Book Title: Panchastikaya
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009558/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH siddhebhyaH paMcAstikAyaH maMgalAcaraNa iMdasadavaMdiyANaM, tihuannhidmdhurvishdvkkaannN| aMtAtIdaguNANaM, Namo jiNANaM jidabhavANaM / / sau iMdra jinakI vaMdanA karate haiM, jinake vacana tIna lokake jIvoMkA hita karanevAle madhura evaM vizada haiM, jo anaMta guNoMke dhAraka haiM aura jinhoMne caturgatirUpa saMsArako jIta liyA hai, maiM una jineMdradevako namaskAra karatA huuN||1|| graMtha karanekI pratijJA samaNamuhuggadamaTuM, caduggadiNivAraNaM snnivvaannN| eso paNamiya sirasA, samayamimaM suNaha vocchaami||2|| jo sarvajJa-vItarAga devake prakaTa huA hai, cAroM gatiyoMkA nivAraNa karanevAlA hai aura nirvANakA kAraNa hai, usa jIvAdi padArtha samUhako athavA artha samayasArako zirase namaskAra kara maiM isa paMcAstikAyarUpa samayasArako khuuNgaa| he bhavyajana! use tuma suno||2|| loka aura alokakA svarUpa samavAo paMcaNhaM, samautti jiNuttamehiM pnnnnttN| so ceva havadi loo, tatto amio aloo khN||3|| jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ina pA~coMkA samudAya hai aisA zrIjineMdradevane kahA hai| ukta pA~cakA samudAya hI loka hai aura usake Age aparimita AkAza aloka hai||3|| astikAyoMkI gaNanA jIvA puggalakAyA, dhammAdhammA taheva aayaasN| atthittamhi ya NiyadA, aNaNNamaiyA annumhNtaa||4|| 1. aNavo'tra pradezA mUrtAmUrtAzca nivibhAgAMzAstrairmahAnto'NumahAntaH pradezapracayAtmakA iti siddhaM teSAM kaaytvm| aNubhyAM mahAnta iti vyutpattyA vyaNukapudgalaskandhAnAmapi tthaavidhtvm| aNavazca mahAntazca vyaktizaktirUpAbhyAmiti paramANUnAmekapradezAtmakatve'pi ttsiddhiH|| -- ta. pra. vR. / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI anaMta jIva, anaMta pudgala, eka dharma, eka adharma aura eka AkAza ye pA~coM apane sAmAnya vizeSa astitvameM sadA niyata haiM, dravyArthika nayakI apekSA usa astitvaguNase abhinnarUpa haiM tathA bahupradezI haiN| [ataH inheM astikAya kahate haiN|] / / 4 / / astikAyakA svarUpa jesiM atthisahAvo, guNehiM saha pajjaehiM vivihehiN| te hoMti atthikAyA, NippaNNaM jehiM tailukkaM / / 5 / / jinakA svabhAva aneka guNa aura aneka paryAyoMke sAtha sunizcita hai ve astikAya kahalAte haiN| yaha trailokya unhIM astikAyoMse banA huA hai||5||| dravyoMkI gaNanA te ceva atthikAyA, tekAliyabhAvapariNadA nniccaa| gacchaMti daviyabhAvaM, priyttttnnliNgsNjuttaa||6|| Upara kahe hue jIvAdi pA~ca astikAya parivartanaliMga arthAt kAlake sAtha milakara dravya vyavahArako prApta ho jAte haiM -- dravya kahalAne lagate haiN| ye sabhI paryAyArthika nayakI apekSA trikAlavartI paryAyoMmeM pariNamana karaneke kAraNa anitya haiM -- utpAda-vyayarUpa haiM aura dravyArthika nayakI apekSA svarUpameM vizrAMta honeke kAraNa nitya haiM -- dhrauvyarUpa haiN||6|| ___ ekakSetrAvagAharUpa hokara bhI dravya apanA svabhAva nahIM chor3ate haiM aNNoNNaM pavisaMtA, ditA ogaasmnnnnmnnnnss| melaMtA vi ya NiccaM, sagaM sabhAvaM Na vijhNti||7|| ukta chahoM dravya yadyapi paraspara eka-dUsaremeM praveza kara rahe haiM, eka dUsareko avakAza de rahe haiM, aura niraMtara eka dUsarese mila rahe haiM, tathApi apanA svabhAva nahIM chodd'te||7|| sattAkA svarUpa sattA savvapayatthA, savissarUvA annNtpjjaayaa| bhaMguppAdadhuvattA, sappaDivakkhA havadi ekkaa||8|| sattA saMpUrNa padArthoM meM sthita hai, anekarUpa hai, anaMta paryAyoMse sahita hai, utpAda, vyaya aura dhrauvya svarUpa hai, eka hai tathA pratipakSI dharmoMse yukta hai||8|| 1. 'parivartanameva jIvapudgalAdipariNamanamevAgnedhUmavat kAryabhUtaM liGgaM cihna gamakaM jJApakaM sUcanaM yasya sa bhavati parivartanaliGgaH kAlANurdravyakAlastena sNyuktaaH| -- tA. vR.| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya dravyakA lakSaNa daviyadi gacchadi tAI, tAI sabbhAvapajjayAI jN| daviyaM taM bhaNNaMte, aNaNNabhUdaM tu sttaado||9|| jo una guNa-paryAyoMko prApta hotA hai use dravya kahate haiM, yaha dravya sattAse abhinna rahatA hai| sattA hI dravya kahalAtI hai||9|| dravyakA dUsarA lakSaNa davva sallakkhaNiyaM, uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / guNapajjAyasayaM vA, jaMtaM bhaNNaMti svvnnhuu||10|| jo sattArUpa lakSaNase sahita hai, athavA utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta hai, athavA guNa aura paryAyoMkA Azraya hai use sarvajJadeva dravya kahate haiN||10|| paryAyakI apekSA utpAda vyaya aura dhrauvyakI siddhi uppattIva viNAso, davvassa ya Natthi atthi sbbhaavo| vigamuppAdadhuvattaM, kareMti tasseva pjjaayaa||11|| dravyakA na utpAda hotA hai aura na vinaash| vaha sadA astitvarUpa rahatA hai| usakI paryAya hI utpAda, vyaya tathA dhrauvyarUpa pariNamana karatI hai| [dravyArthika nayakI apekSA dravya apariNAmI hai aura paryAyArthika nayakI apekSA pariNAmI hai|] / / 11 / / ____ dravya aura paryAyakA abheda nirUpaNa pajjayavijudaM davvaM, davvavijuttA ya pajjayA nntthi| doNhaM aNaNNabhUdaM, bhAvaM samaNA pruuviNti||12|| na dravya paryAyase rahita hotA hai aura na paryAyahI dravyase rahita hote haiN| mahAmuni donoMkA abhedarUpa varNana karate haiN||12|| dravya aura guNakA abheda dabveNa viNA Na guNA, guNehiM davvaM viNA Na sNbhvdi| avvadiritto bhAvo, davvaguNANaM havadi tmhaa||13|| dravyake binA na guNa Thahara sakate haiM aura na guNoMke binA dravya hI Thahara sakatA hai, ataH dravya aura guNoMke bIca avyatirikta bhAva hotA hai -- donoM abhinna rahate haiN||13|| 1. 'tattvaM sallAkSaNikaM sanmAnaM vA yataH svataH siddhm|' -- pNcaadhyaayii| 2. 'sadvyam', 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat', 'guNaparyavad drvym'| -- ta. sU. / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI sAta bhaMgoMkA nirUpaNa siya atthi Natthi uhayaM, avvattavvaM puNo ya tattidayaM / davvaM kha sattabhaMgaM, AdesavaseNa sNbhvdi||14|| nizcayase dravya, vivakSAke vaza nimnalikhita saptabhaMgarUpa hotA hai| jaise -- syAdasti -- kisI prakAra hai, 2. syAnnAsti -- kisI prakAra nahIM hai, 3. syAdubhayam -- kisI prakAra asti-nAsti donoM rUpa hai, 4. syAdavaktavyam -- kisI prakAra avaktavya hai, 5. syAdasti avaktavyam -- kisI prakAra astirUpa hokara avaktavya hai, 6. syAnnAsti avaktavyam -- kisI prakAra nAstirUpa hokara avaktavya hai, aura 7. syAdasti nAsti avaktavyam -- kisI prakAra asti-nAsti donoM rUpa hokara avaktavya hai||14 / / guNa aura paryAyoMmeM utpAda tathA vyayakA varNana bhAvassa Natthi NAso, Natthi abhAvassa ceva uppaado| guNapajjayesu bhAvA, uppAdavae pkuvti||15|| sat padArthakA nAza nahIM hotA aura na asat padArthakA utpAda hii| padArtha guNa aura paryAyoMmeM hI utpAda tathA vyaya karate haiN||15|| ___dravyoMke guNa aura paryAyoMkA varNana bhAvA jIvAdIyA, jIvaguNA cedaNA ya uvogo| suraNaraNArayatiriyA, jIvassa ya pajjayA bhugaa||16|| jIva Adi chaha padArtha bhAva haiM, cetanA aura upayoga jIvake guNa haiM, deva manuSya nArakI aura tiryaMca ye jIvake aneka paryAya haiN||16|| dRSTAMta dvArA utpAda vyaya aura dhrauvyakI siddhi maNusattaNeNa NaTTho, dehI devo havedi idaro vaa| ubhayatta jIvabhAvo, Na Nassadi Na jAyade annnno||17|| manuSyaparyAyase naSTa huA jIva deva athavA anya paryAyarUpa ho jAtA avazya hai, paraMtu jIvatvabhAvakA sadbhAva donoM hI paryAyoMmeM rahatA hai| pUrva jIvakA na to nAza hI hotA hai aura na anya jIvakA utpAda hii||17|| so ceva jAdi maraNaM, jAdi Na NaTTho Na ceva uppnnnno| uppaNNo ya viNaTTho, devo maNuso tti pjjaao||18|| vahI jIva upajatA hai jo ki maraNako prApta hotA hai| svabhAvase jIva na naSTa hotA hai aura na upajatA hI hai| deva utpanna huA aura manuSya naSTa huA, yaha paryAya hI to utpanna huA aura paryAya hI naSTa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA / / 18 / / paMcAstikAya satkA vinAza aura asatkI utpatti nahIM hotI evaM sado viNAso, asado jIvassa Natthi uppaado| tAvadio jIvANaM, devo maNuso tti gadiNAmo / / 19 / / 1 isa prakAra sat rUpa jIvakA na nAza hotA hai aura na asatrUpa jIvakA utpAda hI / jIvoM meM jo deva athavA manuSyakA vyavahAra hotA hai vaha saba gati nAmakarmake udayase honevAlA vikAra hai / / 19 / / jJAnAvaraNAdi dravyakarmoMke abhAvase siddha paryAyakI prApti hotI hai NANAvaraNAdIyA, bhAvA jIveNa suTTu aNubaddhA / tesimabhAvaM kiccA, abhUdapuvvo havadi siddho / / 20 / / isa saMsArI jIvane anAdikAlase jJAnAvaraNAdi karmaparyAyoMkA atizaya baMdha kara rakhA hai ataH unakA abhAva - kSaya karake hI yaha jIva abhUtapUrva siddhaparyAyako prApta ho sakatA hai / / 20 / / bhAva, abhAva, bhAvAbhAva aura abhAvabhAvakA ullekha evaM bhAvamabhAva, bhAvAbhAvaM abhAvabhAvaM ca / gujjahiM sahida, saMsaramANo kuNadi jIvo / / 21 / / isa prakAra guNa aura paryAyoMke sAtha pA~ca parAvartanarUpa saMsArameM bhramaNa karatA huA yaha jIva kabhI bhAvako karatA hai -- devAdi navIna paryAyako dhAraNa karatA hai, kabhI abhAvako karatA hai -- manuSyAdi pUrva paryAyakA nAza karatA hai, kabhI bhAvakA abhAva karatA hai -- vartamAna devAdi paryAyakA nAza karatA hai aura kabhI abhAvakA bhAva karatA hai -- manuSyAdi abhAvarUpa paryAyakA utpAda karatA hai / / 21 / / 1. astikAyoMke nAma jIvA puggalakAyA, AyAsaM atthikAiyA sesA / amayA' atthittamayA, kAraNabhUdA hi logassa / / 22 / / jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye pA~ca dravya astisvarUpa tathA bahupradezI hone ke kAraNa astikAya kahalAte haiN| ye akRtrima haiM, zAzvata haiM aura lokake kAraNabhUta haiM / / 22 / / kAladravyake astitvakI siddhi sabbhAvasabhAvANaM, jIvANaM taha ya poggalANaM ca / pariyaTTaNasaMbhUdo, kAlo NiyameNa paNNatto / / 23 / / amayA akRtrimA na kenApi puruSavizeSeNa kRtAH / / -- tA. vR / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI sat arthAt utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa svabhAvase saMyukta jIva aura pudgaloMkA jo pariNamana dRSTigocara hotA hai usase kAladravyakA astitva siddha ho jAtA hai||23|| kAla dravyakA lakSaNa vavagadapaNavaNNaraso, vavagadadogaMdhaaTThaphAso y| agurulahugo amutto, vaTTaNalakkho ya kAlo tti||24|| kAla dravya pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha aura ATha spoMse rahita hai, SaDguNI hAni vRddhirUpa agurulaghu guNase yukta hai, amUrtika hai aura vartanAlakSaNase sahita hai||24 / / vyavahArakAlakA varNana samao Nimiso kaTTA, kalA ya NAlI tado divaarttii| mAso du ayaNa saMvaccharo tti kAlo praaytto||25|| samaya, nimeSa, kASThA, kalA, nAr3I, dina-rAta, mAsa, Rtu, ayana aura varSa yaha saba vyavahArakAla hai| cUMki yaha vyavahArakAla sUryodaya, sUryAsta Adi para padArthoMke nimittase anubhavameM AtA hai ataH parAdhIna hai||25|| pudgaladravyake nimittase vyavahArakAlakI utpattikA varNana Natthi ciraM vA khippaM, mattArahidaM tu sA vi khalu mttaa| puggaladavveNa viNA, tamhA kAlo du pdduccbhvo||26|| kAlakI mAtrA -- maryAdAke binA vilaMba aura zIghratAkA vyavahAra nahIM ho sakatA, ata: usakA varNana avazya karanA cAhie aura cU~ki kAlakI mAtrA pudgala dravyake binA prakaTa nahIM ho sakatI isalie use pudgala dravyake nimittase utpanna huA mAnA jAtA hai||26|| isa prakAra zrI kuMdakuMdadeva dvArA viracita paMcAstikAya graMthameM SaDdravya aura paMcAstikAyake sAmAnya svarUpako kahanevAlA 'pIThabaMdha' samApta huaa| *** __ jIvakA svarUpa jIvotti havadi cedA, upaogavisesido pahU kttaa| bhottA ya dehamatto, Na hi mutto kmmsNjutto||27|| jo nizcayanayakI apekSA bhAvaprANoMse aura vyavahAranayakI apekSA dravyaprANoMse jIvita rahatA hai vaha jIva kahalAtA hai| yaha jIva nizcaya nayakI apekSA cetanAmaya hai aura vyavahAra nayakI apekSA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya cetanaguNasaMyukta hai| nizcayanayakI apekSA kevalajJAna, kevaladarzanarUpa upayogase aura azuddha nizcayanayakI apekSA matijJAna Adi kSAyopazamika upayogase viziSTa hai| nizcayakI apekSA mokSa aura mokSake kAraNarUpa zuddha pariNAmoMke pariNamanameM samartha honese tathA azuddha nayakI apekSA saMsAra aura usake kAraNasvarUpa azuddha pariNAmoMke pariNamanameM samartha honese prabhu hai| zuddha nizcaya nayase zuddha bhAvoMkA, azuddha nizcaya nayase rAgAdi bhAvoMkA aura vyavahAra nayase dravya karmoMkA kartA honeke kAraNa kartA hai| zuddha nizcaya nayase zuddhAtmadazAmeM utpanna honevAle vItarAga paramAnaMdarUpa sukhakA, azuddha nizcaya nayase karmajanita sukhaduHkhAdikA aura anupacarita asadbhUta vyavahAra nayase sukha-duHkhake sAdhaka iSTa-aniSTa viSayoMkA bhoganevAlA honeke kAraNa bhoktA hai| nizcaya nayase lokAkAzake barAbara asaMkhyAtapradezI honepara bhI vyavahAra nayase nAmakarmodayajanita zarIrake barAbara rahanese svadehamAtra hai, mUrtise rahita hai aura karmasaMyukta hai| yaha saMsArI jIvakA svarUpa hai / / 27 / / mukta jIvakA svarUpa kammamalavippakko, uDDuM logassa aMtamadhigaMtA / so savvaNAdarisI, lahadi suhamaNidiyamaNaMtaM / / 28 / / yaha jIva karmamalase vipramukta hotA hai taba sarvajJa aura sarvadarzI hokara Urdhvagati svabhAvake kAraNa lokake aMtima bhAga siddhakSetrameM jA pahu~catA hai aura vahA~ anaMta atIMdriya sukha prApta karane lagatA hai / / 28 / / mukta jIvakI vizeSatA jAdo ya sayaM cedA, savvaNhU savvalogadarasI ya / pappodi suhamaNaMtaM, avvAbAdhaM sagamamuttaM / / 29 / / jo AtmA pahale saMsAra avasthAmeM iMdriyajanita bAdhA sahita parAdhIna aura mUrtika sukhakA anubhava karatA thA aba vahI cidAtmA mukta avasthAmeM sarvajJa aura sarvadarzI hokara anaMta, avyAbAdha, svAdhIna aura mUrtika sukhakA anubhava karatA hai / / 29 / / jIva zabdakI nirukti pANehiM caduhiM jIvadi, jIvassadi jo hu jIvido puvvaM / sajIva pANA puNa, balamiMdiyamAu ussAso / / 30 / / jo cAra prANoMke dvArA vartamAnameM jIvita hai, Age jIvita hogA aura pahale jIvita thA vaha jIva hai| jIvake cAra prANa haiM -- bala, iMdriya, Ayu aura ucchvAsa / / 30 / / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI jIvakI vizeSatA agurulahugA aNaMtA, tehiM aNaMtehiM pariNadA svve| desehiM asaMkhAdA, siyalogaM svvmaavnnnnaa||31|| kecittu aNAvaNNA, micchaadsnnksaayjogjudaa| vijudA ya tehiM bahugA, siddhA saMsAriNo jiivaa||32|| (jumma) agurulaghuguNa anaMta haiM, samasta jIva una anaMta agurulaghuguNoMke kAraNa pariNamana karate rahate haiM, sabhI jIva, pradezoMkI apekSA asaMkhyAta haiM-- asaMkhyAta pradezoMke dhAraka haiN| unameMse kitane hI jIva lokapUrNa samudghAtake samaya saMpUrNa lokameM vyApta hote haiM aura kitane hI apane zarIrake pramANa avasthita rahate haiM, kitane hI mithyAdarzana, kaSAya aura yogoMse yukta honeke kAraNa saMsArI haiM aura kitane hI unase rahita hokara siddha hue haiN||31-32|| jIva zarIrapramANa hai jaha paumarAyarayaNaM, khittaM khIre pabhAsayadi khiirN| taha dehI dehattho, sadehamattaM pbhaasydi||33|| jisa prakAra dUdhameM par3A huA padmarAgamaNi samasta dUdhako vyApta kara letA hai, usI prakAra zarIra meM sthita AtmA samasta zarIrako vyApta kara letA hai| [yahA~ padmarAga zabdase padmarAgakI prabhA lI jAtI hai, na ki rtn| jisa prakAra dUdhameM par3e hue padmarAga ratnakI prabhAkA samUha samasta dUdhako vyApta kara letA hai usI prakAra yaha jIva bhI jisa zarIrameM sthita rahatA hai use saba orase vyApta kara letA hai| athavA jisa prakAra viziSTa agnike saMyogase dUdha bar3hanepara padmarAgaratnakI prabhAkA samUha bar3hane lagatA hai aura ghaTanepara ghaTane lagatA hai usI prakAra yaha jIva bhI pauSTika AhArAdike nimittase zarIrake bar3hanepara bar3hane lagatA hai aura durbalatA Adi ke samaya zarIrake ghaTanepara ghaTane lagatA hai| athavA jisa prakAra vahI ratna usa dUdhase nikAlakara kisI dUsare choTe bar3e bartanameM rakhe hue alpa athavA bahuta dUdhameM DAla diyA jAtA hai taba vaha use bhI vyApta kara letA hai| isI prakAra yaha jIva jaba eka zarIrase nikalakara nAmakarmodayase prApta hue kisI dUsare choTe-bar3e zarIrameM pahu~catA hai taba use bhI vyApta kara letA hai|] / / 33 / / dravyakI apekSA jIva dravya apane samasta paryAyoMmeM rahatA hai savvattha asthi jIvo, Na ya ekko ekkakAya ekkttttho| ajjhavasANavisiTTo, ciTThadi maliNo rjmlehiN||34|| yaha jIva trikAlavartI samasta paryAyoMmeM vidyamAna rahatA hai-- navIna paryAyakA utpAda honepara bhI navIna jIvakA utpAda nahIM hotaa| yadyapi yaha jIva eka zarIrameM kSIra-nIrakI taraha paraspara milakara rahatA hai Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya tathApi usa zarIrase ekarUpa nahIM hotA -- apanA astitva pRthak rakhatA hai| yaha jIva rAgAdi bhAvoMse yukta honeke kAraNa dravyakarmarUpI malase malina ho jAtA hai aura isI kAraNa ise eka zarIrase dUsare zarIrameM saMcAra karanA par3atA hai||34 / / __ siddha jIvakA svarUpa jesiM jIvasahAvo, Natthi abhAvo ya savvahA tss| te hoMti bhiNNadehA, siddhA vcigoyrmdiidaa||35|| jinake karmajanita dravyaprANarUpa jIva svabhAvakA sadbhAva nahIM hai aura zuddha caitanyarUpa bhAva prANoMse yukta honeke kAraNa sarvathA usakA abhAva bhI nahIM hai, jo zarIrase rahita haiM aura jinakI mahimA vacanake agocara hai ve siddha jIva haiN||35|| siddha jIva kAryakAraNa vyavahArase rahita haiN| Na kudoci vi uppaNNo, jamhA kajjaM Na teNa so siddho| uppAdedi Na kiMci vi, kAraNamavi teNa Na sa hodi||36|| cU~ki siddha jaba kisI bAhya kAraNase utpanna nahIM hue haiM ataH ve kArya nahIM haiM aura na kisI kAryako ve utpanna hI karate haiM ataH kAraNa bhI nahIM haiN||36||| mokSameM jIvakA asadbhAva nahIM hai sassadhamadha ucchedaM, bhavvamabhavvaM ca suNNamidaraM c| viNNANamaviNNANaM, Na vi jujjadi asadi sbbhaave||37|| yadi mokSameM jIvakA sadbhAva nahIM mAnA jAya to usameM nimnalikhita ATha bhAva saMbhava nahIM ho skeNge| 1. zAzvata, 2. uccheda, 3. bhavya, 4. abhavya, 5. zUnya, 6. azUnya, 7. vijJAna aura 8. avijJAna / inakA vivaraNa isa prakAra hai -- (1) dravyArthika nayakI apekSA jIva dravyakA sadA dhrauvya rahanA zAzvatabhAva hai| (2) paryAyArthika nayakI apekSA agurulaghu guNake dvArA pratisamaya SaDguNI hAni-vRddhirUpa pariNamana honA ucchedabhAva hai| (3) nirvikAra cidAnaMda svabhAvase pariNamana karanA bhavyatva bhAva hai| (4) mithyAtva rAgAdi vibhAva pariNAmarUpa nahIM honA abhavyatva bhAva hai| (5) svazuddhAtmadravyase vilakSaNa para dravya kSetra kAla bhAvarUpacataSTayakA abhAva honA zanyabhAva hai| (6) sva dravya kSetra kAla bhAvarUpa catuSTayakA sadbhAva rahanA azUnyabhAva hai| (7) samasta dravya guNa paryAyoMko eka sAtha prakAzita karanemeM samartha nirmala kevalajJAnase yukta honA vijJAnabhAva hai aura (8) matijJAnAdi kSAyopazamika jJAnoMse rahita honA avijJAna bhAva hai| ukta ATha bhAvoMkA sadbhAva tabhI saMbhava ho sakatA hai jabaki AtmAkA sadbhAva mAnA jaay| siddha jIvake zAzvata Adi sabhI bhAva saMbhava haiM ataH saugatoMne mokSa avasthAmeM bhI jIvakA jo abhAva Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI mAnA hai vaha mithyA hai||37|| trividha cetanAkI apekSA jIvake tIna bheda kammANaM phalamekko, ekko kajjaMtu NANamadha ekko| cedayadi jIvarAsI, cedagabhAveNa tivihenn||38 / / kucha jIva pracchannasAmarthya honeke kAraNa kevala karmaphalakA anubhava karate haiM, kucha sAmarthya prakaTa honeke kAraNa iSTAniSTa vikalparUpa karmakA anubhava karate haiM aura kucha vizuddha jJAnakA hI anubhava karate haiN| isa prakAra jIvarAzi tIna prakArake cetaka bhAvase padArthakA anubhava karatI hai| cetanA ke tIna bheda haiM - - 1. karmaphala cetanA, 2. karmacetanA aura 3. jnyaancetnaa||38 / / karma, karmaphala aura jJAnacetanA ke svAmI sabve khalu kammaphalaM, thAvarakAyA tasA hi kjjjudN| pANittamadikkaMtA, NANaM vidaMti te jiivaa||39|| saba sthAvara jIva karmaphalakA anubhava karate haiM, trasajIva iSTAniSTa padArthoM meM AdAna hAnarUpa karma karate hue karmakA upabhoga karate haiM aura prANipaneke vyavahArase pare rahanevAle atIMdriya jJAnI arahaMtasiddha jJAnamAtrakA vedana karate haiN||39|| upayogake do rUpa uvaogo khalu duvidho, NANeNa ya daMsaNeNa sNjutto| jIvassa savvakAlaM, aNaNNabhUdaM viyaanniihi||40|| jJAna aura darzanase yukta honeke kAraNa upayoga do prakArakA hotA hai, yaha upayoga sadA kAla jIvase ananyabhUta - abhinna rahatA hai| AtmAke caitanyaguNake pariNamanako upayoga kahate haiM, usake do bheda haiM -- 1. jJAnopayoga aura 2. drshnopyog||40|| - jJAnopayogake ATha bheda AbhiNisudodhimaNakevalANi NANANi pNcbheyaanni| kumadisudavibhaMgANi ya, tiNNi vi NANehiM sNjutte||41|| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye pA~ca samyagjJAna tathA kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi ye tIna mithyAjJAna saba milAkara jJAnopayogake ATha bheda haiN||41 / / darzanopayogake cAra bheda daMsaNamavi cakkhujudaM, acakkhujudamavi ya ohiNA shiyN| aNidhaNamaNaMtavisayaM, kevaliyaM cAvi paNNattaM / / 42 / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura aMtarahita tathA anaMta padArthoMko viSaya karanevAlA kevaladarzana ye cAra darzanopayogake bheda haiN||42|| jIva aura jJAnameM abhinnatA Na viyappadiNANAdo, NANI NANANi hoti nnegaanni| tamhA da vissarUvaM, bhaNiyaM daviyatti NANIhi / / 4 / / cU~ki jJAnI jJAnaguNase pRthak nahIM hai aura jJAna mati Adike bhedase anekarUpa hai, isalie jJAnImaharSiyoMne jIvadravyako anekarUpa kahA hai||43|| guNa aura guNImeM abheda jadi havadi davvamaNNaM, guNado ya guNA ya davvado annnne| davvANaMtiyamadhavA, davvAbhAvaM pkuvvNti||44|| yadi dravya, guNase pRthak ho aura guNa bhI dravyase pRthak ho to yA to dravyameM anaMtatA A jAvegI yA dravyase pRthak rahanevAle guNa dravyakA abhAva hI kara deNge||44|| dravya aura guNoMmeM abheda tathA bhedakA nirUpaNa avibhattamaNaNNattaM, davvaguNANaM vibhttmnnnnttN| NicchaMti NiccayaNhU, tabvivarIdaM hi vA tesiN||45|| dravya aura guNoMmeM jo ananyatva - ekarUpatA hai vaha pradezabhedase rahita hai| nizcayake jAnanevAle maharSi dravya aura guNoMke bIca pradeza bhedarUpa anyatvako nahIM mAnate haiM - dravya aura guNoMmeM pradezabheda na honese abheda hai aura saMjJA saMkhyA prayojana AdikI vibhinnatA honese bheda hai| nizcayajJa puruSa inake bheda aura abhedako ukta prakArase viparIta nahIM mAnate haiN||45|| vavadesA saMThANA, saMkhA visayA ya hoMti te bhugaa| te tesimaNaNNatte, aNNatte cAvi vijjNte||46|| una dravya aura guNoMke vyapadeza - kathanake bheda, AkAra, saMkhyA evaM viSaya bahuta prakArake hote haiM aura ve dravya tathA guNoMke abheda aura bheda donoM prakArakI dazAoMmeM vidyamAna rahate haiN||46|| pRthaktva aura ekatvakA varNana NANaM dhaNaM ca kuvvadi, dhaNiNaM jaha NANiNaM ca duvidhehiN| bhaNNaMti taha pudhattaM, eyattaM cAvi tccnnhuu||47|| jaise dhana puruSako dhanavAna karatA hai aura jJAna jnyaanii| yahA~ dhana judA hai aura puruSa judA hai| paraMtu dhanake saMbaMdhase puruSa dhanavAna nAma pAtA hai aura jJAna tathA jJAnI donoMmeM yadyapi pradezabheda nahIM hai tathApi Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kundakunda-bhAratI guNaguNI vyavahArakI apekSA jJAnaguNake dvArA puruSa jJAnI nAma pAtA hai| vaise hI ina do prakArake bhedAbheda kathanake dvArA vastusvarUpako jAnanevAle puruSa pRthaktva aura ekatvakA nirUpaNa karate haiN| jahA~ pradezabheda hotA hai vahA~ pRthaktva vyavahAra hotA hai aura jahA~ usakA abhAva hotA hai vahA~ ekatva vyavahAra hotA hai||47|| jJAna aura jJAnImeM sarvathA bhedakA niSedha NANI NANaM ca sadA, atyaMtarido du aNNamaNNassa / dohaM avedaNattaM, pasajadi sammaM jiNAvamadaM / / 48 / / jJAna aura jJAnI donoMkA sadA arthAMtara - sarvathA vibhinna mAnanepara donoMmeM jar3atAkA prasaMga AtA hai aura vaha jar3atA yathArthameM zrI jineMdradevako abhimata nahIM hai| jisa prakAra uSNa guNavAn agnise yadi uSNaguNako sarvathA judA mAnA jAve to agni zItala hokara dAhakriyAke prati asamartha ho jAve isIprakAra jIvase yadi jJAnaguNako sarvathA judA mAnA jAve to jIva jar3a hokara padArthoMke jAnanemeM asamartha ho jaave| para aisA dekhA nahIM jaataa| yahA~ koI yaha kaha sakatA hai ki jisaprakAra devadatta apane zarIrase bhinna rahanevAle dAtra (haMsiyA) ke dvArA tRNAdikA chedaka ho jAtA hai usIprakAra jIva bhI bhinna rahanevAle jJAnake dvArA padArthoMkA jJAyaka ho sakatA hai| para usakA aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki chedarnAkrayAke prati dAtra bAhya upakaraNa hai aura vIryAMtarAya karmake kSayopazamase utpanna huI puruSakI zaktivizeSa AbhyaMtara upakaraNa hai / isa AbhyaMtara upakaraNake abhAvameM dAtra tathA hastavyApAra Adi bAhya upakaraNake rahanepara bhI jisaprakAra chedanakriyA nahIM ho sakatI usIprakAra bAhya upakaraNake rahanepara bhI jJAnarUpa AbhyaMtara upakaraNake abhAva meM jIva padArthoM kA jJAtA nahIM ho sktaa| sAra yaha hai ki bAhya upakaraNa yadyapi kartAse bhinna hai tathApi AbhyaMtara upakaraNa usase abhinna hI rahatA hai| yadi koI yaha kahe ki jJAna aura jJAnI yadyapi jude-jude haiM tathApi saMyogase jIvameM cetanA A jAvegI to yaha kahanA ThIka nahIM mAlUma hotA, kyoMki jJAnaguNarUpa vizeSatAse rahita jIva aura jIvase bhinna rahanevAlA nirAzraya jJAna, donoM hI zUnyarUpa siddha hote haiM- donoMkA astitva nahIM hai / / 48 / / jJAnake samavAyase AtmA jJAnI hotA hai isa mAnyatA kA niSedha hi so samavAyAdo, atyaMtarido du NANado NANI / aNNANIti ya vayaNaM, egattappasAdhagaM hodi / / 49 / / jaba ki jJAnI AtmA jJAnase sarvathA vibhinna hai taba vaha usake samavAyase bhI jJAnI nahIM ho sakatA, kyoMki yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki jJAnake sAtha samavAya honeke pahale AtmA jJAnI thA yA ajJAnI? yadi jJAnI thA to jJAnakA samavAya mAnanA kisalie? yadi ajJAnI thA to ajJAnI honekA kAraNa - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya kyA hai? kyA ajJAnake sAtha usakA samavAya hai? yA ekatva? samavAya to ho nahIM sakatA, kyoMki ajJAnIkA ajJAnake sAtha samavAya mAnanA niSphala hai, ataH agatyA 'AtmA ajJAnI hai" aisA kathana ajJAnake sAtha usakA ekatva siddha kara detA hai aura isa prakAra ajJAnake sAtha ekatva siddha honepara jJAnake sAtha bhI usakA ekatva avazya siddha ho jAtA hai||49|| dravya aura guNoMmeM ayutasiddhikA varNana samavattI samavAo, apudhabbhUdo ya ajudasiddho y| tamhA davvaguNANaM, ajudA siddhitti nnihitttthaa||50|| guNa aura guNIke bIca anAdi kAlase jo samavartitva- tAdAtmya saMbaMdha pAyA jAtA hai vahI jainamatameM samavAya kahalAtA hai| cU~ki samavAya hI apRthagbhUtatva aura ayutasiddhatva kahalAtA hai isalie dravya aura guNa athavA guNa aura guNImeM ayutasiddhi hotI hai| unameM pRthak pradezatva nahIM hotaa| aisA zrI jineMdradevane nirdeza kiyA hai| dRSTAMtadvArA jJAna-darzanaguNa aura jIvameM abheda tathA bhedakA kathana vaNNarasagaMdhaphAsA, paramANuparUvidA visesA hi| davvAdo ya aNaNNA, aNNattapagAsagA hoti / / 51 / / daMsaNaNANANi tahA, jIvaNibaddhANi nnnnnnbhuudaanni| vavadesado pudhattaM, kuvvaMti hi No sbhaavaado||52|| jisaprakAra paramANu meM kahe gaye varNa rasa gaMdha sparzarUpa vizeSa guNa paramANurUpa pudgaladravyase abhinna aura bhinna donoM rUpa haiM - nizcayakI apekSA pradezabheda na honese eka haiM aura vyavahArakI apekSA saMjJA, saMkhyA, lakSaNa AdimeM bheda honese aneka haiM - pRthak haiM usIprakAra jIvake sAtha samavAya saMbaMdhase nibaddha hokara rahanevAle jJAna aura darzana abhinna aura bhinna donoM rUpa haiN| nizcayakI apekSA pradezabheda na honese eka haiM aura vyavahArakI apekSA saMjJA, saMkhyA, lakSaNa AdimeM bheda honese aneka haiM -- pRthak haiN| / 5152 / / jIvakI anAdi-nidhanatA tathA sAdi-sAMtatA AdikA kathana jIvA aNAiNihaNA, saMtA NaMtA' ya jIva bhaavaado| sabbhAvado aNaMtA, paMcaggaguNappadhANA y||53|| 1. saadynntaaH| 2. jIvabhAvataH kSAyiko bhaavstsmaat| 3. anantA vinAzarahitA: athavA dravyasvabhAvagaNanayA punrnttaaH| sAntAnantazabdayordvitIyavyAkhyAnaM kriyate -- sahAntena saMsAravinAzena vartante sAntA bhavyAH, na vidyante'ntaH saMsAra vinAzo yeSAM te punaranantA abhavyAH, te cAbhavyA anantasaMkhyAstebhyo'pi bhavyA anantaguNasaMkhyAstebhyo'pyabhavyasamAnabhavyA anantaguNA iti|| -- ja. vR. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI jIva, sahaja caitanyalakSaNa pAriNAmikabhAvakI apekSA anAdi-nidhana hai| audayika, kSAyopazamika aura aupazamika bhAvakI apekSA sAdi sAMta haiN| kSAyikabhAvakI apekSA sAdi anaMta haiN| sattA svarUpakI apekSA anaMta haiM, vinAzarahita haiM athavA dravyasaMkhyAkI apekSA anaMta haiM aura vyavahArakI apekSA audayika aupazamika kSAyika kSAyopazamika tathA pAriNAmika ina pA~coM bhAvoMkI pradhAnatA liye hue pravartamAna haiN||53|| vivakSAvazase satke vinAza aura asatke utpAdanakA kathana evaM sado viNAso, asado jIvassa hoi uppaado| idi jiNavarehiM bhaNidaM, aNNoNNaviruddhamaviruddhaM / / 54 / / isaprakAra vivakSAvaza vidyamAna jIvakA vinAza hotA hai aura avidyamAna jIvakA utpAda bhii| jineMdradevakA yaha kathana parasparameM viruddha honepara bhI nayavivakSAse aviruddha hai| 'manuSya marakara deva huA' yahA~ manuSyaparyAyase upalakSita jIvadravyakA nAza huA aura deva paryAyase anupalakSita jIvadravyakA utpAda huaa| dravyArthika nayase yaha siddhAMta ThIka hai ki 'naivAsato janma sato na nAzaH' arthAt asatkA janma aura satkA nAza nahIM hotA, paraMtu paryAyArthika nayase vidyamAna paryAyakA nAza aura avidyamAna paryAyakA utpAda hotA hI hai, kyoMki kramavartI honese eka kAlameM do paryAya vidyamAna nahIM raha skte| isalie paryAyArthika nayakI apekSA jineMdradevakA gAthokta kathana aviruddha hai||54 / / satke vinAza aura asatke utpAda kA kAraNa NeraiyatiriyamaNuA, devA idi NAmasaMjudA pyddii| kuvvaMti sado NAsaM, asado bhAvassa uppAdaM / / 55 / / naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ina nAmoMse yukta karmaprakRtiyA~ vidyamAna paryAyakA nAza karatI haiM aura avidyamAna paryAyakA utpAda karatI haiM / / 55 / / jIvake aupazamika Adi bhAvoMkA varNana udayeNa uvasameNa ya, khayeNa duhiM missidehiM prinnaame| juttA te jIvaguNA, bahusu ya atthesu vicchinnnnaa||56|| jIvake jo bhAva koMke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamase tathA AtmIya nija pariNAmoMse yukta haiM ve usake kramaza: audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika nAmase prasiddha pA~ca sAmAnya guNa haiN| ye pA~coM hI guNa -- bhAva upAdhibhedase aneka arthoM meM vistRta haiM -- aneka bhedayukta haiM athavA "bahusudaatthesu vitthiNNA' pAThameM bahujJAniyoMke zAstroM meM vistArake sAtha varNita haiM / / 56 / / 1. bahusudaatthesu vitthiNNA -- bahuzrutazAstreSu tattvArthAdiSu vistiirnnaaH|| -- ja. vR. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya vivakSAvaza audayika bhAvoMkA kartA jIva hai kammaM vedayamANo, jIvo bhAvaM karedi jArisayaM / so teNa tassa kattA, havaditti ya sAsaNe paDhidaM / / 57 / / udayAgata dravyakarmakA vedana karanevAlA jIva jaisA bhAva karatA hai vaha usakA kartA hotA hai aisA jinazAsanameM kahA gayA hai||57|| audayika Adi bhAva dravyakarmakRta haiM kammeNa viNA udayaM, jIvassa Na vijjhade uvasamaM vaa| khaiyaM khaovasamiyaM, tamhA bhAvaM tu kammakadaM / / 58 / / yataH dravyakarmake binA AtmAke rAgAdi vibhAvoMkA udaya aura upazama nahIM ho sakatA tathA kSAyika aura kSAyopazamika bhAva bhI nahIM ho sakate ataH jIvake ullikhita cAroM bhAva dravyakarmake kiye hue haiN| / 58 / / prazna bhAvo jadi kammakado, attA kammassa hodi kidha kttaa| __Na kuNadi attA kiMcivi, muttA aNNaM sagaM bhAvaM / / 59 / / yadi audayika Adi bhAva dravyakarmake dvArA kiye hue haiM to AtmA dravyakarmakA kartA kaise ho sakatA hai? kyoMki vaha nijabhAvako chor3akara anya kisIkA kartA nahIM hai| yadi sarvathA dravyakarmako audayika Adi bhAvoMkA kartA mAnA jAya to AtmA akartA ho jAyagA aura aisI dazAmeM saMsArakA abhAva ho jaayegaa| yadi yaha kahA jAya ki AtmA dravyakarmakA kartA hai ataH saMsArakA abhAva nahIM hogA to dravyakarmako jo ki pudgalakA pariNAma hai AtmA kaise kara sakatA hai? aura usa hAlatameM, jabaki AtmA nija svabhAvako chor3akara anya kisIkA kartA nahIM hai||59|| uttara panA bhAvo kammaNimitto, kammaM puNa bhAvakAraNaM hvdi| Na du tesiM khalu kattA, Na viNA bhUdA du kttaarN||60|| vyavahAra nayase jIvake audiyika Adi bhAvoMkA kartA dravya karma hai aura dravyakarmakA kartA bhAvakarma hai paraMtu nizcaya nayase dravyakarma audayika Adi bhAvoMkA kartA nahIM hai aura na audayika Adi bhAvakarma dravyakarmakA kartA hai| isake sivAya ve donoM -- dravyakarma bhAvakarma kartAke binA bhI nahIM hote haiN| kAraNake do bheda haiM -- upAdAna aura nimitta / bhAvakarmakA upAdAna kAraNa AtmA hai aura nimitta kAraNa drvykrm| isI prakAra dravyakarmakA upAdAna kAraNa pudgala dravya hai aura nimitta kAraNa audayika Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ kundakunda-bhAratI Adi bhaavkrm||6|| AtmA nijabhAvakA kartA hai parabhAvakA nahIM kuvvaM sagaM sahAvaM, attA kattA sagassa bhaavss| _Na hi poggalakammANaM, idi jiNavayaNaM muNeyavvaM / / 61 / / 'apane nijabhAvako karatA huA AtmA nijabhAvakA hI kartA hai, pudgalarUpa dravyakarmoMkA kartA nahIM hai' aisA jineMdradevakA vacana jAnanA caahie||61|| kammaM pi sagaM kuvvadi, seNa sahAveNa smmmppaannN| jIvo vi ya tArisao, kammasahAveNa bhaavenn||62|| jisa prakAra karma svakIya svabhAva dvArA yathArthameM apane Apako karatA hai usI prakAra jIvadravya bhI svakIya azuddha svabhAva -- rAgAdi pariNAma dvArA apane Apako karatA hai| nizcaya nayase karmakA kartA karma hai aura jIvakA kartA jIva hai| jIva pudgala dravyameM honevAle karmarUpa pariNamanakA kartA hai aura karma, jIvadravyameM honevAle nara nArakAdi pariNamanakA kartA hai' yaha saba aupacArika kathana hai||62 / / prazna kammaM kammaM kuvvadi, jadi so appA karedi appaannN| kidha tassa phalaM bhuMjadi, appA kammaM ca dedi phlN||63|| yadi karma karmakA kartA hai aura AtmA AtmAkA kartA hai to AtmA karmake phalako kisa prakAra bhogatA hai? aura karma bhI AtmAko kisa prakAra phala detA hai? / / 63 / / uttara mogADhagADhaNicido, poggalakAyehiM savvado logo| suhumehiM bAdarehiM, NaMtANatehiM vivihehiN||64|| attA kuNadi sahAvaM, tattha gadA poggalA shaavehiN| gacchaMti kammabhAvaM, annnnonnnnaagaahmvgaaddhaa||65|| jaha puggaladavvANaM, bahuppayArehiM khNdhnnivvttii| akadA parehiM diTThA, taha kammANaM viyaannaahi||66|| jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punrnye| svayameva pariNamante'tra pudgalA: krmbhaaven||12|| pariNamamANasya citaHzcidAtmakaiH svayamapi svkairbhaavai| bhavati hi nimittamAtraM paudgalikaM karma tasyApi / / -- puruSArthasiddhyupAye amRcandrasUreH Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya jIvA puggalakAyA, annnnonnnnaagaaddhghnnpddibuddhaa| kAle vijujjamANA, suha dukkhaM diti bhuNjNti||67|| yaha loka saba orase sUkSma aura bAdara bhedako liye hue, vividha prakArake anaMtAnaMta pudgalaskaMdhoMse ThasAThasa bharA huA hai||64 / / jaba yaha jIva azuddha rAgAdi pariNAmako karatA hai taba usa jIvake sthAnoMmeM nIra-kSIrakI taraha ekAvagAha hokara rahanevAle kArmaNavargaNArUpa pudgala skaMdha svayaM hI karmabhAvako prApta ho jAte haiN||65 / / jisa prakAra anya pudgaladravyameM vividha prakArake skaMdhoMkI racanA dUsare dravyoMke dvArA na kI huI svayameva utpanna dekhI jAtI hai usI prakAra kArmaNavargaNArUpa pudgaladravyameM bhI karmarUpa racanA svayameva ho jAtI hai aisA jaano||66 / / jIva aura karmarUpa pudgala skaMdha parasparameM ekakSetrAvagAhake dvArA atyaMta saghana saMbaMdhako prApta ho rahe haiN| jaba ve udayakAlameM bichur3ane lagate haiM -- eka dUsarese jude hone lagate haiM taba jIvameM sukha-duHkhAdikA anubhava hotA hai| basa, isI nimitta naimittika saMbaMdhase kahA jAtA hai ki karma sukha-duHkharUpa phala dete haiM aura jIva unheM bhogate haiN||67 / / tamhA kammaM kattA, bhAveNa hi saMjudodha jiivss| bhottA du havadi jIvo, cedagabhAveNa kammaphalaM / / 68 / / isa kathanase yaha bAta siddha huI ki jIvake mithyAtva rAgAdibhAvoMse yukta dravyakarma, sukha-duHkhAdi rUpa karmaphalakA kartA hai, paraMtu usakA bhoktA cetakabhAvake kAraNa jIva hI hai| pUrvokta uddezyase yaha bAta phalita huI ki nizcaya nayase karma apane ApakA kartA hai aura vyavahAra nayase jiivkaa| isI prakAra jIva bhI nizcaya nayase apane ApakA kartA hai aura vyavahAra nayase krmkaa| yahA~ karma aura kartRtvakA vyavahAra vivakSAvaza jisa prakAra jIva aura karma donoMpara nirbhara ThaharatA hai usa prakAra bhoktRtvakA vyavahAra donoMpara nirbhara nahIM tthhrtaa| kyoMki bhoktA vahI ho sakatA hai jisameM cetanaguNa pAyA jAtA ho| cU~ki cetanaguNakA sadbhAva jIvameM hI hai ata: vahI azuddha cetakabhAvase karmake phalakA bhoktA hai||68|| saMsAraparibhramaNakA kAraNa evaM kattA bhottA, hojjhaM appA sagehiM kmmehiN| hiMDaMti pAramapAraM, saMsAraM mohsNchnnnno||69|| isa prakAra yaha jIva apane hI zubhAzubha karmoMse mohake dvArA Acchanna ho kartAbhoktA hotA huA 'sAMta aura anaMta saMsArameM paribhramaNa karatA rahatA hai||9|| bhavyApekSayA sapAraM (sAnta) abhavyApekSayA tvapAraM (anntN)| -- ja. vR. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI mokSaprAptikA upAya uvasaMtakhINamoho, maggaM jiNabhAsideNa smupgdo| NANANumaggacArI, NivvANapuraM vajadi dhiiro||70|| jaba yaha jIva jineMdrapraNIta Agamake dvArA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa mArgako prApta ho svasaMvedanajJAnarUpa mArgameM vicaraNa karatA hai aura vividha upasarga tathA pariSaha sahana karanemeM dhIra vIra ho mohanIya karmakA upazama athavA kSaya karatA hai taba mokSanagarako prApta karatA hai||70 / / jIvake aneka bheda eko ceva mahappA, so duviyappo ttilakkhaNo hodi| caducaMkamaNo bhaNido, paMcaggaguNappadhANo y||71|| chakkApakkamajutto, uvajutto sttbhNgsbbhaavo| aTThAsao Navattho, jIvo dasaTThANago bhnnido||72|| jumma avinAzI caitanyaguNase yukta rahaneke kAraNa vaha jIvarUpa mahAtmA sAmAnyakI apekSA eka prakArakA hai| jJAnopayoga aura darzanopayogake bhedase do prakArakA hai| karmacetanA, karmaphalacetanA aura jJAnacetanAse yukta athavA utpatti, vinAza aura dhrauvyase yukta honeke kAraNa tIna prakArakA hai| cAra gatiyoMmeM caMkramaNa karaneke kAraNa cAra prakArakA hai| aupazamika Adi pA~ca bhAvoMkA dhAraka honese pA~ca prakArakA hai| cAra dizA tathA Upara aura nIce isa prakAra chaha ora apakrama karaneke kAraNa chaha prakArakA hai| syAdasti Adi sAta bhaMgoMse yukta honeke kAraNa sAta prakArakA hai| ATha karma athavA ATha guNoMkA Azraya honese ATha prakArakA hai| navapadArtharUpa pravRtti honese nava prakArakA hai aura pRthivI, jala, teja, vAyu, sAdhAraNa vanaspati, pratyekavanaspati, dvIMdriya, trIMdriya, caturiMdriya tathA paMceMdriya ina daza bhedoMse yukta honeke kAraNa daza prakArakA hai||71-72|| mukta jIvoMke Urdhvagamana svabhAvakA varNana payaDiTThidiaNubhAgappadesabaMdhehiM savvado mukko|| uTuM gacchadi sesA, vidisA vajjaM gadiM jNti||73|| prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ina cAra prakArake baMdhoMse sarvathA nirmukta huA jIva kevala UparakI ora jAtA hai -- Urdhvagamana hI karatA hai aura bAkIke jIva cAra vidizAoMko chor3akara chaha ora gamana karate haiN||73 / / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya pudgala dravyake cAra bheda khaMdhA ya khaMdhadesA, khaMdhapadesA ya hoMti prmaannuu| idi te cadubbiyappA, puggalakAyA munneyvvaa||74|| skaMdha, ekaskaMdha, skaMdhapradeza aura paramANu isa prakAra pudgala dravyake cAra bheda haiN||74 / / skaMdha Adike lakSaNa khaMdhaM sayalasamatthaM, tassa du addhaM bhaNaMti desotti| addhaddhaM ca padeso, paramANU ceva avibhaagii||75|| samasta paramANuoMse milakara banA huA piMDa skaMdha, skaMdhase AdhA skaMdhadeza, skaMdhadezase AdhA skaMdhapradeza aura avibhAgI aMzako paramANu kahate haiN||75 / / skaMdhoMke chaha bhedoMkA varNana bAdarasuhumagadANaM, khaMdhANaM puggalotti vvhaaro| te hoMti chappayArA, telokkaM jehiM NippaNNaM / / 76 / / bAdara aura sUkSma pariNamanako prApta hue skaMdhoMkA pudgala zabdase vyavahAra hotA hai| ve skaMdha 1. bAdarabAdara, 2. bAdara, 3. bAdarasUkSma, 4. sUkSmabAdara, 5. sUkSma aura 6. sUkSmasUkSmake bhedase chaha prakArake haiN| inhIM chaha skaMdhoMse tIna lokakI racanA huI hai| jo pudgalapiMDa do khaMDa karanepara apane Apa phira na mila sakeM aise kASTha, pASANa Adiko bAdarabAdara kahate haiN| jo pudgala skaMdha khaMDa khaMDa honepara phira bhI apane ApameM mila jAveM aise jala, ghRta Adi Adi pudgaloMko bAdara kahate haiN| jo pudgalaskaMdha dekhanemeM sthUla honepara bhI grahaNameM na AveM aise dhUpa, chAyA, cA~danI Adiko bAdarasUkSma kahate haiN| jo skaMdha netraiMdriyase grahaNameM na Aneke kAraNa sUkSma haiM paraMtu anya iMdriyoMke dvArA grahaNameM Anese sthUla haiM aise sparza rasa gaMdhAdiko sUkSmabAdara kahate haiN| jo skaMdha atyaMta sUkSma honeke kAraNa kisI bhI iMdriyake dvArA grahaNameM nahIM Ave aise kArmaNa vargaNAke dravyako sUkSma kahate haiN| aura kArmaNa vargaNAse nIce vyaNukaskaMdha paryaMtake pudgaladravyako sUkSmasUkSma kahate haiN||76|| paramANukA lakSaNa savvesiM khaMdhANaM, jo aMto taM viyANa prmaannuu| so sassado asaddo, ekko avibhAgI muttibhvo||77|| samasta skaMdhoMkA jo aMtima bheda hai use paramANu jAnanA caahie| vaha paramANu nitya hai, zabdarahita hai, eka hai, avibhAgI hai, mUrtaskaMdhase utpanna huA hai aura mUrta skaMdhakA kAraNa bhI hai||77 / / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI paramANukI vizeSatA Adezamattamutto, dhAducadukkassa kAraNaM jo du| so Neo paramANa, pariNAmaguNo smysddo||78 / / jo guNa-guNIke saMjJAdi bhedoMse mUrtika hai, pRthvI, jala, agni aura vAyukA samAna kAraNa hai, pariNamanazIla hai aura svayaM zabdarahita hai use paramANu jAnanA caahie| paramANuko mUrta siddha karanemeM kAraNa sparza, rasa, gaMdha aura varNa haiN| ye sparzAdi vivakSA mAtrase hI paramANuse bhinna haiM, yathArthameM pradezabheda nahIM honese abhinna haiN| paramANuse pRthivI, jala, agni aura vAyukI utpatti samAnarUpase hotI hai| pRthivI Adike paramANuoMkI jAtiyA~ pRthak-pRthak nahIM haiN| yaha paramANu pariNamana svabhAvavAlA hai isalie usameM kAlakRta pariNamana honese pRthvI jala Adi rUpa pariNamana svayaM ho jAtA hai| isake sivAya skaMdhameM jisa prakAra zabda hote haiM usa prakAra paramANu zabda nahIM hote kyoMki vaha ekapradezI honese zabdotpatti meM kAraNa nahIM hai||78 / / zabdakA kAraNa saddo khaMdhappabhavo, khaMdho prmaannusNgsNghaado| puTTesu tesu jAyadi, saddo uppAdago nniydo||79|| zabda skaMdhase utpanna hotA hai, skaMdha aneka paramANuoMke samudAyako kahate haiN| jaba ve skaMdha paraspara sparzako prApta hote haiM tabhI zabda utpanna hotA hai| zabdake utpAdaka -- bhASAvargaNAke skaMdha nizcita haiM arthAt zabdakI utpatti bhASAvargaNAke skaMdhoMse hI hotI hai, AkAzase nhiiN| 'athavA usa zabdake do bheda haiM -- utpAdita -- puruSaprayogotpanna aura niyata -- vaizrasika -- meghAdise utpanna honevAlA shbd||79 / / paramANukI anya vizeSatAoMkA varNana Nicco NANavakAso, Na sAvakAso padesado bhettaa| khaMdhANaM pi ya kattA, pavihattA kAlakhaMdhANaM / / 8 / / vaha paramANu apane eka pradezarUpa pariNamanase kabhI naSTa nahIM hotA isalie nitya hai| sparzAdi guNoMko avakAza deneke kAraNa sAvakAza hai| dvitIyAdi pradezoMko avakAza na deneke kAraNa anavakAza hai| samudAyase bichur3akara alaga ho jAtA hai isalie skaMdhoMkA bhedaka hai| samudAyameM mila jAtA hai isalie skaMdhoMkA kartA hai aura cU~ki maMdagatike dvArA AkAzake eka pradezase dUsare pradezapara pahu~cakara samayakA vibhAga karatA hai isalie kAlakA tathA dravya kSetra kAla bhAvarUpa caturvidha saMkhyAoMkA vibhAjaka hai||80 / / 1. athavA uppAdigo prAyogikaH puruSAdiprayogaprabhavaH Niyado niyato vaizrusiko meghaadiprbhvH| -- ja. vR. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya ___paramANumeM rasa gaMdha Adi guNoMkA varNana eyarasagaMdhavaNNaM, do phAsaM sddkaarnnmsdN| khadhaMtaridaM davvaM, paramANuM taM viyaannehi||80|| jo dravya ekarasa, ekavarNa, ekagaMdha aura spoMse rahita hai, zabdakA kAraNa hai, svayaM zabdase rahita hai aura skaMdhase judA hai athavA skaMdhake aMtargata honepara bhI svasvabhAvakI apekSA usase pRthak hai use paramANu jaano||81|| pudgala dravyakA vistAra uvabhojjamiMdiyehiM ya, iMdiya kAyA maNo ya kmmaanni| jaM havadi muttamaNNaM, taM savvaM puggalaM jaanne||82|| pA~ca iMdriyoMke upabhogya viSaya, pA~ca iMdriyA~, zarIra, mana, karma tathA anya jo kucha mUrtika dravya hai vaha saba pudgala dravya jAnanA caahie||82|| dharmAstikAyakA varNana dhammatthikAyamarasaM, avaNNagaMdhaM asddmpphaasN| logogADhaM puDheM, pihlmsNkhaadiypdesN||8|| dharmAstikAya rasarahita hai, varNarahita hai, gaMdharahita hai, zabdarahita hai, sparzarahita hai, samasta lokameM vyApta hai, akhaMDapradezI honese spRSTa hai -- paraspara pradezavyavadhAna rahita honese niraMtara hai, vistRta hai aura asaMkhyAtapradezI hai||83|| agurulaghugehiM sayA, tehiM aNaMtehiM pariNadaM nniccN| gadikiriyAjuttANaM, kAraNabhUdaM symkjj||84 / / vaha dharmAstikAya apane anaMta agurulaghu guNoMke dvArA niraMtara pariNamana karatA rahatA hai, svayaM gati kriyAse yukta jIva aura pudgaloMkI gati kriyAkA kAraNa hai aura svayaM akArya rUpa hai||84 / / udayaM jaha macchANaM, gamaNANuggahayaraM havadi loe| __ taha jIvapuggalANaM, dhammaM davvaM viyaannehi||85|| jisa prakAra lokameM jala machaliyoMke gamana karanemeM anugraha karatA hai usI prakAra dharmadravya jIva aura pudgala dravyake gamana karanemeM anugraha karatA hai||85 / / adharmAstikAyakA varNana jaha havadi dhammadavvaM, taha taM jANeha dvvmdhmkkhN| ThidikiriyAjuttANaM, kAraNabhUdaM tu puddhviiv||86|| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI jaisA dharmAstikAyakA svarUpa Upara kahA gayA hai vaisA hI adharmAstikAyakA svarUpa jAnanA caahie| vizeSatA itanI hI hai ki yaha sthitikriyAse yukta jIva aura pudgala dravyake sthiti karanemeM ThaharanemeM pRthivIkI taraha kAraNa hai||86|| dharmAstikAya aura adharmAstikAyakI vizeSatAoMkA varNana jAdo alogalogo, tesiM sabbhAvado ya gmnntthidii| do vi ya mayA vibhattA, avibhattA loyamettA y||87|| jinake sadbhAvase loka aura aloka huA hai tathA gamana aura sthiti hotI hai ve dharma aura adharma donoM hI astikAya parasparavibhakta haiM -- jude-jude haiM, eka kSetrAvagAhI honese avibhakta haiM aura lokapramANa haiN||87|| Na ya gacchadi dhammatthI, gamaNaM Na karedi annnndviyss| havadi gatI sappasaro, jIvANaM puggalANaM c||88|| dharmAstikAya na svayaM gamana karatA hai aura na preraka hokara anya dravyakA gamana karAtA hai| vaha kevala udAsIna rahakara hI jIvoM aura pudgaloMkI gatikA pravartaka hotA hai||88 / / vijjadi jesiM gamaNaM, ThANaM puNa tesimeva sNbhvdi| te sagapariNAmehiM du, gamaNaM ThANaM ca kuvvNti||89|| jina jIva aura pudgaloMkA calanA tathA sthira honA hotA hai unhIMkA phira sthira honA tathA calanA hotA hai| isase siddha hotA hai ki ve apane-apane upAdAna kAraNoMse hI gamana tathA sthiti karate haiN| dharma aura adharma dravya kevala sahAyaka kAraNa haiN| yadi inheM preraka kAraNa mAnA jAya to jo jIva yA pudgala calate ve calate hI jAte aura jo Thaharate ve Thaharate hI rahate, kyoMki viruddha pravRttise donoM paraspara matsara honA saMbhava hai||89|| AkAzAstikAyakA lakSaNa savvesiM jIvANaM, sesANaM taha ya puggalANaM c| jaM dedi vivaramakhilaM, taM loe havadi aayaasN||10|| samasta jIvoM aura pudgaloMko tathA dharma, adharma aura kAlako jo saMpUrNa avakAza detA hai arthAt jisake samasta pradezoMmeM jIvAdi dravya vyApta haiM vaha lokake bhItarakA AkAza hai -- lokAkAza hai||90 / / loka aura alokakA vibhAga jIvA puggalakAlA, dhammAdhammA ya logado nnnnnnaa| tatto aNaNNamaNNaM, AyAsaM aMtavadirittaM / / 11 / / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ye pA~coM lokase jude nahIM haiM -- ina pA~coMkA sadbhAva lokameM hI pAyA jAtA hai, paraMtu AkAza lokase apRthak bhI hai aura pRthak bhI hai -- AkAza loka aura aloka donoMmeM vyApta hai, vaha anaMta hai||91 / / gAyA ___ AkAza hI ko gati aura sthitikA kAraNa mAnane meM doSa AgAsaM avagAsaM, gamaNaTThidi kAraNehiM dedi jdi| ur3e gadippadhANA, siddhA ciTuMti kidha ttth||12|| yadi aisA mAnA jAya ki AkAza hI avakAza detA hai aura AkAza hI gamana sthitikA kAraNa hai to phira UrdhvagatimeM jAnevAle siddha parameSThI lokAgrapara hI kyoM ruka jAte hai? lokAgrake Age AkAzakA abhAva to hai nahIM, ata: usake Age bhI usakA gamana hotA rahanA cAhie, paraMtu aisA hotA nahIM hai| isase siddha hotA hai ki AkAzakA kAma avakAza denA hI hai aura dharma tathA adharmakA kAma calane aura ThaharanemeM sahAyatA denA hii||92|| jamhA uvariTThANaM, siddhANaM jiNavarehiM pnnnnttN| tamhA gamaNaTThANaM, AyAse jANa nnsthitti||93|| yata: jineMdra bhagavAnane siddhoMkA avasthAna lokake agrabhAgameM hI batalAyA hai, ataH AkAzameM gamana aura sthitikA hetutva nahIM pAyA jA sakatA aisA jAnanA caahie||93 / / jadi havadi gamaNahedU, AgAsaM ThANakAraNaM tesiN| pasajadi alogahANI, logassa ya aNtprivuddddii||94 / / yadi AkAzako jIva aura pudgaloMkI gati aura sthitikA kAraNa mAnA jAyegA to alokakI hAni hogI aura lokake aMtakI vRddhi bhii| alokakA vyavahAra miTa jAyegA aura lokakI sImA TUTa jaayegii||94 / / tamhA dhammAdhammA, gamaNaTThidikAraNANi nnaagaasN| idi jiNavarehiM bhaNidaM, logasahAvaM sunntaannN||95 / / 'isalie dharma aura adharma dravya hI gamana tathA sthitike kAraNa haiM, AkAza nahIM hai' aisA jineMdradevane lokakA svabhAva sunanevAloMse kahA hai||95 / / dharma, adharma aura AkAzakI ekarUpatA tathA anekarUpatA kA varNana dhammAdhammAgAsA, apudhabbhUdA smaannprinnaamaa| pudhaguvaladdhivisesA, karaMti egattamaNNattaM / / 96 / / dharma, adharma aura lokAkAza ye tInoM hI dravya ekakSetrAvagAhI honese apRthagbhUta haiM, samAna pariNAmavAle Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kundakunda - bhAratI haiM aura apane apane vizeSa svabhAvako liye hue haiN| ye tInoM vyavahAra nayakI apekSA eka kSetrAvagAhI hone se eka bhAvako aura nizcayanayakI apekSA judI - judI sattA ke dhAraka honese bhedabhAvako dhAraNa karate haiM / / 96 / / dravyoMmeM mUrta aura amUrta dravyakA vibhAga AgAsakAlajIvA, dhammAdhammA ya muttiparihINA / muttaM puggaladavvaM, jIvo khalu cedaNo tesu / / 97 / / AkAza, kAla, jIva, dharma aura adharma ye pA~ca dravya mUrti -- rUpa, rasa, gaMdha, sparzase rahita haiM, kevala pudgala dravya mUrta hai / ukta chahoM dravyoMmeM jIvadravya hI cetana hai, avaziSTa pA~ca dravya acetana haiM / / 97 / / jIva aura pudgala dravya hI kriyAvaMta haiM jIvA puggalakAyA, saha sakkiriyA havaMti Na ya sesA / puggalakaraNA jIvA, khaMdhA khalu kAlakaraNA du / / 98 / / jIvadravya aura pudgala dravya hI kriyAsahita haiM, avaziSTa cAra dravya kriyAsahita nahIM haiN| jIvadravya pudgala dravyakA nimitta pAkara aura pudgala skaMdha kAlakA nimitta pAkara kriyAyukta hote haiM / / 98 / / mUrtika aura amUrtikakA lakSaNa je khalu iMdiyagejjhA, visayA jIvehiM huMti te muttA / se havadi amuttaM, cittaM ubhayaM samAdiyAdi / / 99 / / jIva jina padArthoM ko iMdriyadvArA grahaNa karate haiM -- jAnate haiM ve mUrtika haiM aura bAkIke amUrtika haiN| mana mUrtika tathA amUrtika donoM prakArake padArthoMko jAnatA hai / / 99 / / kAla dravyakA kathana kAlo pariNAmabhavo, pariNAmo davvakAlasaMbhUdo / dohaM esa sahAvo, kAlo khaNabhaMguro Niyado / / 100 / / vyavahArakAla jIva pudgaloMke pariNAmase utpanna hai tathA jIva pudgaloMkA pariNAma nizcaya kAlAnurUpa dravyase saMbhUta hai| jIva aura pudgalake pariNamanako dekhakara vyavahArakAlakA jJAna hotA hai aura cU~ki vinA nizcayakAlake jIva pudgaloMkA pariNamana nahIM ho sakatA isalie jIva pudgalake pariNamanase nizcayakAlakA jJAna hotA hai| donoM kAloMkA yahI svabhAva hai| vyavahArakAla paryAyapradhAna honese kSaNabhaMgura hai aura nizcayakAla dravyapradhAna honese nitya hai / / 100 / / kAlo ttiya vavadeso, sabbhAvaparUvago havadi Nicco / uppaNNappaddhaMsI, avaro dIhaMtaraTThAI / / 101 / / 'yaha kAla hai' isa prakAra jisakA vyapadeza - ullekha hotA hai vaha apanA sadbhAva batalAtA huA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya 27 nityadravya hai| jisaprakAra 'siMha' yaha zabda siMha zabdavAcya mRgeMdra arthakA prarUpaka hai usI prakAra 'kAla' yaha zabda, kAlazabdavAcya nizcayakAladravyakA prarUpaka hai| dUsarA vyavahArakAla utpanna hotA hai aura naSTa hotA hai tathA samayoMkI paraMparAkI apekSA sthAyI bhI hai||101|| ___jIvAdi dravya astikAya haiM, kAla astikAya nahIM hai ede kAlAgAsA, dhammAdhammA ya puggalA jiivaa| labbhaMti davvasaNNaM, kAlassa du Natthi kAyattaM / / 102 / / yahI saba jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza dravya vyapadezako prApta haiM -- dravya kahalAte haiM, paraMtu jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAzameM bahupradezI honese jisaprakAra astikAyapanA hai usa prakAra kAladravyameM nahIM hai| kAladravya ekapradezAtmaka honese astikAya nahIM hai||102|| paMcAstikAya saMgrahake jAnanekA phala evaM pavayaNasAraM, paMcatthiyasaMgahaM viyaannittaa| jo muyadi rAgadose, so gAhadi dukkhaparimokkhaM / / 103 / / isa prakAra paMcAstikAyake saMgrahasvarUpa dvAdazAMgake sArako jAnakara jo rAga aura dveSa chor3atA hai vaha saMsArake duHkhoMse chuTakArA pAtA hai||103|| muNiUNa etadaTuM, tadaNugamaNujjhado nnihdmoho| pasamiyarAgaboso, havadi hadaparAvaro jiivo||104 / / isa zAstrake rahasyabhUta zuddha caitanyasvarUpa AtmAko jAnakara jo puruSa tanmaya honekA prayatna karatA hai vaha darzanamohako naSTa kara rAga-dveSakA prazamana karatA huA saMsArarahita ho jAtA hai| pUrvApara baMdhase rahita ho mukta ho jAtA hai||104 / / isa prakAra chaha dravya aura paMcAstikAyakA varNana karanevAlA prathama zrutaskaMdha samApta huaa| *** mokSamArgake kathanakI pratijJA abhivaMdiUNa sirasA, apuNabbhavakAraNaM mahAvIraM / tesiM payatthabhaMgaM, maggaM mokkhassa vocchaami||105 / / aba maiM mokSake kAraNabhUta zrI mahAvIrasvAmIko mastakadvArA namaskAra kara mokSake mArgasvarUpa nava padArthoM ko khuuNgaa||105 / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI samyagdarzana-jJAna-cAritrakI ekatA mokSakA mArga hai sammattaNANajuttaM, cArittaM raagdosprihiinnN| mokkhassa havadi maggo, bhavvANaM laddhabuddhINaM / / 106 / / samyagdarzana aura samyagjJAnase yukta rAga-dveSarahita samyak cAritra mokSakA mArga hai| yaha mokSakA mArga svaparabheda vijJAnI bhavyajIvoMko hI prApta hotA hai||106|| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA svarUpa sammattaM saddahaNaM, bhAvANaM tesimadhagamo nnaannN| cArittaM samabhAvo, visayesu virUDhamaggANaM / / 107 / / pUrvokta jIvAdi padArthoMkA zraddhAna karanA samyagdarzana hai, unhIMkA jJAna honA samyagjJAna hai aura paMceMdriyoMke iSTa aniSTa viSayoMmeM samatAbhAva dhAraNa karanA samyakcAritra hai| yaha mokSamArgameM dRr3hatAke sAtha pravRtti karanevAloMke hI hotA hai| / 107 / / ___nau padArthoM ke nAma jIvAjIvA bhAvA, puNNaM pAvaM ca AsavaM tesiN| saMvaraNijjarabaMdho, mokkho ya havaMti te atttthaa||108 / / jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa ye nau padArtha haiN||108 / / jIvoMke bheda jIvA saMsAratthA, NivvAdA cedaNappagA duvihaa| uvaogalakkhaNA vi ya, dehaadehppviicaaraa||109|| jIva do prakArake haiM -- saMsArI aura mukta / donoM hI caitanyasvarUpa aura upayogalakSaNase yukta haiN| saMsArI jIva zarIrase yukta haiM aura mukta jIva zarIrase rahita haiN||109|| sthAvarakAyakA varNana puDhavI ya udagamagaNI, vAuvaNaNphadijIvasaMsidA kaayaa| deMti khalu mohabahulaM, phAsaM bahugA vi te tesiN||110|| pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ye pudgalake paryAya jIvake sAtha milakara kAya kahalAne 1. 'samyagdarzanajJAnasannidhAnAdamArgebhyaH samagrebhyaH paricyutya svatattve vizeSeNa rUDhamArgANAM satAmindriyAnindriyaviSayabhUteSvartheSu' -- tA. vR.| 'pUrvoktasamyaktvajJAnabalena samastAnyamArgebhyaH pracyutya vizeSeNa rUDhamArgANAM prijnyaatmokssmaargaannaam|' -- ja. vR. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya lagate haiN| yadyapi ye apane avAMtara bhedoMkI apekSA bahuta prakArake haiM tathApi sparzaneMdriyAvaraNake kSayopazamase yukta ekeMdriya jIvoMko mohabahula sparza prApta karAte haiM / / 110 / / sthAvara aura trasakA vibhAga 29 titthAvarataNujogA, aNilANalakAiyA ya tesu tasA / maNapariNAmavirahidA, jIvA eiMdiyA NeyA / / 111 / / ukta pA~ca prakArake jIvoMmeM sthAvara zarIra prApta honese pRthivIkAyika, jalakAyika aura vanaspatikAyika ye tIna sthAvara kahalAte haiM aura calanAtmaka zarIra prApta honese agnikAyika tathA vAyukAyika trasa kahalAte haiN| ye sabhI jIva manase rahita haiM aura ekeMdriya haiM / / 111 / / pRthivIkAyika Adi sthAvara ekeMdriya hI haiM ede jIvaNikAyA, paMcavihA puDhavikAiyAdIyA / maNapariNAmavirahidA, jIvA egiMdiyA bhaNiyA / / 112 / / ye pRthivIkAyika Adi pA~ca prakArake jIva manarahita haiM aura ekeMdriyajAti nAmakarmakA udaya honese sabhI ekeMdriya kahe gaye haiM / / 112 / / ekeMdriyoMmeM jIvake astitvakA samarthana aMDesu pavaDuMtA, gabbhatthA mANusA ya mucchagayA / jArisayA tArisayA, jIvA egeMdiyA NeyA / / 113 / / jisa prakAra aMDemeM bar3hanevAle tiryaMcoM aura garbha meM sthita tathA mUrcchita manuSyoMmeM buddhipUrvaka bAhya vyApAra na dikhanepara bhI jIvatvakA nizcaya kiyA jAtA hai usI prakAra ekeMdriya jIvoMke bhI bAhya vyApAra na dikhanepara bhI jIvatvakA nizcaya kiyA jAtA hai / / 113 / / dvIMdriya jIvoMkA varNana saMbukkamAduvAhA, saMkhA sippI apAdagA ya kimI / jANaMti rasaM phAsaM, je te beiMdiyA jIvA / / 114 / / jo zaMbUka, mAtRvAha, zaMkha tathA pAdarahita kRmi-laTa Adi jIva kevala sparza aura rasako jAna haiM ve do iMdriya jIva haiM / / 114 / / 1. yahA~ agnikAyika aura vAyukAyika jIvoMko jo trasa kahA hai vaha kevala unake zarIrakI calanAtmaka kriyA dekhakara hI kahA hai| yathArthameM ina sabakake trasa nAmakarmakA udaya na hokara sthAvara nAmakarmakA udaya rahatA hai, ataH ve sabhI sthAvara hI haiN| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kundakunda - bhAratI trIMdriya jIvoMkA varNana jUbhAgaM bhImakkaNapipIliyA vicchiyAdiyA kIDA / jANaMti rasaM phAsaM, gaMdhaM teiMdiyA jIvA / / 115 / / yataH jU~, kuMbhI, khaTamala, cIMTI tathA bicchU Adi kIr3e sparza, rasa aura gaMdhako jAnate haiM ataH ve tIna iMdriya jIva haiM / / 115 / / caturiMdriya jIvoMkA varNana uddaMsamasayamakkhiyamadhukara bhamarA pataMgamAdIyA / rUpaM rasaM ca gaMdha, phAsaM puNa te vi jANaMti / / 116 / / DAMsa, macchara, makkhI, madhumakkhI, bhramara aura pataMga Adi jIva sparza, rasa, gaMdha aura rUpako jAnate haiM ataH ve cAra iMdriya jIva haiM / / 116 / / paMceMdriya jIvoMkA varNana suraNaraNArayatiriyA, vaNNarasapphAsa gaMdhasaddaNhU | jalacara thalacara khacarA, valiyA paMceMdiyA jIvA / / 117 / / deva, manuSya, nArakI aura tiryaMca varNa, rasa, gaMdha, sparza aura zabdako jAnate haiM, ataH pA~ca iMdriya haiN| paMceMdriya tiryaMca jalacara, sthalacara aura nabhazcarake bhedase tIna prakArake haiN| sabhI paMceMdriya kAyabala, vacanabala aura yathAsaMbhava manobalase yukta hote haiM / / 117 / / devA cauNNikAyA, maNuyA puNa kammabhogabhUmIyA / tiriyA bahuppayArA, raiyA puDhavibheyagadA / / 118 / / deva bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSa aura vaimAnikake bhedase cAra prakArake haiN| manuSya karmabhUmi aura bhobhUmike bhedase do prakArake haiN| tiryaMca aneka prakArake haiM aura nArakI ratnaprabhA Adi pRthiviyoMke bhedase sAta prakArake haiM / / 118 / / jIvoMkA anya paryAyoMmeM gamana khINe puvvaNibaddhe, gadiNAme Ause ca te vi khalu / pAputiya aNNaM, gadimAussaM salessavasA / / 119 / / pUrvanibaddha gatinAmakarma tathA Ayukarmake kSINa ho jAnepara ve jIva nizcayase apanI-apanI lezyAoMke anusAra anya gati aura anya Ayuko prApta hote haiM / / 119 / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya saMsArI, mukta, bhavya tathA abhavyoMkA varNana ede jIvaNikAyA, dehappavicAramassidA bhaNidA / 31 dehavihUNA siddhA, bhavvA saMsAriNo abhavvA ya / / 120 / / Upara kahe hue ye samasta jIva zarIrake parivartanako prApta haiM -- ekake bAda eka zarIrako badala rahate haiM / siddha jIva zarIrase rahita haiM aura saMsArI jIva bhavya abhavyake bhedase do prakArake haiM / / 120 / / iMdriyAdika jIva nahIM haiM Na hi iMdiyANi jIvA, kAyA puNa chappayAra paNNattA / disu NANaM, jIvo tti ya taM parUvaMti / / 121 / / na sparzanAdi iMdriyA~ jIva haiM, na ullikhita pRthivIkAyAdi chaha prakArake kAya jIva haiM, kiMtu unameM jo jJAna hai-- caitanya hai, vahI jIva hai aisA mahApuruSa kahate haiM / / 121 / / jIvakI vizeSatA jAdi passadi savvaM, icchadi sukkhaM vibhedi dukkhAdo / kuvvadi hidamahidaM vA, bhuMjadi jIvo phalaM tesiM / / 122 / / jIva sabako jAnatA hai, sabako dekhatA hai, sukhako cAhatA hai, duHkhase DaratA hai, zubha kArya karatA hai, azubha kArya karatA hai aura unake phala bhI bhogatA hai / / 122 / / evamabhigamma jIvaM, aNNehiM vi pajjaehiM bahugehiM / abhigacchadu ajjIvaM, NANaMtaridehiM liMgehiM / / 123 / / isa prakAra aura bhI aneka paryAyoMke dvArA jIvako jAnakara jJAnase bhinna sparza Adi cihnoMse ajIvako jAno / / 123 / / dravyoMmeM cetana aura acetanakA varNana AgAsakAlapuggala,dhammAdhammesu Natthi jIvaguNA / tesiM acedaNattaM bhaNidaM jIvassa cedaNadA / / 124 / / AkAza, kAla, pudgala, dharma aura adharmameM jIvake guNa nahIM haiM, unameM acetanatA kahI gayI hai| cetanatA kevala jIvakA hI guNa hai|| 124 / / ajIvakA lakSaNa suhadukkhajANaNA vA, hidapariyammaM ca ahidabhIruttaM / jassa Na vijjadi NiccaM, taM samaNA viMti ajjIvaM / / 125 / / jisameM sukha-duHkhakA jJAna, hitakI pravRtti aura ahitakA bhaya nahIM hai, gaNadharAdi muni use ajIva Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda-bhAratI kahate haiN| / 125 / / __ zarIrarUpa pudgala aura jIvameM pRthaktvapanakA varNana saMThANA saMghAdA, vaNNarasapphAsagaMdhasaddA y| poggaladavvappabhavA, hoMti guNA pajjayA ya bhuu||126 / / arasamarUvamagaMdhamavvattaM cedaNAguNamasadaM / jANa aliMgaggahaNaM, jIvamaNihiTThasaMThANaM / / 127 / / samacaturasra Adi saMsthAna, audArikAdi zarIrasaMbaMdhI saMghAta, varNa, rasa, gaMdha, sparza aura zabda Adi jo aneka guNa tathA paryAya dikhatI haiM ve saba pudgala dravyase samutpanna haiN| paraMtu jIva rasarahita hai, rUparahita hai, gaMdharahita hai, avyakta hai, cetanAguNase yukta hai, zabdarahita hai, bAhya iMdriyoMke dvArA agrAhya hai aura saMsthAna -- AkArarahita hai, aisA jaano||126-127 / / jIvake saMsArabhramaNakA kAraNa jo khalu saMsArattho, jIvo tatto du hodi prinnaamo| pariNAmAdo kamma, kammAdo hoti gadisa gdii||128 / / gadimadhigadassa deho, dehAdo iMdriyANi jaayNte| tehiM du visayaggahaNaM, tatto rAgo va doso vaa||129|| jAyadi jIvassevaM, bhAvo sNsaarckkvaalmmi| idi jiNavarehiM bhaNido, aNAdiNidhaNo saNidhaNo vaa||130|| jo yaha saMsArI jIva hai usake rAga-dveSa Adi azuddha bhAva hote haiM, unase jJAnAvaraNAdi ATha karmoMkA baMdha hotA hai, karmoMse eka gatise dUsarI gati prApta hotI hai, gatiko prApta hue jIvake audArikAdi zarIra hotA hai, zarIrase iMdriyA~ utpanna hotI haiM, iMdriyoMse viSayagrahaNa hotA hai aura usase rAga tathA dveSa utpanna hote haiN| saMsArarUpI cakrameM bhramaNa karanevAle jIvake aise azuddha bhAva abhavyakI apekSA anAdi anaMta aura bhavyakI apekSA anAdi-sAMta hote haiM, aisA zrI jineMdradevane kahA hai||128-130 / / jIvake zubha-azubha bhAvoMkA varNana moho rAgo doso, cittapasAdo ya jassa bhaavmmi| vijjadi tassa suho vA, asuho vA hodi prinnaamo||131 / / jisa jIvake hRdayameM moha, rAga, dveSa aura cittakI prasannatA rahatI hai usake zubha athavA azubha pariNAma avazya hote haiM arthAt jisake hRdayameM prazasta rAga aura cittakI prasannatA hogI usake zubha pariNAma Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya hoMge aura jisake hRdayameM moha, dveSa, aprazasta rAga tathA cittakA anutsAha hogA usase azubha pariNAma hoNge||131 / / puNya aura pApakA lakSaNa suhapariNAmo puNNaM, asuho pAvaMti havadi jiivss| doNhaM poggalametto, bhAvo kammattaNaM ptto||132|| jIvakA zubha pariNAma puNya kahalAtA hai aura azubha pariNAma paap| ina donoM hI pariNAmoM se kArmaNavargaNArUpa pudgala dravya karma avasthAko prApta hotA hai||132 / / karma mUrtika haiM jamhA kammassa phalaM, visayaM phAsehiM bhuMjade nniydN| jIveNa suhaM dukkhaM, tamhA kammANi muttaanni||133|| cU~ki karmoMke phalabhUta sukha-duHkhAdike kAraNarUpa viSayoMkA upabhoga sparzanAdi mUrta iMdriyoMke dvArA hotA hai ataH karma mUrta haiN||133 / / pUrva mUrta karmoMke sAtha navIna mUrta karmoMkA baMdha hotA hai mutto phAsadi muttaM, mutto mutteNa bNdhmnnuhvdi| jIvo muttivirahido, gAhadi te tehiM ugghdi||134|| isa saMsArI jIvake anAdi paraMparAse Aye hue mUrta karma vidyamAna haiN| ve mUrta karmahI AgAmI mUrta karmakA sparza karate haiN| ataH mUrta dravya hI mUrta dravyake sAtha baMdhako prApta hotA hai| jIva mUrtirahita hai-- amUrta hai, ataH yathArthameM usakA karmoM ke sAtha saMbaMdha nahIM hotaa| paraMtu mUrta karmoMke sAtha saMbaMdha honeke kAraNa vyavahAra nayase jIva mUrtika kahA jAtA hai| ataH vaha rAgAdi pariNAmoMse snigdha honeke kAraNa mUrta karmoMke sAtha saMbaMdhako prApta hotA hai aura karma jIvake sAtha saMbaMdhako prApta hote haiN||134 / / puNyakarmakA Asrava kisake hotA hai? rAgo jassa pasattho, aNukaMpAsaMsido ya prinnaamo| citte Natthi kalussaM, puNNaM jIvassa aasvdi||135 / / jisa jIvakA rAga prazasta hai, pariNAma dayAse yukta haiM aura hRdaya kaluSatAse rahita hai usake puNyakarmakA Asrava hotA hai||135 / / prazasta rAgakA lakSaNa arahaMtasiddhasAhusu, bhattI dhammammi jA ya khalu ceTThA / aNugamaNaM pi gurUNaM, pasattharAgo tti vuccNti||136 / / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kundakunda - bhAratI arahaMta siddha sAdhuoMmeM bhakti honA, zubharAgarUpa dharmameM pravRtti honA tathA guruoMke anukUla calanA yaha saba prazasta rAga hai, aisA pUrva maharSi kahate haiM / / 136 / / anukaMpA kSa tisidaM bubhukkhidaM vA, duhidaM daTThUNa jo du duhidamaNo / paDivajjadi taM kivayA, tassesA hodi aNukaMpA / / 137 / / jo bhUkhe-pyAse athavA anya prakArase duHkhI prANiyoMko dekhakara svayaM duHkhita hotA huA dayApUrvaka - usakA duHkha dUra karanekA prayatna karatA hai usake anukaMpA hotI hai / / 137 / / kodho va jadA mANo, mAyA lobho va cittamAsejja / -- use apanAtA hai javasa kudi khohaM, kaluso tti ya taM budhA veMti / / krodha, mAna, mAyA aura lobha cittako prApta kara AtmAmeM jo kSobha utpanna karate haiM, paMDita jana use kAluSya kahate haiM / / 138 / / pApAtravake kAraNa cariyA pamAdabahulA, kAlussaM loladA ya visayesu / paraparitAvapavAdo, pAvassa ya AsavaM kuNadi / / 139 / / pramAdase bharI huI pravRtti, kaluSatA, viSayoMkI lolupatA, dUsaroMko saMtApa denA aura usakA apavAda karanA yaha saba pApAsravake kAraNa haiM / / 139 / / saNNAo ya tilessA, iMdiyavasadA ya ' attaruddANi / gANaM ca duppauttaM, moho pAvappadA hoMti / / 140 / / AhAra Adi cAra saMjJAe~, kRSNa Adi tIna lezyAe~, paMceMdriyoMkI parAdhInatA, Arta-raudra dhyAna, asatkAryameM prayukta jJAna aura moha ye saba pApAsrava karAnevAle haiM / / 140 / / pApAtravako rokanevAle kAraNa iMdiyakasAyasaNNA, NiggahidA jehiM suTTumaggammi / jAvattAvattehiM, pihiyaM pAvAsavaM chidaM / / 141 / / jo iMdriya, kaSAya aura saMjJAoMko jitane aMzoMmeM athavA jitane samaya taka samIcIna mArgameM niyaMtrita kara lete haiM unake utane hI aMzoMmeM athavA utane hI samaya taka pApAsravakA chidra baMda rahatA hai| pApAsravakA saMvara rahatA hai / / 141 / / -- 1. 'aTTaruddANi' ityapi pAThaH / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya zuddhopayogI jIvoMkA varNana jassa Na vijjadi rAgo, doso moho va svvdvvesu| NAsavadi suhaM asuhaM, samasuhadukkhassa bhikkhuss||142|| jisake saba dravyoMmeM na rAga hai, na dveSa hai, na moha hai, sukha-duHkhameM madhyastha rahanevAle usa bhikSuke zubha aura azubha -- donoM prakArakA Asrava nahIM hotaa||142 / / jassa jadA khalu puNNaM, joge pAvaM ca Natthi virdss| saMvaraNaM tassa tadA, suhAsuhakadassa kmmss||143|| samasta paradravyoMkA tyAga karanevAle vratI puruSake jaba puNya aura pApa donoM prakArake yogoMkA abhAva ho jAtA hai taba usake puNya aura pApa yogake dvArA honevAle karmoMkA saMvara ho jAtA hai||143|| saMvarajogehiM judo, tavehiM jo ciTThade bhuvihehiN| kammANaM NijjaraNaM, bahugANaM kuNadi so NiyadaM / / 146 / / jo saMvara aura zuddhopayogase yukta hotA huA aneka prakArake tapoMmeM pravRtti karatA hai vaha nizcaya hI bahutase karmoMkI nirjarA karatA hai||144||| jo saMvareNa jutto, appaTThapasAdhago hi appaannN| muNiUNa jhAdi NiyadaM, NANaM so saMdhuNodi kammarayaM / / 145 / / AtmAke prayojanako siddha karanevAlA jo puruSa saMvarase yukta hotA huA AtmAko jJAnasvarUpa jAnakara usakA dhyAna karatA hai vaha nizcita hI karmarUpa dhUliko ur3A detA hai -- naSTa kara detA hai||145 / / jassa Na vijjadi rAgo, doso moho va jogprikmmo| tassa suhAsuhaDahaNo, jhANamao jAyae agnnii||146|| jisake na rAga hai, na dveSa hai, na moha hai aura na hI yogoMkA pariNamana hai usake zubha azubha karmoMko jalAnevAlI dhyAnarUpI agni utpanna hotI hai| karmabaMdhakA kAraNa jaM suhamasuhamudiNNaM, bhAvaM ratto karedi jadi appaa| so teNa havadi baMdho, poggalakammeNa vivihenn||147|| yaha AtmA pUrva karmodayase honevAle zubha-azubha pariNAmoMko karatA hai taba aneka paudgalika karmoMke sAtha baMdhako prApta hotA hai||147|| jogaNimittaM gahaNaM, jogo mnnvynnkaaysNbhuudo| bhAvaNimitto baMdho, bhAvo rdiraagdosmohjudo||148|| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kundakunda - bhAratI karmoMkA grahaNa yogoMke nimittase hotA hai, yoga mana vacana kAya ke vyApArase hote haiM, baMdha bhAvoMke nimittase hotA hai aura bhAva rati rAga dveSa tathA mohase yukta hote haiM / [ mana vacana aura kAyake vyApAra se AtmAke pradezoMmeM jo pariSpaMda paidA hotA hai use yoga kahate haiM, isa yogake nimittase hI karmoMkA grahaNa Asrava hotA hai| rati rAga dveSa mohase yukta AtmAke pariNAmako bhAva kahate haiM, karmoMkA baMdha isI bhAvake nimittase hotA hai / ] / / 148 / / karmabaMdhake cAra pratyaya kAraNa hedU caduvviyappo, aTThaviyappassa kAraNaM bhaNidaM / siM piya rAgAdI, tesimabhAve Na bajjhati / / 149 / / mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ye cAra prakArake pratyaya jJAnAvaraNAdi ATha karmoMke kAraNa kahe gaye haiN| una mithyAtva AdikA kAraNa rAgAdi vibhAva haiN| jaba inakA bhI abhAva ho jAtA hai taba karmoMkA baMdha ruka jAtA hai / / 149 / / -- -- Asravanirodha -- saMvarakA varNana 'hedumabhAve NiyamA, jAyadi NANissa AsavaNirodho / AsavabhAveNa viNA, jAyadi kammassa du Nirodho / / 150 / / kammassAbhAveNa ya, savvaNhU savvalogadarasI ya / pAvadi iMdiyarahidaM, avvAbAhaM suhamaNaMtaM / / 151 / / jummaM rAgAdi hetuoMkA abhAva honepara jJAnI jIvake niyamase AsravakA nirodha ho jAtA hai, Asravake na honese karmoMkA nirodha ho jAtA hai aura karmoMkA nirodha honese yaha jIva sarvajJa tathA sarvadarzI banakara 1. 'hedu abhAve' iti ja. vR. sammataH pAThaH / atIMdriya, avyAbAdha aura anaMta sukhako prApta ho jAtA hai / / 150 - 151 / / dhyAna nirjarAkA kAraNa hai daMsaNaNANasamaggaM, jhANaM No aNNadavvasaMjuttaM / jAyadi NijjarahedU, sabhAvasahidassa sAdhussa / / 152 / / jJAna aura darzanase saMpanna tathA anya dravyoMke saMyogase rahita dhyAna svabhAvasahita sAdhuke nirjarAkA kAraNa hotA hai / / 152 / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya 37 mokSakA kAraNa jo saMvareNa jutto, NijjaramANogha' svvkmmaanni| vavagadavedAusso, muyadi bhavaM teNa so mokkho||153|| jo jIva saMvarase yukta hotA huA samasta karmoMkI nirjarA karatA hai aura vedanIya tathA Ayukarmako naSTa kara nAmagotrarUpa saMsAra athavA vartamAna paryAyakA bhI parityAga karatA hai usake mokSa hotA hai||153|| isaprakAra mokSake avayavabhUta samyagdarzana aura samyagjJAnake viSayabhUta nau padArthoMkA vyAkhyAna karanevAlA dvitIya mahAdhikAra samApta huaa| *** jJAna, darzana aura cAritrakA svarUpa jIvasahAvaM NANaM, appaDihadadaMsaNaM annnnnnmyN| cariyaM ca tesu NiyadaM, atthittamaNiMdiyaM bhaNiyaM / / 154 / / jJAna aura akhaMDita darzana ye donoM jIvake apRthagbhUta svabhAva haiN| ina donoMkA jo nizcala aura nirmala astitva hai vahI cAritra kahalAtA hai||154 / / ___ jIvake svasamaya aura parasamaya kI apekSA bheda jIvo sahAvaNiyado, aNiyadaguNapajjaogha prsmo| jadi kuNadi sagaM samayaM, pabbhassadi kmmbNdhaado||155 / / yadyapi yaha jIva nizcayanayase svabhAvameM niyata hai tathApi paradravyoMke guNa paryAyoMmeM rata honeke kAraNa parasamayarUpa ho rahA hai| jaba yaha jIva svasamayako karatA hai -- paradravyase haTakara svasvarUpameM rata hotA hai taba karmabaMdhanase rahita hotA hai||155 / / parasamayakA lakSaNa jo paradavvammi suhaM, asuhaM rAgeNa kuNadi jadi bhaavN| so sagacarittabhaTTo, paracariyacaro havadi jiivo||156|| jo jIva rAgase paradravyameM zubha athavA azubha bhAva karatA hai vaha svacaritrase bhraSTa hokara paracarita 2. 'NijjaramANo ya' 3. 'muadi' iti ja. vR. saMmataH paatthH| 3. 'pajjao ya' ja. vR| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kundakunda-bhAratI -- parasamayakA AcaraNa karanevAlA hotA hai||156|| Asavadi jeNa puNNaM, pAvaM vA appaNogha bhaavenn| so teNa paracaritto, havaditti jiNA pruuvNti||157|| AtmAke jisa bhAvase puNya aura pApakarmakA Asrava hotA hai, usa bhAvase yaha jIva paracarita -- parasamayakA AcaraNa karanevAlA hotA hai||157|| svasamayakA lakSaNa jo savvasaMgamukko, NaNNamaNo appaNaM shaavenn| jANadi passadi NiyadaM, so sagacariyaM caradi jiivo||158|| jo samasta parigrahase mukta ho paradravyase citta haTAtA huA zuddhabhAvase AtmAko jAnatA aura dekhatA hai vahI jIva svacarita -- svasamayakA AcaraNa karatA hai||158 / / svasamayakA AcaraNa kauna karatA hai cariyaM caradi sagaM so, jo prdvvppbhaavrhidppaa| daMsaNaNANaviyappaM, aviyappaM caradi appaado||159|| jo paradravyameM AtmabhAvanAse rahita hokara AtmAke jJAnadarzanarUpa vikalpako bhI nirvikalpa -- abhedarUpase anubhava karatA hai vaha svacarita -- svasamayakA AcaraNa karatA hai||159|| vyavahAra mokSamArgakA varNana dhammAdIsaddahaNaM, sammattaM nnaannmNgpuvvgdN| ciTThA tavaM hi cariyA, vavahAro mokkhamaggo tti||160 / / dharma Adi dravyoMkA zraddhAna karanA samyagdarzana hai, aMga aura pUrvameM pravRtta honevAlA jJAna samyagjJAna hai aura tapa dhAraNa karanA samyakcAritra hai| ina tInoMkA eka sAtha milanA vyavahAra mokSamArga hai||160 / / nizcaya mokSamArgakA varNana NiccayaNayeNa bhaNido, tihi tehiM samAhido hu jo appaa| Na kuNadi kiMci vi aNNaM, Na muyadi so mokkhmggotti||161 / / nizcayanayase jo AtmA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrase tanmaya ho anya paradravyako na karatA hai, na chor3atA hai vahI mokSamArga hai aisA kahA gayA hai||161 / / abheda ratnatrayakA varNana jo caradi NAdi picchadi, appANaM appaNA annnnnnmyN| so cArittaM NANaM, daMsaNamidi Niccido hodi||162|| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya aba takake kathanase yaha nizcita hotA hai ki jo jIva parapadArthase bhinna AtmasvarUpameM caraNa karatA hai, use hI jAnatA hai aura dekhatA hai, vahI samyakcAritra, samyagjJAna aura samyagdarzana hai||162 / / jeNa vijANadi savvaM, pecchadi so teNa sokkhmnnuhvdi| idi taM jANadi bhavio, abhavvasatto Na sddhdi||163|| 'cUMki vaha puruSa -- AtmA samasta vastuoMko jAnatA hai aura dekhatA hai isalie anAkulatArUpa anaMta sukhakA anubhava karatA hai' aisA bhavya jIva jAnatA hai -- zraddhAna karatA hai paraMtu abhavya jIva aisA zraddhAna nahIM krtaa||163 / / samyagdarzanAdi hI mokSamArga haiM daMsaNaNANacarittANi, mokkhamaggotti sevidvvaanni| sAdhUhiM idaM bhaNidaM, tehiM dubaMdho va mokkho vaa||164|| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mokSakA mArga hai, isalie sevana karaneyogya haiM -- dhAraNa karaneyogya haiM aisA sAdhupuruSoMne kahA hai| aura yaha bhI kahA hai ki ukta tInoM yadi parAzrita hoMge to unase baMdha hogA aura svAzrita hoMge to mokSa hogaa||164 / / puNya mokSakA sAkSAt kAraNa nahIM hai aNNANAdo NANI, jadi maNNadi suddhsNpogaado| havaditti dukkhamokkhaM, parasamayarado havadi jiivo||165|| yadi koI jJAnI puruSa ajJAnavaza aisA mAne ki zuddhasaMprayoga -- arhadbhakti Adike dvArA duHkhoMse mokSa hotA hai to vaha parasamayarata hai||165 / / arhNtsiddhcediy,pvynngnnnnaannbhttisNpnnnno| baMdhadi puNNaM bahuso, Na du so kammakkhayaM kunndi||166|| arahaMta, siddha, caitya, pravacana, munisamUha aura bhedavijJAna AdikI bhaktise yukta huA jIva bahutavAra puNyabaMdha karatA hai, paraMtu karmoMkA kSaya nahIM krtaa||166 / / ___ aNumAtra bhI rAga svasamayakA bAdhaka hai jassa hidayeNumattaM, vA paradavvammi vijjade raago| so Na vijANadi samayaM, sagassa savvAgamadharo vi||167|| jisake hRdayameM paradravyasaMbaMdhI thor3A bhI rAga vidyamAna hai vaha samasta zAstroMkA pAragAmI honepara bhI svakIya samayako nahIM jAnatA hai||167 / / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda - bhAratI zuddhAtmasvarUpake sivAya anyatra viSayoMmeM cittakA bhramaNa saMvarakA bAdhaka hai dhariduM jassa Na sakkaM, cittubbhAmaM viNA du appANaM / rodho tassa Na vijjhadi, suhAsuhakadassa kammassa / / 168 / / zuddha AtmasvarUpake sivAya anya viSayoMmeM honevAlA jisakA cittasaMcAra nahIM rokA jA sakatA ho usake zubha-azubha bhAvoMse kiye hue karmoMkA saMvara nahIM ho sakatA hai| / 168 / / tamhA NivvudikAmo, NissaMgo Nimmamo ya haviya puNo / siddhe kuNadi bhattiM, NivvANaM teNa pappodi / / 169 / / isalie mokSAbhilASI puruSa niSparigraha aura nirmamatva hokara paramAtma svarUpameM bhakti karatA hai aura usase mokSako bhI prApta hotA hai / / 169 / / bhaktirUpa zubharAga mokSaprAptikA sAkSAt kAraNa nahIM hai sapayatthaM titthayaraM, abhigatabuddhissa suttaroissa / 40 dUrataraM NivvANaM, saMjamatavasaMpaottassa / / 170 / / jIva- ajIva Adi nava padArthoM tathA tIrthaMkara Adi pUjya puruSoMmeM jisakI bhaktirUpa buddhi laga rahI hai usako mokSa bahuta dUra hai, bhale hI vaha AgamakA zraddhAnI aura saMyama tathA tapazcaraNase yukta kyoM na ho / / 170 / / arahaMtasiddhacediya, pavayaNabhatto pareNa NiyameNa / divo kammaM, so suralogaM samAdiyAdi / / 171 / / jo arahaMta, siddha, jinapratimA aura jinazAstroMkA bhakta hotA huA utkRSTa saMyamake sAtha tapazcaraNa karatA hai vaha niyamase devagati hI prApta karatA hai / / 171 / / vItarAga AtmA hI saMsArasAgarase pAra hotA hai tamhA NivvudikAmo, rAgaM savvattha kuNadi mA kiMci / sote vIrAgo, bhaviyo bhavasAyaraM taradi / / 172 / / isalie mokSakA icchuka bhavya kisI bhI bAhya padArthameM kucha bhI rAga nahIM kare, kyoMki aisA karanese hI vaha vItarAga hotA huA saMsArasamudrase tara sakatA hai / / 172 / / samAropa vAkya maggappabhAvaNaTTaM, pavayaNabhattippacodideNa mayA / bhaNiyaM pavayaNasAraM, paMcatthiyasaMga suttaM / / 173 / / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya 41 jisameM dvAdazAMgakA rahasya nihita hai aisA yaha paMcAstikAyoMkA saMgraha karanevAlA saMkSipta zAstra maiMne jinavANIkI bhaktise prerita hokara mokSamArgako prabhAvanAke lie hI kahA hai||173|| isa prakAra paMcAstikAya graMthameM nava padArtha tathA mokSamArgake vistArakA varNana karanevAlA dvitIya zrutaskaMdha samApta huaa|