Param Jyoti Panch Vinshati

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Maneklal Ghelabhai
Publisher: Meghji Hirji Company
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022006/1

Page #1

श्री यशोविजय उपाध्याय विरचिते.
પ્રથમા-દ્વિતીયે.
परमज्योति पंचविंशती. ( અધ્યાત્મ -પનિષ′′ ).
પૂર્વાધના કવિતારૂપ અનુવાદક. માણેકલાલ ઘેલાભાઈ. અનુવાદક વિવેચક પંડિત લાલન,
પ્રસિદ્ધ કુર્તા,
મેસસ મેઘજી હીરજીની કુપની, જેન બુકસેલર્સ પબ્લીસર્સ એન્ડ કુમીશન એજ’2. નં૦ ૫૬૬ પાયની મુખઇ.
શ્રી આન≠ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ—ભાવનગર. કિંમત—રૂા. ૭–૮–૦

Page #2


Page #3

પરમતિ પંચવિંશતી.
મંગળાચરણ વસંતતિલકા વૃત્ત, વંદુ જીનેંદ્ર ગુરૂ દેવ સ્વરૂપવાન, શુદ્ધાત્મ દેવતણું હું કરૂં ગુણ ગાન; હું છું અને સુગુરૂ શુદ્ધ સુદેવ પિતે, શ્રીમદ્દ યશવિજય સાક્ષી થયાજ પિતે.
ગીતિ. પરમાતમ પચિશી, સંસ્કૃતમય વર્ણવી યશોવિજે; ગૂઢ અર્થ બહુ તેમાં, તે થતુ કિંચિત્ વ૬ સ્વભાષાયે. શત ગ્રંથના કરતા, ન્યાય વિશારદ ઉપાધ્યાછ કયાં; લઘુતર મતિ અનુભવ વિણ, અનુવાદન કરનારે હું તે કયાં. વિષય ગહનતા જોતાં, પ્રવેશ કરે અતિ કઠીણ લાગે; પ્રબળ ભક્તિ ઈચ્છાએ, પ્રયાસ કરતાં શુભતર મતિ જાગે. એમ વિચારી મનમાં, કાર્યારંભુ અનુવાદનને હું હંસ ચંચુવત્ ગુણીજન, સાર માત્રને મનમાં ધરે કહુ.

Page #4

प्रथमा परमज्योतिः पंचविंशती.
પરમ તિનું સ્વરૂપ, તેને પ્રભાવ અને તેનું નમન,
"ऐन्द्र तत्परमं ज्योतिरुपाधिरहितं स्तुमः - રીતેણુડવિ સંનિધૌ નિધો ન” છે ?
અંશ માત્રના ઉમે, નવ નિધિઓ જેને સમીપ આવે; સ્તવું હું તે નિજ તિ, ઉપાધિ વજિત ભાત્માની ભા. ૧ અનુવાદ–જેને અંશમા ઉદય થાય તો નવનિધિ નિકટમાં આવી ચડે છે. એવી ઉપાધિ રહિત આત્માની પરમતિની અમે સ્તવના કરીએ છીએ.”
વિવરણાર્થ–સૂર્યને અંશમાત્રઉદય થતાં ઘણું ઘણું અંધકા૨ પલાયન પામે છે, તેમ આત્મસ્વરૂપની જરાપણ ઝાંખી થતાંલાભાંતરાય ખસી જઈ નવ પ્રકારની નિધિએ આત્માની સમીપમાં જાણે આવી ચડી દેખાતી હોય, તેમ માલૂમ પડે છે. જેમ સૂર્યપ્રકાશવડે અંધકાર જઈ જગતની સર્વ વસ્તુઓ તેના પ્રકાશમાં વ્યાપ્ત થતી જણાય છે, છતાં તેના પ્રકાશને રેકતી નથી, તેમ આત્મવીર્યવડે લાભાંતરાય જઈ નવનિધિને તેને લાભ છતાં તેના વીર્યને કઈ રોકી શકતું નથી, આવી ઉપાધિ રહિત પરમતિને અમે નમન કરીએ છીએ,
ભાવાર્થ-ચેતન કેડી પ્રાપ્ત કરે છે, અને ચેતનજ લક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે, તેમજ ચેતન જ રાજ્યભંડાર પ્રાપ્ત કરે છે, અને ચેતનજ ઈંદ્રાદિની ઋદ્ધિઓ મેળવે છે, જ્યારે ચેતનનું આવું સામર્થ્ય આપણે જાણીએ છીએ, તે ચક્રવતિના નવ પ્રકારના ભંડાર ચેતનને પ્રાપ્ત કરવા એ શા હિસાબમાં છે ?
ચેતનને કેડી પણ ક્યારે પ્રાપ્ત થાય ? બીજાના ઉપરનો આધાર છોડી આભાવલંબન (Self-reliance) પર રહે ત્યારે–જેણે જેણે આ જગતમાં અતિ મહાન સમૃદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરી છે, ને કરે છે, જે કાધિપતિ નથી, પરંતું અને

Page #5

જાધિપતિ થઈ કેશ્યાવધિની વાર્ષિક આવકવાળા છેતેઓ પિતાના પરાક્રમ પર ભરૂસે રાખી ધનાઢ થયા છે, ને થાય છે. તેમ આપણું સર્વનું ચૈતન્ય આપણે જે સ્વાશ્રયી હોઈએ, તે તેવી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવે, એટલું જ નહિ, પણ ચક્રવર્તી ઈદ્ર અને તીર્થંકર મહારાજની સમૃદ્ધિયો પણ આપણાજ પુણ્યબળવડે આપણી પાસે ખેંચાઈ આવે.
હાલના પૂર્વ કે પશ્ચિમ દેશના ધનાઢયોમાંના ઘણાક જેમ જેમ સમૃદ્ધિને વધારો કરે છે, તેમ તેમ ઉપાધિને પણ વધારે કરી તેમાંજ રાત્રીદિવસ અટવાઈ મરે છે. તેમ નહીં, પરંતુ ધાન્યાદિ ફળફળાદિ અનેક વનસ્પતિ, સૂવર્ણાદિ ધાતુઓ આદિ ખનિજ પદાર્થો વગેરે અપાર વસ્તુઓ સૂર્ય પિતાની ગરમી, પ્રકાશ અને પ્રભાવવડે ઉત્પન્ન કરી રહ્યું છે, છતાં પોતે આકાશમાં તટસ્થ રહી સાક્ષીરૂપે પ્રતિભાસે છે, તેમ આત્મતિ–આ ભવીર્ય–કે આત્મસ્વરૂપ ઉપરજ અવલંબન રાખી તટસ્થ રહી વગર ઉપાધિએ સર્વ અદ્ધિઓ હાંસલ થાય, તો વ્યવહારે કાંઈ ખોટું નથી. માટે અમે નમન તેજ આત્મતિને કરીએ છીએ કે, અમારી પાસે ગમે તો ઈંદ્રાદિની સઘળી સમૃદ્ધિ હોય, છતાં સૂર્ય પ્રકાશને જેમ ઉપાધિ નથી, તેમ અમને સમૃદ્ધિ છતાં કઈ પણ પ્રકારની ઉપાધિ ન હૈ.
પરમાર્થ–જેમ સૂર્યોદય થતાંજ અંધકાર જઈ, તેના પ્રકાશવડે જગત અને તેના પદાર્થો બહુ બહુ દ્રશ્યમાન થતા જાય છે, તેમ આત્માની પરમ તિનો ઉદય થતાંજ આ સંસારની માહિતી–મેહરૂપ અંધકાર જઇ, જગતના નાના વિધ પદાર્થનું યથાર્થજ્ઞાન પ્રગટ થવા માંડે છે. જડ ચૈતન્યરૂપ ભેદજ્ઞાન ઉ. દુભવે છે. હું કોણ ? આ દેહ અને દશ્ય જગત શું? તે તેના યથાર્થ સ્વરૂપે ભાસવા લાગે છે. જ્યાં ક્રોધ ધગધગતું હતું, ત્યાં ક્ષમા ચિત્તને શાંત શાંત કરતી હોય એવું જણાય છે, જ્યાં બાહ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં માનને હાથીએ ચડાતું હતું, ત્યાં જેમ જેમ તેની અધિક અધિક પ્રાપ્તિ તેમ તેમ નમ્રતારૂપી આંબા ડાળીએ બેસાઈ ઉત્તમ આમ્રફળનો આસ્વાદ લેવાય છે. જ્યાં માયા કપટના કીચડમાં રગદોળાતું હતું, ત્યાં સરળતાના નિર્મળ આંતર જળમાં સ્નાન થઈ રહેતું અનુ. ભવાય છે, જ્યાં લેભની અગાધ ખીણમાં ગબડતું હતું, ત્યાં સંતોષના સિંહાસન પર વિરાજાય છે.
૧ પરોપકારી કારનેગા, રથચાઈલ્ડ, વેન્ડરબીલ, માર્સેલફીલ્ડ, વગેરે હાલનાજ ધનાઢો આત્માવલંબન વડે કે સ્વાશ્રય વડેજ આવી બાહ્ય દ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે.

Page #6

- વળી એજ આત્મતિની તરૂપ ઉષ્માથી પૂર્વના પાપ પ્રજળી જવા માંડે છે, અને પુણ્ય પ્રગટ થવા માંડે છે. એટલું જ નહિ, પરંતુ નવીન પાપ ઉદ્દભવી શક્તાં નથી. અને પુણ્યના નવીન નવીન માર્ગ એટલા એટલા ઉત્પન્ન થાય છે કે, કુબેરની નવ નિધિઓ પણ તેની પાસે આકર્ષાઈ આવે છે. - જ્યારે આટલું તો માત્ર સૂર્યના ઉદય જેવી પરમજ્યોતિના ઉદય માત્રથી પાસે પાસે આવતું જાય છે, તો તેને પૂર્ણોદયવડે ત્રણ જગતની અખિલ ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય, તેમાં શું આશ્ચર્ય છે ! આ આ લેકને બંગાથ હોય, એમ લાલનને ભાસે છે. - પરમ તિને પ્રકાશ કેટલે વિસ્તારવાળે છે,
ના વારાહીનાં મિતફત્રકાશિ
आत्मनस्तु परं ज्योतितोकानोकप्रकाशकम् " ॥२॥ ગ્રગણુ નિશિપતિ અર્ક-દિકને પ્રકાશ મિતક્ષેત્રે થાય;
આત્માની જ્યોતિને. પ્રકાશ કાલોક સુધી જા. ૨
અનુવાદ–“તારાચંદ્ર અને સૂર્ય વગેરે પરિમિત ક્ષેત્ર પર પ્રકાશ કરે છે, પરંતુ આત્માની પરમાતી તો લેક અને અલક એ ઉ ભયને અખંડ પ્રકાશ આપનારી છે.” - ભાવાર્થ—અલબત તારા કરતાં ચંદ્રનો અને ચંદ્ર કરતાં સૂર્યને પ્રકાશ વિશેષ હોય છે. તથાપિ તે પ્રકાશ અમુક હદમાંજ હોય છે. તેમજ એકના કરતાં બીજાને અધિક પ્રકાશ હોવા છતાં અમુક અમુક હદ સુધી જ પોતાનો પ્રકાશ ફે. લાવી શકે છે. પરંતુ આત્મજ્યોતિને પ્રકાશ અનહદ છે.
વળી તારાનો પ્રકાશ અંધારી રાત્રીએજ પ્રકાશક જઈ ચેડાજ અંધારી રાત્રીના અંધકારને દૂર કરે છે. ચંદ્રને પ્રકાશ અજવાળી રાત્રીએજ પ્રકાશી - માત્ર એક માસની અર્ધી રાત્રીનોજ અને તે પણ નિયમિતકાળ અને નિયમિત ક્ષે
ત્રનો જ અંધકાર દૂર કરી શકે છે. અને સૂર્યને પ્રકાશ દિવસે જ હોઈ દીવસે અને નિયમિત ક્ષેત્રમાં જ પ્રકાશ આપે છે. પણ તે રાત્રીના અંધકારને પરાભવ કરી શકતા નથી. આમ જો કે આ તારા, ચંદ્ર અને સૂર્ય પ્રકાશવાળા છે, પણ અપૂર્ણ પ્રકાશ કરે છે.
એ પ્રકાશ અપૂર્ણ છે, એટલું જ નહીં, પરંતુ જ્યારે તે પ્રકાશે છે, ત્યારે

Page #7

જે ક્ષેત્ર કે ભૂમિપર પ્રકાશ કરે છે, તે ક્ષેત્રમાં પણ અપૂર્ણ પ્રકાશ હોય છે. પરંતુ આત્મતિને પ્રકાશ–પરમજ્યોતિ પ્રકાશ જ્યારથી ઉદય પામ્યો, ત્યારથી સાદિ અનંતકાળ સુધી જારી રહે છે જ્યારથી ઉદય પામે ત્યારથી માંડી હમેશાં સૂધી તે સર્વત્ર ઝળઝળી રહે છે. અને તે પણ એટલા બધા વિસ્તારમાં કે લોક અને અલેક એ ઉભયજ નહીં, પરંતુ તે ઉપરાંત તેમાં આવેલા અશેષ પદાર્થને ભૂત અને ભવિષ્યના અનંતકાળના દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાય વર્તમાનકાળના એક સમય માત્રમાં આદર્શ કે આરસીમાં પ્રતિબિંબની પેઠે જોઈ જાણી લે છે. વળી તારા, ચંદ્ર અને સૂર્યરૂપી જયોતિષી દેવતાનાં શરીરો તેમજ તેમના પ્રકાશક વિમાને નાશવંત તથા કેટલાએકના પર્યાયે નાશવંત છે, અને આ આત્મજ્યોતિને પ્રકાશ અમર-અજર–અને અખંડ છે
વળી પરિમિત પ્રકાશવાળા તારા, ચંદ્ર અને સૂર્ય પણ આત્માની અપરિમિત જ્યોતિવડે જણાઈ –જેવાઈ રહ્યા છે. માટે આત્માજ તારાને તારે, ચંદ્રનો ચંદ્ર અને સૂર્યને પણ જોવા-જાણવારૂપ એક અપ્રતિમ સૂર્ય સરખે છે.
તારા, ચંદ્ર અને સૂર્યાદિના પ્રકાશ આત્મપ્રકાશ ન હોય, તે શા કામના? માટે આત્મપ્રકાશ નિહાળવા ઉદ્યમવંત થાઓ કે, તારાને પ્રકાશ હીરાના હાર જેવ, ચંદ્રને પાનાના ચગદા કે પદક જેવો, અને સૂર્ય પ્રકાશ કહીનૂર જે આત્મદ્રવ્યની આસપાસ દીપી નીકળે.
પરમાર્થ-વાંચતાર તું નિશ્ચયથી અનંત પ્રકાશમય આત્મા છે, અને લોકાલેક પ્રકાશી રહ્યો છે તારા ચંદ્ર અને સૂર્ય તે પરિમિત Limited પ્રકાશ વાળા છે એટલું જ નહિ, પરંતુ તારા અનંત પ્રકાશવડે જ તે પરિમિત પ્રકાશ વાળ પણ જગતમાં જણાય છે–દેખાય છે, એમ જાણ
પરમ જ્યોતિ કેવી છે? " निरासंबं निराकारं निर्विकल्पं निरामयं ગ્રામના પરમં શોતિનિરપાધિનિનન” | રૂ I પરમતિ આત્માની, નિરાલંબને નિવિકલ્પ ભાસે;
નિરાકાર નિરામય તે, નિરંજનપણે અતીશે પરકાસે. ૩
અનુવાદ–આત્માની પરમતિ આલંબન રહિત, આધાર રહિત, વિકપ રહિત, રોગ રહિત, ઉપાધિ રહિત અને લેપ રહિત છે,
વિવરણાર્થ-આત્માની પરમતિનું સ્વરૂપાક થવા પ્રયત્ન કરાય

Page #8

છે, એનું યથાર્થ સ્વરૂપ અનુભવવડેજ અનુલક્ષાય છે, તથાપિ તે સ્વરૂપનું જીજ્ઞાસુને પ્રથમ અનુમાન કરાવી તેમને પણ અનુભવ કરાવી શકાય છે, માટે અરૂપી આત્માને અનુલક્ષી રૂપી ઉદાહરણે આપી, તેવા રૂપથી રહિત જે કંઈ જણાય છે, તે આત્મા છે, અને તે (તા) આત્મા તે તું (સ્વ) (પ્રસિ) છે. એવું દેખાડી શકાય છે. ,
ભાવાર્થ-આ શ્લોકમાં શ્રીમદ્યશવિજયજી ઉપાધ્યાય વિશેષણવડે અનુભવ ગત પરમતિનું વરૂપ જીજ્ઞાસુને દાખવવા પ્રયત્ન કરતા જણાય છે. એ છે વિશેષણોમાં પ્રથમ વિશેષણ “નિધિ કરીને આવ્યું છે. માટે આપણે પણ તે વિશેષણવડે જ પ્રથમ આત્માની પરમતિનું સ્વરૂપ અનુમાનવા અને પછી અનુભવવા ઉજમાળ થઈએ.
આત્માની પરમજતિને આલંબન કે આધારની જરૂર નથી. શરીરમાં જે આત્મા ન હોય, તે નિરાધાર લુખ્ખું જણાશે, પરંતુ આત્મતેજવડે તે સ જીવ – સતેજ-હાલતું ચાલતું માલુમ પડે છે. માટે શરીર સાધારણ આલે બનવાળું કહેવાય, પણ આત્માને પિતા સિવાય બીજા આધારકે આલંબનની જરૂર નથી. તેમજ આંખ, કાન, નાક, જીભ, વચા, હાથ, પગ, મુખ, આ બધાને ખરેખરો આધાર જે કાઈન હોય, તે તે આત્માને છે. આત્માવડેજ આંખ જુએ છે, કાન સાંભળે છે, નાક સુંઘે છે, જીભ ચાખે છે. તથા ત્વચા સ્પર્શ કરે છે, હાથ લે–આપે છે, મુખ બોલે છે, મન વિચારે છે. અને આત્માને તેમને આધાર–આલંબન ન હોય, તે તેઓથી કંઈ થઈ શકતું નથી. આ ઉપરથી પણ જણાશે કે ઈદ્રિયોને પણ આમાનું આલંબન હોય, ત્યારે જ પોતપોતાનાં કામ કરી શકે છે, પણ આત્માને તેમના કોઈનું અવલંબન જોઈતું નથી. કારણકે આંખ સૂર્ય કે દીવાની અપેક્ષા રાખે છે; પરંતુ આ
ત્યા તે સ્વયંપ્રકાશક છે. કાન શબ્દની ગરજ રાખે છે. પરંતુ આત્મા તે સ્વયંજ્ઞાનરૂપ છે હાથ બળની અપેક્ષા રાખે છે. પરતું આત્મા તે સ્વયં વિયરૂપ છે. અને આત્માને આધારે જ આ સર્વત્ર બીજું પ્રકાશયાન, જ્ઞાનવાન, વીર્યવાન - તું જણાય છે.
વળી આંખ કંઈ જોતી નથી. આંખદ્વારાએ આત્મા જ શરીર બહારની વસ્તુ જુએ છે, તેમજ કાન સાંભળતા નથી, નાક સુધતું નથી, જીભ ચાખતી નથી, ત્વચા સ્પર્શ કરતી નથી, મુખ બેલતું નથી, પગ ચાલતા નથી, હાથ દેતા નથી, મન વિચારતું નથી, પરંતુ આત્માજ આંખ વિગેરે ઈદ્રિવડે અને મનવડે

Page #9

તે તે કર્મ-ક્રિયા કરે છે. ત્યારે જુઓ, હવે ઇન્દ્રિયને આત્માનું અવલંબન છે? કે આ આત્માને ઈદ્રિનું અવલંબન છે? મનને આત્માનું અવલંબન છે? કે આ ભાને તેનું અવલંબન છે ?
વળી શરીર જેમ જડ છે, તેમ ઇંદ્રિય અને મન પણ જડ છે, તે જડ,ચે. તન્ય કે આત્મા વિના કમ ક્રિયા કરી શકે? નહિજ કરી શકે. આ ઉપરથી પણ સહજ સમજાશે કે આમા “નિરાલા છે. અને જડ એવા દેહાદિ અને મને સાલંબન છે.
મને પણ જે બાહ્ય પદાર્થોનું તથા અંતરમાં જે આભાસવડે જે વિચા૨ કરી રહ્યું છે તેમજ સુખાદિ અંતરમાં જેથયા કરે છે. તે ઉપર પણ વિચાર કરીને હ્યું છે તે (મન) પણ આત્માના આલંબન વડેજ વિચાર કરી શકે છે. અને જે એનું આલંબન ન હોય, તે મનથી કાંઈ શુક્રવાર થાય તેમ નથી. આ ઉપરથી પણ સમજાશે કે આત્મા “ નિલિવ ? જ છે અને મનને પણ આલંબન આપી રહ્યો છે.
લકે કહે છે કે આ નરી આંખે જે નથી દેખાતું, તે પણ દુબઈનથી (દર દશિક યંત્રથી) સ્પષ્ટ દેખાય છે. પણ એ દુબઈનને આંખને આધાર ન હોય, તે દુબનબિચારું શું જોઈ શકે? આંખને વિચારનો આધાર ન હોય, તે શું જોઈ શકે? અને ને વિચારને આત્માને આધાર ન હોય, તે દુબન આંખ અને મન બિચારા શું કરી શકે ? કંઈ નહિ. આ દૃષ્ટાંતમાં એ ત્રણ વસ્તુને–એટલે દુબીન, આંખ અને વિચારને આધાર જોઈએ છે, પણ આત્માને કેઈને આધાર જોઈતા નથી, માટે આત્મા તે “નિપલંવ” છે.
દુબન કે દૂરદર્શયંત્રવડે જેમ દૂરના પદાર્થો દેખાય છે. પરંતુ આંખ ન હોય, તે દુર્બિન નકામું છે. તેમજ જીવ ન હોય, તે આંખથી કંઈ કાર્ય થતું નથી. ટેલીફેન કે દૂરશ્રવણયંત્રવડે જેમ દૂરનું સંભળાય છે, પણ કાન ન હોય તે ટેલી
ન નકામું છે. તેમજ જીવ ન હોય તે કાન પણ નકામાં છે. તે પછી ટેલીફોન બિચારે શું કરે? એતે આત્મા જ પ્રથમ કાન અને પછી લાંબા કાન જેવા ટેલીફન દ્વારા કેટલાક છેટાનું હાલ સાંભળવા લાગ્યો છે.
પરંતુ આંખ દ્વારા અથવા ટેલેસ્ટાપ કે દુર્બિન દ્વારા જેવું એ આપણને (જીવન) કુટેવ નથી પડી? શું કાન અથવા ટેલીફોન દ્વારા સાંભળવું, એ પણ આપણને કુટેવ નથી તો બીજું શું છે? કારણકે, જેનાર તે હું છું. તે મારે આંખ હોય, તે જ હું જોઈ શકું ? સાંભળનાર તે હું છું, તે પછી શામાટે

Page #10

કાન મારફતે જ સાંભળવું? એમ વિચારી આંખથી જોવાનું અને કાનમાં સાંભળવાને અભ્યાસ છોડતો જાય, અને મનથી જેએલા પદાર્થોને વિચાર કરવાનું અને કાનથી સાંભળેલા શબ્દને વિચાર કરવાનું પણ રફતે રફતે છોડતો જા. થ, તે પછી શું વગર આંખે દિવ્ય દર્શન થાય છે તે સમજાય. યોગીઓને કાન વગર પણ દિવ્ય સ્વરો શું નથી સંભળાતા? તે પણ સંભળાય છે. એટલું જ નહીં પણ તદ્દ ઉપરાંત દિવ્યગંધ, દિવ્યસ્પર્શ અને દિવ્યરસ પણ આસ્વાદાય છે. કારણકે, દેખનાર, જેનાર, સાંભળનાર, સુંધનાર, સ્પર્શનાર, અને ચાખનાર તો હું (આત્મા) પિતેજ છું, અને મારા વડે તે તે દ્વારાએ સઘળું થાય છે. માત્ર મારી ટેવ પરનું આલંબન લેવાનું ભૂલે તે પછી હું તમામ કામો જેપરના આલંબનથી થાય છે. તેથી સારા અને સંપૂર્ણ પણે મારા નિરાલંબન ગુણવડે કરૂં તેમ છે.
જે આત્માને સભીન્નશ્રેતલબ્ધી ઉત્પન્ન થાય છે. નવા પ્રકટ થાય છે) તે યોગી આંખે સુંઘી શકે છે. કાને જોઈ શકે છે. અને ટુંકામાં ગમે તે ઇદ્રિયદ્વારા ગમે તે કાર્ય કરી શકે છે. આતો આત્માને દેશ ખુલો થયાની વાત થઈ, પણ જયારે આત્મા નિરાલંબન થાય છે ત્યારે તેને કાંઈપણ અજ્ઞાત રહેતું નથી, તે નિરાલંબપણાને ગુણ છે.
વળી જે મનને આત્માએ સ્થિર કર્યું હોય, તે મનને આકાશના ઉચ્ચ પ્રદેશમાં ધારણ દ્વારાએ લઈ જઈએ તો અપૂર્વ ગાન, અને અપૂર્વ દર્શન પણ કરાય છે. મનને સ્થિર કરી ધારણું કરવાનું જેણે બળ પ્રગટાવ્યું નથી, તેવા બાંધવો – નેને ઉપલી વાતની પ્રતીતિ થાય, માટે એક પ્રયોગ તેઓ માટે લખું છું.
જેઓનું પારિસ જવું થતું હોય, તેમણે ઇફિલ ટાવર જે ૯૨૩ ફીટ ઉંચે છે તે ઉપરથી અથવા જેઓ રામનગર જતા હોય, તેણે કેથેડ્રલ પરથી કે એવા કેઈ ઉંચા સીધા સ્થળપર ચડી, નીચે શું થાય છે, તે સાંભળવા લક્ષ આપવું, કંઈ ન સંભળાય, તે જરા સ્થિર થઈ એક માળ નીચે આવવું, એટલે ઘણું અપૂર્વ ગાન ગવાતાં સંભળાશે-હવે એ અપૂર્વ ગાન કયા સ્વરે મળી થયાં છે. તે તમે વાંચશે, તે તમને બહુ આશ્ચર્ય થશે, નીચે કૂતરાનું ભસવું, ગધેડાનું ભુકવું, પાડાનું બરાડવું, બિલાડીનું મિઆઉં મિઆઉં કરવું, મિલનું સીડવું, સિહની ગર્જના, માણસનું રડવું, બેલિવું, હસવું વિગેરે અનેક સ્વરો એકઠા થઇ જમીનથી ઉંચા ઉંચા જઈ એવા સુસ્વર રીતે ગોઠવાય છે કે, બધાઓએ જાણે સુસંપ કરી ગાન ગાવા માંડયું ન હોય, પૃથ્વી પર તે જાણે એ સ્વર લડતા હોય, પરંતુ આટલે ઉચે એજ સ્વર (Aux) કે સુસ્વર રચનામાં મળી મધુર ગાયન કરતા પ્રતીત થશે,

Page #11

હવે જ્યારે આ સંસારમાં ઘુચવણમાં પડેલા માણસો જમીન પરની ગડબડાટ મૂકી જરા જમીનથી સાત કે આ ફીટ ઉંચા જતાં આવાં અપૂર્વ ગાન સાંભળે છે. (કારણકે અજાણતાં પણ આટલા ઉચે ચડતાં મન સ્થિર હોય છે) તે પછી મન રિથ કરી લાખ માઈલ ઉચે જઈ, ત્યાં મન સ્થિર રાખી કે કઈ દેવકમાં ધારણ કરી ત્યાંના પદાર્થો જેવા કે સાંભળવા મનને રોકનારને શું અશક્ય છે ? હા દુઃશક્ય તે ખરૂં, અસ્થિર ચિત્તને મહા મહા દુઃશક્ય પણ ખરૂં, સતત પ્રયત્ન કર્યા વિના ખોટું માનનારને માટે શું કહેવું?
આ ગાન સાંભળવાનું રહસ્ય એ છે કે, જેમ એકેડિયન કે કોનસટના હાથના વાજાની બાજુમાંથી એક બાજુએ એક જાડે સ્વર કાઢતી ચાવી છે, તે એકલી વગાડી હોય, તે શું–શું–શું એવો અવાજ નીકળે છે, પરંતુ બીજા સ્વરોની સાથે એ જડે સ્વર મેળવવામાં આવે છે, ત્યારે તેની કર્ણ કઠેરતા ઉડી જઈ કર્ણ પ્રિયતા આવે છે, અને બીજા સ્વરમાં પણ મધુરતાનો વધારો કરે છે.
આ વાતનો સાર એ જ કે, આત્મા કર્ણનો આધાર ઓછો થતાં, એટલું જ નહિ પરંતુ કર્ણનો આધાર ન હોવા છતાં પણ એમનો એમ વસ્તુને જાણી-જોઈ શકે છે. આ વાત અનુભવીઓને વિદિત થતી હશેજ.
આજકાલ આત્મસાધન મૂકી પાશ્ચાત્ય વિદ્યાના સંસર્ગથકી કે અન્ય કારણે થકી બાહ્ય સાધને દિવસાનદિવસ વધતાં જાય છે, અને તેને લીધે આધ્યાત્મિક આંતર સાધન ખીલતાં બંધ થતાં જાય છે.
તથાપિ આનંદ– આશા પુનર ઉદ્ભવે છે કે, આંતર સાધને ઉપર આર્ય લોકનું હવે પાછું લક્ષ થવા લાગ્યું છે, અને પાશ્ચાત્ય દેશમાં પણ તેને અરૂPદય પાસે દેખાવા લાગ્યો છે.
જુઓ–અમેરિકામાં ચાલતા ક્રિશ્ચિન સાયન્સટિસ્ટ, મેન્ટલ સાયન્સટિસ્ટ, ડીવાઈન સાયન્સટિસ્ટો આંખે ચશ્મા પહેરતા નથી, પરંતુ આંખને જે તેજ જોઈતું હોય, તે મનની દેરીને સંકલ્પની ડેલ બાંધી આત્મકુપમાંથી તેજ પ્રાપ્ત કરે છે. એ જ પ્રમાણે જે જે સામર્થ જોઈએ, તે આત્મામાંથી મેળવે છે. આ દેશમાં પણ યોગબળે તેમજ થતું હતું. પરંતુ હાલ પાછું તેજ સામ પુનરૂદભવ પામવા બાહ્ય આંતર બ્રહ્મચર્ય થશે, તો અમેરિકાથી પણ આ દેશના મારા માનવ બાંધો આંતર ઉદયમાં વધતા જશે.
વળી બાહ્યાલંબનથી ઈદ્રિયમાં પણ સ્વભાવિક શકિત પણ ઘટે છે, અને આત્માલંબનથી તે વધતી જણાય છે.

Page #12

બેલગાડાં, ઘોડાગાડી, મોટરકાર, એરમોટર, દ્રામકાર, આગગાડી, અને વિજળી ગ્રામ વગેરે જેમ જેમ બાહ્ય સાધનો વધ્યાં, તેમ તેમ માણસની કુદરતી શરીર ગાડીનાં પગરૂપ પેડાનું સામર્થ્ય ઘટયું. ગુલાલવાડીથી કાલબાદેવી જતાં ભાઈને દ્રામમાં બેસવું જોઈએ, તો પછી કેટમાં જવું હોય કે ગ્રાન્ટ રોડ કે ગિરગામ જવું હોય, તે જાણે પગ ભાંગી ગયાજ હોય, તેમ વિકટોરીઆમાં બેસવું પડે, માંદા માણસને ગાડીમાં બેસાડી ડાકટરને ત્યાં લઈ જાય છે, તેમ લાલન સા હોવા છતાં, જ્યાં કયાંઈ જતો હોય, ત્યાં જાણે ડોકટરને ત્યાં જતો હોય, તેમ ભાંગેલા પગનો ગાડીમાં બેશીને જાય છે. જુઓ, લાલન જ્યારે જામનગર હતો, ત્યારે જામનગરથી ધુવાઉ, જે ત્રણચાર ગાઉ છે, જેડીઆ બાર ગાઉ છે, જ્યાં નાની ઉમરે પણ ચાલી ગયો, તે મુંબઈમાં યુવાન થતાં પણ પગે ચાલવામાં ઘરડે ડેશો કે માંદે હૈય, તેમ ગાડી ગાડી, બરટાયર ગાડીગાંડી કરી રહ્યા છે. આજે ગાડીના વાહનો જેમ જેમ સુધારે વધતો ચાલ્યો છે, તેમ તેમ આપણી કુદરતી શક્તિનો ઘટાડો થતો ચાલ્યો છે. ઘડિયાળો આવ્યાં અને વખત જાણવાની અનુમાન શકિત ગઈ. આટલે તડકે છે. માટે આટલા પહોર અને આટલી ઘડી થઈ, એટલે અમુક હરણને તારો આટલે છે. માટે આટલા વાગ્યા, એ ગયું. તેવોજ વધારો કરી આંતર સામર્થ આંખનું ઘટાડી પહેર, ઘડી, પળ અને વિપળ સુધી નહીં પહોંચતા, ખેર લોકે જેને સુધારો કહે છે, જે સુધારો ઘણેજ ભાગે બાહ્યાલંબનરૂપ છે, તે સુધારો આ વ્યંતર આલંબનવડે ઘણોજ વધે એમ લાલાને તો જણાય છે. એ
ચશ્મા આવ્યાથી આંખનું તેજ દુનિયામાં વયું કે ઘટયું. અમલ લઈને ખોટી શક્તિ મેળવનારનો જેમ અમલ ગયે. તેમ ચશ્મા કે નવી નવી ઘણી તીવ્ર લાઈટો લઈ માણસ આંખ ખોશે કે ? હવે લાલન, જો તું બેટું માનતો હોય, તે વાંચ જોઈએ તલના તેલના દીવાએ, કે દીવેલ તેલના દીવાએ. તારાથી કંઈ દેખાતું જ નથી. બુઢાને અફિણનો ટેકે, તેમ તારે ચશ્માનો ટેકેજ જોઈએ. લાઈટ પણ હિંચકેક લેમ્પની જોઈએ. વીજળીની બત્તી જોઈએ. પરંતુ લડાઈમાં પણ અમલ લેનારા રજપુતોએ જેમ અમલરૂપ બાહ્ય સાધન પર આધાર રાખી રાજ્યનો અમલ યો–તેમ નવી નવી લાઈટોવડે અને ચશ્માથી બાહ્ય સાધનના આલંબને તારે આંખ ખેવાનો અમલ આબે, એવો કોણ હાલ નિર્ણય કરે છે કે, આ પાશ્ચાત્ય સુધારો થયો કે આંતર સામર્થમાં ઘટાડો થયો. આ ગાડીઓથી પગની શક્તિ વધી કે માણસે લંગડા થયા, માટે લાકડીની ઘોડીએ ચાલવા માંડ્યું? પગને ગાડીઓમાં બેસાડી પગજ લાંબા કર્યા. હાથમાં તરવાનું સામર્થ્ય વધ્યું કે મછવાના ચાટવા હાથે લગાડી લાંબા હાથે આગળ આગળ તરાયું, અને સ્ટીમરના પૈડાને

Page #13

આલંબને બેહદ તરાયું. હાલ તુરત તે આ બાહ્ય સાધનેએ ઘણું વધાર્યું. છેક ઈંગ્લાંડ અને અમેરિકા પહોંચાડ્યા. પરંતુ આંતર સામર્થ્ય ઘટાડયું, એમ હજી પણ કઈ અનુભવી ડેસા ડગરાને પૂછતાં જઈ આવશે. પરંતુ આંતર સામર્થ પર અવલંબન રાખવા તરફ સુધારો ચાલે, તે કંઈબાહ્ય આલંબન તેની પાસે ટકી શકે તેમ નથી.
હાલ કોલેજમાં મોટાં મોટાં પુસ્તકોના અભ્યાસ કરાવનારા મોટા મોટા પ્રેફેસરો, અને મોટાં મોટાં પૂછડાંવાળા એમ એ, બીએ વગેરે લોકોના મગજને કેળવી જ્ઞાન આપતા હોય, એ ડોળ ઘાલે છે, અને કાચું વાંચેલું વિદ્યાર્થીઓને ન પચે, માટે રયાની પેઠે છેફેસરે તેને પકાવી આપી મગજરૂપી હાજરીને સહેલ કરી આપે છે. ને એમાં જીવતા ફોગ્રાફ જેવા વિદ્યાર્થીઓ, કે જીવતી લાઈબ્રેરી જેવા વિદ્વાને સભામાં ફેનેગ્રાફની માફક બેલી જાય છે કે, પુસ્તકના કેથ"નામાં ભરતા જાવે છે. હજારો તે શું પ્રણ લાખોમાં પણ વિરલ પુરૂષોજ– વિરલ પંડિત જનજ મૂળ ગ્ર—Original works બનાવે છે, શેકસ્પીયર કવિ કઈ કેલેજમાં શીખે હતે? પરંતુ જે કોલેજમાં શેકસ્પીઅર શીખે, તે કેલેજનો વિસ્તાર તે કુદરતી આ જગત હતું. અને તેણે પિતાના માનસિક સામ
વડે બવા રથે લખ્યા કે, કેલેજમાં તેના ગ્રંથ વંચાય છે, ભણાય છે, અને જાણે પોતામાં તેવાં કાવ્ય લખવાનાં સામર્થ્ય હોયજ નહિ, તેમ તેનાં કાવ્ય જોઈ પ્રોફેસર-વિદ્યાર્થીઓ સાનંદાશ્ચર્ય પામે છે.
આત્મા–નિરાલંબન આત્મા ખરે કોઈ પણ સામને માટે સ્વાવલંબન સિવાય બાહ્ય સાધનની અપેક્ષા રાખતા નથી અને તેને રાખવી પણ ન જોઈએ.
સારાંશ—આ બાહ્ય સાધન ગાડી ઘોડા, મટર, આગબોટ, દુર્બિન, ટેલીફેન વગેરે પણ જો આત્મા ન હોય, તે શું કામના ! એ બધાને આત્માવલંબન તે જોઈએ. અને આત્માને બીજા કે અવલંબનની જરૂર નથી.
વળી જેમ સ્વર વ્યંજનને આધાર આપી વ્યંજનમાં પણ પોતાને સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર કરે છે, પણ વ્યંજન સ્વર વિના કરી શકતું નથી, જાણે લૂલે હૈય, ખેડે હોય, હાલી ચાલી ન શકતો હોય, બલી ચાલી ન શકતો હોય, એ નિસ્તેજ એકલે વ્યંજન માલૂમ પડે છે, પણ સ્વરના આલબન વડે જાણે પગવાળેય, હાથવાળ હોય, જાણે મુખવાળો હોય, અને સતેજ હોય, તે દેખાય છે. વળી વરને વ્યંજનને આધાર ન હોય, તોપણ કાયમ છે, તેમ આત્માને શરીર, ઈદ્રિ ય, મન ઈત્યાદિને આધાર ન હોય, તો પણ તે કાયમ છે, અને હોય તે પણ તે કાય

Page #14

મ છે. કીમાં ઈક હય, તો પણ તે કાયમ છે અને ક ન હોય, તો પણઈ કાયમ છે, માટે આત્મા શરીર હોય, તોપણ અને શરીર ન હોય, તો પણ તે કાયમ છે. સ્વરની પેઠે કોઈ આધારની આત્માને જરાપણ જરૂર નથી. માટે આમાં તે નિરાલંવ જ છે.
નિરં એ બીજું વિશેષણ આત્માની પરમજ્યોતિને આપવામાં આ વ્યું છે, જે પ્રકાશવડે સૂર્ય જ્યોતિ, ચંદ્રજાતિ, તારાની તિ, દિવાની જ્યોતિ વગેરે આંખ દ્વારા સાકારરૂપ પ્રકાશ દેખાય છે, તે પ્રકાશ પિતે નિરાકાર છે.
સાકાર પ્રકાશ આકારવાળા હોવાથી પરિમિત (limited) છે. અને નિરાકાર એટલે આકાર રહિત પ્રકાશ ચૈતન્યરૂપ હોવાથી અપરિમિત (unlimi. ted) છે. સૂર્ય પ્રકાશ દિવસના પૃથ્વી ઉપર, પણ રાત્રિના નહિ, ચંદ્રનું અજવાળું રાત્રિના પણ દિવસના નહીં, પરંતુ આખા કાલકને પ્રકાશ કરી શક્તાનથી. જેટલા ભાગમાં પ્રકાશ કરે છે. તેટલા ભાગમાં સમાઈ જવાથી તે સાકાર છે. પરંતુ લોક અને અલક પ્રકાશ કરનાર, અને ચંદ્ર સૂર્યાદિના સાકાર પ્રકાશને પણ દેખાડનાર આ આત્મપ્રકાશ નિર/a/ર છે.
શરીર સાકાર છે, યુવાન કે વૃદ્ધ થતું આ શરીર-પુણળ સાકાર છે. પરંતુ જે પ્રકાશમાં બાળ થતું, યુવાન થતું અને વૃદ્ધ થતું આ શરીર જણાય છે. તે પ્રકાશ નિરાકાર છે, અને એ નિરાકાર પ્રકાશ તે આમ જ્યોતિ પ્રકાશ છે.
આ અસંખ્ય કહેવાતા પણ સંખ્ય વસ્તુઓ અને પદાર્થ દેખાય છે. તેબધા સાકાર છે. પરંતુ જેવડે તે પદાર્થ દશ્યમાન થઈ રહ્યા છે, તે આત્મ પ્રકાશ નિ રાકાર છે.
આઇસ, પાણી અને વરાળ એમ પિદ્ગલિક એક જ વસ્તુનાં ત્રણ સ્વરૂપ થયાં, તથાપિ તે ત્રણે સાકાર છે, પરંતુ એ ત્રણ સ્વરૂપ જે પ્રકાશ કે જ્ઞાનવડે જણાયાં, તે નિરાકાર છે.
જગતની કુદરતી અને કૃત્રિમ સર્વ જ્યોતિ આકારવાળી છે. પરંતુ આ સર્વ તિયોને પણ પ્રકાશ કરનારી–જાણનારી–દેખનારી આત્મજ્યોતિ તે આકાર રહિત છે.
જુઓ, તારાની જાતિ, ચંદ્રની જ્યોતિ સૂર્યની જ્યોતિ તેમજ દિવાની જ્યોતિ . વિજળીની જાતિ અને સૂર્યપ્રકાશ જેવી રેડીએમની જ્યોતિ; આ સર્વાતિ સાકાર છે. પણ આ સર્વતિને ભેદી રહેલી સ્થિર શાંત, આત્મજ્યતિ અર્થાત જ્ઞાનતિ તે નિરાર છે,

Page #15

નિર્વિવાદાં-જગતનાં સર્વજ્ઞાન, સર્વ સુખ સવિકલ્પ હોય છે, અર્થાત ઉ. ભયાત્મક હોય છે. એટલે એકની અપેક્ષાએ બીજું એમ હોય છે. પરંતુ આત્માની પરમજ્યોતિ અર્થાત નિશ્ચયનય પૂર્વક આત્મજ્ઞાન એ નિર્વિકલ્પ છે. જેમ કે સુખનો વિચાર દુઃખનું ભાન કરાવે છે. તેમજ દુઃખનો વિચાર સુખનું ભાન કરે છે. પરંતુ આનંદ, એમાં સુખ દુઃખ એ વિકલ્પ હતો નથી. પૃથ્વી પર જેમ અંધારું અજવાળું હોય છે, તેમ નહિ, પણ સૂર્યમાં સદા સર્વદા એક સરખે પ્રકાશજ હોય છે, તેમ આત્મા સુખદુઃખના વિકલ્પવાળો નથી, પરંતુ એક સરખો આનંદમય છે. જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપ નથી, પરંતુ એક સરખો જ્ઞાનમય છે. બળ–અબળરૂપ નથી, પણ સદા સબળ અનંત વીર્યરૂપ છે. ઉપયોગ કે ઉપયોગ શુન્ય નથી. પણ સદા સર્વદા ઉપગરૂપજ છે.
વિકલ્પો મનાદિમાં હેય, એમ જણાય છે. સુખ દુઃખ પણ મને કરેલાં છે. માટે મનથી થતા વિકલ્પ છોડી શાંત મન થતાંજ આત્મ પ્રતિબિબ મનજળમાં પણુ પ્રતિભાસે છે–મને દર્પણમાં દૃશ્ય થાય છે. તે એક સરખો જ્ઞાનમય દશેનમય આનંદમય વીર્યમય અનુભવાય છે. જયારે આટલું તો સબીજ સમાધિની ઉત્તમ અવસ્થાપર અનુભવાય છે. તે પછી નિબજ કે અયોગિક અનુભવતો કેવો હશે ?તે શ્રીકેવળજ્ઞાની ભગવાન પિતા શ્રીવીર જાણે. અને વિશેષ વિશેષ નિર્વિકલ્પ નિર્વિકલ્પ અવસ્થામાં રહેતા તેના ઉત્તમ પુત્રરત્નો જાણે.
સહજ પણ નિવિકલ્પ અવસ્થા થતાં જે અનુભવાય છે, તે લાલનના માનવ બાંધવોના હિતાર્થે અહીં લખાય છે.
જુઓ, વિકલ્પડે જૈનમાં ચાલતી ચોથ પાંચમની તકરારો, હિંદુઓમાં વૈષ્ણવની અગ્યારસ અને શૈલી અગ્યારસની તકરાર, ક્રિશ્ચિયનેમાં સેવન્થડે એડવાન્ટિસ્ટના—–જયુના શનિવાર અને બીજા ક્રિશ્ચિયનના રવિવારની તકરર વગેરે વગેરે. ધર્મક્રિયા કયારે કરવી તેના વિકલ્પોએ—વિવાદે મૂળ ધર્મક્રિયાપર કેવું દલીલ કરાવી મારામારી રાગદ્વેષ-તિરસ્કારના કિચડમાં બાળજી રગદેવ્યા છે. તે વિકલ્પીઓનેજ હવે તે સારો અનુભવ થયે હશે. પરંતુ જરા સરખા વિકને દૂર કરતાં અને તે દિવસે ધર્મક્રિયા શી શી કરવી, તેના અર્થ ઉપર લક્ષ આપતાં જણાઈ આવે છે. કે એ તકરારોએ
खानेमि सन्य जीवा, सव्व जीवा खमंतु मे, मिति मे सम्बनूएसु, वेर मज्जं न केण वि.

Page #16

અર્થાત હું સર્વ જીવોને ખમાવું છું, મને સર્વ જીવો ક્ષમા કરો, મારે સર્વ જીવો સાથે મૈત્રી છે. અને કોઈની સાથે હવે વૈર નથી. આવું પ્રતિક્રમણમાં ક્ય છતાં પણ થતું જણાતું નથી. હવે મુખ્ય શું વૈર ત્યાગ કે ચોથ ત્યાગ, મુખ્ય શું સર્વ જીવો સાથે પૂર્ણ મૈત્રી કે પાંચમ ત્યાગ ? અગ્યારસે માત્ર તુલસીના પત્રપર રહે, એટલે આહાર લેવો, અને ભગવત ભજન કરવું. તે મૂકી અગ્યારસ અરતથી લેવી તેમાં પડી જઈ ગમે તેટલું ખાવું, મૂળાહાર, અન્નાહારથી પણ આક્ષેપ કરવો–અને ભગવદ્ ભજનને કેરે મૂકી દેવું. પવિત્ર દિવસે જુગાર રમવો, શનિવારે કે રવિવારે ક્રાઈસ્ટને ભજવો. તે ભજાય છે કે, તેની માફક સર્વ જીવોને પાપને–દુઃખને પરોપકારાર્થે પતે ભેગવે છે કે નહિ, તે વિચારજ બાજુએ રહી જાય છે. માટે મુખ્ય પ્રતિક્રમણમાં પાપનું પ્રાયશ્ચિત, આખા વર્ષનું પ્રાયશ્ચિત, ખરેખર સર્વ જીવોની સાથે, તપગચ્છવાળાની સાથે, અચળ ગ૭વાળાની સાથે ખરતા ૨ ગ૭વાળાની સાથે, ઢુંઢીયા ભાઈઓની સાથે, સર્વ હિન્દુઓની સાથે, યુરોપીયન, મુસલમાને સાથે, અને સર્વ મનુષ્યો તય, નારકી, દેવતાની સાથે પરિપૂર્ણ ખમાવી જરા પણ તપાસવું, ને પછી ચેથ પાંચમનો સંવાદ કરવો. વિવાદ–કે વિખવાદ ન કરવો, તે વૈષ્ણવી ઉદય અગ્યારસ કે શૈલી અસ્તઅગ્યારસ ના, શનિવાર કે રવિવારના ઝગડા મટીવિકલ્પો મટી શાંત નિર્વિકલ્પ મન થતાંજ અમે નિર્વેિદ જણાશે. પ્રથમ હેતુને જોનારો થઈ હેતુના સાધ્ય તરફ લ ક્ષ જતાં પિતાનું નિર્વિકલ્પત્ત અનુલક્ષાશે.
નિરામયં આ ત્રીજું વિશેષણ આત્માની પરમજોતિને આપવામાં આ વ્યું છેગ્રામ એટલે રોગ અને નિઃ એટલે નહીં. અર્થાત જેનિરામય છે. એ ટલે રોગ રહિત છે.
રેગ એ શરીરાદિને થાય છે, અને આત્મા તે અશરીરી હોવાથી તેને રોગ શાનો હોય ? શરીરાદિ રોગી હોય, કે આરોગ્ય હોય, તો તેઓને પોતે જાણે-દેખે પણ પિતે તેમના જેવો ન થાય.
આત્મદષ્ટિના પ્રકાશથી સઘળું ક્ષય-ઉપશમ પ્રમાણે આંતરમાં જણાયા છતાં તેનાથી જે વિરૂદ્ધ ગતિએ ચાલે તે જ માણસ રોગી થાય છે.
જેમકે પરસ્ત્રી કે પરદાર ગમન કરતાં –વિષય સેવન કરતાં કે ચેરી કરતાં આ ખેટું છે, એવું આપણું અંતર જણાવે છે –
આપણે આત્મપ્રકાશ વડે સમજીએ છીએ. તે છતાં ખોટું કરીએ, પિતાથી-આત્માથી-જ્ઞાનથી ઉલટા જઈએ પછી રોગ આવે, બેટું જાણી હું

Page #17

તજવું જોઈએ. તેને બદલે બેટું જાણ્યા છતાં પણ હું નતજવું. તેથી આધિલે પ્રથમ માનસિક પીડા, ઉપાધિ એટલે સાંસારિક અને વ્યાધિ એટલે શરીરાદિ પીડાઓ ક્રમે ક્રમે આવતી જાય છે, માટે આત્મદષ્ટિ રાખી તેમાં જે ખોટું જણાય, તેને ત્યાગ કરતાં જ, અને સાચું જણાય, તેને ગ્રહણ કરતાં જવું. તેથી આત્મા તે નિરોગી છે, પરંતુ તમારા શરીરાદિ પણ નિરેગી થશે.
જેવી સેબત તેવી અસર” આત્મા નિરામય છે તે તેની સંગે મન, વચન, કાયા, ઇન્દ્રિયને રાખીએ, તો તે પણ નિરામય એટલે નિરોગી થાય. આત્મા પારસમણિ જેવો છે, અને શરીરાદિ લોખંડ જેવાં છે, તે તે જેમ પારસમણિના સ્પર્શથી લોઢું સુવર્ણ થાય, તેમ નિરામય આત્મદર્શનવડે શરીરાદિ લોખંડ પણ સુવર્ણમય જાણે હેય, તેવું તે દેદીપ્યમાન દેખાશે–જણાશે-શોભાશે.
આ શ્લોમાં તે આત્મા નિશ્ચયનયથી કહેવાયો છે. અર્થાત વસ્તુતઃ કેવો છે. તે કહ્યું છે, હવે નિશ્ચયનયે આત્મા પરમાત્માના સરખો હોવાથી એક નવીન પદ્ધતિ• એ વગર ઔષધે ધ્યાનબળે શરીરના રોગાદિ મટાડી શકાય અને લોકોને આત્મા વલંબન આપી શરીરાદિને સારા કરાવી શકાય, એવી યુકિત પણ છે. તું પરમાત્મા નિશ્ચયનયે છે. માટે પરમાત્મા અને તું એને અભેદ જે. તું ઘડીભર સમજ કે, હું પરમાત્મા છું. હવે પરમાત્મા નિરોગી છે. વજ ઋષભનારા સંધયણવાળા, છે. અને મને પણ વજીભનારા સંઘયણ અપ્રગટપણે છે. તોતે પ્રગટ થાઓ. એ ભાવના બરાબર બે ઘડી હૃદયમાં રાખો, ચાર ઘડી મનથી સ્મરે, અને આઠ ઘડીમુખે જ. અને પછી જુઓ કે રોગ કયાં રહે છે? પરંતુ પ્રથમ નિશ્ચયનયે હું કેવો છું, તે જેમ જેમ યથાર્થ સમજાતું જાય. તેમતેમ રોગ શાંતિ જલદી થાય, એટલે કે અપ્રગટ શરીરાદિ બળ જેને પ્રગટ થયું છે, તેવાના ધ્યાનમાં તલ્લીન થતાં પિતામાં પણ બળ પ્રગટ થાય છે. - આ જન્મ એ પણ રોગ છે, મરણ એ પણ રોગ છે, જરા એ પણ રોગ છે, વ્યાધિ એટલે શારીરિક પીડા એ રોગ છે, ઉપાધિ એટલે સાંસારિક પીડા એ પણ ગજ છે, અને આધિ એટલે માનસિક પીડા એ પણ રેગજ છે. આ જન્મ, જરા, મરણ, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ, વગેરે રોગો શરીરને છે, આત્માને નથી. માટે આત્મા તે નિરામય જ છે.
જરા, જન્મ થાય, તેજ રોગ હોય, માટે જન્મવાનું બંધ કરવું હોય, તે જન્મ આપવાનું બંધ કરી લેવું. અર્થાત બહાચર્ય સર્વથા લેવાથી કેઇને જન્મ અપાશે નહીં. એટલે જન્મ થવાનો પણ સંભવ નહિ, કારણકે સ્થળ બ્રહ્મચર્ય પછી

Page #18

ત્રણ એટલે આત્મા અને વય એટલે તેમાં રમણતા થઈ તે પછી મિક્ષજ આમાજ અને તે પણ અજન્ય અને અજર.
મરવાનું બંધ કરવું હોય, તે મારવાનું બંધ કરવું. અનાદિ, જળાદિ, હવાદિ ખવાય છે, પીવાય છે, શ્વાસ લેવાય છે, ત્યાં સુધી છવધ તો થયા કરે છે. મા2 છવધ બંધ કરવા સ્વરૂપસ્થ થઈ, અને અન્નજળના વિહાર ત્યાગ કરી, પ્રા. gયામથી પવનને—હવાને રૂંધી, મનને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં લય કરી દેવું કે, મરણ બંધ થઈ, આત્માની જે સાદિ અનંત સ્થિતિ કહેવાય છે, તે પ્રાપ્ત થઈ સદા અજન્ય, અમર થઈ રહે, અને નિજાનંદમાં વિલસે.
નિરપાધિ-આત્માની પરમજયોતિ ઉપાધિ રહીત છે. અર્થાત શુદ્ધ ચૈતન્યને કંઈ કર્મની પણ ઉપાધિ નથી. કાળી એવી અશુભ કર્મ ઉપાધિ અને ધળી એવી શુભ કર્મ ઉપાધિથી આત્મા રહિત છે. કેવળ નિર્મળ ફાટિકવત છે. કર્મભનિત સ્વગદ અને કર્મ જનત નરકાદિક એ ઉભય ઉપાધિ છે. પરંતુ આવી ઉપાધિથી રહિત કેવળ જયોતિરૂપ આત્મા તેઓથી મુક્ત છે.
સ્ત્રી, છોકરાં, ઘરબાર-વાડી-બંગલા-હાટ-દુકાન–પેઢી– ઓફીશ-હવેલી– મહેલ–સગાંવહાલાં-ટેર-ઘોડા–હાથી-ગાડી–ચાકર-નફર વગેરે અનેક ઉપાધિ સં સારમાં છે. પરંતુ એ બધી પુગળને છે, આત્માને નથી. આત્મા તે તેને જાણે છે જુએ છે.
આ મુંબઈ નગર ચક્રવત મહારાજાધિરાજા એડવર્ડ ધી સેવન્થ જુએ છે, અને ને લાલન પણ જુએ છે. એ પણ જોઈ ખુશી થાય છે, અને લાલન પણ જોઈ–-જ
ખુશી થાય છે, માત્ર ફેર એટલો કેમહારાજા એડવર્ડ જુએ છે, અને તેને ઉપાધિ છે. મુંબઈ નાશ પામે, તે મહારાજાએડવર્ડ દુઃખી થાય, કારણકે તે માને છે કે, તે મારી છે. અર્થાત મુંબઈની હૈયાતિ સુખરૂપ અને નાશ દુઃખરૂપ છે. અને લાલનને સુખરૂપ છે, અને દુઃખરૂપ નથી. કારણકે મહારાજા એડવર્ડ મુંબઈને મારી ગણે છે. લાલન પિતે મારી ગણતા નથી.
વળી લાલન કહે છે કે, તે પુગળની જડ પદાર્થની (બનેલી) છે. આ દખલામાં જેમ લાલન ઉપાધિરહિત પણ મુંબઈનો આનંદ ભોગવતે જણાય છે. તેમ આત્માં પણ ઉપાધિરહિત હોઈ આનંદે વિલાસે છે.
હવે કમળપુષ્પ જળમાં મગ્ન હોવા છતાં નિર્લેપ રહે છે. તેનું કારણ જે છે, તેજ કારણથી આત્મદષ્ટિ આ સંસાર સમુદ્રમાં મગ્ન હોવા છતાં નિલેપ રહે છે.

Page #19

જુઓ કમળ જમીન પર છે, છતાં આકાશમાં રહેલા સૂર્ય સાથે એવી પ્રીતિ ધરાવે છે કે, નજર સૂર્ય સામીજ રાખે છે. તેથી કરી જળમાં હોવા છતાં તે નિર્લેપ રહે છે, તેમ જે આત્મદૃષ્ટિ છે, તે સંસારમાં હોવા છતાં અનંત સૂર્યના સૂર્યજેવા શુદ્ધ આત્મા તરફ દૃષ્ટિ કરી રહ્યા છે, તેથી તેને સંસારને લેપ લાગતો નથી.
વળી જવાર સૂરત થાય છે, ત્યારે કમળ વિચાઈ જાય છે, અર્થાત પિતામાં પાણી આવી જવા દેતું નથી અને અતરથી સૂર્યનું ધ્યાન ઘરે છે. તેમ આ મદ્રષ્ટિ પણ ધ્યાનસ્થ રહી આત્માને જ જુએ છે. સૂર્ય જેમ અસ્ત પામે છે, તેમ આત્મા પણ કર્મમલથી અવરાય છે, પણ ધ્યાન માટે કર્મમલ દૂર થઈ સ્થાટિકવત્ આત્મા સદા તિરૂપ પ્રકાશી રહે છે.
વળી ખાણમાંથી નીકળતી વખતે તેનું ને મારી સાથે હોય છતાં તેનું જેમ માટી થતું નથી. તેમ આત્મા અને કર્મ પ્રારંભથીજ સાથે છે, તથાપિ આમ કર્મરૂપ થાય નહિ એટલે કે જડ રૂપ થાયજ એવી તેને ઉપાધેિ ઘટે જ નહિ.
માટી સુવર્ણને લાગેલી હોય છે, એમ ખાણ ખોદનારા જાણે છે. તથાપિ આખે વખત માટીદષ્ટિ નહિ પણ સુવર્ણદષ્ટિ રાખી સુવર્ણ પ્રાપ્તિની જ ઈચ્છા રાખી માટી દૂર કરવાના ઉત્સાહમાં જ પ્રયત્નવાન થઈ સુવર્ણ પ્રાપ્ત કરે છે તેમ આ પણે પણ કર્મણિ ન કરતાં આત્મા તરફ દષ્ટિ રાખી કમરૂપી માટી દૂર કરવા - ત્યાહવાનું પ્રયત્નવાન થવું કે નિર્મળ સુવર્ણ સરખો આત્મા પ્રગટ થઈ રહે.
નિરંબર-અંજન એટલે લેપ અને નિ: એટલે રહિત. આત્માની પરમતિ લેપરહિત છે. જે સાકાર હોય તેને લેપ હોય, પરતુ આત્માને નિરાકાર છે તે તેને લેપ તે કેમ લાગે?
જેમ જળમાં રહેલું કમળ પુએ જળના સ્પર્શ રહિત હોય છે તેમજ સારરૂપી જળમાં વૈદરાજલોકરૂપી જળમાં રહેલ આત્મારૂપી કમળ નિલે પહે ય છે.
આ પ્રમાણે જે કેઈના આલંબનની અપેક્ષા રાખતું નથી. એવી આત્મા ની પરમજ્યોતિરૂ૫ આધાર યુક્ત વસ્તુઓ શી શી છે, તે જણાવી રહ્યા છે, જેને કંઈ આકાર નથી એવો નિરાકાર આત્મા પરમજ્યોતિમયે આકારવાળા પદાર્થોને ભાસમાન કરી રહ્યા છે.. *
જેને વિકલ્પ નથી એવી આત્માની પરમ જ્યોતિ સુખદુઃખાદિ અનેક વિક ને સમજાવી રહી છે. જેને કંઈ શગ નથી એવી નિરામય આમાની પરમ

Page #20

જ્યોતિ રેગવાળાં શરીરાદિને દેખાડી રહી છે. જેને કંઈ ઉપાધિ નથી એવી નિરપાધિક આત્માની પરમ જ્યોતિ કર્માદિ ઉપાધિ છે એવું ગણવી રહી છે, અને જેને કઈ લેપ નથી એવી નિરંજન આત્માની પરમજ્યતિ અંજન એટલે લેપ કેમ લાગે છે, તે પણ જણાવી રહી છે
પરમ જ્યોતિ નિર્મળ કેમ કહેવાય છે? दीपादिपुद्गलापेदं, समस्र ज्योतिरक्षजं । निर्मल केवन ज्योतिनिरपेकमतींद्वियं ॥४॥
ગીતિ, ચાદિક જે તિ, સમલ કહી છે સમસ્ત શાસ્ત્રોમાં દીપાદિક પુદગલની, કરે અપેક્ષા પ્રકાશ કરવામાં નિર્મલ આતમ તિ, નિરપેક્ષાએ પ્રકાશતી જગમાં વળી અતદ્રય તે તે, પગલાપેક્ષા ન રાખતી નભમાં
અનુવાદ–આંખનું તેજ મેલ સહિત છે કારણકે તે દિવા વિગેરે પદાર્થની અપેક્ષા રાખે છે પરંતુ આ અતીય કેવળ તિ
મેલ રાહત છે કારણકે દીવા વિગેરે કઇ પણ (બાહ્ય) પદાર્થની અપેક્ષા રાખતી નથી,
વિવર્થ દિવસે સૂય, રાત્રે ચંદ્ર અને અંધારામાં અથવા વા અંધારી રાત્રે દીવા જેવા કે બાહ્ય પ્રકાશની સહાય હોય તેજ આંખ પદાર્થને જોઈ શકે છે, જેમ લંગડાને ચાલવાને પિતાથી ભિન્ન ઘેડી જોઈએ છીએ, તેમ આંખને પિતાથી ભિન્ન એવા દીવા, તારા, . ચંદ્ર અને શયના પ્રકાશ હોય તો તે જોવાનું કાર્ય કરી શકે એટલે કે, દીવાદિની સહાય ન હોય તે આંખ પણ અપંગ-લંગડા જેવી થઈ પડે.
આંખના તેજમાં આટલીજ ખામી કે દેવ છે, એમ નથી પણ તેથી વિશેષ છે. જુઓ આંખનું કામ દેખવું એ છે. તથાપિ તે ચાદરાજ લકમાં સર્વત્ર જે શકતી નથી, જેટલામાં દ, ચંદ્ર, અને સૂર્ય પ્રકાશ કરે તેટલામાં જોઈ શકે છે. ૨ અને તારાદિ તે પરિમિત ક્ષેત્રને પ્રકાશ આપનારા છે એ પૂર્વના શ્લોકમાં જણા
૧ સદા ૨ ઈદ્રિયથી પર. ૩ માત્ર–ફત. છે કેટલામાં પણ મુરેપુરું જઈ શકતી નથી.

Page #21

વ્યું છે, એટલે આંખ પણ બિચારી જે તે જોવાનું કામ કરનારી છે છતાં પરિમિત ક્ષેત્ર સૂધીજ જોઈ શકે છે અને તે પણ દિવાદની સહાય હોય તેજ
વળી ભીંત, પર્વત, વાદળાં એવું કંઈ આંખ અને સૂર્યાદિ બાહ્ય પ્રકાશની વચમાં આવે તે તે વચમાં આવેલા પદાર્થની પછવાડે તેથી ભાગ્યેજ દેખી શકાય છે. આમ વિચારતાં જણાય છે, કે જેટલામાં સુર્યાદિને પ્રકાશ હોય તેટલામાં પણ આવરણ વચમાં આવે છે તે દેખી શકતી નથી, પરંતુ વગર દવે વગર સૂયે વગર ચ, કે વગર તારાએ જે જોઈ શકે છે, અને જે ઉપરના સર્યાદ પ્રકાશને આવરણને પણ ભેદી જે અંતરબાહ્ય સર્વત્ર જોઈ રહી છે, તે બીજા કોઈ પણ પ્રકાર શની અપેક્ષા નહીં રાખનારી નિર્દોષ જ્યોતિ તે આત્મ જ્યોતિ છે.
વળી આત્મ તેજ સર્વત્ર જોઈ શકે છે. કુટયદિ આવરણને એકસરેઝને કિ રણની પેઠે ભેદી જઈ તેની પેલી પાર શું છે, તે પણ જાણી જોઈ શકે છે, તે પણ આંખના તેજની કે દિવાદી કે સૂર્યાદીની સહાયની તેને જરૂર નથી; પરંતુ આંખને જે સહાય આપી રહી છે તે પણ આત્મજ્યોતિનું તેજ છે. મનને પ્રકાશ આપે છે તે પણ આત્મતિનું તેજ છે, અને સૂર્યાદિ પ્રકાશને પણ જાણતું તું તેજ તે આત્માનુજ તેજ છે. તે તેજ સર્વને પ્રકાશ આપનારું છે, માટે આત્મ
જ્યોતિ એ નિર્દોષ છે અને તેને કઈ ઈદ્રિયની મદદ જોઈતી નથી સર્વ એની મને દદ પામી રહ્યું છે, માટે પૂર્ણ તેજ તે આત્મતેજજ છે. * સાક્ષી આત્મા કેવે છે..
MT: જર્મના નામે િશg.
तमसानाठूतः साही स्फुरति ज्योतिषा स्वयं ।। ५॥ અનુવાદ ઉદયમાન કર્મને વિષે પણ જે કમને માલિક છે, એ સાક્ષી(આત્મા) અંધકાર વડે અવરાએલે નથી; પદ્ધ (પરમ) જોતિ વડે તેિજ પ્રકાશી રહ્યું છે.
વિવણુર્થ –દીવાની એડ પડે છે તેથી કરી પાન ખાય, પરંતુ દવે પિતે તે પિતાના પ્રકાશ વડે ઝળઝળી રહ્યા છે. ચંદ્ર, સૂર્યની આડે વાંદળાં કે રાહુ આવે તેથી બીજા પદાર્થો ન ખાય, પરંતુ તેઓ પિત પિતાના પ્રકાશ વડે ઝળઝળી રહ્યા છે, તેમ આત્માની આડે કર્મ રૂપ આવરણ આવે, તે પણ સાક્ષી એ આત્મા પિતાના પ્રકાશ વડે સદા ઝળઝળી રહે છે,

Page #22

વળી ઘણું અંધકાર વડે પણ પ્રકાશ કેમ અવાય ? જરા સરખે પણ પ્ર કાશ ઘણા અધીરોને એ ભગાડે છે કે બીચારા અંધકારને પર્વતની ગુફામાં સંતાઈ જવું પડે છે. બને ત્યાંથી પણ નાસવું પડે છે. તે લોકાલોપ્રકાશક આવી આત્મતિને કેણુ આવરી શકે છે કર્મ પણ બિચારા કેમ આવરી શક. કારણકે હવડે–અજ્ઞાન વડે કર્મ વડે કઈ પણ આમાં પુરો અવરાય નહીં, ઘેડે ખુલે રહેજ જેમ સૂયનું ગ્રહણ પુરૂ ન હોય મોટામાં મોટું હોય તો તે ખગ્રાસ હોય, તેમ ધણેજ અવરાય તોપણ આઠ રૂચક પ્રદેશ તે સવે આત્માના નિર્મલ હોયજ.
એ જ્યોતિની–પ્રતિભા ઉપરથી કહી શકે છે, એ તેની આભાવડેજ તમને સૂર્યનું જ્ઞાન થયું, તેમજ તમારી આભાવડે સતર કેડીકેડી સાગરેપમ જેમાં મેહની આદિ કર્મના ગાઢ આવરણ છતાં, આ આવરણ છે, આ જગત છે–આ હું આત્માવડેજ સર્વ દશ્ય થઈ રહ્યું છે. મારી આભાથીજ-મારી પ્રતિભાથીજ સવ જડ ભેદાએલું પ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે, એમ આત્માને અર્થાત સ્વયં જ્યોતિને કેઈ કાળે અસ્તકે ઉદય થતાજ નથી તે –
“અખંડ આ સ્થિર તિમાં નથી થતું નથી જાતું” (તિદર્શનમ તેજ આત્મા હું છું. તેજ સોમ રૂપ છું. હવે માત્ર પિતાની–આત્માની આભા નહિ, પણ પ્રકાશ વડે સર્વે જેમ તપવું જોઈએ તેમ, તપ વગેરે ઉતમ ક્રિયા * કરી મેહની આદિ કર્મવાદળાંને વીર્યબળે ખસેડી નાખી અથવા રડાવી પરસ
ળાવી-પશ્ચાતાપ રૂપે દૂર કર્યો હોય તે આભા મટી પ્રકાશરૂપ થઈ કમેના ગુકામ નહિ, પણ માલિક થઈ તેમને દૂર કરવા એ પિતાની સ્વાધીનતાની વાત હોય છે.
परमज्योतिषः स्पर्शादपरं ज्योतिरेधते ।
यथा सूर्यकरस्पर्शात् सूर्यकांत स्थितोऽनलः ॥ ६ ॥ પરમ જ્યોતિ સ્પશે, આતમજ્યતિ સકળ પ્રગટાય; ભાસ્કર કરના સ્પર્શ, સૂર્યકાંતને અગ્નિ પ્રગટાય.
અનુવાદ-જેમ સૂર્ય કિરણના સ્પર્શથી સૂર્યકાંત મણિમાં ગુમ રહેલો અગ્નિ વૃદ્ધિ પામે છે તેમ આ પરમતિના સ્પર્શથી બીજી તિઓ વૃદ્ધિ પામે છે. જે
૧ અનુભવજ્ઞાન કે આત્મ દર્શન વડે બીજા જ્ઞાન કેટલા વૃદ્ધિ પામે છે, તે વીર્ય ધ્યાનમાં યા શુધપયોગમાં જેવું. ઈ. સ ૧૮૯૮ના મે ૧૩ થી શાર્લોટ મિચિંગ વુ સે અમેરિકામાંલાલનના સમાગમમાં આવેલાં બહેન મગે રેટ ફિલિસના, મુકતાના ઈ. સ. ૧૯૦૧ના ભાઈ શિવજી દેવશીના જ્ઞાનમાં કેઈ અપાં વધારો પૂર્વની અપેક્ષાએ દેખાઈ–જણાઈ આવે છે. એ પ્રત્યક્ષ પુરાવા છે.

Page #23

અ, ભૂગોળવિદ્યા ભૂસ્તરવિદ્યા, ખગોળવિદ્યા, ઇત્યાદિ અનેક વિદ્યા મહાવિરતારવાળી આ જ્યોતિના સ્પર્શથી તેને થઈ રહે. - સૂર્યકાંત મણિ જડ છે અને જડ એવા સૂર્યકાંત મણિને સકિરણને સ્પર્શ થતાં તેમાંથી અગ્નિ કરવા માંડે છે, તે સુર્યકાંત એ આ માનવ દેહ જે જડ સુર્યકાંત મણિ કરતાં સચેતન હૈવાથી અનેકશઃ શ્રેષ્ટ છે, તેને આભારૂપી સૂર્યના જ્ઞાનાદિ કિરણનેરપર્શ થતાં તે અર્ધ પુદગલ પરાવર્તન કર્મ ક્ષણમાં દહન થઈ જાય એ તપશ્ચિક સત્તામિ કાં ન પ્રગટે?
સિહ જ્યારે ડુંડે મારે ત્યારે જંતુઓ નાશ પામે અને ગર્જના કરે તે પશુઓ પલાયન થઈ જાય, તેમ આપણે પણ માનવ બાંધવો રૂપી સિંહ, હંકણ એવી ગમે જેના કરતાં પ્રમાદાદિક દૂષણોરૂપી પશુઓ પલાયન કરી જાય–શરીરરૂપી ગુફા માં રહેલ લૌટુંરૂપી મહાસિંહ સકળ કર્મરૂપી પશુઓને કાંતિ હણી નાખે કે કતા ભગાડી મૂકે.
જેમ સિંહની ગર્જનાથી આખું વન ગાજી નીકળે તેમ હું કોણ એવા ભેદનાનની ગર્જના કરતાં આ ભવરૂપી કાનન ગાજી ઉઠે.
. વળી સિહ જેમ સઘળા પશુઓને રાજા છે, તેમ આત્મારૂપી માસિંહ મ, તુ, દેવ, ઈ, તિ , અને નારકીઓ એ સર્વનો રાજાધિરાજ છે. પ્રાણીમાત્ર આત્મારૂપી મહાધિરાજની આણમાં છે. માટે પરમ તિવડે જ સર્વ વિદ્યા, કળા પ્રગટ થઈ પૂણે વિસ્તારમાં શોભી રહે છે.
પતે પરમ તિરૂપ હોવા છતાં પોતાને જણનાર અને નહિ જાણનાર કે વા થાય છે,
पश्यम परमं ज्योतिर्विवेकातः पसत्ययः
परम ज्योतिरन्विच्छन्नाऽविवेके निमज्जति ॥७॥ - આ ગીતિ.
- - પરમ જ્યોતિને માર્યો,કદી બુડેના વિવેક ખાડીમાં પણ તેને અને ઈચ્છક વિવેક ગિરિથી પહેજ ઝાડમાં. અનુવાદ– પિતામાં સ્થિર એવી પરમતિ તરફ નહિ જે. નાર માણસ વિવેકરૂપ પર્વત ઉપરથી નીચે પડી જાય છે. પરમ - તિને શોધનાર ચારે બાજુથી વિવેકને વિષે ગરકાવ થઈ જાય છે, મગ્ન

Page #24

વિવર્થ-જેમ સૂર્યકાંત મણિમાં અગ્નિ ગુપ્ત રહે છે, તેમ સૂર્યકાંત મણિસહસ્ર ભેળા કરીએ તે પણ જેની તુલના ન થઈ શકે એવા માનવ દેહમાં બાહુબળ, ઇંદ્રિયબળ, શરીરબળ, મનોબળ, બુ દ્ધિબળ, ચાદ વિદ્યા, ચેસઠ કળા આદિ અનેક જાતના અગ્નિ-બળસ્ટીમ ભરેલાં છે. અને જેમ સર્યકાંત મણિને સૂર્યકિરણને સ્પર્શ થતાં તે મણિને અગ્નિ પ્રગટી નીકળે છે, તેમ માત્ર ઉપશમ સમ્યકત્વરૂપ આત્માને અરણેય થતાં કે ક્ષોપશમ સમ્યકત્વરૂપ ચંદ્રોદય થતાં કે લાયક સમ્યકત્વરૂપ સૂર્યોદય થતાં તે કંઈ અન્ય વિદ્યા અને કળા પતાની પરાકાષ્ઠા પામ્યા વિના રહેજ કેમ?
અથવા જેને લાયક સમ્યકત્વ પ્રગટ થયું છે એવા સિદ્ધ ભગવાન અહંત–પરમાત્મા અને જે પશમ સમ્યકત્વ પ્રગટ થયું હોય એવા કેઈ આચાર્ય મહારાજ તેમનું મુખે ભજન, મનમાં સ્મરણ અને હૃદયમાં ધ્યાન ધર્યું હોય તો પણ તે ત્રણે સ્થાનમાં રહેલ આતમ જ્યોતિ પ્રગટે અને મુખમાં સાક્ષાત સરસ્વતી મનમાં સાક્ષાત સુરગુરૂ અને હદયમાં સાક્ષાત વી૫રમાત્મા પ્રગટ થયા હોય એવાં બળ, બુદ્ધિ, અને સમતા-દયા-સમભાવ સર્વત્ર પ્રગટી રહે છે એવું સામાન્ય બાંધવોને પણ એકાગ્ર થવાં અનુભવાશે; કારણ કે એ પ્રમાણે કરતાં કરતાં આમારૂપી સના પણ સૂર્યના જ્ઞાનાદિ કિરણે માનવ દેહરૂપ સવ કાંતમણિને સ્પર્શ કરે છે. અને એને સ્પર્શ થર્તાજ બાહ્ય ગુણે પણ પરાકાષ્ટતા પામે છે.
વસ્તુ પર જેટલો પ્રકાશ પડે તેટલી વસ્તુ જણ્ય, હવે ઇંદ્રિય, મન, શરીર, જગત , ચાદરાજ લોક એ સર્વ સ્થળે અંદર બહાર જ્યારે પ્રકાશ પ્રકાશ પ્રકાશ, પ્રકાશ ને પ્રકાશજ થઈ રહે, ત્યારે બીજા જ્ઞાન પણ વિસ્તારમાં આવે, મન પણ કેવું વિશાળ થઈ રહે, ઈધેિ પણ કેરી પટુતા પામે, શરીર પણ કેવું બળવાન જણાય ? જુઓ.
કાન દિવ્ય નાદ સાંભળે, આંખ દિવ્ય દર્શન કરે, નાક દિવ્ય સુગંધ ગ્રહણ કરે છઠ્ઠા દિવ્યામૃત આસ્વાદે, અને ત્વચા દિવ્ય સ્પર્શ અનુભવે એટલું જ નહીં પણ કાન સેંકડે માઈલથી ગાન શ્રવણ કરે, નાક સુગંધ ગ્રહે, વગેરે ઇદ્રય- ટુતામાં પણ તેને બા ન રહે.
મન ચર્ય વસ્તુમાં ભિનાર બાર દેશી કહી એટલી બધી પટુતા ૫ મે કે વ્યાકરણશાસ્ત્ર, ન્યાયશાસ્ત્ર, ગણિતશાસ્ત્ર, સ્વરશાસ્ત્ર, જોતિષશાસ્ત્ર, સામુદ્રિકશા

Page #25

થઈ જાય છે. પરંતુ પરમ જતિને ધનાર માણસ અવિવેક(ખાઈ) માં કદી બી મરતો નથી.
વિવણુર્થ–જગતના સર્વ પ્રકારના જ્ઞાન વિવેક જ્ઞાનની અપેક્ષા એ સામાન્ય છે. અને એ સર્વમાં શિરમણિ તે વિજ્ઞાન જ છે, ટલા માટે તેને ઉંચામાં ઉંચા તેજ પુંજ જેવા પર્વતની ઉપમા આ પીએ તે કંઈ ખોટું નથ; કારણકે, એ વિવેકાન વડે જ આ જગતમાં જડ શું? ચૈતન્ય શું? સાર શું? અસાર શું ? હેય શું? ઉપાદેય શું? ગ્રાહા શું ? ત્યા શું? કર્તવ્ય શું? અકતવ્ય શું? સાચું શું? તું શું સારું શું,નઠારૂં શુ? ભલું શું? શું શું? શુભ શું અશુભાશું? શુદ્ધ શું? અશુદ્ધ શું? ઇત્યાદિ અનેક નહિ પણ સર્વ વસ્તુઓ જણ ઈ લેવાય છે, તથાપિ એ વિવેકી કે બીજે નથી, પણ પરમ - તિ તે પિતેજ છે, તેનું દર્શન કે આલંબન સતત ન રાખે છે તે વિવે. કરૂપ પર્વત પરથી પડી જાય છે. પિતે ચૈતન્ય હોવા છતાં જડ એવા છે હાદિમાં જશપણ મળી જતાં તે વિવેકરૂપ પર્વતની નીચે આવેલા એ સારરૂપ ઝાડીમાં ભમતે ભમતા સરી જાય છે, પરંતુ સદા સર્વદાપતા માં ઝળઝળી રહી છે અને પરમ જતિને જોતાં તેનામાં સતત લક્ષ રાખનારે, અવિવેકારૂપી ખાઈમાં પડતું નથી. એટલું જ પણ પહેલા વિવેકરૂપ પર્વત પર થડ ચડી ઉખ્ય ઉચ્ચ ઉચ ગતિ પામતો એટલું જ નહીં પરંતુ છેવટે પાંચમી ગતિ લાકારો મેક્ષ નગરના સિહાસન ઉપર બેસે છે. ૨
આ સંસાર એક અગાધ મહાસાગર જે જાય છે, પરંતુ તે વિવેક રૂપી પર્વતની આસપાસ એક ખાઈ હોય તે પહેલા પર્વતના સંયમ નામના વિસામા પરથી જોતાજ સ્પષ્ટ દેખાઈ રહે છે.
આ સંસાર રૂપી ખાઈની મધ્યમાં આવેલ વિવેકરૂપી પર્વત અષ્ટાપદની પેઠે આઠ પગથીયાંવાળે છે.
૧ પાંચયમ–ગનું પહેલું અંગ-એટલે કે અહિંસા કે દયા, દયા સર્વ પર થતાં, સત્ય વદતાં, પ્રમાણિકપણે વર્તતાં, શિયળ પાળતાં, અને પ્રાપ્ત થતિ મૃદ્ધિમાં મમત્વ ન રાખતા સંયમોને વિસામો આવે છે
૨ યશોવિજ્ય ઉપાધ્યાય કૃત વોગદષ્ટિની સકાય વા–સાંભળ–વિચા – મનન કર ને કિયામાં મૂકે એક એક દષ્ટિને એટલે પછી ઉપરની વાતમાં શ્રદ્ધાની જરૂર નહીં રહે કણકે તમને પિતાને તે પ્રત્યક્ષ થઈ રહેશે.
-
-
-
-

Page #26

તે આઠ પગથીયાં યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન, અને સમાધિ છે. - શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે યોગદષ્ટિમાં સમજાવ્યું છે. તે સમજતા પિતા
માં તેવા ગુણો હોય તે ઠીક નહી તે પ્રમાણે વર્તન કરી તેવા ગુણો પ્રગટાવવા એટલે ઉપર લખેલી વાતની પ્રતીતિ થશે. વાંચે જ નહીં. ધારોકે પણ ખરા આ પણે પરમજયે તિરૂપ આદિનાથ જે આપણા નિર્મળ હદય સિંહાસને બિરાજે છે તેના દર્શન કરે છે એ દર્શન અટાપદ પર ચર્ડ કરવાના છે તે ગિતમ સ્વામી એ જેમ સૂર્ય કિરણ પકડી અષ્ટાપદ પર ચડી આદિ પરમાત્માના દર્શન કર્યા તેમ વિવેકરૂપ અષ્ટાપદ પર ચડનાર વિવેકી ગોતમ સરખા જીવે પરમતિરૂપ અનંત સૂર્ય સરખા પિતાના આત્માના જ્ઞાનાદિ કિરણો સતત પકડી ઉપર જવું તો અવશ્ય આદિનાથરૂપ શુદ્ધ બાત્માના દર્શન થશે અને કેવળજ્ઞાન પણ સભરશે. ૧ કઈ પરમ જ્યોતિને અમે નમીએ છીએ,
तस्मै विश्वप्रकाशाय परम ज्योतिषेनमः केवनं नैव तमसः प्रकाशादपियत्परं ।। ७ ॥
ગીતિ, અંધકારથી પરજે, અન્ય તિઓ પ્રકાશ કરનારી. તે તિથી પણ જે, વિશેષ પ્રકાશ જગતમાં ધરનારી એવી આતમ તિ, પરમ તિ જે પ્રકાશતી જગમે, વારંવાર હું તેને, નમન કરૂં છું મમત્વ છાંડી ને,
અનુવાદ–જે અંધકારથી માત્ર નહિ પરંતુ અજવાળાથી પણ નિરાળી છે, એવી આખા વિશ્વને પ્રકાશ આપનારી પરમ જતિને
અમારે નમસ્કાર છે, ( ૩ જુએ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત યોગશાસ્ત્ર અથવા મિત્રા,તારા બલા દીપ્તા, -કાંતા, અને પ્રભા અને પરા એ અષ્ટાપદરૂપી વિવેક પર્વતના આઠ પગથી છેહવે વેગનું એક એક અંગ તેજ એક એક ગદષ્ટિ છે. અને તેનું સ્વરૂપ અથવા એનુસારી ગાચાર્ય પતંજલિ મુનિકૃત ગદર્શન પણ વા-વિચારો. અને ક્રિયામાં મૂકતા જાઓ, તે અનુભવ થાય. અને શાસ્ત્રમાં શ્રદ્ધા પણ દઢ થતી જાય, કારણકે જે શાસ્ત્રકારે જોયું, તે પિતેજ જુઓ તે પછી શ્રદ્ધારૂપી બીજનું ફળ નાના-નરૂપ થયું જ જાણવું

Page #27

વિવણાર્થ–પૃથ્વીપર અજવાળું અને અધારું છે, પરંતુ તે સૂર્યમાં એકાંત પ્રકાશ છે. અને આ અંધકાર અને આ ઉજાશ એમ ઉભયને પ્રકાશે છે. એટલે જાણે-જુએ છે-તેમ બહિરાત્મની પેઠે ઘણુંક જ્ઞાન અને સહજ અજ્ઞાન એમ જેમાં નથી પણ સૂર્યની પેઠે જે જ્ઞાન અજ્ઞાન ઉભયની ઉપર એવી કેવળજ્ઞાનરૂપી પરમતિ છે તે પરમજાતિને અમે નમન કરીએ છીએ.'
આ શ્લોકમાં વ્યંગાર્થ એવો છે કે એ પરમપતિને નમતાં અમારામાં ગુપ્ત રહેલી પરમતી પ્રગટ થાઓ. આગળના એક શ્લોકમાં એમ આવી ગયું છે, જે સૂર્યકાંત મણિને સૂર્યકિરણનો સ્પર્શ થાય તો તે મણિમાં ગુમ રહેલો અગ્નિ પ્રગટ થઈ વૃદ્ધિ પામે. તેમ પર વર્ણવેલી પરમજયોતિ તરફ નમતાં–વળતાં તે પરમતિના કિરણના સ્પર્શથી અંતરાત્મારૂપી સૂર્યકાંતમણિમાં રહેલ જ્ઞાનાદિ અગ્નિયો છુરાયમાન થઈ કમ મળને ભસ્મીભૂત કરી અંતરાત્મા પોતે પણ પરમ તિમય બની રહે.
મને કેવો કલામય પરમાત્મ પ્રકાશ છે? ज्ञानदर्शनसम्यक्त्वचारित्रसुखवीर्यनूः । परमात्मप्रकाशो मे सर्वोत्तमकलामयः ॥॥
ગીતિ. તે પ્રકાશ હમનેહી, જે છે ભૂમિ સમસ્ત ગુણ ગણની સર્વ કળામાં ઉત્તમ, કાળરૂપ છે દિવ્યજ્યતિ તેની. સમ્યક દર્શન જ્ઞાનાદિકની ઉત્પતિનું શુભ સ્થાન; ચારિત્રસુખ પણ ઉપજે, એ આતમ પ્રકાશ ગુણવાન. १ नाहोरात्र यथा सूर्ये, प्रनारूपा विशेषत:
बोधरूपा विशेषान्न बोधाबांधौ तथात्मनि ॥ જેમ સમાં રાત્રે દહાડો નથી પણ કેવળ પ્રકાશજ છે, તેમ (પરમ) આત્મામા-પરમાત્મામાં જ્ઞાન-અજ્ઞાન નથી પરંતુ કેવળ જ્ઞાન જ છે.
" As in the sun there is neither day nor night but all light, so in the supremeself, there is neither knowledge nor ignorance but all light” (ઉપદેશ સહસ્ત્રી) :

Page #28

અનુવાદ–જે પ્રકાશ, જ્ઞાન, દર્શન, સમ્યકત્વ, ચારિત્ર, સુખ અને વીર્યને પ્રગટ થવાની ભૂમિરૂપ છે, અને એટલા માટે જ જે સર્વ કલાઓમાં ઉત્તમ કલારૂપ છે, તે પરમાત્મ પ્રકાશ મને હે, વિવણથં-“અખંડ આસ્થિતિમાં નથી થાતું નથી જાતું ? * અનુભવ સ્થિતિની અખંડજ્યોતિમાં તે પરમજ્યોતિ માત્ર તેિજ છે. એવું તીવ્ર મુમુક્ષુને પ્રતીત થાય છે. અને ત્યારબાદ સમયાંતરે એજ પરમ - તિરૂપ, અનંત જ્ઞાનરૂપ,અનંત દર્શનરૂપ, અનંત સમ્યકતરૂપ, અનંત ચારિત્રરૂપ, અનંત આનંદરૂપ, અને અનંત વીર્યરૂપ એમ અનંત ગુરૂપ પોતેજ છે. એમ સમયે સમયે પ્રતિભાસન થયા કરે છે.
જેમ એક હીરાને પહેલ (Prisms). પાડેલા હોય તેમ આત્મરૂપ હીરાને અનંતજ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત આનંદ, અનંત ચારિત્ર આદિ અનંતત્વ, અરૂપત્ય, અગુરૂ લધુ, તેમજ અનંત વીર્ય એવા પહેલ પડેલા જણાય છે.
વળી કળા એસઠ ગણાય છે, અને યુરોપ-અમેરિકાની નૂતન કળાઓ તેમાં ઉમેરીએ તે તે ઘણીક થાય, હવે કળા જોઈએ તે ચેસઠ હોય, કે ચોસઠ હજાર હોય કે ચોસઠ લાખ હોય, કે જેટલી વસ્તુઓ તેટલી હોય, કે જેટલા શબ્દો તેટલી હોય, કે જેટલા વિચારો તેટલી હોય પરંતુ તે અસંખ્ય કળાને શોધનાર આ ભા છે અને તે આત્મા તે (તત્ત્વમા ) તું છે અને હતો પણ તું જ. નવીન નવીન કળા આત્માજ–તું જ શોધશે, પરંતુ સકળ કળાનું મૂળ સ્થાન અને સર્વ કળા પૂર્ણ દશાએ પહોચાડનાર એવી કોઈ પણ કળા હોય છે તે આત્મજ્ઞાન કળા કે પરમાત્મ પ્રકાશ કળા છે અને તે પિતામાં પ્રગટે એવી જીજ્ઞાસા રાખી સતત પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. - આત્મતિ કળા પ્રાપ્ત થયા પછી કોઈ પણ કળા હાંસલ કરવાનું સુગમમાં સગમ એટલા માટે થઈ જાય છે કે આત્મામાંથી કોઈનુતન કળાનાં મધ્યબિંદુ માટે હૃદયમાં સુરણ (Inspiration) થાય છે. પછી મનમાં તેનું પ્રતિબિંબ પડી, વિચારણા [ Intiuson] થઈ ઉદભવે છે ત્યાર પછી હાથમાં લાધવ આવે છે આમ થવાથી સામાન્ય કળાએથી આ કળા અનંત ગણી શ્રેષ્ઠ માલુમ પડે છે. on હલ નુતન કળા શેધન ઘણું કરી ચાલતી કળાપરથી અનુમાન કરી શધાય છે. જેમકે લાલન પિતાની યુરોપ-અમેરિકાના બાંધ-બહેનને કહે છે કે, તમે [ Migoroscope ] સૂક્ષ્મદર્શક યંત્ર શોધ્યું અને ઘણું સૂક્ષ્મ વસ્તુને ૫૦૦ થી ૧૦૦૦ ગણું મોટી દેખાડી તે નરી આંખે ન દેખાતી વસ્તુને દેખાડી, તેના દ્રવ્ય

Page #29

ગુણ તપાસવાનું સુગમ કરી આપ્યું. તે હવે એ માઈક્રોસ્કોપ (સૂક્ષ્મદર્શકયંત્ર) પરથી Microsphone માઈક્રેન એટલે સૂક્ષ્મસ્વરશ્રવણયંત્રઅથ એજસૂક્ષ્મ છે જે તમે સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રવડે જુઓ છો તેને સૂક્ષ્મસ્વર કે છે તે પારખવા સૂક્ષ્મશ્રવણ યંત્ર છે અને તે એમ શોધાય કે જેમાં એક ઘુમટવાળી જગ્યા હોય, તેવી જગ્યાએ સહજ અવાજે બોલતાં શેષ થઈ સંભળાય છે, આટલા પ્રિન્સીપલકે સિદ્ધાંત ઉપરથી જે ત્રાંબાની પ્લેટના નાનાનાના ઘુમટે પર જરા મોટા ટા ઘુમટો બનાવી યંત્રોમાં મૂક્યા હોય તો તે સૂક્ષ્મજંતુના અવાજ શ્રવણ થઈ તેમની પણ પરીક્ષા કરી શકાય. પરંતુ આ રીત એક શોધન ઉપરથી અનુમાન કરી બીજી શોધ કરવા સરખી છે, આતો આ પ્રમાણે કુદરતમાં ઝીણાં ઝીણાં જંતુનું દર્શન, તેમના સ્વરૂપનું શ્રવણ ચૂમવસ્તુ સુગંધ વગેરેના વોલ્યુમ-જ મોટા પ્રમાણમાં લાવવાનું થયું અને મનુષ્યના હાલની ઇંદ્રિયોને યોગ્ય પ્રમાણમાં તેઓને આણી સ્વરાદિ અનુભવી શકાય એમ લાગે છે. વળી સંસારમાં કેટલાક એટલા બધા મોટા સ્વર છે કે માણસ સાંભળી શકે તેના કરતાં પણ હજારે ગણું મટા, માટે તેમને નાના પણું એટલે સુધી કરી શકાય કે મનુષ્યની હાલની શ્રવણેદિય સાંભળી શકે, જેમ દુબિનથી છેટેનું પાસે અને મોટું દેખાય, તેમ અવાજને મંદ કરનારી વસ્તુના અંતરાલો પ્રેરતા અત્યંત જાડા અને મોટા અવાજે પણ યોગ્ય પ્રમાણે આણી મૂકાય. આવી શોધો પણ એક સૂક્ષ્મદર્શક વગેરે હાલના યંત્રની કળાપરથી અનુમાન વડે શોધી શકાય.
તથાપિ જે સ્કુણું હૃદયમાંથી થઈ મનમાં બિંબિત થાય છે, અને તેથી આંતર બોધ વડે જે શોધ થાય તેમાં અનુમાનની બીલકુલ જરૂર પણ રહેતી નથી. પરંતુ જેમ જેમ પરમાત્મ પ્રકાશ સાથે એક રૂપ થવાતું જાય તેમ તેમ સ્કૂરણ યા આંતરધ વડે થતા શોધોને સુમાર રહે નહિ અને તેટલા માટે જ સર્વ કળામા શિરેમણિ તે પરમાત્મ પ્રકાશ યોજવાની કળા છે. ૧
આત્મધામ કળા વિના બીજી કળા કેવી છે ? यां विना निष्फलाः सर्वाः कत्रा गुणवताधिकाः।। आत्मधामकलामेकां तां वयं समुपास्महे ॥१०॥
૧ આ સ્થળે કેવું જોઈએ, કે ઇયિની શકિત યંત્રની મદદથી ખેલતી ન થી પરંતુ ઓછી થાય છે. પરમાત્મા પ્રકાશની મદદથી ઇકિયે સ્વાભાવિક રસ્તે પટુતા પામે છે, મન સ્થિર હોવાથી ઇન્દ્રિયો પોતાના મધ્ય બિંદુમાં રહી, નિયમમાં • રહી વર્તવાથી મહાબળવાન થતી અનુભવાય છે.

Page #30

ગીતી, જે વિણ સર્વ કળાઓ; નિષ્ફળતાને જરૂર પામે છે, તે પરમાત્મકળાને, ઉપાસવામાં સ્વચિત જામે છે.
અનુવાદ– ગુણે અને પ્રભાવમાં શ્રેષ્ઠ એવી સર્વ કળાઓ, જે એક કળા વિના નિષ્ફળ છે તે આત્મધામમાં રહેનારી (પરમતિરૂપ) કળાની જ અમે ઉપાસના કરીએ છીએ.
વિવણુર્થ-હીરે ઘણું મુલ્યને હેય એટલુંજ પણ આખી નિયાના હીરા અને કેહીનૂર હીરે એક મહારાજા પાસે છે, પરંતુ તે ને આંખ ન હોય તો તે હીર શા કામના છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે માણસની આંખ સઘળા હીરા કરતાં અનંત ગણું ઉપયોગી છે. હ વે હીરા પણ હેય અને આંખે પણ હય પરંતુ માણસના શરીરમાં ચૈતન્ય નહેયઆત્માન હેય-તોઆંખ અને હીરા એબને શાકામના?
તેમ જગતની સર્વ કળા હોય પરંતુ આત્મધામ કળા ન હોય તો તે કળાએ શા કામની ? એ આત્મધામ વિનાની કળાઓ ઉલટી આત્માને બાંધે છે પરંતુ આમધામ કળા હોય છે એ સર્વ કળાઓ જાણે વળી તેની દાસી હોય તેમ તેની સેવા કરે છે. વળી તારી telegram યંત્ર કળા તારબીન તારની wireless telegram કળા બીને સ્વર શ્રવણ તેમજ telephone હવે ભવિષ્યની સ્વર શ્રવણકળા અને wireless telephone તાર વગેરે આધુનિક કળા આતમ કળાને જાણનાર માણસને જ હેરત પમાડે છે. પરંતુ સર્વ કળામાં શિરોમણિ આ ભતિ પામવાની કળા છે. કારણ કે એ કળા ભવિષ્ય કાળના ભૂતકાળના તેમજ વતમાન કાળના સર્વ પદાર્થોના દ્રય ગુણ પર્યાય એક સમયમાં જાણી જોઈ શકે છે. જો આમજ છે તે આત્મ પ્રકાશ જેવી બીજી કઈ કળા વિશેષ શ્રેયસ્કર મનુષ્યને છે ?
આત્મજ્ઞાનને ધ્યાનમાં ન લઈ હાલ કેટલાક શોધકે કહેવાતા એવી લડાઈ આદિની કળા શે ધે છે કે થોડી ક્ષણમાં રાજાઓ માણસોને ઘાણ કાઢી નાંખે છે. હાલ એવી તે છરાઓ, શસ્ત્ર શોધાઈ રહ્યા છે, પરંતુ પરમજ્યોતિના પ્રકાશ વડે શોધનારી કળા પાપ રહિત થશે એટલું જ નહીં પણ હજારોની ક્ષણમાં રક્ષા કરે એવા સર્વપરિત્રાણશ ધાવશે. પુષ્ય વધે એવાં યં-પદાર્થો [all protiolors ] બનાવશે. અથવા નિર્જરા થઈ મોક્ષ તરફ વાળશે.

Page #31

૨૯ આ જગતની અસંખ્ય ઋદ્ધિસિદ્ધિ હોય પરંતુ આત્મા ન હોય તે તે શા કામની છે? માટે આ સર્વ કળાની પૂર્વે આત્મજ્ઞાન કળા પ્રાપ્ત કરાવવી જોઈએ. બાળકને પ્રથમ જ કહેવું કે તું આત્મા છે. અને આ જે આંખવડે દેખાય છે તે શરુ રીરરૂપી કોટ છે, માટે શરીરને એક સારા હથીઆર તરીકે વાપરજે. પિતાથી ઉતરતાં પશુ–માણસ–જનોનું રક્ષણ શરીર બળે કરીને અને મને બળે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરજે, અને ધનવડે પોપકાર કરજે.
જેમ પ્રજા રાજાથી શોભે છે, રાજા, ચક્રવતિથી શેભે છે, ચક્રવર્તી દેથી, દેવે ઈદ્રથી, અને ઇદ્ર તીર્થંકર મહારાજ વડે શેભે છે. જેમ તારા અને નક્ષત્ર મંડળે ચંદ્રવડે શોભે છે તેમ ગુણ અને પ્રભાવમાં બળવાન સર્વ કળાઓ આત્મધામમાં વિરાજતી પરમતિરૂપ કળાવડે શોભી રહે છે.
આત્મજ્ઞાન કળાથી અમારૂં તેજ કેવું છે ? निधिनिनवनीरत्नश्चतुर्दशनिरप्यहो। न तेजश्चक्रिणांयत्स्या उदात्माधीनमेवहि॥ ११ ॥
ગીતિનવનિધિ, રત્ન, ચતુર્દશ, છતાન પ્રકાશ, સુખ ચક્રિ પામે. તે સુખ પ્રકાશથી વળી, અધિકે પ્રકાશ આત્મમા જામે.
. અનુવાદ–અહા આ કેવું આશ્ચર્ય કે જે તેજ ચક્રવર્તિ મહારાજાઓને નવનિધિ અને ચાદરથી પણ પ્રાપ્ત થતું નથી, તે તેજ અમારે તો આત્માને (અર્થાત) પિતાને આધીન થઈ રહ્યું છે.
વિવણથં—ચક્રવર્તિ મહારાજે પિતાના અર્થત આત્માના પુણ્ય) બળેજ નવનિધિ એટલે નવ પ્રકારના ઇંદ્રના ખજાનચી કુબેરના ભંડા૨ જેવા ભંડારે વ્યાદિથી ભર્યા, અને ચાર પ્રકારના મહારનો (આ
ભાના) પિતાના (પુણ્ય) બળે પ્રાપ્ત કર્યા આટલી હદ્ધિથી તે મહાતેજવાન ગણાય તે છતાં જે તેજવડે નવનિધિ અને ચિદ રત્નને તેણે આધીન કર્યા તે આત્મા તેજ પતેજ અમારે આધીન થઈ રહ્યું છે.
જેમ સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા, નક્ષત્રના પ્રકાશ એક બીજાથી વધતા ઓછા છે . તથાપિ જે પ્રકાશ પુંજેમાંથી એ થયા તેવાજ પ્રકાશ પુંજે આખાને આખા અમારે આધીન છે. ૧ આ શ્લોકના અનુવાદમાં ભાઈ શ્રી કુંવરજી આણંદજીએ સુધારો કર્યો છે.

Page #32

: જેમ લાલન ગત આત્માએ લાલનને તેમ સૂર્ય ગત આત્માએ સૂર્ય પદા કર્યા,' તેમ આત્માએ ચંદ્ર પેદા કર્યો, આત્માએજ તારા પેદા કર્યા, અને આ માએજ નક્ષત્ર બનાવ્યા. અને એવા જ પ્રકાશક તત્વ અમે છીએ, અર્થાત અમે આત્મા છીએ.
ઉપર કહેલા નવનિધિ અને વૈદ પ્રકારના રસ્તેથી ચક્રવત્તિ મહારાજને શેભા પ્રાપ્ત થાય છે, તથાપિ આપણું તેજ તે આપણામાંના પ્રત્યેકને સ્વાધીન છે તે તેજ તે ઈદ્રાદિ દેવતાને, ચક્રવર્તિ આદિ મહારાજાને, સર્વ જીવ માત્રને આધીન છે. તે તેજ આત્મતિમય છે. ચક્રવર્તિ કઈ છે કે ન છે, પરંતુ આત્મા તે પ્રત્યેક મનુષ્ય છે અને એટલા માટે પ્રત્યેક મનુષ્યને તે સ્વાધીન છે. વળી તે એવું તેજ છે કે જે તેજથી કંઈ પણ મોટું તેજ નથી. વળી એ તેજવડે બીજા અસં
ખે તેને ઓળખાય છે. આત્મા ન હોય તે એ બધા તેજ કયાંથી આવે ? માટે તે તેને કર્તા આત્મા છે, જેમ કેહીનુરમાં સઘળા હીરાની કિંમત સમાઈ જાય છે, તેમ આમ તેજરૂપ કહીનૂરમાં સઘળાં તેજ રૂ૫ નાના હીરા સમાઈ જાય છે, આશ્ચર્ય તો એ છે કે અઢાર દ્રવ્યથી માણસ ઓળખ ન જોઈ એ, પરંતુ માણસ અઢાર દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરનારો છે. માટે તે દ્રવ્ય મેટું ન ગણવું જોઈએ, પરંતુ તેને પ્રાપ્ત કરવાથી મેટું નહિ પણ ઘણું જ છેટું છે અને મોટા તે પોતે છે એમ ગણવું જોઈએ.
કયારે શરૂઆત કરવી જોઈએ? લાલનની તે એવી ઈચ્છા રહે છે કે અને તે સર્વ જીવોને જન્મની પર્વે જ મળે તેમ થવું જોઈએ, કે જેથી આ સંસારમાં–આ ત્રિલોમાં બંધાઈ તેના ગુલામ ન થઈ રહે, પરંતુ તેવું જ્યારે સર્વને માટે શક્ય છે તે મનુષ્ય યોનિમાં તે મોડામાં મોડું તે ધાવણ સાથે માનવ બાળકને આત્મજ્ઞાન કળાનું ભાન ઉર્દૂ ભવવું જોઈએ, નહિ તો ધાવણ પૂર્વેજ મળવું જોઈએ. જુઓ આપણુ–સર્વ જંતુના હિતચિંતક–પ્રભુ શ્રી વીર જન્મતાં જ ત્રણ જ્ઞાન સહિત––તે પછી આ પણે પણ હવે એવા શામાટે ન થઈ શકીએ ? આવતા ભવમાં આત્મજ્ઞાન કળાવડે ત્રણે જ્ઞાન સહિત શામાટે જન્મ ન લઈએ ? અને આપણે તીર્થકરના પુત્ર છેવટે તીર્થકરરૂપ શામાટે ન બનીએ?
૧ સૂર્ય એ આત્માના જ્યોતિષ દેવતાના શરીરનું નામ. જેમ આપણું આત્માના શરીરને માણસ કહેવામાં આવે છે.

Page #33

* મુનિઓ કેવું તેજ ધારણ કરે છે? दंलपर्वतदंनोविज्ञानध्यानधनं सदा । मुनयो वासवेन्योऽपि विशिष्टं धाम बिज्रति ॥१२॥
ગીતિ દંભરૂપ પર્વતને, દલિ થઈ સદાય જે તે ઈથકી અધિકે જે જ્ઞાન ધ્યાનને સદાય જે જોડે. તે પ્રકાશને મુનિગણ, સદાય શુદ્ધ હૃદયથી ધારે છે; કર્મ કલંક નિવારી ધારનારને હમેશતારે છે.
અનુવાદ–દંભરપી પર્વતનું ઉચ્છેદન કરવાને જે વજ સમાન છે. જે સદા જ્ઞાનમય અને ધ્યાનમય છે, અને જે ઇદ્રના તેજથી પણ વધતું તેજ છે, તે તેજ મુનિયે ધારણ કરે છે.
વિવણથં–જે તેજ (glory) મુનિ ધારણ કરે છે તે તેજ આત્મ તેજ છે. વજ જેમ પર્વતના ચૂરેચૂરા કરી નાંખે છે, તેમ આત્મા–જ્ઞાન–પ્રકાશ–તેજ, દંભ-કપટ–પાપ–અજ્ઞાનના અંઘકારના ચૂરેચૂરા કરી નાંખે છે. આત્માથકી–પિતાથકી શે. દંભ કે
પટ રહી શકે? કંઈ નહિ, પરંતુ એવા દંભના પવર્તના આવરણ ૨ હિત અપ્રમત્ત મુનિએજ હોય છે. સર્વત્ર તેમનું આત્મતિજ પ્રકારની રહે છે માટે ઈંદ્રના તેજ કરતાં પણ મુનિનું તેજ વધારે) વિશેષ છે.
વળી ઇંદ્રનું તેજ પુણ્યનું છે, અને પુણ્ય એ વેત કર્મ છે, અને દુનિયાનું તેજ તે આત્માનું છે, કારણ કે જીર્ણ કર્મની નિર્જરા અને નવીન કર્મને સંવર તેમને હોય છે.
મુનિયોનું તેજ જ્ઞાન રૂપ છે. જેમ જ્ઞાનતેજ મુનિયો તે પોતાને ગણે છે. તેમજ ધ્યાનરૂપ-રમણતા રૂપ પણ તેજ છે, ઇંદ્રના પુણ્યનું બળ સર્વ દેવ મને નુષ્ય કરતાં પણ ઘણું છે, તથાપિ આત્મવીર્યના બળ પાસે તે કંઇ બિસાતમાં નથી.
ઇંદ્ર તે એક હોય છે પરંતુ આમા એવા હજારે વખત ઇંદ્ર થાય તે પણ આત્મા તો કાયમને કાયમ, ઇંદ્ર પણું ખૂટે તોપણ આત્મા ખૂટે નહિ. માટે આત્માના તેજથી કોઈ અધિક નથી, અને આત્મા તેજ મુનિઓને હોય છે. પુણ્યવાન છેવોની બીજાપર એ (ame) પડે છે. તેમની બીજાઓને શું લાગે છે. પરંતુ મુનિ પાસે તો એવું તેજ હોય છે, કે જાણે તેમના મસ્તક પર બાહ્ય કિરણવાળો મુગટ હોય અને તેના તેજથી સર્વ કઈ રંજન થતા હોય એમ ભાસે છે

Page #34

ઈદ્ર પિતાની કધિ જોઈ શકે છે, પરંતુ મુનિયો પિતાના જ્ઞાનમાં અને ધ્યાનમાં દરાજ લોકની સઘળી ઋદ્ધિ જોઈ જાણી શકે છે, માત્ર ઈને પિતાની ત્રણ વિધની ઉપાધિ હોય છે મુનીઓને એવી ઉપાધિ હેતી નથી.
એક વર્ષ પર્યાયવાળા સાધુમાં કેવી તિ હોય ? श्रपणे वर्षपर्यायात् प्राप्ते परमशुक्लतां । सवार्थसिधिदेवेन्योऽप्यधिकं ज्योतिरुवसेत् ॥१३॥
ગીતિ. સર્વાર્થ સિદ્ધ વાસિ દેથી પણ અધિક તેજ પામે; વર્ષ દિવસ પર્યાયી મુનિમાં વિશુદ્ધ શુક્લતા જામે.
અનુવાદ–માત્ર એક વર્ષના દીક્ષા પર્યાયથી પરમ વિશુદ્ધિને પામેલા સાધુપણામાં સર્વાર્થ સિદ્ધદેવતાઓના કરતાં પણ અધિક તિ ઉલ્લાસ પામે,
વિવર્થ–સાધુ શબ્દને અર્થજ પવિત્રતાની પ્રતિમા એમ કરીએ તે કંઇ વ્યવહારે બેટું નથી. જુઓ જીવમાત્ર પર તેમની પૂર્ણ મૈિત્રી હોવાથી જેને આત્મ પ્રદેશ સરખે સપાટ અર્થાત પિતા સહિત સપર સમભાવે રહે છે, પિતાથી ન્યૂન કેઈ જીવ જણાતા તેમના પર નિર્મળ ગંગાજળ જેવી પવિત્ર ઝરણું– દયારૂપી નદીના પ્રવાહ નિરતર ચાલી રહે છે; પિતાથી અધિકને જોતાં તેમના પર પ્રમોદતાને મહમહત સુવાયુ વાય છે. આ વા નિર્મળ સાધુપુરૂષના પવિત્ર અંત:કરણમાં એક વર્ષની એવી દીક્ષાથી જે જાતિ-જ્ઞાનનો ઉદય થાય છે, તે જાતિનું તેજ સર્વાર્થસિદ્ધદેવતાના તેજ કરતાં પણ અધિક છે.
સર્વાર્થસિદ્ધ દેવલોકમાં તેજપુંજ ઘણે છે. તથાપિ એ તેજ પુંજને કત રંગના પુણ્ય દ્વારા પ્રકાશ કરવો પડે છે, પરંતુ સાધુ મુનિના નિર્મળ અંતરમાં કર્મનું આવવું બંધ હોવાથી નિરા થઈ નિર્મળ સ્ફટિક વત આત્મપ્રદેશ થઈ જવાથી તે જ્યોતિ સર્વત્ર પ્રસરી રહે છે, તે પછી દેવલોકમાત્ર તેને એક દેશ–ભાગ હોયની એમ લાગે છે.
જેમ પાપ એ પરવસ્તુના મોહથી થાય છે તેમ પુણ્ય પણ (ક પાપની અપેક્ષાએ ઘણું સારું છે તેપણુ) પરવસ્તુના મેહથી થાય છે. મહ એ અંધકા૨જે છે. એટલું જ નહિ પણ તે અનાદિ કાળને છે, તે છતાં એ મેહધકારનેપાપપુણ્યકર્મ સમૃદ્ધને દૂર કરવાને આત્મષ્ટિને વાર લાગતી નથી. જયારે ચેતન

Page #35

આત્મદષ્ટિ રાખી–આત્મ વીર્યરૂપ બની મહિસામે લડે ત્યારે સત્તાથલમેં મેહ વિદારત લાગે કાચી દેય ધરીરી.”
જે આવું માત્ર બે ઘડીમાં બને છે તે પછી એક વર્ષને જેને દીક્ષા પર્યાય છે; જે મોહને વિદારતે બેઠે છે અને આત્મતિ પ્રગટ કરતે જાય છે, તેવા મહાપુરૂષને એક વર્ષ જેટલા ટાઈમમાં મોહને વિદારી આત્મતિ પ્રગટાવવી એમાં શું આશ્ચર્ય છે?
વળી રાગ દ્વેષ રહિત એવા પ્રભુની ભક્તિમાં એક્તાનતા પામેલા સાધુ મહા રાજ–તે પણ રાગદ્વેષરહિત ભકિત કરતાં કરતાં વીતરાગ રૂપતિ બની જ તાં સાધુઓ એક ક્ષણમાં કર્મ સંતતિ-કર્મમાળા ભવોભવની ક્ષય કરી નાંખે છે – કહ્યું છે કે,
त्वत्संस्तवेन जवसंततिसंनिवळ
पाप क्षणात्यमुपैति शरीरजानां । ' અર્થશરીરધારી એવા માનવાદિઓએ ભવની માળાની માળાઓમાં ખુબ બાંધેલા કાર્યોથી થયેલા પાપ હે પ્રભુ, તારી રૂડી રીતે સ્તવન કરતાં એક ક્ષ
જેટલા અલ્પ સમયમાં ક્ષયને પામે છે. તે પછી એક વર્ષ જેટલા દીક્ષા પર્યા યમાં તારી ભક્તિ કરતાં કેમ ભવોભવના પાપ સંપૂર્ણ ક્ષય ન પામે–એ કર્મવા રણુ–મહાવરણ દૂર કરી પરમજ્યોતિનો સવંત્ર સાધુપણામાં પ્રકાશ થઈ રહે અને ને તે એટલે કાં નહિ કે જેની પાસે સવાર્થસિદ્ધ દેવતાનું તેજ કંઇ હિસાબમાં પ| નહેય.
જીવનમુક્ત કેવા થાય છે? विस्तारिपरमज्योतिधोंतिताज्यंतराशयाः। जीवन्मुक्ता महात्मानो जायन्ते विगतस्पृहाः ॥१४॥
ગીતિ. વિસ્તાર વાળી તિ, કેરી કાંતિ પ્રકાશમાન કરે,
અંતર આશય જેના, સ્પૃહા રહિત થઈ ત્રિલેકમાં વિચરે. તૃણુ સમ જગને દેખે, કરે ન પરવા બધા જગત કેરી, તે જીવન્મુકત છે, ગ્રહી કે યતિ તે રમે આત્મશેરી. અનુવાદ વિસ્તારવાળી પરમ તિવડે જેમના અંતર (દ.

Page #36

૩૪
દૈય)ના આશય પ્રકાશિત થઇ ગયા છે, તેવા જીવત્ સુકત મહાત્મા જગની સ્પૃહા ( પરવા ) રાખતા નથી.
વિવા —કેદમાંથી નીકળ્યા પછી કેદીઓની કે જેલરની પણ દરકાર કોણ રાખે ? આ સંસારમાં સર્વ જીવો કેદખાનામાં હોય તેવા છે, માત્ર એ કેદખાનામાંથી છુટા થયેલા-મુક્ત થયેલા. તે જીવન્મુકત પુરૂષો છે. સંસારરૂપ કેદુખાનાના સર્વ જીવે કેદી કેવી રીતે છે, તે જા સમજીએ અને પછી જીવન મુકતા કેમ તેઓથી અલગ છે, અને તેની પરવા પણુ રાખતા નથી તે જરા તપાસીએ.
સંસારરૂપ કેદખાનામાં નારકી જીવા કેદખાનાના અંધારા ભોંયરામાં સળખળતા હાય તેવા છે. તિર્યંચા બિચારા સખ્ત મજૂરીની કેદ ભાગવતા હેાય તેવા લાગે છે, કારણકે પરમાધામી જેવા માણસો તેના પર ગમે તેટલા મેમો મુકે છે. કશાભિ ધાત (કારડાના માર ) મારે છે, તરવારની ધાર જેવી આર ભાકે છે, પરંતુ બિચા રા આ સખ્ત મજૂરી કરતા તિર્યંચ કેદીઓથી મેાલાતું નથી. જેમ પરમાધામી ઘાણીમાં ઘાલીને પીલે તેમ પરમાધામી જેવી મનુષ્યશ્રીએ પેાતાના એ નખની ધાણી કરી જુ લીંખરૂપી તિર્યંચને ભચડી નાંખે છે, સખ્ત મજૂરી ભાગવતા તીર્યચ પછી મનુષ્ય જીવે આવે છે, અને એ માણસ આસાન કેદ ભગવતા જણાય છે. આસાન કેદ કાને મળે છે? ઘણું કરી ઉચ્છીના લીધેલા નાણાં પાછાં ન આપે તે તેને તે મેહરાજાના પુદ્ગલ દ્રવ્યને ગ્રહી એ દ્રવ્ય માહરાજા તમારા છે, એવું પણ નહિ કબુલ કરનારા માણુસા આસન--કૈદ સ ́સાર કેદખાનામા ભાગવતા માલૂમ પડે છે, અને દેવતાઓ પણ કેદી છે. દેવતા કેમ કેદી જેમ રાજાને અહમદનગર, કે મદ્રાસમાં નજર કેદ રાખે છે, એટલે જેમ રાજા તે ગામામાં સિપાઇ ના પહેારા નીચે ક્રૂરે હરે છે, તેમ દેવતાએ માહરાજાના કેદખાનાના મેાટા ગામા માં નજર કેદી થઇ ફરે છે, તે પણ મેહની આણુ ભાર નથી. માત્ર મેાડુની આણુ મહાર—માહરાજાના કેદખાના જેવા સ`સારમાંથી મુક્ત થયેલા એવા જીવન્મુક્ત મહાત્માજ કાઇની દરકાર રાખતા નથી. શું શેઠની કે રાજા–રાણીની કે ચક્રવત્તિની પણ તેને પરવા નથી કારણકે, જીવન્મુકતા આ બાપડાઓને કેદી સમજે છે, પર વસ્તુરૂપી બેડી અને હેડમાં બાંધેલા દેખે છે, તેમાંથી તે બિ ચારા છુટી શકતા નથી, એમ જાણી ઉલટી તેના ઉપર યા લાવે છે. તે પ છી આ જીવન્મુકતો એવાઓની સ્પૃહા કેમ કરે? દેવતાની ઋદ્ધિ પણ સુવર્ણની એડીના જેવી છે. અને એવી ખેડીઆ પણ મોટા દેવતા આવી છીનવી પેાતાના હાથ પગમાં પાતે પહેરતા જાય છે, જેમ મેટે રાજા નાના રાજાનારાયરૂપી મેડીએ
*

Page #37

૩૫
પિતે લઈ લઈ પિતાના ગળામાં સાંકળે બેડીઓ ભરતે જાય, વિશેષ વિશેષ બંધાતા જાય, તેમ દેવામાં પણ મોટા દેવો વધારે વધારે ફસાતા જાય છે, ખરે સર્વ છે. દયા પાત્ર છે. જીવન્મુકતને જીવમાત્ર પર કરૂણા આવે છે. તેનું આ મુખ્ય કારણ છે કે સર્વે જીવો પરવસ્તુના ચેર હોવાથી બધીખાનામાં મહામણા દુઃખ પામે છે. વળી કેટલાક જીવો–જેને ધર્મ પ્રાપ્ત પણ નથી થયો, તેઓને ખબર પણ નથી કે અમે કેદખાનામાં છીએ, અને ત્યાં નાના પ્રકારના માર એમના પર પડ્યા કરે છે. જેમ નર્કમાં વીંછીઓ ડેસે, તેમ નાના પ્રકારની ચિંતા રાત્રદિવસ કરડયા કરે છે. સર્પ ડેસે તેમ ક્રોધ ડસી ડસી કાળા મેસ જેવા બનાવી દે છે. જેમ આગમાં ભટ્ટી માં નાખે તેમ રોષ રૂપી ભઠ્ઠીમાં સર્વ જીવો બળી રહ્યા છે, ખરે સર્વ જીવો દયા પાત્ર છે. નિશાળે જતાં કેટલાક નઠાર થઈ ગયેલાં છોકરાંને બહુ માર પડે જાય પણ તેને કંઈ નહીં, તેમ આ સંસારમાં ઘણું ઘણું દુ:ખ પડે તે તેને સહ્યા કરે પણ તે માંથી નીકળવાનો માર્ગ સૂઝે નહિ અને પ્રયત્ન પણ કરે નહિ, માટે ખરેખર સર્વ જો જીવન્મુક્તને કરૂણાપાત્રજ લાગે છે.
હવે એવા દેવાદિ ચરોની–કેદીઓની સ્પૃહા તે શાની રાખે? મોટા ચોરને મોટી શિક્ષા--મોટા લુંટારાને મોટી કેદ, તેમ મોટા મોટા શેઠ, શાહુકાર, રાજા રાણુને મોટી કેદ, ઘણી ઉપાધિ ઘણું ધુચાયેલા, આ મહરાજના ચેર પરવસ્તુના ચરનાર બિચારા નાના મોટા કેદીની મુક્ત થયેલાને શી પરવા હોય ?
જીવન્મુકતના અંતર આશય–એટલા ખુલ્લા નિર્મળ થઈ ગયા હોય છે કે તેમ પરમજ્યોતિરૂ૫ આત્મા પ્રકાશી રહે છે અને એ પ્રકાશવડે, નગદના જીવથી માંડી, ઇંદ્ર અને મહેંદ્ર સૂધી સર્વ જીવો બંધંનમાં હોય એમ સ્પષ્ટ દેખાય છે. તે એવા બધા જીવની તેઓ દયા કરે ! કે તેની તે પરવા રાખે ? મુનિઓ અને પ્રતિબદ્ધ વિહારી કહેવાય છે. એમને કેઈની પરવા નથી હોતી, કારણ કે શ્રી વીરપ્રભુપણુ ગૃહસ્થને વિનય ન કરવાના અભિગ્રહવાળા હતા.
જીવ જો કે મોન્મત્ત હાથી જેવો બળવાન છે, પરંતુ હજારો કર્મોપાધિથી બાંધેલો બિચારો શું કરે ? જીવન્મુકત મહામાં તેને કહે છે કે તું હાથી જેવો બળ વાન છે, માટે તારામાં જે કે કેવું બળ છે ? અને તે જોઈએ તેના પર અવલંબન રાખી એ બળવીર્યને ફેરવ એટલે કર્મરૂપી દેરી તુટી જશે, મુનિઓ વિગત સ્પૃહ એટલા માટે હોય છે, કે પરવસ્તુની તેને આશા નથી. તેઓ સ્વવસ્તુ જે જ્ઞાનાદિ તેમાં મગ્ન રહે છે.
શ્રીમદ્ આનંદધન પરવસ્તુની આશા છોડી સ્પૃહા-છેડી, તે છોડવા આપણને શું કહે છે, તે હવે સાંભળીએ,

Page #38

“આશા આરકીયા કીજે” (એ ટેક.) જ્ઞાન સુધારસ પીજે,
આશા. ભટકે દ્વારદ્વાર લેકિનકે, કુકર આશાધારીઆતમ અનુભવ રસકે રસિઆ ઉતરે ન કબહુ ખુમારી. આશા ૧ *આશા દાસી કે જે જાયે, તે જન જગ કે દાસ; આશા દાસી કરે જેનાયક, લાયક અનુભવ પ્યાસા આશા : ૨ મનસા પ્યાલા પ્રેમ મસાલા, બ્રહ્મ અગ્નિપર જાળી; તન ભાડી અટાઈ પ્રિયે કસ, જાગે અનુભવ લાલી. . આશા છે ૩ અગમ પિયાલા પિયો મતવાલા, ચિન્હી અધ્યાતમ વાસ; આનંદધન ચેતન વહી ખેલે, દેખે લેક તમાસા, છે આશા છે ૪
માત્ર મુનિઓ અનુભવ રસિક હેવાથી જગતમાં કોઈના પણ દાસ નથી. અને જગતને તમાસે જુવે છે.
આખા જગતમાં સર્વ જીવો પરની આશા સ્પૃહા રાખે છે, વણેતર શેઠની, શેઠ રાજાની, રાજા ચક્રવર્તિની, ચક્રવર્તિ ઈદ્રની, ઈ મહેંદ્રની એમ સર્વ દ્રવ્ય લાલચુ પરની સ્પૃહા વાલા છે. પરંતુ મુનિઓ પરમતિના પ્રકાશ વડે આત્મા દ્રવ્યની શુદ્ધ અપરંપાર ઋદ્ધિમાં એટલા આનંદે રહે છે કે એવી બાહ્ય ઋદ્ધિની રતિ માત્ર પણ સ્પૃહા રાખતા નથી.
જગતમાં નિગ્રંથ-મુનિઓ સિવાય સર્વ માણસો આશા–તૃષ્ણની અને વધિ-છેડે પામતા નથી. ભર્તુહરિ કહે છે કે –
निःस्वो वष्टि शतं शती दशशतं
लई सहस्राधिपो, सदेशः पुनरीशतां *आशाया ये दासा ते दासाः सर्वलोकस्य । 'आशा दासी येषां तेषां दासायते लाकः॥
અર્થ જે આશાના દાસ છે. તેઓ સર્વ લોકના દાસ છે, પરંતુ જેઓ ની દાસી આશા છે (અથાત જેને કેઈની આશા નથી. તેના સર્વે લેક દાસ થઈ રહે છે.
૧ આત્મા. ૨ પ્રજવાળી, તપાવી ઉષ્ણકરી, ૩ ભઠ્ઠી.

Page #39

૩૭
नरपतिश्चक्रेशतां वाञ्छति चक्रेशः पुनरिन्प्रतां सुरपतिः ब्राह्मं पदं वाञ्चति ब्रह्मा शैवपदं शिवो हरिपदं
ह्याशावधि को गतः॥ ભાવાર્થ—જેની પાસે કેડી નથી, તે સો રૂપીઆની ઈચ્છા-હા-આશા રાખે છે, જેની પાસે તે થાય છે, તે હજારની, હજારવાળા લાખની, લાખાવાળા રાજપદની, રાજા ચકવતિની, ચકવતિ ઈદ્રની, ઈદ્ર બ્રહ્મપદની, બ્રહ્મા શિવપદની, શિવ હરિપદની, આશા રાખી રહ્યા છે, તે પછી આશાની અવધિને કાણુ પામ્યા છે? કેઈ નહિ માત્ર મુનિઓજ–બાકી તે સર્વે એકથી એક વધારે આશાના ગુલાજ જાણે હેય તેમ વર્તતા જણાય છે.
આશા-તૃષ્ણાસ્પૃહા એ પરવસ્તુની હોવાથી બંધન રૂપ છે. અને મુનિઓ જીવન મુક્ત હોવાથી તેમને વૈદરાજ લોકમાં તેમજ આ લોકના સર્વ પદાર્થ દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય સુદ્ધાં પરમતિવડે જણયા જાય છે. તેથી જે બંધન રૂપ છે એની સ્પૃહા કઈ કાળે કરતા નથી.
આત્મ ભાવમાં સદા જાગ્રત કયારે ગણાય? जागत्यात्मनि ते नित्यं बहिर्जावेषु शेरते । उदासते परद्रव्ये लिंगते स्वगुणामृते ॥ १५ ॥
ગતિ. આતમ ભાવે જાગ્રત, બાહિર ભાવે સદાય જે સૂતા; • આલિંગી નિજ ગુણને, પરવસ્તુમાં ઉદાસ થઈ રહેતા.
અનુવાદ–જે બહિર્ભાવમાં સુએ છે તે આત્મભાવમાં જાગે છે (અને ત્યાર પછી તે પરદ્રવ્યમાં ઉદાસીન રહી સ્વગુણ રૂપ અને . મૃતનું આલિંગન કરે છે.
વિવર્થ–પરભાવમાં સુઈ જવું એટલે ઉધી જતાં સર્વ પ. રદ્રવ્યને છોડી દઈએ છીએ. તેમ જાગૃતમાં પરભાવ ત્યાગ કરી જે અને એ ત્યાગ થશે કે સ્વભાવમાં અવાશે. જેમ સ્વમ ભાવને ત્યાગ થયો કે પિતાની મેળે જાગ્રત સ્થિતિ આવે છે, તેમ આ કહેવાતી જા

Page #40

ગ્રત અવસ્થા જે બહિર્ભાવમાં રાખનારી સ્વરાત્રિ જેવી છે જે મેહરાત્રિ છે તેને ત્યાગ થતાંજ આત્મભાવમાં જાગ્રત થવાય છે. અને આત્મભાવમાં જાગ્રત થયા પછી પરદ્રવ્યમાં પુદગલાદિ દ્રવ્યમાં ઉદાસીન પણે વર્તાય છે-ઉપાંટા-થઈ પ્રવર્તાય છે, આમ બહિર્ભાવમાં સુઈ આત્મભાવમાં જાગ્રત રહી, પરભાવમાં ઉદાસીન પણે વ્યવહાર કરી-અર્થાત પરદ્રવ્યમાં અવ્યાપક રહી જ્ઞાન-દર્શન-આનંદ, ચારિત્ર, શાશ્વતતા–અરૂપતાઅગુરુલઘુતા-વીર્ય વગેરે અનંત સદગુણના અમૃતને આસ્વાદ લે છે,
. જેમ સ્વમ એક કલાકનું હોય છે અને એક કલાક જેટલા ટૂંકા વખતમાં આપણું ઘણું દિવસના ઘણે છેટેના–ઘણ જણ સાથે-ઘણું પદાર્થો સહિત વ્યવહાર કરાય છે. પરંતુ સ્વમ પુરૂં થઈ જતાં એ ખોટું કરે છે, તેમ મોહરાત્રિમાં આપણે પણ આ સંસાર સ્વમ લાગેલું છે. અને જેમાં એક કલાકના સ્વમમાં સાઠ મિનિટ આવે છે, તેમ ધરે કે એક જીવનના સ્વમમાં સાઠ વર્ષ છે. હવે જેમ સાડ મિનિટનું સ્વમ જાગ્રત અવસ્થા થતાં ચાલ્યું જાય છે, તેમ સાઠ વર્ષનું સં સાર સ્વનું–બહિર્ભાવમાં-પુદ્ગલ-જડમાંથી જાગ્રત થયા કે આત્મભાવ પ્રગટી નીકળે છે. અને એ પ્રગટયા પછી પારદ્રવ્યમાં અધ્યાપકપણે જળમાં કમળ હોય તેમ વર્તાય છે, અને તેમ થયું કે સદા સદા સ્વગુણમાં રમણુતા થયાજ કરે છે. - અહીં પુછવામાં આવશે કે જળમાં મગ્ન હોવા છતાં કમળ અવ્યાપક રહે છે, એ વાત તો પ્રત્યક્ષ છે, પણ સંસાર સાગરના અગાધ જળમાં ડુબેલા અમે અવ્યાપક કેમ રહી શકીએ ? આ પ્રશ્નનું ઉત્તર એજ કે કમળ જળમાં મગ્ન દેખાવા છતાં, તેનું હૃદય પિતાના સ્વામી સૂર્ય-ચંદ્ર તરફ છે, અને તેથી તે જળમાં અવ્યાપકપણે રહી શકે છે, તેમ આપણને સંસાર જળમાં મગ્ન બીજાઓ દેખે, પરંતુ આપણે તે આપણું પૂર્ણ ચિત્રથી આપણું શુદ્ધ આત્મભાવમાં કે પ્રભુભાવમાં રહેવું એટલે સંસારના અગાધ જળને આપણને સ્પર્શ પણ નહિ થાય.
મુનિ મહારાજ ચારિત્ર કોની પેઠે ધારણ કરે છે? यथैवान्युदित सूर्यो विदधाति महान्तरं । चारित्रं परमज्योतियोतितात्मा तथा मुनिः ॥ १६ ॥
| મીતિ, ઉદય થયેલે રવિ જ્યમાં પ્રકાશિત કરે ઘણે મહિભાગ; મુનિ ચારિત્ર ધરી ત્યમ, પરમતિએ પ્રગટ આત્મભાગ. .

Page #41

૩૯
અનુવાદ—જેમ ઉદય પામેલા સૂર્ય મહાત્ અવકાશને પ્રકાશિત કરે છે, તેમ પરમન્ત્યાતિવષૅ જેના ( અંતર) આત્મા પ્રકાશિ ત થયા છે એવા મુનિ મહારાજ પાતાના ચારિત્રને તે પ્રમાણે ધારણ કરે છે. ર
સૂર્ય ઘણા સ્થળમાં પેાતાના કિરણ—તેજવડે પ્રકાશ કરે છે. તેમ અનુભવ જ્ઞાન પણ પેાતાના ગુણુરૂપી કિરણને ઘણાં યાજનામાં લાવે છે. गुणाः कुर्वन्ति दूतत्वं, दूरेऽपि वसतां सताम्.
ભાવા -—ગુણવાન જો કે દૂર વસ્તા હોય તે છતાં તેના ગુણેાજ પોતે દૂ તપણાનું કાસદપણાનુ` કા` કરે છે. પ્લાણા અમુક ગુણવાળા છે, એ વાત ગા ઉએ સૂધી પ્રસરે છે. તેમ કરેાડા ભવસુધી પણ પહોંચે છે. આ પ્રમાણે જેમ સૂના કિરણે ફેલાય છે. તેમ આત્મ ગુણા પણ ફેલાવા પામે છે.
સૂર્ય જેમ મહાન અંતરમાં પ્રકાશ કરે છે તેમ મુનિનુ' ચારિત્ર પણ મહાન અંતરમાં ફેલાય છે. એમના વિશુદ્ધ આચારની મહત્તા સર્વ પ્રકાશ કરતાં અન ત ગણી છે. તીર્થંકરની મહતાના પ્રભાવ——તેની શાંતિના પ્રભાવ—તેના જ્ઞાનના પ્રભાવ ઘણા યાજન સુધી આસપાસ ઉંચે નીચે પ્રસરે છે એ કાનું અજાણ્યું છે ? પરમચૈાતિ શાથી પ્રગટ થાય છે ?
प्रच्छन्नं परमं ज्योतिरात्मना ज्ञाननस्मना । कणादाविर्न वत्युग्र - ध्यानवातप्रचारतः ॥ १७ ॥ શીતિ.
અજ્ઞાન ભસ્માચ્છાદિત, પરમāાતિ જે આત્મની જગમાં; ઉગ્ર ધ્યાન વાયુથી, ક્ષણમાં પ્રગટ થતી દિશે નભમાં,
અનુવાદ—અજ્ઞાનરૂપી રાખ જેમાં ભગ઼યેલી છે એવા આત્મા વડે જે પદ્મજ્યંતિ ઢ‘કાયેલી છે તે ઉગ્ર ધ્યાનરૂપી વાયુના પ્રચારથી એક ક્ષણવારમાં પ્રગટ થાય છે.
વિવર્ણો અશુભ કર્મ પુદગલથી ભરાઇ ગયેલા આત્મા પ્રસન્નચ'દ્રરાજર્ષિ પરમન્ત્યાતિરૂપ સૂર્યને એટલા આવરી દે છે કે એ
૧ આકાશ-જગ્યા, ૨ ચારિત્રની પ્રભા આસપાસ ફેલાય છે.

Page #42

૪૦ અંધકારમાં મરણ થયું હોય તે સાતમતમતમપ્રભા નર્કના ઘેર એ ધકારમાં ઘસડાઈ જવું પડે. પરંતુ પરમતિના સહજ પ્રકાશથી (ચારિત્રથી ) દેખાય કે અરે આ હું શું કરું છું એમ કરતાં જ અશુભ કર્મ મટી શુભધવળ કર્મથી શેભિતા આત્માવડે તે રાજર્ષિતે કાળે મરણ શરણ થયા હોય તો સાધર્મદેવપર ચડે, પરંતુ જ્યારે તે શુભ કર્મના ધવલ પુદગલને પણ છોડી શુદ્ધ ધ્યાન મગ્ન આત્માના પ્રચંડ વાયુથી શુભ અશુભ સર્વ કર્મને ઉડાવતાં એક ક્ષણમાં મોક્ષપણ પા મે છે એ પ્રબળ થાનને જ પ્રભાવ છે.
પ્રબળ ધ્યાન વાયુવડે ધવલ કે શ્યામ કર્મરજ છે કે તે અનંતકાળની હેય પણ તો કેવીરીતે ઉડી પરમજ્યોતિને સર્વથા પ્રગટ પ્રગટ પ્રગટ કરી મુકે છે, તે આપણે ભરત મહારાજના આરિસા ભુવનમાં કરેલા ધ્યાનમાં જોયું છે. મરૂદેવા હાથીની અંબાડી પર બેસી પ્રભુના સમવસરણમાં પ્રભુનો મહિમા જોઈ ક્ષ ણમાં ઈલે ભ્રમર થાય તેમ તેનું પ્રભુત્વ પામવું–કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું એ આ પણે સાંભળ્યું છે. ચેલાતી પુત્ર ઉપશમ વિવેક અને સંવર આ ત્રણ પદના પ્રથમ જાપથી પછી સ્મરણથી અને ત્યારપછી દયાનથી અનેક ભવોના અશુભકર્મ ને ઉડાવી શુભ ધ્યાનવડે માત્ર અઢી દિવસમાં દેવલેકે ગયા એવું આપણે વાંચ્યું છે. ઉગ્ર પાપકર્મ કરનાર દઢ પ્રહારી ધ્યાન બળે નર્કગતિના–અંધકારને આધા કરીને તિયપણાની ગતિના મૂઢપણાને મુકી દેવતાના વિષય સુખને ઘટાવી મનુષ્ય ના શુભ કર્મને છોડી શુદ્ધ ધ્યાનવડેજ મોક્ષ પામ્યા એ પણ આપણે નિહાળ્યું છે.
અનંતકાળના ભવભવના કર્મો તેડવાના અનેક માર્ગ છે, પરંતુ એ બધા માર્ગ એટલા બધા લાંબા અને અઘરા છે કે ઘણું ધીરવીર પુરુષો પણ તેને પાર પામતાં પાછા હઠયા છે–પડી ગયા છે, અને થાકી પણ ગયા છે, પરંતુ સાથી શ્રેષ્ટમાં શ્રેષ્ઠ ટુંકામાં ટુંકે અને ક્ષણમાં લાભ આપનારો માર્ગ તે ગમાર્ગ છે. યોગપણ જિદ્રદર્શને અનંત ગણ્યા છે પરંતુ તે અનંત યુગમાં શિરમણિ તે ધ્યાન યોગ છે. એ ધ્યાન કેમ કરવું તેને માટે જીજ્ઞાસુએ સવીયે ધ્યાનમાં સબીજ અને નિબ જ ધ્યાનનું સ્વરૂપ અને તેનાં પર આપેલું ભેંસ આરહણનું ઉ દાહરણ બરાબર વાંચવું યા સાંભળવું પછી મનન કરી તે ક્રિયામાં મુકવું અર્થ તુ ભેંસનું ધ્યાન કરવું એમ નહિ પરંતુ તે દાખલામાં પટેલે જેમ ધ્યાન કર્યું છે તેવી રીતિથી શ્રી પરમ જ્યોતિ પર શ્રી પંચપરમેષ્ટી પર શ્રી સિદ્ધચક્રપર હું કે હુ તેની શોધ પર ધ્યાન કરવું તે થોડા જ વખતમાં લાભ જણાઈ આવશે આ

Page #43

ને તે એવો કે બીજા કર્મ માગે કરડે પગથીયાં જેવા હશે તે તે આ ઉપનય શ્રેણ જેવા અર્થાત્ Elivato કે Lift જેવા માલુમ પડશે.
શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્યકૃત યોગશાસ્ત્રમાં પદસ્થ, પિંડસ્થ, રૂપસ્થ, અને રૂપાતીત ધ્યાનના સ્વરૂપ જે કામે લગાડે તે પણ સત્વર લાભ થાય. પ્રનોત્તર રત્નચિંતામણિમાં પણ આ ચારે ધ્યાનનું સ્વરૂપ આલેખેલું છે. માટે મુમુક્ષુઓ કામે લગાડવાં. અખંડ ભક્તિથી પણ કર્મક્ષય ડીવારમાં થાય છે.
જુઓ રાવણે અષ્ટાપદજી ઉપર પ્રભુ ભક્તિમાં લીન થઈ તીર્થંકરપદ ઉપાર્જન કર્યું.
त्वत्संस्तवेन जवसंततिसंनिबर्फ
पापं दणादयमुपैति शरीरनाजां. અર્થ-તારા [ પ્રભુના ] સંસ્તવનથી ભક્તિથી ભવોભવની માળાની માળા હોય, અને તેમાં કર્મ પણ ઘણું ઘણું બાંધ્યા હેય, તે સર્વ કર્મ પણ ક્ષણમાં ક્ષય પામે છે.
પરમતિ કેણુ પામી શકે? परकीयप्रवृत्तौ ये मूकाऽधवधिरोपमाः । स्वगुणार्जनसजास्तैः परमज्योतिराप्यते ॥ १७ ॥
ગીતિ. પકથની કરવામાં, મુંગા થઈને સદાય જે રહેતા; પરવાતે સુણવામાં ધ્યાન ન દેતા સદા બધિર થાતા. પરદેષાદિ નિરીક્ષણે, ન અંધ છતાં જે અંધપણું લેતા; સ્વગુણાર્જનમાં તત્પર, પરમતિને અવશ્ય પ્રાપ્ત થતાં.
અનુવાદ–જે પર વ્યાપારમાં મુંગા આંધળા અને બહેરાની ઉપમાને લાયક ગણુઈ–થઈ આત્મ ગુણ પ્રાપ્તિ કરવામાં સજજ થઇ રહે તેઓ આ પરમતિ (અવશ્ય) પામે છે.
વિવર્ણર્થ–જે કઈ દ્વિવડે જણાય છે, તે પરવસ્તુ છે, માકે એ પરવસ્તુના વ્યવહારમાં હવેથી ઉપર પ્રમાણે વર્તતો તે પરમજ્યો તિ પામે છે.
૧ પરમતિ પામવાનો અધિકારી પુરૂષ યા સ્ત્રી હોઈશકે.

Page #44

છે. ' પ્રથમ પરવતુ વિષેન્કંઈપણ વાત બોલતી બંધ કરે અ ચરવસ્તુને વ્યવહારકરનારા લોક આખણને મુંગે કહે તે સહન કરવું. . .
બીજું હવેથી પસ્વસ્તુ જોવાની બંધ કરવી અને તેપણુ એટલે સુધી કે પસ્વસ્તુનેજ જેનારા આપણા ઘણુંખરા બાંધે આપણને આંધળા કહે. * ત્રીજું અને છેલ્લે એ કે વસ્તુ વિષે કોઈ વાત કરવી હોય તો તે સાંભળવી પણ નહિ એટલે કે તમને સામાન્ય લોકે એમ કહે કે તમે બહેરા છે. * * ઓમ પંરતુનાં વ્યવહારમાં જે પૂર્ણ મુંગા આધળાં અને બહેરા ગણાય ત્યારે સ્વાત્મ ગુણ પ્રાપ્ત કરવાને સજજ થયા જાણવા, અને સજજ થયા કે પરમ જોતિ પજ તમારી પાસે આવીને ઉભી રહેશે. માત્ર પ્રથમ બહિર વસ્તુવિષે મુખે બોલવાનું, આંખે જોવાનું, કાને સાંભળવાનું અને પરવસ્તુ વિષે મનથી વિ ચાર કરવાનું પણ છોડી દેવું, તે હું કહું છું કે સ્વગુણ પ્રાપ્ત થવા લાગશે. અને પરમતિ તેિજ તમને ભેટી પડશે. ' આપણે કાનવડે સાંભળીએ તે બહાર કર્યો અવાજ થાય છે, તે ખબર પડે; પણ એ કાન વડે સાંભળનાર કોણ છે ! તે સ્થિર થઈ તપાસીએ એટલે આત્મજ્યોતિ ઝળકશે, અને તે ચળકાટને માર્ગે પરમજ્યોતિની પણ ઝાંખી થશે.
વળી મુખ બેલતું નથી, આંખ જોતી નથી, કાન સાંભળતા નથી પરંતુ તે બધું આલ્યા કરે છે. હવે આત્મા આમ કરવું છોડી દે તે પિતે હૃદયમાં આવે કે અનંત સ્વગુણુ સમૂહ જણાઈ આવે. માટે મોક્ષના અધિકારીએ પરમજ્યોતિના અને ધિકારીએ પ્રથમ ઈદ્રિયોથી થતાં કર્મને છોડવાં, અને પછી ઇડિયા સંબંધી કા
ના મનમાં વિચાર પણ કરવા છોડી દેવા, અને તે છતાં તેઓ આવે તે ઝાડ મારી કાઢી મુકવા અને કહેવું કે તમે બહાર બેસ–મગજરૂપી દિવાનખાનામાં હમણું તમારું કામ નથી, આમ થયું કે સ્વગુણુ જે અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન અનંતચારિત્ર, અનંતવીર્ય, અનંત આનંદ વિગેરે સ્પરતા અનુભવાશે. છે. ત્યારે બેલિવું શું? આમગુણ ત્યારે એવું શું? આત્મગુણ ત્યારે સાંભળ વું શું ? આત્મણ,
પરવહુ તરસ ગુણ દોષ દષ્ટિ કેવી છે અને સ્વ વસ્તુ તરફ ગુણ દષ્ટિ કેવી છે?
. જેનાં પણ દણિત્તે વિષનાયિની . . .
संगुणानुजगालोका दृष्टिः पीयूषवर्षिणी ॥१५॥

Page #45

- અાદ– પાસ્કા (યવસ્તુના) ગુણોષ જેવાની તારી દષ્ટિ તને રૂપ નીવડશે. પરંતુ આત્મગુણના અનુંભવના પ્રકાશથી (ઉધલી) દષ્ટિ (તારાપર) અમૃત વર્ષાવનારી રે. ... ' '
વિવર્ણાર્થ_પ્રિય વાચક, આપણી દષ્ટિ છે છે. એક રી અને બીજી અમી, ઝેરી દૃષ્ટિ આપણે પ્રાણ તત્વને શેરે છે, અને અમી દષ્ટિ આપણા પ્રાણુ તત્વને પિષે છે, ઝેરી દૃષ્ટિ આપણને મારી નાંખે છે, અમી દૃષ્ટિ આપણને જીવાડે છે. ઝેરી દૃષ્ટિ આત્મઘાત કરાવે છે, અમી દૃષ્ટિ આત્મરક્ષા કરાવે છે. પારકા ગુણ દોષ જેવાથી આંખમાં ઝેર આવે છે, અને આત્મગુણ (પિતાના) ગુણ દેખવાથી આંખમાં અમૃત આવે છે.
જેમ આત્મઘાત કરનાર માણસ ઝેરથી મરે છે, તેમ પરવસ્તુના ગુણ દોષ જેતા મણું થાય છે જન્મ મરણ થાય છે. . . . . . .
પરવતું પરપુગલ, ઈદ્રિય, તેમના વિષયો, આદય જગત એ પરવંરતુ છે. તેમને જેવાથી અર્થાત તેમના ગુણષ જેવાંથી જાણવાથી તે વસ્તુની ઇચ્છા પર એવા શરીરની પ્રાપ્ત થયા વિના પાર પડતી નથી, અને પર એવા શરીરનું મળવું, એ આ શરીરના મરણ વિના ઘણું કરી બની શકે તેમ નથી. આમ હોવાથી આપણી પરવસ્તુની ઈચ્છા જ આપણને મારી નાંખે છે. જે આપણને ઝેર આપી પાંચ, પચીશ, પચાશ, કે પાંસેઠ કે હુંશી વર્ષ, એમ રફતે રફતે કરી મારી નાંખે છે. જુઓ, વીરપરમાત્માના પાછલા જન્મમાં જીવે સાધુ હેવા છતાં નહાવા દેવાની ઈચ્છા કરી, ચાંખડી પહેરવાની ઈચ્છા કરી, કપાય વત્ર પહેરવાની ઈચ્છા કરી, છત્રી ધરવાની ઈચ્છા કરી, આ ઇચ્છાએ મરિચિના શરીરને વારંવાર હણી બ્રાહ્મણ કુળમાં જન્મ આપે અને તે એક બે વખત પણ નહીં પણ ઘણીજ વખત ત્રિદંડી સન્યાસી બનાવ્યા. હવે જુઓ પરવસ્તુ એટલે ભારે કષય વસ્ત્ર, ચાખડી લાકડી સ્નાનાદિએ કેટલીવાર મરિચિને મરણ જન્મ આવ્યાં કેટલીકવાર એ પરવસ્તુની દષ્ટિવડે-ઝેરી દૃષ્ટિએ પ્રાણ હર્યા?
પરંતુ નંદનમુનિના ભવની વખત આમચુણ, સ્વચણ તરફ દષ્ટિ કરતાં, વિશ સ્થાનક તપ નથી અધિક અધિક નહિ પણ પૂર્ણ અરણ કેવાય એવું તો

Page #46

થંકરપણું પ્રાપ્ત કર્યું. અને સાઠ સતેરે બાર વર્ષનું આયુષ્ય જઈ સાદી અનંત સ્થિતિવાળું આનંદમય પરમતિઃ પદ પામ્યા.
હવે જુઓ કે મારનાર કઈ દષ્ટિ છે, અને જીવાડનાર કઈ દૃષ્ટિ છે?
પ પિતામાં રાગ પરમાં પ–પરંતુ રાગ પિતામાં દેશમાં અરાગ– અષ, બિનરાગ બિનપ, એ સ્થિતિ સમતામાંજ અનુભવાય છે.
જેટલાં જેટલાં યુધ્ધ–ધર્મયુદ્ધ-તત્વયુધ્ધો થાય છે. તેટલાં તેટલાં સમતાની ગેરહાજરી વડેજ થાય છે. જે સમતા હોય તે સ્વપર ગુણ દેવ યથાર્થ દેખાઈ આવે છે. સ્વપર ગુણ વૃદ્ધિના માર્ગ પણ લેવાય અને સ્વપર દેવ સુધરાય. ત્યારે હવે એવી સમતા કેમ આવે છે તેના થોડાક ઉદાહરણ જુઓ, અને પછી તેમ આચારમાં-ક્રિયામાં મૂકે. એટલે સમતા તમારી સેવામાં આવી રહેશે; અને એ સમતા આવી તે મોક્ષની વાનગી અહીં તમને મળી એમ આપણે સમજીશું.
જગતમાં ત્રણ પ્રકારના મનુષ્ય છે. કેટલાક પાપોદય વડે ષ દ્રષ્ટિ છે, એટલે કે બીજાના દે દેખે છે. અને પિતાની પાસે પિતે હેવા છતાં બિચારાએથી પોતાના દોષ દેખાતા નથી.
પરવસ્તુના દોષ જોવાથી નુકશાન છે તેમ તેમના ગુણ જેવાથી પણ નુકશાન છે. કારણકે પરવસ્તુની ઈચ્છા આપણને પરવસ્તુ સાથે બાંધી રાખે છે. જે પરવસ્તુની ઈચ્છા થઈ, તે પરવસ્તુ ભેગવવાને આ શરીર યોગ્ય ન હોય, તે તે પરવસ્તુ ભેગવવાને યોગ્ય બીજું શરીર લેવું પડે છે, અર્થાત આપણું હાલના શરીરને મારી નાખવું પડે છે. કારણકે આ શરીરના માર્યા વિના બીજું શરીર ઘણું કરીને કેમ મળે? આમ આપણે પિતાને હાથે મરીએ છીએ. આગળ કહેવામાં આવ્યું તેમ જ્યારે શરીરને મારી નાખનારી આપણે અજાણે પણ ઈચ્છા કરીએ છીએ તેથી મરણ થાય છે. કારણકે પરવસ્તુ જેવાથી ઝેરવાળી દષ્ટિ થઈ. અને કહેવું જોઈએ કે દષ્ટિ વિષ સર્ષની જેમ દષ્ટિ પડતાં પ્રાણ જાયમરણ થાય તેમ પરવસ્તુ તરફથી દષ્ટિ આપણને દૃષ્ટિવિષ સર્પના જેવું આપણું પિતાનું મરણ આપ્યું છે. કારણકે વિષય-વિષને પામેલા સર્પો જેવાનહિ પણ સર્પોજ છે. વળી વિષયુક્ત સર્પના ડસથી એક વાર પ્રાણ જાય છે, પરંતુ વિષયુક્ત વિષય ડરવાથી–હા આપણે હાથેજ તેને ડસાવવાથી આપણા એક વખત નહીં ૫
અનંતવાર પ્રાણુ ગયા અને હજુ પણ એવિયોરૂપી સર્ષોથી દૂર ન રહ્યા છે કેટવાના માટે તેને ડસાવે નહિ તેજ અમર થવાશે. માત્ર તફાવત એટલો જે દૃષ્ટિ વિષ અન્યના પ્રાણ હરે છે. આ પિતાને દષ્ટિ વિષ સાપ એકવાર માણ મારે

Page #47

છે. એમ નહિ પણ અનેકવાર મરણ આણે છે.
હવે સ્વગુણદષ્ટિ એ અમૃતને વર્ષાવનારી કેમ થાય છે તે આપણે જોઈએ? હું કોણ છું?
લાલન,
નહિ લાલન તું દેખે છે અને જે દેખાય છે તેથી દેખનાર જુદો છે. ત્યાર રે હું દેહ (લાલન) નહીં પણ લાલનને દેખનાર કેઈ છું. પરંતુ હું તે લાલનને તેમજ આ છેડે બાપુલાલભાઈને પણ દેખું છું, તે દેખનાર હું છું તે હું લાલન છું એમ નહીં, બાપુલાલ છું એ વગેરે નહિ પરંતુ લાલનને અને બાપુલાલને દેખનાર કેઈ છું એમ હું કહું છું. તેમજ બાપુલાલ ઘડીલપર મનન કરી પિતાને લાગુ પાડવાનું કામ કરે છે અને લાલન આ પર વિવેચન લખે છે–
- હું તે એ ઉભયને જાણું છું..ત્યારે હું તે જાણનાર છું. બાપુલાલની કિયાને, તેમજ લાલનની ક્રિયાનો આમ જાણનાર–દેખનાર જ્ઞાતા–દષ્ટારૂપે છું અને જ્ઞાતા-દષ્ટા તે જ્ઞાન-દર્શનથી ભિન્ન નથી. જે વિંટીરૂપ છું તે સુવર્ણરૂપથી જુદો નથી, ત્યારે આમ વાત્મ ગુણ દૃષ્ટિ કરતાં હું જ્ઞાન, હું દર્શન, હું સઘ ળા પદાર્થોને જ્ઞાતા-દષ્ટા જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન ત્યાં ત્યાં હું, એમ હોવાથી સર્વત્ર વિણું–વ્યાપક એવો હું, તે અમર નથી ? અર્થાત જ્ઞાનરૂપ હું, દર્શનરૂપ હું, તે અમર નથી ? હવે મને અમર કરનાર કાણું થયું ? મારી સ્વગુણુ દષ્ટિ અમૃત વર્ષાવનારી–અમર કરનારી-અમિ દષ્ટિ તેજ
જેમ જ્ઞાન, દર્શન, હું છું, તેમ આનંદ પણ હું છું. જ્ઞાન દર્શનમાં રચના ૨ પણ હું છું. અર્થાત ચારિત્રારૂપ પણ હું છું હવે જ્ઞાન શાશ્વત છે માટે આદિ. અનંત અમર છું. જ્ઞાન અરૂપ છે માટે હું અરૂપ છું જ્ઞાન ભારે હલકું નથી માટે હું અગુરૂ લધુ છું. તેમજ વીર્ય પણ હુંજ છું. આવા અસંખ્ય અનંતા ગુણરૂપ હું છું. આ અમૃત વર્ષાવનારી અમિ દૃષ્ટિનું-સ્વાત્મગુણ દ્રષ્ટિનું રૂપ તે
પૂર્વના એક શ્લોકમાં આવી ગયું છે કે બહિર્ભાવમાં સૂઇ રહી આત્મભાવમાં જાગૃત થઈ, પરંતવ્યભાવમાં ઉદાસીન રહે તે સ્વગુણનું આલિંગન થાય.
એ આ સ્થળમાં સ્વગુણનું ફળ કહ્યું પરભાવ દષ્ટિને ઝેરી દષ્ટિ ગણી અને સ્વભાવને અમૃત દષ્ટિ ગણપહેલીને ઝેર વર્ષાવનારી અને બીજીને અમૃત વર્ષાવનારી ગણી.

Page #48

પરદ્રવ્યમાંથી ઝેર કાઢી લેવું, અને તેને એવી કેમ બનાવવી કે ઊલટી પુખિકારક થાય કે જીવાડનાર થાય?
જેમ મલ કેર ગણાય છે, પરંતુ સમલજ જીવાડનારો થઈ શકે છેપુષ્ટિ આચનારે બને છે. સોમલમાં અમુક વસ્તુ મેળવી તેને મારવામાં આવે છે, તે તેમાંથી ઝેર નીકળી બાકી રહેલી સેમલની ભસ્મ પુષ્ટિકારક છે તેમ મરતાને જીવાડનારી પરદ્રવ્યમાંથી મમત્વરૂપી ઝેર કાઢી નાખી પછી સ્વભાવમાં રહી તેને આ સ્વાદ લેવામાં આવે તે અશુભકર્મની નિર્જરા થઇ, સ્વગુણને આનંદ આપી, પિતાને માર્ગે મુક્ત રાખે અને અમરપણું આપે. - જેમકે બાપુલાલભાઈ એકાસન કરે છે,લાલન કહે છે કે બાપુલાલભાઈ એ દેહનું નામ છે. તેમાં રહી બાપુલાલ અને લાલન તથા ઉભયના ભિન્નભિન્ન કાર્યને જે જોઈ-જાણી રહ્યા છે તે જ્ઞાન-આત્મા-અણહારી છે તેના પર દષ્ટિ રાખી–તે જ્ઞાનનું જ આલિંગન મજબુત રાખીએ તે જણાશે કે તમે અણહારી
છે તે હવે ઉદાસીન રહી દેહને એકાસનમાં આહાર આપે, અને નિદ્રા આહાર ઈચ્છાને ન કરે તે કર્મનો બંધ નહીં થાય.'
* જેમ પાણી ભરનારીનું ચિત્ત પિતાના બેડાના સમતલપર પિતાના મસ્તકપર છે, તેમ તમે સ્વગુણમાં, અણહારીપણમાં પતે રહી, આહાર કરે, બાપુલાલને આપતો તેમને બંધ નહીં થાય. પરંતુ કર્મથી પામેલા શુભ આહારનું ફળ ભેગવાઈ નિર્જરા થશે. વળી શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાય મહારાજ વિજ્યજી પણ
જ નિશ્ચય દષ્ટિ હદય ધરી, પાળે જે વ્યવહાર . - પુણ્યવંત તે પામશે, ભવસમુદ્રને પાર .
આમ નિશ્ચય દષ્ટિ એટલે પિતે જ્ઞાનરૂપ અણુવારી પદરૂપ હૃદયમાં ધારી વ્યવહારે એકસન રૂપ ભજનદેવને આપે તે ભવસમુદ્રનો અણુહારી થઈ તે પુણ્યવં. ત જીવ પાર પામે.
.
. . . પરમ જાતિનું પ્રકાશક વિજ્ઞાન કેટલું જોઈએ. '
स्वपरूदर्शन श्लाघ्यं परेरूषेवणं या
एतावदेवं विज्ञानं परज्योति प्रकाशकं ॥२०॥ અનુવાદ–વરૂપનું દર્શને પ્રશંસનીય છે. અને પરરૂપનું જે નિરર્થક છે આટલુજ વિજ્ઞાન પરમજતિનું પ્રકાશક છે.

Page #49

- મિણસ્થ–પરમજતિ પ્રગટ થવાની સરલમાં સરળ રીત કઈ તો તે આટલીજ કે મનમાં એવું દઢ કરવું કે પર એટલે દ્વવ્યાદિને જેવુંજ વૃથા છે એમ નકી કરી સ્વરૂપને જોવું એ પ્રશંસનીય છે એમ પક ગણવું એટલે આપોઆપ પરમજતિ પ્રગટ થવા લાગી. તેપણ એટલે સુધી કે તે ક્ષાણુમેહગુણસ્થાનક પર આવી આદિ અ. નંતે પરમજતિમાં મગ્ન રહેવાશે અને વધારે કે અખંડ આ સ્થિર જતિમાં એજ આત્મસ્વરૂપ,
જેમ માણસ જીવ છે, પરંતુ તેમાં જીવ નીકળી ગયો પછી તે જેવો અયોવ્ય લાગે છે. તેમ સર્વ પદાર્થ જીવ ગયા પછી નિરર્થક છે. તેમ પરરૂપને જેવું એ મુદડાને જોવા જેવું છે–નિરર્થક છે. પર ચૈતન્ય અને સ્વચૈતન્યને જેવું જે સુલભ છે તે સાર્થક છે કારણકે, ચેતનને ચેતનતે જોઈ શકે છે.
આંખવડે જે દેખે છે, તે ચૈતન્ય અને ચૈતન્ય કેને દેખે છે. પોતાના જેવા ચૈતન્ય સ્વરૂપ સ્થિતિ વિના આંખથી પરરૂપ દેખાય છે માટે સ્વરૂપમાં રહી જતાં સર્વત્ર ચૈતન્ય ચૈતન્યને નિહાળતે માલુમ પડશે. ચિત જ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ આ જગતમાં–આ વિશ્વમાં દરાજ લોકમાં સર્વત્ર પ્રકાશક પ્રતીત થશે. આ વાત જે શ્રદ્ધા ગમ્ય છે તે બુધિગમ્ય થશે. એટલું જ નહિ પણ અનુણવગમ્ય પણ થઈ રહેશે
માણસો ચૈતન્યની સાથે જ વાત કરે છે. કારણકે ચિતન્ય ગ્રામે માણસન હોય તે ઉત્તર કોણ આપે ? આમ સકર્મજીવો પરસ્પર એક બીજાને આંખકારે દે ખે છે અને મુખ્ય કાર્યદ્વારાએ વાત કરેકાન સાંભળે છે. નિશ્ચય આત્મા તે જ્ઞાતા હોવાથી તેને જાણી રહ્યા છે.
પિતાને જેવું કેમ બને આ સામે બાપુલાલ દેખાય છે, ચોપડી દેખાય છે, લાલન દેખાય છે. પણ ચૈતન્યકેમ દેખાય? જેમ સિહ પિતાનો પરંપશ્ચાત અવલોકન કરે છે તેમ આપણે હું કેણ એમ વિચારણું કરવી: એ હું કહું. એ પ્ર થમ ઉચ્ચાર પછી. વિચાર અને છેલ્લે હૃદયમાં સંચાર થયો તે હું એમ પિતાને પિતે જોઈ શકાય છે,
: : - આભાજતિ કેને હિતકારક છે? - स्तोकमध्यात्मनो ज्योतिः पश्यतो दीवहितम्
अंधस्य दीपशतवत्वरज्योतिर्न बह्वपि ॥२।। ૧ આ લેકનું ભાષાંતભાઈ કુંવરજી આણંદજીએ કૃપા કરી સુધારેલું છે

Page #50

ગીતિ, આતમ સન્મુખ જેવા, છેડી પરમ તિ હિતકારી છે અધ દીપવત્ બહુપણ, આત્મ વિમુખે નહિત કરે છે.
અનુવાદ–ચક્ષુવાળાને દીવાની પેઠે થેડી પણ આત્મતિ હિતકારક છે અને આંધળાને સેંકડો દવા જેમ નકામા છે, તેમ પરમતિ ધણુ પણ હિતકારક નથી. - વિવણુર્થ–આત્મ સનમુખ થયેલાને પરમતિ ડી ૫ હુ હિતકારક થઈ ઉચગતિને માર્ગ દેખાડે છે. કારણકે ચક્ષુવાળાને-- ખતાને થડે પણ દીવો માર્ગ દેખાડે છે. પરંતુ આત્મ વિમુખ જનને ઘણિ પરમતિ પણ હિતકારક થતી નથી, કારણકે આંધળાને સૈ. કડે દીવાની તિપણ હિત કરી શકતી નથી,
વરતુતઃ સૂર્ય ઉદય અસ્ત થતો નથી. સૂર્ય તે પ્રકાશ કરી રહ્યું છે. તેનામાં રાત્રિદિવસ નથી. પણું પ્રકાશજ છે, તેમ પરમજ્યોતિને ઉદય અરત થતનથી. તે શાશ્વત પ્રકાશરૂપ છે, સિદ્ધ સમાન જ છે. તથાપિ જેમ ઘણું પ્રકાશથી માણસ અંજાઈ જાય અને કંઈ દેખે નહિ. લાલનને હવે એમ લાગે છે કે આ ભાજ પ્રત્યક્ષ છે. પરવસ્તુને જોવાને ઇકિયાદિની મદદ લેવી પડે છે, પણ આત્મા જ્ઞાન તે આજ આજ છતાં કે તેને કાં લે છે. અનુભવ દષ્ટિએ ચૈતન્યને ચે. તન્ય પ્રત્યક્ષ થાય છે. આ જિન મંદિરમાં જો કે આંખદ્વારા મૂર્તિ દેખાઈ આવે છે પરંતુ ચૈતન્યદ્વારા તે પૂર્ણાનંદમય એવા પરમાત્મ ચૈતન્યજ દેખાયા. પણ પ્રતિ માજી પણ કાંઈ આંખે દેખી નથી, ચિતનેજ દીઠી માટે ચૈતન્યને સર્વ પ્રત્યક્ષ છે એમ સિદ્ધ થાય છે, તથાપિ ધ્યાન રહિતને એટલું તે સ્પષ્ટ થવું જોઈએ કે, પ્રત્ય ક્ષ ચૈતન્ય છે પરદ્રવ્ય એ પરીક્ષારૂપ છે.
પ્રતિમાજીવડે પ્રભુ જેવાની યુકિત, પરમ જાતિ કેને પ્રગટ થાય છે. અને તે કેવીરીતે? समताऽमृतमग्नानां समाधिधूतपाप्मनां । रत्नत्रयमयं शुफ परंज्योतिः प्रकाशते ॥२॥
ગીતિ. સમાધિ જળથી જેના, પાપ ગયા સકળ ધોવાઈને; સમતા અમૃત મગ્ને, રત્નત્રય યુત્ત પામે તિને.

Page #51

અનુવાદ-સમતારૂપી આ અમૃતમાં જે નિમગ્ન છે અને સમાધિ જળવડે જેના પાપરૂપ મેલ ધોવાઈ ગયા એવા સાધુજનેને રને ત્રયમય શુદ્ધ એવી પરમતિ પ્રગટ થાય છે.
વિવણુ–ગને આઠ અંગમાં છેલ્લું અંગ તે સમાધિ છે અને એને માટે માર્ગનુંસારી ગાચાર્ય શ્રીમદ્ પંતજલિમુનિ લખે છે કે
આતે ખુલ્લે ખુલ્લું દેખાશે કે, માનવ જાતમાં પ્રભુને માનનારા બે વર્ગ હોય છે, એક પ્રતિમાપૂજક, અને બીજા પ્રતિભાવડે પ્રભુપૂજક, પરંતુ કેઇ પણ વગ એવો જવામાં આવતું નથી કે, જે પથ્થર પૂજક હોય. ઉપર જણાવેલા બે વ
માં મોટે ભાગ પ્રતિમાજીવડે પ્રભુપૂજક જણાય છે, અને છેડે ભાગ માત્રપ્રતિમાપજક દેખાય છે કારણકે જો મોટો ભાગ પ્રતિમાપૂજક હોય તો તે માણસે પ્રતિમા જીનું વર્ણન, દર્શન,પૂજન સ્મરણ અને ધ્યાન કરતા હેવાઈએ; પરંતુ તેમ ક રતાં તે તે મોટા ભાગમાંના કોઈપણ માણસ જોવામાં આવતા નથી. જ્યારે આ પણે કોઈ પણ માનવ બાંધવને શ્રી જિનમંદિરમાં, શિવમંદિરમાં, વિષ્ણુમદિરમાં - ગેરે વગેરે જોઈએ છીએ, ત્યારે તેઓ એનું સ્તવન કરતાં સંભળાય છે કે, હે પરમાત્મન !હે દીનદયાળ ! હે કૃપાસિંધુ !વગેરે કહીને સંબોધતા જોવામાં આવે છે, પરંતુ એવું કાંઈ ત્યાં જોવામાં આવતું નથી કે, જે પ્રભુ પ્રાર્થના--સ્તવન કરતાં એમ બેલતા હોય કે “હે પરમાત્માની પ્રતિમાજી! હે દીનદયાળની પ્રતિમાજી ! હે કૃપાસિંધુની પ્રતિમાજી !હે શ્રીજિનેશ્વરની પ્રતિમાજી!હે શંભુની પ્રતિમાજી !હે વિષ્ણુની પ્રતિમાજી ! વગેરે જ્યારે આમ છે, ત્યારે આપણે પ્રતિમા પૂજક શાના, આપણે પ્રભુપૂજકછીએ પ્રભુનાજ આપણે દર્શન પૂજન સ્તવન સ્મરણુ ધ્યાન, વગેરે કરીએ છીએ, માટે મારા માનવ બાંધ! જોઈએ તે શિવ હેય, કે વૈષ્ણવ હય, બૈદ્ધ હોય, કે બ્રાહ્મણ હોય, જૈન હેય, કે ક્રિશ્ચિયન હોય, તે પણ તે પ્રતિમાપૂજક ઠરતા નથી. પણ પ્રભુપૂજક પ્રભુપૂજક અને પ્રભુપૂજક સ્પષ્ટ જણાય છે–જોવાય છે-અનુભવાય છે.
આમ છતાં શામાટે લોકોને પ્રભુપૂજક, પ્રભુદશ વગેરેથી લાવતાં તેઓ રસ કરતા હશે ? તે સમજાતું નથી.
મારે કહેવું પડે છે કે પ્રતિમાપૂજકને પણ એટલી તો કિસ્મત હોય છે કે, આ પ્રભુની પ્રતિમા છે. (પ્રભુને ઓળખવાનું ઉત્તમ સાધન છે.) પથ્થર નથી, જેમ દશહજાર રૂપીઆની આ નોટ, એ કંઈ કાગળ નથી, પણ દશહજાર રૂપિઆ જાણવાનું ખરેખરું સાધન છે આ રાજા છે, આ આચાર્ય છે, આ ગુરૂ છે, એ

Page #52

૫૦
વુ" જાણી આપણું સા કાઇ તેને સન્માન આપીએ છીએ. પરંતુ એ માસ છે, એવુ' જાણી આપણે તેનેા સત્કાર કરતા નથી. સંસ્કારવડે જે માણુસ રાજા થયા છે તે રાજ્ય સન્માનજ પામે છે, સંસ્કારવડે જે માણસ ગુરૂપદ પામ્યા છે, તેઓ ગુરૂ તરિકે ઓળખાઈ આપણા તરથી ગુરૂને યોગ્ય સન્માન પામે છે; કારણુંકે ફળ પણ તેઓની સેવાથી ઉત્તમ મળે છે, આપણને જે દૃશ્ય છે, તે માણુસ નથી પરંતુ તેમના ગુણ હાય છે, અને આપણે સ્તવના પ્રાર્થના પણ ગુણોનીજ કરીએ છીએ, નહિ' કે બે પગવાળા, બે હાથવાળા, એક માથાવાળા અને કંઇક વિચરવાળા માણસને જોઇ આપણે તેને નમીએ છીએ, મારા વિચાર પ્રમાણે માણુસને સન્માન આપનારા ઘેાડા છે પણ સરકાર પામેલ માણસ એટલે રાજા, ગુરૂ, પ્રતિમાજી વિગેરેને સન્માન આપનારા માનવ બાંધવા ધણા છીએ.
આવી રીતે પ્રતિમાવડે પ્રભુ་ક કે તે ગમે તે શૈવ હાય કે વૈષ્ણવ હાય બાહ હાય કે બ્રાહ્મણ હાય, તાપણ પરસ્પર એક બીજાને પ્રભુજપૂક છે, એમ યથાર્થ સમજી શકે છે, અનેમાત્ર જે પ્રતિમાજીવડે પ્રભુને નથી ઓળખી શકતા એવા જીજ ઉપહાસજનક માણસે પ્રતિમાજીને પથ્થર સમજે છે. ઉપહાસજનક એટલા માટે કે તેઓ દસહજાર રૂપિયાની નોટને કાગળ ગણી શકતા નથી. રાજાને કે ગવ નૅર, ગુરૂને કે વિદ્વાને, સામાન્ય માણસ માની શકતા નથી, ખેંકને એક પથ્થરના ઢગલા કહી શકતા નથી. છતાં જે ઉત્તમ સાધનવડે પ્રભુ આળખાય--સમજા યુ—ચૈતન્ય દેખાય તે ઉત્તમ સાધનરૂપ પ્રતિમાજીને પથ્થર કહે છે, જે સકા રિક સાધનામાં ગુણ જોઇ શકે છે,તેમને જેમ દશહજાર રુપિયાની નોટ એ કાગના કકડા નથી પણ રૂપિયા છે તેમ પ્રભુની પ્રતિમા એ પ્રતિમા નથી પણ પ્રભુ છે, ગુદૃષ્ટિને ગુણ દેખાય છે. દોષ ષ્ટિને દોષ દેખાય છે. ગુણુ જોવામાં જે અંધ છે તેજ એકને પથ્થરના ઢગલા, રાજાને ભિખારી, નેાટને કાગળના કટકા સમજે છે. વ્યવહાર પણ સઘળા પ્રતિમાસાધ્ય છે, પણ વ્યવહારિક કાર્ય ગુણુના આરેપ કર્યાં વિના પ્રતિમા દેબે પણ કરી શકતા નથી.
જેમ બ્રિટિશ રાજ્યની નોટ રૂશિયામાં કદાચ કાગળ ગણાય, તેમ રશિયાની રાટ બિટિશ રાજ્યમાં કાગળ ગણાય, પણ જુદાજુદા રાજ્યમાં પણ જુદાજુદા રા જયની નટા એ કંઇ આછી કિમતે વેચાય છે. પણ એકદમ કાગળ તરિકે નહિ, હિંદુરતાનના વાઇસરોય ઈંગ્લાંડમાં કદાચ રૈયત માણસ ગણાત પણ રાજયવડે અધિકાર પામેલ ઇંગ્લાંડના તે માણસ હિંદુસ્તાનમાં તે વાઇસરોયજ છે. આ પ્રમા ણે એક ધર્મ નાગુરૂ અન્ય ધમમાં ગુરૂ નહિ મનાય એક ધર્મ માં પ્રભુની પ્રતિમાજે

Page #53

પા
પ્રભુ સમજાય છે, તે બીજા ધર્મવાળાથી જ તે પ્રતિભાવડે પ્રભુ નહિ સમજાય તથા પિ સ્વદર્શનવાળાને તે પ્રતિમાજી વડે પ્રભુના દર્શન-પૂજન-સ્મરણ-મનન થયા જ કરે છે. આ પ્રમાણે આપણુ માનવ જાતના ત્રણ વર્ગ થયા. એટલે મેટામાં મોટો વર્ગ પ્રતિમાછવડે પ્રભુપૂજકને બીજો વર્ગ જે એનાથી નાનો છે, તે તેમાં પ્રભુની પ્રતિમાપૂજકોને સમાવેશ થાય છે, એટલે કે આ વર્ગ પ્રભુને જોઈ શકો નથી, પરંતુ પ્રતિમાજીને જાણું–જોઈ શકે છે. અને ત્રીજો વર્ગ એકે જેઓ પ્રભુ ની પ્રતિમાજીવડે પ્રભુને ઓળખતું નથી તેમજ આ પ્રભુની પ્રતિમા છે એમ માન પણ નથી.
આ સિવાય એક ચે વર્ગ છે, અને તે વર્ગ તે મનુષ્ય માત્રને માનનીય છે. એ વર્ગમાં શ્રી તીર્થકર મહારાજ, શ્રી જ્ઞાની મહારાજ અને આ ભારમી અનુભવી જનેને સમાવેશ થાય છે. તેઓ પિતામાંજ પ્રભુ દેખે છે, અને તે આ રીતે દશહજાર રૂપિઆની નોટમાં તેને દશહજાર રૂપિઆ દેખાતા નથી, પણ પિતામાં દેખાય છે. તિજોરીમાં લાખ રૂપિઆ નથી, પણ મારામાં લાખ રૂપિઆ છે. મારું સામર્થ્ય જ લાખ રૂપિઆ છે, હું જ રૂપિઆરૂપ છું, એમ જણાય છે. દહેરામાં રહેલી પ્રતિમા તે મારા આત્માની બાહ્ય પ્રતિમા છે, બાકી પ્રભુ તે આ મારા દેહરૂપ શરીરમાં દેખાય છે, તેજ છે. હું તે એ પ્રતિમાથી એલખાતે શુદ્ધ ચતન્યરૂપ પરમાત્મા રૂપ છું, એમ તેમને સમજાય છે. આમ આપણે પ્રતિમાના આલંબનવડે પ્રભુજી પછએ છીએ, અને જ્ઞાનીઓ આત્માને ઓળખી પોતાના દેહમાંજ રહેલા શુદ્ધ ચિતન્યને દેખે છે. તેને જ શોટૅ તરીકે અનુભવ કરે છે.
લાભ પ્રભુ પ્રતિમા વડે, લહીએ પ્રભુ ગુણ તેમ, નામ સ્થાપના પ્રભુ તણે, નેટે રૂપીઆ જેમ.
(લાલન)–આનંદમાં કેગના અંગેના અનુષ્ઠાનથી અશુદ્ધિને–પાપને ક્ષય થઈ જાય છે. અને વિવેકખ્યાતિ પૂર્ણ થાય ત્યાંસુધી જ્ઞાનાદિ પ્રાપ્તિ થયાજ કરે છે. તેમજ શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી પણ કહે છે કે સમાધિવડે અર્થાત યોગના સમાધિ સહિત સર્વ અંગને સેવનારને પરમ જ્યોતિને પ્રકાશ થાય છે.
સંક્ષેપ પગના અંગે - યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધ્યાન, ધારણા, અને સમાધિ.

Page #54

પર
- યમ અહિંસા સત્ય-અસ્તેય–બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ,
નિયમ-શાચ-સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વરપ્રાપ્તિબળ. આસન-ભદ્રાસન-વીરાસન–પદ્માસન વિગેરે. પ્રાણાયામ-રેચક–પૂરક અને કુંભક.
પ્રત્યાહાર–પાંચેઈદ્રિયોને તેના વિષેથી વિમુખ કરી ચિત્તને શાંત કરી સ્વરૂપ પામવું તે.
ધારણું એવાં ચિત્તને અમુક દેશમાં બાંધવું તે. ધ્યાન–તેલની ધારવત એ ચિત્તને પ્રેયમાંજ ચાલુ રાખવું તે.
સમાધિ–અન્ય સ્વરૂપથી તિરિક્ત થઈ તેજ સ્વરૂપનું નિર્માસન થવું તે.
સમાધિ–સમ–આધિ-સરખું-માનચિત્ત સરખું મન કે સમાન ચિન ક્યારે થાય છે કે જ્યારે પાપરૂપી મેલ ધોવાય ત્યારે પાપરૂપી મલ ધવાય કયારે ? જ્યારે કોઈપણ પ્રકારે પરને પીડા આપવાનું બંધ રહે ત્યારે.
સમતારૂપી અમૃતમાં નિમગ્ન ક્યારે થવાય છે કે જ્યારે સમાધિયુક્ત મન હય, પાપ રહિત મન-પક્ષપાત રહિત મન થાય છે ત્યારે નહિ એકમાં રાગ બીજામાં કેટલાક ગુણદૃષ્ટિ છે એટલે કે પુણ્ય દીપવડે પરજીવન પુર્ણને દેખે છે, અને પોતાની પાસે પિતે હેવા છતાં પિતાના પુણ્યને દેખતાં નથી. કેટલાક યથાર્થદષ્ટિ કે સમદષ્ટિ હોય છે. જે પિતાના પાપ અને પુરના પાપ જેવાં છે તેવાં દે. ખે છે, તેમજ પરનાં પુષ્ય તેમજ પિતાને પુણ્ય પણ દેખે છે આ યથાર્થદષ્ટિ નિષ્પક્ષપાતિ હોય છે અને તેમને જ પરમાં અને પિતાનામાં સમદષ્ટિ કે સમતા હોય છે. તેમાં જ તે રમમાણુ કે મગ્ન હોય છે.
' વિષમદષ્ટિ પાંચમ ઉદયાત્ અસ્તાત અગ્યારસની-શનિ રવિની લડાઈ કરે છે. સમષ્ટિ પ્રતિક્રમણમાં પાપ આવવાનું પ્રથમ ધ્યાન રાખી પોતાના ગચ્છ પરંપરા પ્રમાણે પ્રતિક્રમણ કરી અને અન્યને તેના ગ૭ પ્રમાણે પ્રતિક્રમણ પાપનું આવવું થયું જોઈ આનંદ માને છે, વિષમદષ્ટિ ઉદય અગ્યારસ અને અસ્ત અગ્યારસની તકરાર કરે છે, સમદષ્ટિ એક તળશીના પત્રપર રહે એટલે ફળાહાર કરી પ્રભુ ભજન સર્વત્ર સમભાવરૂપ પ્રેમમાં કે સમતામાં મહાલે છે. - વિષમદષ્ટિ–શનિવારે અને રવિવારે કાઈસ્ટને સંભારવો એમ કરી લડી

Page #55

૫૩
સમદષ્ટિ–સર્વના દુઃખ માથે લેનાર ક્રાઈસ્ટને સંભારી પરદુઃખ પોતે લેવાં પરોપકારમાં પ્રાણુપણ કરવો પડે તે કરવો એ વાત હૃદયમાં રાખી શનિવાર, ૨વિવારની તકરાર દૂર રાખી, શનિવારે પણ કરેલા પરોપકારને ઉત્તમ માને છે અને રવિવારે પણ પોતાના બાંધએ તેમ કર્યું હોય તે ઉત્તમ માને છે.
વિષમદષ્ટિ–મંદિરમાં જેડા ઉતારી જવા કે પાઘડી ઉતારી જવાની તકરાર કરે છે, સમદ્રષ્ટિ આર્ય પોતે જેડા ઉતારી સ્વમંદિરનું માન જાળવે છે અને પિતાના યુરોપિયન બંધુને પિતાના મંદિરમાં ટેપી ઉતારતાં જોઈ સ્વમંદિરનું મા ન જાળવતાં જોઈ હર્ષિત થાય છે, તેમજ સમદષ્ટિ યુરોપીયન બીજાઓને પોતાના મંદિરમાં જોડા ઉતારી જતો જોઈ હર્ષ પામે છે, ધર્મકિયા તરફ સન્માનવૃત્તિ ને આ સમદષ્ટિ બાંધો મુખ્ય ગણે છે. અને એ સમદષ્ટિને પ્રકાશ એ ઘર્મ સન્માનને પ્રકાશ એક માથું ઉપડું મૂકી બીજા પગ ઉઘાડા મૂકી પણ કરે છે. તેને વ્યાજબી ગણે છે. આવા ઉદાહરણે ઘણુજ મળે, પરંતુ તે સમદષ્ટિને મળે આ માં ગુણ જોવાયા છે. પરંતુ દેશપણ સમદષ્ટિ યથાર્થદષ્ટિ હોવાથી જોઈ શકે છે. જેમકે
ચાઈનીસ સ્ત્રી પગનાના કરી તેમ યુરોપીયન સ્ત્રીઓ કમર નાની કરી પેતાને સુંદર માને છે, વગેરે વગેરે સુંદરતાને ભાવ એક તે દેખાડવાના સ્થાન માત્ર ભિન્ન છે.
માટે પાપમલને સમાધિવડે ધોઈ સમતા રસમાં મગ્ન થતાંજ જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર પર શુદ્ધ એવી પરમજ્યોતિ પ્રગટ થશે.
જ્ઞાનરૂપ પિતે હોવા છતાં કેમ તે કુંઠિત રહે છે. લાલન દેહમાં રહેલો લાલનને અને બીજા માનવ બાંધવબેનને જોઈ રહ્યો છું, માટે દર્શન છે. અને તેમને તથા તેમના વિચાર-ઉચ્ચાર-આચારને જાણું રહ્યો છે. માટે જ્ઞાન છે અને એ ઉભયમાં રમણ કરું છું, માટે ચારિત્ર છું. વળી જેમ સારું માથું કઈ તેમ, પ્રકાશક પિતે શુદ્ધ આત્મા છે, આમ થતાંજ પરમતિ હોવ
જ્ઞાન તે રૂપ અરૂપ તે દશન શાસન સ% ચરણ વિષે ઉલકે પલટે છે,
ક્રમાંક
જે એમ રમણ કરતે હું લાલન K -
રત્નત્રયી મહીં નિત્ય વસે છે. કસિનોર લેખકને પરમતિની કંઈ ઝાંખી થતાં જે સ્કર્યું તેનું કઇક ચિકારી ધ્યાનના બે પદમાં છે

Page #56

૫૪ “દેખું જુઠું હું આજ અને મને કઈ કહેતું જગત છે તે તે મેં હવે જાણ્યું” વળી તે ઉપરાંત આ પ્રકારે પણ ભાન થયું .
In me there shines The soul of whole Encentring and encircling all Twixt God and men There is no wall. Effect and cause
In me e'er roll. આખા વિશ્વમાં જે આત્મતિ પ્રકાશી રહી છે તે મારામાં પ્રકાશી રહી છે સર્વનું મધ્યબિંદુ અને પરિધ પણ તેજ છે. અર્થાત દર્શનરૂપ છે. તેમજ જ્ઞાન રૂપ પણ તેજ છે, પરમાત્મા અને અંતરાત્મામાં હવે કઈ અંતરનથી. કાર્યરૂપે અને ને કારણરૂપે ઉભયરૂપે મારામાં સર્વ ચાલતું પ્રતિબિંબ છે. પરમતિના પ્રકાશથી ત્રણે જગતને વંઘ કેણ થયા છે?
तीर्थकरा गणधरा सन्धिसिद्धाश्च साधवः । संजाताखिजगवंद्याः परज्योतिनकाशतः ॥२३॥
| ગીતિ. ગણધર શ્રી તીર્થકર, લબ્ધિવાન જે સમસ્ત મુનિરાજે પરમતિ પ્રકાશે, જગવંદ્ય જઈ પામ્યા સુખરાજ.
અનુવાદ થી તીર્થંકર પરમાત્મા, ગણધર મહારાજા, અને લબ્ધિ સિદ્ધ સાધુઓ પરમતિના પ્રકાશથી ત્રણ જગતને વઘ થયા છે.
વિવણથં–જીવનમુક્ત અવસ્થા શરીરધારીને અનુભવવાની છે, અને પરમજતિને પ્રકાશ એ છે કે તેઓ શરીરધારી!હે. વા છતાં ત્રણે જગતને વંઘ છે, આવા મહાપુરૂષ લબ્ધિ પામેલા સાધુ મહારાજ કે જેમના મન, તન, હદય પવિત્રતાએ પહોંચ્યા છે, ગણધર મહારાજ કે જેઓ પરમાત્માના મુખ્ય શિષ્ય તેમના અમોધ વ.

Page #57

પપ ચનને વિસ્તાર કરી રહ્યા છે અને તે પરમતિના પ્રકાશપૂર્વક તેમ જ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા તેિજ જે પૂર્ણ પરમજાતિ ત્રણ જગતના જીને આનંદ સુખ આપી રહે છે, અને તેઓ મનુષદેવ તીર્થચ એમ સકલ છવના વંઘ છે તેમને નિઃસ્વાર્થ ઉપદેશ પિતાના જેવાજ બના વવા યત્ન કરે છે, અને જેવું જ્ઞાન પિતામાં છે તેવું જ જ્ઞાન તમારા બધામાં છે એમ જાહેર કરી સર્વને શાસનરત કરે છે. જ્ઞાન તર–પરમ જાતિ તરફ વાળે છે.
ખરે ત્રણ જગતના સદભાગ્ય જ છે કે આવા પ્રત્યક્ષ શરીરસ્થ દાખલા જે સર્વ માણસને તે પરમતિની પ્રતીતિ થઈ તે તરફ વળવાને ઉત્સાહ આપે છે.
પરમતિને કેણુ-કયારે પામે છે? न रागं नापिचषं विषमेषु यदा व्रजेत् । औदासीन्यनिमग्नात्मा तदामोति परंमहः॥४॥
ગીતિ. રાગદ્વેષ નવ થાએ જ્યારે, જનને અતિ વિષમ સ્થાને પરમતિ તે પામે, ત્યારે ઉદાસીનતામય થઈને.
અનુવાદ–જ્યારે વિષમ વસ્તુમાં પણ રાગદ્વેષ નથી રહે ત્યારે ઉદાસીન અવસ્થામાં નિમગ્ન એ આત્મા પરમ તેજને પામે છે,
વિવણુંથે--દૂધપાકને આસ્વાદ લઈ કે જે રાગ ન આવે અને વિષ્ટાને જોઇ દુગચ્છા-જુગુપ્સા કે તિરસ્કાર ન આવે, ત્યારે દૂધપાક અને વિષ્ટા બંને એકજ પુદગળના પરિણામ જાણું તેના પર હ. દાસીન ભાવે રહે અને ઉદાસીન ભાવ જયારે એવી વિષમ વસ્તુપર રહે કે મન સમભાવે રહે અને તેથી પરમજાતિ પ્રાપ્ત થાય,
મિત્રમાં રાગ નહિ અને શત્રમાં દ્વેષ નહિ. કારણકે મિત્ર હિતકારી પિતાના શુભ કર્મને યાદ દેવડાવી ઉપકાર કરે છે, અને શત્રુ દેખીતું અહિત કરી અશુભ કર્મ કરેલાં તે સંભારી આપવાને ઉપકાર કરે છે. તે બંનેને પિતાનાજ શુભ અને શુભના નિમિત્ત જાણી અને ઉભય પર સમભાવે-રાગદ્વેષ રહિત રહે અથત હું મારાં કર્મના ફળ ભેગવું છું, શુભ અશુભ મારા કરેલાં છે. આમ વિચારમાં મિત્ર

Page #58

૫૬ પર રાગ નહિ થાય, શત્રુ પર દ્વેષ નહિ થાય, આમ થયું એટલે ઉભયપર ઉદાસીન તા રહી મન સમભાવ પામશે એટલે પરમતિ પ્રગટી રહેશે. - શત્રુ અહિત યાદ કરાવી, તે ભેગવવા મદદ કરી હવે પછી અહિત મટાડવા. સમજાવે છે.
મિત્ર હિત યાદ કરાવી તે ભેગવવા મદદ કરી હિત વધારવા સમજાવે છે.
આમ એક મેલ ધુએ છે અને બીજો સુંદર વસ્ત્ર પહેરાવે છે આમ પરમાર્થે બને હિતકારક ક્ષણભર સમજી પિતાના કર્મને નિમિત્તજ ગણે છે –
સુવર્ણ—અને માટી સુવર્ણપર ભાવ નહિ અને માટીપર અભાવ નહિ. કારકે બન્ને પર પુદ્ગલ છે. એ જ પરમાણુ માટીના તે કાળાંતરે સુવર્ણ, અને સુવછું તે કાળાંતરે માટી. એજ વિષ્ટા ખેતરમાં જઈ, ઘાસ થઈ, ગાયમાં પ્રવેશ કરી દૂધ થાય છે અને એજ દૂધ માણસે લે છે અને પાછી વિષ્ટ બને છે. આવું વિછામાંથી દૂધ, દૂધમાંથી વિષ્ટા એમ પરપુગલના દૂધ અને વિષ્ટા બે છેડા છે, માટે સમભાવે રહેવાથીને રાગ દ્વેષ ન પામતાં મન સમભાવ પામશે એટલે પરમ તેજ પ્રગટ થશે.
પરવતુમાં અજવાળું અંધારું; સારું નઠારું, રાત્રિદિવસ, સુખ દુખ કાળું ધળું, સ્વર્ગ નર્ક. આમ ઉભયાત્મક વસ્તુ હોવાથી એક પર રાગ અને બીજા પર ઠેષ થઈ આવે, પરંતુ જે તત્વના તે બે ખંડ જણાય છે તે ખંડ પર ધ્યાન ન આપી તેને તે પૌલિક જાણી, તેની ઉપર રાગ દ્વેષ કરવો નિર્થક છે એમ જણાતાં એકાંત પ્રકાશ સૂર્યમાં છે તેમ થશે–એટલે એકાંત આનંદ-એકાંત વીર્ય-એકાંત જ્ઞાન જ એમ જણાશે. કારણકે તે પરમતિ તેજોમય છે, અને એમાં તેજ સિવાય બીજું કંઈ નથી. એથી આ ઉભયાત્મક વસ્તુ સુખ દુઃખ સબળ નિર્બળ, પાપ માત્ર તે જ્યોતિના અખંડ તેજવડેજ આપણે જગતમાં જોઈ-જાણી શકીએ છીએ. યશ અને વિજય આપનારી શેભા કેને મળે છે?
विज्ञाय परमज्योतिर्माहात्म्यमिदमुत्तमं । यस्थैर्य याति बनते स यशोविजयश्रियं ॥
ગીતિ, પરમતિને જાણું, ઉત્તમ ગુણ યુત્ત સમસ્ત જગમાંહિ; તે યશ વિજયને પામે, સદા ધૈર્ય થઈ રમે સ્વગુણમાંહિ.
૧ યશોવિજયજી એ આ ગ્રંથકારનું પણ નામ પ્રસંગે લોકરન્નમાં આવી જાય છે.

Page #59

૧૭
અનુવાદ–પરમતિના આવા ઉત્તમ માહાભ્યને વિશેષ જાણીને જે સ્થયને પ્રાપ્ત કરે છે તે યશ અને વિજય કરનારી શોભા પામે છે,
વિવર્ણ—આગળ વર્ણવી એવી પરમતિની મહત્તા સારી રીતે જાણુને જે શાંતિ પ્રાપ્ત કરે તેને ત્રણ જગતની વિજય શ્રી પ્રાપ્ત થાય એટલું જ નહિ પરંતુ તેથી ત્રણ જગતમાં ઉત્તમ યશ પણ પ્રાપ્ત થાય, આ પ્રમાણે આ પરમતિનું સ્વરૂપ છે. માટે તેને પ્રાપ્ત કરવા અધિકાર પ્રાપ્ત કરી પરવસ્તુમાં મુંગા, બહેરા, આંધળા થઈ તે પરમતિને પામી જગતને ઉદાસીપણે વ્યવહાર કરતાં મન - મમાં આવશે એટલે જ્ઞાનાદિ શાંતિના અનંત ગુણોને આલિંગન કરી રહેવાશેજ.
॥ प्रथमा परमज्योतिःपंचविंशतिः ॥ शत ग्रंथोना करतां, न्याय विशारद उपाध्यायजी कया; प्राशय ग्रहणे मुज मति, लघुतर तदपि जक्तियकी
વજુ હું ક્યાં. संवत लोक रिपु सुत, 'शशीनो प्रथम मासनी
સુર પંખી पद्य अनुवाद समाप्ति, करी माणेके मोहमयी रहीने. हंसा चंचुवत गुणिजन, ग्रहीने तत्वो कृतार्थता पामो; विप्रान्वेषी जनोपण, ह्रदे करी त्यां सुख शांति पामो. ॐ शांतिः ॐ शांतिः ॐ शांतिः

Page #60

-
प्रथमा
परमज्योतिः पंचविंशतिः
॥ समाप्ता ॥

Page #61

દ્વિતીયા. પરમતિ પંચવિંશતિ
મંગલ परमात्मा परज्योतिः परमेष्टी निरंजनः ।
अजःसनातनः शंन्नुः स्वयंजूर्जयताजिनः ।। અનુવાદ––જે પરમાત્મા, પરમતિ પરમેષ્ટી, નિરંજન, આજ, સનાતન, શ, સ્વયંભૂ સ્વરૂપ છે, તે જિન(ભગવાન) જય પામો, ' વિવર્થ પરમાત્મા એકજ આત્મા ત્રણ પ્રકારે છે, જયારે ઇંદ્રિય ગેચર વસ્તુમાં (વિષયમાં ) હું અને મારાપણું માને છે ત્યારે (બહિરાત્મા) છે, જ્યારે દૃશ્યવસ્તુમાં (વિષમાં ) હું અને મહારાપણની ભ્રાત ઉડી જાય છે, અને આંતર દ્રષ્ટિ વડે આંત૨ તત્વનું ધન થવા માંડે છે, ત્યારે તે અંતરાત્મા છે. પૂર્ણ આત્યંતવ મળતાં જયારે અખંડ ભાવે તેની સાથે જ એકતાનતા થાય છે ત્યારે તે પરમાત્મા છે. આવા પરમાત્મા તે જિનેશ્વર છે અને તે જિનેશ્વર ભગવાન ત્રણ લોકમાં જય પામે.
પરજાતિ–અહિરાત્માનું તેજ ચંદ્ર જેવું, અંતરાત્માનું સૂર્ય જેવું. અને પરમાત્માનું સૂર્યને પણ સૂર્ય જેવું એટલે કે જે દિવસે અને રાત્રે સદા સર્વદા ઉદયમાનજ હોય એવું આટલા માટે જ પરમાત્મા વિશેષણ આપ્યા પછી તરતજ પ તિ એવું વિશે પણ આવે છે તે યથાર્થ અનુભવાય છે.
૧ ભ્રાંતિ એટલા માટે કે દશ્ય વસ્તુ છે, પુદ્ગલની કે જડતત્વની અને ભૂલથી ચેતન માને છે મહારી.
૨ જડ પદાર્થ જે બહિર કે બાહેર છે તે બહિર જડ કરતાં બહિરાત્મા એ સારે છે, કારણકે બહિર-જડ નિસ્તેજ છે, બહિરાભા સતેજ છે.

Page #62

આવા પર જ્યોતિર્મમાં શ્રી જિનેશ્વર ભગવાન છે અને તે જિનેશ્વર ભગવાનજ ત્રણે લોકમાં ય પામો .
પરમતી ચક્રવર્તિ રાજા આ લેકની રાજગાદી પર બેસે છે. ઇમહારાજા સ્વર્ગ લેકની પદવીપર શોભી રહે છે, પરંતુ જે ત્રણે લોક્ની એટલે પાતાળલેક, મનુષ્યલોક અને સ્વર્ગલોકની મહાન પદવીપરવિરાજી રહ્યા છે તેને પરમેષ્ટી કહેવામાં આવે છે એવા પરમેષ્ઠી તે જિનભગવાન છે. તે શ્રી જિનભગવાન જય પામે. આ પરમેષ્ટિ એટલે પરમ-ઉત્કૃષ્ટ શ્રેષ્ઠ પદ પર વિરાજનાર મહાન પ્રતાપવાનું હોય તેજ હેય માટે પરમતિ પછી તરતજ પરમેષ્ટી એવું વિ. શેષણ આપવામાં આવ્યું છે તે પણ યથાર્થ જ લાગે છે.
નિરંજન–ચક્રવર્તિ રાજા આ જગતનો-લોકનો ધણી છે પરંતુ તે તેમાં મમત્વભાવને લીધે લેપાયેલો રહે છે, ઇદ્ર મહારાજ પણ સ્વર્ગના મહારાજયમાં અહ-મમત્વભાવથી ઘેરાયેલા રહે છે, પરંતુ આ પરમેષ્ટિ ત્રણે જગતના–ત્રણે લોકના રાજાધિરાજ-દેવાધિ દેવ હોવા છતાં પૂર્ણ નિર્લેપ રહે છેમાટે જ તેને નિરજના–કહેવામાં આવ્યા છે, અને એ ત્રણે જગતના–ત્રણે લોકનું જે પરમપદકે મહા-મહારાજય ૫દ તે પદ છે તે ઉપર તે પૂર્ણ નિલેપપણે વિરાજે છે, એવા નિરંજન શ્રી જિન ભગવાન છે, તે શ્રી જિન ભગવાન જય પામો.
૧ નિરંજન શબ્દપર કંઈક સ્ફટિક મય હૃદય સરોવરમાં લહરી આવતી હોય એવું સ્કુરણ થઈ આવે છે, અને એ હદય લહરીજ લાલનને અડી કે ઈક લખવા પ્રેરે છે. જેમ પરમાત્મા નિરંજન છે તેમ પરમાત્માના મિત્ર-પુત્રરૂપ અંતરાત્મા પણ પરમાત્મા સાથે મિત્રી સંબંધ હોવાથી ઘણેક
અંશે નિલેપ કે નિરંજન રહી શકે છે. આમ છતાં જગત વ્યવહારમાં 'લોક વ્યવહારમાં અકુશળ નથી રહેવાનું. પરંતુ મહાકુશળતાથી વ્યવહાર શુભ વ્યવહારે વર્તતા જણાય છે. જેમ કમળ જળાશયમાં ( સરોવરમાં ) ડુબેલું હોવા છતાં–મગ્ન હોવા છતાં પોતાને અને પિતાના પાત્રોને નિર્લેપ રાખી શકે છે. તેમાં પરમાત્માના મિત્ર આ માણસ સંસારરૂપી મહાસરોવરમાં પિતાને અને પોતાના મન-ઈોિને નિલેપ રાખી શકે છે. કારણ કે કમળ જળમાં ડુબેલું હોવા છતાં પણ અત્યંત જ મૈત્રીના સંબંધે સંપૂર્ણ દૃષ્ટિ ચંદ્રપરજ રાખે છે, તેમ અંતરાત્મા સંસાર સરોવરમાં મગ્ન હોવા છતાં પર માત્મારૂપ મહાન ચંદ્રની સાથે દઢ મૈત્રી હેવાથી, તેની દષ્ટિ નિરંતર પરમાત્મા તરફજ હોય છે. જેમ કમળને દંડ જળમાં ડુબેલો હોય છે, તેમ અંતરાત્માનું

Page #63

–જે નિર્લેપ કે નિરંજન હોય છે, તેના શુભ અને અશુભ બને - ગવવાનાકર્મ વગર લેપાએ ભેગવાઈ જાય છે. અને કર્મ બધા ભેગવાઈ ખલાસ થવાથી પિતે અજ એટલે જન્મરહિત રહે છે. કારણ કે જન્મ શુભ કે અશુભ કર્મવડે થાય છે. પરંતુ કર્મજ ક્ષય થઈ ગયા તે પછી જન્મ ક્યાંથી હોય? માટે અજ એટલે જન્મરહિત કહેવામાં આવ્યા છે અને એવા અજ એટલે જન્મ હિત જે નિરંજન હોય તેજ થઈ શકે માટે નિરંજન એવા વિશેષણ પછી તુરતજ અને એવું વિશેષણ મુક્યું છે. તે યથાર્થ છે. એવા મન કેણ છે ? શ્રી જીનેશ્વર ભગવાન તે જય પામે.
સનાતન:-હવે અજન્મ એટલે જન્મ રહિત એવી સ્થિતિ તે ક્યાં સુધી હેય; તે વાત શિષ્યને–લાલનને સમજાવવાને માટે જ જાણે અજ શબ્દની પાસે તુરતજ સનાતન શબ્દ મુકવાની ખુબી રાખી હોય એમ જણાય છે. કારણકે સનાતન એટલે સદા સર્વદા શાશ્વતઃ શાશ્વત કેણ હેય; જે અજન્ય હોય તેજ, અમર હોય અર્થાત સનાતનઃ હોય છે. એવા સનાતન કણ હોય છે? શ્રી જિનેશ્વર ભગવાન તે ત્રણે લોકમાં જય પામે. શરીર સંસાર સરોવરમાં ડુબેલ જણાય છે. પરંતુ કમળને પુષ્પ ભાગ જેમ જળમાં નિર્લેપ રહે છે, તેમ અંતરાત્માનું મન નિલેપ રહે છે, વળી જેમ કમળની પાંખડીઓ જળમાં હોવા છતાં નિર્લેપ રહે છે, તેમ અંતરાત્માની દૃષેિ પણ સંસાર જળમાં હોવા છતાં નિર્લેપ રહે છે. - હ. પરંતુ પવન આવવાથી કમળ જેમ જળમાં હાલક ડોલક થાય છેઊંચે આવતું જંતુ જણાય છે, પણ જળને લેપ થવા દેતું નથી. તેમ સંસારની આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિના પવનના ઝપાટા આવવાથી અંતરાત્મા–મહાત્મા હાલક ડોલક થતાં દેખાય છે, છતાં તેનું મન મિત્ર નિલેપ હોવાથી ઉચે જ રહે છે. આજ પ્રમાણે પસ્માત્મા તરફ દષ્ટિવાળે અંતરાત્મા નિર્લેપ હેવાથી પિતાને સુખ આવતાં તે પિતે સમપરિણુમે અવ્યાપકપણે-નિર્લેપ રહી જોગવી લે છે એટલે તેથી તેના શુભ કર્મ ક્ષય થઈ જાય છે. અને નવીન શુભની ઇચ્છા ન હોવાથી શુભ કર્મ બંધ પણ નથી થતું. તેમજ દુઃખ આવતાં તે પણ નિર્લેપ રહી ભોગવી લે છે, અને નવીન અશુભ પણ મુક્ત થઈ જાય છે. આમ થાય છે. પરંતુ કર્મજ ક્ષય થઈ ગયા પછી જન્મ ક્યાંથી હોય? માટે =જન્મરહિત કહેવામાં આ વ્યો છે. અને શુભ અશુભ બંનેમાં નિર્લેપ રહી બંનેથી મુકત થતા મોક્ષપદ પામે છે. પરંતુ આમ થવાનું કારણ એ અંતરઆત્માની પરમાત્મા તરફ પૂર્ણ દષ્ટિ હોવી એજ છે. જેમ કમળ જળમાં મગ્ન હોવા છતાં તેની ચંદ્રમાં તેમ તેની સં. સારમાં મગ્ન હોવા છતાં પરમાત્મામાંજ દષ્ટિ હવાનું આ અનુપમ ફળ થાય છે,

Page #64

શંભુ વળી જન્મ એજ મહા દુખ છે. જન્મને લીધે જ આધિ એટલે મનની પીડા, વ્યાધિ એટલે શરીરની પીડા અને ઉપાધિ એટલે સાંસારિક પીડા ઊદભવે છે માટે જન્મ ગયો તેની સાથેજ સનાતન કાળ સુધી–સદા કાળ સુધી દુઃખમાત્રનો નાશ થશે, સમજાયો. હવે જયારે દુ:ખ સદા કાળને માટે ગયાં તે પછી જે સનાતન કાળ સુધી સ્થિતિ રહી તે સુખનીજ રહી.
સેનામાંથી માટી ગયા પછી જેમ સુવર્ણ ચોખ્ખું કુંદન જેવું રહે છે, કાંટા નીકળી ગયા પછી જેમ ગુલાબનું ફુલજ માત્ર રહે છે, જેમ રાત્રિનું અં. ધારું ગયા પછી અજવાળું સદા રહે છે, જેમ સૂર્યને અસ્તે અંધારું અને ઉ. દલે અજવાળું હોય છે એમ નહિ પણ સૂર્ય પોતામાં જેમ સદા સર્વદા અને જવાળું હોય છે તેમ દુઃખમ્પ માટી, કાંટા, અંધારું ગયું કે સાદિ અનંત અને સનાતન કાળ સુધી સુવર્ણ જેવું, ગુલાબના ફુલ જેવું, સાશ્વત સૂર્યમાં પ્રકાશ જેવું સુખજ-આનંદજ હોય છે. આ સ્થિતિને શાસ્ત્રમાં અવ્યાબાધ સુખ કહે છે એટલે કે એ સુખમાં કોઈ કાળે, કઈ પ્રકારે દુઃખનો છોટે પણ નથી કેવળ, અનંત સુખ કે આનંદ છે. આવી આવી સ્થિતિ જેવી હોય તેજ શંભુ કહેવાય. અર્થાત્ સુખમાંજ વસનાર કહેવાય. માટે સનાતન વિશેષણ આપ્યા પછી તરતજ કેવળ સુખ કે કેવળ આનંદજ જેમાં છે એવા શંભુ; વિશેષણ આપ્યું તે યથાર્થ છે. એવા શંભુ એટલે સાશ્વત સુખવાળા કોણ છે? શ્રી જિનેશ્વર ભગવાન તે ત્રણ લોકમાં જય પામે.
સ્વયંભૂ-હવે એવું સાશ્વત આનંદ–સુખ કે શંભુપણું શાથી પ્રાપ્ત થાય છે, તેને વિચાર કરીએ તે તેજ વેળા માલૂમ પડશે કે પિતાના પ્રયત્નથીજવાશ્રયથીજ-( Self—relince ) સેફ રીલાયન્સથી જ, એટલા માટે જે પિતાના ઊપરજ–આત્મબળ ઊપરજ–આધાર રાખનારા હોય છે, તેજ વયંભૂ ગણાય છે. જે સાશ્વત સુખ છે તે સ્વપ્રયત્નથી જ મળે છે. માટેજ શંભુ શબ્દની નીકટમાંજ ૧ સ્વયંભૂ વિશેષણ લખ્યું છે, તે યથાર્થ છે, એવા સ્વયંભૂ કેણ છે! શ્રી જિનેશ્વર ભગવાન, તે ત્રણે લોકમાં જય પામોર
૧ નિકટ એટલે નિરંતર અંતર રહિત-વચ્ચમાં બીજો એક શબ્દ નહિ તે પાસે. ૨ આ શ્લોકના પદોની રચના એવી તે કઈ શંખલાબંધ છે કે, ક્યા ગુણ પછી કયો ગુણ આત્મામાં પ્રભવે તે સહજ રી આવે છે, જાણે એક ગુણ પ્રાપ્ત થતાં હવે પછી કો ગુણ આવશે, તે જાણે તેની મેળેજ આવી ઉમે હોય તેમ રચનાર શ્રી આચાર્ય મહારાજે મહા બુદ્ધિ પૂર્વક–અનુભવનુસારે રચના કરી હોય એમ સ્પષ્ટ જણાય છે અને તેથી લાલન જેવાને તે સ્મરણમાં રાખવાને Association of Ideas એટલે નાના પ્રકારની ભાવના શૃંખલાબંધ સંબંધ હોવાથી મહા મદદ થઈ પડી હોય એમ જાણી હર્ષ થાય છે.

Page #65

જિન–સલ કર્મના જીતનાર તે જિન કહેવાય. તે જિન ભગવાન જય પામે. એટલે કે દેવાધિદેવ તરીકે મનાઓ.
જેનું સમરણુ–મનન-ધ્યાન-મુમુક્ષુ-જિજ્ઞાસુ કરે તેવુંજ પદ તે પામે. પિતાના સરખા બનાવે. આ પ્રમાણે શ્રી ઊપાધ્યાયજી મહારાજ શ્રી યશેવિજયજી દ્વિતીઆ પરમતિના પ્રારંભમાં મંગલાચરણ કરી [Banediction] બેનિડિકશન કરી જગતને પરમાત્મા જેવા થવાને આશિર્વચન આપતા હોય એમ જણાય છે. - આમ મંગલાચરણ કર્યા પછી નમન કરવું જોઈએ, એટલે જેનું મં ગલાચરણ કર્યું તેના ગુણમાં નમવું જોઈએ. એટલા માટે હવે પછીના શ્લોકમાં ઊપર વર્ણવ્યા એવા જિનેશ્વર ભગવાનને નમન કરે છે. તે સહદય વાચકવંદે સાવધાન થઈને સાંભળે.
નમન. नित्यं विज्ञानमानंदं ब्रह्म यत्र प्रतिष्टितं शुधबुधस्वनावाय नमस्तस्मै परात्मने ॥३॥
અનુવાદ–જે શાશ્વત છે, વિજ્ઞાનમય છે, આનંદસ્વરૂપ છે, જયાં બ્રહ્મ સ્વરૂપ વ્યાપી રહ્યું છે, તે શુદ્ધ અને બુદ્ધ સ્વભાવવાળા પરમાત્માને (અમારે) નમસ્કાર છે
વિવર્ણાર્થનમસ્કાર તેવાને થાય કે જે પિતાથી મેટા હૈય– શ્રેણ હેય-પરંતુ લાલન વિચાર કરે છે કે મારાથી દ્રવ્ય વિશેષ વીરચં દશા, અધિકારે વિશેષ ગાયકવાડ, વિદ્યાએ વિશેષ મનસુખભા ઇ કીરતચંદ, કળાએ વિશેષ Edition એડીશન, ધર્મ વિશેષ વેણચંદભાઈ શાને વિશેષ અનુપચંદભાઈ, વેપારે વિશેષ માણે કલાલ ભાઈ છે અને આચારે વિશેષ મહારાજશ્રી મણિવિજ્યજી. જેવા સાધુ મહારાજ છે, આમ મારાથી જે ઘણુક મેટા છે તેને નમન કરવું એ ઠીક છે, પરંતુ જે હું તેને નમન કરી તે થાઉં, અને તે થાઉં તે વળી તેથી વિશેષ થવાને અસતેષ કાયમ રહે, માટે નમન
૧ આત્મસ
–પિતાના સરખા કરે.

Page #66

કરવું તે પૂર્ણ દ્રવ્ય ભાવે એવાને કરવું કે જેને આ બધા મેટા લેકે પણ નમન કરતા હોય એટલું જ નહિ પરંતુ જેનાથી આ ત્રણે લેકમાં કેઈમેટું જ ન હોય તેવા મેટા તે શ્રી તીર્થંકર મહારાજ છે,શ્રી પરમા ત્મા છે. હવે પરમાત્માને નમસ્કારને ઉપર કહ્યું તેમ હેતુ એજ કે તેના જેવું થવું, કેઈ કહેશે કે પરમાત્મા જેવા કે શ્રી તીર્થકર મહારાજ જેવા થવું અશકય છે. આપણું મુનુષ્યથી એમના જેવા થવાયજ નહિ-ઈ કહેશે કે એ પરમાત્માને નમન કરતાં એના જેવું થવું એ દુરાય છે, અર્થાત દુખે કરીને શકય થાય એવું છે, એટલે વિકટ છે. વળી કેઈએમ પણ કહે છે, શક્ય છે. એટલે કે આપણે પરમાત્માને દ્રવ્ય ભાવે નમન કરતા પરમાત્મા થઈ શકીએ, કારણકે, પરમાત્મા પણ કેઈ વખતે આપણા જેવા હતા, અને તે જેમ પરમાત્મા થયા, તેમ આપણે પણ પૂર્ણ દ્રવ્યભાવે તેમને નમન કરતા તેના જેવાજ થઈ શકીએ, કારણકે, આપણે વાંચ્યું છે કે શ્રી જિનેશ્વરની પૂજા કરતાં પોતે જિનેશ્વર થાય “પૂજા કરતાં પ્રાણીઓ પોતે પુજનીક થાય” આતે ઠીક પણ કેઇ વળી એમ પણ કહી શકે છે કે, પરમાત્મા થવુંજ મનુબને સુશક્ય છે, એટલેકે, સેહલામાં સહેલું છે, બાકી બધું અધરૂં કે, કઠિણ છે, કારણકે, પરમાત્મા થવામાં વિલાયત, અમેરિકા કે જર્મન કે, જાપાન જેટલે દૂર જવું પડતું નથી. પાતાળ જેટલું નીચે ઉતરવું કે, સ્વર્ગ જેટલું ઉચે ચડવું પડતું નથી. રાજા, રાણા, શાહુકારની એળખાણુ–કે ભલામણ પત્રની જરૂર નથી, પિતાથી બીજા કેઈને જણાવવાની કે જાણવાની જરૂર નથી, માત્ર પિતાને પિતાના આત્માને જાણ તે પરમાત્માને જાણે અને પરમાત્માને યથાર્થ જા અને આત્મજ્ઞાન પૂર્વક પરમાત્મામાંજ નમન કર્યું અર્થાત દૂષણે જઈ તેના ગુણ સાથેજ એકીભાવ થયે કે પરમાત્મા થવાયુ સમજવું
* ૧ શ્રી નેમીશ્વર ભગવાને નમન કરતા કૃષ્ણ મહારાજ સાતમી નારકીના કર્મ ખપાવી, ત્રીજી નારકી સુધી ચડી આવ્યા, અને હવે આવતી વીશીમાં અગ્યારમાં શ્રી અમમનાથ નામે તીર્થંકર થશે.
૨ “બાળપણે આપણ નેહી, રમતાંતા સંપ સાથે. કે રાવણે શ્રી તીર્થંકરની ભક્તિ કરવાથી શ્રી તીર્થકર ગોત્ર બાંધ્યું.

Page #67

હવે પિતાને આત્મા કેમ જણાય? આ ચિદાસજ લોકરૂપી મહેલમાં રહી આ શરીરને અને તેની આસપાસ જે કઈ દેખાય છે-જણાય છે. તેને જે કરેલ જાણુ-દેખી રહ્યા છે તે આત્મા છે જાણનાર આત્મા છે. ચિદ રાજલક આતમા નથી, આ શરીર આત્મા નથી પરંતુ તેનું જ્ઞાન એ આત્મા છે. આમ જ્ઞાન એ હું એ વાતને એવી દઢ યાદ રાખવી કે સદા સર્વદા જ્ઞાન એજ હું સાક્ષી એજ હું બની રહે, તે પરમાત્મ-સ્વરૂપ અવશ્ય પામે, કારણકે જે જવા હોય તેવું સ્વરૂપ ભાવિત થયા વિના સેવા થવાય નહિ. શાથી તેવું સ્વરૂપ એટલે જ્ઞાનસ્વરૂપ-કે સાક્ષી સ્વરૂપ ભાવિત થાય તેમાં વારંવાર નમન કરવાથી, તે તરફ વળવાથી.
હવે કેવા સ્વરૂપને નમન કરવું કે જેથી પરમાત્મવ પ્રગટ થાય?નિત્ય સ્વરૂપ નિત્ય સ્વરૂપ કેવું હોય ? જે સ્વરૂપમાં ફેરફાર ન થાય તે નિત્ય કહેવાય. જેમ અજવાળું અને અંધારૂં એ ઉભય આ અનિત્ય કહેવાય. કારણ! રાત્રિ થતાં અજવાળું જતું રહેતું જણાય છે, માટે એ અજવાળું અનિત્ય ગણાય છે, તેમ દિવસ થતાં અંધારું જતું રહે છે, માટે અંધારું અનિત્ય કહેવાય છે; પરંતુ, સૂર્યમાં જે પ્રકાશ છે તે નિરંતર પ્રકાશજ હોય છે, તેથી તે નિચ કહેવાય, તેમ પરમાત્મસ્વરૂપ નિય છે. તે નિત્ય છે એટલું જ નહિ પરંતુ તેના પ્રત્યેક સ્વરૂપ નિત્ય છે. જેમકે વિજ્ઞાન કહેતાં કેવળજ્ઞાન તે પણ નિત્ય છે, આનંદ પણ નિત્ય છે. બ્રહ્મ સ્વરૂપ પણ નિત્ય છે. શુદ્ધ સ્વરૂપ પણ નિત્ય છે. એવા નિત્ય વિજ્ઞાન આદિ સ્વરૂપને નમન કરવાથી પિતે પણ તેવા-નિત્ય સ્વરૂપે પોતાને જાણું લે છે–દેખી લે છે અનુભવી લે છે, . .
વિશા–આત્મા કે જ્ઞાન, શરીરમાં રહી શરીર અને તેની આસપાસ આવેલા પદાર્થને–જીવજંતુને જાણે છે અને પરમાત્મા શરીરથ કે શરીરવિ ના (અર્થાત સિદ્ધ સ્વરૂપે) હોઈ સર્વ શરીરને–સર્વ શરીરથ એવા જીવરાશિ ને સર્વ સૂક્ષ્મ બાદર પદાર્થોને તેમાં થતા નાનાવિધ ફેરફાર સહિત સર્વથા સર્વ રીતે એકજ સમયમાં જાણી લે છે. તે સર્વના ભૂત ભવિષ્ય અને વર્તમાનની તેમ, ને સહજમાં ખબર પડી રહે છે. જેમ ફાસ્ટિકના ગળામાં જેવું હોય તેવું સર્વ દેખાઈ-–જણાઈ રહે તેમ પરમાત્મારૂપ પૂર્ણ-મહાચ્છાટિકવતું નિર્મળ સ્વરૂપ માં સર્વસ્વ અશેષ જીવ પદાર્થના પર્યાય સહિત પ્રતિબિંબિત થઈ રહે છે. આ યત્ન સાધ્ય સર્વ જ્ઞાન તેમને એ અવસ્થાએ સિદ્ધ હોય છે; હવે આ ઉપરથી જણ શે કે આત્મજ્ઞાની છે અને પરમાત્મા પણ જ્ઞાની છે, આત્મા પોતાના શરીર અને

Page #68

રોડા પદાર્થની પણ અપૂર્ણ શાની છે, અને પરમાત્મા પોતાના સર્વ જીવોના અને
પદાર્થને સર્વથા–સર્વરીતે જ્ઞાની છે–જાણનાર છે.
આમ જ્ઞાતા–નાની–જાણનાર તે બને છે. એક અલ્પજ્ઞાની અને બીજા પૂર્ણજ્ઞાની પણ જ્ઞાની તે ખરા. એની પાસે ચાર પૈસા છે અને એકની પાસે કરોડ રૂપિયા છે પરંતુ બને પિસાદાર તો ખરા. એકને જ્ઞાન પ્રકાશ આગીઆ જેવો છે, બીજાને સૂર્યથી પણ અધિક છે. એક દીવેલના દીવા જેવો પ્રકાશ વાળે છે, બીજો રેડીયમથી પણ ચળકે છે. હવે જગતમાં રીત એવી છે કે જ્ઞાની ને જ્ઞાન સાથે પ્રીતિ થાય. કારણ કે કહ્યું છે કે,
સમાન આચાર–વિચાર–સનામ સુખ દુખ જ્યાં હોય ત્યાં મૈત્રી હોય કે મૈત્રી થવાનો સંભવ હોય. તે આ દષ્ટાંતમાં આત્મા અને પરમાત્મા બંને જ્ઞાન સ્વરૂપ છે. માત્ર આત્મા અલ્પજ્ઞાની છે તે પૂર્ણ જ્ઞાન રૂપ પરમાત્મામાં નમે ડુબકી મારે –તે પોતાના પણ તેવા ગુણો બહાર નીકળી આવતાં (મિત્રની સાથે મિત્ર જેવા થતાં] પને પણ તેવાજ થવાય.
પરમાત્માને નમસ્કાર કરતાં તેમાં નમતા આપણું અંતરમાં જે તેવા
૧, આ વાક્યમાં સુહૃદયને એક બંગાથે રપુરે કે જે પરમાત્મા થવું હોય તે આપણામાં જે જ્ઞાન અંશ છે તે તરફ લક્ષ રાખવું તે પરમાત્મામાં જે જ્ઞાન છે, તિ રૂપ થવાશે. માટે આપણામાં જ્ઞાન અંશને પરમાત્મ સ્વરૂપ ભાવના કરતાં દૂર મુકવી. અર્થાત પરમાત્માની પ્રાર્થના કરતી વખતે એમ પ્રાર્થના ન કરે કે હે પ્રભુ આપ જ્ઞાની છે, હું અજ્ઞાની છું. પરંતુ આપ જ્ઞાન રૂપ છે, હું અજ્ઞાન રૂ૫ છું. આપ પૂર્ણ જ્ઞાનવાન છેહું અ૫ જ્ઞાનવાન છું. આપના આલંબને મારે પણ આપની પેઠે. પૂર્ણ જ્ઞાની થવું છે. આપ પૂર્ણ પ્રદેશે જ્ઞાની છે, હું અલ્પ પ્રદેશે જ્ઞાની છું. પરંતુ માત્ર આમાંથી એક શુદ્ધ પ્રદેશે આપના સરખો હોવાથી તેટલાથી જ આ જ્ઞાન અપેક્ષાએ અલ્પ એવું વૈદરાજ લક અને અલેક આપે કહેલા સ્વરૂપ જેવું દેખાઈ–જણાઈ રહે છે. તે જ્યારે હાલ આપના વચન છે તેમ આપને પગલે ચાલી આપ જેવો થઈશ. ત્યારે મારા સર્વ પદેશ પણ આપશ્રીના જેવા નિમળ થશે એટલે હું અલ્પ જેવો પણું જ્ઞાની-આપની નાતવાળો હાવાથી-આપને નમન કરી–આપને અનુમોદન કરી આપના જે થાવું એજ સંભવિત લાગે છે.

Page #69

૬૭ ગુણે અનાદિકાળથી સૂતા છે, તે પિતાના મિત્રોના આવવાથી જાગૃત થાય છે. અને એક વખત જાગ્યા તે પછી હમેશાં જાગતાજ રહેશે. જેમકે પરમામા નિત્ય છે. તે હું પણ નિત્ય છું. દેહ નિત્ય નથીદેહ તે બાળક-યુવાન- પુખ્ત કે વૃદ્ધ થાય છે તે છતાં તે બાળકાદિ અવસ્થાને જાણનાર હું તે તેને તેજ
તે આવતો રહ્યો માટે હું આત્મા નિત્ય છું. આ મરણ જન્મ પામતું શરીર તે અનિત્ય-પુગલના અપચય એટલે મરણ અને ઉપચય એટલે જન્મ એમ જે શરીર બે અવસ્થા આવી તે બંનેને મેં તે જાણી. એ જાણી તે અને હું અને તે તે એકજ સ્વરૂપે રહીશું નિત્ય રહીશુ પરમાત્મા પણ નિત્ય આત્મા જ્ઞાની છે. પરમાત્મા વિજ્ઞાની એટલે વિશેષ જ્ઞાની છે માટે તેનું સ્મરણું–નમન-પૂજન કર કે તેના જેવો થઈશ. - લાલનને એમ લાગે છે કે જગમાં સરલમાં સરલ પરમાત્મ થવું તે છે, કારણ કે બીજામાં વિભાવિક ગુણ ગ્રહણ કરવા પડે છે–પકડવા પડે છે. અને આમાં સ્વાભાવિક ગુણ પ્રગટાવવા જોઈએ છીએ. જેમકે ખાણમાંથી નીકળતું મા ટી મિશ્રિત સુવર્ણ અને ચેખું સુવર્ણ આમાં જ્યારે માટી મિશ્રિત સુવર્ણ જેવો આત્મભાવ, અને ચોખ્ખું સુવર્ણ એ પરમાત્મ ભાવ હવે સુવર્ણ પ્રાપ્ત કરવા ને જેમ આ વખત માટી મિશ્રિત સુવર્ણમાં સુવર્ણ ભાવ રાખવો પડે છે, તેમ કર્મરૂપી માટી મિશ્રિત સુવર્ણભેગા આત્મામાંજ ચોખ્ખા સુવર્ણ જેવા પરમાત્મા ભાવના કરી–તે હૃદયમાં ધારી-મનમાં સ્મરી, અને મુખે જપવી જોઈએ. તેનું નામ ખરેખરૂં નમન કર્યું કહેવાય.
ગા –પરમાત્મ સ્વરૂપ જેને નમન કરવાનું ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિઇ યજી કહેછેતે પરમાત્મ સ્વરૂપ માનતિથિ છે. અને એ માનવમય આત્મસ્વરૂપને નમતાંજ આપણું સુખ-દુઃખમય સ્વરૂપ વિભાવ દશાને લીધે થઈ ગયું છે ને ઢંકાઈ જઈ સ્વભાવ દશા–સમદશા પ્રગટ થતાં આપણું તેવું જ આનંદમયત્વ પ ડી રહે છે. કારણકે પૃથ્વી પર જેમ અજવાળું અંધારું છે, તેમ પૃથ્વી જેવા જ ભાવ–કે દેહભાવ ઉપર પણ સુખદુઃખ હોય છે. પરંતુ પૃથ્વીથી પર
૧ શનિશ્ચયનયની અપેક્ષાનું વચન છે વ્યવહારિ જે વસ્તુનું જ્ઞાન તે પોતે એમ ગાય છે. માટે વ્યવહારને કેવળ વળગી ન રહેવું તેમ નિશ્ચય જ રહી વ્યવહારને નિએ કવો નહિ, પણ નિશ્ચયપર ચડી, વ્યવહાર નિશ્ચયના પ્રકાશ વડે પ્રવર્ત થવું.

Page #70

એવા સૂર્યમાં જેમ શાશ્વત–હમેશા-નિરંતર પ્રકાશજ હોય છે. તેમ દેહભાવથી પર એવા આત્મભાવમાં અંતર આત્મભાવમાં ચંદ્રની પેઠે સર્વદા આનંદજ હેય છે. આ કેવળ મુખને શાસ્ત્રમાં અવ્યાબાધ સુખ કહે છે. અવ્યાબાધ સુખ એટલે જે સુખમાં કોઈ દિવસે, કેઈ ઠામે, કોઈપણ રીતિની બાધ જ આવતા નથી: અર્થાત અવ્યાબાધ સુખ તેજ શાશ્વત-કાયમનું સુખ છે. એ સુખ તેજ - આનંદ છે. જે આપણામાં રહેલું પરમાત્મત્વ છે. આવું સુખ જ્યારે હોય
જ્યારે વિજ્ઞાન કે કેવળજ્ઞાન હોય ત્યારે કેવળજ્ઞાન કે વિજ્ઞાન કયારે હેય? જ્યારે અનિત્ય એવા સર્વ પદાર્થો છેડી નિત્ય પદાર્થને જ્ઞાનપર આવે ત્યારે આમ હેવાથી આનંદ કે અવ્યાબાધ સુખ તે જ નિત્ય છે, એ પૂર્ણ આનંદ તે જ વિજ્ઞાન કે કેવળજ્ઞાનરૂપ છે
ત્રણ થર ગતિતિ જેમાં બ્રહ્મસ્વરૂપ આવી રહ્યું છે. અર્થાત જેમાં સર્વસ્વ દેખાઈજણાઈ રહ્યું છે તે પદને નમન હે. એ બ્રહ્મસ્વરૂપ તે આત્મા છે. પતિ પણ ગાય છે કે પ્રયતામાં ત્રણ કારણ કે જેમ સૂર્ય પ્રકાશમાં પ્રત્યક્ષ કે અવાંતર રૂપે સર્વ આવી જાય છે, તેમ અનંતજ્ઞાન–અનંત દશનક્ષાયસમ્યકત્વ અનંત આનંદ-ઇત્યાદિ સર્વસ્વ અનંતાનંત ગણુઈ જાય
છે તે બ્રહ્મસ્વરૂપ કે આત્મસ્વરૂપ જ્યાં આવ્યું છે એવા પરમાત્મપદને નમસ્કાર છે. તેમાં વળી તેને નમો કે જેથી બ્રહ્મસ્વરૂપ થવાય.
બ્રહ્મ જેમ સર્વસ્વ છે. તેમ આત્મા પણ સર્વરવ છે. જેમ બ્રહ્મમાં જ્ઞાનાદિ છે, તેમ આત્મામાં પણ જ્ઞાનાદિ છે જેમ બ્રહ્મમાં જ્ઞાનાદિ પ્રગટશે, તેમ આત્મામાં પણ આઠ પ્રદેશ બ્રહ્મના પૂર્ણ પ્રદેશ જેવાજ પ્રગટશે. હવે એ આઠરૂચક પ્રદેશથી બ્રહ્મને જોતાં જોતાં તેમાં મન વચન અને કાયાથી નમતા નમાતાં આત્મપણું કરતા પૂર્ણ પ્રદેશે બ્રહ્મ પ્રગટે.
વાવ જે શુદ્ધ અને બુદ્ધ સ્વભાવના છે. તે પરમાત્માને અમારો નમસ્કાર છે. શુદ્ધ સ્વભાવને અમે નમીએ. એટલે વિભાવને મૂકી અમારા જે શુદ્ધ સ્વભાવ છે તેમાં અમે વળીએ. ક્રોધાદિ વિભાવ છે તેને છોડી સમાદિ સ્વભાવમાં નમીએ અસત્યાદિ વિભાવ છે, તેને છેડી સત્યાદિ શુદ્ધભાવમાં અમે વળીએ. . - આત્માને સ્વભાવથીજ શાસ્ત્રમાં શુદ્ધ કહ્યો છે. એવું કેટલા થડા સમજે છે ખરે જગત હણાઈ ગયું જણાય છે આ વાતને કેટલી ગણ કરી દીધેલી જણાય છે. ક વીર પુરૂષ, સિંહનાદ કરી પિતાને પગલે ચાલી કહે કે એ વીરપુ, તમે

Page #71

૬૯
સ્વભાવે જ શુદ્ધ છો, ક્રોધાદિ તમારા નથી. એ વિભાવના છે એ નિર્માલ્ય,નિતેજ, આપણ નથી પારકા છે. આવી વાત થાય છે પણ બહુ થડી છે. કર્મો કણિ છે એ વાત કર્મના જીતનાર જૈનેમાં હારનારી જાણે આવી હોય, તેમ હાલતે પ્રચલિત થયેલી જોઈ સખેદ થવાય છે. સત્તાય નો વિકાસ અને काची दोय घडीरी.
આવું જેનારા--જાણનાર આચરનાર આનંદઘન મહારાજ જેવા વિરલા મનુષ્ય માલુમ પડે છે માટે હવે તો આવુ જાણનાર કે મેહને કમને જીતવા એ તો માત્ર બે ઘડીમાં બને એવું છે આવા અનેક જૈને બહાર આવવા જોઈએ છે. અને “શું કરીએ ભાઈ કરમ કઠીન છે” એવું બોલનાર–સમજનાર કર્મથી બીહીતા–ભાગતા–એવા–બાયેલા--જૈન નામને લજાવનારા વિરલ કે છુટા છવાયા હોય તે કદાચ ચાલે. કારણ કે જે અપવાદ હોય તે સંસારમાં નિયમ થાય છે, અને નિયમ એ અપવાદરૂપ કાળે કરી બની જાય છે જેમકે અમેરિકામાં જયારે પુલમેને Pulllmen પેલેશકાર Palacecar અથવા પ્રાસાદ અગ્નિરથ કાઢયે ત્યારે તેમાં બેસનાર વિરલ હતા. પરંતુ સામાન્ય ટ્રેનમાં અનેક માણસો મુસાફરી કરે છે અને સામાન્ય ટ્રેનમાં કોઈ વિરલ ગરીબ ગરબા મુસાફ ? રી કરે છે માટે જે જૈન છે જિનના પુત્ર રત્નો છે તેણે તે ઘણા પોતામાં કર્મના જીતનારજ થાય એ તરફ દૃષ્ટિ દોડાવવી જોઈએ તેના નાના પ્રકારના ઉપાય શોધવા જોઈએ પરંતુ કર્મને નામે રડનાર-બીકણ–બાયેલા તે કઈક હોય તે ભલે જૈનના નામને લજાવનાર શ્રી વીરના પુત્ર હોવા છતાં શું કરીએ જેવી ભાવી લખ્યા લેખ મિથ્યા નહિ ઈત્યાદિ કોઈ એક કારણને મુખ્ય કરી બેસી પોતાનું બાયેલું હિચકારૂ જીવન વહન કરે પરંતુ શ્રીવીરની પેઠે પાંચ કરણને માની પિ તાશ્રીની આજ્ઞાએ ન વર્તે એ ખરેખર શોચનીય છે, માટે મેહની આદિ પ્રકૃતિને વિભાવિક હોવાથી હઠાવનાર શુદ્ધ બુદ્ધ સ્વભાવવાળો આત્મા છે તેને નમસ્કાર કરો. કર્મ બીચારા રડી નાસી જાય. .
વામને પરાત્મા એટલે શ્રેષ્ઠ બહિરાત્મા એ કનિષ્ટ. અંતરાત્મા એ મધ્યમ અને પરાત્મા એ શ્રેષ્ઠ જે આત્મા પોતે કર્મને કર્તા હોવા છતાં કર્મથી
જ બીએ પિતાના નેકરનેજ દાસ તે બહિરાત્મા કે કનિષ્ટ આત્મા છે જે આત્મા પિતાના કર્મથી ડરતે નથી તેમ તેનાથી ડરતે પણ નથી અને તેને જીતી શકે તે પણ નથી તે મધ્યમ એટલે અંતરાત્મા છે પરંતુ જે આત્મા સકલ કર્મને હઠાવી

Page #72

रनुपद्रुतः
પિતાના સ્વરૂપમાં રહી શકે તે શ્રેષ્ઠ એવા પરમાત્મા છે તેને અમારું નમન હે, કેઅમે પણ તેના જેવા થઈએ.
આમ પ્રથમ શ્લોકમાં મંગલ અને દ્વિતીય નમન કરી પરમાત્માનું સ્વરૂપ અને તેની પ્રાપ્તિને નમનરૂપ બૅગે શ્રી ઉપાધ્યાયજીએ સૂચવ્યું હોય એમ સુહદ વાચકવૃંદને સહજમાં જણાઈ રહેશેજ.
આત્મા વ્યકિતથી અને શક્તિથી કેવું છે, अविद्याजनितैः सर्वैविकारैरनुपद्रुतः व्यक्त्या शिवपदस्थोऽसौ शक्त्या जयति सर्वगः ॥३॥
અનુવાદ– અવિદ્યાથી ઉત્પન્ન થએલાં સર્વ વિકારે વડે જે આ ત્મા ઉપદ્રવ પામેલો નથી, તે પ્રગટપણે આનંદમય એવા એક્ષપદમાં વિરાજે છે, અને શક્તિ વડે સર્વ વ્યાપક છે. ૩
વિવર્ણાર્થ..અવિદ્યા–અજ્ઞાન–ભ્રાંતિ–જતા-મૂઢતા–પતાનેજ ભુલાવામાં નાખનાર-અનાદિ અવિદ્યા નામના પ્રકારના વિકાનું ઉત્પતિસ્થાન હોય એમ લાગે છે, જે મેટા અઢાર દૂષણે આત્માના અસંખ્ય અને અનંત ભૂષણેને ઢાંકી દે છે, તે અઢાર દૂષ
નું પણ ઉત્પત્તિ સ્થાન અવિદ્યા છે, હિંસા, અસત્ય, ચેરી, વ્યભિચાર અને પરિગ્રહ એ મહાપાપની પણ ભૂમિકા એ અવિદ્યા છે,
પિતામાંથી ખસી પરવતુમાં અહંભાવ [અસ્મિતા) કરાવનાર પણ એ છે પરવતુમાં હુંપણાનું અભિમાન કરાવી પરને થતી હાનિ મને થાય છે, એ રાગ કરાવનાર પણું અવિદ્યા છે. પરવસ્તુની હાનિ થતાં તેમાં જે દેષ કરાવનાર પણ અવિદ્યા છે, અને દેહાદિનું મરણ થતાં પિતાનું મરણ એવો ખેટે અભિનિવેશ મરણ–ગાંઠ–ગાંઠ જેવો આગ્રહ પણ અવિદ્યા કરાવે છે.
ત્રણે લોકના નાથ, છ દ્રવ્યમાં શ્રેષ્ઠ, નવ તત્વમાં મુખ્ય, એવા આત્માને રકમાં રંક છે એ દ્રવ્યમાં કનિષ્ટ દેખાડનાર નવ તરોમાં ગૌણ સમજાવનાર સિહ બાળકને ઘેટાનું બચ્ચું બતાવનાર, રાજા, મહારાજા ઇન્દ્રને નમાવનાર હોવા છતાં સર્વને નમનાર કરી રંક સ્થિતિમાં રાખનાર અવિદ્યા છે.
આવી અવિધા તે શું છે? અજ્ઞાન અંધકાર જેમ અંધારામાં કાંઈ દેખાય
૧ પ્રગટપણે, Manifested; ૨ પ્રચ્છન્નપણે, Unmanifested.

Page #73

૭૧
-
નહિ તેમ અવિદ્યાના અંધારામાં કંઇ દેખાય નહિ અને દેખાય તેા કધનુ કંઇ હાય કઇ ને જણાય કે જેમકે હાય ઝાનું ઠુંઠું અને સમજાય કે વગડામાં પુરૂષ ઉભા છે, હાય મૃગજળ ઝાંઝવા અને સમજાય પાણી, હાય છીપ અને સમજાય મેતી, હાય દોરડી ને સમજાય સર્પ. આમ ઊલટુંજ અવિદ્યાના અંધકાર આપને જ્ઞાન કરાવે છે. હવે દેરડીમાં સર્પનુ જ્ઞાન થયું, કે પછી ભય પણ લાગે,— ભય નામના વિકાર પણ તેથી ઉત્પન્ન થાય. ઝાંઝવા તે જળ સમજાય પછી તૃષા પણ ન છીપે. જીઆ પરવસ્તુમાં સુખરૂપી જળ છે એમ સમજતા કાની તૃષા– તૃષ્ણા છીપે છે? છીપને મેાતી સમજાયા પછી, જ્યાં મેાતી નથી, એવી છીપનુ’ જ્ઞાન ખાટુ રહેશેજ એટલુંજ નહિ પણ અજ્ઞાન જેને અનામન—મુઢ – વ્યવહાર કહે છે તે પણ ખાટાજ થશે. કારણ કે જેના પાયા ખોટા તેના ઉપર રહેલી ઇમારત પણ ખાટી તેમ દેહરૂપ છીપને આત્મારૂપી મેાતી સમજાય છે,—એ પેાતારૂપી સમજાઇ ગયા પછી, આત્મા સંબધી—પેતા સંબધીવ્યવહાર પણ ખાટા જ થશે. જેમ દેહરૂપ છીપ એ આત્મા રૂપ માતી નથી, તે છતાં તેમ સમજાયું. કે દેહના પુત્ર પુત્રાદિ, તે પાનાના પુત્ર પુત્રાદિ સમજાશે—અને દેહના નાશથી તે પુત્રપુત્રાદિના પણ નાશ થશે તેમ દોરડીને સર્પ સમજવાથી ભય ઊત્પન્ન થાય છે. તેમજ કર્મરૂપી દોરડીને ભય કર સર્પ સમજી જવાથી આખુ જગત હિ ગયું છે કમ તે કર્મ છે અને કર્મ એ દેહભાવના. દેહભાવના દૂર કરવાથી છૂટકા થઇ જવાય છે માટે આ બધી ઉલટી સમજ તે અવિદ્યાને લીધે છે પરંતુ એ અવિદ્યા જ્ઞાન નથી આપતી—તેને આપેલું જ્ઞાન તે જ્ઞાન નથી પણ અજ્ઞાન છે— એવું જેને સ્પષ્ટ જ્ઞાન છે તેને અવિધ પરાભવ કરી શકતી નથી એટલુંજ નહિ પરંતુ તે આત્મા પોતાના જ્ઞાનમાં પોતેજ જ્ઞાનરૂપ થઇ મેલાન દમાં બિરાજે છે, અને જ્ઞાન સર્વત્ર હોવાથી પોતે પોતાને સર્વ વ્યાપક જુએ છે,
જીએ સૂર્ય નિયત સ્થાનવીં હોય છતાં તેના પ્રકાશ સર્વત્ર જણાય છે. તેમ આત્મા નિયત સ્થાનવી હાય, છતાં તેનું જ્ઞાન સર્વત્ર હાય છે, અને જ્ઞાન એજ પોતે હાવાથી પોતે પણ નિયત સ્થાનવી હોવા છતાં સર્વત્ર છે એ વાત ન્યાયથી અવિરૂદ્ધ છે,
હા, પણ આત્મશકિતએ— પ્રચ્છન્નપણે કેવા છે અને કેવા દેખાય છે તેના જરા વિચાર કરીએ. ગમે તેવે સિંહુ હાય છતાં જ્યાંસુધી તે બકરાના ટાળામાં
૧ વિકાર એટલે ઊલટી ક્રિયા; ઊલટી કૃતિ ૨ તૃષ્ણા—લાભ એ પણ કાર છે, અને એની જન્મભૂમિકા પણ અવિદ્યા છે

Page #74

ભળી જઈ પિતાને ઓળખે નહિ ત્યાં સુધી બકરાની માફક તે બેં બેંજ કરશે, તેમ કર્મથી ડરનારાની સંસારરૂપી નિર્બળ પડછાયાથી ભય માનનારાની સાથે ભળી જતાં ઘણું માણસની તે બકરાં જેમ બેં બેં કરે એવી સ્થિતિ થાય છે. એટલું જ નહિ પણ આ વીર પુત્રો—આ જિન પુ– જૈન ભાઈ બહેનની પણ તેવી સ્થિતિ જોઈ સખેદ થવાય છે.
પરંતુ શ્રીમત દેવચંદ્રજી મહારાજ શ્રી અજીતનાથ ભગવાનનું સ્તવન કરતાં કહે છે તેમ “આજ કુલ ગત કેશરી બહેરે નિજ પદ સિંહ નિહાલ તેમ કેઈકજ કરતાં માલુમ પડે છે. કદાચ બને કે સિંહ બાળક હોય છતાં બકરાની ટોળામાં મળી જવાયું તે પછીસિંહને શ્રી અજીતનાથરૂપ મહાચિહને દ્રવ્યભાવે જોઈ પિતાનું સિંહપદ સંભાળી લેવું. પરંતુ અહીં આવું કેટલા છેડા કરે છે! આત્માની આવી સિહ જેવી શકિત હોવા છતાં સહને રોજ જેવા છતાં –અજી. તનાથ મહારાજની રોજ પૂજા-દર્શન કરતાં કેટલા થડા પિતાને સિહ બાળક તરીકે બરાબર ઓળખે છે?
હા, પણ સિંહ બાળક જ્યાં સુધી સૂતે છે–જિનેશ્વર પુત્ર પણ જ્યાં સુધી મોહનિંદ્રામાં ઘેર હોય, ત્યાંસુધી નિર્જીવ સરખા ઉંદરે પણ તેના પર ફર્યા કરે, એટલું જ નહિ પણ સિંહ બાળ પશુઓને રાજા હોવા છતાં જાણે સઘળાને વશ થઈ ગયો હેય-પરવશ હોય–મોહની કેફથી પિતાને ભૂલી ગયો હોય એમ જ ણાય છે, પરંતુ સિંહ જાગૃત થતાં શું ઊદર, શું પશુઓ, પણ સકળ પ્રાણીમાત્ર પલાયન કરી જાય છે તેમ છવ જાગૃત થયો કે કર્મ બેં બેં કરતાં પલાયન કરવા મંડી જાય છે.
રાજા ઉઘતે હેય અને સમર્થ પણ હોય છતાં તેને અધિકારીઓ રાજા થઈ બેસે છે, તેમ રાજાઓને રાજા એવા આત્મા ઉંઘતે હોય તે કર્મ રાજા જેવાં થઈ જાય છે. પરંતુ રાજા જાગૃત થતાં અધિકારીઓ તેને વશવર્તી રહે છે ત્યારે તેને રાખવા કાઢવા એ પિતાના હાથમાં આવી જાય છે, તેમ છવ પિતાના અનંતવીર્યમાં જાગૃત થયેક કર્મરૂપી કહેવાતા અધિકારીઓને રાખવા કાઢવા પિતાના સ્વાધીનમાં લેવા એ ઇચ્છાની વાત છે આમ શક્તિથી સત્તાગ–ગુપ્ત રીતે પ્રચ્છન્નપણે ગમે તે સિંહ જે આત્મા બકરા જેવો જણાય છે. પણ પ્રગટ થતાં–જાગૃત થતાં–ગર્જના કરતાં સારૂ પિકારતાં-કર્મની ઉપાધિથી પસંભવ પામતું નથી પણ ગર્જના કરી કર્મને ભગાડે છે. આમ વ્યક્તિપણે આનંદમય એવા મોક્ષપદમાં વિરાજે છે અને શક્તિ વડે સર્વ

Page #75

વ્યાપક પણ જણાય છે.
૯૩
પરમાત્માનું સ્વરૂપ કેવુ` છે ?
॥ ૪ ॥
यतो वाचो निवर्तन्ते न यत्र मनसा गतिः शुद्धानुवसंवेद्यं तद्रूपं परमात्मनः અનુવાદ—જ્યાંથી વાણી પાછી વળેછે, જ્યાં મન ગતિ કરીશકતું નથી. પરંતુ જે શુદ્ધ અનુભવવડેજ જાણી શકાય છે, તે પાભાનું સ્વરૂપ છે. ॥ ૪ ॥
વિવર્ણા —વાણી જ્યાં પહોંચ નહિ, અર્થાત્ વાણી પરમાત્મા નુંસ્વરૂપ વર્ણવી શકતી નથી, ગમે તેવા વિ પાતાની કલ્પનાના દડીઆમાં આ વસ્તુ દેખાડી શકતા નથી, તેમજ ગમે તેવા તત્ત્વવેત્તા પણ—ફિલસુ” પણ—વિચારી શકતા નથી, કારણ કે મનની પણ ત્યાં ગતિ નથી અર્થાત્ કોઇ વિચાર પણ ત્યાં પહોંચી શકતા નથી. વિચાર સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ હેાય તેા પણ પરમાત્મ તત્ત્વને તે સ્પર્શી શકતા નથી, પરંતુ વાણી અને મન એ ઉભવને સપૂર્ણ શાંત કરવથી જે શુદ્ધ અનુભવ થાય છે, તેજ પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે, જ્યારે કાયાનેા કે ક્રિયાના વ્યાપાર અંધ કરવામાં આવે છે, ત્યારે પણ મનેાવ્યાપાર અધ કરવામાં આવે છે, પરંતુ મનમાંથી પણ ઇંદ્રિયગાચર વિચારોને દૂર કરવાથી મન શાંત સરોવર જેવું થઇ રહે છે. આ વેળાએ જે શાંતમન: સરમાં જે પ્રતિબિંબ પડે છે તે પામનું તત્ત્વ છે. એ સ્વરૂપજ પાતે છે એમ સ્પષ્ટ સમજાઇ જાય છે, અને મન જેને વિચાર કરતું હતુ અને વાણી જેવા વિચાર કરતુ હતુ તે એ તત્ત્વ નથી. એ તત્ત્વને સ્વસંવેદ્ય એટલે પાતાવડેજ અનુભવાય છે, અને એ અનુભવ તેજ આ વાણી છે, આ મન છે, . વગેરે પા ભિન્ન જણાઈ આવે છે, એટલુ જ નહિ પણ વાણી અને વિચારની કથેલાં કે કપેલાં સ્વરૂપ છે તે પણ પાતે જાણે છે—જીએ છે.
આમ અનુભવ થવાનું કારણ એજ કે હિરાત્મતત્વ કે અંતરાત્મતત્વ કે પરમાત્મતત્વ એ કંઇ ત્રણ વસ્તુ નથી એકજ વતુ છે. જેમ ખારૂં પાણી, મીઠું પાણી અને પાણી એ ત્રણ વસ્તુ નથી, જ્યારે તેમાથી ખારાશ કે મીઠાશ ગઈ કે પછી પાણીજ રહે છે. તેમ આત્મામાંથી પાપરૂપ અશુભ-ખારાશ
૧૦

Page #76

૭
પુદ્ગલા ગયાં—અને પુણ્યરૂપીશુભ મીઠાં કર્મ પુદ્ગલ નીકળી ગયા કે સ્વચ્છ એકજ આત્મતત્વ નિર્મળ સ્ફટિક જળ જેવું, એકજ તત્વ રહ્યું તેજ પરમા
મ તત્વ છે.
વાણીથી આપણે કહીએ કે આ પરમાત્મતત્વ છે. પણ એ પરમાત્મતત્ત્વ કહી શકાતું નથી. કારણ આ બહિરાત્મા, આ અંતરાત્મા, અને આ પરમાત્મતત્વ એ ત્રણે સાપેક્ષ છે, એક ખીજાતી અપેક્ષાએ ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ કહેવાય છે. જેએ અહિરાત્માની અપેક્ષાએ આ પરમાત્મા છે, એમ કહેવાય છે, પરંતુ જે નાના મેાટા, જે અંદર બહાર થતા હાય. તે બહિરાત્મા, અંતરાત્મા એમ કહેવાય. પરંતુ જે તત્ત્વે સર્વત્ર, જ્ઞાન રૂપ છે, તેને અંદર બહાર શુ,? આ નંબર ૧૪૨ ગુલામવાડીમાં લાલન સમભાવ સદનમાં બેઠે લખે છે, આ રૂપમાં એનું શરીર છે, હવે આ ભિન્ન જે રૂપને છે તે દૂર કાંતા અંદર બહાર શું ? તેમજ આ ઘરમાં એમ જે દેહભાવથી ( વ્યવહારથી ) કહેવાય છે કે હું ઘરમાં હું, પણુ ધરમાં તેા શરીર છે, પણ જરા સ્થિર થઇ જોતાં ધર પેાતાના મનમાં પારણાની માક ઝૂલતું દેખાશે, અને એ પણ પોતાના સમગ્ર જગતને લઈને આત્મામાં રમતું જણાશે, એમ આત્મા પાતે હાવાથી પાતામાં સર્વ સમજાશે. હવે એ પ્રકારે અંતર-અહિર. એ ક હાય ત્યાંસુધી કહેવાય. નાનુ` માટું જે પુનલ હૈાય ત્યાંસુધી કહેવાય. નાનું મોટુ જે પુદ્ગલ હેાય ત્યાંસુધી છે. પરંતુ આત્માને સરખાવવાને બીજો કોઇ પણ પદાર્થ ન હેાવાથી તે પરમ અંતર બહિર ન કહેવાય. તે નાના-મોટા ન કહેવાય. કારણ કે તે અગુરૂ એટલે માટા નથી, અને આ લઘુ એટલે નાના નથી, જે નાનું મા? સમજાય છે તે પુદ્રલ છે. તેમજ આ પદ્મતત્ત્વ છે, એવું મન ક૨ે છે, આત્માને નાનામાં નાના અને મેટામાં મોટા બતાવે છે, પરંતુ તે તેવા નથી, કારણકે નાના મોટાં એ તે પુદ્ગલા હેાય. જેમ એક વીંટી નાની અને બીજી માટી, પરંતુ આત્મામાં એમ નથી કે એક આત્માં નાના અને બીજો માટેા, માટે નાના મેટાની પણ મનજ કલ્પના કરે છે,
પ્રોરીયાનામઢતો મહાન એ અણુથી પણ નાના અને મોટાથી પણ માટા એ પણ અનુભવ ગમ્ય રૂપ નથી. કારણકે પાતે તેા નાના મેટાને જાણુનાર છે, પાતે નાના માટે નથીજ પરંતુ અનુભવગમ્યરૂપ કે સ્વસ વેદ્ય છે. શબ્દમાં, વિચારમાં રહેલી પ્રભાને ગ્રહણ કરતા તરતજ અનુભવાય છે. જેમકે જળ એ ભરતીઓટ નથી પણ જળ છે, શરદી ગરમી નથી પણ હવા છે, અજવાળુ અંધારૂં નથી પણ પ્રકાશ છે, તેમ હિરનથી. પણ આત્મા છે. સ્વસ ંવેદ્ય તેજ
પરમાત્મ તત્વ સ્વરૂપ.

Page #77

૭૫
વળી એક કાચના પિકળ થંભમાં નિર્મળ જળ ભરેલું હોય, અને બહિરથી તે કાચ સ્થંભને કાળે, ધોળે, અને પીળો રંગ લગાડવો હોય ને તે બાહ્ય- - રંગની ઉપાધિવડે, કાળું પાણી, ધળું પાણી, અને પીળું પાણી કહેવાશે. પરંતુ વસ્તુ પાણીને રંગ નથી, કાચને બાહ્ય ઉપાધિ છે, તેમ આત્મારૂપ જળને, બાઘુઉપાધિને લીધે બહિર, અંતર, અને પરમ આત્મા એમ કહેવાય છે. પરંતુ સિદ્ધ સ્વરૂ૫– અકર્મ ઉપાધિ રહિત તે નિર્મળ જળ જેવું એજ આત્મતત્ત્વ છે. વાઆ બ્રાહ્મણ નથી પણ આત્મા છે. ઊંચ નીચ નથી પણ આત્મા છે. વા
આ-બ્રાહ્મણ એ શરીરના નામ ઉંચ નીચ પણ શરીરના નામ છે. આવું નિશ્રયનયથી પરમાત્મ સ્વરૂપ અનુભવાય છે, એ પિતે પણ ખરેખતે તેવો જ છે. હાલ પણ નિશ્ચયે તેવો છે, અને વ્યવહારે આઠ પ્રદેશે તેવે જ છે. હવે આપણે વ્યવહારે પણ સકળ પ્રદેશે તેવો કરવાને પ્રથમ ધારી કર્મ દૂર કરવાં જોઈએ. અને તે જેમ જેમ નિશ્ચય સ્વરૂપને અનુભવી તેમની સાથે એકતાનતા કરતા જઈએ, તેમ તેમ તે સ્વરૂપ ગુપ્ત છે, તે પ્રગટ થશે. માટે ધ્યાન કરવું તે તેજ સ્વરૂપનું.
હાલ પણ જ્ઞાન વિના ધ્યાન ન થાય, જે સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવું હોય તેનું પ્રથમ તે જ્ઞાન થવું જોઈએ. “જ્ઞાન નહિ હૃદયે મેં જાકો ધ્યાન લગાના કયા મતલબ.” જેના હૃદયમાં જ્ઞાન નથી, તે પછી ધ્યાન તે કેમ થઈ શકે ? નજ થઈ શકે, માટે જ્ઞાન પ્રથમ કરવું, તે મને ત્યાં હરશે, અને મને કહ્યું કે અનુભવની ઝાંખી પ્રથમ થવા લાગશે, અને પછી પૂર્ણ અનુભવ પણ થશે, તે પછી “જેણે આત્મા જાછે તેણે સર્વ જાણું.” એ પણ થઈ રહેશે.
આકાશમાં પૂર્ણ ચંદ્ર પ્રકાશતો હોય, અને નીચે એક સરોવર છે, જેના પા ણીમા લહરીઓ-તરંગ–મોજાંઓ Singes અને Bllows થયા ક રતા હોય તે–તે પૂર્ણ ચંદ્ર હોવા છતાં છિન્નભિન્ન કડક કડકા દેખાશે, તેમજ
જ્યાં સુધી મનજળ ચિત્ત સંવરમાં વિચારોના આંદેલને લહરીઓ– મોજાંઓ વગેરે થયાં કરે છે, ત્યાં સુધી શુદ્ધ ચૈતન્ય–અખંડ ચૈતન્યનું યથાસ્થિત પ્રતિબિંબ તેમાં પડતું નથી અને તેથી આપણને આત્માનુભવ–પરમાત્માનુભવ – અનુભવ થતો નથી. જુઓ આપણે છીએ મૂળ સ્વભાવ સિદ્ધ જેવા અને જણઈએ છીએ. માણસ-શ્રાવક-લાલન-માસ્તર–મુનસી–પંડિત–ભૂખ વગેરે તે તે શાથી તેવા તેવા વિચારોનું ચિત્ત સરોવરમાં આંદોલન થવાથી–મોજાં ઉઠવાથી– બ્રાંતિથી આમ શાથી થયું, “દેહ છું. દેહ છું, એટલું બ્રાંતિથી મનાયું કેપછી મને જન્મ છે, મરણ છે. હું લાલન છું, હું વૈશ્ય છું, વળેરે ભૂલની પરંપરા ચાલે. પરંતુ દેહભાવને અનાદિ કાળથી ચિત્તસર ઉપર ફેંકી રહેલે પવન અંતર

Page #78

આત્મભાવ કરતાં નીકળે, કે ચિત્તસરમાં ઉપર કહેલા લાલનાદિ મોજા બંધ થશે, અને એ બંધ થયાં કે નિર્મળ, સ્થિર ચિત્તસરના મને જળમાં પૂર્ણ-અખંડ-અજર-અમર-અજન્મ-શાંતજ્ઞાનરૂપ એવા પરમાત્માની પ્રથમ ઝાંખી, ત્યારપછી વિચારસ્થિર થતાં દર્શન થશે, એવાં અમેદ ભાવે તે પરમાત્મા તેજ હું જ. a gવ પ્રદં=સોહંરૂપ જણાઈ રહેશે. પિતૃરન આનંદઘન કહે છે કે જે સોદ અનુભવી સોપી જણાશે તે અમર થશે
आनंदघन निपट निकट अक्षरदो
नहि समरे सोहि मरेंगे, अवहम अमर भये नहि मरेंगे. આમ ચિત્ત સ્થિર કરવાથી અનુભવ થાય છે. અને જે વાણીવડે કઈ વર્ણવી શકે નહિ. મને તત્ત્વજ્ઞાનવડે કઈ વિચારી શકે નહિ એવા પિતાનેજ પિતાને જ પોતાનું શાંત–આનંદમય સ્વરૂપ અનુભવાય છે. ખરે અનુભવ જ્ઞાનમાં બીજાની શાક્ષીની–કે પુરાવાની–કે ભલામણની કંઈ અગત્ય રહેતી નથી. કારણકે - આ ફળ (અ) પતે રાખ્યું, અને તે સ્વાદિષ્ટ જણાયું, પછી કાઈ આપણને મીઠું કહેનાર કદાચ ન મળે તે પણ શું ! આટલા માટે સર્વજ્ઞાનમાં અનુભવ જ્ઞાન શિરોમણિ છે.
કઈ જ્ઞાન પતગીઓ જેવું હોય છે, કઈ તારા જેવું, કોઈ શુક જેવું, કઈ ચંદ્ર જેવું, કઈ સૂર્ય જેવું જ્ઞાન હોય છે, પરંતુ અનુભવજ્ઞાન તે સૂર્યના સૂર્ય જેવું છે કારણકે તે એક વખત ઉદય થયું કે કોઈ કાળે અસ્ત થતા જ નથી. અને એમ થઈ રહેછે કે “ઝર્વક આ સિરોતિમાં નથી થતું નથી ના
પરમાત્મા કેવા છે? न स्पर्शो यस्य नो वर्णो न गंधो न रसङ्गतिः शुद्धचिन्मात्रगुणवान् परमात्मा स गीयते ।। ५ ॥
અનુવાદ–જેને સ્પર્શ નથી, જેને વર્ણ નથી, ગંધ નથી, રસ નથી, શબ્દ નથી, પરંતુ જે શુદ્ધ ચિત્માત્ર (જ્ઞાન એજ ) ગુણે કરી યુક્ત છે, તે પરમાત્મા છે. એ પા
વિવણાર્થ–સ્પર્શ વગેરે રૂપીદ્રવ્યને થઈ શકે છે, અને આત્મા ૧ લાલનના “સવીર્યધ્યાન” નાં પ્રારંભમાં. ૨ વર્ણ રંગ.

Page #79

૭ અરૂપી છે, તે તેને કેમ સ્પર્શય, કેમ જોવાય, કેમ સુંધાય, કેમ ચખાય, કેમ સંભળાય, પરંતુ પુત્રલ દ્રવ્યનાં આતો સ્પર્શ છે, આ રસ છે, આ ગંધ, આ રૂપ, આ શબ્દ છે એમ જણાય. એમ જે જાણે તે જ્ઞાન, અને એ જ્ઞાન તેજ આત્મા, અને તે જ શુદ્ધ થતાં પરમાત્મા
હું લાલન નહિ, પણ આ લાલન છે એવું જે જાણું છું, તે જાણપણું જ્ઞાન તે હું કાઠીઆવાડી નહિ, પણ લાલન કાઠીઆવાડી છે, એવું જે જાણવું તે જાણપણું હું, હું મનુષ્ય નહિ, પણ લાલન મનુષ્ય છે એવું જે જાણું છું તે જાણપણું હું-(જ્ઞાન એજ હું.) જે જીવે-જન્મે છે મરે છે જીવે છે, તે હું જાણું છું, તે જાણપણું તેજ હું. એ જ્ઞાન એજ હું. અને ચિત્માત્ર એટલે જ્ઞાનમાત્ર તેજ હું હવાથી પરમાત્મા તેજ છું. અને એકજ સરવ અટું અર્થાત સાદું રૂપ તે જ હું.
લાલન-બાળ, કિશેર, યુવાન, પરંતુ ત્રણે અવસ્થાને જાણનાર-કંઈ પણ વધઘટ થયા વિનાનો તેજ છું. તે પણ અવરથાનું જ્ઞાન તેજ હું જ્ઞાન એજ, ચિત્ર ન્માત્ર એજ પરમાત્મતત્વ છે.
જેમ પ્રકાશ વિના આ સુંદર ત્રિલોક, જેને Greek શિક ભાષાઓ cosmos કહે છે, અને જેનો અર્થ Beauty એટલે સંદર્ય એ થાય છે.
એ સંદર્ય શું કામનું. ગમે તેવી બંગલામાં શભા હોય, સુંદર તણ હોય, કેચ, ખુરશી મનુષ્ય, ઘડીઆળ, વાજા, સોનારૂપા, હીરામાણેક, અને છેવટે કહીનર હોય, છતાં ત્યાં જે પ્રકાશ ન હોય તે તે શું કામનું ? તેમ ચિત્તરૂપ એ આત્મા એટલે જ્ઞાન એ પ્રકાશ ન હોય તે આ જગત માત્ર નકામું છે. સિદ્ધપદમાં સદા સર્વદા આપણે જ્ઞાનરૂપજ હોઈએ છીએ. જે જ્ઞાન માત્રનો ચિત્માત્ર આપણે અનુભવ કરીએ છીએ તેજ–માત્ર વિશેષ શુદ્ધ થતાં તે તેજ હું—એમ છે તે થઈ રહેશે. - ચિન્માત્ર એટલે જ્ઞાનજ તેનું આરંભમાં અનુભવ થવા એક ઉદાહરણ લઈએ જેમકે લાલન કહે છે કે સામાન્ય રીતે કે વ્યવહારે હું સમાધિશતકના ૧૦ શ્લોક જાણું છું અને ૯૫ નથી જાણતા. આ બંને વાક્યમાં જે હું વ્યવહારે યોજે છે તે હું મનની ધારણ શક્તિને હું એમ ભ્રાંતિથી બોલી જવાય છે. પરંતુ હું નિશ્ચય નયે–ખરેખર–કે જ્ઞાનમય કે ચિન્મય, કે શાશ્વત તે એજ કે લાલનના ૧૦ ક જાણવાને પણ જાણું છું. અને તે જાણવાનું પણ જાણું છું. હું તે તે કે જે લાલનના જ્ઞાન-અજ્ઞાન બંનેને જાણનાર-જ્ઞાનમય તેજ. I know

Page #80

what I know and I know what I do not know. That knower which knows both knowledge and ignorance of me. આ વ્યવહાર જ્ઞાન અને અજ્ઞાન ઉભયને જાણવું તે જ્ઞાન, તે જયારે પરમ વિશુદ્ધ થાય, ત્યારે પરમાત્મ તત્વ અને ત્યાં સુધી તે અંતરાત્મ તત્વ.
પરમાત્મા કે એ બંને રીતે ઓળખાવી શકાતું નથી.
माधुर्यातिशयो यहा गुणौधः परमात्मनः
तथाख्यातुं नशक्योऽपि प्रत्याख्यातुं नशक्यते ॥६॥
અનુવાદ–પરમાત્માના માધુર્યના પ્રભાવ અથવા તેના ગુણ ને રાશિ (સમૂહ) આવે છે એમ કહેવું શક્ય પણ નથી તેમજ તે આ નથી એમ પણ કહી શકાતું નથી,
વિવર્થ–પરમાત્માના માધુર્યને પ્રતાપ કહીએ કે આવો છે તે તે વાણી ગોચર થયો કહેવાય પણ તે વાણીને અગોચર છે, તેને મજ તે આ નથી એમ કહેવું તે પણ વાણુ ગોચર થયું કહેવાયઅને એ તે વાણુથી પર છે,
માણસ જ્યારે રૂપી પદાર્થમાં તેને ખોળી ન શક્યા, ત્યારે અરૂપી તે છે એમ કહ્યું પરંતુ તે અરૂપી છે એમ શાથી કહેવાય ? વાણીથી કહેવાય-કદાચ વાણીથી ન કહેવાય તે અરૂપી છે એવું મનથી કલ્પાય, પરંતુ તે તેમ નથી પણ પર છે. તે રૂપી એવા મનથી અરૂપી તત્વ કેમ જણાય ?
વળી રૂપી અને અરૂપી એ બંને સાપેક્ષ છે, એકની અપેક્ષાએ બીજા કહે વાય છે. પરંતુ એ તત્ત્વ તે કહ્યું એવું છે કે રૂપી અને અરૂપી બંનેમાં પ્રકાશે છે. તેથી આ રૂપી આ અરૂપી એમ જણાય છે. શરીરમાં હેવાથી–વચનમાં હેવાથીકાયામાં હેવાથી–અજવાળામાં હોવાથી અજવાળાને જાણે, અંધારામાં હોવાથી અંધારાને જાણે-માટે એ કેમ કહેવાય ? –ન કહેવાય–ન કલ્પાય-પરંતુ તે અનુભવાય ખરૂં—એક કવિ કહે છે કે “હા ના કે બીચમેં સાહેબ રહ્યા સમાઈ.” શ્રીમદ્ આનંદઘનજી પણ કહે છે કે
નિશાની ક્યા બતાવું રે, તે અગમ અગોચર રૂપ રૂપી કહું તે કચ્છ નહિ રે, બંધે એસે અરૂ૫; રૂપા રૂપી જે કહુ યાર, એસે મસિદ્ધ અનુપ નિશાની-જવાદીએ Materialist તેને રૂપી કા ચિતન્યવાદીએ (Spiri

Page #81

tualist) તેને અરૂપી કહ્યું. તે બંને અંશ ખરા છે કારણકે રૂપી નાશવંત જણાય છે અને એ તે અનાશવંત એટલે નિત્ય છે અને એને અરૂપ કહીએ, તે રૂપી પણ કેણ બન્યો ? દેહ પોતે પોતાની મેળે તેવો થઈ શકે નહિ, પણ રૂપી પણ ખરે તેથી રૂપારૂપી કહેવાય એ સત્ય છે. બાકી વસ્તુ તે અનુભવાય પણ કહેવાય નહિ, કારણ કે તે સર્વરૂપ અને અરૂપથી પણ અનુભવાય છે, ત્યારે તેજ વખતે જણાઈ જાય છે કે આને લકે રૂપી કહે છે, અને આને અરૂપી કહે છે, પરંતુ હું તે બંનેથી પર કોઈ તત્વ છે, અને રૂપી અરૂપી રૂપે પ્રગટ છું, અને અને પાછો નિજ સ્વરૂપે વિલસું છું.
સામાન્ય માણસને રૂપી પણ અરૂપી ભાસે, જુઓ હવા અરૂપી કેટલાને ભાસે છે ? પણ તે રૂપી છે તે મને કેટલાકને અરૂપી લાગે છે. પરંતુ તે પણ રૂપી છે કારણ કે જે ક્રિલિક છે તે તેના પરમાણું દેશ–સ્કંધ વગેરે સર્વે હોય છે. અને હવા અને મન બંને પુદ્ગલ હોવાથી તે પણ પરમાણુ, દેશરૂપ, સ્કંધરૂપ છે, તેને તે હવાને-મનને–વણું કે રંગ છે–રસ કે સ્વરૂપ છે–ગંધ કે વાસ છે, સ્પર્શ છે પરંતુ અરૂપી વસ્તુ એથી પણ પર છે–પરંતુ એથી પર જાણતું અરૂપી તત્વ આ છે, એને પણ તે જાણે છે. તે રૂપી અરૂપી બંનેથી પ્રગટે તે રૂપી અને અરૂપી બંને છે નહિ કે બંને છે.
ગુપ ઘર પરમાત્મા પરમાત્માના ગુણ અનંત છે, તેમજ અગાધ છે. અને અપાર પણ છે. પરંતુ તત્ત્વ વ્યવહારે, જે પરમાત્મન જ્ઞાન છે, એટલે જાણે છે, દર્શન છે એટલે દેખે છે, ચરિત્ર છે એટલે સ્વરૂપે રમે છે, આનંદ છે એટલે વિલસે છે, શાશ્વત છે એટલે વર્તે છે, અનામ છે એટલે નિર્ભય છે, અરૂપ છે એટલે નિરૂપે છે, અને અગુરૂ લધુ છે એટલે ભારે હલકા નથી થતા. આ બધા શુદ્ધ આત્મતત્વ કે પરમાત્માના ઉપયોગો છે એક સ્ફટિક હોય, અને તેમાં અનેક પ્રતિબિંબ પડે, પછી જેવું પ્રતિબિંબ પડે, તેવો તે કહેવાય, તેમ જ્ઞાનાદિ અનંત, અગાધ, અને અપાર ગુણોનું યુગપત -એક વખતે પ્રતિબિંબ તેમાં પડે છે, જ્ઞાનાદિ ગુણ પે લાગે છે. વસ્તુતઃ તે જે છે તે છે. જ્ઞાનાદિ ગુણે પણ ઉપચારે એનાજ થાય છે. એ છે, તેજ આ છે. "
હવે જે રૂપ અનુભવ ગમ્ય છે તે પામવાને રસ્તો એ છે કે રૂપી તત્વમાંથી માટે પ્રવેશ કરી અરૂપી શું તે ભાવવું, તે જેમ ધ્રુવ તાર દેખાડે તે પ્રથમ હરણીના તારા પર નજર કરાવે છે, અને પછી ત્યાંથી તેિજ ધ્રુવને દેખી શકે છે, તેમ અપિ તત્વ જણાતા, ત્યાંથી થતા અનુભવને અલબત ચિત્તની સ્થિરતા હોય
-
-

Page #82

તેજ-પિતે જાણી લેશે. બાકી કહેવાનું–કે લખાતું નથી. માટે પ્રવેગમાં મૂકી તેની સત્યતા અનુભવી લેવી.
વિધિથી કહેવાતું નથી કે આવો છે, અને નિદ્ધ જણાવાત નથી કે આ નથી કે જેથી તેનું સ્વરૂપ સમજાવાય. ઉપનિષદે નેતિ નેતિ કર્યું અને જ્યારે એમ સઘળું પર જતાં જતાં જે અવશેષ રહ્યું તે તત્વ મળતાં અનુભવ થશે. એટલે કહ્યું કે અવર્ણનીય છે, અકથ કે, અકલ્પનીય કે, આનંદઘન કે, ચૈતન્ય કે, જ્ઞાન રૂપકે, વગેરે વગેરે.
બુદ્ધ, જિન, બ્રહ્મ, વિષ્ણુ, શિવ એ સર્વ નામમાં દેખાતે
ભેદ તે ખરેખર ભેદ છે? बुझो जिनो हृषीकेशः शनुब्रह्मादिपुरुषः
इत्यादिनामनेदेऽपि नार्थतः स विनिद्यते ॥७॥ અનુવાદ–બુદ્ધ, જિન દરકેશ (કૃષ્ણ-વિષ્ણુ) શંભુ, બ્ર હ્મા વિગેરે પુરૂષે, ઈત્યાદિ નામો જે કે ભિન્ન ભિન્ન છે, તથાપિ તેના અર્થનું રહસ્ય જોતાં તે ( ગુણ વિશિષ્ટ) આત્માના નામે છે. માટે એકજ આત્માનાજ નામથી તેમાં કઈ ભેદ પડતો નથી. ૭ છે
વિવણથ–જેમ એક માણસ (કેઈને) બાપ હેય દિકરે પણ હય, મામે પણ હય, ભાણેજ પણ હેય, કાકા પણ હોય, ભત્રીજો પણ હેય, તેમ એકજ આત્મા, બુદ્ધ પણ છે, જિન પણ છે, બ્રહ્મ પણ છે, અને શિવ પણ છે. કારણકે આત્મા જાગૃતિ રૂપ છે, એટલે તે બુદ્ધ છે, આત્મા કર્મને જિતનાર છે, માટે જિન છે, આત્મા ઇંદ્ધિને વશ રાખનાર છે, માટે હૃષીકેશ (વિષ્ણુ) છે, આત્મા સુખરૂપ છે, માટે શંભુ છે, અત્મિા જ્ઞાનરૂપ છે, માટે બ્રહ્મ પણ છે.
આત્માનાજ નામ, જેમ જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્ર વગેરે છે, તેમજ આત્માના નામજ બુદ્ધ, જિન વગેરે છે.
જો કે આત્મા સ્વભાવે સકલગુણસંપન્ન છે. તથાપિ તે ગુણને પ્રકાશ આપણે એક પછી એક દ્રશ્ય થાય છે. વસ્તુનો જ્ઞાતા જોઈ જ્ઞાનમય કહીએ, કમદિન કે રાગાદિનો જિતનાર (નેતા) જોઈ એને જિન કહીએ છીએ, પરંતુ તે તેજ છે. તે એકજ છે. માટે શુદ્ધાત્માનુભવ થતાંજ આમ થઈ રહે છે કે –

Page #83

હું બુદ્ધ છું, હું નિ છું, હું વિષ્ણુ છું, હું બ્રહ્મ છું, હું ક્રાઈસ્ટ પવિત્ર છું, હું રામ છું, હું રહેમાન, હું પાર્શ્વનાથ છું, હું જ વીર છું. કારણ આ બધાં આત્મારૂપે, બુદ્ધાદિ છે. તમે અને લાલન પણ આત્મા છે તે નિશ્ચયનયે તમે તેમજ હું શું નથી ? માટે નિશ્ચયની દઢ ભાવના પૂર્વક વ્યવહારે પણ તેવું થવું એટલે આનંદ કૃતકૃત્ય થયો. માનવ દેહનું સાર્થક થયું.
જુઓ પશ્ચિમાત્ય દેશના એક આત્મવેત્તા કહે છે કે –
I am owner of the sphere of seven stars and solar years of seasars hand and Plato's brain of Lord Christ's heart and shakespear's strain.
( Amerson. ) અનુવાદ–આ ત્રણે જગતને હું પ્રભુ છું. સાત ષિને અને સાથે વર્ષને અર્થાત સર્વ કાળને પણ હું પ્રભુ છું. બહુ બળના બળને અને અભય કુમારની બુદ્ધિને હું માલિક છું. શ્રી વીરની કરૂણને, અને હેમચંદ્રની કવિતાને હું ધણી છે. હું આત્મા છું આભાજ, વીર રૂપે બાહુબલમાં, બુદ્ધિ-જ્ઞાન રૂપે અભય કુમારમાં, કરૂણું રૂપ શ્રી વીરમાં, અને કવિતા રૂપે હેમચંદ્રમાં પ્રકા તે આ હું પણ તેઓના જે આત્મા હેવાથી આ ગુણેને જે પૂર્વ પ્રકાશ થ, તેવાજ અને કેટલાકથી અધિક પણ કેમ નહિ પ્રકાશ કરી શકું?
માટે શરીર હું એ બ્રાંતિ મુકી દેતા, મન હું એવી ભ્રાંતિ છેડી દેતાં, શબ્દ વચન હુ એ ભાંગી નાખતાં આત્મા હું એમ બની રહે છે, આત્મા અનંત સામ, અનંત જ્ઞાનાદિ પૂર્ણ છે. જ્ઞાન જ છે, સામર્થ્યજ છે. તે પછી આત્માજ બુદ્ધરૂપે, જિનરૂપે, થઈ શકે છે અને હું પણ એજ આત્મા છું.
ન પરમતિના સ્વરૂપને પહે? धावन्तोऽपिनयानेके, तत्स्वरूपं स्पृशन्ति न ।
समुधा श्व कबोलैः कृतमतिनिवृत्तयः ॥ ७॥
અનુવાદ-કલેલે વેલ આગળ દેડી પાછા વળતા સમુદ્રની પેઠે અનેક ન તારા પરમતિ સ્વરૂપની પછવાડે દેડે છે, છતાં તેને સ્પર્શ કરી શક્તા નથી.

Page #84

૮૨ વિવર્ણાર્થ-નય, નિક્ષેપ, ભંગ, ઈત્યાદિ આત્માની સિદ્ધિ કરવા જાય છે. છતાં તે પરિપૂર્ણ કરી શક્તા નથી. કારણ નય, નિક્ષેપાદિ મન વડે થાય છે, અને મન એ આત્માને પહોંચી શક્યું નથી, જો કે ઇન્દ્રિયગોચર વિષયમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી, આંતરમાં પણ છેકિય ગોચર વિચારે વિલય પામે છે. મન ઉપાધિ રહિત મન–વિષપિના કાદવમાંથી નીકળી આવેલું મન–થાકેલું મન-શાંત થયા પછી આત્માના સ્વરૂપની ઝાંખી પ્રતિબિબિત કરવા મથે છે, કઈક એવા મનેગત આત્મામાં થાય છે, પરંતુ જ્યાં સુધી તે પણ નિર્બેજ થતું નથી, ત્યાં સુધી અપ્રમત્ત અવસ્થાને બાધ નહિ માટે નો બિચારા કેમ પહોંચી શકે? વળી ન અપ્રમાણ છે. શ્રીમદ હરિભદ્રગ દષ્ટિ સમુચ્ચયમાં કહે છે કે અમે અનુભવીએ છીએ, તેમાં બીજા પ્રમાણની જરૂર શી? ગોળ ખાધા-મીઠા લાગે છે, તેમાં બીજા પ્રમાણની અગત્ય શી? કસ્તુરી સુગંધી છે એમ અનુભવતાં સમ ખાવાની શી પંચાયત છે? તેમ આત્મા છેજ. જ્ઞાન રૂ૫ તે છે, એમ અમે અનુભવીએ છીએ, વગેરે વગેરે.
જેમ સમુદ્ર પૃથ્વીની આસપાસ ફરી વળવાને ઘણું ફાંફાં મારે છે, મોજાને ધણુ ઉછાળી જમીન ઉપર આગળ ધસે છે, પરંતુ આઘાત કરતે જમીનથી થતાં પ્રત્યાઘાત વડે પાછું વળવું પડે છે, તેમ નો પણ ઘણું દોડે છે, સઘળું સિદ્ધ કરતાં કરતાં આત્મા પાસે આવતાં એવો પ્રત્યાઘાત થાય કે બીચારાને પાછું વળવું પડે.
ન એ દીવો છે, પરંતુ આત્મા સિવાય પાંચ દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ સિદ્ધ કરવા માટે આત્માનું સ્વરૂપ સિદ્ધ કરતાં કરતાં બીચારા એવા થઈ જાય છે કે તેને શરમાવું પડે છે. (બધા ભેળા થાય ત્યારે કંઈક ઉભું રહેવાય છે, કારણકે આત્મજ્યોતિ–પરમતિ રૂપ મહા સૂર્યના ઉદય થતાં નો રૂ૫ દીવા શું કરી શકે ?
વળી પરમજ્યોતિના દર્શનથી જેના નેત્રમાં અમૃત અંજન થયું છે, એવા ગ્રંથકાર શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજ આપણને કહે છે કે નવો તે કલ્લોલો છે, ગમે તેટલા કલ્લોલે ઉછળે, પરંતુ તે કંઈ આકાશને પહોંચે. તે કલ્લોલ જેવા ન, લોકાલોક પ્રકાશક, તેટલાજ આનંદ રૂપ, તેટલાજ દર્શન રૂ૫ને કેમ પહોંચી શકે ?

Page #85

ન તે માણસની બાહુ જેવા છે, તેની બાથમાં કંઈ સમુદ્ર ન આવે, તેમ નની બાથમાં આ પરમતિ રૂ૫ આત્મા કેમ આવે?
વળી નો કાણુ લાગે છે, એક આંખે દેખે છે, અને બીજી આંખે કાણું લાગે છે, તેથી એક બાજુનું સ્વરૂપ દેખતાં, બીજી બાજુ ન દેખવાથી, બીજાને તેજ વખતે ખેટ કહી દે છે, પરંતુ બીજી બાજુ જઈ, સામાનું કહેવું પરસ્પર જેવાની પણ ખાયસ રાખતા નથી, માટે બીચારા ને તે આત્મસ્વરૂપને કેમ પણું જોઈ શકે !
વળી જેટલાં વચન છે એટલાં નથ છે, હવે બધા નય ભેગા થાય તે બધી બાજુ જોઈ શકે, પરંતુ આ કાણું ન, અપૂર્ણ જોઈ પિતાને પૂર્ણ માને છે, તે પછી પૂર્ણ જાણવા–જોવાની ખાયસ ક્યાં રાખે ?
આટલા માટે લાલને પ્રત્યેકને કહ્યું કે નયતું સાચે છે. પણ આટલે અંશે! પછી બીજાને કહ્યું કે તું સાચો, પણ આટલે અંશે. જેમ અમેરિકામાં પટેટેમિપાર્ક નામના ગ્રીષ્મઋતુ-આશ્રયે જતાં એક બુઢા ખેતે પિતાના પાત્ર સામું જોઈ લાલનને કહ્યું કે I have never seen such a clever boy in the whole world. આખી પૃથ્વીમાં મેં આ હશિયાર છોકરે કદી જોયો નથી.
લાલને કહ્યું, સાહેબ, આપે આખી પૃથ્વી જેઈ છે ? તેમાં કેટલાં છેકરાં છે, એ તમને ખબર છે? આ વિચાર તેમને પૂર્વે નહિ સૂઝેલ હોવાથી એકદમ અજાયબી લાગી. કારણકે કાકા તે ઈલીય સંસ્થાન છોડીને આખા જન્મા
१ बालोऽपि किं न निजबाहुयुगं वितत्य
विस्तीर्णतां कथयति स्वधियाम्बुराशेः બાલ વિના પિતાના બે હાથ વિસ્તારી સમુદ્રની પહોળાઇ કણ કહે? બાળ "
તથા અજ્ઞાન.
૨ પાશ્ચાત્ય તત્વસ હર્બટ સ્પેન્સર પિતાના Data of Ethics (નીતિન ધારણ) નામના ગ્રંથમાં વિવરે છે કે–If the park is conceived without any reference to the whole, it becomes itself a whole-on independent entoty, and its relations to existance in general are misapprehended.

Page #86

રામા બહાર ગયા હતા અને તેટલું કઈક જોયેલું–જાણેલું હોવા છતાં એમ બરાબર સમજી ગયા હતા કે આખી પૃથ્વી તેણે જોઈ છે, અને તેના છેકરામાં પિતાને પાત્ર સર્વથી ઈશયાર છે, તેમજ બિચારા નયે, વસ્તુને એક દેશ જોઈ અમે સંપૂર્ણ જેવું છે, એમ માની બેસે છે, પરંતુ તેમને ધીરજથી પુછીએ કે કાકા તમે આખી પૃથ્વી જોઈ છે? એમ કહેતા તેજ વખતે કાકા ઠેકાણે આવી ગયા. અને પિતાના જ્ઞાનને વિસ્તાર થવાને દ્વાર ખુલ્લા રાખવા માંડયા. તેમજ ના ઉપર પણ ઉપકાર કરાવી શકાય. સાંખ્યને સમજાવી શકાય, વેગને અનુભવી શકાય, બુદ્ધને બોધ આપી ઉઘમાંથી જગાડી શકાય. વગેરે.
- હવે કદાચ બઘા નય તેવા થાય, અને અનેક ના, પિતાનું અને બીજા સર્વ તેના તથાપિ સર્વ ને એકઠા થાય તે વિહારવટરના મોટા નળને પામે અને એ માટે નળ વિહારવોટરનું કંઇક પિતાના મૂળ પાસે સાંનિધ્યને લીધે અને નુમાન કરી શકે તેમ પરમાત્મ જ્યોતિ પામવાને સર્વ નો એકઠા થાય તે શુકલધ્યાનના અંતિમ પાયા પાસે આવી પરમતિનું વ્યવહારે કામ ચાલે એવું યથાર્થ અનુમાન કરી શકે ખરા. બાંધવાનું માન રાખે, પણ તે આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણી ન શકે કારણકે અલગ અલગ જોતાં પાણીના નળ જેવા છે અને બધા ભેગા કરતાં વિહારવટરના મોટા નળ જેવા છે, છતાં તે આખા વિહારેટરને સમાવી શક્તા નથી, તેમ ન સમુદાય પરમતિને શમાવી શકે નહિ–પોંચી શકે નહિ.
પરમતિને કાલેક પ્રકાશ એટલે બધો વિસ્તારવાળે છે, કે તે નો રૂપી-વચનરૂપી-વિચારરૂપી–ફાનસમાં સમાય નહિ, આત્મા છે એવું ભાન પણ એ પરમતિ કરાવે છે, તે હવે નાનું શું ગજું કે પૂર્ણ અખંડ જતિ - તિને પહોંચી શકે ?
વસ્તુનું વ્યવહાર પણ યથાર્થ જ્ઞાન સઘળા નયના સામેલ થવા વગર થતું નથી. જ્યાં સુધી એક પણ ઓછું હોય ત્યાંસુધી એક વસ્તુનું પણ જ્ઞાન વ્યવહારે પણ યથાર્થ થઈ શકે નહિ, ત્યારે પરમજ્યોતિને કેણુ પહોંચે તે હવેના શ્લોકમાં જણાશે.
ત્યારે પરમતિને કેણ પહોંચી શકે? शब्दोपरक्ततद्रूप-बोधकुन्नयपद्धतिः । निर्विकल्पं तु तद्रूपं गम्यं नानुभवं विना ॥५॥

Page #87

૮૫
અનુર્વાદ— નયપદ્ધતિ શબ્દવડે વર્ણવેલી તે પરમજ્યા તિના સ્વરૂપના આધ કરનારી છે,પરંતુ તેનું રૂપતા નિર્વિકલ્પ છે, માટે અનુભવ ( જ્ઞાન ) વિના તે પામી શકાતું નથી.
વિવર્ણા—જેટલા વચનમાર્ગ છે તેટલા નયવાદ છે. હવે વસ્તુ અનંત ધર્માંત્મક છે. નય કોઇ એક ધર્મને મુખ્ય કરી બીજા ધર્મત કહી શકતા નથી. માટે શબ્દાવડે કે નયૐ અન`ત ધર્માત્મા વસ્તુ યથાર્થ જાણવી, એ બની શકતું નથી તેા પછી અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણાએ ચુત એ પરમજયોતિને શબ્દો તેા સ્પર્શ પણ કેમ કરી શકે ? વિચારો પણ કેમ પહેાચી શકે ? કારણકે વિચારો પણ વિકલ્પઢાવડે થાય છે, અને પરમજ્યંતિ તા નિવિકલ્પ છે, એટલા માટે એ પરમ
જ્યાતિનું દર્શન શબ્દાવડે—નયાવર્ડવિચારાવૐ ન થાય. હવે અનુભવ શાથી થાય ? તા એના ઉત્તર એક પરમપેાતિ નિર્વિકલ્પ છે, તા આપણે જેમ બને તેમ નિર્વિકલ્પ થતા જવું કે પમજયાતિની પ્રથમ ઝાંખી, અને પછી રસ્તે રફતે વધતાં વધતાં તેમના પૂર્ણ પ્રકાશમાં મમ્રતા-આનંદતા થઇ રહે.
શબ્દરૂપી પ્યાલામાં વિચાર રસ ભરી પાન કરી શકાય છે, પરંતુ આ પરમજ્યાતિના પરમ આનંદના રસ તે, વિચાર કે વચનમાં આવતા નથી, કારકે તે એવા પૂ` અખ'ડ–અનંત છે કે તે વિચારના અંતર પટમાં પ્રસરી જઇ તેથી બહાર અનંત બ્રહ્માંડની ઉપર આરપાર નીકળી જાય છે, તે પછી વિચારથી પણ સ્થૂળ એવાં વચન વણાના પુદ્ગલામાં તા કેમ આવી શકે?
શબ્દોને ભેદીને જેમ વિચાર તેમ વિચારને ભેદીને પરમજ્યાતિ સર્વત્ર લા કાલોકને પ્રકાશતી સવંત્ર શાંતરૂપે અનુભવાય છે. નથી કહેવાતી તથા નથી વિચારાતી પરંતુ કહેનાર, વિચારનાર શબ્દથી જાણે છે.
તથાપિ જેમ સિદ્ધાચળ શબ્દપરથી જે પર્વત ઉપર અનંત જીવા સિદ્ધિમાક્ષ–પરમાનદ્ન પામ્યા છે એવા વિચાર સમજાય છે તેમ તે અનંત જીવાએ સિદ્ધાચળ પર્વત ઉપર રહી સિદ્ધના જીવેાજ પેાતાના આત્મા છે એમ નિશ્ચયનયથી સમજી સ્વાભાવિકપણે તેના જેવાજ . સકલ આત્મામાં આઠ રૂચક પ્રદેશ તા પૂર્ણ સિદ્ધપણે હાલજ છે, તો એ સિદ્ધદશા એજ હું, એ અચલ પર્વતના જેવી સરખી વૃત્તિ રાખી, પેાતાનુ પણ સ્વરૂપ પામ્યા તે આપણે પણ સિદ્ધા ચલ પ તના વિચાર પર્વતથી સિદ્ધ એવા આત્માને ઓળખી—નિશ્ચય નયથી

Page #88

શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયથી સમજ વ્યવહારે એવા આઠ પ્રદેશ ઉધાડા છે, તેવા એનેક પ્રદેશ ખુલ્લા કરવા અચલ-અડગ પર્વત જેવું તેમાં ધ્યાન લગાવીએ તે તેવા થઈ શકીએ. માટે શબ્દોમાંથી વિચાર સમજાય, અને વિચાર પર મનન કરતાં આત્મભાવને અનુભવ થાય, એ અનુભવ કાયમ રહેતા રહેતા જેનું ધ્યાન તેવા આ પણે થઈએ. હા પરંતુ એવા ક્રમે ચાલનારા કેટલા તે હવે પછીના લેકમાં આવે છે.
અનુભવ વડે તરવ ર જાણનારા કેટલા? केषां न कल्पनादी शास्त्रकीरानगाहिनी स्तोकास्तत्त्वरसास्वाद-विदोऽनुजवजिव्हया. ॥१०॥
અનુવાદ–જેની તેની કલ્પના રૂપી કડછી શાસ રૂપી દૂધ પામાં બુડતી નથી, કારણકે અનુભવરૂપી જીભ વડે તવ રૂપી આ સ્વાદ જાણનારા થડા છે. •
વિવર્થ-શાસ્ત્ર છે તે ખીરના જેવું મીઠું પરંતુ તેનો આસ્વાદ ચેડા લેનાર છે. જે તે આરિસા જેવું, પરંતુ તેમાં પિતાને જેનારા થડા છે. છે તે દીવા જેવું પરંતુ બરોબર આંખ ઉઘાડી દેખનારા થડા છે.
ઘણા માણસે તે શાસ્ત્રના નામ જાણનારા પણ નથી. થોડાઓને જ તેમના પુરાં નામ પણ આવડે છે. થોડાંએજ તેમનાં દર્શન પણ કર્યા છે, તે પછી તેના રહસ્ય રસના આસ્વાદ લેનારાની તે વાત જ શી કરવી ? જેને નામ આવડે છે, એવામાંથી ઘણાજ છેડા વાંચી શકે છે, વાંચનારામાંથી છેડાજ તેને સમજી શકે છે, સમજનારામાંથી થોડાજ પિતાને દરેક વાત લાગુ પાડી પિતાનું સ્વરૂપ એળખી શાસ્ત્રમાં કહેલી વાતનો પિતે પણ અનુભવ કરી લઈ શાસ્ત્ર વિષે પિતાની જ્ઞાનપૂર્વક પૂર્ણ શ્રદ્ધા કરવા પ્રયત્ન કરે છે.
શાસ્ત્રને દૂધપાકની ઉપમા આપી તેમ અનુભવને છહાની ઉપમા આપી..
આંખે અક્ષર વાંચવાથી શાસ્ત્ર રૂપી દૂધપાક ચખાતે નથી. અને શબ્દો સમજવાથી શાસ્ત્ર રૂપી દૂધપાક ખવાતું નથી. કલ્પનાએ વાક્ય ગ્રહણ કરવાથી શાસ્ત્ર રૂપી દૂધપાક જમાત નથી, પરંતુ જે તે ગ્રહણું થાય છે તો તે ડાથી. મનન કરી નિદિધ્યાસ કરાય છે તે તે છેડાથી, અને બીજી જીભથી નહિ પણ અનુભવ રૂપી જીભથી આસ્વાદ લઈ શકે છે તે તે પણ થોડા જ

Page #89

જેમ દૂધપાક, દૂધપાક, દુધપાક એવા શબ્દ જાપ કરવાથી દૂધપાકનો સ્વાદ આવતું નથી. (હા કેઈને મુખે પાણી આવતાં હશે.) તેમ દૂધપાક એ દૂધને ચોખાનું મિશ્રણ છે એવું સમજવાથી પણ દૂધપાકનો સ્વાદ આવતું નથી. અમુક પ્રમાણમાં દુધ, અને અમુક પ્રમાણમાં ચોખા ભેગા કરી, તેની નીચે અગ્નિ તપાવી ખુબ ઘુંટવામાં આવે, અર્થાત તેનું મથન કરવામાં આવે તો પણ તે દૂધપાકનો આસ્વાદ આવતું નથી. પરંતુ દુધપાકને કડછીમાં લઈ અથવા ચમચામાં લઈ જીભે લગાડી, તાળવાને સ્પર્શ થતાં તેને આસ્વાદ આવે છે, તેમ શાસ્ત્રમાં દેખાડેલા આત્મસ્વરૂપ રૂપી દુધપાકને કલ્પના રૂપી Reflection રૂપી–હું કેણુ? આ મારા શરીરાદિમાં રહી હું કોણ? એવી કલ્પના કરે છે તે કોણ? એમ દેખાઈ રહે છે, અને એ વિચારણા કરવા રૂપી કે ક૯૫ના રૂપી કડછી ભરે. લા દુધપાકને હું તત્ત્વન ચાખતા જે આનંદને આસ્વાદ લેવાય છે તે તે જાણતા હોય તે જાણે.
છ આવશ્યક અથવા પ્રતિક્રમણ શાસ્ત્ર પ્રતિક્રમણ દરરોજ ગેખી જનારા કેટલા છે ? એ છ આવશ્યકના પ્રતિક્રમણમાં અર્થ સમજનારા કેટલા છે ? અને
અંતઃકરણ પૂર્વક એ છએ આવશ્યક કરતાં લાગેલા પાપને અલોપનારા કેટલા છે? ફરીથી તેવું પાપ નહિ કરવાને દઢ નિશ્ચય કરનારા કેટલા છે? આ છેલા પ્રશ્નનું ઉત્તર સા કેઈ આપશે કે આજ કાલ એવા તે બહુજ ડા. વીસ લાખ જનની વસ્તીમાં એક, બે કે પાંચ, દશ હોય તે ભાગ્યેજ. હવે એતો સૈાને જાણીતું છે કે “પાપ પાછું નહિ કરવું ” તેનું નામ જ પ્રતિકમણ છે. અને પાપ પાછું થાય છે. માટે પ્રતિક્રમણમાં જે પવિત્રતા લાવનારી ખુબી છે, જે આત્માને હલકે નિરાવર્ણ કરવાના ઉપાય–તે કામે લાગતું નથી, ગમે તેવું મેલું પાણી હોય, ૫રંતુ કતક ફળ તેમાં નાખતાં મેલ નીકળી જાય છે, તેમ ગમે તેવા પાપ હોય. અને પ્રતિક્રગુણ પિતાના વર્તનને લાગુ પાડી અંત:કરણ પૂર્વક ફરીથી સ્વનામાં પણ એવું નહિ કરવાનો સંકલ્પ–આગ્રહ લેવાય તે આજ પણ ચિત્ત નિર્મળ નહિ થઈ શકે ? પરંતુ, તેવાં પ્રતિક્રમણ કરનારા થોડા કટાસણા પર બેસી હૃદય નહિ પણ મોઢે આવડનારા ગોખી જનારા ઘણું, અને એવા ગોખણીયાને સાંભળી જનારા પણું ઘણું ઘણા-જાણે ઉપાશ્રય નિશાળમાં બાળકો મહેતાજી પાસે સમજ્યા વિના આમ ગોખી ન જતા હોય એવા બાળધર્મીઓ ઘણું છે.
આજ અને પૂર્ણ માની લેવામાં આવે છે તે પછી જ્યાં અપર્ણતા હોય તેની પર્ણતા કયાંથી થાય ? પ્રતિક્રમણ માત્ર મઢે આવડે. અને કટાસણાપર બેસી બોલી જાય, અને વળી સમાજે એમકે હું પ્રતિક્રમણ કરું છું

Page #90

અને બોલી જવાનું પુરૂં થયું એટલે તમે પુછો કે ભાઈ શું કર્યું ? અમે પ્રતિક્રમણ કર્યું. પરંતુ તેમાં પાપનું અણુકરવું થયું તેમજ મુખે બેલી જનારાઓ લાચાર જેવા લાલનના જૈન બાંધવો કરતાં મગજમાં કે મનમાં તેને અર્થ સમજનારા કેટલા છે, પણ કટાસણું પર બેસી જે જે બોલાતું હોય, તેના અર્થ સમજે પણ તેમનું પિતાને કંઇ નહિ અને એવા તો વિરલા કે જે જે અર્થ સમજતા હોય, તેવું તેવું પાપ હું નહિ કરું, એ દઢ નિશ્ચય કરતા જતા બાંધ હેને ખરા પ્રતિક્રમણ કરનારા તે વિરલાજ. માટે ભલે શાસ્ત્રો વાંચો કે જાણેસમજો કે તેની ચર્ચા કરે પરંતુ શાસ્ત્રમાં લખેલું તે પ્રમાણે સમજીને ક્રિયામાં ન મૂકી સુધી શાસ્ત્રરૂપી દૂધપાકનું બિંદુ પણ મળે એમ લાલનને તે નથી લાગતું. - વળી દૂધપાક ગમે તેટલે ખાવામાં આવે પણ તેમાં આપણને બળ આવતું નથી, પણ તેને આસ્વાદ લઈ પચાવવાથી જ બળ આવે છે. જૈન ધર્મમાં આવાં ભલાં શાસ્ત્રો રૂપી દુધપાક છે. દુધપાકજ છે એમ બુમો પાડવાથી આપણને કંઈ બળ આવવાનું નથી, પરંતુ તેમને સમજી પોતાને લાગુ પાડી તે પ્રમાણે યથાશક્તિ વર્તન રાખવાથી આમ બળ આવશે–પ્રગટ થશે.
વ્યવહારે રૂપિઆ એ કંઇ સુખ નથી, છતાં ઘણું લોલીઆ માણસ રૂપિઅને સુખ માની એકઠા કરવામાંજ આવરદા આપી દે છે. રૂપિઆ તે સુખના સાધને છે એમ તેને આ ભવ સમજાતું નથી, તેમ ઘણા થોડા જનને એમ સમજણ પડે છે કે શાસ્ત્રો એ પુણ્ય નથી. નથી તે સ્વર્ગ, નથી તે મોક્ષ, નથી જ્ઞાન, નથી દર્શન, નથી ચરિત્ર, પરંતુ જ્ઞાન, દર્શન, ચરિત્ર, સુખ, વીર્ય આત્મામાંથી ખેડી કાઢવાના મુવાડા છે– સાધને છે–-હથિયાર છે માટે શાસ્ત્રની–હચિઆરોની બડાઈ ન કરતાં–શાસ્ત્ર જે હથિયાર છે તે તે શાસ્ત્ર રૂપી હથિયાર વાપરી, જ્ઞાનાદિ અનંત સુખ માનવ દેહરૂપી ખાણમાંથી બેદી કાઢવાં જોઈએ.
પરંતુ એક સૂર્ય ઉદય થતાં જેમ આખું જગત ઉદય પામે છે, અર્થાત જાગ્રત થાય છે, અને પિત પિતાને કામે વળગે છે, તેમ શ્રી વીર પ્રભુ રૂપી અનંત સૂર્યને પણ એક સૂર્ય રૂપી, કે કેવળજ્ઞાન ભાસ્કરને ઉદય થતાં આ આખું જૈન જગત જાગ્રત થઈ પિત પિતાના અંતરમાં તેવાજ સૂર્યને હવે નહિ શોધે ? અને શોધી આખાં આંતર જગતમાં જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણેને ઉદય નહિ કરે ? કરશેજ, કરશે.
' ' યૂરોપને જીતનાર એક નેપોલિયનને દેખી લાખો નેપોલિયન જેવા યુદ્ધ

Page #91

બન્યા તેમ સકલ કર્મને જતી, આ ત્રણે લોકને જીતનાર શ્રી વીર પ્રભુને હવે દે. ખી વીર બાળકો વીર પ્રભુ જેવા જિનેશ્વરોને નહિ થાય ? ' .
| પિતા એક હોય છે, અને પુ અનેક. પરંતુ પુ તે પિતા થાય છે. તેમ વીર પરમાત્મા એક છે, તેમના પુત્રો અનેક છે, તો આપણે તેના પુત્રોએ તેમને વચને-પગલે-પંથે ચાલી તેમના જેવા ન થવું જોઈએ ? જેમ સુપિતા તેજ કે જે પિતાના જેવા પોતાના પુત્રને કરે, તેમ આપણ સુપુત્ર તેજ કે જે આપણા પિતા શ્રી વીરના જેવા આપણે થઈએ, તેમના જેવીજ સકલ છવપર કરૂણા તેમના જેવીજ “સકલ છવ કરું શાસન રસી' એવી ભાવના–તેમના આ અવગુણુ કરનાર પર સમ દૃષ્ટિ, તેમના જેવીજ તેજક લેમ્યા મોકલનાર ગોશાલા પર શીતલેસ્યા મોકલવા રૂપ ક્ષમા આપણે ક્રમે ક્રમે હજુ પણ–દાખલો પાસે હોવા છતાં પણ વિશેષ રાખતા નહિ થઇશું ? અથવા તે હે વીર પ્રભુ, આટલો બધે અમારે તમારા પર રાગ હોવા છતાં અમને મૂકી તમે શા માટે, મોક્ષનગરીમાં પ્રયાણ કર્યું, એ કરૂણબ્ધિને યોગ્ય છે? હા, પણ લાલતે વિચાર એમ હુરે છે કે પિતાશ્રીએ જેમ તમને વિરહ સહન નહિ થાય, માટે સમોસંરણથી બહાર મોકલ્યા, તેમ આપણને જેમનાથી એમને વિરહ ખાતો નથી; તેમને બહાર તો નહિ મોકુલ્યા હોય ? ખરે એમજ જણાય છે. પરંતુ ગાતમને બહાર મોકલવામાં આપ સકલ વસ્તુના જાણવાથી આંતર મતલબ કંઈ જુદી હતી, અને તે એવી કે ગતમનો આપના પર પ્રશસ્ત રાગ પણ બંધન કર્તા હોવાથી છેડવાનો તેમને વિચાર કરવો પડે કે “કઈ કેઈનું નથી. હું પણ ગુરૂની પેઠે મારા આત્મા ૫રજ અવલંબન રાખું” આમ કરી પોતાની પાસે તુરત લઈ લેવા તેમને પણ કેવળજ્ઞાની બનાવી દેવા એવી મતલબ તે હેવીર પ્રભુ, અમને દૂર કરવામાં નથી રાખી? પરંતુ હે વીર, હે જગત તારક, હે પિતાજી અમારું ગજું શું, અને મહા સમર્થ અમારા સાથી મોટા ભાઈ ગૌતમનું ગજું શું ? અમે બાળક છીએ, અમારાથી આલંબન વિના કેમ રહેવાય ? માટે આપે આપેલા આત્માવલંબનના સાધને અર્થાત અધ્યાત્મ સાધને કામે લગાડી જરા જરા પોતાની મેળે ચાલતા શીખીએ છીએ, અને જ્યારે તે પકડીને પણ અમારાથી નહિ ચલાતું ત્યારે આપ શ્રીના "ઉપદેશ ગ્રંથનું આલંબનજ લેશું, લેશું, અને તે પણ ક્યાં સુધી કે જ્યાં સુધી
અમે પણ અમારા મોટા ભાઈ તમ જેવા આપના પર પૂર્ણ પ્રશસ્ત રાગવાન થઈ, આ સંસારને સર્વથા તિલાંજલિ આપી, નિગ્રંથ રૂપ થઈશું ત્યાં સુધી. માટે ત્યાં સુધી તે આપ શ્રીને વિરહ, આપ શ્રીના આપના દાખવેલા દેવ, ગુરૂ, ધર્મરૂપ ખૂબ આલંબનને રાખીશું, અને રાખીશું જ. અને તેની સાથે આપની સમદષ્ટિ
૧૨

Page #92

માર્ગ પકડીશું. હવે પરમગતિ પામવાને અધિકાર કોને છે તેને માટે ઉપાધ્યાયજી મહારાજ રપષ્ટ પણ ઉદાર ઉપાય કહે છે.
જૂદા જૂદા ધમમાએ પણ ચાલનાર કેવા ગુણવાળા હોય તે તે પરમાત્મગતિ પામે છે તેને માટે
સ્પષ્ટ ખુલાશ કરે છે. जितेंजिया जितक्रोधा दांतात्मानः शुजाशयाः पस्मात्मगतिं यांति विजित्रैरपिवर्त्मनिः ॥११॥
અનુવાદ–જેઓએ ઇદ્ધિને જ્ય કરી ધરે જય કર્યો છે, ધને જયં કરી મન જય કર્યો છે, અને મનને જન્ય કરી જેમના આશય શુભ થઈ ગયા છે. અર્થાત જેમનાં હૃદય પૂર્ણ પવિત્ર થયાં છે એવા મહાનુભાવ પુરૂષે જુદે જુદે ધર્મમાર્ગે પણ પરમાત્મગતિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
વિવણર્મ-શ્રીમદ ઉપાધ્યાયજી પોતેજ સમાધિશતકમાં પણ ડિડિમ વગાડી કહે છે કે જોઈએ તે બ્રાહ્મણ હય, જોઈએ તે શરૂ ત્રિય હય, જોઈએ તે વૈશ્ય હેય, જોઈએ તે શુદ્ર હોય પરંતુ જેના માં ઉપરના ઑકમાં જણાવેલા ગુણે અનુક્રમે હેય તે પરમાત્મતતવ પામે છે.. ( શ્રી પ્રભાચંદ્ર પણ પિતાની સમાધિ તંત્રમાં કહે છે કે જોઈએ તે સાધુ હૈય, જોઈએ તે ગૃહસ્થ હોય પરંતુ જેનામાં ઉપર લખેલા ગુણ અનુક્રમે હોય તે પરમાત્મ તત્વ પામે છે. ( શ્રીમદ્ રશેખર સૂરિજી, પિતાના સંબંધ સિત્તરી નામના લઘુ પણ ધ પૂર્ણ ગ્રંથની અંદર લખે છે કે, ભિન્ન ભિન્ન ધર્મવાળા પણ સમભાવે ભાવિત હય, અર્થાત ઇકિયોને, કષાયન, મન જય કરી શુભ હૃદય વાળો - સંચિત થયો હોય, તે તે મેલ તત્વ પામે જ તેમાં સંદેહ નથી.
=

Page #93

( ૧ )
जितेंप्रियाः
ઇંદ્રિયજય.
કાઇ પણ જય કરવા હોય તે તે અનેક રીતે થાય છે, પરંતુ તે યુક્તિ પુસર કરવામાં આવે તેા સાધકને સુગમ થઇ પડે છે.
જેમકે મનુષ્ય કરતાં સામાન્ય રીતે જોતાં ઘેાડાં, હાથી, સિંહ, શરીર બળે વિશેષ છે, છતાં મનુષ્ય ઘેાડાને કેળવી શકે છે, હાથીને પાળી શકે છે અને સિહુને પંજરગત પણ કરી રમાડી શકે છે. આમ કરી શકવામાં યુક્તિજ પ્રધાન છે. ઇંદ્રિયજયના વિવેક પુર:સર્ ઉપાય.
જેમ ઘેાડા જંગલી હાય, અને વગડામાંથી નવા આણ્યા હોય; ત્યાં નધણીયાતુ વગડાઉ ધાસ, ચારેા ખાઇ ખાઇ માતેલા હોય, તેવાજ આપણી ઈંદ્રિયારૂપી પશુ ઘેાડા સમજવા.. તેએ પણ આ સ’સાર રૂપી રાનમાં વગડામાં અનાદિ કાળથી જ્યાં ત્યાં રખડી રખડી જે આવે તે ચારે સારી છૂપીથી ખાઇ ખાઇ, માતી ગયેલ છે. હવે એવા જંગલી ઘેાડાને વશ કર્યાં વગર, પાળ્યા વગર અને કેળવ્યા વગર ગાડીમા જોક્યા હોય તેા ગાડીના ચૂરેચુરા કરી નાખે, અને ઉપર ચડવામાં આવે તે બેસનારનેજ પછાડે. વગડામાં જાય તો બચકુ ભરે કે લાત મારે. તેજ પ્રમાણે આપણી ઈદ્રિયો રૂપી ઘેાડાને વશ કર્યાં વિના, પાળ્યાં વિના અને કેળવ્યા વિના મનુષ્ય દેહ રૂપી ઉત્તમાત્તમ ગાડીને જોડવામાં આવ્યા હોય તો તેના પશુ ચુરા કરી નાંખે, પાયમાલ કરી નાંખે, પ્રેસનારને પછાડે, બચકા ભરે કે. લાત મારે –ધાયલ કરે માટે જેમ જંગલી ઘેાડા હોય અને વશ ન રહેતા હાય તેને અતિ મુશ્કેલીથી પણ પકડી એક બે દિવસ ખાવાનું ન આપવાથી કંઇ નરમ પડે છે—અર્થાત્ તે જંગલી હોય પણ કઇ નરમ ભૂખને લીધે પડેછે. પછી તેને પાળી અને કેળવી શકાય છે. તેમ એ ઇંદ્રિયરૂપી ઘેાડા પણુ પકડી એક એ દિવસ ખાવાના પદાર્થો આપવા અધ કરતા અને રસઈદ્રિય જે જ્ન્મ તેને સ્વાદિષ્ટ પદાર્થો ન આપવા, એક બે ઉપવાસ ખેંચી કાઢવા. એજ પ્રમાણે સ્પર્શેયિપ ઘેાડાને સુંવાળા વગેરે અપાતા સ્પરાઁ બધ કરવા એજ પ્રમાણે ણેદ્રિયને સુગંધી પદાર્થો ન આપવા. કૉંદ્રિયને સુ` સ્વર ન સાંભળવા દેવા ચક્ષુરિદ્રિયને વિકારી વસ્તુઓ ન જોવા દેવી. વગેરે આમ એક અવાડયું કરી, વવામાં આવે તા જંગલી ઘેાડાનું નુકશાન કારક જેમ જેમ મંદ પડે છે. તેમ દ્રિયોનુ નુકશાન કારક જેમ પભુ નરમ પડશે,
:

Page #94

(ર) ઈદ્રિય જ્યના ઉપાયમાં બીજો ભાગ જેમ ઘડાને મારી નાખવાથી ગાડી ન ચાલે તેમ ઇોિરૂપી ઘડાને એટલે વિષયો નજ આપીએ તે આપણે શરીરરૂપી રથ ન ચાલે. તેમજ જેમ ઘોડાને માફક પદાર્થો ખવડાવી માતેલા કરી મુકીએ તે પણ સ્થને ભાંગી નાખે, તેમ બુદ્ધિને વિગેરે વિકૃતિ કરનાર વૃત વિગેરે કઈ બહુ ખવડાવી આપણી ઇતિરૂપી ઘેડાને ઉછખલ કરી નાખીએ તે શરીરરૂપી રથ ભાંગી નાખે તેમ નજ ખાવાને આપીએ તો જેમ ઘોડા મરી જાય તેમ ઇકિયે પણ મરી જાય—એટલે કે કાન સાંભળવાનું, આંખ જોવાનું, નાક સુંધવાનું, જીભ ચાખવાનું અને ત્વચા
સ્પર્શવાનું કામ ન કરે, માટે જેમ જંગલી ઘોડાને થોડે વખત ભૂખ્યા રાખીને તેઓને જીવતા રાખવા–સાદુ ખાવાનું આપવું જોઈએ, તેમ ઇદ્રિોને પણ જીવતી રાખવા સાદે વિષયરૂપી બીક આપવા જોઈએ, વિશેષ આપવા નહિં. આમ પ્રથમ વિષયરૂપી ખોરાકને સહજ ઉપવાસ કરાવવાથી ઇકિયોરૂપી ઘોડા નરમ પડશે અને સાદો ખોરાક આપવાથી પલાશે–વેશ કરાશે. આમ બે ક્રિયા થઈ રહી છે ત્યારપછી ત્રીજી રીતે ઇદિયરૂપી ઘોડાને કેળવણીની જરૂર છે. ' ' હવે ઘોડાને કેળવવામાં કેટલાએકને ભારે ગાડીમાં જેડીને અથવા દરિયા કિનારે રેતીમાં ગોળ ફેરવી ફેરવીને કશાભિઘાત કરી લાઈનમાં ચાલતા શીખવે છે, તેમ નરમ પડ્યા પછી સાદુ ખાવાનું મળ્યા પછી પણ જો આડે જાય તે કશાભિઘાત એટલે કેરા લગાવવા પડે છે. અર્થાત રસેંદ્રિયને અબેલ વિગેરે તદન લુખું આપવું પડે છે, એમજ બીજી ઇધિને પણ આપી ચલાવવું પડે છે, પરંતુ તેમ કરીને પણ કેળવતા એટલે સ્પર્શ ઇથિથી વીતરાગને સદ્ગુરૂ ચરણને, સ્પર્શ કરતાં સેંદિથી સુવચને બોલતાં, ચક્ષુદયથી વીતરાગ મુદ્રાને અવક્તા, કણે દિથી પ્રભુના ગુણે ગવાતાં સાંભળતાં શીખવાય તે ઈદિયરૂપી ઘોડા વ્યવહાર,
અર્થે જ પળાશે અને તે સ્વર્ગની સડકે, કે મોક્ષને માર્ગે ચાલશે. વિચાર કરતાં ઈધેિ, ઘડા જેવી, મન હાથી જેવું, અને કષાય ફાડી ખાનાર જનાવર જેવા લાગે છે. તેમાં પણ કોઇ વાઘ જેવો ક્રર, માન સિંહ જેવો અહંકારી, માયા વરૂ જેવી કપટી અને લેભ રીંછ જે ખાઉધરા લાગે છે.
વળી આ વાત યાદ રાખવાની છે કે ઇતિરૂપી ઘોડાને જ્યાં જવાનું છે ત્યાં આપણે સડાઈ જવું નથી, પરંતુ આપણે મનુષ્યરૂપ રથને ઉચ્ચમાગે લઈ જવાને છે ત્યાં તે ધેડાને હાંકવા જોઈએ.
વળી એ પણ સમજ સમજી યાદ રાખવાની જરૂર છે કે જેમ શરીર, મન

Page #95

અને ભાષાપતિ છે, તેમઈદ્રિયપણ પતિ છે. પયોતિ એટલે શકિત અને એ. શક્તિને જે આપણું પુણ્ય બળવડે આપણે પ્રાપ્ત કરી છે, તે તેને ઉપયોગ કરવો એ આપણા હાથમાં છે. તેમને સન્માર્ગે ચલાવવી એ આપણી સત્તાની વાત છે. જેમ જીભ છે અને જીભ પાસે સારા બેલ લાવવા કે ભુંડા લાવવા એ આપણી સત્તામાં છે, તેમજ ઇનેિ સન્માર્ગે ચડાવવી એ ૫ણું આપણું સતાની બહાર નથી. કદાચ ઉન્માર્ગે પૂર્વે ચાલેલ હોય તે પણ ઉન્માર્ગ કરતાં સન્માર્ગ સરળ હેવાથી સહજ પણ પ્રયત્ન કરતાં ત્યાંજ ચાલવા માંડશે. કારણકે સન્માર્ગ: આત્માને સ્વભાવિક હોવાથી સરલ છે. અને ઉન્માર્ગ અનાદિ હોવાથી છતાં ભાવિક હેવાથી વિકટ છે. માત્ર ઉન્માર્ગે ચાલવાની ટેવને લીધે સુગમ લાગે છે પણ તે સુગમ નથી. હવે એમ લાગે કે સન્માર્ગ જે સ્વાભાવિક છે તે ઉન્માર્ગ જવાની. ટેવ કેમ મટાડી શકાય તેનો વિચાર કરીએ. જુઓ સ્થૂલભદ્ર ને સ્પર્શેન્દ્રિયને જય કરવામાં કેટલી વાર લાગી ? માત્ર ચાર માસ એક ચોમાસું. બાર વર્ષ સુખ ઉન્માર્ગે ચાલેલ સ્પર્શ ઇડિયાને પૂર્ણ જય માત્ર ચાર માસમાં કર્યો અને જેવું, બિરૂદ ધારણ કર્યું કે પગલે ભૂલી જાતિ વળી જુઓ સુદણશેઠને સ્પર્શેરિયનો જય કરતાં શી વાર લાગી ?
જુઓ નંદિપણુ સ્પર્શદ્રિયના ઉન્મત ઘડાથી પછડાતાં પણ વિજયી થયા કે નહિ!
હાથી સ્પર્શેન્દ્રિયને વશ થઈ–સ્પશેદ્રિયથી જીતાઈપોતાના પ્રાણુ ખવે છે પરંતુ હાથી તે પશુ છે અને આપણે તેને હાથીને વશ કરનાર માવત અને માવતને પગાર આપનાર માનવ મનવાળા-બુદ્ધિવાળા આત્મા છીએ. માટે હાથીની પેઠે સ્પશેયિને વશ થવાનું પાશવ ઉદાહરણ માનવ આત્માને ઘટતું નથી. પણ શરમાવવા જેવું છે. હાથી બીચારા મનુષ્ય પાસે ભલે શીખે પણ હાથી પાસે મનુષ્ય એના દુર્ગણની નકલ કરતાં બી મરવા જેવું થવું જોઈએ. કારણકે હાથીરૂપ પશુઓ કોઈ દિવસ નિયમ લઈ વિગેઈ તજી સ્પર્શેઠિયને નિયમ કર્યાના ઉંદહારણ બહુ છેડા છે. પણ મનુષ્ય એકતે શું પણ છ છ વિગઈ છાંડી સ્પદ્રિયને વશ કરી બ્રહ્મચર્યમાં રહેનારા આપણી પાસે સેંકડો દાખલા મોજુદ છે. હાથી પશુ માવ તને વશ થાય છે. તેમ સ્વસદિય રૂ૫ ૫શું આપણું મનરૂપી માવતને વશ કરવું, અને મનરૂપ માવતને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના આજ્ઞાનુસારી રાખવું એટલે માનવઆત્મા સ્પર્શેન્દ્રિયને વિજય અલ્પ સમયમાં કરી શકશે. *
વળી સ્પદ્રિયને વિકાશ આપણું જીવનની સાથે બીજી ઈદિ કરતાં અને

Page #96

નુક્રમે ઉપર ચડ્યા હઈએ તે લાંબા કાળને છે. કારણકે આપણામાં રહેલો છવ જ્યારે એકિય રૂપ હતો ત્યારે સ્પર્શેદિય હતી પછી બેંદ્રિય રૂ૫ થયો ત્યારે પણ સ્પર્શેન્દ્રિય તે હતી. પછી તેંદ્રિય રૂપ થયો ત્યારે પણ સ્પશેદિય હૈયાતજ હતી. પછી ચેરિટ્યિ રૂપ અને પચેંદ્રિય રૂપ થાતાં તેમાં પણ મનુષ્ય પચેંદ્રિય રૂપે ચડતા પણ સ્પશેદ્રિય તે છેજ આ સ્પર્શીદ્રયને સંબંધ આપણને–વેને ઘણું લાંબા કાળનો છે. બીજું સઘળી ઈદ્રિ કરતાં બહુજ વધારે કાળને સંબંધ છે અને અત્યાર સુધી જે ઉન્માર્ગે ચલાવવાની ટેવ પડી તે લાંબા કાળના અભ્યાસને લીધે ઉન્માર્ગ સ્વાભાવિક જે થઈ ગયો હોય માટે બીજી ઇન્દ્રિયને વશ કરવા કરતાં
પશેદ્રિયને વશ કરવું. પરમાત્મ તિના દર્શને છુને જે કદાચ વિકટ લાગે. પરંતુ જે એક અપેક્ષા વિકટ હેય તે બીજી અપેક્ષાએ સરલ પણ હેય જુઓ આ પણે ખાધા વિના કદાચ ન ચાલે, એટલે રસેંદ્રિયને તે આપવું જોઈએ. કદાચ સંધ્યા વિના પણ ન ચાલે તે ધ્રાણેદિયને પણ તેને વિષય આપવો જોઈએ, તેમજ આંખથી જોયા વિના પણ ન ચાલે, તેમજ સાંભળ્યા વિના પણ કદાચ ન રહેવાય પરંતુ સ્ત્રીને અને સ્ત્રી હોય તે પુરૂષને સ્પર્શ કર્યા વિના તે આપણે ચલાવી શકીએ. જે સ્પર્શને જય કર્યો તે ધારી ધારીને જોવાને પણ જય કરી શકે. કદાચ
જેવાઈ જવાય તે બ્રહ્મવા નમ: ૩ણૂલીનકાર નમઃ | સુનશેષ્ટિને નમઃ એ મને મન, વચનથી ઉચ્ચારવું તે થોડાજ અને તમાં ૫દિયને જ્ય થશે. અને તેને જય થતાંજ વીર્યનું ઓજસ સર્વ અંગને પિછી શરીરને કઈ એવું અપૂર્વ સુખ શાંતિ આપશે કે જે આનંદ સ્ત્રીને પુરૂષ કે પુરૂષને સ્ત્રી સાથની,પશુ ક્રીડામાં નથી જ નથીજ. આ એક વેળાની નહિ પણ લાંબા કાળના અનુભવની વાત છે. રસેંદ્રિયને જયકર. સ્પર્શેરિયના જય કરતાં સુગમ છે, કારણકે તેમને પરિચય એટલા લાંબા કાળથી જીવને એક અપેક્ષાએ નથી. વળી રસેં દિયને જય કરતાં વિચાર કરવો કે સાકર જે મીઠી લાગે છે તે ખરેખર મીઠી છે કે નહિ ઐ મનુષ્ય એટલે વિચાર કરનાર જીવ હોવાથી તેને તે માલુમ પડશે કે જ્યારે મને તાવ આવ્યો ત્યારે તે તે કડવી લાગતી હતી. માટે એ મારા પરિણામ મીઠાં હોય તે સાકર મીઠી લાગે છે. સાકર મીઠી નથી મારા પરિ ણામ મીઠાં છે. માત્ર રસેંદ્રિયદ્વારાએ આંતર મીઠા પરિણામને હું બ્રાહ્ય પ્રકાશ કરી શકું છું. બ્રાહ્ય જણાવી શકું છું. બહિરાત્મ ભાવ એ મીઠાશ જેતે હતું, આ પ્રમાણે સર્વ ઇળિોનું અધિષ્ટાન જે પરિણામ આત્માનુકૂલે તે રાખવા કે જેથી સુગમતાથી તેને જ થઈ શકે, '

Page #97

. આજ પ્રમાણે ધ્રાણેદિય ચક્ષુરિંદ્રિય અને આતંદ્રિયને પણ જ્ય થ સંભવે છે. જુઓ આપણે વિચાર તે ઇંદ્રિયો તરફ ઢળતા ન હોય. અર્થાત્ આપણું પરિણામ જેવાં હોય તેવા વિષયે આપણે અસર કરે છે. તે પછી સર્વે દિયોએ આપણાં પરિણામને આધીન, આપણું મનને આધીન–જે મન આત્માધીન છે એવા મનને આધીન રાખવાં. .
. . . . ' આમ પાંચે ઈદ્રિયને જય થયો કે તેના વિષયને તે જય તેજ વખત થઈ જાય છે. સાદા ખોરાક અને પદાર્થને દ્રિયને આપવા એ વિડ્યોમાંથી વિષ કાઢી નાંખી, સેમલની પણ ખાખ બનાવી જાણે ખાતો ન હોય તેમ લાગશે. - હવે ઇંદ્રિયોના જ્ય થયો તે ક્રોધના જય થતાં ઘણું કરીને વાર નથી. કારણકે મનગમતા વિષય ન મળે, અને અણગમતા આવી પડે ત્યારેજ પ્રાણુને સામાન્ય માણસને બહિરાત્મા વાળા જીવોને ક્રોધ ઉદય થઈ માણસ જેવા ઉભય પ્રાણીને હડકાયા જેવો બનાવી દે છે.
પરંતુ ઇધિરૂપી પશુ જેના વશ થઈ ગયા છે જેને મનગમ કે અમને ગમ વિષયને લીધે ઉપર કહેલો જય પ્રાપ્ત થઈ ગયો છે ને તે કેઘપરજ પદાર્થ સંબંધે તે હેતેજ નથી. કારણકે તેને તે ઈકિયના વશ કરવાની સાથેજ જ થઈ જાય છે. હવે બાકી અંતર વિચારે છે ઈદ્રિયના ડામાડોળ હવે નહાવાથી શાંત હોય છે. જે મનરૂપ સરોવરમાં ઇન્દ્રિયને લીધે ઉછાળા મારતા હતા તે ઘણાંક શાંત હોવાને લીધે આત્મ સ્વરૂપની ઝાંખી કરવાના જણાય છે. ઇકિને પ્રત્યાહાર થયા પછી મન છુટા હાથીના કરતાં હજારગણું બળવાન છે મન, ક્રોધના નુકશાનને સમજી લઈ જુદીજ યુક્તિથી જીતી લે છે. વસ્તુ મન શાન્ત હોવાથી ઘણુ ઓછા દેખાવને લીધે પદાર્થ જ્ઞાન પણ સારું થવા લાગે. બહુ બાબતમાં વિરોધ ન આવેથી અપેક્ષા નાના પ્રકારની ખુલી થઈ જવાથી કેધના પ્રસંગે બહુજ જુજ રહેશે. ઉદાહરણ તરીકે કઈ જાતને ધ ઈદ્રિય જાત બાંધાને કે બહેને હોય છે. તેની અનેક અપેકલા હોવા છતાં અત્ર એક બે અપેક્ષા. લખાય છે. ક્રોધ જે ઈશ્યિ તેના પ્રત્યાહાર પૂર્વે સ્વાર્થી હતા. તે હવે જન સમાજના કે ધર્મમાં કાંઈ અણગમતું થવાથી પે તાનું સ્વરૂપે પ્રગટ કરતે જણાશે ઇન્દ્રિયને જય થયા છતાં પણ આવી જાતને ધ રહેશે, ધારોકે તમે પિતાને માટે નહિ પણ તમારી કોનફરન્સનું તમારા જૈન
છે. ૧ વિષયો પી દેરાથી બંધાયેલો હાથી અને તેમાંથી છૂટયા પછી તે હાથી કેટલે બળવાન હોય ? જુઓ શ્રી વીરનું બળ . . . . .

Page #98

( ૯ )
ધર્મનું, તમારા ધર્મના તત્વથી તદ્દન વિરૂદ્ધ વનનુ અવલાકન થતાં તમને કાઇ ઉપર ક્રોધ આવશે પરંતુ વ્યિાનાં અમનગમ વિષયને લીધે નહિ. હવે તમારા કેટલાક શાંન્ત થયેલા મનથી તમે વિચાર કરશે તે તમને માલુમ પડશે કે જે બિચારા આવા સારા ખાતાની કે ધર્મની નિદા કે ખંડન કરે છે, તેવુ એક વેળા તમે પણ કરતા હાય તો ત્યારે વિચારવુ કે તમે જે સ્થિતિમાં પર્વે હતા તે - સ્થિતિમાં હાલ છે આમ વિચારવાથી ક્રાધરૂપી ઉભરા બેસી જશે અથવા એમ વિચાર રોકે, મારી સ્થિતિમાં જે આવશે ત્યારે તેનુ વર્તન સુધરો, તોપણ તમને ક્રોધ નહિ ઉભરાય.
ક્રોધનુ ઉભરાવું કે ઉછળવુ બંધ થયા પછી ત્રીજી યુક્તિ વાપરવી સહેલી થશે. અને તે નીચે પ્રમાણે.
દાખલા તરીકે પોતાના માટે નહિ પણ કાઇ સારા માણસને કેાઇ લુચ્ચા માણસ હેરાન કરે ત્યારે તેને ક્રોધ ઉત્પન્ન થશે પણ એમ વિચારે કે · લુચ્ચા મા ગુસ અજ્ઞાન છે, ત્યારે તેના ઉપર ક્રોધ બહુ નહિ આવે. પરંતુ એવી હદની તા ઊપર વાત લખી છે પરંતુ એથી પણ ક્રોધતા નથી માટે તે તે આટલી વાત કહ્યા પછી લખવામાં આવે છે, તે એક તે સારા માણસના રાણુની બુદ્ધિ છે. પરંતુ લુચ્ચા માણસનું આગળ જતાં આવા સારાને હેરાન કરતાં શું થશે? એવી કરૂણાનું બળ ઘણુ` હાવાથી એ લુચ્ચા માણસને સારાના હેરાન કરવામાંથી પશુ એમાંથી પહેલાં બચાવે છે. આમ થતાં સારા માણસતા સહેજે બચી જાય છે.
આમ ક્રોધ ઇંદ્રિયના મનામ કે અમનેગમ વિષયથી તમાગુણુવાલા હતો તે સ્વાથી પણ જતાં રજોગુણી થાય છે. અને કા આવતાં સત્વગુણી પ્રથમ અને છેવટે દોષવાનને પ્રથમ બચાવેજ એવા બનાવા બનતાં નિ:ક્રોધ કે ક્રોધાત થઇ રહે છે..
હવે પ્રથમ ઇંદ્રિયના જય પછી ક્રોધ જય કરવા હોય, તેવા પમન્યાતિના અભિલાષીને શ્રીમંદ યશેાવિજયજી મનેાજય કરવાનું . કહે છે, માટે ત્રોજી વિશેષણ દાંતનું આપે છે કે—
दांतात्मनः
જેણે ઉપર લખ્યા પ્રમાણે પ્રથમ ઇંદ્રિયાના જય કરી ક્રાંધને પણ. જય કર્યો છે. તેવાને મનેાજય કરવા પણું સુગમ છે. હા. આત્મા એટલે મનેાજય એવાજ અ અહિ ભર્યું છે.

Page #99

( ૭ ). પુર્વે કહેવામાં આવ્યું કે મન સરોવરના જળ જેવું છે. જરા હિલચાલ થઈ કે આખું ડોલવા માંડે છે. સરોવરમાં જરા વા વાયો કે અંદરકાંકરે પડયો કે મનજળ હલ્યા વગર રહે નહિ, માટે મનને જય થયાથી એમ ક્રોધ ગયા પછી પણ જે કારણોથી થતો હોય તે કારણો શોધી કાઢવા જોઈએ,
મને જય ઉપાય-પૂર્વે ક્રોધજય વખતે કહ્યું હતું કે કરૂણાભાવથી કે ક્ષમાભાવથી ક્રોધ શાન્ત થઈ જાય છે, પરંતુ તેથી મન શાંન્ત પુરેપુરું થતું નથી. દેષવાન પર કરૂણા ઉત્તમ સદ્ગુણ છે. અને ગુણવાન પર અમેદ એથી અધિક સશુણ છે. પરંતુ પ્રમોદને હર્ષ મનોજળ ઉપર પવન પેઠે ભરતી આણે છે. અને કરૂણાની ખિન્નતા સુધી મનોજયમાં ઓટ કે ખાડો પાડે છે. આમ મનોજળ જ્યાંસુધી ઉચે ચડે અને નીચે પછડાય તે છે કે કેધાદિની અપેક્ષા ઘણું સારી છે પણ પરમજ્યોતિ દર્શનમાં ચિત્ત તદન સ્થિર જોઈએ તે તે નથી જ માટે શ્રીમદ્દ યશોવિજય ઉપાધ્યાય મનજય કરવાનું જણાવે છે. માટે તે મને જય કેમ કરો. તે દેશવાનને જોઈ ખિન્ન થયા વિના. તે દેશવાન પોતાના કર્મને વશ છે. એવું માત્ર હવે તે જાણવું જ, અને ગુણવાન જોઈ હર્ષ પામ્યા વિના એ આત્માના સ્વભાવિક ગુણ છે એમ માત્ર દેખવુંજ એટલે મને જય શાન્ત રહેશે. ' " આ ટેબલ પર પડેલો દી કંઈ સારા માઠા બનાવ જોઈ હર્ષ શોક પામતે નથી. તેમ પોતાના સ્વરૂપમાં ફેરફાર પણ કરતો નથી. તેમ આસપાસ બનતા બનાવને જોયા જાણ્યા કરે એવું થઈ જવું જોઈએ. અને ઉપર પ્રમાણે કહ્યું તેવું પરિણામ રાખે તે મને જય થઈ જાય.
3 નાના પ્રકારની ક્રિયામાં પછી તે ધર્મક્રિયા હોય . મનેજયને સંસાર કિયા હોય. તેમ સામાન્ય તત્વ જોતા આવડ
બીજો ઉપાય | વાની ટેવ પાડવાથી પણ મનજય થાય છે. - જેમ પિતાના મંદિરનું સન્માન રાખવું એ વિવેક પણ ક્રિશ્ચનેને હોય છે અને હિંદુઓને પણ હોય છે. પરંતુ એ વિવેક દેખાડવાને અને મંદિરને અવિવેક ન થવાને ક્રિશ્ચયનો ટોપી ઉતારે છે અને હિંદુઓ જેડા ઉતારે છે. આમ વિવેક ઉભય વર્ગો સાચવે છે. મંદિરનું સન્માન ઉભયના હૃદયમાં છે. આચાર પણ વસ્તુના ઉતારવા રૂપજ છે. માત્ર ક્રિયાજ એક ટોપી ઉતારવામાં ને બીજા જેડા ઉતારવામાં એમ ભકિતભાવની ક્રિયા નાના પ્રકારની લાગે છે. આમ જયાં વિચાર અને આચાર સમાન હોય ત્યાં પણ સામાન્ય તત્વ જોવાની ટેવ વિનાના
૧૩

Page #100

( ૮ )
માનવ અરે માનવ બાંધવોના પણ મન ઉથલ પાથલ કરી મુકે છે. અને અનેકને સાચજૂઠા કરી મુકે, અથવા પવિત્ર મોઢામાં નિંદાના કાદવ પરસ્પર ભરી મુકે છે, એ મને જય નહિ હેવાનું જ કારણ છે.
અત્રે કહેવું પડે છે કે, મને જય ધજય કર્યા પછી પણ થયો હોય તે ઠીક પણ જે પૂર્ણ મનોજ જ્યાંસુધી ન થયો હોય ત્યાંસુધી કેધ વગેરે અને ઈદ છે વગેરે પણ પોતાની વસ્યતામાંથી છૂટી અનર્થ કરી મુકે છે. માટે મને જય વિષે અત્રે કાંઈક વિશેષ જણાવવાની અપેક્ષા રહે છે. માટે–
કેઈ વખતે કઈ માણસ આવા મહાત્મા જનેમનેજયને ! ને કે આપણે તેમાં થએલ હોય તે આપણો દેશ ત્રીજે ઉપાય. ( કાઢે તો કંઈ નહિ. કારણ કે તેમાં ત્રણ પ્રકારના
લાભ હોય છે. જે દેશ આપણામાં હેય તે તેના ચેતવવાથી આપણને લાભ છે. જે ન હોય તે હવે પછી આવે નહિ તેને માટે તેના ચેતવવાથી ચેતના રેવાઈ. અને કદાપીનજ આપણામાં આવવાના હોય, એટલે કે બળદોષ ન જ હોય કે અત્યંત સૂકમ હેય અર્થાત આપણે શુદ્ધ સ્ફટિક જેવા હેઈએ તે છતાં દેષ કંઈ આપણું આચાર વિચારને જોઈ કાઢે તે જાણવું કે એ દોષ કરનાર પામર જીવ પર મધ્યસ્થ રહેવું. કારણ એમાં એટલું જ હોય કે, જેવા વિચાર આચાર જોઈ તેણે આપણામાં દોષ જે તે દોષ આપણું માં નથી. પણ તેવા વિચાર આચાર દેવા પિતે દેલવાન થઈ જાય છે. એ વાત તેણે કહી દીધી.
એક વેળા આ લેખક મુંબઈ પાંજરાપોળની ગલીને નાકે જરા અંદરના ભાગે એક સુંદર નવયૌવના સ્ત્રી સાથે વાત કરતા હતા. તે વેળા ત્યાંથી કઈ યુવાન પુરૂષ પસાર થતા હતા તેમાંના બે પુરૂષો આ લેખક વિશે વાત કરવા લાગ્યા કે આ લેખમાં વિષદોષ હોવા જોઈએ. નહિ તે આવી એકાંતમાં આમ હેય નહિ. હવે જેની સાથે લેખક વાત કરતો હતો, તે લેખકની બહેન હતી. પરંતુ આવો પ્રસંગ બને ત્યારે ખેદ ન પામતાં એ જોનાર લેખકની સ્થિતિમાં હોય, અને એ પરાણે કે સ્ત્રી સાથે વાતચીત કરતા હોય તે કંઈ ગેટાળો હેય એમ સમજવું
આપણે તે માત્ર અરીશા થએલા હોવાથી તેઓ કેવા છે, તેમના અરીસારૂપ છીએ. અરીસા પાસેથી પસાર થનાર માણસનું પ્રતિબિંબ આપણુમાં પડે. સ્ફટિક જેવા નહિ અને અરીસા જેવા કહેવામાં એવું છે કે આપણે જે જે હજી સુભતર ક્રિયા કરીએ છીએ તે કિયાની પછવાડે કલઈ હોવાથી આપણાં

Page #101

( ૯૯) મનરૂપ કામ અરીસા રૂપે રહે છે અને બીજાની અશુભ કે શુભ ક્રિયાનું પ્રતિબિબ આપણું મને રૂપી દર્પણમાં પાડે છે.
આટલી હદે પહોંચ્યા હઈએ તોજ એમ સમજી લેવું કે, માણસ બેલતો નથી પણ પોતે કેવો છે તે કહી દે છે.
તે પોતાને જ આપણી મારફતે જુએ છે વગેરે. આવા વિચારથી પણ મને નોજય શાંન્ત રહે છે, અને પરમજ્યોતિનો પ્રકાશ તેમાં પ્રતિબિંબ થવાને પૂર્ણ સંભવ છે. આમ મને જય થાય છે. દાંતાત્મા થયા પછી પણ એક બાબત બાકી રહે છે. તે તેને પણ ઉપાધ્યાયશ્રી કરી ગમે તે ધર્મ માર્ગે ચાલનારને પણુ પરમાત્મ ગતિ પામવાનું કહે છે. માટે મનોજ પછી કમે એવડે ચાહે છે કે –
शुनाशमाः હૃદય શુભ આશય વાળું હોવું જોઈએ. મને જય થઈ નઠોર થવાનું નથી. પણ મનોજયથી શાંત શાંત સરોવર જેવા થઈ કે અહિંસા નિંદા થઈ રહ્યા પછી આશય શુભ રાખવા જોઈએ. કારણકે મને જય બળે દર્પણ જેવું જ્ઞાન થાય. ૫રંતુ દર્પણના પછવાડે કલઈ હોય તેમ શુભ કર્મફળ કલઈ હજી આપતો હોય. માટે તે કર્મને ક્ષય થવાને શુભ આશય વાળા થતાં એ કર્મ નષ્ટ થઈ આત્મા શુદ્ધ સ્ફટિક જેવો થઈ રહે છે. એટલે પરમાત્મ ગતિને અહીંજ અનુભવ થાય છે અને પછી એકાવતરી થઈ કે વિદેહ ક્ષેત્રમાં એક ભવ કરી શાશ્વત પરમાત્મ ગતિ પામે છે. - હવે શુભાશમ તે કેમ રાખવો તે આ લેખક કહે છે કે જેને વિષય કર્યો છે, તેણે દ્રશ્ય જગતને જય કર્યો છે જેને ઇંદ્રિય જય કર્યો છે. તેને દેવાદિના સુખનો પણ જય કર્યો છે. જેણે ક્રોધને જય કર્યો છે, અને જે ને ક્રમે મનને પણ જય કર્યો છે એવાને શુભાશમ બોલવામાં નહિ, આપણે રોજ શાસ્ત્ર પુજામાં રોજ ગા ઇએ છીએ, એમ નહિ પણ મનમાં, વચનમાં, અને ક્રિયામાં, પણ એહૃદય આ શયને પ્રવાહ ચાલે છે. દાખલા તરીકે ત્રણ જગતના આપણા શુભ થાય તે જુઓ અને તેના આપણે આત્મીય ઔરસ પુત્ર તરીકે તેનું અનુકરણ કરે તે શ્રી વીર પર માત્માને હદય આશય એ હતો કે આવી ભાવદશા શુભાશમ અનેક છે. તેમાંથી કોઈપણ એક બે દશ. તે વડે કર્મ ક્ષય થઈ લાયક સખ્યત્વ પ્રભુના પુત્રને પુત્રીઆને પણ પ્રગટે છે. અર્થાત જુદા જુદા માર્ગોથી પણ પરમાત્મા ગતિ પામે છે,

Page #102

(૧૦૦) હવે ઉપાધ્યાયશ્રીના વચનમાં કોઈપણ બુદ્ધિવાનને શ્રધા બેસેજ છે કે જોઈએ તે જૈનધમ હોય કે ન હોય પરંતુ જેમાં ચારે ગુણે અનુક્રમે. યથાવિધિ સંપૂર્ણ પ્રાપ્ત થયા છે તે જોઈએ તે બૈદ્ધ હોય કે બ્રહ્મા હોય, વેદાન્તી હોય કે સાંખ્ય હેય જૈમિનીય હોય કે ક્રિશ્ચયન હોય મહોમદન હેય કે લાટીઝી હોય પરંતુ તે પરમાત્મ ગતિને પામેજ,
શું જેણે ઇવિન સમ્યક જય કરી ક્રોધને ક્ષમાવડે જીતી લીધો છે, એટલું જ નહિ પણ જેણે ફાંસી ચડાવવા, તેને માટે પણ એમ માગવું કે પિતાશ્રી (પ્રભુશ્રી)-તેઓને ક્ષમા કરજો. જે બ્રહ્મચારિએ વ્યભિચારિણી સ્ત્રી જેઈને પણ તિરસ્કાર ન કરતાં શાન્ત મન રાખે, અને જેણે એવો ઉદ્ધરણ તરીકે જેના હૃદય પવિત્ર છે, તે અવશ્ય પરમાત્માના દર્શન કરશે.
આ કયા સમષ્ટિ કે દષ્ટિ કે ગુણષ્ટિ કે નિષપક્ષપાતિ તે તેને દેખાયા વિના રહેશે ? માટેજ ઉપાધ્યાયજી કહે છે કે
૧ ડાબે ગાલે મારનારને, જમણે ગાલે મારવાનું કહેવું અને શેર લઈ જનારને કલાકે પણ લઈ જવાનું કહેવું એ ક્ષમાના ઉદાહરણ મહાત્મા કાઈણ ચરિ ત્રમાં છે.
ઉપર લખેલા ગુણો જોયા તે મહાત્મા ક્રાઈસ્ટને માર્ગે ચાલનાર ક્રિશ્ચીયન જોયા હોય કે જોઈએ તો બેધાંત હોય તે પરમાત્મા ગતિ પામેજ.
વળી ઉપરના ચારે ગુણે સંપૂર્ણ પાળે એટલે વિષનો સંન્યાસ પુરી એટલે કે ફેકી દઈ ઈંદ્રિયને જય કરી ક્રોધને ક્ષમાવડે હઠવાળા મનને પણ જય શુભાશુભ શુભ હદયમાંથી—એવા ચેખા જીવમાંથી એવી ઉદઘોષણું નીકળે તે શું ખોટું છે કે જોવો વહેવવેલ છવજ બળ છે. અંતરાત્માજ પરમાત્મા છે. અનુભવ ક આ પ્રમાણે અત્યારે સમદષ્ટિ આ ચારે ગુણ વડે કામભાવી થતાં પરમાત્મા ગતિનું અનુભવ ન કરે ? આ પ્રમાણે બીજા દર્શનનું પણ સમજવું. વળી એ પણ થાદ રાખવું કે આપણે જેને દર્શન પ્રાપ્ત થયું છે. એટલે આપણે તે જિકિય હોઈએ યા નહિ, ક્રોધ જયી થઇયે યાનહિં, મનોજય કરીએ યા નહિ, શુભાશય આપણા હેય યા નહિ, પણ જૈન છીએ માટે આપણે તે મક્ષ ગતિ પ્રાપ્ત કરશું જ. અન્યને મળવાની નથી. જેમાં તે તે ઇન્દ્રિયજ્ય વગેરે માટે પુરણ આપણા કરતાં અધિક નહિ પણ ઘણું જ ઉચ્ચ પ્રકારે શોભાવતા હોય? કાર્ય એવું કહેશે કે ઈકિય જયની કે વય જયની કે મનોજયની કેશુભાશમ

Page #103

(૧૦૧) રાખવાની આપણે જન જન્મથી જ હોવાથી આપણુંમાં એ ગુણને સંભવ વિશેષ છે અને તેઓમાં નથી. એવું પણ સાંભળતાં લેખકને એક તક આવે છે કે ત્યારે તે આખા જગતમાં જૈનોને તે સુગમ છે, તે તેઓએ તેઓના વિશેષ અભ્યાસ કરી બીજા અન્ય બાંધવો,અન્ય વાકયમાંદર્શનપ્રવર્તતાં માનવ બાંધીને જે તમે તમારા વિશેષ જયના વિશેષ જૈનપણના–જિતનારપણુના તેઓને અનુમોદક બનાવો કારણકે તેઓ પણ તમારા વિશેષ જય જોઈ તમે તેઓનો અલ્પ જોઈ પરસ્પર મદદ આપો તે તેઓનું પણ કલ્યાણ થઈ અંતે તેઓ પર માત્મગતિ પામશેજ.
આ લેખકને દર્શન જોતાં હાલજ એમ કહી દેખાય આવે છે કે પહેલા ત્રણ ગુણો તો કોઈ કોઈ આપણુમાં જૈનદર્શનમાં મેળવતાં દેખાય છે. બે ગુણેમાં તેવી વિશેષ સંખ્યા અને એક ગુણવાળા એટલા ઇંદ્રય જય કરનારા બીજા દ
ના બાંધવો કરતાં જૈને અધિક હશે. પરંતુ પહેલા ગુણમાં એટલે શુભાશમમાં એવા કેઈ ઉભયભાવનામાં તે આ લેખકની દષ્ટિમાં આપણા ધર્મના લોક કરતાં પરધર્મમાં કંઇક વિશેષ દેખાઈ આવે છે. છેવટે જેમ એક ઈદ્રિય જય
ધને જય કરવામાં સહાયભૂત થઈ પડે છે. તેમજ કૈધજય, મને જય, અને મને જય શુભાશમ રાખવામાં આશ્રયભૂત થાય છે તેમજ શુભાશમ મનેજયને મદદગાર થઈ પડે છે. મનોજય, ક્રોધને જય કરવાને અને ક્રોધનો જય ઈદ્રિયોને જય કરવાને પણ આશ્રયદાતા થઈ પડે છે માટે કઈ માર્ગમાં કેઈ ગુણ અધિક હોય તે ગુણ જોઈ તેની વૃદ્ધિની ભાવના કરવી, તેમને વધારવા યત્ન કરવા તેની અનમેદના કરવી. તેમની પ્રશંસા કરવી. એ તેઓને અને આપણને ઉભયને લાભદાયક છે. ધર્મમાં પરમેશ્વરના મુમુક્ષુઓ કેવીરીતે સેવકે છે.
नूनं मुमुक्तः सर्वे परमेश्वर सेवकीः . उशसन्नादि नेदास्तुं तदनृत्यत्वं निहंति न ॥१॥
અનુવાદ–-૧૨ ખરેખર સર્વ મુમુક્ષુઓ પરમેશ્વરરૂપી સેવ્ય ના સેવકે છે. અને કઈ દુર અને કઈ પાસેના સેવકે એવા ભેદ તેના સેવકપણાને મટાડી શકતા નથી.
વિવરણ–જે એક સાર્વભેમ રાજાના કેઈ મહામંત્રી હેય, કે મંત્રી હેય, દીવાન હય, કેઈ નાયબ દીવાન હેય, કેઈ અને માય હેય, કે હજુરીયા, કેઈ સેનાપતિ હય, કેઈ કેટવાળ હેય,

Page #104

(૧૦૨ ) કઈ સેનાધિપતિ હેય આમ નાનાપ્રકારના ભેદવાળા રાજાના સેવકો હેવાથી કોઈપણ તેને સેવક નહીં એમ કહી શકાય નહીં. એમ કઈ મંત્રીની પેઠે નીકળતે અને કેઈસિપાઈની પેઠે દૂર, પણ સેવક ઉભય રાજાનાજ કહેવાય,
તેજ પ્રમાણે ધર્મરૂપી જગતના સાર્વભૈમ રાજા જે પરમેશ્વર તેના સર્વ ધર્મના લેકે સેવકે છે. હા કઈ પાસેના અને કેઈ દૂરના કેઈ રાજાના મંત્રીની પેઠે પાસેના અને કઈ રાજાના સિપાઈ જેવા દૂરના ન્યાય અને વૈશેષિક જોઈએ તે પરમેશ્વરને તટસ્થ માને સાંખ્ય, અને યોગ પરમેશ્વરને પુરૂષ કે ઈશ્વર માને ઉ. ભયમીમાંસા પરમેશ્વરને ફૂટસ્થ માને ક્રિયન ક્રાંઇષ્ટ માને મોહમદનો ખુદા માને વૈષ્ણવો વિષ્ણપણે શવો શિવપણે તથાપિ તે બધા પરમેશ્વરના સેવકે છે. જે પર મેશ્વરને દૂર માની એમ કહે છે કે અમે એ પ્રભુના છીએ. તે તેઓના દૂરના સેવકે છે અને વૈશેષિકમતના માનવબાંધવો આબાંધવો હું તેને છું હુંકેતે જે દૂર છે તે પરમેશ્વરને છું અર્થાત્ બીજા પરમેશ્વરની પાસે રહી પરમેશ્વરને સ્તવના કરે છે. કે હે પ્રભુ હું તારે છું જે વડે પિતાને અંશ માનનારા થિયોસોફિક્સ્ટ વગેરે અને ત્રીજા વર્ગના માનવ બાંધવો પરમેશ્વરની સાથે અભેદરૂપે રહી તું તેજ હુંજ છું આમ માનનાર વેદાન્તી અને જૈને એ સર્વે પરમેશ્વરના સેવકો છે, ૫. રંતુ કેઈપણ ધર્મમાં પરમેશ્વરની પાસે કોણ કહેવાય અને દૂરના સેવકો કોણ કહે વાય તેની થોડી સમજની જરૂર છે.
જૈન જે બહિરાત્માને છોડી અંતરાત્મવાળો હોય જે નિશ્ચય સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરી પિતાના આત્મામાં પરમાત્મા જેતે હેય તેજ પરમેશ્વરને મંત્રી કહેવાય અને ને પાસેને સેવક ગણાય હવે જેઓ અંતરાત્મ નથી. પરંતુ પિતાની શુભમતિથી પરમેશ્વરને ઓળખી તેમાંજ શ્રધા રાખી દ્રવ્ય સમ્યકત્વ પામે છે એવા શુભવૃતિ વાળા જેન બાંધ તથા અંતરાત્માને બહિરાત્માને છેડે છે. અને પરમાત્માને ગ્રહણ કરે છે તેમ આ દ્રવ્ય સમ્યકત્વવાન અન્ય દેવલ છેડે છે અને જિનદેવને ગ્રહણ કરે છે આવા દ્રવ્ય સમ્યક્ત જૈનપણ પરમેશ્વરના સેવકે છે અને કોઈ સેનાધિપતિ નું તે કોઈ સૈનિકનું કામ કરે છે. તથાપિ આપણું મુમુક્ષુ છે. તેમજ ત્રીજે વ– જે રાજાના જેવો હોય છે. તેમ પ્રત્યેક ધર્મમાં દેવની ઓળખાણ નહિ પરંતુ જે પ્રવાહથી-કે જન્મ પ્રાપ્ત થયું તે દેવ એમાં શ્રદ્ધા રાખી પ્રવર્તતા જૈને પણ જો કે ઘણું દૂરના છે તે પણ પ્રભુના સેવકો છે.

Page #105

(૧૩) વળી જૈને નિશ્ચય સમ્યકત્વવાન હોય તે પરમેશ્વરના નજીકના સેવક કહે વાય. સાંખ્ય જડ–ચૈતન્યમાં વિવેક કરનાર વિવેક ખ્યાતિવાળો હોય તે પરમેશ્વ
ના નજીકના સેવક કહેવાય. વેદાન્તીઓ જીવન મુકત થયા હોય તે પરમેશ્વરના નજીકના સેવક કહેવાય ક્રિશ્ચને ક્રાઈસ્ટને એટલે પુર્ણ પવિત્ર આત્માને પોતામાં દેખતા હોય તે પરમેશ્વરના નિકટના સેવક કહેવાય વગેરે વગેરે.
જેમ રાજા પાસે સુખ પામવાની ઈચ્છાથી ફૂટનું પાસેનું સેવકપણું માણસે ભગવે છે તેમ ત્રણ લોકના નાથ પરમેશ્વર પાસે પરમ સુખ અથવા અનંત આ નંદ ભગવે છે. જેમાં રાજ્ય સેવકે પરરાજયના દુ:ખમાંથી છુટવા મુક્ત થવાની ઈચ્છાવાળા છે. મુમુક્ષનો અર્થ મોક્ષની ઈચ્છાવાળા બંધન મુક્ત થવાની ઈચ્છાવાળા કર્મ મુકત થવાની ઇચ્છાવાળા સર્વ મુમુક્ષુઓ છે. અને પરમ મુક્ત. એવા પરમેશ્વરના સેવકે છે.
રાજા પ્રમાણિકપણે, એટલે મન, તન, વચન, અપ કરી કરતાં પ્રસન્ન થઈ આપણને જમીનમાંથી નીકળતાં કંઈક ધનવડે જમીનમાં ઉગતાં કંઈ ધ્યાનડે અને જમીન કંઈ કટાથી એટલે થેડી ધરાવડે આપણને સંતોષે છે. અને પિતે આપણી સેવાથી પ્રસન્ન થઈ આપણે જેથી પ્રસન્ન થઈએ તેવું આપે છે. તેજ પ્રમાણે ઈશ્વર આ જમીન, આ જમીનમાંથી નીકળતું ધન અને ધાન્ય સેવક જેવી જેવી તેની સેવા કરી તે તેના પ્રમાણમાં તેને આપે છે. આપણે જેને પુણ્ય કે શુભ માર્ગ કહીએ છીએ, તે પણ ઇચ્છાની સેવા છે. તે સેવાના બદલામાં ઘણું રત્નો છે ઘણું ધન, પ્રાપ્તિ, ઘણું ધ્યાન પ્રાપ્તિ આપે છે. તેમજ જેઓ ઈશ્વરની પણ પરમેશ્વરની સેવા બજાવે છે તેજ પાસેના સેવકે છે. તે જેઓ ઈશ્વરની પ્રમાણિક્ષ્મણે નોકરી બજાવતા હોય, એટલે કાતિ આ મન, તન, વચન, પરમેશ્વરના છે. એમ જાણી તેમને અર્પણ કરી ખરા અંતઃકરણ પૂર્વક અવ્યાપક રહી શુભ ક્રિયાજ તેમના પરમેશ્વરની તેઓની સેવા તરીકે જેઓ તે હોય છે. તે તે પણ મુમુક્ષુ સેવક છે પણ દૂરના છે. પરંતુ આત્મા પરમે
વરને પરમાત્માને અર્પણ કરી દે છે. તો પછી મન, તન, વચન, હૃદય, સર્વ કાળે તેને અર્પણ થવાથી વગર મહેનતે આત્મા આ સહજ સ્વભાવે પરમેશ્વરની સેવા થઈ મુમુક્ષુ સેવક સત્વર મોક્ષ પામે છે. - ૧ ઇશ્વર એટલે જડ પદાર્થ ઉપર રાજ્ય ભેગવે તે એવો જે પોતાના કમે ઇદ્રથી પણ મેટ અને રજાથી પણ મોટે થાય છે. પરંતુ પરમેશ્વર તે તેજકે ઉપર કહ્યું એવા આત્માનો પણ ઇશ્વર એટલે અવ્યાપયુક્ત પરમેશ્વર છે.

Page #106

(૧૪) પ્રથમનો સેવક ઈશ્વરને, શુભ, તન, મન, વચન અર્પણ કરે છે. પહેલાની પ્રવર્તિ ઈશ્વર તરફ દૃષ્ટિ હોવાને લીધે, પુણ્ય જાણી શુભ જ થશે અને બીજાની. પ્રવતિ પરમેશ્વરમાંજ હોવાથી નિર્જરા તરફ ફરી મોક્ષ પામશે. ક્રમે પહેલા માર્ગ પણુ-મેક્ષ માર્ગમાં વડાવા રૂપ હોવાથી નિર્જરા માફ લઈ મુમુક્ષુ દૂરના સેકને પણ નિકટ બીનાપર નજીક સેવક નામ માત્રથી ગવષ્ટ જને પરમાત્માને કરી જાણી શકે ? .. नाम मात्रेणयेदृप्ता ज्ञानमार्ग विवनिताः
ન પયંતિ વરાત્માને તેથજાવ જારે છે ? ' અનુવાદ–૧૩ મે, જેઓ તે પરમાત્માના નામ માત્ર કરી ગવિષ્ટ બની ગયા છે, અને જ્ઞાન માર્ગથી વિમુખ છે તેઓ ધૂવડે જેથી સર્વને જોઈ શકતા નથી તેમ પરમાત્માને જોઈ શક્તા નથી.
વિવરણ–આજકાલ ઘણુક હિંદુઓ, ઘણાક મુસલમાન, ઘણુક પારસીઓ, ઘણું કિશ્ચયને ઘણું વિષ્ણુ ઘણુ શિવ આમ ઘણું માનવ પ્રજા એમ કહે છે. અમે પરમેશ્વરને માનીએ છીએ. આ માનનારા આઈશ્વરને જોયા વિના જ એવાકાર્યકરી રહ્યા છે. તેમાંનામમાત્ર માં સેવ અભિમાન કરી રહ્યા છે કે, અમે પરમેશ્વરને માનનારા છીએ આસ્તિક છીએ, આવા ગર્વિષ્ટ બરાબર પિતાનું ઉપહાસ્ય કરાવે છે, એક રાજાનો નકર હોય અને જેની નોકરી કરે છે, તેને જેવાજ ન પામ્યા હોય. છતાં અમે તેના સેવક છીએ એમ કહે છે. કેઈએ કહ્યું કે પરમેશ્વર છે, અને તમે તેના નેકર થાઓ તે તેઓ બિચારા તેમના નકર થયા છે, સેવકે બન્યા છે; પરંતુ પોતાના સેવ્ય પરમેશ્વરને જેવાને શક્તિવાન થતા નથી. તેઓને આખું જગત પ્રત્યક્ષ લાગે છે, પણ પોતાને સેવ્ય પરમેશ્વર રાજા શેઠના પ્રત્યક્ષ દર્શન થતાં નથી. તેવા સેવકને તેવા ગર્વિષ્યનું અભિમાન ઉતારવા તેઓ પરમેશ્વરના સાક્ષાત કરવાનું અભિમાન લીધે અન્ય અધિકારી છે, એ પચે છે. એવું દેખાડવા ઉપાધ્યાયજી કહે છે કે તેઓ જેમ સૂર્ય વિદ્યમાન હવા છતાં ઝળઝળઝાળ ઝળ પ્રકાશતે છતાં પણ ઘુવડોને દેખાતો નથી. કારણ કે તેમની આંખે સૂર્યના તેજમાં વીંચાઈ જાય છે. તેમ પરમાત્મા ને પરમતિ સૂર્યની માફક દિ દશનાનાજ નહિ ગ્રીષ્મ રૂતુમાંજ નહિ, પરંતુ રાત દહાડે બહિઋતુમાંજ અને સર્વ જન્મમાં તેમજ

Page #107

(૧૫) સદા સર્વકાળ શાંતિ જાતિ ગર્વના અંધારા આવી જવાથી પરમ
તિરૂપ પરમાત્માના દર્શન કરી શક્તા નથી. ' પ્રભુદર્શન પ્રત્યક્ષ થવા કેવાં સુગમ છે? કે આ દિવસ ઘણું કરી સર્વ વ્યવહારો કરે છે, તે સૂર્યના પ્રકાશવડે થાય છે, એવું કંઈ જાણતાં છતાં પણ સૂર્યની સામા દષ્ટિ આખા દિવસમાં થોડાજ કરે છે. પરંતુ દષ્ટિ કરનારને ઉગેલો પ્રકાશમાન સૂર્યન દેખાય એવું કંઈ નથી. પરંતુ આ સૂર્યને પણ સૂર્ય એવો પરમાત્મા જે વડે એ આકાશમાને સૂર્ય અનંત વિ, આખું જગત સર્વ પ્રાણીઓ પ્રકાશબળે જણાઈ રહે છે. આ દેહ આ લાલન વિગેરે સર્વ દશ્ય થઈ રહે છે. તેમાં જોતાં–તે પરમાત્મા જોતાંજ તે દશ્ય થાય છે. તે ચૈતન્ય પિતાના પરમ–વિશુદ્ધ ચૈતન્યની તિજ સર્વત્ર શાંતિજ દેખે છે. અને પછી મન, ઇદ્રિયવડે જાણવું તે પરોક્ષ લાગે છે. પ્રત્યક્ષ કે પરમાત્મા છે. જગત તે પક્ષ છે; એજ વિદેહયુક્ત શુદ્ધ સમ્યક્તવાન, અંતરાત્મા નિજાનંદીજ પરમેશ્વરને નિકટનો સેવક હાઈ પ્રભુનેજ ચક્રવાક પેઠે નિહાળીને પ્રભુના ગુણજ્ઞાન: સાદિ અનંત કાળ સુધી, “એક શ્વાસમાં સવાર ” ગાયા કરે છે.
હા, પરંતુ પરમેશ્વરના જ્ઞાનમાર્ગથી વિમુખ, એટલે પરમેશ્વરને નહિ જેનારા કે નહિ ઓળખનારા હોવા છતાં તેની સેવા-જે પરમેશ્વરને પ્રત્યક્ષ દેખી રહ્યા છે એવા જીવનમુક્ત ગુરૂના કહેવાથી પરમેશ્વરની સેવા કબુલ કરે છે. અને ગર્વિષ્ટ નથી થતા. તેઓ ઈશ્વરની સેવા નહિ કબુલ કરનારા કે પિતે શોધ પણ નહિ કરનારા કરતાં ઘણું સારા છે. તેઓ રાજાને જેવા પામતા નથી પણ આત્માનુભવી એવા ગુરૂ મહાત્માની સેવા પ્રભુ પ્રત્યર્થ કરે છે. અને આશા રાખે છે કે, ગુપાવડે અમે પ્રભુ ચરણે પહોં. ચશું. અમે ગુરૂપુત્ર છીએ. તો પિતા. પિતાનો પૂર્ણ વાર અમને આપશેજ અથત પરમેશ્વર અમને દેખાડશેજ. આ સ્થળે કહેવું જોઈએ. પરમેશ્વર જે કોઈ કાળે અસ્ત ન થાય એવા સૂર્યના સૂર્યરૂપ છે. તેને સાક્ષાતકાર કરે તે સરલમાં સરલ છે. કારણકે સૂર્યને જોવાને આંખ ઊંચી કરવી પડે છે. પરંતુ સર્વત્ર પ્રકાશી રહેલો–આ જ્ઞાનરૂપ સૂર્ય તે આત્મામાં પિતામાં જોતાં જ સર્વત્ર દેખાઈ રહે છે. જુઓ, આત્માજ આ જડ જગતના પરમાણુઓને જાણીને તેને ગ્રહણ કરી માટી થયો, પથ્થર થયો, પાણી , અગ્નિ થયે, વાયુ થયો, વનસ્પતિ થયો, કીટ થ, પતંગ થયે, પક્ષી થયો, મત્સર થયો, પશુ થયે મનુષ્ય થ, દેવ થશે,અને ઈદ્ર પણ છે. તે અવસ્થાની ઋદ્ધિસિદ્ધિ પણ મેળવી. એ સર્વ કેના પરાક્રમ તે ને શરીર ગત,આત્માનાજ, આપ આત્મા સર્વ શક્તિવાન છે. પશુના રાજા સિંહ,
૧૪

Page #108

( ૧૦ )
સિદ્ધને વશ કરનાર માણસ, માણુસને નમાવનાર દેવ, અને દેવને પ્રણામ કરાવનાર ઇંદ્ર, વિગેરે થવું એટલે મનુષ્યમાં રાજા થવુ,દેવલાકમાં ઇંદ્ર થવું, અને તેના શરીરે ઘડવાં, એ સર્વ આત્માનીજ શુભ ક્રિયા છે. એટલુ જ નહિ પણ સ્વયંપ્રકાશ આત્મા ત્રણ જગતના સર્વ જીવને દર્શનીય દેહમાં યોગ્ય તીર્થંકરરૂપ થાય છે તે પશુ આત્મા. આમ આત્મા અનંત સૂર્યથી પણ શ્રેષ્ઠ છે, અને પ્રત્યક્ષ છે. જડ, માયા, અશકત અને પરેાક્ષ છે. માટે ચક્રવાકની પેઠે પરમેશ્વર નજ દેખવે, ઇશ્વરને જ્ઞાનમા ંથી જેવા છે તેવા જોયા વિના ગર્વ કરવા નહિ, કે અમે ઇશ્વરને માનનારા છીએ. અમે અમારા ગુરૂના વચનમાં શ્રદ્ધા રાખીએ છીએ. કારણકે તેઓને પરમેશ્વર પ્રત્યક્ષ છે, અને અમને એ વચનમાં શ્રદ્દા છે, આમ ગવ રહિત થવુ`. ચૈતન્યજ પ્રત્યક્ષ છે. જગત પરાક્ષ છે. દેાદિ જડ પરાક્ષ છે. જુઓ, હું હમણાં એટલું ધ્યું. તેમાં કાણુ ખેલે છે ? માઢું ? નહિ એતે જડ છે, પણ હું એટલે ચૈતન્ય જડ એવા મેઢાથી મારા એટલા ચૈતન્યના અંતરગત ભાવ પ્રકાશું છું તે મારૂ એટલે ચૈતન્યનું ખેાલવુ છે. હવે હું જે આ મણીમા સાથે વાત કરૂ હ્યુ, તે શું હુ' એમના શરીર સાથે વાત કરૂ ધ્યુ? નહિ, એનું શરીર તા જડ છે, પણ એમના-ચૈતન્ય સાથેજ વાત કરૂં છું, આમ હું ચૈનન્ય; તે મણીબા ચૈતન્યની સાથે વાત કરીએ છીએ, ખાલીએ છીએ, દેખીએ છીએ, માત્ર આંખ સાથે તેમનુ જડ શરીર દેખાય છે. પરંતુ ચૈતન્ય તા ચૈતન્યને-પેાતા જેવાનેજ દેખે છે; અનેક પ્રકારના વ્યવહાર કરે છે. અત્રે કહેવું જોઇએ કે, જેમ ભગવતીજીમાં લખ્યુ છે કે કેળી ભગવાન શરીર વિના પણ અન્ય ચૈતન્ય પ્રત્યક્ષ કરી શકે છેતે આપણે પશુ કેવળી થવા પ્રથમ અન્ય ચૈતન્યને શરીર મારફતે અને પછી અન્ય ચૈતન્યને શરીર વિના પણ ચૈતન્ય તરફ દૃષ્ટિ રાખી પ્રથમ પાતામાંજ પાસેમાં પાસે રહેલા માત્માને જેવા કે કેવળી થઇ આપણે પણ વગર શરીરે સવ ચૈતન્ય પૂર્ણપણે જોઇ શકીએ.
શાસ્ત્રમાં કહેલ શ્રમ સફળ કરવા શુ’ કરવુ ?
'श्रमः शास्त्राश्रयः सर्वो यज्ज्ञानेन कनेग्रहिः ।। ध्यातव्योऽयमुपास्योऽयं परमात्मा निरंजनः ॥ ॥ ॥ ૩૪ ॥ અનુવાદ—જેના જ્ઞાનવર્ડ શાસ્ત્રસબંધી સક્લ શ્રમ ફુલપ્રાપ્ત ફરે છે,તે નિર્જન પર્માત્માનું ધ્યાન કરવુ તેમનીજ ઉપાસના કરવી.

Page #109

(૧૦૭)
વિવરણ–ચાકરણ છંદ, કાવ્ય, કાદંબરી, કેષ, કલ્પન્યાયશાસ પોગશાસ્ત્ર, અધ્યાત્મશાસ્ત્ર વગેરેમાં ઘણેજ શ્રમ કર્યો હોય તે સર્વે પ્રકારના શ્રમ ફલવાન ત્યારે થાય છે કે નિરંજન પરમાત્માનું જ્ઞા ન કરવાવડે શરીરમાં શેધ ન કરી, જેટલો જણાય તે તેટલાની સાથે એકતા કરતા જવી, અને જેટલું જણાય, તેટલાની ઉપાસના કરવી, તેનું ધ્યાન પણ ત્યાં જ કરવું,
જેટલા જેટલા શાસ્ત્રજ્ઞાન તેટલા મિંડા છે. બધા નકામા છે. પરંતુ જેમ મિંડા ઉપર એકડે ચડતા બધા મિંડાની રકમ પણ મૂલ્યવાળી થઈ જાય છે, તેમ આત્મજ્ઞાનવડે અંતરાત્માવડે પરમાત્માનું જ્ઞાન કરાવે તેજ તે કામના છે. એકપર મીંડ ચડતાં દશ અને દશપર મિંડુ ચડતાં ૧૦૦ થાય તેમજ ૧૦૦૦૧૦૦૦૦ વિગેરે વિગેરે.તેમજ સર્વ પ્રકારના જ્ઞાન આત્મજ્ઞાન પૂર્વક હોય તે જ તે સફળ કહેવાય. નહિ તે ફલ વિનાના-પુષ્પ વિનાના-ઝાડ જેવા સમજવા. તે કહેવાતા જ્ઞાન જુઓ, વ્યાકરણ શુદ્ધ શબ્દો શીખ્યા હોઈએ, પરંતુ આત્માનું જ્ઞાન ન હોય તો તે શુદ્ધ શબ્દો પણ ફેનેગ્રાફની પેઠે વગર વિચારે છેલાતા નથી શું ? જુઓ, ઘુવંશ શીખ્યા. પરંતુ જે આત્મા પુણ્ય કરી રામચંદ્ર રૂપે થયા; તે આત્માનું જ્ઞાન ન હોય તે; તે શું પોપટનું જ્ઞાન નથી શું ? આજ પ્રમાણે ન્યાય વિગેરે સકલ શાસ્ત્રો આત્મજ્ઞાન વિના જીવ વિનાના, સ્પિરિટ વિનાના જડ જેવા છે, બોખાં છે, માટે આત્મજ્ઞાન હોય; અને પછી વચન શુદ્ધિ કરનાર ઉચરાતાં તે શબ્દો મોતીને જેવા સુશોભિત તેથી થતા ગાન સર્વ પ્રાણી માત્રના મનને હરનાર તેનું દિવ્યગાન તેથી અર્થ ને સમુદ્ર જેવા ગંભીર તેનો રસ શેરડી જેવો મીઠે વિગેરે જણાશે, માટે તે બધા આત્મા વ્યાકરણાદિ આત્માને અર્થે છે.
અમારું તો એમ માનવું છે કે પહેલા રૂપિયા કે પહેલાં તીજોરીવ્યવહારમાં પહેલા રૂપીયા કમાવાય. અને પછી તીજોરી લેવાય. તેમ પહેલાં આત્મજ્ઞાન પછી સાહિત્યજ્ઞાન તથાપિ એટલું તો ખરું જ કે, પહેલાં સાહિત્યજ્ઞાનનાં મિંડા આવડ્યાં હોય તે એકડે એક શિખતાં તે પણ પછવાડે પણ કામે લાગે છે. પણ ત્યાં સુધી એકડો આવડ્યા સુધી તે નકામાં રહે છે માટે પહેલાં એકડાનું જ્ઞાન આપી પછી મીંડા શીખવાનું કહીએ છીએ.
ત્યારે આત્મજ્ઞાન બાળકને કેમ આપવું? સાત-આઠ દશ વર્ષના છોકરાને આત્મ જ્ઞાન આપવાને અનેક માર્ગો છે. પરંતુ તેમાંથી અત્રે એક બે લખવામાં આવે છે. તારા હાથ પગ કોણ હલાવે છે ? એમ બાળકને પ્રશ્ન કરો. એક કહેશે કે ?

Page #110

(૧૦૮)
જીવ. તે છોકરાને શીખવવું કે તું જીવે છે, અને તારાચંદ એ તારા શરીરનું નામ છે. એમ કરતાં કરતાં જે કાંઈ શરીરને થાય છે તે તને નથી થતું. પરંતુ તું તે જાણે છે, જુએ છે, વગેરે વગેરે. પછી એમ પણ શીખવવું કે જીવને અર્થ જીવવું જે કઈ દહાડે મરે નહિ. પણ હમેશાં જીવ્યાજ કરે. ડગલા જેમ નવા નવા પહેરાય, તેમ રારીરરૂપી ડગલા જીવ પેરે છે. પણ તે નાશ પામત નથી, પણ હમેશાં જીવે જ છે. આમ આટલાં આત્મજ્ઞાનના ઘણાંક પાઠ શીખડાવ્યા પછી આત્માનું બળ-વીર્ય વિગેરે દેખાડવું. અને એમ પણ બતાવવું કે કર્મને તેડી એજ જીવ પિતાના બળ-પરાક્રમે પરમેશ્વરરૂનિજરૂપ થાય છે.
કેવા પરમાત્માનું શરણ લેવું? 'नांतरायो न मिथ्यात्वं हास्योरत्यरती चन ॥
ननीयस्य जुगुप्सा नो परमात्मा स मे गतिः ॥ १५ ॥
અનુવાદ જેને અંતરાય નથી, જેને મિથ્યાત્વ નથી, જેને હાસ્ય, રતિ–અરતિ, નથી, જેને ભય નથી, તેમ જેને જુગુપ્સા નથી એવા પરમાત્મા તેજ મારૂં શરણ હે. ૧૫
न शोको यस्य नो कामो नाझानाविरती तथा ॥
નોડવોરા નિવાર, પરમાત્મા સ જે રતિઃ | હૃાા જેને શક નથી, કામ નથી, અજ્ઞાન તેમજ અવિરતિ નથી, અને જેને નિંદ્રાને અવકાશજ નથી તે પરમાત્મા મારૂં શરણ હે ૧૬
रागषी हतौ येन जगत्रयजयंकरौ ॥
सत्राणं परमात्मा मे स्वप्ने वा जागरेऽपिवा ॥ १७ ॥ જેણે ત્રણ જગતને ભય કરનાર એવા રાગ દ્વેષને હણી નાંખ્યા છે, તે પરમાત્મા સ્વમમાં તેમજ જાગૃતિમાં પણ મારું શરણ હે ૧૭
વિવરણ–આ દશ્ય દેહ તે હું નહિ અને તે દશ્ય દેહને જાણનાર તે હું આ ઇંદ્ધિ એ વિષય સાથે વ્યવહાર કરે છે તે ઈદ્રિ
૧ જુઓ જે. માર્ગ પ્રા. પિ. ભા. ૧ લે. પાઠ ૧-૨-૩-૪ ૨ આ ત્રણે ગ્લૅમાં અઢાર દેશે જેનામાં ન હોય તે જ પરમાત્મા એ દેખાડેલ છે માટે એ ત્રણેક તેને અર્થ અને તેનું વિવરણ લખવામાં આવ્યું છે.

Page #111

(૧૦૦) પણ હું નહિ, આ મન, જે વિચાર કરી રહ્યું છે. તે પણ હું નહિ, હું તે મન, વચન, અને ઇન્દ્રિય કાયા વગેરેને અને તેની નાના પ્રકારની ક્રિયાઓને જાણનાર-જનાર છું. એમ જાણનાર તેજ હું એમ તથા અંતરાત્મા સ્થિત થશે. કેઈ પણ ક્રિયા પતે જાણે અને બીલકુલ કરતાં ન હઇએ. જે પૂર્વે કરેલાં વિચારને લીધે કરેલા કર્મોને લીધે વિચારદિ થયા કરે, તો પણ તેની સાથે ભળતાં ન જતાં દૃષ્ટા-જ્ઞાતાજ થઈ રહેવું. આ પ્રકારે અંતરાત્મામાં સ્થિતિ થશે. પછી જે કર્મોવડે દેહાદિની ક્રિયા, મનાદિ ક્રિયા, ઇંદ્રિયાદિ ક્રિયા થતી હતી, તે કર્મોને દૂર કરવા નિકમી પરમાત્માનું શરણ લેવું. જેમ જેમ તેનું શરણ લેવાશે તેમ તેમ તેની નિકટ અવાતું જશે. તેઓ જે માર્ગે ચા
લ્યા તે માર્ગ ચલાશે તેની પેઠે વ્રત ગ્રહણ કરી નવીન કર્મમાર્ગ બંધ કરી; સ્વપ્નમાં પણ આત્મામાંજ રહેવાશે અને તપાદિકરી કર્મો ખેરવી નાખતાં જે દેહાદિ ક્રિયાઓ કરાતી હશે તેમાં પણ કર્મ જતાં પાપ નાશ પામશે, આત્મા-અંતરાત્મા અલ્પ વીર્ય ફેરવતાં ફેરવવા તે પરમાત્માનું શરણ લઈ પરમાત્મા થશે, માટે પરમાત્માનું
સ્વરૂપ રાગદ્વેષાદિમાં નથી; એમ કરી તેવાનું શરણ લઈ તમે પણ તે રાગદ્વેષને દૂર કરશે તો તેવા થશેજ.
ચંતા જેણે અંતરાય કર્મને નાશ કર્યો છે, એવા જેને આપણી પેઠેજ અનંતવીર્ય, અનંત દાન,અનંત લાભ, અનંતભેગ અને અનંત ઉપભેગ રૂ૫ ગુણો ગુપ્ત હતા. અને અંતરાય કર્મને લીધે તે પ્રગટ થતા નહીં હતાં પરંતુ પિતાનું આત્મસ્વરૂપ જાણી પિતાને અનંતવીર્ય છે તે પિતામાંજ છે એવું જણાતાં
એ વીર્ય ફેરવી ફેરવી સપૂર્ણ અંતરાયને દૂર કર્યો. પોતે આમ અંતરાયને છતી જિન થયા હવે આપણે જૈનો અંતરાયને જીતનારનું શરણ લઈ વીર્ય ફેરવી અને તરાયને દૂર કરે જોઈએ. જેમ સૂર્યની આસપાસ ઘર-કાળાં–મેઘ-વાદળાં પાણીથી ભરેલાં હોય, પરંતુ સૂર્ય જરા જોશ મારે કે તે કાળા વાદળામાંથી પણ ઝગઝગતો સૂર્ય જરા દેખાય; અને કાળા વાદળા પણ જરા રસ્તો આપે. તેમ ભેદજ્ઞાન રૂપ સમ્યકત્વ થતાં હું કોણ? એવો કેસરીસિંહ સરખે નાદ કરતાજ જણાઈ આવે છે કે જડ હું નહિ, લાલન હું નહિ, અને તે તો નામ કર્મની પ્રકૃતિ છે. હું તો તેનું જ્ઞાનદર્શન છું, પછી સ્વરૂપમાં રહી તપવા માંડે, તે જેમ વાદળાં પીગળી જાય છે, તેમ કરૂપી વાદળાં પીગળી જઈ સ્વચ્છ સૂર્ય જેવો પડે તે

Page #112

( ૧૦ ) અંતરાય રહિત થઇ રહું. આજ પ્રમાણે મિથ્યા જઈ ક્ષાયક સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કર્યું. આજ પ્રમાણે જ્ઞાનનુ` સ` આવરણુ જવાથી સકલ વસ્તુનું સર્વથા જ્ઞાન થયું; તેથી તેમને આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરનાર નર હું, તેથી પણ હઈ ગયા. શાક પણ ગયા, રતિ પણ ગઇ, અશાંતિ પણ ગઇ; કારણકે એ બધા પર્વતુ–પરના રાગાદિથી થતાં હતાં તે જ્ઞાનાદિને અલિંગિત પેાતાના ચારિત્ર ભાવે રહેતા. ભયને તેમ પણ તેને ભગાડયા અને નિર્ભય થઇ મરણુને પણ તેણે જીત્યું, તે પછી બીજા ભય શા હિસાબમાં ? સકલ સંસારને ત્યા.
નીચેથ—જેને ભય નથી. લાલનને આશ્ચર્ય લાગે છે. કેટલાક જૈનશાસનમાં હેાવા છતાં પણ જિનનું નિર્ભયપણાનું ખરેાખર આલંબન કરતા નથી તેથી સભય રહે છે; નહિ તા જેમને પિતા નિર્ભય, તેના પુત્રા–જૈના સભય હાય ?
વળી જિન એટલે જિતનાર કૈને ? કર્મને-રાગદ્વેષને-મેાડને, તે જો ક કર્મથી ભય પામે, કે રાગદ્વેષથી ભય પામે, કે મેાહથી લય પામે, તે તેનેા જય શી રીતે થાય? જીતના જિજ્ઞાસુએ તે કર્મને મેાહને ભય પમાડી ભગાડવા જોઇએ. પેાતે શામાટે ડરવું જોઇ ? પાપથી ડરવું કે પાપને ડરાવવું ?
ખરે આશ્ચર્યની વાત છે કે, પોતે જૈનો હાવા છતાં પણુ કર્મથી ડરી જાય છે. પણ કમને શ્રી જિનેશ્વરનું શરણ લઇ ડરાવતા નથી.
સંસારથી પણ ભય પામે છે, એવા જૈના છે. સંસારનું કારણુ કપાય છે. કષાય, ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ છે. તે આપણા આત્માના સહજ ગુણુ ક્ષમા તે દેખાડતાં ક્રોધ મૂડીવાળી નાશવા માંડે છે.
તેા પછી ક્રોધથી ખીવું કે ક્રોધને ખવરાવી નિર્ભય થવું. આજ પ્રમાણે નમ્રતાવડે માનને સરલતાવડે લેાલને ભય પમાડી ભગાડી શકાય. એ .કપાય ગયા કે સંસાર પણ ગયા અને સંસાર જતાંજ આત્મા નિર્ભય થઇ રહ્યા. નિજા નંદમાં મહાલતા રહ્યા. વળી તેમને જુગુપ્સા પણ નથી. જુગુપ્સા તિરસ્કાર– દુગચ્છા પુદ્ગલના સ્વભાવ સડણ-પડણ છે. તે જ્ઞાનરૂપ આત્માવડે પેાતાના સ્વભાવને જોઇ જાણી આપ દુ†ચ્છાના પશુ–પરમાત્માનું શરણુ લઇ જય
કરતા ચાલે.
શાક પણ પુદ્ગલના અવયવ વિગેરેથી થાય. આત્મા તે તે તેના અવયવાના જાણનાર છે,એમ સમજી શેકને પણ પરમાત્માનું શરણ લઇ જય કરવા.

Page #113

(૧૧) - બ્રહ્મ એટલે આત્મા, આત્મા એટલે [ અખંડ] આનંદ તેને ઉપયોગ કર નિજાનંદમાં રહેતો પરવતુરૂપ સ્વાભાવિક સંગવિના જે બનતો નથી એવા કામને પણ તે-કામજિત પરમાત્માનું શરણ લઈએ તે જ કરે..
કામને ઉપાય, પ્રથમ સ્ત્રીમાં જે છે તે જ પરસ્ત્રી કે વેસ્યામાં છે. માટે પસ્ત્રીને ત્યાગ કરી સ્વસ્ત્રીમાં રત થવું. અને પર એવી પરસ્ત્રી માત્રના ત્રણ ભાગ પાડવા. પુત્રીઓ, બહેન, અને માતા, પુત્રી જેવી, બહેન જેવી, કે માતા જેવી એમ નહિ, પણ પુત્રીએજ, બહેનેજ અને માતાઓજ આમ કરવાથી પર એવી સ્ત્રીઓમાં પનો ઉદય નહિ થશે. પછી સ્વસ્ત્રીને ત્યાગ કરવા સ્વ એટલે આત્માના રસના ભેગી થવું. યાદ રાખવું કે સાકરમાં મીઠાસ નથી. પણ પરિણામમાં તેમજ કામમાં રસ નથી પણ આત્મામાં એજ રસ વિષય રૂપ પદાર્થમાંથી નીકળી જતાં તેના વિભાગ નીકળી જાય છે. અને તેજ રસ ઓરજરસ થઈ અપૂર્વ સુખ આપે છે. આ સ્વસ્ત્રીને ત્યાગ એ કામગ રૂપે ત્યાગ કરે એટલે સ્વસ્ત્રી ટળી તે પણ બીજી સ્ત્રીઓ સાથે બહેન રૂપ લાગશે. આમ શું પરંતુ પરસ્ત્રી એ સ્વસ્ત્રીને ત્યાગ કરતાં-કામને ત્યાગ કરતાં સ્પર્શદિનો મોટો ત્યાગ થઈ જાય છે, પરંતુ જેટલી જેટલી પરવસ્તુનો આત્મા ઉપભેગ કરે છે તે બધી વસ્તુઓ પરસ્ત્રી છે. તે જણાતા આત્મામાં રાખી હરી પરવસ્તુમાં જતાં છીનાળવું છે. એમ લાગશે. માટે સકલ પરવસ્તુનો ત્યાગ કરી નિજમાં, સ્વમાં, સ્વસ્ત્રીઓમાં, સ્વચેતનામાં આવવું એટલે બ્રહ્મચર્યમાં રહેવાશે. વળી જેને અજ્ઞાન પણ નથી, અજ્ઞાનને પણ જય કર્યો, કારણ આત્માને મૂળ સ્વભાવ જ્ઞાન “જ્ઞાન તેહીજ આત્મા” એમ ઉપાધ્યાય મહારાજજી નવ ધ્વજની પૂજામાં કહે છે. પરંતુ પરવસ્તુના સંગથી વિભાવિક ઇશામાં અજ્ઞાન, મોહ લેખાય છે. માટે હું તે જ્ઞાન છું કારણ ચેતન છું. અજ્ઞાન એ પુગળને સ્વભાવ છે. તેમાંથી મૂચ્છ,મેહ, જતાંજ જ્ઞાન પ્રગટ થવા લાગશે. અજ્ઞાન રૂ૫ અંધાર જ્ઞાન રૂપી દીવો પ્રગટ થતાં પ્રલાયન થવા લાગશે. માટે પ્રભુનું શરણુ લઈ પોતે પણ સર્વજ્ઞ થવું. કારણ પ્રભુ સર્વજ્ઞ છે. તેના પુત્રોને પણ સર્વજ્ઞ થવું જોઈએ. એજ પિતા પુત્રની શોભા છે. ( આ પ્રમાણે અવિરતિ જઈ વિરતિ નિદ્રા જય ઉજાગર દશાવાળા પરમા
ભાનું શરણુ લેવું. કારણકે નિદ્રા એ અજ્ઞાન છે, દર્શનાવરણ છે, અને ઉજાગર દશા એજ આત્માનો સ્વભાવ છે. તે ઉજાગર દશાવાળા પ્રભુનું શરણ લઈ, દર્શન નિય ઉજાગર દશા પ્રાપ્ત કરવી. રાગદ્વેષે હસ્તે પેન જેણે રાગદ્વેષ હણ્યા છે,

Page #114

(૧૧૨) એવા પરમાત્માનું મારે શરણું છે ? કારણકે રાગ અને દ્વેષ એ બંને દુગુણો છે, દોષ છે, એમને જ આખા જગતમાં ત્રાસ ત્રાસ વર્તાવી દીધો છે. કેઈને ખરૂં સુખ આત્મિક સુખને આસ્વાદ લેવા દેતા નથી. કારણકે જે જરા પણ આત્મિક સુખને આસ્વાદ લીધે કે રાગ દ્વેષને ભાગવું પડે છે. રાગ દ્વેષ આંતર શત્રુઓ છે, માટે તેમને હણવામાં યુક્તિ જોઈએ. પ્રથમ તે તેમનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ. રાગ પરવતુ ઉપર થાય છે. સંસાર માત્રમાં જેટલું જેટલું પર છે ત્યાં જ રાગ હોય છે. કૅપ પણ પરવસ્તુ ઉપર થાય છે, જવા ઉપર થાય છે. જો પર પણ થતા રાગ પણતેના ગળામાં,શરીરમાં,રૂપ, રંગ, વગેરે જોઈને થાય છે અને દેવ તેથી ઉલટું જોઈને થાય છે. જેના પર રાગ થયો. હોય એવી સ્ત્રી ધન પુત્રને જોઈ વિચાર કરે છે, એ જેને હું મિત્રે કહું છું, તેને જોતાં અંદર શું થાય છે. એ મારા કહેવાતા મિત્રોને કંઈ થતાં એટલે દુઃખ થતાં હું પણ દુઃખી થઈ જાઉં છું અને સુખે સુખી થઈ જતો જણાઉં એ શું ? આમ વિચાર કરતાં પિતાની અંતરમાં રહેલી એક પ્રકારની લાગણી જણાશે એ લાગણી એ રાગ રૂપ લાગણી-રાક્ષસીને પણ હણવાની છે.
જે રાગ પિતાના મિત્રને દુ:ખી જોઈ દુઃખી રહે છે અને સુખી જોઈ સુખી રહે છે, તેમ છેષ પોતાના શત્રને દુ:ખી જોઈ સુખી અને સુખી જોઈ આપણને દુઃખી બનાવી દે છે. આમ પોતાથી પર એવા શત્રુ મિત્ર પર થતી લાગણીને લીધે માણસ સંસાર સમુદ્રમાં ભટકી રહ્યા છે. કોઈ કહેશે કે રાગ આત્મા સાથે થાય છે. અને પ પણ આત્મા સાથે થાય છે, તો તે કહેવું સર્વથા વાસ્તવિક નથી. જે તેમ હોય તે આત્મા તે દેખાતું નથી. જીવ તે કઈ દહાડે મરતો પણ નથી. અને મિત્રના મરણથી લેકે રડે ક અને શત્રુના મરણથી હસે કોકેઈ એમ કહેશે કે દેહયુક્ત જીવ પર આપણને રાગ દ્વેષ થાય છે. તે આ કહેવું કાંઈક વાસ્તવિક છે. પરંતુ તે પણ સર્વથા નહિ, ઘણે ભાગે નહિ, કારણકે જેનું દેહ મરણ થાય છે. તે ગયા પછી મિત્રને પણ ઘણેક દહાડે તમે ભૂલી જાઓ છો. તેમ તે શત્રુને પણ ઘણેક કાળે ભૂલી જાઓ છે. શત્રુ મિત્રના દેહ છૂટયાં પછી પ્રતિક્ષણે સંસારમાં એક ઉપર વિશેષ ષ અને બીજા પર રાગ થતા હતા તેમાં પણ કઇ વૃદ્ધિ થતી નથી જણાતી અને જેમ જેમ દિવસ જતા જાય છે તેમ તેમ વિરકૃતિના અંધકારમાં તેઓ કયાંએ ચાલ્યા જાય છે. * પરભવે પણ કેટલાકને તે શરીર બદલાયા છતાં મિત્ર શત્રુને જોતાં કંઈ રાગ કે દેવ થઈ આવે છે. એ ઉપરથી જણાશે કે એ લાગણી કેટલાકને તે જન્માં તરો થઈ જાય તે પણ જતી નથી. ઘણા કાળને લઈને સ્વભાવિક લાગણી જાગૃત થતાં ન ગમે તેવું શરીર બદલાઈ ગયું હોય તે પણ તેના ઉપર આપણામાં સહજ

Page #115

(૧૩) લાગણી થઈ આવે છે, રાગદ્વેષ પણ થાય છે. ઘણાકના જાણવામાં હશે કે કેટલાએ- - છે કે મનુષ્યો કે જેઓને આ ભવમાં આપણે કઈ દિવસે સમાગમ પણ ન થયો હોય
તેવા માણસે ઉપર પણ આપણને રાગદ્વેષ થઈ આવે છે, અર્થાત કેટલાકને જેવાનું ગમે છે ને કેટલાકને નહિં. કેટલાકની સાથે વાતચિત કરવાનું આપણને મન થાય છે અને કેટલાએકની સાથે બીલકુલ નહિ. આના કારણે જન્માંતરનાં ગુમ ભંડારમાં છે, પરંતુ તે કારણોના કાર્યો આપણે આ ભવમાં થતા રાગદ્વેષથી જાણી. શકીએ છીએ.
વિભાવિક વસ્તુઓને જેમ નાશ સંભવે છે, તેમ રાગપ પણ અના િહેવા છતાં વિભાવિક હોવાથી નાશ પામે છે. શબ્દાદિ પાંચ વિષયો અને સાંસારિક બતિઓ, જેના પર રાગદ્વેષની વૃત્તિઓ થાય છે તેવા વિષયોથી અને વ્યક્તિઓથી જે ઘણે કાળ દૂર રહેવામાં આવે તો તે વૃનિઓ નિમિત્ત વિના સુકાઈ કરમાઈને મરી જાય છે. જેમ એક, મનુષ્યને ઓસામણ પીવાનો રાગ હોય અને એ એસામણુ પીવાથી ઘણેજ કાળ દૂર રહે, તે ઓસામણ પીવાની તે રાગવૃત્તિ સુકાઈ જાય આજ પ્રમાણે છેષની વૃત્તિ પણ નિમિત્ત ન મળવાથી સુકાઈ જાય છે.
આ ઉપરથી સમજાશે કે રાગદ્વેષ આત્માના વિભાવિક ગુણો હોવાથી નાશ પામે છે. સ્વભાવિક હોય તો તેમ બને નહિ.
રાગપને જીતવાની એક બીજી યુક્તિ પણ કામે લગાડી શકાય એ યુક્તિમાં રાગ અને દ્વેષને છેતરવાની કળા છે.
જેને જેના ઉપર રાગ થતા હોય તેજ રાગ તેનાથી ઉત્તમ વરતુપર કે તેના થી ઉત્તમ ગુણે પર કરાવતા જવું.
જેને પ થતું હોય તેને તેનાથી અધમ વસ્તુ પર કે અધમ પર પ કરાવતા જવું અંતે પરવરતુ જે અશાશ્વત છે, તેના પર રાગ ખેંચાવી લઈ સ્વવસ્તુ પર લઈ જવો, સ્વગુણે જે શાશ્વત છે તેના પર રાગ કરવો. આથી પ્રશસ્ત રાગને વધારે અને અપ્રશસ્ત અને ઘડાડે થશે. રાગ અત્યંત સુજનોમાં અને હેપ અત્યંત દુર્જન પર રહેશે, પછી વિચારવું કે દુર્જન બિચારે શું કરે ? જડકમના દેશથી અશુભ આચરે છે માટે પી જનને કહેવું કે તારે જેટલા
ષ કરે હોય એટલે બધા એ કર્મ ઉપર ઠેલવને ? ત્યાર પછી એમની પાસે વિચાર કરાવે કે માણસ સારું કે નઠારું શુભ-અશુભ કર્મને લીધે કરે છે માટે

Page #116

(૧૧૪)
રાગદ્વેષની કાઇ જગા હોય તો તે કમ છે, નહિ કે માણસ; માટે તારે માસ ઉપર રાગદ્વેષ કરવા નહિ ત્યાં તે સમભાવે રહેવુ.
આ યુક્તિથી સકળ વેમાંથી રાગદ્વેષ નીકળી પોતાના શુભ કર્માને સય મ જોતાં રાગ એટલા બધા થઇ જશે કે વખતે તમે તીર્થંકર નામકમ બાંધશેા અને અશુભ જડ કમ્મરૂપ દ્વેષ એટલો થશે કે તમને તે જોવા પણ ન ગમે એવા હાવાથી તેને ક્ષયરેાગ લાગુ પડી તે ભાગી જશે.
હવે શુભકર્મ ના પણ ભાગ થતાં તે ખપી જાય છે, એટલે તે સુખ પણ ખુટી જાય છે માટે કાઇ એવુ' સુખ શોધવું કે જે ખુટે નહિ. આમ થતાંજ સૂ પ્રકાશ કે જ્યાં નિરંતર દહાડા છે રાત્રિ નથી એવા સુખવાળુ સ્થળ એટલે એકાન્ત સુખસ્થાન, એકાન્ત આનંદ સ્થાન એવા શુદ્ધ આત્મા તેમાં રાગ થશે અને જયારે પેાતાના શુદ્ધ આત્મામાં રાગ થયા કે કર્માં પલાયન થવાનાજ.
માટે ટુ’કામાં એટલું તો સ્મરણુ રાખવુ કે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપમાં રાગ એ તે સકળ જીવાપર સમાન એટલે સકળ વસ્તુપર સમભાવે હાયછે. ખરૂ' પુછે તો એ રાગ બીજા જીવામાં પણ તેવાજ સ્વરૂપે સમભાવે હાય છે.
બુદ્ધુ મહારાજની દયા એશિયાખંડના પ્રકાશ નામના પુસ્તકમાં તેમજ તેમના સૂત્રામાં અસીમ માલૂમ પડશે. જ્યારે યુદ્ધ મહારાજને નિર્વાણ પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે તે નિર્વાણુના ત્યાગ કરી સકળ જંતુનું દુઃખ દૂર ન વાર જન્મવાનુ` પણ લેય છે એટલુંજ નહિ પણ એ સના મારા બધુ એટલે સકળ જીવા નહિં, આ ભાવના ને કે ધણી ઉંચી છે, પણ સર્વ જીવામાં એક જીવ છે. રહી જાય છે અને તે તે પેતે. આમ પેાતાને લેતાં કાઇનું કલ્યાણ રહી જતું હેાય—કાઈને માટે એન્ડ્રું લક્ષ અપાતુ હોય તે ભલે
પોતાને માટે કદાચ થાડા બેદરકાર રેહેવાય, સમષ્ટિ ભજો છે. ત્યારે કાઇ એવુ વીર્ય ટલું કલ્યાણ કરવા છતાં પણ તે અનંતનુ
સ્ફુરે
પરંતુ પાતા સુદ્ધાં જ્યારે સ પર છે કે જ્યાં જેટલી જરૂર હાય, તેઅનંતજ રહે છે.
થાય ત્યાંસુધી વારં દુ:ખો હું ભાગવું,
આ ઉપરથી એમ લાગે છે કે, સ્વદયાથી તેં શરૂઆત જેવી સ્વદયા તેવી અને તેટલીજ સર્વ વેાપર દયા; એમ વિક્ષેપ આવતા નથી. એટલા માટે જૈતી વિચાર સ્વયાના પટ્ટા ધારણે એવી ભાવના કરે છે કે ‘સવ્વી જીવ કરૂ' સાશન રસી’ આમ ભાવના થતાં પાતે તીર્થંકર થાય અને ખુદ્ધ મહારાજ પણ, પર ઉપર અસીમ કયા કરતાં કરતાં પાતા
કરી હોય, અને કરવાથી કાઇ વખતે

Page #117

(૧૧૫) પર દયાળુ થશે, અને તે દયાપૂર્વક પછી સર્વ જીવો પર દયા કરશે તે તે જીવ પણ કેવળી થાય એમાં આશ્ચર્ય નથી.
જે જીવો પ્રથમ પદયાથી શરૂ કરી, છેલે સ્વદયાપર આવે છે તેઓ ખોટા છે એમ કહેવાનો હેતુ નથી. કારણકે સમુદ્રમાંથી વરાળરૂપે ચડેલું પાણી આકાશમાં વાદળાં થઇ, પર્વતપર વસી ત્યાંથી નદી રૂપે પ્રવાહી અંતે નિજસ્થાન એટલે સમુદ્રમાં આવશે.
હવે જિન શાસનની ખૂબી એ છે કે પહેલા સ્વદયા અને પછી પદયા. પહેલા જમણે કાન અને પછી ડાળે. •
અને કહેવું પડે છે કે પ્રથમ પદયા કરનાર દયાને પિતાના અંતરમાં યથાર્થ ઓળખ્યા વિના પિતાને ભુલી જાય છે, તેમ સ્વદયા કરનારા પણ કેટલાએક પરને ભુલી આપમતલબીયા બની જાય છે. પરંતુ સ્વદયા કરતાં પરને હાનિ બીલકુલ ન થાય તે જ તે ખરી સ્વદયા છે તેમજ પદયા કરતાં સ્વને બીલકુલ હાનિ ના થાય, પરંતુ આનંદ રહે તો જ તે ખરી પરાયા છે.
ધ્યાનમાં ચડતાં દયા સ્વપને ભુલાવી, ધ્યાનીને દયારૂપ જ્યારે બનાવે છે, ત્યારે સ્વપરનાં વિચાર વિના જ્યાં દુઃખ હોય છે ત્યાં દયા આવી દુ:ખીને શાંતિ આપે છે, પછી તે સ્વને છે કે પરને
આમ રાગ દ્વેષને જય સરલ લાગે છે. પરંતુ ઉપર કહેવામાં આવ્યું કે જિનશાસન મહા પુણ્યને પ્રાપ્ત થયું તે અને તેમાં પ્રથમ સ્વદયા કરવાનું સાંભળ્યું એ પણ ઠીક પરંતુ જ્યાં સુધી સ્વદયા કરતા ન આવડે ત્યાં સુધી સ્વદયા બોલવા રૂપ છે કારણકે સ્વદયામાંજ પરદયા - માઈ જાય છે એમ શાસ્ત્ર કહે છે. શ્રી વીરભગવાન પિતાને શ્રી મુખે કહે છે કે
જ્યાં સ્વદયા છે ત્યાં પરદયા આવી જાય છે. અને તેને આપણી વિચાર દૃષ્ટિએ જોતાં આપણને પિતાની મતિ પ્રમાણે પણ યોગ્ય જણાય છે. માટે સ્વદયાનું અભિમાન રાખી પરને નિંદવા નહિ. પણ પરી પણ દયાજ કરવી અને ન થાય તે મધ્યસ્થ રહેવું.
જુઓ કેટલાક આપણું પવિત્ર થતાં જેનેશ્રાવક જેનો માત્ર કેટલીક વનસ્પતિને ત્યાગ કરી, રાત્રિ ભોજનનો ત્યાગ કરી, પોતાના આત્માને પાપ કરતે બચાવે છે. પરંતુ તેમ કરતાં તે વનસ્પતિના છે અને રાત્રિ ભોજનમાં મરતાં ત્રસ છે પણ બચી જાય છે. આમ સ્વદયા સાથે પરયા પણ જેટલે જેટલે અંશે

Page #118

(૧૬).
દયા આવી હોય તે તે તેટલે અંશે પદયાથયા કરે છે. પરંતુ આમ સ્વદયા શીખનાર મારો જૈન બાંધવ કે બહેન બીજા અન્ય દર્શનીય જેઓ રાત્રિ ભોજન કરે છે, જેઓ વનસ્પતિ ખાય છે, તેઓની નિંદા કરે છે તેમ થવું જોઈએ નહિ. આ વખતે જેવું કે તેવું પૂલ સત્ય કેટલું પાળે છે, અચેરીમાં કેટલે ચડ્યા છે. બ્રહ્મચર્ય કેટલું સાચવે છે, એ જોઈ તેમને પણ તેટલે અંશે જૈન સમજી તેઓના ગુણનું અનુમોદન કરી પિતે તેમના જેવા થઈ આપણું દયાના ગુણના રસિક જેઓને કરવા તેમાં લાભ છે. માટે અને તે સર્વથા ત્યાગ થવું જોઈએ કારણકે સ્વદયા પણ ત્યારે પૂર્ણ થઈ કહેવાય કે સત્ય બેલાય,ચોરી ન કરાય, બ્રહ્મચર્ય પળાય અને પરવસ્તુનું મમત્વ ત્યજાય.
- સ્વદયાવાળાએ આ વાત ભુલવી જોઈએ નહિ કે અસત્યના બાણથી વીંવાને બદલે વાણી સત્યના મુક્તા ફળોથી વધાવે, ચેરી સ ભેળસેળ વગેરેને કાદવ જઈ પ્રમાણિકપણાના સ્વચ્છ જળે નવાય, વિષય વાસનાનુંવિધ તજ, બ્રહ્મચર્ય કે આત્મ રમતાજના આનંદમાં મહાકાય. તેમજ લેભની ખીણમાં પકડાયા વિના સંધના શિખરે ચડાય, ત્યારેજ શુદ્ધ સ્વદયાવાળા ગણુઇએ. માટે જૈન હોય કે બાધ હોય. વેતાંબર છે કે આશાંબર હોય, પણ દ્વેષ કરવા ગ્ય કેઈ નથી. - સ્વનામાં કે જાગ્રતમાં જ્યારે સર્વ ઉપર સમભાવ રહે, ત્યારેજ કથાણકારક સિદ્ધિ છે.
તે વળી રાગદ્વેષ જેને નથી એવાના ચરણનું શરણ લેતાં જેમ ચમરેન્દ્ર. શકેન્દ્રના ભયથી બએ, તેમ જૈનબાળકે પણ જિનનું શરણ લેતાં રાગદ્વેષથી બચે. ગમે એટલાં બકરાં જંગલમાં હોય, પરંતુ સિંહના નાદથી નાશી જાય, તેજ પ્રમાણે ગમે તેવા રાગદ્વેષ હેય તે પુરૂષ સિંહ એવા જિનના સ્મરણથી નાશ પામે.
આમ રાગટ્રેપ ગયા પછી શું કરવું તે શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજ હવે
આપણને પરમાત્માનું રૂપ સિદ્ધ કેવી રીતે થાય છે?
उपाधिजनिता नावा ये ये जन्मजरादिकाः ।। तेषां तेषां निवेधेन सिद्धं रूपं परात्मनः ॥ १७ ॥

Page #119

(૧૧) અનુવાદજન્મ–જરા-મરણ-વગેરે જે જે આત્માને (વળગ્યાં) છે. તે સર્વ ઉપાધિઓ ઉત્પન્ન કરેલા પદાર્થો (ગે) છે માટે તેનો નિષેધ કરવાથી પરમાત્માનું રૂપ સિદ્ધ થાય છે.
વિવરણ –સર્વ રાગ દ્વેષને વીર્ય ફેરવી ફેરવી સર્વ સમભાવે કે મૈત્રીએ તેને જય કર્યા પછી આ જન્મ-જરા અને મરણ વગેરેને નિષેધ કરે,
જ્યાં દેહ એ હું છું એવું ભાન ચેતનમાં હોય છે, ત્યાંસુધી દે. હના જન્મને યોગ્ય પરમાણુને ઉપચય થઈ જાય છે. માટે દેહ એ હું નહિ, હું તો આત્મા એમ સ્થિતિ કરતાં દેહ ભાવ પ્રથમ છૂટી જાય છે. અને જે દેહ છે, તે આત્માને ઉપાધિરૂપ છે. એમ સમજવાથી તેના પર રાગ ગયાથી કર્મ ભેગવાઈ જઈ પરમાત્મ સ્વરૂપ પમાય છે. દેહ એ આત્માને ઉપાધિ છે અને દેહને જન્મ-જરા-મરસુરેગ-વ્યાધિ આદિ ઉપાધિ છે, માટે ઉપાધિને નિષેધ થતાં જન્મ જરા અને મરણાદિ રેગોને પણ નિષેધ થઈ આત્મ સ્વરૂપ પિતાના નિજ સ્થિતિમાં સિદ્ધ થઈ બિરાજે છે.
બરોબર આવે અનંત જ્ઞાન એજ આત્મા, અનંત દર્શન એજ. એમ આત્મ અને આનંદ એજ આત્મા અનંત વીર્ય એજ આત્મા હોવા છતાં આ દેહની ઉપાધિવડેજ અત્યાર સુધી હું ભૂલી દેહ થઈ ગયો. કે આવા જ્ઞાનરૂપ આભાને પણ જન્મ જરા મરણ છે. એમ સમજાઈ ગયું માટે બાંધ–વીર પુત્ર યાદ રાખજો કે ઉપાધિને નિવૃત્ત કરતાં તેના દોષો પણ નિવૃત્ત થઈ જાય છે. રાજાને જય થતાંજ તેના સિપાઈઓને પણ તેના ખુશામતીઓનો પણ નાશ થાય છે. સર્વ સંસારનું મૂળ રાગદ્વેષ અને રાગદ્વેષ બનેને શાંત કરી ઠરી જ દેવાને ઉ. પાય સમભાવ. આમ થયા પછી સર્વ જીવોમાં સમભાવ હતો. એટલે સર્વ દેહ સહિત સમભાવ હતો. તે આપેલ દેહમાંથી સમભાવ મૈત્રી–ઉપાડી બાકી રહેલા જીવ એટલે આત્મામાં આવવું એટલે કે, અમે બધા આત્મા છીયે. દેહે નહિ આમ થતાં પ્રથમ દેહભાવ અને પછી દેહ પણ મરી જઇ નિરપાધિક થતાં પરમાત્મ રૂપ શુદ્ધ થાય છે. અંતરાત્મા આમ પિતામાંજ પરમાત્મત્વ સાધી બળરૂપ થઈ રહે છે. અહીં એક દેહભાવ જતાં જે આત્મભાવ જ્ઞાન ભાવ પ્રગટ જે આનંદ સાગર સાંપડે. તેનું સ્વરૂપ આપણે તે શું પણ પૂર્ણ જેને રાગદ્વેષ ગયા છે, એવા તીર્થકર મહારાજ પણ વર્ણવી શક્તા નથી. માત્ર એમ કહે છે.
૧૬

Page #120

(૧૨૨) સિધ્ધ આવા નથી. ત્યારે કેવા છે. તે તમે બધા અનુમાન કરો તે એટલા માટે આગલા શ્લોકમાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજ પરમાત્માનું સ્વરૂપ અવર્ણનીય છે. તે અવર્ણનીય એજ એનું સ્વરૂપ સમજી કહે છે કે –
સિદ્ધનું ખરું સ્વરૂપ કહી શકાય છે? अतद्व्यावृत्तितोजिन्नं सिद्धान्ताः कययंति तं । वस्तुतस्तुननिर्वाच्यं तस्य रूपंकयंचन ॥१॥
અનુવાદ–સિદ્ધાંત પણ આવું નહિ એવા નિષેધવડે તે પરમાભાનું સ્વરૂપ કહે છે, પરંતુ ખરું જોતાં તો સ્વરૂપ કઈ પણ રીતે કહી શકાતું નથી,
વિવરણ–એક વેળા એક દેડકે અને કાચ બને એક કૂવામાં વસતા હતા, ભેગ જેને કાચ કૂવા બહાર આવ્યા અને બહાર એને સમુદ્ર જેવામાં આવ્યુંઘણે ખુશી થયે કે આપણા વિચારો દેડકાને કુવામાં જઈ કહું છું. કારણકે, કૂવામાં ઘણું અંધારું છે. જળ પણ હવે થોડું રહ્યું છે, કદવ પણ બહુ ભરેલો છે. અને દુકાળ પડ તે લેકે જરા પણ જળ રહેવા દેશે નહીં. માટે આપણે કોઈ પણ યુકિતથી કૂવામાંથી નીકળીએ તો અગાધ–અસીમ–અખુટ સમુદ્રને પામી શાશ્વત શાન્તિમાં સુખમાં પ્રકાશમાં રહીએ, દેડકાએ આ વાત સાંભળી કૂવામાં પતે જ્યાં હતો ત્યાંથી ઠેડડે મારી એક ફટને તફાવતે આવ્યો અને કહ્યું કે તમારે સમુદ્ર આવડે છે કેવડે છે? . એમ હવે કાચ પિતાના પગ પાળા કરીને પણ કેમ બતાવી શકે? માટે કહે છે કે, એથીમેટ એવડે નહિ ત્યારે બે કુટ કુવામાં દેડકે - ઘે, ત્યારે પણ કાચબાએ ના પાડી ત્યારે તે ત્રણ ફુટ કૂદયે ત્યારે પણ ના પાડી ત્યારે તે દેડકે કૂવાની અંદર પાણીમાં એક બાજુથી બીજી બાજુ સુધી સિધેિ કૂદઅને તે બાજુથી આ બાજુએ એમ બધી તરફથી અંદર અંદર આખા કૂવાની અંદરની લંબાઈ પહેલાઈ કૂદી વળે, તે પણ કાચબાએ ને પાડી કે સમુદ્ર એવો નથી.
આજ પ્રમાણે જેને સિધ્ધરૂપ કૂપ મહા સમુદ્ર જોયો છે, તે અનંત જ્ઞાન દ. ર્શન સુખ-જે મને સાક્ષાતકાર થયો છે અનુભવ થયો છે, એવા કેવળી ભગવાને પણ

Page #121

( ૧૨૩ )
પેાતાના સિધ્ધાંતામાં સિદ્ધનુ સ્વરૂપ સંસારરૂપી કૂવામાં રહેલા આપણાં જેવા દેડકાને કૂવાની લંબાઇ પહેાળામથી પણ બતાવી શકતા નથી. કારણ કૂવાની લંબાઇ પહેાળાઇ કે ઉંડાઇના જળના અંત આવે છે, પરંતુ આ સમુદ્રના અંત નથી. માટે ફૂવાના દેડકા જેવા આપણે સ ંસારી જીવામાં એવું એક જ્ઞાન નથી. એવું એક સુખ નથી. એવું એક પરાક્રમ નથી. એવી એકે શાંતિ નથી કે સંસાર રૂપ કૂવામાંથી પોતાની ઇંદ્રિયોને સંકાચી અસારરૂપ કૂવાની ઉપર ગએલા અને સિદ્ધના સ્વરૂપને અનુભવ કરી આપણે ઉપદેશ આપનાર કરૂણા કરનાર કેવળી એકાએક પણ વસ્તુ એવી ોઇ શકતા નથી. કે તેના ઉપાયાથી અપાર સિદ્ધ સ્થિતિ દેખાડી શકાય, માટે સંસારમાં મળતા જ્ઞાનનું સંપૂર્ણ વણ કરી છેવટે કહે કે એવુ' નહિ, ઇંદ્રિયાદિનાં સર્વ સુખને દેખાડી કહેવું એવું પણ નહિ મહાત્મા જનાના જ્ઞાનને પણ દેખાડી કહે કે એવું પણ નહીં, આમ વિશેષ કરી સરૂપે કેવળી પોતે તે સિદ્ધ સ્વરૂપને યથાર્થ દેખી રહ્યા છે. પણ આપણને બતાવી શકે નહીં. માટે આવું નહિ, એવું નહિ. એમ નિષેધતા પરમાત્માનુ` સ્વરૂપ કહે છે. ખરે ખરૂં કહી શકાતુ” નથી, માટે તેના બીજો કાઈ ઉપાય નથી. પરંતુ સંસારરૂપી ક્રૂવામાંથી જો અને તેા કાચબાના કાઇ પગને શરણે જવું. એટલે તેને વળગી પડવુ. એટલે તેમની પાસે નીકળવાની યુક્તિ છે. તે સાથે આપણે પણ સંસાર¥વાના ખામેાચીમાંથી નીકળી આપણે સમુદ્રરૂપ સિદ્ઘતાને પામીએ.
વળી કૂવામાં ને કૂવામાં એટલે સંસારમાં ને સંસારમાં આપણે કૂદવાથી કૂવાની બહાર આવેલા સમુદ્રના દર્શન પણ ન થાય તે! પછી તેમની પ્રાપ્તિની તેા વાતજ શી.માટે કૂવાની ઉંચે ચડવાથી લાભ છે.નીચે જાએ તે ત્યાં પણ્ અસીમ પાણી ઉંચે જાએ તાપણુ અસીમ પણી, સંસારકૂવામાં કદાચ નીચે એટલે તિર્યંચમાં જાઓ, પહેાળાઇએ એટલે માણસમાં રહેા. અને લાંબે એટલે દેવામાં પહોંચા, તે! પણ અસીમ હોવાથી કંઇ અગાધ સમુદ્ર જેવાને સિદ્ધના જ્ઞાન દર્શન વીર્ય કે આનંદને પમાય નહિ. ઉંચે જુએ એટલે કાચબાના વચનમાં જેમ દેડકે શ્રદ્દા રાખવી જોઇએ. તેમ કેવળ પ્રભુના વચનમાં શ્રદ્ધા રાખવી જોઇએ. અને પછી તેઓ કહે કે તું દેહ નથી. પણુ દેહથી ભિન્ન એવે છે; દેહ તેા શાન્ત છે માટે દેહની સાથે એકતા કરવાના પરાભવને છેડવાને સારી પેઠે વ્રત રૂપ દેર ું પકડયું, એટલે પરભાવરૂપ ભારરૂપે તારાથી જેમ જેમ આછે થશે, તેમ તેમ વ્રત રૂપ તપ દોરડાથી બહાર આવતા જઇશ. આમ પ્રભુની શરણમાં રહી આત્મ સ્વરૂપ રૂપ દોરડુ” પકડીએ અને વ્રતરૂપ દોરડાની ગાંઠ કે ગુણ સ્થાને ચડીએ તેાજ

Page #122

(૧૨૪) સિદ્ધરૂપ અગાધ અમુક માત્ર દેખીએ, એટલું નહિ–પણ તેને પ્રાપ્ત પણ થઈ અનંત અનંત જ્ઞાનાદિ અખુટ સમુદ્ર પામીએ.
સિદ્ધ સ્વરૂપ મુખે શા માટે કહી શકાતું નથી. जाननपि यथा म्नच्छा नशन्कोति पुरी गुणान् । प्रवक्तुमुपमानावात्तथा सिखसुखं जनः ॥ २० ॥
અનુવાદ–જેમ મલેચ્છ (પિતાના ગામમાં) કઉપમાનના આ ભાવથી જાણતાં છતાં પણ નગરીના ગુણ વર્ણવી શક્તિ નથી. તેમ સિદ્ધનું સુખ મનુષ્ય વર્ણવી શકતો નથી,
વિવરણ-- ઈ વેળા એક ભિલને એક નગરીમાં લઈ ગયા, ત્યાં તેને પુરીની શેભા જોઈ પછી તે કેટલાક વખત પછી પાછે જેગલમાં આવ્યું. અને લેકને કહેવા લાગ્યો,પણ કહી શકે નહિ, કારયુકે જેવું એને શહેરમાં જોયું તેવું જગલમાં કઈ હતું નહિ, તેમજ હાલ આ મુંબઈ નગરી કે ભિલેને દેખાડી હેય, વિકટેરીઆ ગાર્ડન, રાજાબાઈટાવર, ટાઉનહોલ, ટંકશાળ, હાર્ટ, સેક્રેટરીએટ, તાજમહાલ હેટેલ, એલફન્સ્ટન કેલેજ, વિજળીની ટ્રામ, મોટરકાર, તાર, ટેલીફ્રેન વગેરે જગલી દરેકને આ નગરી અને તેના પ્રખ્યાત સ્થળે દેખાડવામાં આવે, તે તે બિચાર જંગલમાં જઈ પિતાના લેકેને શું કહે?
મુંબઈમાં રહેનાર કદાચ પારીસ લંડન કે ન્યુયોર્ક જોઈ તે નગરનું વર્ણન પિતે વિદ્વાન હોય તે તેવી કોઈ ચીજ આ સહજ ફેરફાર કરીને કહે, પરંતુ કચ્છ વાગડમાં રહેનાર તેને લંડનમાં કે પારીસમાં ઉપાડી પાછો પરબારે વાગડમાં મૂક્યો હોય તે શું કહી શકે ?
આજ પ્રમાણે સિદ્ધ મહારાજનું સુખ જેણે હસ્તામલકાવત્ એટલે હાથમાં રહેલ નિર્મળ જળની માફક અથવા હસ્તમાં રહેલ આમળાની માફક પિતાના જ્ઞાની બળના પ્રકાશવડે સાક્ષાત જોયું છે એવા કેવળી ભગવાન કે તીર્થકર મહારાજ પણ આ સંસારમાં આ માનવ સંસાર રૂપી જંગલમાં સિંધના સુખ
ભીલ-યવન–જંગલી,

Page #123

(૧૫) સરખું કઈ નથી, કે તેમનું તે તીર્થંકર મહારાજ પણ પાંત્રીશ ગુણ યુક્ત વાણીથી પણું વર્ણન કરી શકે. સિદ્ધ પ્રદેશની અપેક્ષામાં એ આ માનવ નગર–પેરિસ, લંડન, ન્યુયોર્ક, વોશીંગ્ટન, સીડની, નિલફેર્ડ, કલકત્તા કે મુંબાઈ ઝુંપડા જેવા લાગે; તથાપિ તેઓ તેમને કંઈક ખ્યાલ આવે માટે ત્રણ જગતમાં જેમના સરખે કોઈને પ્રભાવ નથી. એવા શ્રી તીર્થકર મહારાજ પોતાના વચનાતિશયના બળવડે પણ કેટલું અને કેવી રીતે સિદ્ધ સુખ આપણને સમજાવે ને ઉપકાર બુદ્ધિપૂર્વક સમજવા પ્રયત્ન કરે, કારણકે આપણને ઉપમાનનું ભાન હોય તે તેમની સાથે કંઈ સરખાવીએ.
સિદ્ધ ભગવાનના સુખ પાસે દેવ માનવનું સુખ કેવું છે?
सुरासुराणां सर्वेषा यत्सुखं पिमितं जवेत् । एकत्रापिहि सिद्धस्य तदनंततमांशगं ॥२१॥
અનુવાદ–સે દેવે અને દાનવને જેટલાં સુખ છે તે બધાં સુખને એક પિડ કરી, એકત્ર કર્યો હોય, તથાપિ સિદ્ધ પરમાત્માનું જેવડું સુખ છે, તેના અનંતમા ભાગને અનંતમો ભાગ તેના અં-, અને તે માત્ર પહોંચી શકે ?
વિવરણ–મિચિગન સ્ટેટના કાલામyગામામાં ઠંડીને અનુ ભવ લાલનથી હજી આપી શકાતું નથી. અમેરિકાથી આવ્યાને લગભગ સાત વર્ષ થઈ ગયાં અને આઠમું બેઠું પરંતુ હજી સુધી તે ઠંડીને ખ્યાલ આપી શકાતું નથી, કારણ ગમી માયક યંત્રમાં Theromometre માં મીંડા નીચે પણ ત્રીશ ડીગ્રી જતી હતી,
અમેરિકાની પડી ત્યાંના લોકોને પણ કેટલી લાગે છે. તેનું એક ઉદાહરણ લાલન લખે છે–એક લ્યુસી નામની ચાર વર્ષની છોકરી જે છીન્ડરગાર્ટન એટલે બાળબાગ શાળામાં ભણતી હતી. તેને પૂછ્યું, ‘તારે ક્યાં જવું છે? આ ઠંડીમાંથી ક્યાં જઈશ” તે તેને કહ્યું-I will go right down to hell, because it is nice and warm down there. અહીથી સિદ્ધી નઈમાં હું જઈશ. ત્યાં શામાટે ? ત્યાં ગમતી ગમી હોય છે માટે.
આજ પ્રમાણે રાજા ચક્રવર્તિ દેવતા ઈંદ્ર–એ બધાના સુખ એકત્ર કરવામાં આવે, અને તેનું વર્ણન તીર્થંકર વર્ણવી કહે ત્યારે આપણને સહજ ખ્યાલ આવી

Page #124

(૧૨૬) શકે છે કે કંઈ આ બધાના સુખના સર્વવાળાને અનંત અનંતગણું કરીએ ત્યારે તે સુખને એક અંશ થાય છતાં પૂર્ણ સુખને યથાશક્તિ ખ્યાલ પામવાની આ પણને લાલચ થાય છે. માટે વાચક બંધુ ક્ષમા કરશે.
સિદ્ધ ભગવાન કેવા છે? अदेहा दर्शनझानोपयोगमयमूर्यः ।
आकार परमात्मानः सिधाः सन्ति निरामयाः॥२॥ અનુવાદ–અશરીરી, નીરોગ, દર્શન, જ્ઞાન, ઉપગ એજ સદા જ્ઞાનરૂપ જેનું સ્વરૂપ છે એવા, સદા શાશ્વત પરમાત્મા સિદ્ધ ભગવાને છે.
વિવરણ–ાતિ અને અઘાતિ સકલ કર્મોને ક્ષય થઈ જવાથી શરીર રહિત સ્વરૂપને રેકનારા ઘાતિ કર્મ અને નહિ કનારા એવા અધાતિ કર્મ બંનેના પૂર્ણ નાશપર શરીર પણ જેને રહ્યું નથી એવા સ્વસ્વરૂપી સિદ્ધ પરમાત્મા છે. નામ કર્મની સકલ પ્રકૃતિને ક્ષય થવાથી અરૂપી છે અને શરીરજ નથી તો રેગ પણ કયાંથી હેય માટે નિગી છે. વેદની કમેને ક્ષય થવાથી અધ્યાબાધ સુખરૂપકે આનંદ સ્વરૂપ છે. વળી સિદ્ધ સ્વરૂપ એટલે જ્ઞાન અને દર્શન ઉપગ એજ એટલે સામાન્ય ઉપગ અને વિષય ઉપગ સેનાના અનેક દાગીના જુદા જુદા પ્રત્યેકના સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષમ જેવા જાણી જવા એજ જ્ઞાન તેજ “સિદ્ધ અને બધામાં સામાન્ય એવી પીળાશ એવું દેખવું તે દર્શન એ દર્શન તેજ સિદ્ધ આમ જ્ઞાનદર્શન ઉપગ તે સિદ્ધ પરમાત્મા છે.
જેમકે લાલન એ શરીરનું નામ છે. એવું હું જાણું છું જે જાણું છું તેજ છે. તેમ સિદ્ધને અશેષ વરતુના જ્ઞાનદર્શન ઉપયોગ હોય તે ઉપયોગ તે સિદ્ધ એ જ્ઞાન ઉપગ અને દર્શન ઉપયોગ નિશ્ચયનયે આપણે પિતે છીએ. વસ્તુતઃ આપણે પણ તેવાજ છીએ. આ ઉપયોગ યથાશક્તિ રાખી, થતી ક્રિયા મન, વચનમાં, અવ્યાપક રહેવાથી પૂર્વના કર્મ ક્ષય થઈ જાય છે. અને તપશ્ચર્યા વગેરેથી કે ઉદીરણાથી કહીને પણ કમ ક્ષય કરીએ તે સિધ્ધની પેઠે જ આપણે પણ પૂર્ણપણે જ્ઞાન દર્શન રૂ૫ વ્યવહાર પણ થઈ શકીએ. વળી સિંધ પરમાત્માની સ્થિતિએ

Page #125

(૧૨૭) રહેલા જીવે આયુકર્મ ક્ષીણ કર્યું તેથી સાદિ અનંત ભાવો અર્થાત શાશ્વતપણે જ્ઞાન રૂપ દર્શન રૂપજ એવા અનંત ગુણે રૂપજ રહેવાના વળી એ સિધ સ્વરૂપ તેજ આત્માની ઉચમાં ઉચ્ચ ચેખામાંમ્બી ટચના સુવર્ણ જેવી સ્થિતિ હેવાથી તે જ પરમાત્મા છે. જે આત્મા મૂળ સ્વભાવે જ્ઞાન રૂપજ તેવોજ તે કર્મ ક્ષય કરી વ્યવહારે પણ તેજ થઈ રહે છે. માટે પરમાત્મા તેજ સિધ્ધ અને સિધ્ધ એટલે અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત આનંદ, અનંત ચારિત્ર, અક્ષય સ્થિતિ રૂપ અગુરુ લઘુ અને અનંત વીર્ય વગેરે અનંત ગુણ તેજ સિધિ સ્વરૂપ છે.
સિદ્ધ પરમાત્મા ક્યાં બિરાજે છે? लोकायशिखरारूढाः स्वनावसमवस्थिताः ।
जवप्रपंच निर्मुक्ता युक्तानंताऽवगाहनाः ॥ २३ ॥ અનુવાદ-અનંત અવગાહના યુકત થઈ, ભવભવના પ્રપં ચથી તદન (હમેશને માટે) છૂટા થઈ પિતાના નિજ સ્વભાવમાં સારી રીતે રહી, લેકના અગ્ર શિખા પર સિદ્ધ ભગવાન બિરાજી રહ્યા છે.
વિવરણ –જેમ સમુદ્રમાં રહેલું માટીથી વીંટાએલું તુંબડું માટી ખસવાથી જેમ સમુદ્રની સપાટી પર પિતાના પાણું તરી રહે વાના સ્વભાવમાં રહે છે, તેમ અજ્ઞાન વગેરે કઇ રૂપી માટીથી નિયુક્ત થઈ, સંસાર રૂ૫ સમુદ્રની ઉપર એટલે લેકને અગ્રે પિતાના જ્ઞાનાદિ નિજ સ્વરૂપમાં સિદ્ધ ભગવાન બિરાજે છે, અને કર્મથી નિરંતર યુક્ત હેવાથી, ભવથી પણ સરખાઈ ચુક્ત થઇ, અનંત અવગાહનામાં
ધ્યાનવડે પરમાત્માપણું કેમ પમાય? इलिकानमरी ध्यानाद् भ्रमरीत्वं ययाश्नुते । तथा ध्यायन्परात्मानं परमात्मत्वमाप्नुयात् ॥४॥
અનુવાદ–જેમ ઇળ ભ્રમરીના ધયાનવડે ભ્રમરીપણું પામે છે. તેમ પરમાત્માનું ધ્યાન કરતે કરતો માણસ પરમાત્મપણું પામે છે,

Page #126

(૧૨૮) વિવરણ –જેમ ઈળ ભ્રમરીના ભયથી બધું ભૂલી જઈ પિતાને પણ ભુલી જઇ-કેવી ભ્રમરીનેજ દેખે છે, તે પોતે પણ ભ્રમરી રૂપ થઈ જાય છે,
તેજ પરમાત્માનું ધ્યાન કરનારો પરમાત્મપણાના પ્રેમથીજ સ ભુલી પિતાને પણ (બહિરામ ભાવને ભુલી અતરાત્મ ભાવવડે પરમાત્માનું ધ્યાન કરતાં અંતરાત્માને પણ ભુલી કેવળ શુદ્ધ જ્ઞાનાદિ સ્વરપ વગેરેનું ધ્યાન થતાં થતાં પોતે જ્ઞાનાદિરૂપ બની જાય છે.)
યશાશ્રી અને વિજય શ્રીકોણ પામે છે. परमात्मगुणानेवं ये ध्यायन्ति समाहिताः। बजन्ते निभृतानंदास्ते यशोविजयश्रियं ॥३५॥
અનુવાદ–એટલા માટે જેઓ પોતાના મનને બરોબર સ્થિ કરી પરમાત્માના ગુણનું જ ધ્યાન કરે છે, તે નિશ્ચળ આનંદરૂપ થઈ યશાશ્રી અને વિજયી પ્રાપ્ત કરે છે.
વિવરણ–જેનું જે ધ્યાન કરે તેવો તે થાય. ધનવાનને જોઈ ધનવાનનું ધ્યાન કરનારના મન, તન, વચન, તે બાજુએ દેરાઈ ધનવાન થએલાના દૃષ્ટાંત આપણી સમક્ષ હવે કંઈ થડા છે. યશવાનનું ધ્યાન કરનારા યશસ્વીના દષ્ટાંત પણ થોડા છે ? તો પરમાત્માને સરખાજ ગુણ જે સ્વાભાવિક પ્રત્યેક આત્મામાં રહેલા છે. તેનું ધ્યાન કરતાં તે ગુણરૂપ થાય. એમાં શું આશ્ચર્ય એટલા માટે આ ગ્રંથના રચનાર શ્રીમદ્દ યશવિજયજી ઉપાધ્યાય કહે છે કે જેને યશ ઇંદ્રાદિ દેવો પણ ગાય છે, એ પરમાત્માના યશશ્રી એટલે પૂજા કરવા યોગ્ય એમ યશશી પરમાત્માનું ધ્યાન કરનાર પામે છે. અને તેમનું ધ્યાન કરી સકલ કર્મોને ક્ષય કરવાથી વિજય શ્રી પણ તેવી જ પામે છે, એટલે જિનરૂપ પામી સિદ્ધ સ્વરૂપ પામે છે.
યશઃ શ્રી અને વિજય શ્રી એ ઉભય શબ્દવડે ગ્રંથકારનું નામ પણ શ્રી યશોવિજયજી આવી ગયું. ઇતિ શુભં, इति द्वितीया परमज्योतिः पंचविंशतिः
માતા. मुखंभूयात्सर्वजन्तूनाम् .
'+
= + + ક
= *
*

Page #127

શુદ્ધિ પત્રક.
પાનું, ૩
લીંટી. ૨૮
૧૫
૩૦
અશુદ્ધ કારનેગા. પરમતી. શું વગર આંખે. Harmny. સુવણમય. અજન્ય,
અજન્ય. ચર્થાનુસારી.
શુદ્ધ કારને જી. પરમતિ . જે વગર આંખે. Harmony. સુવર્ણમય. અજન્મ,
અજન્મ. માર્ગાનુસારી.
૧૦
૧૬
૨
છે.
૧
૨૫ "
૧૯ ૨૫
૧૨ ૨૭ ૧૪
y
આઘીન. અઢાર. *
૦
૩૦
૧૫
૩૦
૧૮
કાળરૂપ.
કળારૂપ. Intiuson. Intuition. Protictors. Protectors. निधिनिर्मवनी. निधिनिनवनी.
આધીન.
અઢક. અઢ૨.
અઢક, ક્યારે શરૂઆત કરવી જોઈએ? આત્મજ્ઞાનકળા ક્યારે
શરૂઆત કરવી જોઈ? કપટ,
છળકપટ, Ame.
Awe. ધરીરી.
ઘરીરી. ભેંકે છે.
ભેંકે છે. કેટલાક
કેટલાક. બને.
અને.
૩૧
૧૬
૩૧
૩૩ -
૩૪
૩૫
૩૫
૧૨

Page #128

અશુદ્ધ
પાનું. ૩૫ ૪૦
લીટી ૨૪ ૧૭
મહેનત.
આધે. Elevato.
મમત.
આ Elevator.
૪૦
૬૦
૪૨
૨૯
૩
૨
૪૩
૨૫
રૂપ આવ્યાં. રચનાર. આહાર.
૪૫
. ૨૦
NE
स्वपरुदर्शनं.
ઝેરરૂપ. આખ્યાં.
રમનાર. એકવાર આહારા. स्वरूपदर्शनं.
સાદિ, પરોક્ષરૂપ. ઈશ્વર પ્રણિધાના. ભાવ એક છે.
ઉલટે. જુદું.
૪૮
આદિ. પરીક્ષારૂપ. ઈશ્વર પ્રાપ્તિ બળ.
ભાવ એક. ઉલકે
જુઠું. - જઈ
૨૧
૫
પ
૨૦
થઈ.
૫૬
- નિર્થક.
નિરર્થક.
૫૭
થયાં.
પ૭
આં.
-
૨૪
વર્તતું. અનન્ય.
* ૨૨
ચિત્ત.
માં. વર્તતા. અજન્ય.
મિત્ર. Bancdiction Edition.
નેહી. આ સં૫.
જે કરેલ.
૨૧
Benediction.
Edison. સસનેહી.
સઉ. જેણે કરી.

Page #129

પાનું ૬૬
લીંટી. ૧૦.
સમાન. પ્રદેશે. શરીરે.
પેઠે.
જેવી.
૬૭ ૬૮
- ૧૭. ૨૦
૧૫
૨૧
અશુદ્ધ, સનામ. પદેશે. શરીર. પણ. જેવા. પ્રગટશે. કરે છે.
ગરબા. પિનાના.
છૂટકા. બહેરે. તત્વને. Siges. Bilows. દેલને.
વળે. તે તેમ નથી.
હલકા. (નેતા). પશ્ચિમ.
Park.
છે on. આપનારા. 'જિનેશ્વરેને.
સંકળ. તેજક.
૭૫
૭૫
૨૧ ૨૩ ૩૦
પ્રગટેલા છે. કરતા હતા. ગરબા હવે. પોતાના.
છૂટા. લહે. તરવા તે. Serges. Billow's. આંદેલને.
વગેરે. તે તે નથી.
હલક. (જેતા). પાશ્ચાત્ય. Part.
an. આવનારા. જિનેશ્વરે.
સી .
૨૧
ર૭.
૨૭
૧૧
તેજી.
સુધી.
જેમ.

Page #130

પાનુ,
લીંટી,
૧૧
અશુદ્ધ, સાદો. પતિ. ઇંદ્રિયજાત.
૯૩ :
આ
૨૩
જે.
८७
૯૭
૧૩
૧૪
સાદા, પર્યાપ્તિ. ઇંદ્રિયજિત.
તે તે અપેક્ષાએ મનેજી .
ચેતત. મળશે.
પડે છે. ઉપાધ્યાયશ્રીએ કદી.
शुनाशया:.
શુભાશય, વિષયજય. શુભાશય. શુભાશય. અનેક રૂપે.
બ્રાહ્મી. ઉદૂષણુ કરી.
૯૯
૧૧
૨૦
૨૭
૨૭
અપેક્ષા. મનોજય.
ચેતના. બળદોષ.
પાડે છે. ઉપાધ્યાયશ્રી કરી.
शुनाशमा. શુભાશમાં
વિષય. શુભાશમ. શુભાશમ.
અનેક.
બ્રહ્મા. ઉધારણા તરીકે,
શેર. કલાકે. કાર્પણ. બધાંત.
પુરી. હડવાળા. બળ છે. પરમાત્મા. શુભાશામ. સેવકી,
૯૯ ૧૦૦
૧૦૦ ૧૦૦
કોટ.
૧૩
૧૦૦
૧૪
૧૭
૧૮
કલેક. ક્રાઇષ્ટ.
બધે. પુરો કરી. હઠાવવા.
બ્રહ્મ છે. અંતરમા–પરમાત્મા,
શુભાશય, सेवकाः
૨૧
N
૨૩. ૩૦
૧૦૧
૨૪

Page #131

પાનું. લીટી. ૧૦૧ ૧૨-૧૩ ૧૦૧ ૧૬ ૧૦૨ ૩ ૧૦૨ ૧૦૩ ૧૪ ૧૦૩ ૧૪ ૧૦૩ ૧૦૩. ૧૦૪
૧૦૪
તેવા.
રોગ્ય.
૧૦૪
૧૦૪ ૧૦૬ ૧૦૬
૧૬
* અશુદ્ધ શુભાશમમાં.
શુભાશયમાં. શુભાશમ.
શુભાશય. નીકળતે.
નીકટને. આપણું.
આ પણ. ધ્યાનવડે.
ધાન્યવડે. કટાથી.
પટાથી. ધ્યાને.
ધ્યાન. રજાથી.
રાજાથી, ધૂકા.
ચૂકા. તેઓ.
ગે. દશનાનાજ.
દિવસનાજ. પરમેશ્વન જ.
પરમેશ્વરને જ.
ચતન્ય. આંખ સાથે.
આંખ સામે. શૈધન કરી.
શોધ કરી. ફેરવવા.
ફેરવતાં. લેભને. માયાને ને લેભને સંતોષવડે.
આપ. જન્મને.
વરણ. કેવળ.
કેવળી. ગઈ વેળા.
કઈ વેળા. જ્ઞાની.
જ્ઞાન. તેને. યુક્ત.
મુક્ત. સરખાઈ યુક્ત.
સર્વથા યુક્ત, સ્વર૫.
વરૂપ.
ચનન્ય.
૧૦૬
૧૦૭ ૧૦૯
૧૧૦
૨૬ ૮
આમ.
હુ, જન્મને.
૧૧૦ ૧૨૧ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૨૪ ૧૨૪ ૧૨૫ ૧૨૭ ૧૨૭ ૧૨૮
૨૫ ૨૪
તેણે.
૬

Page #132