદ્ધ ગુરૂ અને સ` નયસાપેક્ષ શુદ્ધ ધનું જેમાં પ્રતિપાદન કરેલું છે તેવાં શાસ્ત્રોનું અવલંબન કરવું અને સામાન્ય મતભેદે મુઝાવું નહુિં. વીતરાગ મહાવીર પરમેશ્વર અને શુદ્ધ ગુરૂને ધ્યેય તરીકે માની તેમનું અવલંબન કરવું, ધ્યાન ધરવું. સવ મત પન્થધર્મ દર્શન શાસ્ત્રોમાંથી મધ્યસ્થ ભાવથી અને ગુણગ્રહણ બુદ્ધિથી સત્ય અંશે અંશે ગ્રહણ કરવું પણુ વિવાદ ખંડન વગેરેની માથાકૂટ કે જેથી સ્વપરને હિત ન થાય તેવી બાબતમાં ન પડવું. જૈનધમ શાસ્ત્રોમાં સર્વ શાસ્ત્રોનું રહસ્ય આવી જાય છે, એમ નિષ્પક્ષપાત બુદ્ધિથી જણાવું છું. જૈનશાઓને પરિપૂર્ણ અભ્યાસ કરીને સવ નયાનું જ્ઞાન કરી પશ્ચાત્ વેદાંતાદિ શાસ્ત્રીને વાંચવામાં આવે તે તેમાંથી અપેક્ષાએ સમ્યગ્ સત્ય ગ્રહાય છે, અને સાત્વિક બુદ્ધિ જ્ઞાનને પ્રગટાવી શકાય છે. સવ ધમ

Page #378

૩૫૫
શાસ્ત્રોના સાર એ છે કે ગૃહસ્થાવાસમાં અગર ત્યાગાવસ્થામાં મનવાણી કાયાની શુદ્ધિ પૂર્વક આત્માની શુદ્ધિ કરવી. દયા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, સ ંતાષ, ક્ષમા, વિવેક, વિનય આદિથી મનની શુદ્ધિ કરવી અને મેહાદિક કર્મારૂપ આવરણાને ટાળી પૂર્ણાનંદ જ્ઞાનમય આત્માના વ્યક્તિથી આવિર્ભાવ કરવેા. આત્મા અને કનું સમ્યગ્ જ્ઞાન કરીને જીવા કર્યાંથી કેવી કેવી નાટકીયાની પેઠે પ્રવૃત્તિ કરે છે તેના વિચાર કરવા. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રમવું અને માદ્ધને પ્રગટતાં આત્માપયેાગથી વારવા. આત્માના શુદ્ધ ધર્મને પ્રકટાવવા પુરૂષાર્થ કરવા. મતમતાંતરમાં મુંઝવું નહીં. રાગદ્વેષની વૃત્તિયેા ક્ષીણ થતાં આત્માના જ્ઞાનના પ્રકાશ થાય છે, માટે રાગદ્વેષની વૃત્તિયાને ક્ષીણુ કરવા પુરૂષા સેવવા. મત્રી, પ્રમાદ, માધ્યસ્થ્ય અને કાર્ય ભાવનાને મનવાણી કાયાના વનમાં ઉતારવી. સર્વ જીવાની સાથે જેમ અને તેમ આત્મભાવે વર્તવું. સર્વ જીવ કર્મના વશ છે એમ જાણી તેના આત્માઓના દોષ ન જાણવા પણ તેએના આત્માઓને લાગેલાં કર્માના દોષ છે એમ માનવું કે જેથી કોઇ આત્માને શત્રુભૂત માની મેહી ન થવાય. કર્મ દુષ્ટિથી કર્મનું સ્વરૂપ વિચારવું અને આત્મદૃષ્ટિથી આત્માનું સ્વરૂપ વિચારવું. શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન ધરતાં કર્મષ્ટિના ઉપયોગ ન રાખવા. આત્મસત્તાનું ધ્યાન ધરતાં સહેજે સર્વાત્માઓની સાથે અધ્યાત્મભાવ અનુભવાય છે, જીવાનાં કર્મો તરફ્ કર્મષ્ટિથી જોવું એટલે તેઓપર રાગદ્વેષ વૃત્તિ પ્રગટશે નહિ. જડવસ્તુઓમાં પણુ સ્થાપના અપેક્ષાએ આત્માની સ્થાપના કરી આત્માના ઉપયાગ ધારવા, તેથી વિશેષત: શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપ પ્રગટે છે અને તેથી જડ જગત્માં પણ સ્થાપના બ્રહ્મમુદ્ધિથી અવલેાકવા માટે સર્વે જ્ઞસ્થિર એ સર્વ આ બહુ બ્રહ્મ છે એવી શ્રુતિને ઋષિએ કથી છે. તેથી કંઇ જડ તે ચેતન થતું નથી પણ જડ ચેતનમાં આત્મભાવના વવાથી આત્માની અત્યંત શુદ્ધિ થાય છે એજ શ્રૃતિના સત્ય આશય છે પણ જડ

Page #379

૩૫
જગત્ પણ વસ્તુત: બ્રહ્મ છે એવા શ્રૃતિના પ્રતિપાદ્ય મુખ્ય અથ નથો એમ જાણીને તીર્થંકરાની જડમૂર્તિયામાં પણ તીર્થંકરભાવની બુદ્ધિથી ભક્તિ કરતાં આત્મામાં ધ્યેયાકારે જ્ઞેયાકારે સત્ય તીર્થંકરનું સ્વરૂપ પરિણમે છે તેથી આત્મા તેવા ગુણુ સંસ્કાર પ્રગટાવીને તીર્થંકર જિન પરમાત્મા અને છે, એવી અપેક્ષાએ જડમૂર્તિ. ચેામાં પણ દેવગુરૂની સ્થાપના પૂજ્યભાવભક્તિથી કરતાં આત્માની શુદ્ધિ થાય છે માટે પ્રતિમા મૂર્તિની, શુદ્ધાત્મભાવ પ્રગટાવવા માટે ઉપયેાગિતા છે. બ્રહ્મનું ધ્યાન ધરવા માટે જડ જગત્ પણુ બ્રહ્મની પ્રતિમારૂપ અપેક્ષાએ છે. જેનું નિરાકાર બ્રહ્મમાં મન ન ઠરે તેને પ્રતિમા મૂર્તિદ્વારા પૂજાભક્તિથી આત્મશુદ્ધિ થાય છે. સાકાર બ્રહ્મની સેવા ભક્તિથી નિરાકાર બ્રહ્મનુ ધ્યાન ધરવાની ચેાગ્યતા પ્રકટે છે. પ્રેમના સ્વભાવ છે કે તે મૂર્તિમાં પ્રભુ અનુભવી શકે છે. દેવગુરૂની મૂર્તિમાં યાવત્ દેવગુરૂભાવ પ્રગટે છે ત્યાં સુધી મૂર્તિ પ્રતિમાની સેવા ભક્તિની ઉપયેાગિતા છે એમ જાણવું.
વત્ જડમાં પ્રેમ પ્રગટે છે તાવત્ જડમાં પ્રભુ પ્રતિમા સ્થાપીને ભકતા આત્મશુદ્ધિ કરે છે તેમાં ખંડન મંડન વાદિવવાદની જરૂર રહેતી નથી. પ્રતિમા પૂજા, વસ્તુતઃ મનુષ્યના શ્રદ્ધાપ્રેમ સ્વભાવથી અનાદિકાલથી અનંતકાલ પર્યંત ગમે તે રૂપમાં વાં કરશે. તમારે તમારી દશા પ્રમાણે વવું. સ્ત્રીની મૂર્તિ રુખીને જેને મેહુ પ્રગટે છે તેને અવશ્ય વીતરાગની મૂર્તિનું અવલંબન લેવું જોઇએ. જડ પદાર્થોમાં જ્યાં સુધી માહુ પ્રકટે છે ત્યાં સુધી પ્રભુગુરૂની પ્રતિમાદ્વારા પ્રભુ ગુરૂના ગુજ઼ામાં ધારણા ધારવાની જરૂર છે. જે તીર્થંકર પ્રભુ અગર ગુરૂનું ચરિત જાણ્યાથી તે અત્યંત પ્રિય આદર્શ લાગે તે પ્રભુ ગુરૂની પ્રતિમાની ભક્તિથી પ્રભુ ગુરૂના ગુણામાં તલ્લીન થઇ તે ગુણ્ણાને આત્મામાં પ્રકટાવવા. ગુણાની સ્મૃતિ તથા પ્રભુનું ધ્યાન ધરવા માટે જ્યાં સુધી મૂર્તિ દ્વારા પ્રભુ ગુરૂમાં લયલીન થવાય ત્યાં સુધી અવશ્ય પ્રતિમા પૂજા ભક્તિની અત્યંત ઉપયેાગિતા છે એમ મૂર્તિપૂજાનેા ખુલાસા

Page #380

૪પ૭
જાણશે. એક અપેક્ષાએ શાસ્ત્રો પુસ્તકે પણ વિચાર જ્ઞાન ચરિ ત્રાદિકની મૂર્તિ છે તથા હૃદયની પ્રતિમાઓ છે. અક્ષરે પણ સ્થાપના છે તેનાથી ગુરૂગમદ્વારા જ્ઞાન મળે છે માટે શાસ્ત્રોની પૂજાભક્તિની ઉપયોગિતા સિદ્ધ કરે છે. જેઓના હૃદયમાં સર્વ ધિર્મશાની મૂર્તિ પ્રગટી છે એવા જ્ઞાની ગુરૂઓની-સંતોનીમુનિની સેવા ભકિત કરી આત્મશુદ્ધિ કરવી. સર્વ ધર્મ સાધનથી આત્મશુદ્ધિ તેજ સાધ્ય છે. અપેક્ષાએ સર્વ બાબતને વિચાર કરે. આત્મામાં અનત જ્ઞાન છે અને તે સત્ છે. આત્મામાં અનંતજ્ઞાન આનંદ છે પણ હાદિ કર્માવરણે હોય છે ત્યાં સુધી પ્રગટ થતું નથી. આપણે આત્માનું દયાન ધરવાથી અને સમભાવ. સપગરૂપ સમાધિમાં રહેવાથી
હાદિ આવરણે ટળતા સ્વયમેવ જ્ઞાનાનંદ વ્યક્ત થાય છે. વાણું દ્વિારા તેવા જ્ઞાનથી મહાત્માઓ ઉપદેશ આપે છે ત્યારે તે શાસ્ત્ર અતિ–શ્રતજ્ઞાન રૂપ થાય છે માટે આત્માનું જ્ઞાન પ્રગટાવવા માટે સદ્ગુરૂ અને ધર્મશાસ્ત્રનું અવલંબન કરી આત્મામાં ઊંડા ઉતરે. શાસ્ત્રો તે અનેક તરત મને થએલા જ્ઞાનીઓના વિચારો અનુભવે છે. જેમ જેમ આત્મામાં લક્ષ્ય રાખી ઉંરા ઉતરશે તેમ તેમ વીતરાગ શાસ્ત્રોના અનુભવો વર્ણ શકશે, તે માટે સંત સમાગમ કરી પૂર્ણ જ્ઞાનાનન્દને વેદ. આત્માનંદ પામવે તેજ વૈકુંઠ-મુક્તિ છે. આત્મામાં અનંત આનંદ, અનંત જ્ઞાન છે માટે તેના ઉપયોગી થૈ અનંત જીવન પામો.
इत्येवं अहे * महावीर शांतिः

Page #381

હૈબક બુદ્ધિસાગર,
મુવ લે .
સં. ૧૮૭૮ માઘ સુદિ ૫ શ્રી મુંબાઈ તત્ર સુશ્રાવક શા. લલ્લુભાઈ કરમચંદ ગ્ય ધર્મલાભ
વિ. ચાર માસથી પત્ર નથી. તેમ વ્યવહાર પ્રવૃત્તિની. ઉપાધિ આદિથી બની શકે પણ શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપનું હૃદયમાં સ્મરણ થાય અને ધર્મ કર્મ પ્રવૃત્તિ થાય તે સારૂ. પૂજા. સામાયિક આદિ ધર્મ કર્મ કરવાથી આત્મશુદ્ધિમાં વૃદ્ધિ થાય છે. આત્મપ્રેમ જાગવે એજ ગુરૂકૃપા છે અને એજ પ્રભુ કૃપા છે. આત્મા છે તે આત્મ બળે સ્વાશ્રયી બનીને જ આત્મોન્નતિ કરી શકે. આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જેમ જેમ વિકસતું જાય છે તેમ તેમ આત્મરતિ પ્રગટતી જાય છે અને જડવસ્તુઓના આનંદ વિના આત્માનંદ જીવને જીવાય છે. કર્મયોગથી હદયની શુદ્ધિ થાય છે. ભક્તિ સેવા ચેગથી હદયની શુદ્ધિ થાય છે. હૃદયની શુદ્ધિ થવાથી જ્ઞાનગ પ્રકટે છે. આત્મજ્ઞાન પ્રગવું એજ જ્ઞાનયોગ છે જ્ઞાન
ગથી આત્મા સ્વતંત્ર વિચારવા અને કાર્ય કરવા શક્તિમાન થાય છે. ઈચ્છાગ શાસ્ત્રગ અને સામર્થ્યોગ એમ ત્રણ પ્રકારના પેગ છે. આત્મા આદિ તને જાણવાની ઈચ્છા પ્રેમ લગની પ્રગટે અને તેથી ગુરૂનું શરણ ગ્રહાય છે, ગુરૂ કુલવાસ ગુરૂ સેવા ભકિતથી શાસ્ત્રાગની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેથી સમ્યક્ત્વ પ્રગટ થાય છે. આત્માનું સમજ્ઞાન પ્રકટે છે તેજ આત્મ સામર્થ્યવેગ છે. બહિરુ જડમાં આત્મબુદ્ધિ તે બહિરાત્મા છે. આત્મા જ્યારે આત્માને જાણે છે ત્યારે તે અંતરાત્મા થાય છે. સદ્દગુરૂની પ્રાપ્તિ વિના કેઈ અંતરાત્મા થયેલ નથી અને થવાને નથી. સદ્દગુરૂના બધથી આત્મા તેજ આત્મા છે, બાકી કર્માદિ સર્વ જડ દ્રવ્ય છે તેમાં જ્ઞાનાનંદ નથી એવો પૂર્ણ નિશ્ચય થતાં અંતરાત્મપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. અંતરાત્માથી સામર્થ્ય યેગની અંશે અંશે પ્રકટતા છે. પરમાત્માપણું પ્રાપ્ત કરવું તે સામર્થ્યાગ છે. અપ્રમત્ત દશાની પૂર્વના સામર્થયેગને ખીલ

Page #382

વા માટે શાસ્ત્રગ અને ગુરૂગની આવશ્યકતા અને સેવાના પ્રવર્તે છે–ગુરૂ શરણથી શાસ્ત્રગ છે તે સવળ પરિણમે છે. ગુરૂશરણથી સામગ પ્રકટે છે. કર્મચન્યાદિ શાસ્ત્રોના પૂર્ણ અભ્યાસથી તથા યોગશાસ્ત્રોના તથા અધ્યાત્મજ્ઞાન શાસ્ત્રોના પૂર્ણ અભ્યાસ અને અનુભવથી સામગ ખીલવવામાં સર્વત્ર સવળું પરિણમન થાય છે અને અવળી પરિણતિને નાશ થાય છે તેથી દેવગુરૂ સંત સાધુપર શ્રદ્ધા પ્રેમથી આત્માના જ્ઞાનાદિ મુની આવિર્ભાવનારૂપ સામ ક્ષણે ક્ષણે પ્રકટે છે. ઉપશમભાવે ક્ષપશમભાવે અને ક્ષાયિકભાવે આત્માના જ્ઞાનાદિ પર્યાનું સામર્થ્ય ખીલે છે. જેમ જેમ કષાયે ઉપશમે છે ક્ષીણ થાય છે તેમ તેમ આત્મા, સ્વસ્વરૂપ જ્ઞાન અને આનંદનો અનુભવ સ્વયમેવ કરે છે. એજ સામર્થગને અનુભવ છે. ધર્મ પ્રવૃત્તિ અનેક પ્રકારની થાય છે તે માનસિક વાચિક કાયિક સામર્થ્ય છે. મનવાણી કાયાનું ધાર્મિક સામર્થ્ય છે તે આત્માનું સામર્થ્ય પ્રગટાવવા નિમિત્તભૂત થાય છે. મનવાણી કાયાનું સામર્થ્ય છે તે નિમિત્ત સામર્થ્ય છે અને આત્મજ્ઞાનાદિ સામર્થ્ય છે તે ઉપાદાન છે. આ જીવિકાદિ કાર્યોમાં સામર્થ્ય વાપરવું તે આત્માના પૂર્ણ સામર્થ્ય પ્રકટાવવામાં નિમિત્ત દષ્ટિ રાખીને વાપરવું. બાહજીવન તે સાધ્ય છે એમ માની ન લેવું. આત્મામા સામર્થ્ય જીવન જીવવા માટે બાહ્ય દેહાદિ સામર્થ્ય તે બાહ્ય જીવન છે એમ જાણે તેને સદુપચોગ કરે પણ તેને કદાપિ દુરૂપયોગ ન કરે. આત્મા સ્વસામ
- જીવે તે સ્વરાજ્ય સ્વતંત્રતા છે અને આત્મજીવનને ભૂલી બાહ્ય જીવન જીવવામાંજ આયુષ: પૂરું કરે તે પરતંત્ર ગુલામીપણું છે માટે સામગથી અને સામર્થ્ય ના હેતુથી આત્માની શુદ્ધિ કરવા પુરૂષાર્થ કરે. આત્મા આત્માવડે શુદ્ધ થાય છે. સમ્યકરત્વથી તે કેવલજ્ઞાન પ્રગટવાની પૂર્વેને સર્વે સામગ છે એમ જાણું તે પ્રમાણે યથાશક્તિ અપ્રમત્તપણે પ્રવવું.
इत्येवं ॐ अहे महावीर शांतिः ३

Page #383

તૈમક બુદ્ધિસાગર,
મુકામ પાદરા
સંવત ૧૯૭૫ શ્રાવણ સુદિ ર સાણંદ તત્ર સુશ્રાવક રાયચંદભાઈ રવચંદભાઈ-આત્મારામ ખેમચંદ વગેરે યોગ્ય ધર્મલાભ. ધર્મની ખાસ ચેટ લાગ્યા વિના આત્માને અનુભવ થતું નથી. તે પછી બીજું શું કહેવું? ગુરૂઓ દે તારવા માટે સહાયકારી છે પરંતુ જીને અન્તરદષ્ટિથી પૂર્ણ વિશ્વાસ નથી. મહીને અહિરાત્મભાવ ગમે છે, અંતરાત્મભાવ ગમત નથી. પોતાની પરીક્ષા માટે ક્ષણ માત્ર પણ વિચાર ન થતો હોય, ત્યાં અન્ય માટે અભિપ્રાય બાંધવે તે મૂઢતા છે. દેહ નામના અધ્યાસ વિનાની ભક્તિ હેવી જોઈએ. સકામ ભાવનામાંથી નિકા ભાવનામાં ગયા વિના ભક્તિ રસને આસ્વાદ લેઈ શકાતું નથી. સત્સમાગમ વિના કેઈ પણ જીવ ઉંચે આવી શકે નહિ. જીવને પિતાના માટે ખાસ કાળજી હોય તે હજારે ગાઉ સૂધી જાય અને આત્મગ આપી કંઈ મેળવી શકે, ગુરૂના કહ્યા પ્રમાણે ન ચાલતાં આત્મા પોતાની પાસે રહેલા મનના કહ્યા પ્રમાણે ચાલે છે તેથી આત્માને અવાજ સાંભળી શકતું નથી. ધર્મ સાધન કરશે.
લેખક બુદ્ધિસાગર,
મુ. પાદરા
શ્રાવણ સુદિપ સં. ૧૯૭૫ સાણંદ તત્ર સુશ્રાવક શા. મણિલાલ વાડીલાલયેગ્ય થર્મલાભ. પત્ર પહોંચ્યા.
અશુભ કર્મોદયથી દુઃખ પડે તેથી ગભરાવું નહિ. બાહ્યનાં સુખ અને દુઃખ, વાદળની છાયાપરે આવે છે અને જાય છે. ધમીને પૂર્વભવના કર્મોદયથી દુઃખ ભેગવવું પડે છે પણ તેથી તે દેવગુરૂ ધર્મથી વિમુખ થતા નથી. પુરૂષાર્થ કરતાં કર્મોદયથી દુ:ખ પડે તે પણ હિંમત ન હારવી. જે કરવું તેને ઘણે વિચાર

Page #384

૩૧
કરવા. કર્મ ભાગવતાં માઠુ ન કરવા, તેમજ આની રહેવુ. આકાશની પેઠે આત્માને સર્વ સંગ છતાં અસંગ જાણીને નામરૂપના માહથી મુક્ત રહેવાના વિચાર કરવા. નકામી વાતે ન કરવી. નકામુ ખેલવું નહિ, પેાતાની પાછળની જીંદગીપર વિચાર કરી જવા. આત્માવલંખી થવુ. પેાતાની પ્રસંશા જાતે ન કરવી. અનુભવ થયા વિના કાઇનાપર મત ન બાંધવા. વિચારીને ખેલવુ કાઇના ખરામાં ઉભા ન રહેવુ. વિશ્વાસીના વિશ્વાસના ભંગ ન કરવા. સમયાનુસારે વર્તવુ. દેવગુરૂ ધર્મની કરતા રહેશે.
આરાધના
इत्येव ॐ अर्ह महावीर शांति: ३
લેખક બુદ્ધિસાગર,
સુઃ વિજાપુર.
સાણંદ તંત્ર સુશ્રાš શા. રાયચંદ રવચંદ યાગ્ય ધર્મ લાભ સંતાનપર રવાભાવિક રાગ હાય છે ત્રિભુવનના મૃત્યુથી તમને હૃદયાઘાત થાય તેમાં આશ્ચર્ય નથી. શરીર નામ જેવાં પ્રગટે છે તેવાં વિષ્ણુસે છે પેાતાની કૂ ખજાવવી. અન્ય આત્મા અને શરીર અન્ય તે પેાતાનાં નથી. આત્મા અમર છે તેથી તેને શેક ઘટતા નથી. જો શરીરના શેાક કરવા માના તા તે પણ સદા રહેતું નથી. વસ્તુની પેઠે શરીર બદલાય છે તેમાં માડુ શેા ? ત્રિભુવનનું શરીર અને આત્મા બન્ને આયુષ્યથી સ ંબ ંધી હતાં. આયુષ્ય ક્ષયે તેની પેઠે શેક કરનારને પણ જવાનુ છે, તેની સ્ત્રીની પણ ચિતા કરવા જેવુ નથી. તેના કર્મ પ્રમાણે બન્યું છે અને ખનશે. વંશના અસ્તિત્વ માટે પણ શેક કરવા ચેગ્ય નથી, કારણકે તે ઇચ્છાધીન નથી. પ્રેમયેાગથી શાક કરતા ા તે તે રણુ ચેાગ્ય નથી તેના આત્માની સાથેના પ્રેમ સત્ય છે તે ત્રણ કાલમાં એક સરખા છે, શરીરના પ્રેમ ક્ષણિક છે, જે ગુણના પ્રેમ હાય તા ગુણેાથી

Page #385

૩૬૨
ખુશ થાઓ, શાકની જરૂર નથી, મેહથી મુંઝવું તે આત્માની અજ્ઞાનતા છે. માડુથી કેાઈ સત્ય શાન્તિ પામ્યું નથી અને પામનાર નથી. નામરૂપના માહને વિસરા !! અજ્ઞાનથી વારવાર ન મરા આત્મભાવે જાગ્રત થા! વિશ્વમાં આવું સત્ર બન્યા કરે છે માટે વ્યવહાર જાળવી આત્માપયેાગે રહેા.
સંવત્ ૧૯૭૬ ના શ્રાવણ સુર્દિ ૨
લેખક મુદ્ધિસાગર.
૩૦ વિજાપુર. સંવત્ ૧૯૦૬
સુ. માણુસા તત્ર સુશ્રાવક શા ોપટલાલ ચુનીલાલ શા. સોમચંદ શા, નાથાલાલ લલ્લુભાઈ શા. ચંદુલાલ તલકચંă આદિ યેાગ્ય ધર્મ લાભ, તમારા સાંવત્સરિક ક્ષમાપના પત્ર પહોંચ્યા. કાઇની સાથે ૧ર બુદ્ધિ ન રાખવી. આત્મા અને કર્મનું સ્વરૂપ સમજવા માટે આત્મજ્ઞાનનાં પુસ્તક વાંચવાં, યુવાવસ્થામાં જેટલું ધર્મ સાધન કરશે! તેટલું થશે. યુવાવસ્થા હારી તેણે સર્વ હાર્યું. યુવાવસ્થા જીતી તેણે સર્વે જીત્યું. યુવાવસ્થાને સદુપયોગ કરો. જેની સંગતિથી ગુણુશક્તિ આદિના લાભ મળે તેની સંગતિ કરા. ગંભીર અને વિવેકી થાએ, મન ઘેાડાપર આત્માને સ્વાર બનાવેા. અધર્મથી પાછા હુઠા. નીતિથી પ્રમાણિક બને. ધર્મ સાધન કરશે,
લેખક બુદ્ધિસાગર.
अर्ह ॐ महावीर शांतिः ३
મુ॰ વિજાપુર.
સંવત્ ૧૯૭૬ દ્વિતીય શ્રાવણ સુદિ ૪
શ્રી સાણુંદ તત્ર સુશ્રાવક શા. રાયચંદ રવચંદ યેાગ્ય ધર્મ લાભ. પત્ર પહોંચ્યા વાંચી સમાચાર જાણ્યા. પુસ્તકો છપાનવા ભાઈ ત્રિભુવન પાછળ પાંચસે રૂપૈયા કહ્યા તે જાણ્યું. પુસ્તક

Page #386

૩૬૩
છપાવવા વિચાર થશે તેા જણાવીશ. આ સાલમાં લેખન વાંચન કરતાં આત્મશુદ્ધોપયાગમાં રહેવા વિશેષ કાલ કાઢું' છું. જેમ જેમ દુ:ખ રાગ આવે છે તેમ તેમ અત્રમાં વિશેષ ઉપયોગ રહે છે. જ્ઞાનએને જે કાંઇ થાય છે તે વૈરાગ્ય તથા આત્માપયેાગમાં વૃદ્ધિ માટે થાય છે. કેાઈ પેાતાનું છે નહિ અને થવાનું નથી. આત્માની શાંતિ આત્માજ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આત્માને અન્યથી શાંતિ આરામ થયે નથી માટે મિથ્યા ભ્રાન્તિ ત્યાગ કરી. પેાતાની શાંતિ માટે ૨૧.ર્થમય ભાવન થી, અન્યની ઉપ્ચાગિતા સારી ગણવા કરતાં ત્રિભુવનના આત્મા માટે ત્રિભુવનની ઉપયોગિતા સારી ગવી એજ પરમાર્થ દ્રષ્ટિ છે. આત્માજ આત્માના ઉદ્ધાર કરી શકે છે. સ્વાશ્રયી ખના, અને સર્વ વિપત્તિયાને આત્માપયેાગે સહન કરો. કર્મના ઉદય જે આવ્યા તે સમભાવે વેદી ચા. આપણે અન્યાના અવલંબનમાં વિશ્વાસ માની સુખ માની ઠંગાવું ન જઈએ. સર્વ ખાખતમાં નિપ રહેવાના અભ્યાસ કરીશ! જેટલા અશુદ્ધ રાગ થયે। હાય તેટલેા વૈરાગ્ય થાય છે તાજ આત્મા સમભાવે આત્મભાવમાં રમી શકે છે. જે થયું છે અને થશે તેમાં કર્મ મુખ્ય હેતુ ભૂત છે અને તે કર્મના ર્ડા આત્મા છે તે પછી તેના ભાકતા અનેા તે ન્યાય છે. કર્મોની ન્યાય્ય સત્તાને તામે થઇ કર્મનું દેવુ ચૂકવવુ જોઇએ. આત્મજ્ઞાન થયા પછી ઉદયમાં આવેલાં કર્મ ભાગવતાં અનેક કર્મની નિર્જરા થાય છે અને તેથી આત્મામાં નવા પ્રકાશ જાગ્રત થાય છે એવા આત્મ પ્રકાશ મેળવા. કર્મ ભાગવતાં વીર બનવું જોઈએ અને હિંમત રાખી ક વ્ય કરવું.
ॐ ॐ" महावीर शान्तिः ३

Page #387

૩૬૪
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુકામ લાદરા.
સ. ૧૯૭૮ માધ સુદિ ૪.
મુકામ મુંબાઈ તત્ર સુશ્રાવક મેસાણાવાળા શા. મેહનલાલ નગીનદાસ પેગ ધર્મલાભ. વિ. પુદગલાનંદદશામાંથી આત્માનંદ દશામાં જવામાં આત્મજ્ઞાની થવું. મિથ્યાત્વી અજ્ઞાનીને પુદગલથી આનંદ મળે છે એ નિશ્ચય વતે છે અને તેની પ્રવૃત્તિ પણ ખાસ પુદ્ગલાનંદની (જડાનંદની) પ્રાપ્તિ માટે હોય છે. બહિરાત્મ પુદગલાનંદી હોય છે. અન્તરાત્મા પુદગલનો ભેગી હોય છે છતાં તે પુગલમાં આનંદ છે એવા નિશ્ચયવાળો હેતું નથી, તે આત્મામાં જ સત્ય આનંદ માને છે, ભેગાવલીકર્મના ઉદયથી ગૃહાવાસી તીર્થકરોની પેઠે તે પિગલિક વસ્તુઓને ભેગી બને છે પણ અંતરમાં પગાલક વસ્તુઓની આસક્તિ નહિ હોવાથી તરૂમાં અભેગી હોય છે અને આત્માના આનંદગુણના ભંગ ભેગવવાને પ્રેમી બને છે. આત્મજ્ઞાની આત્માના આનંદને નિશ્ચયી હોય છે તેથી તે શરીર ઈન્દ્રિય અને મનદ્વારા પૌદ્ગલિક આનંદ જોગવવાના નિશ્ચય રાગ પરિણામથી મુક્ત હોય છે. સમ્યગ જ્ઞાની આત્માનંદની શ્રદ્ધાપ્રીતિ પ્રવૃત્તિવાળે છે તેથી તેને અવળું પણ સવળું પરિણમે છે. પુદ્ગલમાંજ સુખ છે એમ દઢ નિશ્ચય કરનાર પગલાનંદી અજ્ઞાની છે એમ જાણવું. દેહ દ્વારા દેવલોક અગર સ્વર્ગનાં સુખ જોગવવાની ઈચ્છા તે પુર્ગલાનંદીનું લક્ષણ છે. કેટલાક લેકે પુદગલાનંદ અને આત્માનંદને એક કરી જાણે છે તે અજ્ઞાની છે. કેટલાક આત્માનંદને અનુભવ કરી શકતા નથી પણ આત્માનંદની શ્રદ્ધાપ્રીતિ ધારણ કરે છે તેવા લેકે પિકી કેટલાક આત્માનંદને જ્ઞાની ગુરૂની કૃપાથી પામે છે અને કેટલાક પાછા પુદગલાનંદમાં પાછા આવે છે. પુદ્ગલાનંદના પ્રદેશમાંથી આત્માનંદ પ્રદેશમાં જતાં વચ્ચે પડવાનાં કારણે પણ હોય છે અને ચડવાનાં કારણે પણ હોય છે, એકવાર જે આત્મા

Page #388

૩૫
નંદું રસનું આસ્વાદન થયું તે! તે પછી ક્રેડ ઇન્દ્રિયદ્વારા દેડ ઇન્દ્રિયાદિ વસ્તુઓના ભાગમાં આનંદબુદ્ધિ રહેતી નથી, પશ્ચાત્ દેહુ ચામીરસ તથા રૂપરસના મેહુ રહેતા નથી. સર્વ ઇન્દ્રિચેની પ્રવૃત્તિ છતાં અંતમાં ઇન્દ્રિયદ્વારા રસ ભાગવવાની બુદ્ધિ રહેતી નથી. એવી દશા પ્રાપ્ત કરવા માટે આત્માનંદી સદ્ગુરૂને સમાગમ અને તેમના શરણની જરૂર છે. સર્વ પ્રકારે ખાદ્વાંતર ધર્મ સાધન કર્માનુષ્ઠાનેા આચરવાનું મુખ્ય કારણુ આત્માન≠ પ્રાપ્તિ કરવી તેજ છે. મનુષ્યદેહે જીવતાં છતાં એકવાર પણ આત્માનંદ ભેગળ્યા તા જીન્હેં લેખે છે. આત્માન ંદ માટે જે પ્રેમ તે પ્રેમ છે માડી મેાહરાગ છે. આત્માનઃ પ્રાપ્તિ માટે દેવગુરૂ સંત સાધુનું અવલંબન કરવું. સાત્માઓપર પ્રેમ તે પ્રેમ છે અને જડવસ્તુઓપર રામ તે મેહુ છે. આત્માનંદ્ર રસ રિચ માટે જીવવુ તે આત્મજીવન છે ખાકી જડ વસ્તુથી સુખ ભોગવવા જીવવું તે જડ સાયાજીન છે. આત્મજીવને જીવવા ઉપયાગી થાઓ ! આત્મજીવન તે સ્વતંત્ર સ્વરાજ્ય છે એવુ' સ્વતંત્ર આત્માનઃ રાજ્ય પામેલાને બાહ્ય રાજ્યની શી જરૂર છે? દેહનું આરામ્ય અને દેહની પાપરહિત નિર્દોષ ધ પ્રવૃત્તિ અને ધ કાય ગુપ્તિ તે દેહનું સ્વરાજ્ય છે. વાણીની સત્ય વ્યાપાર પ્રવૃત્તિ તે વાણીનુ સ્વરાજ્ય છે. મનની શુદ્ધ અને અધŞ ષાય રહિત પ્રવૃત્તિ તથા મનેાત્રુપ્તિ તે મનનુ સ્વરાજય છે. મનવાણી કાયાનુ આત્માના તાબે રહેવું અને આત્માર્દ્રાદિ પ્રવૃત્તિમાં અગર નિવૃત્તિમાં આત્માનદ અનુભવવા તે આત્માનă રાજ્ય છે. બાહ્ય વસ્તુઓની આશા તૃષ્ણા વાસનાથી આત્માને આનંદ પ્રાપ્ત થતા નથી, આત્માનંદ નિત્ય છે અને પુદ્ગલાનંદ અનિત્ય છે. વણુ ગંધરસ પીવાળા પુદ્ગલેાથી જે આનંદ માનવા તે પુદ્ગલાન છે. આત્માના આનંદ અને શ!તામાં ભે છે. પુદ્ગલાના તે શાતાવેદનીય છે. પુણ્યાયથી શાતાવેદનીય અર્થાત્ પુદ્ગલાનંદની પ્રાપ્તિ છે. આત્મજ્ઞાનીને શાતાવેદનીયને ભાગ છે. પુદ્ગલાન વર્તે છે પણ તેમાં તે આત્માનંદ માનતા

Page #389

નથી અને પુદગલાનંદ લેવા માટે સર્વે વિશ્વ લેકે બાહ્ય રાજય વ્યાપાર સમાજ વગેરેની વ્યવસ્થા કરે છે અને રાગદ્વેષથી મુંઝાઇને આત્માનંદ તરફ લક્ષ્ય રાખતા નથી. આત્માનંદની પ્રાપ્તિ તે જ પરમાત્માન-પરમેશ્વરની પ્રાપ્તિ છે. આત્માનંદને એકવાર પણ અનુભવ આવ્યા વિના મુદ્દગલાનંદની આસક્તિ છૂટતી નથી. પુદ્ગલાનંદ માટે અનંતાવાર જન્મ મરણ કર્યા. પુદ્દગલાનંદની પાછળ અનંત દુખ છે. પુદ્ગલને મેહ અને આત્મ પ્રેમ અને સાથે રહી શકે નહિ. આત્માનંદને અનુભવ આવ્યા પછી પુગલભેગો છતાં પણ તેમાં રસ ન પડે ત્યારે આત્માનંદ રાજ્યમાં મુક્તિ રાજ્યમાં પ્રવેશ થાય છે. પુદગલની અદ્ધિ સિદ્ધિ મહત્તા તે સ્વપ્નની પેઠે ક્ષણિક કલ્પિત છે તેમાં રાગદ્વેષથી ભવ પરંપરાની વૃદ્ધિ થાય છે. ૨૦ગ્નકલપનાજન્ય સુખ સમાન બાહ્યા. રાજ્યાદિકનાં ક્ષણિક સુખની પાછળ અનંત દુઃખ છે. વિષયાનંદ પુદ્ગલાનંદ, ભેગાનંદ, વિષયરસ, ઈન્દ્રિય સુખ તે એકજ પર્યાય વાચી શબ્દો છે. વિષયાનંદી ગુલામ છે અને આત્માનંદી પ્રભુ છે. આત્માને આનંદ પામ હોય તે પ્રથમ આત્મજ્ઞાન કરવું જોઈએ. આત્માનંદી શરીરથી ખાનપાનાદિ સર્વ વ્યવહાર કરે છે પણ તે આનંદ તે આત્મામાં જ અનુભવે છે તેથી તે શાતાવેદનીય કારક વિષયેના અભાવે મસ્ત રહે છે. ગાવસ્થામાં પણ તે આત્માનંદથી આનંદી દેખાય છે. જે લોકો આત્માનંદની ઈચ્છાએ બાહા વિષયેને ત્યાગે છે અને આત્માનુભવ કરી શકતા નથી, તેઓ ઉદાસીન શુષ્ક અને રસરહિત ગમગીન શેકી દેખાય છે એવી વચલી દશામાંથી પસાર થવું તે મહા કઠીન છે. એવી વચલી દશામાં અસંખ્યવાર મનવા કાયાની પ્રવૃત્તિ પગલાનંદ તરફ થાય છે અને અસંખ્યવાર આત્માનંદ તરફ થાય છે. ઘડીમાં જડમાં મન અને ઘડીમાં આત્મા તરફ મન એમ વારંવાર મન કર્યા કરે છે. આત્માના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થતાં અને આત્માનંદની અંશે અંશે ઝાંખી અનુભવ થતાં પશ્ચાતુ અન્તરાત્મદશા પ્રગટે છે અને પશ્ચિાત્ ભગાવલી કર્મના ઉદયથી પુદગલગ જો કે થાય

Page #390

૩૬૭
છે તે પણ આત્માનંદના નિશ્ચયાનુભવ ટળતો નથી તેથી આત્મજ્ઞાનીને ઉપગ ( સુકાન ) આત્મા તરફ જ હોય છે તેથી તે અન્તરાત્મદશાનાં ઉત્તરોત્તર ગુણસ્થાનકમાંથી પસાર થઈ પૂણુંનંદ જ્ઞાન પ્રાપ્તિરૂપ પરમાત્મપદને પામે છે. અન્તરાત્મદશામાં આત્માનંદને ભેગ વર્તે છે અને શાતા વેદનીયને ભેગ પણ વર્તે છે. પ્રારબ્ધ કમરૂપ શાતવેદનીય ભોગને ભગવ્યા વિના છૂટકે થતું નથી. જેને એકવાર પણ વિષયાનંદથી ભિન્ન અંતરમાં આત્માનંદની બે ઘડી સુધી ઝંખી પ્રગટી તે અવશ્ય પરમાત્મપદ મુક્તિપદને પામે છે આત્માનંદની એવી ઝાંખી ક્ષપશમ ભાવે, ઘણીવાર આવી છે અને એની ઘેનની મસ્તદશા અનુભવી છે એમ આત્મા કથે છે. તમને આત્માનંદને વિશ્વાસ બેસે તે માટે ગત દશા જણાવી છે. જડવાદીઓ જડમાંજ સુખ માને છે પણ મેં તે આત્માનંદ અનુભવ્યું છે. શાયિકભાવે આત્માનંદની પ્રાપ્તિ માટે હવે તે ખાસ લક્ષ્ય છે. આત્માનંદ તેજ અમત છે તેના બેતા સુર જ્ઞાની છે. પુદ્ગલાન દના ભેકવા અસુર અજ્ઞાની છે. આત્માનંદ અરૂપી છે. આત્મા જ આત્માનંદને ભેતા આપાગે છે.
લેખક બુદ્ધિસાગર,
મુ લેવા.
સંવત્ ૧૯૭૮ માધ સુદિ જ સુરત વિદાથી જીવન રસિક પ્રિય શિષ્ય-ભાઈ–મેગેન્દ્ર ધનસુખભાઈ યોગ્ય ધર્મલાભ-પત્રથી સમાચાર જાણ્યા. આનંદ. જે જે વિષને અભ્યાસ કરતા હેવ તેમાં તલ્લીન થાઓ-વિષયની સાથે તન્મયતા થવાથી અને વારંવાર તેનું સ્મરણ મનન નિદિવ્યાસન થવાથી તેનું જ્ઞાન પ્રગટે છે. વિવાથી જીવનનું ધ્યેય લયમાં રાખશે. આત્માની ઉન્નતિ થાય એમ પ્રવર્ચા કરશે. આ વિશ્વમાં આત્મા સર્વ કરવાને શક્તિમાન છે એવા દઢ નિશ્ચયથી પ્રવર્તશે. આત્માના સણુણે ખીલ અને મનવા કાયાથી

Page #391

૩૬૮
ઘમ્ય સ્વાર્થ તથા પરમાર્થ કાર્યની પ્રવૃત્તિ થાય એજ યોગનું રહસ્ય છે એમ નિશ્ચય કરી જ્યાં ત્યાં યદા તદા પ્રવર્તે. નામરૂપના મહાવરણને જીતે. પ્રથમ આત્માના શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદના શુદ્ધ સત્ય સ્વરાજ્યના રાજા બને. સ્વગય રાજ્ય તે આત્માનંદ છે તેને આત્મા આત્માવડે ગુરૂકૃપા સદુધથી પામી શકે છે. પ્રભુપદ પામવા માટે પ્રભુ સ્વરૂપ જૈ વર્તવું જોઈએ નામ રૂ૫ના મેહથી મરે એટલે પ્રભુમય તમે બનશે. તમારા વિદ્યાર્થી જીવનમાં ધર્મ, અર્થ, કામ, અને મેક્ષની કેલવણું ગ્રહો. ક્ષણ માત્ર પણ આલસ્ય ન કરે. સ્વતંત્રતા અને રવછંદતાને ભેદ સમજે. પ્રબલ પુરૂષાર્થ અને હોંશથી આગળ વધે. ન્નતિના માર્ગમાં વહે.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુક લેદરા.
સંવત ૧૯૭૮ માઘ સુદિ પ * મુ. મુંબાઈ તત્ર પ્રિય શિષ્ય. ભાઈ જયંતીલાલ ઉત્સવલાંલ યેગ્ય ધર્મલાભ-વિશેષ હાલ અભ્યાસમાં પૂર્ણ લક્ષ્ય રાખવું બીજી કઈ બાબતમાં પડવું નહિ હિમ્મતથી અભ્યાસ કરે વિપત્તિને સહ્યા વિના કેઈ મહાન થતું નથી. જેટલું દુઃખ તેટલું ભવિષ્યમાં સુખ છે સર્વ પાઠય પુરતોને વાંચી જવાં. ઉઘોગીને સર્વ સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ થાય છે. વિદ્યાથી જીવનમાં ઉત્સાહ રસ, સદાશા, પ્રબલ પુરૂષાર્થ, એક ધ્યાન અને નકામી વાતે મોજશોખથી વેગલાપણું તથા વખતસર કાર્ય કરવાની નિયમિતતા ખાસ જોઈએ. એવા વિદ્યાર્થીઓની સહાયે દેવે આવે છે. રણમાં
ઢો જેમ શૂરતાથી લડે છે તેમ દુર્ગણે સાથે લડવું જોઈએ. આત્મામાં અનંતજ્ઞાન છે તે સશુરૂ ગામ, તથા બાહ્યાભ્યાસ આદિથી પ્રગટ થાય છે. આત્માપર આવેલાં અજ્ઞાન મેહ વગેરે આવરણે દૂર કરે. દેવગુરૂની કૃપા મેળવવા ભક્તિના માર્ગ આગળ વધે.
इत्येवं अहं ॐ महावीर शान्ति: ३

Page #392

૩૬૯
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. દરા.
સં. ૧૯૭૮ માઘ સુદિ એ. અમદાવાદ તત્ર સુશ્રાવક વિદ્યાથી..........................ગ્ય ધર્મલાભ વિશેષ શુદ્ધ હવા, શુદ્ધ જલ, સાત્વિક ખોરાક અને સાત્વિક વિચાર, કસરત અને ભૂખ લાગે ત્યારે ભેજન કરવું, એવા નિયમથી શરીર આરોગ્ય જાળવ, પ્રાણાતે અસત્ય ન બોલો, તમે યુવાવસ્થામાં પ્રવેશ પામ્યા છે. વિદ્યાભ્યાસ પર્વત મનવાણી કાયાથી બ્રહ્મચર્ય જાળવે. કામાદિ અશુભ વિચારેને મનમાં પેસવા ન દે. પ્રમાણિકપણે વર્તે. નિયમિત રીતે અભ્યાસાદિ કર્તવ્ય કરે. વિષયની વૃત્તિને ઉશ્કેરે એવું કેઈપણ પુસ્તક ન વાંચે અને એવી કઈ તરફની વાત પણ શ્રવણ ન કરે. કોલેજના મિત્રોની સાથે નકામાં ગપ્પાં ન મારે. નકામાં ઉડાઉ ખર્ચ ન કરો, કમિત્રની સંગતિ ન કરવી. પિતાના ઘરની સ્થિતિને વિચાર કરે. રાત્રી કરતાં દિવસે વિશેષ વાંચે, રાત્રીમાં મનન કરે. રાત્રીમાં દીપકના આશ્રયથી વાચન અત્યંત અલ્પ કરો વા બંધ કરે. પા કલાક વાંચે તે એક કલાક તેજ બાબતન મનન કરો. ચિંતા શેકના વિચારો ને પ્રગટવા ન દેવા. માબાપને ઉપકાર ન ભૂલે. પ્રાચીન જૈન આર્યધર્મનું રહસ્ય સમજ્યા વિના કેઈપણ મત ન બાંધે. વસ્ત્ર વગેરેમાં અલ્પ ધન વ્યય કરો. દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધામાં દઢ રહે. શુદ્ધ પ્રેમ, શ્રદ્ધા, ઉત્સાહ ઉદ્યમથી વર્તમાન કાલીન કર્તવ્યમાં તત્પર રહેવું.
इत्येवं अहं ॐ महावीर शांन्तिः
३

Page #393

૩૭૦
લેખક બુદ્ધિસાગર
સુ. લાદરા.
સં. ૧૯૦૮ માઘ સુદિ ૬,
સુરત તત્ર. ધર્મજિજ્ઞાસુ રતિલાલ નાનાલાલ યોગ્ય ધર્મ લાભ. વિશેષ. તમારા બન્ને પત્ર પહેાંચ્યા. વાચ્યા, આન ંદ, વિદ્યાથી જીવન ઉચ્ચ કરવુ, શુદ્ધ કરવું, શ્રદ્ધા પ્રેમ, ઉત્સાહ, ખંત, વિનય, વિવેકથી ઉચ્ચ થશે, સન્મિત્રાની સેાખત કરશેા, એક પશુ દુર્વ્યસનના તાબે ન થશેા, વારંવાર વિચારી વિચારીને કોઈપણુ પ્રવૃત્તિ પ્રારંભશેા, તમારી બુદ્ધિ શ્રદ્ધા પ્રાતિના આદર્શ ભૂત ક્રાઈ પણ ધમગુરૂદ્વારા સર્વવ્યાપક પ્રભુમય જીવન પ્રગટાવવા, પુરૂષાર્થ કરશેા. તમારા આત્માના અને પ્રભુના સાક્ષાત્કાર કરાવીને તમને નામ રૂપમાં નિર્લેપ રાખી કાર્યં યાગી બનાવે તે તમારા ગુરૂ પ્રભુ શરણ્ય છે, તમારા આત્મામાંથી પ્રભુત્વ ગુરૂત્વ છે તેને ગુરૂગમથી પ્રગટાવા. બ્રહ્મચર્યથી દેહ વીનું રક્ષણ કરે, અને અધર્માં કામાદિ અશુભ વિચારો રોકીને આત્મવીર્ય પ્રગટાવે. આત્મા તેજ નયાની અપેક્ષાએ હિર, રામ, કૃષ્ણ, મહાવીર, ખુદા, અંશુ આદિ રૂપે અનુભવાશે . એટલે તમે આત્માના રાજ્યના પ્રભુ બનશે.
इत्येवं अर्ह ॐ महावीर शांतिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
૩૦ લાદરા. સ. ૧૯૭૮ - માધ સુદિ ૬ શ્રી સાણું, તત્ર, સુશ્રાવક. શા દલસુખભાઈ ગાવિ જી તથા શા. ભાગીલાલ શાંતિભાઈ ચેાગ્ય ધર્મલાભ વિ. પ્રભુની પૂજામાં આલસ્ય ન કરવું. ધર્મ વ્યાખ્યાન શ્રવણુ કરવું, અગર તે ન અને તા યેાગ્ય ધર્મનું પુસ્તક વાંચવું. નિયમિત રીતે કન્ય કાર્ય કરવું. સાંસારિક જડપદાર્થોની અનિત્યતા વિચારી તેમાં આસક્ત ન થવું. દરરોજ એક સામાયિક અને નમુક્કાર

Page #394

૩૭૧
સહિયંનું પ્રત્યાખ્યાન તથા દેવસાધુ ગુરૂ દર્શન ગુરદર્શન અને ત્યાં સુધી કરીને ખાવું. એક ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું. સાધુઓની સેવાભક્તિ કરવી. ક્રોધ રીસને પ્રગટ થતાંજ વારવી. દરરેજ અભ્યાસ કરવો. ઝાડે જવા દૂર જવું અને શુદ્ધ હવાનું સેવન કરવું. ગરીબ લોકને સહાય કરવી. જેની સંગતિથી ધર્મ જ્ઞાન શક્તિ શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટે તેની સંગતિ કરવી. ગુનિન્દક નાસ્તિક અલ્પજ્ઞાનીના બેલપર વિશ્વાસ ન મૂકો. ગંભીર મન રાખવું. વડાઓની સાથે વિનવથી વર્તવું. સ્વદારાની સાથે શાસ્ત્રોક્ત રીતે બ્રહ્મચર્ય જેમ પળાય તેમ વર્તવું. દેહ વિર્યનું આત્માની પેઠે રક્ષણ કરવા પુરૂષાર્થ કરે. દેવગુરૂની સેવા ભક્તિ કરવી. આવકના અનુસાર ખર્ચ કરે. વ્યવહાર કુશલ થવું તથા પ્રમાણિક થવું. આત્માના ગુણે પ્રકટાવવા અને કષાયે ઉપશમાવવા, એજ જૈનધર્મનું રહસ્ય છે.
इत्येवं ॐ अहे महावीर शांति.
લેખક બુદ્ધિસાગર.
સૂ૦ લાદરા.
માઘ સુદિ ૭ શ્રી પાદરા તત્ર શ્રદ્ધાવંત, દયાવંત, સુશ્રાવક, વકીલજી શા. મોહનલાલ તથા માણેકલાલ વરજીવન, પ્રેમચંદભાઈ તથા ભાઈલાલ વગેરે એગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ ગુરૂગીત ગુહલી સંગ્રહમાં પાંચમી ગુરૂશ્રદ્ધાની ગુહલી છે તે ત્યાગી ગુરૂનાં
વ્યવહારદ્રતાચાર સંબંધી લખેલી નથી. એ ગુહલીમાં શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ પ્રથમ છ ચરણ છે તેમાં સત્તાએ આત્મગુરૂ સંબંધી વિચાર છે તેથી તેમાં તે નયની અપેક્ષાએ વેષ વ્રતાદિક વ્યવહારને ઉલેખ નથી. બાકીની કેટલીક ગાથાએમાં સમકિતદાયક ગુરૂની મહત્તા સેવના સંબંધી ઉદગાર છે. ગુરૂને આત્મા તેજ સ્વાત્મા સ્વીકારી ગુરૂશરણ સ્વીકાર્યું છે અને ગુરૂના આત્માની સાથે સ્વાત્માનું સાત્વિક ભક્તિએ અભેદત્વ સ્વી

Page #395

૩૭ર
કારી ગુરૂશ્રદ્ધાની મહત્તા આજ્ઞાત્વ પાલન પ્રકાર્યું છે. આત્માને દેવ-મહાવીર, વીર, ગુરૂઆદિ શબ્દ વર્ણવ્યું છે, શ્રદ્ધાવંત ભક્ત શિષ્ય છે તે શ્રદ્ધા પ્રીત ભક્તિના તેરમાં વષવતાચાર વગેરે બાહ્ય વ્યવહારને દેખતો નથી અને તે ગુરૂના આત્માની સાથે ઐકય અનુભવી સમકિતદાયક ગુરૂના આત્માને સ્વાત્માનું સમપર્ણ કરે છે અને તર્ક સંશય વગેરેને હઠાવી સમાવી ભક્તિની મુખ્યતાએ આત્મમસ્તીમાં મસ્ત બને છે. ગુરૂ તે સર્વસ્વ છે, એવા ભાવે પરિણમે છે અને અસ્તિનાસ્તિ ધર્મમય સર્વ દ્રવ્ય છે તે ગુરૂમાં અતિ નાસ્તિની અપેક્ષાએ દેખે છે. બાહિરમાં અને અંતરમાં તે ગુરૂભક્તિ પ્રેમદષ્ટિએ ગુરૂને અનેક ભાવે જ્યાં ત્યાં જુવે છે. ગુરૂને દેહની અપેક્ષા સદેહી દેખે છે અને દેહ વિનાની દષ્ટિએ આત્મરૂપે નિરાકાર આત્મગુરૂને દેખે છે. સાત નાની અપેક્ષાએ જેણે ગુરૂનું જ્ઞાન કર્યું છે, એવા ગીતાર્થ ગુરૂ પાસે ગુરૂગીત ગુહલીને ભાવાર્થ સમજ્યા વિના તેને સમ્યગ અર્થ સમજાય તેમ નથી. દેવ, વીર, મહાવીર, ગુરૂ અને આત્માને એક ગુહલીમાં સત્તાએ તથા વ્યક્તિએ આત્મગુરૂ સ્વરૂપે પ્રકાશ્યા છે. તે સર્વનયસાપેક્ષ જ્ઞાનીને સવળું પરિણમે છે. એકાંત વ્યવહારવાદી બાલજીવની અપેક્ષાએ તે લખ્યું નથી. ગુરૂગીત ગુહલીની પ્રસ્તાવનામાં તે સંબંધી અમારી હાર્દિકશૈલી પરિભાષાએ ખુલાસે કર્યો છે. ગુરૂગમથી સાપેક્ષન તે બેધ્ય સત્ય છે.
इत्येवं अहे महावीर शांति: ३.
લેખક. બુદ્ધિસાગર.
મુક લેદરા.
સં. ૧૯૭૮ માઘ સુદિ ૭ શ્રી મુંબાઈ તત્ર સુશ્રાવક શા. ત્રિભૂવનદાસ છગનલાલ યોગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ તમારે પત્ર નથી. જૈનશાસ્ત્રને ભણવી ને

Page #396

૩૭૩ પાંચ વિદ્યાર્થિ તૈયાર કરવા માટે શા. મણીલાલ મહેકમ અમને જે યાજના દર્શાવી હતી તે સંબંધી અમોએ અમારા વિચારે તમને રૂબરૂમાં જણાવ્યા હતા. અમદાવાદની મહાસભા ભરાઈ તે પ્રસંગે ભાઈ. મણિલાલ મહેકમ અમને મળવાના હતા પણ તે વખતે મળ્યા નથી. હવે તે તમારી ઈચ્છા હોય તે રૂબરૂમાં આ તરફ મળશે, કયા સ્થાને શાળા સ્થાપવી તે સંબંધી અમેએ અમદાવાદમાં સ. ક. વિ. ની સલાહ લીધી હતી પણ તે કંઈ નિશ્ચયરૂપ સલાહ આપી શકે એમ નથી. માટે તમારે રૂબરૂમાં મળી નિશ્ચય કરો. તમારા એકલા હાથે કરવાનું હોય તે તે કાર્ય જલદી થાય પણ બહુમતી વગેરેથી વાર લાગે તેમ તમે જાણે છે. ગીતાર્થ મુનિ ગુરૂવિના ગૃહસ્થ વિદ્યાથી એને જેનધાર્મિક શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરાવવું તે મહને એગ્ય લાગતું નથી. ગુરૂકુલવાસથી વિદ્યાર્થિને ધર્મનું સમ્યફ પરિણમન થાય છે. જેને રૂચે તેમ પ્રવતે. ધર્મ કરવામાં અને સુપાત્રોમાં દાન દેવામાં, ધર્મોન્નતિનાં કાર્યો કરવામાં, જે આજ કરાય તે આજ કરવું પણ આવતી કાલપર કાર્ય ન છોડવું, આવતી કાલ કેવલી જાણે. સમુદ્રની ભરતી વખતે જલને સંગ્રહ કર. સ્વાથયી બનવું. અજેની મરજી પર કાર્ય ન છોડવું. આત્મભેગ આપ્યા વિના કાર્યની સિદ્ધિ નથી. કેઈ સારી બેડીંગ સાથે પધારેલા કાર્યની વ્યવસ્થા કરવી, અગર બીજી રીતે તેમાં મારી સલાહ પ્રમાણે ચાલવું હોય તે રૂબરૂમાં મળવું. એક નિશ્ચય પર આવી જાઓ. પુનઃ પુન: સુ અવસર મળનાર નથી. ધર્મનાં કાર્યો કરવામાં ક્ષણમાત્ર પણ પ્રમાદ ન કરો. ધનથી મહત્તા નથી ૫ણું ધન વ્યયથી ધાર્મિક કાર્યો કરવામાં જીવનની મહત્તા છે. પત્તર આપશે.
इत्येवं ॐ अहे महावीर शांतिः ३

Page #397

લેખક બુદ્ધિસાગર
મુકામ પાદરા
૧૯૭૫ અષાડ સુદિ ૧૦. વિજાપુર તત્ર સુશ્રાવક શા. મેહનલાલ જેશીંગ, લા. ભીખાભાઈ કાલીદાસ, શા. પોપટલાલ કચરાભાઇ, શા. છનાલાલ પુંછસમ, અ. ચંદુલાલ ગોકળ તથા મફતલાલ લલ્લુ ત્થા મૂલચંદ છગન તથા વાડીલાલ દલસુખ વગેરેગ્ય ધર્મલાભ. વિ. અત્ર ચોમાસું થશે. વિ. વાગ્યે કાયમ રહે એવાં વૈરાગ્યમય પુસ્તકનું વાચન મનન કરશે. એકેક ઇન્દ્રિયના વિષયરાગે અનંત કાલ સંસારમાં પરિભ્રમણ થયું છે તે પછી પાંચે ઈન્દ્રિયેના વિષયમાં રાગદ્વેષ પરિણામે પરિણમતાં અનંત દુ:ખ પ્રગટે તેમાં આશ્ચર્ય નથી. મેહના વશ પડેલા આત્માને ક્ષણ માત્ર શાંતિ સુખ નથી. સગાં સંબંધીના અસત્ય સ્નેહમાં મુંઝાઈને આત્માને ધર્મ ન ગુમાવ. મેહથી માનેલા સંબંધી દુઃખદ છે. વિષયને વિષ સરખા જાણીને તેનાથી દૂર રહેવું. તન ધન વગેરે કોઈની સાથે ગયું નથી અને જનાર નથી. વમના સમાન સાંસારિક સુખ મિચ્યા છે. જડ વસ્તુથી કેઈને સુખ થયું નથી અને થનાર નથી. રાગદ્વેષની પરિણતિબુદ્ધિ એ જ માયા છે તે અસતમાં સદુ૫ આત્મા નથી. આત્મામાં અનંત સુખ છે તેને આત્મામાં આત્મરૂપે પરિણમી અનુભવે. જડ વસ્તુઓના સંગથી સુખ અને મેટાઈ નથી. દુનિયાદારીમાં અન્ય લેકેની પેઠે અધર્મવૃત્તિથી હિંસા, જૂ, ચેરી, મિથુન, અસંતેષ, ભય, પરિગ્રહ સંજ્ઞાથી ઘસડાવું તે પાપ જીવન છે પણ ધર્મજીવન નથી. મન, વાણી, કાયાના ગુણે કરતાં આત્માના ગુણે અરૂપી અલૈકિક અને અનંતા છે. દુર્ગુણ દેષના વિચાર અને પ્રવૃત્તિથી મુક્ત થાઓ. સંસાર એ જ મહીને મહાકાલ છે. સંસારને રાગ તે જ દુ:ખ છે. સર્વ કષાયથી મુક્ત થવામાં મુક્તિ છે. સંસારમાં જેઓને સ્વકીય ધારે છે તે સ્વકીય નથી. જાણીને પુનઃ અધર્મ માર્ગમાં ન વહે. ઈન્દ્રિયો અને કક્ષાના

Page #398

સાથે રહેવું તે જ જીવતાં નરક છે. જે જે અંશે આધિ-ઉપાણિ રહિત થવું તે તે અંશે ધર્મ છે, મન, વાણી, કાયાના ધર્મ કરતાં આત્માને ધર્મ જુદા પ્રકાર છે. અનંતભવમાં ભેગવેલ ભેગમાં પુનઃ આસક્તિ ધરેવી તે જ આજ્ઞાન એહ છે. રાગદ્વેષની વૃત્તિ તે જ સંસાર છે. મેહથી પુનઃ પુનઃ ૯ મરે. આત્માના સત્તામાં રહેલા સાન આનંદ ગુણાદિને પ્રકાશ કરે!! જડવસ્તુમાં સુખના બુદ્ધિએ આસક્તિ તે જ આત્મહષ્ટિએ વ્યભિચાર, અસત્ય-ચેરી-હિંસા અને પરિગ્રહ છે. વિકથાઓમાં પ્રવૃત્ત ન થાઓ. હાથમાં આવેલી ધર્મની બાજીને ન હાર. અહં મમત્વની કલ્પના એ જ દુ:ખ છે અને અહંમમત્વ રહિત દશામાં અનંત આનંદ છે. જાગે ! અરે ચેત-ઉઠે! સામાયિક-પૂજા, શ્રત, તપ, દાન, ધ્યાન, જ્ઞાનને ખપ કરે. નાટકીયાની પેઠે સંસારનું નાટક માની અતર્થી ન્યારા વર્તો. સંસાર ત્યાગીને આત્માની શુદ્ધિ માટે વર્તવું તે જ સત્ય કર્તવ્ય છે. ત્યાગી દશા ન ગણાય તે ગુહાવાસમાં ત્રતાદિક સાધવાં. ગુરૂની સેવા, ભક્તિ કરવી. અંતરથી નિ:સંગ રહેવું. ગુરૂના સદુપદેશ પ્રમાણે વર્તવું, નગુરા ન થવું. ભરમાઈ ન જવું. પ્રાણુતે પણ પ્રમાણિક્તા વ ત્યજવી. જ્ઞાનપૂર્વક સર્વ કરણી કરવી. ગાડરીય પ્રવાહની રૂઢિએ ન ચાલવું. આત્માની શુદ્ધિ તે જ ધર્મ છે માટે આત્મશુદ્ધિ કરવી, જૈનધર્મરૂપ આત્માના ઉપશમ ભાવી ક્ષપશમ ગુણેને પ્રગટાવારૂપ જિન ધર્મરૂય સાધવા તત્પર થાઓ.
इत्येवं ॐ अहे महावीर शांतिः ३ ॥ લે. બુદ્ધિસાગર,
મુક લોઢા.
સં. ૧૯૭૮ માઘ સુદિ ૮. શ્રી ઉનાવા તત્ર જેનધર્મજિજ્ઞાસુ નાગર બ્રાહ્મણ મહાસુખ ભાઈ તથા દયાશંકર એગ્ય ધર્મલાભ વિ. ગૃહાવાસ કરતાં ત્યાગ

Page #399

૩૭૬ દશા ઉત્તમ છે અને તે ગ્રહનાની અત્યંત આવશ્યકતા છે એ વાત તમને હદયમાં અત્યંત અસર કરતી નથી, પરંતુ સમજવા એટલું કે નિવૃત્તિથી આત્માનું જ્ઞાન કરવાનો સમય મળે છે. સંસારની ઉપાધિના ત્યાગથી મનની આધિ પણ કેટલીક ટળે છે. ઉપાધિ અને વ્યાધિથી કેટલીક શારીરિક વ્યાધિ પ્રગટે છે. ઉપનિષદમાં આત્મજ્ઞાનનું એકાંત પ્રતિપાદન છે. જેનશાસ્ત્રોમાં આત્મજ્ઞાનનું સમ્યગુરીતે વિવેચન છે. જેનશાસ્ત્રમાં આત્મા અને કર્મનું સ્વરૂપ જેવું પ્રતિપાદન કર્યું છે તેવું વેદમાં અને ઉપનિષમાં સર્વનયસાપેક્ષાએ આત્માનું અને કર્મનું સ્વરૂપ યથાર્થ વર્ણવેલું નહિ હેવાથી ઈશ્વર, આત્મા, કર્મ વગેરેમાં (શંકરાચાર્ય, રામાનુજ, વલ્લભાચાર્ય, સાંખ્ય, જેમિનિ, મધ્વાચાર્ય, દયાનંદ વગેરેએ મૂલ તત્વ બાબતેમાં) ભિન્નભિન્ન અર્થ કરી ભિન્નભિન્ન મત પ્રતિપાદન કર્યા છે. જેનશાસ્ત્રોમાં આત્મા, ઇશ્વર-કર્મ-જગત સંબંધી જે વિવેચન કર્યું છે તેને સાત નયેની અપેક્ષાએ સમ્યફ સમજતાં અનુભવતાં વેદાંતાદિ શાસ્ત્રોમાં કથિત આત્માદિ તને પણ સમ્યફ ખુલાસે થાય છે અને સર્વ નયેની સાપેક્ષાએ જેન તત્ત્વદર્શનમાં વેદાંતદર્શન સમાય છે, તેમાં મતભેદ રહેતું નથી. એમ મેં જૈનશાસ્ત્રો અને વેદાંતશાસ્ત્રોના વાચન સ્મરણ અનુભવથી તથા આત્મજ્ઞાનાનુભવથી ધ્યાન સમાધિથી નિશ્ચય કર્યો છે. જૈનધર્મ તત્વજ્ઞાનનાં શાસ્ત્રોનું સાતનેયે જ્ઞાન કરી વેદાંત શાસ્ત્ર વાંચવાથી મધ્યસ્થ ભાવે ઘણે રસ પડે છે અને આત્માનુભવ જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ થાય છે. સાત નયના જ્ઞાનથી ઉપનિષદોમાં જે મતભેદ પડે છે તે ટળે છે. વેદાંતશાસ્ત્રોનું જ્ઞાન કરવું હોય તે પ્રથમ જેના આધ્યાત્મિક તથા દ્રવ્યાનુયેગના શાસ્ત્રાથી અને કાન્ત જ્ઞાન કરવું કે જેથી પશ્ચાત ઉપનિષદનું અનેકાન્ત દષ્ટિથી પરિશીલન થાય છે. આત્માનું સમ્યગજ્ઞાન થાય છે અને વ્યવહારની શુદ્ધિ થાય છે.

Page #400

૩૭૭
જૈનધમ શાસ્ત્રોનું, વેદાંતાદ્રિકશાસ્ત્રોનું, આદ્ધ શાસ્રોનું તેમજ અન્યધમી ય શાસ્ત્રોનું રહસ્ય, દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલભાવથી જાણવું, અને તેની સમાજ સંઘ રાજ્ય દુનિયાના સર્વ લેાકેા જીવાપર નૈતિક સામાજિક શી અસર થાય છે તેને અનુભવ કરવા અને જે જે અંશે જ્યાં ત્યાં સત્યતા હાય તેઓનુ પરસ્પર સાપેક્ષ સંગઠન કરીને ચારિત્રની આરાધના કરવી. મનવાણી કાયાની શુદ્ધિ કરવી તથા આત્માના ગુણપર્યાયેાની શુદ્ધિ કરવી. સેવા-ભક્તિચેાગ, જ્ઞાનયેાગ, કમ યાગાદિ અસખ્યયેાગે પૈકી જેને જે ચેાગમાં રસ પડે અને તેથી આત્મશુદ્ધિ થતી હોય તેને તે રીતે તે માર્ગે માક્ષની પ્રાપ્તિ કરવા પ્રવર્ત્તવું એમ જૈનશાસ્ત્રા જણાવે છે, એવા સાગર જેવા ઉદાર જૈનધર્મના સિદ્ધાંત છે, તેમાં અસંખ્ય ધર્મોના અસંખ્યયેાગાના અંતર્ભાવ થાય છે. જેવી રીતે સાપેક્ષષ્ટિએ અમે જૈનશાસ્ત્રોમાં અંતર્ભાવ સમાવેશ કરીએ છીએ તેવી રીતે તેઓ વેદાન્તમાં સ્યાદ્વાદ દષ્ટિએ અંતર્ભાવ કરે તેા તેથી સ્યાદ્વાદ જૈનધર્મ જ્ઞાનના વિશ્વમાં પ્રચાર છે અને મેહનીયાદિ અષ્ટકમેર્મોથી લેાકેા મુકત મને એમ વિશેષત: સંભવી શકે, અમુક દર્શનારૂં છે અને અમુક ખીજાનું છે એવા મારા હારાપણાના ભેદ પિરહરીને સર્વ નયાની અપેક્ષાએ આત્માદિતત્ત્વાનું જ્ઞાન કરવું. એમ કરવાથી મ્હને પ્રભુ મહાવીરદેવની સર્વજ્ઞતાના પૂર્ણ નિશ્ચય થયા છે. ષનાદિ મંતવ્યા તે પ્રભુ મહાવીર દેવજનનાં અંગ છે તેમ અનુભવાય છે, એવા જૈનધર્મમાં સર્વધર્મો છેજ એમ સર્વ નયસાપેક્ષદ્રષ્ટિએ નિશ્ચય કર્યો છે. સાઁ વર્ણ ના ગુણકર્મોની ગ્વરથાના પણુ જૈનધર્મમાં સમાવેશ થાય છે. આત્માની પૂર્ણાંશુદ્ધિ તેજ પરમાત્મપદ છે એવી દશા પ્રગટી શકે છે. એવી રીતે અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાથી મ્હને હઠ કદાગ્રહ બુદ્ધિ વિના સત્યના અનુભવ થાય છે. વ્યવહારથી ગમે તે દર્શની મનુષ્ય હેાય-ગમે તે ધી મનુષ્ય હોય પણ તેનાપર ભેદષ્ટિ થતી નથી. આત્મભાવે પ્રાયષ્ટિ રહે છે. શાસ્ત્ર વાસના રહેતી નથી પણ શાસ્ત્રોનાં
વેદાન્તતત્વને જૈનતત્ત્વાના

Page #401

३७८
સત્ય રહસ્યનું અપેક્ષાએ સત્ય સમજાય છે. મહારી પાસે સર્વ ધર્મના મધ્યસ્થ મનુષ્ય આવે તે તેઓને હું સાપેક્ષ દષ્ટિએ સર્વ ધર્મદર્શન તને જેનધર્મ દર્શનમાં અંતર્ભાવિ થાય છે, તે સમ્યફ રીતે સમજાવી શકું છું. હવે હારે શ્રુતજ્ઞાનરૂપ સવિક૯૫ જ્ઞાનમાંથી આત્માનુભવજ્ઞાનરૂપ નિર્વિકલપ જ્ઞાનમાં પ્રવેશવાને અનુભવ થયો છે, અને તે દેવગુરૂ કૃપાથી પ્રતિદિન વધતું જાય છે. ગુરૂગમથી સત્યની સર્વ અપેક્ષાઓ સમજાય છે. સર્વ જીવે સાથે આત્મદષ્ટિથી અંતર આત્મભાવની લગની રહે છે. સર્વ ધર્મદર્શન મત પંથનું સાર એ છે કે પ્રથમ શુદ્ધ પ્રેમરૂપ ભક્તિથી હૃદયની શુદ્ધિ કરવી. સર્વ નો સાર એ છે કે ચારિત્રની પ્રાપ્તિ કરવી. દુર્ગ ટાળવા અને સદગુણે ગ્રહવા એવું જૈનધર્મનું ચારિત્ર તે અધ્યાત્મ ચારિત્ર છે તે આત્મશુદ્ધિકર છે.
બહિરાત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્માનું સમ્યફ સ્વરૂપ જાણીને તેની શ્રદ્ધા કરવાથી અને ચારિત્રપાલનથી અન્તરાત્મત્વ પ્રકટે છે. આત્માના સ્વરૂપને સાતનયથી જાણતાં તથા નવતત્તવને સાતનયથી જાણતાં તથા પદ્વવ્યને સાત નથી જાણતાં તથા ઉપશમભાવ, ક્ષયે પશમણાવ, ક્ષાયિકભાવ, દયિકભાવ અને પરિણામિકભાવનું સ્વરૂપ જાણતાં તથા દ્રવ્ય કર્મ અને ભાવ કર્મનું સ્વરૂપ જાણતાં, આત્માની શુદ્ધિ કરવાનું સમ્યફ શ્રુતજ્ઞાન પ્રકટે છે. આત્માની શુદ્ધતા ગમે તે પરમેશ્વરમાં ચિત્ત રાખી કરે, ગમે તે આત્મામાં ઉપયોગ રાખી કરે, ગમે તે સર્વ જીપર શુદ્ધ પ્રેમ સેવાભાવ રાખી કરે, ગમે તે જ્ઞાનયોગથી કરે, કર્મયોગથી કર વા મંત્રોગથી કરે, પણ આત્મશુદ્ધિ ધયેયને પ્રમાદથી ચૂકી ન જાઓ. ગુરૂની પૂર્ણ દ્ધા પ્રીતિથી આત્માની શુદ્ધિમાં વિદ્યદુ વેગે આગળ વધાય છે. આત્માનું સ્વરૂપ જાણવું તે બ્રાહ્મણત્વ છે તથા જાણીને મેહને હણો તે ક્ષત્રિયત્ન છે. જૈનધર્મ શાસ્ત્રોમાં જણાવ્યું છે કે મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે જે જે અંશે ક્રોધાદિ કષાયેનો ત્યાગ અને યથાશક્તિ ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ

Page #402

૩૭૮
કરવી તેજ આમાર્થીનું લક્ષણ છે. આત્માને જાણનાર જીવતા છે, બાકી બાહ્ય જીવનથી તે જીવનારા દ્રવ્યાત્માઓ છે. જેનામાં જ્ઞાન પ્રેમરસ નથી તે શુષ્ક છે. ઉદાસીન કંઈ પ્રભુરસને પામેલ નથી. પુદગલરસમાં રસની બુદ્ધિ તે પણ આત્મરાશ્રિત છે. આત્મા, મિથ્થાબુદ્ધિથી પુદગલરસન રસીલે બને છે અને જ્યારે ગુરૂકૃપાથી આત્મરસને જાણે છે ત્યારે આત્મરસને રસીલો બને છે. પુલમાં આનંદરસની ભ્રાંતિ છે પણ આનંદરસ નથી. આત્માના શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપને સિદ્ધ અરિહંત તીર્થંકર મહાવીર અલ્લા-ખુદા–હરિ–રામ-બ્રહ્મ પરમાત્મા આદિ અસંખ્ય નામોથી જાણે અને તેનો ઉપગ ધરે એટલે આત્મશુદ્ધિરૂપ કાર્યની સિદ્ધિ થવાની જ. આત્માનું દર્શન તેજ પરમાત્માના સવે નિક્ષેપથી પરમાત્માનું દર્શન છે. પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયની સુખબુદ્ધિ વિના આત્મામાં લયલીન થવાથી તથા મનના રાગદ્વેષની વૃત્તિ ઉપશમવાથી જે કાલે જે આનંદ થાય છે તે જ પરમાત્માની પ્રાપ્તિ છે. આત્માના આનંદ અનુભવથી સિદ્ધના પર્યાયના અનંત આનંદને અનુભવ થાય છે. પૂર્ણજ્ઞાન અને પૂર્ણનન્દની પ્રકટતા તેજ પરમાત્મદશાની પ્રકટતા છે. આત્માને આનંદ અનુભવ તેજ પ્રભુની પ્રાપ્તિ અર્થજીવનમુક્તિદશા છે. જીવતાં વૈકુંઠ મુક્તિ તે આત્માના આનંદને અનુભવ છે. સર્વથા પ્રકારે પુદ્ગલમાં રસ ન ઉપજે અને આત્માને આનંદરસ જાણે પુલમાં ઉભરાઈ છલકાઈ જતે લાગે ત્યારે સમજવું કે આત્માની જીવન્મુક્તિદશા પ્રગટી છે. ચતુર્થ સમ્યગદષ્ટિ ગુણસ્થાનક ભૂમિકાથી આનંદરસની અંશે ઝાંખી પ્રગટે છે. વેદાંતની પ્રકાશાયેલી જીવન્મુક્તિને ચોથા ગુણસ્થાનકથી સાતમાં ગુણસ્થાનકપર્વતની અંતરાત્મદશામાં સમાવેશ છે. જૈનશાસ્ત્રોમાં ચદમાં ગુણસ્થાનક્ષત જીવન્મુક્તિની દશા છે. સર્વથા લખવાનું સાર એ છે કે મનવાણી કાયાની શુદ્ધિરૂપ વ્યવહાર જૈનધર્મ અને આત્માની શુદ્ધિરૂપ વ્યાપક જૈનધર્મને જાણું તે પ્રમાણે વર્તી જીવતાં મુક્તિ સુખને અનુભવો.
इत्येवं अहैं ॐ महावीर शांतिः३

Page #403

૩૦
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુવ લેદરા.
માઘ સુદિ શ્રી સાણંદ તત્ર સુશ્રાવક શા. હરિભાઈ મંગલભાઈ ગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ તમારો પત્ર પહોંપે. તમેએ મનની સ્થિરતા અને આત્મશાંતિ મળવા માટે શું કરવું? તેમ લખ્યું તે જાણ્યું, પ્રથમ તે તે માટે મુક્તિની ખાસ ઈચ્છા પ્રગટાવી જોઈએ. વૈરાગથી વાસિત મન થવું જોઈએ. મૃત્યુ સ્વામે દેખાય અને જેવી મનની દશા થાય તે વૈરાગ્ય પ્રગટવો જોઈએ. સર્વ વસ્તુઓ - રથી આસક્તિ ઉઠાવી જોઈએ. ભયથી ધ્રૂજેલું બાળક જેમ માતાને બાઝી પડે છે, તેવી રીતે જન્માદિક દુ:ખ ભીતિથી ભય પામીને ગુરૂનું શરણ સ્વીકારવું જોઈએ અને ગુરૂ પાસે રહેવું જોઈએ. ગીતાર્થ ત્યાગી અનુભવી ગુરૂને ગુરૂ તરીકે સ્વીકારવા અને તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે સર્વ ધર્મ પ્રવૃત્તિ કરવી. વચન શ્રવણ આદિ સર્વમાં તેમની અનુમતિ લેવી જોઈએ. મનના સંકલ્પ વિકલ્પોથી શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ ન્યારું છે, એવું જાણવું જોઈએ. મનમાં પ્રગટતા રાગદ્વેષથી આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ ભિન્ન છે, એ નિશ્ચય કરે જોઈએ. આત્માની આગળ સર્વ દૃશ્યાશ્ય જડવસ્તુ માત્ર અસાર લાગવી જોઈએ આત્માના તાબે મનવાણી કાયાના યોગ વર્તવા જોઈએ, એમ થતાં મનની સ્થિરતા થાય છે અને ચંચલતા ટળે છે તથા આત્માની શાંતિનો અનુભવ આવે છે. સમભાવની પ્રાપ્તિ થતાં આત્માની શાંતિ મળે છે. ઈન્દ્રિયે અને મનથકી બાહ્ય જડ વિષયેનાં સુખની બુદ્ધિ જ્યારે પ્રગટતી નથી ત્યારે આત્મશાંતિને અનુભવ થાય છે. મનમાં શુભ અને અશુભ પરિણામ તેજ અશાંતિરૂપ છે. મનમાં શુભાશુભ પરિણામ જે જે અંશે ન પ્રગટે અને આત્મા પોતાના શુદ્ધોપગે વર્તે અને આત્મા પોતે મનવાણી કાયાની પ્રવૃત્તિને પિતાને ઉપગે રહીને સમભાવે દેખે તે કાલે આત્માની પૂર્ણ શાંતિ–પૂર્ણાનંદ પ્રગટે છે. આત્માનંદ શાંતિ માટે દુનિયાની દષ્ટિએ ગાંડા પાગલ જેવા બની આત્મામાં

Page #404

લેખક બુદ્ધિસાગર
૩૧
પ્રેમલગની લગાડવી જોઇએ, પ્રારબ્ધ કર્મનું સ્વરૂપ જાણીને તેને નષ્કામપણે-આત્મસાક્ષીણે ભાગવવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરવી જોઇએ. આત્માના શુદ્ધ ધર્મ તેજ સત્યધર્મ છે એવા નિશ્ચય થવા જોઇએ. દેહાયુષ્ય જીવને જીવતાં છતાં આયુષ્યરહિત ભાવે મરતાં શિખવુ અને સત્ય ત્યાગ, સ્વાર્પણુ, શુદ્ધપ્રેમભક્તિ, કમ યાગ અને છેવટે જ્ઞાનયોગની દશામાં મસ્ત થવા ખાસ લગની લાગવી જોઈએ. આત્માને પ્રભુ માની જ્યાં ત્યાં વ્યક્ત આત્મ પ્રભુ દેખાય ત્યાં ત્યાં આત્મપ્રભુને ભેટી પડવુ જોઇએ. સત્ય પ્રામાણિક નીતિ જીવને જીવી શુદ્ધાત્મ જીવનના ઉપયોગી મનવા પુરૂષાર્થ કરે..
इत्येवं अर्ह ॐ महावीर शान्तिः ३
મુ લાદરા. સંવત્ ૧૯૭ માધ સુદિ દ
શ્રી અમદાવાદ તંત્ર............... ....ચેાગ્ય ધર્મ લાભ. વિશેષ રહે ધર્મ શે! આરાધવા? તત્સંબંધી પુછ્યુ, તેના ઉત્તરમાં લખવાનુ કે હારી ઉમર દશ અગિયાર વર્ષની છે, તેથી આત્મજ્ઞાન સંબંધી સદુપદેશ સમજી શકે નહિ. હાલ હને જે લખું છું તે પ્રમાણે વ. માતા અને પિતાને તથા વૃદ્ધે જનને પ્રાત:કાલમાં પગે લાગ ! વિદ્યાગુરૂને નમન કર. ધર્મગુરૂનાં દર્શન કર અને વંદન કર. પ્રભુ પ્રતિમાનાં દર્શન કર અને પ્રતિમાનું પૂજન કર. પ્રાણ જાય તે પણ અસત્ય ન એલ. ગમે તેવે લાભ મળેવા હાનિ થાય તાપણુ અસત્ય ન મેલ! અસત્ય ખેલતાં માન પ્રતિષ્ઠા જાય તથા આખી દુનિયા કદાપિ નિદે તાપણુ અસત્ય ન ખાલ! કેાઈનું મનવાણી કાયાથી અશુભ ન ચિંતન ! અને ત્યાં સુધી અપરાધીને પણ માફી આપ પણ તેની હિંસા ન કર. પક્ષપાત વિના સત્ય સમજવા પ્રયત્ન કર. પ્રેમીઆપર પ્રેમ કર અને દ્વેષીએ ઉપર

Page #405

૩૮૨
પશુ પ્રેમ ધારણ કર. રસ પડે તેવું શિક્ષણુ ગ્રહણુ કર. ગરીખને સહાય કર. પ્રાત:કાલમાં વહેલા ઉઠે. ભૂખ લાગે ત્યારે ભેાજન કર ! અપેયનુ પાન ન કર ! પચે તેટલું ખા. અજીણુ થતાં લંઘન કર. એકીવખતે ખૂબ ન ખા. દ્રુમિત્રાની સ ંગતિ ન કર. મામાપની આગળ અને ધર્મગુરૂની આગળ કશું છાનું ન રાખ. ખીડી વગેરે વ્યસનથી દૂર રહે. પ્રામાણિકપણે એલ અને કથ્થા પ્રમાણે વર્તે. ગમે તેવા સ્વાર્થથી ચારી કરવાની અંશ માત્ર પણ ઈચ્છા ન કર. બ્રહ્મચયના નિયમે પ્રમાણે વર્તો. પચ્ચીશ વર્ષોંની વય પછી લગ્નની ઇચ્છા થાય તે પ્રકૃતિ, ગુણુ, કર્મ, ય, ધર્મ સાચ્ચે લગ્ન કરવાં અન્યથા બ્રહ્મચર્ય થી આત્મશુદ્ધિમાં આગળ વધવા નિશ્ચય કર ! પરમાત્મ મહાવીર પ્રભુ જિનેશ્વરની શ્રદ્ધા પ્રીતિ ધારણ કર અને તેમના સદુપદેશને પ્રથમ સમજી પછીથી તે પ્રમાણે વર્તવા નિશ્ચય ધાર ! કારણ પ્રસંગે ગુસ્સા ઉત્પન્ન થાય તા તેને ઉપશમાવ અને ક્રોધ વખતે કર્યું પણ નિશ્ચય ન કર. ક્રોધ વખતે માન વર્ત, મધ્યસ્થભાવે સત્ય સમજવા પ્રયત્ન કર. જે જે ભૂલે થઈ જાય તેના અતિશય પશ્ચાત્તાપ કરી ફરીથી ભૂલ ન થાય એવી આલેચનારૂપ પ્રતિક્રમણ બુદ્ધિ ધાર જૈનધર્મમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખ. દુર્વ્યસનના તાબે ન થા. કેાઈની નિન્દા ન કર, નિન્દકની નિંદા ન કર પણ તેની નિંદામાં પેાતાના દોષા હાય તા તે દૂર કર, માટી ઉમર પૂર્વે તત્ત્વજ્ઞાન સંબંધી કાઇ પણ જાતના નિશ્ચય ન મધ, ગરીબ વિદ્યાથીઓને સહાય કર. ધન કુલ સત્તા ત્હારા પિતાની છે તેના તું અભિમાની ન થા ! ગરીખનાં દુ:ખ જાણુ, નિયમસર કસરત કર. ધર્મશાસ્ત્ર કે જે તું વાચી શકે તે વાંચ! ઉત્સાહ, ખંત, ધૈર્ય અને ઉદ્યમથી વિદ્યા ધ્યયન કર ! મનવાણીકાયાને પવિત્ર રાખ! ગુરૂ આદિની વિનય પ્રેમથી સેવાભક્તિ કર ! સ્થિર ચિત્તથી અભ્યાસ કર. એ પ્રમાણે થવા પૂર્ણ કાળજીથી ઉદ્યમ કર. ધર્મ એ પ્રમાણે સાધશે. इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शांति: ३

Page #406

૩૩
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુકામ લેદરા. સં. ૧૯૭૮ માઘ સુદિ ૧૧
શ્રી અમદાવાદ, તત્ર. જૈન શા. મેહનલાલ અમથાલાલ રોગ્ય ધર્મલાભ વિ. તમારી આત્માની શુદ્ધિ માટે રૂબરૂમાં અનેક પ્રસંગે શિક્ષા આપી છે છતાં જે તમને રૂચે તે લખવા પ્રમાણે વર્તવા પુરૂષાર્થ કરશે. મનના સ્વછંદી વિચારે પ્રમાણે ન વર્તવું પણ આત્માની શુદ્ધ બુદ્ધિની પ્રેરણા પ્રમાણે વર્તવા મણિયા થઈને વર્તવું. રૂપરસ સ્પર્શાદિ વિષયને પ્રથમ દશામાં કાલના સરખા જાણીને તેના ભેગથી વિરમવું. જ્ઞાનદશા થતાં વિષમાં શુભાશુભ પરિણતિ થતી નથી. જોગતાં છતાં તે શું ? પણ સ્વપ્નમાં પણ ભેગની ઈચ્છાને એક ક્ષણમાત્ર પણ મનમાં રહેવા દેવી નહિ. વિષય થકી સુખ થાય છે એ વિચાર તેજ અજ્ઞાન મેહ છે અને એવા વિચારની પરંપરાએ શરીર, મન, બુદ્ધિ વિર્ય ધનની પાયમાલી થાય છે અને પરંપરાએ અનંતા દુ:ખ પ્રગટે છે. અનાદિકાલના મેહાધ્યાસથી મન જડવસ્તુઓને મેહ કરે છે, જે વિષયની વાસનાના ગુલામે છે તે અન્ય જીવોનું શું શ્રેય કરી શકે, ખાવુંપીવું તે શરીરના પોષણા છે પણ એથી સાધ્ય ભૂલાવું ન જોઈએ અને મેહ પ્રગટાવે ન જોઈએ, મનના શુભાશુભ વિચારે તે પણ શુભાશુભ માયા છે તે માયાથી આત્માની શુદ્ધ પરિણતિ ભિન્ન છે એ સાપગ ધારીને અશુભ વિચારેને દૂર કરવા આત્મધારણ ધાર એજ પ્રભુ મહાવીરદેવ કથિત શુદ્ધ મુક્તિ માગે છે તેમાં વિચરનારા ગુરૂસંત સાધુઓને સમાગમ કરવા ગમે તેવી બાહ્યલાલચોને લાત માર. બીજાથી સુખ મળતું નથી. દુનિયામાં સુખ નથી તેમજ સ્ત્રી વગેરેની લાલસાથી પડતી છે પણ ચડતી નથી. સ્ત્રી વગેરેથી સુખ મેળવવાની ઈચ્છા થવી તે ભ્રાંતિ છે. વિશ્વનું રાજ્ય મળે અને સર્વ વિશ્વનું ધન મળે તે પણ તેથી પરતંત્ર ગુલામીપણું છે, માટે બાહની ધામધુ

Page #407

મમાં સુખની ભ્રાંતિને ત્યાગ કર. જ્ઞાની, આત્માના સુખની ઈચ્છા કરે છે પણ જડવસ્તુના સુખની ઈચ્છા કરતું નથી. દેવકના સુખની ઈચ્છા કરવી તેમાં અજ્ઞાન મેહ છે. આત્માનંદી મુક્તિ અને સંસારમાં સમભાવે વતે છેસંસારમાં પડવાની ઈચ્છા કરવી તેજ અનન્ત દુ:ખનું કારણ છે. એકવાર લીંટમાં સપડાયલી માખી બહાર પ્રાય: નીકળી શકતી નથી, તેમ એક્વાર સ્ત્રીની સાથે લગ્ન કરી ઉપાધિમાં પડયા પછી બહાર નીકળવું મુશ્કેલ છે. ચેતે તે ચેતવાને અવસર છે. નહીં ચેતે તે પરતંત્ર જડરાજ્યના ગુલામીપણમાં દુઃખથી સબડવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તે વખતે ઉપાધિથી છૂટવું મુશ્કેલ પડશે. બાહિર દ્રષ્ટિથી દુઃખ છે અને આત્મદષ્ટિથી સુખ છે. આત્મસુખ મૂકી વિષયસુખ ભોગવવા જતાં પાછાં અનંત દુ:ખ પડવાનાં તે નકકી જાણ. આત્માના સ્વરૂપને વિચાર કર! જડવસ્તુમાં પિતાનું કંઈ નથી જાણતાં છતા કેમ બાહ્યમાં મુંઝાય છે ? મેહબુદ્ધિ તે શુદ્ધ બુદ્ધિ નથી માટે મેહ બુદ્ધિની મીઠાશમાં હલાહલ વિષે જાણુ! શરીરવાણું મન પણ આત્માથી ભિન્ન છે તે અન્ય કઈ વસ્તુ હારી પોતાની થશે? તેને નિશ્ચય કરી સત્યબુદ્ધિના કચ્યા પ્રમાણે વર્ત. આત્માના ઉંડાણમાંથી પ્રગટતા સત્ય પરાભાષાના અવાજ પ્રમાણે વર્તવા માટે જીવ ગુરૂ બોધ આપી જાગ્રત્ કરે પણ વર્તવું તેને શિષ્યના હાથમાં છે. પ્રામાણિકપણે વર્તી નિલે પી થા! આત્માને પૂર્ણ શુદ્ધ, કા સર્વથા ઉપગ રાખ.
इत्येवं ॐ अहं महावीर शांतिः ३

Page #408

લેખક મુદ્ધિસાગર.
૩૮૫
સુ લાદરા.
સં. ૧૯૦૮ માધ સુદિ ર.
શ્રી સાનન્દ. તત્ર સુશ્રાવક શા. દલસુખભાઇ ગોવિંદ્રજી ચેાગ્ય ધર્મ લાલ. વિશેષ તમે ઉપદેશ પ્રમાણે વર્તવા પ્રયત્ન કરશેા. નાગમામાં ત્યાગી સાધુઓની મહત્તા પ્રભુતા દર્શાવી છે. વ્યવહારથી અને નિશ્ચયથી સમકિતપ્રદ ત્યાગી સદ્ગુરૂને ગુરૂ તરીકે માનવા. ગચ્છગુરૂને ગચ્છગુરૂ તરીકે માનવા, સામાન્ય ત્યાગી મહા વતીઓને ત્યાગી મુનિ તરીકે જાણવા, ઉપાધ્યાય અને આચાર્ય સ્વગચ્છના હાય, વા અન્યગચ્છના હોય, તથા અનેક ગચ્છના સાધુએ હાય તેઓના દ્રવ્ય ક્ષેત્રાલભાવથી તરતમયેાગે વિનય કરવા, તથા સેવાકિત યથાયેાગ્ય કરવી. ત્યાગીઓ પૈકી કેટલાક સાધુએ હાય છે, કેટલાક આચાય હાય છે, કેટલાક ઉપાધ્યાય હાય છે, સદ્ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે તેઓની સ્વપરહિતાર્થે સેવા કરવી. તરતમયેાગે દરેકમાં રહેલા ગુણાને જોવા અને દુર્ગુણૢા તરફ લક્ષ ન આપવુ. સ્વગચ્છ અને પરગચ્છના સાધુએની નિંદા ખટપટમાં ન પડવું. ગુરૂનિન્દકની સંગતિ ન કરવી. આત્માના ગુણ્ણાના લાભ થાય તેની સંગતિ કરવી. કાર્યની નિંદ્રામાં ન પડવુ. જ્યાં ત્યાં દુર્ગુણા છે તે કર્મનું પરિણામ છે, તેથી કાઇના આત્માને નિંદવા નહિં, મનવાણી કાયાના ગુણ્ણા અને આત્માના ગુણ્ણાના વિવેક કરવા. અસદ્ભૂતગુણેાના પર્યાયાના અને સદ્ભૂત ગુણ પર્યાયાને વિવેક કરવા. સદ્ગુરૂની યાત્રા કરવામાં અને સદુપદેશ શ્રવણુ કરવામાં અપ્રમત્તભાવે વર્તવુ. જેની સાથે જ્યાં ત્યાં જેવું વર્તવું ઘટે તેમ વ વું. વ્યવહારમાં ઉપયાગી વ્યવહારથી વર્તવુ અને અંતમાં નિશ્ચયભાવથી વર્તવું. જ્યારે પૂર્ણ પુરૂષાર્થ કરતાં જ્યાં કાર્યની સિદ્ધિ ન થાય ત્યાં ત્યારે કહૃદયનું પ્રાખવ્ય અણવું. સંતાની સંગતિ કરવી અને દુજાની સંગતિ ત્યજવી, જ્યાં શ્રદ્ધાપ્રેમ મૂકવા ચાગ્ય ડાય ત્યાં મૂકવા. કષાયેને પ્રગટતાં

Page #409

૩૮૬ ઉપશમાવવા, કોઈના ધર્મની નિંદા ન કરવી, તેમજ અસત્યની પ્રસંશા પણ ન કરવી. કટાકટીના પ્રસંગે પણ ઉદ્યમ અને ઉત્સાહથી માગ કરી આગળ ચાલ! અંતરમાં આત્માના શુદ્ધોપયોગ વર્ત અને બાહ્યથી કર્તવ્ય વ્યવહારને કર. સર્વ કર્તવ્યમાં ઉપચોગી થા! નિર્બલ ન બન; બળવાન થા! સર્વ પ્રકારની શક્તિચાને પ્રગટાવવા પુરૂષાર્થ કરી ઉદ્યમ, ખંત, વૈર્ય અને આનંદથી મનવાણું કાયાને વશ કરી કર્તવ્ય કર! પ્રામાણિક અને શુદ્ધાત્મજીવન ગાળ ! ગુરૂશ્રદ્ધા પ્રેમથી જ આત્મજીવન પ્રગટે છે એ નિશ્ચય રાખ! આત્માના આનંદે જીવવું તેજ ઈશ્વરી પ્રભુમય જીવન છે એવા ઉપયોગથી વર્ત! નિયમસર અને પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે વર્તે ! આપયોગી થૈ અનાસક્તિએ કાર્યો કર ! સ્વપ્ન સમાન વ્યવહાર જાણ અને પશ્ચિાત્ કર્તવ્ય કર. આત્મા સ્વસ્વભાવે ઉપગી થઈ વતે એટલે મુક્તિ હસ્તકલમાં છે માટે જાગ્રત થઈ ઉઠકાર્ય કર. આનંદી થા.
इत्येवं अर्ह ॐ महावीर शांतिः ३
વિજાપુરમાં-ગૃહસ્થ શ્રાવક ધર્મવ્યાખ્યાન.
બાહ્યજીવન અને આંતરજીવન પ્રગતિ. જૈન ધર્મ શાસ્ત્રોના આધારે ગૃહસ્થ જેનેને તેઓના અધિકાર પ્રમાણે ઉપદેશ છે. વિજાપુરમાં ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ આપેલ વ્યાખ્યાન. દેશાઈ ડાહ્યાભાઈ નથુભાઈ શેઠ, ભીખાભાઈ લલ્લુભાઈ શેઠ. પિપટલાલ કચરા શા. મેહનલાલ જેશીંગ શા. બેચરદાસ પુરૂષેતમ. પાડેચિયા વાડીલાલ તથા મફતલાલ શા. કાલીદાસ ભગુભાઈ ભીખાભાઈ કાલીદાસ. શા. વાડીલાલ દલસુખ. શા. કચરા અમીચંદ ચંદુલાલ ગોકલ. નાથાલાલ મગનલાલ. શા.

Page #410

૩૮૭
જેશીંગભાઈ માનચંદ. લલુભાઈ કાલીદાસ. વગેરે શ્રાવકે હાજર હતા. તે પ્રસંગે આપેલ વ્યાખ્યાનનો સાર અત્ર ઉદ્દત કરેલ છે, બાહ્યજીવન તે મનવાણુકાયાનું જીવન છે. બાહ્ય પદાર્થોના સંબંધથી જીવવું તે બાહ્ય જીવન છે, મનવાણી ને કાયાના યેગનું જીવન જાળવવા માટે બાહ્ય પદાર્થની જરૂર પડે છે. ભૂમિ, લક્ષ્મી, ધન, વિદ્યા, જળ, અગ્નિ, વાયુ, પશુ, પંખી, વનસ્પતિ, દૂધ, દહીં, ઘી, વગેરેના સંબંધથી બાહ્યજીવન નભે છે. બાહ્ય જીવનની રક્ષાને માટે દેશ, કેમ, સંઘ, સમાજ, જ્ઞાતિ, કુટુંબ, મિત્ર, સ્ત્રી, વગેરેની જરૂર પડે છે. શરીરમાં રહેલો આત્મા છે તે પણ મનવાણી અને કાયા તથા બાહા અંગો વિના વિકાસ પામી શકતું નથી. માટે ઉપયેગી બાહ્ય વસ્તુઓ વિના જગતમાં રહી શકાય નહિ. બાહ્ય પદાર્થોના સંબંધથી આત્મિક શક્તિ જાગ્રત થાય છે. પૃથ્વી, જલ, વાયુ, અગ્નિ, આકાશ, સૂર્ય, ચંદ્ર, મેઘ, સાગર, વનસ્પતિ, અન્ન ઇત્યાદિ સર્વની આંતરજીવનથી જીવવાને માટે અવશ્ય જરૂર પડે છે. બાહ્યપદાર્થોનો દુરૂપગ ન કરવો. બાહ્ય જીવનને માટે ખાદ્યપદાર્થોને નિયમસર યોગ્ય પ્રમાણમાં વાપરવા તે ધર્મ છે, બાકી તેઓનો દુરૂપયેગ કરો અને અગ્ય પ્રમાણમાં વાપરવા તે અધર્મ છે. બાહ્યપદાર્થોના વ્યવહારથી જીવવું તે વ્યવહાર ધર્મ છે, અને આત્માના જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રથી જીવવું તે ચારિત્ર ધર્મ છે. ગૃહસ્થાવાસમાં વ્યવહાર ધર્મ વિના એકક્ષણ પણ જીવી શકાય નહિ. જ્યાં સુધી ગૃહસ્થાવાસમાં વસવું હોય છે ત્યાં સુધી, દેશ, જન્મભૂમિ, લક્ષમી, પશુ, પંખી, જ્ઞાતિ, સંઘ તથા રાજ્યની રક્ષા કરવી પડે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં એક અણુ જેટલો નિશ્ચય ધર્મ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, પણ સર્વથા નિશ્ચય ધર્મ પ્રાપ્ત કરી શકાતું નથી. શુદ્ધાત્મધર્મ પ્રાપ્ત કરવા માટે સર્વવિરતિરૂપ ધર્મ છે તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવાની ઈચ્છાવાળાએ ત્યાગીઓની સેવા કરી ત્યાગી ધર્મને સ્વીકાર કર. ગૃહસ્થાવા

Page #411

૩૮૮
સમાં રહેવું હોય ત્યાં સુધી બાહા રાજ્ય તથા બાહ્ય દેશ તથા બાહ્ય પરિગ્રહની રક્ષા કરવી પડે છે, અને નીતિપૂર્વક વર્તવું પડે છે. તથા દુષ્ટ શત્રુઓથી પિતાને તથા દેશભૂમિ વગેરેને બચાવ કરવો પડે છે, અને તે ન કરવામાં આવે તે અધર્મ થાય છે. તથા તેથી પરતંત્રતા પ્રાપ્ત થાય છે. સર્વ પ્રકારની બાહ્યશક્તિ પ્રાપ્ત કર્યાથી ગૃહસ્થજીવન જાળવી શકાય છે, તેમાં શૂરાની પેઠે વર્તવું પડે છે. બાહ્ય જીવન એ બાહ્ય રાજ્ય છે અને આંતરજીવન તે આધ્યાત્મિક રાજ્ય છે. આંતરજીવન જીવવાની દશા ને પ્રાપ્ત થઈ હોય ત્યાં સુધી બાહ્યજીવનના સાધનેને ત્યાગ કરવો તે અધર્મ છે. બાહ્ય જીવનમાં રાજ્યનીતિ, સંઘનીતિ, કુટુંબ બનીતિ, વેપારનીતિ વગેરે સર્વ પ્રકારની ઉપાગી નીતિની જરૂર પડે છે તે સર્વ પ્રકારની નીતિનું દેશકાલાનુસારે પરિવતન થાય છે, અને જે જે લાકિક વ્યાવહારિક નીતિ કે જે દેશકાલાનુસારે વિશેષ બળમાં ઉપયોગી છે તેઓના અવલંબનથી ગૃહસ્થ જેને વર્તે છે. સંઘધર્મ અને સ્વાસ્તિત્વને જે કાલે જે નીતિએ રક્ષા તે કાલે તે નીતિ છે. બાકીની પૂર્વની નીતિ કે જે વર્તમાનમાં ઉપયોગમાં આવી શકે નહિ તે અનીતિ છે. અપવાદનીતિમાં ધર્મ છે અને તે કાલે ઉત્સર્ગનીતિ પ્રમાણે વર્તતા સંઘ વગેરેને નાશ થતું હોય તે ઉત્સર્ગનીતિ તે અધમરૂપ છે. - ચારિક ધર્મનીતિ વગેરે સર્વને સાધનધર્મનીતિરૂપ જાણીને ગૃહસ્થ જેને અંતરમાં શુદ્ધાત્મપયોગે ધર્મ ધારી બાહ્યથી અનેક પરિવર્તને યુક્ત રહે છે અને જનધર્મ રક્ષાથે જૈનસંઘ રક્ષાથે બાહ્યદેશ રાજ્ય ધનશસ્ત્રાદિક બળને સાધન તરીકે વાપરે છે અને જૈનધર્મને રક્ષ તેજ સાધ્ય માને છે, રાષ્ટ્રધર્મ તથા વર્ણાદિ ધર્મ તથા આજીવિકા વ્યવહાર ધર્મ વગેરે સર્વ પ્રકારના
વ્યવહાર ધર્મોને આચરવા પડે છે, અને સર્વ પ્રકારનાં યોગ્ય કર્મો કરવાં પડે છે. ગૃહસ્થ ધર્મ પાળવામાં જે શૂરા નથી તે

Page #412

૩૮૯
ત્યાગી ધર્મ પાળવામાં શૂરા થઈ શક્તા નથી. ગૃહસ્થ થમે પાળવા માટે અનેક પ્રકારનાં દુ:ખો-આપત્તિ સંકટ સહન કરવો પડે છે. પિતાને જન્મ આપનાર માતાની સેવા કરવી પડે છે, પિતાની સેવા કરવી પડે છે, વિદ્યાગુરૂ, ધર્મગુરૂ તથા ત્યાગીની સેવા કરવી પડે છે, સ્વજનની તથા વૃદ્ધજનેની સેવા કરવી પડે છે, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર પૈકી વર્ણ ધર્મ પ્રમાણે વર્તવું પડે છે, સર્વ પ્રકારની વ્યાવહારિક વિવાની પ્રાપ્તિ કરવી પડે છે, સ્વદેશ, જન્મભૂમિ, લક્ષ્મી, કુટુંબ, પુત્રાદિક વગેરેની રક્ષા માટે અનેક પ્રકારની કળાઓથી ધર્મે યુદ્ધ કરીને જીવી શકાય છે. બાળકોએ પચ્ચીસ વર્ષ સુધી બ્રહ્મચર્યની રક્ષા કરવી જોઈએ, પુત્રીને વીસ વર્ષની ઉમર સુધી બ્રહ્મચર્યની રક્ષા કરવી પડે છે, પશ્ચાત્ ગુણકર્માનુસારે ગૃહસ્થ ધર્મનું સંયોજન થાય છે. દેવગુરૂ *ધર્મની શ્રદ્ધા ધારણ કરીને શ્રાવકનાં બાર વત પૈકી જેટલાં વ્રત ગ્રહણ કરાય તેટલાં ગ્રહણ કરવાં, અને તે પ્રમાણે વર્તવું અને વર્તતાં જે દે થાય તેને ટાળવા, પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાં તે શ્રાવક ધર્મ છે. સદવર્તનથી ગૃહસ્થાવાસ ભી શકે છે. સદવર્તન વિના ગૃહસ્થ ધર્મ શોભી શકતું નથી. સદવર્તનથી શ્રાવક ધર્મની શોભા વધે છે. ગ્રહસ્થાવાસમાં નિયમસર અને પ્રામાણિકપણે વર્તવું. દુષ્ટ, ચેર, જુલમી શત્રુઓને પરાજ્ય કરી તેઓને યથાચગ્ય દંડ આપ, તથા ધમી મનુષ્યનું રક્ષણ કરવું. અધમી ચેર, દુષ્ટ, અન્યાયી, ખુની, જુલ્મી, મનુષ્યના હાથમાં સ્વભૂમિ, ધન, અધિકાર, લક્ષમી વગેરે ઉપગી વસ્તુઓ જવા દેવી નહિ. નાસ્તિક, અધમી, દુર્જન, દુકમનુષ્યને વિશ્વાસ ન કર. શત્રુઓના સામા રહીને જીવાય, એટલું બળ સર્વ પ્રકારે પ્રાપ્ત કરવું. બળ વિના એકલા ન્યાયથી જીવી શકાય નહિ, બળાદિક વાપરવામાં સમ્યગણિઓને અલ્પ દેષ અને પરિણામે બહુ ધર્મ લાભ બુદ્ધિને વિવેક હોય છે, બળને પણ અલ્પષ થાય અને

Page #413

સ્વપરને ઘણે ધર્મ થાય, એવીરીતે વાપરવું. કળ અર્થાતકળા વિનાનું બળ નકામું છે. શારીરિકબળ, બુદ્ધિબળ, સત્તાબળ, રાજ્યબળ લક્ષમીબળ વિગેરે સર્વ બળોને પ્રાપ્ત કર્યાથી ગૃહસ્થાવાસમાં જવાય છે. જેને એ વર્તમાન કાલિક શસ્ત્રાદિક યુદ્ધવિઘાને શિખવી, તથા સર્વ પ્રકારની વિદ્યાનું શિક્ષણ, વ્યાપાર હુનર કલાદિ સર્વ શિક્ષણ લેવું. જન ગૃહસ્થ સંઘે પણ એ પ્રમાણે શિક્ષણ લેઈ ગમે તે રીતે આજીવિકા ચલાવવાનું બળ મેળવવું. સજજન દુર્જનને ભેદ પારખવો અને દુર્જનોથી સદાકાળ સાવધ રહેવું. દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધાથી વર્તવું. શઠ મનુષ્યોને બુદ્ધિબળની યુક્તિથી હઠાવવા અને પશ્ચાત્ તેઓની સાથે યુક્તિસર વર્તવું. વર્તમાનમાં ગૃહી જૈનોએ બાજીવનનાં સર્વકર્મોવડે યુકત રહેવું અને અંતમાં આમબળ પ્રગટાવવું. સજજન મનુષ્યની સાથે કદિ શઠતા કરવી નહિ અને દુર્જની સાથે સાવદ તાથી વર્તવું. ગૃહસ્થાવાસમાં અપરાધી શત્રુઓની દયા પાળી શકાતી નથી, અને નિરપરાધી જીવોની દયા પાળી શકાય છે. સૂક્ષ્મ જીની દયા પાળી શકાતી નથી પણ તેની યતના કથંચિત્ થાય છે, પશુપંખી અને મનુષ્ય વગેરે સ્થળ જેમાં પણ જે નિરપરાધી જો હોય તેમની અહિંસા થઈ શકે છે. તેથી ગૃહસ્થ જેના સવાલસાની દયા પાળી શકે જૈનશાસ્ત્રો જણાવે છે. છે એમ વસવસાની દયા પાળવા માટે તે ત્યાગી થવું. આ કાળમાં ત્યાગીઓ પણ શુભ રાગદ્વેષી ચારિત્ર સહિત હોઈ શકે છે, અને તે, બહાથી તે ઉત્સર્ગ અપવાદ ચારિત્ર માર્ગ છે. શાસ્ત્રકારોએ શ્રાવકને સવા વસાની દયા દર્શાવી છે, અને તેટલીજ દયા ખરી રીતે ગૃહસ્થ ધર્મમાં બની શકે છે, તથા પાંચ પ્રકારનાં મેટાં જૂઠાને ત્યાગ કરવો પડે છે, તથા રાજ્યદંડ ઉપજે એવી ચેરીને ત્યાગ કરવો પડે છે. સુકૃત વગેરે વૈદકગ્રંથના આધારે ગૃહરથને પ્રજાની ઉત્પત્તિ માટે સ્ત્રીના સમાગમમાં બાર માસમાં નિયમિત સંતોષે આવવું પડે છે. સ્ત્રીને ગર્ભ રહ્યા બાદ તેના સમા

Page #414

૩૯
ગમમાં આવવું તે મહાપાપ છે, સ્ત્રીને જ્યારે સંતાન ઉત્પી થાય અને તે ધાવણુ મૂકે ત્યારબાદ વર્ષમાં નિયમિત વખત સ્ત્રીના સમાગમમાં પુરૂષને પ્રજોત્પત્તિ માટે આવવું એ ગૃહસ્થનો બ્રહ્મચર્ય ધર્મ છે, તથા સ્ત્રીને પણ એ બ્રહ્મચર્ય ધર્મ છે. પુરૂષે પરસ્ત્રીને સર્વથા વિષયવાર્થ ત્યાગ કરે અને સ્ત્રીએ પરપુરૂષની સાથે મૈથુન ન કરવું તે દેશથકી ગ્રહસ્થબ્રહ્મચર્ય ધર્મ છે. ત્રીશ વર્ષની ઉમ્મર પશ્ચાત્ જે સંતતિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેજ દુનિયાનું કલ્યાણ કરવા સમર્થ થાય છે, અને તેઓ મહાપુરૂષ તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામે છે. પુરૂષને પુત્રાદિ સંતતિ થઈ હોય તે તેણે બીજી વાર લગ્ન ન કરવું. તથા વૃદ્ધાવસ્થામાં લગ્ન ન કરવું. શસ્ત્રમર્યાદારહિત તથા પરસ્પર ધર્મેચ્છાની વિરૂદ્ધ વર્તવું તે વ્યભિચાર, અનીતિ દુષ્ટ કર્મ છે. પુત્ર અગર પુત્રીને વિવાહ કરવો હોય તે બ્રહ્મચર્યાશ્રમ પૂર્ણ થયા બાદ કરે અને તે પણ પરસ્પરના મેળે કર. સમાનશીલને વિવાહ કરે જોઈએ. બ્રહાચર્યાશ્રમમાં શારીરિક વિયની રક્ષા પરિપૂર્ણ કરવી અને કરાવવી તથા સર્વ પ્રકારની વિદ્યાના અભ્યાસમાં પુત્રોને તથા પુત્રીઓને જોડવો અને બ્રહ્મચર્યાશ્રમને મદદ કરવી. શારીરિક વીર્યની રક્ષા ઉપર સર્વ શક્તિને આધાર છે. માટે બાળકોને અને બાળકોને શારીરિક વિયથી બળવાન બનાવવા અને તેઓ બ્રહ્મચારી રહે એવા સર્વ પ્રકારના ઉપાય જવા. વૃદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત થતાં અને યુવાવસ્થા ટળતાં સર્વથા બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરવું, અને એવાં વૃદ્ધ પુરૂએ અને સ્ત્રીએએ બને ત્યાં સુધી ત્યાગીની દીક્ષા અંગીકાર કરવી અને ત્યાગાશ્રમમાં રહી જ્ઞાન, ધ્યાન ને સમાધિમાં રહેવું તથા પરોપકારનાં કાર્યો કરવાં, યેગને અભ્યાસ કર, ધર્મશાસ્ત્રોનું શ્રવણ કરવું અને મહાવીર પ્રભુના નામને જાપ જપ. દેવ ગુરૂ પૂજા દર્શન, વ્રત ષડાવશ્યકાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરવી ગ્રહસ્થાવાસમાં સ્વાર્થમાં તથા પરમાર્થમાં એગ્ય લક્ષ્મીને વ્યય કર, પશુઓને

Page #415

તથા પંખીઓને જાળવવાં. ગાય વગેરે પશુઓને વધ થવા ન દે તથા જૈનધર્માર્થે તનયન વિગેરે પ્રાણ પ્યારી વસ્તુઓને ત્યાગ ક, લક્ષમી વગેરે પદાર્થોને કદાપિ દુરૂપગ ન કર તથા વેશ્યા સંગતિ ન કરવી. કુલટા સ્ત્રીઓની સંગતિ ન કરવી. સાત ક્ષેત્રમાં ધનને સદુપગ કરે. જે કાળે જે ક્ષેત્રમાં લક્ષ્મી વાપરવાની ખાસ જરૂર હોય ત્યાંજ લક્ષ્મીને વ્યય કરે. ગીતાર્થ ધર્મગુરૂની સલાહ લઈને ધર્મ માર્ગમાં ધન વાપરવું. સદ્ગુરૂ પ્રત્યક્ષ હોય તે ને વંદન કરીને ખાવું. વીતરાગદેવની મૂર્તિનું પૂજન વંદન કરીને ખાવું. દરરોજ સવારમાં વહેલા ઉઠવું અને નિત્ય તથા નૈમિત્તિક કર્મોને વ્યવસ્થા પૂર્વક કરવા તથા. પ્રાત:કાળમાં વ્યાયામ શાળામાં કસરત કરવી કુરતી કરવી. પ્રાણયામ કરવા. ગામની બહાર શુદ્ધ હવાનું સેવન કરવું તથા શુદ્ધ જળનું સેવન કરવું. ઘરની પાસે અખાડાની જગ્યા રાખવા અને ત્યાં કુરતી વગેરે શારીરિક બળ વધેક કર્મ કરવાં, દંડ પીલવા. વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ દંડ વગેરે કસરત કરવી. બાળાઓએ પણ બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાં રહેવાનું હોય ત્યાં સુધી કસરત વગેરે કરવી, પશ્ચાત્ તેએને ઘરનાં કામકાજ કરવામાં કસસ્ત સમાઈ જાય છે. નીતિપૂર્વક ગમે તે ધધ કરીને આજીવિકા ચલાવવી. કુટુંબાદિવૃત્તિ માટે ધધ વગેરે કરવામાં અનર્થદંડરૂપ પાપ નથી. દારૂનું યાન ન કરવું તથા માંસનું ભક્ષણ ન કરવું, તથા દારૂ માંસના વ્યાપાર ન કરશ. કન્યાવિકય તેમજ વર વિક્રય ન કરે. જુગાર કદી રમે નહિ. સટ્ટો ન ખેલા. ચેરીનું કર્મ ન કરવું. ચેરને સહાય ન આપવી પણ તેઓને ધર્મમાર્ગમાં જોડવા સાહાસ્ય આપવી. જાતિકુટુંબ કેમ અને સંઘને દ્વેષ ન કરે અને દેશ સંઘ તથા જાતિ માટે તેમજ ધર્મ માટે આત્મગ આવે, તથા હાનિકારક રૂઢીઓમાં ધનને વ્યય ન કર, તથા કેઈના ઉપર ઉપકાર કરી તેને પ્રતિબદલે ન ઈચ્છ. અસત્યના માર્ગે ન જવું. કેઈના બરામાં ભાગ ન લે. પોતાની મદદ કઈ છે તે તેને

Page #416

૩૦૩ યથાશક્તિ એગ્ય મદદ આપવી. ધર્મની બાબતમાં ધર્મ ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું તથા નાટક વગેરે દુરપ્રેક્ષ્ય કર્મને ન કરવાં. દરરોજ એક સામાયિક કરવા લક્ષ્ય રાખવું. નવરાશના વખતમાં ધર્મગુરૂ પાસેથી ધર્મબોધ સાંભળ, તથા ધર્મ પુસ્તક વાંચવું, તથા કઈ પરમાથી કાર્ય કરવું, પર્વતિથિ દિવસે પૌષધ કરે. ત્યાગી સાધુ વિગેરેને આહાર વસ્ત્ર પુસ્તક પાસ આદિ ઉપગી યોગ્ય લાગે તેવા પદાર્થોનું દાન કરવું. દુનિયામાં સર્વે આજીવિકાદિ સાધવાળી જનકેમ જ્યાં સુધી રહેશે ત્યાં સુધી તે જીવશે. સર્વ ખંડમાં જનારા અને રહેનારા જેનોને જૈનધર્મના ગુરૂઓન-ઉપદેશકને સંબંધ જ્યાં સુધી રહેશે ત્યાં સુધી તે જૈનધમીઓ રહેશે. ગુણકર્મથી ચારે વણું પિકી એક ગુણકર્મવાળી પ્રજામાં જે ધર્મ વહે છે તે ધર્મનું તેની વંશપરંપરામાં અસ્તિત્વ રહેતું નથી, કારણકે તે અન્ય વર્ણય લેકની દબાયેલી રહે છે અને ધર્મયુદ્ધમાં તે બાહ્ય જીવનની સ્વતંત્રતાને રાખી શકતી નથી, એવું જ્યારે જેને સમજશે ત્યારે જેનધમીઓની સેવા કરી શકશે. જિનેશ્વર મહાવીરદેવનાં આગમેપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખવી. જૈનધર્મ માટે કરવામાં જૈનપણું છે એમ દઢ નિશ્ચય કર. ગૃહસ્થાવાસમાં ત્યાગ ધર્મ એગ્ય આચાર કર્મથી દૂર રહેવું. ગૃહસ્થાવાસમાં ત્યાગીઓને એગ્ય એવા આચારો પાળવાની ઈચ્છા થાય તે ત્યાગી થવું પણ ગૃહસ્થાવાસમાં ન રહેવું. ગૃહસ્થાવાસમાં ત્યાગી યોગ્ય દયા સત્યાદિ ગુણાનુષ્ઠાનેને પાળવાને ઉદ્યમ કરતાં ગૃહસ્થ ધર્મને નાશ થાય છે અને તેથી સંઘની અને જૈન ધર્મની નષ્ટતા થાય છે. બ્રાહ્મણદિગ્ય ગુણકર્મમાં થિર થઈને જૈનધર્મનું ગૃહસ્થાદશામાં જેટલું બને તેટલું પાલન કરવું. શૂદ્ર શૂદ્ર ગુણકર્મની પ્રવૃત્તિ પૂર્વક યથાશક્તિ જેનધર્મનું પાલન કરવું. સમ્યગ્દષ્ટિથી આગળ દેશવિરતિ દશામાં ન આવી શકનારા એવા ચાર વર્ણના લેકેએ દેવગુરૂ ધર્મની શુદ્ધ શ્રદ્ધા ધારણ કરવી અને ચતુર્વિધ સંઘની સેવાભક્તિ કરવી. ગૃહસ્થદશામાં રહેવાને જે હજી નાલાયક હોય તેણે યોગીની

Page #417

૩૪
લાયકાત પ્રાપ્ત કર્યાં વિના ત્યાગી ન ખનવું. ગૃહસ્થદશામાં પ્રવેશ કરતાં પહેલાં સર્વ આહ્યાંતર શક્તિયાથી યુક્ત બનવું, ગૃહસ્થાવાસમાં મડદાલ નપુંસકને પ્રવેશ કરવાના અધિકાર નથી. ગૃહસ્થદશામાં સાધુ જેવી દયા પાળવાની પ્રવૃત્તિ રાખવાથી ગૃહસ્થદશાને નાશ થાય છે. ત્યાગી અવસ્થામાં અગર ગૃહસ્થાવાસમાં તે તે અવસ્થા ચેગ્ય ગુણકર્મોથી વવુ. પ્રથમ જૈનોએ જૈનધર્મ તત્ત્વજ્ઞાનના જૈનનગુરૂ સેજ અભ્યાસ કરવા. જૈનધર્મ ગુરૂ વિના અન્ય પડિતા પાસેથી પ્રાણાંતે પણ જૈનધર્મ તત્ત્વજ્ઞાન શિખવાના વિચાર ન કરવા. જૈનધર્મ તત્ત્વજ્ઞાનનું શિક્ષણુ ગ્રહણુ કર્યા પછી અને અનુભવ આવ્યા પછી ગીતા ગુરૂની આજ્ઞા પૂર્વક અને ગીતાર્થ ગુરૂ પાસે અન્ય ધર્મ તત્ત્વજ્ઞાનના સાપેક્ષા પૂર્વક અભ્યાસ કરવા. ગૃહસ્થાવાસમાં પંચમહાવ્રતના અંશ સ્મશ અણુધર્મને પાળી શકાય છે તેથી વિશેષ પાળવાની પ્રવૃત્તિ કરવી હોય તે પછી ત્યાગદશા ગ્રહણ કરવી. આજીવિકા ચલાવવાની પ્રવૃત્તિને ગૃહસ્થાએ યથાશક્તિ આદરવી અને ત્યાગીઓનું પાષણ કરવું. પંચમારક કલિયુગમાં ક્ષાત્રાદિક ગુણકર્મ અનુસારે જે જે ધંધા હુન્નરકલથી માહ્ય ધન ધાન્યાદિકની પ્રાપ્તિ થાય તે પ્રમાણે ધંધા કરવા જોઇએ. ગૃહસ્થાશ્રમી જૈનો પ્રશસ્ય અને અપ્રશસ્ય રાગદ્વેષ પ્રવૃત્તિવાળા હાય છે. તેનાં દેશવિરતિત્રતા વગેરે ઉત્સર્ગ મા અને અપવાદ માર્ગ સહિત હાય છે, તેએ દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધામાં અચળ રહે છે. ગૃહસ્થદશામાં દેવગુરૂ ધર્મની ભક્તિ જ મુખ્યતાએ છે. પંચમારકમાં દેશકાલનુસારે ગૃહસ્થ જૈને દેશથકી ધર્મ કાલાનુસારે પાળી શકે છે. સર્વ ગૃહસ્થ જૈનો બાહ્ય ગુણકર્મથી ભિન્ન ભિન્ન ગુણકમી હાય છે અને ધર્મની શ્રદ્ધા પ્રીતિથી એક સરખા હૈાય છે અને એકબીજા માટે સત્ર સ્વાર્પણ કરે છે. ક્ષેત્રકાલાનુસારે ધધા કર્યા વિના જૈનગૃહસ્થાથી ખાદ્ઘજીવન નભાવી શકાય નહિ. કલિયુગમાં જૈનો જો અસલના રીતરીવાજ પ્રમાણે એકાંતે ચાલવાના કદાગ્રહ કરશે તે દુનિયામાં બાહ્યશક્તિયેાથી ભ્રષ્ટ થશે. કલિયુગમાં કલિયુગ ક્ષેત્રાદિક અનુસારે વર્તીને સાધુ સંઘ પેાતાનું પરંપરા અસ્તિત્વ

Page #418

૩૯૫ જાળવી શકે છે. ધમ્ય કામદશાથી પ્રવૃત્તિ કરવી અને અધમ્ય સકામભાવને ત્યાગ કરે. કલિયુગમાં દેવગુરૂની ભક્તિ જ મુખ્ય તાએ ગૃહસ્થને કલ્યાણકારી છે. જેનધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈને જે સ્વરાજ્ય ઈચછે છે તે મહામૂઢ છે. સ્વરાજ્ય, સ્વદેશ, કુટુંબ, વગેરે ને ત્યાગ કરવાને પ્રસંગ આવે તો તેઓને ત્યાગ કરે પણ જૈનધર્મને ત્યાગ ન કરે. જૈનધર્માર્થે સ્વરાજ્ય સ્વદેશ વગેરેનું રક્ષણ કરવું. બાહ્ય સ્વદેશ સ્વરાજ્યાદિ શક્તિને ગૃહસ્થદશામાં સ્થિતિ હોય ત્યાંસુધી ત્યાગ ન કરે. ગૃહસ્થદશામાં સર્વ કર્તવ્ય કાર્યો કરવા પણ અંતર્થી આત્માને નિર્લેપ રાખ. જેને ધર્મની બાબતમાં જૈનધર્મ ગુરૂની સલાહ પ્રમાણે વર્તવું. જ્યારે આપત્તિકાલને પ્રસંગ આવે ત્યારે ત્યાગીઓને અને ગૃહસ્થને આપદ્દધર્મ સેવ પડે છે. તે કાલે જૈનોને અપવાદ ધર્મથી વર્તવું પડે છે. હાલમાં આપત્કાલ એકંદર રીતે જોતાં જણાય છે માટે આપત્કાલમાં આપધર્માનુસારે ગૃહસ્થોએ અને ત્યાગીઓએ સ્વસ્વ અધિકાર આપદધર્માનુસારે વર્તવું અને હૃદયમાં દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા પ્રીતિથી જીવવું. જેનોની સંખ્યા ઘટવી એજ જૈનધર્મપર આપત્કાલ છે. જેનધર્મના શ્રદ્ધાવંત જેનને, જિનમંદિર
સ્થાવર તીર્થ કરતાં પણ મહાન માન. જેન હશે તેજ જૈનસ્થાવર તીર્થો રહેશે. જેનોને સર્વ પ્રકારે શ્રદ્ધાભક્તિ પૂર્વક સહાય કરતાં પુણ્યાનુબંધી પુણ્યબંધ અને નિર્જરા થાય છે અને તેથી આત્મશુદ્ધિમાં ક્ષણે ક્ષણે વૃદ્ધિ થાય છે. પિતાના ઘરનાં બાળકે અને બાલિકાઓને પ્રથમ જૈનધર્મમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધાળુ કરવા અને ચતુર્વિધસંઘની સેવાભકિત માટે મારીને આત્મજીવન જીવી શકે એવાં મરજીવા બનાવવાં, એમ વર્તવું તે જૈનસંઘની ઘરમાં રહેતાં સેવાભક્તિ કરવાનું ફળ મેળવવાનું છે. પુત્રાદિકની પણ જેનભાવે સેવાભક્તિ કરવાથી મેહથી દૂર રહેવાય અને પુત્રાદિકની ઉન્નતિ કરી શકાય છે. જેનો સમદષ્ટિના બળે જે જે કરે છે, ભગવે છે, જે જે મનવાણી કાયાની પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમાં અલપદેષ અને બહ ધર્મ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. એક કેઠીમાં ઉપસ્થી થોડું અનાજ નાખ

Page #419

૩૬
વામાં આવે અને સુાથકી ઘણુ અનાજ કાઢવામાં આવે તે અલ્પદિવસમાં કાઠીમાં અનાજ રહેતું નથી તેમ સમ્યગ્દષ્ટિવાળા જેનો સંસારમાં ગૃહસ્થધર્મ પ્રમાણે વર્તતા છતા અલ્પકર્મ બાંધે છે અને બહુ કર્મને ખેરવે છે તેથી અલ્પકાલમાં તે સિદ્ધ બુદ્ધ પરમાત્મપદ મેળવે છે. ગૃહસ્થદશામાં ત્યાગીના જેટલે ધર્મ પાળી શકાય નહિ, નીતિ પણ અંશથી પાળી શકાયછે, પણ અંતમાં સાપેક્ષ શુદ્ધબુદ્ધિ અર્થાત્ ધર્મની બુદ્ધિના આશય હાવાથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. ગૃહસ્થદશામાં લક્ષ્મી આદિનું ખળ, યુદ્ધાદિ સામગ્રીનું મળ ધારણ કરીને જીવી શકાય છે. ગૃહસ્થદશામાં ત્યાગીના જેવું વર્તાવું તે વ્યભિચાર ધર્મ છે તેથી ગૃહસ્થ ધર્મની પડતી થાય છે. ગૃહસ્થાવાસમાં અનિયમિત વન તેજ સર્વ પ્રકારની અશક્તિનું તથા પડતીનું મૂળ છે. ગૃહસ્થદશામાં સુખ દુ:ખ આવે તેથી હર્ષિત ન ખનવું, તેમજ દીન શેાકાતુર ન અનવું. મૃત્યુથી નિર્ભય ખનીને દરેક કર્તવ્ય કમ કરવું પણુ જે કાર્ય કરવું તેમાં કિં ડરવું નહિ. બાલ્યાવસ્થાથી દારૂ આદિ કાઇપણુ જાતના વ્યસનના તાબામાં ન આવી શકાય તે માટે ખાલકાને અને ખાલિકાઓને અસરકારક ઉપદેશ આપવા અને તે પ્રમાણે વર્તાવવા પુરૂષાર્થ કરવા. ભૂખ લાગે ત્યારે ખાવું અને નિયમિત ખારાક પચે તેટલે વાપરવા. માહ્યમલનાશાર્થે જલનાન તથા શુદ્ધ હવાથી સ્નાન કરવું, મનને આનંદમાં રાખવું. ભ્રય શાકાક્રિકના ખરાબ વિચારો ન કરવા અને પુરૂષાર્થ કરતાં ખિલ્કુલ ખામી ન રાખવી, છેવટે પુરૂષાર્થ કરતાં કર્મનુ ખળ વિશેષ જણાય ત્યારે કમેદયથી આત્મા ન્યારા છે એમ ભાવવુ અતિ ખાવુ નહિ. અતિ પ્રયત્ન ન કરવા. કમ ખાવું અને ગમ ખાવી. એકતમાં ભૂતકાલીન અને વર્તમાન સ્થિતિને વિચાર કરવા. ગીતાર્થ ગુરૂને ગુપ્ત ખાનગી વાત કહેવી. ખાલ્યાવસ્થાથી સર્વ પ્રકારની વૈદ્યકીય વિદ્યાઓને અભ્યાસ કરવા અને અન્યોને કરાવવે. શરીરમાંથી કાઇપણ રીતે વીર્યના નાશ ન થાય એવી રીતે શરીરથી અને મનથી વર્તવું. નવરાશના વખતમાં પારમાર્થિક કાયા કરવાં

Page #420

૩૯૭
અને ઉત્તમ પુરૂષાના જીવનની સાથે સ્પર્ધાવાળુ જીવન ગાળવું. સર્વથા બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળવાની પ્રથમ તુલના કરવી. આત્માના પરીક્ષા કરવી પશ્ચાત્ બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળવાની ખાત્રી થાય તા પછી બ્રહ્મચર્ય વ્રત અંગીકાર કરવું. વિષયભાગથી કદાપિ શાંતિ કાઇને થઈ નથી અને થવાની નથી. ભેાગાવલી કર્મના ઉદયના અનુભવ કરવા અને પરસ્પરની આાગ્યતા અને ગુણુ કર્મની સમાનતાએ ગૃહસ્થ ધર્મના પાલન માટે પરસ્પર 4 લગ્નથી ધર્મ ક્રમ કરવાં, ક્ષયરોગી, રક્તપિત્ત, કઢી, મધુપ્રમેહી, ભગંદર વગેરે ભયંકર તથા ચેપી સગીઓના વંશની કન્યા તથા પુત્રની સાથે પુત્ર પુત્રીનું લગ્ન ન કરવું. ગૃહસ્થ દશામાં ઉત્તમ પવિત્ર જીવન ગાળવું અને દરરોજ ષડાવશ્યક કર્મ કરવાં કે જેથી આધ્યાત્મિક શુદ્ધિ ચાય. મનવાણીકાયાની શુદ્ધિ કરવી. વિષયલાગાને ભાગવતાં મનવાણીકાયાના વીર્યના ક્ષય થાય છે, માટે અત્યંત ઉપયાગ પૂર્વક વર્તવું. શરીર અને મનના ખારાક કરતાં આત્માના જ્ઞાનાનંદરૂપ ખેારાક માટે વિશેષ લક્ષ્ય દેવું. જ્ઞાનાનન્દ્વની પ્રાપ્તિ વિના કદાપિ સતાષ થનાર નથી. ગૃહસ્થાશ્રમમાં સર્વ પ્રકારના વધા કરવાની છૂટ છે, દારૂ અને માંસ વગેરેનું ભક્ષણુ ન કરવું, અને તેના વ્યાપાર ન કરવા અને જેઓ કરતા હાય તેની અનુમેદના ન કરવી. પશુઓના વધ અને ૫'ખીને નાશ થતા અટકાવવા. ગૃહસ્થાશ્રમમાં પેાતાના, કુટુંબના, ધનભૂમિ વગેરના, નાશ કરવા ઉઘુક્ત યએલાએની સાથે તથા જૈનધર્મી એના નાશ કરનારાઓની સાથે ખલકલથી યુદ્ધ કર્યા વિના છુટક થતા નથી તેથી તેમાં દયા ડાકણને ખાય એવું ન ખનવું જોઈએ, એવી રીતે ગૃહસ્થાશ્રમમાં વિવેકથી વત વાનું થાય છે. શક્તિ છતાં દૈયા કરવાના અધિકાર છે. નિઅલને શત્રુની, અપેક્ષાએ દયાને અધિકાર નથી. પેાતાની શક્તિયાના વ્યય થાય એવી રીતે સમાનધમીએ . પરસ્પર ન વવું જોઈએ. ઘર વગેરે રહેવાના સ્થાન પાસે ગંદકી ન રહેવી જોઇએ. શુદ્ધ હવા જલ પ્રકાશને લાભ મળે એવી રીતે રહેવુ જોઇએ. વિજાતીય વિધીય મનુષ્યેાના પૂર્ણ અનુભવ કર્યો વિના તેના પર

Page #421

૩૯૮
એકદમ વિશ્વાસ ન મૂકી દેવો જોઈએ. સર્વ પ્રકારના બલને દુરૂપયોગ ન કરવું જોઈએ. દેશકાલ અનુસારે જૈન ધર્મના બાહ્યાચારેમાં ફેરફાર થાય છે. યુરોપ, એશિયા વગેરે દેશની પ્રજાએ દેશકાલ અનુસાર જેટલા બને તેટલા ધર્માચાર પાળવાને અધિકારી છે. સર્વ ખંડવાળા મનુષ્ય બાહ્યધર્મ ક્રિયાચારમાં એક સરખા પ્રવૃત્તિવાળા થઈ શકે નહિ. આજીવિકાનાં સાધનામાં દેશકાલ અનુસારે પરિવર્તનો થયા કરે છે માટે તેમાં એકાંત રૂઢિના આગ્રહી ન થવું, કારણ કે દુનિયા પરિવર્તન શીલ છે તેમાં પરિવર્તન થાય છે અને થયા કરશે. સંસારમાં ગૃહસ્થાવાસમાં રહીને યેય તે આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધિ કરવાનું રાખવું પશ્ચાત્ જેટલું અને તેટલું કરવું પણ સાધ્યને ભૂલવું ન જોઈએ. પ્રાચીન અને અર્વાચીન રીતરીવાજ આચાર અને વિચારમાં સંગ, સમાજ, અધિકાર, વ્યક્તિત્વ આદિની અપેક્ષાએ સત્ય અને અસત્યને વિવેક કરે. દેશકાલ દ્રવ્ય ભાવની અપેક્ષાએ સત્ય-ધર્મ આદિ સમજવું. દેશકાલ આદિની અપેક્ષાએ સત્ય હોય છે તે અન્ય દ્રવ્યક્ષેત્ર કાલાદિકની અપેક્ષાએ અસત્ય ગણાય છે અને બાહ્યાધર્મ છે તે અધર્મ ગણાય છે, અને ધર્મ તે અધમ ગણાય છે. ઔપચારિક ધર્માદિકની વ્યાખ્યાઓમાં વિચારમાં અને તેના આચારમાં દેશકાલાનુસારે કરડે મનુષ્યની અપેક્ષાએ અસંખ્ય ધર્મનાં પરિવર્તન થાય છે પણ તત્ત્વજ્ઞાનમાં સિદ્ધાંતે જે જે કેવલીએ કથન કરેલાં છે તેમાં ફેરફાર થતો નથી, એમ ગૃહસ્થાવાસી જે જૈનો જાણે છે તેઓ આત્માની તથા આહ્મની પણ ઉન્નતિ સારી રીતે કરી શકે છે. આત્મજ્ઞાની ગૃહસ્થ એ પ્રમાણે જાણતા હોવાથી અનેક પ્રકારના હઠકદાગ્રહ કલેશ ખંડનાદિ દોષથી મુક્ત થાય છે, તેઓની એવી દષ્ટિ થયા બાદ તેએાને યુદ્ધાદિક પ્રવૃત્તિ પણ ધર્માર્થે પરિણમે છે. તેઓ જે કંઈ કરે છે તે અલ્પ દોષ અને બહુ ધર્મ થાય તેવી દષ્ટિએ કરે છે. ગૃહચ્છવાસમાં જડસુખની પ્રાપ્તિ માટે અનેક ભાગ્ય પદાર્થોની જરૂર પડે છે તેથી ગહરથાવાસમાં ઉપાધિગ ઘણે હોય છે

Page #422

૩૯ છતાં જડસુખના અનાવલંબનથી તથા આમસુખના નિશ ચથી ચહસ્થ આત્મા તરફ વળે છે. જડના સંબંધથી આત્મા પિતાની ભૂલદશા તરફ વળે છે. જડસુખના અનુશ્રવ પછી આત્માના સુખમાં આત્માને વિશ્વાસ થાય છે પશ્ચિાત્ આત્માનંદની પ્રાપ્તિ કરવાનો અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે, પશ્ચાત્ ખરી ત્યાગદશાને પ્રકાશ થાય છે. પુણ્યના ઉદયથી જડઅવસ્તુદ્વારા સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે અને પાપના ઉદયથી જડવતુદ્વારા દુઃખની પ્રાપ્તિ થાય છે. જડવતુદ્વારા સુખને ભેગા કરે તે પરતંત્ર સુખ છે એવા પરતંત્ર સુખથી ખરે સંતોષ થત નથી. જડ વસ્તુ મારફત થતું સુખ તે લિપત સુખ છે. અનંત પુણ્યના ભેગથી સદ્દગુરૂની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેથી ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. ગીતાર્થ ગુરૂની ગમ વિના ધર્મનાં લાખ પુસ્તકે વાંચવામાં આવે તે પણ તેની જોઈએ તેવી મન પર અસર થતી નથી. આત્મજ્ઞાની અનુભવી ગીતાર્થગુરૂની સેવાભક્તિ કરીને જે જ્ઞાન ગ્રહણ કરેલું હોય છે તે આત્માનુભવને પ્રકટાવી શકે છે. મારી આત્માનુભવ ગુરૂ કર્યા વિના ધર્મનાં પુસ્તક વાંચવા માત્રથી આત્માની સત્ય શુદ્ધિ થતી નથી. ગુહાએ આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે આત્માનુભવી એવા ત્યાગી ગુરૂને ગુરૂ તરીકે અંગીકાર કરવા અને વ્યવહારિક વિદ્યાની પ્રાપ્તિ માટે વ્યવહારિક વિદ્યાગુરૂ કરવા. ગૃહસ્થ દશામાં સર્વ કર્તવ્ય કાર્યો કરવાં પણ આત્મામાં લક્ષ્ય રાખવું. સર્વ પ્રકારે બાહ્યાંતરનું નિરીક્ષણ કરી જવું. પિતાના ઘેર આવેલા અતિથિને યથાયોગ્ય સત્કાર ક તેઓને ભેજનાદિકથી સંતોષવા, એ જૈનધર્માચાર વ્યવહાર છે. જેનધર્મ છે તે આર્યધર્મ છે. અતિથિની સેવાભક્તિમાં પાછું વાળી ન જેવું. અતિથિ તરીકે ઘેર આવેલા શત્રુને પણ સત્કાર કર પણ સાવચેતી રાખવી. પૂર્વભવના સંસ્કારી મનુષ્ય, બ્રહાચર્યાશ્રમમાંથી ગૃહસ્થાશ્રમાં પ્રવેશ કર્યા વિના એકદમ ત્યાગાશ્રમમાં જઈ શકે છે પણ એવા વિરલા મનુષ્ય નીકળે છે. જડપદાર્થોમાંથી જેઓને સુખ બુદ્ધિ ઉઠી ગઈ હોય છે તેઓ ત્યાગાવસ્થામાં પ્રવેશ કરવાના

Page #423

૪૦૦
અધિકારવાળા થાય છે. જ્યાંસુધી સ્ત્રીના અર્થાલંબન વિના ન રહેવાય એવું લાગતું હાય ત્યાંસુધી સર્વથા બ્રહ્મચર્ય વ્રત અંગીકાર કરીને ત્યાગી ન ખનવું પરંતુ ગૃહાવાસમાં રહી ધ લગ્નથી જીવવું. સર્વ પ્રકારની સુંદર સ્ત્રીઓના સમાગમ છતાં જેએને કામભોગ ઇચ્છા-મૈથુન ઈચ્છા પ્રગટતી નથી અને કદાપિ પ્રગટે તા તેને તુર્તી દાખી દેઇ જે મનને વશ કરવા પૂર્ણ સમર્થ છે એવે જેઆને સ્વજાતના અનુભવ આવે તેઓએ સ્ત્રીઓના ખાનગી પરિચયમાં આવવું અને તેવા પ્રકારની સ્ત્રીઓએ પુનઃ સમાગમમાં આવવું. ગૃહસ્થાવાસ સાત્વિક મનુષ્યેા માટે સ્વર્ગ છે અને અજ્ઞાની માહી દુષ્ટપાષીઓ માટે નરક છે. ગૃહસ્થાવાસમાં વિષયાના ભાગાનું જ ખાસ ધ્યેય ન હેાવુ જોઈએ. સ્વાર્થની સાથે પારમાર્થિક કાર્યાં કરવાં, ગૃહસ્થાવાસમાં ઉચ્ચ બનવુ વા નીચ ખનવું તે પેતાના હરતમાં છે. ગૃહાસ્થાવાસમાં રહેતાં જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થા આવે ત્યારે તેા પુરૂષાએ અને શ્રીએએ ત્યાગાવસ્થા સ્વીકારવી. જેઆનાથી ત્યાગાવસ્થા ન સ્વીકારી શાય તેઓએ પુત્ર વગેરેને ગૃહ ભળાવી ઘરના ત્યાગ અલ્પ ઉપાધિથી શાંતિપ્રદ એકાંત તીર્થ સ્થળામાં રહેવુ, તથા પારમાર્થિક કાર્યો કરવામાં માકીની જીંદગી ગાળવી. જૈનગુરૂકુલા. ત્યાગીઓની સેવાભક્તિ. ઉપદેશ શ્રવણુ, જ્ઞાનધ્યાન સમાધિ વગેરેથી આત્માની શુદ્ધિ કરવામાં આત્મિકજીવન ગાળવુ. જેને વૃદ્ધાવસ્થામાં જે અવલ બનથી જી ંદગી સફળ થાય તેણે તેવી ખામ તમાં પ્રવર્તવું, ચુવાવસ્થામાં ગૃહસ્થાએ આર્થિક સ્થિતિપર વિશેષ લક્ષ દેવું. સુવાવસ્થામાં ઘણા પ્રમાદાથી જે ખર્ચે છે તે વૃદ્ધાવસ્થા ની જીંદગી સારી રીતે ગુજારી શકે છે. માબાપે ખાલ્યાવસ્થામાં માલકાને ધર્મ વગેરેની જાતે કેળવણી આપવી અને તેને આત્મબુદ્ધિથી સુધારી ધમી બનાવવાં એ પ્રભુની સેવાભક્તિ સરખું જ કાર્ય છે. આત્મબુદ્ધિએ વિશ્વજીવાની સેવાભિક કરવી તે પ્રભુની સેવાભક્તિ છે. માબાપે ધેાતાની પાછળ પુત્રા વગેરે જૈનધર્મી ખરાબર પાકે એવે માલકાને બાલ્યાવસ્થાથી ઉપદેશ
કરી

Page #424

૪૦ દેવે એવી પ્રવૃત્તિ કરનાર માબાપ તેજ સત્ય માબાપ છે અને તેઓ પોતાની ફર્જ અદા કરીને છેવટે મરીને સ્વગ પામે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં શુદ્ધ ધર્મ બુદ્ધિથી અને વિવેકબુદ્ધિથી સર્વ પ્રકારનાં કર્તવ્ય કરતાં ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે અને વંશપરંપરા ધર્મ વહે છે. પરમેશ્વરને પ્રતિનિધિ મનુષ્ય છે, અને તે ગૃહસ્થાવાસમાં રહીને પણ મુક્ત બની શકે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં વિષને દૂર કરી અમૃત પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. ત્યાગીએ છે તે ગ્રહથેપર ઉપકાર કરે છે અને ગૃહસ્થ છે તે ત્યાગીઓની સેવાભક્તિ કરી શકે છે. ગૃહસ્થાને અને ત્યાગીઓને પરસ્પર એકબીજાને ઉપ ગ્રહ છે. ગૃહસ્થાપર ત્યાગીઓને એટલે બધા ઉપકાર થાય છે કે તેને વાળવાને ગૃહસ્થ સમર્થ થઈ શક્તા નથી. ત્યાગીએ જ વસ્તુતઃ પરમાર્થ જીવન ગાળનારા છે. ગૃહસ્થાએ ત્યાગીએને તેમના 5 દાન દેવું જ્ઞાન વિદ્યાની પ્રાપ્તિથી ગૃહસ્થાવાસ શોભી શકે છે. નકામાં હાનિકારક બને અને કુરૂઢિને તથા દુર્વ્યસનને ત્યાગ કરે અને અન્ય લોકો પાસે કરાવો તથા કરતા હોય તેઓની અનુમોદના ન કરવી તેજ ગૃહસ્થાને સમયેચિત ધર્મ છે. આ પ્રમાણે વ્યય કરો. લૈકિક અને
કોત્તર ધર્મને વિવેક કરીને વર્તવું. દુનિયામાં અશક્તોને જીવવાને અધિકાર નથી. કોઈપણ જાતની નબળાઈથી દૂર રહેવું. અન્યદેશીય પ્રજાઓની સાથે ધર્મે સજાતીય સ્પર્ધાઓમાં પાછળ ન રહેવું. ધમી મનુષ્યોએ પરસ્પર સંપીને રહેવું અને દુષ્ટપાપી અન્યાયી મનુષ્યોને પહોંચી વળાય તેના કરતાં હજારો ગણું બળ મેળવવું અને સદા સર્વ પ્રકારની અશક્તિ ન આવી જાય તેથી સાવધાન રહેવું. અતિશય મજશેખથી દૂર રહેવું, અને સ્વજન સંબંધીઓને બનતી સહાય આપવામાં છતી શક્તિ છતાં ચૂકવું નહીં. સંકુચિત અને કંજુસ દષ્ટિથી દૂર રહેવું. ભેજનની સુવિધિ સમજવી. ચેપી વગેરે ભયંકર રેગીઓનું પીધેલું પાણી પીવું નહિ તેમજ એક જ ભાણે બેસીને તેઓની સાથે તેઓના રેગની અસર થાય એવી રીતે જમવું નહિ, તેમજ

Page #425

૪૦૨
ચેપી રાગેાની અસર થાય એવી રીતે સંબંધમાં ન આવવું તથા હવાની શુદ્ધિના તથા પ્રકાશના લાભ મળે એવા ગૃહાદિસ્થાનામાં રહેવું. શુદ્ધ હવાનું પ્રાત:કાલમાં તથા સાયંકાલે સેવન કરવું. રક્તપિત્તના રાગીઓની નિરાગા લેાકેાને અસર ન થાય એવા સ્થાનામાં રાખવા. ક્ષય રાગીઓની સાથે એકાંત ભેગી જગ્યામાં શયન ન કરવું, તેને સુકી હવામાં રાખવા. ઘર વગેરેમાં ગંદકી ન થાય અને સર્પાદિ વિષવાળાં પ્રાણીઓ ન રહે એવી વ્યવસ્થાથી વ વુ. જ્યાંસુધી અને ત્યાંસુધી રાત્રિભાજન ન કરવું પણુ દિવસે ભાજન કરવું. શરીરની શુદ્ધિ જાળવવી, પચે તેટલું ખાવું, તમેાગુણી લે!જન ન કરવું, સાત્વિક ભાજન કરવું. વિચારીને ખપ જેટલું સ્વપરહિતકારક ખેલવું. કાઈના ખ઼રામાં ભાગ ન લેવા. દેશ ધર્મ સંઘ રાજ્યાદિક શુભ કાર્યોમાં યથાશક્તિ ભાગ આપવા, દેશ રાજ્યકરતાં જૈનધર્મ અને ચતુર્વિધસંઘને મહાન્ ગણવા. જૈનધર્મ તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસ કરનારા જૈનેને સર્વ પ્રકારની મદદ આપવી. સંઘની ઉન્નતિ કરવામાં ક્ષેત્રકાલથી જે રીતે જે કરવાનું ઘટે તે કરવું. ધર્મના અને સંઘના દ્રોહ ન કરવા. સંઘની પડતી થાય એવી કાઈપણ જાતની અશુભ પ્રવૃત્તિમાં ભાગ ન લેવા. સંસારમાં ગૃહસ્થાવાસમાં નિર્લેપભાવે વર્તવા પુરૂષાર્થ કરવા. નિષ્કામ બુદ્ધિ ન પ્રગટે ત્યાં સુધી શુભસકામ બુદ્ધિથી વર્તવું. અશુભ અધમ સકામ ઇચ્છાવૃત્તિયેાના ત્યાગ કરવા. ઉત્સર્ગી અને અપવાદથી સર્વ પ્રકારના વ્રતાદિક સાધન ધર્મને દેશકાલાનુસારે સાધવા. અપવાદ ધર્મ પ્રસંગ આવે છેતે આપદ્ધર્મ અર્થાત્ અપવાદધના અવલ ખનથી વર્તવું. કેઈપણું ઉત્સર્ગ માર્ગ થી આજીવિકાદિ ન ચલાવી શકાય ત્યારે વ્યક્તિ અને સમાજને અપવાદથી. આપદ્ધર્મ સાધનાથી આજીવિકાદિવડે જીવવાની છૂટ છે. અપવાદ માર્ગે ચાલવાની જરૂર હાય તે વખતે ઉત્સ માર્ગે ચાલવામાં આવે તે તેથી ધર્મ, સંઘ, સમાજ, દેશ, રાજ્ય, કુટુંબ વંશના નાશ થવાના પ્રસ ંગ આવે છે. આપલે વર્ણ ધર્માદિના વિપર્યય થાય છે અને અમુક કાલ પશ્ચાત્ પ્રાયશ્ચિ

Page #426

૪૦૨
સાદિથી શુદ્ધ થઈને મૂલ ઉત્સર્ગ માર્ગ પર ગૃહસ્થાને ચાલવું પડે છે અને ત્યાગીને ચાલવું પડે છે તેથી ધર્માચાર પ્રવૃત્તિયમાં પરિવર્તને થાય છે. એ પ્રમાણે દેશકાલાનુસારે જે કેમ, સમાજ, સંઘ, વ્યક્તિ જાણે છે તેજ જૈનધર્મને વિશ્વમાં જીવંત સ્થિતિમાં રાખી શકે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં દેશભૂમિ ધન પશુ પંખી વગેરે સ્વમીતના રક્ષણમાટે ઉત્સર્ગ માથી ન વહેવાય તે છેવટે કાર્યસિદ્ધિ કાલપર્યત આપત્કાલીન પ્રવૃત્તિને સેવવી પડે છે, તેવી પ્રવૃત્તિ-(ક) જે કે ઉત્સર્ગમાર્ગની દષ્ટિએ દોષિત અધર્મ તરીકે ગણુની હોય છે પરંતુ આપત્કાલીન દષ્ટિએ તે કાલે તેથી ધર્મ વહે છે. માટે ધર્મરૂપ ગણાય છે. આપાલમાં જેનોએ જૈનધર્મમાં સ્થિર રહેવું. જૈનધર્મની પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખવી અને જેને બાહિરજીવનથી જીવે અને પરંપરાએ જીવે એવી વિચારાચાર કર્માદિક પ્રવૃત્તિ સેવવામાં મડદાલ ન બનવું. આવી રીતને ગૃહસ્થ ધર્મ છે. ગૃહસ્થાએ ગૃહસ્થ દશામાં પ્રભુ મહાવીરની આજ્ઞા પ્રમાણે દેશથકી વર્તવું તે ગૃહસ્થ ધામ છે. અનેક ઉપાધિ દુ:ખ સંકટ વિપત્તિવેગ આધિવડે યુક્ત ગૃહસ્થ ધર્મ છે છતાં ગૃહસ્થદશાના અધિકારવાળે જ્યાં સુધી આત્મા છે ત્યાં સુધી તે ગૃહસ્થ ધર્મ પ્રમાણે વતી શકે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં રહીને ગૃહસ્થના અધિકાર પ્રમાણે ન વર્તવું, તથા સર્વ પ્રકારની ગૃહસ્થદશાની ફરજોને ન બજાવવી તેમાં અધર્મ બાયલાપણું છે અને તેથી ઉભય ભ્રષ્ટ થવાય છે. ગૃહસ્થોએ સર્વ પ્રકારની નીતિને દેશકાલના અનુસાર આચરવી. દયાદિ સાત્વિક ગુણેને મનની શુદ્ધિ માટે યથાશક્તિ સેવવા. ગૃહસ્થ ધર્મના પાલનથી બારમા અચુત દેવકની ઉત્કષ્ટભંગે પ્રાપ્તિ થાય છે ગૃહસ્થ ધર્મમાં જે પકવ થયે હોય છે અને વિરાગી બન્યા હોય છે તે ત્યાગીને ધર્મ સારી રીતે પાળી શકે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં સર્વ દેશ ખંડની યાત્રા કરી સર્વ પ્રકારની વિદ્યાઓનું જ્ઞાન મેળવવું. સર્વ પ્રકારના શાસ્ત્ર વિદ્યાકર્મનું તથા વ્યાપાર હુન્નર કૃષિકર્મ આદિનું જ્ઞાન મેળવવું પણ જૈનધર્મની શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ ન થવું. પિતાના પૂર્વજોના

Page #427

૪૦૪
ધર્માચારેનું રહસ્ય સમજવું અને અસત્યને ત્યાગ કરી શક્તિવાળા સત્યને શહેવું.વૃદ્ધાવસ્થામાં નિવૃત્તિ લેઇ પરમાત્મા મહાવીર દેવનું ધ્યાન ધરવું. વૃદ્ધાવસ્થામાં યથાયોગ્ય નિવૃત્તિ લેવી. ગૃહસ્થાવાસમાં અનેક સદ્ગણેને પ્રાપ્ત કરવા પડે છે અને પિતાનામાં રહેલા દુર્ગાને ત્યાગ કરે પડે છે. કર્મયોગી મનુષ્ય જ્ઞાનાદિક ગુણવડે ગૃહસ્થાવાસમાં નિર્લેપ રહે છે અને સંઘ, દેશ, રાજ્ય, ધર્માદિકની સ્વફરજેને સારી રીતે અદા કરી શકે છે. ઉત્સાહ, ખંત, ધૈર્ય પ્રેમ, આનંદી સ્વભાવ, ઉદ્યોગ, શ્રદ્ધા, સાહસ, વિવેક, વિનય આદિગુણેથી સંસાર સમુદ્રને તરી શકાય છે. સંસારસમુદ્ર તરવા માટે ગૃહસ્થાશ્રમને સાધનભૂત વહાણ જેવો બનાવ જોઇએ. અધ્યાત્મશક્તિઓ વડે ઉભરાઈ જનારો દેશ ખરેખર ગૃહસ્થાશ્રમમાં
સ્વર્ગ જેવો શેશી શકે છે. દેશવર્ણ જાતિ આદિના મેહભેદેને ટાળવા, પરંતુ સ્વદેશ ધર્મ સંઘ રાજ્ય ભૂમિ આદિનું કારણ પ્રસંગે રક્ષણ કરી શકાય એટલી શક્તિ વડે તે સદાકાલ તૈયાર સાવધાન રહેવું જોઈએ. ગૃહસ્થાશ્રમમાં સર્વદેશીય મનુષ્ય સદા એક સરખા સાત્વિક ગુણકમી બની શકે નહીં. સ્વાર્થ ભે, ખંડ દેશાદિક ભેદે, દેશવર્ણ ધર્માદિકભેદે યુદ્ધ તેફાને આક્રમણે થયા વિના રહે નહિ તેથી આર્યદેશીય ગૃહસ્થાશ્રમમાં મનુષ્યોએ સર્વ પ્રકારની શક્તિને પ્રાપ્ત કરી સ્વદેશ સંઘ, ધર્માદિકનું રક્ષણ કરવું. શસ્ત્રાદિકબલની ગણુ મુખ્યતા, દેશકાલાનુસારે જરૂર રહેવાનીજ, અધર્મમાં બળ ન વાપરવું પરંતુ ધર્માદિકના રક્ષણ માટે બાહ્યબલાદિકવડે યુક્ત તે સદા રહેવું જોઈએ, એવી દષ્ટિ અને પ્રવૃત્તિથી સદા સાવધાન રહીને ઉચ્ચ સ્વગી જેવા સર્વ ખંડના મનુષ્યોને બનાવવા પ્રયત્ન કરો. પિતાના સમાન અન્યધમી વિદેશી કાળા ગોરા સર્વ મનુષ્યને માનવા. ગૃહસ્થાશ્રમમાં કર્મપ્રકૃતિથી કઈ મુક્ત રહીને ગૃહસ્થ કાર્યોને કરી શકે નહિ. ભિન્નભિન્ન કર્મ પ્રકૃતિવાળા મનુષ્ય કદાપિ એક કર્મ પ્રકૃતિવાળા બની શકે નહિ એમ જેનશાસ્ત્રો જણાવે છે, માટે ગૃહસ્થોએ જ્યાં સુધી ગુહાવાસમાં રહેવું હોય ત્યાંસુધી તેઓએ
સહક
હિતેા કરી
દ” શી

Page #428

બાહ્ય વ્યવહારમાં તે બાહ્યાવ્યવહાર પ્રમાણે ચાલવું જોઈએ અને આત્માની અપેક્ષાએ સકેને એકાત્મા તરીકે અંતરમાં ભાવવા પણ એકાત્મભાવ અને એકાત્મવર્તન જેવું ત્યાગીનું ચારિત્ર તે ગૃહસ્થદશામા આચરી શકાય નહિ, તેની ભાવના તે ભાવી શકાય, અંશે અંશે વતી શકાય, માટે ચારિત્રની દષ્ટિએ તે ત્યાગી સંતો મેરૂ પર્વત જેટલા મોટા છે અને ગૃહસ્થ સર્જવ જેટલા લઘુ છે એમ અધિકાર ભેદે બન્નેના ગુણકર્મોથી અંતરુ સંભવી શકે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં કર્મગીની દશાની પ્રથમથી પ્રાપ્તિ કરવી જોઈએ. માબાપે બાલકને અને બાલિકાએને લાંબી જીંદગી ભોગવે એવાં બનાવવાં પણ તેઓને બાલલગ્નરૂપ યજ્ઞમાં હેમી ન દેવાં જોઈએ. માલલગ્નની સ્વતંત્રતા એ સ્વતંત્રતા નથી બરાબર યુવાવસ્થામાં લગ્ન થાય અને વીર્ય રક્ષણથી પુત્ર અને પુત્રીએ શક્તિશાળી અને એવા ઉપાય આચરવા. બાલકને ધત દુધ દહીં ખાવાનું મળે, તેનામાં યુવાવસ્થામાં શક્તિ પ્રગટે એવી રીતને બોબસ્ત કર. ગાય ભેંસે વગેરેને કોઈ મારે નહીં એ ગૃહસ્થાવાસમાં ગૃહસ્થાએ ભેગા મળી બંદેબસ્ત કરે. દરેક ગૃહસ્થ બ્રાહ્મણના ગુણકર્મોને અભ્યાસ કરે તથા ક્ષત્રિયના ગુણકર્મો તથા વૈશ્યના ગુણકર્મો તથા શુદ્ધના ગુણકર્મોને બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાંજ શીખી લેવા અને જે દેશકાલે સ્વાધિકાર જેની જેની જરૂર પડે તે પ્રમાણે કલિયુગમાં વર્તવું. કલિયુગમાં કલિ, કલેશ, યુદ્ધપ્રધાન દેશમ ખંડ, સંઘ જાતિ રહે છે તે ભૂલવું ન જોઈએ. તેપણ જેમ બને તેમ આખી દુનિયામાંથી ખૂન, યુદ્ધ, વગેરેને નાશ થાય એ ઉત્સાહપૂર્વક પુરૂષાર્થ કરે. મનુષ્ય ખરેખર ઈશ્વરને પ્રતિનિધિ છે. કોઈ પણ મનુષ્યના નાશમાં ઈશ્વરના ઘાત જેટલું પાપ છે એમ આખી દુનિયાના મનુષ્ય જ્યારે માનશે અને તે પ્રમાણે વર્તશે ત્યારે તે કાલે આ પૃથ્વી તે સ્વર્ગ જેવી શોભશે. દુનિયામાં વિદ્યમાન ધર્મોની અને ધમીઓની નિંદા કરવી અને અન્યધમી એની સ્વધર્મના ઝનૂનથી કતલ કરવી તે જ મહાપાપ

Page #429

૪૦૬
અને અધમી પણ છે. ભિન્નભિન્ન ધર્મોમાં જે જે અંશે સત્યના, સદ્ગુણ હાય તે ગ્રહવા અને જે ભાગ ન રૂચે તેની ઉપેક્ષા કરવી. જે જે ભિન્ન ધર્મમાં જે જે કઈ સત્ય હાય તેને સત્ય તરીકે જાહેર કરવુ' અને તે પ્રભુ મહાવીર દેવે અસંખ્ય દ્રષ્ટિયાની અપેક્ષાએ પ્રકાશ્યું છે એમ માની જૈનધર્મની વિશાલતાને ખ્યાલ કરી વિશ્વવતિસ લેાકાને જૈનધર્મનું સ્વરૂપ સમજાવવું કે જેથી તેઓમાં રહેલી અજ્ઞાનતા, કદાગ્રહ, ભેટ્ટબુદ્ધિ ટળી જાય. ગૃહસ્થાશ્રમમાં જેમ બને તેમ સાત્ત્વિકગુણી થવા પુરૂષાર્થ કરવા. સંતસાધુઓની સંગતિ કરવી અને તેઓની પાસેથી આત્મજ્ઞાન ગ્રહણ કરવું, મિથ્યા નાસ્તિક જડવાદબુદ્ધિ ટળતાં સહ્ય જૈનધર્મ સમજાય છે પશ્ચાત્ દેવગુરૂધર્મની શ્રદ્ધા થાય છે. દેવગુરૂધર્મની શ્રદ્ધા થતાં જ્યાંસુધી અવિરતિ દશા હાય છે ત્યાંસુધી સમ્યગ્દષ્ટિ અવિરતિ નામના ચાથા ગુણુ સ્થાનકમાં મનુષ્યા રહે છે, પશ્ચાત્ ગૃહસ્થધર્મનાં ખાર તને કેટલાક અંગીકાર કરે છે, કેટલાક માર વ્રત પૈકી જેટલાં વ્રત જે જે ભાંગે પાળી શકાય તેટલાં તે તે ભાગે અંગીકાર કરી શકે છે, પશ્ચાત્ ત્યાગી ધર્મની યેાગ્યતાને પામેલા જે મનુષ્યેા હાય છે તે ત્યાગીના ધર્મ અંગીકાર કરે છે. દેશિવતિ નામના પાંચમા ગુણુસ્થાનકવાળા મનુષ્ય ષડાવશ્યક કર્મ કરે છે. ષડાવશ્યકની ક્રિયાથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. આત્માની શુદ્ધિ માટે તરતમયેાગે સ પ્રકારના ધર્મો છે. પ્રથમ જ્ઞાન કરીને પશ્ચાત્ ધર્મના સ્વીકાર કરવા. પ્રથમ જ્ઞાન કર્યો માદ વ્રતાને અંગીકાર કરવાં જ્ઞાન વિના દાઢ કોઇ ધર્મની સત્ય આચરણા થતી નથી, માટે પહેલું જ્ઞાન અને પશ્ચાત્ ક્રિયા કથી છે, જેમ જેમ મનુષ્યેામાં જ્ઞાન વધે છે તેમ તેમ ધર્મના નામે ચાલતા હૈમા અને અજ્ઞાનથી પ્રગટેલાં અનિષ્ટ રૂધિર્મનાં અધનાના નાશ થાય છે. સાની સત્યધર્મને પારખી શકે છે. ગૃહાશ્રમીઆએ ગૃહસ્થદશાનાં કાર્યો કરતાં ક્ષણે ક્ષણે અપ્રમત્ત દશા રાખવાના આત્માપયાગ ધારવા. જે સર્વે ખાખતમાં સાવધાન સાચેત રહે છે તેના જય થાય છે,

Page #430

You
અને પ્રમાદને નાશ થાય છે. પોતાની ભૂલેને, પ્રમાદેને, દોષને પોતે જાણવા જોઈએ અને તેથી પિતે બચવું જોઈએ. દુનિયામાં સ્વર્ગ અને નરકને પામવું, જીવવું અને મરવું તે પોતાના પર આધાર રાખે છે માટે આત્માના આશ્રયી બનવું. આત્માની આજ્ઞા પ્રમાણે મન અને કાયાને પ્રવર્તાવવી જોઈએ. મન અને ઇન્દ્રિયોના વિષયોના દાસ બનનારા મનુષ્ય ખરેખર જીવતા છતા મરેલા છે અને જેઓ મનની અશુભ વૃત્તિને મારીને જીવે છે તેજ મરજીવા શૂરા છે અને તેવા ગૃહસ્થ સર્વ વિશ્વમાં શુભ આપવાને પાત્ર છે તેવા મહાજનના માર્ગમાં પ્રયાણ કરવું. જેઓ દેહથી જ જીવવા ઈચ્છે છે અને આત્માના જ્ઞાનાનંદ ગુણથી જીવવાને ઈચ્છતા નથી તેઓ જડવાદી નાસ્તિક છે અને તેઓ અધોગતિના ખાડામાં પડે છે, તથા અન્યને પાડે છે, તેવા જડવાદીઓના ઉદ્ધારર્થે ઈશ્વરી, મહાપુરૂષે પ્રગટે છે. સર્વ દેશમાં સર્વ કાલમાં ગમે તે જાતિમાં ગમે તે એગ્ય વિચારાચારથી લોકોને આત્મજીવનનો પ્રકાશ આપવા માટે મહાસંત મહાત્માઓ પ્રગટે છે અને તેજ ઈશ્વરી અવતારે છે, એમ પ્રભુ મહાવીરદેવે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુઓના નામે જાહેર કર્યું છે તથા ઉત્તમ શ્રાવક શ્રાવિકાઓને ઈશ્વરી પુરૂષ તરીકે ચેથા અને પાંચમાં ગુણસ્થાનકની અપેક્ષાએ અંશે અંશે જાહેર કર્યા છે. આત્મા તેજ પોતાના ગુણપર્યાના પ્રકાશથી ઈશ્વર પરમાત્મા બને છે, એમ મહાવીર દેવે પ્રકાર્યું છે અને તેથી તેમણે દુનિયાના સર્વ લોકેને જાહેર કર્યું છે કે તમારે આત્મા તેજ પરમાત્મા સત્તાએ છે અને દુર્ગુણેને હઠાવી પ્રકટ પરમાત્મા બને છે માટે જેમ બને તેમ દુર્ગણ દેષ વ્યસનોથી મુક્ત થાઓ અને તેથી તમારા આત્માને પરમાત્મા તરીકે પ્રકાશ થશે. એવે પ્રભુ સર્વજ્ઞ મહાવીર દેવને સદુપદેશ છે તે જાણુને હાદિ શત્રુઓને જીતવા માટે યોગનાં આઠે અંગેનું સેવન કરવું. ત્યાગી બનીને આત્માના ધ્યાનથી આત્મસુખને અનુભવ કરે. આત્માની શુદ્ધિ

Page #431

૪૦૮ માટે ત્યાગ દશાની જરૂર છે એમ શ્રદ્ધા રાખવી અને તેની ઈચ્છા કરવી, એમ જે શ્રદ્ધા ઈચછાથી ગૃહસ્થાવાસમાં વર્તે છે તે અનાસક્ત કર્મયોગી શ્રાવક પદને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. શુષ્કજ્ઞાન અને કિયાજ૩૫ણાથી દૂર રહેવું. દરરોજ સવારમાં ગુરૂનાં દર્શન વંદન કરીને તથા અને તે વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરીને ખાવું. દરરોજ જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાનાં દર્શન વંદને ત્રિકાલ કરવા તથા ત્રિકાલ પૂજન યથાશક્તિ કરવું. ત્યાગી ગુરૂની પાસે ધર્મશાસ્ત્રોનું શ્રવણુ મનન કરવું. ત્યાગી ગુરૂગમ સાથે જ તેમની પાસે બેસી સલાહ અનુસાર આજ્ઞા પ્રમાણે ધર્મપુસ્તકોનું વાચન કરવું. ત્યાગી જ્ઞાની ગુરૂની સેવાભક્તિ કરીને તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું, અન્યથા એકલાં ધર્મશાસ્ત્રને સ્વબુદ્ધિથી વાંચી જવાથી આત્મામાં સમ્યજ્ઞાન દર્શન તથા ચારિત્ર પ્રગટતું નથી માટે ત્યાગી ગીતાર્થને ગુરૂ કરી તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે સેવાભક્તિથી સ્થિર હૈ અધ્યાત્મજ્ઞાનનાં શાસ્ત્રો આદિ શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન ગ્રહણ કરવું. ગુરૂની સેવાભક્તિથી મેળવેલું જ્ઞાન પિતાના હૃદયમાં સમ્યફરૂપે પરિણમે છે અને તેથી વ્યવહારમાં તથા નિશ્ચયમાં સ્થિર થવાય છે. ગમે તેટલું ગૃહસ્થાવાસમાં શ્રાવકપણુમાં જ્ઞાન હોય પણ ચારિત્રીની આગળ તે બિંદુ સમાન છે એમ જાણવું. સમક્તિદાયક ત્યાગી ગુરૂ વિના બાકીના ચારિત્રધારક સાધુઓને સાધુ તરીકે માની તેમની યથાશક્તિ તરતમયેગે સેવાભક્તિ કરવી. સાધુઓની સંગત કરવી. તેમની સેવાભક્તિમાં ખામી ન રાખવી. સાધુઓની નિંદાયેલના, તિરસ્કાર, અભક્તિથી દૂર રહેવું. વર્તમાનમાં વર્તતા સાધુઓની સેવાભક્તિમાં ખામી ન રાખવી અને આચાર્યાદિકની શુદ્ધ શ્રદ્ધા પ્રીતિથી સેવાભક્તિ કરવી. મિથ્યાત્વીએના એકાંત મિથ્યાત્વ ધમાં શ્રદ્ધા ન ધારવી. પિતાના સમકિતની મલીનતા થાય એવા નાસ્તિક કુગુરૂ જડવાદી મનુષ્યોની સંગત ન કરવી. વર્ષમાં એકવાર બને ત્યાંસુધી સ્વગુરૂની અને સર્વે સાધુઓની તથા આચાર્યોની યાત્રા કરવા જવું અને તેઓની સેવાભક્તિ કરવી. સાધ્વીઓનાં દર્શન કરવાં. જંગમ તીર્થસ્વરૂપ મુનિયે જ્યાં જ્યાં વસતા હોય ત્યાં

Page #432

જવું અને તેઓને સદુપદેશ ગ્રહણ કરે સિદ્ધાચલાદિક સ્થાવર તીર્થોની યથાશક્તિભાવે યાત્રા કરવી અને સ્થાવર તીર્થોમાં રહેલા ત્યાગીઓની સેવાભક્તિ પૂર્વક ઉપદેશ ગ્રહણ કરે. જૈન કુળમાં જન્મેલા હોય પણ જે નાસ્તિક નથુરા જેને હેય અને જેઓ જડવાદી જેના નામથી જ ફક્ત હોય તથા કુતકી હોય તેઓ જે ત્યાગી ગુરૂઓની નિંદા ખંડન કરે તે તેમના વચનને વિશ્વાસ ન લાવે અને ધર્મવિચારાચારમાં દઢ રહેવું. પિતાને ધર્મ સંબંધમાં જે જે શંકાઓ પડે તેને ધર્મગુરૂને પુછી ખુલાસો કરો. ચક્રવતી જે ગૃહસ્થ હોય પણ ત્યાગી ગુરૂને વાંદી પૂછ ખાય તે તે ગૃહસ્થ શ્રાવક ધમી છે એમ જાણવું. બાહિરની મોટાઈમાં ત્યાગી ગુરૂની તથા સાધુની મોટાઈ ભૂલી ન જવી. ત્યાગી ગુરૂ તથા સાધુઓપરે જેની શ્રદ્ધા પ્રીતિ છે તથા સેવાભક્તિને આચારમાં મૂકીને જે વર્તે છે તેનું જ્ઞાન ખરેખર આત્મશુદ્ધિ માટે થાય છે અને તેથી તે જ્ઞાન આત્મરૂપે પરિણમે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં જૈનધર્મના આરાધના માટે બાહ્યાવસ્તુઓને સાધન તરીકે તથા ભેગેપગ તરીકે વાપરીને નિલેષપણે જીવવાનું હોય છે. સાત ક્ષેત્રમાં દાન વાપરવું. સામાયિક, પૌષધ, પ્રતિકમણ, ઉપવાસ, એકાશન, જાપ વગેરે ધર્મકૃત્યથી આત્માની શુદ્ધિ કરવી. મનુને ત્યાગી થવામાં સહાય આપવી. શુષ્કજ્ઞાની ન બનવું. ગુરૂ પરંપરાના અનુભવી થવું. ગચ્છાદિક નિમિત્તધર્મ વ્યવહારની ઉપગિતા જાણું તેનું સાથે પગથી અવલંબન કરવું. ગચ્છાદિકની ઉપયોગિતા સમજવી અને તેના સાધનધર્મ વ્યવહારને આદર. ગૃહસ્થાવાસમાં ત્યાગી ગુરૂનું વારંવાર અવલંબન લેવું અને તેમના આશન સમજવા પ્રયત્ન કરો. ધર્મની બાબતમાં ગીતાર્થગુરૂને અભિપ્રાય સત્ય સમજ. જૈનધર્મ અને જૈન ધર્મ એનું અસ્તિત્વ જાળવવા દેશકાલાનુસારે જેટલા બને તેટલા ઉપાય કરવા અને તે માટે દેશ ક્ષેત્રને બદલવું પણ જૈનધર્મને ત્યાગ ન કરે. રાજ્ય, ધન, ભૂમિના ભોગે પણ જૈનધર્મને જાળવો. ચતુર્વિધસંધ એજ જીવંત વ્યાપક વિરાટુ પરમેશ્વરરૂપ માનવો અને તેની સેવાભક્તિમાં

Page #433

૪૦
સર્વસ્વાર્પણુ કરવું. વ્યવહારથી અને નિશ્ચયથી કેાઈ જૈન ન થાય ત્યાં સુધી તેનામાં કેટલાક મધ્યસ્થાદિકગુણા હાય તેથી તેને જૈન ન માની લેવા. સદ્ગુરૂની પાસે સમ્યક્ત્વ અંગીકાર કરે અને વ્યવહારથી પેાતાને જૈન માને અને દેવગુરૂ સંઘની સેવાભક્તિમાં અત્યંત પ્રેમી અને તેને જૈન તરીકે સ્વીકારી તેની સેવાભક્તિમાં અભેદભાવે સવ સ્વાર્પણુ કરવું, તેને અત્યંત પ્રિય પૂજ્ય માનવા અને તેના આત્મામાં પરમાત્મતા પ્રગટશે એમ પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી માની તેને વિનય બહુ માનથી રાવા. ગમે તેવા નિશ્ચય ભાવમાં રમનારાઓએ પણ સંઘની સેવાભક્તિ તથા સંધની ઉન્નતિના કાર્યોમાં તે અવશ્ય ભાગ લેવા. સ ંઘે ભેગા થૈ તીર્થંકર મહાવીર દેવના જન્મ કલ્યાણકાદિ ધર્મ પર્વ મહેાત્સવાને ઉઝવવા. પ તિથિયામાં વિશેષત: ધર્મ કર્મો કરવાં. કેટલાક આન દેોત્સવ કલ્પી તે દિવસે આરામ લેવેા અને ભકિત આનંદમાં દિવસ ગાળવા. કેટલાક વિરામના દિવસેા કલ્પવા અને તે દિવસે જૈનાએ વ્યાપારાદિક બંધ કરી વિરામ લેવા. મનવાણીકાયાને આરામ આપવા જોઇએ નહીં ત। શરીર ઘસાઈ જાય. ગૃહસ્થદશામાં દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવના જ્ઞાતા થવું અને અંશે અંશે આત્માની શુદ્ધિ કરવા ઉપયોગ રાખવા. તેતે કાલક્ષેત્રે વિદ્યમાન ગીતાર્થ સૂરિવા વગેરેની આજ્ઞા પ્રમાણે ધર્મની પ્રવૃત્તિ કરવી અને સંસાર વ્યવહારનાં કાર્યાં કરવામાં કર્મ યાગી થૈ પ્રવર્તવું. યાગદશાની રૂચિ અને યાગ્યતા થતાં પરપર વિદ્યમાન ત્યાગીગુરૂ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરવી. એમ ગૃહસ્થદશામાં આત્માની શુદ્ધિ માટે પ્રવૃત્તિ બતાવી તથા ગૃહસ્થદશાયેાગ્ય ગુણકર્મોની દિશા દર્શાવી તે પ્રમાણે દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલભાવથી ગૌણુ મુખ્યપણે સ્વપરહિતાર્થે વર્તવાથી સ્વર્ગની અને સિદ્ધિની છેવટે પ્રાપ્તિ થાય છે. ગૃહસ્થ જૈનો જાણીને તે પ્રમાણે વર્તો.
इत्येवं अर्ह ॐ महावीर शांतिः ३

Page #434

મુર વિજાપુર. લેખક. બુદ્ધિસાગર સં. ૧૯૭૮ ફા. વ. ૩
શ્રી પાલીતાણા. તત્ર પાદરાવાળા શ્રદ્ધાવંત, દયાવંત, દેવગુરૂભક્તિકારક, સુશ્રાવક વકીલ શા. મેહનલાલ હિમચંદ તથા શા. માણેક્લાલ વરજીવન તથા શા. પ્રેમચંદભાઈ દલસુખ તથા વડુવાળા શા. મંગલભાઈ લખમીચંદ તથા પાદરાવાળા ભાઈલાલભાઈ તથા મુજપરવાળા પુંજીરામ વગેરે યોગ્ય ધર્મલાભ. વિ. તમે અહીંથી ફા. વ. એકમના પ્રાત:કાલમાં ગાડીમાં નીકળી બીજે પાલીતાણે પહોંચ્યા હશે, શત્રુંજયગિરિની યાત્રા કરી હશે, સ્થાવર તીર્થ અને જંગમ તીર્થની યાત્રાથી મનવાણુકાયાની તથા આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. દ્રવ્ય તીર્થની યાત્રાનો ઉપયોગ કરતાં આવડો જોઈએ. યાત્રાના અંધ શ્રદ્ધાસુને પણ સિદ્ધાચલાદિક તીર્થની સેવાથી ક્ષમાગમાં સંચરવાની યેગ્યતા આવે છે તે જ્ઞાનીની તે શી વાત કહેવી? જ્ઞાની નિરૂપાધિ દશામાટે તીર્થની સેવા કરે છે અને આત્મશાતિનિવૃત્તિ મેળવી શકે છે. ગૃહસ્થદશામાં મેં બે વખત સિદ્ધાચલ તીર્થની યાત્રા કરી છે. સં. ૧૯૫ર માં અમદાવાદવાળા શા. મેતીલાલ વીરચંદના સંઘ સાથે છ “રી પાળીને સિદ્ધાચલ તીર્થની યાત્રા કરી હતી. પશ્ચાત સં. ૧૯૫૬ ના અષાડી ચોમાસામાં ગૃહસ્થદશાના મેસાણાવાળા મિત્ર શા. મેહનલાલ દોલતરામની સાથે ત્રણ માસ સુધી રહી યાત્રા કરી હતી. મુનિશ્રી કપૂરવિજયજીને તે વખતે ત્યાં પેગ હતું. ત્યાં માસામાં દરરોજ તલાટીએ દેવદર્શન થતાં હતાં. સાંજરે તલાટી પાસેની ન્હાની ટેકરીઓ પર બેસી જ્ઞાન મેષ્ઠી કરવામાં આવતી હતી અને આત્મધ્યાન ભાવના ભવાતી હતી તેથી અત્યંત આનંદ આવતે હતો. કેટલીક વખત તે ધ્યાતા ધ્યેય અને ધ્યાનની એકતા જેવા અનુભવની આનંદ ઝાંખી આવતી હતી. છપ્પનની સાલમાં વર્ષો ન હોવાથી ઉપર ચઢી દેવદર્શન પૂજા વગેરેને દ્રવ્યભાવથી સારી રીતે લાભ લેવાતે હતો અને તેથી આત્માના આનંદેલ્લાસમાં ઘણું ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી હતી. દીવાલીના ત્રણ દિવસને

Page #435

૧૨ અઠ્ઠમ કરીને તલાટી પાસે આવેલી સરસ્વતીની ગુફામાં ત્રણ દિવસ સુધી સરસ્વતીનું ધ્યાન તથા આત્મધ્યાન ધર્યું હતું. શ્રી ક્ષમાકલ્યાણકજીએ પહેલાં ત્યાં સરસ્વતીનું ધ્યાન ધર્યું હતું, મહુને તેથી ઘણે આનંદ થયો હતો તે વાત તમને રૂબરૂ કહી છે. સિદ્ધાચલથી માગશર સુદિ એકમે મેસાણે આવવાનું થયું હતું, પશ્ચાત્ માગશર સુદિ ત્રીજે ગુરૂમહારાજ પાલનપુર હતા ત્યાં યાત્રાર્થે જવાનું થયું અને ત્યાં માગશર સુદિ છઠ્ઠ ગુરૂમહારાજ પાસે ચારિત્રની દીક્ષા અંગીકાર કરી, તેમાં તીર્થયાત્રા અને સાધુને દાન આપવાથી ચારિત્રાવરણને પશમ થયે એ અનુભવ છે. આત્મા તેજ સર્વ તીર્થ શિરદાર પરમ ઉપાદાન તીર્થ છે, તેની શુદ્ધિ કરવા જંગમ સ્થાવર અનેક તીર્થની ઉપગિતા છે, નિમિત્ત કારણતા છે, એમ ઉપગમાં હોય છે તે સાપગથી યાત્રાવડે આત્મશુદ્ધિમાં આગળ વધાય છે. એકાંતમાં પર્વત વગેરે તીર્થો હોય છે ત્યાં અલ પાધિથી જવાથી તથા રહેવાથી મન શાંત થાય છે. શરીરને આરામ મળે છે. શુદ્ધ હવા પાણી અને સત્સંગને લાભ મળે છે તેથી, શરીર તથા મનનું આરોગ્ય વધે છે. તીર્થોમાં ઘર જેવું કરીને રહેતાં તીર્થ સેવાનું ફળ ખરેખરૂં જે તુર્ત અનુભવાય છે તે અનુભવાતું નથી. બાલાજી ઔદયિક ભાવની શુભ પરિણતિએ પ્રાય: તીર્થ યાત્રા કરે છે, અને આદયિક શુભભાવરૂપ ફલને પામે છે. જે જે ભાવે તીર્થયાત્રા સેવા કરવામાં આવે છે તે તે ભાવે પિતાનો આત્મા પરિણમે છે અને તેવા ફલને પામે છે. ઉપશમભાવે પરિણમીને યાત્રા કરવાથી ઉપશમભાવરૂપ ફલની પ્રાપ્તિ થાય છે. જ્ઞાનીને તીર્થ યાત્રાથી દર્શનમાં અને ચારિત્રમાં ઉપશમભાવે અને ઉપશમભાવે પરિણમાય છે. જ્ઞાની ગુરૂ તે નિમિત્ત કારણરૂપ મહાતીર્થ છે, તેની સેવાભક્તિરૂપ યાત્રાથી આત્માનું જ્ઞાન પ્રકટે છે અને તેથી સ્વાત્મા જ તીર્થરૂપ ઉપાદાનભાવે અનુભવાય છે. જંગમતીર્થ સાધુસાધ્વીની સંગતિમાં રહેવા માટે સ્થાવર તીર્થોમાં રહેવાની જરૂર છે. જ્ઞાનીને દુનિયાના સર્વ પદાર્થો પક્ષાએ

Page #436

૪૧૩
આત્મશુદ્ધિમાં ઉપયોગી થાય છે, કારણ કે તે અવળાને પણ સવળારૂપે પરિણુમાવી શકે છે. તેથી તે જ્યાં ત્યાં પદાર્થોને નિમિત્ત તીર્થરૂપે પરિણાવીને આગળ વધી શકે છે. દયિકભાવમાંથી આત્મભાવમાં જવા માટે સ્થાવર તીર્થોની અને જંગમતીર્થોની ઘણી ઉપયોગિતા છે. આત્મષ્ટિ ખીલતાં આત્મશુદ્ધિ માટે દ્રવ્યતીથ, સ્થાવરતીર્થ અને જંગમતીર્થોની યાત્રા થાય છે. જ્યાં જ્યાં સ્થાવરતીર્થો થયાં છે તે પણ જંગમતી
રૂપ અરિહંત સૂરિ સાધુઓના ચરણ સ્પર્શથીજ થયાં છે. જંગમતીર્થો છે તેજ સ્થાવરતીર્થોની ઉત્પત્તિ કરનાર છે માટે જે જે જંગમતીર્થરૂપ અરિહંત, સાધુથી જ્યાં સ્થાવરતીર્થ પ્રસિદ્ધ થયું હોય ત્યાં ત્યાં તે અહિંત સૂરિ સાધુનું ચરિત્ર વાંચવું, તેમના ચરિત્રનું સ્મરણ કરવું, તેઓનું શ્રદ્ધાપ્રીતિથી ધ્યાન ધરવું, તેથી તે તે અરિહંતાદિકના જે આત્મા કરવાને આમેલ્લાસભાવ પ્રગટે છે અને તેથી દર્શન અને ચારિત્રની શુદ્ધિ થાય છે, દુર્ગણે નષ્ટ થાય છે અને સગુણે પ્રકટે છે. તીર્થોની સેવા તે વસ્તુતઃ આત્માની સેવા છે. આત્મા ઉપશમભાવે પરિણામે તે ઉપશમ તીર્થરૂપ આત્મા છે, આત્મા પિતે પશમભાવે પરિણામે તે ક્ષયપશભાવે આત્મા તે જ તીર્થ છે. આત્મા તે જ ક્ષાયિક ચારિત્રભાવે પરિણમે ત્યારે તે ક્ષાયિક તીર્થરૂપ આત્મા છે. બહિરાત્મભાવમાંથી અંતરાત્મભાવમાં જવું તે અંતરાત્મ તીર્થયાત્રા છે અને અંતરાત્મભાવમાંથી પરમાત્મભાવમાં જવું તે પરમાત્મ તીર્થયાત્રા છે. પરમાત્મપદ પામ્યા પછી બાહ્યાાંતર નિમિત્ત ઉપાદાનરૂપ સાધન તીર્થ માત્રની જરૂર રહેતી નથી. ધર્મશાસ્ત્રો ગ્રન્થ સર્વે તીર્થરૂપ છે. શ્રાવકે છે તે જંગમતીર્થ છે અને શ્રાવિકા જંગમતીર્થરૂપ છે. ચતુર્વિધ સંઘ તે જંગમતીર્થ છે તેને કેવલજ્ઞાની તીર્થકરે પણ નમસ્કાર કરે છે તેની શ્રદ્ધાભક્તિમાં સ્થાવરતીર્થોને અંતર્ભાવ થાય છે. નિમિત્તતીર્થના સેવન વિના ઉપાદાનતીર્થરૂપ આત્માની શુદ્ધિ પ્રગટતી નથી. પ્રથમ નિમિત્તતીર્થરૂપ ગુરૂ, સાધુ, સંવ, આચાર્ય, ધર્મશાસ્ત્ર, સ્થાવરતીર્થ

Page #437

૪૧૪ વગેરેના અવલંબનની અત્યંત આવશ્યક્તા છે. નિમિત્તતીર્થની સેવાભક્તિ તે વ્યવહાર સાધનધર્મ છે તેથી નિશ્ચય આત્મધર્મ પ્રગટે છે. જેના મનમાં સ્થાવરતીર્થ આગળ જગમતીર્થની મહત્તા નથી તે અજ્ઞાની બાલજીવ છે. સ્થાવરતીર્થ કરતાં જંગમતીર્થની અનંતગુણી સત્ય મહત્તા છે. શુદ્ધાત્મા તે સભૂત તીર્થ છે, બાકી વ્યવહારનયથી ગણતાં શુદ્ધાત્મા થવા માટે જે જે નિમિત્તતીથો છે તે આત્માની અપેક્ષાએ કારણભૂત તીર્થ હોવાથી અભૂત તીર્થો છે. જેમ જેમ આત્મા, સ્વસ્વભાવે પરિણમતે આગળ વધે છે તેમ તેમ તેને સ્વમાટે બાહ્ય નિમિત્તતીર્થોની પશ્ચાત્ ઉપયોગિતા તરતમાગે ઘટતી જાય છે, પણ અન્ય જીવો માટે તે તેની ઉપયોગિતા નિમિત્ત કારણતા કાયમ રહે છે. જે પોતાના માટે ઉપયોગી નથી તે અમાટે ઉપગી હોય છે અને જે અન્યને અપેક્ષાએ અનુપયોગી હોય છે તે પિતાના માટે અસંખ્ય યોગ દષ્ટિની અપેક્ષાએ ઉપયેગી થાય છે. જ્ઞાનદર્શન, ચારિત્ર તે ઉપદાન તીર્થ છે. દયા, સાય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, પરિગ્રહત્યાગ, મૈત્રી ભાવ, પ્રમેદભાવ, સેવા, ભક્તિ વગેરે ગુણે છે તે ઉપાદાનતીર્થ પ્રગટાવવાનાં આંતરનિમિત્તતીર્થો છે. સત્ત્વગુણી આહાર અને સત્વગુણી પ્રકૃતિ વિચાર તે આંતરિકનિમિત્તતીર્થ છે. સંવર અને નિર્જરાની પરિણતિ તે ઉપાદાન કારણું અંતરતીર્થ છે. સાધુ વ્રત અને શ્રાવક વ્રત તે નિમિત્તતીર્થ છે. સમકિત સડસઠ બેલ પ્રમાણે વર્તન તે બાહાર નિમિત્તતીર્થ છે અને ઉપાદાન શુદ્ધાત્મદશા તે ઉપાદાન કાર્યરૂપ તીર્થ છે. તીર્થકરાદિ પુણ્યની પ્રકૃતિ છે તે આત્માની શુદ્ધિના હેતુઓમાં સહાયકારી લેવાથી શુભ પુણ્ય ઔદયિકભાવરૂપ નિમિત્તતીર્થ છે. સમ્યક્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવામાટે મનુષ્ય શરીર મનવાઈની સામગ્રી તે પુર્યોદયરૂપ નિમિત્તતીર્થ છે, કારણ કે મનવાણુકાયાના યોગની પ્રાપ્તિ વિના કેઈ આત્મા પોતે કેવલજ્ઞાની પરમાત્મા બની શકે નહિ. આત્મજ્ઞાનીને આસવના હેતુઓ છે તે પણ સંવરરૂપે પરિણમતા હોવાથી તે પણ જ્ઞાનીની અપેક્ષાએ નિમિત્તતીર્થમાં સમાઈ જાય છે. સમ્યગદષ્ટિજ્ઞાનાને લૈકિક

Page #438

૪૫
તીર્થો છે પણ અંતમાં આત્મતીર્થની શુદ્ધિ અર્થે પરિણમે છે તેથી તેનામાં લાકિકતીર્થાને પણ લેાકેાત્તરતીર્થરૂપે પરિણમાવવાની શક્તિ ખીલી હોય છે તેવા જ્ઞાનીનેમાટે સર્વ દુનિયા-નિમિત્તતીર્થરૂપ છે છે પણ એવી જેની દશા ન થઇ હોય તેને તે લેાકેાત્તર સ્થાવર જ ંગમતીર્થોના અવલંબનથી સ્વાત્મશુદ્ધિ કરવી. અન્યથા તે પતન પામે છે એમાં કઇ શંકા નથી. સમ્યગ્દષ્ટિના સવિચાર અને સદાચાર સર્વે તીર્થરૂપ છે. સાધુસાધ્વીની કાયા મન અને વાણી છે તે અન્યાના ઉપકારાર્થે થાય છે માટે તે તીર્થરૂપ છે એમ નિમિત્ત ઉપાદાનના અનેક ભેદાની અપેક્ષાએ અનેક તીર્થ જાણવાં, કાઈપણ જાતના તીર્થની ઉત્થાપના ન કરવી. કારણ કે કાઈને કાઇ રૂપે તે ઉપયેગી થાય છે, પરંતુ પેાતાને માટે તે જેનાથી આત્મામાં રમતા સ્થિરતા પ્રગટે, આત્માપયેગ પ્રગટે, આત્માનંદ અનુભવાય એવાં નિમિત્તતીર્થો કે જેની સેવામાં રસ પડે તેનું અવલંબન લેવું અને અન્યો પોતપાતાની દશા પ્રમાણે તીર્થો સેવે તેમાં તેઓને જ્ઞાનાદિક પ્રગટાવવાને મડનાષ્ટિએ સહાયક થવુ. સંઘતી ની સેવાભક્તિથી આત્માને પરમાત્મા બનાવવા. વર્તમા નમાં જે આત્માઓ-જૈનો છે તેઓને ભાવતીર્થરૂપ કરવાને તેઓને જે જે જ્ઞાનાદિક દાનની સહાયતા કરવી તે જંગમ તીર્થ સેવા છે. આત્મા જ સર્વે ખાદ્યુતીર્થના પ્રકાશક છે. તે આત્મજ્ઞાનથી પેાતાને તીર્થરૂપ બનાવીને અન્યાને તીર્થરૂપ બનાવે છે. ગુરૂ આદિ જગમતીર્થ છે તે અત્યંત પુષ્યનિમિત્ત કારણ છે. પુષ્ટ નિમિત્તરૂપ ગુરૂદેવ સ્થાવરતીર્થ ધર્મશાસ્ત્રોથી ઉપાદાન તીથરૂપ આત્મગુણુ પર્યાયની શુદ્ધિ થાય છે, નિમિત્તતીર્થનું જેટલું અવલખન થાય છે તેટલીજ ઉપાદાનતીર્થની શુદ્ધિ થાય છે. સતીર્થાના પ્રકાશ કરનાર સદ્ગુરૂ છે. એજ સ` નિમિત્તતીર્થોમાં પુષ્ટ નિમિત્તતીર્થ છે. સિદ્ધાચલાદિતીર્થીની અત્યંત ઉપયોગિતા છે ત્યાં ગમન કરીને મનવાણીકાયાની શુદ્ધિ કરવી. દ્રવ્યથી અને ભાવથી જિનેશ્વર પ્રભુની પ્રતિમાનું પૂજન સ્તવન ધ્યાન ધરવું. એકાંત પર્યંતપ્રદેશમાં પ્રભુનું તથા આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ વિચારવુ,

Page #439

૪૧૬
ધર્મ ધ્યાનના ચાર પ્રકારના પાયાનું ચિંતવન કરવું અને સર્વ
પ્રકારે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના ઉપયોગી થવું. રાત્રે પણ આઠ વાગ્યા લગભગ તલેટી અગર અન્યસ્થાને આત્મધ્યાન ધરવું. પ્રભુના સ્વરૂપમાં મન રાખવું અને ખાāજડ પદાર્થોમાં થતુ અહંમમત્વ દૂર કરવુ. માહનીય કર્મની જે જે પ્રકૃતિયાના ઉભરા આવતા હાય તે તે ઉભરા શમાવવાની આત્મભાવનામાં આરૂઢ થવું. તીર્થયાત્રાનું ઘેન રહે એવી રીતે યાત્રા કરવી. સાધુએ વગેરેની આહારાદિકથી ભક્તિ કરવી, શ્રાવકાની અને શ્રાવિકાઓની યથાશકિત ભક્તિ કરવી. મનવાણીકાયાના દાષા ટાળવાની દેઢ પ્રતિજ્ઞા કરવી, આકાશની પેઠે આત્માને અરૂપી ભાવવા. અનંતજ્ઞાનદર્શન ચાશ્ત્રિમય આત્મા છે એમ વિચાર કરવા મનમાં પ્રગટતા રાગદ્વેષના શુભાશુભ પરિણામને આત્મપયાગથી રોકવા, સાધુ સાધ્વી વગેરે કાઇની નિંદા કુથલી ટીકા કરવામાં મનને રોકવું નહિ. સમભાવે આત્મસ્વરૂપમાં જેટલા વખત પર્યંત રહેવાય તેટલા કાલ સુધી રહેવુ' જેના સમાગમ કરવાથી આનંદ હે પ્રગટે, આત્માની શુદ્ધિ થાય તેની સંગતિ કરવી. આત્માને ડુઈંલાસ પ્રગટે એવાં નિમિત્તા સેવવાં. જ્યારે નિમિત્ત તીર્થના આલેખન વિના આત્મા પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપમાં ઉપચાગદ્વારા રમણુતા કરી શકે ત્યારે ખાદ્ય નિમિત્તતીર્થની આવશ્યકતા ન રહે પણુ અન્યભકતે માટે સાલખનદશા સુધી રહે. માનદસ પ્રગટે ત્યાં તીર્થયાત્રા છે. જવસ્તુમાં રસ પ્રગટે છે ત્યાં સુધી અજ્ઞાન માહ દશા છે તેને ટાળવા માટે સ્થાવર જંગમ તીર્થનુ વારંવાર સેવન પૂજન કરવું. ભૂલેા થાય તે વારવી. પણ તીર્થનું સેવન કરવું. પથમ સાધક દશામાં ભૂલા ઢાષા થાય તેને ગુરૂગમ લેઈ વારવી, જેને જેટલી ચેાગ્યતા જ્ઞાન પ્રગટયું ડાય છે અને જેવા જેવા ભાવે તીર્થયાત્રા કરે છે તેને તેવા ભાવે ફૂલની પ્રાપ્તિ થાય છે. તીથ એક જ હોય પણ સર્વને ભિન્ન ભિન્ન ભાવે ભિન્ન ભિન્ન ફૂલ થાય છે તેમાં આશ્ચર્ય નથી. સાતનયેાની અપેક્ષાએ તીનું સ્વરૂપ ાણીને જે સાપેક્ષે તીની શ્રદ્ધા

Page #440

૪૩૭
ધારણ કરી વર્તે છે તેજ પાતે તીરૂપ છે અને તેજ તીર્થંભક્ત રક્ષક છે. જ્ઞાનયેાગ, કર્મયોગ, ઉપાસના, શક્તિ તે તીર્થો છે. બાહ્યતીર્થોનું અને આંતરતીર્થોનું ઉપયાગત્વ વિચારવું. જે કાલે જે ક્ષેત્રે જે તીના નાશ થતા હાય તેના ઉદ્ધાર કરી અને સ્વાષિકારે ગીતાની સલાહથી જે જે તીર્થની યાત્રા સેવા કરવી ઘટે તે કરવી. સ તીર્થયાત્રાના ઉદ્દેશ ખરેખર આત્મશુદ્ધિ કરવામાં સમાઈ જાય છે. સ. ૧૯૬૬ ના માગશર માસમાં સિદ્ધાચલ તીર્થની આત્મસિદ્ધાચલતીર્થના પ્રકાશ માટે યાત્રા કરી હતી. તે વખતે જિનેશ્વરસ્તવનથી ધ્યાનથી અને આત્માના ધ્યાનથી અત્યંત આન ંદ થયા હતા. અહીં બેઠાં સિદ્ધાચલના સ્મરણુથી આબેહુબ હૃદયમાં સિદ્ધાચલ દેખાય છે અને ઉપાદાન સિદ્ધાચલ જે આત્મા છે તેનું સ્મરણુ ધ્યાન થાય છે. આત્મારૂપ સિદ્ધાચલના અસંખ્ય પ્રદેશમાં અનંત જ્ઞાનાનન્દ છે તેના ઉપયાગમાં સ્થિરતા થાય છે, તેથી રાગદ્વેષના સંકલ્પ વિકલ્પ ટળતાં અમુક વખત સુધી તે આનંદની ઘેન વર્તે છે અને જીવ ંત નિત્ય સિદ્ધાચલની રાડનાણા જેવી યાત્રા અનુભવાય છે, છતાં સ્થાવર સિદ્ધાચલની આત્માની શુદ્ધિ માટે યાત્રા કરવાના ભાવ વર્તે છે. માટે તે પ્રમાણે તમે પણ ઉપયોગ રાખી વ્યવહાર અને નિશ્ચયનયથી યાત્રા કરવામાં અત્યંત ઉત્સાહથી પુરૂષાર્થ કરશે સત્તમાગમ સર્વતીર્થોના યાત્રા થાય છે. થાવર તીર્થોમાં ગમન કરી સર્વ પ્રકારના પ્રમાદાથી દૂર રહેવું. કલેશથી દૂર રહેવું, મનમાં આ ધ્યાન અને રાષ્ટ્રધ્યાન ન પ્રગટવા દેવું. નકામી વાત ચિત ન કરવી, મેાહ પ્રગટે એવા વિચારાચાર વિહારના ત્યાગ કરવા. મનની સ્થિરતા કરવી. ધ્યાનમાં ચિત્ત ન ચાંટે ત્યારે શ્રવણુમાં મન જોડવું. ધર્મપુસ્તક વાચનમાં મન જોડવું. દ્રવ્યભાવથી ગૃહસ્થાએ પ્રભુની પૂજાસ્તવનમાં મન જોડવું. ધર્મગાણી કરવામાં તથા મહાવીર મહાવીર અરિહંત એવા પ્રભુના જાપ જપવામાં મન અને જીન્હાને રાકવી અને મહાવીર દેવમાં ઉપયેગ પારણુ કરવા. તથા સિદ્ધાચલાઢિ નામેાના જાપ જપવા અને તે આત્માનાં

Page #441

૪૧૮
અધ્યાત્મષ્ટિએ નામેા છે એમ જાણી તેના અર્થ કરી આત્મામાં રમ ભુતા કરવી અને ક્રોધાદિકષાયેા દેષા ટાળવા માટે સામાયિકાર્ત્તિ પડાવણ્યને આરાધવાં, દ્રવ્ય અને ભાવથી પાષધ કરીને આત્માની પુષ્ટિ કરવી.માહિરથી તથા અધ્યાત્મતૃષ્ટિએ રાગદ્વેષ શત્રુના જય કરનાર આત્મારૂપ શત્રુ જયની દ્રવ્યભાવથી શ્રી ઋષભદેવે અંતમાં પૂર્વે નવાગુવાર યાત્રા કરી હતી અને ત્રીજા સ્મારકની આદિમાં ઇશ્વર પરમેશ્વર થયા એમ અધ્યાત્મષ્ટિથી વિચારવું. જ્ઞાનીએએ અનેક નયની અપેક્ષાએ તીર્થોની સ્થાપના કરી છે તે સર્વથા અપેક્ષાએ સત્ય છે. અજ્ઞાનીને યાત્રા કરતાં બુદ્ધિભેદ-શંકા થાય તેવું ન કરવું પણુ તેઆ સ્વાધિકાર સમજે અને દાષાને ટાળે તથા ક્રમેક્રમે આગળ વધે એવી રીતે બને તેટલું કરવું, અન્યથા માન રહેવું. સમભાવ અને આત્મજ્ઞાનથી આત્મશુદ્ધિમાં પ્રતિક્ષણ વિશેષત: ઉપયાગી થવું તથા શ્રાવકધર્મ પ્રમાણે વ્યવહારમાં વ્યવહાર પ્રમાણે અને અંતરમાં આત્માપયેાગે વવું અંતમાં ઉપયેગ રાખી નિર્લેપ રહેવું. અસંખ્યતીર્થો અને અસંખ્યરીતે તીર્થ સેવા છે. માક્ષમા રૂપ અસંખ્યયાગરૂપ અસંખ્ય તીર્થી છે તેમાં જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર મુખ્ય છે. સિદ્ધાચલાદિતીર્થાંમાં અણુસણુ કરનારા મુનિયાના અધ્યાત્મભાવ કેવા હશે તેના એકાંતમાં વિચાર કરશે અને દેહાબ્યાસ ટળે તે માટે આત્માપયાગ ધારશે. સર્વ પ્રકારનાં તીર્થોની યાત્રામાં શ્રદ્ધાપ્રેમવાળા ભક્તોને નમસ્કાર હા. ભક્તાની સેવાભક્તિમાં તીર્થની ભક્તિનું કુલ સમાઇ જાય છે. તીર્થરૂપ જંગમ સંઘની સેવાભક્તિના શુભ રૂપ પિરણામને પણ જે ધારણ કરે છે તે છેવટે મુક્તિને પામે છે એવી શ્રદ્ધાપ્રીતિવાળાને સ્તવું છું. વિશેષ શું લખું. જેમ અને તેમ રોકડનાણાના જેવી તીર્થયાત્રા કવી. આત્માનંદના ઉભરા પ્રગટે ત્યારે અમૃતક્રિયાવાળી તીર્થયાત્રા થઈ એમ જાણશેા. તીર્થંકરાએ જેવી રીતે આત્માની શુદ્ધિ કરી તે રીતે આત્માની શુદ્ધિ કરવા પ્રવૃત્તિ કરવી તે તીર્થયાત્રા છે. અજ્ઞાની લેાકેાને જૈનધર્મ પમાડવા તે યાત્રા છે. સંધની ઉન્નતિનાં કાર્યો કરવાં તે પણ તીર્થયાત્રા છે. યાત્રાળુઓની સેવા

Page #442

e
ભક્તિ કરવી, યાત્રાળુઓનું રક્ષણ કરવુ, અતમાં રાગદ્વેષના પરિણામથી નિર્લેપ રહેવું તે નિર્લેપ તીર્થયાત્રા છે. યાત્રાળુઓને જ્ઞાન ધ્યાન પૂજા સેવામાં સર્વ પ્રકારની સગવડતા કરી આપવી અને તેઓમાં તીથપણું માનવું, ભવવુ તેપણ તીથૅયાત્રા છે. જેને જે રીતે ચે જેવા ભાવ પ્રગટે તેવા ભાવે યાત્રા કરવી, ધર્મ શાસ્ત્રોનું પઠન પાઠન તે જ્ઞાન તીર્થયાત્રા છે. સાધુઓને અને સાધ્વીઓને ધર્મશાસ્ત્રોના અભ્યાસમાં સર્વથા સહાયક થવું અને તી યાત્રાળુઓની અનુમેાદના કરવામાં તીર્થયાત્રાનુ ફળ થાય છે, સમકિતવાસી આત્મા તીર્થં છે. ચોથા ગુણસ્થાનકથી તે ચાદમા ગુહ્યુસ્થાનક સુધી વનારા આત્માએ સર્વે તરતમયેાગે તીરૂપ છે, તેમાં મનવાણી અને કાયા પણુ તીરૂપ છે, કારણ કે તેથી અન્યેાના આત્મા તીરૂપે જાગત્ થાય છે. જડવાદી અજ્ઞાની નાસ્તિક લેાકેાને સમ્યજ્ઞાનાદિકના ઉપદેશ કરવામાં તીર્થયાત્રા ખરેખર થાય છે. લોકિક તીર્થરૂપ માતપિતા વૃદ્ધજન વગેરે તીર્થ મનાય છે, તેમની લોકિક દૃષ્ટિએ સેવા કરવી તેપણુ ગૃહસ્થાને લૈાકિક તીર્થયાત્રા છે. શુભ આયિકભાવ તે શુભ યાત્રા છે. પ્રથમ શુભ યાત્રાની શરૂઆત થાય છે. સર્વ જીવાના ભલામાં પ્રવૃત્તિ કરવી, અહિંસાના વિશ્વમાં પ્રચાર કરવા, બ્રહ્મચર્યના વિશ્વમાં પ્રચાર કરવા તે તી યાત્રા છે. નિષ્કામભાવે સ્વાધિકારે ધર્માં વિચારાચાર પ્રવૃત્તિ તે ગૃહસ્થાને તથા ત્યાગીને તીર્થ યાત્રા છે, એમ સર્જનયાના સાપેક્ષ બિટ્ટુએથી સક્ષેપમાં તીર્થં અને તીર્થયાત્રાનું યત્કિંચિત્ સ્વરૂપ લખી જણાવ્યું છે. તે ધ્યાનમાં લેઈ સ્વાધિકારે તી યાત્રા કરશેા. સ્થાવર તીર્થોની સેવાથી અત્યંત નિવૃત્તિના અનુભવ થાય છે. એમ જે અનુભવ કરે છે તે સ્થાવરતીર્થની યાત્રાના નંદ પામી શકે છે. સ કર્મ રહિત આત્માને કરવામાં જે જે નિમિત્તે ઉપયેગી કારણે હાય તેને તીર્થસ્વરૂપ માની ભાવી જે શ્રદ્ધાપ્રીતિથી શુદ્ધાત્માપચેાગે વર્તે છે તે માંગલમાલા પામશે.
इत्येवं ॐ अहँ महावीर शांतिः ३

Page #443

કરે
મુક વિજાપુર (ગુજરાત)
સં. ૧૯૯૮ ફા. વ. ૩,
ગૃહસ્થ જેનેની હિંસા અને અહિંસાનું વિવેચન. વિજાપુર.
જનસંઘ સમક્ષ ઉપદેશ. સં. ૧૯૭૮ ફાગણ વદિ ૮.
ચારે વર્ણના ગુણકર્મોસહિત ચારે પણ મનુષ્ય જે ધર્મમાં જીવે છે તે જ ધર્મ સર્વ વિશ્વમાં અસ્તિત્વથી જીવે છે. જેનધર્મ માટે તેમ સમજવું. જેટલા ઉત્સર્ગ માર્ગ છે તેટલા અપવાદ છે. જેનોની અહિંસાપર વૈષ્ણવો વગેરે હિન્દુએ આક્ષેપ કરે છે પણ તેઓ સમજતા નથી કે જેનોના શાસ્ત્રોમાં અહિંસા અને હિંસા સંબંધી શું લખ્યું છે? જૈન સાધુઓને માટે વિશવસાની દયા પાળવાનું લખ્યું છે તે પણ અપેક્ષાએ છે. ગૃહસ્થ જેને બે પ્રકારનાં છે. ૧ સમ્યગદષ્ટિ જેને અને ૨ વ્રતધારી દેશવિરતિ ગૃહસ્થ જેને. તેમાં પ્રથમ સમ્યગદષ્ટિ જેને જેઓ છે તેઓ તે ફક્ત દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા ધારણ કરી શકે છે પણ સ્કૂલપ્રાણાતિપાતાદિક વ્રતને પાળવાને વ્રતાદિક ઉચ્ચરી (અંગીકાર કરી ) શકતા નથી. તેઓ તે સાધુસંત સંઘની સેવાભક્તિ કરી શકે છે પણ વત ઉચ્ચરી શકતા નથી. સમ્યગદષ્ટિ ગૃહસ્થ જેને બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર એમ ચાર જાતિના છે તેઓ દયાદિ વ્રત પાળવામાં છટા છે. તેઓ સ્વાર્થ માટે અને પરમાર્થ માટે શસ્ત્રાદિક બોહાબળ અને મનવાણી કાયાના બળને ઉપગ કરી શકે છે. તેઓ અવિરતિ હેવાથી દારૂ માંસ જેવી અભક્ષ્ય વસ્તુઓને ત્યાગી શકતા નથી, તેમજ વ્યભિચાર, અસત્ય, ચારી વગેરેથી વિરતિ (પચ્ચખાણ) ને પામી શક્તા નથી. તેઓ સત્યને સત્ય

Page #444

જાણે છે પણ અસત્ય, અભક્ષ્ય અધમ્ય પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્ત થતા નથી, એવા પુરૂષ અને સ્ત્રીઓ ફક્ત સમ્યગદર્શન ગુણ હોય છે પણ ચારિત્ર ગુણી હેતાં નથી, તેથી તે ચતુર્થ અપુન
ધક ગુણસ્થાનકના અધિકારી છે. તેઓ સંઘની રક્ષામાટે દેવગુરૂ અને તેઓના ભક્તની, તીર્થોની, મંદિરની, પુસ્તક ભંડારાની અને જેનકેમની રક્ષા માટે તથા દેશ ભૂમિ, રાજ્ય ધન કુટુંબ આદિની રક્ષા માટે ન્યાય અન્યાય ક૫ટલા વગેરે ગમે તે રીતે યુદ્ધ કરે છે, કારણ કે તેઓએ દેશવિરતિ ચારિત્રને અંગીકાર કર્યું નથી. તેઓ સામાજિક નીતિ વગેરેને માને છે અને ઊી પણ માનતા. તેઓને જેમ રૂચે છે તેમ તે પ્રવર્તે છે. ફક્ત તેઓ દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધાને ચૂક્તા નથી. જૈન ધર્મ માટે તેઓ પ્રાણ ધનને ભેગ આપે છે. અનંતાનુબંધી કષાય વિના બાર કષાય અને નવ નેકષાયવાળા છે પણ તે કષાયોને ટાળવાની ઈચ્છાવાળા તો તેઓ હોય છે. અવિરતિ જૈનો પ્રાણ પડે અને દેવતાઓ પરીક્ષા કરવા આવે અને ચલાયમાન કરે તેપણ જિનેશ્વરદેવ, ત્યાગી, ગુરૂ, આચાર્ય, સાધુ, શ્રાવક શ્રાવિકા અને જૈનધર્મની શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ થતા નથી. જૈનધર્મ સત્ય છે એવી શ્રદ્ધાથી કદાપિ ભ્રષ્ટ થતા નથી. બાકી તેઓને કર્મજ એવાં ઉદયમાં આવેલાં હોય છે કે તેઓ જીવદયાઆદિ વ્રતને દેશથધ પણ પાળવાને શક્તિમાન થતા નથી, પણ તે સમ્યગદષ્ટિના પરિણામે વર્તતા દેવલોક સુધી જવાને શક્તિમાન થાય છે. તેઓ પ્રસંગે જે કાલે જે ક્ષેત્રે જે જે રીતે જીવી શકાય તે તે પ્રમાણે વર્તે છે. સ્વાર્થ અને ધમોથે યુદ્ધ કરે છે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ધ પૈકી ગમે તેના ગુણકર્માનુસારે વર્તે છે. એક મનુષ્ય ચારે વર્ણના શુગુકર્મને શીખે છે. પશ્ચાત્ જે કાલે જે ક્ષેત્રે જે દ્રવ્યભાવે જે ગુણકર્મની મુખ્યતાથી તે વર્તવા ઈચ્છે છે તે પ્રમાણે વર્તે છે અને દેશમિન પશુ વગેરેના રક્ષણ માટે અનેક દાવપિચ યુક્તિ, યુક્તિવાળી બળકળ શક્તિથી, શત્રુઓ હામાર્થે પિતાનું રક્ષણ કરે છે. શ્રેણિક રાજા, શ્રીકૃષ્ણ, ખારેલ રાજ (મહામેવ

Page #445

૪રર
વાહન રાજા,) સંપ્રતિ, ચંદ્રગુપ્ત વગેરે રાજાઓ, ક્ષત્રિ, બ્રાહ્નણ, વૈશ્ય અને શુદ્રો જૈનધર્મની શ્રદ્ધાપ્રીતિથી વર્તતા હતા અને જેનસાધુઓના ભક્ત હતા. જિનમંદિરોને તેઓએ કરાવ્યાં હતાં પણ દેશથ% હિંસા વગેરેની વિરતિને ધારણ કરનારા નહતા. તેઓ દેશવિરતિની અપેક્ષાએ મેહ પ્રકૃતિના પશુબળથી બળવાન ગણાય. જેનોને અતિ દયાળ કહી તેઓની મશ્કરી કસ્નારાઓને અવિરતિ જેનો શૂર પરાક્રમી બહાર પ્રશસ્ય લાગે ખરા. કારણ કે તે રક્ષપ્રાણાતિપાતવિરમણવ્રતાદિકને અંશે અંશે પણ ધારણ ન કરી શકે. તેઓ દેશવિરતિથી છુટા છે તેથી બાહ્ય જગતમાં ગમે તેમ વતી શકે. દેશવિરતિ ચારે વર્ણના જૈનો કરતાં અવિરતિ જૈનોની સંખ્યા ઘણુ પ્રમાણમાં સદણ દુનિયામાં હોય છે. દેશવિરતિ જેને જે લાખોની સંખ્યાના પ્રમાણમાં હોય છે તે અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ જેનો કોડે આજની સંખ્યામાં હોય છે. ગમે તે ક્ષેત્રકાલે અવિરતિ જેનો વિશેષ પ્રમાણમાં હોય છે. એક કુટુંબમાં શતમનુષ્ય જૈન હોય છે તે તેમાં પાંચ સાત મનુષ્યો દેશવિતિ જેન બને તે બની શકે, બાકીના અવિરતિ છતાં જૈનધર્મની શ્રદ્ધાભક્તિમાં પ્રાણાર્પણ કરનારા હોઈ શકે. કોઈ કાલે દેશવિરતિ જેનો હોય અને અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ જેને ન હોય એવું બની શકે જ નહીં. અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ જેનેને બાતલ કરી એકલા દેશવિરતિ જૈનોને શ્રાવક ગણવા અને દેશવિરતિ જેનેને એકલે શ્રાવક સંઘ સ્થાપવેદ એવું બની શકે નહિ અને જે બનાવવા પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે જૈન ચતુર્વિધ મહાસંઘના ઉછેદનું મહાપાપ લાગે તેમ જેનો સમજી શકે છે. ખારેલ મહામેઘવાહનરાજ કલિંગ દેશના અધિપતિ હતાતે અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ જૈન હતા. જેનગૃહરથ જૈનસંઘના તે ઉપરી રાજા હતા. સંપ્રતિ રાજા, શ્રેણિક રાજા પણ જેનગૃહસ્થ સંઘના નાયક રાજા હતા, તેવા રાજાએ વગેરેને શ્રાવકસંઘમાંથી બાતલ કરવામાં આવે તે દુનિયામાં જેનસંઘનું અરિત રહે નહિ અને તેથી જનકેમ ગૃહસ્થ દશામાં

Page #446

ફ
ચારે વર્ણોમાં રહી શકે નહિ, જૈનધર્મની શ્રદ્ધા જેને થઈ ય છે તે ગુરૂ પાસે વ્યવહારથી સુમતિવ્રતને આદરે છે અને દેવગુરૂ સંઘની સેવાભક્તિમાં યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેટલા અશે તે તે ધર્મ છે અને બાકીના ચારિત્ર પ્રર્મના અંશાને નહીં પામવાથી ચારિત્રની અપેક્ષાએ દેવાએની પેઠે આવરિત અર્થાત્ અધર્મી છે અને તેમ તે પોતાને માને છે. તે અધર્મ કરે છે છતાં અધર્મ ને ધર્મ માનતા નથી અને ધર્મને અધમ માનતા નથી તેથી તે સમ્યગજ્ઞાનથી પતિત થતે નથી. તે ધમી - આનું રક્ષણ કરી પુણ્ય બાંધે છે, તથા દેશથી નિરાને પામે છે. સમ્યગ્દષ્ટિ જેને અ પુદ્ગલપરા કાલમાં મુક્તિને પામે છે અને ઉત્કૃષ્ટત: અપેક્ષાએ સાત આઠ વા ત્રણ ચાર ભવમાં અગર તદ્ભવમાં મુક્તિપદને પામે છે. ચેાથા સુણસ્થાનકથી કાઇ સભ્યષ્ટિ થૈને પાંચમાંથી આરંભી ખારમા ગુણસ્થાનકને અતહૂતમાં ઉલ્લંઘી જાય છે અને કેવલજ્ઞાનને પામી પરમાત્મ અને છે. ચેાથાગુણસ્થાનકવતિ જૈન પૈકી કેટલાક જૈને તદ્ભવમાં પાંચમા દેશિવતિ ગુણસ્થાનકને પામે છે અને કેટલાક પાંચમાથી છઠ્ઠા સર્વવિરતિ ગુણસ્થાનકને પામે છે અને અપ્રમત્તને પણ પામે છે. કેટલાક ચેાથાથી છઠ્ઠું જાય છે. તીર્થંકરા ગૃહસ્થાવાસમાં ડાય છે ત્યાંસુધી ચાથા સભ્યદૃષ્ટિ ગુણસ્થાનકમાં ડાય છે. ચાચા ગુણસ્થાનકમાં રહેલા કેટલાક આત્માઓ, દારૂ માંસ વ્યભિચારથી ગૃહસ્થ તીર્થંકરેની પેઠે વિમુખ વર્તે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં રહેલ તીર્થંકરા તેમજ કેટલાક અન્ય લાફ્રા પણ દારૂ માંસને વાપરતા નથી અને વ્યભિચાર વગેરે દૃષ્ટ કુથી વ્રત લીધા વિના પશુ દૂર રહે છે, તાપણુ અવિરત્રિપણાની ત્યાં મુખ્યતા વર્તે છે તેથી વિરતિત્વ ચોથા ગુણુસ્થાનકમાં દેવતા, દેવતા, મનુષ્યા, તિર્યંચા અને નારદીજીવા આવી શકે છે. ચાર પ્રકારના સમ્યગ્દિ દેવા અને નારકી જીવા જે ચાથા ગુણસ્થાનકમાં વર્તે છે તેને મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન હેાય છે. મિથ્યાત્વી દેવેને
ચાવવું
પામતા નથી.

Page #447

મ
અને નારકીને મતિ અજ્ઞાન, શ્રુત અજ્ઞાન અને વિભગ જ્ઞાન હાય છે. સમ્યગદષ્ટિ મનુષ્યા, અને તિર્યંચાને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. ચાર્થી અને પાંચમા ગુરુસ્થાનકમાં ઉપશમ, ક્ષયાપશમ, અને ક્ષાયિક સમ્યકત્ત્વ હેાય છે. સમ્યગદષ્ટિ છે તે અપેક્ષાએ પુનઐધક છે. વ્યવહારથી તેઓ કમને પ્રકૃતિ ધાદિકની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટભાંગે બાંધતા નથી. ચેાથા ગુણસ્થાનકવાળા મનુષ્યે તીર્થંકરનામ કર્મ આંધાને સમર્થ થાય છે અને ઉત્કૃષ્ટદશાએ તે લવમાં મુક્તિપદ્મને પામે છે. સમ્યગદૃષ્ટિ મનુષ્યે તે ચારિત્ર અંગીકાર કરી શકતા નથી પણ જેઓ ચારિત્રને ગૃહે છે તેને સહાય આપે છે અને તેઓની સેવાભક્તિમાં સર્વસ્વાર્પણ કરે છે. સમ્યગ્દષ્ટિ મનુષ્યાને અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધમાનમાયાલાલ તથા પ્રત્યાખ્યાની કષાય તથા સજ્વલનના કષાયાના ઉદય ડાય છે. તેઓને અનંતાનુબંધી કષાય અને સમતિ માહિની, મિશ્ર માહિની અને મિથ્યાત્વ માહિની એ સાત પ્રકૃતિયાના ઉપશમ, ક્ષયેાપશમ અને ક્ષાયિકભાવ હાય છે તેથી તેઓને વીતરાગ મહાવીર દેવપર અને તેમના ઉપદેશેલા જૈનધર્મ પર પૂર્ણ શ્રદ્ધાપ્રેમ વર્તે છે. અનંતાનુબંધી કષાયના ઉપશમાદિકથી તેમાં ચારિત્ર લેવાની રૂચિ પ્રગટે છે, ” અપ્રત્યાખ્યાની કષાયના ઉદયથી ચારિત્ર લેવાની શક્તિ પ્રગટતી નથી. સભ્યઢષ્ટિ મનુષ્યે ભક્તિ કમ યાગમાં મુખ્યતાએ વર્તે છે, તેએ ભક્તિયોગથી અને ક યાગથી પુણ્ય અષ કરે છે તથા આત્માની શુદ્ધિ કરે છે. અર્જુ નની પેઠે ધ યુદ્ધ કરે છે. દેશ, કામ, રાજ્ય ભૂમિ, ધન, ઘર, કુટુંબ સંઘ સમાજ અને તીર્થાર્દિકની રક્ષાદિક કારણે ધર્મયુદ્ધાદિ કર્મોને કરે છે અને તેમાં કષાયાના ઉપયોગ કરે છે. દેવગુરૂ સધ ધર્મની રક્ષામાં શક્તિમાં કષાયાને પ્રશસ્ય કષાયત્ત્વે પ્રણમાવે છે અને તેથી ઉચ્ચ ગુણસ્થાનકમાં ચઢવાના અધિકારી અને છે. તેઓ મિથ્યાત્વી ઢાકાના જેવા આસક્તિભાવથી સંસારના પદાર્થોમાં અને કર્મો કરવામાં રાગદ્વેષી બનતા નથી. સમ્યગ્દષ્ટ મનુષ્ય બ્રાહ્મણત્વના અને કેટલાક ક્ષત્રિયત્વના તથા કેટલાક

Page #448

૪-૫
વિશ્યત્વના અને કેટલાક શૂદ્ધત્વના ગુણકર્મોથી વર્તે છે અને કેટલાક જાતિ સહિત સ્વ સ્વગુણ કર્મોની પરંપરા જે વારસામાં આવી છે તેના અનુસાર વતે છે, સમ્યગ્દષ્ટિ મનુષ્ય, સર્વ પ્રકારના ભૈતિક બાહ્યબળથી યુક્ત હોય છે. અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ મનુષ્ય જૈનધમએના દેશી શત્રુઓનો પરાજય કરે છે, તેમનાથી સાવધાનપણે કલાથી વતે છે, દુષ્ટ ચાર લોકોને દંડ દે છે અને તેઓને નાશ પણ કરે છે, અપરાધીઓની હિંસા કરે છે, તેમાં સમ્મદષ્ટિ પ્રગટવાથી બાહ્યથી કર્મો કરતાં છતાં અંતર્થી અમુકાશે નિલેપ વર્તે છે, તેઓ દેવગુરૂ ધર્મની ભક્તિ માટે જે જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તેમાં જે જે રાગદ્વેષની તેઓને પરિણતિ થાય છે તે તે પ્રશસ્યશુભ ધમૅકષાયતરીકે હોય છે, તેનાથી પુણ્યબંધ થાય છે, તથા તેઓના શુભ અધ્યવસાયથી ભૂતકાળમાં બાંધેલાં કર્મોની નિર્જરા થાય છે. શ્રેણિક રાજાને ક્ષાયિક સમ્યત્વ હતું, તે બાહ્યબલથી સારી રીતે પ્રજા૫ર રાજ્ય કરતા હતા, તે પ્રભુ મહાવીર દેવના પરમશ્રાવક હતા, પણ અવિરતિ હતા. અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ રાજાઓ વગેરે મનુષ્ય જનધર્મની પ્રભાવને કરે છે અને અન્ય લોકોને જેનધર્મની પ્રાપ્તિ કરવામાં પિતાની શક્તિને વાપરે છે. સર્વવિશ્વમાં, ખંડમાં, ચારે પ્રકારના જૈને ગુણકર્માનુસાર યથાશક્તિ જનધર્મને આરાધે છે. તેઓ સ્વાર્થમાં અને પરમાર્થમાં ન્યાયથી અને આપત્તિકાલે અન્યાય આદિથી પણ વતે છે. ચારે ખંડના મનુષ્ય વિદ્યા, વ્યાપાર, ખેતી, નોકરી યુદ્ધકર્મ અને ચંડાલનું કામ કરનારા છતાં ચેથાસમ્યગ્દષ્ટિ
સ્થાનકવર્તિ જેને થઇ શકે છે, તેમાંથી કેટલાક અંશથી (દેશથી) હિંસાદિકને ટાળી અંશે અંશે વિરતિપણું ધારણ કરવા સમર્થ થાય છે. અવિરતિ સમગદષ્ટિ જેનો દેવગુરૂ સંઘ અને ભક્તિના તથા સ્થાવરાદિ તીર્થોની સેવા ભક્તિનાં તથા તેઓના રક્ષણનાં કાર્યોમાં યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિ કરે છે અને તેથી તેઓ મુક્તિફલને ઈચ્છે છે પણ દેવગતિ આદિની પ્રાપ્તિને ઈછતા નથી, તેઓ

Page #449

૪ર૬ મુક્તિની કામનાને અર્થાત મુક્તિફળની ઈચ્છાને ધારણ કરે છે અને શુભાશુભકર્મના ઉદયમાં તરતમયેગે હર્ષ શેકવૃત્તિથી ન્યારા રહીને વર્તે છે, તેઓ સાંસારિકકાર્યાથે રાગદ્વેષને કરે છે પણ રાગદ્વેષને કર્યા તે ઠીક કર્યું એમ માનતા નથી અને મિથ્યાત્વીલેકે રાગદ્વેષ કર્યા તે સારું કર્યું તેમાં દેષ માનતા નથી એટલે બન્નેની દૃષ્ટિમાં તફાવત (અંતર) છે. બાકી બાહ્યશક્તિમાં તે તેઓ મિથ્યાત્વી લોકોથી હજારગણું ચઢિયાતા હોય છે, તેથી તેઓ યુદ્ધાદિક કર્મોમાં કદાપિ પાછા પડતા નથી. મિથ્યાત્વી લોક પિતાની ઉન્નતિ માટે દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલ ભાવપ્રમાણે જે જે ઉપાયે ગ્રહે છે તે પ્રમાણે બાહ્યમાં તે સમ્યગૃષ્ટિ જેને વર્તે છે એને મનમાં દ્રવ્યક્ષેત્રકાલ ભાવથી બાર કષાના ઉદયથી વતે છે, તેઓ પોતાનું રાજ્ય દેશભૂમિ ધન વગેરેનું રક્ષણકરવામાં આપકાલે આપદુ ધર્મથી વતે છે અને ઉત્સર્ગકાલે ઉત્સર્ગ ધર્મથી રાજયાદિક બાહ્ય પ્રવૃત્તિથી વતે છે. જન્મથી જાતિ માનનારા અને ગુણકર્મથી જાતિ માનનારા સર્વ પ્રકારના અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ જેને ખરેખર મિથ્યાત્વી લેકે કરતાં ઘણી ત્વરાથી મુક્તિપદને પામે છે. તેઓ સર્વ ખંડ દેશમાં જઈ શકે છે. જિનમદિરમાં પ્રભુ પ્રતિમાનું દર્શન કરે છે. જિનમંદિર, ઉપાશ્રય, જ્ઞાનભંડાર વગેરેને બંધાવે છે, સાધુઓને અને સાધ્વીઓને તેઓને ખપે એ આહાર અને પાણી વહેરાવે છે, તથા વસ્ત્રાદિકનું દાન કરે છે, તેઓનાં દર્શન વંદન પૂજન કરે છે, પ્રભુપ્રતિમાનું તથા સંઘનું પૂજન કરે છે પણ તેઓ નવકારશી વગેરે પચ્ચખાણ કરી શકતા નથી, તથા વ્યવહારથી સામાયિક, પ્રતિકમણ, પિષધ વગેરે દેશવિરતિ ચારિત્રની કરણ કરતા નથી તેમાં તેઓ અપ્રત્યાખ્યાન કષાયના ઉદયને કારણભૂત માને છે. તેઓ શ્રાવકેને અને શ્રાવિકાઓને દેખી નમન વંદન કરે છે, સાધુઓને વિધિપૂર્વક પંચાંગ પ્રણિપાતથી વંદે છે પછીથી ખાય છે, તેઓ જંગમ સ્થાવર તીર્થોની યથાશક્તિભાવે યાત્રા કરે છે, સર્વ ખંડ દેશ પર્વત તીર્થસ્થાન નગર ગામ જંગલમાં

Page #450

૪૭
રહેલા ત્યાગીઓની યાત્રા કરે છે અને આત્માની શુદ્ધિ કરે છે. જનને દેખીને જે જેન હર્ષાયમાન થાય છે તે સમ્યગદષ્ટિવાળે છે. જન પિતાના સ્વધમી માટે સર્વ બાબતની સહાયતામાં મરી મથે છે. જ્ઞાની સમ્યગદષ્ટિ જેને જે જે આસવના હેતુઓ છે, તેમાં આમેગથી વર્તતા છતા કથંચિત્ નિર્લેપ રહે છે. અવિરતિ જેને દેવગુરૂ ધર્મની આશાતના હેલના ટાળે છે. તેઓ જેનધમી બ્રાહ્મણને દાનાદિકથી સંતોષે છે. પ્રભુ મહાવીર દેવના કાલમાં ચારે વણે જૈનધર્મ પાળતી હતી. ચારે વણે તે ગુણકર્મની અપેક્ષા છે. સર્વવર્ણના લેકે પિતા પોતાના ગુણકર્માનુસાર વર્તે છે અને અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ બની વા દેશવિરતિ જેન બની ચારે નિક્ષેપે દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા પ્રીતિ ધારી અંશે અંશે આત્મશુદ્ધિ કરી શકે છે. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય સાધુઓની હેલના કરનારાઓને યથાશક્તિ શિક્ષા આપે છે, જેનધર્મને સર્વ વિશ્વમાં પ્રચાર કરવા મરી મથે છે. દુષ્ટપાપી વિધમીએના અનીતિના હુમલાઓ સામે પોતાને ધર્મ, સંઘ, તીર્થાદિકનું દાવપેચવાળા યુદ્ધો કરી રક્ષણ કરી શકે છે, અને તેવા ધર્મયુદ્ધોમાં મરીને
સ્વર્ગ ગતિને પામે છે. તેઓ અપકર્મ બાંધે છે, અને ઘણું કર્મોને નિર્જરે છે. એક કઠામાં અનાજ ભર્યું છે તેને સૂણામાંથી (સામાંથી) ઘણું અનાજ કાઢવામાં આવે અને અ૯૫ પ્રક્ષેપવામાં આવે તે તે કેઠે ખાલી થાય છે, તેવી રીતે સમ્યગ્દષ્ટિ જેને અપકર્મ બાંધે છે અને ઘણું કર્મ નિજેરે છે તેથી અ૫કાલમાં મુક્તિપદને પામે છે. અવિરતિ જેનેને ચારિત્રાવણકર્મ ચીકણું હોવાથી વ્રત પ્રત્યાખ્યાન ગ્રહી શક્તાનથી. અવિરતિ સર્વ જાતીય જેને, વિદ્યાઓ
હે છે અને પોતાના કુટુંબ, દેશ, સંઘ, રાજ્ય તથા ધમીઓના બચાવ માટે શસ્ત્રવિદ્યાને શીખી તેને પ્રસંગે ઉપયોગ કરે છે, તેઓ દુનિયામાં બાહ્યતર જીવનથી ક્ષેત્રકાલાનુસારે જેમ જીવી શકાય અને અસ્તિત્વ રાખી શકાય તેમ અપષ અને બહુ લાભ જાણી વર્તે છે. ચારે વર્ણના અવિરતિ જનો પરસ્પર એક

Page #451

૪ર૮ બીજાને સહાય આપે છે. ચારે વર્ણના જૈનેને અંશે અંશે જેટલું બને તેટલું દેશવિરતિપણે પાળવાનો અધિકાર છે અને ત્યાગીપણું પણ ગ્રહણ કરવાનો અધિકાર છે. અવિરતિ જૈને ચારિત્રમેહનીયના દેશવિરતિ ક્ષેપશમથી દેશવિરતિપણું પામે છે, તે વસ્તુત: દેશથી વિરામ પામેલા છે એમ, આત્મપરિણામની અપેક્ષાએ જાણ હું અને વ્યવહારથી દેશવિરતિરૂપ દ્વાદશત્રત વા તે પૈકી એક બે વ્રત આદિ અંગીકાર કરવાની અપેક્ષાએ જાણવું. દેશવિરતિ જૈને પ્રથમ સ્થલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત અંગીકાર કરી શકે છે, તેમાં એકેન્દ્રિય, દ્વિદ્રિય. ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિનિદ્રય જીવોની હિંસાનું દેશવિરમણવ્રત અંગીકાર કરી શકતા નથી. પચૅન્દ્રિય જીવમાં મનુષ્ય, પશુ અને પંખી જલચરમાં જે નિરપરાધી હોય છે તેની હિંસા કરતા નથી. બાકી અપરાધી મનુષ્ય વગેરેની હિંસા કરે છે તેથી તેઓ ચતુર્વિધ સંઘ દેવગુરૂ ધર્મદેશ રાજય કુટુંબ અને પિતાના જાનમાલનો નાશ કરનારાઓની હિંસા કરવા ધર્મ ચુદ્ધાદિક પ્રવૃત્તિ કરે છે. મહાવીરદેવના મામા ચેટક રાજાએ તથા ખાવેલ રાજાએ તથા કુમારપાલ વગેરે બાર વ્રતધારી જૈન રાજાઓએ, જૈન ક્ષત્રિએ, જૈન બ્રાહ્મણ વૈશ્ય શૂદ્રોએ પિતપિતાના કર્તવ્યાધિકાર પ્રમાણે વ્યાવહારિક બાબતે માટે તથા સંઘ તીર્થ ધમી મનુષ્યના રક્ષણ માટે યુદ્ધ કરી મનુષ્ય વગેરેની હિંસા કરી હતી. કારણ કે તેઓ પ્રથમ વ્રતમાં સર્વ અંશથી હિંસાને ત્યાગ કરી શક્તા નથી, એક અંશથી સ્થૂલપ્રાણની હિંસાનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે તે પણ ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એ બેને લક્ષ્યમાં રાખીને કરે છે તેથી પાંચમા દેશવિરતિ ગુણસ્થાનકમાં સવાવિસવાની દયા હોય છે, અપરાધી જીવ વિનાના બાકીના નિરપરાધી જીવોને આરંભ સારંભમાં નાશ થાય છે પણ તેમાં તેઓ તરતમયોગે દયાના પરિણામ અને આચારથી પ્રવર્તે છે. વ્રતધારી ગૃહસ્થજૈને સ્થલ અસત્ય કે જે પાંચ મોટાં જૂઠ છે તેને ત્યાગ કરી શકે છે, રાજ્યદંડ ઉપજે એવી ચેરીને ત્યાગ

Page #452

૪ર૯ કરી શકે છે, તેઓ સ્થલ મૈથુન વિરમણવ્રતમાં પદારાના ત્યાગી બને છે અને શાસ્ત્રોક્ત રીતિ પ્રમાણે તથા વૈદકશાસ્ત્ર પ્રમાણે વતીને સ્વદારાની સાથે સંતેષથી વર્તે છે, બાળલગ્નનો પરિહાર કરે છે, વ્યભિચારકને ત્યાગ કરે છે, સ્થૂલ પરિગ્રહ પરિમાણ કરે છે, દિક્પરિમાણ વ્રતને સ્વીકારે છે, તેઓ શક્તિભાવ પ્રમાણે ભેગે પગ પદાર્થો પૈકી અમુક સ્થલ પદાર્થોથી અંશે અંશે વિરમે છે, અંશે અંશે અનર્થદંડથકી વિરમે છે, દરરોજ વા અમુક દિવસ તિથિએ સામાક કરવાનું વ્રત અંગીકાર કરે છે, તથા દેશથી (અંશે અંશે) બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં ભેગાદિકથી વિરામ પામવાનું વ્રત અંગીકાર કરે છે, પર્વ તિથિએ પૌષધ કરે છે, ત્યાગી ગુરૂને આહારાદિક વહેરાવવારૂપ અતિથિ સેવા આચરે છે. દરરોજ બને ત્યાં સુધી જિનપ્રતિમાનું દર્શન પૂજન અને ગુરૂને વાંચીને ખાય છે. ગુરૂ પાસે ધર્મવ્યાખ્યાન શ્રવણ કરે છે, ત્યાગી સાધુઓની અને બન્ને પ્રકારના શ્રાવકની સેવાભક્તિ કરે છે, તેઓ ધાર્મિક સાત ક્ષેત્રોમાં ધન વાપરે છે અને ચતુર્વિધ સંઘનું વાત્સલ્ય કરે છે. ઉત્સર્ગકાલે ઉત્સર્ગથી વર્તે છે અને આપત્કાલે આપઘથી વર્તે છે. સંઘ ધર્મ તીર્થની સેવાભક્તિ કરે છે. પિતાના ધર્મરક્ષણાર્થે બાયલા બનતા નથી, તથા ધર્ન રક્ષાર્થે મરવામાં અંશ માત્ર ભય પામતા નથી, લુંટારાઓના તથા શત્રુઓના આક્રમણ પ્રસંગમાં સર્વ પ્રકાને જેને મુખ્યતયા ક્ષાત્રકર્મો કરે છે, શસ્ત્રબળથી તૈયાર રહે છે, ઘર ભૂમિ રાજધર્મ સંઘતીર્થ સમાજ પ્રજા કુટુંબ વગેરેના રક્ષણમાં આપત્કાલે આપદુધર્મને માની ધર્મયુદ્ધમાં પ્રવર્તે છે, તેઓને આઠ કષાયને ઉદય વર્તે છે. કુમારપાલ રાજાએ બાર વ્રત અંગીકાર કર્યા હતાં, તે પણ રાજ્યાદિકના રક્ષણાર્થે તેમણે યુદ્ધો કર્યા હતાં, કારણ કે તે દેશવિરતિ હતા. દેશવિરતિ જૈને મરીને મનુષ્યગતિ પામે છે અને બારમા દેવલેક સુધી જાય છે. પાંચમા ગુણસ્થાનકમાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને કોઈને અવધિજ્ઞાન વર્તે

Page #453

૪૩૦
છે, તથા ઉપશમભાવે, ઉપશમભાવે અને ક્ષાયિકભાવે સભ્યત્વ હોય છે, ક્ષપશમભાવે દેશવિરતિ ચારિત્રરૂપ શ્રાવક વ્રત વર્તે છે તેથી ત્યાં વારંવાર અતિચારાદિક દેશે પ્રગટે છે. તેની શુદ્ધિ માટે સવારસાંજ પડાવશ્યકની કરણી કરવાની હોય છે. બે વખતના પ્રતિકમણથી વ્રતની શુદ્ધિ થાય છે. સ્વાધિકારે ધર્મશાસ્ત્રોનું શ્રવણુ મનન કરે છે. વ્યવહારમાં વ્યવહારથી વર્તે છે અને આંત૨માં નિશ્ચય દષ્ટિને ધારણ કરે છે. ચોથાગુણસ્થાનકમાં અને દેશવિરતિ ગુણસ્થાનકમાં આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન અને ધર્મધ્યાન વર્તે છે, તેથી તે તે ગુણસ્થાનકમાં છે તે ધ્યાનના પરિણામ આવે છે અને જાય છે. જેવાં જેવાં નિમિત્ત મળે છે તેવી તેવી પ્રાય: આત્માની ધ્યાન પરિણતિ થાય છે. ગૃહી જન ચેથા અને પાંચમા ગુણસ્થાને વર્તે છે તેથી તેઓ પ્રકૃતિ-ભૈતિકબળ તથા આત્મબળ એમ બે પ્રકારના બળને પ્રાપ્ત કરે છે. ગૃહસ્થ જનથી ત્યાગી સાધુઓના જેવાં અહિંસાદિકવ્રતે પાળી શકાય નહિ, કારણ કે ગૃહસ્થાવાસમાં તેવાં વ્રત પાળીન રહી શકાય જ નહિ, માટે ગૃહસ્થ ધર્મ પ્રમાણે વર્તવું અને ત્યાગી થવાને ભાવ પ્રગટે ત્યારે ત્યાગી થવું. ગૃહસ્થ જૈને બાહ્યરાજ્યાદિક પ્રવૃત્તિમાં ખરા કર્મ
ગીઓ બને છે. ગૃહસ્થ જૈનેના મનમાં દયા હોય છે પણ ગૃહસ્થપણાની ફર્જ અદા કરવામાં બાહ્ય હિંસાદિક થાય છે પણ જેમ બને તેમ અંતર્થી સાપેક્ષિક દયાના પરિણામથી વર્તે છે. તેઓ ગૃહસ્થાવાસમાં સર્વ પ્રકારની બાજવંત શક્તિને પ્રાપ્ત કરે છે તેથી તેઓને બાહ્ય જીવન જીવવામાં અન્ય ધર્મીઓની દયા સામું જોવાને વખત આવતા નથી અને કદાપિ આવે છે તે આપદુધર્મને અંગીકાર કરી સંઘાદિકના અસ્તિત્વને અનેક પ્રકાસ્વરના ઉપાયથી ઉદ્ધાર કરે છે. દેવગુરૂ ધર્મસંઘ કુટુંબ તીર્થ સેવાભક્તિમાં થતા કષાયે તે શુભ ધમ્ય કષા છે અને તેને અનુલક્ષી થતી સર્વ પરંપરા નિમિત્ત પ્રવૃત્તિ તે ધમ્ય પ્રવૃત્તિ છે અને કુટુંબાદિકના નિર્વાહાર્થે થતી બાહ્ય આજીવિકાદિકની

Page #454

૪૧
અન્ય
નીતિવાળી પ્રવૃત્તિ તે પણ અપેક્ષાએ ધ પ્રવૃત્તિ છે. દેશકાલ ભાવાનુસારે દેશ રાજ્ય સંઘ સમાજની નીતિચે ફર્યા કરે છે, પણ તત્ત્વજ્ઞાન ફરતું નથી પણ માહ્યના વ્રત ચારિત્રનીતિ વગેરેમાં તે વારવાર તરતમયેાગે દેશકાલાનુસારે પરિવર્તના અમુકાંશે થયા, થાય છે અને થશે, એમ ચારે વર્ણના ગૃહસ્થ જૈને સમજી શકે છે, અવિરતિ તથા દેશવિતિ ગૃહસ્થ જૈના નવતત્ત્વ અને ષદ્ધવ્યના સ્વરૂપને જાણે છે તેથી જૈનધર્મની પર્ણ શ્રદ્ધાપ્રીતિને ધારણ કરે છે અને ચારિત્રમેહનીયના સર્વવિરતિ ક્ષયાપશમને પ્રગટાવીને સવિરતપણું પણ કેટલાકેા પામે છે, એમ જે જાણે તે જૈન છે અને આત્માપયેાગે વતી ખાદ્ય ફો બળવતાં અહિં સક પશુ છે. અવિરતિ અને દેશિવરતિ જૈનાને સર્વ વિરતિ ચારિત્રની રૂચિ પ્રગટે છે અને તેથી તેઓ તદ્ભવમાં વા લવામાં સર્વ વિરતિ ચારિત્રને વ્યવહારથી તથા નિશ્ચયથી પામે છે. આચાર્યો, ઉપાધ્યાયા, સાધુએ અને સાધ્વીએ ચારિત્ર પાળે છે અને ભવ્ય લેાકેાને જૈનધર્મના ઉપદેશ આપે છે તથા ગૃહસ્થ જૈનોને ગૃહસ્થધર્મનું ઉત્સર્ગથી અને અપવાદથી સ્વરૂપ જણાવે છે. ત્યાગીએ પણ ઉત્સર્ગથી અને અપવાદથી દરેક વ્રતને દ્રવ્યક્ષેત્ર કાલાનુસારે આરાધે છે. ત્યાગીઓને ખાહ્ય, રાજ્યદેશ, ભૂમિ, ઘર, ધન વગેરેની અહંતા તથા મમતા રહેતી નથી. જૈનધર્મ શાસ્ત્રોમાં અવિરતિ ગૃહસ્થ અને દેશવિરતિ ગૃહસ્થાનું એ પ્રમાણે સ્વરૂપ જણાવ્યું છે તેવા જૈના સર્વ પ્રકારની દયા સમજે છે અને સ્વાધિકાર આદરે છે, તેથી સંધ, ધર્મ, તીર્થાદિકનું તથા દેશરાજ્ય વ્યાપારધનાદિકનું રક્ષણ કરવામાં નિવી રહેતા નથી. વીર્ય હીનથી આત્મા પામી શકાતા નથી, એવા જૈને ભૂતકાલમાં હતા તેથી જૈનસંઘની જૈનરાજ્યની હેાઝલાલી વર્તતી હતી, સંપ્રતિ તેવા જ્ઞાની અને કમ યાગી જેને પ્રગટા. ત્યાગીની દયા અહિંસાને ગૃહસ્થાવાસમાં ઉતારવાને ગૃહસ્થ અધિકારી નથી. ત્યાગીનાં અહિંસાદિકવ્રતા તે ત્યાગાવસ્થામાં જ આચરી શકાય.

Page #455

૪૬૨
ત્યાગીગુરૂઓ, ગૃહસ્થને ગૃહસ્થદશામાં પળાય તેવા અંશથી. દેશથી તેને પાળવા ઉપદેશ આપે છે. ગૃહસ્થદશામાં શ્રદ્ધા અર્થાત્ દર્શન ગુણભક્તિ મુખ્ય પ્રવર્તે છે અને દેશથકી ચારિત્ર ગુણ પ્રવર્તે છે. કુમારપાળ, ખારવેલ, ચંદ્રગુપ્ત, શ્રેણિક, સંપ્રતિ વગેરે જૈન રાજાઓના સમયમાં દેશરાજ્ય સમાજ સંઘની ઉન્નતિ હતી અને સર્વ પ્રકારની પ્રજા શૂરવીરગુણ મોટા ભાગે હતી, તેનું કારણ જૈનધર્મની લંકાપર થતી આત્મિક અસર છે. દેશવિરતિ જનને પ્રત્યાખ્યાની અને સંજવલન કષાયને ઉદય હોય છે અને સાધુઓને છઠ્ઠા પ્રમત્ત ગુણસ્થાને આર્તધ્યાન અને ધર્મધ્યાન તથા રૌદ્ર ધ્યાનને પ્રથમ પાયે વર્તે છે. ઉત્કૃષ્ટ શુદ્ધામે પગે એ ત્રણગુણસ્થાનકમાંથી આગળનાં સર્વ ગુણસ્થાનકે અને મુક્તિ પામવામાં ઉત્કૃષ્ટભંગે એક અંતર્મુહૂર્ત થાય છે. ગૃહસ્થ જેને સર્વ જાતના હોય છે અને સર્વ ખંડ દેશમાં વર્તે છે, તેઓ અંતર્થી આમેપગે વર્તે છે, તેઓ વ્યવહારથી વ્યવહારમાં ફજેથી વર્તે છે અને અંતરથી શુદ્ધાત્મસ્વરૂપના ઉપયેગી થે સર્વ પદાર્થોથી પિતાને ન્યારા માની આત્મ શક્તિને ખીલવે છે. ગૃહસ્થ જેની હિંસા અને અહિંસાનું સ્વરૂપ વ્યવહારથી દર્શાવ્યું કે જેથી તેઓ ગૃહસ્થ જેને દયાની બાબતમાં ત્યાગી જૈનસાધુ જેવા ન માની લે. ગૃહસ્થ જૈનો છે તે અન્ય દર્શની લેકની સ્પર્ધામાં મડદાલનિર્વીર્ય બનતા નથી. તેઓ દેશ, સમાજ, રાજ્યમાં પોતાની ફરજો બજાવીને આગેવાનીપણું રાખે છે તેથી તેઓ ધર્મને પણ શોભાવે છે અને દુર્ગણ વ્યસન દોષ હઠાવી સદ્દગુણ બની આનંદ જ્ઞાન મંગલને પામે છે.
ॐ अर्ह महावीर शांतिः ३

Page #456

૪૨૨
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. વિજાપુર.
૧૯૭૮ 4. વ. ૯ શ્રી અમદાવાદ તત્ર, સુશ્રાવક શેઠ. જગાભાઈ દલપતભાઈ ગ્ય ધર્મલાભ.
વિશેષ તમારે પત્ર આવ્ય, વાંચી સમાચાર જાણ્યા. વિ. આજરોજ તેહનભાઈ જેસીંગના મુખથી જાણ્યું કે તમારા પત્ની ગુજરી ગયાં, તેથી તમને શોક મેહ થાય, તથા તમારું શરીર બહુ નરમ તેથી સાવધ થઈ શક રહિત થવાની જરૂર છે. જ્ઞાનીને સર્વ બનાવો છે તે રાગૃહેતુરૂપે પરિણમે છે અને અજ્ઞાનીને ચિંતાશક મેહેહેતે થાય છે. કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે. વહેલા મડા મરણ તે સર્વને છે તેમ જાણી જે ચેતે તે ખરે. દુનિયામાં સદાને માટે કેઈ પ્રિય નથી અને કોઈ સાથે આવનાર નથી. મરતા પહેલાં મરી જવું જોઈએ અને જીવતા પહેલાં જીવી જવું જોઈએ. મરણની ચિતાપર સર્વ કર્મના યોગે છે. મહીજી આત્માના સ્વરૂપમાં રમતા નથી. સર્વનાં શરીર છૂટવાનાં છે અને પાછાં બીજાં લેવાનાં છે. કેના શરીરને શેક કરે ? તમારી પત્નીને આત્મા અને તેનું શરીર ભિન્ન છે, શરીરના રાગી હાવ તે તે પણ ગ્ય નથી કારણ કે શરીર જડ ક્ષણભંગુર છે. તમે સ્ત્રીમાં રહેલા આત્માના રાગી હોવ તે આત્મા, શરીર બદલે તેથી શેકી ન બનવું જોઈએ. સંસારની માયા એક બાજીગરની બાજી છે. કર્મરૂપ બાજીગરના નચાવ્યા સર્વ જીવ નાચે છે અને પોતાના શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપને ભૂલે છે. જે ચેતે તે પહેલે. ચેતે ! જાગૃત થાઓ આત્મામાં ઉતરે અને દુનિયાને ભૂલ! ગુરૂ પિતાની ફરજ બજાવે છે. શિષ્ય ચેતવું જોઈએ. ધર્મ એક સાર છે. પરભવમાં જતાં બીજું કશું સાથે આવવાનું નથી માટે દેવગુરૂ ધર્મની આરાધના કરશે.

Page #457

લેખક બુદ્ધિસાગર.
સુત્ર મહેસાણા.
૧૯૭૮ અષાડ સુદિ એકાદશી. શ્રી જેન યશવિજય સંસ્કૃત પાઠશાળાના વિદ્યાર્થિની પરીક્ષાના ઇનામના જાહેર ગંજાવર મેળાવડામાં
પ્રમુખ તરીકે આપેલા ભાષણને સાર. વિદ્યાર્થિનું પરીક્ષા પરિણામ એકંદર સારું છે. પાઠશાળાનો જે ઉદ્દેશ છે તે ઉદ્દેશની સિદ્ધિ થાય એ રીતે શિક્ષણ કમમાં સુધારા વધારે કરવાની જરૂર છે. આ પાઠશાળાના શિક્ષણકમ સંબંધે મારા વિચારમાં અને શેઠ વેણચંદના વિચારોમાં મતભેદ છે તે પણ જે જે અંશે જે જે સારું હોય તેની પુષ્ટિ કરવી જોઈએ અને તે બાબતમાં પાઠશાળાના સંચાલકોને ધન્યવાદ આપું છું. આ પાઠશાળામાં સારા વિદ્યાર્થિયે વધારવાની ખામી છે અને તે ખામી દૂર કરવાના ઉપાય માટે હુને પૃચ્છા કરવામાં આવે છે. તેના ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે વેણુ ચંદભાઈ લાખ રૂપિયાનું ફંડ ભેગું કરવામાં લબ્ધિશાળી છે, તેવી રીતે હાલના સંગને અનુસરીને મોટી મોટી સ્કોલરશીપ આપીને સારા વિદ્યાર્થિને વધારવામાં કંજુસાઈને દૂર કરી ઉદારતા વધારે તે તેઓ ઘણા વિદ્યાર્થિ ભેગા કરી શકે. તેઓ પાઠશાળાના અંગે ધારે તેટલા રૂપૈયા ભેગા કરી શકે, અને તેથી વિદ્યાર્થિને મોટી સ્કોલરશીપ આપીને વધારી શકે. ઘણું કાર્યો માથે લેવા કરતાં એક કાર્ય સંગીન કરવું તે કોડ દરજજે સારું છે. વેણચંદભાઈ પિતાના આત્મભેગથી મેસાણ વગેરેમાં પોતાનાં સ્મરણે મૂકી જશે. આ પાઠશાળાના વિદ્યાર્થિને એક કલાક ઈગ્લીશ ભાષાનું જ્ઞાન આપવું કે જેથી ભવિષ્યમાં તેઓ પિતાને તથા સમાજને ઘણા ઉપયેગી થઈ પડે. સંસ્કૃત પાઠશાળામાં સંસ્કૃત અને ધાર્મિક જ્ઞાન વિષય મુખ્ય રહે અને ગણપણે અન્ય ભાષાઓનું જ્ઞાન થાય એવી યોજના થાય તે તે છે અને ખાસ તે

Page #458

૪૩૫ કર્તવ્ય છે. વિદ્યાર્થિ વિદ્વાન થાય તે માટે ઉત્તમ સાક્ષર વિદ્રાને રાખવાની જરૂર છે. આદર્શ પાઠશાળા કરવામાં જે જે ખામીઓ જણાય અને મુનિયે જે ખામીઓ દેખાડે તે દૂર કરવી જોઈએ. પાઠશાળાના વિદ્યાર્થિને કસરત અને પ્રાણાયામથી દઢ આરોગ્યવાન બનાવવા જોઈએ. વિદ્યાર્થિયાને એક કલાક સંગીત વા શિક્ષણનું જ્ઞાન આપવું કે જેથી તેઓ શિક્ષકે બને ત્યારે પૂજા ગાઈ શકે, સંગીતના વાજીંત્રો વગાડી શકે. જૈનોમાં જૂની ઢબે ચાલતી આ પાઠશાળા ચોવીશ વર્ષ થયાં હજુ જીવતી રહી છે તે તેની ઉપયોગિતા દર્શાવી આપે છે ગોખણપટ્ટોનું જ્ઞાન હવે એકલું ઉપયેગી થઈ શકે તેમ નથી, તેમજ વિદ્યાર્થિને સર્વ દર્શનેની સાથે જૈનદર્શનને મુકાબલે કરાવીને સમ્યગજ્ઞાન આપવું. એક વિદ્યાર્થી દશબાર વર્ષ સુધી નિશ્ચિત ભણી શકે એવી રીતે તેને આર્થિક મદદ આપવી. એ બાબત પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવે છે. વેણુચ દભાઈના ગુણેને ગુણાનુરાગ દષ્ટિએ અમે જોઈએ છીએ અને તેથી તે દષ્ટિએ તેમને ધન્યવાદ આપીએ છીએ. આ પાઠશાળામાં સંસારીપણામાં થોડા માસ સુધી પાઠશાળાના રસેડે જમી સંસ્કૃત અભ્યાસ કર્યો હતો. પાઠશાળાને શ્રાવકેએ આર્થિક સહાય કરવી જોઈએ. જે દષ્ટિએ જે પાઠશાળા ઉઘડી હોય તેને તે દષ્ટિએ સહાય આપવી જોઈએ. બેડી ગો અને ગુરૂકુલેને હું તે તે બેડી ગો અને ગુરૂકુલેની ઉપયોગિતાની દ્રષ્ટિએ સ્થાપવામાં આત્મભોગ આપું છું તેવી રીતે આ પાઠશાળાના ઉદેશને અનુસરી આ પાઠશાળાની ઉપગિતા સ્વીકારી તેની ચઢતી ઈચ્છું છું.
इत्येवं अहं ॐ महावीर शांतिः ३

Page #459

૪૩૬
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુત્ર મહેસાણા, સં. ૧૯૭૮ અષાડ નદિ .
મુ. મુંબાઈ મધ્યે શ્રદ્ધાવંત, દયાવંત, દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક ડાહ્યાભાઈ ઘેલાભાઈ યોગ્ય ધર્મલાભ.
વિશેષ તમારે પત્ર આવ્યો તે પહે, વાંચી સમાચાર જાયા છેઅત્રે શાંતિ છે. અત્રે કઈપણ જાતની ઉપાધિ નથી, શાન્તિ છે. બાહ્ય ઉપાધિને સમભાવે સહન કરવાની શક્તિ પ્રગટે છે પ્રશ્ચાત્ તે ઉપાધિ છતાં પણ તે અછતા જેવી છે. આત્માની શાન્તિ વર્તવી જોઈએ, આત્માની શાતિ વિના બાહા શાંતિ વર્યા છતાં પણ બાહ્યથી લક્ષ્મી ગમે તેટલી હોય અને ઈન્દ્ર સમાન પદવી હોય તે પણ તેથી આત્મા સુખી થતો નથી. મનુષ્ય જન્મ પામીને મેક્ષ મેળવવો જોઈએ. જ્યાં સુધી મેહ છે ત્યાં સુધી સંસાર છે. લક્ષ્મી મળતાં મેહ ટળતો નથી પણ વધે છે. માટે મેહ ટળે એવા ઉપાય લેવા જોઈએ. બાહા જવસ્તુમાં સુખ છે એ જ્યાં સુધી મિયા નિશ્ચય છે ત્યાં સુધી આત્મ સુખની આશા નથી. ઝાંઝવાના જલની પેઠે બાહ્ય સુખ ક્ષણિક છે, અને તેની પાછળ અનંત દુ:ખ છે. આત્માનું સુખ ભેગવનાર અને આત્મામાં રમનાર એવા એક મુનિ ઝુંપડામાં અગર એક નદીના કાંઠે ભેખડપર બેઠેલા હોય છે તેની આગળ ઈન્દ્રની પદવી પણ નકામી છે. ઈન્દ્રની પદવી મેળવી સહેલ છે પણ આત્મસુખ મળવું મુશ્કેલ છે. આત્મસુખની પ્રાપ્તિ માટે આત્મજ્ઞાની ગુરૂના સમાગમની જરૂર છે. મહાપુણ્યાગે મહા જ્ઞાની ગુરૂને સમાગમ થાય છે અને એ સમાગમ પામીને બહુ જિજ્ઞાસા પૂર્વક ગુરૂ પાસેથી આત્મજ્ઞાનને મેળવવું જોઈએ. આત્મજ્ઞાન પામ્યા પછી આત્મ શક્તિ મળી શકે છે, પશ્ચાત્ આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિનાં દુઃખ શમે છે. વસ્તુતઃ વિચાર કરવામાં આવે તે સંસારમાં કોઈપણ પોતાની વસ્તુ નથી છતાં જીવ, જડ વગેરેને

Page #460

૪૩૭
લક્ષ્મી માનીને મારું મારું કરી મુંઝાય છે, અને તેનાથી જીવ, મનમાં અનંતગણું દુઃખ વેઠે છે, ઝાંઝવાના જલ જેવી માયામાં મુંઝાવું તે ભ્રાંન્તિ છે, તે બ્રાન્તિને પરિહરી આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરો ! આમાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં પરમાનંદ છે. આત્માને પરમાનંદ પામ્યા બાદ જન્મ, જરા ને મરણ નથી. આત્મજ્ઞાની બાહ્ય પદાર્થોમાં મુંઝાતું નથી અને લક્ષ્મી વગેરે પદાર્થોને જીવોના કલ્યાણ માટે સદુપયેગ કરે છે અને પિતાને જન્મ સફલ કરે છે. મનુષ્યનું ખરૂં કર્તવ્ય તે એ છે કે આ ભવમાંજ આત્મસુખને અનુભવ કરે અને સર્વ વાસનાઓને દૂર કરવી. સંસારરૂપી સમુદ્ર તરવા માટે આત્મજ્ઞાન તે વહાણ સમાન છે, માટે આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે પુરૂષાર્થ કર. બાહ્ય ધનાદિ પદાર્થ મળ્યા હોય છતાં હર્ષ ન થાય અને તે ટળતાં શોક ન થાય એવી આત્મદશા પ્રાપ્ત કરે. એક ક્ષણ માત્ર પણ મનુષ્ય ભવ નકામે ન જાય એ ઉપગ રાખે. ગુરૂના અભાવે ધર્મ શાસ્ત્ર વાંચે અને આંખ મીચીને અંતરમાં ઉતારે! આત્માનું સ્વરૂપ વિચારો એટલે આત્માની શુદ્ધિ કરવાના ઉપાયે આપોઆપ સમજાઈ જશે. જ્ઞાનીઓના સમાગમથી જ આત્માને પામી શકાય છે અને દેવગુરૂ ધર્મ પર રાગ વધતું જાય છે, એ દ્રઢ નિશ્ચય છે. ગુરૂની સેવા પૂર્વક જે જ્ઞાન મલે છે તે જ્ઞાનથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. જીદગીને ક્ષણ માત્રને ભરૂં નથી માટે જે કાર્ય કરવું હોય તે જલદીથી કરી લે. જે પ્રમાદ કરે છે તે મુંઝાય છે તેના મારા મનમાં રહી જાય છે, માટે ચેતીને ધર્મ સાધન કરશે. એજ ધર્મ કાર્ય લખતા રહેશે. મેસાણાના જેનેની વ્યાવહારિક તથા ધાર્મિક ઉન્નતિ કરવામાં તમે ધારે તે તન મન ધનથી ઉત્તમ ભેગ આપી શકે. આત્માની ઉન્નતિ કરવામાટે સેવાભક્તિ અવલંખ્યા વિના એક તસુ માત્ર પણ આગળ અભિ કમણ થઈ શકતું નથી. સર્વજીના કલ્યાણની ઈચ્છા થયા બાદ તથા પ્રવર્યા બાદ આગળનું ઉન્નતિ પગથીયું

Page #461

૪૩૮ પ્રાપ્ત થાય છે. સ્વજન્મભૂમિ ગામમાં કંઈ ધાર્મિક કાર્ય કરે. હજી હાથમાં બાજી છે. સાગરની ભરતી વખતે પાણી ભરવું હોય તેટલું ભરી લેવું. જેનેની સેવા એ પ્રભુ મહાવીરની સેવા છે, એમ અભેદદષ્ટિએ વિચારશે. જ્ઞાનમંદિર, પાઠશાલા લાયબ્રેરી વગેરે માટે તમને વારંવાર કહ્યું છે. ચઢતા ભાવે ધર્મ કાર્ય કર્યા કરશે. હાથે તે સાથે છે. પરભવમાં ધર્મ કર્મ સાથે આવનાર છે. આત્માનો ઉદ્ધાર કરો. મનને ઉદાર કરે. આત્માની શુદ્ધિ કરવા માટે દેવગુરૂ ધર્મની આરાધના કરશે.
इत्येवं अहं ॐ महावीर शांतिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. મહેસાણું.
સં. ૧૯૭૮ અષાડ વદિ ૫ શુક્રવાર શ્રી યુરો૫. ફ્રેન્ચદેશ, તત્ર પારીસનગરી. તત્ર આર્યદેશીય સુરતી ઝવેરી સુશ્રાવક સરકાર ગુલાબચંદ બાલુભાઈ તથા ખેડાવાસી શા. રતિલાલ મોહનલાલ એગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ, તમારે પત્ર જેઠ વદિ એકાદશીએ પહોંચે. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. વિશેષ જૈનધર્મની યથાશક્તિ આરાધના કરશે. મનુષ્ય જન્મની વારંવાર પ્રાપ્તિ થવી મહાદુર્લભ છે. આત્માની પરિપૂર્ણ શુદ્ધતા કરવી એજ મનુષ્ય જન્મને મુખ્ય ઉદેશ છે. પંચ ઈન્દ્રિયનાં સુખમાં મગ્ન રહેવું અને આત્માનું નિરૂપાધિ સુખ ભૂલી જવું એ કઈ રીતે ગ્ય નથી. જૈનશાસ્ત્રો આત્મામાં અનંતસુખ છે એમ જગતમાં દુંદુભિ વગાડીને જણાવે છે માટે આત્માનંદ મેળવવા માટે તપ જપ અહિંસા સંયમની આરાધના કરવી. જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રવીર્યાદિ અનંત ગુણમય આત્મા છે તે જ પરમાત્મા છે. સુરતમાં તમારી બાલ્યાવસ્થામાં આત્મજ્ઞાન સંબંધી તમને બોધ આપે હતું અને તેથી તમારા આત્મામાં ધર્મની

Page #462

૪૩૯
રૂચિ પ્રકટી છે. યુરેપ દેશમાં જડતત્ત્વકલાની વિદ્યા ખીલી છે પણ આ દેશના આધ્યાત્મિક જ્ઞાની સ ંતે આગળ તે યુરોપ, પાંચ વર્ષના ખાલક સમાન છે. આત્મજ્ઞાનના માટે હિંદુસ્થાન પ્રસિદ્ધ છે. ધર્મની ભૂમિ હિંદુ છે. તેમાં અનેક સંત ઋષિમહાત્માએ પ્રકટે છે. તમારે દેવગુરૂ ધર્મ પર પૂર્ણ શ્રદ્ધાપ્રીતિ ધારણ કરવી અને ધર્મ સદાચાર સાત્ત્વિકાહારથી જીવન ગાળવું કે જેથી આત્માની શુદ્ધિની વૃદ્ધિ થાય. મનવાણીકાયાની શુદ્ધિથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. જૈનધર્મની શ્રદ્ધાથી આત્માની શુદ્ધિ કરવામાં અત્યંત ઉત્સાહ પ્રકટે છે. દેવગુરૂપર અધશ્રદ્ધા ધારીને પણ ધર્મનૃત્ય કરવામાં આવે છે તે તેથી નાસ્તિકના કરતાં અસંખ્યગુણી વિશેષ આત્મશુદ્ધિ થાય છે એમ નિશ્ચય ધારણ કરીને ગુરૂના અભાવે શકા વગેરે થાય તાપણુ ધર્મની શ્રદ્ધામાં અડગ રહેવું. * સદમાયોર એમ પરમેશ્વર મહાવીરના નામમંત્રને જાપ કરવાથી મનવાણીકાયાની અશુદ્ધિ દૂર થાયછે. એક કલાક એ પ્રમાણે દરરાજ મહાવીર પ્રભુના મંત્રના જાપ જપવાથી આત્માની શક્તિચેાનાં દ્વારા ઉઘડે છે. જેવા આહાર તેવા વિચાર એ સૂક્તને ધ્યાનમાં રાખશે.. પ્રભુના ભક્તને પ્રભુની હાડાાડ શ્રદ્ધા હોય છે. ધર્મનું જ્ઞાન કરવામાં ગીતા મુનિ ગુરૂની સંગતિ કરવી, તેના અભાવે ધર્મનાં પુસ્તકા દરરેાજ વાંચવાં, અને મહાવીર પ્રભુના નામ મંત્ર જપવા. લાખા કરોડો વખત મહાવીર નામ જપતાં જપતાં પ્રભુમાં લયલીન મની જવું. ખાતાં પીતાં ઉઠતાં સ્માદિ સર્વ કાર્ય કરતાં પ્રભુ મહાવીર મંત્રના જાપ કરવા, થી પ્રભુના સ્વરૂપના વાર વાર ઉપયાગ પ્રગટે છે અને અનેક દોષા થતા અટકી જાય છે, તથા તેથી અનેક વ્યસન વિપત્તિયાના નાશ થાય છે. આત્માના પ્રકાશ કરવામાં પ્રભુ મહાવીર નામ મંત્ર જાપની અનંતગુણી ઉપયેાગિતા છે. પ્રભુ મહાવીરદેવના ચિંતવનમાં પ્રેમથી લયલીન થઈ જવું. નાભિકમલમાં લક્ષ રાખી જીભ હલાવ્યા વિના મહાવીર નામ મંત્રના જાપ કરવા. અન્ય વિદ્વાનેાના કુત થી પ્રભુ જાપ કરવામાં તમારે શ્રદ્ધાપ્રીતિથી વિમુખ ન થવું.

Page #463

મનમાં અનેક પ્રકારના અશુભ વિચાર પ્રગટ થતા વારવા અને શુભ વિચાર કરવા. ચિંતા, શોક, નામર્દાઈના વિચારને મનમાં પ્રગટ થતા વારવા. આત્માના આનંદને વિચાર કરે. આત્મા તેજ રાગદ્વેષ જીતે એટલે પરમાત્મા મહાવીર બને છે. જ્ઞાન અને આનંદરૂપ આત્મા છે. જેમ જેમ મેહની વૃત્તિને નાશ કરવામાં આવે છે તેમ તેમ આત્મા પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટે છે અને તેથી તે આપોઆપ આત્મસ્વરૂપને પ્રકાશ કરે છે. આત્માને પિતાની શક્તિને અનુભવ આવે છે, તેમ તેમ તે સ્થલ દુનિયાથી અળગે થતું જાય છે અને દેહ છતાં મહાદેહ દશાને અનુભવ કરે છે. આવી વૈદેહ આત્મદશામાં ઘણે વખત રહેવાથી કેવલજ્ઞાન ને કેવલદર્શન પ્રકટે છે, પશ્ચાત્ દેહનું આયુષ્ય હોય છે ત્યાં સુધી તેનું અસ્તિત્વ રહે છે. પશ્ચાત્ આત્મા તેજ સિદ્ધ બુદ્ધ મુક્ત પૂર્ણ પરમાત્મા બને છે પશ્ચાત્ શુદ્ધ સ્વતંત્ર આત્માને જન્મજાને મૃત્યુનું બંધન રહેતું નથી. આત્માની આજ્ઞા પ્રમાણે મન વર્તે છે ત્યારે આત્મા, મુક્તિપ્રતિ ક્ષણે ક્ષણે અંતરમાં પ્રયાણ કરે છે. આત્માના સ્વભાવમાં રહેવું. આત્મસ્વભાવે રમણતા કરવી તે શુદ્ધ ચારિત્ર છે અને તેમાં જ આત્માન દ પ્રગટે છે. આત્માની શુદ્ધિ કરવા માટે પ્રથમ મનવાણીકાયાની શુદ્ધિ કરવી જોઈએ. પ્રથમ મનવાણીકાયાથી પાપ બંધાય એવા વિચારે અને કર્મોને ત્યાગ કરે જઈએ. ગૃહસ્થદશામાં ગૃહસ્થના અધિકાર પ્રમાણે પાપકર્મને ત્યાગ થઈ શકે છે અને ગૃહસ્થ મેગ્ય બાર વ્રતના પાલનથી મનવાણકાયાની શુદ્ધિ કરી શકાય છે અને તે તે અંશે આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. આત્માના ઉપયોગ આત્માની અનંતગુણી શુદ્ધિ થાય છે. અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, મમતાત્યાગ, ક્ષમા, સરલતા, માર્દવતા, તપ, સંયમ આદિ સાત્વિક ધર્મથી આત્માની શુદ્ધિ થતી જાય છે, અને માહાદિ કર્મપ્રકૃતિના પુગલ સ્કંધે ખરેખર આત્માથી છૂટા પડે છે અને આત્મામાં જ્ઞાનાનંદાદિ સહજ ગુણેનો આવિર્ભાવ

Page #464

થતું જાય છે અને આપોઆપ આત્મા પ્રભુરૂપે પ્રકટ થતો જાય છે અને છેવટે આત્મા પરિપૂર્ણ મુક્ત શુદ્ધ બુદ્ધ ભગવાન બને છે. સાવિક ગુણમાંથી પસાર થઈને આત્માના ગુણે પ્રકટ કરવા પડે છે. સાત્વિકJણેને જ સાયરૂપ માનીને આત્માના સહગુણેની ઉપેક્ષા ન કરવી જોઈએ. સાત્વિક ગુણેની પ્રકટતા, એ આત્માની સાત્વિક પ્રભુતા છે અને શુદ્ધાત્મગુણ છે તે આત્માની શુદ્ધગુણ પ્રભુતા છે, એમ આત્મજ્ઞાન થતાં ગુરૂગમથી સમજાય છે. આત્માની શુદ્ધતામાં સર્વ એવં આત્મજ્ઞાન થતાં ગુરૂગમથી સમજાય છે. આત્માની શુદ્ધતામાં સર્વરાજને અંતર્ભાવ થાય છે એવી દશા પ્રાપ્ત કરવા માટે આ ભવમાં જ માત્ર ખામી ન રાખવી જોઈએ. પ્રથમ તે આત્મા, દેવગુરૂ ધર્મની સેવાભક્તિથી જ મુક્તિના માર્ગ પર પ્રયાણ કરે છે. પ્રથમ પગથીયું દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા ભક્તિસેવા છે, તેમાં જેટલે ઉત્સાહ છે તેટલે જ આત્મા શક્તિમાનું થતું જાય છે. જેટલું જેટલું આત્મજ્ઞાન ન્યૂન તેટલું મન પણ આમામાં પ્રવેશ કરી શકતું નથી. આત્માને આત્મરૂપે જાણ્યા બાદ મેશને માર્ગ ખુલ્લે થાય છે અને આત્મામાં સમ્યજ્ઞાનની દષ્ટિ ખુલ્લી થાય છે, માટે આત્મજ્ઞાન પામવા પૂર્ણ રૂચિ ધારણ કરવી. જૈનધમનાં સર્વ શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરે. દરરોજ સામાયિક કરવું અને સમતાભાવથી આત્માને ભાવ. વાસક્ષેપથી સિદ્ધચકની પૂજા કરવી અને નવપદનું સ્વરૂપ વિચારીને આત્માને નવપદરૂપે પ્રકટાવવા પ્રયત્ન કર. હરતાં ફરતાં ખાતાં પીતાં પ્રભુ મહાવીર દેવના ગુણોનું સ્મરણ કરવું. એ પ્રમાણે ભાવના ભાવવાથી અને વર્તવાથી આત્માની શુદ્ધિ કરશે અને પરમાનંદરૂપ પૂર્ણ મંગલને પામશે.
इत्येवं अह ॐ महावीर शांतिः ३ સંભારે તેને ધર્મલાભ.

Page #465

લેખક –-બુદ્ધિસાગર.
મુક મેસાણું. સં. ૧૯૭૮ અષાડ વદિ ૮.
શ્રી માણસા તત્ર દેવગુરૂભક્તિકારક, શ્રાવક શા.
..........ગ્ય ધર્મલાભ. તમારે પત્ર પહે. અહીં આવવા માટે રજા મંગાવી, તત્ સંબંધી લખવાનું કે, મારે અન્તરાત્મા જ્યારે તમને બોલાવવા મળવા અવાજ કરશે, તે વખતે ખાસ પત્ર લખીશ. ખુલાસો કરવાનું લખે છે પરંતુ મારે કેઈના ખુલાસા કરવાની જરૂર નથી. મારા કપાયેલા નામરૂપને લકે સ્તવન નિંદે તેની મને જરા માત્ર પરવા નથી. મહને જાગતાં તે શું પણ સ્વપ્નમાં પણ તમારા સંબધી અશુભ વિચાર આવ્યું નથી. કીર્તિ અને અપકીતિ અને યુગલ માયા છે, તેમાં કઈ જાણતાં વા અજાણતાં નિમિત્તભૂત થાય તેને તે બાબતની ચિંતા છે. મારાથી કેઈની વા તમારી નિંદા હેલનામાં નિમિત્ત કારણરૂપે થવાયું હોય તે જગજાહેર સંઘ સમક્ષ અશુભવૃત્તિ પ્રવૃત્તિને બિંદુ છું, હું છું, મને કેઈના પર રાગ નથી, અને કોઈના પર દ્વેષ નથી. સંયોગ વિયાગ –કમના અનુસારે થયા કરે છે, મહને કઈ સંબંધી કાંઈ સારું ખોટું સાંભળવાની ઈચ્છા નથી. લોકવાસના-કીર્તિભય અને નામરૂપને મેહ કન્યા વિના અને આત્માની અહિંસા પ્રગટયા વિના અને પરની તથા જૈન શાસનની હેલનામાં, ગુરૂની હેલનામાં ગમે તે રૂપે જાણે અજાણે નિમિત્તભૂત થતાં છતાં જ્યાં સુધી ખરે પશ્ચાત્તાપ થયે નથી અને દુનિયાની આગળ આત્મા, અપકીર્તિ આદિથી, ભય પામે છે, ત્યાં સુધી આત્મા, શિષ્ય યા ભક્ત બનવાને અને પશ્ચાત્તાપરૂપ પ્રતિક્રમણ કરવાને લાયક બન્યા નથી. મનથી અને દુનિયાના કપ્રવાહથી બનેલા શિષ્ય ભક્તોમાં અને ફક્ત ગુરૂઓમાં આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ વેદાતું નથી. મન સુધી શાસ્ત્રોનું વાચન, પૂજન વગેરે આવ્યું હોય અને આત્મામાં ન પરિણવું હોય, ત્યાં સુધી ભવ ભ્રમણ

Page #466

૪૪૩
છે. અજ્ઞાની મનુષ્યની સેવા ભક્તિમાં આસવપરિણામની મુખ્યતા છે. નામરૂપમેહે દુનિયામાં સારા ગણાવવાની ઈચ્છાવાળાઓ, દેવગુરૂના ભેગે પિતાની પ્રતિષ્ઠા મહત્તા ઇચ્છે છે. પિતાની ભૂલ પિતાને ન જણાય ત્યાં સુધી કોઈ ગુરૂ પાસે આવે વા ગમે ત્યાં જાય તે પણ તેથી તેને આત્મશુદ્ધિ થતી નથી. મૂઢત્વ તથા દેષદષ્ટિથી સ્વપ્નમાં પણ ગુરૂમાં દેષ જણાય, અને અંશમાત્ર અશ્રદ્ધા થાય ત્યારથી તે ભક્ત વા શિષ્ય ખરેખર તેવા ગુરૂઓની પાસે જઈ આત્મશુદ્ધિ કરી શકે નહિ અને શ્રદ્ધા પ્રેમની પૂર્ણતા વિના કદાપિ ગુરૂ તેને ઉપદેશ આપે તે પણ તેથી ભક્ત શિષ્યપર ખરેખરી અસર થાય નહિ, એ કુદરતી નિયમ છે. આત્મામાં અન્યના આત્માની શ્રદ્ધા પ્રીતિ જાણવાની શક્તિ રહેલી છે, તેથી શિષ્યમાં વા ભક્તિમાં લાયકાત આવતાં તેઓ સહેજે ગુરૂઓના હૃદયમાં વાસ કરે છે. તમારા માટે જ આવું લખું છું એ મુખ્ય ઉદેશ નથી, આ તે સાધારણ લખાણ છે. તમારામાં જે જે ગુણો પ્રગટેલા છે તેની અનુમોદના કરું છું, બાકી તમારા તે શું? પણ કેાઈના દુર્ગણ તરફ દષ્ટિ કરતાં અને તેનો પ્રકાશ કરતાં પહેલાં મારી વાણું અને મનને કેટી ઉપાયે અટકાવવા પુરૂષાર્થ કરું છું, અને કરીશ. મારા દેશમાં મારે જવાની જરૂર છે. અન્યની સાથે રાગદ્વેષની એક વર્ગણ પણ ન રહે, એ ખાસ ઉપગ ધારીને પ્રવર્તે છું. તમારા જેવાઓના ભાવમાં ભમતાં અનંતવાર સંબંધ થયા. કેઈની પણ સાથે રાગદ્વેષનો અંશમાત્ર સંબંધ ન રહે એવું આપણે ભાવું છું. મારાપર કઈ રાગ કરનારા હોય અને કેટલાક દ્વેષ કરનારા હોય છતાં મારે તે સમભાવે રહી તેઓ પર આત્મભાવે જોવું એજ મારો ધર્મ છે, તેમાં ખામી ન આવે એવા ઉપગથી વર્તવા ઈચ્છું છું અને વતીશ. મને મારી પાસે આવવા હુકમ ન કરૂં તેમાં કંઈ તમારા પર અંશમાત્ર અરૂચિ દ્વેષ નથી, પરંતુ અંતમાંથી આત્માને અવાજ થતું નથી તે જ કારણ છે. જ્યારે અવાજ થશે ત્યારે પત્ર લખી જણાવીશ, એમ છે માટે આત્માની અંતરમાં

Page #467

રહેલી યોગ્યતાને ત્યાં સુધી પ્રગટ કરવા પ્રયત્ન કરશે. ગમે તેવું આલંબન લઈ આગળ જવું એ જ કર્તવ્ય છે. કેના સંબંધ સદા રહ્યા છે અને રહેવાના છે? સંગ તેને વિયેાગ છે. કેણું સર્વજ્ઞ છે? કેનામાં ભૂલ આવતી નથી? સર્વગુણુ વીતરાગ છે. કણુ પોતાની નિર્દોષતા સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કરતું નથી. મનની બાજીમાં એવું છે. આમાના ઉપયોગમાં શાન્તિ સુખ છે. તમારામાં ઘણુ ગુણ છે. સર્વત્ર ગુણરાગે વર્તવું, તમે તમારા આત્મામાં ઉપગ દેશે. રાગ ષના વાતાવરણમાં રહ્યા છતાં તેથી મનમાં અશાન્તિ ન થાય, એવી આત્મદશા ન થાય ત્યાં સુધી રાગદેષના કારણે ન મળે ત્યાં રહેવું કરોડગણું ઉત્તમ છે એમ સમજી જેમ એગ્ય લાગે તેમ કરવું. આવવાની ના લખી તેથી મનમાં અરૂચિ શોક ન કરે અને આત્માને સવળી શિખામણ આપી અવળું લાગે તેમાંથી સવળું ગ્રહણ કરવું. સમ્યગદષ્ટિવાળા આત્માઓને સઘળું સમ્યગુરૂપે પરિણમે છે. શ્રીકૃષ્ણની પેઠે તેઓ કુતરામાંથી પણ ગુણ ગ્રહણ કરે છે. આત્માનું અને કર્મનું સ્વરૂપ જાણ્યા બાદ બ્રાન્તિ, ચંચળતા અને લેક સંજ્ઞા ટળી જાય છે. કેઈની પાસેથી મારા આત્માની સાથે લાગેલા નામરૂપના સંબંધી શુભ કીતિ અગર અશુભ અપકીતિ કંઈપણુકેઈની પાસેથી સાંભળવા અને તેના ઉપાય લેવા સંબંધી ઈચ્છા મરી ગઈ છે, તે પાછી જાગ્રત્ ન થાઓ એવું આપણે ઈચ્છું છું. જે શુદ્ધાત્મરૂપે પરિણમવા લયલીન છે, તેને શુદ્ધાત્મરૂપે કરડે-અજો ગાઉ દૂર છતાં પણ દિલમાં મેળ છે. બાકી બીજા મેળા તે આત્માના પ્રદેશોની સાથે કર્મના મેળાથી હોવા છતાં તે મેળા નથી એવા દ્રઢ નિશ્ચયને જે ધારે છે તે ખરા મેળને પામે છે. હને શિષ્ય ભક્ત કરવાને મેહ નથી. હવે તે આગળની મુસાફરીમાં તૈયાર અપ્રમત્ત રહેવાનું છે. ભક્તિશિવે મારા પર પ્રેમ શ્રદ્ધા રાખીને તેઓ આત્મશુદ્ધતા કરે તે તેઓનું કલ્યાણ છે. આત્મશુદ્ધતા પ્રતિ સર્વાત્માઓનું લક્ષ્ય રહો. ધર્મસાધન કરશે. નામરૂપમાં વિંટાયેલા આત્માની ખરી

Page #468

લેખક બુદ્ધિસાગર.
૪૪૫
લગની લાગતાં આત્મપ્રભુના અનુભવ થાય છે. સુખ દુ:ખમાં સમભાવે રહેવું. કર્માનુસારે જે કઇ અને તેથી અન્યેાપર રાગદ્વેષભાવે ન જોતાં અન્યાપર સમભાવે નજર કરવી. વૈર છે તે વૈરથી શાંત થતું નથી, પણ શુદ્ધ પ્રેમથી શાંત થાય છે. આત્માપયોગમાં અમારૂં અને તમારૂં શુદ્ધાત્મ એક રૂપ છે એવી દશાનેા ઉપયાગ રહેા! પરસ્પર આત્માઓને આત્મભાવે દેખતાં સદા આત્મમેળ છે એવા મેળમાં રહેા.
इत्येवं अर्ह . ॐ महावीर शांतिः ३
૩૦ મહેસાણા. ભાદ્રપદ સુદિ ૧
શ્રી માણુસા તત્ર સુશ્રાવક શા. ચંદુલાલ તલકચંદ ચેાગ્ય ધર્મલાભ વિ. તમારા પત્ર આવ્યેા તે પહેાંચ્યા વાંચી સમાચાર જાણ્યા. ક યાગના વાંચનથી તમારા આત્માપર ઘણી અસર થઇ છે તે જાણ્યું, આત્મરસથી જીવવું અને વ્યવહારમાં પ્રારબ્ધયેાગે પ્રવવું. સમકિતીને આત્મરસના અનુભવ આવે છે. જડરસને પ્રારબ્ધયેાગે વેદવેા પડે છે તેમાં પશ્ચાત્ સમ્યગદ્રષ્ટિને આત્મરસ પામ્યા બાદ રસ લાગતા નથી. આત્માનું સ્વરૂપ વિચારતા જાઓ અને કર્તવ્યમાં પ્રવતો. આત્મરસના નિશ્ચયને પામ્યા ખાદ અવશ્ય આત્મા સર્વથા મુકત થાય છે. કુતર્કોથી ભ્રમિત નાસ્તિક દષ્ટિરાગી મૂઢજનાના પરિચયમાં હાલ ઘણું। વખત ન આવવું અને આત્માના ઉપયેગે જે દિશા ખતાવી છે તે તરફ પ્રવૃત્તિ કરવી. એકેક વાકય વાંચવું, અને તેના પા પા કલાક સુધી આંખેા મીંચી વિચાર કરવા. ગાઢરિયાપ્રવાહે ન વર્તવું. જડમાં ધર્મ નથી. આત્મામાં આનંદ જ્ઞાનરૂપ ધર્મ છે, એવા

Page #469

૪૪૬ નિશ્ચયથી ગુરૂએ દર્શાવેલા માર્ગમાં આગળ ગમન કરે! બાના સુખ દુઃખને ભેગે પણ તેમાં મેહ ન પામે. આત્માને ઉપએગ રાખે. દેવ ગુરૂ પૂજા ભક્તિ સામાયિકાદિ ધર્મ પ્રવૃત્તિ કર્યા કરશે.
इत्येवं ॐ अहे महावीर शान्ति: ३
લેખ બુદ્ધિસાગર.
મુ. મહેસાણા.
સ. ૧૯૮ ભાદ્રપદ સુદિ ૬ શ્રી સાણંદ તત્ર સંઘ સમસ્ત સુશ્રાવક મહેતા ચતુરભાઈ કરસન તથા શાંતિભાઈ જેસીંગભાઈ, શેઠ ત્રિભોવનદાસ ઉમેદ તથા શા. દલસુખભાઈ ગેવિંદજી, ભાઈ ચુનીલાલ તથા શા. આત્મારામ ખેમચંદ, શેઠ રાયચંદભાઈ રવચંદ, શેઠ કાલીદાસ દેવકરૂણું, શેઠ મનસુખ હઠીસંગ, સંઘવી કેશવલાલ નાગજી, શા. મણિલાલ વાડીલાલ, શા. પ્રેમાનંદ ચુનીલાલ, શા. મેહનલાલ ખેમચંદ, શા. ત્રિકમલાલ લલુ, શા. , વાડીલાલ રાઘવજી તથા રાઘવજી હકમચદ રોગ્ય ધર્મલાભ. વિ. તમારો સાંવત્સરિકક્ષમાપના પત્ર આવ્યું. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. ક્ષમાપના બે ભેદે છે, દ્રવ્યથી અને ભાવથી, ક્ષમાપના શબ્દનો અર્થ જાણે પણ જેની સાથે ક્ષમાપના કરવાની છે તેની સાથે ભાવથી ક્ષમાપના ન થાય ત્યાં સુધી દ્રવ્ય ક્ષમાપના છે. ખમવું, ખમાવવું, ઉપશમવું અને ઉપશમાવવું એ ચારિત્રને સાર છે. આત્મજ્ઞાનના ઉપગે જે જે જીવોની સાથે વૈર વિરોધ થયા તેઓને ખસાવવું. અપરાધોની માફી માગવી અને બીજીવાર અપરાધ ન થાય એ ભાવ રાખો તે ભાવક્ષમાપના છે. સમ્યગુદષ્ટિ આત્મા ભાવક્ષમાપના કરી શકે છે. અજ્ઞાની મિથ્યાષ્ટિજીવ, ભાવક્ષમા

Page #470

૪૪૭
પનાને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. છદ્મસ્થદશામાં અનેક જીવાના અપરાધા, દોષા, ભૂલા થાય છે તેથી સ જીવેાની સાથે મિથ્યા દુષ્કૃત દેવાની જરૂરછે. અન્યજીવાને કાઇ પણ રીતે પીડા કરવાના પેાતાના હુક્ક નથી. કેાઇ પણ જીવને નુકશાન ન પહોંચે તેવીરીતે જેમ બને તેમ વર્તવુ જોઇએ. અનુપયેાગદશામાં થએલા દાષાના અપરાધાના અંત:કરણમાં પશ્ચાત્તાપ કરવાથી હૃદયની આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. હૃદયમાં અત્યંત પશ્ચાત્તાપ થવાથી ક્ષમાપનાની ચગ્યતા પ્રગટે છે. અનંતાનુબંધી કષાયાના ઉપશમાદિભાવે ભાવક્ષમાપના પ્રગટે છે. સર્વ દેહધારીઓને સામાન્યત: આત્મસાક્ષીએ ખમાવવાથી અનંતભવનાં કૃતકર્માની નિર્જરા થાય છે. खामेमि सव्वजीवे, सब्वे जीवा खमंतु मे, मित्तिमे सव्वजीवेसु, वेरं મા નો વૈજ્હું સર્વ જીવાને ખમાવુ છું, અને સર્વજીવા હુને ખમાવેા. સર્વ જીવાની સાથે મારે મૈત્રીછે. ફાઈની સાથે વૈર નથી. મૈત્રીભાવથી વૈરની શાંતિ થાય છે વેરના વૈરરૂપ પ્રતિબદ્મલાથી વેરની વૃદ્ધિ થાય છે. શુદ્ધ પ્રેમથી વેર શમે છે. ક્ષમાથી વેર શમે છે. પાક્ષિક ક્ષમાપનાથી સવલન ક્રોધમાન માયા લાભના ઉપશમ તથા ક્ષયેાપશમ થાય છે. દૈનિક ક્ષમાપનાથી કષાયાની ઘણી મંદતા થાય છે ને આત્માની અતિવિશુદ્ધિ થાય છે. ચાતુર્માસિક ક્ષમાપનાથી પ્રત્યાખ્યાની કષાય અત્યંત ઉપશમે છે. સાંવત્સરિક ક્ષમાપનાથી અપ્રત્યાખ્યાની કષાયનું ઘણું જોર ટળે છે અને અનંતાનુમ ધી કષાયના ઉદય થતા નથી. આત્માની પેઠે સર્વોત્માઓને જાણવા અને ક્ષમાપના કરીને અર્નિશ વર્તવું. સાધમિકાની સાથે ક્રોધાદિક કષાયા ન થવા જોઇએ અને અનેક ક્ષુદ્ર કારણેાથી થયા હાય તા તુ તેઓની માફી માગી લેવી. જે માઝી માગી ખમાવે છે તે આરાધક છે અને જે સ્ડામા ખરા શુદ્ધ અંત:કરણથી ખમાવતા નથી તે વિરાધક છે. પેાતાના પાડેલા નામની અને દૈદિપની અહં વૃત્તિ ટળે છે તાજ ક્ષમાપનાની બુદ્ધિ પ્રગટે છે. માત્માથી જીવને ખમતાં ખમાવતાં ચંદન બાળાની પેઠે કેવળ જ્ઞાન પ્રગટે છે. ક્ષમાપનાથી આત્માની

Page #471

૪૪૮
અત્યંત વિશુદ્ધિ થાય છે અને તેથી અશુદ્ધ આચાર અને પાપમય વિચારે ટળી જાય છે અને તેથી ભવોભવ વિર કર્મની પરંપરા રહેતી નથી. કુળાચારે વા રૂઢધર્માચારે ગાડરીયા પ્રવાહ “મિચ્છામિ દુક્કડં” ઉના જે કુતમ્ એમ કહેવાથી અને પશ્ચાત્તાપ નહીં થવાથી આત્માની શુદ્ધિ થતી નથી. જેઓની સાથે ક્લેશ થયા હોય તેઓને પ્રત્યક્ષમાં હોય તે રૂબરૂમાં ખમા ! દૂર હોય તે પત્રથી વા સંદેશાથી ખમા. અહંકારને ત્યાગ કરી લઘુતા ધારણ કરી અમા. એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ત્રિીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય સર્વજીને આત્મપયેગે ખમાવે. કેઈની નિન્દા હેલના કરી તેની માફી માગે. દુષ્ટ શત્રુઓનું પણ અશુભ ચિંતવ્યું હોય, વાણીથી અશુભ બોલાયું હોય, કાયાથી અશુભ કર્યું હોય તેની માફી માગો. આત્માની સાક્ષીએ સર્વજીની માફી માગે. અશુદ્ધ બુદ્ધિને ત્યાગ કરે. તરવું અને મરવું તે શુદ્ધ બુદ્ધિ અને અશુદ્ધ બુદ્ધિપર આધાર રાખે છે. રાગદ્વેષવાળી તે અશુદ્ધ બુદ્ધિ છે. શુદ્ધ બુદ્ધિમાં વેર વિરોધ પ્રગટતા નથી. તમે ગુણ અને રજોગુણ બુદ્ધિથી કરેલી ક્ષમાપનાથી આત્માની શુદ્ધિ થતી નથી. સાત્વિક બુદ્ધિથી પ્રગટેલી ક્ષમાપના, અનેક પાપકર્મોનો નાશ કરે છે અને ભવિષ્યકાળમાં તેથી કર્મો બંધાતા નથી. જ્યારથી કેઈનાપર વર થયું હોય ત્યારથી એક વર્ષમાં તેની સાથે ક્ષમાપના કરવી જોઈએ અને જે એક વર્ષ પર્વતમાં પણ ક્ષમાપના કરવામાં ન આવે તે સમ્યકત્વ ટળી જાય છે અને મિથ્યાત્વને ઉદય થાય છે, માટે સમ્યગ્દષ્ટિએ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરી સર્વજીને ખમાવવા જોઈએ. સર્વ જીવોને આત્મ સરખા જાણીને તેઓની હિંસા તે સ્વાત્મહિંસા અને તેઓનું દુ:ખ તે આત્મ-દુખ માનીને સર્વની સાથે આત્મભાવે વર્તવું તેજ મોક્ષને મુખ્ય માર્ગ છે. ભાવ ક્ષમાપના તે જૈન ધર્મ છે, સર્વ વિશ્વવતિ મનુષ્ય ભાવ ક્ષમાપનાથી વર્તે તે દુનિયામાં અનેક દુષ્ટ યુદ્ધો મહાપાપે રહે નહિ. ક્ષમાપનામાં અહિંસા છે. જેનામાં

Page #472

અહિંસા પ્રગટે છે તેજ ક્ષમાપના કરી શકે છે. અનેક પ્રકારના દુષ્ટ કામાદિ સ્વાર્થોને ટાળવાથી અહિંસા પ્રગટે છે. મેહને ઉત્પન્ન થવાના જેટલા હેતુઓ છે તે સર્વે જ્યારે વૈરાગ્યરૂપે પરિણમે છે ત્યારે પૂર્ણ ક્ષમા પ્રગટે છે. ઉપશમભાવે અને ક્ષેપશમભાવે ક્ષમાપના જાણુને સ્વાધિકારે ક્ષમાપના કરવી. હું સર્વજીની સાથે મૈત્રી ભાવના ઉપયોગથી વર્તુ છું. કેઈનાપર પ્રાય: ઠેષ વેરવૃત્તિ પ્રગટતી નથી. આત્મા જેવા સર્વ જીવો જણાય છે. આત્માના અસંખ્યપ્રદેશ તેજ હું છું. સર્વજીના અસંખ્યાતપ્રદેશો છે તેઓની તિના ઉપયોગમાં રહું છું. શુભાશુભકર્મના ઉદયે અન્યજીવે તે નિમિત્તહેતુભૂત છે એમ જાણુંને તેઓ પર હું રાગદેષ કરતું નથી. મારા આત્મા વિના મારું અન્ય કેઈ બૂરૂં વા ભલું કરવા સમર્થ નથી. મારા મનમાં અશુદ્ધપરિણતિ નું પ્રગટવા દઉં તો તેથી મારું સારું કરનાર હું પોતે સિદ્ધ ઠરૂં છું. નિંદામાં અને સ્તુતિમાં અન્યજીવો તે નિમિત્ત માત્ર છે એવા ઉપગથી રહું છું. હું અરૂપી છું તેથી હુને નિંદા સ્તુતિની અસર થતી નથી અને સર્વદશ્યમાં પ્રાય: સમભાવ રહે છે તેથી ક્ષણે ક્ષણે ભાવક્ષમાપનાની દશા રહે છે. સર્વજીની સાથે સમભાવથી વર્તન થાય છે. કદાપિ મેહને ભાવ પ્રગટવાની તયારી થાય છે તે તુર્ત તેને ઉપશમભાવ થાય છે. નિંદા કરનાર ઉપર વૈર દેષની લાગણી પ્રગટતી નથી. જેને જે રૂચે તે બેલે તેથી ક્રોધ કરતાં આત્માની અશુદ્ધિ પ્રગટે છે. મનુષ્ય મનુષ્ય પ્રતિ વિચારાચારમાં મતભેદ હોય છે તેથી ક્લેશ વૈર કરતાં કંઈ તેઓનું ભલું કરી શકાય નહીં અને સ્વઆત્માનું પણ ભલું કરી શકાય નહીં એમ જાણી પ્રવર્તુ છું અને તમો પ્રવર્તશે. વેર વિરોધ કરવાની જરૂર જણાતી નથી. મૈત્રી, પ્રમદ, માધ્યચ્ય, અને કારૂણ્ય એ ચાર ભાવનાએને વારંવાર ભાવવાથી ક્ષમાપનાની દશામાં શુદ્ધિ થાય છે. આત્મા અને કર્મનું સ્વરૂપ વિચારતાં સર્વજી કર્મના વિશે શુભાશુભ પ્રવૃત્તિ કરે છે તેમાં મૂલ નો દોષ નથી પણ

Page #473

૪૫૦
તેના કર્મની પરિણતિના દોષ છે તેમાં જીવાપર ક્રોધવૈર કર વાથી શું ? જીવાપર વૈરઝેર કરવાનું કંઇ કારણ નથી. દારૂની પેઠે કર્મ છે તે જીવાની અવળી બુદ્ધિ કરે છે, તેમાં જીવાને કઇ વાંક નથી. ખરેખર તેમાં કમના વાંક છે માટે સજીવા પર મૈત્રીભાવધારણ કરીને સર્વજીવાને ખમાવવા, પ્રભુ મહાવીર દેવે જેવી ચંડકૌશિકપર ક્ષમા ધારી હતી, તથા સંગમદેવપર ક્ષમા ધારી હતી તેવી ક્ષમા ધારણ કરીને અપરાધીઓનું શુભ ચિતવવું. તેઓપર સમભાવ ધારણ કરવા. તએ અજ્ઞાન મેહુ રૂપ શત્રુઓથી સંસારમાં ખંધાએલા છે માટે તેઓપર ઉલટી દયા ચિંતવવી. પેાતાના નિમિત્તે અન્યાને કષાય થતાં તેઓપર શુભભાવ ધારણ કરવા અને શક્તિ હાય તા તેઓના અજ્ઞાન માહથી ઉદ્ધાર કરવા. અન્ય મનુષ્યા વગેરેના અપરાધેા કર્યો હાય અને તેઓ જીવતા ડાયતા છતી શ એ . તેઓ પાસે ગમન કરી તેઓની અપરાધમાટે નમ્રતાથી મારી માગવી અને તે પ્રસંગે સ્હામા મનુષ્યને કેપ થાય અને તેથી પોતાને કાપ અપરાધ કરવાના પ્રસંગ ન આવે એવી રીતે અત્યંતલઘુતા ક્ષમાથી વર્તવું. ધર્મનું મૂલ ક્ષમા છે. ખમાવવા જતાં અન્યાના આત્મા ઉપશાંત થાય તેવી મનવાણી કાયાની પ્રવૃત્તિ કરવી. તેઓ પેાતાને ન ખમાવે અને વેર રાખે તે તેઓનું તે જાણે પણ આપણેતા સાચાભાવથી ખમાવી પાછું વેર ન રાખવું અને અને પુનઃ અપરાધ ન કરવા એમ વર્તવાથી અવશ્ય મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. વૈરને બદલે વેરથી લેવા એવી પરમેશ્વરની આજ્ઞા નથી. વેરના બદલેા શુદ્ધ પ્રીતિથી વાળેા અને ઉપકારથી વાળે! એવી શ્રી મહાવીર પરમેશ્વરની આજ્ઞા છે. વર અપરાધને ઉપશમ કરવાથી શાંતિ છે. આપણે ક્ષમાપના કરીએ પણ અન્ય ન કરે તેથી આત્મશ્રદ્ધા ન ખુવા. આત્માની શુદ્ધિ, ક્ષમાપના કરવાથી છે . એમ નિશ્ચય કરીને ક્ષમાપના કરે! મનવાણી કાયાની પ્રવૃત્તિથી વેર વિરાધ કલેશ ન વધે એવા ક્ષણે ક્ષણે ઉપયેગ ધારવેા. અને ત્યાં સુધી અન્યાના અપરાંધેા જે જે કર્યો ડાય

Page #474

૪પ૧ તે તે તત્કાલે ખમાવવા. અહંમમતા જેમ જેમ ટળે છે તેમ તેમ વેર વિરોધ શમે છે. દેહનામ કીર્તિ આદિવાસનાઓથી રહિત આત્માના ઉપગે વર્તવું. લેકવાસનાથી મુક્ત થતાં આત્માની શક્તિ ખીલે છે અને અનેક અશુભપ્રવૃત્તિ સ્વયમેવ બંધ પડે છે. જેમ જેમ દુનિયાની ઉપાધિથી મુક્તતા થાય છે તેમ તેમ આત્મા સ્વયં વૈર વિરોધ ક્રોધાદિકકષાયથી ઘણે મુક્ત થાય છે અને તેથી આત્મસુખ અને આત્માનું સ્વાભાવિક જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. પોતાની ભૂલો અને પોતાના દેને ત્યાગ કર્યા વિના કેઈ પણ આત્માની મુક્તિ થતી નથી.
જ્યાં સુધી દેને ટાળવાની ઈચ્છા નથી ત્યાં સુધી આત્માને પરમેશ્વર પણ તારવા સમર્થ થતા નથી. મેહને ટાળવાને પરમેશ્વર ઉપદેશ આપી શકે પરંતુ મેહને ટાળવા તે તે આત્માના પુરૂષાર્થ ઉપર આધાર રાખે છે. ક્ષમાપના કરવી તે પણ આત્માને પુરૂષાર્થ છે. ભાવ ક્ષમાપનાથી આત્મ શુદ્ધિ થાય છે એમ સર્વ તીર્થકર પરમાત્માઓએ ફરમાવ્યું છે. ક્ષમાપના વિના કોઈની મુક્તિ થઈ નથી, થતી નથી અને થવાની નથી. કેઈ જીવને દુઃખ પીડા સંતાપ ઉપદ્રવ કરે નહિ, કરાવ નહિ, અને કરનારની અનુમોદના કરવી નહિ ક્ષમાપના છે તે મોક્ષની નિસરણિ છે. ક્ષમાપનામાં અમૃત છે. ક્ષમાપનામાં સ્વર્ગ અને મક્ષ છે. ક્ષમાપનામાં આત્મ સ્વરાજ્ય છે. અત્તરા—દશા પ્રગટવાથી ક્ષમાપના થાય છે. આરાધકને ક્ષમાપના કરવાની ઈચ્છા થાય છે. ભાવથી ક્ષમાપના કરનાર ઉત્કૃષ્ટભાવે તભવમાં મુક્તિ પામે છે, વા ત્રીજા ભવમાં મુક્તિ પામે છે, છેવટે સાઠ આઠભવમાં તે અવશ્ય મુક્તિપદ પામે છે. ક્ષમાપનામાં દૈવીબલ છે તેથી આત્માની શુદ્ધિ વિજળી વેગે થાય છે, પિતાના હદયમાં વૈરàષ વિરધભાવ ન રહેવું જોઈએ, પશ્ચાત્ પિતાના નિમિત્તે અવળી પરિણતિવાળા કર્મ બાંધે તેથી પિતાના આત્માની અશુદ્ધિ થતી નથી. આત્માના ઉપગે વર્તતાં સહેજે ક્ષણે ક્ષણે ક્ષમાપના છે. અન્ય માટે પોતાને આત્મા, ક્ષમાપના

Page #475

૪૫ર ભાવે નમી જ જોઈએ. પિતાના માટે જે પસ્તાય છે, તે ભવ્યજીવને ક્ષમાપનાની દશા પ્રગટે છે. અમારે આમે પગે ક્ષમાપના થાય છે. જેવું પરમેશ્વરની વિશ્વ પર દૃષ્ટિ છે તેવી દષ્ટિના આરાધક અમે બનવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ. અમુક મારો નિંદક શત્રુ છે એ ખ્યાલ હૃદયમાં આવતું નથી. સર્વ કર્મોથી ઘેરાયેલા છે તેમાં તેઓના કર્મોને વાંક છે. કર્મોપર અને જીપર કષાય કરવાની જરૂર અંશમાત્ર જણાતી નથી. કઈ જીવનું અશુભ ચિ તવાનું નથી એ સર્વ પ્રતાપ ખરેખર પ્રભુ મહાવીર દેવને છે. તેમણે આત્માને જાગ્રત કર્યો છે. તમે પ્રભુનું સ્મરણ ક્ષણે ક્ષણે કરો અને સર્વજીની માફી માગી કર્તવ્ય કર્મો અને શુદ્ધ થાઓ.
इत्येवं ॐ अहमहावीर शांतिः ३
લેખક. બુદ્ધિસાગર.
મુ. મહેસાણા શ્રી. છાણ તત્ર. વૈરાગ્યાદિ ગુણલંકૃત, આચાર્ય શ્રી વિજ્ય કમલસૂરિ મહારાજ તથા વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ શ્રી. લબ્ધિ વિજ્યજી વગેરે ચાગ્ય વંદના પહોંચે વિ આપને પત્ર પહોં
એ, સ્વપ્નની બેલીની ઉપજ સંબંધી તમે જે લખેલ છે તે મેસાણાના સંઘને જણાવ્યું છે તથા ઉપદેશ આપે છે. મેસાણામાં જે ઠરાવ થયેલ છે તે પહેલાંના ઠરાવ પ્રમાણે વર્તવા સૂચના કરી છે તેથી નવું થશે નહિ એમ ઉપદેશીશ. મારી ગેર હાજરીમાં અત્રે મારા ઉપદેશ વિના સંઘે નવીન ઠરાવપર આવવા નિર્ણય કર્યો હતો પણ દરરોજ સૂચના મળવાથી તથા બાહિર ગામેથી સાધુઓના પત્ર આપવાથી ચાલતા આવેલા ઠરાવ પ્રમાણે સંઘ વતશે એમ સંઘના આગેવાનો કેટલાક કહે છે. બાકીનાને મત મળશે એમ લાગે છે પરંતુ આ બાબતમાં ગામેગામ બે મત ભેદ થયા છે. વિચારમાં મત ભેદ જ્યાં ત્યાં જાગ્યા છે. અસલના ઠરાવ પણ કઈ કઈ ઠેકાણે તે બાબતમાં જૂદા દેખાય છે તેથી જૈન સાધુઓનું મહામંડલ ભરી ચક્કસ નિશ્ચયપર આવી

Page #476

૪૫૩ જવાની જરૂર છે. મતભેદ તે મારામાં અને તમારામાં પણ વિચારની અપેક્ષાએ હોય પરંતુ સર્વ સાધુઓ એકત્ર ભેગા થાય તે તેથી મતભેદ ટળે. વર્તમાનમાં જેમ બને તેમ પરસ્પર સંપ વધે એવા ઉપાયે લેવાની જરૂર છે તમારી ઇચ્છા થાય તે અમદાવાદમાં સર્વ સાધુઓનું સંમેલન થાય. આસાલમાં માગશર માસમાં મારું અમદાવાદ ગમન થયું હતું, ત્યાં કોગ્રેસના પ્રસંગે સાધુઓની સભા મેળવવા કેશશ કરી હતી. શ્રાવકેને બીજા આચાર્યો પાસે મોકલ્યા હતા પણ પરિણામ કંઈ આવ્યું નહિ. આપના સંઘાડામાં પણ સાધુઓમાં આવી બાબતમાં કેટલાક મતભેદ છે. તેથી સાધુસંમેલન થાય તે અરસપરસ આપલેના વિચારથી સારૂ પરિણામ આવે આવીને આવી સ્થિતિ દશ પન્નર વર્ષ ચાલીત પરિણામ સારું નહીં આવે. ભાવભાવ હોય છે તે પ્રમાણે બન્યા કરે છે. આ જમાનામાં સાધુઓનું ઐકય થવાની જરૂર છે. સંઘના અકય અને સંઘની પ્રગતિ માટે વર્તમાનમાં સાધુ સંઘ એકઠો થાય તે જ સારું પરિણામ આવે. તમે લખેલા બાબત જાણે છે તેથી વિશેષ શું લખુ; જેન કેમમાં અનેક પ્રકારનું વિચાર વાતાવરણ ફેલાતું જાય છે, વિચારોના વ્હામાં ઉત્તમ વિચારે મળવા જોઈએ આપના શરીરે શાતા હશે. દેવ દર્શન કરતાં યાદ કરશે. ધર્મકાર્ય લખશે.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शान्ति: ३ તા. ક. આજરોજ સંઘમાં વ્યાખ્યાન વખતે આવાત ચચી હતી પણ હજી બે પક્ષને મતભેદ છે. હળવે હળવે ઠેકાણે પડે તેમ ઉપદેશ દીધા કરીશું.
લે: બુદ્ધિસાગર
મુઃ મહેસાણા. સં. ૧૯૭૮ ભા. સુ પૂર્ણિમા.
શ્રીસીપરી (શિવપુરી) તત્ર-વૈરાગ્યાદિ ગુણાલંકૃત-મુનિરાજ ઉપાધ્યાય શ્રી ઈન્દ્રવિજયજી તથા શ્રી વિદ્યાવિજયજી આદિ મુનિમંડલ યોગ્ય અનુવંદન સુખશાતા. વિશેષ, ભાદરવા સુદિ

Page #477

૪૫૪
ચતુર્દશીની સાંજરે છ વાગે તાર મળ્યો, અને તેથી ભારત ભૂષણ જૈન જગતમાં જાગતી જ્યોતિ શ્રી વિજયધર્મ સૂરિજીનું સ્થૂલ શરીર છૂટી ગયું, તેથી અત્ર સંઘમા અત્યંત દિલગીરી વ્યાસ થઈ છે. તેમની પાછળ પાખી પાડવામાં આવી છે. દેવ વંદન કર્યું છે. મારે ભજન મ ડલી ભજન ગાશે. તેમના આત્માને શાંતિ ઈચ્છવામાં આવે છે. શ્રી વિજયધર્મસૂરિજી તેમના અક્ષરદેહે ભારતમાં જાગતા જીવતા છે. તેમણે અનેક શિષ્યા કર્યા, અનેક પાઠશાળાએ સ્થાપી, કાશીમાં પાઠશાળા સ્થાપી અનેક યૂરોપીયન વિદ્વાનને જૈન શાસ્ત્રોમાં રસલેતા કર્યાં. તેમણે જૈનધર્મની ભારે સેવા ખજાવી છે. શ્વેતાંબર જૈન સંઘમાં તેમની ખાટ પુરાવી મુશ્કેલ છે. અનેકવિપત્તિઓમાંથી પસાર થઇને વાદળમાંથી પસાર થનાર સૂર્યની પેઠે ઝળક્યા છે. જૈન કામ પર ઘણા ઉપકાર કર્યો છે. તેમના અનેક સદ્ગુણૢાએ ભારતમાં તેમના પ્રતિલેાકેાને આકર્ષ્યા છે. તેમની પાછળ તમારા જેવા વિદ્વાના પ્રગટ્યા છે. તેમના પગલે ચાલી તેમની ખેાટ પૂરી પાડશે. તેમના આત્માને ઘણા વિકાસ થયા હતા. અમારે તેમની સાથે સ-૧૯૫૪ ની સાલમાં મેસાણામાં ચાર માસ સુધી સમાગમ રહ્યો હતા. તેઓ કાશી ગયા ત્યારે પણ પત્રવ્યવહાર તા કાયમ હતા. સંવત્ ૧૯૬૩ની સાલમાં અમેએ તેમની માગણીથી કાશીની પાઠશાળા માટે સ્હાય આપીહતી. તે ગુણુજ્ઞ હતા. હિં મતે મ` હતા. ગંગાનદીના કાંઠાના કર્મચાગીની દશા પ્રાપ્ત કરી હતી. તેમણે કમચાગીની કે જે ત્યાગીના અધિકાર પરત્વેની હતી તે મજાવવાસાં ખામી રાખી નહેાતી. તેમના ગુણાનુરાગીએ ઘણા છે, તેમ તેમના દુશ્મના નિર્દેકા પણ છે. અગ્નિ પ્રગટતાં પ્રશ્ન તે સાથે હાય છે જ. વિચાર મતભેદેમતભેદ છતાં તેઓ અન્યની સાથે ઉદાર ભાવથી વતી સહકારી મની ધર્મની ખામતમાં સંપ જાળવી કર્તવ્ય કર્યા કરતા હતા. જૈનેતરાની સાથે ઉદાર ભાવથી વતા હતા. આત્મશુદ્ધિ માટે તેમની આત્મદશા આગળ પ્રતિનિ વધ્યા કરતી હતી. આવા એક મહાન્ ધર્માચાર્યની જૈન કામમાં ઘણી

Page #478

પપ હુંફ હતી. તેમના દેહના વિલયથી જેના કામને પારાવાર દીલગીરી છે. તેમના આત્માની શાંતિ ઈચ્છું છું. ભાવનગરથી પંડિત અભયચંદ ભગવાન્ ત્રણ દિવસ પૂર્વે અહીં આવ્યા હતા. તેમણે આચાર્યની માંદગીના સમાચાર કહ્યા હતા. તેમની સાથે ક્ષમાપના કહેવરાવી હતી. ભાવી ભાવ હોય છે-તેમ થાય છે. માટે શેક કરતા નહીં–મારા લાયક ધર્મ કાર્ય લખતા રહેશે. તેમના આત્માને શાંતિ મળે.
इत्येवं अहै ॐ महावीर शांतिः ३
લે. બુદ્ધિસાગર
મુ: મેહસાણાસં-૧૯૭૮ ભ. વ. ૮
અમદાવાદ-તત્ર-સુશ્રાવક-શેઠજગાભાઈ દલપતભાઈ વગેરે યોગ્ય. ધર્મલાભ–વિ. તમારો પત્ર પહોંચ્યો. વાંચી સમાચાર જણ્યા. તમારી શારીરિક સ્થિતિ બહુ મંદ રહે છે તે જાણયું. હવે સર્વ બાબતમાંથી ચિત્ત હઠાવીને પરમાત્માની ભક્તિ કરે ધમ ધ્યાન પ્રવૃત્તિમાં જીવન ગાળ! પોત રૂ હો જી રે
તો ત–માથે મૃત્યુ પાગતું ના હેત ! મનુષ્ય ભવ પુનઃ પુનઃ મળનાર નથી. માયા અને કાયા અહીં પડી રહેશે. સાંસારિક ઊપાવિયોથી મુક્ત થાઓ. બીજીવાર પરણવાની લાલસા ન કરે. જો કે હાલ તે સંબંધી વિચાર નહોય તે પણ ભવિષ્યમાં તેવા વિચારે ન પ્રગટે માટે વર્તમાનમાં સાવધ રહે. શરીરને ભરૂસે કેણુ રાખી શકે. ચેતે ! ચેતે ! સર્વ પ્રકારની વાતે મૂકીને ધર્મની વાતો કરે. ઘણીવાર લખ્યું, વર્તમાનમાં લખાય છે, પણ ચેતવું તે તમારા હાથમાં છે. મનમાં આત્માનું સ્વરૂપ વિચારે. પ્રભુનું ક્ષણે ક્ષણે સ્મરણ કરે. કદાપિ કાલે જડ વસ્તુ પિતાની થનાર નથી. નામ રૂપમાં મુંઝાશે નહિ! વૈરાગ્યભાવે

Page #479

૪૫૬
આત્માને ભાવશે. પરભવમાં જતાં ધર્મ આજી વિશેષ પ્રકારે સુધારી લ્યે. ધ લખશેા સર્વને ધર્મ લાલ.
સાથે આવે છે. આત્માની સાધન કરશેા. ધર્મકાર્ય
इत्येवं अर्ह ॐ महावीर शांतिः ३
લે બુદ્ધિસાગર
વિ. સં–૧૯૭૮ આશ્વિન કૃષ્ણુ યેાદશી.
મુ. વિજાપુર, તત્ર સુશ્રાવક શા. કચરાભાઇ અમીચ'દ યોગ્ય ધર્મ લાભ—તમારા બન્ને પત્ર પહેાંચ્યા છે. માએ મારૂં કાવ્ય લખ્યું પણ તેમાં તમારી ભક્ત છે. મારે તેમાં સમભાવ છે. સ્તુતિ અને નિંદામાં સાક્ષીભાવ રાખવાથી આત્માની નિ:સગતા વધે છે. શુભાશુભ કર્મોદયમાં સાક્ષીભાવે અને સમભાવે વવું જોઇએ. આત્મદ્રષ્ટિની ભાવના મળે સર્વ વિશ્વમાં જડ દેડામાં રહેલા આત્માએ ને દેહથી જુદા પાડીને અનંત જ્યેાતિય છે એમ દેખેા ! એવી ભાવના ભાવવાથી કર્મ દેહું. જડજગત્ના ખ્યાલ રહેશે નહીં અને તેથી આત્મા તેજ આત્મસ્વરૂપે પરિણમશે અને આત્માના આનદરસના પ્રકટભાવ શે. તમારૂં શરીર માંદું છે પણ આત્મા તે એવી ભાવનામાં આરૂઢ થવાથી આત્માનું પુનર્જીવન પ્રકાશશે. આત્મા વિના બીજા જડ જગના વિચાર ન કરો. જડ વસ્તુઓને દેખે! પશુ તેમાં આત્માનું સ્વરૂપ સ્થાપા અને આત્માજ નજરે આવે એવા દૃઢ ખ્યાલ રાખા, તેથી આત્માનું આત્મભાવે નિશ્ચય પરિણમન દર્શન થશે. જેમ મને તેમ આત્માના સ્વરૂપના વિચારામાં મસ્ત રહેા અને આત્મા વિનાના સર્વ જડ સંબંધી ઉઠતા વિચારાને સમાવી દો અને જડ સંબંધી સ`કલ્પવિકલ્પ રહિત થૈ નિર્વિકલ્પ અનેા એવી દશામાં ઘણું આયુષ્ય ગાળે !! એવા ભાવના યોગ સાધવા અપ્રમત્ત મનેા. દેહની માંદગી ખરેખર જ્ઞાનીને વૈરાગ્ય ભાવનાનું કારણ મને છે અને તેથી મનની ઘણી નમળાઇએ હાય છે તે
મુઃ મેહસાણા.

Page #480

૪૫૭
જણાય છે અને તે નબળાઈને કાઢવા આત્મા તે તાજે થાય છે. રાગષના સંકલ્પવિકલ્પથી રહિત મનને રાખવું. મનની નિર્વિકપ દશા જેટલી બને તેટલી ધારણ કરવી. મનમાં પ્રકટતા નકામા વિચારને દૂર કરવા, આત્મા અનંત છે. અનાદિ છે. અજઅમર આત્મા છે. કર્મને સંગી આત્મા છે, પણ આત્માનું એકત્વ સ્વરૂપ ભાવતી વખતે કર્મના સ્વરૂપને વિચાર ન કરે. શુભાશુભકર્મ ફલ ભેગવતાં હર્ગ શોક ન કરે. આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપમાં લયલીન થઈ જવું, અને શુદ્ધોગની ધારા પ્રવાહ વારંવાર આત્મામાં વહયા કરવી તેથી રાગષની પરિણતિ પ્રગટતી બંધ થઈ જાય છે, અને ભૂતકાળના બાંધેલાં અનંત કર્મોને ક્ષય થઈ જાય છે તથા આત્માની શુદ્ધિ ઉત્તરોત્તર વધતી જાય છે અને તેથી આમામાં અનુભવજ્ઞાનને પ્રકાશ થાય છે. મનદ્ધ રા રાગ દ્વેષનાં આવરણે જે પ્રગટે તેને તુર્ત વારેવાં. આમાના તાબે મનને રાખવું. મન કરતાં આત્માની અનંતગુણ શક્તિ છે. ઈન્દ્રિયો દ્વારા આત્માનું સ્વરૂપ લક્ષી શકાય નહીં. આત્માના તેજની આગળ ભક્ત હાંફી જાય છે અંજાઈ જાય છે એવા આત્મસ્વરૂપ પરમાત્મા ખરેખર દેહમંદિરમાં કર્મવેગે આવી વસ્યા છે તે હું પિતે છું. બાકી નામ, રૂ૫, દેહ વગેરે સર્વે તે હું નથી એ દઢ નિશ્ચય કરી આત્માના સન્મુખ મન રાખવું. સમ્યજ્ઞાની ફક્ત ઉપગ પૂરતું બાહ્યમાં મન જેડે છે આત્મદશા પરિપકવ થયા વિના બાહિરમાં ચિત્ત રાખવામાં આવે છે તે કાચા ઈંડાની પેઠે તે ફૂટી જાય છે માટે સાધન કાલમાં અપ્રમત્ત ઉપગથી વર્તવાની ઘણી જરૂર છે. અધ્યાત્મશાસે વાચીને અમે પગ પ્રગટાવે અને શાસ્ત્ર વાસનાને પણ ત્યાગ કરી નિર્મત્વભાવે રહેવું. શ્રદ્ધા અને પ્રેમના પગથીયે જે ચઢે છે તે મનવાણું કાયાદિને આત્માની ઉન્નતિમાં સાધન તરીકે વાપરે છે. આત્માની શુદ્ધિને પરિણામ તે ભાવદયા છે. દુનિયાના સર્વ જીવોની દ્રવ્ય દયા કરી સર્વ ને ઉગારવામાં આવે પરંતુ સમ્યક્ત્વજ્ઞાન પૂર્વક ભાવદયા પ્રગટયા વિના આત્માની મુક્તિ

Page #481

લે. બુદ્ધિસાગર,
૪૫૮
થતી નથી, માટે પ્રથમ આત્માને આત્માપયેાગવડે આત્મરૂપે પરિણ
માવવા ખાસ મલજી રાખા. આત્મામાં વસ્તુત: શુદ્ધ નિશ્ર્ચય નયે ખંધ નથી અને માક્ષ નથી. મધની અપેક્ષાએ માક્ષ છે. આત્માના શુદ્ધ ધર્મ તે જ્ઞાનાનંદ છે તેના ઉપયેાગે રહે, એવી શુદ્ધાત્મભાવના ભાવે. કર્મનું સ્વરૂપ વિચારી સ` જીવાપર આત્મભાવ ધારા. રાગ દ્વેષના પરિણામ વિનાની આત્મદશા તે અદ્વૈત દશા છે અને રાગ `ષ વિનાનું જ્ઞાન તે અદ્વૈત જ્ઞાન છે, એવા જ્ઞાનને પ્રગટાવવા આત્માની ભાવના ભાવા.
इत्येवं ॐ अर्हमहावीर शांति: ३
મુ. મેસાણા,
સ. ૧૯૭૯ ૯. સુદિ બીજ.
શ્રી. વઢવાણુ કપ. તંત્ર. ત્રીજી પ્રાણિક્ષક પરિષદ્ના સ્થા. સેક્રેટરી. શાહ. ગેાકુલભાઈ નાનજી ગાંધી, તથા શા. છબીલદાસ લીલાધર અમૃતલાલ ચેાગ્ય ધર્મ લાભ. ત્રીજી પ્રાણિરક્ષક પરિષદ્ સંબધી નિવેદન પત્રિકા આવી તે વાંચી છે. પ્રમુખ તરીકે ગુજરાત ગુર્જરભાષા મહાકવિ શ્રી યુત ન્હાનાલાલ દલપતરામ ભાઈને ચુંટવામાં આવ્યા છે, તેથી મ્હને અત્યંત હું થાય છે. કવિરાજના મુખમાંથી ગંગાના પૂરની પેઠે વહેતા એવા દયાગંગના પ્રવાહથી સૌરાષ્ટ્રવાસીઓના હૃદયમાં દયાનાં પૂર ઉભરાઇ જાએ એમ ઇચ્છું છું. મહાકવિની પ્રાણિમેાની રક્ષા સંબધી લાગણી સારી છે. યાનાં ભાષણાથી લેાકેાપર સારી અસર થશે પણ પ્રાણિએની દયા કરવા રૂપ કર્તવ્યતા જીંદગીભર પર્યંત કરતાં પશુ ખાકી રહેવાનું. મારી પ્રાણિઓની રક્ષા સબધી નીચે પ્રમાણે સૂચના આ છે. તે પરિષત્ સમક્ષ વહેંચાવશે.
૧ પાંજરાપેાળની વ્યવસ્થા સુધારવી. સર્વ પાંજરાપાળની સંસ્થાઓને એક સરખી વ્યવસ્થાથી ગાઢવી દેવી. પાંજરાપાળના

Page #482

૪૫૦
વહીવટ કરનારાઓ, જયાં જ્યાં હોય ત્યાંથી પત્ર લખી બેલાવ વા અને તેઓ એક બીજી સંસ્થાઓથી જોડાઈને કાર્ય કરે એવું વ્યવસ્થાપૂર્વક શિક્ષણ આપવું.
હેરમાં અનેક માતાના રંગ વગેરે નામવાળા રે ફેલાય છે તે રોગોના ઉપચાર માટે તત્સંબંધી જ્ઞાનવાળા, દવા કરનારા દેશ પરદેશી વૈદ્યોને મેટી મેટી પાંજરાપોળમાં રાખવા અને નાની સંસ્થાઓમાં પણ તેઓ જાતે દવા કરી શકે એવી વ્યવસ્થા કરવી. દુષ્કાલપ્રસંગે ઢેરેને સંઘરવાં અને પશ્ચાત્ તેઓના માલીકને અમુક શરતે પાછાં આપવાં. દેવીના નામે પશુઓનું બલિ થતું અટકાવવા ઉપદેશાદિ પ્રવૃત્તિઓ સેવવી, પરદેશખાતે ભક્ષણાર્થે પશુઓ ન જાય એવા ગામેગામ બંદેબસ્ત કરાવ, તથા ઠાકોરો દેશી રાજાઓને સમજાવી બંદોબસ્ત કરાવો, તેમાટે સારા ઉપદેશકેની વ્યવસ્થા કરવી, સર્વ ધર્મગુરૂઓની સહાય લેવી અને પશુઓ વગેરેનું રક્ષણ થાય એવા હિંદમાં સર્વત્ર વિચારો ફેલાવવા. કલખાનામાં દરરોજ હજારે પશુઓને મારવામાં આવે છે, તેથી હિંદની પડતી થાય છે. હિંદીઓને છાશ, દુધ, ઘુત, પ્રમાણમાં (સર્વત્ર સર્વને) મળી શકતું નથી માટે માંસાહાર બંધ કરવાનાં કારણે સમજાવવાં. ગાય વગેરે જાનવરની કલ્લ બંધ થાય છે જ્યાં ત્યાં ગામેગામ બંદેબસ્ત કરે, કરાવે. પશુઓને અને પંખીઓ વગેરેને શિકાર થતું અટકે એવા ઉપાયે લેવા. હિંદમાં ગાયેની કલ ન થાય એ હિંદકોગ્રેસ મારત ઠરાવ કરાવે. જલચર મત્સ્ય વગેરે પ્રાણુઓનું રક્ષણ થાય એવા ઉપાયોને જણાવવા.
૨ હિંદુસ્થાનમાં પૂર્વે વૃક્ષે ઘણાં હતાં. હાલ જંગલમાંથી ઘણું વૃક્ષે કપાય છે. વૃક્ષે નષ્ટ થવાથી વૃટિ કમી થાય છે. આંબા, રાયણ, મહુડા, આંબલી વગેરે વૃક્ષેથી ગરીબનું ગુજરાન ચાલે છે તેવાં વૃક્ષ ન કપાય એ રાજ્ય તરફથી અને તેઓના માલીકે તરફથી બંદોબસ્ત થવું જોઈએ. ગરીબ લેકે જેના

Page #483

૪૬૦ પર નિર્વાહ છે એવાં કેટલીક જાતનાં ફળને સરકાર, તે લેકેના ઘરનાં રહેવા દેતી નથી તેથી ગરીબ લોકેના પ્રાણ જાય છે માટે તે સંબંધી પરિષદે ઠરાવ કરી સરકારની આંખ ઉઘાઠવી જોઈએ.
૩ દુષ્કલના વખતમાં પુષ્કલ ઢેરેને પાંજરાપોળ વગેરેમાં રાખવામાં આવે છે પણ મહાજન વગેરે તરફથી તેઓની ખાવા પીવાની બરાબર વ્યવસ્થા ન થવાથી ઘણા ઢેરે મરી જાય છે માટે વ્યવસ્થાપૂર્વક સર્વ ટેરેનું રક્ષણ થાય એવી આદર્શ પાંજ. રાપોળ પ્રગટાવવી જોઈએ. સં. ૧૬૮ની સાલમાં ગુજરાતમાં દુષ્કાલ પડયા હતા, ત્યારે અમદાવાદમાં ઘણાં રે આવ્યાં હતાં, પાંજરાપોળ તરફથી ગાય, બળદ, ભેંસો ઘણું રાખવામાં આવી હતી, કલેકટર તરફથી બળદ વગેરે રાખવામાં આવ્યા હતા. કલેકટરે ગાય બળદ માટે એકેક ખીલો કરાવ્યે હતે. દરેકના ખીલે દરેક પ્રાણીને જૂદું જુદું ઘાસ આપવામાં આવતું હતું અને દરેકને ડેલથી પાણી પાવામાં આવતું હતું તેથી તેમણે ઘણાં જાનવર જાળવ્યાં હતાં, અને પાંચસે જાનવરમાં વિશ પચીશ મરણ પામ્યાં હતાં, ત્યારે મહાજને રાખેલી ગામે બળદ ભેંસનું ભેગું ટેળું હતું, ઘાસ પણ ટેળામાં ભેગું નાખવામાં આવતું હતું, તેથી સબળું ઢાર બીજાને મારી પોતે ખાઈ જતું હતું, નબળું ખાઈ શકતું નહતું, ઉઠી ન શકે એવાં માંદાં તે ખાઈ શકતાં નહોતાં તેથી તે ટપોટપ મરી જતાં હતાં, એકંદરે બે હજારમાંથી ચારસે પાંચસે બચવા પામ્યાં હતાં, સારી વ્યવસ્થા વિના ઘણાં ઢોરો મરી જાય છે એમ મારી નજરે જોવામાં આવ્યું. બળદની ઉપગિતા જાણીને લેકે બળદને જાળવે છે અને ગુજરાતમાં પાડાઓને રખડતા મૂકવામાં આવે છે તેથી તેમને બલિદાન વગેરે અનેક રીતથી નાશ થાય છે માટે પાડાઓને પણ ખેતીના કામમાં લેકે વાપરે તે તેઓને નાશ થતા અટકે. ચોમાસામાં અમદાવાદની રાંચરડા વગેરે પાંજરાપોળમાં પ્રાણિયે મરી જાય છે, ત્યાં કાદવ કીચડ ઘણે થાય છે. શરદીથી બચાવવા માટે તથા

Page #484

૪૬ કીચડ ન થાય અને વારંવાર સારી જગ્યાઓમાં હેરાને ફેરવવામાં આવે તે પાંજરાપોળમાં ઘણું ઢેરેનું રક્ષણ થાય. એક બક
ને વા ઘેટાને પાંજરાપોળમાં મૂકવામાં આવે છે તે એક વર્ષની ઉપર ભાગ્યેજ જીવતો રહે છે, ત્યારે તે ઘેટે, બકરે કઈ ઘેર પાળે તે સાત આઠ વર્ષ ઉપરાંત પણ જીવી શકે છે, એવા મેં ઘણું દાખલા સાણંદ વગેરેમાં દેખ્યા છે. દુષ્કાલમાં ઢેરેને ઘાસની તંગી પડે છે માટે પહેલાંથી બેત્રણ પાંચ છ વર્ષ સુધી પૂળા વગેરે રહે તે માટે આંઘલા વગેરે કરવાને બેઘ કે જોઈએ. ગામેગામ તે તે ગામના લકે પૂરતું ઘાસ સંઘરે તે માટે રાજા ઠાકર વગેરે તે બંદેબસ્ત કરે તે ઘણું ઢોરોનું રક્ષણ થાય. પશુ પંખીઓની ઉપગિતાને ખ્યાલ જેમ બને તેમ સર્વ લોકેના સમજવામાં આવે એ ઉપદેશ દેવા જોઈએ અને એવાં જૂનાં તથા નવીન પુસ્તકોને પ્રચાર કરવું જોઈએ. એકેન્દ્રિય જીવ કરતાં કીન્દ્રિય જીવોનું રક્ષણ કરવામાં વિશેષ પુણ્ય છે. દ્વીન્દ્રિય કરતાં ત્રીન્દ્રિય અને ત્રીન્દ્રિય કરતાં ચતુરિન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય કરતાં પચેન્દ્રિય પ્રાણુઓને બચાવવામાં વિશેષ પુણ્ય છે. પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓમાં સર્વથી ઉત્તમ મનુષ્ય છે. સર્વ પ્રાણીઓમાં મનુષ્ય રાજા સમાન છે. સર્વ પ્રાણુઓ કરતાં મનુષ્યનું રક્ષણ કરવામાં વિશેષ પુણ્ય છે. નિર્દયી કૂર મહાપાપી હિંસક મનુષ્યના રક્ષણના પુણ્ય કરતાં દયાવંત જ્ઞાની અહિંસકજ્ઞાની મનુષ્યોને બચાવવામાં વિશેષ પુણ્ય છે. આંધળાં ભૂલાં બહેરાં બેબડાં અનાથ દુખી મનુષ્યની રક્ષા કરવામાં વિશેષ લક્ષ્ય રાખવું જોઈએ. જીણું જીવડાં બચાવવા અને મોટાં પ્રાણુઓને મરતાં ન બચાવવા તથા તેઓને દુ:ખી કરવાં એ જેને અને હિંદુઓને શરમાવનારું કૃત્ય છે. પરમેશ્વરને પ્રતિનિધિ મનુષ્ય છે. મનુષ્ય પરમેશ્વરપદ પામે છે. મનુષ્ય વૈકુંઠ મુક્તિને પામી શકે છે માટે અશક્ત મનુષ્યની દયા રક્ષા કરવી જોઈએ. મનુષ્યને મનુષ્ય પોતાના સ્વાર્થ મારી નાખે, રહેમ ન રાખે અને પરમેશ્વર પાસે માફી માગે એમાં ધર્મ નથી. અન્ય મનુષ્યનાં રક્ત ચૂસીને જીવવાથી પ્રભુપદ મળતું નથી. દયા

Page #485

૪૬૨ સમાન કે ધર્મ નથી. પ્રભુ મહાવીરદેવે તથા શ્રી બુદ્ધ હિંદમાં પશુપંખી અને વૃક્ષે પર્વતની દયા કરવાને ઉપદેશ આપે હતું. જેને તે ઉપદેશપ્રમાણે યથાશક્તિ વર્તે છે. સંપ્રતિ, અશોક, ચંદ્રગુપ્ત, ખારવેલ, કુમારપાલ વગેરે અનેક રાજાઓએ પ્રાણીઓની રક્ષા કરવા ઉપાયને આચર્યા હતા. હિંદુઓએ દયાધર્મને ઘણી પુષ્ટિ આપી છે અને સર્વ ધર્મોમાં સપરમોધર્મ એવું સિદ્ધ કરી તે પ્રમાણે વતી હિંદુધર્મને શોભાવ્યું છે. અકબર બાદશાહે છેવટના જીવનમાં ગાયે વગેરે પ્રાણુઓની રક્ષા કરવામાં ખાસ લક્ષ દીધું હતું. દયા વિના ધર્મ તે ધર્મ ગણાય નહીં. ભારતવાસીઓના હૃદયમાં દયા તે જન્મની સાથે પ્રગટે છે. દયાવાળા હૃદયમાં પ્રભુનો વાસ છે. દયા વિના કેઈ મનુષ્ય પ્રભુનાં દર્શન કર્યા નથી. દયા વિનાનું રાજ્ય તે રાક્ષસીરાજ્ય છે. દયામાં સ્વર્ગનું રાજ્ય છે. યુરોપ વગેરે દેશમાં જે યુદ્ધો થાય છે તેમાં લાખો મનુષ્ય, પશુઓ વગેરેની કલ થાય છે માટે તેવાં હિંસક યુદ્ધો બંધ થાય તેવા ઉપદેશ દેવા તે પણ પ્રાણી રક્ષા ધર્મ છે, એક બીજાના પ્રાણને નાશ કરવાથી વિશ્વમાં કઈ પણ દેશસમાજ રાજ્યની ખરી પ્રગતિ થઈ નથી અને થવાની નથી. દયા વિનાના તત્વજ્ઞાનીઓ વિદ્વાને પણ ધર્મમાં એક તસુ માત્ર પણ આગળ વધી શકવાના નથી. દયાના દષ્ટિએ દેખીએ તે આદેશની આગળ અન્ય હિંસક દેશે અઢી વર્ષના બાળક જેવા છે. ભારતદેશે દયાના પાઠે અન્ય દેશોને ભણાવીને સર્વ વિશ્વમાં શાંતિ આનંદ પ્રચારવા જેટલું બને તેટલું સ્વાર્પણ કરવું જોઈએ. શાના યુદ્ધાથી મારામારી ખૂનામરકી અને સર્વત્ર અશાંતિ છે. એશિયામાં હાલ અહિંસા કરતાં હિંસાની ઘણી વૃદ્ધિ થઈ છે. હાલમાં ય કરતાં પશુઓના ભક્ષણથું ઘણું પશુઓને નાશ થાય છે. ગાય, ભેસો વગેરે ઉપયોગી લાખ કરોડે પ્રાણીઓને નાશ થાય છે. હિંદ વગેરે દેશમાં દુષ્કાળરોગ વગેરે પ્રસંગોથી લાખે મનુષ્યને નાશ થાય છે. રાજ્યની સહાયતા મળ્યાથી પ્રાણીઓની રક્ષા કરવામાં ઘણું સુલભતા થાય છે. દયામય શાસ્ત્ર પુસ્તકને

Page #486

૪૬૩ પ્રચાર કરવાને ખરેખર વખત આવી પહોંચે છે. મનુષ્યની અને પ્રાણીઓની દયા રક્ષા કરવામાં રાજા ને ઘણે અર્થ સમાઈ જાય છે. ધનિકોએ અને વિદ્વાનેએ તથા કવિએ પ્રાણીઓની રક્ષા કરવામાં સર્વ સ્વાર્પણ કરવું જોઈએ. ગુજરાત મારવાડમાંથી દરરોજ હજારો પ્રાણ રેલ્વે મારફત મુંબાઈ તથા અન્ય દેશે તરફ ઘસડાઈ જાય છે. ક્યાં ગયા દયાના દે! ક્ષત્રિયે !જાગે, ઉઠે, ભારતવાસીઓ! સર્વ ખંડમાં દયાનો પ્રચાર કરો. એક બીજેને મહેણું ટેણાં મારવાને આ વખતનથી, હિંદમાં વસનારા સર્વ જાતના ધસીલકોએ દયાવડે સર્વત્ર શાંતિ સ્થાપવી જોઈએ. દેશના મેહે, ધર્મના મેહે, ધર્મના મેહે તથા જાતના મેહે, ચામડી રંગના હે, રાજ્યના મહે, સ્વાર્થ, અન્યમનુષ્યને તથા પ્રાણીઓને નાશ ન કરવું જોઈએ. ધર્મના મહે પૂર્વે કરોડો મનુષ્યની હિંસા થઈ છે. દેશ રાજ્ય સ્વાર્થમેહે આજસુધી હજારો યુદ્ધો થયાં અને થશે. જ્યારે લોકે, મનુષ્ય વગેરેના નાશથી શતિધર્મ નથી એમ સમજશે ત્યારે વિશ્વમાં સાચી શાંતિ પ્રગટશે અને સત્ય રાજ્ય પ્રગટશે, ભૌતિક પદાર્થોથી ઉન્નતિ અને શતિ છે એ મહત્ક્રાંતિ જ્યાં સુધી છે ત્યાં સુધી વિજ્ઞાનદ્વારા લાખે નવીન શોધ કરવામાં આવે તો પણ સર્વત્ર વિશ્વમાં શાંતિ નથી, સર્વ મનુષ્યને આત્મ સરખા ગણીને અહિંસાધર્મ પાલન કરવામાં આવે છે તેથી સત્ય શાંતિ છે. મનુને દારૂપાન કરવામાં રાજ્ય તરફથી નિષેધ ન થાય ત્યાં સુધી હિંસા થયા કરવાની. દારૂ નિષેધ કરવાથી અહિંસાની પુષ્ટિ થાય છે અને તેથી મનુષ્યની રક્ષા થાય છે માટે દારૂપાનનો નિષેધ થ જોઈએ. પ્રાણીઓની હિંસાથી બનેલી વસ્તુઓને ત્યાગ થવો જોઈએ. ખાદીનાં બનેલાં વસ્ત્રો વાપરવાથી લાખો પ્રાણીઓની હિંસા અટકે છે અને ગરીબ લોકેની રક્ષા કરવામાં તે અત્યંત ઉપયોગી છે તથા તેણું લાખ સ્ત્રીઓના શીયલની–પ્રતિવ્રતા ધર્મની રક્ષા થઈ શકે છે માટે ખાદીને જેમ બને તેમ વિશેષ પ્રચાર થવાની જરૂર છે. માંસાહારી મનુષ્યને વનસ્પતિ આહારી બનાવવા માટે લાખો

Page #487

૪૪
ઉપાયે ચાજવાની જરૂર છે. પશુઓ વગેરેને જ્યાંસુધી મનુષ્યા ખારાક તરીકે વાપરે ત્યાં સુધી પ્રાણીઓની રક્ષા થઇ શકે નહીં. સરકાર તરફથી તે માટે કઈ ખની શકે તેમ નથી. કેળવાયલા ઉપદેશા માત માંસાહાર ત્યાગની ચળવળ વધુ પ્રમાણુમાં નીતિસર ચલાવવાની જરૂર છે અને તે માટે જ્ઞાની કર્મયોગીએ પ્રગટાવવાની ઘણી જરૂર છે. પ્રાણીઓના માંસાહાર વગેરેથી નાશ થાય એવા સ્વરાજ્યને સ્વરાજ્ય કહેવું તે અજ્ઞાન છે. હિંદુ રાજ્યામાં રાજ્ય તરફથી ગેાવધ ખંધ ન થાય તેા તે હિંદુ ક્ષત્રિય ધીરાજાનું રાજ્ય કેવી રીતે ગણાય ? હિંદમાં ઘણા અજ્ઞાની દેવી ભક્ત વ્હેમી લેાકેા હજી છે તે કલકત્તામાં કાલિકાની આગળ, દાંતાની અંબાજી વગેરે દેવીએ આગળ હજારે પાડા બકરા વગેરે પશુઓની કુષ્ણેની ( હાય) કરે છે. વર્ણમાં મુખ્ય ગણાતા કેટલાક દેવીભક્ત બ્રાહ્મણેા હજી પાડા બકરાના હામ કરવાના ઉપદેશ આપે છે, ઉત્તમ બ્રાહ્મણાદિ વ માં દારૂમાંસ ભક્ષ ણુની પ્રવૃત્તિ વધવા લાગી છે, ખગાળા વગેરે દેશેામાં તે મસ્ત્યને જલડાડી માનીને બ્રાહ્મણા વગેરે વાપરે છે. કેટલાક ધર્મોમાં તે ધર્મ શાસ્ત્રોમાં પશુઓને મારી ભક્ષણ કરવાનું લખ્યું છે અને તેવાં વાક્યાને પ્રભુવાક્ય માનીને લેાકેા પશુઓની હિંસા કરતાં ખચકાતા નથી, પણ હવે હિંદીએ સત્ય સમજવા લાગ્યા છે. પ્રાણીઓની અને મનુષ્યેાની રક્ષામાં સ્વરાજ્ય રહેલું છે એમ સમજવા લાગ્યા છે. મનુષ્યાનાં દુઃખા ટાળવા સેવાધર્મ સ્વીકારી કર્મયોગી અનવા લાગ્યા છે. મહાકવિ નાનાલાલભાઇં જેવા વિદ્વાના હવે દયામય ધર્મથી સર્વ વિશ્વમાં શાંતિ છે એમ અહિંસા ગીતાના શંખ ફુંકવા લાગ્યા છે. પ્રભુ મહાવીરદેવ અને પૂર્વના તીર્થંકર ઋષિયાએ દયામય ધર્મને પ્રરૂપ્યા છે, તેનું સત્ય રહસ્ય સમજવા લાગ્યા છે અને તેથી તેએ આ પરિષમાં પ્રમુખ તરીકે વિરાજીને કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગારની ગીતાંજલિપેઠે દયાના સ્વગીય સામ્રાજ્યની ગીતાંજલિરૂપ ભાષણ કરીને સર્વ વિશ્વ મનુષ્યોના હૃદયાને દયાથી પરિપૂરિત કરી દેશે એમ શાસનદેવા પ્રતિ

Page #488

૪૫
માટે ગાચર ભૂમિ ભૂમિચરાએ ભાગી સામેા પ્રજા સમૂહે
પ્રાથું છું. પ્રાચીનકાળમાં ગાયે ભેસોને ચરવા ચરા રાખવામાં આવતી હતી. હાલ ગોચર નાખવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ ગઈ છે તેના અવાજ ઉઠાવવા જોઇએ. આ પિષમાં તે માટે કઇ હિલચાલ થાય તા સારૂં. સુકાલના વખતમાં અનાજ ઘાસ પુષ્કલ થાય છે. પાંચવર્ષ સુધી ચાલે એટલું સંઘડી રાખવાની પ્રવૃત્તિ હોય તે બીજા વર્ષોમાં વર્ષોના અભાવે મોંઘવારી થાય છે તેનું સંકટ ન રહે. બળદો ગાયા ભેંસે વગેરે પ્રાણીઓ એછ થતાં જાય છે. હિંદમાં પન્નર કરાડ ગાયા ભેંસે અને વીશક કરોડ બકરાં હાલ છે. તેઓની શક્તિ ઉમર શરીર ઘટતું જાય છે. પશુઓ વગેરેના ઉપકારાથી મનુષ્યા જીવે છે અને મનુષ્યેાના ઉપગ્રહથી પશુએવગેરેનું રક્ષણ થાય છે. પ્રભુ મહાવીરદેવે પરસ્પર પધ્રા ઝીવાનામ્ ( તત્ત્વા
સૂત્ર ) જીવાને પરસ્પર ઉપકાર ઉપગ્રડ છે એમ જણાવ્યું છે. જીવેા પરસ્પર એક બીજાના ઉપકારથી જીવે છે. એતા સ્વા ભાવિક છે. અજીવજડપદાર્થોના ઉપકારથી પરસ્પર મનુષ્યા જીવી શકે છે માટે આપણે જેઓના ઉપગ્રહ ગ્રહીએછીએ તેના ઉપર ઉપકાર કરવા એ મનુષ્યેાની ક્રુ છે. પ્રાણીઓની રક્ષા કરવાથી
આ ભવમાં પણુ પુણ્યક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે અને પરભવમાં દેવલેાક (વૈકુંઠ) આદિ સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ થાયછે. સર્વત્રતામાં પ્રાણીઓની રક્ષા કરવી એ પ્રથમ વ્રત છે અને એ તમાટે અન્ય વ્રતા છે. ભાષણા કરીને વા ભાષણા શ્રવણુ કરીને પ્રાણીઓની રક્ષારૂપશુભપ્રવૃત્તિ કરવી. એવી રીતે દ્રવ્યયા કરવાથી ભાવ દયાના માર્ગે વહેતાં પ્રભુપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. દેવાને પ્રાથીએ છીએ કે ભારત દેશમાં પૂર્વના જેવી પ્રાણીઓની રક્ષાની પ્રવૃત્તિમાં આનિ સહાયી થાઓ.
शिवमस्तु सर्वजगतः परहितनिरता भवंतु भूतगणाः दोषाः प्रयान्तु नाश - सर्वत्र सुखीभवन्तु लेोकाः ॥ इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शान्ति: ३

Page #489

લે: બુદ્ધિસાગર
સં. ૧૯૭૯ માઘ વદિ ૨
લેખક. બુદ્ધિસાગર
મુ. સાણંદ.
શ્રી. મેહસાણા. તત્ર, સુશ્રાવક. શા. મેહનલાલ નગીનદાસ ભાઈ. ચંદુલાલ તથા ચમનલાલ તથા પિપટલાલ નગીનદાસ તથા બુલાખીદાસ તથા શેઠ કુલચંદ ડાહ્યાભાઈ તથા. શા. કેશવલાલ લલુભાઈ તથા શા. સેમચંદ ગુલાબચંદ તથા શા. મનસુખ ચુનીલાલ તથા. ગોપાલભાઈ નાગરભાઈ વગેરે ગ્ય ધર્મલાભ. વિ. ગુરૂ મહારાજશ્રી સુખસાગરજી મહારાજના નામની લાયબ્રેરીની જગ્યા બદલી તે જાણું: અમારા ઉપદેશથી અને મુનિ છતસાગરની ચળવળથી લાયબ્રેરીની સ્થાપના થઈ હતી. પાટણથી તે તેરની સાલમાં મેહસાણે આવવાનું થયું હતું, જેઠ સુદિ એકમે લાયબ્રેરીની સ્થાપના કરી હતી. ત્યાંથી માણસા, વિજાપુર, પેથાપુર જવાનું થયું હતું. મેસાણાના નવયુવકેમાં ધર્મને ઉત્સાહ ખરેખવ મુનિછતસાગરે રેડ હતું, અમને મુનિ અમૃતસાગર, તથા જીતસાગર તથા દેવેન્દ્રસાગરની ઘણી યાદી આવે છે. મુનિ અમૃતસાગરે સં, ૧૯૬૮ ના પિષ સુદિ તેરસે સુરતમાં દેહત્સર્ગ કર્યો હતો, તે વખતે અમે દમણ પાસે વાપી ગામમાં હતા. મુનિ જીતસાગરે, સં. ૧૯૭૩ ના આસુદિ એકમે પાટણમાં સાગર ગચ્છના ઉપાશ્રયમાં દેત્સર્ગ કર્યો હત-અમૃત સાગરે સં. ૧૯૬૪ ના માગશરમાસ સુદિ છટ્ટે અમદાવાદમાં શ્રી સંભવનાથના દેરાસરના સેંયરામાં અમારી પાસે દીક્ષા લીધી હતી, મુનિ જીતસાગરજીએ મુંબાઈમાં સં. ૧૯૬૭ ના જેઠ સુદિ તેરસે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. મુનિ દેવેન્દ્રસાગરે સં. ૧૯૬૯ માઘ સુદિ દશમે રાણપુરમાં દીક્ષા લીધી હતી અને તેણે સં. ૧૯૭૮ સાણંદમાં અષાડ સુદિ તેરસે દેહોત્સર્ગ કર્યો હતો. મુનિ ગુલાબસાગરે અમારા ગુરૂ પાસે સં. ૧૫૮ માં વસે ગામમાં માઘ

Page #490

માસમાં દિક્ષા લીધી હતી અને તેણે માણસામાં સ. ૧૯૬૧ ના ચૈત્ર માસમાં દેહોત્સર્ગ કર્યો. શ્રી રંગસાગરજીએ અમારા ગુરૂ પાસે સં. ૧૬૧ મેસાણામાં દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી અને અમદાવાદ આંબલીપળના ઉપાશ્રયમાં સં. ૧૯૭૩ ચૈત્ર વદિ ત્રીજે દેહોત્સર્ગ કર્યોહતે. શ્રી ભક્તિસાગરજીએ સં. ૧૬૯ વૈશાખ સુદમાં હઠીભાઈની વાડીમાં અમદાવાદમાં અમારા ગુરુ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી અને તેમણે પેથાપુરમાં સં.૧૯૭૩ આસુદિ એકમે દેહોત્સર્ગ કર્યો હતો. ભક્તિ સાગરજી તથા રંગસાગરજી સરલ
સ્વભાવી શાંત ક્રિયાપાત્ર આત્માથી વૈરાગી ક્રિયાપાત્ર ત્યાગી અને વૃદ્ધ અનુભવી હતા. ગુલાબસાગરજી વૈરાગી હતા, આત્માથી હતા. દેવેન્દ્રસાગરજી મેગી તથા અધ્યાત્મજ્ઞાની તથા દઢશરીરી આત્માથી હતા, તેમણે વ્યાકરણ, કાવ્ય તથા ન્યાયશાસ્ત્રનો સારી રીતે અભ્યાસ કર્યો હતે. દેવેન્દ્રસાગરે અમારી પાસે યોગાભ્યાસ કર્યો હતો અને સંકલ્પબળથી વૃશ્ચિક આદિનાં વિષને તથા સપવિષને ઉતારી શકતા હતા. દેવેન્દ્રસાગરમાં વ્યાવહારિક કુશળતા ઓછી હતી તે આત્મજ્ઞાનને અત્યંત રૂચિવાળો હતો. તેણે વ્યાખ્યાન વાંચવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરી હતી. વિકથા કરવાની વૃત્તિ તેનામાં અત્યંત ન્યૂન હતી. તેણે આગમનું અધ્યયન શરૂ કર્યું હતું તે જે લાંબા વર્ષ સુધી જીવ્યે હોત તે જૈન શાસનને પ્રભાવક થઈ શકત. મુનિ જીતસાગરજીએ વ્યાકરણ કાવ્ય શાસ્ત્રોમાં સારે પરિશ્રમ કર્યો હતો. પ્રકરણનું જ્ઞાન મેળવીને આગમનું વાચન શરૂ કર્યું હતું. મેસાણા અને પાટણના માસામાં ઉત્તરાધ્યયન વગેરે સૂત્રને વ્યાખ્યાનમાં વાંચતે હતે. મુનિ જીતસાગરમાં મુનિ અમૃતસાગરની પેઠે વ્યવહાર કુશળતા તથા લેકોને ધર્મકિયામાં ખેંચવાની શક્તિ સારી હતી છતસાગરમાં
જેની સાથે મળીને કાર્ય કરવાની શક્તિ પ્રગટી હતી. દેવેન્દ્ર સાગરની મુખ્ય જ્ઞાન રૂચિ હતી અને જીતસાગરમાં મુખ્ય ધર્મક્રિયા રૂચિ સારી હતી. બન્નેમાં શાસનરાગીપણું સમાન હતું. દ્રવ્યાનુ ગજ્ઞાન, ગજ્ઞાન અને અધ્યાત્મજ્ઞાનની રૂચિમાં દેવેન્દ્રસાગર

Page #491

પ્રથમ નંબરે આવતો હતો. જીતસાગરજી ઘર્મક્રિયાકાંડમાં અત્યંત રૂચિમાન હતા, બન્નેની યાદી ઘણી આવે છે. જે તે બને અને અમૃત સાગરછ હાલ હયાત હોતતો હાલ મા હાથથી જે ધમ નાં કાર્યો થાય છે તેના કરતાં ઘણું થાત. અમૃત સાગર જી મારું હૃદય કતું, તેના જેટલું મારું હૃદય હજી સુધી કેઈએ જાયું નથી. અમૃતસાગર મારો જમણે હાથ હતો તે ગુરૂ ભક્ત હતું. તેની બાહ્યતર ગુરૂ ભકિત એક સરખી સાચી હતી. તેણે હૃદય આપ્યું હતું અને તે મારા માટે અર્પઈ ગયું હતું. બાલ્યાવસ્થાથી માણસામાં તે મારી પાસે રહ્યો હતો તેથી તેને જીવ મારી સાથે મળી ગયું હતું. તે ગુરૂને ભક્ત હતા, તે ગુરૂ ભક્તિમાં અપઈ ગયું હતું. વૈરાગી ત્યાગી ધર્મ ક્લિાપાત્ર દક્ષ વિવેકી આત્માથી હતા, તે હૃદયને નિર્મલ અને ઘણે ધર્મ જુસ્સાવાળે નિર્ભય હતે. સિદ્ધહેમવ્યાકરણને તેણે સારી રીતે અભ્યાસ કર્યો હતે. તે જે હજુ જીવતે હોતે જૈન ધર્મને પ્રચાર કરવામાં અને સદુપદેશ પ્રવૃત્તિમાં મહુને ઘણું ઉપયોગી થાત. તેની મારા પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રીતિ હતી. અમૃતસાગરના શિષ્ય વૃદ્ધિસાગર છે તેના શિષ્ય જીતસાગરજીએ મેસાણાના નવયુવકોને ધર્મમાં ઘણું ઉત્સાહી કર્યો. મારી સ્મૃતિમાં અમૃતસાગરજી, જિતસાગરજી અને દેવેન્દ્રસાગર તરી આવે છે. તમારી જીંદગીપર મુનિ જીતસાગરના ચારિત્રની તથા ઉપદેશની સારી અસર થઈ છે અને તેથી તમે ગુરૂસેવા ભક્તિથી બંધ ગ્રહવામાં ઉત્સાહી બન્યા છે. મેસાણુના જેનેને જીતસાગરની ઘણી યાદી રહેશે. દેવેન્દ્રસાગરના પિતા પિતાંબરદાસ શ્રી હકુમ મુનિજીના રાગી હતા તેથી દેવેન્દ્રસાગરજીની ગૃહસ્થાવાસમાં અધ્યાત્મજ્ઞાનપર ઘણી રૂચિ હતી. તેમની જન્મભૂમિ વિજાપુર પાસે ગેરીતા ગામહતી. જીતસાગરની જન્મભૂમિ રાધનપુર હતી તેમના પિતા અનુપચંદભાઈએ પણ પાછળથી દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. દેવેન્દ્રસાગરનું સંસારપણામાં ડાહ્યાભાઈ નામ હતું. તેમની પત્નીને પુત્ર પ્રસવ્યો અને વિશ દિવસનો થયો એટલે

Page #492

૪૬૦
તુ તેમણે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી એવી તીવ્ર વૈરાગ્ય દશાશાળા તે હતા. તેમના કાકા સુરચંદભાઈ હતા તેમણે જ્ઞાન શીતલવિલાસ વગેરે ગ્રન્થરચ્યા છે. તેમણે સં. ૧૯૭૩ોતેરની સાલમાં દેહોત્સર્ગ કર્યો. વિજાપુરના જેનેમાં જૈન શાસ્ત્રજ્ઞાન ધરાવવામાં તે મુખ્ય હતા. દેવેદ્રસાગર એક કલાકની હઠસમાધિ ચઢાવી શક્તા હતા તેણે ખેચરી મુદ્રા સાધ્ય કરી હતી. જીતસાગર અને અમૃતસાગરમાં શિષ્ય કરવાની શક્તિ ખીલી હતી. અમૃતસાગ૨જીએ અમારા ભેગાં ચાર ચોમાસા કર્યા હતાં, ( માણસા. ૧૬૪ ) ( અમદાવાદ ૧૯૬૫ ) ( સુરત. ૧૯૬૬ ) ( મુંબાઈ ૧૯૬૭ ) અમૃતસાગરે ગુરૂકુલવાસમાં જીવન ગાળ્યું હતું. એ પ્રમાણે સાધુઓના જીવનચરિત્રને ટુંક વૃત્તાંત જણાવ્યું. કહેવાનો સાર એ છે કે એવા મુનિવરોનાં નામનું સ્મરણ કરવું અને ધર્મની આરાધનામાં સદાકાળ અપ્રમત્ત રહેવું તથા પિતાનામાં શિષ્યપણાના ગુણે પ્રકટાવવા પ્રયત્ન કરે. નગુણુ અને ન ગુરાઓ આત્માની શુદ્ધતા કરી શકતા નથી. ગુરૂના તાબે રહીને તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તતાં આત્માની પૂર્ણતા પ્રગટ થાય છે. ગુરૂના ઉપર પરિપૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખનારાઓ આત્મબળ ખીલવી શકે છે. બાકી રેગાંવેંગાથી આત્મબળ ખીલવી શકાતું નથી. ગુરૂના પૂર્ણ શ્રદ્ધાળુ શિષ્ય બન્યા સિવાય પ્રભુને સાક્ષાત્કાર થતા નથી. ગુરૂની સેવા ભક્તિવિના કરડે પુસ્તક વાંચે છતે પણ આત્માનું ખરું જ્ઞાન પ્રકટ થતું નથી. ગુરૂનું નામ ધરાવનારા તથા ઉપરથી હાજીહા કરનારા તથા દુનિયામાં કંઈક સારા ગણવવાની ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરનારા ઘણુ મળી આવે છે. કેટલાક તે ગુરૂના આશયને નહિ જાણનારા હોય છે ને કેટલાક તે ગાડરિયા પ્રવાહે વર્તનારા હોય છે, પણ ગુરૂના આશય જાણને ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તનારા અને ગુરૂની આજ્ઞામાં મેક્ષ માની વર્તના રા તે વિરલા હોય છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં અને ત્યાગાશ્રમમાં ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. ગુરૂ સંબંધી ઉપર ઉપરનો રાગ કાંઈ ખપમાં આવતા નથી. ખરી કસેટીના

Page #493

૪૬૦
પ્રસંગમાં જ્યારે ગુરૂની સેવા ભક્તિમાં અડગ રહેવાય છે ત્યારે ગુરૂ ભક્તિથી આત્મહિત સાધી શકાય છે. આપણું ગુરૂ મહારાજ શ્રી સુખસાગર મહારાજની નામની લાયબ્રેરીને સારી રીતે નભાવશે અને ગુરૂ મહારાજના ગુણને પોતાનામાં પ્રકટાવવા પ્રયત્ન કરશે. આપણું ગુરૂની પેઠે ગુરૂની સેવા ભક્તિમાં સદાકાળ પ્રવૃત્તિ સેવ્યા કરશે. સંસારમાં અનેકવિપત્તિ વેઠીને પણ ધર્મના કાર્ય કરવામાં ઉત્સાહી રહેશે. મનુષ્ય માત્રને ધર્મનાં અગર સંસારી કાર્યો કરતાં સંકટો પડે છે પણ તેથી ખરીભક્ત લોકે હોય છે તે પાછા પડતા નથી. ધર્મનાં કાર્યો કરવાથી અનેક પ્રકારના અનુભવે આવે છે અને સગુણ મેળવવાને સુગ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. તમારા સંઘની ઉન્નતિનો આધાર તમારા પુરૂષાર્થ ઉપર રહેલો છે. દરરોજ ધર્મમાં પુસ્તક વાંચતા રહેશો અને ગુરૂગમ લઈને દરેક કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરતા રહેશે. ઈયેવં. ધર્મ કાર્ય લખશે.
ॐ अहे महावीर शांतिः ३
લેખક. બુદ્ધિસાગર
મુ આજેલ.
તાલુકે. વિજાપુર
સંવત્ ૧૯૭૬ જેઠ વદિ ૮ મેહસાણા-સુશ્રાવક શા. મેહનલાલ નગીનદાસ ગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ પં. અજીતસાગર ગણિને પત્ર આવ્યું હતું. તથા તમેએ પત્ર લખે તે જેઠ સુદ ત્રીજના રેજ પહોંચે છે. તમારી વિજ્ઞપ્તિ ધ્યાનમાં છે. ક્ષેત્ર સ્પર્શના હશે તેમ બનશે. ૫. અજીતસાગર ગણિ પાસે કર્મયેગને વાંચશો ધારશે મારૂ ચોમાસું ક્યાં થશે તેને મેં વિચાર કર્યો નથી. થોડા દિવસમાં વિચાર થશે. કર્મ ક્યાં ક્યા ક્ષેત્રમાં ચોમાસું કરવા લઈ

Page #494

૪૭૧
જાય
છું.
પ્રારબ્ધકર્મ માં સાક્ષીભૂત રહેવું
છે તે જોઉં અને નિરાસક્તપણે ક્રિયમાણુમાં સ્વાધિકારે પ્રવવું અને સચિત અર્થાત્ સત્તાએ બાંધેલા કર્મોને આત્માપયેાગે ખેરવવાં. ગૃહસ્થ મનુષ્યમાં શ્રદ્ધા પ્રેમરૂપ ભક્તિ હોય છે તે તે સંસાર સમુદ્ર તરી શકે છે. હૃદયમાં ઉંડા ઉતરીને આત્માની ભાવના ભાવવી. આત્મા જેવા છે તેવા અન્યાત્માએ છે. આત્મા સમાન કેઇ દેવ નથી. ગુરૂ સમાન કેઇ ઉપકારી નથી. કલિકાલમાં ગુરૂ પાસે રહી . આત્મજ્ઞાન મેળવવા સમાન કર્તવ્ય નથી. ગામના જિજ્ઞાસુ યુવક વર્ગને ત્યાં સત્સ ંગતિમાં જોડશેા. જીવતાં પેાતાની જન્મ મરણની જયંતી ઉઝવવામાં હૅને પરમ પ્રેમ પ્રગટયા છે. પેાતાની જયંતી પાતે ઉઝવા. અંતરમાં ખરી જયંતી છે, આત્મજ્ઞાને તે આત્મશુદ્ધોપયાગ રૂપ છે તે પ્રાપ્ત કરવા આપણા ગુરૂની ભાવજયતી ઉઝવવી જરૂરની છે. આત્મા પેાતાને અરિહતરૂપ અનુભવશે, ત્યારે મેહાદ્વિપર જય કરનારી જયંતી પ્રગટશે. ગુરૂની. સેવાભક્તિ ગુણગાનમાં જીવન ગાળા. ગુરૂને ધર્મનું આલંબન લ્યે. ધર્મકાર્ય લખતા રહેશે.
ॐ अर्हमहावीरशांतिः ३
લે બુદ્ધિસાગર
મુદ્ર પાઢ
મુ. મુંબઇ તંત્ર સુશ્રાવક મેહનલાલ નગીનદાસ, મગળભાઇ તથા પુનમચંદ વગેરે ચેાગ્ય ધર્મ લાભ, તમારા પત્ર વાંચી સમાચાર જાણ્યા. તમે જુવાન છે। પરંતુ તમારા સરીરનું લેાહી ખાલલગ્નથી થંડુ પડી ગયું છે તેથી બેધની અસર કાયમ રહેતી નથી. તમારા ગામના જૈનોમાટે મેહસાણામાં જૈન મોડલની સ્થાપના કરી. ભણતા વિદ્યાથી ઓ માટે સ્કાલરશીપેાની તથા ગામના વિદ્યાર્થી યાને ધનની મદત કરો. વિધવાઓને સહાય કરી ધાર્મિક અભ્યાસ કરનારા

Page #495

લે. બુદ્ધિસાગર.
૪૭૨
એને સહાય કરો. વિદ્યા વિના તમારા મેસાણાના જેનેાની ચઢતી સદા કાયમ રહેવાની નથી. મેહસાણામાં જ્ઞાનમંદિરની સ્થાપના કરો તેમાં લાખો રૂપિયાનાં પુસ્તક ભેગાં કરશે. મેહુસાણામાં હાઈસ્કૂલમાં જૈન વિદ્યાર્થિયને ખાવા પીવા ભણવા ગણવામાં સર્વ પ્રકારની મદત કરી. બીજી કામા તમારી આગળ વધી છે. તમારી વસતિ ખૂટે છે. તથા સત્તા ઓછી થતી જાય છે. મેહસાણામાં જ્યારે હું આભ્યા હતા ત્યારે તે માટે મેં ઉપદેશ આપ્યા હતા પણ પાછા તમેા શાંત પડી ગયા છે. જૂઠા વિચારવાળાઓના સામે રહીને મે માન પૂજાની દરકાર કર્યા વિના યુવકે ને ચેતાવ્યા હતા છતાં તેઓ પાછા ઢીલા થઇ ગયા. હવે તા ચેતી મંડલ મનાવી કામ કરા. મેહસાણામાં અમારા ગુરૂની સમાધિ છે પણ હજી ત્યાંના જીવતા જૈનેાની સમાધિ ન થવી જોઇએ. જૂના, જમાને દેખી શકતા નથી, નવાએ જમાના દેખે છે પણ જડવસ્તુના પૂજક ખની ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તનરૂપપૂજા કરતા નથી તેથી તમારી પડતી જાતે જાણતા છતાં થશે, તેમાં તમારા દોષ ગણાશે, માટે હવે જાગી કાર્ય કરે. ગમે તેમ ગમે તે કહે પણ તે તરફ લક્ષ ન રાખતાં કાર્ય કરા.
ॐ अर्हमहावीरशांतिः ३
મુ. સાણું,
સ. ૧૯૭૭ જેડ વિંદ ૧૨
શ્રી મુંબઇ તંત્ર સુશ્રાવક પ્રિયશિષ્ય ભાઈ. મેાહનલાલ નગીનદાસ ચેાગ્ય ધર્મ લાભ. વિ. ત્હારા પત્ર મળ્યે, વાંચી સમાચાર જાણ્યા. કયેાગ વા ગદ્યસ`ગ્રહ વા પદ્યસંગ્રડુ એ ત્રણ માંથી એક પુસ્તક દરરાજ એક એક કલાક વાંચવાના અભ્યાસ રાખ અને મનન કરવાના ઘણા વખત રાખ. ઘણા કલાક સુધી

Page #496

૪૭૩
મનન કર! આત્માના તરફ લક્ષ આપ અને સંસારનાં સર્જ કન્યકા કરતાં આત્માની સમાનતા રાખવા પ્રયત્ન કર !! ગુર્ ના પ્રત્યક્ષ સમાગમના અભાવે તેમના પુસ્તકેાથી તેમના આત્માને એધ મળે છે. આગળ ચાલ! ધર્મ સાધન કર ! ધર્મ કાર્ય લખ! ॐ अर्हमहावीर शांतिः ३
લેખક, બુદ્ધિસાગર
શ્રી મુંબાઈ તંત્ર શ્રદ્રાવત, ધ્યાવત, દેવગુરૂ ભક્તિકારક સુશ્રાવક શા. માહનલાલ નગીનદાસ યોગ્ય ધર્મલાભ,
૩૦ વિજાપુર ઓગષ્ટ ૧૯૧૯.
વિશેષ તમારા પત્ર આવ્યા, વાંચી સમાચાર જાણ્યા છે, વિ. તમેાએ મેટું ખાઇબલનું પુસ્તક મેાકલાવ્યું છે, તેનાં ૨૦૦ પત્ર વાંચ્યાં છે. તમારા ભાઇ અમથાલાલ તથા ચંદુલાલને અમારા તથા સર્વસાધુઓના ધર્મલાભ કહેશેા. પુનમચંદ વગેરે અહીં આવ્યા નથી. આવ્યાથી ધ આપીશું. સારી રીતે અભ્યાસ કરશેા. સહકાર શિક્ષણ કાવ્ય લગભગ અધ ભાગનું છપાઈ ગયું છે ગુજરાતમાં દુષ્કાળની ધાસ્તી છે. લુંટફાટના સંભવ વધતા જાય છે. અત્ર દુષ્કાળમાં મનુષ્યોને મદદ કરવા માટે ઉપદેશ દ્વારા ઉપાયેા લેવાનુ કામ હાલતા તડામાર ચાલે છે. દેશમાં અનાજ જોઈએ તેટલું નથી. ઢારાને માટે ઘાસ નથી. વર્ષો જો નહીં થાય તા ૧૯૫૬ કરતાં ત્રણ ચાર ઘણું સંકટ લાકપર આવી પડશે. અને તે ખરૂં. જ્યારે પત્ર લખા ત્યારે સરનામાપૂર્વક લખશેા. ધર્મ સાધન કરશેા. મુનિ શ્રી જીતસાગરજીની છખી ગૃ. વા. ની હતી તે મગાવી કે કેમ તે જણાવશે. ધર્મ સાધન કરશે. ૐ શાન્તિઃ રૂ
૧૮ ઓગષ્ટ ૧૯૧૯
સુ. પાદરા લેખક બુદ્ધિસાગર. શ્રી મુંબાઈ તવ સુશ્રાવક ભાઇ મેાડુનલાલ નગીદાસ યોગ્ય ધલાભ.
ત

Page #497

વિ તમારો પત્ર પહોંચે. ઉત્તરમાં લખવાનું કે જેનું જ્ઞાનમય જીવન છે તેને કઈ વસ્તુ શુષ્ક લાગતી નથી. જ્ઞાની ગમે તે વસ્તુમાંથી આનંદ શોધી લે છે. આત્મામાં આનંદ છે તે પછી બાહ્ય કાગળ વગેરેમાંથી આનંદ લેવા ક્યાં સુધી પ્રયત્ન કરશે. આપણે બનાવેલાં પુસ્તકો સર્વ વાંચી જાઓ. એટલે શુ ષ્કાનંદ એ પ્રયોગ થઈ શકશે નહીં. આનંદમાં સુકાપણું હતું નથી. આત્માને આનંદ ખરેખર સત્ય છે. ગુરૂ પાસે ઘણુ કાલ સુધી રહી શકે તે આત્માનંદને પામી શકશે. આધ્યાત્મિક પુસ્તક વાંચશે. ધર્મ સાધન કરશે. ધર્મ કાર્ય લખશે. પુનમચંદ તથા મંગળભાને ધર્મલામ.
મુ સાદ ૨૦ જુલાઈ ૧૯૨૧
લેખક બુદ્ધિસાગર મુંબાઈ તત્ર શ્રદ્ધાવંત, દયાવંત, દેવગુરૂભક્તિકારક સુશ્રાવક
શા મેહનલાલ નગીનદાસ એગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ તમારે પત્ર મળે. શ્રદ્ધા પ્રેમથી ગુણેમાં દઢ રહેવું. આત્મામાં સુખને નિશ્ચય રાખ, ગદ્ય સંગ્રહને પાદરા વકીલ મેહનલાલ હેમચંદ પાસેથી મંગાવી લેવું ધર્મ સાધન કરશે. ધર્મકાર્ય લખશે. ૩૪ ૬ મgવીર શનિઃ રૂ પુનમચંદ તથા ચંદુલાલ વગેરેને ધમ લાભ, ધર્મકાર્ય લખશે.
૧૭ સપ્ટેમ્બર ૧૯૧૯•
મુ. પાદરા લે. બુદ્ધિસાગરસરિ. વિશેષ તમારો પત્ર પહોંચે. તથા મંગળભાઈને પત્ર પણ પહોંચે. પરંતુ તેમના સરનામા વિનાને હોવાથી પત્ર લખ્યો નથી, મેસાણામાં દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ થઈ છે, પરંતુ પર્યુષણમાં જ્ઞાન દ્રવ્યની તે પ્રમાણે વૃદ્ધિ થઈ નથી. મહેસાણાના જેને કેળવણીમાં પછાત છે તેમજ રાજદ્વારી બાબતમાં પણ પશ્ચાત છે, તેથી તેઓ જે હજી ચેતીને નહિ ચાલે તે ભવિષ્યમાં જૈન કેમની પડતીમાં ભાગ લેનારા ગણશે. મહેસાણાના શ્રાવકે

Page #498

ક૭૫ જ્ઞાનની ચક્ષુએ દેખી શકતા નથી. તેઓ મેસાણુની અન્ય કોમેની હરિફાઈમાં પાછળ પડી જવાના. મેસાણાના જેનો વ્યાપારી પણ ડા. તે ભવિષ્યમાં તેવા રહે કે કેમ ? તે શંકા છે. તેઓ સત્યગુરૂને ઓળખી શકતા નથી તે તેમના સત્ય આદેશ પ્રમાણે તે ક્યાંથી વતી શકે? જ્યાં સુધી સત્યગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવામાં શીષ હામાતાં નથી ત્યાંસુધી ઉદયની વાર છે. મેસાણાના તમારા જેવા યુવકે પણ હવે આત્મભેગ આપવામાં પાછળ પડશે તો મેહસાણના મહાજનની કીતિ નષ્ટ થવાની. જૈનોની સંખ્યા ઘટતી જાય છે. મેહસાણાના જૈન વિદ્યાર્થિને ભણવામાં સહાયતા નથી. એક ટેક ધારણ કરી લેવામાં આત્મભેગ આપો. મેહસાણાના જૈનોની ઉન્નતિ માટે જીવવું હોય તે જી. અન્યથા જીવવાની શી જરૂર છે? પુનમચ દવિચારક છે પણ છે તેણે હજી મેસાણા માટે કશું કર્યું નથી. ઉપર ઉપરથી ગુરૂનું ભક્ત નામ ધરાવવાથી શું? કંઈ કામ કરીને બતાવે. ગુરૂતે દિશા દેખાડે, બાકી કરવું તે તમારા હાથમાં છે. બોલ્યા કરતાં કરી બતાવવું સારું છે. શ્રીરવિસાગરજી સંઘાડાના સાધુઓએ તે પોતાનાથી બનતું કર્યું છે, પરંતુ હવે સમજવાને માટે કારણે મળ્યાં છે. હવે તે સત્ય વિચારોને અમલમાં મૂકી બતાવવાની જરૂર છે તમે અને તમારું મિત્રમંડલ મારા શિક્ષાના ચાબકાથી જાગ્રત થશે તે પછી ઉન્નતિ થવાનીજ 8 ઉંમવીર નિત: ૩
સં. ૧૯૭૭ ભા. વ. ૮ ૨૫ સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૧
મુ. સાણંદ લેખક બુદ્ધિસાગર. મેહસાણ તત્ર શ્રદ્ધાવંત, દયાવંત, દેવગુરૂભક્તિકારક, સુશ્રાવક શા. મેહનલાલ નગીનદાસ 5 ધર્મલાભ.
વિ. તમારો પત્ર વાંચી તમારી ભયંકર માંદગી જાણી. ગભરાયા વિના દવા કરવી અને આત્માનું સ્વરૂપ ચિંતવવું. દેવગુરૂનું સ્મરણ કરવું. પૂર્ણ રીતે શરીર સારૂં ન થાય ત્યાં સુધી મુંબાઈ જવું નહીં અને શરીર બરાબર સારું થાય ત્યારે

Page #499

४७६ અહીં આવવું. બરાબર ખાવાપીવાની ચરી પાળવી. ચિંતા શેકના વિચાર ન કરવા શરીરને અને મનને હાલ મહેનત ન આપવી. મનને આનંદમાં રાખવું. આનંદઘનપદ ભાવાર્થ સંગ્રહ પુસ્તક વાંચવું. ઉત્સાહના વિચારોથી મનને ભરી દે અને હૈયે ધારણ કર. સારૂં થશે. જરા માત્ર ચિંતા ન કર. આત્માના આનંદમાં રહેવું. આત્મામાં રમણતા કરવી મહાવીર પ્રભુનું ધ્યાન ધર. ધર્મકાર્ય લખશે. ધર્મસાધન કરશે. તે મહાવીર રતિઃ રૂ
તમારા ભાઈઓ, બુલાખીદાસ, રસિક, સોમચંદ ગુલાબચંદ વગેરે જે જે સંભારે તે તે સર્વને ધર્મ લાભ શા. કેશવલાલ લલુભાઈ, મનસુખ વગેરે સર્વને ધર્મલાભ. મુનિશ્રી જીતસાગરના પત્રે.
લેખક, જીતસાગર, શ્રી મેસાણ મધ્યે દે ગુરૂભક્તિકારક, ભવ્યાતમાં શ્રદ્ધાવત ગુણાનુરાગી વિચારક કાર્યપ્રવીણ મેહનલાલ યોગ્ય ધર્મ લાભ.
અત્રે પૂજ્ય ગુરૂશ્રીની કૃપાથી પરમશાંતિ છે. તત્ર તથાસ્તુ વિ. તમારે પત્ર મળ્યો, વાંચી અત્યાનંદ. તમારી શાંતિના સમાચાર યથાસ્થિત જાણ્યા, તમારૂ દર્દી જુદું છે અને તે કોઈનાથી પણ નીકળી શકે તેમ નથી વર્તમાન સમયમાં તમારા સમજવા પ્રમાણે બહારનાજ વૈદે મળે છે. તે કેટલેક અંશે સત્ય છે. પરંતુ તેના ઉપર શ્રદ્ધા રહેતી નથી. તેથી ઈચ્છિત કાર્ય પાર પાડી શકાતું નથી. હંમેશા દરેક વ્યકિતને શ્રદ્ધાની વિશેષ આવશ્યક્તા છે. તમોએ જે આત્મિક ઉદ્દગાર દર્શાવ્યા તે સમજવા પૂર્વક હોય તે સ્તુત્ય છે, પણ હજુ તત્ત્વ હાથમાં આવ્યું નથી તે તે નિશ્ચય છે અને તે કેઈપણ દિવસ ગુરૂગમતા સિવાય આવવા સંભવ નથી. ગુરૂગમતાની સાથે પ્રત્યેકને પ્રેમદૃષ્ટિની જરૂર છે. મારું સાધ્યબિન્દુ હું ચકતું નથી. કદાચ અન્યને ફેરફાર લાગે તે કોઈ ઈલાજથી જે શ્રેષ્ઠ માર્ગ ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા હોય તે શરૂઆતમાં વિદને પડશે, અને તે રસ્તાનાં ભેમીયા ગુરૂની ગમથી ફળીભૂત થવાશે.

Page #500

૪૭૭
જ્યાંસુધી આત્મજ્ઞાન અને પેાલિક જ્ઞાનને ભેદ માલમ પડયા નથી ત્યાં સુધી ભવ જીવનના ચક્રમાં રખડવાનું છે માટે ગુરૂકૃપા વિના તે સ્થિતિએ પહોંચી શકાતું નથી. હું જ્યાં ગુરૂશબ્દ લખુ છું ત્યાં તમારે મારામાટે સમજવું નહું પણ સાર્વજનિક શબ્દ સમજવા, અથવા તમારી મનેાવૃત્તિ હાય તેના પ્રત્યે સમજવું, તમેા જ્યાં સુધી ઉભયધર્મનું પાલન કરવા સમર્થ નહિ થાઓ ત્યાંસુધી અશક્તિ કાયમ રહેવાની, કારણુજે જ્ઞાનની જરૂર છે. અજ્ઞાનના નાશ કર્યા છે ? અને કરે છે! ? જો હજુ પણ સમજશે! તે વધારે શ્રેય છે, તમારી તે સ્થિતિ હાલના સંજોગા જોતા તેવી નથી. કે તમારા લખાણુ પ્રમાણે યથેચ્છ વતી શકો અને કદાચ આવી સ્થિતિ હાયતા મમતાબુદ્ધિથી નહિ પણ ભાગાવલી કર્મ તથા અશાતાવેદનીય કર્મના ઉદયે આવે છે એમ સમજવું. કાઇપણ વ્યક્તિને કર્મ ભાગવ્યા વિના છૂટકો નથી. જો આ સ્થિતિ હશે તેા પછી તમારૂં જીવન તમે કેવી રીતે સુધારી શકશે તેની મને શકા રહે છે. જે કાંઇપણુ કાર્ય કરી તે કરતાં પ્રથમ પરિપૂર્ણ વિચાર કરે। અને કર્યો માદ જેવુ હાય તેવુ' ભાગવી લેવું તે શ્રેય છે. દૃષ્ટાંત તરીખે શ્રીમાન મહાવીરસ્વામીએ પૂર્વ ભવમાં જેવાં કર્મો બાંધ્યા હતાં તે તીર્થંકરના ભવમાં પણુ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યાં બાદ ભાગવવાં પડયાં. વિશેષ-હકીકત રૂમરૂમાં મળી જશે તે ખ્યાલમાં આવશે. આ પત્રના ઉદ્દેશે। વિષરીત લાગે તેા એકદમ નિશ્ચય ઉપર આવી જશેા નહિ. નિત્ય નિયમ કરતા રહેશે. દુનિયામાં સૌથી પ્રથમ કાણુ ઉપયેગી છે? તેના વારંવાર વિચાર કરશે તો તમારા વિચારો તથા તમારા વનનું સ્પષ્ટીકરણુ સ્વયમેવ થશે. અન્ય વ્યક્તિએ આપણા ઉપર આકષી જે આવશે પણ તે ક્યારે તા સ્વાત્મામાં સદ્ગુરૂપ ખીજ અને તે દ્રષ્ટિ હશે તાજ તમારા પ્રત્યે મારી લાગણી સત્ય માર્ગ તરફ લાવવાની છે પણ જ્યાં સુધી તમારી તીવ્ર ઈચ્છા ના હાય તા તે પ્રાપ્ત થઈ શકે નહિ. આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં વર્ષોંની જરૂર નથી પણ મુખ્યત્વે તે ગુરૂપ્રેમની જરૂર છે. વિ.

Page #501

४७८
હકીક્ત તમારા આવ્યા બાદ જણાવીશ. વિચાર કરશે. અને તે પ્રમાણે મનન કરશે. પશ્ચાત્ વિચારે રૂબરૂમાં જણાવશે. ગુરૂમહારાજના પુસ્તકો વાંચશો. સંતસમાગમથી મુક્તિ છે. તે વચને યાદ રાખશે. પરમાર્થથી તેમજ સ્વાર્થથી વિચાર કરીને જેશે તે હજુ પણ મારા શબ્દોમાં સત્યતા જણાઈ આવશે. તમારી પૂજ્ય માતુશ્રીને તથા તમારા સર્વ ભાઈને મારા ધર્મલાભ.
રવિસાગર મુનિરાજ, નમીએ રવિસાગર મુનિરાજ જ્ઞાન વૈરાગ્યથી ત્યાગી, આ દુનિયા દુઃખસાજ–ન શરણ ધરી શ્રી ચરણ તમારું, વિહરે જનહિતકાજ, પરસુખ બુદ્ધિ સંયમકાજે, લીધો સંયમ ભાર–નવ સુખબુદ્ધિ બહુ જગમા વાધી, અચરિજ એહ અપાર. દુખસાગરનું શોષણ કરવા, ઉદય થયે રવિરાજ-નવ તીવ્ર કિયાના કીરણ ગે, શેષે જે સુખકાજ. સત્તાવીસ સાધુના ગુણ ધારે, સારે આતમકાજ-નવ મનવચ કાયાના શુભ જેગે, વરતે શ્રીમુનિરાજ. શુકબહુલ એકાદશી આજે, મુનિવરનું નિરવાણુ–ન
જય જય જય શ્રી રવિસાગરજી, મુનિગણનભમાં ભાણુ. મુ. બેરૂ (ડાંગરવા)
જીતસાગર, મેસાણા મધ્યે દેવગુરૂભક્તિકારક, ભવ્યાત્મા ભાઈ મેહનલાલ નગીનદાસ તથા તમારી માતુશ્રી તથા તમારા મામા તથા ભાઈ ચીમનલાલ તથા પોપટલાલ યેગ્ય ધર્મલાભ વાંચશો. વિ. તમારે પત્ર ગોકલદાસ સાથે મેકલેલ તે પિતા છે. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. અત્ર પરમશાન્તિ. તત્ર તથાસ્તુ ભાઈ પુનમચંદને કાગળ તમારા પત્રે આગ્યા. પ્રથમ બિલકુલ હતા નહી. પણ આજરોજ વદ ૧૧ ને મંગળવારના કાર્ડ આવ્યું છે એજ ધર્મસાધન કક્ષો. મુંબાઈ જાઓ ત્યારે જણાવવા ગ્ય લાગે તે ઉપગ રાખશે. અમારી વતી જે કઈ સંભારે તેને ધર્મલાભ

Page #502

૪૭૯
કહેશે।. આત્મજ્ઞાની થવું તે શ્રેષ્ઠ છે, પણ તેની સામગ્રી પૂર્વભંત્રના કોઈકનેજ મળી આવે છે. આત્મજ્ઞાની પુસ્તકો ફક્ત વાંચવાથી થવાતું નથી, પણુ સાથે અનુભવી ગુરૂની જરૂરતા રહે છે છતાં પણ ખ તે પ્રયત્ન કરતા રહેશે! તેા કાઇ વખત તેવા લાભ મળી શકશે. અપૂર્વ પાલિક વસ્તુ પ્રાપ્ત કરતાં અનેક ૠો પડે છે તે આત્મજ્ઞાની અનુભવી ગુરૂ મેળવતાં લાંખા શ્રમ પડે તેપણુ ખાળતાં ખેાળતાં હાથ આવશે. પ્રવૃત્તિ ઘણી સારી છે. શુદ્ધ દેવગુરૂધર્મ ઉપર એકાન્ત શ્રદ્ધા હાય તાજ યથા લાભની પ્રાપ્તિ થાય છે. માકી માહ્યભાવના કહી શકાય. સ્નેહીઆને પત્રાના લાભની પ્રાપ્તિ થતી હશે, અને તેઓને યુગપત્ પરસ્પર આત્મલાભની પ્રાપ્તિ થતી હશે. સ્નેહી હાય તે પ્રથમ સ્નેહીને બચાવવા તેજ સંતસમાગમીએની ફરજ છે, સ્નેહીએ સંતસ અનેક પ્રકારના છે. સમય સમયનુ કાર્ય કરે જાય છે. પત્ર લખાતા માણસા લખશે.
દા. નીચે મુજબ, મુ. માણસા, સ્ટેશન માખાડી
દા. જૈન ઉપાશ્રય.
દરેક પત્રમાં આચાર્ય શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી સૂરીશ્વરજીને મારી વંદના કહેશે તેવુ' લખશેા. ધ્યાન પાચે તેા સૂચના આપવી તે મારૂ કન્ય છે. માતા પિતા ગુર સ્નેહીઓની ફરજ સમજનારે દરેક વાકયેાના પૂર્ણ વિચારે કરી આગળ વાંચવા ઉપયાગ રાખવા તેવી સૂચના છે. હું માણસા ખારસના નીકળી તેરસને ગુરૂવારના પેાચીશ. નગીનદાસ બાપાલાલ વગેરેને ધર્મ લાભ કહેશે। લી. ભિક્ષુ જીતસાગરના ધર્મલાભ.
મા, એરૂ (ડાંગરવા) સ’. ૧૯૭૩ વૈશાખ.
મુનિ. જીતસાગર
શ્રી મેસાણા દેવ ગુરૂભક્તિકારક પુણ્યપ્રભાવક ભવ્યાત્મા માહનલાલ નગીનદાસ તથા ચીમગનલાલ તથા પેાપટલાલને ધર્મ લાભ

Page #503

૪૮૦
વિ અત્રે પૂજ્ય ગુરૂશ્રીની કૃપાથો પરમશાંતિસ્તત્ર તથાસ્તુ. તમારી ધાર્મિક અભિલાષા જાણ. અધ્યાત્મજ્ઞાનના પુસ્તકનું સ્વયમેવવાચન કરવાથી આત્મજ્ઞાની થઈ શકાતું નથી. પરંતુ સદ્દગુરૂ પાસે ઘણે કાળ અપૂર્વ પ્રેમથી ભક્તિ કરે અને પરિપૂર્ણ શ્રદ્ધાથી ગુરૂગમ દ્વારા પુસ્તકનું વાંચન કરી ગુરૂકૃપા પ્રાપ્ત કરે તે તે મનુષ્યને આત્મજ્ઞાની થવાને મા જડી શકે. પૂર્વભવમાં પુણ્યકર્મના ઉદયથી મનુષ્યજન્મ પ્રાપ્ત થયું છે, તે જીવનની સાથે ક્તા કરવા ખાસ લક્ષ રાખશો. દુનિયામાં દરેક વસ્તુ ત્રણે કાળ એક સ્થિતિમાં રહી શકતી નથી. માટે જડ વસ્તુમાં મમત્વબુદ્ધિ રાખશે નહિ. દરેક કાર્ય નિર્લેપ અવસ્થામાં કરશે તે ત્યાગીની અપેક્ષાએ ગણશે, થોડુ બોલો પણ કરી બતાવે.વિચારમાં જેટલું શૌર્યપણું છે, તેટલું કાર્ય કરવામાં બતાવશે. સામાયિકમાં ગુરૂ મહારાજશ્રીનાં પુસ્તકોનું વાચન રાખશો. વાંચ્યા કરતા મનન કરવામાં ઘણે વખત પસાર કરશો. શંકાઓ ઉપસ્થિત થાય તેનું ટીપણ કરી રૂબરૂમાં ખુલાશો મેળવશો. દરરોજ પ્રભુભક્તિમાં આત્મા ઐક્ય કરી દેશે. શુભ કાર્યમાં ક્ષણમાત્ર પ્રમાદ કરશે નહિ. આત્મજ્ઞાન તરફ લક્ષ આપશે. સંસારના સર્વ કર્ત કરતાં આત્માની સમાનતા રાખવા પ્રયાસ કરશે. ધાર્મિક પાઠશાળા સતેજ રાખશે ધર્મસાધન કરશે. ધર્મકાર્ય લખશે. બાહ્યાભાવના પ્રસંગોથી વિરમી આંતરિક ભાવમાં મનને સ્થિર કરી આમેનતિ તરફ લક્ષ આપી જીંદગીની સફળતા કરે પૂર્ણ વિરાગ્યાદિક પ્રસંગે સેવી પ્રવૃત્તિના પ્રદેશમાં વિચરી સ્વસત્તા ફેરવશે, તેજ સાધ્યબિન્દુ પ્રાપ્ત કરી ખરૂં સુખ મેળવવા ભાગ્યશાળી બનશે. જગના છને સંપ, સમાન ભાવના, સવિચારે આદિ તો તરફ રૂચિ કરાવશો તેજ વપરન્નતિ સાધક બની શકશે.

Page #504

૪૮
લે. છતસાગર
સં. ૧૯૭૩ ભાદ્રપદ
મુ. પાટણ. ઠે:- સાબરને ઉપાશ્રયશ્રી મહેસાણું તત્ર શ્રદ્ધાવંત દયાવંત દેવ ગુરૂભકિતકારક સુશ્રાવક શા. મેહનલાલ નગીનદાસ તથા તમારી માતુશ્રી
ધર્મલાભ. ' વિ. તમારો પત્ર ગઈકાલે મને વાંચી સમાચાર જાણ્યા. મારી શારીરિક પ્રકૃતિ પર્યુષણ પર્વમાં વિશેષ નરમ થઈ હતી પરંતુ હવે કંઈક ઠીક છે. પૂર્વભવના અશાતાદનીય કર્મને ઉદય હશે ત્યાં સુધી ભેગવવું પડશે. ગુરૂ મહારાજશ્રીને પ્રસંગે પાન પત્ર પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે અપૂર્વ આનંદ મળે છે પત્ર વાંચતાં આત્મા દેહનું ભાન ભૂલી જાય છે, અને સર્વ ઉપસર્ગો છે તે ગુરૂપ્રેમમાં વિસ્મરણ થઈ જાય છે. ખરેખર આત્મા અમર છે. આત્મા પુગલથી ભિન્ન છે. આત્મા એજ પરમાત્મા છે. દુનિયામાં પુદ્દગલને એક સ્થળે વાસ હોય કયાંથી ? હાલતે પુદગલને ભરૂસે નથી, સર્વ ચીજો સિરાવું છું, તમે આ ભવમાં આત્માની શક્તિ પ્રગટાવવા પ્રયાસ કરશો. સદ્દગુરૂને સમાગમ કરશો. તમારી માતુશ્રીની ભયંકર માંદગી છે, તે વૈરાગીસ્તવને તથા સઝા સંભળાવશો, અને અરિહંત પરમાત્મામાં ચિત્ત રખાવશો. તેમના આત્માને શાંતિ મળે તેવી રીતે વર્તશો. મારા તેમને તથા ચંદુલાલને ધર્મલાભ કહેશે. લે છતસાગર.
મુ. પાટણ. શ્રી મહેસાણું મળે દેવગુરૂ ભક્તિકારક ભવ્યાત્મા ભાઈ મેહનલાલ નગીનદાસ તથા તમારી પૂજ્યમાતુશ્રી તથા તમારા મામાશ્રી વગેરે એગ્ય ધર્મધાભ.
વિ. તમારે પત્ર ગઈકાલે મળે. વાંચી સમાચાર જાણ્યા, મારી શરીરની પ્રકૃતિ • ભાદરવાવદિ ત્રીજ સુધી બગડતી રહી

Page #505

૪૮૨ પરંતુ હવે ઠીક છે. પૂર્વભવના અશાતા વેદનીય કર્મને ઉદય હશે ત્યાં સુધી ભેગવવું પડશે. ગુરૂમહારાજ તરફથી પ્રસંગોપાત પત્ર પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે અપૂર્વ આનંદ મળે છે. તેઓ શ્રી આત્મધ્યાનમાં રહેવાનું અને પરમાત્મા તથા સદ્દગુરૂપ્રત્યે પૂર્ણ પ્રેમ રાખવાનું જણાવે છે. ખરેખર તેઓશ્રીના પત્ર દ્વારા અવર્ણનીય આનંદ થાય છે.
વિ. તમારા માતુશ્રીની પ્રકૃતિના સમાચાર લખ્યા તે જાણ્યા. પ્રત્યેક સમયે સેવા ઉઠાવવી તે તમારા સર્વે ભાઈઓનું કર્તવ્ય છે. માતૃભક્તિ જેટલા પ્રમાણમાં કરશો તેટલી ઓછી છે. તેમના ઉપકારને બદલે વાળી શકાય તેમ નથી. તમારી માતુશ્રીને મારા ધર્મલાભ કહેશો તેમને જણાવશે કે સંસારમાં જન્મ મરણના દુ:ખ હોય છે પરંતુ ધર્મકાર્ય કરવાથી દુ:ખનું નિવારણ થાય છે. માટે છેવટની જીંદગીમાં અરિહંત પરમાત્મા વિના અન્ય કઈ વસ્તુમાં મુંઝાવા દેશો નહિ. જે દુ:ખે આવે તે સમતાભાવથી સહન કરવાં. કરેલાં કર્મો ભેગવ્યા વિના છૂટકો નથી. તેમણે જીવનમાં ધર્મકાર્ય ના લહાવા લીધા છે અને તેથી તેમના આત્માનું કલ્યાણ થશે હવે પાછળની સ્થિતિ પરમાત્માના ધ્યાનમાં રાખી પરભવની ગતિ મુવારી લેવી તે તેમનું કામ છે. કબ જંજાળની ઉપાધિ રાખશો નહિ. દરેક પાપારંભનાં કાર્યો
સિરાવવા અને સમતાભાવથી સહુને આનંદ પ્રકટે તેવી વૃત્તિ રાખવી. સુપુત્રી માતાના સુખ દુઃખમાં ભાગ લે છે, તેમ તમારા સર્વ પુત્રો ભક્તિ કરવામાં ખામી શખે નહિં છતાં સમજવું કે દુનિયા સ્વાથી છે. શરીર પણ આપણું નથી તે પછી સગાસંબંધી આપણું ક્યાંથી હોય ? અરિહંત પરમાત્માનું સ્મરણ કરવું અને મુનિ મહારાજને ઘેર પધારવા વિનંતિ કરવી અને સર્વ
સિરાવવું. તમારી પાછળ રડવા કુટવાના રીવાજો બંધ કરવા તથા તમારા ભાવ મુજબ ધર્મકાર્યોમાં પૈસા ખરચવા તે તમારા જીવનનું ભાતુ છે. હમેશાં વૈરાગ્યનાં સ્તવને સાંભળવાં. દેવગુરૂ

Page #506

૪૮૩
ધર્મનું આરાધન કરવું. ધર્મ સાધન કરશે તે તમારૂં કલ્યાણુ થશે. ભાઇ અમથાદાસ વગેરે સર્વે ભાઈએ હીમત રાખવી સર્વે ભાઇએને ધર્મલાભ કહેશે.
લે. જીતસાગર
મુ. એ!ફ્ ( ડાંગરવા )
શ્રી મહેસાણા તત્ર દેવગુરૂ ભક્તિકારક ભવ્યાત્મા............ ચેગ્ય ધર્મ લાભ.
અત્રે પૂજ્ય ગુરૂશ્રીની કૃપાથી પરમશાન્તિ છે તત્ર તમારી તથાસ્તુ. તમારી ધાર્મિક અભિલાષા જાણી. આત્મજ્ઞાની થવું તે શ્રેષ્ઠ છે પણ તેની સામગ્રી પૂર્વભવના પુણ્યથી ભવ્યાત્માએ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આધ્યાત્મિક જ્ઞાનના પુસ્તક વાંચવાથીજ આત્મજ્ઞાની થવાતું નથી પરંતુ સદ્ગુરૂની કૃપાથી તથા તેમના સદુપદેશથી અલ્પકાળમાં આત્મશક્તિ પ્રકટે છે. અપૂર્વ આત્મજ્ઞાનદશા પ્રાપ્ત કરવા સદ્ગુરૂ પ્રત્યે અપૂર્વ પ્રેમભક્તિ દર્શાવવાથી આત્મજ્ઞાન પ્રતિ પ્રયાણ થાય છે. તમારા આત્મિક હિતનું સાધ્યબિન્દુ લક્ષમાં રાખશેા. સામગ્રીના સદ્ભાવે કાને પણ સદ્ભાવ થાય છે. સામગ્રી એકત્ર કરવી તે દરેક વ્યક્તિના ધર્મ છે. કેટલીક વ્યક્તિ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી કદાપિ એકત્ર થયેલી વસ્તુ પણ દેખી શકતી નથી. તેના દાખલા તમારી સમક્ષ અપાંશે માજીદ છે. થાડુ' ખેલે પણ કાંઇક કરી ખતાવા. વિચાર માં જેટલું શૌય છે તેટલું કાર્ય કરવામાં પણુ ખતાવશે. સદ્ગુરૂ પ્રત્યે વિશ્વાસ રાખશેા. જગમાં અનેક કાર્યો વિશ્વાસથી થાય છે. કેટલાક જીવા માહરૂપી અંધકારથી વિશ્વાસઘાત કરે છે, તેથી તેમને સત્યમાગ નું દર્શન પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. સર્વ મનુષ્યેાના અધિકાર ભિન્ન ભિન્ન હેાવાથી એકજ વસ્તુ સર્વેને એક સરખી લાગતી નથી. પત્ર વાંચીને ખરાખર મનન કરશે. દિનપ્રતિદિન

Page #507

૪૮૪
તમારું જીવન આત્મસ્વરૂપથી આનંદમય બનાવશે. પુનમચંદને પત્ર વંચાવશે. ધર્મ સાધન કરશો. ધર્મ કાર્ય લખશે. પુનમચંદને અને મંગળને કહેશો કે આજથી તમે ઉપાધિમાં પડી ધર્મ કરણી માં શિથિલ થાઓ છે તે પછી તમે આગળ ઉપર તે ઘણી ઉપાધિ લાગતાં ધર્મકરણીને શી રીતે કરી શકવાના હતા ? માટે તેમને કહેશે કે ધર્મ કરીને મનુષ્યભવ સફલ કરશે. ધર્મની લગની લાગી તે જેને ટળતી નથી તે પૂર્વભવને ધર્મ સંસ્કારી છે. ધર્મમાં જાગ્ર થેને જે પાછે ઉંઘી જાય છે તે ઉપર ટપકી છે તે મનુષ્યભવને હારી જાય છે અને છેવટે માખીની પેઠે હાથ ઘસે છે. સ્ત્રી મળે ધન મળે તેથી શું થયું? સ્વપ્નની બાજી સરખે દુનિયાને દેખાતે સર્વ ખેલ છે, કર્મ નચાવે તેમ સર્વ નાચે છે તેમ પોતે પણ નચિવું તેમાં કંઈ મહત્તા નથી પણ કર્મને નાશ કરવા માટે દેવગુરૂ ધર્મની આરાધના કરવામાં ખરું જેનપણું છે. જેનકુળમાં જન્મીને જૈનધર્મ ન સેવ્યું અને ખાધું પીધું મેં જમઝા મારી, ભેગે ભેગવ્યા અને સર્વ જીવોની પેઠે મૃત્યુ વશ થે મરી ગયા તેમાં શું મેટાઈ છે? એમ તેઓ વિચારશે તે ભવિષ્યમાં મેહના નચાવ્યા નાચશે નહિ અને મેહના વશ થે નહીં ચેતશે તો પરભવમાં કર્યો કર્મ ભેગવાં પડશે અને મરતી વખતે ઘણે પસ્તાવો થશે માટે તેઓને ચેતાવજે, સંભારનાર સર્વ શ્રાવક શ્રાવિકાને ધર્મલાભ કહેશો. બનશે તે ત્યાં આવી જઈશ. એજ ધર્મકાર્ય લખશે. એજ
લે. છતસાગર.
મુ. પાટણ
સં. ૧૯૭૩ શ્રાવણ મર્ણયાતી પાડામાં સાગરનો ઉપાશ્રય.
દેવગુરૂ ભક્તિકારક ભવ્યાત્મા ભાઈ ચીમનલાલ ચકાભાઈ તથા તમારા વડીલ ભાઈ વાડીલાલ તથા તમારા પિતાશ્રી યેગ્ય યેગ્ય ધર્મલાભ. અત્રે પરમ શાન્તિ તત્ર તથૈવવર્તે.

Page #508

૪૮૫
તમેએ લખેલ કવર પહોંચ્યું. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. નિર્વિને યાત્રા કરી તેથી અત્યાનંદ તમેએ પુછેલા પ્રશ્નોને જવાબ નીચે મુજબ. પ્રશ્ન ૧. આદિશ્વર ભગવાને દીક્ષા લીધી ત્યારે તેમના ગુરૂ કેણુ? જવાબ. તીર્થકર પિતાની મેળેજ ચારિત્ર ( દીક્ષા) ગ્રહણ કરે.
કારણ તે પિતે અવધિજ્ઞાની છે. તીર્થકરને ગુરૂ હેયજ
નહિ. તેમને આચાર તેવા પ્રકાર છે. પ્રશ્ન ૨. જે તેમને ગુરૂ હોય તે તીર્થકરની વીશીમાં તેમના
ગુરુનું નામ પ્રથમ કેમ ન હોય ? જવાબ. ઉપર મુજબ. કારણુ ગુરૂજ ન હોય તે પછી આગળ
પાછળ નામની ચિન્તાજ ન રહી. પ્રશ્ન ૩. આદીશ્વર ભગવાન તીર્થકર પહેલેથી જ હતા કે દીક્ષા
લીધા પછી. જવાબ આદીશ્વર ભગવાને તેમના પૂર્વલા ત્રીજા ભવે તીર્થકર
નામકર્મ બાંધ્યું હતું તેમણે આ જન્મમાં દીક્ષા લીધી બાદ કેવળજ્ઞાન પામતાંજ તીર્થકર નામકર્મ જે બાંધેલું હતું તેને ઉદય થયે. દાખલા તરીકે જેમ શીયાળાની ઋતુમાં પાક વીગેરે અનેક પ્રકારની દવા ખાવામાં આવે છે તેમજ કેટલી ઔષધી એવા પ્રકારની હોય છે કે તે ખાધા પછી બે ચાર માસે તેને ફાયદે દેખાય છે તે
પ્રમાણે ઉપરની બાબતમાં સમજી લેવું. પ્રશ્ન ૪. આદીશ્વર ભગવાનને જન્મ શા માટે લેવો પડે ? જવાબ. તેમણે પ્રથમ બાંધેલા કર્મો સંપૂર્ણપણે ભેગવેલાં નહિ
તેથી બાકી રહેલાં કર્મો ભેગવવાના માટે છેલ્લા ભવમાં જન્મ લીધા સિવાય છુટકે નહોતું તેથી તેમને જન્મ લેવા પડશે. જન્મ લે ન લે તે કેઈપણ મનુષ્યના તાબામાં નથી. ભેગાવલી કર્મ બાકી હોય તે અવશ્ય જન્મ લેવો જ પડે. જ્યારે કમને સંપૂર્ણ ક્ષય થાય ત્યારે જ જન્મમરણના દુઃખાથી બચી શકાય.

Page #509

૪૮૬
તમારા ચાર પ્રશ્નોના જવાબ સંપૂર્ણ પણે મેં મારી મત્યનુસાર આપેલા છે તેમાં ભુલચુક જેવું લાગે તેા જણાવવું. આનંદ ઘનજીના પદના અર્થ ફુરસદે મુખાઇ લખી મેકલીશ કારણ કે તેની અંદર વિચાર ખૂબ કરવાને છે. ધર્મ સાધન કરશેા. દેવપૂજા તેમજ સામાયિક અવશ્ય કરતા રહેવું, અને દરરાજ એક ગાથા કરવાના નિશ્ચય રાખશેા. મે’ લખેલા પ્રશ્નાત્તર સંબંધી વિશેષ ખુલાસા આચાર્ય ગુરૂ મહારાજ કરશે. ગુરૂ મહારાજની પાસે જશે અને પત્ર લખે તે મારી વંદના લખશેા. આયુષ્યને ભા નથી. જો શરીર હશે તે મેસાણે અવાશે. ગુરૂના વૈરાગ્યમય પત્ર આવ્યા છે.તેમાં આત્માપયેાગી થવાના બેય લખ્યા છે, તે એધની અસર મારાપર અત્યંત થઈ છે અને તેથી આત્માની સ્થિરતા પ્રગટી છે. માંદગી વધવા માંડી છે માટે હવે તેા વિશેષ નિવૃત્તિ લઉ છું. તમે પણ ચેતી ધમક્રિયાઓ કરશે,
મુકામ. નડીયાદ
લે. મુનિ. જીતસાગર મુ, મેહસાણા તત્ર દેવગુરૂ ભક્તિકારક પુણ્ય પ્રભાવક શા. મેહનલાલ નગીનદાસ તથા ચીમનલાલ તથા પેાપટલાલ ચૈાગ્ય ધર્મ લાખ.
વિ. અત્ર પૂજ્ય ગુરૂશ્રીની કૃપાથી પરમ શાંતિ તત્ર તથાસ્તુ તમારી ધાર્મિક અભિલાષા જાણી, આત્મજ્ઞાની થવું તે શ્રેષ્ઠ છે, પશુ તે સામગ્રી પૂર્વભવના પુણ્યથી પ્રાપ્ત થાય છે. અધ્યાત્મ જ્ઞાનના પુસ્તકનું સ્વયમેવ વાંચન કરવાથી આત્મજ્ઞાની થવાતું નથી. પરન્તુ ગુરૂગમપૂર્વક વાંચન થાય તેા આત્મશક્તિ પ્રગટે છે, પાદ્ગલિક વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવા અનેક કષ્ટો પડે છે તેા આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા ગુરૂશ્રી પ્રત્યે અપૂર્વ પ્રેમભક્તિ પ્રગટાવાથી સાધ્યબિંદુ પ્રાપ્ત થશે. સામગ્રીના સદ્ભાવે કાર્યના સદ્ભાવ થાય છે માટે સામગ્રી એકત્ર કરવા તરફ લક્ષ આપશે. સર્વ મનુષ્યાને ભિન્ન ભિન્ન અધિકાર હાવાથી એક જ વસ્તુ સર્વને એક સરખી લાગતી નથી. એક કલાક વાંચવાના અભ્યાસ રાખશેા. એક ક્ષણ માત્ર પ્રમાદ સેવશે નહિં એજ ધર્મસાધન કરશે.

Page #510

૪૮૭
મુકામ. પાટણ
લે. છતસાગર
મેસાણ તત્ર દેવગુરૂ ભક્તિકારક–યોગ્ય ધર્મલાભ.
વિ. અત્રે શાંતિતત્ર તથાસ્તુ હાલમાં દવા ચાલે છે દરદ કંઇક ઓછું છે પણ અશક્તિ અધિક છે. તમારા પ્રનોને ઉત્તર નીચે મુજબ છે, પરમાત્મા અજર છે તેમાં કઈ જાતને સંદેહ નથી પરમાત્મા તે સિદ્ધના જ કહી શકાય તેમ દરેકને આત્મા પરમાત્મા થવાને લાયક છે, જે પ્રયત્ન કરે આત્મબળ ફેરવે તે આત્મા અનુક્રમે પરમાત્મા થઈ શકે છે. પરમાત્મા તે તીર્થંકર પણ કહી શકાય તેમ સિદ્ધ પણ કહી શકાય તે પ્રમાણે આપણે પણ આત્મા પરમાત્મારૂપે થઈ શકીએ છીએ માટે તેવા પ્રકારની સામગ્રીને જ એકઠે કરે. આત્મા (જીવ) મરે છે એમ તે અજ્ઞાની કહે છે. દષ્ટાંત તરીકે યોગીઓને દેહ પડે છે તે તેમાં તેઓ યત્કિંચિત શોક કરતા નથી. શોક કરવાનું કારણ ફક્ત મેહવાસના તથા તેમના સ્મરણને લઈને શક થાય છે. આત્મા અજ છે અમર છે. આત્માના ગુણજ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિ છે. સમ્યગજ્ઞાન દર્શને ચારિત્રમાં મગ્ન થઈ આત્મવીર્યને ફરાવી પરમાત્મદશા પ્રાપ્ત કરવી તે સજનનું કર્તવ્ય છે. સંક્ષેપમાં સમજશે કે હે ચેતન ! તને સંસાર મારો લાગે છે કે મુક્તિ ! જે આત્મા પાપકર્મથી ભરૂતથા સંતસમાગમી હોય તેને મુક્તિ વહાલી છે. તે જીવ અંતરાત્મા છે, બાહ્યાત્મા નથી. તેને બાહ્યના પદાર્થોમાં રૂચિ ન થતાં પિતાના આત્માની અંદરના સભ્ય જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રાદિ ગણો રહેલા છે તે પર રૂચિ થાય છે તથા તેને પ્રકાશવામાંજ મગ્ન રહે છે તે જીવને મુક્તિ તથા કેવળજ્ઞાનની વાત, નવત, જિનદર્શન વિગેરે ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા થાય છે, અને તેથી વિપરીત બાહ્યપદાર્થને પિતાના કરીને માનનાર દુર્જનસંગી, સ્વાર્થ મયી, શરીર અને આત્મા જુદે તેનું જ્ઞાનનહિ, એવા અજ્ઞાનીઓ હોય છે. કેવળજ્ઞાનીના વચનમાં અશ્રદ્વા તેથી તેઓ સંસારમાં મગ્ન

Page #511

૪૮૮ રહે છે. તે જ બાહ્યાત્માઓ કહી શકાય અને તે મિથ્યાત્વના મના પહેલા ગુણસ્થાનકે હાય. અંતરાત્મા તે ચેથા ગુણસ્થાન કહેવાય, પરમાત્મા તેરમાથી તે સિદ્ધના જીવ સુધી કહી શકાય છે. પત્ર પુનઃ પુન: વાંચશો અને આત્માના ગુણે ખીલવવા ભાગ્યશાળી બનશે.
મુ. પાટણ
લે. છતસાગર
| મુ. મહેસાણા શ્રદ્ધાવંત ગુણાનુરાગી સુશ્રાવક. શા. મેહનલાલ નગીનદાસ એગ્ય ધર્મલાભ. વિ. તમારા પત્રમાં બહિરાત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્માની જાણવાની જિજ્ઞાસા જાણી આનંદ થાય છે. તેને જવાબ નીચે મુજબ છે. બહિરાત્મા તેને કહી શકાય કે જે નિરંતર સમ્યગ જ્ઞાન વિના પદ્ગલિક પદાર્થોની અંદર રા મા રહે, સર્વમાં અહંભાવ રાખે, માતા પિતા સ્ત્રી ધન પુત્ર પરિવાર પર મમત્વ બુદ્ધિ રાખે, પાંચ ઇંદ્રિયોના વિષયમાં મગ્ન રહે તે જીવ સુખની અભિલાષા રાખે, દેવગુરૂ પ્રત્યે પ્રેમ થાય નહીં. વિગેરે સંક્ષિપ્તમાં સમજશે.
અંતરાત્મા તે કહી શકાય કે જે નિરંતર દરેક સંસારિક કાર્યોથી નિર્લેપ રહે એટલે ઉપરના દરેક કાર્યોથી ઉલટે હોય છે સમકિત ગુણસ્થાનકથી માંડીને બારમા ગુણ ઠાણું સુધી અંતરાત્મા કહી શકાય છે.
પરમાત્મા કે જેણે ચાર ઘાતી કર્મ આઠ કર્મોને ક્ષય કર્યો છે વસ્તુસ્થિતિએ જ્ઞાનીની દષ્ટિએ જોવા જઈએ તે તે સત્ય છે. સંસારની અંદર કેઈપણ સ્થાન એવું નથી કે જ્યાં જઈને શાંતિ મેળવી શકીએ. જે માનેલું સુખ છે તે ખરું સુખ નથી દષ્ટાંત તરીકે ધનથી સુખ માન્યું તે ભાગ્યોદયે તે ધનથી સુખની

Page #512

४८८ પ્રાપ્તિ થઈ તેમ છતાં પાપકર્મના ઉદયથી તે ધનનો નાશ થયે તે તેની સાથે કપેલા સુખનો નાશ થશે, આ ધન ફકત પૌગલિક આનંદ માટે છે. આમિકસુખની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન કરશે તેજ આત્માનું કલ્યાણ થશે. દરેક જીવ મેહરૂપ અંધકારથી ઘેરાએલ છે તેથી મોહ જેમ નચાવે છે તેમ નાચે છે.
આ સંસારની અંદર ઘણું પરિભ્રમણ કર્યું પણ હજુ કાંઈ માર્ગ હાથ લાગ્યો નથી આ ભવમાં પૂર્વ ભવના પુણ્યથી ઉત્તમ ધર્મની તથા સદગુરૂની પ્રાપ્તિ થઈ છે. કાંઈ સુજે નહિ તે અધેગતિએ જવાની નિશાની છે. મેહરૂપી અંધકારથી ન્યારા રહી ગૃહસ્થ ધર્મમાં જેમ કમળ, કાદવ અને પાણીથી નિર્લેપ રહે છે તેમ નિલેષપણું અનુભવશો, આત્મા અને પુદ્ગલનો ધર્મ જુદો છે, એવી માન્યતા રાખી ગૃહસ્થધર્મ બજાવે. તમે ગુરૂવર્ય આચાર્ય મહારાજને આત્મનિવેદન કરીને તેમની પાસે ધર્મવ્રત બને તેટલો અંગીકાર કરશે અને ગુરૂ મહારાજના ઉપદેશ અને તેમની સલાહ પ્રમાણે વર્તશે. સર્વજીને પ્રેમદષ્ટિથી દેખશો અને સર્વજીનું ભલું કરવાના માર્ગમાં ચાલશો. આનંદમય જીવન બનાવવું, દુ:ખીઓનાં દુઃખ ટાળવા પ્રેમથી યથાશક્તિ પ્રવર્તશે. અપરાધી શત્રુઓને પણ માફી આપવાનું શીખે ! ગુરૂપર શ્રદ્ધાભાવ પૂર્ણ રાખે. ગુરૂમહારાજે તમને જગાડયા છે હવે આગળ વધવું તે તમારા પુરૂષાર્થ પર આધાર રાખે છે. અનેક વિપત્તિ ઉપાધિજેમાંથી પ્રેમ જ્ઞાન ધર્યથી પસાર થાઓ. મનને વારંવાર સારી શિખામણે આપે અને ગૃહસ્થાવાસમાં રહેતાં છતાં અશુભરાગ દેષથી મુક્ત રહેવા માટે અનિત્યાદિ બારભાવનાઓ ભા. સત્સગતિમાંજ પ્રભુ જિનેશ્વર ધર્મની પ્રાપ્તિ છે એમ જાણે. ગુરૂમહારાજ આચાર્ય મહારાજની કૃપાથી તથા તેમના બેધથી શાંતિ સ્થિરતા છે અને ગદયમાં પણ અંતરથી આત્મરમણતા છે, સર્વને ધર્મલાભ કહેશે. દરરેજ ધર્મપુસ્તકને છેડે ભાગ વાંચીને તથા પ્રભુ વીતરાગદેવના બેધનું સ્મરણ કરીને ખાશે.

Page #513

(૪૯૦
ધર્મને પ્રેમ તેજ સત્યપ્રેમ છે. સર્વજીના માથે મૃત્યુના નગારાં વાગે છે. જીવે આ દુનિયામાં અનંત પુદગલોને અનંતરૂપે ગ્રહણ કર્યા છે, હવે જે ચેતે તેજ તે સુખી થાય તેમ છે, માટે વિરાગ્યથી જીવને ચેતાવે. મેહની ઊંઘમાં ન ઉં. જાગીને ધર્મ માર્ગમાં મુસાફરી કરશો એજ,
લેખક,
મુકામ સાણંદ.
સં. ૧૯ પાપ સુદિ ૯. શ્રી મેહસાણા. તત્ર. સુશ્રાવક ભાઈ મણિલાલ નગીનદાર તથા ચંદુલાલ નગીનદાસ તથા ભાઈ મેહુનલાલ નગીનદાસ તથા ચમનલાલ તથા પોપટલાલ નગીનદાસ તથા શા. બલાખીદાસ રોકળદાસ, શા. સોમચંદ ગુલાબચંદ શા. ફુલચંદ ડાહ્યાભાઈ. શા, મનસુખભાઈ ચુનીલાલ તથા શા. કેશવલાલ લલુભાઈ. મણિલાલ દેલતરામ વગેરે યોગ્ય ધર્મલાભ વિ. તમે વામજથી જુદા પડયા. અમાએ આદ્રજમાં માગરવદિ ચૌદશનું પ્રતિક્રમણ કર્યું, ત્યાં પાટીદાર લોકે તત્વના જિજ્ઞાસુ છે તેમાંના કેટલાક વામજ પણ આવ્યા હતા. વામજમાં તેરસની રાત્રે આપણે તથા અન્ય ભક્તોએ જે ભજન ગાયાં હતાં તેથી ઘણે આનંદ થયે હતે. તે દિવસ રાત્રીની યાદી રહેશે. વામજના પાટીદારને હાલ જેવો ભક્તિભાવ છે તે ભવિષ્યમાં રહે તો સારું. માગશરવદિ અમાવાસ્યાઓ થળમાં આવવાનું થયું અને પોષ સુદિ એકમે ગેધાવી આવવાનું થયું. પિસસુદિ છઠના દિવસે ગેધાવીમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુની આગળ અસ્મતકૃત વીશ સ્થાનકની પૂજા ભણાવવામાં આવી. અમદાવાદથી શેઠ ભેગીલાલ વીરચંદ દીપચંદ તથા ભગત વીરચંદભાઈ ગાકલ વગેરે આવ્યા હતા. આશરે પાંચસે છસે મનુષ્યએ પૂજાને લાભ લીધો હતો. સાણંદથી સેના આશરે શ્રાવકે આવ્યા હતા. પ્રભુ ભક્તિની ધૂનથી સર્વ લેકેને ઘણે આનંદ થયો હતો.

Page #514

૪૯૧
સાણંદના દરબાર ઢાકારશ્રી જયવંતસિંહજી વગેરે એ પણ પૂજાને લાભ લીધાહતા. વિદ્યાર્થિયાની પરીક્ષા લીધી હતી, ઈનામ વહેંચાયા હતાં. પાષદ આઠમની અપેારે સાણ ંદમાં પ્રવેશ કયો, હાલ તે શરીર નરમ રહે છે. માગશરવિંદ દશમે અને અગિયારસે પાનસરમાં પ્રભુ મહાવીરદેવની આગળ અસ્મતૃત અષ્ટપ્રકારી પૂજા તથા પંચધાયેાગ પૂજા ભણાવી હતી ત્યારે તમેાને તથા અન્યાને ઘણા આનદ થયા હતા તેવાજ આનંદ અહીં થાય તે માટે પાટણથી હિરલાલ ભાજકને અહીંના શ્રાવકા ખેલાવશે. માઠુનલાલને માલુમકે લાંગણજ ગામની બહુાર માગશરદિ પાંચમને તમને ધ્યાન ધરવાની જે જે યુક્તિયા બતાવી હતી તે યાદ કરશેા અને તે પ્રમાણે ધ્યાન ધરશેા, સર્વપ્રકારની દુનિયાની માયા જાળમાં નિલે પ રહીને વર્તવાની જે જ્ઞાનકુચીએ જણાવી હતી તેનું દરરાજ સ્મરણ કરવું, લાંઘણજથી વડસમા જતાં કેટલાક તમને પૂર્વ અનુભૂત વિચારે દર્શાવ્યા હતા, તે મરશે. આઠમના દિવસે વડસમામાં સામાન્ય ખાધ આપ્યા હતા. માગશરવિદ નવમે ખારજમાં અને વડુમાં સામાન્ય સવિચારે જાવ્યા હતા, માગશરવિંદ ખારસે લેાલ જતાં વિહારમાં આ વિશ્વમાં આત્માની ઉન્નતિના માર્ગમાં કેવી રીતે વડવું તે દર્શાવ્યું હતું, કલેાલથી તેરસના રાજ શેરીસા યાત્રાર્થે જતાં ગુરૂભક્તિ અને ગુરૂએ આપેલા મેધ પ્રમાણે વર્તવાની દૃઢ નિશ્ચયતાને બેધ આપ્યા હતા. ભાઈ પોપટલાલ ચંદુલાલ, મણિલાલ ફુલચંદ્ર વગેરે સર્વને તેથી ઘણુ જાણવાનું મળ્યું હતું અને તેથી તીથયાત્રામાં નિવૃત્તિ આનંદ ભક્તિ સમાગમ વગેરે લાભના નિશ્ચય તમેાને થયેા હતેા તેનું સ્મરણ કરવું. તમારા પિતાની પાછળ તમામે તથા તમારા ભાઈઓએ પિતાની આજ્ઞા પ્રમાણે નવપદનું ઉજમણું કરીને આત્માનું કલ્યાણ કર્યું છે, ખાદીના છેડને જ્યાં ખપવાળા સ્થાનામાં આપ્યા તે સારૂ કર્યું છે, માર નાતમાં જમણ મલે નવકાશી કરીને હાનિકારક રીવાજને ઉત્તેજન આપ્યું નથી તેથી મથાલાલ વગેરે
ત્યાં

Page #515

ક
તમને ધન્યવાદ ઘટે છે. મહેસાણાના જૈનોમાં સાધુઓની સેવાભક્તિ કરવાની પ્રવૃત્તિ એકંદર સારી છે. જ્યાં સુધી મેહસાણામાં રહે વાનું થયું ત્યાં સુધી મેહસાણાના સંઘની ઉન્નતિના કાર્યોને બંધ આપી અમે અમારી ફરજ બજાવી છે, ત્યાં ધાર્મિક જ્ઞાનશિક્ષ
ની જોઈએ તે પ્રમાણમાં ખામી છે. તથા વ્યાવહારિક કેળવણીમાં પણ મેસાણાના જેનો પશ્ચાત્ છે તેથી મેસાણાના જૈનમહાજનની આજ સુધીની જેવી મહત્તા છે તેવી ભવિષ્યમાં રહેશે કે કેમ? તે વિચારવા જેવું છે. મેસાણાના સંઘે ચડતીના ઉપાયે પ્રમાણે વર્તવું જોઈએ. મહાગુરૂ શ્રી રવિસાગરજી મહારાજની આજ્ઞા પ્રમાણે મેસાણાને સંઘ સંપીને વર્તશે તે પિતાની ચડતી ખરેખર કરશે. મેસાણાના કરતાં તમને વિહારમાં ઘણે આનુભવિક બોધ મળે છે તેથી ખુશ થાઉં છું. મેસાણાના નવયુવકેએ ધાર્મિક શિક્ષણ લેવું, જિનેશ્વર પ્રભુની પૂજા કરવી, સામાયિક કરવું, પ્રતિક્રમણ કરવું, સામાજિક ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં આગેવાની ભર્યો ભાગ લે, બાલલગ્નના દુષ્ટ રીવાજમ થી બચવું, શારીરિક તથા માનસિક શક્તિને પ્રગટાવવી, ગુરૂવર્ગની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું, ઉત્સાહથી પ્રગતિમાર્ગમાં વહવું ઈત્યાદિ પિતાનાં કર્તવ્ય કર્મોમાં અપ્રમત્ત થઈને વર્તવું જોઈએ, ધર્મને આગળ કરીને ચાલવું, દરરોજ ધાર્મિક પુસ્તકનું વાંચન કરવું. કઈ પણ ચડતીની બાબતમાં મડદાલ ન રહેવું. નિવયને દુનિયામાં જીવવાનો અધિકાર નથી. વીર્યહીનથી આત્માની પ્રાપ્તિ થતી નથી. એક શ્વાસે શ્વાસને પણ નકામે ન ગાળો, કેઈનું ભલું કરી જાઓ, શક્તિ છતાં ગમ ખાઓ અને દરરોજ કમ ખાઓ. દુનિયામાં પ્રમાણિકજીવન ગાળો, સ્વાધિકારે નિયમિતપણે મેક્ષિસુખની આશાએ નિષ્કામ રહી કર્તવ્ય કાર્યો કરે. મેહસાણાના નવયુવકેએ ઠંડા ઢીલા પ્રમાદી ન બનવું જોઈએ. આગળ વધો ! કાર્ય કરે, તમારા યુવકવર્ગને મારો નતિને સંદેશે જણાવશે. દેવગુરૂધર્મમાં પૂર્ણ વિશ્વાસી રહેવું, અન્યની ટીકાઓ ન કરે, નમ્રતા, વિવેક, ગંભીરતા, પ્રેમ અને સ્વાર્પણભાવથી કર્તવ્યકર્મો કરે, એજ તમારા

Page #516

૪૩
અધિકારને ઉપદેશ છે. ભવિષ્યમાં તમારા જેવા નવયુવકને માથે જવાબદારી ઘણું છે માટે લાયક બને, ઉત્સાહી બનો! અન્યાની ટીકાઓને સહન કરીને તમે તમારૂં કર્તવ્ય કર્યા કરે. ધર્મ જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરે ! સંઘની ઉન્નતિ રક્ષામાં યથાશક્તિ ભેગ આપ જોઈએ. તમારા યુવક મિત્રમાં નવજીવનશક્તિ પ્રેરે. મનુષ્ય જન્મને એળે ન ગુમાવે!!! દરરોજ ધાર્મિક પુસ્તક વાંચવાની ટેવ પાડવી. નિયમિત કર્તવ્ય કર્મો કરો. ધર્મકાર્ય કરવામાં એક પણ ભરેલું ધર્મપગલું નકામું જતું નથી. આત્માનું જ્ઞાન કર્યા પછી સર્વ પ્રવૃત્તિમાં નિષ્કામ ભાવ તરતમયેગે પ્રગટે છે અને તેથી ઉત્તરોત્તર આમોન્નતિની ઉચ્ચતરતમભૂમિકાઓ પર આરહણ થયા કરે છે. દેવગુરૂને પૂર્ણ વિશ્વાસ ધારી ધર્મકર્મ કરવામાં સદાતત્પર રહે. આત્માની શુદ્ધિ માટે સર્વધર્મપ્રવૃત્તિ કરવી. ધર્મકર્મનું અન્ય કીતિ ફલલેકાદિસુખ આદિ ન ઈચછવું, નિરાસતિએ સર્વ કર્તવ્ય કાર્યો કરવાં. કર્તવ્ય કાર્યો કરતાં ખેદ, ભય, અનુત્સાહ, દ્વેષ ઈત્યાદિ મોહપ્રકૃતિ આવીને ઉભી રહે છે તેના સ્વામું થવું જોઈએ. પિતાની કેઈ ટીકા નિંદા કરે તેથી પ્રારંભેલું કાર્ય કદિ મૂકવું નહિ. દુનિયા બેમતવાળી છે તેને એકમત કદિ થયે નથી અને થવાનું નથી. સત્ય લાગે તે ધર્મકર્મ કરવું. ધર્મકાર્ય કરતાં અહંકાર ન કરે. જે કંઈ કરાય તેમાં પરમાત્મપદ પ્રાપ્તિનું ધ્યેય ધારવું એટલે રાગદ્વેષાદિક કષાયને સંગ થતું અટકશે. પિતાના માટે તથા કુટુંબાદિમાટે વ્યાવહારિક ધાર્મિક જે જે કાર્યો કરવામાં આવે તેમાં સાધ્યદષ્ટિનું કેન્દ્ર તે પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કરવું, આત્માને પરમાત્મા કરે એજ લક્ષ્ય રાખીને પ્રવર્તતાં કપાયેલા સ્વાર્થો તેજ પરમાર્થરૂપે પરિણમે છે. જ્ઞાની ગુરૂની પાસે વારંવાર જવું અને આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું તેમાં સર્વથા પ્રમાદને ત્યાગ કર આત્મા હું સત્તાએ પરમાત્મા છું, મારું પરમાત્મ સ્વરૂપે પ્રગટ કરવામાં દેહાદિક સાધને તે નિમિત્ત કારણે છે અને તેની રક્ષાથે આજીવિકાદિવ્યવહારકર્મોને કરવામાં આત્માની પરમાત્મતા પ્રગટ કરવાની સાધ્યદષ્ટિ કાયમ

Page #517

૪૯૪
રાખવી. આત્મામાં પૂર્ણ સત્ય આનંદ અને પૂર્ણજ્ઞાન છે તે પ્રગટ કરવા તેજ મારૂં ખાસ કવ્ય કર્મ છે, તે માટે નિમિત્ત કારણામાં શ્રેષ્ઠ સતસમાગમ છે. એકવાર ધ્યેયના નિશ્ચય કરે પશ્ચાત્ તમારી પ્રવૃત્તિયેાનુ કેન્દ્ર ધીમે ધીમે નિશ્ચિત ધ્યેય થશે અને તેથી જીવતાં છતાં મેક્ષના અનુભવ કરશેા. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરવી અને મિથ્યાત્વના ત્યાગ કરવા, જૈનશાસ્ત્રો, જૈનત્વ જ્ઞાન અને દેવગુરૂધ પરપૂર્ણ શદ્ધાપ્રેમ ધારણ કરવાથી મેાક્ષના માર્ગ માં વિચરાય છે. ધર્મની બાબતમાં અને દેવગુરૂની ભાખતમાં જૈનશાસ્ત્રો પર આધાર રાખવા. જૈના, જૈનશાસ્ત્રો દેવગુરૂ અને સ્વાધિકારે ધર્મપર આધાર રાખીને નેાની ઉન્નતિ કરી શશે. જો તેઓ સાધુએ અને ગુરૂ તથા જૈનધર્મ થી નાસ્તિક બન્યા તેા અ ંતે નષ્ટ થવાના અને પેતાનાં સંતાનાને પતિત કરવાના. દરાજ સાધુ પાસે અગર ગુરૂ પાસે જૈનશાસ્ત્રનું કઇ અભિનવ જ્ઞાન શ્રવણ કરવુ જોઇએ, ધર્મની બાબતમાં સમજવુ કે જૈનશાસ્ત્રાવડે પ્રતિપાદિતધર્મથી અવિરોધી એવી દરેક સામાજિક દૈશિક વ્યાવહુારિક ચળવળામાં સાપેક્ષપણે પ્રવતવું. જે ગીતાર્થ ગુરૂને માથે ધારણ કરે છે અને તેની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તે છે તે વ્યવહારમાં પણ આગેવાન રહે છે અને સર્વલેાકેાને ધર્મમાં દોરી શકે છે. દરેક યુગમાં વર્તમાનમાં વિદ્યમાન ગીતાર્થ ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે જેએ વર્તે છે તેએ વ્યવહારમાં અને ધર્મમાં સ્થિરપ્રજ્ઞક યાગી બની રહે છે. રાજા પ્રમુખ આદિથી જેમ રાજ્ય ટકે છે તેમ જૈનધર્મ જૈનશાસન પણ ગીતાર્થ ગુરૂસૂરિની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવાથી ઉદયને પામે છે. ગુરૂમાં જેટલી અશ્રદ્ધા શંકા તેટલીજ આત્માની નબળાઇ તથા પતિતપણું જાણવુ એકક્ષણ માત્ર પણ ગુરૂની આજ્ઞા વિના ન રહેવું. કલિકાલમાં ગીતાર્થ ગુરૂની વારવાર સગતિ કરવી અને તેમને પેાતાના મનમાં પ્રગટતા સવ વિચારો જણાવવા, તેમનાથી કંઇ પણ છૂપું ન રાખવું એમ કરવાથી ગુરૂ તરફથી સદ્વિચારો મળે છે, ભૂલે સમજાય છે, અને દાષાના નાશ થાય છે અને સત્યજ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે,

Page #518

લેખક મુદ્ધિસાગર.
પ
અને અનેક વિચિત્ર વિચારના મનુષ્યેતા વિચાર વાતાવકર્ણેાથી થએલી અસમ્યગ્ અસર નષ્ટ થાય છે. ગીતાર્થગુરૂના શરણે રહેલા અધશ્રહાલુ માલજીવા સત્યજ્ઞાનને તથા આત્માની શક્તિયાને પ્રગટ કરેછે, ગીતા ગુરૂમાં અંધશ્રદ્ધાથી વિશ્વાસ મૂકીને દરેક મનુષ્ય ભક્તિના માર્ગથી આગળ ગુરુસ્થાન પર આરહે છે, માટે દરરોજ લખ્યા પ્રમાણે વિચારીને ધર્મની પ્રવૃત્તિ કરશેા. ઉત્સાહી માનદી તથા કઈ પણ ધર્મ કાર્ય કરવાની રૂચિવાળા રહેશે. ધર્મ કરતાં ભૂલા થાય તેથી ધર્મકાર્યોનિ છેડશે નડ્ડી . ધર્મપ્રવૃત્તિ કરામાં ઉત્સાહી રહેશેા. ગુરૂના નામની લાયબ્રેરીને જાડેરમાં ઉપયાગી કરશેા. શા. હાલાભાઈ ખીમચંદ ગાંધી હરગોવનદાસ તથા ગાંધી મૂળચંદભાઇ તથા મારફતિયા. અમથાલાલ તથા ગેાપાલદાસ નાગરદોશી ચંદુલાલ ડાહ્યાભાઇ તથા લાલભાઈ ભેજક તથા ભેાજક પ્રભુદાસ તથા અખાલાલ ભાજક તથા અંબાલાલ લલ્લુભાઇ તથા શેઠ ઉત્તમચંદ હિરચંદ વગેરેને ધમ લાભ.
ॐ अर्ह महावीर शान्ति: ३
મુ. સાણંદ
સ. ૧૯૭૯ પોષવિદ ૫.
યુરેપ ફ્રાન્સ તત્ર પારીસનગરી તંત્ર આ દેશીય ગુર્જર દેશીય સુરતનગરવાસી સુશ્રાવક ઝવેરી ગુલાબચંદ બાલુભાઇ સરકાર ચેાગ્ય ધર્મલાભ વિશેષ તમારા પત્ર પહેાંચ્યું, તમને પૂર્વ પત્રા લખ્યા છે તે પ્રમાણે વાંચીને પ્રવશે. દુનિયાની ખાત્રત્તમાં જમાના છે, ધર્મની આરાધનામાં જમાનેા ફરી ગએલે માનીને વર્તનારાઓ ધર્મ થી ભ્રષ્ટ થાય છે. જૈનધર્મની પૂર્ણ શ્રદ્ધા ધારવી. દેવગુરૂધર્મને નહીં માનનારી પાશ્ચાત્ય પ્રજાએ માચડતીના શિખરે ચડીને એકવાર એવી પડવાની કે તેનાં નિશાન પણ નહિં રહે. ધર્માંની ખાબતમાં જૈનશાઆથી વિરૂદ્ધ
નામ

Page #519

આચરણ ન કરવું. આત્મિક ગુણકર્મોથી ભ્રષ્ટ થએલઓની ઉન્નતિ તે ઉન્નતિ નથી પરંતુ પડતી છે. જેનધર્મના વિચારોની અને આચા રેની તથા જેનતત્વજ્ઞાનની પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રીતિ ધારીને પિતાનાથી બને તેટલી ધર્મની સાધના કરવી. યુરોપીય મધ્યસ્થ વિદ્વાને સંપ્રતિ જૈનધર્મની મહત્તા તથા સત્યતાને એકી અવાજે વખાણે છે. ધર્મની બાબતમાં જે શંકાઓ થાય તેઓને ખુલાસે મેળવે. જૈનસંઘની સેવામાં યથાશક્તિ ભાગ આપ. જૈનધર્મનાં પુસ્તકને છપાવીને જાહેરમાં લાવવા માટે તન મન ધનને ભેગ આપે. ભેગે જોગવવામાંજ બાહ્ય આત્માની ઉન્નતિ નથી પણ કંઈ તેની સાથે ધર્મની આરાધના તથા સ ઘસેવા કરવામાં તથા પુસ્તક છપાવવા વગેરે ધર્મકાર્ય કરવામાં ભાગ આપવો. તેથી આત્મન્નિતિ છે દુનિયાના લોકો પાછળથી પિતાનું અનુકરણ કરે એવું ધાર્મિક ગૃહસ્થનું આદર્શજીવન ગાળવું. દરરોજ જૈનધર્મનાં પુસ્તક વાંચવાં. દેવગુરૂની છબીનાં દર્શન કરવાં, નવકારવાળી ગણવી, ત્યાં બને ત્યાં સુધી દરરોજ સામાયિક કરવું. જે રળવામાં આવે તેમાંથી દશમ ભાગ સાત ક્ષેત્રમાં વાપર. દુઃખ સંકટમાં હૈયે ધારવું. નવકારમંત્રનો જાપ જપે. પરભવમાં ધર્મ જ સાથે આવનાર છે. દારૂમાંસ જેવી અપેય અભક્ષ્ય વસ્તુ એથી બિલકુલ દૂર રહેવું. સર્વજ્ઞમહાવીર પ્રભુપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રીતિ ધારશે. ધર્મથી જ અંતે સુખશાંતિ થાય છે. ખેડાવાળા મોહનલાલને ધર્મલાભ. સર્વજીનું સારૂં થાઓ. પરસ્પર એક બીજામાં આત્માને દેખે અને આત્મભાવે વર્તો, એજ ઇચ્છું છું. ખેડાવાળા શા. રતિલાલ મેહનલાલને પર્મલાભ.
इत्येवं ॐ अर्ह महावीर शान्ति: ३

Page #520

લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. સાણંદ.
સંવત ૧૯૭૯ પોષવદિ ૧૧ શ્રી વિજાપુર તત્ર સુશ્રાવક શા, વાડીલાલ વનમાળીદાસ વગેરે એગ્ય ધર્મલાભ વિ. તમારી માતાજી અને સુશ્રાવક નથુભાઈ મંછાચંદની બેન મેતિ બેને દેહ ત્યાગે તે જાણ્યું, એમણે કેટલી ઉમરમાં શત્રુંજયની યાત્રા કરી કલ્યાણ કર્યું, ગુંહલી સજજાએ તેમની પાસે સર્વે કરતાં ઘણી કંઠસ્થ હતી, દેવગુરૂધમની આરાધનામાં તે સર્વ શ્રેષ્ઠશ્રાવિકા હતી. શ્રી વિસાગર ગુરૂમહારાજની ભક્ત શ્રાવિકા હતી, તપ જપ ધર્મક્રિયા કરવામાં અપ્રમત્ત હતી. તેની સંગતિથી તમારામાં જૈનધર્મની શ્રદ્ધા અડગ રહી છે એવી ઉત્તમ શ્રાવિકાની સારી ગતિ થાય તેમાં કશું આશ્ચર્ય નથી. નથુભાઈ, કાલીદાસ, મેતીબેન વગેરે ગયાં, ચિંતાશક કરતા નહિ, એમના પગલે ચાલોને ધર્મ કરે. વૈરાગ્યભાવથી આત્માને ભાવ્યા કરો. તમારા ગામમાં શા, કચરાભાઈ અમીચંદ એક જૈનધર્મ તત્વને જ્ઞાતા ગુણિયલ શ્રાવક હતું તે પણ આ સાલમાં ગયે. કર્મ પ્રમાણે થયા કરે છે તેમાં શેક કરવો ઘટતું નથી. ધર્મ કરવામાં અપ્રમત રહેશે. મનવા કાયાથી જૈનધર્મની સાધના કરો. ધર્મસાધનમાં થતા પ્રમાદેને ટાળશે. શા. લલ્લુભાઈ કાલીદાસ તથા શા. ભીખાભાઈ કાલીદાસ, દલસુખ મેતિચંદ વગેરેને ધર્મલાભ કહેશો,
इत्येवं ॐ अर्ह महावोर शान्ति. ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. સાણંદ
સંવત ૧૯૭૯ પોષવદ ૪ શ્રી મેસાણ તત્ર સુશ્રાવક શિષ્ય શા. પોપટલાલ નગીનદાસ યેગ્ય ધર્મલાભ. વિશેષ તમારે પત્ર આવ્યું નિશાળમાં રજાના દિવસમાં રૂબરૂમાં આવી અધ્યાત્મજ્ઞાનાદિ જ્ઞાનનું શિક્ષણ લેવું. તમારૂ ભવિષ્ય બ્રહ્મચર્ય આદિ શારીરિક વાચિક અને માનસિક

Page #521

લેખક બુદ્ધિસાગર.
૪૯૮
શક્તિઓથી ઉચ્ચ થશે. હવા કસરત અને નિયમસર ખારાક તથા ઉત્સાહ શક્તિએથી સુદૃઢ ખના, તેમાં અંશ માત્ર પ્રમાદ ન કરે. આત્માની પૂર્ણ ઉન્નતિ કરવામાટે જ્ઞાનભક્તિ અને કર્મ યાગની પ્રાપ્તિ કરવી જોઇએ. એવા ધ્યેયને લક્ષ્યમાં રાખી આગળ વધેા. તમેાગુણી વિચારાને દૂર કરો. અભ્યાસાદિ સર્વ ચેાગ્ય પ્રવૃત્તિમાં નિયમિત રહેા. ધાર્મિક પુસ્તકોનું અનુક્રમે નિયમિત વાંચન કરી. શરીરના વીર્યની પૂર્ણ રક્ષા કરે, તેપર ભાવષ્યની ઉન્નતિના આધાર છે. મેસાણાના ચેામાસામાં તમારા લાયક જે જે ઔપદેશિક સૂચનાઓ કરી હતી તેઓનુ વારંવાર સ્મરણ કરી સુપથમાં ત્રિચરશે. તમારી ઉન્નતિની સત્ય જ્ઞાનકુ ચી દર્શાવી છે. દેવભક્તિ ગુરૂસેવામાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રેમથી અપોઇ જવામાં આત્માની પૂર્ણાન્નતિ છે. ઉપયાગ રાખી કવ્ય કર્મો કરે.
इत्येव ॐ अर्हमहावीर शांतिः ३
મુ. સાણંદ.
સવત ૧૯૭૯ પેષવિંદ પ
શ્રી મુખાઇ તત્ર સુશ્રાવક શા. ડાહ્યાભાઇ ઘેલાભાઇ ચાગ્ય ધર્મ લાભ. તમારે પત્ર આવ્યે. વાંચી સમાચાર જાણ્યા. ભાંખરિયા મેાહનલાલ નગીનદાસ મુંબઇ આવ્યા છે તેમને તત્કાર્ય સબંધી સર્વ સમાચાર જણાવ્યા છે, તેમને મળીને વા ખેાલાવીને તે ખામ તના નિર્ણય કરો. ધમનાં કાર્ય કરવામાં એકક્ષણ માત્રને પ્રમાદ કરવા ન ઘટે. લક્ષ્મી અને સત્તા કરતાં ધર્મ અનંતગુણ ઉત્તમ છે. લક્ષ્મી મળે છે પણ ધર્મની પ્રાપ્તિ થવી મુશ્કેલ છે. પરભવમાં ધમ તેજ સત્ય ભાતુ છે. દરરાજ સામાયિક કરશેા અને એકાગ્ર ચિત્તથી ધર્મનાં પુસ્તકા વાંચશેા. આયુષ્યના અંત અણુધાર્યા આવે છે માટે ધર્મકા માં લેશમાત્ર ઢીલ ન કરવી. સાંસારિક તન ધન વગેરે પદાર્થો પરભવમાં સાથે આવનાર નથી માટે ચેતીને ધર્મ

Page #522

૪૯૦ કાર્ય કરશે. દેવગુરૂની ભક્તિ કરવામાં તન મન ધનથી અર્પાઈ જવું.–દેવગુરૂ ધર્મની શ્રદ્ધા પ્રાતિથી આત્માની શુદ્ધિ કરશે મેસાણે આવે ત્યારે રૂબરૂમાં જરૂર આવી જવું. ધર્મસાધન કરશે. ધર્મકાર્ય લખશે.
इत्येवं ॐ अर्हमहावीर शांतिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુકામ મહેસાણા. શ્રી આબુજીતત્ર સુશ્રાવક. વકીલ–મોહનલાલ હેમચંદ, માણેકલાલ મંગળભાઈ, મણિભાઈ, પ્રેમચંદભાઈ, વિગેરે ગ્ય ધર્મલાભ.
વિ-તમારે પત્ર વાંચી સમાચાર જાણ્યા છે. શરીરની શાતાવેદનીય સાથે અમાના સુખની તુલના કરીને આત્માના શુદ્ધ ધર્મમાં તલ્લીન થવાય તેમ પ્રવર્તશે.
મતો મારમાં વિશ્વારા જય વાચવ દયારામાવતઃ
શરીરસ્થ આત્મા વસ્તુતઃ અનંત વીર્યમય અને વિશ્વપ્રકાશક છે તે ત્રણ્યકને ચલાવી શકે તેમ છે ધ્યાનશક્તિ પ્રભાવથી આત્માની સર્વ શક્તિને પ્રકાશ થાય છે. આબુજી શાંત પ્રદેશ છે. જ્યાં ત્યાં ગુફાઓ વગેરે ધ્યાનનાં સ્થાને પામીને આત્માના સુખને પ્રકટાવશો. આત્માને આત્મારૂપ કરશે. શરીરને કંઈ ભરૂસે નથી. જેટલું પ્રાપ્ત થાય તેટલું અપ્રમત્ત ધ્યાને પ્રાપ્ત કરશે. ધર્મધ્યાનના પાયા તથા પિંડસ્થાદિક ધ્યાનનું એકાંતમાં અવલંબન કરશે, તેથી આત્મસુખને પ્રકાશ થશે. અનુભવવડે અનુભવની વૃદ્ધિ થશે.
ॐ अर्हमहावीर शान्तिः ३
પ્રભારી છે. ગયા .g: અનત થી

Page #523

૫૦૦
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ. સાણંદ
સંવત
શા. અમૃતલાલ.
૧૯૭૯ પાષ વિદ. ૧૦ શ્રી. મુંબાઇ તંત્ર. શ્રદ્ધાંત, દયાવંત, દેવગુરૂભક્તિકારક. સુશ્રાવક શેઠ—ભાગીલાલ વીરચંદભાઇ. તથા કેવળ તથા તમારા સુપુત્રા યાગ્ય ધર્મ લાભ. વિશેષ તમારા પત્ર આવ્યા તે પહેાંચ્યા વાંચી સમાચાર જાણ્યા. વિશેષ, ત્યાંથી અમૃતલાલ માઘ સુદ્ધિ ખીજે અહીં આવવાના છે તે આવ્યાથી ગોધાવી જવાનું તમે જાણી શકશે. દેવગુરૂધમ ની સેવાભક્તિ કરવામાં અપ્રમત્ત રહેશે.. આત્માની શુદ્ધિ થાય તેવાં સતકાર્યો કરવાં. મનુષ્યજન્મ પુન: મળવેા દુÖભ છે. પરભવમાં ધર્મકાર્ય સાથે આવશે. મનુષ્યભવની એક ક્ષણુ પણ નકામી ગુમાવવી ચેાગ્ય નથી. સતસાધુ સમાગમથી વૈરાગ્ય અને જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે. આ દુનિયામાં પરમાત્માની ભક્તિ કરવી તેમજ દાનશીયલતપભાવનાથી માહને ટાળવા. સામાયિક-પ્રભુપૂજા, દાન, પરમેષ્ઠીમ ત્રના જાપ આદિથી આત્માને પવિત્ર કરવા. જે હાથે સત્કાર્ય કર્યુ હાય છે તેજ સાથે આવવાનું છે. ધર્મ સાધનામાં તૈયાર રહેશે.
इत्येवं ॐ अर्हमहावीर शान्तिः ३
લેખક બુદ્ધિસાગર.
શ્રી યૂરોપ ટ્રાન્સ દેશ પારીસ નગરે સુશ્રાવક શા. નેમચંદભાઈ ગટાભાઈ તથા ઝવેરી શા. કલ્યાણભાઈ દલસુખભાઇ ચેાગ્ય ધર્મ લાભ. વિશેષ નેમચંદભાઈને માલુમ કે તમારા પત્ર પહેાંચ્યા. વાંચી સમાચાર તણ્યા છે. તમારા ભાઈ મણિલાલભાઈએ કાળ કર્યા તે તમે જાણ્યું હશે. કાળની ગતિ વિચિત્ર છે. સજીવે કર્મને આધીન છે. જેનું આયુષ્ય પૂર્ણ થાય છે તે આ ભવ છેડી પરભવમાં ચાલ્યેા જાય છે અને તે પ્રમાણે જેટલા જન્મ્યા
મુ. સાણંદ્ર સંવત ૧૯૭૯ પોષ વદ ૧૪

Page #524

૧૧
છે તે સર્વને જવાનું છે. જે જન્મશે તે પણ જશે. અસાર સંસારમાં કયાં પ્રતિબંધ કરવા જોઈએ ? જોનારા પણુ જનાર છે, તે રાનાર પણ જનાર છે. નકામા શામાટે મેહ કરવા જોઇએ ? વીજળીના ચમકારા જેવી આ મનુષ્ય જીંદગી છે એમ જાણીને ધર્માવા ચેતી ધર્મ સાધન કરે છે, અને માહીજીવા માહમાં ફસાઇને અંતે દુ:ખ પામે છે. દે, ઘરબાર, કુટુંબકખીલ થી આત્મા ન્યારે છે એમ જાણીને નિમોહભાવ ધારવે. મનુષ્ય જીદગીનું ધ્યેય પરમાત્મપદ પ્રાપ્તિ કરવી તે છે. તે આદર્શ જીવન ગાળવા માટે શુદ્ધપ્રેમ અને જ્ઞાનના ઉપયોગથી વવું જોઇએ. આત્માને કમ` લાગ્યાં છે એમ જ્યારે જ્ઞાની જાણે છે ત્યારે તે કર્મોથી છૂટવાનેા પ્રયત્ન કરે છે એમ મહાવીર પ્રભુએ પ્રકાશ્યું છે. જૈનધર્મની આરાધના જેટલી અને તેટલી કર્યા કર્યો। પ્રમાદેોને શત્રુરૂપ ધારી તેને પરિહાર કરવા પ્રયત્ન કરશેા. સર્વજીવાને પેાતાના આત્માસમાન ગણુવા, માનવા. એકાત્મત્તાવના ભાવશે. આત્માની શુદ્ધિ કરવા સતત ઉત્સાહી થશે. સજીવને ધર્મમાગ માં સહાય આપવા સહાયક થવું. જે પ્રવૃત્તિના ઘરમાં નિવૃત્તિ રહી છે. એવી ધર્મી પ્રવૃત્તિને સ્વાધિકારે આદરવી પ્રભુ મહાવીર સ્વામીના ઉપદેશાનું વાર વાર મરણ —મનન—નિદિધ્યાસન કરશેા. હાલ જે કંઇ થાય છે એમ તમે જાણેા છે, તેમાં તટસ્થ સાક્ષીભૂત થઇને વત્તશે. આત્માના આનંદમાટે જ મનુષ્યની જીંદગી છે પણ ક્ષણિક પાલિક સુખમાટે ખાસ મનુષ્ય જીંદગી નથી, એમ લક્ષ્ય રાખી દરેક પ્રવૃત્તિ કરશેા. ઝવેરી કલ્યાણભાઇ દલસુખભાઇ અમને મહેસાણા મળ્યા હતા અને સાથે શા. રતિલાલ મગનલાલ મળ્યા હતા તે વખતે તેમણે અમારી સાથે અનેક પ્રકારની ધર્મોની ગોષ્ટી કરી હતી તેથી તેમને આનંદ થયા હતા. એજ ધસાધન કરશે. ધર્મકાર્ય લખ્યા કરશે. એજ.

Page #525

૫૦૨
લેખક, બુદ્ધિસાગર
શ્રી મુંખાઇ તત્ર સુશ્રાવક શા. અમથાલાલ નગીનદાસ તથા શા. મણીલાલ નગીનદાસ તથા ભાઇ મેહનલાલ નગીનદાસ રાગ્ય ધર્મ લાભ. વિશેષ તમારા બે પુત્ર પહેાંચ્યા છે ને તેમાં લખેલા સમાચાર જાણ્યા છે, તે મેકલેલ પુસ્તકા પહેાંચ્યાં છે. હાલ પ્રતિ ઠાની પ્રવૃત્તિ હોવાથી પત્ર લખવાનું કાર્ય ઢીલમાં થાય છે તે જાણશે. તમને વિહારમાં આપેલા ઉપદેશ ધ્યાનમાં આણશે. ત્યાં ધર્મની ભાવના ઓછી રહે છે તે જાણ્યું, મુખાઇ ઉપાધિમય નગરી છે તેથી ત્યાં શાંતિ-નિરૂપાધિમય દશા ઓછી મળી શકે એ સ્વાભાવિક છે તાપણુ દરરાજ ધર્મ કરશે! અને રાત્રે સૂઇ રહેતાં પહેલાં પરમાત્મા અને દેવગુરૂ ધર્મ સંબધી વિચારે એકાંતમાં કર્યો કરશે. અને નિરૂપાધિદશા પ્રકટાવવાની ભાવના ભાવ્યા કરશે. આંતરદૃષ્ટિથી આત્માનું સ્વરૂપ વિચારો અને ખાહેરથી દુનિયામાં આજીવિકાર્થે પ્રવૃત્તિ કર્યા કરશે!. આત્માના આનંદ પ્રગટાવવા માટે સર્વથા જ્ઞાનરૂપ પુરૂષાથ કર્યા વિના મનુષ્યની જીંદગી નકામી છે. બાહ્યની શાંતિ કરતાં આત્માની શાંતિ અનતગણી ધારે છે માટે આત્મરમણતા કરવા લક્ષ્ય દેશે. કર્મયેગે બાહ્યમાં તે જે થવાનું હાય તે થયા કરે છે તેમાં હર્ષ ભૃણુ કરવા નહિ અને શાક પણ કરવા નહિ. સર્વને ધર્મલાભ કહેજો. એજ.
સુર સાણંદ. ૧૯૭૯ ના પોષવદ ))
લેખક બુદ્ધિસાગર.
મુ॰ સાણંદ. સંવત્ ૧૯૭૯ માધ સુદિ ૧
શ્રી વિજાપુર તત્ર સુશ્રાવક શા. પેાપટલાલ કચરાભાઇ ચેાગ્ય ધર્મલાભ વિ. વ્યાપારમાં ખોટ જવાથી તમારી આર્થિક સ્થિતિ નખળી પડી અને દેવું ચુકવવામાં સંકડામણુ આવી તેથી તે ખાખ તમાં શી રીતે વર્તવું તેમ લખ્યું તે જાણ્યું. આ દુનિયામાં સૂર્યચં હૂને પણ ગ્રહ નડે છે, સર્વ જીવાને પાપ ગ્રહુ નડે છે, દેવગુરૂના

Page #526

૫૦૩ ભક્ત પ્રમાણિકપણે વર્તે છે. જ્યાં જ્યાં નજર પહોંચે ત્યાં જવું અને સહાય માગતાં લજા ન કરવી, અત્યંત ઉદ્યોગ કરો, છતાં ન બને તે પ્રમાણિકતાએ મળે ત્યારે આપવાની બુદ્ધિએ બાકી કાઢી આપવી અને દેશ છોડી મુંબાઈ વગેરે શહેરમાં જવું અને
ત્યાં પ્રમાણિકપણે વ્યાપારાદિ પ્રવૃત્તિ કરવી. પાસે જે ધન હોય તે વિવેકપૂર્વક આપવું અને ન હોય તો બાકી કાઢી આપીને વર્તવાથી આબરૂ પ્રતિષ્ઠાને ખામી લાગતી નથી. પાસે હોય અને ન આપવું તે તેથી કીર્તિ પ્રતિષ્ઠાને છે કે પહોંચે છે. તમારી પ્રમાણિકતા સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે, તેથી બાકી કાઢી આપીને વર્તવાથી જરા પણ હાનિ નથી. હવે સટ્ટાના રસ્તામાં જશે નહિં. મેં તમને ઘણુવાર ચેતાવ્યા છતાં નળરાજા તથા યુધિષ્ઠિરની પેઠે સટ્ટાનું વ્યસન ન છોડયું તેથી દુખ પડે તેમાંથી હવે દેવપણ ઉગારી શકે તેમ નથી, તમારે કદી ગભર ઈને આપઘાત ન કરો, કારણ કે આપઘાત સમાન કે ઈ મહાપાપ નથી. તે સમાન કેઈ અજ્ઞાન નથી, વાયુથી પાંદડું ફરે છે તેમ વેપારીનું ભાગ્ય ફરે છે, તમારે માથે આવેલ સંકટકાળ સદા રહેવાનો નથી, તમે તે શું ? પણ હાલ તે કરોડાધિપતિઓ પણ સંકટમાં આવી પડયા છે. જીવશે તે અંતે સારૂં દેખશે. નામર્દ બાયલાપણાના વિચારો કાઢી નાખવા, ગુરૂભક્ત ડરતે નથી તેમ મરતે પણ નથી તે તે પુણ્ય અને પાપના ઉદયને સમભાવે ભોગવે છે, માટે તમારે ગભરાવું નહિ. છેવટે સારું પરિણામ આવશે. ખરીદાનતવાલે છેવટે હરિચંદ્રની પેઠે જય પામે છે, માટે હશિયારી રાખે. આવખતે તમારી ખરી કસેટી છે. દુનિયા દીવાની છે તેના સામું ન દેખવું, મેરૂપેઠે ધીર બની બનનાર ભાવીને સહો અને પ્રમાણિકપણે વર્તે, હાય તો આપવું, ન હોય તે મળે ત્યારે આપવા. બાકી મૂકી આપવી. પ્રભુ મહાવીર દેવને ઉપસર્ગ પરિષહ નડયા હતા. મેટાએને દુઃખ પડે છે માટે ગભરાઓ નહિ. રામ અને પાંડ
ને વનમાં ભટકવું પડયું હતું તે કંઈ હિંમત હાર્યા નહતા. તે પ્રમાણે વર્તી એવી મારી આજ્ઞા છે. વખત આવે પડેલા સંકટના દહાડા પણ ભૂલાશે. ધર્મ સાધન કરશે.
इत्येवं ॐ अहमहाबीर शान्ति: ३

Page #527

લે. બુદ્ધિસાગર
૫૦૪:
મુ. સાધુદ
સં. ૧૯૭૯ માસુદિ પ
મુ. રાજલી તત્ર સુશ્રાવક શા. ત્રિકમલાલ વ્રજલાલ ચેગ્ય લાભ, તમારા પત્ર પહેાંચ્યા. આત્માની પૂર્ણ દશા અનુભવાય એવાં પુસ્તકા વાંચા અને એવા પુરૂષાર્થ કરી. સમ્યકત્વજ્ઞાન પામ્યાની અપેક્ષાએ આત્માને જન્મ છે પશ્ચાત્ સમ્યકવ જ્ઞાની આત્મા બાળકરૂપે ખેલે છે, પશ્ચાત્ દેશથકી દેશિવતિને પામે છે. આત્મા તે કાળે આત્માના આનન્દ્વમાગ માટે સત્પ્રવૃત્તિ કરે છે અને શુદ્ધપ્રેમથી સર્વજીવાસાથે મળે છે, પશ્ચાત્ સર્વવિરતિ ચારિત્રરૂપ યુવાવસ્થા શરૂ થાય છે અને ધર્મ ધ્યાન તથા શુકલધ્યાનથી આત્માના આનદે ખેલે છે, પશ્ચાત તે જીવતાં છતાં કેવલજ્ઞાન પામીને આત્માને પરમાત્મા—મનાવીને ત્રણ ભુવનના શહેનશાહ પરમેશ્વર ખને છે. આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધિ માટે મનવાણીકાયાના નિમિત્ત વ્યાપાર તે ધ યાગ છે. ધ ચેગ પ્રવૃત્તિની સાથે દાષા પણ હોય છે. માહુની સાથે આત્મા, ધર્મ યુદ્ધના અખાડામાં ઉતરે છે. બન્નેના સામાસામી દાવપેચ લેવાય છે, કોઈ વખત મેહ ઉપર હોય છે તે કોઇ વખત આત્મા ઉપર આવે છે, છેવટે આત્મા મળવાન થાય છે. અગ્નિની સાથે ધૂમ્ર હાય છે તેમ દરેક ધર્મપ્રવૃત્તિ સાથે મેાહુ દાષા પ્રગટે છે છેવટે કેવલજ્ઞાન પ્રગટતાં માહના દ્વાષા સર્વથા ટળી જાય છે. આત્માને જન્મ થતાં તે સવિશ્વની સાથે સંબંધમાં આવે છે. આત્માની પરમાત્મદશાપ આદર્શ જીવનને પામે,
ॐ अर्ह महावीर शांति: ३

Page #528

૫૦૫
લે. બુદ્ધિસાગર
મુ. સાણંદ
સં. ૧૯૭૯ માર્ચ સુઢિ ૯
વડોદરા. તત્ર ધર્મજિજ્ઞાસું ભાઇ જયંતીલાલ ઉત્સવલાલ ચેાગ્ય ધર્મ લાભ, તમારા પત્ર પહેાંચ્યા, વાંચી સમાચાર જાણ્યા. વિશેષ સંસારમાં અનેકવિત્તિસ કટેમાંથી ધીરવીર થઇને પસાર થવું પડે છે. તમે દુઃખ સકટ વેઠીને ભવિષ્યમાં સારા થઇ શકશે. જે થાય છે તે સારા માટે છે એમ માની પ્રવો. જે જે અવસ્થા સાંપડે તેમાંથી આગળની ઉચ્ચ દશા તરફ ચઢતાં શીખો. હાલમાં ધ્યાન કરવાના મનારથ કરે છે પણ તેના તમારે માટે હાલના સમય નથી. હાલ તે પરમાત્માનું વારંવાર મરણ કરા, હાલમાં તેા જે કાર્ય કરવાનુ છે તે પ્રતિ લક્ષ્ય રાખી પ્રવતાં. સ્વાશ્રયી બનીને પ્રવર્તો, છેવટે સારૂં થશે. તમારા કાકા દામુભાઈ જજ્જનું વ્યાવહારિક નીતિમય જીવન સારૂં હતું અને તે કુટુંબની ઉન્નતિ કરવાની દાઝવાળા હતા. હેાય જે મનવાનુ હોય છે તે બન્યા કરે છે, ચિંતા ન કરવી, આનંદમય જીવન તે જ્ઞાની શાંત ફકીરાનુ હાય છે, તેવી સ્થિતિને ગૃહસ્થદશાની ઉપાધિવાળાએ કયાંથો પ્રાપ્ત કરી શકે? છતાં આત્મજ્ઞાનથી આત્માની આનદ ખુમારીની ઝાંખી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. હાલ તેા કર્તવ્ય કા કરા. ઉત્સાહ અને શુદ્ધ પ્રેમથી ક બ્ય કાર્યો કરે. રજાના દિવસેામાં રૂબરૂ મળી જવું. અમારે પત્ર ન હાય તે વિજાપુર શા. મેહુ નલાલ જેસીંગભાઇને પત્ર લખી અમારૂં મુકામ પુછી લેવું. યેાગેન્દ્રને પત્ર લખે તેા અમારા ધર્મલાભ લખશે. છુટીના દિવસામાં દશ પંદર દિવસ પાસે રહેવુ. આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા લક્ષ્ય દેવું. એકવાર ધારેલું વિદ્યાધ્યયન પૂર્ણ કરા, પશ્ચાત્ સર્વે બની રહેશે. એકાગ્રચિત્તથી કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. લક્ષ્યવેધી અનેા, તમારાં માતાપિતા તથા સુશ્રાવક. શા. કેશવલાલ, લાલચંદ તથા વકીલ. શા. ડાહ્યાભાઈ મગનલાલને અમારા ધર્મલાભ કહેશે. મનુને અમારા ધર્મલાભ.
इत्येवं ॐ अर्हमहावीर शांतिः ३

Page #529

પ૦૬ (હાદિ ક ) નેધ પિથીમાંથી. વેષક્રિયા અને ગુણ એ ત્રણમાંથી ઉત્તમ સાધ્ય ગુણચરિત્ર છે. વેષ અને ક્રિયાનુષ્ઠાન કરીને ગુણચારિત્ર પ્રાપ્ત કરવાનું છે. મનવાણી અને કાયાની પ્રવૃત્તિરૂપ વ્યવહારચારિત્રવડે ચિદાનંદરૂપ ગુણચારિત્ર પ્રકટાવવાનું જ્યાં સાધ્યલક્ય નથી ત્યાં બાહ્યચારિત્રની મહત્તા નથી. જે કારણથી કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે તેજ સત્ય કારણ છે. આત્માની શુદ્ધિ માટે અનેક ઉપાયે અર્થાત્
ગો છે તે સાપેક્ષદષ્ટિએ સત્ય છે. સર્વકાર્યો કરવાં પણ આત્માને ઉપગ રાખો. આત્માને ઉપગ રહે અને બાહ્ય કર્તવ્ય કાર્યો પણ કરાય તો તેથી આત્મશુદ્ધિ અને સમભાવમાં આગળ વધાય છે. આત્મશુદ્ધિ કરવારૂપ સાધ્ય દષ્ટિબંદુને ઉપએગ રાખીને કર્તવ્ય કરવું અને સર્વપ્રવૃત્તિમાં પોતે પોતાને ન ભૂલી જવારૂપ આત્મોપયોગ ધારવો જોઈએ. પિતાના આત્માને ઉપયોગ તેજ પ્રભુને ઉપયોગ ભક્તિ સેવા છે. આત્મા પોતાના શુદ્ધોપગે સ્વરવરૂપને આરતે છતે ગમે તેવી બાહ્યપ્રવૃત્તિમાં આત્મચારિત્રી છે. આત્માનંદને રસ વેદવે એજ આત્મચારિત્ર છે. એ ઉપ
ગ રાખતાં બાહ્યકર્માદિક શુભાશુભ ઔદયિકભાવમાં સમભાવ પ્રવર્તે છે, એવા સમભાવરૂપ આત્મચારિત્રને ઉપગ વર્તતે હોય તે વખતે આત્માની અપ્રમત્તદશા છે અને તે વખતે સર્વ બાહ્યકરણીરૂપ ચારિત્રનું પૂર્ણફલ વેદાય છે. આવી અપ્રમત્તદશાને ઘણી વખત અનુભવ આવે છે એવી શુદ્વોપયોગ સમાધિને આત્માનંદસ વેદાય છે અને તેવી બાહ્યસાધન ચારિત્ર કરણુને કાગ્રતુ રહ્યો નથી છતાં લેકસંગ્રહન્યાયે પ્રવર્તા આત્મશુદ્ધોપગમાં અપ્રમત્તભાવે રહેવા પુરુષાર્થ કરાય છે તેથી નિશ્ચય થાય છે કે આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધિ પણ પ્રાપ્ત થવાની જ અને આત્મા તે પરમાત્મા થવાનો જ. આત્માને ઉપગ તે ઉપગચારિત્ર છે. વેષકિયાદિવ્યવહારચારિત્રમતભેદકદાગ્રહમાં જ્ઞાની પાસે નથી અને વેષક્રિયાદિ બાહ્યાચારિત્રમાં અને લેપાવાની એકાંત સાધ્ય શૂન્યતાને ઉપદેશ અપાતો નથી. આત્માના જ્ઞાનાદિગુણેમાં

Page #530

૫૦૭
રમણુતા એજ આત્મશુદ્ધોપયોગ છે અને તેજ આત્માની મુક્તિ છે એવા અનુભવ આવેલા છે તેમાં અન્યાના પ્રવેશ કરાવાય છે. જ્યાં આત્મજ્ઞાનાપયેગ વર્તે છે ત્યાં કર્મ બંધ નથી. પ્રકાશ હાય છે ત્યાં જેમ અંધકાર રહીશકે નહી' તેમ આત્મજ્ઞાને પયેાગ જેનામાં વતતા હાય છે એવા જ્ઞાનીને કર્મ બંધ નથી અને તે કર્મથી ભય પણ પામતે નથી. કર્મ તે જડ છે અને આત્મા તે ચેતન છે તેને જાગ્રતર્દશામાં કર્મ કશું કરી શકવા સમથ નથી. યદ્યપિ આત્મજ્ઞાનીએ શુભાશુભ કવિપાકા કે જે પ્રારબ્ધકર્મ છે તેનું ફૂલ સુખ દુ:ખરૂપ ભાગવે છે પણ તે ગમે તેવા આસ્રવ સબંધોમાં પણ આસવ હેતુઓને સવરના હેતુરૂપ પરિણમાવવાને સમર્થ હાય છે, તે વસ્ત્રાદિક ઉપધિસંબંધમાં પશુ મૂર્છા વિના અપરિગ્રહી છે, તેઓમાટે આચારનું પ્રયાજન નથી છતાં તેએ આચારાને વ્યવહારષ્ટિએ આદરે છે પહેલી ચાપડી ભણ્યા માદ પહેલી ચાપડીને પાસે રાખવી જેમ નકામી છે પણ અન્ય નામાટે રાખવી તે કામનીછે, તેમ આત્મજ્ઞાનીએને સાધનામાટે સમજવું. સાધનામાં અકાંતતા નથી. વર્તમાનમાં કાર્યકરતાં છતાં કર્મ બધથી અબંધ રહેવામાટે આત્મશુદ્ધોપયાગ સમાન કેાઈ મહાન્ ય નથી. આત્મા તેજ જ્ઞાનાપયેાગ છે અને જ્ઞાનેપચેગ તેજ આત્મા છે. પૂર્ણનિરૂપાધિક આનંદ તે જ માત્માછે. આત્મદૃષ્ટિએ મુક્તિ છે અને મેદષ્ટિએ સંસાર છે. એક ક્ષણમાં આત્મજ્ઞાનાપયોગથી આત્મા મુક્ત મને છે. એકવાર સ્વાત્માને એળખ્યાબાદ પશ્ચાત્ કમબંધથી માત્મા ખંધ વતે છે, એવા જ્ઞાનાપયેાગના મહિમા છે. સ ક વ્યકાર્યો સ્વાધિકારે કરવાં પણ અંતરમાં જ્ઞાનેયાગ રાખવા. આત્મજ્ઞાનેાપયાગ એજ આત્મરૂપપ્રભુની સેવાભક્તિ છે અને તેજ સવિશ્વની સેવાભક્તિ છે. આત્મજ્ઞાને પયેાગમાં સત્ય ત્યાગ વૈરાગ્યદશા છે, તે વિના વનમાં નગ્ન રહેવામાત્રથી ત્યાગીપણું નથી. આત્મજ્ઞાનાપયેગથી અક્રિય અકમ તથા નિલે પ દશાના અનુભવ પ્રગટે છે, આત્મજ્ઞાની મેરૂપતિ જેટલા સુવર્ણ રત્નરાશિપર બેસે તેા પણ તે અક્રિય છે અને નિર્લેપી છે, તે બાહ્ય

Page #531

૧૦૮
વસ્તુઓને ત્યાગ તથા ગ્રહણ તે આત્મા પગથી કરે છે તેથી તેની ત્યાગદશામાં વિન આવતું નથી. આત્માના શુદ્ધોપાગમાં આત્માની શુદ્ધપરિણતિ હોવાથી અકર્મમુક્તદશા સહેજ પ્રગટે છે. આત્માની સાથે અનાદિકાલથી કર્મને સંબંધ છે. કર્મના આઠ ભેદ છે. એક અપેક્ષાએ પ્રારબ્ધ સંચિત અને ક્રિયમાણ એ ત્રણ ભેદ થાય છે. બંધ, ઉદય, ઉદીરણું અને સત્તા એમ કર્મ, ચાર પ્રકારે છે. કર્મનું આવરણ ટળતાંની સાથે આત્માના સંપૂર્ણ જ્ઞાન અને આત્માના પૂણુનન્દને પ્રકાશ થાય છે. જ્ઞાન અને આનંદ તેજ આત્મા છે. જે આત્મા જે જે અંશે જ્ઞાનાનંદને અનુભવ કરે છે તે તે અંશે તે પરમાત્મા શુદ્ધબુદ્ધ મુક્ત છે. આવરણરૂપ કર્મ છે અને તે જ્ઞાન અને સમભાવથી ટળી જાય છે. આત્માના જ્ઞાનેપગથી આત્મા એક શ્વાસમાં અનંત ભવનાં નિકાચિતઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરે છે. કર્થચિત્ આભવમાં બાંધેલાં કરેલાં કર્મોનું ફળ આ ભવમાં ભેગવવું પડે છે. અતિવિષયભેગપ્રવૃત્તિથી અત્યંત વીર્યને ક્ષય થતાં ક્ષય રોગ થાય છે અને અન્ય રીતે પણ ક્ષયરોગ થાય છે. તેમાં આભવમાં કરેલાં કર્મો આભવમાં ગાદિવિપાકરૂપથી ભગવાય છે. એક ક્ષણ વા એક કલાક પૂર્વે કરેલું કમ કે જે વર્તમાનમાં વિષાદિભક્ષણ રૂપ કર્મ છે, તે અહીં વિપાકરૂપે ભેગવવું પડે છે તે પણ આ ભવમાં પૂર્વકર્મ અપેક્ષાએ જાણવું. અજ્ઞાન અને મેહથી આહારવિહારમાં ભૂલે થતાં અનેક રોગો થાય છે તે રોગે તે કર્મવિપાક છે અને તે શાતા તથા અશાતારૂપપરિણતિને પ્રગટાવે છે તે રંગરૂપ વિપાકનું કારણ કે અપેક્ષાએ આભવમાં અજ્ઞાન અને મેહથી કરેલી અપધ્ય કુપચ્ય પ્રવૃત્તિ આદિ છે. માર્ગમાં જતાં કોઈની મશ્કરી કરવી અને ગાળ દેવી તેથી સામો મનુષ્ય શસ્ત્રથી ઘા કરે તે આ ભવમાં કરેલું કર્મ છે અને તેનું ફલ શસ્ત્રઘાવથી આ ભવમાંજ વેદાય છે. ચારે ચેરી કરીને વધળી આરહણરૂપ કર્મવિયાકને આ ભવમાંજ ભેગવે છે અને કેટલાક તેનું ફલ પરભવમાં આવતાભવમાં ભેગવે છે. આ ભવમાં કરેલી ભૂલો પ્રાય: આ

Page #532

૫૦૯ ભવમાંજ સુખ અને દુઃખરૂપ ફલને આપે છે માટે દરેક કાર્ય કરતાં કર્મ ન બંધાય એવી રીતે જ્ઞાનેપગથી વર્તવું. આત્માના ઉપગે વર્તતાં કર્મબંધ કરવાની ભૂલો થતી નથી અને તેથી શુભાશુભ કર્મબંધનું કારણ શુભાશુભ પરિણામ પણ પ્રગટ નથી. આત્માને જ્ઞાનોપયોગ તેજ સર્વપ્રવૃત્તિ કરતાં છતાં પણ અપ્રમત્ત દશા છે અને તેથી આમેપગે આત્મધર્મ છે અને મેહપરિણતિથી કર્મબંધ છે અર્થાત્ સંસાર છે એમ જાણવું. ભૂતકાલીનહાદિકર્મોને જ્ઞાનેપગથી નાશ થાય છે. કર્મ કરતાં છતાં મેહાદિ કર્મની અક્રિયતા ખરેખર જ્ઞાનેપગે વવાથી છે. જ્ઞાનોપયોગથી આત્મા અકિય છે અને મેહથી કાયાદિ ગુપ્તિ છતાં સક્રિય સકમંદશા છે. શુદ્ધદ્રવ્યથિકનયે આત્માનું સત્તાસ્વરૂપ વિચારવું. મનવાણુિકાયાદિ જડ જગથી આત્માને જુદો પાડો અને આત્મસત્તાવડે સર્વત્ર એકામસત્તાનો વ્યાપક ઉપગ ધારો તે સંગ્રડનયે આત્મધ્યાન છે. વ્યવહારનયે આત્માનું ભિન્ન વ્યક્તિત્વ વિચારવું અને અસંખ્યાતપ્રદેશમય આત્માનું ધ્યાન ધરવું. નયમનીટષ્ટિએ શરીરાદિસહિત આત્માનું ધ્યાન કરવું. તુસૂત્રનયે આત્માને જ વર્તમાનમાં વર્તતે ઉપયોગ તે તુસૂત્રનય દષ્ટિએ આત્માન છે. શબ્દનય દષ્ટિએ આત્માનું જ્ઞાનદશનચારિત્રસ્વરૂપ ધ્યાવું અને શુદ્ધાત્મઉપયોગમાં રહેવું. સમભિરૂઢનયદષ્ટિએ આત્માનું શુકલધ્યાન ધરવું અને મન છતાં મનના સંકલ્પવિકલ્પને પ્રચાર બંધ છે અને આત્માનંદની મસ્તીની ધૂનમાં અવધૂતદશાને અનુભવ કરે તે સમભિરૂઢનયદષ્ટિએ આત્મધ્યાન છે અને એવભૂતનયદષ્ટિએ શુદ્ધનિશ્ચયેપગે આત્માને પૂર્ણ અનુભવ કરી કેવલજ્ઞાન પ્રગટાવવું તે એવંભૂતનયે આત્મધ્યાન જાણવું. અવધૂતદશાની આનંદખુમારીને અનુભવ પ્રગટતાં દુનિયામાં લોકસંજ્ઞા, શાસ્ત્રસંજ્ઞા, વિષયસંજ્ઞાવાસનાને અભાવ થઈ જાય છે. ઉપશમભાવે બેઘડી સુધી આત્માની એવી દશાને આનંદરસ વર્તે છે અને ક્ષયોપશમભાવે વારંવાર ચારિત્રાદિમેહને ક્ષપશમ થતાં એવી
કાવવું તે
ભવ પ્રગતી થઇ જાય છે તે
અને

Page #533

૫૧૦
દશા આવે છે અને જાય છે અને મેહને સર્વથા નાશ થતાં એવી શુદ્ધાત્મદશા, એવંભૂતન ધ્યાને પ્રગટે છે તે કદાપિ ટળતી નથી. ઉપશમ અને ક્ષપશમની એવી શબ્દનયષ્ટિના ધ્યાનવાળી અવધૂતદશાનો અનુભવ આવ્યું છે, પરંતુ મેહને સર્વથા ક્ષયરૂપ દશાને અનુભવ આવ્યા નથી. શુકલધ્યાનદશાની કિંચિત ઝાંખીને આનંદરસ વારંવાર વેદાય છે અને અનુપગદશાએ ટળે છે. આમેપગની ધ્યાનદશાનું પ્રાબલ્ય વૃદ્ધિ પામે છે અને અનુપયોગદશાની વ્યક્તતા પુન: આત્મપયોગરૂપપ્રતિકમણથી ટળે છે. તેમજ વ્યાવહારિક કર્તવ્ય સ્વાધિકારે કાયાથી કરાય છે તેમજ શુભાશુભકર્મવિપાકરૂપ ઉદયપ્રયોગમાં સમભાવ સાક્ષીભાવ વેદાય છે અને આત્માનું જડની અપેક્ષાએ ગુરૂત્વ અને લઘુત્વ છે તે વેદાતું નથી. કષાદય આવે છે તે તુર્ત ટળી જાય છે પણ તેનું જોર અને તેનું ઉપયોગિત્વ હવે રહ્યું નથી. જડ છે તે જડપણે અનુભવાય છે અને આત્મા તે આત્મપણે અનુભવાય છે. જડ અને આત્માની ભેગી ઔદયિકદશામાં રાગ અને દ્વેષ વર્તતે નથી એમ આપણે અનુભવ વેદાય છે અને તેમાં ક્ષયપશમાનેપયોગ અને ક્ષયોપશમ તથા ઉપશમચારિત્રને આવિર્ભાવ છે એમ પ્રભુમહાવીર દેવનાં શાસ્ત્રોની અપેક્ષાએ સમજાય છે. ક્ષાયિકાભાવનું જ્ઞાન અને ક્ષાયિકભાવનું યથાખ્યાતચારિત્ર પરભવમાં પ્રગટાવવા માટે પુરુષાર્થ કરાય છે. તે આત્મન ! તે પરભવમાં પૂર્ણ થશે તેમ લાગે છે. ઉપશમ તથા ભાવમાં ક્ષપશમભાવમાં પ્રમાદનું ઉત્થાન થવાનો સંભવ છે તેમ થાય છે તેથી હે આત્મન !!! તું પ્રમાદેથી સાવધ થા અને પૂર્ણ જાગ્રત્ થવા અપ્રમત્ત આપયેગી થા!!! હે આત્મન ખાદ્યપદાર્થોમાં આસક્તિ વિના પ્રવત આત્મામાં આત્માને ઉપયોગ રાખ છે! આત્મામાં આત્માનો ઉપયોગ વર્તતાં બાહ્યધાર્મિકક્રિયાઓ થાય તે પણ ઠીક અને ન થાય તોપણું ભલે. પ્રમાદનો અંશ માત્ર પણ મનમાં ન પ્રગટે એવો ખાસ ઉપગ રાખવા પ્રબલ ઉત્સાહી થા !!! સ્વાધિકારે વ્યાવહારિક કર્તવ્યને દેહ છે ત્યાં સુધી નિર્લેપપણે કર. જ્યાં સુધી જડવતુઓ

Page #534

પ૧૧ પર રાગ થાય છે ત્યાં સુધી વૈરાગ્ય ત્યાગરૂપસાધનની જરૂર છે. રાગને નાશ થતાં વૈરાગ્ય ત્યાગને અભાવ છે એમ જાણ પણ રાગાદિકને સર્વથા ક્ષાયિકભાવ ન થાય ત્યાંસુધી વૈરાગ્ય ત્યાગ ભાવનું અવલંબન મૂક નહીં અને અને તેવા બંધ આપી જાગ્રત રાખ! હે આત્મન !!! લ્હારામાં જે છે તે અન્ય સર્વાત્માઓમાં તથા સિદ્ધમાં છે. કર્મો કરતી વખતે કર્મયેગીનાં લક્ષણે ધરી પ્રવર્ત અને જ્ઞાનગીપણું આમેપગે ધારણ કરી પ્રવર્તી !!! આત્મામાં સત્તાએ પૂર્ણતા છે. તિરોભાવે આત્મામાં પૂર્ણતા છે પરંતુ તે આવિભવે કરવામાટે અપ્રમત્તસાધકના ઉપયોગથી ગમે તેવા બાહ્યકપિતશુભાશુભપ્રસંગમાં અચલ થા. મનવા
કાયાકર્મની ' શુભાશુભ પ્રવૃત્તિવાળા સર્વજોની દયિક સ્થિતિમાં રાગદ્વેષની દષ્ટિ ધાર્યા વિના સમભાવે પ્રવર્ત !!! સર્વ જીવના કર્મસંબંધી ગુણેમાં વા દેશમાં જે જે અંશે હને સમભાવ પ્રગટ છે તે કાયમ રાખ અને સર્વથા સમભાવપૂર્વક હારી ઔદયિક પ્રવૃત્તિ રહે એ પ્રબલ પુરૂષાર્થ ફેરવવા અપ્રમત્ત થા. અન્ય મનુષ્યના ઔદથિક દુર્ગ તરફ લક્ષ્ય જાય છે ત્યાં સુધી તેઓના ઔદયિક સદ્ગણે તરફ લક્ષ્ય રહે તો તે આવશ્યક છે. સદ્ગુણ અને દુર્ગણે બનેને દેખતાં છતાં સમભાવ પ્રવર્તે એવી પિતાને પૂર્ણ પ્રતીતિ થાય એટલે પોતાની જીવન્મુક્ત દશા થઈ છે એમ જાણવું. તેવી પૂર્ણ દશા પ્રગટાવવા પુરૂષાર્થ કર. લેકેને જૂઠી મહત્તા જણાવવાનો અંશ માત્ર પણ દંભ ન કર અને અંશ માત્ર પણ અસત્યને ન માન અને અસત્ય ન વદ. સાપેક્ષાએ સત્ય અને અસત્યમાં સાપેક્ષાએ ધર્મ અને અધર્મનું સ્વરૂપ વિચાર અને સંબંધમાં આવનાર લોકોને તેમ સમજાવ. સ્વાધિકારે ધર્મક્રિયાનુઠાન પરોપકારાદિ શુભકાર્યો જનતાહિતાર્થે બાહ્યથી બને તેટલાં કરવાં અને અંતમાં આ
પગી રહેવું. અંશ માત્ર પણ શુભકષાય કરવામાં આનંદ ન લે એવા પૂર્ણનિશ્ચયથી બાહિરમાં અને અંતરમાં પ્રવર્તે છે! મનવાણું કાયાને સંઘાદિકમાટે સદુપયેાગ કર અને પ્રવૃત્તિ

Page #535

પાર
અને નિવૃત્તિની પેલી પારના આત્માના અનુભવરસને પ્રગટાવી પૂર્ણાનદી થા !! આત્માના અનુભવ કરવામાટે મુખ્યતાએ કોઇને પ્રથમ વૈરાગ્યસાધનની જરૂર છે, કાઇને પ્રથમ ભક્તિની જરૂર છે, કાઇને પ્રથમ ક્રમ ચાગની જરૂર છે, કોઇને પ્રથમ સેવાની, કાર્ટૂને પ્રથમ વિનયની અને કાઇને પ્રથમ સદાચારની જરૂર છે. ભક્તિ આઢિયાગાથી હૃદયની શુદ્ધિ થાય છે અને હૃદયશુદ્ધિથી શ્રુતજ્ઞા નથી ભિન્ન વાસ્તવિક આત્મજ્ઞાન છે તે પ્રગટે છે. આત્મજ્ઞાન પ્રગટ્યાબાદ નિર્ભીય સ્વતંત્ર આત્મરાજ્યના સહુજાનંદને અનુભવ આવે છે અને તેથી કર્મીના ઉદય-વિપાક-પ્રારબ્ધભાગ છતાં અને અનેક સ્થાધિકારયેાગ્ય વ્યાવહારિક ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ છતાં કર્મના બંધ થતા નથી અને ભૂતકાલનાં કર્મો અપુનમધકભાવે યુક્ત થઇ ભાગવતાં ખરી જાય છે. આત્મજ્ઞાનીને ઘર પુત્રાદિક છતાં તેમાં તે લેપાતે! નથી તેને વજ્રપાત્રાદિક ઉપધિ છતાં મમતાવિના ખાદ્યપરિગ્રહથી લેપાતે નથી. ત કન્ય કાર્યો કરીને આત્માનુભવમાં ઉંડા ઉતરે છે તેના પર કીતિની અપકીર્તિની તથા લેકવાસનાદિની અસર થતી નથી. તે કવ્ય કર્મો કરતા છતા અક્રિય છે, અકમ છે, તે કાઈમાં નામરૂપમેાહથી લેપાતા નથી. તે બાહ્યક બ્યા કરતા છતા પણ આત્મારૂપ જ છે અને હુ કરતા છતા પણુ આત્મારૂપ જ છે, તે સ`વિશ્વમાં છતા સ વિશ્વથી આકાશની પેઠે ન્યારે છે. તેની પાસે મન છતાં તે સ્વતંત્ર છે, તે મનવાણી કાયાના ગમે તે ચેાગવડે સ્વ અને સંઘને પ્રગતિમાં સહાયક બને છે, તેને બાહ્યથી વિશ્વની સમગ્ર વસ્તુએ લેાકેાની દૃષ્ટિએ દુ:ખહેતુરૂપ લાગતી હાય છે પરંતુ વસ્તુતઃ તેને ઉદયપ્રયાગહેતુએ અને આસ્રવહેતુએ પણ સવરૂપે પરિણમે છે, તેને પ્રતિકુલહેતુએ પણ સ્વાત્મ પ્રગતિકારકરૂપ થૈ પરિણમે છે, તેનું કારણુ વસ્તુત: આત્મજ્ઞાનાપયેાગપરિણતિ છે. જ્ઞાનાત્મા તેજ ઉપયાગાત્મારૂપ બને છે. ઉપયેાગપરિણામમાં એવી શક્તિ છે કેતેની આગળ ક બંધને એક પણ પિરણામ ટકી શકતા નથી. શ્રી ભરતરાજા છખ’ડની પૃથ્વીનું રાજ્ય કરતા છતા આત્માપયેાગે વતા હતા તેથી

Page #536

૫૩
ઉપગરૂપ આદર્શ ભુવનમાં શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ અવેલેકીને કેવલજ્ઞાન પામ્યા. ગૃહાવાસમાં અને કલેકે કેવલજ્ઞાન પામ્યા તેનું કારણ શુદ્ધાતમે પગ છે. ગૃહાવાસમાં શાંતિનાથ, કુંથુનાથ અને અરનાથ, ચક્રવતીના કામાદિભોગ ભોગવતા છતા અબંધ રહ્યા તેમાં આત્મશુદ્ધ પગ હેતુભૂત છે. ત્યાગાવસ્થામાં વસ પાત્રાદિ અનેક ઉપગી વસ્તુઓને સંબંધ છતાં આત્માના શુદ્ધપગથી આમશુદ્ધતા અનુભવાય છે, એ સ્વાત્માનુભવ પ્રગટીને તેની સાક્ષી પૂરે છે. રાજા હય, સેનાપતિ હય, ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય અને શુદ્ધાદિ ગમે તે વર્ણી મનુષ્ય હોય અને ગુણકર્માનુસારે આજીવિકાદિ કર્મ કરતા હોય તે પણ તેઓ પ્રભુ મહાવીરદેવની આજ્ઞા પ્રમાણે અંતરાત્મામાં લક્ષ્ય રાખી વર્તતા હોય અને આત્માના શુદ્ધોપાગમાં દિવસમાં બે ઘડી પણ છેવટે જીવન ગાળતા હોય તે તેઓ અવશ્ય મુક્ત થઈ શ. કે છે, તેઓ નિર્લેપ રહીને અન્યનું ભલું કરી શકે છે. આત્મજ્ઞાની, સર્વગ્રહીત વસ્તુઓને સાધન તરીકે વાપરી શકે છે, તેથી તે ક્ષણે ક્ષણે આત્મવિશુદ્ધિમાં આગળ વધે છે. આત્માની શુદ્ધિની સાક્ષી આત્મા ન પૂરે ત્યાં સુધી સાધકદશામાં ત્યાગવેરાગ્યભક્તિથી પ્રબલ પુરૂષાર્થ કરવામાં સર્વથા મનવાણુકાયાને ભેગ આપ. કાચબાની પેઠે અશુભ પાપમાર્ગમાં પ્રવેશતી ઈન્દ્રિયને પાછી ખેંચી લેવી. મેહના તાબે મનવાણકાયા વર્તે ત્યાં સુધી કે ભક્ત, મહાત્મા,ગી સંતમુનિ, આત્માની પ્રભુતાને અનુભવ કરી શકે નહીં. આત્માના તાબે મનવાણકાયાને રાખે તે પુરૂષ મનુષ્ય સંત છે. અન્ય મનરૂપી પશુના તાબે રહી કામાદિ મેહવૃત્તિએના જીવને જીવનારા મનુ ખ્યાકારે પશુઓ છે. દુર્ગુણેના જીવને જીવવું એ નરક છે અને સદ્દગુણેના વિચારાચારથી જીવવું એ સ્વર્ગ છે. શુભાશુભલાગણીઓના આધીન ન રહેવું. શુભાશુભ પરિણામોની પેલીપાર શુદ્ધાત્મપરિણામ છે એમ અનુભવ કરે તે મુક્તિનું અનુભવજીવન છે. ક્રોધમાનમાયાભ અને કામાદિમેહની પરિણતિવાળું મન તેજ સંસાર છે. આત્મજ્ઞાન

Page #537

૧૪
થતાં મનપર કાબુ મેળવી શકાય છે અને તેથી આત્મા સિદ્ધ પરમાત્મા અને છે. આત્માની આજ્ઞાપ્રમાણે મનવાણીકાયાના વ્યાપાર શરૂ થાય છે ત્યારથી આત્મજીવન શરૂ થાય છે અને આત્મા અપુનમેધક અને છે. આવી દશા પ્રાપ્ત કરવા માટે સંસા૨પરથી બિલ્કુલ રાગ ટળવા જોઇએ અને દેહાધ્યાસ સર્વથા ટળી જવા જોઇએ. દેહાધ્યાસ ટળતાં આત્મા તેજ પરમાત્મા છે એવે પૂર્ણ સત્ય અનુભવ થાય છે. આત્મા સવિશ્વની સ વસ્તુઓમાં સાક્ષીભૂત થઈને વતં અને શુભાશુભપરિણામ રહિત પાતાને અનુભવે એટલે તે અન્તરાત્મા થયે. એમ નિશ્ચયતઃ જાણવું, એવે આત્મા એક શ્વાસેાશ્વાસમાત્રમાં પરમાત્મા મુક્ત બને છે તેનામાં અને પરમાત્મામાં અભેદતા છે તેની સેવાભક્તિ તેજ પરમાત્માની સેવાભક્તિ છે અને તેની આજ્ઞા પ્રમાણે તેને સર્વ સ્વાર્પણુ કરવું તેજ પરમાત્માને સર્વ સ્વાર્પણુ કર્યું જાણવું, તેની આજ્ઞા પ્રમાણે કન્યકાર્યો કરવાં એજ પરમાત્માનું સેવકપણું છે અને તેના પર સંશય તેજ પરમાત્મા પર સંશય છે માટે આત્મજ્ઞાની ત્યાગીગુરૂમાં અને પ્રભુમાં અભેદભાવે જોવું અને તે પ્રમાણે વર્તવું. જે બદ્ધ છે તે અન્યને મુક્ત કરી શકે નહીં માટે આત્મજ્ઞાની ત્યાગીગુરૂનું અવલખન કરવુ અને તેમની સ ંગતિ કરવામાટે દુનિયાના કરોડા સ્વાર્થલાભાને પણ લાત મારવી. લઘુ ખાળક! જેમ ઢીગલા ઢીંગલી રમે છે તેવા જુએ છે તેએ આત્માને જાગ્રત પ્રકાશિત કરી શકતા નથી. તેએ અંધા છે. મનને શુદ્ધ કરવુ તે આત્માપ્રતિ મનની સેવા છે. વાણીને શુદ્ધ કરવી, સત્ય તથ્યપથ્ય વદવું તે આત્માર્થે વચનની સેવા છે. કાયાથી પાપકર્મો ન કરવાં અને ધ કર્મો કરવાં, સધદેશાદિકની સેવા કરવી તે કાયાની સેવા છે. મનવાણી અને કાયાની શક્તિયેાને ખીલવવી તે સાધનયાગ છે અને આત્માના જ્ઞાનાનંદુધર્મના પ્રકાશ કરવા તે સાધ્યસિદ્ધિયાગ છે. સર્વસાધના છે તે સાધ્યમાટે છે પણ સાધના તે કંઇ સાધ્ય નથી. દયા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, વિનય, વિવેક, સેવાભક્તિ

Page #538

૫૧૫ ક્રિયા, વ્રત, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ પણ સાધન છે. માટે સાધનની ભિન્નતા અને ઉપયોગિતા જાણી તેથી પૂર્ણ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવું પણ સાધનેમાં સાધ્યબુદ્ધિથી મુંઝાવું નહીં. વૈરાગ્ય ત્યાગાદિ સાધનને ઔષધની પેઠે તથા શસ્ત્રોની પેઠે બદલવાં પડે તથા તેઓમાં દેશકાલ અને સાધક સ્થિતિ પ્રમાણે સુધારે વધારે કરે પડે તેમજ તેઓને ખપ પડતાં વાપરવાં પડે અને પશ્ચાત્ ત્યાગવાં પડે ઇત્યાદિ કારણથી સાધનની અનિત્યતા છે. અપેક્ષાએ તત્વની નિત્યતા છે. આચાર સર્વે સાધને છે માટે તેમાં દેશ કાલાનુસારે અનેક પરિવર્તને-રૂપાંતરે ફેરફાર થયા થાય છે અને થશે તેથી તેઓના પરિવર્તનથી ભિન્નભિન્ન સાધન રૂપાંતરે તેઓને પ્રયોગ કરવાથી જેનધર્મ અને જિનધર્મ કે જે સાધનધર્મ અને આત્મધર્મરૂપ અનુક્રમે છે તેમાં કશી હાનિ થઈ નથી, વર્તમાનમાં થતી નથી અને ભવિષ્યમાં થશે નહીં એમ જે જાણી સ્વપરમાટે સાધનધર્મને ઉપાગ કરે છે કરાવે છે અને કરતાને અનુમોદે છે તે શ્રી મહાવીર પ્રભુને જ્ઞાનીભક્ત જેન છે. તેવી દશાવાળો આત્મા, ધર્મપ્રવર્તક થાય છે. વૈદ્યોની પેઠે દેશકાલાનુસારે અધમથી પીડાતા લેકેને તેઓની યેગ્યતાનુસારે ધર્મરૂપ ઔષધ આપીને પાપરહિત ધમી બનાવે છે તેવા જ્ઞાની ગીતાર્થો, ધર્મશાસ્ત્રો વગેરે સાધનામાં સાધ્યબુદ્ધિધારી મુંઝાતા નથી. સાધન અને સાધ્યને ભિન્ન જાણ આત્માની પૂર્ણશુદ્ધિરૂપ સાધ્યબિંદુ લક્ષ્યમાં રાખીને સર્વ પ્રકારના વ્યવહારેને વ્યવહરે છે, તેઓ મનવાણકાયાને સાધન તરીકે જાણે છે તેથી દેહવા મનના સેવક બનતા નથી અને મનવાણકાયાની સેવા કરે છે તે પણ ઘોડાની ચાકરી પેઠે આત્માની શુદ્ધિમાં તેઓની ઉગિતા જાણીને કરે છે, તેથી તેઓ ગમે તે કરે તેમાં તે
સ્વતંત્ર છે, તેઓ રાજ્યાદિક બાહાપ્રવૃત્તિને પ્રારબ્ધયેગે કરે છે છતાં બાહ્યમાં-લોકસમૂહમાં લોકાચારે વર્તતા છતા નિલેપ રહે છે અને તેની સાથે એકાકારભાવથી વર્તે છે, તેથી તેઓને કઈ પણ બાબતમાં ત્યાગમાં વા ગ્રહણમાં રાગદ્વેષ થતું નથી, એવા

Page #539

પાક
કરવાથી
આત્મધર્મ પ્રગટ છે.
જ્ઞાનીઓની સગતિ એવી આત્મ દશાના ગુરૂકૃપાએ અનુભવ આવ્યા છે. આત્મજ્ઞાની પ્રારબ્ધકર્મચાગે જે દશાના વ્યવહારમા મૂકાયા છે તે,પ્રમાણે માહિરથી વર્તે છે અને અંતરથી ન્યારા રહે છે. આત્મજ્ઞાની ભગી હાય અને આત્મજ્ઞાની ચક્રવતી હાય તાપણુ તેઓ બન્ને આત્મજ્ઞાનદશાએ સમાન છે અને સ્વાાધકારે કન્ય સિષ્ટએ બાહ્ય ક્જમાં સરખા છે પણ પુણ્યવિપાકની અપેક્ષાએ સરખા નથી, પુણ્યની અપેક્ષાએ એક મહાન છે અને એક દુનિયાની દૃષ્ટિમાં લઘુ છે પરંતુ બન્ને આત્મજ્ઞાની હાવાથી એક બીજાને એકાત્મભાવદૃષ્ટિથી દેખનારા હાવાથી સમાન છે. તે પેાતાને ઔયિકક દૃષ્ટિથી દેખતા નથી, કારણ કે ઉદયકની દશાને તે તેઓ અને સ્વપ્નની માજી સમાન અસત્ જાણે છે, તેથી તેમાં મુઝતા નથી. આદિયકકની ખાછ તા નટની તથા તથા જાદુગરની ખાજી સમાન છે તેથી પેાતાની ઉચ્ચતા તથા નીચતા કલ્પવી એ અજ્ઞાનીઓને ઘટે છે પણ આત્મજ્ઞાનીઓને ઘટતી નથી. આત્મજ્ઞાનીની દૃષ્ટિએ રાજામાં અને શૂદ્ભમાં જાગ્રત્ એલ આત્મા એક સરખે। . પરમાત્મસ્વરૂપી છે. આત્મજ્ઞાનીની અને અજ્ઞાનીની દૃષ્ટિમાં આકાશ પાતાલ અલ્કે તેનાથી અન ત ગુણા તફાવત છે. ગૃહાવાસમાં રહેલા આત્મજ્ઞાનીએ કરતાં ત્યાગી વૈષવાળા આત્મજ્ઞાનીએ વિશ્વપર અન તનુષુ ઉપકાર કરવા શક્તિમાન થાય છે. આત્મજ્ઞાન દૃષ્ટિએ અને સમાન હોવા છતાં આહ્વચારિત્રત્યાગવૃષ્ટિના વ્યવહાર ત્યાગી એવા જે આત્મજ્ઞાની
છે તે ગૃહસ્થ એવા આત્મજ્ઞાનીવડે વધ પૂજ્ય સેવ્ય છે છતાં અનેને પ્રારબ્ધઆયિકકર્મના ભાગ કે જે સુખ દુ:ખ ખલપ્રશ્ન છે તેતેા એકસરખા ભાગવવા પડે છે. અધાતિકકમના ભાગા બન્નેને ભેગવવા પડે છે તેમજ ગૃહસ્થજ્ઞાની અને ત્યાગી જ્ઞાનીને સ્ત્રાધિકારે કર્તવ્ય કાર્યો તા જે કાલે ક્ષેત્રે જે દશામાં કરવા ચેાગ્ય છે તે કરવાં પડે છે, છતાં ગૃહસ્થ જ્ઞાનીની અપેક્ષાએ ત્યાગી જ્ઞાનીને બાહ્યથી અનેક પ્રકારની ઉપાધિયા ન્યૂન હાય છે,
.

Page #540

૫૧૭
અંતમાં બન્નેને ઉપાધિભાવમૂર્છા હાતી નથી અને કદાપિ અનુપયેગે પ્રગટે છે તે આત્માપયેાગથી માહની મુંઝવણીના ક્ષણમાં અને નાશ કરે છે. ગૃહસ્થ કરતાં ત્યાગી, વિશ્વની મનત ગુણી શુભ પ્રગતિ કરી શકે છે. આત્મજ્ઞાન વિનાના ગૃહસ્થાવાસ તે અળતા સ્મશાન જેવા છે અને મૂર્છાભાવત્યાગ વિનાના ત્યાગ તે કસાઈની દુકાન સમાન છે. આત્મજ્ઞાન અને ખાહ્ય આંતરત્યાગ મને જ્યાં હાય છે ત્યાં મુક્તદશા જરૂર પ્રગટે છે. માહ્યત્યાગની આંતરભાગમાં ઉપયોગિતા છે, પણ તેમાં જ્ઞાની ગુરૂ આલમનના પૂર્ણ યાગ સધાય છે તાજ, આત્માણુ જ્યાં હાય છે ત્યાં ગૃહાવાસની અગ્યતા છે. જ્ઞાનીને જંગલ અને ઘર બન્ને સમાન છે, આત્મજ્ઞાનીને આત્મપપ્રભુનાં દર્શન અને પ્રભુની કૃપા થઈછેજ. પછી તે આત્માને ગમે તે ભાષામાં સંજ્ઞામાં ગમે તે નામ આપી લા ખેલાવા પણુ આત્મા તા અનેક લક્ષણા અને અનેક દૃષ્ટિયાથી દેખાયલે આત્મા જ છે.
અધ્યાત્મજ્ઞાન વિનાની વૈરાગ્યદશાછે તે શ્મશાનિયા વૈરાગ્ય જેવી છે અને હળદરયા રંગ જેવી છે. પાંચ ઇન્દ્રિયાના શુભાશુભભાવ સહેજે જેથી ટળે છે તે જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય છે. મેહગર્ભિત વૈરાગ્ય અને દુ:ખગર્ભિત વૈરાગ્ય ક્ષણમાં ટળી જાય છે અને તેથી શુભાશુભવિષયેાપર કપાયલે મેહ ટળતે નથી. જ્ઞાનગભિ તવૈરાગ્યથી સર્વ પ્રકારની જડવસ્તુઓપર મેહભાવ ભ્રષ્ટતા નથી. તેવા જ્ઞાનીઓને અપ્સરાઓના નાચથી અને તેના હાવશાથી મનમાં વિષયભાગની મુદ્ધિ પ્રગટતી નથી, તેઓના શરીર સાથે અપ્સરાઓનાં શરીરા ઘસાય હાયે કામભેાગની બુદ્ધિ અને તેથી સુખની ઈચ્છા પ્રગટતી નથી. તેઓની મરેલા મડદાની જેવી દશા હાય જે તેને અંગનાઓ શું કરી શકે ? તેઓને માન અપમાનનું ભાન હેાતું નથી તથા વિષય સુખ દુઃખની ઇચ્છા હાતી નથી, તેવી જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગીઓની દશા થાય છે, આત્મજ્ઞાનીને પકવદશામાં જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય પણ રહેતા નથી તેથી તે અવશ્ય કેવલજ્ઞાની

Page #541

૫૧૮ બને છે. રાગ અને વૈરાગ્ય બે મનમાં વર્તે છે. શુદ્ધાત્મામાં રાગ ભાવ, વૈરાગ્યભાવ, ત્યાગભાવ, વગેરે માનસિક પરિણામે રહેતા નથી. વૈરાગ્ય, ત્યાગ અને ભક્તિ એમાંનું એક પણ સાધન પૂર્ણ પણે અવલંબતાં શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ અવશ્ય પ્રગટે છે એ પૂર્ણ નિશ્ચય છે. આત્મજ્ઞાની ગુરૂના ભક્તો ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે ભક્તિભાવમાં વર્તતા છતા મેહગર્ભિત વૈરાગ્ય અને દુઃખ ગર્ભિત વૈરાગ્યમાંથી જ્ઞાનગભિત વૈરાગ્યમાં આવે છે અને જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યથી સર્વવિષયરૂપસમુદ્ર ઉપર તરવા સમર્થ બને છે તથા સર્વવિષયમાં તેઓને અમૃત તથા વિષની બુદ્ધિ રહેતી નથી; જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગીઓને જાદુગરની બાજી સમાન સર્વ સંસારના તથા કર્મના ખેલ લાગે છે, તેમાં તેઓને આનંદ લાગતું નથી તેમ રૂ:ખ પણ લાગતું નથી, તેઓ નટની પેઠે કર્મપ્રકૃતિથી નાચતા હોય એવા પિતાને પ્રથમ જ્ઞાનદશામાં દેખે છે પશ્ચાતતે પોતાને આકાશની પેઠે નિલેપ સ્થિર દેખે છે. તેઓ ગૃહસ્થનાં કાર્યો કરે છે, કૂર્મપુત્રની પેઠે તેઓ કેવલજ્ઞાન પામ્યા છતાં પણ વતી શકે છે. ધ્યાનસમાધિથી પાકેલા જ્ઞાનીના આમામાં એટલે બધા આત્માન દ સાગર ઉછળે છે કે તેથી તેઓ સર્વત્ર સર્વ બાબતેનાં કર્તવ્ય કરતાં હરતાં ફરતાં આનદમયી દેખાય છે અને તેને ખ્યાલ અજ્ઞાનીજીને તે વિષય સંબંધી જેવો દેખાય, પરંતુ જ્ઞાનીઓને જાણે છે કે તે આનંદ ત્રણ ભુવનમાં પણ માઈ શકતું નથી. આત્મજ્ઞાનીને તેવા વ્યક્તાત્માનંદથી તેની કાયા અને ઇન્દ્રિયે પણ આનંદથી ઉભરાતી હોય એવું લાગે છે. આ અનુભવ ઘણી વાર વ્યક્ત થયે છે તે અંતરાયકર્મના ક્ષપશમથી પ્રગટેલ અનુભવાય છે. મેહને નાશ કરવા માટે રાજગરૂપ જ્ઞાન ગતિ વૈરાગ્ય છે. જ્ઞાનગર્ભિતવૈરાગ્યવાળે બાહ્યદષ્ટિની અપેક્ષાએ હિંસા થાય એવાં કર્મો કરે છે તે પણ તેને પાપ લાગતું નથી, તેનું કારણ એ છે કે તેને કોઈ જીવને મારવાની રાગદેષવાળી બુદ્ધિ હોતી નથી, તેના આત્માને ઉપયોગ નિર્મલ હોય છે તેથી તેને નવીનકર્મ બંધાતા નથી

Page #542

અને જે બંધાય છે તે અલ્પસ સ્થિતિવાળાં કર્મો છે તે વસ્ત્રને લાગેલી ધળ જેવાં છે તેને ખરી જતાં વાર લાગતી નથી. આજીવિકાદિ આવશ્યક કારણે તથા સંઘસમાજકુટુંબ ધમીજને વગેરેના રક્ષણાર્થે ક્ષાત્રાદિક કર્મમાં આત્માના શુદ્ધ આશયથી શુદ્ધપગે નિબંધ નિલેપીપણું રહે છે. શુભાશય છતાં બાહ્યથી હિંસાદિ કર્મની પ્રવૃત્તિ પણ શુભાર્થી પરિણમે છે, છતાં બાહ્યકાર્યો કરતાં પરિણામ ઉપર કર્મબંધની મુખ્યતા છે. જેવો માનસિક પરિણામ તે કર્મને બંધ થાય છે. શુભાશુભ પરિણામના કરતાં આત્માને ઉપગ અનંતગુણ બળવાન છે. આત્માના ઉપગે રહેતાં બાહ્યક્રિયા અને પરિણામનું કંઈ જેર ચાલતું નથી. આત્માના ઉપયોગથી બાહ્યકાર્યો કરતાં છતાં આત્મા અનબંધક વર્તે છે. ભરતરાજા વગેરે જૈનધમી રાજાઓ ક્ષત્રિયે વિશે અને શુદ્ધોએ આત્માના ઉપયોગી જૈન ધર્મયુદ્ધાદિ કર્તવ્યકર્મો કર્યા હતાં તેથી તેઓને નિકાચિત કર્મોને બંધ નહીં પડવાથી તભવમાં મુક્ત થયા હતા. આત્માનો શુદ્ધપગ જે કાચી બે ઘડી સુધી વતે છે તે તેમાં એટલી બધી શક્તિ પ્રવર્તે છે કે તેથી અનંતભવનાં કરેલાં તથા અસંખ્ય મેરૂ પર્વત જેટલાઠગવાળાં કર્મો હોય છે તો તે પણ કાચી બે ઘડીમાં ખરી જાય છે એટલું જ નહીં પરંતુ સર્વદેવશ્વનાં અનંતકાલનાં કર્મો પણ બે ઘડીના શુદ્ધપાગમાં આવી પડે છે તે સર્વ ક્ષય થઈ જાય છે, એવા ઉત્કૃષ્ટશુદ્ધોપાધ્યાનકાલમાં જેટલાંક ખપી જાય તેની બહાર અનંતજીનાં અનંતકર્મ પણ નથી. આત્માના શુદ્ધોપગ વખતે શરીરવડે છકાજીયની પ્રસંગે હિંસા થાય છે તોપણ તેને કર્મબંધ થતું નથી. કાચી બે ઘડીના ઉપયોગમાં એટલી બધી શકિત છે તે પછી વારંવાર એવો ઉપગ આવે અને જાય તથા આવે એવા પશમીય શુદ્ધોપગથી તદ્દભવમાં ક્ષાયિકભાવની પ્રાપ્તિથતાં છેવટે મુકિત થાય એમાં કંઈ પણ આશ્ચર્ય નથી. આત્માને ઉપગ તેજ યેગ, સમાધિ, ધ્યાન, ભકિત સેવા, ઉપાસના અને જ્ઞાન છે. આત્માના શુદ્ધપગથી અનંતભવનાં બાંધેલ નિકાચિત કર્મોને પણ ક્ષય થાય છે, તથા

Page #543

પ૨૦
આ ભવમાં ઉદયમાં આવેલાં ઘાતકર્મોને ક્ષણમાં ક્ષય થાય છે તથા રોગાદિ કર્મ વિપાકને ક્ષય થાય છે. આત્માના શુદ્ધોપાગ વખતે આત્માને શુદ્ધપરિણામ વર્તે છે અને તે કાલે રાગદેવના શુભ પરિણામ અને અશુભ પરિણામ વર્તતા નથી. સુશ પરિણામથી પુણ્યબંધ અને અશુભ પરિણામથી પાપ બંધ થાય છે. શુદ્ધ પરિણામથી પુણ્ય પાપ બંધ થતો નથી. વ્યવહારથી કાયાની શુભાશુભપ્રવૃત્તિ છતાં શુદ્ધપરિણામ વર્તતાં કર્મબંધ નથી. અશુભકષાયેને પરિણામ તે અશુભ પરિણામ છે અને શુભ કષાયોને પરિણામ તે શુભ પરિણામ છે. શુભકષાયને અને અશુભ કપાયેને પરિણામ જેટલા કાલ સુધી ન વર્તે તેટલા કાલમાં આત્મિક શુદ્ધપરિણામ છે અને શુદ્ધપરિણામ વખતે જે જ્ઞાન હોય છે તે આત્મિકશુદ્ધોપાગ છે. શુદ્ધપરિણામમાં અને શુદ્રોપાગમાં જ્ઞાનદર્શનચારિત્રને અંતભાવ થાય છે. શુદ્ધપરિણામ તથા શુદ્ધોપયેગ તે શુદ્ધ સમાધિ છે. ક્ષપશમદશામાં શુદ્ધોપગ એક અંતમુહૂર્વ સુધી રહીને પાછો બદલાય છે તે ક્ષપશમી છે અને જે શુદ્ધોપચાગ પ્રગટયા બાદ કદાપિ ટળતું નથી તે ક્ષાયિકભાવીય શુદ્ધોપગ છે. ક્ષાયિકશુદ્ધોપાગ તેજ કેવલજ્ઞાન છે. ક્ષયેપથમિક શુદ્ધોપગ તેજ અનુભવ જ્ઞાન છે અને તે પ્રતજ્ઞાન વડે ધ્યાન ધર્યા બાદ પ્રગટે છે. શુદ્ધપરિણામ ત્રણ પ્રકારનું છે. જે અંતર્મુહૂ સુધી શુદ્ધપરિણામ વર્તે છે અને પછી કષાયના ઉદયે ટળે છે તે ઉપશમભાવશુદ્ધપરિણામ છે. જે શુદ્ધ પરિણામ વારંવાર દિવસ રાત્રીમાં ધ્યાનબળે પ્રગટે છે અને ટળે છે, અસંખ્યવાર આવે છે અને જાય છે તે ક્ષપશમભાવીશુદ્ધ પરિણામ છે. પશમભાવી શુદ્ધ પરિણામ બે ઘડી સુધી વ્યક્તપણે રહે છે પશ્ચાત્ લબ્ધિસત્તારૂપે તે રહે છેજ. ક્ષાયિક શુદ્ધ પરિણામ પ્રગટયા બાદ કઢિ નષ્ટ થતું નથી. શુદ્ધપાગ છે તે બે ભેટે છે. પશમ ભાવય શુદ્ધપગ અસંખ્ય વાર ના રૂપે બેબે ઘડી સુધી ઉત્કૃષ્ટતઃ રહીને, ટળે છે પુનઃ પ્રગટે છે. ક્ષાયિકભાવય શુદ્ધોપગ પ્રગટયા બાદ કદિ નષ્ટ થ નથી

Page #544

પરા
શુદ્ધપરિણામ અને સમભાવમાં ભેદ નથી. શુદ્ધપરિણામ અને શુદ્ધોપયાગમાં ભેદ નથી. શુદ્ધોપયેાગ એજ આત્મા છે અને શુદ્ધપરિણામ તેજ આત્મા છે. અપેક્ષાએ શુદ્ધપરિણામ અથવા શુદ્ધોપયાગ તે આત્માના શુદ્ધપર્યાય છે, અને શુભઅશુભ પિરણામ છે. તે રાગદ્વેષપરિણામ છે. તે આત્માના અપેક્ષાએ ઔપચારિક અશુદ્ધધર્મ છે. શુદ્ધપરિણામ અને શુદ્ધોપયોગ તે આત્માના સ્વાભાવિધ છે અને રાગદ્વેષમયઅશુદ્ધપરણામ યાને રાગદ્વેષવાળીબુદ્ધિ તે વિભાવિકધર્મ છે. વિભાવિકધર્મ થી દુ:ખ છે અને સ્વાભાવિકધર્મથી આત્મિકસુખ છે. વિભાવિકધર્મ અનિત્ય છે અને અસત્ છે. આત્માને શુદ્ધ સ્વાભાવિક ધમ તે સત્ અને નિત્ય છે. શુભેાપયેાગે રહીને વ્યાવહારિકકાર્યો કરી શકાય છે. અને શુદ્ધોપયેાગે રહીને પણ વ્યાવહારિકકાર્ય કરી શકાય છે. સાંસારિક જડ વસ્તુએમાં-કાર્યોમાંપ્રવૃત્તિયેામાં જો શુભાશુભરિણામ નવા હાય તેા આત્મા અબંધ છે, એવા નિર્લેપી આત્માને જડ જગથી બંધન નથી, તે જડ વિષચેાની મધ્યમાં રહે છે, છતાં તેને રાગદ્વેષના સંગ નથી. જડવિષયાને સંગ તે જડશરીરપર્યંત રહે છે. પણ રાગદ્વેષરૂપ આસક્તિ વિના આત્મા નિઃસંગ જાણવા. એવા ક્ષચેાપશમીનિ:સંગભાવના ઉપયેાગ તથા શુદ્ઘપરિણામની ઝાંખી અનુભવાય છે. શુદ્ધો પયોગી, સદનમતગચ્છઆશ્રમાદિમાં છતા સથી ન્યારે છે. શુદ્ધોપયેગીથી પરમાત્મા અભિન્ન છે. શુદ્ધોપયાગી માહ્યથી ગમે તે વેક્રિયાચારવાળા હાય તાપણુ તેને વેષાચારાદિના પ્રત્યવાય નથી, એ ઘડીસુધી એકવાર જેને શુદ્ઘોષયાગ પ્રગટેછે તે તેને પછીથી આત્માનુભવ થાય છે અને તે અવશ્ય મુક્ત શુદ્ધ મહાવીર મહાદેવરૂપ પેાતાને અનુભવી સ્વયં ભગવાન અને છે. ક્ષયાપશમભાવીશુદ્ધોપયાગીને અલ્પક ના ખંધ થાયછે અને અનંતગુણુ કર્મ ની નિર્જરા થાય છે. ક્ષયાપશમીશુદ્ધોપયાગીને વ્રતતપજપ ક્રિયાકાંડ સહેજે મનની ઇચ્છા અને કાયાની દમનતા વિના થયા
''

Page #545

પર કરે છે અને તેજ રાજગ-સહજયેગ-શુદ્ધ પગની સમાધિ છે. કેડ વર્ષની એકાંતહઠસમાધિથી કરવામાં આવેલાં ગત તપ જપથી જે મુક્તિરૂપ કાર્યની સિદ્ધિ થતી નથી તે ફક્ત શુદ્ધો પગથી એક ક્ષણમાં મુક્તિરૂપ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. હઠયોગ તે મન વાણું કાયાપર ધર્માર્થે બલાત્કાર પ્રગ છે અને રાજયોગમાં આત્માને ઉપગ સહેજે વર્તે છે. આત્માની શુદ્ધતામાં હઠાગ નિમિત્ત કારણ છે અને રાજગ તે ઉપાદાનકારણ છે. આત્મજ્ઞાનીને હઠગ પણ સાધ્યદષ્ટિની અપેક્ષાએ નિમિત્તકારણ છે, અન્યથા નથી. હઠગથી પ્રાણનો જય થાય છે પણ તેથી મનને સર્વથા જય થતો નથી. સહજયેગ તથા રાજગ તે આત્માને શુદ્ધ પરિણામ છે તથા શુદ્ધોપયોગ છે તેથી પંચેન્દ્રિયવિવોને પ્રારબ્ધ કર્મ સંગ છતાં મહા કર્મબંધ થતા નથી અને અનંતગુણ કર્મની સમયે સમયે નિર્જરા થાય છે અને આત્માને આત્મસ્વરૂપે અનુભવ વામાં આવે છે તથા પુદ્ગલરૂપ જડવિશ્વમાં આત્મબ્રાંતિ થતી નથી. એવા આત્માના શુદ્ધોપયોગ સમાન કેઈ વ્રતતપજપનીતિ નથી. વ્રતાદિકથી પણ આત્માને શુદ્ધોપાન પામ એજ વ્રતાદિકનું ફલ છે. શુદ્ધોપાગીને સહેજે આત્મવિશુદ્ધિ થયા કરે છે તેને આસવની પ્રવૃત્તિ પણ અંતરમાં શુદ્ધપગ હોવાથી સંવરપે પરિણમે છે અને બાહ્યા અવનતિના હેતુઓ પણ તેને આમન્નતિના હેતુપણે પરિણમે છે. શુદ્ધોપયોગી અને શુભપયોગી મનુ કર્તવ્યકર્મો કરીને આત્માની વિશુદ્ધિની સાથે વિશ્વની પ્રગતિમાં અનંતગણ ઉપકારક કાર્યો કરી શકે છે. શુદ્ધપાગીને બાહ્યકાર્યો કરવામાં ભય, ખેદ, લજજા, દુખની પરિણતિ રહેતી નથી. શુદ્ધપાગીને આત્મા બળવાનું થાય છે અને તે મન વાણી કાયાને વિશ્વકના શ્રેડર્થે વાપરે છે. શુદ્ધોપચેગી નિષ્કામી હોવાથી સ્ત્રીઓના ફંદમાં અને વિષયેની આશા તુષણમાં ફસાઈ જતા નથી. પારમાર્થિક કાર્યો કરવામાં જે જ્ઞાનીને ઉપયોગ છે તે જ્ઞાનીને શુદ્ધોપાગ છે. શુદ્ધપાગીને સ્વાર્થ અને પરમાર્થની વૃત્તિ હોતી નથી છતાં સ્વાર્ષિક પારમાર્થિક કાર્યોને

Page #546

પર
લેકેની દ્રષ્ટિ પ્રમાણે કરે છે. બાજીગર જેમ સર્પને રમાડે છે તેમ તે મનવાણુકાયા અને કર્મની પ્રકૃત્તિરૂપસપને રમાડે છે પણ તેનું એર પિતાને ચડવા દેતા નથી એટલે બધે તે આત્મા પગે વર્તે છે. આત્મશુદ્ધોપયોગી સર્વ વિશ્વની માયામાં ખેલતે છતે અંતરથી તે ન્યારે રહે છે, પ્રભુને ભક્ત પ્રભુમાં મન રાખીને જે એગ્ય લાગે તે કરે છે. તે શુદ્ધોપગી છે. આત્માનું એકવાર સ્વરૂપ જાયું તે આત્મરૂપ પ્રભુને ભક્ત બને છે. આત્મા તે પરમેશ્વર છે, ભગવાન મહાવીરદેવ છે તેના ભક્તિા તરીકે મન વાણી અને દેહ છે અને આત્માના સાત્વિક ભક્તો તરીકે દયા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ, ક્ષમા, માર્દવ, આર્જવ, નિર્લોભ, તપ, સંયમ, ચારિત્ર, શૌચ, વિવેક, વિનય વગેરે છે. આત્માને સદ્દભૂતભક્ત શુદ્ધો પગ છે, શુદ્ધોપગ તેજ પરમાત્મા છે. શુદ્ધોપાગ પ્રગટ એટલે પ્રકટ પુરૂષોત્તમ આત્મારૂપ મહાવીર પરમાત્મા મળ્યા એમ જાણવું. શુદ્ધો પગી સર્વ ગ્યવ્યાવહારિક કલ્પમર્યાદાને આચરતે છતે સર્વકલ૫વ્યવહારથી ન્યારે છે. શુદ્ધોપયોગીને શુદ્ધોપગદષ્ટિએ બાહ્યમાં ધર્મ નથી અને અધર્મ પણ નથી. શુદ્ધોગીજ્ઞાની, મનને વ્યાપાર કરે છે, વચનની પ્રવૃત્તિ કરે છે છતાં તે અકિય છે, કારણ કે સવકિયા વ્યાપારની સાથે તે આસક્ત નથી. એ શુદ્ધપાગી જ્ઞાની, સર્વવિશ્વને હણતે છતે હણ નથી અને સર્વેવિશ્વ તેને હણતું નથી. આત્મશુદ્ધ પગી જડવસ્તુઓને મનથી વિચાર કરે છે છતાં તે જડમાં મેહ પામતે નથી, તે સર્વલેકેની સાથે રહે છે, મળે છે છતાં તેમાં મેહ પામતું નથી અને લેકેપર ઉપકાર કરી શકે છે, તેની સ્થિતિગતિને કરડે કલ્પનાથી પણ કળી શકાતી નથી. કરે અજ્ઞાનીઓની વચ્ચે તે રહે છે પણ કરડેઅજ્ઞાનીઓથી તે ઓળખી શકાતું નથી છતાં તે અજ્ઞાનીઓના પોતાના પ્રતિકલ્પાયલા શુભાશુભ અભિપ્રાયથી હર્ષ શેક પામતું નથી અને અજ્ઞાનીઓને જાગ્રત કરવાની ફરજ અદા કર્યા કરે છે. શુદ્ધોપયોગી

Page #547

૫૨૪ જ્ઞાની પિતાના મનથી વચનદેહથી વિશ્વકેનું જેટલું હિત કરે છે તેટલું કરડેઅજ્ઞાનીએ તનમનવાણ ધન અન્નથી પણ વિશ્વ લેકનું હિત કરવા સમર્થ થતા નથી. આત્મશુદ્ધપયોગીલોકે જીવતા છે અને બાકીના ઉપયોગ રૂપ જીવન શ્વાસોચ્છાસ વિનાના બાહાથી જીવતા છતા પણ અંતરથી મરેલા છે. મરેલા મડદા સમાન અજ્ઞાનીઓને આત્મપગરૂપીજીવનમંત્ર કુરાવીને જીવાડનારા જ્ઞાનીએ છે. એવા આત્મજ્ઞાનીઓ જાગતા છે અને બીજા ઉંઘતા છે. જાગતાને માયા ખાતી નથી પણ ઉંઘતાને માયા ખાય છે. જાગતાને દેહાદિ છતાં દેહાદિ નથી, જાગતાને સંસાર નથી. આત્મશુદ્ધોપચેગીની જેના પર દૃષ્ટિ પડે છે તે જાગ્રત થૈ જાય છે. ઉઘેલાએ માયારૂપનિદ્રામાં મહત્ત્વમને દેખે છે. જાગતાઓને અંધારા જેવું અજ્ઞાન હોતું નથી. આત્મજ્ઞાની દેહાદિને સદુપયેગ સારી રીતે કરી શકે છે. તે સંઘની સેવામાં સેવકની પિઠે પ્રવર્તે છે, રાજ્યની નીતિ ઘડે છે અને પ્રવર્તાવે છે, તે દુનિયાની દષ્ટિએ ચાલતું નથી પણ ઉપયોગદષ્ટિથી ચાલે છે, તે સ્વાધિકાર દશાના અનુસાર સંપ્રતિ વ્યવહાર કર્તવ્ય પ્રવૃત્તિ કરે છે. આત્માને ઉપગ ધારીને સર્વ કર્મો કરવાં, આત્માને ઉપયોગ રૂપ પ્રકાશ જ્યાં પ્રગટે છે ત્યાં મેહરૂપઅંધકાર રહેતું નથી. આત્માની શુદ્ધિને ભાવ એ છે કે મેહપ્રકૃતિના તાબે ન થવું. આત્માનું જ્ઞાન થતાં સર્વસાધનના એકાંત કદાગ્રહ છૂટી જાય છે, તેમજ સાધનો વડે અપેક્ષાએ વર્તન થાય છે. આપગી, દેશસંઘ સમાજ રાજ્ય કુટુંબાદની ઉપયોગિતા જાણે છે અને તે જેટલું દેશાદિકની સેવા કરી દેશાદિનું કલ્યાણ કરી શકે છે તેટલું અન્ય કઈ કરવા શક્તિમાન થતું નથી. અજ્ઞાનીઓ સ્વાર્થ અને મેહથી અન્યાયહિંસાદિ પાપ કરતાં જરા માત્ર અચકાતા નથી. આત્મજ્ઞાનીઓની સર્વપ્રવૃત્તિ અને સર્વવિચારે છે તે ધર્મપ્રતિ ગમન કરે છે. અજ્ઞાનીઓની દયામાં અદયા છે. જ્ઞાનીઓની બાહ્યહિંસા પ્રવૃત્તિમાં બાહોસમાજની ઔપકારિક દષ્ટિએ અને આત્મપરિણામદષ્ટિએ

Page #548

પરપ
અહિંસાછે. અજ્ઞાનીની બાહ્યદયામાં પણ અપેક્ષાએ પરિણામ તથા લ તથા સંઘઆદિની સેવાની અપેક્ષાએ હિંસા છે. આત્મજ્ઞાની થયા વિના કેાઈ સત્યદયા, અહિંસા, સત્યને પ્રાપ્ત કરી શક્યું નથી અને પ્રાપ્ત કરી શકનાર નથી.. અજ્ઞાનીઓની ધર્મપ્રવૃત્તિના ગર્ભમાં અધમ રહ્યો હોય છે. જ્ઞાનીના આદેશથી હલાડુલવિષ પીવામાં કલ્યાણુ છે અને અજ્ઞાનીના આદેશથી અમૃતપાનમાં પણ એકલ્યાણુ છે. અજ્ઞાનીમાહીમનુષ્યે ગૃહાવાસમાં રહેવાનેમાટે પણ લાયક નથી. અજ્ઞાનીઆ પવિત્ર જૈનધર્મને સમજી શકતા નથી. સામાન્ય ખાખતામાં પણ આત્મજ્ઞાનના અજ્ઞાનીઓ લડી મરે છે અને આત્મજ્ઞાનીએ સ ખાખતાના ચારે તરફના આશયાને જાણે છે તેથી સાધ્યદષ્ટિએ સાપેક્ષભાવ રાખી પ્રવર્તે છે. માહ્યજડ જગત્પદાર્થોના સર્વ જ્ઞાનાત્માએ એક સરખીરીતે ખપ જેટલા ઉપયેાગ કરી શકેછે એમ આત્મજ્ઞાનીએ જાણે છે અને તે બાહ્ય વસ્તુઓના ખપ જેટલેા ઉપયોગ કરે છે અને માકીની વસ્તુએને પરિગ્રહ કરી અન્યલેાકેાના ઉપયાગમાં અંતરાય કરતાનથી. અજ્ઞાનીએ સત્તા કલાદિથી અનેક પ્રપચા કરે છે અને વસ્તુઓના પરિગ્રહ કરવામાં આશાતૃષ્ણામાહના અધસેવક અને છે. આત્મજ્ઞાનીએ આત્મામાં સુખના અનુભવ કરે છે અને અજ્ઞાનીએ જડવસ્તુઓના ભાગે પભાગોમાં સુખની ભ્રાંતિ ધારણ કરીને શગદ્વેષના સેવક બને છે, તથા આહ્યવસ્તુઓમાટે અધર્મીકાં કરવામાં જામાત્ર અચકાતા નથી. આત્મજ્ઞાનીઓ, શાસ્ત્રો વગેરેમાં શાસ્ત્રવાસના વિના ઉપયાગી બને છે અને અજ્ઞાનીએ ધર્મ શાસ્ત્રનું મૂલ રહસ્ય નહિ જાણતા હેાવાથી લકીરની ફૅકીર બની પગલે પગલે ક્લેશ માહથી દુ:ખ પામે છે અને ધર્મ કરવા જતાં અધમ ને પ્રગટાવે છે. આત્મજ્ઞાની મા દરેક કાર્યની ચારે બાજુઓના પરિપૂર્ણ વિચાર કરી તેને કરે છે અને કાર્ય પ્રવૃત્તિમાં સંશયાદ્વિરહિત થૈ પ્રવર્તે છે. સર્વે આત્મજ્ઞાનીએ બાહ્યથી એક સરખી ગુણકર્મની પ્રવૃત્તિવાળા હાતા નથી. ખાદ્યમાં પ્રકૃતિ છે અને પ્રકૃ તિમાં પ્રકૃતિનુ જોર છે. ખાદ્યવિશ્વ માત્રને પ્રકૃતિરૂપ જાણવું.

Page #549

સરક
બાહ્યમાં પ્રકૃતિનું સામ્રાજ્ય છે અને આત્મામાં આત્માનું સામ્રા જ્ય છે. પ્રકૃતિરૂપ જગના કર્તા હર્તા આત્મા નથી અને આત્માની કરતી હુરતી પ્રકૃતિ છે તે પ્રકૃતિરૂપે ખેલે છે એમ જે જાણે છે તે પ્રકૃતિમાયાના પાશમાં આવી શકતા નથી. પ્રકૃતિ અને આત્મા બન્નેને એક રૂપ દેખે છે તે અજ્ઞાની છે અને તે ત્રિગુણી પ્રકૃતિથી પેાતાને ભિન્ન જાણી શકતા નથી. પ્રકૃતિ એજ માયા છે અને આત્મા છે તે પુરૂષ છે એના સંયોગથી સંસાર છે અને એના વિયેાગ તેજ મેાક્ષ છે. પ્રકૃતિમાં આત્માયાસ ન થવે અને આત્મામાં પ્રકૃતિના અધ્યાસ ન થવા તે શુદ્ધજ્ઞાન અને આત્માને શુદ્ધપરિણામ છે. આત્મા એજ મહાદેવ છે અને પ્રકૃતિ તેજ પાતી છે. આત્મા એજ કૃષ્ણ છે અને પ્રકૃતિ તેજ રાધા છે. આત્માને સવિશ્વ પ્રકૃતિથી ન્યારા જાણવા અને આત્માપ ચેાગી થૈ આત્માનંદમાં મસ્ત રહેવુ તેજ માક્ષ છે. માત્માને માક્ષ તે બંધની અપેક્ષાએ છે. અંધ અને મેાક્ષ બન્ને પરસ્પર અપેક્ષાએ શબ્દો છે. મધ નથી ત્યાં માક્ષ નથી. શુદ્ધનિશ્ચયનય ષ્ટિએ આત્મા જે કર્મ પ્રકૃતિથી બંધાય તા તેના મેાક્ષ થાયજ નહીં. આત્માના કર્મ પ્રકૃતિસાથે વ્યવહારથી મધ અને મેક્ષ છે. શુદ્ધનિશ્ચયનયથી આત્મા કોઈ ક પ્રકૃતિથી ખંધાતા નથી અને કાઇ કર્મ પ્રકૃતિ વગેરે આત્માની સાથે ખ'ધાતી નથી એમ જે અપેક્ષાએ જાણે છે તે આત્મજ્ઞાની છે અને એમ જે જાણુતા નથી તે નિરપેક્ષ અજ્ઞાની છે. અજ્ઞાનીના હસ્તમાં ધર્મ નથી. જ્ઞાની બાહ્યથી સત્ અને અસત્ એવા ઔપચારિક સાધન ધર્મપૈકી જે કાલે જે ક્ષેત્રે જે જે સાધના આદરવાં ઘટે છે તે અપેક્ષાએ આદરે છે તેથી તેને ઉત્સર્ગી માર્ગોમાં અને અપવાદમા માં ધમ છે. તે અધર્મ કૃત્યને પણ ધર્મ ત્યેાનારૂપમાં ફેરવી શકે છે. દેશધર્મ, સંઘધમ, રાજ્યધર્મ, કુટુબધર્મ, આજીવિકાધ આદિ સર્વ વ્યાવહારિકધર્મોની પ્રવૃત્તિયેામાં તે યોદ્ધાની પેઠે અનાસકતભાવે વર્તે છે, તે જે કંઇ વિચારે છે અને કરે છે તે આત્મપયોગની

Page #550

પરણ
ન
ષ્ટિએ ધર્મરૂપ છે. તે યુદ્ધમાં પણ ધર્મ જાણે છે અને અયુદ્ધમાં પ્રસગે ધમ છે એમ પણ જાણી શકે છે, એવા માત્મજ્ઞાની ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે અજ્ઞાનીઓને પણ આત્મધર્મ પ્રકટેછે. ઓત્માના અજ્ઞાની એવા દેશભક્તો તે વસ્તુત: દેશ રાજ્ય સમાજ કુટુંબના શત્રુએછે. અજ્ઞાનીઓ ધર્મના ભક્તા નથી. તેથી તેઓ સાધન અને અસાધનના ભેદ જાણી શકતા નથી. અજ્ઞાનીએ ધર્મ કરતાં છતાં અંધાય છે અને આત્મજ્ઞાનીએ સર્વત્ર સવ કાર્યમાં નિલે પ રહે છે. અજ્ઞાનીએ, પ્રકૃતિવેષ આચાર વગેરે બાહ્યમાં ધર્મ અધર્મ માને છે. જ્ઞાનીએ ખાહ્યાંતરમાં ધર્મ અને અધર્મના ભેદ જાણી શકે છે તેથી તેઓ ધર્મના પ્રવર્તી કા મને છે. આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપનાસ્થિરઉપયેગમાં એઘડીસુધી રહેવાથી નિશ્ચય ચારિત્રના સાક્ષાત્કાર થાય છે અને આત્માના અખંડ સહજાનંદના આત્મા પાતે સાક્ષાત્ આનંદરસ ગ્રહે છે. ખાદ્ય વસ્તુઓને દેખતાં આત્મજ્ઞાની આત્માનંદનું સ્મરણ કરી આત્માનદી અને છે, તેની ઈન્દ્રિયાન માહિને વ્યાપાર છતાં તેના આત્મા તે આત્માના આનંદરસના ભાગ ભગવે છે એવા જ્ઞાનીને અનુભવ આવે છે. આત્માના ઉપયાગમાં—ધ્યાનમાં રહેતાં મનમાં કાઈ જાતના બાહ્ય વિષયરાગ રહેતા નથી અને ઇન્દ્રિયાના વિષયમાં મન પ્રવર્તતું નથી. ખાËશરીરથી અનાદિકના ભાગ થતા નથી, તેવા ધ્યાનકાલે મન અને કાયાની સાથે શાતાનાસંબંધ છતાં તેનાથી જુદાપ્રકારની અનંત આનંદની ઘેન પ્રગટે છે કે જેનું વર્ણન, વાણી દ્વારા કરી શકાતું નથી તેવા આનંદના અનુભવથી સ્પદૈન્દ્રિયાક્રિવિષય આદિ વિષયેાના રસેટળેછે એવા જ્ઞાનીને અનુભવ થાય છે. ભેગાવલીકર્માના ભાગેથી વસ્તુત: સુખ નથી એવા નિશ્ચય, આત્માનાન દરસના વેદનથી થાય છે, એવા જાતિ અનુભવમાં સર્વોપ્રમાણેાના અંતર્ભાવ થાય છે. આવા અનુભવ સાક્ષાત્ પ્રમાણુરૂપે સદાકાલ પ્રગટી રહેતે જ આત્માની શુદ્ધ દશા છે અને તે પ્રાપ્ય છે એમાં સંશય નથી. વારવાર પ્રગટનારી

Page #551

પ૨૮
અને ટળનારી તથા પુનઃ પ્રકાશિતથનારી આવીમિશ્રક્ષપશમદશાની ક્ષાયિકદશા થાય તે જ સાધ્ય લક્ષ્ય છે અને તેમાટે મનુષ્યજીવનને એક ક્ષણ પણ નકામે ગુમાવે તે ગ્ય નથી. મનુષ્યજન્મથી મુક્તિ છે. વિષયેના ભાગમાં ત્યાં સુધી આનંદ પડે છે કે જ્યાં સુધી આત્માનો રસ વેદવામાં આવ્યું હતું નથી. સંસારમાં રાજ્યવ્યાપાર વગેરે કરવામાં આવે છે તેનું કારણ આનંદ સુખમય જીદગી ગુજારવી તેજ છે, પરંતુ રાજ્ય વ્યાપાર સત્તા સ્ત્રી આદિના સંબંધથી થનાર વિષયાનંદ ક્ષણિક છે અને આત્માનંદ નિત્ય છે તે શરીર પ્રાણને નાશ થયા પછી પણ નિત્ય કાયમ રહે છે, એવા આનંદને અનુભવ આવ્યા પછી ઘાંચીની ઘાણીના બળદ જેવી બાહ્ય સુખની દશાને કોણ છે ? મધુબિંદુ સમાન સાંસારિકવિષયેનાં સુખ ભેગવતાં રેગાદિવડે ઉલટે મનવાણીકાયાનો નાશ થાય છે. જેને એવા બાહ્યવિષયમાં સુખની ભ્રાંતિ થતી નથી એ જ્ઞાની આત્મસુખમાં પૂર્ણ મસ્ત રહે છે. આત્માનંદ ભગવતાં મનવાણી કાયાને ક્ષય કરે પડતું નથી અને વિષયેનાતાબે પરતંત્ર રહેવું પડતું નથી. આત્માનંદમાં આત્મસામ્રાજ્યસ્વાતંત્ર્ય છે. દુનિયાના સર્વકની પ્રવૃત્તિને મૂલઉદ્દેશ આનંદસુખની પ્રાપ્તિ કરવી તેજ છે. આત્મસુખની પ્રાપ્તિ વિના વિષયાનંદની પ્રાપ્તિ તે જીવે અનંતી વાર કરી પણ તેથી ખરી તૃપ્તિ થઈ નહીં. ચક્રવતી અને ઇન્દ્રને અનેકવિષયના ભેગે છતાં તેમને સત્યસુખ મળતું નથી. તેઓ વારંવાર પાંચે ઈન્દ્રિયના મનહર ભેગે ભેગવે છે છતાં તેઓ પુનઃ પુનઃ વિષયભેગની ઇચ્છા કરે છે. તેઓ વિષય તૃષ્ણારૂપસાગરને પાર પામી શકતા નથી. તેઓ સાગરેપમનાં આયુષ્ય, વિષય સુખની લાલસામાં સમાપ્ત કરે છે પણ તેથી તેઓ વિરામ પામતા નથી, તેઓની તૃષ્ણાને દાહ શાંત થતું નથી. સર્વજીએ અનંત વિષય પુદ્ગલેને અનંતી વાર વિષયપણે પરિણાવીને ભેગગ્યાં છે છતાં હજી વિષયના પરવશ થૈને વિષયમાટે જીવન ગાળે છે પણ આત્માના

Page #552

પર૯
સખને માટે જીવન ગાળતા નથી તેનું કારણ અજ્ઞાન એહ છે. મહાત્માના સુખની પ્રતીતિ જેથી થાય તે જ્ઞાન છે. વિષયના લેગ વિના જે આનંદ અનુભવાય છે તે આત્માનંદ છે. આત્માનંદ જે અનુભવે છે તે અસંખ્ય ઈન્દ્રચક્રવર્તિાવડે પૂજ્ય ' આશબ્દ છે. આત્મજ્ઞાની અને આત્માનંદી નગ્ન હોય તે પણ તે પૂજ્ય છે. સવસ્ત્ર હોય, ઝુંપડીમાં પડેલ હાય, વા શિલાપર બેલે હેય તે પણ તેની તુલનામાં ઈન્દ્ર ચક્રવતી વગેરે પણ વિષય પરતંત્રદાસે છે. જેઓ અજ્ઞાન અને મેહના આધીન છે તેઓ દાસના પણ દાસ છે. અજ્ઞાનીને અને મહીને ગમેતેવા બાહ્યરાગાદિયેગે સ્વપ્નમાં પણ સુખ નથી. વિષયેમાં સત્યસુખ નથી. વિષયે જડપદાર્થો છે. જડપદાર્થોમાં સુખ અને જ્ઞાન નથી તેથી તેના ભેગે આનંદ હાય જ ક્યાંથી ? બાહ્યવિષયમાં રાગ અને દ્વેષ કરે તે અજ્ઞાન અને મેહની ચેષ્ટા છે. જડપદાર્થોમાં જ્ઞાન અને સુખ નથી. જડમાં આનંદગુણ અને જ્ઞાનગુણ નથી છતાં તેની મમતાથી અને અહંતાથી અજ્ઞાનીજી અનેક પ્રકારનાં - પાપકર્મો કરે છે. વિષયની લાલસાથી આનંદ નથી. વિષયમેહ
એજ સર્વદુઃખનું મૂળ છે. આત્મજ્ઞાનથી વિષયમેહ ટળે છે , અને આત્માની સ્વતંત્રતાને અનુભવ આવે છે. આત્માના સત્યાનંદની આગળ ઈન્દ્રનાં અને ચક્રવર્તિનાં સુખ તે દુઃખરૂપ છે એવું જાણનાર આત્મસામ્રાજ્યવાદી છે અને તે સ્વતંત્ર છે તેને બહાંતરમાં આપયોગે સ્વતંત્રસુખ વત્ય કરે છે તેને ઇન્દ્ર ચક્રવતી શહેનશાહની પરવા નથી તેને બાહ્યવસ્તુઓ હોય તે તેની વૃદ્ધિ-આસક્તિ નથી અને ન હોય તે તેને મેળવવા ઈચછા નથી એ આત્મજ્ઞાની સ્વતંત્ર મુક્ત છે. જેમ જેમ મનમાં નિરૂપાધિપણું વેદાય તેમ તેમ આત્માનંદને પ્રકાશ થાય છે. જે જે જડવતુઓને મેહ છે તેજ ઉપાધિકર્તા છે. બાહારાજ્ય ધના સત્તા વગેરેમાં શુદ્ધાત્માના સુખને ગંધ પણ નથી. જેમાં વસ્તુતઃ આનંદ નથી તેમાં આનંદ ક" એજ શાંતિ છે. યશક્તિથી પણ આનંદ નથી. નામ રૂપમાં આત્માની અહંવૃત્તિને

Page #553

૫૩૦
જ્યાંસુધી અધ્યાસ છે ત્યાંસુધી તેથી આનંદ લાગે છે પણ તે આનંદ ક્ષણિક છે તેની રક્ષામાટે અનેક દુ:ખે! ભાગવવાં પડે છે. પેાતાના નામરૂપની સ્તુતિ શ્રવણુ કરતાં જ્યાંસુધી હુષ્ટ પ્રગટે છે ત્યાંસુધી શાક કાયમ છે. જ્યાંસુધી હષ શાક છે ત્યાંસુધી આત્માનંદ નથી. પ્રથમ તે નિંદા અને સ્તુતિ શ્રવણુ કરતાં ત્રીજા પુરૂષના તટસ્થભાવ જેવી સમભાવદશા પ્રગટવી જોએ, સ્તુતિમાં અને નિંદામાં શુભાશુભવૃત્તિ જ્યારે ન થાય ત્યારે આત્મા પોતાના ચિદાનંદ સત્યને પૂર્ણ પ્રકાશ કરે છે. પેાતાના પ્રતિ અજ્ઞàાકે શુભાશુભ ગમે તેવા સ્તુતિ નિંદાત્મક અભિપ્રાય બાંધે તેથી જે આત્મજ્ઞાની, શુભાશુભમનવિકલ્પના ચકડોળે ચડતા નથી તે આત્માનંદના સ્વાદ કરે છે. માહ્યરાગદ્વેષની પ્રવૃત્તિની ધમાલમાં સત્યશાંતિ નથી, એમ જ્યારે આત્માને અનુભવ આવે છે ત્યારે તે ભાવસવરભાવે પરિણમે છે. આત્મજ્ઞાની, કરેડા લેકે દ્વારા થતી પેાતાની ઔદિયચેષ્ટાપ્રવૃત્તિની નિંદામાં શાકદુ:ખ ભાવને પ્રગટાવતા નથી, એવી આત્મજ્ઞાનીની દશામાં પૂર્ણાનદની મસ્તી હાય છે. એવા આત્મજ્ઞાનીથી પરમાત્મત્વ ભિન્ન નથી. કરેડા લેાકેા પેાતાની સ્તુતિ કરે પણ તે આયિકભાવની સ્તુતિ છે અને તેમાં મારા શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને કંઈ લાગતું વળગતું નથી એમ જે દૃઢનિશ્ચયથી જાણી તે પ્રમાણે અંતમાં અનુભવે છે તે આવિ વે પ્રકટ પરમાત્મા છે. જન્મ મૃત્યુમાંથી આત્માધ્યાસ ટળવાથી આત્મા પાતાના શુદ્ધસ્વરૂપના આનંદ અનુભવે છે. શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિ ક દૃષ્ટિએ આત્માને જન્મમરણ નથી એમ નિશ્ચય થતાંની સાથે આત્માનંદની મસ્તી પ્રકટે છે. પ્રભુમહાવીરદેવના શુદ્ધાત્મામાં જે આત્મજ્ઞાનીઓ લયલીન બને છે તે પૂર્ણાન ંદને અનુભવે છે. બાહ્યથી આત્મજ્ઞાનીની ગમે તેવી શુભાશુભઆદિયકદશા દેખાતી હાય પણ તે તેમાં અતરપરિણામથી પરિણમતા નથી, અનલેાકેા, જ્ઞાનીઓના આત્માના સ્વરૂપને દેખી શકતા નથી, તેથી તે આત્મજ્ઞાનીમુનિયાની શુભાશુભઆદિયેકચેષ્ટામાં તેઓના આત્માઓની દશા ક૨ે છે તે પણ તેપર તા આત્મજ્ઞાની મુનિયા

Page #554

૫૩૧
પરંતુ જડની એમ નિશ્ચય
આત્માન દરસે આવતાં છતાં જડવસ્તુઓથી
જરા માત્ર. લક્ષ દેતા નથી એવી તેમની આત્મજ્ઞાનદશામાં આત્માનઢની ખુમારીની મસ્તી હોય છે. વિશ્વમાં આત્માના ઉપયાગમાં રહેવું તેજ સારછે. આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપની સાથે લગની લગાડી છે તેથી કંઈક આત્માના આનંદ અનુભવાયા છે. સર્વ વિશ્વમાં જ્યાંત્યાં આત્માનંદ ગમે તે નિમિતે વ્યક્ત કરવા એજ અનુભવ વ્યવહારમાં વર્તે છે. જડવસ્તુઓને અવલેાકવી પરંતુ આત્માને આનંદ તે આત્મામાં છે પણ જડવસ્તુઓમાં નથી. એવા અનુભવ ઉપયેગે રહેવુ. જડવસ્તુઓમાં આનદ અને જ્ઞાનગુણુ નથી પરંતુ જડવસ્તુઓદ્વારા જે આનંદ આવે છે તે પણ વસ્તુતઃ આત્માનેાક્ષાતા આનંદ છે ઉપાધિથી તે પ્રગટે છે તેથી તે ભ્રાંતિ છે થતાં આત્માનના સત્ય અનુભવ આવે છે. રસિત થૈ અનેકજડવસ્તુઓના સમધમાં આત્માનંદ ફાયમ રહે. છે અને તેથી અંધન થતું નથી, કારણ કે જવસ્તુઓમાં મધનનું કારણ જડવસ્તુઓમાં આનદની ભ્રાંતિ હતી તે તે પ્રથમથી નષ્ટ થએલી હાય છે, તેથી જડવસ્તુઓના સંબંધ છતાં આનદ વર્તે છે અને કેટલીક જડવસ્તુઓના સબંધ નહીં છતાં પણુ આત્માન ંદ વર્તે છે, એવી આત્મજ્ઞાનીની દશા થાય છે તેની ઝાંખી આવે છે. આત્મરસે રસિયા થએલા જ્ઞાનીએને માહ્યવ્યવહારમાં અને અ ંતમાં શુષ્કપણું રહેતું નથી તેમછતાં કદાપિ શુષ્કતા વેદાય છે તે તે ક્ષયેાપશમભાવદશામાં વતાં કર્મયથી છે પણ તે ઝાઝીવાર ટકતી નથી. મારમાર્ગુણસ્થાનક સુધી ગુરૂની જરૂર છે. આત્મ જ્ઞાનીની દૃષ્ટિએ આત્મજ્ઞાની વર્તે છે. આત્મજ્ઞાન પામ્યા પછી શુષ્કપણું રહેતું નથી. આત્મજ્ઞાનથી આત્માન દરસની ખુમારી એટલી બધી આવે છે કે તથી માહ્યસાગે તેા લીંટના જેવા જણાય છે છતાં પ્રારબ્ધ કર્મોદયથી ત્યાં માહ્યથી કેટલાક જ્ઞાનીઓને ઇન્દ્રિયેાદ્વારા બાહ્યથી ભાગ છતાં અંતર્થી અભાગીપણુ વર્તે છે. શ્રીમદ્ અધ્યાત્મજ્ઞાની શ્રી આનઘનજી તથા શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી તથા શ્રી ઉપાધ્યાયજી તથા શ્રી મણિચંદ્રજી તથા શ્રી ચિટ્ઠાન ધ્રુજી

Page #555

પર
મહારાજ તથા શ્રી જ્ઞાનસારજી આત્માની અંતરાત્મ્ય કથાવાળા મહાયોગી હતા, તેઓએ ક્ષયાપમભાવીય જ્ઞાનથી તથા ઉપશમ અને યાપશમલાવીય ચારિત્રથી આત્માને અનુભવ્યા હતા. તેના હૃદયમાં આત્મરસ ઝરણાં પ્રગટેલાં હતાં. આત્મારૂપ પરમાત્માનાં દર્શન અને તેની પ્રાપ્તિ તેને ક્ષયે પશમજ્ઞાન ચારિત્રભાવે થઈ હતી, તેમણે અપ્રમત્ત ગુણુસ્થાનકની મસ્તદશા અનુભવી હતી. શ્રી કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્યે આત્મા નંદની મસ્તી ... અનુભવી હતી. શ્રી કુ ંદકુંદાચાર્યે આત્માનની મસ્તી અનુભવી હતી. એમ અનેકમુનિયાએ આત્માનંદની મસ્તી અનુભવી હતી. શ્રીજ્ઞાનવિમલસૂરિએ તથા શ્રી વિનયવિજ્યજી ઉપાધ્યાયે તથા શ્રીહુકુમમુનિએ તથા શ્રી આત્મારામજી તથા શ્રીમદ્ગુરૂશ્રીરવિસાગરજીએ તથા ગુરૂશ્રી સુખસાગરજીએ વગેરેએ આત્માનુભવ કર્યો હતા, તથા આત્માનંદરસ અનુભવ્યેા હતેા. જગના સંબંધથી આત્માનંદની ઝાંખી થવામાં પ્રત્યવાય આવતા નથી. આત્માનંદરસ આસ્વાદ્યાપછીથીજ ઇન્દ્રિયરસનું ઘેન ઉતરે છે. શ્રી યુટેરાવજી મહારાજે તથા શ્રી રત્નસાગરજીએ આત્માનુભવરસ પ્રાપ્ત કર્યો હતા. તરતમયાગે આત્માન’દરસને પામેલા અનેકમુનિયા હાલમાં વર્તે છે. શ્રીમદ્ દેવચ'દ્રમહારાજ જૈનશાસ્રોના પરિશીલનથી અને પશ્ચાતધ્યાન સમાધિથી એસંતસ્થાનામાં રહીને આત્માનંદરસને પામ્યા હતા અને તે વમાનમાં કિવદંતી પ્રમાણે મહાવિદેહક્ષેત્રમાં કેવલી થઇને વિચરે છે. આત્માના શુદ્ધોંપયાગમાં રમણુતા કરવી તે શુદ્ધ ધ છે. રાગદ્વેષની પરિણતિ તે અશુદ્ધધ છે અને આત્માના શુદ્ધાપયાગકાલે જે આત્માની ઉપયાગપરિણતિ છે તે આત્મિક શુદ્ધધ છે. અને તભવમાં બાંધેલાં નિકાચિતઘાતીકમ ના યુદ્ધોપયાગની એ ઘડીમાં અંત આવે છે એટલું તે શું પણ તેવાશુદ્ધોપચાંગની એ ઘડીમાં જે અન તવાનાં કો ભેગાં આવીને પડે તે તેના પણું ક્ષય થઈ જાય છે, એવા આત્માનાજી ગુણપર્યાયના ઉપચાગથી આત્મરસના સાગર
*

Page #556

૫૩
પ્રગટે છે, એવી શુદ્ધોપગપરિણતિમાં શ્રીમદેવચંદ્ર અને આનંદઘનચ્છએ ઘણું આયુષ્ય વ્યતીત કર્યું હતું, ક્ષયે પશમ ભાવે ચારિત્રાનંદને પામનારાઓ અવશ્ય ક્ષાયિકભાવના ચારિત્રાનંદને પામે છે. આત્મજ્ઞાનાનંદીમુનિવરને આહાર જલ વસ્ત્ર પાત્ર વસતિનું દાન દેનારા અને મુનિયેની અપૂર્વભાવે સંગતિ કરનારા તથા એવા આત્માનંદી મુનિને વંદન નમન કરીને તેઓની કૃપા પામી તેઓના હદયમાં ઉતરનારા એવા ભક્તિ કરનારા વિવેકી ગૃહસ્થ, ભક્તિના પરિણામથી આત્માનંદરસને પામે છે અને સંસારમાં રહ્યા છતાં અમુક વખત આત્માનંદ મસ્તીમાં ગાળે છે તેથી તેઓને મુક્તિસુખનો વિશ્વાસ પ્રગટે છે, પશ્ચાત્ તેઓ ત્યાગમાર્ગદ્વારા આત્માનંદમાં જીવન ગાળવા ત્યાગીમાર્ગને સ્વીકાર કરે છે અને એકાંતસ્થાનકમાં રહીને આત્માની સાથે રમે છે અને સ્વયંશુદ્ધાત્મસ્વરૂપ બને છે. નિરૂપાધિદશામાં ખરેખર આત્માનંદરસ વેદાય છે તેથી જ્ઞાનીઓને નિરૂપાધિદશા પ્રાપ્ત કરવા માટે અને તદ્વારા આત્માનંદરસમસ્તી અનુભવવા માટે ત્યાગી થને આમેપગે જીવન ગાળવાની ઘણું જરૂર છે. એવી ત્યાગદશાના આત્મરાજ્ય આગળ બાહાનાં કરડો રાજ્ય પણ નાકનાલીંટ સમાન ભાસે છે. ઉપાધિમયરાજ્યથી દુઃખ છે અને નિરૂપાધિમયઆત્મરાજ્યમાં અનંતસુખ છે. નિરૂપાધિમય આત્મરાજ્યમાં શુદ્ધોપગે મસ્ત થએલા એવા શ્રીમદ્ આનંદઘનજી અને શ્રીમદ્ દેવચંદજી જેવા મહાત્માઓની આગળ ઈન્દ્ર શહેનશાહ સરખા પણ પામર છે અને ઈન્દ્રાદિક પણ તેવા આત્મજ્ઞાનીમુનિના ભક્તો છે. બ્રહ્મા વિષ્ણુ અને મહેશ્વર સરખા પણ આત્મજ્ઞાનાનંદી મસ્તમુનિની દશા પામવા સદા ઈચ્છા રાખે છે. પરમાત્મરાજ્યમાં વિચરનારા અને હૃદયમાં પરમાત્મસુખને અનુભવ કરનારા ત્યાગી મુનિની સેવામાં ગૃહસ્થાએ અર્પાઈ જવું અને નામરૂપના મેહથી રહિત થઈ જવું એજ ત્યાગીઓની સેવાભક્તિદ્વારા ગૃહસ્થને આત્માનંદ લેવાને ઉત્તમ માર્ગ છે. ગૃહસ્થાએ

Page #557

પ૩૪
તે ગુરૂસંત સાધુની ભક્તિમાં જીવન ગાળી શુષ્કપણું ટાળવું અને આત્મરસિયા બનવું. ત્યાગી આત્મજ્ઞાનીમહાત્માઓને આત્મપ્રભુનું ઉપશમભાવે ક્ષપશમભાવે અને ક્ષાયિકભાવે પ્રાકટય અનુભવાય છે. આત્મપ્રભુનું સમષ્ટિએ દેખવું તે સમ્યગદર્શન છે, સમ્યગદર્શન પામવું તે શુદ્ધાત્મપ્રભુનું દર્શન છે અને ચારિત્રભાવે આત્મશુદ્ધિ કરવી તે આત્મરૂપ પરમાત્મપ્રભુની પ્રાપ્તિ છે. શરીરઘારી કેવલીઓનું અને આત્મજ્ઞાનીઓનું દર્શન તે સાકારપ્રભુદર્શન છે અને દેહપુદગલવિના અરૂપી આત્માનું દર્શન તે નિરાકાર પરમાત્માનું દર્શન છે. સ્વપર શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનું દર્શન તે નિરાકારઆમદર્શન છે. સંતોનાં દર્શન કરવાં, ગુરૂનું દર્શન કરવું તે આત્મદર્શન છે સમ્યદૃષ્ટિએ આત્મદર્શન છે. આત્મદર્શન માટે પ્રથમ ગુરુસંતનાં દર્શન કરવાની લગની લગાડવી. ગુરૂસંતની ભક્તિમાં ગૃહસ્થ ભક્ત શિષ્યોએ અઈ જવું. જૈનશાસ્ત્રોને ગુરૂસેવા ભક્તિ પૂર્વક અને તેમની આજ્ઞાપૂર્વક અભ્યાસ કરે. ત્યાગી મુનિની સેવાભક્તિ કરવામાં અત્યંતશ્રદ્ધાપ્રેમ અને નિષ્કામબુદ્ધિથી વર્તવું. ત્યાગી સાધુઓના અને ગુરૂના વેષક્રિયાચારનું જ્ઞાન કરીને તેમના આત્મા પર પૂર્ણ શ્રદ્ધાપ્રેમી બનવું અને તેમની સેવાભક્તિમાં હજારે સંકટ પડતાં પણ દેષદૃષ્ટિવાળાઓના ભરમાવ્યાથી ન ભરમાઈ જતાં સ્વાધિકારે વર્તવું. સ્વાધિકારે ગુરૂ પિતાના માટે જેમ કથે તેમ વર્તવું. ગુરૂ પોતાના નામરૂપમેહનો નાશ કરવામાટે પિતાનીપર ગમે તેવી કસેટીઓ કરે હોયે તેથી શ્રદ્ધાપ્રેમ વિનય સેવાભક્તિમાં જરામાત્ર મડદાલ ન બનવું. પિતાની એવી દશાથી અન્ય કે પિતાને અંધ શ્રદ્ધાળુ અજ્ઞજડમૂર્નાદિ અનેક શબ્દથી બોલાવે, તિરસ્કાર કરે હોયે તેથી જરા માત્ર શંકિત ચલાયમાન ન થવાય તે પ્રમાણે વર્તવું અને ઉપાધિદશામાં અંતર્થી નિરૂપાધિમય આત્મરસ આસ્વાદાય એ આત્માને શુદ્ધપયોગ ધાર. એ પ્રમાણે ગુરૂની આજ્ઞાએ જેમ પિતાને આત્માનંદસ વેદાય તેમ આત્મામાં આત્માની લગની લગાડી દેવગુરૂનામને જાપ જપી આત્મ

Page #558

.
૧૩૫
રસી ખનવું. શુદ્ધાત્મા એવા શબ્દનું સ્મરણ થતાં વાર જ શુદ્ધાત્માના ઉપયોગ વર્તે છે અને પ્રભુના શબ્દમાં મીઠાશ લાગે છે, તેમજ પ્રભુના શુદ્ધસ્વરૂપની મીઠાશના ખ્યાલ આવે છે અને શરીરદ્વારા ખાદ્ય પ્રવૃત્તિ છતાં અંતમાંશુદ્ધાત્મા સાથે લગની લાગી રહે છે. ૐ અર્દમુ માવીર ૐ અર્હ મદાવીર. મહાવીર વોર વીર એમ પ્રભુના નામની જાપધૂન વર્તે છે અને તેથી શુદ્ધાત્મસ્વરૂપના તાજો ઉપયાગ વર્તે છે, તેથી શાતાવેદનોયથી ભિન્ન આત્માનં દરસની ઝાંખીના અનુભવ આવે છે. મહાવીર મહાવીર એવા પ્રભુ નામના શબ્દને જાપ જપતાં તુર્ત જ અનત અસ્તિનાસ્તિધર્મ મયશુદ્ધાત્માનુ સ્વરૂપ સ્મરણમાં આવે છે અને તેથી આત્મા તેજ પ્રભુ મહાવીરરૂપ, સત્તાએ છે તેના તાજો ઉપયોગ વર્તે છે. અંતરમાં જીભ હાલ્યા વિના પરાપતીમાં પ્રભુના જાપ જપતાં છતાં ઘણીવાર અન્યલાકાની સાથે અન્ય ખાખતની વાત થાય છે પણ ઉપયાગ તા ખાસ જાપ જપવામાં વર્તે છે તથા શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપનું ચિંતવન થાય છે તેથી મઝા પડે છે, તેથી મેાહનાં આવરણે। આવતાં નથી. મહાવીર મુના નામના જાપ જપતાં અનેકવિઘ્ના અને દુવિચાર ઉપશમી જાય છે. ચૌરી ચૌર્ એ પ્રમાણે જાપની ધૂન લાગતાં છતાં પછીથી હૂઁધ આવી જાય છે અને સ્વપ્નમાં સમવસરણમાં બેઠેલા પ્રભુ મહાવીરપ્રભુનાં દર્શન થાય છે અને તેમના ઉપદેશ સભળાય છે અને તેમના શરીરમાં રહેલા અસંખ્યપ્રદેશી આત્માનુ ચિંતત્રન થાય છે. ઘણી વખત મહાવીરશબ્દના ઉચ્ચાર શુદ્ધાત્મપમહાવીરનાસ્વરૂપના ઉપયાગ~~~~પ્રકાશ થઈ જાય છે અને તેથી બાહ્યદુનિયાપર જેટલા રાગ થાય છે તેના કરતાં અનતગુણેા પ્રેમ શ્રીમહાવીર પર પ્રગટયેા—હાય એમ જણાય છે. પ્રથમ ગુરૂપર અનતશ્રદ્ધાપ્રેમ થાય છે ત્યારે જ પરમાત્મપ્રેમ પ્રગટે છે, પશ્ર્ચાત્ સાત્વિક શુદ્ધપ્રેમ થતાં આત્માની શુદ્ધિ થાય છે એવા કઈક અનુભવ જ્ઞાનયેાગથી આવ્યે છે. ખાદ્યકર્મ દાવેદાતાં છતાં તેમાં કઇ મીઠાશ
કરતાં
પ્રગટ

Page #559

૫૩૬
લાગતી નથી, તેમજ મનુષ્યેાના સંબ ંધમાં આવતાં છતાં પણ આત્માનંદ મિષ્ટતાના રસ પ્રગટયાથી પ્રસન્નતા વેદાય છે. ૐ અર્હમહાવીરના જાપથી માનસિકકાયિક આશષ્ય વધે છે. મહાવીરપ્રભુમયઆત્મજીવને જીવવામાટે મહાવીરપ્રભુના પરાપશ્યતીમાં માનસિકજાપ ' જપવા. “સર્વ જીવાને સત્તાએ મહાવીર પ્રભુમય દેખવા. પ્રભુ ભજતાં ખ્યાતાં દુ:ખ સંકટ પડે તેથી આત્મશુદ્ધિમાં આગળ વધવાનું થાય છે એવી શ્રદ્ધાપ્રીતિ ધારણ કરવી. ષદ્ભવ્યાનું અને નવતત્ત્વાનુ નયનિક્ષેપથી જ્ઞાન કરવુ. ગમે તેવી જ્ઞાનયેાગાવસ્થામાં દેવગુરૂસ ઘધર્મની સેવાભક્તિમાં નિષ્કામભાવે વર્તવું. સર્વ જીવાપર આત્મપ્રેમ ધારણ કરવા. દેશવેષરાજ્યેાપાધિભેદથી સર્વવિશ્વવાના કલ્યાણુમાં ભેદ ન રાખવા. મહાવીરપ્રભુના જાપથી ભક્ત જીવાના હૃદયની શુદ્ધિ થાય છે. નગુરાઓને સદ્ગુરા કર્યા વિના આત્મજ્ઞાનનાં શાઓના આધ ન આપવે. ગુરૂપર પૂર્ણ શ્રદ્ધાપ્રેમ પ્રગટવાથી ભક્તોની કાટિમાં પ્રવેશવાના અધિકાર થાય છે. પૂર્ણ શ્રદ્ધાપ્રેમીને સમ્યકત્વવ્રત અંગીકાર કરાવી ગુરૂએ પ્રભુમહાવીરદેવના નામ મંત્રનાં મત્રગ આપવા. ગૃહસ્થાને ગૃહસ્થાધિકારપ્રમાણે વર્તવાની આજ્ઞા કરવી અને ત્યાગીઓને ત્યાગીના અધિકાર પ્રમાણે વવાની આજ્ઞા કરવી. ભક્તશિષ્યાને પ્રભુ નામજામાં મીઠાશ ઉપજે છે અને નગુરા નાસ્તિકાને પ્રભુનામ જપવામાં મીઠાશ ઉપજતીનથી. શુદ્ધપ્રેમ પ્રગટચા વિના ાઇ પ્રભુના ભકત થતાનથી. માથે અનુભવી ગુરૂ કર્યા વિના કાઈ પ્રભુને પામી શકતા નથી. ગુરૂકૃપાએ પ્રભુની ઝાંખી અનુભવાઇ છે. ગુરૂકૃપા વિના ઇશ્વરના સાક્ષાત્કાર થતા નથી, જે ગુરૂથી દૂર છે તે પ્રભુથી દૂર છે. જે ગુરૂના હૃદયમાં છે, તે પ્રભુમહાવીરદેવના હૃદયમાં છે. જેને ગુરૂથી અક્ય છે તેને પ્રભુ પાસે છે. ગુરૂદેવ અને આત્માપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાગ અને તન્મયતા થતાં જીવતાં મુક્તિનું સુખ અનુભવાય છે, એવા અનુભવની ઝાંખી આવી છે એમ સત્ય જાહેર કરવાથી અન્ય મનુષ્ય પણ આત્મા

Page #560

૫૩૭
નંદરસ પામવા આશાવંત ઉ૯લાસી પુરૂષાથી બને એ સત્ય છે. જે નામરૂપની વૃત્તિના મેહભાવે જીવવાપણું છે તે ભાવે મરવાથી અને પ્રભુસ્વરૂપના શુદ્ધ પગે જીવવાથી આ સ્થલ વિશ્વમાં કાયા છતાં આતમા તે આત્મવિશ્વમાં આત્મદૃષ્ટિએ પરમાનંદ વિલાસે જીવે છે એ અનુભવ આપોઆપ એમ જણાવે છે અને લખે છે તથા સર્વ મનુષ્યોને આમંત્ર છે કે તમે આત્માનંદરસિયા વા પ્રભુરસિલા થવા પ્રભુસ્મૃષ્ટિમાં આવે અને પ્રભુને મળી પ્રભુ થાઓ.
પ્રભુરસ પામેલા સંતે. પ્રભુરસ પામ્યા સંતેરે, છાના રહે નહીં ક્યાંય. પ્રભુ. આતમપ્રભુને આતમારે, ઓળખે આપોઆપ; સ્વપરપ્રકાશક આતમારે, ધ્યાતા ધ્યેય અમાય. પ્રભુ છાના ૧. છાને સૂરજ નહિ રહે, ઉગે જાણે લેક પ્રભુરસપૅનની ધનમાંરે, કેની ન કાટેક. પ્રભુ. ૨ પરમબ્રહ્મરસ સ્વાદતાંરે, ટળતા ઈન્દ્રિયસ્વાદ, નિદોષ જગ ખેલવુંરે, રહે ન વાદ ઉન્માદ. પ્રભુ, ૩ નિર્ભયતા સમભાવનારે, રહે ન દેષની દષ્ટિ, લઘુબાળકસમ પ્રગટતીરે, નિર્દોષ આતમસૃષ્ટિ. પ્રભુ. ૪ રહે ને દ્વેષ ન દીનતારે, પ્રગટે આનંદખેલ; આત્મસમું જગ થઈ રહેરે, રહે ને મનમાં મેંલ. પ્રભુ. ૫ જીવનમરણમાં નહિ રહે, હર્ષશોક તલભાર; આપપ્રભુરૂપ થઈ રહે, કર્મ બાહ્યવ્યવહાર. સ્વતંત્રતાએ ખેલતારે, શુદ્ધપ્રેમ મસ્તાને; ધરે ન પરવા કેઇનીરે, પ્રભુપ્રેમ ગુલતાન.
પ્રભુ. ૭ જડથી ન્યારો આતમારે, ન્યારો આતમ ધર્મ ચિદાનંદ નિજધર્મમાંરેમસ્ત રહે કરે કર્મ પ્રભુ ૮ આતમધર્મમાં ખેલતારે, જાણ જડ જગકુંદ; બુદ્ધિસાગર આતમારે– સ્વાદે નંદ. પ્રભુ. ૯.
પ્રભુ. ૧

Page #561

પા
સાત્વિકઅહિંસાદિ વૃત્તિયેાથી પણ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ ન્યારૂં છે. આગમસાર નંયચક્ર નંયચક્ર વગેરે અનેકદ્રવ્યાનુયાગીશાઓ તથા આધ્યાત્મિકજૈનશાસ્ત્રો તથા જૈનયાગશાસ્ત્રોનું અધ્યયન મનન નિદિધ્યાસનમાં ઘણાં વર્ષો ગાળ્યાં અને આત્મધ્યાન ધર્યું તેથી આત્મશુદ્ધ પયાગની આખી પ્રગટીછે. આાત્માના અનંતગુણ પર્યાયનું એકાંતમાં ચિ ંતવન કરવા પ્રવૃત્તિ કરી, તથા નદીનાળાં જંગલ, એકાંત નિર્જન સ્થાનનું નિરૂપાધિએ આત્માપયાગાથે સેવન કર્યું. આત્માના આત્માના સ્વરૂપનું ધ્યાન ધર્યું તેથી આત્મમહાવીરદેવે પેાતે પાતાનાપર શુદ્ધનિશ્ચયદૃષ્ટિએ કૃપા કરી પાતે પેાતાના આવિર્ભાવ કર્યો છે તે ક્ષયાપશમભાવે આવિર્ભાવ છે. હું આત્મ મહાવીરદેવ !!! ત્હારામાં મનને રસ પડે છે. દુનિયાની જડવસ્તુએ છે તેમાં આનંદ ગુણ નથી. ચિદાન ંદ સ્વરૂપ આત્મા છે તે પેાતાનામાં રસ અનુભવી શકે છે અને જડવસ્તુએ પાતાને ૫રંપરાએ આત્મશુદ્ધિમાં નિમિત્ત સાધનતરીકે ઉપયાગી થાય છે એમ જ્ઞાની જાણે છે તેથી તેને જડવસ્તુઓ દુઃખ આપવાને સમર્થ થતી નથી. જવસ્તુઓના જ્ઞાનથી આત્મા આન ંદ લેtનવી શકે છે. જયદ્રવ્ય અને આત્મદ્રવ્યનું જેટલું જ્ઞાન તેટલું જ્યાન અને તેટલેા આનદ જાશુવા. જડ વસ્તુઓમાંથી અને દેહધારીમનુષ્યાપરથી મેહુ ટળ્યા બાદ સજડ ચેતન વસ્તુઓના સબધથી અને તેના જ્ઞાનથી આત્માનંદ પ્રકાશમાં વૃદ્ધિ થાય છે પણ હાનિ થતી નથી. આત્માની સાથે અંધાયલી કર્મ પ્રકૃતિયાના વિપાક ભાગવતાં છતાં હાલતા પ્રાય:આત્માનંદ વર્તે છે અને તેથી અજ્ઞાનીઓ જે કમેક્રિયમાં દુ:ખ વેદેછે ત્યાં આત્માપયેાગે કઈક અથાતા છતાં આત્માનદરસથી આત્મા પ્રસન્ન વર્તે છે. પ્રભુ મહાવીરદેવ અને ગુરૂની મહાકૃપાથી એમ બન્યુંછે અને પરભવમાં પૂર્ણ ક્ષાયિકભાવે આત્માનંદ પ્રગટશે એવી દૃઢ આશા છે. આત્માને કેવલજ્ઞાન થતાં સુધી આલંબનની જરૂર છે. સાલબનદશામાં રહેવું અને અંતમાં પ્રભુમહાવીરદેવનું મરણુ કરી પ્રભુના ઉપયાગમાં સ્થિર થવું. પ્રતિક્ષણે અનુભવજ્ઞાનની વૃદ્ધિના અનુલવ આવે છે અને આવશે એમ આત્મન જાણુ !!

Page #562

૫૩૯ બાવાનાં રાજ્ય લક્ષમી લેગ સર્વે ક્ષણિક છે તેમાં નિત્યાનંદ નથી. બાહા જાતિથી વા અપકીર્તિના ભયથી આત્માના ઉપગની પ્રવૃત્તિથી જરામાત્ર ડગવું નહિ. અસંખ્યપ્રદેશમય આત્માના પ્રદેશે અનંત જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રવીર્ય છે. આત્માની સાથે રહેલા કાર્પણ તેજસ દારિક શરીર છે તે ચોળા સમાન છે. પૂર્વભવનાં કૃતકર્મ, ભેગવવામાંથી છૂટાતું નથી, પરંતુ નવીનકર્મ તે આપોગથી બંધાતાં નથી, તેમજ પૂર્વનાં ઘાતિકર્મોને છેદ કરી શકાય છે તથા આયુષ્યનામ વિનાના વેદનીય અને ગેત્રકર્મના વિપાકમાં ઉદ્વર્તન તથા અપવર્તનાદિકરાવડે ફેરફાર કરી શકાય છે. આત્માના શુદ્ધોપગથી વર્તમાનમાં નવીનકર્મ બંધાતાં નથી અને ભવિષ્યમાં બંધાવાનાં કર્મોના હેતુઓમાં આસક્તિ રહેતી નથી. જે વર્તમાનમાં આત્મા તેવું તેનું ભવિવ્યમાં પરિણમન થાય છે. આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપના ઉપયોગ પરિણમવું અને બાહામાં કર્મોદયમયેગે જે કંઈ થાય તેમાં તટસ્થ પુરૂષના પિઠે પ્રસન્નતાથી વર્તવું. પુદગલોથી પુગલની તૃપ્રિ છે અને આત્માથી આત્માની તૃપ્તિ છે. નિશ્ચયતઃ પુલનું પુગલ સ્વરૂપે પરિણમન છે. શરીરાદિ ગુગલનું તેના સ્વભાવે પરિણમન છે અને આત્માનું જ્ઞાન તથા આનંદસ્વરૂપે પરિણમન છે. પુદ્ગલ સ્વભાવે પુગલ જીવે છે. પુદગલાદિ જડ દ્રવ્ય ત્રણકાલમાં પોતાના સ્વભાવે વતે છે અને ત્રણકાલમાં આત્મા પોતાના સ્વભાવ પરિણામી છે. વિભાવપરિણામ જે રાગદ્વેષ અજ્ઞાન મેહરૂપ છે તે વસ્તુતઃ આત્માને નથી, અને જડને પણ નથી એવા વિભાવપરિણામથી મુક્ત થવું તે આત્માની મુક્તિ છે તે આત્માથી ભિન્ન નથી. આત્માના શુદ્ધપગે આત્મા પરમેશ્વર બને છે તેને જડ વસ્તુઓના સં. બંધથી હાનિ વા લાભ નથી એમ આત્મા, શુપયોગના અનુભવે અનુભવી શકે છે. સર્વવિભાવપરિકૃતિથી મુક્ત થવું તે શુદ્વાપગના બળથી થાય છે. શુદ્ધપયોગની દિવ્ય શહેનશાહી પ્રભુતા આગળ દુનિયાની ઈન્દ્રાદિક પદવીઓ છે તે નાના

Page #563

૫૪૦
લીટ સમાન છે એમ આત્મા જ્યારે અનુભવ પામે છે ત્યારે પરમાનંદની હેરેથી પૂર્ણ પ્રભુનું પ્રાકટ્ય કરે છે.
ક્ષણે ક્ષણે અરિહંત મહાવીરનું સ્મરણ કરવું. લઘુ બાળક જેમ માતાના વિયોગે રડે છે અને માતાને પોકારે છે તેમ પ્રભુ મહાવીરદેવનું ન્હાના બાળકની પેઠે સ્મરણ કરવું અને પ્રભુના નામના જાપે પ્રભુને પિોકાર કર. પ્રભુનાં બાહ્યાંતર સ્વરૂપનાં દર્શન કરવા શુદ્ધપ્રેમથી ગાંડા ઘેલા જેવા બની જવું. ક્ષણે ક્ષણે પાપવિચારોથી બચવા માટે પ્રભુમહાવીરદેવને પ્રાર્થના કરવી તે પ્રમાણે ગુરૂની પણ પ્રાર્થના કરવી. મનમાં એક દુષ્ટ વિચાર થતાંની સાથે પ્રભુ મહાવીર દેવનું નામ જપી રાઈ જવું અને પ્રભુને રડી રડી પ્રાર્થના કરવી અને બહાનું બાલક જેમ માતાના ખોળામાં લપાઈ જાય છે તેમ પ્રભુ મહાવીર અને ગુરૂના શરણમાં લપાઈ જવું અને વારંવાર દેવગુરૂના નામ સમરણમાં મનને જોડવું. જે કંઈ દુ:ખ પડે છે તે આત્માની ભાવી ઉન્નતિ માટે છે એમ માની પ્રભુમહાવીરદેવપર પૂર્ણ વિશ્વાસ, પ્રમ ધારા. ગાંડે મનુષ્ય જેમ બાહિરના સંબંધથી ડાહ્યો જણાતે નથી તેમ બહિર દુનિયાદારીમાં ગાંડા જેવા થઈ જવું અને દેવગુરુની શ્રદ્ધાપ્રેમની ધનમાં મસ્ત થવું. આજીવિકાદિ ચિંતા ઓને ફેંકી દે અને હૃદયમાં પરમાત્મા વિના અન્ય કશું કંઈ પ્રિય ગણવું નહીં. આવી દશાની ઘંન આવ્યા પછી પ્રભુજીવને જીવવાની શરૂઆત થાય છે. જ્યાં ત્યાં સંતોમાં આત્મમહાવીર દેવનો અંતર આવિર્ભાવ દેખવો અને તેઓને દેખી ગાંડા ઘહેલા આનંદી બની જવું. પ્રભુમહાવીરની ભજનની ધૂનમાં દુનિયાના વિવેકનો કૃત્રિમ વેષ ઉતારી દેવ તથા વાદવિવાદતકબુદ્ધિની ઘેલછા ઉતારી દેવી અને સર્વવિશ્વ છે તે પ્રભુને બાગ છે એમ જાણ કઈ જીવસંબંધી પ્રભુથી જુદો વિચાર કરે નહિ. સર્વ જીવોને ખમાવી દેવા. મુખે પ્રભુનું નામ પ્રેમથી જપીને

Page #564

- ૫૪૧ અંતરમાં પ્રભુના ઉપયોગ વર્તવું. ત્યારે આવી પ્રભુ મહાવીરની ભકિતમાં એકવર્ષપર્યત વા છ માસ પર્યત વા છેવટે ત્રણ દિવસ સુધી રહેવાથી મસ્તદશા અનુભવાય છે ત્યારે આત્મમહાવીર પ્રભુને સાક્ષાત્કાર થાય છે. એવી શુદ્ધપ્રેમ ભક્તિની ઝાંખી આવ્યા પછી મહને પ્રભુની સાથે આત્મસંબંધ થયે છે એમ આત્મા પ્રકાશે છે.
શ્રી મહાવીરત્રભુને ક્ષણેક્ષણે જાપ કરે, તેથી હૃદયની શુદ્ધિ થાય છે. શ્રીમહાવીરત્રભુને નામ જપતાં અમૃત કરતાં અધિક રસ લાગે છે ત્યારે આત્મશુદ્ધિ થાય છે. પ્રભુ મહાવીરને જાપ જપતાં જપતાં દુનિયાદારીના ભાનથી બેભાનર્થે જતાં આત્માનુભવ પ્રગટે છે. ૐ ગઈ મહાવીર જાપ કરોડોવાર જપતાં જપગની સિદ્ધિ થાય છે. ગમે તેવા પ્રસંગમાં પ્રભુ મહાવીરનું સ્મરણ થતાં આત્મા આત્માને ઉદ્ધાર કરે છે. પ્રભુ ડહાવીરદેવપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા મૂકીને પ્રભુમહાવીરમાં ચિત્ત રાખી સર્વ કર્તવ્ય કર્મ કરવાં. ત્યાગી અને પ્રભુ મહાવીરના ભક્ત સાધુસંતપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રેમ ધારતાં પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. શક્તિદાયક ગુરૂપર પૂર્ણ શ્રદ્ધાપ્રેમ ધારીને ભક્તજને આત્માની શુદ્ધિ કરે છે. ગુરૂના પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા અને પ્રેમથી જ પોતાની દશા પાકે છે. ગુરૂની આજ્ઞાને માનવામાં અંધશ્રદ્ધા પણ અનંતગુણ આત્મશુદ્ધિ કારક છે. બુદ્ધિવાદથી દેવગુરુધર્મની સેવાભક્તિમાં શુષ્કતા પ્રકટે છે, કેટલીક અગમ્ય બાબતમાં બુદ્ધિવાદથી કંઈ આત્માની જાગૃતિ થતી નથી. સાંસારિક કણિક પદાર્થોની મોહજાળમાં આસક્ત ન થતાં દેવગુરૂધમ પર આસક્ત થવું. આજ માર્ગથી શુદ્ધાત્મપ્રભુની પ્રગટતા થાય છે. આત્માનો આનંદસ ચાખો, તેજ પ્રભુની પ્રાપ્તિ છે અને તેજ મનુષ્યજન્મનું ર્તવ્ય છે. આત્મામાં પૂર્ણ આનંદરસ છે તે જડપદાર્થમાં નથી. સ્વધનસુખસમાન દુનિયાદારીનાં ક્ષણિક સુખમાં શું રાચવું? શું માંચવું? આત્મામાં પરમેશ્વરતા છે તેને પ્રકટાવવી જોઈએ. જૈનધર્મશાસ્ત્રોમાં સર્વજ્ઞ શ્રીપ્રભુ મહા

Page #565

ર
વીરદેવે આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે તેના અભ્યાસપૂર્વક અનુ ભવઆવ્યા છે. સગાના સમ્યગ્ અનુભવ આવ્યા છે અને ક્ષયાપામભાવીયજ્ઞાનાન દથી આત્માની શુદ્ધિના અનુભવ પામી આત્માનીપૂ પરમાત્મતા પ્રાસ કરવા આત્માપયેાગે રહેવાય છે. સાકારપદાર્થોમાં જ્યાંસુધી રાગાદિક વૃત્તિ થાય છે ત્યાંસુધી સાકારમૂર્તિ પૂજાની આવશ્યક્તા છે. જડવસ્તુમાના આલખન વિના રહેવાતું ન હેાય ત્યાંસુધી ગુરૂના અને ધર્મશાઓના આલંબનની જરૂરછે. કાઈ પણ મનુષ્યના પરિચયનના જ્યારે સદા એકલા રહેવાથી રસ પડે ત્યારે ગુરૂ સતસાધુના આલમનના ત્યાગ કરવા. શુકલધ્યાનના આલ બનસુધી ગુરૂના આલમનની જરૂર છે. સાધુસંતના આલંબન વિના એક ક્ષણમાત્ર પશુ ન રહેવું. કલિયુગમાં આત્માના જ્ઞાનદર્શનચારિત્રધર્મની પ્રાપ્તિ માટે સેવ!ભક્તિની અતિશય જરૂર છે. ગુરૂનાં દર્શન કરીને તથા વંદન કરીને ખાવું. દુનિયાની ખાદ્દોન્નતિમાં ગુરૂવિના સ્થિર રહીશકાય નહિ અને આધ્યાત્મિકપ્રગતિમાં ગુરૂવિના સ્થિર રહી શકાય નહિ. આત્માની શુદ્ધતા અને મુક્તિમાટે ગુરૂની સેવાભક્તિ કરીને જ આત્મજ્ઞાન મેળવવું. ગુરૂ કહે તેમ કરવું પણુ ગુરૂ કરે તેમ ન કરવું. ગુરૂગમ લેઈને ધામિકશાઓનું અધ્યયન મનન કરવું. ગુરૂની સેવાભક્તિવિના ગુરૂપાસેથી મેળવેલું જ્ઞાન ફળતું નથી, ગુરૂમુખથી જે શ્રવણુ કરવામાં આવે છે અને તેથી આત્માની જેટલી શુદ્ધિ થાય છે તેટલી પાતે જાતે ધર્મશાસ્ત્રો વાંચવાથી શુદ્ધિ થતી નથી. ઊલટું અવળું પરિણામ ન થવાના સ ંભવ રહે છે. ગુરૂમાથે ક્યાંથી ભક્તોને મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. નગુરાને ગુરૂ ન જણાય તેમાં તેની અશુદ્ધબુદ્ધિ અને મિથ્યામાહકાણુ છે, નગ઼રામાં અન્યસાત્વિકશુષ્ણેા હાય તાપણુ તેથી તે સભ્યષ્ટિને પામી શક્રતા નથી. મુક્તિના દ્વાર સુધી જઇને નગુરા પા પડે છે.દરરાજ ગુરૂસતનાં દનસેવાભક્તિના ભૂખ્યા રહેવું. ગુજ્ઞાન આપે તેાજ સેવાભક્તિ કરવી એવા પ્રતિબદલાની આશા

Page #566

- ૫૩ વિના નિષ્કામભાવે ગુરૂની સેવાભક્તિ કરવી. શરૂની મહત્તા આગળ ઈશ્વનાગેન્દ્ર દેશનેતા રાજા વગેરેની મહત્તા તે નાકના લીટ સમાન જાણવી. ગુરૂની સેવાભકિતથી ગુરૂ સહેજે રીઝ પામીને જે જ્ઞાન આપે છે તે આત્મરૂપે પરિણમે છે અને તેથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે અને આત્માનુભવ પ્રગટે છે. આત્માના આનંદ રસની ખુમારી પ્રગટે છે. ગુરૂથી પરમાત્મા સાક્ષાત્કાર કરી શકાય છે. ગુરૂવિના એકલાં ધર્મશાસ્ત્રોથી પરમાત્માને સાક્ષાત્કાર થતું નથી. જ્યારે કે માથે ગુરૂ કરે, શિષ્યવક્ષા ગ્રહણ કરે ત્યારે ગુરૂએ ભક્તશિષ્યને પરમાત્મા તરફ વેઈ જવો. નગુરાને ગુરૂ જે જ્ઞાન આપે છે તે તેથી નપુરાને ફલની પ્રાપ્તિ થતી નથી અને ગુરૂને કાયાદિ કલેશ જ થાય છે તેથી પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ ઇચ્છનારે ગુરૂન માથે ગુરૂ તરીકે કરવા અને ગુરૂ પાસેથી
અહંમહાવીર મંત્ર લેઈ તેને જાપ જપ અને જેન બની ધર્મની આરાધના કરવી.
ॐ अई महार मालिः ३

Page #567

Page #568
Work For Private And Personal Use Only