Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM usmAnAbAda nivAsi - bAlacaMdrakastUracaMdrasya smaraNArtha / sanAtanajainagraMthamAlA / 11 AcAryavaryazrImANikyanaMdiviracitaM parIkSAmukhaM / hiMdIbhASAnuvAdaka-nyAyatIrthazrIgajAdharalAla jainaH | baMgAnuvAdaka - brahmacArisAMkhyatIrthaH zrIsureMdrakumAraH / prakAzaka : gAMdhI haribhAI devakaraNaeMDa sansadvArA saMrakSitAyAH bhAratIyajainasiddhAMta prakAzinIsaMsthAyAH vyavasthApakaH zrIpannAlAlajainaH mudraka : paM0 AtmArAmazarmA kAzIstha - jArjapriMTiMvarksa vyavasthApakaH / vIranirvANa saMvat 2442 / IzavIya san 1916 / prathamAvRttiH ] [ mUlyaM 6 ANakAH / *
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo'nekAtAyA saamaatnjaingrNthmaalaa| AcAryavaryazrImANikyanaMdiviracitaM. parIkSAmukha hiMdIvaMgAnuvAdAstA maMgalAcaraNaM / prmaannaadrthsNsiddhistdaabhaasaadvipryyH| iti vakSye tayorlakSma siddhamalpaM lghiiysH||1|| hiMdI anuvAda-pramANase padArthokA vAstavika jJAna hotA hai, pramANAbhAsase vAstavikajJAna nahiM hotA; ataeva nyAyazAstrase anabhijJa ziSyoMke hitArtha ina donoMkA (pramANa aura pramANAbhAsakA) saMkSipta lakSaNa jo ki pUrvAcAryoMdvArA prasiddha hai kahA jAyagA // 1 // vaMgAnuvAda-pramANadvArA padArthera yathArthajJAna haya, pramANAbhAsadvArA padArthera vAstavikajJAna haya nA; ataeva nyAyazAsvAnabhijJa ziSyagaNera hitArthe ubhayerai ArSagraMtha-prasiddha-lakSaNa saMkSepa kariyA balitachi // 1 //
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMsvApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM // 1 // hiMdI-apanA aura apUrva (jo pUrvameM kisI bhI pramANase nizcita na ho aise ) padArthakA nizcaya karAnevAlA jJAna (samyagjJAna) pramANa hai // 1 // baMgalA-svIya evaM apUrvapadArthera ( yAhA pUrve konao pramANadvArA siddha haya nAi) nizcayabodhaka jJAnake ( samyagjJAnake ) pramANa bale // 1 // hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM, tato jJAnameva tt|2| hiMdI-pramANa hI hitakI prApti aura ahitake parihAra karanemeM samartha hai, isaliye jJAna hI pramANa ho sakatA hai / ajJAnasvarUpa sannikarSAdi pramANa nahiM hote // 2 // baMgalA-pramANai hitera prApti o ahitera parihAra karite samartha, ataeva jJAnai pramANa haite pAre, ajJAnasvarUpa sannikarSAdi pramANa haite pAre nA // 2 // tanizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat // 3 // hiMdI-vaha pramANa (samyagjJAna ) samAropakA (saMzaya viparyaya anadhyavasAyakA) virodhI honese bauddhoMdvArA mAnehuye anumAnakI taraha nizcayAtmaka hai / / 3 // vaMgalA-ukta praNANa samAropera (saMzaya viparyaya anadhyabasAyera) virodhI / ataeva buddhakathita anumAnasadRza nizcayakAraka // 3 // viruddha aneka koTira avalaMbanakAraka jJAnake saMzaya bale yathA- * ei sIpa kiM ruupaa'| viparIta jJAnake viparyaya bale yathA-sIpake rUpA blaa| rAstAya calibarA samaya tRNapramRtira sparzAdi haile 'kichu Ache' eiprakAra jJAnake anadhyavasAya bAhaya /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / anizcito'pUrvArthaH // 4 // dRSTo'pi samAropAttAhak // 5 // hiMdI-jo padArtha pUrvameM kisI bhI pramANadvArA nizcita na huA ho, use apUrvArtha ( anizcita padArtha) kahate haiN| tathA kisI bhI pramANase nirNIta honeke pazcAt punaH usameM saMzaya, viparyaya athavA anadhyavasAya ho jAya to use bhI apUrvArtha samajhanA // 4-5 // baMgalA-pUrve konao pramANadvArA yAhA (je padArtha ) nizcita karA haya nAi tAhAke apUrvArtha bale / evaM konao pramANadvArA nirNIta haoyAra pazcAt punarAya yadi saMzaya, viparyaya evaM anadhyavasAya haya tabe tAhAkeo 'apUrvArtha' balA jAya // 4-5 // svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH // 6 // arthasyeva tadunmukhatayA // 7 // hiMdI-jisaprakAra padArthakI ora jhukanepara padArthakA jJAna hotA hai usIprakAra jJAna jisasamaya apanI ora jhukatA hai to use apanA bhI jJAna (pratibhAsa) hotA hai| isIko svavyava sAya arthAt jJAnakA jJAna honA kahate haiM // 6-7 // baMgalA-ye rUpa padArthera sammukhIna haile padArthara jJAna haya sei prakAra jJAna yakhana svAbhimukha haya takhana nijero pratibhAsa ( jJAna ) haya / ihAkei svIyajJAna ( jJAnera jJAna haoyA ) balA jAya // 6-7 // ghaTamahamAtmanA veni // 8 // karmavatkartRkaraNakriyApratIteH // 9 // hiMdI-maiM apanedvArA ghaTako jAnatA hUM isa pratItimeM karma.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM kI taraha kartA karaNa kriyAkI bhI pratIti hotI hai / arthAt'maiM apanedvArA ghaTako jAnatA huuN| isa pratItimeM jaisA karma (ghaTa) jJAnakA viSaya mAlUma paDatA hai usIprakAra (maiM) kartA (apanedvArA) karaNa (jAnatA hUM) kriyA, ye bhI jJAnake viSaya hote haiM // 8-9 // ___baMgalA-Ami svIya jJAneradvArA ghaTake jAni, ei vAkye ye rUpa ghaTera jJAna haya, seirUpa kartA, karaNa evaM kriyArao pratIti ( jJAnera viSaya ) haya // 8-9 // zabdAnuccAraNe'pi svasyAnubhavanamarthavat // 10 // - hiMdI-jisaprakAra ghaTapaTAdi zabdoMkA uccAraNa na karanepara bhI ghaTapaTAdi padArthoMkA jJAna ho jAtA hai, usIprakAra 'jJAna' aisA zabda na kahanepara bhI jJAnakA jJAna ho jAtA hai // 10 // __vaMgalA- zabdara uccAraNa nA karileo. ghaTapaTaprabhRti padArthera yemana jJAna haite pAre, seirUpa 'jJAna' ei zabdera uccAraNa nA karileo jJAnera jJAna huiyA jAya // 10 // ko vA tatpratibhAsinamathemadhyakSAmicchaMstadeva tathA necchet // 11 // pradIpavat // 12 // hiMdI-ghaTa paTa Adi padArtha aura apanA prakAzaka honese jaisA dIpaka svaparaprakAzaka samajhA jAtA hai, usIprakAra jJAna bhI ghaTa paTa Adi padArthoMkA aura apanA jAnanevAlA hai, isaliye use bhI svaparasvarUpakA jAnanevAlA samajhanA cAhiye kyoMki aisA kaunaM laukika vA parIkSaka hai jo jJAnase jAne padArthako to pratyakSakA viSaya mAne aura jJAnako pratyakSakA viSaya na mAne // 11-12 //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / baMgalA-ghaTapaTa prabhRti padArthaka evaM nijeke prakAza karAte dIpaka yemana svaparaprakAzaka, serUpa jJAnao ghaTapaTa prabhRti padArthera evaM nijera jJApaka baliyA tAhAkeA svapara bodhaka svIkAra karate haibe / kAraNa emana ke laukika (aprApta. jJAnaprakarSa ) evaM parIkSaka ( prAptajJAnaprakarSa ) Achana yini jJAnadvArA prakAzita padArthake pratyakSa jJAnera viSaya svIkAra karena kiMtu sei jJAnake pratyakSa jJAnera viSaya svIkAra nA karena // 11-12 // tatprAmANyaM svataH paratazca // 13 // hiMdI-uparyukta pramANakI pramANatA (saccAvaTa) abhyAsa dazAmeM apane gAmake nikaTa dekhe bhAle nadI kUpAdi padArthomeM ) apane Apa siddha ho jAtI hai aura anabhyAsa dazAmeM (aparicitapadArthoke nirNayameM ) kisI anya puruSAdise siddha hotI hai // 13 // vaMgalA-pUrvokta pramANera prAmANya abhyAsadazAya svataH ( kAhArao sAhAyyabhinna ) evaM anabhyAsadazAya parataH ( aparera sAhAyye ) haiyA thAke // 13 // iti parIkSAmukhasUtrArthe prthmoddeshH|| 1 // atha dvitiiyoddeshH| tavedhA // 1 // pratyakSatarabhedAt // 2 // vizadaM pratyakSaM // 3 // hiMdI-vaha pramANa pratyakSa aura parokSake bhedase do prakArakA hai / vizada ( spaSTa ) jJAnako pratyakSa kahate haiM // 1-2-3 // baMgalA-pramANa pratyakSa o parokSabhede dui prakAra / vizada (spaSTa) jJAnake pratyakSa balA haya // 1-2-3 // ..
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jaina graMthamAlAyAM pratItyaMtarAgyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizadyaM // 4 hiMdI - jo pratibhAsa vinA kisI dUsare jJAnakI sahAya tAke 'svataMtra' ho, tathA harA pIlA Adi vizeSa varNa aura sIdhA TeDhA Adi vizeSa AkAra liye ho, use vaizadya ( svacchatA) kahate haiM // 4 // 6 baMgalA - je pratibhAsa apara konao jJAnera sAhAyyabhinna haya, evaM haritapItAdi varNa o saralavakAdi vizeSa AkAra viziSTa haya, tAhAke vaizadya ( spaSTatA, svacchatA ) bale // 4 // iMdriyAniMdriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikaM // 5 // hiMdI --jo jJAna sparzana rasanA ghrANAdi iMdriya aura manakI sahAyatA se ekadeza vizada ho, use sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiM ||5|| baMgalA -- ye sparzana rasanA ghrANa prabhRti iMdriya o manera sAhAyye ekadezavizada haya tAhAke sAMvyavahArika pratyakSa bale ||5|| nAthaloko kAraNaM paricchedyatvAttamovat ||6|| hiMdI - jJeya honeke kAraNa jisaprakAra aMdhakArako jJAnake prati kAraNa nahiM mAnA jAtA, usIprakAra jJeya honese padArtha aura prakAza bhI jJAnake kAraNa nahiM ho sakate / isameM aura bhI samAdhAna dete haiM, // 6 // baMgalA - jJeya baliyA yerUpa aMdhakAra ke jJAnera kAraNa baliyA svIkAra karA jAya nA, serUpa jJeya baliyA padArtha evaM prakAzao jJAnera kAraNa haite pAre naa| eviSaye Arao samAdhAna karite chena // 6 //
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca kezoMDukajJAnava naktaMcarajJAnavacca // 7 // hiMdI - macchara na honepara bhI kezoM meM maccharoMkA jJAna ho jAtA hai kiMtu yahAMpara jJAnakA maccharoMke sAtha anvaya vyatireka na rahanese ( anvayavyatirekavyabhicArase) jisaprakAra macchara jJAnake prati kAraNa nahiM hote aura kRSNa pakSakI rAtri meM prakAza na honepara bhI billI, ullU Adi jIvoMko padArthoM kA jJAna ho jAtA hai / yahAMpara jJAnakA prakAzake sAtha anvaya vyatireka na rahanese ( anvayavyatireka ke vyabhicArase) prakAza jJAnakA kAraNa nahiM hotA, usIprakAra padArtha aura prakAza kadApi jJAnake kAraNa nahiM ho sakate // 7 // baMgalA - yemana mazaka keza nA haileo keza mazakera jJAna haite pAre kiMtu e sthale keza mazakera saMge jJAnera anvayavyatireka nA hayAte yerUpa keza mazaka jJAnera kAraNa evaM kRSNa pakSera rAtri prakAza haileo viDAla ulUka prabhutira padArthajJAna haya kiMtu ekhAne prakAzera saMge jJAnera anvayavyatireka nA haoyAte padArtha o prakAza jJAnera kAraNa kadApi haite pAre nA // 7 // atajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat ||8|| hiMdI - padArthoMse nahiM utpanna hokara bhI pradIpa jisaprakAra ghaTapaTAdi padArthoMkA prakAzaka hai, usIprakAra padArthoMse utpanna na hokara bhI jJAna una padArthoM kA prakAza karanevAlA hai // 8 // baMgalA - padArtha haite utpanna nA haiyAo yerUpa pradIpa ghaTapaTa prabhRti padArthara prakAzaka, serUpa ghaTapaTAdi padArtha haite utpanna nA haiyA jJAnao se sakala padArtha samUhera prakAzaka // 8 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMsvAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamartha vyavasthApayati // 9 // hiMdI-jAnanerUpa apanI zaktIko DhakanevAle karmakI kSayopazamarUpa apanI yogyatAse hI jJAna ghaTapaTAdi padArthoM kI judI 2 rItise vyavasthA kara detA ( janAdetA ) hai, isaliye padArthoMse jJAna utpanna hotA hai aura isIliye vaha unakA prakAzaka hai; isa siddhAMtake mAnanekI koI AvazyakatA nahIM // 9 // vaMgalA-svIya jJAyaka zaktike AcchAdaka karmera kSayopa zamarUpa svIya yogyatAdvArAi jJAna ghaTapaTAdi padArtha samUhake bhinnabhinnabhAve vyavasthA kariyA thAke arthAt nizcaya kariyA thAke / ataeva padArthasamUha haite jJAna utpanna haya, evaM seijanyei tAhAdera prakAzaka, erUpa svIkAra karibAra konao AvazyakatA haya nA // 9 // kAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vybhicaarH||10|| hiMdI-jo padArtha jJAnakA kAraNa hotA hai niyamase vahI padArtha jJAnakA viSaya hotA hai| yadi aisA kahoge to iMdriya aura mana AdimeM vyabhicAra AvaigA kyoMki iMdriyAdika padArthoMkA jJAna to karAte haiM kiMtu svayaM apanA jJAna nahiM karAte // 10 // 1 jainadarzanameM jIvakI zaktiyoMko DhakanevAle vA hAnipahuMcAnevAle ATha prakArake karma haiN| unameMse jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aMtarAya ye cArakarma AtmAkI anaMtajJAna, anaMtadarzana, ( sAmAnyAvalokanarUpa jJAna ) samyagdarzana samyakcAritra, anaMtakIrya Adi zaktiyoMko AcchAdana karanevAle ghAtiyAkarma haiN| ina karmokA yathAsamaya udaya tathA kSaya vA upazama hotA rahatA haiM / jJAnAvaraNIya karmake udaya honese jJAna Dhaka jAtA (kama ho jAtA) hai / va kSayopazama honese jJAna baDhatA rahatA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arunata namo'nekAMtAya / snaatnjaingrNthmaalaa| AcAryavaryazrImANikyanaMdiviracitaM parIkSAmukhaM hiNdiivNgaanuvaadshitN| maMgalAcaraNaM / pramANAdarthasaMsiddhistadAbhAsAdviparyayaH / iti vakSye tayolekSma siddhamalpaM lghiiysH||1|| hiMdI anuvAda-pramANase padArthoMkA vAstavika jJAna hotA hai, pramANAbhAsase vAstavikajJAna nahiM hotA; ataeva nyAyazAstrase anabhijJa ziSyoMke hitArtha ina donoMkA (pramANa aura pramANAbhAsakA) saMkSipta lakSaNa jo ki pUrvAcAryoMdvArA prasiddha hai kahA jAyagA // 1 // - vaMgAnuvAda-pramANadvArA padArthera yathArthajJAna haya, pramA. NAbhAsadvArA padArthera vAstavikajJAna haya nA; ataeva nyAyazAstrAnabhijJa ziSyagaNera hitArthe ubhayerai ArSagraMtha-prasiddha-lakSaNa saMkSepa kariyA balitachi // 1 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM // 1 // hiMdI-apanA aura apUrva (jo pUrvameM kisI bhI pramANase nizcita na ho aise ) padArthakA nizcaya karAnevAlA jJAna (samyagjJAna) pramANa hai // 1 // baMgalA-svIya evaM apUrvapadArthera ( yAhA pUrve konao pramANadvArA siddha haya nAi) nizcayabodhaka jJAnake (samyagjJAnake) pramANa bale // 1 // hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM, tato jJAnameva tt|2| hiMdI-pramANa hI hitakI prApti aura ahitake parihAra karanemeM samartha hai, isaliye jJAna hI pramANa ho sakatA hai / ajJAnasvarUpa sannikarSAdi pramANa nahiM hote // 2 // baMgalA-pramANai hitera prApti o ahitera parihAra karite samartha, ataeva jJAnai pramANa haite pAre, ajJAnasvarUpa sannika. rSAdi pramANa haite pAre nA // 2 // tanizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat // 3 // hiMdI-vaha pramANa (samyagjJAna ) samAropakA (saMzaya viparyaya anadhyavasAyakA ) virodhI honese bauddhodvArA mAnehuye anumAnakI taraha nizcayAtmaka hai / / 3 // . vaMgalA-ukta praNANa samAropera (saMzaya viparyaya anadhyavasAyera) virodhI / ataeva buddhakathita anumAnasadRza nizcayakAraka // 3 // . 1 viruddha aneka koTira avalaMbanakAraka jJAnake saMzaya bale yathA- 'ei sIpa ki rUpA' / viparIta jJAnake viparyaya bar3e yathA-sIeke rUpA blaa| rAstAya calibarA samaya tRNapramRtira sparzAdi haile 'kichu Ache' eiprakAra jJAnake anadhyavasAya balA haya /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / anizcito'pUrvArthaH // 4 // dRSTo'pi samAropAttAhA // 5 // hiMdI-jo padArtha pUrvameM kisI bhI pramANadvArA nizcita na huA ho, use apUrvArtha ( anizcita padArtha) kahate haiN| tathA kisI bhI pramANase nirNIta honeke pazcAt punaH usameM saMzaya, viparyaya athavA anadhyavasAya ho jAya to use bhI apUrvArtha samajhanA // 4-5 // baMgalA-pUrva konao pramANadvArA yAhA ( je padArtha ) nizcita karA haya nAi tAhAke apUrvArtha bale / evaM konao pramANadvArA nirNIta haoyAra pazcAt punarAya yadi saMzaya, viparyaya evaM anadhyavasAya haya tabe tAhAkeoM 'apUrvArtha' balA jAya // 4-5 // svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH // 6 // arthasyeva tadunmukhatayA // 7 // hiMdI-jisaprakAra padArthakI ora jhukanepara padArthakA jJAna hotA hai usIprakAra jJAna jisasamaya apanI ora jhukatA hai to use apanA bhI jJAna (pratibhAsa) hotA hai| isIko svavyava sAya arthAt jJAnakA jJAna honA kahate haiM // 6-7 // baMgalA-ye rUpa padArthera sammukhIna haile padArthera jJAna haya sei prakAra jJAna yakhana svAbhimukha haya takhana nijerao pratibhAsa ( jJAna ) haya / ihAkei svIyajJAna (jJAnera jJAna haoyA ) balA jAya // 6-7 // ghaTamahamAtmanA vebhi ||8||krmvtkrtRkrnnkriyaaprtiiteH // 9 // hiMdI-maiM apavedvArA ghaTako jAnatA hUM isa pratItimeM karma.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM kI taraha karttA karaNa kriyAkI bhI pratIti hotI hai / arthAt'maiM apanadvArA ghaTako jAnatA huuN| isa pratItimeM jaisA karma (ghaTa) jJAnakA viSaya mAlUma paDatA hai usIprakAra (maiM) kartA (apanedvArA) karaNa (jAnatA hUM) kriyA, ye bhI jJAnake viSaya hote haiM // 8-9 // vaMgalA-Ami svIya jJAneradvArA ghaTake jAni, ei bAkye ye rUpa ghaTera jJAna haya, seirUpa kartA, karaNa evaM kriyArao pratIti ( jJAnera viSaya ) haya // 8-9 // zabdAnuccAraNe'pi svasyAnubhavanamarthavat // 10 // hiMdI-jisaprakAra ghaTapaTAdi zabdoMkA uccAraNa na karanepara bhI ghaTapaTAdi padArthoM kA jJAna ho jAtA hai, usIprakAra 'jJAna' aisA zabda na kahanepara bhI jJAnakA jJAna ho jAtA hai // 10 // vaMgalA- zabdara uccAraNa nA karileo ghaTapaTaprabhRti padArthera yemana jJAna haite pAre, seirUpa 'jJAna' ei zabdera uccAraNa nA karileo jJAnera jJAna huiyA jAya // 10 // ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSAmicchaMstadeva tathA necchet // 11 // pradIpavat // 12 // hiMdI-ghaTa paTa Adi padArtha aura apanA prakAzaka honese jaisA dIpaka svaparaprakAzaka samajhA jAtA hai, usIprakAra jJAna bhI ghaTa paTa Adi padArthoMkA aura apanA jAnanevAlA hai, isaliye use bhI svaparasvarUpakA jAnanevAlA samajhanA cAhiye kyoMki aisA kaunaM laukika vA parIkSaka hai jo jJAnase jAne padArthako to pratyakSakA viSaya mAne aura jJAnako pratyakSakA viSaya na mAne // 11-12 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / vaMgalA-ghaTapaTa prabhRti padArthaka evaM nijeke prakAza karAte dIpaka yemana svaparaprakAzaka, serUpa jJAnao ghaTapaTa prabhRti padArthera evaM nijera jJApaka baliyA tAhAkeo svapara bodhaka svIkAra karate haibe / kAraNa emana ke laukika (aprAptajJAnaprakarSa ) evaM parIkSaka (prAptajJAnaprakarSa ) Achana yini jJAnadvArA prakAzita padArthake pratyakSa jJAnera viSaya svIkAra karena kiMtu sei jJAnake pratyakSa jJAnera viSaya svIkAra nA karena // 11-12 / / tatprAmANyaM svataH paratazca // 13 // __ hiMdI-uparyukta pramANakI pramANatA (saccAvaTa) abhyAsa dazAmeM ( apane gAmake nikaTa dekhe bhAle nadI kUpAdi padArthoM meM ) apane Apa siddha ho jAtI hai aura anabhyAsa dazAmeM (aparicitapadArthoke nirNayameM ) kisI anya puruSAdise siddha hotI hai // 13 // vaMgalA-pUrvokta pramANera prAmANya abhyAsadazAya svataH ( kAhArao sAhAyyabhinna ) evaM anabhyAsadazAya parataH ( aparera sAhAyye ) haiyA thAke // 13 // iti parIkSAmukhasUtrArthe prathamoddezaH // 1 // atha dvitiiyoddeshH| tavedhA // 1 // pratyakSatarabhedAt // 2 // vizadaM pratyakSaM // 3 // hiMdI-vaha pramANa pratyakSa aura parokSake bhedase do prakArakA hai / vizada ( spaSTa ) jJAnako pratyakSa kahate haiM // 1-2-3 // baMgalA-pramANa pratyakSa o parokSabhede duI prakAra / vizada (spaSTa) jJAnake pratyakSa balA haya // 1-2-3 //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM pratItyaMtarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaishcN||4 ___ hiMdI-jo pratibhAsa vinA kisI dUsare jJAnakI. sahAyatAke 'svataMtra' ho, tathA harA pIlA Adi vizeSa varNa aura sIdhA TeDhA Adi vizeSa AkAra liye ho, use vaizadya ( svacchatA) kahate haiM // 4 // baMgalA-je pratibhAsa apara konao jJAnera sAhAyyabhinna haya, evaM haritapItAdi varNa o saralavakrAdi vizeSa AkAra viziSTa haya, tAhAke vaizadya ( spaSTatA, svacchatA ) bale // 4 // iMdriyAnidriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikaM // 5 // - hiMdI ---jo jJAna sparzana rasanA ghrANAdi iMdriya aura manakI sahAyatAse ekadeza vizada ho, use sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiM // 5 // - baMgalA-ye sparzana rasanA prANa prabhRti iMdriya o manera sAhAyye ekadezavizada haya tAhAke sAMvyavahArika pratyakSa bale // 5 // nArthAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovat // 6 // hiMdI-jJeya honeke kAraNa jisaprakAra aMdhakArako jJAnake prati kAraNa nahiM mAnA jAtA, usIprakAra jJeya honese padArtha aura prakAza bhI jJAnake kAraNa nahiM ho skte| isameM aura bhI samAdhAna dete haiM, // 6 // baMgalA-jJeya baliyA yerUpa aMdhakArake jJAnera kAraNa baliyA svIkAra karA jAya nA, serUpa jJeya baliyA padArtha evaM prakAzao jJAnera kAraNa haite pAre naa| eviSaye Arao samAdhAna karite chena // 6 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca kezoMDukajJAnavaaktaMcarajJAnavacca // 7 // ___ hiMdI-macchara na honepara bhI kezoMmeM maccharoMkA jJAna ho jAtA hai kiMtu yahAMpara jJAnakA maccharoMke sAtha anvaya vyatireka na rahanese ( anvayavyatirekavyabhicArase ) jisaprakAra macchara jJAnake prati kAraNa nahiM hote aura kRSNa pakSakI rAtrimeM prakAza na honepara bhI billI, ullU Adi jIvoMko padArthoMkA jJAna ho jAtA hai| yahAMpara jJAnakA prakAzake sAtha anvaya vyatireka na rahanese (anvayavyatirekake vyAbhicArase ) prakAza jJAnakA kAraNa nahiM hotA, usIprakAra padArtha aura prakAza kadApi jAnake kAraNa nahiM ho sakate // 7 // baMgalA-yemana mazaka keza nA haileo keza mazakera jJAna haite pAre kiMtu e sthale keza mazakera saMge jJAnera anvayavyatireka nA haoyAte yerUpa keza mazaka jJAnera kAraNa. evaM kRSNa pakSera rAtrite prakAza haileo viDAla ulUka prabhRtira padArthajJAna haya kiMtu ekhAne prakAzera saMge jJAnera anvayavyatireka nA haoyAte padArtha o prakAza jJAnera kAraNa kadApi haite pAre nA // 7 // ___atajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat // 8 // hiMdI-padArthoMse nahiM utpanna hokara bhI pradIpa jisaprakAra ghaTapaTAdi padArthoMkA prakAzaka hai, usIprakAra padArthoMse utpanna na hokara bhI jJAna una padArthoM kA prakAza karanevAlA hai // 8 // baMgalA--padArtha haite utpanna nA haiyAo yerUpa pradIpa ghaTapaTa prabhRti padArthera prakAzaka, serUpa ghaTapaTAdi padArtha haite utpanna nA haiyA jJAnao se sakala padArtha samUhera prakAzaka // 8 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamartha vyavasthApayati // 9 // hiMdI-jAnanerUpa apanI zaktIko DhakanevAle karmakI kSayopazamarUpa apanI yogyatAse hI jJAna ghaTapaTAdi padArthoM kI judI 2 rItise vyavasthA kara detA ( janAdetA) hai, isaliye padArthoMse jJAna utpanna hotA hai aura isIliye vaha unakA prakAzaka hai; isa siddhAMtake mAnanekI koI AvazyakatA nahIM // 9 // vaMgalA--svIya jJAyaka zaktike AcchAdaka karmera kSayopa zamarUpa svIya yogyatAdvArAi jJAna ghaTapaTAdi padArtha samUhake bhinnabhinnabhAve vyavasthA kariyA thAke arthAt nizcaya kariyA thAke / ataeva padArthasamUha haite jJAna utpanna haya, evaM seijanyei tAhAdera prakAzaka, erUpa svIkAra karibAra konao AvazyakatA haya nA // 9 // --- kAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vybhicaarH||10|| hiMdI-jo padArtha jJAnakA kAraNa hotA hai niyamase vahI padArtha jJAnakA viSaya hotA hai| yadi aisA kahoge to iMdriya aura mana AdimeM vyabhicAra AvaigA kyoMki iMdriyAdika padArthoMkA jJAna tau karAte haiM kiMtu svayaM apanA jJAna nahiM karAte // 10 // 1 jainadarzanameM jIvakI zaktiyoMko DhakanevAle vA hAnipahuMcAnevAle ATha prakAra ke karma haiN| unameMse jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aMtarAya ye cArakarma AtmAkI. anaMtajJAna, anaMtadarzana, ( sAmAnyAvalIkanarUpa jJAna ) samyagdarzana samyakcAritra, anaMtIrya Adi zaktiyoMko AcchAdana karanevAle ghAtiyAkarma haiN| ina karmokA yathAsamaya udaya tathA kSaya vA upazama hotA rahatA haiM / jJAnAvaraNIya karmake udaya. honese jJAna Dhaka jAtA (kama ho jAtA) hai / da kSayopazama honese jJAna baDhatA rahatA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdavaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / baMgalA-ye padArtha jJAnera kAraNa / niyamataH sei padArthaha jJAnera viSaya, yadi eirUpa balena tAhA haile iMdriya mana prabhRti jJAnakAraNe vyabhicAra upasthita haibe / ye hetu iMdriya prabhRti padArtha samUhera jJAna to karAya baTe kiMtu svayaM nijera jJAna karAya nA / 10 / sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIMdriyamazeSato mukhyaM // 11 // sAvaraNatve karaNajanyatve ca pratibaMdhasaMbhavAt // 12 // hiMdI--jo jJAna, deza kAla tapa Adi sAmagrI vizeSase samasta karmAvaraNoMse rahita ho, atIMdriya aura sarvathA vizada (nirmala) ho, use mukhyapratyakSa kahate haiN| kyoMki AvaraNa sahita aura iMdriyoMkI sahAyatAse honevAle jJAnakA pratibaMdha honA saMbhava hai // 11-12 // ____ baMgalA-ye jJAna deza kAla tapaH prabhRti sAmagrIvizeSadvArA karmAvaraNarahita, atIMdriya evaM sarvathA vizada (svaccha ) tAhAke mukhya pratyakSa bale / ye hetu AvaraNa sahita o iMdriya sahAyye utpanna jJAnera pratibaMdha haibAra saMbhAvanA thAke // 1112 // iti parIkSAmukhasUtrArthe dvitIyoddezaH // 2 // atha tRtiiyoddeshH| parokSamitarat // 1 // hiMdI-pratyakSa jJAnase bhinna smRti Adika jJAna parokSapramANa haiM // 1 // baMgalA-pratyakSa jJAna haite bhinna smRti prabhRtike parokSa pramANa balA haya // 1 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sanAtanajanaprathamAlAyAM pratyakSAdinimittaM smRtipratyabhijJAnatakonumAnAgamabhedaM // 2 // hiMdI-vaha parokSajJAna pratyakSa va smRti AdikI sahAyatAse hotA hai aura usake smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama ye pAMca bheda haiM // 2 // baMgalA-parokSajJAna pratyakSa o smRti prabhRtira sAhAyye haiyA thaake| evaM tAhA smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna evaM Agama ei pAMca bhede vibhakta // 2 // saMskArobodhanibaMdhanA tadityAkArA smRtiH // 3 // sa devadatto yathA // 4 // hiMdI-pUrvasaMskArakI prakaTatAse 'vaha devadatta' isa prakArake smaraNako smRtijJAna kahate haiM // 3-4 // baMgalA--pUrva saMskArera udbhUti haite 'se devadatta' erUpa smaraNake smRtijJAna bale / / 3-4 // darzanasmaraNakAraNakaM saMkalanaM pratyabhijJAnaM tadevedAM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpatiyogItyAdi // 5 // yathA sa evAyaM devadattaH // 6 // gosadRzo gvyH||7|| govilakSaNo mahiSaH // 8 // idamasmAdUraM // 9 // vRkSoyamityAdi // 10 // hiMdI-pratyabhijJAna nAmakA parokSajJAna pratyakSa aura smaraNakI sahAyatAse hotA hai jo ki-yaha vahI hai, yaha usake sadRza hai, yaha usase vilakSaNa hai, yaha isase dUra hai, aura yaha vRkSa hai ityAdi prakArakA hotA hai / jaise-yaha vahI devadatta hai / yaha usa gauke sadRza hai / yaha bhaiMsA usa gause vilakSaNa hai| yaha
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 11 pradeza usa pradezase dUra hai, yaha vRkSa hai 'jo hamane sunA thA' ityAdi anekaprakAra pratyabhijJAna hotA hai // 5-10 // baMgalA--pratyabhijJAna nAmaka parokSajJAna pratyakSa o smRtira sAhAyye haya evaM ihA seI, ihA tAhAra sadRza, ihA tAhA haite vilakSaNa, ihA tAhA haite dUra, ihA vRkSa ityAdi nAnA prakAra haiyA thAke / yathA-ini sei devadatta / e sei gosadRza / ei mahiSa garu haite vilakSaNa / ei pradeza se pradeza haite dUra / e 'sei' vRkSa yAhA Ami suniyA chilAma ityAdi aneka prakAra pratyAbhajJAna haiyA thAke // 5-6-7-8-9-10 // upalaMbhAnupalaMbhanimittaM vyAptijJAnamUhaH // 11 // idamasminsatyeva bhavatyasati na bhavatyeveti c|| 12 // yathAnAveva dhRmastadabhAve na bhavatyeveti ca // 13 // hiMdI-upalabdhi aura anupalabdhikI sahAyatAse honevAle vyAptijJAnako tarka kahate haiM aura usakA svarUpa-isake hote hI yaha hotA hai isake na hote hotA hI nahIM, jaise-amike hote hI dhUAM hotA hai agni ke na hote hotA hI nahIM // 11-12-13 // ____ baMgalA--upalabdhi o anupalabdhira sahAyatA dvArA udbhUta vyAptijJAnake tarka bale / arthAt-ihA hailei e haya, ihA nA hahale haite pAre naa| yathA-abhira astitva hailei dhUmra haya, ani nA haile kakhanao haya nA // 11-12-13 // sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM // 14 // 1 anvaya 2 vyatireka
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMhiMdI-sAdhanase ( hetuse ) sAdhyake vizeSajJAna honeke anumAna kahate haiM // 14 // - baMgalA--sAdhana haite [ hetu haite ] sAdhyera vizeSajJAna hooyAke anumAna bale // 14 // sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH|| 15 // hiMdI-jo sAdhyake sAtha avinAbhAvIpanese nizcita ho arthAt sAdhyake vinA ho hI na sake, vaha hetu hai // 15 // ___ baMgalA--ye sAdhyera saMge avinAbhAvI rUpe nizcita arthAt sAdhyabhinna haite pAre nA tAhAke hetu bale // 15 // sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH // 16 // hiMdI-sahabhAva niyama aura kramabhAvaniyamako avinAbhAva ( vyApti ) kahate haiM // 16 // baMgalA--sahabhAvaniyama o kramabhAvaniyamake avinAbhAva [vyApti ] bale // 16 // ___ sahacAriNoppyavyApakabhAvayozca sahabhAvaH // 17 .. hiMdI-sAtha rahanevAle padArthoM meM, tathA ApasameM vyApyavyA paka padArthoM meM, sahabhAva nAmakA avinAbhAva saMbaMdha hotA hai / rUparasa sAtha rahanevAle haiM, aura vRkSatva vyApaka aura ziMzapAtva usakA vyApya hai // 17 // baMgalA--sahacArI padArthe evaM paraspara vyApyavyApaka padArthe sahabhAva nAmaka avinabhAvasaMbaMdha haya / rUpa o rasa sahacArI evaM vRkSatva vyApaka evaM ziMzapAtva tAhAra vyApya // 17 // pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozca krmbhaavH||18|| tarkAttanirNayaH // 19 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 13 hiMdI-pUrvacara aura uttaracara padArthoM meM tathA kAryakAraNoMmeM kramabhAva niyama hotA hai / arthAt kRtikAkA udaya pahile hotA hai usake bAda hI rohiNI nakSatrakA udaya hotA hai tathA amike bAda dhUAM hotA hai ityAdiko kramabhAva kahate haiM aura tarkase isakA nirNaya hotA hai // 18-19 // baMgalA--pUrvacara o uttaracara padArthe evaM kArya o kAraNe kramabhAvaniyama haya arthAt-kRtikA nakSatrera udaya pUrve haya, tAhAra pazcAt rohiNI nakSatrera udaya haiyA thAke / evaM amira pazcAti dhUmra haya ityAdike kramabhAva bale / athaca tarkadvArAi ihAra nirNaya haiyA thAke // 18-19 // __iSTamavAdhitamasiddhaM sAdhyaM // 20 // hiMdI -jo vAdIko iSTa ho pratyakSAdi pramANoMse bAdhita aura siddha na ho, use sAdhya kahate haiM // 20 / baMgalA--je vAdIra iSTa [ abhipreta ] pratyakSAdi pramANa dvArA bAdhita evaM siddha nA haya tAhAkei sAdhya bale // 20 // saMdigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathA syA dityasiddhapadaM // 21 // aniSTAdhyakSAdivAdhitayoH sAdhyatvaM mAbhUditISTAvAdhitavacanaM // 22 // na cAsiddhavadiSTaM prativAdinaH // 23 // pratyAyanAya hIcchA vaktureva // 24 // hiMdI-saMdigdha, viparyasta aura avyutpanna padArtha hI sAdhya hoM isaliye Uparake sUtrameM asiddhapada diyA gayA hai aura-vAdI kA aniSTa padArtha sAdhya nahiM hotA isaliye sAdhyako iSTa
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 sanAtanajainagraMthamAlAyAMvizeSaNa lagAyA gayA hai tathA pratyakSAdi kisI bhI pramANase vAdhita padArtha bhI sAdhya nahiM hote, isaliye avAdhita vizeSaNa diyA gayA hai| inameMse asiddhavizeSaNa pradhAnatAse tau prativAdIkI apekSAse hai aura iSTavizeSaNa vAdIkI apekSA hai kyoMki dUsareko samajhAnekI icchA vAdIkI hI hotI hai // 21-22-23-24 / / ___ baMgalA--saMdigdha, viparyasta evaM avyutpanna padArthai sAdhya haoyA ucita, anya padArtha sAdhya haya nA baliyAi uparyukta sUtre asiddhapada grahaNa karA haiyA che / evaM vAdIra aniSTa [ anAbhimata ] padArtha sAdhya haya nA baliyA sAdhyake iSTa vi. zeSaNa pradatta haiyA che / evaM pratyakSAdi konao pramANadvArA vAdhita padArthao sAdhya haite pAre nA baliyA avAdhitapada vizeSaNa rUpe pradatta haiyA che / ihAte prativAdIra apekSA asiddha vizeSaNa, vAdIra apekSA iSTa vizeSaNa pradatta haiyA cha / kenanA aparake bujhAibAra icchA vAdIrai haiyA thAke // 21-24 // sAdhyaM dharmaH kacittadviziSTo vA dharmI // 25 // pakSa iti yAvat // 26 // prasiddho dharmI // 27 // hiMdI-kahIM tau ( vyAptikAlameM ) dharma sAdhya hotA hai aura kahIM dharma viziSTa dharmI sAdhya hotA hai dharmIko pakSa bhI kahate haiN| dharmI pratyakSAdi pramANoMse prasiddha hotA hai / / 25-26-27 baMgalA--konao sthAne [ vyAptikAle ] dharma sAdhya haya evaM konao sthAne dharmaviziSTa dharmI sAdhya haiyA thAke / dhamauke pakSao balA haya / dharmI pratyakSAdi pramANadvArA prasiddha // 25-26-27 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 15 vikalpasiddhe tasminsattetare sAdhye // 28 // asti sarvajJo nAsti kharaviSANaM // 29 // hiMdI-vikalpasiddha dharmImeM astitva evaM nAstitva sAdhya rahate haiM / jaiseM-sarvajJa hai aura gadheke sIMga nahIM hai ityAdi / / 28-29 // baMgalA--vikalpa siddha dharmAte astitva nAstitva sAdhya haiyA thAke / yathA sarvajJa Ache, gAdhAra sIMga thAke nA ityAdi // 28-29 // pramANobhayasiddhe tu sAdhyadharmaviziSTatA // 30 // agnimAnayaM dezaH pariNAmI zabda iti yathA // 31 // vyAptau tu sAdhyaM dharma eva // 32 // anyathA tadaghaTa nAt // 33 // hiMdI--pramANasiddhadharmI aura ubhayasiddhadharmImeM sAdhyarUpa dharmaviziSTa dharmI sAdhya hotA hai / jaiseM-yaha deza agnivAlA hai yaha pramANasiddha dharmIkA udAharaNa hai kyoMki yahAM deza, pratyakSapramANase siddha hai aura zabda pariNamana svabhAvavAlA hai yaha ubhayasiddha dharmIkA udAharaNa hai kyoMki yahAMpara zabdarUpadharmI ubhayasiddha hai / vyAptimeM dharma hI sAdhya hotA hai yadi vyAptikAlameM dharmako choDa dharmI sAdhya mAnA jAyagA to vyApti nahiM bana sakaigI // 30-31-32-33 // baiMgalA-pramANasiddha dharmI o ubhayasiddha dharmIte sAdhya viziSTa dharmIi sAdhya haiyA thAke / yathA-e deza agniviziSTa / eTI pramANasiddhadharmIra udAharaNa / ye hetu ei deza pratyakSa
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 sanAtanajainagraMthamAlAyAM pramANadvArA siddha haiyA che / ' zabda, pariNamana svabhAvI ' eTi ubhayasiddhadharmAra udAharaNa / ye hetu ekhAne zabdarUpa dharmI ubhayasiddha / evaM vyAptikAle kevala dharmai sAdhya haiyA thAke / ye hetu vyAptikAle dharma bhinna dharmIke sAdhya svIkAra karile vyApti ihate pAribe nA // 30-31-32-33 / / sAdhyadharmAdhArasaMdehApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanaM // 34 // sAdhyadhArmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravat // 35 // ko vA tridhA hetumuktvA samarthayamAno na pakSayati // 36 // __ hiMdI-sAdhya viziSTa parvatAdi dharmImeM heturUpa dharmako samajhAnekeliye jaisA upanayakA prayoga kiyA jAtA hai, usIprakAra sAdhya (dharma) ke AdhArameM saMdeha dUra karanekeliye pra. tyakSasiddha honepara bhI pakSakA prayoga kiyA jAtA hai kyoMki aisA kauna vAdI prativAdI hai jo kArya, vyApaka anupalaMbha bhedase tIna prakArakA hetu kahakara samarthana karatAhuvA bhI pakSakA prayoga na karai ? arthAt sabako pakSakA prayoga karanA hI par3egA // 34-35-36 // baMgalA--sAdhyaviziSTa parvata prabhRti dharmIte heturUpa dharmIke bujhAibAra janya yerUpa upanayera prayoga karA jAite che, serUpa sAdhyera (dharmera ) adhikaraNe saMdehabhaMjana karibArajanya pratakSa siddha haileo pakSera prayoga karA yAite che / ye hetu erUpa konao vAdI prativAdI nAi ye kArya, vyApaka, anupalaMbha bhede tinaprakAra hetu uccAraNapUrvaka samarthana kariyAmo pakSare prayoga
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 17 kare nA / arthAt vAdI prativAdI sakalakei pakSera prayoga avazya karitei haive // 34.35-36 // etaddvayamevAnumAnAMgaM nodAharaNaM // 37 // na hi tatsAdhyapratipattyaMgaM tatra yathoktahetoreva vyApArAt // 38 // hiMdI -- pakSa aura hetu ye do hI anumAnake aMga haiM sAMkhyamatIke kathanAnusAra udAharaNa anumAnakA aMga nahIM hai kyoMki udAharaNa, sAdhya ke jJAnameM hetu nahIM hai / jisa hetukA sAdhyake sAtha avinAbhAvanizcita hai vaha hetu hI sAdhya ke jJAna karAne meM paryApta hai / / 37-38 // baMgalA - pakSa o hetu e duiTi anumAnera aMga / sAMkhya darzanakathita udAharaNa anumAnera aMga haite pAre nA / ye hetu udAharaNa sAdhyajJAne hetu haite pArenA / ye hetura sAdhyera saMge avinAbhAva nizcita, se hetui sAdhyera jJAna karAite samartha // 37-38 // tadavinAbhAvanizcayArthaM vA vipakSe bAdhakAdeva tatsiddheH || // 39 // hiMdI -- athavA vaha udAharaNa sAdhyake sAtha hetuke avinAbhAva ke nizcaya karAneke liye bhI ( kAraNa ) nahiM ho sakatA kyoMki - vipakSa meM bAdhaka pramANa milanese hI sAdhya ke sAtha avi nAbhAva siddha ho jAtA hai // 39 // baMgalA - athavA se udAharaNa sAdhyera saMge hetura avinAbhAva nizcaya karAibAra janyao kAraNa haite pArai naa| kAraNa- vipakSe vAdhakapramANa ho oyAte sAdhyera saMge avinAbhAva siddha daiyA jAya // 39 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM___vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptistatrApi / tadvipatipattAvanavasthAnaM syAdRSTAMtAMtarApekSaNAt // 40 // hiMdI--dRSTAMta kisI vizeSa vyaktirUpa hotA hai aura vyApti sAmAnyarUpase hotI hai / usa dRSTAMtameM bhI yadi sAmAnyarUpa vyAptimeM [ sAdhya sAdhanake viSaya meM ] vivAda khaDA hojAya bhaleprakAra nizcaya na ho to dUsare dRSTAMtakI AvazyakatA hogI yadi usameM bhI vivAda hogA tau tIsare dRSTAMtakI jarUrata hogI isaprakAra anavasthA doSa AvegA // 40 // baMgalA-dRSTAMta konao vizeSa vyaktirUpa haiyA thAke / evaM vyApti sAmAnyarUpa haiyA thAke / se dRSTAMteo yadi sAmAnyarUpa vyAptite (sAdhya sAdhanera viSaye) vivAda upasthita haya samya prakAre nizcaya nA haya tAhA ihale ekaTi apara dRSTAMtera AvazyakatA haibe / yadi tAhAteo vivAda upasthita haya tAhA haile tRtIya dRSTAMtera AvazyakatA haive / erUpa haile anavasthA do. ra prApti // 40 // nApi vyAptismaraNArtha tathAvidhahetuprayogAdeva tatsmR teH // 41 // tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyadhAmaNi sAdhyasAdhane saMdehayati // 42 // kutonyathopana yanigamane // 43 // hiMdI-tathA vyAptike smaraNArtha bhI dRSTAMtakA prayogakaranA kAryakArI nahIM kyoMki sAdhyake sAtha avinAbhAvIpanese nizcita hetuke prayogase hI vyAptikA smaraNa ho jAtA hai| balki vaha kahA huA dRSTAMta sAdhyaviziSTa parvata Adi dharmImeM sAdhya aura hetuko 'parvatAdidharmiyoMmeM sAdhya aura hetu mojUda
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 19 haiM vA nahIM ' isapakAra saMdehayukta banA detA hai kyoMki dRSTAMta yadi saMdeha karAnevAlA na ho tau upanaya aura nigamana kyoM mAne jAMya ? arthAt upanaya aura nigamanakA prayoga, hetu aura sAdhyake astitvameM saMdeha nivAraNakaranekeliye hI kiyA jAtA hai ata eva dRSTAMtako anumAnakA aMga na mAnanA hI ThIka hai // 41-42-43 // baMgalA-evaM vyAptira smaraNArthao dRSTAMtera prayoga karA kAryakAraka nAi / kAraNa,-sAdhyera saMge avinAbhAvitvena nizcita hetura prayogadvArA vyAptira smaraNa haiyA jAya apitu se kathita dRSTAMta sAdhyaviziSTa parvataprabhRti dharmIra madhye sAdhya o hetuke parvataprabhRti dharmIte 'sAdhya o hetura astitva Ache ki naaii| erUpa saMdehayukta kariyA deya / kenanA-dRSTAMta yadi saMdehakAraka nA haita tAhAhaile upanaya o nigamana kena svIkAra karA haya ? arthAt-hetu evaM sAdhyera astitve saMdehanivAraNa karibAra janyai upanaya o nigamanera prayoga karA haya / ata eva dRSTAMtake anumAnera aMga svIkAra karA konao prakAra ucita haya nA // 41-42-43 // na ca te tadaMge sAdhyadharmiNi hetusAdhyayorvacanA. devAsaMzayAt // 44 // hiMdI-upanaya aura nigamana bhI anumAnake aMga nahIM haiM kyoMki sAdhyayukta parvatAdi dharmI meM hetu aura sAdhyake kathana karanese hI hetu aura sAdhyake jJAnameM kisIprakAra saMzaya nahiM hotA arthAt hetu aura sAdhyake kathana karanese hI hetu aura sAdhyake astitvakA nizcaya ho jAtA hai // 44 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 . ...sanAtamajainagraMthamAlAyAM baMgalA-upanaya evaM nigamanao anumAnera aMga haite pAre naa| ye hetu sAdhyayukta parvatAdi dharmIra madhye hetu o sAdhyera kathana karitei hetu evaM sAdhya jJAne konao prakAra saMzaya utpanna haya nA arthAt hetu o sAdhyera ullekha karilei hetu evaM sAdhyera astitvera nizcaya haiyA jAya // 44 // saMmarthanaM vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vAstu sAdhye tadupayogAt // 45 // hiMdI-sAdhyakI siddhi samarthana vA anumAnake aMgabhUta hetuse hI ho sakatI hai kyoMki sAdhyakI siddhimeM samarthana vA hetukI pUrI 2 AvazyakatA paDatI hai dRSTAMtAdikakI nahIM, kyoMki unake vin| bhI sAdhyakI siddhi ho jAtI hai // 45 // baMgalA-sAdhyasiddhi samarthana o anumAnera aMga hetudvArAi haite pAre / ye hetu sAdhyasiddhira madhye samarthana evaM hetura pUrNatayA AvazyakatA haya, dRSTAMtaprabhRtira AvazyakatA haya nA / kAraNa-uhAdera nA haileo sAdhyera siddhi haiyA jAya // 45 // bAlavyutpattyartha tattrayopagame zAstra evAsau na vAde, __ anupayogAt // 46 // hiMdI-dRSTAMta Adike svarUpase sarvathA anabhijJa bAlakoMko samajhAnekeliye yadyapi dRSTAMta Adi kahanA upayogI hai paraMtu zAstrameM hI unakA svarUpa samajhAnA cAhiye vAdameM nahIM, kyoMki vAda vyutpannoMkA hI hotA hai // 46 // 1 hetuke doSoMko dUrakara usakI puSTi karaneko samarthana kahate haiN| . 1 hetura doSa dUra kariyA tAhAra puSTisAdhanake samarthana bale /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdI vaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / .21 baMgalA - dRSTAMta prabhRtira svarUpa haite sarvathA anabhijJa bAlakera janya dRSTAMtaprabhRti upayogI haite pAre kiMtu tAhAdigare svarUpa zAstre varNana kariyA bujhAite haya, vAde tAhAra AvazyakatA nAi / kenanA - bAda vyutpanna vyaktira madhyei haiyA thAke // 46 // dRSTAMta dvedhA anvayavyatirekabhedAt ||47|| sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate sonvayadRSTAMtaH // 48 // sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAMtaH / / 49 / / hiMdI -dRSTAMta ke do bheda haiM / eka anvayadRSTAMta dUsarA vyatirekadRSTAMta | jahAM hetukI mojUdagI se sAdhyakI mojUdagI batalAI jAya use anvayadRSTAMta kahate haiN| aura jahAM sAdhyake abhAva meM sAdhanakA abhAva kahA jAya use vyatirekadRSTAMta kahate haiM / // / 47-48-49 // I baMgalA - dRSTAMta dui prakAra | prathama anvayadRSTAMta dvitIya vyatirekadRSTAMta / yekhAne hetura astitvadvArA sAdhyera astitva varNana karA jAya tAhAke anvayadRSTAMta bale / evaM yekhAne sAdhyAbhAve sAdhanera abhAva balA haya, tAhAke vyatirekadRSTAMta bale // 47-48-49 // hetorupasaMhAra upanayaH / / 50 / / hiMdI - vyAptipUrvaka dharmImeM hetukI nissaMzaya mojUdagI batalAnA upanaya hai yathA [ tathA cAyaM dhUmavAn - ] vaisA hI yaha bhI dhUAMvAlA hai / / 50 / /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM- . baMgalA-vyAptipUrvaka dharmIte hetura niHsaMzaya astitvera varNanake upanaya bale / yathA- ( tathAcAyaM dhUmavAn ) serUpa eTIo dhUmavAn // 50 // pratijJAyAstu nigamanaM // 51 // hiMdI-dharmI meM sAdhyakI mojUdagIkA sarvathA nizcaya karanA nigamana hai yathA-( tasmAdayaM vahnimAn ) isIliye yaha amivAlA hai // 11 // baMgalA-dharmIra madhye sAdhyAstitvake sarvathA nizcaya karAke nigamana bale / yathA ( tasmAdayaM vahnimAn ) eijanyai e agnimAn // 51 // tadanumAnaM dvedhA // 52 // svArthaparArthabhedAt // 53 // svArthamuktalakSaNaM // 54 // parArtha tu tadarthaparAmArzavacanAjjAtaM / / 55 // hiMdI-svArthAnumAna aura parArthAnumAnake bhedase anumAna do prakAra hai / dUsareke vinA hI kahe ( apane Apa ) sAdhanase sAdhyakA jJAna honA svArthAnumAna hai / tathA svArthAnumAnake viSayabhUta hetu aura sAdhyako avalaMbana karanevAle vacanoMse utpanna hue jJAnako parArthAnumAna kahate haiM // 52 // 53 // 54 // 55 // baMgalA-svArthAnumAna evaM parArthAnumAnabhede anumAna dui prakAra / aparera dvArA prakAza nA haiyA svayaM sAdhanadvArA sAdhyera jJAna haoyAke svArthAnumAna bale / evaM svArthAnumAnera viSayabhUta hetu o sAdhyera avalaMbana kAraka vacana dvArA udbhUta jJAnake parAthonumAna balA haya // 52-53-54-55 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ - hiMdIvaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 23 tadvacanamapi taddhetutvAt // 56 // hiMdI-parArthAnumAnakA pratipAdaka vacana, jJAnasvarUpaparA. rthAnumAnakA kAraNa hai isaliye vaha bhI parArthAnumAna hai mukhyarUpase vacana parArthAnumAna nahIM // 56 // baMgalA-parArthAnumAnera pratipAdaka vacana jJAnasvarUpa parArthAnumAnera kAraNa / ataeva seTio parArthAnumAna / mukhyatayA vacanai parArthAnumAna nahe // 16 // sa hetudhopaLabdhyanupalabdhibhedAt // 57 // upalabdhirvidhipratiSedhayoranupalabdhizca / / 58 // __ hiMdI-hetuke do bheda haiM eka upalabdhi dUsarA anupalabdhi, upalabdhimeM vidhirUpa evaM pratiSedharUpa donoM prakArake sAdhya hote haiM tathA anupalabdhimeM bhI vidhirUpa aura pratiSedharUpa donoM prakArake sAdhya hote haiM kiMtu upalabdhimeM vidhirUpa aura anupalabdhimeM pratiSedharUpa hI sAdhya ho yaha vAta nahIM // 57 // 58 // upalabdhike do bheda haiM eka aviruddhopalabdhi dUsarA viruddhopalabdhi / inameMse prathama AvaruddhopalabdhikA varNana karate haiM / baMgalA-hetu duiprakAra / prathama-upalabdhi dvitIya anupalabdhi / upalabdhite vidhirUpa o pratiSedharUpa ubhayaprakArera sAdhya haya / evaM anupalabdhiteo ubhayarUpa sAdhya haiyA thAke kiMtu upalabdhite kevala vidhirUpa o anupalabdhite kevala pratiSedharUpa haya erUpa naya // 57-58 // upalabdhi dui prakAraaviruddhopalabdhi evaM viruddhopalabdhi / tanmadhye prathama aviruddhopalabdhira varNana kArate chena
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainagraMthamAlAyAM aviruddhopalabdhirvidhau SoDhA vyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt // 59 // hiMdI -- vidhirUpa sAdhya rahanepara aviruddhopalabdhike chaha bheda haiM - vyApyopalabdhi kAryopalabdhi kAraNopalabdhi pUrvaca ropalabdhi uttaracaropalabdhi aura sahacaropalabdhi / / 19 // baMgalA - vidhirUpa sAdhya thAkile aviruddhopalabdhi chaya bhede vibhakta / yathA vyApyopalabdhi, kAryopalabdhi, kAraNopalabdhi, pUrvacaropalabdhi, uttaracaropalabdhi, evaM sahacaropalabdhi // 59 // 24 rasAMdekasAmagryanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiMcitkAraNaM heturyatra sAmarthyApratibaMdhakAraNAMtarAvaikalye 1180 11 hiMdI - rasakA sajAtIya rasa, aura rUpakA sajAtIya rUpa hai / tathA rasakA vijAtIya rUpa aura rUpakA vijAtIya rasa hai / evaM rUpa aura rasa ina donoM kA sahacarabhAva hai - vinA rasake rUpa nahiM raha sakatA aura vinArUpake rasa nahIM, isaliye rasakI utpattimeM jaisA prAktana rasa kAraNa paDatA hai vaisA rUpa bhI kAraNa paDatA hai to jisasamaya hama aMdherI rAtrimeM kisI phalake rasakA AsvAdana kara rahe haiM usasamaya usakI sAmagrIkA anumAna hotA hai arthAt isa rasako utpanna karanevAlI koI na koI sAmagrI ( kAraNa ) thI aura usa sAmagrI ke anumAnase rUpakA anumAna hotA hai arthAt - prAktana rUpa jaise sajAtIyarUpako utpanna karatA hai vaise hI vijAtIya rasako bhI utpanna karatA hai / jaba aisI sthiti hai| tava rasase samAna sAmagrIkA anumAna aura samAnasAmagrIke anu
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) mAnase rUpakA anumAna mAnanevAleko avazya hI koI kAraNaliMga bhI mAnanA paDegA / kahoge kahIMpara kAraNa rahate bhI kAryakA anumAna nahIM hotA, aura jahAM kAraNakI sAmarthya kisI mANa maMtra Adise ruka gaI hai vahAM bhI kAraNase kAryakA anumAna nahIM hotA isaliye kAraNaliMga vyabhicArI honese nahiM mAnanA cAhiye ? so ThIka nahIM kyoMki-jahAM jitane kAraNoMkI AvazyakatA hai vahAM ve saba hoMge aura jahAMpara kAraNakI sAmarthyako rokanevAlA koI maNi maMtra Adi na hogA vahAM niyamase kAraNoMse kAryakA anumAna ho jAyagA, vahAM kAraNa liMga vyabhicArI nahIM ho sakatA isaliye bauddha jaisA svabhAvaliMga aura kAryaliMga mAnatA hai use cAhiye vaise hI vaha yuktisiddha kAraNaliMga bhI svIkAra karai // 60 // baMgalA-rasera sajAtIya rasa o rUpera sajAtIya rUpa / evaM rasera vijAtIya rUpa o rUpera vijAtIya rasa / rUpa o rasa ubhayerai sahacara bhAva / rasa rUpa chADA thAke nA ata eva rasera utpatti te ye rUpa prAktana rasakAraNa haya se rUpa rUpa o kAraNa haya / tabe ye samaye AmarA aMdhakAramayarAtrite konao phalera rasAsvAdana kari, se samaye tAhAra sAmagrIrao anumAna haya / arthAt-e rasera utpAdikA konao sAmagrI Ache evaM se sAmagIra anumAna haite rUperao anumAna haiyA thAke / arthAt prAktana rUpa yemana sajAtIya rUpake utpanna kare serUpa vijA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) tIrasakeo utpanna kare / yakhana erUpa avasthA takhana rasaha - te samAna sAmagrI anumAna evaM samAna sAmagrIra anumAna haite rasera anumAna svIkAra karile tAhAke konao ekaTI kAraNa liMgakeo avazya svIkAra karate haibe / yadi bala ko - astri kAraNa thAkileo kAryera anumAna haya nA / evaM ye khAne kAraNera sAmarthya konao maNimaMtra dvArA avaruddha haya sekhAneo kAraNa haite kAryera anumAna hayanA / ejanya kAraNaliMga vyabhicArI haoyAte tAhA asvIkAra karate haive erUpa valA ucita naya | ye hetu - yekhAne yata kAraNera AvazyakatA, se khAne se sakala haibe evaM yekhAne kAraNera sAmarthyera avarodhakAraka maNimaMtra prabhRti haibe nA sekhAna niyamataH kAraNa kAryera anumAna yA yAibe, sekhAne kAraNaliMga vyabhi - cArI hoite pAribenA / ataeva bauddha yerUpa svabhAvaliMga o kAryaliMga svIkAra kare serUpa tAhAke kAraNaliMgao svIkAra karite ibe // 60 // na ca pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpattirvA kAlavyavadhAne tadanupalabdheH / / 61 // hiMdI -- jahAM tAdAtmyasaMbaMdha hotA hai vahAM to svabhAvahetu kahA jAtA hai aura jahAM tadutpattisaMbaMdha hotA hai vahAM kAryaliMga hotA hai tathA ekakAlameM rahanevAle sAdhyasAdhanoM kA saMbaMdha tAdatmyasaMbaMdha athavA tadutpatti saMbaMdha hotA hai / pUrvacara aura uttaracara
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ) hetu sAdhya kAlameM nahIM rahate isaliye unakA tAdAtmyasaMbaMdha na honese to ve svabhAva hetu nahIM kahe jAte aura tadutpattisaMbaMdha na rahane se kAryahetu nahiM hosakate kiMtu svabhAva Ara kAryaliMgase pUrvacara uttaracaraliMga jude hI haiM / / 61 // baMgalA -- ye sthAne tAdAtmya saMbaMdha haya tAhAke svabhAva hetu balAya / evaM ye khAne tadutpatti saMbaMdha haya, tAha ke kArya - liMga bAhaya / evaM ekai kAlesthita sAdhyasAdhanera saMbaMdha-tAdAtmya saMbaMdha athavA tadutpattisaMbaMdha haiyA - thAke / pUrvacara o uttaracara hetu sAdhyakAle thAke nA eijanya tAhAdera tAdAtmyasaMbaMdha nA haoyAte sei pUrvacara uttaracara hetuke svabhAvahetu balA jAyanA evaM tadupattisaMbaMdha nA thAkAte kAryahetu haite pAre nA kiMtu svabhAva o kAryaliMga haite pUrvacara uttaracaraliMga pRthaki haiyA thAke // 61 // bhAvyatItayormaraNajAgradbodhayorapi nAriSTodbodhau prati hetutvaM // 62 // tadUvyApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvaM // 63 // hiMdI - AgAmI maraNa aura vIta huA jAgradbodha (jAgatI avasthAkA jJAna ) apazakuna aura udghoSa ( prAtaHkAla sokara uThanA ) ke prati kAraNa nahiM ho sakate isaliye AgAmI maraNa aura apazakuna tathA atIta jAgradbodha aura udbodhakA dRSTAMta lekara bauddha jo kAlake vyavadhAnase bhI kAryakAraNabhAva mAnatA hai so nirmUla huA kyoMki kAraNa ke sadbhAvameM kAryakA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) honA kAraNa ke vyApArake AdhIna hai uparyukta dRSTAMta meM kArya kI utpatti taka kAraNakA vyApAra rahatA nahiM isaliye vahAM kAryakAraNabhAva nahiM vana sakatA // 62 // 63 // baMgalA - AgAmI maraNa o atIta jAnadbodha ( jAgrata avasthArajJAna ) apazakuna o udbodhera prati ( prAtaH kAla - iyA uThibAra prati ) kAraNa haite pArenA ataeva AgAmI ma raNa o apazakuna evaM atIta jAgradbodha udbodhera dRSTAMta laiyA bauddha ye kAlera vyavadhAna haiteo kAryakaraNabhAva svIkAra kariyAche tAhA nirmUla haila | ye hetu - kAraNera sadbhAve kA - ryera astitva kAraNavyApArera adhIna / uparyukta dRSTAMta kAryoMtpattiparyaMta kAraNavyApAra thAkenA eijanya sekhAne kAryakAraNa bhAva haite pArenA / / 62-63 // sahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAtsahotpAdAcca // 64 // hindI -- rUpa rasa Adi sahacArI padArthoM kI pratIti ApasameM judI 2 hotI hai isaliye to sahacara hetukA svabhAva hetu aMtarbhAva nahiM hosakatA tathA sahacArI padArtha sAtha 2 utpanna hote haiM isaliye sahacara hetu kAryahetu nahiM kahA jAtA isaliye svabhAva aura kArya se sahacaraliMga judA hI hai // 64 // baMgalA - rUpa rasa prabhRti sahacArI padArthera pratIti paraspara pRthak 2 haiyA thAke eijanya sahacara hetura svabhAva hetura madhye aMtardhAna haite pAre nA / evaM sahacArI padArtha eka kAle '
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 29 ) . utpanna haiteche eijanya sahacarahetuke kAryahetu balA jaaynaa| ataeva svabhAvaliMga o kAryaliMga haite sahacaraliMga pRthakai thAke // 64 // AvaruddhavyApyopalabdhikA udAharaNaaviruddhavyApyopalabdhira udAharaNa pariNAmI zabdaH kRtakatvAt ya evaM sa evaM dRSTo yathA ghaTaH, kRtakazcAyaM, tasmAtpariNAmI, yastu na pariNAmI sa na kRtako dRSTo yathA vandhyAstanaMdhayaH kRtakazcAyaM tasmAtpariNAmI // 65 // hiMdI--zabda pariNamanasvabhAvI hai kyoMki vaha kiyA huA hai jo jo padArtha kiyA huA hotA hai vaha pariNAmI dekhA gayA hai jaisA ghaTa / zabda kiyA huA hai isaliye vaha pariNAmI hai, jo pariNAmI nahiM hotA vaha kiyA huA bhI nahiM hotA jaisA bAMjha strIkA lar3akA / yaha zabda kiyA huA hai isaliye vaha pariNAmI hai isa udAharaNameM dharmI Adi pAMcoM aMgakA prakAra batalAyA gayA hai anya udAharaNoMmeM bhI isI rItise ghaTA lenA cAhiye // 65 // ... baMgalA-zabda pariNamanasvabhAva / ye hetu-tAhA kichu dvArA kRta / ye ye padArtha kRta, tAhAkei pariNAmI dekhA yAya / yathA-ghaTa / zabda kRta, ejanya tAhA pariNAmI / ye pariNAmI haya nA, se kRta o haya nA / yathA-'vaMdhyA strIra putra' e zabda uccArita vA kRta / e janyai tAhA prinnaamii| ei udAharaNe
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) dharmI prabhRti anumAnera paMca aMgera bheda kathita haiyAche / anya udAharaNeo erUpa ghaTita kariyA laibe // 65 // * . aviruddhakAryopalabdhikA udAharaNa astyatra dehini buddhiAhArAdeH // 66 // hiMdI isa prANImeM buddhi hai kyoMki yaha bolatA calatA Adi hai yahAM para sAdhyarUpa buddhikA bacanAdisvarUpahetu kArya hai // 66 // ___ baMgalA-aviruddhakAryopalabdhira udAharaNa-ei prANIte buddhi Ache / ye hetu-e balite cha, calite che / e khAne sAdhyarUpa buddhira vacanaprabhRtirUpa hetu kArya haiyAche // 66 // Aviruddha kAraNopalabdhikA udAharaNaaviruddhakAraNopalabdhira udAharaNa astyatra chAyA chatrAt // 67 // hiMdI-yahAM chAyA hai kyoMki chAyAkA kAraNa chatra maujUda hai yahAM sAdhyasvarUpa chAyAkA kAraNa chatra hai / / 67 // baMgalA-eIsthAne chAyA Ache / ye hetu chAyArakAraNa chatra vidyamAna / ekhAne sAdhyasvarUpa chAyAra kAraNa chatra Ache // 67 // aviruddhapUrvacaropalabdhikA udAharaNa-- aviruddhapUrvacaropalabdhira udAharaNa udeSyati zakaTaM kRtikodayAt // 68 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 31 ) hiMdI - mUhUrtake pazcAt zakaTa ( rohiNI ) kA udaya hogA kyoMki isasamaya kRtikAkA udaya hai yahAM para pUrvacara kRtikAke udayase uttaracara rohiNI ke udayakA anumAna kiyA gayA hai kyoMki rohiNI cauthA nakSatra hai aura kRttikA tIsarA nakSatra hai // 68 // baMgalA - eka muhUrttera pazcAt rohiNInakSatrera udaya haibe, ye hetu ei samaya kRttikAra udaya haiyAche / e sthale pUrvacara kRtikAra udaya haite uttaracara rohiNIra udayahaibAra anumAna karA haiyAche kenanA rohiNI caturthanakSatra, kRtikA tRtIya nakSatra // 68 // aviruddhauttaracaropalabdhikA udAharaNa-aviruddhauttaracaropalabdhira udAharaNa udagAdbharaNiH prAktata eva / / 69 / / hiMdI -bharaNa kA udaya ho cukA kyoMki isasamaya kRtikAkA udaya hai yahAM uttaracara kRtikAke udayase pUrvacara bharaNIke udayakA anumAna kiyA gayA hai kyoMki bharaNi dUsarA nakSatra hai aura kRtikA tIsarA hai // 69 // baMgalA -- bharaNinakSatrera udaya haiyA giyAche / ye hetu es samaya kRtikAra udaya vidyamAna / ekhAne uttaracara kRti - kAra udaya haite pUrvacara bharaNira udayera anumAna karA gelaM | nanA bharaNI dvitIya nakSatra evaM kRtikA tRtIya nakSatra // 69 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) aviruddha sahacaropalabdhikA udAharaNa-avaruddhasahacaropalabdhira udAharaNaastyatra mAtuliMge rUpaM rasAt // 70 // . hiMdI - isa mAtuliMga, 'vijorA' meM rUpa hai kyoMki isameM rasa pAyAjAtA hai yahAMpara rasase rUpakA anumAna kiyA gayA hai kyoMki binA rUpake rasa raha nahiM sakatA // 70 // baMgalA - ei mAtuliMge rUpa ( varNa ) Ache / ye hetu ihAte rasa vidyamAna / esthale rasa haite rUpera anumAna karA gela / ye hetu rUpa chADA rasa thAkite parinA // 70 // viruddhopalabdhi ke bheda - viruddhopalabdhira bheda virUddhatadupalabdhiH pratiSedhe tathA // 71 // -- hiMdI - pratiSedharUpa sAdhyake siddha karanevAlI viruddhopalabdhi bhI hai bheda haiM arthAt viruddhavyApyopalabdhi, viruddha kAryopalabdhi, viruddhakAraNopalabdhi, viruddhapUrvacaropalabdhi, viruddha uttaracaropalabdhi, viruddhasahacaropalabdhi // 71 // baMgalA -- pratiSedharUpa siddhakAraka viruddhopalabdhi o chya prakAra / yemana viruddhavyapyopalabdhi, viruddhakAryopalabdhi, viruddhakAraNolapabdhi, viruddhapUrvaca ropalabdhi, viruddhautta racaropalabdhi evaM viruddhasahacaropalabdhi // 71 // viruddhavyApyopalabdhikA udAharaNa- viruddhavyapyopalabdhira udAharaNa
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAstyatra zItasparza auSNyAt // 72 // hiMdI-isasthAnapara zItasparza nahIM hai kyoMki uSNatA maujUda hai yahAMpara zItasparzarUpa sAdhyase viruddha agnikA vyApya uSNatArUpa hetu hai // 72 // baMgalA-ei sthAne zItasparza nAi / ye hetu ekhAne upNatA vidyamAna / esthale zItasparzarUpasAdhyahaite viruddha agnira vyApya uSNatArupahetu heiyA che // 72 // viruddhakAryoMpalabdhikA udAharaNaviruddhakAryopalabdhiraudAharaNa nAstyatra zItasparTI dhUmAt // 73 // hiMdI--yahAM zItasparza nahIM hai kyoMki zItasparzarUpasAdhya se viruddha agnikAkArya yahAM dhUAM maujUda haiM // 73 // baMgalA-ai sthAne zItasparza nAi / ye hetu zItasparza sAdhyahaite viruddha agnira kArya dhUma vidyamAna // 73 // viruddhakAraNopalabdhikA udAharaNa-- viruddhakAraNopalabdhira udAharaNa nAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAt // 7 // hiMdI isa prANImeM sukha nahIM kyoMki sukhase viruddha duHkhakA kAraNa isake mAnasika vyathA mAlUma par3atI hai // 7 // vaMgalA-ei vyaktira madhye sukha nAi / ye hetu sukhahaite viruddha duHkhera kAraNa mAnasika pIr3A ihAra dekhA yAiteche 174 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ ( 34 ) viruddhapUrvacaropalIbdhakA udAharaNaviruddhapUrvacaropalabdhira udAharaNa-- nodeSyati muhUtIte zakaTaM revatyudayAt // 7 // hiMdI-eka muhUrtake vAda rohiNIkA udaya na hogA kyoMki isasamaya rohiNIse viruddha azvinI nakSatrase pahale udaya honevAle revatI nakSatrakA udaya hai arthAt revatIkA udaya azvinI nakSatrase pahale hotA hai isaliye vaha azvinIke udayako hI janAvegA rohiNI Adike udayako nahIM // 75 // baMgalA-eka muhUrtera ( duighaTikAra ) para rohiNInakSatra udaya haibenA ye hetu esamaye rohiNIra viruddha azvinInakSatrera pUrva yAhAra udaya haya sei revatI nakSatrera udaya vidyamAna / arthAt revatInakSatrera udaya azvinI nakSatrera pUrve haya ejanya se azvinI nakSetraraI udaya jAnAya kiMtu rohiNI prabhRtira udayera anumAna karAyanA // 75 // viruddhauttaracarApalabdhikA udAharaNa viruddha uttaracaropalabdhira udAharaNa-- nodagAdbharaNirmuhurtAtpUrva puSyodayAt // 76 // hiMdI-mUhUrtake pahile bharaNikA udaya nahiM huA kyoMki isasamaya bharaNIke udayase viruddha punarvasuke pIche hone vAle puSya nakSatrakA udaya hai arthAt puSya nakSatrakA udaya punarva
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) sUse pIche hotA hai isaliye vaha usIko janAsakatA hai ki hogayA bharaNi Adike udayako nahIM // 76 // baMgalA-ei muhUrte pUrve bharaNira udaya hayanAi / ye hetu ei samaye bharaNira udayera viruddha punarvasura pazcAt yAhAra udaya haya seI puSya nakSatrera udaya vidyamAna / arthAt puSya nakSatrera udaya punarvasunakSatrera pazcAt haiyAthAke ejanya se tAhAraudaya keI bodha karAya bharaNI Adira udayera bodha karAyanA // 76 // viruddha sahacaropalabdhikA udAharaNaviruddhasahacarApalabdhira udAharaNa nAstyatra bhicau parabhAgAbhAvogbhiAgadarzanAt // 77 // hiMdI isabhItimeM usaorake bhAgakA abhAva nahIM hai kyoMki usa orake bhAgake abhAvase viruddha kiMtu usa orake bhAgakA sAthI isa orakA bhAga sApha dIkha rahA hai // 7 // ___ baMgalA-aii bhitira apara pArdhAra pRSThabhAgera abhAva nAi / ye hetu aprpaaver abhAvera viruddha tAhAra sahacArI eipAdhaira pRSThabhAga spaSTa dekhA jAite che // 77 // pratiSedharUpasAdhyako siddhakarane vAlI aviruddhAnupalabdhike bhedapratiSedharUpasAdhyera siddhikAraka aviruddhAnupalabdhira bheda aviruddhAnupalabdhiHpratiSedhe saptadhA svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvottarasahacarAnupalaMbhabhedAt // 7 // hiMdI-pratiSedha sAdhya rahanepara aviruddhAnupalabdhike sAta
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) bheda haiM--svabhAvAnupalabdhi, vyApakAnupalabdhi, kAryAnupalabdhi kAraNAnupalabdhi, pUrvacarAnupalabdhi,uttaracarAnupalabdhi,aura sahacarAnupalabdhi // 7 // ____ baMgalA-pratiSedha sAdhyathAkile aviruddhAnupalabdhi sapta bhede vibhakta / yathA-svabhAvAnupalabdhi, vyApakAnupalabdhi, kAryAnupalabdhi, kAraNAnupalabdhi,pUrvacarAnupalabdhi, uttaracarAnupalabdhi o sahacarAnupalAbdha // 78 // aviruddhasvabhAvAnupalabdhikA udAharaNa-- aviruddha svabhAvAnupalabdhira udAharaNa nAstyatra bhUtale ghaTo'nupalabdheH // 79 // hiMdI-isa bhUtalapara ghaTa nahiM kyoMki usakA svarUpa nahiM dIkhatA yahAMpara pratiSedhasvarUpa (ghaTAbhAva) sAdhya rahanapara usake anukUla anupalabdhirUpa hetu hai // 79 // ___ baMgalA-ei bhUtale ghaTanAI ye hetu tAhAra rUpa dekhA jAyanA / esthale pratiSadhasvarUpa (ghaTAbhAva ) sAdhya thAkile tAhAra anukUla anupalabdhirUpa hetu haiyA che // 79 // aviruddhavyApakAnupalabdhikA udAharaNaaviruddhavyApakAnupalabdhira udAharaNa nAstyatra ziMzapA vRkSAnupalabdheH // 8 // hiMdI-yahAM ziMzapA ( zIsa) nahiM kyoMki koI kisI prakArakA yahAM vRkSa nahiM dIkhatA isasthAna para pratiSedharUpa
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37 ) ( ziMzapakA abhAva ) vyApya sAdhya hai aura usake anukUla vRkSAnupalabdhi ( vRkSAbhAva ) vyApaka hetu hai arthAt yahAMpara vyApakake abhAvase vyApyake abhAvakA anumAna kiyA gayA hai baMgalA - ekhAne ziMzapA nAI ye hetu esthAne kona o prakArera konavRkSa dekhA jAya nA / esthale pratiSedharUpa ( ziMzapAra abhAva) vyApye sAdhya o tAhAra anukUla vRkSAnupalabdhi ( vRkSAbhAva ) vyApaka hetu haiyAche / arthAt ekhAne vyApakera abhAve haite vyApyera abhAvera anumAna karA haiyAche // 80 // avaruddha kAryAnupalabdhakA udAharaNaaviruddhakAryAnupabdhira udAharaNa --- nAstyatrApratibaddhasAmarthyo'gnirdhUmAnupalabdheH // 81 // hiMdI - yahAM para jisakI sAmarthya kisI dvArA rukI nahIM hai aisI agni nahIM kyoMki yahAM usake anukUla dhUAMrUpa kArya nahiM dIkhatA / isa sthala para dhUmAnupalabdhise apratihata sAmarthyayukta agnike abhAvarUpa kAraNAnupalabdhikA anumAna kiyA * gayA // 81 // baMgalA - esthAne yAhAra sAmarthya kAhAraodvArA ruddha hayanA erupa agni nAI / yehetu eikhAne tAhAra anukUla dhUmrarUpa kArya dekhA jAyenA / ei sthale dhUmrAnupalabdhirUpa anukUlakAryAnupalabdhi haite apratihata sAmarthyayukta agnira abhAvarUpa kAraNAnupalabdhira anumAna karAgela // 81 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) aviruddhakAraNAnupalabdhikA udAharaNaAviddhakAraNAnupalabdhira udAharaNa nAstyatradhUmo 'nagneH // 82 // hiMdI-yahAM dhUAM nahIM pAyA jAtA kyoMki usake anukUla agnirUpa kAraNa yahAM nahIM hai / yahAM para anAmarUpa aviruddha kAraNAnupalabdhise dhUmAbhAvarUpa kAryAnupalabdhikA anumAna kiyA gayA hai // 82 // vaMgalA-ei sthAne dhUmra nAI / ye hetu tAhAra anukUla agnirUpa kAraNa ekhAne nAi / ei sthale agnirUpa aviruddhakAraNAnupalabdhi haite dhUmAbhAvarUpa kAryAnupalabdhira anumAna karA gela // 82 // aviruddhapUrvacarAnupalabdhikA udAharaNaaviruddhapUrvacarAnupalabdhira udAharaNa na bhaviSyati muhUtIte zakaTaM kRtikodyaanuplbdheH||83|| hiMdI-eka muhUrtake bAda rohiNIkA udaya na hogA kyoMki isasamaya kRtikAkA udaya nahiM huA / yahAM kRtikodayAnupalabdhirUpa AviruddhapUrvacarAnupalabdhise zakaTodayAbhAvarUpa uttaracarAnupalaMbharUpasAdhyakI siddhi kI gaI // 83 // baMgalA--eka muhUrtara (ghaTikAdvayera ) para rohiNIra udaya haibenA / ye hetu ei samaye kRtikAra o udaya haya nAi / ei khAne kRtikodayAnupalabdhirUpa Aviruddha pUrvacarAnu
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ labdhi haite zakaTodayAbhAvarUpa uttarAnupalaMbharUpasAdhyera siddhi karA haiyA che // 83 // aviruddha uttaracarAnupalabdhikA udAharaNaaviruddhauttaracarAnupalabdhira udAharaNa-- nodagAdbharaNirmuhartAtpraktata eva // 84 // hiMdI--mUhUrtake pahile bharaNikA udaya nahiM huA kyoMki isasamaya kRtikAkA udaya nahiM pAyA jAtA / yahAM para kRtikodayAnupalabdhirUpa aviruddha uttaracarAnupalabdhise bharaNyudayAbhAvarUpa pUrvacarAnupalabharUpa sAdhyakI siddhi huI // 8 // baMgalA-muhUrttara pUrve bharaNira udaya ya naai| ye hetu ei samaye kRtikAra udaya dekhA yAyanA / e sthale kRtikodayAnupalabdhirUpa aviruddha uttaracarAnulabdhi haite bharaNyudayAbhAvarUpa pUrvacarAnupalaMbhasAdhyerasiddhi haiyA che // 84 // aviruddhasahacarAnupalabdhikA udAharaNaaviruddha-sahacarAnupalabdhira udAharaNa--- nAstyatra samatulAyAmunnAmo nAmAnupalabdheH // 8 // hidIM-isa barAbara palar3evAlI tarAjUmeM ( eka pallemeM) UMcApana nahIM kyoMki dUsare palemeM nIcApana nahiM pAyA jAtA / yahAM nAmAnupalabdhirUpa aviruddha sahacarAnupalabdhise unnAmAbhAvarUpa sahacarAnupalabdhirUpa sAdhyakI siddhi kI gaI / / 85 // baMgala-ei pAllAya ( eka dikera pAralAya ) uccatama
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ (80) nAi / ye hetu apara pAllAya nimnatA dekhA yAyanA / i sthale nAmAnulabdhirUpa aviraddhasahacaranupalabdhi haite unnAmA - bhAvarUpa sahacarAnupalabdhirUpa sAdhyera siddhi karA haiyA che // 85 // vidhirUpa sAdhyako siddha karanavAlA viruddhAnupabdhike bhedaye vidhirUpasAdhyera siddhi kara sei viruddhAnupalabdhira bheda-viruddhAnupalabdhirvidhau tredhA virUddha kAryakAraNasvabhAvAnu palabdhibhedAt // 86 // hiMdI -- vidhirUpa sAdhyake rahane para viruddhAnupalabdhike tIna bheda hai -viruddha kAryAnupalabdhi, viruddhakAraNatrupalabdhi aura viruddhasvabhAvAnupalabdhi // 86 // baMgalA - vidhirUpa sAdhya thAkile viruddhAnupalabdhira tina bheda haya-- yathA viruddha kAryAnupalabdhi, viruddhakAraNAnupalabdhi evaM viruddhasvabhAvAnupalabdhi // 86 // viruddha kAryAnupalabdhikA udAharaNa- viruddhakAryAnupalabdhira udAharaNa --- yathA'smin prANini vyAdhivizeSo'sti nirAmayacezanupalabdhe // 87 // hiMdI ---- jaise- isa prANImeM koI roga vizeSa hai kyoMki isakI ceSTA nIroga mAlUma nahiM pdd'taa| yahAM para vyAdhi vizeSa se viruddha padArthakA kArya nirAmaya ceSTA hai isaliye nirAmaya ceSTA ke abhAvase vyAdhivizeSakA anumAna karaliyA jAtA hai // 87 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 41 ) baMgalA----yathA yei prANIte konao prakArera roga Acha / ye hetu ihA ceSTA nirAmayera nyAya bodha haya nA / e sthale vyAdhivizeSa haite viruddhapadArthera kArya nirAmaya ceSTA / ei janya nirAmaya ceSTAra abhAvadvArA vyAdhivizeSera anumAna karA yAita pAre / / 87 // viruddhakAraNAnupalabdhikA udAharaNaviruddhakAraNAnupalabdhira udAharaNa astyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt // 88 // hiMdI--yaha prANI duHkhI hai kyoMki isake pitA mAtA Adi priyajanoMkA saMbaMdha chUTa gayA hai yahAM para duHkhase viruddha sukhakA kAraNa iSTasaMyoga hai isaliye iSTasaMyogake abhAvase duHkhakA anumAna kiyA jAtA hai / / 88 // baMgalA--ei vyakti duHkhI / ye hetu ihAra pitA mAtA prabhRti priyajanera viyoga haiyA che / e sthale duHkhahaite viruddha sukhera kAraNa iSTasaMyoga / ataeva ei iSTasaMyogera abhAva dvArA duHkhera anumAna karA gela // 88 // viruddhasvabhAvAnupalabdhikA udAharaNaviruddhasvabhAvAnupalabdhira udAharaNa anekAMtAtmakaM vastvekAMtasvarUpAnupalabdheH // 86 // * hiMdI-hara eka padArtha nitya anitya Adi aneka dharma vAlA hai kyoMki kevala nityatva Adi eka dharmakA abhAva hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 42 ) yahAM para anekAMtase viruddha padArthakA svabhAva ekAMta hai isa liye ekAMta svarUpake abhAvase anekAMta svarUpakI siddhi kara lI jAtI hai / / 89 // ___vaMgalA-pratyekapadArtha nityatva anityavva prabhRti aneka dharma viziSTa / ye hetu kevala nityatvaprati eka dharmera abhAva vidyamAna / ei sthala anekAMta haite viruddha padArthara svabhAva ekAMta / ei janya ekAMtasvarUpera abhAvadvArA anekAMtasvarUpera siddhi karA haiyAche // 89 // paraMparayA saMbhavat sAdhanamatraivAMtarbhAvanIyaM // 10 // hiMdI-jo sAkSAt sAdhana to na hoM kiMtu paraMparAse hoM unakA aMtarbhAva upayukta sAdhanoMmeM hI karalenA cAhiye unhai jude mAnane kI AvazyakatA nahIM hai // 90 // yathA baMgalA-ye sakala sAkSAt sAdhana nahe kiMtu paraMparA sAdhana haite pAre tAhAdara aMtarbhAva uparyukta sAdhanera madhyeI kariyA laite haive / tAhAdera pRthak svIkAra karivAra AvazyakatA nAI // 90 // yathA- abhUdatra cake zivakaH sthAsAt // 91 // kAryakAryamaviruddhakAryopalabdhau // 11 // hiMdI-isa cAkapara zivaka hogayA kyoMki isa samaya sthAsa dekhanameM A rahA hai / yahAM para sthAsa paraMparAse zivakakA kArya hai arthAt zivakakA sAkSAt kArya chatraka hai aura chatrakakA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) kArya sthAsa hai kyoMki ghaTakI paryAya pahale zivaka tatpazcAt chatraka aura usa se bhI pazcAt sthAsa hotI hai / isa prakAra yaha kAryakArya rUpa sAdhana avirUddhakAryopalabdhimeM aMtarbhUta hotA hai // 91 // 92 // kyoMki baMgalA-ei cAkera upari zivaka (mATIra zivAkAra piMDa vizeSa ) haiyA che / ye hetu ei samaya sthAsa dekhA yAte cha / ei sthala sthAsa paraMparA rUpe zivakera kArya / arthAt-zivakera sAkSAt kArya chatraka evaM chatrakera kArya sthAsa / ye hetu ghaTera pUrvaparyAya zivaka tatpazcAt chatraka evaM tatpazcAt sthAsa haiyA thAke / evaM prakAra ei kAryakAryarUpasAdhana AvaruddhakAryoMpalabdhira aMtarbhUta haite pAre // 91 // 92 // kenanA- . nAstyatra guhAyAM mRgakIDanaM mRgArisaMzabdanAta kAraNaviruddha kAryaviruddha kAryopalabdhau yathA // 13 // hiMdI-yathA-isa guphA mRga krIr3A nahiM karate kyoMki isameM siMha garaja rahA hai| yahAM kAraNAviruddhakArya viruddhakAryopalabdhimeM aMtarbhUta hotA hai arthAt-yahAM mRgakrIr3AkA kAraNamRga usase viruddha siMha usakA kArya garajanA hai // 16 // ___baMgalA-yathA ei guphAya mRga krIr3A kare nA / ye hetu ihAte siMha garjana karite che / ei sthala kAraNAvaruddhakArya viruddha kAryopalabdhite aMtarbhUta haiyA ch| arthAt eikhAne mRga krIDAra kAraNa mRga, tAhAra viruddha siMha o tAhAra kArya garjana hai che 93
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) vyutpannaprayogastu tathopapatyAnyathAnupapattyaiva vA // 14 // ' agnimAnaya dezastathaiva dhUmavattvopapattedhUmavattvAnyathAnupapatte / hetuprayoge hi yathA vyAptigrahaNaM vidhIyate sA ca tAvanmAtreNa vyutpannairavadhAryate // 96 // tAvatA ca sAdhyasiddhiH / / 97 // tena pakSastadAdhArasUcanAyoktaH // 18 // hiMdI vyutpanna puruSake liye to sAdhyake hote hI sAdhana kA honA aura sAdhyake abhAvameM sAdhanakA na honA, kevala vasa itanA hI prayoga (hetukA prayoga ) kAphI hai / jaisA-yaha pradeza AgnivAlA hai kyoMka yahAM agnike rahane para hI dhUma ho sakatA hai / agnike abhAvameM dhUma nahiM raha sakatA / kyoMki jisahetukI vyApti kisI na kisI sAdhyake sAtha nizcita ho cukI hai usI hetukA prayoga kiyA jAtA hai kiMtu vidvAn loga udAharaNa AdikI sahAyatAke vinAhI usa hetuke prayoga sehI vyApti nizcaya karate haiM // evaM usa avinAbhAvI ( sAdhyake vinA na honevAle ) hetuke prayogase hI sAdhyakI siddhi ho jAtI hai aura isIliye AvinAbhAvI hetuke AdhAra batalAneke liye pakSakA prayoga karanA Avazyaka kahA hai // 9 // 95 // 96 // 97 // 98 // baMgalA-kiMtu vyutpanna vyaktira janya kevala sAdhya thAki lei sAdhanera astitva evaM sAdhyAbhAve sAdhana hayanA etAvanmAvaha prayoga karA (hetuprayoga) ucita / yathA-ei pradeza agni
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ (45) viziSTa ye hetu eikhAne agnithAkileI dhUma haite pAre / agnira abhAve dhUma thAkenA / kena nA ye hetura vyApti konao prakArera sAdhyera saMge nizcita haiyA che sei heturai prayoga karA yAya / kiMtu vidvAn loka udAharaNa prabhRtira sahAyatA nA laiyAi sei hetura prayogadvArai vyAptira nizcaya kariyA laya evaM sei avinAbhAvI hetura prayogadvArAi sAdhyera siddhi haiyA yAya / ataeva avinAbhAvI hetura AdhAra jAnAivAra janya pakSera prayoga karA AvazyakIya valA haiyAche // 94 // 95 // 96 67 // 98 // AgamasvarUpa / AptavacanAdinibaMdhanamarthajJAnamAgamaH // 99 // sahajayogyatAsaMketavazAddhi zabdAdayo vastupratipattihetavaH // 10 // yathA mervAdayaH saMti // 101 // hiMdI-Aptake vacana Adise honevAle padArthoke jJAnako Agama kahate haiM / Aptake vacana Adise padArthoMkA jJAna kyoM ho jAtA hai ? yaha saMzaya yukta nahIM kyoMki zabdake aura arthoM ke andara eka svAbhAvika yogyatA vAcya vAcaka zakti hai arthAt zabdameM vAcakazakti aura arthameM vAcya zAkta hai usameM saMketa honese arthAt isa zabdakA vAcya yaha artha hai aisA jJAna hojAnese zabda Adise padArthoMkA jJAna hotA hai / jisa prakAra meru Adi padArtha haiM arthAt meru zabdake
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) uccAraNa karanesehI jaMbUdvIpa ke madhya meM sthita sumerukA jJAna hojAtA hai isI prakAra anya padArthoM kA bhI samajha lenA cAhiye // 69 // 100 // 101 // 1 iti parIkSAmukhasUtrArthe tRtIyoddezaH // 3 // baMgalA - Apteravacana prabhRtira dvArA padArthera ye jJAna haya tAhAke Agama bala / Aptavacana prabhRtidvArA padArthara yathArtha jJAna kena haya ei prakAra saMzaya yukta nahi / ye hetu zabda o ara madhye eka svAbhAvika yogyatA vAcya vAcaka zakti Ache / arthAt zabde vAcaka zakti evaM arthe vAcya zakti tAhAte saMketa hayAte arthAt ei zabdera vAcya ei artha ei prakAra bhAna hayAte zabda prabhRti dvArA padArthera jJAna haya / yathA meru prabhRti padArtha arthAt meru zabdera uccAraNa karilei jaMbUdvIpamadhyastha sumeru parvatera jJAna thAya / ei prakAra anyAnya padArthaira o bujhiyo laibe // 99 // 100 // 101 // iti parIkSAmukhasUtrArthe tRtIyoddezaH // 3 // atha caturthoddezaH sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH // 1 // anuttavyAvRttapratyayagocaratvAtpUrvottarAkArAparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmenArthakriyopapattezva // 2 // hiMdI -- sAmAnya aura vizeSasvarUpa arthAt dravya aura
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (80) paryAyasvarUpa padArtha, pramANakA viSaya hotA hai / kyoMki pratyeka padArtha meM anuvRttapratyaya - sAmAnyapratyaya aura vyAvRttapratyaya vizeSa pratyaya hote haiM jaise puruSameM puruSa aisA sAmAnya pratyaya aura brAhmaNa hai vaizya hai ityAdi vizeSa pratyaya hote haiM / tathA pUrva AkArakA tyAga uttara AkArakI prApti aura svarUpakI sthiti rUpa pariNAmoMse arthakriyA hotI hai / jaise koI puruSa jisa samaya apanI vAlya avasthA samApta kara yuvA avasthAmeM padArpaNa karatA hai usa samaya usakI pUrva avasthA vAlya avasthAkA tyAga aura uttara avasthA yuvA avasthAkI prApti evaM puruSatva rUpase donoM avasthAmeM sthiti rahatI hai arthAt ekahI puruSameM puruSatva aura brAhmaNatva rUpa sAmAnya vizeSa dharma tathA utpAda vyaya aura sthiti rUpa pariNAma rahate haiM / isI prakAra haraeka padArtha meM samajha lene cAhiye // 1 / 2 // baMgalA - sAmAnya o vizeSarUpa arthAt dravya evaM paryAyasvarUpa padArtha pramANera viSaya haya / ye hetu pratyeka padArtha anuvRttapratyaya sAmAnyapratyaya evaM vyAvRttapratyaya vizeSapratyaya haya / yathA- puruSe puruSa ei prakAra sAmAnyapratyaya evaM brAhmaNa, vaizya pratyaya vizeSapratyaya haiyA thAke / evaM pUrvAkArera tyAga o uttarAkArera prApti evaM svarUpera sthitirUpa pariNAmadvArA artha kriyA haiyA thA / yathA koneo vyakti ye samaya svakIya vAlyAvasthA samApta kariyA yuvAvasthAya padArpaNa kare sei samaye
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ (48) tAhAra vAlyAvasthAra ( pUrvAvasthAra ) tyAga evaM yuvAvasthAra ( uttarAvasthAra ) prApti o puruSatvarUpa ubhayAvasthAya sthiti thAke / arthAt ekai puruSe puruSatva evaM brAhmaNasvarUpa sAmAnya vizeSadharma o utpAdavyaya evaM sthitirUpa pariNAma thAke / ei prakAra pratyeka padArthe bujhiyo laive // 1 // 2 // sAmAnyaM dvedhA tiryagUlatAbhedAt // 3 // sadRzapariNAmastiryak khaMDamuMDAdiSu gotvavat // 4 // parAparavivartavyApidravyamUrkhatA mRdiva sthAsAdiSu // 5 // ___ hiMdI sAmAnya do prakArakA hai eka tiryaksAmAnya dUsarA UrdhvatA sAmAnya / samAna pariNAmako tiryak sAmAnya kahate haiM jaisA gotva sAmAnya kyoMki khADI muMDI Adi gauvoMmeM gotva sAmAnya samAnarItise rahatA hai / tathA pUrva aura uttara paryAyoMmeM rahanevAle dravyako (sAmAnyako) UrdhvatA sAmAnya kahate haiM jaise miTTI kyoMki sthAsa koza kusUla Adi jitanIparyAye haiM una sabameM miTTI anugata rUpase rahatI hai // 3 // 4 // 5 // ___baMgalA-sAmAnya dui prakAra / eka tiryaksAmAnya aparaTi-UrdhvatA sAmAnya / sAmAnya pariNAmake tiryak sAmAnya ble| yathA-gotvasAmAnya yehetu khaMDa muMDAdi gorute gotvasAmAnya samAnabhAve thAke / evaM pUrvottaraparyAyastha dravyake (samAnyake) UrdhvatAsAmAnya balA haya / yathA mRttikA / ye hetu sthAsa koza kusUlaprabhRti sakala paryAyei matikA anugatarUpe thAke // 3 // 4 // 5 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 49 ) vizeSazca || 6 || paryAyavyatirekabhedAt // 7 // ekasmina dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA Atmani harSaviSAdAdivat // 8 // arthAtaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat // 9 // -- hiMdI --- paryAya aura vyatireka ke bhedase vizeSabhI do prakAra kA hai / ekahI dravyameM kramase honevAle pariNAmoM ko paryAya kahate haiM jaise ekahI AtmAmeM harSa aura viSAda / tathA bhinna 2 padArthoM meM rahane vAle vilakSaNa pariNAmako vyatireka vizeSa kahate haiM jaise gau aura bhaiMsa arthAt gau aura bhaiMsa ye bhinna 2 padArthoM ke pariNAma haiM // 6 // 7 // 8 // 9 // baMgalA - paryAya evaM vyatireka bhede vizeSao dui prakAra ekai dravya kramazaH utpanna pariNAmake paryAya vizeSa bale / yathA eka AtmAteM harSa o viSAda kramazaH utpanna haya / evaM bhinna 2 padArthesthita pariNAmakeM vyatirekavizeSa balA haya / yathA gomahiSa arthAta go mahiSa bhinna 2 padArthera pariNAma // 6 // 7 // 8 // 9 // iti parIkSAmukhasutrArthe caturthoddezaH // 4 // atha paMcamoddezaH / ajJAnanivRttinopAdAnopekSAca phalaM // 1 // hiMdI - ajJAnakI nivRtti, tyAganA, grahaNa karanA aura
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) upekSA karanA ye pramANake phala haiM / arthAt pramANase ye bAteM hotI hai yahAM pramANakA sAkSAtphala ajJAnanivRtti hai aura zeSa phala gauNa hai // 1 // baMgalA-ajJAnera nivRtti, tyAga, grahaNa evaM upekSA karAi pramANera phala / esthale ajJAnanivRtti phala pramANera pradhAna phala / evaM tyAga, grahaNa, upekSA gauNa phala // 1 // pramANAdAbhinna bhinnaM ca // 2 // yaH pramimIte sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdatta upekSate ceti pratIteH // 3 // hiMdI-phala pramANase kathaMcit abhinna aura kathaMcit bhinna hai / kyoMki jo pramANa karatA hai-jAnatA hai usIkA ajJAna dUra hotA hai aura vahI kisI padArthakA tyAga vA grahaNa athavA upekSA karatA hai isaliye to pramANa aura phalakA abheda hai kintu pramANa phalakI bhinna 2 bhI pratIti hotI hai isaliye bheda bhI hai // 2 // 3 // ___baMgalA-pramANa haite phalake kathaMcit bhinna balA yAya / ye hetu-ye vyakti pramANa kare o jAne tAhArai ajJAna dUra haya evaM sei vyaktii kAnao padArthera tyAga, grahaNa athavA upekSA kare ei hetute pramANa o phalera abheda kintu pramANa o phalera bhinna bhinna o pratIti haya eijanya phalake pramANa haite bhinna o balA yAya // 2 // 3 // iti parIkSAmukhasUtrArthe paMcamoddezaH // 5 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ (51 atha SaSThoddezaH tatonyacadAbhAsaM // 1 // hiMdI - pahile kahe gaye pramANake svarUpa saMkhyA viSaya phalase viparIta svarUpa saMkhyA Adi pramANa svarUpAbhAsa saMkhyAbhAsa viSayAbhAsa aura phalAbhAsa kahe jAte haiM // 1 // baMgalA -- pUrvokta pramANera svarUpa saMkhyA viSaya o phala haite viparIta ( svarUpa saMkhyA Adira AbhAsa ) pramANa svarUpAbhAsa saMkhyAbhAsa viSayAbhAsa o phalAbhAsa balA yAi - teche // 1 // asvasaMviditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsAH / svaviSayopadarzakatvAbhAvAt / puruSAMtara pUrvArthagacchasRNasparzasthANupuruSAdijJAnavat // 2 / 3 / 4 // hiMdI - asvasaMviditajJAna, gRhItArthajJAna, (dhArAvAhikajJAna ) darzana, saMzaya, evaM Adipadase viparyayajJAna, aura anavyavasAyajJAna, ye saba pramANAbhAsa haiM / kyoMki ye jJAna vAstavika rItise apane viSayakA nizcaya nahiM karAte / jisa prakAra dUsare puruSakA jJAna, mArga meM jAte huye puruSakA tRNasparza jJAna, yaha sthANu hai vA puruSa hai yaha jJAna, Adi padase sIpameM rajatakA jJAna, Adi / kyoMki svaviSayakA vAstavikarItase nizcaya na karAne se ye bhI pramANAbhAsa kahe jAte haiM // 2 // 3 // 4 // baMgalA - asvasaMviditajJAna gRhItArthajJAna ( dhArAvAhika * 1
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) jJAna ) darzana saMzaya evaM AdipadagrAhya viparyayajJAna o anadhyavasAya jJAna ei sakala pramANAbhAsa, yehetu ei sakalajJAna vAstavikarUpa nijaviSayera nizcaya karenA / yemana dvitIya puruSera jJAna, pathe calivAra samaya tRNAdisparzajJAna, ihA ki sthANu vA puruSa ei saMzaya jJAna, sUtrera AdipadagrAhya zuktite rajatajJAna o pramANAbhAsa / kenanA uhA o vAstavikarUpa nijavipayara nizcaya karAyanA // 2 // 3 // 4 // cazUrasayordravye saMyuktasamavAyavacca // 5 // . hiMdI-dravyameM cakSu aura rasakA saMyukta samavAya saMbaMdha rahane para bhI jaisA vaha pramANa nahiM mAnA jAtA kyoMki naiyAyika matAnusAra vahAM koI pramANakA phala nahiM hotA usI prakAra cakSu aura rUpakA saMyukta samavAya saMbaMdha bhI pramANa nahiM kahA jA sakatA kyoMki vahAM bhI pramANakA phala nahiM hosakatA isaliye sannikarSa bhI pramANa nahiM hosakatA isa sUtrase sannikarSarUpa pramANa vizeSakA khaMDana kiyA gayA hai // 5 // baMgalA-dravye cakSu o rasera saMyukta samavAya saMbaMdha thAkileo yemana cakSu dvArA rasera pramANa janmenA kenanA naiyAyikamate e sthale kona pramANera phalai hayanA, se rUpa cakSu o rUpera saMyukta samavAya o pramANa nahe / ijhA valAyAya ye se khAneo konao pramANera phala janmenA sutarAM sannikarSa
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 53 ) pramANai haite pArenA / ei sUtra dvArA naiyAyikakRta sannikarSera prAmANya khaMDita haIla // 5 // ___ avaizaye pratyakSaM tadAbhAsaM bauddhasyAkasmAddhRmadarzanAdvahnivijJAnavat // 6 // hiMdI-pratyakSa jJAnako avizada svIkAra karanA pratyakSAbhAsa kahA jAtA hai jisa prakAra bauddha dvArA pratyakSarUpase abhimata-Akasmika dhUmadarzanase utpanna agnikA jJAna avizada honese pratyakSAbhAsa kahalAtA hai // 6 // baMgalA-pratyakSajJAnera avizadatA svIkAra karile tAhA pratyakSAbhAsa-padavAcya haya / yemana bauddhagaNera pratyakSa rUpe Abhimata Akasmika dhUmadarzana-dvArA utpanna agnira jJAna avizada sutarAM tAhA pratyakSAbhAsa // 6 // vaizo'pi parokSaM tadAbhAsaM mImAMsakasya karaNasya jJAnavat // 7 // 2-naiyAyikamate rUpAdira zAna saMyukta samavAya saMbaMdha haya / cakSu saMyukta ghaTa, tAhAta rUpa samaveta Ache sutarAM saMyukta samavAya saMbaMdha rUpera jJAna haite pAre / ei sUtra dvArA tAhA khaMDana karA yAitecha / cakSu saMyukta phale rasa samavAya saMbaMdha thAkilao cakSu dvArA tAhAra zAna hayanA sutarAM saMyukta samavAyAdi saMbaMdha jJAna hoyA pratIti viruddha / Ara uhA pratIti viruddha haile ei-kathA svIkArera mUlIbhUta sannikarSera prAmANya vAdao khaMDita hAla /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ (54 ) hiMdI-parokSajJAnako vizada mAnanA parokSAbhAsa hai jisa prakAra parokSarUpase abhimata mImAMsakoMkA iMdriyajanyajJAna vizada honese parokSAbhAsa kahA jAtA hai // 7 // ___baMgalA-parokSa jJAna vizada haile tAhA parokSAmAsa / yemana mImAMsakera parokSarUpe abhimata iMdriyajanyajJAna vizada haoyAya tAhA parokSAbhAsa // 7 // atasmiMstaditi jJAnaM smaraNAbhAsaM jinadatce sadevadatto ythaa||8|| hiMdI-jisa padArthako pahile suna vA dekha rakkhA hai kAlAMtara meM usakA smaraNa na hokara usakI jagaha dUsarekA smaraNa honA smaraNAbhAsa hai jisa prakAra pUrva anubhUta jinadatta kI jagaha devadatta kA smaraNa smaraNAbhAsa kahA jAtA hai // 8 // baMgalAye padArthake prathama dekhiyA suniyA rAkhA haiyA che kAlAMtare uhAra smaraNa nA haiyA uhAra sthAne anya Ara kichura smaraNa haile tAhA smaraNAbhAsa / yemana pUrve jinadattake dekhiyAchi ekhana tatsthAne yadi devadattera smaraNa haya tave uhA smaraNAbhAsa haive // 8 // sadRze tadevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavadityAdi pratyAbhijJAnAbhAsaM // 9 // hiMdI-sadRzameM yaha vahI hai aisA jJAna aura yaha vahI hai isa jagaha yaha usake samAna hai, aisA jJAna pratyabhijJAnAbhAsa kahA jAtA hai jaise-eka sAtha utpanna hue manuSyoM meM tadevedaM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 55 ) kI jagaha tatsadRza aura tatsadRzakI jagaha tadevedaM yaha jJAna pratyabhijJAnAbhAsa kahA jAtA hai // 9 // baMgalA - sadRza sthale 'ihA amukai' eirUpa aikyabodha vAtAhI ihAi i jJAna sthale 'ihA tatsadRza' ei jJAna ile tAhA pratyabhijJAnabhAsa / yemana yamaja manuSya dvayera madhye " tadevedaM" era sthale tatsadRzajJAna vA " tatsadRzaM " jJAnasthale 'tadevedaM' jJAna ei ubhayai pratyabhijJAnAbhAsa // 9 // " asaMbaddhe tajjJAnaM tarkAbhAsaM // 10 // hiMdI -- jina padArthoM kA ApasameM avinAbhAva saMbaMdha nahiM unakA saMbaMdha mAnanA tarkAbhAsa hai // 10 // baMgalA - ye padArthera sarUpataH konarUpa saMbaMdha nAi, uhAdera saMbaMdha svIkAra karAke tarkAbhAsa bale // 10 // idamanumAnAbhAsaM // 11 // tatrAniSTAdi pakSAbhAsaH ||12|| aniSTo mImAMsakasyAnityaH zabdaH || 13 || siddha: zrAvaNaH shbdH||15|| bAdhitaH pratyakSAnumAnAgamaloka svavacanaiH // 15 // hiMdI - aba anumAnAbhAsa kahate haiN| vahAMpara iSTa asiddha aura abAdhitase viparIta aniSTa siddha aura bAdhita pakSAbhAsa haiM / zabdakI anityatA mImAMsakako aniSTa hai kyoMki mImAMsaka zabdako nitya mAnatA hai / zabda kAnase sunA jAtA hai yaha siddha hai / tathA pratyakSabAdhita anumAnabAdhita AgamabAdhita
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) lokabAdhita evaM svavacanabAdhitake bhedase bAdhita pAMca prakAra hai // 11-15 // - baMgalA-ekhana anumAnAbhAsa balitachi / tanmadhye iSTa asiddha o abAdhitera viparIta aniSTa siddha o bAdhitake pakSAbhAsa balA yAya / zabdera anityatA mImAMsakera mate aniSTa kenanA mImAMsakagaNa zabdera nityatA mAniyA thAkena / zabda zravaNeMdriya grAhya ihA siddha / seirUpa pratyakSabAdhita, anumAnabAdhita, AgamabAdhita, lokabAdhita evaM svavacanabAdhita bhede bAdhita pA~ca prakAra // 11-15 / / tatra pratyakSabAdhito yathA-anuSNo'gnidravyatvAjjalavat // 16 // hiMdI--agni zItala hai kyoMki dravya hai jaisA jala yaha pratyakSabAdhita kA udAharaNa hai kyoMki spArzana pratyakSase amikI zItalatA bAdhita hai // 16 // baMgalA-agni zItala yehetu uhA dravya, yemana jala ei sthale agnira zaitya pratyakSabAdhita, kenanA sparza dvArA agni zItalatA bAdhita haiyAche // 16 // __ apariNAmI zabdaH kRtakatvAd ghaTavat // 17 // hiMdI-zabdakA pariNAma nahIM hotA kyoMki vaha kiyA huA hai jaisA ghaTa, yaha anumAnabAdhita kA udAharaNa hai arthAt (zabdaH pariNAmI kRtakatvAddhaTavat) zabda pariNAmI hai kyoMki kiyA huA hai jaisA ghaTa yaha anumAna usakA bAdhaka hai // 17 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaMparIkSAmukhaM / 57 baMgalA---'zabda apariNAmI ye hetu uhA kRtaka yemana ghaTa' ihA anumAnabAdhitera udAharaNa-arthAt ( zabdaH pariNAmI kRtakatvAt ghaTavat ) zabda pariNAmI yehetu uhA kRtaka yemana ghaTa ei anumAna pUrvokta anumonara vAdhaka Ache // 17 // pretyAsukhaprado dharmaH puruSAzritatvAdadharmavat // 18 // hiMdI-dharma parabhavameM duHkha dene vAlA hai kyoMki vaha puruSake AdhIna hai jaisA adharma yaha Agama bAdhitakA udAharaNa hai kyoMki AgamameM dharma parabhavameM sukhakA dene vAlA aura adharma dukha dene vAlA kahA gayA hai // 18 // baMgalA-'dharma paraloke duHkhadAyI kenanA uhA puruSAdhIna, yemana adharma, ihA Agama vAdhitera udAharaNa, kenanA 'dharma paraloke sukhaprada ' ihA Agama haite jAnA yAiteche / adharma vastutaH parajanme dukhaHdAyI ihA Agama vale // 18 // zuci narazira:kapAlaM pANyaMgatvAcchaMkhazuktivat // 19 / / hiMdI-manuSyake mastakakI khopar3I pavitra hai kyoMki vaha prANIkA aMga hai jisaprakAra zaMkha sIpa prANIke aMga honese pavitra gine jAte haiM / yaha lokabAdhitakA udAharaNa hai kyoMki lokameM zaMkha sIpakI taraha khopar3Iko koI pavitra nahiM kahatA // 19 // baMgalA-naraziro'sthi pavitra yehetu uhA prANIra aMga
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 / sanAtanajainagraMthamAlAyAM / yemana zaMkha zukti prabhRti / ihA lokabAdhita, kenanA zaMkha zuktira mana manuSya mastakera asthike keha pavitra valenA // 19 // .. mAtA me baMdhyA puruSasaMyogepyagarbhavattvAtpUsiddhabaMdhyAvat 20 hiMdI merI mA vAMjha hai kyoMki puruSake saMyoga hone para bhI usake garbha nahIM rahatA jaisA prasiddha baMdhyA strIke puruSa ke saMyoga rahane para bhI garbha nahiM rahatA / yaha svavacanabAdhita kA udAharaNa hai kyoMki merI mAM aura vAMjha ye bAdhita vacana ... baMgalA-AmAra mAtA baMdhyA, kenanA puruSasaMyoga halle o tAhAra garma haitechenA, yemana prasiddha baMdhyA puruSa saMyoga haileA garbhavatI hayanA ihA svavacana vAdhitera udAharaNa / kenanA ' AmAra mAtA ' o ' vaMdhyA ' ei duiTI kathA paraspara bAdhita // 20 // hetvAbhAsA asiddhaviruddhAnekAMtikAkicitkarAH // 21 // hiMdI hetvAbhAsake cAra bheda haiM asiddhahetvAbhAsa viruddhahetvAbhAsa anekAMtikahetvAbhAsa aura akiMcitkara hetvaabhaas||22|| ___baMgalA hetvAbhAsa cAriprakAra-Asiddha, viruddha, anaikAMtika o AkaMcitkara // 21 // svarUpAsiddhahetvAbhAsa asatsavAnizcayo'siddhaH // 22 // hiMdI-jisakI sattAkA pakSameM abhAva ho aura nizcaya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaMparIkSAmukhaM / 59 na ho use asiddha kahate haiM arthAt pakSameM jisakI sattAkA abhAva ho use svarUpIsaddha kahate haiM / aura pakSa meM jisakI sattAkA nizcaya na ho usai saMdigdhAsiddha kahate haiM // 22 // - baMgalA-yAhAra sattA pakSe avidyamAna athavA saMdigdha moTera upara yAhAra sattA pakSe nizcita nahe, tAhAke Asiddha vle| tanmadhye yAhAra sattA pakSe avidyamAna tAhAke svarupAsiddha evaM pakSe yAhAra sattAra saMdeha Ache tAhAke saMdigdhAsiddha kahe 22 saMdigdhAsiddhahetvAbhAsa avidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdazcAkSuSatvAt // 23 // svarUpeNAsattvAt // 24 // hiMdI-zabda pariNAmI hai kyoMki vaha AMkha se dekhA jAtA hai / yaha avidyamAnasattAka arthAt svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai / kyoMki zabda kAnase sunA jAtA hai AMkha se nahiM dekhA jAtA isaliye zabda ( pakSa ) meM cAkSuSatva hetukA svarUpa hI nahiM rahatA // 23 // 24 // baMgalA-zabda pariNAmI yehetu uhAcalugrAhya AvidyamAna sattAka, arthAt svarUpAsiddha hetvAbhAsera dRSTAMta / kenanA zabda zravaNeMdriyagrAhya cAkSuSa nahe / eijanya pakSe zabde cAkSuSa hetura svarUpatai abhAva Ache // 23 // 24 // avidyamAnanidhayo mugdhabuddhi prati-agniratra dhUmAtra // 25 // tasya vASpAdibhAvena bhUtasaMghAte saMdehAt // 26 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60. sanAtanajainagraMthamAlAyAM / hiMdI-anumAnasvarUpase sarvathA anabhijJa kisI mUrkha manuSyake sAmane kahanA ki yahAM agni hai kyoMki dhUAM hai yaha AvadyamAnanizcaya arthAt saMdigdhAsiddha hai / kyoMki mUrkha manuSya kisI samaya pRthvI jala Adi bhUta saMghAta ( vaTaloI Adi ) meM bhApha Adiko dekhakara yahAM agni hai yA nahiM. aisA saMdeha kara baiThatA hai // 25 // 26 // ____baMgalA-anumAna svarUpAnabhijJa keha kona murkhera nikaTa yadi vale ye ekhAne agni Ache kenano dhUma Ache tave tAhA saMdigdhAsiddha / kenano ai mUrkhera bhUta saMghAte vASpaprabhRti dekhiyA ekhAne agni Ache nA nAi ei saMdeha haiyA thAke 25 // 26 sAkhyaM prati pariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 27 // tenAjJAtatvAt // 28 // hiMdI-zabda pariNAmI hai kyoMki vaha kiyA huA hai yahAM sAMkhyake prati kRtakatva hetu saMdigdhAsiddha hai kyoMki sAMkhya matameM padArthokA AvirbhAva tirobhAva mAnA gayA hai utpAda aura vyaya nahiM isaliye vaha kRtakatAko nahiM jAnatA // 27 // 28 // baMgalA'zabda pariNAmI kenanA tAhI kRtaka' sAMye prati ei anumAna saMdigdhAsiddha, kenanA sAMkhyamate padAthera AvirbhAva tirobhAva svIkAra karAhaya, utpatti vinAza tAhArA mAnenA sutarAM kRtakatva tAhAdera avijJeya padArtha 27 / 28 viruddhahetvAbhAsa
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaparIkSAmukhaM / 61 viparItanizcitAvinAbhAvo viruddho'pariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 29 // hiMdI-jisa hetukA avinAbhAvasaMbaMdha (vyApti) sAdhya se viparItake sAtha nizcita ho usai viruddhahatvAbhAsa kahate haiM jaisA zabda pariNAmI nahi hai kyoMki kRtaka hai yahAM para kRtakatva hetukI vyApti apariNAmitva se viparIta pariNAmitva ke sAtha hai isaliye kRtakatva hetu viruddhahetvAbhAsa kahA jAtA hai // 29 // ___baMgalA-ye hetura AvinAbhAvasaMbaMdha [ vyApti ] sAdhyera viparItera sahita nizcita haya, tAhAke viruddha hetvAbhAsa vale yemana zabda apariNAmI kenanA tAhI kRtaka / esthale apariNAmitvera viparIta pariNAmitvera sahita kRtakatva hetura vyApti Ache, sutarAM kRtakatvake viruddha hetvAbhAsa balA yAya // 29 // vipakSepyaviruddhavRttiranaikAMtikaH // 30 // hiMdI-jo hetu pakSa sapakSa vipakSa tInoMmeM rahe usai anaikAMtika kahate hai // 30 // ____ baMgalA-ye hetu pakSa sapakSa o vipakSa ei tinaTIrai thAke tahAke anaikAMtika valA haya // 30 // nizcitavipakSavRttikA udAharaNa nizcitattiranityaH zabdaH prameyatvAt ghaTavat / AkAze nityepyasya nizcayAt // 31 // 32 // hiMdI-jo hetu vipakSameM nizcitarUpase rahai usai nizcita
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 sanAtanajainagraMthamAlAyAM / vRtti anaikAMtika kahate haiM jisaprakAra zabda anitya hai kyoMki prameya hai jaise ghar3A / yahAM para prameyatva hetu nizcita vipakSa vRtti anaikAMtika hai kyoMki nityapadArtha AkAzAdi vipakSama nizcayarUpase rahatA hai // 31 // 23 // .. baMgalA-ye hetu vipakSe nizcitabhAva thAke tAhAke nizcaya vRtti anekAMtika vale / yemana zabda anitya kenanA uhA prameya yemana ghaTa / esthala pramayatvahetu nizcitavipakSavRtti anaikAMtika ye hetu nityapadArtha AkAzAdirUpa vipakSe oprameyatva nizcita rUpa Ache // 31 // 32 // zaMkitavipakSavRttikA udAharaNa zaMkitavRttistu nAsti sarvajJo vaktRtvAt / sarvajJatvena vaktRtvAvirodhAt // 33 // 34 // hiMdI--jo hetu vipakSameM saMzayarUpase rahe usai zakitavRtti anakAMtika kahate haiM jisa prakAra sarvajJa nahiM hai kyoMki volane vAlA hai yahAM para vaktRtva hetu zaMkitavipakSavRtti anekAMtika haiM kyoMki eka jagaha sarvajJatva aura vaktRtva rahasakate haiM sarva / jJatva vaktRtvakA virodha nahiM // 33 // 34 // baMgalA-ye hetu vipakSe saMdigdha bhAve Ache tAhAke zaMkitavRti anaikAMtika vale / yemana sarvajJa nAi ye hetu vaktRtva Ache / ekhAne vaktRtva hetu zaMkita vipakSavRtti anekAMtika /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaparIkSAmukhaM / 63 kAraNa sarvajJatva o vakRtva ekasthala thAkina pAra / etadubhayera virodha nAi // 33 // 34 // akicitkarahetvAbhAsa___ siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturkiNcitkrH| siddhaH zrAvaNaH zabdaH zabdatvAt / kiNcidkrnnaat| yathAnuSNo'gnidravyatvAdityAdau kiMcitkartumazakyatvAt / lakSaNa evAsau doSo vyutpannapUyogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt // 35 // 36 // 37 // 38 // 39 // hiMdI jo sAdhya svayaM siddha ho athavA pratyakSa Adise bAdhita ho usa sAdhyakI siddhike liye yadi hetukA prayoga kiyA jAya to vaha hetu kucha na karanekekAraNa akiMcitkara hetvA bhAsa kahA jAtA hai jaise zabda, kAnase sunA jAtA hai kyoMki vaha zabda hai yahAM para zabdameM zrAvaNatva svayaM siddha hai isaliye zabdameM zrAvaNatvakI siddhikoliye prayukta zabdatva hetu akiMcitkara hetvAbhAsa kahA jAtA hai / kyoMki yaha hetu yahAM kucha karatA nahiM / (ise siddhisAdhyavAle aA~kIcakara hetukA udAharaNa samajhanA caahiye)| jisaprakAra agni zItala hai kyoMki vaha dravya hai yahAM para agnikI zItalatA pratyakSabAdhita hai isaliye dravyatva hetu, kucha bhI na karanese AkaMcitkara hetvAbhAsa kahA jAtA hai (siddhasAdhya akiMcitkara hetvAbhAsa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM / vyatirekavikalakA dRSTAMta iMdriyasukha hai kyoMki amUrtatvarUpa sAdhana kA vyatireka mUrtatva hotA hai aura vaha iMdriyasukhameM nahiM rahatA evaM ubhaya vyatirekavikalakA dRSTAMta AkAza hai kyoMki pauruSeyatva mUrtatva donoM hI nahiM rahate / tathA jo amUrta nahiM hai vaha apauruSeya bhI nahiM hai isaprakAra vyatireka dRSTAMta bhI dRSTAMtAbhAsa kahA jAtA hai arthAt vyatirekameM pahale sAdhyA bhAva aura pIche sAdhanAbhAva kahA jAtA hai / yahAM para pahale sAdhanAbhAva aura pIche sAdhyAbhAva kahA gayA hai isaliye yaha vyatireka dRSTAMtAbhAsa hai // 44 // 45 // - baMgalA-vyatirekadRSTAntAbhAsa tIna prakAra,-sAdhyavyatirekavikala, sAdhanavyatirekavikala evaM sAdhyasAdhanobhaya vyatirekavikala / yathA zabda apauruSeya kenanA tAhI amUrta ei udAharaNai sAdhyavyatirekavikalera dRSTAnta, kenanA apauruSeyatva rUpa sAdhyera vyatireka pauruSeyatva paramANute thAkenA / sAdhana vyatireka vikalera dRSTAnta indriya sukha, kenanA amUrtatva rUpa sAdhanera vyatireka ( abhAva) mUrtatva indriyasukhe thAkenA evaM ubhaya vyatireka vikalera dRSTAnta AkAza kenanA pauruSa yatva mUrtatva ubhayai AkAza thAkenA / ei rUpe ye adttanaha tAhA apauruSeya o nahe eirUpa vyatirake dRSTAnta o dRSTAntA bhAsa / kenanA vyatireka prathama sAdhyAbhAva o pare sAdhanAbhAva
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaMparIkSAmukhaM / 65 zabdo'mUrttatvAdidriyasukhaparamANughaTavat viparItAnvayazca yadapauruSeyaM tadamUrta / vidyudAdinAtiprasaMgAt // 40 // 41 // 42 // 43 // hiMdI-anvayadRSTAMtAbhAsa tIna prakArakA hai sAdhya vikala sAdhanavikala aura sAdhyasAdhanaubhayavikala / yathA-zabda apauruSeya hai-kisIpuruSa dvArA nahiM kiyAgayA hai kyoMki vaha amUrta hai jaisA iMdriyasukha paramANu aura ghaTa // arthAt yahAM para iMdriya sukha sAdhyavikala dRSTAMta kyoMki iMdriya sukha apauruSeya nahi hai puruSakRtahI hai / paramANu sAdhana vikala dRSTAMta hai kyoMki paramANumeM rUpa rasa gaMdha Adi rahate haiM isa liye vaha mUrta hai amUrta nahi aura ghaTa ubhaya vikala hai kyoMki ghaTa puruSa kRta aura mUrta hai isaliye usameM apauruSeyatva sAdhya evaM amUtatva hetu donoMhI nahi rahate / yahAM sAdhya vikala Adike kramase udAharaNa samajhalenA cAhiye tathA isI uparyukta anumAnameM jo 2 amUrta hotA hai vaha 2 apauruSeya hotA hai esI vyApti hai parantu jo 2 apauruSeya hotA hai vaha 2 amUrta hotA hai aisI ulTI vyApti dikhAnA bhI anvayadRSTAMtAbhAsa kahAjAtA hai kyoMki vijalIse vyabhicAra hojAtA hai arthAt vijalImeM apauruSeyatva to rahatA hai amUrtatva nahiM rahatA / / 40141142 / 43 // baMgalA-anvayadRSTAntAbhAsa tina prakAra-sAdhya vikala sAdhana vikala o sAdhyasAdhanobhaya vikala / yathA ' zabda
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 sanAtan2ajainagraMthamAlAyAM / apauruSeya yehatu amUrta yemana iMndriya sukha, paramANu o ghaTa / ekhAne iMndriya sukha sAdhyavikala dRSTAnta kenanA iMdriyasukha apauruSeya nahe, pratyuta tAhI puruSasaMpAdyai haya / paramANu sAdhana vikala dRSTAnta kenanA paramANute rUpa rasAdi thAkAya tAhI mUrtta dravyai, amUrta nahe / ghaTa ubhayavikala kenanA tAhA pauruSeya evaM mUrtta padArtha / apauruSayatva rUpa sAdhya vA amUrttatva rUpa sAdhana ghaTe nAi / ei dRSTAntatraye yathAkrame sAdhya vikalatAdi bujhiyA laive / uparyukta anumAne yaiye amUrtta sese apauruSeya ihAi vastutaH anvayavyApti, kintu yadi erupa vyAptinA dekhAyA ye apauruSeya se amUrtta erupa vyApti dekhAi tabe tahA anvaya dRSTAntAbhAsa kathite haeve, kenanA ei vyAptite vidyut antarbhAve vyabhicAra haive / vidyut apauruSeya kintu tAhA amUrtta nahe ||40-43 // vyatirekasiddhatadvyatirekAH paramANvidriyasukhAkAzavat viparItavyatirekazca yannAmUrta tannApauruSeyaM // 44|45 || hiMdI -vyatirekadRSTAMtAbhAsakai tIna bheda hai sAdhya vyatirekavikala, sAdhanavyatirekavikala evaM sAdhya sAdhana ubhaya vyatireka vikala / yathA - zabda apauruSeya hai kyoMki amUrta hai isa ukta udAharaNameM hI sAdhya vyatireka vikala dRSTAMta hai kyoMki apauruSeyatva rUpasAdhyakA vyatireka ( abhAva ) pauruSeyatva hotA hai aura vaha paramANurme nahiM rahatA / sAdhana
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaMparIkSAmukhaM / 67 kA dRSTAMta svarUpa yaha pratyakSabAdhita AkaMcitkarahetvAbhAsakA udAharaNa hai ) tathA yaha akiMcitkara hetvAbhAsakAsvarUpa vahI nirdiSTa hotA hai jahAM hetuke lakSaNakI chAnabIna kI jAtI hai vAdakAla meM nahiM kyoMki vAda meM yadi vyutpanna dvArA duSTapakSakA prayoga ho jAyegA to usa pakSake duSTa honese usakA prayoga bhI duSTa hI samajhA jAyagA // 35 // 36 // 37 // 38 // 39 // baMgalA-ye sAdhya svayaMsiddha vA pratyakSAdi bAdhita ai sAdhyera siddhira janya hetu prayoga kArale tAhAte kona phalai hayanA sutarAM tAhI AkiMcitkarahetvAbhAsa kathita haya / 'yemana zabda zravaNamAhya kAraNa uhA zabda' / ai sthala zabdera zrAvaNatva svayaMsiddha uhA sAdhana kArate hetu prayoga vyartha sutarAM uhAke akiMcitkara kahA yAya / pratyakSAdi bAdhitasthala AkiMcit kara hetvAbhAsa yemana 'agni zItala kenanA uhA dravya yemana jaise', esthala agnira zaitya pratyakSavAdhita haoyAya hetu prayoga dvArAya o ihA siddha hayanA sutarAM ai sthala hetu prayoga akiMcitkarahetvAbhAsa haila / ei akiMcitakara hetvAbhAsa doSa catura lakSaNa nirupaNa kAlei nidiSTa haya, vAMdakAle nahe, kAraNa vAdakAle vyutpanna loka dvArA yadi duSTa pakSera ullekha haya tabai tAhAra prayoga o duSTa pUmANita haya // 35 // 39 // dRSTAMtAbhAsA anvye'siddhsaadhysaadhnobhyaaH| apauruSeyaH
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 sanAtanajainagraMthamAlAyAM / haya kintu ai sthala prathame sAdhanAbhAva pare sAdhyAbhAva balA haiyAche // 34 // 45 // ___ bAlapyogAbhAsaH paMcAvayaveSu kiyddhiintaa| agnimAnayaM dezo dhUmavattvAt yaditthaM taditthaM yathA mahAnasaH / dhUmavAMzcAyamiti vA / tasmAdagnimAn dhUmavAMzcAyaM / spaSTatayA prakRtA pUtipacerayogAt // 46 // 47 // 48 // 49 // 50 // hiMdI-upayukta pratijJA hetu Adi pAMca avayavoMmeM yadi eka bhI avayava kama hogA to vaha vAlaprayogAbhAsa kahA jAyagA / jisa prakAra isa dezameM agni hai kyoMki yahAM dhUma dIkhatA hai jahAM dhUma hotA hai vahAM niyamase Agna hotI hai jaisA rasoIghara, yahAM para pratijJA hetu aura udAharaNa ina tIna hI avayavoMkA ullekha kiyA gayA hai isaliye yaha vAla prayogAbhAsa hai / athavA inhI tIna avayavoMke sAtha 'vaisA yaha bhI dhUmavAlA hai' yaha caturtha avayava (upanaya) jor3a kara cAra avayavoMkA ullekha bhI vAlaprayogAbhAsa hai / tathA honA to cAhiye dRSTAMtake pIche upanaya aura usake pIche nigamanakA prayoga, kiMtu vaisA na kara ulTAprayoga-arthAt pahile nigamanakA aura pIche upanayakA prayoga karanA bhI vAlaprayogAbhAsa hai jaisA-isIliye yaha agnivAlA hai| aura yaha bhI dhUmavAlA hai (yahAM para pahile nigamanakA prayoga aura pIche upanayakA prayoga
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaparIkSAmukhaM / 69 kiyA gayA hai) kyoMki uparyukta avayavoMse nissaMzaya sAdhya kA jJAna nahiM hotA // 46 // 47 // 58 // 49 // baMgalA-upayukta pratijJA hetu Adi paJca avayavera madhye yadi ekaTI o kama haya tave uhA vAlaprayogAbhAsa valiyA kathita haya / yemana ei deza agni Ache kenanA esthAne dhUma dekhA yAiche yakhAne dhUma yAke sekhAne nizcitai agni thAke yemana mahAnasa (pAkazAlA) / ekhAne pratijJA hetu udAharaNa ei tina avayavera ullekha karA haiyAche eijanya ihAbAle prayogAbhAsa / athavA ei tina avayavera sahita ei sthAne o dhUmayukta eD caturtha avayava (upanaya) saMyukta karile o uhA vAlaprayogAbhAsa haive / dRSTAntera para upanaya tat pazcAt nigamanera ullekha karA rItisaMgata konao tAhA nAkariyA vipa rIta bhAve prathama nigamana o tatpara upanayera ullekha karA haya tava tAhA o vAlaprayogabhAsa haive / yathA ' ejanya ihA Agnimati' ei nigamana valiyA yadi para ' ihAdhUmayukta ei viparItabhAve valAte ei sthAne avayava dvArA niHsaMzayitarUpa sAdhyera jJAna hailanA // 46 // 59 // . rAgadveSamohAkAMtapuruSavacAnAjjAtamAgAmamAgamAbhAsaM / yathA nadhAstIre modakarAzayaH saMti dhAvadhvaM mANavakAH / agulyana hastiyUthazatamasti iti cAvisaMvAdAt // 51 // 52 // 53 // 54 // hiMdI-jo Agama rAgI dveSI aura mohIpuruSake vacanase
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 sanAtanajainagraMthamAlAyAM / utpanna ho use AgamAbhAsa kahate haiM jaisA bAlako daur3o nadIke kinAre bahutase lADU rakkhe haiN| tatha aMgulIagrabhAgameM saikar3o hAthiyoMkA samUha rahatA hai| kyoMki rAgI dveSI Adike bacanoM meM visaMvAda arthAt padAthakA vAstavika jJAna nahiM hotaa| ____baMgalA--ye Agama rAgI dveSI athavA mohI vyaktidvArA janita tAhA AgamAbhAsa / yemana vAlako nadI tIre modakarAzi Ache zIghra daur3AiyA yAo, vA aMgulira agrabhAge hastizata zata rahiyAche esakate AgamAsa, kenanA rAgIdveSari kathAdvArApadArthara vAsvavika jJAna hayanA // 52 // 54 // pratyakSamevaikaM ghamANamityAdisaMkhyAbhAsaM / laukAyatikasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya paravudhyAdezcAsiddharatadviSayatvAt / saugatasAMkhyayogAbhAkarajaiminIyAnAMpatyakSAnumAnAgamopamArthApatyabhAvairekaikAdhikAptivat / anumAnAdestadviSayatve pramANAMtaratvaM / tarkasyeva vyAptigocaratve pUmANAMtaratvaM / apamA nnsyaavyvsthaapktvaat| pUtibhAsabhedasya ca bhedakatvAt // 55 // 56 // 57 // 58 // 59 // 60 // hiMdI-kevala eka pratyakSa hI pramANa hai / ityAdi kahanA saMkhyAbhAsa hai / kyoMki pratyakSajJAna paraloka aura parajJAna AdikA viSaya nahiM karatA aura jo jJAna jisako nahiM jAnatA vaha usakA niSedha aura vidhAna bhI nahiM karasakatA isaliye nAstikamatameM na paralokakA niSedha ho sakatA hai aura na para
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaMparIkSAmukhaM / 71 buddhi AdikI siddhi ho sakatI hai| jaisA ki pratyakSa anumAna Agama upamAna arthApatti aura abhAva ina hai pramANoM meM pratyakSa anumAna Adiko lekara eka 2 adhika pramANamAnane vAle bauddha sAMkhya naiyAyika prAbhAkara aura ( vaidAntiko va ) bhaTTako pratyakSa AdimeM aMtarbhUta na honese vyApti jJAna judA hI mAnanA par3atA hai evaM vyAptike judemAnanese 'dohI pramANa haiM ' athavA 'tIna hI pramANa hai yaha unakA kahanA saMkhyAbhAsa kahA jAtA hai / yadi cArvAka kahai anumAnase para loka AdikA niSedha kareMge to use pratyakSameM judA anumAna pramANa svIkAra karanA par3egA evaM pratyakSahI eka pramANa hai yaha unakA kathana vilakula saMkhyAbhAsa siddha ho jAyagA / jaisA ki - bauddha Adi vyApti kI siddhike liye tarka eka judAhI pramANa mAnate haiM aura tarka mAnase pramANa dAhI athavA tIna AdihI hai yaha kathana unakA saMkhyAbhAsa samajhA jAtA hai / yadi bauddha Adi yaha kaha tarkako svIkArato karate haiM paraMtu vaha pramANa nahiM yaha bhI unakA kathana mithyA hai kyoMki jo pramANa nahiM mAnA jAtA usase vastu kI vyavasthA kadApi nahiM hosakatI yadi tarka pramANa na mAnA jAyagA to usase kadApi vyAptikIM siddhi nahIM ho sakatI / tathA tarka Adi ko pramANamAnanemeM dUsarA yaha bhI hetu hai - ki jinakA pratibhAsa bhinna 2 hotA hai ve jude pramANa mAne jAte jAte haiM pratyakSa Adise tarka AdikA pratibhAsa vilakSaNa hai isa
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 sanAtanajainagraMthamAlAyAM / liye pratyakSa Adise tarka Adi pramANa jude hI hai // 55 / 56 57/58 / 56 / 60 // baMgalA-'kevala eka pratyakSai pramANa' ihA valA saMkhyA bhAsa / kenanA pratyakSajJAna paraloka bA parakIyajJAnake viSaya kA nA, aura yAhAra ye jJAna viSaya hayanA tAhAra sejJAnera vidhi vA niSedha karA sambhava hayanA, ei janya nAstikamate paralokera niSedha haite pArenA / aura parakIya buddhi prabhRtira siddhi haite pArenA, yamana pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, arthApatti o abhAva ei chaya pramANara madhye pratyakSa anumAna Adike niyA eka ekaTI adhika pramANa svIkArakArI vauddha, sAMkhya, naiyAyika, prabhAkara o jaiminIyera matokta pratyakSa Adite aMtarbhukta nA haoyAya vyAptijJAnake o atirikta mAnite haive, eirupe vyAptijJAnake atirikta mAnite haile "duiTIi pramANa" "tina TIi pramANa" ekarUpa saMkhyA nirdeza karA o saMkhyAbhAsa haiyA dADAya / yadicArvAka vala ye anumAna dvArA paraloka prabhRtira niSedha kariva tabe tAhAra pratyAkSAtirikta anumAna mAnite haya evaM ihA haile 'pratyakSai ekamAtra pramANa' tAhAra ei kathAya nizcayai saMkhyAbhAsa haiyA pare / eirupa bauddhera o vyApti siddhira janya atirikta pramANa taka mAnita haive / uhA mAnile tAhAra 'duiTIi prAmANa' ei kathAte saMkhyAbhAsa haila / yadi / vauddha prabhRti valena ye tarka mAni kintu uhA pramANa nahe tave
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdI baMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 73 tAhA asaMgata, kenA ye nije pramANa nahe tAhA dvArA vastuvyavasthA kakhana o haite pArenA / tarka pramANa nA haite tadddvArA vyApti siddhi kakhana o saMbhava nahe / Ara tarka Adira pramANatve ihA o apara yukti ye yAhAra pratibhAsa bhinnarUpe haya tAhA atirikta pramANa rUpe gaNya, pratyakSa Adi haite tarkaprabhRtira pratibhAsa vilakSaNa, sutarAM uhA atirikta pramANa rUpe gaNya hahate pAre / / 55-60 // viSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA svataMtraM / tathA'pratibhAsanAt kAryAkaraNAcca / samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt / parApekSaNe pariNAmitvamanyathA tadabhAvAt / svayamasamarthasyAkArakatvAtpUrvavat / / 61 / 62 / 63 / 64 / 65 // hiMdI --- pramANakA viSaya kevala sAmAnyahI hai athavA vizeSa hai vA sAmAnya aura vizeSa donoM pramANake svataMtra viSaya haiM yaha kahanA viSayAbhAsa hai / kyoMki padArthameM kevala sAmAnya Adi mAlUma nahiM par3ate aura kevala sAmAnya Adi se koI arthakriyA bhI nahIM bana sakatI / kahoge - kevala sAmAnya Adike mAnanese bhI arthakriyA ho jAtI hai to vahAMpara do prazna upasthita hote haiM - samartha hokara kevala sAmAnya Adi kriyA karate haiM ki asamartha ? yadi samartha hokara kArya karate haiM to hamezaha kAryakI utpatti honI cAhiye kyoMki kevala sAmAnya Adi kAryakaranemeM kisI dUsarekI apekSA nahiM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 sanAtanajainagraMthamAlAyAMrakhate / yadi sAmAnya Adi kAryakaranemeM sahakArIkI apekSA kareMge to ve pariNAmI ThahareMge kyoMki ve sahakArI kAraNoMkI sahAyatA vinA akele kArya nahiM karate kiMtu unakI sahAyatA se karate haiM, yaha bAta binA pariNAmI mAne bana nahIM sakatI yadi kahoge ki-asamartha hokara sAmAnya Adi kArya karate haiM to yaha ThIka nahIM / kyoMki jo asamartha hai vaha jaisA sahakArI kAraNoMke Agamanake pUrva kucha nahiM karasakatA usIprakAra sahakArI kAraNoMke milanepara bhI kucha nahiM kara sakatA, sAmAnya Adi bhI asamartha mAne haiM isaliye ve bhI kucha kAma nahiM kara sakate // .. baMgalA-pramANera viSaya kevala sAmAnyai haya vA kevala vizeSai haya athavA sAmAnya vizeSa ubhayai svataMtra prAmANika viSaya haya, ihA balA viSayAmAsa / kenanA padArthera madhye kevala sAmAnya prabhRtira bhAna haya nA / Ara kevala sAmAnya Adira dvArA kona arthakriyAo haite pAre nA / yadi vala kevala sAmAnya Adi mAnileo arthakriyA haiyA yAya taba se sthale duiTI prazna-ei ye kevala sAmAnya Adi samartha haiyA arthakriyA kare, nAki asamartha haiyA ? yadi samartha haiyA kArya kare tave sarvadA kAryotpatti hauka / kenanA kevala sAmAnya Adi dvArA kArya kastei ta Ara dvitIya kichura apekSA nAi / yadi anya sahakArIra apekSA kare, tAhA haile uhA pariNAmI
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 75 vivecita haive kenanA sahakArI kAraNera sahAyatA chADA kArya kare nA evaM sahakArIra sahAyatArya kareM, ei. kathA pariNAma svIkAra nA karile balA yAite pAre nA / yadi bala ye asamartha haiyA sAmAnya Adi kArya kare tave tAhAo yuktiyukta haila nA / kAraNa ye asamartha, se yemana sahakArI kAraNera saMghaTanera pUrve kichu karite pAre nA, temana sahakArI kAraNera saMghaTanera pareo kichu karite pAribe nA, sAmAnya Adi asamartha haile se kona bhAvei kAja karite pAribe nA // 62-65 // ____ phalAbhAsaM pramANAdabhinna bhinnameva vA / abhede tavyavahArAnupapatteH / vyAvRttyApi na. tatkalpanA phalAMtarAd vyAhattyA'phalatvaprasaMgAt / pramANAMtarAd vyAvRttyevApramANatvasya / tasmAdvAstavo bhedaH / bhede tvAtmAMtaravattadanupapatteH samavAye'tiprasaMgaH // 66 / 77781667071 / 72 // hiMdI-pramANase phala bhinna hI hai athavA abhinna hI hai yaha kahanA phalAbhAsa hai / yadi pramANaseM phalakA sarvathA abheda hI mAnaliyA jAyagA to yaha pramANa hai aura yaha phala hai aisA vyavahAra hI na bana sakegA, yadi yahAM para yaha kahA jAya ki abheda mAnane para bhI aphalakI vyAvRttise phalakI kalpanA ho jAyagI jaisA ki bauddha mAnate haiM so bhI ThIka nahIM kyoMki aphalakI vyAvRttise phalakI kalpanAkI taraha dUsare kisI samAnajAtIya phalakI vyAvRttise sarvathA aphalakI hI kalpanA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 sanAtanajainagraMthamAlAyAM ho jAyagI jaisA ki bauddha-samAnajAtIya dUsare pramANakI vyAvRttise apramANa svIkAra karate haiN| evaM sarvathA aphalakI kalpanAse phala bhI saMsArameM koI padArtha hai yaha bAta hI siddha na ho sakaigI, isaliye mAno ki pramANa aura phalakA bheda vAstava bheda hai| yahAM para bhI sarvathA bheda nahiM kaha sakate kyoMki yadi sarvathA bheda mAna liyA jAyagA to jaisA dUsare AtmAke pramANakA phala hamase bhinna hai usIprakAra hamArI AtmAke pramANakA phala bhI hamase bhinna par3a jAyagA aura aisI sthitimeM vaha phala hamAre hI pramANakA hai yaha bAta nahiM bana sakatI / kahoge ki--yadyapi pramANa aura phala bhinna haiM tathApi samavAyasaMbaMdhase jisa AtmAmeM pramANa rahegA phala bhI samavAyasaMbaMdhase usImeM rahegA so bhI ThIka nahIM, kyoMki samavAya mAnanepara bhI atiprasaMga doSa AtA hai arthAt samavAyako eka nitya aura vyApaka mAnA gayA hai isa liye isI AtmAmeM pramANa va phala samavAya saMbaMdhase rahatA hai isa dUSaNakA nivaTerA nahiM ho sakatA // 66-72 // baMgalA-pramANa haite phala bhinna vA abhinna ihA balA phalAbhAsa / yadi pramANa haite phalera sarvathA abheda mAniyA laoyA jAya tabe uhAo pramANai haiyA paDila, sutarAM phala baliyA balA asaMgata / e sthale bauddhera mata yadi bali ye abheda haileo aphalera. vyAvRttirUpa phalera kalpanA haibe, tAhA o Thika nahe, kenanA aphala vyAvRtti dvArA phalera kalpanAra
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 77 mata dvitIya Ara ekaTI samAna jAtIya phalera vyAvRttidvArA aphalerao kalpanA karA yAya / yemana bauddha samAnajAtIya pramANera vyAvRttidvArA apramANa svIkAra karena / Ara sarvathA aphala kalpanA karile jagate phala nAmaka jinisa Ache ihAi siddha haibe nA / ejanya pramANa o phalera bheda vAstava bhedai balite haibe kiMtu ekhAne sarvathA bhedao valA yAya nA kenanA yadi sarvathA bheda mAniyA laoyA yAya tabe yemana dvitIya AtmAra pramANera phala AmA haite bhinna, serUpa AmAra AtmAra pramANaphalao AmAhaite bhinna haiyA par3e / Ara ei rItite. 'ai phala AmArai pramANera phala' ihA balAo azakya haiyA uThive / balite pAra ye ' yadio pramANa o phala bhinna, tathApi samavAya saMbaMdhe ye AtmAte pramANa thAkibe sei AtmAtei samavAyasaMbaMdhe phalao thAkive / ' e kathAo Thika nahe kenanA samavAya mAnileo atiprasaMga doSa haya arthAt samavAyake eka nitya o vyApaka mAnA haiyA che / sutarAM ei AtmAte pramANa vA phala samavAya saMbaMdhe thAke ei doSera nivRtti haite pAre nA // 66-72 // pramANatadAbhAsau duSTatayodbhASitau parihRtAparihRtadoSau vAdinaH sAdhanatadAbhAsau prativAdino dUSaNabhUSaNe ca // 73 // hiMdI-prathama vAdIne pramANakA prayoga kiyA aura pratibAdIne usa pramANako duSTa banAdiyA usasamaya yadi vAdI prati
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 sanAtanajainagraMthamAlAyAM vAdI dvArA diye doSako haTA detA hai taba to vaha pramANa vAdIkeliye sAdhana aura prativAdIke liye dUSaNa hai / tathA vAdI pahale sAdhanAbhAsakA prayoga kara aura prativAdI use duSTa banAde evaM pIche vAdI usa doSako na haTA sake to vaha sAdhanAbhAsa vAdIke liye dUSaNa aura prativAdIkeliye bhUSaNa ho jAtA hai| yahI svapakSake sAdhana aura parapakSake dUSaNakI vyavasthA hai // 73 // ___baMgalA-prathama vAdI pramANera prayoga karila, pare prativAdI ai pramANera doSa dekhAila, ai samaya yadi vAdI prativAdI kathita doSera nirAkaraNa karite pArena tabei ai pramANa vAdIra pakSera sAdhaka evaM prativAdIra dUSaNa haibe / Ara yadi vAdI prathama sAdhanAbhAsera prayoga kare, pare prativAdI ai sAdhanAbhAsera doSa dekhAiyA deya vAdIo yadi prativAdidarzita doSera uddhAra nA karite pAre tabe vAdIra pakSe ai sAdhanAbhAsa dRSaNa evaM prativAdIra pakSe bhUSaNa haiyA yAya / ihAi svapakSasAdhana o parapakSadUSaNera vyavasthA // 73 // saMbhavadanyadvicAraNIyaM // 74 // hiMdI-isaprakAra isagraMthameM pramANa pramANAbhAsAdikA lakSaNa kaha diyA gayA inase atirikta naya aura nayAbhAsa AdikA svarUpa hai vaha bhI dUsare 2 graMthoMse vicArapUrvaka jAna lenA cAhiye // 74 // ___ vaMgalA-ei prakAre ei graMthe pramANa o pramANabhAsA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMdIbaMgAnuvAdasahitaM parIkSAmukhaM / 79 dira lakSaNa balA gela, ihA haite atirikta naya o nayAbhAsAdira svarUpa yAhA Ache tAhAoM anyAnya graMtha haite vicArapUrvaka jAniyA laive // 74 // . parIkSAmukhamAdarza heyopaadeytttvyoH| saMvide mAdRzo bAlaH parIkSAdakSavadavyadhAM // 1 // iti parIkSAmukhaM samAptaM / hiMdI-parIkSA pravINamanuSyakI taraha mujha bAlakane heya ( tyAgane yogya) upAdeya (grahaNakarane yogya ) tattvoMko apane sarIkhe bAlakoMko uttamarItise samajhAneke liye darpaNake samAna isa parIkSA mukhagraMthakI racanA kI hai / arthAt parIkSAkuzala manuSyaM jaisA prAraMbha kiya kAmako pUrNakarake mAnatA hai usIprakAra maiMne ise pUrNa kiyA hai / tathA darpaNa jaisA acche bure saba padArthoM kA prakAzaka hai usIprakAra yaha graMtha bhI heyopAdeya bure padArthoMkA batalAnevAlA hai / isa prakAra parIkSAmukhasUtroMkA bAlAvabodha hindI anuvAda samApta huvA // baMgalA- Ami parIkSApravINa manuSyera mata heya (tyAjya) o upAdeya (grAhya) tattvera jJAnadAna karivAra abhiprAye maMdabuddhira janya AdarzabhUta ei parIkSAmukha granthera racanA karilAma / arthAt parIkSA kuzala paMDita yemana prArabdha kAryera pUrNatA saMpAdana kare, seirUpa Amio ei graMtha saMpAdana kArya saMpanna
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 sanAtanajainagraMthamAsAyAM karilAma / darpaNa yemana saba padArthera svarUpa prakAzaka seirUpa ei graMthao sadasat padArthera nirNAyaka haive // iti parIkSAmukha sUtrera baMgAnuvAda samApta haila /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ sNskRtprveshinii| vidita ho ki vartamAnake samasta vidvAnoMne nizcaya kiyA hai ki jabataka prAcIna saMskRta sAhityakA punaruddhAra va pracAra na hogA tabataka hamAre dezakI, samAjakI unnati honA duHsAdhya hai| isaliye aneka vidvAna saMskRta sAhityake pracArArtha prAcIna kaThina sAdhanoMkI jagaha naye 2 DhaMgakI pustakeM raca raca kara saMskRta sAhityakI unnati karanemeM lage haiM bhAratIyajainasiddhAMta prakAzinI saMsthA va jainamitramaMDalIne bhI saMskRta vidyAkI unnati karanevAle naye 2 graMtha prakAzita karanekA prayatna karanA prAraMbha kiyA hai| aneka mahAzaya prAcIna vyAkaraNoMkI paddhatiko kliSTa va raTaMta vidyA samajhakara saMskRtavidyA paDhanemeM pazcAtpada ho jAte haiM isaliye saMskRtameM sugamatAse praveza karAnekeliye hamane Ajataka chapehuye samasta vyAkaraNa saMbaMdhI graMthoMkA maMthana karake yaha saMskRtapravezinI nAmakI pustaka navIna paddhatise bahuta hI sugamarItise banavAkara prakAzita kI hai| isake paDhane meM vyAkaraNake kaThina sUtra va niyamAdi kucha bhI raTane nahiM paDate / isameM Aye huye kucha zabda va dhAtuoMkA artha manana karane mAtrase hI saMskRtameM anubAda karanA, saMskRta bhASAmeM vArtAlApa karanA va saMskRta kAvyoMkA paThanapAThana bahuta hI sugama ho jAtA hai / vizeSatA isameM yaha hai ki kyA lar3ake kyA strI kyA vRddhapuruSa saba hI binA guruke ise paDhakara saMskRta sAhityameM praveza kara sakate haiN| _jinako saMskRtameM vArtAlApa, saMskRtase bhASA va bhASAse saMskRtameM anubAda karanA vA saMskRtake baDe 2 kAvya paDhane hoM athavA baMgAla bihAra uDIsA Adi saMskRta yUnivarsiTiyoMmeM vyAkaraNa kAvyakI madhyamA parIkSA denA ho tathA saMskRtake sAtha iMTresa eph. e0 bI0 e0 parIkSA denA ho, ve sabase pahile isa pustakako paDha leM, unake liye saMskRtakI ye saba parIkSAyeM sugama ho jAyagI / mUlya prathama bhAgakA 1) ru. dUsare bhAgakA 1) ru0 milanekA patAmainejara-jaina mitramaMDalI, po0 bAghabAjAra, klkttaa|