Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro vyAsaracita sAMkhyapravacana bhANa, vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI pradhAna saMpAdaka gautama paTela anuvAda rAmakRSNa tulajArAma vyAsa saMskRta sAhitya akAdamI gAMdanagara 11
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro vyAsa racita sAMkhyapravacana bhASya, vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI pradhAna saMpAdaka gautama paTela anuvAda rAmakRSNa tulajArAma vyAsa saMskRta sAhitya akAdamI gAMdhInagara
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Patanjalinan Yogasutro Translated by Ramkrushna Tulajaram Vyas Published by : Sanskrit Sahitya Academy, Gandhinagar382017. 2004 (c) rAmakRSNa tulajArAma vyAsa prata : 500 5OO prathama AvRtti H 2004 kiMmata : rU. 235-00 pRSTha : 3+476=508 prakAzaka : vI. vI. paMDita mahAmAtra saMskRta sAhitya akAdamI, jUnuM vidhAnasabhA bhavana, sekaTara-17, gAMdhInagara-382017 mudraka : kriSnA grAphiksa, kirITa harajIbhAI paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, svAminArAyaNano Dahelo, nAraNapurA, amadAvAda-380013 (phona : 27494393), mobA. 942630,640
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana pataMjalinAM yogasUtronuM mahattva bhAratIya paraMparAmAM yugothI che. yogadarzana ane yogasAdhanA baMnenA AdhArabhUta graMtha tarIke tenuM mahattva svIkArAyuM che ane tenuM adhyayana yuge yuge bhAratanI bhUmimAM viziSTa vidvAno dvArA thatuM AvyuM che. vaLI Aja to yoga (yogA' evA azuddha uccAraNa sAthe) samagra vizvamAM vyApI gayo che. yogasUtro upara maharSi vyAsaviracita sAMkhyapravacana bhASya ane vAcaspatimizra dvArA viracita tattvavaizAradI A be bhASyo saMskRta paraMparAmAM agatyanuM sthAna dharAve che. yogadarzanano talasparzI abhyAsa karavA icchanAra vyakti mATe A baMne bhASyo divAdAMDI samA che. A banne bhANo gujarAtImAM yogya rIte utAravAmAM Ave enI tAtI AvazyakatA hatI. A kAma agharuM hatuM ane tene svamativibhavAnusAra gujarAtImAM mUkI ApavAnuM kAma eka adhikArI vidvAna DaoN. rAmakRSNa tuLajArAma vyAsa dvArA thayuM teno AnaMda che. DaoN. vyAsa prAcIna ane arvAcIna evI banne prakAranI saMskRta adhyayana paraMparAmAMthI pasAra thayA che ane tethI A agharA kArya mATe te ja samartha che evI mArI namra paNa daDha mati che. vaLI A AkaragraMtho che. te kevaLa zabdArtha prakriyA jANanAra mATe AtmasAta thavA durlabha che. A mATe joIe che tapa ane sAdhanA. DaoN. vyAsa potAnA aMgata jIvanamAM yoganA sAdhaka ane guruvarya bhagavAna zrI ramaNa maharSinA upAsaka che. gaMgAne jhIlavA mATe zaMkara ja joI ne ! pariNAme ApaNane eka zraddheya anuvAda sAMpaDe che. AvA azakyavat kAryane potAnI sAdhanA vaDe siddha karanAra DaoN. rAmakRSNa tuLajArAma vyAsane huM hRdayathI abhinaMdana ApuM chuM ane hajuya AvA Akara graMthonA adhikRta anuvAdo ApaNane Ape tevI AzA sevuM chuM. gautama paTela vI. vI. paMDita mahAmAtra saMskRta sAhitya akAdamI adhyakSa saMskRta sAhitya akAdamI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (anukramaNikA nivedana sh prastAvanA m m 133 pahelo samAdhipAda bIjo sAdhanapAda trIjo vibhUtipAda cotho kaivalyapAda 273 404
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mathitvA caturo vedAn sarvazAstrANi caiva hi / sArastu yogibhiH pItaH takraM pibati paNDitaH // jJAnasaMkalinI taMtra, 51 "cAra vedo ane badhAM zAstronuM maMthana karIne meLavelA sArarUpa mAkhaNano AsvAda yogIoe karyo ane paMDito phakta chAza pIe che." yoga eTale manuSya svayaM potAno sAco paricaya keLave e mATe prAcIna samayamAM ApaNA dezanA manISIoe svAnubhavathI nipajAvelI zAstrIya yukti. e yuktithI mANasa potAne oLakhe ane svarUpamAM rahe e mukti. mANasano sAco paricaya phakta enA jAgrata avasthAnA anubhavone AdhAre ja na thaI zake. e mATe eNe enA dainaMdina jIvanamAM anubhavAtI jAgrata, svapna ane gADha nidrA e traNe avasthAonA badhA anubhavonuM taTastha, vaijJAnika ke zAstrIya vizleSaNa karavuM jarUrI che. vaLI, mANasa prakRtino eka bhAga enI utkrAntinuM sauthI vadhu vikasita ekama che. tethI samagra prakRtinAM badhAM paribaLonuM parigaNana temaja emanA baMdhAraNa ane kAryonuM gahana, zAstrIya adhyayana paNa mANasanA adhyayananA bhAgarUpe ApoApa thaI jAya che. A saMkalita kAma atiprAcIna samayamAM vikaselI sAMkhya-yoga-darzananA nAme oLakhAtI sarvAgapUrNa vicArapraNAlInA praNetAoe karyuM hatuM. mANase vartamAna samaya sudhImAM zikSaNa, samAja-vyavasthA, vyavasAya, dharma, tattvaciMtana, vaijJAnika anusaMdhAno ane udyogonA kSetromAM je pragati sAdhI che, e jANe ajANye cittanI ekAgratApUrvaka viSayane yathArthapaNe grahaNa karavAnI zakti ke yogane AbhArI che. A dRSTie vicAratAM ema jaNAya che ke bhAratanAM cha prAcIna darzanomAM yoganuM gauravapUrNa sthAna hovA chatAM ane badhI abhyAsapaddhatiomAM badhA ziSTa puruSoe ane AcAryoe eNe upadezelI cittazuddhi ane ekAgratAnI rItone sanmAnapUrvaka svIkArI hovA chatAM, yoga jAti, deza, kALa ane saMpradAyonI maryAdA oLaMgIne saunA naitika utthAna, cetasika svAcya, AdhyAtmika punarutthAna temaja vyAvasAyika saphaLatA mATe badhAne svIkArya banI zake evI jIvana-praNAlI banavAnI zakyatA dharAve che. A viSe ApaNA dezamAM ane videzomAM paNa navajAgRti AvI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] hovAnAM cinho dekhAI rahyAM che. jIvavAnI kaLAnA navA nAme, judAM judAM rUpomAM yoga sArvabhauma svIkRti pAmI rahyo che, e AvanAra vizALa saMvAditAnuM eka agatyanuM cinha che. paNa kaivalya-mokSa-ja yoganuM mukhya lakSya che, e pataMjalimuninI vAta visAre paDI rahI hoya ema lAge che. mokSa koI navI upalabdhi nathI. cittavRttiono nirodha thatAM, manuSya potAnA svarUpamAM rahe e mokSa che. manuSya vizvaprakRtino eka bhAga ane enI utkrAntinuM sauthI vadhu vikasita ekama hovAthI, enA sAcA svarUpanA nirNayamAM samagra prakRtinAM badhAM paribaLono zAstrIya nirNaya samAya e svAbhAvika che. A viSe bhagavAn zrI ramaNa maharSi (I.sa. 1879-1950) kahe che H- "yogano hatu mananA maunanI prApti che. abhyAsa phakta mananA A mULasvabhAvarUpa maunanA mArganAM vighno dUra thAya e mATe karavAmAM Ave che. manuSyanuM mana jyAre prAkRta ke asaMskRta avasthAmAM hoya, tyAre eNe potAnI aMdara ane bahAra satata pravRttizIla rahetAM prakRtinAM paribaLonAM kAryonI pratikriyA rUpe kAMI ne kAMI vAraMvAra paravazapaNe karavuM paDe che. yoganAM aMgonA anuSThAnathI saMskRta baneluM mana prakRtinAM bAhya paribaLo ane AMtarika prabaLa valaNAne pUrNapaNe AdhIna hotuM nathI. bhautika prakRti ane manuSyaprakRtithI mukta banavuM yoganuM lakSya che. yoganuM uDDayana manuSyaprakRti ane vaizvika prakRtithI para advaita sattA sudhI pahoMcavA mATe che. mananAM sukhada ke duHkhada, satata ane nirarthaka spaMdano enI zAnta ekAgratAmAM vikSepa kare che. mana sAco draSTAjJAtA-nathI. e satyaviSe anumAna karI zake, zAstrIya pramANo uddhRta karI zake, kalpanA karI zake, siddhAnto sthApI zake, paNa eno sIdho sAkSAtkAra na karI zake. satyanA sAkSAtkAra mATe, je mana svAbhAvika rIte ja draSTA ane dRzya vacce madhyasthatA karavAno prayatna kare che, ene zAnta-mauna-banAvavuM anivArya che. mana jyAre pUrepUruM "mauna ane sajAga" hoya, tyAre draSTA ane dazya baMne ekIsAthe enI samakSa hAjara thAya che. tyAre draSTA hoya che, je jovAnuM che, e paNa hoya che, ane darzana koI paNa prakAranA bhrama vagara thAya che. AvuM spaSTa darzana yoganuM lakSya che, je kevaLa draSTA, AtmAno adhikAra che, manano nahIM. 'sAmAnyapaNe mana potAne draSTA tarIke rajU kare che. paNa kharekhara e dRzya che. draSTA ane dRzyanuM A khoTuM tAdAtmya, satata asthira ane zokAtura rahetA manane nizcala, avikArI temaja zokarahita AtmA mAnI levAnI A bhUla, mULabhUta avidyA che, jemAMthI badhAM duHkho ane prazno utpanna thAya che. manuSya jevAM karma kare evo bane che, ane e jevo che evAM karma kare che. prakRti ane karmanA kSetramAM mANasa enAM karma, vicAro ane bhAvanAothI alaga kAMI nathI. A badhAM bhUtakALathI cAlI AvatI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] maryAdAo ane asaronAM pariNAmo che. Ama, manuSya karmanA kAyadAnI abhivyakti che. e potAne asahAyarIte, pAgalanI jema, vizvamAM pravartatI prakRtinI yAMtrika pravRttizIlatAnI asara taLe, vAraMvAra eka ja prakAranAM karma karatAM rokI zakato nathI. potAnI AvI asahAya sthiti pratye jAgarUka banI, potAnA sAcA niSkriya svarUpamAM jJAnapUrvaka pratiSThita thavAnI nivRttinA nAme oLakhAtI zakti paNa prakRtimAM kAryarata che. yogya, zAstrIya rIte Ayojita prayatna vaDe manuSya A nivRtti siddha karI zake che. "vivekakhyAti ke puruSa ane prakRtinA bhedanuM niraMtara darzana badhA klezonA bIja jevI avidyAnA unmelanano upAya che. A aMtardaSTi manuSyabuddhinA AgrahothI ke tarkamATenA prayatnothI utpanna thatI nathI. A mATe manuSya phakta enI utpattinI bhUmi taiyAra karI zake che. A bhUmi eTale manuSyanuM deha-mananuM baMdhAraNa, kAraNa ke emAM ane enA vaDe ja puruSa ke draSTA jue che ane prajJA pragaTa thAya che A bhUminA koIpaNa stare thatI uttejanA mANasane lakSyaSNuta banAve che, jenA kAraNe na rokI zakAya evuM sUkSma ane sthULa kriyAonuM cakra zarU thaI jAya che ane tethI UMDA saMskAro ke valaNonuM nirmANa thAya che. kharekhara UMDA saMskAro, jene ApaNe jIvana-maraNa kahIe chIe enI-eTale ke zarIranA janma-mRtyunI-sarahadone oLaMgIne kAryarata thAya che. vaizvika prakRtinI ApaNAmAM pragaTatI A pravRttizIlatAne, enI enA jeTalI ja zaktizALI nivRttizIlatA ke mananI pUrNa nizcalatA ane saMtulana vaDe avarodhavI joIe. A kAryamAM potAnI cetanAnA gahanatama starone pUrNapaNe zuddha banAvavAnA sabhAna prayatnono sahAro levo jarUrI che. mananA svAbhAvika valaNane Ama ulaTAvI nAkhavAthI, enI caMcaLatAno pUrNavirAma thAya che ane tyAra pachI ja e draSTAnA saMdarbhamAM potAnI dazya tarIkenI sthiti jANI zake che. mana game eTaluM zuddha hoya-kevaLa zuddha, prakAzazIla sattvaguNamAMthI baneluM, ane caMcaLatA temaja mUDhatA vagaranuM hoya - to paNa e draSTA puruSathI mULabhUta rIte enI jovAnI zaktinI daSTie UtaratI kakSAnuM che." ApaNA samakAlIna evA jIvanmukta zrI maharSie saMkSepamAM yogadarzananuM A sarvagrAhI avalokana rajU karyuM che, emAM samajavAno mukhya muddo e che ke zuddha sattvaguNarUpe pariNameluM citta anaMta prakAzarUpa hoI grAhyaviSayabhUta jagatanA sUkSmatamathI mahattama tattvane parapratyakSathI niHsaMdeha jANI zake che. temaja grahaNarUpa 1. sarvaiH klezakarmAvaraNaivimuktasya jJAnasyAnantyaM bhavati / AvarakeNa tamasA' bhibhUtamAvRtamanantaM jJAnasattvaM kvacideva rajasA pravartitamudghATitaM grahaNasamarthaM bhavati / tatra yatA vaipAvarapakartarapati bhavati tava mavacAnatyam 4.31 vyAsabhASya.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] indriyone ane avikArI citizaktirUpa grahItA puruSanA potAnI aMdara pratibiMbita thayelA svarUpane paNa potAnAthI taddana bhinna evA rUpe vivekapUrvaka ADakatarI rIte jANI zake che. paravairAgyathI AvI vivekakhyAtine paNa guNAtmaka jANI, saMskArazeSa baneluM citta jyAre potAnA kAraNa-avyakta prakRtimAM vilIna thaI jAya, tyAre dra puruSa ke AtmA potAnA zuddha, apariNAmI cinmAtra svarUpamAM avasthita thAya e kevalya- mokSa che, ane e yogadarzananuM lakSya che. prastuta graMthamAM zrI pataMjali muninAM yogasUtro, e yogasUtropara zrI vyAsanuM "sAMkhyapravacana bhASya" ane bhASyapara zrI vAcaspati mizranI "tattva vaizAradI" vyAkhyAno gujarAtI anuvAda rajU karavAmAM Avyo che. mULa sUtrone cAra pAdomAM vibhAjita karavAmAM AvyAM che. pahelA samAdhipAdamAM ekAvana, bIjA sAdhanapAdamAM paMcAvana. trIjA vibhUtivAdamAM paMcAvana ane cothA kaivalyapAdamAM cotrIsa sUtro che. badhAM maLIne ekaso paMcANu sUtro che. ahIM yogasUtronI viSayavastunuM saMkSepamAM nirUpaNa karavAmAM Avaze, jethI janasAdhAraNane enA zAstrIya svarUpanuM Akalana karavAmAM saraLatA rahe. paraMtu sau prathama eka vAta samajavI Avazyaka che ke zrI pataMjalimuni vedanAM sUktomAM ane upaniSadomAM kahelA puruSa ke AtmAnI nityamukta avasthA ke enuM nityakaivalya svIkAre che. paNa sAthe sAthe jagatanA vyavahArane mithyA gaNI avagaNavAne badale traNa guNono siddhAnta rajU karI enI buddhigamya samajUtI Ape che, ane Ama AdarzavAda ane vAstavavAda vacce sAmaMjasya sthApe che. A rIte sarvasparzI-arthAt badhI kakSAnA manuSyo mATe kalyANano-mArga prazasta thAya che. vizvane sau samajI zake e rIte grahItA, grahaNa ane grAhya-jJAtA, jJAna ane zeya - e traNa mULa ghaTakonA saMdarbhamAM samajAvI, e dRSTino saMkoca karI, drA ane dazya e be tattvonuM baneluM darzAvI, kRtakRtya puruSa pratye jagatarUpa dazyane adazya banI jatuM ke haMmeza mATe naSTa thaI jatuM batAvI, puruSanI kevalatA-ekatA-manuSya buddhi samajI zake e rIte siddha kare che. cittananA A traNa tabakkAo paraspara virodhI nathI. kAraNa ke triguNAtmaka cittamAM pratibiMbita thatA jIvo asaMkhya che, jemane pataMjali grahItAnA vargamAM mUke 2. samAdhiprajJAyAM prajJeyo'rthaH pratibimbIbhUtasyAlaMbanIbhUtatvAdanyaH... tasmAtpratibimbI pUtoDaW: prajJAya verAvadhAryata sa puruSa: I 4. 23 vyAsabhASya. 3. kRtabhogApavargANAM puruSArthazUnyAnAM guNAnAM yaH pratiprasavaH tatkaivalyam / svarUpapratiSThA punarbuddhisattvAnabhisambandhAtpuruSasya citizaktireva kevalA, tasyAH tathaivAvasthAnaM vaizavacam | 4.34 vyAsabhASya.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] che, paNa e pratibiMbo guNone kAraNe hovAthI, chevaTe e konAM pratibimbo che, ema zuddha sattvamaya cittathI vicArI bimbabhUta kevaLa, mULa puruSano nizcaya karavAthI enI anaMtatA ane advitIyatA samAdhiniSTha yogInA samajavAmAM Ave che. AvI abhuta sarvagrAhI, samanvayadaSTino namUno juo : "ToparuM vitta sarvArtha, yogasU. 4.23 A sUtrapara vyAsamuninuM bhASya: "mano di mantavyanArthe param tasvayaM ca viSayatvAdviSayiNA puruSeNAtmIyayA vRttyAbhisambaddham / tadetaccittaM draSTadRzyoparaktaM viSayaviSayinirbhAsaM cetanAcetanasvarUpApatraM viSayAtmakamapyaviSayAtmakamivAcetanaMcetanamiva sphaTikamaNikalpaM sarvArthamityucyate / tadanena cittasArUpyeNa bhrAntAH kecittadeva cetanamityAhuH / apare cittamAtramevedaM sarva, nAsti khalvayaM gavAdirghaTAdizca sakAraNo loka iti / kasmAt ? asti hi teSAM bhrAntibIjaM sarvarUpAkAranirbhAsaM cittam iti / samAdhiprajJAyAM prajJeyo'rthaH pratibimbIbhUtastasyAlambanIbhUtatvAdanyaH / sa cedarthazcittamAtraM syAtkathaM prajJayaiva prajJArUpamavadhAryeta / tasmAtpratibimbIbhUto'rthaH prajJAyAM yenAvadhAryate sa puruSa iti / evaM grahItRgrahaNagrAhyasvarUpacittabhedAtrayamapyetajjAtitaH pravibhajante te samyagdarzinastairadhigataH puruSa: ti | "draSTA ane dazyathI raMgAyeluM citta badhA padArtharUpa che." mana maMtavya (ya) padArthanA raMge raMgAya che, ane pote AtmAno viSaya hovAthI viSathI puruSa sAthe potAnI vRttithI saMbaMdhita che. AvuM draSTA.ane dazyathI raMgAyeluM, viSaya ane viSayI baMnene pragaTa karatuM, cetana ane acetana svarUpavALuM, viSayarUpa chatAM aviSayarUpa, acetana chatAM cetana jevuM jaNAtuM, sphaTikamaNi jevuM citta sarvArtha kahevAya che. cittanA AvA sArUpyathI bhrAnta banelA keTalAka loko cittane ja cetana mAne che. keTalAka bIjA loko A badhuM (jagata) cittamAtra che, gAya, ghaDo vagere sakAraNa loka che ja nahIM, ema kahe che. teo dayanIya che, kAraNa ke emanI bhrAntinuM bIja badhA AkArone prakAzita karatuM citta che. samAdhiprajJAmAM zeyapadArtha (AtmA) pratibiMbita thaIne enA AlaMbana rUpa banelo hovAthI anya che. e padArtha jo cittamAtra hoya to prajJA vaDe prajJAnA svarUpano nizcaya kevI rIte thAya? tethI prajJAmAM pratibiMbita thayelA padArthano jenA vaDe nizcaya thAya che, e puruSa che. Ama grahItA, grahaNa ane grAhyarUpavALA cittanA bhedone emanI jAti mujaba judA pADIne jeo jANe che, e puruSo samyagdarzanavALA che, emaNe puruSane jAmyo che."
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] A vAtane vadhu spaSTa karatAM vAcaspati mizra potAnI TIkA "tattva vaizAradImAM kahe che ke viSayabhUta nIlapuSyanA AkAravALuM baneluM citta ene pratyakSa upasthita kare che, ema draSTAnI chAyA potAnAmAM paDavAthI enA AkAravALuM banIne draSTAne paNa upasthita kare che. tethI jJAna ""-nIla puSpane-jANuM chuM', ema be AkArovALuM hoya che. A rIte zeyanI jema jJAtA paNa sAkSAt siddha hovA chatAM jaLamAM paDelA caMdranA pratibiMbathI bhinna AkAzamAM rahelA mukhya caMdra-biMbane koI vivekathI jANe, ema puruSane jANyo nathI. A kAraNe puruSa apratyakSa che, ema na kahevAya. pratibiMbanA mAdhyama jevuM citta nirvikalpapaNe samAhita thAya, tyAre svarUpabhUta puruSa aparokSarIte ApoApa yogI vaDe anubhavAya che. saMkSepamAM vastusattArUpa grAhya jagatanA AkAravALuM citta bane, e samaye grahItA paNa cittamAM chAyArUpe hAjara hoya che. citta grahaNarUpa che. phakta grAhya jagatane svataMtra satya mAnavA TevAyelo manuSya gRhItA, grahaNa ane grAhyanA AvA nitya sahabhAvane samajI, grahItA paNa mULa draSTA nathI, paNa enuM cittamAM paDeluM pratibiMba che, mATe enA biMbarUpa puruSamAM saMyama karI enI sAthe tatUpa thAya to AtmaniSTha banI anAsaktabhAve jagatamAM vyavahAra karI zake. bIjI paNa eka vAta dhyAnamAM rAkhavI jarUrI che : jAgrata, svapna ane suSupti ke zAnta, ghora ane mUDha avasthAo, sukha-duHkha, zoka-moha, baMdha-mola, janma-mRtyue badhA anubhavo triguNAtmaka cittanA dharmo che, AtmAnA nahIM. cittasattva ane puruSanI bhinnatAno viveka na thayo hoya, tyAM sudhI A badhA dharmono Aropa bhUlathI puruSa para karavAmAM Ave che. A mULabhUta bhUlamAMthI badhA prazno ane klezo utpanna thAya che. atha yogAnuzAsanam" A zAsanuM prathama sUtra che. zrI pataMjalimuni enAthI graMthanA AraMbhanI pratijJA karavA sAthe, e emanI maulika kRti nathI, ema sUcave che. zAsana eTale upadeza ane anuzAsana eTale agAu upadezAyelA viSayanuM pachIthI pharIvAra kareluM vyavasthita nirUpaNa. vAcaspati mizra potAnI TIkA "tattva vaizAradI"mAM yAjJavalkaya smRtinuM "hiraNyagarbho yogasya vaktA nAnyaH purAtanaH", yoganA vaktA prAcIna hiraNyagarbha che, anya koI nahIM." e vacana TAMkIne kahe che ke svayaM pataMjali anuzAsana zabda prayojI "ziSTasya zAsanam" agAu racAyelA zAsanuM pote punaH kathana kare che, evuM sUcave che. vyAsamuni potAnA bhASyamAM sAMkhyayoganA Adi pravaktA kapila RSie potAnA ziSya Asurine upadeza Apyo ane tyAra pachI paMcazikha nAmanA AcArya A paraMparAmAM thayA, ema kahe che.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] AmAMnA koIpaNa AcAryanA graMtho Aje upalabdha nathI. paNa AnAthI eTaluM avazya sAbita thAya che ke A darzana atiprAcIna che. kAraNa ke paramajJAnI kapila RSino ullekha RgvadamAM 10.27.16mAM thayo che. A uparAMta sindhaghATInI prAcInatama sabhyatAnA avazeSomAM eka sIla ke mudrA maLI che, jemAM dhyAnastha yogInI AkRti che, jenI AjubAju pazuonI AkRtio hovAthI e "pazupati" zivanI mUrti che, ema vidvAno mAne che. niruktakAra yAskAcArya vedamaMtronA draSTA RSione "sAkSAtkatadharmANaH" kahe che. dharmano sAkSAtkAra dhyAnajanya prajJA-RtaMbharA prajJA-vaDe thaI zake. Rgvada. 3.62.10mAM prasiddha gAyatrI maMtra che. emAM Avato "dhImahi" zabda ame dhyAna karIe chIe evo artha dharAve che. AnAthI vedakALamAM yoganAM keTalAMka aMgo pracalita hatAM, ema jaNAya che. Rgvada, 10.136mAM vAtarazanA munio AkAzamArge gamana karatA varNavyA che, e yogajanya vibhUtinuM smaraNa karAve che. puruSasUkta, 10.90.2mAM nArAyaNa RSinuM "puruSa eveda sarva yabhUta vacce bhavyam", "A bhUta ane bhAvI vizva kevaLa eka puruSa ja che", evuM vacana, temaja dIrghatamA RSinA acavAmIya sUkta, 1.164.46mAM "eka sarviprA bahudhA vadantagni yama mAtarizvAnamA" "vipro eka satane agni, yama, mAtarikSA tarIke bahurIte varNave che", evuM darzana samAdhi-prajJAmAM kareluM satyadarzana che, ema mAnIe to ApaNI prAcIna vaidika saMskRtino mUlAdhAra yoga che, e satya svIkAravuM paDe. pataMjalie potAnAthI agAunA samayamAM pracalita AvAM badhAM yogAMgonuM saMkalana karI emane vyavasthita zAstranuM svarUpa ApyuM, e hakIkata A rIte spaSTa thAya che. gItA, 4.1mAM zrIkRSNa kahe che: "A yoga meM sarganA AdimAM vivasvAnusUryane kahyo hato." vyAsa zrIkRSNane yogezvara (gItA, 18.78) kahe che. svayaM zrIkRSNa badhAM prANIo mArAmAM hovA chatAM mArAmAM rahelAM nathI evo mAro prabhAva aizvarayoga" (gItA, 9.5)ne kAraNe che, ema kahe che. kRSNa sAMkhyajJAnano Azraya karI badho vyavahAra karavA chatAM nirlepa rahe che ane bhAgavata, 10.70.4 emanA AhnikanuM varNana karatAM kahe che : "mAdhava brAhma muhUrtamAM UThIne, jaLano upasparza karI, prasanna indriyovALA banI, ajJAnanA tamasathI para rahelA AtmAnuM dhyAna kare che." AnAthI spaSTa thAya che ke A dezanA RSio, ziSTa puruSo ane avatAro vedapratipAdita pravRttimArganuM anusaraNa puruSa prakRtimAM rahelo hovA chatAM enA 8. Sir John Marshall, "Mohenjodero and the Indus Civiliza tion, London, 1931, p. 52
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] guNothI para rahe che, e AMtarika nivRttijanya jJAnaniSThAno Azraya karIne kare che. ane Avo jJAna-karmano samanvaya sAMkhyayoga-darzanane AbhArI che. pataMjalinA samaya (I.sa.pU. 300) pahelAM keTalA prAcIna samayathI yoganAM dhyAna vagere aMgonuM anuSThAna saMdhyA-upAsanA rUpe cAlyuM AvatuM hatuM e phakta anumAnano viSaya che. paNa e samaya atyaMta prAcIna che, e vAta nirvivAda che. prathamasUtranA yoga zabdanA arthane "yogaH samAdhi:" ema kahI bhANakAra spaSTa kare che, enI pAchaLa eka vizeSa hetu rahelo che. veda-upaniSadUnA samayagALAmAM yuji" yoge dhAtuthI niSpanna thayelo yoga zabda be vastuone joDavAnA arthamAM rUDha thayo hato, evuM kaThopaniSadamAM yojelA rathanA rUpakathI jaNAya che. rathano svAmI AtmA buddhirUpa sArathi ane manarUpa lagAma vaDe indriyarUpa azvone sanmArge calAvI lakSyarUpa viSNunA parama padane-AtmAne prApta kare che, e kathanamAM yoga zabda azvone rathamA joDavAnA arthamAM eTale ke cittane enAthI bhinna AtmAmAM joDavAnA arthamAM vaparAyo che. e samajaNamAM sudhAro karavA mATe yoga cittavRttinirodharUpa samAdhi che, e vAta bhArapUrvaka kahevAmAM AvI che. A kAraNe pANinine "yu" samAdhI e navo dhAtu nipajAvavo paDyo hato. A viSe DaoN. surendranAtha dAsagupta potAnA graMtha "hisTarI oNpha inDiyana philosophI"mAM kahe che : "Yuj Samachau is an imaginary root for the etymological derivation of the word yoga, seldom used as a verb." "yuja samAdhau dhAtu kRtrima che, jene yogazabdanI vyutpatti mATe upajAvavo paDyo hato, ane je javalleja kriyApada tarIke vaparAya che." sUtrakAra ane bhAgyakAra baMneno Azaya e che ke yoganI carama pariNati samAdhicittano AkharI vilaya-che, jethI cittattvamAM pratibiMbita thatI asIma, apariNAmI citizaktine cittanI hayAtine kAraNe bhramathI thato jIvabhAva nivRtta thatAM, potAno svarUpabhUta, nitya, sahaja brahmabhAva pragaTa thAya. dhyAnanI zarUAtamAM dhyAtA, dhyAna ane dhyeyanI tripuTI hoya che. abhyAsa AgaLa vadhatAM draSTA ane dazya ema be ghaTako rahe che, ane chevaTe dazyano paNa vilaya thatAM draSTA potAnuM kaivalya-ekatva svAnubhavathI spaSTapaNe samajI mukta thAya che. mATe yoga be tattvono saMyoga nathI, paNa duHkhanAM kAraNo sAthe saMyoga karAvanAra cittano viyoga che. A vAta zrIkRSNa paNa "taM vidyA duHkhasaMyogaviyoge yogasaMzitam" (gItA, 6.23) "duHkhanA saMyoganA viyogane yoga nAma ApavAmAM Ave che, ema samajavuM joIe", ema kahIne spaSTa kare che. Avo samAdhi "sArvabhaumazcittasya dharma" ema kahIne, bhASyakAra e lipta, mUDha, vikSipta, ekAgra ane niruddha-e badhI cittanI bhUmiomAM sAdhAraNapaNe vidyamAna
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] hoya che, ema jaNAve che, chatAM tIvra vikSepanI pratikriyArUpe thayelo samAdhi yogapakSamAM gaNAto nathI, paNa je ekAgra cittamAM "sadbhUtaartha" ke AtmAnA svarUpane spaSTa kare, klezo kSINa kare, karmabaMdhanone zithila kare ane cittane nirodha tarapha vALe e samAdhi ja yogapakSamAM gaNAya che, evI spaSTatA kare che. bIjA lakSaNasUtramAM sUtrakAra cittavRttionA nirodhane yoganuM mukhya lakSaNa kahe che. bhASyakAra citta zuM che, ane enI vRttionA prakAra temaja vistAra kyAM sudhI che, ane nirodhanuM svarUpa ane kAraNa zuM che, e badhuM spaSTa karI sUtranA arthanuM vivaraNa kare che. prakAza, pravRtti ane sthiti e traNa vArApharatI cittamAM praga thAya che, mATe e triguNAtmaka che. e traNe guNonuM ochuM-vadhAre mizraNa thavAthI cittamAM svAbhAvika rIte je valaNo utpanna thAya che, enuM varNana karatAM bhASyakAra kahe che. cittasattva mULabhUta rIte prakAzarUpa che, paNa raja, tamasnI ekasarakhI mAtrAo emAM bhaLelI hoya tyAre e aizvarya ane indriyonA viSayone priya gaNe che. tamoguNa vadhu paDato hoya to adharma, ajJAna, Asakti ane hInatAnAM valaNo baLavAna bane che. e ja cittamAMthI tamoguNanuM AvaraNa kSINa thayuM hoya ane ochI rajoguNanI mAtrA hoya to dharma, jJAna, vairAgya ane aNimA vagere divya aizvaryane priya mAne che. emAMthI 2joguNa paNa pUrNapaNe dUra thAya, to potAnA sattvarUpa prakAzamAtramAM pratiSThita thayeluM hovAthI sattvathI puruSane bhinna gaNavAnA valaNavALuM, niraMtara dharmamegha dhyAna tarapha ja vaLeluM rahe che. cittanI AvI zuddha vicArazIlatAne prasaMkhyAna kahe che. A vivekakhyAti paNa sattvaguNa rUpa che, jyAre citizakti zuddha, anaMta, apariNAmI hovAthI enAthI viparIta che, mATe emAM paNa anAsakta baneluM citta eno paNa nirodha kare che. ene nirbIja samAdhi kahe che. e avasthAmAM kAMI paNa na jaNAtuM hovAthI ene asaMprajJAta yoga kahe che. Ama je guNano pravAha cittamAM mukhya hoya, ene anurUpa valaNo asahya vegapUrvaka pravarte che, baLajabarIthI emane khALI zakAtAM nathI. mATe yoganA abhyAsIe bIjAonA guNa-doSa viSenA ke emane sudhAravAnA vicAro tyAgIne potAnA cittane zuddha sattvaguNI banAvavA prayatna karI, chevaTe sattvaguNano paNa vairAgyathI tyAga karI guNAtIta banI AtmaniSTha banavuM joIe, evo pataMjalino Azaya che. pachInuM sUtra vRttionA nirodha samaye draSTA puruSa kaivalyanI jema svarUpamAM sthiti kare che, ema jaNAve che. bhASyakAra kahe che ke nirodhanA abhAva vakhate vyutthAna dazAmAM paNa puruSa svarUpamAM ja raheto hovA chatAM evo jaNAto nathI. vyAkhyAkAra Ane vadhu spaSTa karatAM kahe che ke citizakti kUTastha nitya hovAthI samAhita ane
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] vyasthita cittanI avasthAomAM svarUpathI thatI nathI. chIpane jonAra ene prAmANikapaNe chIparUpe athavA viparyayajJAnathI cAMdIrUpe joI zake che, paNa ethI chIpamAM enA svarUpano udaya ke asta thato nathI. vyasthita avasthAmAM draSTA svarUpastha hovA chatAM evo jaNAto nathI, to kevo jaNAya che? eno javAba ApatAM AgaLanuM sutra kahe che ke tyAre cittanI vRttio jevI vRttivALo puruSa jaNAya che. vijJAnabhikSu potAnI vyAkhyA "yogavArtika"mAM A vAtane rasaprada rIte rajU kare che : itaratra vyutthAne yAzcittasya vRttayo dIpazikhA iva dravyarUpA bhaGgurA avasthApariNAmAH mUSAniSaktadrutatAmravatsvasaMyuktAkArAH triguNakAryatvAtsukhaduHkhamohAzrayatayA zAntadhoramUDhAkhyAH bhavanti / tAbhiraviziSTA vRttayo yasya puruSasya sa tathA / "bIjI vyasthAnadazAmAM cittanI vRttio dIvAnI jyota jevI dravyarUpa, satata badalAtI avasthAonA rUpe pariName che, ane bIbAmAM DhALelA ogALelA tAMbAnI jema potAnI sAthe joDAyelA padArthonA AkArovALI, traNa guNonA kAryarUpa hovAthI, sukha, du:kha ane mohane Azraya ApatI, zAnta, ghora ane mUDha nAmovALI bane che. puruSa emanA jevI ja vRttiovALo jaNAya che." vAcaspati mizra vedAntanI paraMparA pramANe citta ane asaMga puruSano saMbaMdha emanA sAcA saMyogane kAraNe nahIM, paNa lohacuMbakanI jema phakta najIkapaNAne lIdhe thato darzAve che. jayAre vijJAnabhikSu puruSamAM sukhIpaNA vagere anubhavo cetanamAM buddhinA pratibiMbane kAraNe thatA mAne che. paraMtu buddhivRttimAM cetananA pratibiMbathI acetana buddhi cetana jevI jaNAtI hoya ane buddhivRttithI abhinna vRttivALo puruSa hovAthI enA sukha vagerenA anubhavo samajAvI zakAtA hoya, to bhiAnI cetananA buddhimAM paDatA bIjA pratibiMbane svIkAravAnI vAta ayogya che, ema lAge che. pachInAM be sUtro pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti-e pAMca prakAranI vRttione karbhAzayamAM vadhAro karanArI hoya to kliSTa-duHkhada ane vivekakhyAtine baLa ApI guNonA kAryono virodha karanArI hoya to akliSTasukhada-evA bhAga pADe che. sukhada vRttio vaDe duHkhadano ane paravairAgya vaDe sukhadano paNa nAza karavAnuM lakSya hoI vRttionI saMkhyA ane lakSaNonuM nirUpaNa Avazyaka bane che. bhASyakAra emAM eka vAta umere che ke kliSTavRttionI vacce rahelI hovA chatAM azliSTa vRttio potAnA jevA saMskAro utpanna kare che, ane e saMskAro pAchA potAnA jevI vRttio utpanna kare che. Ama sajAtIya vRtti saMskAranuM cakra satata tyAM sudhI cAle che, jayAM sudhI citta potAnA adhikArathI nivRtta thaI AtmAkAra bane che
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] athavA vilIna thaI jAya che. arthAta cittane jo vizuddhinA mArge calAvavAmAM Ave to emAM svacAlita cakra jevuM baLa utpanna thAya che, je manuSyane chevaTe kaivalyabhAgI banAve che. Upara jaNAvelI pAMca vRttiomAM pahelI pramANavRtti pratyakSa, anumAna ane Agama ema traNa prakAranI che. emAM pratyakSane mukhya mAnavAmAM Ave che, kAraNa ke anumAna ane Agama enA AdhAre pravarte che. indriyanI praNAlIthI bahAranI vastunA AkAravALI banelI cittavRttine puruSa jANe e pratyakSa che. ahIM samajavAnI vAta e che ke puruSa bahAranA padArthane nahIM, paNa e padArthanA AkAravALI banelI buddhivRttine jue che. arthAt manuSya jayAre jagatane jue che tyAre sIdhI rIte jagatane nahIM paNa jagatanA AkAre pariNamelI buddhivRttine jue che, ane kharekhara to buddhi acetana hovAthI, emAM paDeluM cetananuM pratibiMba buddhivRttine ane tadAkAra jagatane jue che. Ama jyAre jagata javAtuM hoya tyAre kharekhara to puruSa javAto hoya che, arthAta caitanya potAne te te AkAre jue che. chatAM dazya jagata tarapha AMdhaLIavicArI-Asaktine lIdhe A satya samajAtuM nathI. dRSTi satata dazya tarapha vaLelI rahetI hovAthI draSTA puruSa che ja nahIM evuM lAge che. Ama je kharekhara che ane niraMtara rahe che, ane jene lIdhe A badhuM dekhAya che e draSTA nathI ane je satata parivartanazIla hovAthI anitya-asat-kahI zakAya evuM dazya ja mAtra hayAta che, evo bhAsa thAya che. advaita vedAnta Ane mAyA kahe che ane yoga avidyA kahe che, e vAta AgaLa spaSTa thaze. samAdhi mATe arthAta drA AtmAnA sAkSAtkAra mATe pratyakSa vRttino paNa nirodha karavo kema Avazyaka bane che, e vAta A rIte spaSTa thAya che. A viSe zrI ramaNa maharSi kahe che : ajJasya vijJasya ca vizvamasti pUrvasya dRzyaM jagadeva satyam / parasya dRzyAzrayabhUtamekaM satyaM prapUrNa pravibhAtyarUpam // saddarzana, 18 "ajJAnI ane jJAnI baMne mATe vizva che. ajJAnI dazya jagatane ja satya samaje che, jyAre jJAnInI dRSTimAM dazyanA AzrayarUpe raheluM, pUrNa, arUpa satya spaSTa jaNAya che." be vastuonA sahabhAvane darzAvatA cihna parathI dekhAtI vastu joIne na dekhAtI chatAM enAthI saMbaMdhita vastuviSe nizcaya karatI vRtti anumAna che. ane svayaM Ama pratyakSa athavA anumAnathI vastuno nirNaya karI, zraddheya puruSa zabda vaDe bIjanA cittamAM e jJAnanuM saMkramaNa kare e Agama ke zabdapramANa che. je vaktAe padArthane jayo ke anumAnathI jaNyo na hoya athavA na mAnI zakAya evA padArtha viSe kaheto
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] hoya to eno Agama niSphaLa hoya che. paraMtu mULa vaktAe joyo ke anumAnathI jANyo paNa hoya to e Agama saphaLa hoya che. manu vagerenA smRti graMtho veda para AdhArita che ane vedamAM varNavela viSayo Izvare ke mULa vaktAe joyelA che, mATe e badhA pramANabhUta gaNAya che. padArthonA svarUpanuM nirUpaNa zAstramAM karavAmAM AvyuM che. anumAna vaDe paNa manuSyabuddhi emane jANI zake che, paraMtu zabda ane anumAna pramANa vastuonA sAmAnya dharmanuM ja jJAna ApI zake che, kAraNa ke zabdano saMketa vizeSa mATe karelo nathI. emanA vizeSo pratyakSathI ja jANI zakAya che. cittanI bhUmikAo tanmAtrAo ane mokSa vagere sUkSma viSayo zAsathI ke Apta puruSa-gurunA upadezatha jANI zakAya che, paraMtu emanA vizeSo phakta yoga pratyakSathI jANI zakAya che. AvI sUkSma bAbatono eka aMza paNa Ama koI jANe, to zAstranI badhI vAtomAM vizvAsa utpanna thatAM e daDhatApUrvaka mokSamArganuM anusaraNa karato thAya che. - viparyaya eTale padArthanA svarUpamAM pratiSThita na hoya evuM mithyAjJAna ane vastunA abhAvamAM paNa phakta zabdajJAnathI utpanna thatI vRtti vikalpa che. abhAvanA kAraNarUpa tamanuM avalaMbana karatI vRtti nidrA che, temaja agAu anubhavelo viSaya cittamAM pharIthI utpanna thAya e smRti che. gADha nidrAmAM kazuM jJAna hotuM nathI evI sAdhAraNa mAnyatA barAbara nathI, kAraNa ke jAgyA pachI sukhapUrvaka sUtA hovAnI smRti utpanna thAya che, e anubhava vinA thaI zake nahIM. mATe nidrA paNa abhAvajJAnane avalaMbatI vRtti che, ane eno paNa samAdhi mATe nirodha karavo Avazyaka che. agAunI badhI vRttionA anubhavonA pariNAme utpanna thatI hovAthI smRtine chevaTe mUkI che. A badhI vRttio sukha, duHkha, mohAtmaka hovAthI klezarUpa che, mATe emano virodha karavo joIe. nirodha siddha thatAM saMprajJAta ke asaMprajJAta samAdhi thAya che. abhyAsa ane vairAgyathI emano nirodha thAya che, ema kahI pataMjali nirodhano upAya darzAve che. Ano gUDha artha pragaTa karatAM bhASyakAra kahe che ke cittanadI kalyANa tarapha ane pApatarapha, ema baMne bAju vahe che. vivekatarapha vahIne kaivalyano prabaMdha kare e kalyANa karanAra cittapravAha che. ane aviveka tarapha vahIne saMsArano prabaMdha kare e pAparUpa cittapravAha che. vairAgyathI viSaya taraphano pravAha rokavAmAM Ave che, ane vivekakhyAti prApta karavA mATenA abhyAsathI vivekano pravAha ughADavAmAM Ave che. cittavRttiono nirodha A baMneno Azraya levAthI ja siddha thAya che. A viSe vijJAnabhikSu kahe che :
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] pratyagdRzAM vimokSAya nibanyAya parAgdRzAm / pApAtratevA vidvAno ava: A (mULa aprApya) annadRSTivALAone mokSa ane bahidRSTavALAone baMdhananI vyavasthA karato saMsAra apAmArgalatAnI jema viruddha phaLa ApanAro che." abhyAsanuM lakSaNa ApatAM pataMjali kahe che ke vRtti vinAnA cittano prazAnta pravAha sthiti kahevAya che. e mATe AdarapUrvaka enAM sAdhanonuM anuSThAna abhyAsa che, je lAMbA samaya sudhI, satata ane satkArapUrvaka sevavAmAM AvatAM daDha mULavALo thAya che, arthAta pahelAMnI jema cittanI bahirmukha thavAnI TevathI jaldI dabAI jato nathI, paNa niraMtara rahevA mAMDe che. vyavahAra samaye paNa Avo AMtarapravAha rahe e enI paripakva avasthA che. joyelA ane sAMbhaLelA viSayo pratye niHspRha banelo puruSa svAmI banIne emane potAnA vazamAM rAkhe evI daDha manobaLavALI sthiti apara vairAgya che, je puruSanA atyaMta zuddha svarUpanA jJAnathI thatA guNo pratyenA, paravairAgyanuM kAraNa che. A paravairAgya, jJAnanI parAkASThA ane kaivalya eka ja sarvocca avasthAnAM nAma che. A be upAyo vaDe niruddha thayeluM citta sthUla padArthanA avalaMbanathI savitarka, sUkSma vastunA avalaMbanathI savicAra, sukhAnubhavanA avalaMbanathI AnaMdAnugata ane "huM chuM" e vicAramAtranA avalaMbanathI asmitAnugata ema cAra prakAranA saMprajJAta ke savikalpa samAdhiono anubhava kare che. badhI vRttionA pUrNavirAmanA anubhavanA abhyAsathI niravalaMba asaMprajJAta samAdhi thAya che. AmAM citta abhAvane prApta thayuM hoya evuM bane che, mATe ene nirbhuja paNa kahevAya che. A samAdhi videha ane prakRtilayone janmathI ane yogIone zraddhA, baLa, mRti, samAdhi ane prajJArUpa upAyothI prApta thAya che. upAyonuM anuSThAna karanArA yogIomAM paNa, mUdu, madhya ane tIvra vegavALA hoya che. emAM tIvra saMvegavALA yogIne samAdhi ane enuM phaLa kaivalya jaldI maLe che. A viSe vijJAnabhikSu kahe che - viniSpannasamAdhistu mukti tatraiva janmani / pragati yo yoniyorit viSNupurANa, 6.7.35 samAdhi jene siddha thayo che, evo yogI, yogAgnithI badhAM karmonA saMcayane bALIne e ja janmamAM mukti prApta kare che." vadhumAM bhikSu umere che: "mati: prathama varSa.. tigya riti movameva yogI manama" "prArabdha karmanuM paNa atikramaNa karIne jaldI mokSa Apavo e ja yoganuM phaLa che."
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] samAdhi mATe A sivAya koI upAya che ke nahIM? enA javAbamAM pataMjali kahe che : ruMprAdhAnA, yogasU. 1.23 "athavA IzvapraNidhAnathI samAdhi prApta thAya che." bhASyakAra kahe che ke praNidhAna ke bhaktivizeSathI prasanna thayela Izvara potAnA saMkalpamAtrathI bhaktapara anugraha karI ene jaldI samAdhino lAbha ane enuM phaLa kaivalya ApI kRtakRtya banAve che. bIjA puruSo ke jIvonI jema je puruSavizeSa avidyA vagere lezo ane karmavipAkathI utpanna thatA AzayathI sadA mukta che e Izvara che. mukta puruSone pUrvabaMdhakoTi hoya che, ane prakRtilInane uttara baMdhakoTi hoya che, Izvara evo nathI. e sarvadA mukta ane sarvadA Izvara che. IzvaramAM niratizaya-bIjAmAM ethI vadhAre na hoya evI-sarvajJatA che. e pUrvakALamAM thayelA guruono paNa guru che, kAraNa ke Izvara kALathI maryAdita nathI. praNava, 3OMkAra eno vAcaka che. enA japathI ane enA arthabhUta IzvaranI bhAvanA karavAthI citta ekAgra thAya che ane paramAtmAno sAkSAtkAra thAya che. enAthI pratyakyatananI oLakha ane aMtarAyono abhAva thAya che. pratyapha cetana eTale buddhisattvamAM pratibiMbita thaI maryAdita banelo puruSa, IzvaranA anugrahathI svayaM Izvara jema zuddha, prasanna, kevala, ane upasargarahita che, evo ja A buddhimAM pratibiMbita puruSa paNa che, evuM spaSTa jJAna thAya che. vidvAnomAM evo sAmAnya mata pravarte che ke sAMkhyadarzana nirIzvaravAdI ane yogadarzana IzvaravAdI che. A viSe anusaMdhAna karI AnaMdazaMkara dhruva potAnA graMtha "ApaNo dharma"mAM kahe cheH "vijJAnabhikSu brahmasUtraparanA potAnA vijJAnAmRtabhASyamAM mahAbhAratanA mokSadharmaparvamAMthI nIcenA zloko TAMke che : paJcaviMzo'bhimanyeta nAnyo'sti paramo mama / anyonyatrAntarAtmAsti yaH sarvamanupazyati // evaM SaDviMzakaM procuH zArIramiha mAnavAH / sAMkhyaM saMkhyAtmakatvAcca kapilAdibhirucyate // paMcazikhanA upadezamAM kapilamunino sezvara sAMkhya saMpradAya vartamAna hato, kemake mahAbhArata paMcazikhane pAMcarAtravizArada-nArAyaNa nAmathI Izvarane svIkAratA pAMcarAtramatanA vizArada-kahe che. vijJAnabhikSu potAnA "sakhyapravacanabhASya"mAM nirIzvaravAdI mImAMsakonA matane anumodana ApavA mATe ja pAchaLathI sAMkhyamAM Izvara asiddha-siddha na thaI zake evo, durrIya-che, ema kahe che." 5. dhruva, AnaMdazaMkara bApubhAI, "ApaNo dharma", amadAvAda, 1942, pR. 420
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] vadhumAM umeratAM teo lakhe cheH "gaMbhIra ane vizALa vidyA dharAvanArA. ApaNA advitIya vidvAn DaoN. sara rAmakRSNa bhAMDArakara sAMkhyazAstranA itihAsamAM prAcIna ane navIna evA be yuga mAne che, ane emAMno pUrvayuga sezvaravAdI ane uttarayuga nirIzvaravAdI hato, ema potAnA graMtha "vaiSNavijhama, zaivijhama eNnDa mAInara rilIjIyasa sisTamsamAM kahe che. buddhino pratisaMvedI-buddhimAM pratibiMbita thaIne jANanAra-puruSa Izvara jevo zuddha ane upasargarahita che, evuM jJAna IzvaranA anugrahathI thAya che, to e upasargoantarAyo-kayA ane keTalA che ? enA javAbamAM kahe che ke vyAdhi, myAna (akarmaNyatA), saMzaya, pramAda, ALasa, avirati (viSaya sAthe saMyoga karavAnI cittanI jhaMkhanA), bhrAntidarzana, alabdhabhUmikatva (samAdhibhUmino alAbha) ane anavasthitatva (meLavelI bhUmimAM cittanuM pratiSThita na thavuM), e nava aMtarAyo cittamAM vikSepa utpanna karanArA hovAthI upasarga kahevAya che. vikSeponI sAthe duHkha, daurmanasya (icchAno vighAta thatAM utpanna thato cittano kSobha), aMgakaMpana, ane zvAsa-prazvAsa utpanna thAya che. samAhita cittavALA yogImAM A badhA doSo utpanna thatA nathI. zvAsa samAdhinA sAdhanabhUta recakano virodhI hovAthI ane prazvAsa pUrakano virodhI hovAthI doSarUpa gaNAya che. yogI icchAthI anAyAse zvAsa-prazvAsanI gati rokI kevala kuMbhakanI sthitimAM rahI zake che. A vikSepo dUra karavA mATe eka tattvanuM avalaMbana karatA cittano abhyAsa karavo joIe. pataMjalinA A vidhAnanI spaSTatA karavA mATe bhASyakAra kahe che ke yogadarzana pramANe citta vibhu, eka, aneka padArthone viSaya banAvanAruM ane mokSa thAya tyAM sudhI rahenAruM che. tethI ekatanA avalaMbanathI ene ekAgra banAvI zakAya che. bauddhamatAnuyAyIo kSaNikavAda svIkAre che, je ema mAne che ke jagatanA badhA padArtho ane citta paNa kSaNika che. bhASyakAra A matanuM khaMDana karatAM kahe che ke pratyeka padArthane viSaya karatuM citta kSaNika hoya ane eka padArthane pragaTa karI e ja kSaNe naSTa thaI jatuM hoya, arthAt anya padArthamAM jatuM ja na hoya, to badhuM citta ekAgra ja che, ane tethI cittane ekAgra karavAno upadeza ane e mATe karavAmAM Avato abhyAsa vyartha che. vaLI, eka citta jemAM anugata na hoya evAM bhinna bhinna jJAno hoya to eka jJAne joyelA padArthanuM smaraNa bIjuM jJAna kevI rIte karI zake ? eka pratyaye karelA karmanA phaLano upabhoga bIjo pratyaya kevI rIte karI zake ? uparAMta citto eka pachI eka utpanna thatAM judAM judAM hoya to jene meM joyuM hatuM ene ja sparza 6. ejana, pR. 417
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] chuM, ema ApaNA badhA pratyayo eka pratyayI "huMmAM abhinnapaNe upasthita thAya che, evuM banI zake nahIM. huM rUpe satata rahetuM abhinna AtmAnuM jJAna sauno sIdho anubhava che, e pratyakSa jJAnane koI nakArI zake nahIM. tethI yogadarzanano mata sAco che ke eka, sthAyI citta potAnA eka ke aneka viSayomAM kadApi sthira rahetuM nathI ane pratikSaNa te te viSayane grahaNa kare che ane tyAge che. Ama niyatapaNe koIpaNa viSayamAM sthira na rahetuM citta vikSipta kahevAya che. cittanA AvA vikSepa pariNAmane eka tattvanA deDha abhyAsa vaDe dUra karI, ekAgra banAvI zakAya che. AvI ekAgratA yoga-samAdhino hetu che. IrSA, kaThoratA vagere doSovALA cittamAM samAdhi ane enA upAyonI saMpatti utpanna thatI nathI, tethI emanI virodhI maitrI, karuNA, muditA ane upekSAnI bhAvanA vaDe cittano saMskAra karavo Avazyaka che. enAthI citta prasanna banI sthira thAya che. cittanI ekAgratA-sthiratA mATe bIjA vaikalpika upAyo kahevAmAM Ave che. recaka karyA pachI prANane bahAra yathAzakti rokavAthI citta sthira thAya che. nAsikAnA agrabhAgapara ekAgratA karavAthI divya gaMdha anubhavAya che, e gaMdha pravRtti che. e rIte anya divya viSayono anubhava judAM judAM sthAnomAM saMyama karavAthI thAya che, ene "viSayavatI pravRtti" kahe che, jenAthI mana sthira thAya che. sUrya, caMdra, graho, maNi, dIpaka vagere para cittane ekAgra karavAthI utpanna thatI pravRttio paNa viSayavatI kahevAya che. zAstra, anumAna ane AcAryanA upadezathI AvA divya padArthonuM astitva jANI zakAya che, chatAM potAnI indriyathI evA ekAda padArthane jANavAmAM na Ave tyAM sudhI e badhuM parokSa varNana jevuM lAge che, ane mokSa vagere sUkSma bAbatomAM daDha vizvAsa thato nathI. gurunA upadezamAM avicaLa zraddhA utpanna thAya e hetuthI ja AvA abhyAsano upadeza karavAmAM Ave che. A rIte divya viSayane pratyakSa karavAthI aniyaMtrita vRttio saMyamamAM rAkhI zakAya che, ane vRttionA saMyamanA sAmarthyathI zraddhA, utsAha ane niraMtara sabhAnatA utpanna thatAM samAdhi nirvibe siddha thAya che. chAtI ane peTanA madhyamAM hRdayakamaLa che, e bhAsvara AkAza jevA cittanuM sthAna che. emAM saMyama karavAthI vizoka pravRtti utpanna thAya che. temaja asmitAmAM ekAgra karavAmAM AveluM citta taraMgavinAnA samudra jevuM zAnta, anaMta asmitAmAtrarUpa bane che. e aNu jevA sUkSma AtmAne jANIne yogI e huM chuM ema spaSTa paNe jANe che. A baMne pravRttio prakAzamaya satvarUpa hovAthI jyotiSmatI kahevAya che, jenAthI citta sthira thAya che.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] vitarAga jIvanmukta mahAtmAonA cittane avalaMbatuM citta paNa sthira thAya che. svapna ane nidrA daramyAna rahetA jJAnanuM avalaMbana karavAthI citta sthira thaI zake che. je caitanya AMtarapravAharUpe svapna ane nidrAnA anubhavono Azraya che, chatAM emanAthI sinemAnA paradAnI jema aprabhAvita rahe che, enuM jAgrata avasthAmAM avalaMbana levAthI citta sthira thAya che. mizra kahe che ke sAttvika nidrAne brahmavettAo brahmanuM rUpa kahe che. athavA potAne pasaMda hoya e devanA dhyAnathI ke pasaMda hoya e padArthanA dhyAnathI paNa citta sthira thAya che. A upAyothI nizcala-sthira-baneluM citta sUkSma vastuomAM paramANuthI mAMDIne sauthI moTI vastune potAno viSaya banAvI zake che. AvI kuzaLatAvALuM yogInuM citta kyAMya aTakatuM nathI ane have ene vadhu saMskAranI jarUra rahetI nathI. Ama kSINavRti ke nirvicAra baneluM citta uttama prakAranA sphaTika maNinI jema grahItA, grahaNa ane grAhyamAM rahIne, emanA AkAravALuM bane- arthAta- emane niHsaMdeha spaSTapaNe e kharekhara jevA che, evA jANe ene samApatti kahevAya che. avyakta prakRtithI mAMDI pRthvInA aNusudhInA badhA padArtho grAhya che, indriyo grahaNa che, ane grahItA puruSa che. kuzaLa yogInuM svaccha citta e sarvanA AkAravALuM banI, yathArtha rUpe emane jANe che. je zabda, artha ane jJAnanA vikalpothI mizrita hoya e savitarka samApatti che, ane e yogInuM apara pratyakSa che. paraMtu citta zabdanA saMketathI utpanna thatI smRti vinAnuM zuddha bane tyAre samAdhiprajJAmAM vastu Rta, ane anumAnajJAnarahita, enI potAnI vizeSatAthI yukta, svataMtrapaNe jaNAya e nirvita samApatti che. e yogInuM para (zreSTha) pratyakSa che, ane emAM enuM citta svarUpe zUnya jevuM thAya che. yogInuM A para-pratyakSa-darzana zrata ane anumAnanuM bIja che, enAthI zruta ane anumAna utpanna thAya che. A darzanamAM Aropita dharmono leza paNa hoto nathI. tethI badhA vizeSone jANanAra sarvajJaguru paNa zruti ke smRtithI e vizeSonuM zabdathI pratipAdana karI zakatA nathI, jema madha, kSIra ane drAkSanI madhuratAnI vizeSatA ene jANanAra paNa kahI zakato nathI. ene mATe cittanI nirvitarka samApatti anivArya nirvicAra samApattino abhyAsa daDha thatAM, azuddhi, AvaraNa, ane maLa vinAnA, rajasa-tamasathI na dabAyelA prakAzarUpa cittasattvanA zAnta, sthira pravAhamAM sthiti thAya ene vaizAradya kahe che, jenAthI AdhyAtmika kSetramAM prakAza thAya che, arthAta AzrayabhUta AtmAnuM svarUpa prakAze che. AnAthI yogInI RtaMbharA prajJA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] astitva dharAvatA badhA padArthonuM krama vinA spaSTa darzana kare che. A viSe vyAsanI gAthA prasiddha che - prajJAprAsAdamAruhya azocyaH zocato janAn / bhUmiSThAniva zailasthaH sarvAnprAjJo'nupazyati // zokarahita prAjJa puruSa parvatanA zikhara para rahelo manuSya bhUmipara rahalAone jue, ema prajJAprAsAdapara rahIne zoka karatA badhAne jue che." RtaMbharA prajJAjanya jJAna samasta padArthanA vizeSone pragaTa karatuM hovAthI Agama(zruti) ane anumAnajJAnathI zreSTha che. enA saMskArathI vyutthAnanA badhA saMskArono nAza thAya che. prajJAjanya saMskArono paNa para vairAgyathI nirodha thatAM anAdikALathI saMcita thayelA prAcIna ane navIna badhA saMskArono nirodha thatAM nirbIja samAdhi thAya che. bIjavinA aMkura phUTe nahIM, ema nirbIja samAdhiniSTha kRtakRtya yogI mATe janmamaraNacakrarUpa saMsAravRkSano aMkura phUTato nathI. vizvaprakRtino badho vyApAra A lakSya siddha karavA mATe hovAthI "bhUpazcAtte vizvamAyAnivRttiH (zvetA. upa. 1.10) e zrutivAkya pramANe caritAdhikAra triguNAtmikA prakRti nivRtta thatAM AtyaMtika pralaya ke mokSa thAya che. Ane kALano cheDo ke parAnta kALa kahe che. Avo mukta puruSa jagatarUpa dazyane joto nathI athavA Atma-rUpa ke brahmarUpa jue che, ema AgaLa (2.22) kahevAmAM Avaze. Ama yogadarzanano mukhya siddhAnta vistArapUrvaka pahelA samAdhipAdamAM kahevAI gayo hovA chatAM pUrvAbhyAsanA pariNAme samAhita cittavALA paripakva sAdhako ja abhyAsa ane vairAgyano Azraya karI yogayukta thaI zake che, vyasthita cittavALA sAdhAraNa sAdhako thaI zakatA nathI. evA loko paNa yogayukta thAya e hetuthI emane mATe upayukta sAdhanano upadeza karavA bIjo sAdhanapAda AraMbhAya che. tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAna kriyAyoga-karmayoga-che. anAdikALathI saMcita thatI jatI karmavAsanAo ane klezavAsanAone lIdhe vadhI gayelI cittanI azuddhi tapavinA dUra thAya nahIM, mATe AhAra, nidrA ane vANInA niyamanarUpa tapano Azraya sau pahelAM levo joIe. sAthe sAthe praNava ke gAyatrI maMtrano japa ane puruSasUkta jevAM brahmavidyA nirUpatAM sUktono svAdhyAya karavo joIe ane badhAM karmo paramaguru Izvarane arpaNa karI nizcitta jIvana jIvavuM joIe AvA karmayogathI klezo kSINa thAya che ane dhyAnanuM valaNa cittamAM pragaTa thatAM samAdhibhAvanA pragaTa thAya che. lezo ochA thAya tyAre emane dhyAnAbhyAsathI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] baLelA bIja jevA banAvavAmAM Ave che. enAthI cittasattva ane puruSanI bhinnatAnA jJAnarUpa vivekakhyAti pragaTe che. enA satata abhyAsathI sUkSma banelI prajJA caritAdhikAra banI potAnA kAraNamAM lIna thaI jAya che. - avidyA, amitA, rAga, dveSa ane abhiniveza (mRtyu bhaya) e pAMca klezo che. mULa avidyA hovAthI enI upasthitimAM klezo rahe che, ane enA nAzathI naSTa thAya che, mATe e badhA avidyAnAM ja parvo che. A kAraNe sAmUhika rIte emane paMcaparvAavidyA kahevAmAM Ave che. vidyA ke jJAnano abhAva avidyA nathI, paNa "te na hoya emAM te buddhi" avidyA che. AvA viparyaya (avaLA) jJAna ke mithyAjJAnanI carcA agAu (1.8). karavAmAM AvI che. A klezonAM tama, moha, mahAmoha, tAmistra ane aMdhatAmistra evAM bIjAM sArthaka nAma che. emanA vividha bhedo che : bhedastamaso'STavidho mohasya ca dazavidho mahAmohaH / tamitroSTakathA tathA vityasthatAmaH | sAMkhyakArikA, 48 tamanA ane mohanA ATha prakAra che, mahAmoha dasa prakArano che, tAmigna aDhAra prakArano ane aMdhatAmigna paNa aDhAra prakArano che." Ama klezonA bAsaTha bhedo che. A klezo sakriya banI guNonA adhikArane daDha banAve che, kAryakAraNanA pravAhane vaheto kare che, ane paraspara sahayogathI karmaphaLanI pragaTa thavAnI vyavasthA kare che. avidyAthI utpanna thatA A phleza prasuptAstatvalInAnAM tanvavasthAzca yoginAm / vicchinnodArarUpAzca klezA viSayasaGginAm // "tattvomAM lIna thayelAomAM prasupta, yogIomAM kSINa thayelA, ane viSayAsakta manuSyomAM vicchinna ane udArarUpavALA hoya che." anityamAM nityabuddhi, apavitramAM pavitrabuddhi, duHkhamAM sukhabuddhi ane anAtmAmAM Atmabuddhi avidyA ke ajJAna che. puruSa daphazakti che, buddhi darzanazakti che, e be ekarUpa jaNAya e asmitA che. sukha ane enA sAdhano pratye Asakti rAga che. duHkha ane enAM kAraNo pratye aNagamo dveSa che. ane svAbhAvika vAsanArUpe badhAM prANIomAM jaNAto jIvanapratyeno prema abhiniveza che. puruSa ke AtmA cetana che ane buddhi acetana che. zrIzaMkarAcArya mujaba e
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] be "tama prakAzavaviruddhasvabhAva' che. asmitA e be vacce paDelI graMthi- cijjaDagraMthiche. e viSe vijJAnabhikSu kahe che : : zuddho'pyAtmA'tisAmIpyAt dRzyadharmAnpRthagvidhAn / kartRtvabhoktRtvamukhAnmanyate svAnsvavIkSitAn // jIvo bahiritIkSitvA sphuTabhinnAnapi svataH / nemAn vettyantarAsannAnmukhasaktAM masImiva // "AtmA zuddha hovA chatAM, kartRtva, bhokatRtva vagere dazya (buddhi)nA, pote jemane jue che e, vividha dharmone atyaMta najIkapaNAne lIdhe potAnA dharma mAne che. jIva potAnAthI spaSTapaNe judA hovA chatAM e dharmone potAnI aMdara nikaTa rahetA hovAthI moDhA para lAgelI mezanI jema, e mArAthI bahAra che, ema jANato nathI.'' A pAMca klezo AtmajJAnarUpa agnithI baLelA bIja jevA banI, yogInA cittasAthe vilIna thaI jAya che. paraMtu jo klezo A rIte dagdhabIjabhAvane prApta na thayA hoya to karmanuM phaLa A ke AvatA janmamAM bhogavavuM paDe che. tIvra vairAgyapUrvaka maMtrajapa ke samAdhithI utpanna thato karmAzaya kumAra naMdIzvaranI jema e ja janmamAM manuSyapariNAmamAMthI devapariNAma utpanna kare che, ane tIvra klezathI karelo apakAra nahuSanI jema pazu pariNAma pedA kare che. eka karma aneka janmonuM kAraNa bane che ke aneka karmo eka janmanuM, e viSe gaMbhIra vicAraNA karyA pachI bhASyakAra siddhAnta sthApe che ke janma ane mRtyunA vaccenA samayagALAmAM karelAM puNyo ane pApono saMcaya eka janmanuM kAraNa bane che. mATe karmAzaya ekabhavika ane vAsanAo aneka janmothI saMcita thatI AvI hovAthI anekabhavika kahevAya che, ane ghaNI vicitravAsanAovALuM citta ghaNI gAMThovALI mAchalAM pakaDavAnI jALa jevuM ke vicitra raMgovALA kaDhaMgA citra jevuM jaNAya che. karmAzaya janma, AyuSya ane bhogarUpa traNa phaLo utpanna karato hovAthI trivipAka kahevAya che. puNyathI e traNe sukharUpe, ane pApathI duHkharUpe phaLe che. paraMtu Avo sukhaduHkhavibhAga phakta avivekI sAmAnya loko mATe hoya che. yogInI dRSTie pariNAmaduHkha, saMskAraduHkha ane guNavRttiomAM virodha hovAthI badhuM duHkha ja che, kAraNa ke sAdhAraNa loko zarIranA kaThora bhAgo jevA che, jyAre yogI AMkhanI kIkI jevo komaLa hRdayano hovAthI, Unano tAMtaNo zarIranA bIjA bhAgo mATe jema duHkharUpa hoto nathI paNa AMkhanI kIkI mATe duHkharUpa hoya che, ema badhuM yogI mATe duHkharUpa che. auSadhazAstra roga, rogahetu, roganivRtti ane roganivRttinA upAyarUpa
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] cAra bRhovAnuM che, ema yogazAstra paNa caturvyUha che. emAM duHkha, duHkhahetu, duHkhanivRtti ane enA upAyarUpa cAra bRhonuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. vicArazIla puruSa mATe badhuM duHkha che. prakRti ane puruSano saMyoga duHkhano hetu che. e saMyoganI nivRttithI duHkhano AtyaMtika nAza thAya che. e nivRttino upAya aviplava vivekakhyAtipUrvaka samyagdarzana che. yogazAstranI paribhASAmAM A cArane heya, yahetu, hAna ane hAnopAya kahevAmAM Ave che. - sau prathama heyanuM nirUpaNa karatAM pataMjali kahe che ke na AveluM duHkha heya che. A sUtrano marma samajAvatAM bhASyakAra kahe che ke atIta duHkha bhogathI naSTa thaI cUkyuM che. vartamAna kSaNamAM bhogArUDha thayeluM duHkha dvitIya kSaNe naSTa thanAra hovAthI, AgAmI du:kha ja che ke tyajavAyogya che, ema spaSTapaNe samajanAra, AMkhanI kIkI jevA yogIne ciMtita banAve che. anya ayogI-vicArazUnya-manuSyone AvI ciMtA thatI nathI. atIta, vartamAna ane AgAmI badhAM duHkhono uddabhava draSTA-puruSa ane dazya-prakRtinA saMyogane kAraNe thAya che. draSTA buddhisattvamAM pratibiMbita banI viSayAkAra banelI buddhivRttione jonAra puruSa che. buddhisattvamAM ArUDha thayelA badhA dharmo dazya che. e beno anAdi avighAne kAraNe thayelo saMyoga heyahetu ke duHkhanuM kAraNa che. puruSa asaMga hovAthI A saMyoga dezathI ke kALathI thato nathI, paNa yogyatArUpa zaktine kAraNe thAya che. buddhivRttio ogALelI dhAtunI jema prAraMbhamAM nirdoSa pravAhI jevI jaNAya che, paraMtu viSayarUpa bIbAmAM DhALavAmAM AvatAM ane e ja viSayano vAraMvAra saMskAra daDha thatAM ThaMDI paDelI kaThora dhAtu jevI eTale ke asahyavegavALAM valaNo utpanna karanArI banI jAya che. Ama viSayAkAre pariNAma pAmelI buddhivRttio lokacuMbakanI jema saMnidhimAtrathI draSTA svAmIno upakAra karatA dazyarUpa bane che. Avo svasvAmIbhAva, draSTA-dazyabhAva ke bhoktA-bhogyabhAvarUpa saMyoga anAdi avighAthI pravAharUpe cAlyo Ave che. A saMyoganuM varjana thAya to duHkhano AtyaMtika pratikAra thaI zake che. prakAza, kriyA ane sthitizIla traNa guNo mahata, ahaMkAra, tanmAtra, indriyo ane mahAbhUtorUpe pariNamI puruSanA bhoga ane mokSa mATe dazyarUpa bane che. bhogApavargarUpa puruSArtha siddha na thAya e buddhimAM rahelo baMdha che. ane enI parisamApti mokSa che. A baMne dharmo buddhinA che, chatAM puruSa svAmI ke bhoktA hovAthI emano enA para Aropa thAya che, jema sainyanA jaya-parAjayano Aropa rAjA para thAya che. prakRtithI badhA vikAro utpanna thatA hovAthI e asatuM nathI, ane puruSArtha samApta
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] thatAM e nivRtta thaI jAya che mATe sat paNa nathI, tethI ene "ni:sattAsata" kahevAmAM Ave che. emAMthI phakta sattArUpa cinhavALuM mahattatva pariName che, tethI ene liMgamAtra kahe che. emAMthI ahaMkAra ane zabda vagere pAMca tatpAtro pedA thAya che, jemAM zAnta, ghora ane mUDharUpa vizeSo hotA nathI tethI e cha avizeSo kahevAya che. emAMthI AkAza vagere pAMca mahAbhUto, pAMca jJAnendriyo, pAMca karmendriyo ane mana emasoLa vizeSo utpanna thAya che. A badhAne sAmUhika rIte dazya kahevAya che. drA dazimAtra ane zuddha hovA chatAM, buddhinA pratyayone jonAra che. dazyanuM svarUpa ane astitva phakta draSTA mATe che. tethI draSTA puruSano hetu-vivekakhyAtiprakRtithI pote taddana bhinna che evuM jJAna-pUrNa thatAM enA pratye dazya naSTa arthAt nimprayojana thaI jAya che, chatAM anya akRtArtha puruSo mATe sAdhAraNapaNe dekhAtuM hovAthI ananTa che. have heya, heyahetu ane hAna pachI honopAyabhUta yoganAM ATha aMgo- yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhinA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. jIvana vyavahAramAM bIjAo sAthenA saMbaMdhomAM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya ane aparigrahanuM pAlana karavuM e pAMca yama che, ane potAnA aMgata jIvanamAM pavitratA, saMtoSa, tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAnane amalamAM mUkavAM e pAMca niyamo che. A badhAM sArvabhauma vrato hovAthI sarvatra ane sarvadA pALavAM joIe, jethI yoganAM AgaLanAM aMgonA anuSThAna mATenI zarIramananI pAtratA vikase che. pataMjali sthiratA ane sukha Upaje ema besavAmAtrane Asana kahe che, paNa bhASyakAra padmAsana, vIrAsana, bhadrAsana, svastikAsana vagere temaja krauMca, hAthI vagerenI besavAnI rIto mujabanAM te te nAmanAM Asanono ullekha kare che. Asanasiddha thatAM zvAsa ane prazvAsanI svAbhAvika gatine rokI, bane tema lAMbo ane sUkSma prANa-pravAha bane e hetuthI vividha pUraka, kuMbhaka ane recakavALA prANAyAmono abhyAsa karavo joIe. enAthI prakAzarUpa sattvaparanuM AvaraNa kSINa thatAM mana dhAraNA mATe yogya bane che. indriyo potapotAnA viSayo sAtheno saMbaMdha tyAgI antarmukha banatA cittanA svarUpanA AkAravALI banI, enA nirodha sAthe niruddha thaI jAya e pratyAhAra che. enAthI indriyajaya siddha thAya che. trIjA vibhUtipAdamAM dhAraNAnuM lakSaNa, dhyAna tathA samAdhi ane e traNeno eka viSayamAM thatA prayogane saMyama nAma ApI enAthI prApta thatI vibhUtio vagere varNavyAM che. dhAraNA eTale cittanI sthiratA. e AdhAra vinA zakya nathI, mATe
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] nAbhicakra, hRdayapuMDarIka, mastakamAM jyoti, nAsikAgra, jihnAgra vagere AtyaMtara athavA bahAranA koI paNa zubha Azraya para cittane vRttimAtrathI sthira karavAno abhyAsa dhAraNA che. dhyeya AlaMbanamAM vRttino ekasarakho pravAha vahe, emAM bIjo koI vicAra vighna na kare e dhyAna che. dhyeyanA svabhAvanA AvezathI citta jyAre kevaLa dhyeyAkAra bane ane potAnA (citta) svarUpathI zUnya jevuM banI jAya e samAdhi che. A viSe zrutipramANa che : tAvanmano niroddhavyaM yAvad hRdi kSayaM gatam / tat jJAna = mokSazna zeSonvo graMthavistara: // maitrA.u5. 4.8 "hRdayamAM manane tyAM sudhI rokavuM jyAM sudhI eno nAza na thAya. Ane jJAna temaja mokSa kahe che. bIjo graMthavistAramAtra che." A traNa sAdhano eka viSayamAM prayojAya e saMyama che. A saMyamano abhyAsa jema jema dRDha thato jAya, tema tema samAdhi-prajJAno prakAza vadhu ne vadhu vizadaspaSTa thato jAya che. yama vagere pAMca aMgo bahiraMga ane dhAraNA, dhyAna ane samAdhi aMtaraMga sAdhana kahevAya che. paraMtu nirbIja samAdhinI dRSTie A aMtaraMga sAdhano paNa bahiraMga gaNAya che. A samAdhi daramyAna niruddha banelA cittamAM anAdikALathI saMcita thayelA vyutthAna saMskArono kSaya ane nirodhajanya zAntinA saMskAronI vRddhi thAya che. nirodhasaMskAronI vRddhi ane daDhatAthI citta anAyAsa vRttizUnya prazAnta pravAharUpa bane che. Ama vyutthAna daramyAna jaNAto cittadravyano vyagratArUpa mULadharma naSTa ke atIta thatAM enuM ekAgratArUpa lakSaNa vartamAnamAM vyakta thAya ane e ekAgratAnA sthAnamAM nirodhasaMskAronI vRddhi thatAM anAyAsa prazAnta-pravAharUpa sahaja avasthA pragaTe, e traNane cittanA dharma, lakSaNa ane avasthApariNAmo kahe che. A vAta mATIrUpI dravyano dAkhalo ApI samajAvI zakAya : mATI dharmI che. e pahelAM piMDa AkAranA potAnA dharmane choDI, bIjA dharmarUpe pariNamI ghaDAno AkAra dhAraNa kare che. ghaDAno AkAra anAgata (bhaviSya) lakSaNa choDIne vartamAna adhvamAM potAnA kAryakArI lakSaNa sAthe pragaTa thAya che. pachI e pratikSaNa navo maTI jUnApaNAne prApta thato avasthApariNAma anubhave che. dharmI vividha dharmo pAme e avasthA che, ane dharma lakSaNAntarapAme e paNa avasthA che. eka dravyapariNAma A rIte bhedothI darzAvAya che. A badhAM pariNAmo dharmonA svarUpanuM atikramaNa karatAM nathI. bIjA badhA padArthomAM paNa AvI yojanA jANavI joIe. kSaNikavAdI bauddho dharmI cittadravyane temaja bhautika jagatanA badhA padArtho pAchaLa koI sthira dharmI mULa dravyane svIkAratA nathI. sacoTa dalIlo vaDe emanA A
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] matanuM khaMDana karavAmAM Ave che. "calaM hi guNavRttam'" guNonuM cakra svabhAve ja gatizIla hovAthI triguNAtmaka dezya jagat prathama anAgata ane tyAgI vartamAna adhvamAM potAnA svarUpe pragaTI potAne yogya kriyA karanAra bane che, ane pachI vartamAna adhvane choDI atIta adhvane prApta thAya che. Ama satata gatizIlatA ke parivartanazIlatA jagatano dharma che. mATe 'gacchati iti" jagat enuM sArthaka nAma che. yoga-darzana citizaktinI jema jagat kevaLa nitya che athavA kevaLa anitya che evo ekAntavAda svIkAratuM nathI. arthAt e vartamAnamAM arthakriyA karatA vyaktarUpavALuM jevuM jaNAya che, evuM pratiprasavanA niyama pramANe pralaya thatAM upalabdha thatuM nathI, tethI anitya che. ane vyakta thavA mATe yogya kAraNo upasthita thatAM arthakriyA karatA vyaktarUpavALuM bane che, mATe kevaLa anitya ke AkAza puSpa jevuM asat nathI. saMyamarUpI amodha sAdhanavALo yogI badhA padArthonAM dharma, lakSaNa ane avasthApariNAmopara saMyama karIne emanA atIta ane anAgatanuM jJAna meLavI zake che, zabda, artha ane jJAnanA vibhAgamAM saMyama karIne badhAM prANIonA avAjonuM rahasya jANI zake che, ane saMyamathI saMskArono sAkSAtkAra karI potAnA ke anyanA pUrvajanmonuM jJAna meLavI zake che. A rIte paricattajJAna, adRzya thavAnI zakti, hAthI vagerenA baLanI prApti, bhuvanasaMsthAnanuM jJAna, parakAyApraveza, pAMca mahAbhUto para vijaya ane aNimA vagere ATha siddhio yogI meLavI zake che. paraMtu pataMjali cetavaNI Ape che ke A badhI vibhUtio samAdhi mATe upasargo-vighno che, vyutthAna samaye e aizvaryo ke siddhio jaNAya che. prakRti ane puruSanI bhinnatArUpa vivekakhyAti mAtra je yogInA cittamAM hoya ene sarva bhAvAdhiSThAtRtva ane sarvajJAtRtva prApta thAya che. paraMtu emAM paNa vairAgya thavAthI rAgAdi doSonA bIjarUpa avidyA naSTa thavAthI AtyaMtika duHkhanivRtti ane svarUpAvasthAnarUpa kaivalya prApta thAya che. cothA kaivalyapAdamAM pataMjali jaNAve che ke janma, auSadhi, maMtra, tapa ane vividha prakAranI samAdhiothI paNa ati prAkRtika zaktio prApta thaI zake che. paraMtu AtmajJAnane ja potAnuM lakSya mAnIne, sahajapaNe udbhavatI siddhiomAM paNa tRSNArahita banelo yogI AtmajJAnanI sAthe badhI je divyazaktiono adhiSThAtA bane che. auSadhi vagerethI utpanna thatI cAra siddhiomAM manuSya zarIra ane indriyonuM deva ke pazujAtimAM je pariNAma thAya che, e prakRtinA ApUraNathI thAya che. AvuM ApUraNa dharma ke adharmanA nimittanI apekSAe thAya che, chatAM A nimitta prakRtinuM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] prayojaka nathI hotuM, paNa kheDUta jema pANInA vahevAnA mArgamAM AvatA pratibaMdhane haTAve, ema prakRtinA mArganA pratibaMdhane dUra kare che. A rIte yogI jyAre ghaNAM zarIronuM nirmANa kare tyAre e badhAM zarIromAM bhinna bhinna citto hoya che, jemanuM niyamana karanAruM eka citta paNa yogI banAve che. e badhAM cittomAM samAdhijanya citta ja AzayavinAnuM hoya che, kAraNa ke ayogIonAM karma zukla, kRSNa ke mizra hoya che, yogInAM nahIM. tyAra pachI ayogInAM zukla, kRSNa ane mizra karmo pramANe emane anurUpa vAsanAo utpanna thAya che, ane e mujaba janma thAya che, e pravAhane baMdha karavA mATe vAsanAnivRttino upAya kahevAmAM Ave che. prazna e che ke citizakti anAdi che, tethI anaMta paNa che, ema vAsanAo paNa anAdi hovAthI anaMta hovI joIe, ane je anaMta hoya to emano nAza zakya na hovAthI mokSa thaI zakaze nahIM. AnuM samAdhAna karatAM pataMjali kahe che ke vAsanAonuM kAraNa avidhA, phaLa sukhaduHkha, Azraya sAdhikAra citta ane sanmukha jaNAtA padArtho avalaMbana che, Ama hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbanathI vAsanAo saMgrahAya che, emanA abhAvamAM vAsanAono paNa abhAva thAya che. tAtparya e che ke jema anAgata anAdi hovA chatAM sAtta che, ema vAsanAo paNa anAdi hovA chatAM sAtta che. citizakti anAdi che mATe anaMta nathI, paNa enA vinAzanA kAraNanA abhAvane kAraNe anaMta che, jyAre vAsanAonA vinAzano hetu hayAta che, tethI emano vinAza zakya che. yogadarzanano mukhya hetu citta ane puruSanI bhinnatA darzAvavAno che. tethI e benA guNadharmo kevI rIte bhinna che e muddo spaSTa karavA mATe kahe che ke citta je vastunA AkAravALuM bane ene jANI zake che, bIjAne nahIM, jyAre puruSa potAnA viSayabhUta cittane haMmezAM jANe che, mATe citta pariNAmI che ane puruSa apariNAmI che. evI zaMkA thAya ke citta svayaMprakAza hoya to e potAne ane viSayane prakAzita karI zake. enuM samAdhAna karatAM kahe che ke jema zabda vagere viSayo ane indriyo dazya hovAnA kAraNe svayaMprakAza nathI, ema dazya hovAnA kAraNe citta paNa svaprakAza nathI. eka citta bIjA citta vaDe grahaNa karAya ema mAnIe to e bIjA cittane jANavA trIjA, trIjAne jANavA cothA cittanI AvazyakatA rahe ema anavasthAdoSa thAya, ane smRtiomAM mizraNa thAya, mATe apariNAmI citizaktirUpa puruSa, pariNAmI cittamAM pratibiMbita thaI, enI vRttinA AkAravALo banI ene jANe che, ema svIkAravuM joIe. bhASyakAra A viSayamAM AgamanuM uddharaNa prastuta kare che : "zAzvata zivarUpa, vizuddha svabhAvanA brahmanI ke citizaktinI chAyAvALI manovRttine
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] citithI abhinna guhA tarIke jJAnIo varNave che. emAM brahma vase che. e guhA dUra thatAM, svayaMprakAza, anAvRta, anupasarga brahma carama dehavALA bhagavarUpa mahAtmAmAM pragaTa thAya che." A kAraNe drA ane dazyanA raMge raMgAyeluM citta sarvArtha kahevAya che. cittanI AvI sarvArthatAne lIdhe keTalAka bauddhamatAnuyAyIo citta ke vijJAnane ja puruSa mAne che, temaja pRthvI, jaLa vagerevALA lokane cittamAtra mAne che. emane cittathI bhinna puruSa che ema samajAvI emanA upara anugraha karavo joIe, ema bhASyakAra kahe che. citta svayaM dravyarUpa hovAthI ane ghaNA ghaTakonA saMgaThanathI kArya karatuM hovAthI ghara, zavyA, Asana, vAhana vagerenI jema anyane mATe eTale ke puruSane mATe che. Ama cittathI AtmA vizeSa che, ema jANanAra yogInI AtmabhAvabhAvanA nivRtta thAya che. AtmabhAvabhAvanA eTale huM koNa hato ? kevI rIte hato ? A jagata zuM che? kevI rIte thayuM? bhaviSyamAM huM zuM thaIza? kevI rIte thaIze? - evI vicAraNA. A vicAraNA cittathI bhinna puruSanuM darzana karanAra yogImAM nivRtta thAya che. kAraNa ke e samajI jAya che ke A badhuM cittanuM ja vicitra pariNAma che. puruSa to avidyA naSTa thatAM zuddha ane cittadharmothI asaMskRSTa rahe che. tyAre eno cittapravAha UlaTo thaI jAya che, arthAt pahelAM je viSayotarapha DhaLelo ane ajJAnatarapha vaheto hato, e have vivekajJAna tarapha DhaLelo ane kaivalyatarapha vaheto thAya che. jyAre yogI prasaMkhyAna-dhyAnamAM paNa virakta banI, enAthI kAMI prApta karavA icchato nathI, tyAre ene kevaLa vivekakhyAtithI dharmamegha samAdhi thAya che, arthAt bIjA koIpaNa vicAro utpanna thatA nathI. tethI badhA klezo ane karma nivRtta thAya che, ane e jIvanmukta bane che tyAre badhAM AvaraNo ane maLo vinAnA enA cittasattvanuM jJAna anaMta hovAthI zeya alpa jaNAya che. dharmameghasamAdhinA udayathI yogInA kRtArtha banelA guNono pariNAmakrama samApta thAya che, arthAta guNo yogI mATe deha indriyo vagereno AraMbha karatA nathI. kAraNa ke guNono evo svabhAva che ke teo je puruSa pratye kRtakArya banyA hoya, enA pratye pharIthI pravartatA nathI. puruSArthazUnya guNono laya athavA citizaktinI svarUpa pratiSThA kaivalya che. guNamayI prakRtino jaya karI yogI jIvabhAva tyajI brahmabhAva dhAraNa kare che. zrIkRSNa uddhavane kahe che : rajastamazcAbhijayet sattvasaMsevayA muniH / sattvaM cAbhijayedyukto nairapekSyeNa zAnta dhIH // sampadyate guNairmukto jIvo jIvaM vihAya mAm / jIvo jIvavinirmukto guNaizcAzayasaMbhavaiH //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [] arthava bahaUT pU hitazata bhAgavata, 11.25.34-36 "sattvathI rajasu, tamasu jItIne, nairapekSya (paravairAgya)thI sattvane zAntabuddhithI jIte. Ama traNe guNothI mukta thayelo jIva, jIvabhAva tyajIne mArA bhAvane prApta kare che. guNo ane jIvabhAva baMnethI mukta thayelo muni mArA brahmabhAvathI pUrNa banIne bahAra ke aMdara kyAMya gati karato nathI." Avo yogI manuSyarUpamAM pRthvI para vicarato paramAtmA che, ane phakta mAnavajAti mATe nahIM, saMpUrNa sRSTi mATe dharma, pavitratA, zAnti ane karuNA varasAvato megha che. uttara mImAMsAnA brahmasUtronA racayitA bAdarAyaNa vyAsa ane enA para bhASyanA racayitA zaMkarAcArya, "ikSatemnazabdam" (brasU. 1.1.5) ane "etena yogaH prayuktaH" (bra. sU. ra.1.3)thI sAMgapratipAdita svataMtra pradhAna, azabda ke zrutisammata na hovAthI, ane yoga e sAMkhyamatane anusarIne cAlato hovAthI e baMneno svIkAra karatA nathI. chatAM zaMkarAcArya kahe che : "na vaMzana ne vite tenejhameva sAMyo mRtya: savAzatvam', "je aMzo kRtiviruddha nathI e badhA sAMkhyayoga smRti dvArA pratipAdita siddhAntone avakAza che." arthAta sAMgapratipAdita pradhAna ke prakRti vedokta mAyA che ane enA svAmI mahezvara che, ema zratisammata samAdhAnathI virodhaparihAra karI bAkInA grAhya aMzo sarva AcAryone svIkArya che, ema mAnavuM joIe. bIjuM, zaMkarAcAryanA mata pramANe sRSTi ke prapaMcanuM pratipAdana vastutaH sRSTi thaI che, ema jaNAvavA mATe karavAmAM AvyuM nathI, paNa ajanmA, nirguNa brahma ja potAnI acinya mAyAzaktithI vizvanuM sarjana karIne svayaM emAM jIvarUpe praveze che, ema jIva-brahmanI ekatA darzAvavA mATe karavAmAM AvyuM che. A muddo satata dhyAnamAM rAkhavo jarUrI che. sRSTiprakriyA varNavavAno bIjo hetu ema jaNAvavAno che ke je kramathI sRSTi thAya che ane enAthI UlaTA kramamAM - "vANIne manamAM, manane prANamAM, prANane tejamAM ane tejane paradevatAmAM - vilIna karIne", manuSya mukta, kRtakRtya bane che. yoga sau mATe svIkArya, dharmanirapekSa, vaijJAnika yukti (Technique) che, ane mAnavamAtrane-bAhya vidhividhAno vinA-parama satya prApta karAvavA mATe samartha che, e satya Aje nahIM, to bhaviSyamAM avazya svIkArAze, evI AzA asthAne nathI.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] prastuta anuvAda taiyAra karavAnI preraNA ApanAra, saMskRta sAhitya akAdamInA adhyakSa pro. DaoN. gautama paTelano hArdika AbhAra mAnuM chuM. keTalAMka sthaLoe - khAsa karIne tattva vaizAradInA kaThina aMzomAM-mane saghana madada karavA badala sva. pro. DaoN. aruNodaya jAnIno huM RNI chuM. akAdamInA sau adhikArIo ane kriSnA grAphiksanA mAlika zrI kirITabhAI harajIbhAI paTelano paNa ahIM AbhAra mAnavAnI taka lauM chuM. vaDodarA tA. 22-6-2004 rAmakRSNa tu. vyAsa
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI pahelo samAdhipAda atha yogAnuzAsanam // 1 // ahIM yogazAstranA graMthano AraMbha karavAmAM Ave che. 1 bhASya athetyayamadhikArArthaH / yogAnuzAsanaM zAstramadhikRtaM veditavyam / yogaH samAdhiH / sa ca sArvabhaumazcittasya dharmaH / kSiptaM mUDhaM vikSiptamekAgraM niruddhamiti cittasya bhUmayaH / tatra vikSipte cetasi vikSepopasarjanIbhUtaH samAdhina yogapakSe vartate / yastvekAgre cetasi sadbhatamarthaM pradyotayati kSiNoti ca klezAkarmabandhanAni zlathayati nirodhamabhimukhaM karoti sa saMprajJAto yoga ityAkhyAyate / sa ca vitarkAnugato vicAranugata AnandAnugato'smitAnugata ityupariSTAtpravedayiSyAmaH / sarvavRttinirodhe tvasaMprajJAtaH samAdhi: | atha' zabda adhikAra (AraMbha)nA arthamAM vaparAyo che. yoganAM aMgono upadeza karanAra zAstra AraMbhAya che, ema samajavuM joIe. yoga eTale samAdhi. e cittanI badhI bhUmiomAM raheto eno dharma che. kSipta (vyagra), mUDha (tizUnya), vikSipta (prasaMgopAtta sthira rahetuM), ekAgra ane niruddha (e pAMca) cittanI bhUmio che. vikSipta cittamAM vikSepa pachI gauNapaNe anubhavAtI sthiratA yogapakSamAM gaNAtI nathI. paraMtu ekAgra banelA cittamAM jenI kharekhara hayAti che, evA padArthane prakAzita kare, klezone kSINa kare, karmanAM baMdhanone zithila kare, ane nirodhanuM valaNa pedA kare, evI samprajJAta samAdhinI avasthAne yoga tarIke oLakhavAmAM Ave che. e vitarka, vicAra, AnaMda ane asmitAnA avalaMbanavALo hoya che, ema AgaLa kahevAmAM Avaze. badhI vRttiono nirodha thAya ene asaMga
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [5. 1 sU. 1 samAdhi kahe che. 1 tattva vaizAradI namAmi jagadutpattihetave vRSaketave / klezakarmavipAkAdirahitAya hitAya ca // 1 // natvA pataJjalimRrSi vedavyAsena bhASite / / saMkSiptaspaSTabahvarthA bhASye vyAkhyA vidhIyate // 2 // iha hi bhagavAnpataJjaliH prAripsitasya zAstrasya saMkSepatastAtparyArthaM prekSAvatpravRttyaGgaM zrotuzca sukhAvabodhArthamAcikhyAsurAdAvidaM sUtraM racayAJcakAra-atha yogAnuzAsanam / tatra prathamAvayavamathazabdaM vyAcaSTe- athetyayamadhikArArthaH / 'athaiSajyoti'ritivat, na tvAnantaryArthaH / anuzAsanamiti hi zAstramAhaanuziSyate'neneti vyutpattyA / na cAsya zamadamAdyanantaraM pravRttirapi tu tattvajJAnacikhyApayiSAnantaram / jijJAsAjJAnayostu syAt / yathAmnAyate-tasmAcchAnto dAnta uparatastitikSuH samAhito bhUtvAtmanyevAtmAnaM pazyet (bR. 4 / 4 / 23) iti / ziSyapraznatapazcaraNarasAyanAdhupayogAnantaryasya ca saMbhave'pi nAbhidhAnam / ziSyapratItipravRttyoranupayogAtprAmANikatve yogAnuzAsanasya tadabhAve'pyupeyatvAdaprAmANikatve ca tadbhAve'pi heyatvAt // etena tattvajJAnacikhyApayiSayora nantaryAbhidhAnaM parAstam // adhikArArthatve tu zAstreNAdhikriyamANasya prastUyamAnasya yogasyAbhidhAnAtsakalazAstratAtparyArthavyAkhyAnena ziSyaH sukhenaiva bodhitazca pravatitazca bhavatIti / niHzreyasasya hetuH samAdhiriti hi zrutismRtItihAsapurANeSu prasiddham / nanu kiM sarvasaMdarbhagato'thazabdo'dhikArArthaH, tathA satyathAto brahmajijJAsA' (bra.sU. 1 / 1 / 1) ityAdAvapi prasaGga ityata Aha aymiti| nanu- "hiraNyagarbho yogasya vaktA nAnyaH purAtanaH" iti yogiyAjJavalkyasmRteH kathaM pataJjaleryogazAstrakartRtvamityAzaGkaya sUtrakAreNAnuzAsanamityuktam / ziSTasyAnuzAsanaM na tu zAsanamityarthaH / yadAyamathazabdo'dhikArArthastadaiSa vAkyArthaH saMpadyata ityAha - yogAnuzAsanaM zAstramadhikRtamiti / nanu vyutpAdyamAnatayA yogo'trAdhikRto na tu zAstramityata Aha-veditavyamiti / satyaM vyutpAdyamAnatayA yogaH prastutaH / sa tu tadviSayeNa zAstreNa karaNena vyutpAdyaH / karaNagocarazca vyutpAdakasya vyApAro na karmagocara iti kartRvyApAravivakSayA yogaviSayasya zAstrasyAdhikRtatvaM veditavyam / zAstravyApAragocaratayA tu yoga evAdhikRta iti bhAvaH / adhikArArthasya cAthazabdasyAnyArthanIyamAnodakumbhadarzanamiva zravaNaM maGgalAyApi kalpata iti mantavyam / zabdasaMdehanimittamarthasaMdehamapanayati-yogaH samAdhiriti / yuj samAdhau (dhA.pA. 4 / 67)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 1] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [3 ityasmAdvyutpannaH samAdhyartho na tu yujir yoge (dhA.pA. 77) ityasmAtsaMyogArtha ityarthaH / nanu samAdhirapi vakSyamANasyAGgino yogasyAGgam / na cAGgamevAGgItyata Aha- sa ca sArvabhaumaH / castvartho'GgAdaGginaM bhinatti / bhUmayo'vasthA vakSyamANA madhumatI-madhupratIkA-vizokA-saMskArazeSAstAzcittasya / tAsu sarvAsu viditaH sArvabhaumazcittavRttinirodhalakSaNo yogaH / tadaGgaM tu samAdhi vaMbhUtaH / vyutpattinimittamAtrAbhidhAnaM caitadyogaH samAdhiriti / aGgAGginorabhedavivakSAmAtreNa pravRttinimittaM yogazabdasya cittavRttinirodha eveti paramArthaH / vRttayo jJAnAnyAtmAzrayANyatastanirodho'pyAtmAzraya eveti ye pazyanti tanirAsAyAha-cittasya dharma iti / cittazabdenAntaHkaraNaM buddhimupalakSayati / na hi kUTasthanityA citizaktirapariNAminI jJAnadharmA bhavitumarhati buddhistu bhavediti bhAvaH / syAdetat-sArvabhaumazcedyogo hanta bhoH kSiptamUDhavikSiptA api cittabhUmayaH / asti ca parasparApekSayA vRttinirodho'pyAsviti tatrApi yogatvaprasaGga ityAzaGkaya heyopAdeyabhUmIrupanyasyati-kSiptamityAdi / kSiptaM sadaiva rajasA teSu teSu viSayeSu kSipyamANamatyantamasthiram / mUDhaM tu tamaHsamudrekAnidrAvRttimat / kSiptAdviziSTaM vikSiptam / vizeSo sthemabahulasya kAdAcitkaH sthemA / sA cAsyAsthemabahulatA sAMsiddhikI vA vakSyamANavyAdhistyAnAdyantarAyajanitA vA / ekAgramekatAnam / niruddhasakalavRttikaM saMskAramAtrazeSaM cittaM niruddham / tatra kSiptamUDhayoH satyapi parasparApekSayA vRttinirodhe pAramparyeNApi niHzreyasahetu-. bhAvAbhAvAttadrUpaghAtakatvAcca yogapakSAddUrotsAritatvamiti na tayoryogatvaM niSiddham / vikSiptasya tu kAdAcitkasadbhUtaviSayasthemazAlinaH saMbhAvyeta yogatvamiti niSedhati / tatra vikSipte cetasi samAdhi: kAdAcitka: sadbhUtaviSayazcittasya sthemA na yogapakSe vartate / kasmAt, yatastadvipakSavikSepopasarjanIbhUtaH / vipakSavargAntargatasya hi svarUpameva durlabhaM, prAgeva kAryakaraNam / na khalu dahanAntargataM bIjaM tricaturakSaNAvasthitamuptamapyaGkarAya kalpata iti bhAvaH / ___ yadi vikSepopasarjanIbhUtaH samAdhirna yogaH kastItyata Aha-yastvekAgre cetasIti / bhUtamiti samAropitamarthaM nivartayati / nidrAvRttirapi svAlambane tamasi bhUte bhavatyekAgretyata uktam-saditi / zobhanaM nitAntAvirbhUtaM sattvam / tama:samudrekastvazobhanastasya klezahetutvAditi / dyotanaM hi tattvajJAnamAgamAdvAnumAnAdvA bhavadapi parokSarUpatayA na sAkSAtkAravatImavidyAmacchinatti dvicandradiGmohAdiSvanucchedakatvAdata Aha-preti / prazabdo hi prakarSaM dyotayansAkSAtkAraM sUcayati / avidyAmUlatvAdasmitAdInAM klezAnAM, vidyAyAzcAvidyocchedarUpatvAdvidyodaye cAvidyAdiklezasamucchedo
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 1 virodhitvAtkAraNavinAzAccetyAha- kSiNoti ceti / ata eva karmarUpANi bandhanAni zlathayati / karma cAtrApUrvamabhimataM kArye kAraNopacArAt / zlathayati svAryAvasAti / vakSyati tti 'sati mULe tadvipA:' (rA63) tiA kinna nirodhamabhimukhaM karotyabhimukhIkaroti / sa ca saMprajJAtazcatuSprakAra ityAha- sa ceti / asaMprajJAtamAha-sarvavRttIti / rajastamomayI kila pramANAdivRttiH sAttvika vRttimupAdAya saMprajJAte niruddhA | asaMprajJAte tu sarvAsAmeva nirodha ityarthaH / tadiha bhUmidvaye samAptA yA madhumatyAdayo bhUmayastAH sarvAstAsu viditaH sArvabhauma iti siddham // 1 // 4] jagatanI utpattinA kAraNa, kleza, karmavipAka vagerethI rahita ane saunuM hita karanArA vRSaketu(bhagavAna zaMka2)ne namaskAra karuM chuM. 1 RSi pataMjaline vaMdana karI, vedavyAse lakhelA bhASyapa2 saMkSepamAM spaSTa thatA ghaNA arthavALI vyAkhyA karavAmAM Ave che. 2 bhagavAna pataMjalie prAraMbha karavA icchelA zAstranA viSayane saMkSepamAM rajU karavA mATe, buddhizALIo emAM pravRtta thAya e mATe, ane sAMbhaLanAra (vAMcanAra) saraLatAthI samajI zake e mATe pahelA sUtra ''atha yogAnuzAsana'nI racanA karI. emAM prayojelA pahelA "atha' zabdano artha samajAvatAM kahe che ke ahIM atha zabda AraMbha arthamAM vaparAyo che, "atha eSa jyotiH" - have ahIM prakAza thayo- e vAkyamAM vAparelA atha zabdanI jema have pachIno artha batAvato nathI. anuzAsana eTale upadeza karanAruM zAstra. jenA vaDe anuzAsana karavAmAM Ave che, evI vyutpattithI zAstra zabda banyo che. AnI pravRtti zama, dama vagere pachI thatI nathI, paNa tattvajJAnanI vyAkhyA karavAnI icchA ke (guru pAsethI tattvaviSe) sAMbhaLavAnI icchA pachI thAya che. tattvajJAnanI vyAkhyA karavAnI ke sAMbhaLavAnI icchA pachI, tattvane jANavAnI icchA ane tattvanuM jJAna utpanna thatAM hoya che. jema vedamAM kahyuM che 'tethI zAnta, dAnta, uparata, titikSu ane samAhita banIne AtmAmAM ja AtmAne jue." (bR.u. 4.4.23). ziSyano prazna, tapa, ane rasAyaNa vagerenA upayoga pachI zAsranirmANa saMbhavita hovA chatAM, emane ahIM kahyAM nathI. kAraNa ke yogazAstranA prAmANikapaNAmAM ziSyanI pratIti (samaja) ane pravRtti upayogI nathI. emanA abhAvamAM paNa yogazAstra upAdeya che, ane teo hoya chatAM jo zAstra aprAmANika hoya to enuM nirmANa na karavuM joIe. AnAthI tattvajJAna ane enI vyAkhyA karavAnI icchAmAM Anantarya che, evA kathananuM nirAkaraNa thayuM. prAraMbhanA arthamAM atha zabda mAnIe to zAstra vaDe jeno prAraMbha ane rajUAta thAya che, e yogathI badhAM zAstronA tAtparyarUpa arthanA kathanathI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 1] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [5 ziSyane sahelAIthI enI samaja ApIne, e tarapha vALI zakAya. kAraNa ke zruti, smRti, itihAsa ane purANomAM samAdhi mokSano hetu che, e vAta prasiddha che. prazna thAya che ke zuM badhA saMdarbhomAM athano AraMbha artha thAya che? jo ema hoya to "athAto brahma jijJAsA" vageremAM paNa e artha grahaNa karavo paDe. tethI "ahI" (A zAstra pUratuM) ema kahyuM. vaLI yogI yAjJavakyanI smRtimAM "hiraNyagarbho yogasya vaktA nAnyaH purAtanaH" ema kahyuM che, to pataMjali yogazAstranA kartA kevI rIte kahevAya, evI AzaMkA karIne sUtrakAre anuzAsana" ema kahyuM che. agAu upadezelano pharIvAra upadeza che, maulika zAsana(upadeza) nathI, evo eno artha che. atha zabdano AraMbha artha mAnIe to ja vAkyano artha baMdhabesato thAya ke agAu kahelA yogazAstranA viSayano anu-pAchaLathI-upadeza karatuM zAstra ahIM AraMbhAya che. yogano upadeza karatA zAstragraMthano AraMbha thAya che, ema zA mATe kahyuM, kAraNa ke ahIM to svayaM yoganI carcA karavAnI che ? A kAraNe "veditavyam" - samajavuM joIe ema kahyuM. e vAta sAcI ke ahIM yoganI carcA karato graMtha AraMbhAya che, paNa yoganuM pratipAdana enI carcA karatA graMtha vaDe ja thaI zake. upadezakanuM kAma sAdhanavaDe pAra paDe che, sIdhesIdhuM sAdhyapara pravRtta thatuM nathI. upadezakanA kAryanI vizeSapaNe vAta karavA mATe A yogaviSayaka graMtha AraMbha karavAmAM Ave che, ema samajavuM joIe. graMthano viSaya yoga che. AraMbha arthamAM vaparAyelA atha zabdanuM zravaNa, laI javAtA pUrNa kuMbhanA darzatnI jema maMgalakAraka che, ema jANavuM joIe. yoga zabdanA prAthamika arthane kAraNe utpanna thaI zake, evA saMdehanA nivAraNa mATe "yoga samAdhi" - yoga eTale samAdhi, ema kahe che. "yuja" samAdhau dhAtumAMthI niSpanna thayelo yoga zabda cittanA samAdhAnano artha darzAve che, "yuji" yoge e joDavAnA arthavALA dhAtumAMthI niSpanna thayelA yoga zabdanI jema saMyoga artha darzAvato nathI. bIjo prazna e che ke graMthamAM AgaLa kahevAmAM Avaze e yogarUpI aMgInuM samAdhi aMgamAtra che. aMgane aMgI (eka bhAgane AkhI vastu) kevI rIte kahevAya? tethI "sa ca sArvabhaumaH cittadharma" - (ane e cittanI badhI bhUmiomAM upalabdha thato eno dharma che), ema kahe che. ahIM prayojelo "ca"(ane) zabda aMgIthI aMgano bheda darzAve che. bhUmio eTale AgaLa kahevAze e madhumatI, madhupratIkA, vizIkA vagere cittanI avasthAo, jemAM phakta saMskAra bAkI rahe che, emAM jaNAto hovAthI ene "sArvabhauma" cittavRttinirodharUpa yoga kahe che. e
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sa. 1 6 ] yoganA aMgamAtra rUpa samAdhithI judo che. ahIM yoga zabda dhAtumAMthI niSpanna thatA dhyAna arthamAM vaparAyo che. enuM pratipAdana yogazAstranA abhyAsane-adhyayanane protsAhana ApavA mATe karavAmAM AvyuM che. tethI aMgI ane aMganA bhedapara bhAra mUkavAmAM Avyo nathI. yoga zabdano kharo artha cittavRttinirodha che. keTalAka loko vicAre che ke vRttio jJAnarUpa hovAthI AtmAnA Azraye rahe che, mATe vRttinirodha paNa AtmAnA Azraye ja thAya. emanA matanuM khaMDana karavA "cittano dharma" ema kahyuM. citta zabdathI aMtaHkaraNarUpa buddhi sUcavAya che. jJAna phUTasthanitya temaja apariNAminI (aparivartanazIla) citizaktino dharma nathI, paNa buddhino dharma hoI zake che, evo bhAva che. bhale, paNa cittanI badhI bhUmikAomAM yoga vyApaka hoya, to kSipta, mUDha, vikSipta avasthAo paNa yoga gaNAze. kAraNa ke emAM paNa keTalIka vRttionI apekSAe bIjI vRttiono nirodha hoya che. tethI yoga mATe upayogI ane binaupayogI bhUmiono bheda "kSiptam" vagerethI batAve che. kSipta eTale 2joguNane lIdhe te te viSayo tarapha pheMkAtuM (niraMtara vyagra), mUDha eTale tamoguNane lIdhe nidrAvRttivALuM, vikSipta eTale kSiptathI viziSTa. vizeSa zabda asthiratAmAM kyAreka thatI sthiratA kahe che. kSiptapaNuM svAbhAvika athavA AgaLa kahevAmAM Avaze, e vyAdhi, tyAna vagere aMtarAyothI utpanna thAya che ema jANavuM joIe. ekAgra eTale eka viSayapara sthira ane niruddha eTale badhI vRttio rokAI gaI hoya ane phakta emanA saMskAro zeSa rahyA hoya evuM citta jANavuM. kSipta ane mUDha paraspara virodhI che, chatAM paraMparAthI paNa mokSanuM kAraNa na hovAthI, mokSanA vidhAtaka hovAthI, temaja yogapakSamAMthI ghaNe dUra rahelA hovAthI, emanA yogapaNAno niSedha karavAmAM Avyo nathI. paraMtu vikSipta citta koIvAra sastu para sthira thatuM hovAthI, emAM yogapaNAnA saMbhavane lIdhe, koI ene bhUlathI yoga na samajI le, e mATe enA yogapaNAno niSedha kare che. vikSipta avasthAmAM citta koIvAra sastumAM sthira banIne samAdhi anubhave che, paNa e yogapakSamAM gaNAtI nathI. kAraNa ke evI sthiratA vipakSarUpa caMcaLatAnA gauNa pariNAma tarIke utpanna thAya che. virodhI pakSanI sAthe rahelAnuM svarUpa anizcita hovAthI, e svayaM kAraNa banIne kArya kevI rIte upajAvI zake ? dAkhalA tarIke traNa, cAra kSaNo sudhI agnimAM raheluM bIja vAvavAmAM Ave to paNa emAMthI aMkura phUTI zake nahIM, evo bhAva che.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 2] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [7 jo vikSepano aMgabhUta samAdhi yogapakSe na gaNAya to kayo gaNAya ? enA javAbamAM "yavekAgre cetasi sadUbhUtamartha pradyotayati..." vagerethI kahe che ke je samAdhi sadUbhUta arthane sArI rIte prakAzita kare, lezo kSINa kare, karmabaMdhana zithila kare ane cittamAM nirodhanuM valaNa pedA kare e yoga kahevAya che. "bhUta'hayAta-zabdathI AropitanI nivRtti kare che. "sata"thI sAruM, nitAnta pragaTa thayeluM sattva kahe che, kAraNa ke nidrAvRtti potAnA AlaMbanarUpa "bhUta"- hayAta tamoguNamAM ekAgra thAya che. e tamasano prakarSa klezano hetu hovAthI zobhana-sAro-nathI. pra-dhotayati"mAM "pra" vaparAyo che, e prakarSanI sUcanA karIne sAkSAtkAra darzAve che, kAraNa ke tattvajJAnanuM ghotana ke pragaTIkaraNa to Agama(zruti)thI, athavA anumAnathI paNa thaI zake che, chatAM e parokSarUpavALuM hovAthI, sAkSAta anubhavAtI avidyAno uccheda (vinAza) karI zakatuM nathI. be caMdra dekhAya ke dizAbhrama thAya tyAre e bhUlo phakta zabdathI ke anumAnathI dUra thatI nathI. amitA vagere kalezo avighAmUlaka che, ane vidyA avidyAnA nAzarUpa che, tethI vidyAno udaya thatAM avidyA vagere lezo enA virodhI hovAthI, kAraNano nAza thatAM nAza pAme che. tethI "kSiNoti ca klezA" ema kahyuM. karmabaMdhanone zithila banAve che. karmathI apUrva sUcita thAya che. kAryamAM kAraNano upacAra (vyavahAro thaI zake che. zithila kare che, eTale potAnAM phaLa utpanna thatA roke che. mULa hoya to ja karmavipAka thAya che, ema AgaLa kahevAmAM Avaze. nirodhanA valaNane abhimukha-pragaTa-kare che. "sa ca.." vagerethI e samprajJAta yoga cAra prakArano che, ema kahe che. sarvavRtti..." vagerethI asaMprajJAta viSe kahe che. rajoguNa, tamoguNavALI pramANa vagere vRttiono sattvaguNI vRttiono Azraya laI saMprajJAta samAdhimAM nirodha karavAmAM Ave che. asaMprajJAtamAM badhI vRttiono virodha karavAmAM Ave che, ema kahyuM. madhumatI vagere bhUmiono A be avasthAomAM samAveza thaI jAya che, emAM jaNAto hovAthI samAdhine sArvabhauma cittadharma kahyo ema siddha thayuM. 1 taNa takSadhiye sUvaM pravRtta - e (yoga)nuM lakSaNa kahevAnI icchAthI A sUtra pravRtta thayuM che yogazcittavRttinirodhaH // 2 // yoga eTale citavRttiono nirodha. 2
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 2 bhASya sarvazabdAgrahaNAtsaMprajJAto'pi yoga ityAkhyAyate / cittaM hi prakhyApravRttisthitizIlatvAtriguNam / prakhyArUpaM hi cittasattvaM rajastamobhyAM saMsRSTamaizvaryaviSayapriyaM bhavati / tadeva tamasAnuviddhamadharmAjJAnAvairAgyAnaizvaryopagaM bhavati / tadeva prakSINamohAvaraNaM sarvataH pradyotamAnamanuviddhaM rajomAtrayA dhrmjnyaanvairaagyaishvryopa mavati | tadeva rajolezamalApetaM svarUpapratiSThaM sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtraM dharmameghadhyAnopagaM bhavati / tatparaM prasaMkhyAnamityAcakSate dhyAyinaH / citizaktirapariNAminyapratisaMkramA darzitaviSayA zuddhA cAnantA ca, sattvaguNAtmikA ceyamato viparItA vivekakhyAtiriti / atastasyAM viraktaM cittaM tAmapi khyAtiM niruNaddhi / tadavasthaM saMskAropagaM bhavati / sa nirbIjaH samAdhiH / na tatra kiJcitsaMprajJAyata ityasaMprajJAtaH / dvividhaH sa yogazcittavRttinirodha iti // 2 // sarva zabdano prayoga karyo nathI, tethI (vRttiyukta) saMprajJAta samAdhi paNa yoga kahevAya che. citta prakAza, pravRtti ane sthitizIla hovAthI traNa guNovALuM che. prakAzarUpa cittasattva, rajoguNa ane tamoguNanA saMparkathI aizvarya ane indriyonA viSayone priya gaNe che. e ja citta tamoguNayukta banIne adharma, ajJAna, rAga ane anaizvarya tarapha valaNa dharAvanAruM bane che. e ja citta mohanuM AvaraNa kSINa thatAM cotarapha prakAzita thatuM, rajoguNanI mAtrAvALuM banIne dharma, jJAna, vairAgya ane aizvarya tarapha abhimukha thAya che. e ja citta rajoguNanA lezamAtra maLa vinAnuM banIne, potAnA svarUpamAM pratiSThita rahIne, sattva ane puruSanA bhedajJAnathI yukta banIne dharmamegha dhyAna tarapha vaLeluM rahe che. dhyAnI puruSo Ane para prasaMkhyAna (sarvocca vicAra) kahe che. citizakti apariNAminI, viSayomAM saMcaraNa na karanArI, viSaya jenI samakSa darzAvAya che evI, zuddha ane anaMta che. jyAre sattvaguNarUpa vivekakhyAti enAthI viparIta (bhinna) che. tethI emAM paNa
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 2] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [9 vairAgyavALuM baneluM citta eno paNa virodha kare che. e niruddha avasthAmAM citta saMskArazeSarUpa hoya che. ene nirbeja samAdhi kahe che. emAM kazuM jaNAtuM nathI, tethI e asaMmajJAta che. Ama cittavRttinirodharUpa yoga be prakArano cha. 2 tattva vaizAradI dvitIyaM sUtramavatArayati - tasya lakSaNeti / tasyeti pUrvasUtropAttaM dvividhaM yogaM parAmRzati / yogazcittavRttinirodhaH / nirudhyante yasminpramANAdivRttayo'vasthAvizeSe cittasya so'vasthAvizeSo yogaH / nanu saMprajJAtasya yogasyAvyApakatvAdalakSaNamidam / aniruddhA hi tatra sAttvikI cittavRttirityata Aha- sarvazabdAgrahaNAditi / yadi sarvacittavRttinirodha ityucyeta bhavedavyApakaM saMprajJAtasya / klezakarmavipAkAzayaparipanthI cittavRttinirodhastu tamapi saMgRhNAti / tatrApi rAjasatAmasacittavRttinirodhAttasya ca tadbhAvAdityarthaH / kutaH punarekasya cittasya kSiptAdibhUmisaMbandhaH kimarthaM caivamavasthasya cittasya vRttayo niroddhavyA ityAzaGkaya prathamaM tAvadavasthAsaMbandhahetumupanyasyati-cittaM hIti / prakhyAzIlatvAtsattvaguNam / pravRttizIlatvAdrajoguNam / sthitizIlatvAttamoguNam / prakhyAgrahaNamupalakSaNArtham / tenAnye'pi sAttvikAH prasAdalAghavaprItyAdayaH sUcyante / pravRttyA ca paritApazokAdayo rAjasAH / pravRttivirodhI tamovRttidharmaH sthitiH / sthitigrahaNAgauravAvaraNadainyAdaya upalakSyante / etaduktaM bhavati- ekamapi cittaM triguNanirmitatayA guNAnAM ca vaiSamyeNa parasparavimardavaicitryAdvicitraparimANaM sadanekAvasthamupapadyata iti / ___kSiptAdyA eva cittasya bhUmIryathAsaMbhavamavAntarAvasthAbhedavatIrAdarzayati prakhyArUpaM hIti / cittarUpeNa pariNataM sattvaM cittasattvam / tadevaM prakhyArUpatayA sattvaprAdhAnyaM cittasya darzitam / tatra citte sattvAtkiJcidUne rajastamasI yadA mithaH same ca bhavatastadaizvaryaM ca viSayAzca zabdAdayastAnyeva priyANi yasya tattathoktam / sattvaprAdhAnyAtkhalu cittaM tattve praNidhitsadapi tattvasya tamasApihitatvAdaNimAdikamaizvaryameva tattvamabhimanyamAnaM tatpraNidhitsati praNidhatte ca kSaNam / atha rajasA kSipyamANaM tatrApyalabdhasthitivizeSAttatpriyamAtraM bhavati / zabdAdiSu punarasya svarasavAhI premA nirUDha eva / tadanena vikSiptaM cittamuktam / kSiptaM cittaM darzayanmUDhamapi sUcayati- tadeva tamaseti / yadA hi tamo rajo vijitya prasRtaM tadA cittasattvAvarakatamaH samutsAraNe'zaktatvAdrajasastamaHsthagitaM cittamadharmAdyupagacchati / ajJAnaM ca viparyayajJAnamabhAvapratyayAlambanaM ca nidrAjJAnamuktam / tatazca mUDhAvasthApi sUciteti /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] pataMjalinAM yogasUtro [5.1 .2 anaizvaryaM sarvatrecchApratIghAtaH / adharmAdivyAptaM cittaM bhavatItyarthaH / yadA tu tadeva cittasattvamAvirbhUtasattvamapagatatamaHpaTalaM sarajaskaM bhavati tadA dharmajJAnavairAgyaizvaryANyupagacchatItyAha-prakSINetyAdi / mohastamastadeva cAvaraNaM prakarSeNa kSINaM yasya tattathoktam / ata eva sarvato vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgapuruSeSu pradyotamAnam / tathApi na dharmAyaizvaryAya ca kalpate pravRttyabhAvAdityata Aha - anuviddhaM rajomAtrayA / rajasaH pravartakatvAdasti dharmAdipravRttirityarthaH / tadanena saMprajJAtasamAdhisaMpannayormadhubhUmikaprajJAjyotiSormadhyamayoryoginozcittasattvaM saMgRhItam / ___saMpratyatikrAntabhAvanIyasya dhyAyinazcaturthasya cittAvasthAmAha-tadeva / cittaM rajolezAnmalAdapetamata eva svarUpapratiSTham / abhyAsavairAgyapuTapAkaprabandhavidhUtarajastamomalasya hi buddhisattvatapanIyasya svarUpapratiSThasya viSayendriyapratyAha tasyAnavasitAdhikAratayA ca kAryakAriNo vivekakhyAtiH paraM kAryamavaziSyata ityAhasattvapuruSAnyatAkhyAtimAtra cittaM dharmameghadhyAnopagaM bhavati / dharmameghazca vakSyate / atraiva yogijanaprasiddhimAha-taditi / sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtraM cittaM dharmameghaparyantaM paraM prasaMkhyAnamityAcakSate dhyAyinaH / cittasAmAnAdhikaraNyaM ca dharmadharmiNorabhedavivakSayA draSTavyam / vivekakhyAterhAnahetuM citizaktezcopAdAnahetuM nirodhasamAdhimavatArayituM citizakteH sAdhutAmasAdhutAM ca vivekakhyAterdarzayati-citizaktirityAdi / sukhaduHkhamohAtmakatvamazuddhiH / sukhamohAvapi hi vivekinaM duHkhAkurutaH / ato duHkhavaddheyau / tathAtisundaramapyantavadunoti / tena tadapi heyameva vivekinaH / seyamazuddhirantazca citizaktau puruSe na sta ityuktam - zuddhA cAnantA ceti / nanu sukhaduHkhamohAtmakazabdAdIniyaM cetayamAnA tadAkArApanA kathaM vizuddhA tadAkAraparigrahaparivarjane ca kurvatI kathamanantetyata uktam-darzitaviSayeti / darzito viSayaH zabdAdiryasyai sA tathoktA / bhavedetadevaM yadi buddhivaccitizaktiviSayAkAratAmApota, kiM tu buddhireva viSayAkAreNa pariNatA satyatadAkArAyai citizaktyai viSayamAdarzayati / tataH puruSazcetayata ityucyate / nanu viSayAkArAM buddhimanArUDhAyAzcitizakteH kathaM viSayavedanaM, viSayArohe vA kathaM na tadAkArApattirityata uktam-apratisaMkrameti / pratisaMkramaH saMcAraH / sa citernAstItyarthaH / sa eva kuto'syA nAstItyata uktam - apariNAminIti / na citetrividho'pi dharmalakSaNAvasthAlakSaNaH pariNAmo'sti, yena kriyArUpeNa pariNatA satI buddhisaMyogena pariNameta citizaktiH / asaMkrAntAyA api viSayasaMvedanamupapAdayiSyate / tatsiddhaM citizaktiH zobhaneti / vivekakhyAtistu buddhisattvAtmikA'zomanetyuktam-atazcitizakteviparIteti / yadA ca vivekakhyAtirapi heyA tadA kaiva kathA vRttyantarANAM doSabahulAnAmiti bhAvaH / tatastaddhetonirodhasamAdheravatAro yujyata
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 2] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [11 ityAha-atastasyAmiti / jJAnaprasAdamAtreNa hi pareNa vairAgyeNa vivekakhyAtimapi niruNaddhItyarthaH / atha niruddhAzeSavRtti cittaM kIdazamityata Aha-tadavasthamityAdi / sa nirodho'vasthA yasya tattathoktam / nirodhasya svarUpamAha-sa nirbIja iti / klezasahitaH karmAzayo jAtyAyurbhogabIjam / tasmAnnirgata iti nirbIjaH / asyaiva yogijanaprasiddhAmanvarthasaMjJAmAdarzayati-na tatreti / upasaMharati-dvividhaH sa yogazcittavRttinirodha iti // 2 // "tasya lakSaNAbhidhitsayA..." vagerethI bIjuM sUtra rajU kare che. "tasya" (tenA) zabdathI prathamasUtramAM kahelA prakAranA yogano ullekha kare che : yoga eTale cittavRttiono nirodha. je avasthAvizeSamAM cittanI pramANa vagere vRttio nirodhAya (rokAya) che, ene yoga kahe che. saMprajJAta samAdhimAM A lakSaNa lAgu paDatuM nathI, tethI e lakSaNa nathI. emAM sAtvika vRttino nirodha thato nathI. tethI "sarvazadAgrahaNAtu" vagerethI kahe che ke jo sarva-badhI-citta-vRttio nirodhAya ema kahyuM hota, to saMprajJAtamAM yoganuM lakSaNa lAgu na paData. paNa kleza, karmavipAka ane Azayano virodhI cittavRttinirodha to ene (saMprajJAtane) paNa AvarI le che. emAM paNa rAjasa ane tAmasa vRttiono nirodha thAya che. emano nirodha ja enuM svarUpa che, evo artha che. eka cittano kSipta vagere bhUmio sAthe saMbaMdha zAthI thAya che, ane e bhUmio sAthe saMkaLAyelI cittanI vRttio zA mATe nirodhavI joIe evI AzaMkA karIne, pahelAM vividha avasthAo sAthe cittanA saMbaMdhano hetu darzAve che : citta traNa guNovALuM che. prakAzazIla hovAthI sattvaguNavALuM, pravRttizIla hovAthI rajoguNavALuM ane sthitizIla hovAthI tamoguNavALuM che. prakAzanuM grahaNa sUcaka che, enAthI bIjA prasannatA, haLavAza ane sukha vagere sattvaguNanA dharmo sUcavAya che. ane pravRttithI paritApa, zoka vagere rAjasa guNo sUcavAya che. pravRttino virodhI tamovRttino dharma sthiti che. sthitinA grahaNathI bhArepaNuM, AvaraNa ane dInatA vagere lakSita thAya che. Azaya e che ke eka citta paNa traNa guNothI nirmita thayuM hovAthI ane guNo asamAna hovAthI, temaja paraspara saMgharSarata rahetA hovAthI vicitra prakAranAM pariNAmo nipajAvI, aneka avasthAovALuM bane che. kSipta vagere bhUmio paNa bIjI ghaNI, saMbhavita, gauNa avasthAonA vaividhyane lakSita kare che. cittarUpamAM pariNameluM sattva eTale cittasattva. AnAthI prakAzarUpa hovAthI cittamAM sattvanI pradhAnatA darzAvavAmAM AvI che. AvA cittamAM sattvathI ochA pramANamAM rajasa ane tamasa samAnapaNe rahe, tyAre e aizvarya ane indriyonA zabda
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 2 vagere viSayone priya gaNe che. sattva mukhya hoya, tyAre e tattvamAM praNidhAna karavA icche che, chatAM tattva tamoguNathI AvRtta hovAthI, aNimA vagere aizvaryane ja tattva mAnatuM hovAthI emanuM praNidhAna karavA icche che ane kharekhara ekAda be kSaNo mATe praNidhAna kare paNa che. rajoguNathI asthira baneluM citta te te priya lAgatA viSayomAM paNa sthira rahI zakatuM nathI. zabda vagere viSayomAM eno prema ekadhAro ane gADha che. AnAthI vikSipta citta kahyuM. "tadeva tamasAnuviddham." vagerethI kSipta cittane darzAvIne mUDha cittanI paNa sUcanA kare che. jayAre rajoguNane jItIne tamoguNa mukhya bane, tyAre cittasattvamAM potAnuM AvaraNa karanAra aMdhakArane dUra karavAnI zakti na hovAthI, rajas, tamasathI sthagita thayeluM citta adharma vagere tarapha vaLe che. ajJAna eTale UlaTuM jJAna ane abhAvajJAnane avalaMbatuM nidrAjJAna che. AnAthI mUDha avasthA paNa sUcavI che. anaizvarya eTale badhe icchA pAchI paDe evI sthiti. cittamAM adharma vagere vyApI jAya che, evo artha che. kSINamohAvaraNa vagerethI kahe che ke e ja cittasattvamAM sattvaguNano AvirbhAva thAya, ane tamoguNanuM aMdhAruM dUra thAya ane rajoguNa mukhya bane, tyAre dharma, jJAna, vairAgya ane aizvarya tarapha valaNa dharAvatuM bane che. moha eTale aMdhakAra ke AvaraNa. e dUra thAya tyAre citta vizeSa, avizeSa, liMgamAtra ane aliMga temaja puruSa sudhInA badhA padArthone prakAzita karatuM hovA chatAM, pravRttinA abhAva (ke maMdatA)ne kAraNe dharma ane aizvarya prApta karavA mATe samartha banatuM nathI. tethI "anuviddha rajamAtrayA". vagerethI rajoguNanI mAtrA ochI hovAthI Ama bane che, evuM kahyuM. kAraNa ke pravRtti rajoguNanA kAraNe thAya che, jethI dharma vagerenuM saMpAdana zakya bane che. AnAthI saMprajJAta samAdhivALA, madhumatI, prajJA jayotiSmatI bhUmi sudhI pahoMcelA, madhyama prakAranA yogIonA cittanI avasthA kahI. have cothI uttama bhUmimAM pahoMcelA, padArthabhAvanAthI para gayelA, dhyAnaniSTha yogInI cittanI avasthA viSe kahe che e ja citta rajoguNanA alpamaLarUpa doSathI paNa rahita bane, tethI potAnA sAcA (sattvamaya) svarUpamAM pratiSThita thAya che. eTale ke abhyAsa ane vairAgyanA puTapAkanA prayogathI buddhisatvarUpa suvarNa raja-tamasanA maLovinAnuM banIne svarUpamAM sthira thAya che. AvA citte viSayomAMthI indriyonA pratyAhAranuM kArya pUruM karyuM che, chatAM hajI vivekakhyAtirUpa mukhya kartavya bAkI che. tethI e AgaLanuM kArya karatuM ja rahe che, ema kahe che. sattva ane puruSanI bhinnatAnA jJAnavALuM citta dharmamegha samAdhi tarapha vaLe che. dharmamegha viSe AgaLa kahevAmAM Avaze. ahIM yogIomAM prasiddha "para
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 2] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 13 prasaMkhyAna" e pAribhASika zabda yoje che. sattva ane puruSanA vivekavALA cittane dhyAnaniSTha yogIo dharmamegha paryaMta sarvocca vicAra karavA mATe samartha kahe che. dhyAnanuM adhikaraNa (Azraya) citta che, tethI dhyAnarUpa dharma ane dharma cittamAM abheda che ema samajavuM joIe. "citizaktirapariNAminI..." vagerethI vivekakhyAtino tyAga ane citizaktino svIkAra karavAmAM hetubhUta nirodhasamAdhinuM svarUpa rajU karavA mATe citizaktinI sAdhutA ane vivekakhyAtinI asAdhutA darzAve che. sukha, duHkha ane mohano anubhava azuddhi che. vivekI mATe sukha ane moha paNa du:kharUpa che, tethI duHkhanI jema tyAjya che. e rIte atyaMta suMdara paNa aMtavALI vastu duHkhadAyaka che, tethI vivekIe eno paNa tyAga karavo joIe. citizaktirUpa puruSamAM AvI azuddhi ane aMta nathI, e vAta "zuddhA cAnantA ca' kahIne spaSTa karI che. paraMtu sukha, du:kha, moharUpa zabda vagerene prakAzita karavA, emanA AkAro dhAraNa karatI citizakti zuddha kevI rIte kahevAya ? ane emanA AkArano svIkAra ane tyAga karatI e anaMta kevI rIte kahevAya ? e zaMkA nivAravA "darzitaviSayA' ema kahyuM. zabda vagere viSayo jene darzAvavAmAM Ave che, evI citizakti paNa buddhinI jema viSayAkAre pariNamatI hoya to upara kahI evI zaMkA thaI zake. paNa phakta buddhi ja viSayAkAre pariNamI, tenA AkAravALI dekhAtI citizaktisamakSa viSayonuM nivedana kare che. A kAraNe puruSa (viSayone) jANe che, ema kahevAya che. viSayAkAra buddhipara ArUDha thayA vinA citizakti viSayane kevI rIte jANI zake ? e rIte ArohaNa kare to eno AkAra dhAraNa karatI nathI ema kevI rIte kahevAya ? enA javAbamAM kahe che : "apratisaMkramA' ekathI bIjA viSayapara jatI nathI. pratisaMkrama eTale saMcaraNa. e citimAM nathI evo artha che. e emAM kema nathI ? enA javAbamAM kahe che : "apariNAminI'. emAM dharma, lakSaNa ane avasthArUpI trividha pariNAma nathI. tethI kriyArUpamAM pariNamI buddhinA saMyogathI pariNAmavALI banatI nathI. saMcaraNa ke gatirahita citi viSayane kevI rIte jANe che, e vAta AgaLa kahevAze. Ama citizakti zubha che ema siddha thayuM. vivekakhyAti buddhisattvarUpa hovAthI azubha che, ane citizakti enAthI viparIta che. jo vivekakhyAti paNa tyajavAyogya hoya, to aneka doSovALI bIjI vRttionI to vAta ja zuM karavI ? evo bhAva che. 'atastasyAM virakta cittam" vagerethI e hetu siddha karavA nirodhasamAdhi mATe vadhu abhyAsa karavo yogya che, ema kahe che. "tadavastha" vagerethI badhI vRttiono nirodha thayo hoya evuM citta kevuM hoya e
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 3 kahe che. nirodha che avasthA jenI evuM citta nirbeja hoya che. klezo sAtheno karbhAzaya janma, AyuSya ane bhoganuM bIja che. e na hoya evuM citta nirbIja che. "- tatra" vagairethI yogAsomA prasiddha sArtha sNsh| "masaMzAta" 24 dvividhA" vagerethI cittavRttinirodharUpa yoga be prakArano che, ema kahI carcA pUrI 43 cha. 2 tadavasthe cetasi viSayAbhAvAd buddhibodhAtmA puruSaH kiMsvabhAva iti e avasthAmAM citta hoya, tyAre buddhinA bodhasAthe ekarUpa rahetA puruSanuM svarUpa kevuM hoya che - tadA draSTaH svarUpe'vasthAnam // 3 // tyAre draSTA enA (sAcA) svarUpamAM avasthita hoya che. 3 bhASya svarUpapratiSThA tadAnIM citizaktiryathA kaivalye / vyutthAnacitte tu sati tathApi bhavantI na tathA // 3 // e vakhate citizakti, kaivalyanI jema, potAnA svarUpamAM pratiSThita hoya che. vyutthAnacittamAM (cittanI bahirmukha avasthAmAM) e evI (svarUpamAM pratiSThita) hovA chatAM evI jaNAtI nathI. 3 . tattva vaizAradI saMpratyuttarasUtramavatArayituM codayati-tadavasthe cetasIti / kimAkSepe / tattadAkArapariNatabuddhibodhAtmA khalvayaM puruSaH sadAnubhUyate na tu buddhibodharahitaH / ato'sya puruSasya buddhibodhaH svabhAvaH savituriva prakAzaH / na ca saMskArazeSe cetasi so'sti / na ca svabhAvamapahAya bhAvo vartitumarhatIti bhAvaH / syAdetatsaMskArazeSAmapi buddhi kasmAtpuruSo na budhyata ityata Aha-viSayAbhAvAditi / na buddhimAnaM puruSasya viSayo'pi tu puruSArthavatI buddhiH / vivekakhyAtiviSayabhogau ca puruSArthau / tau ca niruddhAvasthAyAM na sta iti siddho viSayAbhAva ityarthaH / sUtreNa pariharati-tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam / svarUpa ityAropitaM zAntaghoramUDhasvarUpaM nivrtyti| puruSasya hi caitanyaM svarUpamanaupAdhikaM na tu buddhibodha: zAntAdirUpaH / aupAdhiko hi sa sphaTikasyeva svabhAvasvacchadhavalasya japAkusumasaMnidhAno
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 1 sU. 3] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [15 paadhirrunnimaa| na copAdhinivRttAvupahitanivRttiratiprasaGgAditi bhAvaH / svarUpasya cAbhede'pi bhedaM vikalpyAdhikaraNabhAva ukta iti / ayamevArtho bhASyakRtA dyotyatesvarUpapratiSTheti / tadAnIm-nirodhAvasthAyAM na vyutthAnAvasthAyAmiti bhAvaH / syAdetadvyutthAnAvasthAyAmapratiSThitA svarUpe citizaktinirodhAvasthAyAM pratitiSThantI pariNAminI sA syAt / vyutthAne vA svarUpapratiSThAne vyutthAnanirodhayoravizeSa ityata AhavyutthAnacitte tviti / na jAtu kUTasthanityA citizakti: svarUpAccyavate / tena yathA nirodhe tathaiva vyutthAne'pi / na khalu zuktikAyA: pramANaviparyayajJAnagocaratve'pi svarUpodayavyayau bhavataH / pratipattA tu tathAbhUtamapyatathAtvenAbhimanyate / nirodhasamAdhimapekSya saMprajJAto'pi vyutthAnameveti // 3 // tadavastha cetasi"... vagerethI AgaLanuM sUtra rajU karavA pUche che ke citta e avasthAmAM hoya, tyAre buddhinA bodhanA AkAranA puruSanuM svarUpa kevuM hoya che? "kim" e prazna che. puruSa haMmezAM te te AkAramAM pariNamatI buddhinA bodha sAthe ekarUpa thayelo anubhavAya che, buddhibodhathI rahita nahIM. tethI jema prakAza sUryano ema buddhibodha puruSano svabhAva che. saMskAra ja bAkI rahe evA cittamAM buddhibodha nathI. svabhAva tyAgIne koI vastu rahI zake nahIM. bhale. paNa phakta saMskAra zeSa hoya, evI buddhine puruSa kema jANI zake nahIM ? enA javAbamAM "viSaya na hovAthI" ema kahe che. kevaLa buddhi puruSano viSaya nathI, puruSArthavALI buddhi eno viSaya che. vivekakhyAti ane viSayabhoga e be puruSArtho che, ane niruddhAvasthAmAM e baMne nathI, tethI emAM viSayano abhAva siddha che. sUtrathI A praznano javAba Ape che ke tyAre draSTA potAnA svarUpamAM rahe che. svarUpa zabdathI zAnta, ghora, mUDha evAM Aropita svarUpono niSedha kare che. upAdhivinAnuM caitanya puruSanuM svarUpa che, zAnta vagere buddhino bodha nahIM, kAraNa ke evo bodha upAdhine kAraNe thato hoya che. svabhAvathI zuddha sphaTika pAse japA puSpa mUkavAthI emAM lAlAza dekhAya che. e upAdhine khaseDI levAmAM Ave to paNa upahita (sphaTika) khasI jato nathI. jo khase to atiprasaMga thAya, ema bhASyakAra "svarUpa pratiSThA" vagerethI kahe che. abhedamAM bhedanI kalpanA karIne "svarUpe"mAM saptamI vibhakti prayojI che. "tadAnam" eTale niruddhaavasthAmAM, vyutthAna avasthAmAM nahIM, evo bhAva che. bhale. paNa vyutthAna avasthAmAM svarUpamAM pratiSThita na rahetI ane nirodha avasthAmAM svarUpamAM pratiSThita rahetI citizakti pariNAmI kahevAze. ane
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 4 vyutthAnamAM paNa svarUpa pratiSThita rahetI hoya to vyutthAna ane nirodha avasthAomAM koI bheda nahIM rahe. enA samAdhAna mATe "vyutthAnacitte tu" vagerethI kahe che ke kUTastha nitya citizakti svarUpathI zruta thatI nathI. tethI jevI nirodhamAM evI ja vyutthAnamAM paNa rahe che. chIpa pramANajJAna ane viparyayajJAnathI judI dekhAya, enAthI enA svarUpano udaya ke asta thato nathI. jonAra enA svarUpamAM ja rahelI vastune bIjI tarIke jue che. nirodha samAdhinI apekSAe saMprajJAta samAdhi paNa vyutthAna ja gaNAya che. 3 kathaM tarhi ? drshitvissytvaatto (puruSa) kevo hoya che? viSaya darzAvyo hovAthI vRtti sAthamitaratra III bIjI vyutthAna) avasthAmAM (puruSa) vRtti jevA rUpavALo hoya che. 4 mANa vyutthAne yAzcittavRttayastadaviziSTavRttiH puruSaH / tathA ca sUtram'ekameva darzanaM khyAtireva darzanam' iti / cittamayaskAntamaNikalpaM saMnidhimAtropakAri dRzyatvena svaM bhavati puruSasya svAminaH / tasmAccittavRttibodhe puruSasyAnAdiH saMbandho hetuH // 4 // vyutthAna avasthAmAM cittanI je vRttio hoya, emanAthI abhinnavRttivALo puruSa hoya che. ane A viSe sUtra paNa che - "eka ja darzana che, khyAti ja darzana che." lohacuMbaka jevuM citta, sAnnidhyamAtrathI upakAra karanAruM, dazya banIne svAmI puruSanuM sva (mAlikInuM) bane che. tethI cittavRttionA jJAnamAM puruSano anAdi (draSTAdazya tarIkeno) saMbaMdha hetu che. 4 tattva vaizAradI sUtrAntaramavatArayituM pRcchati- kathaM tIti / yadi tathA bhavantI na tathA kena tarhi prakAreNa prakAzata ityarthaH / hetupadamadhyAhRtya sUtraM paThati-darzitaviSayatvAvRttisArUpyamitaratra / itaratra vyutthAne yAzcittavRttayaH zAntaghoramUDhAstA evAviziSTA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 4] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [17 abhinnA vRttayo yasya puruSasya sa tathoktaH / sArUpyamityatra sazabda ekaparyAyaH / etaduktaM bhavati- japAkusumasphaTikayoriva buddhipuruSayoH saMnidhAnAdabhedagrahe buddhivRttI: puruSa samAropya zAnto'smi duHkhito'smi mUDho'smItyadhyavasyati / yathA maline darpaNatale pratibimbitaM mukhaM malinamAropya zocatyAtmAnaM malino'smIti / yadyapi puruSasamAropo'pi zabdAdivijJAnavad buddhivRttiryadyapi ca prAkR tatve - nAcidrUpatayAnubhAvyastathApi buddheH puruSatvamApAdayanpuruSavRttirivAnubhava ivAvabhAsate / tathA cAyamaviparyayo'pyAtmA viparyayavAnivAbhoktApi bhokteva vivekakhyAtirahito'pi tatsahita iva vivekakhyAtyA prakAzate / etacca citerapratisaMkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanam (4 / 22) ityatra sattvapuruSayoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH (3635) ityatra copapAdayiSyate / etacca matAntarepi siddhamityAha-tathA ceti / paJcazikhAcAryasya sUtraM 'ekameva darzanaM khyAtireva darzanam' iti / nanu kathamekaM darzanaM yAvatA buddheH zabdAdiviSayA vivekaviSayA ca vRttiH prAkRtatayA jaDatvenAnubhAvyA darzanaM tato'nyatpuruSasya caitanyamanubhavo darzanamityata Aha-khyAtireva darzanamiti / udayavyayarmiNI vRttiM khyAti laukikImabhipretyaitaduktam-ekameveti / caitanyaM tu puruSasya svabhAvo na khyAteH / tattu na lokapratyakSagocaro'pi tvAgamAnumAnagocara ityarthaH / tadanena vyutthAnAvasthAyAM mUlakAraNamavidyAM darzayatA taddhetukaH saMyogo bhogahetuH svasvAmibhAvo'pi sUcita iti / tamupapAdayatrAha-cittaM svaM bhavati puruSasya svAmina iti saMbandhaH / nanu cittajanitamupakAraM bhajamAno hi cetanazcittasyezitA / na cAsya tajjanitopakArasaMbandhasaMbhavastadanupakAryatvAttatsaMyogatadupakArabhAgitve pariNAmaprasaGgAdityata Aha-ayaskAntamaNikalpaM saMnidhimAtropakAri dRzyatveneti / na puruSasaMyuktaM cittamapi tu tatsaMnihitam / saMnidhizca puruSasya na dezataH kAlato vA tadasaMyogAtki tu yogyatAlakSaNaH / asti ca puruSasya bhoktRzaktizcittasya bhogyazaktiH / taduktam-dRzyatveneti / zabdAdyAkArapariNatasya bhogyatenetyarthaH / bhogazca yadyapi zabdAdyAkArA vRttizcittasya dharmastathApi cittacaitanyayorabhedasamAropAvRttisArUpyAtpuruSasyetyuktam / tasmAccittenAsaMyoge'pi tajjanitopakArabhAgitA ca puruSasyApariNAmitA ceti siddham / nanu svasvAmisaMbandho bhogaheturavidyAnimitto'vidyA tu kiMnimittA / na khalvanimittaM kAryamutpadyate / yathAhuH "svapnAdivadavidyAyAH pravRttistasya kiMkRtA / " iti zaGkAmupasaMhAravyAjenoddharati-tasmAccittavRttibodhe / zAntaghoramUDhAkAracittavRttyupabhogenAdyavidyAnimittatvAdanAdiH saMyogo heturavidyAvAsanayozca santAno
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18]. pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 4 bIjAGkarasantAnavadanAdiriti bhAvaH // 4 // AgaLanA sUtrane prastuta karavA mATe pUche che : "kartha tahi ?" to kevI rIte? jo citizakti evI (svarUpAvasthita) hoya chatAM evI dekhAtI nathI, to pachI kevI dekhAya che ? hetu darzAvanAra zabdano adhyAhAra rAkhIne sUtra racyuM che. viSaya darzAvAyo hovAnA kAraNe, bIjI avasthAomAM vRttionA rUpa jevA rUpavALI citizakti (puruSa) dekhAya che. bIjI avasthAomAM, eTale vyutthAna dazAmAM thatI zAnta, ghora ane mUDha avasthAomAM puruSanI emanAthI abhinna vRttio hoya che. "sArUpya"mAM prayojelo "sa" eka artha kahe che. kahevAno Azaya e che ke japApuSpa ane sphaTikanI jema buddhi ane puruSamAM najIkapaNAne kAraNe bheda jaNAto nathI, tyAre buddhinI vRttiono puruSamAM Aropa thavAthI huM zAnta chuM, duHkhI chuM, mUDha chuM, evA nizcaya puruSa kare che. jema koI melA darpaNamAM pratibiMbita thayelA mukhane meluM joIne zoka kare ke huM malina chuM, evuM ahIM bane che. joke zabda vagerenA jJAnavALI buddhivRttiomAM puruSano Aropa, e vRttio prakRtinuM pariNAma hovAthI, jaDa rUpamAM anubhavAvo joIe, chatAM e Aropa buddhine puruSa jevI cetana darzAvIne, puruSanI vRttiono anubhava hoya ema pragaTa kare che. tethI AtmA viparyaya rahita hovA chatAM viparyayavALo, abhoktA hovA chatAM bhoktA hoya evo, vivekakhyAti vinAno hovA chatAM, vivekakhyAtivALo, ane vivekakhyAtithI potAnA sAcA svarUpamAM pragaTa thayo hoya ema jaNAya che. A vAta AgaLa "citarapratisaMkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedana..."- viSayomAM saMcaraNa na karatI citi, buddhinA AkAravALI banatAM, potAnI buddhine jANe che, 4.22; temaja "sattvapuruSayoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH" - atyaMta judA sattva ane puruSanA bhedanuM jJAna na thavuM e bhoga che, 3.35 (e be sUtromAM) kahevAze. bhASyakAra "tathAca" vagerethI A siddhAnta bIjA matamAM paNa svIkArAyo che, ema kahe che. paMcazikhAcAryanuM sUtra che "eka ja darzana (jJAna) che, khyAti ja darzana che." paraMtu jJAna eka kevI rIte hoI zake? kAraNa ke buddhinI zabda vagere viSayone jANatI ane viveka karatI vRtti prAkRta hovAthI jaDa tarIke anubhavAya ane enAthI viparIta puruSanuM caitanyanA anubhavarUpa jJAna cetana tarIke anubhavAya; Ama A be jJAna bhinna hovAM joIe. AnA javAbamAM "khyAti ja jJAna che." ema kahe che. udaya ane asta thavAnA svabhAvavALI buddhinI vRttirUpa khyAtinA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 5] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [19 abhiprAyathI jJAna eka ja che, ema kahyuM che. caitanya puruSano svabhAva che, khyAtino nahIM. e laukika pratyakSagocara nathI, chatAM Agama ane anumAnagocara che. AnAthI vyutthAna avasthAmAM mULa kAraNa avidyA darzAvIne, enA kAraNe thato saMyoga ke svasvAmIbhAva saMbaMdha paNa sUcita karyo. enuM nirUpaNa karatAM "citta sva bhavati puruSasya svAminaH" ema saMbaMdha darzAvyo che. citte karelA upakArano svIkAra karIne cetana puruSa eno svAmI banI zake, paNa ene citte karelA upakAranA saMbaMdhano saMbhava nathI, kAraNake enAthI puruSano koI upakAra thato nathI. jo cittanA saMbaMdhamAM AvIne, enA upakArano bhAgI bane to emAM pariNAmano prasaMga Ave. enA samAdhAna mATe "ayaskAnta maNi kalpa saMnidhimAtropakAri dazyatvena"... vagerethI kahe che ke citta puruSathI saMyukta nahIM, paNa saMnihita che. saMnidhAna (najIkapaNuM) paNa dezathI ke kALathI nahIM, paNa yogyatArUpa che. puruSanI bhostRzakti ane cittanI bhogyazakti che. A vAta "dazyatvena" thI kahI che. zabda vagere AkAromAM pariNata thatuM citta bhogya bane che. ane zabda vagerenA AkAravAnI vRtti cittano dharma che, chatAM citta ane cetanamAM abhedanuM AropaNa thavAthI, puruSano AkAra vRttinA AkAra jevo thAya che, ema kahyuM. tethI citta sAthe saMyoga na thavA chatAM, eNe karelA upakArano bhAgI puruSa bane che, ane chatAM e puruSa apariNAmI rahe che, ema siddha thayuM. bhogahetu sva-svAmIbhAva saMbaMdha avidyAnA kAraNe thAya che, paNa avidyAnuM zuM kAraNa che? kAraNavinA kArya utpanna thAya nahIM, jema kahyuM che ke "puruSamAM svama vagerenI jema avidyAnI pravRttinuM kAraNa zuM che ?" AvI zaMkA carcAnA upasaMhAra vakhate uThAvI, enA samAdhAna mATe "tasmAccittavRttibodhe puruSasthAnAdiH saMbaMdho hetuthI kahe che ke zAnta, ghora, mUDha AkAravALI cittavRttionA upabhogamAM anAdi avidyA kAraNabhUta che. tethI e beno anAdi saMyoga hetu che. ane avidyA tathA vAsanAno pravAha, bIja ane aMkuranA pravAhanI jema anAdi che, evo bhAva che. 4 tA: punaroddhavyA. vidutve sati vittI- cittanI e aneka vRttiono nirodha karavo joIe vRttayaH paJcatayyaH kliSTA'kliSTAH // 5 // duHkhada ane sukhada vRttio pAMca prakAranI che. 5
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 5 bhASya klezahetukAH karmAzayapracayakSetrIbhUtAH kliSTAH / khyAtiviSayA guNAdhikAravirodhinyo'kliSTAH / kliSTapravAhapatitA apyakliSTAH / kliSTacchidre SvapyakliSTA bhavanti, akliSTacchidreSu kliSTA iti / tathAjAtIyakAH saMskArA vRttibhireva kriyante saMskAraizca vRttaya iti / evaM vRttisaMskAracakramanizamAvartate / tadevaM bhUtaM cittamavasitAdhikAramAtmakalpena vyavatiSThate pralayaM vA gacchatIti // 5 // klezonuM kAraNa banatI ane karmAzayanI vRddhi mATe kSetra (bhUmi)rUpa banatI vRttio duHkhada che. ane vivekakhyAtine viSaya banAvatI temaja guNonA kAryanI virodhI vRttio sukhada che; e duHkhada vRttionA pravAhamAM paDelI hoya to paNa sukhada ja rahe che. be kliSTa vRttionI vacce rahelI hoya to paNa e akliSTa rahe che. e rIte be sukhada vRttio vacce rahelI du:khada vRtti paNa duHkhada ja rahe che. vRttiothI emanI jAtinA saMskAro utpanna thAya che, ane saMskArothI vRttio utpanna thAya che. Ama vRtti ane saMskAranuM cakra satata pharatuM rahe che. AvuM citta eno adhikAra pUro thatAM (kRtakRtya banIne) AtmA sAthai khe435 jane che, athavA (potAnA arAma) saya pAme che. ya tattva vaizAradI - syAdetat-puruSo hi zakya upadizyate / na ca vRttinirodho vRttIravijJAya zakyaH / na ca sahasreNApi puruSAyuSairalamimAH kazcitparigaNayitum / asaMkhyAtAzca kathaM niroddhavyA ityAzaGkya tAsAmiyattAsvarUpapratipAdanaparaM sUtramavatArayati-tA: punarniroddhavyA bahutve sati cittasya- vRttayaH paJcatayyaH kliSTA'kliSTAH / vRttirUpo'vayavyekastasya pramANAdayo'vayavAH paJca / tatastadavayavA paJcatayI paJcAvayavA vRttirbhavati / tAzca vRttayazcaitramaitrAdicittabhedAdbahvaya iti bahuvacanamupapannam / etaduktaM bhavati caitro vA maitro vAnyo vA kazcitsarveSAmeva teSAM vRttayaH paJcatayya eva nAdhikA iti / cittasyeti caikavacanaM jAtyabhiprAyam / cittAnAmiti tu draSTavyam / tAsAmavAntaravizeSamanuSThAnopayoginaM darzayati- kliSTAkliSTA iti / akliSTA upAdAya kliSTA niroddhavyAstA api pareNa vairAgyeNeti / asya vyAkhyAnaM-klezahetukA iti /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 5] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 21 klezA asmitAdayo hetavaH pravRttikAraNaM yAsAM vRttInAM tAstathoktAH / yadvA puruSArthapradhAnasya rajastamomayInAM hi vRttInAM klezakAraNatvena klezAyaiva pravRttiH / klezaH kliSTaM tadAsAmastIti kliSTA iti / yata eva klezopArjanArthamamUSAM pravRttirata eva karmAzayapracayakSetrIbhUtAH / pramANAdinA khalvayaM pratipattArthamavasAya tatra sakto dviSTo vA karmAzayamAcinotIti bhavanti dharmAdharmapracayaprasavabhUmayo vRttayaH kliSTA iti / akliSTA vyAcaSTe-khyAtiviSayA iti / vidhUtarajastamaso buddhisattvasya prazAntavAhinaH prajAprasAdaH khyAtistayA viSayiNyA tadviSayaM sattvapuruSavivekamupalakSayati / tena sattvapuruSavivekaviSayA yato'ta eva guNAdhikAravirodhinyaH / kAryArambhaNaM hi guNAnAmadhikAro vivekakhyAtiparyavasAnaM ca taditi caritAdhikArANAM guNAnAmadhikAraM virundhantIti / atastA akliSTAH pramANaprabhRtayo vRttayaH / syAdetadvItarAgajanmAdarzanAtkliSTavRttaya eva sarve prANabhRtaH / na ca kliSTavRttipravAhe bhavitumarhantyakliSTA vRttayaH / na cAmUSAM bhAve'pi kAryakAritA / virodhimadhyapAtitvAt / tasmAkliSTAnAmakliSTAbhinirodhastAsAM ca vairAgyeNa pareNeti manorathamAtramityata AhakliSTapravAheti / AgamAnumAnAcAryopadezaparizIlanalabdhajanmanI abhyAsavairAgye kliSTacchidramantarA tatra patitAH svayamakliSTA eva yadyapi kliSTapravAhapatitAH / na khalu zAlagrAme kirAtazatasaMkIrNe prativasannapi brAhmaNaH kirAto bhavati / akliSTacchi deSviti nidarzanam / kliSTAntaravartitayA ca kliSTAbhiranabhibhUtA akliSTAH / saMskAraparipAkakrameNa kliSTA eva tAvadabhibhavantItyAha-tathAjAtIyakA iti / akliSTAbhirvRttibhirakliSTAH saMskArA ityarthaH / tadidaM vRttisaMskAracakramanizamAvartate, A nirodhasamAdheH / tadevaMbhUtaM cittaM nirodhAvasthaM saMskArazeSaM bhUtvAtmakalpenAvatiSThata ityApAtataH pralayaM vA gacchatIti paramArthataH piNDIkRtya sUtrArthamAha-tA iti / paJcadhetyarthakathanamAtraM na tu zabdavRtti vyAkhyAnam / tayapaH prakAre'smaraNAt // 5 // bhale. paNa mANasane je zakya hoya eno upadeza karavAmAM Ave che. ane vRttione jANyA vinA emano nirodha zakya nathI. A asaMkhya vRttione koI hajAra janmomAM paNa gaNI zake nahIM. asaMkhya vRttiono nirodha kevI rIte karavo ? evI AzaMkAnA samAdhAna mATe emanuM pramANa ane svarUpa nirUpatuM sUtra rajU kare che - e ghaNI vRttiono virodha karavo joIe - du:khada ane sukhada vRttio pAMca prakAranI che. vRttirUpa eka avayavInA pramANa vagere pAMca avayavo che. tethI pAMca avayavovALI vRtti hoya che. e vRttio caitra, maitra vagerenA cittanA bhedane kAraNe ghaNI che, tethI yogya rIte bahuvacana prayojyuM che. kahevAno Azaya e che ke caitra,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 5 maitra ke bIjo koIpaNa hoya, e badhAnI vRttio pAMca prakAranI che, enAthI vadhAre nahIM. ''cittasya'mAM prayojeluM ekavacana jAtinA abhiprAyathI che, chatAM "cittAnAm" evuM bahuvacana samajavuM joIe. yoganA abhyAsamAM upayogI evI emanI avAttara vizeSatA batAve che ke vRttio duHkhada ane sukhada che. sukhadano Azraya laI duHkhadano nirodha karavo, ane sukhadano paNa para vairAgyathI nirodha karavo joIe. "klezahetukA..." vagerethI samajAve che ke klezanI hetubhUta vRttio kliSTa che. asmitA vagere klezo emanI pravRttinuM kAraNa hovAthI e vRttio kliSTa kahevAya che. athavA puruSa mATe pravRtta thatI prakRtinI rajoguNI ane tamoguNI vRttio duHkhanuM kAraNa hoI, emanI pravRtti kleza mATe hoya che, tethI kliSTa kahevAmAM Ave che. duHkha utpanna karavuM emanI pravRttino hetu hovAthI, teo karbhAzayanI vRddhi mATe kSetrarUpa che. manuSya pramANa vagerethI vastuo sArI ke kharAba che, eno nirNaya karI, emAM rAga ke dveSa kare che. tadanusAra karma karI karmasaMcaya kare che. Ama dharma ane adharmanA saMcaya ane prasava mATe bhUmirUpa bananArI vRttio kliSTa che. khyAtiviSayA"... vagerethI sukhada vRttio viSe kahe che. rajansa, ane tamasa vinAnA zAntapaNe vahetA buddhisattvamAM prajJAno prakAza thAya ene khyAti kahe che. e sattva ane puruSanA vivekane potAno viSaya banAve che. sattva ane puruSanA vivekane viSaya karatI hovAthI guNonA adhikAra (kArya)nI virodhI che. kAryano AraMbha karavo e guNono adhikAra che. e kArya vivekakhyAti thAya tyAM sudhI cAlu rahe che. e siddha thatAM guNono adhikAra samApta thAya che. Ama guNo caritAdhikAra thAya tyAM sudhI emano virodha karatI hovAthI, e ja pramANa vagere vRttio akliSTa (sukhada) kahevAya che. bhale, paNa vitarAga manuSyo janmatA nathI. tethI badhAM prANIo kliSTavRttivALAM hoya che. kliSTa vRttionA pravAhamAM akliSTa vRttio utpanna thAya nahIM. kadAca thAya to paNa virodhIonI vacce AvelI hovAthI potAnuM kArya karI zakatI nathI. Ama azliSTa vRttiothI kliSTa vRttione dabAvI daI, para vairAgyathI aliSTa vRttiono paNa virodha karavo joIe, e kathana manorathamAtra che. A AzaMkAnA nivAraNa mATe kahe che ke kliSTa pravAhamAM paDelI akliSTa vRttio akliSTa rahe che. vedAdhyayana, anumAna ane gurunA upadezanA anuzIlanathI utpanna thayelI abhyAsa ane vairAgyanI vRttio, kliSTavRttio vacce rahe to paNa
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 6,7] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 23 akliSTa ja rahe che. seMkaDo bhIlonI vastIvALA zAlagrAmamAM raheto hoya, chatAM brAhmaNa bhIla banI jato nathI. akliSTanI vacce ema udAharaNa tarIke kahyuM che. kliSTa vacce rahevA chatAM emanAthI na dabAtI vRttio akliSTa che. "tathA jAtIyakA"... vagerethI kahe che ke akSi vRttio potAnI jAtinI vRttio utpanna karIne enA saMskArI paripakva thatAM kramekrame kliSTa vRttione dabAvI de che. akliSTa vRttiothI aliSTa saMskAro pedA thAya che, evo artha che. Ama vRttisaMskAranuM cakra nirodha samAdhi sudhI cAlu rahe che. nirodha avasthAmAM raheluM citta, saMskArazeSa banIne Akhare AtmA sAthe ekarUpa bane che, athavA potAnA mULa kAraNa-prakRtimAM lIna thAya che; Ama sUtrano sArAMza kahyo. pAMca prakAranI - paMca tathyaH- mAM taya, pratyaya prakAravAcI na hovAthI phakta pAMca evA arthanuM kathana kare che. 5 tA: vi78vitrachaa VdhA vRtta :- e kliSTa ane akliSTa pAMca prakAranI vRttio pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH // 6 // pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti (nAmanI) che. 6 pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni // 7 // pratyakSa, anumAna ane Agama pramANo che. bhASya indriyapraNAlikayA cittasya bAhyavastUparAgAttadviSayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSaM pramANam / phalamaviziSTaH pauruSeyazcittavRttibodhaH / buddheH pratisaMvedI puruSa ityupariSTAdupapAdayiSyAmaH / ___ anumeyasya tulyajAtIyeSvanuvRtto bhinnajAtIyebhyo vyAvRttaH saMbandho yastadviSayA sAmAnyAvadhAraNapradhAnA vRttiranumAnam / yathA dezAntaraprApte gatimaccandratArakaM caitravat, vindhyazcAprAptiragatiH / Aptena dRSTo'numito vArthaH paratra svabodhasaMkrAntaye zabdenopadizyate, zabdAttadarthaviSayA vRttiH zroturAgamaH / yasyAzraddheyArtho vaktA na dRSTAnumitArthaH sa AgamaH plavate,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 6,7 mUlavaktari tu dRSTAnumitArthe nirviplavaH syAt // 6,7 // indriyanI praNAlikAthI bahAranI vastunA AkAravALI banIne, enAM sAmAnya ane vizeSa lakSaNono mukhyatve nizcaya karanArI cittanI vRtti pratyakSa pramANa che. enuM phaLa puruSane potAnAthI abhinnarUpe thato cittavRttino bodha che. puruSa buddhino pratisaMvedI (saMvedana anubhavanArI buddhimAM pratibiMbita thaIne saMvedana anubhavanAra) che, e vAta AgaLa kahevAze. jANavA yogya sajAtIya padArthomAM anugata ane bhinna jAtinA padArthomAM na jovA maLatA saMbaMdhane sAmAnyapaNe nizcita karanArI vRttine anumAna kahe che. dAkhalA tarIke caitranI jema ekathI bIjA pradezane prApta karatA caMdra ane tArAo gatizIla che. vidhya bIjA pradezane prApta karato nathI, tethI e gatirahita che. zraddheya puruSe svayaM joyelA ke anumAna karelA padArthanA potAnA jJAnane anyamAM saMkrAnta karavA zabdathI jayAre te upadeza kare, tyAre e padArtha viSe sAMbhaLanAranI vRttine Agama ke zabdapramANa kahe che. kahenAra na mAnI zakAya evA padArtha viSe kaheto hoya, ane eNe e padArtha joyo ke nigamanathI jANyo na hoya, eno Agama-zabda niSphaLa hoya che. mULa vaktAe padArtha joyo hoya ke anumAnathI jANyo hoya, to saphaLa hoya che. 6,7. tattva vaizAradI tAH svasaMjJAbhiruddizati-pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH / nirdeze yathAvacanaM vigrahaH / cArthe dvaMdvaH samAsa itaretarayoge / yathA'nityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA (2 / 5) ityukte'pi na diGmohAlAtacakrAdivibhramA vyudasyanta evamihApi pramANAdyabhidhAne'pi vRttyantarasadbhAvazaGkA na vyudasyeteti tatrirAsAya vaktavyaM praJcatayya iti / etAvatya eva vRttayo nAparAH santIti darzitaM bhavati // 6 // e vRttiono bhASyakAra emanAM potAnAM nAmothI nirdeza kare che: pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti. gaNelI vastuo kahevAnI hoya, tyAre pratyeka avayavane judo ane kramathI samajavo paDe che. "ca"-ane-no prayoga thayo hoya tyAM 98 (ekI sAthe be vastuono yoga) samajavo, ane ekane bIjI sAthe kramathI joDavAnI hoya tyAM samAsa samajavo. dAkhalA tarIke anitya, azuci, duHkha ane anAtmAmAM nitya, zuci, sukha ane AtmAnuM jJAna thAya e avidyA che. Ama avidyAnuM lakSaNa kahyuM, te chatAM dizAbhrama ane alAtacakra (mazAla
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU6,7] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [25 jevI eka cheDe saLagatI vastu)nuM vegathI bhamavuM ane tejavartuLa dekhAvuM vagere bhramono emAM samAveza thato nathI. ema ahIM paNa pramANa vagere vRttionuM kathana karavA chatAM, ethI vadhAre vRttio hoI zake ke nahIM, e zaMkAnuM nivAraNa thatuM nathI. tethI sUtramAM "pAMca prakAranI" e zabdo joDavA joItA hatA. enAthI ATalI ja vRttio che, vadhAre nahIM, evo nizcaya thaI zakata. 6 tatra pramANavRtti vibhajansAmAnyalakSaNamAha-pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni / anadhigatattvabodha: pauruSeyo vyavahArahetuH pramA / tatkaraNaM pramANam / vibhAgavacanaM ca nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedArtham / tatra sakalapramANamUlatvAtprathamataH pratyakSaM lakSayatiindriyeti / arthasyeti samAropitatvaM niSedhati / tadviSayeti bAhyagocaratayA jJAnAkAragocaratvaM nivArayati / cittavartino jJAnAkArasya bAhyajJeyasaMbandhaM darzayatibAhyavastUparAgAditi / vyavahitasya taduparAge hetumAha-indriyapraNAlikayeti / sAmAnyamAtramartha ityeke / vizeSa evetyanye / sAmAnyavizeSatadvattetyapare vAdinaH pratipatrAH / tannirAsAyAha-sAmAnyavizeSAtmana iti / na tadvattA kiM tu tAdAtmyamarthasya / etaccaikAntAnabhyupagamAd (3 / 13) ityatra pratipAdayiSyate / anumAnAgamaviSayAtpratyakSaviSayaM vyavacchinatti-vizeSAvadhAraNapradhAneti / yadyapi sAmAnyamapi pratyakSe pratibhAsate tathApi vizeSa pratyupasarjanIbhUtamityarthaH / etacca sAkSAtkAropalakSaNaparam / tathA ca vivekakhyAtirapi lakSitA bhavati / phalavipratipatti nirAkaroti-phalaM pauruSeyazcittavRttibodha iti / nanu puruSavartI bodha: kathaM cittagatAyA vRtteH phalam ? na hi khadiragocaravyApAreNa parazunA palAze chidA kriyata ityata Aha- aviziSTa iti| na hi puruSagato bodho janyate / api tu caitanyameva buddhivRttyArthAkArayA tadAkAratAmApadyamAnaM phalam / tacca tathAbhUtaM buraviziSTaM buddhyAtmakaM, vRttizca buddhyAtmiketi sAmAnAdhikaraNyAdyuktaH pramANaphalabhAva ityarthaH / etaccopapAdayiSyAma ityAha-pratisaMvedIti / pratyakSAnantaraM pravRttyAdiliGgakazrotRbuddhyanumAnaprabhavasaMbandhadarzanasamutthatayA gamasyAnumAnajatvAdanumitasya cAgamenAnvAkhyAnAdAgamAtprAganumAnaM lakSayati anumeyasyeti / jijJAsitadharmaviziSTo dharmyanumeyastasya tulyajAtIyAH sAdhyadharmasAmAnyena samAnArthAH sapakSAsteSvanuvRtta ityanena viruddhatvamasAdhAraNatvaM ca sAdhanadharmasya nirAkaroti / bhinnajAtIyA asapakSAste ca sapakSAdanye tadviruddhAstadabhAvazca tebhyo vyAvRttastadanena sAdhAraNAnaikAntikatvamapAkaroti / saMbadhyata iti saMbandho liGgam / anena pakSadharmatAM darzayanasiddhatAM nivArayati / tadviSayA tanibandhanA / SiJ bandhane (dhA.pA. 5 / 2) ityasmAdviSayapadavyutpatte: sAmAnyAvadhAraNeti pratyakSaviSayAvyavacchinatti /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 6,7 saMbandhasaMvedanAdhInajamanumAnaM vizeSeSu saMbandhagrahaNAbhAvena sAmAnyameva sukarasaMbandhagrahaM gocarayatIti / udAharaNamAha-yatheti / co hetvarthaH / vindhyo'gatiryatastasmAttasyAprAptirato gatinivRttau prAptenivRtterdezAntaraprAptergatimaccandratArakaM caitravaditi siddham / Agamasya vRtterlakSaNamAha-Apteneti / tattvadarzanakAruNyakaraNapATavAbhisaMbandha AptistayA saha vartata ityAptastena dRSTo'numito vArthaH / zrutasya pRthaganupAdAnaM tasya dRSTAnumitamUlatvena tAbhyAmeva caritArthatvAt / AptacittavartijJAnasadRzasya jJAnasya zrotRcitte samutpAdaH svabodhasaMkrAntistasyai, artha upadizyate zrotRhitAhitaprAptiparihAropAyatayA prjnyaapyte| zeSaM sugamam / yasyAgamasyAzraddheyArtho vaktA, yathA yAnyeva daza dADimAni tAni SaDapUpA bhaviSyantIti, na dRSTAnumitArtho yathA caityaM vandeta svargakAma iti sa AgamaH plavate / nanvevaM manvAdInAmapyAgama: plaveta / na hi te'pi dRSTAnumitArthAH / yathAhuH yaH kazcitkasyaciddharmo manunA parikIrtitaH / / sa sarvo'bhihito vede sarvajJAnamayo hi saH // (manu0 217) ityata Aha-mUlavaktari tviti / mUlavaktA hi tatrezvaro dRSTAnumitArtha rUtyartha: INA bhASyakAra pramANavRttine judI pADI, enuM sAmAnya lakSaNa kahe che. agAu na jANelI vastunuM sAcuM jJAna pramA che. e puruSanA vyavahAranuM kAraNa bane che. pramAnA sAdhanane pramANa kahe che. vibhAga pADIne kareluM kathana vadhAre ke ochI saMkhyA nivAravA mATe che. badhAM pramANonuM mULa hovAthI pratyakSanuM lakSaNa pahelAM rajU karatAM indriyapraNAliyA" vagere kahe che. "artha" - padArtha-zabdathI AropitapaNuM nivAre che. "tadviSayA" - ene (padArthane) viSaya karatI, ema kahIne, bahAra hovApaNuM phakta manano vicAra che, e matanuM (vijJAnavAdanuM) nivAraNa kare che. "bAhyavasUparAgAtu"- bahAranI vastuno AkAra dhAraNa karavAthI - ema kahIne cittamAM rahelA jJAnanA AkArano, bahAra rahelA jJAnanA viSayabhUta joya padArtha sAtheno saMbaMdha darzAve che. "indriyapraNAliyA" - indriyanI praNAlikAthI - ema kahIne aMdaranuM jJAna bahAranI vastuthI dUra hovA chatAM, enA jevo AkAra kevI rIte dhAraNa kare che, eno hetu darzAve che. keTalAka loko padArtha sAmAnya (jAti)ne darzAve che, ema kahe che. bIjA keTalAka phakta vizeSa (vyakti)ne darzAve che, ema kahe che. vaLI keTalAka padArtha sAmAnya ane vizeSa baMnene darzAve che, ema kahe che. A vivAdanA nirAkaraNa mATe bhASyakAra "sAmAnyavizeSAtmanaH"- sAmAnya ane vizeSarUpavALo-ema kahIne padArtha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 7] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 27 sAmAnya-vizeSavALo nahIM paNa tadrupa che, ema jaNAve che. A vAtanuM AgaLa ekAntAnabhupagamAtu, 3.13 sUtramAM nirUpaNa karavAmAM Avaze. "vizeSAvadhAraNa pradhAnA vRttiH" - vizeSa (vaiyaktika) lakSaNano nizcaya mukhya hoya evI vRtti-ema kahIne anumAna ane AgamanA viSayabhUta padArthothI pratyakSanA viSayano bheda darzAve che. pratyakSamAM sAmAnya (jAti)no guNa dekhAya che kharo, paNa e vaiyaktika vizeSanI apekSAe gauNa bhAse che. AnAthI sAkSAtkAranuM svarUpa sUcavAya che. ane vivekakhyAtithI thatA jJAnanuM svarUpa paNa sUcavAya che. "phala pauruSeyazcittavRttibodhaH"-. puruSane cittavRttino bodha thavo pratyakSanuM phaLa che - ema kahIne pratyakSanA phaLa viSenA vivAdanuM nirAkaraNa kare che. - cittamAM rahelI vRttinuM phaLa puruSamAM thato bodha kevI rIte hoI zake ? kheramAM thato kuhADIno vyApAra khAkharAne kevI rIte kApI zake ? A zaMkAnA nivAraNa mATe "aviziSTa pauruSeyaH cittavRttibodhaH"thI kahe che ke puruSathI judI na pADI zakAya evI buddhivRttithI bodha thAya che. viSayAkAre pariNamelI buddhinI vRtti puruSamAM bodha utpanna karatI nathI, paNa buddhirUpI darpaNamAM pratibiMbita thatuM caitanya padArthanA AkAravALuM bane, ene puruSane thato bodha kahe che, e pratyakSanuM phaLa che. buddhimAM pratibiMbita thatuM pariNAma paNa buddhisAthe ekarUpa che. A baMne samAna adhikaraNa (eka sthAnomAM rahe che, tethI pratyakSanuM AvuM phaLa thAya e yogya che. A vAta AgaLa "buddhaH pratisaMvedI puruSa" (2.17. bhASya)mAM kahevAmAM Avaze, ema kahe che. pratyakSa pachI anumAna viSe carcA kare che, kAraNa ke (agni ane dhumADAnI jema) be vastuo sAthe rahetI hovAnAM cihno vagere joIne karavAmAM AvelA anumAna viSe sAMbhaLanAra kAryamAM pravRtta thAya che, ane anumAna jJAnapara Agama AdhArita che, eTale ke anumAnathI thayelA nizcayAtmaka jJAnanuM AgamavaDe zabdathI nirUpaNa karavAmAM AvatuM hovAthI bhASyakAra "anumeyasya..." vagerethI Agama pahelAM anumAnanuM lakSaNa kahe che. je dharma jANavAnI icchA hoya, enAthI viziSTa (yukta) dharmI anumeya (anumAnano viSaya) che. enA jevA dharmavALA padArtho enI jAtinA, samAna lakSaNavALA ke sapakSa kahevAya. e badhAmAM anuvartamAna (raheto) saMbaMdha, ema kahIne sAdhana dharmanuM virodhIpaNuM ane asAdhAraNapaNuM dUra karyuM. bhinna jAtinA asapakSa (sapakSathI judA) ke virodhI padArthomAM e dharmanI vyAvRtti (abhAva) eTale ke teomAM upara kahelo saMbaMdha hoto nathI, ema kahIne sAdhAraNapaNuM ane anaikAntikapaNuM dUra karyuM. jenA vaDe be padArtho saMbaMdhita thAya, ene saMbaMdha ke liMga
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sa. 7 (cinha) kahe che. AnAthI pakSadharmatA darzAvIne asiddhatAnuM nivAraNa kare che. ''tadviSayA'' eTale tannibaMdhanA-tenAthI baMdhAyelI je sAdhAraNa avadhAraNApradhAna vRtti (nizcayAtmaka jJAna pedA karatI vRtti), ene anumAna kahe che. ahIM vaparAyelo viSaya zabda "Si" baMdhane dhAtumAMthI niSpanna thayelo hovAthI baMdhana sUcave che. "sAdhAraNa avadhAraNApradhAna" zabdothI pratyakSathI bheda darzAve che. TUMkamAM, saMbaMdha jJAnanA AdhAre utpanna thatuM jJAna anumAna che. vizeSa(vyakti)mAM saMbaMdhanuM grahaNa hoI zake nahIM. sAmAnya(jAti)mAM saMbaMdhanuM grahaNa saraLatAthI thAya che, ema spaSTatA kare che. "yathA"... vagerethI udAharaNa Ape che. "vindhyazca'mAM prayojelo "ca" hetu darzAve che. kAraNa ke vindhya gatirahita che, tethI tene dezAntarApti thatI nathI. Ama gati nivRtta thatAM dezAntaraprApti paNa nivRtta thAya che. dezAntara prApta karatA caMdra ane tArAo caitranI jema gativALA che, ema siddha thayuM. "ApTena"... vagerethI AgamavRttinuM lakSaNa kahe che. Apti eTale tattvanuM jJAna karuNA, ane indriyonI paTutA (doSarahitatA) sAthe saMbaMdha. e Apti (saMbaMdha)vALo puruSa Apta kahevAya. eNe padArthane joyo che athavA anumAnathI jANyo che. ahIM sAMbhaLelo evuM kahyuM nathI, kAraNa ke enuM mULa jovuM athavA anumAna karavuM e che, ane e bemAM eno samAveza thaI jAya che. Apta (zraddheya) puruSanA jJAna jevA jJAnane sAMbhaLanAramAM utpanna karavA mATe, eTale ke potAnA bodhanuM anyamAM saMkramaNa karavA mATe padArtha viSe upadeza karavAmAM Ave che. upadeza zrotAnA hita mATe ane enA ahitanA nivAraNa mATenA upAya tarIke karavAmAM Ave che. bAkInuM saraLa che. je Agamano kahenAra azraddheya padArtha kaheto hoya, dAkhalA tarIke je dasa dADama che, e cha mAlapUA thaI jaze (e Apta nathI). vaLI, je joyo ke anumAnathI paNa najANyo hoya evA arthano vaktA, dAkhalA tarIke svarganI icchAvALAe caitya (hada darzAvatA patthara ke maMdira)ne praNAma karavA, e paNa Apta nathI. AvA Agamo vyartha hoya che. paNa jo Ama hoya to manu vagereno Agama paNa niSphaLa gaNAze. kAraNa ke emaNe prabodhelo artha svayaM joyo ke anumAnathI jANyo nathI, (paNa zrutithI sAMbhaLyo che). jemake kahyuM che : "je koI padArthano dharma manue kahyo che, e badho vedamAM kahelo che. tethI e sarvajJAnamaya che'. A AzaMkA nivAravA mATe "mUla vaktari tu dRSTAnumitArthe nirviplavaH syAt" - mULa vaktAe ene joyo ke anumAnathI jANyo hoya e saphaLa thAya che - ema kahe che. vedano mULa vaktA Izvara che, jeNe padArtho joyA che, temaja anumAnathI jANyA che, evo artha che. 7 -
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 8] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 29 viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham // 8 // viparyaya eTale khoTuM jJAna, je vastunA potAnA svarUpamAM pratiSThita nathI. 8 bhASya sa kasmAnna pramANam ? yataH pramANena bAdhyate / bhUtArthaviSayatvAtpramANasya / tatra pramANena bAdhanamapramANasya dRSTam / tadyathAdvicandradarzanaM sadviSayeNaikacandradarzanena bAdhyata iti / seyaM paJcaparvA bhavatyavidyA, avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH klezA iti / eta eva svasaMjJAbhistamo moho mahAmohastAmisro'ndhatAmisra iti, ete cittamalaprasaGgenAbhidhAsyante // 8 // e pramANa kema nathI? kAraNa ke pramANathI eno bAdha thAya che. bhUtArtha(hayAta padArtha)ne pramANa potAno viSaya banAve che. pramANathI apramANano bAdha thato jovAmAM Ave che. dAkhalA tarIke be caMdranuM dekhAvuM, sAcA eka caMdranA dekhAvAthI bAdhita thAya che. ___ mA mavidhA pAMya 5vA (list)vANI che : savidhA, masmitA, 2, dveSa, mane maminiveza (5iya) saMzoche. me 4 potAnai tama, bhoDa, mahAmoha, tAmisra ane aMdhatAmisra nAmothI paNa jANavAmAM Ave che. cittanA maLanI carcAnA prasaMge emanI carcA karavAmAM Avaze. 8 tattva vaizAradI viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham / viparyaya iti lakSyanirdezaH / mithyAjJAnamityAdi lakSaNam / yajjJAnapratibhAsarUpaM tadrUpApratiSThamevAtadrUpapratiSTham / yathA' zrAddhabhojIti, ataH saMzayo'pi saMgRhItaH / etAvAMstu vizeSaH - tatra jJAnArUDhevApratiSThitatA dvicandrAdestu bAdhajJAnena / nanvevaM vikalpo'pi tadrUpApratiSThAnAdvicArato viparyayaH prasajyetetyata Aha- mithyAjJAnamiti / anena hi sarvajanInAnubhavasiddho bAgha uktaH / sa cAsti viparyaye na tu vikalpe / tena vyavahArAt / paNDitarUpANAmeva tu vicArayatAM tatra bAdhabuddheriti / codayati- sa kasmAtra pramANam / nottareNopajAtavirodhinA jJAnena pUrvaM bAdhanIyamapi tu pUrveNaiva prathamamupajAtenAnupa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] pataMjalinAM yogasUtro [4u. 1 sU. 8 jAtavirodhinA parabAdhanIyamiti bhAvaH / pariharati-yataH pramANeneti / yatra hi pUrvApekSA parotpattistatraivam / iha tu svakAraNAdanyonyAnapekSe jJAne jAyete / tenottarasya pUrvamanupamRdyodayamanAsAdayatastadapabAdhAtmaivodayo, na tu puurvsyottrbaadhaatmaa| tasya tadAnImaprasakteH / tasmAdanupajAtavirodhitA bAdhyatve heturupajAtavirodhitA ca bAdhakatve / tasmAdbhUtArthaviSayatvAtpramANenApramANasya bAdhanaM siddham / udAharaNamAha-tatra pramANeneti / asya kutsitattvaM hAnAya darzayati - seyaM paJceti / avidyAsAmAnyamavidyAsmitAdiSu paJcasu parvasvityarthaH / avyaktamahadahaGkArapaJcatanmAtreSvaSTasvanAtmasvAtmabuddhiravidyA tamaH / evaM yoginAmaSTasvaNimAdikeSvaizvaryeSvazreyaHsu zreyo buddhiraSTavidho mohaH pUrvasmAjjaghanyaH sa cAsmitocyate / tathA yogenASTavidhamaizvaryamupAdAya siddho bhUtvA dRSTAnuzravikAn zabdAdIndaza viSayAnbhokSya ityevamAtmikA pratipattirmahAmoho rAgaH evametenaivAbhisaMdhinA pravartamAnasya kenacitpratibaddhatvAdaNimAdInAmanutpattI tannibandhanasya dRSTAnuzravikaviSayopabhogasyAsiddheH pratibandhakaviSayaH krodhaH sa tAmisrAkhyo dveSaH / evamaNimAdiguNasaMpattau dRSTAnuavikaviSayapratyupasthAne ca kalpAnte sarvametatrakSyatIti yastrAsaH so'bhinivezo'ndhatAmisraH / taduktam - bhedastamaso'STavidho mohasya ca dazavidho mahAmohaH / tAmisro'STAdazadhA tathA bhavatyandhatAmisraH // (sAM.kA.49) iti // 8 // viparyaya eTale mithyAjJAna, je potAnA rUpamAM pratiSThita nathI. viparyaya lakSyano nirdeza kare che. mithyAjJAna lakSaNa nirdeza che. potAnA rUpamAM pratiSThita na hoya, paNa anyanA rUpamAM pratiSThita hoya, chatAM jJAna jevuM bhAse che. dAkhalA tarIke "azrAddhabhojI". (Ano dekhIto artha pitRone arpaNa na kareluM khAnAra brAhmaNa, evo jaNAya che, paNa kharo artha "pitRone arpaNa kareluM na khAnAra" evo che.) tethI AmAM saMzayano paNa samAveza thAya che. pharaka eTalo ja che ke ahIM (saMzayamAM) jJAnanI apratiSThA jJAna para ja ArUDha che, jyAre be caMdranA jJAnanI apratiSThitatA e jJAnane dUra karavAthI spaSTa thAya che. vikalpa paNa potAnA rUpamAM apratiSThita hovAthI viparyaya che, ema vicAra karatAM jaNAya che. enA nivAraNa mATe "mithyAjJAnam" ema kahe che. AnAthI badhA lokone anubhavAto bAdha kahyo. Avo bAdha viparyayamAM che, vikalpamAM nathI. kAraNa ke enAthI (vikalpathI) lokono vyavahAra cAle che, ane sUkSma vicAra karanAra paMDitone ja emAM bAdhabuddhi thAya che. to pachI ene pramANa kema na gaNavuM? enA javAbamAM "yatA pramANena bAdhanamapramANamya daramthI kahe che ke pachIthI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 8] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 31 thayelA virodhI jJAnathI, pahelAM thayelA jJAnano ahIM (vikalpamAM) bAdha thato nathI, paNa pahelAM thayelA, ane jenuM virodhI anya jJAna utpanna thayuM nathI, enAthI pAchaLathI thatA jJAnano bAdha thAya che. "yataH pramANena" vagerethI kahe che ke A (viparyaya) pramANa gaNAta, jo pachIthI utpanna thayeluM jJAna, pahelAnA jJAnanA AdhAre utpanna thayuM hota, paNa ahIM to baMne jJAno potapotAnA kAraNothI utpanna thAya che, ane bIjA jJAna para AdhArita nathI. Ama, pachI utpanna thatuM jJAna pahelAM thayelA jJAnanA vinAza pachI thatuM nathI, ane enI utpatti agAunA jJAnane dUra karIne thatI nathI. vaLI, pahelAnuM jJAna pAchaLanA jJAnanA nAza pachI utpanna thatuM nathI, kAraNa ke e vakhate e hatuM ja nahIM. tethI A dAkhalAmAM dUra thavApaNuM virodhI jJAnanI pachIthI thatI utpattinA abhAvapara AdhAra rAkhe che. jayAre dUra thavApaNAnuM sAcuM kAraNa to tarata utpanna thayelA virodhI jJAna para Azrita che. tethI je sAcuM jJAna nathI, e sAcA jJAnathI dUra thAya che, kAraNa ke sAcA jJAnano viSaya jenI kharekhara hayAti hoya evo padArtha che. AnuM udAharaNa eka caMdranA prAmANika jJAnathI be caMdranuM jJAna naSTa thAya che, ena kahIne Ape che. A pAMca parvovALI avidyA che", ema kahIne tyAga karavA yogya che, ema jaNAvavA mATe, A viparyaya jJAna kharAba che, ema darzAve che. avidyA, amitA vagere pAMca viparyayajJAnanA prakAromAM avidyA samAnapaNe rahelI che, evuM seya paMcaparvA bhavatyavidyAthI kahe che, evo artha che. avyakta, mahatu, ahaMkAra ane pAMca tanmAtrAo ema ATha anAtma padArthomAM Atmabuddhi thAya e avidyA ke tama-aMdhakAra che. e rIte zreyarUpa nathI evI ATha aNimA vagere siddhiomAM zreyabuddhi thAya, e ATha prakArano enAthIya kharAba moha che. Ane asmitA paNa kahe che. yogAbhyAsathI ATha prakAranI siddhio meLavI, siddha banIne, huM joyelA ane sAMbhaLelA dasa viSayone bhogavIza, evI vRttine rAga ke mahAmoha kahevAya che. AvA nizcayanA baLe cAlatA yogIne koI kAraNasara pratibaMdha thavAthI; aNimA vagere siddhio utpanna na thAya, ane viSayabhoga siddha na thAya, tyAre e pratibaMdha pratye krodha thAya ene dveSa ke tAmisra kahe che. aNimA vagere guNonI saMpattirUpa joyelA ane sAMbhaLelA badhA viSayo maLe, to paNa pralayakALe ke kalpanA aMte emano nAza thaze, evo trAsa abhiniveza ke aMdhatAmisra kahevAya che. A vAta eka zlokamAM kahI che : "tamanA ane mohanA ATha bhedo che. mahAmohanA dasa bhedo che. ane tAmisra temaja aMdhatAmitranA aDhAra bhedo che."8
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ u2] pataMjalinAM yogasUtro [5. 1 sU.. zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH // 9 // zabdajJAna pachI vastuvinA thatI cittavRtti vikalpa che. 9 bhASya sa na pramANopArohI, na viparyayopArohI ca / vastuzUnyatvepi zabdajJAnamAhAtmyanibandhano vyavahAro dRzyate / tadyathA caitanyaM puruSasya svarUpamiti / yadA citireva puruSastadA kimatra kena vyapadizyate, bhavati ca vyapadeze vRttiH / yathA caitrasya gauriti / tathA pratiSiddhavastudharmA niSkriyaH puruSaH, tiSThati bANaH sthAsyati sthita iti / gatinivRttau dhAtvarthamAtraM gamyate / tathAnutpattidharmA puruSa iti utpattidharmasyAbhAvamAtramavagamyate na puruSAnvayI dharmaH / tasmAdvikalpitaH sa dharmastena cAsti vyavahAra iti // 9 // A (vikalpa) pramANanI kakSAe pahoMcato nathI, temaja mithyAjJAnanI kakSAe paNa pahoMcato nathI. vastunA abhAvamAM paNa zabdajJAnanA mAhAbhyane kAraNe vyavahAra cAlato dekhAya che. dAkhalA tarIke caitanya puruSanuM rUpa che."caitanya svayaM puruSa che, to ahIM konAvaDe zeno nirdeza karavAmAM Ave che ? nirdezamAM haMmezAM be vastuono saMbaMdha darzAvavo paDe che, jemake "caitranI gAya'. e ja rIte "puruSa niSkriya ane vastunA dharmo vinAno che." ane bANa sthira raheze ke sthira rahyuM!". A prayogamAM dhAtuno gatinA abhAva rUpa artha samajAya che. e ja rIte "puruSa anutpatti dharmavALo che", A vAkyamAM phakta utpattirUpa dharmano abhAva kahevAya che, puruSamAM rahelo koI dharma kahevAto nathI. tethI e dharma vikalpita che, chatAM enAthI vyavahAra thAya che.. tattva vaizAradI zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH / nanu zabdajJAnAnupAtI cedAgamapramANAntargato vikalpaH prasajyeta nirvastukatve vA viparyaya: syAdityata Ahasa neti / na pramANaviparyayAntargataH / kasmAdyato vastuzUnyatve'pIti pramANAntargatiM niSedhati / zabdajJAnamAhAtmyanibandhana iti viparyayAntargatim / etaduktaM bhavati-kvacidabhede bhedamAropayati kvacitpunarbhitrAnAmabhedam / tato bhedasyAbhedasya ca vastuto'bhAvAttadAbhAso
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 9] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [33 vikalpo na pramANaM nApi viparyayo vyavahArAvisaMvAdAditi / zAstraprasiddhamudAharaNamAhatadyatheti / kiM vizeSyaM kena vyapadizyate vizeSyate nAbhede vizeSyavizeSaNabhAvo, na hi gavA gauvizeSyate, kiM tu bhinnenaiva caitreNa / tadidamAha-bhavati ca vyapadeze vRttiH / vyapadezavyapadezyayorbhAvo vyapadezaH, vizeSaNavizeSyabhAva iti yAvat; tasminvRttirvAkyasya yathA caitrasya gauriti / zAstrIyamevodAharaNAntaraM samuccinoti-tatheti / pratiSiddho vastunaH pRthivyAderdharmaH parispando yasya sa tathoktaH / ko'sau niSkriyaH puruSaH / na khalu sAMkhyIye rAddhAnte'bhAvo nAma kazcidasti vastudharmo yena puruSo vizeSyetetyarthaH / kvacitpAThaH pratiSiddhA vastudharmA iti / tasyArthaH - pratiSedhavyAptAH pratiSiddhAH / na vastudharmANAM tadvyApyatA bhAvAbhAvayorasaMbandhAdatha ca tathA pratItiriti / laukikamudAharaNamAha-tiSThati bANa iti / yathA hi pacati bhinattItyatra pUrvAparIbhUtaH karmakSaNapracaya ekaphalAvacchinaH pratIyata evaM tiSThatItyatrApi / pUrvAparIbhAvamevAhasthAsyati sthiti iti / nanu bhavatu pAkavatpUrvAparIbhUtayAvasthAnakriyayA bANAdbhitrayA bANasya vyapadeza ityata Aha-gatinivRttau dhAtvarthamAtraM gamyate / gatinivRttireva tAvatkalpitA tasyA api bhAvarUpatvaM tatrApi pUrvAparIbhAva ityaho kalpanAparamparetyarthaH / abhAva: kalpito bhAva iva cAnugata iva ca sarvapuruSeSu gamyate na punaH puruSavyatirikto dharmaH kazcidityudAharaNAntaramAha-tathAnutpattidharmeti / pramANaviparyayAbhyAmanyA na vikalpavRttiriti vAdino bahavaH pratipedire / tatpratibodhanAyodAharaNaprapaJca iti mantavyam / / 9 / / zabdajJAna pachI thatI vastuvinAnI vRtti vikalpa che. zabdajJAnathI utpanna thato vikalpa zabdapramANa gaNAvo joIe, athavA vastuzUnya hovAthI viparyaya vo me, mevI mAnA nivaa29|| bhATe "sa na".... vagairethI 53 cha ? e pramANanI ke viparyayanI kakSAe pahoMcato nathI. kema ? kAraNa ke e vastunA Azraye thato na hovAthI pramANa nathI, ane zabdajJAnanA mAhAbhyane lIdhe utpanna thato hovAthI viparyaya paNa nathI. kahevAno Azaya e che ke vikalpa kyAreka abhedamAM bhedanuM, ane kyAreka bhedamAM abhedanuM AropaNa kare che. tethI vastumAM kharekhara bheda ke abheda na hovAthI, enAthI thato e beno AbhAsa vikalpa che, je pramANa ke viparyaya nathI, chatAM vyavahAramAM enAthI koI muzkelI thatI nathI. "tadyathA" vagerethI enuM zAstramAM prasiddha evuM udAharaNa Ape che : caitanya puruSanuM rUpa che. AmAM vizeSya zuM che, ane kayA vizeSaNathI eno nirdeza karavAmAM Ave che? abhedamAM vizeSya-vizeSaNa bhAva hoI zake nahIM. gAyane gAyanuM vizeSaNa apAya nahIM, paNa gAyathI judA caitranuM apAya. tethI vyapadezamAM (vAkyanI) vRtti
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA 1 sU. 10 hoya che, ema kahe che. vyapadezya-vyapadeza bhAva hoya ene vyapadeza ke nirdeza kahe che. ane ene ja vizeSya-vizeSaNabhAva paNa kahe che. emAM vAkyanI vRtti (pravRtti) hoya che, jemake caitranI gAya. "tathA" vagerethI bIjuM zAstrIya daSTAnta umere che. vastu eTale pRthvI vagereno dharma spa% jemAM nathI evo koNa che ? niSkriya puruSa. sAMkhyazAstra mujaba abhAva nAmano vastuno koI dharma nathI, jenAthI puruSanI vizeSatA darzAvAya. kyAMka ""pratiSiddha vastudharmA puruSa" evo pATha che. eno artha evo thAya ke pratiyo jemAM vyApta che, emane pratiSiddha kahevAya. e vastunA dharmomAM vyApta banatA nathI. (eTale vastumAM pratiSedha ke abhAvarUpa dharma rahI zake nahIM.) kAraNa ke bhAva ane abhAva kyAre paNa saMbaMdhita thaI zake nahIM, evuM badhe jovAmAM Ave che. chatAM e be sAthe rahetA hoya evI kalpanA vikalpamAM karavAmAM Ave che. "bANa sthira che"kahIne laukika daSTAnta Ape che. "rAMdhe che", kApe che", vageremAM pahelAM ane pachI AvatI karmanI kSaNonI AkhI zreNI eka phaLane utpanna karatI jovAmAM Ave che. e rIte "bANa sthira che" e prayogamAM paNa pahelAnI ane pachInI karmanI kSaNonI hAramALA hoya evo bhrama thAya che. paNa rAMdhavAnI jema gatino aMta thavAnI kriyAmAM pUrvApara krama che, ema mAnIne, e bANathI bhinna ema samajIne bANa sthira che evo prayoga karI zakAya. Ano javAba e che ke "sthA' dhAtuno gatino abhAva artha che. gatinA abhAvane vastuno dharma mAnI levAmAM Ave che. pachI A kalpita dharmane kharekhara hayAta vastu mAnavAmAM Ave che, ane emAM pAcho sthita hatuM, sthita haze ema pUrvApara krama rahelo mAnavAmAM Ave che. vicitra kalpanAonI AvI paraMparA che. abhAvane bhAva mAnI, e kazAkanI pachI kramamAM Ave che evuM mAnI levAmAM Ave che. badhA lokomAM AvI nirAdhAra kalpanAo jovAmAM Ave che. e rIte "tathADanutpattidharmA puruSamAMthI bIjuM udAharaNa Ape che. abhAvane bhAvarUpa kalpIne e badhA puruSomAM anugata che, evI kalpanA karavAmAM Ave che. paraMtu e koI puruSathI bhinna dharma nathI. pramANa ane viparyayathI judI vikalpa nAmanI vRtti che ja nahIM, ema ghaNA loko mAne che. emane bodha ApavA mATe ATalAM badhAM daSTAnto ApyAM che, ema mAnavuM joIe. 9 abhAvapratyayAlambanA vRttinidrA // 10 // abhAva jJAnane avalaMbatI vRtti nidrA che. 10
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 10] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 34 bhASya sA ca saMprabodhe pratyavamarzAtpratyayavizeSaH / katham, sukhamahamasvApsam prasannaM me manaH prajJAM me vizAradIkaroti / duHkhamahamasvAptaM styAnaM me mano bhramatyanavasthitam / gADhaM mUDho'hamasvApsam gurUNi me gAtrANi klAntaM me cittam alasaM muSitamiva tiSThatIti / sa khalvayaM prabuddhasya pratyavamarzo na syAdasati pratyayAnubhave / tadAzritA: smRtayazca tadviSayA na syuH / tasmAtpratyayavizeSo nidrA / sA ca samAdhAvitarapratyayavanniroddhavyeti // 10 // jAgyA pachI eno vicAra karavAmAM Avato hovAthI e vizeSa prAranuM pratyaya-jJAna che. DevI rIte ? "huM sukhapUrva sUto hato. bhAruM prasanna mana buddhine ujALe che." "huM du:khapUrvaka sUto hato. mAruM mana asthira banIne bhame che, ane kAMI karavAnI icchA thatI nathI." "huM atyaMta mUDha banIne gADha nidrAmAM hato. mArAM aMgo bhAre che, citta thAkeluM che, ane pramAdI banIne naSTa thaI gayA jevuM lAge che." nidrA daramyAna AvA anubhavo thatA na hoya, to jAgyA pachI, emano vicAra thAya nahIM ane emanA Azraye, emane viSaya banAvanArI smRtio paNa pedA thAya nahIM. tethI nidrA vizeSa prakAranuM jJAna che. samAdhi mATe bIjAM jJAnonI jema eno paNa nirodha karavo joIe. 10 tattvavaizAradI abhAvapratyayAlambanA vRttirnidrA / adhikRtaM hi vRttipadamanuvAdakam / pramANaviparyayavikalpasmRtInAM vRttitvaM prati parIkSakANAmavipratipatteH / atastadanUdyate vizeSavidhAnAya / nidrAyAstu vRttitve parIkSakANAmasti vipratipattiriti vRttitvaM. vidheyam / na ca prakRtamanuvAdakaM vidhAnAya kalpata iti punarvRttigrahaNam / jAgratsvapnavRttInAmabhAvastasya pratyayaH kAraNaM buddhisattvAcchAdakaM tamastadevAlambanaM viSayo yasyAH tathoktA vRttirnidrA / buddhisattve hi triguNe yadA sattvarajasI abhibhUya samastakaraNAvarakamAvirasti tamastadA buddherviSayAkArapariNAmAbhAvAdudbhUtatamomayIM buddhimavabudhyamAna: puruSa: suSupto'ntaH saMjJa ityucyate / kasmAtpunarniruddhakaivalyayoriva vRttyabhAva eva na nidretyata Aha-sA ca saMprabodhe pratyavamarzAtsopapattikAtsmaraNAtpratyayavizeSaH / katham / yadA hi sattvasacivaM tama Avirasti tadedRza:
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 10 pratyavamarzaH suptotthitasya bhavati sukhamahamasvApsaM prasannaM me manaH prajJAM me vizAradIkaroti svacchIkarotIti / yadA tu raja:sacivaM tama Avirasti tadedRzaH pratyavamarza ityAhaduHkhamahamasvAptaM styAnamakarmaNyaM me manaH kasmAdyato bhramatyanavasthitam / nitAntAbhibhUtarajaHsattve tamaHsamullAse svApe prabuddhasya pratyavamarzamAha - gADhaM mUDho'hamasvApsa gurUNi me gAtrANi klAntaM me cittamalasaM muSitamiva tiSThatIti / sAdhyavyatireke hetuvyatirekamAha - sa khalvayamiti / prabuddhasya / prabuddhamAtrasya bodhakAle / pratyayAnubhave / nRtyamAvALAnumate / tAntritA: vodhananyA:| tadviSayA:| vRttyabhAvakAraNaviSayA ityarthaH / nanu pramANAdayo vyutthAnacittAdhikaraNA nirudhyantAM samAdhipratipakSatvAt / nidrAyAstvekAgravRttitulyAyAH kathaM samAdhipratipakSatetyata AhasA ca samAdhAviti / ekAgratulyApi tAmasatvena nidrA sabIjanirbIjasamAdhipratipakSeti sApi niroddhavyetyarthaH // 10 // abhAvanA kAraNa (rUpa tamas)nuM avalaMbana karanArI vRtti nidrA che. vRtti zabda adhikRta hovAthI A sUtramAM paNa anuvartamAna che, chatAM enuM grahaNa bhAra devA mATe che. parIkSakonA matamAM pramANa, viparyaya, vikalpa ane smRtinA vRttipaNA viSe virodha nathI. tethI enuM vizeSa vidhAna anuvAda mATe che. nidrAviSe to e vRtti che ke nahIM ema parIkSakomAM virodha che. tethI e paNa vRtti ja che ema jaNAvavA mATe enuM vidhAna Avazyaka che. adhikAra rUpe cAlyo Avato zabda bhAra Apato nathI. tethI pharIthI vRttizabdanuM grahaNa karIne jAgrata ane svamanI vRttionA abhAvanuM kAraNa, buddhisattvanuM AvaraNa karatuM tamas jenuM avalaMbana, ke viSaya che, e vRtti nidrA che, ema kahe che. buddhisattva triguNAtmaka che. jyAre sattva ane rajane dabAvIne badhI indriyonuM AvaraNa karanAra tama pragaTa thAya che, tyAre buddhi viSayAkAre pariNamatI nathI. tamoguNavALI buddhine jANanAra puruSa suSupta ke aMtaHsaMjJa kahevAya che. nirodha ke kaivalyanI jema vRttinA abhAvane nidrA kema na kahevAya ? enA javAbamAM "sA ca saMprabodhe pratyavamarzapratyayavizeSaH'thI kahe che ke pratyavamarza eTale yuktipUrvaka thatuM smaraNa, tenAthI jaNAya che ke e vizeSa prakAranuM jJAna che. kevI rIte ? sattvanI chAyAthI yukta tamoguNa cittamAM pragaTe, to jAgyA pachI manuSyamAM "huM sukhapUrvaka sUto hato. mAruM mana prasanna che, ane e mArI prajJAne svaccha banAve che," evo vicAra jovA maLe che. rajoguNanA sahakAramAM tamoguNa pragaTe to "huM du:khapUrvaka sUto hato. mAruM mana ALasu ane akarmaNya che, ane
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 11] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [37 asthira paNe bhamI rahyuM che, evuM smaraNa thAya che. sattva ane rajane pUrepUrA dabAvI daIne tamoguNa pragaTe to "huM gADha nidrAmAM mUDhanI jema sUto hato. mArAM aMgo bhAre che. mana thAkeluM che, ane pramAdathI jANe naSTa jevuM thaI gayuM che," evuM smaraNa thAya che. - sAdhyamAM bhedanI dhyAti puravAra karIne, hetumAM enI hayAti darzAve che. bodhanA Azraye rahetI, eTale ke bodhajanya ke bodhane viSaya karatI vRtti bodhanA abhAvanA kAraNane paNa viSaya banAve che, ane jAgelA mANasamAM "huM e ja chuM" evuM jJAna utpanna kare che. pramANa vagere vRttio vyasthita cittanA Azraye rahe che, ane samAdhinI virodhI che, tethI emano virodha karavo joIe. paNa nidrA to ekAgra vRtti jevI che, ene samAdhivirodhI kevI rIte kahevAya? enA javAbamAM "sA ca samAdhI..." vagerethI kahe che ke e ekAgra jevI hovA chatAM tAmasa hovAnA kAraNe sabIja ane nirbIja samAdhinI virodhI che, mATe eno paNa nirodha karavo joIe. 10 anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smRtiH // 11 // anubhavelA viSayane naSTa na thavA detI vRtti smRti che. 11 bhASya kiM pratyayasya cittaM smarati AhosvidviSayasyeti / grAhyoparaktaH pratyayo grAhyagrahaNobhayAkAranirbhAsastajjAtIyakaM saMskAramArabhate / sa saMskAraH svavyaJjakAJjanastadAkArAmeva grAhyagrahaNobhayAtmikAM smRtiM janayati / tatra grahaNAkArapUrvA buddhiH / grAhyAkArapUrvA smRtiH / sA ca dvayI bhAvitasmartavyA cAbhAvitasmartavyA ca / svapne bhAvitasmartavyA / jAgratsamaye tvabhAvitasmartavyeti / sarvAzcaitAH smRtayaH pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtInAmanubhavAtprabhavanti / sarvAzcaitA vRttayaH sukhaduHkhamohAtmikAH / sukhaduHkhamohAzca klezeSu vyAkhyeyAH / sukhAnuzayI rA:, kunuNathI zreSa:, moda: punaraviti | hatA: sarvA vRtto niroddhavyAH / AsAM nirodhe saMprajJAto vA samAdhirbhavatyasaMprajJAto veti // 11 // citta jJAnanuM smaraNa kare che ke viSayanuM? grahaNa karelA viSayanA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] pataMjalinA yogasUtro [pA. 1 sU. 11 raMge raMgAyeluM jJAna grAhya ane grahaNa baMnenA AkArane pragaTa kare che, ane potAnI jAtinA saMskArano AraMbha kare che. e saMskAra potAne abhivyakta karanAra kAraNa sAmagrIthI, enA AkAravALI ane grAhya, grahaNa baMne rUpovALI smRti utpanna kare che. pahelAM grahaNano AkAra utpanna thAya e buddhi, ane pahelAM grAhyano AkAra pedA thAya e smRti che. e be prakAranI che : bhAvita smRti (jemAM citta ane eno viSaya ekarUpa banyA hovAthI, prayatna vinA smRti pedA thAya che, ane mithyA che) ane abhAvitasmRti (AmAM citta tatUpa thayA vinA, prayatnapUrvaka yAda kare che, tethI AvI smRti sAcI che). svapramAM bhAvita smartavya smRti che, ane jAgrata samaye abhAvitasmartavya smRti che. A badhI smRtio pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRtinA anubhavathI pragaTa thAya che. A badhI vRttio sukha, duHkha, mohAtmaka che, ane sukha, duHkha ane moha klezo che. sukha sAthe rAga, duHkha sAthe keSa rahe che. moha avidyA che. A badhI vRttiono virodha karavo joIe. emanA nirodhathI saMprajJAta ke asaMprajJAta samAdhi thAya che. 11 tattva vaizAradI anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smRtiH / pramANAdibhiranubhUte viSaye yo'saMpramoSo'steyaM sA smRtiH / saMskAramAtrajasya hi jJAnasya saMskArakAraNAnubhavAvabhAsito viSaya AtmIyastadadhikaviSayaparigrahastu saMpramoSa: steyam / kasmAtsAdRzyAt / muS steye (dhA.pA. 9 / 61) ityasmAtpramoSapadavyutpatteH / etaduktaM bhavati-sarve pramANAdayo'nadhigatamarthaM sAmAnyataH prakArato vA'dhigamayanti / smRtiH punarnapUrvAnubhavamaryAdAmatikAmati / tadviSayA tadUnaviSayA vA na tu tadadhikaviSayA / so'yaM vRttyantarAdvizeSaH smRteriti / vimRzati-kiM pratyayasyeti / grAhyapravaNatvAdanubhavasya svAnubhavAbhAvAttajjaH saMskAro grAhyameva smArayatIti pratibhAti / anubhavamAtrajanitatvAccAnubhavameva veti / vimRzyopapattita ubhayasmaraNamavadhArayati-grAhyapravaNatayA grAhyoparaktaH / paramArthatastu grAhyagrahaNe evobhayaM tayorAkAraM svarUpaM nirbhAsayati prakAzayati / svavyaJjakaM kAraNamaJjanamAkAro yasya sa tathoktaH / svakAraNAkAra ityarthaH / svakAraNAkAravyaJjakamudbodhakaM tenAJjanaM phalAmimukhIkaraNaM yasyeti vetyarthaH / nanu yadi kAraNavicAreNa buddhismaraNayoH sArUpyaM kastahi bheda ityata
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 11 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [39 Aha-tatra grahaNeti / grahaNamupAdAnam / na ca gRhItasyopAttasyopAdAnaM saMbhavati / tadanenAnadhigatabodhanaM buddhirityuktam / grahaNAkAro grahaNarUpaM pUrva pradhAnaM yasyAH sA tathoktA / vikalpitazcAyamabhede'pi guNapradhAnabhAva iti / grAhyAkAraH pUrvaH prathamo yasyAH sA tathoktA / idameva ca grAhyAkArasya grAhyasya pUrvatvaM yadvRttyantaraviSayIkRtatvamarthasya / tadanena vRttyantaraviSayIkRtagocarA smRtirityuktaM bhavati / so'yamasaMpramoSa iti / nanvasti smRterapi saMpramoSaH / darzayati hi pitrAderatItasya dezakAlAntarAnubhUtasyAnanubhUtacaradezakAlAntarasaMbandhaM svapna ityata Aha-sA ca dvayoti / bhAvitaH kalpitaH smartavyo yayA sA tathoktA / abhAvito'kalpitaH pAramArthika iti yAvat / neyaM smRtirapi tu viparyayastallakSaNopapannatvAt / smRtyAbhAsatayA tu smRtiruktA / pramANAbhAsamiva pramANamiti bhAvaH / kasmAtpunarante smRterupanyAsa ityata AhasarvAzcaitAH smRtaya iti / anubhavaH prAptiH / prAptipUrvA vRttiH smRtistataH smRtInAmupajana ityarthaH / nanu ye puruSaM klizyanti te niroddhavyAH prekSAvatA / klezAzca tathA, na ca vRttayaH / tatkimarthamAsAM nirodha ityata Aha-sarvAzcaitA iti / sugamam // 11 // anubhUta viSaya corAya nahIM e smRti che. pramANa vagerethI anubhavane kAraNe manamAM pravezelA viSayanuM asteya, corAI na javuM, e smRti che. je jJAna phakta saMskArathI pedA thAya, e saMskAranA kAraNarUpa anubhavathI bhAsita thato viSaya eno potAno kahevAya, enAthI adhika viSayano parigraha corI kahevAya. kema ? kAraNa ke e kriyA corI jevA rUpavALI che. "puSa-staye," corI karavI e arthavALA dhAtumAMthI saMpramoSa zabda niSpanna thayo che. kahevAno Azaya e che ke pramANa vagere badhAM jJAnanAM sAdhano sAmAnya ke vizeSapaNe, agAu na jANelA viSayane jaNAve che. smRti agAunA anubhavanI maryAdAne oLaMgatI nathI. smRti anubhava karatAM ochAne viSaya banAve che, adhikane nahIM : "kim pratyayasya citta smarati Ahosvit viSayasya" vagerethI bIjI vRttio karatAM smRtivRttinI A vizeSatA viSe carcA kare che. anubhava haMmezAM grAhyaviSayapradhAna hoya che. jayAre grAhyanA anubhavanA abhAvamAM phakta enAthI utpanna thayelo saMskAra smRti utpanna karato hoya, to grAhyanuM pahelAM smaraNa karAve, ema uparachallI daSTie jaNAya che. paraMtu anubhavane kAraNe utpanna thatI smRti kharekhara to anubhavanuM ja smaraNa karAve, (ane anubhava grAhya-grahaNa baMnerUpa che) ema vicArIne grAhya ane grahaNa baMnenuM smaraNa thAya che, evo nizcaya kare che. grAhya viSaya mukhya hovAthI smRti grAhyanA AkAravALI hoya che. tethI kharekhara grAhyanA grahaNane kAraNe, e baMnenA AkAravALA svarUpanuM smaraNa karAve che. "svabhaMjakAMjana" eTale potAne vyakta karanAra kAraNanA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 11 AkAravALI smRti hoya che. athavA potAne pragaTa karatA kAraNanA AkArane vyakta karanAra ke enuM uddhodhana karanAra, enAthI aMjana eTale phaLa tarapha abhimukha thavApaNuM, evo paNa artha karI zakAya. kAraNanA vicAra vakhate, buddhi ane smRti baMne samAna rUpavALAM hoya to e bemAM taphAvata zo ? e viSe paNa vicAre che. grahaNa eTale upAdAna (manamAM vastuno praveza). agAu gRhIta hoya enuM grahaNa thAya nahIM. tethI agAu na jANelA padArthanuM jJAna karAve e buddhi. eTale grahaNanuM rUpa pahelAM ke mukhyatayA jaNAve e buddhi che. ahIM (grahaNa ane grAhyanA) abhedamAM paNa gauNa-mukhyabhAva kahyo che. ane grAhyano AkAra pahelAM ke mukhyatayA pragaTa kare e smRti che, ema kahe che. grAhyano AkAra pahelAM pragaTe eno artha e che ke jJAnano viSaya banato grAhya padArtha, pahelAM anya vRttiono viSaya banI cUkyo che, evo padArtha cittamAM pragaTe e smRti che. Ane asaMpramoSa, corI na thayelo viSaya kahyo che. paNa smRtimAM saMpramoSa paNa hoya che. svamamAM atItamAM cAlyA gayelA pitA vagere ane anya deza-kALamAM anubhavelA viSayonI, enAthI judA dezakALamAM pratIti thatI jovAmAM Ave che. tethI kahe che ke smRti be prakAranI che : bhAvitaskRti ane abhAvitasmRti. bhAvita eTale kalpita vastunI smRti, ane abhAvita eTale akalpita ke sAcI vastunuM smaraNa thAya evI smRti. A kharekhara smRti nahIM, viparyaya che, kAraNa ke enuM lakSaNa AmAM baMdhabesatuM jaNAya che, paNa smRtino AbhAsa hovAthI ene smRti kahI che. pramANAbhAsane jema pramANa kahevAya, evo bhAva che. smRtine sauthI chellI kema mUkI? enA jevAbamAM "sarvAththatA mRtaya." vagerethI kahe che ke badhI smRtio pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRtinA anubhavothI utpanna thAya che. anubhava eTale prApti (manamAM viSayano prathamavAra praveza). prAptipUrvaka thatI vRtti smRti che, kemake prApta anubhavothI smRtio utpanna thAya che. buddhizALI manuSya duHkhadano nirodha karavo joIe. kalezo duHkhada che, vRttio nahIM. to zA mATe vRttiono nirodha karavo joIe ? enA javAbamAM "sarvAzcatA vRttaya: sukhaduHkhamohAtmikA:" vagerethI kahe che ke badhI ja vRttio klezarUpa sukhaduHkhamohAtmaka che, mATe emano virodha karavo joIe. bAkInuM sugama che. 11
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 12] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [41 athANAM nirodhe 3pAya ti- paNa A badhI vRttionA nirodhano upAya zuM che ? abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH // 12 // abhyAsa ane vairAgyathI emano nirodha thAya che. 12 mANa cittanadI nAmobhayatovAhinI vahati kalyANAya, vahati pApAya c| yA tu kaivalyaprAgbhArA vivekaviSayanimnA sA kalyANavahA / saMsAraprAgbhArA'vivekaviSayanimnA pApavahA / tatra vairAgyeNa viSayasrotaH khilIkriyate, vivekadarzanAbhyAsena vivekasrota udghATyata ityubhayAdhInazcittavRttinirodhaH // 12 // cittanadI baMne tarapha vahe che. kalyANa mATe vahe che ane pApa mATe vahe che. je viveka tarapha vahI kaivalyano prabandha kare e pravAha kalyANakArI che. ane je aviveka tarapha vahI saMsArano prabandha kare, e pravAha pAparUpa che. vairAgyathI viSayano pravAha baMdha karavAmAM Ave che, ane vivekadarzananA abhyAsathI vivekano pravAha ughADavAmAM Ave che. A baMneno Azraya levAthI cittavRttiono nirodha thAya che. 12 tattva vaizAradI nirodhopAyaM pRcchati-atheti / sUtreNottaramAha-abhyAsavairAgyAbhyAM tanirodhaH / abhyAsavairAgyayonirodhe janayitavye'vAntaravyApArabhedena samuccayo na tu vikalpa ityAhacittanadIti / prAgbhAraH prabandhaH / nimnatA gambhIratA, agAdhateti yAvat // 12 // atha AmAM nirodhe ka upAya?"thI nirodhano upAya pUche che. sUtrathI eno uttara Ape che - "abhyAsa ane vairAgyathI vRttinirodha thAya che" nirodhanI utpatti mATe abhyAsa ane vairAgya baMnenI kAmagirI ekI sAthe thAya che, kAraNa ke e eka bIjAne upakAraka che. e bemAM vikalpane avakAza nathI. eTalA mATe ci nadI be pravAhomAM vahe che, ema kahe che. prAmbhAra eTale prabanya. nimnatAthI nIcANa, gahanatA ke agAdhatA samajavI joIe. (nadI nIcenI tarapha vahe, ema cittanuM valaNa nIcenI tarapha hoya che.) 12
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 13 tatra sthitau yatno'bhyAsaH // 13 // e bemAM abhyAsa eTale sthiratA mATe yatna. 13 bhASya cittasyAvRttikasya prazAntavAhitA sthitiH / tadarthaH prayatno vIryamutsAhaH / tatsaMpipAdayiSayA tatsAdhanAnuSThAnamabhyAsaH // 13 // sthiti mATeno prayatna abhyAsa che. sthiti eTale vRttivinAnA cittano prazAnta pravAha. e mATe yatna eTale potAnI zakti mujaba utsAhapUrvaka ene prApta karavA mATenAM sAdhanonuM anuSThAna. ene abhyAsa kahe che. 13 tattva vaizAradI tatrAbhyAsasya svarUpaprayojanAbhyAM lakSaNamAha-tatra sthitau yatro'bhyAsaH / tavyAcaSTe-cittasyAvRttikasya rAjasatAmasavRttirahitasya prazAntavAhitA vimalatA sAttvikavRttivAhitaikAgratA sthitiH / tadartha iti / sthitAviti nimittasaptamI vyAkhyAtA / yathA "vaLa dIpina datta'(mahAbhASya rArArU6) ti ! prayatameva paryAyApyAM vizadayati-vIryamutsAha iti / tasyecchAyonitAmAha-tatsaMpipAdayiSayA / taditi sthiti parAmRzati / prayatnasya viSayamAha-tatsAdhaneti / sthitisAdhanAnyantaraGgabahiraGgANi yamaniyamAdIni / sAdhanagocaraH kartRvyApAro na phalagocara iti // 13 // e bemAMthI svarUpa ane prayojana sAthe abhyAsanuM lakSaNa kahe che. sthiti mATeno yatna abhyAsa che. bhASyakAra ene samajAve che : vRttirahita citta eTale rAjasa, tAmasa vRttio vinAnuM citta. eno prazAnta pravAha eTale nirmaLatA ane sAttvika vRttino pravAha ke ekAgratA. ene sthiti kahe che. ene meLavavAno yatna abhyAsa che, evo artha che. "sthitImAM nimitta saptamI che, "carmaNi dvipina hanti" - cAmaDA mATe hAthIne mAre che- nI jema. prayatna zabdanA paryAyo ApI ene spaSTa kare che. zakti, utsAha vagere prayatnanAM aMga che. eno abhIpsA sAthe saMbaMdha darzAve che : e prApta karavAnI IcchA. sthitinI abhIpsAthI prayatnano viSaya ke lakSya kahe che. enAM sAdhana eTale yama, niyama vagere yoganAM aMtaraMga ane bahiraMga aMgo. kartAno vyApAra (pravRtti) sAdhana tarapha vaLelo hoya che, phaLa tarapha nahIM. 13
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA.1 sU.14,15] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [43 sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRDhabhUmiH // 14 // e (abhyAsa) lAMbA samaya sudhI, satata ane utsAhapUrvaka sevavAmAM Ave to daDhamULavALo thAya che. 14 bhASya dIrghakAlAsevito nirantarAsevitaH, tapasA brahmacaryeNa vidyayA zraddhayA ca saMpAditaH satkAravAndRDhabhUmirbhavati, vyutthAnasaMskAreNa drAgityevAnabhibhUtaviSaya ityarthaH // 14 // lAMbA samaya sudhI, satata, utsAhapUrvaka, tapa, brahmacarya, vidyA, ane zraddhApUrvaka abhyAsa karavAmAM Ave to sthira ane daDha avasthAvALo bane che. eTale ke mananI bahirmukha thavAnI TevathI jaldI dabAI jato nathI. 14 tattva vaizAradI nanu vyutthAnasaMskAreNAnAdinA paripanthinA pratibaddho'bhyAsaH kathaM sthityai kalpata ityata Aha-sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRDhabhUmiH / so'yamabhyAso vizeSaNatrayasaMpannaH sandRDhAvastho na sahasA vyutthAnasaMskArairabhibhUtasthitirUpaviSayo bhavati / yadi punarevaM bhUtamapyabhyAsaM kRtvoparamettataH kAlaparivAsenAbhibhUyeta / tsmaanoparantavyaniti mAva: 18aa anAdikALathI cittanI bahAra tarapha vaLavAnI TevorUpI zatruothI gherAyelo abhyAsa sthiratA kevI rIte lAvI zake? javAbamAM kahe che ke lAMbA gALA sudhI, vacce vacce rokAyA vinA ane utsAhapUrvaka karelo abhyAsa daDha avasthAvALo thAya che, ane ekAeka bahirmukha thavAnI mananI TevathI dabAyA vinA sthiratAvALo bane che. A pramANe abhyAsa karavA chatAM, chevaTe ene choDI devAmAM Ave, to samaya jatAM enuM baLa naSTa thAya che. mATe abhyAsa kadI choDavo nahIM, evo bhAva che. 14 dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam // 15 // bhASya joyelA ane sAMbhaLelA viSayomAM tRSNArahita banelA puruSanI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 15 44] svAmI banIne viSayone potAnA vazamAM rAkhavAnI sthitine vairAgya kahe che. 15 bhASya striyo'nnapAnamaizvaryamiti dRSTaviSayavitRSNasya svargavaidehyaprakRtilayatvaprAptAvAnuzravikaviSaye vitRSNasya divyAdivyaviSayasaMprayoge'pi cittasya viSayadoSadarzinaH prasaMkhyAnabalAdanAbhogAtmikA heyopAdeyazUnyA vazIkArasaMjJA vairAgyam // 15 // strIo, bhojya ane peya padArtho, aizvarya vagere joyelA, ane svarga, videhapaNuM, prakRtilaya vagere vedamAMthI sAMbhaLelA viSayomAM rAga ke tRSNA vinAnA, temaja divya ke adivya viSayo potAnI samakSa upasthita thAya to paNa jenuM citta emanA doSo jotuM hoya, evA puruSamAM vivekavicAranA baLe, bhoganI icchA na thAya, viSaya nyAya ke svIkArya che, evo saMkalpa paNa na thAya, evI viSayone potAnA vazamAM rAkhavAnI zakti vairAgya che. 15 tattvavaizAradI vairAgyamAha-dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam / cetanAcetaneSu dRSTaviSayeSu vitRSNatAmAha - striya iti / aizvaryamAdhipatyam / anuzravo vedastato'dhigatA AnuzruvikAH svargAdayaH / tatrApi vaitRSNyamAha - svargeti / deharahitA videhAH karaNeSu lInAsteSAM bhAvo vaidehyam / anye tu prakRtimevAtmAnamabhimanyamAnAH prakRtyupAsakA: prakRtau sAdhikArAyAmeva lInAsteSAM bhAvaH prakRtilayatvaM tatprAptiviSaye AnuzravikaviSaye vitRSNasya / AnuzravikaviSaye vitRSNo hi svargAdiprAptiviSaye vitRSNa ucyate / nanu yadi vaitRSNyamAtraM vairAgyaM hanta viSayAprAptAvapi tadastIti vairAgyaM syAdityata Aha divyAdivyeti / na vaitRSNyamAtraM vairAgyamapi tu divyAdivyaviSayasaMprayoge'pi cittasyAnAbhogAtmikA / tAmeva spaSTayati- heyopAdeyazUnyA / AsaGgadveSarahitopekSA buddhirvazIkArasaMjJA / kutaH punariyamityatrAha - prasaMkhyAnabalAditi / tApatrayaparItatA viSayANAM doSastatparibhAvanayA tatsAkSAtkAra: prasaMkhyAnaM tadbalAdityarthaH / yatamAnasaMjJA, vyatirekasaMjJA, ekendriyasaMjJA, vazIkArasaMjJA ceti catasraH saMjJA ityAgaminaH / rAgAdayaH khalu kaSAyAzcittavartinastairindriyANi yathAsvaM viSayeSu pravartante, tanmA pravartiSatendriyANi tattadviSayeSviti tatparipAcanAyArambhaH prayatnaH sA yatamAnasaMjJA / tadArambhe sati
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 15] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [45 kecitkaSAyAH pakvAH pacyante pakSyante ca kecit / tatra pakSyamANebhyaH pakvAnAM vyatirekeNAvadhAraNaM vyatirekasaMjJA / indriyapravartanAsamarthatayA pakvAnAmautsukyamAtreNa manasi vyavasthAnamekendriyasaMjJA / autsukyamAtrasyApi nivRttirupasthiteSvapi divyAdivyaviSayeSUpekSAbuddhiH saMjJAtrayAtparA vazIkArasaMjJA / etayaiva ca pUrvAsAM caritArthatvAnna tAH pRthaguktA iti sarvamavadAtam // 15 // siyoDatrapAnamaizvaryam" vagerethI cetana ane jaDa joyelA viSayomAM tRSNAno abhAva kahe che. aizvarya eTale Adhipatya. anuzrava eTale veda, emAMthI sAMbhaLelA svarga vagere Anuzravika bhogomAM. "svarga.." vageremAM tRSNA rahitatA kahe che. videha eTale deharahita karaNI (indriyo)mAM lIna thayelA yogIonI sthitine vaidehya kahe che. bIjA prakRtilayo eTale prakRtine ja AtmA mAnanArA, prakRtinA upAsako, sAdhikAra prakRtimAM lIna thayelAo. AvI sthitinI prApti mATe paNa tRSNA vinAno yogI vairAgyavALo kahevAya. Anuzravika viSe tRSNA vinAno, svarga vagerenI prApti viSe paNa vitRSNa kahevAya che. vaitRzyamAtra vairAgya hoya to, viSayo na maLyA hoya tyAre paNa e hoya che. tethI e paNa vairAgya kahevAya. e zaMkAnA nirAkaraNa mATe "divyAdivya" vagerethI kahe che ke phakta vaitRNya vairAgya nathI, paNa divya temaja laukika viSayo potAnI samakSa upasthita thAya, tyAre paNa cittamAM bhogecchA na thAya, e vairAgya che. Ane vadhAre spaSTa karatAM kahe che ke heya-upAdeya zUnya eTale Asakti ane Sa vagara upekSA buddhi vairAgya che. AvI buddhi kevI rIte thAya ? enA javAbamAM kahe che : prasaMkhyAna (vicAra)nA baLathI. viSayo traNa prakAranA tApothI gherAyelA che. e emano doSa che. e doSa viSe vAraMvAra vicAravAthI, e satya cittamAM sAkSAta dekhAvA mAMDe che. Ane prasaMkhyAna kahe che. enA baLathI upekSAbuddhi utpanna thAya che. AgamanA jANakAro (A darzananA pUrvAcAryo, cetanAnA vikAsanI dRSTie) yatamAnasaMjJA, vyatireka saMjJA, ekendriyasaMjJA ane vazIkArasaMjJA ema cAra prakArano vairAgya kahe che. rAga vagere cittanA mela che. emanI preraNAthI indriyo potapotAnA viSayomAM pravarte che. e mela indriyone viSayomAM pravRtta na kare, e mATe e melane dUra karavAnA hetuthI, emane pakavavAnA prayatnano AraMbha thAya, ene yatamAna saMjJA kahevAya. evA prayatnanA AraMbha pachI keTalAka kaSAyo pAkI gayA, keTalAka pAkI rahyA che, ane bIjA keTalAka bhaviSyamAM pAkaze. pAkI gayelAno pAkavAnA bAkI che emanAthI bheda nakkI karavo e vyatirekasaMjJA che. pAkelA maLa indriyone pravRtta
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 16 karavAmAM asamartha bane, chatAM manamAM viSayo pratye phakta utsukatA rahe, e ekendriyasaMjJA che. e utsukatAnI paNa nivRtti, ane upasthita thayelA divya ke adivya viSayomAM upekSAbuddhi, e agAunI traNa avasthAothI AgaLanI vazIkArasaMjJA che. A vazIkAra avasthA siddha thatAM, AgaLanI traNa saMjJAo (catanAvikAsabhUmio) saphaLa thaI kahevAya, tethI bhASyamAM emane kahI nathI. Ama badhuM spaSTa che. 15 tatparaM puruSakhyAterguNavaitRSNyam // 16 // puruSanA jJAnathI guNomAM vaitRzya thAya e para (verAgyo che. 16 mANa dRSTAnuzravikaviSayadoSadarzI viraktaH puruSadarzanAbhyAsAttacchuddhipravivekApyAyitabuddhirguNebhyo vyaktAvyaktadharmakebhyo virakta iti / taddvayaM vairAgyam / tatra yaduttaraM tajjJAnaprasAdamAtram / yasyodaye pratyuditakhyAtirevaM manyate-prAptaM prApaNIyaM, kSINAH kSetavyAH klezAH, chinnaH zliSTaparvA bhavasaMkramaH, yasyAvicchedAjjanitvA mriyate mRtvA ca jAyata iti / jJAnasyaiva parAkASThA vairAgyam / etasyaiva hi nAntarIyakaM kaivalyamiti // 16 // joyelA ane sAMbhaLelA viSayonA doSa jonAra virakta puruSa, AtmadarzananA abhyAsavALo banIne AtmAnI zuddhi ane zreSThatAthI saMtuSTa thaIne, vyakti ane avyakta dharmovALA guNo viSe paNa virakta bane che. ene para vairAgya kahe che. Ama vairAgya be prakArano che. bIjo para vairAgya jJAnano prasAda che. enA udayathI vivekayukta yogI vicAre che ke prApta karavA yogya prApta karyuM, kSINa karavA yogya klezo kSINa thayA, paraspara saMkaLAyelA parvo (gAMTho) vALo bhavasaMkrama (janmamaraNano krama) chedI nAkhyo, jene chedyA vinA janmIne mare che, ane marIne janme che. jJAnanI parAkASThA vairAgya che. emAM ane kaivalyamAM koI aMtara nathI. 16 tattva vaizAradI aparaM vairAgyamuktvA paramAha- tatparaM puruSakhyAterguNavaitRSNyam / aparavairAgyasya paraM vairAgyaM prati kAraNatvam / tatra ca dvAramAdarzayati-dRSTAnuavikaviSayadoSadarzI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 16] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI virakta iti / anenAparaM vairAgyaM darzitam / puruSadarzanAbhyAsAdAgamAnumAnAcAryopadezasamadhigatasya puruSasya darzanaM tasyAbhyAsaH paunaHpunyena niSevaNaM tasmAttasya darzanasya zuddhI rajastamaHparihANyA sattvaikatAnatA tayA yo guNapuruSayoH prakarSeNa viveka: puruSa: zuddho'nantastadviparItA guNA iti tenApyAyitA buddhiryasya yoginaH sa tathoktaH / tadanena dharmameghAkhyaH samAdhiruktaH / sa tathAbhUto yogI guNebhyo vyaktAvyaktadharmakebhyaH sarvathA viraktaH sattvapuruSAnyatAkhyAtAvapi guNAtmikAyAM yAvadvirakta iti / tattasmAddvayaM vairAgyam / pUrvaM hi vairAgyaM sattvasamudrekavidhUtatamasi rajaHkaNakalaGkasaMpRkte cittasattve / tacca tauSTikAnAmapi samAnam / te hi tenaiva prakRtilayA babhUvuH / yathoktamvairAgyAtprakRtilaya iti ( sAM0 kA0 45 ) / tatra tayordvayormadhye yaduttaraM tajjJAnaprasAdamAtram / mAtragrahaNena nirviSayatAM sUcayati / tadeva hi tAdRzaM cittasattvaM rajolezamalenApyaparAmRSTamasyAzrayo'ta eva jJAnaprasAda ityucyate / cittasattvaM hi prasAdasvabhAvamapi rajastamaHsaMparkAnmalinatAmanubhavati / vairAgyAbhyAsavimalavAridhArAdhautasamastarajastamomalaM tvatiprasannaM jJAnaprasAdamAtraparizeSaM bhavati / tasya guNAnupAdeyatvAya darzayati-yasyodaye pratyuditakhyAtiH / khyAtivizeSe sati vartamAnakhyAtimAnityarthaH / prApaNIyaM kaivalyaM prAptam / yathA vakSyati - jIvanneva vidvAnmukto bhavati (bhASya 4 / 30 ) / saMskAramAtrasya cchinnamUlasya siddhatvAditi bhAvaH / kutaH prAptaM, yataH kSINAH kSetavyAH klezA avidyAdayaH savAsanAH / nanvasti dharmAdharmasamUho bhavasya janmamaraNaprabandhasya saMkramaH prANinAm / tatkutaH kaivalyamityata Aha-chinna iti / zliSTAni niHsaMdhIni parvANi yasya sa tathoktaH / dharmAdharmasamUhasya samUhinaH parvANi tAni zliSTAni / na hi jAtu janturmaraNajanmaprabandhena tyakSyate / soyaM bhavasakramaH klezakSaye chinnaH / yathA vakSyati - 'klezamUlaH karmAzayaH' (2 / 12) 'sati mUle tadvipAkaH, (2 / 13) iti / nanu prasaMkhyAnaparipAkaM dharmameghaM ca nirodhamantarA kiM tadasti yajjJAnaprasAdamAtramityata Aha- jJAnasyaiveti / dharmameghabheda eva paraM vairAgyaM nAnyat / yathA vakSyati - 'prasaMkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAterdharmameghaH samAdhiH' (4 / 29) / 'tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam' (4 / 31) iti ca / tasmAdetasya hi nAntarIyakamavinAbhAvi kaivalyAmiti // 16 // - [ 47 apara vairAgya kahIne para kahe che : puruSanA jJAnathI guNomAM virakti thAya e para vairAgya che. apara vairAgya paranuM kAraNa che. paramAM pravezavAnuM dvAra che. joyelA ane sAMbhaLelA viSayomAM doSadarzI virakta che, ema kahIne apara vairAgya kahyo. puruSadarzanano abhyAsa eTale Agama, anumAna ane AcAryanA upadezathI jANelA AtmAnuM darzana, ane eno abhyAsa eTale vAraMvAra sevana. enAthI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 16 Atmadarzana zuddha bane. rajas, tamam dUra thaI, sattvamAM ekatAnatA thAya. enAthI guNo ane puruSano spaSTa viveka thAya. puruSa zuddha ane anaMta che, ane guNo enAthI viparIta che e hakIkata niHzaMkapaNe samajAya. ethI saMtuSTa banelI buddhivALo yogI paravairAgyayukta bane che. AnAthI dharmamegha samAdhinI prApti kahI. Avo yogI vyakta-avyakta dharmavALA guNothI paNa virakta thAya che. ane sattva temaja puruSanI bhinnatAnA vivekajJAnarUpa guNAtmaka vicArathI paNa virakta thAya che. 48] Ama be vairAgya kahyA. pahelo apara vairAgya sattvaguNanI vRddhithI tamoguNa dUra thavA chatAM rajoguNanA aNuothI kalaMkita cittasattvamAM utpanna thAya che. A vairAgya tauSTikomAM (enAthI ja saMtuSTa thatA yogIomAM) jovA maLe che. AnA kAraNe teo prakRtilayanI avasthAmAM aTakI jAya che. kahyuM che ke "vairAgyathI prakRti laya thAya che." bIjo para vairAgya jJAnaprasAdamAtra che. mAtra zabdathI nirviSayatA sUcave che. AvuM citta rajoguNanA aNu jeTalA maLathI paNa rahita hovAthI, para vairAgyano Azraya bane che. tethI ene jJAnaprasAda kahe che. citta svayaM prasAda svabhAvanuM che. chatAM rajas-tamas nA saMparkathI malina bane che. vairAgyanA abhyAsarUpa nirmaLa jaLanI dhArAthI dhovAyeluM citta badhA rajas-tamam nA maLothI rahita banIne atyaMta svaccha temaja jJAnaprasAda mAtrarUpa rahe che. AvA yogIne guNonI jarA paNa AvazyakatA rahetI nathI, e vAta 'yasyodaye pratyudita khyAtiH" vagerethI kahI che. enA udayathI yogImAM jJAna pragaTe che. anya jJAnonI jagAe enAmAM phakta vartamAna vivekajJAna zeSa rahe che. (Avo kRtakRtya yogI vicAre che :) meLavavA yogya kaivalya meLavyuM. jema AgaLa kaheze : jIvatAM ja jJAnI mukta thAya che. eTale ke avidyArUpa mULa naSTa thavAthI saMskAramAtra zeSa rahe che. A kAraNe kaivalya prApta thAya che. kaivalya zAthI maLyuM ? kAraNa ke kSINa karavAyogya avidyA vagere klezo vAsanAsAthe kSINa thaI gayA. dharma, adharmano saMcaya sAMkaLanI jema prANIonA janmamaraNanA baMdhananuM kAraNa che. e bAkI hoya to kaivalya kevI rIte thAya ? enA javAbamAM "chinnaH zliSTaparvA bhavasaMkrama...' vagerethI kahe che ke paraspara saMkaLAyelA dhamAdharmarUpa saMcita karmonA parva (sAMdhAo) chUTA pADI dIdhA. janmamaraNano krama prANIne choDato nathI, e bhavasaMkrama klezono nAza thatAM chedAya che. AgaLa kaheze : "karmAzayanuM mULa klezo che, mULa rahe to karmavipAka,thAya che." prasaMkhyAna (vicAra)no paripAka dharmamegha samAdhi che. e nirodhathI siddha
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 17] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [49 thAya che, to A "jJAnaprasAdamAtra" zuM che ? enA javAbamAM kahe che ke jJAnanI ja parAkASThA vairAgya che. para vairAgya ane dharmamegha samAdhimAM koI aMtara nathI. AgaLa kaheze : ''prasaMkhyAnamAM paNa virakta yogIne vivekakhyAtithI dharmaghasamAdhi thAya che. tyAre badhAM AvaraNarUpa maLo naSTa thAya che, ane jJAna anaMta hovAthI zeya alpa jaNAya che." tethI para vairAgya ane kaivalyamAM kAMI aMtara nathI. 16 athopAyadvayena niruddhacitavRtteH kathamucyate saMprajJAtaH samAdhiriti have be upAyo (abhyAsa-vairAgya)thI niruddha cittavRttivALA yogIne kevI rIte saMprajJAta samAdhi thAya che, e kahevAya che - vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAtsaMprajJAtaH // 17 // vitarka, vicAra, AnaMda ane asmitAnAM rUponA avalaMbanathI saMprajJAta samAdhi thAya che. 17. bhASya vitarkazcittasyAlambane sthUla AbhogaH / sUkSmo vicAraH / Anando hAdaH / ekAtmikA saMvidasmitA / tatra prathamazcatuSTayAnugataH samAdhiH savitarkaH / dvitIyo vitarkavikala: savicAraH / tRtIyo vicAravikala: sAnandaH / caturthastadvikalo'smitAmAtra iti / sarva ete sAlambanAH samAdhayaH // 17 // vitarka eTale sthUla padArthanuM avalaMbana laIne enA svarUpane jANavAno cittano prayatna. vicAra eTale sUkSma padArthanuM avalaMbana laIne thato yatna. AnaMda eTale cittanI sthiratAthI thato AnaMda. AtmA sAthe buddhinI ekarUpatAnuM jJAna asmitA che. pahelA savitarkamAM cAreno sahayoga che. bIjA savicAramAM vitarka hoto nathI. trIjA sAnaMdamAM vicAra paNa nathI hoto. ane cothA sAmitAmAM phakta asmitA hoya che, AnaMda hoto nathI. A badhA samAdhio avalaMbana vALA che. 17 tattva vaizAradI upAyamabhidhAya saprakAropeyakathanAya pRcchati-athopAyadvayeneti / vitarka
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50] pataMjalinAM yogasUtro [5. 1 sU. 17 vicArAnandAsmitArUpAnugamAtsaMprajJAtaH / saMprajJAtapUrvakatvAdasaMprajJAtasya prathama saMprajJAtopavarNanam / saMprajJAtasAmAnyaM vitarka vicArAnandAsmitAnAM rUpaiH svarUpairanugamAtpratipattavyam / vitarka vivRNoti-cittasyeti / svarUpasAkSAtkAravatI prajJA AbhogaH / sa ca sthUlaviSayatvAtsthUlaH / yathA hi prAthamiko dhAnuSka: sthUlameva lakSyaM vidhyatyatha sUkSmamevaM prAthamiko yogI sthUlameva pAJcabhautikaM caturbhujAdi dhyeyaM sAkSAtkarotyatha sUkSmamiti / evaM cittasyAlambane sUkSma AbhogaH sthUlakAraNabhUtasUkSmapaJcatanmAtraliGgAliGgaviSayo vicAraH / tadevaM grAhyaviSayaM darzayitvA grahaNaviSayaM darzayati- Ananda iti / indriye sthUlAlambane cittasyAbhogo hlAda AnandaH / prakAzazIlatayA khalu sattvapradhAnAdahaMkArAdindriyANyutpatrAni / sattvaM sukhamiti tAnyapi sukhAnIti tasminnAbhogo Ada iti / grahItRviSayaM saMprajJAtamAha-ekAtmikA saMviditi / asmitAprabhavAnIndriyANi / tenaiSAmasmitA sUkSma rUpam / sA cAtmanA grahItrA saha buddhirekAtmikA saMvit / tasyAM ca grahIturantarbhAvAdbhavati grahItRviSayaH saMprajJAta iti / caturNAmaparamapyavAntaravizeSamAha-tatra prathama iti / kArya kAraNAnupraviSTaM na kAraNaM kAryeNa / tadayaM sthUla AbhogaH sthUlasUkSmendriyAsmitAkAraNacatuSTayAnugato bhavati / uttare tu vidvayekakAraNakAstridvayekarUpA bhavanti / asaMprajAtAdbhinatti-sarva eva iti // 17 // "athopAyadvayena" vagerethI upAyo kahyA pachI, prakAro sAthe upeyo (prAptavya avasthAo) viSe kahevA mATe prazna pUche che. ane enA javAbamAM vitarka, vicAra, AnaMda ane asmitAnA avalaMbanathI thato saMprajJAta samAdhi upaya che, ema kahe che. saMprajJAta pachI asaMprajJAta samAdhi thAya che. tethI pahelAM saMprajJAtanI carcA kare che. vitarka, vicAra, AnaMda ane asmitAnAM rUpo sAthe ke emanA AlaMbanathI thato samAdhi saMprajJAta che. cittasya Abhoga" vagerethI vitarkanuM vivaraNa kare che. dhyeya padArthanA svarUpane prakAzita karatI prajJA Abhoga che. e Abhoga pUla viSayavALo hovAthI sthUla hoya che. jema zikhAu bANAvaLI pahelAM sthUla lakSya vadhe ane pachI sUkSma lakSya vadhe, ema zikhAu yogI zarUAtamAM skUla, cAra bhujAvALA pAMcabhautika beya svarUpano sAkSAtkAra kare che, pachI sUkSmano. Ama cittanA AlaMbana tarIke sUkSma Abhoga paNa hoya che. sthUla bhUtonA kAraNarUpa sUkSma pAMca tanmAtrAo, liMga (mahattatva) aliMga (avyakta prakRti)nA viSayavALA samAdhine savicAra kahe che. Ama grAhya viSaya darzAvIne "AnaMda" vagerethI grahaNa viSaya darzAve che. skUla indriya AlaMbana hoya tyAre cittano Abhoga AlhAda hoya che. prakAzaguNayukta
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 18] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [51 sattvanI pradhAnatAvALA ahaMkArathI indriyo utpanna thAya che. sarva sukhada che, tethI indriyo paNa sukharUpa che. emano Abhoga AlhAdayukta hoya che. "ekAtmikA saMvita..." vagerethI grahItA viSaya yukta saMprajJAta samAdhi viSe kahe che. amitAthI indriyo utpanna thAya che. tethI e emanuM sUkSma rUpa che. asmitA pratItA-AtmAtarIke jaNAtI hovAthI, AtmA sAthe ekarUpa hovAnI cetanA che. A saMprajJAtamAM grahItA dhyeya viSaya che, kAraNa ke AtmA haMmezA asmitA (ahaMkAra) pAchaLa chupAyelo rahe che. A kAraNe amitAnugata samAdhi grahItAnA viSayavALo saMprajJAta samAdhi kahevAya che. "tatra prathama.." vagerethI e cArenI bIjI avAjora (gauNa) vizeSatA darzAve che. kAryamAM kAraNano praveza hoya che, kAraNamAM kAryano nahIM. tethI skUla AbhogamAM skUla, sUkSma, indriya ane asmitA e cAreya bhedo mojUda hoya che. tyAra pachInAmAM traNa, be, ekanI mojUdagI hovAthI, emanA jevA rUpavALA hoya che. "sarva ete sAlaMbanAH" vagerethI saMprajJAta ane asaMprajJAtano taphAvata kahe che. 17 athAsaMprajJAta: samAdhiH kimupAya:, kiMsvabhAvo vetihave asaMprajJAtasamAdhino upAya zuM che, ane svarUpa kevuM che?viraamprtyyaabhyaaspuurvH saMskArazeSo'nyaH // 18 // virAmanA anubhavanA abhyAsathI utpanna thato, ane (cittamAM) phakta saMskAra bAkI rahe, e anya (asaMprajJAta samAdhi) che. 18 bhASya sarvavRttipratyastamaye saMskArazeSo nirodhazcittasya samAdhirasaMprajJAtaH / tasya paraM vairAgyamupAyaH / sAlambano hyabhyAsastatsAdhanAya na kalpata iti virAmapratyayo nirvastuka AlambanIkriyate / sa cArthazUnyaH / tadabhyAsapUrva cittaM nirAlambanamabhAvaprAptamiva bhavatItyeSa nirbIjaH samAdhirasaMprajJAtaH // 18 // badhI vRttio zAnta thatAM, phakta (emanA) saMskAra zeSa rahe, evo cittano nirodha asaMprajJAta samAdhi che. para vairAgya eno upAya che. eTale
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ para ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 18 ke sAvalaMba abhyAsa enuM sAdhana banato nathI. vastunA abhAvavALo virAmano anubhava AmAM AlaMbana che, koI padArtha nahIM. AnA abhyAsathI avalaMbananA abhAvane lIdhe, citta paNa abhAvane prApta thayuM hoya, evuM jaNAya che. A asaMprajJAta ke nirbIja samAdhi che. 18 tattva vaizAradI kramaprAptamasaMprajJAtamavatArayituM pRcchati-atheti / virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH / pUrvapadenopAyakathanamuttarAbhyAM ca svarUpakathanam / madhyamaM padaM vivRNoti - sarvavRttIti / prathamaM padaM vyAcaSTe-tasya paramiti / virAmo vRttInAmabhAvastasya pratyayaH kAraNaM tasyAbhyAsastadanuSThAnaM pauna:punyaM tadeva pUrvaM yasya sa tathoktaH / athAparaM vairAgyanirodhakAraNaM kasmAnna bhavatItyata Aha- sAlambano hIti / kAryasarUpaM kAraNaM yujyate na virUpam / virUpaM cAparaM vairAgyaM sAlambanaM nirAlambanasamAdhinA kAryeNa / tasmAnirAlambanAdeva jJAnaprasAdamAtrAttasyotpattiryuktA / dharmemeghasamAdhireva hi nitAntavigalitarajastamomalAd buddhisattvAdupajAtastadviSayAtikrameNa pravartamAno'nanto viSayAvadyadarzI samastaviSayaparityAgAcca svarUpapratiSThaH sannirAlambanaH saMskAramAtrazeSasya nirAlambanasya samAdhe:kAraNamupapadyate sArUpyAditi / AlambanIkaraNamAzrayaNamabhAvaprAptamiva vRttirUpakAryAkaraNAnirbIjo nirAlambanaH / atha vA bIjaM klezakarmAzayAste niSkAntA yasmAtsa tathA // 18 // "athAsaMprajJAta samAdhiH kimupAya..." vagerethI prazna pUche che. javAbamAM sUtrathI kahe che ke virAmanA anubhavanA abhyAsathI pragaTato, saMskArazeSa samAdhi anya (asaMprajJAta) che. sUtranA pahelA zabdathI upAya, ane bAkInA zabdothI svarUpa kahe che. "sarvavRttipratyastamaye" vagerethI madhyavALA zabdanuM vivaraNa Ape che. ane "tasya para vairAgyamupAya:"thI prathama padanI vyAkhyA kare che. virAma eTale vRttiono abhAva, enA kAraNano abhyAsa eTale anuSThAna ke vAraMvAra anubhavavA yatna karavo e pUrvamAM (kAraNarUpa) che, evo samAdhi asaMprajJAta che. "sAlambano hRbhyAsaH tatsAdhanAya na kalpate..." vagerethI apara vairAgya nirodhanuM kAraNa kema na banI zake, e vAta kahe che. kAraNamAM samAnarUpavAnuM kArya hoya e yogya che, asamAna rUpavALuM nahIM. apara vairAgya sAlambana hovAthI nirAlamba samAdhirUpa kAryathI asamAna rUpavALo che. A kAraNe nirAlaMba jJAnaprasAdathI e utpanna thAya e yogya che. buddhisatvamAMthI raja-tamanA badhA maLo dUra thayA pachI, utpanna thayelo dharmameghasamAdhi, viSayone atikramIne rahe che, ane viSayadoSa jue che.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 rU. 19] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [53 tethI viSayono tyAga karIne svarUpamAM pratiSThita thAya che, temaja AlaMbana vinA, saMskAra mAtra zeSarUpa hoya che. te A samAdhinA samAnarUpavALo hovAthI, enuM kAraNa bane e yogya che. AlaMbana levuM eTale Azraya levo. vRttirUpa kArya baMdha thayuM hovAthI citta abhAvane prApta thayuM hoya, evo samAdhi nija ke nirAlaMba kahevAya che. athavA lezo ane karmAzaya bIja che, e na hovAthI e nirbIja che. 18 sa khalvayaM dvividha: upAyapratyayo bhavapratyayazca / tatropAyapratyayo yoginAM mavRtti- A (samAdhi).be prakArano che H upAya pratyaya ane bhava pratyaya. yogIo mATe upAya pratyaya (ane-) bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm // 19 // videha ane prakRtilayone e janmasiddha che. 19 bhASya videhAnAM devAnAM bhavapratyayaH / te hi svasaMskAramAtropayogena cittena kaivalyapadamivAnubhavantaH svasaMskAravipAkaM tathAjAtIyakamativAhayanti / tathA prakRtilayAH sAdhikAre cetasi prakRtilIne kaivalyapadamivAnubhavanti, yAvanna punarAvartate'dhikAravazAccittamiti // 19 // videha eTale devone e samAdhi janmasiddha hoya che. teo potAnA saMskAra mAtrano upayoga karatA cittathI, kaivalya anubhavatA hoI te te jAtinA saMskAronA paripAkane anurUpa jIvana jIve che. ane prakRtilayonuM citta sAdhikAra hovAthI, kaivalya anubhavatA hoya ema tyAM sudhI rahe che, jyAM sudhI emanA sAdhikAra cittano avadhi pUro thatAM pAchA saMsAramAM AvatA nathI. 19 tattva vaizAradI nirodhasamAdhe ravAntarabhedaM hAnopAdAnAMGgamAdarzayati sa khalvayaM nirodhasamAdhirdvividha:- upAyapratyayo bhavapratyayazca / upAyo vakSyamANaH zraddhAdiH pratyayaH kAraNaM yasya nirodhasamAdheH sa tathoktaH / bhavanti jAyante'syAM jantava iti bhavo'vidyA, bhUtendriyeSu vA vikAreSu prakRtiSu vA'vyaktamahadahaMkArapaJcatanmAtreSvanAtmasvAtma
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54] pataMjalinAM yogasUtro [5. 1 sU. 18 khyAtistauSTikAnAM vairAgyasaMpannAnAm / sa khalvayaM bhavaH pratyayaH kAraNaM yasya nirodhasamAdheH sa bhavapratyayaH / tatra tayormadhya upAyapratyayo yoginAM mokSamANAnAM bhavati / vizeSavidhAnena zeSasya mumukSusaMbandhaM niSedhati / keSAM tarhi bhavapratyaya ityatra sUtreNottaramAha-bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm / videhAzca prakRtilayAzca teSAmityarthaH / tadvyAcaSTe-videhAnAM devAnAM bhavapratyayaH / bhUtendriyANAmanyatamamAtmatvena pratipannAstadupAsanayA tadvAsanAvAsitAntaHkaraNAH piNDapAtAnantaramindriyeSu bhUteSu vA lInAH saMskAramAtrAvazeSamanasaH SATakauzikazarIrarahitA videhAH / te hi svasaMskAramAtropayogena cittena kaivalyapadamivAnubhavantaH prApnuvanto videhAH / avRttikatvaM ca kaivalyena sArUpyaM, sAdhikArasaMskArazeSatA ca vairUpyam / saMskAramAtropabhogeneti kvacitpAThaH / tasyArthaH - saMskAramAtramevopabhogo yasya na tu cittavRttirityarthaH / prAptAvadhayaH svasaMskAravipAkaM tathAjAtIyakamativAhayantyatikAmanti punarapi saMsAre vizanti / tathA ca vAyaproktam ___ "daza manvantarANIha tiSThantIndriyacintakAH / bhautikAstu zataM pUrNam" iti / tathA prakRtilayAzcAvyaktamahadahaMkArapaJcatanmAtreSvanyatamamAtmatvena pratipannAstadupAsanayA tadvAsanAvAsitAntaHkaraNAH piNDapAtAnantaramavyaktAdInAmanyatame lInAH / sAdhikAre'caritArthe / evaM hi caritArthaM cetaH syAdyadi vivekakhyAtimapi janayedajanitasattvapuruSAnyatAkhyAtestu cetaso'caritArthasyAsti sAdhikArateti / sAdhikAre cetasi prakRtilIne kaivalyapadamivAnubhavanti, yAvatra punarAvartate'dhikAravazAccittamiti / prakRtisAmyamupagatamapyavadhi prApya punarapi prAdurbhavati tato vivicyate / yathA varSAtipAte mRdbhAvamupagato maNDUkadehaH punarambhodavAridhArAvasekAnmaNDUkadehabhAvamanubhavatIti / tathA ca vAyuproktam "sahasraM tvAbhimAnikAH / bauddhA daza sahasrANi tiSThanti vigatajvarAH // pUrNaM zatasahasraM tu tiSThantyavyaktacintakAH / puruSaM nirguNaM prApya kAlasaMkhyA na vidyate // " iti / tadasya punarbhavaprAptihetutayA heyatvaM siddham // 19 // svIkAra ane asvIkAra (nI samajaNa) mATe upayogI hovAthI nirodha samAdhinA gau| meho "sapasvayaM vividhaH...." vagairethA vi cha. mA samApi prakArano che : upAyathI meLavAya evo ane janmathI ja prApta thato. AgaLa kahevAnArA zraddhA vagere upAyo jenuM kAraNa che, e nirodha samAdhi upAya pratyaya che. prANIo jemAM janme e bhava che. avighA, pAMca mahAbhUto, indriyo vagere vikAro
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 19] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [55 tema ja avyakta, mahatu, ahaMkAra ane pAMca tanmAtrAo anAtmA che. emAM AtmabuddhivALA, tauSTiko (emAM ja saMtoSa mAnanArA) vairAgyavALA hovA chatAM pharIthI janme che. paraMtu emano e janma nirodha samAdhinA kAraNarUpa hovAthI, ene bhavapratyaya kahe che. mokSa icchatA yogIono samAdhi upAya pratyaya hoya che. vizeSa vidhAna karIne bIjAonA mokSasaMbaMdhano niSedha kare che. bhava pratyaya samAdhi kone thAya? eno javAba sUtrathI Ape che ke videha ane prakRtilayone bhavapratyaya samAdhi thAya che. enI samajUtI Ape che ke videha banelA devone bhava pratyaya samAdhi thAya che. bhUto athavA indriyone AtmA mAnIne, emanI upAsanAthI jemanuM aMtaHkaraNa emanI vAsanAthI raMgAyuM che, tethI teo zarIranA nAza pachI indriyo ke bhUtomAM lIna thAya che. emanA cittamAM saMskAramAtra zeSa rahelo hovAthI teo cha kozovALA deha vinAnA hoya che, tethI videha kahevAya che. teo saMskAramAtrano upayoga karatA cittathI kaivalya anubhavatA hoya ema rahe che. teo vRttizUnya kaivalyanA anubhavamAM samAna, paNa cittano adhikAra (kAya) bAkI hovAthI mukta puruSo thI) asamAna hoya che "saMskAramAtropabhoga" evo pATha kyAMka maLe che. eno artha saMskAramAtrano upabhoga, vRttino nahIM, evo thAya. avadhi pUro thAya tyAM sudhI te te varganA potAnA saMskAronA paripAkane anubhave che ane pharIthI saMsAramAM praveza kare che. A viSe vAyu purANamAM kahyuM che : "indriyacitako dasa manvantara sudhI, ane bhUtaciMtako pUrAM so manvantara sudhI (kaivalya jevI avasthAmAM) rahe che." prakRtilayo avyakta, mahatu, ahaMkAra, ane pAMcatanmAtrAomAMthI ekane AtmA mAnIne, enI upAsanAnA kAraNe, enI vAsanAthI raMgAyelA aMtaHkaraNavALA, zarIra paDyA pachI emAM lIna banIne potAnA adhikAra sudhI rahe che. vivekakhyAti utpanna thatAM citta caritAdhikAra (kRtakRtya) bane che. paraMtu sattva ane puruSanI bhinnatAnuM jJAna na thAya, to acaritArtha citta sAdhikAra rahe che. evuM citta prakRtimAM lIna thaI, saMsAramAM pAchuM na phare tyAM sudhI kaivalya anubhavatuM hoya ema rahe che. prakRtilaya pAmyA chatAM, AvuM citta sAdhikAra hovAthI pAchuM utpanna thAya che, jema varSA Rtu pUrI thatAM mATI banelo deDakAno deha, varasAdanA pANIno pharIthI abhiSeka thatAM, pharIthI dehabhAva prApta kare che. A viSe vAyupurANamAM kahyuM che : "prakRtinA koI tattvamAM abhimAna karanArA hajAra varSa sudhI, bauddho duHkha rahita banI dasa hajAra varSa sudhI, avyaktanuM ciMtana karanArA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 20 lAkha varSo sudhI kevalya jevI dazAmAM rahe che. paNa nirguNa puruSane prApta karyA pachI kALanI maryAdA nathI." Ama A (prakRtilaya) pharIthI janmavAnA heturUpa hovAthI, tyAjaya che, ema siddha thayuM. 19 zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm // 20 // zraddhA, utsAha, smRti, samAdhi ane prajJApUrvaka bIjAo (yogIo)ne asaMprajJAta samAdhi thAya che. 20 mANa upAyapratyayo yoginAM bhavati / zraddhA cetasaH saMprasAdaH / sA hi jananIva kalyANI yoginaM pAti / tasya hi zraddadhAnasya vivekAthino vIryamupajAyate / samupajAtavIryasya smRtirupatiSThate / smRtyupasthAne ca cittamanAkulaM samAdhIyate / samAhitacittasya prajJAviveka upAvartate, yena yathArthaM vastu jAnAti / tadabhyAsAttadviSayAcca vairAgyAdasaMprajJAtaH samAthirmavati ra0 upAya pratyaya yogIone zraddhA vagerethI samAdhilAbha thAya che. zraddhA eTale (dhyeya sAthe ekatAnI kalpanAthI thatI) prasannatA. e (zraddhA) hinaiSiNI mAtAnI jema yogInuM rakSaNa kare che. zraddhAyukta, vivekajJAnanI abhIpsAvALA yogImAM utsAha ane zakti utpanna thAya che. zaktimAna yogImAM smRti (satata sajagatA) pedA thAya che. enAthI citta vyAkuLatA vinAnuM banIne samAdhimAM praveze che. citta samAhita thatAM viveka- khyAti utpanna thAya che, jenAthI yogI yathArtha sarvastune jANe che. enA abhyAsathI ane upasthita thatA te te viSayamAM vairAgya keLavavAthI asaMprajJAta samAdhi thAya che. 20 tattva vaizAradI yoginAM tu samAdherupAyakramamAha-zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm / nanvindriyAdicintakA api zraddhAvanta evetyata Aha-zraddhA cetasaH saMprasAdaH / sa
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 20] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 57 cAgamAnumAnAcAryopadezasamadhigatatattvaviSayo bhavati hi cetasaH saMprasAdo'bhiruciratIcchA zraddhA nendriyAdiSvAtmAbhimAninAmabhirucirasaMprasAdo hi sa vyAmohamUlatvAdityarthaH / kuto'sAveva zraddhetyata Aha-sA hi jananIva kalyANI yoginaM pAti vimArgapAtajanmano'narthAt / so'yamicchAvizeSa iSyamANaviSayaM prayatnaM prasUta ityAhatasya hi zraddadhAnasya / tasya vivaraNaM vivekArthino vIryamupajAyate / smRtirdhyAnam / anAkulamavikSiptam / samAdhIyate yogAGgasamAdhiyuktaM bhavati / yamaniyamAdinAntarIka samAdhyupanyAsena ca yamaniyamAdayo'pi sUcitAH / tadevamakhilayogAGgasaMpannasya saMprajJAto jAyata ityAha- samAhitacittasyeti / prajJAyA vivekaH prakarSa upjaayte| saMprajJAtapUrvamasaMprajJAtotpAdamAha - tadabhyAsAt tatraiva tattadbhUmiprAptau tadviSayAcca vairAgyAdasaMprajJAtaH samAdhirbhavati / sa hi kaivalyahetuH / sattvapuruSAnyatAkhyAtipUrvo hi nirodhazcittamakhilakAryakaraNena caritArthamadhikArAdavasAdayati // 20 // yogIo mATe kramapUrvaka samAdhino upAya kahe che : bIjAone (yogIone) zraddhA, utsAha, smRti, samAdhi, ane prajJApUrvaka samAdhi thAya che. indriyavagerenA ciMtako paNa zraddhAvALA hoya che, tethI zraddhAno artha prasannatA evo kare che. Agama, anumAna ane AcAryanA upadezathI asaMprajJAtasamAdhi mATe abhirucivALI abhIpsAthI evI prasannatA utpanna thAya che. je loko indriya vagerene AtmA gaNavAnA kAraNe vyAmohamAM paDyA che. teomAM A prasannatA ane abhIpsA utpanna thatAM nathI. Ane ja zraddhA kema kahevAmAM Ave che ? kAraNa ke e premALa mAtAnI jema yogInuM avaLA mArge javAthI utpanna thatA aniSTathI rakSaNa kare che. e abhIpsAnA viSayane spaSTa karI, enI prAptinA prayatnane janma Ape che. zraddhAyukta, vivekanI icchAvALA yogImAM zakti pedA thAya che. smRti eTale dhyeyanI niraMtara sabhAnatA. avikSepa eTale thoDA vakhata mATe sthiratA nahIM, paNa satata ekAgratAvALI sthiratA. enAthI yoganA aMga tarIke varNavelo samAdhi thAya che. yamaniyama vagerethI samAdhi bahu dUra nathI, tethI yamaniyama paNa sUcavyA. samAhita cittavALA yogImAM prajJAnA vikAsarUpe viveka utpanna thAya che. saMprajJAta pachI, asaMprajJAta samAdhi thAya che. abhyAsathI enI bhUmi (avasthA) dRDha thatAM, pachIthI enA viSayamAM paNa vairAgya thavAthI asaMprajJAta samAdhi thAya che. e kaivalyano hetu che. sattva ane puruSanI bhinnatAnuM jJAna utpanna thatAM cittano nirodha thAya che, jenAthI caritArtha baneluM citta badhAM kAryakaraNonA adhikArathI nivRtta thAya che. 20
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 21 te khalu nava yogino mRdumadhyAdhimAtropAyA bhavanti / tadyathA- mRdUpAyo, madhyopAyo'ghimAtropAya iti / tatra mRdUpAyo'pi vividha:- mRdusaMvego, madhyasaMvegastIvrasaMvega ti tathA kopAyatathafmatropIya rUti | tatrAhimAvopAyAnAm - yogIo nava prakAranA hoya che. mRdu, madhyama ane tIvra upAyavALA. jemake keTalAka maMda upAyavALA, keTalAka madhyama upAyavALA ane keTalAka tIvra upAyavALA hoya che. emAM mRdu upAyavALA traNa prakAranA hoya che, maMdagati, madhyapragati ane tIvragativALA. madhyama upAyavALA paNa A rIte traNa prakAranI gativALA, ane tIvra upAyavALA paNa traNa prakAranI gativALA hoya che. emAM tIvraupAyavALAomAM tIvrasaMvegAnAmAsannaH // 21 // tIvragativALA yogIone samAdhilAbha jaldI thAya che. 21 bhASya samAdhilAbhaH samAdhiphalaM ca bhavatIti // 21 // tIvragativALA yogIone samAdhilAbha ane samAdhinuM phaLa (kaivalya) jaldI maLe che. 21 tattva vaizAradI nanu zraddhAdayazcedyogopAyAstahi sarveSAmavizeSeNa samAdhitatphale syAtAm / dRzyate tu kasyacitsiddhiH kasyacidasiddhiH kasyaciccireNa siddhiH kasyacicciratareNa kasyacitikSAmityata Aha-te khalu nava yogina iti / upAyaH zraddhAdayo mRdumadhyAdhimAtrAH prAgbhavIyasaMskArAdRSTavazAdyeSAM te tathoktAH / saMvego vairAgyaM tasyApi mRdumadhyatIvratA prAgbhavIyavAsanAdRSTavazAdeveti teSu yAdRzAM kSepIyasI siddhistAndarzayati sUtreNa - tIvrasaMvegAnAmAsanna iti sUtram / zeSaM bhASyam / samAdheH saMprajJAtasya phalamasaMprajJAtastasyApi kaivalyam // 21 // jo zraddhA vagere yoganA upAyo hoya, to badhAne sarakhI rIte samAdhilAbha ane enuM phaLa (kaivalya) maLavuM joIe. paraMtu jovAmAM Ave che ke koIne siddhi maLe che, koIne maLatI nathI. koIne lAMbA samaya pachI, ane koIne enA karatAM paNa vadhAre samaya pachI maLe che. jyAre keTalAkane jaldI siddhi maLe che. A zaMkAnA samAdhAna mATe bhASyakAra "te khalu nava yogino mUdumadhyAdhimAtropAyA..." vagerethI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 22] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [59 kahe che ke zraddhA vagere upAyo pUrvajanmanA saMskArone kAraNe ane aSTa (prArabdha)ne kAraNe mRdu, madhyama ane tIvra ema traNa prakAranA hoya che. saMvega eTale vairAgya enI paNa maMdatA, madhyatA ane tIvratA pUrva janmanI vAsanAo ane adaSTane kAraNe ja thAya che. emAM jemane atyaMta ochA samayamAM siddhi maLe che, emanA viSe sUtrathI kahe che ke tIvra vairAgyavALA yogIne jaldI siddhi maLe che. A sUtra che, ane bAkInuM bhASya che. saMprajJAta samAdhinuM phaLa asaMprajJAta samAdhi che, ane enuM phaLa kaivalya che. 21 mRdumadhyAdhimAtratvAttato'pi vizeSaH // 22 // tIvramAM paNa mRdu, madhya ane atyaMta tIvra evA bhedathI vadhArAnA bhedo thAya che. 22 bhASya mRdutIvo madhyatIvro'dhimAtratIvra iti, tato'pi vizeSaH / tadvizeSAnmRdu tIvrasaMvegasyAsannastato madhyatIvrasaMvegasyAsannatarastasmAdadhimAtratIvasaMvegasyAdhimAtropAyasyAsannatamaH samAdhilAbhaH samAdhiphalaM tti racA tIvratAmAM paNa mUdutIvra, madhyamatIvra ane atyaMta tIvra evA bhedone kAraNe agAu kahyA karatAM paNa vizeSatA che. A vizeSatAnA kAraNe mRdutIvra saMvegavALAne jaldI, madhya tIvra saMvegavALAne enAthI paNa jaldI ane atyaMtatIvra saMvegavALAne ane pUrNatatparatAthI upAyo yojanArA yogIne sauthI vadhAre jaldIthI samAdhi ane samAdhinuM phaLa maLe che. 22 tattva vaizAradI mRdumadhyAdhimAtratvAttato'pi vizeSaH / nigadavyAkhyAtena bhASyeNa vyAkhyAtamiti rarA tIvrasaMvegavAnA yogIomAM paNa mUdu, madhyama ane atyaMta vegavALAone agAu jaNAvyA karatAM vizeSa tvarAthI samAdhi thAya che. A hakIkata bhASyamAM spaSTapaNe kahevAI che. 22 kimetasmAdevAsannataraH samAdhirbhavati, athAsya lAbhe bhavatyanyo'pi kazcidupAyo
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 24 veti- ATalAthI ja samAdhilAbha vadhu najIka hoya che, ke enA lAbha mATe bIjo paNa koI upAya che ? IzvarapraNidhAnAdvA // 23 // athavA IzvaranuM praNidhAna (bhaktivizeSa) karavAthI (samAdhi thAya che). 23 bhASya praNidhAnAdbhaktivizeSAdAvarjita IzvarastamanugRhNAtyabhidhyAnamAtreNa / tadabhidhyAnamAtrAdapi yogina AsannataraH samAdhilAbhaH samAdhiphalaM ca bhavatIti // 23 // praNidhAna eTale bhaktivizeSa. enAthI prasanna thayelA Izvara phakta potAnI IcchAthI bhakta para anugraha kare che. emanA abhidhyAna (saMkalpa)mAtrathI yogIne jaldI samAdhi ane enuM phaLa prApta thAya che. 23 tattva vaizAradI sUtrAntaraM pAtayituM vimRzati-kimetasmAdeveti / navA zabdaH saMzayanivartakaH / IzvarapraNidhAnAdvA / vyAcaSTe-praNidhAnAdbhaktivizeSAnmAnasAdvAcikAtkAyikAdvAvarjito'bhimukhIkRtastamanugRhmati / abhidhyAnamanAgatArthecchA-idamasyAbhimatamastvitiH / tanmAtreNa na vyApArAntareNa / zeSaM sugamam // 23 // "kimetasmAdeva..." vagerethI bIjA sUtrane rajU karavA mATe prazna kare che. ahIM " vA" zabda saMzaya nivRtta kare che. sUtra sajAvavatAM kahe che ke praNidhAna ke vizeSa prakAranI bhaktithI, eTale ke mana, vANI ke zarIrathI karelI bhaktithI prasanna thaIne, abhimukha thayelA Izvara bhakta para anugraha kare che. abhidhyAna eTale aprApta vastu Ane prApta thAo evI mAtra icchA. enAthI ja, bIjA koI vyApArathI nahIM. bAkInuM saraLa che. 23 matha pradhAnapuruSavyatiri: moDayIzvaro nAkheti- pradhAna ane puruSathI judo A Izvara nAmano koNa che ? klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH // 24 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 24] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 61 kleza, karmavipAka ane AzayathI na sparzAvelo vizeSa prakArano puruSa Izvara che. 24 bhASya avidyAdayaH klezAH, kuzalAkuzalAni karmANi, tatphalaM vipAkaH, tadanuguNA vAsanA AzayAH / te ca manasi vartamAnAH puruSe vyapadizyante, sa hi tatphalasya bhokteti / yathA jayaH parAjayo vA yoddhaSu vartamAnaH svAmini vyapadizyate / yo hyanena bhogenAparAmRSTaH sa puruSavizeSa IzvaraH / kaivalyaM prAptAstahi santi ca bahavaH kevalinaH, te hi trINi bandhanAni cchittvA kaivalyaM prAptAH / Izvarasya ca tatsaMbandho na bhUto na bhaavii| yathA muktasya pUrvA bandhakoTiH prajJAyate, naivamIzvarasya / yathA vA prakRtilInasyottarA bandhakoTiH saMbhAvyate, naivamIzvarasya / sa tu sadaiva muktaH sadaivezvara iti / yo'sau prakRSTasattvopAdAnAdIzvarasya zAzvatika utkarSaH sa kiM sanimitta Ahosvinirnimitta iti ? tasya zAstraM nimittam / zAstraM punaH kiMnimittam ? prakRSTasattvanimittam / etayoH zAstrotkarSayorIzvarasattve vartamAnayoranAdiH saMbandhaH / etasmAdetadbhavati sadaivezvaraH sadaiva mukta iti / tacca tasyaizvaryaM sAmyAtizayavinirmuktam, na tAvadaizvaryAntareNa tadatizayyate / yadevAtizayi syAttadeva tatsyAt / tasmAdyatra kASThAprAptiraizvaryasya sa IzvaraH / na ca tatsamAnamaizvaryamasti, kasmAt, dvayostulyayorekasminyugapatkAmite'rthe navamidamastu purANamidamastvityekasya siddhAvitarasya prAkAmyavidhAtAdUnatvaM prasaktam / dvayozca tulyayoyugapatkAmitArthaprApti sti, arthasya viruddhatvAt tasmAdyasya sAmyAtizayairvinirmuktamaizvaryaM sa evezvaraH / sa ca puruSavizeSa iti // 24 // savidhA vagere dezo cha. duzaNa (dharma) sane mazaNa (adharma) karmo che, emanuM phaLa vipAka che. emane anurUpa vAsanAo Azaya che. A badhAM manamAM rahe che, chatAM puruSamAM che, ema kahevAya che, kAraNa ke e emanAM phaLa bhogavanAra che. jema yoddhAomAM rahelA jaya ke parAjaya svAmI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 24 (rAjA)mAM rahelA kahevAya che. je AvA bhogathI askRSTa che e puruSavizeSa Izvara che. kaivalya prApta karanArA ghaNA kevalIo che. emaNe traNa baMdhane kApIne kaivalya prApta karyuM che. paNa Izvarane to A baMdhanono saMbaMdha bhUtakALamAM ke bhaviSyamAM kadI thato nathI. jema muktanI agAunI baMdhananI koTi jaNAya che evI Izvarane nathI. athavA prakRtilInanI bhAvI baMdhanakoTi saMbhavita che, evI Izvarane nathI. e to sadaiva mukta, sadaiva Izvara che. Izvarano Avo uttama sattvanA upAdAna (svIkAra)ne kAraNe jaNAto sanAtana utkarSa che, e nimitta (kAraNa)vALo che ke nimitta vinAno che? (eno javAba che) zAstra enuM nimitta che. zAstranuM zuM nimitta che? prakRSTa sattvaguNa zAstranuM nimitta che. A be prakRSTa sattvaguNa ane zAstra-IzvaramAM rahe che. emano A saMbaMdha anAdi che. A kAraNe Izvara sadaiva Izvara ane mukta che. enuM AvuM aizvarya samAnatAthI ane vizeSatAthI mukta che. bIjuM koI aizvarya enA karatAM vadhAre nathI. je zreSTha aizvarya che e IzvaranuM che. jemAM aizvaryanI parAkASThA che, e Izvara che. vaLI, enA jevuM aizvarya bIjAmAM nathI. kAraNa ke be samAna aizvaryavALA eka padArthamAM ekI sAthe A navI bane ane A jUnI bane ema icche, to emAMthI ekanI icchA siddha thatAM, bIjAnuM prAkAmya naSTa thAya ane viruddha hovAnA kAraNe, icchita padArthanI prApti thAya nahIM. tethI jenuM aizvarya samAnatA ane adhikatAthI mukta hoya, e Izvara che - e puruSa vizeSa che. 24 tattva vaizAradI ___ nanu cetanAcetanAbhyAmeva vyUDhaM nAnyena vizvam / Izvarazcedacetanastahi pradhAnam / pradhAnavikArANAmapi pradhAnamadhyapAtAt / tathA ca na tasyAvarjanam, acetanatvAt / atha cetanastathApi citizakteraudAsInyAdasaMsAritayA cAsmitAdivirahAtkuta AvarjanaM kutazcAbhidhyAnamityAzayavAnAha-atha pradhAneti / atra sUtreNottaramAhaklezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH / avidyAdayaH klezAH / klizyanti khalvamI puruSaM sAMsArikavividhaduHkhaprahAreNeti / kuzalAkuzalAnIti dharmAdharmAH / teSAM ca karmajatvAdupacArAtkarmatvam / vipAko jAtyAyurbhogAH / vipAkAnuguNA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. ra4] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [63 vAsanAstAzcittabhUmAvAzerata ityAzayAH / na hi karabhajAtinirvartakaM karma prAgbhavIyakarabhabhogabhAvitAM bhAvanAM na yAvadabhivyanakti tAvatkarabhocitAya bhogAya kalpate / tasmAdbhavati karabhajAtyanubhavajanmA bhAvanA karabhavipAkAnuguNeti / nanvamI klezAdayo buddhidharmA na kathaMcidapi puruSaM parAmazanti / tasmAtpuruSagrahaNAdeva tadaparAmarzasiddheH kRtaM klezakarmetyAdinetyata Aha-te ca manasi vartamAnA: sAMsArike puruSe vyapadizyante / kasmAt, sa hi tatphalasya bhoktA cetayiteti / tasmAtpuruSatvAdIzvarasyApi tatsaMbandhaH prApta iti tatpratiSedha upapadyata ityAha- yo hyanena buddhisthenApi puruSamAtrasAdhAraNena bhogenAparAmRSTaH sa puruSavizeSa IzvaraH / viziSyata iti vizeSaH / puruSAntarAdvyavacchidyate / vizeSapadasya vyAvartya darzayitukAmaH paricodanApUrvaM pariharati-kaivalyaM prAptAstahIti / prakRtilayAnAM prAkRto bandhaH / vaikAriko bandho videhAnAm / dakSiNAdibandho divyAdivyaviSayabhogabhAjAm / tAnyamUni trINi bandhanAni / prakRtibhAvanAsaMskRtamanaso hi dehapAtAnantarameva prakRtilayatAmApanA iti teSAM pUrvA bandhakoTiH prajJAyate, tenottarakoTividhAnamAtram / iha tu pUrvAparakoTiniSedha iti / saMkSipya vizeSaM darzayati-sa tu sadaiva muktaH sadaivezvara iti / jJAnakriyAzaktisaMpada aizvaryam / atra pRcchati-yo'sAviti / jJAnakriye hi na cicchakterapariNAminyAH saMbhavata iti rajastamorahitavizuddhacittasattvAzraye vaktavye / na cezvarasya sadA muktasyAvidyAprabhavacittasattvasamutkarSeNa saha svasvAmibhAvaH saMbandhaH saMbhavatItyata uktaMprakRSTasattvopAdAnAditi / nezvarasya pRthagjanasyevAvidyAnibandhanazcittasattvena svasvAmibhAvaH, kiM tu tApatrayaparItAnpretyabhAvamahArNavAjjantUnuddhariSyAmi jJAnadharmopadezena / na ca jJAnakriyA sAmarthyAtizayasaMpattimantareNa tadupadezaH / na ceyamapahatarajastamomalavizuddhasattvopAdAnaM vinetyAlocya sattvaprakarSamupAdatte bhagavAnaparAmRSTo'pyavidyayA / avidyAbhimAnI cAvidyAyAstattvamavidvAnbhavati na punaravidyAmavidyAtvena sevamAnaH / na khalu zailUSo rAmatvamAropya tAstAzceSTA darzayanbhrAnto bhavati / tadidamAhAryamasya rUpaM na tAttvikamiti / syAdetat-uddidhIrSayA bhagavatA sattvamupAdeyaM tadupAdAnena ca taduddidhIrSA, asyA api prAkRtatvAt / tathA cAnyonyasaMzraya ityata uktaM-zAzvatika iti / bhavedetadevaM yadIdaMprathamatA sargasya bhavet / anAdau tu sargasaMhAraprabandhe sargAntarasamutpannasaMjihIrSAvadhisamaye pUrNe mayA sattvaprakarSa upAdeya iti praNidhAnaM kRtvA bhagavAJjagatsaMjahAra / tadA cezvaracittasattvaM praNidhAnavAsitapradhAnasAmyamupagatamapi paripUrNe mahAlayAvadhau praNidhAnavAsanA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] pataMjalinA yogasUtro [41. 1 sU. 24 vazAttathaivezvaracittasattvabhAvena pariNamate / yathA caitraH zvaH prAtarevotthAtavyaM mayeti praNidhAya suptastadaivottiSThate praNidhAnasaMskArAt / tasmAdanAditvAdIzvarapraNidhAnasattvopAdAnayoH zAzvatikatvena nAnyonyasaMzrayaH / na cezvarasya cittasattvaM mahApralaye'pi na prakRtisAmyamupaitIti vAcyam / yasya hi na kadAcidapi pradhAnasAmyaM na tatprAdhAnika nApi citizaktirajJatvAdityarthAntaramapramANikamApadyeta / taccAyuktam / prakRtipuruSavyatirekeNArthAntarAbhAvAt / so'yamIdRza Izvarasya zAzvatika utkarSaH / kiM sanimittaH sapramANaka Ahosvininimitto niSpramANaka iti / uttaraM-tasya zAstra nimittam / zrutismRtItihAsapurANAni zAstram / __ codayati-zAstraM punaH kiM nimittam / pratyakSAnumAnapUrvaM hi zAstram na cezvarasya sattvaprakarSe kasyacitprakSatyamanumAnaM vAsti / na cezvarapratyakSaprabhavaM zAstramiti yuktam / kalpayitvApi hyayaM brUyAdAtmaizvaryaprakAzanAyeti bhAvaH / prihrti-prkRssttsttvnimittm| ayamabhisaMdhiH-mantrAyurvedeSu tAvadIzvarapraNIteSu pravRttisAmarthyAdarthAvyabhicAravinizcayAtprAmANyaM siddham / na cauSadhibhedAnAM tatsaMyogavizeSANAM ca mantrANAM ca tattadvarNAvApoddhAreNa sahasreNApi puruSAyuSailaukikapramANavyavahAro zaktaH kartumanvayavyatireko / na cAgamAdanvayavyatireko tAbhyAM cAgamastatsaMtAnayoranAditvAditi pratipAdayituM yuktam / mahApralaye tatsaMtAnayovicchedAt / na ca tadbhAve pramANAbhAvaH / abhinnaM pradhAnavikAro jagaditi hi pratipAdayiSyate / sadRzapariNAmasya ca visadRzapariNAmatA dRSTA / yathA kSIrekSurasAderdadhiguDAdirUpA / visadRzapariNAmasya pUrvaM sadRzapariNAmatA ca dRSTA / tadiha pradhAnenApi mahadahaGkArAdirUpavisadRzapariNAmena satA bhAvyaM kadAcitsadRzapariNAmenApi / sadRzapariNAmazcAsya sAmyAvasthA / sa ca mahApralayaH / tasmAnmantrAyurvedapraNayanAttAvadbhagavato vigalitarajastamomalAvaraNatayA paritaH pradyotamAnaM buddhisattvaprakarSAdeva bhavitumarhati / na ca sattvotkarSe rajastamaHprabhavau bibhramavipralambhau saMbhavataH / tatsidvaM prakRSTasattvanimittaM zAstramiti / syAdetat-prakarSakAryatayA prakarSa bodhayacchAstraM zeSavadanumAnaM bhavena tvAgama ityata Aha-etayoriti / na kAryatvena bodhayatyapi tvanAdivAcyavAcakabhAvasaMbandhena bodhayatItyarthaH / Izvarasya hi buddhisattve prakarSoM vartate, zAstramapi tadvAcakatvena tatra vartata iti / upasaMharati-etasmAd IzvarabuddhisattvaprakarSavAcakAcchAstrAdetadbhavati jJAyate viSayeNa viSayiNo lakSaNAtsadaivezvaraH sadaiva mukta iti / tadevaM puruSAntarAdvyavacchidyezvarAntarAdapi vyavacchinatti-tacca tasyeti / atizayavinirmuktimAhana tAvaditi / kutaH-yadeveti / kasmAtsarvAtizayavinirmuktaM tadaizvaryamityata Aha
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 24] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI tasmAdyatreti / atizayaniSThAmaprAptAnAmaupacArikamaizvaryamityarthaH / sAmyavinirmuktimAhana ca tatsamAnamiti / prAkAmyamavihatecchatA / tadvighAtAdUnatvam / anUnatve vA dvayorapi prAkAmyavighAtaH kAryAnutpatteH / utpattau vA viruddhadharmasamAliGgitamekadA kAryamupalabhyetetyAzayavAnAha-dvayozceti / aviruddhAbhiprAyatve ca pratyekamIzvaratve kRtamanyairekenaivezanAyAH kRtatvAt / saMbhUyakAritve vA na kazcidIzvaraH pariSadvat / nityezanAyoginAM ca paryAyAyogAtkalpanAgauravaprasaGgAcceti draSTavyam / tasmAtsarvamavadAtam // 24 // [ 65 vizva cetana ane acetanano vyUha che, anya koI tattva nathI. Izvara acetana hoya to pradhAna che. pradhAnanA vikAro paNa pradhAnamAM ja gaNAya. tethI IzvaramAM prasannatA saMbhave nahIM. ane cetana hoya to paNa citizakti udAsIna hovAthI, asaMsArI che. tethI emAM asmitA vagere na hoI zake. to emAM prasanna ke abhimukha thaIne kalyANa karavAnI icchA kevI rIte saMbhave ? ''atha pradhAnapuruSa vyatiriktaH ko'yamIzvaro nAma ?' vaDe AvI zaMkA karIne sUtrathI enuM samAdhAna kare che. kleza, karmavipAka ane AzayathI aspRSTa puruSavizeSa Izvara che. avidyA vagere klezo che, kAraNa ke e saMsArI puruSone vividha duHkhonA AghAtathI herAna kare che. kuzaLa, akuzaLa eTale dharma ane adharma karmathI utpanna thatA hovAthI emane upacArathI (gauNa dRSTie) karma kahe che. janma, AyuSya ane bhoga karmavipAka (phaLa) che. vipAkane anurUpa vAsanAo cittabhUmimAM sUtelI rahevAthI Azaya kahevAya che. pUrvajanmanAM je karma UMTano janma Ape, e UMTanA zarIra mATe yogya bhogo vyakta na kare, tyAM sudhI, tene anurUpa bhoga ApyA kare che. tethI UMTanA jIvana daramyAnanA anubhavone pragaTa karanArI vAsanAo enA jIvananA anubhavone anurUpa hovI joIe. A kleza vagere buddhinA dharma che, ane kyAreya paNa puruSane sparzatA nathI. tethI puruSa zabdanA prayogathI emano asparza siddha thato hovAthI, "klezakarmavipAkAzayairaparAsRSTaH...''vagere kahevAnI zI jarUra che ? enA javAbamAM kahe che ke e badhAM manamAM rahelAM hovA chatAM sAMsArika puruSamAM rahelAM kahevAya che, kAraNa ke e emano bhoktA che, ane cetana che. Izvara paNa puruSa hovAthI ene emano saMbaMdha prApta thAya che. tethI IzvaramAM emano niSedha karavo jarUrI che, ema kahe che. je puruSamAtramATe samAna che, evA buddhimAM rahelA bhogathI paNa na sparzato vizeSa prakArano puruSa Izvara che. saMsArI puruSothI bhinna hovApaNuM vizeSatA che. tethI e bIjA puruSothI judo che. "kaivalyuMprAptAstarhi." vagerethI vizeSa ema
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ]. pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 24 kahIne jemane alaga rAkhavA jarUrI che, evA (mukta) puruSono nirdeza karI, praznapUrvaka emanuM nirAkaraNa kare che. prakRtilayonuM baMdhana prAkRtika che. videhonuM vaikArika che, ane divya temaja laukika bhoga bhogavatA puruSonuM baMdhana dakSiNA vagere sAthe saMbaMdhita che. Ama traNa prakAranAM baMdhana che. "sa tu sadaiva muktaka, sadaiva IzvaraH" ... vagerethI prakRtinI bhAvanAnA saMskArayukta manavALA, zarIra paDyA pachI prakRti laya pAme che, emane bhaviSyamAM baMdhananI saMbhAvanA darzAvI, bIjA (mukta) puruSone pUrvakALamAM baMdhana hatuM ema jaNAvI, IzvaramAM pUrva ane uttara baMne koTionAM baMdhanano niSedha karI, saMkSepamAM enI vizeSatA darzAve che. aizvarya eTale jJAna ane kriyAzaktinI saMpatti. "thoDasau prakRSTa sattvopAdAnAdIzvarasya zAzvatika utkarSa :." vagerethI IzvaranA zAzvata utkarSa viSe pUche che : apariNAminI citizaktimAM jJAna ke kriyA saMbhavatAM nathI. tethI rajoguNa, tamoguNavinAnA zuddha cittasattvano Azraya kahevo joIe. sadA mukta Izvarane avidyAthI utpanna thayelA cittasattvanA utkarSa sAthe sva-svAmIbhAva saMbaMdha saMbhavato nathI, tethI prakRSTa sattvanuM upAdAna Izvara kare che, ema kahyuM. Izvarane sAdhAraNa manuSyonI jema avidyAnA kAraNe utpanna thatA cittasattva sAthe sva-svAmIbhAva saMbaMdha thato nathI. paraMtu Izvara (karuNAthI) vicAre che ke traNa prakAranA tApothI gherAyelA, janmamaraNanA UMDA bhavasAgaramAM DUbelA jIvono huM jJAna ane dharmanA upadezathI uddhAra karIza. Avo upadeza jJAna ane kriyAnA niratizaya sAmarthyavALA aizvaryA vinA thaI zake nahIM, ane evuM aizvarya rajasatamasathI vimukta zuddha sattvano svIkAra karyA vinA saMbhave nahIM. AvuM vicArIne bhagavAna avidyAnA saMsparzathI sadaiva mukta hovA chatAM, sattvapakarSano svIkAra kare che. avidyAnA tattvane na jANanAra enuM abhimAna kare che, paNa avidyAne avidyA tarIke jANIne sevanAra ema karato nathI. abhinetA potAnA upara rAmapaNAno Aropa karIne, ene anurUpa te te ceSTA karato hovA chatAM brAnta thato nathI. e jANe che ke abhinaya mATe svIkAreluM A rUpa che, tAttvika nathI. bhale. paNa bhagavAna uddhAra karavAnI icchAthI sattvano svIkAra kare che, ane sattvano svIkAra karIne uddhAravAnI IcchA kare che, Ama e beno anyonyAzraya thayo, kAraNa ke prakRtine svIkAryA vinA icchA utpanna thAya nahIM. A zaMkAne nivAravA mATe IzvaranA utkarSane zAzvatika kahyo. A sRSTi jo pahelI vakhata thaI hoya to AvI zaMkA thAya, paNa sarjana ane pralayano prabaMdha anAdi che. tethI pralayano avadhi pUro thAya, tyAre mAre sattvano prakarSa svIkAravo, evuM praNidhAna karIne, bhagavAne jagatano saMhAra karyo. tyAre e saMkalpanI vAsanAthI raMgAyeluM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 24] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [67 IzvaranuM cittasattva, pradhAna sAthe sAmya prApta karyA pachI paNa mahApralayano avadhi pUro thaye, saMkalpanI vAsanAnA baLe pahelAMnI jema sajvabhAvathI pariName che. jema caitra AvatI kAle savAre mAre vahelA UThavuM che, evo saMkalpa karIne, e saMkalpa baLathI vahelo UThe che. Ama, Izvarano saMkalpa ane sattvano svIkAra baMne anAdi hovAthI zAzvatika che. tethI anyonyAzraya doSa thato nathI. - IzvaranuM cittasattva mahApralayamAM paNa prakRti sAthe sAmya prApta karatuM nathI- ema na mAnavuM joIe. pradhAna sAthe jenuM kyAre paNa sAmya na thAya, e prAkRtika nathI. temaja e citizakti paNa nathI, kAraNa ke cittasattva svabhAve jaDa che. Ama, e kaMIka aprAmANika bIjI ja vastu che, evo doSa AvI paDe, je ayogya che. kAraNa ke prakRti ane puruSathI atirikta anya tattvano abhAva che. Izvarano Avo sanAtana utkarSa che. e sakAraNa ke sapramANa che ke nimitta vinAno ane aprAmANika che ? Ano uttara e che ke zruti, smRti, itihAsa, purANa vagere zAstra emAM pramANa che. zAstra viSe pUche che : zAstranuM nimitta zuM che? zAstra pratyakSa ane anumAnanA AdhAre racAya che. IzvaranA sattvaprakarSanuM koIne pratyakSa ke anumAnathI jJAna thatuM nathI. vaLI, zAstra IzvaranA pratyakSa jJAnanA AdhAre racAya che, ema mAnavuM paNa yogya nathI, kAraNa ke Izvara potAnA aizvaryanA prakAza mATe ema kare che, evo doSa koI emAM darzAvI zake. AnA parivAra mATe kahe che ke zAstra prakRSTa sattva nimittavALuM che. Ano bhAva e che ke Izvare racelA vedamaMtro ane Ayurveda viSayaka arthomAM koI pheraphAra jovA maLato nathI. A kAraNe loko vizvAsapUrvaka te te viSayomAM pravRtti kare che. Ama emanI prAmANikatA svayaMsiddha che. auSadhonA bhedo ane emanAM vividha mizraNo, ane maMtrone potapotAnA vargamAM goThavavAnuM ane chUTA pADavAnuM kAma laukika pramANonA AdhAre koI paNa manuSya hajAra jIvano jeTalA lAMbA samayamAM karavA samartha nathI. emAM rahelA bhedAbhedanuM jJAna AgamathI ane AgamanuM jJAna bhedAbhedanA jJAnathI ema anAdikALathI cAlyA AvatA parasparAzrayane kAraNe siddha thaze, ane Ama vedamaMtro ane Ayurvedano vyavahAra siddha thaze, ema kahI zakAya nahIM, kAraNa ke mahApralayamAM e benA anyonyAzrayanI paraMparA paNa naSTa thAya che. vaLI, emanI hayAtimAM pramANa nathI, ema na kahevAya. jagata pradhAnanuM tenA jevuM pramANa che, e vAta AgaLa kahevAze. dUdhamAMthI dahIM ane zeraDInA rasamAMthI goLa jevAM asamAna pariNAma jovA maLe che, ethI UlaTuM, kAraNanA jevA guNavALAM kArya paNa jovAmAM Ave che. Ama pradhAna mahata, ahaMkAra vagere rUpa visadeza (asamAna) pariNAma nipajAve che, ane kyAreka sadaza pariNAma paNa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 24 nipajAve che. enuM sadaza pariNAma pralayakALamAM enI sAmyavasthA che. tethI, maMtro ane AyurvedanuM praNayana karanAra bhagavAnanuM raja-tamasanA maLonA AvaraNa vinAnuM, cotarapha prakAzanuM buddhisatva avazya svIkAravuM joIe. abhyadaya (laukika pragati) ane niHzreyasa (mokSa)no upadeza karanAra vedarAzi bhagavAne racyo che, e emanI buddhimAM sattvanA prakarSathI ja zakya bane. ane sattvanA prakarSamAM rajansatamasathI pragaTatA bhrama ane chetarapiMDI rahI zake nahIM. tethI zAstra prakRSTa sattvanA kAraNe utpanna thAya che, ema siddha thayuM. bhale. prakRSTa sattvanuM kArya hovAthI prakRSTa jJAnavALuM zAstra sAco vyavahAra upadezI zake. paraMtu e zeSavat (bAkI rahelA cinhathI vastunuM) anumAna che, Agama (zabda) pramANa nathI. AnA javAbamAM kahe che ke IzvaramAM rahelA prakRSTa sattva ane zAstrano saMbaMdha anAdi che. zAstra prakR sattAnuM kArya che, mATe prakRSTa jJAnano upadeza Ape che, evuM nathI, paNa anAdi vA-vAcaka saMbaMdhathI bodha Ape che. IzvaranA divya cittasattvamAM prakarSa che, ane e prakarSane darzAvatuM zAstra paNa tyAM ja rahe che. - A carcA pUrI karatAM bhASyakAra kahe che ke IzvaranI divya jJAnazaktinA prakarSane jaNAvatuM zAstra eka bIjI vAta paNa kahe che ke viSayInA AzrayavinA viSaya TakI zake nahIM. tethI viSayarUpa zAstrathI prakAzita lakSaNavALA e viSayI Izvara sadaiva Izvara che, sadaiva mukta che. "tacca tasvaizvarya sAmyAtizayonimuktam" vagerethI kahe che ke Izvara jema bIjA sAdhAraNa puruSothI bhinna che, ema bIjA IzvarathI paNa judo che. "na tAvata" vagerethI enAthI adhika aizvaryayukta koI nathI, ema kahe che. kAraNa ke bIjAnA aizvaryanI atizayatAthI rahita hoya ene ja aizvaryayukta kahevAya. "tamAghatra"... vagerethI atizayanI parAkASThA na pAmyA hoya, evAonuM aizvarya aupacArika (gauNa) che, ema kahe che. "na ca tasamAnam" vagerethI kahe che :- enA jevuM aizvarya bIjAmAM nathI, ema kahe che. "yozca".... vagerethI kahe che : prAkAmya ke apratihata icchAno vighAta thAya, to ekanuM alpa sAmarthya pragaTa thAya athavA kArya utpanna na thAya, to baMnenI icchAno pratighAta thAya. kadAca kArya utpanna thAya to paNa viruddha dharmonA AzrayavALuM hoya. sarakhA abhiprAyavALA be Izvara che, ema mAnavA karatAM eka Izvara sarvanuM zAsana kare che, ema mAnavuM vadhAre yogya che. divya zAsanano hetu eka IzvarathI pUro thAya che. ghaNA Izvaro mataiikyathI kArya kare che, ema mAnIe, to e (gaNataMtranI)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 25] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [69 pariSada jevuM thayuM. vaLI, nitya divya aizvaryamAM zraddhAvALA mATe e aizvaryanI bIjAne soMpaNIno vicAra ayogya che. emAM kalpanAgaurava doSa Ave che. ekathI kAryasiddha thatuM hoya, to anekanI kalpanA karavI nyAyaviruddha che. Ama badhuM spaSTa che. 24 iva - ane - tatra niratizayaM sarvajJabIjam // 25 // emAM (IzvaramAM) sarvajJatAnuM bIja niratizaya (jenAthI caDiyAtuM na hoya evuM) che. 25 bhASya yadidamatItAnAgatapratyutpannapratyekasamuccayAtIndriyagrahaNamalpaM bahviti sarvajJabIjametaddhi vardhamAnaM yatra niratizayaM sa sarvajJaH / asti kASThAprAptiH sarvajJabIjasya sAtizayatvAtparimANavaditi / ___ yatrakASThAprAptirjJAnasya sa sarvajJaH / sa ca puruSavizeSa iti / sAmAnyamAtropasaMhAre ca kRtopakSayamanumAnaM na vizeSapratipattau samartham, iti tasya saMjJAdivizeSapratipattirAgamataH paryanveSyA / tasyAtmAnugrahA-bhAve'pi bhUtAnugrahaH prayojanam, jJAnadharmopadezena kalpapralayamahApralayeSu saMsAriNaH puruSAnuddhariSyAmIti / tathA coktam- AdividvAnnirmANacittamadhiSThAya kAruNyAdbhagavAnparamarSirAsuraye jijJAsamAnAya tantraM provAceti // 25 // che atIndriya padArthonuM, ekanuM ke samUhanuM, bhUtakALanuM, bhaviSyakALanuM ke vartamAna kALanuM, nAnI ke moTI vastunuM jJAna sarvajJatAnuM bIja ke kAraNa che. e koImAM ochuM to koImAM vadhAre pragaTa thayeluM jaNAya che. vadhatAM vadhatAM, jethI AgaLa vadhI na zakAya evI kakSAe jemAM pahoMce e sarvajJa che. parimANa(mApa)nI jema jJAna vadhAre ke ochuM hoI zake che, tethI e parAkASThAe pahoMcI zake che. jemAM jJAnanI AvI parAkASThA hoya e sarvajJa che, ane e puruSavizeSa che. anumAnathI thatuM jJAna sAmAnya mAtrane grahaNa karavA mATe samartha che. tethI e puruSanI vizeSatA jANavA mATe samartha nathI.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 25 e puruSavizeSanAM nAmo vagere vizeSonuM jJAna Agama (veda)mAMthI meLavavuM me. Izvarane potAno koI hetu pAra pADavAno nathI. chatAM prANIo para anugraha karavo e enuM prayojana che. kalpa, pralaya ane mahApralaya daramyAna satata janmamaraNa rUpa saMsAra anubhavatA jIvono jJAna ane dharmanA upadezathI uddhAra karIza, evo emano hetu che. A viSe kahyuM che ke Adi vidvAna parama RSi bhagavAna kapile karaNAthI potAnA saMkalpa vaDe nirmelA cittano Azraya karIne, jijJAsu AsurI munine taMtra (sAMkhyazAstra) kahyuM. tattva vaizAradI evamasya kriyAjJAnazaktau zAstraM pramANamabhidhAya jJAnazaktAvanumAnaM pramANayatikiJceti-tatra niratizayaM sarvajJabIjam / vyAcaSTe-yadidamiti / buddhisattvAvarakatamo'pagamatAratamyena yadidamatItAnAgatapratyutpannAnAM pratyekaM ca samuccayena ca vartamAnAnAmatIndriyANAM grahaNaM, tasya vizeSaNamalpaM bahviti, sarvajJabIjaM kAraNam / kazcitkicidevAtItAdi gRhNAti kazcidbahu kazcidbahutaraM kazcidbahutamamiti grAhyApekSayA grahaNasyAlpatvaM bahutvaM kRtam / etaddhivardhamAnaM yatra niSkAntamatizayAtsa sarvajJa iti / tadanena prameyamAtraM kathitam / atra pramANayati- asti kASThAprAptiH sarvajJabIjasyeti / sAdhyanirdezaH / niratizayatvaM kASThA, yataH paramatizayavattA nAstIti / tena nAvadhimAtreNa siddhasAdhanam / sAtizayatvAditi hetuH / yadyatsAtizayaM tattatsarvaM niratizayaM, yathA kuvalAmalakabilveSu sAtizayaM mahattvamAtmani niratizayamiti vyApti darzayati - parimANavaditi / na ca garimAdibhirguNairvyabhicAra iti sAMpratam / na khalvavayavagarimAtizayI garimAvayavinaH / kiM tvAparamANubhya AntyAvayavibhyo yAvantaH kecana teSAM sarveSAM pratyekavartino garimNaH samAhRtya grimvrdhmaanaabhimaanH| jJAnaM tu na pratijJeyaM samApyata ityekadvibahuviSayatayA yuktaM sAtizayamiti na vybhicaarH| upasaMharatiyatra kASTheti / nanu santi bahavastIrthaMkarA buddhArhatakapilarSiprabhRtayaH / tatkasmAtta eva sarvajJA na bhavantyasmAdanumAnAdityata Aha-sAmAnyeti / kutastarhi tadvizeSapratipattirityata Ahatasyeti / buddhAdipraNItazcAgamAbhAso na tvAgamaH, sarvapramANabAdhitakSaNikanairAtmyAdimArgopadezakatvena vipralambhakatvAditi bhAvaH / tena zrutismRtItihAsapurANalakSaNAdAgamata Agacchanti buddhimArohanti asmAdabhyudayaniHzreyasopAyA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 25] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 71 ityAgamaH / tasmAtsaMjJAdivizeSapratipattiH, saMjJAvizeSaH zivezvarAdiH zrutyAdiSu prasiddhaH / Adipadena SaDaGgatAdazAvyayate saMgRhIte / yathoktaM vAyupurANe "sarvajJatA tRptiranAdibodha: svatantratA nityamaluptazaktiH / anantazaktizca vibhovidhijJA: SaDAhuraGgAni mahezvarasya // " (12 / 33) tathA- "jJAnaM vairAgyamaizvaryaM tapaH satyaM kSamA dhRtiH / sraSTRtvamAtmasaMbodho hyadhiSThAtRtvameva ca / / avyayAni dazaitAni nityaM tiSThanti zaMkare // " (tatraiva 10 / 65-66) iti / syAdetat-nityatRptasya bhagavato vairAgyAtizayasaMpannasya svArthe tRSNAsaMbhavAtkAruNikasya ca sukhaikatAnajanasarjanaparasya duHkhabahulajIvalokajananAnupapatteraprayojanasya ca prekSAvataH pravRttyanupapatteH kriyAzaktizAlino'pi na jagatkriyetyata Aha- tasyAtmAnugrahAbhAve'pIti / bhUtAnAM prANinAmanugrahaH prayojanam / zabdAdyupabhogavivekakhyAtirUpakAryakaraNAtkila caritArthaM cittaM nivartate / tataH puruSaH kevalI bhavati / atastatprayojanAya kAruNiko vivekakhyAtyupAyaM kathayati / tenAcaritArthatvAccittasya jantUnIzvaraH puNyApuNyasahAyaH sukhaduHkhe bhAvayannapi nAkAruNikaH / vivekakhyAtyupAyakathane dvAramAha- jJAnadharmopadezeneti / jJAnaM na dharmazca jJAnadharmoM, tayorupadezena jJAnadharmasamuccayAllabdhavivekakhyAtiparipAkAtkalpapralaye brahmaNo dinAvasAne yatra satyalokavarjaM jagadastameti / mahApralaye sasatyalokasya brahmaNo'pi nidhane saMsAriNaH svakAraNagAmino'tastadA maraNaduHkhabhAjaH / kalpetyupalakSaNamanyadApi / svArjitakarmapAkavazena janmamaraNAdibhAjaH puruSAnuddhariSyAmIti kaivalyaM prApya puruSA uddhRtA bhavantItyarthaH / etacca karuNAprayuktasya jJAnadharmopadezanaM kApilAnAmapi siddhamityAha-tathA coktamiti / paJcazikhAcAryeNa-AdividvAn kapila iti / AdividvAniti paJcazikhAcAryavacanamAdimuktasvasaMtAnAdiguruviSayaM na tvAnAdimukta paramaguruviSayam / AdimukteSu kadAcinmukteSu vidvatsu kapilo'smAkamAdividvAnmuktaH sa eva ca gururiti / kapilasyApi jAyamAnasya mahezvarAnugrahAdeva jJAnaprAptiH zrUyata iti / kapilo nAma viSNoravatAravizeSaH prasiddhaH / svayaMbhUhiraNyagarbhaH / tasyApi sAMkhyayogaprAptirvede zrUyate / sa evezvara AdividvAnkapilo viSNuH svayaMbhUriti bhAvaH / svAyaMbhuvAnAM tvIzvara iti bhAvaH // 25 / / Ama enI (IzvaranI) kriyA ane jJAnazaktimAM zAstranuM pramANa ApIne, "ki ca" vagere sUtrathI enI jJAnazakti darzAvavA anumAna pramANa prastuta kare che :
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 25 na emAM sarvajJatAnuM bIja ke kAraNa anyathI na oLaMgI zakAya evuM che. "yadida..." vagerethI AnuM vivaraNa kare che. buddhisattvanuM AvaraNa karanAra tamoguNanA ochAvattA kSayanA pramANamAM, atItanAM ane anAgatamAM pedA thanArAM rUpomAMthI pratyekanuM ke samUhanuM, vartamAna hoya chatAM indrayonI maryAdA bahAra rahelA padArthonuM ochuM ke vadhAre jJAna sarvajJatAnuM bIja ke hetu che. atIta vagere viSe koI ochuM jANe che, koI enAthI vadhAre jANe che. koI vaLI sauthI vadhAre jANe che, Ama jJeya padArthonuM jJAna ochuM ke vadhAre hoya che. emAM vRddhi thatAM thatAM, je puruSamAM e atizayarahita bane, e sarvajJa che. AnAthI prameya viSe kahyuM. have pramANanI carcA kare che. sarvajJatAnA bIjanI parAkASThA e sAdhyano nirdeza che. niratizayapaNuM parAkASThA che, kAraNa ke enAthI vadhAre atizayatA nathI. avadhino nizcaya karavAmAtrathI sAdhya siddha thatuM nathI. sAtizayapaNAthI hetu kahyo. "parimANavat' vagere dRSTAntathI kahe che ke je sAtizaya che e niratizaya rUpa parAkASThA avazya prApta kare che. jema kamaLa, AmaLuM ane bIluM. emanAmAM parimANa sAtizaya che. AtmAmAM e niratizaya che, ema vyApti darzAve che. garimA vagere guNomAM A niyamamAM koI pheraphAra nathI. avayavonI garimA karatAM avayavInI garimA vadhAre na hoI zake. paraMtu sUkSma aMtima avayavo evA paramANuothI mAMDIne (AkAza sudhInA) jeTalA garimAvALA padArtho che. e badhAmAM rahelI garimAno saravALo karIne, vadhatI jatI garimAnuM jJAna meLavI zakAya. paraMtu jJAna to pratyeka zeyamAM samApta thAya che. tethI eka, be athavA ghaNA padArthaviSayaka jJAnamAM sAtizayatA yogya che, mATe tyAM niyamano vyabhicAra (pheraphAra) nathI. "yatra kASThAprAptiAnasya sa sarvajJaH" jyAM jJAnanI parAkASThA thAya e sarvajJa che, ema kahIne A carcA pUrI kare che. buddha, arhata, kapila RSi vagere ghaNA tIrthaMkaro che. A anumAnathI teo sarvajJa che ema nirNaya kema na karI zakAya ? "sAmAnyamAtra...' vagerethI enA javAbamAM kahe che ke anumAnathI phakta sAmAnyanuM jJAna thAya. to vizeSanuM jJAna kevI rIte thAya ? enA javAbamAM 'tasya vizeSapratipattirAgamataH paryanveSyA''thI kahe che ke IzvaranI vizeSatAnuM jJAna zrutimAMthI meLavavuM joIe. buddha vagere dvArA racita Agamo nathI, AgamAbhAsa che, kAraNa ke teo badhAM pramANothI bAdhita kSaNikatva, nairAtmya vagereno upadeza karatAM hovAthI chaLayukta che, evo bhAva che. zruti, smRti, itihAsa, purANa vagerethI AvIne buddhimAM abhyudaya, niHzreyasanA upAyo sthira thAya che, tethI emane Agama kahevAmAM Ave che. mATe Izvara viSenA vizeSonuM temaja, ziva, mahezvara vagere saMjJAonuM jJAna zruti vageremAM prasiddha che, e tyAMthI jANavuM joIe.vagere zabdathI IzvaranAM cha aMgo ane dasa avyayonA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA 1 rU. 25] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [73 jJAnano paNa saMgraha samajI levo joIe. jema vAyupurANamAM kahyuM che : "sarvajJatA, saMtoSa, anAdi jJAna, svataMtratA, alupta nityazaktimattA, ane anaMta zakti. bhagavatattvane jANanArA A chane mahezvaranAM aMgo tarIke varNave che." - vAyupurANa, 12.33 "jJAna, vairAgya, aizvarya, tapa, satya, kSamA, dhRti, sUchatva, AtmajJAna, ane adhiSThAtRtva (svAmitva) e dasa avyayo zaMkaramAM nitya rahe che." - vAyupurANa, 10.65-66 A guNo potAnA mATe tRSNAno saMbhava na hovAthI atyaMta vairAgyavALA, nityatRpta bhagavAnamAM saMbhave che. paraMtu emaNe karuNAthI niraMtara sukha anubhavatAM prANIo sarjavAM joIe, kAraNa ke duHkhI jIvo sarjavA e emanA jevA dayALu mATe ayogya che. vaLI buddhizALI kyAre paNa prayojanavinA pravRtti karato nathI. tethI jJAnakriyAzaktiyukta Izvare jagata saryuM hoya ema jaNAtuM nathI. A zaMkAnA javAbamAM "tasyAtmAnugrahAbhAveDapi"... vagerethI kahe che ke Izvarane potAnuM koI prayojana na hovA chatAM, prANIo para anugraha karavA mATe, eTale ke zabda vagere viSayono bhoga ane vivekajJAna rUpa potAnuM kartavya pUruM karIne caritArtha (kRtakRtya) * baneluM citta nivRtta thatAM badhA puruSo kevalI thAya, e prayojana mATe karuNAsAgara bhagavAna vivekakhyAtino upAya mumukSuone batAve che. ane acaritArtha cittavALAM prANIone potAnAM puNya-pApa anusAra sukhaduHkhano anubhava karAvanAra Izvara karuNArahita nathI. "jJAna ane dharmanA upadezathI prANIono uddhAra karIza' e zabdothI anugrahanA kArarUpa vivekakhyAtino upAya batAve che. jJAna ane dharmano upadeza eTalA mATe ke e benA sahayogathI vivekakhyAtirUpa phaLa meLavIne prANIo kRtakRtya bane che. - kalpapralaya eTale brahmAnA divasano aMta, jyAre satyaloka sivAyanA badhA loko (AkhuM jagata) laya pAme che. mahApralayamAM satyaloka sAthe brahmAno paNa aMta thAya che. tyAre saMsArI jIvo potAnI kAraNAvasthAmAM lIna thAya che. Ama maraNanA duHkhane anubhavatA ane kalpa daramyAna potAnAM karmonA paripAkarUpe janmamaraNa vagerethI saMbaMdhita duHkhono anubhava karatA puruSono (jIvono) uddhAra karIza, evA IzvaranA saMkalpathI samajAya che ke kaivalya prApta karI badhA puruSo UgarI jAya che. Avo kAruNyapUrNa jJAnadharmopadeza kapilamatAnuyAyIone paNa mAnya che. kAraNa ke paMcazikhAcArye paramarSi bhagavAna kapilane AdividvAn kahyA che. emanuM e vacana potAnI paraMparAnA ziSyonA guruviSenuM che, anAdimukta parama guru (ziva) viSenuM nathI. Adimukto ane kyAreka mukta thatA jJAnIomAM
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 26 kapila muni ApaNA AdividvAn che - guru che - ema kahe che. janmatAM ja kapila munine mahezvaranA anugrahathI jJAnaprApti thaI hatI, ema zruti kahe che. e kapila nAmanA muni viSNunA avatAra che, ema prasiddhi che. svayaMbhU eTale hiraNyagarbha. emane paNa sAMkhyayoganI prApti vedamAM kahI che. e ja Izvara, AdividvAn kapila, viSNu svayaMbhU che, ema kahevAno bhAva che. svAyaMbhuva paraMparAnA guru to Izvara che, evo bhAva che. 25 saSa: A mahezvara - pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt // 26 // pahelAM thaI gayelA guruonA paNa guru che, kemake emane kALanI maryAdA nathI. 26 bhASya pUrve hi guravaH kAlenAvacchidyante / yatrAvacchedArthena kAlo nopAvartate sa eSa pUrveSAmapi guruH / yathAsya sargasyAdau prakarSagatyA siddhastathAtikrAntasargAdiSvapi pratyetavyaH // 26 // pUrvakALamAM thaI gayelA guruo kALanI maryAdAmAM Ave che. paraMtu jemAM maryAdA bAMdhanAra kALano praveza nathI, e mahezvara pUrvanA guruonA paNa guru che. teo jema A sarganA prAraMbhamAM prakarSagatinA kAraNe siddha che, ema agAunA badhA sargomAM paNa siddha hatA, ema samajavuM joIe. 26 tattva vaizAradI saMprati bhagavato brahmAdibhyo vizeSamAha - sa eSa iti / pAtanikA - sa eSa kRti / sUtram-pUrveSAmapi guru: vhAlenAnavachaivAt / vyApaTTe-pUrve hIti | Rtistu zatavarSAdiravacchedArthenAvacchedena prayojanena nopAvartate na vartate / prakarSasya gatiH prAptiH / pratyetavya AgamAt / tadanena prabandhena bhagavAnIzvaro darzitaH // 26 // "sa eSaH" vagerethI sUtrakAra bhagavAnanI brahmA vagere karatAM vizeSatA darzAve che. "sa eSaH" bhUmikA che ane "pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedA' sUtra che. "pUrve hi guravaH" vagerethI sUtranuM vivaraNa kare che. kALa eTale so varSa vagerenI maryAdA darzAvato khyAla. e kALa maryAdA bAMdhavA jemanI pAse pahoMcI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 27] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 75 zakato nathI. prakarSa gati eTale prApti. emanA viSe jJAna vedamAMthI meLavavuM joIe. AvI vyavasthAthI bhagavAna saunA Izvara-niyantA- che, ema darzAvyuM. 26 tasya vAcakaH praNavaH // 27 // praNava emano vAcaka che. 27 bhASya vAcya IzvaraH praNavasya / kimasya saMketakRtaM vAcyavAcakatvamatha pradIpaprakAzavadavasthitamiti / sthito'sya vAcyasya vAcakena saha saMbandhaH / saMketastvIzvarasya sthitamevArthamabhinayati / yathAvasthitaH pitAputrayoH saMbandhaH saMketenAvadyotyate, ayamasya pitA, ayamasya putra iti / sargAntareSvapi vAcyavAcakazaktyapekSastathaiva saMketaH kriyate / saMpratipattinityatayA nityaH zabdArthasaMbandha ityAgaminaH pratijAnate // 27 // praNavanA vAcya Izvara che. A vAgya-vAcaka bhAva saMta paraMparAthI) prApta che ke pradIpa ane prakAzanI jema svAbhAvika che ? A vAcya mahezvarano vAcaka sAtheno saMbaMdha svAbhAvika (nitya) che. IzvarakRta saMketa to (paraMparAthI nizcita thayelA) saMketane pragaTa kare che. jema pitA putranA nizcita saMbaMdhane saMketa vaDe vyakta karavAmAM Ave che ke A Ano pitA che ane A Ano putra che. Avo saMketa bIjA sargomAM paNa vAcya-vAcaka zaktinI apekSAe nakkI thAya che. AgamanA vizeSajJo jANe che ke zabda ane arthano saMbaMdha peDhI dara peDhI cAlyo Avato hovAthI nitya che. 27 tattva vaizAradI saMprati tatpraNidhAnaM darzayituM tasya vAcakamAha-tasya vAcakaH praNavaH / vyAcaSTe-ghAcya iti / tatra pareSAM mataM vimarzadvAreNopanyasyati-kimasyeti / vAcakatvaM pratipAdakatvamityarthaH / pare hi pazyanti yadi svAbhAvika: zabdArthayoH saMbandhaH saMketenAsmAcchabdAdayamarthaH pratyetavya ityevamAtmakenAbhivyajyeta, tato yatra nAsti sa saMbandhastatra saMketazatenApi na vyajyeta / na hi pradIpavyaGgayo ghaTo yatra nAsti tatra
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 27 pradIpasahasreNApi zakyo vyaGkram / kRtasaMketastu karabhazabdo vAraNe vAraNapratipAdako dRSTaH / tataH saMkemakRtameva vAcakatvamiti vimRzyAbhimatamavadhArayati-sthito'syeti / ayamabhiprAyaH-sarva eva zabdAH sarvAkArArthAbhidhAnasamarthA iti sthita evaiSAM sarvAkArairarthaiH svAbhAvikaH saMbandha: / IzvarasaMketastu prakAzakaJca niyAmakazca tasya / IzvarasaMketAsaMketakRtazcAsya vAcakApabhraMzavibhAgaH / tadidamAha - saMketastvIzvarasyeti / nidarzanamAhayatheti / nanu zabdasya prAdhAnikasya mahApralayasamaye pradhAnabhAvamupagatasya zaktirapi pralInA / tato mahadAdikrameNotpannasyAvAcakasyaiva mAhezvareNa saMketena na zakyA vAcakazaktirabhijvalayituM vinaSTazaktitvAdityata Aha-sargAntareSvapIti / yadyapi saha zaktyA pradhAnasAmyamupagataH zabdastathApi punarAvirbhavaMstacchaktiyukta evAvirbhavati varSAtipAtasamadhigatamRdbhAva ivodbhijjo meghavisRSTadhArAvasekAt / tena pUrvasaMbandhAnusAreNa saMketa: kriyate bhagavateti / tasmAtsaMpratipatteH sadRzavyavahAraparamparAyA nityatayA nityaH zabdArthayoH sambandho na kUTasthanitya ityAgamikAH pratijAnate, na punarAgamanirapekSAH sargAntareSvapi tAdRza eva saMketa iti pratipattumIzata iti bhAvaH ||27|| 76 ] have enA (IzvaranA) praNidhAna (upAsanA) mATe eno vAcaka kahe che. praNava eno vAcaka che. "vAcya IzvaraH praNavasya"thI enuM vivaraNa kare che. "kimasya"... vagerethI vicAravA mATe bIjAono mata rajU kare che. vAcaka eTale kahenAra. bIjA loko kahe che ke jo zabda ane arthano saMbaMdha svAbhAvika hoya, ane A zabdathI A artha samajavo evA saMketathI e phakta vyakta thato hoya, to jyAM evo saMbaMdha na hoya, tyAM seMkaDo saMketothI paNa e vyakta thAya nahIM. jema dIvAthI vyakta thato ghaDo jyAM na hoya, tyAM hajAra dIvAothI paNa e vyakta thaze nahIM. hAthI mATe evo saMketa karyo hoya ke enuM jJAna "UMTa" zabdathI thaze, to enAthI hAthInuM jJAna thaze. tethI vAcakatva saMketathI nizcita thAya che, ema vicAra mATe pUrvapakSa kahIne "sthito'sya..." vagerethI potAno abhimata siddhAnta nakkI kare che. kahevAno abhiprAya e che ke badhA zabdo, badhA AkAravALA artho kahevA mATe samartha che, tethI temano badhA AkAranA artho sAthe svAbhAvika saMbaMdha sthira che. Izvara-saMketa to e saMbaMdhano prakAzaka ane niyAmaka che. IzvarakRta saMketa ane eno abhAva, vAcaka ane apabhraMzanA bhedanuM kAraNa che. "saMketastvIzvarasya". vagerethI A vAta kahe che. ane "yathAvasthitaH pitAputrayoH saMbaMdhaH'thI dAkhalo ApIne ene spaSTa kare che. prAdhAnika (pradhAnathI utpanna thayelo) zabda mahApralaya vakhate pradhAnabhAva prApta thAya, tyAre enI zakti paNa lIna thAya che. pachI mahat vagere kramathI utpanna
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 28] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 77 thayelA avAcaka zabdanI mahezvaranA saMketathI vAcakazakti pharIthI pragaTa thavI zakya nathI. kemake enI zakti naSTa thayelI che. A zaMkAnA samAdhAna mATe sargAntareDUpi" vagerethI kahe che ke yadyapi zabda potAnI vAcaka zakti sAthe pradhAnasAmya prApta thayo hato, chatAM paNa AvirbhAva vakhate zakti sAthe ja utpanna thAya che, jema varSARtu gayA pachI mATIrUpa banelA udabhijjo (ghAsa vagere) pharIthI varasAdanI dhArAo vaDe saMcAIne pedA thAya che. tethI bhagavAna agAu nakkI thayelA vAcya-vAcaka saMbaMdha anusAra saMketa kare che. Ama saMpratipatti eTale ke ekasarakhI vyavahAraparaMparA nitya hovAthI, zabda ane arthanA saMbaMdhano saMketa paNa nitya che, chatAM e nityatA phUTastha-svataMtra-nathI ema Agama (zrautamArga)nA anuyAyIo nizcitapaNe mAne che. vedane pramANa na mAnanArA loko bIjA sargomAM paNa saMta ekasarakho hoya che, e hakIkata jANI zakatA nathI, ema kahevAno bhAva che. 27 vizAtavAcavAvarutvI ni:- AvA vAcyavAcakapaNAne jANanAra yogIne mATe, tajjapastadarthabhAvanam // 28 // eno japa eTale enA arthanI bhAvanA. 28 __ bhASya praNavasya japaH praNavAbhidheyasya cezvarasya bhAvanam / tadasya yoginaH praNavaM japataH praNavArthaM ca bhAvayatazcittamekAgraM saMpadyate / tathA coktam svAdhyAyAdyogamAsIta yogaatsvaadhyaaymaaste| svAdhyAyayogasaMpattyA paramAtmA prakAzate // iti // 28 // (. viSNupu. dhAdAra) praNavano japa ane praNavanA abhidheya (vAcya Izvara)nI bhAvanA karavI joIe. praNavano japa karatA ane praNavanA arthanI bhAvanA karatA yogInuM citta ekAgra thAya che. A viSe kahyuM che : svAdhyAyathI yogAbhyAsa ane yogAbhyAsathI svAdhyAya kare. Ama svAdhyAya ane yoganA sahayogathI paramAtmA prakAzita thAya che. 28
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 29 tattva vaizAradI vAcakamAkhyAya praNidhAnamAha-tajjapastadarthabhAvanam / vyAcaSTe-praNavasyeti / bhAvanaM punaH punazcette nivezanam / tataH kiM sidhyatItyata Aha-praNavamiti / ekAgraM saMpadyate, ekasminbhagavatyAramati cittam / atraiva vaiyAsikI gAthAmudAharati-tathA ceti / tata IzvaraH samAdhitatphalalAbhena tamanugRhNAti // 28 // vAcaka samajAvyA pachI praNidhAna viSe kahe che eno japa eTale enA arthanI bhAvanA. "praNavasya japa:" vagerethI kahe che ke bhAvanA eTale vAraMvAra cittamAM enA artharUpa Izvarane sthApavo. "praNava japataH" vagerethI kahe che ke enAthI zuM siddha thAya ? citta ekAgra thAya eTale ke eka evA paramAtmAmAM ja citta ramavA mAMDe, ane virame, "tathA coktam" kahIne vyAsanI gAthAno ullekha kare che. enAthI anugraha karIne Izvara ene samAdhi ane enA phaLa (kaivalyono lAbha Ape che. 28 fuM vAstha mavati - vaLI bIjuM A yogIne zuM thAya che?ttH pratyakcetanAdhigamo'pyantarAyAbhAvazca // 29 // tenAthI AMtarika cetanA (jIvabhAvanI samaja) prApta thAya che, ane aMtarAyono vinono) abhAva thAya che. 29 bhASya ye tAvadantarAyA vyAdhipratiyaste tAvadIzvarapraNidhAnAnna bhavanti / svarUpadarzanamapyasya bhavati / yathaivezvaraH puruSaH zuddhaH prasannaH kevalo'nupasargastathAyamapi buddheH pratisaMvedI yaH puruSa ityevmdhichati ArA roga vagere je aMtarAyo che, e IzvarapraNidhAnathI utpanna thatA nathI. ane svarUpanuM darzana paNa A yogIne thAya che. jema Izvara zuddha, prasanna, kevaLa, upasarga (bAdhA) rahita puruSa che, ema A buddhimAM pratibiMbita thaIne jANanAro puruSa paNa che, ema jANe che. 29 tattva vaizAradI kiM ca paramasmAt-tataH pratyakcetanAdhigamo'pyantarAyAbhAvazca / pratIpaM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 29] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 79 viparItamaJcati vijAnAtIti pratyak sa cAsau cetanazceti pratyakcetano'vidyAvAn puruSaH / tadanenezvarAcchAzvatikasattvottkarSasaMpannAdvidyAvato nirvartayati / avidyAvataH pratIcazcetanasyAdhigamo jJAnaM svarUpato'sya bhavati / antarAyA vakSyamANAstadabhAvazca / asya vivaraNaM-ye tAvaditi / svamAtmA tasya rUpam / rUpagrahaNenAvidyAsamAropitAndharmAnniSedhati / nanvIzvarapraNidhAnamIzvaraviSayaM kathamiva pratyakvetanaM sAkSAtkarotyatiprasaGgAdityata Aha-yathaivezvara iti / zuddhaH kUTasthanityatayodayavyayarahitaH, prasannaH klezavarjita, kevalo dharmAdharmApetaH / ata evAnupasargaH / upasarga jAtyAyurbhogAH / sAdRzyasya kiJcidbhedAdhiSThAnatvAdIzvarAd bhinatti-buddheH pratisaMvedIti / tadanena pratyaggrahaNaM vyAkhyAtam / atyantavidharmiNoranyatarArthAnucintanaM na taditarasya sAkSAtkArAya kalpate / sadRzArthAnucintanaM tu sadRzAntarasAkSAtkAropayogitAmanubhavati ekazAstrAbhyAsa iva tatsadRzArthazAstrAntarajJAnopayogitAm / pratyAsattistu svAtmani sAkSAtkAraheturna parAtmanIti sarvamavadAtam // 29 // ane ethI paNa vizeSa, enAthI (IzvarapraNidhAnathI) pratyak cetanAnI prApti, ane aMtarAyono abhAva thAya che. pratIpa eTale viparIta aMti eTale jANe che, e rIte pratyak cetana eTale avidhAyukta puruSa A IzvarAnugrahathI sanAtana, svaccha sattvanA utkarSavALo vighAvAn bane che. aMdara rahelo cetana puruSa (jIva) potAnA sAcA svarUpane jANI le che. ane AgaLa kahevAnArA aMtarAyono abhAva paNa yogIne siddha thAya che. "ye tAvat vyAdhiprabhRtayaH" vagerethI A vAta samajAvI che. sva eTale AtmA, enuM rUpa eTale svarUpa. rUpa zabdanA grahaNathI avidyAthI Aropita dharmono niSedha kare che. IzvarapraNidhAna Izvara viSe che, e aMdaranA cetana puruSano sAkSAtkAra kevI rIte karAve ? e to ati prasaMga (AvavuM joIe enA karatAM vadhAre pariNAma Ave evo doSa) kahevAya. eno javAba "yathaivezvaraH...' vagerethI Ape che. zuddha, nitya eTale apariNAmI hovAthI udaya-vyaya (utpatti-vinAza) thI rahita, prasanna eTale klezarahita, kevala eTale dharmAdharmarahita, ane tethI anupasarga (bAdhArahita) bane che. upasargothI janma, AyuSya ane bhoga samajavAnA che. Izvara adhiSThAna che. aMdarano cetana puruSa (jIva) enAthI thoDo judo che. A bheda buddhimAM pratibiMbita kahIne spaSTa kare che. AnAthI pratyak zabdanuM grahaNa kema karyuM e spaSTa thAya che. viruddhadharmavALA be hoya, to ekanuM ciMtana bIjAnA sAkSAtkAra mATe samartha na bane. paraMtu eka zAstrano abhyAsa enA jevA bIjA zAstranA adhyayanamAM upayogI bane, ema sadezanuM ciMtana bIjA enA samAna puruSanuM jJAna karAvI zake. potAno AtmA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 30 najIka hovAthI enA samAna puruSanuM jJAna karAvI zake. potAno AtmA najIka hovAthI eno sAkSAtkAra paramAtmAnA sAkSAtkAra karatAM vadhAre sulabha che, Ama badhuM spaSTa che. 29 atha ke antarAyAH ? ye cittasya vikSepAH / ke punaste kiyanto veticittamAM vikSepa karatA attarAyo kayA che? e kevA ane keTalA che? vyAdhistyAnasaMzayapramAdAlasyAviratibhrAntidarzanAlabdhabhUmikatvAnavasthitatvAni cittavikSepAste'ntarAyAH // 30 // vyAdhi, styAna (mabhaeyatA), saMzaya, pramAda, mANasa, mavirati, bhrAntidarzana, alabdhabhUmikatva ane anavasthitatva e cittamAM vikSepa karatA aMtarAyo cha. 30 bhASya navAntarAyAzcittasya vikSepAH, sahaite cittavRttibhirbhavanti / eteSAmabhAve na bhavanti pUrvoktAzcittavRttayaH / tatra vyAdhirdhAturasakaraNavaiSamyam / styAnamakarmaNyatA cittasya / saMzaya ubhayakoTispRgvijJAnaMsyAdidamevaM naivaM syAditi / pramAdaH samAdhisAdhanAnAmabhAvanam / AlasyaM kAyasya cittasya ca gurutvAdapravRttiH / aviratizcittasya viSayasaMprayogAtmA gardhaH / bhrAntidarzanaM viparyayajJAnam / alabdhabhUmikatvaM samAdhibhUmeralAbhaH / anavasthitatvaM labdhAyAM bhUmau cittasyApratiSThA / samAdhipratilambhe hi sati tadavasthitaM syAditi / ete cittavikSepA nava yogamalA yogapratipakSA yogAntarAyA ityabhidhIyante // 30 // cittavRttio sAthe utpanna thatA ane cittamAM vikSepa karatA nava aMtarAyo che. emanA abhAvamAM agAu kahelI cittavRttio utpanna thatI nathI. vyAdhi eTale dhAtu, rasa ane indriyomAM thatI viSamatA. myAna eTale cittanuM kAma na karavAnuM valaNa. saMzaya eTale praznanI baMne bAjuone sparzatuM jJAna, A Ama haze ke nahIM ? pramAda eTale samAdhinAM sAdhanonuM
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 30] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [81 anuSThAna na karavuM. ALasa eTale zarIra ane mananA bhArepaNAthI pravRttino abhAva. avirati eTale cittamAM viSayonA saMyogano lobha. bhrAnti darzana eTale mithyAjJAna. alabdha bhUmikatva eTale samAdhinI bhUminI aprApti. anavasthitatva eTale bhUmilAbha thayA pachI emAM cittanI sthiratAno abhAva. samAdhi lAbha thatAM citta avasthita (sthira) thAya che. A nava cittavikSepo yoganA maLa ke yoganA virodhI hovAthI aMtarAyo kahevAya che. 30 tattva vaizAradI pRcchati-atha ka iti / sAmAnyenottaram - ya iti / vizeSasaMkhye pRcchatike punaH iti / uttaraM vyAdhItyAdisUtram / antarAyA nava / etAzcittavRttayo yogAntarAyA yogavirodhinazcittasya vikSepAH / cittaM khalvamI vyAdhyAdayo yogAdvikSipantyapanayantIti vikSepAH / yogapratipakSatve hetumAha-sahaita iti / saMzayabhrAntidarzane tAvadvRttitayA vRttinirodhapratipakSau / ye'pi na vRttayo vyAdhiprabhRtayaste'pi vRttisAhacaryAttatpratipakSA ityarthaH / padArthAnvyAcaSTe-vyAdhiriti / dhAtavo vAtapittazleSmANaH, zarIradhAraNAt / azitapItAhArapariNAmavizeSo rasa: / karaNAnIndriyANi / teSAM vaiSamyaM nyUnAdhikabhAva iti / akarmaNyatA karmAnarhatA / saMzaya ubhayakoTispRgvijJAnam / satyapyatadrUpapratiSThatvena saMzayaviparyAsayorabhede ubhayakoTisparzAsparzarUpAvAntaravizeSavivakSayAtra bhedenopanyAsaH / abhAvanamakaraNaM tatrAprayatna iti yAvat / kAyasya gurutvaM kaphAdinA / cittasya gurutvaM tamasA / gardhastRSNA / madhumatyAdayaH samAdhibhUmayaH / labdhabhUmeryadi tAvataiva susthitaMmanyasya samAdhibhreSaH syAttatastasyA api bhUmerapAya: syAt / yasmAtsamAdhipratilambhe tadavasthitaM syAttasmAttatra prayatitavyamiti // 30 // "atha ke antarAyA ?"thI prazna kare che, ane "ye cittasya vilepArgathI sAmAnya uttara Ape che. "ke punaH?'thI nizcita saMkhyA pUche che. ane "vyAdhisyAna" vagere sUtrathI javAba Ape che. A nava cittavRttio yoganA aMtarAyo che, ke yoganA virodhI cittavikSepo che. A vyAdhi vagere cittane yogathI dUra pheMke che ke laI jAya che, tethI vikSepa kahevAya che. "saete cittavRttibhiH bhavanti"thI yoga virodhI kema che eno hetu darzAve che. saMzaya ane bhrAntidarzana vRttio hovAthI vRttinirodharUpa yoganI pratipakSI (virodhI) che. vyAdhi vagere vRttio nathI, chatAM vRttinA sahabhAvI hovAthI yoganA pratipakSI che, evo artha che. "vyAdhirdhAturasakaraNavaiSamyam" vagerethI sUtranA zabdonA arthanI spaSTatA kare che. vAta, pitta, ane kapha dhAtuo che, kAraNa
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 31 ke e zarIrane dhAraNa kare che. khAdhelA, pIdhelA AhAranuM vizeSa prakAranuM pariNAma rasa che. karaNo eTale indriyo. emanuM vaiSamya eTale ochAvattApaNuM. akarmaNyatA eTale karma karavA mATenI yogyatAno abhAva. saMzaya eTale baMne cheDAone sparzatuM jJAna. padArthanA potAnA rUpamAM pratiSThita na hovAthI saMzaya ane viparyAsa judA nathI. paraMtu baMne koTione sparzavuM ane na sparzavuM, evI avAntara (gauNa) bhedarUpa vizeSatA kahevAnI icchAthI baMneno judo ullekha karyo che. (samAdhi-upAyanuM) abhAvana eTale (anuSThAna) na karavuM ke prayatna na karavo. zarIranuM bhArepaNuM pha vagerethI, cittanuM bhArepaNuM tamoguNathI thAya che. gardra eTale jhaMkhanA. madhumatI vagere samAdhinI bhUmio che. samAdhibhUmi prApta thAya, chatAM emAM saMtoSa mAnI levAmAM Ave to enAthI UMcI bhUmi na meLavI zakAya, ane meLavelI bhUmi paNa chUTI jAya. tethI (meLavelI bhUmimAM) samAdhimAM sthiratA thAya e mATe satata prayatnazIla rahevuM joIe. 30 82 ] duHkhadaurmanasyAGgamejayatvazvAsaprazvAsA vikSepasahabhuvaH // 31 // duHkha, hatAzA, aMgakaMpana ane zvAsocchvAsa vikSepa sAthe utpanna thAya che. 31 bhASya duHkhamAdhyAtmikamAdhibhautikamAdhidaivikaM ca / yenAbhihatAH prANinastadupaghAtAya prayatante tadduHkham / daurmanasyamicchAvighAtAccetasaH kSobhaH / yadaGgAnyejayati kampayati tadaGgamejayatvam / prANo yadvAhyaM vAyumAcAmati sa zvAsaH / yaktauSThyaM niHsArayati sa prazvAsaH / ete vikSepasahabhuvo vikSiptacittasyaite bhavanti / samAhitacittasyaite na bhavanti // 2 // duHkha, AdhyAtmika Adhibhautika ane Adhidaivika ema traNa prakAranuM che. jemanA AdhAtathI trAselAM prANIo, emane nivAravA prayatna kare che, e duHkho che. icchA pUrI na thatAM cittamAM thato kSobha daurmanasya che. aMgomAM kaMpana thAya e aMgamejayatva che. prANa bahAranA vAyunuM Acamana kare e zvAsa ane aMdaranA koThAnA vAyune bahAra kADhe e prazvAsa che. A badhA vikSepa sAthe utpanna thatA hovAthI, vikSipta cittavALA lokomAM jovA maLe
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 32] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI che. samAhita cittavALAne e thatA nathI. 31 tattva vaizAradI [ 83 na kevalaM navAntarAyA duHkhAdayo'pyasya tatsahabhuvo bhavantItyAha- duHkheti / pratikUlavedanIyaM duHkhamAdhyAtmikaM zArIraM vyAdhivazAnmAnasaM ca kAmAdivazAt / AdhibhautikaM vyAghrAdijanitam / AdhidaivikaM grahapIDAdijanitam / taccedaM duHkhaM prANimAtrasya pratikUlavedanIyatayA heyamityAha - yenAbhihatA iti / anicchataH prANo yadvAhyaM vAyumAcamati pibati pravezayatIti yAvatsa zvAsaH samAdhyaGgarecakavirodhI / anicchato'pi prANo yatkauSThayaM vAyuM niHsArayati nizcArayati sa prazvAsa: samAdhyaGgapUraka virodhI // 31 // "du:kha" vagerethI kahe che ke yogIne phakta nava aMtarAo ja nahIM, duHkha vagere paNa enI (cittavikSepanI) sAthe utpanna thAya che. pratikULa saMvedana thAya e duHkha che. AdhyAtmika duHkha eTale zarIramAM rogathI thatuM ane manamAM kAma (icchA) vagerethI thatuM du:kha. Adhibhautika vAgha vagerethI thatuM duHkha che. Adhidaivika grahapIDA vagerethI thatuM duHkha che. "yenAbhihatA..." vagerethI A duHkha prANImAtra mATe pratikULa saMvedanavALuM hovAthI (yogya upAyo vaDe) dUra karavuM joIe, ema kahe che. icchAvinA prANa je bAhya vAyu pIe che, aMdara praveza karAve che e zvAsa che, ane samAdhinA aMgabhUta recakano virodhI che. icchAvinA prANa koThAnA vAyune bahAra kADhe che, e prazvAsa che, ane samAdhinA aMga evA pUrakano virodhI che. 31 athaite vikSepAH samAdhipratipakSAstAbhyAmevAbhyAsavairAgyobhyAM niroddhavyA / taMtrabhyAsasya viSayamupasaMdaratrimAda- A badhA samAdhinA pratipakSI vikSepo e ja (agAu kahelA) abhyAsa ane vairAgya vaDe nirodhavA joIe. e bemAMthI abhyAsanA viSayanI carcA pUrI karatAM Ama kahe che - tatpratiSedhArthamekatattvAbhyAsaH // 32 // emane rokavA mATe eka tattvano abhyAsa karavo joIe. 32 mAya vikSepapratiSedhArthamekatattvAvalambanaM cittamabhyaset / yasya tu pratyarthaniyataM pratyayamAtraM kSaNikaM ca cittaM tasya sarvameva cittamekAgraM nAstyeva vikSiptam / yadi punaridaM sarvataH pratyAhRtyaikasminnarthe samAdhIyate tadA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 32 bhavatyekAgramityato na pratyarthaniyatam / yo'pi sadRzapratyayapravAhena cittamekAgraM manyate tasyaikAgratA yadi pravAhacittasya dharmastadaikaM nAsti pravAhacittaM kSaNikatvAt / atha pravAhAMzasyaiva pratyayasya dharmaH sa sarvaH sadRzapratyayapravAhI vA visadRzapratyayapravAhI vA pratyarthaniyatatvAdekAgra eveti vikSiptacittAnupapattiH / tasmAdekamanekArthamavasthitaM cittamiti / / yadi ca cittenaikenAnanvitAH svabhAvabhinnAH pratyayA jAyeranatha kathamanyapratyayadRSTasyAnyaH smartA bhavet, anyapratyayopacitasya ca karmAzayasyAnyaH pratyaya upabhoktA bhavet ? kathaMcitsamAdhIyamAnamapyetadgomayapAyasIyanyAyamAkSipati / / kiM ca svAtmAnubhavApahnavazcittasyAnyatve prApnoti / katham ? yadahamadrAkSaM tatspRzAmi yaccAsprAkSaM tatpazyAmyahamiti pratyayaH sarvasya pratyayasya bhede sati pratyayinyabhedenopasthitaH / ekapratyayaviSayo'yamabhedAtmAhamiti pratyayaH kathamatyantabhinneSu citteSu vartamAna sAmAnyamekaM pratyayinamAzrayet ? svAnubhavagrAhyazcAyamabhedAtmAhamiti pratyayaH / na ca pratyakSasya mAhAtmyaM pramANAntareNAbhibhUyate / pramANAntaraM ca pratyakSabalenaiva vyavahAraM labhate / tasmAdekamanekArthamavasthitaM ca cittam // 32 // | vikSepo nivAravA mATe eka tattvane avalaMbatA cittano abhyAsa karavo joIe. je (bauddho)nA mata pramANe pratyeka padArtha mATe niyata kareluM juduM, mAtra jJAnarUpa ane kSaNika citta che, ene badhuM citta ekAgra che, vikSipta che ja nahIM, paraMtu jo ene badhA padArtho taraphathI pAchuM kheMcIne eka tattvamAM samAhita karavAmAM Ave, to ja ekAgra thatuM hoya, to e pratyeka padArtha mATe niyata juduM juduM citta nathI. vaNI, samAna pratyayapravANI (me. sa25viyArAthI) cittane ekAgra mAne che, tenA manamAM ekAgratArUpa cittano pravAha cittano dharma hoya, to (emanA mate) citta kSaNika hovAnA kAraNe AvuM samAna vicArapravAhavALuM citta nathI. ane jo A pravAhanA eka aMzarUpa pratyaya (na)no dharma (meta) hoya, to ghai zAno samAna viyArono pravAha
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 32] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [85 hoya ke asamAna vicArono pravAha hoya, kemake pratyeka pravAha eka jJAnapUrato maryAdita che, tethI e phakta ekAgra ja che, mATe vikSipta citta che ja nahIM. (jene ekAgra karavuM paDe) tethI citta eka che. aneka padArthone potAno viSaya banAve che, ane avasthita (sthira) che. (kSaNika nathI). ane jo eka cittanA Azraye na rahetA, svabhAvathI ja bhinna pratyayo utpanna thAya che, ema mAno to eka cittano pratyaya bIjuM citta kevI rIte jANI zake ? ane eka pratyaya vaDe saMcita thayelA karbhAzayano bhoktA bIjo pratyaya kevI rIte thaI zake? game te rIte vicAro ane samajAvo to paNa A vAta gomaya (chANa) ane pAyasanI kahevata yAda karAve evI che. (gomaya gAyamAMthI Ave che, mATe ene pAyasa na kahevAya). vaLI jo citto eka pachI eka utpanna thatAM, judAM judAM hoya to, ApaNo potAno ja anubhava nakAravAno prasaMga Ave che. kevI rIte ? jene meM joyuM hatuM ene ja huM sparza chuM, ane jene meM paDyuM hatuM, ene ja huM jouM chuM, evA ApaNA badhAnA anubhavamAM bhinna-bhinna pratyayo eka "huM" pratyayImAM abhinnapaNe upasthita thAya che. huM evA abhedarUpavALA eka pratyayano viSayarUpa pratyayI (jANanAra) che. paNa bhinna pratyayonA sAmAnya (eka) AdhArarUpa, eka jANanAra rahe nahIM, jo e potAne pratikSaNa bhinna citta tarIke pragaTa karato hoya. ane huM rUpe satata rahetuM abhinna AtmAnuM jJAna potAnA anubhavathI grahaNa karAya che. evA pratyakSa jJAnanuM mAhAbhya bIjAM pramANothI dabAtuM nathI. kAraNa ke bIjAM pramANo pratyakSanA baLe ja vyavahAra karI zake che. tethI citta eka, aneka padArthone viSaya karatuM ane sthira che. 32 tattva vaizAradI uktArthopasaMhArasUtramavatArayati-athaita iti / athoktArthAnantaramupasaMharannidaM sUtrAti saMbandha: | niroddhavyatve detu: -samAdhipratikSA rUti | yadyapIzvarapraNidhAnAdityabhyAsamAtramuktaM tathApi vairAgyamiha tatsahakAritayA grAhyamityAhatAbhyAmuktalakSaNAbhyAmevAbhyAsavairAgyAbhyAM niroddhavyAH / tatra tayorabhyAsa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 32 vairAgyayormadhye'bhyAsasyAnantaroktasyeti / tatpratiSedhArthamityAdi / ekaM tattvamIzvaraH prakRtatvAditi / vainAzikAnAM tatsarvamekAgrameva cittaM nAsti kiJcidvikSiptamiti tadupadezAnAM tadarthAnAM ca pravRttInAM vaiyarthyamityAha-yasya tviti / yasya mate pratyarthe 'lmANa ekasminnane kasminvA niyataM yAvadarthAvabhAsamutpatra tatraiva samAptamananyagAmi / arthAntaraM tAvatprathamaM gRhItvArthAntaramapi pazcAtkasmAnna gRhNAtItyata Aha-kSaNikaM ca / kSaNasyAbhedyatvena pUrvapazcAdbhAvasyApyabhAva iti bhAvaH / asmanmate tvakSaNikaM cittaM svaviSaya ekasminnanekasminvAnavasthitaM pratikSaNaM tattadviSayopAdAnaparityAgAbhyAM viSayAniyataM vikSiptamato vikSepapariNAmamapanIya zakyaikAgratAdhAtumiti tadupadeza-pravRttyo narthakatvamityAha-yadi punaridamiti / upasaMharati-ato neti / vainAzikamutthApayati-yo'pIti / mA bhUdekasminkSaNike citta ekAgratAdhAnaprayatnaH / cittasaMtAne tvanAdAvakSaNike vikSepamapanIyaikAgratAdhAsyata ityarthaH / tadetadvikalpya dUSayati-tasyeti / tasya darzana ekAgratA yadi pravAhacittasya cittasaMtAnasya vA dharmaH / tatraikaM kramavadutpAdeSu pratyayeSvanugataM nAsti pravAhacittam / kutaH ? yadyAvadasti tasya sarvasya kSaNikatvAdakSaNikasya cAsattvAdbhavatAM darzana iti bhAvaH / dvitIyaM kalpaM gRhNAti-atheti / sAMvRtasya pravAhasyAMzaH pratyayaH paramArthaH san, tasya pratyayasyaikAgratA prayatnasAdhyo dharmaH / dUSayati-sa sarva iti / sAMvRtapravAhApekSayA sadRzapratyayapravAhI vA visadRzapratyayapravAhI vA / ata: paramArthasatA rUpeNa pratyarthaniyatatvAdyadarthAvabhAsa utpannastatra samAptatvAdekAgra eveti vikSiptacittAnupapattiH, yadapanayenaikAgratAdhIyata iti / upasaMharati tasmAditi / ito'pi cittamekamanekArthamavasthitaM cetyAha-yadi ceti / yathA hi maitreNAdhItasya zAstrasya na caitraH smarati / yathA maitreNopacitasya puNyasya pApasya vA karmAzayasya phalaM tadasaMbandhI caitro na bhuGkta evaM pratyayAntaradRSTasya pratyayAntaraM na smaret / pratyayAntaropacitasya vA karmAzayasya phalaM ca na pratyayAntaramupabhuJjItetyarthaH / nanu nAtiprasajyate, kAryakAraNabhAve satIti vizeSaNAcchrAddhavaizvAnarIyeSTyAdAvakartRmAtRpitRputrAdigAmiphaladarzanAnmadhurarasabhAvitAnAmAmrabIjAdInAM paramparayA phalamAdhuryaniyamAdityata Aha-kathaJcit samAdhIyamAnamapyetaditi / ayamabhisaMdhiH - kaH khalvekasaMtAnavartinAM pratyayAnAM saMtAnAntaravartibhyaH pratyayebhyo vizeSo yenaikasaMtAnavartinA pratyayenAnubhUtasyopacitasya ca karmAzayasya tatsaMtAnavatyeva pratyayaH smartA bhoktA ca syAnnAnyasaMtAnavartI / na hi saMtAno nAma kazcidasti vastusan ya enaM saMtAninaM saMtAnAntaravartibhyo bhindyAt / na ca kAlpaniko bhedaH kriyAyAmupapadyate / na khalu kalpitAgnibhAvo mANavakaH pacati / na ca kAryakAraNabhAvasaMbandho'pi vAstavaH /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 32 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [87 sahabhuvoH savyetaraviSANayorivAbhAvAdasahabhuvorapi pratyutpannAzrayatvAyogAt / na hyatItAnAgatau vyAsajjya pratyutpannaM vartitumarhataH / tasmAtsaMtAnena vA kAryakAraNabhAvena vA svAbhAvikenAnupahitAH paramArthasantaH pratyayA: parasparAsaMsparzitvena svasaMtAnavartibhyaH parasaMtAnavatibhyo vA pratyayAntarebhyo na bhidyante / so'yaM gomayaM ca pAyasaM cAdhikRtya pravRtto nyAyaH - gomayaM pAyasaM gavyatvAdubhayasiddhapAyasavaditi / tamAkSipati nyAyAbhAsatvena tato'pyadhikatvAditi / na cAtra kRtanAzAkRtAbhyAgamacodyam / yatazcittameva karmaNAM kartR tadeva tajjanitAbhyAM sukhaduHkhAbhyAM yujyate / sukhaduHkhe ca citicchAyApannaM cittaM bhuGkta iti puruSe yogAbhimAnazciticittayorabhedagrahAditi / svapratyayaM pratItya samutpannAnAM svabhAva evaiSAM tAdazo yatta eva smaranti phalaM copabhuJjate na tvanye / na ca svabhAvo niyogaparyanuyogAvarhati, evaM bhavatu maivaM bhUditi vA kasmAtraivamiti veti / yaH pUrvokte na parituSyati taM pratyAha-kiM ca svAtmeti / udayavyayadharmANAmanubhavAnAmanubhavasmRtInAM ca nAnAtve'pi tadAzrayamabhinnaM cittamahamiti pratyayaH pratisaMdadhAnaH kathamatyantabhinnAnpratyayAnAlambet / nanu grahaNasmaraNarUpakAraNamevapArokSyAparokSyarUpaviruddhadharmasaMsargAdvA na pratyabhijJAnaM nAmaika: pratyayo yataH pratyayinazcittasyaikatA syAdityata Aha-svAnubhaveti / nanu kAraNabhedaviruddhadharmasaMsargAvatra bAdhakAvuktAvityata Aha-na ca pratyakSasyeti / pratyakSAnusArata eva sAmagrayabhedaH pArokSyAparokSya-dharmAvirodhazcopapAdito nyAyakaNikAyAm / akSaNikasya cArthakriyA nyAyakaNikAbrahma-tattvasamIkSAbhyAmupapAditeti sarvamavadAtam // 32 / / "ate" vagerethI kahelI vAtano upasaMhAra karatuM sUtra prastuta kare che. atha eTale kahelA artha pachI, eno upasaMhAra karatuM A sUtra che, ema saMbaMdha samajavo joIe. "samAdhipratipakSAethI zAthI nirodha karavo joIe, eno hetu kahe che. jo ke IzvarapraNidhAnarUpa abhyAsa mAtra kahyo che, chatAM eno sahakArI hovAnA kAraNe vairAgyanuM paNa grahaNa karavuM joIe evuM "tAbhyAM" eTale "agAu kahelA lakSaNovALA abhyAsa ane vairAgya vaDe nirodha karavo joIe."thI kahe che. "tatra" eTale e be abhyAsa ane vairAgyamAMthI hamaNAM ja carcelA abhyAsa viSe he che. "tatpratiSedhArtham..." vagaire sUtra che. prastuta saMhalamA mAtuM hovAthI eka tattva" eTale Izvara ema samajavuM joIe. vainAziko (bauddho)nA mata pramANe badhuM citta ekAgra ja che, jarA paNa vikSipta nathI. tethI e viSenA upadezo ane pravRttimo vyartha cha, bhej "yasya tu..." vagerethA : cha. nA mata prabhArI meM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 32 ke aneka padArtha mATe pratyekane viSaya karatuM, e viSayane pragaTa karavA mATe e ja kSaNe utpanna thatuM, ane tarata ja samApta thatuM, anya padArthamAM na jatuM citta che, ene mATe badhuM citta ekAgra ja che. eka padArthanuM grahaNa karIne, pachI citta bIjA padArthanuM grahaNa kema karatuM nathI? enA javAbamAM kahe che ke e kSaNika che mATe. kSaNa abhedya (avibhAjaya) che, tethI emAM pahelAM ane pachI evA vibhAjananA bhAvano abhAva che, evo bhAva che."yadi punaridaM sarvataH pratyAhatyekasmintarthe samAdhIyate.." vagerethI kahe che ke amArA mata pramANe akSaNika (sthAyI) citta potAnA eka ke aneka viSayomAM kadApi sthira na rahetuM hovAthI, pratikSaNa te te viSayane grahaNa kare che ane tyAge che. A kAraNe koI viSayamAM niyatapaNe na TakatuM hovAthI vikSipta kahevAya che. tethI cittanA AvA vikSepa pariNAmane dUra karI, ene ekAgra banAvI zakAya che. A pramANe ekAgratA rUpa yogano upadeza ane tadanusAra pravRtti (anuSThAna) nirarthaka nathI. "ataH na pratyarthaniyatam" kahIne upasaMhAra kare che ke pratyeka padArtha mATe niyata judAM judAM citta nathI. (viSayane vadhu spaSTa karavAnA AzayathI pharIthI) "yoDapi..." vagerethI vainAzika mata uThAve che : - bhale eka ane kSaNika cittamAM ekAgratA lAvavAno prayatna thaI zake nahIM, paNa anAdikALathI cAlyA AvatAM akSaNika (sthAyI) cittasaMtAna (eka pachI eka utpanna thatAM cittonI paraMparA) jo ame svIkArIe to | vikSepa dUra karIne, ekAgratA sAdhI zakAze, evo artha che. A vikalpamAM paNa doSa batAve che, "tasya..." vagerethI. A darzanamAM pravAharUpa cittanI ekAgratA thAya che ke pachI cittanA saMtAna (eka aMza)no e dharma che ? tamArA matamAM kramazaH utpanna thatA pratyayomAM anugata pravAhacitta to che nahIM. kema? kAraNa ke je koI rUpanuM citta hoya e kSaNika che, akSaNika (sthAyI) cittano abhAva che, evuM tamAruM darzana kahe che. "a".. vagerethI bIjA vikalpa viSe carcA kare che : - saMvRttisatya evA cittapravAhano aMzabhUta je pratyaya che e pAramArthika satya che, e pratyayano ekAgra thavAno, yatnasAdhya dharma che. emAM "sa sarva.." vagerethI doSa darzAve che - tame je sAMvRtika satyarUpa pravAha kaho cho, e samAna pratyayono pravAha che ke asamAna pratyayono pravAha che? baMne pakSe pAramArthika satyarUpavALo aMza pratyeka padArtha mATe judo judo niyata hovAthI, jyAM sudhI padArthane prakAzita kare tyAM sudhI utpanna thaIne Take che, ane tarata ja samApta thato hovAthI ekAgra ja che. Ama vikSipta cittapaNe tame yuktithI darzAvI zakatA nathI, jene dUra karIne, ekAgratA sAdhI zakAya. "tasmAdakam..." vagerethI upasaMhAra karatAM kahe che ke A kAraNe citta eka, aneka padArthone viSaya karanAruM ane avasthita (sthAyI) che.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 32] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 89 yadi ca.." vagerethI citta eka, anekArtha ane avasthita che, emAM bIjo vadhArAno hetu darzAve che. maitre bhaNelA zAstranuM smaraNa caitra karato nathI. ane jema maitre karelA pApa athavA puNyanA saMcayarUpa karbhAzayanuM phaLa enAthI asaMbaMdhita caitra bhogavato nathI, ema eka pratyaye joyelAnuM smaraNa bIjo pratyaya karI zake nahIM. eka pratyaya vaDe saMcita karbhAzayanuM phaLa anya pratyaya bhogave nahIM, evo artha che. (vanAzika kahe che ) paNa kAryakAraNabhAvanA astitvarUpa vizeSatA svIkArIe, to zrAddha ke vaizvAnara iSTi vageremAM akartA evAM mAtA, pitA, putra vagerene emanuM phaLa pahoMce che, evuM jovAmAM Ave che, tethI tame kaho cho evo atiprasaMga nahIM thAya. vaLI madhurarasanI bhAvanAyukta AMbAnA bIja vagerethI paraMparA vaDe ghaNA samaya pachI phaLamAM madhuratA pragaTe, evo niyama hovAthI paNa (atiprasaMga nahIM Ave.) AnA javAbamAM "kathaMcit samAdhIyamAnamakhetata...." vagerethI kahe che eno bhAva evo che ke eka saMtAna (pravAha)mAM rahelA pratyayonI bIjA saMtAnamAM rahelA pratyayo karatAM evI kaI vizeSatA che, jenAthI eka saMtAnamAM rahetA pratyaye saMcita karelAM aNurUpa karmonA Azayano amuka saMtAnamAM rahetA pratyaya ja smaraNa karanAra ane bhogavanAra bane, ane bIjA saMtAnamAM rahelo pratyaya na bane ? saMtAna nAmano koI vAstavika padArtha nathI je eka saMtAnamAM rahelA pratyAyano bIjA saMtAnamAM rahelA pratyayathI bheda pADe. ane kAlpanika bheda kriyAmAM prayojAya nahIM. mANasa kalpita agnithI rAMdhato nathI. ane kAryakAraNabhAva saMbaMdha paNa vAstavika nathI. sAthe utpanna thayelA DAbA ane jamaNA zIMgaDAmAM AvI saMbaMdha hoto nathI. ane sAthe astitva na dharAvatA padArthomAM kArya-kAraNa saMbaMdha AvazyakapaNe hoto nathI, kAraNa ke emAMthI ekane paNa vartamAnamAM pragaTa thatA padArthanuM kAraNa gaNI zakAya nahIM. bhUtakALa ane bhaviSyakALa bhegA maLIne vartamAnamAM dekhAtA padArtha sAthe saMbaMdhita banIne astitva dharAvI zake nahIM. tethI saMtAna (pravAha) ke svAbhAvika kAryakAraNabhAvanI upAdhi vinAnA pAramArthika rIte astitva dharAvatA pratyayo paraspara ekabIjAne sparzatA nathI. A kAraNe potAnA pravAhamAM rahetA ke anya pravAhamAM rahetA judA judA pratyayo svarUpathI bhinna nathI. Ama gomaya ane pAyasane anulakSIne eka nyAya pravRtta thayo che, ke gomaya (chANI-pAyasa che, kemake gavya (gAyamAMthI Avelo) che. baMne gavya tarIke siddha che, mATe pAyasa che. A nyAyano paNa enAthI vadhAre nyAyAbhAsarUpa hovAthI-tamAro mata tiraskAra karato jaNAya che. ahIM kRtanAza ane akRtAtmAgama (karelAno nAza ane na karelAnI prApti) doSano prazna na uThAvavo joIe. kAraNa ke je citta karmanuM kartA che, e
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 33 ja enAthI utpanna thayelAM sukha-duHkho sAthe joDAya che. citinI chAyAvALuM citta sukhaduHkha bhogave che. mATe citi ane cittanA bhedanuM grahaNa na thavAthI puruSamAM "huM bhoktA chuM" evuM abhimAna thAya che. potAnA anubhavanA Azraye utpanna thayelAno evo svabhAva hoya che ke, e ja smaraNa kare che ane phaLa bhogave che, bIjAo nahIM. ane svabhAva koI niyama ke praznane mATe avakAza rAkhato nathI ke Ama thAo ke Ama na thAo athavA Ama kema na thAya vagere. agAu kahelA tarkothI jene saMtoSa thayo nathI, enA pratye "kiM ca svAtmAnubhavApadbhavaH..." vagerethI kahe che ke udaya ane asta dharmavALA anubhavo ane emanI smRtio ghaNI hovA chatAM emane Azraya ApatuM citta abhinnapaNe "huM" evA jJAnanuM anusaMdhAna kare che. Avo ahaMpratyaya atyaMta bhinna pratyayonuM avalaMbana kevI rIte kare ? (vainAzika kahe che) paNa grahaNa ane smaraNarUpa kAraNo judAM hovAthI athavA parokSa-aparokSarUpe viruddha dharmonA saMbaMdhane kAraNe pratyabhijJAna (smaraNa) nAmanuM eka jJAna nathI, jene lIdhe pratyayI cittanI ekatA siddha thAya. enA javAbamAM "svAnubhavagrAhyazcAyamabhedAtmAhamiti pratyayaH..." vagerethI kahe che ke potAnA sIdhA anubhava vaDe grahaNa karAtuM "huM chuM" evuM jJAna haMmezAM potAnI sAthe abhinnabhAve utpanna thAya che. paNa kAraNonA bheda ane viruddha dharmonA saMsargane AmAM bAdhaka darzAvyuM, enA javAbamAM "na ca pratyakSasya mAhAtmya pramANAntareNAbhibhUyate..." vagerethI kahe che ke pratyakSane anusarIne ja sAmagrIno abheda ane parokSa aparokSa dharmano avirodha "nyAyakaNikA''mAM pratipAdita karyo che. temaja akSaNika (sthAyI) cittanI sArthaka kriyA vagere viSayonuM "nyAyakaNikA' ane "brahmatattvasamIkSA''mAM nirUpaNa karyuM che. Ama badhuM spaSTa che. 32 yasyevaM zAstreLa parikarma nizciMte tatham ?- vyasthita cittano zAstra vaDe saMskAra nirdezAya che, e kevo che ? maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam // 33 // sukha, du:kha, puNya, apuNya mATe mitratA, karuNA, khuzI ane upekSAnI bhAvanA keLavavAthI citta prasanna thAya che. 33
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 33] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [91 bhASya tatra sarvaprANiSu sukhasaMbhogApanneSu maitrI bhAvayet, duHkhiteSu karuNAm, puNyAtmakeSu muditAm, apuNyazIleSUpekSAm / evamasya bhAvayataH zuklo dharma upajAyate / tatazca cittaM prasIdati, prasannamekAgraM sthitipadaM labhate // 33 // badhAM sukha bhogavatAM prANIo sAthe mitratAnI bhAvanA keLave. duHkhI jIvo pratye karuNA, puNyazALIo pratye khuzI ane pApIo pratye upekSAbhAva keLave. AvI bhAvanA keLavatAM A (yogI)ne zukla dharma utpanna thAya che ane enAthI citta prasanna thAya che. temaja prasanna thayeluM citta mera banI sthiratA prApta 72 . 33 tattva vaizAradI aparikarmitamanaso'sUyAdimataH samAdhitadupAyasaMpattyanutpAdAccittaprasAdanopAyAnasUyAdivirodhinaH pratipAdayitumupakramate-yasyedamiti / yasya cittasya vyutthitasyedaM parikarmetyarthaH / maitrIkaruNetyAdiprasAdanAntaM sUtram / sukhiteSu maitrI sauhArda bhAvayata IrSyAkAluSyaM nivartate cittasya / duHkhiteSu ca karuNAmAtmanIva parasminduHkhaprahANecchaM bhAvayataH parApakAracikIrSAkAluSyaM cetaso nivartate / puNyazIleSu prANiSu muditAM harSa bhAvayato'sUyAkAluSyaM cetaso nivartate / apuNyazIleSu copekSA mAdhyasthaM bhAvayato'marSakAluSyaM cetaso nivartate / tatazcAsya rAjasatAmasadharmanivRttau sAttvikaH zuklo dharma upajAyate / sattvotkarSasaMpannaH sambhavati, vRttinirodhapakSe tasya prasAdasvAbhAvyAccittaM prasIdati / prasannaM ca vakSyamANemya upAyebhya ekAgraM sthitipadaM labhate / asatyAM punamaitryAdibhAvanAyAM na ta upAyAH sthityai kalpanta iti // 33 // asUyA (IrSA) vagerevALA asaMskRta cittamAM samAdhi ke enA upAyonI saMpatti utpanna yatA nathI. tethI "yasyeha..." vagerethI masUyA vagerenA virodhI, cittane prasanna karavAnA upAyonuM nirUpaNa karavAno AraMbha kare che, je vyasthita yittano sN27|2 42vo hame (me parivai cha ?) mevo artha cha. "bhaitrI 529..." vagaire sUtra che. sukhI prANIo tarapha mitratAno bhAva ke sauhArda rAkhavAthI cittamAMthI IrSAnI kaluSitatA dUra thAya che. duHkhI prANIo pratye karuNA ane potAnI jema enA duHkhane dUra karavAnI icchA keLavanAranA cittamAMthI bIjAne hAni pahoMcADavAnI
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 34 icchArUpa doSa nivRtta thAya che. puNyazIla loko mATe muditA-harSa-nI bhAvanA keLavanAranA cittamAMthI asUyAnI kaluSitatA cAlI jAya che. apuNyazIla loko tarapha upekSA-madhyasthatA-keLavavAthI asahanazIlatArUpa doSa cittamAMthI nivRtta thAya che. pachI yogIne rAjasa-tAmasadharmo nivRtta thavAthI sAtvika zukla (zuddha) dharma prApta thAya che. eTale ke e sAttvika guNonA utkarSathI sampanna bane che. ane prasanna baneluM yogInuM citta guNonA utkarSathI ja vRttionA nirodha tarapha vaLe che, temaja AgaLa kahevAnArA upAyothI ekAgra banI sthiratA prApta kare che. maitrI vagere bhAvanAonA abhAvamAM e upAyo cittanI sthiratA utpanna karavA mATe samartha thatA nathI. 33 pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya // 34 // athavA recaka karyA pachI prANavAyune bahAra rokavAnA abhyAsarUpa prANAyAmathI (cittanI sthiratA thAya che). mANa kauSThyasya vAyo sikApuTAbhyAM prayatnavizeSAdvamanaM pracchardanam / vidhAraNaM prANAyAmaH / tAbhyAM vA manasaH sthitiM saMpAdayet // 34 // koThAnA vAyune nAkavATe vizeSa prakAranA prayatnathI (haLave haLave) bahAra kADhavo e pracchedana che. (tyAM ene) rokavo e prANAyAma che. e bethI cittanI sthiratA meLavavI. 34 tattva vaizArI tAnidAnI sthityupAyAnAha-pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya / vAzabdo vakSyamANopAyAntarApekSo vikalpArthaH, na maitryAdibhAvanApekSayA / tayA saha samuccyAt / pracchardanaM vivRNoti-kauSThyasyeti / prayatnavizeSAdyogazAstravihitAyena kauSThyo vAyu sikApuTAbhyAM zanai recyate / vidhAraNaM vivRNoti-vidhAraNaM prANAyAmaH / recitasya prANasya kauSThyasya vAyoryadAyAmo bahireva sthApanaM na tu sahasA pravezanam / tadetAbhyAM pracchardanavidhAraNAbhyAM vAyorlaghUkRtazarIrasya manaH sthitipadaM labhate / atra cottarasUtragatAtsthitinibandhanIti padAtsthitigrahaNamAkRSya saMpAdayedityarthaprAptena saMbandhanIyama |34ll (agAu ullekha karyo) e sthiratAnA upAyo kahe che- "pracchedana..."
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 35] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI vagere sUtrathI. "vA" zabda kahevAnArA bIjA upAyonI apekSAe vikalpa sUcave che, maitrI vagere bhAvanAonI apekSAe nahIM. kAraNa ke emanA sahayogathI prANAyAma 52vAno che. "auSThayasya..." vagerethI praychana samabhave che. yogazAstramAM uTelA vizeSa prakAranA prayatnathI koThAno vAyu haLave haLave bahAra kADhavAmAM Ave che. "vidhA2Ne prANAyAmaH'thI vidhAraNa samajAve che. koThAnA bahAra kADhelA vAyuno (prANano) AyAma eTale bahAra ja sthApana, ekadama aMdara pravezavA na devo (e vidhAraNa che). Ama vAyunA pracchardana ane vidhAraNathI haLavA zarIravALA yogInuM mana sthira thAya che. ahIM AgaLanA sUtramAMthI "sthiti nibaMdhanI" zabdamAMthI "sthiti" zabda khArSIne, saMdarbhanA jaje "prApta kare" khe zabdo sAthai saMbaMdha joDavo joIe. 34 [ 83 viSayavatI vA pravRttirutpannA manasaH sthitinibandhanI // 35 // athavA indriyonI viSayone sIdhA ja pratyakSa karatI pravRtti cittanI sthiratA utpanna kare che. 35 bhASya nAsikAgre dhArayato'sya yA divyagandhasaMvitsA gandhapravRttiH / jihvAgre rasasaMvit / tAluni rUpasaMvit / jihvAmadhye sparzasaMvit / jihvAmUle zabdasaMvidityetA vRttaya utpannAzcittaM sthitau nibadhnanti, saMzayaM vidhamanti, samAdhiprajJAyAM ca dvArIbhavantIti / etena candrAdityagrahamaNipradIparazmyAdiSu pravRttirutpannA viSayavatyeva veditavyA / yadyapi hi tattacchAstrAnumAnAcAryopadezairavagatamarthatattvaM sadbhUtameva bhavati eteSAM yathAbhUtArthapratipAdanasAmarthyAt, tathApi yAvadekadezo'pi kazcinna svakaraNasaMvedyo bhavati tAvatsarvaM parokSamivApavargAdiSu sUkSmeSvartheSu na dRDhAM buddhimutpAdayati / tasmAcchAstrAnumAnAcAryopadezopodbalanArthamevAvazyaM kazcid vizeSa: pratyakSIkartavyaH / tatra tadupadiSTArthaikadezapratyakSatve sati sarvaM susUkSmaviSayamapyApavargAcchRddhIyate / etadarthamevedaM cittaparikarma nirdizyate / aniyatAsu vRttiSu tadviSayAyAM vazIkArasaMjJAyAmupajAtAyAM cittaM samarthaM syAttasya tasyArthasya pratyakSIkaraNAyeti / tathA ca sati zraddhAvIryasmRtisamAdhayo'syApratibandhena bhaviSyantIti // 35 // 1
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 ] pataMjalinA yogasUtro [pA. 1 sU. 35 nAsikAnA agra bhAga para cittane ekAgra karavAthI utpanna thatI divya sugaMdhane grahaNa karavAnI zaktine gaMdha-pravRtti kahe che. jIbhanA agrabhAga para rasasaMvita, tALavAmAM rUpasaMvita, jIbhanA madhyabhAga para sparzasaMvita, jIbhanA mULa para zabdasaMvita utpanna thAya che. A badhI pravRttio utpanna thatAM citta sthira thAya che, saMzayo dUra thAya che, ane samAdhiprajJA utpanna thavAmAM dvArarUpa bane che. AnAthI caMdra, sUrya, graho, maNi, dIpaka ane kiraNo vageremAM manane ekAgra karavAthI utpanna thatI pravRttione paNa viSayavatI ja jANavI joIe. te te zAstro, anumAna ane AcAryanA upadezathI jANavAmAM AvelA padArthonuM astitva hoya che. kAraNa ke emanAmAM yathArtha padArthonuM pratipAdana karavAnI zakti hoya che. chatAM emAMno ekAda padArtha paNa potAnI indriyothI jayAM sudhI jANavAmAM Avato nathI, tyAM sudhI e badhuM parokSa hoya evuM lAge che. ane tethI mokSa vagere sUkSma bAbatomAM daDha buddhi utpanna karatuM nathI. A kAraNe zAstra, anumAna ane gurunA upadezanA samarthana mATe avazya ekAda vizeSa pratyakSa karavo joIe. emanA upadezelA padArthomAMthI ekAda pratyakSa thatAM, badhA mokSa sudhInA sUkSma viSayomAM zraddhA utpanna thAya che. A mATe ja AvuM cittanuM parikarma upadezavAmAM Ave che. aniyaMtrita vRttione saMyamamAM rAkhavAnuM sAmarthya utpanna thatAM, citta te te vRttinA viSayane pratyakSa jovA mATe samartha bane che. ane AvuM sAmarthya prApta thatAM zraddhA, zakti, utsAha, smRti (sajagatA) ane samAdhi nirvine sampanna thAya che. 35 tattva vaizAradI sthityupAyAntaramAha-viSayavatI vA pravRttirupannA manasaH sthitinibandhanI / vyAcaSTe - nAsikAgre dhArayata iti / dhAraNAdhyAnasamAdhInkurvatastajjayAdyA divyagandhasaMvittatsAkSAtkAraH / evamanyAsvapi pravRttiSu yojyam / etaccAgamAtpratyetavyaM nopapattitaH / syAdetat-kimetAdRgbhivRttiSu yojyam / etaccAgamAtpratyetavyaM nopapattitaH / syAdetat-kimetAdRgbhivRttiSu kaivalyaM pratyanupayoginIbhirityata Aha-etA vRttayo'lpenaiva kAlenotpannAzcittamIzvaraviSayAyAM vA vivekakhyAtiviSayAyAM vA sthitau nibadhnanti / nanvanyaviSayA vRttiH kathamanyatra sthiti nibadhnAtItyata Aha - saMzayaM vidhamanti
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 36 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [5 apasArayanti ata eva samAdhiprajJAyAmiti / vRttyantarANAmapyAgamasiddhAnAM viSayavattvamatidizati- eteneti / nanvAgamAdibhiravagateSvartheSu kutaH saMzaya ityata Aha-yadyapi hIti / zraddhAmUlo hi yogaH, upadiSTAthaikadezapratyakSIkaraNe ca zraddhAtizayo jAyate / tanmUlAzca dhyAnAdayo'syApratyUhaM bhavantItyarthaH // 35 // viSayavatI vA.. " vagerethI cittanI sthiratAno bIjo upAya kahe che : alaukika viSayone pratyakSa karavAnI zakti utpanna thaIne cittane sthira karavAmAM madadarUpa bane che. "nAsikAgre dhArayataH." vagerethI A vAtane samajAve che. nAsikAnA agrabhAga para citta ekAgra karI, dhAraNA, dhyAna ane samAdhino abhyAsa karanArane, enA jayathI divyagaMdhasaMvino sAkSAtkAra thAya che. Ama bIjI pravRttiomAM paNa yojavuM. A viSaya AgamathI jANavo joIe, tarkathI nahIM. bhale. paNa kaivalya mATe nirupayogI, AvI badhI vRttiothI zo phAyado? "etA vRttaya utpannA:..." vagerethI javAba Ape che ke thoDA samayamAM utpanna thaIne, cittane Izvara viSenI ke vivekakhyAti viSenI sthitiomAM bAMdhe che. tethI kahe che ke saMzaya dUra kare che ane ene lIdhe samAdhi prajJA mATe kAranuM kAma kare che. Agama siddha bIjI vRttio paNa viSayavatI che. "yadyapi hi..." vagerethI prazna pUche che ke Agama vagerethI jANelA padArthomAM saMzaya zA mATe thavo joIe ? javAbamAM kahe che ke yoganuM mULa zraddhA che. upadezelAmAMthI ekAda viSayane pratyakSa karavAthI zraddhA daDha thAya che ane tanyUlaka dhyAna vagere yogIne nirvine siddha thAya che. 35 vizokA vA jyotiSmatI // 36 // athavA zokarahita prakAzarUpa pravRtti utpanna thatAM citta sthira thAya che. 36 bhASya pravRttirutpannA manasaH sthitinibandhanItyanuvartate / hRdayapuNDarIke dhArayato yA buddhisaMvit, buddhisattvaM hi bhAsvaramAkAMzakalpaM, tatra sthitivaizAradyAtpravRttiH sUryendugrahamaNiprabhArUpAkAreNa vikalpate /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ CE] pataMjalinAM yogasUtro [5. 1 sU. 36 tathA'smitAyAM samApannaM cittaM nistaraGgamahodadhikalpaM zAntamanantamasmitAmAtraM bhavati / yatredamuktam- tamaNumAtramAtmAnamanuvidyAsmItyevaM tAvatsaMprajAnIta iti / eSA dvayI vizokA viSayavatI, asmitAmAtrA ca pravRttijyotiSmatItyucyate yayA yoginazcittaM sthitipadaM labhata iti // 36 // pravRtti utpanna thaIne manane sthira kare che." e vAkyakhaMDa AgaLanA sUtramAMthI Ave che. hRdayakamaLamAM cittane ekAgra karatAM je buddhisaMvit che, e pratyakSa thAya che. buddhisattva prakAzamaya AkAza jevuM che. emAM manane sthira karavAnI kuzaLatA prApta thatAM, sUrya, caMdra, graha, maNinA prakAro jevA AkAro vArApharatI dekhAya che. ane amitAmAM ekAgra thayeluM citta, taraMga vinAnA sAgara jevuM, zAnta, anaMta ane amitA mAtra ("huM " mevA) 35vANu thAya che mA viSe 5o cha : "se mazumAtra, sUkSma AtmAne jANIne "huM chuM" e rUpe ja prakAze che, ke nizcita ane spaSTarUpe jANe che. A zoka rahita viSayavALI ane amitA mAtra viSayavALI, ema be prakAranI pravRtti jayotiSmatI bhUmi kahevAya che. enAthI yogInuM citta sthira thAya che. 36 tattva vaizAradI vizokA vA jyotiSmatI / vigatazokA duHkharahitA / jyotiSmatI jyotirasyA astIti jyotiSmatI prakAzarUpA / hRdayapuNDarIka iti / udarorasormadhye yatpadmamadhomukhaM tiSThatyaSTadalaM recakaprANAyAmena tadUrdhvamukhaM kRtvA tatra cittaM dhArayet, tanmadhye sUryamaNDalamakAro jAgaritasthAnaM, tasyopari candramaNDalamukAraH svapnasthAnam / tasyopari vahnimaNDalaM makAraH suSuptisthAnam, yasyopari paravyomAtmakaM brahmanAdaM turIyasthAnamardhamAtramudAharanti brahmavAdinaH / tatra kaNikAyAmUrdhvamukhI sUryAdimaNDalamadhyagA brahmanADI / tatopyUrvaM pravRttA suSumnA nAma nADI, tayA khalu bAhyAnyapi sUryAdIni maNDalAni protAni / sA hi cittasthAnam, tasyAM dhArayato yoginazcittasaMvidupajAyate / upapattipUrvakaM buddhisaMvidAkAramAdarzayati-buddhisattvaM hIti / AkAzakalpamiti vyApitAmAha / sUryAdInAM prabhAstAsAM rUpaM tadAkAreNa vikalpate nAnArUpA bhavati / manazcAtra buddhirabhimataM na tu mahattattvam / tasya ca suSumnAsthasya vaikArikAhaGkArajanmanaH sattvabahulatayA jyotIrUpatA vivakSitA, tattadviSayagocaratayA ca vyApitvamapi siddham / asmitAkArye manasi samApatti darzayitvA'smitAsamApatteH svarUpamAha-tatheti /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 36] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [97 zAntamapagatarajastamastaraGgam / anantaM vyApi asmitAmAtraM na punarnAnAprabhArUpam / AgamAntareNa svamataM samIkaroti yatreti / yatredamuktaM paJcazikhena / tamaNuM duradhigamatvAdAtmAnamahaMkArAspadamanuvidyAnucintyAsmItyevaM tAvajjAnIta iti / syAdetadnAnAprabhArUpA bhavatu jyotiSmatI kathamasmitAmAtrarUpA jyotiSmatItyata Aha-eSA dvayIti / vidhUtarajastamomalAsmitaiva sattvamayI jyotiriti bhAvaH / dvividhAyA api jyotiSmatyAH phalamAha yayeti // 36 // vizokA eTale duHkharahita ane jyotiSmatI eTale prakAzarUpa. hRdayakamaLa eTale peTa ane chAtI vacce ATha pAMkhaDIovALuM, nIce tarapha mukhavALuM kamaLa. ene recaka prANAyAmathI uparanI tarapha mukhavALuM banAvI, emAM citta ekAgra kare. e kamaLanA madhyamAM sUryamaMDaLa ane akArarUpa jAgratanuM sthAna che. enA upara caMdramaMDaLamAM ukArarUpa svaprasthAna che. ethI upara agnimaMDaLamAM makArarUpa suSuptinuM sthAna che. enI upara turIya sthAnamAM parama vyoma (cidAkAza)rUpa, ardhamAtrArUpa brahmanAda che, ema brahmavettAo kahe che. enI karNikAmAM, UrdhvamukhavALI, sUrya vagerenAM maMDaLonA madhyamAM brahmanADI che. enAthI paNa upara suSuNNA nAmanI nADI che, jemAM bahAranAM sUrya vagerenAM maMDaLo parovAyelAM che. e cittanuM sthAna che. emAM dhAraNA karavAthI yogIne citta (nA svarUpa)nuM jJAna thAya che. "buddhisattva hi.." vagerethI yuktipUrvaka buddhisaMvitano AkAra darzAve che. AkAza jevuM ema kahIne vyApakatA batAve che. sUrya vagerenI prabhAonuM rUpa emanA AkArathI kramazaH vividharUpe dekhAya che. manathI ahIM buddhi samajavAnI che, mahattattva nahIM. suSummAmAM rahelA eno janma vaikArika ahaMkArathI thAya che, ane emAM sattvaguNa vadhAre hovAthI prakAzarUpa kahyuM che. te te viSayagocara hovAthI, enuM vyApakapaNuM paNa siddha che. asmitAnA kAryarUpa manamAM samApatti (tadrupatA) darzAvIne "tathA asmitAyA".. vagerethI asmitA samApattinuM svarUpa kahe che. zAnta eTale raja-tamasanA taraMgo vinAnuM. anaMta eTale sarvavyApaka, ane asmitAmAtra, eTale vividha prajAonA rUpavALuM nahIM. "yatra" vagerethI bIjA AgamanA uddharaNa vaDe potAnA matanuM samarthana kare che ke samAnatA batAve che. A viSe paMcazikhAcArye kahyuM che : "e duya hovAthI aNu kahevAtA, ahaMkAranA Azraya AtmAne anuvidya eTale "huM chuM" ema ciMtana karIne jANe che." bhale. paNa jayotiSmatI vividha prabhArUpa hovAthI e nAmathI kahI zakAya, paraMtu asmitAmAtrane jyotiSmatI kevI rIte kahevAya ? enA javAbamAM "eSA kayI" vagerethI kahe che jemAMthI raja-tamano maLa naSTa thayo che, evI asmitA pote ja sattvamaya prakAza che, evo bhAva che. "thayA.." vagerethI baMne prakAranI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 37,38 jyotiSmatI bhUminuM phaLa kahe che (ke enAthI yogInuM citta sthiratA prApta kare che.) 36 vItarAgaviSayaM vA cittam // 37 // athavA rAgarahita cittane (avalaMbavAthI citta sthira thAya che). 37 bhASya vItarAgacittAlambanoparaktaM vA yoginazcittaM sthitipadaM labhata rUti rUchA athavA vItarAga (mahAtmA)nA cittanA avalaMbanathI (e raMge) raMgAyeluM citta sthira thAya che. 37 tattva vaizAradI vItarAgaviSayaM vA cittam / vItarAgAH kRSNadvaipAyanaprabhRtayasteSAM cittaM tadevAlambanaM tenoparaktamiti // 37 // kRSNa dvaipAyana vagere vItarAga mahAtmAo che. emanuM citta e ja avalaMbana che je cittanuM, e enA raMge raMgAIne sthira thAya che. 37 svajanidrAjJAnAlambanaM vA // 38 // athavA svapna ke nidrAnA jJAnanA avalaMbanathI citta sthira thAya che. 38 bhASya svapnajJAnAlambanaM vA nidrAjJAnAlambanaM vA tadAkAraM yoginazcittaM sthitipadaM labhata iti // 38 // svapnajJAnanA avalaMbanavALuM ke nidrAjJAnanA avalaMbanavALuM AMgInuM citta tadAkAra banIne sthiratA prApta kare che. 38
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 1 sU. 39] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [99 - - - - tattva vaizAradI svapnanidrAjJAnAlambanaM vA / yadA khalvayaM svapne viviktavanasaMnivezavartinImutkIrNAmiva candramaNDalAtkomalamRNAlazakalAnukAribhiraGgapratyaGgarupetAmabhijAtacandrakAntamaNimayImatisurabhimAlatImallikAmAlAhAriNI manoharAM bhagavato mahezvarasya pratimAmArAdhayannova prabuddhaH prasannamanAstadA tAmeva svapnajJAnAlambanIbhUtAmanucintayatastasya tadekAkAra-manasastatraiva cittaM sthitipadaM labhate / nidrA ceha sAttvikI grhiitvyaa| yasyAH prabuddhasya sukhamahamasvApsamiti pratyavamarzo bhavati / ekAgraM hi tasyAM mano bhavati / tAvanmAtreNa coktam - etadeva brahmavido brahmaNo rUpamudAharanti suptAvastheti / jJAnaM ca jJeyarahitaM na zakyaM gocarayitumiti jJeyamapi gocarAkriyate // 38 // jyAre A yogI svapnamAM ekAnta vananA vistAramAM caMdramaMDaLamAMthI kotarelI hoya evI, komaLa mRNAlanA TukaDAo jevAM aMgovALI, uttama jAtanA caMdrakAnta maNimaya ane atyaMta sugaMdhita mAlatI, mallikAnA puSponA hAra dhAraNa karatI, manohara evI bhagavAna mahezvaranI pratimAnuM ArAdhana karatAM, prasanna manavALo yogI jAge tyAre e ja svaprajJAnanuM avalaMbana laIne enuM ciMtana karatA yogInuM citta tadAkAra banIne emAM sthiratA prApta kare che. ahIM sAtvika nidrA grahaNa karavI joIe, jemAMthI jAgyA pachI, huM sukhapUrvaka sUto hato, evI smRti utpanna thAya che. emAM mana ekAgra thAya che. AvI suSuptAvasthAne brahmavettAo brahmanuM rUpa kahe che. zeyarahita jJAnane jANavuM zakya nathI. chatAM evA zeyane paNa jANavAno yatna (nidrAjJAnanA avalaMbathI) karavAmAM Ave che. 38 yathAbhimatadhyAnAdvA // 39 // athavA potAne pasaMda hoya e ISTadevanA dhyAnathI citta sthira thAya che. 39 bhASya yadevAbhimataM tadeva dhyAyet / tatra labdhasthitikamanyatrApi sthitipadaM namata rUti rUA.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 40 je koI gamato padArtha hoya, enuM ja dhyAna karavuM. emAM sthira thayeluM citta bIje paNa sthira thAya che. 39 tattva vaizAradI yathAbhimatadhyAnAdvA / kiM bahunA yadevAbhimataM tattattadrUrUpamiti // 39 // vadhAre zuM kahevuM? je gamatuM hoya, e enA ISTanuM rUpa che. 39 paramANuparamamahattvAnto'sya vazIkAraH // 40 // yogInI kuzaLatA paramANuthI mAMDIne sauthI moTA padArtha sudhI vistare che. 40 bhASya sUkSme nivizamAnasya paramANvantaM sthitipadaM labhata iti / sthUle nivizamAnasya paramamahattvAntaM sthitipadaM cittasya / evaM tAmubhayIM koTimanudhAvato yo'syApratIghAtaH sa paro vazIkAraH / tadvazIkArAtparipUrNa yoginazcittaM na punarabhyAsakRtaM parikarmApekSata iti // 40 // sUkSmamAM pravezatuM yogInuM citta sUkSmatama paramANu sudhImAM sthira thAya che, ane cUlamAM pravezatuM sauthI moTA padArthamAM sthira thAya che. Ama A baMne koTio sudhI vistaratuM yogInuM citta kyAMya paNa aTakatuM nathI. koI ene rokI zakatuM nathI. e enI zreSTha kuzaLatA che. AvI kuzaLatAvALuM yogInuM citta abhyAsa vaDe vadhAre saMskAranI apekSA rAkhatuM nathI. 40 kathaM punaH sthitipadamAtmIbhAvo'vagantavya ityata Aha-paramANuparamamaha ttvAnto'sya vazIkAraH / vyAcaSTe-sUkSma iti / uktama) piNDIkRtya vazIkArapadArthamAhaevaM tAmubhayImiti / vazIkArasyAvAntaraphalamAha-tadvazIkArAditi // 40 // kayA lakSaNathI yogInuM citta pUrNapaNe sthira thaIne, nitya AtmabhAvamAM rahe che, e jANI zakAya? enA javAbamAM "paramANuparamamahattvAntosya vazIkAraH" sUtrathI kahe che ke sUkSma paramANuthI zarU karIne sauthI moTI vastumAM yogInuM citta
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 1 sU. 41 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [101 sthira rahe, e enI pUrNa kuzaLatA darzAve che. "sUkSma" vagerethI A vAta spaSTa kare cha. "bhevaM tAmumayAma..." vagerethI DevI vAtano sAra Deta zIst2 zano martha spaSTa 42 che. "tatra za t" vagairethI bhenu gau| 35 4 cha. 40 atha labdhasthitikasya cetasaH kiMsvarUpA kiMviSayA vA samApattiriti ? taducyate- ve 55 sthira thayetA yittanI 34 svarUpanI ane yA viSayamA samApatti (tadrUpatA) thAya cha ? me pAya - kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItRgrahaNagrAhyeSu tatsthatadaJjanatA samApatiH // 41 // kSINa thayelI vRttiovALuM citta uttama jAtinA sphaTika maNinI jema grahItA, grahaNa ane grAhyamAM rahIne emanA jevuM rUpa dhAraNa kare ene samApatti kahevAya. 41 bhASya kSINavRttireti pratyastamitapratyayasyetyarthaH / abhijAtasyeva maNeriti dRSTAntopAdAnam / yathA sphaTika upAzrayabhedAttattadrUpoparakta upAzrayarUpAkAreNa nirbhAsate tathA grAhyAlambanoparaktaM cittaM grAhyasamApannaM grAhyasvarUpAkAreNa nirbhAsate / tathA bhUtasUkSmoparaktaM bhUtasUkSmasamApannaM bhUtasUkSmasvarUpAbhAsaM bhavati / tathA sthUlAlambanoparaktaM sthUlarUpasamApannaM sthUlarUpAbhAsaM bhavati / tathA vizvabhedoparaktaM vizvabhedasamApannaM vizvarUpAbhAsaM bhavati / tathA grahaNeSvapIndriyeSu draSTavyam / grahaNAlambanoparaktaM grahaNasamApanaM grahaNasvarUpAkAreNa nirbhAsate / tathA grahItRpuruSAlambanoparaktaM grahItRpuruSa samApannaM grahItRpuruSasvarUpAkAreNa nirbhAsate / tathA muktapuruSAlambanoparaktaM muktapuruSasamApannaM muktapuruSasvarUpAkAreNa nirbhAsata iti / tadevamabhijAtamaNikalpasya cetaso grahItRgrahaNagrAhyeSu puruSendriyabhUteSu yA tatsthatadaJjanatA teSu sthitasya tadAkArApattiH sA samApattirityucyate // 41 // kSINavRtti eTale vicAro vinAnuM, uttama jAtinA maNinI jema, e
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 41 dRSTAnta che. jema sphaTika pAse rahelA judA judA padArthone kAraNe, e najIkanA padArthanA rUpanA AkAravALo dekhAya che, ema grAhya AlaMbananA raMge raMgAyeluM citta grAhyanA rUpavALuM ane grAhyanA AkAravALuM dekhAya che. e rIte sUkSma bhUtonA rUpathI raMgAyeluM citta sUkSma bhUtonA svarUpanA AbhAsavALuM bane che. ane sthUla AlaMbananA rUpe raMgAyeluM citta sthUla rUpavALuM banIne skUla rUpanA AbhAsavALuM bane che. temaja vizvanA bhinna bhinna padArthonA rUpe raMgAyeluM citta jagatanA vibhinna padArthonA AkAravALuM banIne duniyAnI judI judI vastuonA AbhAsavALuM bane che. e rIte grahaNo ke indriyo viSe paNa jANavuM. grahaNanA AlaMbananA rUpe raMgAyeluM citta, grahaNanA AkAravALuM banIne grahaNa svarUpanA AkArathI bhAse che. tathA grahItA puruSanA AlaMbananA rUpathI raMgAyeluM, grahItA puruSa sAthe ekarUpa baneluM, grahItA puruSanA AkAre bhAse che. ema mukta puruSanA AlaMbanathI raMgAyeluM, mukta puruSa sAthe ekarUpa baneluM, mukta puruSanA svarUpanA AkAravALuM bhAse che. Ama abhijAta maNi jevuM citta cahItA, grahaNa ane grAhya eTale ke puruSa, indriyo ane bhUtomAM rahIne, taraMjanatA eTale emanA AkAravALuM bane, ene samApatti kahevAmAM Ave che. 41 tattva vaizAradI ___ tadevaM cittasthiterupAyA darzitAH / labdhasthitikasya cittasya vazIkAro'pi darzitaH / saMprati labdhasthitikasya cetasaH kiMviSayaH kiMrUpazca saMprajJAto bhavatIti pRcchati- atheti / atrottarasUtramavatArayati-taducyata iti / sUtraM paThati-kSINavRtterityAdi samApattyantam / tadvayAcaSTe-kSINeti / abhyAsavairAgyAbhyAM kSINarAjasatAmasapramANAdivRttezcittasya / tasya vyAkhyAnaM pratyastamitapratyayasyeti / tadanena cittasattvasya svabhAvasvacchasya rajastamobhyAmabhibhava uktaH / dRSTAntaM spaSTayati-yatheti / upAzraya upAdhirjapAkusumAdiH / uparaktastacchAyApanaH / upAzrayasya yadAtmIyaM rUpaM lohitanIlAdi tadevAkArastena lakSito nirbhAsate / dAntike yojayati - tadA grAhyeti / grAhyaM ca tadAlambanaM ca tenoparaktaM tadanuviddham / tadanena grahItRgrahaNAbhyAM vyavacchinatti / AtmIyamantaHkaraNarUpamapidhAya grAhyasamApanaM grAhyatAmiva prAptamiti yAvat / ato grAhyasvarUpAkAreNa nirbhAsate / grAhyoparAgameva sUkSmasthUlatAbhyAM vibhajate-bhUtasUkSmeti /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 41] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [103 vizvabhedazcetanAcetanasvabhAvo gavAdirghaTAdizca draSTavyaH tadanena vitarkavicArAnugatau samAdhI zatI | tathA grahaNeSvapIndriyeSviti / gRhyanta ebhirarthA iti grahaNAnIndriyANi / etadeva spaSTayati-grahaNAlambaneti / grahaNaM cAlambanaM ca taditi grahaNAlambanam / tenoparaktamanuviddhamAtmIyamantaHkaraNarUpamapidhAya grahaNamiva bahiSkaraNamivApanamiti / tadanenAnandAnugatamuktvA'smitAnugatamAha-tathA grahItRpuruSeti / asmitAspadaM hi grahItA puruSa iti bhAvaH / puruSatvAvizeSAdanenaiva mukto'pi puruSaH zukaprahlAdAdiH samAdhiviSayatayA saMgrahItavya ityAha- tathA mukteti / upasaMharaMstatsthatadaJjanatApadaM vyAcaSTe-tadevamiti / teSu grahItRgrahaNagrAhyeSu sthitasya dhAritasya dhyAnaparipAkavazAdapahatarajastamomalasya cittasattvasya yA tadaJjanatA tadAkAratA sA samApattiH saMprajJAtalakSaNo yoga ucyate / tatra ca grahItRgrahaNagrAhyeSviti sautraH pAThakramo'rthakramavirodhAnAdartavyaH / evaM bhASye'pi prathamaM bhUtasUkSmopanyAso nAdaraNIya iti sarva ramaNIyam IIizA atyAra sudhI cittanI sthiratAnA upAyo batAvyA. sthiratA prApta cittanI kuzaLatA paNa batAvI. have "atha labdhasthitisya cetasa.." vagerethI pUrNa sthiratA meLavelA cittano viSaya kayo hoya che ane ene kevArUpavALo saMprajJAta samAdhi thAya che, e viSe prazna kare che. "taducyate" ema kahIne AgaLanuM sUtra "kSINavRtterabhiAtaseva."... vagere prastuta kare che. "kSINavRtta..." vagerethI sUtra samajAve che. abhyAsa ane vairAgyathI rAjasa, tAmasa pramANa vagere vRttiono kSaya thayA pachI, ke badhA pratyayono asta thayA pachI, evo artha che. AnAthI svabhAve ja svaccha evA cittasattvanI rajoguNa ane tamoguNathI dabAI na javAnI vAta karI. "yathA..." vagerethI daSTAnta ApIne spaSTatA kare che. upAzraya eTale upAdhi ke najIka mUkelI vastu, dAkhalA tarIke japAkusuma vagere. emanAthI uparakta eTale emanI chAyAvALA banavuM. upAdhinuM je potAnuM lAla, nIla vagere rU5, e ja AkAra vALo sphaTika dekhAya che. "tadA grAhya"... vagerethI draSTAnnano mukhya vAta samajAvavA upayoga kare che. grAhya vastune avalaMbIne eTale enAthI raMgAIne. Ama grahItA ane grahaNathI grAhyano bheda darzAvyo. potAnA aMtaHkaraNa tarIkenA rUpane chupAvIne grAhya vastu sAthe ekarUpa thayeluM eTale grAhya banI gayeluM (citta) ema samajavuM joIe. A kAraNe grAhyanA rUpanA AkAre bhAse che. bhUtasUkSma..." vagerethI grAhyanA uparAgane skUla ane sUkSma ema be vibhAgomAM vibhAjita kare che. vizvanA vibhinna padArtho eTale cetana gAya vagere
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 42 ane acetana ghaDA vagere samajavAM. AnAthI vitarka ane vicArathI anugata ema be saMprajJAta samAdhi samajavA joIe. grahaNo eTale indriyo. je vaDe vastuonuM grahaNa thAya che, tethI indriyo grahaNa kahevAya che. "grahaNAlaMbana..." vagerethI A vAta spaSTa kare che. grahaNanA AlaMbanathI raMgAyeluM ke vIMdhAyeluM citta, potAnuM aMtaHkaraNarUpa chupAvIne grahaNarUpa ke bAhya karaNarUpa bane che. AnAthI AnaMdAnugata saMprajJAta samAdhi kahyo. have "grahInUpuruSa..." vagerethI asmitAnugata saMprajJAta samAdhi viSe kahe che. grahatA puruSanA svarUpavALuM eTale asmitArUpavALuM samajavuM. grahItA puruSanuM asmitA sthAna che, evo bhAva che. "tathA muktapuruSAlaMbanoparaktam"... vagerethI zuka, alhAda vagere mukta puruSo paNa, puruSarUpa hovAnA kAraNe, samAdhinA viSaya tarIke grahaNa karavA yogya che, ema kahe che. "tadevam" vagerethI "tasthatadejanatA" zabda samajAve che. dhAraNAthI sthira thayeluM, dhyAnanA paripAkathI raja-tamasanA manovinAnuM citta grahItA, grahaNa ane grAhyamAM rahIne, emanA rUpe raMgAyeluM banavAthI emanA AkAravALuM bane, tyAre enI je avasthA thAya che, ene samApatti ke saMprajJAta lakSaNavALo yoga kahe che. sUtrakAre sUtramAM grahaNa karelo grahItA, grahaNa ane grAhya evo krama arthakramathI viruddha hovAne kAraNe svIkAravo na joIe. bhASyamAM paNa bhUtasUkSmano pahelAM karelo ullekha svIkAravA jevo nathI. Ama badhuM ramaNIya che. 41 tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH // 42 // je zabda, artha ane jJAnanA vikalpothI mizrita hoya e savitarka samApatti che. 42 bhASya tadyathA gauriti zabdo gaurityartho gauriti jJAnamityavibhAgena vibhaktAnAmapi grahaNaM dRSTam / vibhajyamAnAzcA'nye zabdadharmA anye'rthadharmA anye jJAnadharmA ityeteSAM vibhaktaH panthAH / tatra samApanasya yogino yo gavAdyarthaH samAdhiprajJAyAM samArUDhaH sa cecchabdArthajJAnavikalpAnuviddha
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 42] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tavaizAradI [105 upAvartate sA saMkIrNA samApattiH savitarketyucyate // 42 // dAkhalA tarIke gAya zabda, gAya artha (vasta), ane gAyanuM jJAna judAM che, chatAM judAM na hoya ema grahaNa thatAM jovAmAM Ave che. vizleSaNa karatAM zabdanA dharmo anya, arthanA dharmo anya ane jJAnanA dharmo judA jaNAya che. Ama emanA astitvano mArga judo che. emAM samApanna yogInI samAdhi prajJAmAM gAya vagere ArUDha thayelo padArtha jo zabda, artha ane jJAnanA vikalpothI vIMdhAyelo (yukta) hoya, to e jaTila samApatti savitarka kahevAya che. 42 tattva vaizAradI __sAmAnyataH samApattiruktA / seyamavAntarabhedAccaturvidhA bhavati / tadyathA savitarkA nirvitarkA savicArA nirvicArA ceti / tatra savitarkAyAH samApatterlakSaNamAhatatretyAdi samApatyantaM sUtram / tatra tAsu samApattiSu madhye savitarkA samApattiH pratipattaThyA / kIdRzI ? zabdazcArthazca jJAnaM ca teSAM vikalpAH / vastuto bhinnAnAmapi zabdAdInAmitaretarAdhyAsAdvikalpo'pyekasminbhedamAdarzayati bhitreSu cAbhedam, tena zabdArthajJAnavikalpaiH saMkarNA vyAmizretyarthaH / tadyathA gauriti zabda iti / gaurityupAttayorarthajJAnayoH zabdAbhedavikalpo darzitaH / gaurityartha iti / gaurityupAttayoH zabdajJAnayorAbhedavikalpo darzitaH / gauriti jJAnamiti / gaurityupAttayoH zabdArthayo nAbhedavikalpaH / tadevamavibhAgena vibhaktAnAmapi zabdArthajJAnAnAM grahaNaM loke draSTavyam / yadyavibhAgena grahaNaM kutastahi vibhAga ityata Aha- vibhajyamAnAzceti / vibhajyamAnAzcAnvayavyatirekAbhyAM parIkSakairanye zabdadharmA dhvanipariNAmamAtrasya zabdasyodAttAdayo dharmAH, anye'rthasya jaDatvamUrtatvAdayaH, anye prakAzamUrtivirahAdayo jJAnasya dharmA iti / tasmAdeteSAM vibhaktaH panthAH svarUpabhedonayanamArgaH / tatra vikalpite gavAdyarthe samApanasyeti / tadanena yogino'paraM pratyakSamuktam / zeSaM sugamam // 42 // sAmAnya samApatti kahI. e peTA bhedothI cAra prakAranI che : savitarka, nirvita, sviyaa| ane nirviyAsa. "tatra"... kathA savitAI sabhApattinu lakSaNa kahe che. e cAra samApattiomAMthI savitarka samApatti jANavI joIe ? e kevI che?. zabda, artha ane jJAnanA vikalpo che. kharekhara bhinna evA zabda vagerenA paraspara adhyAsathI vikalpa ekamAM bheda darzAve che ane bhinnamAM abheda. A kAraNe zabda, artha ane jJAnanA vikalpothI saMkIrNa eTale mizrita (samApatti hoya che).
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 43 "taghathA gauriti zabda:" - jema gAya e zabda che. gAya ema kahevAthI jaNAtA artha ane jJAnano zabdathI abhedarUpa vikalpa darzAvyo. "gaurityartha :" - gAya e artha (prANI) che. gAya ema kahevAthI jaNAtA zabda ane jJAnano arthathI abhedarUpa vikalpa darzAvyo. "gauriti jJAnam"-gAya e jJAna che. gAya ema kahevAthI jaNAtA zabda ane arthano jJAnathI abhedarUpa vikalpa darzAvyo. Ama judAM hovA chatAM zabda, artha ane jJAnanuM judAM na hoya e rIte grahaNa thatuM lokamAM jovAmAM Ave che.. jo avibhAgathI grahaNa thatuM hoya to vibhAga kyAMthI Avyo ? enA javAbamAM "vibhayamanAtha" vagerethI kahe che ke anvaya (sahabhAva) ane vyatireka (asahabhAva)nI rIte vidvAno vizleSaNa kare tyAre zabdanA dharmo judA jaNAya che. zabda dhvanionuM mAtra pariNAma che, udAtta vagere enA dharmo che. artha (vastu)nA jaDapaNuM, mUrtapaNuM vagere judA che. ane jJAnanA prakAza temaja amUrtapaNuM vagere dharmo judA che. tethI emanA svarUpanA astitvano mArga bhinna che. AvA vikalpita gAya vagere padArthamAM samApatti (savitarka che). AnAthI yogInuM apara pratyakSa kahyuM. bAkInuM sugama che. 42 yadA punaH zabdasaMketasmRtiparizuddhau zrutAnumAnajJAnavikalpazUnyAyAM samAdhiprajJAyAM varUpamAtreNAvasthito'rthastatsvarUpAkAramAtratayaivAvacchidyate sA ca nirvitarkA samApattiH / tatparaM pratyakSam / tacca zrutAnumAnayo/jam tataH zrutAnumAne prabhavataH / na ca zrutAnumAna- jJAnasahabhUtaM taddarzanam / tasmAdasaMkIrNaM pramANAntareNa yogino nirvitarkasamAdhijaM darzanamiti / nirvitarkAyAH samApatterasyAH sUtreNa lakSaNaM ghokti paraMtu citta jyAre zabdanA saMtathI utpanna thayelI smRti vagaranuM ane zuddha bane, tyAre yogIne samAdhi prajJAmAM vastu, zrutajJAna ane anumAnajJAna vinA, enA potAnA vizeSa svarUpamAM enA svarUpanA AkAramAtrathI svataMtrapaNe jaNAya, e nirvitarka samApatti che. e para (zreSTha) pratyakSa che. ane e zruta(sAMbhaLavAmAM Avato zabda ke Agama) ane anumAnanuM bIja che. enAthI zruta ane anumAna utpanna thAya che. ane e zruta ane anumAna jJAnanA sahakArathI (emanI sAthe) utpanna thatuM darzana nathI. tethI yogInuM A nirvitarkasamAdhithI utpanna thayeluM darzana koI paNa anya pramANa sAthe bhaLeluM nathI. A nirvitaka samapattinuM lakSaNa sUtravaDe pragaTa karavAmAM Ave che -
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 43] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [107 smRtiparizuddhau svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitarkA // 43 // skRtinI parizuddhi (nivRtti) thatAM, svarUpe zUnya jevA banelA cittamAM phakta grAhya padArthane prakAzita karatI samApatti nirvitarka che. 43 bhASya __yA zabdasaMketazrutAnumAnajJAnavikalpasmRtiparizuddhau grAhyasvarUpoparaktA prajJA svamiva prajJAsvarUpaM grahaNAtmakaM tyaktvA padArthamAtrasvarUpA grAhyasvarUpApanneva bhavati sA nirvitarkA samApattiH / tathA ca vyAkhyAtam / tasyA ekabuddhyupakramo hyAtmA'NupracayavizeSAtmA gavAdirghaTAdirvA lokaH / sa ca saMsthAnavizeSo bhUtasUkSmANAM sAdhAraNo dharma AtmabhUtaH, phalena vyaktenAnumitaH svavyaJjakAJjanaH prAdurbhavati, dharmAntarasya kapAlAderudaye ca tirobhavati / sa eSa dharmo'vayavItyucyate / yo'sAvekazca mahAMzcANIyAMzca sparzavAMzca kriyAdharmakazcAnityazca tenAvayavinA vyavahArAH kriyante / yasya punaravastukaH sa pracayavizeSaH sUkSmaM ca kAraNamanupalabhyamavikalpasya tasyAvayavyabhAvAdatadrUpapratiSThaM mithyAjJAnamiti prAyeNa sarvameva prAptaM mithyAjJAnamiti / tadA ca samyagjJAnamapi kiM syAdviSayAbhAvAt / yadyadupalabhyate tattadavayavitvenAghrAtam / tasmAdastyavayavI yo mahattvAdivyavahArApannaH samApattenirvitarkAyA viSayo bhavati // 43 // jemAM zabdasaMketa, zruta, anumAnajJAna ane vikalpathI utpanna thayelI smRti parizuddha (nivRtta) thAya, ane grAhya artha svarUpe raMgAyelI prajJA. potAnuM grahaNAtmaka prajJAsvarUpa tyajIne phakta padArthanA rUpavALI, grAhya svarUpa sAthe jANe ke ekAkAra bane e nirvitarka samApatti che. ane Ane spaSTa 42di | cha : - mA (nirvita samApatti)no do (viSaya) 2 // vagere ke ghaDo vagere che, je eka buddhi (ghaDo eka che evA khyAla)no AraMbha (Gtpana) 43 cha, bhane meM mazumonA vizeSa samU35, 5635 che. mA sUkSmabhUtono vizeSa prakArano (dA.ta. ghaDAno) AkAra (saMsthAna) emano
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] pataMjalinA yogasUtro [5. 1 sU. 43 AtmabhUta sAdhAraNa dharma jenuM vyakta thatA phaLa (pariNAma) vaDe anumAna karAya che, ane potAne vyakta karanArAM kAraNo (prApta thaye) prAdurbhAva pAme che, temaja ThIkarAM vagere rUpa bIjo dharma utpanna thatAM tirobhAva pAme che. A dharma avayavI kahevAya che. A avayavI eka che, moTo ke nAno (sUkSma) hoya che, sparzadharmavALo che, kriyAdharma(pANI lAvavuM vagere vyavahArarUpa dharma) vALo che, ane anitya che. e avayavI vaDe vyavahAro siddha thAya che. jene mATe Avo vizeSa prakArano pracaya (AkAra) avAstavika che, ane sUkSma hovAthI kAraNa aprApya che, ene A bemAMthI eka paNa vikalpa anupalabdha hovAthI, avayavInA abhAvanA kAraNe, enA rUpamAM apratiSThita jJAna mithyA hovAthI, prAyaH badhuM ja jJAna mithyA che, evo prasaMga prApta thayo. vaLI, viSaya na hovAthI samyapha jJAna paNa kevI rIte hoya ? je je upalabdha thAya che, e badhuM avayavIrUpe ja maLe che. tethI moTuM nAnuM vagere vyavahAro sAthe joDAyelo avayavI che, je nirvitarka samApattino viSaya bane cha. 43 tattva vaizAradI sUtraM yojayituM prathamatastAvannivitarkA vyAcaSTe-yadA punariti / parizuddhirapanayaH / zabdasaMketasmaraNapUrve khalvAgamAnumAne pravartete / saMketazcAyaM gauriti zabdArthajJAnAnAmitaretarAdhyAsAtmA / tatazcAgamAnumAnajJAnavikalpau bhavataH / tena tatpUrvA samAdhiprajJA savitarkA / yadA punararthamAtrapravaNena cetasArthamAtrAdRtena tadabhyAsAnAnArIyakatAmupagatA saMketasmRtistyaktA, tattyAge ca zrutAnumAnajJAnavikalpau tanmUlau tyaktau, tadA tacchUnyAyAM samAdhiprajJAyAM svarUpamAtreNAvasthito'rthastatsvarUpamAtratayaiva na tu vikalpitenAkAreNa paricchidyate, sA nirvitarkA samApattiriti / tadyoginAM paraM pratyakSamasadAropagandhasyApyabhAvAt / syAdetat-pareNa pratyakSeNArthatattvaM gRhItvA yogina upadizantyupapAdayanti ca / kathaM cAtadviSayAbhyAmAgamaparArthAnumAnAbhyAM so'rtha upadizyata upapAdyate ca / tasmAdAgamAnumAne tadviSaye te ca vikalpAviti paramapi pratyakSa vikalpa evetyata Aha-tacca zruteti / yadi hi savitarkamiva zrutAnumAnasahabhUtaM tadanuSaktaM syAdbhavetsaMkIrNam / tayostu bIjamevaitat / tato hi zrutAnumAne prabhavataH / na ca yadyasya kAraNaM tattadviSayaM bhavati / na hi dhUmajJAnaM vahnijAnakAraNamiti vahiviSayam / tasmAdavikalpena pratyakSeNa gRhItvA vikalpyopadizanti copapAdayanti ca / upasaMharati
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 43] vyAsayita mAdhya bhane vAyaspati mizrayita tatpavaizAhI [ 108 tasmAditi / vyAkhyeyaM sUtraM yojayati - nivitarkAyA iti / smRtiparizuddhAvityAdi sUtram / zabdasaMketazca zrutaM cAnumAnaM ca teSAM jJAnameva vikalpastasmAtsmRtistasyAH parizuddhirapagamastasyAm / atra ca saMketasmRtiparizuddhihetuH / zrutAdijJAnasmRtiparizuddhizca hetumatI / anumAnazabdazca karmasAdhano'numeyavAcakaH / svamivetIvakAro bhinnakramastyaktvetipadAnantaraM draSTavyaH / viSayavipratipattiM nirAkaroti-tasyA eketi / ekAM buddhimupakramata Arabhata ityekabuddhyupakramaH / tadanena paramANavo nAnAtmAno na nirvitarkaviSayA ityuktaM bhavati / yogyatve'pi teSAM paramasUkSmANAM nAnAbhUtAnAM mahattvaikArthasamavetaikatvanirbhAsapratyayaviSayatvAyogAt / astu tarhi paramArthasatsu paramANuSu sAMvRttaH pratibhAsadharmaH sthaulyamityata Aha- arthAtmeti / nAsati bAdhake sthUlamanubhavasiddhaM zakyApahnavamiti bhAvaH / tatra ye pazyanti vyaNukAdikrameNa goghaTAdaya upajAyanta iti tAnpratyAhaaNupracayeti / aNUnAM pracayaH sthUlarUpapariNAmaH / sa ca viziSyate'nyasmAtpariNAmAntarAt / sa evAtmA svarUpaM yasya sa tathoktaH / gavAdirbhogAyatanam / ghaTAdiviSayaH / taccaitadubhayamapi lokyata iti lokaH / nanveSabhUtasUkSmebhyo bhinno'bhinno vA syAt / bhinnazcetkathaM tadAzrayaH kathaM ca tadAkAraH / na hi ghaTaH paTAdanyastadAkArastadAzrayo vA / abhinnazcettadvadeva sUkSmo'sAdhAraNazca syAdata Aha-sa ceti / ayamabhiprAyaH -naikAntataH paramANubhyo bhinno ghaTAdirabhinno vA / bhinnatve gavAzvavaddharmarmibhAvAnupapatteH / abhinnatve dharmirUpavattadanupapatteH / tasmAtkathaJcidbhitraH kathaJcidabhinnazcAstheyaH / tathA ca sarvamupapadyate / bhUtasUkSmANAmiti SaSThyA kathaMcidbhedaM sUcayati / AtmabhUta iti cAbhedam / phalena vyaktena tadanubhavalakSaNena tadvyavahAralakSaNena ca vyaktena vipratipannaM pratyanumApitaH / kAraNAbhedena ca kAraNAkAratopapanetyAhasvavyaJjakAJjana iti / sa kiM tadAtmabhUto dharmo nityaH / netyAha-dharmAntara iti / dharmAntarasya kapAlAderudaya ityarthaH / tasyAvayavinaH paramANubhyo vyAvRttaM rUpamAdarzayatisa eSa iti / paramANusAdhyAyAH kriyAyA anyA kriyA madhUdakAdidhAraNalakSaNA taddharmaka iti / na kevalamanubhavAdapi tu vyavahArato'pi tatribandhanatvAllokayAtrAyA ityAha-teneti / syAdetat-asati bAdhake'nubhavo'vayavinaM vyavasthApayet / asti ca bAdhakaM yatsattatsarvamanavayavaM yathA vijJAnam / sacca goghaTAdIti svabhAva hetuH / sattvaM hi viruddhadharmasaMsargarahitatvena vyAptam / tadviruddhazca viruddhadharmasaMsargaH sAvayava upalabhyamAno vyApakaviruddhopalabdhyA sattvamapi nivartayati / asti cAvayavini taddezatvA'taddeza
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110] pataMjalinAM yogasUtro [4. 1 sU. 43 tvAvRtatvAnAvRtatvaraktatvAraktatvacalatvAcalatvalakSaNo viruddhadharmasaMsarga ityata Aha-yasya punariti / ayamabhiprAya:-anubhavasiddhaM sattvaM hetuH kriyate yatkila pAMzulapAduko hAliko'pi pratipadyate'nyadvAnubhavasiddhAt / tatrAnyadasiddhatvAdahetuH / anubhavasiddhaM tu ghaTAdInAM sattvamarthakriyAkAritvarUpaM na sthUlAdanyat / so'yaM hetuH sthUlatvamapAkurvanAtmAnameva vyAhanti / nanu na sthUlatvameva sattvam / api tvasato vyAvRttiH / asthaulyavyAvRttizca sthaulyam / vyAvartyabhedAccavyAvRttayo bhidyante / ataH sthaulyAbhAve'pi na sattvavyAhatiH, anyatvAt / bhavatu vA vyAvRttibhedAdavasAyaviSayabhedaH / yatpUrvakAstvavasAyAstasyAnubhavasyAvikalpasya pramANasya ko viSaya iti nirUpayatu bhavAn / rUpaparamANavo nirantarotpAdA agRhItaparamasUkSmatatvA iti ced, hantaitegandharasasparzaparamANubhirantaritA na nirantarAH / tasmAdantarAlAgraha ekaghanavanapratyayavatparamANvAlambanaH satrayaM vikalpo mithyeti tatprabhavA vikalpA na pAramparyeNApi vastupratibaddhA iti kutastadavasitasya sattvasyAnavayavatvasAdhakatvam / tasmAdavikalpakasya pratyakSasya prAmANyamicchatA tadanubhUyamAnasthaulyasyaiva sattvamavikalpAvaseyamakAmayatApyabhyupeyam / tathA ca tadbAdhamAnaM sattvamAtmAnamevApabAdheta / paramasUkSmAH paramANavo vijAtIparamANvanantaritA anubhavaviSayA iti vyAhatamaGgIkaraNam / tadidamuktaM-yasya punaravastukaH sa pracayavizeSo nirvikalpasya viSayaH / santu tarhi sUkSmAH paramANavo nirvikalpaviSayA ityata Aha- sUkSmaM ca kAraNamanupalabhyamavikalpasyeti / tasyAvayavyabhAvAddhetoratadrUpapratiSThaM mithyAjJAnamiti lakSaNena sarvameva prAptaM mithyAjJAnaM yatsthaulyAlambanaM yacca tadadhiSThAnasattvAlambanamityarthaH / nanvetAvatApi na jJAnamAtmani mithyA bhavati tasyAvayavitvenAprakAzAdityata Aha- prAyeNeti / nanu kimetAvatApItyata Aha- tadA ceti / sattvAdijJAnaM cenmithyA tadA sattvAdihetukamanavayavitvAdijJAnamapi mithyaiva / tasyApi hi nirvikalpAgocarasthUlamevAvaseyatayA viSayaH, sa ca nAstIti tAtparyArthaH / viSayAbhAva eva kuta ityata Aha- yadyaditi / virodhazca pariNAmavaicitryeNa bhedAbhedena coktopapattyanusAreNoddhartavya iti sarvaM ramaNIyam // 43 / / "yaha puna:..."thI sUtrane yo41| bhATe, paDela nivitaI sabhApatti samAve che. parizuddhi eTale dUra karavuM. zabdasaMketanA smaraNapUrvaka Agama ane anumAna pravarte che. ane saMketa, gAya e zabda, eno artha ane enuM jJAna, e traNenA paraspara adhyAsarUpa che. enAthI Agama (zabda) ane anumAnajJAna rUpa vikalpo utpanna thAya che. tethI emanI sAthe thatI samAdhi-prajJA savitaryA che. paNa jyAre
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 43] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 111 citta arthamAtramAM ekAgra thAya, arthamAtrano Adara kare, ane eno ja satata abhyAsa kare, to avakAza na maLavAthI saMketa smRti tyajAya che, eno tyAga thatAM tanmUlaka zruta, anumAna jJAnajanya vikalpo tyajAya che, tyAre emanAthI zUnya evI samAdhiprajJAmAM svarUpamAtravaDe sthira thayelo padArtha, potAnA svarUpamAtrarUpa hovAthI, vikalpita AkArothI chUTo paDe che, e nirvitarka samApatti che. e, AropanA gaMdhathI paNa rahita hovAthI, yogIonuM 52-pratyakSa kahevAya che. bhale. paNa yogIo para-pratyakSathI padArthanA tattvane jANIne, eno upadeza ane nirUpaNa kare che. Agama (zabda) ane parArtha (bIjAne mATe kaheluM) anumAnano je viSaya nathI, evA padArthano upadeza ane pratipAdana teo e be vaDe kevI rIte karI zake ? mATe vikalparUpa Agama ane anumAnano viSaya padArtha che, tethI parapratyakSa paNa vikalpa ja che. A zaMkAno javAba "tacca zrutAnumAnayorbIja.." vagerethI ApatAM kahe che ke jo nirvitarka jJAna savitarkanI jema zruta ane anumAna sAthe, emanAthI saMbaMdhita banIne utpanna thatuM hota to saMkIrNa thAta, paNa A to e baMnenuM bIja che. enAthI zruta ane anumAna utpanna thAya che. ane je jenuM kAraNa hoya e eno viSaya na banI zake. dhumADAnuM jJAna agninA jJAnanuM kAraNa hovAthI agnine potAno viSaya na banAvI zake. tethI vikalpa vinAnA pratyakSathI grahaNa karIne, vikalpanA Azraye yogIo padArthano upadeza Ape che ane enuM nirUpaNa kare che. "tasmAt"... vagerethI carcA samApta karatAM kahe che ke A kAraNe yogIonuM nirvitarka samAdhithI utpanna thayeluM darzana bIjAM pramANothI saMkIrNa nathI. "nirvitarkoyAH..." vagerethI jenI vyAkhyA karavAnI che e sUtra sAthe saMbaMdha yoje che. "smRtiparizuddha..." vagere sUtra che. zabdasaMketa, zruta (Agama ke zabda) ane anumAnajanya jJAna vikalpa che, enAthI smRti utpanna thAya che. e smRtinI parizuddhi, nivRtti, thatAM nirvitarka samApatti thAya che. saMketasmRtino nAza hetu che. e hetuthI zruta vagere jJAnanI smRti parizuddha thAya che. anumAna zabda karmasAdhana hovAthI anumeya padArthano vAcaka che. "svamiva"mAM "iva" bhinnakrama hovAthI "tyA" zabda pachI mUkavo joIe. 'tasyA ekabupakramaH".. vagerethI (nirvikalpa samApatti) viSe rahelA virodhonuM nirAkaraNa kare che. eka padArtha che - evA khyAlano AraMbha kare che, mATe "eka bucupakrama" kahevAya che. AnAthI paramANuo ghaNA hovAne kAraNe nirvitarkanA viSaya nathI, ema kahyuM che. yogyatA hovA chatAM atisUkSma hovAthI, ghaNA hovAthI, moTApaNuM ane ekapaNuM na hovAthI, eTale ke samanvita rIte eka hovAno AbhAsa
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 43 na hovAthI paramANuo jJAnano viSaya banatA nathI. kharekhara hayAta paramANuomAM sthUlatArUpa pratibhAsika saMvRttidharma utpanna thAya che ema kahI zakAya ke nahIM? enA javAbamAM "arthAtmA" vagerethI kahe che ke zUlapaNuM anubhavasiddha hovAthI, eno bAdha karanArAM prabaLa kAraNo na hoya tyAM sudhI, ene TALI zakAya nahIM. je loko kacaNuka vagere kramathI gAya, ghaDo vagere utpanna thAya che ema mAne che. emane "aNupracaya:.." vagerethI kahe che ke aNuono yUlarUpe pariNamato pracaya, bIjAM pariNAmothI bhinna che. evo aNupracaya AtmA ke svarUpa che, evA gAya, ghaDo vagere padArtho che. gAya vagere bhogAyatana che. ghaDo vagere (jaDa hovAthI) phakta viSaya che. e baMne (jaDa-cetana) rUpa jagat avalokAya che, mATe loka kahevAya che. A loka sUkSmabhUtothI bhinna ke abhinna hovo joIe. bhinna hoya to emanA Azraye rahenAra ane emanA AkAravALo zAthI che? vasa ghaDAthI bhinna che, tethI enA AkArano ke enA AzrayarUpa nathI. ane abhinna hoya to emanI jema sUkSma ane asAdhAraNa (svataMtra) hovo joIe. A zaMkAnA javAbamAM "sa ca saMsthAnavizeSo bhUtasUkSmANAM sAdhAraNo dharma AtmabhUtaH." vagerethI kahe che eno abhiprAya e che ke ghaDA vagere paramANuothI atyaMta bhinna ke abhinna nathI. atyaMta bhinna hoya to gAya-ghoDA vagerenI jema dharmadharmIbhAva thAya nahIM, ane atyaMta abhinna hoya to paNa dharmadharmIbhAva thAya nahIM. tethI thoDo bheda ane thoDo abheda che, ema svIkAravuM joIe. AnAthI badhuM yogya rIte samajI zakAya che. "bhUtasUkSmANAM.." mAM chaThThI vibhakti prayojIne thoDo bheda, ane "AtmabhUta." kahIne thoDo abheda sUcave che. vyakta thayelA, anubhavI zakAya ane vyavahAra karI zakAya evA phaLathI, enA virodhInA samAdhAna mATe anumAna prayoje che. kAraNathI abhinna hovAnA kAraNe kAraNano AkAra kAryamAM Ave e yogya che, ema "svabhaMjakAMjana"... vagerethI kahyuM. zuM e eno AtmabhUta ke nitya dharma che? javAbamAM "dharmAntara..." vagerethI nA kahe che. dharmAntara eTale ThIkarAM vagere bIjA dharmano udaya thatAM (ghaDo naSTa thAya che) evo artha che. e avayavInuM paramANuothI bhinna rUpa "sa eSa." vagerethI darzAve che. paramANuthI siddha thatI kriyA karatAM judI kriyA madha, pANI vagere dhAraNa karavAnI kriyA - (ghaDo kare che, mATe evA dharmavALo che. phakta anubhavathI nahIM, vyavahArathI paNa A vAta barobara che, ema samajAya che, kAraNa ke enAthI lokayAtrA siddha thAya che, ema "tena..." vagerethI kahe che.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 43] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 113 bhale, paNa bAdhaka na hoya to anubhava avayavInuM astitva siddha kare. ane bAdhaka che ke je sat che e badhuM niravayava che, jemake vijJAna. ane sat gAya, ghaDo vagere padArthonA astitva (bhAva)no hetu che. sattA viruddha dharmanA saMbaMdhathI rahita hoya che evI vyApti (badhe lAgu paDato niyama) che. viruddha dharmano saMbaMdha e niyamathI viruddha che. e avayavavALA padArthomAM upalabdha thAya che. (eTale ke avayavI naSTa thatAM asat banI jAya che). Ama vyApaka niyamathI viruddha dharma emAM upalabdha thato hovAthI, enI sattAne nivRtta kare che. ane avayavImAM, A dezamAM hovuM ane na hovuM, AvRta hovuM temaja anAvRta hovuM, raktatva ane araktatva, cala (gatizIla) hovuM ane acala hovuM, evAM lakSaNavALo viruddha dharmano saMbaMdha jovA maLe che. (mATe anubhava avayavInI sattA siddha karato nathI). A zaMkAnA javAbamAM "yasya punaH avastukaH sa pracayavizeSaH'' vagerethI kahe che, eno abhiprAya e che ke anubhavasiddha sattA (sthUla padArthanA astitvano) hetu che, je melAM pagarakhAMvALo haLa calAvanAra (abhaNa kheDUta) paNa anubhave che. je anubhavasiddhathI judo nathI, tyAM bIjI vastu asiddha hovAthI hetu banI zake nahIM. ghaDA vagerenuM astitva anubhavasiddha ane kAryakSama che, e sthULathI bhinna nathI. je hetu sthUlapaNAne nakAre e potAne ja nakAre che. sthUla hovuM e ja sattA nathI paNa asatthI vyAvRtti che. sthUlatAnA abhAvanI vyAvRtti eTale sthUlatA. jemanI vyAvRtti karavAnI hoya evA vyAvartya ghaNA hovAthI vyAvRttio paNa bhinna bhinna che. tethI sthUlatAnA abhAvamAM paNa sattA naSTa thatI nathI, kemake e enAthI anya (bhinna) che. vyAvRttibhedathI nizcita karavA icchelA viSayono paNa bheda che. avikalpa anubhavarUpa pramANathI padArtho nizcita karavAmAM Ave che, e pramANano viSaya tamArA matamAM kayo che ? enuM Apa nirUpaNa karo. tame kaho ke rUpanA paramANuo, vacce antara (avakAza) vinA utpanna thatA hovAthI ane atyaMta sUkSma hovAthI grahaNa karI zakAtA nathI, to (amAro javAba che ke) kharekhara to gandha, rasa, sparzanA paramANuo vaDe (rUpanA paramANuo) antarita (vacce Ave) che, nirantara ke antaravinAnA nathI. tethI (vRkSo vaccenuM) antarAla grahaNa na thatAM, eka saghana vana che, evA jJAnanI jema, paramANuone avalaMbato hovAthI A vikalpa mithyA che, tethI tenA AdhAre utpanna thayelA vikalpo paraMparAthI paNa vastu sAthe saMkaLAyelA nathI. A kAraNe emanA sahAre nizcita karelI sattAnA niravayavapaNAnA sAdhaka teo kevI rIte banI zake ? A kAraNe vikalpavinAnA pratyakSanuM prAmANikapaNuM svIkAravA mAgatA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 44 lokoe enA pratyakSa) vaDe anubhavAtI sthUlatAnuM vikalpa vinAnuM astitva-bhale teo (sthUla padArthonI) kAmanA vinAnA niSkAma puruSo hoya chatAM paNa-svIkAravuM joIe. enI sattAne nakAratA loko potAne ja nakAre che. atyaMta sUkSma ane vijAtIya (bhinna jAtinA) paramANuothI aMtara vinAnA paramANuo anubhavano viSaya bane che, evuM svIkArato mata pote ja vyAhata (potAnI meLe haNAyelo) che. A vAta "yasya punaravastukaH sa pracayavizeSa:...."vagerethI kahI che. bhale, to pachI sUkSma paramANuo nirvikalpa (pratyakSa)nA viSaya bano. enA javAbamAM "sUkSma ca kAraNamanupalabhyamavikalpasya..." vagerethI kahe che ke avayavInA abhAvanA kAraNe, atadrupapratiSTha (vastunA potAnA rUpamAM pratiSThita nathI evuM) jJAna mithyA jJAna che, evuM (mithyAjJAnanuM) lakSaNa hovAthI, badhuM ja jJAna- bhale sthUlatAne avalaMbatuM hoya ke enA adhiSThAnarUpa sattAne avalaMbatuM hoya-mithyAjJAna che, evo artha che. Ama hovA chatAM, avayavI tarIke aprakAzita rahetuM jJAna, svayaM jJAnarUpa hovAthI potAnA svarUpamAM mithyA nathI, tethI bhAgyakAra "prAyaNa", moTAbhAganuM (bauddhonuM) jJAna mithyA che, ema kahe che. AvuM hoya to paNa zI hAni che ? enA javAbamAM "tadA ca..." vagerethI kahe che ke (sthUla padArthanI) sattAnuM jJAna jo mithyA hoya to sattA vagerenA heturUpa niravayavatva vagere jJAna paNa mithyA ja che. kAraNa ke eno viSaya paNa | vikalparahita (pratyakSa)thI jaNAto ane nizcitarUpe jANavA icchelo pUla padArtha ja che. ane evo padArtha to emanA matamAM nathI, evuM tAtparya che. viSayano ja abhAva kevI rIte kahevAya ? enA javAbamAM "yaghadupalabhyate, tattadavayavivenAdhrAtam" vagerethI kahe che ke je je viSaya tarIke upalabdha thAya che, e avayavIpaNAthI saMbaddha che. virodhano parivAra pariNAmavaicitryathI, (kAraNa ane kAryanA) bheda ane abhedathI ane kahelI yuktio anusAra karavo joIe. Ama badhuM ramaNIya che. 43 etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA // 44 // AnAthI ja sUkSmaviSayavALI savicAra ane nirvicAra (samApatti) samajAvAI che. 44 bhASya tatra bhUtasUkSmeSvabhivyaktadharmakeSu dezakAlanimittAnubhavAvacchinneSu
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 44] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [115 yA samApattiH sA savicAretyucyate / tatrApyekabuddhinirgrAhyamevoditadharmaviziSTaM bhUtasUkSmamAlambanIbhUtaM samAdhiprajJAyAmupatiSThate / yA punaH sarvathA sarvataH zAntoditAvyapadezyadharmAnavacchinneSu sarvadharmAnupAtiSu sarvadharmAtmakeSu samApattiH sA nirvicAretyucyate / evaM svarUpaM hi tadbhUtasUkSmametenaiva svarUpeNAlambanIbhUtameva samAdhiprajJAsvarUpamuparaJjayati / prajJA ca svarUpazUnyevArthamAtrA yadA bhavati tadA nirvicAretyucyate / tatra mahadvastuviSayA savitarkA nirvitarkA ca, sUkSmavastuviSayA savicArA nirvicArA ca / evamubhayoretayaiva nirvitarkayA vikalpahAnirvyAkhyAteti // 44 // deza, kALa ane nimittanA anubhavavaDe maryAdita, temaja abhivyakta thayelA dharmavALAM sUkSma bhUtomAM je samApatti thAya che, e vicAra kahevAya che. emAM paNa "eka" ema buddhi vaDe grahaNa karAtAM ane vyakta thayelA dharmathI viziSTa evAM sUkSma bhUto avalaMbana banIne samAdhiprajJAmAM prakAzita thAya che. ane je sarvathA, sarva prakAranA zAnta (bhUtakAlIna) udita (vartamAna kAlIna) ane avyapadezya (bhaviSyakALanA) dharmo vinAnA, sarva dharmonA AzrayabhUta, sarvadharmarUpa (sUkSma bhUtomAM) samApatti thAya e nirvicAra che. sUkSma bhUto AvA svarUpanAM che, tethI potAnA e svarUpathI ja (yogInA cittanuM) avalaMbana banIne samAdhi prajJAnA rUpane potAnA AkAravALuM banAve che. ane prajJA potAnA svarUpe jANe zUnya hoya evI, phakta viSayabhUta padArtharUpa bane, tyAre nirvicAra kahevAya che. emAM moTA (sthUla) padArthane viSaya banAve e savitarka ane nirvitarka che, ane sUkSmavastuviSayavALI savicAra ane nirvicAra samApatti che. A baMne vikalpavinAnI che, e hakIkata nirvitarkanA lakSaNathI darzAvAI che. 44 __ tattva vaizAradI etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA / abhivyakto ghaTAdirdharmo yaiste tathoktAH / ghaTAdidharmopagRhItA iti yAvat / deza uparyadhaHpArvAdiH /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] pataMjalinAM yogasUtro [5. 1 sU. 44 kAlo vartamAnaH / nimittaM pAthivasya paramANorgandhatanmAtrapradhAnebhyaH paJcatanmAtrebhya utpatti: / evamApyasya paramANorgandhatanmAtravajitebhyo rasatanmAtrapradhAnebhyazcaturthyaH / evaM taijasasya gandharasatanmAtrarahitebhyo rUpatanmAtrapradhAnabhyastribhyaH / evaM vAyavIyasya gandhAditanmAtrarahitAbhyAM sparzapradhAnAbhyAM sparzazabdatanmAtrAbhyAm / evaM nAbhasasya zabdatanmAtrAdevaikasmAt / tadidaM nimittaM bhUtasUkSmANAm / eteSAM dezakAlanimittAnAmanubhavaH, tenAvacchineSu / nAnubhUtavizeSaNA vizeSye buddhirupajAyata ityarthaH / nanu savitarkayA saha kiM sArUpyaM savicArAyA ityata Aha-tatrApIti / pArthivo hi paramANuH paJcatanmAtrapracayAtmaikabuddhinirgrAhyaH / evamApyAdayo'pi catustrivyekatanmAtrAtmAna ekabuddhinirlAhyA veditavyA / udito vartamAno dharmastena viziSTam / etAvatA cAtra saMketasmRtyAgamAnumAnavikalpAnuvedhaH sUcitaH / na hi pratyakSeNa sthUle dRzyamAne paramANava: prakAzante, api tvAgamAnumAnAbhyAm / tasmAdupapannamasyAM saMkIrNatvamiti / nirvicArAmAha-yA punariti / sarvathA sarveNa nIlapItAdinA prakAreNa / sarvata iti hi sArvavibhaktikastasiH sarvairdezakAlanimittAnubhavairityarthaH / tadanena svarUpeNa kAlAnavacchedaH paramANUnAmiti darzitam / nApi tadArabdhadharmadvAreNetyAha-zAnteti / zAntA atItA uditA vartamAnA avyapadezyA bhaviSyanto dharmAstairanavacchinneSu / nanvanavacchinA dharmaH paramANavaH kimasaMbaddhA eva tairityata Aha-sarvadharmAnupAtiSviti / katamena saMbandhena dharmAnanupatanti paramANava ityatarthaH / kasmAtpunariyaM samApattiretadviSayetyata Aha- evaMsvarUpaM hIti / vastutattvagrAhiNI nAtattve pravartata ityarthaH / viSayamabhidhAyAsyAH svarUpamAha-prajJA ceti / saMkalayya svarUpabhedopayogiviSayamAha-tatreti / upasaMharati-evamiti / ubhayorAtmanazca nirvicArAyAzceti // 44 // AnAthI (nirvitarkathI) sUkSma viSayavALI savicAra ane nirvicAra (samApatti) samajAvAI che. abhivyakta dharmavALAM (sUkSma bhUto) eTale pragaTa karyo che ghaDA vagereno dharma jemaNe evAM. ghaDA vagere dharmothI yukta evo artha che. deza eTale upara, nIce, bAjumAM vagere. kALa eTale vartamAna. nimitta eTale kAraNa, pRthvInA paramANunI gaMdhatanAtrA jemAM mukhya hoya evI pAMca tanmAtrAothI utpatti. ema jaLanA paramANunI gaMdha tanmAtrA vinAnI rasatanAtrA jemAM pradhAna hoya evI cAra tanmAtrAothI utpatti. e rIte tejanA paramANunI gadha, rasa tanmAtrAvinAnI rUpatanAtrA jemAM mukhya che evI traNa tanmAtrAothI utpatti. e ja rIte, vAyunA paramANunI gaMdha vagere traNa tanmAtrAo vinAnI, sparza tanmAtrA jemAM mukhya che, evI sparza ane zabda tanmAtrAothI utpatti. ema AkAzanA paramANunI phakta
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 45] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [117 eka zabda tanmAtrAthI utpatti. A sUkSmabhUtonuM nimitta ke kAraNa che, ane e deza, kALa ane nimittonA anubhava (jJAna)thI maryAdita che. je vizeSyonAM vizeSaNo anubhavyAM (jANyAM) na hoya, emAM buddhi pravezatI nathI. savicAranI savitarka sAthe kaI samAnatA che? enA javAbamAM "tatrApi eka buddhinagrAhyam..." vagerethI kahe che ke pAMca tanmAtrAonA pracaya (samUha) rUpa pRthvIno paramANu "eka che", ema buddhithI grahaNa karAya che. A rIte jaLa vagerenA paramANuo cAra, traNa, be ane eka tanmAtrA rUpa hovA chatAM buddhithI eka ema grahaNa karAya che, ema jANavuM joIe. udita eTale vartamAna dharma, enAthI viziSTa che ema kahyuM, tethI A samApattimAM (zabda) saMketa, smRti, Agama, anumAna ane vikalpano anuvedha (saMbaMdha) sUcavyo che. pratyakSathI sthUla padArtha dekhAya tyAre paramANuo prakAzita thatA (dakhAtA) nathI, paNa Agama ane anumAnathI jANI zakAya che. tethI A (savicAra samApatti)nuM saMkIrNapaNuM yogya che. "yA punaH..." vagerethI nirvicAra samApatti kahe che. sarvathA eTale nIla, pILuM vagere prakArothI. sarvataH eTale badhA deza, kALa, nimittanA anubhavothI (rahita) evo artha che. "sarvataH"mAM "tasi" pratyaya badhI vibhaktio darzAve che. AnAthI paramANuo svarUpe kALathI maryAdita nathI ema darzAvyuM. "zAnta..." vagerethI emanA vaDe Arabdha dharmathI paNa nahIM, ema kahyuM. zAnta eTale bhUtakALanA, udita eTale vartamAna ane avyapadezya eTale bhaviSyanA dharmothI maryAdita na thatA (paramANuo hoya che). paramANuo dharmothI maryAdita nathI, to zuM emanAthI asaMbaddha ja rahe che ? enA javAbamAM "sarvadharmAnupAtiSa." vagerethI kahe che ke teo badhA dharmonA Azraya che. paramANuo kayA saMbaMdhathI dharmonA Azraya bane che. enA javAbamAM "sarvadharmAtmakeSa.." vagerethI kahe che ke emanAthI utpanna thayelA ghaDA vagere dharmo, paramANuothI thoDA bhinna ane thoDA abhinna che, evo artha che. A samApatti emane zAthI viSaya banAve che? enA javAbamAM "evuM svarUpa hi"... vagerethI kahe che ke sUkSma bhUtonuM AvuM svarUpa che, tethI e svarUpathI avalaMbana banIne samAdhiprajJAmAM pragaTa thAya che. samApatti vastutatvane grahaNa karanArI hovAthI, tattva na hoya emAM pravartatI nathI, evo artha che. prajJA ceti"thI nirvicAra samApattino viSaya kahIne, enuM svarUpa kahe che. "tatra"vagerethI saMkalana karIne baMnenA svarUpabhedanI upayogI vAta kare che. "evamubhayo..." vagerethI kahe che ke baMne eTale ke potAnAmAM ane nirvicAra samApattimAM vikalpano abhAva samajAvyo. 44
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118] pataMjalinA yogasUtro [5. 1 sU. 45 sUkSmaviSayatvaM cAliGgaparyavasAnam // 45 // sUkSma viSaya aliMga (prakRti) sudhI vistare che. 45 bhASya pArthivasyANorgandhatanmAnaM sUkSmo viSayaH, Apyasya rasatanmAtram, taijasasya rUpatanmAtram, vAyavIyasya sparzatanmAtram, AkAzasya zabdatanmAtramiti / teSAmahaMkAraH / asyApi liGgamAnaM sUkSmo viSayaH / liGgamAtrasyApyaliGgaM sUkSmo viSayaH na cAliGgAtparaM sUkSmamasti / nanvasti puruSaH sUkSma iti ? satyam / tathA liGgAtparamaliGgasya saukSyaM na caivaM puruSasya kiM tu liGgasyAnvayikAraNaM puruSo na bhavati, hetustu bhavatIti / ataH pradhAne saukSyaM niratizayaM vyAkhyAtam // 45 // pArthiva (pRthvInA) aNuno gaMdhatanmAtrA sUkSma viSaya che. jaLanA paramANuno rasa tanmAtrA, tejanA paramANuno rUpa tanmAtrA, vAyunA paramANuno sparzataknAtrA, AkAzanA paramANuno zabdatanmAtrA, emano (zabdatanmAtrAono) ahaMkAra, ahaMkArano liMgamAtra, liMgamAtrano aliMga sUkSma viSaya che. aliMgathI AgaLa koI sUkSmatattva nathI. paNa puruSa enAthI paNa sUkSma che ne ? sAcI vAta che. paraMtu liMgathI para aliMganI jevI sUkSmatA che, evI sUkSmatA puruSanI nathI. puraSa liMganuM anvayI (upAdAna) kAraNa banato nathI, paNa hetu bane che. tethI pradhAnamAM sUkSmatAnI parAkASThA jaNAvI. 45 __ tattva vaizAradI kiM bhUtasUkSma eva grAhyaviSayA samApattiH samApyate ? na / kiMtu-sUkSmavipayatvaM cAliGgaparyavasAnam / pArthivasya paramANoH saMbandhinI yA gandhatanmAtratA sA samApatteH sUkSmo viSayaH / evamuttaratrApi yojyam / liGgamAtraM mahattattvaM taddhi layaM gacchati pradhAna iti / aligaM pradhAnaM taddhi na kvacillayaM gacchatItyarthaH / aliMgaparyavasAnatvamAhana cAliGgAtparamiti / codayati- nanu iti / puruSo'pi sUkSmo nAliGgamevetyarthaH / pariharati-satyamiti / upAdAnatayA saukSmyamaliGga eva nAnyatretyarthaH / tatra puruSArthanimittatvAnmahadahaMkArAdeH puruSo'pi kAraNamaliGgavaditi / kuta evaM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 46 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [119 lakSaNamaliGgasyaiva saukSmyamityAzayavAnpRcchati-kiM tviti / uttaramAha-liGgasyeti / satyaM kAraNaM na tUpAdAnam / yathA hi pradhAnaM mahadAdibhAvena pariNamate na tathA puruSastaddheturapItyarthaH / upasaMharati-ataH pradhAna evaM saukSmyaM niratizayaM vyAkhyAtam zuM sUkSma bhUtomAM grAhya viSayavALI samApatti samApta thAya che ? nA. sUkSmatAno aMta aliMga (prakRti)mAM Ave che. pRthvInA paramANunI gaMdhamAtrA samApattino sUkSma viSaya che. ema AgaLa paNa sUkSmatAnA kramamAM yojavuM. liMgamAtra eTale mahattattva, kAraNa ke e pradhAnamAM laya pAme che. aliMga eTale pradhAna, kAraNa ke e kyAMya paNa laya pAmatuM nathI, evo artha che. "na cAliMgAtparam" vagerethI aliMgamAM sUkSmatAnI parAkASThA kahe che. "nanu" vagerethI prazna kare che ke phakta aliMga nahIM, puruSa paNa sUkSma che. "satyam" vagerethI eno parihAra (nirAkaraNa) karatAM kahe che ke upAdAna tarIke sUkSmatA aliMgamAM ja che, bIje nathI. mahatuM, ahaMkAra vagere puruSArtharUpa nimittavALA che, tethI puruSa paNa aliMganI jema kAraNa che. AvA lakSaNavALA aliMganI ja sUkSmatA kema ? enA javAbamAM "liMgasya..." vagerethI kahe che ke sAcI vAta che puruSa kAraNa che, paNa upAdAna kAraNa nathI. jema pradhAna mahatva vagere rUpe pariName che, ema puruSa pariNamato nathI. chatAM e hetu paNa che. carcA samApta karatAM kahe che : mATe pradhAnamAM ja sUkSmatAnI parAkASThA che, ema samajAvyuM che. 45 tA eva sabIjaH samAdhiH // 46 // e (cAra samApattio) sabIja samAdhi ja che. 46 bhASya tAzcatastraH samApattayo bahirvastubIjA iti samAdhirapi sabIjaH / tatra sthUle'rthe savitarko nirvitarkaH, sUkSme'rthe savicAro nirvicAra iti caturthopasaMkhyAtaH samAdhiriti // 46 // e cAra samApattio bAhyavastuonA bIjavALI che, tethI samAdhi paNa sabIja che. emAM sthUla padArthamAM savitarka ane nirvitarka, temaja sUkSma. padArthamAM savicAra ane nirvicAra ema cAra prakAra samAdhinA varNavyA. 46
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120] pataMjalinAM yogasUtro [41. 1 sU. 47 tattva vaizAradI catasRNAmapi samApattInAM grAhyaviSayANAM saMprajJAtatvamAha-tA eva sabIjaH samAdhiH / evakAro bhinnakramaH sabIja ityasyAnantaraM draSTavyaH / tatazcatasraH samApattayo grAhyaviSayAH sabIjatayA niyamyante / sabIjatA tvaniyatA grahItRgrahaNagocarAyAmapi samApattau vikalpAvikalpabhedenAniSiddhA vyavatiSThate / tena grAhye catasraH samApattayo grahItRgrahaNayozca catastra ityaSTau siddhA bhavantIti / nigadavyAkhyAtaM bhASyam // 46 // cAre grAhyaviSayaka samApattionuM saMprajJAtapaNuM "tAeva sabIja: samAdhiH" 43 sg. "meva" za6 minnama che. ane "sajI04:" pachI bhUvo jo'bhe. tethI cAra grAhya padArtha viSayaka samApattio sabIja che ema jANavuM. sabIjapaNuM grahItA ane grahaNa viSayaka vikalpa ane avikalpa samApattiomAM paNa niSiddha nathI. tethI grAhyaviSayaka cAra samApattio ane grahItA, grahaNaviSayaka cAra samApattio maLIne ATha che ema nakkI thAya che. bhASyamAM karelI vyAkhyA spaSTa che. 46 nirvicAravaizAro'dhyAtmaprasAdaH // 47 // nirvicAra samAdhimAM kuzaLatA thatAM adhyAtma kSetra prakAzita thAya cha. 47 bhASya azuddhayAvaraNamalApetasya prakAzAtmano buddhisattvasya rajastamobhyAmanabhibhUtaH svacchaH sthitipravAho vaizAradyam / yadA nirvicArasya samAdhervaizAradyamidaM jAyate tadA yogino bhavatyadhyAtmaprasAdo bhUtArthaviSayaH kramAnanurodhI sphuTaH prajJAlokaH / tathA coktam prajJAprasAdamAruhya azocyaH zocato janAn / bhUmiSThAniva zailasthaH sarvAnprAjJo'nupazyati // 47 // (tula.zAnti. 17 / 20) (nirvicAra samApatti daramyAna) azuddhi, AvaraNa ane maLa vinAnA prakAzarUpa buddhisattvanA rajasa-tamathI na dabAyelA svaccha, sthira pravAhamAM (niraMtara) sthiti thAya e vaizAragha ke kuzaLatA che. yogI jayAre nirvicAra samAdhinI AvI kuzaLatA meLave, tyAre enA AdhyAtmika kSetramAM
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 48] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 121 prakAza thAya che, jethI enI prajJA astitva dharAvatA badhA padArthonuM kramavinA spaSTa darzana kare che. A viSe kahyuM paNa che :- "zokarahita prAjJa puruSa parvatanA zikhara para rahelo manuSya jema bhUmipara rahelAone jue, ema prajJAnA prAsAda para caDhIne zoka karatAM badhAM prANIone jue che." 47 tattva vaizAradI catusRSvapi samApattiSu grAhyaviSayAsu nirvicArAyAH zobhanatvamAhanirvicAravaizAradye'dhyAtmaprasAdaH / vaizAradyapadArthamAha- azuddhIti / rajastamasorupacayo'zuddhiH saivAvaraNalakSaNo malastasmAdapetasya prakAzAtmanaH prakAzasvabhAvasya buddhisattvasya / ataevAnabhibhUta iti / syAdetat-grAhyaviSayA cetsamApattiH kathamAtmaviSaya: prasAda ityata Aha-bhUtArthaviSaya iti / nAtmaviSayaH kiM tu tadAdhAra ityarthaH / kramAnanurodhI / yugapadityarthaH / atraiva paramarSigAthAmudAharati-ta -tathA naiti| jJAnAlokaprakarSeNAtmAnaM sarveSAmupari pazyandukhatrayaparItAzocato janAJjAnAti ||47 // grAhyaviSayaka cAra samApattiomAM nirvicAranuM zubhapaNuM jaNAve che. nirvicAramAM vizArada thavAthI yogInI aMdara prakAza thAya che. "azuddhayAvaraNamalApetasya"... vagerethI vaizAragha zabdano artha kahe che. rajoguNa ane tamoguNa vadhe e azuddhi che. e ja AvaraNa karanAra maLa che. e be vinAnuM buddhisattva svabhAve ja prakAzarUpa che. tethI e maLathI abhibhUta thatuM nathI. paNa samApatti bAhyaviSayaka hoya, to AtmaviSayaka prakAza kevI rIte thAya ? enA javAbamAM "bhUtArtha viSayaH"...... thI kahe che ke bhale AtmA eno viSaya na hoya, paNa AtmA jemano Azraya che, evA hakIkatamAM astitva dharAvatA padArtho eno viSaya che. "kramAnanurodhI" eTale kramanI apekSAvinA ekI sAthe badhA padArthone prakAzita kare che. "tathA ca" vagerethI A viSe mahAn RiSanI gAthAno ullekha kare che. pote badhAthI upara jJAna-prakAzanA sarvocca bindue sthira thaIne trividha duHkhothI gherAyelA, zoka karatA lokone jue che- jANe che. 47 RtambharA tatra prajJA // 48 // tyAM RtaMbharA prajJA che. 48 bhASya tasminsamAhitacittasya yA prajJA jAyate tasyA Rtambhareti saMjJA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 49 bhavati / anvarthA ca sA, satyameva bibharti / na ca tatra viparyAsajJAnagandho'pyastIti / tathA coktam AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayanprajJAM labhate yogamuttamam // iti // 48 // emAM samAhita cittavALA yogImAM je prajJA utpanna thAya che enuM nAma RtaMbharA che. e saMjJA sArthaka che, satyane ja dhAraNa kare che. tyAM viparyAsa jJAna (avaLA jJAna)nI gaMdha paNa nathI. A viSe kahyuM che :"AgamathI anumAnathI ane dhyAnAbhyAsamAM rasa utpanna thavAthI, ema traNa rIte prajJA keLavIne uttama yoga prApta kare che." 48 tattva vaizAradI atraiva yogijanaprasiddhAnvarthasaMjJAkathanena yogisaMmatimAha RtaMbharA tatra prajJA / sugamaM bhASyam / Agameneti vedavihitaM zravaNamuktam / anumAneneti mananam / dhyAnaM vintA / tatrAbhyAsa: pauna:punyenAnuSThAnam / tasminnasa Avara: / tavanena.nividhyAsanamuttam // 4 // A viSe yogIomAM prasiddha sArthaka saMjJA RtaMbharA prajJA"no ullekha karIne yogIonI saMmati darzAve che. bhASya sugama che. "Agamena'thI vedavihita zravaNa kahyuM. "anumAnena'"thI manana ane "dhyAna'"thI cintana kahyuM. emano abhyAsa eTale vAraMvAra anuSThAna. emAM rasa eTale Ada2. AnAthI nididhyAsana kahyuM.48 sA punaH - e (prajJA) vaLI - zrutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAt // 49 // ke zrutajJAna ane anumAnajJAnathI judA viSayavALI che, kAraNa eno saMbaMdha padArthanI vizeSatA (khAsiyata) sAthe che. 49 bhASya zrutamAgamavijJAnaM tatsAmAnyaviSayam / na hyAgamena zakyo vizeSo'bhidhAtum / kasmAt ? na hi vizeSeNa kRtasaMketa: zabda iti / tathAnumAnaM sAmAnyaviSayameva / yatra prAptistatra gatiryatra na prAptistatra na
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 49] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [123 gatirityuktam (dra0 17 bhASya) / anumAnena ca sAmAnyenopasaMhAraH / tasmAcchutAnumAnaviSayo na vizeSaH kazcidastIti / __ na cAsya sUkSmavyavahitaviprakRSTasya vastuno lokapratyakSeNa grahaNamasti / na cAsya vizeSasyApramANakasyAbhAvo'stIti samAdhiprajJAnirgrAhya eva sa vizeSo bhavati- bhUtasUbhagato vA puruSagato vA / tasmAcchutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayA sA prajJA vizeSArthatvAditi // 49 // zrata ke Agama jJAna sAmAnya viSayaka che. Agama vaDe vizeSa kahI zakAya nahIM. kema? kAraNa ke zabdano saMketa vizeSa mATe karelo nathI. ane anumAna paNa sAmAnyane ja potAno viSaya banAve che. jyAM prApti (zazastinI paDAya) cha, tyati (zAnanI gati bodha) che. jyAM prApti nathI tyAM gati nathI, ema kahyuM che. anumAnanA nirNayono sAmAnyamAM aMta thAya che. tethI koI vizeSa zrata ane anumAnano viSaya banato nathI. vaLI, laukika (indriya) pratyakSathI sUkSma, vyavadhAnavALI ane dUra rahelI vastuonuM grahaNa thatuM nathI. ane koI paNa pramANathI grahaNa na thatA vizeSo che ja nahIM, evuM nathI. kAraNa ke samAdhiprajJAvaDe e vizeSonuM grahaNa thAya che- pachI e vizeSo bhale sUkSmabhUtomAM ke puruSamAM rahelA hoya. tethI zruta ane anumAna jJAnathI judA viSayavALI e (RtaMbharA) prajJA che, kAraNa ke eno viSaya padArthanA vizeSa che. 49 tattva vaizAradI __ syAdetat-AgamAnumAnagRhItArthaviSayIbhAvanAprakarSalabdhajanmA nirvicArAgamAnumAnaviSayameva gocarayet / na khalvanyaviSayAnubhavajanmA saMskAraH zakto'nyatra jJAnaM janayitumatiprasaGgAt / tasmAnirvicArA cedRtaMbharAgamAnumAnayorapi tatprasaGga ityata Aha- zrutAnumAnetyAdi / buddhisattvaM hi prakAzasvabhAvaM sarvArthadarzanasamarthamapi tamasAvRtaM yatraiva rajasoddhATyate tatraiva gRhNAti / yadA tvabhyAsavairAgyAbhyAmapAstarajastamomalamanavadyavaizAradyamuddyotate tadAsyAtipatitasamastamAnameyasImnaH prakAzAntye sati kiM nAma yanna gocara iti bhAvaH / vyAcaSTe-zrutamAgamavijJAnaM tatsAmAnyaviSayam iti / kasmAt ? na hyAgamena zakyo vizeSo'bhidhAtum / kutaH ? yasmAdAnantyAvyabhicArAcca na vizeSeNa kRtasaMketaH zabdaH / yasmAdasya vizeSeNa saha na vAcyavAcakasaMbandhaH
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] pataMjalinAM yogasUtro [5. 1 sU. 48 pratIyate / na ca vAkyArthe'pIdRzo vizeSaH saMbhavati / anumAne'pi liGgaliGgisaMbandhagrahaNAdhInajanmani gatireSaivetyAha-tathAnumAnamiti / yatra prAptirityatra yatratatrazabdayoH sthAnaparivartanena vyApyavyApakabhAvo'vagamayitavyaH / ato'trAnumAnena sAmAnyenopasaMhAraH / upasaMharati-tasmAditi / astu tarhi saMbandhagrahAnapekSaM lokapratyakSaM na tatsAmAnyaviSayamityata Ahana cAsyetyAdi / mA bhUtsaMbandhagrahAdhInaM lokapratyakSam, indriyAdhInaM tu bhavatyeva / na cendriyANAmasminnasti yogyatetyarthaH / nanu ca yadyAgamAnumAnapratyakSAgocaro vizeSastarhi nAsti, pramANavirahAdityata Aha- na ceti / na hi pramANaM vyApakaM kAraNaM vA prameyasya yena tanivRttau nivarteta / no khalu kalAvatazcandrasya parabhAgavatihariNasadbhAvaM prati na saMdihate prAmANikA ityarthaH / iti tasmAt / samAdhiprajJAniAhya eveti / atra ca vivAdAdhyAsitAH paramANava AtmAnazca prAtisvikavizeSazAlino dravyatve sati parasparaM vyAvartamAnatvAd, ye dravyatve sati parasparaM vyAvartante te prAtisvikavizeSazAlino yathA khaNDamuNDAdaya ityanumAnenAgamena ca RtaMbharaprajJopadezapareNa, yadyapi vizeSo nirUpyate tadanirUpaNe saMzayaH syAnyAyaprAptatvAttathApyadUraviprakarSeNa tatsattvaM kathaMcidrocarayataH zrutAnumAne / na tu sAkSAccArthamiva samuccayAdipadAni liGgasaMkhyAyogitayA / tasmAtsiddhaM zrutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayeti // 49 // bhale. paNa Agama ane anumAnathI grahaNa karelA viSayonI bhAvanAnA prakarSathI utpanna thayelI nirvicAra samApatti Agama ane anumAnagakhya viSayone ja pragaTa karI zake. kAraNa ke eka viSayathI pedA thayelo saMskAra bIjAnuM jJAna na karAvI zake. nahIM to atiprasaMga thAya. tethI RtaMbharA jo nirvicAra samApatti hoya, to emAM Agama ane anumAnano paNa praveza che. A zaMkAnA nivAraNa mATe "zrutAnumAna..." vagairethI he buddhisattva prAza svabhAvAmu cha bhane yA padArthonuM darzana karavA samartha che, paNa temanuM enA para thayeluM AvaraNa rajasavaDe je padArthaviSe haTAvAya, ene ja e grahaNa kare che. abhyAsa ane vairAgyathI rajasatamasanA maLo dUra thAya ane enI nirdoSa vizadatA pragaTe, temaja eno anaMta prakAza badhI pramANa-prameyanI sImAo oLaMgI jAya, tyAre ene zuM agocara rahe? evo bhAva che. zrutamAgama vijJAnama"thI bhASyakAra sUtranI vyAkhyA kare che. zrutajJAna ke AgamajJAna sAmAnyaviSayaka che. kema ? kAraNa ke AgamathI vizeSa kahI zakAto nathI. zAthI ? kAraNa ke vizeSo anaMta ane ekabIjA sAthe maLatA Ave evA
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 50] vyAsaraci bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 125 hovAthI zabdano saMketa vizeSa viSe hoto nathI. temaja zabdano vizeSa sAthe vAcyavAcaka saMbaMdha nathI. vAkyarthamAM paNa Avo vizeSa saMbhavato nathI. cinha ane cinhavALAnA saMbaMdhanA jJAnathI utpanna thatA anumAnanI paNa AvI ja gati che, ema "tathAnumAnam..." vagerethI kahe che. "yatra prApti.." vageremAM yatra ane tatra zabdanuM sthAna badalIne vyApya-vyApakabhAva samajavo joIe. tethI anumAna paNa sAmAnyamAM ja samApta thAya che "tasmAta.." vagerethI upasaMhAra karatAM kahe che ke A kAraNe zruta ane anumAna vizeSa viSayaka banI zakatA nathI. to pachI saMbaMdha grahaNanI apekSA vinAnuM lokapratyakSa vizeSaviSayaka banI zake, kAraNa ke e sAmAnyaviSayaka nathI. enA javAbamAM "na cAsya.." vagerethI kahe che ke lokapratyakSa bhale saMbaMdhagrahaNane AdhIna na hoya, chatAM indriyAdhIna to che ja. ane indriyonI AmAM vizeSa grahaNamAM) yogyatA nathI, evo artha che. jo vizeSa Agama, anumAna ane pratyakSagocara na hoya, to e pramANanA abhAvanA kAraNe che ja nahIM. AnA javAbamAM "na cAsa vizeSasya..." vagerethI kahe che ke pramANa prameyanuM kAraNa nathI, temaja enI sAthe vyApaka nathI, jethI e (pramANa) nivRtta thatAM prameya paNa nivRtta thAya. prAmANika loko caMdranI kaLA joIne, enA bIjA (na dekhAtA) bhAgamAM rahelA haraNanA astitva viSe saMdeha karatA nathI. mATe e (vizeSa) samAdhiprajJA vaDe ja grahaNa karAya evo che. ahIM carcAno viSaya banelA paramANuo ane AtmAo (jIvo) dravyarUpa ane paraspara bhinna hovAthI, potapotAnI khAsa (svataMtra) vizeSatAvALA che. tethI Avo anumAnano prayoga thAya ke je dravyo hoya ane paraspara bhinna hoya, e potapotAnI svataMtra khAsiyatavALA hoya che. dAkhalA tarIke khAMDa ane muMDana karAvelo yati vagere judA judA che. AvA anumAnathI ane RtaMbharA prajJAno upadeza karatA AgamathI jo ke vizeSanuM nirUpaNa thAya che. jo A rIte enuM nirUpaNa na thAya, to nyAyaprApta (sAdhAraNa buddhithI ene samajavA jatAM) saMzaya thAya e svAbhAvika che. chatAM zruta ane anumAnajJAna dUrathI paNa jhAMkhI jhAMkhI enA astitvanI pratIti game te rIte karAve che, paraMtu AvI pratIti sAkSAt padArthanuM pratyakSa karIne, ke cinha ane saMkhyAnA sahayogathI meLavAtA anumAna jJAna ke gaNitajJAna jeTalI spaSTa hotI nathI. mATe samAdhi prajJA zruta ane anumAna prajJAthI bhinna viSayavALI che, ema siddha thayuM. 49 samAdhiprajJApratilambhe yoginaH prajJAkRtaH saMskAro navo navo jAyate
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] pataMjalinAM yogasUtro [ pA. 1 sU. 50 samAdhiprajJAnA lAbhathI yogIne e prajJAthI navo navo saMskAra utpanna thAya che tajjaH saMskAro'nyasaMskArapratibandhI / / 50 // enAthI (samAdhi prajJAthI) utpanna thayelo saMskAra, bIjA saMskArono pratibaMdha (nirodha) kare che. 50 mANa samAdhiprajJAprabhavaH saMskAro vyutthAnasaMskArAzayaM bAdhate / vyutthAnasaMskArAbhibhavAttatprabhavAH pratyayA na bhavanti / pratyayanirodhe samAdhirupatiSThate / tataH samAdhijA prajJA, tataH prajJAkRtAH saMskArA iti navo navaH saMskArAzayo jAyate / tatazca prajJA tatazca saMskArA iti / kathamasau saMskArAzayazcittaM sAdhikAraM na kariSyatIti / na te prajJAkatAH saMskArAH klezakSayahetutvAccittamadhikAraviziSTaM kurvanti / cittaM hi te svakAryAdavasAdayanti / khyAtiparyavasAnaM hi cittaceSTitamiti // 50 // samAdhiprajJAthI utpanna thayelo saMskAra vyutthAnanA saMskAronA Azayano nAza kare che. vyutthAna saMskAro dabAI javAthI emanAthI pragaTa thatA pratyayo (vicAro) naSTa thAya che. pratyaya nirodha thatAM (nirvicAra dazA thatAM) samAdhi thAya che. enAthI samAdhithI utpanna thatI prajJA pragaTe che, e prajJAthI saMskAro utpanna thAya che, ema navo navo saMskArasamUha utpanna thAya che. enAthI prajJA, enAthI saMskAra (ema nirodha saMskArAzaya vadhe che). A saMskArAzaya cittane sAdhikAra kema na banAve ? kAraNa ke e samAdhi prajJAthI utpanna thayelA saMskAra lezono kSaya karavAnA hetu hovAthI cittane adhikAravALuM banAvatA nathI. (ethI UlaTuM) e cittane potAnA kArya (adhikAra)thI nivRtta kare che. (kAraNa ke) cittanuM kArya vivekakhyAti utpanna thAya tyAM sudhI ja cAle che. 50 tattva vaizAradI syAdetat-bhavatu paramArthaviSaya: saMprajJAto yathoktopAyAbhyAsAt / anAdinA tu vyutthAnasaMskAreNa nirUDhanibiDatayA pratibandhanIyA samAdhiprajJA sA vAtyAvartamadhyavartipradIpaparamANuriveti zaGkAmapanetuM sUtramavatArayati-samAdhiprajJeti / sUtraM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 50] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [127 paThati-tajjaH saMskAro'nyasaMskArapratibandhI / taditi nivicArAM samApattiM parAmRzati / anyeti vyutthAnamAha / bhUtArthapakSapAto hi dhiyAM svabhAvastAvadeveyamanavasthitA bhrAmyati na yAvattattvaM pratilabhate / tatpratilambhe tatra sthitapadA satI saMskArabuddhiH saMskArabuddhicakrakrameNAvartamAnAnAdimapyetat tattvasaMskArabuddhikramaM bAdhata eveti / tathA ca bAhyA apyAhuH - "nirupadravabhUtArthasvabhAvasya viparyayaiH / na bAdho'nAdimattve'pi buddhastatpakSapAtataH // '' iti / syAdetat-samAdhiprajJAto'stu vyutthAnajasya saMskArasya nirodhaH samAdhijastu saMskArAtizayaH samAdhiprajJAprasavaheturastyavikala iti tadavasthaiva cittasya sAdhikArateti codayati-kathamasAviti / pariharati-na ta iti / cittasya hi kAryadvayaM zabdAdhupabhogo vivekakhyAtizceti / tatra klezakarmAzayasahitaM zabdAdhupabhoge pravartate / prajJAprabhavasaMskAronmUlitanikhilaklezakarmAzayasya tu cetaso'vasitaprAyAdhikArabhAvasya vivekakhyAtimAtramavaziSyate kAryam / tasmAtsamAdhisaMskArAzcittasya na bhogAdhikArahetavaH pratyuta tatparipanthina iti / svakAryAdbhogalakSaNAdavasAdayanti, asamarthaM kurvantItyarthaH / kasmAtkhyAtiparyavasAnaM hi cittaceSTitam / tAvaddhi bhogAya cittaM ceSTate na yAvadvivekakhyAtimanubhavati / saMjAtavivekakhyAtinastu klezanivRttau na bhogAdhikAra ityarthaH // 50 // bhale. kahelA upAyonA abhyAsathI paramArtha viSayaka saMprajJAtasamAdhi thato haze. paraMtu anAdi kALathI cAlyA AvatA ghana ane daDha vyutthAna saMskArathI vAvAjhoDAnA madhyamAM rahelA nAnA dIvAnI jema e samAdhi prajJA pratibaMdhita thatI DovI kome, mevI mAzaMDAnA nivA29 bhATe "samAvi prazA..." vagerethI sUtra prastuta re che. "ta : sN27|2: anya saM272 pratibaMdhI" me sUtra che. "ta"thI nirvicAra samApattino nirdeza kare che. "anyathI vyutthAna kahe che. sAcA artha mATe pakSapAta hovo e buddhino svabhAva che. buddhi asthira banIne tyAM sudhI ja bhaTake che, jyAM sudhI ene tattvanI prApti thatI nathI. enI prApti thayA pachI, emAM daDhatApUrvaka sthira thayelI saMskRta buddhi, anAdi evA ane vRttithI saMskAra ane saMskArathI vRtti evA kramathI satata pharatA cakrarUpa buddhikamano nAza avazya kare che. jema anya matanA anuyAyIo paNa kahe che : "upadravarahita paramArtha svabhAvavALA satyano anAdi viparyayo (mithyA jJAno)thI bAdha thato nathI. kAraNa ke buddhi emAM (tattvamAM) svabhAvathI pakSapAtavALI che."
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 51 bhale. samAdhi prajJAthI vyutthAna saMskArono nirodha bhale thato. paraMtu samAdhithI utpanna thayelo dRDha saMskAra samAdhi prajJAno avikala (pheraphAra vagarano) hetu to emano ema ja rahe che, tethI cittanuM sAdhikArapaNuM akSuNNa rahe che, ema "kathamasau..." vagerethI prazna uThAve che. "na te prajJAkRtAH saMskArA..." vagerethI eno javAba Ape che ke cittanAM be kAma che : zabda vagereno upabhoga ane vivekakhyAti. kleza ane karmAzayavALuM citta (puruSanA) zabda vagerenA upabhoga mATe pravarte che. ane samAdhiprajJAthI utpanna thayelA saMskArothI badhA kleza, karmAzayone jaDamULathI ukhADI nAkhanAra cittano adhikAra lagabhaga pUro thayo hovAthI, vivekakhyAti utpanna karavAnuM eka ja kAma bAkI rahe che. tethI samAdhi saMskAro cittanA bhogAdhikAranA hetu nathI, paNa enA virodhI che. tethI bhogalakSaNavALA cittanA potAnA kAryathI ene nivRtta kare che, ke asamartha banAve che. kAraNa ke khyAti paryaMta cittanuM kAma che. tyAM sudhI (puruSanA) bhoga mATe citta kAma kare che, jyAM sudhI vivekakhyAti anubhavatuM nathI. vivekakhyAti utpanna thayA pachI, klezanivRtti thatAM bhogAdhikAra nathI, evo artha che. 50 128 ] ivAsya mavati ? vaLI bIjuM zuM A yogIne thAya che ?tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhiH // 51 // eno (samAdhiprajJA janya saMskArano) paNa nirodha thatAM, sarva nirodha thavAthI nirbIja samAdhi thAya che. 51 bhASya sa na kevalaM samAdhiprajJAvirodhI, prajJAkRtAnAM saMskArANAmapi pratibandhI bhavati / kasmAt ? nirodhajaH saMskAraH samAdhijAnsaMskArAnbAdhata kRti / nirodhasthitikAlakramAnubhavena nirodhacittakRtasaMskArAstitvamanumeyam / vyutthAnanirodhasamAdhiprabhavaiH saha kaivalyabhAgIyaiH saMskAraizcittaM svasyAM prakRtAvavasthitAyAM pravilIyate, tasmAtte saMskArAzcittasyAdhikAra. virodhino na sthitihetavo, yasmAdavasitAdhikAraM saha kaivalyabhAgIyaiH saMskAraizcittaM vinivartate, tasminnivRtte puruSaH svarUpamAtrapratiSTho'taH zuddhaH
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 51] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 129 kevalo mukta ityucyata iti // 51 // e (nirbIja samAdhi) kevaLa samAdhiprajJAno virodhI nathI, samAdhiprajJAjanya saMskArono paNa pratibaMdhaka che. kema ? kAraNa ke nirodhajanya saMskAra samAdhijanya saMskArono nAza kare che. nirodhasthitinA kALakramanA anubhavathI, niruddha cittavaDe pedA thayelA saMskAronA astitvanuM anumAna karavuM joIe. vyutthAnanA nirodhathI thayelA samAdhithI utpanna thayelA, kaivalya tarapha dorI jatA saMskAro sAthe citta potAnI mULabhUta sthira (nitya) prakRtimAM lIna thAya che. tethI e saMskAro cittanA adhikAranA virodhI che, enI sthitinA hetu nathI. A kAraNe adhikAra samApta thatAM, kaivalya tarapha laI jatA saMskAro sAthe citta nivRtta thAya che. e nivRtta thatAM, puruSa phakta svarUpamAM pratiSThita thAya che, tethI zuddha, kevaLa ane mukta kahevAya che. 51 iti zrIpAtaJjale yogazAstre sAMkhyapravacane zrImad vyAsabhASye prathamaH samAdhipAdaH // 1 // Ama zrI pAtaMjalayogazAstramAM sAMkhya pravacana nAmanA zrIvyAsabhASyamAM pahelo samAdhipAda samApta thayo. 1 tattva vaizAradI tadatra bhogAdhikAraprazAntiH prayojanaM prajJAsaMskArANAmityuktam / pRcchati - kiM ceti / kiM cAsya bhavati prajJAsaMskAravaccittaM prajJApravAhajanakatayA tathaiva sAdhikAramityadhikArApanuttaye'nyadapi kiMcidapekSaNIyamastItyarthaH / sUtreNottaramAha - tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIja: samAdhiH / pareNa vairAgyeNa jJAnaprasAdamAtralakSaNena saMskAropajananadvArA tasyApi prajJAkRtasya saMskArasya nirodho, na kevalaM prajJAyA ityapizabdArthaH / sarvasyotpadyamAnasya saMskAraprajJApravAhasya nirodhAtkAraNAbhAvena kAryAnutpAdAtso'yaM nirbIjaH samAdhiH / vyAcaSTe - sa nirbIjaH samAdhiH samAdhiprajJAvirodhinaH parasmAdvairAgyAdupajAyamAnaH svakAraNadvAreNa na kevalaM samAdhiprajJAvirodhI prajJAkRtAnAmapyasau saMskArANAM paripanthI bhavati / nanu vairAgyajaM vijJAnaM sadvijJAnaM prajJAmAtraM bAdhatAm / saMskAraM tvavijJAnarUpaM kathaM bAdhate / draSTA ha jAgrato'pi svapnadraSTArthe smRtirityAzayavAnpRcchati - kasmAditi / uttaraM nirodhaja iti /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 51 nirudhyate'nena prajJeti nirodhaH paraM vairAgyam / tato jAto nirodhajaH saMskAraH / saMskArAdeva dIrghakAlanairantaryasatkArAsevitaparavairAgyajanmanaH prajJAsaMskArabAdho na tu vijJAnAdityarthaH / syAdetat-nirodhajasaMskArasadbhAve kiM pramANam / sa hi pratyakSeNa vAnubhUyeta, smRtyA vA kAryeNAnumIyeta / na ca sarvaMvRttinirodhe pratyakSamasti yoginaH / nApi smRtiH / tasya vRttimAtranirodhatayA smRtijanakatvAsaMbhavAdityata Aha- nirodheti / nirodhasthitizcittasya niruddhAvasthetyarthaH / tasyAH kAlakramo muhUrtArdhayAmayAmAhorAtrAdistadanubhavena / etaduktaM bhavati- vairAgyAbhyAsaprakarSAnurodhI nirodhaprakarSo muhUrtArdhayAmAdivyApitayAnubhUyate yoginA / na ca paravairAgyakSaNAH kramaniyatatayA parasparamasaMbhavantastattatkAlavyApitayA sAtizayaM nirodhaM kartumIzata iti tattadvairAgyakSaNapracayajanya: sthAyI saMskArapracaya eSitavya iti bhAvaH / nanUcchidyantAM prajJAsaMskArAH / nirodhasaMskArAstu kutaH samucyinte / anucchede vA sAdhikAratvamevetyata Aha- vyutthAneti / vyutthAnaM ca tasya nirodhasamAdhizca saMprajJAtastatprabhavAH saMskArAH kaivalyabhAgIyA nirodhajAH saMskArA ityarthaH / vyutthAnaprajJAsaMskArAzcitte pralInA iti bhavati cittaM vyutthAnaprajJAsaMskAravat / nirodhasaMskArastu pratyudita evAste citte / nirodhasaMskAre satyapi cittamanadhikAravat / puruSArthajanakaM hicittaM sAdhikAraM zabdAdyupabhogavivekakhyAtI ca tathA puruSArthI / saMskArazeSatAyAM tu na buddheH pratisaMvedI puruSa iti nAsau puruSArthaH / videhaprakRtilayAnAM na nirodhabhAgitayA sAdhikAraM cittam api tu klezavAsitatayetyAzayavAnAha yasmAditi / zeSa sugamam // 51 // ahIM samAdhiprajJAnA saMskAronuM prayojana cittanA bhogAdhikAranI zAnti (aMta) che, khema dhuM : "DiM yAsya bhavatithI prazna pUche che } (samAdhi) prajJAnA saMskArovALuM citta prajJApravAha utpanna karanAruM hovAthI, pahelAMnI jema sAdhikAra che mATe e adhikAranI nivRtti mATe bIjuM paNa kAMI apekSita che ? evo praznano artha che. "tasyApi nirodhe"... vagere sUtrathI kahe che ke enA paNa nirodhathI sarva nirodha thatAM nirbIja samAdhi thAya che. jJAnaprasAdamAtra lakSaNavALA para vairAgyathI, vairAgya saMskAranI utpatti vaDe, (samAdhi) prajJAe karelA saMskArono paNa nirodha, phakta prajJAno nirodha nahIM, evo "api" zabdano artha che. utpanna thatA badhA saMskAra-prajJA pravAhano nirodha karavAthI, kAraNanA abhAvamAM kAryanI utpatti na thatAM nirbIja samAdhi thAya che. ''sa na kevalam" vagerethI bhASyakAra sUtranI vyAkhyA karatAM kahe che ke e
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 1 sU. 51] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 131 nirbIja samAdhi, samAdhi prajJAnA virodhI para vairAgyathI utpanna thaIne, pote kAraNa banIne, phakta samAdhi prajJAno nahIM, paNa e prajJAe karelA saMskArono paNa virodhI che. paNa vairAgyajanya vijJAna phakta vijJAnarUpa prajJAno ja bAdha bhale kare, avijJAnarUpa saMskArano e bAdha kevI rIte karI zake ? jAgelA mANasamAM paNa svapramAM joyelA padArthanI smRti (saMskAra) jovA maLe che, evA AzayathI "kasmAt?" zAthI ? evo prazna pUche che. "nirodhajaH saMskAraH' vagerethI javAba Ape che ke nirodhajanya saMskAra samAdhijanya saMskArono nAza kare che. jenAthI prajJAno nirodha thAya, evI vyutpattithI nirodha eTale paravairAgya samajavAno che. enAthI janmelo saMskAra "nirodhaja" kahevAya. evA lAMbA samaya sudhI, niraMtara, ane satkArapUrvaka sevelA paravairAgyathI janmelA saMskArathI ja (samAdhi) prajJAnA saMskArano nAza thAya che, mAtra vijJAnathI nahIM. bhale. paNa "nirodhaja" saMskAranA astitvamAM zuM pramANa che ? kAM to e pratyakSathI anubhavAya athavA kAryarUpa smRtithI enuM anumAna thAya. yogIne sarvavRtti nirodhanuM pratyakSa jJAna thatuM nathI, ane smRti paNa nathI, kAraNa ke vRttimAtrano (badhI ja vRttiono) nirodha thayo hovAthI e smRtine janma Ape e saMbhavita nathI. enA javAbamAM "nirodha sthitikAlakramAnubhavena..." vagerethI kahe che ke . nirodhasthiti ke cittanI niruddhAvasthAnA kAlakrama-muhUrta, ardhayAma, ahorAtra (divasa ane rAta) vagerenA anubhavathI niruddha citte karelA saMskAronuM anumAna karavuM joIe. kahevAno bhAva e che ke vairAgyAbhyAsanA prakarSa pramANe nirodhano prakarSa muhUrta, ardhayAma vagere samayamAM vistarelo yogIvaDe anubhavAya che. paravairAgyanI kSaNo nizcita kramamAM pragaTa thaIne paraspara saMbaMdhita thaI zakatI na hovAthI, te te samayamAM upasthita rahIne nirodhane vadhu gADha banAvavA mATe samartha thatI nathI. tethI vairAgyanI te te kSaNonA pracaya (samUha)thI utpanna thatA sthAyI saMskArono samUha ekaTho karavAnI icchA rAkhavI joIe, evo bhAva che. prajJAsaMskArono uccheda (nAza) bhale thAya, paNa nirodha saMskArono nAza zA mATe thavo joIe ? ane emano uccheda na thAya to citta sAdhikAra ja gaNAya. A zaMkAnA nirAkaraNa mATe "vyutthAnanirodhasamAdhiprabhavai...' vagerethI kahe che ke vyutthAna ane enA nirodhathI thato samAdhi-saMprajJAtasamAdhi- enAthI utpanna thayelA kaivalya tarapha laI jatA saMskAro sAthe citta potAnA kAraNarUpa nitya prakRtimAM vilIna thAya che. Ama vyutthAnanA ane samAdhi prajJAnA saMskAro cittamAM lIna
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 1 sU. 51 thAya che. e citta e benA saMskArovALuM che. ane nirodha saMskAra to tAjo (hamaNAM) ja utpanna thayo. AvA nirodhasaMskAro hovA chatAM paNa citta sAdhikAra nathI. puruSArthajanaka citta sAdhikAra kahevAya che, ane zabda vagereno bhoga temaja vivekakhyAti puruSArtho che. paraMtu phakta saMskAra zeSa hoya tyAre emano Azraya buddhi pratisaMvedI puruSa hoto nathI, eTale evo zeSa rahelo saMskAra puruSa mATe hoto nathI. (tethI nirodha saMskAra zeSa rahe to paNa puruSa svarUpa pratiSTha, kevala ane mukta kahevAya che.) videha ane prakRtilaya yogIonuM citta nirodha bhAgIpaNAne lIdhe sAdhikAra nathI hotuM, paNa klezavAsanAothI vAsitapaNAne lIdhe sAdhikAra hoya che, evuM "yasmAt' vagerethI kahyuM. (tethI nirodhabhAgI yogIo mukta thAya che paNa videha ane prakRtilayo mukta thatA nathI.) bAkInuM sugama che. 51 yoganuM lakSya ane enA svarUpanI samajaNa, ane enA anuSThAna mATe vRttinuM lakSaNa temaja yoganA upAyo ane bhedo A pAdamAM varNavyA che. iti vAcaspati mizraviracitAyAM pAtaJjalayogasUtrabhASya vyAkhyAyAM tattvavaizAradyAM prathamaH samAdhipAdaH // 1 // Ama vAcaspati mizre racelI pAtaMjala yogasUtra bhASyanI tattva vaizAradI nAmanI vyAkhyAno pahelo samAdhipAda samApta thayo. 1
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIjA sAdhanapAda uddiSTaH samAhitacittasya yoga: / kathaM vyutthitacitto'pi yogayuktaH drityetarakhyate- samAhitacittavALA mATe yoga kahyo. vyasthita cittavALo paNa kevI rIte yogayukta thAya, e mATe Ano AraMbha karavAmAM Ave che - tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH // 1 // tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAna kriyA(karma) yoga che. 1 bhASya nAtapasvino yogaH sidhyati / anAdikarmaklezavAsanA citrA pratyupasthitaviSayajAlA cAzuddhirnAntareNa tapaH saMbhedamApadyata iti tapasa upAdAnam / tacca cittaprasAdanamabAdhamAnamanenAsevyamiti manyate / svAdhyAyaH praNavAdipavitrANAM japo mokSazAstrAdhyayanaM vA / IzvarapraNidhAnaM sarvakriyANAM paramagurAvarpaNaM tatphalasaMnyAso vA // 1 // tapasvI na hoya evA manuSyane yoga siddha thato nathI. anAdikALathI cAlyA AvatA klezo ane karmavAsanAothI vicitra jaNAtI, ane niraMtara hAjara rahetI viSayajALavALI azuddhi, tapanA saMbaMdha vinA tUTatI nathI. tethI tapano svIkAra karavo joIe. ane e (tapa) cittanI prasannatAno nAza na kare evI rIte A yogIe sevavuM joIe, ema pUrvAcAryo mAne che. svAdhyAya eTale praNava vagere pavitra maMtrono japa athavA mokSazAstranuM adhyayana. IzvarapraNidhAna eTale badhAM karmonuM paramaguru Izvarane samarpaNa athavA emanA phaLano tyAga. 1 tattva vaizAradI nanu prathamapAdenaiva sopAyaH sAvAntaraprabhedaH saphalo yoga uktastatkimaparamavaziSyate yadarthaM dvitIyaH pAdaH prArabhyetetyata Aha- uddiSTa iti / abhyAsavairAgye hi yogopAyau prathame pAda uktau / na ca tau vyutthitacittasya drAgityeva saMbhavata iti
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134] pataMjalinAM yogasUtro [5. 2 sU. 1 dvitIyapAdopadezyAnupAyAnapekSate sattvazuddhyartham / tato hi vizuddhasattvaH kRtarakSAsaMvidhAno'bhyAsavairAgye pratyahaM bhAvayati / samAhitatvamavikSiptatvam / kathaM vyutthAnacitto'pyupadekSyamANairupAyairyuktaH san yogI syAdityarthaH / tatra vakSyamANeSu niyameSvAkRSya prAthamikaM pratyupayuktataratayA prathamataH kriyAyogamupadizati sUtrakAraH- tapaHsvAdhyAyetyAdi / kriyaiva yogaH kriyAyogo yogasAdhanatvAt / ata eva viSNupurANe khANDikyakezidhvajasaMvAde "yogayukprathamaM yogI yuJjamAno'bhidhIyate / " (6 / 7 / 33) ityupakramya tapa:svAdhyAyAdayo darzitAH / vyatirekamukhena tapasa upAyatvamAha nAtapasvina iti / tapaso'vAntaravyApAramupAyatopayoginaM darzayati- anAdIti / anAdibhyAM karmaklezavAsanAbhyAM citrAta eva pratyupasthitamupanataM viSayajAlaM yasyAM sA tathoktA / azuddhI rajastama:samudreko nAntareNa tapa: saMbhedamApadyate / sAndrasya nitAntaviralatA saMbhedaH / nanUpAdIyamAnamapi tapo dhAtuvaiSamyahetutayA yogapratipakSa iti kathaM tadupAya ityata Aha-tacceti / tAvanmAtrameva tapazcaraNIyaM na yAvatA dhAtuvaiSamyamApadyatetyarthaH / praNavAdayaH puruSasUktarudramaNDalabrAhmaNAdayo vaidikAH, paurANikAzca brahmapArAyaNAdayaH / paramagururbhagavAnIzvarastasmin / yatredamuktam - "kAmato'kAmato vApi yatkaromi zubhAzubham / tatsarvaM tvapi saMnyastaM tvatprayuktaH karomyaham // " iti / tatphalasaMnyAso vA / phalAnabhisaMdhAnena kAryakaraNam / yatredamuktam - "karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / mAkarmaphalaheturbhUrmA te saGgo'stvakarmaNi // (bha.gI. 2 / 47) iti // 1 // pahelA pAdamAM ja upAyo sAthe, avAjora (gauNa) bhedo sAthe, ane phaLa sAthe yoga kahyo. to bIjuM zuM bAkI rahe che, jene mATe bIjo pAda AraMbhavo paDe cha ? bhenA 4Mwi "uddiSTa:..." vagerethI 53 cha / prathama 56mAM yoganA upAya tarIke abhyAsa ane vairAgya kahyA ane e vyasthitacitta (nirarthaka vividha vicAro niraMtara UDyA kare evI cittasthitivALA) manuSyane ekadama amalamAM mUkavA saMbhavita na bane. tethI evA mANaso sattva (aMtaHkaraNa)nI zuddhi mATe bIjA pAdamAM upadeza karavAmAM AvanAra upAyonI apekSA rAkhe che. pachI vizuddhasatva banI, teo potAnI (patananI saMbhAvanAothI) rakSAnuM vidhAna karIne dararoja abhyAsa ane vairAgyanuM anuSThAna kare che.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 2] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 135 samAhitapaNuM eTale vikSiptapaNAno abhAva. vyasthitacittavALo paNa kevI rIte upadezavAmAM AvanAra upAyothI joDAIne yogI bane, e hetuthI A bIjo pAda AraMbhAya che, evo artha che. kahevAnAra niyamomAMthI cUMTI kADhIne tarata upayogI bane evA prAthamika upAya tarIke sau prathama sUtrakAra kriyAyoga upadeze che, "tapaH svAdhyAya..." vagere sUtrathI. yogasAdhana hovAthI kriyA ja yoga che, tethI ene kriyAyoga kahe che. A kAraNe viSNupurANamAM khAMDikaya ane kezidhvajanA saMvAdamAM kahyuM che :- "pahelIvAra yogAbhyAsamAM joDAnAro yogI muMjamAna kahevAya che." ema AraMbha karIne tapa, svAdhyAya vagere darzAvyA che. nakArAtmaka rIte tapanuM upAyapaNuM "nAtapasvinaH..." vagerethI kahe che. "anAdi karmaklezavAsanAcitrA...' vagerethI upAya tarIke upayogI tapanuM avAntara (gauNa) kArya darzAve che. anAdi karmo ane klezavAsanAothI vicitra ane tethI viSayajALane niraMtara hAjara rAkhe evI azuddhi che. raja-tamanA UbharArUpa azuddhi tapa vinA tUTatI nathI. ghana padArthanA avayavone taddana chUTA pADavA e saMbheda che. tapanuM anuSThAna karavAmAM Ave to paNa e dhAtuomAM viSamatA utpanna thavAno hetu hovAthI yogano virodhI che. tethI e eno upAya kevI rIte kahevAya ? enA javAbamAM "tacca cittaprasAdanamabAdhamAnam' vagerethI kahe che ke eTalI mAtrAmAM ja tapazcaryA karavI jethI dhAtuvaiSamya na thAya. praNava vagerethI puruSasUkta, rudrapATha, maMDalabrAhmaNa vagere vaidika ane brahmapArAyaNa vagere paurANika stotro samajavAM. paramaguru bhagavAna mahezvara che, ene badhAM karma arpavAM. A viSe kahyuM che :- "icchAthI ke anicchAthI je kAMI zubha ke azubha karma karuM chuM, e badhuM Apane samarpita karyuM. ApanI preraNAthI huM karma karuM chuM." athavA enA phaLano saMnyAsa (tyAga) ke phaLanuM anusaMdhAna karyA vinA kArya karavuM. A viSe kahyuM che :- "tAro adhikAra karma karavA pUrato ja che, phaLamAM kyAre paNa nahIM. phaLanA hetu mATe karma karanAra na bana, ane karma na karavAmAM paNa Asakta na thA." (bha.gI. 2.47) sa hi kriyAyogaH e kriyAyoga samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthazca // 2 // samAdhibhAvanA mATe ane klezo kSINa karavA mATe che. 2 -
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 2 bhASya sa hyAsevyamAnaH samAdhi bhAvayati klezAMzca pratanU karoti / pratanUkRtAnklezAnprasaMkhyAnAgninA dagdhabIjakalpAnaprasavadharmiNaH kariSyatIti, teSAM tanUkaraNAtpunaH klezairaparAmRSTA sattvapuruSAnyatAmAtrakhyAtiH sUkSmA prajJA samAptAdhikArA pratiprasavAya kalpiSyata iti // 2 // e (karmayoga) sevavAthI samAdhi siddha thAya che, ane klezo ochA thAya che. ochA thayelA phlezo prasaMkhyAna (dhyAna)nA agnithI bALelA ane aMkurita na thaI zake evA bIja jevA thaze, ane emanA ochA thavAthI pharIvAra klezothI asaMskRSTa banelI, sattva ane puruSanI bhinnatAmAtranA jJAnavALI sUkSma prajJA, potAno adhikAra (kartavya) samApta thatAM, potAnA kAraNamAM lIna banavA samartha thaze. 2 tattva vaizAradI tasya prayojanAbhidhAnAya sUtramavatArayati- sa hIti / sUtraM - samAdhibhAvanArtha: klezatanUkaraNArthazca / nanu kriyAyoga eva cetklezAnpratanUkaroti kRtaM tarhi prasaMkhyAnenetyata Aha- pratanUkRtAnIti / kriyAyogasya pratanUkaraNamAtre vyApAro na tu vadhyatve klezAnAm / prasaMkhyAnasya tu tadvandhyatve / dagdhabIjakalpAniti vandhyatvena dagdhakalamabIjasArUpyamuktam / syAdetat- prasaMkhyAnameva cetklezAnaprasavarmiNaH kariSyati, kRtameSAM pratanUkaraNenetyata Aha- teSAmiti / klezAnAmatAnave hi balavadvirodhigrastA sattvapuruSAnyatAkhyAtirudetumeva notsahate prAgeva tadvandhyabhAvaM kartum / praviralIkRteSu tu klezeSu durbaleSu tadvirodhinyapi vairAgyAbhyAsAbhyAmupajAyate / upajAtA ca tairaparAmRSTAnabhibhUtA naiva yAvatparAmRzyata iti / sattvapuruSAnyatAmAtrakhyAtiH sUkSmA prajJA / atIndriyatayA sUkSmo'syA viSaya iti sUkSmA prajJA pratiprasavAya pravilayAya kalpiSyate / kutaH ? yataH samAptAdhikArA samApto'dhikAraH kAryArambhaNaM guNAnAM yathA hetubhUtayA sA tathokteti // 2 // bhenA (bhayoganA) prayonane vA mATe "sara" vagairecI sUtra 24 63 che. "samAdhimAnArthaH..." vagere sUtra cha. d yAyo 4 pradeza kSI karato hoya, to prasaMkhyAnanI zI jarUra che ? enA javAbamAM "pratanUkutA" vagerethI kahe che ke kriyAyoganuM kAma klezo ochA karavA pUratuM ja che, emane vaMdhya banAvavAnuM nathI. prasaMkhyAna to emane vaMdhya banAve che. bALelA bIja jevA eTale
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 3] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [137 aMkura utpanna na karI zake evA baLelA bIjanA samAna rUpa kahyuM. bhale. prasaMkhyAna ja lezone aprasavadharmI ( aMkura utpanna na karI zake evA) banAve, to emane ochA karavAnI zI jarUra che? enA javAbamAM "teSAM tanUkaraNAt..." vagerethI kahe che ke klezo jo ochA karavAmAM na Ave to baLavAna virodhIthI gherAyelI sattva-puruSa-anyatA khyAti pahelAM to utpanna thavA paNa zaktimAna banatI nathI, to emane vaMdhya kevI rIte banAve. paraMtu klezo atyaMta kSINa ane durbaLa banatAM emanI virodhI chatAM, abhyAsa ane vairAgyathI e (viveka khyAti) utpanna thAya che. ane utpanna thayA pachI e emanAthI (klezothI) dabAI jatI nathI ke sparzatI nathI. atIndriya hovAthI sattvapuruSanI bhinnatAnI khyAti sUkSma prajJArUpa che. e prajJAno viSaya sUkSma che, tethI e sUkSma prajJA vilIna banavA samartha thaze. kema? kAraNa ke guNono potAnA kAryane AraMbha karavArUpa adhikAra enAthI samApta thavAthI e vilIna thAya che. 2 atha che vatteza: cinto veti ? - klezo kyA ane keTalA che?avidyaa'smitaaraagdvessaabhiniveshaaH paJca klezAH // 3 // avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza e pAMca klezo che. bhASya klezA iti paJca viparyayA ityarthaH / te syandamAnA guNAdhikAraM dRDhayanti, pariNAmamavasthApayanti, kAryakAraNasrota unnamayanti, parasparAnugrahatantrIbhUtvA karmavipAkaM cAbhinirharantIti // 3 // pAMca viparyayo (mithyA jJAno) klezo che. teo pravAhita (kAryarata) thaIne guNonA adhikArane daDha banAve che, emanAM pariNAmo utpanna thAya enI vyavasthA kare che, kAryakAraNanA pravAhane uThAva Ape che, ane paraspara sahayogane taMtra banAvI karmavipAka pragaTAve che. 3 tattva vaizAradI
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 4 / pRcchati--atheti / avidyeti sUtreNa parihAraH / avidyAsmitArAgadve- SAbhinivezA: paJca klezAH / vyAcaSTe - paJca viparyayA iti / avidyA tAvadviparyaya eva / asmitAdayo'pyavidyopAdAnAstadavinAbhAvavartina iti viparyayAH / tatazcAvidyAsamucchede teSAmapi samucchedo yukta iti bhAvaH / teSAmucchettavyatAhetuM saMsArakAraNatvamAha- te iti / syandamAnAH samudAcaranto guNAnAmadhikAraM dRDhyanti balavantaM kurvantyata eva pariNAmamavasthApayanti avyaktamahadahaMkAraparamparayA hi kAryakAraNasrota unnamaya -- tyudbhAvayanti / yadarthaM sarvametatkurvanti taddarzayati- paraspareti / karmaNAM vipAko jAtyAyurbhogalakSaNaH puruSArthastamamI klezA abhinirharanti niSpAdayanti / kiM pratyekaM niSkAnti, netyAda-parasparAnupraoti| maMmi: jJezA: vaktezaidha rmALIti "rUA 138] "atha.." vagerethI pUche che, ane "avighADasmitA" vagere sUtrathI javAba Ape che ke avighA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza e pAMca klezo che. "paMca viparyayA...' vagerethI samajAve che. avidyA viparyaya ja che. asmitA vagere paNa avidyAnA upAdAna(mULa kAraNa)thI utpanna thayelA hovAthI, enA vinA TakI zake evA na hovAthI viparyayo che. tethI avidyAno nAza thatAM emano paNa uccheda thAya e yogya che, evo bhAva che. "te sandamAnAH" vagerethI emano zA mATe nAza karavo joIe, enA hetu tarIke emanuM saMsAranuM kAraNapaNuM kahe che. skandamAna eTale kAryazIla banIne guNonA adhikArane dRDha ke baLavAna banAve che, ane tethI pariNAma utpanna kare che. avyakta, mahat, ahaMkAra vagerenI paraMparAthI kAryakAraNanA pravAhano udbhava kare che. jene mATe AvuM badhuM kare che, e darzAve che. janma, AyuSya, ane bhoga puruSa mATe che, emane A klezo utpanna kare che. zuM pratyeka svataMtrapaNe utpanna kare che ? javAbamAM nA kahe che. paraspara sahayogathI eTale karmothI klezo ane klezothI karmo utpanna thAya che. 3 avidyA kSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinnodArANAm // 4 // sUtelA, kSINa thayelA, chedAyelA ane udAra evA pachInA (asmitA vagere)nuM kSetra avidyA che. 4 bhASya atrAvidyA kSetraM prasavabhUmiruttareSAmasmitAdInAM caturvidhavikalpAnAM prasupta tanuvicchinnodArANAm / tatra kA prasuptiH ? cetasi zaktimAtrapratiSThAnAM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra sU. 4] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 139 bIjabhAvopagamaH, tasya prabodha Alambane saMmukhIbhAvaH / prasaMkhyAnavato dagdhaklezabIjasya saMmukhIbhUte'pyAlambane nAsau punarasti, dagdhabIjasya kutaH praroha iti, ataH kSINaklezaH kuzalazcaramadeha ityucyate / tatraiva sA dagdhabIjabhAvA paJcamI klezAvasthA nAnyatreti / satAM klezAnAM tadA bIjasAmarthya dagdhamiti viSayasya saMmukhIbhAve'pi sati na bhavatyeSAM prabodha iti uktA prasuptiH, dagdhabIjAnAmaprarohazca / / tanutvamucyate - pratipakSabhAvanopahatA: klezAstanavo bhavanti / tathA vicchidya vicchidya tena tenAtmanA punaH punaH samudAcarantIti vicchinnAH / katham ? rAgakAle krodhasyAdarzanAt, na hi rAgakAle krodhaH samudAcarati / rAgazca kvacidRzyamAno na viSayAntare nAsti / naikasyAM striyAM caitro rakta ityanyAsu strISu viraktaH, kiM tu tatra rAgo labdhavRttiranyatra tu bhaviSyavRttiriti / sa hi tadA prasuptatanuvicchinno bhavati / viSaye yo labdhavRttiH sa udAraH / sarva evaite klezaviSayatvaM nAtikrAmanti / kastarhi vicchinnaH prasuptastanurudAro vA kleza iti / ucyate-satyamevaitat / kiM tu viziSTAnAmevaiteSAM vicchinnAditvam / yathaiva pratipakSabhAvanAto nivRttastathaiva svavyaJjakAJjanenAbhivyakta iti / sarva evAmI klezA avidyAbhedAH / kasmAt ? sarveSvavidyaivAbhiplavate / yadavidyayA vastvAkAryate tadevAnuzerate klezA viparyAsapratyayakAla upalabhyante, kSIyamANAM cAvidyAmanukSIyanta iti // 4 // prasuta, kSINa, chedAyelA ane udAra (kAryakSama) evA pachInA amitA vagere cAra prakAranA vikalponuM kSetra eTale janmabhUmi avidyA che. AmAM prasupti kaI ? cittamAM zaktimAtra rUpe rahelA ke bIjabhAvane prApta thayelA prasupta kahevAya che. emano prabodha eTale AlaMbana maLatAM saMmukha pragaTa thavuM. je yogInA cittamAM prasaMkhyAna (vivekakhyAti)nA baLe klezo baLelA bIja jevA thayA hoya, enI saMmukha AlaMbana (viSaya) upasthita thAya, to paNa emano prabodha thato nathI. baLeluM bIja kyAMthI Uge ? tethI evo yogI kSaNa kleza, kuzaLa, ane caramadeha (chellA zarIravALo) kahevAya
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 4 che. AvA yogImAM ja lezonI pAMcamI dagdhabIja avasthA hoya che, bIjAmAM nahIM. tyAre klezo hoya che, paNa emanI bIjazakti baLI gaI hovAthI viSaya saMmukha upasthita thAya, to paNa emano prabodha thato nathI, mATe emanI prasuti karI ane baLelA bIjanuM aMkuraNa na thAya ema paNa kahyuM. kSINa klezoviSe kahe che : virodhI bhAvanAthI haNAyelA lezo kSINa (ochA) thAya che. ane chedAI chedAIne pharI pAchA eja rUpe pragaTa thaIne potAne anurUpa AcaraNa kare che, e vicchinna che. kevI rIte? rAga vakhate krodha dekhAto nathI. rAga pravartato hoya e samaye krodha potAnuM kAma karato nathI. ane rAga koI eka viSayamAM dekhAto hoya, tyAre bIjA viSayamAM nathI ema nathI. paraMtu rAganI vRttine pravartavAno tyAM avakAza che, ane anyatra bhaviSyamAM pravRtta thaI zake. e vakhate e rAga prasupta, ocho ane vicchinna thAya che. viSayamAM jene avakAza maLyo hoya e udAra che. A badhA klezanA svarUpanuM atikramaNa karatA nathI. (jo A badhA ja eka klezarUpa hoya to) ene sUtelo, kSINa thayelo, vicchinna ane udAra evAM judAM nAma ApavAno zo artha che ? vAta sAcI che. paraMtu emanI potapotAnI khAsiyatone kAraNe emane vicchinna vagere kahevAya che. jema virodhI bhAvanA keLavavAthI kleza nivRtta thAya che, ema ene abhivyakta karanAra kAraNa vaDe e pragaTa thAya che A badhA kleza avidyAnA bhedo che. kema ? kAraNa ke e badhAmAM avidyA ja (AMtara-pravAha tarIke) vahe che. avidyAvaDe je vastu para je klezano AkAra Aropyo hoya e AkArano ja kleza dekhAya che, ane viparyAsa (mithyA) jJAnanA samaye upalabdha thAya che, ane avidyA kSINa thatAM naSTa thAya che. 4 tattva vaizAradI heyAnAM klezAnAmavidyAmUlatvaM darzayati- avidyA kSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinodArANAm / tatra kA prasuptiriti / svocitAmarthakriyAmakurvatAM klezAnAM sadbhAve na pramANamastItyapyabhiprAyaH pRcchataH / uttaramAha-cetasIti / mA nAmArthakriyAM kAryuH klezA videhaprakRtilayAnAm, bIjabhAvaM prAptAstu te zaktimAtreNa santi kSIra
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra sU. 4] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [141 iva dadhi / na hi vivekakhyAteranyadasti kAraNaM tadvandhyatAyAm / ato videhaprakRtilayA vivekakhyAtivirahiNaH prasuptaklezA na yAvattadavadhikAlaM prApnuvanti / tatprAptau tu punarAvRttAH santaH klezAsteSu teSu viSayeSu saMmukhIbhavanti / zaktimAtreNa pratiSThA yeSAM te tathoktAH / tadanenotpattizaktiruktA / bIjabhAvopagama iti ca kAryazaktiriti / nanu vivekakhyAtimato'pi klezA: kasmAna prasuptA ityata Aha- prasaMkhyAnavata iti / caramadehaH, na tasya dehAntaramutpatsyate yadapekSayAsya dehaH pUrva ityarthaH / nAnyatra / videhAdiSvityarthaH / nanu sato nAtyantavinAza iti kimiti tadIyayogaddhibalena viSayasaMmukhIbhAve na klezAH prabudhyanta ityata Aha-satAmiti / santu klezA, dagdhastveSAM prasaMkhyAnAgninA bIjabhAva ityarthaH / klezapratipakSaH kriyAyogastasya bhAvanamanuSThAnaM tenopahatAstanavaH / atha vA samyagjJAnamavidyAyAH pratipakSo bhedadarzanamasmitAyA mAdhyasthyaM rAgadveSayoranubandhabuddhinivRttirabhinivezasyeti / vicchittimAha-tatheti / klezAnAmanyatamena samudAcaratAbhibhavAdvAtyantaM viSayasevayA vA vicchidya vicchidya tena tenAtmanA samudAcarantyAvirbhavanti vAjIkaraNAdhupayogena vAbhibhAvakadaurbalyena veti / vIpsayA vicchedasamudAcArayoH pauna:punyaM darzayatA yathoktAtprasuptAdbheda uktaH / rAgeNa vA samudAcaratA vijAtIyaH kodho'bhibhUyate sajAtIyena vA viSayAntaravartinA rAgeNaiva viSayAntaravartI rAgo'bhibhUyata ityAha-rAgeti / bhaviSyavRttestrayo gatiryathAyogaM veditavyetyAha- sa hIti / bhaviSyavRttiklezamAtraparAmarzi sarvanAma na caitrarAgaparAmazi, tasya vicchinatvAdeveti / udAramAha- viSaya iti / nanUdAra eva puruSAnkliznAtIti bhavatu klezaH / anye tvakliznataH kathaM klezA ityata Aha-sarva evaita iti / klezaviSayatvaM klezapadavAcyatvaM nAtikAmantyudAratAmApadyamAnAH / ata eva te'pi heyA iti bhAvaH / klezatvenaikatAM manyamAnazcodayati- kastIti / klezatvena samAnatve'pi yathoktAvasthAbhedAdvizeSa iti pariharati-ucyate satyamiti / syAdetat - avidyAto bhavantu klezAH, tathApyavidyAnivRttau kasmAnivartante ? na khalu paTaH kuvindanivRttau nivartata ityata Aha- sarva eveti / bhedA iva bhedAH / tadavinirbhAgavartina iti yAvat / pRcchati-kasmAditi / uttaramAhasarveSviti / tadeva sphuTayati-yaditi / AkAryate samAropyate / zeSaM sugamam / prasuptAstattvalInAnAM tanvavasthAzca yoginAm / vicchinodArarUpAzca klezAH viSayasaGginAm // iti saMgrahaH // 4 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 4 "avighA kSetramuttareSAm" vagere sUtrathI tyAga karavA yogya klezonuM mULa avidyA che, ema darzAve che. emanI prasupti zuM che ? pUchanArano abhiprAya evo che ke potAne yogya kArya na karatA klezonA astitvamAM pramANa nathI. "cetasi zaktimAtra pratiSThitAnAm...' vagerethI uttara kahe che ke bhale videha ane prakRtilaya yogIonA klezo kArya na karatA hoya, paraMtu bIjabhAvane prApta thayelA e dUdhamAM dahIMnI jema zaktimAtra rUpe hayAta che. vivekakhyAti vinAnA videha ane prakRtilayo, potAnA avadhikALa paryaMta prasuptaklezavALA rahe che. eno (adhino) aMta AvatAM pharIthI pragaTa thaIne e klezo te te viSayomAM saMmukha banIne upasthita thAya che. zaktimAtra rUpe pratiSThita hoya che, ema kahIne emanI utpattizakti darzAvI. bIja bhAvanI prApti eTale kAryazakti. 142] vivekakhyAtivALA yogImAM paNa klezo prasupta che, ema zAthI na kahevAya ? enA javAbamAM "prasaMkhyAnavataH...' vagerethI kahe che ke prasaMkhyAna yukta yogInA klezo baLelA bIja jevA thayA hovAthI AlaMbana (viSaya) saMmukha hoya to paNa pragaTa thatA nathI. Avo yogI "caramadeha" che, ene bIjo deha utpanna nahIM thAya, jenI apekSAe vartamAna dehane pUrva kahI zakAya. A dagdhabIja avasthA prasaMkhyAnavALA yogImAM ja hoya che, anyatra nahIM, eTale videha vageremAM nahIM, evo artha che. paNa sat-hayAta-vastuno atyaMta vinAza nathI, to enA (yoganA) baLe (e naSTa na thayA hovAthI) viSaya saMmukha Ave to paNa klezo kema pragaTatA nathI ? enA javAbamAM "satAM klezAnAM tadA bIjasAmarthya dar..." vagerethI kahe che ke bhale klezonuM astitva hoya, paNa emano bIjabhAva prasaMkhyAna (vivekakhyAti) vaDe bALI nAkhavAmAM Avyo che, evo artha che. kriyAyoga klezono virodhI che. enI bhAvanA eTale anuSThAna. enAthI haNAyelA klezo ochA thAya che. athavA samyajJAna avidyAnuM virodhI che, (sattva ane puruSanA) bhedanuM darzana asmitAnuM, mAdhyasthya (taTasthapaNuM) rAgadveSanuM ane (deha) saMbaMdha buddhinI nivRtti abhinivezanI virodhI che. "tathA..." vagerethI vicchittiviSe kahe che. klezomAMnA kAryarata evA ekathI dabAyelo bIjo vicchinna kahevAya. athavA vAjIkaraNa vagerenA upayoganA kAraNe athavA ene dabAvatA bIjA klezanI durbaLatAthI atyaMta viSayasevanathI chedAI chedAIne pharI pAcho enA e svarUpe pragaTa thaI kArya kare che. vIpsA (be vAra vicchigha vicchigha ema kahevA)thI viccheda ane kAryazIlatA vAraMvAra AvyA ja kare che ema darzAvIne agAu kahelA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 5] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 143 prasuptathI bheda kahyo. "rAga kAle krodhasyAdarzanAt" vagerethI kahe che ke rAga jyAre kAryazIla hoya tyAre enAthI bhinna jAtino krodha dabAya che, athavA sajAtIya bIjA viSayamAM pravartatA rAgathI anyaviSayaka rAga dabAya che. "sa hi tadA prasuptatanuMvicchinno bhavati'thI bhaviSyamAM utpanna thanArA klezanI prasupta, tanu ane vicchinna ema traNa prakAranI gati yathAyogyasthiti mujaba jANavI joIe ema kahe che. "saH" e sarvanAma bhaviSyamAM thanArA klezamAtrano nirdeza kare che, caitranA rAgano nahIM, kAraNa ke e vicchinna che. "viSaye yo lavRttiH' vagerethI udAra viSe kahe che ke e viSayamAM labdhavRtti che. paNa udAra kleza ja puruSone duHkha Ape che, tethI e bhale kleza kahevAya. bIjA to du:kha ApatA nathI, to emane kleza kevI rIte kahevAya ? enA javAbamAM "sarva evaite.." vagerethI kahe che ke teo klezaviSayatA, kleza zabdathI pragaTatA arthanuM atikramaNa karatA nathI, kAraNa ke kramazaH teo udAra avasthAne prApta karavAnA che. tethI e paNa tyAga karavA yogya che, evo bhAva che. "kastarhi...'' vagerethI kleza tarIke ekapaNuM mAnIne pUche che ke vicchinna, prasupta vagere judAM nAma kema che? "ucyate satyamevaita' vagerethI javAba Ape che ke klezapaNAnI dRSTie samAna hovA chatAM, hamaNAM kahelI avasthAonA bhedathI vizeSa che. bhale. avidyAthI klezo bhale utpanna thatA, paNa avighA nivRtta thatAM teo zAthI nivRtta thAya che ? vaNakara nivRtta thatAM vasra nivRtta thatuM nathI. enA javAbamAM "sarva evAmI' vagerethI kahe che ke e badhA avidyAnA bhedo che. bhedo jevA jaNAya che mATe bheda kahevAya che. eTale ke avighAthI judA rahI zakatA nathI, ema jANavuM joIe. pUche che "kasmAt" - kema ? "sarveSvavidhaivAbhiplavate ..." vagerethI javAba Ape che ke e badhAmAM avighA ja AMtarapravAha tarIke vahe che. "yadavidyayA vastvAkAryate...' vagerethI ene spaSTa kare che ke vastupara avighA je rUpano Aropa kare che e rUpamAM mithyAjJAna daramyAna teo dekhAya che, ane avighA kSINa thatAM nAza pAme che. "AkAryate" eTale Aropa karAya che. bAkInuM sugama che. saMkSepamAM "tattvomAM lIna thayelAomAM klezo prasupta hoya che. yogIomAM kSINa thayelA hoya che. ane viSayomAM Asakta puruSomAM vicchinna ane udAra rUpavALA hoya che." 4 tatrAvidyA svarUpamute- emAMthI avighAnuM svarUpa kahevAmAM Ave che
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 5 anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA // 5 // anitya, apavitra, du:kha khane anAtmAmAM nitya, pavitra, sukha ane Atmabuddhi avidyA che. 5 bhASya anitye kArye nityakhyAtiH tadyathA- dhruvA pRthivI, dhruvA sacandratArakA dyauH, amRtA divaukasa iti / tathA'zucau paramabIbhatse kAye zucikhyAtiH, uktaM ca sthAnAdbIjAdupaSTambhAnniHsyandAnnidhanAdapi / kAyamAdheyazaucatvAtpaNDitA hyazuciM viduH // ityazucau zucikhyAtirdRzyate / naveva zazAGkalekhA kamanIyeyaM kanyA madhvamRtAvayavanirmiteva candraM bhittvA niHsRteva jJAyate, nIlotpalapatrAyatAkSI hAvagarbhAbhyAM locanAbhyAM jIvalokamAzvAsayantIveti kasya kenAbhisaMbandho, bhavati caivamazucau zuciviparyAsapratyaya iti / etenApuNye puNyapratyaya - stathaivAnarthe cArthapratyayo vyAkhyAtaH / tathA duHkhe sukhakhyAtiM vakSyati pariNAmatApasaMskAraduHkhaiguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekinaH (2 / 15) iti / tatra sukhakhyAtiravidyA / tathAnAtmanyAtmakhyAtirbAhyopakaraNeSu cetanAcetaneSu bhogAdhiSThAne vA zarIre, puruSopakaraNe vA manasyanAtmanyAtkhyAtirati / tathaitadatroktam-vyaktamavyaktaM vA sattvamAtmatvenAbhipratItya tasya saMpadamanunandatyAtmasaMpadaM manvAnastasya vyApadamanuzocatyAtmavyApadaM manyamAnaH sa sarvo'pratibuddha iti / eSA catuSpadA bhavatyavidyAmUlamasya klezasaMtAnasya karmAzayasya ca savipAkasyeti / tasyAzcAmitrAgoSpadavadvastusatattvaM vijJeyam / yathA nAmitro mitrAbhAvo na mitramAtraM kiM tu tadviruddhaH sapatnaH / tathA'goSpadaM na goSpadAbhAvo na goSpadamAtraM kiMtu deza eva tAbhyAmanyadvastvantaram / evamavidyA na pramANaM na pramANAbhAvaH kiM tu vidyAviparItaM jJAnAntaramavidyeti // 5 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 5] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [145 anitya kAryamAM nityabuddhi, dAkhalA tarIke pRthvI dhruva (nitya) che. caMdra, tArAovALo ghuloka dhruva che, ghulokamAM rahenArA divo) amara che. ane apavitra, atyaMta bIbhatsa zarIramAM pavitrabuddhie kahyuM che - "sthAnathI, bIjathI, poSaNathI, parasevo vagere vahevAthI, ane mRtyuthI temaja (kRtrima sAdhanothI) pavitratA lAvavI paDatI hovAthI paMDito zarIrane apavitra kahe che." Ama azucimAM zucibuddhi dekhAya che. A kanyA navI caMdralekhA jevI kamanIya che. jANe ke madha ane amRta jevA avayavothI banAvAI hoya, caMdrane bhedIne nIkaLI hoya evI jaNAya che. nIlakamaLanA pAna jevAM vizALa netrovALI che, hAvabhAvavALAM netrovaDe jANe ke jIvalokane AzvAsana ApatI hoya evI che. Ama kono konI sAthe saMbaMdha darzAvAya che ? A rIte azucimAM viparIta evI zucibuddhi karavAmAM Ave che. AnAthI pApamAM puNyabuddhi ane anarthamAM arthabuddhipaNa samajAvAI. ane AgaLa "pariNAma, tApa, saMskAranAM du:khothI temaja guNavRttivirodhathI vivekI mATe badhuM duHkha rUpa che", 2.15 e sUtramAM du:khamAM sukhabuddhi kaheze. e (duHkha)mAM sukhabuddhi avidyA che. tathA anAtmAmAM Atmabuddhi eTale anAtmA evAM bahAranAM cetana ane jaDa sAdhanomAM athavA bhogAdhiSThAna zarIramAM ane puruSanA (aMdaranA) karaNarUpa manamAM Atmabuddhi. A viSe AvuM kahevAmAM AvyuM che : - "vyakta ke avyakta sattvone AtmA mAnIne, anyanI saMpattine AtmAnI saMpatti mAnI AnaMdita thAya, ane emanI vipattine AtmAnI vipatti mAnIne zoka kare, e badhA apratibuddha (ajJAnI) che." A cAra sthAnomAM rahelI avidyA, A klezaparaMparAnuM ane sukhaduHkharUpe pAkatA karbhAzayanuM mULa che. enuM amitra ane agoSpadanI jema bhAvAtmaka astitva jANavuM joIe. dAkhalA tarIke, amitra eTale mitrano abhAva ke mitramAtra nahIM, paNa ethI viruddha zatru che. ane agoSpada eTale gAyanA pagano abhAva ke goSpadamAtra nahIM, paNa emanAthI bhinna bIjI vastu (gAyovinAno) deza che. ema avidyA pramANa nathI, pramANano abhAva nathI, paNa vidyAthI viparIta bIjuM jJAna che. 5 tattva vaizAradI anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA / anityatvopayogi vizeSaNam-kArya iti / kecitkila bhUtAni nityatvenAbhimanyamAnAstadrUpamabhIpsava
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] pataMjalinAM yogasUtro I stAnyevopAsate evaM dhUmAdimArgAnupAsate candrasUryatArakAdyulokAnnityAnabhimanyamAnAstatprAptaye / evaM divaukaso devAnamRtAnibhimanyamAnAstadbhAvAya somaM pibanti / AmnAyate hi apAma somamamRtA abhUma (Rg 8|4813) iti / seyamanityeSu nityakhyAtiravidyA / tathAzucau paramabIbhatse kAye / ardhokta eva kAyabIbhatsatAyAM vaiyAsikIM gAthAM paThati- sthAnAditi / mAturadaraM mUtrAdyupahataM sthAnam / pitrorlohitaretasI bIjam / azitapItAhArarasAdibhAvaH upaSTambha:, tena zarIraM dhAryate niHsyandaH prasvedaH / nidhanaM ca zrotriyazarIramapyapavitrayati, tatsparze snAnavidhAnAt / nanu yadi zarIramazuci kRtaM tarhi mRjjalAdikSAlanenetyata Aha- AdheyazaucatvAditi / svabhAvenAzucerapi zarIrasya zaucamAdheyaM sugandhiteva kAminInAmaGgarAgAditi / ardhoktaM pUrayati- ityazucAviti / ityuktebhyo hetubhyo'zucau zarIra iti / zucikhyAtimAha - naveti / hAva: zRGgArajA lIlA / kasya strIkAyasya paramabIbhatsasya kena mandatamasAdRzyena zazAGkalekhAdinA saMbandha: / etenAzucau strIkAye zucikhyAtipradarzanena / apuNye hiMsAdau saMsAramocakAdInAM puNyapratyayaH / evamarjanarakSaNAdiduHkhabahulatayAnarthe dhanAdAvarthapratyayo vyAkhyAtaH / sarveSAM jugupsitatvenAzucitvAt / tathA duHkha iti / sugamam / tathAnAtmanIti / sugamam / tathaitadatroktaM paJcazikhena / vyaktaM cetanaM putradArapazcAdi / avyaktamacetanaM zayyAsanAzanAdi / sa sarvo'pratibuddho mUDhaH / I - [pA. 2 sU. 5 catvAri padAni sthAnAnyasyA iti catuSpadA / nanvanyApi diGmohAlAtacakrAdiviSayAnantapadA'vidyA / tatkimucyate catuSpadetyata Aha- mUlamasyeti / santu nAmAnyA apyavidyAH saMsArabIjaM tu catuSpadaiveti / nanvavidyeti naJsamAsaH pUrvapadArthapradhAno vA syAdyathA'makSikamiti / uttarapadArthapradhAno vA yathA'rAjapuruSa iti / anyapadArthapradhAno vA yathA'makSiko deza iti / tatra pUrvapadArthapradhAnatve vidyAyA: prasajyapratiSedho gamyeta / na cAsyAM klezAdikAraNatvam, uttarapadArthapradhAnatve vidyaiva kasyacidabhAvena viziSTA gamyeta / sA ca klezAdiparipanthinI na tu tadbIjam / na hi pradhAnopaghAtI pradhAnaguNo yuktaH / tadanupaghAtAya guNe tvanyAyyakalpanA / tasmAdvidyAsvarUpAnupaghAtAya naJo'nyathAkaraNamadhyAhAro vA niSedhyasyeti / anyapadArthapradhAnatve tvavidyamAnavidyA buddhirvaktavyA / na cAsau vidyAyA abhAvamAtreNa klezAdibIjam / vivekakhyAtipUrvakanirodhasaMpannAyA api tathAtvaprasaGgAt / tasmAtsarvathaivAvidyAyA na klezAdimUlatetyata Aha- tasyAzceti / vastuno bhAvo vastusatattvaM vastutvamiti yAvat / tadanena na prasajyapratiSedhaH, nApi vidyaivAvidyA / na tadabhAvaviziSTA buddhiH / api tu vidyAviruddhaM viparyayajJAnama
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra sU. 5] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [147 vidyetyuktm| lokAdhInAvadhAraNo hi zabdArthayoH saMbandhaH / loke cottarapadArthapradhAnasyApi naba uttarapadAbhidheyopamardakasya tallakSitatadviruddhaparatayA tatra tatropalabdherihApi taviruddhe vRttiriti bhAvaH / dRSTAntaM vibhajate- yathA nAmitra iti / na mitrAbhAvo nApi mitramAtramityasyAnantaraM vastvantaraM, kiMtu tadviruddhaH sapatna iti vaktavyam / tathA'goSpadamiti na goSpadAbhAvo na goSpadamAnaM kiM tu deza eva vipulo goSpadaviruddhastAbhyAmabhAvagoSpadAbhyAmanyadvastvantaram / dArTAntike yojayati-evamiti // 5 / / anitya, azuci, duHkha ane anAtmAmAM nitya, zuci, sukha ane AtmakhyAti avidyA che. "kArya" e anityapaNAnuM upayogI vizeSaNa che. keTalAka loko bhUtone (pRthvI vagere pAMca mahAbhUtone) nitya mAnIne emanA rUpane prApta karavAnI icchAthI emane ja upAse che. ema caMdra, sUrya, tArA, ghulokane nitya mAnIne emanI prApti mATe dhUmAdi mArgone upAse che. ema ghulokavAsI devone amara mAnIne emanA rUpanI prApti mATe somarasa pIe che. "ame soma pIdho ane amara banyA" (Rgvada, 8.48.3) evo AmnAya che. AvI anityomAM nityabuddhi, avidyA che. "tathA azucau paramabIbhatsa kAya" ema aDadhethI ja kAyAnI bIbhatsatA darzAvatAM, vyAsanI gAthAno ullekha kare che - "sthAna eTale mAnuM mUtravagerethI kharaDAyeluM peTa. mAtApitAnAM lohI ane vIrya bIja che. khAdhelA, pIdhelA AhArano rasa vagere bhAve pariNAma upakhaMbha che. enAthI zarIra dhAraNa karAya che. niSpada eTale parasevo. ane mRtyu zrotriyanA zarIrane paNa apavitra banAve che. ene sparzIne snAna karavuM joIe evuM vidhAna che. - jo zarIra azuci hoya to mATI, pANI vagerethI dhovAnI zI jarUra ? enA javAbamAM "Adheya zaucatvAta"thI kahe che ke svabhAve apavitra evA zarIranuM zauca(pavitratA) karavuM joIe, jema strIonA zarIrane aMgarAgathI sugaMdhita banAvavAmAM Ave che. aDadhI vAta "ityazucau..." vagerethI pUrI kare che. Ama kahyAM evAM kAraNothI azuci zarIramAM zuci buddhi samajavI joIe. zucikhyAtiviSe kahe che, "naveva zazAMkalekhA.." vagerethI - hAva eTale zRMgArathI thatI lIlA. "ka" eTale parama bIbhatsa strI zarIrano, "kena" eTale tadana ochI samAnatAvALAM caMdralekhA vagere sAthe saMbaMdha. "etena" eTale strI zarIramAM zucikhyAti darzAvIne, apuNya hiMsA vageremAM (yajJapazune) saMsArathI mukta karAya che, vagere rUpa puNyabuddhi darzAvI. e rIte kamAvuM, rakSaNa karavuM vagere ghaNAM duHkhovALA anartha rUpa dhana vageremAM arthabuddhi samajAvAI gaI. A badhAM jugupsA (dhRNA) preraka hovAthI azuci kahyAM che. "tathA duHkhe sukhakhyAti" vagere sugama
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 5 che. "tathA anAtmani AtmakhyAti..." vagere sugama che. "tarthatadatrokta"thI paMcazikhAcArye kaheluM vacana TAMke che - "vyakta eTale strIputrapazu vagere cetana ane avyakta eTale zayA, Asana vagere acetana." e badhA apratibuddha, mUDha che. cAra pada eTale sthAno che, mATe avidyA catuSpadA kahevAya che. paNa bIjAM paNa dizAbhrama, alAtacakra (gatipUrvaka mazAla pheravavAthI cakrAkAra dekhAto prakAza) vagere viSayovALI anaMta sthAnovALI avidyA che. to cAra padavALI kema kahI ? enA javAbamAM "mUlamasya klezasaMtAnasya"... vagerethI kahe che ke bhale bIjI paNa ghaNI avighAo (bramo) haze. paNa saMsAranuM bIja to A catuSpadA avidyA ja che. avidyA zabdamAM (na-vidyA=a-vidyA) evo nam samAsa amalikanI jema pUrvapadArthapradhAna, athavA uttarapadArthapradhAna arAjapuruSanI jema hoI zake. athavA anyapadArthapradhAna amaliko dezaH ema paNa hoI zake. ahIM jo pUrvapadArthapradhAna mAnIe to vidyAno abhAva ema prasaktano pratiSedha thAya. paNa e kleza vagerenuM kAraNa nathI. uttarapadArthapradhAna mAnIe to vidyA ja koI abhAva (khAmI)thI viziSTa evo artha thAya. ane e kleza vagerenI virodhI che, emanuM bIja nathI. pradhAna vastune haNe evo pradhAnano guNa hoya che, ema mAnavuM ayogya che. evo haNanAra guNa nahIM haNe evI kalpanA tarkaviruddha che. tethI vidyAnA svarUpano nAza na thAya e mATe naga rUpa niSedhano bIjo artha karavo ke adhyAhArathI meLavavo e paNa ayogya che, kAraNa ke e rIte paNa niSedhya (vidyA)no niSedha thato rokI zakAya nahIM. anyapadArthapradhAna samAsa mAnIe to vidyA vinAnI buddhi ke khAmIvALI buddhi evo artha thAya. ane vidyAnA abhAvavALI buddhi lezonuM bIja banI zake nahIM. kAraNa ke vivekakhyAtipUrvaka, nirodhasaMpanna buddhine paNa klezonuM bIja mAnavI paDe. Ama dareka rIte vicAratAM avidyA klezAdinuM mULa siddha thatI nathI. A AzaMkAnA nirAkaraNa mATe "tasyAzAmitra.." vagerethI kahe che ke avidyA vastusatattva che. vastuno bhAva vastusatattva ke vastutva kahevAya che. tethI ahIM prasajaya pratiSedha nathI, vidyA ja avidyA nathI, ke enA abhAvavALI buddhi paNa nathI. paraMtu vidyAviruddha viparyaya(mithyA)jJAna avidyA che, ema kahyuM. lokonA nirNayane AdhIna zabda ane arthano saMbaMdha hoya che. lokamAM uttarapadArthapradhAna naguno paNa uttarapadathI kahevAtA arthanA upamardanapUrvaka enAthI lakSita enA virodhIparakano artha svIkArAya che, ema ahIM paNa avidyA zabdathI vidyAnA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 6] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 149 virodhI mithyAjJAnano artha svIkAravo joIe, evo bhAva che. "yathA nAmitraH mitrAbhAvaH" vagerethI kahe che ke amitra zabdathI mitrano abhAva ke mitramAtra artha thato nathI paNa bIjI vastu eTale ke mitrano virodhI zatru evo artha thAya che. temaja agoSpadam no artha gAyanA pagano abhAva ke goSpadamAtra artha thato nathI, paNa godathI viruddha moTo pradeza ema goSpadanA abhAva ane goSpadathI bIjI ja vastu svIkArAya che, ema "evam" vagerethI bIjI ja vastu svIkArAya che, ema "evam" vagerethI dRSTAntathI pratipAgha viSayamAM ghaTAve che ke avighA zabdathI vidyAno abhAva ke vidyAmAtra nahIM paNa vidyAthI viparIta bIjuM (mithyA) jJAna samajavuM joIe. 5 dRgdarzanazaktyorekAtmatevAsmitA // 6 // dazakti ane darzanazakti jANe ke ekarUpa hoya ema bhAse e asmitA che. 6 bhASya puruSo dRkzaktirbuddhirdarzanazaktirityetayorekasvarUpApattirivAsmitA kleza ucyate / bhoktRbhogyazaktyoratyantavibhaktayoratyantAsaMkIrNayoravibhAgaprAptAviva satyAM bhogaH kalpate, svarUpapratilambhe tu tayoH kaivalyameva bhavati kuto bhoga iti / tathA coktam - buddhitaH paraM puruSamAkArazIlavidyAdibhirvibhaktamapazyankuryAttatrAtmabuddhi moheneti // 6 // puruSa dakti che ane buddhi darzanazakti che. e benI jANe ke ekasvarUpatA jaNAya e asmitA kleza kahevAya che. bhokatRzakti ane bhogyazakti atyaMta bhinna che, ane parasparathI taddana asaMkIrNa (judI) che. chatAM jANe ke e be eka hoya ema jaNAya, tyAre bhoga zakya bane che. svarUpa lAbha thayA pachI to e baMnenuM kaivalya ja thAya che, pachI bhoga kyAMthI thAya ? A viSe kahyuM che : - "AkAra, zIla, vidyA vagere vaDe buddhithI 52 rahelo puruSa enAthI judo che, ene na jotAM mohane kAraNe emAM Atmabuddhi kare che."6 tattva vaizAradI
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 6 avidyAmuktvA tasyAH kAryamasmitAM rAgAdivariSThAmAha-dRgdarzana-zaktyorekAtmatevAsmitA / dRkcadarzanaM ca te eva zaktI tayorAtmAnAtmanoranAtmanyAtmajJAnalakSaNAvidyApAditA yaikAtmateva na tu paramArthata ekAtmatA sA'smitA / dRgdarzanayoriti vaktavye tayorbhoktRbhogyayoryogyatAlakSaNaM saMbandhaM darzayituM zaktigrahaNam / sUtraM vivRNotipuruSa iti / nanvanayorabhedapratIterabheda evaM kasmAnna bhavati kutazcaikatvaM kliznati puruSamityata Aha- bhoktabhogyeti / bhoktRzaktiH puruSo bhogyazaktirbuddhistayoratyantavibhaktayoH / kuto'tyantavibhaktatvamityata Aha-atyantAsaMkIrNayoH / apariNAmitvAdidharmakaH puruSaH paraNAmitvAdimikA buddhirityasaMkIrNatA / tadanena pratIyamAno'pyabhedo na pAramArthika ityuktam / avibhAgeti klezatvamuktam / anvayaM darzayitvA vyatirekamAha-svarUpeti / pratilambho vivekakhyAtiH / parasyApyetatsaMmatamityAha tathAcoktaM paJcazikhena buddhita iti / AkAraH svarUpaM sadA vizuddhiH / shiilmaudaasiinym| vidyA caitanyam / buddhiravizuddhAnudAsInA jaDA ceti tatrAtmabuddhiravidyA / mohaH pUrvAvidyAjanita: saMskArastamo vA'vidyAyAstAmasatvAditi / / 6 / / - avidyAviSe kahyA pachI, enA kAryarUpa ane rAgavageremAM sauthI vadhu mahattvanI asmitAne "dagdarzana.." vagere sUtrathI kahe che. dapha ane darzana e be zaktio che. e AtmA ane anAtmAmAMthI anAtmAmAM AtmabuddhinA lakSaNavALI, avidyAe utpanna karelI je ekarUpatA-kharekhara je ekarUpatA nathI- e asmitA che. phakta dUpha ane darzana kahevAne badale, e bemAM bhoktA ane bhogya banavAnI yogyatArUpa saMbaMdhane darzAvavA mATe zakti zabdanuM grahaNa karyuM che. "puruSo daphazaktiH ..." vagerethI sUtranuM vivaraNa kare che. A bemAM abhedanI pratIti thavAnA kAraNe abheda ja kema nathI ane e benuM e katva puruSane kema duHkha Ape che ? enA javAbamAM bhokabhogyazajyoratyantavibhaktayo ..." vagerethI kahe che ke bhoktazakti puruSa ane bhogyazakti buddhi e be atyaMta bhinna che. zAthI atyaMta bhinna che? enA javAbamAM "atyaMtAsaMkIrNayo .." vagerethI kahe che ke apariNAmIpaNuM vagere dharmovALo puruSa ane pariNAmIpaNuM vagere dharmovALI buddhi, ema e be atyaMta asaMkIrNa (mizraNa na thaI zake evAM) che. AnAthI pratIta thato hovA chatAM abheda sAco nathI. "avibhAgamAMthI klezapaNuM kahyuM. "svarUpa pratibhaMbhe tu" vagerethI anvaya darzAvIne vyatireka kahe che. pratisaMbha eTale vivekakhyAti. bIjA AcAryo paNa A viSayamAM saMmata che, ema darzAvavA "tathA coktam" vagerethI paMcazikhAcAryanuM "buddhitaH para puruSam.." vagere vacana TAMke che. AkAra eTale
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [151 svarUpa ke sadA vizuddhi, zIla eTale udAsInatA. vidyA eTale caitanya. buddhi avizuddha, anudAsIna ane jaDa che. emAM Atmabuddhi thavI avidyA che. moha eTale pahelAMnI avighAthI utpanna thayelo saMskAra athavA aMdhakAra, kAraNa ke avidyA tamoguNAtmaka che. 6 sukhAnuzayI rAgaH // 7 // sukha sAthe rahenAra rAga che. 7 bhASya sukhAbhijJasya sukhAnusmRtipUrvaH sukhe tatsAdhane vA yo gardhastRSNA lobhaH sa rAga iti / / 7 / / sukhane jANanArano, sukhanuM smaraNa karIne sukha mATe ke enA sAdhana mATe gaI, tRSNA ke lobha rAga che. 7 tattva vaizAradI vivekadarzane rAgAdInAM vinivRtteravidyApAditAsmitA rAgAdInAM nidAnamityasmitAnantaraM rAgAdIlakSayati-sukhAnuzayI rAga: / sukhAnabhijJasya smRterabhAvAtsukhAbhijJasyetyuktam / smaryamANe sukhe rAga: sukhAnusmRtipUrvakaH / anubhUyamAne tu sukhe nAnusmRtimapekSate / tatsAdhane tu smaryamANe dRzyamAne vA sukhAnusmRtipUrva eva rAgaH / dRzyamAnamapi hi sukhasAdhanaM tajjAtIyasya sukhahetutAM smRtvA tajjAtIyatayA vAsya sukhahetutvamanumAyecchati / anuzayipadArthamAha - ya iti // 7 // vivekadarzana thatAM rAga vagere nivRtta thAya che. tethI avighAe utpanna karelI asmitA rAga vagerenuM nidAna (kAraNa) che, mATe amitA pachI rAga vagerenAM lakSaNa kahe che : "sukhAnuzIrAga" sukha sAthe rahenAra rAga che. sukhane na jANanAra enuM smaraNa na karI zake tethI "sukhAbhijJasya" ema kahyuM. sukhanuM smaraNa thatAM enI smRtipUrvaka rAga utpanna thAya che. sukha anubhavAtuM hoya tyAre mRtinI apekSA nathI. enA sAdhananuM smaraNa ke darzana thatAM sukhanI smRtipUrvaka ja emAM rAga thAya che. sukhanuM sAdhana dekhAtuM hoya tyAre paNa enI jAtinAM sukhanAM sAdhanonuM sukhanAM kAraNo tarIke smaraNa karIne ke anumAna karIne pachI emanI icchA kare che. "yo gaI tRSNA lobha:" vagerethI anuzathI zabdano artha kahe che. 7
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] pataMjalinAM yogasUtro duHkhAnuzayI dveSaH // 8 // duHkha sAthe rahenAra dveSa che. 8 bhASya [pA. 2 sU. 8 duHkhAbhijJasya duHkhAnusmRtipUrvo duHkhe tatsAdhane vA yaH pratigho manyurjighAMsA krodhaH sa dveSa iti // 8 // duHkha anubhavI cUkelo, duHkhanuM smaraNa karI duHkhamAM ke enA sAdhanamAM je pratighAta, manyu ke mArI nAkhavAnI icchA kare ene krodha ke dveSa kahe che. 8 tattvavaizAradI duHkhAnuzayI dveSaH / duHkhAbhijJasyeti pUrvavadvyAkhyeyam / anuzayipadArthamAhayaH pratigha iti / pratihantIti pratighaH / etadeva paryAyairvivRNoti- manyuriti // 8 // duHkha sAthe vasanAra dveSa che. duHkhane jANanAra vagere pahelAMnI jema vyAkhyA karavI. 'yaH pratighaH"thI anuzayI zabdano artha kahe che. pratihiMsAnI bhAvanA pratidha che. manyu vagerethI enuM ja vivaraNa kare che. 8 svarasavAhI viduSo'pi tathA rUDho'bhiniveza: // 9 // svabhAvathI vAsanArUpe vaheto ane vidvAnamAM paNa samAnarIte rUDha thayelo jIvanapratyeno prema abhiniveza che. 9 bhASya sarvasya prANina iyamAtmAzIrnityA bhavati mA na bhUvaM bhUyAsamiti / na cAnanubhUtamaraNadharmakasyaiSA bhavatyAtmAzIH / etayA ca pUrvajanmAnubhava: pratIyate / sa cAyamabhinivezaH klezaH svarasavAhI, kRmerapi jAtamAtrasya pratyakSAnumAnAgamairasaMbhAvito maraNatrAsa ucchedadRSTyAtmakaH pUrvajanmAnubhUtaM maraNaduHkhamanumApayati / yathA cAyamatyantamUDheSu dRzyate klezastathA viduSo'pi vijJAtapUrvAparAntasya rUDhaH / kasmAt ? samAnA hi tayoH kuzalAkuzalayormaraNaduHkhAnubhavAdiyaM vAsaneti // 9 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 9] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [153 badhAM prANIomAM potAnA viSe evI nitya icchA (prArthanA) hoya che ke huM na houM ema nahIM, huM haMmeza rahuM ane jemaNe maraNadharma na anubhavyo hoya evAM prANIomAM potAnA viSe AvI icchA hoI zake nahIM. A IcchAthI pUrvajanmano anubhava jaNAya che. A abhiniveza nAmano kleza svAbhAvika vAsanA pravAharUpa hovAthI tarata janmelA kIDAmAM paNa jovAmAM Ave che. e pratyakSa, anumAna ke AgamathI jANyo hoya e saMbhavita nathI. "mAro uccheda (aMta) thaI jaze." evI daSTirUpa A maraNano trAsa pUrvajanmamAM anubhavelA maraNa duHkhanuM anumAna karAve che. A kleza jema atyaMta mUDha prANIomAM dekhAya che, ema jIvananA pahelA ane chellA cheDAne jANanAra vidvAnamAM paNa rUDha thayelo che. kema ? kAraNa ke kuzaLa ane akuzaLa baMnemAM maraNaduHkhanA anubhavathI janmelI vAsanA ekasarakhI rIte rahelI che. 9 tattva vaizAradI svarasavAhI viduSo'pi tathA rUDho'bhinivezaH / abhinivezapadArthaM vyAcaSTesarvasya prANina iti / iyamAtmAzIrAtmani prArthanA mA na bhUvaM mA'bhAvI bhUvaM, bhUyAsaM jIvyAsamiti / na cAnanubhUtamaraNadharmakasya, ananubhUto maraNadharmo yena jantunA na tasyaiSA bhavatyAtmAzIrabhinivezo maraNabhayam / prasaGgato janmAntaraM pratyAcakSANaM nAstikaM nirAkaroti-etayA ceti / pratyuditasya zarIrasya dhriyamANatvAtpUrvajanmAnubhavaH pratIyate / nikAyaviziSTAbhirapUrvAbhidehendriyabuddhivedanAbhirabhisaMbandho janma tasyAnubhavaH prAptiH sA pratIyate / kathamityata Aha- sa cAyamabhinivezaH / arthoktAvevAsya klezatvamAhakleza iti / ayamahitakarmAdinA jantUn kliznAti duHkhAkarotIti klezaH / vaktumupakrAntaM parisamApayati- svarasavAhIti / svabhAvena vAsanArUpeNa vahanazIlo na punarAgantukaH / kRmerapi jAtamAtrasya duHkhabahulasya nikRSTatamacaitanyasya / anAgantukatve hetumAha- pratyakSa iti / pratyakSAnumAnAgamaiH pratyudite janmanya-saMbhAvito'saMpAdito maraNatrAsa ucchedayaSTAtmakaH pUrvajanmAnubhUtaM maraNaduHkhamanumApayati / ayamabhisaMdhiHjAtamAtra eva hi bAlako mArakavastudarzanAdvepamAnaH kampavizeSA-danumitamaraNapratyAsattistato bibhyadupalabhyate / duHkhAhuHkhahetozca bhayaM dRSTam / na cAsmiJjanmanyanena maraNamanubhUtamanumitaM
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 9 zrutaM vA, prAgevAsya duHkhatvaM taddhetutvaM vaavgmyte| tasmAttasya tathAbhUtasya smRtiH pariziSyate / na ceyaM saMskArAdRte / na cAyaM saMskAro'nubhavaM vinA / na cAsmiJjanmanyanubhava iti prAgbhavIya: pariziSyata ityAsItpUrvajanmasaMbandha iti / tathApadaM yathApadamAkAGkSata ityarthaprApte yathApade sati yAdRzo vAkyArtho bhavati tAdRzaM darzayati-yathA cAyamiti / atyantamUDheSu mandatamacaitanyeSu / vidvattAM darzayati-vijJAtapUrvAparAntasya / antaH koTiH / puruSasya hi pUrvA koTiH saMsAra uttarA ca kaivalyam / saiva vijJAtA zrutAnumAnAbhyAM yena sa tathoktaH / so'yaM maraNatrAsa A kRmerA ca viduSo rUDhaH prasiddha iti / nanvaviduSo bhavatu maraNatrAso viduSastu na saMbhavati vidyayonmUlitatvAt / anunmUlane vA maraNatrAsasya syAdatyantasattvamityAzayavAnpRcchati-kasmAditi / uttaramAha-samAnA hIti / na saMprajJAtavAnvidvAnapi tu zrutAnumitaviveka iti bhAvaH // 9 // svAbhAvika vAsanApravAha rUpe vaheto, vidyAmAM samAnapaNe rUDha thayelo jIvana-prema abhiniveza che. "sarvasya prANinaH..." vagerethI abhiniveza zabdano artha samajAve che. A AtmAzI eTale potAnA viSe prArthanA ke na houM evuM nahIM eTale huM abhAvane prApta na thAuM, rahuM eTale jIvato rahuM, e badhAM prANIomAM dekhAya che. je jajue maraNadharma anubhavyo na hoya, ene A potAnA viSenI icchA, abhiniveza ke maraNabhaya hoI zake nahIM. prAsaMgika hovAthI janmAtaramAM na mAnanArA nAstikamatanuM nirAkaraNa kare che, "etayA ca" vagerethI. navuM utpanna thayeluM zarIra saune priya hoya che, tethI pUrvajanmano anubhava sUcita thAya che. apUrva zarIra, Indriyo, buddhi ane saMvedanAonA saMghAtarUpa jIvana sAthe saMbaMdha thAya e janma che. eno anubhava eTale prApti sUcita thAya che. "sa cAyamabhinivezaH..." vagerethI Ama zAthI thAya che, eno javAba Ape che. e A abhiniveza ema arthethI enuM klezapaNuM kahe che. e ahita karIne jIvone du:kha Ape che, mATe kleza kahevAya che. "svarasavAhI.." vagerethI zarU karelI vAta pUrI kare che. svabhAvathI vAsanArUpe vahanazIla che, Agantuka nathI. tarata janmelA kRminuM jIvana ghaNAM duHkhovALuM ane nimnatama cetanAvALuM che, chatAM e mRtyuthI Dare che. "pratyakSAnumAnAgamairasaMbhAvitaH..." vagerethI Agantuka na hovAnuM kAraNa darzAve che. tarata janmelAmAM pratyakSa, anumAna ke AgamathI maraNabhaya jANavo saMbhavita nathI, mATe saMpAdita karelo nathI. e maraNano trAsa "mAro uccheda thaze" evI dRSTirUpa che, ane pUrvajanmamAM anubhavelA maraNaduHkhanuM anumAna karAve che. bhAva e che ke tarata janmeluM bALaka mArI
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 10] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [155 nAkhanAra vastu joIne dhrUjI UThe che. e kaMpathI maraNa najIka che, evuM anumAna karIne, enAthI Dare che, evuM jovA maLe che. duHkhathI ke duHkhanA hetuthI bhaya thato jovA maLe che. eNe A janmamAM maraNa anubhavyuM nathI, enuM anumAna karyuM nathI ke sAMbhaLyuM nathI. tethI A pahelAM enuM duHkhapaNuM ke duHkhano hetu hovApaNuM eNe anubhavyuM che, ema jaNAya che. tethI enI AvI sthitinI samajUtI mATe phakta smRti bAkI rahe che. e smRti saMskAra vinA saMbhave nahIM, ane saMskAra anubhavavinA saMbhave nahIM ane A janmamAM anubhava thayo nathI, mATe e pUrvajanmano che, ema pUrvajanmano saMbaMdha sUcavAya che. yathA cAya matyantamUDheSu dazyate..." vagere vAkyamAM tathA zabda yathAnI AkAMkSA rAkhe che. mATe arthanA baLe prApta thatA yathA zabdano prayoga karIne jevo vAkyartha thAya, e jaNAve che. atyaMta mUDha eTale maMdatama cetanAvALA. "vijJAta pUrvAparAntasyathI vidvattA darzAve che. aMta eTale koTI cheDo). puruSanI pUrva koTI saMsAra che ane chellI koTI kaivalya che. e be jeNe zruta ane anumAnajJAnathI jANyAM hoya e vidvAnuM che. A maraNatrAsa kIDAthI mAMDIne vidvAn sudhI rUDha eTale prasiddha che. - avidvAnune maraNatrAsa bhale thato, paNa vidvAnamAM to e vidyAthI naSTa thayo hovAthI saMbhave nahIM. maraNatrAsa naSTa na thayo hoya, to emAM zuddhasattvano udaya thayo nathI, ema kahevAya. AvA AzayathI "kasmAt ?" ema prazna pUche che. ane "samAnA hi tayo . vAsanAothI javAba Ape che ke ahIM vidvAthI zruta ane anumAna jJAnavALo paMDita samajavAno che, saMprajJAta samAdhivALo mukhya vidvAnuM nahIM, evo bhAva che. 9 te pratiprasavaheyAH sUkSmAH // 10 // e sUkSma phlezo (cittanA) pralaya vaDe tyajavA yogya che. 10 bhASya te paJca klezA dagdhabIjakalpA yoginazcaritAdhikAre cetasi pralIne saha tenaivAstaM gacchanti // 10 // e baLelA bIja jevA pAMca klezo, potAno adhikAra pUro thaye yogInuM citta laya pAme enI sAthe ja vilIna (naSTa) thaI jAya che. 10
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 11 tattva vaizAradI tadevaM klezA lakSitAH / teSAM ca heyAnAM prasuptatanuvicchinnodArarUpatayA catasro'vasthA darzitAH / kasmAtpunaH paJcamI klezAvasthA dagdhabIjabhAvatayA sUkSmA na sUtrakAreNa kathitetyata Aha- te pratiprasavaheyAH sUkSmAH / yatkila puruSaprayatnagocarastadupadizyate / na ca sUkSmAvasthAhAnaM prayatnagocaraH / kiM su pratiprasavena kAryasya cittasyAsmitAlakSaNakAraNabhAvApattyA hAtavyeti / vyAcaSTe ta iti / sugamam // 10 // Ama klezonAM lakSaNa kahyAM. tajavA yogya e lezonI prasuH, tanu, vicchinna ane udAra ema cAra avasthAo kahI. to kayA kAraNasara sUtrakAre emanI baLelA bIja jevI sUkSma pAMcamI avasthA na kahI ? enA javAbamAM "te pratiprasavaheyAH sUkSmA:sUtrathI kahe che ke je kArya puruSanA prayatnathI siddha thAya evuM hoya, eno upadeza karAya. sUkSma avasthAno vinAza prayatnasAdhya nathI. paraMtu kAryarUpa citta UlaTA kramathI asmitArUpa kAraNabhAvane prApta thAya, e rIte tajavA yogya che. "te paMca klezAH.." vagerethI sUtranI vyAkhyA kare che, je sugama che. 10 citAnAM tu vInamAvopa tAnA- cittamAM rahelA ane bIjabhAvane prApta thayelA lezonI dhyAnaheyAstavRttayaH // 11 // emanI vRttio dhyAnathI tajavA yogya che. 11 bhASya klezAnAM yA vRttayaH sthUlAstAM kriyAyogena tanUkRtAH satyaH prasaMkhyAnena dhyAnena hAtavyA yAvatsUkSmIkRtA yAvaddagdhabIjakalpA iti / yathA vastrANAM sthUlo malaH pUrvaM nirdhUyate pazcAtsUkSmo yatnenopAyena vApanIyate tathA svalpapratipakSAH sthUlA vRttayaH klezAnAM, sUkSmAstu mahApratipakSa kRti . klezonI je (udArarUpa) skUla vRttio che. jemane kriyAyogathI kSINa (sUkSma) karI che, emane prasaMkhyAnarUpa dhyAnathI rokavI joIe, jayAM sudhI sUkSma ane baLelA bIja jevI na bane. jema vastrono sthUla mela khaMkherIne dUra karyA pachI sUkSma mela prayatnapUrvakanA upAyathI naSTa karAya che,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 11] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [157 ema klezonI skUla vRttio haLavA virodhI prayatnathI ane sUkSma vRttio moTA, yuktipUrvakanA virodhI prayatnathI dUra thAya evI hoya che. 11 tattva vaizAradI atha kriyAyogatanUkRtAnAM klezAnAM kiMviSayAtpuruSaprayatnAddhAnamityata AhasthitAnAM tu bIjabhAvopagatAnAmiti / anena vandhyebhyo vyavacchinatti / sUtraM paThatidhyAnaheyAstavRttayaH / vyAcaSTe-klezAnAmiti / kriyAyogatanUkRtA api hi pratiprasavahetubhAvena kAryataH svarUpatazca zakyA ucchettumiti sthUlA uktAH / puruSaprayatnasya prasaMkhyAnAgocarasyAvadhimAha-yAvaditi / sUkSmIkRtA iti vivRNoti- dagdheti / atraiva dRSTAntamAha- yathA vastrANAmiti / yatnena kSAlanAdinA / upAyena kSArasaMyogAdinA / sthUlasUkSmatAmAtratayA dRSTAntadAAntikayoH sAmyaM na punaH prayatnApaneyatayA, pratiprasavaheyeSu tadasaMbhavAt / svalpaH pratipakSa ucchedaheturyAsAM tAstathoktAH / mahAnpratipakSa ucchedaheturyAsAM tAstathoktAH / pratiprasavasya cAdhastAt klezocchedasAdhakaM syAt prasaMkhyAnamityavaratayA svalpatvamuktam // 11 // kriyAyogathI kSINa banAvelA klezo puruSanA kevA prayatnathI dUra thAya ? enA javAbamAM "sthitAnAM tu bIjabhAvopagatAnA"thI kahe che ke cittamAM bIja bhAve rahelA klezo dhyAnathI dUra thAya che. bIjabhAva prApta thayelA ema kahIne vaMdhyathI bheda kahyo. "dhyAnabyAspad vRttayA" e sUtra rajU kare che. "klezAnAM vA vRttayA..." vagere bhASyathI enI vyAkhyA kare che. karmayogathI kSINa banAvyA che, chatAM kAryathI ane svarUpathI pratiprasava (kAraNamAM layanI) prakriyAthI kAraNabhAvanI prApti vaDe ucchedavA yogya che, mATe sthUla kahyA. "yAvasUkSmIkRtA..." vagerethI puruSanA dhyAnanA prayatnano avadhi (maryAdA) darzAve che. sUkSmIkRtAnuM vivaraNa dagdhabIja kalpA zabdathI kare che. A viSe dekhAtta Ape che, "yathA vastrANA..." vagerethI. yatnathI eTale dhovAthI ane upAyathI eTale kSAra vagerenA prayogathI. daSTAnta ane enAthI samajAvavAnI vAtamAM sthUlatA ane sUkSmatA mAtramAM ja samAnatA che, prayatnathI dUra karavAnI vAtamAM samAnatA nathI. kAraNa ke pratiprasavA (kAraNamAM laya)nI prakriyA vaDe tyajavA yogyamAM eno prayatnano) saMbhava nathI. alpa virodhI prayatnathI naSTa thAya evA klezone svalpapratipakSa ane vadhAre virodhI prayatnathI naSTa karI zakAya evA klezone mahApratipakSa kahe che. pratiprasava klezanAzaka che, ema AgaLa kahevAze. enI tulanAmAM prasaMkhyAna (dhyAna)nuM alpapaNuM kahe che, kAraNa ke e enAthI UtaratI kakSAnuM che. 11
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 12 klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH // 12 // klezamUlaka karbhAzaya daSTa ane adekha janmomAM anubhavavA yogya che. 12 bhASya tatra puNyApuNyakarmAzayaH lobhamohakrodhaprabhavaH / sa dRSTajanmavedanIyazcAdRSTajanmavedanIyazca / tatra tIvrasaMvegena matratapaHsamAdhibhinirvartita IzvaradevatAmaharSimahAnubhAvAnAmArAdhanAdvA yaH pariniSpanna: sa sadyaH paripacyate puNyakarmAzaya iti / yathA tIvraklezena bhItavyAdhitakRpaNeSu vizvAsopagateSu vA mahAnubhAveSu vA tapasviSu kRtaH punaH punarapakAraH sa cApi pApakarmAzayaH sadya eva paripacyate / yathA nandIzvaraH kumAro manuSyapariNAmaM hitvA devatvena pariNataH / tathA nahuSo'pi devAnAmindraH svakaM pariNAmaM hitvA tiryaktvena pariNata iti / tatra nArakANAM nAsti dRSTajanmavedanIyaH karmAzayaH / kSINaklezAnAmapi nAstyadRSTajanmavedanIyaH karmAzaya iti // 12 // puNya ane apuNya (pApa) rU5 karmAzaya lobha, moha ane krodhathI utpanna thAya che. enAM phaLa daSTa (A) ke adaSTa (AvatA) janmamAM anubhavavAM paDe che. emAM je puNyakarmAzaya tIvra vairAgyapUrvaka karelA maMtrajapa, tapa, samAdhithI temaja Izvara, devatA, maharSi, mahAnubhAvonI ArAdhanAthI utpanna thayelo hoya e tarata paripakva banIne phaLa Ape che. e rIte, tIvra klezapUrvaka bhayabhIta, rogI, garIba ane vizvAse rahelAM prANIo para athavA mahAnuM prabhAvavALA tapasvIo para vAraMvAra karelo apakAra evo karbhAzaya banAve che, je jaldI phaLa Ape che. dAkhalA tarIke, kamara nandIzvara manuSya pariNAma tyajIne devapaNAmAM pariNamyA. ane nahuSa devono rAjA indra banIne, e pariNAmane tyAgIne pazuyonimAM pariNamyo. nArakIya jIvono kartAzaya daSTajanmavedanIya nathI hoto, ane kSINakleza mahAtmAono karbhAzaya adRSTajanmavedanIya nathI hoto. 12
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra sU. 12 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 159 tattva vaizAradI syAdetat-jAtyAyurbhogahetavaH puruSaM klinanta: klezAH / karmAzayazca tathA, na tvavidyAdayaH / tatkathamavidyAdayaH klezA ityata Aha-klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIya: / klezA mUlaM yasyotpAde ca kAryakaraNe ca sa tathoktaH / etaduktaM bhavati-avidyAdimUlo hi karmAzayo jAtyAyu gaheturityavidyAdayo'pi taddhetavo'ta: klezA iti / vyAcaSTe-tatreti / Azerate sAMsArikA: puruSA asminnityAzayaH / karmaNAmAzayo dharmAdharmoM / kAmAtkAmyakarmapravRttau svargAdiheturdharmo bhavati / evaM lobhAtparadravyApahArAdAvadharmaH / mohAdadharme hiMsAdau dharmabuddheH pravartamAnasyAdharma eva / na tvasti mohajo dharmaH / asti krodhajo dharmaH / tadyathA dhruvasya janakApamAnajanmanaH kodhAttajjigISayAhitatvena karmAzayena puNyenAntarikSa-lokavAsinAmupari sthAnam / adharmastu krodhajo brahmavadhAdijanmA prasiddha eva bhuutaanaam| tasya dvaividhyamAha-sa dRSTajanmeti / dRSTajanmavedanIyamAha-tIvrasaMvegeneti / yathAsaMkhyaM dRSTAntAvAha-yathA nandIzvara iti / tatra nArakANAmiti / yena karmAzayena kumbhIpAkAdayo narakabhedAH prApyante tatkAriNo nArakAH / teSAM nAsti dRSTajanmavedanIyaH karmAzayaH / na hi manuSyazarIreNa tatpariNAmabhedena vA sA tAdRzI vatsarasahasrAdinirantaropabhogyA vedanA saMbhavatIti / zeSaM sugamam // 12 // bhale. janma AyuSya ane bhoga puruSane duHkha ApatA hovAthI kleza kahevAya. karbhAzaya emanuM kAraNa hovAthI kleza kahevAya. paNa avidyA vagere evA nathI, to pachI emane kleza kevI rIte kahevAya ? enA javAbamAM "klezamUla karbhAzayo daSTAdaSTa janmavedanIyA" e sUtra rajU kare che. emanI utpatti ane kArya karavAnI yogyatAmAM klezo mULa tarIke rahelA hoya che. kahevAno Azaya e che ke avighAmUlaka karbhAzaya janma, AyuSya ane bhogano hetu hovAthI avidyA vagere paNa klezo kahevAya che. "tatra tIvrasaMvegena maMtra tapa samAdhibhiH." vagerethI A viSaya samajAve che. sAMsArika puruSo emAM sUtelA rahe che, mATe e Azaya kahevAya che. dharma ane adharma karbhAzaya che. icchApUrvaka kAma karmo karavAthI svargAdino hetu dharma utpanna thAya che. lobhathI bIjAnuM dhana chInavI levA vagerethI adharma utpanna thAya che. mohathI hiMsA vagere adharmamAM dharmabuddhithI pravartato manuSya paNa adharma ja kare che. dharma kadIpaNa mohathI utpanna thato nathI. paNa krodhathI dharma utpanna thaI zake che. dAkhalA tarIke, pitAnA apamAnane kAraNe utpanna thayelA krodhathI dhruve pitAnuM sthAna meLavavA mATe je karbhAzaya utpanna karyo, enAthI eNe aMtarikSa lokamAM
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160] pataMjalinAM yogasUtro [41. 2 sU. 13 vasanArAo karatAM UMcuM sthAna meLavyuM. adharma paNa krodhathI karelI brahmahatyA vagerethA utpanna thAya cha, mevAta moDamA prasiddha 4 che. "sa 14nmavehanIya..." 13thI bhenA me 1 5 cha. "tasaMvegena..." vagairecI dRSTa 4nmavehanIya viSe . "yathAnanhIzvara:"... vagairethI maza: beSTAnta mApe cha.4 karbhAzayathI kuMbhIpAka vagere narako prApta thAya che, evAM karma karanAra nArakIya kahevAya che. emano karbhAzaya daSTajanmavedanIya hoto nathI. kAraNa ke manuSya zarIrathI athavA enA pariNAmabhedathI hajAro varSa sudhI satata bhogavI zakAya evI vedanA saMbhavatI nathI. bAkInuM sugama che. 12 sati mUle tadvipAko jAtyAyu gAH // 13 // (klezarUpa) mULa hoya to janma, AyuSya ane bhogarUpa eno (mano) viSA: thAya cha. 13 bhASya satsu klezeSu karmAzayo vipAkArambhI bhavati nocchinaklezamUlaH / yathA tuSAvanaddhAH zAlitaNDulA adagdhabIjabhAvAH prarohasamarthA bhavanti nApanItatuSA dagdhabIjabhAvA vA, tathA klezAvanaddhaH karmAzayo vipAkaprarohI bhavati, nApanItaklezo na prasaMkhyAnadagdhaklezabIjabhAvo veti / sa ca vipaNakastrividho jAtirAyurbhoga iti / tatredaM vicAryate-kimekaM kamaikasya janmanaH kAraNamathaikaM karmAnekaM janmAkSipatIti / dvitIyA vicAraNA-kimanekaM karmAnekaM janma nirvartayatyathAnakaM kamaikaM janma nirvartayatIti / na tAvadekaM kamaikasya janmanaH kAraNam / kasmAt ? anAdikAlapracitasyAsaMkhyeyasyAvaziSTakarmaNaH sAMpratikasya ca phalakramAniyamAdanAzvAso lokasya prasaktaH, sa cAniSTa iti / na caikaM karmAnekasya janmanaH kAraNam / kasmAt ? anekeSu karmasvekaikameva karmAnekasya janmanaH kAraNamityavaziSTasya vipAkakAlAbhAvaH prasaktaH, sa cApyaniSTa iti / na cAnekaM karmAnekasya janmanaH kAraNam / kasmAt ? tadanekaM janma yugapanna saMbhavatIti, krameNaiva vAcyam, tathA ca pUrvadoSAnuSaGgaH /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 13] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [161 tasmAjjanmaprAyaNAntare kRtaH puNyApuNyakarmAzayapracayo vicitraH pradhAnopasarjanabhAvenAvasthitaH prAyaNAbhivyakta ekapraghaTTakena militvA maraNaM prasAdhya saMmUchita ekameva janma karoti / tacca janma tenaiva karmaNA labdhAyuSkaM bhavati / tasminnAyuSi tenaiva karmaNA bhogaH saMpadyata iti / asau karmAzayo janmAyurbhogahetutvAtrivipAko'bhidhIyata iti / ata ekabhavikaH karmAzaya ukta iti / daSTajanmavedanIyastvekavipAkArambhI bhogahetutvAd, dvivipAkArambhI vA bhogAyurhetutvAnnandIzvaravannahuSavadveti / klezakarmavipAkAnubhavanirvartitAbhistu vAsanAbhiranAdikAlasaMmUrchitamidaM cittaM vicitrIkRtamiva sarvato matsyajAlaM granthibhirivAtatamityetA anekabhavapUrvikA vAsanAH / yastvayaM karmAzaya eSa evaikabhavika ukta iti / ye saMskArAH smRtihetavastA vAsanAstAzcAnAdikAlInA iti / yastvasAvekabhavikaH karmAzayaH sa niyatavipAkazcAniyatavipAkazca / tatra dRSTajanmavedanIyasya niyatavipAkasyaivAyaM niyamo na tvadRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya / kasmAt ? yo hyadRSTajanmavedanIyo'niyatavipAkastasya trayI gatiH - kRtasyAvipakvasya vinAzaH, pradhAnakarmaNyAvApagamanaM vA, niyatavipAkapradhAnakarmaNAbhibhUtasya vA ciramavasthAnamiti / tatra kRtasyAvipakvasya nAzo yathA zuklakarmodayAdihaiva nAzaH kRSNasya / yatredamuktam- "dve ve ha vai karmaNI veditavye pApakasyaiko rAziH puNyakRto'pahanti / tadicchasva karmANi sukRtAni kartumihaiva te karma kavayo vedayante / " pradhAnakarmaNyAvApagamanam / yatredamuktaM- "syAtsvalpaH saMkaraH saparihAraH sapratyavamarSaH, kuzalasya nApakarSAyAlam, kasmAt ? kuzalaM hi me bahvanyadasti yatrAyamAvApaM gataH svarge'pyapakarSamalpaM kariSyati" iti / niyatavipAkapradhAnakarmaNAbhibhUtasya vA ciramavasthAnam / kathamiti ? adRSTajanmavedanIyasya niyatavipAkasyaiva karmaNaH samAnaM maraNamabhivyaktikAraNamuktam, na tvadRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 13 yattvadRSTajanmavedanIyaM karmAniyatavipAkaM tannazyedAvApaM vA gacchedabhibhUtaM vA ciramapyupAsIta, yAvatsamAnaM karmAbhivyaJjakaM nimittamasya na vipAkAbhimukhaM karotIti / tadvipAkasyaiva dezakAlanimittAnavadhAraNAdiyaM karmagatirvicitrA durvijJAnA ceti / na cotsargasyApavAdAnnivRttirityekabhavikaH mAMzayo-snujJAyata kRti prA 162] klezo hoya to karmAzaya phaLa ApavAno AraMbha kare che, klezarUpa mULa ukhADI nAkhyuM hoya to nahIM. jema chotarAMvALI DAMgara jo baLelA bIja bhAvavALI na hoya to UgavA samartha bane che, chotarAM dUra karyA pachI athavA bIjabhAva bALyA pachI nahIM. ema phlezothI vIMTaLAyelo karmAzaya pakva banIne phaLa Ape che, klezo dUra karyA pachI athavA prasaMkhyAnathI bIjabhAva bALyA pachI nahIM. e vipAka janma, Ayu ane bhoga ema traNa prakArano hoya che. A viSayamAM evuM vicAravAmAM Ave che ke eka karma eka janmanuM kAraNa hoya che ke aneka janmonuM ? bIjI vicAraNA evI che ke aneka karmo aneka janmonAM hetu hoya che ke eka janmanAM ? eka karma eka janmanuM kAraNa na hoI zake, kAraNa ke anAdikALathI saMcita asaMkhya bAkI rahelAM karmonuM ane vartamAna janmamAM karavAmAM AvatAM (kriyamANa) karmonuM phaLa maLavAmAM kramano niyama na hovAthI loko vizvAsa nahIM kare, ane e aniSTa che. ane eka karma ja aneka janmonuM kAraNa nathI. kema ? ghaNAM karmomAMthI eka eka karma ja aneka janmonuM kAraNa bane, tethI bAkI rahelAM karmonA vipAka mATe samaya rahe nahIM, e paNa aniSTa che. ane aneka karmo aneka janmonuM kAraNa nathI. kema ? aneka janmo ekIsAthe saMbhave nahIM, mATe kramathI thAya ema kahevuM paDe, ane A rIte paNa agAu jaNAvelA doSano prasaMga Ave. mATe janma ane maraNa vaccenA gALAmAM karelo puNya ane apuNya karmonA Azayano saMcaya vicitra che. e mukhya ane gauNabhAvathI rahelo che. e mRtyuvakhate pragaTa thaI, eka sAMkaLarUpe maLIne, maraNa lAvIne eka ja janma kare che. e janma e ja karmathI AyuSya nakkI kare che, ane e AyuSyamAM e ja karmathI bhoga paNa nakkI thAya che. A karmAzaya janma,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 13] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [163 Ayu ane bhogano hetu hovAthI "trivipAka" (traNa phaLautpanna karanAra) kahevAya che. tethI karbhAzaya "eka bhavika" (eka janma ApanAra) kahevAya che. dRSTajanmavedanIya (vartamAna janmamAM phaLa ApanAra) karbhAzaya bhoga heturUpa hoya to, eka vipAkano AraMbha karanAra, athavA bhoga ane AyunA heturUpa hoya to be vipAkono AraMbha karanAra, eTale naMdIzvara ane nahuSanI jema drivipAka ane ekavipAkano AraMbhakaranAra bane che. anAdikALathI cAlyA AvatA kleza ane karmavipAkanA anubhavothI utpanna thayelI asaMkhya vAsanAothI bhareluM citta vicitra raMgovALA kaDhaMgA citra jevuM ke ghaNI gAMThovALI mAchalAM pakaDavAnI jALa jevuM jaNAya che, tethI vAsanAo aneka janmomAM utpanna thayelI mAnavI joIe. paraMtu A je. karbhAzaya che ene ekabhavika kahyo che, je saMskAro smRtinuM kAraNa che, e vAsanAo kahevAya che, ane anAdi kALathI ekaThI thayelI che. eka bhavika karbhAzaya niyatavipAka (nizcitapaNe phaLa ApanAra) ane aniyatavipAka ema be prakArano che. emAM daSTa janmavedanIya (vartamAna janmamAM anubhavavAno) ane niyatavipAka karbhAzayane ja A niyama lAgu paDe che, adaSTa janmavedanIya ane aniyata vipAkane nahIM. kema? kAraNa ke adaSTajanmavedanIya aniyatavipAka karbhAzayanI traNa gatio che. eka, karelA karmano phaLa ApyA vinA vinAza. be, mukhya karmamAM bhaLI javuM ane traNa, niyatavipAkavALA mukhya karmathI lAMbA samaya sudhI dabAyelA rahevuM. emAM karelA karmano phaLa ApyA vinA (pAkyA vinA) vinAza eTale ahIM ja zukla karmathI kRSNa karmano vinAza. A viSe kahyuM che :- "pApInAM be be karmo (kRSNa ane zuklakRSNa)nA saMcayane eka (tapa, svAdhyAya vagere) puNyakarmothI thayelo saMcaya naSTa kare che. tethI kavio (jJAnI yogIo) kahe che ke ahIM ja sArAM karma karavAno Agraha rAkho." pradhAna karmamAM bhaLI janArA karmoviSe kahyuM che : "je thoDuM sahelAIthI (prAyazcita vagerethI) TALI zakAya evuM ane sahana karI zakAya evA duHkharUpa
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 13 phaLavALuM mAruM je pApamizrita karma che, e mArA moTA, mukhya puNyakarmano apakarSa karavA samartha nathI. kAraNa ke mArAM puNya karmano saMcaya evaDo moTo che ke enI sAthe bhaLI jaIne mane svargamAM paNa thoDuM duHkha Apaze." - niyatavipAkavALA mukhya karmathI dabAyelA rahIne lAMbA samaya sudhI rahenArA karmonI zI vyavasthA che? je karmo niyatavipAkavALAM hoya ane jemanuM phaLa adaSTa (bhaviSya) janmavedanIya hoya, e jyAre ekIsAthe phaLa ApavA pravRtta thAya tyAre emanI abhivyaktinA pariNAme maraNa thAya che. ema kahyuM che paNa adaSTa janmavedanIya, aniyatavipAka karmathI maraNa thatuM nathI. je adekha janmavedanIya ane aniyatavipAka karma che, e agAu kahyuM ema, naSTa thAya, mukhya sAthe bhaLI jAya athavA mukhya karmathI dabAIne lAMbA samaya sudhI upAsanA (taka maLe phaLa ApavAno vicAra) karatuM paDyuM rahe. athavA baLavAna karma pAse (upa) besI rahe (AsIta), jyAM sudhI enI jAtinuM ene abhivyakta kare evuM, nimitta bhUta karma ane vipAka mATe abhimukha na kare. vipAka mATe sthaLa, kALa ane abhivyaktinA nimittano nizcaya na hovAthI, karmanI gati vicitra ane durvijJeya (muzkelIthI jANI zakAya evI) hoya che. niyama apavAdane kAraNe badalAto nathI ke nivRtta thato nathI, mATe karbhAzaya ekabhavika che, ema badhA A zAstranA AcAryo svIkAre che. 13 tattva vaizAradI syAdetat-avidyAmUlatve karmAzayasya vidyotpAde satyavidyAvinAzAnmA nAma karmAzayAntaraM caiSIt, prAcAM tu karmAzayAnAmanAdibhavaparamparAsaMcitAnAmasaMkhyAtAnAmaniyatavipAkakAlAnAM bhogena kSapayitumazakyatvAdazakyocchedaH saMsAraH syAdityata Aha- sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH iti / etaduktaM bhavatisukhaduHkhaphalo hi karmAzayastAdarthyena tantrAntarIkatayA janmAyuSI api prasUte / sukhaduHkhe ca rAgadveSAnuSakte tadavinirbhAgavartinI tadabhAve na bhavataH / na cAsti saMbhavo na ca tatra yastuSyati vodvijate vA tacca tasya sukhaM vA duHkhaM veti / tadiyamAtmabhUmiH klezasalilAvasiktA karmaphalaprasavakSetramityasti klezAnAM phalopajanane'pi karmAzayasahakAriteti, klezasamucchede sahakArivaikalyAtsanapyananto'pyaniyatavipAkakAlo'pi prasaMkhyAnadagdhabIjabhAvo na phalAya kalpata iti / uktamarthaM bhASyameva dyotayati
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 13] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [165 satsviti / atraiva dRSTAntamAha- yathA tuSeti / satuSA api dagghabIjabhAvA: svedAdibhiH / dAntike yojayati-tatheti / nanu na klezA: zakyA apanetum / na hi satAmapanaya ityata Aha- na prasaMkhyAnadagdhaklezabIjabhAva iti / vipAkasya caividhyamAha- sa ceti / vipacyate sAdhyate karmabhiriti vipAkaH / kamaikatvaM dhruvaM kRtvA janmaikatvAnekatvagocarA prathamA vicAraNA / dvitIyA tu karmAnekatvaM dhruvaM kRtvA janmaikatvAnekatvagocarA / tadevaM catvAro vikalpAH / tatra prathama vikalpamapAkaroti- na tAvadekaM kamaikasya janmana: kAraNam iti / pRcchati-kasmAditi / uttaramAha-anAdikAla ekaikajanmapracitasyAta evAsaMkhyeyasyaikaikajanmakSapitAdekaikasmAtkarmaNo'vaziSTasya karmaNaH, sAMpratikasya ca phalakamAniyamAdanAzvAso lokasya prasaktaH, sa cAniSTa iti / etaduktaM bhavati-karmakSayasya viralatvAttadutpattibAhulyAccAnyo'nyasaMpIDitA: karmAzayA nirantarotpattayo nirucchvAsA: svavipAkaM pratIti na phalakramaH zakyo'vadhArayituM prekSAvatetyanAzvAsa: puNyAnuSThAnaM prati prasakta iti / dvitIyaM vikalpaM nirAkaroti- na caikaM karmAnekasya janmana: kAraNam / pRcchatikasmAditi / uttaramAha-anekeSviti / anekasmiJjanmanyAhitamekaikameva karmAnekasya janmalakSaNasya vipAkasya nimittamityavaziSTasya vipAkakAlAbhAva: prasaktaH sa cApyaniSTaH / karmavaiphalyena tadananuSThAnaprasaGgAt / yadaikajanmasamucchedye karmaNyekasminphalakramAniyamAdanAzvAsastadA kaiva kathA bahujanmasamucchedye krmnnyeksmin| tatra havasarAbhAvAdvipAkakAlAbhAva eva sAMpratikasyeti bhAvaH / tRtIyaM vikalpaM nirAkarotina cAne kanikasya janmanaH kAraNam / tatra hetumAha- taditi / tadanekaM janma yugapatra saMbhavatyayogina iti krameNa vAcyam / yadi hi karmasahasraM yugapajjanmasahasraM prasuvIta tata eva karmasahasraprakSayAdavaziSTasya vipAkakAla: phalakamaniyamazca syAtAm / na tvasti janmanAM yogapadyam / evameva prathamapakSa evoktaM dUSaNamityarthaH / tadevaM pakSatraye nirAkRte pArizeSyAdane kamaikasya janmana: kAraNamiti pakSo vyavatiSThata ityAha- tasmAjjanmeti / janma ca prAyaNaM ca janmaprAyaNe / tayorantaraM madhyam / tasminvicitrasukhaduHkhaphalopahAreNa vicitraH / yadatyantamudbhUtamanantarameva phalaM dAsyati tatpradhAnam / yattu kiJcidvilambena tadupasarjanam / prAyaNaM maraNam / tenAbhivyaktaH svakAryArambhaNAbhimukhamupanIta ekapraghaTTakena yugapatsaMmUcchito janmAdilakSaNe kArye kartavya ekalolIbhAvamApana ekameva janma karoti, nAnekam / tacca janma manuSyAdibhAvastenaiva karmaNA labdhAyuSkaM kAlabhedAniyatajIvitaM bhavati / tasmitrAyuSi tenaiva karmaNA bhogaH sukhaduHkhasAkSAtkAraH svasaMbandhitayA saMpadyata iti / tasmAdasau karmAzayo
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] pataMjalinAM yogasUtro [5. 2 sU. 13 jAtyAyurbhogahetutvAtrivipAko'bhidhIyate / autsagikamupasaMharati- ata ekabhavikaH karmAzaya ukta iti / eko bhava ekabhavaH / pUrvakAla (aSTAdhyAyI 2 / 1146) ityAdinA samAsaH / ekabhavo'syAstIti matvarthIyaSThan / kvacitpATha aikabhavika iti / tatraikabhavazabdAdbhavArthe ThakpratyayaH / ekajanmAvacchinnamasya bhavanamityarthaH / ___ tadevamautsargikasyaikabhavikasya trivipAkatvamuktvA dRSTajanmavedanIyasyaihikasya karmaNastrivipAkatvaM vyavacchinatti-dRSTeti / nandIzvarasya khalvaSTavarSAvacchinnAyuSo manuSyajanmanastIvrasaMvegAdhimAtropAyajanmA puNyabheda AyurbhogahetutvAd dvivipAkaH / nahuSasya tu pANiprahAravirodhinAgastyasyendrapadaprAptihetunaivakarmaNAyuSo vihitatvAdapuNyabhedo bhogamAvahetuH / nanu yathaikabhavikaH karmAzayastathA kiM klezavAsanA bhogAnukUlAzca karmavipAkAnubhavavAsanAH / tathA ca manuSyastiryagyonimApano na tajjAtIyocitaM bhuJjItetyata Aha- klezeti / saMmUchitamekalolIbhAvamApannam / dharmAdharmAbhyAM vyavacchettuM vAsanAyAH svarUpamAha - ye saMskArA iti / __autsargikamekabhavikatvaM kvacidapavadituM bhUmikAmAracayati- yastvasAviti / tuzabdena vAsanAto vyavacchinatti / dRSTajanmavedanIyasya niyatavipAkasyaivAyamekabhavikatvaniyamo na tvadRSTajanmavedanIyasya / kiMbhUtasyAniyatavipAkasyeti / hetuM pRcchatikasmAditi / hetumAha-yo hIti / ekAM tAvadgatimAha-kRtasyeti / dvitIyAmAhapradhAneti / tRtIyAmAha-niyateti / tatra prathamAM vibhajate-tatra kRtasyeti / saMnyAsikarmabhyo'zuklAkRSNebhyo'nyAni trINyeva karmANi kRSNakRSNazuklazuklAni / tadiha tapaHsvAdhyAyAdisAdhyaH zukla: karmAzaya udita evAdattaphalasya kRSNasya nAzako'vizeSAcca zabalasyApi kRSNabhAgayogAditi mantavyam / atraiva bhagavAnAmnAyamudAharati-yatredamiti / dve dve ha vai karmaNI kRSNakRSNazukle apahantIti saMbandhaH / vIpsayA bhUyiSThatA sUcitA / kasyetyata Aha-pApakasyeti pApakasya puMsa ityarthaH / ko'sAvapahantItyata Aha eko rAziH puNyakRtaH iti / samUhasya samUhisAdhyatvAt / tadanena zukla: karmAzayastRtIya uktaH / etaduktaM bhavati- IdRzo nAmAyaM parapIDAdirahitasAdhanasAdhyaH zuklaH karmAzayo yadeko'pi sankRSNAkRSNazuklAMzcAtyantavirodhinaH karmAzayAnbhUyaso'pyapahanti / tattasmAdicchasveti chAndasatvAdAtmanepadam / zeSaM sugamam / atra ca zuklakarmodayasyaiva sa ko'pi mahimA yata itareSAmabhAvo na tu svAdhyAyAdijanmano duHkhAt / na hi duHkhamAtravirodhyadharmo'pi tu svkaaryduHkhvirodhii| na ca svAdhyAyAdijanyaM duHkhaM
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 13] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 167 tasya kAryam, tatkAryatve svAdhyAyAdividhAnAnarthakyAttadbalAdeva tadutpatteH / anutpattau vA kumbhIpAkAdyapi vidhIyeta / avidhAne ca tadanutpatteriti sarvaM caturasram / dvitIyAM gatiM vibhajate-pradhAne karmaNi jyotiSTomAdike tadaGgasya pazuhiMsAderAvApagamanam / dve khalu hiMsAdeH kArye - pradhAnAGgatvena vidhAnAttadupakAraH, "na hiMsyAtsarvA bhUtAni" (talu0 zAnti0 278 / 5 ) iti hiMsAyAH pratiSiddhatvAdanarthazca / tatra pradhAnAGgatvenAnuSThAnAdapradhAnataivetyato na drAgityeva pradhAnanirapekSA satI svaphalamanarthaM prasotumarhati kiM tvArabdhavipAke pradhAne sAhAyakamAcarantI vyavatiSThate / pradhAnasAhAyakamAcarantyAzca svakArye bIjamAtratayAvasthAnaM pradhAne karmaNyAvApagamanam / yatredamuktaM paJcazikhena- "svalpaH saMkaro jyotiSTomAdijanmanaH pradhAnApUrvasya pazuhiMsAdijanmanAnarthahetunA'pUrveNa saparihAraH / zakyo hi kiyatA prAyazcittena parihartum / atha pramAdataH prAyazcittamapi nAcaritaM pradhAnakarma vipAkasamaye ca vipacyeta tathApi yAvantamasAvanarthaM prasUte tAvAnsapratyavamarSaH / mRSyante hi puNyasaMbhAropanItasukhasudhAmahAhUdAvagAhinaH kuzalAH pApamAtropapAditAM duHkhavahnikaNikAm / ata: kuzalasya sumahataH puNyasya nApakarSAya prakSayAya paryAptaH / pRcchati kasmAditi / uttaraM - kuzalamiti / kuzalaM hi me puNyavato bahvanyadasti / pradhAnakarma vipAkatayA vyavasthitaM dIkSaNIyAdidakSiNAntam / yatrAyaM saMkaraH svalpaH svarge'pyasya phale saMkIrNapuNyalabdhajanmana: svargAtsarvathA duHkhenAparAmRSTAdapakarSamalpamalpaduHkhasaMbheda kariSyatIti / tRtIyAM gatiM vibhajate-niyateti / balIyastveneha prAdhAnyamabhimataM na tvaGgitayA / balIyastvaM ca niyatavipAkatvenAnyadAnavakAzatvAt / aniyatavipAkasya tu durbalatvamanyadA sAvakAzatvAt / ciramavasthAnaM bIjabhAvamAtreNa / na puna: pradhAnopakAritayA, tasya svatantratvAt / nanu prAyaNe naikadaiva karmAzayo'bhivyajyata ityuktam / idAnIM ca cirAvasthAnamucyate / tatkathaM paraM pUrveNa na virudhyata ityAzayavAnpRcchati-kathamiti / uttaram - adRSTa iti / jAtyabhiprAyamekavacanam / taditarasya gatimuktAmavadhArayati - yattvadRSTeti / zeSaM sugamam // 13 // bhale. urbhAzaya avidyAbhUsa che. vidyA (jJAna) utpanna thatAM avidyA naSTa thAya. mULa naSTa thavAthI bhale navAM karmono saMcaya na thAya. paNa anAdi janma paraMparAmAM saMcita thayelAM ane jemanA vipAkano kALa nizcita nathI evAM asaMkhya prAcIna karmAzayono bhogathI nAza thavo saMbhavita na hovAthI, saMsArano uccheda thavo zakya nathI. A zaMkAnA samAdhAna mATe "sati mUle..." vagere sUtrathI kahe che ke mULa hoya to ja janma, Ayu ane bhogarUpa emano (karmono) vipAka thAya.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 13 kahevAno Azaya e che ke karbhAzaya sukha-duHkha rU5 phaLa ApanAro hovAthI ene mATe jarUrI evAM janma ane AyuSyane paNa utpanna kare che. sukha ane duHkha, rAga ane dveSa sAthe saMkaLAyelAM ane emanA bhAgarUpa hovAthI, emanA abhAvamAM utpanna thatAM nathI. manuSya vastuo joIne saMtuSTa ke udvagna thato hoya, to ene enAthI sukha ke duHkha na thAya e zakya nathI. AtmabhUmi klezarUpa pANIthI sIMcAya to ja karmaphaLanI janmabhUmi bane che. Ama lezo phaLa utpanna karavAnA kAryamAM karbhAzayanA sahayogI che. klezo naSTa thatAM sahakArInA abhAve anaMta ane vipAkakALa anizcita hoya evo karmono saMcaya prasaMkhyAnathI baLelA bIja jevo banAvAyo hovAthI phaLa utpanna karavA mATe samartha banato nathI. "satsa klezeSa karbhAzayo vipAkAraMbhI bhavati..." vagerethI bhAgye ja A artha pragaTa kare che. "tuSAvanaddhAH zAlitaMDalAH"... vagerethI A viSe dRSTAnta rajU kare che. choDAMvALo hoya to paNa DAMgara veda (tApa) vagerethI naSTa thayelA bIja bhAvavALI hoya to aMkurita thatI nathI. "tathA klezAvanaddhaH karbhAzayaH" vagerethI daSTAntane enAthI samajAvavA icchalI bAbatamAM yoje che. paraMtu klazo naSTa thAya e zakya nathI. sarvastu naSTa thatI nathI. A zaMkAnA nivAraNa mATe "na prasaMkhyAnadagdhaphlezabIbhAvaH..." vagerethI kahe che ke dhyAnathI lezono bIjabhAva baLI jAya to karbhAzaya phaLa ApavA samartha thato nathI. " sa ca vipAkatrividha.." vagerethI vipAka traNa prakArano che, ema kahe che. karmo vaDe "vipacyate" pakavavAmAM ke siddha karavAmAM Ave che mATe vipAka (phaLa) kahevAya che. eka karmane dhruva mAnIne, e eka ke aneka janmonuM kAraNa bane che, e pahelI vicAraNA. bIjI vicAraNA, aneka karmone dhruva mAnIne, teo eka ke aneka janmonuM kAraNa bane che, enI carcA che. Ama cAra vikalpo che. emAMthI pahelA vikalpano "na tAvaDeka karmasya janmanaH kAraNam" eka karma eka janmanuM kAraNa nathI, ema kahIne asvIkAra kare che. pUche che, kema ? "anAdikAlapracitasya..." vagerethI uttara Ape che ke anAdikALathI eka pachI eka ema ghaNA janmomAM ekaThAM karelAM, ane tethI asaMkhya evA eka pachI eka thayelA janmomAM bhogavelA eka eka karmathI bAkI rahelAM karmonuM phaLa ane vartamAna jIvanamAM thatAM karmonuM phaLa maLavAmAM kramano koI niyama na hovAthI loko AvA karmaphaLanA kAyadAmAM vizvAsa karaze nahIM ane e aniSTa che. kahevAno Azaya e che ke karmonI utpatti ghaNI jhaDapI che ane emano kSaya ocho ke dhImo che,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra sU. 13] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 169 tethI ekabIjA sAthe athaDAmaNamAM AvatA karbhAzayo niraMtara utpanna thavAnA svabhAvavALA ane phaLa ApavAmAM anizcita hovAthI buddhimAna loko mATe phaLano krama nakkI karavo azakya che. A kAraNe vizvAsa na rahevAthI loko puNyakarmanuM anuSThAna karavAmAM zithila banaze. bIjA vikalpanuM nirAkaraNa kare che : eka karma aneka janmonuM kAraNa nathI. pUche che, kema ? "anekaSa..." vagerethI uttara Ape che. aneka janmomAM ekaThAM karelAM karmomAMthI eka eka karma aneka janmarUpa phaLanuM kAraNa hoya to bAkI rahelAMno vipAkakALa nahIM rahe, ane e paNa aniSTa che. karmo niSphaLa che ema mAnI loko emanuM anuSThAna nahIM kare. jo eka janmamAM eka karmanuM phaLa bhogavAya, evA phaLanA kamaniyamamAM lokone vizvAsa na hoya, to eka karmanuM phaLa ghaNA janmomAM bhogavAya, emAM vizvAsanI vAta ja zI karavI? A vikalpamAM vartamAna jIvanamAM thatAM kriyamANa karmone takanA abhAvamAM vipAkano samaya maLaze nahIM, evo bhAva che. trIjA vikalpanuM "na cAneka karmonekasya janmanaH kAraNa" aneka karmo aneka janmonuM kAraNa nathI, ema kahIne nirAkaraNa kare che. "tadaneka janma yugapanna saMbhavati.." vagerethI eno hetu darzAve che. e aneka janmo je yogI nathI evA sAmAnya mANaso mATe ekI sAthe thaI zake nahIM, tethI kramazaH thAya che ema kahevuM paDaze. jo hajAra karmo ekI sAthe hajAra janmo utpanna kare, to enAthI hajAra karmono kSaya thatAM, bAkInAM karmo mATe vipAkano samaya ane phaLanA kramano niyama raheze. paNa janmo ekI sAthe thatA nathI. Ama pahelA vikalpamAM batAvelo doSa A vikalpamAM paNa raheze, evo artha che. "tasmAnjanmaprAyaNAntare kRtA" vagerethI kahe che ke Ama traNa vikalpo asvIkArya hovAthI, bAkI rahelA aneka karmo eka janmanuM kAraNa che e - vikalpa sAco che ema siddha thAya che. janma ane mRtyu vaccenA samaya daramyAna vicitra prakAranAM sukhadu:khonI bheTa Apato hovAthI vicitra, pradhAna eTale utpanna thaIne tarata phaLa ApanAra ane vilaMbathI phaLa ApanAra gauNa evI vyavasthAthI, karbhAzaya maraNa vakhate pragaTa thaIne, eTale potAnA kAryano AraMbha karavA abhimukha banIne, ekI sAthe eka sAMkaLanI jema potAnuM janma vagere ApavAnuM kArya karIne eka ja janma utpanna kare che, aneka nahIM. Avo janma eTale manuSyapaNuM vagere. ane enuM AyuSya paNa e ja
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 13 karmathI nakkI thAya che, jeno kALa bhinnabhinna avadhivALo hoya che. e AyuSya (jIvana)mAM e ja karma sukhaduHkha anubhavarUpa bhoga, agAu jaNAvelA be (janma ane AyuSya) sAthe saMkalita rUpe nizcita kare che. Ama A karbhAzaya janma, AyuSya ane bhoga e traNeno hetu hovAthI "trivipAka" kahevAya che. "ataH eka bhavikaH karbhAzayaH uktaH'thI karmanA svIkRta niyama viSenI carcA pUrI karatAM kahe che ke karbhAzaya eka- bhavika (eka janmanuM kAraNa) che. eka bhava jene che e e kabhavika kahevAya. "eka bhava" zabdane pANininA sUro "pUvakIla" (aSTAdhyAyI, 2.1.49)thI matvargIya Thapha thatAM ekabhavika zabda bane che. kyAMka "aikabhavika" pATha che. tyAM eka bhava zabdane hovuM evA arthamAM Thapha pratyaya thAya che. eka janmathI maryAdita hovApaNuM evo eno artha thAya. daSTajanmavedanIyatve kavipAkAraMbhI..." vagerethI siddhAnta tarIke svIkArelA ekabhAvikanuM trivipAkapaNuM kahIne, daSTajanmavedanIya, aihika karmanA trivipAkapaNAne (enI vizeSatAne kAraNe)juduM pADIne kahe che. jemanuM AyuSya ATha ja varSanuM hatuM, evA nandIzvara manuSya tarIke janmyA hatA. tIvra vairAgyapUrvaka zreSTha upAyonA anuSThAnathI utpanna thayelA vizeSa prakAranA puNyathI (vadhArAnuM) lAMbuM AyuSya ane (divya) bhoga emane prApta thayA hatA, tethI emano karbhAzaya dvivipAka kahevAya. nahuSane potAnA karmathI IndrapadanI prAptivALuM AyuSya maLyuM hatuM, paNa agamya munine lAta mAravAnA pApakarmathI tiryapha tarIke duHkhabhoga prApta thayo hato, e enuM vizeSa prakAranuM pApa phakta bhoganuM kAraNa hatuM. jema karbhAzaya ekabhavika hoya che, ema karmaphaLathI utpanna thatI, bhogane anukuLa kleza vAsanAo paNa ekabhavika che ? jo vAsanAo paNa ekabhavika hoya to manuSya tiryayonine prApta karyA pachI, pazujAtine yogya bhoga anubhavI zake nahIM. (kAraNa ke evA bhogane anukULa vAsanA che ja nahIM). A zaMkAnA samAdhAna mATe "klezakarmavipAkanubhava.." vagerethI kahe che ke anAdikALathI klezo ane karmaphaLanA anubhavothI pedA thayelI vAsanAothI raMgAyeluM citta vividharaMgI citra jevuM ke ghaNI gAMThovALI mAchalAM pakaDavAnI jALa jevuM che. mATe vAsanAo ghaNA janmomAM utpanna thayelI mAnavI joIe. saMmUchita eTale bhegAM maLIne eka zaktirUpa baneluM citta. dharmAdharmarUpa karbhAzayathI bheda darzAvavA "ye saMskArAH smRtietavaH tAH vAsanA, tAzcAnAdikAlInA mAMthI kahe che ke je saMskAro smRtinA hetu che, e ja vAsanAo che. ane e vAsanAo anAdikAlIna che. utsarga (siddhAnta) tarIke svIkArelA ekabhavikavAdamAM apavAda batAvatA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 13] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [171 "yasvasau ekabhavikA karmAzaya:..." vagerethI bhUmikA race che. "tuM" zabda vAsanAothI (karbhAzayano) bheda darzAve che. daSTajanmavedanIya ane niyatavipAkane ja ekabhavikapaNAno niyama lAgu paDe che, aSTajanmavedanIyane nahIM. "kasmAta"thI enuM kAraNa pUche che. "yo hi adaSTajanmavedanIya..." vagerethI kAraNa kahe che. "kRtasya.." vagerethI (traNamAMthI) pahelI gati kahe che. "pradhAnakarmaNi.." vagerethI bIjI gati ane "niyatavipAka." vagerethI trIjI gati kahe che. "tatra kRtasya..." vagerethI pahelI gatinI carcA kare che. saMnyAsInAM azukla, akRSNa karmo sivAya, badhAM karma kRSNa(pApa) zukla (puNya) ane kRSNazukla (mizrita) che. ahIM (A janmamAM) tapa, svAdhyAya vagerethI utpanna thato zukla karbhAzaya kRSNa karmano, e phaLa Ape e pahelAM, nAza kare che. ane kRSNa sAthe samAnatA hovAthI mizra karmano paNa nAza kare che, ema mAnavuM joIe. ahIM bhagavAna bhASyakAra "yatredama" vagerethI vedavAkya uddhata kare che. be be eTale kRSNa ane mizra karmone zukla karma naSTa kare che, ema saMbaMdha che. vIsA (be vakhata kahevA)thI moTuM pramANa sUcavyuM che. konA e praznanA javAbamAM "pApakaryA" eTale pApI puruSanAM evo artha che. koNa naSTa kare che ? enA javAbamAM puNyothI karelo eka saMcaya ema kahe che. samUha enA avayavothI siddha thAya che. AnAthI trIjo zukla karbhAzaya kahyo. kahevAno Azaya e che ke bIjAne pIDA na thAya evAM sAdhanothI siddha karelA zukla karbhAzayano evo mahimA che ke e ekalo atyaMta virodhI evAM kRSNa ane kRSNazukla karmono nAza kare che. mATe sArAM karma karavAnI IcchA karo. "icchasva"mAM Atmapada chAMdas che. bAkInuM sugama che. ahIM zukla karmanA udayano ja evo apUrva mahimA che, jenAthI bIjAM karmono abhAva thAya che. svAdhyAya, tapa sahiSNutA) vagere sAthe joDayeluM duHkha kRSNakarmo (pApo)no nAza karatuM nathI. duHkha duHkha tarIke ja pApakarmarUpa adharmanuM virodhI nathI, paNa adharmathI ja utpanna thayelA duHkhanuM virodhI che. svAdhyAya vagere sAthe joDAyeluM duHkha adharmathI janyuM nathI, paNa yogI sAdhake ene badhAM duHkhonA nAzanA sAdhana tarIke svecchAthI svIkAryuM che. jo svAdhyAya sahabhAvI duHkha adharmathI janmeluM hota to svAdhyAya vagereno upadeza vyartha gaNAya. kAraNa ke e daSTie to upadezelA svAdhyAya vagerethI adharmanuM phaLa duHkha utpanna thAya che, ema mAnavuM paDe. ane A rIte vicAravAmAM Ave to tIvra saMvegapUrvaka karavAmAM AvatA tapa, svAdhyAya vagere sAthe joDAyelA (zAse upadezelA ane yogIe svayaM svIkArelA) duHkha ane kuMbhIpAka vagere narakomAM anubhavAtA duHkhamAMA naraka duHkha phakta zAse upadezeluM nathI e sivAya- zo taphAvata gaNAya? paNa
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 13 zAstra kuMbhIpAka vagerenuM vidhAna karatuM nathI, tethI phalita thAya che ke svAdhyAyAdijanya duHkha adharmathI utpanna thatuM nathI ane kRSNa karmano nAza karatuM nathI. Ama badhuM badhI rIte barobara che. bIjI gati kahe che. mukhya jyotiroma vagere karmamAM, enA aMgabhUta pazuhiMsA vagerenuM bhaLI javuM. hiMsA vagerenAM be pariNAma (phaLa) che. pradhAnakarmanA aMga tarIke enA vidhAnathI, ene upakAraka che, ane "na hisyAtsarvA bhUtAni" e zrutivAkyathI niSiddha karma hovAthI anarthakAraka che. pradhAna karmanA aMga tarIke anuSThAna karyuM hovAthI e apradhAna (gauNa) che, tethI tarata pradhAnathI svataMtrapaNe potAnuM anartha rUpa utpanna karavA samartha nathI. paraMtu jayAre pradhAna karma phaLa ApavAno AraMbha kare tyAre ene sahAyaka banIne rahe che. pradhAnanI sahAyatA karatI vakhate potAnA kAryamAM bIjamAtra rUpe rahevuM, ene pradhAna sAthe bhaLavuM kahe che. A viSe paMcazikhAcArye kahyuM che : "jayotiSThoma vagere pradhAna karmathI utpanna thayelA apUrvano, pazuhiMsA vagerethI utpanna thayelA anarthanA heturUpa apUrva sAthe thato saMkara (mizraNa) saparihAra che. thoDA prAyazcittathI eno parihAra karavo zakya che. kadAca pramAdathI prAyazcita na karyuM hoya, to paNa mukhya karmanA vipAka samaye eno paNa vipAka thaze, chatAM paNa jeTalo anartha e utpanna karaze e sahana karI zakAya evo haze. puNya saMbhArane kAraNe prApta thayelA amRta jevA sukhanA sarovaramAM avagAhana karatA kuzaLa puruSo, thoDA pApathI utpanna thayelI duHkha rUpI agninI kaNikAne sahana karI le che. mATe kuzaLa puruSanA moTA puNyanA kSaya mATe e paryApta nathI. pUche che : "kasmAtu" kema? "kuzala hi me baddhati..." vagerethI uttara Ape che ke puNyazALI evA mAruM puNya ghaNuM che. pradhAna karmanI dIkSAthI mAMDIne dakSiNA dAna sudhInuM e karma phaLa ApavA upasthita thayuM che. e phaLarUpa svargamAM paNa jyAre huM atyaMta duHkharahita sukha bhogavIza, emAM peluM alpa (apuNyaphaLa) thoDA duHkhanuM mizraNa karaze. "niyatavipAka" vagerethI trIjI gati viSe kahe che. niyatavipAka pradhAna karmathI dabAIne lAMbA samaya sudhI rahevuM e trIjI gati che. pradhAnapaNuM baLavAna hovAnA kAraNe che, aMgI tarIke nahIM. niyatavipAkapaNAne kAraNe bIjA samaye avakAza na hovAthI ene baLavAna kahevAmAM Ave che. aniyatavipAka karma bIjA samaye avakAzavALuM hovAthI durbaLa che. lAMbA samaya sudhI rahevuM eTale bIja- bhAvamAtra rUpe rahevuM, pradhAna karmanA upakAraka tarIke nahIM, kAraNa ke e svataMtra che. agAu kahyuM che ke maraNa vakhate karbhAzaya ekI sAthe abhivyakta thAya
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 14] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 173 che. have lAMbA samaya sudhI rahevAnuM kahevAmAM Ave che. te agAunA kathanathI jAno virodha nathI ? sevA khAzayathI pUche che : "pratham ?" devI rIte ?" adRSTajanmavedanIyasya' vagerethI javAba Ape che. ekavacana jAtinA abhiprAyathI prayojyuM che. "yattvadaSTajanmavedanIyam" vagerethI enAthI bhinna karmanI agAu kahelI gatino nizcaya kare che. bAkInuM sugama che. 13 te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt // 14 // e (janma, Ayu ane bhoga) puNya ane pAparUpa hetuthI utpanna thayelAM hovAthI, sukha khane saMtApa (duHkha) 35 ija khApanArA che. 14 bhASya te janmAyurbhogAH puNyahetukAH sukhaphalA, apuNyahetukA duHkhaphalA iti / yathA cedaM duHkhaM pratikUlAtmakamevaM viSayasukhakAle'pi duHkhamastyeva pratikUlAtmakaM yoginaH // 14 // e janma, AyuSya ane bhoga puNyanA hetuthI utpanna thayAM hoya, to sukharUpa phaLa Ape che. pApa hetuvALAM hoya to duHkharUpa phaLa Ape che. duHkha pratikULa hoya che, ema yogIne viSayasukhanA samaye paNa duHkha ja hoya che. 14 tattva vaizAradI uktaM klezamUlatvaM karmaNAm / karmamUlatvaM ca vipAkAnAm / atha vipAkA: kasya mUlaM yenAmI tyaktavyA ityata Aha- te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAd iti / sUtraM vyAcaSTe - te janmAyurbhogA iti / yadyapi janmAyuSoreva hlAdaparitApapUrvabhAvitayA tatphalatvaM na tu bhogasya hlAdaparitApodayAntarabhAvinastadanubhavAtmanastathApyanubhAvyatayA bhogyatayA bhogakarmatAmAtreNa bhogaphalatvamiti mantavyam / nanvapuNyahetukA jAtyAyurbhogAH paritApaphalA bhavantu heyAH pratikUlavedanIyatvAt / kasmAtpunaH puNyahetavastyajyante sukhaphalA anukUlavedanIyatvAt / na caiSAM pratyAtmavedanIyAnukUlatA zakyA sahastreNApyanumAnAgamairapAkartum / na ca daSaritApau parasparAvinAbhUtau yato hlAda upAdIyamAne paritApo'pyavarjanIyatayA'patet / tayorbhinnahetukatvAdbhinnarUpatvAccetyata AhayathA cedamiti // 14 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 15 karmo phlezamUlaka ane vipAka karmamUlaka che, ema kahyuM. have vipAko konuM mULa che, jethI emano tyAga karavo joIe ? enA javAbamAM "te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyaketutvA" sUtrathI kahe che ke e (janma, Ayu ane bhogarUpa) vipAko puNya ane pAparUpa hetuthI utpanna thatA hovAthI sukha ane duHkharUpa phaLa Ape che. (mATe e tyAjya che.) "te janmAyurbhAgAH" vagerethI bhASyakAra sUtranI vyAkhyA kare che. 174 ] janma ane Ayu sukhaduHkha pahelAM AvatAM hovAthI e benuM phaLa sukhaduHkha che, ema kahevuM yogya che, e (sukhaduHkha) bhoganuM phaLa che ema kahevuM barobara nathI. kAraNa ke sukhaduHkha anubhava bhoga che, ane e sukhaduHkha pachI utpanna thAya che. (pachIthI utpanna thanAra kAraNa na kahevAya). chatAM paNa sukhaduHkha anubhavarUpa bhogano e baMne viSaya hovAthI, bhoganuM phaLa sukhaduHkha che, evuM kahevAmAM AvyuM che, ema mAnavuM joIe. paraMtu puNyanA kAraNe maLatuM sukharUpa phaLa to anukULa vedanIya che, eno tyAga zA mATe karavo joIe ? pratyeka AtmA sukhane anukULa saMvedanarUpe anubhave che, tethI hajAra anumAno ane Agamo vaDe e anubhavane nakArI zakAya nahIM. ane sukha tathA duHkha sahabhAvI nathI, jethI eka vinA bIjuM TakI zake nahIM. tethI sukhano svIkAra karatAM duHkhane paNa svIkAravuM ja paDe evuM nathI. e baMneno hetu judo hovAthI emanuM svarUpa paNa bhinna che. AvI AzaMkAnA nivAraNa mATe "yathA ceda duHkhaM pratiphalAtmakamevaM viSayasukhakAlepi duHkhamasti..." vagerethI kahe che ke yogIne duHkhanI jema viSayasukha samaye e sukha paNa du:kha rUpa ja jaNAya che. 14 thaM tadrupapadyate - evuM zI rIte banI zakeprinnaamtaapsNskaarduHkhairgunnvRttivirodhaacc duHkhameva sarva viveniH // pariNAma duHkha, tApa duHkha, saMskAra duHkha ane guNonI vRttiomAM virodha hovAthI vivekI puruSa mATe badhuM duHkha ja che. 15 bhASya sarvasyAyaM rAgAnuviddhazcetanAcetanasAdhanAdhInaH sukhAnubhava iti tatrAsti rAgajaH karmAzayaH / tathA ca dveSTi duHkhasAdhanAni muhyati ceti
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra sU. 15] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [175 dveSamohakRto'pyasti karmAzayaH, tathA coktam / (bhASya 214 dra0) / nAnupahatya bhUtAnyupabhogaH saMbhavatIti hiMsAkRto'pyasti zArIraH karmAzaya iti / viSayasukhaM cAvidyetyuktam / yA bhogeSvindriyANAM tRpterupazAntistatsukham / yA laulyAdanupazAntistaduHkham / na cendriyANAM bhogAbhyAsena vaitRSNyaM kartuM zakyam / kasmAt ? yato bhogAbhyAsamanuvivardhante rAgAH kauzalAni cendriyANAmiti / tasmAdanupAyaH sukhasya bhogAbhyAsa iti / sa khalvayaM vRzcikaviSabhIta ivAzIviSeNa daSTo yaH sukhArthI viSayAnuvAsito mahati duHkhapaGke nimagna iti / eSA pariNAmaduHkhatA nAma pratikUlA sukhAvasthAyAmapi yoginameva kliznAti / atha kA tApaduHkhatA ? sarvasya dveSAnuviddhazcetanAcetanasAdhanAdhInastApAnubhava iti, tatrAsti dvepajaH karmAzayaH / sukhasAdhanAni ca prArthayamAnaH kAyena vAcA manasA ca parispandate, tataH paramanugRhNAtyupahanti ceti parAnugrahapIDAbhyAM dharmAdharmAvupacinoti / sa karmAzayo lobhAnmohAcca bhavatItyeSA tApaduHkhatocyate / kA punaH saMskAraduHkhatA ? sukhAnubhavAtsukhasaMskArAzayo duHkhAnubhavAdapi duHkhasaMskArAzaya iti / evaM karmabhyo vipAke'nubhUyamAne sukhe duHkhe vA punaH karmAzayapracaya iti / ___ evamidamanAdi duHkhasroto viprasRtaM yoginameva pratikUlAtmakatvAdudvejayati / kasmAt ? akSipAtrakalpo hi vidvAniti / yathorNAtanturakSipAtre nyastaH sparzena duHkhayati nAnyeSu gAtrAvayaveSu / evametAni duHkhAnyakSipAtrakalpaM yoginameva kliznanti netaraM pratipattAram / itaraM tu svakarmopahRtaM duHkhamupAttamupAttaM tyajantaM, tyaktaM tyaktamupAdadAnamanAdivAsanAvicitrayA cittavRttyA samantato'nuviddhamivAvidyayA hAtavya evAhaMkAramamakArAnupAtinaM jAtaM jAtaM bAhyAdhyAtmikobhayanimittAstripaNistApA anuplavante / tadevamanAdinA duHkhasrotasA vyUhyamAnamAtmAnaM bhUtagrAmaM ca dRSTvA yogI sarvaduHkhakSayakAraNaM samyagdarzanaM zaraNaM prapadyata iti /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 15 guNavRttivirodhAzca duHkhameva sarvaM vivekinaH / prakhyApravRttisthitirUpA buddhiguNAH parasparAnugrahatantrIbhUtvA zAntaM dhoraM mUDhaM vA pratyayaM triguNamevArabhante / calaM ca guNavRttamiti kSiprapariNAmi cittamuktam / rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante sAmAnyAni tvatizayaiH saha pravartante / evamete guNA itaretarAzrayeNopArjitasukhaduHkhamohapratyayAH sarve sarvarUpA bhavantIti, guNapradhAnabhAvakRtastveSAM vizeSa iti / tasmAda duHkhameva sarvaM vivekina iti / tadasya mahato duHkhasamudAyasya prabhavabIjamavidyA / tasyAzca samyagdarzanamabhAvahetuH / yathA cikitsAzAstraM caturmyaham-rogo rogaheturArogyaM bhaiSajyamiti, evamidamapi zAstraM caturdUhameva / tadyathA- saMsAraH saMsAraheturmokSo mokSopAya iti / tatra duHkhabahulaH saMsAro heyaH / pradhAnapuruSayoH saMyogo heyahetuH / saMyogasyAtyantikI nivRttirhAnam / hAnopAyaH smygdrshnm| tatra hAtuH svarUpamupAdeyaM vA heyaM vA na bhavitumarhati / hAne tasyocchedavAdaprasaGgaH, upAdAne ca hetuvAdaH / ubhayapratyAkhyAne ca zAzvatavAda ityetatsamyagdarzanam // 15 // badhAM prANIone cetana ane acetana sAdhanone AdhIna sukhano anubhava rAgayukta hoya che. mATe enAthI rAgajanya karbhAzaya utpanna thAya che ane duHkhasAdhanono dveSa kare che, temaja moha pAme che, tethI Samohajanya karbhAzaya paNa che. kahyuM che ke prANIonI hiMsA karyA vinA upabhoga saMbhavato nathI. tethI zarIrasaMbaMdhI hiMsAjanya karbhAzaya che ane viSayasukha avidyA che, mema sa yuM che. indriyonI bhogavaDe tRptithI thatI zAnti sukha che. lAlacane kAraNe azAnti rahe che, e duHkha che. bhoganA abhyAsathI indriyonI vistRSNA (tRSNAnI zAnti) karavI zakya nathI. kema ? kAraNa ke bhogAbhyAsa pachI rAga vadhe che, ane indriyonI kuzaLatA vadhe che. mATe bhogano abhyAsa sukhano upAya nathI. sukha mATe viSayonI vAsanAthI raMgAIne moTA duHkharUpI kicaDamAM phasAyo, e vIMchInA jherathI DarIne jANe ke jherI sApanA dezano
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 15] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [177 bhoga banyo. viSayasukhanuM AvuM pratikULa pariNAma, pariNAmaduHkha kahevAya che. sukhanI avasthAmAM paNa e phakta yogIne ja duHkha Ape che. tApaduHkha zuM che? badhAM prANIone dveSayukta, cetana ane acetana sAdhanone AdhIna saMtApano anubhava hoya che. Ama SathI karbhAzaya utpanna thAya che. sukhanAM sAdhanonI IcchA rAkhanAra zarIra, mana ane vANIthI kArya kare che. e daramyAna bIjAno upakAra athavA apakAra (hAni) kare che. Ama bIjApara anugraha ke pIDA karavAthI dharma ane adharmano saMcaya kare che. A rIte lobhathI ane mohathI je karbhAzaya utpanna thAya che, ene tApaduHkha kahevAya che. saMskAraduHkha zuM che? sukhanA anubhavathI sukhanA saMskArono ane duHkhanA anubhavathI duHkhanA saMskArono Azaya (samUha) utpanna thAya che. karmanA phaLarUpa sukha ke du:khanA anubhavathI pharIthI karmono saMcaya ke Azaya utpanna thAya che. Ama anAdikALathI zarU thayelo A du:khono pravAha pratikULa lAgavAthI phakta yogIne ja uddhaga kare che. kAraNa ke e jJAnI AMkharUpa pAtra jevo che. jema Unano tAMtaNo AMkhamAM sparzathI duHkha utpanna kare che, zarIranA bIjA avayavone sparzathI pIDA pedA karato nathI. Ama A du:kho AMkhanI kIkI jevA yogIne kleza Ape che, bIjA anubhavanArAone nahIM. potAnAM karmothI utpanna thayelAM duHkhone Ave Ave ema tyajatA ane tyajI tyajIne pharIthI grahaNa karatA, ane avidyAthI comera gherAyelA hoya ema anAdi vAsanAothI vicitra cittavRttiovALA tyajavA yogya ahaMkAra ane mamatvanuM ja anusaraNa karatA bIjAonI pAchaLa pAchaLa to niraMtara bAhya ane AdhyAtmika ema baMne prakAranAM nimittothI utpanna thatA, traNa parva(pariNAma, tApa ane saMskArarUpa sAMdhA)vALA saMtApo satata vahI Ave che. Ama anAdi dukhapravAhamAM vahI rahelA potAnA AtmAne, temaja badhAM prANIone joIne yogI badhA duHkhonA kSayanA kAraNa evA samyak darzananA zaraNamAM jAya che. guNonI vRttiomAM paraspara virodha hovAthI, vivekI puruSa mATe
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 15 badhuM duHkharUpa ja che. prakAza, pravRtti ane sthitirUpa buddhinA guNo, paraspara sahayogane potAnuM (vyavasthA) taMtra banAvI, zAnta, ghora ane mUDha evA traNa guNorUpa anubhavono AraMbha kare che. ane guNacakra satata gatizIla hovAthI citta jaldI pariNAma pAmatuM badalAtuM) rahe che, ema kahyuM che. emanA svarUpanI ane pravartavAnI tIvratA sAthe teo parasparano virodha kare che. sAmAnya (ochA baLavALA) atyaMta zaktizALI guNo sAthe pravarte che. A guNo paraspara ekabIjAno Azraya laI sukha, duHkha ane moharUpa anubhavo utpanna karanArA, ane badhA badhAnA rUpavALA hoya che. emanI vizeSatA ekanI mukhyatA ane bIjAnI gauNatA dvArA pragaTa thAya che. mATe badhuM vivekInI dRSTie duHkharUpa ja che. A moTA duHkha samudAyanI utpattinuM kAraNarUpa bIja avidyA che. samyapha darzana e (avidyA)nA nAzano hetu che. jema roga, roganuM kAraNa, Arogya ane auSadhivijJAnarUpa cAra bUho (vibhAgo)vALuM cikitsAzAstra che, ema A yogazAstra paNa caturvyUha che. saMsAra, saMsArano hetu, mokSa ane mokSano upAya e cAra bRho che. ghaNAM duHkhovALo saMsAra heya (tyAjaya) che. pradhAna ane puruSano saMyoga heya(saMsAra)no hetu che. emanA saMyoganI nivRtti hAna (tyAga) che. ane samyapha darzana hAnano upAya che. tyAganAra (AtmA)nuM svarUpa svIkAravA ke tyAgavA yogya hoI zake nahIM. eno vinAza mAnavAthI uccheda(zUnya)vAdano prasaMga Ave, ane eno svIkAra karavAmAM Ave, to hetuvAda(eno paNa koI hetu hovo joIe, evA vAda)no prasaMga Ave. ane A baMne vAdono asvIkAra (khaMDana) karavAmAM Ave, to zAzvatavAda bAkI rahe, e samyapha darzana che. 15 tattva vaizAradI yadyapi na pRthA janaiH pratikUlAtmatayA viSayasukhakAle saMvedyate duHkhaM tathApi tat saMvedyate yogibhiriti praznapUrvakaM tadupapAdanAya sUtramavatArayati-kathaM tadupapadyata iti / pariNAmetyAdi sUtram / pariNAmazca tApazca saMskArazcaitAnyeva duHkhAni tairiti / pariNAmaduHkhatayA viSayasukhasya duHkhatAmAha-sarvasyAyamiti / na khalu sukhaM rAgAnuvedhamantareNa saMbhavati / na hyasti saMbhavo na tatra tuSyati tacca tasya sukhamiti /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 15] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 178 rAgasya ca pravRttihetutvAtpravRttezca puNyApuNyopacayakAritvAttatrAsti rAgajaH karmAzayo'sato'nupajananAt / tathA ca sukhaM bhuJjAnastatra sakto'pi vicchinnAvasthena dveSeNa dveSTi duHkhasAdhanAni / tAni parihartumazakto muhyati ceti dveSamohakRto'pyasti karmAzayaH / dveSavanmohasyApi viparyayAparanAmnaH karmAzayahetutvamaviruddham / nanu kathaM rakto dveSTi muhyati vA / rAgasamaye dveSamohayoradarzanAdityata Aha- tathA coktamiti vicchinnAvasthAnklezAnupapAdayadbhirasmAbhiH (2 / 4) / tadanena vAGmanasapravRttijanmanI puNyApuNye darzite / rAgAdijanmanaH kartavyamidamiti mAnasasya saMkalpasya sAbhilASatvena vAcanikatva - myApyavizeSAt / yathAhu: "sAbhilASazca saMkalpo vAcyArthAnnAtiricyate / " iti / zArIramapi karmAzayaM darzayati- nAnupahatyeti / ata eva dharmazAstrakArAH "paJca sUnA gRhasthasya" (manu. 3 / 68) ityAhu: / syAdetat - na pratyAtmavedanIyasya viSayasukhasya pratyAkhyAnamucitaM yoginAmanubhavavirodhAdityata Aha- viSayasukhaM cAvidyetyuktamiti / caturvidhaviparyAsalakSaNAmavidyAM darzayadbhiriti / nApAtamAtramAdriyante vRddhAH / asti khalvApAtato madhuviSasaMpRktAnnopabhoge'pi sukhAnubhavaH pratyAtmavedanIyaH kiMtvAyatyAmasukham / iyaM ca darzitA bhagavataiva "viSayendriyasaMyogAdyattadagre'mRtopamam / pariNAme viSamiva tatsukhaM rAjasaM smRtam // " (gI. 18/38) iti / codayati- yA bhogeSviti / na vayaM viSayahlAdaM sukhamAtiSThAmahe, kiMtvatRpyatAM puMsAm tattadviSayaprArthanAparikliSTacetasAM tRSNaiva mahaduHkham / na ceyamupabhogamantareNa zAmyati / na cAsyAH prazamo rAgAdyanuviddha iti nAsya pariNAmaduHkhateti bhAvaH / tRptestRSNAkSayAddhetorindriyANAmupazAntirapravartanaM viSayeSvityarthaH / etadeva vyatirekamukhena spaSTayati- yA laulyAditi / pariharati- na cendriyANAmiti / hetAvanoH prayogaH / satyaM tRSNAkSayaH sukhamanavadyam / tasya tu na bhogAbhyAso heturapi tu tRSNAyA eva tadvirodhinyAH / yathAhuH " na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavartmeva bhUya evAbhivardhate // " mahAbhA0 Adi. 85/12 ) iti / zeSamatirohitam / tApaduHkhatAM pRcchati- atha keti / uttaram - sarvasyeti / sarvajanaprasiddhatvena tatsvarUpaprapaJcamakRtvA tApaduHkhatApi pariNAmaduHkhatAsamatayA prapaJciteti / saMskAraduHkhatAM pRcchati- keti / uttaram - sukheti / sukhAnubhavo hi
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180] pataMjalinAM yogasUtro [5.2 sU. 15 saMskAramAdhatte / sa ca sukhasmaraNaM tacca rAgaM sa ca manaHkAyavacanaceSTAM sA ca puNyApuNye tato vipAkAnubhavastato vAsanetyevamanAditeti / atra ca sukhaduHkhasaMskArAtizayAttatsmaraNaM tasmAcca rAgadveSau tAbhyAM karmANi karmabhyo vipAka iti yojanA / tadevaM duHkhasrotaH prasRtaM yoginameva kliznAti netaraM pRthagjanamityAha - evamidamanAdIti / itaraM tu triparvANastApA anuplavanta iti saMbandhaH / Adhi bhautikAdhidaivikayostApayorbAhyatvenaikatvaM vivakSitam / citte vRttirasyA ityavidyA cittavRttistayA hAtavya eva buddhIndriyazarIrAdau dArApatyAdau cAhaMkAramamakArAnupAtinamiti / tadatra na samyagdarzanAdanyatparitrANamastItyAha-tadevamiti / tadevamaupAdhikaM viSayasukhasya pariNAmataH saMskAratApasaMyogAcca duHkhatvamabhidhAya svAbhAvikamAdarzayati-guNavRttivirodhAcceti / vyAcaSTe-prakhyeti / prakhyApravRttisthitirUpA buddhirUpeNa pariNatA guNAH sattvarajastamAMsi parasparAnugrahantrAH zAntaM sukhAtmakaM ghoraM duHkhAtmakaM mUDhaM viSAdAtmakameva pratyayaM sukhopabhogarUpamapi triguNamArabhante / na ca so'pi tAdRzapratyarUpo'sya pariNAmaH sthira ityAha- calaM ca guNavRttimiti kSiprapariNAmi cittamuktaM iti / nanvekaH pratyayaH kathaM parasparaviruddhazAntaghoramUDhatvAnyekadA pratipadyata ityata Aha-rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyanta iti / rupANyaSTau, bhAvA dharmAdayo vRttayaH sukhAdyAH / tadiha dharmeNa vipacyamAnenAdharmastAdRzo virudhyate / evaM jJAnavairAgyaizvaryaiH sukhAdibhizca tAdRzAnyeva tadviparItAni virudhyante / sAmAnyAni tvasamudAcaradrUpANyatizayaiH samudAcaradbhiH sahA virodhAtpravartanta iti / nanu gRhNIma etat, tathApi viSayasukhasya kutaH svAbhAvikI duHkhatetyata Aha-etameta iti / upAdAnAbhedAdupAdAnAtmakatvAccopAdeyasyApyabheda ityarthaH / tatkimidAnImAtyantikameva tAdAtmyam / tathA ca buddhivyapadezabhedau na kalpete ityata Aha-guNapradhAneti / sAmAnyAtmanA guNabhAvo'tizayAtmanA ca prAdhAnyam / tasmAdupAdhita: svabhAvatazca duHkhameva sarvaM vivekina iti / duHkhaM ca heyaM prajJAvatAm / na ca tannidAnahAnamantareNa taddheyaM bhavitumarhati / na cAparijJAtaM nidAnaM zakyaM hAtumiti mUlanidAnamasya darzayati-tadasyeti / duHkhasamudAyasya prabhava utpattiryatastadvIjamityarthaH / taducchedahetuM darzayati-tasyAzceti / idAnImasya zAstrasya sarvAnugrahArthaM pravRttasya tadvidhenaiva zAstreNa sAdRzyaM darzayatiyatheti / catvAro vyUhAH saMkSiptAvayavaracanA yasya tattathoktam / nanu duHkhaM heyamuktvA saMsAraM heyamabhidadhataH kuto na virodha ityata Aha-tatra duHkhabahula iti / yatkRtvA'vidyA saMsAraM karoti tadasyA avAntaravyApAraM saMsArahetumAha-pradhAnapuruSayoriti /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 15] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 181 mokSasvarUpamAha-saMyogasyeti / mokSopAyamAha-hAnopAya iti / kecitpazyanti, hAtuH svarUpoccheda eva mokSaH / yathAhuH "pravIpacceva nirvAnuM vimokSatasya tAyina: " __iti / anye tu savAsanaklezasamucchedAdvizuddhavijJAnotpAda eva mokSa ityAcakSate / tAnpratyAha- tatreti / tatra hAnaM tAvadUSayati- hAne tasyeti / na hi prekSAvAnkazcidAtmocchedAya yatate / nanu dRzyante tIvragadonmUlitasakalasukhA duHkhamayImiva mUrtimuddahantaH svocchedAya yatamAnAH / satyam / kecideva te / na tvevaM saMsAriNo vividhavicitradevAdyAnandabhogabhAginaH / te'pi ca mokSamANA dazyante / tasmAdapuruSArthaprasakterna hAtuH svarUpocchedo mokSo'bhyupeyaH / astu tarhi hAtuH svarUpamupAdeyamityata Aha-upAdAne ca hetuvAda iti / upAdAne hi kAryatvenAnityatve sati mokSatvAdeva cyaveta / amRtatvaM hi mokSaH / nApi vizuddho vijJAnasaMtAno bhavatyamRtaH / saMtAnibhyo vyatiriktasya saMtAnasya vastusato'bhavAt / saMtAninAM cAnityatvAt / tasmAttathA yatitavyaM yathA zAzvatavAdo bhavati / tathA ca puruSArthatApavargasyetyAha- ubhayapratyAkhyAna iti / tasmAtsvarUpAvasthAnamevAtmano mokSa ityetadeva samyagdarzanam // 15 // jo ke sAmAnya mANaso viSayasukha anubhavanA samaye pratikULatArUpa duHkha anubhavatA nathI, paNa yogIo anubhave che. tethI evuM zI rIte banI zake? "kartha tadupapaghate ?" ema praznapUrvaka enA uttaranuM pratipAdana karavA mATe "pariNAmatApa.." vagere sUtra rajU kare che. pariNAma, tApa ane saMskAro duHkho che. emane lIdhe yogI mATe badhuM duHkharUpa che. "sarvasyAyamU" vagerethI pariNAme duHkharUpa hovAthI viSayasukha duHkha che, ema kahe che. rAganA saMbaMdha vinA sukha saMbhavatuM nathI. evo saMbhava nathI ke amuka viSaya puruSane sukhaprada che paNa eno emAM rAga na hoya. (niyama evo che ke sukha ApanAra vastumAM puruSane rAga avazya hoya che). ane rAga (rAjasa hovAthI) pravRttino hetu che. temaja pravRtti puNya ane pApano saMcaya karanArI hovAthI enA vaDe rAgajanya karbhAzaya utpanna thAya che, asatanI utpatti na hovAnA kAraNe. ane sukha bhogavato mANasa emAM Asakta hovAnA kAraNe vicchinna avasthAmAM rahelA keSathI duHkhanAM sAdhanono vaiSa kare che. emane dUra karavAnI zakti na hovAthI moha pAme che. Ama vaiSa ane mohathI utpanna thato karbhAzaya paNa saMcita thAya che. viparyaya jenuM bIjuM nAma che evA mohanuM paNa dveSanI jema karbhAzayanuM kAraNa paNuM aviruddha che. rAga vakhate dveSa ane moha dekhAtA nathI, tethI rAgavALo mANasa dveSa
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 15 ane mohane kevI rIte anubhavI zake ? enA javAbamAM "tathA coktam.." vagerethI kahe che ke vicchinna avasthAmAM rahelA klezo udAra ke kAryakArI klezo sAthe apragaTarUpe rahe che, ema anyatra kahevAyuM che. AnAthI vANI ane mananI pravRttithI paNa puNya ane pApa utpanna thAya che, ema darzAvyuM. rAga vagerethI utpanna thayelA mAnasika saMkalpo ke doSo abhilASAyukta hoya che ane vANIthI thatA doSo jevA hoya che. jemake kahyuM che :- "abhilASAyukta saMkalpa, vANIthI kahevAtA arthathI bhinna nathI." "nAnupaya..." vagerethI zArIrika karbhAzaya viSe kahe che ke prANIonI hiMsA karyA vagara bhoga saMbhavato nathI. tethI dharmazAstrakAroe "gRhasthane pAMca prakAranI hiMsA lAge che." (manusmRti, 3.68) ema kahyuM che. bhale. paNa pratyeka prANI anubhave che, e viSaya-sukhane yogIonA anubhavathI nakAravuM yogya nathI. enA javAbamAM kahe che ke viSayasukha avidyA che. A vAta cAra prakAranA viparyAsa lakSaNovALI avidyAnA pratipAdana vakhate kahevAmAM AvI hatI. vRddho (jJAnIo) dekhAvano Adara karatA nathI. madha ane jheravALA annanA upabhogamAM darekane sukhano anubhava thato dekhAya che, paNa bhaviSyamAM enA pariNAme duHkha utpanna thAya che. bhagavAne ja A vAta kahI che : "viSaya-indriyanA saMyogathI je pahelAM amRta jevuM, paNa pariNAme viSa jevuM che, e sukha rAjasika che." (gItA. 18.38) yA bhogeSa IndriyANAM merupazAntistata sukhama" vagerethI kahe che ke ame viSayajanya majhAne sukha mAnatA nathI. tRpta na thatA, te te viSayanI icchAthI duHkhI cittavALA lokonI tRSNA ja mahAnuM duHkha che. A tRSNA upabhoga vagara zAnta thatI nathI. A zAnti paNa rAga vagerene vadhAranArI che, mATe viSayabhoganI pariNAmaduHkhatA nivArI zakAya ema nathI. tRptithI je (kSaNika) tRSNAzAnti thAya che, ane indriyo upazama anubhave che, e emanI kAryazakti kSINa thaI javAthI anubhavAya che, kAraNa ke tyAre indriyo viSayomAM pravRtta thaI zake ema nathI. "yA laubhAdanupazAntistaduHkham"thI A ja vAtane vyatirekathI (nakArAtmaka rIte) kahe che, ke bhoga pachI thatI zAnti daramyAna lAlaca zAnta thatI nathI e duHkha che. "nacendriyANa bhogAbhyAsana vaitRNya karyuM zakyam." vagerethI parihAra karatAM kahe che ke bhogAbhyAsathI indriyone tRSNA rahita banAvavI azakya che. "a" pratyaya hetunA arthamAM prayojyo che. sAcI vAta che ke tRSNAlaya uttama sukha che. paraMtu eno hetu bhogAbhyAsa nathI, paNa enI virodhI tRSNAno hetu
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 15] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [183 che. jema kahyuM che : "viSayonA bhogathI tRSNA zAnta thatI nathI, paNa haviSyathI agninI jema pharIthI vadhe che." (mahAbhArata, Adiparva, 85.12) bAkInuM spaSTa che. "atha kA ?" thI tApadu:khaviSe pUche che "sarvasya..." vagerethI javAba Ape che. badhA lokomAM prasiddha hovAthI enA svarUpanuM vigatavAra varNana ApyA vinA e paNa pariNAmaduHkha samAna che, ema enI carcA pariNAmaduHkhanI carcA jevI karI che. kA punaH"thI saMskAradu:kha viSe prazna pUche che. "sukhAnabhavAtsaskArAzaya ..." vagerethI kahe che ke sukhano anubhava saMskAra utpanna kare che. enAthI sukhanuM smaraNa, enAthI rAga, enAthI mana, vacana, zarIranI ceSTA, enAthI puNya ane pApa ane enAthI emanA vipAka (phaLa)no anubhava enAthI pharIthI vAsanA, ema anAdipaNuM jANavuM joIe. ahIM sukhaduHkhanA UMDA saMskArothI emanuM smaraNa, enAthI rAgadveSa, emanAthI karma ane karmathI vipAka evI yojanA samajavI "evamidamanAdi' vagerethI kahe che ke Ama anAdi kALathI vaheto du:khapravAha yogIne ja kaSTa Ape che, bIjA sAmAnya mANasane nahIM. bIjAne to traNa parvovALAM duHkho pAchaLa pAchaLa vahI Ave che, ema saMbaMdha joDavo joIe. Adhibhautika ane Adhidaivika tApo bAhya hovAthI emanuM ekapaNuM bhASyakAra kahevA icche che. cittamAM rahetI hovAthI avidhA cittavRtti che. enAthI, avazya tyajavAyogya, buddhi, indriya, zarIra vageremAM ahaMkAra, ane strIputra vageremAM mamakAra utpanna thAya che. enuM anusaraNa karanArA sAmAnya lokonI pAchaLa pAchaLa duHkho vahI Ave che. mATe A viSayamAM samyapha darzana sivAya rakSaNa karanAra bIjuM koI nathI, ema "tadevam anAdinA duHkha srotasA bhUdhamAna..." vagerethI kahe che. Ama viSayasukhanuM pariNAmathI ane saMskAra temaja tApanA saMyogathI aupAdhika duHkhapaNuM kahIne, "guNavRttivirodhAcca..." vagerethI svAbhAvika du:kha viSe kahe che. "prakhyApravRttisthitirUpA buddhi guNAH" vagerethI e viSayanI spaSTatA kare che. prakAza, pravRtti ane sthitirUpa buddhirUpe pariNamelA sattva, raja, ane tama guNo paraspara sahayogathI sukharUpa zAnta, duHkharUpa ghora ane viSAdarUpa mUDha evA, sukhabhogarUpa chatAM triguNAtmaka anubhavono AraMbha kare che. emanuM AvuM anubhavarUpa pariNAma paNa sthira nathI. tethI guNavRtta satata gatizIla che tethI jaldI pariNamatuM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 15 (badalAtuM) citta che ema kahyuM che. paraMtu eka anubhava paraspara viruddha evA zAnta, ghora ane mUDhapaNAne ekI sAthe zI rIte prApta thAya che ? enA javAbamAM "rUpatizayA vRjyatizayAzca paraspaNa vidhyatte.." vagerethI kahe che ke svarUpathI ane vRttithI baLavAn guNo paraspara virodhI che, paNa alpazaktivALA baLavAna sAthe pravarte che. rUpo ATha che, dharma vagere bhAvo che ane sukha vagere vRttio che. baLavAna dharma jyAre phaLa ApavA abhimukha thAya tyAre baLavAnuM adharma sAthe virodha kare che. temaja jJAna, vairAgya, aizvarya ane sukha vagere sAthe emanAthI viparIta guNo virodha kare che. sAmAnya zaktivALA kAryakArI baLavAna guNo sAthe virodha karyA vinA rahe che. ame A vAta svIkArIe chIe. paraMtu viSayasukhanuM svAbhAvika du:khapaNuM zI rIte kahevAya ? enA javAbamAM "evamete guNA" vagerethI kahe che ke A guNo paraspara eka bIjAnA Azraye sukha, duHkha, moharUpa anubhavo utpanna karatA hovAthI badhA guNo badhA sukhaduHkha, moha) rUpa che. upAdAna (guNa)nA abhedane kAraNe ane upAdAnarUpa hovAnA kAraNe upAdeya (sukhAdi anubhavo)no paNa abheda che, evo artha che. guNo jo atyaMta abhinna hoya to e judA che evuM jJAna ane judAM nAma zI rIte zakya bane ? enA javAbamAM "guNapradhAnabhAvakRtaveSAM vizeSa:"thI kahe che ke mukhya ane gauNa bhAvane kAraNe emanuM judApaNuM ane vizeSatAo jANI zakAya che. mATe upAdhinI daSTie ane svAbhAvika rIte vivekI mATe badhuM (guNamaya jagata) duHkha ja che. buddhizALI lokoe duHkha tyajavuM joIe. enA kAraNano nAza thayA sivAya duHkha nAza pAme nahIM, temaja jANyA vinAnA kAraNano nAza karI zakAya nahIM, tethI tadasya mahato duHkhasamudAyasya prabhavabIjamavidyA..." vagerethI enuM mULa kAraNa darzAve che. jenAthI A duHkhasamUha utpanna thAya che e enuM bIja che. "tasyAza samyagdarzanamabhAvahetu thI enA nAzanuM kAraNa darzAve che. "yathA cikitsAzAstra caturvyUham" vagerethI have A badhAnA kalyANa mATe lakhAyelA zAstranI enA jevA bIjA zAstra sAthe samAnatA batAve che. cAra bRho ke saMkSipta avayavaracanA hoya ene caturvyUha kahe che. paraMtu pahelAM du:khane tyAjya kahyuM ane have saMsArane tyAjaya kahevAmAM Ave che. AmAM virodha nathI ? enA javAbamAM "tatra duHkhabahulaH saMsAro heyaH"- saMsAra ghaNAM duHkhovALo hovAthI heya che, ema kahe che. "pradhAnapuruSayo saMyogaH" vagerethI avidyA je avAntara (gauNa) vyApAra karIne
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 16] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [185 saMsAra race che, e hetune kahe che. "saMyogasya AtyaMtikI nivRttiH" vagerethI (pradhAna ane puruSanA) saMyoganI nivRttirUpa mokSanA svarUpane kahe che. "hAnopAyaH samyagdarzanam'thI mokSano upAya (samyak darzana) kahe che. keTalAka loko (bauddho) duHkha tyAganAranA svarUpanA vinAzane ja mokSa kahe che. jema teoe kahyuM che : "dIvo olavAya ema zuddha thayA pachI tAruM nirvANa thAya e tAro vimokSa che." bIjAo vAsanAo sAthe klezanA nAzathI vizuddha vijJAna utpanna thAya ene ja mokSa kahe che. "tatra..." vagerethI emane javAba Ape che. "hAne tasya..." vagerethI sau pahelAM tyAganAranA svarUpavinAzamAM doSa batAve che. koI paNa buddhimAn mANasa potAnA vinAza mATe prayatna kare nahIM. paNa kharAba rogathI jeonuM badhuM sukha nAza pAmyuM che, ane kevaLa duHkharUpa zarIrane ja dhAraNa kare che, teo potAnA nAza mATe prayatna karatA jovAmAM Ave che. vAta sAcI che. paNa evA loko ghaNA ochA hoya che. vividha prakAranA uttama devo vagerenA AnaMdano upabhoga karanArA saMsArIo evA hotA nathI. chatAM teo mokSa icchatA ane pAmatA jovAmAM Ave che. mATe puruSArtha rUpa na hovAthI tyAganAranA svarUpano vinAza mokSa che, e mata svIkAravA yogya nathI. to pachI tyAganAranuM svarUpa svIkArya che ema mAnavuM joIe. enA javAbamAM "upAdAne ca hetuvAdaH" thI kahe che ke tyAganAra AtmA upAdeya (svIkArya) che, ema mAnIe to e AtmA koI bIjA kAraNathI utpanna thayo che, evA hetuvAdano prasaMga thaze ane AtmA kAryarUpa hoya to anitya che ema mAnavAno prasaMga prApta thaze, ane to pachI mokSapaNuM ja siddha nahIM thAya. kAraNa ke amRtatva mokSa che. vizuddha vijJAnano pravAha paNa amRta nathI. saMtAnIo(avayavo)thI bhinna sasturUpa saMtAnano abhAva che, ane saMtAnIo anitya che. A .kAraNe evo prayatna karavo joIe jethI zAzvatavAda (AtmA nitya che evo vAda) siddha thAya. "ubhayapratyAkhyAne ca'... vagerethI kahe che ke e baMne matonuM khaMDana karavAthI mokSanI puruSArthatA siddha thAya che. tethI AtmAnuM svarUpamAM avasthAna ja mokSa che, ema pratipAdana karatuM A yogadarzana ja samyak darzana che. 15 heyaM duHkhamanAgatam // 16 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 17 na AveluM (bhaviSyanuM) duHkha heya (nAza karavA yogya) che. 16 mANe duHkhamatItamupabhogenAtivAhitaM na heyapakSe vartate / vartamAnaM ca svakSaNe bhogArUDhamiti na tatkSaNAntare heyatAmApadyate / tasmAdyadevAnAgataM duHkhaM tadevAkSipAtrakalpaM yoginaM kliznAti, netaraM pratipattAram / tadeva detApadyate uddA bhUtakALanuM duHkha bhogathI naSTa karI dIdhuM che, mATe e heyakakSAmAM nathI. vartamAna duHkha A kSaNe bhogamAM ArUDha thayeluM che, (bhogathI naSTa thavAnuM che), tethI bIjI kSaNe heyapakSamAM AvatuM nathI mATe je du:kha AvyuM nathI, e AMkhanI kIkI jevA (komaLa cittavALA) yogIne ciMtita banAve che. bIjA anubhavanArane nahIM. eja heyapakSamAM Ave che. 16 tattva vaizAradI tadetacchAstraM caturvRhamityabhidhIyate- heyaM duHkhamanAgatam / anAgatamityatItavartamAne vyavacchinne / tatropapattimAha-duHkhamatItamiti / nanu vartamAnamupabhujyamAnaM na bhogenAtivAhitamiti kasmAna heyamityata Aha vartamAnaM ceti / sugamam // 16 // A zAstra caturvyUha che, ema kahevAmAM Ave che. (emAMno pahelo bhUta) na AveluM duHkha heya che. "anAgata" na AveluM ema kahyuM, tethI bhUtakALanA ane vartamAna duHkhano cheda UDI gayo. enuM kAraNa "duHkhamatItam" vagere thI Ape che. vartamAna samayamAM bhogavAI raheluM duHkha bhogavIne naSTa karyuM nathI, to ene heya kema na gaNavuM joIe ? enA javAbamAM "vartamAna ca.." vagerethI kahe che ke vartamAna du:kha bhogamAM ArUDha thayeluM che, ane bhogathI naSTa thavAnuM ja che, mATe bIjI kSaNe heya pakSamAM Ave nahIM. bhASya saraLa che. 16 tAva phemityute taryava aa2aaN pratinizyite- mATe jene heya kahevAmAM Ave che, e duHkha)nA ja kAraNano nirdeza karavAmAM Ave che - draSTadRzyayoH saMyogo heyahetuH // 17 // draSTA ane dazyano saMyoga heyanuM kAraNa che. 17
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 17] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 187 bhASya draSTA buddheH pratisaMvedI puruSaH / dRzyA buddhisattvopArUDhAH sarve dharmAH / tadetad dRzyamayaskAntamaNikalpaM saMnidhimAtropakAri dRzyatvena svaM bhavati puruSasya dRzirUpasya svAminaH / anubhavakarmaviSayatAmApannamanyasvarUpeNa pratilabdhAtmakaM svatantramapi parArthatvAt paratantram / tayordRgdarzanazaktyoranAdirarthakRtaH saMyogo heyaheturduHkhasya kAraNamityarthaH / tathA coktam - tatsaMyogahetuvivarjanAtsyAdayamAtyantiko duHkhapratIkAraH / kasmAt ? duHkhahetoH parihAryastha pratIkAradarzanAt / tadyathA- pAdatalasya bhedyatA, kaNTakasya bhettRtvaM, parihAraH kaNTakasya pAdAnadhiSThAnaM pAdatrANavyavahitena vAdhiSThAnam / etattrayaM yo veda loke sa tatra pratIkAramArabhamANo bhedajaM duHkhaM nApnoti / kasmAt ? tritvopalabdhisAmarthyAditi / atrApi tApakasya rajasaH sattvameva tapyam / kasmAt ? tapikriyAyAH karmasthatvAt / sattve karmaNi tapikriyA nApariNAmini niSkriye kSetrajJe / darzitaviSayatvAtsattve tu tapyamAne tadAkArAnurodhI puruSo'nutapyata iti dRzyate // 17 // draSTA buddhino pratisaMvedI (buddhimAM pratibiMbita thaI saMvedana anubhavanAra) puruSa che. buddhisattvamAM ArUDha thayelA badhA dharmo dazya che. A dazya lohacuMbaka jevuM najIkapaNAmAtrathI dRzyatarIke (upakAra karatuM) draSTA puruSa35 svAmI (mAsiGa ) nuM sva (bhAsiDInuM ) jane che. puruSanA anubhavarUpa karmano viSaya baneluM dRzya (svarUpe jaDa hovA chatAM) anya (cetana puruSanA potAnI aMdara paDelA pratibiMbane lIdhe cetana banyuM hoya evA) rUpathI potAnI sattA prApta karatuM, svataMtra hovA chatAM, puruSa (nA loga-bhokSa) mATe pravarte che, tethI parataMtra hevAya che. yA jeno -hazakti ane darzanazaktino- saMyoga, puruSanA (loga-mokSa35) artha mATe thayelo jane janAhi che. khe ( saMyoga) heyahetu kheTale chuH manuM Arae che. jane jA viSe 'dhuM che :- me chu:mahetu3pa saMyoganuM varNana (nAza) 42vAthI aatyNtihaMmeza mATe duHkhano pratIkAra thAya che. kevI rIte ? dUra karI zakAya evA duHkhanA kAraNane dUra karavAthI vyavahAramAM duHkhano nAza thato jovAmAM Ave
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 17 che mATe. dAkhalA tarIke, paganuM taLiyuM bhedAya evuM che; kAMTo bhede evo che; ane kAMTA para paga na mUkavo athavA pagarakhAM paherIne mUkavo, A traNa vAtone jANanAro mANasa, e pratikArano AraMbha kare to bhedanathI utpanna thatA duHkhane prApta karato nathI. kema ? kAraNa ke e traNa (bhedya, bhedaka ane parihAra)nA jJAnamAM (ane jJAnapUrvaka parihAranA AraMbhamAM) evuM sAmarthya che. ahIM tApa (hu: ApanAra) rbhegue| vaDe sattva tathya (duHkha anubhavanAra) che. kema ? kAraNa ke duHkha anubhavavAnI kriyA karmamAM rahe che. mATe karmarUpa sattvamAM tApa kriyA rahe che, apariNAmI niSkriya, kSetrajJa (AtmA) mAM nahIM. puruSa samakSa viSayo dRrzAvavAmAM (nivedana ravAmAM ) Ave che, tethI sattvaguNa jyAre duHkha anubhave tyAre (pratibiMbita banI) enA AkAravALo banelo puruSa anutApa anubhavato hoya ema dekhAya che. 17 tattvavaizAradI I yamuktam / tasya nidAnamucyate - daSTRdRzyayoH saMyogo heyahetuH / draSTuH svarUpamAha-draSTeti / citicchAyApattireva buddherbuddhipratisaMveditvamudAsInasyApi puMsaH / nanvetAvatApi buddhirevAnena dRzyeta, na dRzyeraJchabdAdayo'tyantavyavahitA ityata AhadRzyA buddhisattveti / indriyapraNAlikayA buddhau zabdAdyAkAreNa pariNatAyAM dRzyAyAM bhavanti zabdAdayo'pi dharmA dRzyA ityarthaH / nanu tadAkArApattyA buddhiH zabdAdyAkArA bhavatu / puMsastu buddhisaMbandhe'bhyupagamyamAne pariNAmitvam / asaMbandhe vA kathaM teSAM buddhisattvopArUDhAnAmapi zabdAdInAM dRzyatvam ? na hi dRzinA'saMspRSTaM dRzyaM dRSTamityata Aha- tadetadRzyamiti / prapaJcitamidamasmAbhiH prathamapAda eva yathA cityAsaMpRktamapi buddhisattvamatyantasvacchatayA citibimbodgrAhitayA samApannacaitanyamiva zabdAdyanubhavatIti / ata eva ca zabdAdyAkArapariNatabuddhisattvopanItAnasukhAdInbhuJjAna: svAmI bhavati draSTA, tAdRzaM cAsya buddhisattvaM svaM bhavati / tadetadbuddhisattvaM zabdAdyAkAravaddRzyamayaskAntamaNikalpaM puruSasya svaM bhavati dRzirUpasya svAminaH / kasmAt anubhavakarmaviSayatAmApannaM yataH / anubhavo bhoga: puruSasya karma kriyA tadviSayatAM bhujyamAnatAmApannaM yasmAdataH svaM bhavati / nanu svayaMprakAzaM buddhisattvaM kathamanubhavaviSaya ityata Aha-anyasvarUpeNeti / yadi hi caitanyarUpaM vastuto buddhisattvaM syAdbhavetsvayaMprakAzam / kiM tu svaM caitanyAdanyajjaDarUpaM tena pratilabdhAtmakaM tasmAttadanubhavaviSayaH / nanu yasya hi yatra kiJcidAyatate tattadadhInam / na ca
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 17] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [189 -- buddhisattvasya puruSamudAsInaM prati kiJcidAyatata iti kathaM tattantram / tathA ca na tasya karmetyata Aha- svatantramapi parArthatvAtpuruSArthatvAtparatantraM puruSatantram / nanvayaM dRgdarzanazaktyoH saMbandhaH svAbhAviko vA syAnnaimittiko vA / svAbhAvikatve saMbandhinonityatvAdazakyocchedaH saMbandhaH / tathA ca saMsAranityatvam / naimittikatve tu klezakarmatadvAsanAnAmantaHkaraNavRttitayA satyantaHkaraNe bhAvAdantaHkaraNasya ca tannimittattve parasparAzrayaprasaGgAdanAditvasya ca sargAdAvasaMbhavAdanutpAda eva saMsArasya syAt / yathoktam - "pumAnakartA yeSAM tu teSAmapi guNaiH kriyA / kathamAdau bhavettatra karma tAvanna vidyate / mithyAjJAnaM na tatrAsti rAgadveSAdayo'pi vA / manovRttirhi sarveSAM na cotpannaM manastadA // " iti zaGkAmapanayati-tayoIgdarzanaktyoranAdirarthakRtaH saMyogo heyahetuH / satyam / na svAbhAvika: saMbandho, naimittikastu / na caivamAdimAn / anAdinimittaprabhavatayA tasyApyanAditvAt / klezakarmatadvAsanAsaMtAnazcAyamanAdiH pratisargAvasthAyAM ca sahAnta:karaNena pradhAnasAmyamupagato'pi sargAdau punastAdRgeva prAdurbhavati, varSApAya ivodbhijjabhedo mRdbhAvamupagato'pi punarvarSAsu pUrvarUpa ityasakRdAveditaM prAk (1 / 19) / bhAvitatayA saMyogasyAvidyA kAraNam, sthitihetutayA puruSArthaH kAraNam / tadvazena tasya sthiteH / tadidamuktamarthakRta iti / tathA coktamiti / paJcazikhena tatsaMyogo buddhisaMyogaH sa eva heturduHkhasya / tasya vivarjanAtsyAdayamAtyantiko duHkhapratIkAraH / arthAtta-daparivarjane duHkhamityuktaM bhavati / tatraivAtyantaprasiddha nidarzanamAha-tadyatheti / pAdatrANamupAnat / syAdetat-guNasaMyogastApaheturityucyamAne guNAnAM tApakatvamabhyupeyam / na ca tapikriyAyA astyAderiva kartRstho bhAvo yena tapyamanyannApekSeta / na cAsyAtapyatayA puruSaH karma / tasyApariNAmitayA kiyAjanitaphalazAlitvAyogAt / tasmAtta-pestapyavyAptasya tannivRttau nivRttimavagacchAmo jvalanaviraheNeva dhUmAbhAvamityata Aha- atrApi tApakasyeti / guNAnAmeva tapyatApakabhAvaH / tatra mRdutvAtpAdatalavatsattvaM tpym| rajastu tIvratayA tApakamiti bhAvaH / pRcchati-kasmAditi / sattvameva tapyaM na tu puruSaH / uttaramtapikriyAyA iti / tatkimidAnI puruSo na tapyate / tathA cAcetanasyAstu sattvasya tApaH kiM nazchinamityata Aha-darzitaviSayatvAtsattve tu tapyamAne tadAkArAnurodhI puruSo'pyanutapyata iti / dazitaviSayatvamanutApahetuH / tacca prAg (1 / 4 TIkA) vyAkhyAtam // 17 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 17 Deya (duHkha) kahyuM, have enuM nidAna (kAraNa) kahevAmAM Ave che. "draSTradazyo saMyogo he hetu" draSTA ane dazyano saMyoga duHkhanuM kAraNa che. "draSTA buddha pratisaMvedI puruSa'thI draSTAnuM svarUpa kahe che. buddhimAM citinI chAyA paDe, e udAsIna puruSanuM pratisaMvedIpaNuM che. jo ema hoya to puruSane phakta buddhi dekhAvI joIe, ghaNe dUra (bahAra) rahelA zabda vagere viSayo nahIM. enA samAdhAna mATe "dazya buddhisattvopArUDhAH sarve dharmA "thI kahe che ke indriyonI praNAlikAthI dazya evI buddhi jayAre zabda vagere AkAromAM pariName, tyAre enA zabda vagere dharmo paNa dazya bane che. paraMtu buddhi bhale zabdo vagerenA AkAravALI bane, puruSano buddhi sAthe saMbaMdha mAnavAmAM Ave to e pariNAmI bane ane saMbaMdha na thAya to buddhisattvamAM ArUDha thayelA hovA chatAM zabda vagere dazya kevI rIte bane ? draSTAsAthe asaMbaMdhita dazya jovAmAM AvatuM nathI. A zaMkAnA samAdhAna mATe "tadeta dazyamayaskAjomaNikalpam" vagerethI kahe che ke prathama pAdamAM samajAvyA pramANe citi sAthe asaMbaddha hovA chatAM buddhisattva atyaMta svaccha hovAnA kAraNe citinA biMbanuM potAnI aMdara grahaNa karavAthI, jANe ke svayaM cetana banIne zabda vagere anubhave che. ane A kAraNe zabda vagere AkAromAM pariNamelI buddhi vaDe nivedana karAtA sukha vagerene bhogavato draSTA svAmI ane agAu jaNAvyuM evuM buddhisattva sva (enuM potAnuM) bane che. AvuM lohacuMbaka jevuM, zabda vagere AkAravALuM buddhi- sattva dazirUpa puruSa svAmInuM sva (mAlikInuM) bane che. kema ? kAraNa ke e enA anubhavarUpa karmano viSaya banyuM che. anubhavarUpa bhoga puruSanuM karma che, e kriyAnuM viSaya baneluM eTale bhogavavAmAM AvI raheluM hovAthI enuM sva bane che. "anyasvarUpeNa" vagerethI svayaMprakAza buddhisattva anubhavano viSaya kevI rIte bane ? e praznanA javAbamAM kahe che ke jo buddhisattva kharekhara cetana hota to e svayaMprakAza kahevAta. paraMtu, e caitanyathI anya-jaDa svarUpanuM che, ane cetana AtmAnI chAyAthI cetana jevuM bane che, mATe e enA anubhavano viSaya bane che. paraMtu je koInA mATe prayatna kare e ene AdhIna che, ema kahevAya. paNa udAsIna puruSa mATe buddhisattva koI prayatna karatuM nathI, to e enA AdhIna che ema zI rIte kahevAya ? ane AdhIna na hoya to enuM karma paNa nathI. A zaMkAnA samAdhAna mATe "svataMtramapi parArthatApuruSArthatAtparataMtramu"thI kahe che ke buddhisattva svataMtra hovA chatAM, puruSanA arthe (bhogamokSa mATe) pravRtta thatuM
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 2 sU. 17] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 191 hovAthI parataMtra kahevAya che. A dapha ane darzanano saMbaMdha svAbhAvika che ke naimittika (koI kAraNasara thayelo) che? svAbhAvika hoya to je beno saMbaMdha thAya che e nitya hovAthI e saMbaMdhano nAza thaze nahIM, ane saMsAra nitya banaze. (mokSa thaze nahIM), naimittika hoya to klezo ane karmavAsanAo aMtaHkaraNamAM rahetAM hovAthI aMtaHkaraNa hoya to teo hoya ane aMtaHkaraNa paNa teo hoya to ja hoI zake, ema parasparAzrayanA doSano prasaMga thaze. ane sRSTinI zarUAtamAM anAdipaNAno saMbhava na hovAthI saMsAranI utpatti ja thaze nahIM. jema kahyuM che :- "jemanA matamAM puruSa kartA nathI. emanA mata pramANe sRSTinA AraMbhamAM karma na hovAthI guNovaDe paNa kriyA kevI rIte thaze? e vakhate mithyA jJAna, rAgadveSa vagere ke mana na hovAthI manovRtti paNa kyAMthI hoya ?" A zaMkAnuM samAdhAna "tayodkarzana zakatyoranAdirarthakRtaH saMyogaH he hetu dukhasya kAraNa"thI kare che. vAta sAcI che. e saMbaMdha svAbhAvika nathI. paNa naimittika che, ane chatAM AdivALo nathI. anAdi kAraNathI utpanna thayelo hovAthI, e paNa anAdi che. kleza karmavAsanAno pravAha paNa anAdi che. pralaya vakhate aMtaHkaraNa sAthe pradhAna (prakRti) sAthe sAmyavasthAne prApta thavA chatAM, sRSTinA AraMbha vakhate pharIthI evA ja svarUpamAM utpanna thAya che, jema vividha prakAranAM ghAsa vagere varSARtu pUrI thatAM mATI banI gayelAM hovA chatAM pharIthI varasAda thatAM pAchAM e ja rUpe utpanna thAya che. A vAta agAu (1.19) vAraMvAra kahevAmAM AvI che. pUrvabhAvI hovAnA kAraNe avidyA A saMyoganuM kAraNa che, ane puruSArtha ene cAlu rAkhavAnuM kAraNa che, kAraNa ke ene lIdhe ja enI sthiti che. tethI artha mATe - puruSanA arthe-ema kahyuM. "tathA coktam" vagerethI paMcazikhAcAryanA vacanano ullekha kare che :eno saMyoga eTale puruSa ane buddhino saMyoga ja du:khano hetu che. enA nAzathI haMmezane mATe duHkhano nAza thAya che." arthAt eno nAza na karavAmAM Ave to du:kha cAlu rahe che, evo bhAva che. A viSayamAM atyaMta prasiddha dAkhalo Ape che, "tadyathA" vagerethI pAdatrANa eTale pagarakhAM. bhale. guNasaMyoga duHkhano hetu che ema kaho, to guNo tApaka-duHkha ApanAra che, ema svIkAravuM joIe. "tapati" saMtApa Ape che, e kriyApada "asti" che vagerenI jema kartAmAM ja bhAvavALuM nathI, jethI jene saMtApa thAya che evA bIjAnI apekSA na rAkhe. ane tapya-duHkha anubhavanAra - tarIke puruSa enuM karma nathI. puruSa apariNAmI hovAthI, e kriyAthI utpanna thayelA phaLavALo
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 18 banI zake nahIM. tethI duHkha, duHkha bhogavanAra sAthe (vyApta) joDAyeluM hovAthI enI nivRtti thatAM duHkhanI paNa nivRtti mAnavI paDaze, jemAM agni vinA dhumADo na hoI zake. A zaMkAnA nivAraNa mATe "atrApi tApakazya rajasaH sattvameva taptam" vagerethI kahe che ke tapyatApakabhAva guNomAM ja pravarte che. sattvaguNa paganA taLiyA jevo komaLa hovAthI tapya che, ane rajoguNa tIvra hovAnA kAraNe tApaka che, evo bhAva che. "kasmAtuM?" kema ? e rIte prazna pUche che. sattvaguNa tapya (duHkha anubhavanAra) che, puruSa (AtmA) nahIM. "tapikriyA'' vagerethI javAba Ape che. | (cetana) puruSa du:khI na thato hoya ane acetana sattva duHkhI thatuM hoya, emAM amAruM kazuM bagaDatuM nathI. evI zaMkAnA nivAraNa mATe "darzitaviSayavAtsalvetu tapyamAne tadAkArAnurodhI puruSonutakhate "thI kahe che ke sattvamAM saMtApa thatAM, enA AkAravALA banelA puruSa samakSa viSayonuM nivedana karavAmAM AvatuM hovAthI puruSa anu-pachI taAte - duHkhI thAya che. viSayo darzAvAya che. e anutApano hetu che. A vAta pahelAM (1.4) kahevAI che. 17 dRzyasvarUpamukhyate - dazyanuM svarUpa kahevAmAM Ave che - prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendrayAtmakaM bhogApavargArthaM dRzyam // 18 // dazya prakAza, kriyA ane sthitizIla, (mahA)bhUto ane indriyarUpa, temaja (puruSanA) bhoga ane mokSa mATe che. 18 bANa prakAzazIlaM sattvam / kriyAzIlaM rajaH / sthitizIlaM tama iti / ete guNAH parasparoparaktapravibhAgAH pariNAminaH saMyogavibhAgadharmANa itaretaropAzrayeNopArjitamUrtayaH parasparAGgAGgitve'pyasaMbhitrazaktipravibhAgAstulyajAtIyAtulyajAtIyazaktibhedAnupAtinaH pradhAnavelAyAmupadarzitasaMnidhAnA guNatve'pi ca vyApAramAtreNa pradhAnAntarNItAnumitAstitAH puruSArthakartavyatayA prayuktasAmarthyAH saMnidhimAtropakAriNo'yaskAntamaNikalpAH pratyayamantareNaikatamasya vRttimanuvartamAnAH pradhAnazabdavAcyA bhavanti / etadRzyamityucyate /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra se. 18] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [193 tadetadbhUtendriyAtmakaM bhUtabhAvena pRthivyAdinA sUkSmasthUlena pariNamate / tathendriyabhAvena zrotrAdinA sUkSmasthUlena pariNamata iti / tattu nAprayojanamapi tu prayojanamurarIkRtya pravartata iti bhogApavargArthaM hi tadRzyaM puruSasyeti / tatreSTAniSTaguNasvarUpAvadhAraNamavibhAgApanaM bhogo, bhoktuH svarUpAvadhAraNamapavarga iti / dvayoratiriktamanyadarzanaM nAsti / tathA coktamayaM tu khalu triSu guNeSu kartRSvakartari ca puruSe tulyAtulyajAtIye caturthe takriyAsAkSiNyupanIyamAnAnsarvabhAvAnupapannAnanupazyan nadarzanamanyacchaGkata iti| tAvetau bhogApavargoM buddhikRtau buddhAveva vartamAno kathaM puruSe vyapadizyate iti / yathA ca jayaH parAjayo vA yoddhaSu vartamAnaH svAmini vyapadizyate, sa hi tatphalasya bhokteti / evaM bandhamokSau buddhAveva vartamAnau puruSe vyapadizyate sa hi tatphalasya bhokteti / buddhereva puruSArthAparisamAptirbandhastadarthAvasAyo mokSa iti / etena grahaNadhAraNohApohatattvajJAnAbhinivezA buddhau vartamAnAH puruSe'dhyAropitasadbhAvAH, sa hi tatphalasya bhokteti // 18 // sattvaguNa prakAzazIla che. rajoguNa kriyAzIla che. ane tamoguNa sthitizIla che. A guNo judA judA che, chatAM paraspara ekabIjAnA bhAgone potAnA raMgathI raMge che. pariNAmI (satata badalAtA rahe) che. saMyoga ane vibhAga emano dharma (svabhAva) che. eka bIjAnA Azraye (pRthvI vagere) mUrtirUpe pragaTa thAya che. paraspara aMgAMgIbhAva (mukhya-gauNa bhAva)thI kArya karatA hovA chatAM, emanI potapotAnI zaktiomAM mizraNa thatuM nathI. samAna jAti ane asamAna jAtinA zaktibhedonuM anusaraNa kare che. eka guNa pradhAna (mukhya) tarIke pravartato hoya tyAre enI hAjarI pragaTa hovAthI spaSTa jaNAya che, paNa gauNa tarIke potAno vyApAra (kAryo karato hoya, tyAre mukhya sAthe bhaLI gayelo hovAthI enA astittvanuM anumAna thaI zake che. puruSano artha (hetu) siddha karavo e ja emanuM kartavya hovAthI, potAnuM badhuM sAmarthya e mATe ja prayoje che. lohacuMbakanI jema najIkapaNA mAtrathI puruSano upaura karanArA che. potAnA pratyaya (abhivyaktinA Agraha)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 18 vinA potAnA samUhamAMthI ekanI vRttinuM anuvartana karatA hovAthI, je koI guNa prabaLa hoya ene pradhAna (mukhya) evuM nAma ApavAmAM Ave che. Ane dazya kahevAya che. A dazya mahAbhUta ane indriyasvarUpa hovAthI, pRthvI vagere sUkSma ane sthUla bhUtorUpe pariName che, ane sUkSma temaja sthUla zrotra (kAna) vagere indriyorUpe pariName che. dazyarUpa prakRtinI pravRtti prayojana vagaranI nathI. paNa puruSanA bhoga ane mokSarUpa prayojanano svIkAra karIne pravarte che. emAM puruSa potAne buddhisAthe ekarUpa mAnIne iSTa (sukha) ane aniSTa (duHkha) e guNonAM svarUpa hovA chatAM potAnI aMdara mAnI le e bhoga che. ane bhoktA (AtmA)nA svarUpano nizcaya mokSa che. A be puruSanA bhoga-mokSa)thI juduM, bIjuM koI darzana (jJAna) nathI. A viSe kahyuM paNa che - "manuSya traNa guNone kartA ane emanAthI asamAna chatAM samAna jaNAtA (traNa guNonI apekSAe) cothA puruSa (AtmA)ne akartA ane emanI kriyAonA sAkSI tarIke jANe, temaja e sAkSI puruSa mATe buddhi vaDe nivedana karAtA badhA yogya bhAvone jANe, to AnAthI UMcA koI bIjA jJAnanI zaMkA karato nathI." buddhie karelA ane buddhimAM ja rahetA A be bhoga ane mokSane puruSamAM rahelA zAthI kahevAmAM Ave che? jema jaya ane parAjaya yoddhAomAM rahelA hovA chatAM svAmI (rAjA)mAM rahelA kahevAmAM Ave che, kAraNa ke e emanA phaLane bhogavanAra che, ema baMdha ane mokSa buddhimAM ja rahelA hovA chatAM, enA phaLanA bhoktA puruSamAM rahelA kahevAya che. puruSArthanI samApti (siddhi) mokSa che. AnAthI grahaNa, dhAraNa, Uha, apoha, tattvajJAna, ane abhiniveza buddhimAM rahelA che, chatAM paNa emanA astitvanuM AropaNa puruSamAM karavAmAM Ave che, kAraNa ke e emanA phaLano bhoktA che. 18 tattva vaizAradI prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogApavargArthaM dRzyam / vyAcaSTe
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. ra sU. 18] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 15 prakAzeti / sattvasya hi bhAgaH prakAzastAmasena bhAgena dainyena vA rAjasena vA duHkhenAnurajyate / evaM rAjasAdiSvapi draSTavyam / tadidamuktam- parasparoparaktapravibhAgA iti / puruSeNa saha saMyogavibhAgadharmANaH / yathAmnAyate "ajAmekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH / ajo hoko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH // " (zve. upa. 4 / 5) iti / itaretaropAzrayeNopArjitA mUrtiH pRthivyAdirUpA yaiste tathoktA: / syAdetat- sattvena zAntapratyaye janayitavye rajastamasorapi sattvAGgatvena tatra hetubhAvAdasti sAmarthyamiti yadApi ca rajastamasoraGgitvaM tadApi zAnta eva pratyaya udIyeta na ghoro mUDho vA sattvaprAdhAnya ivetyata Aha- parasparAGgAGgitve'pyasabhitrazaktipravibhAgAH / bhavatu zAnte pratyaye janayitavye rajastamasoraGgabhAvaH / asaMkIrNena ca samudAcaratA rUpeNa zAntaghoramUDharUpANi kAryANi dRzyanta iti siddhaM zaktInAmasaMbheda iti / syAdetatasaMbhedazcecchaktInAM na saMbhUyakAritvaM guNAnAm / na jAtu bhinnazaktInAM saMbhUyakAritvaM dRSTam / na hi tantumRtpiNDavIraNAdIni ghaTAdInsaMbhUya kurvanti ityata AhatulyajAtIyAtulyajAtIyazaktibhedAnupAtinaH / yadyapi tulyajAtIya upAdAna-zaktirnAnyatra, sahakArizaktistvatulyajAtIye / ghaTe tu janayitavye na vIraNAnAmasti sahakArizaktirapIti na taistantUnAM saMbhUyakAriteti bhAvaH / tulyajAtIyAtulyajAtIyeSu zakyeSu ye zaktibhedAstAnanupatituM zIlaM yeSAM te tathoktAH / pradhAnavelAyAmiti / divyazarIre janayitavye sattvaM guNaH pradhAnam / aGge rajastamasI / evaM manuSyazarIre janayitavye rajaH pradhAnamane sattvatamasI / evaM tiryakzarIre janayitavye tamaH pradhAnamaGge sattvarajasI / tenaite guNAH pradhAnatvavelAyAmupadarzitasaMnidhAnAH kAryopajananaM pratyudbhUtavRttya ityartha : / pradhAnazabdazca bhAvapradhAnaH / yathA "vyekayodvivacanaikavacane" (aSTAdhyAyI 1 / 4 / 22) ityatra dvitvaikatvayoriti / anyathA dayekeSviti syAt / nanu tadA pradhAnamudbhUtatayA zakyamastIti vaktum / anudbhUtAnAM tu tadaGgAnAM sadbhAve kiM pramANamityata AhaguNatve'pi ceti / yadyapi nodbhUtAstathApi guNAnAmavivekitvAtsaMbhUyakAritvAcca vyApAramAtreNa sahakAritayA pradhAne'ntarNItaM sadanumitamastitvaM yeSAM te tathoktAH / nanu santu guNAH saMbhUyakAriNaH samarthAH, kasmAt tat punaH kurvanti / na hi samarthamityeva kArya janayati / mA bhUdasya kAryopajananaM prati virAma ityata Aha-puruSArthakartavyatayeti / tato nirvartitanikhilapuruSArthAnAM guNAnAmuparamaH kAryAnArambhaNamityuktaM bhavati / nanu puruSasyAnupakurvataH kathaM puruSArthena prayujyata ityata Aha-saMnidhimAtreti / nanu
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 18 dharmAdharmalakSaNameva nimittaM prayojakaM guNAnAm, tatkimucyate puruSArthaprayuktA ityata AhapratyayamantareNeti / ekatamasya sattvasya rajasastamaso vA pradhAnasya svakArye pravRttasya vRttimitare pratyayaM nimittaM dharmAdikaM vinaivAnuvartamAnAH / yathA ca vakSyati"nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat " (43) iti / ete guNAH pradhAnazabdavAcyA bhavantIti saMbandhaH / pradhIyata AdhIyate (vidhIyate - pAThA0 ) vizva kAryamebhiriti vyutpattyaitad dRzyamucyate / 186 ] tadevaM guNAnAM zIlamabhidhAya tasya kAryamAha - tadetaditi / satkAryavAdasiddhau yadyadAtmakaM tattena rUpeNa pariNamata iti bhUtendriyAtmakatvaM dIpayati- bhUtabhAvenetyAdinA / bhogApavargArthamiti sUtrAvayavamavatArayati - tattu nAprayojanamapi tu prayojanamurarIkRtya pravartate / bhogaM vivRNoti - tatreti / sukha-duHkhe hi triguNAyA buddheH svarUpe / tasyAstathAtvena pariNAmAt / tathApi guNagatatayAvadhAraNe na bhoga ityata AhaavibhAgApannamiti / etaccAsakRdvivecitam / apavargaM vivRNoti - bhokturiti / apavRjyate'nenetyapavargaH / prayojanAntarasyAbhAvamAha-dvayoriti / tathA coktaM paJcazikhenaayaM khalvati / nanu vastuto bhogApavargau buddhikRtau buddhivartinau ca / kathaM tadAkAraNe tadanadhikaraNe ca puruSe vyapadizyete ityata Aha- tAvetAviti / bhoktRtvaM ca puruSasyopapAditam (1 / 4 TIkA), agre ca ( 3 / 35) vakSyate / paramArthavastubuddhereva puruSArthAparisamAptirbandha iti / etena bhogApavargayoH puruSasaMbandhitvakathanamArgeNa grahaNAdayo'pi puruSasaMbandhino veditavyAH / tatra svarUpamAtreNArthajJAnaM grahaNam / tatra smRtirdhAraNam / tadgatAnAM vizeSaNAmUhanamUhaH / samAropitAnAM ca yuktyApanayo'pohaH / tAbhyAmevohApohAbhyAM tadavadhAraNaM tattvajJAnam / tattvAvadhAraNapUrvaM hAnopAdAnajJAnamabhinivezaH ||18|| prakAza, kriyA ane sthitizIla, bhUta ane indriyarUpa dRzya puruSanA bhoga ane apavarga mATe che. "prakAzazIla" vagerethI bhASyakAra sUtra samajAve che. sattvano bhAga prakAza che. e tamoguNanA bhAga dainya vaDe athavA 2joguNanA bhAga du:kha vaDe raMgAya che. evuM rAjasa, tAmasa viSe paNa samajavuM. tethI paraspara raMgAyelA vibhAgavALA ema kahyuM. puruSa sAthe saMyoga ane viyogarUpa dharmavALA che. zrutimAM kahyuM che "kheDa lAla, saha ane ajA raMganI abha (abhnyA praddhati) che se potAnA jevAM rUpovALI ghaNI prajAo saraje che. eka aja (ajanmA puruSa) enuM sevana karato enI sAthe rahe che. ane bIjo aja ene bhogavIne tyaje che.'
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 18] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [197 (zvetAzvataropaniSadda, 4.5). eka bIjAnA Azraye pRthvI vagere mUrti (sAkAra padArtho) ne pragaTa kare che. bhale. paNa sattvathI zAntino anubhava utpanna karavAno hoya to enA aMga tarIke rajasa, tamasa paNa hetu tarIke upasthita rahevAnuM sAmarthya dharAve che. tethI jyAre rajasa, tamasa mukhya bane tyAre paNa, sattvanI pradhAnatAnI jema, zAnta pratyaya ja utpanna thavo joIe, ghora ke mUDha nahIM. e zaMkAnA samAdhAna mATe "parasparAgAMgi-pyasaMbhitrazaktipravibhAgA..." vagerethI kahe che ke zAnta pratyaya utpanna karavAmAM sattva sAthe rajansa, tamasa no paNa aMgabhAva (gauNarUpe hAjarI) bhale hoya. chatAM paNa emanI zaktio mizrita thatI nathI. kAryanA amizraNathI kAraNanA amizraNanuM anumAna thAya che. asaMkIrNa (amizrita) rUpathI guNo potapotAnuM kArya karIne zAnta, ghora ane mUDha rUpovALAM pariNAmo nipajAve che, evuM jovAmAM Ave che, tethI siddha thAya che ke zaktio amizrita (svataMtra) rahe che. bhale, jo zaktio svataMtra hoya to, guNo sAthe maLIne kAma karatA nathI. bhinna zaktivALAo sAthe maLIne kArya karatA jovAmAM AvatA nathI. tAMtaNA, mATIno piMDa ane ghAsa vagere sAthe maLIne ghaDA vagerene utpanna karatA nathI. A zaMkAnA samAdhAnamAM "tulyajAtIyA tulyajAtIya zaktibhedAnupAtinathI kahe che ke upAdAnazakti samAnajAtivALA sivAya bIje jovA maLatI nathI, paNa sahakArI tarIke kArya karavAnI zakti asamAnajAtivALAomAM paNa jovA maLe che. ghaDo utpanna karavAmAM ghAsa (zaNa) sahakArI tarIke kArya na karI zake, tethI e taMtuo sAthe sahakArI na bane evuM nathI. samAnajAtivALA ane asamAnajAtivALA guNomAM je bhinna bhinna zaktio che e gauNa-mukhyabhAve sAthe maLIne kArya karI zake che. "pradhAnavelAyA" vagerethI A gauNamukhyabhAva samajAve che. dAkhalA tarIke devazarIra utpanna karavAmAM sattvaguNa pradhAna (mukhya) che. rajoguNa ane tamoguNa enA aMga (gauNa) che. ema manuSya zarIra utpanna karavAmAM rajoguNa pradhAna ane sattva ane tama gauNa che. e rIte pazu zarIra utpanna karavAmAM tamoguNa mukhya ane sattva, raja gauNa hoya che. tethI A guNo mukhyapaNAnA samaye potapotAnI hayAti pragaTa karatA hoya che, eTale ke kArya utpanna karavAmAM emanI vRtti abhivyakta thatI hoya che. ahIM vaparAyelo pradhAna zabda bhAvapradhAna che. jema "theMkyortivacanaikavacane" pANini sUtra (aSTAdhyAyI, 1.4. 22) dvitva ane ekatva evAM
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 ] pataMjalinAM yogasUtro rUpo siddha kare che. anyathA "cekeSu" evuM rUpa thAta. abhivyakta thayelo hovAthI mukhyaguNa to "che" ema kahI zakAya, paraMtu abhivyakta na thayelAM enAM aMgonA astitvamAM zuM pramANa che ? enA javAbamAM "guNatvepi ca..." vagerethI kahe che ke yadyapi abhivyakta thayelA na hoya evA guNo svayaM ekabIjAno viveka karI zakatA nathI. chatAM sAthe maLIne kArya karatA hovAthI mukhya guNamAM sahakArI tarIke gauNa guNonA astittvanuM anumAna karI zakAya che. [pA. 2 sU. 18 guNo sAthe maLIne pariNAma utpanna karavAmAM bhale samartha hoya, paNa teo evuM zA mATe kare che ? samartha hovA mAtrathI koI kArya utpanna karatuM nathI. ane jo kare to eno pUrNa virAma kadI thAya nahIM. A zaMkAnA samAdhAna mATe "puruSArthakartavyatayA..." vagerethI kahe che ke puruSa mATe bhoga-mokSa arthe potAnA sAmarthyano prayoga kare che. tethI puruSanAM badhAM prayojana siddha karyA pachI guNo uparAma pAme che ke kAryano AraMbha karatA nathI, ema kahevAno bhAva che. puruSane koI upakAranI jarUra nathI, to guNo eno zo upakAra karI zake ? AnA javAbamAM "saMnidhimAtropakAriNaH'... vagerethI kahe che ke teo lohacuMbakanI jema najIkapaNA mAtrathI puruSano upakAra kare che. paNa guNonA prayojaka to dharma ane adharma ja mAnavAmAM Ave che, to pachI teono prayojaka puruSArtha che ema zI rIte kahevAya ? enA javAbamAM pratyayamantareNa' vagerethI kahe che ke sattva, raja ane tama e traNamAMthI eka mukhya banIne potAnA kAryamAM pravRtta thAya, tyAre dharma vagerenA nimitta vagara ja enI vRttine bIjA guNo anusare che. jema AgaLa kahevAmAM Avaze : "prakRti mATe (dharmAdharma) nimitta prayojaka nathI. dharmAdharma phakta, kheDUta pANInA pravAhanI ADe AvatAM AvaraNa bhede che, ema guNapravAha ADe AvatAM rokANone toDe che " (4.3) AvA guNo "pradhAna" nAmathI oLakhAya che. "pradhIyate AdhIyate vizva kAryam ebhiH..." vizvarUpI kArya jemanAthI niSpanna thAya che- evI vyutpattithI pradhAna zabdathI A dazya jagat kahevAya che. ,, Ama guNonuM zIla (svabhAva) kahIne, emanuM kArya "tadeta bhUtendriyAtmakam...." vagerethI kahe che. satkAryavAdano svIkAra karavAmAM Avato hovAthI je vastu je rUpe (kAraNamAM vidyamAna) hoya te e rUpe ja pariName che, ema guNo bhUta-indriyAtmaka che, e vAta "bhUtabhAvena...."thI spaSTa kare che.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 19] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [199 (svarUpa ane kArya kahyA pachI) "bhogApavarSArtha"e sUtranA aMzathI enuM prayojana kahe che. e prayojana vinA nahIM, paNa prayojanano svIkAra karIne pravarte che. "tatreSTAniSTa..." vagerethI bhoganuM vivaraNa kare che. sukha ane duHkha traNa guNovALI buddhinAM rUpo che. kAraNa ke e be rUpe buddhi pariName che. "avibhAgApannam.." vagerethI teo guNomAM rahelAM che evo nizcaya na thavo e puruSano bhoga che. A vAtanI vivecanA vAraMvAra thaI gaI che. "bhoktaH svarUpAvadhAraNam apavarga" thI mokSanuM svarUpa darzAve che. jenA vaDe du:khonuM varjana (nAza) thAya e apavarga che. "yoH atiriktam..." vagerethI anya prayojanano abhAva kahe che. paMcazikhAcArye kahyuM che "ayaM tu khalu.." vagere. kharekhara bhoga ane mokSa buddhie karelA ane buddhimAM rahenArA che, to akAraNa ane je buddhinuM adhikaraNa (Azraya) nathI, evA puruSamAM rahelA kema kahevAya che? enA javAbamAM "tAveta bhogApavargo buddhikRtI." vagerethI kahe che ke puruSa bhoktA che mATe. agAu 1.4mAM puruSanuM bhoktApaNuM nirUpyuM che ane AgaLa paNa kahevAze. kharekhara to puruSArtha samApta (saMpAdita) na karavo e buddhino ja baMdha che. AnAthI bhoga-mokSa puruSathI saMbaMdhita kayA arthamAM che e batAvIne, grahaNa vagere paNa e ja rIte puruSa sAthe saMbaMdhita che, ema jANavuM joIe. svarUpamAtrathI padArthanuM jJAna grahaNa che. ene smRtimAM rAkhavuM dhAraNa che. emAM rahelI vizeSatAono vicAra Uha che. Aropita guNo yuktithI dUra karavA e apoha che. UhApohathI padArthanuM nizcita jJAna meLavavuM e tattvajJAna che. ane tattvanA nizcayapUrvaka tyAjya ane svIkAryanuM vivekajJAna abhiniveza che. 18 drazyanAM tu guNanAM svarUpane vadhArAthamimAra- dazya guNonA svarUpanA bhedono nirNaya karavA mATe A sUtra)no AraMbha karavAmAM Ave che vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi // 19 // vizeSa, avizeSaliMgamAtra ane aliMga guNonAM parvo (sAMdhA ke. vikAsanA tabakkA) che. 19 bhASya tatrAkAzavAyvagnyudakabhUmayo bhUtAni zabdasparzarUparasagandhatanmAtrANAmavizeSANAM vizeSAH / tathA zrotratvakvakSujihvAghANAni
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 18 buddhIndriyANi / vAkpANipAdapAyUpasthAni karmendriyANi / ekAdazaM manaH sarvArtham, ityetAnyasmitAlakSaNasyAvizeSasya vizeSAH / guNAnAmeSa SoDazako vizeSapariNAmaH / SaDavizeSAH / tadyathA- zabdatanmAnaM sparzatanmAtraM rUpatanmAnaM rasatanmAtraM gandhatanmAtraM cetyekadvitricatuSpaJcalakSaNAH zabdAdayaH paJcAvizeSAH, SaSThazcAvizeSo'smitAmAtra iti / ete sattAmAtrasyAtmano mahataH SaDavizeSapariNAmAH / yattatparamavizeSebhyo liGgamAnaM mahattattvaM tasminnete sattAmAtre mahatyAtmanyavasthAya vivRddhikASThAmanubhavanti, pratisaMsRjyamAnAzca tasminneva sattAmAtre mahatyAtmanyavasthAya yattannisattAsattaM niHsadasannirasadavyaktamaliGgaM pradhAnaM tatpratiyanti / eSa teSAM liGgamAtraH pariNAmo niHsattAsattaM cAliGgapariNAma iti / aliGgAvasthAyAM na puruSArthoM hetuH / nAliGgAvasthAyAmAdau puruSArthatA kAraNaM bhavatIti na tasyAH puruSArthatA kAraNaM bhavatIti / nAsau puruSArthakRteti nityAkhyAyate / trayANAM tvavasthAvizeSANAmAdau puruSArthatA kAraNaM bhavati / sa cArtho heturnimittaM kAraNaM bhavatItyanityAkhyAyate / guNAstu sarvadharmAnupAtino na pratyastamayante nopajAyante / vyaktibhirevAtItAnAgatavyayAgamavatIbhirguNAnvayinIbhirupajananApAyadharmakA iva pratyavabhAsante / yathA devadatto daridrAti / kasmAt ? yato'sya mriyante gAva iti / gavAmeva maraNAttasya daridratA na svarUpahAnAditi samaH samAdhiH / liGgamAtramaliGgasya pratyAsannaM tatra tatsaMsRSTaM vivicyate, kramAnativRtteH / tathA SaDavizeSA liGgamAtre saMsRSTA vivicyante, pariNAmakramaniyamAt / tathA teSvavizeSeSu bhUtendriyANi saMsRSTAni vivicyante, tathA coktaM purastAt / na vizeSebhyaH paraM tattvAntaramastIti vizeSANAM nAsti tattvAntarapariNAmaH / teSAM tu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAyiSyante // 19 // mAza, vAyu, mana, 4 // mane pRthvI se bhUto, vizeSa evI zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha tanmAtrAonA vizeSo che. ane zrotra, tvayA, yakSa, al, mane praae| zAnendriyo cha. ll, Ltha, 5, pAyu ane upastha karmendriyo che. sarvArtha evuM mana agiyAramuM che. A badhA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA 2 sU. 19] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [201 asmitAlakSaNavALA avizeSanA vizeSa che. A soLa guNonAM vizeSa pariNAmo che. cha avizeSo nIce mujaba che : jemake eka, be, traNa, cAra ane pAMca lakSaNovALI zabda tanmAtrA, sparzataknAtrA, rUpatanmAtrA, rasatanmAtrA ane gaMdhatanmAtrAthI utpanna thayelA zabda vagere pAMca avizeSo che, ane amitAmAtra chaThTho avizeSa che. A badhA sattAmAtrarUpa mahAna AtmA (mahattattva)nAM cha avizeSa pariNAma che. je avazeSothI para liMgamAtra mahattattva che, e sattAmAtra mahAn AtmAmAM A cha vizeSo rahIne, potAnA vikAsanI parAkASThA anubhave che, ane pAchA UlaTA kramathI e ja sattAmAtra mahAn AtmAmAM rahI, je sattA ane asattArUpa dharmovinAnuM, sat ane asat (kArya ane kAraNa) vinAnuM, chatAM asat (AkAzakusuma jevuM) nathI, evuM avyakta, aliMga pradhAna (guNasAmyavasthArUpa prakRti) che, emAM lIna thAya che. A emanuM liMgamAtra pariNAma che, ane sattA temaja asattArUpa dharmothI rahita aliMga pariNAma che. aliMga avasthAmAM puruSArtha kAraNa nathI. prakRtinI pahelI aliMga avasthAmAM puruSano koI hetu pAra pADavAnI zakyatA nathI, tethI emAM puruSArthatA kAraNarUpa banatI nathI. ane e puruSArthane kAraNe thayelI na hovAthI nitya kahevAya che. ane traNa avasthAo (liMga, avizeSa ane vizeSa)nI utpattimAM puruSArthatA kAraNa rUpa hoya che. e artha (puruSArtha) hatu ke kAraNa hovAthI teo anitya kahevAya che. guNo badhA dharmomAM anugata (rahetA) hovAthI asta ke udaya pAmatA nathI. guNothI utpanna thatI vyaktio (padArtho) atIta ane anAgata rUpavALI, utpatti ane nAza dharmavALI che. tethI guNo paNa jANe utpanna ane nAza thatA hoya evA jaNAya che. dAkhalA tarIke devadatta garIba che. kema ? kAraNa ke enI gAyo marI jAya che. gAyonA maraNathI enI garIbAI che, svarUpanAzathI nahIM, evuM A benuM samAdhAna ekasarakhuM che. aliMga (prakRti)nI najIka raheluM, ane emAM bhaLeluM liMga (sRSTi vakhate) enAthI vibhakta thAya che, kAraNa ke sarjana prakriyAmAM kramanuM atikramaNa
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 18 thatuM nathI. e rIte liMgamAtra sAthe maLIne rahelA cha avizeSo enAthI chUTA paDe che. kramapramANe pariNAma thavAnA niyamane lIdhe Ama bane che ane e avizeSomAM ekarUpa banIne rahelAM bhUto ane indriyo emanAthI vibhakta thAya che. vizeSothI AgaLa koI bIjuM tattva nathI, ema agAu kahyuM che, tethI vizeSo bIjA tattvarUpe pariNamatA nathI. emanAM dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAmo AgaLa kahevAze. 19 tattva vaizAradI dRzyAnAM guNAnAM svarUpabhedAvadhAraNArthamidamArabhyate- vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi / yeSAmavizeSANAM zAntaghoramUDhalakSaNavizeSarahitAnAM ye vizeSA vikArA eva na tu tattvAntaraprakRtayasteSAM tAnAha - tatrAkAzeti / utpAdakramAnurUpa evopanyAsakramaH / asmitAlakSaNasyAvizeSasya sattvapradhAnasya buddhIndriyANi vizeSA: / rAjasasya karmendriyANi / manastUbhayAtmakamubhayapradhAnasyeti mantavyam / atra ca paJca tanmAtrANi buddhikAraNakAnyavizeSatvAdasmitAvaditi / vikArahetutvaM cAvizeSatvaM tanmAtreSu cAsmitAyAM cAviziSTam / saMkalayya vizeSAnparigaNayati - guNAnAmeSa iti / 1 avizeSAnapi gaNayati SaDiti / saMkalayyodAharati-tadyatheti / viziSTaM hyaparaM pareNeti gandha AtmanA paJcalakSaNo, rasa AtmanA caturlakSaNo rUpamAtmanA trilakSaNaM, sparza AtmanA dvilakSaNaH, zabdaH zabdalakSaNa eveti / kasya punaramI SaDavizeSAH kAryamityata Aha- ete sattAmAtrasyAtmana iti / puruSArthakriyAkSamaM sat / tasya bhAvaH sattA / tanmAtra tanmahattattvam / yAvatI kAcitpuruSArthakriyA zabdAdibhogalakSaNA sattvapuruSAnyatAkhyAtilakSaNA vAsti sA sarvA mahati buddhau samApyata ityarthaH / Atmana iti svarUpopadarzanena tucchatvaM niSedhati / prakRterayamAdya: pariNAmo vAstavo na tu tadvivarta iti yAvat / yattatparaM viprakRSTakAlamavizeSebhyastadapekSayA saMnikRSTakAlebhyo liGgamAtraM mahattattvaM tasminnete SaDavizeSA: sattAmAtre mahatyAtmanyavasthAya satkAryasiddhervivRddhikASThayamanubhavanti prApnuvanti / ye punaravizeSANAM vizeSapariNAmAsteSAM ca dharmalakSaNAvasthAH pariNAmA iti, seyameSAM vivRddhiqASTya pariNAmakASTheti / tadevamutpattikramamabhidhAya pralayakramamAha-pratisaMsRjyamAnAH pralIyamAnAH svAtmani lInavizeSA avizeSAstasminneva sattAmAtre mahatyAtmanyavasthAya vilIya sahaiva mahatA te'vizeSA avyaktamanyatra layaM na gacchatItyaliGgaM pratiyanti / tasyaiva vizeSaNaM niHsattAsattam iti / sattA puruSArthakriyAkSamatvam / asattA tucchatA / niSkrAntaM sattAyA asattAyAzca yattattathoktam / etaduktaM bhavati sattvarajastamasAM sAmyAvasthA na kvacitpuruSArtha upayujyata iti na satI / nApi gaganakamalinIva tucchasvabhAvA / tena
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 19] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 203 nAsatyapIti / syAdetat-avyaktAvasthAyAmapyasti mahadAdi tadAtmanA / na hi sato vinAzo, vinAze vA na punarutpAdo, na hyasata utpAda iti mahadAdisadbhAvAtpuruSArthakriyA pravarteta / tatkathaM niHsattvamavyaktamityata Aha- niHsadasaditi / niSkAntaM kAraNaM sataH kAryAt / yadyapi kAraNAvasthAyAM sadeva zaktyAtmanA kAryaM tathApi svocitArthakriyAmakurvada asadityuktam / na caitatkAraNaM zazaviSANAyamAnakAryamityAha-nirasaditi / niSkrAntamasatastuccharUpAtkAryAt / tathA hi sati vyomAravindamivAsmAna kAryamutpadyateti bhAvaH / pratisargamuktamupasaMharati-eSa teSAmiti / eSa ityanantaroktAtpUrvasya parAmarzaH / liGgamAtrAdyavasthAH puruSArthaM kRtatvAdanityA, aliGgAvasthA tu puruSArthenA kRtatvAnityetyatra hetumAha-aliGgAvasthAyAmiti / kasmAtpunarna puruSArtho heturityata AhanAliGgAvasthAyAmiti / bhavatinA viSayeNa viSayijJAnamupalakSayati / etaduktaM bhavatievaM hi puruSArthatA kAraNamaliGgAvasthAyAM jJAyeta / yadyaliGgAvasthA zabdAdhupabhogaM vA sattvapuruSAnyatAkhyAti vA puruSArthaM nivartayettanivartane hi na sAmyAvasthA syAt / tasmAtpuruSArthakAraNatvamasyAM na jJAyata iti nAsyAH puruSArthatAhetuH / upasaMharati-nAsAviti / itistasmAdarthe / anityAmavasthAmAha-trayANAM liGgamAvAvizeSavizeSANAmityarthaH / parvasvarUpaM darzayitvA guNasvarUpamAha-guNAstviti / nidarzanamAha-yathA devadatta iti / yatrAtyantabhinnAnAM gavAmupacayApacayau devadattopacayApacayahetU tatra kaiva kathA guNebhyo bhinnAbhinnAnAM vyaktInAmupajanApAyayorityarthaH / nanu sargakramaH kimaniyato netyAha-liGgamAtramiti / na khalu nyagrodhadhAnA ahnAyaiva nyagrodhazAkhinaM sAndrazAdvaladalajaTilazAkhAkANDanipItamArtaNDacaNDAtapamaNDalamArabhante kiM tu kSitisalilatejaHsaMparkAtparamparopajAyamAnAGkarapatrakANDanAlAdikrameNa / evamihApi yuktyAgamasiddhaH krama Astheya iti / kathaM bhUtendriyANyavizeSasaMsRSTAnItyata Aha-tathA coktaM purastAditi idameva sUtraM prathamaM vyAcakSANaiH / atha vizeSANAM kasmAnna tattvAntarapariNAma ukta ityata Aha- na vizeSebhya iti / tatkimidAnImapariNAmina eva vizeSAH, tathA ca nityAH prasajyeranityata Aha - teSAM tviti // 19 // dazya guNonA svarUpabhedo darzAvavA A sUtrano AraMbha thAya che. vizeSa, avizeSa, liMgamAtra ane aliMga guNonAM parvo (vikAsanA tabakkAo) che. avizeSa eTale je zAnta, ghora ane mUDha evAM vizeSa lakSaNothI rahita che, emanAM pariNAmarUpa vizeSo che. emanI prakRti (kAraNa) koI bIjuM tattva nathI. "tatrAkAzavAyu:" vagerethI e vizeSo kahe che. utpattinA krama pramANe emano ullekha karavAmAM Ave che. sattvapradhAna asmitA (ahaMkAra) lakSaNa avizeSathI jJAnendriyo utpanna thAya che. rAjasa (ahaMkAra)thI karmendriyo pedA thAya che. mana baMne
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sa. 19 (jJAna-karma-indriya) rUpa che, mATe e sAttvika ane rAjasa baMne rUpa ahaMkAranuM pariNAma che. pAMca tanmAtrAo, asmitAnI jema avizeSa hovAthI buddhirUpa kAraNamAMthI utpanna thAya che. tanmAtrAomAM ane asmitAmAM vikAronA hetu hovArUpa samAna avizeSatA che. "guNAnAmeSa SoDazakaH..." vagerethI saMkalana (gaNatarI) karIne vizeSo soLa che, ema kahe che. "SaDavizeSA..." vagerethI avizeSo gaNe che. "taghathA..." vagerethI sAMkaLIne udAharaNa Ape che. pachIthI AvatuM enI pahelAMnA dharmavALuM hovAthI gaMdha pote pAMca lakSaNavALo, rasa (jaLa) cAra lakSaNavALuM, rUpa traNa lakSaNavALuM, sparza be lakSaNavALo ane zabda phakta (eka) zabdalakSaNavALo che. "ete sattAmAtrasyAtmanaH mahataH... vagerethI A cha avizeSo konuM kArya(pariNAma) che, eno javAba Ape che. puruSane arthe kriyA karavAnI zaktivALAne sat kahe che. enA bhAvane sattA kahe che. mahattatva sattAmAtra che. puruSa mATe zabda vagere bhoga ane sattva temaja puruSanI bhinnatAnA jJAnarUpa mokSarUpa je je kriyA che, e badhI mahattattva rUpa buddhimAM samApta thAya che. (mahat mATe) AtmA zabda vAparIne e svarUpe tuccha nathI ema darzAve che. eTale ke prakRtinuM A paheluM pariNAma vAstavika che, eno vivarta nathI, evo artha che. avizeSothI je kALanI apekSAe dUra che, enA karatAM je kALanI dRSTie najIka che, evA liMgamAtra mahattattvamAM A cha avizeSo (pralayakALamAM) rahIne, utpatti vakhate satkAryavAda siddha karatA hoya ema potAnI vRddhi(vikAsa)nI parAkASThA anubhave -prApta kare- che. je avizeSonAM vizeSa pariNAma che, emanAM pariNAmo dharma, lakSaNa ane avasthA che. e emanA vikAsanI kASThA ke pariNAmanI kASThA (chevaTano tabakko) che. 204 ] ,, Ama utpattikrama kahIne pralayakrama "pratisaMsRjyamAnAH" vagerethI kahe che. UlaTA kramathI potapotAnA kAraNamAM laya pAmatA, potAnI aMdara vizeSone lIna karIne, avizeSo e sattAmAtra mahAn AtmA (mahattattva)mAM rahIne, e avizeSo mahattatva sAthe avyakta ane bIjA kazAmAM lIna na thatuM hovAthI jene aliMga kahe che e prakRti tarapha jAya che. enuM vizeSaNa "niHsattAsattam" che. sattA eTale puruSArtha kriyAnI kSamatA. asattA eTale tucchatA. je sattA ane asattA baMnemAMthI nIkaLI gayuM che ene niHsattAsattam kahe che. kahevAno Azaya e che ke sattva, raja, tamanI sAmyAvasthA kyAre paNa puruSArtha mATe upayogI nathI mATe sat nathI. temaja AkAzapuSpanI jema tuccha paNa nathI, tethI asat paNa nathI. bhale. paNa avyaktAvasthAmAM paNa mahat vagere avyaktarUpe che. kAraNa ke saddhastuno vinAza nathI ane vinaSTa thAya to pharIthI utpanna na thaI zake, kemake
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 19] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [205 asat utpanna thatuM nathI. tethI mahat vagerenuM astitva che, mATe puruSArtha kriyA pravartavI joIe. to pachI avyaktane niHsattva kevI rIte kahevAya? enA javAbamAM "nisadasata" vagerethI kahe che ke satarUpa kAryathI kAraNa vegaLuM che. jo ke kAraNAvasthAmAM kArya zaktirUpe sata-hayAta- che, chatAM paNa potAne yogya evI kriyA na karatuM hovAthI asat kahevAya che. "nirasata"thI kahe che ke e sasalAnA zIMgaDAnI jema sAva asatuM paNa nathI. tuccha ke abhAvagrasta kAryathI paNa niSThAnta (vegaLuM) che. jo evuM hoya to emAMthI AkAzakusumanI jema koI kArya utpanna thAta nahIM. "eSa teSAm..." vagerethI pratisarganA viSayano upasaMhAra kare che. "eSa:" zabdathI agAu kahelAno parAmarza (nirdeza) kare che. liMga mAtra vagere avasthAo puruSArtha mATe utpanna thayelI che tethI anitya che. aliMgAvasthA to puruSArtharUpa hetuthI na thayelI hovAthI nitya che, ema "aliMgAvasthAyAm.." vagerethI kahe che. "bhavati" kriyApadano prayoga karI viSaya vaDe viSayInA jJAnane darzAve che. kahevAno Azaya e che ke aliMgAvasthAmAM puruSArtha hetu che e tyAre kahevAtA ke e avasthAmAM paNa puruSano zabda vagereno upabhoga ane sattva temaja puruSanI bhinnatAnA jJAnarUpI mokSa siddha thaI zake ema hota. paNa e hetuo jo siddha kare to e sAmyavasthA rahe nahIM. tethI emAM puruSArthanI kAraNatA jaNAtI na hovAthI enI utpattimAM puruSArthatA kAraNa nathI. "nAsau puruSArthakRtati niyAkhyAyate" e puruSArthakRta na hovAthI nitya kahevAya che, ema kahIne upasaMhAra kare che. "iti" zabda "tasmAtu"- e kAraNe -nA arthamAM prayojayo che. "trayANAM..." vagerethI liMgamAtra, avizeSa ane vizeSa e traNanI anityatA kahe che. parvasvarUpa (vikAsa staravALuM rU5) darzAvIne "guNAtu"vagerethI guNonuM (potAnuM) svarUpa kahe che. "yathA devadattaH" vagerethI dAkhalo Ape che. jyAre atyaMta bhinna evI gAyonI vRddhi ane kSayathI devadattanI vRddhi ane kSaya kahevAmAM AvatAM hoya, to guNothI bhinna temaja abhinna evI vyaktio (vyaktigata pRthvI vagere padArtho)nI utpatti ane emanA kSaya viSe to kahevuM ja zuM ? "liMgamAtram..." vagerethI kahe che ke sRSTino krama anizcita nathI. vaDanAM bIja tarata ja cIkaNAM pAnavALI zAkhAyukta ane pracaMDa sUryanAM kiraNone roke evuM vaDanuM vRkSa utpanna karatAM nathI. paraMtu pRthvI, pANI ane tenA saMparkathI paramparAe utpanna thatA aMkura, pAna, DALa, vagerenA kramathI jhADa moTuM thAya che, ema ahIM paNa yukti ane Agane kahelo krama svIkAravo joIe. bhUto ane indriyo avizeSa sAthe bhaLelAM kevI rIte utpanna thAya che? enA javAbamAM "tathA cokta purasvAta" thI kahe che ke A vAta A sUtranI agAu vyAkhyA karI, tyAM
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 20 kahevAmAM AvI che. vizeSonuM bIjA tattvomAM pariNAma kema na kahyuM ? enA javAbamAM "na vizeSebhyaH paraM tattvAntaramasti'... vagerethI kahe che ke vizeSothI AgaLa koI pariNAma nathI, mATe e kahyuM nathI. vizeSo apariNAmI che ? jo khebha hoya to nitya gAya senA 4vAjamAM "teSAM tu..." vagarethI uhe che } emanAM dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAmo thAya che. 19 vyAkhyAtaM dRzyam / atha draSTuH svarUpAvadhAraNArthamidamArabhyate - dRzya samabhavyaM. have draSTAnA svarUpano nizcaya karavA mATe A sUtra AraMbhAya che draSTA dRzimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH // 20 // draSTA hezimAtra (heDzatimAtra) bhane zuddha hovA chatAM (juddhinA ) pratyayo ( jJAno ) ne (potAnAma) tukhe che. 20 bhASya dRzimAtra iti dRkzaktireva vizeSaNAparAmRSTetyarthaH / sa puruSo buddheH pratisaMvedI / sa buddherna sarUpo nAtyantaM virUpa iti / na tAvatsarUpaH / kasmAt ? jJAtAjJAtaviSayatvAtpariNAminI hi buddhiH, tasyAzca viSayo gavAdirghaTAdirvA jJAtazcAjJAtazceti pariNAmitvaM darzayati / I sadA jJAtaviSayatvaM tu puruSasyApariNAmitvaM paridIpayati / kasmAt ? na hi buddhizca nAma puruSaviSayazca syAd gRhItA 'gRhItA ceti siddhaM puruSasya sadA jJAtaviSayatvaM tatazcApariNAmitvamiti / kiM ca parArthA buddhiH saMhatya kAritvAt, svArthaH puruSa iti / tathA sarvArthAdhyavasAyakatvAttriguNA buddhistriguNatvAdacetaneti / guNAnAM tUpadraSTA puruSa iti / ato na sarUpaH / astu tarhi virUpa iti / nAtyantaM virUpaH / kasmAt ? zuddho'pyasau pratyayAnupazyaH yataH pratyayaM bauddhamanupazyati / tamanupazyannatadAtmApi tadAtmaka iva pratyavabhAsate / tathA coktam - apariNAminI hi bhoktRzaktirapratisaMkramA ca pariNAminyarthe pratisaMkrAnteva tadvRttimanupatati, tasyAzca prAptacaitanyopagraharUpAyA buddhivRtteranukAramAtratayA buddhivRttyaviziSTA hi jJAnavRttirityAkhyAyate // 20 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 20] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [207 dazimAtra eTale phakta dazaktirUpa je koI paNa vizeSaNothI saMbaMdhita nathI. A puruSa buddhino pratisaMvedI che. e buddhi jevA rUpavALo nathI ane enAthI atyaMta judA rUpavALo paNa nathI. kema samAnarUpavALo nathI? viSayane jANatI ane na jANatI evI buddhi pariNAmI che. gAya, ghaDo vagere enA viSayone e jANe che, temaja nathI paNa jANatI. e enuM pariNAmIpaNuM darzAve che. jyAre puruSa haMmezAM potAnA viSayane jANe che, e enuM apariNAmIpaNuM spaSTa kare che. kevI rIte ? puruSano viSaya buddhi che, e puruSa vaDe agrahIta hoya evo saMbhava nathI. tethI puruSanuM sadA jJAtaviSayapaNuM siddha thAya che, ane e kAraNe enuM apariNAmIpaNuM paNa siddha thAya che. vaLI buddhi bIjAo sAthe maLIne kArya karatI hovAthI bIjA mATe che, jayAre puruSa phakta potAnA mATe che. temaja badhA padArthono nizcaya karanArI hovAthI buddhi traNa guNovALI che, ane tethI acetana che. puruSa to guNono sAkSI che. mATe buddhi jevA rUpavALo nathI. to pachI bhinna rUpavALo hovo joIe. atyaMta judA rUpavALo paNa nathI. kema ? e zuddha hovA chatAM pratyayane jonAra che. kAraNa ke buddhinA pratyayane potAnI aMdara jue che. ene jovAthI enA (buddhinA) jevA rUpavALo na hovA chatAM enI sAthe ekarUpa hoya evo jaNAya che. A viSe kahyuM che : bhoknazakti apariNAmI che, viSayomAM saMcaraNa karatI nathI, chatAM pariNAmI padArthamAM (buddhimAM) pratibiMbita thaI hoya evI banIne enI (buddhinI) vRttinuM anusaraNa kare che." A kAraNe buddhi cetana banI hoya evuM jaNAya che. AvI buddhinuM anukaraNa karavA mAtrathI buddhi vRttithI judI na hoya evI (puruSanI) jJAnavRtti kahevAmAM Ave che. 20 tattva vaizAradI vyAkhyAtaM dRzyam / draSTuH svarUpAvadhAraNArthamidamArabhyate - draSTA dRzimAtra: zuddho'pi pratyayAnupazyaH / vyAcaSTe- dRzimAtra iti / vizeSaNAni dharmAstairaparAmRSTA / tadanena mAtragrahaNasya tAtparya darzitam / syAdetat-yadi sarvavizeSaNarahitA dRkzaktirna tarhi zabdAdayo dRzyeran / na hi dRzinA'saMspRSTaM dRzyaM bhavatItyata Aha- sa puruSa iti / buddhidarpaNe puruSapratibimbasaMkrAntireva buddhipratisaMveditvaM puMsaH / tathA ca dRzicchAyApatrayA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 20 buddhyA saMsRSTA: zabdAdayo bhavanti dRzyA ityarthaH / syAdetat-pAramArthikameva buddhicaitanyayoH kasmAdaikyaM nopeyate, kimanayA tacchAyApattyetyata Aha- sa buddherna sarUpa iti / tadA'sarUpasya tacchAyApattirapi durghaTetyata Aha- nAtyantaM virUpa iti / tatra sArUpyaM niSedhati- na tAvaditi / hetuM pRcchati - kasmAditi / sahetukaM vairUpye hetumAhajJAteti / pariNAminI buddhiryasmAttasmAdvirUpA / yadA khalviyaM zabdAdyAkArA bhavati tadA jJAto'syAH zabdAdilakSaNo bhavati viSayaH / tadanAkAratve tvajJAtaH / tathA ca kadAcideva tadAkAratAM dadhatI pariNAminIti / prayogazca bhavati - buddhiH pariNAminI jJAtAjJAtaviSayatvAcchrotrAdiditi / tadvaidharmyaM puruSasya tadviparItAddhetoH sidhyatItyAha-sadeti / syAdetat- sadA jJAtaviSayazcetpuruSo na tarhi kevalI syAdityAzayavAnpRcchati - kasmAditi / uttaram -na hi buddhizca nAmeti / buddhyagrahaNayorasti saha saMbhavo nirodhAvasthAyAmata uktaM virodhasUcanAya puruSaviSayazceti / tenAdyazcakAro buddhiM viSayatvena samuccinoti / pariziSTau tu virodhadyotakau cakArAviti / prayogastu puruSo'pariNAmI sadA saMprajJAtavyutthAnAvasthayorjJAtaviSayatvAt / yastu pariNAmI nAsau sadA jJAtaviSayo bhavati yathA zrotrAdiriti vyatirekI hetuH / aparamapi vaidharmyamAha- kiM ca parArtheti / buddhiH khalu klezakarmavAsanAdibhiviSayendriyAdibhizca saMhatya puruSArthamabhinirvartayantI parArthA / prayogazca parArthA buddhiH saMhatyakAritvAcchyanAsanAbhyaGgavaditi / puruSastu na tathetyAha - svArthaH puruSa iti / sarvaM puruSAya kalpate / puruSastu na kasmaicidityarthaH / vaidharmyAntaramAha tathA sarvAta / sarvAnarthAJchAntaghoramUDhAMstadAkArapariNatA buddhiradhyavasyati, sattvarajastamasAM caite pariNAmA iti siddhA triguNA buddhiriti / na caivaM puruSa ityAha- guNAnAM tUpadraSTA puruSa iti / tatpratibimbitaH pazyati na tu tadAkArapariNata ityarthaH / upasaMharati- ata iti / astu tarhi virUpa iti / nAtyantaM virUpaH kasmAdyataH zuddho'pi pratyayAnupazyaH / yathA caitattathoktaM "vRttisArUpyamitaratra " ( 1 / 4 ) ityatra / tathA coktaM pazcazikhena-apariNAminI hi bhoktRzaktirAtmA / ata eva buddhAvapratisaMkramA ca pariNAmini buddhirUpe'rthe saMkrAnteva tadvRttiM buddhivRttimanupatati / nanvasaMkrAntA kathaM saMkrAnteva kathaM vA vRttiM vinAnupatatItyata Aha-tasyAzceti / prAptazcaitanyopagraha uparAgo yena rUpeNa tattathA prAptacaitanyopagrahaM rUpaM yasyAH sA tathoktA / etaduktaM bhavati - yathA nirmale jale'saMkAnto'pi candramA: saMkrAntapratibimbatayA saMkrAnta iva, evamatrApyasaGkrAntA'pi saGkrAntapratibimbA citizaktiH saGkrAnteva, tena buddhyAtmatvamApannA buddhivRttimanupatatIti / tadanenAnupazya iti vyAkhyAtaM tAmanukAreNa pazyatItyanupazya iti // 20 //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 20] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [209 dazya samajAvyuM. draSTAnA svarUpano nirNaya karavA mATe A sUtrano AraMbha karavAmAM Ave che. draSTA dazi mAtra che, chatAM pratyayane (anu) buddhi pachI jue che. "dazimAtra" vagerethI bhASyakAra sUtra samajAve che. vizeSaNo eTale dharmo. emanAthI "aparAmRNA" eTale asaMbaMdhita. AnAthI "mAtra" zabdanA grahaNanuM tAtparya darzAvyuM bhale. jo dazakti badhAM vizeSaNo vinAnI hoya, to zabda vagere viSayo dekhAya nahIM. dazithI asaMbaMdhita dezya hotuM nathI. A zaMkAnA samAdhAna mATe kahe che: "saH puruSo buddhaH pratisaMvedI". buddhirUpa darpaNamAM puruSanA pratibiMbanuM saMkramaNa puruSanuM buddhipratisaMvedIpaNuM che. A rIte zinI chAyAvALI buddhithI saMbaMdhita zabda vagere viSayo dazya bane che. bhale. buddhi ane caitanyanI ekatA sAcI che ema zA mATe svIkAravAmAM AvatuM nathI. enI chAyA buddhimAM paDe che ema mAnavAnI zI jarUra che ? enA javAbamAM kahe che ke "sa buddhaH na sarUpaH" e puruSa buddhi jevA rUpavALo nathI. to judA rUpavALAnI chAyA paNa paDI zake nahIM. enA javAbamAM "nAtyanta virUpa:"thI kahe che ke e enAthI atyaMta bhinnarUpavALo paNa nathI. "na tAvata"thI samAnarUpano niSedha kare che. "kasmAta?" kema? evA praznathI enuM kAraNa pUche che. ""jJAtAjJAtaviSayatAtpariNAminI buddhithI juduM rUpa hovAnuM kAraNa jaNAvatAM kahe che ke pariNAmI hovAnA kAraNe buddhi puruSathI judA rUpavALI che. jyAre buddhi zabda vagere AkAranI bane che tyAre zabda vagere lakSaNavALo viSaya ene jJAta hoya che. jyAre evo eno AkAra hoto nathI, tyAre ajJAta hoya che. ane kyAreka ja emanA AkAravALI banatI hovAthI buddhi pariNAmI che. "jJAta ane ajJAtaviSayavALI hovAthI, zrotra vagerenI jema buddhi pariNAmI che." evo prayoga paNa thAya. sadA jJAtaviSayatve tu puruSasya.." vagerethI viparIta kAraNane lIdhe puruSa buddhithI viparIta dharmavALo che evuM siddha thAya che, ema kahe che. bhale. paNa puruSa sadA jJAtaviSaya hoya, to e kevalI na gaNAya, evA AzayathI "kasmA"-kema ? evo prazna pUchI, enA javAbamAM "na hi buddhi nAma puruSaviSayazca..." vagerethI kahe che ke buddhi puruSano viSaya hoya ane agRhIta paNa hoya evo saMbhava nathI. nirodha avasthAmAM buddhi ane agrahaNano sahabhAva saMbhave che, mATe "puruSaviSayazca" ema kahIne virodha sUcavyo. pahelA "ca"kArathI buddhine viSaya tarIke gRhIta thayelI darzAve che, ane bAkInA be ""cakArothI virodha sUcita kare che. prayoga Avo thaze : "puruSa saMprajJAta ane vyutthAna avasthAomAM
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 21 jJAtaviSaya hovAthI apariNAmI che. je zrotra vagerenI jema pariNAmI hoya e sadA jJAtaviSaya hoI zake nahIM." ahIM hetu vyatirekI (nakArAtmaka) che. ki ca parArthI buddhi: saMhatyakAritvAtu" vagerethI bIjuM vaidharme (judApaNuM) batAve che. buddhi kleza ane klezavAsanA temaja viSayo ane indriyo sAthe maLIne puruSanA arthanuM saMpAdana kare che, mATe parArthI che. prayoga Avo thaze. "zayA, Asana ane atyaMganI jema bIjAo sAthe maLIne kArya karatI hovAthI buddhi parArtha (bIjA mATe) che." puruSa evo nathI ema "svArtha puruSa:"thI kahe che. badhuM puruSa mATe hoya che. puruSa koI mATe hoto nathI. "tathA sarvArthodhyavasAyakavAta triguNA buddhi" vagerethI bIjuM vaidharma batAve che. badhA zAnta, ghora ane mUDha padArthono, emanA AkAre pariNamIne buddhi nirNaya kare che. e badhA sattva, rajA ane temanAM pariNAmo che, mATe buddhi triguNAtmaka che, ema siddha thayuM. "guNAnAM tUpadraSTA puruSa:" puruSa to guNono sAkSI che- ema kahIne puruSa evo nathI ema kahe che. buddhimAM pratibaMbita thaIne puruSa jue che, enA AkAramAM pariNamIne nahIM. "ataH" vagerethI upasaMhAra kare che. to pachI virUpa (bhinna rUpavALo) hovo joIe. paNa puruSa buddhithI atyaMta virUpa nathI. kAraNa ke zuddha hovA chatAM buddhinA pratyayane anu-pachIthIjue che. A vAta agAu "vRttisArUpyamitanna", 1.4mAM kahI che. ane paMcazikhAcArye paNa kahyuM che : "apariNAmI bhostRzakti (puruSa) buddhimAM saMkrAnta na thayelI hovA chatAM pariNAmI buddhirUpa padArthamAM jANe saMkrAnta thaI hoya, ema enI buddhinI) vRttinuM anusaraNa kare che." paNa asaMkrAnta chatAM saMkrAnta kevI rIte thAya che ane vRtti vinA anusaraNa kevI rIte kare che ? "tasyAzca.." vagerethI javAba Ape che ke caitanyanA raMge raMgAyelI jANe cetana jevI hoya evI bane che. kahevAno Azaya e che ke jemAM nirmaLa jaLamAM caMdra saMkrAnti na thayelo hovA chatAM jANe saMkrAnta thayo hoya ema jaNAya che, e rIte ahIM paNa citizakti asaMkrAnta hovA chatAM, saMkrAnta thayelA pratibiMbavALI, jANe saMkrAnta thaI hoya ema jaNAya che. tethI e (citizakti) buddhinA AkArasAthe ekarUpa thaIne buddhivRttinuM anusaraNa kare che. AnAthI "anupaDyu:" zabdanI vyAkhyA karavAmAM AvI. ene buddhine) anusarIne jotI hovAthI "anupazya" kahevAya che. 20 tadartha eva dRzyasyAtmA // 21 // e (puruSa)ne mATe ja dazyanuM svarUpa che. 21
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 2 sU. 21] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 211 bhASya dRzirUpasya puruSasya karmarUpatAmApannaM dRzyamiti tadartha eva dRzyasyAtmA svarUpaM bhavatItyarthaH / tatsvarUpaM tu pararUpeNa pratilabdhAtmakaM bhogApavargArthatAyAM kRtAyAM puruSeNa na dRzyata iti / svarUpahAnAdasya nAzaH prAptaH, na tu vinazyati // 21 // dazirUpa puruSanuM karma (bhogya) hovAthI dazyanuM svarUpa ene mATe ja che, evo artha che. enuM svarUpa anya mATe astitva dharAvatuM hovAthI puruSanA bhoga ane mokSanuM saMpAdana karyA pachI, puruSa vaDe jovAtuM nathI. Ama svarUpanI hAni thavAthI eno nAza thavAno prasaMga Avyo, paNa naSTa thatuM nathI. 21 tattva vaizAradI draSTadRzyayoH svarUpamuktvA svasvAmilakSaNasambandhAGgaM dRzyasya draSTrarthatvamAha-tadartha eva dRzyasyAtmeti / vyAcaSTe-dRzirUpasya puruSasya bhoktuH karmarUpatAM bhogyatAmApannaM dRzyamiti, tasmAttadartha eva draSTrartha eva dRzyasyAtmA bhavati na tu dRzyArthaH / nanu nAtmAtmArthaM ityata Aha-svarUpaM bhavatIti / etaduktaM bhavatisukhaduHkhAtmakaM dRzyaM bhogyam / sukhaduHkhe cAnukUlayitRpratikUlayitRNI tattvena tadarthe eva vyavatiSThate / viSayA api hi zabdAdayastAdAtmyAdeva cAnukUlayitAraH pratikUlayitArazca / na cAtmaivaiSAmanukUlanIyaH pratikUlanIyazca, svAtmani vRttivirodhAt / ataH pArizeSyAccitizaktirevAnukUlanIyA pratikUlanIyA ca / tasmAttadarthameva dRzyaM na tu dRzyArtham / atazca tadartha eva dRzyasyAtmA na dRzyArthaH; yatsvarUpamasya yAvatpuruSArthamanuvartate, nirvatite ca puruSArthe nivartate ityAha - svarUpamiti / svarUpaM tu dRzyasya jaDaM pararUpeNAtmarUpeNa caitanyena pratilabdhAtmakamanubhUtasvarUpaM bhogApavargArthatAyAM kRtAyAM puruSeNa na dRzyate / bhogaH sukhAdyAkAraH zabdAdyanubhavaH / apavarga: sattvapuruSAnyatAnubhavaH / taccaitadubhayamapyajAnato jaDAyA buddheH puruSacchAyApattyeti purusssyaiv| tathA ca puruSabhogApavargayoH kRtayordRzyasya bhogApavargArthatA samApyata iti bhogApavargArthatAyAM kRtAyAmityuktam / atrAntare codayati-svarUpahAnAditi / pariharati na tu vinazyatIti // 21 // drA bhane 4zyanu sva35 TIne, ve "ta6rtha bheSa..." vagaire sUtrathA meM benA sva-svAmIbhAva lakSaNavALA saMbaMdhanA aMga tarIke dazyanI draSTA mATe ja dhyAti cha, sema De cha. "zi35sya puruSasya..." vagerethA sUtra samave che. dazirUpa bhoktA puruSanuM karma banIne bhogyapaNAne prApta thayeluM dazya ene - puruSane
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 22 - mATe ja hovAthI enuM svarUpa ene mATe che, potAne mATe nahIM, ema kahe che. (sUtramAM "AtmA" zabda prayojayo che, tethI prazna thAya che ke, AtmA, AtmA mATe kevI rIte hoI zake ? javAbamAM "svarUpe bhavati"ema kahe che, eno Azaya e che ke sukhadu:kharUpa dazya bhogya che. ane sukhaduHkha anukULa ke pratikULa saMvedanA utpanna karanAra hovAthI, tAtvika rIte e puruSa mATe astitva dharAve che. zabda vagere viSayo tAdAbhyathI anukULatA ke pratikULatA utpanna kare che. teo potAnI aMdara vRttinA virodhane kAraNe potAne mATe anukULatA ke pratikULatA utpanna karatA nathI. tethI parizeSa (eka ja rasto bAkI rahevA)thI teo citizaktine anukULa ke pratikULa saMvedanA pahoMcADe che, ema kahevuM joIe. tethI citazakti mATe dazya che, potAnA mATe nahIM. A kAraNe dazyano AtmA puruSa mATe che, dazya mATe nahIM. puruSanA prayojananuM anusaraNa kare e ja enuM svarUpa che, mATe puruSArtha pUro thatAM pote nivRtta thAya che. dazya pote jaDa che. potAnAthI anya puruSanA caitanyathI labdhAtmaka ke svarUpane prApta thAya che. tethI puruSanA bhoga-mokSarUpa prayojana pUruM karyA pachI e puruSa vaDe jovAtuM nathI. bhoga eTale sukha vagere lakSaNavALA zabda vagere viSayono anubhava ane mokSa eTale sattva ane puruSanI bhinnatAno anubhava. A baMne (bhoga-mokSa)ne jaDa hovAthI na jANatI buddhi, puruSanI chAyAne kAraNe jANe che. tethI e puruSanI mAlikInI che. ane enA mokSarUpa prayojanane pUruM karyA pachI, dazyanI bhoga-mokSa mATenI kSamatA samApta thAya che. A kAraNe bhogamokSarUpa prayojana siddha thayA pachI puruSa ene joto nathI, ema kahyuM. to pachI dazyanI svarUpahAni thaze, evI zaMkAno "na tu vinazyati" - naSTa thatuM nathI- ema kahIne parihAra kare che. 21 mAt ? kema (naSTa thatuM nathI) ? kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt // 22 // kRtArtha (mukta) puruSa mATe naSTa thayuM hovA chatAM, enAthI anya (baddha) puruSone samAnapaNe dekhAtuM hovAthI. 22 __bhASya kRtArthamekaM puruSaM prati dRzyaM naSTamapi nAzaM prAptamapyanaSTaM tadanyapuruSasAdhAraNatvAt / kuzalaM puruSaM prati nAzaM prAptamapyakuzalAnpuruSAnprati na kRtArthamiti teSAM dRzeH karmaviSayatAmApannaM labhata eva pararUpeNAtmarUpamiti / atazca dRgdarzanazaktyornityatvAdanAdiH saMyogo vyAkhyAta iti / tathA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. ra sU. 22] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [213 coktam-dharmiNAmanAdisaMyogAddharmamAtrANAmapyanAdiH saMyoga iti // 22 // kRtakRtya eka puruSa pratye dazya naSTa thayuM hovA chatAM, enAthI anya puruSo pratye sAdhAraNatayA dekhAtuM hovAthI naSTa thatuM nathI. kuzaLa (mukta) puruSa prati naSTa thayuM hovA chatAM akuzaLa (baddha) puruSo prati kRtArtha na thayuM hovAthI, emanI dazi(darzanazakti)nI karma viSayatAne prApta thaIne, anyarUpathI, potAnA astitvane jALavI rAkhatuM hovAthI, naSTa nathI thayuM ema kahevAya che. tethI agAu samajAvyA pramANe, dazakti ane darzanazakti nitya hovAthI emano saMyoga anAdi che. vaLI ema paNa kahyuM che ke dharmIono saMyoga anAdi hovAthI dharmamAtrano saMyoga paNa anAdi che. 22 tattva vaizAradI nanvatyantAnupalabhyaM kathaM na vinazyatItyAzayavAnpRcchati-kasmAditi / sUtreNottaramAha-kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt / kRto'rtho yasya puruSasya sa tathA / taM prati naSTamapyanaSTaM tadRzyam / kutaH ? sarvAn puruSAnkuzalAnakuzalAnprati sAdhAraNatvAt / vyAcaSTe - kRtArthamekamiti / nAzo'darzanam / anaSTaM tu dRzyam, anyapuruSasAdhAraNatvAt / tasmAdRzyAtparasyAtmanazcaitanyaM rUpaM tena, tadiha zrutismRtItihAsapurANaprasiddhamavyaktamanavayavamekamanAzrayaM vyApi nityaM vizvakAryazaktimat / yadyapi kuzalena taM prati kRtakArya na dRzyate tathApyakuzalena dRzyamAnaM na nAsti / na hi rUpamandhena na dRzyata iti cakSuSmatApi dRzyamAnamabhAvaprAptaM bhavati / na ca pradhAnavadeka eva puruSaH, tatrAnAtvasya janmamaraNasukhaduHkhopabhogamuktisaMsAravyavasthayA siddheH / ekatvazrutInAM ca pramANAntaravirodhAtkathaJciddezakAlavibhAgAbhAvena bhaktyApyupapatteH / prakRtyekatvapuruSanAnAtvayozca zrutyaiva sAkSAtpratipAdanAt / ajAmekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH / ajo hyeko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH // (zve0 upa0 4 / 5) _iti zrutiH / asyA eva zrutezcAnena sUtreNArtho'nUdita iti / yato dRzyaM naSTamapyanaSTaM purupAntaraM pratyasti, ato dRgdarzanazaktayonityatvAdanAdiH saMyogo vyAkhyAtaH / atraivAgaminAmanumatimAha-tathA coktamiti / dharmiNAM guNAnAmAtmabhiranAdisaMyogAddharmamAtrANAM mahadAdInAmapyanAdiH saMyoga iti / ekaikasya mahadAdeH saMyogo'nAdirapyanitya eva yadyapi tathApi sarveSAM mahadAdInAM nityaH, puruSAntarANAM sAdhAraNatvAd, ata uktaM dharmamAtrANAmiti / mAtragrahaNena vyApti gamayati / ata etadbhavati-yadyapyekasya mahataH
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 23 saMyogo'tItAmApannastathApi mahadantarasya puruSANAM saMyogo nAtIta iti nitya uktaH IIrarA. sadaMtara dekhAtuM baMdha thayeluM dazya naSTa kema thatuM nathI ? evA AzayathI "kasmAta ?" - kema ? - evo prazna pUche che. "kRtArtha prati..." vagere sUtrathI eno javAba Ape che. je puruSano artha pUro thayo hoya e kRtArtha kahevAya. ene mATe naSTa thayuM hovA chatAM dazya naSTa thatuM nathI. kema ? badhA kuzaLa ane akuzaLa puruSo pratye sarvasAdhAraNa rIte dekhAtuM hovAnA kAraNe. (mukta puruSo paNa prArabdha kSaya thatAM sudhI dazya jue che, paNa potAnA AtmAthI bhinna tarIke na jotA hovAthI, enuM dekhAvuM na dekhAvuM baMne samAna che.) "kRtArthamekam..." vagerethI bhASyakAra sUtranI vyAkhyA kare che. nAza eTale adarzana. dazya adarzanapaNAne prApta thatuM nathI, kAraNa ke anya puruSo pratye e sAdhAraNa (dazyo che. A dazyathI para AtmAnuM svarUpa caitanya che. e caitanyathI (dazyane potAnA svarUpano lAbha thAya che). e dazya zruti, smRti, purANa ane itihAsamAM avyakta, niravayava, eka, Azrayarahita, vyApaka, nitya ane vizvarUpa kAryane utpanna karavAnI zaktithI yukta tarIke prasiddha che. jo ke kuzaLane e kRtakArya thayeluM hovAthI dekhAtuM nathI, chatAM akuzaLane dekhAtuM hovAthI nathI ema nathI. aMdha mANasa rUpa joto nathI, chatAM AMkhovALA manuSyo jue che, tethI eno abhAva thato nathI. vaLI pradhAnanI jema puruSa eka ja nathI. janma, maraNa, sukha-duHkha ke bhoga ane mokSarUpa saMsAra vyavasthita rIte cAlyA kare che, ethI puruSonuM bahutva siddha thAya che. puruSa eka che ema kahetI zrutio, anya pramANothI viruddha hovAthI, dezakALavibhAganA abhAvane kAraNe ke bhaktinI atizayatAnA kAraNe vagere koI yuktithI samajAvavI joIe. prakRti eka ane puruSo aneka che, e hakIkata sAkSAt zruti ja pratipAdita kare che : - "lAla, sapheda ane kALI eka ajA (ajanmA prakRti) potAnA jevA rUpovALI ghaNI prajA utpanna kare che. eka aja (ajanmA purUSa) enuM sevana karatAM ene anusare che. ane bIjo aja bhogavIne ene tyaje che. (je. u. 4.5) prastuta sUtra A zrutino artha potAnI rIte rajU kare che. dazya naSTa thavA chatAM, anya puruSo prati anaSTa che, tethI dapha ane darzanazaktio nitya che ane emano saMbaMdha anAdi che, ema samajavuM joIe. "tathA coktam" vagerethI A viSe AgamanA anuyAyIonI sahamati darzAve che. AtmAo sAthe dharmI guNono saMyoga anAdi che, tethI mahattattva vagere dharmono saMyoga paNa anAdi che ema mAnavuM joIe, kemake e dharmo anya
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 23] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 215 (zaNa) puruSo pratye sApA29 cha. "bhAtra" za6 prayochane vyA zava cha. tethI evuM siddha thayuM ke eka mahino eka puruSa sAtheno saMyoga atItapaNAne prApta thayo, chatAM anya mahatvano bIjA puruSa sAtheno saMbaMdha atIta banyo nathI, tethI ene nitya kahyo che. 22 saMyogasvarUpAbhidhitsayedaM sUtraM pravavRte- saMyogarnu sva35 TevA mATe mA sUtra pravRtta thayuM chesvsvaamishktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH // 23 // sva (dazya) ane svAmI (drA) baMnenA potAnA svarUpanI prAptino hetu saMyoga che. 23 bhASya puruSaH svAmI dRzyena svena darzanArthaM saMyuktaH / tasmAtsaMyogAd dRzyasyopalabdhiryA sa bhogaH, yA tu draSTaH svarUpopalabdhiH so'pavargaH / darzanakAryAvasAnaH saMyoga iti darzanaM viyogasya kAraNamuktam / darzanamadarzanasya pratidvandvItyadarzanaM saMyoganimittamuktam / nAtra darzanaM mokSakAraNam, adarzanAbhAvAdeva bandhAbhAvaH sa mokSa iti / darzanasya bhAve bandhakAraNasyAdarzanasya nAza ityato darzanajJAnaM kaivalyakAraNamuktam / 1 - kiM cedamadarzanaM nAma ? kiM guNAnAmadhikAraH ? 2 - Ahosvid dRzirUpasya svAmino darzitaviSayasya pradhAnacittasyAnutpAdaH svasmindRzye vidyamAne darzanAbhAvaH ? 3 - kimarthavattA guNAnAm ? 4 - athAvidyA svacitena saha niruddhA svacittasyotpattibIjam ? 5 - kiM sthitisaMskArakSaye gatisaMskArAbhivyaktiH ? yatredamuktaMpradhAnaM sthityaiva vartamAnaM vikArAkaraNAdapradhAnaM syAt tathA gatyaiva vartamAnaM vikAranityatvAdapradhAnaM syAt / ubhayathA cAsya pravRttiH pradhAnavyavahAraM labhate, nAnyathA / kAraNAntareSvapi kalpiteSveSa samAnazcarcaH / 6 - darzanazaktirevAdarzanamityeke;, pradhAnasyAtmakhyApanArthA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 23 pravRttiriti zruteH / sarvabodhyabodhasamarthaH prAkprakRteH puruSo na pazyati, sarvakAryakaraNasamarthaM dRzyaM tadA na dRzyata iti / 7 - ubhayasyApyadarzanaM dharma ityeke / tatredaM dRzyasya svAtmabhUtamapi puruSapratyayApekSaM darzanaM dRzyadharmatvena bhavati, tathA puruSasyAnAtmabhUtamapi dRzyapratyayApekSaM puruSadharmatveneva darzanamavabhAsate / 8 - darzanajJAnamevAdarzanamiti kecidabhidadhati / ityete zAstragatA vikalpAH / tatra vikalpabahutvametatsarvapuruSANAM guNAnAM saMyoge saadhaarnnviSayam pAraNA svAmI puruSa sva-dazya-sAthe darzana mATe joDAya che. e saMyoga (joDANa)thI dazyanI upalabdhi bhoga che. ane draSTAnA svarUpanI upalabdhi mokSa che. Ama darzanarUpa kArya pUruM thAya tyAM sudhI A saMyoga Take che, mATe darzanane viyoganuM kAraNa kahyuM che. darzana adarzananuM virodhI che, mATe adarzanane saMyoganuM kAraNa kahyuM che. ahIM darzana mokSanuM kAraNa nathI. adarzananA (ajJAnanA) abhAvathI baMdhanano abhAva thAya che, e mokSa che. darzana (jJAna) astitvamAM Ave tyAre baMdhananuM kAraNa adarzana naSTa thAya che, mATe darzanarUpa jJAnane kaivalyanuM kAraNa kahyuM che. A adarzana zuM che? 1. zuM e guNono adhikAra (kAryo che? 2. athavA jenAthI viSayo darzAvavAmAM Ave che, e dazirUpa svAmInA pradhAnarUpa cittanI anutpatti ? eTale sva-evuM citta ke dezya vidyamAna hoya chatAM darzana (ka vRtti)no abhAva ? 3. athavA guNonI arthavattA ke emanuM prayojanavALA hovuM ? 4. athavA potAnA cittanI utpattinA bIjarUpa, potAnA cittasAthe niruddha thayelI avidyA? 5. athavA, sthiti saMskArono kSaya thatAM gati saMskAronI abhivyakti? A viSe kahyuM che : "pradhAna jo phakta (pralayanI jema) sthitizIla rahe, to pariNAmo na nipajAvavAthI apradhAna rahe, ane jo satata gatizIla ja rahe, to pariNAmo nitya utpanna thavAthI paNa pradhAna na rahe. tethI enI baMne prakAranI vRtti pradhAnanA yogya vyavahAranuM saMpAdana karI zake, bIjI koI rIte nahIM. bIjA matomAM kalpalAM kAraNo mATe paNa A bAbata (vicAra) samAna che. 6. keTalAka darzanazaktine
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ L. 2 sU. 23] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 217 4 adarzana mAne che. kAraNa ke zrutimAM pradhAnanI pravRtti potAnA khyApana rATe che, ema kahyuM che. badhA jJeya padArthone jANavAnI zaktivALo puruSa pradhAnanI) pravRtti pahelAM emane joto nathI. temaja badhAM kArya karavAmAM samartha dazya-pradhAna, pravRtti pahelAM dekhAtuM nathI. 7. keTalAka adarzana baMne (draSTA-dazya)no dharma che, ema mAne che. dazyanuM AtmabhUta darzana paNa puruSanA jJAnanI apekSA rAkhe che, ane dRzyano dharma bane che. ane puruSanuM AtmabhUta nathI, chatAM darzana dazyanA jJAnanI apekSA rAkhe che, ane puruSano dharma hoya evuM jaNAya che. 8. keTalAka darzana jJAnane ja adarzana kahe che. A badhA vikalpo zAstramAM rajU thayA che. A aneka vikalpo badhA puruSo sAthe guNonA saMyoganuM kAraNa che. 23 tattvavaizAradI tadevaM tAdarthye saMyogakAraNa ukte prAsaGgike pradhAnanityatve saMyogasAmAnyanityatve hetau cokte saMyogasya yatsvarUpamasAdhAraNo vizeSa iti yAvattadabhidhitsayedaM sUtraM pravavRte - svasvAmizaktyoH sarUpopalabdhihetuH saMyoga iti / yato dRzyaM tadarthamatastajjanitamupakAraM bhajamAnaH puruSastasya svAmI bhavati / bhavati ca tad dRzyamasya svam / sa cAnayoH saMyogaH zaktimAtreNa vyavasthitastatsvarUpopalabdhihetuH / tadetadbhASyamavadyotayati-puruSaH iti / puruSaH svAmI yogyatAmAtreNa dRzyena svena yogyatayaiva darzanArthaM saMyuktaH / zeSaM sugamam / syAdetat-draSTuH svarUpopalabdhirapavRjyate'nenetyapavarga uktaH / na ca mokSa: sAdhanavAn / tathA satyayaM mokSatvAdeva cyavetetyata Aha- darzanakAryAvasAna iti / darzanakAryAvasAno buddhivizeSeNa saha puruSavizeSasya saMyoga iti darzanaM viyogakAraNamuktam / kathaM punardarzanakAryAvasAnatvaM saMyogasyetyata Aha-darzanamiti / tataH kimityata Aha- adarzanamiti / adarzanamavidyA saMyoganimittamityuktam / uktamarthaM spaSTayati- nAtreti / nanu darzanamadarzanaM virodhi vinivartayatu, bandhasya kuto nivRttirityata Aha- darzanasyeti / buddhyAdiviviktasyAtmanaH svarUpAvasthAnaM mokSa ukto, na tasya sAdhanaM darzanamapi tvadarzananivRttirityarthaH / asAdhAraNaM saMyogahetumadarzanavizeSaM grahItumadarzanamAtraM vikalpayati-kiM cedamiti / paryudAsaM gRhItvAha-kiM guNAnAmadhikAra iti / adhikAraH kAryArambhaNasAmarthyam / tato hi saMyoga: saMsAraheturupajAyate / prasajyapratiSedhaM gRhItvA dvitIyaM vikalpamAha - Ahosviditi / darzito viSaya:
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 23 zabdAdiH sattvapuruSAnyatA ca yena cittena tasya tadviSayasyAnutpAdaH / etadeva sphorayatisvasmindRzye zabdAdau sattvapuruSAnyatAyAM ceti / tAvadeva pradhAnaM viceSTate na yAvad dvividhaM darzanamabhinirvartayati / niSpAditobhayadarzanaM tu vinivartata iti / paryudAsa eva tRtIyaM vikalpamAha - kimarthavattA guNAnAm iti / satkAryavAdasiddhau hi bhAvinAvapi bhogApavargArthAvavyapadezyatayA sta ityarthaH / paryudAsa eva caturthaM vikalpamAha - athAvidyeti / pratisargakAle svacittena saha niruddhA pradhAnasAmyamAgatA vAsanArUpeNa svacittotpattibIjam / tena darzanAdanyA'vidyAvAsanaivAdarzanamuktA / payudAsa eva paJcamaM vikalpamAha-kiM sthitisaMskArasya pradhAnavartinaH sAmyapariNAmaparamparAvAhinaH kSaye, gatirmahadAdivikArArambhastaddhetuH saMskAraH pradhAnasya gatisaMskArastasyAbhivyakti: kAryonmukhatvam / tadubhayasaMskArasadbhAve matAntarAnumatimAhayatredamuktamaikAntikatvaM vyAsedhadbhiH, pradhIyate janyate vikArajAtamaneneti pradhAnam / taccetsthityaiva varteta na kadAcidgatyA tato vikArAkaraNAtra pradhIyate tena kiJcidityapradhAnaM syAt / atha gatyaiva varteta na kadAcidapi sthityA, tatrAha - tathA gatyaiveti / kvacitpAThaH 'sthityai gatyai' iti / tAdarthye caturthI, evakArazca draSTavyaH / sthityai cenna varteta na cidvikAro vinazyet / tathA ca bhAvasya sato vinAzino notpattirapIti vikAratvAdeva cyaveta / evaM ca na pradhIyate'tra kiJcidityapradhAnaM syAt / tadubhayathA sthityA gatyA cAsya pravRttiH pradhAnavyavahAraM labhate nAnyathaikAntAbhyupagame / na kevalaM pradhAne, kAraNAntareSvapi parabrahmatanmAyAparamANvAdiSu kalpiteSu samAnazcarce vicAra: / tAnyapi hi sthityaiva vartamAnAni vikArAkaraNAdakAraNAni syuH, gatyaiva vartamAnAni vikAranityatvAdakAraNAni syuriti ca / paryudAsa eva SaSThaM vikalpamAha - darzanazaktireveti / yathA prajApativrate nekSetodyantamAdityamityanIkSaNapratyAsannaH saMkalpo gRhyata evamihApi darzananiSedhe tatpratyAsannA tanmUlA zaktirucyate / sA ca darzanaM bhogAdilakSaNaM prasotuM draSTAraM dRzyena yojayatIti / atraiva zrutimAha-pradhAnasyeti / syAdetat- AtmakhyApanArthaM pradhAnaM pravartata iti zrutirAha, na tvAtmadarzanazaktiH pravartata ityata Aha- sarvabodhyabodhasamartha iti / prAkpravRtteH pradhAnasya nAtmakhyApanamAtraM pravRttau prayojakam, asAmarthye tadayogAt / tasmAtsAmarthyaM pravRtteH prayojakamiti zrutyArthAduktamityarthaH / darzanazaktiH pradhAnAzrayetyaGgIkRtya SaSThaH kalpaH / imAmevobhayAzrayAmAsthAya saptamaM vikalpamAha-ubhayasya puruSasya ca dRzyasya
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 2 sU. 23] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [219 cAdarzanaM darzanazaktirdharma ityeke / syAdetat- mRSyAmahe dRzyasyeti, tasya sarvazaktyAprayatvAt, na draSTuriti punarmuSyAmaH / na hi tadAdhArA jJAnazaktiH, tatra jJAnasyAsamavAyAt / anyathA pariNAmApattirityata Aha-tatredamiti / bhavatu dRzyAtmakaM, tathApi tasya jaDatvena nadgatazaktikArya darzanamapi jaDamiti na zakyaM taddharmatvena vijJAtum, jaDasya svayamaprakAzatvAt / ato dRzerAtmanaH pratyayaM caitanyacchAyApattimapekSya darzanaM taddharmatvena bhavati vijJAyate, viSayeNa viSayiNa upalakSaNAt / nanvetAvatApi dRzyadharmatvamasya jJAnasya bhavati, na tu puruSadharmatvamapItyata Aha- tathA puruSasyeti / satyaM puruSasyAnAtmabhUtameva tathApi dRzyabuddhisattvasya ya: pratyayazcaitanyacchAyApattistamapekSyapuruSadharmatveneva, na tu puruSadharmatvena / etaduktaM bhavati- caitanyabimbodgrAhitayA buddhicaitanyayorabhedAda buddhidharmAzcaitanyadharmA iva cakAsatIti / aSTamaM vikalpamAha-darzanajJAnameva zabdAdInAmadarzanaM na tu sattvapuruSAnyatAyA iti kecit / yathA cakSU rUpe pramANamapi rasAdAvapramANamucyate / etaduktaM bhavatisukhAdyAkArazabdAdijJAnAni svasiddhyanuguNatayA draSTadRzyasaMyogamAkSipantIti / tadevaM vikalpya caturthaM vikalpaM svIkartumitareSAM vikalpAnAM sAMkhyazAstragatAnAM sarvapuruSasAdhAraNyena bhogavaicitryAbhAvaprasaGgena dUSayati- ityete zAstragatA iti // 23 // Ama puruSArthane saMyoganuM kAraNa kahI, prAsaMgika pradhAnanI nityatA ane badhA puruSo sAthe sAmAnya saMyoganI nityatAno hetu kahI, saMyoganA svarUpane ke enI asAdhAraNa vizeSatA kahevA mATe "svasvAmizajyo:"... vagere sUtra pravRtta thAya che. dazya puruSa mATe che, tethI eNe karelA upakArano bhoga karanAra puruSa eno svAmI kahevAya che, ane dazya enuM sva (potAnuM) kahevAya che. A emano saMyoga zakti mAtra rUpe rahe che ane emanA svarUpanI upalabdhino hetu bane che. "puruSa: svAmI..." vagerethI bhAgyakAra A vAta spaSTa rIte samajAve che. puruSa-svAmI-yogyatAmAtrathI sva (potAnA) dazya sAthe yogyatAne kAraNe ja darzana mATe joDAya che. bAkInuM sugama che. bhale. draSTAnA svarUpanI upalabdhine apavarga kahI kAraNa ke enAthI dazyanuM varjana (tyAga) thAya che. mokSanuM koI sAdhana nathI. evuM hoya to enuM mokSapaNuM na rahe, tethI "darzanakAryAvasAnaH saMyoga:" ema kahyuM. darzanarUpa kArya siddha thAya, tyAM sudhI ja buddhi vizeSa sAthe puruSa vizeSano saMyoga rahe che. tethI darzanane viyoganuM kAraNa kahyuM. darzana rUpa kArya siddha thAya tyAM sudhI ja saMyoga rahe che, ema zAthI ? enA javAbamAM "darzanam" vagerethI kahyuM ke darzana (jJAna) adarzananuM (avivekarUpa ajJAnanuM) virodhI che. ethI zuM ? enA javAbamAM
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU.23 "adarzanam..." vagerethI kahe che ke avivekarUpa adarzana ke ajJAna (drAdazyanA) saMyoganuM nimitta che. kahelA arthane "nAtra darzana mokSa kAraNa" vagerethI vadhAre spaSTa karatAM kahe che ke ahIM (sAMkhyayogazAstramAM) darzanane sAkSAt mokSanuM kAraNa kahyuM nathI. paraMtu viveka jJAnathI ajJAnarUpa avivekano nAza thatAM baMdhanano nAza thAya che, ene ja mokSa kahyo che. | darzana adarzananuM virodhI hovAthI bhale ene nivRtta kare, paNa e baMdhananI nivRtti zI rIte karI zake ? enA javAbamAM "darzanasya bhAve baMdhakAraNasyAdarzanasya nAza" vagerethI kahe che ke buddhi vagerethI bhinna AtmAnuM svarUpAvasthAna mokSa che. enuM sAdhana darzana nahIM paNa adarzananI nivRtti che. "kiM cadam adarzanam nAma ? vagerethI saMyoganA asAdhAraNa kAraNarUpa adarzananI vizeSatA jANavA mATe e zuM che, e viSe judA judA vikalpo vicAre che. paryadAsa (lAgu na paDe ene bAda karavAnI rIta) dvArA "kiM guNAnAdhikAra?" thI kahe che ke zuM adarzana (avidyA) guNono adhikAra ke kAryano AraMbha karavAnuM sAmarthya che ? kAraNa ke enAthI (draSTA-dazyano) saMyoga saMsArano hetu bane che. prasajayapratiSedha (prasaktano niSedha karavAnI rIta)no Azraya karI "Ahosvita" vagerethI bIjo vikalpa vicAre che. je citta zabda vagere viSayo ane sattva temaja puruSanI bhinnatAnA jJAnane darzAve che, e potAnA viSayane utpanna na kare e adarzana che? "svamin daye" vagerethI A vAtane vadhu spaSTa karatAM kahe che ke sva evA dazya - zabdAdi viSaya ane sattva-puruSanA bhedanI vidyamAnatAmAM darzanano abhAva adarzana che ? kAraNa ke pradhAna tyAM sudhI ja kAryazIla rahe che, jyAM sudhI A be prakAranA darzanane siddha karatuM nathI. e be darzano siddha karyA pachI e nivRtta thAya che. paryadAsanI rIte trIjo vikalpa kahe che, zuM guNonI arthavattA adarzana che? sAMkhyayogazAstra satkAryavAda svIkAre che. tethI bhAvI evA bhoga ane mokSa paNa avyapadezyarUpe astitva dharAve che, evo artha che. paryadAsa vaDe cotho vikalpa kahe che, "athAvidyA.." vagerethI. pralaya vakhate potAnA cittasAthe niruddha thayelI ke pradhAna sAthe sAmya prApta thayelI vAsanA potAnA cittanI utpattinuM bIja che. darzanathI bhinna avidyAnI vAsanA ja adarzana che, ema keTalAka kahe che. paryadAsarIte pAMcamo vikalpa kahe che. pradhAnamAM rahela ane sAmyarUpa
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 23] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 221 pariNAmanI paraMparAne dhAraNa karato sthitino saMskAra kSINa thatAM, eno mata vagere pariNAmonA AraMbhano heturUpa gatisaMskAra abhivyakta ke kAryonukha bane e adarzana che ? "yatredamuktam" vagerethI A baMne saMskAronA astitvaviSe ekAntamatano niSedha karanArA keTalAka lokono mata rajU kare che. sthiti ane gati baMne Avazyaka che. "prIyate" eTale utpanna karavAmAM Ave che mahatuM vagere vikAro jenAthI ene "pradhAna" kahevAmAM Ave che. jo e sthitirUpa ja rahe, kyArepaNa gatizIla na bane, to pariNAmo utpanna thAya nahIM ane kazuM ja utpanna karavAmAM na AvatuM hovAthI e pradhAna na rahe. temaja e gatizIla ja rahe ane kyArepaNa sthitizIla na thAya, to sadA gatizIla rahevAthI nityapariNAmI banIne pradhAna na rahe. kyAMka "sthitye garce" evo pATha che. tyAM tAdarthyamAM cothI vibhakti jANavI. enI sAthe "eva" kAra joDavo joIe. sthitizIla na bane to vikAro kyAre paNa nAza na pAme. ane evuM bane to vinAzasvabhAvavALA bhAvo (padArtho)nI utpatti ja na thAya, eTale emanuM vikArIpaNuM naSTa thAya. e sthitimAM "na pradhayate atra"ahIM kAMI paNa utpanna thatuM nathI, ema "apradhAna" thAya. sthiti ane gati baMnethI enI pravRtti thAya, to ja e pradhAna tarIkeno potAno vyavahAra calAvI zake, bIjI rIte nahIM, eTale ke ekAntavAda svIkAravAthI nahIM. A bAbata phakta pradhAna mATe ja sAcI nathI. bIjAM parabrahma, enI mAyA (zakti) athavA paramANuo jevAM kalpita kAraNo viSe paNa A carcA (vicAra) samAna che. teo paNa phakta sthitizIla hoya, to pariNAmo utpanna na karavAthI kAraNa na bane. temaja phakta gatizIla rahe, to paNa pariNAmo nitya banavAthI kAraNa na bane. "darzanazaktideva" vagerethI paryadAsanI rIte chaThTho vikalpa kahe che. darzana zakti ja adarzana che. dAkhalA tarIke, prajApati vratamAM "UgatA sUryane na jue" e vAkyathI jovAnI kriyAnI najIka rahelo saMkalpa grahaNa karavAmAM Ave che, ema ahIM paNa darzananA niSedhathI, enI najIka rahelI, enI mULarUpa zakti grahaNa karavAmAM Ave che. e zakti bhogarUpa darzananuM nivedana karavA mATe draSTAne dazya sAthe joDe che. A viSe "pradhAnasyAtmakhyApanArthApravRttiH" e zrutivAkya rajU kare che. bhale. pradhAna potAnA khyApana mATe pravRtti kare che, ema kRti kahe che, Atmadarzanazakti pravRtta thAya che, ema nathI kahetI. A zaMkAnA samAdhAna mATe "sarvabodhyabodhasamartha" vagerethI kahe che ke pradhAna phakta potAnA khyApana mATe
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 2 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 23 pravRtta thatuM nathI. paNa pradhAnanI pravRtti pahelAM badhA bodhya padArthonA bodha mAM samartha puruSa paNa joto nathI ane enA pariNAme badhAM kArya karavA mATe samara pradhAnarUpa dazya paNa dekhAtuM nathI. pradhAnamAM pravRttinuM sAmarthya na hota, to Ave paristhiti thAta. eTale draSTA ane dazya baMnenI zaktio ajJAta raheta. tetha enuM pridhAnanuM) sAmarthya pravRttinuM prayojaka che, ema zruti sUcave che, evo A che. A chaThTho vikalpa darzanazakti pradhAnanA Azraye rahe che, ema svIkArI nizcita thayo che. "ubhayasthApyadarzana dharmaH" vagerethI adarzana baMnenA Azraye rahe che, A pakSa svIkArIne sAtamo vikalpa kahe che. baMne eTale puruSa (draSTA)nI ane dazya (pradhAna)nI darzanazakti adarzana (ajJAna) rUpa dharma che, ema keTalAka loko kahe che. bhale. dazya badhI zaktiono Azraya hovAthI, ame enA viSe A vAta svIkArIe chIe. draSTA viSe svIkAratA nathI. kAraNa ke enA Azraye enI sAthe samavAya saMbaMdhathI jJAnazakti rahetI nathI. jo rahe to draSTA pariNAmI bane. A vAta "tatredama vagerethI kahe che. jJAna bhale dazyAtmaka-dazyanA Azraya rahenAra-hoya, chatAM dazya jaDa hovAthI, enI zaktinuM kArya darzana paNa jaDa che. tethI ene (jJAnane) enA (dazyanA) dharma tarIke jANI zakAya nahIM. jaDa svayaMprakAza na hoI zake. draSTA-AtmA-nA caitanyanI chAyA emAM paDe che, tethI darzana eno dharma bane che, ane e rIte jaNAya paNa che kAraNa ke haMmezA viSayathI viSayI lakSita thato hoya che. paraMtu AnAthI jJAna dazyano dharma che ema siddha thayuM, puruSano paNa e dharma che ema nahIM. A zaMkAnA samAdhAna mATe "tathA puruSasthAnAtmabhUtamapi" vagerethI kahe che ke vAta sAcI che. jJAna puruSano dharma nathI. chatAM dazya-buddhisattva-mAM caitanyanI chAyA paDe che, e kAraNe e puruSano dharma kahevAya che, sAkSAta puruSano dharma nahIM. Azaya e che ke caitanyanA biMbane potAnI aMdara dhAraNa karatI hovAthI buddhi ane caitanya abhinna jaNAya che, ane tethI buddhinA dharmo caitanyanA dharmo hoya evuM jaNAya che. "darzanajJAnameva..." vagerethI AThamo vikalpa kahe che. zabda vagere (viSayo)nuM jJAna ja adarzana che, sattva ane puruSanI bhinnatAnuM adarzana nahIM, ema keTalAka kahe che. dAkhalA tarIke, AMkha rUpamAM pramANa che, rasa vageremAM apramANa che. Azaya e che ke sukha vagerenA AkAravALuM zabdAdinuM jJAna, potAnI siddhinA guNathI draSTA ane dRzyanA saMyogane sUcave che.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 24] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [223 iyete zAstragatA vikalpA" vagerethI cothA vikalpane svIkAravA mATe sAMkhyazAstramAM varNavelA bIjA badhA vikalpo badhA puruSo mATe samAna hovAthI, bhogonI bhinnatAnI samajUtI na ApI zakatA hovAthI, doSavALA gaNIne tyaje cha. 23 __ yastu pratyakcetanasya svabuddhisaMyogaH- pratya (wit2) yaitanyano potAnI buddhi sAthe je saMyoga che tasya heturavidyA // 24 // eno hetu avidyA che. 24 bhASya viparyayajJAnavAsanetyarthaH / viparyayajJAnavAsanAvAsitA ca na kAryaniSThAM puruSakhyAti buddhiH prApnoti, sAdhikArA punarAvartate / sA tu puruSakhyAtiparyavasAnA kAryaniSThAM prApnoti, caritAdhikArA nivRttAdarzanA bandhakAraNAbhAvAnna punarAvartate / / atra kazcitSaNDakopAkhyAnenoddhATayati- mugdhayA bhAryayAbhidhIyate SaNDakaH / Aryaputra, apatyavatI me bhaginI kimarthaM nAhamiti / sa tAmAhamRtaste'hamapatyamutpAdayiSyAmIti / tathedaM vidyamAnaM jJAnaM cittanivRtti na karoti, vinaSTaM kariSyatIti kA pratyazA / tatrAcAryadezIyo vakti-nana buddhinivRttireva mokSaH, adarzanakAraNAbhAvAd buddhinivRttiH / taccAdarzanaM bandhakAraNaM darzanAnivartate / tatra cittanivRttireva mokSaH / kimarthamasthAna evAsya mativibhramaH // 24 // avidyAno artha viparyaya jJAna (mithyAjJAna)nI vAsanA che. viparyayajJAnanI vAsanAthI vAsita (raMgAyelI) buddhi puruSakhyAtirUpa potAnA kartavyane pUruM karatI nathI, ane sAdhikAra hovAthI pAchI phare che. puruSakhyAti utpanna thAya tyAM sudhI eno aMta thato nathI. paraMtu potAnuM kArya samApta thatAM e caritAdhikAra (kRtakRtya) banIne nivRtta thayelA ajJAnavALI, baMdhanA kAraNanA abhAvane lIdhe pharIthI pAchI pharatI nathI.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224] pataMjalinAM yogasUtro [55 2 2. 2 ahIM koI nAstika napuMsakano dAkhalo ApIne A kevalya siddhAntapara AkSepa kare che bhoLI patnI napuMsaka patine kahe che. "Aryaputra, bhArI paDena putravatI cha. I ma nathI ?" merI patnIne 36. : "bha[ pachI I tArA putrane utpanna harIza" mema mA vidyamAna za. cittanI nivRtti karatuM nathI. naSTa thaIne karaze enI zI AzA ? A viSe AcArya hovAno DoLa karanAra kahe che : "buddhinI nivRtti mokSa che. adarzananA kAraNanA abhAvathI buddhi nivRtta thAya che. baMdhanuM 7 // 29 // mahazana zanathI naSTa thAya che." (potAno mata 53 cha :) "yitta nivRtti ja mokSa che." zA mATe Ane (zaMkA karanArane) asthAne matibhrama thavo joIe ? 24 tattva vaizAradI caturthaM vikalpaM nirdhArayituM sUtramavatArayati-yastu pratyakcetanasya svabuddhisaMyoga iti / pratIpamaJcati prApnotIti pratyagasAdhAraNastu saMyoga ekaikasya puruSasyaikaikayA buddhyA vaicitryahetuH / sUtraM paThati-tasyeti / nanvavidyA viparyayajJAnam, tasya bhogApavargAyoriva svabuddhisaMyogo hetuH / asaMyuktAyAM buddhau tadanutpatteH tatkathamavidyA saMyogabhedasya heturityata Aha- viparyayajJAnavAsaneti / sargAntarIyAyA avidyAyAH svacittena saha niruddhAyA api pradhAne'sti vAsanA / tadvAsanAvAsitaM ca pradhAnaM tatpuruSasaMyoginI tAdRzImeva buddhiM sRjati / evaM pUrvapUrvasargeSvityanAditvAdadoSaH / ata eva pratisargAvasthAyAM na puruSo mucyata ityAha-viparyayajJAneti / yadA puruSakhyAtiH kAryaniSThAM prAptA tadA viparyayajJAnavAsanAyA bandhakAraNasyAbhAvAna punarAvartata ityAhasA tviti / ___ atra kazcinnAstikaH kaivalyaM SaNDakopAkhyAnenopahasati / SaNDakopAkhyAnamAhamugdhayeti / kimarthamityarthazabdo nimittamupalakSayati, prayojanasyApi nimittatvAt / SaNDakopAkhyAnena sAmyamApAdayati-tathedaM vidyamAnaM guNapuruSAnyatAkhyAtijJAnaM cittanivRtti na karoti, paravairAgyeNa jJAnaprasAdamAtreNa sasaMskAraM niruddhaM vinaSTaM kariSyatIti kA prtyaashaa| yasminsatyeva yadbhavati tattasya kArya, na tu yasminnasatIti bhAvaH / atraikadezimatena parihAramAha-atreti / ISadaparisamApta AcArya AcAryadezIyaH / AcAryastu vAyuprokte kRtalakSaNa: Acinoti ca zAstrArthamAcAre sthApayatyapi /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 24] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [225 svayamAcarate yasmAdAcAryastena cocyate // (vAyu0 59 / 30) iti / bhogavivekakhyAtirUpapariNatabuddhinivRttireva mokSaH, na tu buddhisvarUpanivRttiH, sA ca dharmameghAntavivekakhyAtipratiSThAyA anantarameva bhavati satyapi buddhisvarUpamAtrAvasthAna ityarthaH / etadeva sphorayati-adarzanasya bandhakAraNasyAbhAvAda buddhinivRttiH / taccAdarzanaM bandhakAraNaM darzanAnivartate / darzananivRttistu paravairAgyasAdhyA, satyapi buddhisvarUpAvasthAne mokSa iti bhAva / ekadezimatamupanyasya svamatamAha-tatra cittanivRttireva mokSaH / nanUktaM darzane nivRtte'cirAccittatsvarUpanivRttirbhavatIti kathaM darzanakAryetyata Aha-kimarthamasthAne mativibhrama iti / ayamabhisandhiH-yadi darzanasya sAkSAccittanivRtto kAraNabhAvamaGgIkurvImahi tata evabhupAlabhyemahi, kiM tu vivekadarzanaM prakarSakASThAM prAptaM nirodhasamAdhibhAvanAprakarSakrameNa cittanivRttimatpuruSasvarUpAvasthAnopayogItyAtiSThAmahe, tatkathamupAlabhyemahIti // 24 // yasta pratyacetanasya..." vagerethI cothA vikalpane satya tarIke svIkAravA sUtra rajU kare che. pratyaku cetana eTale bAhyathI viparIta AMtarika cetanano (badhA puruSo mATe samAna na hovAthI) asAdhAraNa evo pratyeka puruSano potapotAnI buddhi sAthe saMyoga vicitra (vibhinna) bhogAnubhavano hetu che. "tasya haturavidyA"e sUtra che. avidyA eTale viparyayajJAna. bhoga-mokSanI jema eno hetu svabuddhisaMyoga che. kAraNa ke A saMyogavinA buddhimAM viparyayajJAnarUpa avidyA utpanna thaI zake nahIM. tethI Avo saMyoga avidyAno hetu jaNAya che. to avidyA saMyogano hetu kevI rIte kahevAya ? A zaMkAnA javAbamAM "viparyayajJAnavAsanA" (avidyA ityartha.)- viparyayajJAnanI vAsanA avidyA che. ema kahe che. pahelAMnA sarganI avidyA potAnA citta sAthe pralayavakhate niruddha thayelI hatI, chatAM enI vAsanA pradhAnamAM vidyamAna hatI. e vAsanAthI vAsita pradhAna, te te puruSanA saMyogamAM rahetI, pahelAM jevI buddhi sarje che. AvuM pUrvapUrvanA sargomAM banatuM AvyuM hovAthI, A krama anAdi che. tethI ukta doSa pedA thato nathI. "viparyayajJAnavAsanAvAsitA..." vagerethI kahe che ke A kAraNe puruSa mukta thato nathI. "sA tu puruSakhyAti paryavasAnA..." vagerethI kahe che ke puruSakhyAtirUpa potAnuM kArya pUruM karyA pachI, mithyAjJAnanI vAsanArUpa baMdhananA kAraNanA abhAve buddhi pAchI pharatI nathI. A tabakke koI nAstika napuMsakanA AkhyAnathI kaivalyanI hAMsI uDAve che. "mugdhayA..." vagerethI AkhyAna rajU kare che. "mirtha"mAM prayojelo
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 25 arthazabda nimittane lakSita karAve che. prayojana paNa nimitta che. "tabheda vidyamAnam..." vagerethI napuMsakanA AkhyAna sAthe samAnatA darzAve che. A vidyamAna guNa ane puruSanI bhinnatAnuM jJAna jo cittanivRtti na karatuM hoya, te jJAnaprasAdamAtrarUpa paravairAgya saMskAro sAthe niruddha thayelA cittano nAza karaze. evI AzA zI rIte rakhAya ? jenI hayAtimAM je thAya e enuM kArya kahevAya, enA abhAvamAM nahIM. "atra." vagerethI "AcAryadezIya" eTale adhUrA jJAnavALA AcAryanA matathI zaMkAno parihAra kare che. vAyupurANamAM AcAryanuM lakSaNa kahyuM che - "zAstranA arthono saMcaya kare, emane AcAramAM sthApe, ane pote emanuM AcaraNa kare, ene AcArya kahe che." (vAyu purANa, 59. 30) bhoga ane vivekakhyAtinA pariNAme paripakva thayelI buddhinI potAnA kAryamAMthI nivRtti mokSa che, buddhinI svarUpaH nivRtti nahIM. dharmamegha sudhInI vivekakhyAtimAM buddhi pratiSThita thAya, tyAra pachI enI nivRtti thAya che. buddhi svarUpamAtrathI rahe tyAre AvI nivRtti thayelI kahevAya che. ane vadhu spaSTa karatAM kahe che ke baMdhananA kAraNarUpa adarzananA abhAvathI buddhi nivRtta thAya che. baMdhananuM kAraNa adarzana darzanathI nivRtta thAya che. ane darzananI nivRtti paravairAgyathI siddha thAya che. svarUpamAtrarUpe buddhi rahe tyAre paNa mokSa thAya che, evo bhAva che. ekadezI AcAryano mata kahI, potAno mata prastuta kare che : "citta nivRtti ja mokSa che." paNa tame hamaNAM ja kahyuM ke darzana nivRtta thatAM, tarata cittasvarUpanivRtti thAya che, to pachI A nivRtti darzananuM kArya kevI rIte kahevAya? AnA javAbamAM "mirthasthAne mata vibhrama" kAraNa vinA buddhimAM bhrama zA mATe? - vagerethI kahe che enuM tAtparya e che ke jo ame darzana sAkSAta cittanivRttinuM kAraNa che, ema kahetA hoIe, to nAstikanA ThapakAne pAtra TharIe, paNa ame to kahIe chIe ke vivekadarzana nirodhasamAdhinI bhAvanAnA prakarSathI, chellI kASThA (kakSA) sudhI pahoMcIne, citta nivRttipUrvaka, puruSanA svarUpamAM avasthAnane siddha kare che. mATe ame kevI rIte ThapakApAtra TharIe ? (bhAva e che ke sAkSAta hetu vidyamAna rahIne ja kArya utpanna karI zake, paNa je paraMparayA hetu che, e vidyamAna na rahIne paNa kArya utpanna kare che.) 24 heyaM duHkhamuktam / heyakAraNaM ca saMyogAkhyaM sanimittamuktam / ataH paraM hAnaM varuca- heya duHkha kahyuM. heyakAraNa saMyogane nimitta sAthe kahyo. have pachI hAna kahevAze tadabhAvAtsaMyogAbhAvo hAnaM tadRzeH kaivalyam // 25 //
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 26] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 227 enA (ajJAnanA) abhAvathI (buddhi-puruSanA) saMyogano abhAva hAna che. e dazinuM kaivalya che. 25 bhASya tasyAdarzanasyAbhAvAd buddhipuruSasaMyogAbhAva Atyantiko bndhnoparama kRtyartha:| patar jJAnam / to: vaivalyuM, puruSasthAmizrImAva: punarasNyog guNairityarthaH / duHkhakAraNanivRttau duHkhoparamo hAnam tadA svruuppratiSThaH puruSa putyuttam // e adarzananA abhAvathI buddhi ane puruSanA saMyogano abhAva baMdhanano AtyaMtika nAza che, ene hAna kahe che. e dazinuM kaivalya ke puruSano guNosAthe pharIthI asaMyoga-amizrabhAva che. duHkhanuM kAraNa nivRtta thatAM duHkhano nAza hAna che. tyAre puruSa svarUpamAM pratiSThita thAya che, ema kahyuM. 25 tattva vaizAradI tadevaM vyUhadvayamamuktvA tRtIyavyUhAbhidhAnAya sUtramavatArayati - heyaM duHkhamuktamiti / tadabhAvAtsaMyogAbhAvo hAnaM taddRzeH kaivalyamiti / sUtraM vyAcaSTe - tasyeti / asti hi mahApralaye'pi saMyogAbhAvo'ta uktamAtyantika iti / duHkhoparamo hAnamiti puruSArthatA darzitA / zeSamatirohitam // 25 // Ama be vyUho kahIne, "heyaM duHkhamuktam" vagerethI trIjo vyUha kahevA mATe "tadabhAvAt" vagere sUtra rajU kare che. "tasyAdarzanasyAbhAvAt" vagerethI sUtranI vyAkhyA kare che. mahApralayavakhate paNa saMyogano abhAva hoya che, tethI "AtyaMtika" ema kahyuM. duHkhano nAza hAna che, enAthI puruSArthatA kahI. bAkInuM spaSTa che. 25 atha hAnasya kaH prAptyupAyaH hAnanI prAptino zo upAya che ?vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH // 26 // upadravavinAnI vivekakhyAti hAnano upAya che. 26 bhASya
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 27 sattvapuruSAnyatApratyayo vivekakhyAtiH, sA tvanivRttamithyAjJAnA plavate / yadA mithyAjJAnaM dagdhabIjabhAvaM vandhyaprasavaM saMpadyate tadA vidhUtaklezarajasaH sattvasya pare vaizAradye parasyAM vazIkArasaMjJAyAM vartamAnasya vivekapratyayapravAho nirmalo bhavati / sA vivekakhyAtiraviplavA hAnasyopAyaH / tato mithyAjJAnasya dagdhabIjabhAvopagamaH punazcAprasava ityeSa mokSasya mArgo hAnasyopAya iti // 26 // sattva ane puruSanI bhinnatAnuM jJAna vivekakhyAti che. e mithyAjJAnanI nivRtti vinA TakatI nathI. jayAre mithyAjJAna baLelA bIja jevuM ke vAMjhiyuM thAya, tyAre rajoguNarUpa kleza naSTa thatAM, sattva (citta) parama vaizAraghamAM ke vazIkAra nAmanA paravairAgyamAM sthira rahe che, ane vivekajJAnano pravAha nirmaLa (ane satata vaheto) thAya che. upadravarahita nirmaLa vivekakhyAti pAnano upAya che. tyAre mithyAjJAna baLelA bIja jevuM thAya che. ane pharIthI aMkurita thatuM nathI. e hAnano upAya ke mokSano mArga che. 26 tattva vaizAradI __ hAnopAyalakSaNaM caturthaM vyUhamAkhyAtuM sUtramavatArayati- atheti / vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / AgamAnumAnAbhyAmapi vivekakhyAtirasti / na cAsau vyutthAnaM tatsaMskAraM vA nivartayati, tadvata'pi tadanuvRtteriti tannivRttyarthamaviplaveti / viplavo mithyAjJAnaM tadrahitA / etaduktaM bhavati- zrutamayena jJAnena vivekaM gRhItvA yuktimayena ca vyavasthApya dIrghakAlanairantaryasatkArAsevitAyA bhAvanAyAH prakarSaparyantaM samadhigatA sAkSAtkAravatI vivekakhyAtinivartitasavAsanamithyAjJAnA niviplavA hAnopAya iti / zeSa mArge sumam raddA atha... " vagerethI hAnanA upAyarUpa cotho bRha samajAvavA "vivekakhyAtiraviplavA" vagere sUtra rajU kare che. Agama ane anumAnathI paNa vivekakhyAti utpanna thAya che, paNa e vyutthAna ane enA saMskArone nivRtta karatI nathI. veda ane tarkamAM pAraMgata vidvAnomAM paNa emanI anuvRtti jovA maLe che. mATe ene nivRtta karavA "aviplavA"- upadravavinAnI - ema kahyuM. viplava eTale mithyAjJAna, enAthI rahita. Azaya e che ke vedamaya jJAnathI
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra sU. 27] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 229 vivekanA svarUpane samajIne, yuktimaya jJAnathI ene vyavasthita banAvIne, lAMbA samaya sudhI, niraMtara, utsAhapUrvaka bhAvanA (AtmaniSThA) sevavAmAM Ave to e prakarSa sudhI pahoMcI sAkSAtkArarUpa bane tyAre ene vivekakhyAti kahevAmAM Ave che. e vAsanAo sAthe mithyAjJAnane nivRtta kare, tyAre viplavarahita bane che. e hAnano upAya che. bAkI saraLa che. 26 tasya saptadhA prAntabhUmiH prajJA // 27 // enI (vivekakhyAtiprApta yogInI) prajJA sAta prakAranA prakRSTa aMtavALI hoya che. 27 bhASya tasyeti pratyuditakhyAteH pratyAmnAyaH / saptadhetyazuddhyAvaraNamalApagamAccittasya pratyayAntarAnutpAde sati saptaprakAraiva prajJA vivekino bhavati / tadyathA 1. parijJAtaM heyaM nAsya punaH parijJeyamasti / 2. kSINA heyahetavo na punareteSAM kSetavyamasti / 3. sAkSAtkRtaM nirodhasamAdhinA hAnam / 4. bhAvito vivekakhyAtirUpo hAnopAya iti / eSA catuSTayI kAryA vimuktiH prajJAyAH / cittavimuktistu trayI / 5. caritAdhikArA buddhiH / guNA girizikharakUTacyutA iva grAvANo niravasthAnAH svakAraNe pralayAbhimukhAH saha tenAstaM gacchanti / na caiSAM pravilInAnAM punarastyutpAdaH, prayojanAbhAvAditi / 7. etasyAmavasthAyAM guNasaMbandhAtItaH svarUpamAtrajyotiramala: kevalI puruSa iti / etAM saptavidhAM prAntabhUmiprajJAmanupazyanpuruSaH kuzala ityAkhyAyate / pratiprasave'pi cittasya muktaH kuzala ityeva bhavati, guNAtItatvAditi // 27 // tenI eTale udayapAmelI khyAtivALA yogInI (prajJA) evo artha che. azuddhi ane AvaraNarUpa maLonA nAzathI yogInA cittamAM anyavRttio utpanna thatI nathI. tyAre enI prajJA sAta prakAranI hoya che. jemake, 1. heya jANyuM. have pharIthI kAMI jANavAnuM bAkI nathI. 2. heyanA hetuo kSINa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230] pataMjalinAM yogasUtro [41. 2 sU. 27 thayA. have kAMI kSINa karavAnuM zeSa nathI. 3. nirodhasamAdhithI hAnano sAkSAtkAra karyo. 4. vivekakhyAtirUpa hAnopAya siddha thayo. prajJAnI A cAra prakAranI kAryAvimukti che. cittavimukti traNa prakAranI che. 5. buddhino adhikAra saphaLatApUrvaka pUro thayo. 6. parvatanA zikhara parathI nIce paDatA pattharonI jema, asthira banelA guNo potAnA kAraNamAM lIna thavA mATe mibhupa banAne, te (51295)nA sAthe masta cyA che. naSTa thayelA , prayojananA abhAve, pharIthI utpanna thatA nathI. 7. A avasthAmAM guNonA saMbaMdhathI para, svarUpamAtra jyotivALo nirmaLa puruSa kevalI bane che. A sAta starovALI prajJAnI prakRSTa aMtavALI bhUmione joto puruSa kuzaLa kahevAya che. guNAtIta thayelo hovAthI, cittanA pralaya vakhate paNa kuzaLa puruSa mukta ja rahe che. 27 tattva vaizAradI vivekakhyAtiniSThAyAH svarUpamAha sUtreNa-tasya saptadhA prAntabhUmiHprajJetyanena / vyAcaSTe-tasyeti pratyuditakhyAtervartamAnakhyAteryoginaH pratyAmnAya: parAmarza / azuddhirevAvaraNaM cittasattvasya, tadeva malaM tasyApagamAccittasya pratyayAntarAnutpAde tAmasarAjasavyutthAnapratyayAnutpAde nirviplavavivekakhyAtiniSThAmApannasya saptaprakAraiva prajJA vivekino bhavati / viSayabhedAtprajJAbhedaH / prakRSTo'nto yAsAM bhUmInAmavasthAnAM tAstathoktAH / yataH paraM nAsti sa prakarSaH / prAntA bhUmayo yasyAM prajJAyA vivekakhyAteH sA tthoktaa| tA eva saptaprakArAH prajJAbhUmIrudAharati-tadyatheti / tatra puruSaprayatnaniSpAdyAsu catasRSu bhUmiSu prathamAmudAharati-parijJAtaM heyamiti / yAvatkila prAdhAnikaM tatsarvaM pariNAmatApasaMskArairguNavRttivirodhAd duHkhameveti heyam / tatparijJAtam / prAntatAM darzayatinAsya puna: kiMcidaparijJAtaM-parijJeyamasti / dvitIyAmAha-kSINA iti / prAntatAmAhana punariti / tatIyAmAha-sAkSAtkRtamiti / pratyakSeNa nizcitaM mayA saMprajJAtAvasthAyAmeva nirodhasamAdhisAdhyaM hAnam / na punarasmAt paraM nizcetavyamastIti zeSaH / caturthImAhabhAvito niSpAdito vivekakhyAtirUpo hAnopAyaH, nAsyAH paraM bhAvanIyamastIti zeSaH / eSA catuSTayI kAryA vimuktiH samAptiH / kAryatayA prayatnavyApyatA darzitA / kvacitpAThaH kAryavimuktiriti, kAryAntareNa vimuktiH prajJAyA ityarthaH / prayatnaniSpAdyAnuniSpAdanIyAmaprayatnasAdhyAM cittavimuktimAha-cittavimuktistu trayIti / prathamAmAhacaritAdhikArAH buddhiH / kRtabhogApavargakAryetyarthaH / dvitIyAmAha-guNA iti / prAntatAmAha
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 28] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [231 na caiSAmiti / tRtIyAmAha-etasyAmavasthAyAmiti / etasyAmavasthAyAM jIvanneva puruSaH kuzalo mukta ityucyate, caramadehatvAdityAha-etAmiti / anaupacArikaM muktamAha pratiprasava iti pradhAnalaye'pi cittasya muktaH kuzala ityeva bhavati guNAtItatvAditi // 27 // tasya saptadhA..." vagere sUtrathI vivekakhyAti niSThAnuM svarUpa kahe che. bhASyakAra "tasyati..." vagerethI sUtra samajAve che. pratyuditakhyAti-utpanna thayelI khyAtivALA yogIno pratyAkhkhAya eTale nirdeza kare che. azuddhi cittasattvanuM AvaraNa che. e ja maLa che. e dUra thAya tyAre cittamAM bIjA vicAro utpanna thatA nathI. eTale ke rAjasa-tAmasa-vRttio vividharUpe UThatI nathI. evI viplava-upadravarahita vivekakhyAtiprApta yogInI prajJA sAta prakAranI hoya che. viSayabhedathI prajJAbheda jaNAya che. e bhUmio ke avasthAono aMta utkRSTa hoya che. tethI e prAntabhUmi kahevAya che. jenAthI AgaLa kAMI zreSTha nathI ene prakarSa kahe che. je vivekakhyAtirUpa prajJAnI prakRSTa aMtavALI bhUmio hoya ene prAntabhUmiprajJA kahe che. "taghathI..vagerethI e sAta prakAranI prajJA bhUmionuM varNana kare che. "parijJAta heyam.." vagerethI puruSanA prayatnathI siddha thatI cAra bhUmio paikI pahelInuM varNana kare che. je je prAdhAnika che e badhuM pariNAma, tApa ane saMskAra duHkhothI temaja guNonI vRttiomAM virodha hovAthI duHkharUpa che, mATe heya che, e jANyuM. enI prAntatA darzAve che ke have ene na jANeluM, jANavA yogya kAMI nathI. "kSINA:" vagerethI bIjI bhUmi kahe che. "na punaH" vagerethI enI prAntatA kahe che. "sAkSAtkRtam" vagerethI trIjI bhUmi kahe che. saMprajJAta samAdhimAM pratyakSa joIne meM nizcaya karyo ke nirodhasamAdhithI hAna duHkhanAza) siddha thaI zake che. have pachI enAthI zreSTha koI nizcaya karavAno bAkI raheto nathI, eTaluM umeravAnuM che. cothI bhUmi kahe che. vivekakhyAtirUpa hAnano upAya bhAvita eTale siddha karyo. enAthI zreSTha bIjuM kAMI siddha karavAnuM bAkI rahetuM nathI. Ama cAra prakAranI kAryA (puruSaprayatnasAdhya) vimukti kahI. kAryatA eTale prayatna-vyApyatA ema darzAvyuM. koI graMthamAM "kAryavimukti" evo pATha che. eno artha anya kAryathI prajJAnI vimukti evo thAya. cittavimuktistu trayI" vagerethI prayatnasAdhya mukti pachI siddha thatI aprayatnasAdhya cittavimukti kahe che. "caritAdhikArA buddhithI pahelI vimukti kahe che. jeNe bhoga-mokSarUpa kartavya pUruM karyuM che, evI buddhi evo artha che. "guNAH..." vagerethI bIjI vimukti kahe che. "na ceSAm" vagerethI enI prAntatA
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232] pataMjalinAM yogasUtro [.2 .28 53 cha. "bhetasyAM avasthAyAma..." vagerethI trINa 5 che. sA avasthAmA puruSa vanmusta duzaNa uvAya che. "bhetAm..." po3thA meno chado hai cha ma he . "pratiprasavapi..." vagairethI manaupayA26 (vi) bhuta vidhe kahe che ke pradhAnamAM cittano laya thAya tyAre paNa puruSa guNAtIta thayelo hovAthI mukta ke kuzaLa ja rahe che. 27 siddhA bhavati vivekakhyAtirhAnopAya iti / na ca siddhirantareNa sAdhanamityetadArabhyate- hnn| 753535 vive'dhyAti siddha 42vI 53 che. mane siddhi sAdhana vinA prApta thatI nathI. tethI A sUtra AraMbhAya cheyogaanggaanusstthaanaadshuddhikssye jJAnadIptirAvivekakhyAteH // 28 // yoganAM aMgonA anuSThAnathI azuddhino kSaya thatAM vivekakhyAtiparyata (samyaka) jJAnanI tejomaya abhivyakti thAya che. 28 bhASya yogAGgAnyaSTAvabhidhAyiSyamANAni / teSAmanuSThAnAtpaJcaparvaNo viparyayasyAzuddhirUpasya kSayo nAzaH / tatkSaye samyagjJAnasyAbhivyaktiH / yathA yathA ca sAdhanAnyanuSThIyante tathA tathA tanutvamazuddhirApadyate / yathA yathA ca kSIyate tathA tathA kSayakramAnurodhinI jJAnasyApi dIptirvivardhate / sA khalveSA vivRddhiH prakarSamanubhavatyA vivekakhyAteH A guNapuruSasvarUpavijJAnAdityarthaH / yogAGgAnuSThAnamazuddheviyogakAraNam yathA parazuzchedyasya / vivekakhyAtestu prAptikAraNaM yathA dharmaH sukhasya, nAnyathA kAraNam / kati caitAni kAraNAni zAstre bhavanti ? navaivetyAha / tadyathAutpattisthityabhivyaktivikArapratyayAptayaH / / viyogAnyatvadhRtayaH kAraNaM navadhA smRtam // iti / tatrotpattikAraNaM-mano bhavati vijJAnasya / sthitikAraNaM-manasaH puruSArthatA, zarIrasyevAhAra iti / abhivyaktikAraNaM-yathA rUpasyAlokastathA rUpajJAnam / vikArakAraNaM-manaso viSayAntaram,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 28] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [233 yathAgniH pAkyasya / pratyayakAraNaM- dhamajJAnamagnijJAnasya / prAptikAraNaMyogAGgAnuSThAnaM vivekakhyAteH / viyogakAraNaM-tadevAzuddheH / anyatvakAraNaMyathA suvarNasya suvarNakAraH / ekamekasya strIpratyayasyAvidyA mUDhatve, dveSo duHkhatve, rAgaH sukhatve, tattvajJAnaM mAdhyasthye / dhRtikAraNaM zarIramindriyANAm, tAni ca tasya / mahAbhUtAni zarIrANAm, tAni ca parasparaM sarveSAm / tairyagyaunamAnuSadaivatAni ca parasparArthatvAditi / evaM nava kAraNAni / tAni ca yathAsaMbhavaM padArthAntareSvapi yojyAni / yogAGgAnuSThAnaM tu dvidhaiva kAraNatvaM labhata iti // 28 // yoganAM ATha aMgo AgaLa kahevAmAM Avaze. emanA anuSThAnathI azuddhirUpa, pAMca parvavALI viparyaya buddhino kSaya thAya che. eno nAza thatAM, samyapha jJAnanI abhivyakti thAya che. jema jema sAdhanonuM anuSThAna karavAmAM Ave, tema tema azuddhi ochI thatI jAya che. ane jema jema azuddhi ochI thAya, tema tema kSayanA kramanA anurodhathI jJAnanI dIpti vadhatI jAya che. A vRddhi prakarSane prApta thaIne vivekakhyAti sudhI pahoMce che, eTale ke guNo ane puruSanA svarUpanA vijJAna sudhI pahoMce che. jema kuhADI lAkaDAnuM ema yogAMgonuM anuSThAna azuddhi kApavAnuM kAraNa che. jema dharma sukhanuM, ema e (yogAMgAnuSThAna) vivekakhyAtinuM kAraNa che. bIjI koI rIte e kAraNa banatuM nathI. zAstramAM keTalA prakAranAM kAraNo kahyAM che? phakta nava ema kahe che. jemake utpatti, sthiti, abhivyakti, vikAra, pratyaya, prApti, viyoga, anyatva ane dhRti ema nava prakAranAM kAraNo hoya che. mana vijJAnanuM utpattikAraNa che. AhAra jema zarIranuM sthitikAraNa che, ema puruSArtha meLavI Apavo e mananuM sthitikAraNa che. prakAza rUpane Alokti karavAmAM ane jANavAmAM abhivyakti kAraNa che. agni jema annanuM vikArakAraNa che, ema viSayAntara thavuM e mananuM vikArakAraNa che. dhumADAnuM jJAna agninuM pratyaya kAraNa che. yoganAM aMgonuM anuSThAna vivekakhyAtinuM pratikAraNa che. e ja azuddhinuM viyogakAraNa paNa che. sonI sonAnuM anyatvakAraNa che, ema eka ja strI jJAna avidyAthI mUDhatAnuM, dveSathI du:khanuM, rAgathI sukhanuM.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 28 ane tattvajJAnathI madhyasthatA vagerenuM anyatvakAraNa che. zarIra indriyonuM kRtikAraNa ane indriyo zarIranuM dhRtikAraNa che. pAMca mahAbhUto zarIronuM ane e pAMca paraspara ekabIjAnAM kRtikAraNa che. kAraNa ke pazuo, manuSyo ane devo paraspara mATe che. Ama nava prakAranAM kAraNo che. emane yathAsaMbhava anyapadArthomAM paNa yojavAM joIe. yogAMgonuM anuSThAna prAptikAraNa ane viyogakAraNa baMne che. 28 tattvavaizAradI tadevaM caturo vyUhAnuktvA tanmadhyapatitasya hAnopAyasya vivekakhyAtergodohanAdivatprAgasiddherasiddhasya copAyatvAbhAvAtsiddhyupAyAnvaktumArabhata ityAha- siddheti / tatrAbhidhAsyamAnAnAM sAdhanAnAM yena prakAreNa vivekakhyAtyupAyatvaM taddarzayati sUtreNa - yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadIptirAvivekakhyAteH / yogAGgAni hi yathAyogaM dRSTAdRSTadvAreNAzuddhi kSiNvanti / paJcaparvaNo viparyayasyetyupalakSaNaM puNyApuNyayorapi jAtyAyurbhogahetutvenAzuddhirUpatvAditi / zeSaM sugamam / nAnAvidhasya kAraNabhAvasya darzanAdyogAGgAnuSThAnasya kIdRzaM kAraNatvamityata Aha- yogAGgAnuSThAnamiti / azuddhyA viyojayati buddhisattvamityazuddherviyogakAraNam / daSTAntamAha-yathA parazuriti / parazuzchedyaM vRkSaM mUlena viyojayati / azuddhyA viyojayad buddhisattvaM vivekakhyAtiM prApayati / yathA dharmaH sukham / tathA yogAMgAnuSThAnaM vivekakhyAteH prAptikAraNaM nAnyena prakAreNetyAhavivekakhyAtestviti / nAnyatheti pratiSedhazravaNAtpRcchati - kati caitAnIti / uttaram - navaiveti / tAni darzayati kArikayA tadyathA utpattIti / - atrodAharaNAnyAha tatrotpattikAraNamiti / mano hi vijJAnamavyapadezyAvasthAto'panIya vartamAnAvasthAmApAdayadutpattikAraNaM vijJAnasya / sthitikAraNaM manasaH puruSArthatA / asmitAyA utpannaM manastAvadavatiSThate na yAvaddvividhaM puruSArthamabhinirvartayati / atha nirvartitapuruSArthadvayaM sthiterapaiti, tasmAtsvakAraNAdutpannasya manaso'nAgatapuruSArthatA sthitikAraNam / dRSTAntamAha- zarIrasyeveti / pratyakSajJAnanimittamindriyadvArA vA svato vA viSayasya saMskriyAbhivyaktistasyAM kAraNaM yathA rUpasyAlokaH / vikArakAraNaM manaso viSayAntaram / yathA hi mRkaNDoH samAhitamanaso vallakIvipaJcayamAnapaJcamasvarazravaNasamanantaramunmIlitAkSasya svarUpalAvaNyayauvanasaMpannAmapsarasaM pramlocAmIkSamANasya samAdhimapahAya tasyAM saktaM mano babhUveti / atraiva nidarzanamAhayathAgniH pAkyasya taNDulAdeH kaThinAvayavasaMnivezasya prazithilAvayavasaMyogalakSaNasya vikArasya kAraNam / sata eva viSayasya pratyayakAraNaM dhUmajJAnamagnijJAnasyeti / jJAyata
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 28] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 235 iti jJAnam | agnizcAsau jJAnaM cetyagnijJAnaM tasya / etaduktaM bhavati - vartamAnasyaivAgnerjJeyasya pratyayakAraNatayA kAraNamiti / praptikAraNam - autsargikI nirapekSANAM kAraNAnAM kAryakriyA prAptiH / tasyAH kutazcidapavAdo'prAptiH / yathA nimnopasarpaNasvabhAvAnAmapAM pratibandhaH setunA, tathehApi buddhisattvasya sukhaprakAzazIlasya svAbhAvikI sukhavivekakhyAtijanakatA prAptiH / sA kutazcidadharmAttamaso vA pratibandhAnna bhavati / dharmAdyogAGgAnuSThAnAdvA tadapanaye tadapratibaddhavRtti svabhAvata eva tajjanakatayA tadApnoti / yathA vakSyati nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat (4 / 3) iti / tadevaM vivekakhyAtilakSaNakAryApekSayA prAptikAraNamuktam / avAntarakAryApekSayA tu tadeva viyogakAraNamityAha - viyogakAraNamiti / anyatvakAraNamAha- anyatvakAraNaM yathA suvarNakAraH suvarNasyeti / kaTakakuNDalakeyUrAdibhyo bhinnAbhinnasya bhedavivakSayA kaTakAdibhinnasyAbhedavivakSayA kaTakAdyabhinnasya suvarNasya kuNDalAdanyatvam / tathA ca kaTakakArI suvarNakAraH kuNDalAdabhinnAtsuvarNAdanyatkurvannanyatvakAraNam / agnirapi pAkyasyAnyatvakAraNaM yadyapi, tathApi dharmiNo dharmayoH pulAkatvataNDulatvayorbhedAvivakSayA dharmayorupajanApAye'pi dharmyanuvartata iti na tasyAnyatvaM zakyaM vaktumiti vikAramAtrakAraNatvamuktamiti na saMkaraH / na ca saMsthAnabhedo dharmiNo'nyatvakAraNamiti vyAkhyeyam, suvarNakAra ityasyAsaMgateH / bAhyamanyatvakAraNamupanyasyAdhyAtmikamudAharati- evamekasyeti / avidyA kamanIyeyaM kanyaketyAdijJAnam / sammohayogAtsa eva strIpratyayo mUDho viSaSNo bhavati caitrasya, maitrasya puNyavato bata kalatraratnametanna tu mama bhAgyahInasyeti / evaM sapatnIjanasya tasyAM dveSaH strIpratyayasya duHkhatve / evaM maitrasya tasyA bharta rAgastasyaiva strIpratyayasya sukhatve / tattvajJAnaM tvaGmAMsamedo'sthimajjAsamUhaH strIkAyaH sthAnabIjAdibhirazuciriti vivekinAM mAdhyasthye vairAgye kAraNamiti / dhRtikAraNaM zarIramindriyANAM vidhArakam / indriyANi ca zarIrasya / sAmAnyA kAraNavRttirhi prANAdyA vAyavaH paJca / tadabhAve zarIrapAtAt / evaM mAMsAdikAyAGgAnAmapi parasparaM vidhAryavidhArakatvam / evaM mahAbhUtAni pRthivyAdIni manuSyavaruNasUryagandhavahazazilokanivAsinAM zarIrANAm / tAni ca parasparam / pRthivyAM hi gandharasarUpasparzazabdaguNAyAM paJca mahAbhUtAni parasparaM vidhAryavidhArakabhAvenAvasthitAnyapsu catvAri tejasi trINi dve ca mAtarizvanIti / tairyagyonamAnuSadaivatAdIni ca vidhAryavidhArakabhAvenAvasthitAni / nanvAdhArAdheyabhAvarahitAnAM kutastattvamityata Aha- parasparArthatvAditi / manuSyazarIraM hi pazupakSimRgasarIsRpasthAvarazarIropayogena dhriyate / evaM vyAghrAdizarIramapi manuSyapazumRgAdizarIropayogena / evaM pazumRgAdizarIramapi
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ]. pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 28 sthAvarAdyupayogena / evaM daivazarIramapi manuSyopahatacchAgamRgakapiJjalamAMsAjyapuroDAzasahakArazAkhA prastarAdibhirijyamAnaM tadupayogena / evaM devatApi varadAnavRSTyAdibhirmanuSyAdIni dhArayatItyasti parasparArthatvamityarthaH / zeSaM sugamam // 28 // cAra bUho kahIne, emAMthI eka hAnanA upAyarUpa vivekakhyAtinA svarUpane-gAya dohavAnI jema (gAyanA AMcaLamAM dUdha che, paNa dohyAvinA upayogamAM na levAya tema) asiddha mAnIne, temaja asiddha vastu upAya na banI zake, tethI siddhinA upAyone "siddhA bhavati vagerethI kahevAno AraMbha kare che. kahevAmAM AvanAra sAdhano je rIte vivekakhyAtinA upAya bane che, e rIta "yogAMgAnuSThAnA" vagere sUtrathI darzAve che. yoganAM aMgo daSTa ane adRSTa rIte azuddhino kSaya kare che. viparyayajJAna rUpa avidyA pAMca parva (sAMdhA)vALI che. emAM puNya ane pApano paNa samAveza thAya che, kAraNa ke teo janma, AyuSya, ane bhoganA kAraNa tarIke azuddhirUpa che. bAkInuM saraLa che. yogAMgAnuSThAnam" vagerethI aneka prakAranAM kAraNomAMthI yoganAM aMgonuM anuSThAna kayA prakAranuM kAraNa che, e kahe che. buddhisattvano azuddhithI viyoga karAve che. tethI viyogakAraNa che. "yathA parazu..."thI dAkhalo Ape che. kuhADI kApI zakAya evA jhADano mULathI viyoga kare che. azuddhino viyoga karavA sAthe, dharma sukha tarapha dore ema, e buddhisattvane vivekakhyAti tarapha dore che. "vivekakhAtetu" vagerethI kahe che ke yoganAM aMgonuM anuSThAna vivekakhyAtinuM prAtikAraNa che, anya prakAranuM nahIM. Avo niSedha sAMbhaLIne, kAraNo keTalA prakAranAM che, ema pUche che. nava ja che, evo uttara Ape che. "taghathA, utpattisthiti" vagerethI kArikAvaDe kAraNanA prakAro kahe che. pachI emanAM udAharaNo Ape che. sau pahelAM utpattikAraNa kahe che. mana vijJAna (buddhi)ne avyapadezya (bhaviSyanI) avasthAmAMthI khaseDIne vartamAna avasthAmAM lAve che, tethI enuM utpattikAraNa kahevAya che. puruSArthatA mananuM sthitikAraNa che. asmitAmAMthI utpanna thaIne mana tyAM sudhI rahe che, jyAM sudhI bhoga-mokSarUpa be puruSArtho siddha karatuM nathI. e be puruSArtho siddha karyA pachI sthiti choDI de che. Ama potAnA kAraNamAMthI utpanna thayelA mananuM puruSArtha siddha na thavo e sthitikAraNa che. "zarIrasyava..." vagerethI dAkhalo Ape che. prakAzathI rUpanI jema, indriyathI ke svataH viSaya pratyakSa thatAM, enuM jJAna thAya e abhivyaktikAraNa che. viSayAntara thavuM mananuM vikAra kAraNa che. samAdhiniSTha mRkaMDue vINAno paMcamasvara sAMbhaLyo, ane AMkho kholI rUpalAvaNyayukta prazlocA nAmanI apsarA joI.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU.29] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 237 tethI enI samAdhi chUTI gaI ane enuM mana emAM Asakta thayuM. A mATe rAMdhavA yogya cokhA vagere mATe agnino dAkhalo Ape che. agni cokhAnA kaThaNa avayavone zithila banAvavAnuM vikArakAraNa che. hayAta viSayanA jJAnanuM kAraNa pratyayakAraNa che. agni jaNAya ene agnijJAna kahe che. Azaya e che ke hayAta evA jJeya agninuM pratyayakAraNa dhumADAmAM che. prAptikAraNa kahe che. kAraNa svAbhAvika rIte nirapekSapaNe kArya bane e prApti che. koIvAra, kAraNasara ema na bane evA apavAdomAM aprApti che. jema nIce vahevAnA svabhAvavALA pANIne, baMdha bAMdhIne rokavAmAM Ave che. ema ahIM paNa sukha ane prakAza svabhAvanA buddhisattvanI sukha ane vivekakhyAti utpanna karavI e svAbhAvika prApti che. paNa koIvAra adharmathI athavA tamoguNanA pratibaMdhathI ema banatuM nathI. dharmathI ke yoganAM aMgonA anuSThAnathI e pratibaMdha dUra karavAmAM AvatAM, potAnI sAhajika pravRtti ADe AvatAM vighno dUra thatAM, emane (sukha ane vivekane) utpanna kare e enI prApti kahevAya. A vAta AgaLa kahevAmAM Avaze :- "prakRtiomAM nimitta aprayojaka che. pratibaMdha tUTatAM prakRti, kheDUtanI jema, sahajabhAve potAnuM kArya kare che," (yogasUtra, 4.3) vivekakhyAtirUpa kAryanI apekSAe (yogane) prAptikAraNa kahyuM. avAntara (gauNa) kAryanI apekSAe "viyogakAraNam" vagerethI e ja (yoga) azuddhinuM viyogakAraNa paNa bane che, ema kahyuM. "anyatvakAraNam' vagerethI anyatvakAraNa varNave che. kaMgana, kuMDala, ane keyUra (bAjubaMdha) vagere AbhUSaNothI sonuM bhinna ane abhinna che. bheda ane abheda kahevAnI icchA mujaba thAya che. Ama sonuM kuMDaLathI anya che. sonI kuMDaLathI abhinna sonA vaDe anya AkAra (kaMgana) banAve che. tethI sonI sonAnuM anyatvakAraNa che. agni rAMdhavAmAM AvatA padArthomAM anyatvanuM kAraNa che, chatAM agAu ene vikArakAraNa kahyuM, kAraNa ke tyAM rAMdhelA ane kAcA cokhAno bheda eka dharmInA dharmo tarIke kahevAnI icchA nathI. e baMne dharmo utpanna ane naSTa thAya che, chatAM dharmI eka ja rahe che. tethI enuM anyatva kahI zakAtuM nathI. A kAraNe agnine vikArakAraNa kahyuM. Ama baMne dAkhalAo judA che. vaLI dharmImAM thato AkArabheda anyatvakAraNa nathI. nahIM to sonInuM grahaNa asaMgata thaze. bahAranA padArthomAM anyatvakAraNa kahIne, "evamekasya srIpratyayasya' vagerethI AdhyAtmika anyatvakAraNa kahe che. A kanyA kamanIya che, vagere jJAna avighA che. saMmohane lIdhe caitramAM e strIjJAna mUDhatA ke viSAdanuM kAraNa che. e vicAre che ke puNyavAna maitranI e ratnajevI patnI che, bhAgyahIna evA mArI
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 29 nahIM. sapatnI mATe e strI jJAna keSanuM kAraNa che. enA pati maitra mATe, e rAgavALo hovAthI, sukhanuM kAraNa che. strIzarIra cAmaDI, mAMsa, hADakAM ane majjAno samUha che, temaja sthAna, bIja vagerene kAraNe apavitra che. evA tattvajJAnavALA vivekI puruSa mATe e ja strI jJAna madhyasthatA (vairAgya)nuM kAraNa che. - zarIra indriyone dhAraNa karatuM hovAthI enuM kRtikAraNa che. indriyo zarIranuM dhRtikAraNa che. prANa vagere pAMca vAyuo karaNomAM samAnapaNe rahI zarIrane dhAraNa kare che. e na hoya to zarIra naSTa thAya che. mAMsa vagere zarIranAM dravyo paraspara vidhArya-vidhAraka bhAve rahe che, pRthvI vagere pAMca mahAbhUto, manuSyo temaja varuNa, sUrya, vAyu, caMdra vagere lokomAM vasatA zarIradhArIonuM kRtikAraNa che. e pAMca mahAbhUto parasparanuM dhRtikAraNa che. gaMdha, rUpa, rasa, sparza, ane zabda guNavALI pRthvImAM mahAbhUto paraspara vidhArya-vidhAraka bhAve rahe che. jaLamAM cAra, tejamAM traNa, vAyumAM be bhUto vidhAryavidhArakabhAve rahe che. pazuo, manuSyo ane devo vagere vidhArya-vidhAraka bhAve rahe che. A badhAmAM AdhAra-Aya-bhAva nathI, to vidhAryavidhAraka kevI rIte kahI zakAya ? enA javAbamAM "parasparArthatyAta" - eka bIjA mATe che. ema kahe che. manuSya zarIra pazu, pakSI, mRga, sarpa ane sthAvaronAM zarIrothI dhAraNa karAya che. ema vAgha vagere zarIro manuSya, pazu, mRga vagerenA zarIronA upayogathI dhAraNa karAya che. pazu, mRga vagere zarIro sthAvara (pAsa) vagerenA upayogathI ane devazarIra manuSyoe yajJamAM naivedya tarIke apelAM bakarI, mRga, kapiMjala vagerenA mAMsa, ghI, puroDAza, AMbAnI DALanI samidhAo vagerethI dhAraNa karAya che. devo paNa varadAna, varSA vagere vaDe manuSya vagerene dhAraNa kare che. A rIte e badhAM ekabIjAne upayogI che, evo artha che. bAkInuM saraLa che. 28 tatra thoDA vadhAryanta- yoganAM aMgono nirNaya karavAmAM Ave cheymniymaasnpraannaayaamprtyaahaardhaarnnaadhyaan samAdhayo'STAvaGgAni // 29 // yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhi (yoganAM) ATha aMgo che. 29 bhASya yathAkramameSAmanuSThAnaM svarUpaM ca vakSyAmaH // 29 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 30] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 238 krama pramANe emanuM svarUpa ane anuSThAna kahevAmAM Avaze. 29 tattvavaizAradI saMprati nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedArthaM yogAGgAnyavadhArayati-tatra yogAGgAnyavadhAryanta iti / yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni / abhyAsavairAgya zraddhAvIryAdayo'pi yathAyogameteSveva svarUpato nAntarIyakatayAntarbhAvayitavyAH ||29|| "tatra yogAMgAni.." vagerethI khochI vadhAre saMkhyA nathI, khema harzAvavA mATe yoganAM aMgonuM nirdhAraNa 4re che. "yamaniyama..." vagere sUtra che. abhyAsa, vairAgya, zraddhA, utsAha vagereno paNa yathAyogya rIte A AThamAM svarUpathI aMtarbhAva thAya che, ema jANavuM joIe. 29 tatra- mAM : (se paiDI) ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH // 30 // ahiMsA, satya, asteya, brahmayarya ane aparigraha yamo che. 30 bhASya tatrAhiMsA sarvathA sarvadA sarvabhUtAnAmanabhidroha:, uttare ca yamaniyamAstanmUlAstatsiddhiparatayaiva tatpratipAdanAya pratipAdyante, tadavadAtarUpakaraNAyaivopAdIyante / tathA coktam- sa khalvayaM brAhmaNo yathA yathA vratAni bahUni samAditsate tathA tathA pramAdakRtebhyo hiMsAnidAnebhyo nivartamAnastAmevAvadAtarUpAmahiMsA karoti / satyaM yathArthe vAGmanase / yathA dRSTaM yathAnumitaM yathA zrutaM tathA vAGmanazceti / paratraM svabodhasaMkrAntaye vAguktA sA yadi na vaJcitA bhrAntA vA pratipattivandhyA vA bhavediti / eSA sarvabhUtopakArArthaM pravRttA na bhUtopaghAtAya / yadi caivamapyabhidhIyamAnA bhUtopaghAtaparaiva syAnna satyaM bhavetpApameva bhavet / tena puNyAbhAsena puNyapratirUpakeNa kaSTaM tamaH prApnuyAt / tasmAtparIkSya sarvabhUtahitaM satyaM brUyAt / steyamazAstrapUrvakaM dravyANAM parata: svIkaraNam, tatpratiSedhaH
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 30 punaraspRhArUpamasteyamiti / brahmacaryaM guptendriyasyopasthasya saMyamaH / viSayANAmarjanarakSaNakSayasaGgahiMsAdoSadarzanAdasvIkaraNamaparigraha ityete yamAH // 30 // ahiMsA eTale sarvadA, sarva rIte, sarva prANIono adroha. tyAra pachInA yamaniyama ahiMsAmUlaka che. enI siddhi mATe ane enA pratipAdana mATe emanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. ahiMsAnA svarUpane vadhu zuddha banAvavA mATe ja emano svIkAra karavAmAM Ave che. A viSe kahyuM che : "kharekhara, brAhmaNa jema jema ghaNAM vrato dhAraNa kare che, tema tema pramAdathI thatI hiMsAnAM kAraNothI nivRtta thaIne ahiMsAne vizuddha svarUpanI banAve che." - satya eTale yathArtha vANI ane mana jevuM joyuM, vicAryuM, sAMbhaLyuM hoya, ene anurUpa mana ane vANI rahe e satya che. anyamAM potAnA bodhane saMkrAnta karavA mATe vANI prayojAya che. tethI e chalavALI, bhrAnta ke jJAna utpanna na kare evI na hoya, enuM dhyAna rAkhIne bolavuM joIe. kAraNa ke vANI badhAM prANIono upakAra karavA mATe prayojAya che, emane haNavA mATe nahIM. A rIte prayojAtI vANI paNa prANIonuM ahita karanArI hoya, to e satya nahIM pApa ja che. puNya jevA jaNAtA e puNyAbhAsathI kaSTadAyaka aMdhakAra ja prApta thAya che. mATe parIkSA karIne, badhAM prANI mATe hitakara hoya evuM ja satya bolavuM joIe. staya (corI) eTale azAstrIya rIte bIjA pAsethI vastuono svIkAra. enAthI bacavA mATe vastuonI spRhA na hovI asteya che. brahmacarya eTale gupta, upastha indriyano saMyama. viSayonI (vastuonI) prApti, rakSaNa, kSaya, Asakti, hiMsA vagere doSo vicArIne, emano asvIkAra karavo aparigraha che. A badhA yamo che. 30 tattva vaizAradI yamaniyamAdyaGgAnyuddizya yamanirdezakaM sUtramavatArayati-tatreti / ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH / yogAGgamahiMsAmAha-sarvatheti / IdRzImahiMsAM stauti - uttare ceti / tanmUlA iti / ahiMsAmaparipAlya kRtA apyakRtakalpA niSphalatvA
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 30] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [241 dityarthaH / tatsiddhiparatayaivAnuSThAnam / ahiMsA cenmUlamuttareSAM kathaM te'hiMsAsiddhiparA ityata Aha-tatpratipAdanAyeti / siddhirjJAnotpattirityarthaH / syAdetat-ahiMsAjJAnArthA yadyuttare kRtaM tairanyata eva tadavagamAdityata Aha-tadavadAteti / yadyuttare nAnuSThIyeranahiMsA malinA syAdasatyAdibhirityarthaH / atraivAgamikAnAM saMmatimAha-tathA ceti / sugamam / satyalakSaNamAha-yathArthe vAGmanase iti / yathAzabdaM sAkAGakSaM pUrayati yathA dRSTamiti / pratisabandhinaM tathAzabdaM pratikSipati-tathA vAGmanazca vivakSAyAM krtvyaayaamiti| anyathA tu na satyam / etatsopapattikamAha-paratra puruSe svabodhasaMkrAntaye svabodhasadRzabodhajananAya vAguktoccAratA / ataH sA yadi na vaJcitA vaJcikA yathA droNAcAryeNa svatanayAzvatthAmamaraNamA 'yuSmansatyadhanAzvatthAmA hata' iti pRSTasya yudhiSTirasya prativacanaM hastinamabhisaMdhAya 'satyaM hato'zvatthAmeti' / tadidamuktasyottaraM na yudhiSThirasya svabodhaM saMkrAmayati / svabodho hyasya hastihananaviSaya indriyajanmA / na cAsau saMkrAntaH kiM tvanya eva tasya tanayavadhabodho jAta iti / bhrAntA vA bhrAntijA / bhrAntizca vivakSAsamaye vA jJeyArthAvadhAraNasamaye vA / pratipattyA vandhyA pratipattivandhyA / yathAryAnprati mlecchabhASA pratipattivandhyA, niSprayojanA vA syAditi yathAnapekSitAbhidhAnA vAk / tatra hi paratra svabodhasya saMkrAntirapyasaMkrAntireva niSprayojanatvAditi / evaMlakSaNamapi satyaM parApakAraphalaM satyAbhAsaM na tu satyamityAha-eSeti / tadyathA satyatapasastaskaraiH sArthagamanaM pRSTasya sArthagamanAbhidhAnamiti / abhidhiiymaanoccaarymaannaa| zeSaM sugamam / abhAvasya bhAvAdhInanirUpaNatayA steyalakSaNamAha-steyamazAstrapUrvakamiti / vizeSeNa sAmAnya lakSyata ityarthaH / mAnasavyApArapUrvakatvAdvAcanikakAyikavyApArayoH prAdhAnyAnmanovyApAra ukto'spRhArUpamiti / brahmacaryasvarUpamAha-gupteti / saMyatopastho'pi hi strIprekSaNatadAlApakandarpAyatanatadaGgasparzanasakto na brahmacaryavAniti / tanirAsAyoktaM guptendriyasyeti / indriyAntarANyapi tatra lolupAni rakSaNIyAnIti / aparigrahasvarUpamAhaviSayANAmiti / tatra saGgadoSa ukto 'bhogAbhyAsamanuvivardhante rAgAH kauzalAni cendriyANAmiti (2 / 15 bhASya), hiMsAlakSaNazca doSo "nAnupahatya bhUtAnyupabhogaH saMbhavatI"ti (2 / 15 bhASya) / azAstrIyANAmayanopanatAnAmapi viSayANAM ninditapratigrahAdirUpArjanadoSadarzanAcchAstrIyANAmapyupAjitAnAM ca rakSaNAdidoSadarzanAdasvIkaraNamaparigrahaH // 30 // yama, niyama vagere yoganAM aMgone uddezIne, yamano nirdeza karatAM "mahisAsatya" vagaire sUtra prastuta 43 che. "sarvathA.." vagairecI yoganI aMgabhUta
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 30 ahiMsA varNave che. "uttare ca" vagerethI ahiMsAnI prazaMsA kare che. "tanyUlA.."thI kahe che ke ahiMsA vrata pALyA vinA bIjAM vrato pALyAM hoya, to paNa na pALyA barAbara che, kAraNa ke e badhAM niSphaLa thAya che. enI siddhi mATe anya vratonuM anuSThAna thavuM joIe. ahiMsAmUlaka enA pachInAM badhAM vrato hoya to, ahiMsAne siddha karanArAM kevI rIte kahevAya ? enA javAbamAM "tatipAdanAya" ema kahe che- bIjAM vrato ahiMsAne zuddha ane puSTa karavA mATe AcaravAmAM Ave che. siddhi eTale jJAnanI utpatti. bhale. paNa ahiMsAnA jJAna mATe ja pachInAM vrato hoya, to enA jJAnathI e badhAMnuM jJAna thaze, pachI e badhAMnuM jJAna meLaLavAnI zI jarUra ? enA javAbamAM "tadanadAtarUpakaraNAya" vagerethI kahe che ke bIjAM vrato pALavAmAM na Ave to asatya vagerethI ahiMsA malina bane. enI zuddhi mATe emanuM AcaraNa karavuM joIe. "tathA ca.." vagerethI AgamanA anuyAyIonI A viSe saMmati darzAve che, e sugama che. "yathArthe vAnasethI satyanuM lakSaNa kahe che. "yathA" zabda enAthI saMbaMdhita "tathA"ne sUcita kare che. kahevAnI icchA hoya, tyAre vANI ane mana joyelI ke sAMbhaLelI vAta sAthe anurUpa hovAM joIe. A bAbata yuktithI samajAvatAM kahe che ke anyamAM potAnA jevA bodhane saMkrAnta karavA mATe vANI prayojAya che, mATe e chalayukta na hovI joIe. dAkhalA tarIke droNAcArye potAnA putra azvatthAmAnA maraNa viSeH "he AyuSmAn satyadhana (yudhiSThira), zuM azvatthAmA haNAyo ?" ema pUchyuM, tyAre yudhiSThire hAthIne manamAM rAkhIne javAba Apyo : "sAcI vAta che. azvatthAmA haNAyo che." A javAba yudhiSThiranA bodhane saMkrAnta karato nathI. hAthInA maraNanuM jJAna ane indriyathI thayuM hatuM. e jJAna saMkrAnta na thayuM, paNa enAthI bhinna emanA putranA vadhanuM jJAna saMkrAnta thayuM. bhrAnta eTale bhrAntithI janmeluM jJAna. bhrAnti zeya padArthanA nizcaya vakhate thAya, athavA ene kahetI vakhate thAya. pratipattivaMdhyA eTale jJAna utpanna na kare evI. dAkhalA tarIke, Aryo pratye plecchabhASA pratipattivaMdhyA kahevAya. prayojana vagaranI eTale na pUchelI vAta kahetI vANI. emAM bIjAne potAnA bodhanuM jJAna thAya, to paNa na thayA barAbara che. kAraNa ke e prayojana vinAnI che. "eSA sarvabhUtopakArArtha pravRttA..." vagerethI kahe che ke AvA lakSaNavALuM satya paNa anyane hAni kare evA phaLavALuM hoya, to satyano AbhAsa che, satya nathI. dAkhalA tarIke coroe satyatapas (sAcuM bolavAnuM vrata lenAra) munine vyApArIonA sArthavAha viSe pUchyuM, tyAre emaNe sAcI vAta kahI, e satyAbhAsa kahevAya.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 2 sU.31] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 243 kahevAtI eTale uccArAtI. bAkInuM saraLa che. stayam azAstrapUrvakam" vagerethI abhAvanuM nirUpaNa bhAvane AdhIna hovAthI (asteya samajAvavA mATe pahelAM) teyanuM lakSaNa kahe che. vizeSathI sAmAnya lakSita thAya che, evo artha che. "aspRhArUpam"thI zarIra ane vANIno vyApAra manovyApAra para Azrita hovAthI, mukhyatve aspRhArUpa manano vyApAra kahyo. guNendriya" vagerethI brahmacaryanuM lakSaNa kahe che. upastha indriya saMyamamAM rAkhI hoya, paNa strIne jovI, enI sAthe vAta karavI, kAmasthAna vagere aMgone sparza karavo vageremAM Asakta puruSa brahmacaryavALo nathI. e badhAno saMyama paNa karavo joIe, ema sUcavavA mATe "gupta" zabda prayojyo. gupta rIte kArya karatI badhI indriyono saMyama brahmacarya che, ema kahyuM. e rIte lolupa evI badhI indriyonuM paNa rakSaNa karavuM joIe, e "gupta" zabdano bhAva che. viSayANAmarjanarakSaNa" vagerethI aparigrahanuM svarUpa kahe che. agAu 2.15mAM saMgadoSa varNavatAM kahyuM hatuM ke bhogAbhyAsathI rAga ane indriyonI kuzaLatA vadhe che, ane prANIonI hiMsA karyA vinA upabhoga saMbhavato nathI. emAM hiMsArUpI doSa paNa darzAvyo hato. azAstrIya ane yatna vinA maLI AvelA viSayono parigraha niMdanIya che, ema arjanano doSa joIne, zAstrIya rIte meLavelA viSayomAM emanA rakSaNa vagere mATe thatA doSo joIne, emano paNa asvIkAra karavo ene aparigraha kahe che. 30 te tu- e badhA paNajaatideshkaalsmyaanvcchinnaaH sArvabhaumA mahAvratam // 31 // jAti, deza, kALa, ane paristhitinI maryAdA vinA sArvabhoma (badhA dezakALamAM ane sthitiomAM pALavAnA hoI) mahAvrata che. 31 bhASya tatrAhiMsA jAtyavacchinnA-matsyavadhakasya matsyeSveva nAnyatra hiNsaa| saiva dezAvacchinnA-na tIrthe haniSyAmIti / saiva kAlAvacchinnA-na caturdazyAM na puNye'hani haniSyAmIti / saiva tribhiruparatasya samayAvacchinnAdeva brAhmaNArthe nAnyathA haniSyAmIti / yathA ca kSatriyANAM yuddha eva hiMsA nAnyatreti / ebhirjAtidezakAlasamayairanavacchinnA ahiMsAdayaH sarvathaiva
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 32 paripAlanIyAH / sarvabhUmiSu sarvaviSayeSu sarvathaivAviditavyabhicArAH sArvabhaumA mahAvrata-mityucyante // 31 // jAtithI maryAdita ahiMsA eTale mAchImAranI mAchalAM pUratI hiMsA, bIje nahIM. dezathI maryAdita eTale tIrthasthAnamAM hiMsA na karavI. kALathI maryAdita eTale caudaza ke bIjA pavitra divasoe hiMsA na karavI evo nizcaya. e traNe hiMsAo tyAganAranI samaya ke paristhitinI maryAdita ahiMsA eTale devo ke brAhmaNo sivAya bIjA koI mATe hiMsA karIza nahIM evo nizcaya. kSatriyonI ahiMsA eTale yuddhamAM ja maryAdita hiMsA, anyatra nahIM. A rIte jAti, deza, kALa ane samayathI maryAdita nahIM evAM ahiMsA vagere vrato sarvathA, sarvadA pALavAM joIe. badhA dezo ane viSayomAM koIpaNa prakAranA apavAda vinA A vrato pALavAnAM hoI sArvabhauma mahAvrato kahevAya che. 31 tattva vaizAradI sAmAnyata uktAH / yAdRzAH punaryoginAmupAdeyAstAdRzAnvaktuM sUtramavatArayatite tviti / jAtidezakAlasamayAnavacchitrAH sArvabhaumA mahAvratam / sarvAsu jAtyAdilakSaNAsu bhUmiSu viditAH sArvabhaumAH / ahiMsAdaya iti / anyatrApyavaccheda UhanIyaH / sugama mAdhyam IIQzA (ahiMsA vagere vrato) sAmAnya paNe kahyAM. yogIo mATe upAdeya (svIkAya) nA svarUpane kahevA mATe "te tuthI "jAtidezakAla" vagere sUtra prastuta kare che. jAti vagere lakSaNovALI badhI bhUmiomAM pALavAnAM hovAthI sArvabhauma ahiMsA vagere vrato yogIe pALavAM, ema kahyuM. AnAthI bIjA satya, asteya vagere vratomAM paNa maryAdAnuM anumAna karavuM joIe. bhASya saraLa che. 31 zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH // 32 // pavitratA, saMtoSa, tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAna niyamo che. bhASya tatra zaucaM mRjjalAdijanitaM medhyAbhyavaharaNAdi ca bAhyam / AbhyantaraM cittamalAnAmAkSAlanam / saMtoSaH saMnihitasAdhanAdadhika
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 32] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 245 syAnupAditsA / tapo dvandvasahanam / dvandvazca jighatsApipAse zItoSNe sthAnAsane kASThamaunAkAramaune ca / vratAni caiSAM yathAyogaM kRcchracAndAyaNasAntapanAdIni / svAdhyAyo mokSazAstrANAmadhyayanaM praNavajapo vA / IzvarapraNidhAnaM tasmin paramagurau sarvakarmArpaNam / zayyAsanastho'tha pathi vrajanvA svasthaH parikSINavitarkajAlaH / saMsArabIjakSayamIkSamANaH syAnnityamukto'mRtabhogabhAgI // yatredamuktaM-tataH pratyakcetanAdhigamo'pyantarAyAbhAvazca (1 / 29 ) iti // 32 // zauca eTale mATI, pANIthI thayelI zuddhi ane pavitra AhAra vagere. A bAhya che. cittanA maLo dUra karavA e AMtarika zauca che. saMtoSa eTale potAnI pAse hoya, ethI adhika sAdhano meLavavAnI anicchA. tapa eTale dvandvo sahevAM lUja-tarasa, ThaMDI- garamI, AThavuM-jesa, jneaasstthmaunAkAramauna dvandvo che. vrato eTale AvazyakatA mujaba kRCcAMdrAyaNa, sAMtapana vagere karavAM. svAdhyAya eTale mokSazAstranuM adhyayana athavA praNavano japa. Izvara praNidhAna eTale e paramagurune badhAM karmonuM samarpaNa. A viSayamAM gAthA che :- "zayyAmAM ke Asanapara beThelo, mArgamAM cAlato sAdhaka svastha, vitarkajALathI mukta thayelo ane saMsAranA bIja (rUpa vAsanAo)nA kSayanI rAha joto, amRtabhogamAM bhAgIdAra ane nityamukta kahevAya che." vaLI 'dhuM che : "jJAnAthI (IzvaraprazidhAnathI) pratyaDU (AMtara) caitanya35 AtmAnI prApti ane aMtarAyono abhAva thAya che.' (1.29) 32 tattva vaizAradI zaucAdiniyamAnAcaSTe - zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH / vyAcaSTe - zaucamiti / Adizabdena gomayAdayo gRhyante / gomUtrayAvakAdi medhyam / tasyAbhyavaharaNAdi / AdizabdAd grAsaparimANasaMkhyAniyamAdayo grAhyAH / medhyAbhyavaharaNAdijanitamiti vaktavye medhyAbhyavaharaNAdi cetyuktaM kArye kAraNopacArAt / cittamalA madamAnAsUyAdayaH / tadapanayo manaH zaucam / prANayAtrAmAtrahetorabhyadhikasyAnupAditsA santoSa: / prAgeva svIkaraNaparityAgAditi vizeSaH / kASThamaunamiGgitenApi svAbhiprAyAprakAzanam / avacanamAtramAkAramaunam / parikSINavitarkajAla iti / vitarko vakSyamANaH
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 32 saMzayaviparyayau ceti / etAvatA zuddho'bhisaMdhiruktaH / ete ca yamaniyamA viSNupurANa 3 : brahmacaryamahiMsAM ca satyAsteyAparigrahAn / seveta yogI niSkAmo yogyatAM svamanonayan // 36 // svAdhyAyazaucasaMtoSatapAMsi niyatAtmavAn / kurvIta brahmaNi tathA parasminpravaNaM manaH // 37 // ete yamAH saniyamAH paJca paJca prakIrtitAH / viziSTaphaladAH kAmyA niSkAmANAM vimuktidAH // 38 // (ddAnarUdda-38) rUti IQrA zaucasaMtoSa" vagere sUtrathI pavitratA vagere niyamo kahe che "tatra zaucam" vagerethI bhASyakAra sUtra samajAve che. Adi zabdathI gomaya vagere samajavAnAM che. gomUtra, yavAgU (javanI rAba) vagere medhya, (pavitra) AhAra che. "enuM bhojana vageremAM prayojelo vagere zabda koLiyAnuM mApa, saMkhyA, niyama vagere sUcave che. "pavitra AhAra vagerethI thatI pavitratA" ema kahevAne badale, phakta "pavitra AhAra vagere" kahyuM emAM kAraNamAM kAryano upacAra (vyavahAra) che. mada, mAna, asUyA vagere cittanA maLa che. emane dUra karavA e mananI pavitratA che. prANayAtrAmAtra (phakta jIvana TakI rahe eTalAM ja) sAdhanothI vadhAre meLavavAnI IcchAno abhAva saMtoSa che. vastuono svIkAra ke tyAga karatAM pahelAM Avo saMtoSa hovo joIe, e enI vizeSatA che. kASThamauna eTale IzArAthI paNa potAno abhiprAya pragaTa na karavo. ane kAMI bolavuM nahIM e AkAramauna che. "parikSINavitarkajAlA" vitarka eTale AgaLa kahevAze e saMzaya, viparyaya vagere. AnAthI zuddha manaHsthiti kahI. A yamaniyamo viSNupurANamAM A pramANe kahyA che : "brahmacarya, ahiMsA, satya, asteya, aparigrahanuM yogIe niSkAmabhAve sevana karavuM, jethI enuM mana pAtratA keLave. svAdhyAya, zauca, saMtoSa ane tapa saMyata AtmAvALA yogIe sevavAM joIe. ane manane satata parabrahmamAM joDavAno abhyAsa karavo joIe. A pAMca pAMca yamaniyama kahyA. e kAmanAvALAne viziSTa phaLa ApanArA ane niSkAma yogIne mokSa ApanArA che. (viSNupurANa 6, 7, 36-38) 32. teSAM yamaniyamanAmU- A yama niyamono
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 33] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [247 vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam // 33 // vitarkathI bAdha thAya, to virodhI bhAvanA karavI. 33 bhASya yadAsya brAhmaNasya hiMsAdayo vitarkA jAyeranhaniSyAmyahamapakAriNamanRtamapi vakSyAmi, dravyamapyasya svIkariSyAmi, dAreSu cAsya vyavAyI bhaviSyAmi, parigraheSu cAsya svAmI bhaviSyAmIti / evamunmArgapravaNavitarkajvareNAtidIptena bAdhyamAnastatpratipakSAnbhAvayet'ghoreSu saMsArAGgAreSu pacyamAnena mayA zaraNamupAgataH sarvabhUtAbhayapradAnena yogadharmaH / sa khalvahaM tyaktvA vitarkAnpunastAnAdadAnastulyaH zvavRttene 'ti bhAvayet / yathA zvA vAntAvalehI tathA tyaktasya punarAdadAna ityevamAdi sUtrAntareSvapi yojyam // 33 // jyAre brAhmaNane hiMsA vagerenA vicAro Ave : "mArI hAni karanArane mArI nAkhIza. jUThuM paNa bolIza, enuM dhana laI laIza, enI patnI sAthe vyabhicAra karIza, enI vastuono mAlika banIza". Ama avaLe mArge doranArA vicArorUpa tIvra javarathI pIDAto hoya, tyAre emanA virodhI vicAronI bhAvanA kare. "saMsAranA bhayaMkara aMgArAomAM zekAI rahelA meM badhAM prANIone abhayadAnapUrvaka yogadharmanuM zaraNa svIkAryuM che. eno tyAga karIne have jo huM AvA vicArono pharIthI svIkAra karuM, to huM kUtarA jevo gaNAuM." jema kUtaro pote UlaTI kareluM cATe, ema tyAgelAno pharIthI svIkAra karanAra gaNAya che. AvuM bIjAM sUtromAM paNa yojavuM. 33 tattva vaizAradI _ 'zreyAMsi bahuvighnAni' ityeSAmapavAdasaMbhave tatpratIkAropadezaparaM sUtramavatArayati-eteSAM yamaniyamAnAmiti / sUtraM-vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam / bhASye nAsti tirohitamiva vina rUrUA. sArA kAmamAM ghaNAM vighno hoya che, ema yogamArgamAM paNa apavAdonI zakyatA che. tethI emano pratikAra zI rIte karavo, eno upadeza karatuM sUtra "eteSAM yamaniyamAnAm" kahIne "vitarkabAlane pratipakSa bhAvanam" prastuta kare
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ] che. bhASya spaSTa che. 33 pataMjalinAM yogasUtro [ pA. 2 sU. 34 vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalAiti pratipakSabhAvanam // 34 // "hiMsA vagere vitarDI (saMDasyo bhane DAryo) resA, urAvesA, anumodana karelA, lobha, krodha, mohapUrvaka, mRdu, madhyama ke tIvra bhAve sevelA anaMta duHkha ane ajJAna35 ija khApanArA che, " khebha pratipakSa (virodhI) bhAvanA karavI. 34 bhASya tatra hiMsA tAvat-kRtA kAritAnumoditeti tridhA / ekaikA punastridhA lobhena mAMsacarmArthena, krodhenApakRtamaneneti, mohena dharmo me bhaviSyatIti lobhakrodhamohAH / punastrividhA mRdumadhyAdhimAtrA iti / evaM saptaviMzatirbhedA bhavanti hiMsAyAH / mRdumadhyAdhimAtrAH punastrividhA: mRdumRdurmadhyamRdustIvramRduriti / tathA mRdumadhyo madhyamadhyastIvramadhya iti / tathA mRdutIvro madhyatIvro'dhimAtratIvra iti / evamekAzItibhedA hiMsA bhavati / sA punarniyamavikalpasamuccayabhedAdasaMkhyeyA prANabhRdbhedasyAparisaMkhyeyatvAditi / emanRtAdiSyapi yojyam / te khalvamI vitarkA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam, duHkhamajJAnaM cAnantaM phalaM yeSAmiti pratipakSabhAvanam / tathA ca hiMsakastAvatprathamaM vadhyasya vIryamAkSipati, tatazca zastrAdinipAtena duHkhayati, tato jIvitAdapi mocayati / tato vIryAkSepAdasya cetanAcetanamupakaraNaM kSINavIryaM bhavati, duHkhotpAdAnnarakatiryakpretAdiSu duHkhamanubhavati, jIvitavyaparopaNAtpratikSaNaM ca jIvitAtyaye vartamAno maraNamicchannapi duHkhavipAkasya niyatavipAkavedanIyatvAtkathaJcidevocchvasiti / yadi ca kathaJcitpuNyAvApagatA hiMsA bhavettatra sukhaprAptau bhavedalpAyuriti / evamanRtAdiSvapi yojyaM yathAsaMbhavam / evaM vitarkANAM
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 34] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [249 cAmumevAnugataM vipAkamaniSTaM bhAvayan na vitarkeSu manaH praNidadhIta // 34 // hiMsA pote karelI, bIjA pAse karAvelI ane anumodita karelI, ema traNa prakAranI che. emAMthI pratyeka pharIthI, mAMsa ke cAmaDInA lobhathI, ANe mAruM nukasAna karyuM che, ema krodhathI, ane (yajJamAM hiMsA karIza to) mane dharmano lAbha thaze, ema mohathI karelI ema traNa prakAranI che. vaLI, lobha, krodha ane moha (mUdu, madhyama ane tIvra) ema traNa prakAranA che. Ama hiMsAnA sattAvIsa bhedo che. mRdu, madhyama ane tIvra paNa traNa traNa prakAranA che - mRdumRdu, madhyamamRdu, ane tIvramUdu. temaja mRdumadhyama, madhyamamadhyama, ane tIvramadhyama. temaja mRdutIvra, madhyamatIvra ane tIvratIvra. Ama hiMsAnA ekyAzI bhedo che. e paNa prANadhArI jIvo asaMkhya hovAthI, niyama, vikalpa ane samuccayanA bhedothI asaMkhya bhedovALI che. (mAchalAMnI ja hiMsA karIza e niyama, mAchalAM athavA karacalAmAMthI eka ne ja mArIza e vikalpa ane badhAM prANIone mArIza e samuccaya che). Ama asatya vagere viSe paNa yojavuM. A badhA vitarko anaMta duHkha ane ajJAna phaLavALA che, ema vicAravuM, e pratipakSa bhAvanA che. du:kha ane ajJAnano kadI aMta na Ave evA phaLavALAM A pApo che, e pratipakSa (virodhI) vicAra che. hiMsA karanAra vadhya prANInA baLane dabAvI de che, pachI zastravagereno prayoga karI ene duHkhI kare che, pachI eno jIvanathI viyoga kare che. A pApakarmanA phaLarUpe vadhya prANInA baLane dabAvI dIdhuM hovAthI, hiMsA karanAranAM cetana ane acetana upakaraNo zaktihIna thAya che. ene duHkha ApyuM hatuM, tethI narakamAM, pazu ke pretayonimAM duHkha anubhave che. ane enA jIvanano viyoga karyo hato, tethI jIvanano aMta thAya, evI pIDA bhogavato hovA chatAM, ane maraNanI icchA karato hovA chatAM, karmavipAka rUpa duHkha nizcittarUpe phaLano anubhava karAvanAra hovAthI, game tema zvAsa le che. ( marI zakato nathI). jo hiMsA puNyakarma sAthe bhaLelI hoya, to sukha prApta thAya kharuM, paNa e alpajIvI hoya che. Ama asatya vagerenA viSayamAM paNa yathA-saMbhava yojanA samajavI joIe. vitarkonuM
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 34 AvuM, pAchaLa pAchaLa vahI AvatuM phaLa hoya che, evuM vicArIne vitarkomAM mananuM praNidhAna na karavuM. 34 tattvavaizAradI tatra vitarkANAM svarUpaprakArakAraNadharmaphalabhedAnpratipakSabhAvanAviSayAnpratipakSabhAvanAsvarUpAbhidhitsayA sUtreNAha - vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam / vyAcaSTetatra hiMseti / prANabhRtbhedasyAparisaMkhyeyatvAnniyamavikalpasamuccayAH saMbhavino hiMsAdiSu / tatrAdharmatastamaHsamudreke sati caturvidhaviparyayalakSaNasyAjJAnasyApyudaya ityajJAnaphalatvamapyeteSAmiti / duHkhAjJAnantaphalatvameva hi pratipakSabhAvanaM tadvazAdebhyo nivRtteriti tadeva pratipakSabhAvanaM sphorayati- vadhyasya / pazvAdervIryaM prayatnaM kAyavyApArahetuM prathamamAkSipati yUpaniyojanena / tena hi pazoraprAgalbhyaM bhavati / zeSamatisphuTam ||34|| "vitarko hiMsAdayaH" vagere sUtrathI vitarkonA pratipakSo (sad vicAro)nI bhAvanAnA viSayo ane svarUpane kahevA mATe vitarkonA prakAro, kAraNo, dharmo ane phaLonA bhedo darzAve che. "tatra hiMsA tAvat..." vagerethI bhASyakAra sUtra samajAve che. prANadhArI jIvonA bhedo asaMkhya hovAthI, hiMsA vagere pApomAM niyama, vikalpa ane samuccayano saMbhava che. adharma tamoguNane vadhu gADha banAve che, pachI emAMthI cAra prakAranA viparyayajJAnarUpa avidyAno udaya thAya che. Ama hiMsA vagere pApakarmonuM phaLa ajJAna paNa che. pApa duHkha ane ajJAnarUpa anaMta phaLa ApanAra che, ema vicAravuM e ja pratipakSa bhAvanA (duSTa vicAronA virodhI sadvicAramAM manane sthira karavAno abhyAsa) che. kAraNa ke enAthI manuSya pApakarmathI nivRtta thAya che. "vadhyA" vagerethI ene vadhu spaSTa kare che. pazu vagerenuM baLa eTale enA zarIrano baMdhanamAMthI chUTavAno prayatna. ene sau pahelAM cUpa (yajJanA staMbha) sAthe bAMdhIne dabAvI devAmAM Ave che. AnAthI pazunI badhI hoziyArI naSTa thAya che. bAkInuM atyaMta spaSTa che. 34 pratipakSabhAvanAhetorheyA vitarkA yadAsya syuraprasavadharmANastadA tatkRtamaizvaryaM yozina: siddhisUnAM mavati / tadyA- pratipakSabhAvanAnA abhyAsathI tyajavAyogya vitarko aprasavadharmavALA (phaLa utpanna karavAnI zakti vinAnA) bane che. tyAre
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. ra sU. 36 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 251 enAthI utpanna thayeluM aizvarya yogInI siddhi sUcave che. dAkhalA tarIke - ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 35 // ahiMsA pratiSThita (siddha) thatAM e (yogI)nI pAse prANIo vaira tyAge che. 35 bhASya sarvaprANinAM bhavati // 35 // badhAM prANIo vaira tyAge che. 35 tattva vaizAradI uktA yamaniyamAH / tadapavAdakAnAM ca vitarkANAM pratipakSabhAvanAto hAniruktA / saMpratyapratyUhaM yamaniyamAbhyAsAt tattatsiddhiparijJAnasUcakAni cihnAnyupanyasyati yatparijJAnAdyogI tatra tatra kRtakRtyaH kartavyeSu pravartata ityAha- yadeti / ahiMsApratiSThAyAM tatsaMnidhau vairatyAgaH / zAzvatikavirodhA apyazvamahiSamUSakamArjArAhinakulAdayo'pi bhagavataH pratiSThitAhiMsasya saMnidhAnAttaccittAnukAriNo vairaM parityajantIti // 35 // yamaniyamo kahyA. emAM vina karanArA vitarkono pratipakSa bhAvanAthI nAza kahyo. "yadAsya..." vagerethI have nirvibe yamaniyamonA anuSThAnathI te te siddhinA jJAnane sUcavatAM cinho varNave che. AnA pUrA jJAnathI yogI sarvatra saphaLa thaIne potAnA kartavyamAM joDAya che. | nitya virodhI azva-mahiSa, bilADI-uMdara, sApa-noLiyo vagere paNa ahiMsAmAM pratiSThita thayelA bhagavAnanA sAnnidhyamAM, enA (yogInA) cittanuM anusaraNa karIne vaira tyaje che. 35 satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam // 36 // satya pratiSThita thatAM, kriyAnuM phaLa ApanAra bane che. 36 bhASya dhArmiko bhUyA iti bhavati dhArmikaH / svarga prApnuhIti svarga prApnoti / amoghAsya vAgbhavati // 36 // dhArmika bana (ema yogI kahe) to dhArmika bane che. svarga meLava,
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252] pataMjalinAM yogasUtro [5. 2 sU. 38 eTale svargamAM jAya che. AnI (yogInI) vANI amogha (sadA saphaLa) thAya che. 36 tattva vaizAradI satyapratiSThAyAM kiyAphalAzrayatvam / kriyAsAdhyau dharmAdharmoM kriyA ! tatphalaM ca svarganarakAdi / te evAzrayatItyAzrayaH / tasya bhAvastattvam / tadasya bhagavato vAcA bhavatIti / kriyAzrayatvamAha-dhArmika iti / phalAzrayatvamAha- svargamiti / amoghA'pratihatA // 36 / / dharma ane adharma kriyAthI siddha thAya che, mATe kriyA kahevAya che. emanuM phaLa svarga, naraka vagere che. e jene AdhAre rahe e Azraya kahevAya. eno bhAva Azrayatva che. e A bhagavAnanI vANIthI thAya che. "dhArmiko bhUyA:" vagerethI uiyAzrayatva he che. "svarga prAli..." vagairethI ilAzrayatva : cha. sabhogha eTale apratikata. 36 asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam // 37 // asteyanI pratiSThA thatAM badhAM ratno AvI maLe che. 37 bhASya sarvadiksthAnyasyopatiSThante ratnAni // 37 // badhI dizAo ane sthAnomAMthI ratno ene maLe che. 37 tattva vaizAradI atyeyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam / subodham // 37 // asteya siddha thatAM badhAM ratno maLe che. saraLa che. 37 brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH // 38 // brahmacarya siddha thatAM divyazakti prApta thAya che. 38 bhASya yasya lAbhAdapratighAnguNAnutkarSayati, siddhazca vineyeSu jJAnamAdhAtuM samartho bhavatIti // 38 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 39] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [253 zakti prApta thatAM, kyAMya niSphaLa na thAya evA guNono utkarSa sAdhe che, ane svayaM siddha banI ziSyomAM jJAna saMkrAnta karavA mATe samartha bane che. 38 tattva vaizAradI brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH / vIryaM sAmarthya yasya lAbhAdapratighAtapratIghAtAnaguNAnaNimAdInutkarSayatyupacinoti / siddhazca tArAdibhiraSTAbhiH siddhibhirUhAdyaparanAmabhirupeto vineyeSu ziSyeSu jJAnaM yogatadaGgaviSayamAghAtuM samartho bhavatIti // 38 // vIrya eTale sAmarthya; jenI prAptithI aNimA vagere kyAMya na rokAtA guNo-siddhio-meLave che. siddha banIne Uha vagere nAmovALI, tArA vagere ATha siddhio meLavIne ziSyomAM yoga ane enAM aMgo viSenuM jJAna saMkrAnta karavAnuM sAmarthya prApta kare che. 38 aparigrahasthairye janmakathantAsaMbodhaH // 39 // aparigraha sthira thatAM janma zA kAraNe thAya che eno spaSTa bodha thAya che. 39 bhASya asya bhavati / ko'hamAsaM, kathamahamAsaM, kiMsvididaM, kathaMsvididaM, ke vA bhaviSyAmaH, kathaM vA bhaviSyAma ityevamasya pUrvAntaparAntamadhyepvAtmabhAvajijJAsA svarUpeNopAvartate / etA yamasthairye siddhayaH // 39 // aparigraha sthira thAya tyAre Ane (yogIne) huM koNa hato ? kevI sthitimAM hato? A (zarIra) zuM che? kevI rIte e thayuM? (bhaviSyamAM) zuM thaIza? kevI rIte thaIza? e badhuM AtmAnA pUrvanA (pahelAMnA) ane chevaTanA aMtanuM ane madhyanuM jJAna meLavavAnI icchA thAya che, ane e badhuM svarUpataH enI samakSa pragaTa thAya che. A yamonI sthiratA thatAM maLatI siddhio che. 39 tattva vaizAradI aparigrahasthairye janmakathantAsaMbodhaH / nikAyAviziSTaidehendriyAdibhiH saMbandho
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 40 janma / tasya kathantA kiMprakAratA / tasyAM saMbodha: sAkSAtkAraH / saprakArAtIndriyazAntoditAvyapadezyajanmaparijJAnamiti yAvat / atItaM jijJAsate-ko'hamAsamiti / tasyaiva prakArabhedamutpAde sthitau ca jijJAsate-kathamahamAsamiti / vartamAnasya janmanaH svarUpaM jijJAsate-kiMsviditi / zarIraM bhautikaM kiM bhUtAnAM samUhamA mAhAsvittebhyo'nyaditi / atrApi kathaMsvidityanuSaJjanIyam / kvacittu paThyata eva / anAgataM jijJAsate-ke vA bhaviSyAma iti / atrApi kathaMsvidityanuSaGgaH / evamasyeti / pUrvAnto'tItaH kAlaH parAnto bhaviSyanmadhyo vartamAnasteSvAtmano bhAvaH zarIrAdisambandhastasmiJ jijJAsA tatazca jJAnam / yo hi yadicchati sa tatkarotIti nyAyAt // 39 // deha, indriyo vagerenA saMghAta sAthe saMbaMdha thavo janma che. enI karthatA eTale e zI rIte banyuM ? eno saMbodha eTale sAkSAtkAra. atIndriya evA bhUtakALa, vartamAnakALa ane bhaviSyakALanA janmonuM, emanA prakAro sAthe, jJAna thAya che. "kohamAsamu ?" thI atItanI jijJAsAne lIdhe pUche che. "kathAmaNamAsa?"thI enA utpatti ane sthitinA prakAronI jijJAsA kare che. "kiMsvita ?" thI vartamAna janmanA svarUpane jANavA icche che. bhautika zarIra bhUtono samUhamAtra che ke enAthI bhinna che ? ahIM paNa "katham ?" kevI rIte - joDavuM joIe. koIka graMthomAM eno pATha maLe paNa che. "ke vA bhaviSkAma?"thI anAmataviSe jANavA mAge che. ahIM paNa "kathaM svita" joDavuM joIe. Ama yogIne pUrvano aMta eTale bhUtakALa, para aMta eTale bhaviSyakALa ane madhya eTale vartamAnakALa, e badhA kALomAM potAno bhAva eTale zarIra vagere sAthe saMbaMdha, e viSe jijJAsA ane pachI jJAna thAya che. yogI je je icche, e avazya meLave evo niyama che. 39 niyameSa vazyAma - niyamonI siddhio kahevAze - zaucAtsvAGgajugupsA parairasaMsargaH // 40 // zaucathI potAnA zarIra pratye dhRNA ane bIjAM zarIrono asaMsarga thAya che. 40 bhASya __svAGge jugupsAyAM zaucamArabhamANaH kAyAvadyadarzI kAyAnabhiSvaGgI yatirbhavati / kiM ca parairasaMsargaH kAyasvabhAvAvalokI svamapi kAyaM
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 41] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [255 jihAsurmujjalAdibhirAkSAlayanapi kAyazuddhimapazyankathaM parakAyairatyantamevAprayataiH saMsRjyeta // 40 // potAnA zarIra pratye dhRNA thatAM ene pavitra karavAno yatna AraMbhe che. chatAM zarIra svabhAve ja apavitra che ema jANI, emAM Asakti vinAno pati bane che. vaLI bIjAo sAthe asaMsarga thAya che. zarIranA svabhAvanuM taTasthapaNe avalokana karato yogI, potAnA zarIrane tyajavA icche che, kAraNa ke mATI-pANI vagerethI ene dhovA chatAM enI zuddhi joto nathI, to pachI asaMyamI evA bIjAonA zarIrano saMsarga kevI rIte kare? 40 tattva vaizAradI zaucAtsvAGgajugupsA parairasaMsargaH / anena bAhyazaucasiddhisUcakaM kathitam Il40|| zaucathI potAnA aMga tarapha jugupsA ane bIjAo sAthe asaMsarga thAya che. AnAthI bAhya zaucathI thatI siddhi sUcavI. 40 kiM va- vaLIsttvshuddhisaumnsyaikaagryendriyjyaatmdrshnyogytvaani ca // 41 // antaHkaraNanI zuddhi, mananI saumyatA, ekAgratA, indriyajaya ane AtmadarzananI yogyatA prApta thAya che. 41 bhASya bhavantIti vAkyazeSaH / zuceH sattvazuddhistataH saumanasyaM tata ekAgryaM tata indriyajayastatazcAtmadarzanayogyatvaM buddhisattvasya bhavatItyetacchaucasthairyAdadhigamyata iti // 41 // sUtramAM "thAya che" e vAkyAMza joDavo joIe. zaucathI sattvazuddhi, enAthI mananI prasannatA, enAthI ekAgratA, enAthI indriyajaya ane enAthI buddhisattvamAM AtmadarzananI yogyatA meLavAya che. ATaluM zaucanI sthiratAthI prApta thAya che. 41
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256] pataMjalinAM yogasUtro [5. 2 sU. 42 tattva vaizAradI AntarazaucasiddhisUcakamAha-kiM ceti / sattvazuddhisaumanasyaikAgryendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca / cittamalAnAmAkSAlane cittasattvamamalaM prAdurbhavati, vaimalyAtsaumanasyaM svacchatA, svacchaM tadekAgraM, tato manastantrANAmindriyANAM tajjayAjjayastata AtmadarzanayogyatvaM buddhisattvasya bhavatIti // 41 // ki ca" vagerethI AMtarika pavitratAthI maLatI siddhi sUcave che. cittanA maLo dhovAtAM, cittattva zuddha thAya che. zuddhithI prasannatA. prasanna mana ekAgra rahe che. pachI mananA tAbAmAM rahelI indriyo jitAya che. mananA saMyamanuM A phaLa che. pachI buddhisattva AtmasAkSAtkAranI yogyatAvALuM bane che. 41 santoSAdanuttamaH sukhalAbhaH // 42 // saMtoSathI sarvottama sukhano lAbha thAya che. 42 bhASya tathA coktamyacca kAmasukhaM loke yacca divyaM mahatsukham / tRSNAkSayasukhasyaite nArhataH SoDazI kalAm // iti // 42 // (zAnti0 174 / 46; 17751) A viSe kahyuM che : "lokamAM je kAmasukha che, ane svargamAM je mahAnuM sukha che. e tRSNAnA kSayathI thatA sukhanI soLamI kaLA jeTaluM paNa nathI." (mahAbhArata, zAMtiparva, 174. 46, 177.51) 42 tattva vaizAradI saMtoSAdanuttamaH sukhalAbhaH / na vidyate'smAduttama ityanuttamaH / yathA coktaM yayAtinA pUrau yauvanamarpayatA yA dustyajA durmatibhiryA na jIryati jIryatAm / tAM tRSNAM saMtyajanprAjJa: sukhenaivAbhipUryate // (viSNupu. 4|10|12)iti / tadetadarzayati-yacca kAmasukhaM loka ityAdinA // 42 // jenAthI vadhAre uttama nathI e anuttama kahevAya. yayAtie potAnA putra pUrane yauvana pAchuM ApatAM kahyuM hatuM : "je durbuddhivALA lokothI kaSTathI
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 44] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [257 tyajAya evI che, ane je vRddha thatA lokomAM paNa jIrNa thatI nathI, e tRSNAne tyajIne prAjJa manuSya sukhathI bharAI jAya che." (viSNupurANa, 4.10.12). A hakIkata "yacca kAmasukha loke..." vagerethI kahe che. 42 kAyendriyasiddhirazuddhikSayAttapasaH // 43 // tapathI azuddhino kSaya thatAM zarIra ane indriyonI siddhi prApta thAya che. 43 bhASya niviya'mAnameva tapo hinastyazuddhayAvaraNamalam / tadAvaraNamalApagamAtkAyasiddhiraNimAdyA / tathendriyasiddhirdUrAcchravaNadarzanAdyeti // 43 // tapazcaryA karavAthI azuddhino nAza thatAM AvaraNarUpa maLo nAza pAme che. AvaraNa maLo dUra thatAM aNimA vagere zarIranI ane dUrazravaNa, dUradarzana vagere IndriyonI siddhio prApta thAya che. 43 tattva vaizAradI tapaHsiddhisUcakamAha-kAyendriyasiddhirazuddhikSayAttapasaH / azuddhilakSaNamAvaraNaM tAmasamadharmAdi / aNimAdyA mahimA ladhimA prAptizca / sugamam // 43 // "kAyendriyasiddhiH" vagere sUtrathI tapanI siddhi sUcave che. adharma vagere tAmasa guNo azuddhirUpa AvaraNa che. aNimA vagere eTale mahimA, ladhimAM ane prApti. saraLa che. 43 svAdhyAyAdiSTadevatAsaMprayogaH // 44 // svAdhyAyathI ISTa devatAno sAkSAtkAra thAya che. 44 bhASya devA RSayaH siddhAzca svAdhyAyazIlasya darzanaM gacchanti kArye vAca vArtA rUti 44 devo, maharSio, ane siddhapuruSo svAdhyAyazIlane darzana Ape che, ane enA kAryamAM madada kare che. 44
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 45 tattva vaizAradI svAdhyAyasiddhisUcakamAha-svAdhyAyAdiSTadevatAsaMprayogaH / sugamam // 44 // "svAdhyAyAta.." vagere sUtrathI tapanI siddhi sUcave che. saraLa che. 44 samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt // 45 // IzvarapraNidhAnathI samAdhi siddha thAya che. 45 bhASya IzvarArpitasarvabhAvasya samAdhisiddhiryayA sarvamIpsitamavitathaM jAnAti dezAntare dehAntare kAlAntare ca / tato'sya prajJA yathAbhUtaM prajJAnAtIti jhadhA potAnuM sarvasva Izvarane arpaNa karavAthI samAdhi siddha thAya che, jenAthI jANavA iccheluM badhuM yathArtha rIte jANI zakAya che, bhale e badhuM anya dezamAM, dehamAM ke kALamAM hoya. tyAre enI prajJA padArtho kharekhara che evA jANe che. 45 tattva vaizAradI samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt / na ca vAcyamIzvarapraNidhAnAdeva cetsaMprajJAtasya samAdheraGginaH siddhiH kRtaM saptabhiraGgairiti / IzvarapraNidhAnasiddhau dRSTAdRSTAvAntaravyApAreNa teSAmupayogAt / saMprajJAtasiddhau ca saMyogapRthaktvena daghna iva kratvarthatA puruSArthatA c| na cevamanantaraGgatA dhAraNAdhyAnasamAdhInAM saMprajJAtasiddhau / saMprajJAtasamAnagocaratayAGgAntarebhyo'tadocarebhyo'syAntaraGgatvapratIteH / IzvarapraNidhAnamapi hIzvaragocaraM na saMprajJeyagocaramiti bahiraGgamiti sarvamavadAtam / prajAnAtIti prajJApadavyutpattirdarzitA // 45 // - IzvapraNidhAnathI aMgI (mukhya) saMprajJAta samAdhithI thatI badhI siddhio maLatI hoya to yoganAM sAta aMgonuM anuSThAna zA mATe karavuM? ema na vicAravuM joIe. kAraNa ke dekhAya ane na dekhAya evA avAjora (gauNa) vyApAravaDe dahIM jema mANasa mATe ane yajJa mATe upayogI bane ema e badhAM IzvarapraNidhAnamAM upayogI che. AnAthI saMprajJAta samAdhimAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhinI aMtaraMgatA naSTa thatI nathI. saMprajJAta A dAkhalAmAM bIjAM aMgonI jema (IzvarapraNidhAnamAM) kAraNarUpa bane che. enI aMtaraMgatA, bIjAM aMgo je enI
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 46] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 259 tarapha pratyakSa rIte DhaLelAM nathI, emanI apekSAe, jaNAya che. IzvarapraNidhAnamAM Izvara ja sIdho viSaya che, saMprajJAta samAdhino nahIM. (sUtrakAra 2.1mAM Izvara praNidhAnane kriyAyoganuM ane 2.32mAM niyamomAMnuM eka bahiraMga sAdhana kahe che. ane 1.23, 2.45mAM samAdhinuM aMtaraMga sAdhana kahe che. sAdhakane A viSe gUMcavaNa na thAya e mATe vAcaspati mizra spaSTatA kare che ke Izvara praNidhAna sIdhe sIdhuM nahIM, paNa yoganAM sAta aMgonuM saphaLa anuSThAna karyA pachI ja siddha thAya che. prAraMbhamAM e sAdhana che, paNa aMtamAM sAdhya jaNAya che. bhagavAna zrI 2maNa maharSi kahetA ke binazaratI zaraNAgati pachI, IzvarathI bhinna, bhoga ke mokSa icchato vaiyaktika jIva rahevo na joIe.) Ama A (Izvara praNidhAna) bahiraMga sAdhana che, ema badhuM spaSTa che. "prajAnAti" prajJA zabdanI vyutpatti darzAve che. 45 OMttA: saddasiddhimiryamaniyamAH / AsanAvIni vakSyAma: / / tatra- siddhio sAthe yama, niyama kahyA. have Asana vagere kahIzuM. emAM sthirasukhamAsanam // 46 // sthiratA ane sukha utpanna kare e Asana che. 46 bhASya tadyathA padmAsanaM vIrAsanaM bhadrAsanaM svastikaM daNDAsanaM sopAMzrayaM paryaGkaM krauJcaniSadanaM hastiniSadanamuSTraniSadanaM samasaMsthAnaM sthirasukhaM yathAsukhaM cetyevamAvIni ||4ddA padmAsana, vIrAsana, bhadrAsana, svastika, daMDAsana, sopAzraya, paryaMkAsana, krauMcaniSadana, hastiniSadana, uSTraniSadana, samasaMsthAna, sthirasukha, yathAsukha vagere. 46 tattvavaizAradI uttarasUtramavatArayati-uktAH saha siddhidbhiryamaniyamAH / AsanAdIni vakSyAma iti / tatra sthirasukhamAsanam / sthiraM nizcalaM yatsukhaM sukhAvahaM tadAsanamitti sUtrArthaH / Asyate'tra Aste vAnenetyAsanam / tasya prabhedAnAha - tadyatheti / padmAsanaM prasiddham / sthitasyaikataraH pAdo bhUnyasta ekatarazcAkuJcitajAnorupari nyasta ityetadvIrAsanam / pAdatale vRSaNasamIpe saMpuTIkRtya tasyopari' pANikacchapikAM kuryAttadbhadrAsanam / savyamAkuJcitaM caraNaM dakSiNajaGghorvantare nikSipet, dakSiNaM cAkuJcitaM caraNaM vAmajaGghorvantare nikSipet, etatsvastikam / upavizya zliSTAGgulikau zliSTagulphau bhUmizliSTajaGghorupAdau prasArya
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 47 daNDAsanamabhyaset / yogapaTTakayogAtsopAzrayam / jAnuprasAritabAhoH zayanaM paryaGkaH / kauJcaniSadanAdAni krauJcAdInAM niSaNNAnAM saMsthAnadarzanAtpratyetavyAni / pANipAdAgrAbhyAM dvayorAkuJcitayoranyonyasaMpIDanaM samasaMsthAnam / yena saMsthAnenAvasthitasya sthairya sukhaM ca sidhyati tadAsanaM sthirasukham / tadetattatra bhagavataH sUtrakArasya saMmatam / tasya vivaraNaM yathAsukhaM ceti // 46 // "uktAH saha siddhibhiryamaniyamA" vagerethI AgaLanuM sUtra prastuta kare che. "tatra - sthirasukhamAsanam" sUtra che. sthira eTale nizcala ane sukha utpanna kare e Asana che, evo sUtrano artha che. Asana zabdanI vyutpatti "Asmate atra" athavA "Ate anena" jenI upara ke jenA vaDe besAya e Asana che. tadyathA"thI enA bhedo kahe che. padmAsana prasiddha che. eka paga bhUmipara mUkI, bIjA vALelA DhIMcaNapara besavuM e vIrAsana che. vALelo DAbo paga jamaNI jAMgha ane sAthaLa vacce rahe ane vALelo jamaNo paga DAbI jAMgha ane sAthaLa vacce rahe e svastikAsana che. besIne baMne paganI AMgaLIo ane pAnIo sAmasAme aDakelI rAkhI, jAMgha ane sAthaLa jamInane aDakelAM rAkhI daMDAsanano abhyAsa karavo. yogapaTTaka nAmanA lAkaDAnA sAdhananA Azraye besavuM sopAzraya Asana che. DhIMcaNopara hAtha phelAvIne sUvuM paryakAsana che. krauMca (sArasa), hAthI, UMTa beThelAM hoya, emanA zarIranI sthiti joIne, te te Asano jANavAM joIe. pAnI ane paganA agrabhAgone, baMne pagavALIne, dabAvavA samasaMsthAna che. je rIte besavAthI sukha thAya ane sthiratA sadhAya e sthirasukha che, evo bhagavAna sUtrakAra pataMjalino mata che. "yathAsukhamaenuM vivaraNa che. 46 prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm // 47 // prayatnanI zithilatA ane anaMtamAM cittanI samApattithI Asana siddha thAya che. 47 bhASya bhavatIti vAkyazeSaH / prayatnoparamAtsidhyatyAsanaM yena nAGgamejayo bhavati / anante vA samApanaM cittamAsanaM nivartayatIti // 47 // bhavati" thAya che- e vAkyAMza joDavo joIe. prayatna zAnta thatAM Asana siddha thAya che, jenAthI zarIramAM kaMpana thatuM nathI. athavA anaMtamAM samApanna thayeluM citta Asana siddha kare che. 47
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 48] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 261 tattva vaizAradI AsanasvarUpamuktvA tatsAdhanamAha-prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm / sAMsiddhiko hi prayatnaH zarIrasAdhako na yogAGgasyopadeSTavyAsanasya kAraNam / tasya tatkAraNatva upadezavaiyarthyAtsvarasata eva tatsiddhaH / tasmAdupadeSTavyasyAsanasyAyamasAdhako virodhI ca svAbhAvikaH prayatnaH / tasya ca yAdRcchikAsanahetutayAsananiyamopahantRtvAt / tasmAdupadiSTaniyamAsanamabhyasyatA svAbhAvikaprayatnazaithilyAtmA prayatna Astheyo nAnyathopadiSTamAsanaM sidhyatIti svAbhAvikaprayatnazaithilyamAsanasiddhihetuH / anante vA nAganAyake sthirataraphaNAsahasravidhRtavizvaMbharAmaNDale samApanaM cittamAsanaM nivartayatIti // 47 // prayatnazaithilya" vagerethI, jenuM svarUpa agAu kahyuM, e AsananuM sAdhana kahe che. zarIrane dhAraNa karavA mATe svAbhAvika rIte je prayatna karavo paDe che, e upadeza karavAmAM AvatA AsananuM kAraNa nathI. kAraNa ke e svabhAvasiddha hoya, to ene enA kAraNa tarIke upadezavuM vyartha bane. tethI svAbhAvika prayatna upadezAtA Asanano virodhI ane asAdhaka che. mana phAve ema besavAmAM heturUpa hovAthI, e AsananA niyamano nAza karanAra che. tethI jenA niyamo upadezavAmAM Ave che, e Asanono abhyAsa karavA icchatA sAdhake svAbhAvika prayatnane zithila karavAno yatna karavo joIe, bIjI rIte yogAsana siddha thatuM nathI. Ama svAbhAvika prayatnanI zithilatA Asana siddhino hetu che. athavA atyaMta sthira hajAra pheNopara pRthvImaMDaLane dhAraNa karanAra nAgarAja anaMtamAM ekAgra thayeluM citta Asana siddha kare che. 47 tato dvandvAnabhighAtaH // 48 // enAthI dvanDo pIDA karatAM nathI. 48 zItoSNAdibhirdvandvairAsanajayAnnAbhibhUyate // 48 // ThaMDI, garamI vagere dvandothI Asana jItanAra yogI pIDita thato nathI.48 tattva vaizAradI AsanavijayasUcakamAha-tato dvAdvAnabhighAtaH / nigadavyAkhyAtaM bhASyam / AsanamapyuktaM viSNupurANe evaM bhadrAsanAdInAM samAsthAya guNairyutam (6 / 7 / 39) iti // 48 // AsanavijayanA sUcakane kahe che, ke enAthI duHo pIDA karatAM nathI. bhASya spaSTa che.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 2 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 49 viSNupurANa 6.7.39mAM paNa "bhadrAsana vagerenA guNovALA Asanano Azraya karIne yogAbhyAsa karavo joIe." evo ullekha che. 48 tasminsati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH // 49 // Asana siddha thayA pachI zvAsocchavAsanI gatino viccheda prANAyAma che. 49 bhASya - satyAsanajaye bAhyasya vAyorAcamanaM zvAsaH / kauSThyasya vAyoniHsAraNaM prazvAsaH / tayorgativiccheda ubhayAbhAvaH prANAyAmaH // 49 // Asana jItyA pachI bahAranA vAyunA AcamanarUpa zvAsa ane koThAnA vAyunA bahAra nIkaLavArUpa prazvAsanI gatino viccheda- baMneno abhAva thavo- prANAyAma che. tattva vaizAradI AsanAnantaraM tatpUrvakatAM prANAyAmasya darzayaMstallakSaNamAha-tasminsati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH / recakapUrakakumbhakeSvasti zvAsaprazvAsayorgativicchedaH iti prANAyAmasAmAnyalakSaNametaditi / tathA hi- yatra bAhyo vAyurAcamyAntardhAryate pUrake tatrAsti zvAsaprazvAsayorgativicchedaH / yatrApi koSThyo vAyuvirecya bahirdhAryate recake tatrAsti zvAsaprazvAsayorgativicchedaH / evaM kumbhake'pIti / tadetadbhASyeNocyate- satyAsanajaya rUti II42 tasminuM sati" vagere sUtrathI Asana pachI, eTale prANAyAma pahelAM Asanajaya thavo jarUrI che, ema darzAvatAM enuM lakSaNa kahe che. recaka, pUraka ane kuMbhakamAM zvAsocchavAsanI gati aTake che, e prANAyAmanuM sAmAnya lakSaNa che. pUraka vakhate bahAranA vAyune aMdara laI, dhAraNa karavo paDe che, tethI emAM enI gati aTake che, temaja recaka vakhate koThAnA vAyune bahAra kADhIne rokavo paDe che, emAM paNa enI gati aTake che. kuMbhakamAM paNa ema ja bane che. "satyAsana " vagere bhASyathI bhASyakAra A vAta spaSTa kare che. 49
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 50] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ ra63 tu - e paNa - bAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaMkhyAbhiH pi vIryasUkSma: pa0 bAhyavRtti, AbhyattaravRtti ane staMbhavRtti (ema traNa prakArano prANAyAma) deza, kALa ane saMkhyAthI parIkSita thato, lAMbo ane sUkSma bane che. 50 bhASya yatra prazvAsapUrvako gatyabhAvaH sa bAhyaH / yatra zvAsapUrvako gatyabhAvaH sa AbhyantaraH / tRtIyaH stambhavRttiryatrobhayAbhAvaH sakRtprayatnAdbhavati / yathA tapte nyastamupale jalaM sarvataH saMkocamApadyate tathA dvayoryugapadgatyabhAva iti / trayo'pyete dezena paridRSTA iyAnasya viSayo deza iti / kAlena paridRSTAH kSaNAnAmiyattAvadhAraNenAvacchinnA ityarthaH / saMkhyAbhiH paridRSTA etAvadbhiH zvAsaprazvAsaiH prathama uddhAtastadvannigRhItasyai-tAvadbhidvitIya uddhAta evaM tRtIyaH evaM mRdurevaM madhya evaM tIvra iti saMkhyAparidRSTaH / sa khalvayamevamabhyasto voIsUkSya: pagA ucchavAsapUrvaka (svAbhAvika) gatino abhAva bAhya, zvAsapUrvaka gatino abhAva AtyaMtara ane eka prayatnathI baMneno abhAva trIjo khaMbhavRtti prANAyAma che. jema tapI gayelA patthara para pANInuM TIpuM paDatAM, badhI taraphathI saMkucita thAya che, ema baMnenI gatino ekIsAthe abhAva thAya che. e traNa dezathI parIkSita thaI zake che ke ATalA pradeza sudhI pahoMce che. kALathI paNa ATalI kSaNo sudhI rokAyo evI maryAdA nakkI karIne parIkSita thaI zake che, temaja amuka saMkhyAthI zvAsocchavAsano pahelo ughAta, ene jItyA pachI nizcita saMkhyAno bIjo uddAta ane e mujaba trIjo uddAta paNa jANavo. vadhAre ke ochI saMkhyAne kAraNe mRdu, madhya ane tIvra evA enA bhedo thAya che. A rIte niyamita abhyAsa karatAM kramazaH lAMbo ane sUkSma bane che. 50 tattva vaizAradI prANAyAmavizeSatrayalakSaNaparaM sUtramavatArayati-sa tviti / bAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH / vRttizabdaH pratyekaM saMbadhyate / recakamAhayatra prazvAseti / pUrakamAha-yatra zvAseti / kumbhakamAha-tRtIya iti / tadeva sphuTayati
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 50 yatro bhayoH zvAsaprazvAsayoH sakRdeva vidhArakAtprayatnAdabhAvo bhavati na punaH pUrvavadApUraNaprayanaughavidhArakaprayatno nApi recakaprayatnaughavidhArakaprayatno'pekSyate / kiM tu yathA tapta upale nihitaM jalaM parizuSyatsarvataH saMkocamApadyata evamayamapi mAruto vahanazIlo balavadvidhArakaprayatnaniruddhakriyaH zarIra eva sUkSmIbhUto'vatiSThate na tu pUrayati yena pUrakaH / na tu recayati yena recaka iti / iyAnasya dezo viSayaH prAdeza-vitastihastAdiparimito, nivAtapradeza ISIkAtUlAdikriyAnumito bAhyaH / evamAntaro-'pyApAdatalamAmastakaM pipIlikAsparzasadRzenAnumitaH sparzena / nimeSakriyAvacchinnasya kAlasya caturtho bhAgaH kSaNaH / teSAmiyattAvadhAraNenAvacchinaH / svajAnumaNDalaM pANinA tri:parAmRzyacchoTikAvacchinaH kAlo mAtrA / tAbhiH SaTatriMzanmAtrAbhiH parimitaH prathama udghAto mRduH / sa eva dviguNIkRto dvitIyo madhyaH / sa eva triguNIkRtastRtIyastIvraH / tamimaM saMkhyAparidRSTaM prANAyAmamAhasaMkhyAbhiriti / svasthasya hi puMsaH zvAsaprazvAsakriyAvacchinena kAlena yathoktacchoTikAkAla: samAnaH prathamodghAtakarmatAM nIta udghAto vijito vazIkRto nigRhItaH / kSaNAnAmiyattAkAlo vivakSitaH, zvAsaprazvAsapracayopapannA tu saMkhyeti kathaMcidbhedaH / sa svalvayaM pratyahamabhyasto divasapakSamAsAdikrameNa dezakAlapracaya vyApitayA dIrghaH / paramanaipuNyasamadhigamanIyatayA ca sUkSmo na tu mandatayA // 50 // sa ta"thI traNa vizeSa prakAranA prANAyAmonAM lakSaNa kahevA mATe "bAhyAbhyantaravRtti.." vagere sUtra prastuta kare che. vRtti zabda bAhya vagere badhA zabdo sAthe joDAya che. "yatra prazvAsa" vagerethI recaka kahe che. "yatra zvAsa.." vagerethI pUraka kahe che. "tRtIyaH stanmavRtti" vagerethI kuMbhaka kahe che. ene ja spaSTa karatAM kahe che ke jemAM zvAsa ane prazvAsa baMneno eka ja prayatnathI abhAva thAya, pahelAMnI jema pUravAno ane dhAraNa karavAno temaja bahAra kADhIne dhAraNa karavAno prayatna apekSita na hoya, paNa tapI gayelA patthara para paDelA pANInI jema badhI taraphathI saMkucita thaIne sthira thAya ene khaMbhavRtti kahe che. A staMbhavRttimAM vahana (gati)zIla pavana baLavAna prayatnathI dhAraNa thaIne zarIramAM sUkSma banIne sthira rahe che. aMdara pUravAmAM Avato na hovAthI e pUraka nathI, ane bahAra kADhavAmAM Avato na hovAthI recaka nathI. dezathI parIkSita prANAyAmamAM ATalo eno pradeza che, eTale AMgaLa, veta ke hAtha jeTalA pradeza sudhI pahoMce che, evI enI parIkSA, pavana vinAnA sthAnamAM besIne rU, ISikA vagerenI kriyA(calana)thI anumAna vaDe jANavAmAM Ave che. A bAhya che. e rIte aMdara paNa pagathI mAthAsudhI kIonA sparza jevA anubhavathI anumAna vaDe jANI zakAya che. nimeSa ke AMkha mIMcavAnI kriyAmAM
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 2 sU. 51] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [265 lAgatA samayano cotho bhoga paNa che. keTalI kSaNo vAyu rokAyo enA nirNaya vaDe kALathI parIkSita prANAyAma thAya che. potAnA DhIMcaNane hAthathI traNavAra sparzIne capaTI vagADavA jeTalo samaya mAtrA kahevAya che. evI chatrIsa mAtrAothI mApelo pahelo mUdu udghAta, enAthI begaNo bIjo madhya uddAta ane traNa gaNo trIjo tIvra uddAta kahevAya che. "saMkhyAbhiH" vagerethI saMkhyAthI mApelA prANAyAmane varNave che. svastha manuSyane zvAsa-prazvAsamAM jeTalo samaya lAge, e agAu kahyA pramANe capaTI vagADavAmAM lAgatA samaya jeTalo hoya che. pahelo uddAta saphaLatApUrvaka pUro karIne, ene jItIne ke vazamAM karIne prANAyAma thAya e nigRhIta che. kSaNo vaDe ATalo samaya vAyu rokAyo ane saMkhyA vaDe keTalIvAra zvAsaprazvAsa lIdhA enI gaNatarI thAya che, ema e bemAM thoDo phera che. A rIte dararoja abhyAsa karatAM divasa, pakhavADiyuM mahino vagere kramathI deza ane kALanI dRSTie vadhAre vyApaka banIne dIrgha ke lAMbo bane che. atyaMta nipuNatAthI enI gati jANI zakAya evI hovAthI ene sUkSma paNa kahe che, maMdatAnA kAraNe nahIM. 50 bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH // 51 // bAhya ane Abhyantara viSayavinAno cotho (kuMbhaka) che. 51 mANa dezakAlasaMkhyAbhirbAhyaviSayaparidRSTa AkSiptaH / tathAbhyantaraviSayaparidRSTa AkSiptaH / ubhayathA dIrghasUkSmaH / tatpUrvako bhUmijayAtkrameNobhayorgatyabhAvazcaturthaH prANAyAmaH / tRtIyastu viSayAnAlocito gatyabhAvaH sakRdArabdha eva, dezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH / caturthastu zvAsaprazvAsayorviSayAvadhAraNAtkrameNa bhUmijayAdubhayAkSepapUrvako gatyabhAvazcaturthaH prANAyAma ityayaM vizeSaH // 51 // deza, kALa ane saMkhyA vaDe bahAranA pradezavALA recakane jItyA pachI, enA vinA, temaja AtyaMtara pradezavALA pUrakane paNa e rIte jItyA pachI, enA vinA thato prANAyAma kuMbhaka che. baMne rIte e lAMbo ane sUkSma bane che. enA abhyAsathI krame krame bhUmikAonA jayathI, e baMnenI gatinA abhAvavALo cotho kuMbhaka prANAyAma che. trIjA prANAyAmamAM viSayano vicAra karyA vinA eka ja prayatnathI deza, kALa ane saMkhyAthI parIkSita thaIne lAMbo
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. para sUkSma bane che. jyAre cothAmAM zvAsa-prazvAsanA pradezano nizcaya karIne krame krame bhUmijayathI baMne (pUraka recaka) vinAno gatino abhAva thAya che, e enI vizeSatA che. 51 tattva vaizAradI evaM trayo vizeSA lakSitAH / caturthaM lakSayati-bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH / vyAcaSTe-dezakAlasaMkhyAbhiriti / AkSipto'bhyAsavazIkRtAdrUpAdavaropitaH / so'pi dIrghasUkSmaH / evaM tatapUrvako bAhyAbhyantaraviSayaprANAyAmo dezakAlasaMkhyAdarzanapUrvakaH / na cAsau caturthastRtIya iva sakRtprayatnAdahnAyajAyate / kiM tvabhyasyamAnastAM tAmavasthAmApanastattadavasthAvijayAnukrameNa bhavatItyAha-bhUmijayAditi / nanUbhayorgatyabhAvaH stambhavRttAvapyastIti ko'smAdasya vizeSa ityata Aha-tRtIya iti / anAlocanapUrvaH sakRtprayatnanirvatitastRtIyaH / caturthastvAlocanapUrvo bahuprayatnanirvartanIya iti vizeSaH / tayoH pUrakarecakayoviSayo'nAlocito'yaM tu dezakAlasaMkhyAbhirAlocita ityarthaH // 51 // Ama traNa prANAyAma kahyA. have "bAhyAbhyatara..." vagerethI cotho varNave che. "dezakAlasaMkhyAbhiH" vagerethI bhASyakAra sUtra samajAve che. Alipta eTale abhyAsathI vaza karelA svarUpavALo ke prayatnanI apekSA vinAno. e paNa lAMbo ane sUkSma hoya che. "tapUrvaka" eTale bahAra ane aMdaranA pradezavALA, ane dezakALa saMkhyAne lakSamAM rAkhIne thatA prANAyAmapUrvaka. A cotho prANAyAma trIjAnI jema ekavAranA prayatnathI jhapATAbaMdha thato nathI. paraMtu abhyAsa karatAM karatAM, te te avasthAo prApta karI, emano vijaya karI, krame krame thAya che, ema "bhUmijayAta" vagerethI kahe che. staMbhavRttimAM baMne (recaka pUraka)no abhAva thAya che, pachI e bemAM (trIjA ane cothAmAM) vizeSatA zuM che? "tRtIyastu" vagerethI javAba ApatAM kahe che ke trIjo prANAyAma AlocanA vinA, eka ja vakhatanA prayatnathI thAya che. ane cotho (dezakALanI) AlocanApUrvaka, ghaNA prayatna pachI siddha thAya che. e enI vizeSatA che. pUraka, recakanA pradezanA vicAra vinAno trIjo ane deza, kALa, saMkhyAthI Alocita cotho che, evo artha che. 51 tataH kSIyate prakAzAvaraNam // 52 // enAthI (prANAyAmathI) prakAza (jJAna)nuM AvaraNa kSINa thAya che. para bhASya prANAyAmAnabhyasyato'sya yoginaH kSIyate vivekajJAnAvaraNIyaM karma /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 52] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 267 yattadAcakSate-mahAmohamayenendrajAlena prakAzazIlaM sattvamAvRtya tadevAkArye niyuGkta iti / tadasya prakAzAvaraNaM karma saMsAranibandhanaM prANAyAmAbhyAsAd durbalaM bhavati pratikSaNaM ca kSIyate / tathA coktam- tapo na paraM prANAyAmAttato vizuddhirmalAnAM dIptizca jJAnasyeti // 52 // prANAyAmono abhyAsa karanAra yogInuM vivekajJAnane AvaraNa karatuM karma kSINa thAya che. A viSe kahyuM che :- "mahAmohamaya indrajALathI prakAzazIla sattvanuM AvaraNa karIne, ene akAryamAM joDe che'" AvuM enuM prakAzane AvaraNa karatuM karma, je enA saMsArabaMdhananuM kAraNa che, e prANAyAmanA abhyAsathI nabaLuM bane che ane pratikSaNa kSINa thatuM jAya che. vaLI kahyuM che H- "prANAyAmathI zreSTha koI tapa nathI. enAthI maLonI vizuddhi ane jJAnanI dIpti thAya che. para tattva vaizAradI prANAyAmasyAvAntaraprayojanamAha - tataH kSIyate prakAzAvaraNam / Avriyate'nena buddhisattvaprakAza ityAvaraNaM klezaH pApmA ca / vyAcaSTe - prANAyAmAniti / jJAyate'neneti jJAnaM buddhisattvaprakAzaH / vivekasya jJAnaM vivekajJAnam / vivekajJAnamAvRNotIti vivekajJAnAvaraNIyam / bhavyageyapravacanIyAdInAM (aSTAdhyAyI 3 / 4 / 68) kartarinipAtanasya pradarzanArthatvAtkopanIyaraJjanIyavadatrApi kartari kRtyapratyayaH / karmazabdena tajjanyamapuNyaM tatkAraNaM ca klezaM lakSayati / atraivAgaminAmanumatimAha - yattadAcakSata iti / mahAmoho rAga: / tadavinirbhAgavartinyavidyApi tadgrahaNena gRhyate / akAryamadharmaH / nanu prANAyAma eva cetpApmAnaM kSiNoti kRtaM tarhi tapasetyata Aha-durbalaM bhavatIti / na tu sarvathA kSIyate / atastatprakSayAya tapo'pekSyata iti / atrApyAgaminAmanumatimAha tathA coktamiti / manurapyAhaprANAyAmairdaheddoSAn (6 / 72 ) iti / prANAyAmasya yogAGgatA viSNupurANa uktA prANAkhyamanilaM vazyamabhyAsAtkurute tu yaH / prANAyAmaH sa vijJeyaH sabIjo'bIja eva ca // paraspareNAbhibhavaM prANApAnau yadAnilau / kurutastadvidhAnena tRtIyaM saMyamAttayoH ||6/7 40 - 41) iti // 52 // "tataH kSIyate prAzAvarasam" sUtrathI prANAyAmanuM gaue| prayozana 5he che. buddhisattvanA prakAzane DhAMke ene AvaraNa, kleza ke pApa kahe che . "prANAyAmAnabhyasyataH..." vagerethI bhASyAra sUtranI vyApyA re che. nAthI vastu jaNAya ene jJAna ke buddhisattvano prakAza kahe che. vivekanuM jJAna AvRta kare khene vive'jJAnavarazIya (durbha) uhe che. "lavyageyapravayanIya..." ( aSTAdhyAyI.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] pataMjalinA yogasUtro [pA. 2 sU. 53 3.4.68) sUtra pramANe kartAmAM nipAta thato darzAvAya che, tethI kopanIya, rajanIyanI jema ahIM paNa kartAmAM kRtya pratyaya thayo che. - karma zabdathI karmathI utpanna thatAM pApa ane enA kAraNarUpa lezo lakSita kare che. "pattadAcakSate.." vagerethI AgamAnuyAyIonI saMmati darzAve che. mahAmoha eTale rAga. emAM avibhaktapaNe rahelI avidyAnuM paNa enAthI grahaNa thAya che. akArya eTale adharma. paNa prANAyAmathI ja pApo kSINa thatAM hoya to tapa zA kAmanuM? enA javAbamAM "durbala bhavati" nabaLuM bane che - pUrepUruM naSTa thatuM nathI, ema kahe che. tethI enA laya mATe tapa apekSita che. "tathA cokta"thI A viSe paNa AgamAnuyAyIonI saMmati darzAve che. manue paNa kahyuM che - "prANAyAmothI doSone bALI nAkhe" (manusmRti, 6.72). viSNupurANa (6.7.40-41)mAM prANAyAmane yoganuM aMga kahyuM che :"je prakriyA vAyune abhyAsathI vazamAM kare che, ene prANAyAma jANavo. e sabIjA ane nirbeja hoya che. jyAre prANa ane apAna e be vAyuo eka bIjAne dabAvIne je rIte jIte, e be prakAro, ane e baMne jemAM jItI levAya e trIjo prakAra che." para - ane dhAraNAsu ca yogyatA manasaH // 53 // dhAraNAomAM mananI yogyatA keLavAya che. pa3 mANa prANAyAmAbhyAsAdeva / pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya (134) prati vayanA para prANAyAmanA abhyAsathI ja (dhAraNA sadhAya che). kAraNa ke sUtra 1.34mAM "prANanA recana ane vidhAraNathI (mana sthira thAya che, ema kahyuM che. pa3 tatva vaizAradI kiM ca - dhAraNAsu ca yogyatA manasaH / prANAyAmo hi manaH sthirIkurvandhAraNAsu yogyaM karoti // 53 // prANAyAma manane sthira banAvIne dhAraNA mATe yogya banAve che. pa3
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 54] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 269 atha kaH pratyAhAra: ? pratyAhAra zuMcha ? svaviSayAsaMprayoge cittasya svarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH // 54 // potAnA viSayo sAthe saMyoga na thatAM, cittanA svarUpanuM jANe ke anukaraNa kare, e indriyono pratyAhAra che. 54 bhASya svaviSayasaMprayogAbhAve cittasvarUpAnukAra iveti cittanirodhe cittavaniruddhAnIndriyANi netarendriyajayavadupAyAntaramapekSante / yathA madhukararAjaM makSikA utpatantamanUtpatanti nivizamAnamanunivezante tathendriyANi cittanirodhe niruddhAnItyeSa pratyAhAraH // 54 // potAnA viSayo sAthe saMyoganA abhAve, cittanA svarUpanuM jANe ke anukaraNa thAya, eTale ke citta-nirodha thatAM, cittanI jema indriyono paNa nirodha thAya ane emanA jaya mATe bIjA upAyanI apekSA na rahe e pratyAhAra che. jema madhamAkhIo potAnA rAjAnA UDavA sAthe UDI jAya ane enA besavA sAthe bese, ema Indriyo cittanirodhathI niruddha thaI jAya che, e pratyAhAra che. 54 tattva vaizAradI tadevaM yamAdibhiH saMskRtaH saMyamAya pratyAhAramArabhate / tasya lakSaNasUtramavatArayituM pRcchati-atheti / svaviSayAsaMprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM prtyaahaarH| cittamapi hi mohanIyaraJjanIyakopanIyaiH zabdAdibhirviSayairna saMprayujyate, tadasaMprayogAccakSurAdInyapi na saMprayujyanta iti so'yamindriyANAM cittsvruupaanukaarH| yatpunastattvaM cittamabhinivizate na tadindriyANAM bAhyaviSayaviSayANAmanukAro'pi / ata uktamanukAra iveti / svaviSayAsaMprayogasya sAdhAraNasya dharmasya cittAnukAranimittatvaM saptamyA darzayatisveti / anukAraM vivRNoti-cittanirodha iti / dvayonirodhahetuzca prayatnastulya iti saadRshym| atraiva dRSTAntamAha-yathA madhukararAjamiti / dArTAntike yojayati- tatheti / atrApi viSNupurANavAkyam zabdAdiSvanuSaktAni nigRhyAkSANi yogavit / kuryAccittAnukArINi pratyAhAraparAyaNaH / / (6743) tasya prayojanaM tatraiva darzitam
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 55 vazyatA paramA tena jAyate nizcalAtmanAm / yALAmavartane yonI yogasAdha: II (dA744) ti II4ll Ama yama vagerethI saMskAra pAmelo yogI saMyamanI siddhi mATe pratyAhAra AraMbhe che. enA lakSaNane varNavatuM sUtra rajU karavA mATe "atha kaH pratyAhAraH ?" ema prazna pUche che. "svaviSayAsaMprayoge..." vagere sUtra che. citta moha, rAga ane krodha utpanna kare evA zabda vagere viSayo sAthe joDAtuM nathI. enA e asaMyogathI AMkha vagere indriyo paNa emanI sAthe na joDAya, e indriyono cittanA svarUpa sAthe anukAra (anukaraNa) che. paraMtu je tattvamAM citta praveze che, emAM, bAhya viSayomAM ja pravartatI indriyo, cittanuM anukaraNa karIne pravezI zakatI nathI. tethI "iva" jANe ke anukaraNa kare che ema kahyuM. "svaviSaya" vagerethI potAnA viSaya sAthe asaMyogarUpa sAdhAraNa dharmanuM, cittanuM anukaraNa nimitta che, ema samI vibhaktinA prayogathI darzAvyuM. "cittanirodha..." vagerethI anukaraNanuM vivaraNa Ape che. baMnenA nirodhanA heturUpa prayatna ekasarakho che, e samAnatA che. "yathA madhukararAjas..." vagerethI daSTAnta Ape che. "tathA..." vagerethI samajAvavA icchelA viSayamAM yoje che. A viSe viSNupurANanuM vacana che - "yoganA svarUpane jANanAra zabda vagere viSayomAM Asakta banelI indriyono nigraha karI, cittanuM anukaraNa karatI banAvavAno pratyAhArano abhyAsa satata kare." (viSNupurANa 6.7.43). enuM prayojana paNa tyAM darzAvyuM che :- "enAthI indriyo pUrNapaNe vaza thAya che. indriyo vazamAM na hoya, evo yogI yogasAdhaka nathI." (viSNupurANa, 6.7.44). 54 tataH paramA vazyatendriyANAm // 55 // enAthI indriyo pUrNapaNe vaza thAya che. 55 bhASya zabdAdiSvavyasanamindriyajaya iti kecit / saktirvyasanaM vyasyatyenaM zreyasa iti / aviruddhA pratipattiyA'yyA / zabdAdisaMprayogaH svecchayetyanye / rAgadveSAbhAve sukhaduHkhazUnyaM zabdAdijJAnamindriyajaya iti kecit / cittaikAgrayAdapratipattireveti jaigISavyaH / tatazca paramA tviyaM vazyatA yaccittanirodhe niruddhAnIndriyANi netarendriyajayavatprayatnakRtamupAyAntaramapekSante yogina iti // 55 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 2 sU. 55] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [271 zabda vagerenuM vyasana na hovuM indriyajaya che, ema keTalAka loko kahe che. sakti eTale vyasana, kAraNa ke e manuSyane zreyathI "vyasthati" dUra laI jAya che. mATe (zruti vagerethI) aviruddha ane nyAyasaMgata zabdAdi sevavA me, mema 324155che. - svecchAthI zabda vagere viSayo sevavAnI zakti (indriyajaya) che, ema bIjA keTalAka kahe che. rAgadveSa ane sukhaduHkhavinA zabda vagerenuM jJAna thAya e indriyajaya che ema keTalAka loko kahe che. jaigiSatra RSinA mata pramANe citta ekAgra banatAM indriyonI apravRtti Indriyajaya che. AnAthI pUrNa vazyatA thAya che. kAraNa ke cittanA nirodhathI indriyo paNa niruddha thAya che, ane indriyajaya mATe prayatnapUrvaka bIjA upAyonI apekSA yogIone rahetI nathI. 55 iti zrIpAtaJjale sAMkhyapravacane yogazAstre zrImadvayAsabhASye dvitIyaH sAdhanapAdaH // 2 // Ama zrI pataMjalinA yogazAstra para zrImad vyAsa racita sAMkhya pravacana bhASyamAM bIjo sAdhanapAda samApta thayo. 2 tattva vaizAradI asyAnuvAdakaM sUtram- tataH paramA vazyatendriyANAm / nanu santi kimanyA aparamA indriyANAM vazyatA yA apekSya parameyamucyate / addhA tA darzayati- zabdAdiSviti / etadeva vivRNoti-saktI rAgo vyasanam / kayA vyupattyA ? vyasyati kSipati nirasyatyenaM zreyasa iti / tadabhAvo'vyasanaM vazyatA / aparAmapi vazyatAmAha-aviruddheti / zrutyAdyaviruddhazabdAdisevanaM tadviruddheSvapravRttiH / saiva nyAyyA, nyAyAdanapetA yataH aparAmapi vazyatAmAha-zabdAdisaMprayoga iti / zabdAdiSvindriyANAM saMprayogaH svecchayA bhogyeSu sa khalvayaM svatantro na bhogyatantra ityarthaH / aparAmapi vazyatAmAha-rAgadveSAbhAve sukhaduHkhazUnyaM mAdhyasthyena zabdAdijJAnamityeke / sUtrakArAbhimatAM vazyatAM paramarSisamatAmAhacittasyaikAgyAtsahendriyairapravRttireva zabdAdiSviti jaigISavyaH / asyAH paramatAmAha-paramA tviti / tuzabdo vazyatAntare bhyo vizinaSTi / vazyatAntarANi hi viSayAzIviSasaMprayogazAlitayA klezaviSasaMparkazaGkAM nApanAmanti / na hi viSavidyAvitprakRSTo'pi vazIkRtabhujaMgamo bhujaMgamamaGke nidhAya svapiti vizrabdhaH / iyaM tu vazyatA vidUrIkRtanikhilaviSayavyatiSaGgA nirAzaGkatayA parametyucyate / netarendriyajayavaditi / yathA yatamAnasaMjJAyAmekendrijaye'pIndriyAntarajayAya prayatnAntarama-pekSyante, na caivaM cittanirodhe bAhyendriyanirodhAya prayatnAntarApekSetyarthaH // 55 //
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 2 sU. 55 "tataH paramA vazyatA indriyANAm" sUtra agAu kahelI vAtano anuvAda kare che. zuM bIjI indriyonI aparamA vazyatA paNa che, jenI apekSAe Ane "paramA vazyatA" kahevAmAM Ave che? hA. "zabdAdiSa" vagerethI emane kahe che. "sakti" ke rAga eTale vyasana vagerethI enuM vivaraNa kare che. kevI vyutpattithI? "vyasthati, lipati nirati enuM zreyasaH iti" yogIne zreyathI dUra pheMke che, mATe ene "sakti" kahe che. eno abhAva avyasana che, e ja vazyatA che. aviruddha pratipatti" vagerethI bIjI vazyatA kahe che. vedathI aviruddha zabda vagerenuM sevana eTale vedaviruddha pravRttino abhAva. e nyAyasaMgata che, kAraNa ke yuktiviruddha nathI. "zabdAdisaMprayogaH svecchayA" vagerethI anya vazyatA kahe che. zabda vagere sAthe svecchApUrvaka indriyono saMyoga. AnAthI mANasa bhogya viSe svataMtra rahe che, enA vazamAM thato nathI, evo artha che. vaLI bIjI vazyatA kahe che :rAgadveSavagaranuM sukhaduHkha rahita, taTastha evuM zabdAdinuM jJAna, ema keTalAka kahe che. - parama RSi jaigiSathane saMmata ane sUtrakArane paNa abhimata evI vazyatA kahe che - cittanI ekAgratAne lIdhe indriyo sAthe cittanI zabdAdimAM apravRtti paramA vazyatA che. "paramANu" vagerethI enI utkRSTatA darzAve che. "tuM" zabdathI bIjI vazyatAo karatAM AnI vizeSatA batAve che. bIjI vazyatAo viSayarUpa sarpanA viSa sAthe saMyogavALI hovAthI viSajanya kleza sAthe saMparkanI zaMkA dUra karatI nathI. viSavidyAno utkRSTa vizeSajJa paNa, sarpane vazamAM karIne, khoLAmAM rAkhIne vizvAsapUrvaka sUI jato nathI. A chellI vazyatA badhA prakAranA viSanA saMparka vagaranI ane niHzaMka banAvanAra hovAthI "paramA" kahevAya che. jema yatamAna vairAgyamAM eka indriya para vijaya prApta karyA pachI, bIjI IndriyonA vijaya mATe, prayatnanI apekSA rahe che, evI apekSA citta nirodha thatAM bahAra bhaTakatI badhI indriyonA nirodha mATe anya prayatnanI apekSA rahetI nathI, evo artha che. papa kriyAyogaM jagau klezAnvipAkAkarmaNAmiha / taduHkhatvaM tathA vyUhAnyAde yogasya paJcakam ||iti // "kriyAyoga, klezo, karmavipAka, enAM du:kho ane yoganA bhUho ema pAMca bAbato A pAdamAM kahI iti zrI vAcaspatimizraviracitAyAM pAtaJjalayogasUtrabhASyavyAkhyAyAM tattva vaizAradyAM dvitIyaH sAdhanapAdaH // 2 // Ama pAtaMjalayogasUtrabhASya para zrI vAcaspati mizraviracita tattva vaizAradImAM bIjo sAdhanapAda samApta thayo. 2
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ trIjo vibhUtipAda uktAni paJca bahiraGgANi sAdhanAni / dhAraNA vaktavyA / pAMya pAraMga sAdhano kahyAM. dhAraNA kahevI joIe dezabandhazcittasya dhAraNA // 1 // eka sthAnamAM cittanI sthiratA dhAraNA che. 1 bhASya nAbhicakre, hRdayapuNDarIke, mUrji jyotiSi, nAsikAgre, jihvAna ityevamAdiSu dezeSu bAhye vA viSaye cittasya vRttimAtreNa bandha iti dhAraNA // 1 // nAmiya, 66yamaNa, bhUpAnI yoni, nAsino bhayamA, jIbhano agrabhAga vagere sthAnomAM athavA bahAranA koI padArthapara cittane vRttimAtrathI sthira karavuM dhAraNA che. 1 tattva vaizAradI __ prathamadvitIyapAdAbhyAM samAdhistatsAdhanaM coktam / tRtIyapAde tatpravRttyanuguNAH zraddhotpAdahetavo vibhUtayo vaktavyAH / tAzca saMyamasAdhyAH / saMyamazca dhAraNAdhyAnasamAdhisamudAya iti vibhUtisAdhanatayA, paJcabhyazca yogAGgebhyo bahiraMgebhyo'syAGgatrayasyAntaraGgatayA vizeSajJApanArthamatra trayasyopanyAsaH / tatrApi ca dhAraNAdhyAnasamAdhInAM kAryakAraNabhAvena niyatapaurvAparyatvAttadanurodhenopanyAsakrama iti prathama dhAraNA lakSaNIyetyAha-uktAnIti / dezabandhazcittasya dhAraNA / bandhaH saMbandhaH / AdhyAtmikadezamAha-nAbhicakra iti / Adizabdena tAlvAdayo grAhyAH / bAhyadezamAhabAhya iti / bAhye ca na svarUpeNa cittasya saMbandhaH saMbhavatItyuktaM vRttimAtreNa jJAnamAtreNetyarthaH / atrApi purANam prANAyAmena pavanaM pratyAhAreNa cendriyam / vazIkRtya tataH kuryAccittasthAnaM zubhAzraye // (viSNu pu. 67 / 45) zubhAzrayA bAhyA hiraNyagarbhavAsavaprajApatiprabhRtayaH / idaM ca tatroktam
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274] pataMjalinAM yogasUtro [.. 3 sU. 1 mUrta bhagavato rUpaM sarvopAzrayanispRham / eSA vai dhAraNA jJeyA yaccittaM tatra dhAryate // 77|| tacca mUrtaM hare rUpaM yadvicintyaM narAdhipa / tacchrayatAmanAdhArA dhAraNA nopapadyate // 78 // prasannavadanaM cArupadmapatranibhekSaNam / sukapolaM suvistIrNalalATaphalakojjvalam // 79 // samakarNAntavinyastacArukuNDalabhUSaNam / kambugrIvaM suvistIrNazrIvatsAGkitavakSasam // 80 // valIvibhaGginA magnanAbhinA codareNa ca / pralambASTabhujaM viSNumatha vApi caturbhujam // 81 / / samasthitorujavaM ca svastikAghikarAmbujam / cintayedbrahmabhUtaM taM pItanirmalavAsasam // 82 // kirITacArukeyUrakaTakAdivibhUSitam / zArGgacakragadAkhaDgazaGkhAkSavalayAnvitam // 83 // cintayettanmayo yogI samAdhAyAtmamAnasam / tAvadyAvad dRDhIbhUtA tatraiva nRpa dhAraNA // 8 // etadAtiSThato'nyadvA svecchayA karma kurvataH / nApayAti yadA cittaM siddhAM manyeta tAM tadA // 85 // __ (viSNu pu. 6777-85) iti // 1 // pahelA ane bIjA pAdamAM samAdhi ane enAM sAdhano kahyAM. A trIjA pAdamAM yoganA abhyAsane anurUpa zraddhA utpanna thAya, e mATe vibhUtio kahevI joIe. vibhUtio saMyamathI siddha thAya che. dhAraNA, dhyAna ane samAdhinA samudAyane saMyama kahe che. vibhUtinuM sAdhana hovAnA kAraNe, pAMca bahiraMga yogAMgonI apekSAe A traNa aMtaraMga che, evI emanI vizeSatA paNa darzAvavA ahIM emanI rajUAta karavAmAM Ave che. dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM kAryakAraNabhAva ane nizcita pUrvApara krama hovAnA kAraNe, e krama pramANe rajUAtano krama paNa thAya, mATe "uktAni bahiraMgANi." vagerethI sau prathama dhAraNAnuM lakSaNa kahe che. dhAraNA eTale cittano sthAna sAthe baMdha eTale saMbaMdha. "nAbhicake" vagerethI AdhyAtmika sthAno kahe che.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 2] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [275 Adi zabdathI tALavuM vagere grahaNa karavA joIe. "bAhya..." vagerethI bahAranAM sthAna kahe che. bahAranA padArthomAM cittano svarUpathI saMbaMdha saMbhavita na hovAthI vRttimAtra ke jJAnamAtrathI citta sthira karavuM, evo artha che. A viSe purANa kahe che "prANAyAmathI pavanane, pratyAhArathI indriyone vazamAM karI, cittane zubha AzrayamAM sthira karavuM." (vi.pu. 6.7.45). hiraNyagarbha, Indra, prajApati vagere bAhya zubhAzrayo che. A viSe paNa purANa vacana che - "bIjA badhA AzrayonI spRhA rAkhyA vinA cittane bhagavAnanA sAkAra svarUpamAM dhAraNAthI sthira karavuM. he narAdhipa, zrI harinA ciMtana karavA yogya svarUpane sAMbhaLo. kAraNa ke AdhAravinA dhAraNA zakya nathI. prasanna mukhavALA, suMdara kamaLapatra jevAM netravALA, sucAru gAlavALA, vistRta lalATane kAraNe ujvaLa jaNAtA, samAna AkAranA kAnomAM uttama kuMDaLovALA, zaMkha jevI grIvAvALA, vizALa zrIvatsalAMchita vakSasthaLavALA, nimnanAbhi ane valiyukta udaravALA, lAMbA ATha athavA cAra hAthavALA, ekasarakhI sAthaLa ane jAMghavALA, caraNo para kamaLa jevA hAtha rAkhIne svastikAsanamAM beThelA, zuddha pILA vastravALA, kirITa, keyUra, kaMgana vagere alaMkArothI vibhUSita, temaja hAthomAM zArga, cakra, gadA, khaga, zaMkha ane akSamALA dhAraNa karatA, brahmasvarUpa bhagavAna viSNunuM, potAnA manane samAhita ane tanmaya banAvIne, yogIe tyAM sudhI ciMtana karavuM joIe, jyAM sudhI emAM dhAraNA daDha na thAya. Ama dhyAna karatAM athavA svecchAthI bIjuM kArya karatAM paNa yogInuM citta bIje na jAya, tyAre dhAraNA sthira thaI che, ema jANavuM joIe. (vi.pu.6.7.77-85) 1. tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam // 2 // emAM vRttinI ekAgratA dhyAna che. ra bhASya tasmindeze dhyeyAlambanasya pratyayasyaikatAnatA sadRzaH pravAhaH pratyayAntareNAparAmRSTo dhyAnam // 2 // dhyeyanA avalaMbanarUpa e sthAnamAM vRttinI ekatAnatA, eTale anya vRttionA saMbaMdha vinA, ekasarakho pravAha, dhyAna che. 2
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] pataMjalinAM yogasUtro [5. usU. 3 tattva vaizAradI dhAraNAsAdhyaM dhyAnaM lakSayati-tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam / ekatAnataikAgratA / sugamaM bhASyam / atrApi purANam tadrapapratyayaikAgrayasaMtatizcAnyaniHspRhA / taddhyAnaM prathamairaGgaiH SaDbhiniSpAdyate nRpa / (viSNu pu. 6 / 786) iti / / 2 / / "tatra pratyaryakatAnatA dhyAnathI dhAraNA vaDe siddha thatA dhyAnanuM lakSaNa 58 cha. metAnatA bheTa me di. bhaviSe 59 pu2|9| vayana cha :- "3 21%8, e svarUpa tarapha, bIjI bAbatonI spRhA vinA, vRttiono ekasarakho pravAha dhyAna che. ene pahelAM cha aMgothI siddha karavAmAM Ave che. 2 tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH // 3 // e dhyAna ja mAtra dhyeya padArthane prakAzita kare, ane dhyAnarUpa potAnA svarUpathI jANe ke zUnya bane e samAdhi che. 3 bhASya dhyAnameva dhyeyAkAranirbhAsaM pratyayAtmakena svarUpeNa zUnyamiva yadA bhavati dhyeyasvabhAvAvezAttadA samAdhirityucyate // 3 // dhyAna ja jayAre beya AkArane pragaTa kare ane dhyeyanA svabhAvanA Avezane lIdhe, potAnA svarUpathI jANe ke zUnya bane, tyAre ene samAdhi 5 cha. 3 tattva vaizAradI dhyAnasAdhyaM samAdhi lakSayati-tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH / vyAcaSTe-dhyAnameveti / dhyeyAkAranirbhAsamiti dhyeyAkArasyaiva nirbhAso na dhyAnAkArasyeti / ata evAha-zUnyamiti / nanu zUnyaM cetkathaM dhyeyaM prakAzetetyata Aha-iveti / atraiva hetumAha-dhyeyasvabhAvAvezAditi / atrApi purANam tasyaiva kalpanAhInaM svarUpagrahaNaM hi yat / manasA dhyAnaniSpAdyaM samAdhiH so'bhidhIyate // viSNu pu. 6 / 7 / 90) iti / dhyeyAddhyAnasya bhedaH kalpanA, taddhInamityarthaH / aSTAGgayogamuktvA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 4] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [277 khANDikyAya kezidhvaja upasaMjahAra kSetrajJaH karaNI jJAnaM karaNaM tadacetanam / niSpAdya muktikAryaM vai kRtakRtyaM nivartate // viSNu pu. 67 / 92) iti // 3 // "tadevArthamAtranirmAsa.." vagere sUtrathI dhyAnathI siddha thatI samAdhinuM lakSaNa kahe che. "dhyAnameva..." vagerethI bhAgakAra sUtra samajAve che. dheyakAranirmAsam"... vagerethI kahe che ke phakta dhyeyano AkAra ja prakAzita kare, dhyAnano AkAra nahIM. tethI "zUnyamiva", jANe ke zUnya hoya evo-ema kahe che. jo zUnya hoya to prakAzita kevI rIte kare ? e mATe "Iva"no prayoga kare che. eno hetu jaNAvatAM kahe che ke beyanA svabhAvanA Avezane lIdhe AvuM bane che. A viSayamAM paNa purANa che : "kalpanA vinA enA ja svarUpanuM grahaNa, je mana vaDe dhyAnathI siddha thAya che, e samAdhi kahevAya che." (vi.pu. 6.7.90). beyathI dhyAnano bheda kalpanA che, e vinAnuM, evo artha che. kezidhvaja khAMDikyane aSTAMgayogano upadeza karIne, enA upasaMhAramAM kahyuM : "kSetrajJa karaNI (sAdhanano prayoga karanAra) che. jJAna karaNa che, je acetana che, ane muktirUpa kAryane utpanna karIne, kRtakRtya banatAM nivRtta thAya che." (vi.pu. 6.7.92). 3. trayamekatra saMyamaH // 4 // e traNa eka viSayamAM thAya e saMyama che. 4 bhASya tadetaddhAraNAdhyAnasamAdhitrayamekatra saMyamaH / ekaviSayANi trINi sAdhanAni saMyama ityucyate / tadasya trayasya tAntrikI paribhASA saMyama iti III e traNa eTale dhAraNA, dhyAna ane samAdhi eka viSaya para sadhAya e saMyama che. ekaviSayaka traNa sAdhanone saMyama kahe che. e traNanI tAMtrika paribhASA saMyama che. 4 tattva vaizAradI dhAraNA dhyAnaM samAdhirityetattrayasya tatra tatra niyujyamAnasya prAtisvikasaMjJoccAraNe gauravaM syAditi lAghavArthaM paribhASAsUtramavatArayati-trayamekatra saMyama iti /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 5 vyAcaSTe-ekaviSayANIti / vAcakatvazaGkAmapanayati - tadasyeti / tantryate vyutpAdyate yogo yena zAstreNa tattantram / tadbhavA tAntrikI / saMyamapradezAH pariNAmatrayasaMyamAt (rU|16) tyevamAvya: // 4 // 278 ] " dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNano (ekI sAthe) te te jagAe prayoga karavo hoya, tyAre emane potapotAnA nAmathI uccAravAmAM gaurava thAya. tethI lAghava mATe "trayamekatra saMyamaH" evuM paribhASA sUtra prastuta kare che. "ekaviSayANi..." vagerethI sUtra samajAve che. "tadasya...'' vagerethI saMyama zabdanI vAcakatva zaMkA dUra kare che (ke e vAcaka nahIM, pAribhASika saMjJA che). "taMtryate vyutpAdyate yogaH" jenAthI yoganuM nirUpaNa karavAmAM Ave che, e zAstra taMtra kahevAya. ene mATe banAvelI 'tAMtrikI" kahevAya. AgaLa "pariNAmatrayasaMyamAt, 3.16mAM kahevAnArA saMyamanA pradezo ke viSayo che. 4 tajjayAtprajJAlokaH // 5 // enA (saMyamanA) jayathI prajJAno prakAza thAya che. 5 bhASya tasya saMyamasya jayAtsamAdhiprajJAyA bhavatyAloko, yathA yathA saMyamaH sthirapado bhavati tathA tathA samAdhiprajJA vizAradIbhavati // 5 // e saMyamanA jayathI samAdhi-prajJAno prakAza thAya che. jema jema saMyama sthira thAya che, ema ema samAdhiprajJA vadhune vadhu spaSTa thAya che. 5 tattva vaizAradI saMyamavijayasyAbhyAsasAdhanasya phalamAha - tajjayAtprajJAlokaH / pratyayAntarAnabhibhUtasya nirmalapravAhe'vasthAnamAlokaH prajJAyAH / sugamaM bhASyam // 5 // "tayAprajJAlokaH" sUtrathI saMyamavijayarUpa sAdhananA abhyAsanuM phaLa kahe che. bIjI vRttio vaDe dabAyA vinA nirmaLa pravAharUpa sthiti prajJAno prakAza che. bhASya saraLa che. pa
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 6] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 279 tasya bhUmiSu viniyogaH // 6 // eno (saMyamano) (savitarka vagere) bhUmiomAM viniyoga karavAmAM Ave che. bhASya tasya saMyamasya jitabhUmeryAnantarA bhUmistatra viniyogaH / na hajitAdharabhUmiranantarabhUmiM vilaya prAntabhUmiSu saMyamaM labhate / tadabhAvAcca kutastasya prajJAlokaH ! IzvaraprasAdAjjitottarabhUmikasya ca nadharabhUmiSu paracittajJAnAdiSu saMyamo yuktaH / kasmAt ? tadarthasyAnyata evAvagatatvAt / bhUmerasyA iyamanantarA bhUmirityatra yoga evopAdhyAyaH / ktham ? evaM hyuktam - yogena yogo jJAtavyo yogo yogAtpravartate / / yo'pramattastu yogena sa yoge ramate ciram // iti // 6 // e saMyamano jItelI bhUmiothI AgaLanI bhUmimAM viniyoga karavo joIe. zarUAtanI bhUmio jItyA vinA, AgaLanI bhUmi moLaMgIne, aMtima bhUmiomAM saMyama karI zakAto nathI. ane e vinA ene prajJA-prakAza kyAMthI maLe ? IzvaranA anugrahathI AgaLanI bhUmi chatI hoya evA yogIe bIjAnA cittanuM jJAna vagere nIcenI bhUmimAM saMyama karavo yogya nathI. kema? kAraNa ke e jJAna bIjI rIte maLI gayuM che. A bhUmi pachI A bhUmi Ave che, e viSe yoga ja zikSaka che. kevI rIte ? 129 me che :- "yoga yoga vo me, yogathI dhoga vadhe che. je pramAdarahita banI yoga seve che, e lAMbA samaya sudhI yogamA sAnaha prAta che." 6 tattva vaizAradI kva punarviniyuktasya saMyamasya phalametadityata Aha- tasya bhUmiSu viniyogaH / bhUmi vizeSayati bhASyakAraH-tasyeti / jitAyA bhUmeryAnantarA bhUmiravasthA'jitA tatra viniyogaH / sthUlaviSaye savitarke samAdhau vazIkRte saMyamena saMyamasyAvijite nirvitarke viniyogaH / tasminnapi vazIkRte savicAre viniyogaH / evaM nirvicAre viniyoga
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280] pataMjalinAM yogasUtro [.. usU. 6 ityarthaH / ata eva sthUlaviSaya samApattisiddhau satyAM purANe tattadAyudhabhUSaNApanayena sUkSmaviSayaH samAdhiravatArita: tataH zaGkhagadAcakrazAdirahitaM budhaH / cintayedbhagavadrUpaM prazAntaM sAkSasUtrakam // 86 / / yadA ca dhAraNA tasmitravasthAnavatI tataH / kirITakeyUramukhairbhUSaNai rahitaM smaret / / 87 // tadekAvayavaM devaM so'haM ceti punarbudhaH / kuryAttato hyahamiti praNidhAnaparo bhavet // 88 // (viSNu pu. 6786-88 kasmAtpunaradharAM bhUmiM vijityottarAM vijayate viparyayaH kasmAna bhavatItyA Aha-na hyajitAdharabhUmiriti / na hi zilAhUdAgaGgAM prati prasthito'prApya meghava gaGgAM prApnoti / IzvaraprasAdAjjitottarabhUmikasya ceti / kasmAt ? tadarthasyottarabhUmivijayasya pratyAsanasyAnyata evezvaraprANidhAnAdevAvagatatvAt / niSpAditakriye karmaNyavizeSAdhAyinaH sAdhanasyAsAdhananyAyAtipAtAditi / syAdetat-AgamataH sAmAnyato'vagatAnAmapyavAntarabhUmibhedAnAM kutaH paurvAparyAvagatirityata Aha- bhUmerasyA iti / jitaH pUrvo yoga uttarasya yogasya jJAnapravRttyadhigamahetuH / avasthaivAvasthAvAnityabhipretyaitad draSTavyam // 6 // kyAM prayojelA saMyamanuM A phaLa che? enA javAbamAM eno bhUmiomAM viniyo| 42vI, mema / che. "tasya..." vagai3thI maadhy|2 bhUminI vizeSatA darzAve che. jItelI bhUmi pachI AvatI, na jItelI bhUmi ke avasthAmAM viniyoga karavo joIe. sthUla viSayavALA savitarka samAdhine saMyamathI vaza karI, saMyamathI na jitAyelA nirvitarka samAdhimAM viniyoga karavo. ene paNa vaza karIne pachI savicAramAM viniyoga karavo, Ama nirvicAramAM paNa karavo. A kAraNe sthUlaviSayaka samApatti siddha thatAM purANamAM te Ayudha ane bhUSaNane dUra karIne sUkSma viSayamAM sabhApatti sAdhavAno 75heza 42vAmAM mAve cha :- "5chI mAvAnanu zaM5, gahA, cakra, zArga vagere vinAnuM zAnta ane phakta akSamALAvALuM svarUpa ciMtavavuM. jyAre emAM dhAraNa sthira thAya, tyAra pachI kirITa, keyUra vagere alaMkAro vinAnuM svarUpa thitave. 5chI me me savayava vane "mehuM dhuM" mema, bhane pachI 37 "IhuM" 35 praNidhAnanI salyAsa 3." (vi.pu. 6.7.86-88) pahelAMnI bhUmi jItIne, pachInI bhUmi jIte ema zA mATe kahyuM? ethI
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 7] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [281 UlaTuM kema na thAya ? enA javAbamAM "na hyujitAdharabhUmi..." vagerethI kahe che ke zilAhUdathI gaMgA javA mATe nIkaLelo mANasa meghavana gayA vinA gaMgA pahoMcato nathI. IzvaranA anugrahathI AgaLanI bhUmi jitAya, to pahelAMnI bhUmi mATe saMyama karavo yogya nathI, ema zAthI kahyuM? kAraNa ke AgaLanI bhUmi bIjI rIte ke IzvarakRpAthI jitAI che. sAdhya meLavI lIdhA pachI, emAM bIjI koI vizeSatA na umeranAra sAdhana apanAvavuM, sAdhanAnA nyAyanI dRSTie nirarthaka che. bhale. paNa AgamathI sAmAnyapaNe kramika, bhinna bhUmio viSe jANyA pachI, eka pachI eka bhUmio jItavI joIe evuM zAthI ? "bhUmerasyA:" vagerethI A praznano javAba Ape che. jItelI yogabhUmi AgaLanI bhUminA jJAna mATe, pravRtti mATe ane prApti mATe hetu che. avasthA ane avasthAyukta yogImAM bheda nathI, evA abhiprAyathI Ama kahevAmAM AvyuM che. ema samajavuM joIe. 6 trayamantaraGgaM pUrvebhyaH // 7 // A traNa, pUrvanAM sAdhano karatAM aMtaraMga che. 7 mANa tadetaddhAraNAdhyAnasamAdhitrayamantaraGgaM saMprajJAtasya samAdheH pUrvebhyo yamAdibhyaH paJcabhyaH sAdhanebhya iti // 7 // dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNa sAdhano, pahelAMnA yama vagere pAMca sAdhano karatAM, saMprajJAta samAdhi mATe aMtaraMga che. 7 tattva vaizAradI kasmAtpunaryogAGgatvAvizeSe'pi saMyamasya tatra tatra viniyogo netareSAM paJcAnAmityata Aha-trayamantaraGgaM pUrvebhyaH / tadidaM sAdhanatrayaM sAdhyasamAnaviSayatvenAntaraGgam / na tvevaM yamAdayaH, tasmAtte bahiraGgA ityarthaH // 7 // yoganAM aMga tarIke badhAM sAdhana samAna hovA chatAM, saMyamano ja je te bhUmimAM viniyoga karavo, ane anya pAMca aMgono nahIM, enuM zuM kAraNa? AnA javAbamAM "trayamantaraMga pUrvebhyA" ema kahe che. A traNa sAdhano sAdhya sAthe samAna viSayavALAM hovAthI aMtaraMga che. yama vagere evAM nathI. tethI e bahiraMga che, evo artha che. 7
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 8 tadapi bahiraGgaM nirbIjasya // 8 // e (saMyama) paNa nirbeja samAdhinuM bahiraMga che. 8 bhASya tadapyantaraGgaM sAdhanatrayaM nirbIjasya yogasya bahiraGgaM bhavati / kasmAt ? tadabhAve bhAvAditi // 8 // e traNa aMtaraMga sAdhano paNa nirbIja yoganuM bahiraMga che. kema ? kAraNa ke emanA abhAvamAM e utpanna thAya che. 8 tattva vaizAradI sAdhanatrayasya saMprajJAta evAntaraGgatvaM na tvasaMprajJAte / tasya nirbIjatayA taiH saha samAnaviSayatvAbhAvAtteSu ciraniruddheSu saMprajJAtaparamakASThAparanAmajJAnaprasAdarUpaparavairAgyAnantaramutpAdAccetyAha- tadapi bahiraGga nirbIjasya / samAnaviSayatvamantaraGgatvaprayojakamiha na tu tadanantarabhAvastasya bahiraGgezvarapraNidhAnavartitayA savyabhicAratvAditi sthite savyabhicAramapyantaraGgalakSaNaM tadanantarabhAvitvamasya nAsti / tasmAdUrApetAntaraGgatA saMyamasyAsaMprajJAte iti darzayituM tadabhAve bhAvAdityuktam // 8 // traNa sAdhano saMprajJAtanAM ja aMtaraMga che, asaMprajJAtanAM nahIM. kAraNa ke asaMmajJAta nirbeja hovAthI, emanI sAthe samAnaviSayavALo nathI. mATe lAMbA samaya sudhI e traNa niddha rahe ane saMprajJAta samAdhi parAkASThA svarUpa jJAnaprasAda ke paravairAgyane prApta kare, tyAra pachI ja e utpanna thAya che. A vAta "tadapi bahiraMga nirbIjatya" sUtrathI kahI che. sAmAnaviSayavALA hovuM e aMtaraMgapaNAno hetu che. ahIM to emanA pachI thAya evo kAraNane lAgu paDato krama-niyama paNa nathI. saMyama paNa IzvarapraNidhAna rUpa bahiraMgamAM samAviSTa thato hovAthI, e baMne ekasarakhA che. Ama mizrita evuM aMtaraMganuM lakSaNa eTale ke enA pachI nirbIja samAdhi thAya evuM lakSaNa-paNa AmAM nathI. tethI nirbIja samAdhi mATe saMyama ghaNe dUra hovAthI e enuM aMtaraMga sAdhana banI zake ema nathI, evuM darzAvavA enA abhAvamAM e utpanna thAya che, ema kahyuM. 8
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 9] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [283 - ___ atha nirodhacittakSaNeSu calaM guNavRttamiti kIdRzastadA cittapariNAma:- guerAya: gatizIla che. to niruddha cittanI kSaNomAM cittanuM kevuM pariNAma thAya che? vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH // 9 // vyutthAna saMskArono abhibhava ane nirodha saMskArono prAdurbhAva, ane nirodhanI kSaNomAM cittano anvaya (saMbaMdha) nirodha pariNAma che. 9 bhASya vyutthAnasaMskArAzcittadharmA na te pratyayAtmakA iti pratyayanirodhe na niruddhAH / nirodhasaMskArA api cittadharmAH / tayorabhibhavaprAdurbhAvau / vyutthAnasaMskArA hIyante, nirodhasaMskArA AdhIyante / nirodhakSaNaM cittamanveti / tadekasya cittasya pratikSaNamidaM saMskArAnyathAtvaM nirodhapariNAmaH / tadA saMskArazeSaM cittamiti nirodhasamAdhau (1118) vyAkhyAtam // 9 // vyutthAna saMskAro cittanA dharmo che. e pratyayAtmaka vRtti rUpa) nathI. tethI vRttiono nirodha thavA chatAM, emano nirodha thato nathI. nirodha saMskAro paNa cittanA dharmo che. e beno abhibhAva (dabAvuM) ane prAdurbhAva (utpanna thavuM) nirodhakSaNomAM thAya che. eTale ke vyutthAna saMskArono hAsa ane nirodha saMskAronuM AdhAna (vRddhi) thAya che. nirodhakSaNo daramyAna citta anugata rahe che. eka cittamAM Ama pratikSaNa saMskAronuM judApaNuM nirodha pariNAma che. tyAre citta saMskArazeSa hoya che, ema nirodhasamAdhinI carcA vakhate 1.18 spaSTa karyuM che. 9 tattva vaizAradI pariNAmatrayasaMyamAd (3 / 16) ityatropayokSyamANapariNAmatrayaM pratipipAdayiSunirbIjaprasaGgena pRcchati-atheti / vyutthAnasaMprajJAtayozcittasya sphuTatarapariNAmabhedapracayAnubhavAnna praznAvatAraH / nirodhe tu nAnubhUyate pariNAmaH, na cAnanubhUyamAno nAsti, cittasya triguNatayA calatvena guNAnAM kSaNamapyapariNAmasyAsaMbhavAdityarthaH / praznottaraM sUtram-vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH / asaMprajJAtaM samAdhimapekSya saMprajJAto vyutthAnam / nirudhyate'neneti
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 9 nirodho jJAnaprasAdaH paraM vairAgyam / tayoryutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau / tatra vyutthAnasaMskArasyAbhibhavo nirodhasaMskArasyAvirbhAvazcittasya dharmiNo nirodhakSaNasya nirodhAvasarasya dvayoravasthayoranvayaH / na hi cittaM dharmi saMprajJAtAvasthAyAmasaMprajJAtAvasthAyAM ca saMskArAbhibhavaprAdurbhAvayoH svarUpeNa bhidyata iti / nanu yathottare klezA avidyAmUlA avidyAnivRttau nivartanta iti na tanivRttau pRthkprytnaantrmaasthiiyte| evaM vyutthAnapratyayamUlAH saMskArA vyutthAnanivRttAveva nivartanta iti tanivRttau na nirodhasaMskAro'pekSitavya ityata Aha-vyutthAnasaMskArA iti / na kAraNamAdanivRtti: kAryanivRttihetuH / mA bhUtkuvindanivRttAvapi paTasya nivRttiH / api tu yatkAraNAtmakaM yatkAryaM tatkAraNanivRttau tatkAryanivRttiH / uttare ca klezA avidyAtmAna ityuktam / atastanivRttau teSAM nivRttirupapannA / na tvevaM pratyayAtmAnaH saMskArAH, ciraniruddha pratyaye saMprati smaraNadarzanAt / tasmAtpratyayanivRttAvapi tanivRttau nirodhasaMskArapracaya evopAsanIya ityarthaH / sugamamanyat // 9 // pariNAmatrayasaMyamAt.." 3.16 vagere AgAmI sUtromAM upayogamAM AvanArAM traNa pariNAmonuM pratipAdana karavAnI icchAthI atha..." vagerethI prazna kare che (ke nirodhakSaNomAM cittapariNAma kevuM hoya che ?), vyutthAna ane saMprajJAta samAdhi daramyAna cittamAM thatAM pariNAma spaSTapaNe anubhavAya che, tethI tyAM Avo prazna thato nathI. paNa nirodhasamAdhi daramyAna citta-pariNAma anubhavAtuM nathI. anubhavAtuM nathI mATe nathI ema nathI. kAraNa ke citta triguNAtmaka hovAthI caMcaLa che, tethI guNo kSaNa mATe paNa apariNAmI rahI zakatA nathI, evo artha che. praznanA uttararUpa "brutthAnanirodhasaMskArayo...." vagere sUtra che. asaMprajJAta samAdhinI apekSAe saMprajJAta vyutthAna che. "nirudhdhata anena" evA vigrahathI nirodha jJAnaprasAda eTale paravairAgya che. e be vyutthAna ane nirodhanA saMskArono abhibhava ane prAdurbhAva eTale vyutthAna saMskArono hrAsa ane nirodha saMskArono AvirbhAva. A be dharmovALA dharmI cittano nirodhanI kSaNo daramyAna anvaya (saMbaMdha) rahe che. dharmI citta saMprajJAta ane asaMprajJAta avasthAmAM-jyAre saMskArono abhibhava ane prAdurbhAva thAya che tyAre-svarUpathI bhinna banatuM nathI. paNa avidyA pachInA asmitA vagere klezo avighAmUlaka hovAthI, avidyA nivRtta thatAM, nivRtta thAya che, ane emanI nivRtti mATe bIjA prayatnano Azraya karavo paDato nathI, ema vyutthAna pratyayamUlaka saMskAro vyutthAna nivRtta thatAM ja nivRtta thavA joIe, emanI nivRtti mATe nirodha saMskAranI apekSA na hovI joIe. A zaMkAnA samAdhAna mATe "vyathAna saMskAraH..." vagerethI kahe che
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 10] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [285 ke kAraNa mAtranI nivRtti kAryanI nivRttino hetu nathI. vaNakara nivRtta thatAM vastra nivRtta thatuM nathI. paraMtu je upAdAna kAraNathI kArya utpanna thAya che, enI nivRtti thatAM kArya nivRtta thAya che. avidyA pachInA asmitA vagere klezonuM upAdAna avidyA che ema agAu spaSTa kahyuM che. tethI enI nivRttithI emanI nivRtti yogya che. paraMtu saMskAronuM upAdAna vRttio nathI. kAraNa ke vRtti lAMbA samaya sudhI niruddha rahe chatAM pAchI e vartamAnamAM smRtirUpe jovA maLe che. mATe vRttio niruddha thAya, to paNa nirodha saMskArono pracaya (saMcaya) abhyAsa vaDe avazya vadhAravo joIe, evo artha che. bAkInuM sugama che. 9 tasya prazAntavAhitA saMskArAt // 10 // enI (cittanI) prazAntavAhitA (nirodha) saMskArathI thAya che. 10 bhASya nirodhasaMskArAd nirodhasaMskArAbhyAsapATavApekSA prazAntavAhitA cisasya bhavati / tatsaMskAramAndye vyutthAnadharmiNA saMskAreNa nirodhadharmaH saMskAro'bhibhUyata iti // 10 // - nirodhasaMskArathI eTale ke nirodhasaMskAra mATe thatA abhyAsanI paTutA (pakvatA)thI cittanI prazAntavAhitA siddha thAya che. e saMskAro jo maMda hoya, to vyutthAna dharmavALA saMskArathI nirodha dharma dabAI jAya che.10 tattva vaizAradI sarvathA vyutthAnasaMskArAbhibhave tu balavatA nirodhasaMskAreNa cittasya kIdRzaH pariNAma ityata Aha-tasya prazAntavAhitA saMskArAt / vyutthAnasaMskAramalarahitanirodhasaMskAraparamparAmAtravAhitA prazAntavAhitA / kasmAtpunaH saMskArapATavamapekSate na tu saMskAramAtramityata Aha-tatsaMskAramAndya iti / taditi nirodhaM parAmRzati / ye tu nAbhibhUyata iti paThanti te tadA vyutthAnaM parAmRzanti // 10 // baLavAna nirodha saMskArothI vyutthAnanA saMskAro pUrepUrA dabAI jAya, tyAre cittanuM kevuM pariNAma thAya che ? enA javAbamAM "tasya prazAntavAhitA saMskArAt" ema kahe che. vyutthAna saMskAronA maLa vinAnA, phakta nirodhanA saMskAronI paraMparA vahe, ene cittanI prazAntavAhitA kahe che. A mATe nirodha
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 11 saMskAronI pakvatA zA mATe apekSita che ? phakta nirodhasaMskArathI kAma na cAle ? enA javAbamAM "tasaMskAramAMthe..." vagerethI kahe che ke nirodha saMskAro maMda paDe to vyutthAnanA saMskAro emane dabAvI de che. "ta"thI nirodhano nirdeza kare che. je loko "nAbhibhUyate' evo pATha svIkAre che, e tatthI vyutthAnano nirdeza samaje che.10 sarvArthataikAgratayoH kSayodayau cittasya samAdhipariNAmaH // 11 // cittanI vyagratA ane ekAgratAno kSaya ane udaya samAdhipariNAma che. 11 bhASya sarvArthatA cittadharmaH / ekAgratApi cittadharmaH / sarvArthatAyAH kSayastirobhAva ityarthaH / ekAgratAyA udaya AvirbhAva ityarthaH / tayordharmitvenAnugataM cittam / tadidaM cittamapAyopajanayoH svAtmabhUtayodharmayoranugataM samAdhIyate sa cittasya samAdhipariNAmaH // 11 // sarvArthatA cittano dharma che. ekAgratA paNa cittano dharma che. sarvArthatAno kSaya eTale tirobhAva evo artha che. ekAgratAno udaya eTale AvirbhAva evo artha che. e baMne dharmonA dharmI tarIke citta anugata rahe che. potAnA svarUpabhUta kSaya ane udayarUpa dharmomAM anugata citta samAhita bane, e enuM samAdhipariNAma che. 11 tattva vaizAradI saMprajJAtasamAdhipariNAmAvasthAM cittasya darzayati- sarvArthataikAgratayoH kSayodayau cittasya samAdhipariNAmaH / vikSiptatA sarvArthatA / sanna vinazyatIti kSayastirobhAvaH / nAsadutpadyata ityudaya AvirbhAvaH / AtmabhUtayoH sarvArthataikAgratayordharmayoryAvapAyopajanau sarvArthatAyA apAya ekAgratAyA upajanastayoranugataM cittaM samAdhIyate pUrvAparIbhUtasAdhyamAnasamAdhivizeSaNaM bhavatIti // 11 // "sarvArthatA..." vagerethI cittanI saMprajJAtasamAdhi pariNAmanI avasthA darzAve che. sarvArthatA eTale vikSiptatA. satno nAza na hovAthI kSaya eTale tirobhAva. asatnI utpatti na hovAthI udaya eTale AvirbhAva samajavo joIe. potAnA
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 12] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 287 AtmabhUta sarvArthatA ane ekAgratArUpa dharmono kSaya ane udaya- eTale ke sarvArthatAno kSaya ane ekAgratAno udaya- e baMnemAM anugata citta samAhita bane che. A rIte pUrvAparanA kramathI siddha karavAmAM AvatA samAdhirUpa vizeSavALuM citta bane che. 11 tataH punaH zAntoditau tulyapratyayau cittasyai kAgratApariNAmaH // 12 // tenAthI vAraMvAra zAnta ane udita pratyayo ekasarakhA bane e cittanuM ekAgratApariNAma che. 12. bhASya samAhitacittasya pUrvapratyayaH zAnta uttarastatsadRza uditaH / samAdhicittamubhayoranugataM punastathaivAsamAdhibheSAditi / sa khalvayaM dharmiNazcittasyaikAgratApariNAmaH // 12 // samAhita cittanI pahelI vRtti zAnta hoya che. pachInI paNa enA jevI udaya pAme che. samAhita citta e baMnemAM anugata rahe che. samAdhi chUTe nahIM, tyAM sudhI citta A rIte ekAgra rahe che. e dharmI cittanuM ekAgratApariNAma che. 12 tattva vaizAradI tataH punaH zAntoditau tulyapratyayau cittasyaikAgratApariNAmaH / tataH punaH samAdheH pUrvAparIbhUtAyA avasthAyAH niSpattau satyAM zAntoditAvatItavartamAnau, tulyau ca tau pratyayau ceti tulyapratyayau / ekAgratAyAM tu dvayoH sAdRzyam / samAhitacittasyeti samAdhiniSpattirdarzitA, tathaivaikAgrameva / avadhimAha-A samAdhibhreSAd _zAditi // 12 // "tataH punaH" eTale tyAre pachI-samAdhinI prathama ane pachInI avasthAonI utpatti thatAM-zAnta eTale atIta ane udita eTale vartamAna baMne pratyayo ekasarakhA hoya che, ema kahIne ekAgratAmAM e baMne samAna hoya che, ema jaNAvyuM. samAhita cittavALA yogIne samAdhiprApti darzAvI. enuM citta ekAgra ja rahe che. eno avadhi darzAvatAM kahyuM ke samAdhi chUTe nahIM tyAM sudhI. 12
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] pataMjalinAM yogasUtro [5. 3 2. 13 etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH // 13 // AnAthI bhUto ane indriyomAM dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAmo kahyAM. 13. bhASya etena pUrvoktena cittapariNAmena dharmalakSaNAvasthArUpeNa bhUtendriyeSu dharmapariNAmo lakSaNapariNAmo'vasthApariNAmazcokto veditavyaH / tatra vyutthAnanirodhayodharmayorabhibhavaprAdurbhAvau dharmiNi dharmapariNAmaH / lakSaNapariNAmazcanirodhastrilakSaNastribhiradhvabhiryuktaH / sa khalvanAgatalakSaNamadhvAnaM prathamaM hitvA dharmatvamanatikrAnto vartamAnalakSaNaM pratipanno yatrAsya svarUpeNAbhivyaktiH / eSo'sya dvitIyo'dhvA / na cAtItAnAgatAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktaH / tathA vyutthAnaM vilakSaNaM tribhiradhvabhiryuktaM vartamAnaM lakSaNaM hitvA dharmatvamanatikrAntamatItalakSaNaM pratipannam / eSo'sya tRtIyo'dhvA / na cAnAgatavartamAnAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktam / evaM punaryutthAnamupasaMpadyamAnamanAgataM lakSaNaM hitvA dharmatvamanatikrAntaM vartamAnaM lakSaNaM pratipannam / yatrAsya svarUpAbhivyaktau satyAM vyApAraH / eSo'sya dvitIyo'dhvA / na cAtItAnAgatAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktamiti / evaM punarnirodhaM evaM punaryutthAnamiti / ___ tathAvasthApariNAmaH / tatra nirodhakSaNeSu nirodhasaMskArA balavanto bhavanti durbalA vyutthAnasaMskArA iti / eSa dharmANAmavasthApariNAmaH / tatra dharmiNo dharmaH pariNAmo dharmANAM lakSaNaiH pariNAmo lakSaNAnAmapyavasthAbhiH pariNAma iti / evaM dharmalakSaNAvasthApariNAmaiH zUnyaM na kSaNamapi guNavRttamavatiSThate / calaM ca guNavRttam / guNasvAbhAvyaM tu pravRttikAraNamuktaM guNAnAmiti / (bhA0 dra0 2 / 18, 15) etena bhUtendriyeSu dharmadharmibhedAtrividhaH pariNAmo veditavyaH / paramArthatastveka eva pariNAmaH / dharmisvarUpamAtro hi dharmo dharmivikriyaivaiSA dharmadvArA prapaJcyata iti / tatra dharmasya dharmiNi
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 13] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 289 vartamAnasyaivAdhvasvatItAnAgatavartamAneSu bhAvAnyathAtvaM bhavati, na tu dravyAnyathAtvam / yathA suvarNabhAjanasya bhittvAnyathA kriyamANasya bhAvAnyathAtvaM bhavati na suvarNAnyathAtvamiti / apara Aha-dharmAnabhyadhiko dharmI pUrvatattvAnatikramAt / pUrvAparAvasthA bhedamanupatitaH kauTasthyenaiva parivarteta yadyanvayI syAditi / ___ ayamadoSaH / kasmAt ? ekAntAnabhyupagamAt / tadetatrailokyaM vyakterapaiti / kasmAt ? nityatvapratiSedhAt / apetamapyasti / vinAzapratiSedhAt / saMsargAccAsya saukSyaM saukSyAccAnupalabdhiriti / lakSaNapariNAmo dharmo'dhvasu vartamAno'tIto'tItalakSaNayukto'nAgatavartamAnAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyuktaH / tathAnAgato'nAgatalakSaNayukto vartamAnAtItAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyuktaH / tathA vartamAno vartamAnalakSaNayukto'tItAnAgatAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyukta iti / yathA puruSa ekasyAM striyAM rakto na zeSAsu virakto bhavatIti / atra lakSaNapariNAme sarvasya sarvalakSaNayogAdadhvasaMkaraH prApnotIti parairdoSazcodyata iti / tasya parihAraH- dharmANAM dharmatvamaprasAdhyam / sati ca dharmatve lakSaNabhedo'pi vAcyo, na vartamAnasamaya evAsya dharmatvam / evaM hi na cittaM rAgadharmakaM syAtkrodhakAle rAgasyAsamudAcArAditi / kiJca, trayANAM lakSaNAnAM yugapadekasyAM vyaktau nAsti saMbhavaH / krameNa tu svavyaJjakAJjanasya bhAvo bhavediti / uktaM ca-rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante, sAmAnyAni tvatizayaiH saha pravartante / tasmAdasaMkaraH / yathA rAgasyaiva kvacitsamudAcAra iti na tadAnImanyatrAbhAvaH, kiM tu kevalaM sAmAnyena samanvAgata ityasti tadA tatra tasya bhAvaH tathA lakSaNasyeti / na dharmI tryadhvA / dharmAstu tryadhvAnaH / te lakSitA alakSitAzca tAM tAmavasthAM prApnuvanto'nyatvena pratinirdizyante'vasthAntarato nAdravyAntarataH / yathaikA rekhA zatasthAne zataM dazasthAne dazaikA caikasthAne, yathA caikatve'pi strI mAtA cocyate duhitA ca svasA ceti /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. sU. 13 avasthApariNAme kauTasthyaprasaGgadoSaH kaizciduktaH / katham ? adhvano vyApAreNa vyavahitatvAt / yadA dharmaH svavyApAraM na karoti tadAnAgato, yadA karoti tadA vartamAno, yadA kRtvA nivRttastadAtIta ityevaM dharmadharmiNorlakSaNAnAmavasthAnAM ca kauTasthyaM prApnotIti parairdoSa ucyate / 280 ] nAsau doSa: / kasmAt ? guNinityatve'pi guNAnAM vimardavaicitryAt / yathA saMsthAnamAdimaddharmamAtraM zabdAdInAM vinAzyavinAzinAmevaM liGgamAdimad dharmamAtraM sattvAdInAM guNAnAM vinAzyavinAzinAm, tasminvikArasaMjJeti / tatredamudAharaNaM mRddharmI piNDAkArAddharmAddharmAntaramupasaMpadyamAno dharmataH pariNamate ghaTAkAra iti / ghaTAkAro'nAgataM lakSaNaM hitvA vartamAnalakSaNaM pratipadyata iti lakSaNataH pariNamate / ghaTo navapurANatAM pratikSaNamanubhavannavasthApariNAmaM pratipadyata iti / dharmiNo'pi dharmAntaramavasthA, dharmasyApi lakSaNAntaramavasthetyeka eva dravyapariNAmo bhedenopadarzita iti / evaM padArthAntareSvapi yojyamiti / ta ete dharmalakSaNAvasthApariNAmA dharmisvarUpamanatikrAntA ityeka eva pariNAmaH sarvAnamUnvizeSAnabhiplavate / atha ko'yaM pariNAmaH ? avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH // 13 // jagAu (sUtra 8, 10, 11mAM ) vittanAM dharma, sksse| jane avasthArUpa pariNAmo kahyAM, enAthI bhUto ane indriyonAM dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthApariNAma kahevAI gayelAM jANavAM. dharmI cittamAM vyutthAna ane nirodha e be dharmono abhibhava ane prAdurbhAva dharmapariNAma che. nirodha dharma traNa adhvo(kALo)thI yukta thAya ke traNa lakSaNovALo bane e lakSaNapariNAma che. e anAgata (bhaviSyakALa) lakSaNarUpa pahelA adhvane choDIne, potAnuM dharmapaNuM tyAgyA vinA, potAnA svarUpe abhivyakta thAya, e eno vartamAnalakSaNa bIjo ardhI (mArga) che. vartamAnamAM paNa e atIta ane anAgatanAM lakSaNo vinAno hoto nathI. ane traNa lakSaNovALuM vyutthAna, traNa adhvothI yukta hoya che. e vartamAna lakSaNa choDIne, potAnuM dharmapaNuM tyAgyA vinA, atIta (bhUtakALarUpa) lakSaNane prApta thAya, e cittano trIjo adhva (mArga) che. tyAre paNa e anAgata
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 13] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 291 ane vartamAnarUpa lakSaNo vinAnuM hotuM nathI. e rIte jyAre vyutthAna pragaTa thatuM hoya, tyAre anAgata lakSaNa choDIne, dharmapaNuM tyAgyA vinA, vartamAna lakSaNa prApta karIne potAnA svarUpe pragaTa thaI potAnuM kArya kare che. e eno bIjo adhva che, jemAM e atIta ane anAgata lakSaNo vinAnuM hotuM nathI. Ama vAraMvArane nirodha ane vyutthAna thayA kare che. ane have avasthA pariNAma kahevAmAM Ave che. nirodhanI kSaNomAM nirodhanA saMskAra baLavAna bane ane vyutthAnanA saMskAro nabaLA bane, e A dharmonuM avasthA pariNAma che. Ama dharmI dharNorUpe pariName che, dharmo lakSaNorUpe pariName che ane lakSaNo avasthArUpe pariName che. A rItanA dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAmo vinA guNavRtta (guNonuM cakra) eka kSaNa mATe paNa sthira rahetuM nathI. ane guNavRtta cala (satata gatizIla) che (e A zAstrano mULabhUta siddhAnta che). guNonuM pravRttikAraNa emano svabhAva ja che. (juo, 2.15, 18). AnAthI bhUto ane indriyomAM dharmI ane dharmanA bhedomAM traNa prakAranuM pariNAma jANavuM joIe. hakIkatamAM pariNAma eka che. kAraNa ke dharmo dharmInuM svarUpamAtra che. mATe dharmInAM pariNAmo dharmo dvArA carcavAmAM Ave che. dharmImAM rahetA dharmo bhUta, bhaviSya ane vartamAna kALomAM bhAvarUpa pheraphAra pAme che, dravya (dharmI)mAM koI pheraphAra thato nathI. dAkhalA tarIke sonAnA pAtrane bhAMgIne bIjA AkAromAM DhALavAmAM Ave, to bhAvo (AkAro)mAM pheraphAra thAya che, sonAmAM koI pheraphAra thato nathI. bIjo (ekAntamatAgrahI bauddha) kahe che ke dharmothI adhika (bhinna) koI dharmI nathI, kAraNa ke e dharmonA tattvanuM atikramaNa karato nathI. dharmomAM anugata koI dharmI hoya to pUrvApara avasthAonA bhedomAM aparivartanazIla ja rahe. AnA javAbamAM kahe che ke A doSa nathI. kema? kAraNa ke ame ekAnta mata svIkAratA nathI. A trailokya vyakti (AkAra)thI rahita bane che. (vartamAna vyakta dazAmAMthI avyakta avasthAmAM laya pAme che). kema? kAraNa ke emAM nityapaNAno niSedha karavAmAM Ave che. vyaktithI
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 13 rahita banyA pachI paNa e hoya che, kAraNa ke vinAzano paNa niSedha karavAmAM Ave che. (hoya to dekhAtuM kema nathI ?) saMsargathI sUkSmatA ane sUkSmatAne lIdhe anupalabdhi thAya che. (tethI dekhAtuM nathI. vyakta kailokya potAnAM kAraNonA saMsargamAM AvatAM sUkSmatA prApta kare che, tethI dekhAtuM nathI). dharmanuM lakSaNa pariNAma eTale ene traNe avvo (kALo)mAM astitva hovuM. atItalakSaNa yukta bhUtakALano dharma vartamAna ane bhaviSyanAM lakSaNo vinAno hoto nathI. ema, bhaviSya lakSaNayukta anAgata dharma, vartamAna ane atItanAM lakSaNo vinAno hoto nathI. e rIte vartamAna lakSaNayukta vartamAnadharma bhUtakALa ane bhaviSyakALanAM lakSaNo vinAno hoto nathI. koI puruSa eka strImAM Asakta hoya, tyAre paNa anya strIomAM virakta hoto nathI. viruddha matavAdIo evo vAMdho uThAve che ke badhA dharmono badhAM lakSaNo sAthe saMyoga thato hovAthI adhva-saMkara (kALa mizraNa) rUpa doSa thaze. eno parihAra A pramANe che :- dharmonuM astitva siddha karavuM paDatuM nathI, e svataH siddha che. ane dharmo che, to emanAM lakSaNono bheda svIkAravo jarUrI che. kAraNa ke vartamAna samayamAM ja dharmamAM dharmapaNuM hovuM joIe evo niyama nathI. ema hoya to cittamAM krodha hoya tyAre rAga pragaTa thaIne potAnuM kArya karato nathI, mATe cittamAM rAgadharma che ja nahIM, ema na kahI zakAya. vaLI, traNe lakSaNonuM eka vyakti (padArtha)mAM eka samaye astitva saMbhavatuM nathI. paraMtu kramaza: emane vyakta karanAra kAraNone lIdhe teo vyakta (pragaTa) thAya che. A viSe kahyuM che - "(rAga vairAgya vagere) rUpono atizaya, ane sukhaduHkha vagere) vRttiono atizaya paraspara viruddha hoya che, paraMtu sAmAnya to atizaya sAthe rahI zake che. tethI mizraNa thatuM nathI. dAkhalA tarIke eka padArtha tarapha rAga pragaTa thayelo hoya, e vakhate bIjI vastuo tarapha eno abhAva hoto nathI. ethI UlaTuM, sAmAnyapaNe e badhA padArtho tarapha rahelo hoya che. tethI e vakhate enI
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 13] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 293 hayAti che, ema svIkAravuM joIe. A vAta lakSaNa viSe paNa sAcI che. dharmI traNa adhvavALo nathI. dha traNa adhvavALA che. teo te te avasthA prApta karIne lakSita ke alakSita rUpe rahetA hovAthI anya avasthAne kAraNe anya hoya ema jaNAya che, anya dravya tarIke nahIM. jema eka ja rekhA sonA sthAnamAM (be mIMDAM sAthe) so, dasanA sthAnamAM (eka mIMDA sAthe) dasa ane ekanA sthAnamAM (mIMDA vinA) eka kahevAya che; ane eka ja strI mAtA, dIkarI ane bahena kahevAya che. keTalAka loko avasthA pariNAmane lIdhe dharmI ane dharmomAM kUTasthanityatArUpa doSa Avaze ema kahe che. kevI rIte ? phakta kALanA vyApAranuM vyavadhAna hovAthI. dharma jyAre potAnuM kArya na kare tyAre anAgata, jyAre kare tyAre vartamAna ane karIne nivRtta thAya tyAre atIta kahevAya che. Ama dharmInAM dharma, lakSaNa ane avasthAo nitya che, evo doSa virodhIo batAve che. paraMtu evo doSa nathI. kema? kAraNa ke guNI nitya hovA chatAM, guNo ekabIjA sAthe vimarda (saMgharSa) kare che, tethI vibhinna pariNAmo utpanna thAya che. jema avinAzI zabda vagerenI tanmAtrAo ekaThI thaIne pRthvI vagere AkAro race che e dharmamAtra ane AdivALA hovAthI anitya che. ema sattva vagere avinAzI guNo bhegA maLIne liMga (mahattatva) vagere race che, e dharmamAtra ane AdivALA hovAthI anitya che. A kAraNe emane vikRta kahevAmAM Ave che. (Azaya e che ke caitanya jema kUTasthanitya che, ema guNonAM pariNAmo kUTasthanitya nathI, paNa pravAhanitya che.) A bAbata udAharaNa ApIne A rIte samajAvI zakAya :- mATI dharmI che. e piMDa AkAranA dharmane tyajIne, bIjA dharmarUpe pariNamI ghaDAno AkAra dhAraNa kare che. ghaDAno AkAra anAgata lakSaNane tyajIne vartamAna lakSaNavALo bane che ke lakSaNarUpa pariNAma pAme che. Ama ghaDo pratikSaNa navo maTI, jUnApaNAne prApta thato, avasthA pariNAma prApta kare che. dharmI dharmAtara pAme e avasthA che, ane dharma lakSaNAntara pAme e paNa avasthA che. Ama eka ja dravyapariNAmane bhedothI darzAvAya che. bIjA padArthomAM paNa AvI yojanA samajavI joIe. AvAM dharma,lakSaNa ane avasthArUpa
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284] pataMjalinAM yogasUtro [41. 3 sU. 13 pariNAmo dharmInA svarUpanuM atikramaNa karatAM nathI. tethI eka pariNAma A badhI vizeSatAone AvarI le che. pariNAma zuM che? sthira dravyamAM pahelAMnA dharmanI nivRtti thatAM bIjA dharmanI utpatti thAya e pariNAma che. 13 tattva vaizAradI prAsaGgikaM ca vakSyamANaupayikaM ca bhUtendriyapariNAmaM vibhajate-etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH / vyAcaSTe-eteneti / nanu cittapariNatimAtramuktaM na tu tatprakArA dharmalakSaNAvasthApariNAmAH, tatkathaM teSAmatideza ityata Aha-tatra vyutthAnanirodhayoriti / dharmalakSaNAvasthAzabdAH paraM noccAritA, na tu dharmalakSaNAvasthApariNAmA noktA iti saMkSepArthaH / tathA hi vyutthAnanirodhasaMskArayorityatraiva sUtre dharmapariNAma uktaH / imaM ca dharmapariNAmaM darzayatA tenaiva dharmAdhikaraNo lakSaNapariNAmo'pi sUcita evetyAha- lakSaNapariNAma iti / lakSyate'neneti lakSaNaM kAlabhedaH / tena hi lakSitaM vastu vastvantarebhyaH kAlAntarayuktebhyo vyavacchidyata iti / nirodhastrilakSaNaH / asyaiva vyAkhyAnaM tribhiradhvabhiryuktaH / adhvazabdaH kAlavacanaH / sa khalvanAgatalakSaNamadhvAnaM prathamaM hitvA / tatkimadhvavaddharmatvamapyatipatati, netyAha-dharmatvamanatikrAnto vartamAnalakSaNaM pratipannaH iti / ya eva nirodho'nAgata AsItsa eva saMprati vartamAno na tu nirodho'nirodha ityarthaH / vartamAnatAsvarUpavyAkhyAnam-yatrAsya svarUpeNa svocitArthakriyAkaraNasvarUpeNAbhivyaktiH samudAcAraH / eSo'sya prathamamanAgatamadhvAnamapekSya dvitIyo'dhvA / syAdetat- anAgatamadhvAnaM hitvA cedvartamAnatAmApanastAM ca hitvAtItatAmApatsyate, hanta bhoradhvanAmutpAdavinAzau syAtAm / na ceSyate / na hyasata utpAdo nApi sato vinAza iti / ata Aha- na cAtItAnAgatAbhyAM sAmAnyAtmanAvasthitAbhyAM viyukta iti / ___ anAgatasya nirodhasya vartamAnatAlakSaNaM darzayitvA vartamAnavyutthAnasyAtItatAM tRtIyamadhvAnamAha-tathA vyutthAnamiti / tatki nirodha evAnAgato na vyutthAnaM, netyAhaevaM punaryutthAnamiti / vyutthAnajAtyapekSayA punarbhAvo na vyaktyapekSayA / na hyatItaM punarbhavatIti / svarUpAbhivyaktirarthakriyAkSamasyAvirbhAvaH / sa caivaM lakSaNapariNAma uktastajjAtIyeSu pauna:punyena vartata ityata Aha-evaM punariti / dharmapariNAmasUcitamevAvasthApariNAmamAha- tatheti / dharmANAM vartamAnAdhvanAM balavattvAbalavattve avasthA / tasyAH pratikSaNaM tAratamyaM pariNAmaH / upasaMharati-eSa
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 13] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 285 iti / pariNAmabhedAnAM saMbandhibhedAnnirdhArayati - tatrAnubhavAnusArAddharmiNa iti / tatkimeSa pariNAmo guNAnAM kAdAcitkaH, netyAha - evamiti / kasmAtpunarayaM pariNAma: sadAtana ityata Aha-calaM ceti / co hetvarthaH / vRttaM pracAraH / etadeva kuta ityata AhaguNasvAbhAvyamiti / uktamatraiva purastAt / so'yaM trividho'pi cittapariNAmo bhUtendriyeSu sUtrakAreNa nirdiSTa ityAha- eteneti / eSa dharmapariNAmabhedo dharmadharmiNorbhedamAlakSya / tatra bhUtAnAM pRthivyAdInAM dharmiNAM gavAdirghaTAdirvA dharmapariNAmaH / dharmANAM cAtItAnAgatavartamAnarUpatA lakSaNapariNAmaH / vartamAnalakSaNApannasya gavAdervAlyakaumArayauvanavArdhakamavasthApariNAmaH / ghaTAdInAmapi navapurAtanatAvasthApariNAmaH / evamindriyANAmapi dharmiNAM tattannIlAdyAlocanaM dharmapariNAmo dharmasya vartamAnatAdilakSaNapariNAmo vartamAnalakSaNasya ratnAdyAlocanasya sphuTatvAsphuTatvAdiravasthApariNAmaH / so'yamevaMvidho bhUtendriyapariNAmo dharmiNo dharmalakSaNAvasthAnAM bhedamAzritya veditavyaH / abhedamAzrityAha-paramArthatastviti / tuzabdo bhedapakSAdvizinaSTi / pAramArthikatvamasya jJApyate, na tvanyasya pariNAmatvaM niSidhyate / kasmAt - dharmisvarUpamAtro hIti / nanu yadi dharmavikriyaiva dharmaH, kathamasaMkarapratyayo loke pariNAmeSvityata Aha- dharmadvAreti / dharmazabdena dharmalakSaNAvasthAH parigRhyante / taddvAreNa dharmiNa eva vikriyetyekA cAsaMkIrNA ca / taddvArANAmabhede'pi dharmiNaH parasparAsaMkarAt / nanu dharmiNo dharmANAmabhinnatve dharmiNo'dhvanAM ca bhede dharmiNo'nanyatvena dharmeNApIha dharmivadbhavitavyamityata Aha-tatra dharmasyeti / bhAvaH saMsthAnabhedaH / suvarNAderyathA bhAjanasya rucakasvastikavyapadezabhedo bhavati tanmAtramanyathA bhavati, na tu dravyaM suvarNamasuvarNatAmupaiti, atyantabhedAbhAvAditi vakSyamANobhisaMdhiH / ekAntavAdinaM bauddhamutthApayati- apara Aheti / dharmA eva hi rucakAdayastathotpannAH paramArthasanto na punaH suvarNaM nAma kiJcidekamanekeSvanugataM dravyamiti / yadi punarnivartamAneSvapi dharmeSu dravyamanugataM bhavettato na citizaktivatpariNameta / api tu kauTasthyenaiva viparivarteta / pariNAmAtmakaM rUpaM parihAya rUpAntareNa kauTasthyena parivartanaM parivRtti: / yathA citizaktiranyathAnyathAbhAvaM bhajamAneSvapi guNeSu svarUpAdapracyutA kUTasthanityaivaM suvarNAdyapi syAt / na ceSyate, tasmAnna dravyamatiriktaM dharmebhya iti / pariharati-ayamadoSa iti / kasmAt / ekAntAnabhyupagamAt / yadi citizakteriva dravyasyaikAntikIM nityatAmabhyupagacchema tata evamupAlabhyemahi / na
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] pataMjalinAM yogasUtro [pAsU. 13 tvaikAntika nityatAmAtiSThAmahe / kiM tu tadetattrailokyaM na tu dravyamAtraM vyakterarthakriyAkAriNo rUpAdapaiti / kasmAt ? nityatvapratiSedhAtpramANena / yadi ghaTo vyaktenapiyAtkapAlazarkarAcUrNAdiSvavasthAsvapi vyakto ghaTa iti pUrvavadupalabdhyarthakriye kuryAt / tasmAdanityaM trailokyam / astu tarhyanityamevopalabdhyarthakriyArahitatvena gaganAravindavadatitucchatvAdityata Aha- apetamapyasti / nAtyantatucchatA yenaikAntato'nityaM syAdityarthaH / kasmAt ? vinAzapratiSedhAtpramANena / tathA hi- yattucchaM na tatkadAcidapyupalabdhyarthakriye karoti yathA gaganAravindam / karoti caitatrailokyaM kadAcidapyupalabdhyarthakriye iti / tathotpattimaddravyatvadharmalakSaNAvasthAyogitvAdayo'pyatyantatucchAgagananalinanaraviSANAdivyAvRttAH sattvahetava udAhAryAH / tathA ca nAtyantanityo yena citizaktivatkUTasthanityaH syAt / kiM tu kathaJcinnityaH / tathA ca pariNAmIti siddham / etena mRtpiNDAdyavasthAsu kAryANAM ghaTAdInAmanAgatAnAM sattvaM veditavyam / syAdetat- apetamapi cedasti kasmAtpUrvavanopalabhyata ityata AhasaMsargAtsvakAraNalayAtsaukSmyaM darzanAnarhatvaM tatazcAnupalabdhiriti / tadevaM dharmapariNAmaM samarthya lakSaNapariNAmamapi lakSaNAnAM parasparAnugamanena samarthayate - lakSaNapariNAma iti / ekaikaM lakSaNaM lakSaNAntarAbhyAM samanugatamityarthaH / nanvekalakSaNayoge lakSaNAntare nAnubhUyete / tatkathaM tadyoga ityata Aha-yathA puruSa iti / na hyanubhavAbhAva: pramANasiddhamapalapati / tadutpAda eva tatra tatsadbhAve pramANam / asata utpAdAsaMbhavAnnaraviSANavaditi / paroktaM doSamutthApayati-atra lakSaNapariNAma iti / yadA dharmo vartamAnastadaiva yadyatIto'nAgatazca tadA trayo'pyadhvAnaH saMkIryeran / anukrameNa cAdhvanAM bhAve'sadutpAdaprasaGga iti bhAva: / pariharati tasya parihAra iti / vartamAnataiva hi dharmANAmanubhavasiddhA, tataH prAkpazcAtkAlasaMbandhamavagamayati / na khalvasadutpadyate, na ca sadvinazyati / tadidamAha evaM hi na cittamiti / koghottarakAlaM hi cittaM rAgadharmakamanubhUyate / yadA ca rAgaH krodhasamaye'nAgatatvena nAsItkathamasAvutpadyeta ? anutpatrazca kathamanubhUyeteti ? I bhavatvevaM tathApi kuto'dhvanAmasaMkara iti pRcchati - kiJceti / kiM kAraNamasaMkare / ca: punararthe / uttaramAha - trayANAM lakSaNAnAM yugapatrAsti saMbhava: / kasmin ? ekasyAM cittavRttau / krameNa tu lakSaNAnAmekatamasya svavyaJjakAJjanasya bhAvo bhavetsaMbhavet / lakSyAdhInanirUpaNatayA lakSaNAnAM lakSyAkAreNa tadvattA / atraiva paJcazikhAcAryasaMmatimAhauktaM ceti / etacca prAgeva vyAkhyAtam / upasaMharati- tasmAditi / AvirbhAvatiro
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 13] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 287 bhAvarUpaviruddhadharmasaMsargAdasaMkaro'dhvanAmiti / dRSTAntamAha-yathA rAgasyeti / pUrvaM krodhasya rAgasaMbandhAvagamo darzita iti / idAnIM tu viSayAntaravartino rAgasya viSayAntaravartinA rAgAntareNa saMbandhAvagama iti / dAntikamAha tathA lakSaNasyetIti / nanu satyapyanekAntAbhyupagame bhedo'stIti dharmalakSaNAvasthAnyatve tadabhinnasya dharmiNo'pyanyatvaprasaGgaH / sa eva ca neSyate / tadanugamAnubhavavirodhAdityata Ahana dharmI tryadhvA iti / yatastadabhinnA dharmAstrayadhvAnaH / dharmANAmadhvatrayayogameva sphorayati taiti / lakSitA abhivyaktA vartamAnA iti yAvat / alakSitA anabhivyaktA anAgatA atItAzceti yAvat / tatra lakSitAM tAM tAmavasthAM balavattvadurbalatvAdikAM prApnuvanto'nyatvena pratinirdizyante'vasthAntarato na dravyAntarataH / avasthAzabdena dharmalakSaNAvasthA u'cyante / etaduktaM bhavati - anubhava eva hi dharmiNo dharmAdInAM bhedAbhedau vyavasthApayati / na hyaikAntike'bhede dharmAdInAM dharmiNo dharmirUpavaddharmAditvam / nApyaikAntike bhede gavAzvavaddharmAditvam / sa cAnubhavo'naikAntikatvamavasthApayannapi dharmAdiSUpajanApAyadharmakeSvapi dharmiNamekamanugamayandharmAMzca parasparato vyAvartayanpratyAtmamanubhUyata iti tadanusAriNo vayaM na tamavitartya svecchayA dharmAnubhavAn vyavasthApayitumIzmaha iti / atraiva laukikaM daSTAntamAha-yathaikA rekheti / yathA tadeva rekhAsvarUpaM tattatsthAnApekSayA zatAditvena vyapadizyata evaM tadeva dharmirUpaM tattaddharmalakSaNAvasthAbhedenAnyatvena pratinirdizyata ityarthaH / dAntikArthaM dRSTAntAntaramAha-yathA caikatve'pIti / atrAntare paroktaM doSamutthApayati-avastheti / avasthApariNAme dharmalakSaNAvasthApariNAme kauTasthyadoSaprasaGga ukto dharmidharmalakSaNAvasthAnAm / pRcchati kathamiti / uttaram - adhvano vyApAreNeti / dadhnaH kila yo'nAgato'dhvA tasya vyApAraH kSIrasya vartamAnatvaM tena vyavahitatvAddhetoH / yadA dharmo dadhilakSaNaH svavyApAraM dAdhikAdyArambhaM kSIre sannapi na karoti tadAnAgataH / yadA karoti tadA vartamAnaH / yadA kRtvA nivRttaH sanneva svavyApArAddAdhikAdyArambhAttadAtIta iti / evaM traikAlye'pi sattvAddharmadharmiNorlakSaNAnAmavasthAnAM ca kauTasthyaM prApnoti / sarvadA sattA hi nityatvam / caturNAmapi ca sarvadA sattve'sattve vA notpAdaH / tAvanmAtraM ca lakSaNaM kUTasthanityatAyAH / na hi citizakterapi kUTasthanityAyAH kazcidanyo vizeSa iti bhAvaH / pariharati-nAsau doSa: ? kasmAt / guNinityatve'pi guNAnAM vimardo'nyonyAbhibhAvyAbhibhAvakatvaM, tasya vaicitryAt / evaduktaM bhavati yadyapi sarvadA sattvaM caturNAmapi guNiguNAnAM tathApi guNavimardavaicitryeNa tadAtmabhUtatadvikArAvirbhAva
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU13 tirobhAvabhedena pariNAmazAlitayA na kauTasthyam / citizaktestu na svAtmabhUta vikArAvirbhAvatirobhAva iti kauTasthyam / yathAhuH nityaM tamAhuvidvAMso yatsvabhAvo na nazyati / iti / vimardavaicitryameva vikAravaicitrye hetuM prakRtau vikRtau ca darzayatiyathA saMsthAnaM pRthivyAdipariNAmalakSaNamAdimaddharmamAtraM vinAzi tirobhAvi zabdAdInAM zabdasparzarUparasagandhatanmAtrANAM svakAryamapekSyAvinAzinAmatirobhAvinAm / prakRtI darzayati-evaM liGgamiti / tasminvikArasaMjJA na tvevaM vikAravatI citizaktiriti mAva: | tadevaM parIkSakasiddhAM vikRti ca prakRti codAhRtya vikRtAveva lokasiddhAyAM guNavimardavaicitryaM dharmalakSaNAvasthApariNAmavaicitryahetumudAharati-tatredamudAharaNamiti / na cAyaM niyamo lakSaNAnAmevAvasthApariNAma iti / sarveSAmeva dharmalakSaNAvasthAbhedAnAmavasthAzabdavAcyatvAdeka evAvasthApariNAmaH sarvasAdhAraNa ityAha-dharmiNo'pIti / vyApakaM pariNAmalakSaNamAha-avasthitasya dravyasyeti / dharmazabda Azritatvena dharmalakSaNAvasthAvAcakaH // 13 // prAsaMgika hovAthI ane AgaLa kahevAnArA viSayamAM upayogI hovAthI, sUtrakAra "etena bhUtejiyeSa" vagere sUtrathI bhUto ane indriyonAM pariNAmo vibhAga pADIne kahe che. bhASyakAra "etene pUrvoktana" vagere bhASyathI sUtranI vyAkhyA kare che. prazna thAya che ke phakta cittanAM pariNAmo kahyAM che, enAM dharma, lakSaNa ane avasthAo nahIM, to e traNano bhUto ane indriyomAM atideza (prayoga) kevI rIte karAya? enA javAbamAM "tatra vyutthAna nirodhayo..." vagerethI kahe che ke dharma, lakSaNa ane avasthA evA zabdo prayojyA nathI, paNa e traNa kahyA nathI evuM nathI, evo sUtrano saMkSepamAM artha thAya che. vyutthAna ane nirodhanA saMskAro viSe carcA karatA agAunA 3.9 sUtramAM dharmapariNAma kahyuM che. e dharmapariNAma darzAvatAM enA Azraye rahetA lakSaNapariNAmanI sUcanA paNa karI che, tethI "lakSaNapariNAmazca" ema kahe che. jenAthI lakSita thAya ene lakSaNa ke kALabheda kahe che. enAthI lakSita thatI vastu bIjA samayomAM rahelI anya vastuothI bhinna jaNAya che. nirodha traNa lakSaNovALo che, ema "tribhiradhvabhiryukta" kahIne samajAvyuM che. adhva zabdano artha kALa thAya che. vastu pahelAM anAgata (bhaviSya) lakSaNavALA
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 13] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 299 adhvane tyajIne, vartamAnalakSaNavALA ane prApta thAya che. zuM adhvanI jema dharmapaNAne paNa tyaje che ? javAbamAM nA kahe che. dharmapaNAne tyajyA vinA vartamAnalakSaNa adhvane prApta thAya che. je nirodha anAgata hato, e nirodhapaNAne choDyA vagara hAlamAM vartamAnamAM pragaTa thayo. vartamAnamAM enuM svarUpa kevuM che, e vAta "yatrAsya svarUpeNa..." vagerethI kahe che ke potAnA svarUpamAM pragaTa thAya che. potAne yogya kriyA karavAmAM samartha svarUpe abhivyakta thaI, AcaraNa kare che. pahelA anAgatanI apekSAe, A eno bIjo ardhI che. bhale. anAgata adhyane choDIne vartamAnamAM pragaTa thayo, ane ene paNa choDIne atIta adhvane prApta thaze, to adhvo utpanna ane vinaSTa thAya che ema siddha thaze. ane e iSTa nathI. kAraNa ke asat utpanna thatuM nathI ane sat vinaSTa thatuM nathI. enA javAbamAM "na cAtItAnAgatAbhyAM..." vagerethI kahe che ke sAmAnyapaNe vartamAna, sAthe rahetA atIta ane anAgatathI viyukta thato nathI. "tathA vyutthAnam..." vagerethI bhaviSyamAM rahelA nirodhanuM vartamAnalakSaNa darzAvIne, vartamAnamAM pravartatA vyutthAnanI bhUtakAlInatA rUpa trIjo adhva kahe che. to zuM nirodha ja bhaviSyamAM rahe che, vyutthAna nahIM ? javAbamAM nA kahe che. vyutthAna paNa bhaviSyamAMthI pharIvAra vartamAnamAM Ave che. vyutthAna pharIvAra thAya che ema enI jAtinI apekSAe kahyuM che, vyaktinI apekSAe nahIM. kAraNa ke gayelI avasthA pAchI pharatI nathI. svarUpathI vartamAnamAM pragaTa thAya che, eno artha e ke prayojana siddha kare evI kriyA karavA mATe samartha rUpe abhivyakta thAya che. AvuM lakSaNapariNAma, potAnI jAtinA bhAvorUpe vAraMvAra pragaTa thAya che. tethI "evaM punaH..." ema kahyuM. "tathA avasthApariNAmaH..." vagerethI dharmapariNAma vaDe sUcavAtA avasthApariNAma viSe kahe che. vartamAna adhvavALA dharmonuM baLavAnapaNuM ke nabaLApaNuM emanI avasthA che. e baLa pratikSaNa vadhe ke ghaTe e enuM avasthApariNAma che. 'eSaH" vagerethI upasaMhAra karatAM kahe che ke A dharmonuM avasthApariNAma che. "taMtra dharmiNaH'' vagerethI anubhava pramANe pariNAma bhedo sAthe saMbaMdhita anya bhedo nakkI kare che. zuM guNonuM AvuM pariNAma koIka vAra ja thAya che ? javAbamAM "evaM...'' vagerethI nA kahe che. AvuM pariNAma zA kAraNe haMmeza thayA kare che ? enA javAbamAM "calaM ca guNavRttam...'' thI kahe che ke guNonuM cakra satata gatizIla rahe che. "ca" hetunA arthamAM prayojyo che. vRtta eTale pracAra. AvuM (gatizIla) kema che ? enA
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 13 javAbamAM "guNasvabhAvya"thI kahe che ke evo guNono svabhAva ja che. A vAta agAu paNa kahevAI che. "etena bhUtendriyeSu" vagerethI kahe che ke Avo traNa prakArano cittano pariNAmabheda sUtrakAre nirdezyo che. dharmI ane dharmonA bhedane lakSamAM rAkhIne dharmonuM AvuM juduM juduM pariNAma kahyuM che. pRthvI vagere bhUto dharmI che. gAya, ghaDo vagere emanuM dharmapariNAma che. dharmonuM bhUta, vartamAna, bhaviSyarUpa lakSaNa pariNAma che. vartamAnalakSaNa prApta thayelAM gAya vagerenI bAlya, kaumAra, yauvana, vArdhakya avasthA pariNAmo che. ghaDA vagere (acetana padArtho)nuM paNa navo, jUno vagere avasthA pariNAma che. A rIte indriyonuM te te nIla-pIta vagere rUpa jovuM dharmapariNAma, dharmanuM vartamAnapaNuM vagere lakSaNapariNAma ane vartamAnalakSaNavALA ratna vagerenuM spaSTapaNuM ke aspaSTapaNe avasthApariNAma che. AvuM bhUto ane indriyonuM pariNAma, dharmInA dharma, lakSaNa ane avasthAonA bhedane najaramAM rAkhIne varNavyuM che. "paramArthatatu eka eva pariNAma:.." vagerethI abheda daSTino Azraya karIne kahe che ke hakIkatamAM pariNAma eka ja che. "tu" zabdathI bhedanA pakSa karatAM vizeSatA darzAve che. A viSe paramArtha (sAcI sthiti) jaNAvavAmAM Ave che, bIjAM avAjjara (gauNa) pariNAmono niSedha karavAmAM Avato nathI. kevI rIte ? kAraNa ke "dharmisvarUpamAtro hi dharmo dharmivikriyeva." - dharma dharmIsvarUpamAtra che, dharmIno phakta vikAra che. paNa jo dharmIno vikAramAtra dharma hoya to lokone pariNAmomAM saMkara (mizraNa) kema jaNAto nathI ? javAbamAM "dharmadvArA prapaMcyate"- dharmo vaDe (dharmInuM) varNana karavAmAM Ave che, ema kahe che. dharmathI dharma, lakSaNa ane avasthAnuM grahaNa thAya che. e badhAM dvArA dharmInA eka ane amizrita pariNAmanuM vivaraNa karavAmAM Ave che... e dvAro abhinna hoya che paNa dharmIo parasparathI bhinna rahe che. (dharmo dharmInA Azraye ja rahe che, mATe abhinna dharmo vaDe eka dharmInuM varNana thatuM hoya che). dharmo dharmIthI judA na hoya ane dharmInA adhvo judA hoya to dharmIthI abhinna dharmo paNa dharmI jevA ja hovA joIe. e zaMkAnA samAdhAna mATe kahe che ke dharmImAM traNa kALomAM rahelA dharmonA AkAramAM pheraphAra thAya che, dravyamAM nahIM. bhAva eTale saMsthAna (AkAra). jema sonAnA vAsaNamAMthI banAvelA caka, svastika vagere alaMkAronA bhinna AkArone kAraNe nAmamAM bheda thAya che. phakta ATalo pheraphAra thAya che. suvarNarUpa dravya asuvarNa banatuM nathI. vaLI e bemAM atyaMta bheda nathI, e vAta AgaLa kahevAze.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 13] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [301 "apara Aha" vagerethI ekAntavAdI bauddhano mata prastuta kare che. caka vagere dharmo ja utpanna thatA hovAthI hayAti dharAve che, suvarNa nAmanuM aneka rUpomAM anugata eka dravya nahIM. nivRtta thatA dharmomAM dravya anugata rahe to citizaktinI jema pariNAma pAme nahIM, paNa nitya rahe. pariNAmI rUpano tyAga karIne, nitya rUpamAM parivartana parivRtti kahevAya che. judA judA rUpomAM pariNamatA guNomAM citizakti potAnA svarUpathI mRta thayA vinA phUTasthanityarUpe rahe che, ema suvarNa vagere dravyo paNa nitya rahe che ema kahevuM paDe. paNa e ISTa nathI. tema dharmothI bhinna dravya nathI. "ayaM adoSa" vagerethI A tarkano parihAra kare che. A doSa nathI. kema? kAraNa ke ame ekAntavAda svIkAratA nathI. jo ame citizaktinI jema dravyanI ekAntika nityatA svIkAratA hoIe, to Ama ThapakApAtra TharIe. paNa ame dravyanI ekAntika nityatA svIkAratA nathI. phakta dravya nahIM, paNa AkhuM railokya arthakriyA karatA vyakta rUpa vinAnuM bane che. kema ? kAraNa ke enI nityatAno pramANo vaDe niSedha karavAmAM Ave che, jo ghaDo vartamAna vyakta avasthArahita na thato hota, to ThIkarAM, TukaDA ane cUrNa vagere avasthAomAM paNa vyakta ghaDAnI jema, pahelAMnI mAphaka upalabdha thaI arthakriyA karato hota. tethI railokya anitya che. bhale. anitya hoya to AkAzakamaLanI jema ati tuccha hovAthI gailokya upalabdhi ane arthakriyA vagaranuM hovuM joIe. AnA javAbamAM "akhetamapyasti.." vagerethI kahe che ke vartamAna vyakta avasthA vinAnuM hovA chatAM, astitva dharAve che. eTale ke atyaMta tuccha paNa nathI, mATe ekAntikapaNe anitya nathI. kema ? kAraNa ke "vinAzapratiSedhAtramANena...", pramANathI enA vinAzano niSedha karavAmAM Ave che. je tuccha hoya e kyAre paNa upalabdha thaI, arthakriyA karI zake nahIM. dAkhalA tarIke AkAzakamaLa. A trailokya to kyAreka upalabdha thaI, arthakriyA kare che. utpanna thavuM, dravyarUpa hovuM, dharma, lakSaNa ane avasthAo sAthe saMyoga thavo vagere hakIkato, e atyaMta tuccha AkAzakamaLa ke manuSyanA zIMgaDAnI jevuM nathI, paNa enAthI bhinna ane astitvavALuM che ema darzAve che. vaLI atyaMta nitya paNa nathI jethI citizaktinI jema phUTastha hoya. paraMtu koI agamya rIte nitya hovA chatAM pariNAmI che, ema siddha thayuM. A kAraNe mATInI piMDa vagere avasthAomAM ghaDA vagerenuM anAgata rUpe astitva hoya che, ema svIkAravuM joIe. bhale. vyaktasthitivinAnuM paNa jo hoya, to pahelAMnI jema upalabdha kema thatuM nathI ? enA javAbamAM kahe che ke saMsarga-potAnA kAraNamAM laya thavA-nA kAraNe
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 ] pataMjalinAM yogasUtro sUkSma ke na joI zakAya evuM bane che, tethI upalabdha thatuM nathI. Ama dharmapariNAma siddha karI 'lakSaNapariNAma'' vagerethI lakSaNo parasparanuM anugamana (anusaraNa) kare che e tarkathI lakSaNapariNAma siddha kare che. eka eka lakSaNa (kALa) bIjAM lakSaNothI anugata (saMbaMdhita) rahe che, evo artha che. paNa eka lakSaNa pragaTa thAya, tyAre bIjAM lakSaNono anubhava thato nathI. to emano yoga hoya che ema zI rIte kahevAya ? AnA javAbamAM "yathA puruSaH..' vagerethI kahe che ke anubhava na thavAnA kAraNe pramANathI siddha thayelA padArthanuM astitva nathI evuM na kahevAya. bIjA samaye e pragaTa thAya che, e ja enA astitvanuM pramANa che. kAraNa ke asat,manuSyanA zIMgaDAnI jema, utpanna thaI zake nahIM. [pA. 3 sU. 13 "atra lakSaNapariNAme.." vagerethI anya matanA anuyAyIoe kahelo doSa jaNAve che ke jyAre dharma vartamAna hoya tyAre bhUta ane bhaviSya paNa hayAta hoya to traNa kALonuM mizraNa thaze. anukrame kALo utpanna thatA hoya to asatnI utpattino prasaMga Avaze. "tasya parihAra:' vagerethI Ano javAba Ape che ke dharmonuM vartamAnapaNuM ja anubhavasiddha hoya che, ane enAthI pahelAMnA ane pachInA kALa sAtheno emano saMbaMdha jaNAya che. Ama asat utpanna thatuM nathI ane sat naSTa paNa thatuM nathI. "evaM hi na citta" vagerethI A vAta kahe che. krodha pachInA samayamAM citta rAgavALuM anubhavAya che. rAga vakhate krodha anAgata hovAthI na hota to utpanna kevI rIte thAya. ane utpanna na thAya to anubhavAya zI rIte ? bhale. chatAM adhvo mizrita thatA nathI, enuM zuM kAraNa che, ema "kiM ca"... vagerethI pUche che. uttara ApatAM "trayANAM lakSaNAnAM.." vagerethI kahe che ke eka cittamAM traNa lakSaNo ekI sAthe utpanna thAya e zakya nathI. paNa kramathI e lakSaNomAMthI eka potAne vyakta karanAra kAraNane lIdhe pragaTa thAya e saMbhavita che. lakSaNo ke kALonuM nirUpaNa lakSya (padArtha)ne AdhIna hovAthI, lakSyanA AkArathI e amuka kALano che e nakkI thAya che. 'ukta ca" vagerethI A viSe paMcazikhAcAryanI saMmati darzAve che. A carcA agAu thaI gaI che. "tasmAt asaMkaraH"thI upasaMhAra karatAM kahe che ke AvirbhAva, tirobhAvarUpa viruddha dharmo sAthe saMbaMdha thavAnA kAraNe kAMLonuM mizraNa thatuM nathI. "yathA rAgasya.." vagerethI udAharaNa Ape che. agAu rAga sAthe krodhanA saMbaMdhanuM jJAna darzAvyuM che. ahIM eka viSayamAM rahelA rAgano anya viSaya taraphanA bIjA rAga sAthe saMbaMdha batAve che. "tathA lakSaNasya" vagerethI udAharaNathI samajAvavA icchelA viSayamAM eno upayoga karI samajAve che. anekAnta mata svIkAryA chatAM, bheda hovAthI ane dharma, lakSaNa ane .
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 13] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 303 avasthAomAM thatA pheraphArathI, dharmothI abhinna dharmamAM paNa anyatvano prasaMga thaze, je iSTa nathI. kAraNa ke vibhinna avasthAomAM eka vastu anugata rahelI che, e hakIkata sAthe virodha thaze. tethI "na dharmI vyaUA.." vagerethI kahe che ke dharmI traNa adhvavALo nathI, paNa enAthI abhinna evA dharmo traNa adhvavALA che. "te lakSitAH' vagerethI dharmono traNa adhvo (kALo) sAtheno saMbaMdha spaSTa kare che. lakSita eTale pragaTa thayelA ke vartamAna ane alakSita eTale pragaTa na thayelA ke anAgata ane atIta dharmo. lakSita thatA vartamAna dharmo paNa prabaLa ke durbaLa vagere avasthAonA kAraNe thatA pheraphArothI anya hoya evA jaNAya che, dravya (dharmI)nA pheraphArane lIdhe nahIM. avasthA zabdathI dharma, lakSaNa ane avasthA e traNeno nirdeza karavAmAM Ave che. kahevAno Azaya e che ke anubhavathI ja dharmI ane dharmono bheda ke abheda nizcita thAya che. dharmI ane dharmamAM atyaMta abheda hoya to, dharmo dharmInA rUpavALA hovAthI dharmo banI zake nahIM ane atyaMta bheda hoya to paNa gAya ane ghoDAnI jema dharmo dharmInI vizeSatA banI zake nahIM. anubhava anekAnta matane sAco siddha kare che, ane utpanna thaI naSTa thatA dharmonA AzrayarUpe rahelA dharmonuM jJAna karAve che, temaja dharmo paraspara eka bIjAno cheda uDADatA pratyeka padArthamAM rahelA che ema darzAve che. ame e anubhavane anusarIe chIe, ane enuM ullaMghana karI, svecchAthI dharmonA anubhavane nizcita karavA icchatA nathI. "yathaikA rekhA.." vagerethI A viSayamAM laukika dRSTAnta Ape che jema. eka rekhAnuM rUpa te te sthAnane lIdhe so vagere kahevAya che, ema eka dharmInuM rUpa, te te dharma, lakSaNa ane avasthAbhedane lIdhe anya jaNAya che, evo artha che. yathA zaikaOpi" vagerethI viSayane vadhu spaSTa-dRDha-karavA eka strI mAtA, bahena vagere kahevAya che, evuM bIjuM dRSTAnta Ape che. "avasthApariNAma' vagerethI anya mata pramANe vAMdho uThAve che. avasthApariNAma eTale dharma, lakSaNa ane avasthAnAM pariNAmo. emanAthI dharmI, dharma, lakSaNa ane avasthAo nitya che ema mAnavAno prasaMga thaze, ema teo kahe che. pUche che H kevI rIte ? "adhvano vyApAreNa'" vagerethI javAba Ape che. dahIMno anAgata adhyano vyApAra dUdhamAM vidyamAna che. phakta eTaluM vyavadhAna che, e kAraNe dahIMnA lakSaNavALo dharma dUdhamAM che, paNa potAnA kAryano AraMbha karato nathI, tyAre e anAgata kahevAya che, jyAre kare tyAre vartamAna, ane potAnA dahIM banAvavAnA kAryano AraMbha karIne nivRtta thAya, tyAre atIta kahevAya che. Ama traNe kALamAM vidyamAna hovAthI dharma ane dharmInAM lakSaNonI ane avasthAonI nityatA siddha
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 13 thAya che. haMmezAM hovuM nityatA che. dharmI, dharma, lakSaNa ane avasthA cAreya haMmeza rahetAM hovAthI utpanna thatAM nathI. na hoya to paNa utpanna thAya nahIM. phUTasthanityatAnuM A lakSaNa che. citizaktinI kUTastha nityatAmAM paNa AnAthI vadhu koI vizeSatA nathI, ema kahevAno bhAva che. "nAsau doSa" vagerethI A AzaMkAnuM nivAraNa kare che ke A doSa nathI. kevI rIte ? guNI (prakRti) nitya che, chatAM guNonA vimarda (saMgharSa)ne lIdhe-baLavAna guNa nabaLAne dabAvI de ene lIdhe pariNAmomAM vicitratA (vibhinnatA) thAya che. Azaya e che ke guNI ane traNa guNo cAreyanuM sarvadA astitva che. chatAM guNonA vimardanI vicitratAthI-guNonA svarUpabhUta vikAro AvirbhAva, tirobhAva pAmatA hovAthI-pariNAmI che, kUTasthanitya nathI. citizaktimAM Ama vikArono AvirbhAva-tirobhAva thato nathI, tethI e kUsthanitya che. jeno svabhAva naSTa na thAya ane vidvAno nitya kahe che. "yathA saMsthAnam" vagerethI prakRti ane enA vikAromAM vimarda-vaicitrya vikAronI vicitratAno hetu che, ema kahe che. potAnAM kAryonI apekSAe avinAzI evI zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdhanI tanmAtrAonuM pRthvI vagere saMsthAonA rUpe thatuM pariNAma AdivALuM, dharmamAtra ane nazvara che. A rIte liMga (mahattatva) paNa nazvara che. AvAM nazvara tattvo vikAranA nAme oLakhAya che. citizakti AvA vikAravALI nathI, evo bhAva che. tatredamudAharaNamu" vagerethI parIkSakonA tarkathI siddha prakRti ane vikRti varNavyA pachI, lokasiddha vikRtimAM ja dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAmonA bhedane kAraNe jaNAtA guNonA vimaI-vairivyane darzAvavA mATInA piMDamAMthI ghaDAno AkAra pariName che e udAharaNa Ape che. lakSaNonuM ja avasthA pariNAma thAya evo niyama nathI. kAraNa ke badhA dharma, lakSaNa ane avasthAnA bhedo mATe avasthA zabda prayojyo che, tethI eka avasthA pariNAma sarva mATe sAdhAraNa che. ema "dharmiNopi" vagerethI kahe che. "avasthitasya dravyasya"... vagerethI vyApaka (badhe lAgu paDe evuM) pariNAmanuM lakSaNa kahe che : "sthira rahetA dravyamAM pahelAMnA dharmanI nivRtti thatAM, bIjA navA dharmanI utpatti thAya, e pariNAma che. dharma lakSaNa ane avasthAno Azraya hovAthI, dharma-zabda e traNeno vAcaka che. 13
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 3 sU. 14] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [305 tatra- mAM zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI // 14 // bhUta, vartamAna ane bhaviSyakAlIna dharmomAM anugata rahenAra dharmI cha. 14 __bhASya yogyatAvacchinnA dharmiNaH zaktireva dharmaH / sa ca phalaprasavabhedAnumitasadbhAva ekasyAnyo'nyazca paridRSTaH / tatra vartamAnaH svavyApAramanubhavandharmo dharmAntarebhyaH zAntebhyazcAvyapadezyebhyazca bhidyate / yadA tu sAmAnyena samanvAgato bhavati tadA dharmisvarUpamAtratvAtko'sau kena bhidyeta / tatra ye khalu dharmiNo dharmAH zAntA uditA avyapadezyAzceti, tatra zAntA ye kRtvA vyApArAnuparatAH / savyApArA uditAH, te cAnAgatasya lakSaNasya samanantarAH / vartamAnasyAnantarA atItAH / kimarthamatItasyAnantarA na bhavanti vartamAnAH ? pUrvapazcimatAyA abhAvAt / yathAnAgatavartamAnayoH pUrvapazcimatA, naivamatItasya / tasmAnAtItasyAsti samanantaraH / tadanAgata eva samanantaro bhavati vartamAnasyeti / ___athAvyapadezyAH ke ? sarvaM sarvAtmakamiti / yatroktam- jalabhUmyoH pAriNAmikaM rasAdivaizvarUpyaM sthAvareSu dRSTam, tathA sthAvarANAM jaGgameSu jaGgamAnAM sthAvareSvityevaM jAtyanucchedena sarvaM sarvAtmakamiti / dezakAlAkAranimittApabandhAnna khalu samAnakAlamAtmanAmabhivyaktiriti / ya eteSvabhivyaktAnabhivyakteSu dharmeSvanupAtI sAmAnyavizeSAtmA so'nvayI dharmI / yasya tu dharmamAtramevedaM niranvayaM tasya bhogaabhaavH| kasmAt ? anyena vijJAnena kRtasya karmaNo'nyatkathaM bhoktRtvenAdhikriyeta / tatsmRtyabhAvazca, nAnyadRSTasya smaraNamanyasyAstIti / vastupratyabhijJAnAcca sthito'nvayI dharmI yo dharmAnyathAtvamabhyapagataH pratyabhijJAyate / tasmAnedaM dharmamAtraM niranvayamiti // 14 // dharmInI yogyatArUpa zakti dharma che. enuM astittva phaLanI utpattinA bhedathI sUcavAya che, ane eka dharmImAM judA judA rUpe rahelo jaNAya che.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sa. 14 emAM vartamAna dharma potAnA kAryano anubhava kare che, ane bIjA zAnta (bhUtakAlIna) temaja avyapadezya (bhaviSyakAlIna) dharmothI judo che. jyAre e potAnA sAmAnya dharmathI anvita hoya, tyAre phakta dharmI svarUpa hovAthI konAthI bhinna kahevAya ? dharmInA zAnta, udita ane avyapadezya dharmo kahyA. emAM potAnuM kArya karIne asta thayA hoya e zAnta, kArya karI rahyA hoya e udita (ane have pachI AvavAnA che e avyapadezya ke anAgata) kahevAya che. udita ke vartamAna dharma anAgata pachI Ave che ane atIta vartamAna pachI Ave che. vartamAna atIta pachI kema na AvI zake ? kAraNa ke e bemAM pUrvAparasaMbaMdhI nathI. jema bhaviSya ane vartamAnamAM pUrvAparatA che evI bhUtakALa sAthe nathI. tethI bhUtakALa pachI AvanAra koI kALa nathI. mATe vartamAna ja bhaviSya pachI Avato samaya che. avyapadezya (bhaviSyanA) dharmo kayA che ? badhuM badhArUpa che. A viSe kahyuM che : "pRthvI ane pANInA pariNAmarUpe utpanna thatA raso vagerenI vividhatA sthAvaromAM jovAmAM Ave che. sthAvaronA rasonI vividhatA jaMgamomAM, ane jaMgamonI sthAvaromAM jovA maLe che. Ama jAtibhedathI sarvavastuo sarvarUpa che." deza, kALa AkAra ane nimittanI maryAdAonA kAraNe badhuM kArya eka samaye utpanna thatuM nathI. A pragaTa ane apragaTa dharmomAM sAmAnya ane vizeSarUpe anugata banIne rahenArane dharmI kahe che. jenA matamAM badhuM anvaya vinAnuM ane dharmamAtra rUpa che, emAM bhogano abhAva thaze. kema ? kAraNa ke eka vijJAne karelA karmanA bhoktA tarIkeno adhikAra bIjA vijJAnane maLI zake nahIM. emAM smRtino paNa abhAva thAya. eke joyelI vastunuM smaraNa bIjo karato nathI. paNa vastunuM smaraNa thAya che, mATe eka sthira, anugata dharmI che, jenuM smaraNa dharmonA pheraphArone anubhavanAra tarIke thAya che. mATe A badhuM anugata dharmI vinAnuM, dharmamAtra nathI. 14
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 14] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 307 tattva vaizAradI yasyaiSa trividhaH pariNAmastaM dharmiNaM sUtreNa lakSayati-tatra-zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI / dharmo'syAstIti dharmIti nAvijJAte dharme sa zakyo jJAtumiti dharmaM dazayati-yogyateti / dharmiNo dravyasya mRdAdeH zaktireva cUrNapiNDaghaTAdyutpattizaktireva dharmaH / teSAM tatrAvyaktena bhAva iti yAvat / nanvevamavyaktatayA santaste tataH prAdurbhavantu / udakAharaNAdayastu taiH svakAraNAdanAsAditA kutaH prAptA ityata uktam - yogyatAvacchinneti / yAsau ghaTAdInAmutpattizaktiH sodakAharaNAdiyogyatAvacchinnA / tenodakAharaNAdayo'pi ghaTAdibhiH svakAraNAdeva prAptA iti / nAkasmikA iti bhAvaH / athavA ke dharmiNa ityatrottaraM- yogyatAvacchinnA dharmiNa iti / ko dharma ityatrottaraM zaktireva dharmaH / teSAM yogyataiva dharma ityarthaH / atastadvAndharmIti siddhaM bhavati / tatsadbhAve pramANamAha-sa ca phalaprasavabhedAnumita ekasya dharmiNo'nyazcAnyazca cUrNapiNDaghaTAdirUpa ityarthaH / kAryabhedadarzanAcca bhinna iti yAvat / paridRSTa upalabdhaH / tatrAnubhavArohiNo vartamAnasya mRtpiDasya zAntAvyapadezyAbhyAM mRccUrNamRdghaTAbhyAM bhedamAha - tatra vartamAna iti / yadi na bhidyeta piMNDavaccUrNaMghaTayorapi tadvadeva svavyApAravyAptiprasaGga iti bhAvaH / avyaktasya tu piNDasya noktaM bhedasAdhanaM saMbhavatItyAha-yadA tviti / kau'sau kena bhedasAdhanena bhidyeti / I tadevaM dharmANAM bhedasAdhanamabhidhAya taM bhedaM vibhajate-tatra ye khilviti / uditA iti vartamAnA ityarthaH / adhvanAM paurvAparyaM nigamayati - te ceti / codayatikimarthamiti / kiMnimittamatItasyAnantarA na bhavanti vartamAnAH / hetumAha siddhAntIpUrvapazcimatAyA abhAvAt / viSayeNa viSayiNImanupalabdhi sUcayati / anupalambhamevopalambhavaidharmyeNa darzayati- yathAnAgatavartamAnayoriti / upasaMharati-taditi / tattasmAdanAgata eva samanantaraH pUrvatvena bhavati vartamAnasya nAtItaH / atItasya vartamAnaH pUrvatvena samanantaro nAvyapadezyaH / tasmAdadhvanAM yaviSTho'tIta iti siddham / syAdetat-anubhUyamAnAnubhUtatayoditAtItau zakyAvunnetum / avyapadezyAstu punardharmA avyapadezyatayaiva zakyA nonnetumityAzayavAnpRcchati - athAvyapadezyA: ke keSu samIkSAmahe / atrottaramAha - sarvaM sarvAtmakamiti / yatroktamiti / tadevopapAdayatijalabhUmyoriti / jalasya hi rasarUpasparzazabdavato bhUmezca gandharasarUpasparzazabdavatyAH pAriNAmikaM vanaspatilatAgulmAdiSu mUlaphalaprasavapallavAdigatarasAdivaizvarUpyaM dRSTam / so'yamanevamAtmakAya bhUmeranIdRzasya vA jalasya na pariNAmo bhavitumarhati / upapAditaM hi nAsadutpadyata iti / ( 3 / 13 vyAkhyA) tathA sthAvarANAM pAriNAmikaM jaGgameSu
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ u08] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 14 manuSyapazumRgAdiSu rasAdivaicitryaM dRSTam / upabhuJjAnA hi te phalAdIni rUpAdibhedasampadamAsAdayanti / evaM jaGgamAnAM pAriNAmikaM sthAvareSu dRSTam / rudhirAvasekAtkila dADimIphalAni tAlaphalamAtrANi bhavanti / upasaMharati-evamiti / evaM sarvaM jalabhUmyAdi sarvaM rasAdyAtmakam / tatra hetumAha-jAtyanucchedena jalatvabhUmitvAdijAteH sarvatra pratyabhijJAyamAnatvenAnucchedAt / nanu sarva cetsarvAtmakaM hanta bhoH sarvasya sarvadA sarvatra sarvathA saMnidhAnAtsamAnakAlInA bhAvAnAM vyaktiH prasajyeta / na khalu sannihitAvikalakAraNaM kAryaM vilambitumarhatItyata Aha-dezakAleti / yadyapi kAraNaM sarvaM sarvAtmakaM tathApi yo yasya kAryasya dezo yathA kuGkamasya kAzmIraH, teSAM sattve'pi pAJcAlAdiSu na samudAcAra iti na kuGkamasya pAJcAlAdiSvabhivyaktiH / evaM nidAghe na prAvRSaH samudAcAra iti na tadA zAlInAm / evaM na mRgI manuSyaM prasUte na tasyAM manuSyAkArasamudAcAra iti / evaM nApuNyavAnsukharUpaM bhuGkte na tasminpuNyanimittasya samudAcAra iti / tasmAddeza-kAlAkAranimittAnAmapabandhAdapagamAnna samAnakAlamAtmanAM bhAvanAmabhivyaktiriti / tadevaM dharmAvibhajya teSu dharmiNonugamaM darzayati-ya eteSviti / sAmAnyaM dharmirUpam / vizeSo dharmaH / tadAtmobhayAtmaka ityarthaH / tadevamanubhavasiddhamanugataM dharmiNaM darzayitvA tamanicchato vainAzikasya kSaNikaM vijJAnamAtraM cittamicchato'niSTaprasaGgamuktaM smArayati-yasya tviti / vastupratyabhijJAnAcceti / na hi devadattena dRSTaM yajJadatta: pratyabhijAnAti / tasyAdya evAnubhavitA sa eva pratyabhijJAteti // 14 // ___"tatra zantohita..." vagaire sUtrathI trivi5 pri||m thAya che the dharmInuM lakSaNa kahe che. dharma eTale dharmovALo. tethI dharmo jANyAvinA dharma jANI zAya nahIM, bhATe "yogyatArikhanA parbhiH zasti:" vagairethI yA zava che. mATI vagere dharmI dravyonI cUrNa piMDa (goLo), ghaDo vagere utpanna karavAnI (yogyatArUpa) zakti dharma che. e badhAM emAM avyaktarUpe rahe che. teo avyaktarUpe emAM rahelAM hovAthI bhale emAMthI vyakta thAya. paNa pANI lAvavA vagerenA guNo emaNe kAraNa pAsethI meLavyA nathI, to e kyAMthI utpanna thayA ? javAbamAM "yogyatAvacchinnA.." vagerethI kahe che ke ghaDo vagere utpanna karavAnI zakti pANI lAvavAnI yogyatAvALI che. tethI ghaDA vagere pANI lAvavA vagerene paNa potAnA kAraNamAMthI meLave che. e Akasmika nathI evo bhAva che. dharmI koNa che ? yogyatAvALo dharma che. dharma zuM che? zakti dharma che. yogyatA dharmIno dharma che. Ama yogyatAvALo dharmI hoya che, ema siddha thayuM. "sa ca
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 14] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [309 phalaprasava-bhedAnumitabhAva:" vagerethI kahe che ke enA astitvanuM anumAna cUrNa, piMDa, ghaDo vagere rUpavALAM vibhinna phaLone utpanna thatAM joIne karI zakAya che. zaktinA astitvamAM A pramANa che. kAryamAM bheda dekhAya che mATe e (zakti) paNa bhinna bhinna che. "tatra vartamAnaH" vagerethI vartamAna kALamAM anubhavAtA mATInA piMDano zAnta ane avyapadezya evA mATInA cUrNa ane ghaDAthI bheda darzAve che. jo Avo bheda na hota, to piDanI jema cUrNa ane ghaDAmAM paNa potAnA vyApArano atiprasaMga thAta. "yadA tu sAmAnyana samanvAgato bhavati.." vagerethI avyakta evA (eTale ke AkAravagaranA) piMDamAM agAu kahyuM evuM bhedanuM sAdhana saMbhavita nathI, ema kahe che. koNa kyA bhedasAdhana vaDe bhinna jaNAya ? Ama dharmonuM bhedasAdhana kahIne e bhedone vibhAga pramANe goThave che. udita eTale vartamAna. "te ca" vagerethI kALonI pUrvAparatA jaNAve che. "mirtha" vagerethI pUche che ke atIta pachI vartamAna kema na Ave ? "pUrvapazcimanAyA abhAvAta"thI siddhAntI eno hetu jaNAve che ke e bemAM pUrvAparasaMbaMdha nathI. viSayathI viSayInI anupalabdhi sUcave che. "yathAvAgatavartamAnayoH" thI upalabdhinA vaidharmathI anupalabdhi darzAve che. (bhaviSya ane vartamAnamAM pUrvApara saMbaMdha upalabdha che, e atIta ane vartamAnanA viSayamAM upalabdha nathI, ema vaidharma darzAve che). "tadanAgata" vagerethI upasaMhAra kare che. mATe anAgata ja vartamAnanI pUrve hoya che, atIta nahIM. bhUtakALanI pUrve vartamAna ja hoya che, bhaviSya nahIM. A kAraNe traNe kALomAM bhUtakALa sauthI nAno (ochA mahattvano) che, ema siddha thayuM. bhale. anubhavAto vartamAna ane anubhavAI gayelo bhUtakALa jANI zakAya evA che. paNa bhaviSyanA dharmo avyapadeza (na kahI zakAya evA) hovAthI jANI zakAya evA nathI, evA AzayathI "atha avyapadezyA ke ?"thI pUche che ke kyA padArthomAM bhaviSyanA dharmonI parIkSA karI zakAya ? javAbamAM "sarva sarvarUpa che" ema kahe che. "yatroktam"- A viSayamAM kahyuM che, ema jaNAvIne "jalabhUmyo." vagerethI spaSTa kare che. rasa, rU5, sparza ane gaMdhavALA pANInA ane gaMdha, rasa, rUpa, sparza ane zabdavALI pRthvInA saMyoganA pariNAme vanaspati, latA, gulma vagerenAM mULa, phaLa pAna vageremAM rasonI vividhatA jovA maLe che. e rUpAdi vagaranAM pRthvI ane pANInAM pariNAma na hoI zake. agAu 3.13mAM jaNAvyuM che ke asat utpanna thatuM nathI. e rIte sthAvaronA pariNAmothI manuSya, pazu, mRga vageremAM rasa vagerenI vibhinnatA jovA maLe che. teo phaLa vagere khAIne pa vagere bhedonI vividhatA prApta kare che. A rIte jaMgamonAM pariNAmo sthAvaromAM vividhatA
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 15 utpanna kare che. lohI sIMcavAthI dADamanAM phaLa tADanAphaLa jevaDAM thAya che. "evam.." vagerethI upasaMhAra kare che. Ama badhuM pRthvI, pANI vagere badhA rasorUpe pariName che. eno hetu "jAtyanucchedana" vagerethI kahe che. jalatva, bhUmitvanI jAti emanAM badhAM pariNAmomAM anugata che evuM jANI zakAya che. jo sarva sarvarUpa hoya to badhAnI badhA samaye, badhI jagAe, ane badhI rIte dhyAti hovAthI eka samaye badhA padArtho abhivyakta thavA joIe, kAraNa ke doSarahita kAraNa hAjara hoya, to kArya utpanna thavAmAM vilaMba na thavo joIe. AnA javAbamAM "dezakAlAkAra." vagerethI kahe che ke badhAM kAraNo badhArUpa che, chatAM je padArthano je deza hoya tyAM ja e utpanna thAya. dAkhalA tarIke kesarano deza kAzmIra che. pAMcAla vagere pradezomAM paNa kAraNo hAjara che, chatAM tyAM e kArya utpanna karI zakatAM nathI, mATe tyAM kesara utpanna thatuM nathI. DAMgara unALAmAM utpanna thAya nahIM, kemake e kALe enAM kAraNo kAryarata banI zakatAM nathI. ema mRgI manuSyane janma ApatI nathI. kAraNa ke mRgImAM manuSyano AkAra utpanna thaI zake nahIM. puNya vinAno mANasa sukha bhogavI zakato nathI, kAraNa ke enA viSayamAM puNyanuM nimitta kAryakArI banatuM nathI. Ama deza, kALa, AkAra ane nimittonI maryAdAnA kAraNe eka samaye padArtho pragaTa thatA nathI. "ya eteSa" vagerethI dharmonuM vibhAjana karI, teomAM dharmI anugata che, ema kahe che. dharmI sAmAnyarUpa che. dharmo vizeSarUpa che. tadAtmaka eTale baMnerUpa. "yasya tu" vagerethI anubhavasiddha anugata dharmI siddha karIne, enA astitvane nakAratA vainAzikanA-citta kSaNika vijJAna mAtra che, evA-matamAM agAu darzAveluM aniSTa yAda karAvatAM kahe che ke vastunI smRti rahe che, mATe sthira, anugata dharmI avazya svIkAravo joIe. devadatta je joyuM hoya enuM smaraNa yajJadatta karato nathI. devadatta eno anubhava ane enuM smaraNa karanAra che. 14 kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH // 15 // pariNAmano bheda kramanA bhedane kAraNe che. 15
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 15] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 311 bhASya ekasya dharmiNa eka eva pariNAma iti prasakte kramAnyatvaM pariNAmAnyatve heturbhavatIti / tadyathA cUrNamRtpiNDamRdghaTamRtkapAlamRtkaNamRditi ca kramaH / yo yasya dharmasya samanantaro dharmaH sa tasya kramaH / piNDaH pracyavate ghaTa upajAyata iti dharmapariNAmakramaH / lakSaNapariNAmakramo ghaTasyAnAgatabhAvAdvartamAnabhAvakramaH / tathA piNDasya vartamAnabhAvAdatItabhAvakramaH / nAtItasyAsti kramaH / kasmAt ? pUrvaparatAyAM satyAM samanantaratvam, sA tu nAstyatItasya / tasmAd dvayoreva lakSaNayoH kramaH / tathAvasthApariNAmakramo'pi ghaTasyAbhinavasya prAnte purANatA dRzyate / sA ca kSaNaparamparAnupAtinA krameNAbhivyajyamAnA parAM vyaktimApadyata iti / dharmalakSaNAbhyAM ca viziSTo'yaM tRtIyaH pariNAma iti / - ta ete kramA dharmadharmibhede sati pratilabdhasvarUpAH / dharmo'pi dharmI bhavatyanyadharmasvarUpApekSayeti / yadA tu paramArthato dharmiNyabhedopacArastadvAreNa sa evAbhidhIyate dharmastadAyamekatvenaiva kramaH pratyavabhAsate / cittasya dvaye dharmAH paridRSTAzcAparidRSTAzca / tatra pratyayAtmakAH paridRSTAH / vastumAtrAtmakA aparidRSTAH / te ca saptaiva bhavantyanumAnena prApitavastumAtrasadbhAvA: nirodhadharmasaMskArAH pariNAmo'tha jIvanam / ceSTA zaktizca cittasya dharmA darzanavarjitAH // iti // 15 // eka dharmInuM eka pariNAma thavuM joIe evA prasaMgane TALatAM kahevuM jarUrI bane che ke kramano bheda pariNAmonI vividhatAnuM kAraNa che. jemake yUerza, piMDa, ghaDo, upAsa (hIro), hue| bhane mATI se hama che. bhenA pachI je dharma pragaTe e eno krama che. piMDa maTIne ghaDo bane che, e dharma pariNAma krama che. ghaDo bhaviSyamAMthI vartamAnamAM Ave ane piMDa vartamAnamAMthI bhUtakALamAM jAya e lakSaNapariNAmakrama che. bhUtakALamAM krama nathI. kema ? kAraNa ke pUrvAparatA hoya to ja eka pachI bIjo dharma pragaTe, paNa atItamAM e nathI. tethI krama be kALomAM ja hoya che. ghaDo zarUmAM navo ane aMtamAM
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ u12] pataMjalinAM yogasUtro [pA 3 sa 15 jUno jaNAya e avasthA pariNAmakrama che. prAcInatA paNa kSaNonI paraMparAne anusaratA kramane lIdhe pragaTa thAya che, ane aMtamAM e pUrNapaNe pragaTa thAya che. dharma ane lakSaNa karatAM vizeSa evuM A trIjuM pariNAma che. A krama dharma ane dharmanA bhedane kAraNe potAnA svarUpane prApta kare che. anya dharmanA svarUpanI apekSAe pahelo dharma paNa dharmI bane che. paraMtu jyAre dharmI enA sAcA svarUpe ke dharmathI abhinna svarUpe varNavavAmAM Ave, tyAre dharmo ja dharmarUpa hoya ema jaNAya che ane kramaparaMparA paNa eka hoya ema jaNAya che. cittanA dharmo be prakAranA che : paridaSTa ane aparidaSTa. je vicArUpe dekhAya e paridaSTa ane vastumAtrarUpa aparidaSTa che. e phakta vastu tarIke astitva dharAve che, evuM anumAnathI jANI zakAya che, ane 37 sAta cha : "nirodha, dharma, saM2, pariNAma, vana, yeSTA bhane zakti e cittanA na dekhI zakAya evA dharmo che". 15 tattva vaizAradI kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH / kimekasya dharmiNa eka eva dharmalakSaNAvasthAlakSaNaH pariNAma uta bahavo dharmalakSaNAvasthAlakSaNA: pariNAmAH ? tatra kiM prAptam ? ekatvAddharmiNa eka eva pariNAmaH / na hokarUpAtkAraNAtkAryabhedo bhavitumarhati tasyAkasmikatvaprasaGgAdityevaM prApta ucyate-kramAnyatvAtpariNAmAnyatvam / ekasyA mRdacUrNapiNDaghaTakapAlakaNAkArA pariNatiparamparA kramavatI laukikaparIkSakairadhyakSa samIkSyate / anyaccedaM cUrNApiNDayorAnantaryamanyacca piNDaghaTayoranyacca ghaTakapAlayoranyacca kapAlakaNayoH / ekatra parasyAnyatra pUrvatvAt / so'yaM kramabheda: pariNAma ekasminnavakalpamAnaH pariNAmabhedamApAdayati / eko'pi ca mRddharmI kramopanipatitatattatsahakArisamavadhAnakrameNa kramavI pariNAmaparamparAmudvahannainAmAkasmikayatIti bhAvaH / dharmapariNAmAnyatvavalakSaNapariNAmAnyatve'vasthApariNAmAnyatve ca samAnaM kramAnyatvaM heturiti / tadetadbhASyeNAvadyotyate- ekasya dharmiNa iti / kamakamavatorabhedamAsthAya sa tasya krama ityuktam / tathAvasthApariNAmakrama iti / tathA hi-konAzena koSThagAre prayatnasaMrakSitA api hi vrIhayo hAyanairatibahubhiH pANisparzamAtravizoryamANAvayavasaMsthAnAH paramANubhAvamanubhavanto dRzyante / na cAyamaminavAnAmakasmAdeva prAdurbhavitumarhati / tasmAtkSaNaparamparAkrameNa sUkSma-sUkSmatarasUkSma
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 15] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [313 tamabRhabRhattarabRhattamAdikrameNa prAnteSu viziSTo'yaM lakSyata iti / tadidaM kramAnyatvaM dharmadharmibhedapakSa evetyAha- ta eta iti / A vikArebhya A cAliGgAdApekSiko dharmarmibhAvo mRdAderapi tanmAtrApekSayA dharmatvAdityAhadharmo'pIti / yadA paramArthadharmiNyaliGge'bhedopacAraprayogastadvAreNa sAmAnAdhikaraNyadvAreNa dharyeva dharma iti yAvat / tadaika eva pariNAmo dharmipariNAma evetyarthaH / dharmalakSaNAvasthAnAM dharmisvarUpAbhinivezAt / tadanena dharmiNo dUrotsAritaM kUTasthanityatvamityuktaprAyam / dharmapariNAmaM pratipAdayanprasaGgena cittadharmANAM prakArabhedamAha-cittasyeti / paridRSTAH pratyakSAH / aparidRSTAH parokSAH / tatra pratyayAtmakAH pramANAdayaH / rAgAdayastu vastumAtrA ityaprakAzarUpatAmAha / syAdetat-aparidRSTAzcena santyevetyata Aha-anumAnena prApito vastumAtreNa sadbhAvo yeSAM te tathoktAH / pazcAnmAnasAdhAdAgamo'pyanumAnam / saptAparidRSTAnkArikayA saMgRhNAti- nirodheti / nirodho vRttInAmasaMprajJAtAvasthA cittasyAgamataH saMskArazeSabhAvo'numAnatazca samadhigamyate / dharmagrahaNena puNyApuNye upalakSayati / kvacitkarmeti pAThaH / tatrApi tajjanite puNyApuNye eva gRhyate / te cAgamataH sukhaduHkhopabhogadarzanAdvAnumAnato gamyate / saMskArastu smRteranumIyate / evaM triguNatvAccittasya calaM ca guNavRttamiti (dra0 2 / 15 TIkA) pratikSaNaM pariNAmo'numIyate / evaM jIvanaM prANadhAraNaM prayatnabhedo'saMviditazcittasya dharmaH zvAsaprazvAsAbhyAmanumIyate / evaM cetasazceSTA kriyA yathA yathA taistairindriyaiH zarIrapradezairvA saMprayujyate, sApi tatsaMyogAdevAnumIyate / evaM zaktirapyudbhUtAnAM kAryANAM sUkSmAvasthA cetaso dharmaH sthUlakAryAnubhavAdevAnumIyata iti // 15 // dharmInuM dharma, lakSaNa ane avasthArUpa eka pariNAma thAya che, ke aneka pariNAmo thAya che ? A viSayamAM zo nirNaya che? dharmI eka che, mATe eka pariNAma thAya. eka kAraNa ghaNAM kAryo upajAvI zake nahIM. kAraNa ke e badhAM Akasmika che, evI zaMkA thaze. Avo prasaMge upasthita thatAM kahe che : kramanA bhedathI pariNAmomAM bheda thAya che. eka mATInAM cUrNa, piMDa, ghaDo, ThIkarAM, kaNanA AkAravALI pariNAmonI paraMparA lokaparIkSako vaDe pratyakSa jovAya che. cUrNa pahelAM ane piMDa pachI thAya e judo krama che. ema piMDa ane ghaDo, ghaDo ane ThIkarAM, ThIkarAM ane kaNo pahelAM ane pachI thAya e kramo paNa judA judA che. eka kramamAM pachI AvanAra, bIjA kramamAM pahelAM Ave che. eka jaNAtA pariNAmamAM, Avo kramano bheda aneka pariNAmo utpanna kare che. mATI rUpa eka dharmI nizcita kramamAM pragaTa
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 15 thatAM pariNAmonI paraMparAmAM upasthita rahe che. e badhA kramomAM anugata hovAthI, pragaTa thatAM ghaNAM pariNAma Akasmika nathI ema nizcitapaNe jANI zakAya che, ema kahevAno bhAva che. dharma pariNAmanA judApaNAnI jema, lakSaNapariNAma ane avasthApariNAmanA judApaNAmAM kramanuM judApaNuM samAnapaNe kAraNa che. bhASyakAra A vAtane "ekasya dharmiNaH" vagerethI spaSTa kare che. krama ane kramikano abheda mAnIne vastuno krama kahevAya che. avasthA pariNAmono paNa Avo krama che. dAkhalA tarIke, koThAramAM prayatnapUrvaka surakSita rAkhelI DAMgara paNa, ghaNAM varSo pachI hAtha aDakADatAM ja cUrNa thatA avayavovALI ane paramANurUpatAne prApta thatI dekhAya che. navI vastuomAM AvuM pariNAma akasmAta utpanna thatuM nathI. mATe kSaNonI paraMparAnA kramathI vastu sUkSma, sUkSmatara ane sUkSmatama athavA moTI, ethI moTI ane sauthI moTI, ema Akhare vizeSa pariNAma jovAmAM Ave che. ta ete.." vagerethI kahe che ke Avo kramano bheda dharmI ane dharma bhinna che ema mAnIne samajAvyo. aliMga (prakRti)thI vikAro sudhI A dharma-dharmAbhAva sApekSa che. "dharmopi dharmI bhavati..." vagerethI kahe che ke dharma paNa dharmI bane che. mATI vagere dharmIo paNa tanmAtrAnI apekSAe dharmo gaNAya che. jyAre sAcA, mULa dharmArUpa aliMga(prakRti)ne enA dharmo sAthe abhinna mAnIne vicAravAnuM hoya, e sthitimAM e mULa dharmI badhA dharmo mATe samAna hovAthI, dharmI svayaM dharmarUpa jaNAya che, ane phakta eka dharmIpariNAma jaNAya che. kAraNa ke tyAre dharma, lakSaNa ane avasthA e badhAM dharmInA rUpamAM abhinnapaNe pravezIne rahelAM hoya che. AnAthI dharmI kUTasthanitya nathI e hakIkata paNa ADakatarI rIte kahevAmAM AvI. dharmapariNAmonuM pratipAdana karatAM prasaMgavazAta "cittasya dhaye dharmA" vagerethI cittadharmanA prakArabhedo kahe che. paridaSTa eTale pratyakSa. aparidaSTa eTale parokSa. emAM pramANa vagere vRttio dekhI zakAya evI hovAthI pratyakSa ane rAgavagere vastumAtrarUpa ane na dekhAya evA hovAthI aparidaSTa ke aprakAzitarUpavALA che. bhale. na dekhAya evA che, mATe che ja nahIM. enA javAbamAM "anumAna prApitavastumAtrasadbhAvAH..." vagerethI kahe che ke vastumAtrarUpe astitva dharAvatA hovAthI anumAnathI hayAti jANI zakAya che. pachIthI thatA jJAnanI dRSTie samAna hovAthI Agama paNa anumAna che. "nirodhadharmasaMskArA:...vagere kArikAthI sAta aparidRSTa cittadharmo kahe che. nirodha eTale vRttiono nirodha ke cittanI asaMprajJAta avasthA, jemAM citta saMskArazeSa rahe che, e Agama ane anumAnathI jANI zakAya che. dharma zabdathI puNya ane apuNya lalita thAya che. keTalAka graMthomAM "karma" evo
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 16] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [315 pATha che. enAthI paNa karmathI utpanna thayela puNya-pApanuM ja grahaNa thAya che. e paNa AgamathI ke sukhaduHkhanA bhogathI thatA anumAna vaDe jANI zakAya che. saMskAranuM anumAna smRtithI karI zakAya che. Ama citta triguNAtmaka hovAthI ane guNavRtta cala hovAthI, enAM pratikSaNa thatAM pariNAmo anumAnathI jANI zakAya che. ema jIvana ke prANadhAraNa cittano na dekhAya evo prayatna ke dharma che, jenuM anumAna zvAsa-prazvAsathI karI zakAya che. e rIte cittanI ceSTA ke kriyA, jema jema indriyo ke zarIranA bhAgo sAthe joDAya che, tema tema, emanA saMyogathI anumAna vaDe jANI zakAya che. e rIte pragaTa thatAM kAryonI sUkSma avasthArUpa zakti paNa cittano dharma che. sthUla kArya vaDe enuM anumAna karI zakAya che. 15 ato yogina upAttasarvasAdhanasya bubhutsitArthapratipattaye saMyamasya viSaya 3kSipyate-tethI badhAM sAdhanovALA yogIne jANavA icchelA padArthonA jJAnanI prApti mATe saMyamano viSaya prastuta karavAmAM Ave che pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgatajJAnam // 16 // traNa pariNAmo para saMyama karavAthI atIta ane anAgatanuM jJAna thAya che. 16 bhASya dharmalakSaNAvasthApariNAmeSu saMyamAdyoginAM bhavatyatItAnAgatajJAnam / dhAraNAdhyAnasamAdhitrayamekatra saMyama uktaH (3 / 4) / tena pariNAmatrayaM sAkSAkriyamANamatItAnAgatajJAnaM teSu saMpAdayati // 16 // dharma, lakSaNa ane avasthArUpa traNa pariNAmo para saMyama karavAthI yogIone bhUtakALa ane bhaviSyakALanuM jJAna thAya che. agAu 3.4mAM kahyuM che ke dhAraNA, dhyAna ane samAdhi eka sthAnamAM thAya ene saMyama kahe che. A saMyamavaDe traNa pariNAmono sAkSAtkAra thatAM, yogIo atIta ane anAgatanuM jJAna prApta kare che. 16 tattva vaizAradI ataH param ApAdaparisamApteH saMyamaviSayastadvazIkArasUcanI vibhUtizca vktvyaa| tatroktaprakAraM pariNAmatrayameva tAvatprathamamupAttasakalayogAGgasya yoginaH
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 17 saMyamaviSayatayopakSipati-pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgatajJAnam / nanu yatra saMyamastatraiva saakssaatkrnnm| tatkathaM pariNAmatrayasaMyamo'tItAnAgate sAkSAtkArayedityata Aha-tena pariNAmatrayaM sAkSAtkriyamANaM teSu pariNAmeSvanugate ye atItAnAgate tadviSayaM jJAnaM saMpAdayati / pariNAmatrayasAkSAtkaraNameva tadantarbhUtAtItAnAgatasAkSAtkaraNAtmakamiti na viSayabhedaH saMyamasAkSAtkArayorityarthaH // 16 // ahIMthI zarU karIne pAda samApta thatAM sudhI saMyamanA viSayo ane enA vazIkArane sUcavatI vibhUtio (siddhio) kahevAya che. emAM sau pahelAM agAu jaNAvelAM bhedovALAM traNa pariNAmone, badhAM yogAMgonuM anuSThAna karIne siddha banelA yogInA saMyamanA viSaya tarIke "pariNAmatraya" vagere sUtrathI prastuta kare che. jenA para saMyama karavAmAM Ave, eno sAkSAtkAra thAya, to traNa pariNAmo para saMyama karavAthI atIta ane anAgatano sAkSAtkAra kevI rIte thAya? javAbamAM "tenA pariNAma trayam.." vagerethI kahe che ke saMyamavaDe traNa pariNAmono sAkSAtkAra thatAM, e pariNAmomAM anugata atIta ane anAgata viSayaka jJAna prApta thAya che. traNa pariNAmono sAkSAtkAra, emanI aMdara rahelA atIta ane anAgatanA sAkSAtkArarUpa hovAthI, saMyama ane sAkSAtkAranA viSayamAM bheda nathI. 16 zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsaMkarastatpra vibhAgasaMyamAtsarvabhUtarutajJAnam // 17 // zabda, artha ane jJAnanA paraspara adhyAsathI e traNanuM) mizraNa thAya che. enA vibhAgomAM saMyama karavAthI badhAM prANIonA avAjonuM jJAna thAya che. 17 bhASya tatra vAgvarNeSvevArthavatI / zrotraM ca dhvanipariNAmamAtraviSayam / padaM punarnAdAnusaMhArabuddhinirgrAhyamiti / varNA ekasamayAsaMbhavitvAtparasparaniranugrahAtmAnaH, te padamasaMspRzyAnupasthApyAvirbhUtAstirobhUtAzceti pratyekamapadasvarUpA ucyante / varNaH punarekaikaH padAtmA sarvAbhidhAnazaktipracitaH sahakArivarNAntarapratiyogitvAdvaizvarUMpyamivApannaH pUrvazcottareNottarazca pUrveNa vizeSe
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU.17] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [317 'vasthApita ityevaM bahavo varNAH kramAnurodhino'rthasaMketenAvacchinnA iyanta ete sarvAbhidhAnazaktiparivRtA gakAraukAravisarjanIyAH sAstrAdimantamarthaM dyotayantIti / tadeteSAmarthasaMketenAvacchinnAnAmupasaMhRtadhvanikramANAM ya eko baddhinirbhAsastatpadaM vAcakaM vAcyasya saMketyate / tadekaM padamekabuddhiviSayamekaprayatnAkSiptamabhAgamakramamavarNa bauddhamantyavarNapratyayavyApAropasthApitaM paratra pratipipAdayiSayA vagairevAbhidhIyamAnaiH zrUyamANaizca zrotRbhiranAdivAgvyavahAravAsanAnuviddhayA lokabuddhyA siddhavatsaMpratipattyA pratIyate / tasya saMketabuddhitaH pravibhAgaH / etAvatAmevaMjAtIyako'nusaMhAra ekasvArthasya vAcaka iti / saMketastu padapadArthayoritaretarAdhyAsarUpaH smRtyAtmako, yo'yaM zabdaH so'yamartho yo'yamarthaH so'yaM zabda ityevamitaretarAdhyAsarUpaH saMketo bhavatIti / evamete zabdArthapratyayA itaretarAdhyAsAtsaMkIrNA gauriti zabdo gaurityartho gauriti jJAnam / ya eSAM pravibhAgajJaH sa sarvavit / sarvapadeSu cAsti vAkyazaktiH, vRkSa ityukte'stIti gamyate / na sattAM padArtho vyabhicaratIti / tathA na hyasAdhanA kriyAstIti / tathA ca pacatItyukte sarvakArakANAmAkSepaH / niyamArtho'nuvAdaH kartakaraNakarmaNAM caitrAgnitaNDulAnAmiti / dRSTaM ca vAkyArthe padaracanaM zrotriyazchando'dhIte (dra0 aSTAdhyAyI 5284), jIvati prANAndhArayati (ghaa.paa.1|375) / tatra vAkye padapadArthAbhivyaktistataH padaM pravibhajya vyAkaraNIyaM kriyAvAcakaM vA kArakavAcakaM vA / anyathA bhavatyazvo'jApaya ityevamAdiSu nAmAkhyAtasArUpyAdanitiM kathaM kriyAyAM kArake vA vyAkriyeteti / teSAM zabdArthapratyayAnAM pravibhAgaH / tadyathA zvetate prAsAda iti kriyArthaH, zvetaH prAsAda iti kArakArthaH zabdaH / kriyAkArakAtmA tadarthaH pratyayazca / kasmAt ? so'yamityabhisaMbandhAdekAkAra eva pratyayaH saMketa iti /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 17 yastu zveto'rthaH sa zabdapratyayayorAlambanIbhUtaH / sa hi svAbhiravasthAbhirvikriyamANo na zabdasahagato na buddhisahagataH / evaM zabda evaM pratyayo netaretarasahagata ityanyathA zabdo'nyathArtho'nyathA pratyaya iti vibhAgaH / evaM tatpravibhAgasaMyamAdyoginaH sarvabhUtarutajJAnaM saMpadyata iti AzA akSaromAM vANIno artha rahe che. kAna phakta dhvaninA pariNAmane viSaya banAve che. dhvanionA kramane ekI sAthe saMgaThita karanArI buddhi pada (zabda)ne grahaNa kare che. akSaro ekI sAthe uccArI zakAtA nathI, tethI paraspara madadarUpa banatA nathI. teo zabdane sparyA vinA ane arthane pragaTa karyA vinA phakta AvirbhAva ane tirobhAva pAme che, tethI pratyeka akSara zabdasvarUpa nathI ema kahevAya che. chatAM dareka akSara zabdano AtmA ane badhA artho kahevAnI zaktithI yukta che. sahakArI bIjA akSaro sAthe maLIne, jANe ke sarva arthe kahI zake evI zaktivALo bane che. prathama akSara bIjA sAthe ane bIjo prathama sAthe, ema vizeSa prakAranA kramamAM goThavAIne, aneka akSaro, arthane pragaTa karanArA saMketathI yukta banIne vizeSa artha pragaTa kare che. Ama teo badhA artho kahevAnI zaktivALA che, chatAM gakAra, aukAra ane visarga rUpe "gau:svarUpavALA banIne gaLAmAM laTakatI cAmaDI vagere vALA arthane pragaTa kare che. Ama arthanA saMketathI yukta ane vizeSa kramamAM uccArAtA dhvanio eka ekama banIne, buddhimAM eka artha pragaTa kare che, ene vAcaka zabda kahevAmAM Ave che, je vizeSa vAcya arthane kahevAno saMketa dharAve che. A rIte eka zabda eka buddhino viSaya che, eka (mAnasika) prayatna (prakriyA)thI utpanna thAya che, emAM vibhAgo ke akSarono krama nathI, ane chellA uccArelA akSaranA vyApArathI buddhimAM eka vicAra utpanna kare che. kahenAra potAnA vicArane anyamAM saMkrAnta karavA Icche, tyAre e varNarUpa zabda vaDe potAnA bhAvane vyakta kare che, ane anya vyakti ene sAMbhaLe che. Ama kahenAra
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU.17] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [319 ane sAMbhaLanAra loko anAdikALathI cAlyA AvatA vANInA vyavahAranI vAsanAthI vAsita buddhivALA hoI jANe ke e paramArtha satya hoya ema mAne che. saMketa-buddhithI zabdonA vibhAga karavAmAM Ave che. ATalI saMkhyAmAM, AvA prakArano akSarono meLa eka artha kahe che, evuM saMketanuM svarUpa hoya che. A saMketa zabda ane zabdArthanA paraspara adhyAsanA svarUpano ane smRtirUpa hoya che. je A zabda che, e ja artha che, ane je A artha che, e ja zabda che, ema parasparanA adhyAsarUpavALo saMketa hoya che. Ama zabda, artha ane jJAnanA paraspara adhyAsane kAraNe, gau eTale zabda, gau eTale artha ane gau eTale jJAna, ema traNe mizrita thAya che. e traNanA vibhAgane je yathArthapaNe jANe che e sarvajJa che. badhA zabdomAM pUrA vAkyane vyakta karavAnI zakti che. "vRkSa" ema bolatAM "che" sUcavAya che, kAraNa ke padArtha astitvavinAno hoI zake nahIM. e rIte kriyA sAdhanavinAnI hotI nathI. tethI "pacati" (rAMdhe che) ema kahetAM, rAMdhavAnAM badhAM sAdhano sUcavAya che. caitrarUpa kartA, agnirUpa karaNa ane cokhArUpa karmanuM kathana arthanI spaSTatA mATe karavAmAM Ave che. vAkyArtha pragaTa karavA mATe zabdaracanA karavAmAM Ave che. dAkhalA tarIke "zrotriya:' eTale vedapATha karanAra brAhmaNa ane "jIvati" eTale prANa dhAraNa karanAra manuSya. agAu jaNAvyA pramANe zabda vAkyartha pragaTa karato hovAthI, ene chUTo pADIne vyAkaraNanI dRSTie e kArakavAcaka che ke kriyAvAcaka, enuM vizleSaNa karavuM jarUrI bane che. nahIM to "bhavati", "azva:" "ajApaya?" vageremAM kayo zabda kArakavAcaka ane kriyAvAcaka che, eno nirNaya, nAma ane AkhyAta (saMjJA ane kriyApada)nAM rUpomAM dekhItI samAnatA hovAnA kAraNe, thaI zakato nathI. e zabda, artha ane jJAnano vibhAga (yogIe jANavo joIe). jemake "zvetate prAsAda:" (mahela sapheda jaNAya che) prayogamAM zveta zabda kriyAvAcaka che. ane "zvetaH prAsAda" (sapheda mahela) prayogamAM zveta zabda saMjJA(kAraka)vAcaka che. Ama zveta zabda svarUpe kriyA ane kAraka bane arthono
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. sU. 17 vAcaka che, ane jJAnane paNa vyakta kare che. kevI rIte ? e A ja che, evA saMbaMdhane kAraNe saMketa ane jJAna ekAkAra jaNAya che. Ama je zveta padArtha che, e zabdanuM ane jJAnanuM AlaMbana che. padArtha potAnI avasthAomAM pheraphAra pAme che, tethI zabda ke jJAna sAthe raheto nathI. Avo zabda ane AvuM jJAna sAthe rahetAM nathI. A kAraNe zabda judo che, artha judo che, ane jJAna juduM che, ema samajavuM e emano vibhAga che. emanA AvA vibhAgapara saMyama karavAthI badhAM prANIonA avAjanuM jJAna thAya che. (javAbhethI tejo zuM uhe che, je samabhaya che.) 17 tattva vaizAradI ayamaparaH saMyamasya viSaya upakSipyate - zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsaMkarastatpravibhAgasaMyamAtsarvabhUtarutajJAnam / atra vAcakaM zabdamAcikhyAsuH prathamaM tAvadvAgvyApAraviSayamAha - tatreti / vAgvAgindrayaM varNavyaJjakamaSTasthAnam / yathAhaaSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA / jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca tAlu ca // (pANinIya zikSA 13) iti / sA vAgvarNeSveva yathAlokapratItisiddheSvarthavatI na vAcaka ityarthaH / zrotra vyApAraviSayaM nirUpayati- zrotraM punardhvanerudAnasya vAgindriyAbhighAtino yaH pariNatibhedo varNAtmA tenAkAreNa pariNatatanmAtraviSayaM na tu vAcakaviSayamityarthaH / yathA lokapratItisiddhebhyo varNebhyo vAcakaM bhinatti padaM punarvAcakaM nAdAnusaMhArabuddhinirgrAhyaM yathApratItisiddhAnnAdAnvarNAnpratyekaM gRhItvAnupazcAdyA saMharatyekatvamApAdayati gaurityetadekaM padamiti tayA padaM gRhyate / yadyapi prAcyo'pi buddhayo varNAkAraM padameva pratyekaM gocarayanti, tathApi na vizadaM prathate / carame vijJAne tadativizadamiti nAdAnusaMhAra-buddhinirgrAhyamuktam / yastu vaijAtyAdekapadAnubhavamavijJAya varNAneva vAcakAnAtiSThate taM pratyAhavarNA iti / te khalvamI varNAH pratyekaM vAcyaviSayAM dhiyamAdadhIrannAgadantakA iva zikyAvalambanaM, saMhatA vA grAvANa iva piTharadhAraNam / na tAvatprathamaH kalpaH / ekasmAdarthapratIteranutpatteH / utpattau vA dvitIyAdInAmanuccAraNaprasaGgaH / niSpAditakiye karmaNi vizeSAnAdhAyinaH sAdhanasya sAdhananyAyAtipAtAt / tasmAd dvitIyaH pariziSyate / saMbhavati hi grAvNAM saMhatAnAM piTharadhAraNamekasamayabhAvitvAt / varNAnAM tu yaugpdyaasNbhvH| ataH parasparamanugrAhyAnugrAhakatvAyogAtsaMbhUyApi nArthaghiyamAdadhate /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU.17] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [321 te padarUpamekamasaMspRzantastAdAtmyenAta evAnupasthApayanta AvirbhUtAstirobhUtA ayaHzalAkAkalpAH pratyekamapadasvarUpA ucyante / yadi punaH padamekaM tAdAtmyena spRzeyurvarNAstato noktadoSaprasaGga ityAhavarNaH punarekaikaH padAtmA sarvAbhidhAnazaktipracitaH sarvAbhirabhidhAnazaktibhirnicitaH / gogaNagauranagetyAdiSu hi gakAro gotvAdyarthAbhidhAyiSu dRSTa iti tattadabhidhAnazaktiH / evaM somazocirityAdiSvIzvarAdyarthAbhidhAyiSu padeSvovarNo dRSTa iti so'pi tattadabhidhAnazaktiH / evaM sarvatrohanIyam / ca caikaiko varNo gakArAdiH sahakAri yadvarNAntaramokArAdi tadeva pratiyogi pratisambandhi yasya sa tathoktaH / tasya bhAvastattvaM tasmAdvaizvarUpyaM nAnAtvamivApanno na tu nAnAtvamApanaH / tasya tattvAdeva pUrvo varNo gakAra uttareNaukAreNa gaNAdipadebhyo vyAvottarazcaukAro gakAreNa zocirAdipadebhyo vyAvartya vizeSe gotvavAcake gopadasphoTe'vasthApito'nusaMhArabuddhau / ayamabhisaMdhiHarthapratyayo hi varNeniyatakramatayA parasparamasaMbhavadbhirazakyaH kartum / na ca saMskAradvAreNAgneyAdInAmiva paramApUrve vA svarge vA janayitavye'niyatakamANAmapi sAhityamarthabuddhyupajanane varNAnAmiti sAMpratam; vikalpAsahatvAt / sa khalvayaM varNAnubhavajanyaH saMskAraH smRtiprasavaheturanyo vAgneyAdijanya ivApUrvAbhidhAnaH; na tAvadanantaraH / kalpanAgauravApatteH / sa eva tAvadadRSTapUrvaH kalpanIyaH / tasya ca kramavadbhirvarNAnubhavairekasya janyatvaM na saMbhavatIti tajjAtIyAnekAvAntarasaMskArakalpaneti gauravam / na caiSa jJApakahetvaGgamajJAtastadaGgatAmanubhavatIti / na khalu saMbandho'rthapratyAyanAGgamajJAto'GgatAmupaiti / smRtiphalaprasavAnumitastu saMskAraH svakAraNAnubhavaviSayaniyato na viSayAntare pratyayamAdhAtumutsahate; anyathA yatkiJcidevaikaikamanubhUya sarvaH sarvaM jAnIyAditi / na ca pratyekavarNAnubhavajanitasaMskArapiNDalabdhajanmasmRtidarpaNasamArohiNo varNAH samadhigatasahabhAvA vAcakA iti sAMpratam / kramAkramaviparItakramAnubhUtAnAM tatrAvizeSeNArthadhIjananaprasaGgAt / na caitatsmaraNajJAnaM pUrvAnubhavavatinI parAparatAM gocarayitumarhati / tasmAdvarNebhyo'saMbhavatrarthapratyaya ekapadAnubhavameva svanimittamupakalpayati / na caiSa pade'pi prasaGgaH / taddhi pratyekameva prayatnabhedabhinnA dhvanayo vyaJjayantaH parasparavisadRzatattatpadavyaJjakadhvanibhistulyasthAnakaraNaniSpannAH sadRzA santo'nyonyavisadRzaiH padaiH padamekaM sadRzamApAdayantaH pratiyogibhedena tattatsAdRzyAnAM bhedAttadupadhAnAdekamapyanavayavamapi sAvayavamivAnekAtmakamivAvabhAsayanti / yathA niyatavarNaparimANasaMsthAnaM mukhamekamapi maNikRpANadarpaNAdayo vibhinnavarNaparimANasaMsthAnamanekamAdarzayanti na paramArthataH / sAdRzyopadhAnabhedakalpitA bhAgA eva nirbhAgasya padasya varNAH / tena tadbuddhirvarNAtmanA padabhede sphoTamabhedameva nirbhAgameva sabhedamiva
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ u22] pataMjalinAM yogasUtro [41. 3 sU. 17 sabhAgamivAlambate / ato gopadasphoTabhedasyaikasya gakArabhAgo gaurAdipadasphoTasAdRzyena na nirdhArayati, svabhAgiNamityokAreNa viziSTo nirdhArayati / evamokAro'pi bhAgaH zocirAdipadasadRzatayA na zakto nirdhArayituM svabhAginaM gopadasphoTamiti gakAreNa viziSTo nirdhArayati / asahabhAvinAmapi ca saMskAradvAreNAsti sahabhAva iti vizeSaNavizeSyabhAvopapattiH / na ca bhinnaviSayatvaM saMskArayorbhAgadvayaviSayayoranubhavayostajanmanozca saMskArayorekapadaviSayatvAt / kevalabhAgAnubhavena padamavyaktamanubhUyate / anusaMhAradhiyA tu bhAgAnubhavayonisaMskAralabdhajanmanA vyaktamiti vizeSaH / avyaktAnubhavAzca prAJcaH saMskArAdhAnakrameNa vyaktamanubhavamAdadhAnA dRSTA yathA dUrAdvanaspatI hastipratyayA avyaktA vyaktavanaspatipratyayahetavaH / na ceyaM vidhA varNAnAmarthapratyAyane saMbhavinI / na khalu varNAH pratyekamavyaktamarthapratyayamAdadhatyante vyaktamiti zakyaM vaktum / pratyakSajJAna eva niyamAvyaktAvyaktatvasya / varNAdheyastvarthapratyayo na pratyakSaH / tadeSa varNebhyo jAyamAnaH sphuTa eva jAyeta na vA jAyeta na tvasphuTaH / sphoTasya tu dhvanivyaGgyasya pratyakSasya sataH sphuTAsphuTatve kalpyete ityasamAnam / evaM pratyekavarNAnubhavajanitasaMskArasahitazrotralabdhajanmanyanusaMhArabuddhau saMhatA varNA ekapadasphoTabhAvamApannAH prayatnAvazeSavyaGgyatayA prayatnavizeSasya ca niyatakamApekSatayA kramasyAnyatve tadabhivyaJjakaprayatnavizeSAbhAvena tadabhivyaktyabhAvaprasaGgAtkramAnurodhino'rthasaMketenAvacchinnAH, saMketAvacchedameva laukikaM sabhAgapadaviSayaM darzayanti, iyanto dvitrAstricaturAH paJcaSA vA ete sarvAbhidhAnazaktiparivRtA gakAraukAravisarjanIyAH sAsnAdimantamarthamavadyotayantIti / tatkimidAnI saMketAnusAreNa varNAnAmeva vAcakatvam / tathA ca na padaM nAma kiJcidekamityata Aha-tadeteSAmiti / dhvaninimittaH kramo dhvanikramaH / upasaMhRto dhvanikramo yeSu te tathoktAH / buddhyA nirbhAsyate prakAzyate iti buddhinirbhAsaH / saMketAvacchinnAH sthUladarzilokAzayAnurodhena gakAraukAravisarjanIyA ityuktam / gakArAdInAmapi tadbhAgatayA tAdAtmyena vAcakatvAt / pratItyanusAratastvekameva padaM vAcakamityarthaH / etadeva spaSTayati-tadekaM padaM lokabuddhyA pratIyata iti sambandhaH / kasmAdekamityata Aha-ekabuddhiviSayam / gaurityekaM padamityekAkArAyA buddheviSayo yatastasmAdekam / tasya vyaJjakamAha-ekaprayatnAkSiptamiti / rasa itipadavyaJjakAtprayatnAdvilakSaNaH sara itipadavyaJjakaH prayatnaH / sa copakramataH sara iti padavyaktilakSaNaphalAvacchinaH pUrvAparIbhUta ekaH tadAkSiptaM bhAgAnAM sAdRzyopadhAnabhedakalpitAnAM paramArthasatAmabhAvAdabhAgam / ata eva pUrvAparIbhUtabhAgAbhAvAdakramam / nanu varNAH pUrvAparIbhUtAste cAsya bhAgA iti kathamakramamabhAgaM cetyata Aha-avarNamiti /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 17] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 323 na hyasya varNAH bhAgAH, kiM tu sAdRzyopadhAnabhedAtpadameva tena tenAkAreNAparamArthasatA prathate / na hi maNikRpANadarpaNAdivartIni mukhAni mukhasya paramArthasato'vayavA iti / bauddhamanusaMhArabuddhau viditamantyavarNapratyayasya vyApAraH saMskAraH pUrvavarNAnubhavajanitasaMskArasahitaH / tenopasthApitaM viSayIkRtam / varNAnubhavatatsaMskArANAM ca padaviSayatvamupapAditamadhastAt / syAdetat-abhAgamakramamavarNaM cetpadatattvaM kasmAdevaMvidhaM kadAcina prathate na hi lAkSArasAvasekopadhAnApAditAruNabhAvaH sphaTikamaNistadapagame svacchadhavalo nAnubhUyate / tasmAtpAramArthikA eva varNA ityata Aha-paratreti / pratipipAdayiSayA vagairevAbhidhIyamAnairuccAryamANaiH zrUyamANaizca zrotRbhiranAdiryo'yaM vAgvyavahAro vibhaktavarNapadanibandhanastajjanitA vAsanA sApyanAdireva / tadanuviddhayA tadvAsitayA lokabuddhyA vibhaktavarNaracitapadAvagAhinyA siddhavatparamArthavatsaMpratipattyA saMvAdena vRddhAnAM padaM pratIyate / etaduktaM bhavati - asti kazcidupAdhirya upadheyena saMyujyate viyujyate ca / yathA lAkSAdiH / tatra tadviyoge sphaTikaH svAbhAvikena svacchadhavalena rUpeNa prakAzata iti yujyate / padapratyayasya tu prayatnabhedopanItadhvanibhedAdanyato'nutpAdAttasya ca tadA sAdRzyadoSadUSitatayA varNAtmanaiva pratyayajanakatvamiti kuto nirupAdhinaH padasya prathA / yathAhuH dhvanayaH sadRzAtmAno viparyAsasya hetavaH / upalambhakameteSAM viparyAsasya kAraNam // upAyatvAcca niyataH padadarzitadarzinAm / jJAnasyaiva ca bAdheyaM loke dhruvamupaplava: // iti / yataH padAtmA vibhaktavarNarUSitaH prakAzatetaH sthUladarzI loko varNAneva padamabhimanyamAnastAneva prakArabhedabhAjo'rthabhede saMketayatItyAha-tasyeti / tasya padasyAjAnata ekasyApi saMketabuddhitaH sthUladazilokahitAya varNAtmanA vibhAgaH / vibhAgamAha-etAvatAM na nyUnAnAmadhikAnAM vA, evaMjAtIyako nairantaryakramavizeSo'nusaMhAra ekabuddhyupagraha etasyArthasya gotvAdervAcaka iti / nanu yadyetasyArthasyAyaM zabdo vAcaka iti saMketo, hanta bhoH zabdArthayornetaretarAdhyAsastItyata Aha- saMketastviti / smRtAvAtmA svarUpaM yasya sa tathoktaH / na hi kRta ityeva saMketo'rthamavadhArayatyapi tu smaryamANaH / etaduktaM bhavati- abhinnAkAra eva saMkete kathaJcidbhedaM parikalpya SaSThI prayukteti / ya eSAM pravibhAgaz2a: sa tatra saMyame bhavati sarvavitsarvabhUtarutajJa iti / tadevaM kalpitavarNabhAgamekamanavayavaM padaM vyutpAdya kalpitapadavibhAgaM vAkyamekamanavayavaM vyutpAdayitumAha - sarvapadeSu cAsti vAkyazaktiriti /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ u24] pataMjalinAM yogasUtro [pA. u sU. 17 ayamabhisaMdhiH-parapratyAyanAya zabdaH prayujyate / tatra tadeva ca paraM prati pratipAdayitavyaM yattaiH pratipitsitam / tadeva taiH pratipitsitaM yadupAdAnAdigocaraH / na ca padArthamAtraM tadgocaraH kiM tu vAkyArtha iti vAkyArthaparA eva sarve zabdAH / tena sa eva tessaamrthH| ato yatrApi kevalasya padasya prayogastatrApi padAntareNa sahakIkRtya tato'rtho gamyate, na tu kevalAt / kasmAt ? tanmAtrasyAsamarthyAt / tathA ca vAkyameva tatra tatra vAcakaM na tu padAni / tadbhAgatayA tu teSAmapyasti vAkyArthavAcakazaktiH padArtha iva padabhAgatayA varNAnAm / tena yathA varNa ekaikaH sarvapadArthAbhidhAnazaktipracita evaM padamapyekaikaM sarvavAkyArthAbhidhAnazaktipracitam / tadidamuktam-sarvapadeSu cAsti vAkyazaktiH / vRkSa ityukte'stIti gamyate / AdhyAhRtAstipadasahitaM vRkSa iti padaM vAkyArthe vartata iti tadbhAgatvAvRkSapadaM tatra vartata ityarthaH / kasmAtpunarastIti gamyata ityata Aha - na sattAM padArtho vybhicrtiiti| loka eva hi padAnAmarthAvadhAraNopAyaH / sa ca kevalaM padArthamastyarthenAbhisamasya sarvatra vAkyArthIkaroti / so'yamavyabhicAraH sattayA padArthasya / ata eva zabdavRttividAM vyavahAro'yaM yatrAnyatkriyApadaM nAsti tatrAstirbhavantIparaH prayoktavya iti / kriyAbhedAvyabhicAri prAtipadikamuktvA kriyAbhedaM kArakAvyabhicAriNaM darzayati-tathA ca pacatItyukta iti / pacatItyukte hi kArakamAtrasya tadanvayayogyasyAvagamAdanyavyAvRttiparastadbhedAnAmanuvAdaH / tadevaM bheda eva vAkyArtha iti / tathAnapekSamapi padaM vAkyArthe vartamAnaM dRzyata iti sutarAmasti vAkyazaktiH padAnAmityAhadRSTaM ceti / na caitAvatApi zrotriyAdipadasya svatantrasyaivaMvidhArthapratyAyanaM na yAvadastyAdibhirabhisamAso'sya bhavati / tathA cAsyApi vAkyAvayavatvAtkalpitatvameveti bhAvaH / syAdetat-padAnAmeva cedvAkyazaktiH kRtaM tarhi vAkyena / tebhya eva tadarthAvasAyAdityata Aha - tatra vAkya iti / uktametana kevalAtpadAtpadArthaH pratipitsitaH pratIyate na yAvadetatpadAntareNAbhisamasyata iti / tathA vAkyAtpadAnyapoddhRtya kalpitAni vAkyArthAccApodadhRtya tadekadezaM kArakaM kriyAM vA tatpadaM prakRtyAdivibhAgakalpanayA vyAkaraNIyamanvAkhyeyam / kimarthaM punaretAvatA klezenAnvAkhyAyata ityata Aha-anyatheti / ghaTo bhavati, bhavati bhikSAM dehi, bhavati tiSThatIti nAmAkhyAtayozca sAmyAt / evamazvastvamazvo yAtIti / evamajApayaH piba, ajApayaH zatrUniti / nAmAkhyAta-sArUpyAdanitiM nAmatvenAkhyAtatvena vAnvAkhyAnAbhAve niSkRSyAjJAtaM kathaM kriyAyAM kArake vA vyAkriyeta / tasmAdvAkyAtpadAnyapoddhRtya vyAkhyAtavyAni / na tvanvAkhyAnAdeva paramArthiko vibhAgaH padAnAmiti / tadevaM zabdarUpaM vyutpAdya zabdArthapratyayAnAM saMketApAditasaMkarANAma
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 17] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 325 saMkaramakhyAtumupakramate-teSAM zabdArthapratyayAnAM pravibhAgaH / tadyathA zvetate prAsAda iti kriyArthaH zabdaH / sphuTataro hyatra pUrvAparIbhUtAyAH kriyAyAH sAdhyarUpAyAH siddharUpaH kriyArthaH zvetata iti bhinnaH zabdaH / yatrApi zabdArthayoH siddharUpatvaM tatrApyarthAdastizabdasya bheda ityAha - zvetaH prAsAda iti kArakArthaH zabda iti / abhihitatvAcca kArakavibhakterabhAvaH / arthaM vibhajate-kriyAkArakAtmA tadartha iti / tayoH zabdayorarthaH kriyAtmA kArakAtmA ca / pratyayaM vibhajate-pratyayazceti / ca zabdena tadartha ityetatpadamatrAnukRSyate / tadatrAnyapadArthapradhAnaM saMbAdhyate / sa eva kriyAkArakAtmArtho yasya sa tathoktaH / nanvabhedena pratIteH zabdArthapratyayAnAM saMkarAtkutaH pravibhAga ityAzayavAnpRcchati-kasmAditi / uttaramAha-so'yamityabhisaMbandhAditi / saMketopAdhirevaikAkArapratyayo na tu tAttvika ityarthaH / saMketasya nimittatA darzitA saMketa iti saptamyA / paramArthamAha-yastu zveto'rtha iti / avasthA navapurANatvAdayaH / sahagataH saMkIrNaH / evaM ca pravibhAgasaMyamAdyoginaH sarveSAM bhUtAnAM pazumRgasarIsRpavayaH prabhRtInAM yAni rutAni tatrApyavyaktaM padaM tadarthastatpratyayazceti / tadiha manuSyavacanAvAcyapratyayeSu kRtaH saMyamaH samAnajAtIyatayA teSvapi kRta eveti teSAM rutaM tadarthabheda tatpratyayaM ca yogI jAnAtIti siddham // 17 // zabdArtha pratyayAnA" vagere sUtrathI saMyamano navo viSaya prastuta kare che. "tatra vAgyarmeSa.." vagerethI vAcaka zabdanuM lakSaNa kahevAnI icchAthI pahelAM vANI-vyavahAra viSe kahe che. varSo vyakta karatI vAgindriya ATha sthAnomAM rahe cha : "chAtI, 6, masta, mUNa, 6id, nAsi1, 6, tAlu me sakSaronai mabhivyaktisthAno che." (pAlinIyazikSA, 13). pI loprasiddha paryowi arthavALI che, vAcaka zabdamAM nahIM, evo artha che. kAnanA vyApArano viSaya kahe che. udAnavAyu vAgindriyanAM sthAnomAM AghAta kare, enA pariNAme uccArAtA-utpanna thatA-varNonA AtmA jevA dhvaninA AkAre pariNamatI tanmAtrA jeno viSaya che, e zrotrendriya che. e vAcakane potAno viSaya banAvatI nathI. "pade punaH" vagerethI lokaprasiddha varSothI vAcakazabdano bheda darzAve che. kAnathI grahaNa karelA pratyeka dhvanine grahaNa karyA pachI emAM ekatva lAvIne gauH evo eka zabda buddhi grahaNa kare che. joke zarUAtanI buddhio paNa varNanA AkAravALA pratyeka padane viSaya banAve che, chatAM emAM spaSTatA hotI nathI. chellA varNanA jJAnathI zabda atyaMta spaSTapaNe grahaNa karAya che, tethI dhvanionA saMgaThita svarUpane grahIta karatI buddhi vaDe zabda grahaNa karavA yogya che, ema kahyuM.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 17 varNA ekasamayAsaMbhavitvAt.." vagerethI je loko (varNo) bhinna jAtinA hovAnA kAraNe, eka padano anubhava jANatA nathI, ane tethI varNone ja vAcaka tarIke svIkAre che, emanA pratye kahe che ke varSo vAcaka nathI. A badhA varSo khIMTI para laTakAvelA chIMkAnI jema athavA pattharo bhegA maLIne maMcarUpa banIne bAjaThane dhAraNa kare ema vAcya vastu viSayaka buddhine dhAraNa kare che? pahelo vikalpa svIkArI zakAya evo nathI, kAraNa ke eka varSathI arthanI pratIti thaI zake nahIM. kadAca thAya to bIjA varSonA uccAraNanI AvazyakatA rahe nahIM. kAryasiddha thayA pachI emAM vizeSatA na umeranAra sAdhana binajarUrI bane che. mATe bIjo vikalpa bAkI rahe che. ekaThA thayelA pattharo ekI vakhate sAthe rahI zakatA hovAthI bAjaTha dhAraNa karI zake, paNa varNo ekI sAthe rahI zakatA nathI. tethI paraspara sahakAra karI zake evA na hovAthI, bhegA maLIne paNa arthabuddhi dhAraNa karI zake nahIM. tAdAbhyathI eka zabdarUpane sparzatA na hovAthI zabdarUpane upasthita karI zakatA nathI, ane AvirbhAva, tirobhAva pAmatA, loDhAnA judA judA saLiyA jevA pratyeka zabdarUpa banatA nathI. paraMtu, jo varNo tAdAsyabhAvathI eka padane sparzatA hoya to Avo doSa Ave nahIM, ema "varNa punaH ekekaH padAtmA" vagerethI kahe che. ekeeka akSara zabdano AtmArUpa banIne, badhA artho kahevAnI zaktivALo gAya, gaNa, gaura, naga vagere zabdomAM gakAra te te artha kahe che. mATe evI abhidhAna zaktivALo che. temaja soma, zoci vagere Izvara vagere arthavALA zabdomAM rahelo okAra paNa te te padArtha kahevAnI zakti dharAve che. Ama badhe samajavuM joIe. gakAra vagere pratyeka akSara bIjA sahakArI aukAra vagere sAthe maLIne vaizvarUNa ke vividharUpovALo jANe ke banato hoya ema jaNAya che, kharekhara nAnAtvane prApta thato nathI. pUrva varNa gakAra potAnA tAttvika rUpe, pachInA aukAra sAthe maLIne "gaNa" vagerethI bhinna, temaja pachInA aukAra ane pahelAMnA gakAra sAthe maLIne "zoci" vagerethI bhinna banIne, gAyapaNAne kahetA gauH zabdarUpa phoTa, (vargonuM saMgaThana karatI) buddhimAM phuTa-spaSTa-artha pragaTa karanAra tarIke pratiSThita thAya che. Azaya e che ke nizcita kramamAM rahelA varSo ekI sAthe eka samaye astitvamAM AvI zakatA na hovAthI, padArthanuM jJAna karAvI zake nahIM. vaLI, agni (yajJa) kArya vaDe utpanna thatA saMskArorUpa apUrva jema svargarUpa phaLa utpanna karavA mATe ekaThuM thAya, ema niyata kramamAM na rahelA varSo paNa padArtharUpa buddhine
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 17] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [327 utpanna karavA mATe samartha banatA nathI. kAraNa ke A viSayamAM vikalpa asvIkArya che. varNanA anubhavathI pedA thato, smRti utpanna karanAro saMskAra, tarata ja utpanna thAya che, ane agnihotra vagerethI pedA thayelo apUrva nAmano saMskAra tarata utpanna na thato hovAthI- e be judA che. AmAM kalpanAgaurava doSa Ave che. pahelAM na joyelAnI (saMskAranI) kalpanA karavI paDe. kramavALA ghaNA varSonA anubhavathI eka (saMskAra)nI utpatti asaMbhavita hovAthI, enI jAtinA aneka avAjora (gauNa) saMskAro kalpavA paDe e gaurava che. e ajJAta rahIne jJApaka hetunA aMgapaNAne prApta thAya nahIM. smRtirUpa phaLa utpanna thavAthI, anumAnavaDe jANelo saMskAra, potAnA kAraNarUpa anubhavanA viSaya pUrato maryAdita hovAthI, anya viSayanuM jJAna utpanna karavA mATe samartha bane nahIM. jo bane to badhA manuSyo ghaNA saMskAromAMnA ekane anubhavIne badhuM jANI zake. vaLI, pratyeka varNanA anubhavathI utpanna thayela saMskAronA piMDathI utpanna thayela smRtirUpa darpaNamAM ArohaNa karIne, sahabhAva prApta karIne varSo vAcaka banaze, ema mAnavuM ayogya che. kAraNa ke enAthI kramathI, kramavinA ane viparIta kramathI, ema koI vizeSatA vinA (saMskAro) arthabuddhi utpanna kare che evo prasaMge upasthita thaze. vaLI AvuM smRtijJAna pUrvanA anubhavamAM pUrvAparatA jaNAvavA samartha nathI. tethI varSothI padArthajJAna thavuM asaMbhava hovAthI, potAnA nimitta tarIke eka eka zabdano anubhava ja ene utpanna karI zake e eka mArga khullo rahe che. zabdanA viSayamAM varSo jevA doSano prasaMga nathI. kAraNa ke vibhinna prayatnonA bhedathI utpanna thatA dhvanio zabdane pragaTa kare che. paraspara asamAna ane samAna sthAna ane karaNathI utpanna thatA dhvanio jANe ke samAna hoya e rIte te te zabdane vyakta karatA, pratiyogI bhedathI, te te samAnatAonA bhedathI, eka, avayavavinAnA chatAM avayavovALA jaNAtA, aneka dhvanirUpa zabdane prakAzita kare che. jema nizcita raMga, mApa ane AkAranA eka mukhane paNa maNi, talavAra, ane darpaNamAM paDatAM pratibimbo judA raMganuM, judA mApanuM, ane judA - AkAranuM hoya ema darzAve che. samAna upAdhibhedathI kalpita bhAgo ja bhAgavagaranA zabdamAM varNorUpe jaNAya che. tethI varNonI dRSTie zabdamAM bheda jaNAto hovA chatAM, enA viSenI buddhi, bhedavagaranA ane bhAgavagaranA pada sphoTane, bhejavALo ane vibhAgovALo hoya ema darzAve che. tethI "gauH" zabda sphoTanA bhAgarUpe gakAra, "gaura" vagere padasphoTanI samAnatAvALo banato nathI, paNa potAnA sahakArI okArathI viziSTa ja nizcita thAya che. e rIte okAra paNa "zoci" zabdanA bhAgarUpe okAranI samAnatAvALo hovA chatAM, enA bhAgarUpe nizcita thato nathI, paNa gakArathI viziSTa evA gopadasphoTanA bhAgarUpe nizcita thAya che. sahabhAvI
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 17 na hoya evAono paNa sahabhAva saMskAravaDe thato hovAthI vizeSaNa-vizeSabhAva paNa yogya siddha thAya che. be bhAganA viSayavALA saMskArobhinna viSayavALA banatA nathI, kAraNa ke anubhavo ane enAthI utpanna thayelA saMskAro eka zabdane viSaya kare che. phakta bhAgonA anubhavathI zabda avyakta hoya evo jaNAya che. paNa bhAgonA anubhava thI utpanna thayelA saMskAronA saMgaThita svarUpane buddhi ekarUpe grahaNa kare tyAre zabda vyaktarUpavALo bane che, eTalI vizeSatA che. pahelAMnA avyakta anubhavo kramazaH saMskAro utpanna karIne vyakta anubhava pragaTa karatA jovAmAM Ave che, jema dUrathI hAthI jevuM dekhAtuM avyakta jhADa, e avyakta saMskArane kAraNe ja pAchaLathI vRkSanA jJAnane utpanna kare che. AvI prakriyA varSo padArthajJAna karAve emAM saMbhavita nathI. varSo pratyekarUpe avyakta padArthajJAna utpanna karIne, chevaTe ene vyakta jJAna banAve che ema kahI zakAya nahIM. vyaktapaNuM ane avyaktapaNuM pratyakSa jJAnamAM ja thAya evo niyama che. varSothI utpanna thatuM padArthajJAna pratyakSa nathI. tethI varSothI padArtha jJAna thAya to spaSTa ja thAya athavA na thAya, aspaSTa na thAya. dhvanithI vyakta thato padasphoTa to pratyakSa che, tethI emAM spaSTatA ane aspaSTatA kalpI zakAya che, ema e be asamAna che. Ama pratyeka varNanA anubhavathI utpanna thayela saMskAra sAthe, sAMbhaLavAnA kAraNe utpanna thayelI saMgaThita buddhimAM ekaThA thayelA varNo eka padasphoTa svarUpane prApta thaIne padArthajJAna pragaTa kare che. A skoTa vizeSa prakAranA prayatnathI vyakta thAya che. ane vizeSa prayatna nizcita kramanI apekSA rAkhe che. tethI krama badalAI jAya to ene vyakta karanAra vizeSa prayatnano abhAva thAya, ane tethI abhivyaktino abhAva thAya, Avo prasaMge upasthita thAya. mATe varSo nizcita kramanA anurodhathI ane arthasaMketazaktiyukta banIne, saMketa pramANe ja laukika vibhAgovALA padasphoTane pragaTa kare che. ATalI saMkhyAvALA vargo eTale ke be, traNa, cAra, pAMca varNo, sarva padArthone kahevAnI zaktithI saMpanna evA gakAra, aukAra ane visarga, gaLAmAM laTakatI cAmaDI, AMcaLa vagere vALA prANIrUpa arthane pragaTa kare che. to saMketa anusAra varNo ja vAcaka che. zabda nAmano koI eka vAcaka nathI ? AnA javAbamAM "tadeteSAm.." vagerethI kahe che ke dhvanikramano jemAM upasaMhAra thAya che, evI buddhimAM pragaTa thato ekarUpa jaNAto zabda vAcaka che. dhvaninimittathI thato krama dhvanikrama che. e dhvanikramano jemAM upasaMhAra thAya che, evI buddhi vaDe prakAzita thatA saMketa zaktivALA, pUladarzI loko samajI zake e mATe, gakAra, aukAra ane visarga gAya evA arthane pragaTa kare che. kAraNa ke
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 17] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [329 gakAra vagere paNa zabdanA bhAga tarIke, tAdAbhyane lIdhe vAcaka bane che. paraMtu pratIti anusAra eka zabda ja vAcaka che. "tadeke padam" vagerethI Aja vAta spaSTa karatAM kahe che ke lokabuddhi anusAra eka pada vAcaka jaNAya che. eka kema ? "ekabuddhiviSayam" gAya evo eka zabda eka AkAravALI buddhino viSaya bane che, mATe eka che. "eka prayatnAkSiptam"thI eno bhaMjaka kahe che. "rasa" padanA vyaMjaka prayatnathI judo "sara" padano vyaMjaka prayatna hoya che. e prayatna zarUAtathI sara" evA ekamavALA padane pragaTa karavAnA phaLarUpa pUrvApara maLIne eka che. enAthI AkSipta samAna upAdhi bhedathI kalpita, hakIkatamAM astitva na dharAvatA bhAgone kAraNe pada bhAgavinAnuM che. ane pUrvApara bhAgonA abhAve, krama vinAnuM che. paNa varNo enA pUrvApara bhAgo che, to pada krama ane bhAga vinAnuM kevI rIte kahevAya? javAbamAM "avarNa" vagerethI kahe che ke varSo zabdanA bhAga nathI, paNa sAdezyanI upAdhinA bhedathI te te sAcI rIte hAjara rahetA AkArothI pada ja pragaTa thAya che. maNi, kRpANa ane darpaNamAM jaNAtAM mukho, sAcI hayAtivALA mukhanA avayavo banatA nathI. varNone ekAkAre saMgaThita karatI buddhimAM pUrvanA varSonA anubhavathI utpanna thayelA saMskAro sAthe antima varNanA jJAnanA vyApArathI thayelo saMskAra padane upasthita kare che. varSono anubhava ane enA saMskAro padaviSayaka che, e vAta AgaLa spaSTa karI che. bhale. paNa pada bhAga, krama ane varNa vinAnuM hoya, to kyAre paNa evuM jaNAtuM kema nathI ? sphaTika lAkhanA rasanI upAdhithI lAla jaNAya, paNa ene dUra karatAM e pahelAMnA jevo svaccha na jaNAya ema banatuM nathI. mATe varNo sAcI rIte hayAta che. AnA javAbamAM "paratra..." vagerethI kahe che ke bIjAne jJAna ApavA mATe uccArAtI ane sAMbhaLanArAo vaDe saMbhaLAtI vANIno anAdikALathI cAlyo Avato vyavahAra vibhakta evA varSo ane zabdonA Azraye thAya che, ane enAthI utpanna thayelI vAsanA paNa anAdi che. e vAsanAthI vAsita lokabuddhi vaDe vaDIlonA saMvAdothI vibhakta varNo vaDe racAyelA zabdovALI vANI jANe ke paramArtha satyanI jema siddha hoya evI jaNAya che, Azaya e che ke lAkha vagerenI jema upAdhi upahitapadArtha sAthe joDAya che, ane chUTo paDe che. enA viyogathI sphaTika maNi potAnA svAbhAvika svaccha, sapheda rUpamAM prakAze e yogya che. paNa zabdajJAna to prayatna bhedathI thayelA dhvanibhedathI anya rIte utpanna thAya evuM nathI, tethI sAdazyanA doSathI dUSita varNorUpe ja zAbdajJAna utpanna thatuM hovAthI, upAdhi vagaranA zabdanI hayAti kevI rIte saMbhave ? kahyuM che :
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 17 ekasarakhA svarUpavALA dhvanio viparyAsa (viparIta samaja) nA hatuM. che. emane satya tarIke svIkAravA e viparyAsanuM kAraNa che. zabdasvarUpanA tattvane jANanArA kahe che ke zabda potAnI utpattinA upAya (kAraNa) rUpa dhvanio sAthe saMkaLAyelo che. jJAnanA mArgamAM A bAdhA (vipna) che, je lokamAM upadrava karanArI che." ' zabdano AtmA (zabdasphoTatattva) judA judA varSothI raMgAIne pragaTa thAya che. tethI sthUladarzI loko varNone zabda mAne che, ane emanA judA judA prakAro (saMyojano)ne vibhinna artho pragaTa karanAra tarIke saMkatevALA banAve che, evuM "tasya saMketabuddhitaH pravibhAgaH" thI kahe che. padatattvane na jANatA cUladarzI lokonA hita mATe, eka padanuM varNorUpe vibhAjana kare che. "etAvatAm" vagerethI vibhAgasvarUpa viSe kahe che ke ATalA, AnAthI vadhAre ke ochA nahIM, varNono niraMtara vizeSa prakArano krama ekabuddhivaDe grahaNa karAya che, ane gAya vagere arthone kahe che. jo A arthano A zabda vAcaka che, ema nizcita saMketa hoya, to zabda ane arthano paraspara adhyAsa nathI. AnA javAbamAM "saMketastu" vagerethI kahe che ke saMketa mRtirUpa che. saMketa nizcita karavAmAtrathI artha pragaTa karato nathI, paNa smaraNa karyA pachI artha kahe che. Azaya e che ke abhinna AkAravALA saMketamAM, game tema, bheda kalpIne chaThThI vibhakti prayojI che. je yogI emanA vibhAgane jANIne emAM saMyama kare che, e sarvajJa-sarva prANIonA avAjane parakhanArabane che. Ama eka ane niravayava chatAM varSonA kalpitabhedavALA zabdanI carcA karIne, eka ane niravayava chatAM kalpita padavibhAgavALA vAkya (sphoTa) viSe "sarvapadeSu cAsti vAkyazakti" vagerethI carcA kare che. Azaya e che ke bIjAne jJAna ApavA mATe zabda prayojAya che. ane bIjA je jANavA mAge enuM ja pratipAdana karAya che. teo e ja jANavA mAge ke jenuM upAdAna vagerethI jJAna thaI zake. ekalA zabdathI A kArya thaI na zake, paNa vAkyathI thaI zake che, mATe badhA zabdo vAkyarthaparaka che. tethI vAkyartha ja zabdArtha che. A kAraNe jyAM phakta eka zabdano prayoga thato hoya, tyAM paNa bIjA zabdonA sahakArathI ekIbhAva siddha thayA pachI arthanuM jJAna thAya che, eka zabdamAtrathI nahIM. kema? kAraNa ke zabdanuM evuM sAmarthya nathI. vAkya badhe vAcaka hoya che, zabdo nahIM. paNa jema vargo zabdanA bhAga tarIke vAcaka gaNAya che, ema vAkyanA bhAga tarIke zabdomAM paNa vAkyartha
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 17] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [331 kahevAnI zakti hoya che. tethI eka eka varNa jema badhA zabdo kahevAnI zaktivALo hoya che. ema eka eka zabda paNa badhAM vAkyonA arthane kahevAnI zaktithI khacita hoya che. "sarvapadeSu cAsti vAkyazakti"thI A ja vAta kahI che. "vRkSa" ema kahetAM "che" ema sUcavAya che. adhyAhArathI prApta "asti" - che- zabda sAthe "vRkSa" zabda vAkyarthamAM pravarte che ke vAkyanA bhAga tarIke Ave che. "che"nuM sUcana zAthI thAya che? enA javAbamAM "ne sattA padArtho vyabhicarati"thI kahe che ke padArtha sattA vagarano hoI zake nahIM. loka (vyavahAra) ja zabdonA artha nakkI karavAno upAya che. e ekalA zabdanA arthane che evA artha sAthe samAsa karIne (joDIne) ene vAkyartha banAvI de che. vastu ane sattAno A "sahabhAva" che. tethI zabdatattvavizeSajJono Avo vyavahAra che ke jyAM anya kriyApada na hoya tyAM "asti", "bhavanti" vagere sattAvAcaka kriyApada prayojavuM. pratyeka zabda kriyA sahabhAvI che, ema kahIne, pratyeka kriyA kAraka sahabhAvI che, ema "tathA ca pacatIyukta..." vagerethI kahe che. "pacati"- rAMdhe che- kahevAthI enI sAthe anvaya thaI zake evAM badhAM kArakonuM sUcana thAya che, tethI binajarUrI kArako bAda karavA mATe bIjA zabdo prayojI vAkya banAvavAmAM Ave che. Ama bheda ja vAkyartha che. binajarUrI pada paNa vAkyarthamAM raheluM jovA maLe che. tethI "daSTa ca vAkyarthe padaracanam" vagerethI kahe che ke zabdomAM avazya vAkyazakti rahelI che. Ama chatAM, zrotriya vagere zabda svataMtrapaNe arthajJAna karAvatA nathI, jyAM sudhI "asti" vagere pado sAthe emano samAsa na thAya. e paNa vAkyano avayava hovAthI kalpita che, evo bhAva che. bhale. paNa zabdomAM ja vAkyazakti hoya, to vAkyanI zI jarUra che? kAraNa ke zabdathI ja vAkyarthajJAna thaI zake. enA javAbamAM "tatra vAkya padapadArthobhivyaktiH" vagerethI kahe che ke agAu jaNAvyuM ema bIjA sAthe joDAyAvinA ekalA zabdathI jANavA icchelA padArthanuM jJAna thatuM nathI. mATe vAkyamAMthI kalpita padone chUTAM pADIne, vAkyanA ekadeza jevo zabda kArakavAcaka ke kriyAvAcaka che, e enA prakRti-pratyayano vibhAga karIne vyAkaraNanI rIte samajavuM joIe. zA mATe ATaluM kaSTa uThAvIne e rIte samajavuM joIe ? enA javAbamAM "anyathA bhavati azvaH ajApaya" vagerethI kahe che ke "ghaTaH bhavati" bhavati bhikSA dehi", "bhavati tiSThati" vageremAM nAma ane AkhyAta (saMjJA ane kriyApada)mAM samAnatA hovAthI arthamAM gUMcavaNa thaze. e rIte "vaM azva:" (te zvAsa lIdho) ane "azvaH yAti" (ghoDo jAya che) temaja "ajApayaH piba"
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 17 (bakarInuM dUdha pI), ane "ajApayaH zagUna" (zatruone jIta) vageremAM nAma ane AkhyAtanAM rUpomAM sAmya hovAthI, vyAkaraNanI rIte anvAkhyAna na karyuM hoya to nAma-saMjJA che ke AkhyAta-kriyApada che e samajI na zakavAthI vAkyamAM eno kAraka tarIke ke kriyApada tarIke upayoga kevI rIte karI zakAya? mATe vAkyamAMthI pada chUTAM pADIne vyAkhyA karavI joIe. vyAkhyA mATe chUTAM pADavAmAtrathI padono vibhAga sAco banI jato nathI. Ama zabdasvarUpanI carcA karIne, saMketane lIdhe mizrita banelA zabda, vastu ane jJAnane amizrita bhAve samajAvavA mATe "teSAM zabdArthapratyayAnAM pravibhAga:" vagerethI kahe che ke "zvetate prAsAda:"mAM zvetate kriyApada che. ahIM pUrvApara evI kriyA je sAdhvarUpa che, ene mATe siddharUpa "zvetate" e bhinna kriyApada che. jyAM zabda ane artha siddharUpa hoya, tyAM paNa zabdano bheda hoya che. mATe "zvetaH prAsAdaH iti kArakArtha :" vagerethI kahe che ke "sapheda mahela"mAM e zabda kAraka mATe vaparAyo che. abhihita hovAthI kAra,vibhaktino abhAva che. arthano vibhAga karatAM kahe che ke eno artha kriyAkArakarUpa che. e be zabda ane arthano AtmA kriyAtmA ane kAramAtmA che. "pratyayazca"thI pratyaya (jJAna)nuM vibhAjana kare che. "ca" zabdathI "tadartha" pada AgaLathI AkarSavAmAM Ave che. tethI anyapadArthapradhAnatA bAdhita thAya che. e ja kriyA ane kArakano AtmA artha che jeno evo padArtha, evI spaSTatA thAya che. zabda, vastu ane jJAnanA mizraNathI e traNe abhinna jaNAya che, to emano vibhAga kevI rIte thaI zake ? evI AzaMkAthI "kasmAta" ema prazna pUche che. javAbamAM "soyamityabhisaMbaMdhAta" vagerethI kahe che ke saMketanA saMbaMdhathI te A ja che evuM ekAkAra jJAna thAya che. saMketarUpa upAdhi ja ekAkAra jJAna che, e tAttvika nathI. saMketa zabdamAM sAtamInA prayogathI enuM nimittapaNuM darzAvyuM. yasta zvetArtha....vagerethI paramArtha-tAttvika-vAta kahe che. navIna, prAcIna vagere avasthAo che. zabda ane jJAnanA AlaMbanarUpe rahelo zveta padArtha potAnI navI-jUnI avasthAomAM vikAra pAme che, ane e zabdasAthe ke jJAna sAthe raheto nathI, eTale ke mizrita thato nathI. AvA e traNenA vibhAgamAM saMyama karavAthI yogIne pazu, mRga, sApa vagere badhAM prANIonA avAjo- emAM paNa aspaSTa zabda, artha ane jJAna hoya che- e badhAnuM jJAna thAya che. manuSyonAM vacana, vAcya ane jJAnamAM karelo saMyama, samAnajAtivALAM prANIonAM vacana, vAcya, jJAnamAM paNa karyo gaNAya, tethI enA arthabheda ane jJAnabhedane yogI jANI zake che, ema siddha thayuM. 17
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 18] vyAsathita mAdhya bhane vAyaspati mizrarayita taravaizAha [333 saMskArasAkSAtkaraNAtpUrvajAtijJAnam // 18 // saMskArono sAkSAtkAra karavAthI pUrvajanmanuM jJAna thAya che. 18 bhASya dvaye khalvamI saMskArAH smRtiklezahetavo vAsanArUpA, vipAkahetavo dharmAdharmarUpAH / te pUrvabhavAbhisaMskRtAH pariNAmaceSTAnirodhazaktijIvanadharmavadaparidRSTAzcittadharmAH / teSu saMyamaH saMskArasAkSAtakriyAyai samarthaH / na ca dezakAlanimittAnubhavaivinA teSAmasti sAkSAtkaraNaM, taditthaM saMskArasAkSAtkaraNAtpUrvajAtijJAnamutpadyate yoginaH / paratrApyevameva saMskArasAkSAtkaraNAtparajAtisaMvedanam / atredamAkhyAnaM zrUyate-bhagavato jaigISavyasya saMskArasAkSAtkaraNAddazasu mahAsargeSu janmapariNAmakramamanupazyato vivekajaM jJAnaM prAdurabhavat / atha bhagavAnAvaTyastanudharastamuvAca-dazasu mahAsargeSu bhavyatvAdanabhibhUtabuddhisattvena tvayA narakatiryaggarbhasaMbhavaM duHkhaM saMpazyatA devamanuSyeSu punaHpunarutpadyamAnena sukhaduHkhayoH kimadhikamupalabdhamiti ? bhagavantamAvaTyaM jaigISavya uvAca-dazasu mahAsargeSu bhavyatvAdanabhibhUtabuddhisattvena mayA narakatiryagbhavaM duHkhaM saMpazyatA devamanuSyeSu punaHpunarutpadyamAnena yatkiJcidanubhUtaM tatsarvaM duHkhameva pratyavaimi / bhagavAnAvaTya uvAca-yadidamAyuSmataH pradhAnavazitvamanuttamaM ca santoSasukhaM kimidamapi duHkhapakSe nikSiptamiti ? bhagavAjaigISavya uvAca-viSayasukhApekSayaivedamanuttamaM santoSasukhamuktam, kaivalyasukhApekSayA duHkhameva / buddhisattvasyAyaM dharmastriguNAH, triguNazca pratyayo heyapakSe nyasta iti / duHkhasvarUpastRSNAtantuH, tRSNAduHkhasaMtApApagamAttu prasannamabAdhaM sarvAnukUlaM sukhamidamuktamiti // 18 // saMskAro be prakAranA che : smRti ane klezanA heturUpa temaja karma vipAkanA hetu dharmAdharmarUpa. teo pUrvajanmamAM potAnA kAraNothI utpanna thayelA ane pariNAma, ceSTA, nirodha, zakti ane jIvananI jema aparidaSTa cittadharmo che. emAM saMyama saMskArono sAkSAtkAra karAvavAmAM samartha che. ane
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 18 deza, kALa temaja nimittanA anubhava (jJAna) vinA emano sAkSAtkAra thAya nahIM. tethI yogIne deza, kALa vagere sAthe saMskAronA sAkSAtkArathI pUrvajanmanuM jJAna thAya che. anyanA saMskAro para saMyama ka2vAthI enA pUrvajanmanuM jJAna paNa thAya che. A viSayamAM eka AkhyAna sAMbhaLavAmAM Ave che. bhagavAn laiMgiSavya RSine saMskArasAkSAtkArathI dasa mahAsargomAM janmonA pariNAmakramane jotAM vivekajanya jJAna utpanna thayuM. eka (yogathI divya) zarIradhArI bhagavAna Avacce emane pUchyuM : "dasa mahAsargomAM bhavyapaNAne kAraNe ajJAnathI na gherAyelA buddhisattvathI Ape naraka ane pazuzarIrothI utpanna thayelAM du:kha joyAM che, ane deva, manuSya rUpomAM vAraMvAra utpanna thayA hovAthI sukha paNa joyAM che. to sukhaduHkha e bemAMthI vadhAre kayuM prApta thayuM ?" bhagavAna AvaTyane jaigiSaLye kahyuM "dasa mahAsargomAM hAjara rahevAnA kAraNe ane ajJAnathI na gherAyelA buddhisattvane lIdhe meM naraka ane tiryak yonionAM du:kha joyAM che, ane devo temaja manuSyomAM vAraMvAra utpanna thaIne je kAMI anubhavyuM che, e badhuM duHkha ja che, ema mAnuM chuM." bhagavAna AvaDye pharIthI pUchyuM : "ApanuM hAlanuM prakRtine vazamAM rAkhavAnuM sAmarthya ane sarvottama saMtoSa sukha che, ene paNa Apa duHkhanA pakSamAM gaNo cho ?'' bhagavAna jaigiSavye javAba Apyo : "viSayasukhonI tulanAmAM ja A saMtoSa-sukhane anuttama kahyuM che. paNa kaivalyasukhanI apekSAe e duHkha ja che. buddhisattvano A dharma triguNAtmaka che, ane triguNAtmaka anubhavo heya (tyAjya) pakSamAM rahelA che. tRSNAtaMtu duHkharUpa che. tRSNAjanya duHkho ane saMtApo dUra thatAM prApta thatuM prasanna, nibaMdha, saune anukULa kaivalya sukha kahyuM che. 18 tattvavaizAradI saMskArasAkSAtkaraNAtpUrvajAtijJAnam / jJAnajA hi saMskArAH smRterhetavaH / avidyAdisaMskArA avidyAdInAM klezAnAM hetava: / vipAko jAtyAyurbhogarUpaH / tasya hetavo dharmAdharmarUpAH / pUrveSu bhaveSyabhisaMskRtA niSpAditAH svakAraNairyathAsaMskRtaM vyaJjanaM kRtamiti gamyate / pariNAmaceSTAnirodhazaktijIvanAnyeva dharmAzcittasya, tadvadaparidRSTAzcittadharmAH / teSu zruteSvanumiteSu saparikareSu saMyamaH saMskArANAM dvayeSAM
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 3 sU. 18] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 335 sAkSAtkriyAyai samarthaH / astu tatra saMyamAttatsAkSAtkAraH, pUrvajAtisAkSAtkArastu kuta ityata Aha- na ca dezeti / nimittaM pUrvazarIramindriyAdi ca / sAnubandhasaMskArasAkSAtkAra eva nAntarIyakatayA jAtyAdisAkSAtkAramAkSipatItyarthaH / svasaMskArasaMyamaM parakIyeSvatidizati paratrApyevamiti / atra zraddhotpAdehetumanubhavata AvaTyasya jaigISavyeNa saMvAdamupanyasyati atredamAkhyAnaM zrUyata iti / mahAkalpo mahAsargaH / tanudhara iti nirmANakAyasaMpaduktA / bhavyaH zobhano vigalitarajastamomala ityarthaH / pradhAnavazitvamaizvaryam / tena hi pradhAnaM vikSobhya yasmai yAdRzI kAyendriyasaMpadaM ditsati tasmai tAdRzI datte / svakIyAni ca kAyendriyasahasrANi nirmAyAntarikSe divi bhuvi ca yathecchaM viharatIti / saMtoSo hi tRSNAkSayo buddhisattvasya prazAntatA dharmaH // 18 // jJAnathI utpanna thayelA saMskAro smRtinA hetu che. avidyA vagerenA saMskAro avidyAdi klezonA hetu che. vipAka eTale, janma, AyuSya ane bhoga. dharmAdharma enA hetu che. pUrvajanmamAM utpanna thayelA eTale potAnAM kAraNothI saMskArone anurUpa pragaTa thayA haze ema jANI zakAya che. pariNAma, ceSTA, nirodha, zakti ane jIvananI jema e paNa cittanA na dekhAya evA dharmo che. sAMbhaLelA, anumAnathI jANelA, ane potAnAM kAraNovALA saMskAromAM karelo saMyama, A baMne prakAranA saMskArono sAkSAtkAra karAvavA mATe samartha che. bhale. emAM saMyama karavAthI eno sAkSAtkAra to thaI zake, paNa pUrva janmano sAkSAtkAra kevI rIte thaI zake ? javAbamAM "na ca dezakAla" vagerethI kahe che ke pahelAMnuM zarIra ane indriyo nimitta che. saMbaMdhita nimitto sAthe saMskArono sAkSAtkAra, kazA vyavadhAnavinA janma vagerenA sAkSAtkArane sUcave che. "paratrAAvameva.." vagerethI saMskAro para saMyamane anyamAM tabadIla kare che. atredamAkhyAna zUyate" vagerethI A viSe zraddhA utpanna karavA mATe svAnubhavathI jaNanAra jaigiSatra sAthe AvaDha munino saMvAda rajU kare che. mahAsarga eTale mahAkalpa. tanujarathI yogavaDe nirmANakAya utpanna karavAnuM aizvarya kahyuM. bhavya eTale zubha, rajansa, taman vinAnuM buddhisatva evo artha che. pradhAnavazitva aizvarya che. enAthI prakRtimAM kSobha utpanna karI, jene je prakAranI zarIrendriya saMpatti ApavA icche, ene ApI zake che. pote hajAro zarIro, IndriyonuM nirmANa karIne, ghulokamAM ane pRthvI para yatheccha viharI zake che. saMtoSa eTale tRSNAlayathI utpanna thato buddhisattvano zAMtirUpa dharma. 18
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336] pataMjalinAM yogasUtro [41. 3 sU. 20 pratyayasya paracittajJAnam // 19 // pratyaya (jJAna) para saMyama karavAthI anyanA cittanuM jJAna thAya che. 19 bhASya pratyaye saMyamAtpratyayasya sAkSAtkaraNAttataH paracittajJAnam // 19 // pratyayaparanA saMyamathI pratyAyano sAkSAtkAra thatAM, enAthI bIjAnA cittanuM jJAna thAya che. 19 tattva vaizAradI pratyayasya paracittajJAnam / parapratyayasya cittamAtrasya sAkSAtkaraNAditi // 19 // anyanA pratyaya ke cittamAtranA sAkSAtkArathI enuM jJAna thAya che. 19 na ca tatsAlambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt // 20 // e jJAna sAlaMbana nathI, kAraNa ke e eno viSaya nathI. 20 bhASya raktaM pratyayaM jAnAtyamuSminnAlambane raktamiti na jAnAti / parapratyayasya yadAlambanaM tadyogicittena nAlambanIkRtam / parapratyayamAnaM tu yogicittasyAlambanIbhUtamiti // 20 // anyano pratyaya rAgavALo che ema jANe che, amuka AlaMbanamAM rAgavALo che, ema jANato nathI. anyanA pratyayanuM je AlaMbana che, e yogInA cittanuM AlaMbana nathI. anyano pratyayamAtra yogInA cittanuM sAjana bane che. 20 tattva vaizAradI yathA saMskArasAkSAtkArastadanubandhapUrvajanmasAkSAtkAramAkSipatyevaM paracittasAkSAtkAro'pi tadAlambanasAkSAtkAramAkSipediti prApta Aha- na ca tatsAlambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt / sAnubandhasaMskAraviSayo'sau saMyamaH / ayaM tu paracittamAtraviSaya ityabhiprAyaH // 20 //
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 21] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 339 saMskAranA sAkSAtkArathI enAthI saMbaMdhita pUrvajanmano sAkSAtkAra paNa thAya che, ema bIjAnA cittanA sAkSAtkArathI enA AlaMbanano sAkSAtkAra thato haze, evI AzaMkAthI kahe che : paracitajJAna AlaMbana sAthe thatuM nathI, kAraNa } e eno viSaya nathI. saMyama saMbaMdhita bAbatonA saMskArane viSaya banAve che. A to phakta paracitta viSayaka che, evo abhiprAya che. 20 kAyarUpasaMyamAttadgrAhyazaktistambhe cakSuHprakAzAsaMprayoge'ntardhAnam // 21 // zarIranA rUpapara saMyama karavAthI, rUpanI grAhyazakti rokAtAM, AMkha ane prakAzano saMyoga na thatAM antardhAna siddha thAya che. 21 bhASya kAyasya rUpe saMyamAd rUpasya yA grAhyAzaktistAM pratiSTabhnAti / grAhyazakti stambhe sati cakSuH prakAzAsaMprayoge'ntardhAnamutpadyate yoginaH / etena zabdAdyantardhAnamuktaM veditavyam // 21 // zarIranA rUpamAM saMyama karavAthI rUpanI grAhyazakti rokAya che. grAhya zakti rokAtAM, AMkha ane prakAzanA saMyogano abhAva thatAM yogI antardhAna (adRzya) thAya che. AnAthI zabdanuM aMtardhAna paNa kahevAI gayeluM jANavuM joIe. 21 tatvavaizAradI kAyarUpasaMyamAttadgrAhyazaktistambhe cakSuH prakAzAsaMprayoge'ntardhAnam / paJcAtmakaH kAyaH / sa ca rUpavattayA cAkSuSo bhavati / rUpeNa hi kAyazca tadrUpaM ca cakSurgrahaNakarmazaktimanubhavati / tatra yadA rUpe saMyamavizeSo yoginA kriyate tadA rUpasya grAhyazaktI rUpavatkAyapratyakSatAhetuH stambhyate / tasmAd grAhyazaktistambhe satyantardhAnaM yoginaH / tataH parakIyacakSurjanitena prakAzena jJAnenAsaMprayogaH cakSurjJAnAviSayatvaM yoginaH kAyasyeti yAvat / tasminkartavye'ntardhAnaM kAraNamityarthaH / eteneti / kAyazabdasparzarasagandhasaMyamAttadgrAhyazaktistambhe zrotratvagrasanaghrANaprakAzAsaMprayoge tadantardhAnamiti sUtramUhanIyam // 21 // zarIra paMcAtmaka che, ane rUpavALuM hovAthI cakSuno viSaya che. rUpane
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pAsU 22 kAraNe cakSu zarIra ane enA rUpane grahaNa karavAnI zakti anubhave che. e rUpamAM yogI jyAre saMyama kare che, tyAre rUpavALA zarIrane pratyakSa thavAmAM hetubhUta rUpanI grAhyazakti rokAya che. e rokAtAM yogI adRzya bane che. anyanI AMkhamAMthI utpanna thayelA prakAzarUpa jJAnathI saMyoga thato nathI. tethI yogInuM zarIra cAkSuSa jJAnano aviSaya bane che. ema thavAmAM aMtardhAna kAraNarUpa che. "etena" vagerethI zarIranI jema, zabda, sparza, rasa ane gaMdha para saMyama karavAthI, emanI grAhyazakti rokAtAM, kAna, tvacA, jiA ane nAkanA prakAzarUpa jJAnano saMyoga na thatAM, e paNa antardhAna thAya che, evuM paNa sUtrathI sUcita thayuM ema jINavuM. 21 332] sopakramaM nirupakramaM ca karma tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo vA // 22 // sopakrama ane nirupakrama karma para saMyama karavAthI ke ariSTothI aparAnta (mRtyuaNa) nuM jJAna thAya che. 22 bhASya AyurvipAkaM karma dvividham-sopakramaM nirupakramaM ca / tatra yathArdra vastraM vitAnitaM laghIyasA kAlena zucyettathA sopakramam / yathA ca tadeva saMpiNDitaM cireNa saMzuSyedevaM nirupakramam / yathA vAgniH zuSke kakSe mukta vAtena samantato yuktaH kSepIyasA kAlena dahettathA sopakramam / yathA vA sa evAgnistRNarAzau kramazo'vayaveSu nyastazcireNa dahettathA nirupakramam / tadaikabhavikamAyuSkaraM karma dvividham-sopakramaM nirupakramaM ca / tatsaMyamAdaparAntasya prAyaNasya jJAnam / 1 ariSTebhyo veti / trividhamariSTamAdhyAtmikamAdhibhautikamAdhidaivikaM ca / tatrAdhyAtmikaM ghoSaM svadehe pihitakarNo na zRNoti, jyotirvA netre'vaSTabdhe na pazyati / tathAdhibhautikaM yamapuruSAnpazyati pitRRnatItAnakasmAtpazyati / tathAdhidaivikaM svargamakasmAtsiddhAnvA pazyati, viparItaM vA sarvamiti / anena vA jAnAtyaparAntamupasthitamiti // 22 // AyuSyarUpa phaLa ApatuM karma sopakrama ane nirUpakrama ema be prakAranuM che. sopakrama karma phelAyelA bhInA vasa jevuM che, je thoDA vakhatamAM
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5aa. 3 sU. 22] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 339 sukAya che. ane nirupakrama karma e ja saMkelelA bhInA vastra jevuM che, jene sukAtAM vAra lAge che. athavA sUkA ghAsanI gaMjImAM mUkelo, cotarapha pavana sAthe joDAyelo agni jaldI bALe, ane e ja agni ghAsanI chUTI chavAI saLIomAM mUkelo hoya to ghaNA vakhata pachI bALe evuM sopakrama ane nirupakrama karma che. evuM eka bhavika AyuSya nakkI karatuM karma sopakrama ane nirupakrama ema be prakAranuM che. emAM saMyama karavAthI apara anta ke prayANa (mRtyukALa)nuM jJAna thAya che. athavA ariSTothI evuM jJAna thAya che. ariSTa traNa prakAranuM che. AdhyAtmika, Adhibhautika ane Adhidaivika. emAM kAnabaMdha karIne potAnA zarIramAM ghoSa na sAMbhaLe, athavA AMkho baMdha karIne jyoti na jue, e AdhyAtmika ariSTa che. yamadUtone jue athavA atIta pitRone akasmAt jue, e Adhibhautika ariSTa che. athavA akasmAt svarga ke siddha puruSone jue ke badhuM UlaTuM jue, e Adhidaivika ariSTa che. A rIte potAnA apara antakALa(mRtyu)ne Avelo jANe che. 22 tattva vaizAradI sopakramaM nirupakramaM ca karma tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo vA / AyurvipAkaM ca karma dvividhaM sopakramaM nirupakramaM ca / yatkhalvaikabhavikaM karma jAtyAyurbhogahetustadAyurvipAkam / tacca kiJcitkAlAnapekSameva bhogadAnAya prasthitaM dattabahubhogamalpAvaziSTaphalaM pravRttavyApAraM kevalaM tatphalasya sahasA bhoktumekena zarIreNAzakyatvAd vilambate tadidaM sopakramam / upakramo vyApArastatsahitamityarthaH / tadeva tu dattastokaphalaM tatkAlamapekSya phaladAnAya vyApriyamANaM kAdAcitkamandavyApAraM nirupakramam / etadeva nidarzanAbhyAM vizadayati tatra yatheti / atraivAtivaizadyAya nidarzanAntaraM darzayati- yathA vAgniriti / parAntaM mahApralayamapekSyAparAnto maraNam / tasminkarmaNi dharmAdharmayoH saMyamAdaparAntajJAnam / tatazca yogI sopakramamAtmanaH karma vijJAya bahUnkAyAnnirmAya sahasA phalaM bhuktvA svecchayA mriyate / - prAsaGgikamAha-ariSTebhyo vA / arivattrAsayantItyariSTAni trividhAni maraNacihnAni / viparItaM vA sarvaM mAhendrajAlAdivyatirekeNa grAmanagarAdi svargamabhimanyate, manuSyalokameva devalokamiti // 22 // AyuSyarUpa phaLa ApanAruM karma sopakrama ane nirUpakrama ema be prakAranuM
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 23 che. je ekabhavika karma janma, AyuSya ane bhogano hetu che, ene AyuSyaphaLavALuM kahe che. kALanI apekSA vagara phaLa ApavA mAMDyuM hoya, ghaNo bhoga ApI dIdho hoya ane zeSa phaLa alpa hoya, eTale ke jeNe potAno vyApAra zarU karI dIdho hoya, ane phaLa eka zarIrathI jaldI bhogavavuM zakya na hovAthI vilaMbita thatuM hoya, e karma sopakrama che. upakrama eTale vyApAra (kArya), enI sAthe raheluM evo artha che. ane jeNe alpa phaLa ApyuM hoya, temaja lAMbA samayanI apekSAe phaLa ApavA mATe pravRtta thayuM hoya, eTale ke kyAreka kyAreka ane maMda vyApAravALuM hoya e karma nirupakrama che. A vAta "tatra yathA" vagerethI bhInuM vastra jaldI ke dhIme sukAya, ane vadhu spaSTatA mATe "yathA vAgni..." vagerethI agni ghAsane jaldI ke dhIme bALe, e be dAkhalAo ApIne samajAve che. parAnta eTale pralaya. enI apekSAe mRtyu aparAntakALa che. ene jANavA mATe yogI dhamAdharmamAM saMyama kare che. yogI potAnAM sopakrama karma jANIne, ghaNAM zarIronuM nirmANa karIne, ekI sAthe phaLa bhogavIne, svecchAthI mare che. prasaMgavazAt "ariSTabhyo vA.." vagerethI ariSTo-maraNacinho viSe kahe che. ari-zatru-nI jema trAsa ApanAra hovAthI ariSTa kahevAya che. e ariSTa traNa prakAranAM che. badhuM viparIta jue eTale jAdunI asarathI gAma-nagara vagerene svarga mAne, ke manuSya lokane devaloka mAne. 22 maitryAdiSu balAni // 23 // maitrI vageremAM saMyama karIne yogI maitrI vagerenuM baLa meLave che. 23 bhASya maitrI-karuNA muditeti tisro bhAvanAH / tatra bhUteSu sukhiteSu maitrI bhAvayitvA maitrIbalaM labhate / duHkhiteSu karuNAM bhAvayitvA karuNAbalaM labhate / puNyazIleSu muditAM bhAvayitvA muditAbalaM labhate / bhAvanAtaH samAdhiryaH sa saMyamaH, tato balAnyavandhyavIryANi jAyante / pApazIleSUpekSA na tu bhAvanA / tatazca tasyAM nAsti samAdhirityato na balamupekSAtaH, tatra saMyamAbhAvAditi // 23 //
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 23] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 341 maitrI, karuNA ane muditA e traNa bhAvanAo che. sukhI prANIo pratye mitratAnI bhAvanA keLavIne maitrIbaLa meLave che. du:khI jIvo pratye karuNAnI bhAvanA keLavIne karuNAbaLa meLave che. puNyazIlone joIne AnaMdita thavAthI AnaMdanuM baLa maLe che. bhAvanAnA baLe samAdhi thAya e saMyama che. enAthI e baLo saphaLa thAya che. pApIo pratyenI upekSA bhAvanA nathI. tethI emAM samAdhi thato na hovAthI upekSAnuM baLa utpanna thatuM nathI, kAraNa ke emAM saMyama thaI zakato nathI. 23 tattvavaizAradI maitryAdiSu balAni / maitryAdiSu saMyamAnmaitryAdibalAnyasya bhavanti / tatra maitrIbhAvanAtau balaM yena jIvalokaM sukhAkaroti / tataH sarvahito bhavati / evaM karuNAbalAtprANino duHkhAd duHkhahetorvA samuddharati / evaM muditAbalAjjIvalokasya mAdhyasthyamAdhatte / vakSyamANaupayikaM bhAvanAkAraNatvaM samAdherAha - bhAvanAtaH samAdhiryaH sa saMyamaH / yadyapi dhAraNAdhyAnasamAdhitrayameva saMyamo na samAdhimAtraM tathApi samAdhyanantaraM kAryotpAdAtsamAdheH prAdhAnyAttatra saMyama upacaritaH / kvacidbhAvanA samAdhiriti pAThaH / tatra bhAvanAsamAdhI samUhasya saMyamasyAvayavau hetU bhavataH / vIryaM prayatnaH / tena maitryAdibalavataH puMsaH sukhitAdiSu pareSAM kartavyeSu prayatno'bandhyo bhavatIti / upekSaudAsInyam / na tatra bhAvanA nApi sukhitAdivadbhAvyaM kiJcidastIti // 23 // maitrI vageremAM saMyama karavAthI yogIne maitrI vagerenAM baLa prApta thAya che. maitrI bhAvanAthI maLelA baLathI jIvalokane sukha Ape che. enAthI saunuM hita karanAra bane che. e rIte karuNA baLa vaDe prANIono duHkhothI ke duHkhanA hetuothI uddhAra kare che. muditA baLathI jIvalokamAM madhyasthatA kare che. AgaLa kahevAmAM AvanAra viSayamAM upayogI hovAthI bhAvanAthI samAdhi paNa thAya che, ema kahe che. bhAvanArthI thatA samAdhine saMyama kahe che. jo ke phakta samAdhine nahIM paNa dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNane saMyama kahe che, chatAM samAdhi pachI kAryarUpa phaLa utpanna thAya che, mATe samAdhi mukhya hovAthI, gauNa dRSTie samAdhine saMyama kahe che. koI graMthamAM "bhAvanA samAdhiH" evo pATha che. eno artha bhAvanA ane samAdhi rUpa samUhabhUta saMyamanA avayavo hetu bane che, evo che. vIrya eTale prayatna. maitrI vagerenA baLavALA puruSano anyane sukhIzAnta banAvavAno prayatna saphaLa thAya che. upekSA eTale udAsInatA. enI bhAvanA
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34ra ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 25 karI zakAtI nathI, ane bIjAne sukhI karavA jevuM kAMI karavAnuM hotuM nathI. 23 baleSu hastibalAdIni // 24 // (hAthI vagerenA) baLomAM saMyama karavAthI emanAM baLa prApta thAya che. 24 bhASya hastibale saMyamAd hastibalo bhavati / vainateyabale saMyamAdvainateyabalo bhavati / vAyubale saMyamAdvAyubalo bhavatItyevamAdi // 24 // hAthInA baLa para saMyama karavAthI hAthI jevo baLavAna thAya che. vainateya (gaDa)nA baLa para saMyama karavAthI garUDa jevA baLavALo bane che. vAyunA baLamAM saMyama karavAthI vAyu jevA baLavALo thAya che, vagere jANavuM. 24 tattva vaizAradI balepu hastibalAdIni / yasya bale saMyamastasya balaM labhata iti // 24 // jenA baLamAM saMyama kare, enA jevo baLavAna thAya che. 24 pravRttyAlokanyAsAtsUkSmavyavahitaviprakRSTajJAnam // 25 // (jyotiSmatI) pravRttinA prakAzano nyAsa (prayogo karavAthI sUkSma, vyavadhAnavALA, ane dUra rahelA padArthonuM jJAna thAya che. 25 bhASya __ jyotiSmatI pravRttiruktA manasaH (1 / 36) / tasyA ya AlokastaM yogI sUkSme vA vyavahite vA viprakaSTe vArthe vinyasya tamarthamadhigacchati ro agAu 1.36mAM cittanI jayotiSmatI pravRtti kahI che. enA prakAzano upayoga karIne yogI sUkSma, ADazavALA, ane dUra rahelA padArthonuM jJAna meLave che. 25
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 26] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [ 343 4 tattva vaizAradI pravRttyAlokanyAsAtsUkSmavyavahitaviprakRSTajJAnam / sUkSme vyavahite viprakRSTe vArthe saMyamanaM vinyasya tamadhigacchati // 25 // - sUkSma, avarodhavALA, ane dUranA padArtho para saMyamano nyAsa karI, emanuM jJAna meLave che. 25 bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt // 26 // sUryamAM saMyama karavAthI bhuvana (vizva)nuM jJAna thAya che. 26 bhASya tatprastAraH saptalokAH / tatrAvIceH prabhRti merupRSThaM yAvadityevaMbhUrlokaH / merupRSThAdArabhya dhruvAd grahanakSatratArAvicitro'ntarikSalokaH / tataH paraH svarlokaH paJcavidho, mAhendrastRtIyo lokaH / caturthaH prAjApatyo maharlokaH / trividho brAhmaH / tadyathA- janalokastapolokaH satyaloka iti| brAhyastribhUmiko lokaH prAjApatyastato mahAn / mAhendrazca svarityukto divi tArA bhuvi prajAH // iti saMgrahazlokaH / tatrAvIceruparyupari niviSTAH SaNmahAnarakabhUmayo ghanasalilAnalAnilAkAzatamaHpratiSThA mhaakaalaambriissraurvmhaaraurvkaalsuutraandhtaamistraaH| yatra svakarmopArjitaduHkhavedanAH prANinaH kaSTamAyurdIrghakAlamAkSipya jAyante / tato mahAtalarasAtalAtalasutala-vitalatalAtalapAtAlAkhyAni sapta pAtAlAni / bhUmiriyamaSTamI saptadvIpA vasumatI, yasyAH sumerurmadhye parvatarAjaH kAJcanaH / tasya rAjatavaidUryasphaTikahemamaNimayAni zRGgANi / tatra vaidUryaprabhAnurAgAnnIlotpalapatrazyAmo nabhaso dakSiNo bhAgaH / zvetaH pUrvaH / svacchaH pazcimaH / kuraNDakAbha uttrH| dakSiNapArve cAsya jambUH / yato'yaM jambadvIpaH / tasya sUryapracArAdrAtrindivaM lagnamiva vivartate / tasya
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ u44] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 26 nIlazvetazRGgavanta udIcInAstrayaH parvatA dvisAhasrAyAmAH / tadantareSu trINi varSANi navanavayojanasahasrANi ramaNakaM hiraNmayamuttarAH kurava iti / niSadhahemakUTahimazailA dakSiNato dvisahastrAyAmAH / tadantareSu trINi varSANi navanavayojanasahasrANi harivarSaM kiMpuruSaM bhAratamiti / sumeroH prAcInA bhadrAzvAH mAlyavatsImAnaH / pratIcInAH ketumAlAH gandhamAdanasImAnaH / madhye varSamilAvRtam / tadetadyojanazatasahasraM sumerodizi dizi tadarthena vyUDham / sa khalvayaM zatasahasrAyAmo jambUdvIpastato dviguNena lavaNodadhinA valayAkRtinA veSTitaH / tatazca dviguNA dviguNAH zAkakuzakrauJcazAlmalagomedhapuSkaradvIpAH samudrAzca sarSaparAzikalpA savicitrazailAvataMsA ikSurasasurAsarpirdadhimaNDakSIrasvAdUdakAH saptasamudrapariveSTitA valayAkRtayo lokAlokaparvataparivArAH paJcAzadyojanakoTiparisaMkhyAtAH / tadetatsarvaM supratiSThitasaMsthAnamaNDamadhye vyUDham / aNDaM ca pradhAnasyANuravayavo yathAkAze khadyota iti / tatra pAtAle jaladhau parvateSveteSu devanikAyA asuragandharvakiMnarakiMpuruSayakSarAkSasabhUtapretapizAcApasmArakApsarobrahmarAkSasakUSmANDavinAyakAH prativasanti / sarveSu dvIpeSu puNyAtmAno devamanuSyAH / sumerustridazAnAmudyAnabhUmiH / tatra mizravanaM nandanaM caitrarathaM sumAnasamityudyAnAni, sudharmA devasabhA, sudarzanaM puram, vaijayantaH prAsAdaH / grahanakSatratArakAstu dhruve nibaddhA vAyuvikSepaniyamenopalakSitapracArAH sumeroruparyupari saMniviSTA divi viparivartante / mAhendranivAsinaH SaD devanikAyAH- tridazA agniSvAttA yAmyAstuSitA aparinirmitavazavartinaH parinirmitavazavartinazceti / te sarve saMkalpasiddhA aNimAdyaizvaryopapannAH kalpAyuSo vRndArakAH kAmabhogina aupapAdikadehA uttamAnukUlAbhirapsarobhiH kRtaparivArAH / mahati loke prAjApatye paJcavidho devanikAyaH - kumudA RbhavaH pratardanA aJjanAbhAH pracitAbhA iti / ete mahAbhUtavazino dhyAnAhArAH kalpasahastrAyuSaH /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 26] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 345 prathame brahmaNo janaloke caturvidho devanikAyo brahmapurohitA brahmakAyikA brahmamahAkAyikA ajarAmarA iti / ete bhUtendriyavazino dviguNadviguNottarAyuSaH / dvitIye tapasi loke trividho devanikAyaH mahAbhAsvarAH satyamahAbhAsvarA iti / te bhUtendriyaprakRtivazino dviguNadviguNottarAyuSaH sarve dhyAnAhArAH Urdhvaretasa UrdhvamapratihatajJAnA adharabhUmiSvanAvRtajJAnaviSayAH / AbhAsvarA tRtIye brahmaNaH satyaloke catvAro devanikAyA:-acyutAH zuddhanivAsAH satyAbhAH saMjJAsaMjJinazceti / te cAkRtabhavananyAsAH svapratiSThA uparyupari sthitAH pradhAnavazino yAvatsargAyuSaH / tatrAcyutAH savitarkadhyAnasukhAH, zuddhanivAsAH savicAradhyAnasukhAH, satyAbhA AnandamAtradhyAnasukhAH, saMjJAsajJinazcAsmitAmAtradhyAnasukhAH / te'pi trailokyamadhye pratitiSThanti / ta ete sapta lokAH sarva eva brahmalokAH / videhaprakRtilayAstu mokSapade vartanta iti na lokamadhye nyastA iti / etadyoginA sAkSAtkaraNIyaM sUryadvAre saMyamaM kRtvA tato'nyatrApi / evaM tAvadabhyasedyAvadidaM sarvaM dRSTamiti // 26 // eno (bhuvanano) vistAra sAta loka sudhI che. emAM avIcithI zarU karIne meru pRSTha sudhI bhUrloka che. meru pRSThathI dhruva sudhI graha, nakSatra, tArA vagerethI vicitra jaNAto antarikSaloka che. tyAra pachI trIjo svarloka che. e pAMca prakArano che ane mahendraloka kahevAya che. cotho maharloka prAbhayatya uhevAya che. jAnA pachI trividha brahmasoGa che. ThebhaDe (pAMyamo 4nasoDa, (chaThTho) tapoloGa ane (sAtamo) satyaloDa - e brahmasoDa che. jA viSe gAthA che : "brAhma tribhUmiGa che. khenI pachI (nIce) mahAn prajApatiloka che. pachI mAhendrasvarloka che. pachI ghulokamAM tArA ane pRthvImAM prajA che." lokone varNavato A TUMko zloka che.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 26 emAM avacithI upara mahAkAla, aMbarISa, raurava, mahAraurava, kAlasUtra ane aMdhatAmizna e cha mahAnarakabhUmio che, jemAM pRthvI, jaLa, agni, vAyu, AkAza ane aMdhakAranI atizayatA che, ane jemAM potAnAM karmothI upArjita du:kho anubhavanAra prANIo kaSTapUrvaka lAMbA samaya sudhI rahevA mATe janme che. tyAra pachI mahAtala, rasAtala, atala, vitala, sutala, talAtala, ane pAtAla nAmanAM sAta pAtALa che. AThamI A sAta dviIpavALI pRthvI ke vasumatI che, jenA madhyamAM sonAno parvatarAja sumeru Avelo che. enAM zikharo cAMdI, vaidUrya, sphaTika, suvarNa, ane maNimaya che. enA dakSiNa taraphanA AkAzano bhAga vaidUryanI prajAnA raMgathI nIla kamaLanA pAna jevo zyAma che. pUrvabhAga sapheda che, pazcima svaccha che, ane karaMDaka (kadI na murajhAtuM divyapuSponI prabhA jevo pILo uttara bhAga che. enI dakSiNe jAMbunuM vRkSa che, tethI ene jaMbudvIpa kahe che. enI cotarapha sUrya pharato hovAthI niraMtara rAtri-divasa thayA kare che. enI uttare be hajAra yojana vistAravALA nIla ane zveta zikharovALA traNa parvato che. emanI vaccenA aMtaramAM nava hajAra yojana vistAravALAM ramaNaka, hiramaya ane uttarakuru nAmanAM traNa varSo (dazo) che. dakSiNe be hajAra yojana vistAravALA, niSadha hemakUTa ane himazaila parvato che. emanI vaccenA aMtaramAM nava hajAra yojana vistAravALAM harivarSa, kiMguruSavarSa, ane bhAratavarSa e traNa varSo che. sumerunI pUrve mAlyavAnuM parvatanI sarahadavALo bhadrAvyapradeza che. pazcime gaMdhamAdana parvatanI sImAvALo ketumAla pradeza che. madhyamAM IlAvRta varSa che. A badhA pradezo sumeru sAthe cAre dizAomAM eka lAkha yojanA sudhI vistarelA che, jeno ardho bhAga bUDha (sumeruthI gherAyelo) che. eka lAkha yojana vistAravALo A jaMbudvIpa che. e enAthI bamaNA khArA pANInA valayAkAra samudrathI gherAyelo che. enAthI be be gaNA zAka, kuza, krauMca, zAlmala, gomedha ane puSkara dvIpo ane sarasavanA DhagalA jevA vicitra zikharovALA, parvatothI yukta che. e dvIpo sAta samudrothI gherAyelA che, jemAM zeraDIno rasa, surA, ghI, dahIMnuM maMDa, dUdha ane mIThuM pANI bhareluM che. e badhA valayAkAra che. teo lokAloka parvatanA parivAra
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 26] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 347 jevA che, ane badhA maLIne pacAsa karoDa yojana vistAramAM phelAyelA che. A badhuM aMDanA madhyamAM vyavasthita rIte pratiSThita saMsthAna (AkAra)vALuM goThavAIne raheluM che. ane aMDa pradhAnano aNu jevaDo bhAga-avayava- che, jANe AkAzamAM Agiyo. pAtALamAM, samudramAM, parvato para deva, asura, gaMdharva, kiMnara, kiMpuruSa, yakSa, rAkSasa, bhUta, preta, pizAca, apasmAra, apsarA, brahmarAkSasa, kUSmAMDa, ane vinAyakanA gaNo vase che. badhA dvIpomAM devo ane manuSyo puNyAtmA gaNAya che. sumeru devonI udyAnabhUmi che. tyAM mizravana, naMdana, caitraratha ane samAnasa, e cAra vano ke udyAno che. sudharmA devasabhA che. sudarzana nagara che. ane vaijayanta rAjamahela che. graho, nakSatro, tArAo dhruva sAthe saMkaLAyelA hoya ema, enI cotarapha niyamapUrvaka pharatA vAyune lIdhe pharatA rahe che. e badhA sumeruthI uparanA bhAgamAM saMniviSTa rahIne ghulokamAM vicaraNa kare che. mAhendralokamAM tridaza, agniAtta, yAmya, tuSita, aparanirmitavazavartI ane paranirmitavazavartI ema cha devasamUho che. teo saMkalpasiddha, aNimA vagere aizvaryavALA, kalpa paryaMta jIvanArA, vRndAraka kahevAya che. teo icchAnusAra bhoga karanArA, aupapAdika (mAtApitAnA saMyoga vinAnA) dehavALA, uttama, anukULa apsarAo sAthe parivAra racIne rahenArA che. prAjApatya mahAnlR lokamAM kumuda, prabhu, pratardana, aMjanAbha, ane pracitAbha ema pAMca devajAtio vase che. teo mahAbhUtone vazamAM rAkhanArA, dhyAnAhAra, hajAra kalponA AyuSyavALA che. jana nAmanA pahelA brahmalokamAM brahmapurohita, brahmakAyika, brahmamahAkAyika ane ajarAmara ema cAra devajAtio vase che. teo bhUto ane indriyone vazamAM rAkhanArA, uttarottara begaNA AyuSyavALA che. tapa nAmanA bIjA brahmalokamAM AbhAsvara, mahAbhAsvara ane satya mahAbhAsvara ema traNa devajAtio vase che. teo bhUto, indriyo ane prakRtine vazamAM rAkhanArA, uttarottara begaNA AyuSyavALA, dhyAnano ja AhAra karanArA,
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 26 UrdhvaratA, emanuM jJAna uparanA lokomAM avarodha vagaranuM ane nIcenA lokomAM anAvRta (pragaTa) hoya che. satya nAmanA trIjA brahmalokamAM azruta, zuddhanivAsa, satyAbha ane saMjJA-saMjJI ema cAra devajAtio vase che. teo nivAsa mATe bhavanavinAnA, svapratiSTha ke dehAzraye jIvanArA, eka bIjAthI uparanA staromAM nivAsa karanArA, pradhAnane vazamAM rAkhanArA, ane sarga paryata jIvanArA che. ayyato savitarka dhyAnathI sukhI rahe che. zuddhanivAsa savicAra dhyAnathI, satyAbha AnaMdamAtra dhyAnathI ane saMjJA-saMjJI devo asmitAmAtra dhyAnathI sukhI rahe che. teo paNa railokyamAM pratiSThita che. A badhA ja sAta loka brahmaloka che. videha ane prakRtilayo mokSapadamAM pratiSThita hovAthI emane lokamAM vasatA varNavyA nathI. yogIe sUryadvAra (suSaSNA)mAM saMyama karIne AvA bhuvanajJAnane sAkSAtkAra dvArA meLaLavuM joIe. A jJAna bIjAM sthAnomAM saMyama karIne paNa meLavI zakAya che. A badhuM sAkSAt jovAya nahIM, tyAM sudhI abhyAsa cAlu rAkhavo joIe.26 tattva vaizAradI bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt / A dhruvAdito merupRSThAt / tadevamanena saMgrahazlokAntena saMkSepataH sapta lokAnupanyasya vistareNAhatatrAvIceriti / ghanazabdena pRthivyucyate / bhUmiH sthAnamityarthaH / ete mahAnarakA anekopanarakaparivArA boddhavyAH / etAneva nAmAntareNopasaMharati- mahAkAleti / tasya sUryapracArAd rAtrindivaM lagnamiva vivartate / yamevAsya bhAgaM sUryastyajati tatra rAtriH / yameva bhAgamalaMkaroti tatra dinamiti / sakalajambUdvIpaparimANamAhatadetadyojanazatasahasram / kibhUtaM yojanAnAM zatasahasramityAha-sumerodizi dizi tadardhena paJcAzadyojanasahasreNa vyUDhaM saMkSiptam / yato'sya madhyasthaH sumeruH samudrAzca sarSaparAzikalpA iti dviguNA dviguNA iti saMbandhaH / yathA sarSaparAzirna vrIhirAzirivocchito nApi bhUmisamastathA samudrA apItyarthaH / vicitraiH zailairavataMsairiva saha vartanta iti savicitrazailAvataMsA dvIpAH / tadetatsarvaM sadvIpavipinanaganagaranIradhimAlAvalayaM lokAlokaparivRtaM vizvambharAmaNDalaM brahmANDamadhye vyUDhaM saMkSiptaM, supratiSThitaM saMsthAnaM saMnivezo yasya tattathoktam / ye yatra prativasanti tatra tAndarzayati- tatra pAtAla iti /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 26] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI sumeroH saMnivezamAha- sumeruriti / tadevaM bhUrlokaM saprakAramuktvA saprakAramevAntarikSalokamAha-graheti / vikSepo vyApAraH / [ 348 svarlokamAdarzayati- mAhendranivAsina iti / devanikAyA devajAtayaH / SaNNAmapi devanikAyAnAM rUpotkarSamAha - sarve saMkalpasiddhA iti / saMkalpamAtrAdevaiSAM viSayA upanamanti / vRndArakAH pUjyAH / kAmabhogino maithunapriyAH / aupapAdikadehAH pitro: saMyogamantareNAkasmAdeva divyaM zarIrameSAM dharmavizeSAtisaMskRtebhyo'Nubhyo bhUtebhyo bhavatIti / maharlokamAha-mahatIti / mahAbhUtavazinaH / yadyadetebhyo rocate tattadeva mahAbhUtAni prayacchanti / tadicchAtazca mahAbhUtAni tena tena saMsthAnenAvatiSThante / dhyAnAhArA dhyAnamAtratRptAH puSTA bhavanti / janalokamAha-prathama ityuktakrameNa / bhUtendriyavazina iti / bhUtAni pRthivyAdInIndriyANi zrotrAdIni yathA niyoktumicchanti tathaiva niyujyante / uktakramApekSayA dvitIyaM brahmaNastapolokamAha - dvitIya iti / bhUtendriyaprakRtivazina iti / prakRtiH paJca tanmAtrANi tadvazinaH / tadicchAto hi tanmAtrANyeva kAyAkAreNa pariNamanta ityAgaminaH / dviguNeti / AbhAsvarebhyo dviguNAyuSo mahAbhAsvarAH / tebhyo'pi dviguNAyuSaH satyamahAbhAsvarA ityarthaH / urdhvamityUrdhvaM satyaloke'pratihatajJAnA avIcestu prabhRtyA tapolokaM sUkSmavyavahitAdi sarvaM vijAnantItyarthaH / tRtIyaM brahmaNaH satyalokamAha - tRtIya iti / akRto bhavanasya gRhasya nyAso yaiste tathoktAH / AdhArAbhAvAdeva svapratiSThAH / sveSu zarIreSu pratiSThA yeSAM te tthoktaaH| pradhAnavazinaH / tadicchAtaH sattvarajastamAMsi pravartante yAvatsargAyuSaH / yathA ca zrUyate brahmaNA saha te sarve saMprApte pratisaMcare / parasyAnte kRtAtmAnaH pravizanti paraM padam // (kUrmapu0 1 / 12 / 273; tula0 vAyu 101185 ) iti / tadevaM caturNAM devanikAyAnAM sAdhAraNadharmAnuktvA nAmavizeSagrahaNena dharmavizeSAnAha-tatreti / acyutA nAma devA: sthUlaviSayadhyAnasukhAH / tena te tRpyanti / zuddhanivAsA nAma devAH sUkSmaviSayadhyAnasukhAH / tena te tRpyanti / satyAbhA nAma devA indriyaviSayadhyAnasukhAH / tena te tRpyanti / saMjJAsaMjJino nAma devA asmitA
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 26 mAtradhyAnasukhAH / tena te tRpyanti / ta ete sarve saMprajJAtasamAdhimupAsate / athAsaMprajJAtasamAdhiniSThA videhaprakRtilayAH kasmAtra lokamadhye nyastanta ityata Aha- videhaprakRtilayAstviti / buddhivRttimanto hi darzitaviSayA lokayAtrAM vahanto lokeSu vrtnte| na caivaM videhaprakRtilayAH satyapi sAdhikAratva ityarthaH / tadetadAsatyalokamA cAvIceryoginA sAkSAtkaraNIyaM sUryadvAre suSumnAyAM nADyAm / na caitAvatApi tatsAkSAtkAro bhavatItyata Aha- evaM tAvadanyatrApi suSumnAyA anyatrApi yogopAdhyAyopadiSTeSu yAvadidaM sarvaM jagad dRSTamiti / buddhisattvaM hi svabhAvata eva vizvaprakAzanasamarthaM tamomalAvRtaM yatraiva rajasoddhATyate tadeva prakAzayati / sUryadvArasaMyamoddhASTitaM tu bhuvanaM prakAzayati / na caivamanyatrApi prasaGgaH / tatsaMyamasya tAvanmAtroddhATanasAmarthyAditi sarvamavadAtam I/raddA sUryamAM saMyama karavAthI yuvathI meru pRSTha sudhInA bhuvananuM jJAna thAya che. saMgrahazlokathI TUMkamAM sAta loka kahI, "tatrAvIe." vagerethI emane vistArapUrvaka kahe che. ghana eTale pRthvI. bhUmi eTale sthAna. narako aneka upanarakonA parivAravALAM jANavAM. "mahAkAla" vagerethI emanAM bIjAM nAmono nirdeza kare che. sUryanI gatithI satata rAta-divasa thayA kare che. je bhAgane sUrya tyaje tyAM rAtri, ane alaMkRta (prakAzita) kare tyAM divasa hoya che. "tadetojanazatasahasramu"thI jaMbudvIpanuM pUruM mApa jaNAve che. kevA eka lAkha yojanavALuM ? enA javAbamAM "sumerordizidizi" vagerethI kahe che ke enA ardhA-pacAsahakAra yojana-thI bUDha ke saMkSipta che. enA madhyamAM sumeru hovAthI, be be gaNA vistAravALA samudro sarasavanA DhagalA jevA jaNAya che, ema vAkyano saMbaMdha che. sarasavano Dhagalo DAMgaranA DhagalA jevo UMco ane pRthvInI samAMtara paNa hoto nathI. evA e samudro che, evo artha che. vicitra parvatorUpI zirobhUSaNavALA dvIpo che. AvuM dviIpa, vana, parvata, nagara, samudra vagerenI mALAthI valayavALuM, lokAloka parvatane vIMTaLAyeluM vizvabharAmaMDala brahmAMDamAM bhUDha-saMkSipta-maryAdita- che, ane vyavasthita saMnivezavALuM che. je prajAo jyAM vase che tyAM emane "tatra pAtAle" vagerethI darzAve che. "sumero." vagerethI sumeruno saMniveza varNave che. Ama vividha pradezovALA bhUrloka viSe kahIne "grahanakSatra vagerethI aMtarikSa loka varNave che. vikSepa eTale vyApAra. "mAhendranivAsinaH" vagerethI svarloka varNave che. devanikAyo eTale devajAtio. cha devajAtionA rUpano utkarSa "sarve saMkalpasiddhA..." vagerethI kahe che. phakta saMkalpathI viSayo upasthita thAya che. vRndAraka eTale pUjya. kAmabhogI eTale
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 26] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [351 maithunapriya. "aupapAdika dehA" eTale mAtApitAnA saMyogavagara akasmAta divya zarIra dhAraNa karanArA. emanuM zarIra vizeSa prakAranA guNothI saMskRta aNuovALA bhUtothI bane che. "mahati vagerethI mahaloka varNave che. mahAbhUtavazI eTale emane je kAMI pasaMda hoya e mahAbhUto Ape evA. emanI icchA pramANe mahAbhUto te te AkAravALAM banIne rahe che. dhyAnAhAra eTale phakta dhyAnathI tRpta ane puSTa bananArA. prathama vagere kramathI janaloka varNave che. bhUtendriyavazI eTale pRthvI vagere bhUto ane zrotra vagere indriyone IcchA pramANe yojanArA. "dvitIya" vagerethI bIjA krame AvatA brahmAnA tapolokane varNave che. teo bhUtendriyaprakRtivazI che. prakRti eTale pAMca tanmAtrAone vazamAM rAkhanArA. emanI icchA mujaba tanmAtrAo zarIrAkAre pariName che, ema Agama jANanArA kahe che. bamaNA eTale AbhAsvara devothI be gaNA AyuSyavALA mahAbhAsvara devo che, ane emanAthI begaNA AyuSyavALA satyamahAbhAsvara devo che, evo artha che. Urdhva eTale satyalokaviSe avarodha vagaranA jJAnavALA ane avacithI tapaloka sudhI sUkSma ke vyavadhAnavALA badhA padArthone pragaTa rIte jonArA, evo artha che. "tRtIya..." vagerethI brahmAnA trIjA satyalokane varNave che. bhavanavinAnA eTale nivAsa mATe gharanI vyavasthA vagaranA. tethI teo "akRtabhavananyAsAH" kahevAya che. AdhAravinA svapratiSTha, potAnA dehamAM ja nivAsa karanArA. pradhAnavazI eTale svecchAthI sattva, raja ane tamane pravRtta ke nivRtta karanArA. sargaparyata AyuSyavALA. A viSe zrutimAM kahyuM che : "e badhA kRtAtmAo para atta eTale pralayakALa AvatAM brahmA sAthe paramapadamAM praveze che." (kUrma purANa, 1.12.203, vAyupurANa, 101.85). cAra devajAtionA sAdhAraNa dharmo kahIne, "tatrAgTatAH" vagerethI nAmavizeSa vaDe vizeSa dharmo kahe che. azruta nAmanA devo sthUla viSayaka dhyAnathI sukhI-tRpta thAya che. zuddha nivAsa devo sUkSma viSayaka dhyAnathI sukhI ane tRpta thAya che. satyAbha devo Indriyo viSe dhyAna karIne sukhI-tRpta thAya che. saMjJAsaMjJI devo phakta amitA viSenA dhyAnathI sukhI-tRpta thAya che. A badhA saMprajJAta samAdhimAM niSThAvALA che asaMprajJAta samAdhiniSTha videha ane prakRtilayone lokamaLe kema mUkyA nathI ? enA javAbamAM "videhaprakRtilayADu" vagerethI kahe che ke buddhivRttivALA yogIo puruSane viSayo darzAvIne loyAtrA vahana karatA vibhinna lokomAM vase che. sAdhikAra cittavALA hovA chatAM videha ane prakRtilayo evA nathI.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 28 A satyalokathI avIci sudhInA saMpUrNa bhuvanano yogIe sUryadvAra rUpa suSuNNA nADImAM saMyama karIne sAkSAtkAra karavo joIe. "anyatrApi" vagerethI kahe che ke suSumyA sivAya bIjAM sthAnomAM paNa yogAcAryonA upadeza pramANe saMyama karavAthI bhuvanajJAna thAya che. Avo saMyama tyAM sudhI karavo joIe, jayAM sudhI A saMpUrNa vizva sAkSAt joI na levAya, buddhisattva svabhAve vizvane prakAzita karavA mATe samartha che. tamoguNanA maLathI AvRta thavAthI, jeTalo bhAga rajoguNathI ughADAya, eTalAne ja e prakAzita kare che. sUryadvAramAM karavAmAM AvatA saMyamathI e pUrepUrA vizvane prakAzita kare che. Avo prasaMga bIjA prakAranA saMyamomAM thaze ema mAnavuM nahIM. kAraNa ke e maryAdita padArthone ja pragaTa karavA samartha hoya che. Ama badhuM spaSTa che. 26 candre tArAvyUhajJAnam // 27 // caMdra para saMyama karavAthI tArAonA bUhanuM jJAna thAya che. 27 bhASya candre saMyamaM kRtvA tArANAM vyUha vijAnIyAt // 27 // caMdramAM saMyama karI, tArAonA bhUhane jANe. 27 dhruve tadgatijJAnam // 28 // dhruvamAM saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna thAya che. 28 mAdhya tato dhruve saMyamaM kRtvA tArANAM gatiM vijAnIyAt / UrdhvavimAneSu kRtasaMyamastAni vijAnIyAt // 28 // tyAra pachI dhruva para saMyama karI tArAonI gati jANe, UrdhvavimAnaghulokamAM sUrya vagerenA vimAnarUpa rathamAM saMyama karIne, emane paNa jANe. 28
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 31] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 353 nAbhicakre kAyavyUhajJAnam // 29 // nAbhicakramAM saMyama karavAthI zarIramUhanuM jJAna thAya che. 29 bhASya nAbhicakre saMyamaM kRtvA kAyavyUhaM vijAnIyAt / vAtapittazleSyANastrayo doSAH / dhAtavaH sapta tvaglohitamAMsastrAyavasthimajjAzukrANi, pUrvaM pUrvameSAM bAhyamityeva vinyAsaH // 29 // - nAbhicakra para saMyama karIne kAyamUhane jANe. vAta, pitta ane I, hoSI cha. tvayA, TI, mAMsa, snAyu, 135i, ma%8% ane zuI e sAta dhAtuo che. emAM pUrvapUrvanuM bahAra che. Avo emano vinyAsa cha. 28 kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH // 30 // kaMThachidramAM saMyama karavAthI bhUkha-tarasa nivRtta thAya che. 30 bhASya jihvAyA adhastAttantuH / tato'dhastAtkaNThaH / tato'dhastAtkUpaH / tatra saMyamAkSutpipAse na bAdhete // 30 // jIbhanI nIce taMtu che. enI nIce kaMTha che. enI nIce kUpa (chidra) cha. mema saMyama 42vAthI bhUpatarasano trAsa thatI nathI. 30 kUrmanADyAM sthairyam // 31 // kUrmanADImAM saMyama karavAthI citta sthira thAya che. 31 kUpAdadha urasi kUrmAkArA nADI / tasyAM kRtasaMyamaH sthirapadaM labhate / yathA so godhA ceti // 31 // kiMTha chidranI nIce chAtImAM kAcabAnA AkAranI nADI che. emAM
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 33 saMyama karavAthI sthiratA thAya che. jema sApa, gho eka jagAe coMTI jAya che. 31 tattva vaizAradI candre tArAvyUhajJAnam / dhruve tadgatijJAnam / nAbhicakre kAyavyUhajJAnam / kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH / kUrmanADyAM sthairyam / tatra tatra jijJAsAyAM yoginastatra tatra saMyamaH / evaM kSutpipAsAnivRttihetuH saMyamaH sthairyahetuzca sUtrapadairupadiSTo bhASyeNa 2 nirvivyApana vyAsakyoti kRti vyasthiti: | ra7 | 28 rara . rU. | 39 II yogIe icchA pramANe saMyama karavo. bhUkha-tarasanI nivRtti ane sthiratA mATenA saMyamo sUtranA zabdo vaDe upadezAyA che ane spaSTa bhASya vaDe samajAvAyA che. mATe pharIthI vyAkhyA karI nathI. 31 mUrdhajyotiSi siddhadarzanam // 32 // mastakamAM rahelA prakAzamAM saMyama karavAthI siddhonuM darzana thAya che. 32 bhASya ziraHkapAle'ntazchidraM prabhAsvaraM jyotiH, tatra saMyamaM kRtvA siddhAnAM dyAvApRthivyorantarAlacAriNAM darzanam // 32 // mAthAnA kapALanA bhAganI aMdara rahelA avakAzamAM camakato prakAza che. emAM saMyama karavAthI ghuloka ane pRthvI vacce vicaratA siddhonuM darzana prApta thAya che. 3ra. tattva vaizAradI mUrdhajyotiSi siddharzanam / mUrdhazabdena suSumnA nADI lakSyate tatra saMyama iti IIII mUrdha zabdathI suSaSNA nADI lalita thAya che. tyAM saMyama karavo. 32 pratimAtA sarvam rUrUA svayaMskUrti jJAnathI yogI badhuM jANe che. 33
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 34] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattavaizAradI [355 bhASya prAtibhaM nAma tArakama, tadvivekajasya jJAnasya pUrvarUpam, yathodaye prabhA bhAskarasya / tena vA sarvameva jAnAti yogI prAtibhasya jJAnasyotpattAviti // 33 // pratibha eTale tAraka. sUryanA udaya pahelAMnI prabhA jevuM, e vivekajJAnanuM pUrvarUpa che. AvA pratibha vivekajJAnane lIdhe yogI badhuM ja se che. 33 ___ tattva vaizAradI prAtibhAvA sarvam / pratibhohaH / tadbhavaM prAtibham / prasaMkhyAnahetusaMyamavato hi tatprakarSe prasaMkhyAnodayapUrvaliGgaM yadUhajaM tena sarva vijAnAti yogI / tacca prasaMkhyAnasaMnidhApanena saMsArAttArayatIti tArakam // 33 // pratibhA eTale Uha. enAthI utpanna thayeluM jJAna prAtija kahevAya che. prasaMkhyAnanA heturUpa saMyamavALo yogI enA prakarSathI vivekajJAnanA pUrvacihna jevA, Uhajanya jJAnathI badhuM jANe che. AvuM prasaMkhyAna (dhyAna) mokSanI najIka laI janAruM hovAthI saMsArathI tAre che, mATe tAraka kahevAya che. 33 hRdaye cittasaMvit // 34 // hRdayamAM saMyama karavAthI cittanuM jJAna thAya che. 34 bhASya yadidamasminbahmapure daharaM. puNDarIkaM vezma tatra vijJAnaM tasminsaMyamAccittasaMvit // 34 // A brahmapura (zarIra)mAM je sUkSma puMDarIka (hRdayakamaLa) rUpa sthAna che. emAM vijJAna (citta) vase che. emAM saMyama karavAthI cittanuM jJAna thAya cha. 34 tattva vaizAradI hRdaye cittasaMvit / hRdayapadaM vyAcaSTe-yadidamasminbrahmapure / bRhattvAdAtmA brahma / tasya puraM nilayaH / taddhi tatra vijAnAtisvamiti / daharaM gataM tadeva
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 35 puNDarIkamadhomukhaM vezma manasa: / cittasaMvedanatve hetumAha-tatra vijJAnamiti / tatra saMyamAccittaM vijAnAti svavRttiviziSTam // 34 // hRdaya zabda "didamasTribrahmapure.." vagerethI samajAve che. AtmA bRhata (mahA) hovAthI brahma kahevAya che. enuM pura eTale raheThANa. tyAM e potAne "A huM chuM ema jANe che. dahara eTale garta (khINa), e ja adhomukha kamaLa mananuM nivAsasthAna che. "tatra vijJAnam.." thI cittanA jJAnano hetu kahe che. emAM saMyama karavAthI vRttiviziSTa cittane jANe che. 34 sattvapuruSayoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH parArthatvAt svArthasaMyamAtpuruSajJAnam // 35 // atyaMta bhinna buddhisattva ane puruSanA vizeSa jJAnano abhAva bhoga che. kAraNa ke sattva bIjA mATe che. svArthamAM saMyama karavAthI puruSanuM jJAna thAya che. bhASya buddhisattvaM prakhyAzIlaM samAnasattvopanibandhane rajastamasI vazIkRtya sattvapuruSAnyatApratyayena pariNatam / tasmAcca sattvAtpariNAmino'tyantavidharmA zuddho'nyazcitimAtrarUpaH puruSaH / tayoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH puruSasya, darzitaviSayatvAt / sa bhogapratyayaH sattvasya parArthatvAd dRzyaH / yastu tasmAdviziSTazcitimAtrarUpo'nyaH pauruSeyaH pratyayastatra saMyamAtpuruSaviSayA prajJA jAyate / na ca puruSapratyayena buddhisattvAtmanA puruSo dRzyate, puruSa eva taM pratyayaM svAtmAvalambanaM pazyati / tathA hyuktmvijJAtArapare vera vinAnayAt (pR. rAjA24; 8AkAra) ti zarUbA buddhisattva prakAzazIla che. tethI e sattvaguNa sAthe samAnapaNe saMbaMdhamAM AvatA rajoguNa ane tamoguNane vaza karIne, sattva ane puruSanI bhinnatAnA jJAnarUpe pariName che. AvA pariNAmI satvathI judo ane atyaMta viruddha guNadharmavALo puruSa zuddha caitanyamAtra svarUpa che. e be taddana bhinna tattvonuM vizeSa (spaSTa) jJAna na hovuM puruSano bhoga che. kAraNa ke buddhi
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 35] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [357 enI samakSa viSayonuM nivedana kare che. sattvano Avo bhogapratyaya bIjA mATe hovAthI dazya che. enAthI taddana judA, citimAtra svarUpanA puruSa viSayaka pratyayamAM saMyama karavAthI puruSaviSayakaprajJA utpanna thAya che. AvA puruSa viSayaka pratyaya (jJAna)thI buddhisattvarUpa (buddhimAM pratibiMbita thayelo) puruSa dekhAto nathI, paNa svayaM puruSa potAnA avalaMbanarUpa pratyayane jue cha. mA viSe hyu cha : "vitAne onAva: vo ?" (pR. 75. 2.4.14; 4.5.15). 34 tattva vauzAradI sattvapuruSayoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH parArthatvAt svArthasaMyamAtpuruSajJAnam / yatra prakAzarUpasyAtisvacchasya nitAntAbhibhUtarajastamastayA vivekakhyAtirUpeNa pariNatasya buddhisattvasyAtyantikazcaitanyAdasaMkarastatra kaiva kathA rajastamasorjaDasvabhAvayorityAzayavAnsUtrakAraH sattvapuruSayorityuvAca / imamevAbhiprAyaM gRhItvA bhASyakAro'pyAha-buddhisattvaM prakhyAzIlamiti / na kevalaM prakhyAzIlamAtram, api tu vivekakhyAtirUpeNa pariNatam / ato nitAntazuddhaprakAzatayAtyantasArUpyaM caitanyeneti saMkara ityata Aha-samAneti / sattvenopanibandhanamavinAbhAva: saMbandhaH samAnaM sattvopanibandhanaM yayo rajastamasoste tathokte / vazIkAro'bhibhavaH / asaMkaramAhatasmAcceti / cakAro'pyarthaH / kevalaM rajastamobhyAmityarthaH / pariNAmina iti vaidharmyamapariNAminaH puruSAduktam / pratyayAvizeSaH zAntaghoramUDharUpAyA buddhezcaitanyabimbodgrAheNa caitanyasya zAntAdyAkArAdhyAropazcandramasa iva svacchasalilapratibimbitasya tatkampAtkampanAropaH / bhogahetumAha- darzitaviSayatvAditi asakRddhayAkhyAtam (1 / 2; 1 / 4; 2017; 2 / 23) / nanu buddhisattvamastu puruSabhinnam, bhogastu puMsaH kuto bhidyata ityata Aha-sa bhogapratyayo bhogarUpaH pratyayaH sattvasyAtaH parArthatvAd dRzyo bhogyaH / sattvaM hi parArtham, saMhatatvAt / taddharmazca bhoga iti so'pi parArthaH / yasmai ca parasmA asau tasya bhokturbhogyaH / athavAnukUlapratikUlavedanIyastu sukhaduHkhAnubhavo bhogaH / na cAyamAtmAnamevAnukUlayati pratikUlayati vA, svAtmani vRttivirodhAt / ato'nukUlanIyapratikUlanIyArtho bhogaH / sa bhoktAtmA tasya dRzyo bhogya iti / yastu tasmAtparArthAdviziSTa iti / parArthAditi paJcamyanyapadAdhyAhAreNa vyaakhyaataa| syAdattet- puruSaviSayA cetprajJA hanta bhoH puruSaH prajJAyAH prajJeya iti prajJAntarameva tatra tatretyanavasthApAta ityata Aha- na ca puruSapratyeyeneti / ayamabhisandhiH
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 35 cityA jaDaH prakAzyate / na jaDena citiH / puruSapratyayastvacidAtmA kathaM cidAtmAnaM prakAzayet / cidAtmAtvaparAdhInaprakAzo jaDaM prakAzayatIti yuktam / buddhisattvAtmanetyacidrUpatAdAtmyena jaDatvamAha / buddhisattvagatapuruSapratibimbAlambanAtpuruSAlambanaM, na tu puruSaprakAzanAtpuruSAlambanam / buddhisattvameva tu tena pratyayena saMkrAntapuruSapratibimbaM puruSacchAyApannaM caitanyamAlambata iti puruSArthaH / atraiva zrutimudAharati tathA hyuktamIzvareNa vijJAtAramiti / na kenacidityarthaH ||35|| jyAM prakAzarUpa, atyaMta svaccha ane rajoguNa, tamoguNane sadaMtara dabAvI daI, vivekakhyAtirUpe pariNamelA buddhisattvathI paNa puruSa taddana bhinna che, tyAM jaDa svabhAvanA rajas, tamanI to vAta ja zI ? evA AzayathI sUtrakAra "sattvapuruSayoH" ema sattvano ullekha kare che. sUtrakAranA AvA abhiprAyane dhyAnamAM laI bhASyakAra paNa 'buddhisattva prakhyAzIlam'ema sUtranI vyAkhyAno prAraMbha kare che. phakta prakAzazIla nahIM paNa vivekakhyAti rUpe pariNata sattva, nitAnta prakAzarUpa hovAthI caitanya jevA svarUpanuM che, mATe e bemAM mizraNa thavuM saMbhavita che. enA nirAkaraNa mATe "samAna sattvopanibaMdhane" vagerethI kahe che ke rajas, tamam sattva sAthe avinAbhAva saMbaMdha (ekabIjA vinA TakI na zake evo saMbaMdha) thI joDAyelA che, chatAM e baMnene vaza karIne sattva phakta sattvapuruSa bhinnatAnA jJAnarUpe pariName che "tasmAcca" vagerethI sattva-puruSanA mizraNano abhAva kahe che. "ca" zabda api (paNa)nA arthamAM prayojyo che. kevaLa sattvathI nahIM, rajas, tamasthI paNa asaMkara che, evo artha che. "pariNAmI'thI apariNAmI puruSathI sattva viruddha dharmavALuM che, ema jaNAvyuM. vizeSa pratyayano abhAva eTale zAMta, ghora ane mUDha rUpe pariNamatI buddhi caitanyanuM pratibiMba potAnI aMdara grahaNa kare che; A kAraNe svaccha pANImAM pratibiMbita caMdramAM jema pANInA kaMpanano Aropa thAya, ema caitanyamAM zAMta vagere AkArono Aropa thato hovAthI e benA spaSTa jJAnano viveka thato nathI, evo artha che. || 'darzitaviSayatvA" buddhi puruSa samakSa viSayo darzAve che, vagerethI bhogano hetu kahe che. A vAta agAu vAraMvAra 1.2, 1.4, 2.17, 2.23 kahevAmAM AvI che. bhale. buddhisattva puruSathI bhinna che, paNa bhoga puruSathI bhinna kevI rIte hoI zake ? enA javAbamAM "sa bhogapratyayaH sattvasya..'vagerethI kahe che ke e bhogarUpa pratyaya ke anubhava sattvano che, tethI bIjA mATe che, ane e kAraNe e dRzya ke bhogya che. saMhata (anya sAthe maLIne kArya karatuM) hovAthI sattva bIjA mATe che, bhoga eno dharma che, mATe e paNa bIjAne arthe che. je puruSa mATe che, e
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 36 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [359 bhoktAnuM bhAgya che athavA anukULa ane pratikULa vedanAvALAM sukha-du:khano anubhava bhoga che. e anubhava potAnA mATe anukULa ke pratikULa na hoI zake. kAraNa ke be virodhI vRttio potAnA viSe na hoI zake, eTale ke pote ja potAne anubhave (kartA-karma eka hoya) evuM bane nahIM. tethI anukULatA ane pratikULatA vastumAM hoya che, ane puruSa eno bhoktA che, jene mATe e dazya ka bhogya che. evA parArtha (bhogya)thI viziSTa (bhinna) puruSamAM saMyama karavAthI puruSanuM jJAna thAya che. "parArthAta" ema pAMcamI vibhakti prayojIne vyAkhyA karI che. bhale. paNa puruSaviSayaka prajJA utpanna thatI hoya, to puruSa prajJA vaDe zeya (jANavAyogya) thayo. e prajJAne jANavA bIjI prajJA joIe, ema anavasthA doSa thAya che. enA javAbamAM "na ca puruSapratyayena buddhisajvAtmanA puruSo dazyate" vagerethI kahe che ke citivaDe jaDa prakAzita thAya che, jaDa vaDe citi nahIM. puruSaviSeno pratyaya to jaDa che, e cidAtmAne kevI rIte prakAzita kare ? cidAtmA svataMtra prakAzavALo che, ane jaDane prakAzita kare che, ema samajavuM yogya che. "buddhisajvAtmanA"thI jaDa sAthenA tAdAtmathI jaDapaNuM kahyuM che. buddhisattvamAM rahelA puruSanA pratibiMbanA AlaMbanathI buddhivaDe puruSanuM AlaMbana kahyuM, puruSane prakAzita karavAnA kAraNe puruSanuM AlaMbana kahyuM nathI. buddhisattva e pratyayanA kAraNe puruSanA saMkrAnta thayelA pratibiMbavALuM banIne ke puruSanA caitanyanI chAyA grahaNa karIne caitanyanuM AlaMbana kare che, mATe e puruSArtha (puruSa mATe) che. A viSayamAM zruti TAMke che. Izvare paNa kahyuM che : "vijJAtAne konA vaDe jANavo?" arthAta koInAthI paNa nahIM. 35 tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavArtA jAyante // 36 // enAthI (puruSamAM karelA saMyamathI) prAtija, zrAvaNa, vedana, Adarza, AsvAda ane vArtA utpanna thAya che. 36 bhASya prAtibhAtsUkSmavyavahitaviprakRSTAtItAnAgatajJAnam / zrAvaNAddivyazabda zravaNam / vedanAdivyasparzAdhigamaH / AdarzAddivyarUpasaMvit / AsvAdAdivyarasasaMvit / vArtAto divyagandhavijJAnamityetAni nityaM jAyante // 36 // pratibhAnA baLe sUkSma, vyavahita, viprakRSTa, atIta ane anAgata
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 37 padArthonuM jJAna thAya che. zrAvaNathI divya zabda saMbhaLAya che. vedanathI divya sparzano anubhava thAya che. AdarzathI divya rUpanuM jJAna thAya che. AsvAdathI divya rasanuM jJAna thAya che. vArtAthI divya gaMdhanuM jJAna thAya che. A badhAM jJAna nitya utpanna thAya che. 36 tattva vaizAradI sa ca svArthasaMyamo na yAvatpradhAnaM svakAryaM puruSajJAnamabhinivartayati tAvattasya purastAdyA vibhUtIrAdhatte tAH sarvA darzayati-tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavArtA jAyante / tadanena yogajadharmAnugRhItAnAM manaH zrotratvakcakSurjihvAghrANAnAM yathAsaMkhyaM prAtibhajJAnadivyazabdAdyaparokSahetubhAvA uktAH / zrotrAdInAM paJcAnAM divyazabdAdhupalambhakAnAM tAntrikyaH saMjJA: zrAvaNAdyAH / sugamaM bhASyam // 36 // svArthasaMyama jyAM sudhI potAnA mukhya kartavyarUpa puruSajJAnane utpanna karato nathI, tyAM sudhI e pahelAM je je vibhUtio lAve che, e badhI "tataH prAtibhazrAvaNa.." vagere sUtrathI darzAve che. yoga vaDe utpanna thatA dharmathI anugRhIta cittamAM zrotra, tvacA, cakSu, jillA ane nAsikA vaDe kramazaH divya zabda vagerenuM aparokSa jJAna thAya che, emAM hetubhUta prAtija jJAna viSe sUtra mAhitI Ape che. divya zabda vagerenuM jJAna meLavanAra zrotra vagere pAMcanAM tAMtrika nAma zrAvaNa vagere che. bhASya saraLa che. 36 te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH // 37 // e samAdhimAM vighno ane vyutthAnamAM siddhio che. 37 te prAtibhAdayaH samAhitacittasyotpadyamAnA upasargAH, taddarzanapratyanIkatvAt / vyutthitacittasyotpadyamAnAH siddhayaH // 37 // e prAtibha vagere samAhitacittavALA yogI mATe utpanna thatAM vino che. kAraNa ke e puruSadarzananAM virodhI che. vyasthita cittavALA yogI mATe utpanna thatI siddhio che. 37 tattva vaizAradI kadAcidAtmaviSayasaMyame pravRttastatprabhAvAdamUrarthAntarasiddhIradhigamya kRtArthamanyaH
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 38] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 361 saMyamAdviramedata Aha-te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH / vyutthitacitto hi tAH siddhIrabhimanyate, janmadurgata iva draviNakaNikAmapi draviNasaMbhAram / yoginA tu samAhitacittenopanatAbhyo'pi tAbhyo virantavyam / abhisaMhitatApatrayAtyantikopazamarUpaparamapuruSArthaH sa khalvayaM kathaM tatpratyanIkAsu siddhiSu rajyeteti sUtrabhASyayorarthaH // 37 // AtmaviSayaka saMyamamAM pravRtta thayelo yogI, enA prabhAvathI AvI bIjI bAbatonI siddhi meLavIne huM kRtArtha thayo, ema mAnI virame nahIM, e mATe "te samAdhAvupasargA" vagere sUtrathI kahe che ke janmathI daridra puruSa dhananI kaNikAo meLavIne khajAno maLyo hoya ema mAne, ema vyasthitacittavALo yogI emane siddhio gaNe che. samAhita cittavALA yogIe AvI siddhio maLe to paNa na svIkAravI joIe. traNa tApothI gherAyelo, emanI AtyaMtika zAntirUpa parama puruSArtha mATe pravRtta thayelo yogI, enI virodhI AvI siddhiomAM kevI rIte rAgavALo bane, evo sUtrabhASyano artha che. 37 bandhakAraNazaithilyAtpracArasaMvedanAcca cittasya parazarIrAvezaH // 38 // baMdhanuM kAraNa zithila thatAM, ane cittanA pracAranA jJAnathI bIjAnA zarIramAM praveza thaI zake che. 38 bhASya lolIbhUtasya manaso'pratiSThasya zarIre karmAzayavazAd bandhaHpratiSThetyarthaH / tasya karmaNo bandhakAraNasya zaithilyaM samAdhibalAdbhavati / pracArasaMvedanaM ca cittamya samAdhijameva, karmabandhakSayAtsvacittasya pracArasaMvedanAcca yogI cittaM svazarIrAniSkRSya zarIrAntareSu nikSipati / nikSiptaM cittaM cendriyANyAnupatanti / yathA madhukararAjAnaM makSikA utpatantamanUtpatanti nivizamAnamanunivizante, tathendriyANi parazarIrAveze cittamanuvidhIyanta iti // 38 // lolakanI jema sadA asthira ane bhaTakatuM mana karbhAzayanA kAraNe zarIra sAthe baMdhAya ene baMdha ke pratiSThA kahe che. baMdhakAraNarUpa karmanI zithilatA
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 39 samAdhinA baLe thAya che. cittanA pracAranuM jJAna paNa samAdhithI utpanna thAya che. karmabaMdhano kSaya thatAM ane cittanA pracAranuM jJAna thatAM, yogI potAnA zarIramAMthI cittane bahAra kADhIne anya zarIromAM dAkhala kare che. cittanI pAchaLa indriyo paNa dAkhala thAya che, jema madhamAkhIono rAjA UDe ke bese enI pAchaLa madhamAkhIo UDe ke bese ema anya zarIramAM praveza karatA cittanI pAchaLa indriyo paNa praveza kare che. 38 tattva vaizAradI tadevaM jJAnarUpamaizvaryaM puruSadarzanAntaM saMyamaphalamuktvA kriyArUpamaizvaryaM saMyamamaphalamAha-bandhakAraNazaithilyAtpracArasaMvedanAcca cittasya parazarIrAvezaH / samAdhibalAditi / bandhakAraNaviSayasaMyamabalAt / prAdhAnyAtsamAdhigrahaNam / pracaratyanenAsminveti pracAraH / cittasya gamAgamAdhvAno nADyaH / tasminpracAre saMyamAttadvedanam / tasmAcca bandhakAraNazaithilyAna tena pratibadhyate / apratibaddhamapyunmArgeNa gacchanna svazarIrAdapratyUhaM niSkrAmati / na ca parazarIramAvizati / tasmAttatpracAro'pi jJAtavyaH / indriyANi ca cittAnusArINi parazarIre yathAdhiSThAnaM nivizanta iti ||38|| puruSadarzana pahelAMnuM jJAnarUpa saMyamaphaLa ke aizvarya kahIne, "baMdhakAraNa zaithilyA" vagere sUtrathI kriyArUpa saMyamaphaLa ke aizvarya varNave che. saMyamamAM samAdhi mukhya hovAthI baMdhakAraNarUpa karmanI zithilatA samAdhithI thAya che, ema samAdhi zabda prayojyo che. jenA vaDe ke jenI aMdara gati thAya ene pracAra kahe che. nADIo cittanA pracAra (javA-AvavA)nA mArgo che. emAM saMyama karavAthI enuM jJAna thAya che. enAthI baMdhananA kAraNamAM zithilatA thatAM baMdhanano abhAva thAya che. citta baMdhAyeluM na hoya, chatAM avaLA mArge gati kare to potAnA zarIramAMthI nirvighne nIkaLIne anya zarIramAM pravezI zakatuM nathI. mATe eno pracAramArga jANavo jarUrI che. cittane nitya anusaratI indriyo paNa anya zarIramAM yogya sthAnomAM praveze che. 38 udAnajayAjjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca // 39 // udAnavAyunA jayathI pANI, kIcaDa ane kAMTA vagere sAthe saMparka thato nathI ane utkrAnti thAya che. 39
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 39] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ u u bhASya samastendriyavRttiH prANAdilakSaNA jIvanam / tasya kriyA paJcatayIprANo mukhanAsikAgatirAhRdayavRttiH / samaM nayanAtsamAna AnAbhivRttiH / apanayanAdapAna ApAdatalavRtti: / unnayanAdudAna AzirovRttiH / vyApI vyAna iti / eSAM pradhAnaH prANaH / udAnajayAjjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca prAyaNakAle bhavati, tAM vazitvena pratipadyate // 39 // prANa vagerethI lakSita thatI, badhI indriyonI pravRtti jIvana che. e pAMca rIte kArya kare che. prANa mukha ane nAsikAthI hRdaya sudhI gatizIla rahe che. samAnapaNe rasAdi badhe pahoMcADato samAna nAbhi sudhI gati kare che. apanayana-dUra karanAra hovAthI apAna paganAM taLiyAM sudhI gati kare che. uparanI tarapha udAna mastaka sudhI gati kare che. vyAna badhe vyApIne rahe che. A badhAmAM prANa mukhya che. udAnajayathI yogI pANI, kAdava, kAMTA vagerethI aspRSTa rahe che, ane maraNavakhate utkrAnti-svecchAthI gati kare che. 39 tattva vaizAradI udAnajayAjjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca / samastendriyavRttirjIvanam / prANAdilakSaNA prANAdayo lakSaNaM yasyAH sA tathoktA / dvayIndriyANAM vRttirbAhyAbhyantarI ca / bAhyA rUpAdyAlocanalakSaNA / AbhyantarI tu jIvanam / sa hi prayatnabhedaH zarIropagRhItamArutakriyAbhedahetuH / sarvakaraNasAdhAraNaH / yathAhu: sAmAnyakaraNavRttiH prANAdyA vAyavaH vaJca / (sAM. kA. 29) iti / tairasya lakSaNIyatvAttasya prayatnasya kriyA kAryaM paJcatayI / prANa A nAsikAgrAdA ca hRdayAdavasthitaH / azitapItAhArapariNatibhedaM rasaM tatra tatra sthAne samamanurUpaM nayansamAnaH / A hRdayAdA ca nAbherasyAvasthAnam / mUtrapurISagarbhAdInAmapanayanaheturapAnaH / A nAbherA ca pAdatalAdasya vRtti: / unnayanAdUrdhvaM nayanAdrasAdInAmudAnaH / A nAsikAgrAdA ca ziraso vRttirasya / vyApI vyAnaH / eSAmuktAnAM pradhAnaM prANaH / tadutkrame sarvotkramazruteH 'prANamutkrAmantamanu sarve prANA utkrAmanti" (bRhadA. 4 / 4 / 2) iti tadevaM prANAdInAM kriyAsthAnabhedena bhedaM pratipAdya sUtrArthamavadhArayati - udAnajayAditi / udA kRtasaMyamastajjayAjjalAdibhirna pratihanyate / utkrAntizcArcirAdimArgeNa bhavati prAyaNakAle / tasmAttAmutkrAnti vazitvena pratipadyate / prANAdisaMyamAttadvijaye vibhUtaya etA: kriyAsthAnavijayAdibhedAtpratipattavyAH // 39 // I
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364] pataMjalinAM yogasUtra [pA. 3 sU. 40 prANa vagerethI lakSita thatI badhI indriyonI pravRtti jIvana che. indriyonI bAhya ane AMtara ema be prakAranI vRtti che. rUpa vagerenI AlocanA bahAranI ane jIvana aMdaranI vRtti che. e prayatnabheda zarIravartI vAyunI kriyAnA bhedano hetu che. e badhAM karaNomAM samAna che. kahyuM che - "prANa vagere pAMca vAyuo badhAM karaNomAM samAnapaNe rahe che." (sAMkhya kArikA, 29). emanAthI lakSita thatuM hovAthI e prayatnanuM kArya pAMca prakAranuM che. prANa nAsikAnA agrabhAgathI hRdaya sudhI rahelAM che. khAdhelA, pIdhelA AhAranA pariNAma rUpa rasone te te sthAnamAM samAna ke anurUpa paNa laI jato hovAthI samAna kahevAto vAyu hRdayathI nAbhisudhI rahe che. maLa, mUtra, garbha vagerene dUra haDaselavAmAM hetubhUta apAna vAyu nAbhithI paganAM taLiyAM sudhI pravarte che. rasAdine Upara laI janAra udAnavAyu nAsikAnA agrabhAgathI mastaka sudhI gatizIla rahe che. vyAna badhe vyApaka che. A badhAmAM prANa mukhya che. kAraNa ke enA utkramaNathI badhAnA utkramaNanI zruti che. "prANanuM utkramaNa thatAM, badhA prANo enI pAchaLa utkramaNa kare che." (bRha. upa. 44.2) Ama sthAna ane kAryanA bhedathI prANa vagerenA bhedane rajU karI, "udAnajayAta" vagere sUtranA arthano nizcaya kare che. udAnamAM saMyama karIne ene jItavAthI jaLa vagerethI pratighAta pAmato nathI, ane mRtyu vakhate arcirAdimArge utkrAnti thAya che. utkrAntine potAnA vazamAM kare che. prANa vagere para saMyama vaDe, emano jaya thatAM, emanA sthAna ane kAryanA vijayone paNa jANI levA joIe.39 samAnajayAjjva lanam // 40 // samAnavAyunA jayathI agninI jema pradIpta bane che. 40 mArga jitasamAnastejasa upadhmAnaM kRtvA jvalati // 40 // samAnane jItanAra yogI tejane uttejita karI pradIpta thAya che. 40 tattva vaizAradI samAnajayAjjvalanam / tejasaH zarIrasyopadhmAnamuttejanam // 40 // zarIrasthita tejane uttejita karavuM upakhAna kahevAya che. 40
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 41 ] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [365 zrotrAkAzayoH saMbandhasaMyamAdivyaM zrotram // 41 // zrotra ane AkAzanA saMbaMdha para saMyama karavAthI divya zrotra prApta thAya che.41 bhASya sarvazrotrANAmAkAzaM pratiSThA sarvazabdAnAM ca / yathoktamtalyadezazravaNAnAmekadezazrutitvaM sarveSAM bhavatIti / taccaitadAkAzasya liGgama anAvaraNaM coktam / tathA'mUrtasyAnAvaraNadarzanAdvibhutvamapi prakhyAtamAkAzasya / zabdagrahaNAnumitaM zrotram, badhirAbadhirayorekaH zabdaM gRhNAtyaparo na gRhNAtIti, tasmAcchotrameva zabdaviSayam / zrotrAkAzayoH saMbandhe kRtasaMyamasya yogino divyaM zrotraM pravartate // 41 // badhAM zrotra ane zabdo AkAzamAM pratiSThita che. kahyuM che ke samAna sthAnavALAM badhAM zravaNonuM ekadezamRtipaNuM che. e AkAzanA astitvane jaNAvatuM cihna che. AvaraNano abhAva paNa AkAzanuM lakSaNa kahevAmAM AvyuM che. ane amUrta tathA AvaraNa vagaranuM hovAthI AkAza vibhu (vyA55) che, me prasiddha che. 206nA thI zrotranu anumAna thAya che. bahero mANasa zabda grahaNa karato nathI, paNa je bahero nathI e zabda grahaNa kare che. tethI zabda zrotrano viSaya che, ema siddha thAya che. zrotra ane AkAzanA saMbaMdha para saMyama karanAra yogIne divya zrotranI prApti thAya che.41 tattva vaizAradI svArthasaMyamAdanvAcayaziSTaM zrAvaNadyuktam / saMprati zrAvaNAdyarthAdeva saMyamAcchAvaNAdi bhavatItyAha-zrotrAkAzayoH saMbandhasaMyamAddivyaM zrotram / saMyamaviSayaM zrotrAkAzayoH saMbandhamAdhArAdheyabhAvamAha-sarvazrotrANAmAhaGkArikANAmapyAkAzaM karNazaSkulIvivaraM pratiSThA tadAyatanaM zrotram, tadupakArApakArAbhyAM zrotrasyopakArApakAradarzanAt / zabdAnAM ca zrotrasahakAriNAM pArthivAdizabdagrahaNe kartavye karNazaSkulIsuSiravati zrotraM svAzrayanabhogatAsAdhAraNazabdamapekSate / gandhAdiguNasahakAribhirghANAdibhirbAhyapRthivyAdivartigandhAdyAlocanaM kAryaM dRSTam / AhaGkArikamapi ghrANarasanatvakcakSuHzrotraM bhUtAdhiSThAnameva, bhUtopakArApakArAbhyAM ghrANAdInAmupakArApakAradarzanAdityuktam / taccedaM
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ uEE] pataMjalinAM yogasUtro [41. 3 sU. 41 zrotramAhaGkArikamayaHpratimamayaskAntamaNikalpena vaktRvaktrasamutpannena vaktrasthena zabdenAkRSTaM svavRttiparamparayA vaktRvaktramAgataM zabdamAlocayati / tathA ca digdezavartizabdapratItiH prANabhRnmAtrasya nAsati bAdhake'pramANIkRtA bhaviSyatIti / tathA ca paJcazikhasya vAkyam-tulyadezazravaNAnAmekadezazrutitvaM sarveSAM bhavatIti / tulyadazAni zravaNAni zrotrANi yeSAM caitrAdInAM te tathoktAH / sarveSAM zravaNAnyAkAzavartInItyarthaH / tacca zrotrAdhiSThAnamAkAzaM zabdaguNatanmAtrAdutpannaM zabdaguNakaM yena zabdena sahakAriNA pArthivAdIzabdAngRhmati / tasmAtsarveSAmekajAtIyA zrutiH zabda ityarthaH / tadanena zrotrAdhiSThAnatvamAkAzasya zabdaguNatvaM ca darzitamiti / taccaikadezazrutitvamAkAzasya liGgam / sA hyekajAtIyA zabdavyaJjikA zrutiryadAzrayA tadevAkAzazabdavAcyam / na hIdRzIM zrutimantareNa zabdavyaktiH / na cedRzI zrutiH pRthivyAdiguNaH / tasya svAtmani vyaGgyavyaJjakatvAnupapatteriti / anAvaraNaM cAkAzaliGgam / yadyAkAzaM nAbhaviSyadanyonyasaMpiNDitAni mUrtAni na sUcIbhirapyabhetsyanta / tatazca sarvaireva sarvamAvRtaM syAt / na ca mUrtadravyAbhAvamAtrAdevAnAvaraNam / asyAbhAvasya bhAvAzritatvena tadabhAve'bhAvAt / na ca citizaktistadAzrayA bhavitumarhati / apariNAmitayAvacchedakatvAbhAvAt / dikkAlAdayaH pRthivyAdidravyavyatiriktAH santi / tasmAttAdRzaH zabdatanmAtrasya pariNatibhedo nabhasa eveti sarvamavadAtam / anAvaraNe cAkAzaliGge siddhe yatra yatrAnAvaraNaM tatra tatra sarvatrAkAzamiti sarvagatatvamapyAkAzasya siddhamityAha-tathA'mUrtasyeti / zrotrasadbhAve pramANamAhazabdagrahaNeti / kriyA hi karaNasAdhyA dRSTA / yathA chidrAdisyiAdisAdhyA / tadiha zabdagrahaNakriyayApi karaNasAdhyayA bhavitavyam / yacca karaNaM tacca zrotramiti / athAsyAzcakSurAdaya eva kasmAtkaraNaM na bhavantItyata Aha-badhirAbadhirayoriti / anvayavyatirekAbhyAmavadhAraNam / upalakSaNaM caitat / tvagvAtayozcakSustejaso rasanodakayo sikApRthivyoH saMbandhasaMyamAddivyatvagAdyapyUhanIyam // 41 // svArtha (puruSaviSe) saMyamathI zrAvaNa vagere avAntara phaLarUpe siddha thAya che, ema agAu kahyuM. have zrAvaNa vagere mATe saMyama karavAthI zrAvaNAdi siddha thAya cha ma "zrotrAzayo:" vagaire sUtrAthI cha. "sarvazrotrAmAzaM prati...." vagerethI bhAgyakAra saMyamanA viSayarUpa zrotra ane AkAzanA AdhAra-AyabhAvane kahe che. ahaMkArathI utpanna thatAM badhAM zrotronI kAnanA chidrarUpa AkAza pratiSThA che, ane zrotranuM Ayatana (raheThANa) che. kAraNa ke enA upakAra ke apakArathI zrotrano upakAra ke apakAra thato dekhAya che. zrotranA sahakArI pRthvI vagerenA zabdone grahaNa karavAnA hoya, tyAre kAnanA chidramAM rahelI zrotra-indriya, potAnA Azraya AkAzamAM
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 41] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [367 rahelA asAdhAraNa zabdanI apekSA rAkhe che. gaMdha vagere guNo sAthe sahakAra karatI ghANa vagere indriyo vaDe bahAra pRthvI vageremAM rahelA gaMdha vagerenuM Alocana kArya thatuM jovAmAM Ave che. ahaMkArathI utpanna thayelI prANa, rasanA, tvacA, cakSu ane zrotra indriyo bhUtonA Azraye rahe che. kAraNa ke bhUtonA upakAra ke apakArathI ghANa vagereno upakAra ke apakAra thato jovAmAM Ave che. ahaMkArathI pedA thayelI zrotra indriya lokhaMDanI saLI) jevI che. e lohacuMbaka jevA bolanAranA mukhathI utpanna thatA ane mukhamAM rahetA zabdathI kheMcAIne, potAnI vRtti-paraMparAthI bolanAranA mukha sudhI AvIne, zabdanuM grahaNa kare che. dizAonA vividha pradezomAM raheto zabda, bAdhaka vighna na hoya to badhAM prANIo mATe sabhAnapaNe prAmANika gaNAya che. paMcazikhAcArya kahe cheH "samAna dezamAM zravaNavALA lokonuM zravaNakendra ekadeza(AkAza)mAM che." caitra vagere manuSyonI zravaNendriya samAna dezavALI che. badhAnI zravaNendriya AkAzamAM rahelI che. ane zrotranuM adhiSThAnarUpa AkAza zabda guNavALI tanmAtrAthI utpanna thayuM che, tethI zabdaguNavALuM che. e sahakArI zabdathI pRthvI vagerenA zabdonuM grahaNa kare che. mATe badhAMnI zruti (ka zabda) eka jAtinI che. AnAthI AkAza zrotranuM Azraya ane zabdaguNavALuM che, ema spaSTa thayuM. A ekadezazrutipaNuM AkAzanuM cinha che. eka jAtinI, zabdane vyakta karatI zruti jenA Azraye rahe che e AkAzazabdathI oLakhAya che. AvI kRti vagara zabda pragaTa thAya nahIM. vaLI A zruti pRthvI vagereno guNa nathI. kAraNa ke e potAnAmAM vyaMgya-vyaMjaka bhAva dharAve che, ema mAnavuM yogya nathI. AvaraNano abhAva AkAzanuM cihna che. AkAza na hoya to bhUto paraspara piMDanI jema ekIbhUta banIne soya vaDe paNa bhedI na zakAya evAM banI jAya. badhuM badhA vaDe AvRta thAta. mUrta dravyano abhAvamAtra AvaraNano abhAva (AkAza) nathI. abhAva bhAvanA Azraye rahe che. mATe bhAvanA abhAvamAM abhAvano paNa abhAva thAya. vaLI citizakti anAvaraNano Azraya banI zake nahIM, kAraNa ke e apariNAmI hovAthI koIno Azraya bane nahIM. kALa vagere pRthvI vagere dravyothI atirikta (bhinna) nathI mATe evo pariNAma bheda AkAzano ja che, ema siddha thayuM. bAkInuM badhuM spaSTa che. tathA amUrtasya.." vagerethI kahe che ke anAvaraNa AkAzanuM cinha siddha thatAM, jyAM jyAM AvaraNa nathI tyAM badhe ja AkAza che, ema AkAzanuM sarvavyApakatva paNa siddha thayuM. "zabdaprahaNAnumita zrotram" vagerethI zrotranA astitvamAM pramANa rajU kare che. kriyA karaNa (sAdhana)thI siddha thatI jovAmAM Ave che. jema vAMsalA vagerethI chidra vagere siddha thAya che. ema zabdagrahaNa rUpa kriyA paNa karaNa sAdhya
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 42 hovI joIe. e karaNa zrotra che. cakSu vagere enA karaNa kema na banI zake ? enA javAbamAM "badhirAbadhirayo vagerethI kahe che ke bahero mANasa zabda grahaNa karato nathI ane bahero na hoya evo mANasa grahaNa kare che, ema anvayavyatireka (sahabhAva ane asahabhAvanA niyama)thI zabdagrahaNanuM karaNa zrotra siddha thAya che. A upalakSaNa che. tvacA ane vAyu, cahyuM ane teja, jillA ane rasa, nAsikA ane pRthvInA saMbaMdha para saMyama karavAthI divya tvacA vagerenI prApti paNa jANavI joIe. 41 kAyAkAzayoH saMbandhasaMyamAllaghutUlasamApattezcA zAnanam IjharA zarIra ane AkAzanA saMbaMdha para saMyama karavAthI athavA haLavA rU (jevA padArtho)nI samApattithI AkAzagamana thAya che. 42 bhASya yatra kAyastatrAkAzaM tasyAvakAzadAnAt kAyasya, tena saMbandhaH prAptiH / tatra kRtasaMyamo jitvA tatsaMbandhaM laghuSu vA tUlAdiSvAparamANubhyaH samApattiM labdhvA jitasaMbandho laghurbhavati / laghutvAcca jale pAdAbhyAM viharati, tatastUrNanAbhitantumAtre vihatya razmiSu viharati / tato yatheSTamAkAzagatirasya bhavatIti // 42 // jyAM zarIra che tyAM AkAza che, kAraNa ke e zarIrane avakAza pradAna kare che. e benA saMbaMdhane prApti kahe che. emAM saMyama karIne e saMbaMdhane jItavAthI athavA rUthI mAMDIne paramANu sudhInA haLavA padArtho para saMyama vaDe samApatithI saMbaMdhane jItIne yogI haLavo bane che. haLavo banavAnA kAraNe pANI para pagavaDe cAle che, pachI karoLiyAnA sUkSma taMtumAtramAM vihAra karIne sUryakiraNomAM vihAra kare che. pachI svecchAthI AkAzamAM gati kare che. 42 tattva vaizAradI kAyAkAzayoH saMbandhasaMyamAllaghutUlasamApattezcAkAzagamanam / kAyAkAzasaMbandhasaMyamAdvA laghuni vA tUlAdau kRtasaMyamAtsamApattiM cetasastatsthatadaJjanatAM labdhveti /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 43] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [369 siddhikramamAha-jala iti // 42 // zarIra ane AkAzanA saMbaMdha para ke haLavA rU jevA padArtho para saMyama vaDe cittanI samApatti- emAM rahIne enA guNo grahaNa karavAthI AkAzamAM gati siddha thAya che. "04 pAya viti..." 3thA siddhima 53 cha. 42 bahirakalpitA vRttirmahAvidehA tataH prakAzAvaraNakSayaH // 43 // (zarIranI) bahAra akalpita vRtti mahAvidehA kahevAya che. enAthI prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che. 43 bhASya zarIrAdahirmanaso vRttilAbho videhA nAma dhAraNA / sA yadi zarIrapratiSThasya manaso bahirvRttimAtreNa bhavati sA kalpitetyucyate / yA tu zarIranirapekSA bahirbhUtasyaiva manaso bahirvRttiH sA khalvakalpitA / tatra kalpitayA sAdhayantyakalpitAM mahAvidehAmiti, yayA parazarIrANyAvizanti yoginaH / tatazca dhAraNAtaH prakAzAtmano buddhisattvasya yadAvaraNaM klezakarmavipAkatrayaM-rajastamomUlaM tasya ca kSayo bhavati // 43 // zarIrathI bahAra mananI vRtti sthira thAya ene videha dhAraNA kahe che. jo zarIramAM pratiSThita mana vRttimAtrathI bahAra sthira thAya to e kalpita kahevAya che. paraMtu zarIranI apekSAvinA bahAra nIkaLI gayelA mananI vRtti bahAra sthira thAya e akalpita che. kalpita vaDe akalpita ke mahAvidehA siddha karavAmAM Ave che, jene lIdhe yogIo bIjAnA zarIramAM praveza kare che. pachI dhAraNAthI raksa, tamasa nA kAraNe thayeluM buddhisattvanuM kleza, karma ane vipAka e traNarUpa AvaraNa naSTa thAya che. 43 tattva vaizAradI aparamapi parazarIrAvezahetuM saMyama klezakarmavipAkakSayahetumAha-bahirakalpitA vRttirmahAvidehA tataH prakAzAvaraNakSayaH / videhAmAha-zarIrAditi / akalpitAyA mahAvidehAyA ya upAyastatpradarzanAya kalpitAM videhAmAha-sA yadIti / vRttimAtraM kalpanAjJAnamAtraM tena / mahAvidehAmAha-yA tviti / upAyopeyate kalpitAkalpitayorAha
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370] pataMjalinAM yogasUtro [[pA. 3 sU. 44 tatreti / kiM parazarIrAvezamAtramito netyAha-tatazceti / tato dhAraNAto mahAvidehAyA manaHpravRtteH siddheH / klezazca karma ca tAbhyAM vipAkatrayaM jAtyAyu gAH / tadetadrajastamomUlaM vigalitarajastamasaH sattvamAtrAdvivekakhyAtimAtrasamutpAdAt / tadetadvipAkatrayaM rajastamomUlatayA tadAtmakaM sad buddhisattvamAvRNoti / tatkSayAcca nirAvaraNaM yogicattaM yathecchaM viharati vijAnAti ceti // 43 / / bahirakalpitA" vagere sUtrathI bIjAnA zarIramAM pravezanA heturUpa ane klezakarmavipAkanA kSayanA heturUpa saMyamaviSe kahe che. "zarIrAd bahi:" vagerethI videhI varNave che. "sA yadi.vagerethI akalpita mahAvidehAnA upAyane darzAvavA mATe kalpita videhA kahe che. "yA tu" vagerethI mahAvidehA kahe che "tatra kalpitayA" vagerethI kalpitA upAya ane akalpitA upeya che, ema kahe che. "tata" vagerethI phakta parazarIra praveza nahIM, anya siddhi paNa maLe che, ema kahe che. pachI dhAraNAthI mananI mahAvideha pravRtti siddha thAya che. kleza ane karma e baMnethI janma, AyuSya ane bhoga ema traNa vipAko thAya che. enuM mULa rajasa, tamasa che. jenA rajansa, tamasa ogaLI gayA hoya e sattvamAtrathI vivekakhyAti prApti kare che. A traNa vipAko rajas, tamam rUpa mULavALA che, tethI potAnI sAthe joDAyelA sattvamAMthI pariNamelI buddhinuM AvaraNa kare che. emanA kSayathI AvaraNa vinAnuM yogInuM cittasattva yatheccha vihAra kare che ane (badhA padArthone) jANe che. 43 sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAdbhUtajayaH // 44 // (AkAza vagere pAMca bhUtonI) sthUla, svarUpa, sUkSma, anvaya, ane arthavatta avasthAo para saMyama karavAthI bhUtajaya thAya che. 44 _ bhASya tatra pArthivAdyAH zabdAdayo vizeSAH sahakArAdibhirdharmaH sthUlazabdena paribhASitAH / etadbhUtAnAM prathamaM rUpam / dvitIyaM rUpaM svasAmAnyaM mUrtirbhUmiH sneho jalaM vahniruSNatA vAyuH praNAmI sarvatogatirAkAza ityetatsvarUpazabdenocyate / asya sAmAnyasya zabdAdayo vizeSAH / tathA coktam- ekajAtisamanvitAnAmeSAM dharmamAtravyAvRttiriti /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 44] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [371 sAmAnyavizeSasamudAyo'tra dravyam / dviSTho hi samUhaH / pratyastamitabhedAvayavAnugataH-zarIraM vRkSo yUthaM vanamiti / zabdenopAttabhedAvayavAnugataH samUhaH-ubhaye devamanuSyAH, samUhasya devA eko bhAgo manuSyA dvitIyo bhAgaH / tAbhyAmevAbhidhIyate samUhaH / sa ca bhedAbhedavivakSitaH / AmrANAM vanaM brAhmaNAnAM saGghaH, AmravaNaM brAhmaNasaGgha iti / / sa punardvividho yutasiddhAvavavo'yutasiddhAvayavazca / yutasiddhAvayavaH samUho vanaM saGgha iti / ayutasiddhAvayavaH sAtaH-zarIraM vRkSaH paramANuriti / ayutasiddhAvayavabhedAnugata: samUho dravyamiti pataJjaliH / etatsvarUpamityuktam / __ atha kimeSAM sUkSmarUpam ? tanmAnaM bhUtakAraNam / tasyaiko'vayavaH paramANuH sAmAnyavizeSAtmA'yutasiddhAvayavabhedAnugataH samudAya ityevaM sarvatanmAtrANyetattRtIyam / atha bhUtAnAM caturthaM rUpaM khyAtikriyAsthitizIlA guNAH kAryasvabhAvAnupAtino'nvayazabdenoktAH / / athaiSAM paJcamaM rUpamarthavattvam, bhogApavargArthatA guNeSvanvayinI, guNAstanmAtrabhUtabhautikeSviti sarvamarthavat / teSvidAnIbhUteSu paJcasu paJcarUpeSu saMyamAttasya tasya rUpasya svarUpadarzanaM jayazca prAdurbhavati / tatra paJca bhUtasvarUpANi jitvA bhUtajayI bhavati / tajjayAdvatsAnusAriNya iva gAvo'sya saGkalpAnuvidhAyinyo bhUtaprakRtayo bhavanti // 44 // pRthvI vagerenA zabda vagere vizeSa AkAra vagere dharmo sAthe "skUla" evA pAribhASika nAmathI oLakhavAmAM Ave che. bhUtonuM A paheluM rUpa che. emanuM bIjuM rUpa pratyekane sAmAnya evuM pRthvInuM mUrti (AkAra), jaLanuM sneha, agninI uSNatA, vAyunI vahanazIlatA ane AkAzanI vyApakatA "svarUpa" evI pAribhASika saMjJAthI oLakhAya che. A sAmAnyonA zabda vagere vizeSo cha. mA viSedhuMcha : "me (sAmAnya) tinA sAdhA potapotAnA dharmothI bhinna jaNAya che."
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 44 A zAstramAM sAmAnya ane vizeSanA samudAyane dravya kahevAmAM Ave che. kAraNa ke samUha bethI bane che. e bhinna chatAM asta pAmelA avayavomAM anugata hovAthI eka jaNAya che. dAkhalA tarIke zarIra, vRkSa, yUtha (jhuMDa) ane vana. "ubhaye devamanuSyAH" e samUha padamAM zabdathI kahelA bhejavALA avayavomAM anugata samudAyamAM eka bhAga devo ane bIjo bhAga manuSyo che. e be maLIne samUha bane che. e bolanAranI icchA pramANe bheda ke abhedathI kahevAya cheH AmravRkSonuM vana, brAhmaNono saMgha ane Amravana, brAhmaNasaMgha. samUha be prakArano che : yutasiddhAvayava ane ayutasiddhAvayava. vana, saMgha vagere yutasiddhAvayava (chUTA avayavovALo) ane zarIra, vRkSa, paramANu vagere ayutasiddhAvayava (saMyukta avayavovALo) che. ayutasiddhAvayavonA bhedomAM anugata samUha dravya che, evo pataMjali RSino mata che. ene svarUpa kahe che. emanuM sUkSma rUpa zuM che? bhUtonA kAraNarUpa tanmAtra (emanuM sUkSma rUpa che). paramANu e tanmAtrano eka avayava che. e sAmAnya tathA vizeSarUpa che, ane ayutasiddha avayavonA bhedomAM anugata samudAya che. badhAM bhUto tanmAtrarUpa che, e emanuM trIjuM "sUkSma" rUpa che. prakAza, kriyA ane sthitizIlatA rUpa guNo bhUtonuM cothuM "anvaya" rUpa che. guNo kAryanA svabhAva anusAra pravarte che, tethI anvaya zabdathI oLakhavAmAM Ave che. arthavattva emanuM pAMcamuM rUpa che. guNo (puruSanA) bhoga ane mokSa arthe che, mATe teomAM arthavattA anugata che. Ama guNo, tanmAtro, bhUto ane bhautika padArthomAM arthavattA anugata hovAthI badhuM arthavata che. pAMca rUpovALA pAMca mahAbhUtomAM saMyama karavAthI te te rUpanA svarUpanuM darzana ane jaya prApta thAya che. pAMca bhUtasvarUpone jItIne yogI bhUtajayI bane che. emano jaya karavAthI gAyo vAcharaDAMne anusare ema bhUtaprakRtio yogInA saMkalpane anusare che. 44 tattva vaizAradI sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAdbhUtajayaH / sthUlaM ca svarUpaM ca sUkSma
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 44] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 393 cAnvayazcArthavattvaM ceti sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvAni / teSu saMyamAttajjayaH / sthUlamAha-tatreti / pArthivA: pAthasIyAstaijasA vAyavIyA AkAzIyA: zabdasparzarUparasagandhA yathAsaMbhavaM vizeSAH SaDjagAndhArAdayaH zItoSNAdayo nIlapItAdaya: 1 kaSAyamadhurAdayaH surabhyAdayaH / ete hi nAmarUpaprayojanaiH parasparato bhidyanta iti vizeSAH / eteSAM paJca pRthivyAm / gandhavarjaM catvAro'psu / gandharasavarjaM trayastejasi / gandharasarUpavarjaM dvau nabhasvati / zabda evAkAze / ta eta IdRzA vizeSA: sahAkArAdibhirdharmaiH sthUlazabdena paribhASitAH zAstre / tatra pArthivAstAvaddharmAH AkAro gauravaM raukSyaM varaNaM sthairyameva ca / vRttirbhedaH kSamA kAryaM kAThinyaM sarvabhogyatA // apAM dharmAH snehaH saukSmyaM prabhA zauklyaM mArdavaM gauravaM ca yat / zaityaM rakSA pavitratvaM saMdhAnaM codakA guNAH // urdhvabhAkyAcakaM dagdhR pAvakaM laghu bhAsvaram / pradhvaMsyojasvi vai tejaH pUrvAbhyAM bhinnalakSaNam // tiryagyAnaM pavitratvamAkSepo nodanaM balam / calamacchAyatA raukSyaM vAyordharmAH pRthagvidhAH // taijasA dharmAH - vAyavIyA dharmAH AkAzIyA dharmA:- sarvatogatiravyUho'viSTambhazceti te trayaH / AkAzadharmA vyAkhyAtAH pUrvadharmavilakSaNAH // iti / ta eta AkAraprabhRtayo dharmAstai saheti / AkArazca sAmAnyavizeSo gotvAdiH / dvitIyaM rUpamAha-dvitIyaM rUpaM svasAmAnyam / mUrtiH sAMsiddhikaM kAThinyam / sneho jalaM majjApuSTibalAdhAnahetuH / vahniruSNataudarye saurye bhaume ca sarvatraiva tejasi samavetoSNateti / sarvaM caitaddharmadharmiNorabhedavivakSayAbhidhAnam / vAyuH praNAmI vahanazIlaH / tadAha calanena tRNAdInAM zarIrasyATanena ca / sarvagaM vAyusAmAnyaM nAmitvamanumIyate // sarvatogatirAkAzaH, sarvatra zabdopalabdhidarzanAt / zrotrAzrayAkAzaguNena hi zabdena pArthivAdizabdopalabdhirityupapAditamadhastAt ( 3 / 41 TIkA ) / etatsvarUpazabdenoktam / asyaiva mUrtyAdisAmAnyasya zabdAdayaH SaDjAdaya uSNatvAdayaH zuklatvAdayaH kaSAyatvAdayaH surabhitvAdayo mUrtyAdInAM sAmAnyAnAM bhedAH / sAmAnyAnyapi mUrtyAdIni I
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394] pataMjalinAM yogasUtro [5. 3 sU. 44 jambIrapanasAmalakaphalAdIni rasAdibhedAtparasparaM vyAvartante / tenaiteSAmete rasAdayo vizeSAH / tathA coktam-ekajAtisamanvitAnAM pratyekaM pRthivyAdInAmekaikayA jAtyA mUrtisnehAdinA samanvitAnAmeSA SaDjAdidharmamAtravyAvRttiriti / tadevaM sAmAnyaM mUrtyAdyuktaM vizeSAzca zabdAdaya uktAH / ye cAhuH sAmAnyavizeSAzrayo dravyamiti tAnpratyAha-sAmAnyavizeSasamudAyo'tra darzane dravyam / ye'pi tadAzrayo dravyamAsthiSata tairapi tatsamudAyo'nubhUyamAno nApa tavyaH / na ca tadapahave tayorAdhAro dravyamiti bhavati / tasmAttadevAstu dravyam / na tu tAbhyAM tatsamudAyAcca tadAdhAramaparaM dravyamupalabhAmahe / grAvabhyo grAvasamudAyAdiva ca tadAdhAramaparaM pRthagvidhaM zikharam / samUho dravyamityuktam / tatra samUhamAnaM dravyamiti bhramApanuttaye samUhavizeSo dravyamiti nirdhArayituM samUhaprakArAnAha-dviSTho hIti / yasmAdevaM tasmAna samUhamAnaM dravyamityarthaH / dvAbhyAM prakArAbhyAM tiSThatIti dviSThaH / ekaM prakAramAhapratyastamiteti / pratyastamito bhedo yeSAmavayavAnAM te tathoktAH / pratyastamitabhedA avayavA yasya sa tathoktaH / etaduktaM bhavati-zarIravRkSayUthavanazabdebhyaH samUhaH pratIyamAno'pratItAvayavabhedastadvAcakazabdaprayogAtsamUha eko'vagamyata iti / yutAyutasiddhAvayavatvena cetanAcetanatvena codAharaNacatuSTayam / yutAyutasiddhAvayavatvaM cAgre vkssyte| dvitIyaM prakAramAha-zabdenopAttabhedAvayavAnugataH samUha ubhaye devamanuSyA iti / devamanuSya iti hi zabdenobhayazabdavAcyasya samUhasya bhAgau bhinnAvupAttau / nanUbhayazabdAttadavayavabhedo na pratIyate / tatkathamupAttabhedAvayavAnugama ityata Aha-tAbhyAM bhAgAbhyAmeva samUho'bhidhIyate / ubhayazabdena bhAgadvayavAcizabdasahitena samUho vAcyaH / vAkyasya vAkyArthavAcakatvAditi bhAvaH / punadvaividhyamAha-sa ceti / bhedena cAbhedena ca vivakSitaH / bhedavivakSitamAhaAmrANAM vanaM brAhmaNAnAM saGgha iti / bheda eva SaSThIzruteH / yathA gargANAM gauriti / abhedavivakSitamAha-AmravaNaM brAhmaNasaGgha iti / AmrAzca te vanaM ceti samUhasamUhinorabhedaM vivakSitvA sAmAnAdhikaraNyamityarthaH / vidhAntaramAha-sa punavividhaH / yutasiddhAvayavaH samUhaH / yutasiddhAH pRthaksiddhAH sAntarAlA avayavA yasya sa tathoktaH, yUthaM vanamiti / sAntarAlA hi tadavayavA vRkSAzcA gAvazca / ayutasiddhAvayavazca samUho vRkSo gauH paramANuH riti / nirantarA hi tadavayavAH sAmAnyavizeSA vA sAsnAdayo veti / tadeteSu samUheSu dravyabhUta samUhaM nirdhArayati-ayutasiddheti / tadevaM prAsaGgikaM dravyaM vyutpAdya prakRtamupasaMharatietatsvarUpamityuktamiti /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 44] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 375 tRtIyaM rUpa vivakSuH pRghdhati-arthati / uttaramAha-tanmAtramiti / yathaiko'vyvH| parimANabhedaH paramANuH, sAmAnyaM mUrtiH zabdAdayo vizeSAstadAtmA, ayutasiddhA nirantarA ye'vayavAH sAmAnyavizeSAstadbhedeSvanugataH samudAyaH / yathA ca paramANuH sUkSmaM rUpamevaM sarvatanmAtrANi sUkSmaM rUpamiti / upasaMharati- etaditi / atha bhUtAnAM caturtha rUpaM khyAtikriyAsthitizIlA guNAH kAryasvabhAvamanupatitumanugantuM zIlaM yeSAM te tathoktAH / ata evAnvayazabdenoktAH / athaiSAM paJcamaM rUpamarthavattvaM vivRNoti - bhogeti / nanvevamapi santu guNA arthavantaH / tatkAryANAM tu kuto'rthavattvamityata Aha- guNA iti / bhautikA goghaTAdayaH / tadevaM saMyamaviSayamuktvA saMyamaM tatphalaM cAha - teSviti / bhUtaprakRtayo bhUtasvabhAvAH ||4|| sthUla, svarUpa, sUkSma, anvaya ane arthavattva (e pAMca bhUtonAM rUpa che). emAM saMyama karavAthI emano jaya siddha thAya che. "tatra pArthivAghAH" vagerethI sthUlaviSe kahe che. pArthiva, jalIya, taijasa, vAyavIya ane AkAzIya zabda, sparza, rUpa rasa ane gaMdhanA yathAkrama vizeSo SaDja, gAMdhAra (sA, re, ga, ma) vagere zItauSNa vagere, nIla-pIta vagere, kaSAya-madhura vagere, tathA surabhi (sugaMdha:durgaMdha) vagere che. teo nAma, rUpa ane prayojanothI paraspara bhinna hovAthI vizeSa kahevAya che. AmAMnA pAMca dharmo pRthvImAM, gaMdhasivAyanA cAra jaLamAM, gaMdharasasivAyanA traNa tejamAM, gaMdha rasa rUpa sivAyanA be vAyumAM ane phakta eka zabda AkAzamAM rahe che. A vizeSo AkAra vagere dharmo sAthe zAstramAM 'sthUla" zabdathI paribhASita thAya che. pRthvInA dharmo nIce pramANe che : : "AkAra, gurutA, rukSatA, varaNa (jagA rokavI) sthiratA, vRtti, bhinnatA, kSamA (Azraya) kRzatA, kaThinatA ane sarvabhogyatA." "sneha (cIkAza) sUkSmatA, svacchatA, zuklatA, mRdutA, gurutA, zItatA, rakSA (sAcavaNI), pavitratA ane saMdhAna (rUjhAvavAno guNa) e jaLanA dharmo che." "Urdhvagati, pakavavuM, prakAzavuM, bALavuM, pavitra karavuM, laghutA, tejasvitA, nAza karavo e tejanA guNo che, je agAu jaNAvelA be guNasamUhothI judA che." "cotarapha phelAvuM, pavitratA, pheMkavuM, gati ApavI, zakti, gatizIlatA,
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 44 chAyArahitatA, rukSatA, e vAyunA vividha dharmo che." sarvatarapha gatizIlatA, ghana rUpe ekatra na thavuM ane avarodharahitatA e traNa pahelAMnA dharmothI judA AkAzanA dharmo che." AkAra vagere dharmo sAthe bhUto sthUla kahevAya che. gAya vagere AkAro sAmAnya tathA vizeSa che. "dvitIya rU5 svasAmAnyamavagerethI bhUtonuM bIjuM rUpa kahe che. mUrti eTale svAbhAvika kaThinatA. jaLa sneha, majjA, puSTi ane baLa ApavAmAM hetubhUta che. agninI garamI jaTharAgnimAM, sUryamAM, pRthvI paranA agnimAM ane temAM sarvatra samavAya saMbaMdhathI rahelI che. A badhuM dharma ane dharmInA abhedanI apekSAe kahyuM che. vAyu praNAmI ke vahanazIla che. e A viSe kahyuM che: ghAsa vagerenA calanathI ane zarIranI gatizIlatAthI sarvatra rahelA vAyunuM nAmitva (vahanazIlatA) sUcavAya che" AkAza sarvatra gativALuM che. kAraNa ke zabda badhe ja prApta thAya che. kAnanA Azraye rahelA AkAzanA guNarUpa zabda vaDe pRthvI vagerenA zabdo upalabdha thAya che, ema agAu (3.41) kahyuM che. A "svarUpa" zabdathI oLakhAya che. bhUtonA A mUrti vagere sAmAnyonA jaja vagere, garamI vagere, zuklatva vagere, kaSAya vagere, sugaMdha vagere bhedo che. mUrti vagere sAmAnyo paNa, lIMbu, phaNasa, AmaLAM, vagere phaLonA temaja rasonA bhedathI paraspara bhinna jaNAya che. tethI e sAmAnyonA rasa vagere vizeSo che. A viSe kahyuM cheH "eka jAtinA eTale pRthvI, jaLa vagere pratyeka jAtinA mUrti, sneha vagerethI yukta evA emanA jaja vagere dharmo bhinna hoya che. Ama mUrti vagere sAmAnya ane zabda vagere vizeSo kahyA. jeo dravya sAmAnya ane vizeSano Azraya che ema kahe che, emanA pratye "sAmAnya vizeSa samudAyotra darzane dravyathI kahe che ke A zAstramAM sAmAnya ane vizeSanA samudAyane (emanA Azrayane nahIM) dravya kahevAmAM Ave che. jeo dravyane emanA Azraya tarIke svIkAre che, emaNe paNa emanA samudAyano anubhava svIkAravo joIe. na svIkAravAthI ke chupAvavAthI dravya emano Azraya banI jatuM nathI. tethI samudAya ja dravya che. e bethI ke emanA samudAyathI bhinna emanA AdhArarUpa pRthaka dravyanI upalabdhi thatI nathI. pattharo ane pattharonA samudAyathI bhinna emanA AzrayarUpa pRthapha zikhara hotuM nathI. samUha dravya che, ema kahyuM. samUha mAtra dravya che evA bhramane dUra karavA ane vizeSa prakArano samUha dravya che ema nakkI karavA samUhanA prakAro varNave che, "dviSTho hi samUha" vagerethI. Ama hovAthI samUhamAtra dravya nathI. be prakAre rahe
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 44] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [377 e dvii che. pahelo prakAra, "pratyastamitabhedAvavAnugatA" vagerethI varNavatAM kahe che ke jenA avayavono bheda na jaNAto hoya evo samUha. kahevAno Azaya e che ke zarIra, vRkSa, jUtha ane vana zabdothI jaNAto samUha evo che, jemAM avayavavAcaka zabdono prayoga na karyo hovAthI avayavo pratIta thatA nathI, paNa eka samUha pratIta thAya che. yutasiddha ane ayutasiddha temaja cetana ane acetana avayavovALA hovAthI samUhanAM cAra udAharaNo Ape che. yutAyutasiddha avayavaviSe AgaLa kahevAmAM Avaze. "zabdanopAttabhedAvavAnugatA" vagerethI bIjo prakAra kahe che. zabdathI bhinna avayavo kahyA hoya eno dAkhalo "ubho devamanuSyA" che. deva ane manuSya zabdathI samUhanA bhAgo bhinna rIte kahyA che. paNa e zabdothI avayavono bheda kahevAyo nathI, to bheda kahyA ema zI rIte kahevAya ? enA javAbamAM kahe che ke be bhAgothI ja samUha kahevAyo che. baMne eTale be bhAganA vAcaka zabdo sAthe samUha kahevAyo che. vAkya enA arthanuM vAcaka hoya che, evo bhAva che. sa ca bhedabhedavivakSita"thI bIjA be prakAro kahe che. bhedathI ane abhedathI kahevAnI icchA pramANe, ema be prakAra che. AMbAnuM vana ane brAhmaNono saMgha e bheda kahevAnI icchAnA dAkhalA che. bhedamAM chaThThI vibhakti prayojAya che, jema gargonI gAya. Amravana ane brAhmaNa saMgha abheda kahevAnI icchAnA dAkhalA che. AMbAo ane vana ema samUhI ane samUhano abheda kahevAnI IcchA hoya tyAre samAnAdhikaraNa prayoga thAya che. sa punarvividhA" vagerethI bIjo prakAra kahe che. yutasiddha avayava eTale pRthapha, vacce aMtaravALA avayavono samUha dAkhalA tarIke jUtha, vana. emAM gAyo ane vRkSorUpa avayavo aMtaravALA che. ayutasiddha avayavovALo samUha vRkSa, gAya, paramANuM che. sAmAnya-vizeSa ane gaLAnI cAmaDI vagere avayavo aMtara vinAnA che. A badhAo mAMthI je dravyabhUta samUha che, eno nirNaya "ayutasiddhAvayavamedAnugataH samUha dravyam" thI kare che. prasaMgavazAt dravyanuM varNana karIne mULa vAtano upasaMhAra "etasvarUpamitsuktam" thI kare che. "atha" vagerethI cothA rUpane kahevAnI icchAthI prazna pUche che. tanmAtramaema javAba Ape che. jeno (tanmAtrano) eka avayava ke mApa paramANu che, mUrti sAmAnya che, zabdo vagere vizeSo che, evA rUpavALo ane ayutasiddha ke aMtara vinAnA bhinna sAmAnya vizeSarUpa avayavomAM anugata samudAya tanmAtra che. paramANu sUkSmarUpa che ema badhA tatpAtro sUkSmarUpa che. "etat
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ u78] pataMjalinAM yogasUtro [41. u2.45 tRtIya"thI upasaMhAra kare che. bhUtonuM cothuM rUpa prakAza, kriyA ane sthitizIla guNo che. e guNo kAryanA svabhAvamAM anugata rahenArA che, mATe anvaya zabdathI kahyA che. "bhogApavarSArthatA" vagerethI bhUtonuM pAMcamuM arthavasva rUpa kahe che. guNo bhale arthavALA hoya, paNa emanAM kAryomAM arthavattva kevI rIte hoI zake ? javAbamAM "guNAstanAtra" vagerethI kahe che ke guNo sanmAtramAM, bhUtomAM ane bhautika padArthomAM anugata che, mATe badhuM (jagata) arthavat che. gAya, ghaDo vagere bhautika che. "teSu" vagerethI saMyamano viSaya kahIne, saMyamanA phaLa viSe kahe che. bhUtaprakRti eTale bhUtasvabhAvanA. 44 tato'NimAdiprAdurbhAva: kAyasaMpattaddharmAnabhighAtazca // 45 // enAthI (bhUtajayathI) aNimA vagere siddhio utpanna thAya che, zarIrasaMpatti ane emanA (bhUtonA) dharmo AghAta karatA nathI. 45 bhASya tatrANimA bhavatyaNuH laghimA laghurbhavati / mahimA mahAnbhavati / prAptiraGgalyagreNApi spRzati candramasam / prAkAmyamicchAnabhighAtaH, bhUmAvunmajjati nimajjati yathodake / vazitvaM bhUtabhautikeSu vazI bhavatyavazyazcAnyeSAm / IzitRtvaM teSAM prabhavApyayavyUhAnAmISTe / yatra kAmAvasAyitvaM satyasaGkalpatA yathA saGkalpastathA bhUtaprakRtInAmavasthAnam / na ca zakto'pi padArthaviparyAsaM karoti / kasmAt ? anyasya yatrakAmAvasAyinaH pUrvasiddhasya tathAbhUteSu saGkalpAditi / etAnyaSTAvaizvaryANi / kAyasaMpadvakSyamANA / taddharmAnabhighAtazca, pRthvI mUrtyA na niruNaddhi yoginaH zarIrAdikriyAm, zilAmapyanuvizatIti, nApaH snigdhAH kledayanti, nAgniruSNo dahati, na vAyuH praNAmI vahati / anAvaraNAtmake'pyAkAze bhavatyAvRtakAyaH, siddhAnAmapyadRzyo bhavati // 45 // mAmAthI ma 45o thAya che. sabimAthI laghu-uda-thAya che. mahimAthI mahA-moTo- thAya che. prAptithI AMgaLI vaDe caMdrane sparze che.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 3 sU. 45] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [379 prAkAmyathI IcchAno vighAta thato nathI. pANInI jema pRthvImAM DUbakI mArIne bahAra Ave che. vazitvathI bhUta-bhautiko vaza kare che, pote emane vaza thato nathI. IzitvathI emane utpanna ane vinaSTa karI zake che. enAthI kAmAvasAyitva ke satyasaMkalpatA siddha thAya che. bhUtaprakRtio enA saMkalpa mujaba pravarte che ane samartha hovA chatAM padArtha-viparyAsa (pheraphAra) karato nathI. kema? kAraNa ke pUrvasiddha bIjA yatrakAmAvasAyI (Izvara)no bhUtaviSe evo saMkalpa che. A ATha aizvaryo che. kAyasaMpata AgaLa kahevAze. bhUtonA dharmo AghAta karatA nathI, eTale pRthvI potAnI mUrti (ghanatA)thI enA zarIra vagerenI kriyAne rokatI nathI. pattharamAM paNa praveza kare che. snigdha jaLa ene bhIMjavatAM nathI. garama agni ene bALato nathI. vahanazIla vAyu ene khaseDato nathI. anAvaraNa svabhAvanA AkAzamAM paNa potAnA zarIrane chupAve che, ane siddho vaDe paNa adazya bane che. 45 tattva vaizAradI saMkalpAnuvidhAne bhUtAnAM kiM yoginaH sidhyatItyata Aha-tato'NimAdiprAdurbhAva: kAyasaMpattaddharmAnabhighAtazca / sthUlasaMyamajayAccatasraH siddhayo bhavantItyAhatatrANimA mahAnapi bhavatyaNuH / laghimA mahAnapi laghurbhUtveSIkatula ivAkAze viharati / mahimAlpo'pi grAmanagagaganaparimANo bhavati / prAptiH sarve bhAvAH saMnihitA bhavanti yoginaH, tadyathA bhUmiSTha evAGgalyagreNa spRzati candramasam / svarUpasaMyamavijayAtsiddhimAha-prAkAmyamicchAnabhighAtaH / nAsya rUpaM bhUtasvarUpairmUrtyAdibhirabhihanyate / bhUmAvunmajjati nimajjati ca yathodake / sUkSmaviSayasaMyamajayAtsiddhimAha-vazitvam iti / bhUtAni pRthivyAdIni bhautikAni goghaTAdIni / teSu vazI svatantro bhavati / teSAM tvavazyastatkAraNatanmAtrapRthivyAdiparamANuvazIkArAttatkAryavazIkAraH / tena yAni yathAvasthApayati tAni tathAvatiSThanta ityarthaH / anvayaviSayasaMyamajayAtsiddhimAhaIzitRtvam iti / teSAM bhUtabhautikAnAM vijitamUlaprakRtiH san yaH prabhava utpAdo yazcApyayo vinAzo yazca vyUho yathAvadavasthApanaM teSAmISTe / arthavattvasaMyamAtsiddhimAhayatra kAmAvasAyitvaM satyasaGkalpatA / vijitaguNArthavattvo hi yogI yadyadarthatayA saGkalpayati tattasmai prayojanAya kalpate / viSamapyamRtakArye saGkalpya bhojayaJjIvayatIti / syAdetat-yathA zaktiviparyAsaM karotyevaM padArthaviparyAsamapi kasmAnna karoti ? tathA
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 45 ca candramasamAdityaM kuryAtkuhUM ca sinIvAlImityata Aha- na ca zakto'pIti / na khalvete yatrakAmAvasAyinastatrabhavataH paramezvarasyAjJAmatikramitumutsahante / zaktayastu padArthAnAM jAtidezakAlAvasthAbhedenAniyatasvabhAvA iti yujyate tAsu tdicchaanuvidhaanmiti| etAnyaSTAvaizvaryANi / taddharmAnabhighAta iti / aNimAdiprAdurbhAva ityanenaiva taddharmAnabhighAtasiddhau punarupAdAnaM kAyasiddhivadetatsUtropabaddhasakalaviSayasaMyamaphalavattvajJApanAya / sugamamanyat III bhUtomAM saMyama karavAthI yogIne mATe bhUto saMkalpAnuvidhAyI banatAM kevI siddhi maLe che? "tatoNimAdi vagere sUtrathI javAba Ape che, bhUtonA zUlarUpamAM saMyama karavAthI cAra siddhio prApta thAya che. moTo hovA chatAM aNu jevaDo bane e aNimA che. laghimAthI moTo chatAM haLavo banIne halakA ghAsa ke rUnI jema AkAzamAM vihare che. mahimAthI nAno hovA chatAM gAma, parvata ke AkAza jevaDo bane che. prAptithI badhA padArtho yogInI najIka AvI jAya che, ane pRthvI para rahIne AMgaLInA agrabhAga (TaravA)thI caMdrane sparze che. bhUtonA svarUpano saMyama vaDe vijaya karavAthI maLatI siddhio kahe che. prAkAmya eTale icchAnA vighAtano abhAva. enuM rUpa bhUtonA mUrti vagere rUpothI AghAta anubhavatuM nathI. pANInI jema jamInamAM DUbIne bahAra Ave che. bhUtonA sUkSmano saMyama vaDe jaya karIne maLatI siddhio kahe che. vazitvathI pRthvI vagere bhUto ane gAya, ghaDo vagere bhautikoviSe vazI ke svataMtra bane che, emanA vazamAM Avato nathI. bhUtonA kAraNarUpa tanmAtro - pRthvI vagerenA paramANuo-ne saMyamavaDe vaza karIne, emanAM kAryone paNa vaza kare che. emane jema sthApe ema ja rahe che, evo artha che. bhUtonA anvayane saMyama vaDe vaza karavAthI maLatI siddhio kahe che. Izitva eTale mULa prakRtinA vijayathI bhautikonA utpatti-vinAza ane bhUha (saMsthAna) para adhikAra meLave che. arthavandra para saMyama vaDe maLatI siddhi kahe che. patrakAmAvasAyitva eTale satyasaMkalpatva. guNonI arthavattA jItIne yogI je bhUtane jenA arthe saMkalpathI yoja, e te te prayojana siddha kare che. saMkalpathI viSane amRta tarIke yojIne jivADe che. bhale paNa zakti viparyAsa (pheraphAra)nI jema padArtha viparyAsa kema karato nathI ? ema karIne e caMdrane sUrya temaja ku ne sinIvAlI amAvAsyAnA be bhedo) banAvI zake. enA javAbamAM "zopi." vagerethI kahe che ke yatra kAyAvasAyI yogIo samartha hovA chatAM AdiyogI paramezvaranI AjJA uthApavAnuM
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 47] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [381 sAhasa karatA nathI. padArthonI zaktio to jAti, deza, kALa, avasthAnA bhedothI anizcita svabhAvanI hoya che. emane yogI potAnA saMkalpamujaba calAve e yogya che. (padArtha viparyAsa yogya nathI). A ATha aizvaryo che. aNimA vagerenI prAptithI bhUtonA dharmo vaDe anabhighAta siddha che, chatAM pharIthI "tarmAnabhighAta" kahevAno Azaya e che ke kAyasiddhinI jema A sUtramAM kahelA badhA viSayomAM karelo saMyama avazya saphaLa thAya che, ema samajavuM joIe. bIjuM sugama che. 45 rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasaMpat // 46 // rUpa, lAvaNya, baLa, vaja jevI daDhatA kAyasaMpata che. 46 mANe darzanIyaH kAntimAnatizayabalo vajrasaMhananazceti // 46 // yogI darzanIya rUpavALo, kAntimAnuM, atyaMta baLavAnuM ane vaja jevA daDha zarIravALo bane che. 46 tattva vaizAlI kAyasaMpadamAha-rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasaMpat / vajrasyeva saMhananamavayavavyUho dRDho nibiDo yasya sa tathoktaH // 46 / / "rUpalAvaNya" vagere sUtrathI kAyasaMpata kahe che. vajasaMhanana eTale daDha, nibiDa avayavasaMsthAnavALo bane che. 46 grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAdindriyajayaH // 47 // grahaNa, svarUpa, asmitA, anvaya ane arthavandra para saMyamathI yogI indriyajaya siddha kare che. 47. bhASya sAmAnyavizeSAtmA zabdAdirgAhyaH / teSvindriyANAM vRttirgrahaNam / na ca tatsAmAnyamAtragrahaNAkAram / kathamanAlocitaH sa viSayavizeSa indriyeNa manasA vAnuvyavasIyeteti / svarUpaM punaH prakAzAtmano buddhisattvasya sAmAnya vizeSayorayutasiddhAvayavabhedAnugataH samUho dravyamindriyam / teSAM tRtIyaM rUpamasmitAlakSaNo'haMkAraH / tasya sAmAnyasyendriyANi vizeSAH / caturthaM
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382] pataMjalinAM yogasUtro [5. 3 sU. 47 rUpaM vyavasAyAtmakAH prakAzakriyAsthitizIlA guNA yeSAmindriyANi sAhaMkArANi pariNAmaH / paJcamaM rUpaM guNeSu yadanugataM puruSArthavattvamiti / paJcasveteSvindriyarUpeSu yathAkramaM saMyamastatra tatra jayaM kRtvA paJcarUpajayAindriyajayaH prAdurbhavati yoginaH // 47 // sAmAnya, vizeSarUpavALA zabdAdi grAhya che. emAM indriyonI vRtti grahaNa che. A phakta sAmAnyanA grahaNanA AkAranuM nathI. viSayanI vizeSatA jANyA vinA manathI ke indriyathI anuvyavasAya (pachIthI viSayanI prAptino nirNaya ke prayatna) kevI rIte thAya ? svarUpa eTale prakAzasvarUpa buddhisattvanA sAmAnya-vizeSarUpa ayutasiddha avayavonA bhedamAM anugata samUharUpa dravya indriya che. emanuM trIjuM rUpa amitAlakSaNa ahaMkAra che. e sAmAnya che. indriyo enA vizeSa che. (anvaya nAmanuM) cothuM rUpa vyavasAyAtmaka prakAza, kriyA ane sthitizIla guNo che. ahaMkAra sAthe indriyo emanuM pariNAma che. pAMcamuM puruSArthavasva rUpa guNomAM raheluM che. A pAMca indriyarUpomAM saMyama karavAthI te te stare jaya prApta thAya che. ane pAMce rUponA jayathI yogI indriyajaya siddha kare che. 47 tattva vaizAradI jitabhUtasya yogina indriyajayopAyamAha-grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAdindriyajayaH / grahaNaM ca svarUpaM cAsmitA cAnvayazcArthavattvaM ca teSu saMyamastasmAdityarthaH / gRhItirgrahaNam, tacca grAhyAdhInanirUpaNamiti grAhyaM darzayatisAmAnyavizeSAtmeti / grAhyamuktvA grahaNamAha-teSviti / vRttirAlocanaM viSayAkArA pariNatiriti yAvat / ye tvAhuH-sAmAnyamAtragocarendriyavRttiriti tAnpratyAha-na ceti / gRhyata iti grahaNam / na sAmAnyamAtragocaraM grahaNam / bAhyendriyatantraM hi mano bAhye pravartate, anyathAndhabadhirAdyabhAvaprasaGgAt / tadiha yadi na vizeSaviSayamindriyaM tenAsAvanAlocito vizeSa iti kathaM manasAnuvyavasIyeta * / tasmAtsAmAnyavizeSaviSayamindriyAlocanamiti tadetadgrahaNamindriyANAM prathamaM rUpam / dvitIyaM rUpamAhasvarUpaM punariti / ahaGkAro hi sattvabhAgenAtmIyenendriyANyajIjanat / ato yattatra karaNatvaM sAmAnyaM yacca niyatarUpAdiviSayatvaM vizeSastadubhayamapi prakAzAtmakamityarthaH / teSAM tRtIyaM rUpamiti / ahaGkAro hIndriyANAM kAraNamiti yatrendriyANi tatra tena bhavitavyamiti sarvendriyasAdhAraNyAtsAmAnyamindriyANAmityarthaH / caturthaM rUpamiti /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 48] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 383 guNAnAM hi dvairUpyaM vyavaseyAtmakatvaM vyavasAyAtmakatvaM ca / tatra vyavaseyAtmakatAM grAhyatAmAsthAya paJca tanmAtrANi bhUtabhautikAni nirmimIte vyavasAyAtmakatvaM tu grahaNarUpamAsthAya sAhaGkArANIndriyANItyarthaH / zeSaM sugamam // 47 // bhUtajaya pachI yogI mATe indriyajayano upAya "grahaNa svarUpa..'' vagerethI kahe che. grahaNanuM nirUpaNa grAhyane AdhIna che. tethI "sAmAnya vizeSAtmA' vagerethI grAhya varNave che. grAhya kahIne "teSu indriyANAM vRttiH" vagerethI grahaNa kahe che. vRtti eTale Alocana ke viSayAkAre pariNAma. indriyo phakta sAmAnyomAM pravarte che, ema kahenAra loko pratye "na ca" vagerethI kahe che ke grahaNa thAya ene grahaNa kahe che. e grahaNa phakta sAmAnyagocara nathI. bahAratarapha valaNavALI indriyone AdhIna rahIne mana bahAra pravarte che. nahIM to koI mANasa AMdhaLo-bahero hoI zake nahIM. tethI indriyo jo vizeSane potAno viSaya na banAve to vizeSatAno vicAra karyA vinA mana kevI rIte anuvyavasAya kare ? mATe indriyanuM Alocana sAmAnya ane vizeSa baMnene viSaya banAve che. A grahaNa indriyonuM paheluM rUpa che. "svarUpaM punaH" vagerethI bIjuM rUpa kahe che. ahaMkAra potAnA sattvabhAgathI indriyo utpanna kare che. tethI enuM sAmAnya karaNapaNuM ane niyatarUpa vagerene viSaya banAvavA rUpa vizeSapaNuM -e baMne prakAzAtmaka che, evo artha che. asmitAlakSaNa ahaMkAra emanuM trIjuM rUpa che. ahaMkAra indriyonuM kAraNa che. jyAM indriyo hoya tyAM ahaMkAra paNa hoya. Ama badhI indriyo mATe samAna hovAthI e emanuM sAmAnya rUpa che. guNo emanuM cothuM rUpa che. guNo vyavasAya (grahaNa) rUpa ane vyavaseya (grAhya) rUpa che. vyavaseyarUpe grAhyatAno svIkAra karI, pAMca tanmAtro, bhUto ane bhautikonuM nirmANa kare che, ane vyavasAyarUpe grahaNarUpa svIkArIne ahaMkAra sAthe indriyo utpanna kare che. bAkInuM sugama che. 45 tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca // 48 // enAthI (indriyajayathI) mana jevo vega, vikaraNabhAva ane pradhAnajaya siddha thAya che. 48 bhASya kAyasyAnuttamo gatilAbho manojavitvam / videhAnAmindriyANAmabhipretadezakAlaviSayApekSo vRttilAbho vikaraNabhAvaH / sarvaprakRti
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 48 vikAravazitvaM pradhAnajaya iti / etAstistraH siddhayo madhupratIkA ucyante / etAzca karaNapaJcakasvarUpajayAdadhigamyante // 48 // zarIrane anuttama (jenAthI vadhu sArI na hoya evI) gatino lAbha thAya, ene manojavitva kahevAya che. indriyo dehavagara icchita deza, kALa ane viSayomAM vRtti lAbha kare ene vikaraNa bhAva kahe che. prakRtinA badhA vikAro vaza thAya e pradhAnajaya che. A traNa siddhio "madhupratIkA" kahevAya che, ane pAMca karaNonA svarUpajayathI prApta thAya che. 48 tattva vaizArI paJcarUpendriyajayAtsiddhIrAha-tato manojavitvaM vikaraNabhAva: pradhAnajayazca / videhAnAmindriyANAM karaNabhAvo vikaraNabhAvaH / dezaH kAzmIrAdiH / kAlo'tItAdiH / viSayaH sUkSmAdiH / sAnvayendriyajayAtsarvaprakRtivikAravazitvaM pradhAnajayaH / tA etA: siddhayo madhupratIkA ityucyante yogazAstraniSNAtaiH / syAdetat-indriyajayAdindriyANi saviSayANi vazyAni bhavantu / pradhAnAdInAM tatkAraNAnAM kimAyAtamityata AhaetAzceti / karaNAnAmindriyANAM paJca rUpANi grahaNAdIni teSAM jayAt / etaduktaM bhavati nendriyamAtrajayasyaitAH siddhayo'pi tu paJcarUpasya / tadantargataM ca pradhAnAdIti // 48 // tato manojavitvam..." vagere sUtrathI pAMca rUpovALI indriyono jaya karavAthI thatI siddhio kahe che. deza kAzmIra vagere, kALa, atIta vagere, viSaya sUkSma vagere. anvaya sAthe IndriyonA jayathI prakRtinA badhA vikAro vaza thAya, e pradhAnajaya che. yogazAstranA vizeSajJo A siddhione madhupratIka kahe che. bhale. paNa indriyajayathI viSayo sAthe indriyo vaza thAya, paraMtu emanA kAraNarUpa pradhAna vagere kevI rIte vaza thAya? javAbamAM "etA...." vagerethI kahe che ke karaNarUpa indriyonAM pAMca grahaNa vagere rUponA jayathI pradhAnajayarUpa siddhi prApta thAya che, Azaya e che ke phakta IndriyajayathI nahIM, paNa emanAM pAMca rUpojemAM pradhAna vagereno samAveza thAya che-nA jayathI A siddhi prApta thAya che. 48
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU.49 ] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca // 49 // [ 385 sattva ane puruSanI bhinnatAnA jJAnamAtravALuM citta sarva bhAvonuM adhiSThAtA ane sarvajJa bane che. 49 bhASya nirdhUtarajastamomalasya buddhisattvasya pare vaizAradye parasyAM vazIkArasaMjJAyAM vartamAnasya sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrarUpapratiSThasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvam / sarvAtmAno guNA vyavasAyavyavaseyAtmakAH svAminaM kSetrajJaM pratyazeSadRzyAtmatvenopasthitA ityarthaH / sarvajJAtRtvaM sarvAtmanAM guNAnAM zAntoditAvyapadezyadharmatvena vyavasthitAnAmakramopArUDhaM vivekajaM jJAnamityartha iti / eSA vizokA nAma siddhiryAM prApya yogI sarvajJaH kSINaklezabandhano vazI viharati // 49 // jyAre rajas, tamanA maLavinAnuM buddhisattva, para vairAgya nAmanA parama vaizAgha (zreSTha jJAna)mAM pravarte ane sattva temaja puruSanI anyatAnA jJAnamAtramAM pratiSThita thAya, tyAre e sarva bhAvo (astitva dharAvatA pachArthI)nuM adhiSThAtA jane che. vyavasAya ( grahA) jane vyavaseya ( grAhya) 3pe guNo sarva (vizva) 35 che. tejo svAmI kSetrajJa (draSTA ) pratye saMpUrNa dazyarUpe upasthita thAya che, evo artha che. sarvajJAtRtva (sarvajJapaNuM) eTale zAnta, udita, ane avyapadezya (traNe kALanA) dharmo rUpe rahelA guNonuM krama vagaranuM (ekI sAthe thatuM) vivekajanma jJAna evo artha che. A vizokA nAmanI siddhi che, jene prApta karIne yogI sarvajJa, naSTa thayela kleza baMdhanavALo ane vazI banIne vihare che. 49 tattva vaizAradI ta ete jJAnakriyArUpaizvaryahetavaH saMyamAH sAkSAtpAramparyeNa ca svasiddhayupasaMhArasaMpAditazraddhAdvAreNa yadarthAstasyAH sattvapuruSAnyatAkhyAteravAntaravibhUtIrdarzayatisattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca / nirdhUtarajastamomalatayA vaizAradyam / tataH parA vazIkArasaMjJA / rajastamobhyAmupaplutaM hi cittasattvamavazyamAsIt,
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 50 tadupazame tu tadvazyaM yogino vazinaH / tasminvazye yoginaH sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrarUpapratiSThasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvam / etadeva vivRNoti sarvAtmAna iti / vyavasAyavyavaseyAtmAno jaDaprakAzarUpA ityarthaH / tadanena kriyaizvaryamuktam / jJAnaizvaryamAhasarvajJAtRtvamiti / asyA api dvividhAyAH siddhevairAgyAya yogijanaprasiddhAM saMjJAmAhaeSA vizoketi / klezAzca bandhanAni ca karmANi / tAni kSINAni yasya sa tathA II46II "satpuruSAnyatAkhyAti" vagere sUtra jJAna ane kriyA rUpa aizvaryanA kAraNabhUta saMyamo - sAkSAt ke paraMparAthI pote utpanna karelI siddhionA upasaMhAra (pariNAma) rUpe meLavelI zraddhA vaDe - je uccatama siddhinA sAdhanarUpa che, e satva e puruSanI bhinnatAnA jJAnathI utpanna thatI avAjora (gauNa) siddhio darzAve che. vaizArada (jJAnaniSThA) rajasa, tamasanA nAzathI thAya che. enAthI paravazIkAra nAmano paravairAgya utpanna thAya che. rajoguNa ane tamoguNanA upadravothI gherAyeluM citta yogInA vazamAM na hatuM, e upadravo zAnta thatAM ene vaza thAya che. mATe Avo yogI vazI kahevAya che. citta vaza thatAM yogI satva ane puruSanI anyatAnA jJAnamAtramAM pratiSThita thAya che. ane sarva bhAvono adhiSThAtA bane che. sarvAtmAna" vagerethI A bAbatanuM spaSTa vivaraNa kare che. A kriyArUpa aizvarya kahyuM. "sarvajJAtRtvam" vagerethI jJAnarUpa aizvarya kahe che. A be prakAranI siddhimAM paNa vairAgya thAya e hetuthI yogIomAM prasiddha saMjJA vizokA kahe che. kalezo ane karmo baMdhano che. je yogInAM baMdhano kSINa thayAM che, evo vazI yogI sukhapUrvaka vihare che. 49 tadvairAgyAdapi doSabIjakSaye kaivalyam // 50 // e (vivekakhyAti) mAM paNa vairAgya thavAthI doSanA bIja (avidyA)no nAza thatAM kaivalya (mokSa) prApta thAya che. 50 bhASya yadAsyaivaM bhavati klezakarmakSaye sattvasyAyaM vivekapratyayo dharmaH, sattvaM ca heyapakSe nyastaM puruSazcApariNAmI zuddho'nyaH sattvAditi / evamasya tato virajyamAnasya yAni klezabIjAni dagdhazAlibIjakalpAnya
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 3 sU. 50] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattavaizAradI [387 prasavasamarthAni tAni saha manasA pratyastaM gacchanti / teSu pralIneSu puruSaH punaridaM tApatrayaM na bhuGkte / tadeteSAM guNAnAM manasi karmaklezavipAkasvarUpeNAbhivyaktAnAM caritArthAnAmapratiprasave puruSasyAtyantiko guNaviyogaH kaivalyam / tadA svarUpapratiSThA citizaktireva puruSa iti // 50 // jayAre yogIne ema samajAya che ke klezakarmono nAza thatAM buddhisattvamAM utpanna thayelo A viveka sattvano dharma che, ane sattva guNa hovAthI) heya pakSamAM che, ane A puruSa apariNAmI, zuddha ane sattvathI bhinna che, tyAre e enAthI paNa virakta thAya che. ane (avidyA) vagere yogInAM je klezabIjo che, e baLelA DAMgaranA bIja jevAM, aMkurita thavAmAM asamartha bane che, ane e badhAMno citta sAthe asta thAya che. emano asta ke pralaya thatAM puruSa (AtmA) pharIthI traNa prakAranA tApa bhogavato nathI. cittamAM kleza ane karmavipAkarUpe pragaTa thayA hatA, e guNo caritArtha (kRtakRtya) banIne pharIthI vikArorUpe aMkurita thatA nathI, tyAre puruSano AtyaMtika (haMmeza mATe) guNaviyoga thAya che, e kaivalya che. tyAre svarUpamAM pratiSThita thayelI citizakti ja puruSa (AtmA) che. (eTale e sthitimAM caitanyasvarUpa AtmA svarUpapratiSTha kahevAya che). 50 tattva vaizAradI saMyamAntarANAM puruSArthAbhAsaphalatvAdvivekakhyAtisaMyamasya puruSArthatAM darzayituM vivekakhyAteH paravairAgyopajananadvAreNa kaivalyaM phalamAha-tadvairAgyAdapi doSabIjakSaye kaivalyam / yadAsya yoginaH klezakarmakSayaH evaM jJAnaM bhavati / kiMbhUtamityAhasattvasyAyaM vivekapratyayo dharmaH / zeSaM tatra tatra vyAkhyAtatvAt sugamam // 50 // "tad vairAgyAdipi" vagere sUtra bIja saMyamo phakta puruSArthabhAsa phaLavALA che, ane sAco puruSArtha vivekakhyAtirUpa saMyamathI siddha thAya che, ema darzAvI vivekakhyAti, para vairAgya utpanna karIne, kevalyarUpa phaLa Ape che, ema kahe che. yogInAM klezakarma nAza pAme, tyAre AvuM jJAna utpanna thAya che. kevuM jJAna thAya che? enA javAbamAM "satvasyAya vivekapratyayo dharmathI kahe che ke A vivekazAna sattvano dharma che, ane puruSa enAthI anya che evuM jJAna thAya che. bAkInuM te te jagAe samajAvyuM che, mATe saraLa che. 50
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ u88] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 51 sthAnyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAt // 51 // sthAnavALA (indrAdi) nimaMtre to paNa saMga ke abhimAna na karavAM, kAraNa ke enAthI pharIthI aniSTano prasaMga thAya che. 51 bhASya catvAraH khalvamI yoginaH prathamakalpiko madhubhUmikaH prajJAjyotiratikrAntabhAvanIyazceti / tayAbhyAsI pravRttamAtrajyotiH prathamaH / RtambharaprajJo dvitIyaH / bhUtendriyajayI tRtIyaH sarveSu bhAviteSu bhAvanIyeSu kRtarakSAbandhaH kRtakartavyasAdhanAdimAn / caturtho yastvatikrAntabhAvanIyaH, tasya cittapratisarga 'eko'rthaH, saptavidhAsya prAntabhUmiprajJA / tatra madhumatI bhUmiM sAkSAtkurvato brAhmaNasya sthAnino devAH sattvavizuddhimanupazyantaH sthAnairupanimantrayante-bho ihAsyatAmiha ramyatAM kamanIyo'yaM bhogaH kamanIyeyaM kanyA rasAyanamidaM jarAmRtyU bAdhate vaihAyasamidaM yAnamamI kalpadmAH puNyA mandAkinI siddhA maharSaya uttamA anukUlA apsaraso divye zrotracakSuSI vajropamaH kAyaH svaguNaiH sarvamidamupArjitamAyuSmatA pratipadyatAmidamakSayamajaramamarasthAnaM devAnAM priyamiti / evamabhidhIyamAnaH saGgadoSAnbhAvayed-ghoreSu saMsArAGgAreSu pacyamAnena mayA jananamaraNAndhakAre viparivartamAnena kathaJcidAsAditaH klezatimiravinAzI yogapradIpaH / tasya caite tRSNAyonayo viSayavAyavaH pratipakSAH / sa khalvahaM labdhAlokaH kathamanayA viSayamRgatRSNayA vaJcitastasyaiva punaH pradIptasya saMsArAgnerAtmAnamindhanIkuryAmiti / svasti vaH svapnopamebhyaH kRpaNajanaprArthanIyebhyo viSayebhya ityevaM nizcitamatiH samAdhi bhAvayet / saGgamakRtvA smayamapi na kuryAdevamahaM devAnAmapi prArthanIya iti / smayAdayaM susthitaMmanyatayA mRtyunA kezeSu gRhItamivAtmAnaM na bhAvayiSyati / tathA cAsya cchidrAntaraprekSI nityaM yatnopacarya pramAdo labdhavivaraH klezAnuttambhavaSyati / tataH punaraniSTaprasaGgaH / evamasya saGgasmayAvakurvato bhAvito'rtho dRDhI bhaviSyati / bhAvanIyazcArtho'bhimukhIbhaviSyati // 51 //
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 51] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 389 prathamakalpika, madhubhUmika, prajJAjyoti ane atikrAntabhAvanIya e cAra prakAranA yogIo che. abhyAsa zarU karatAM, jayotinI pravRtti phakta zarU thaI che, evo pahelo prathamakalpika che. RtaMbharA prajJAvALo bIjo che. bhUto ane indriyone jItanAra trIjo che, jeNe badhA bhAvita ane bhAvanIyomAM rakSAbaMdhanI vyavasthA karI che, ane je kartavyanAM sAdhanothI yukta che. cothA atikrAnta bhAvanIya yogI mATe phakta cittavilayarUpa eka ja kartavya bAkI che; enI prajJA sAta prAntabhUmiovALI che. madhumatI bhUmine sAkSAtkArathI prApta karanAra brAhmaNa pAse sthAnavALA devo, e sattva vizuddhi karaze ema jotAM, sthAnomAM rahevA mATe nimaMtraNa (prArthanA) karatAM kahe che:" he mahAtmA, ahIM beso, ahIM ramo. A bhoga icchavA yogya che. A kanyA kamanIya che. A rasAyaNa ghaDapaNa ane mRtyuno nAza kare che. A vimAna AkAzagAmI che. A kalpavRkSo (icchA pramANe phaLa Ape) che. A pusyA maMdAkinI che. A siddha maharSio che. A uttama, anukULa apsarAo che. divya zrotra ane netra prApta karo. vaja jevuM daDha zarIra prApta karo. A badhuM Apa AyuSyamAne ApanA guNothI meLavyuM che. A sthAna akSaya, ajara, amara ane devone priya che." jyAre AvuM kahevAmAM Ave tyAre saMgathI thatA doSonI bhAvanA kare : ""saMsAranA bhayaMkara aMgArAomAM zekAtAM ane janmamaraNanA aMdhakAramAM bhaTakatAM, meM koI rIte (pUrvapuNyathI) A klezAMdhakArano nAza karanAra yogapradIpa prApta karyo che. tRSNAthI janmelA viSayavAyuo A pradIpanA pratipakSI che. to jene prakAza prApta thayo che evo huM kevI rIte A viSayamRgatRSNAthI chetarAIne, vaLI pAcho e ja prajvalita agni mATe potAne iMdhana banAvuM? svapna jevA ane kupaNa loko vaDe icchanIya viSayonuM kalyANa thAo." ema buddhithI nizcaya karIne samAdhinI bhAvanA cAlu rAkhe. saMga na karavo eTaluM ja nahI, paNa devo mArI prArthanA kare che ema abhimAna paNa na karavuM. jo abhimAna utpanna thAya to potAne gantavya prApta thaI gayuM che ema mAnIne, mRtyuvaDe kezomAM pakaDAyelo hoya ema potAne mAnaze nahI. ane ema thatAM chidra khoLato ane satata karavA yogya prayatnamAM vighnarUpa pramAda, bahAnuM
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ u80] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 51 maLatAM, klezo vadhArI mUkaze. enAthI pharIthI aniSTano prasaMga thaze. paNa saMga ane smaya na karanAra yogI dhyeyabhAvanAmAM dRDha banaze ane enI udAtta bhAvanAno viSaya abhimukha banaze. 51 tattva vaizAradI saMprati kaivalyasAdhane pravRttasya yoginaH pratyUhasaMbhave tannirAkaraNakAraNamupadizati-sthAnyupanimantraNe saGgasmAyAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAt / sthAnAni yeSAM santi te sthAnino mahendrAdayaH / tairupanimantraNaM tasminsaGgazca smayazca na kartavyaH, punrnissttprsnggaat| tatra yaM devAH sthAnairupamantrayante taM yoginamekaM nirdhArayituM yAvanto yoginaH saMbhavanti tAvata evAha-catvAra iti / tatra prathamakalpikasya svarUpamAhatatrAbhyAsIti / pravRttamAtraM na punarvazIkRtaM jyotirjJAnaM paracittAdiviSayaM yasya sa tthaa| dvitIyamAha-RtambharaprajJa iti / yatredamuktam- "RtambharA tatra prajJA" (1 / 48) iti / sa hi bhUtendriyANi jigISuH / tRtIyamAha-bhUtendriyajayIti / tena hi sthUlAdisaMyamena grahaNAdisaMyamena ca bhUtendriyANi jitAni / tamevAha-sarveSu bhAviteSu / niSpAditeSu bhUtendriyajayAtparacittAdijJAnAdiSu kRtarakSAbandho yatastebhyo na cyavate bhAvanIyeSu niSpAdanIyeSu vizokAdiSu paravairAgyaparyanteSu kartavyasAdhanavAn / puruSaprayatnasya sAdhanaviSayasyaiva sAdhyaniSpAdakatvAt / caturthamAha-caturtha iti / tasya hi bhagavato jIvanmuktasya caramadehasya cittapratisarga eko'rthaH / tadeteSu yogiSUpanimantraNaviSayaM yoginamavadhArayati-tatra madhumatImiti / prathamakalpike tAvanmahendrAdInAM tatprAptizaGkava nAsti / tRtIyo'pi tairnopanimantraNIyaH; bhUtendriyavazitvenaiva tatprApteH / caturthe'pi paravairAgyasaMpatterAsaGgazaGkA dUrotsAritaiveti pArizeSyAd dvitIya eva RtambharaprajJastadupanimantraNaviSaya iti / vaihAyasamAkAzagAmi / akSayamavinAzi / ajaraM sadAbhinavam / smayakaraNe doSamAha-smayAdayamiti / smayAtsusthitaMmanyo nAnityatAM bhAvayiSyati / na tasyAM praNidhAsyatItyarthaH / sugamamanyat // 51 // "sthAnupanimaMtraNe.." vagere sUtrathI kaivalyanA sAdhanamAM pravRtta thayelA yogIne vinonI saMbhAvanA hovAthI, emanA nirAkaraNa mATe upadeza kare che. sthAnI eTale sthAnavALA mahendra vagere. emanI prArthanAthI saMga ke abhimAna na karavAM, kAraNa ke enAthI pharIvAra aniSTano prasaMga thAya che. jene devo sthAna vagerenI lAlaca Ape che, e yogIne nizcita karavA mATe "catAra khalvamI yogitA".. vagerethI yogIonA badhA saMbhavita prakAro varNave che. emAM pahelA
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 52] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [391 prathamakalpikanuM lakSaNa "tatrAbhyAsI" vagerethI kahe che. mAtra zarUAta karI che, paNa paracitta vagerenA jJAnarUpa jyotine vaza karyo nathI, evo yogI prathamakalpika kahevAya che."RtaMbharaprajJaH" vagerethI bIjAviSe kahe che, jene mATe "RtaMbharA tatra prajJA" 1.48. ema kahyuM che. e bhUto ane indriyono jaya karavA mAge che. bhUtendriyajayI" vagerethI trIjA viSe kahe che. eNe sthUla temaja grahaNa vagere para saMyama karIne bhUto ane indriyo jItyAM che. "sarveSa bhAviteSa.." vagerethI enA viSe AgaLa kahe che ke eNe bhUto ane indriyono jaya karyo hovAthI ane paricitta vagerenuM jJAna meLavyuM hovAthI potAnuM rakSAbaMdhana karyuM che. e kAraNe e ata thato nathI. vaLI bhAvanA vaDe vizIkA vagere bhUmio meLavavAno ane paravairAgya sudhInAM kartavyo mATenAM jarUrI sAdhano eNe meLavyAM che. puruSanA sAdhana viSayaka prayatnathI ja sAdhya siddha thAya che. "caturtha" vagere thI cothAviSe kahe che. e jIvanmukta, carama (chellA) dehavALA bhagavAnane cittavilaya e eka kartavya bAkI che. "tatra madhumatI vagerethI badhA prakAranA yogIomAM jene nimaMtraNa ApavAmAM Ave che, e yogIne nakkI kare che. prathamakalpikamAM mahendrAdi devone e(vivekaprApti)nI zaMkA ja nathI. trIjAe bhUto ane indriyo vaza karIne enI prApti karI che, tethI ene nimaMtraNa karavAmAM AvatuM nathI. cothAe paravairAgyavaDe AsaktinI saMbhAvanA pAchaLa choDI che. mATe bAkI rahelo RtaMbharA prajJAvALo yogI emanA upanimaMtraNano viSaya che. vaihAyasa eTale AkAzamAM gati kare evuM. akSaya eTale avinAzI. ara eTale haMmeza navuM rahe evuM. " smAdaya susthitamanyatayA" vagerethI abhimAnano doSa kahe che. abhimAnathI potAne susthita mAnIne anityatAnI bhAvanA nahIM kare, emAM cittanuM praNidhAna nahIM kare. zeSa sugama che. 51 kSaNatatkramayoH saMyamAdvivekajaM jJAnam // 52 // kSaNa ane emanA krama para saMyama karavAthI vivekajanya jJAna utpanna thAya che. para bhASya yathApakarSaparyantaM dravyaM paramANurevaM paramAkarSaparyantaH kAlaH kSaNaH / yAvatA vA samayena calitaH paramANuH pUrvadezaM jahyAduttaradezamupasaMpadyeta sa kAlaH kSaNaH, tatpravAhAvicchedastu kramaH / kSaNatatkramayornAsti vastusamAhAra iti buddhisamAhAro muhUrtAhorAtrAdayaH / sa khalvayaM kAlo vastuzUnyo
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 5ra buddhinirmANaH zabdajJAnAnupAto laukikAnAM vyutthitadarzanAnAM vastusvarUpa ivAvabhAsate / kSaNastu vastupatitaH kramAvalambI / kramazca kSaNAnantaryAtmA / taM kAlavidaH kAla ityAcakSate yoginaH / na ca dvau kSaNau saha bhavataH / kramazca na dvayoH sahabhuvoH asaMbhavAt, pUrvasmAduttarasya bhAvino yadAnantarya kSaNasya sa kramaH / tasmAdvartamAna evaikaH kSaNo na pUrvottarakSaNAH santIti / tasmAnAsti tatsamAhAraH / ye tu bhUtabhAvina kSaNAste pariNAmAnvitA vyaakhyeyaaH| tenaikena kSaNena kRtsno lokaH pariNAmamanubhavati / tatkSaNopArUDhAH khalvamI sarve dharmAH / tayoH kSaNatatkramayoH saMyamAttayoH sAkSAtkaraNam / tatazca vivekajaM jJAnaM prAdurbhavati // 52 // dravyano aMtima bhAga paramANu che, ema kALano aMtima bhAga kSaNa che. paramANu gatizIla banIne jeTalA samayamAM pUrvadaza choDI uttaradezamAM jAya, e samaya kSaNa che. eno avicchinna pravAhakrama che. kSaNo ane emano krama vAstavika dRSTie ekIsAthe rahetA nathI. tethI muhUrta, rAta divasa vagere buddhisamAhAra (mAnasika khyAla) che. A kALa kharekhara vastuzUnya che, ane buddhinirmita che, zabdajJAnane anusarIne thato vikalpamAtra che, chatAM, vyasthitacittavALA laukika puruSone e jANe ke vAstavika hoya evo bhAse che. paraMtu kSaNa to vAstavika che ane kramanuM avalaMbana che. eka pachI eka AvatI kSaNo kramano AtmA (svarUpa) che. ene kALavid yogIo kALa kahe che. be kSaNo sAthe rahetI nathI. ekI sAthe thanArAomAM krama hoto nathI, kAraNake e asaMbhavita che. pahelI kSaNa gayA pachI AvanAra kSaNanuM je AnantarNa (pachI AvavApaNuM) che, e kSaNano krama che. tethI vartamAna ja eka kSaNa che, pahelAMnI ke pachInI kSaNo nathI. tethI emano samAhAra (ekaThApaNuM) nathI. bhUtakAlIna ane bhAvI kSaNone padArthanA vartamAna kSaNamAM thatA pariNAma sAthe anugata tarIke samajavI samajAvavI joIe. tethI eka kSaNamAM ja saMpUrNa loka pariNAma anubhave che. badhA dharmo kSaNa para ArUDha thayelA che. kSaNa ane enA krama para saMyama karIne e beno sAkSAtkAra karavo
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 52] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [393 joIe. enAthI vivekajanya jJAna utpanna thAya che. para tattva vaizAradI uktA kvacitkvacitsaMyamAtsarvajJatA / sA ca na niHzeSajJatA / api tu prakAramAtravivakSayA, yathA sarvairvyaJjanairbhuktamiti / atra hi yAvanto vyaJjanaprakArAstai(ktamiti gamyate na tu niHzeSairiti / asti ca niHzeSavacanaH sarvazabdo yathopanItamannaM sarvamazitaM prAzakeneti / tatra hi niHzeSamiti gamyate / tadiha niHzeSajJatAlakSaNasya vivekajajJAnasya sAdhanaM saMyamamAha-kSaNatatkamayoH saMyamAdvivekajaM jJAnam / kSaNapadArtha nidarzanapUrvakamAha-yatheti / loSTasya hi pravibhajyamAnasya yasminavayave'lpatvatAratamyaM vyavatiSThate sopakarSaparyantaH paramANuryathA tathApakarSaparyantaH kAlaH kSaNaH / pUrvAparabhAgavikalakAlakaleti yAvat / tameva kSaNaM prakArAntareNa darzayati-yAvatA veti / paramANumAtraM dezamatikAmedityarthaH / kramapadArthamAha-tatpravAheti / tatpadena kSaNa: praamRshyte| na cedRzaH kramo vAstavaH / kiM tu kAlpanikaH / tasya samAhArarUpasyAyugapadupasthiteSu vAstavatvena vicArAsahatvAdityAha-kSaNatatkramayoriti / ayugapadbhAvikSaNadharmatvAtkramasya kSaNasamAhArasyAvAstavatvAtkSaNatatkramayorapyavAstavatvaM samAhArasya / naisargikavaitaNDikabuddhyitizayarahitA laukikAH pratikSaNa eva vyutthitadarzanA bhrAntA ye kAlamIdRzaM vAstavamabhimanyanta iti / tatkiM kSaNo'pyavAstavo netyAha-kSaNastu vastupatito vAstava ityarthaH / kramasyAvalambanamavalambaH, so'syAstIti, krameNAvalambyate vaikalpikenetyarthaH / kramasya kSaNAvalambanatve hetumAha-kramazceti / kramasyAvAstavatve hetumAha- na ceti / co hetvarthe / yastu vaijAtyAtsahabhAvamupeyAttaM pratyAha-kramazca na dvayoriti / kasmAdasaMbhava ityata Aha-pUrvasmAditi / upasaMharati-tasmAditi / tatkimidAnI zazaviSANAyamAnA eva pUrvottarakSaNA netyAha-ye tviti / anvitAH sAmyena samanvAgatA ityarthaH / upasaMharati-teneti / vartamAnasyaivArthakriyAsu svocitAsu sAmarthyAditi // 52 / / saMyamathI sarvajJatA utpanna thAya che, ema kyAMka kyAMka kahyuM che. paNa e niHzeSajJatA nathI, phakta prakAranI vivalAe evuM kahevAmAM Ave che, jema badhAM vyaMjano khAdhAM, eTale pIraselAM badhAM vyaMjano (caTaNI, zAka vagere)no AsvAda lIdho, evo artha thAya che, jarApaNa bAkI rAkhyA vinA, evo artha thato nathI. sarva zabda niH-zeSatAno vAcaka paNa che, jema jamanAra vyaktie pIraseluM badhuM khAdhuM. tyAM badhuM eTale niHzeSa evo artha jaNAya che. "kSaNatatkramayo: saMyamAt" sUtrathI niHzeSatA lakSaNavALA vivekajanya
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 5ra jJAnanA sAdhanarUpa saMyamane kahe che. "yathA" vagerethI dAkhalo ApIne kSaNa zabdano artha kahe che. jema DhekhALAnA vibhAgo karatAM karatAM, je avayavamAM alpatAno cheDo Ave, e aMtima bhAgane paramANu kahe che, ema kALanA aMtima bhAgane phaNa kahe che. pahelAM ane pachI evA bhAgavinAnI kALanI kaLA kSaNa che. "yAvatA vA".. vagerethI kSaNane bIjI rIte varNave che. paramANu jevaDA dezanuM atikramaNa jeTalA samayamAM thAya e eka kSaNa che. "tavAha..." vagerethI krama zabdano artha kahe che. "ta" zabdathI kSaNano ullekha kare che. Avo krama vAstavika nathI. paNa kAlpanika che. "kSaNatatkamayo.vagerethI kahe che ke judI judI kSaNomAM jaNAto samAhAra (saMghAta) vAstavika che, e vAta vicAra karatAM TakI zake evI nathI. krama ekIsAthe utpanna na thatI kSaNonA dharmavALo hovAthI, kSaNono saMghAta avAstavika che. A kAraNe kSaNa ane enA kramano sahabhAva paNa avAstavika che. paMDito jevI buddhinI naisargika sUkSmatA vinAnA, pratikSaNa vyasthita darzanavALA ane brAnta loko AvA kALane vAstavika mAne che. to zuM kSaNa paNa avAstavika che ? javAbamAM nA kahe che. kSaNa to vastupatita ke vAstavika che. A vAstavika kSaNane avalaMbato krama kAlpanika che, evo artha che. "kramazca na kayoH sahabhuvoH asaMbhavAta" vagerethI krama kSaNanuM avalaMbana zAthI kare che, e hetu jaNAve che. "na ca..." vagerethI kramanI avAstavikatAno hetu kahe che. ahIM "ca" hetunA arthamAM prayojayo che. je bhinna jAtinI hovAthI sahabhAva mAne che, enA pratye "kramazca na dayo .." vagerethI kahe che ke be kSaNono sahabhAva asaMbhavita hovAthI emano krama banato nathI. asaMbhava kema che? enA javAbamAM "pUrvamA..." vagerethI kahe che ke astitva dharAvatI pahelI kSaNa sAthe pachInI kSaNa joDAya e krama kahevAya. (evo krama ahIM asaMbhava che). "tasmA" vagerethI upasaMhAra kare che. (vartamAna kSaNa ja satya che). to pahelAMnI ane pachInI kSaNo sasalAnA zIMgaDA jevI che? javAbamAM "ye tu.." vagerethI nA kahe che. (vastunA vartamAna kSaNanA pariNAma sAthe bhUta ane bhAvI kSaNo anugata che). anvita-anugata-eTale samAnapaNe sarva avayavomAM rahelI, evo artha che. "tena..." vagerethI upasaMhAra kare che ke eka vartamAna kSaNamAM saMpUrNa loka pariNAma anubhave che. vartamAna kSaNa ja padArthomAM potAne yogya prayojanavALI kriyA karavAmAM samartha che. para
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 53] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [395 tasya viSayavizeSa upakSipyate- me (na)no pAsa viSaya 24 63 chajAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAttulyayostataH pratipattiH // 53 // jAti, lakSaNa ane dezathI jemano bheda na jANI zakAya, evA ekasarakhA be padArthonuM jJAna AnAthI (vivekajanya jJAnathI) thAya che. pa3 bhASya tulyayordezalakSaNasArUpye jAtibhedo'nyatAyA heturgauriyaM vaDaveyamiti / tulyadezajAtIyatve lakSaNamanyatvakaraM kAlAkSI gauH svastimatI gauriti / dvayorAmalakayorjAtilakSaNAsArUpyAddezabhedo'nyatvakara idaM pUrvamidamuttaramiti / yadA tu pUrvamAmalakamanyavyagrasya jJAturuttaradeza upAvaya'te tadA tulyadezatve pUrvametaduttarametaditi pravibhAgAnupapattiH / asaMdigdhena ca tattvajJAnena bhavitavyamityata idamuktaM tataH pratipattivivekajajJAnAditi / katham ? pUrvAmalakasahakSaNo deza uttarAmalakasahakSaNAddezAdbhinnaH / te cAmalake svadezakSaNAnubhavabhinne / anyadezakSaNAnubhavastu tayoranyatve heturiti / etena dRSTAntena paramANostulyajAtilakSaNadezasya pUrvaparamANudezasahakSaNasAkSAtkaraNAduttarasya paramANostaddezAnupapattAvuttarasya taddezAnubhavo bhinnaH sahakSaNabhedAttayorIzvarasya yoginonyatvapratyayo bhavatIti / apare tu varNayanti-yentyA vizeSAste'nyatApratyayaM kurvantIti / tatrApi dezalakSaNabhedo mUrtivyavadhijAtibhedazcAnyatve hetuH / kSaNabhedastu yogibuddhigamya eveti / ata uktaM-mUrtivyavadhijAtibhedAbhAvAnnAstimUlapRthaktvamiti vArSagaNyaH // 53 // ekasarakhA lakSaNa ane sthAnavALI be vastuono bheda jAtinA bhedathI jANI zakAya che ke A gAya che ane A ghoDI che. samAna deza ane samAna jAtinI be vastuomAM lakSaNa vaDe bhedanuM jJAna thAya che ke A gAya kAlAkSI (kALI AMkhavALI) atre A svastimatI (kapALamAM ardhacaMdranA cihnavALI) che. be samAna jAti ane lakSaNanAM AmaLAMno bheda sthAnanA bhedathI jaNAya che ke A pUrvamAM ane A uttaramAM raheluM AmaLuM che. paNa jyAre jANanAranuM dhyAna bIjI tarapha hoya tyAre pUrvanA AmaLAne uttaramAM
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 53 mUkavAmAM Ave to, baMne AmaLAMno deza ekasarakho thavAthI A pUrvanuM ane A uttaranuM AmaLuM che, evo bheda jANI zakAto nathI, ane tattvajJAna to asaMdigdha (saMzaya vagaranuM) hovuM joIe. tethI kahyuM ke A vivekajanya jJAnathI evuM niHsaMdeha jJAna thAya che. kevI rIte ? pUrvanA AmaLAnI sAthenI kSaNavALo deza, uttaranA AmaLA sAthenI kSaNavALA deza karatAM judo che. e be AmaLAM potAnA deza ane kSaNanA anubhavathI judAM che. tethI judA judA deza ane kSaNanA anubhavo e benA bhedano hetu che. A dRSTAntathI samAna jAti, lakSaNa ane dezanA pUrva paramANunA deza sAthe rahelI kSaNanA sAkSAtkArathI, uttaranA paramANumAM paNa e ja deza hoya e vAta yuktiyukta nathI, tethI uttaranA paramANuno potAnA dezano anubhava bhinna che. kAraNa ke enI sAthe rahelI kSaNa bhinna che. AnA lIdhe Izvara ane yogIne e benA bhedanuM jJAna thAya che, ema mAnavuM joIe. bIjA loko kahe che ke antima vizeSo bhedajJAna utpanna kare che. paraMtu tyAM paNa deza ane lakSaNano bheda, temaja mUrti, vyavadhAna (aMtara) ane jAtino bheda anyatva jJAnano hetu che. kSaNano bheda to yogInI buddhithI ja jANI zakAya evo che. vArSagaNya RSie kahyuM che : "mUrti, aMtara, ane jAtinA bhedanA abhAvane kAraNe mULamAM pRthakpaNuM (bheda) nathI." 53 tattva vaizAradI yadyapyetadvivekajaM jJAnaM niHzeSabhAvaviSayamityagre vakSyate, tathApyatisUkSmatvAtprathamaM tasya viSayavizeSa upakSipyate-jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAttulyayostataH pratipattiH / laukikAnAM jAtibhedo'nyatAyA jJApakahetuH / tulyA jAtirgotvam / tulyazca deza: pUrvAdiH / kAlAkSIsvastimatyorlakSaNabhedaH paramiti / dvayorAmalakayostulyAmalakatvajAtiH / vartulatvAdi lakSaNaM tulyam / dezabhedaH paramiti / yadA tu yogijJAnaM jijJAsunA kenacitpUrvAmalakamanyavyagrasya yogino jJAturuttaradeza upAvartyate, uttaradezamAmalakaM tato'pasArya pidhAya vA tadA tulyadezatve pUrvametaduttarametaditi pravibhAgAnupapattiH prAjJasya laukikasya tripramANAnipuNasya / asandigdhena ca tattvajJAnena bhavitavyam / vivekajajJAnavato yoginaH saMdigdhatvAnupapatteH / ata uktaM sUtrakRtA - tata: pratipattiH / tata iti vyAcaSTe - vivekajajJAnAditi /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 53] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [397 ___ kSaNatatkramasaMyamAjjAtaM jJAnaM kathamAmalakaM tulyajAtilakSaNadezAdAmalakAntarAdvivecayatIti pRcchati-kathamiti / uttaramAha-pUrvAmalakasahakSaNo dezaH pUrvAmalakenaikakSaNo dezaH / tena saha nirantarapariNAma iti yAvat / uttarAmalakasahakSaNAddezAduttarAmalakanirantarapariNAmAdbhinnaH / bhavatu dezayorbhedaH kimAyAtamAmalakabhedasyetyata Aha- te cAmalake svadezakSaNAnubhavabhinne / svadezasahito yaH kSaNastasyAmalakasya kAlakalA svadezena sahauttarAdharyarUpapariNAmalakSitA sA svadezakSaNaH / tasyAnubhavaH prAptirvA jJAnaM vA / tena bhinne Amalake / yayorAmalakayoH pUrvottarAbhyAM dezAbhyAmauttarAdharyapariNAmakSaNa AsIttayordezAntarauttarAdharyapariNAmakSaNaviziSTatvamanubhavansaMyamI te bhinne eva pratyeti / saMprati tadezapariNAme'pi pUrva bhinnadezapariNAmAdviziSTasya caitaddezapariNAmalakSaNasya saMyamataH sAkSAtkaraNAt / tadidamuktam-anyadezakSaNAnubhavastu tayoranyatve heturiti / anenaiva nidarzanena laukikaparIkSakasaMvAdAdinA paramANorapIdRzasya bhedo yogIzvarabuddhigamyaH zraddheya ityAhaeteneti / __ apare tu varNayanti / varNanamudAharati-ya iti / vaizeSikA hi nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA ityAhuH / tathA hi-yogino muktAMstulyajAtidezakAlAnvyavadhirahitAnparasparato bhedena pratyekaM tattvena ca pratipadyante / tasmAdasti kazcidantyo vizeSa iti / tathA ca sa eva nityAnAM paramANvAdInAM dravyANAM bhedaka iti / tadetaddUSayati-tatrApIti / jAtidezalakSaNAnyudAhRtAni / mUrtiH saMsthAnam / yathaikaM vizuddhAvayavasaMsthAnopapannamapasArya tasminneva deze'nyavyagrasya draSTaH kutsitAvayavasaMniveza upAvartyate tadA tasya saMsthAnabhedena bhedapratyayaH / zarIraM vA mUrtiH / tatsaMbandhenAtmanAM saMsAriNAM muktAtmanAM vA bhUtacareNa yAdRzatAdRzena bheda iti sarvatra bhedapratyayasyAnyathAsiddhernAntyavizeSakalpanA / vyavadhirbhedakAraNam / yathA kuzapuSkaradvIpayordezasvarUpayoriti / yato jAtidezAdibhedA lokabuddhigamyA ata uktam- kSaNabhedastu yogibuddhigamya eveti / evakAraH kSaNabhedamavadhArayati na yogibuddhigamyatvam / tena bhUtacareNa dehasaMbandhena muktAtmanAmapi bhedo yogibuddhigamya unneya iti / yasya tUktA bhedahetavo na santi tasya pradhAnasya bhedo nAstItyAcAryo mene / yasmAdUce "kRtArthaM pratinaSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt" (2 / 22) iti / tadAha-mUrtivyavadhIti / uktabhedahetUpalakSaNametat / jaganmUlasya pradhAnasya pRthaktvaM bhedo nAstItyarthaH // 53 // jo ke vivekajanya jJAna niHzeSa bhAvaviSayaka che, e vAta AgaLa kahevAze, chatAM e atyaMta sUkSma hovAthI, pahelAM e jJAnano khAsa viSaya "jAtilakSaNa..."
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398] pataMjalinAM yogasUtro (pA. 3 sU. 53 vagere sUtrathI rajU kare che. laukiko mATe jAtino bheda bhinnatA jANavAno hetu che. jyAre gAya vagere jAti samAna hoya ane pUrva vagere deza samAna hoya, tyAre kAlAkSI ke svastimatI evAM lakSaNo A gAya. bIjI che, e jANavAno vadhArAno hetu bane che. be AmaLAM jAti ane goLAkAra lakSaNathI ekasarakhA thAya, tyA dezabheda emanA bhedajJAnano hetu bane che. paNa jyAre yogInA jJAnanI parIkSA karavAnI icchAvALo koI yogInuM dhyAna bIje jatAM jANanAra yogInI pUrva taraphanA AmaLAne, uttara taraphanA AmaLAne khaseDIne ke DhAMkI daIne, enI jagAe mUke to baMne AmaLAM ekasarakhA dezavALAM hovAthI A pUrva taraphanuM ane A uttarataraphanuM che, evo bheda traNa pramANonA vizeSajJa laukika paMDito paNa jANI zakatA nathI. sAcuM jJAna niHsaMdeha hovuM joIe. vivekajanya jJAnayukta yogInA jJAnamAM saMdigdhapaNuM yogya nathI. tethI sUtrakAre "tataH pratipatti:" ema kahyuM. tataH eTale vivekajanya jJAnathI (yogI) evo bheda jANe che. kSaNa ane enA krama para saMyama karavAthI utpanna thayeluM jJAna kevI rIte samAne jAti, lakSaNa, ane dezavALAM be AmaLAMno bheda jANI zake ? evo prazna "katham..vagerethI pUche che. javAbamAM "pUrvAmilakasahakSaNodezaH..." vagere kahe che. pUrvanA AmaLAnA dezanI sahabhAvI kSaNa eTale e kSaNathI aMtaravinAnuM pariNAma uttaranA AmaLAnA dezanI sahabhAvI kSaNa ane uttaranA AmaLAnA aMtara vinAnA pariNAmathI bhinna che. bhale dezabheda hoya, paNa AmaLAMnA bhedanuM zuM ? enA javAbamAM "te Amalake svadezakSaNAnubhavabhine..." vagerethI kahe che ke potAnA dezanI sahabhAvI kSaNa, potAnA deza sAthe pahelAMnA ane pachInA rUpavALA pariNAmathI lakSita thAya che, ene svadezakSaNa kahe che. eno anubhava eTale jJAna. e jJAnathI AmaLAM bhinna che, evuM jJAna yogIne thAya che. je be AmaLAMmAM pUrva ane uttara dezathI pUrvottara rUpa pariNAma hatuM- e bhinna dezavALuM pUrvottara pariNAmakSaNa viziSTapaNuM anubhavIne (saMyamI) yogI emanI bhinnatA jANe che. hAlamAM A deza pariNAma hovA chatAM, pahelAMnA bhinna deza pariNAmathI viziSTa A dezapariNAma kSaNapara saMyama karIne yogI bhedano sAkSAtkAra kare che. tethI bhASyakAre "anya deza ane kSaNano anubhava emanA bheda jJAnano hetu che" ema kahyuM. "etena..." vagerethI laukika parIkSakonA saMvAda rUpa A dAkhalAthI paramANuono paNa Avo bheda yogI ane IzvaranI buddhithI jANI zakAya evo hovAthI vizvasanIya hoya che, ema kahe che. the anyA vizeSA..." vagerethI bIjAonuM kathana prastuta kare che. vaizeSiko nityadravyamAM rahetA aMtima vizeSonI vAta kare che. yogIo samAna jAti, deza
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 53] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [399 ane kALavALA temaja aMtara vinAnA mukta puruSone paraspara bhinna tarIke ane pratyekane tAttvika rIte jANe che. mATe koI antima vizeSa hovo joIe. e ja vizeSa nitya evAM paramANu vagere dravyono bheda darzAve che. "tatrApi" vagerethI A matamAM doSa darzAve che. jAti, deza ane lakSaNo agAu kahyAM che. mUrti eTale saMsthAna (AkAra). eka sArA avayava saMsthAnavALAne khaseDIne, enI jagAe, jonAranuM dhyAna bIjI tarapha hoya tyAre, bIjA kharAba avayavasaMsthAnavALAne mUkavAmAM Ave, to enA bhinna AkArane lIdhe A bIjo che, ema jANI zakAya che. athavA mUrti eTale zarIra. enA saMbaMdhathI saMsArI ke mukta AtmAono bheda bhUtonA jevA tevA bheda vaDe jANI zakAya che. Ama sarvatra bhedanuM jJAna bIjI rIte siddha thatuM hovAthI antima vizeSanI kalpanA jarUrI nathI. vaLI aMtara bhedanuM kAraNa che, jema dezarUpa kuza ane puSkara dvIpono bheda. jAti ane dezanA bhedo lokabuddhithI jANI zakAya evA che. mATe "kSaNabheda to yogInI buddhivaDe ja jANI zakAya evo che," ema kahyuM. "eva" kAra kSaNabhedapara bhAra mUke che, yogibuddhigamyatva para nahIM. mATe bhUtomAM vicaratA dehanA saMbaMdhathI muktAtmAono paNa bheda yogibuddhithI jANI zakAya evo che, evuM anumAna karavuM joIe. jenA matamAM ahIM kahelA bhedahatuo nathI, ene mATe pradhAnano bheda nathI, ema AcArya (pataMjali) mAne che. kAraNa ke emaNe "kRtArtha pratye naSTa thayeluM pradhAna kharekhara naSTa thatuM nathI kAraNa ke bIjao samAnapaNe ene jue che" 2.22 evuM sUtra racyuM che. "mUrtivyavadhi..." vagerethI A vAta kahI che. kahelA bhedonuM e upalakSaNa che. (jagata bhedovALuM che, ema mUrti, aMtara vagere hetuothI jaNAya che). paNa jagatanA mULarUpa pradhAnamAM bhedo nathI, evo artha che. pa3 tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam // 54 // vivekajanya jJAna tAranAruM, badhI rIte, badhA padArthone viSaya karanAruM ane kamavinAnuM (ekI sAthe utpanna thatuM) jJAna che. 54 bhASya tArakamiti svapratibhotthamanaupadezikamityarthaH / sarvaviSayatvAnAsyakiJcidaviSayIbhUtamityarthaH / sarvathAviSayamatItAnAgatapratyutpannaM sarva paryAyaiH sarvathA jAnAtItyarthaH / akramamityekakSaNopArUDhaM sarvaM sarvathA
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 54 gRhNAtItyarthaH / etadvivekajaM jJAnaM paripUrNam / asyaivAMzo yogapradIpo, madhumatIM bhUmimupAdAya yAvadasya parisamAptiriti // 54 // tAraka eTale potAnI pratibhAthI utpanna thayeluM, bIjAe upadezeluM nahIM. sarvaviSayaka hovAthI koI paNa padArtha eno aviSaya nathI. sarvaviSaya eTale bhUta, bhaviSya ane vartamAnanA badhA padArthone emanA avAntara paryAyo sAthe jANanAruM evo artha che. akrama eTale eka kSaNapara ArUDha thayeluM ane badhAne badhI rIte jANatuM evo artha che. A vivekajanya jJAna paripUrNa che. madhumatI bhUmithI prAraMbha karIne A vivekajanya jJAnanI parisamApti sudhInAM badhAM yogapradIparUpa jJAno, Ano ja aMza che. 54 tattva vaizAradI tadevaM viSayaikadezaM vivekajajJAnasya darzayitvA vivekajaM jJAnaM lakSayatitArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam / vivekajaM jJAnamiti lakSyanirdezaH / zeSaM lakSaNam / saMsArasAgarAttArayatIti tArakam / pUrvasmAtprAtibhAdvizeSayati-sarvathAviSayamiti / paryAyA avAntaravizeSAH / ata eva vivekajaM jJAnaM paripUrNam / nAsya kvacitkiJcitkathaJcitkadAcidagocara ityarthaH / AstAM tAvajjJAnAntaram / saMprajJAto'pi tAvadasyAMzaH / tasmAdataH paraM kiM paripUrNamityAha - asyaivAMzo yogapradIpaH saMprajJAtaH / kimupakramaH kimavasAnazcAsAvityAha- madhumatImiti / RtambharA prajJaiva madhu, modakAraNatvAt / yathoktaM prajJAprAsAdamAruhyeti ( dra0 1 / 47 bhASya ) / tadvatI madhumatI / tAmupAdAya yAvadasya parisamAptiH saptadhA prAntabhUmiH prajJA / ata eva vivekajaM jJAnaM tArakaM bhavati / tadaMzasya yogapradIpasya tArakatvAditi // 54 // vivekajanya jJAnanA ekadezarUpa viSayone kahIne, "tArakaM sarva viSayam...' vagere sUtrathI svayaM vivekajanya jJAnanuM lakSaNa kahe che. "vivekajanyajJAna"thI lakSyano ane bAkInA zabdothI lakSaNano nirdeza kare che. tAraka eTale saMsArasAgarathI tAranAruM "sarvathA viSayam...'thI agAu kahelA prAtibhajJAnathI AnI vizeSatA darzAve che. paryAyo eTale avAntara vizeSo. mATe vivekajanya jJAna pUrNa che. AnA mATe kyAMya paNa, kyAre paNa, kAMI paNa agocara nathI. bIjAM zAno to zuM, saMprajJAta paNa Ano aMzamAtra che. "aAvAMzo yogapradIpaH..." vagerethI kahe che ke AnAthI vadhu pUrNa jJAna kayuM hoI zake ? Ano prAraMbha ane aMta kyAM che ? enA javAbamAM "madhumatIM bhUmimupAdAya..." vagerethI kahe che ke madhumatI bhUmithI zarU thatAM A vivekajanya jJAno AnA ja aMzo che. RtaMbharA prajJA AnaMda ApanAra hovAthI madhu
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sU. 55] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [401 che. agAu "prajJAprAsAdamAhya..." vagerethI A viSe kahyuM che. madhuvALI che mATe madhumatI kahevAya che. tenAthI prAraMbha karIne AnI parisamApti sudhI sAta prAntabhUmiovALI prajJA che. mATe vivekajanya jJAna tAraka che. kAraNa ke eno aMza yogapradIpa paNa tAraka che. 54 vivenAnaWWviveganaNa vA- vivekajanya jJAna prApta thayuM hoya athavA na thayuM hoya evA baMne prakAranA yogIone sattvapuruSoH zuddhisAmye kaivalyamiti // 55 // sattva ane puruSanI samAna zuddhi thAya tyAre kaivalya prApta thAya che. 55 bhASya yadA ni tarajastamomalaM buddhisattvaM puruSasyAnyatApratItimAtrAdhikAra dagdhaklezabIjaM bhavati tadA puruSasya zuddhisArUpyamivApannaM bhavati, tadA puruSasyopacaritabhogAbhAvaH zuddhiH / etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavatIzvarasyAnIzvarasya vA vivekajajJAnabhAgina itarasya vA / na hi dagdhaklezabIjasya jJAne punarapekSA kAcidasti / sattvazuddhidvAreNaitatsamAdhijamaizvaryaM jJAnaM copakrAntam / paramArthatastu jJAnAdadarzanaM nivartate / tasminnivRtte na santyuttare klezAH / klezAbhAvAtkarmavipAkAbhAvaH / caritAdhikArAzcaitasyAmavasthAyAM guNA na puruSasya dRzyatvena punarupatiSThante / tatpuruSasya kaivalyam, tadA puruSaH svarUpamAtrajyotiramalaH kevalI bhavati // 55 // rajoguNa ane tamoguNanA maLo vinAnuM buddhisatva puruSanI bhinnatAnA jJAnamAtra adhikAravALuM, baLelA klezabIjovALuM bane che, tyAre puruSa jevI zuddhivALA rUpavALuM bane che, ane tyAre aupacArika (buddhivaDe nivedana karAyelA) bhogono abhAva puruSanI zuddhi che. A avasthAmAM Izvara ke anIzvara (yogezvaryasaMpanna ke enA vinAnA) vivekajanya jJAnavALA ke enA vinAnA yogIne kaivalya prApta thAya che. jenAM kleza bIjo baLI gayAM che, ane jJAna mATe bIjA kazAnI apekSA nathI. sattvazuddhi dvArA AvuM samAdhijanya aizvarya ane jJAna maLavuM zarU thAya che. hakIkatamAM, jJAna utpanna thatAM ajJAna (avighA) nivRtta thAya che. e nivRtta thatAM, enI pachInA kleza rahetA nathI. klezonA abhAvathI karmavipAkano abhAva thAya che. A avasthAmAM caritAdhikAra (kRtakRtya) guNo puruSa (draSTA) mATe dazya tarIke pharIthI
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 3 sU. 55 upasthita thatA nathI. e puruSanuM kaivalya che, tyAre puruSa svarUpamAtrajyoti, nirmaLa ane kevalI bane che. pa5 iti zrIpAtaJjale yogazAstre sAMkhyapravacane vyAsabhASye vibhUtipAtRtIya: rUA. Ama zrI pAMtajala yogazAstranA sAMkhyapravacana nAmanA vyAsabhASyamAM trIjo vibhUtipAda samApta thayo. 3 tattva vaizAradI tadevaM paramparayA kaivalyasya hetUnsavibhUtInsaMyamAnuktvA sattvapuruSAnyatAjJAnaM sAkSAtkaivalyasAdhanamityatra sUtramavatArayati-prApteti / vivekajaM jJAnaM bhavatu mA vA bhUt / sattvapuruSAnyatAkhyAtistu kaivalyaprayojiketyarthaH / sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyamiti / itiH sUtrasamAptau / Izvarasya pUrvoktaiH saMyamainikriyAzaktimato'nIzvarasya vA samanantaroktena saMyamena vivekajajJAnabhAgina itarasya vAnutpannajJAnasya na vibhUtiSu kAcidapekSAstItyAha - na hIti / nanu yadyanapekSitA vibhUtayaH kaivalye, vyarthastarhi tAsAmupadeza ityata Aha-sattvazuddhidvAreNeti / itthambhUtalakSaNe tRtIyA / nAtyantamahetavaH kaivalye vibhUtaya kiM tu na sAkSAdityarthaH / jJAnaM vivekamupakrAntam / yacca pAramparyeNa kAraNaM tadaupacArikaM na tu mukhyam / paramArthatastu khyAtireva mukhyamityarthaH / jJAnAditi prasaMkhyAnAdityarthaH // 55 // paraMparAthI kaivalyanA heturUpa vibhUtio (siddhio) sAthenA saMyamo kahI, satva ane puruSanI bhinnatAnuM jJAna sAkSAt kaivalyanuM sAdhana che, ema kahevA mATe sUtrane prastuta karavA "prAptavivekajajJAnasya" vagerethI kahe che ke yogIne vivekajanya jJAna prApta thayuM hoya ke na thayuM hoya, sattva ane puruSanI anyatAnuM jJAna kaivalyarUpa prayojana siddha karanAruM che, evo artha che. Itizabda sUtra (pAda)nI samApti sUcave che. Izvara eTale agAu kahelA saMyamovaDe meLavelI jJAna-kriyA zaktiyukta yogIne, athavA evI zaktivinAnA, paNa sAthe sAthe kahelA saMyamavaDe meLavelA vivekajanyajJAnayukta bIjA yogIne athavA evA jJAna vinAnA yogIne A avasthAmAM kaivalya prApta thAya che. "na hi" vagerethI jJAna utpanna na thayuM hoya evA yogIne paNa kevalya prApta thAya che, e mATe vibhUtionI apekSA nathI, ema kahe che. paNa vibhUtio jarUrI na hoya to emano upadeza vyartha che, evI AzaMkAnA nirAkaraNa mATe "sattvazuddhi kAreNa..." vagerethI kahe che ke sattvazuddhidvArA
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3 sa. 55] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [403 samAdhijanya aizvarya ane jJAnanI zarUAta thAya che. "atyaMbhUtalakSaNe." sUtrathI tRtIyA thaI che. kaivalya mATe vibhUti atyaMta akAraNa nathI, ane enuM sAkSAt kAraNa paNa nathI. emanAthI vivekajanyajJAna zarU thAya che. je paraMparAthI kAraNa bane e aupacArika (gauNa) che, mukhya nathI. kharekhara, khyAti (jJAna) ja mukhya kAraNa che. jJAnathI eTale prasaMkhyAna (dhyAna) thI evo artha che. 55 atrAntarajhaNyAni pariNAmAH prapaJcitAH / saMyamAtisaMyogastAsu jJAnaM vivekajam / iti zrIvAcaspatimizraviracitAyAM pAtaJjalabhASyavyAkhyAyAM tattvavaizAradyAM vibhUtipAdastRtIyaH // 3 // "A pAdamAM yoganAM aMtaraMga aMgo ane pariNAmo viSe, temaja saMyamothI vibhUtionI prApti ane vivekajanya jJAnanI carcA karI. Ama zrI vAcaspati mizra racelI tattva vaMzAradI nAmanI pAtaMjalabhApya vyAkhyAmAM trIjo vibhUtipAda samApta thayo. 3
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ cotho daivalyapAi janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH // 1 // janma, auSadhi, maMtra, tapa ane samAdhithI siddhio utpana thAya che. 1. bhASya dehAntaritA janmanA siddhiH / oSadhibhirasurabhavaneSu rasAyanenetyevamAdi / mantrairAkAzagamanANimAdilAbhaH / tapasA saMkalpasiddhiH kAmarUpI yatra tatra kAmaga ityevamAdi / samAdhijAH siddhayo vyAkhyAtAH // 1 // janmathI maLatI siddhi dehAntara (bIjo deha) prApta thavA mAtrathI maLe che. auSadhithI thatI siddhi asuronA bhavanomAM rasAyaNanuM sevana karavA vagerethI maLe che. maMtrothI AkAzagamana, aNimA vagere siddhio prApta thAya che. tapathI saMkalpa siddhi maLatAM, svecchAthI game tyAM jaI zake che, temaja anya siddhio paNa maLe che. samAdhithI thatI siddhio agAu kahI cha. 1 tattvavaizAradI tadevaM prathamadvitIyatRtIyapAdaiH samAdhitatsAdhanatadvibhUtayaH prAdhAnyena vyutpaaditaaH| itarattu prAsaGgikamaupodghAtikaM coktam / ihedAnIM taddhetukaM kaivalyaM vyutpAdanIyam / na caitatkaivalyabhAgIyaM cittaM paralokaM ca paralokinaM vijJAnAtirikaM cittakaraNakasukhAdyAtmakazabdAdhupabhoktAramAtmAnaM ca prasaMkhyAnaparamakASThAM ca vinA vyutpAdya zakyaM vaktumiti tadetatsarvamatra pAde vyutpAdanIyamitaracca prasaGgAdupodghAtAdvA / tatra prathamaM siddhacitteSu kaivalyabhAgIyaM cittaM nirdhArayitukAmaH paJcatayIM siddhimAhajanmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH / vyAcaSTe-dehAntariteti / svargoMpabhogabhAgIyAtkarmaNo manuSyajAtIyAcaritAtkutazcinnimittAllabdhaparipAkAtkvaciddevanikAye jAtamAtrasyaiva divyadehAntaritA siddhiraNimAdyA bhavatIti / oSadhisiddhimAhaasurabhavaneSviti / manuSyo hi kutazcinnimittAdasurabhavanamupasaMprAptaH kamanIyAbhirasurakanyAbhirupanItaM rasAyanamupayujyAjarAmaratvamanyAzca siddhIrAsAdayati / ihaiva vA
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 4 sU. 1] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [405 rasAyanopayogena yathA mANDavyo munI rasopayogAdvindhyavAsIti / mantrasiddhimAhakAmarUpIti / yadeva kAmayate'NimAdi tadekapade'sya bhavatIti / yatra kAmayate zrotuM vA mantuM vA tatra tadeva zRNoti manute veti / AdizabdAddarzanAdayaH saMgRhItA iti / samAdhijAH siddhayo vyAkhyAtA adhastane pAde // 1 // pahelA, bIjA ane trIjA pAdamAM samAdhi, enAM sAdhana ane sAdhanonA anuSThAnathI prApta thatI vibhUtio mukhyatve varNavI. prAsaMgika ane aupoddhAtika (mukhya viSaya pahelAM prastAvanA rUpe kahevA yogya) bAbato paNa kahI. have e badhAM jene mATe che, e kaivalyanuM svarUpa kahevuM joIe, ane e kaivalyatarapha valaNavALA citta, paraloka, paralokamAM janAra, cittarUpa sAdhanathI sukhaduHkha pedA karanAra zabda vagere viSayono bhoktA, vijJAnathI bhinna AtmA ane dhyAnanI parAkASThA vagere bAbato varNavyA vinA kahI zakAya nahIM; tethI e badhA ane bIjA prAsaMgika temaja aupoddhAtika viSayonuM varNana A pAdamAM karavAmAM Avaze. pahelAM aneka prakAranAM siddhacittomAMthI kyuM citta kaivalyabhAgI che, eno nizcaya karavA mATe "janmauSadhi" vagere sUtrathI pAMca prakAranI siddhio kahe che. manuSyajAtimAM divane yogya) svarganA upabhogo Ape evAM ane phaLa ApavA mATe pakva banelAM, uttama karmarUpa nimittothI devajAtimAM janma thatAM ja divya dehAntaranI prAptithI aNimA vagere siddhio prApta thAya che, ema "dehAntaritA janmanA siddhiH"thI kahe che. "asura bhavaneSa..." vagerethI oSadhithI maLatI siddhi kahe che. manuSya koI karmanimittathI asura bhavanamAM jAya, to tyAM suMdara asura kanyAo vaDe lAvavAmAM AvelA rasAyaNano upayoga karIne ajaratva, amaratva ane evI bIjI siddhio prApta kare che. athavA A lokamAM ja vidhyAvAsI mAMDavya muninI jema rasAyaNanA upayogathI evI siddhio meLave che. "matra" vagerethI maMtrasiddhi kahe che. "tapasA.." vagerethI tapa siddhi kahe che. "kAmarUpI..." vagerethI tapathI thatI saMkalpasiddhi kahe che. aNimA vagere je siddhi icche, e tarata prApta thAya che. je kAMI sAMbhaLavA ke vicAravA icche, e tyAM ja sAMbhaLe ke vicAre che. Adi zabdothI bIjI paNa darzana vagere siddhio jANavI. gayA vibhUtipAdamAM samAdhithI utpanna thatI siddhio kahI che. 1 tatra kriyALAmacanAtiparitAnAm - bIjI jAtimAM pariNata deha ane indriyonuM
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 ] che. 2. pataMjalinAM yogasUtro jAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAt // 2 // bIjI jAtimAM parivartanarUpa pariNAma prakRtinA ApUraNathI thAya bhASya [ 5. 4 sU. 2 pUrvapariNAmApAya uttarapariNAmopajanasteSAmapUrvAvayavAnupravezAdbhavati / kAyendriyaprakRtayazca svaM svaM vikAramanugRhNantyApUreNa dharmAdinimittamapekSamANA iti // 2 // pahelAMnA pariNAmano nAza ane pachInA pariNAmanI utpatti khemanA (hehendriyonA) apUrva (navA) avayavonA pravezathI thAya che. zarIra ane indriyonI prakRtio, potapotAnA pariNAmano, dharma vagerenI apekSAthI, ApUraNavaDe anugraha kare che. 2 tattvavaizAradI I atha catasRSu siddhiSvauSadhAdisAdhanAsu teSAmeva kAyendriyANAM jAtyantarapariNatiriSyate / sA punarnatAvadupAdAnamAtrAt / na hi tAvanmAtramupAdAnaM nyUnAdhikadivyAdivyabhAve'sya bhavati / no khalvavilakSaNaM kAraNaM kAryavailakSaNyAyAlam / mAsyAkasmikatvaM bhUdityAzaGkya pUrayitvA sUtraM paThati tatra kAyendriyANAmanyajAtipariNatAnAMjAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAt / manuSyajAtipariNatAnAM kAyendriyANAM yo devatiryagjAtipariNAma: sa khalu prakRtyApUrAt / kAyasya hi prakRtiH pRthivyAdIni bhUtAni / indriyANAM ca prakRtirasmitA / tadavayavAnupraveza ApUrastasmAdbhavati / tadidamAha-pUrvapariNAmeti / nanu yadyApUreNAnugrahaH kasmAtpunarasau na sadAtana ityata Aha-dharmAdIti / tadanena tasyaiva zarIrasya bAlyakaumArayauvanavArdhakAdIni ca nyagrodhadhAnAyA nyagrodhatarubhAvazca vahnikaNikAyAstRNarAzinivezitAyA vA proddhavajvAlAsahasrasamAliGgitagaganamaNDalatvaM ca vyAkhyAtam // 2 // auSadhi vagere sAdhanothI thatI cAra siddhiomAM e ja zarIra ane indriyonuM bIjI jAtimAM pariNAma thAya che. e pariNAma phakta upAdAnathI thatuM nathI. upAdAnamAtra divya ke adivya bhAvamAM ochA-vadhArepaNuM lAvI zakatuM nathI. vilakSaNatAvinAnuM kAraNa kAryamAM vilakSaNatA lAvavA samartha banatuM nathI. Avo pheraphAra Akasmika che, evI AzaMkA nivAravA mATe khUTatA zabdo umerIne "jAtya
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 4 sU. 3] vyAsayita bhASya bhane pAyaspati mizrathita tatpavaizAhI [407 tara pariNAma..." vagere sUtra prastuta kare che. manuSyajAti rUpe pariNAma pAmelAM zarIra ane indriyonuM deva ke pazu jAtimAM prakRtinA ApUraNathI pariNAma thAya che. pRthvI vagere bhUto zarIranI prakRti che, ane asmitA indriyonI prakRti che. emanAthI (bhUto ane asmitAthI) emanA (deha-indriyonA) avayavono ApUra-anupraveza thAya che. mApAta "pUrva parimApAye..." vagerethI 5 che. ApUraNarUpa anugraha nitya kema thato nathI? javAbamAM "dharmAdinimittamapekssmaae|..."-aapuu29|| dharbhavagerenA apekSAme thAya cha - sema De . mAnAthI e ja zarIramAM bAlya, kaumAra, yauvana, vArdhakya vagere pariNAma thAya che, vaDanA bIjanuM vaTavRkSamAM pariNAma thAya che, ane ghAsanI gaMjImAM paDelA taNakhAnuM AkAzane aDakatI hajAro javALAomAM pariNAma thAya che, e hakIkata samajAvI. 2 nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat // 3 // (dharma vagere) nimitta prakRtionuM prayojaka nathI, paNa kheDUtanI jema anAthI 125 (pratibaMdhanivRtti) thAya che. 3 bhASya na hi dharmAdi nimittaM tatprayojakaM prakRtInAM bhavati / na kAryeNa kAraNaM pravartata iti / kathaM tarhi, varaNabhedastu tataH kSetrikavat / yathA kSetrikaH kedArAdapAM pUrNAtkedArAntaraM piplAvayiSuH samaM nimnaM nimnataraM vA nApa pANinApakarSatyAvaraNaM tvAsAM bhinatti, tasminbhinne svayamevApaH kedArAntaramAplAvayanti, tathA dharmaH prakRtInAmAvaraNamadharma bhinatti, tasminbhinne svayameva prakRtayaH svaM svaM vikAramAplAvayanti / yathA vA sa eva kSetrikastasminneva kedAre na prabhavatyaudakAnbhaumAnvArasAndhAnyamUlAnyanupravezayitum / kiMH tarhi mudgagavedhukazyAmAkAdIstato'pakarSati / apakRSTeSu teSu svayameva rasA dhAnyamUlAnyanupravizanti, tathA dharmo nivRttimAtre kAraNamadharmasya zuddhayazuddhayoratyantavirodhAt / na tu prakRtipravRttau dharmo heturbhavatIti / atra nandIzvarAdaya udAhAryAH / viparyayeNApyadharmo dharmaM baadhte| tatazcAzuddhipariNAma iti / tatrApi nahuSAjagarAdaya udAhAryAH // 3 // dharma vagere nimitta prakRttionuM prayojaka nathI. kArya kAraNanuM pravartaka
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 3 bane nahIM. to thAya che zuM? enAthI (nimittathI) kheDUtanI jema varaNabheda thAya che. kheDUta eka kyArAmAM rahelA pANIne bIjA kyArAmAM laI javA mATe, hAtha vaDe nIcenI tarapha kheMcato nathI, phakta pANIne rokatA mATInA AvaraNane toDe che. A tUTatAM pANI potAnI meLe bIjA kyArAmAM jAya che, ema dharma pravRtionA adharmarUpa AvaraNane bhede che. e bhedAtAM, prakRtio potapotAnAM pariNAmo ApameLe utpanna kare che. athavA e ja kheDUta e ja kyArAmAM UgelA dhAnyanA choDanA mULamAM pRthvInA ke jaLanA rasone praveza karAvato nathI. to zuM kare che ? phakta bIjI jAtanAM maga, gavedhu, sAmA vagerene kyArAmAMthI ukhADI nAkhe che. e UkhaDI gayA pachI raso ApameLe dhAnyanA mULamAM praveze che. ema dharma adharmanI nivRttinuM kAraNa che. kAraNake zuddhi ane azuddhi taddana virodhI che. dharma prakRtinI pravRttino heta nathI. A viSe nandIzvara vagerenAM udAharaNo samajavAM joIe. ethI UlaTuM, adharma dharmano bAdha kare che, tethI azuddhipariNAma thAya che. A viSayamAM nahuSa ajagara banyo enA jevAM daSTAnto samajavAM joIe. 3 tattvavaizAradI prakRtyApUrAdityuktam / tatredaM saMdihyate-kimApUraH prakRtInAM svAbhAviko dharmAdinimitto veti ? kiM prAptam ? satISvapi prakRtiSu kadAcidApUrAddharmAdinimittazravaNAcca tannimitta eveti prAptam / evaM prApta Aha-nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat / satyaM dharmAdayo nimittaM na tu prayojakAH / teSAmapi prakRtikAryatvAt / na ca kAryaM kAraNaM prayojayati / tasya tadadhInotpattitayA kAraNaparatantratvAt / svatantrasya ca prayojakatvAt / na khalu kulAlamantareNa mRddaNDacakrasalilAdaya utpitsitenotpannena vA ghaTena prayujyante / kiM tu svatantreNa kulAlena / na ca puruSArtho'pi pravartakaH / kiM tu taduddezenezvaraH / uddezatAmAtreNa puruSArthaH pravartaka ityucyate / utpitsostvasya puruSArthasyAvyaktasya sthitikAraNatvaM yuktam / na caitAvatA dharmAdInAmanimittatA / pratibandhApanayanamAtreNa kSetrikavadupapatteH / IzvarasyApi dharmAdhiSThAnArthaM pratibandhApanaya eva vyApAro veditavyaH / tadetannigadavyAkhyAtena maLeLoma rUA. bIjI jAtimAM pariNAma prakRtinA ApUraNathI thAya che. ema kahyuM. A viSe saMdeha thAya che ke prakRtionuM ApUraNa svAbhAvika che ke dharma vagerenA nimittathI
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 4 sU. 4] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [409 thAya che? Ano zo javAba che? pravRtiomAM ApUraNa koI vAra ja thAya che ane dharma vagere nimitta zrutimAM kahyAM che. tethI nimittathI ApUraNa thAya che ema TharyuM A vAtano niSedha karatAM kahe che ke nimitta prakRtionuM prayojaka nathI. phakta kheDUtanI jema AnAthI varaNabheda-pratibaMdhanAza-thAya che. dharma vagere nimitta che e vAta sAcI che, paNa prayojaka nathI, kAraNake e (dharmAdinimitto) prakRtinuM kArya che, ane kArya kadApi kAraNane prayoje nahIM. kAryanI utpatti kAraNAdhIna che, mATe e kAraNathI parataMtra che. svataMtratA ja prayojaka banI zake. kuMbhAra vagara mATI, daMDa, cakra ane pANI vagere utpanna thaI rahelA ke utpanna thayelA ghaDAvaDe prayojAya nahIM. phakta svataMtra kuMbhAra ja emane prayojI zake. vaLI puruSArtha paNa pravartaka nathI. paraMtu enA uddezathI Izvara pravartaka che. udezapaNAmAtrathI puruSArthane pravartaka kahevAmAM Ave che. utpanna thaI rahelA puruSArthane avyaktanI sthitinuM kAraNa mAnavuM yogya che. paNa tethI dharma vagere nimitta maTI jatAM nathI. phakta pratibaMdha dUra karavA mATe kheDUtanI jema emanI upayogitA che. Izvara paNa dharmanA adhiSThAna (sthApana) mATe pratibaMdha dUra karavAnuM kArya kare che, ema samajavuM joIe. A viSe bhASya spaSTa che. 3 yadA tu yogI bahUnkAyAnimimIte tadA kimekamanaskAste bhavantyathAnekamanaskA ti- yogI ghaNAM zarIronuM nirmANa kare tyAre e badhAM eka manavALAM ke aneka manavALAM hoya che? nirmANacittAnyasmitAmAtrAt // 4 // phakta asmitAthI yogI bIjAM cittonuM nirmANa kare che. 4 bhASya asmitAmAtraM cittakAraNamupAdAya nirmANacittAni karoti / tataH sacittAni bhavantIti // 4 // cittanA kAraNarUpa asmitAmAtra upAdAnamAMthI yogI anya cittonuM nirmANa kare che. tethI cittavALAM zarIro hoya che. 4 tattvavaizAradI prakRtyApUreNa siddhIH samarthya siddhivinirmitanAnAkAyavarticittaikatva-nAnAtve
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 5 vicArayati - yadA tviti / tatra nAnAmanastve kAyAnAM praticittamabhiprAyabhedAdekAbhiprAyAnurodhazca parasparapratisaMdhAnaM ca na syAtAM puruSAntaravat / tasmAdekameva cittaM pradIpavadvisAritayA bahUnapi nirmANakAyAnvyApnotIti prApta Aha-nirmANacittAnyasmitAmAtrAt / yadyAvajjIvaccharIraM tatsarvamekaikAsAdhAraNacittAnvitaM dRSTam / tadyathA caitramaitrAdizarIram / tathA ca nirmANakAyA iti siddhaM teSAmapi prAtisvikaM mana ityabhiprAyeNAha-asmitAmAtramiti // 4 // prakRtinA ApUraNathI siddhionuM samarthana karIne, siddhithI vinirmita aneka zarIromAM citta eka hoya che ke aneka e viSe "yadA tu..." vagerethI vicAre che. ghaNAM zarIromAM ghaNAM mana hoya to anya puruSanI jema badhAM manamAM abhiprAyo judA judA hoya, tethI eka abhiprAyano anurodha ane paraspara anusaMdhAna siddha thAya nahIM. mATe eka ja citta pradIpanI jema prakAzarUpe vistarIne ghaNAM nirmANa zarIromAM vyApIne rahe che. evo prasaMga prApta thatAM sUtrathI kahe che ke asmitAmAtrathI nirmANa citto pragaTa thAya che. jeTalAM jIvatAM zarIro che, e badhAM pratyeka, asAdhAraNa (bhinna) cittathI yukta jovAmAM Ave che, jema caitra, caitra vagerenAM zarIra. nirmANa zarIro paNa evAM ja hoya che, tethI e darekane potapotAnuM citta hoya che, ema "asmitAmAtram..." vagere bhASyathI kahe che. 4 pravRttibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm // 5 // aneka cittonA pravRttibhedamAM eka citta prayojaka (preraka) che. pa bhASya bahUnAM cittAnAM kathamekacittAbhiprAyapuraHsarA pravRttiriti sarvacittAnAM prayojakaM cittamekaM nirmimIte, tataH pravRttibhedaH // 5 // eka cittanA abhiprAya pramANe ghaNAM cittonI pravRtti kevI rIte thAya che ? badhAM cittone preranAruM eka citta banAve che, tethI pravRtti bheda zakya bane che. 5 tattvavaizAradI yaduktamanekacittatve ekAbhiprAyAnurodhazca pratisaMdhAnaM ca na syAtAmiti tatrottaraM sUtram pravRttibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm / abhaviSyadeSadoSo yadi ca cittamekaM
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 5] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [411 nAnAkAyavarti manonAyakaM na niramAsyata, tannirmANe tvadoSaH / na caikaM gRhItvA kRtaM, prAtisvikairmanobhiH kRtaM vA nAyakanirmANena / nijasyaiva manaso nAyakatvAditi vAcyam / pramANasiddhasya niyogaparyanuyogAnupapatteriti / atra purANaM bhavati ekastu prabhuzaktyA vai bahudhA bhavatIzvaraH / bhUtvA yasmAttu bahudhA bhavatyekaH punastu saH // tasmAcca manaso bhedA jAyante caita eva hi / (vAyupu. 66/642-244) / ekadhA sa dvidhA caiva tridhA ca bahudhA punaH yogIzvaraH zarIrANi karoti vikaroti ca / prApnuyAdviSayAnkaizcitkaizcidugraM tapazcaret // saMharecca punastAni sUryo razmigaNAniva / ( vAyupu0 66 / 152 ) rUti / tavetenAmiprAyeLA-vahUnAM vijJAnAmiti // "" aneka citto hoya to eka abhiprAyano anurodha ane paraspara anusaMdhAna nahIM thAya ema kahyuM. enA javAbamAM prastuta sUtra " pravRttibhede..." vagerethI kahe che ke yogI aneka cittonI pravRttine preranAruM eka niyAmaka citta banAve che. AveA doSa tyAre ja thAya jyAre bhinna zarIromAM rahelAM cittonuM eka nAyakacitta banAvAya nahIM. enuM nirmANa thAya to doSa Ave nahIM. aneka pratizarIra bhinna citto mATe eka nAyakacitta banAvavAnI zI jarUra che ? yogInuM potAnuM ja citta nAyakacittanuM kArya karaze, ema kahevuM na joIe. kAraNa ke je vAta pramANasiddha che, emAM navA tarko ane navA prazno UbhA na karavA joIe. A viSe purANa (pramANa) che : "eka Izvara (aizvaryasaMpanna yogI) potAnI prabhuzaktithI aneka bane che, aneka banyA pachI pAcho eka bane che. tethI AvAM bhinna mana utpanna thAya che." (vAyupurANa, 66, 143-144) "yogIzvara eka rUpa, be rUpa, traNa rUpa, aneka rUpa vALo bane che. aneka zarIro utpanna kare che ane naSTa kare che. keTalAMka zarIrothI viSayo prApta kare che, keTalAMkathI ugra tapa kare che, ane sUrya potAnAM kiraNo sameTI le, ema e badhAMne sameTI le che.'(vAyupurANa, 66,152) AvA abhiprAyathI "bahunAM cittAnAM..." vagere kahe che. 5
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 ] pataMjalinA yogasUtro [pA. 4 sU. 6 tatra dhyAnajamanAzayam // 6 // e badhAmAM dhyAnajanya citta Azaya vinAnuM che. 6 bhASya paJcavidhaM nirmANacittaM janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhaya iti / tatra yadeva dhyAnajaM cittaM tadevAnAzayam / tasyaiva nAstyAzayo rAgAdipravRttiH / nAtaH puNyapApAbhisaMbandhaH kSINaklezatvAdyogina iti / itareSAM tu vidyate zayaH dA janma, auSadhi, maMtra, tapa ane samAdhithI siddhio utpanna thAya che, ema kahyuM, tethI nirmANacitta pAMca prakAranuM che. emAM dhyAna (samAdhi) janya citta ja Azaya vinAnuM che. emAM rAga vagerenI pravRttirUpa Azaya nathI tethI eno puNya, pApasAthe saMbaMdha nathI. kAraNake yogIna kalezo kSINa thayA che. bIjAM cittomAM karbhAzaya che. 6 tattvavaizAradI tadevamuditeSu paJcasu siddhacitteSvapavargabhAgIyaM cittaM nirdhArayati-tatra dhyAnajamanAzayam / Azerata ityAzayAH karmavAsanA: klezavAsanAzca / ta ete na vidyante yasmistadanAzayaM cittamapavargabhAgIyaM bhavatItyarthaH / yato rAgAdinibandhanA pravRttistyito nAsti puNyapApAbhisaMbandhaH / kasmAtpunA rAgAdijanitA pravRttirnAstItyata AhakSINaklezatvAditi / dhyAnajasyAnAzayasya mano'ntarebhyo vizeSaM darzayitumitareSAmAzayavattAmAha-itareSAM tviti // 6 // tatra dhyAnajam.." vagere sUtrathI agAu kahelAM pAMca siddha cittomAM mokSabhAgI cittano nizcaya kare che. karmavAsanAo ane klezavAsanAo jemAM rahe e Azaya che. je cittamAM Azaya nathI ene anAzaya kahe che. e citta mokSabhAgI che. emAM rAga vagerethI utpanna thatI pravRtti nathI, tethI puNya-pApasAthe saMbaMdha nathI. zAthI rAgAdijanya pravRtti nathI? javAbamAM klezo kSINa thayA hovAthI ema kahe che. "itareSAm.." vagerethI bIjAM AzayavALAM cittothI dhyAnajanya anAzayacittanI vizeSatA kahe che. 6
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 7] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [413 yata :- 125 // 3 karmAzuklAkRSNaM yoginastrividhamitareSAm // 7 // yogInuM karma zukla ke kRSNa hotuM nathI. bIjAonuM traNa prakAranuM (zusa, !, mizra) Doya che. 7 bhASya catuSpadA khalviyaM karmajAtiH / kRSNA zuklakRSNA zuklA'zuklAkRSNA ceti / tatra kRSNA durAtmanAm / zuklakRSNA bahiH sAdhanasAdhyA, tatra parapIDAnugrahadvAreNaiva karmAzayapracayaH / zuklA tapaHsvAdhyAyadhyAnavatAm / sA hi kevale manasyAyatatvAdahiH sAdhanAnadhInA na parAnpIDayitvA bhavati / azuklAkRSNA saMnyAsinAM kSINaklezAnAM caramadehAnAmiti / tatrAzuklaM yogina eva phalasaMnyAsAt, akRSNaM cAnupAdanAt / itareSAM tu bhUtAnAM pUrvameva trividhamiti // 7 // A karmajAti cAra sthAnovALI che. kRSNa, zuklakRSNa, zukla ane azuklAkRSNa. durAtmAonuM karma kRSNa che. zuklakRSNa karma bAhya sAdhanothI ane bIjAone pIDA ke sukha pahoMcADIne ja siddha thAya che, ane emanAthI karbhAzaya vadhe che. tapa, svAdhyAya, dhyAna vagerenuM anuSThAna karanAranuM karma zukla hoya che. A karmajAti phakta manathI thAya evI, ane bAhya sAdhanone AdhIna na hovAthI, anyane pIDA pahoMcADyA vinA thAya che. azuklAkRSNa karyajAti kSINakleza, caramadehavALA saMnyAsIonI che. yogI phaLatyAga kare che tethI azukla ane navAM karma utpanna thavA deto nathI, tethI akRSNakarmavALo kahevAya che. bAkInAM prANIonAM karma agAu kahyAM evAM traNa prakAranAM Doya che. 7 tattvavaizAradI tatraiva ca hetuparaM sUtramavatArayati-yata iti / karmAzuklAkRSNaM yoginastrividhamitareSAm / padaM sthAnam / caturSu samavetA catuSpadA / yadyAvadahiHsAdhanasAdhyaM tatra sarvatrAsti kasyacitpIDA / na hi vrIhyAdisAdhane'pi karmaNi parapIDA nAsti / avaghAtAdisamaye pipIlikAdivadhasaMbhavAt / antato bIjAdivadhena stambAdi
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [ pA. 4 sU. 8 bhedotpattipratibandhAt / anugrahazca dakSiNAdinA brAhmaNAderiti / zuklA tapaHsvAdhyAyadhyAnavatAmasaMnyAsinAm / zuklatvamupapAdayati-sA hIti / azuklAkRSNA saMnyAsinAm / saMnyAsino darzayati- kSINeti / karmasaMnyAsino hi na kvacidbahiHsAdhanasAdhye karmaNi pravRttA iti na caiSAmasti kRSNaH karmAzayaH / yogAnuSThAnasAdhyasya karmAzayaphalasyezvare samarpaNAnna zuklaH karmAzayaH / niratyayaphalo hi zukla ucyate / yasya phalameva nAsti kutastasya niratyayaphalatvamityarthaH / tadevaM catuSTayIM karmajAtimuktvA katamA kasyetyavadhArayati zuklamiti // 7 // 414 ] "yata:" kAraNake ema kahIne karmabhedanA hetuparaka sUtra "karmAzuklAkRSNam...'' vagere prastuta kare che. pada eTale sthAna. cAra sthAnavALI hovAthI karmajAti catuSpadA kahevAya che. je karmo bAhya sAdhanothI sAdhya hoya e badhAmAM koIne pIDA pahoMcatI ja hoya che. DAMgara vagere sAdhanovALAM (yajJa) karmomAM anyane pIDA thAya che. khAMDavA vagere kAryomAM kIDIo vagerenI hiMsA thAya che. aMtataH bIja vagerenA nAzathI aMkura vagere bhedo utpanna thAya evo pratibaMdha che. brAhmaNa vagerene dakSiNA vagere ApavAthI anugraha paNa thAya che. saMnyAsa na lIdho hoya evA loko tapa, svAdhyAya, dhyAna vagere kare enAthI zukla karma utpanna thAya che.''sA hi...' vagerethI emanuM zuklapaNuM darzAve che. azukla-akRSNa-karmajAti saMnyAsIonI che. "kSINaklezAnAm..." vagerethI saMnyAsIo viSe kahe che. karmasaMnyAsIo bahAranA sAdhanathI sAdhya karmamAM pravRtta thatA nathI. tethI emano karmAzaya kRSNa nathI. jenuM phaLa kharAba na hoya e karma zukla che. jenuM phaLa ja na hoya evuM karma kharAba phaLa ApanAra kevI rIte hoI zake ? Ama cAra prakAranI karmajAti varNavIne "tatrAzuklam..." vagerethI kaI jAti konI che eno nirNaya kare che. 7 tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanAnAm // 8 // emanAthI (traNa prakAranAM karmothI) emanA vipAkane anurUpa vAsanAo ja abhivyakta thAya che. 8 bhASya tata iti trividhAtkarmaNaH / tadvipAkAnuguNAnAmeveti / yajjAtIyasya karmaNo yo vipAkastasyAnuguNA yA vAsanAH karmavipAkamanuzerate
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 8] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [415 tAsAmevAbhivyaktiH / na hi daivaM karma vipacyamAnaM nArakatiryaGmanuSyavAsanAbhivyaktinimittaM saMbhavati / kiM tu daivAnuguNA evAsya vAsanA vyajyante / nArakatiryamanuSyeSu caivaM samAnazcarcaH // 8 // emanAthI eTale trividha karmothI, emanA vipAka pramANe eTale je jAtimAM karmono vipAka thato hoya emane anurUpa ja, te te karmanA phaLane pragaTa kare evI vAsanAono AvirbhAva thAya che. devanI avasthA pragaTa karanAruM karma phalonmukha bane tyAre naraka, pazu ke manuSya avasthA pragaTa kare evI vAsanAonI abhivyaktinuM kAraNa banatuM nathI, paNa devone yogya vAsanAonA AvirbhAvanuM kAraNa bane che. naraka, pazu ane manuSya avasthAo viSe paNa A niyama lAgu paDe che. 8 tattvavaizAradI karmAzayaM vivicya klezAzayagatimAha- tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanAnAm / yajjAtIyasya puNyajAtIyasyApuNyajAtIyasya vA karmaNo yo vipAko, divyo vA nArako vA jAtyAyurbhogastasya vipAkasyAnuguNAH / tA evAhayA vAsanAH karmavipAkamanuzerate'nukurvanti / divyabhogajanitA hi divyakarmavipAkAnuguNA vAsanAH / na hi manuSyabhogavAsanAbhivyaktau divya karmaphalopabhogasaMbhavaH / tasmAtsvavipAkAnuguNA eva vAsanAH karmAbhivyaJjanIyA iti bhASyArthaH // 8 // karmAzayanuM vivecana karIne, have "tataH tadvipAkAnuguNAnAm.." vagere sUtrathI klezAzayanI gatinuM vivaraNa kare che. puSyajAtinAM ke pApajAtinAM karmono divya ke nArakIya vipAka eTale janma, AyuSya ane bhogarUpa phaLane anurUpa vAsanAo Avirbhata thAya che. je vAsanAo karmaphaLane anurUpa che, vagerethI e ja vAta kahe che ke divyabhogathI utpanna thayelI vAsanAo, divya karmane anurUpa hoya che. jo manuSyocita bhogavAsanA utpanna thAya, to divya karmaphaLabhoga saMbhave nahIM. tethI potAnA vipAkane anurUpa vAsanAo ja karmothI abhivyakta thAya che, evo bhASyano artha che. 8
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 9 jAtidezakAlavyavahitAnAmapyAnantaryaM smRti saMskArayorekarUpatvAt // 9 // skRti ane saMskAra eka (samAna) rUpavALAM hovAthI jAti, deza ane kALathI vyavahita vAsanAonuM paNa Anantarya (tarata ke pachI pragaTa thavAnuM valaNa) hoya che. 9 bhASya vRSadaMzavipAkodayaH svavyaJjakAJjanAbhivyaktaH, sa yadi jAtizatena vA dUradezatayA vA kalpazatena vA vyavahitaH punazca svavyaJjakAJjana evodiyAd drAgityevaM pUrvAnubhUtavRSadaMzavipAkAbhisaMskRtA vAsanA upAdAya vyajyeta / kasmAt ? yato vyavahitAnAmapyAsAM sadRzaM karmAbhivyaJjakaM nimittIbhUtamityAnantaryameva / kutazca ? smRtisaMskArayorekarUpatvAt / yathAnubhavAstathA saMskArAH / te ca karmavAsanAnurUpAH / yathA ca vAsanAstathA smRtiriti jAtidezakAlavyavahitebhyaH saMskArebhyaH smRtiH / smRtezca punaH saMskArA ityevamete smRtisaMskArAH karmAzayavRttilAbhavazAdvayajyante / atazca vyavahitAnAmapi nimittanaimittikabhAvAnucchedAdAnantaryameva siddhamiti // 9 // potAne vyakta karanAra kAraNothI pragaTa thayelo, bilADInI avasthA utpanna kare evAM karmaphaLono udaya, so janmo, dUradeza, ke so kalponA vyavadhAnavALo hoya, to paNa pharIthI potAne pragaTa karanAra kAraNothI agAunA janmamAM anubhavelA bilADInA anubhavorUpa karmavipAkanA saMskAranI vAsanAone sAthe laIne pragaTa thAya che. kema? kAraNake bhale e saMskAro vyavadhAnavALA hoya, chatAM emane anurUpa phaLa pragaTa kare evuM karma emane vyakta karavAmAM nimitta bane che, mATe Anantarya (avyavadhAna) ja che. bIjuM zuM kAraNa che? smRti ane saMskAra samAna rUpavALAM che. anubhava pramANe saMskAra hoya che. e saMskAra karmavAsanAne anurUpa hoya che. ane jevI vAsanA hoya evI smRti hoya che. mATe janma, deza, kALanA vyavadhAnavALA saMskArothI paNa smRti utpanna thAya che. ane smRtithI pAchA saMskAro utpanna thAya che. Ama smRti ane saMskAra karbhAzayane pravartavAno
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 9] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [417 avakAza maLatAM pragaTa thAya che. mATe vyavadhAna hovA chatAM nimitta-naimittika bhAva (kArya-kAraNabhAva)no uccheda na thato hovAthI Anantarya ja siddha thAya che. (vartamAna manuSya janma pachI karmavazAt bilADIno janma maLe to agAu ghaNA kalpo pahelAMnA bilADI tarIkenA saMskAro pragaTa thAya che.) 9 tattvavaizAradI - eturn syAdetat-manuSyasya prAyeNAnantaramadhigatamArjArabhAvasyAnantaratayA manuSyavAsanAyA evAbhivyaktyA bhavitavyam / na khalvasti saMbhavo yadanantaradivasAnubhUtaM na smaryate vyavahitadivasAnubhUtaM ca smaryata ityata Aha- jAtidezakAlavyavahitAnAmapyAnantarya smRtisaMskArayorekarUpatvAt / bhavatu vRSadaMzavAsanAyA jAtyAdivyavadhiH, tathApi tasyAH phalata Anantaryam / vRSadaMzAvipAkena karmaNA tasyA eva svavipAkAnuguNAyA abhivyaktI tatsmaraNasamutpAdAdityAha-vRSadaMzavipAkodaya iti / udetyasmAdityudayaH karmAzayaH / punazca svavyaJjakAJjana evodiyAt, abhivyajyeta vipAkArambhAbhimukhaH kriyatetyarthaH / abhisaMskArakriyA upAdAya gRhItvA vyajyeta / yadi vyajyeta svavipAkAnuguNA eva vAsanA gRhItvA vyajyetetyarthaH / Anantaryameva phalataH kAraNadvArakamupapAdya kAryadvAramupapAdayati-kutazca smRtIti / ekarUpatayA sAdRzyam / tadevAha- yatheti / nanvanubhavasarUpAzcetsaMskArAstathA satyanubhavA vizarArava ityete'pi vizarAravaH kathaM cirabhAvine'nubhavAya kalperannityata Aha- te ca karmavAsanAnurUpA iti / yathA'pUrvaM 1 sthAyi kSaNikakarmanimittamapyevaM kSaNikAnubhavanimitto'pi saMskAraH sthAyI / kiMcidbhedAdhiSThAnaM ca sArUpyam / anyathA'bhede tattvena sAdRzyAnupapatterityarthaH / sugamamanyat // 9 // bhale. paNa manuSya mRtyu pachI bilADI tarIke janme, to tarata pahelAMnI manuSyavAsanA ja vyakta thavI joIe. gaIkAle anubhavyuM hoya e yAda na Ave ane ghaNA divaso pahelAM anubhaveluM yAda Ave e saMbhavita nathI. A zaMkAnA samAdhAna mATe sUtrakAra "jAtidezakAla.." vagere sUtrathI kahe che ke janma, deza ane kALanuM vyavadhAna hoya to paNa saMskAronuM Anantarya (avyavadhAna) hoya che, kAraNake mRti ane saMskAra samAna rUpavALAM che. bilADInI vAsanA janma vagerenA vyavadhAnavALI che, chatAM phaLanI dRSTie Anantarya che. bilADInI avasthA pragaTa kare evuM karma, potAnA phaLane anurUpa vAsanAnuM smaraNa utpanna kare che, e vAta "vRSadaMzavipAka" vagerethI kahe che. udaya eTale karbhAzaya, kAraNa ke emAMthI smRtino udaya thAya che. e pharIthI potAne vyakta karanAra kAraNavaDe pragaTa thAya che ane phaLa
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 10 ' ApavAno AraMbha kare che, evo artha che. saMskArasAthe ja pragaTa thAya che. jo pragaTa thAya, to potAnA vipAkane anurUpa vAsanA sAthe ja pragaTa thAya evo artha che. phaLarUpa kAraNathI AnantaryanuM svarUpa kahIne "kutazrva, smRtisaMskArayorekarUpatvAt``thI kAryadvArA paNa Anantarya thAya che, e hakIkata jaNAve che. smRti ane saMskAra ekarUpa hovAthI samAna che. "yathA...'' vagerethI A ja vAta kahe che. saMskAro jo anubhavarUpa hoya, to anubhavo jema kSaNamAM naSTa thavAnA svabhAvavALA che. ema saMskAro paNa tarata ja naSTa thavA joIe. to pachI e ghaNA lAMbA samaya pachI anubhava utpanna karavA mATe samartha kevI rIte banI zake ? AnA javAbamAM te ya karmavAsanAnurUpA ...' vagerethI kahe che ke kSaNika karmathI utpanna thayeluM "apUrva" sthAyI hoya che, ema kSaNika anubhavanA nimittathI utpanna thayelA saMskAra paNa sthAyI hoya che. samAnarUpatA thoDA bhedanA Azraye rahe che. jo abheda hoya to sAdazya thAya nahIM. bIjuM saraLa che. 9 che. 10 tAsAmanAditvaM cAziSo nityatvAt // 10 // vAsanAo anAdi che. kAraNa ke (jIvatA rahevAnI) icchA nitya bhASya tAsAM vAsanAnAmAziSonityatvAdanAditvam / yeyamAtmAzIrmA na bhUvaM bhUyAsamiti sarvasya dRzyate sA na svAbhAvikI / kasmAt ? jAtamAtrasya jantorananubhUtamaraNadharmakasya dveSaduHkhAnusmRtinimitto maraNatrAsaH kathaM bhavet ? na ca svAbhAvikaM vastu nimittamupAdatte / tasmAdanAdivAsanAnuviddhamidaM cittaM nimittavazAtkAzcideva vAsanAH pratilabhya puruSasya bhogAyopAvartata iti / ghaTaprAsAdapradIpakalpaM saMkocavikAsi cittaM zarIraparimANAkAramAtramityapare pratipannAH / tathA cAntarAbhAvaH saMsArazca yukta iti / vRttirevAsya vibhunazcittasya saMkocavikAsinItyAcAryaH / tacca dharmAdinimittApekSam / nimittaM ca dvividham- bAhyamAdhyAtmikaM ca / zarIrAdisAdhanApekSaM bAhyaM stutidAnAbhivAdanAdi / cittamAtrAdhInaM
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 10] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [419 zraddhAdyAdhyAtmikam / tathA coktam- ye caite maitryAdayo dhyAyinAM vihArAste bAhyasAdhananiranugrahAtmAnaH prakRSTaM dharmamabhinivartayanti / tayormAnasaM balIyaH / katham ? jJAnavairAgye kenAtizayyete ? daNDakAraNyaM ca cittabalavyatirekeNa kaH zArIreNa karmaNA zUnyaM kartumutsaheta ? samudramagastyavadvA pibet?||10|| AziSo (jIvavAnI prArthanA) nitya hovAthI, enI vAsanAo paNa anAdi che. potAnA viSe badhAM prANIonI je A AzI:- prArthanAche ke huM na houM ema nahIM, paNa haMmezAM houM, e svAbhAvika nathI (paNa sakAraNa che). kema ? prANI janmatAM ja, maraNadharmanA anubhavavinA, duHkha taraphanA vaiSanI smRtipUrvaka maraNatrAsa anubhave che, e zI rIte bane ? svAbhAvika bAbata nimittanI apekSA rAkhatI nathI. mATe anAdi vAsanAothI vIMdhAyeluM citta, nimittavazAta keTalIka vAsanAono svIkAra karIne, puruSanA bhoga mATe pravarte che. keTalAka loko ghaDAmAM ke mahelamAM rahelA pradIpa jevuM saMkocavikAsazIla citta che, ane e zarIranA mApa ke AkAra mAtravALuM che, ema mAne che. A rIte dehAntaraprApti vaccenA samayamAM enI sthiti ane saMsAra samajAvI zakAya che, ema kahe che. paraMtu AcArya sarvavyApaka cittanI vRtti ja saMkoca-vikAsazIla che. ema kahe che, e dharma vagere nimittanI apekSAe thAya che. nimitto be prakAranAM che. bAhya ane AdhyAtmika. zarIra vagere sAdhanonI apekSAthI thatuM stuti, dAna, praNAma vagere bAhya che. ane zraddhA vagere phakta cittane AdhIna hoya e AdhyAtmika che. A viSe kahyuM che :- ""bAhya sAdhananI apekSA vinAnA dhyAnayogIonA maitrI vagere vihAro uttama prakAranA dharmane utpanna kare che." e bemAM mAnasika vadhu baLavAna che. kevI rIte ? jJAna ane vairAgyathI caDiyAtuM zuM che? manobaLa vagara koNa zArIrika baLavaDe daMDakAraNyane zUnya banAvI zake? athavA agatyanI jema samudra pI zake? 10 tattvavaizAradI syAdetat-vyajeranpUrvapUrvatarajanmAbhisaMskRtA vAsanAH / yadi pUrvapUrvatarajanmasadbhAve pramANaM syAt / tadeva tu nAsti / na ca jAtamAtrasya jantoharSazokadarzanamAtraM
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420] pataMjalinAM yogasUtro [. 4 . 10 pramANaM bhavitumarhati / padyAdisaMkocavikAsavatsvAbhAvikatvena tadupapatterityata AhatAsAmanAditvaM cAzipo nityatvAt / tAsAM vAsanAnAmanAditvaM ca na kevalamAnantaryamiti cArthaH / AziSo nityatvAt / AtmAziSo vAsanAnAmanAditve nitytvaavybhicaaraaditi| nanu svAbhAvikatvenApyupapatterasiddhamAziSo nityatvamityata Aha-yeyamiti / nAstikaH pRcchati-kasmAt / uttaram-jAtamAtrasya jantoriti / ata evaitasmiJjanmanyananubhUtamaraNadharmakasya maraNameva dharmaH so'nanubhUto yena sa tathoktastasya mAturaGkAtpraskhalataH kampamAnasya mAGgalyacakrAdilAcchitaM taduraHsUtramatigADhaM pANigrAhamavalambamAnasya bAlakasya kampabhedAnumitA dveSAnuSakte duHkhe yA smRtistannimitto maraNatrAsaH kathaM bhavediti / nanUktaM svabhAvAdityata Aha- na ca svAbhAvikaM vastu nimittamupAdatte gRhmati svotpattau / etaduktaM bhavati-bAlakasyedRzo dRzyamAnaH kampo bhayanibandhana IdRzakampatvAdasmadAdikampavat / bAlakasya bhayaM dveSaduHkhasmRtinimittaM bhayatvAdasmadAdibhayavat / AgAmipratyavAyotprekSAlakSaNaM ca bhayaM na duHkhasmRtimAtrAdbhavati, api tu yato bibheti tasya pratyavAyahetubhAvamanumAya saMpratyapi pratyavAyaM bhayaM ca vidadhyAditi / tasmAdyajjAtIyAdanubhUtacarAd dveSAnuSaktaM duHkhamupapAditaM tasya smaraNAt tajjAtIyasyAnubhUyamAnasya taduHkhahetutvamanumAya tato bibheti / na ca bAlakenAsmiJjanmani skhalanasyAnyatra duHkhahetutvamavagatam / na ca tAdRzaM duHkhamupalabdham / tasmAtprAgbhavIyo'nubhavaH pariziSyate / taccaitadevaM prayogamArohati- jAtamAtrasya bAlasya smRtiH pUrvAnubhavanibandhanA smRtitvAdasmadAdismRtivaditi / na ca padmasaMkocavikAsAvapi svAbhAvikau / na hi svAbhAvikaM kAraNAntaramapekSate / vaDherauSNyaM pratyapi kAraNAntarApekSAprasaGgAt / tasmAdAgantukamaruNakarasaMparkamAtrameva kamalinIvikAsakAraNam / saMkocakAraNaM ca saMskAraH sthitisthApaka iti / evaM smitAdyanumitaharSAdayo'pi prAci bhave hetavo veditavyAH / tadAstAM tAvat / prakRtamupasaMharati- tasmAditi / nimittaM labdhavipAkakAlaM karma / pratilambho'bhivyaktiH / ___ prasaGgatazcittaparimANavipratipattiM nirAcikIrSurvipratipattimAha-ghaTaprAsAdeti / dehapradezavartikAryadarzanAddehAdahiH sadbhAve cittasya na pramANamasti / na caitadaNuparimANam / dIrghazaSkulIbhakSaNAdAvaparyAyeNa jJAnapaJcakAnutpAdaprasaGgAt / na cAnanubhUyamAnakramakalpanAyAM pramANamasti / na caikamaNu mano nAnAdezairindriyairaparyAyeNa saMbandhamarhati / tatpArizeSyAtkAyaparimANaM cittaM ghaTaprAsAdavartipradIpavat / saMkocavikAsau puttikAhastidehayorasyotpatsyete / zarIraparimANamevAkAraH parimANaM yasyetyare pratipannAH / nanvevaM kathamasya kSetrabIjasaMyogaH / na khalvetadanAzrayaM mRtazarIrAnmAtRpitRdehavartinI lohitaretasI prApnoti, paratantratvAt / na hi sthANvAdiSvagacchatsu tacchAyA gacchati /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 10] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [421 na cAgacchati paTe tadAzrayaM citraM gacchati / tathA ca na saMsAraH syAdityata AhatathA cAntarAbhAvaH saMsArazca yukta iti / tathA ca zarIraparimANatve dehAntaraprAptaye pUrvadehatyAgo dehAntaraprAptizcAntarAsyAtivAhikazarIrasaMyogAd bhavataH / tena khalvayaM dehAntare saJcaret // tathA ca purANam aGgaSThamAtraM puruSaM nizcakarSa yamo balAt / (mahAbhA0 vana0 3 / 297 / 17) so'yamantarAbhAvaH / ata eva saMsArazca yukta iti / tadetadamRSyamANaH svamatamAha-vRttirevAsya vibhunazcittasya saGkocavikAsinItyAcAryaH svayaMbhUH pratipede / idamatrAkUtam-yadyanAzrayaM cittaM na dehAntarasaJcAri kathametadAtivAhikamAzrayate / tatrApi dehAntarakalpanAyAmanavasthA / na cAsya dehAnniSkarSa AtivAhikasya sambhavati / niSkRSTasya cetasastatsambandhAt / astu tahi sUkSmazarIramevA sargAdA ca pralayAnniyataM cittAnAmadhiSThAnaM SATakauzikazarIramadhyavarti / tena hi cittamAsatyalokAdA cAvIcestatra tatra zarIre saJcarati / niSkarSazcAsyopapannaH SATkauzikAtkAyAt / tatra hi tadantarAbhAvastasya niyatatvAt / na cAsyApi sadbhAve pramANamasti / na khalvetadadhyakSagocaraH / na ca saMsAro'syAnumAnam, aacaarymtenaapyupptteH| Agamastu puruSasya niSkarSamAha / na ca cittaM vA sUkSmazarIraM vA puruSaH, kiM tu citizaktirapratisaMkramA / na cAsyA niSkarSaH saMbhavatItyaupacAriko vyAkhyeyaH / tathA ca cittezcittasya ca tatra tatra vRttyabhAva eka niSkarSArthaH / yacca smRtItihAsapurANeSu maraNAnantaraM pretazarIraprAptistadvimokazca sapiNDIkaraNAdibhirityuktaM tadanujAnImaH / AtivAhikatvaM tasya na mRSyAmahe / na cAtrAsti kazcidAgamaH / labdhazarIra eva ca yamapuruSairapi pAzabaddho nIyate / na tvAtivAhikazarIraH / tasmAdAhaGkArikatvAccetaso'haGkArasya ca gaganamaNDalavatrailokyavyApitvAdvibhutvaM manasaH / evaM cedasya vRttirapi vibhvItisarvajJatApattirityata uktaM vRttirevAsyeti / syAdetat-cittamAtrAdhInAyA vRtteH saGkocavikAsau kutaH kAdAcitkAvityata Aha- tacca cittaM dharmAdinimittApekSam / vRttau nimittaM vibhajate-nimittaM ceti / AdigrahaNenendriyadhanAdayo gRhyante / zraddhAdIti / atrApi vIryasmRtyAdayo gRhyante / Antaratve saMmatimAcAryANAmAhatathA coktam / vihAro vyApAraH / prakRSTaM zuklam / tayorbAhyAbhyantarayomadhye / jJAnavairAgye tajjanitI dharmoM kena bAhyasAdhyena dharmeNAtizayyete abhibhUyete / jJAnavairAgyajAveva dharmoM tamabhibhavataH, bIjabhAvAdapanayata ityarthaH / atraiva suprasiddhamudAharaNamAha-daNDakAraNyamiti // 10 //
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 10 bhale. pUrva ane pUrvatara (pahelAMnA ane enI paNa pahelAMnA) janmonA saMskArothI utpanna thayelI vAsanAo vyakta thAya, jo pUrva ane pUrvatara janmonA astitvamAM koI pramANa hoya. paNa e ja to nathI. tarata janmelA bALakamAM harSazoka jaNAya e ja pramANa gaNAya nahIM. e kamaLanA saMkoca-vikAsanI jema svAbhAvika che, e rIte samajAvI zakAya che. A zaMkAnA nirAkaraNa mATe "tAsAmanAdivaM cAziSo nityavAta" sUtrathI kahe che ke vAsanAonuM Anantarya ja nahIM, anAdipaNuM paNa siddha karI zakAya che, ema "ca"no prayoga karIne kahe che. AziSo nitya che. potAnA vizenI AziSo ke vAsanAmUlaka icchAo anAdi ane nitya che. kAraNa ke emAM koI pheraphAra thato nathI. AziSo svAbhAvika che, ema samajAvI zakAya evI hovAthI emanuM nityatva asiddha che. enA javAbamAM "yA Iyam..." vagerethI kahe che ke potAnA viSe je A huM houM, evI icchA svAbhAvika nathI. nAstika pUche che : kema ? enA javAbamAM "jAtamAtrasya janto" vagerethI kahe che ke A janmamAM jeNe maraNadharma anubhavyo nathI, evuM tarata janmeluM bALaka mAtAnA khoLAmAMthI paDI jatAM dhrUje che, ane enA gaLAmAM paherelA maMgaLasUtrane potAnA hAthathI pakaDI rAkhe che. enAthI du:kha pratyenA dveSa sAthe joDAyelI smRtithI utpanna thato maraNabhaya jaNAya che, e kevI rIte utpanna thayo ? svabhAvika rIte Ama bane nahIM. kAraNa ke svAbhAvika dharma. utpanna thavA mATe nimittanI apekSA rAkhato nathI. Azaya e che ke ApaNAmAM jema evuM bhayajanya kaMpana hoya che, evo bALakamAM jaNAto kaMpa paNa bhayane lIdhe che. bALakane thato bhaya, duHkha tarapha SanI smRtithI utpanna thAya che, jema ApaNane bhaya thAya che. vaLI, AgAmI kaSTanA anumAnarUpa lakSaNavALo bhaya phakta duHkhanA smaraNathI thato nathI, paNa jenAthI Dare che, e duHkhano hetu che, evuM anumAna karIne, hamaNAM paNa evuM duHkha utpanna karaze, ema samajIne kare che. tethI je prakAranuM duHkha AvI paDyuM hatuM, enuM smaraNa karIne, e prakAranA vartamAna anubhavane paNa, e duHkhano hetu che, evuM anumAna karIne, enAthI Dare che. ane bALaka paDI javA sivAya, A janmamAM bIjA prakAranA duHkhanA hetune jANatuM nathI, ke evuM duHkha eNe anubhavyuM nathI. mATe pUrvajanmano anubhava ja bAkI rahe che. A anumAnano prayoga A rIte karI zakAya :- "tarata janmelA bALakanI mRti pUrva anubhavane lIdhe che, smRti hovAnA kAraNe, ApaNI smRtinI jema." kamaLano saMkoca - vikAsa paNa svAbhAvika nathI. svAbhAvika bAbata anya kAraNanI apekSA rAkhatI nathI. nahIM to, agninI uSNatA mATe paNa anya kAraNanI apekSAno prasaMga thAya. mATe kamaLanA vikAsanuM AgaMtuka kAraNa aruNanA kiraNano saMparka che.
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 10] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [423 ane saMskAra sthitisthApakatArUpa saMkocanuM kAraNa che. A rIte bALakanA smita vagere mATe paNa pUrvajanmanA harSa vagere hetuo jANavA joIe. A carcA ahIM samApta karIe. "tasmAtu" vagerethI viSayano upasaMhAra kare che. nimitta eTale phaLa ApavA mATe taiyAra thayeluM-pAkI gayeluM - karma ane pratibaMbha eTale abhivyakti. prasaMgavazAta cittanA parimANa (mApa) viSe virodhI vicAronuM nirAkaraNa karavA mATe "ghaTaprAsAdapradIpakalpam..." vagerethI viruddha mata prastuta kare che. dehanA pradezanI maryAdAmAM kArya karatuM jaNAvAthI, zarIranI bahAra cittanA astitvamAM koI pramANa nathI. ane e aNu jevaDuM paNa nathI. kAraNa ke jo ema hoya to moTI jalebI khAtAM ekI sAthe pAMca prakAranAM jJAna utpanna thaI zake nahIM. vaLI na anubhavAtA kramanI kalpanAmAM koI pramANa nathI. aNu jevaDuM eka mana judAM judAM sthAnomAM rahelI indriyo sAthe saMbaMdhamAM AvI zake nahIM. tethI bAkI rahelA vikalpa mujaba citta ghaDA ke mahelamAM rahelA pradIpa jevuM zarIranA parimANanuM mAnavuM joIe. A rIte hAthI ane mAkhInA zarIramAM cittano saMkoca-vikAsa yuktisaMgata banaze mATe zarIranA parimANa jevaDA AkAra ke mApanuM citta che, ema keTalAka mAne che. jo ema hoya to eno kSetra ane bIjA sAthe saMyoga kevI rIte thAya che? mRta zarIramAMthI nIkaLIne, AzrayavinA mAtApitAnA dehamAM rahelA lohI-resane prApta karI zake nahIM. kAraNa ke e parataMtra che. staMbha vagere gatizIla na hoya to emanI chAyA gatizIla hoI zake nahIM, ane vastra gatizIla na hoya to enA Azraye raheluM citra cAlatuM nathI. vaLI saMsAra paNa siddha na thAya, tethI kahe che, "tathA cAntarAbhAvaH saMsArazra yukta" eTale ke zarIranA mApanuM citta hoya to pUrvadahano tyAga ane anya dehanI prApti paNa AtivAhika zarIranA saMyogathI siddha thaze. enA Azraye e bIjA dehamAM jaze. purANamAM kahyuM che : aMgUThA jevaDA puruSane yame baLapUrvaka kheo." (mahAbhArata, vanaparva, 3. 297.17) A vacagALAnI (cittanI) sthiti che. mATe saMsAra paNa siddha thaze. A mata asvIkArya lAgavAthI potAno mata "vRttidevAya vibhunazcittasya saMkocavikAsinItyAcArya'thI kahe che ke svayaMbhU - hiraNyagarbha - A zAstranA Adi AcArya citta sarvavyApaka che ane enI vRtti ja saMkocavikAsazIla che, ema mAne che. rahasya e che ke jo citta AzrayavinA bIjA dehamAM jatuM nathI, to e (sthUla deha tyAgIne) AtivAhika dehamAM kevI rIte jAya che ? e samayagALAmAM paNa anya dehanI lpanA karavAmAM Ave to anavasthA thAya (aMtahIna kalpanAno doSa
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 10 thAya). sthUla zarIramAMthI AtivAhika zarIranuM kheMcAvuM saMbhavatuM nathI. kAraNa ke enI sAthe cittano saMbaMdha che. to pachI sargathI pralaya sudhI niyata ane cittanA AzrayarUpa, cha kozovALA pUla zarIramAM rahetuM sUkSma zarIra mAnavuM joIe. enA Azraye citta satyalokathI avIci sudhI te te sthUla zarIromAM saMcaraNa karaze. cha kozovALA bhautika zarIramAMthI ene kheMcIne bahAra lAvavAnI vAta paNa yuktisaMgata banaze, ane skUla zarIra choDyA pachI antarAbhAva - vacagALAmAM hayAti - niyata sUkSmazarIrathI siddha thaze. paraMtu AvA sUkSma zarIranA astitvamAM koI pramANa nathI. e indriyagocara nathI. saMcaraNanA hetuthI enuM anumAna paNa na thaI zake. kAraNa ke AcAryanA mata mujaba saMcaraNa samajAvI zakAya che. Agama puruSane bahAra kheMcavAnI vAta kahe che, citta ke sUkSma zarIrane nahIM. ane citta ke sUkSma zarIra puruSa nathI, paNa (viSayomAM) gativinAnI citizakti puruSa che. enuM bahAra kheMcAvuM saMbhavita nathI, mATe e vAta aupacArika mAnavI joIe. cittanI ke citizaktinI vRttino te te gALAmAM abhAva kheMcavAnA arthamAM samajI zakAya che. vaLI smRti, itihAsa ane purANomAM maraNa pachI pretazarIranI prApti ane sapiMDIkaraNa vagerethI enI mukti kahI che, eno ame svIkAra karIe chIe. paNa enuM AtivAhikatva svIkAratA nathI. A viSe paNa zruti pramANa nathI. yamapuruSo vaDe zarIravALAne ja pAzathI bAMdhIne laI javAmAM Ave che, AtivAhika zarIravALAne nahIM. citta ahaMkArathI pedA thAya che. ane ahaMkAra AkAzanI jema railokyavyApI hovAthI citta sarvavyApaka che. vaLI enI vRtti paNa vibhu hoya to sarvajJatAno prasaMga Ave, tethI kahyuM ke enI pragaTa thatI vRtti ja saMkocavikAsazIla che. bhale, paNa cittane AdhIna enI vRttino saMkocavikAsa hoya to e kyAreka ja thAya evuM zAthI? javAbamAM "tacca dharmAdinimittApekSama"thI kahe che ke dharmAdinI apekSAe citta saMkucita ke vikasita thAya che. "nimitta ca dvividhama"thI vRttinA saMkocavikAsanA nimittane be prakAranuM kahe che. emAM bAhyanimitta zarIra vagere sAdhanonI apekSA rAkhe che. vagere zabdathI indriya, dhana vagere sAdhanonuM grahaNa samajavuM joIe. AdhyAtmika nimittomAM zraddhA vagere kahyAM. tyAM paNa "Adi zabdathI utsAha, smRti (satata jAgarUkatA) vagerenuM grahaNa samajavuM joIe. "tathA coktam"thI Ansara sAdhano viSe AcAryonI saMmati darzAve che. vihAra eTale vyApAra (vyavahAra). prakRSTa eTale zukala (zuddha) "tayo:" eTale bAhya ane Abhyantara e bemAMthI. jJAna vairAgyathI eTale emanAthI utpanna thayelo dharma kyA
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 su. 11] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [425 bAhya sAdhana-sAdhya dharmathI ocho gaNAya ? jJAnavairAgyajanya dharmo ja emanA karatAM vadhu baLavAna che. tethI emanA bIjabhAvane dUra kare che. "daMDakAraNyam' vagerethI A viSayamAM suprasiddha daSTAnta prastuta kare che. 10 hetuphalAzrayAlambanaiH saMgRhItatvAdeSAmabhAve tadabhAvaH // 11 // hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbana vaDe (vAsanAono) saMgraha thato hovAthI, emanA (hetu vagerenA) abhAvathI emano abhAva thAya che. 11. bhASya heturdharmAtsukhamadharmAduHkhaM sukhAdrAgo duHkhAdveSastatazca prayatnastena manasA vAcA kAyena vA parispandamAnaH paramanugRhNAtyupahanti vA / tataH punardharmAdharmoM sukhaduHkhe rAgadveSAviti pravRttamidaM SaDaraM saMsAracakram / asya ca pratikSaNamAvartamAnasyAvidyA netrI mUlaM sarvaklezAnAmityeSa hetuH / phalaM tu yamAzritya yasya pratyutpannatA dharmAdeH, nApUrvopajanaH / manastu sAdhikAramAzrayo vAsanAnAm / na hvavasitAdhikAre manasi nirAzrayA vAsanAH sthAtumutsahante / yadabhimukhIbhUtaM vastu yAM vAsanAM vyanakti tasyAstadAlambanam / evaM hetuphalAzrayAlambanaretaiH saMgRhItAH sarvA vAsanAH / eSAbhAve tatsaMzrayANAmapi vAsanAnAmabhAvaH // 11 // hetu eTale dharmathI sukha, adharmathI duHkha, sukhathI rAga, duHkhathI dveSa, pachI prayatna vakhate mana, vacana ane zarIrathI karmo karatAM puruSa bIjAnuM hita ke ahita kare che. enAthI pharIvAra dharma, adharma, sukha, duHkha, rAga ane dveSa utpanna thAya che. Ama A cha arAovALuM saMsAracakra pravarte che. pratikSaNa pharatA A cakranI netrI (nAyikA) ane mULa avidyA badhA kalezonuM kAraNa hovAthI "hetu" kahevAya che. jene anulakSIne dharma vagere AcarAya e "phaLa" che. emAM koI navIna vastu utpanna thatI nathI. (ja anAgata hatuM enI vartamAnatA thAya che.) sAdhikAra mana vAsanAono "Azraya" che. caritAdhikAra (kRtakRtya) manamAM AzrayavinA vAsanAo rahI zakatI nathI. sanmukha upasthita thatI vastu vAsanAne pragaTa kare e enuM AlaMbana" che. Ama, badhI vAsanAo hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbanane
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 11 kAraNe saMgrahAya che. emanA abhAvamAM, emanA Azraye rahelI vAsanAono paNa abhAva thAya che. 11 tattvavaizAradI athaitAzcittavRttayo vAsanAzcAnAdayazcetkathamAsAmucchedaH / na khalu citizaktiranAdirucchidyata ityata Aha-hetuphalAzrayAlambanaiH saMgRhItatvAdeSAmabhAve tadabhAvaH / anAderapi samucchedo dRSTaH / tadyathA'nAgatatvasyeti svybhicaartvaadsaadhnm| citizaktistu vinAzakAraNAbhAvAnna vinazyati, na tvanAditvAt / uktaM ca vAsanAnAmanAdInAmapi samucchede kAraNaM sUtreNeti / anugrahopaghAtAvapi dharmAdharmAdinimittamupalakSayataH / tena surApAnAdayo'pi saMgRhItA bhavanti / netrI nAyikA / atraiva hetumAha-mUlamiti / pratyutpannatA vartamAnatA na tu dharmasvarUpotpAdaH / atraiva hetumAha-na hIti / yadabhimukhIbhUtaM vastu kAminIsaMparkAdi / vyApakAbhAve vyApyasyAbhAva rUti mUtrArtha: zA have A cittavRttio ane vAsanAo anAdi hoya to emano nAza zI rIte thAya ? anAdi citizaktino nAza thato nathI. AnA javAbamAM "hetula vagere sUtrathI kahe che ke hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbanathI saMgrahIta-saMcita- thatI vAsanAo, emanA abhAvathI nAza pAme che. anAdino paNa nAza jovAmAM Ave che. dAkhalA tarIke anAgatapaNuM (anAdi chatAM sAnta che). Ama anAdipaNuM savyabhicAra (niyamapUrvaka zAzvatatAno hetu na hovAthI) che, tethI e avinAzIpaNAne siddha na karI zake. citizakti vinAzanA kAraNanA abhAvane lIdhe zAzvata che, anAdipaNAne lIdhe nahIM. ane anAdi vAsanAonA nAzanuM kAraNa sUtramAM darzAvyuM che. anyano anugraha ane upaghAta paNa dharma ane adharmano hetu darzAve che. AnAthI madyapAna vagerenuM grahaNa thayeluM jANavuM joIe. netrI eTale nAyikA ke preraka. "mUla" (avighA badhAnuM mULa che) kahIne prerakapaNAno hetu batAvyo che. pratyutpannatA eTale vartamAnatA, dharmanA svarUpanI navIna utpatti nahIM. "na hi" vagerethI eno hetu kahe che. "yadabhimukhIbhUtam" je samakSa upasthita thAya - eTale kAminI saMparka vagere. vyApaka na hoya to vyApya paNa na hoI zake, evo sUtrano artha che. 11 nAstyasataH saMbhavaH, na cAsti sato vinAzaH iti dravyatvena saMbhavantyaH kathaM nirvatiSyanta vAsanA rUti - asat utpanna thatuM nathI, ane sano vinAza thato
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 12] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [427 nathI. to dravya tarIke utpanna thatI vAsanAo naSTa kevI rIte thAya che ? atItAnAgataM svarUpato'styadhvabhedAddharmANAm // 12 // atIta ane anAgata svarUpathI che. kAraNa ke dharmono traNa bhayo(o)bhA me hoya che. 12 bhASya bhaviSyadvayaktikamanAgatam, anubhUtavyaktikamatItam / svavyApAropArUDhaM vartamAnam / trayaM caitadvastu jJAnasya jJeyam / yadi caitat svarUpato nAbhaviSyannedaM nirviSayaM jJAnamudapatsyata, tasmAdatItAnAgataM svarUpato'stIti / kiJca bhogabhAgIyasya vApavargabhAgIyasya vA karmaNaH phalamutpitsu yadi nirupAkhyamiti taduddezena tena nimittena kuzalAnuSThAnaM na yujyate / satazca phalasya nimittaM vartamAnIkaraNe samarthaM nApUrvopajanena / siddhaM nimittaM naimittikasya vizeSAnugrahaM kurute, nApUrvamutpAdayatIti / dharmI cAnekadharmasvabhAvaH / tasya cAdhvabhedena dharmAH prtyvsthitaaH| na ca yathA vartamAnaM vyaktivizeSApannaM dravyato'styevamatItamanAgataM ca / kathaM tarhi ? svenaiva vyaGgayena svarUpeNAnAgatamasti, svena cAnubhUtavyaktikena svarUpeNAtItamiti, vartamAnasyaivAdhvanaH svarUpavyaktiriti, na sA bhavatyatItAnAgatayoradhvanoH / ekasya cAdhvanaH samaye dvAvadhvAnau dharmisamanvAgatau bhavata eveti, nAbhUtvA bhAvastrayANAmadhvanAmiti // 12 // anAgatanI abhivyakti bhaviSyamAM thAya che. jenI abhivyakti anubhavAI gaI che, e atIta che. ane je potAnA vyApAramAM ArUDha thaIne pragaTa thayuM che, e vartamAna che. A traNa vastuo jJAnavaDe zeya bane che. jo e svarUpathI na hota to AvuM jJAna nirviSaya banavAthI utpanna na thaI zakta. mATe atIta ane anAgata svarUpathI che. vaLI bhogabhAgI ke mokSabhAgI karmanuM phaLa utpanna thavAnuM ja che. ema jo kartAvaDe nirUpaNa karAya evuM na hoya to, ene udezIne, enA nimittathI zANA puruSo karmanuM anuSThAna kare che, e ayogya Thare. nimitta apragaTa paNa astitva dharAvatA phaLane vartamAna banAvavAmAM samartha che, asat nuM sarjana karavAmAM nahIM.
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 12 pUrNapaNe kAryazIla nimitta potAnAthI utpanna thanAra phaLapara vizeSa anugraha 43 cha, bhane navesara pe 42tuM nathI. dharmI svabhAvathI aneka dharmovALo che. enA dharmo adhva(kALa) bhedathI vyavasthita rahelA che. atIta ane anAmata vartamAnanI jema dravyatarIke vizeSa prakAranI abhivyaktirUpe pragaTelA hotA nathI. to kevA che? potAnA vyaMgya (pragaTa thanArA) svarUpa sAthe anAgata rahe che. potAnA anubhUta thaI cUkelA vyakta svarUpasAthe atIta rahe che. vartamAnamAM ja enuM (kAryakArI) svarUpe pragaTa hoya che. evuM atIta ane anAgata kALamAM hotuM nathI. ane eka adhvanA samaya daramyAna bIjA be avvo dharmImAM anugata hoya che ja, tethI A traNe aSpo abhAvathI bhAvarUpa banatA nathI. 12 tattvavaizAradI uttaraM sUtramavatArayituM zaGkate-nAstIti / asata iti tu saMpAtAyAtaM nidarzanAya vA / atItAnAgataM svarUpo'styadhvabhedAddharmANAm / nAsatAmutpAdo na satAM vinAzaH / kiM tu satAmeva dharmANAmadhvabhedapariNAma evodayavyayAviti sUtrArthaH / anubhUtA prAptA yena vyaktistat tathA / saMprati vyaktirnAstIti yAvat / itazca traikAlye'pi dharmaH sannityAha-yadi ceti / na saj jJAnaviSayaH saMbhavatIti nirupAkhyatvAt / viSayAvabhAsaM hi vijJAnaM nAsati viSaye bhavati / traikAlyaviSayaM ca vijJAnaM yoginAmasmadAdInAM ca vijJAnamasati viSaye notpannaM syAt / utpadyate ca / tasmAdatItAnAgate sAmAnyarUpeNa samanugate sta iti / evamanubhavato jJAnaM viSayasattve heturuktam / uddezyatvAdapyanAgatasya viSayatvena sattvamevetyAha-kiM ca bhogabhAgIyasyeti / kuzalo nipuNaH / anuSTheye'pi ca yadyannimittaM tatsarvaM naimittike satyeva vizeSamAdhatte / yathA kANDalAvavedAdhyAyAdayaH / na khalvete kANDalAvAdayo'santamutpAdayanti / sata eva tu tatprAptivikArau kurvanti / evaM kulAlAdayo'pi sata eva ghaTasya vartamAnIbhAvahetava ityAha-satazceti / yadi tu vartamAnatvAbhAvAdatItAnAgatayorasattvaM hanta bho vartamAnasyApyabhAvo'tItAnAgatatvAbhAvAt / adhvadharmyaviziSTatayA tu sattvaM trayANAmapyaviziSTamityabhiprAyeNAha-dharmI ceti / pratyekamavasthAnaM pratyavasthitiriti / dravyata iti / dravye dharmiNi / sArvavibhaktikastasiH / yadyatItAnAgatAvatItAnAgatatvena stastarhi vartamAnasamaye tattvAbhAvAnna syAtAmityata Aha- ekasya ceti / prakRtamupasaMharati-iti nAbhUtvA bhAva iti // 12 //
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 12] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [429 "nAsti asataH saMbhavaH..." vagerethI AgaLanA sUtrane prastuta karavA mATe zaMkA uThAve che. "asat utpanna thAya nahIM" e vidhAna agAunA sUtranA kramamAM AveluM athavA dAkhalArUpa gaNavuM joIe. "atItAnAgatam" vagere sUtrathI kahe che ke asatnI utpatti ane satno vinAza thato nathI. paraMtu astitva dharAvatA dharmo adhvabhedathI pariNamIne utpanna ane naSTa thAya che, evo sUtrano artha che. anubhUta eTale bhUtakALamAM vyaktapaNuM anubhavyuM hatuM evA dharmo. eTale ke vartamAnamAM jemanI abhivyakti nathI evA. "yadi caitasvarUpatonA bhaviSyat..." vagerethI kahe che ke dharmo traNe kALamAM hoya che. asanuM nirUpaNa azakya hovAthI jJAnano viSaya bane nahIM. jJAna viSayane prakAzita kare che, viSaya na hoya to e hotuM nathI. viSaya na hota to yogIone traNe kALanuM jJAna ane ApaNA jevAone sAdhAraNa jJAna thAta nahIM. paNa e utpanna thAya che, tethI atIta ane anAgata sAmAnya rUpathI anugata che. Ama anubhavanAranuM jJAna viSayanA astitvano hetu kahyo. "kiM ca bhogabhAgIyasya'... vagerethI kahe che ke uddezyarUpa anAgatanuM paNa viSayatarIke astitva che ja. kuzaLa eTale nipuNa. anuSThAnanI siddhimAM je nimitto che, e naimittika (nimittasAdhyaphaLa) hoya, to ja emAM vizeSatA utpanna kare che. dAkhalA tarIke kheDUta ane vaidAdhyayana karanAra vidyArthI, kheDUta vagere asatna utpanna karatA nathI, paNa sastune ja prApta karIne emAM vikAra (pariNAma) utpanna kare che. "sataAE..." vagerethI kahe che ke kuMbhAra vagere astitva dharAvatA ghaDAnA vartamAna bhAvanA hetu che. jo atIta ane anAgata vartamAnamAM nathI mATe che ja nahIM ema kahIe to atIta ane anAgatanA abhAvathI vartamAnano paNa abhAva che, ema kahevuM paDaze. "dharmI ca" vagerethI kahe che ke alvonI vizeSatAo vinAno dharma traNe kALamAM samAna rUpe hayAta hoya che. pratyavasthiti eTale pratyekanI avasthiti. "dravyataH"mAM dravya dharmavAcaka che. badhI vibhaktio sUcavavA "tasi" vaparAya che. jo atIta ane anAgata phakta bhUtakALamAM ane bhaviSyakALamAM hoya to vartamAnamAM emanI sattA (astitva)no abhAva thaze. mATe "ekasya cAlvanaH samaye...' vagerethI kahe che ke eka ardhInA samayagALAmAM bIjA be adhvo dharmImAM anugata hoya che ja. "nAbhUtvA bhAvaH trayANAmanAm''thI upasaMhAra karatAM kahe che ke abhAvamAMthI bhAva utpanna thato nathI. 12
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 13 te vyaktasUkSmA guNAtmAnaH // 13 // e traNe kALamAM rahetA dharmo vyakta ane sUmarUpamAM rahe che, ane guNo emanuM mULa svarUpa che. 13 bhASya te khalvamI tryadhvAno dharmA vartamAnA vyaktAtmAno'tItAnAgatAH sUkSmAtmAnaH SaDavizeSarUpAH / sarvamidaM guNAnAM saMnivezavizeSamAtramiti paramArthato guNAtmAnaH / tathA ca zAstrAnuzAsanam guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati / yattu dRSTipathaM prAptaM tanmAyeva sutucchakam // iti // 13 // A traNa kALavALA dharmo vartamAnamAM vyaktarUpavALA ane atIta temaja anAgatamAM sUkSmarUpavALA hoya che, tathA cha avizeSa rUpa hoya che. A badhuM (jagata) guNono vizeSa saMnivezamAtra che, tethI hakIkatamAM badhuM guNAtmaka che. A viSe zAstra upadeza cheH "sonU 52ma (bhUga) 35 dRSTigoya2 yatuM nathI. vAmAM mAve che, e mAyAnI jema atyaMta tuccha che."13 tattvavaizAradI syAdetat-ayaM tu nAnAprakAro dharmidharmAvasthApariNAmarUpo vizvabhedaprapaJco na pradhAnAdekasmAdbhavitumarhati / na hyavilakSaNAtkAraNAtkAryabhedasaMbhava ityata Aha- te vyaktasUkSmA guNAtmAnaH / te tryadhvAno dharmA vyaktAzca sUkSmAzca guNAtmAno na traiguNyAtiriktameSAmasti kAraNam / vaicitryaM tu tadAhitAnAdiklezavAsanAnugatAdvaicitryAt / yathoktaM vAyupurANe vaizvarUpyAtpradhAnasya pariNAmo'yamadbhutaH // (53/120) iti / vyaktAnAM pRthivyAdInAmekAdazendriyANAM ca vartamAnAnAmatItAnAgatatvaM SaDavizeSA yathAyogaM bhavanti / saMprati vizvasya nityAnityarUpe vibhajannityarUpamAhasarvamidamiti dRzyamAnam / saMnivezaH saMsthAnabhedavAnpariNAma ityarthaH / atraiva SaSTitantrazAstrasyAnuziSTiH / mAyeva na tu mAyA / sutucchakaM vinAzi / yathA hi mAyAhnAyaivAnyathA bhavatyevaM vikArA apyAvirbhAvatirobhAvadharmANaH pratikSaNamanyathA /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 14] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [431 prakRtinityatayA mAyAvimiNI paramArtheti // 13 / / bhale. paNa A vividha prakAranA dharmI, dharma ane avasthA pariNAma rUpavALo vizvarUpa prapaMca eka pradhAnathI utpanna thaI zake nahIM. eka kAraNathI kAryabheda saMbhave nahIM. tethI "te vyaktasUkSma guNAtmAnaH" sUtrathI kahe che ke A badhA traNa adhvavALA dharmo vyakta, sUkSma temaja guNorUpa che. traNa guNothI juduM emanuM koI kAraNa nathI. emanAthI utpanna thayelI anAdi kvezavAsanAomAM rahelI vicitratAne lIdhe jagatamAM vaicitrya jaNAya che. vAyupurANamAM kahyuM che: pradhAna vizvarUpa hovAthI AvuM adbhuta pariNAma utpanna thAya che." (vAyu purANa, 53, 120). vyakta pRthvI vagere bhUtonuM ane agiyAra indriyonuM vartamAna, bhUta ane bhaviSyapaNuM temaja cha avizeSo yathAyoga (sthaLa kALanI yogyatA mujaba) thAya che. A viSe SaSTitaMtra zAstra upadeza cheH "guNonuM paramarUpa daSTigocara banatuM nathI." vagere, mAyA jevuM eTale phakta mAyA nahIM. sutuccha eTale nazvara. jema mAyA jotajotAmAM bIjArUpavALI dekhAya che, ema vikAro paNa AvirbhAva, tirobhAva dharmavALA hoI pratikSaNa rUpa badale che. prakRti nitya hovAthI mAyA karatAM viruddha dharmavALI ane satya che. 13 yalA tu sarve , tha: zabda: piijamiti- jyAre badhuM traNa guNarUpa che, to eka pariNAma zabdarUpa ane bIjuM indriyarUpa zAthI thAya che pariNAmaikatvAdvastutattvam // 14 // pariNAmanI ekatAne lIdhe vastutattvamAM ekatA thAya che. 14 bhASya prakhyAkriyAsthitizIlAnAM guNAnAM grahaNAtmakAnAM karaNabhAvenaikaH pariNAmaH zrotramindriyam / grAhyAtmakAnAM zabdatanmAtrabhAvenaikaH pariNAmaH zabdo viSaya iti / zabdAdInAM mUrtisamAnajAtIyAnAmekaH pariNAmaH pRthiyIparamANustanmAtrAvayavaH / teSAM caikaH pariNAmaH pRthivI gauvRkSaH parvata ityevamAdiH / bhUtAntareSvapi snehauSNyapraNAmitvAvakAzadAnAnyupAdAya sAmAnyamekavikArArambhaH samAdheyaH
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 14 nAstyartho vijJAnavisahacaraH, asti tu jJAnamarthavisahacaraM svapnAdau kalpitamityanayA dizA ye vastusvarUpamapahanuvate, jJAnaparikalpanAmAtraM vastu svanaviSayopamaM na paramArthato'stIti ya Ahuste tatheti pratyupasthitamidaM svamAhAtmyena vastu kathamapramANAtmakena vikalpajJAnabalena vastusvarUpamutsRjya tadevApalapantaH zraddheyavacanAH syuH // 14 // prakAza, kriyA ane sthitizIla guNo jyAre eka grahaNAtmaka karaNabhAve pariName tyAre zrotra indriya utpanna thAya che, ane grAhyarUpa tanmAtrabhAve eka pariNAma pAme tyAre viSayarUpa zabda utpanna thAya che. mUrti sAthe samAnajAtinI zabda vagerenI tanmAtrAonuM pRthvInA paramANurUpe eka pariNAma thAya che. e paramANuM tanmAtrAno avayava che. ane emanuM eka pariNAma gAya, vRkSa, parvata vagerarUpe thAya che. A rIte jaLa vagere bhUtonA sneha, uSNatA, vahanazIlatA, ane avakAzapradAna karavo vagere guNono svIkAra karIne samAna evuM eka pariNAma thAya che, ema samajavuM joIe. koIpaNa padArtha jJAna sAthe asahabhAvI nathI. (padArtha ane enA jJAnano nitya sahabhAva che.) paraMtu jJAna padArtha vagara paNa svapna vageremAM kalpitarUpavALuM jovAmAM Ave che. AnA AdhAre keTalAka loko padArthane jJAnanI parikalpanAmAtra gaNIne, enA svarUpane nakAre che, ane padArtho svapnamAM joyelA viSayo jevA che, hakIkatamAM astitva dharAvatA nathI, ema kahe che. paraMtu vastusattArUpa jagata potAnA sAmarthyathI astitva dharAve che. teo kAlpanika ane apramANika jJAnano dAkhalo ApIne vastusattAne nakArIne eno apalApa kare che; emanA kathanamAM zraddhA kevI rIte rakhAya? 14 tattvavaizAradI bhavatu vaiguNyasyetthaM pariNAmavaicitryam / ekastu pariNAmaH pRthivIti vA toyamiti vA kutaH nAnAtmana ekatvavirodhAdityAzaGkya sUtramavatArayati-yadA tu sarve guNA iti / pariNAmaikatvAdvastutattvam / bahUnAmapyekaH pariNAmo dRSTaH / tadyathA gavAzvamahiSamAtaGgAnAM rumAnikSiptAnAmeko lavaNatvajAtIyalakSaNaH pariNAmo vartitailAnalAnAM ca pradIpa. iti / evaM bahutve'pi guNAnAM pariNAmaikatvam /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 14] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 433 tatastanmAtra bhUta bhautikAnAM pratyekaM tattvamekatvam / grahaNAtmakAnAM sattvapradhAnatayA prakAzAtmanAmahaMkArAvAntarakAryANAM karaNabhAvenaikaH pariNAmaH zrotramindriyam / teSAmeva guNAnAM tamaH pradhAnatayA jaDatvena grAhyAtmakAnAM zabdatanmAtrabhAvenaikaH pariNAmaH zabdo viSayaH / zabda iti zabdatanmAtram / viSaya iti jaDatvamAha, na tu tanmAtrasya zrotraviSayatvasaMbhava iti / zeSa sugamam / atha vijJAnavAdinaM vainAzikamutthApayati- nAstyartho vijJAnavisahacara iti / yadi hi bhUtabhautikAni vijJAnamAtrAdbhinnAni bhaveyustatastadutpattikAraNamIdRzaM pradhAnaM kalpyeta, na tu tAni vijJAnAtiriktAni santi paramArthataH / tatkathaM pradhAnakalpanam ? kathaM ca gRhaNAnAmindriyANAmahaMkAravikArANAM kalpaneti ? tathA hi-jaDasyArthasya svayamaprakAzatvAnnAstyartho vijJAnavisahacaraH / sAhacaryaM saMbaMdha: / tadabhAva visahacaratvam / virabhAvArtha: / vijJAnAsaMbandho nAstIti vyavahArayogya ityarthaH / asti tu jJAnamarthavisahacaram / tasya svayaMprakAzatvena svagocarAstitAvyavahAre kartavye jaDamarthaM pratyapekSAbhAvAt / tadanena vedyatvasahopalambhaniyamau sUcitau vijJAnavAdinA / tau caivaM prayogamArohata: - tadvedyate yena vedanena tattato na bhidyate / yathA jJAnasyAtmA / vaidyante ca bhUtabhautikAnIti viruddhavyAptopalabdhirniSedhyabhedaviruddhena vyAptaM vedyatvaM dRzyamAnaM svavyApakamabhedamupasthApayattadviruddhaM bhedaM pratikSipatIti / tathA yadyena niyatasahopalambhaM tattato na bhidyate / yathaikasmAccandrAd dvitIyazcandraH / niyatasahopalambazcArtho jJAneneti vyApakaviruddhopalabdhiH / niSedhyabhedavyApakAniyamaviruddho niyamo 'niyamaM nivartayaMstadvyAptaM bhedaM pratikSipatIti / syAdetat- arthazcenna bhinno jJAnAtkathaM bhinnavatpratibhAsata ityata Aha- kalpitamiti / yathAhurvainAzikAH sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH / bhedazca bhrAntivijJAnairdRzyetendAvivAye // - iti / kalpitatvaM vizadayati-jJAnaparikalpaneti / nirAkaroti-ta iti / te kathaM zraddheyavacanAH syuriti saMbandhaH / pratijJAnamupasthitaM pratyupasthitam / kathamtatheti / yathA yathAvabhAsata idaMkArAspadatvena tathA tathA svayamupasthitaM na tu kalpanopakalpitaM vijJAnaviSayatApannam / svamAhAtmyeneti vijJAnakAraNatvamarthasya darzayati / yasmAdarthena svakIyayA grAhyazaktyA vijJAnamajani tasmAdarthasya grAhakam / tadevaM bhUtaM vastu kathamapramANAtmakena vikalpavijJAnabalena vikalpasyAprAmANikatvAttadbalasyApi tadAtmano'pramANAtmakatvam / tena vastusvarUpamutsRjyopaplutaM kRtvA / upagRhyeti kvAcitkaH pAThaH / tatrApi sa evArthaH / tadevApalapantaH
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434] pataMjalinAM yogasUtro [5. 4 sU. 14 zraddhAtavyavacanAH syuriti / idamatrAkUtam-sahopalambhaniyamazca vedyatvaM ca hetU sandigdhavyatirekatayA'naikAntikau / tathA hi- jJAnAkArasya bhUtabhautikAderyadetadbAhyatvaM sthUlatvaM ca bhAsete na te jJAne saMbhavataH / tathA hi- nAnAdezavyApitA sthaulyaM vicchinnadezatA ca bAhyatvam / na caikavijJAnasya nAnAdezavyApitA vicchinnadezatA copapadyate / taddezatvAtaddezatvalakSaNaviruddhadharmasaMsargasyaikatrAsaMbhavAt / saMbhave vA trailokyasyaikatvaprasaGgAt / ata evAstu vijJAnabheda iti cet ? hanta bhoH, paramasUkSmagocarANAM pratyayAnAM parasparavArtAnabhijJAnAM svagocaramAtrajAgarUkANAM kutastyo'yaM sthUlAvabhAsaH / na ca vikalpagocaro'bhilApaH / saMsargAbhAvAdvizadapratibhAsatvAcca / na ca sthUlamAlocitaM yatastadupAdhikasya vizadatA bhavettatpRSThabhAvinaH / na cAvikalpavadvikalpo'pi svAkAramAtragocaraH, tasya cAsthUlatvAnna sthUlagocaro bhaviturmahati / tasmAdbAhye ca pratyaye sthUlasya bAhyasya cAsaMbhavAdalIkametadAsthAtavyam / na cAlIkaM vijJAnAdabhinnam / vijJAnasya tadvattucchatvaprasaGgAt / tathA ca vedyatvasyAbhedavyApyatvAbhAvAtkuto bhedapratipakSatvam / sahopalambhaniyamazca sadasatoriva vijJAnasthaulyayoH satorapi svabhAvAdvA kutazcitpratibandhAdvopapatsyate, tasmAdanaikAntikatvAdetau hetvAbhAsau vikalpamAtrameva bAhyAbhAve prasuvAte / na ca pratyakSamAhAtmyaM vikalpamAtreNApodyate / tasmAtsAdhUktaM kathamapramANAtmakena vikalpajJAnabaleneti / etena pratyayatvamapi svapnAdipratyayadRSTAntena niraalmbntvsaadhnmpaastm| prameyavikalpastvavayavivyavasthApanena prayuktaH / vistarastu nyAyakaNikAyAmanusaraNIya iti tadiha kRtaM vistareNeti // 14 // bhale traNa guNonuM AvuM pariNAmavaicitrya hoya. paraMtu pRthvI athavA jaLa ema eka pariNAma zAthI thAya che? vaividhya ane ekatva viruddha che, evI AzaMkAthI "yadA ta" vagerethI bhUmikA bAMdhIne "pariNAmaitvAd vastu tattvam" sUtra prastuta kare che. aneka kAraNonuM eka pariNAma jovA maLe che. dAkhalA tarIke gAya, ghoDo, pADo, hAthI vagerene ekIsAthe kSAravALA khADAmAM nAkhavAmAM Ave to, zArajAtinuM eka pariNAma thAya che. diveTa, tela ane agninuM eka pradIparUpa pariNAma thAya che. e rIte aneka guNonuM eka pariNAma thAya che. tethI tanmAtrA, bhUto ane bhautika padArthonuM tattva eka che. guNonuM grahaNa rUpathI prakAzAtmaka sattvaguNanI pradhAnatAne kAraNe, ahaMkAranAM avAntara kAryonuM karaNabhAve zrotra indriyarUpa eka pariNAma thAya che. e ja guNonuM tamoguNanI pradhAnatAnA kAraNe jaDapaNArUpa grAhyabhAve zabda tanmAtrA rUpa, ekaviSayarUpa zabdabhAve pariNAma thAya che. zabda eTale zabda tanmAtrA. viSaya zabdathI jaDapaNuM darzAvyuM. tanmAtrA (atyaMta sUkSma
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 14] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [435 hovAthI) zrotrano viSaya banI zake nahIM. bAkInuM sugama che. have vijJAnavAdI bauddhano mata prastuta kare che, "nAsyartho vijJAnavisahacara" vagerethI, jo bhUto ane bhautika padArtho vijJAna mAtrathI bhinna hoya to emanI utpattinuM kAraNa pradhAna paNa evuM jJAnarahita (jaDa) kalpavuM joIe. hakIkatamAM teo vijJAnathI atirikta (bhinna) nathI. to pradhAnanI kalpanA zA mATe karavI joIe? ane zA mATe grahaNarUpa indriyo ahaMkAranA pariNAme utpanna thAya che evI kalpanA karavI joIe ? eTale ke jaDa padArtha svayaMprakAza nathI, mATe padArtha vijJAna sAthe asahabhAvI nathI. sAhacarya saMbaMdha che. eno abhAva eTale visahacaratva. ahIM "vi" abhAvanA arthamAM prayojayo che. vijJAna sAthe asaMbaddha nathI, mATe e vyavahArayogya bane che. paraMtu jJAna padArthathI visahacara, asahabhAvI che. jJAna svayaMprakAza che. mATe potAnA astitvanA vyavahAra mATe jaDa padArthanI apekSA rAkhatuM nathI. AnAthI vedyatva-jJeyapaNuM-ane satopalaMbha niyama (sAthe ja upalabdhi thAya evo niyama) vijJAnavAdIe sUcavyAM. A viSe nIce mujabanA be anumAna prayogo thAya : "je vastu je jJAnavaDe jaNAya e enAthI bhinna nathI, jema jJAnano AtmA. bhUto ane bhautika padArtho jANavAmAM Ave che, tethI teo jJAnathI vyApta che ane jJAna vyApaka che. tethI viruddha evA vyAptanI upalabdhi thAya che. e niSedha karavA yogya bhedathI viruddha vaDe vyApta vedyatva jaNAya che, e potAnA vyApaka evA abhedane upasthita karIne enAthI viruddha evA bhedano tiraskAra kare che." ane "je vastu jenI sAthe niyatapaNe upalabdha thAya e enAthI bhinna hotI nathI. jema eka caMdrathI bIjo caMdra (bhinna hoto nathI). padArtha niyamita rIte jJAna sAthe upalabdha thAya che, mATe vyApakathI viruddha upalabdhi che. niSedha karavA yogya bheda, vyApakanA niyamathI viruddha che. A niyama aniyamitane nivRtta karI, enAthI vyApta bhedane nivRtta kare che." bhale, paNa padArtha jJAnathI bhinna na hoya to bhinna hoya ema zAthI dekhAya che? javAbamAM "kalpitam" vagerethI kahe che ke kalpanAne kAraNe evo bheda jaNAya che. bauddho kahe che : nIla ane nIlabuddhi sAthe upalabdha thatAM hovAthI e beno satopalabha niyama che, tethI e bemAM abheda che. paNa bhrAnti jJAnathI eka caMdra be dekhAya ema A be mAM bheda jaNAya che." jJAnaparikalpanA" vagerethI kalpitapaNAne vadhAre spaSTa kare che. "te..."
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 14 vagerethI emanA matanuM nirAkaraNa kare che. teo kevI rIte zraddheya vAta kahenArA mAnI zakAya, ema vAkyano saMbaMdha che. pratyupasthita eTale pratyeka jJAna samaye upasthita kevI rIte? jema jema Ida rUpe-A che evA rUpe-upasthita thAya che, tema tema bhAsita thAya che. mAtra kalpanAthI mAnI lIdheluM ke vijJAnaviSayamAtrarUpa nathI. "svamAhAtma" zabdathI padArthane vijJAnanA kAraNa tarIke darzAve che.padArtha potAnI grAhyazaktithI jJAna utpanna kare che, tethI jJAna padArthanuM grAhaka che. Avo padArtha kAlpanika jJAnanA baLe kevI rIte nakArI zakAya ? vikalpa apramANika che, tethI tenuM baLa paNa apramANika che. AvA vikalpathI vastunA svarUpano tyAga karIne, eno apalApa karanArA, ene nakAranArA, kevI rIte zraddheya vacanavALA kahevAya? "upagRhya" evo pATha keTalAka graMthomAM maLe che, eno paNa e ja artha che. rahasya e che ke satopalaMbha ane vedhatva e be hetuo saMdehasAthe saMbaMdhita hovAthI anaikAntika che (nizcayAtmaka nathI). bhUta, bhautika vagerenA jJAnanA AkAramAM bahAra hovApaNuM ane dhUlatA jaNAya che. e jJAnamAM saMbhavita nathI. judAM sthAnomAM rahevuM, sthUlatA, sthAnano viccheda bahAra hovAnAM lakSaNo che. ekarUpa jJAnamAM AvuM bhinna sthAnomAM rahevApaNuM ane sthAnano viccheda hoI zake nahIM. A dezamAM hovuM ane A dezamAM na hovuM - evA lakSaNavALA viruddha dharmo eka jagAe rahI zake nahIM. jo rahe to railokyanuM ekapaNuM thAya . tethI teo vijJAnamAM bheda svIkAravA taiyAra thAya, to atyaMta sUkSma jJAno, je parasparanI vAta jANatAM nathI ane potAne jaNAtA bhAvamAtra pratye jAgarUka che, emAM sthUlatAno bhAsa kyAMthI thaze ? padArtha phakta vikalpagocara che ema kahI na zakAya, kAraNa ke ema hoya to saMsargano abhAva thAya, paNa padArtho to spaSTa bhAse che, (ane saMsarga paNa thAya che). sthUla vastu Alocita banatI nathI, kAraNa ke enI upAdhivALo vicAra (vastuAkArano vicAra) enI pAchaLa vastu jo kAlpanika rUpamAM upasthita hoya, to spaSTapaNe jaNAya nahIM. vaLI vikalpa jevI che evI ane enA sthAnamAM rahelI vastune viSaya banAvato nathI, je rIte vikalpa doSa vinAnuM jJAna ene viSaya banAve che. kalpanA svayaM sthUla nathI. mATe e skUlanA kSetramAM potAnuM kArya kare e ayoga che. bahAra jovAtA vicAramAM sthUlatA ane bAhyatA na hovAthI, vastu vicAramAtra che e vAta alIka (asatya) che ema samajavuM joIe. alIka vijJAnathI abhinna nathI. nahIM to alIkanI jema vijJAna paNa tuccha che, ema mAnavAno prasaMga Avaze. vedyatva abhedavyApya nathI (enI potAnI koI oLakha nathI) to pachI e bhedanuM virodhI kevI rIte hoya? (vastu ane enA jJAnamAM bheda nathI evuM vedyatva jaNAvI na zake). svataMtrapaNe
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 15] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [437 astitva dharAvatAM vijJAna ane sthUla padArthanA sahopalaMbhano niyama sat ane asanA sahopalaMbhanI jema svabhAvathI ke koI pratibaMdhanA kAraNe che, e rIte samajAvI zakAya mATe vijJAnavAdIe rajU karelA be hetuo anekAnta (anirNAta) hovAthI sAcA nathI, paNa hetuno AbhAsapAtra che, je bAhyavastunuM astitva nathI, evA kAlpanika khyAlane utpanna kare che. phakta vikalpanA baLe pratyakSanuM mAhAtmA nakArI zakAya nahIM. tethI bhAgyakAre barobara kahyuM che ke teo aprAmANika vikalpanA baLe kevI rIte bAhya jagatanA astitvane nakArI zake ? AnAthI svapnajJAnanA dAttathI, vastunA AlaMbanavagara paNa jJAna utpanna thAya che, e vidhAna khoTuM Thare che. zeya vastu kalpanAthI sarjI zakAya che, e vicAranuM AzrayanA astitvanI sthApanA dvArA khaMDana karyuM che. A viSayano vistAra "nyAyakaNikA"mAM jovo. ahIM e caryo nathI. 14 - putacaitacAdhyam ? - vaLI zAthI A vAta nyAyasaMgata nathI ? - vastusAmye cittabhedAttayovibhaktaH panthAH // 15 // vastu samAna hoya chatAM e viSe cittono bheda hovAthI, e beno (vastu ane cittano) mArga bhinna che. 15. bhASya bahu cittAlambanIbhUtamekaM vastu sAdhAraNam / tatkhalu naikacittaparikalpitaM nApyanekacittaparikalpitam kiM tu svapratiSTham / katham ? vastusAmye cittabhedAt / dharmApekSaM cittasya vastusAmye'pi sukhajJAnaM bhavatyadharmApekSaM tata eva duHkhajJAnamavidyApekSaM tata eva mUDhajJAnaM samyagdarzanApekSaM tata eva mAdhyasthyajJAnamiti / kasya taccittena parikalpitam ? na cAnyacittaparikalpitenArthenAnyasya cittoparAgo yuktaH / tasmAdvastujJAnayoAhyagrahaNabhedabhinnayovibhaktaH panthAH / nAnayoH saMkaragantho'pyastIti / sAMkhyapakSe punarvastu triguNaM calaM ca guNavRttamiti dharmAdinimittApekSaM cittairabhisaMbadhyate / nimittAnurUpasya ca pratyayasyotpadyamAnasya tena tenAtmanA heturmati zako ghaNA cittonuM AlaMbana banelI eka sAdhAraNa vastu eka cittavaDe
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438] pataMjalinAM yogasUtro [5. 4 sU. 15 ke aneka cittovaDe kalpita nathI, paNa svapratiSTha che. vastu samAna hoya, chatAM cittonA bhedane lIdhe eka cittane dharmanI apekSAe sukhanuM jJAna thAya che, bIjA cittane adharmanI apekSAe e ja vastumAM duHkhanuM jJAna thAya che, ane avidyAnI apekSAe e ja vastumAM anya cittane mUDhatAnuM jJAna thAya che, temaja samyak darzananI apekSAe e ja padArthamAM vivekavALA cittane taTasthatAnuM jJAna thAya che. e vastu konA citte lpI che? vaLI eka citte kalpelI vastuthI bIjA cittano uparAga yogya nathI. tethI bhinna evI grAhya vastu ane enA grahaNarUpa jJAnanA mArgo judA che. A bemAM saMkara (mizraNa)nI gaMdha paNa nathI. sAMkhyadarzananA siddhAnta pramANe vastu triguNAtmaka che, ane guNavRtta satata gatizIla che, tethI dharma vagere nimittonI apekSAe vastu citta sAthe saMbaMdhita thAya che, ane nimittone anurUpa utpanna thatA jJAnano te te rUpe hetu bane che. 15 tattvavaizAradI tadevamutsUtraM bhASyakRdvijJAnAtiriktasthApane yuktimuktvA sautrI yuktimavatArayatikutazcaitaditi / vastusAmye cittabhedAttayovibhaktaH panthAH / yannAnAtve yasyaikatvaM tattato'tyantaM bhidyate / yathA caitrasya jJAnamekaM bhinnebhyo devadattaviSNumitramaitrapratyayebhyo bhidyate / jJAnanAnAtve'pi cArtho na bhidyata iti bhavati vijJAnebhyo'nyaH / abhedazcArthasya jJAnabhede'pi pramAtRRNAM parasparapratisaMdhAnAdavasIyate / asti hi raktadviSTavimUDhamadhyasthAnAmekasyAM yoSiti pratIyamAnAyAM pratisaMdhAnaM yA tvayA dRzyate saiva mayApIti / tasmAdvastusAmye cittabhedAjjJAnabhedAttayorarthajJAnayovibhaktaH panthAH svarUpabhedopAyaH / sukhajJAnaM kAntAyAM kAntasya, sapatnInAM duHkhajJAnam / caitrasya tu tAmavindato mUDhajJAnaM viSAdaH / syAdetat-ya ekasya cittena parikalpitaH kAminIlakSaNo'rthastenaivAnyeSAmapi cittamuparajyata iti sAdhAraNamupapadyata Aha- na cAnyeti / tathA satyekasminnIlajJAnavati sarva eva nIlajJAnavantaH syuriti / ___ nanvarthavAdinAmapyeko'rthaH kathaM sukhAdibhedabhinnavijJAnahetuH / na hyavilakSaNAtkAraNAtkAryabhedo yukta ityata Aha-sAMkhyapakSa iti / ekasyaiva bAhyasya vastunasvaiguNyapariNAmasya trairUpyamupapannam / evamapi sarveSAmavizeSeNa sukhaduHkhamohAtmakaM vijJAnaM syAdityata Aha-dharmAdinimittApekSamiti / rajaHsahitaM sattvaM dharmApekSaM sukhajJAnaM janayati / sattvameva tu vigalitarajaskaM vidyApekSaM mAdhyasthyajJAnamiti / te ca dharmAdayo
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 15] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 439 na sarve sarvatra puruSe santi, kiM tu kazcitkvacidityupapannA vyavastheti ||15|| bhASyakAra sUtrakArathI svataMtrapaNe vijJAna ane vastunA bhedanI sthApanA karanAra yukti darzAvIne, have sUtrakAre kahelI yukti "kutazva" vagerethI rajU kare che. jenI vividhatAmAM je vastunuM ekatva hoya, e enAthI taddana bhinna hoya che. jema caitranuM eka jJAna devadatta, viSNumitra ane maitranA vibhinna jJAnothI juduM che. jJAnonA anekapaNAmAM paNa vastu eka hoI zake che. tethI e vastu jJAnothI judI che. pramAtAonA jJAnomAM bheda hovA chatAM vastunI ekatAno nirNaya paraspara vicAravimarzathI thaI zake che. eka ja dekhAtI strI viSe rAga, dveSa, moha ane taTasthatA anubhavatA vibhinna manuSyo vicAravinimaya karIne evo nirNaya karI zake che ke jene meM joI hatI e ja strI tame paNa joI hatI. tethI vastu samAna hoya, chatAM cittabhedathI jJAnamAM bheda thAya che. tethI jJAna ane vastu e benA mArgo judA che, jenAthI emanA svarUpano bheda jANI zakAya che. kAntAmAM kAntane sukhanuM jJAna, sapatnIone duHkhanuM jJAna, ane caitrane e maLI nahIM tethI moha ke viSAdanuM jJAna thAya che. "na cAnyacittaparikalpita...' vagerethI kahe che ke ekanA citte kalpelI kAminIrUpa vastuthI bIjAonuM paNa citta raMgAya evuM sAdhAraNapaNe banatuM nathI. jo ema thAya to ekane nIlajJAna thatAM badhAne nIlajJAna thAya. "" bAhya padArthanA astitvane mAnanAranA matamAM eka ja vastu sukha vage2e judAM judAM jJAnonuM kAraNa kevI rIte bane che ? eka avilakSaNa kAraNathI kAryabheda yogya nathI. enA javAbamAM "sAMkhyapakSe..." vagerethI kahe che ke traNa guNonA pariNAma rUpa eka bAhya vastu traNa rUpovALI jaNAya, e yogya che. A rIte badhAne ja sukha, duHkha ane mohAtmaka jJAna thaze, tethI "dharmAdinimittApekSam " vagerethI kahe che ke rajoguNa ane sattvaguNa dharmanI apekSAe sukha utpanna kare che. ane rajoguNavinAnuM kevaLa zuddha sattva vighAnI apekSAe madhyasthatAnuM jJAna utpanna kare che. dharma vagere nimitto badhA puruSomAM samAna hotAM nathI. paraMtu kyAMka koI eka puruSamAM hoya che, mATe AvI vyavasthA yogya che. 15 kecidAhuH jJAnasahabhUrevArtho bhogyatvAtsukhAdivaditi / ta etayA dvArA sAdhAraLatyuM vAdhamAnA: pUrvottarakSaLevu vasturUpamevApahanute- keTalAka loko kahe che ke vastu jJAnasAthe utpanna thAya che, kAraNa ke e sukha vagerenI jema bhogya che, teo
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 16 A vicArathI aneka cittomATe eka sAdhAraNa vastu che eno bAdha kare che, ane pahelAMnI ane pachInI kSaNomAM rahetI vastunA svarUpane chupAve che - na caikacittatantraM vastu tadapramANakaM tadA kiM syAt // 16 // bAhya vastu ekacittataMtra nathI. kAraNa ke jyAre e jJAnarUpa pramANano viSaya na hoya, tyAre enuM zuM thAya ? 16. bhASya ekacittatantraM cedvastu syAttadA citte vyagre niruddhe vA svarUpameva tenAparAmRSTamanyasyAviSayIbhUtamapramANakamagRhItamasvabhAvakaM kenacittadAnIM kiM tatsyAt ? saMbadhyamAnaM ca punazcittena kuta utpadyeta ? ye cAsyAnupasthitAbhAgAste cAsya na syurevaM nAsti pRSThamityudaramapi na gRhyeta / tasmAtsvatantro'rthaH sarvapuruSasAdhAraNaH, svatantrANi ca cittAni pratipuruSaM pravartante / tayoH saMbandhAdupalabdhiH puruSasya bhoga iti // 16 // vastunI sattA jo eka cittane AdhIna hoya, to e citta vyagra ke niruddha hoya tyAre vastu svarUpa enAvaDe jovAtuM-vicArAtuM nathI, ane bIjA cittano viSaya na hoya, tyAre pramANanA abhAvamAM eno svabhAva (potAnuM astitva) agrahIta bane, tyAre e vastunuM zuM thAya che ? ane pharIthI e vastu cittathI saMbaMdhita thAya, tyAre kyAMthI utpanna thAya che ? vastunA dRSTisamakSa upasthita na thatA bhAgo paNa cittamATe astitva dharAvatA na hovAthI, enI sAthe joDAyelA dekhAtA bhAgo paNa nathI, eTale pITha nathI mATe peTa paNa nathI evo ghATa thaze. tethI badhA puruSo mATe sAdhAraNa svataMtra padArtha che, ane pratyeka puruSamAM svataMtra citta pravarte che. e benA saMbaMdhathI vastunI upalabdhi puruSano bhoga che. 16 tattvavaizAradI atra kecidAhuH prAvAdukA jJAnasahabhUrevArtho bhogyatvAtsukhAdivaditi / etaduktaM bhavati-bhavatyartho jJAnAdvyatiriktastathApyasau jaDatvAnna jJAnamantareNa zakyaH pratipattum / jJAnena tu bhAsanIyaH / tathA ca jJAnasamaya evAsti nAnyadA pramANAbhAvAditi / tadetadutsUtraM tAvad dUSayati bhASyakAra :- ta etayA dvAreti / vastu khalu sarvacittasAdhAraNamanekakSaNaparamparohyamAnaM pariNAmAtmakamanubhUyate laukikaparIkSakaiH / taccedvijJAnena saha
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 16] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [441 bhavenUnamevaMvidhamevaM cedidamaMzasyopari ko'yamanurodho yena so'pi nApasyetetyarthaH / mA vA bhUdidamaMzasyApahnavo jJAnasahabhUrevAstvarthaH / tatrApyAha-na caikacittatantraM vastu tadapramANakaM tadA kiM syAt / yaddhi ghaTagrAhi cittaM tadyadA paTadravyavyagratayA na ghaTe vartate, yadvA vivekaviSayamAsIttadaiva ca nirodhaM samApadyate tadA ghaTajJAnasya vA vivekajJAnasya vA'bhAvAdviveko vA ghaTo vA jJAnabhedamAtrajIvanastannAzAnnaSTa eva syAdityAha-ekacitteti / kiM tatsyAnna syAdityarthaH / sambadhyamAnaM ca cittena tadvastu viveko vA ghaTo vA kuta utpadyeta / niyatakAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyibhAvAni hi kAryANi na svakAraNamativartya kAraNAntarAdbhavitumIzate / mA bhUdakAraNatve teSAM kAdAcitkatvavyAghAtaH / na ca tajjJAnakAraNatvameva tatkAraNatvamiti yuktam / AzAmodakasyopArjitamodakasya copayujyamAnasya rasavIryavipAkAdisAmyaprasaGgAt / tasmAtsAdhUktaM saMbadhyamAnaM ca punazcitteneti / api ca yo yo'rvAgbhAgaH sa sarvo madhyaparabhAgavyAptaH / jJAnAdhIne sadbhAve tvasyAnubhUyamAnatvAnmadhyaparabhAgau na sta iti vyApakAbhAvAdagbhAgo'pi na syAdityarthAbhAvAtkuto jJAnasahabhUrartha ityAha- ye cAsyeti / anupasthitA ajJAtAH / upasaMharati- tasmAditi / sugamaM zeSam // 16 // A viSe keTalAka pratipakSIo kahe che ke padArtha jJAna sAthe ja utpanna thAya che, kAraNa ke e sukha vagerenI jema bhogya che. emano kahevAno Azaya e che ke bhale padArtha jJAnathI bhinna hoya, chatAM e jaDa hovAthI jJAna vinA jANI zakAya nahIM. jJAnavaDe e prakAzita thAya che. tethI jJAnasamaye ja e che, bIjA samaye nahIM, kAraNa ke e samaya daramyAna enA astitvamAM koI pramANa nathI. "te etayA dvArA..." vagerethI bhAgyakAra sUtrakAre na kahelI vAtathI A pakSano doSa darzAve che. vastu badhAM cittomATe samAna, ane aneka kSaNonI paraMparAnA pravAhamAM vahetI, laukika parIkSakovaDe jovAmAM Ave che. vastu jJAna samaye ja utpanna thAya che, evuM nizcitapaNe mAnIe, to eno je Ida-A-aMza che, emAM evo kyo anurodha - prabhAva-che, jethI e lupta thato nathI ? bhale Ida aMza pragaTa rahe ane padArtha jJAna sAthe ja utpanna thAya che ema mAnI laIe, to paNa "na cekacittataMtra vastu..." vagere sUtrathI kahe che ke ghaDAne grahaNa karatuM citta varUpa dravyamAM vyagra thatAM ghaDAnuM grahaNa na kare athavA viveka viSayavALuM bane ane niruddha thaI jAya, tyAre ghaTajJAna ane vivekajJAnanA abhAvamAM ghaDo ke viveka jJAnamAtra rUpa hovAthI enA nAzathI naSTa ja thAya. A vAta "eka cittataMtra cetu" vagere bhASyathI kahe che. "ki tatsAta?" eTale na syAta-na
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 17 rahe. evo artha che. vaLI pAchI e vastu athavA viveka cittathI saMbaMdhita thAya tyAre kyAMthI utpanna thAya che ? nizcita kAraNothI pedA thatAM kAryo anvaya (sahabhAva) ane vyatireka (saha-abhAva)nA niyamano potAnA kAraNone oLaMgIne, bhaMga karIne, anya kAraNathI utpanna thatAM nathI. kAraNa na hoya to kArya kyAre paNa astitvamAM Ave nahIM. padArthanA potAnA jJAnanA kAraNapaNAne padArthanuM kAraNa paNuM mAnavuM yogya nathI. nahIM to, AzAthI kalpelA lADu ane zramathI banAvelA lADuno upayoga samAnapaNe rasa, baLa ane vipAkane utpanna kare che evo prasaMge upasthita thaze. tethI bhASyakAre barobara kahyuM ke vastu pharIthI citta sAthe saMbaMdhita thAya, tyAre kyAMthI utpanna thAya che ? vaLI ghaDAno saMmukha dekhAto bhAga, enA na dekhAtA madhya ane pAchalA bhAgathI vyApta che. enI hayAti jJAnane AdhIna hoya to anubhavAtA saMmukhavALA bhAgathI bhinna madhya ane pAchaLanA bhAga nathI, tethI vyApakanA abhAvamAM vyApyano abhAva thatAM jJAnano sahabhAvI padArtha kyAM che ? A vAta "ye cAsyAnupasthitA bhAgA !" vagerethI kahe che. anupasthita eTale ajJAta. "tamAsvataMtrothaH" vagerethI upasaMhAra kare che. 16 taduparAgApekSitvAccittasya vastu jJAtAjJAtam // 17 // e vastuthI raMgAvAnI apekSAvALuM citta vastune jANe che athavA jANatuM nathI. 17 bhASya ayaskAntamaNikalpA viSayA ayaHsadharmakaM cittamabhisaMbadhyoparaJjayanti, yena ca viSayeNoparaktaM cittaM sa viSayo jJAtastato'nyaH punarajJAtaH / vastuno jJAtAjJAtasvarUpatvAtpariNAmi cittam // 17 // ' lohacuMbaka jevA viSayo lokhaMDa (nI saLIo) jevA cittane potAnI sAthe saMbaMdhita karIne, potAnA raMge raMge che. je viSayavaDe citta raMgAyuM hoya ene e jANe che, ane anya viSayone jANatuM nathI. vastune jANanAra ane na jANanAra svarUpavALuM citta pariNAmI che. 17 tattvavaizAradI syAdetat-arthazcetsvatantraH, sa ca jaDasvabhAva iti na kadAcitprakAzeta /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 17] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [443 prakAzane vA jaDatvamapyasyApagatimiti bhAvo'pyapagacchet / na jAtu svabhAvamapahAya bhAvo vartitumarhati / na cendriyAdyAdheyo jaDasvabhAvasyArthasya dharmaH prakAza iti sAmpratam / arthadharmatve nIlatvAdivatsarvapuruSasAdhAraNa ityekaH zAstrArthajJaH iti sarva eva vidvAMsaH prasajyeranna jAlmaH kazcidasti / na cAtItAnAgatayordharmaH pratyutpanno yuktaH / tasmAtsvatantro'rtha upalambhaviSaya iti manorathamAtrametadityata AhataduparAgApekSitvAccittasya vastu jJAtAjJAtam / jaDasvabhAvo'pyartha indriyapraNAlikayA cittamuparaJjayati / tadevaMbhUtaM cittadarpaNamupasaMkrAntapratibimbA citizaktizcittamarthoparaktaM cetayamAnArthamanubhavati, na tvarthe kiJcitprAkaTyadikamAdhatte / nApyasaMbaddhA cittena tatpratibimbasaMkrAnteruktatvAditi / yadyapi ca sarvagatatvAccittasya cendriyasya cAhaGkArikasya viSayeNAsti saMbandhastathApi yatra zarIre vRttimaccittaM tena saha na saMbandho viSayANAmityayaskAntamaNikalpA ityuktam / ayaH sadharmakaM cittamiti / indriyapraNAlikayAbhisaMbandhyoparaJjayanti / ata eva cittaM pariNAmItyAha- vastuna iti |||| bhale, paNa padArtha svataMtra hoya, to e svabhAve jaDa hovAnA kAraNe, kyAre paNa prakAzita thAya nahIM. jo thAya to enuM jaDapaNuM jAya, ane enuM astitva paNa jAya, kAraNa ke svabhAvavinA vastuno bhAva hoI zake nahIM. jaDa svabhAvanA padArthamAM indriyo vagere vaDe prakAzadharmanuM AdhAna (sthApana) thAya che, ema mAnavuM yogya nathI. prakAza jo padArthano dharma hoya, to nIlapaNA vagerenI jema, badhA puruSo mATe samAna hoya, ane eka puruSa zAstranA arthane jANe eTale badhA puruSo evA jANakAra vidvAna che, evo prasaMga thaze. to koI ajJAnI raheze nahIM. vaLI atIta ane anAgatano dharma vartamAnamAM pragaTa thAya e paNa yogya nathI. tethI padArtha svataMtra che, ane upalabdhino viSaya che, ema mAnavuM manorathamAtra che. A zaMkAnA nivAraNa mATe sUtrakAra "taduparAgApekSitvAcittasya' vagere sUtrathI kahe che ke citta vastunA raMge raMgAvAnI apekSAe ene jANe che, ke jANatuM nathI. jaDa svabhAvano padArtha indriyanI praNAlIthI cittane raMge che. AvA cittadarpaNamAM pratibiMbita thayelI citizakti, padArthanA raMge raMgAyelA cittane padArtha viSe sabhAna baneluM hoya, ema anubhave che, padArthamAM prAgaTya (prakAza) jevuM kAMI umeratI nathI. citizakti cittathI asaMbaddha nathI. kAraNake agAu jaNAvyuM ema cittamAM enuM pratibiMba paDe che. citta sarvavyApaka hovAthI ane indriyo ahaMkAranuM pariNAma hovAthI, padArtho sAthe saMbaMdhamAM AvI na zake, chatAM zarIramAM pravartamAna citta maryAdita baneluM hovAthI, padArthanA saMbaMdhamAM Ave che, tethI viSayone lohacuMbaka
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 18 jevA kahyA che, ane cittane lokhaMDa jevA dharmavALuM kahyuM che. indriyapraNAlIthI viSayo cittanA saMbaMdhamAM AvIne ene potAnA raMgathI raMge che. tethI "vastunaH jJAtAjJAtasvarUpavA." vagerethI kahe che ke citta vastune jANatuM athavA na jANatuM hovAthI pariNAmI che. 17 yasya tu tadeva cittaM viSayastasya- meM vitta 04 no viSaya che, me puruSane to - sadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt // 18 // cittanA svAmI puruSane enI vRttio sadA jJAta hoya che. kAraNa ke puruSa apariNAmI che. 18 bhASya yadi cittavatprabhurapi puruSaH pariNameta tatastadviSayAzcittavRttayaH zabdAdiviSayavajjJAtAjJAtAH syuH / sadAjJAtatvaM tu manasastatprabhoH puruSasyApariNAmitvamanumApayati // 18 // cittanI jema eno svAmI puruSa paNa pariNAmI hoya, to enI viSayabhUta vRttio, zabda vagere viSayonI jema jJAta athavA ajJAta hoya. paraMtu cittanA svAmIne enI vRttio haMmezAM jJAta hoya che. tethI puruSanA apariNAmIpaNAnuM anumAna thAya che. 18 tattvavaizAradI ___ tadevaM cittavyatirekiNamarthamavasthApya tebhyaH pariNatidharmakebhyo vyatiriktamAtmAnamAdarzayituM tadvaidharmyamapariNAmitvamasya vaktuM pUrayitvA sUtraM paThati-yasya tu tadeva cittaM viSayastasya-sadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt / kSiptamUDhavikSiptaikAgratAvasthitaM cittamA nirodhAtsarvadA puruSeNAnubhUyate vRttimat / tatkasya hetoH ? yataH puruSo'pariNAmI / pariNAmitve cittavat puruSo'pi jJAtAjJAtaviSayo bhavet / jJAtaviSaya eva tvayam / tasmAdapariNAmI / tatazca pariNAmibhyo'tiricyata iti / tadetadAha-yadi cittavaditi / sadA jJAtatvaM tu manasaH savRttikasya tasya yaH prabhuH svAmI bhokteti yAvat tasya prabhoH puruSasyApariNAmitvamanumApayati / tathA cApariNAminastasya puruSasya pariNAminazcittAdbheda iti
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. 4 sU. 19] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [445 bhAvaH // 18 // Ama padArtha cittathI bhinna che, ema prasthApita karIne pariNAmadharmavALAM cittothI AtmA bhinna che ema darzAvavA, ane cittathI viparIta enuM apariNAmIpaNuM siddha karavA "yasya tu" vagere khUTatA zabdo joDIne "sadA jJAtAzcittavRttayA" vagere sUtra prastuta kare che. citta niruddha bane tyAM sudhI haMmezAM vRttiyukta - kSipta, vikSipta ane ekAgra-cittane puruSa anubhave che. zAthI? kAraNa ke puruSa apariNAmI che. jo pariNAmI hoya to cittanI jema puruSa paNa kyAreka potAnA viSayabhUta cittane jANe ane kyAreka na jANe. paraMtu e haMmezAM jJAtaviSaya ja che, tethI apariNAmI che, ane pariNAmI cittathI bhinna che. A vAta "di cittavat..." vagerethI kahe che. cittano svAmI bhoktA che. e vRttiyukta manane haMmezAM jANe che. AnAthI puruSanA apariNAmIpaNAnuM anumAna thAya che. Ama apariNAmI puruSa pariNAmI cittathI bhinna che, evo bhAva che. 18 vizaThThA vimeva svAmI viSayanA maviSyaniva7- evI AzaMkA thAya ke citta ja agninI jema svayaMprakAza ane viSayone prakAzita karanAruM banaze - na tatsvAbhAsaM dRzyatvAt // 19 // e (citta) svaprakAza nathI. kAraNa ke e dazya che. 19 bhASya yathetarANIndriyANi zabdAdayazca dRzyatvAnna svAbhAsAni tathA mano'pi pratyetavyam / na cAgniratra dRSTAntaH / na hyagnirAtmasvarUpamaprakAzaM prakAzayati / prakAzazcAyaM prakAzyaprakAzakasaMyoge dRSTaH / na ca svarUpamAtre'sti saMyogaH / kiJca svAbhAsaM cittamityagrAhyameva kasyaciditi zabdArthaH / tadyathAsvAtmapratiSThamAkAzaM na parapratiSThamityarthaH / svabuddhipracArapratisaMvedanAtsattvAnAM pravRttirdRzyate-kruddho'haM bhIto'hamamutra me rAgo'mutra me krodha iti / etatsvabuddheragrahaNe na yuktamiti // 19 // jema bIjI indriyo ane zabda vagere viSayo dazya hovAnA kAraNe
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446] pataMjalinAM yogasUtro [. 4 sU. 18 svaprakAza nathI, ema mana paNa svaprakAza nathI, ema samajavuM joIe. A viSayamAM agni dRSTAnta nathI. agni potAnA aprakAzita svarUpane prakAzita karato (jANato) nathI. Avo prakAza paNa prakAzya ane prakAzakanA saMyoga samaye dekhAya che. svarUpa mAtramAM saMyoga na hoI zake. vaLI citta svaprakAza che e zabdono artha e koInAthI paNa agrAhya (ajJeya) che, evo thAya. jema AkAza svapratiSTha che, eTale parapratiSTha nathI evo artha thAya che. potAnI buddhinA pracAranA pratisaMvedanathI prANIonI pravRtti jovAmAM Ave che. "huM kuddha chuM, huM bhayabhIta chuM, amuka padArthamAM mAro rAga che, amukamAM krodha che," vagere. AvuM puruSa potAnI buddhine na jANato hoya to bane nahIM. 19 tattvavaizAradI atra vainAzikamutthApayati-syAdAzaGketi / ayamarthaH - syAdetadevaM yadi cittamAtmano viSaya: syAt / api tu svaprakAzametadviSayAbhAsaM pUrvacittaM pratItya samutpannam / tatkutaH puruSasya sadAjJAtaviSayatvam ? kutastarAM vA'pariNAmitayA pariNAminazcittAddheda iti ? na tatsvAbhAsaM dRzyatvAt / bhavedetadevaM yadi svasaMvedanaM cittaM syAt / na tvetadasti / taddhi pariNAmitayA nIlAdivadanubhavavyApyam / yaccAnubhavavyApyaM na tatsvAbhAsaM bhavitumarhati / svAtmanivRttivirodhAt / na hi tadeva kriyA ca karma ca kArakaM ca / na hi pAkaH pacyate, chidA vA chidyate / puruSastvapariNAmI nAnubhavakarmeti nAsminsvayaMprakAzatA na yujyate / aparAdhInaprakAzato hyasya svayamprakAzatA, nAnubhavakarmataH / tasmAd dRzyatvAddarzanakarma cittaM na svAbhAsam / AtmaprakAzapratibimbatayaiva cittasya tavRttiviSayAH prakAzanta iti bhAvaH / nanu dRzyo'gniH svayaMprakAzazca / na hi yathA ghaTAdayo'gninA vyajyanta evamagniragnyantareNetyata Aha- na cAgniratreti / kasmAt ? na hIti / mA nAmAgniragnyantarAtprAkAziSTa vijJAnAttu prakAzata iti na svayaM prakAzata iti na vyabhicAra ityarthaH / prakAzazcAyamiti / ayamiti puruSasvabhAvAtprakAzAdvayavacchinatti / kriyArUpa: prakAza iti yAvat / etaduktaM bhavati- yA yA kriyA sA sA sarvA kartRkaraNakarmasambandhena dRSTA / yathA pAko dRSTazcaitrAgnitaNDulasambandhena / tathA prakAzo'pi kiyeti tayApi tathA bhavitavyam / sambandhazca bhedAzrayo nAbhede sambhavatItyarthaH / kiM ca svAbhAsaM cittamityagrAhyameva kasyaciditi zabdArthaH / syAdetat-mA bhUd grAhyaM cittam / na hi
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 19] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [447 grahaNAsyAkAraNasyAvyApakasya ca nivRttau cittanivRttirityata Aha-svabuddhIti / buddhizcittam, pracArA vyApArAH, sattvAH prANinaH cittasya vRttibhedAH krodhalobhAdayaH svAzrayeNa cittena svaviSayeNa ca saha pratyAtmamanubhUyamAnAzcittasyAgrAhyatAM vighaTayantItyarthaH / svabuddhipracArapratisaMvedanameva vizadayati-kuddho'hamiti // 19 / / "syAdAzaMkA" vagerethI vainAzika (bauddha) mata prastuta kare che. eno artha e che ke evuM bane (puruSa cittathI judo hoya) jo citta AtmAno viSaya hoya. paNa citta svaprakAza che ane viSayane prakAzita kare che, ane pUrvacittane pratItya (pratItino viSaya banAvIne, enA AdhAre) - jANIne utpanna thAya che. to puruSanuM sadA jJAtaviSayapaNuM kevI rIte siddha thAya? temaja apariNAmIpaNAthI pariNAmI cittathI eno bheda kevI rIte siddha thAya ? javAbamAM "na tasvAbhAsam.." vagerethI kahe che ke citta prakAza nathI, kAraNa ke e dazya che. citta svasaMvedya hoya to evuM bane, paNa citta evuM nathI. e pariNAmI hovAthI nIla vagerenI jema anubhavavyApya che. ane je anubhavagamya hoya e svaprakAza na hoI zake. kemake enAthI potAnI aMdara vRttivirodhano doSa Ave. e ja kriyA, karma ane kAraka na hoI zake. pAka raMdhAto nathI ane cheda cheDAto nathI. puruSa apariNAmI hovAthI anubhavanuM karma nathI, tethI emAM svaprakAzatA ayogya nathI. potAno prakAza ene svAdhIna che, mATe e svaprakAza che, anubhavanA karma tarIke nahIM. paNa citta dazya-darzananuM karmahovAthI svaprakAza nathI. AtmAnA prakAzanuM pratibiMba grahaNa karIne cittanI vRttio ane viSayo prakAzita bane che, evo bhAva che. paNa agni dazya che ane svaprakAza paNa che. jema ghaDo vagere agnivaDe pragaTa thAya che ema agni bIjA agnivaDe vyakta thato nathI. AnA javAbamAM "na agniratra dAnta" vagerethI kahe che ke bhale agni bIjA agnivaDe prakAzita thato na hoya, jJAnathI to e prakAzita thAya che, tethI e svaprakAza nathI, e vAtamAM koI pheraphArane avakAza nathI, evo artha che. "prakAzazcAya" vagerethI kahe che ke A prakAza prakAzya-prakAzakanA saMyogathI dekhAya che. "ayam" A-zabda prayojIne puruSanA svabhAvarUpa prakAzathI ene judo pADe che. eTale ke A prakAza kriyArUpa che. Azaya e che ke je kriyA hoya e kartA, karaNa ane karmanA saMbaMdhathI thatI jovAmAM Ave che. dAkhalA tarIke, caitra agni ane cokhAnA saMbaMdhathI pAkarUpa kriyA thatI jovAmAM Ave che. prakAza paNa kriyA che, tethI e paNa evo saMbaMdhajanya hovo joIe. saMbaMdha bhinna vastuono thAya. abhedamAM saMbaMdha saMbhavato nathI.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4. 20 vaLI citta svaprakAza che eno artha e thAya ke e bIjA koIvaDe grAhya banatuM nathI. bhale citta grAhya na hoya. akAraNa ane avyApaka evA grahaNanI nivRtti thatAM cittanI nivRtti thAya nahIM. enA javAbamAM "svabuddhi pracAra saMvedanAt" vagerethI kahe che ke buddhi ke cittano pracAra ke vyApAra badhAM prANIo jANe che. krodha, lobha vagere cittanA vRttibhedo potAnA Azraya evA citta ane enA viSayosAthe pratyeka AtmA vaDe anubhavAtA hovAthI citta agrAhya che, e vAtane vighaTita (khaMDita)kare che "huM gusse thayo chuM", vagere dAkhalAo vaDe potAnI buddhinA pracAra-vyApAranuM saMvedana vadhu spaSTa kare che. 19 448] ekasamaye cobhayAnavadhAraNam // 20 // eka samaye (sva ane para) baMnenuM jJAna thAya nahIM. 20 bhASya na caikasminkSaNe svapararUpAvadhAraNaM yuktam / kSaNikavAdino yadbhavanaM saiva kriyA tadeva ca kArakamityabhyupagamaH // 20 // eka kSaNamAM potAnuM ane bIjAnuM nizcayAtmaka jJAna yogya nathI. kSaNikavAdI bauddhanA matamAM hovuM ja kriyA ane kAraka che, evo abhigama che. 20 tattvavaizAradI ekasamaye cobhayAnavadhAraNam / svAbhAsaM viSayAbhAsaM cittamiti bruvANo na tAvadyenaiva vyApAreNAtmAnamavadhArayati tenaiva viSayamapIti vaktumarhati / na hyavilakSaNo vyApAraH kAryabhedAya paryAptaH / tasmAdvyApArabhedo'GgIkartavyaH / na ca vainAzikAnAmutpattibhedAtirikto'sti vyApAraH / na caikasyA evotpatteravilakSaNAyAH kAryavailakSaNyasambhavaH, tasyAkasmikatvaprasaGgAt / na caikasyotpattidvayasambhavaH / tasmAdarthasya ca jJAnarUpasya cAvadhAraNaM naikasminsamaya iti / tadetadbhASyeNocyate na caikasminkSaNa iti / tathA coktaM vainAzikai: bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate / iti / tasmAd dazyatvametaccittasya sadAtanaM svAbhAsatvamapanayad draSTAraM ca draSTurapariNAmitvaM ca darzayatIti siddham // 20 //
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 21] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [449 citta potAne ane viSayane prakAzita kare che, ema kahenAra bauddha citta je vyApArathI potAnuM nirdhAraNa kare che, e ja vyApArathI viSayanuM paNa nirdhAraNa kare che, ema kahI zake nahIM. eka avilakSaNa vyApAra bhinna kAryo karavA mATe paryApta nathI. mATe vyApArabheda svIkAravo joIe. vainAzikonA mata pramANe utpattithI judo koI vyApAra nathI. ane eka, avilakSaNa, utpatti be kAryo karI zake nahIM. jo kare to AkasmikatAno prasaMga Avaze. ekamAMthI be utpattio saMbhave nahIM. tethI padArthonuM ane emanA jJAnanuM avadhAraNa eka samayamAM thAya nahIM. A vAta "na cekasminsaze." vagere bhASyathI kahevAmAM AvI che. vainAzikoe kahyuM che : bhUti (bhavana-hovuM) e ja kriyA che ane kAraNa paNa che." tethI cittanuM AvuM sadAtana (sanAtana) dazyapaNuM enA svaprakAzapaNAne dUra karI enA draSTAne ane e draSTAnA apariNAmIpaNAne darzAve che, ema siddha thayuM. 20 nmiti:, vaniruddha vitta vittAntare samanantarekha pRdaMta ti- evo abhiprAya hoI zake ke potAnI sattAmAM niruddha thayeluM citta, pachI tarata utpanna thatA bIjA cittathI pratIta thAya che - cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaGgaH smRtisaMkarazca // 21 // eka citta bIjA vaDe jovAtuM hoya to buddhi buddhine jue che, ene jovA mATe anya buddhi joIe ema atiprasaMga doSa ane smRtimizraNa doSa thaze. 21 bhASya atha cittaM ceccittAntareNa gRhyeta buddhibuddhiH kena gRhyate, sApyanyayA sApyanyayetyatiprasaGgaH / smRtisaMkarazca, yAvanto buddhibuddhInAmanubhAvAstAvatyaH smRtayaH prApnuvanti / tatsaMkarAccaikasmRtyanavadhAraNaM ca syAditi / evaM buddhipratisaMvedinaM puruSamapalapadbhivainAzikaiH sarvamevAkulIkRtam / te tu bhoktRsvarUpaM yatra vacana kalpayanto na nyAyena saMgacchante / kecittu sattvamAtramapi parikalpyAsti sa sattvo ya etAnpaJca skandhAnnikSipyAnyAMzca pratisaMdadhAtItyuktvA tata eva punastrasyanti / tathA skandhAnAM mahAnirvedAya virAgAyAnutpAdAya prazAntaye gurorantike brahmacarya
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 21 cariSyAmItyuktvA sattvasya punaH sattvamevApanuvate / sAMkhyayogAdayastu pravAdAH svazabdena puruSameva svAminaM cittasya bhoktAramupayantIti // 21 // have eka citta bIjA citta vaDe jovAya, to buddhine jonAra buddhinuM grahaNa koNa karaze ? ane jeTalA buddhine jonArI buddhinA anubhavo haze eTalI smRtio thaze. e smRtionuM mizraNa thatAM eka smRtino nirNaya nahIM thAya. Ama buddhinA pratisaMvedI puruSane nakAranArA bauddhoe badhuM avyavasthita karyuM che. teo koI paNa jagAe bhoktA - AtmAnuM svarUpa kalpIne nyAyane anusaratA nathI. keTalAka sattvamAtrane kalpIne, e sattva A azuddha pAMca skaMdhone tyAgIne, bIjA zuddha pAMca skaMdho svIkAre che, ema kahIne, enAthI paNa trAsa pAme che, (ene paNa siddha karI zakatA nathI.) ane skaMdhonA mahAnirvANa mATe, vairAgya mATe, e pharIvAra utpanna na thAya e mATe, prazAnti mATe, guru pAse jaIne brahmacarya pALIza ema kahIne sattvanuM sattvapaNuM ja chupAve che. sAMkhyayoga vagere siddhAnto svazabdathI cittanA svAmI puruSane bhoktA tarIke svIkAre che. 21 tattvavaizAradI 450 ] punarvainAzikamutthApayati-syAnmatiH mA bhUd dRzyatvena svasaMvedanam / evamapyAtmA na sidhyati / svasaMtAnavartinA caramacittakSaNena svarasaniruddhasvajanakacittakSaNagrahaNAdityarthaH / samaM ca tajjJAnatvena, anantaraM cAvyavahitatvena, samanantaraM tena / cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaMgaH smRtisaMkarazca / buddhiriti cittamityarthaH / nAgRhItA caramA buddhiH pUrvabuddhigrahaNasamarthA / na hi buddhyA'saMbaddhA pUrvabuddhirbuddhA bhavitumarhati / na hyagRhItadaNDo daNDinamavagantumarhati / tasmAdanavastheti / vijJAnavedanAsaMjJArUpasaMskArAH skandhAH / sAMkhyayogAdayaH pravAdAH / sAMkhyAzca yogAzca ta evAdayo yeSAM vaizeSikAdipravAdAnAM te sAMkhyayogAdayaH pravAdA: / sugamamanyat // 21 // "syAnmati..." vagerethI pharIvAra vainAzika mata rajU kare che. dazya hovAthI bhale cittanuM svasaMvedana na hoya. ema paNa AtmA siddha thato nathI. potAnA pravAhamAM vahI AvatA aMtima cittakSaNa vaDe svasattAmAM niruddha thayelA, potAne pedA karanAra cittanuM grahaNa thaze, evo artha che. sam eTale samAna ane anaMtara eTale vyavadhAna rahita tarata utpanna thatA cittane samanantara kahe che. buddhi eTale
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 22] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [451 citta. agrahIta carama (chellI) buddhi pUrvabuddhinA prahaNa mATe samartha nathI. buddhithI asaMbaddha pUrva buddhi jANI zakAya nahIM. jeNe daMDa grahaNa na karyo hoya e daMDIne jANI zake nahIM. tethI anavasthA doSa thAya. vijJAna, vedanA, saMjJA, rUpa ane saMskAra pAMca skaMdho che. sAMkhya-yoga Adi che jemanA evA vaizeSika vagere siddhAnto sAMkhyayogAdi kahevAya. bAkInuM sugama che. 21 than ? - kevI rIte - citerapratisaMkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanam // 22 // viSayomAM saMcaraNa na karatI citi, potAnI buddhine, enA AkAravALI banIne, jANe che. 22. mAthe __ apariNAminI hi bhoktRzaktirapratisaMkramA ca, pariNAminyarthe pratisaMkrAnteva tavRttimanupatati, tasyAzca prAptacaitanyopagrahasvarUpAyA buddhivRtteranukAramAtratayA buddhivRttyaviziSTA hi jJAnavRttirAkhyAyate / tathA coktam na pAtAlaM na ca vivaraM girINAM naivAnthakAraM kukSayo nodadhInAm / guhA yasyAM nihitaM brahma zAzvataM buddhivRttimaviziSTAM kavayo vedayante // iti // 22 // bhoknazakti apariNAma ane viSayomAM saMcaraNa na karanArI che. e pariNAmI padArtha (buddhi)mAM jANe ke pratibiMbata thaIne, enI vRttine anusare che. prApta karyuM che caitanya jevuM svarUpa jeNe, evI buddhivRttine anusaranAra caitanyane jJAnavRtti kahe che. A viSe kahyuM che : pAtALa, parvatonI guphAo, aMdhakAra, ane samudranuM peTALa e guhA nathI, jemAM zAzvata brahma vase che. citinI chAyAthI yukta hovAthI citi jevI jaNAtI buddhivRttirUpa guphAmAM brahma vase che, evuM kavio jaNAve che." 22
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 22 tattvavaizAradI syAdetat-yadi cittaM na svAbhAsaM nApi cittAntaravedyamAtmanApi kathaM bhokSyate cittam / na khalvAtmanaH svayaMprakAzasyApyasti kAcitkriyA / na ca tAmantareNa kartA na cAsaMbaddhazcittena karmaNA tasya bhoktAtiprasaGgAdityAzayavAnapRcchati-kathamiti / sUtreNottaramAha-citerapratisaMkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanam / yattadavocada 'vRttisArUpyamitaratra' (1 / 4) iti taditaH samutthitam / citeH svabuddhisaMvedanaM buddhastadAkArApattau citipratibimbAdhAratayA tadrUpatApattau satyAm / yathA hi candramasaH kriyAmantareNApi saMkrAntacandrapratibimbamamalaM jalamacalaM calamiva candramasamavabhAsayatyevaM vinApi citivyApAramupasaMkrAntacitipratibimbaM cittaM svagatayA kriyayA kriyAvatImasaMgatAmapi saMgatAM citizaktimavabhAsayabhogyabhAvamAsAdayadbhoktRbhAvamApAdayati tasya ti sUtrArtha ! mAdhyamathetarthamasatra tatra (rAd, rAra0) vyAdhyAti na vyAkhyAtamatra / buddhivRttyaviziSTatve jJAnavRtterAgamamudAharati-tathA coktam-na pAtAlamiti / zAzvatasya zivasya brahmaNo vizuddhasvabhAvasya citicchAyApannAM manovRttimeva citicchAyApannatvAcciterapyaviziSTAM guhAM vedayante / tasyAmeva guhAyAM tad guhyaM brahma tadapanaye tu svayaMprakAzamanAvaraNamanupasarga pradyotate caramadehasya bhagavata iti // 22 // bhale. paNa citta svaprakAza nathI ane bIjA cittavaDe jANI zakAya evuM paNa nathI, to AtmA paNa cittano bhoktA kevI rIte thaze? svayaMprakAza AtmAmAM kriyA nathI. kriyA vagara karmarUpa citta sAthe bhoktA saMbaMdhamAM AvI zake nahIM. Ave to atiprasaMga thAya, evA AzayathI "katham ?" kevI rIte ? - ema pUche che. "citarapratisaMkramAyA..." vagere sUtrathI javAba Ave che ke viSayomAM saMcaraNa na karatI citi pratibiMbita banIne, buddhinA AkAravALI banIne potAnI buddhine jANe che. "vRttisArUpyamitaratra" 1.4 sUtramAM je kahyuM e ahIMthI niSpanna thayuM che. citi buddhivRttinA AkAravALI banIne potAnI buddhine jANe che. arthAt citinA pratibiMbanA AdhAra tarIke buddhi cetananA AkAravALI bane che. koI kriyA karyA vagara acala caMdra, potAnA pratibiMbane kAraNe jaLamAM caMcaLa hoya ema jaNAya che. ema citinA vyApAravagara enA pratibiMbane jhIlatuM citta, potAnI aMdara jaNAtI niSkriya ane asaMga citine kriyAyukta ane saMgavALI hoya ema darzAve che, ane A rIte bhogyabhAvane prApta thaIne, citimAM bhojvabhAva paNa utpanna kare che, evo sUtrano artha che. A bAbata vAraMvAra te te jagAe (2.6, 2.20) carcA che. tethI ahIM eno vistAra karyo nathI. A kAraNe buddhivRtti sAthe jJAnavRtti abhinna hoya ema jaNAya che. A viSe "tathA coktam"thI AgamanuM uddharaNa
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU.23] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [453 prastuta kare che - "zAzvata zivarUpa, vizuddha svabhAvanA brahmanI ke citizaktinI chAyAvALI manovRttine citithI abhinna guhA tarIke jJAnIo jANe che. emAM brahma vase che. e guphA dUra thatAM svayaM-prakAza, anAvaraNa, anupasarga (upadravarahita) brahma chellA kehavALA bhagavadrUpa mahAtmAmAM pragaTa thAya che. 22 atazcaitadabhyupagamyate- tethI bhAvAta svii52|5 cha - draSTadRzyoparaktaM cittaM sarvArtham // 23 // draSTA ane dezyathI raMgAyeluM citta badhA padArtharUpa che. 23 bhASya mano hi maMtavyenArthenoparaktam / tatsvayaM ca viSayatvAdviSayiNA puruSeNAtmIyayA vRttyAbhisaMbaddham / tadetaccitameva draSTadRzyoparaktaM viSayaviSayinirbhAsaM cetanAcetanasvarUpApannaM viSayAtmakamapyaviSayAtmakamivAcetanaM cetanamiva sphaTikamaNikalpaM sarvArthamityucyate / tadanena cittasArUpyeNa bhrAntAH kecittadeva cetanamityAhuH / apare cittamAtramevedaM sarva nAsti khalvayaM gavAdirghaTAdizca sakAraNo loka iti / anukampanIyAste / kasmAt ? asti hi teSAM bhrAntibIjaM sarvarUpAkAranirbhAsaM cittamiti / samAdhiprajJAyAM prajJeyo'rthaH pratibimbIbhUtastasyAlambanIbhUtatvAdanyaH / sa cedarthazcittamAtraM syAtkathaM prajJayaiva prajJArUpamavadhAryeta / tasmAtpratibimbIbhUtorthaH prajJAyAM yenAvadhAryate sa puruSa iti / evaM grahItRgrahaNagrAhyasvarUpacittabhedAttrayamapyetajjAtitaH pravibhajante te samyagdarzinastairadhigataH puruSa iti // 23 // mana maMtavya padArthanA raMge raMgAya che, ane pote AtmAno viSaya che tethI viSayI puruSa sAthe potAnI vRttithI saMbaMdhita che. AvuM draSTA ane dazyathI racAyeluM, viSaya ane viSayI baMnene pragaTa karatuM, cetana ane acetana svarUpavALuM, viSayarUpa chatAM aviSayarUpa, acetana chatAM cetana jevuM jaNAtuM, sphaTikamaNi jevuM citta sarvArtha (badhA padArthone pragaTa kare evuM)
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454] pataMjalinAM yogasUtro [5. 4 sU.23 DevAya che. cittanA AvA sArUpyathI bhrAnta banelA keTalAka loko cittane ja yetana mAne che. vaNI 3215900 mA (4) yittamAtra che. 2||y, ghaDo vagere sakAraNa loka che ja nahIM ema kahe che. teo dayanIya che. kema? kAraNa ke emanI bhrAntinuM bIja, badhA AkArone prakAzita karatuM citta che. samAdhiprajJAmAM ya padArtha pratibiMbita thaIne enA AlaMbanarUpa banelo hovAthI anya che. e padArtha jo cittamAtra hoya to prajJAvaDe ja prajJAnA svarUpano nizcaya kevI rIte thAya? tethI prajJAmAM pratibiMbita banelA padArthane nAva: nizcaya thAya che, meM puruSa (mAtma) cha. mAma Aslal, Us ane grAhya rUpavALA cittanA bhedonA AdhAre e traNene potAnI jAti pramANe judA pADIne jeo jANe che, e puruSo samyam darzanavALA che, ane emaNe puruSane jANyo che. 23 tattvavaizAradI tadevaM dRzyatvena cittasya pariNAminastadatiriktaH pumAnapariNatidharmopapAditaH / saMprati lokapratyakSamapyatra pramANayati- atazcaitaditi / avazyaM caitadityarthaH / draSTadRzyoparaktaM cittaM sarvArtham / yathA hi nIlAdyanuraktaM cittaM nIlAdyarthaM pratyakSeNaivAvasthApayatyevaM draSTacchAyApattyA tadanuraktaM cittaM draSTAramapi pratyakSeNAvasthApayati / asti hi vyAkAraM jJAnaM nIlamahaM saMvedyIti / tasmAjjJeyavattajjJAtApi pratyakSasiddho'pi na vivicyAvasthApito yathA jale candramaso bimbam / na tvetAvatA tadapratyakSam / na cAsya jalagatatve tadapramANamiti candrarUpe'pyapramANaM bhavitumarhati / tasmAccittapratibimbatayA caitanyagocarApi cittavRttirna caitanyagocareti / tadidaM sarvArthatvaM cittasyeti / tadetadAha-mano hIti / na kevalaM tadAkArApattyA mantavyenArthenoparaktaM mano'pi tu svayaM ceti / cakAro bhinnakramaH puruSeNetyasyAnantaraM draSTavyaH / tacchAyApattiH puruSasya vRttiH / iyaM ca caitanyacchAyApattizcittasya vainAzikairabhyupetavyA / kathamanyathA citte caitanyameta AropayAmbabhUvurityAha-tadaneneti / kecidvainAzikA bAhyArthavAdinaH / apare vijJAnamAtravAdinaH / nanu yadi cittameva draSTrAkAraM dRzyAkAraM cAnubhUyate hanta cittAdabhinnAvevAstAM daSTradRzyau / yathAhuH
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU.23] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 455 abhinno'pi hi buddhayAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / iti / tatkathamete'nukampanIyA ityata Aha- samAdhiprajJAyAmiti / te khalUktAbhirupapattibhizcittAtiriktaM puruSamabhyupagamyApyaSTAGgayogopadezena samAdhiprajJAyAmAtmagocarAyAmavatArya bodhayitavyAH / tadyathA-samAdhiprajJAyAM prajJeyo'rtha AtmA pratibimbabhUto'nyaH / kasmAt ? tasyAtmana AlambanIbhUtatvAt / atha cittAdabhinnameva kasmAnnAlambanaM bhavatIti / yadi yuktibodhito'pi vaijAtyAdvadettatra hetumAha- sa cedAtmarUpo'rthazcittamAtraM syAnna tu tato vyatiriktastataH kathaM prajJayaiva prajJArUpamavadhAryeta, svAtmani vRttivirodhAt / upasaMharati-tasmAditi / samIcInopadezenAnukampitA mavantItyAda-miti 1 nAtita: | svamAvata phatyartha: // 2 // Ama, dazya tarIke pariNAmI cittathI bhinna apariNAmI puruSanuM pratipAdana karyuM. "ataRRcaitadabhupagamyate''thI lokapratyakSane paNa A viSayamAM pramANa tarIke rajU kare che. A vAta avazya AvI che, evo artha che. draSTA ane dRzyathI raMgAyeluM citta sarvArtha che. jema nIla vagere (rUpo)thI raMgAyeluM citta nIla vagere padArthone pratyakSa upasthita kare che, ema draSTAnI chAyAvALuM citta cetananA raMge raMgAyeluM hovAthI draSTAne paNa pratyakSa upasthita kare che. kAraNa ke huM nIlane jANuM chuM, ema be AkArovALuM jJAna saune thAya che. Ama jJAtA paNa zeyanI jema sAkSAt siddha hovA chatAM, jaLamAM paDelA caMdranA (pratibiMbathI bhinna AkAza sthita mukhya) biMbanI jema puruSane vivekathI jANyo nathI. paNa tethI e apratyakSa nathI. caMdra jaLamAM rahelo che, e vAta apramANika che, tethI mukhya biMba rUpa caMdra paNa apramANika che evuM banI zake nahIM. rUpamAM ane tethI cittamAM pratibiMbita thayeluM hovAthI caitanya cittavRttigocara hovA chatAM, potAnA mukhya bhinna bimba rUpamAM vRttigocara nathI. A rIte citta sarvArtha che. "mano hi maMtavyenArthenoparaktam'thI bhASyakAra A vAta kahe che. mana phakta maMtavya padArthanA AkAravALuM banIne, enAthI ja ragAyeluM nathI, paNa caitanyathI paNa raMgAyeluM che. "cakAra' bhinnakrama hovAthI "puruSeNa" zabda pachI mUkavo joIe. caitanyanI chAyA vainAzikoe svIkAravI joIe. ema na hoya to teo cittamAM caitanyanuM AropaNa kevI rIte karaze ? ''tadanena cittasArUppaNa bhrAntA ....." vagerethI A vAta kahe che. keTalAka vainAziko bAhyArthavAdI bauddho kahe che ke citta pote draSTA ane dRzyanA AkAranuM anubhavAya che, mATe e baMne cittathI abhinna che. teo kahe che :
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 24 "buddhino AtmA buddhithI abhinna hovA chatAM, viparyAsa darzana - asamyapha darzana - ne kAraNe grAhya ane grAhakanA jJAnarUpa bhejavALo jaNAya che. emanA para zI rIte anukaMpA karavI joIe? e viSe "samAdhiprajJAyAM prajJeya: artha..." vagerethI kahe che ke emane yuktipUrvaka cittathI bhinna puruSano svIkAra karAvI, aSTAMga yogano upadeza karI, Atmagocara samAdhiprajJAno sAkSAtkAra karAvIne bodha Apavo joIe. dAkhalA tarIke, samAdhiprajJAmAM zeya tattva AtmAnuM pratibiMba che. mukhya AtmA enAthI bhinna che. kAraNake e pratibiMbita AtmAno Azraya che. Ama bodha ApyA pachI paNa jo teo pUche ke cittanuM AlaMbana cittathI abhinna kema nathI ? to emane eno hetu batAvavo joIe. jo AtmArUpa tattva cittamAtra hoya, ane cittathI bhinna na hoya, to prajJAvaDe ja prajJAnA svarUpano nizcaya kevI rIte thaI zake ? kAraNa ke pote potAnI aMdara pravRtta thAya e vAta viruddha che. "tasmAta" vagerethI carcAno upasaMhAra kare che ke prajJAmAM pratibiMbita caiitanyano je nizcaya kare che, e AtmA che. "evam..." vagerethI kahe che ke Ama tattvanuM svarUpa ane enA jJAnano mArga darzAvIne emanA para anukaMpA karavI joIe. jAtita : eTale svabhAvataH evo artha che. 23 tazaitan ?- vaLI kayA kAraNathI citta puruSathI bhinna che.?tdsNkhyeyvaasnaabhishcitrmpi parArthaM saMhatyakAritvAt // 24 // e (citta) asaMkhya vAsanAothI vicitra hovA chatAM ghaNAnI sahAyathI kArya karatuM hovAthI anya(purUSa)ne mATe che. 24 mAthe tadetaccittamasaMkhyeyAbhirvAsanAbhireva citrIkRtamapi parArtha parasya bhogApavargArthaM na svArthaM saMhatyakAritvAd gRhavat / saMhatyakAriNA cittena na svArthena bhavitavyam / na sukhacittaM sukhArthaM, na jJAnaM jJAnArtham / ubhayamapyetatparArtham / yazca bhogenApavargeNa cArthenArthavAnpuruSaH sa eva paraH / na paraH sAmAnyamAtram / yattu kiJcitparaM sAmAnyamAnaM svarUpeNodAhareda
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU.24] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [ 457 vainAzikastatsarvaM saMhatyakAritvAtparArthameva syAt / yastvasau paro vizeSa: sa na saMhatyakArI puruSa iti // 24 // A citta asaMkhya vAsanAone lIdhe vicitra hovA chatAM anyanA bhoga ane mokSa mATe che, potAnA mATe nathI, kAraNa ke e gharanI jema bIjI vastuono sAtha laIne kArya kare che. saMyukta banIne kArya karatuM citta potAnA mATe astitva dharAvI zake nahIM. sukhacitta (cittanuM sukha) sukha mATe nathI ane jJAna jJAna mATe nathI. e baMne bIjA mATe che. je bhogavaDe ane jJAnarUpamokSa vaDe arthavALo che, e puruSa para AtmA che. para eTale mAtra sAmAnya nahIM. vainAzika je je sAmAnya vastune 52 tarIke svarUpathI rajU kare, e badhuM anya sAthe maLIne kArya karatuM hovAthI 52ne arthe che. Avo je para vizeSa puruSa che e sAthe maLIne kArya na karato hovAthI para AtmA che. 24 tattvavaizAradI cittAtiriktAtmasadbhAve hetvantaramavatArayati - kutazceti / tadasaMkhyeyavAsanAbhizcitramapi parArthaM saMhatyakAritvAt / yadyapyasaMkhyeyAH karmavAsanAH klezavAsanAzca cittamevAdhizerate na tu puruSam / tathA ca vAsanAdhInA vipAkAzcittAzrayatayA cittasya bhoktRtAmAvahanti, bhokturarthe ca bhogyamiti sarvaM cittArthaM prAptam, tathApi taccittamasaMkhyeyavAsanAvicitramapi parArtham / kasmAt ? saMhatyakAritvAditi sUtrArtha: / vyAcaSTe - tadetaditi / syAdetat-cittaM saMhatyApi kariSyati, svArthaM ca bhaviSyati, kaH khalu virodha iti yadi kazcid brUyAttaM pratyAha - saMhatyakAriNeti / sukhacittamiti bhogamupalakSayati / tena duHkhacittamapi draSTavyam / jJAnamityapavarga uktaH / etaduktaM bhavati-sukhaduHkhe citte pratikUlAnukUlAtmake nAtmani saMbhavataH, svAtmani vRttivirodhAt / na cAnyo'pi saMhatyakArI sAkSAtparamparayA vA sukhaduHkhe vidadhAnastAbhyAmanukUlanIyaH pratikUlanIyo vA / tasmAdya: sAkSAtparamparayA vA na sukhaduHkhayorvyApriyate sa evAbhyAmanukUlanIyaH pratikUlanIyo vA / sa ca nityodAsIna: puruSa evamapavRjyate yena jJAnena tasyApi jJeyatantratvAtsvAtmani ca vRttivirodhAnnajJAnArthatvam / na bAhyaviSayAdasmAdapavargasaMbhavo'sti, videhaprakRtilayAnAmapavargAsaMbhavAt / tasmAttajjJAnamapi puruSArthameva, na tatsvArthaM nApi paramAtrArtham / saMhataparArthatve cAnavasthAprasaGgAdasaMhataparArthasiddhiriti // 24||
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU.24 kuta"thI cittathI bhinna AtmAnA astitvamAM bIjo hetu rajU kare che. asaMkhya vAsanAothI vicitra jaNAtuM citta anya sAthe maLIne kArya karatuM hovAthI anyane arthe che. jo ke asaMkhya karmavAsanAo ane klezavAsanAo cittamAM rahe che, puruSamAM nahIM. vAsanAne AdhIna karmavipAko paNa cittanA Azraye rahetA hovAthI bhoktApaNuM paNa cittamAM rahe che. badhA bhogya padArtho bhoktAmATe hoya che. tethI badhuM citta mATe che evo prasaMga prApta thayo. chatAM asaMkhya vAsanAone lIdhe vicitra jaNAtuM citta bIjA mATe che. kema? kAraNa ke citta saMyukta rIte kArya kare che, evo sUtrano artha che. bhAgakAra "tadetaccittam". vagerethI A vAta samajAve che. bhale. paNa citta saMyukta rIte kArya karaze ane potAne mATe karaze to emAM virodha kyAM che? ema jo koI kahe to enA pratye "saMhatyakAriNA". vagerethI kahe che ke saMghAtarUpe kArya karanAra potAnA arthe na hoI zake. sukhacittathI bhoga lakSita kare che, enAthI duHkhacitta paNa grahaNa karavuM joIe. jJAnazabdathI mokSa kahyo. Azaya e che ke anukULa ane pratikULarUpavALAM sukhaduHkha cittamAM utpanna thAya che, mATe cittanA potAnA mATe na hoI zake. kAraNa ke potAnAmAM vRttivirodhano doSa Ave che. vaLI bIjo koI saMyuktapaNe kArya karanAra sAkSAt ke paraMparAthI sukhadukha utpanna karato hoya to enAvaDe svayaM anukUlanIya ke pratikUlanIya na hoI zake. tethI je sAkSAt ke paraMparAthI sukhaduHkhamAM saMDovAto nathI, e ja e be vaDe anukULa ke pratikULa saMvedana anubhavI zake. e nitya, udAsIna puruSa AvA jJAnathI mokSabhAgI bane che, ane e para AtmA che. kAraNa ke AvuM jJAna paNa joyataMtra hovAthI ane potAnI aMdara vRttivirodha thavAthI, jJAna potAnA mATe nathI. jJAna bahAranA viSayavALuM hovAthI, enA mokSano saMbhava nathI. videha ane prakRtilayono mokSa A kAraNe saMbhavato nathI. tethI jJAna paNa puruSa mATe che, svArtha mATe nathI. temaja paramAtra (mana) mATe paNa nathI. arthAtu saMyuktapaNe kArya karatuM mana potAnA jevA bIjA saMyuktapaNe kArya karanAra mATe paNa nathI. jo evuM hoya to anavasthAdoSa Ave Ama saMyuktapaNe kArya na karanArA anya paranuM astitva siddha thAya che. 24
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 4 sU.25] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [459 vizeSadarzina AtmabhAvabhAvanAvinivRttiH // 25 // cittathI AtmA vizeSa che evuM darzana karanAra yogInI AtmabhAvabhAvanA nivRtta thAya che. 25 mANa yathA prAvRSi tRNAGkarasyodbhedena tadvIjasattAnumIyate, tathA mokSamArgazravaNena yasya romaharSAzrupAtau dRzyete, tatrApyasti vizeSadarzanabIjamapavargabhAgIyaM karmAbhirnirvartitamityanumIyate / tasyAtmabhAvabhAvanA svAbhAvikI pravartate, yasyAbhAvAdidamuktaM svabhAvaM muktvA doSAdyeSAM pUrvapakSe rucirbhavatyarucizca nirNaye bhavati / tatrAtmabhAvabhAvanA-ko'hamAsaM, kathamahamAsaM, kiMsvididaM, kathaMsvididaM, ke bhaviSyAmaH, kathaM vA bhaviSyAma iti / sA tu vizeSadarzino nivartate / kutaH ? cittasyaivaiSa vicitraH pariNAmaH, puruSastvasatyAmavidyAyAM zuddhazcittadharmeMraparAmRSTa iti / tato'syAtmabhAvabhAvanA kuzalasya vinivartata iti // 25 // jema comAsAmAM ghAsanA aMkuro phUTe enAthI emanA bIjanA astitvanuM anumAna thAya che, ema mokSamArganA zravaNathI je puruSamAM romAMca ane harSanAM AMsu utpanna thAya, emAM potAnAM uttama karmovaDe prApta kareluM, citta ane AtmAnI bhinnatA rUpa vizeSa darzananuM bIja astitva dharAve che, evuM anumAna thAya che. evA puruSamAM potAnA astitvaviSenI jijJAsA svAbhAvika rIte vidyamAna hoya che. e jijJAsA jemAM na hoya e potAnA astitvaviSenI jijJAsAno tyAga karIne, doSone kAraNe, pUrvapakSa jevI dalIlo karavAmAM rasa ke rUci dharAve che, ane jJAnI mahAtmAonA nirNayomAM aruci dAkhave che. AtmabhAvabhAvanA eTale potAnA astitvaviSe jANavAnI tIvra icchA, jema ke huM koNa hato ? kevI rIte hato? A jaga) zuM che? e kevI rIte thayuM? bhaviSyamAM huM kevo hoIza? ane kevI rIte hoIza? vagere. cittathI AtmA vizeSa (bhinna) che, evuM darzana karanAra puruSanI AvI jijJAsA nivRtta thAya che. kema? kAraNa ke e samajI jAya che ke A
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU.2pa - dhananuM ja vilana pIrAma ma te viSayanA abhAvamAM dara badhuM cittanuM ja vicitra pariNAma che. puruSa to avidyAnA abhAvamAM zuddha ane cittanA dharmothI asaMskRSTa che. AvA kuzaLa puruSanI AtmabhAvabhAvanA nivRtta thAya che. 25 tattvavaizAradI tadevaM kaivalyamUlabIjaM yuktimayamAtmadarzanamuktvA tadupadezAdhikRtaM puruSamanadhikRtapuruSAntarAdvayAvRttamAha-vizeSadarzina AtmabhAvabhAvanAvinivRttiH / yasyAtmabhAve bhAvanAsti tasyASTAGgayogopadezAnanutiSThato yuJjAnasya tatparipAkAccittasattvapuruSayorvizeSadarzanAdAtmabhAvabhAvanA nivartate / yasyAtmabhAvabhAvanaiva nAsti nAstikasya, tasyopadezAnadhikRtasyAparinizcitAtmatatparalokabhAvasya nopadezo na vizeSadarzanaM nAtmabhAvabhAvanAnivRttiriti sUtrArthaH / nanvAtmabhAvabhAvanAyAzcittavartinyAH kuto'vagama ityata Aha-yathA prAvRSIti / prAgbhavIyaM tattvadarzanabIjamapavargabhAgIyaM yatkarmASTAGgayogAnuSThAnaM tadekadezAnuSThAnaM vA tadabhinirvatitamastItyanumIyate / tasya cAtmabhAvabhAvanAvazyameva svAbhAvikI vastvabhyAsaM vinApi pravartate / anadhikAriNamAgaminAM vacanena darzayati-yasyAbhAvAdidamiti / pUrvapakSo-nAsti karmaphalaM paralokino'bhAvAtparalokAbhAva iti / tatra ruciH / arucizca nirNaye paJcaviMzatitattvaviSaye / AtmabhAvabhAvanA prAgvyAkhyAtA (2 / 39 TIkA dra0) / vizeSadarzinaH parAmarzamAha-cittasyaiveti / asya vizeSadarzanakuzalasyAtmabhAvabhAvanA vinivartata iti // 25 // Ama, kevalyanA mULa bIja jevA AtmadarzanaviSe yuktipUrvaka rajUAta karIne, A viSayanA upadeza mATe anadhikArIthI judo pADIne "vizeSa darzina..." vagere sUtrathI enA adhikArI puruSaviSe kahe che. jene potAnA astitva viSe jANavAnI tIvra icchA che, ane aSTAMga yoganAM sAdhanonuM anuSThAna kare che, temaja niyamita yogAbhyAsa (dhyAnAbhyAsa) kare che, ene abhyAsanA paripAkathI sattvathI AtmA vizeSa che, evuM darzana thAya che. ane e kAraNe enI AtmabhAvabhAvanA nivRtta thAya che. paraMtu je nAstikamAM AtmabhAva viSe jANavAnI icchA ja nathI, e upadezano adhikArI nathI. emAM AtmA temaja paraloka viSe kazo nizcaya hoto nathI. mATe ene upadeza karavAmAM Avato nathI. ane ene vizeSadarzana ke AtmabhAvabhAvanAnI nivRtti thatI nathI, evo sUtrano artha che. | cittamAM rahelI adazya AtmabhAvabhAvanA amuka puruSamAM che, e zI rIte jaNAya? javAbamAM "yathA prAvRSi..." vagerethI kahe che ke pUrva janmomAM karelA aSTAMga yoganA anuSThAnathI athavA enA eka aMzanA anuSThAnathI tattvadarzananA
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU.26 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvarvazAradI [461 bIjanA astitvanuM anumAna thAya che. evA manuSyamAM tattvano abhyAsa karyA vinA paNa svAbhAvika rIte AtmabhAvanI jijJAsA avazya utpanna thAya che. AgamanA vacana mujaba anadhikArI viSe "yasvAbhAvAdidamuktam " vagerethI kahe che ke pUrvapakSa eTale karmaphaLa jevuM kAMI nathI, paraloka jato AtmA paNa nathI. paraloka paNa nathI, vagere dalIlo karavAmAM rasa dAkhavanAra ane yogIoe pacIsatattvo viSe kahelA nirNayamAM aruci darzAvanAra mANasa anadhikArI che. AtmabhAvabhAvanA agAu 2.39 nA bhAgyamAM spaSTa rIte rajU karavAmAM AvI che. "cittacaiveSa" vagerethI vizeSa darzana yukta kuzaLa puruSa viSe kahe che ke enI AtmabhAvabhAvanA nivRtta thAya che. 25 tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM cittam // 26 // tyAre citta viveka tarapha nameluM ane kaivalya tarapha vahetuM hoya che. bhASya tadAnI yadasya cittaM viSayaprAgbhAramajJAnanimnamAsIt, tadasyAnyathA bhavati kaivalyaprAgbhAraM viveka jJAnanimnamiti // 26 // tyAre enuM citta je pahelAM viSayo tarapha doDatuM ane ajJAna tarapha nameluM hatuM, enAthI viparIta vivekajJAna tarapha nameluM ane kaivalyatarapha vahetuM thAya che. 26 tattvavaizAradI atha vizeSadarzinaH kIdRzaM cittamityata Aha-tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM nittam I nivyAdhyAtam raddA vizeSadarzana yukta citta kevuM hoya che, e viSe " tadA viveka nimna".." vagere sUtrathI kahe che. bhANa saraLa che. 26
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 27 chavu pratyayALi saMskRSNa: zaraNA viveka tarapha vahetA cittamAM vacce vacce pUrva saMskArone lIdhe bIjI vRttio utpanna thAya che. ra7. " bhASya pratyayavivekanimnasya sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrapravAhiNazcittasya tacchidreSu pratyayAntarANyasmIti vA mameti vA jAnAmIti vA na jAnAmIti vA I ta. ? kSamA vInega: pUrvasaMkhya ti rachA | vivekAna tarapha namelA ane sattva temaja puruSanI bhinnatAnA jJAnamAtra tarapha vahetA cittamAM vacce vacce huM chuM, A mAruM che. huM jANuM chuM ke nathI jANato, evA pratyayo (vicAro) UThe che, kema ? kSINa thatA bIjavALA pUrvasaMskArone lIdhe Ama thAya che. 27 tattvavaizAradI syAdetat-vizeSadarzanaM cedvivekaniSThaM na jAtu cittaM vyutthitaM syAt / dRzyate cAsya bhikSAmaTato vyutthitamityata Aha-tacchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH / pratyayeti / pratIyate yena sa pratyayazcittasattvam / tasmAdvivekazciteH / tena nimnasya / jAnAmIti sAkSAnmokSo vivicya darzitaH / na jAnAmIti mohaH / tanmUlAvahaGkAramamakArAvahamasmIti vA mameti vA darzitau / kSIyamANAni ca tAni bIjAni ceti samAsa: / pUrvasaMskArebhyo vyutthAnasaMskArebhyaH // 27 // bhale. vizeSadarzana jo vivekaniSTha hoya, to cittanuM vyutthAna na thAya. paNa bhikSA mAgatI vakhate yogInuM citta vyathita thayeluM jaNAya che. tethI "tachidraSa.." vagere sUtrathI enI samajUtI ApatAM kahe che ke vacce vacce bIjA pratyayo saMskArone lIdhe utpanna thAya che. pratyaya eTale pratIta thatuM cittasattva. citi enAthI bhinna che, ema samajavuM joIe. ene viveka kahe che. evA viveka tarapha nameluM. "jANuM chuM " zabdothI vivekathI thayelA sAkSAt mokSane darzAvyo. "nathI jANato" e moha che. e moharUpa mULamAMthI ahaMkAra, mamakAra, huM chuM. A mAruM che vagere vicAro utpanna thAya che. kSINa thatAM bIjo, ema karmadhAraya samAsa che. pUrva saMskAro eTale vyutthAnasaMskAro. 27
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 28] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [ 46u hAnameSAM klezavaduktam // 28 // kalezonI jema emano nAza kahyo che. 28 bhASya yathA klezA dagdhabIjabhAvAna prarohasamarthA bhavanti, tathA jJAnAgninA dagdhabIjabhAvaH pUrvasaMskAro na pratyayaprasUrbhavati / jJAnasaMskArAstu cittAdhikArasamAptimanuzerata iti na cintyante // 28 // klezo baLelA bIja jevA banatAM aMkurita thatA nathI, ema jJAnAgnithI baLelA bIja jevA pUrva saMskAro navA vicAro utpanna karI zakatA nathI. jJAnanA saMskAro cittanA adhikAranI samApti na thAya tyAM sudhI rahe che. tethI emanI carcA karavAmAM AvatI nathI. 28 tattvavaizAradI syAdetat-satyapi vivekavijJAne vyutthAnasaMskArA yadi pratyayAntarANi prasuvate kastarhi hAnahetureteSAM yataH pratyayAntarANi na punaH prasuvIrannityata Aha- hAnameSAM klezavaduktam / aparipikvavivekajJAnasyAkSIyamANA vyutthAnasaMskArAH pratyayAntaraM prasuvate na tu paripakvavivekajJAnasya kSINAH pratyayAntarANi prasotumarhanti / yathA vivekacchidrasamutpannA api klezA na saMskArAntaraM prasuvate / tatkasya heto: ? tadete klezA vivekajJAnavahnidagdhabIjabhAvA iti ( dra0 2 / 10 ) / evaM vyutthAnasaMskArA apIti / atha vyutthAnasaMskArA vivekajJAnasaMskArairniroddhavyAH / vivekasaMskArAzca nirodhasaMskAraiH / nirodhasaMskArANAM tvabAhyaviSayatvaM darzitam / ( 3 / 15 bhASya ) / nirodhopAyaH prAyazcintanIya ityata Aha- jJAnasaMskArAstviti / paravairAgyasaMskArA ityarthaH // 28 // bhale. vivekajJAna hoya chatAM vyutthAna saMskAro vicAro utpanna kare to emano nAza zI rIte karavo, jethI pharIvAra utpanna na thAya ? javAbamAM "hAnameSAM.." sUtrathI kahe che ke vivekajJAna paripakava na thayuM hoya, to vyutthAna saMskAro kSINa thayelA hotA nathI, tethI teo bIjA pratyayo utpanna kare che. paraMtu paripakva vivekajJAna yukta yogImAM e kSINa thayelA hovAthI bIjA pratyayA utpanna karI zakatA nathI. kema ? kAraNa ke e klezo vivekajJAnanA agnithI baLelA bIja jevA bane che. (juo, 2.10). e ja rIte vyutthAna saMskArono paNa nAza karavo
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 29 joIe. arthAta vyutthAna saMskArono vivekajJAnanA saMskArovaDe nirodha karavo joIe. ane vivekajJAnanA saMskAro nirodha saMskAra pracayathI naSTa karavA joIe. nirodha saMskArono bAhya viSayo sAthe saMbaMdha thato nathI, e vAta agAu 3.15nA bhASyamAM spaSTa karI che. nirodhano upAya vicArIne prayojavo joIe. tethI "zAnasaMrAstu..." vagairethI 58 cha zAna saM0 3 52vaizayana saMsro cittanA vilaya sAthe lIna thAya che. 28 prasaMkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtedharmameghaH samAdhiH // 29 // prasaMkhyAna (jJAna)mAM paNa virakta yogIne kevaLa vivekakhyAtithI dharmamegha samAdhi thAya che. 29 sada - 20ii bhASya na / / = vi2ta -31nodhana yadAyaM brAhmaNaH prasaMkhyAne'pyakusIdastato'pi na kiJcitprArthayate / tatrApi viraktasya sarvathA vivekakhyAtireva bhavatIti saMskArabIjakSayAnnAsya pratyayAntarANyutpadyante / tadAsya dharmamegho nAma samAdhirbhavati // 29 // jyAre A brAhmaNa prasaMkhyAnamAM paNa virakta rahI. enAthI paNa kAMI prApta karavA icchato nathI, tyAre ene sarva rIte kevaLa vivekakhyAti ja thAya che, tethI enAM badhAM saMskArabIjo naSTa thatAM, anya vicAro utpanna thatA nathI. tyAre ene dharmamegha nAmano samAdhi thAya che. 29 tattvavaizAradI tadevaM sUtrakAro vyutthAnanirodhopAyaM prasaMkhyAnamuktvA prasaMkhyAnanirodhopAyamAhaprasaMkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtedharmamegha: samAdhiH / tataH prasaMkhyAnAnna kiJcitsarvabhAvAdhiSThAtRtvAdi prArthayate / pratyuta tatrApi kliznAti pariNAmitvadoSadarzanena virakta: sarvathA vivekakhyAtireva bhavati / etadeva vivRNoti-tatrApIti / yadA vyutthAnapratyayA bhaveyustadA nAyaM brAhmaNaH sarvathA vivekakhyAtiH / yatastasya na pratyayAntarANi bhavanti tataH sarvathA vivekakhyAtiriti / tadAsya dharmameghaH samAdhirbhavati / etaduktaM bhavati- prasaMkhyAne viraktastannirodhamicchandharmamegha samAdhimupAsIta / tadupAsane ca sarvathA vivekakhyAtirbhavati / tathA ca taM niroddhaM pArayatIti // 29 //
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 30] vyAsaracita bhASya ane vAcaspati mizraracita tatttavaizAradI [465 Ama sUtrakAra prasaMkhyAnane vyutthAnanA nirodhanA upAya tarIke darzAvI, prasaMkhyAnanA paNa nirodhano upAya "prasaMkhyAneDapyakusIdasya..' vagere sUtrathI kahe che. enAthI eTale prasaMkhyAnathI badhA padArthonA adhiSThAtApaNA vagerene paNa icchato nathI. emAM paNa kleza anubhave che. kAraNa ke emAM paNa pariNAmIpaNAno doSa jue che. tethI emAM paNa virakta thatAM sarva rIte kevaLa vivekajJAna ja thAya che. "tatrApi.." vagerethI kahe che ke jyAre vyutthAna pratyayo thatA hoya tyAre A brAhmaNa sarvathA vivekakhyAtivALo hoto nathI. paraMtu jyAre emAM anya pratyayo utpanna thAya ja nahIM. tyAre e sarvathA vivekakhyAtivALo bane che, ane tyAre ene dharmameghasamAdhi thAya che. Azaya e che ke prasaMkhyAnamAM paNa virakta banIne, eno nirodha karavA icchatA yogIe dharmameghasamAdhi mATe abhyAsa cAlu rAkhavo jAIe. evI upAsanAthI yogI sarvathA vivekakhyAtivALo bane che ane badhA saMskArono nirodha karavA samartha bane che. 29 tata: vaktezaEnivRtti: rUA enAthI yogInA badhA klezo ane karmo nivRtta thAya che. 30 bhASya tallAbhAdavidyAdayaH klezAH samUlakASaM kaSitA bhavanti / kuzalAkuzalAzca karmAzayAH samUlaghAtaM hatA bhavanti / klezakarmanivRttau jIvanneva vidvAnvimukto bhavati / kasmAt ? yasmAdviparyayo bhavasya kAraNam / na hi kSINaviparyayaH kazcitkenacitkvacijjAto dRzyata iti // 30 // enA (dharmameghasamAdhinA) lAbhathI yogInA avidyA vagere kalezo jaDamULathI naSTa thAya che, temaja kuzaLa akuzaLa (puNyapApa) karmAzayo paNa mULa sAthe UkhaDI jAya che. klezo ane karmo nivRtti thatAM vidvAn yogI jIvatAM ja mukta thAya che. kema ? kAraNa ke viparyaya (mithyA) jJAna janmanuM (saMsAranuM) kAraNa che. viparyayo kSINa thayA hoya evo koI paNa, kyAMya paNa, koI vaDe janmyo hoya evuM, jovAmAM AvyuM nathI. 30 tattvavaizAradI tasya ca prayojanamAha - tataH klezakarmanivRttiH / kasmAtpunarjIvanneva
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 31 vidvAnvimukto bhavati / uttaraM-yasmAditi-klezakarmavAsaneddhaH kila karmAzayo jAtyAdinidAnam / na cAsati nidAne nidAnI bhavitumarhati / yathAhAtra bhagavAnakSapAda:vItarAgajanmAdarzanAt (nyAyasU0 3 / 1 / 25) iti // 30 // tata phlezakarma nivRttiothI dharmameghasamAdhinuM prayojana kahe che. vidvAnuM (jJAnI) zAthI jIvatAM ja mukta thAya che? javAbamAM "yasmAt viparyayo bhavasya kAraNa". vagerethI kahe che ke kleza karmavAsanAthI vRddhi pAmelo karbhAzaya janma vagerenuM kAraNa che. kAraNavagara kArya thAya nahIM. A viSe bhagavAn akSapAde kahyuM che :"vItarAgano janma jovAmAM Avato nathI,"(nyAyasUtra, 3.1.25) 30 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam // 31 // tyAre badhAM AvaraNo ane maLo vinAnA cittasattvanuM jJAna anaMta hovAthI Seya alpa jaNAya che. 31 bhASya sarvaiH klezakarmAvaraNairvimuktasya jJAnasyAnantyaM bhavati / AvarakeNa tamasAbhibhUtamAvRtamanantaM jJAnasattvaM vacideva rajasA pravartitamudghATitaM grahaNasamarthaM bhavati / tatra yadA sarvairAvaraNamalairapagataM bhavati tadA bhavatyasyAnantyam / jJAnasyAnantyAjjJeyamalpaM saMpadyate; yathA-AkAze khadyotaH / yatredamuktam andho maNimavidhyattamanaGgalirAvayat / agrIvastaM pratyamuJcattamajihvo'bhyapUjayat // iti // 31 // (170 tai0 mA zArApa) badhA kleza karmarUpa AvaraNothI mukta jJAna anaMta che. AvaraNa karanAra tamasathI abhibhUta AvRta anaMta jJAnasattva koI jagAe rajasathI pravartita, udghATita thatAM grahaNa samartha bane che. badhA AvaraNamalo vinAnuM banatAM enuM anaMtapaNuM pragaTa thAya che. jJAnanI anaMtatA thatAM, joya, AkAzamAM AgiyAnI jema, alpa bane che. A viSe kahyuM che. - AMdhaLAe maNi vIMdhyo. AMgaLI vinAnAe emAM doro parovyo,
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 31 ] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [467 Doka vinAnAe enA gaLAmAM paheryo, ane jIbhavinAnAe enAM vakhANa karyA;" (tula tai.A.1.11.5) (arthAt A badhAnI jema kSINakleza yogIno janma asaMbhava che). (athavA AtmaniSTha yogI indriyovinA sarvakarmasamartha bane che). 31 tattvavaizAradI athaivaM dharmameghe sati kIdRzaM cittamityata Aha-tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam / Aviyate cittasattvamebhirityAvaraNAni malA: klezakarmANi / sarve ca ta AvaraNamalAzceti sarvAvaraNamalAH / tebhyo'petasya cittasattvasya jJAnasya jJAyate'nenetyanayA vyutpattyA, AnantyAdaparimeyatvAjjJeyamalpam / yathA hi zaradi ghanapaTalamuktasya caNDAciSaH paritaH pradyotamAnasya prakAzAnantyAtprakAzyA ghaTAdayo'lpAH prakAzanta evamapagatarajastamasazcittasattvasya prakAzAnantyAdalpaM prakAzyamiti / tadetadAhasarvairiti / etadeva vyatirekamukhena sphorayati-AvarakeNa tamasAbhibhUtamiti / kriyAzIlena rajasA pravartitamata evodghATitam / pradezAdapanItaM tama ityarthaH / ata eva sarvAndharmAjJeyAnmehati varSati prakAzaneneti dharmamegha ityucyate / nanvayamastu dharmameghaH samAdhi: savAsanaklezakarmAzayaprazamahetuH / atha satyapyasminkasmAnna jAyate punarjanturityata Aha- yatredamuktamahetuH / kAraNasamucchedAdapi cetkAryaM kriyate hanta bho maNivedhAdayo'ndhAdibhyo bhaveyuH pratyakSAH / tathA cAnupapannArthatAyAmAbhANako laukika upapannArthaH syAdavidhyadandho maNimiti / Avayad grathitavAn / pratyamuJcatpinaddhavAn / abhyapUjayatstutavAniti // 31 // tadA sarvAvaraNamalApatasya.." vagere sUtrathI dharmameghasamAdhi thatAM yogInA cittanI avasthA varNave che. cittasattvanuM AvaraNa karatA kleza, karmanA maLo AvaraNa che. cittasattva badhA AvaraNa maLo vinAnuM bane, tyAre enuM jJAna anaMta - aparimeya hovAthI ya alpa bane che. zarada RtunA meghavinAnA AkAzamAM cotarapha prakAzatA sUryanA tejanI anaMtatAne kAraNe, enAthI prakAzita thatI ghaDA vagere vastuo alpa bhAre, ema rajas, tamasa vagaranA cittasattvanA jJAnarUpa prakAzanI anaMtatAne lIdhe, prakAzya-zeya alpa jaNAya che. A vAta sarve: phlezakaryAvaraervimuktasya jJAnasya" vagerethI kahe che. "AvarakeNa tamasA". vagerethI e ja vAtane vyatirekanI rIte spaSTa kare che. tamasu vaDe AvRta sattva, kriyAzIla rajasa vaDe pravRtta ke udaghATita karavAmAM Ave, arthAta eTalA pradezathI tamasanuM AvaraNa dUra karavAmAM Ave, tyAre te te padArthone cittasattva jANe che. tethI badhA dharmo ke zeyonuM mehana-varSaNa karanAra
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 32 avasthAne dharmameghasamAdhi kahe che. A dharmameghasamAdhi bhale badhI vAsanAo sAthe lezo ane karmone zAnta karavAno hetu hoya, paNa e hoya, to pharIthI prANIno janma kema na thAya ? javAbamAM "yatredamuktam" vagerethI kahe che ke kAraNanA vinAza pachI paNa kArya rahetuM hoya, to AMdhaLA vagere vaDe maNivedha vagere kAryo lokone pratyakSa thavAM joIe, ane asaMbhava vAtone varNavatuM AbhANaka (lokokti) lokamAM sAcuM karavuM joIe. AMdhaLAe maNi vIMdhyo, AMgaLI vinAnAe doro parovyo, grIvA vinAnAe paheryo ane jIbhavinAnAe vakhANyo. 31 tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm // 32 // enAthI (dharmameghasamAdhithI) yogInA kRtakRtya banelA guNono pariNAmakrama samApta thAya che. 32 bhASya tasya dharmameghasyodayAtkRtArthAnAM guNAnAM pariNAmakramaH parisamApyate / na hi kRtabhogApavargAH parisamAptakramAH kssnnmpyvsthaatumuda purA dharmameghasamAdhinA udayathI yogInA kRtArtha banelA guNono pariNAmakrama samApta thAya che. jemaNe puruSa mATe bhoga ane mokSa siddha karyA che, evA samApta thayelA kramavALA guNo kSaNa mATe paNa TakI zakatA nathI.32 tattvavaizAradI nanu dharmameghasya parAkASThA jJAnaprasAdamAtraM paraM vairAgyaM samUlaghAtamapahantu vyutthAnasamAdhisaMskArAnsaklezakarmAzayAn / guNAstu svata eva vikArakaraNazIlA: kasmAttAdRzamapi puruSaM prati dehendriyAdi nArabhanta ityata Aha- tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm / zIlamidaM guNAnAM yadamI yaM prati kRtArthAstaM prati na pravartata kRti mAd: IIQrA dharmameghanI parAkASThArUpa, jJAnaprasAdamAtra, paravairAgya vyutthAna ane samAdhinA saMskArone, temaja klezakarmanA Azayone bhale jaDamULathI ukhADI nAkhe. paraMtu guNo to svataH pariNAmI che. to teo e yogImATe paNa deha, Indriyo
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 33] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaMzAradI [469 vagereno AraMbha kema na kare ? javAbamAM "tata kRtArthanAm " vagerethI kahe che. ke kRtArtha banelA guNono pariNAmakrama samApta thAya che. guNAno evo svabhAva che ke teo je puruSa pratye kRtArtha thayA hoya enA pratye pharIthI pravartatA nathI, evo bhAva che. 32 atha ko'yaM kramo nAmeti ? mA | cha. ? kSaNapratiyogI pariNAmAparAntanirmAhyaH kramaH // 33 // kSaNothI saMbaMdhita, pariNAmanA cheDAthI grahaNa thato krama che. 33 bhASya kSaNAnantaryAtmA pariNAmasyAparAntenAvasAnena gRhyate kramaH / na hyananubhUtakramakSaNA navasya purANatA vastrasyAnte bhavati / nityeSu ca kramo dvayI ceyaM nityatA-kUTasthanityatA pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA puruSasya / pariNAminityatA guNAnAm / yasminpariNamyamAne tattvaM na vihanyate tannityam / ubhayasya ca tattvAnabhighAtAnnityatvam / tatra guNadharmeSu buddhayAdiSu pariNAmAparAntanihyaH kramo labdhaparyavasAno, nityeSu dharmiSu guNeSvalabdhaparyavasAnaH / kUTasthanityeSu svarUpamAtrapratiSTheSu muktapuruSeSu svarUpAstitA krameNaivAnubhUyata iti tatrApyalabdhaparyavasAnaH zabdapRSThenAstikriyAmupAdAya kalpita iti / ___athAsya saMsArasya sthityA gatyA ca guNeSu vartamAnasyAsti kramasamAptirna veti ? avacanIyametat / katham ? asti prazna ekAntavacanIyaH sarvo jAto mariSyati iti ? OM bho iti / ___ atha sarvo mRtvA janiSyata iti ? vibhajya vacanIyametat / pratyuditakhyAtiH kSINatRSNaH kuzalo na janiSyata itarastu janiSyate / tathA manuSyajAtiH zreyasI na vA zreyasItyevaM paripaSTe vibhajya vacanIyaH praznaH pazUnadhikRtya zreyasI devAnRSI zvAdhikRtya neti / ayaM tvavacanIya: prazna:saMsAro'yamantavAnathAnanta iti / kuzalasyAmti maMsArakramapagmimAptinetarasyetyanyatarAvadhAraNe'doSaH / tasmAdvayAkaraNIya evAyaM prazna iti // 33 //
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470] pataMjalinAM pogasUtro [pA. 4 sU. 33 kSaNonI satata dhArArUpa krama pariNAmanA chevaTanA cheDAthI grahIta thAya che. navuM vastra kSaNonA kramane anubhavyA vinA chevaTe jUnuM thatuM nathI. nitya padArthomAM krama jovA maLe che. nityatA be prakAranI che. kUTanityatA ane pariNAmInityatA. puruSanI kUTanityatA che ane guNonI pariNAmI nityatA che. pariNAma thayA chatAM jenuM tattva naSTa na thAya e nitya che. guNonA dharmarUpa buddhivageremAM pariNAmanA apara cheDAthI kramanuM grahaNa thAya che, e krama avasAna(aMta)vALo che ane nitya evA dharma guNomAM e kramano aMta nathI. kUTasthanitya, svarUpamAtrapratiSTha mukta puruSonA svarUpanuM astitva kramathI ja anubhavAya che. e krama paNa alabdha paryavasAna (anaMta) che. phakta "asti" kriyApadanA prayogathI utpanna thayelo jaNAto hovAthI (e krama) kalpita che. have prazna e che ke sthiti ane gatithI guNomAM vartamAna A saMsAranA kramano aMta che ke nahIM ? A vAta avacanIya (hA ke nAmAM nizcitapaNe na kahevAya evI) che. kema ? kAraNa ke keTalAka prazno ekAnta vacanIya (nizcita uttaravALA) hoya che. dAkhalA tarIke :- ""janmelA badhA maraze ke nahIM ?" eno javAba che. "hA". bIjo prazna che :- "badhA maranArA janmaze ke nahIM ?" Ano javAba vibhAgapUrvaka ja ApI zakAya evo cheH ""je kuzaLa puruSamAM vivekakhyAtino udaya thayo che, ane jenI tRSNAno kSaya thayo che, e nahIM janma, bIjA badhA janmaze". vaLI "manuSyajAti (janma) zreSTha che ke nahIM?" Ano javAba paNa vibhAgapUrvaka Apavo paDe evo che. "pazuonI apekSAe manuSyajAti zreSTha che, paNa devo ane RSionI apekSAe zreSTha nathI." vaLI, "saMsAra aMtavALo che ke anaMta ?" A prazna paNa avacanIya che - "kuzaLa puruSa mATe saMsAranA kramanI samApti che, bIjA mATe nathI." Ama baMne javAbo ApavAmAM koI doSa nathI. tethI AvA praznonuM vyAkaraNa (vivecana karIne javAbanuM nidAna) karavuM joIe. 33 tattvavaizAradI atrAntare pariNAmakramaM pRcchati-atha ko'yamiti / kSaNapratiyogI
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 33] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [471 pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramaH / pariNAmakrama: kSaNapratiyogI, kSaNaH pratisaMbandhI yasya sa tathoktaH, kSaNapracayAzraya ityarthaH / na jAtu kramaH kramavantamantareNa zakyo nirUpayitum / na caikasyaiva kSaNasya kramaH / tasmAtkSaNapracayAzrayaH pariziSyate / tadidamAhakSaNAnantaryAtmeti / pariNAmakrame pramANamAha- pariNAmasyeti / navasya hi vastrasya prayatnasaMrakSitasyApi cireNa purANatA dRzyate / so'yaM pariNAmasyAparAntaH paryavasAnam / tena hi pariNAmasya kramaH / tataH prAgapi purANatAyAH sUkSmatamasUkSmatarasUkSmasthUlasthUlatarasthUlatamatvAdInAM paurvAparyamanumIyate / etadeva vyatirekamukhena darzayati-na hIti / ananubhUto'prAptaH kramakSaNo yayA sA tathoktA / nanveSa krama: pradhAnasya na saMbhavati, tasya nityatvAdityata Aha-nityeSu ceti / bahuvacanena sarvanityavyApitAM kramasya pratijAnIte / tatra nityAnAM prakArabhedaM darzayitvA nityavyApitAM kramasyopapAdayati-dvayoti / nanu kUTasthaM svabhAvAdapracyutamastu nityam, pariNAmi sadaiva svarUpAccyavamAnaM kathaM nityamityata Aha-yasminniti / dharmalakSaNAvasthAnAmudayavyayadharmatvam, dharmiNastu tattvAdavighAta eveti / atha kiM pariNAmAparAntanirgrAhyatA sarvakramasya, netyAha-tatra guNadharmeSu buddhyAdiSviti / yato labdhaparyavasAno dharmANAM vinAzAt / pradhAnasya tu pariNAmakramo na labdhaparyavasAna: / nanu pradhAnasya dharmarUpeNa pariNAmAdastu pariNAmakramaH, puruSasya tvapariNAminaH kutaH pariNAmakrama ityata Aha-kUTastheti / tatra baddhAnAM cittAvyatirekAbhimAnAttatpariNAmena pariNAmAdhyAsaH / muktAnAM cAstikriyAmupAdAyAvAstavo'pi pariNAmo mohakalpitaH, zabdasya puraHsaratayA tatpRSTho vikalpo'stikriyAmupAdatta iti / guNeSvalabdhaparyavasAna: pariNAmakrama ityuktam / tadasahamAnaH pRcchati-atheti / sthityeti mahApralayAvasthAyAm / gatyeti sRSTau / etaduktaM bhavati- yadyAnantyAnna pariNAmasamAptiH saMsArasya, hanta bhoH kathaM mahApralayasamaye sarveSAmAtmanAM sahasA samucchidyeta, kathaM ca sRSTyAdau sahasotpadyeta saMsAraH ? tasmAdekaikasyAtmano muktikramaNa sarveSAM vimokSAducchedaH sarveSAM saMsArasya krameNeti pradhAnapariNAmakramaparisamAptiH / evaM ca pradhAnasyApyanityatvaprasaGgaH / na cApUrvasattvaprAdurbhAva iSyate yenAnantyaM syAt, tathA satyanAditvavyAhateH sakalazAstrArthabhaGgaprasaGga iti bhAvaH / uttaramAha-avacanIyamanuttarArhametat / ekAntata eva tasyAvacanIyatAM darzayitumekAntavacanIyaM praznaM darzayatiasti prazna iti / sarvo jAto mariSyatIti praznaH / uttaram- OM bho iti / satyaM bho ityarthaH /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 ] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 33 avibhajya vacanIyamuktvA pravibhajya vacanIyaM praznamAha-atha sarva iti / vibhajya vacanIyatAmAha-vibhajyeti / vibhajya vacanIyameva praznAntaraM vispaSTArthamAhatathA manuSyeti / ayaM tvavacanIya ekAntataH / na hi sAmAnyena kuzalAkuzalapuruSasaMsArasyAntavattvamanantavattvaM vA zakyamekAntato vaktum, yathA prANabhRnmAtrasya zreyastvamazreyastvaM vA naikAntataH zakyamavadhArayitum / yathA jAtamAtrasya maraNamekAntaH / vibhajya punaH zakyAvadhAraNamityAha-kuzalasyeti / ayamabhisaMdhiH krameNa mokSe sarveSAM mokSAtsaMsAroccheda ityanumAnam / taccAgamasiddhamokSAzrayam / tathA cAbhyupagatamokSapratipAdakAgamapramANabhAvaH kathaM tamevAgamaM pradhAnavikAranityatAyAmapramANI kuryAt ? tasmAdAgamabAdhitaviSayametadanumAnaM na pramANam / zrUyate hi zrutismRtItihAsapurANeSu sargapratisargaparamparAyA anAditvamanantatvaM ceti / api ca sarveSAmevAtmanAM saMsArasya na tAvadyugapaducchedaH saMbhavI / na hi paNDitarUpANAmapyanekajanmaparamparAbhyAsaparizramasAdhyA vivekakhyAtipratiSThA, kiM punaH prANabhRnmAtrasya sthAvarajaGgamAderekadA'kasmAdbhavitumarhati / na ca kAraNAyaugapadye kAryeyaugapadyaM yujyate / krameNa tu vivekakhyAtAvasaMkhyeyAnAM krameNa muktau na saMsArocchedo 'nantatvAjjantUnAmasaMkhyeyatvAditi sarvamavadAtam // 33 // atha koyam ?" vagerethI pariNAmakrama viSe prazna pUche che. javAbamAM "kSaNapratiyogI." vagere sUtrathI kahe che ke kSaNa sAthe saMbaMdhita, pariNAmanA aMtima cheDAthI grahaNa thAya ene krama kahe che. krama kSaNonA pracaya (saMcaya) nA Azraye rahe che. vaLI krama kramayukta padArtho vinA nirUpI zakAto nathI. ane eka kSaNamAM krama hoI zake nahIM. tethI bAkI raheto eka vikalpa e che ke kSaNonA saMcayanA Azraye krama rahe che. "kSaNAnattaryAtmA"- eka pachI eka AvatI kSaNo rUpa-thI A vAta kahe che. "pariNAmasyAparAntana." vagerethI pariNAma kramanA astitvamAM pramANa rajU kare che. prayatnapUrvaka sAcavI rAkhelA navA vastramAM ghaNA samaya pachI jUnApaNuM jaNAya che, e pariNAmano chevaTano cheDo che. enAthI pariNAmanA kramano nizcaya thAya che. e pahelAM paNa sUkSmatama, sUkSmatara, ane sUkSma, temaja pUla, sthUlatara ane sthUlatama vagerethI pUrvAparatA (pahelAM ane pachI evA krama) nuM anumAna thAya che. A vAtane "nahi.vagerethI vyatirekanI rIte kahe che ke je vacce kSaNono krama na anubhavyo hoya, emAM jUnApaNuM dekhAtuM nathI. Avo krama pradhAnamAM saMbhavato nathI, kAraNa ke e nitya che, e AzaMkAnA javAbamAM " nityeSu ca kramo draSTa:"thI kahe che ke badhA nitya padArthomAM krama jovA maLe che. bahuvacananA prayogathI badhA nityomAM kramanuM vyAdhitva nizcayapUrvaka kahe che. "kavI ceyaM nityatA" vagerethI nitya padArthonA vibhinna prakAro darzAvI kramanuM badhA
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 33] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvazAradI [473 nityomAM vyApakapaNuM kahe che. je svabhAvathI aprazruta hoya, evI phUTastha vastu nitya kahevAya.paNa je pariNAmI hoI sadaiva svarUpathI zruta thatuM hoya e nitya kevI rIte kahevAya ? javAbamAM "min pariNamyamAne tattva na vihanyate tannityam...thI kahe che ke dharmo lakSaNa ane avasthAnA udaya-vyaya svabhAvanA hoya che, paNa dharmI svarUpathI zruta thato nathI. zuM badhA kramo pariNAmanA chevaTanA aMtathI grahaNa karAya evA hoya che? javAbamAM "nA" kahe che. guNonA buddhi vagere dharmomAM pariNAmakrama aMtathI jaNAya che, kAraNa ke dharmo nazvara che. paNa pradhAnano pariNAmakrama aMtavALo nathI. pradhAnanA dharmomAM thatA pariNAmane lIdhe bhale emAM pariNAma krama svIkArAya, paNa apariNAmI puruSamAM pariNAmakrama kevI rIte hoI zake? javAbamAM "kUTasthanityeSa.." vagerethI kahe che ke mukta puruSonA svarUpaviSe "asti"evuM kathana kramanA kAraNe ja zakya bane che. baddha puruSo, cittamAM potApaNAnuM abhimAna hovAthI, cittanA pariNAmane adhyAsathI potAnAmAM kalpe che. mukta puruSo viSe teo ""che." e kriyApadanA prayogathI utpanna thatA vikalpane kAraNe, mohathI kalpita, avAstavika pariNAma mAnI levAmAM Ave che. zabdanI pAchaLa chAyAnI jema cAlyo Avato vikalpa "asti" kriyApada prayojavAno hetu che. guNono pariNAmakrama aMtavagarano che, ema kahyuM e sahana na thatAM "athAsya saMsArasya.." vagerethI pUche che ke sthitimAM arthAta mahApralayamAM, ane gatimAM arthAt sRSTimAM sasAra guNomAM vartamAna che, e saMsAranA pariNAmakramano aMta che ke nahIM? Azaya e che ke aMta na hoya to saMsArarUpa pariNAma paNa anaMta hoya, to pachI mahApralaya vakhate badhA AtmAonA saMsArano uccheda kevI rIte thAya che? ane sRSTinA prAraMbhamAM akasmAta utpanna kevI rIte thAya che ? tethI eka eka AtmA kramazaH mukta thatAM, badhA mukta thAya tyArapachI, badhAnA saMsArano aMta thatAM, kramazaH pradhAnanA pariNAmakramanI samApti thAya che, ema kahevuM joIe. ane ema kahezo to pradhAna anitya che, evo prasaMga thaze. vaLI apUrva sattvano prAdurbhAva iSTa nathI, jethI anaMtatA thAya.ema thatAM anAdipaNAno ane badhAM zAstronA arthano bhaMga thavAno prasaMga Ave. AnA nirAkaraNa mATe javAbamAM "avacanIyametata" vagerethI kahe che AvA praznonA nizcayAtmaka javAba ApI zakAya nahIM. biskula avacanIyatA darzAvavA mATe "ati praznaH...... vagerethI ekAntika prazna pUche che : " badhA janmelA maraze ke nahIM ?" eno javAba che, "hA, sAcI vAta che, badhA maraze." nizcita javAba ApI zakAya evA prazna
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474] pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 34 pachI, vibhAga karIne ja javAba ApI zakAya evo prazna pUche che "badhA maranArA janmaze ke nahIM ?" "vijaya." vagerethI javAba Ape che ke vivekajJAnavALo, kSaNakleza puruSa nahIM janme, paNa bIjA janmaze". vAtane vadhu spaSTa karavA bIjo prazna pUche che : "manuSya janma zreSTha che ke nahIM ?" Ano nizcita javAba ApI zakAya nahIM. kuzaLa puruSano saMsAra aMtavALo ane akuzaLa puruSano saMsAra anaMta che, mATe badhA mATe samAna javAba hoI zake nahIM. badhAM prANIo zreyaskara ke azreyaskara che, ema ekAntapaNe nizcita karavuM zakya nathI, jema janmelA mAtra maravAnA che, ema nizcatapaNe kahI zakAya che. "kuzalasyAti saMsArakramaparisamApti." vagerethI vibhAga karIne nizcaya karavo zakya che, ema kahe che. bhAva e che ke badhAMno , kramazaH mokSa thatAM saMsArano aMta thaze, e anumAna che. e AgamasiddhamokSanA AdhAre thAya che. mokSanuM pratipAdana karatuM AgamapramANa, pote pratipAdita karelA pradhAnanA pariNAmakramanI nityatAno bAdha kevI rIte karI zake ? Ama AgamavaDe bAdhitaviSayaviSenuM A anumAna prAmANika gaNAya nahIM. zruti smRti, itihAsa, purANomAM sarva pratisarga paraMparAnuM anAdipaNuM ane anaMtapaNuM kahyuM che. vaLI, badhA AtmAono saMsAra ekI sAthe samApta thAya e saMbhavita nathI. paMDito mATe paNa aneka janmonI paraMparAmAM karavAmAM AvatA kaThora zramapUrvakanA abhyAsathI vivekakhyAtipratiSThA siddha thAya che, to sthAvara, jaMgama vagere prANImAtra akasmAta vivekaniSTha thaze, ema mAnI zakAya nahIM. vaLI, kAraNamAM sahabhAva na hoya to kAryamAM e na hoya e yogya che. krame krame vivekajJAna thatAM, asaMkhya prANIo, kramazaH mukta thaze ane ema saMsArano aMta thaze ema paNa mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke prANIo asaMkhya che, mATe saMsAra aMtahIna che. Ama badhuM spaSTa che. 33 TwifthawAmasamApta kaivanyamum | tasvarUpamavAyata- guNonA adhikAra kramanI samAptithI kaivalya kahyuM. enA svarUpano nizcaya karavAmAM Ave che - puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizaktiriti // 34 // puruSArtha vinAnA guNono laya kaivalya che. athavA svarUpamAM pratiSThita citizakti kaivalya che. 34
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4 sU. 34] vyAsa racita bhASya ane vAcaspati mizraracita tattvavaizAradI [475 bhASya kRtabhogApavargANAM puruSArthazUnyAnAM yaH pratiprasavaH kAryakAraNAtpakAnAM guNAnAM tatkaivalyaM, svarUpratiSThA punarbuddhisattvAnabhisambandhAtpuruSasya citizaktireva kevalA, tasyAH sadA tathaivAvasthAnaM kaivalyamiti // 34 // puruSa mATe bhoga ane mokSarUpa kartavya pUruM karyA pachI puruSArthazUnya kAryakAraNarUpa guNono laya kaivalya che. athavA puruSano pharIthI buddhisattva sAthe saMbaMdha na thatAM, citizakti kevaLa ema ja (potAnA svarUpamAM ja) avasthita rahe e kaivalya che. 34 ___ iti zrIpAtaJjale yogazAstre sAMkhyapravacane vyAsabhASye kaivalyapAdazcaturthaH // 4 // Ama zrI pataMjalinA yogasAstramAM sAMkhyapravacana nAmanA vyAsabhASyamAM cotho kaivalyayAda samApta thayo. 4 tattvavaizAradI kaivalyasvarUpAvadhAraNaparasya sUtrasyAvAntarasaMgatimAha- guNAdhikAreti / puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasava: kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizaktiriti / kRtakaraNIyatayA puruSArthazUnyAnAM ya: pratiprasavaH svakAraNe pradhAne layasteSAM kAryakAraNAtmakAnAM guNAnAM vyutthAnasamAdhinirodhasaMskArA manasi lIyante, mano'smitAyAm, asmitA liGge, liGgamaliGga iti / yo'yaM guNAnAM kAryakAraNAtmakAnAM pratisargastatkaivalyam, yaM kaJcitpuruSaM prati pradhAnasya mokSaH / svarUpapratiSThA vA puruSasya mokSa ityAha-svarUpeti / asti hi mahApralaye'pi svarUpapratiSThA citizaktiH / na cAsau mokSa ityata Aha-punariti / sautra itizabdaH zAstraparisamAptau // 34|| guNAdhikArakrama samApta.." vagerethI kevalyanA svarUpano nizcaya karanArA sUtranI avAjo saMgati kahe che. kartavya pUruM karyuM hovAthI puruSArtha vinAnA kAryakAraNarUpa guNono pratiprasava-potAnA kAraNarUpa pradhAnamAM vilaya-kaivalya che. vyutthAna, nirodha, ane samAdhinA saMskAro manamAM, mana asmitAmAM, asmitA liMga(mahata)mAM, liMga aliMga (prakRti) mAM laya pAme che. kAryakAraNAtmaka guNono laya kaivalya che, ke je te puruSa pratye pradhAnano mokSa che. "svarUpa.." vagerethI puruSanI svarUpamAM pratiSThA mokSa che, ema kahe che. mahApralaya vakhate paNa citizaktinI svarUpapratiSThA hoya che, chatAM e mokSa nathI, mATe "punarmuddhisattva" vagerethI kahe che ke pharIthI puruSano buddhisattva sAthe saMbaMdha thato nathI. sUtrano iti
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataMjalinAM yogasUtro [pA. 4 sU. 34 476 ] zabda zAstrasamApti bodhaka che. 34 muktyarhacittaM paralokameyajJasiddhayo dharmaghanaH samAdhiH / dvayI ca muktiH pratipAditAsminpAde prasaGgAdapi cAnyaduktam // 1 // "muktiyogya citta, paralokanI jJeyatA, jJAnInI siddhio ane dharmameghasamAdhi, temaja be prakAranI mukti ane anya prAsaMgika bAbato A pAdamAM kahyAM. 1 nidAnaM tApAnAmuditamatha tApAzca kathitAH / sahAGgairaSTAbhirvihitamiha yogadvayamapi / kRto mukteradhvA guNapuruSabhedaH sphuTataro viviktaM kaivalyaM parigalitatApA citirasau // 2 // tAponuM kAraNa, ane svarUpa, ATha aMgovALA be prakAranA yogo kahyA. guNo ane puruSanA spaSTa bhedarUpa mokSamArga darzAvyo. kaivalyanI viviktatA ane tApovinAnI citizaktinI svarUpAvasthiti kahI. 2 iti zrIvAcaspatimizraviracitAyAM pAtaJjalabhASyavyAkhyAyAM tattvavaizAradyAM kaivalyapAdazcaturthaH // 4 // Ama zrI vAcaspati mitre racelI pAtaMjala bhASyanI tattva vaizAradI nAmanI vyAkhyAmAM cotho kaivalyapAda samApta thayo.4 samAptamidaM pAtaJjalayogadarzanaM saTIkabhASyayutam // ! bhASya ane TIkA yukta pAtaMjalayogadarzana samApta thayuM.
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoganuM lakSya ' "yogano hetu mananA maunanI prApti che. abhyAsa phakta mananA A mULasvabhAvarUpa maunanA mArganAM vighno dUra thAya e mATe karavAmAM Ave che. manuSyanuM mana jayAre prAkRta ke asaMskRta avasthAmAM hoya, tyAre eNe potAnI aMdara ane bahAra satata pravRttizIla rahetAM prakRtinAM paribaLonAM kAryonI pratikriyA rUpe kAMI ne kAMI vAraMvAra paravazapaNe karavuM paDe che. yoganAM aMgonA anuSThAnathI saMskRta baneluM mana prakRtinAM bAhya paribaLo ane AMtarika prabaLa valaNone pUrNapaNe AdhIna hotuM nathI. bhautika prakRti ane manuSyaprakRtithI mukta banavuM 'yoganuM lakSya che. yoganuM uDDayana manuSyaprakRti ane vaizvika prakRtithI *para advaita sattA sudhI pahoMcavA mATe che. mananAM sukhada ke duHkhada, satata 'ane nirarthaka spaMdano enI zAnta ekAgratAmAM vikSepa kare che. mana sAco draSTA-jJAtA-nathI. e satyavivuM anumAna karI zake, zAstrIya 'pramANo uddhata karI zake, kalpanA karI zake, siddhAnto sthApI zake, paNa eno sIdho sAkSAtkAra na karI zake. satyanA sAkSAtkAra mATe, je mana svAbhAvika rIta jadrA ane dazya vacce madhyasthatA karavAno prayatna kare che, ene zAnta-mAna-banAvavuM anivArya che. mana jyAre pUrepUruM mona ane sajAga hoya, tyAre draSTA ane dezya baMne ekIsAthe anI | samakSa hAjara thAya che. tyAre drA hoya che, je jovAnuM che, e paNa hoya che, ane darzana kaoNI paNa prakAranA bhramavagara thAya che. AvuM spaSTa darzana 'yoganuM lakSyache. je kevaLadraSTA, AtmAno adhikAra che, manano nahI." -bhagavAna zrI ramaNa maharSi