Book Title: Nyaya Dipika
Author(s): Dharmbhushan Yati, Darbarilal Kothiya
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009648/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira - granthamAlAkA caturtha puSpa zrImadabhinava - dharmabhUSaraNa-yati-viracitA nyAya - dIpikA 238. [1NDita darabArIlAlanirmitaprakAzAkhyaTippaNAdisahikA / jaina ma.pra mana jJAna sampAdaka aura anuvAdaka zAstrAcArya paNDita darabArIlAla jaina "koThiyA" nyAyAcArya ema0 e0 dvitIyAvRtti 1000 prati [ sampAdaka - anuvAdaka - zrAptaparIkSA, syAdvAdasiddhi, pramANaprameyakalikA, zradhyAtmakamalamArttaNDa Adi ] prAdhyApaka - jaina darzana, kAzI hindU vizva vidyAlaya, vArANasI / prakAzaka vIra - sevA - mandira 21, dariyAgaMja, dillI / zrAvaNa, vIranirvANa saM0 2494 vikrama saMvat 2025 julAI 1668 'sajilda mUlya sAta rupayA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - granthAnukrama 1. samarpaNa pRSTha 3 2. prakAzakIya vaktavya . (prathama saMskaraNa) (zrI jugalakizora mukhtAra)4-6 3. , (dvitIya saMskaraNa) 4. granthasaMketasUcI 8-12 5. prAkkathana (paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya) 1-10 6. sampAdakIya 11-17 7. , (dvitIya saMskaraNa) 18-16 8. prastAvanAgata viSayAvalI 20-22 6. prastAvanA 10. nyAyadIpikA kI viSaya-sUcI 11. nyAyadIpikA (mUlasaTippaNa) 1-132 12. nyAyadIpikA kA hindI anuvAda 135-230 13. pariziSTa 231-248 1. nyAyadIpikA meM Ae hue avataraNavAkyoMkI sUcI 2. nyAyadIpikA meM ullikhita granthoM kI sUcI 3. nyAyadIpikA meM ullikhita granthakAroM kI sUcI 4. nyAyadIpikA meM Aye hue nyAyavAkya 5. nyAyadIpikAgata vizeSa nAmoM tathA zabdoM kI sUcI 234 6. nyAyadIpikAgata dArzanika evaM lAkSaNika zabdoMkI sUcI 235 7. 'asAdhAraNadharmavacana' lakSaNa' 8. nyAyadIpikA ke tulanAtmaka TippaNa 236-247 rrrrr mr mom Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 204 { samarpaNa : SONG dazama pratimAdhArI vidvadvareNya guruvarya pUjya nyAyAcArya paNDita gaNeza prasAda jI varNI ke pavitra kara-kamaloM meM sa pra mo da smrpit| darabArIlAla Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vaktavya (prathama saMskaraNa) Ajase koI 46 varSa pahale san 1866 meM 'nyAyadIpikA kA mUlarUpameM prathama prakAzana paM0 kallAppA bharamAppA niTave (kolhApura) ke dvArA huA thA / usI vakta isa sundara graMthakA mujhe prathama-paricaya milA thA aura isake sahAre hI maiMne nyAyazAstra meM praveza kiyA thaa| isake bAda 'parIkSAmukha' Adi bIsiyoM nyAyagraMthoMko par3hane-dekhanekA avasara milA aura ve bar3e hI mahatvake bhI mAlUma hue, parantu saralatA aura sahajabodha gamyatAkI dRSTise hRdayameM 'nyAyadIpikA' ko prathama sthAna prApta rahA aura yaha jAna par3A ki nyAyazAstrakA abhyAsa prArambha karanevAle jainoMke liye yaha prathama-paThanIya aura acche kAmakI cIja hai| aura isaliye graMthakAramahodayane graMthakI AdimeM 'bAla-prabuddhaye' padake dvArA graMthakA jo lakSya 'bAlakoMko nyAyazAstrameM pravINa karanA' vyakta kiyA hai vaha yathArtha hai aura use pUrA karanemeM ve saphala hue haiM / nyAya vAstavameM eka vidyA hai, vijJAna hai - sAiMsa hai--athavA yoM kahiye ki eka kasauTI hai jisase vastu-tattvako jAnA jAtA hai, parakhA jAtA hai aura khare-khoTeke mizraNa ko pahacAnA jAtA hai| vidyA yadi dUSita hojAya, vijJAna meM bhrama chA jAya aura kasauTI para maila car3ha jAya to jisa prakAra ye cIjeM apanA ThIka kAma nahIM de sakatIM usI prakAra nyAya bhI dUSita bhrama-pUrNa tathA malina hone para vastutattvake yathArthanirNaya meM sahAyaka nahIM ho sakatA / zrIprakalaGkadevase pahale andhakAra (ajJAna) ke mAhAtmya aura kaliyugake pratApase kucha aise tArkika vidvAnoM dvArA jo prAyaH guNa-dveSI the, nyAyazAstra bahuta kucha malina kiyA jA cukA thA, akalaGkadevane samyag-jJAnarUpa-vacana jaloMse (nyAyavinizcayAdi granthoM dvArA) jaise taise dho-dhAkara use nirmala kiyA thA; jaisAki nyAyavinizcaya ke nimna vAkyase prakaTa hai Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlAnAM hitakAminAmatimahApApaiH puropAjitaiH mAhAtmyAttamasa: svayaM kalibalAtprAyaH guNa-dveSibhiH / nyAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya nenIyate samyagjJAnajalairvacobhiramalaM tatrAnukampAparaiH // 2 // akalaGkadeva dvArA puna: pratiSThita isa nirmala nyAyako vidyAnanda, mANikyanandI, anantavIrya aura prabhAcandra jaise mahAn AcAryoMne apanI apanI kRtiyoM tathA TIkA granthoM dvArA prottejana diyA thA aura usake pracArako bar3hAyA thA; parantu durbhAgya athavA durdaivase dezameM kucha aisA samaya upasthita huA ki ina gUr3ha tathA gaMbhIra granthoMkA paThana-pAThana hI uTha gayA, granthapratiyoMkA milanA durlabha ho gayA aura nyAyazAstrake viSayameM eka prakArakA andhakAra sA chA gyaa| abhinava dharmabhUSaNajIne apane samaya (vikramakI 15vIM zatAbdI) meM ise mahasUsa kiyA aura isaliye usa andhakArako kucha aMzoMmeM dUra karanekI zubha bhAvanAse prerita hokara hI ve isa dIpazAkhA athavA Torca (torch) kI sRSTi karanemeM pravRtta hue haiM aura isaliye isakA 'nyAyadIpikA' yaha nAma bahuta hI sArthaka jAna par3atA hai / ____ granthake isa vartamAna prakAzanase pahale cAra saMskaraNa aura nikala cuke haiM, jinameMse prathama saMskaraNa vahI hai jisakA Upara ullekha kiyA jA cukA hai / sampAdakIya kathanAnusAra yaha prathama saMskaraNa dUsare saMskaraNoMkI apekSA zuddha hai; jabaki honA yaha cAhiye thA ki pUrva saMskaraNoMkI apekSA uttarottara saMskaraNa adhika zuddha prakAzita hote / parantu mAmalA ulaTA rahA / astu; mudrita pratiyoMkI ye azuddhiyA~ aksara khaTakA karatI thIM aura eka acche zuddha tathA upayogI saMskaraNakI jarUrata barAbara banI huI thii| 1 aprela san 1942 meM, jise tIna varSa ho cuke, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyAkI yojanA vIrasevAmandirameM huI aura usase koI 1 / / varSa bAda mujhe yaha batalAyA gayA ki Apa nyAyadIpikA graMtha para acchA parizrama kara rahe haiM, usake kitane hI azuddha pAThoMkA Apane saMzodhana kiyA hai, zeSakA saMzodhana karanA cAhate haiM, viSayake spaSTIkaraNArtha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta TippaNa likha rahe haiM jo samAptike karIba hai aura sAthameM hindI anuvAda bhI likha rahe haiM / ataH aise upayogI granthako vIrasevAmandiragranthamAlAmeM prakAzita karanekA vicAra sthira huA / usa samaya isa grantha kA kula takhamInA 12 phArma (162 peja) ke lagabhaga thA aura Aja yaha 24 phArma (384 peja) ke rUpameM pAThakoMke sAmane upasthita hai| ita taraha dhAraNAse granthakA AkAra prAyaH duganA ho gayA hai| isakA pradhAna kAraNa tayyAra granthameM bAdako kitanA hI saMzodhana, parivartana tathA parivardhana kiyA jAnA, tulanAtmaka TippaNa-jaise kucha viziSTa pariziSToMkA sAthameM lagAyA jAnA aura prastAvanAkA AzAse adhika lambA ho jAnA hai ina sabase jahA~ granthakA vistAra bar3hA hai vahA~ usakI upayogitAmeM bhI vRddhi huI hai| isa granthakI taiyArImeM koThiyAjIko bahuta kucha parizrama uThAnA par3A hai, chapAIkA kAma apanI dekharekha meM icchAnukUla zuddhatApUrvaka zIghra karAneke liye dehalI rahanA par3A hai aura prUpharIDiMgakA sArA bhAra akele hI vahana karanA par3A hai| isa saba kAmameM vIrasevA-mandira-sambandhI prAyaH 8-6 mahInekA adhikAMza samaya hI unakA nahIM lagA balki bahutasA nijI samaya bhI kharca huA hai aura taba kahIM jAkara yaha grantha isa rUpameM prastuta ho sakA hai / mujhe yaha dekhakara santoSa hai ki koThiyAjIko isa grantharatnake prati jaisA kucha sahaja anurAga aura AkarSaNa thA usake anurUpa hI ve grantha ke isa saMskaraNako prastuta karane meM samartha hosake haiM, aura isapara unhoMne svayaM hI apane 'sampAdakIya' meM bar3I prasannatA vyakta kI hai| apanI isa kRtike liye Apa avazya samAjake dhanyavAdapAtra haiN| _ antameM kucha anivArya kAraNavaza granthake prakAzana meM jo bilamba huA hai usake liye maiM pAThakoMse kSamA cAhatA hU~ / AzA hai ve prastuta saMskaraNa kI upayogitAko dekhate hue use kSamA kreNge| dehalI jugalakizora mukhtAra 18 maI 1945 / saMsthApaka 'vIrasevAmandira' Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya saMskaraNa vIra sevAmandira se prakAzita 'nyAyadIpikA' kA prathama saMskaraNa samApta ho gayA thaa| aura kaI sthAnoM se usakI mAMga A rahI thii| bambaI parIkSAlaya ke paThanakrama meM hone se usakA abhAva vizeSa khaTaka rahA thaa| isa kAraNa usakA punaH prakAzana karanA pdd'aa| prathama saMskaraNa kitanA lokapriya huA aura samAja meM usakI kyA kucha mAMga bar3hI, isase usakI lokapriyatA kA sabUta mila jAtA hai| sampAdanasaMzodhana usakA anuvAda, prastAvanA, saMskRta TippaNa aura zabdakoSa vagairaha ke upayogI pariziSToM se vaha kevala chAtroM ke hI upayoga kI vastu nahIM rahI kintuM vidvAnoM ke bhI upayoga meM Ane vAlI kRti hai / vIrasevAmandira ke vidvAn paM0 bAlacanda jI siddhAnta zAstrI aura paramAnanda zAstrI donoM ne milakara prUpha Adi kA saMzodhana kara isa saMskaraNa ko zuddha aura sundara banAne kA prayatna kiyA hai, isake lie donoM hI vidvAn dhanyavAda ke pAtra haiN| AzA hai pAThakagaNa ise apanAe~ge / premacanda jaina saM0 maMtrI, vIrasevAmandira Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlAmA saMketa-sUcI aSTasa0 akalaMkana akalaMkagranthatraya (siMdhI granthamAlA, kalakattA) akalaMka0 adhyAtmaka adhyAtmakamalamArtaNDa (vIrasevAmandira, sarasAvA) amarako amarakoSa (nirNayasAgara, vambaI) aSTaza0 aSTazatI aSTasahasrI prA0pa0 ArAprati patra (jainasiddhAnta bhavana, ArA) Aptapa0 / prAptaparIkSA (jainasiddhAnta0 kalakattA) praaptprii0| AptamI0 prAptamImAMsA AptamI0 vR0 AptamImAMsAvRtti kAvyamI0 kAvyamImAMsA carakasaM0 carakasaMhitA (nirNayasAgara, bambaI) jainatarkabhA0 jainatarkabhASA (siMdhI granthamAlA, kalakattA) jainazilAlekhasaM0 jainazilAlekhasaMgraha (mA0 granthamAlA, bambaI) jaimini0 jaiminisUtra (nirNayasAgara, bambaI) jainendravyA0 jainendravyAkaraNa tarkadI0 tarkadIpikA (channUlAla jJAnacanda, banArasa) tarkasaM0 tarkasaMgraha tarkasaMgrahapadakR0 . tarkasaMgrahapadakRtya tattvavaizA0 tattvavaizAradI (caukhambA, kAzI) tattvasaM0 tattvasaMgraha (gAyakavAr3a, bar3audA) 1 jina granthoM yA patrAdikoMke prastAvanAdimeM pUre nAma de diye gaye haiM unako yahA~ saMketasUcImeM chor3a diyA hai / -sampAdaka Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavA0 tattvArthavAttika (jainasiddhAnta, kalakattA) tattvArthavR0zru0 tattvArthavRtti zrutasAgarI (likhita, vIrasevAmandira) tattvArthazlo0 tattvArthazlokavA tattvArthazlokavAttika (nirNayasAgara, vambaI) ta0 zlo tattvArthazlo0bhA0 tattvArthazlokavAttikabhASya tattvArthasU0 tattvArthasUtra (prathamagucchaka, kAzI) ta0 sU0 ) tattvArthAdhi0 bhA0 tattvArthAdhigamabhASya (arhataprabhAkara, pUnA) tAtparyaparizu0 tAtparyaparizuddhi tilo0 pa0 tiloyapaNNatti (jIvarAjanantha0, zolApura) dinakarI siddhAntamuktAvalITIkA (nirNayasAgara, bambaI) dravyasaM0 dravyasaMgraha nyAyakali0 nyAyakalikA (gaGgAnAtha jhA) nyAyakU0 / nyAyakumudacandra (mANikacandragranthamAlA, bambaI) nyAyakumu0 nyaaykusu0|| nyAyakusumAJjali (caukhambA, kAzI) nyAku0 nyAyakusu. prakAza0 nyAyakusumAJjalipra0 TIkA , nyAyadI0 nyAyadIpikA (prastuta saMskaraNa) nyAyapra0 nyAyapraveza (gAyakavAr3a, bar3audA) nyAbi0 nyAyabindu (caukhambA kAzI) nyAbi0TI0 nyAyabindu TIkA nyAyamaM0 nyAyamaMjarI nyAyavA0 nyAyavAttika nyAyavA0tAtpa0 ) nyAyavA.tAtpa. TI. nyAyavArtikatAtparyaTIkA nyAyavA0 tA0 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) nyAyavi0 nyAvinizcaya (akalaGkagranthatraya) nyAyavi. vi. li. nyAyavinizcayavivaraNa (vIrasevAmagdira, sarasAvA) nyAyavi. vi. li. likhita nyAyasU0 nyAyasUtra (caukhambA, kAzI) nyAyAva0TI0Ti0 nyAyAvatAraTIkATippaNI (zvetAmbarakAnphreMsa, bambaI) patraparI0 patraparIkSA (jainasiddhAnta0, kalakattA) parIkSAmu0 parIkSAmu0 (paM0 ghanazyAmadAsajI kA) pAta0 mahAbhA0 pAtaJjalimahAbhASya (caukhambA, kAzI) pramANanaya0 pramANanayatattvAlokAlaMkAra (yazovijayagna0, kAzI) pramANani0 pramANanirNaya (mANikacanda grantha0, bambaI) pranANamI0 pramANamImAMsA (siMdhIgranthamAlA, kalakattA) pramANamI0 bhA0 pramANamImAMsAbhASATippaNa pramANasaM0 pramANasaMgraha (akalaRgranthatraya) pramANasaM0 svo0 pramANasaMgraha svopajJavRtti pramAla pramAlakSaNa pramAlakSa0 / prameyaka0 prameyakamalamArtaNDa (paM0 mahendrakumArajI, kAzI) prameyara prameyaratnamAlA (paM0 phUlacandajI, kAzI) pravacanasA0 pravacanasAra (rAyacandrazAstramAlA, bambaI) prazastapAdabhA0 prazastapAdabhASya (caukhambA, kAzI) prakaraNapaM0 / prakaraNapaJjikA (caukhambA, kAzI) prakaraNapaji0 // pramANapa0 pramANaparI0 pramANaparIkSA . (jainasiddhAntapra0, kalakattA) pra0 pa0 pramANamaM0 pramANamaMjarI pramANavA0 pramANavAttika (rAhulajI sampAdita) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasU0 ( 11 ) pramANasaM pramANasamuccaya (maisUra yUnivarsiTI) manorathana0 manorathanandinI (pramANamImAMsAmeM upayukta) sI0 zlo0 mImAMsAzlokavAttika (caukhambA, kAzI) yuktyanuzA0 TI0 yuktyanuzAsanaTIkA (mA0 granthamAlA, bambaI) yogasUtra (caukhambA, kAzI) rAjavA0 rAjavAttika (jainasiddhAnta0, kalakattA) laghIya0 laghIyastraya (akalaMkagranthatraya) laghI0 laghIya0 tAtparya0 laghIyastrayatAtparyavRtti (mA0 granthamAlA, bambaI) laghI0svo. vi. laghIyastraya svopajJavivRti (akalaMkagranthatraya) laghusarvajJa0 laghusarvajJasiddhi (mA0 granthamAlA, bambaI) vAkyapa0 vAkyapadIya (caukhambA, kAzI) vaizeSika. sUtropa.) vaizeSi. upa. vaizeSika sUtropaskAra vaize. sUtropa. vaizeSikasU0 vaizeSikasUtra zabdaza0 zabdazaktiprakAzikA zAbarabhA0 zAbarabhASya (AnandAzrama, pUnA) zAstradI0 zAstradIpikA (vidyAvilAsa presa, kAzI) SaDdarzanasamuccaya (caukhambA, kAzI) sarvadarza0 sarvadarzanasaMgraha (bhANDArakara0, pUnA) sarvArtha0 sarvArthasiddhi (solApura) sarvArthasi0 sAhi060 sAhityadarpaNa sAMkhya. mATharavR. sAMkhyakArikA mATharavRtti (caukhambA, kAzI) siddhivini. TI. siddhivinizcayaTIkA (sarasAvA) siddhAntamu0 1 siddhAntamuktAvalI (nirNayasAgara, bambaI) si0 mu0 SaDdarza0 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) syAdvAdara0 / syAdvAdaratnAkara (ArhataprabhAkara., pUnA) syA. ratnA. svayambhU0 svayambhUstotra (prathamagucchaka, kAzI) hetubi0 hetubindu (bar3audA saMskaraNa) prA. A pArA paMkti kArikA pra0 prati gAthA Kho Cho prathamabhAga prastAvanA prastA0 prastAvanA TippaNa banArasa patra zio zilAlekha pRSTha sampA0 sampAdaka apanI ora se nikSipta pATha pR. 120 paM0 10 [yathA], pR. 67 paM. 5 [zizapA] dehalI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUnA zI) prAka-kathana vyAkaraNake anusAra darzana zabda 'dRzyate nirNIyate vastutattvamanenA ti darzanam athavA 'dRzyate nirNAyata idaM vastutattvamiti darzanam' na donoM vyutpattiyoMke AdhArapara dRz dhAtuse niSpanna hotA hai / pahalI tpattike AdhArapara darzana zabda tarka-vitarka, manthana yA parIkSAsvarUpa usa cAradhArAkA nAma hai jo tattvoMke nirNayameM prayojaka huA karatI hai| rI vyutpattike AdhArapara darzana zabdakA artha ullikhita vicAradhArAke rA nirNIta tattvoMkI svIkAratA hotA hai| isa prakAra darzana zabda nika jagatmeM ina donoM prakArake arthoM meM vyavahRta huA hai arthAt na-bhinna matoMkI jo tattvasambandhI mAnyatAyeM haiM unako aura jina tAkiMka ke AdhArapara una mAnyatAoMkA samarthana hotA hai una tArkika ko darzanazAstrake antargata svIkAra kiyA gayA hai| sabase pahile darzanoMko do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA haitIya darzana aura abhAratIya (pAzcAtya) darzana / jinakA prAdurbhAva tavarSa meM huA hai ve bhAratIya aura jinakA prAdurbhAva bhAratavarSa ke bAhara tAtya dezoMmeM huA hai ve abhAratIya (pAzcAtya) darzana mAne gaye haiN| tIya darzana bhI do bhAgoMmeM vibhakta ho jAte haiM---vaidika darzana aura ka darzana / vaidika paramparAke andara jinakA prAdurbhAva huA hai tathA daparamparAke poSaka darzana haiM ve vaidika darzana mAne jAte haiM aura paramparAse bhinna jinakI svatantra paramparA hai tathA jo vaidika rAke virodhI darzana haiM unakA samAveza avaidika darzanoMmeM hotA hai / mAnya niyamake AdhArapara vaidika darzanoMmeM mukhyataH sAMkhya, vedAnta, sA, yoga, nyAya tathA vaizeSika darzana pAte haiM aura jaina, bauddha tathA ke darzana, avaidika darzana Thaharate haiM / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA vaidika aura avaidika darzanoMko dArzanika madhyakAlIna yugameM kramase Astika aura nAstika nAmoMse bhI pukArA jAne lagA thA, parantu mAlUma par3atA hai ki inakA yaha nAmakaraNa sAmprAyika vyAmohake kAraNa vedaparamparAke samarthana aura virodhake AdhArapara prazaMsA aura nindAke rUpameM kiyA gayA hai / kAraNa, yadi prANiyoMke janmAntararUpa paraloka, svarga aura naraka tathA muktike na mAnanerUpa artha meM nAstika zabdakA prayoga kiyA jAya to jaina aura bauddha donoM avaidika darzana nAstika darzanoMkI koTise nikala kara Astika darzanoMkI koTimeM A jAyeMge kyoMki ye donoM darzana paraloka, svarga aura naraka tathA muktikI mAnyatAko svIkAra karate haiM / aura yadi jagatkA kartA anAdinidhana Izvarako na mAnanerUpa arthameM nAstika zabdakA prayoga kiyA jAya to sAMkhya aura mImAMsA darzanoMkoM bhI Astika darzanoMkI koTise nikAlakara nAstika darzanokI koTimeM paTaka denA par3egA; kyoMki ye donoM darzana anAdinidhana Izvarako jagatkA kartA mAnanese inkAra karate haiM / 'nAstiko vedanindakaH' ityAdi vAkya bhI hameM yaha batalAte haiM ki vedaparamparAko na mAnanevAloM yA usakA virodha karanebAloMke bAremeM hI nAstika zabdakA prayoga kiyA gayA hai / prAyaH sabhI sampradAyoMmeM apanI paramparAke mAnanevAloMko Astika aura apanese bhinna dUsare sampradAyakI paramparAke mAnanevAloMko nAstika kahA gayA hai| jainasampradAyameM jainaparamparAke mAnanevAloMko samyagdRSTi aura jainetara paramparAke mAnanevAloMko mithyAdRSTi kahanekA rivAja pracalita hai| isa kathanakA tAtparya yaha hai ki bhAratIya darzanoMkA jo Astika aura nAstika darzanoMke rUpameM vibhAga kiyA jAtA hai vaha nirarthaka evaM anucita hai|' ullikhita sabhI bhAratIya darzanoMmeMse eka do darzanoMko chor3akara prAyaH sabhI darzanoMkA sAhitya kAphI vizAlatAko liye hue pAyA jAtA hai / jainadarzanakA sAhitya bhI kAphI vizAla aura mahAna hai| digambara aura zvetAmbara donoM darzanakAroMne samAnarUpase jainadarzanake sAhityakI samRddhimeM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana meM kaphI hAtha bar3hAyA hai / digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM paraspara ntu mAlamatabheda pAyA jAtA hai vaha dArzanika nahIM, Agamika hai / isaliye ina raNa ke darzana sAhityakI samRddhike dhArAvAhika prayAsameM koI antara nahIM dAke kA hai| svaga darzanazAstrakA mukhya uddezya vastu-svarUpa vyavasthApana hI mAnA gayA roga vijanadarzanameM vastukA svarUpa anekAntAtmaka (anekadharmAtmaka) nirNIta kI ko gayA hai| isaliye jainadarzanakA mukhya siddhAnta anekAntavAda donoM kAntakI mAnyatA) hai / anekAntakA artha hai-paraspara virodhI do : karate kA ekatra samanvaya / tAtparya yaha hai ki jahA~ dUsare darzanoMmeM vastuko rUpa asat yA asat, sirpha sAmAnya yA vizeSa, sirpha nitya yA anitya, rzanoMkoM eka yA aneka aura sirpha bhinna yA abhinna svIkAra kiyA gayA hai moTimeM jaina darzanameM vastuko sat aura asat, sAmAnya aura vizeSa, nitya gatkA anitya, eka aura aneka tathA bhinna aura abhinna svIkAra kiyA kya bhI hai aura jainadarzanakI yaha sat-asat, sAmAnya vizeSa, nitya-anitya, varodha kAneka aura bhinna-abhinnarUpa vastuviSayaka mAnyatA paraspara virodhI prAyaH tvoMkA ekatra samanvaya ko sUcita karatI hai / aura avastukI isa aneka dharmAtmakatAke nirNayameM sAdhaka pramANa hotA hai| hA pAye dUsare darzanoMkI taraha jainadarzana meM bhI pramANa-mAnyatAko sthAna Ara "gayA hai| lekina dUsare darzanoMmeM jahA~ kArakasAkalyAdiko pramANa 9 gayA hai vahA~ jainadarzanameM samyagjJAna (apane aura apUrva arthake ka jJAna) ko hI pramANa mAnA gayA hai kyoMki jJapti-kriyAke prati 3 raNa ho usIkA jainadarzanameM pramANa nAmase ullekha kiyA gayA hai / geko chakkayAke prati karaNa ukta prakArakA jJAna hI ho sakatA hai, kArakasAkae pAyA nahIM, kAraNa ki kriyAke prati atyanta arthAt avyavahitarUpase digambara kAraNako hI vyAkaraNazAstrameM karaNasaMjJA dI gayI hai aura hatyakA sAdhakatamaM kAraNam |'-jainendrvyaakrnn 1 / 2 / 113 / aura nA" Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA avyavahitarUpameM jJaptikriyAkA sAdhaka ukta prakArakA jJAna hI hai / kArakasAkalyAdi jJaptikriyAke sAdhaka hote hue bhI usake avyavahitarUpase sAdhaka nahIM haiM isalie unheM pramANa kahanA anucita hai| pramANa-mAnyatAko sthAna denevAle darzanoMmeM koI darzana sirpha pratyakSapramANako, koI pratyakSa aura anumAna do pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna aura Agama ina tIna pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna cAra pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna aura arthApatti pA~ca pramANoMko aura koI pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, arthApatti aura abhAva ina chaha pramANoMko mAnate haiN| koI darzana eka sambhava nAmake pramANako bhI apanI pramANamAnyatAmeM sthAna dete haiN| parantu jainadarzanameM pramANakI ina bhinna-bhinna saMkhyAoMko yathAyogya nirarthaka, punarukta aura apUrNa batalAte hue mUlameM pratyakSa aura parokSa ye do hI bheda pramANake svIkAra kiye gaye haiN| pratyakSake atIndriya aura indriyajanya ye do bheda mAnakara atIndriya pratyakSameM avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnakA samAveza kiyA gayA hai tathA indriyajanya pratyakSase sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ina pA~ca indriyoM aura manakA sAhAyya honeke kAraNa sparzanendriya-pratyakSa, rasanendriya-pratyakSa, ghrANendriya-pratyakSa, cakSuindriya-pratyakSa, karNendriya-pratyakSa. aura mAnasa pratyakSa ye chaha bheda svIkAra kiye gaye haiM / atIndriya pratyakSake bheda avadhijJAna aura manaHparyayajJAnako jainadarzanameM dezapratyakSa saMjJA dI gaI hai| kAraNa ki ina donoM jJAnoMkA viSaya sImita mAnA gayA hai aura kevalajJAnako sakalapratyakSa nAma diyA gayA hai kyoMki isakA viSaya asImita mAnA gayA hai arthAt jagatke sampUrNa padArtha apane apane trikAlavartI vivartI sahita isakI viSayakoTimeM eka sAtha samA jAte haiN| sarvajJameM kevalajJAna nAmaka isI sakalapratyakSakA sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai| atIndriya pratyakSako paramArtha-pratyakSa aura indriyajanya pratyakSako sAMvyavahArika pratyakSa bhI kahA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana jAtA hai / isakA sababa yaha hai ki sabhI pratyakSa aura parokSa jJAna yadyapi Atmottha haiM kyoMki jJAnako AtmAkA svabhAva vA guNa mAnA gayA hai / parantu atIndriya pratyakSa indriyoMkI sahAyatAke binA hI svatantrarUpase AtmAmeM udbhUta huA karate haiM isaliye inheM paramArtha saMjJA dI gaI hai aura indriyajanya pratyakSa Atmottha hote hue bhI utpattimeM indriyAdhIna haiM isaliye vAstavameM inheM pratyakSa kahanA anucita hI hai / ataH lokavyavahArakI dRSTise hI inako pratyakSa kahA jAtA hai| vAstavameM to indriyajanya pratyakSoMko bhI parokSa hI kahanA ucita hai / phira jaba ki ye pratyakSa parAdhIna haiM to inheM parokSa pramANoMmeM hI antarbhata kyoM nahIM kiyA gayA hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki jisa jJAnameM jJeya padArthakA indriyoMke sAtha sAkSAt sambandha vidyamAna ho usa jJAnako sAMvyavahArika pratyakSameM antarbhUta kiyA gayA hai aura jisa jJAnameM jJeya padArthakA indriyoMke sAtha sAkSAt sambandha vidyamAna na ho / paramparayA sambandha kAyama hotA ho usa jJAnako parokSa pramANameM antarbhUta kiyA gayA hai| ukta chahoM indriyajanya pratyakSoM (sAMvyavahArika pratyakSoM) meM pratyekakI avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra-cAra avasthAe~ svIkAra kI gayI haiN| avagraha-jJAnakI usa durbala avasthAkA nAma hai jo anantarakAlameM nimitta milanepara viruddha nAnAkoTi viSayaka saMzayakA rUpa dhAraNa kara letI hai aura jisameM eka avagrahajJAnakI viSayabhUta koTi bhI zAmila rahatI hai| saMzayake bAda avagrahajJAnakI viSayabhUta koTi viSayaka anirNIta bhAvanArUpa jJAnakA nAma IhA mAnA gayA hai| aura IhAke bAda avagrahajJAnakI viSayabhUta koTi viSayaka niNIta jJAnakA nAma avAya hai / yahI jJAna yadi kAlAntarameM honevAlI smRtikA kAraNa bana jAtA hai to ise dhAraNA nAma de diyA jAtA hai| jaise kahIM jAte hue hamArA dUra sthita puruSako sAmane pAkara usake bAremeM "yaha puruSa hai" isa prakArakA jJAna avagraha hai / isa jJAnakI durbalatA isIse jAnI jA sakatI hai ki yahI jJAna anantarakAla meM nimitta mila jAnepara Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA "vaha puruSa hai yA ThUTha" isa prakArake saMzayakA rUpa dhAraNa kara liyA karatA hai / yaha saMzaya apane anantarakAlameM nimitta vizeSake AdhArapara 'mAlUma par3atA hai ki yaha puruSa hI hai' athavA 'use puruSa hI honA cAhiye' ityAdi prakArase IhA jJAnakA rUpa dhAraNa kara liyA karatA hai aura yaha IhAjJAna hI apane anantara samayameM nimittavizeSake balapara 'vaha puruSa hI hai' isa prakArake avAyajJAnarUpa pariNata ho jAyA karatA hai| yahI jJAna naSTa honese pahale kAlAntarameM honevAlI 'amuka samaya sthAnapara maiMne puruSako dekhA thA' isa prakArakI smRtimeM kAraNabhUta jo apanA saMskAra mastiSkapara chor3a jAtA hai usIkA nAma dhAraNAjJAna jainadarzanameM mAnA gayA hai| isa prakAra eka hI indriyajanya pratyakSa (sAMvyavahArika pratyakSa) bhinna 2 samayameM bhinna 2 nimittoMke AdhArapara avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ina cAra rUpoMko dhAraNa kara liyA karatA hai aura ye cAra rUpa pratyeka indriya aura manase honevAle pratyakSajJAnameM sambhava huA karate haiN| jainadarzanameM pratyakSa pramANakA spaSTIkaraNa isI DhaMgase kiyA gayA hai| __ jainadarzanameM parokSapramANake pA~ca bheda svIkAra kiye gaye haiM--smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama / inameMse dhAraNAmUlaka svatantra jJAnavizeSakA nAma smRti hai| smRti aura pratyakSamUlaka vartamAna aura bhUta padArthoM ke ekatva athavA sAdRzyako grahaNa karanevAlA pratyabhijJAna kahalAtA hai, pratyabhijJAnamUlaka do padArthoM ke avinAbhAva sambandharUpa vyAptikA grAhaka tarka hotA hai aura tarkamUlaka sAdhanase sAdhyakA jJAna anumAna mAnA gayA hai| isI taraha AgamajJAna bhI anumAnamUlaka hI hotA hai arthAt 'amuka zabdakA amuka artha hotA hai' aisA nirNaya ho jAneke bAda hI zrotA kisI zabda ko sunakara usake arthakA jJAna kara sakatA hai| isa kathanase yaha niSkarSa nikalA ki sAMvyavahArika pratyakSa indriyajanya hai aura parokSa pramANa sAMvyavahArika pratyakSajanya hai| basa, sAMvyavahArika pratyakSa aura parokSa pramANameM itanA hI antara hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana jainadarzanameM zabdajanya arthajJAnako Agama pramANa mAnaneke sAtha-sAtha usa zabdako bhI Agama pramANameM saMgrahIta kiyA gayA hai aura isa prakAra jainadarzanameM Agama pramANake do bheda mAna liye gaye haiM / eka svArthapramANa aura dUsarA parArthapramANa / pUrvokta sabhI pramANa jJAnarUpa honeke kAraNa svArthapramANarUpa hI haiM / parantu eka pAgama pramANa hI aisA hai jise svArthapramANa aura parArthapramANa ubhayarUpa svIkAra kiyA gayA hai| zabdajanya arthajJAna jJAnarUpa honeke kAraNa svArthapramANarUpa hai / lekina zabdameM cUMki jJAnarUpatAkA abhAva hai isaliye vaha parArthapramANarUpa mAnA gayA hai / ____ yaha parArthapramANarUpa zabda vAkya aura mahAvAkyake bhedase do prakArakA hai| inameM se do yA dose adhika padoMke samUhako vAkya kahate haiM aura do yA do se adhika vAkyoMke samUhako mahAvAkya kahate haiM, do yA do se adhika mahAvAkyoMke samUhako bhI mahAvAkyake hI antargata samajhanA cAhiye / isase yaha siddha hotA hai ki parArthapramANa eka sakhaNDa vastu hai aura vAkya tathA mahAvAkyarUpa parArthapramANake jo khaNDa haiM unheM jainadarzanameM nayasaMjJA pradAna kI gaI hai| isa prakAra jainadarzanameM vastusvarUpake vyavasthApanameM pramANakI taraha nayoMko bhI mahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai| parArthapramANa aura usake aMzabhUta nayoMkA lakSaNa nimna prakAra samajhanA cAhie _"vaktAke uddiSTa arthakA pUrNarUpeNa pratipAdaka vAkya aura mahAvAkya pramANa kahA jAtA hai aura vaktAke uddiSTa arthake aMzakA pratipAdaka pada, vAkya aura mahAvAkyako nayasaMjJA dI gayI hai|" isa prakAra ye donoM parArthapramANa aura usake aMzabhUta naya vacanarUpa haiM aura cUMki vastuniSTha satva aura asatva, sAmAnya aura vizeSa, nityatva aura anityatva, ekatva aura anekatva, bhinnatva aura abhinnatva ityAdi paraspara virodhI do tattva athavA tadviziSTa vastu hI inakA vAcya hai isalie isake AdhArapara jaina darzanakA saptabhaMgIvAda kAyama hotA hai| arthAt Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA ukta satva aura asatva, sAmAnya aura vizeSa, nityatva aura anityatva, ekatva aura anekatva, bhinnatva aura abhinnatva ityAdi yugaladharmoM aura etaddharmaviziSTa vastuke pratipAdanameM ukta parArthapramANa aura usake aMzabhUta naya sAtarUpa dhAraNa kara liyA karate haiN| pramANavacanake sAtarUpa nimna prakAra haiM-satva aura asatva ina do dharmomeMse satvamukhena vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA pahalArUpa hai / asatvamukhena vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA dUsarA rUpa haiM / satva aura asatva ubhayadharmamukhena kramazaH vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA tIsarA rUpa hai / satva aura asatva ubhayadharmamukhena yugapat (ekasAtha) vastukA pratipAdana karanA asambhava hai isaliye avaktavya nAmakA cauthA rUpa pramANavacanakA niSpanna hotA hai| ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha satvamukhena vastukA pratipAdana ho sakatA hai isa tarahase pramANavacanakA pA~cavA~ rUpa niSpanna hotA hai| isIprakAra ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha asatvamukhena bhI vastukA pratipAdana ho sakatA hai isa tarasase pramANavacanakA chaThA rUpa bana jAtA hai / aura ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha ubhayadharmamukhena kramazaH vastukA pratipAdana ho sakatA hai isa tarahase pramANavacanakA sAtavA~ rUpa vana jAtA haiM / jainadarzanameM isako pramANasaptabhaMgI nAma diyA gayA hai| nayavacanake sAta rUpa nimna prakAra haiM-vastuke satva aura asatva ina to dharmomeMse satva dharmakA pratipAdana karanA nayavacanakA pahalA rUpa hai / asatva dharmakA pratipAdana karanA nayavacanakA dUsarA rUpa hai| ubhaya dharmoMkA kramazaH pratipAdana karanA nayavacanakA tIsarA rUpa hai aura cUMki ubhayadharmoMkA yugapat pratipAdana karanA asambhava hai isaliye isa tarahase avaktavya nAmakA cauthA rUpa nayavacanakA niSpanna hotA hai| nayavacanake pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM rUpoMko pramANavacanake pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana e rUpoMke samAna samajha lenA caahie| jainadarzanameM nayavacanake ina sAta rUpoM ko nayasaptabhaMgI nAma diyA gayA hai / ina donoM prakArakI saptabhaMgiyoMmeM itanA dhyAna rakhanekI jarUrata hai ki jaba satva - dharmasukhena vastukA athavA vastuke satvadharmakA pratipAdana kiyA jAtA hai to usa samaya vastukI grasatvadharmaviziSTatAko athavA vastuke asatvadharmako pravivikSita mAna liyA jAtA hai aura yahI bAta satvadharmamukhena vastukA athavA vastu ke asatyadharmakA pratipAdana karate samaya vastukI satvadharmaviziSTatA athavA vastu ke satvadharmake bAremeM samajhanA cAhie / isa prakAra ubhayadharmokI vivakSA ( mukhyatA) aura avivakSA ( goNatA ) ke spaSTIkaraNake lie syAdvAda arthAt syAtkI mAnyatAko bhI jainadarzana meM sthAna diyA gayA hai| syAdvAdakA artha hai - kisI bhI dharmake dvArA vastukA athavA vastuke kisI bhI dharmakA pratipAdana karate vakta usake anukUla kisIbhI nimitta, kisIbhI dRSTikoNa yA kisI bhI uddezya ko lakSya meM rakhanA / aura isa taraha se vastukI viruddhadharmaviziSTatA athavA vastu meM viruddha dharmakA astitva akSuNya rakkhA jA sakatA hai| yadi ukta prakArake syAdvAdako nahIM apanAyA jAyagA to vastukI viruddhadharmaviziSTatAkA athavA vastumeM virodhI dharmakA prabhAva mAnanA anivArya ho jAyagA aura isa tarahase anekAntavAdakA bhI jIvana samApta ho jAyagA / isa prakAra anekAntavAda, pramANavAda, nayavAda, saptabhaMgIvAda aura syAdvAda ye jainadarzana ke anuThe siddhAnta haiM / inameMse eka pramANavAdako chor3akara bAkIke cAra siddhAntoMko to jainadarzanakI apanI hI nidhi kahA jA sakatA hai aura ye cAroM siddhAnta jainadarzana kI apUrvatA evaM mahattAke atIva paricAyaka haiN| pramANavAdako yadyapi dUsare darzanoMmeM sthAna prApta hai parantu jisa vyavasthita DhaMga aura pUrNatA ke sAtha jainadarzanameM pramANakA vivecana pAyA jAtA hai vaha dUsare darzanoMmeM nahIM mila sakatA hai / mere isa kathanakI svAbhAvikatAko jainadarzana ke pramANavivecanake sAtha dUsare darzanoM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA ke pramANavivecanakA tulanAtmaka adhyayana karanevAle vidvAn sahaja hI meM samajha sakate haiN| eka bAta jo jainadarzanakI yahA~ para kahaneke lie raha gaI hai vaha hai sarvajJatAvAdakI, arthAt jainadarzanameM sarvajJatAvAdako bhI sthAna diyA gayA hai aura isakA sababa yaha hai ki AgamapramANakA bheda jo parArthapramANa arthAt vacana hai usakI pramANatA binA sarvajJatAke saMbhava nahIM hai| kAraNa ki pratyeka darzanameM prAptakA vacana hI pramANa mAnA gayA hai tathA prApta avaMcaka puruSa hI ho sakatA hai aura pUrNa avaMcakatAkI prAptike lie vyaktimeM sarvajJatAkA sadbhAva atyanta Avazyaka mAnA gayA hai| jainadarzanameM ina anekAnta, pramANa, naya, saptabhaMgI, syAt aura sarvajJatAkI mAnyatAoMko gaMbhIra aura vistRta vivecanake dvArA eka niSkarSapara pahu~cA diyA gayA hai| nyAyadIpikAmeM zrImadabhinava dharmabhUSaNayatine inhIM viSayoMkA sarala aura saMkSipta DhaMgase vivecana kiyA hai aura zrI paM0 darabArIlAla koThiyA ne ise TippaNI aura hindI anuvAdase susaMskRta banAkara sarvasAdhAraNake lie upAdeya banA diyA hai / prastAvanA, pariziSTa Adi prakaraNoM dvArA isakI upAdeyatA aura bhI bar3ha gaI hai| Apane nyAyadIpikA ke kaThina sthaloM kA bhI parizramake sAtha spaSTIkaraNa kiyA hai| hama AzA karate haiM ki zrI paM0 darabArIlAla koThiyA kI isa kRti kA vidvatsamAjameM samAdara hogA / ityalam / tA0 31-3-45 ) vaMzIdhara jaina (vyAkaraNAcArya, nyAyatIrtha, nyAyazAstrI sAhityazAstrI) vInA-iTAvA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya sampAdana kA vicAra aura pravRtti san 1937kI bAta hai| maiM usa samaya vIravidyAlaya papaurA (TIkamagar3ha C.I.) meM adhyApanakArya meM pravRtta huA thaa| vahA~ mujhe nyAyadIpikA ko apanI dRSTi se par3hAnekA prathama avasara milA / jo chAtra use par3ha cuke the unhoMne bhI punaH par3hI / yadyapi maiM nyAyadIpikA kI saralatA, vizadatA Adi vizeSatAoM se pahalese hI prabhAvita evaM AkRSTa thaa| isIse maiMne eka bAra usake eka pradhAna viSaya 'asAdhAraNadharmavacana' lakSaNa para 'lakSaNa kA lakSaNa' zIrSaka ke sAtha 'jainadarzana' meM lekha likhA thaa| para papaurA meM usakA sUkSmatA se paThana-pAThanakA vizeSa avasara milanese merI icchA use zaddha aura chAtropayogI banAne kI ora bhI bddh'ii| par3hAte samaya aisI sundara kRtimeM azuddhiyA~ bahuta khaTakatI thiiN| maiMne usa samaya unheM yathAsambhava dUra karanekA prayatna kiyA / sAtha meM apane vidyArthiyoMke lie nyAyadIpikA kI eka 'praznottarAvalI' bhI taiyAra kii| jaba maiM san 1940 ke julAImeM vahA~ se RSabhabrahmacaryAzrama caurAsI mathurA meM AyA aura vahA~ do varSa rahA usa samaya bhI merI nyAyadIpikA viSayaka pravRtti kucha calatI rhii| yahA~ mujhe Azramake sarasvatI bhavanameM eka likhita pratibhI mila gaI jo merI pravRttimeM sahAyaka huI / maiMne socA ki nyAyadIpikA kA saMzodhana to apekSita hai hI, sAtha meM tarkasaMgraha para nyAyabodhinI yA tarkadIpikA jaisI vyAkhyA-saMskRtakA TippaNa aura hindI anuvAda bhI kaI dRSTiyoMse apekSita hai| isa vicArake anusAra usakA saMskRta TippaNa aura anuvAda likhanA prArambha kiyA aura kucha likhA bhI gyaa| kintu saMzodhanameM sahAyaka aneka pratiyoMkA honA Adi sAdhanAbhAvase vaha kArya Age nahIM bar3ha sakA / aura arase taka banda par3A rhaa| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - dIpikA idhara jaba maiM san 1943 ke aprela meM vIrasevAmandira meM AyA to dUsare sAhityika kAryoMmeM pravRtta rahanese eka varSa taka to usameM kucha bhI yoga nahIM de pAyA / isake bAda use punaH prArambha kiyA aura saMsthAke kAryase bace samayameM use bar3hAtA gayA / mAnyavara mukhtAra sA0 ne ise mAlUma karake prasannatA prakaTa karate hue use vIrasevAmandira granthamAlAse prakAzita karanekA vicAra pradarzita kiyaa| maiMne unheM apanI sahamati de dI / aura tabase ( lagabhaga 8, 8 mAha se ) adhikAMzataH isI meM apanA pUrA yoga diyaa| kaI rAtriyoMke to eka-eka do-do bhI baja gaye / isa taraha jisa mahattvapUrNa evaM sundara kRti ke prati merA zrArambhase sahaja anurAga aura AkarSaNa rahA hai use usake anurUpameM prastuta karate hue mujhe bar3I prasannatA hotI hai / saMzodhana ko kaThinAiyAM 12 sAhityika evaM granthasampAdaka jAnate haiM ki mudrita aura mudrita donoM hI tarahakI pratiyoMmeM kaisI aura kitanI azuddhiyA~ rahatI haiM / aura unake saMzodhanameM unheM kitanA zrama aura zakti lagAnI par3atI hai / kitane hI aise sthala prAte haiM jahA~ pATha truTita rahate haiM aura jinake milAne meM dimAga thakakara hairAna ho jAtA hai| isI bAtakA kucha anubhava mujhe bhI prastuta nyAyadIpikAke sampAdanameM huA hai / yadyapi nyAyadIpikAke aneka saMskaraNa ho cuke aura eka lambe arasese usakA paThana-pAThana hai para usameM jo truTita pATha aura azuddhiyA~ calI A rahI haiM unakA sudhAra nahIM ho sakA / yahA~ maiM sirpha kucha truTita pAThoM ko batA denA cAhatA hU~ jisase pAThakoM ko merA kathana asatya pratIta nahIM hogA mudrita pratiyoM ke chUTe hue pATha 'sarvato vaizadyAtpAramArthikaM pratyakSa' (kA0pra0) agnyabhAve ca dhUmAnupalambhe' (sabhI pratiyoM meM ) pR0 36 paM0 4 pR0 63 paM0 4 pR0 64 paM0 5 'sarvopasaMhAravatImapi ' 11 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya pR0 70 paM0 1 'anabhipretasya sAdhyatve'tiprasaGgAt' (sabhI pratiyoMmeM) pR0 108 paM0 7 'adRSTAntavacanaM tu' amudrita pratiyoM ke chUTe hue pATha pArA pra0 pa0 14 'anizcitaprAmANyAprAmANyapratyayagocaratvaM vikalpaprasiddhatvaM / taddvayaviSayatvaM pramANavikalpaprasiddhatvam / ' pa0 prati pa0 6 'sahakRtAJjAtaM rUpidravyamAtraviSayamavadhijJAnaM / manaHparyayajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamaH / / ' sthUla evaM sUkSma azuddhiyA~ to bahuta haiM jo dUsare saMskaraNoMko prastuta saMskaraNake sAtha milAkara par3hanese jJAta ho sakatI haiN| hamane ina azudviyoMko dUra karane tathA chUTe hue pAThoM ko dUsarI jyAdA zuddha pratiyoMke AdhAra se saMyojita karanekA yathAsAdhya pUrA yatna kiyA hai| phira bhI sambhava hai ki dRSTidoSa yA pramAdajanya kucha azuddhiyA~ abhI bhI rahI ho / saMzodhanameM upayukta pratiyoM kA paricaya prastuta saMskaraNameM hamane jina mudrita aura amudrita pratiyoMkA upayoga kiyA hai unakA yahA~ kramazaH paricaya diyA jAtA hai : prathama saMskaraNa-Ajase koI 46 varSa pUrva san 1896 meM kalApA bharamApA niTavene mudrita karAyA thA / yaha saMskaraNa aba prAyaH alabhya hai| isakI eka prati mukhtArasAhabake pustakabhaNDArameM surakSita hai| dUsare mudritoMkI apekSA yaha zuddha hai| dvitIya saMskaraNa-vIra nirvANa saM. 2436 meM paM. khUbacandajI zAstrI dvArA sampAdita aura unakI hindITIkA sahita jainagrantharatnAkarakAryAlaya dvArA bambaImeM prakaTa huA hai / isake mUla aura TIkA donoMmeM skhalana hai| tRtIya saMskaraNa-bIra nirvANa saM0 2441, I0 san 1955 meM bhAratIya jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA kAzIkI sanAtanI jainagranthamAlAkI aorase prakAzita huA hai| isameM bhI azuddhiyA~ pAI jAtI haiN| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA ___caturtha saMskaraNa-vIra nirvANa saM0 2464, I0 san 1938 meM zrIkaMkubAI pAThya-pustakamAlA kAraMjAkI aorase mudrita huaa| isameM azuddhiyA~ kucha jyAdA pAI jAtI haiM / yahI cAra saMskaraNa aba taka mudrita hue haiN| inakI mudritArtha musaMjJA rakkhI hai| zeSa amudrita-hastalikhita-pratiyoMkA paricaya isa prakAra hai da-yaha dehalIke naye mandirakI prati hai| isameM 23 patra haiM aura pratyeka patrameM prAyaH 26-26 paMkti haiN| upayukta pratiyoMmeM sabase adhika prAcIna aura zuddha prati yahI hai| yaha vi0 saM0 1746 ke AzvinamAsake kRSNapakSakI navamI tithimeM paM0 jItasAgarake dvArA likhI gaI hai| isa pratimeM vaha antima zlokabhI hai / jo ArA pratike alAvA dUsarI pratiyoMmeM nahIM pAyA jAtA hai| granthakI zlokasaMkhyA sUcaka 'graMthasaM0 1000hajAra1' yaha zabdabhI likhe haiM / isa pratikI hamane dehalI arthasUcaka da saMjJA rakkhI hai| yaha prati hameM bAbU pannAlAlajI agravAlakI kRpAse prApta huii| A--yaha pArAke jainasiddhAMta bhavanakI prati hai jo vahA~ naM0 22/2 para darja hai| isameM 27 // patra haiN| pratimeM lekhanAdikA kAla nahIM hai / 'madguro' ityAdi antima zlokabhI isa pratimeM maujUda haiN| pR0 2 aura pR0 2 para kucha TippaNake vAkya bhI diye hue haiN| yaha prati mitravara paM0 nemIcandrajI zAstrI jyotiSAcArya dvArA prApta huii| isakI ArA arthamUcaka pA saMjJA rakkhI hai| ___ ma--yaha mathurAke RSabhabrahmacaryAzrama caurAsIkI prati hai| isameM 13 // patra haiM / vi0 saM0 1652 meM jayapura nivAsI munnAlAla agravAla ke dvArA likhI gaI hai| isameM prArambhake do tIna patroMpara kucha TippaNa bhI haiM / Age nahIM haiM / yaha prati mere mitra paM0 rAjadharalAlajI vyAkaraNAcArya dvArA prApta huI / isa pratikA nAma mathurAbodhaka ma rakkhA hai| 1 'saMbat 1746 varSe AzvinamAse kRSNapakSe navamyAM tithau budhavAsare likhitaM zrIkusumapure paM0 zrI jItasAgareNa |'-ptr 23 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 15 pa-yaha paM. paramAnandajIkI prati hai / jo 16 / / patroM meM samApta hai| vi. saM. 1657 meM sItArAma zAstrIkI likhI huI hai| isakI pa saMjJA rakkhI hai| ye cAroM pratiyA~ prAyaH puSTa kAgaz2a para haiM aura acchI dazAmeM haiM / prastuta saMskaraNako AvazyakatA aura vizeSatAe~ . pahile saMskaraNa adhikAMza skhalita aura azuddha the tathA nyAyadIpikA kI lokapriyatA uttarottara var3hatI jA rahI thii| baMgAla saMskRta esosiezana kalakattAkI jainanyAyaprathamA parIkSAmeM vaha bahata samayase nihita hai| idhara mANikacanda parIkSAlaya aura mahAsabhAke parIkSAlayameM bhI vizAradaparIkSA meM sanniviSTa hai / aisI hAlatameM nyAyadIpikA jaisI sundara racanAke anurUpa usakA zuddha evaM sarvopayogo saMskaraNa nikAlanekI atIva AvazyakatA thii| usIkI pUrtikA yaha prastuta prayatna hai| maiM nahIM kaha sakatA ki kahA~ taka isameM saphala huaA hU~ phira bhI mujhe itanA vizvAsa hai ki isameM anekoMko lAbha pahu~cegA aura jaina pAThazAlAoMke adhyApakoMke liye bar3I sahAyaka hogii| kyoMki isameM kaI vizeSatAe~ haiN| pahalI vizeSatA to yaha hai ki mUlagranthako zuddha kiyA gayA hai| prApta sabhI pratiyoMke AdhArase azuddhiyoMko dUra karake sabase adhika zuddha pAThako mUlameM rakhA hai aura dUsarI pratiyoM ke pAThAntaroMko nIce dvitIya phuTanoTameM jahA~ Avazyaka mAlUma huA de diyA hai| jisase pAThakoMko zuddhi azuddhi jJAta ho ske| dehalIkI pratiko hamane sabase jyAdA pramANabhUta aura zuddha samajhA hai| isaliye use Adarza mAnakara mukhyatayA usake hI pAThoMko prathama sthAna diyA hai / isaliye mUlagranthako adhikase adhika zuddha banAnekA yatheSTa prayatna kiyA gayA hai / avataraNa vAkyoMke sthAnako bhI DhUMr3hakara [ ] aise braikeTameM de diyA hai athavA khAlI chor3a diyA hai| dUsarI vizeSatA yaha hai ki nyAyadIpikAke kaThina sthaloMkA khulAsA karanevAle vivaraNAtmaka evaM saMkalanAtmaka 'prakAzAkhya' saMskRtaTippaNIkI sAthameM yojanA kI gaI hai jo vidvAnoM aura chAtroM ke liye khAsa upayogI siddha hogA : Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA tIsarI vizeSatA anuvAdakI hai / anuvAda ko mUlAnugAmI aura sundara banAnekI pUrI ceSTA kI hai / isase nyAyadIpikAke viSayako hindIbhASAbhASI bhI samajha sakeMge aura usase yatheSTa lAbha uThA skeNge| ___ cauthI vizeSatA pariziSToMkI hai jo tulanAtmaka adhyayana karanevAloM ke liye aura sarvake liye upayogI hai / saba kula pariziSTa haiM jinameM nyAyadIpikAgata avataraNavAkyoM,granthoM,granthakAroM AdikA saMkalana kiyA gayA pA~cavIM vizezatA prastAvanA kI hai jo isa saMskaraNa kI mahatvapUrNa aura sabase bar3I vizeSatA kahI jA sakatI hai / isameM granthakAra 22 viSayoMkA tulanAtmaka evaM vikAsakramase vivecana karane tathA phuTanoToMmeM granthAntaroMke pramANoMko deneke sAtha granthameM ullikhita granthoM aura granthakAroM tathA abhinaya dharmabhUSaNakA aitihAsika evaM prAmANika paricaya vistRtarUpase karAyA gayA hai / jo sabhI ke liye vizeSa upayogI hai / prAkkathana Adi kI bhI isameM sundara yojanA ho gaI hai / isa taraha yaha saMskaraNa kaI vizeSatAoMse pUrNa huA hai| prAbhAra antameM mujhe apane viziSTa karttavyakA pAlana karanA aura zeSa hai| vaha hai AbhAra prakAzanakA / mujhe isameM jina mahAnubhAvoMse kucha bhI sahAyatA milI hai maiM kRtajJatApUrvaka una sabakA nAmollekha sahita AbhAra prakaTa karatA hU~ ___ guruvarya zrImAn paM0 kailAzacandrajI siddhAntazAstrIne mere patrAdikA uttara dekara pAThAntara lene Adike viSaya meM apanA mUlyavAn parAmarza diyA / guruvarya aura sahAdhyAyI mAnanIya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane praznoMkA uttara dekara mujhe anugRhIta kiyaa| guruvarya zraddheya paM0 sukhalAlajI prajJAnayanakA maiM pahalese hI anugRhIta thA aura aba unakI sampAdanadizA tathA vicAraNA se maiMne bahuta lAbha liyA / mAnanIya paM0 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya vaMzIdharajI vyAkaraNAcAryane saMskRta TippaNako sunakara Avazyaka sujhAva dene tathA merI prArthanA evaM lagAtAra preraNAse prAkkathana likha denekI kRpA kI aura jina anekAntAdi viSayoMpara maiM prakAza DAlanese raha gayA thA unapara Apane saMkSepameM prakAza DAlakara mujhe sahAyatA pahu~cAI hai| mAnyavara mukhtArasA0. kI dhIra preraNA aura satparAmarza to mujhe milate hI rahe / priyamitra paM0 amRtalAlajI jainadarzanAcAryane bhI mujhe sujhAva diye / sahayogI mitra paM0 paramAndajI zAstrIne abhinavoM aura dharmabhUSaNoMkA saMkalana karake mujhe diyA / bA0 pannAlAlajI agravAlane hindIkI viSaya-sUcI banAnemeM sahAyatA kI bA0 motIlAlajI aura lA0 jugalakizorajIne 'miDiyAvala jainijma'ke aMgrejI lekhakA hindIbhAva samajhAyA / upAntameM maiM apanI patnI sau0 camelIdevIkA bhI nAmollekha kara denA ucita samajhatA hU~ jisane prArambhameM hI pariziSTAdi taiyAra karake mujhe sahAyatA kI / maiM ina sabhI sahAyakoM tathA pUrbollikhita pratidAtAoMkA AbhAra mAnatA huuN| yadi inakI mUlyavAn sahAyatAe~ na milI hotIM to prastuta saMskaraNameM jo vizeSatAe~ AI hai ve zAyada na A paatiiN| bhaviSya meM mI unase isI prakArakI sahAyatA dete rahanekI AzA karatA huuN| antameM jina apane sahAyakoMkA nAma bhUla rahA hU~ unakA aura jina graMthakAroM, sampAdakoM, lekhakoM Adike graMthoM Adise sahAyatA lI gaI hai, unakA bhI AbhAra prakAzita karatA huuN| iti zam / tA06-4-45 vIra sevAmandira, sarasAvA hAla dehlii| sampAdaka darabArIlAla jaina, koThiyA nyAyAcArya, nyAyatIrtha, jainadarzanazAstrI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya (dvitIya saMskaraNa) san 1945 meM vIra sevAmandira meM nyAyadIpikA kA prathama saMskaraNa prakAzita huA thA aura aba teIsa varSa bAda usakA dUsarA saMskaraNa usake dvArA hI prakaTa ho rahA hai, yaha prasannatA kI bAta hai prathama saMskaraNa kaI varSa pUrva hI aprApya ho gayA thA aura usake puna: prakAzana kI preraNA ho rahI thii| ataH isa dvitIyasaMskaraNa ke prakAzana se abhyAsiyoM aura jijJAsuoM kI grantha kI anupalabdhi ke kAraNa utpanna kaThinAI evaM jJAna-bAdhA nizcaya hI dUra ho jaayegii| vIra sevAmandira kA yaha prakAzana adhika lokapriya kyoM huA, yaha to isa grantha ke adhyetA svayaM jAna sakate haiN| kintu yahA~ jo ullekhanIya hai vaha yaha ki isakI prastAvanA, saMzodhana, TippaNa aura pariziSToM se unheM bhI lAbha huaA hai jo kAlejoM aura vizvavidyAlayoM meM darzanavibhAga ke adhyakSa yA prAdhyApaka haiM aura jinheM jaina tarkazAstra para lekcara (vyAkhyAna) dene par3ate haiN| jayapura meM san 1935 meM akhila bhAratIya darzana pariSad kA adhivezana huA thaa| isameM maiM bhI hindUvizvavidyAlaya kI ora se sammilita hunA thaa| eka goSThI ke adhyakSa the DA0 rAjendraprasAda kAnapura / sabhI ke paricaya ke sAtha merA bhI paricaya diyA gayA / goSThI ke bAda DA0 rAjendraprasAda bole-'nyAyadIpikA kA sampAdana Apane hI kiyA hai ?' mere 'hA~' kahane para usakI prazaMsA karane lage aura sampAdana ke sambandha meM jo kalpanAeM kara rakhI thI unheM bhI prakaTa kiyaa| isa ullekha se itanA hI abhidheya hai ki vIrasevAmandira kA yaha saMskaraNa jainAbhyAsiyoM ke atirikta jainetara Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyetAoM ko bhI upayogI aura lAbhaprada siddha huA hai| isa dRSTi se grantha kA dvitIya saMskaraNa Avazyaka thaa| ___ isake punaH prakAzana se pUrva vIrasevAmandira ke vidvAn paNDita paramAnanda jI zAstrI ne ise mere pAsa punarAvalokana ke lie bheja diyA thA, para maiM apane zodha-kAryameM vyasta rahanese use ApAtataH na dekha sakA / parantu hA~, vIrasevAmandira ke hI variSTha vidvAn paNDita bAlacanda jI siddhAnta zAstrI ne avazya use parizrama pUrvaka dekhA hai aura mUla tathA anuvAda ke prUpha-zodhana bhI karane kI kRpA kI hai / isake lie maiM unakA AbhArI huuN| sAtha hI vIrasevAmandira ke saMcAlakoM tathA paNDita paramAnanda jI zAstrI kA bhI dhanyavAda karatA hU~ jinhoMne isako punaH prakAzana karake aura prastAvanA Adi kA prUpharIDiMga karake adhyetAoM ko lAbhAnvita kiyA hai| kAzI hindU vizvavidyAlaya darabArIlAla jaina, koThiyA vArANasI (nyAyAcArya, zAstrAcArya ema. e.) 26 jUna 1668. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAgata viSayAvalo viSaya lh lh lh m m pRSTha 1 nyAyadIpikA aura abhinava dharmabhUSaNa 1 nyAyadIpikA (ka) jainanyAyasAhitya meM nyAyadIpikAkA sthAna aura mahatva 1 . (kha) nAmakaraNa (ga) bhASA (gha) racanA-zailI (Ga) viSaya-paricaya 1 maGgalAcaraNa 2 zAstrakI trividha pravRtti 3 lakSaNa kA lakSaNa 4 pramANa kA sAmAnya lakSaNa 5 dhArAvAhika jJAna 6 prAmANya-vicAra 7 pramANa ke bheda 8 pratyakSa kA lakSaNa 6 artha aura Aloka kI kAraNatA 10 sannikarSa 11 sAMvyavahArika pratyakSa 12 mukhya pratyakSa h h h h h h h h ` sh Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) viSaya 13 sarvajJatA 14 parokSa 15 smRti 16 pratyabhijJAna 17 tarka 18 anumAna 16 avayavamAnyatA 20 hetulakSaNa 21 hetu-bheda 22 hetvAbhAsa nyAyadIpikA meM ullikhita grantha aura granthakAra 1 nyAyabindu 2 dignAga 3 zAlikAnAtha 4 'udayana 5 vAmana 6 tattvArthasUtra 7 AptamImAMsA 8 mahAbhASya ha jainendravyAkaraNa 10 AptamImAMsAvivaraNa 11 rAjavAttika aura bhASya 12 nyAyavinizcaya 13 parIkSAmukha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 14 tattvArthazlokavArtika aura bhASya 15 pramANaparIkSA 16 patra parIkSA 17 prameyakamalamArttaNDa 98 pramANanirNaya 16 kAruNyakalikA 20 svAmI samantabhadra 21 bhaTTAkalaGkadeva 22 kumAranandi bhaTTAraka 23 mANikyanandi 24 syAdvAdavidyApati ( 22 ) abhinava dharma bhUSaNa 1 prAsaGgika 2 granthakAra aura unake abhinava tathA yati vizeSaNa 3 dharmabhUSaNa nAmake dUsare vidvAn 4 granthakAra dharmabhUSaNa aura unakI guruparamparA 5 samaya- vicAra 6 vyaktitva aura kArya 7 upasaMhAra pRSTha 81 82 83 83 84 84 74 86 87 87 88 86 86 61 62 6 100 101 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nyAyadIpikA aura abhinava dharmabhUSaNa kisI grantha kI prastAvanA yA bhUmikA likhanekA uddezya yaha hotA hai ki usa grantha aura granthakAra evaM prAsaGgika anyAya viSayoMke sambandhameM jJAtavya bAtoM para prakAza DAlA jAya, jisase dUsare aneka sambhrAnta pAThakoM ko usa viSaya kI yatheSTa jAnakArI sahaja meM prApta ho sake / Aja hama jisa grantharatnakI prastAvanA prastuta kara rahe haiM vaha 'nyAyadIpikA' hai / yadyapi nyAyadIpikA ke kaI saMskaraNa nikala cuke haiM aura prAyaH sabhI jaina zikSA saMsthAnoM meM usakA arase se paThana-pAThana ke rUpa meM vizeSa samAdara haiM / kintu abhI taka hama grantha aura granthakAra ke nAmAdi sAmAnya paricaya ke atirikta kucha bhI nahIM jAnate haiM-unakA aitihAsika evaM prAmANika avikala paricaya aba taka suprApta nahIM hai / ataH nyAyadIpikA aura abhinava dharmabhUSaNakA yathAsambhava sapramANa pUrA paricaya karAnA hI prastuta prastAvanAkA mukhya lakSya hai / pahale nyAyadIpikA ke viSaya meM vicAra kiyA jAtA hai / 1. nyAya - dIpikA (ka) jaina nyAyasAhitya meM nyAyadIpikA kA sthAna aura mahattvazrI abhinava dharma bhUSaNa yatikI prastuta 'nyAyadIpikA' saMkSipta evaM atyanta suvizada aura mahatvapUrNa kRti hai / ise jainanyAyakI prathamakoTikI bhI racanA kahI jAya to anupayukta na hogA; kyoMki jainanyAyake abhyA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - dIpikA siyoMke lie saMskRta bhASAmeM nibaddha subodha aura sambaddha nyAyatattvakA saralatA se vizada vivecana karanevAlI prAyaH yaha akelI racanA hai, jo pAThakake hRdayapara apanA sahaja prabhAva aGkita karatI hai / IsAkI satarahavIM zatAbdimeM hue aura 'jainatarkabhASA' Adi prauDha racanAoM ke racayitA zve - tAmbarIya vidvAn upAdhyAya yazovijaya jaise bahuzruta bhI isake prabhAvase prabhAvita hue haiM / unhoMne apanI dArzanika racanA jainatarkabhASAmeM nyAyadIpikAke aneka sthaloMko jyoMkA tyoM AnupUrvIke sAtha apanA liyA hai' / stutaH nyAyadIpikAmeM jisa khUbI ke sAtha saMkSepameM pramANa aura nayakA spaSTa varNana kiyA gayA hai vaha apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai / aura lie yaha saMkSipta kRti bhI nyAyasvarUpa jijJAsunoMke liye bar3e mahatva ra grAkarSaNakI priya vastu bana gaI hai / ataH nyAyadIpikA ke sambandha meM nAhI kahanA paryApta hai ki vaha jainanyAyake prathama zreNI meM rakhe jAne vAle oMmeM sthAna pAne ke sarvathA yogya hai / nAmakaraNa palabdha aitihyasAmagrI aura cintanaparase mAlUma hotA hai ki drshn| racanAyugameM dArzanika grantha, cAhe ve janetara hoM yA jaina hoM, prAyaH zabdake sAtha race jAte the / jaise nyAyadarzanameM nyAyasUtra nyAya nyAyamaMjarI, nyAyakalikA, nyAyasAra, nyAyakusumAJjali aura nAvatI Adi, bauddhadarzanameM nyAya-praveza, nyAya-mukha, nyAya-bindu ra jainadarzanameM nyAyAvatAra, nyAyavinizcaya, nyAya kumudacandra Adi haiN| pArthasArathikI zAstradIpikA jaise dIpikAnta granthoMke bhI ra samaya paddhati rahI hai / sambhavataH abhinava dharmabhUSaNane ina STameM rakhakara hI apanI prastuta kRtikA nAma' nyAyadIpikA rakkhA usa e, jainatarkabhASA pR0 13, 14-16, 17 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-kApikA bhASAmeM aa hai, kyoMki isameM pramANanayAtmaka karane / ataH nyAyadIpikAkA nAmakaraNa bhI "aura vaha usake anurUpa hai| siyoMke lie saMskRta bhASAmeM ni ataH saralatA se vizada vivecana karanevAle aura vaha pAThakake hRdayapara apanA sahaja prabhAva zatAbdimeM hue aura 'jainatarkabhASA' zrA tAmbarIya vidvAn upAdhyAya yazovija bhAvita hue haiN| unhoMne apanI dArzani pekAke aneka sthaloMko jyoMkA tyoM aura : nyAyadIpikAmeM jisa khUbI ke sAthAta -- varNana kiyA gayA hai vaha apanI khata yaha saMkSipta kRti bhI nyAyasvarUpa rSaNakI priya vastu bana gaI hai| inA paryApta hai ki vaha jainanyAyayA' pAne ke sarvathA yogya hai| pAni adhikAMzataH durUha aura gambhIra hotI hai, yA zrAraNabuddhiyoMkA praveza sambhava nahIM hotA / sAti na durUha hai aura na gambhIra evaM jaTila mI khanta prasanna, sarala aura binA kisI kaThinAI rUpa yaha bAta bhI nahIM ki granthakAra vaisI racanA hai| unakA vizuddha lakSya akalaGkAdi racita una nyAyasyavinizcaya Adi nyAya-granthoM meM mandajanoMkoMbhI bAtako svayaM dharmabhUSaNajIne hI bar3e spaSTa aura caraNa padya tathA prakaraNArambhake prastAvanA vAkyoM auSThakse samUce granthakI racanA bhI prazasta evaM hRdya 'sAmagrI aura cintanaparase ma pachanika grantha, cAhe ve jaineta - ece jAte the| jaise nyAyadara gayakalikA, nyAyasAra, na darzanameM nyAya-praveza, nyA pratAra, nyAyavinizcaya, stradIpikA jaise dIpikA hai / sambhavataH abhina 'stuta kRtikA nAma sAra, --granthoMkI ora jaba hama dRSTipatta karate haiM to unakI paza, nyArakI upalabdha hotI hai:-1sUtrAtmaka,2vyAkhyAtmaka aura racaya. jo grantha saMkSepameM gUr3ha alpAkSara aura siddhAntataH mUlake dIpikatrAtmaka haiM / jaise-vaizeSikadarzanasUtra,nyAyasUtra, parIkSA abhi aura jo kisI gadya padya yA doMnoMrUpa mUlakA vyAkhyAna "nAmA, vRtti) rUpa haiM ve vyAkhyAtmaka grantha haiM / jaise--prazasta 14-16, 17 / 17 / nyAyadIpikA pR0 1, 4, 5 / .. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) viSaya 14 tattvArthazlokavArttika aura bhASya 15 pramANaparIkSA 16 patra - parIkSA 17 prameyakamalamArttaNDa 98 pramANanirNaya 16 kAruNyakalikA 20 svAmI samantabhadra 21 bhaTTAkalaGkadeva 22 kumAranandi bhaTTAraka 23 mANikyanandi 24 syAdvAdavidyApati abhinava dharmabhUSaraNa 1 prAsaGgika 2 granthakAra aura unake abhinava tathA yati vizeSaNa 3 dharmabhUSaNa nAmake dUsare vidvAn 4 granthakAra dharmabhUSaNa aura unakI guruparamparA 5 samaya- vicAra 6 vyaktitva aura kArya 7 upasaMhAra pRSTha 81 82 83 83 84 84 74 86 87 87 88 86 86 1 62 66 w 100 101 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA -:* : nyAyadIpikA aura abhinava dharmabhUSaNa kisI grantha kI prastAvanA yA bhUmikA likhanekA uddezya yaha hotA hai ki usa grantha aura granthakAra evaM prAsaGgika anyAya viSayoMke sambandhameM jJAtavya bAtoM para prakAza DAlA jAya, jisase dUsare aneka sambhrAnta pAThakoM ko usa viSaya kI yatheSTa jAnakArI sahajameM prApta ho ske| Aja hama jisa grantharatnakI prastAvanA prastuta kara rahe haiM vaha nyAyadIpikA' hai / yadyapi nyAyadIpikA ke kaI saMskaraNa nikala cuke haiM aura prAyaH sabhI jaina zikSA-saMsthAoM meM usakA arase se paThana-pAThana ke rUpa meM vizeSa samAdara haiM / kintu abhI taka hama grantha aura granthakAra ke nAmAdi sAmAnya paricaya ke atirikta kucha bhI nahIM jAnate haiM unakA aitihAsika evaM prAmANika avikala paricaya aba taka suprApta nahIM hai| ataH nyAyadIpikA aura abhinava dharmabhUSaNakA yathAsambhava sapramANa pUrA paricaya karAnA hI prastuta prastAvanAkA mukhya lakSya hai / pahale nyAyadIpikA ke viSayameM vicAra kiyA jAtA hai| 1. nyAya-dIpikA (ka) jaina nyAyasAhitya meM nyAyadIpikA kA sthAna aura mahattva- zrI abhinava dharmabhUSaNa yatikI prastuta 'nyAyadIpikA' saMkSipta evaM atyanta suvizada aura mahatvapUrNa kRti hai / ise jainanyAyakI prathamakoTikI bhI racanA kahI jAya to anupayukta na hogA; kyoMki jainanyAyake abhyA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA siyoMke lie saMskRta bhASAmeM nivaddha suvodha aura sambaddha nyAyatattvakA saralatA se vizada vivecana karanevAlI prAyaH yaha akelI racanA hai, jo pAThakake hRdayapara apanA sahaja prabhAva aGkita karatI hai / IsAkI satarahavIM zatAbdimeM hue aura 'jainatarkabhASA' Adi prauDha racanAoMke racayitA zvetAmbarIya vidvAn upAdhyAya yazovijaya jaise bahuzruta bhI isake prabhAvase prabhAvita hue haiN| unhoMne apanI dArzanika racanA jainatarkabhASAmeM nyAyadIpikAke aneka sthaloMko jyoMkA tyoM AnupUrvIke sAtha apanA liyA hai| vastutaH nyAyadIpikAmeM jisa khUbI ke sAtha saMkSepameM pramANa aura nayakA suspaSTa varNana kiyA gayA hai vaha apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| aura isalie yaha saMkSipta kRti bhI nyAyasvarUpa jijJAsuoMke liye bar3e mahatva aura AkarSaNakI priya vastu bana gaI hai / ataH nyAyadIpikAke sambandha meM itanA hI kahanA paryApta hai ki vaha jainanyAyake prathamazreNI meM rakhe jAnevAle granthoM meM sthAna pAne ke sarvathA yogya hai / (kha) nAmakaraNa upalabdha aitihyasAmagrI aura cintanaparase mAlUma hotA hai ki darzanazAstrake racanAyugameM dArzanika grantha, cAhe ve jainetara hoM yA jaina hoM, prAyaH 'nyAya' zabdake sAtha race jAte the / jaise nyAyadarzanameM nyAyasUtra nyAyavArtika, nyAyamaMjarI, nyAyakalikA, nyAyasAra, nyAyakusumAJjali aura nyAyalIlAvatI Adi, bauddhadarzanameM nyAya-praveza, nyAya-mukha, nyAya-bindu Adi aura jainadarzanameM nyAyAvatAra, nyAyavinizcaya, nyAyakumudacandra Adi pAye jAte haiM / pArthasArathikI zAstradIpikA jaise dIpikAnta granthoMke bhI race jAnekI usa samaya paddhati rahI hai / sambhavataH abhinava dharmabhUSaNane ina granthoMko dRSTimeM rakhakara hI apanI prastuta kRtikA nAma'nyAyadIpikA rakkhA 1 dekho, jainatarkabhASA pR0 13, 14-16, 17 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA jAna par3atA hai| aura yaha anvartha bhI hai, kyoMki isameM pramANanayAtmaka nyAya kA prakAzana kiyA gayA hai / ataH nyAyadIpikAkA nAmakaraNa bhI apanA vaiziSThya sthApita karatA hai aura vaha usake anurUpa hai / (ga) bhASA yadyapi nyAyagranthoMkI bhASA adhikAMzataH durUha aura gambhIra hotI hai, jaTilatAke kAraNa unameM sAdhAraNabuddhiyoMkA praveza sambhava nahIM hotaa| para nyAyadIpikAkArakI yaha kRti na durUha hai aura na gambhIra evaM jaTila hai| pratyuta isakI bhASA atyanta prasanna, sarala aura binA kisI kaThinAI ke arthabodha karAnevAlI hai / yaha bAta bhI nahIM ki granthakAra vaisI racanA kara nahIM sakate the, kintu unakA vizuddha lakSya akalaGkAdi racita una gambhIra aura duravagAha nyAyavinizcaya Adi nyAya-granthoMmeM mandajanoMkoMbhI praveza karAnekA thaa| isa bAtako svayaM dharmabhUSaNajIne hI bar3e spaSTa aura prAJjala zabdoMmeM-maGgalAcaraNa padya tathA prakaraNArambhake prastAvanA vAkyoM meM kahA hai / bhASAke sauSThakse samUce granthakI racanA bhI prazasta evaM hRdya ho gaI hai| (gha) racanA-zailI bhAratIya nyAya-granthoMkI ora jaba hama dRSTipAta karate haiM to unakI racanA hameM tIna prakArakI upalabdha hotI hai:-1sUtrAtmaka,2vyAkhyAtmaka aura 3 prakaraNAtmaka / jo grantha saMkSepameM gUr3ha alpAkSara aura siddhAntataH mUlake pratipAdaka haiM ve sUtrAtmaka haiN| jaise-vaizeSikadarzanasUtra,nyAyasUtra, parIkSAmukhasUtra Adi / aura jo kisI gadya padya yA doMnoMrUpa mUlakA vyAkhyAna (vivaraNa, TIkA, vRtti) rUpa haiM ve vyAkhyAtmaka grantha haiM / jaise--prazasta 1 dekho, nyAyadIpikA pR0 1, 4, 5 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA pAdabhASya, nyAyabhASya,prameyakamalamArtaNDa aadi| tathA jo kisI mUlake vyAkhyA-grantha na hokara apane svIkRta pratipAdya viSaya kA svataMtrabhAvase varNana karate haiM aura prasaGgAnusAra dUsare viSayoM kA bhI kathana karate haiM ve prakaraNAtmaka grantha haiM / jaise -pramANa-samuccaya, nyAyabindu, pramANasaMgraha, AptaparIkSA Adi / IzvarakRSNakI sAMkhyakArikA aura vizvanAtha paJcAnanakI kArikAvalI Adi kArikAtmaka grantha bhI dignAga ke pramANasamuccaya, siddhasenake nyAyAvatAra aura akalaGkadevake laghIyastraya AdikI taraha prAyaH prakaraNa grantha hI haiM, kyoMki ve bhI apane svIkRta pratipAdya viSayakA svataMtrabhAvase varNana karate haiM aura prasaGgopAtta dUsare viSayoMkA bhI kathana karate haiM / abhinava dharmabhUSaNakI prastuta nyAyadIpikA' prakaraNAtmaka racanA hai| isameM granthakartA ne apane aMgIkRta varNanIya viSaya pramANa aura nayakA svatantratAse varNana kiyA hai, vaha kisI gadya yA padyarUpa mUlakI vyAkhyA nahIM hai| granthakAra ne ise svayaM bhI prakaraNAtmaka grantha mAnA hai| isa prakAra ke grantha racanekI preraNA unheM vidyAnandakI 'pramANa-parIkSA', vAdirAjake 'pramANa-nirNaya' Adi prakaraNa-granthoMse milI jAna par3atI hai| granthake pramANa-lakSaNa-prakAza, pratyakSa-prakAza aura parokSa-prakAza ye tIna prakAza karake unameM viSaya-vibhAjana usI prakArakA kiyA gayA hai jisa prakAra pramANa-nirNayake tIna nirNayoM (pramANa-lakSaNa-nirNaya, pratyakSa-nirNaya aura parokSa-nirNaya) meM hai / pramANanirNayase prastuta grantha meM itanI vizeSatA hai ki Agamake vivecana kA isameM alaga prakAza nahIM rakkhA gayA hai jaba ki pramANanirNayameM AgamanirNaya bhI hai| isakA kAraNa yaha hai ki vAdirAjAcAryane parokSake anumAna aura Agama ye do bheda kiye haiM tathA anumAnake bhI gauNa aura mukhya anumAna ye do bheda karake smRti,pratyabhijJAna evaM tarkako gauNa anumAna pratipAdita kiyA hai aura ina tInoM ke varNana ko to 1 'prakaraNamidamArabhyate'-nyAyadA0 pR0 5 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA parokSa-nirNaya tathA parokSake hI dUsare bheda Agamake varNana ko AgamanirNaya nAma diyA hai / A0 dharmabhUSaNane Agama jaba parokSa hai taba use parokSaprakAza meM hI sammilita kara liyA hai-usake varNana ko unhoMne svatantra prakAza kA rUpa nahIM diyA / tInoM prakAzoMmeM sthUlarUpase viSaya-varNana isa prakAra hai: pahale pramANasAmAnyalakSaNa-prakAzameM, prathamataH uddezAdi tInake dvArA grantha-pravRttikA nirdeza, una tInoM ke lakSaNa, pramANasAmAnya kA lakSaNa, saMzaya, viparyaya, anadhyavasAyakA lakSaNa, indriyAdikoM ko pramANa na ho sakanekA varNana, svataH parataH prAmANyakA nirUpaNa aura bauddha,bhAdra, prAbhAkara tathA naiyAyikoMke pramANa sAmAnyalakSaNoMkI AlocanA karake jainamatasammata savikalpaka agRhItagrAhI 'samyagjJAnatva' ko hI pramANasAmAnya kA nirdoSa lakSaNa sthira kiyA gayA hai| dUsare pratyakSa-prakAzameM svakIya pratyakSakAlakSaNa, bauddha aura naiyAyikoMke nirvikalpaka tathA sannikarSa pratyakSalakSaNoM kI samAlocanA, artha aura AlokameM jJAnake prati kAraNatAkA nirAza,viSayakI pratiniyAmikA yogyatAkA upAdAna, tadutpatti aura tadAkAratA kA nirAkaraNa, pratyakSake bhedaprabhedoMkA nirUpaNa, atIndriya pratyakSakA samarthana aura sarvajJasiddhi AdikA vivecana kiyA gayA hai| tIsare parokSa-prakAzameM, parokSakA lakSaNa, usake smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura pAgama ina pA~ca bhedoMkA vizada varNana, pratyabhijJAnake ekatvapratyabhijJAna, sAdRzyapratyabhijJAna AdikA pramANAntararUpase upapAdana karake unakA pratyabhijJAnameM hI antarbhAva honekA sayuktika samarthana, sAdhyakA lakSaNa, sAdhanakA anyathAnupapannatva' lakSaNa,narUpya aura pAJcarUpyakA nirAkaraNa, anumAnake svArtha aura parArtha do bhedoMkA kathana, hetu-bhedoM ke 1 dekho pramANanirNaya pR0 33 : Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA udAharaNa, hetvAbhAsoMkA varNana, udAharaNa,udAharaNAbhAsa,upanaya, upanayAbhAsa, nigamana, nigamanAbhAsa Adi anumAna ke parivAra kA acchA kathana kiyA gayA hai| antameM Agama aura nayakA varNana karate hue anekAnta tathA saptabhaMgIkA bhI saMkSepa meM pratipAdana kiyA gayA hai| isa taraha yaha nyAyadImikAmeM varNita viSayoMkA sthUla evaM bAhya paricaya hai / aba usake Abhyantara prameya-bhAgapara bhI thor3AsA tulanAtmaka vivecana kara denA hama upayukta samajhate haiN| tAki nyAyadIpikA ke pAThakoM ke lie usameM carcita jJAtavya viSayoM kA ekatra yathAsambhava paricaya mila ske| (gha) viSaya-paricaya1 maGgalAcaraNa maMgalAcaraNake sambandha meM kucha vaktavya aMza to hindI anuvAda ke prArambha meM kahA jA cukA hai| yahA~ usake zeSa bhAga para kucha vicAra kiyA jAtA hai| __yadyapi bhAratIya vAGmayameM prAyaH sabhI darzanakAroMne maMgalAcaraNako apanAyA hai aura apane apane dRSTikoNase usakA prayojana evaM hetu batAte hue samarthana kiyA hai| para jainadarzanameM jitanA vistRta, vizada aura sUkSma cintana kiyA gayA hai utanA prAyaH anyatra nahIM miltaa| tiloyapaNNatti' meM yativRSabhAcAryane aura 'dhavalA' meM zrI vIranasasvAmI ne maMgalakA bahuta hI sAMgopAMga aura vyApaka varNana kiyA hai| unhoMne dhAtu, nikSepa, naya, ekArtha, nirukti aura anuyoga ke dvArA maMgala kA nirUpaNa karanekA nirdeza karake ukta chahoM ke dvArA usakA vyAkhyAna kiyA hai / 'magi' dhAtuse 'alac' pratyaya karanepara maMgala zabda niSpanna hotA hai| nikSepakI apekSA kathana karate hue likhA hai ki tadvyatirikta dravya maMgalake do 1 tilo0 pa0 gA0 1-8 se 1-31, 2 dhavalA 1-1 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bheda haiM--karmatadvyatiriktadravyamaGgala aura nokarmatadvyatiriktadravyamaGgala / unameM puNyaprakRti-tIrthaMkara nAmakarma karmatadvyatiriktadravyamaGgala hai; kyoMki vaha lokakalyANarUpa mAGgalyakA kAraNa hai| nokarmatadvyatirikta dravyamaGgala-ke do bheda haiM-laukika aura lokottara / unameM laukikaloka prasiddha maGgala tIna prakArakA hai:--sacitta, acitta aura mizra / inameM siddhArtha' arthAt pIle sarasoM, jalase bharA huA pUrNa kalaza, vandanamAlA, chatra, zvetavarNa aura darpaNa Adi acitta maGgala haiN| aura bAlakanyA tathA zreSTha jAtikA ghor3A Adi sacitta maGgaba haiM / alaGkAra sahita kanyA Adi mizra maGgala haiN| lokottara-alaukika maGgalake bhI tIna bheda haiM:-sacitta, acitta aura mizra / arahanta AdikA anAdi ananta svarUpa jIva-dravya sacitta lokottara maGgala hai| kRtrima, akRtrima caityAlaya Adi acitta lokottara maGgala haiM / ukta donoM sacitta aura acitta maMgaloMkoM mizra maGgala kahA hai| Age maGgalake pratibodhaka paryAyanAmoMko' batalAkara maGgalakI nirukti batAI gaI hai / jo pAparUpa malako galAve-vinAza kare aura puNya-sukhako lAve prApta karAve use maGgala kahate haiN| Age calakara maGgalakA prayojana batalAte hue kahA 1 siddhattha-puNNa-kuMbho vaMdaNamAlA ya maMgalaM chattaM / sedo vaNNo zrAdasaNo ya kaNNA ya jaccasso ||-dhvlaa 1-1-1pR.27 2 dekho dhavalA 1-1-1, pR. 31 / tilo0 pa0 gA0 1-8 / 3 'malaM gAlayati vinAzayati dahati hanti vizodhayati vidhvaMsayati iti maMgalam / ' . . . . . . 'athavA, maMgaM sukhaM tallAti Adatta iti vA maGgalam / ' dhavalA0 1-1-1, pR0 32-33 / 'gAlayadi viNAsayade ghAdedi dahehi haMti sodhayade / viddhaMsedi malAiM jamhA tamhA ya maMgalaM bhaNidaM |'-tilo0p01-6 / 'ahavA maMgaM sokkhaM lAdi hu geNhedi maMgalaM tamhA / edeNa kajjasiddhi maMgai gacchedi gaMthakattAro ||-tilo0 50 1-15 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA gayA hai ki zAstrake Adi, madhya aura antameM jinendrakA guNastavanarUpa maGgalakA kathana karanese samasta vidhna usI prakAra naSTa ho jAte haiM jisa prakAra sUryodayase samasta andhakAra / inake sAtha hI tInoM sthAnoMmeM maGgala karanekA pRthak pRthak phala bhI nirdiSTa kiyA hai aura likhA hai ki zAstra ke AdimeM maGgala karanese ziSya saralatAse zAstrake pAragAmI banate haiN| madhyameM maGgala karanese nirvighna vidyA prApti hotI hai aura antameM maGgala karanese vidyA-phalakI prApti hotI haiM / isa prakAra jainaparamparAke digambara sAhityameM zAstrameM maGgala karanekA suspaSTa upadeza milatA hai / zvetAmbara Agama sAhityameM bhI maGgalakA vidhAna pAyA jAtA hai / dazavaikAlikaniyukti ( gA0 2 ) meM trividha maMgala karanekA nirdeza hai| vizeSAvazyakabhASya ( gA0 12-14 ) meM maMgalake prayojanoMmeM vighnavinAza aura mahAvidyAkI prAptako batalAte hue Adi maMgalakA nirvighnarUpase zAstrakA pAraMgata honA, madhyamaMgalakA nirvighnatayA zAstra-samApti kI kAmanA aura antyamaMgalakA ziSya-praziSyoM-meM zAstra-paramparAkA cAlU rahanA prayojana batalAyA gayA hai| bRhatkalpa-bhASya (gA020 ) meM maMgalake vighnavinAzake sAtha ziSyameM zAstrake prati zraddhAkA honA Adi aneka prayojana ginAye gaye haiN| hindI anuvAdake prArambhameM yaha kahA hI 1 'satyAdi-majjha avasANaesu jinntottmNgluccaaro| NAsai NissesAI vigghAI ravi vva timirAI ||'-ti050 1-31 / 2 'par3hame maMgalavayaNe sissA satthassa pAragA hoti / majjhimme NIvigghaM vijjA vijjA phalaM carime / / -tilo0 50 1-26 / dhavalA 1-1-1, pR0 40 / 3 yadyapi 'kaSAyapAhuDa' aura 'cUNisUtra' ke prArambhameM maMgala nahIM kiyA hai tathAhi vahA~ maMgala na karane kA kAraNa yaha hai ki unheM svayaM maMgala rUpa mAna liyA gayA hai / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jA cukA hai ki haribhadra aura vidyAnanda Adi tAkikoMne apane tarka-granthoM meM bhI maMgala karane kA samarthana aura usake vividha prayojana batalAye haiN| uparyukta yaha maMgala mAnasika, vAcika aura kAyikake bheda se tIna prakAra kA hai| vAcika maMgala bhI nibaddha aura anibaddha rUpa se do taraha kA hai / jo granthake AdimeM granthakArake dvArA zlokAdikakI racanArUpase iSTa-devatA-namaskAra nibaddha kara diyA jAtA hai vaha vAcika nibaddha maMgala hai aura jo zlokAdikakI racanA ke binA hI jinendra-guNa-stavana kiyA jAtA hai vaha anibaddha maMgala hai ! prakRta nyAyadIpikAmeM abhinava dharmabhUSaNane bhI apanI pUrva paramparAkA anusaraNa kiyA hai aura maMgalAcaraNako nibaddha kiyA hai / 2. zAstrako trividha pravRtti zAstrakI trividha ( uddeza, lakSaNa-nirdeza aura parIkSArUpa ) pravRttikA kathana sabase pahale vAtsyAyanake 'nyAya bhASya' meM dRSTigocara hotA hai| prazastapAdabhASyakI TIkA 'kandalI' meM zrIdharane usa trividha pravRttimeM uddeza aura lakSaNarUpa dvividha pravRttiko mAnA hai aura parIkSAko aniyata kahakara nikAla diyA hai / isakA kAraNa yaha hai ki zrIdharane jisa prazastapAda bhASyapara apanI kaMdalI TIkA likhI hai vaha bhASya aura usa bhASyakA AdhArabhUta vaizeSikarzanasUtra padArthoM ke uddeza aura lakSaNarUpa haiM, unameM parIkSA nahIM hai| para vAtsyAyanane jisa nyAyasUtrapara apanA nyAyabhASya likhA hai usake sabhI sUtra uddeza, lakSaNa aura parIkSAtmaka haiM / isaliye vAtsyA 1 dekho, dhavalA 1-1-1, pR0 41 aura prAptaparIkSA pR0 3 / 2 nyAyabhASya pR0 17, nyAyadIpikA pariziSTa pR0 236 / 'padArthavyutpAdanapravRttasya zAstrasya ubhayathA pravRtti:-uddezo lakSaNaJca / parIkSAyAstu na niyamaH / -kandalI pR0 26 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA yanane trividha pravRtti aura zrIdhara ne dvividha pravRtti ko sthAna diyA hai| zAstra-pravRtti ke cauthe bhedarU pase vibhAga ko bhI mAnanekA eka pakSa rahA hai jisakA ullekha sarvaprathama udyotakara aura jayantabhaTTane kiyA hai aura use uddezameM hI zAmila kara lenekA vidhAna kiyA hai| prA0 prabhAcandra aura hemacandra bhI yahI kahate haiM / isa taraha vAtsyAyanake dvArA pradarzita vividha pravRtti kA hI pakSa sthira rahatA hai / nyAyadIpikAmeM prabhAcandra aura hemacandra ke dvArA anusRta yahI vividha pravRtti kA pakSa apanAyA gayA hai / 3. lakSaNakA lakSaNa dArzanika paramparAmeM sarvaprathama spaSTa taurapara vAtsyAyanane lakSaNakA lakSaNa nirdiSTa kiyA hai aura kahA hai ki jo vastu kA svarUpa-vyavacchedaka dharma hai vaha lakSaNa hai| nyAyavAttikake kartA udmotakarakA bhI yahI mata hai| nyAyamaMjarIkAra jayantabhaTTa sirpha 'vyavacchedaka' ke sthAna meM 'vyavasthA 1 'uddiSTavibhAgazca na trividhAyAM zAstrapravRttAvantarbhavatIti / tasmAduddiSTavibhAgo yuktaH; na ; uddiSTavibhAgasyoddeza evAntarbhAvAt / ' nyAyavA0 pR0 27, 28 / 2 nanu ca vibhAgalakSaNA caturthyapi pravRttirastyeva... uddezarUpAnapAyAttu uddeza eva asau / sAmAnyasaMjJayA kIrtanamuddezaH, prakArabhedasaMjJayA kIrtanaM vibhAga iti'-nyAyamaM0 pR0 12 / 3 dekho, nyAyakumuda pR. 21 / 4 pramANamI0 pR. 2 / 5 'uddiSTasya tattvavyavacchedako dharmo lakSaNam-nyAyabhA0 pR. 17 / 6 lakSaNasyetaravyavacchedahetutvAt / lakSaNaM khalu lakSyaM samAnAsamAnajAtIyebhyo vyavacchinatti'-nyAyavA0 pR0 28, 'paryAyazabdAH kathaM lakSaNam ? vyavacchedahetutvAt / sarvaM hi lakSaNamitaravyavacchedakametaizca paryAyazabdairnAnyaH padArtho'bhidhIyata ityasAdhAraNatvAllakSaNam-nyAyavA0 pR0 76, 'itaretaravizeSakaM lakSaNamucyate'nyAyavA0 pR0 108 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 paka' zabdako rakhakara vAtsyAyanakA hI anusaraNa karate haiM / kandalIkAra zrIdhara bhI vAtsyAyanake 'tattva' zabdake sthAnameM 'svaparajAtIya' aura 'vyavacchedaka' kI jagaha 'vyAvarttaka' zabdakA prayoga karake karIba karIba unhIMke lakSaNake lakSaNako mAnya rakhate haiM / tarkadIpikAkAra ukta kathanoMse phalita huye asAdhAraNa dharmako lakSaNakA lakSaNa mAnate haiM akalaGkadeva svatantra hI lakSaNakA lakSaNa praNayana karate haiM aura ve usameM 'dharma' yA 'asAdhAraNa dharma' zabdakA niveza nahIM karate / para vyAvRttiparaka lakSaNa mAnanA unheM iSTa hai / isase lakSaNake lakSaNakI mAnyatAyeM do phalita hotI haiN| eka to lakSaNake lakSaNa meM asAdhAraNa dharma kA praveza svIkAra karanevAlI aura dUsarI svIkAra na karanevAlI / pahalI mAnyatA mukhyatayA nyAya vaizeSikoMkI hai aura jise jaina-paramparAmeM bhI kvacit svIkAra kiyA gayA hai| dUsarI mAnyatA akalaGka-pratiSThita hai aura use prAcArya vidyAnanda tathA nyAyadIpikAkAra Adine apanAI hai| nyAyadIpikAkArane to sapramANa ise hI puSTa kiyA hai aura pahalI mAnyatAkI AlocanA karake usameM dUSaNa bhI dikhAye haiN| granthakArakA kahanA hai ki yadyapi kisI vastukA asAdhAraNa--vizeSa dharma usa vastukA itara padArthoMse vyAvartaka hotA hai, parantu use lakSaNakoTimeM praviSTa nahIM kiyA jA sakatA ; kyoMki daNDAdi jo ki asAdhAraNadharma nahIM haiM phira bhI puruSa ke vyAvarttaka hote haiM aura 'zAvaleyatva' Adi gavAdikoM ke asAdhAraNadharma to haiM, para vyArttaka nahIM 1 'uddiSTasya tattvavyavasthApako dharmoM lakSaNam'-nyAyamaM0 pR0 11 2 'uddiSTasya svaparajAtIyavyAvarttako dharmoM lakSaNam'-kandalI0 pR0 26 / / 3 'etadrUSaNatrayarahito dharmoM lkssnnm| yathA goH sAsnAdimatvam / sa evAsAdhAraNadharma ityucyate'-tarkadIpikA pR0 14 / 4 'parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam'-tattvArthavA0 pR0 82 / 5 dekho, pariziSTa pR0 240 / 6 dekho, pariziSTa pR0 240 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA haiN| isalie itanA mAtrahI lakSaNa karanA ThIka hai ki jo vyAvarttaka haimilI huI vastuoMmeMse kisI ekako judA karAtA hai vaha lakSaNa hai| cAhe vaha sAdhAraNa dharma ho yA cAhe asAdhAraNa dharma ho yA dharma bhI na ho / yadi vaha lakSyakI lakSyataroMse vyAvRtti karAtA hai to lakSaNa hai aura yadi nahIM karAtA hai to vaha lakSaNa nahIM hai isa taraha akalaGka-pratiSThita lakSaNake lakSaNa ko hI nyAyadIpikA meM anuprANita kiyA gayA hai : pramANakA sAmAnyalakSaNa dArzanika paramparAmeM sarvaprathama kaNAdane pramANakA sAmAnya lakSaNa nirdiSTa kiyA hai / unhoMne nirdoSa jJAnako vidyA pramANa kahA hai ! nyAyadarzanake pravartaka gautamake nyAyasUtrameM to pramANasAmAnyakA lakSaNa upalabdha nahIM hotaa| para unake TIkAkAra vAtsyAyanane avazya 'pramANa' zabdase phalita honevAle upalabdhisAdhana (pramAkaraNa) ko pramANasAmAnyakA lakSaNa pUcita kiyA hai / udyotakara, jayantabhaTTa Adi naiyAyikoM ne vAtsyAyana hai dvArA sUcita kiye isa upalabdhisAdhanarUpa pramAkaraNako hI pramANa kA sAmAnya lakSaNa svIkRta kiyA hai| yadyapi nyAyakusumAJjalikAra udayanane thArthAnubhavako pramANa kahA hai tathApi vaha unheM pramAkaraNarUpahI iSTa hai / tanA jarUra jAna par3atA hai ki unapara anubhUtiko pramANa mAnane vAle bhAkara aura unake anuyAyI vidvAnoMkA prabhAva hai| kyoMki udayanake 1 'aduSTaM vidyA' vaizeSikasU0 6-2-12 / 2 'upalabdhisAdhanAni mANAni samAkhyAnirvacanasAmarthyAt bodhavyam / pramIyate'neneti karaNAbhidhAno hi pramANazabdaH / ' nyAyabhA0 pR0 18 / 3 'upalabdhihetu: nANaM. . . . . ' yadupalabdhinimittaM tatpramANaM / '- nyAyavA0 pR0 5 / 4 mIyate yena tatpramANamiti karaNArthAbhidhAyina: pramANazabdAt pramAraNaM pramANamavagamyate / nyAyamaM0 pR0 25 / 5 'yathArthAnubhavo mAna'pekSatayeSyate |'-nyaayku0 4-1 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 pahale nyAya vaizeSika paramparAmeM pramANasAmAnyalakSaNameM 'anubhava padakA praveza prAyaH upalabdha nahIM hotA / unake bAdameM to anubhava hI pramANasAmAnyakA lakSaNa batalAyA hai / aneka naiyAyikoMne ' prastAvanA mImAMsaka paramparAmeM mukhyatayA do sampradAya pAye jAte haiM - 1 bhATTa aura 2 prabhAkara / kumArila bhaTTake anugAmI bhATTa aura prabhAkara guruke matakA anusaraNa karanevAle prAbhAkara kahe jAte haiM / kumArilane pramANake sAmAnyalakSaNa meM pA~ca vizeSaNa diye hai / 1 apUrvArthaviSayatva 2 nizcitatva 3 bAdhavarjitatva 4 praduSTakAraNArabdhatva aura 5 lokasammatatva kumArila kA vaha lakSaNa isa prakAra hai : tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavajitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam // pichale sabhI bhATTamImAMsakoMne isI kumArila ka ka lakSaNako mAnA hai aura usakA samarthana kiyA hai| dUsare dArzanikoMkI AlocanAkA viSaya bhI yahI lakSaNa huA hai / prabhAkarane anubhUti ko pramANa sAmAnyakA lakSaNa kahA hai / sAMkhyadarzana meM zrotrAdi- indriyoMkI vRtti ( vyApAra ) ko pramANakA sAmAnya lakSaNa batalAyA gayA hai / bauddhadarzanameM ajJAtArthake prakAzaka jJAnako pramANakA sAmAnya lakSaNa batalAyA hai| dignAgane viSayAkAra arthanizcaya aura svasaMvittiko pramANa1 'buddhistu dvividhA matA anubhUtiH smRtizci syAdanubhUzcaturvidhA / ' - siddhAntamu0 kA0 51 / 'tadvati tatprakArako'nubhavoyathArthaH / ... saivapramA / ' tarkasaM0 pR0 68,66 2 'anubhUtizca naH pramANam / ' bRhatI 1-1-5 / 3 ' ajJAtArthajJApakaM pramANamiti pramANasAmAnyalakSaNam " - pramANasamu0 TI0 pR0 11 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA kA phala kaha kara unheM hI pramANa mAnA hai / kyoMki bauddhadarzanameM pramANa aura phala bhI bhinna nahIM haiM aura jo ajJAtArthaprakAza rUpa hI haiN| dharmakIttine avisaMvAdi' pada aura lagAkara dignAga ke hI lakSaNa ko prAyaH pariSkRta kiyA hai| tattvasaMgrahakAra zAntarakSitane sArUpya aura yogyatAko pramANa varNita kiyA hai' jo eka prakArase dignAga aura dharmakItike pramANasAmAnyalakSaNakA hI paryavasitArtha hai / isa taraha bauddhoMke yahA~ svasaMvedo ajJAtArthajJApaka avisaMvAdi jJAnako pramANa kahA gayA hai / jaina paramparAmeM sarva prathama svAmI samantabhadra aura prA0 siddhasenane pramANakA sAmAnyalakSaNa nirdiSTa kiyA hai aura usameM svaparAvabhAsaka, jJAna tathA bAdhavivarjita ye tIna vizeSaNa diye haiM / bhAratIya dArzinikoMmeM samantabhadra hI prathama dArzanika haiM jinhoMne spaSTatayA pramANake sAmAnyalakSaNameM 'svaparAvabhAsaka' pada rakhA hai yadyapi vijJAnavAdI bauddhoMne bhI jJAnako 'svarUpasya svato gate: kahakara svasaMvedI prakaTa kiyA hai parantu tAkika rUpa dekara vizeSarUpase pramANake lakSaNameM 'sva' padakA niveza samantabhadrakA hI svopajJa jAna par3atA hai / kyoMki unake pahale vaisA pramANalakSaNa dekhanemeM nahIM AtA / samantabhadrane pramANasAmAnyakA lakSaNa 'yugapatsarvabhAsitattvajJAna' bhI kiyA hai jo uparyukta lakSaNameM hI paryavasita hai darzanazAsroMke adhyayanase aisA mAlUma hotA hai 'pramIyate yena tatpramANam' arthAt jisake dvArA pramiti ( paricchittivizeSa ) ho vaha pramANa hai' isa arthameM 1 "svasaMvittiH phala cAtra tadrUpAdarthanizcayaH / viSayAkAra evAsya pramANa tena mIyate ||"-prmaannsmu0 1-10 / 2 "pramANamavisaMvAdi jJAnam..."pramANavA0 2-1 / 3 "viSayAdhigatizcAtra pramANaphalamiSyate / svavittirvA pramANaM tu sArUpyaM yogyatApi vA / / "- tattvasaM0 kA 1344 / 4 "svaparAvabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam"-svayambhU0 kA0 63 / 5 pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM baadhvivrjitm|"-nyaayvaa0 kA0 1 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prAyaH sabhI darzanakAroMne pramANako svIkAra kiyA hai| parantu vaha pramiti kisake dvArA hotI hai arthAt pramitikA karaNa kauna hai ? ise sabane alaga alaga batalAyA hai / naiyAyika aura vaizeSikoMkA kahanA hai ki arthajJapti indriya aura arthake sannikarSase hotI hai isalie sannikarSa pramitikA karaNa hai| mImAMsaka sAmAnyatayA indriyako,sAMkhya indriyavRttiko aura bauddha sArUpya evaM yogyatAko pramitikaraNa batalAte haiM / samantabhadra ne 'svaparAvabhAsaka' jJAnako pramitikA avyavahitakaraNa pratipAdana kiyA hai| samantabhadra ke uttaravartI pUjyapAdane bhI svaparAvabhAsaka jJAnako hI pramitikaraNa (pramANa) honekA samarthana kiyA hai aura sannikarSa,indriya tathA mAtra jJAnako pramiti karaNa (pramANa) mAnanemeM doSodbhAvana bhI kiyA hai| vAstavameM pramitipramANaphala jaba ajJAnanivRtti hai taba usakA karaNa ajJAnavirodhI sva aura parakA avabhAsa karanevAlA jJAna hI honA cAhie / samantabhadrake dvArA pratiSThita isa pramANalakSaNa 'svaparAvabhAsaka' ko ArthikarUpase apanAte hue bhI zAbdikarUpase akalaGkadevane apanA. AtmArthagrAhaka vyavasAyAtmaka jJAnako pramANalakSaNa nirmita kiyA hai / tAtparya yaha ki samantabhadra ke 'sva' padakI jagaha 'AtmA' aura 'para' padake sthAna meM 'artha' pada evaM 'avabhAsaka' padakI jagaha 'vyavasAyAtmaka' padako niviSTa kiyA hai| tathA 'artha' ke vizeSaNarUpase kahIM "anadhigata' kahIM anizcita aura kahIM 'anirNIta"" padako diyA hai / kahIM jJAna ke vizeSaNarUpa se 1 dekho, sarvArthasi0 1-10 / 2 "vyavasAyAtmakaM jJAnamAtmArthagrAhakaM matam / " - laghIya0 kA060 3 "pramANamavisaMvAdi jJAnaM anadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / " -aSTaza0 kA0 36 / 4 'liMgaliGgasambandhajJAnaM pramANaM anizcitanizcayAt |'assttsh0 101 5 "prakRtasyApi na vai prAmANyaM pratiSedhyaM-anirNItanirNAyakatvAt / " aSTaza0 kA0 101 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAya-dIpikA 'avisaMvAdi' padako bhI rakhA hai| ye pada kumArila tathA dharmakIrti se Aye hue mAlUma hote haiM; kyoMki unake pramANalakSaNoMmeM ve pahalese hI vihita haiM / akalaGkadevake uttaravartI mANikyanandine akalaGkadevake 'anadhigata' padake sthAnameM kumArilokta 'apUrvArtha' aura AtmA' padake sthAnameM samantabhadrokta 'sva' padakA niveza karake 'svApUrvArtha' jaisA eka pada banA liyA hai aura 'vyavasAyAtmaka' padako jyoMkA tyoM apanAkara svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM' yaha pramANasAmAnyakA lakSaNa prakaTa kiyA hai| vidyAnandane yadyapi saMkSepameM 'samyagjJAna' ko pramANa kahA hai aura pIche use 'svArthavyavasAyAtmaka' siddha kiyA hai, akalaGka tathA mANikyanandiko taraha spaSTa taura para 'anadhigata' yA 'apUrva' vizeSaNa unhoMne nahIM diyA, tathApi samyagjJAnako anadhigatArthaviSayaka yA apUrvArthaviSayaka mAnanA unheM aniSTa nahIM hai unhoMne jo apUrvArthakA khaNDana kiyA hai| vaha kumArilake sarvathA 'apUrvArtha' kA khaNDana haiM / kathaMcid apUrvArtha to unheM abhipreta hai / akalaGkadevakI taraha smRtyAdi pramANoMmeM apUrvArthatA 1 "pramANamavisaMvAdijJAnam" aSTaza0 kA0 36 / 2 "svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam |'-priikssaamu0 1-1 / 3 "samyagjJAnaM pramANam"-pramANaparI0 pRSTa 51 / 4 "kiM punaH samyagjJAnaM ? abhidhIyate-svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM samyagjJAnatvAt..." -pramANapa0 pR0 53 / 5 'tatsvArthavyavasAyAtmakajJAnaM mAnamitIyutA lakSaNena gatArthatvAt vyarthamanyadvizeSaNam ||"-tttvaarthshlo0 pR0 174 / 6 "sakaladezakAlavyAptasAdhyAsAdhanasambaddhohApohalakSaNo hi tarkaH pramANayitavyaH, tasya kathAJcipUrvArthatvAt / " "nacaitad gRhItagrahaNAdapramANamiti zaGkanIyam, tasya kathAJcidapUrvArthatvAt / na hi tadviSayabhUta mekaM dravyaM smRtipratyakSagrAhya yena tatra pravarttamAnaM pratyabhijJAnaM gRhItagrAhi ... manyeta tadgRhItAtItavartamAnavivarttatAdAtmyAt dravyasya kathaJcidapUrvArtha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 kA unhoMne spaSTatayA samarthana kiyA hai| sAmAnyatayA pramANalakSaNa meM apUrva padako na rakhanekA tAtparya yaha hai ki pratyakSa to apurvArthagrAhI hotA hI hai aura anumAnAdi pratyakSa se agRhIta dharmAzoMmeM pravRtta honese apUrvArthagrAhaka siddha ho jAte haiM / yadi vidyAnanda ko smRtyAdika apUrvArthaviSayaka iSTa na hote to unakI pramANatA meM prayojaka apUrvArthatAko ve kadApi na batalAte / isase spaSTa hai ki vidyAnanda bhI pramANako apUrvArthagrAhI mAnate haiN| isa taraha samantabhadra aura akalaGkadeva kA pramANasAmAnyalakSaNa hI uttaravartI jaina tArkikoMke lie AdhAra huA hai / prA0 dharmabhUSaNane nyAyadIpikAmeM vidyAnandake dvArA svIkRta 'samyagjJAnatva' rUpa pramANake sAmAnyalakSaNako hI apanAyA hai aura use apanI pUrvaparamparAnusAra savikalpaka agRhItagrAhI evaM svArthavyavasAyAtmaka siddha kiyA hai tathA dharmakIrti prabhAkara, bhATTa aura naiyAyikauMke pramANasAmAnyalakSaNoM kI AlocanA kI hai| 5. dhArAvAhika jJAna dArzanika granthoM meM dhArAvAhika jJAnoMke prAmANya aura apramANyakI vistRta carcA pAyI jAtI hai| nyAya-vaizeSika aura mImAMsaka unheM pramANa mAnate haiN| para unakI pramANatAkA samarthana ve alaga-alaga DhaMgase karate haiN| nyAya-vaizeSikoMkA' kahanA hai ki unase paricchitti hotI hai aura lokameM ve pramANa bhI mAne jAte haiN| ataH ve gRhItagrAhI hone para bhI tve'pi pratyabhijJAtasya tadviSayasya nApramANatvaM laiMgikAderapyapramANatvaprasaMgAt / tasyApi sarvathaivApUrvArthatvAsiddheH |"--prmaannp0 pR0 70 / "smRtiH pramANAntaramuktaM nacAsAvapramANameva savAdakatvAt kathaJcidaekatra hitvAt ..."-pramANapa0 pR0 67 / "gRhItagrahaNAttarko'pramANamiti cenna vai / tasyApUrvArthaveditvAdupayogavizeSataH ||"-tttvaarthshlo0 pR0 165 / 1 "anadhigatArthagantRtva ca dhArAvAhikajJAnAnAmadhigatagocarANAM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA pramANa hI haiM / bhATToMkA mata hai ki unameM sUkSma kAla-bheda hai| ataeva ve anadhigata sUkSma kAla-bhedako grahaNa karanese pramANa haiM / prabhAkara matavAle kahate haiM ki kAlabhedakA bhAna honA to zakya nahIM hai kyoMki vaha atyanta sUkSma hai| parantu hA~, pUrvajJAna se uttarajJAnoM meM kucha atizaya (vaiziSThya ) dekhane meM nahIM aataa| jisa prakAra pahale jJAnakA anubhava hotA hai usI prakAra uttara jJAnoMkA bhI anubhava hotA hai| isalie dhArAvAhika jJAnoMmeM prathama jJAnase na to utpattikI apekSA koI vizeSatA hai aura na pratItikI apekSAse hai / ataH ve bhI prathama jAnakI hI taraha pramANa haiM / ___ bauddhadarzanameM yadyapi anadhigatArthaka jJAnako hI pramANa mAnA hai aura isalie adhigatArthaka dhArAvAhika jJAnoMmeM svataH aprAmANya khyApita ho jAtA hai tathApi dharmakIrtike TIkAkAra arcaTane puruSabhedakI apekSAse lokasiddhapramANabhAvAnAM prAmANyaM vihantIti nAdriyAmahe |....."tsmaadrthprdrshnmaatrvyaapaarmev jJAnaM pravartakaM prApakaM ca / pradarzanaM ca pUrvavaduttareSAmapi vijJAnAnAmabhinnamiti kathaM pUrvameva pramANaM nottraannypi|"nyaayvaa0 tAtparya0 pR0 21 / 1 "dhArAvAhikakeSvapyuttarottareSAM kAlAntarasambandhasyAgRhItasya grahaNAd yuktaM prAmANyam / tasmAdasti kAlabhedasya praamrshH| tadAdhikyAcca siddhamuttareSAM prAmANyam / "- zAstradI0 pR0 124-126 / 2 "sannapi kAlabhedo'tisUkSmatvAnna parAmRSyata iti cet ; aho sUkSmadarzI devAnAMpriyaH !"- (zAstradI0 pR0 125) [atra pUrvapakSeNollekha:] "vyApriyamANe hi pUrvavijJAnakAraNakalApe uttareSAmapyutpattiriti na pratItita utpattito vA dhArAvAhikavijJAnAni parasparasyAtizerate iti yuktA sarveSAmapi pramANatA |"-prkrnnpN0 pR0 43 / 3 "yadaikasminneva nIlAdivastuni dhArAvAhItIndriyajJAnAnyutpadyante tadA pUrveNAbhinnayogakSematvAta uttareSAmindriyajJAnAnAmaprAmANyaprasaGgaH / na caivam ato'nekAnta Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 16 unameM prAmANya aura aprAmANya donoM svIkAra kiyA hai| kSaNabhedadaSTA (yogI) kI apekSAse pramANatA aura kSaNabheda adRSTA vyAvahArika puruSoM kI apekSAse apramANatA vaNita kI hai| * jainaparamparAke zvetAmbara tAkikoMne dhArAvAhika jJAnoMko prAyaH pramANa hI mAnA hai unheM apramANa nahIM kahA hai| kintu akalaGka aura unake uttaravartI sabhI digambara AcAryoMne apramANa batalAyA hai| aura isIlie pramANake lakSaNameM anadhigata yA apUrvArtha vizeSaNa diyA hai / vidyAnandakA kucha jhukAva avazya unheM pramANa kahanekA pratIta hotA hai| parantu jaba ve sarvathA apUrvArthatvakA virodha karake kathaMcit apUrvArtha svIkAra kara lete haiM taba yahI mAlUma hotA hai ki unheMbhI dhArAvAhika jJAnoMmeM aprAmANya iSTa hai / dUsare, unhoMne paricchattivizeSake abhAvameM jisa prakAra pramANasamplava svIkAra nahIM kiyA hai, usI prakAra pramitivizeSake abhAvameM dhArAvAhika jJAnoMko apramANa mAnanekAbhI unakA abhiprAya spasTa mAlUma hotA hai| ataH dhArAvAhika jJAnoMse yadi pramitivizeSa utpanna nahIM hotI hai iti pramANasaMplavavAdI darzayannAha pUrvapratyakSeNa ityAdi / etat pariharati -tad yadi pratikSaNaM kSaNavivekadazino'dhikRtyocyate tadA bhinnopayogitayA prathaka prAmANyAt nAnekAntaH / atha sarvapadArthaSvekatvAdhyavasAyinaH sAMvyavahArikAn puruSAnabhipretyocyate tadA sakalameva nIlasantAnamekamarthaM sthirarUpaM tatsAdhyAM cArthakriyAmekAtmikAmadhyavasyantIti prAmANyamapputtarebAmaniSTameveti kuto'nekAntaH ?" hetubinduTI0 li0 pR0 36 BI 1 "gRhItamagRhItaM vA svArtha yadi vyavasyati / tanna loke na zAstreSu vijahAti pramANatAm ||"-tttvaarthshlo0 pR0 174 / 2 "upayogavizeSasyAbhAve pramANasamplavasyAnabhyupagamAt / sati hi pratipatturupayogavizeSe dezAdivizeSasamavadhAnAdAgamAtpratipannamapi hiraNyaretasaM sa punarutumAnApratipitsate |"--asstts0 pR0 4 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA to unheM apramANa (pramANa nahIM) kahanA ayukta nahIM hai / nyAyadIpikAkArane bhI prathama ghaTAdijJAnake alAvA uttaravartI avaziSTa ghaTAdijJAnoko ajJAnanivRttirUpa pramitiko utpanna na karaneke kAraNa apramANa hI spaSTatayA pratipAdana kiyA hai aura isa taraha unhoMne akalaGkamArgakA hI samarthana kiyA hai| . 6. prAmANyavicAra aisA koIbhI tarka grantha na hogA jisameM pramANake prAmANyAprAmANyakA vicAra prasphuTita na huA ho| aisA mAlUma hotA hai ki prArambhameM prAmANyakA vicAra vedoMkI prAmANatA sthApita karaneke lie huA thaa| jaba usakA tarkake kSetrameM pravezameM huA taba pratyakSAdi jJAnoMkI prAmANatA aura apramANatAkA vicAra hone lgaa| pratyeka dArzanikoMko apane tarka granthameM prAmANya aura apramANya tathA usake svataH aura parataH honekA kathana karanA anivArya sA ho gayA aura yahI kAraNa hai ki prAyaH choTese choTe tarkagranthameM bhI vaha carcA Aja dekhane ko milatI hai / 1 "pratyAkSAdiSu dRSTArtheSu pramANeSu prAmANyanizcayamantareNaiva vyavahArasiddhestatra kiM svataH prAmANyamuta parata iti vicAreNa na naH prayojanam, anirNaya eva tatra zreyAn, adRSTe tu viSaye vaidikeSvagaNitadraviNavitaraNAdiklezasAdhyeSu karmasu tatprAmANyAvadhAraNamantareNa prekSAvatAM pravartanamanucitamiti tasya prAmANyanizcayo'vazyakarttavyaH, tatra parata eva vedasya prAmANyamiti vakSyAmaH |'-nyaaymN0 pR0 155 / 2 "sarvavijJAnaviSayamidaM tAvatpratIkSyatAm / pramANatvApramANatve svataH kiM parato'thavA ||"-mii0 zlo0 co0 zlo0 33 / "prAmANyamaprAmANyaM vA sarvavijJAnagocaram / svato vA parato veti prathamaM pravivicyatAm |"nyaaymN0 pR0 146 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nyAya-vaizeSika donoMko parataH, sAMkhya donoMko svataH, mImAMsaka' prAmANyako to svata: aura aprAmANyako parataH tathA bauddha donoMko kiMcit svataH aura donoMko hI kiMcit parataH varNita karate haiN| jainadarzanameM abhyAsa aura anabhyAsadazAmeM utpatti to donoMkI parataH aura jJapti abhyAsadazAmeM svataH tathA anabhyAsadazAmeM parata: mAnI gaI hai| dharmabhUSaNane bhI pramANatAkI utpatti parase hI aura nizcaya (jJapti) abhyastaviSayameM svataH evaM anabhyasta viSayameM parataH batalAyA hai| 7. pramANake bheda dArzanikarUpase pramANake bhedoMko ginAnevAlI sabase purAnI paramparA kauna hai ? aura kisakI hai ? isakA spaSTa nirdeza to upalabdha dArzanika sAhityameM nahIM milatA hai; kintu itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki pramANa ke spaSTatayA cAra bheda ginAnevAle nyAyasUtrakAra gautamase bhI pahale pramANake aneka bhedoMkI mAnyatA rahI hai| kyoMki unhoMne aitihya, arthApatti, sambhava aura abhAva ina cArakA spaSTatayA ullekha karake unakI atirikta pramANatAkA nirasana kiyA hai tathA zabdameM aitihyakA aura / 1 "dvamapi parata ityeSa eva pakSaH zreyAn'-nyAyamaM0 pR0 160 / kandalI0 pR0 220 / 2 "pramANatvApramANatve svataH sAMkhyAH smaashritaaH|" -sarvadarza0 pR0 276 / 3 "svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate ||"-mii0 zlo0 sU0 2 zlo0 47 / 4 "ubhayamapi etat kiJcit svataH kiJcit parata iti..."tattvasaM0 paM0 kA0 3123 / 5 ' tatprAmANyaM svataH paratazca"-parIkSAmu01-13 / "prAmANyaM tu svata: siddhamabhyAsAta parato'nyathA ||"prmaannp0 pR0 63 / 6 "pratyakSAnumAnopamAnazabdA: pramANAni |"nyaaysuu01-1-3 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA anumAnameM zeSa tInako antarbhAva ho jAnekA kathana kiyA hai| prazastapAdane bhI apane vaizeSikadarzanAnusAra pratyakSa aura anumAna ina do hI pramANoMkA samarthana karate hue ullikhita pramANoMkA inhIMmeM antarbhAva pradarzita kiyA hai| prasiddhike AdhAra para itanA aura kahA jA sakatA hai ki ATha pramANakI mAnyataH sambhavataH paurANikoMkI hai| kucha bhI ho, pramANako anekabhedarUpa prArambhase hI mAnA jA rahA hai aura pratyeka darzanakArane kamase kama pramANa mAnanekA prayatna kiyA hai tathA zeSa pramANoMko usI apanI svIkRta pramANasaMkhyAmeM hI antarbhAva karanekA samarthana kiyA hai| yahI kAraNa hai ki sAta, chaha, pAMca, cAra, tIna, do aura eka pramANavAdI dArzanika jagatameM AvirbhUta hue haiN| eka aisAbhI mata rahA jo sAta pramANa mAnatA thaa| chaha pramANa mAnanevAle jaiminI athavA bhATTa, pAMca pramANa mAnanevAle prAbhAkara, cAra pramANa kahanevAle naiyAyika, tIna pramANa mAnanevAle sAMkhya, do pramANa svIkRta karanevAle vaizeSika aura bauddha tathA eka pramANa mAnanevAle cArvAka to Aja bhI darzana zAstrakI carcAke viSaya bane hue haiN| jainadarzanake sAmane bhI yaha prazna thA ki vaha kitane pramANa mAnatA hai ? yadyapi matyAdi pA~ca jJAnoMko samyagjJAna yA,pramANa mAnanekI paraMparA ati suprAcInakAlase hI AgamoMmeM nibaddha aura maukhika rUpase surakSita calI A rahI thI, para jainetaroMke lie vaha alaukika jaisI pratIta hotI thI- usakA darzanAntarIya pramANanirupaNa se mela nahIM khAtA thaa| isa 1 "na catuSTvamaitihyArthApattisambhavAbhAvaprAmANyAt |"-nyaaysuu0 2-2-1 / "zabda aitihyAnarthAntarabhAvAdanumAnA'rthApattisambhavAbhAvAnAntarabhAvAccApratiSedhaH |"-nyaaysuu0 2-2-2 / 2 dekho, prazastapAdabhASya pR0 106-111 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paThana kA uttara sarvaprathama' dArzanikarUpase sambhavataH prathama zatAbdimeM hae tattvArthasUtrakAra prA0 umAsvAtine diyA hai| unhoMne kahA ki samyajJAna pramANa hai aura vaha mUlameM do hI bhedarUpa hai :-1 pratyakSa aura 2 parokSa / A0 umAsvAtikA yaha maulika pramANadvaya vibhAga itanA suvicArapUrvaka aura kauzalyapUrNa huaA hai ki pramANoMkA Anantya bhI inhIM domeM samA jAtA hai| inase atirikta pRthak tRtIya pramANa mAnanekI bilkula AvazyakatA nahIM rahatI hai| jabaki vaizeSika aura bauddhoMke pratyakSa tathA anumAnarUpa dvividha pramANavibhAgameM aneka kaTinAiyA~ AtI haiM / unhoMne ati saMkSepameM, mati, smRti, saMjJA (pratyabhijJAna), cintA (tarka) aura abhinibodha (anumAna) inako bhI pramANAntara honekA saMketa karake aura unheM matijJAna kaha kara 'nAdye parokSam' sUtrake dvArA parokSapramANameM hI antarbhUta kara liyA hai| prA0 umAsvAtine isa prakAra pramANadvayakA vibhAga karake uttaravartI jainatAkikoMke lie prazasta aura 1 yadyapi zvetAmbarIya sthAnAGga aura bhagavatImeM bhI pratyakSa-parokSarUpa pramANadvayakA vibhAga nirdiSTa hai, para use zraddheya paM0 sukhalAlajI niyuktikAra bhadrabAhuke bAdakA mAnate haiM, jinakA samaya vikramakI chaThI zatAbdi hai| dekho, pramANamI0 bhA0 Ti0 pR0 20 / aura bhadrabAhuke samayake liye dekho, zve0 muni vidvAn zrIcaturavijayajIkA 'zrIbhadrabAhu' zIrSaka lekha 'anekAnta' varSa 3 ki0 12 tathA 'kyA niyuktikAra bhadravAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM?' zIrSaka merA lekha, 'anekAnta' varSa 6 ki0 10-11 pR0 338 / 2 "tatpramANe" "aAdye parokSam"-"pratyakSamanyat' -tattvArthasU0 1-10, 11, 12 / 3 "matiH smRtiH saMjJAcintAbhinibodha ityanarthAntaram"-tattvArthasU0 1-14 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa pratyakSa parokSa sAMvyavahArika 1 / 2 1 pAramArthika / 2 smRti pratyabhi. tarka anumAna Agama 1 2 3 2 / 1 indriyapratyakSa anindriyapratyakSa sakala vikala eka. sAdR. vaisAda.yAdi / aMgabA. aMgapra. nyAya-dIpikA spa. rAsa. ghrA. cA.zrA. avana4 kevala avadhi manaHparyaya svArtha parArtha a.4 a.4 a.4 a.4.4 bahu.12 / / / / / 4412=48 ba.12ba.12ba.12ba.12ba.12 48-+4+4+4+48 =240+48 (vyaMjanAvagrahake)=288 indriyapra0 48 ani0 pra0 336 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA'. 8. pratyakSa kA lakSaNa dArzanika jagatameM pratyakSakA lakSaNa aneka prakArakA upalabdha hotA hai / naiyAyika aura vaizeSika sAmAnyatayA indriya aura arthake sannikarSako pratyakSa kahate haiN| sAMkhya zrotrAdi indriyoM kI vRttiko aura mImAMsaka indriyoMkA AtmAke sAtha sambandha honepara utpanna honevAlI buddhi (jJAna) ko pratyakSa mAnate haiM / bauddha darzanameM tIna mAnyatAyeM haiM :-1 vasubandhukI, 2 dignAgakI aura 3 dharmakIti kii| vasubandhune arthajanya nirvikalpaka bAdhako, dignAgane nAmajAtyAdirUpa kalpanAse rahita nirvikalpa jJAnako aura dharmakIttine nirvikalpaka tathA abhrAnta jJAnako pratyakSa kahA hai| sAmAnyatayA nirvikalpakako sabhI bauddha tAkikoMne pratyakSa svIkAra kiyA hai| darzanAntaroM meM aura bhI kitane hI pratyakSa-lakSaNa kiye gaye haiN| para ve saba isa saMkSipta sthAnapara prastuta nahIM kiye jA sakate haiM / jainadarzanameM sabase pahale siddhasena (nyAyAvatArakAra) ne pratyakSakA lakSaNa kiyA hai| unhoMne aparokSarUpase arthako grahaNa karanevAle jJAnako pratyakSa kahA hai| isa lakSaNameM anyonyAzraya nAmakA doSa hotA hai / kyoMki pratyakSa kA lakSaNa parokSaghaTita hai aura parokSakA lakSaNa 1 "indriyArthasannikarSotpannamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam"-nyAyasUtra0 1-1-4 / 2 "tatsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSam"-jaimini0 1-1-4 / 3 "arthAdijJAnaM pratyakSam"-pramANasa0 pR0 32 / 4 "pratyakSa kalpanApoDhaM nAmajAtyAdyasaMyuttam / " pramANasamu0 1-3 / 5 "kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam" -nyAyavindu0 pR0 11 / 6 "aparokSatayA'rthasya grAhaka jJAnamIdRzam / pratyakSamitarad jJeyaM parokSaM gRhnnekssyaa|" nyAyAva0 kA0 4 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAya-dIpikA (pratyakSabhinnatva) pratyakSaghaTita hai| akalaGkadevane pratyakSakA aisA lakSaNa banAyA jisase vaha doSa nahIM rhaa| unhoMne kahA ki jJAna vizada haispaSTa hai vaha pratyakSa hai| yaha lakSaNa apane ApameM spaSTa to hai hI, sAthameM bahuta hI saMkSipta aura avyApti, ativyApti Adi doSoMse pUrNataH rahita bhI hai| sUkSmaprajJa akalaGkakA yaha akalaGka lakSaNa jainaparamparAmeM itanA pratiSThita aura vyApaka huA ki donoM hI sampradAyoMke zvetAmbara aura digambara vidvAnoMne bar3e AdarabhAvase apanAyA hai| jahA~ taka mAlUma hai phira dUsare kisI jainatArkikako pratyakSakA anya lakSaNa banAnA Avazyaka nahIM huA aura yadi kisIne banAyA bhI ho to usakI utanI na to pratiSThA huI hai aura na use utanA apanAyA hI gayA hai| akalaGkadevane apane pratyakSa lakSaNameM upAtta vaizadyakA' bhI khulAsA kara diyA hai / unhoMne anumAdikakI apekSA vizeSa pratibhAsa honeko vaizadya kahA hai| A0 dharmabhUSaNane bhI akalaGkapratiSThita ina pratyakSa aura vaizadyake lakSaNoMko apanAyA hai aura unake sUtrAtmaka kathanako aura adhika sphuTita kiyA hai| 6. artha aura AlokakI kAraNatA bauddha jJAnake prati artha aura Alokako kAraNa mAnate haiN| unhoMne cAra pratyayoM (kAraNoM) se sampUrNa jJAnoM (svasaMvedanAdi) kI utpatti vaNita kI hai| ve pratyaya ye haiM :-1 samanantarapratyaya, 2 Adhipatyapratyaya, 3 Alambanapratyaya aura 4 sahakAripratyaya / pUrvajJAna uttarajJAnakI 1 "pratyakSaM vizadaM jJAnam" -laghIya0 kA0 3 / pratyalakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM saakaarmnyjsaa|"-nyaayvi0 kA0 3 / 2 "anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tadvaizacaM mataM buddheravaizadya mataH param ||"-lghiiy0 kA04 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA utpattimeM kAraNa hotA hai isalie vaha samanantara pratyaya kahalAtA hai / cakSurAdika indriyAM Adhipatya pratyaya kahI jAtI haiN| artha (viSaya) Alamvana pratyaya kahA jAtA hai aura Aloka Adi sahakAri pratyaya haiM / isa taraha bauddhoMne indriyoMke alAvA artha aura Alokako bhI kAraNa svIkAra kiyA hai / arthakI kAraNatA para to yahA~ taka jora diyA hai ki jJAna yadi arthase utpanna na ho to vaha arthako viSayabhI nahIM kara sakatA hai / yadyapi naiyAyika Adine bhI arthako jJAnakA kAraNa mAnA hai para unhoMne utanA jora nahIM diyaa| isakA kAraNa yaha hai ki naiyAyika Adi jJAnake prati sIdhA kAraNa sannikarSako mAnate haiM / artha to sannikarSa dvArA kAraNa hotA hai| ataeva jaina tArkikoMne naiyAyika Adike arthakAraNatAvAda para utanA vicAra nahIM kiyA jitanA ki bauddhoMke arthAlokakAraNatAvAda para kiyA hai| eka bAta aura hai, bauddhoMne arthajanyatva, arthAkAratA aura arthAdhyavasAya ina tInako jJAnaprAmANyake prati prayojaka batalAyA hai aura pratikarmavyavasthA bhI jJAnake arthajanya honemeM hI kI hai| ataH AvaraNakSayopazamako hI pratyeka jJAnake prati kAraNa mAnane vAle jainoMke lie yaha ucita aura Avazyaka thA ki ve bauddhoMke isa mantavya para pUrNa vicAra kareM aura unake arthAlokakAraNatvaphra sabalatAke sAtha carcA calAeM tathA jainadRSTise viSaya-viSayIke pratiniyamanakI vyavasthAkA prayojaka kAraNa sthira kreN| kahA jA sakatA hai ki isa sambandhameM sarvaprathama sUkSma dRSTi akalaGkadevane apanI saphala lekhanI calAI hai aura arthAlokakAraNatAkA sayuktika nirasana kiyA hai| tathA svAvaraNa kSayopazamako viSaya-viSayIkA pratiniyAmaka batA kara jJAnaprAmANyakA prayojaka saMvAda (arthAvyabhicAra) ko batAyA hai| unhoMne 1 "nAkaraNaM viSayaH" iti vacanAt / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .30 nyAya - dIpikA saMkSepa meM kaha diyA ki 'jJAna arthase utpanna nahIM hotA; kyoMki jJAna to 'yaha artha hai' yahI jAnatA hai 'arthase maiM utpanna huA isa bAtako vaha nahIM jAnatA / yadi jAnatA hotA to kisIko vivAda nahIM honA cAhie thaa| jaise ghaTa aura kumhArako kAryakAraNabhAvameM kisIko vivAda nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki artha to viSaya (jJeya) hai vaha kAraNa kaise ho sakatA hai ? kAraNa to indriya aura mana haiN| tIsare, arthake rahane para bhI viparIta jJAna dekhA jAtA hai aura arthAbhAva meM bhI kezoNDukAdi jJAna ho jAtA hai / isI prakAra AlokabhI jJAnake prati kAraNa nahIM hai, kyoMki AlokAbhAvameM ullU prAdiko jJAna hotA hai aura AlokasadbhAvameM saMzayAdi jJAna dekhe jAte haiM / ataH arthAdika jJAnake kAraNa nahIM haiM / kintu grAvaraNakSayopazamApekSa indriya aura mana hI jJAnake kAraNa hai / ' isake sAtha hI unhoMne arthajanyatva Adiko jJAnakI pramAtAmeM aprayojaka batalAte hue kahA hai ki ' tadutpatti, tAdrUpya aura 1 " prayamartha iti jJAnaM vidyAnnotpattimarthataH / anyathA na vivAdaH syAt kulAlAdighaTAdivat / / " - laghI0 53 / "arthasya tadakAraNatvAt / tasya indriyAnindriyanimittatvAt grarthasya viSayatvAt / " - laghI0 svI0 kA0 52 / "yathAsvaM karmakSayopazamApekSiNI karaNamanasI nimittaM vijJAnasya na bahirarthAdayaH / nAnanukRtAnvayavyatireka kAraNaM nAkAraNaM viSayaH' iti bAlizagItam tAmasakhagakulAnAM tamasi sati rUpadarzanamAvaraNa vicchedAt, tadavicchedAt grAloke satyapi saMzayAdijJAnasambhavAt / kAcAdyupahatendri yANAM zaMkhAdau pItAdyAkArajJAnotpatteH mumUrSANAM yathAsambhavamarthe satyapi viparItapratipattisadbhAvAt nArthAdayaH kAraNaM jJAnasyeti / " - laghI0 57 / 1 " na tajjanma na tAdrUpyaM na tadvyavasitiH saha / pratyekaM vA bhajantIha prAmANyaM prati hetunAm / / nArthaH kAraNaM vijJAnasya kAryakAlamaprApya nivRtteH zratItatamavat : na jJAnaM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tadadhyavasAya ye tInoM milakara athavA pratyeka bhI pramANatAmeM kAraNa nahIM haiN| kyoMki artha jJAnakSaNako prApta na hokara pahale hI naSTa ho jAtA hai aura jJAna arthaka abhAvameM hI hotA hai, usake rahate hue nahIM hotA, isalie tadutpatti jJAna-prAmANya meM prayojaka nahIM hai| jJAna amUrta hai, isalie usameM prAkAra sambhava nahIM hai / mUrtika darpaNAdimeM hI AkAra dekhA jAtA hai / ata: tadAkAratA bhI nahIM banatI hai| jJAna meM artha nahIM aura na artha jJAnAtmaka hai jisase jJAnake pratibhAsamAna hone para arthakA bhI pratibhAsa ho jAya / ataH tadadhyavasAyabhI utpanna nahIM hotA / jaba ye tInoM banate hI nahIM taba ve prAmANyake prati kAraNa kaise ho sakate haiM ? arthAt nahIM ho sakate haiN| ataeva jisa prakAra artha apane kAraNoMse hotA hai usI prakAra jJAna bhI apane (indriya-kSayopazamAdi) kAraNoM se hotA hai / isalie saMvAda (arthavyabhicAra) ko hI jJAnaprAmANyakA kAraNa mAnanA saGgata aura ucita hai / ' akalaGkadevakA yaha sayuktika nirUpaNa hI uttaravartI mANikyanandi, vidyAnanda, prabhAcanda Adi sabhI jaina naiyAyikoMke lie AdhAra huA hai| dharmabhUSaNane bhI isI pUrvaparamparAkA anusaraNa karake bauddhoMke arthAlokakAraNa vAdakI sundara samAlocanA kI hai| tatkAryaM tadabhAva eva bhAvAt, tadbhAve cA'bhAvAt bhaviSya nArthasArUpyabhRdvijJAnam, amUrttatvAt / mUrtI eva hi darpaNAdayaH mUrtamukhAdipratibimbadhAriNo dRSTAH, nAmUrtaM mUrtapratibimbabhRt, amUtaM ca jJAnam, mUrtidharmAbhAvAt / na hi jJAne'rtho'sti tadAtmako vA yena tasmin pratibhAsamAne pratibhAseta zabdavat / tataH tadadhyavasAyo na syAta / kathametadavidyamAnaM tritayaM jJAnaprAmANyaM pratyupakArakaM syAt alakSaNa tvena ?" laghIya0 svo0 kA0 58 / 1 "svahetujanito'pyarthaH paricchedyaH svato yathA / tathA jJAnaM svahetUtthaM paricchedAtmakaM svataH ||-lghiiy0kaa0 56 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAya - dIpikA 10. sannikarSa jaisA ki pahale kahA jA cukA hai ki naiyAyika aura vaizeSika sagnikarSako pratyakSakA svarUpa mAnate haiN| para vaha nirdoSa nahIM hai| prathama to, vaha ajJAnarUpa hai aura isalie vaha ajJAnanivRttirUpa pramiti ke prati karaNapramANa hI nahI bana sakatA hai taba vaha pratyakSakA svarUpa kaise ho sakatA haiM ? dUsare, sannikarSako pratyakSakA lakSaNa mAnanemeM avyApti nAmakA doSa AtA hai; kyoMki cakSurindriya vinA sannakarSa ke hI rUpAdikA jJAna karAtI hai / yahA~ yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki cakSurindriya arthako prApta karake rUpajJAna karAtI hai / kAraNa, cakSurindriya dUra sthita hokara hI padArthajJAna karAtI huI pratyakSAdi pramANoMse pratIta hotI hai / tIsare prAptameM pratyakSajJAna ke prabhAvakA prasaGga AtA hai, kyoMki prAptake indriya yA indriyArtha - sannikarSapUrvaka jJAna nahIM hotA / anyathA sarvajJatA nahIM bana sakatI hai / kAraNa, sUkSmAdi padArthoMmeM indriyArthasannikarSa sambhava nahIM hai / ataH sannikarSa vyApta hone tathA ajJAnAtmaka honese pratyakSakA lakSaNa nahIM ho sakatA hai / 11. sAMvyavahArika pratyakSa indriya aura anindriya janya jJAnako sAMvyavahArika pratyakSa mAnA gayA hai / sAMvyavahArika use isalie kahate haiM ki lokameM dUsare darzanakAra indriya aura mana sApekSa jJAnako pratyakSa kahate haiN| bAstavameM to jo jJAna paranirapekSa evaM AtmamAtra sApekSa tathA pUrNa nirmala hai vahI jJAna pratyakSa hai | ataH lokavyavahArako samanvaya karane kI dRSTise akSajanya jJAnako bhI pratyakSa kahane meM koI anaucitya nahIM hai / siddhAntakI bhASAmeM to use 1 sarvArthasi0 1 2 / tathA nyAyavinazcaya kA0 167 / 2 "sAMvyavahArikaM indriyAnindriyapratyakSam - laghI0 svo0 kA 0 4 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA .33 parokSa hI kahA gayA hai| jainadarzana meM saMvyAhArika pratyakSake jo matijJAnarUpa hai, bheda aura prabheda saba milakara 336 batAye gae haiM / jinheM eka nakzeke dvArA pahale batA diyA gayA hai / 12. mukhya pratyakSa - dArzanika jagatameM prAyaH sabhIne eka aise pratyakSako svIkAra kiyA hai, jo laukika pratyakSase bhinna hai aura jise alaukika pratyakSa', yogipratyakSa' yA yogijJAnake nAmase kahA gayA hai / yadyapi kisI kisIne isa pratyakSameM manakI apekSA bhI varNita kI hai tathApi yogajadharmakA prAmukhya honeke kAraNa use gralaukika hI kahA gayA hai| kucha hI ho, yaha avazya hai ki AtmAmeM eka atIndriya jJAna bhI sambhava hai / jainadarzana meM aise hI AtmamAtra sApekSa sAkSAtmaka pratIndriya jJAnako mukhya pratyakSa yA pAramArthika pratyakSa mAnA gayA hai aura jisa prakAra dUsare darzanoMmeM alaukika pratyakSake bhI paricittajJAna, tAraka, kaivalya yA yukta, yuJjAna AdirUpase bheda pAye jAte haiM usI prakAra jainadarzanameM bhI vikala, sakala athavA avadhi, manaH parvaya aura kevalajJAna rUpase mukhyapratyakSake bhI bheda varNita kiye gaye haiM / vizeSa yaha ki naiyAyika aura vaizeSika pratyakSajJAnako atIndriya mAnakara bhI usakA astitva kevala nityajJAnAdhikaraNa IzvarameM hI batalAte haiN| para jainadarzana pratyeka AtmAmeM usakA sambhava pratipAdana karatA hai aura use viziSTa grAtmazuddhise paidA honevAlA batalAtA hai / grA0 dharmabhUSaNane bhI aneka yuktiyoM ke sAtha aise jJAnakA upapAdana evaM samarthana kiyA hai / 12. sarvajJatA bhAratIya darzanazAstroMmeM sarvajJatApara bahuta hI vyApaka aura vistRta 1 "evaM pratyakSaM laukikAlaukikabhedena dvividham / "- siddhAntamu0 pR0 47 / 2 "bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogipratyakSam / " - nyAyavindu pR0 20 | Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA vicAra kiyA gayA hai / cArvAka aura mImAMsaka ye do hI darzana aise hai jo sarvajJatA kA niSedha karate haiN| zeSa sabhI nyAya-vaizeSika, yoga-sAMkhya, vedAnta, bauddha aura jaina darzana sarvajJatAkA spaSTa vidhAna karate haiM / cArvAka indriyagocara, bhautika padArthoMkA hI astitva svIkAra karate haiM, unake matameM paraloka, puNyapApa Adi atIndriya padArtha nahIM haiN| bhUtacaitanyake alAvA koI nitya atIndriya AtmA bhI nahIM hai / ata: cArvAka darzanameM atIndriyArthadarzI sarvajJa AtmAkA sambhava nahIM hai| mImAMsaka paraloka, puNya-pApa, nitya AtmA Adi atIndriya padArthoMko mAnate avazya haiM para unakA kahanA hai ki dharmAdharmAdi atIndriya padArtho kA jJAna vedake dvArA hI ho sakatA hai / puruSa to rAgAdidoSoMse yukta haiM / cUki rAgAdidoSa svAbhAvika haiM aura isalie ve AtmA se kabhI nahIM chUTa sakate haiM / ataeva rAgAdi doSoMke sarvadA bane rahaneke kAraNa pratyakSase dharmAdharmAdi atIndriya padArthoMkA yathArtha jJAna honA sarvathA asambhava hai| nyAya-vaizeSika IzvarameM sarvajJatva mAnaneke atirikta dUsare yogI AtmAoM meM bhI svIkAra karate haiM / parantu unakA vaha sarvajJatva mokSa-prAptike bAda naSTa ho jAtA hai / kyoMki vaha yogajanya honese anitya hai / hA~, IzvarakA sarvajJatva nitya evaM zAzvata hai| prAyaH yahI mAnyatA sAMkhya, yoga aura vedAntakI hai| itanI vizeSatA hai ki ve aAtmAmeM sarvajJatva na mAnakara buddhitattvameM hI sarvajJatva mAnate haiM jo mukta avasthA meM chUTa jAtA hai / 1 "codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthamavagamayitumalam, nAnyat kiJcanendriyam |"-shaavrbhaa0 1-1-2 / 2 "asmadviziSTAnAM tu yoginAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadikkAlaparamANuvAyumanassu tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSeSu samavAye cAvitathaM svarUpadarzanamutpadyate / viyuktAnAM punH...|"-prshstpaa0 bhA0 pR0 187 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 35 mImAMsaka darzana' jahA~ kevala dharmajJatAkA niSedha karatA hai aura sarvajJatAke mAnameM iSTApatti prakaTa karatA hai vahA~ bauddhadarzanameM sarvajJatAko anapayogI batalAkara dharmajJatA ko prazraya diyA gayA hai / yadyapi zAntarakSita prabhRti bauddha tAkikoM ne sarvajJatAkA bhI sAdhana kiyA hai| para vaha gauNa hai / mukhyatayA bauddhadarzana dharmajJavAdI hI pratIta hotA hai| jainadarzanameM AgamagranthoM aura tarka granthoMmeM sarvatra dharmajJa aura sarvajJa donoMkA hI prArambhase pratipAdana evaM prabala samarthana kiyA gayA hai / SaTkhaNDAgamasUtroMmeM" sarvajJatva aura dharmajJatvakA spaSTataH samarthana milatA hai| A0 kundakundane pravacanasArameM vistRtarUpase sarvajJatAkI siddhi kI hai| uttaravartI samantabhadra, siddhasena, akalaGka, haribhadra, vidyAnanda prabhRti jaina tArkikoMne dharmajJatvako sarvajJatvake bhItarahI gabhita karake sarvajJatva para mahatvapUrNa prakaraNa likhe haiN| samantabhadra kI prAptamImAMsAko to akalaGkadevane" 'sarvajJavizeSaparIkSA' kahA hai| kucha bhI ho, sarvajJatAke 1 "dharmajJatvaniSedhastu kevalo'tropayujyate sarvamanyadvijAnaMstu puruSaH kena vAryate ||"-tttvsN0 kA0 3128 / tattvasaMgrahameM yaha zloka kumArilake nAmase uddhRta huA hai| 2 "tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / kITasaMkhyAparijJAne tasya naH kvopayujyate // heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTho na tu sarvasya vedakaH ||"prmaannvaa0 2-31, 32 / 3 "svargApavargasamprAptihetujJo'stIti gamyate / sAkSAnna kevalaM kintu sarvajJo'pi pratIyate |"-tttvsN0 kA 3306 / 4 "mukhyaM hi tAvat svargamokSasamprApakahetujJatvasAdhanaM bhagavato'smAbhiH kriyate / yatpunaH azeSArthaparijJAtRtvasAdhanamasya tat prAsaGgikam / " tattvasaM0 paM0 pR0 833 / 5 "savvaloe savvajIve savva bhAge savvaM samaM jANadi passadi...''- khaTkhaM0 payaDiaNu0 sU0 78 / 6 dekho, pravacana-- sAra, jJAnamImImAMsA / 7 dekho, aSTaza0 kA0 114 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA sambandhameM jitanA adhika cintana jainadarzanane kiyA hai aura bhAratIyadarzanazAstrako tatsambandhI vipula sAhityase samRddha banAyA hai utanA anya dUsare darzanane zAyada hI kiyA ho| akalaGkadevane sarvajJatvake sAdhanameM aneka yuktiyoMke sAtha eka yukti bar3e mArkekI kahI hai vaha yaha ki sarvajJake sadbhAvameM koI bAdhaka pramANa nahIM hai isalie usakA astitva honA hI caahie| unhoMne jo bhI bAdhaka ho sakate haiM una sabakA sundara DhaGgase nirAkaraNa bhI kiyA hai / eka dUsarI mahatvapUrNa yukti unhoMne yaha dI hai ki 'AtmA 'jJa'--jJAtA hai aura usake jJAnasvabhAvako DhakanevAle AvaraNa dUra hote haiN| ataH prAvaraNoMke vicchinna ho jAnepara jJasvabhAva AtmAke lie fira jJeya--jAnane yogya kyA raha jAtA hai ? arthAt kuchabhI nahIM / aprApyakArI jJAnase sakalArthaparijJAna honA avazyambhAvI hai ? indriyA~ aura mana sakalArthaparijJAnameM sAdhaka na hokara bAdhaka haiM ve jahA~ nahIM haiM aura AvaraNoMkA pUrNataH abhAva hai vahA~ traikAlika aura trilokavartI yAvat padArthoMkA sAkSAt jJAna honemeM koI bAdhA nahIM hai| vIrasenasvAmI aura prAcArya vidyAnandane bhI isI Azayake eka mahattvapUrNa zlokako uddhRta karake jJasvabhAva AtmAmeM sarvajJatAkA upapAdana kiyA hai jo vastutaH akelA hI sarvajJatAko siddha karanemeM samartha evaM paryApta hai| isa taraha hama dekhate haiM ki jainaparamparAmeM 1 dekho, aSTaza0 kA0 3 / 2 "jJasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAt sarvArthAvalokanam ||"-nyaayvi0 kA0 465 / tathA dekho, kA0 361, 362 / 3 dekho, jayadhavalA pra0 bhA0 pR0 66 / 4 dekho, aSTasa0 pR0 50 / 5 'jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhane / dAhya 'gnihako na syAdasati pratibandhane // " Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vya aura nirupAdhika evaM niravadhi sarvajJatA mAnI gaI hai / vaha sAMkhyamogAdikI taraha jIvanmukta avasthA taka hI sImita nahIM rahatI, mukta avasthAmeM bhI antakAla taka banI rahatI hai / kyoMki jJAna prAtmAkA mUlabhUta nijI svabhAva hai aura sarvajJatA AvaraNAbhAvameM usIkA vikasita pUrNarUpa hai| itaradarzanoMkI taraha vaha na to mAtra prAtmamanaH sayogAdi janya hai aura na yogajavibhUti hI hai| A0dharmabhUSaNane svAmI samantabhadrakI saraNise sarvajatAkA sAdhana kiyA hai aura unhIMkI sarvajJatvasAdhikA kArikAoMkA sphuTa vivaraNa kiyA hai| prathama to sAmAnya sarvajJakA samarthana kiyA hai| pIche 'nirdoSatva' hetuke dvArA arahanta jinako hI sarvajJa siddha kiyA hai| 14. parokSa jainadarzanameM pramANakA dUsarA bheda parokSa hai| yadyapi bauddhoMne' parokSa zabdakA prayoga anumAnake viSayabhUta arthameM kiyA hai| kyoMki unhoMne do prakArakA artha mAnA hai.-1 pratyakSa aura parokSa / pratyakSa to sAkSAtkriyamANa hai aura parokSa usase bhinna hai tathApi jaina paramparAmeM 'parokSa' zabdakA prayoga prAcIna samayase parokSa jJAnameM hI hotA calA A rahA hai| dUsare pratyakSatA aura parokSatA vastutaH jJAnaniSTha dharma hai / jJAnako pratyakSa evaM parokSa hone se arthabhI upacArase pratyakSa aura parokSa kahA jAtA hai| yaha avazya hai ki jaina darzanake isa 'parokSa' zabda kA vyavahAra aura usakI paribhASA dUsaroM ko kucha vilakSaNa-sI mAlUma hogI parantu 1 "dvividho arthaH pratyakSa: parokSazca / tatra pratyakSaviSayaH sAkSAtkriyamANaH pratyakSaH / parokSaH punarasAkSAtpararicchidyamAno'numeyatvAdanumAnaviSayaH |"-prmaannp0 pR0 65 / nyAyavA0 tAtpa0 pR0 158 / 2 "jaM parado viNNANaM taM tu parokkha tti bhaNidamatthesu / jadi kevaleNa NAdaM havadi hi jIveNa paccakkhaM ||"-prvcnsaagaa0 58 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAya-dIpikA vaha itanI sunizcita aura vastusparzI hai ki zabda ko tor3e maror3e bina hI sahaja meM Arthika bodha ho jAtA hai / parokSakI jainadarzanasammata paribhASa vilakSaNa isalie mAlUma hogI ki lokameM indriyavyApAra rahita jJAnake parokSa kahA gayA hai / jabaki jainadarzanameM indriyAdi parakI apekSAse hone vAle jJAnako parokSa kahA hai| vAstavameM 'parokSa' zabdase bhI yahI artha dhvanita hotA hai| isa paribhASAko hI kendra banAkara akalaGkadevane parokSa kI eka dUsarI paribhASA racI hai| unhoMne avizada jJAnako parokSa kahA hai / jAna par3atA hai ki akalaGkadevakA yaha prayatna siddhAnta matakA lokake sAtha samanvaya karanekI dRSTise huA hai| bAdameM to akalaGkadevakRta yaha parokSa-lakSaNa jainaparamparAmeM itanA pratiSThita huA hai ki uttaravartI sabhI jaina tArkikoMne use apanAyA hai| yadyapi sabakI dRSTi parokSako parApekSa mAnane kI hI rahI hai| A. kundakundane parokSakA lakSaNa to kara diyA thA, parantu usake bhedoMkA koI nirdeza nahIM kiyA thaa| unake pazcAdvartI prA0 umAsvAtine parokSake bhedoMko bhI spaSTatayA sUcita kara diyA aura matijJAna tathA zrutajJAna ye do bheda batalAye / matijJAnake bhI mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha ye paryAya nAma khe| cUMki mati matijJAna sAmAnyarUpa hai / ataH matijJAnake cAra bheda haiN| inameM zrutako aura milA denepara parokSake phalataH unhoMne pA~cabhI bheda sUcita kara die aura pUjyapAdane upamAnAdika ke pramANAntaratvakA nirAkaraNa karate hue unheM parokSameM hI antarbhAva ho jAnekA saMketa kara diyaa| lekina parokSake pA~ca bhedoMkI silasilevAra 1 dekho, sarvArthasi0 1-12 / 2 sarvArthasi0 1-11 / 3 "jJAnasyaiva vizadani sinaH pratyakSatvam, itarasya parokSatA |"-lghiiy0 svo0 kA0 3 / 4 parIkSAmu0 2-1, pramANaparI0 pR0 66 / 5 pravacanasA01-58 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 36 vyavasthA sarvaprathama akalaGkadevane kI hai / isake bAda mANikyanandi Adi ne parokSake pA~ca hI bheda varNita kiye haiM / hA~, AcArya vAdirAjane' avazya parokSake anumAna aura Agama ye do bheda batalAye haiM / para ina do bhedoMkI paramparA unhIM taka sImita rahI hai, Age nahIM calI, kyoMki uttarakAlIna kisIbhI granthakArane use nahIM apnaayaa| kucha bhI ho, smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama inheM sabhIne nirvivAda parokSa-pramANa svIkAra kiyA hai| abhinava dharmabhUSaNane bhI inhIM pA~ca bhedoMkA kathana kiyA hai| 15. smRti yadyapi anubhUtArthaviSayaka jJAnake rUpameM smRtiko sabhI darzanoMne svIkAra kiyA hai / para jainadarzanake sivAya use pramANa koI nahIM mAnate haiN| sAdhAraNatayA sabakA kahanA yahI hai ki smRti anubhava ke dvArA gRhIta viSayameM hI pravRtta hotI hai, isalie gRhItagrAhI honese vaha pramANa nahIM hai| nyAya-vaizeSika, mImAMsaka aura bauddha sabakA prAyaH yahI abhiprAya hai| jainadArzanikoMkA kahanA hai ki prAmANyameM prayojaka avisaMvAda hai| jisa prakAra pratyakSase jAne hue arthameM visaMvAda na honese vaha pramANa mAnA jAtA haiM usI prakAra smRti se jAne hue arthameM bhI koI visaMvAda nahIM hotA aura jahA~ hotA hai vaha smRtyAbhAsa hai / ataH smRti pramANahI honA 1 laghIya0 kA0 10 aura pramANasaM0 kA 2 / 2 "tacca (parokSaM) dvividhamanumAnamAgamazceti / anumAnamapi dvividhaM gauNamukhyavikalpAt / tatra gauNamanumAnaM trividham, smaraNam, pratyabhijJA, trkshceti.....|"-prmaani0 pR0 33 / 3 "sarve pramANAdayo'nadhigatamarthaM samAnyataH prakArato vA'dhigamayanti, smRtiH punarna pUrvAnubhavamaryAdAmatikAmati, tadviSayA tadUnaviSayA vA na tu tadadhikaviSayA, so'yaM vRttyantarAdvizeSaH smRteriti vimRzati |"--tttvvNshaa0 1-11 / 4 dekho, pramANaparIkSA pR0 66 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA cAhie / dUsare, vismaraNAdirUpa samAropakA vaha vyavaccheda karatI hai isalie bhI vaha pramANa hai| tIsare anubhava to vartamAna arthako hI viSaya karatA hai aura smRti atIta arthako viSaya karatI hai| ataH smRti kathaMcid agRhItagrAhI honese pramANa hI hai| 16. pratyabhijJAna pUrvottaravivarttavartI vastuko viSaya karanevAle pratyayako pratyabhijJAna kahate haiN| pratyavamarza, saMjJA aura pratyabhijJA ye usIke paryAya nAma haiN| bauddha cUMki kSaNikavAdI haiM isalie ve use pramANa nahIM mAnate haiM / unakA kahanA hai ki pUrva aura uttara avasthAoMmeM rahanevAlA jaba koI ekatva hai nahIM taba usako viSaya karanevAlA eka jJAna kaise ho sakatA hai ? ataH 'yaha vahI hai' yaha jJAna sAdRzyaviSayaka hai / athavA pratyakSa aura smaraNarUpa do jJAnoMkA samuccaya hai / 'yaha' aMzako viSaya karanebAlA jJAna to pratyakSa haiM aura 'vaha' aMzako grahaNa karanevAlA jJAnasmaraNa hai, isa taraha ve do jJAna haiM / ataeva yadi ekatvaviSayaka jJAna ho bhI to vaha bhrAnta haiapramANa hai| isake viparIta nyAya-vaizeSika aura mImAMsaka jo ki sthiravAdI haiM, ekatva viSayaka jJAnako pratyabhijJAnAtmaka pramANa to mAnate haiN| para ve usa jJAnako svataMtra pramANa na mAnakara pratyakSa jJamANa svIkAra karate haiM / jainadarzanakA mantavya hai ki pratyabhijJAna na to bauddhoMkI taraha apramANa 1 "nanu ca tadevetyatItapratibhAsasya smaraNarUpatvAt, idamiti saMvedanasya pratyakSarUpatvAt saMvedanadvitayamevaitat tAdRzamevedamiti smaraNapratyakSasaMvedanadvitayavat / tato naikaMjJAnaM pratyabhijJAkhyaM pratipadyamAnaM sambhavati / " -pramANapa0 pR0 66 / 2 dekho, nyAyadI0 pR0 58kA phuttnott| 3 "smaraNapratyakSajanyasya pUrvottaravivarttavatyaikadravyaviSayasya pratyabhijJAnasyaikasya supratItatvAt / na hi taditi smaraNaM tathAvidhadravyavyavasAyAtmakaM tasyAtIta Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 hai aura na nyAya-vaizeSika AdikI taraha pratyakSa pramANa hI hai| kintu vaha pratyakSa aura smaraNake anantara utpanna honevAlA aura pUrva tathA uttara paryAyoMmeM rahanevAle vAstavika ekatva, sAdRzya Adiko viSaya karanevAlA svatantra hI parokSa-pramANavizeSa hai| pratyakSa to mAtra vartamAna paryAyako hI viSaya karatA hai aura smaraNa atIta paryAyako grahaNa karatA hai| ataH ubhayaparyAyavartI ekatvAdikako jAnanevAlA saMkalanAtmaka (jor3arUpa) pratyabhijJAna nAmakA judA hI pramANa hai| yadi pUrvottaraparyAyavyApI ekatvakA apalApa kiyA jAvegA to kahIM bhI ekatvakA pratyaya na honese eka santAnakI bhI siddhi nahIM ho skegii| ataH pratyabhijJAnakA viSaya ekatvAdika vAstavika honese vaha pramANa hI hai-apramANa nhiiN| aura virAT pratibhAsa na honese use pratyakSa pramANa bhI nahIM kahA jAsakatA hai / kintu spaSTa pratIti honese vaha parokSa pramANakA pratyabhijJAna nAmaka bhedavizeSa hai / isake ekatvapratyabhijJAna, sAdRzyapratyabhijJAna, vaisAdRzyapratyabhijJAna Adi aneka bheda jainadarzanameM mAne gaye haiN| yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki AcArya vidyAnandane' pratyabhijJAnake ekatvapratyabhijJAna aura sAdRzyapratyabhijJAna ye do hI bheda batalAye haiN| lekina dUsare sabhI jainatAkikoMne ullikhita aneka-dose adhika bheda ginAye haiN| ise eka mAnyatAbheda hI kahA jAsakatA hai / dharmabhUSaNane ekatva, sAdRzya aura vaisAdRzya viSayaka tIna pratyabhijJAnoMko udAharaNadvArA kaNThokta kahA hai vivarttamAtragocaratvAt / nApIdamiti saMvedanaM tasya vartamAnavivarttamAtraviSayatvAt / tAbhyAmupajanyaM tu saMkalanajJAnaM tadanuvAdapurassaraM dravyaM pratyavamRzat tato'nyadeva pratyabhijJAnamekatvaviSayaM tadapahnave kvacidekAnvayAvyavasthAnAt santAnakatvasiddhirapi na syAt |'-prmaannp0 pR0 66, 70 / 1 dekho, tattvArthazlo0 pR0 160, aSTasa0 pR0 276, pramANaparI0 pR066| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA aura yathApratIti anya pratyabhijJAnoMko bhI svayaM jAnanekI sUcanA kI hai| isase yaha mAlUma hotA hai ki pratyabhijJAnoMkI do yA tIna Adi koI nizcita saMkhyA nahIM hai| akalaGkadeva', mANikyanandi aura laghu anantavIryane pratyabhijJAnake bahubhedoMkI aora spaSTatayA saMketa bhI kiyA hai / isa uparyukta vivecanase yahI phalita hotA hai ki darzana aura smaraNase utpanna honevAle jitane bhI saMkalanAtmaka jJAna hoM ve saba pratyabhijJAna pramANa samajhanA caahie| bhale hI ve ekase adhika kyoM na hoM, una sabakA pratyabhijJAnameM hI antarbhAva ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki naiyAyika jisa sAdRzyaviSayaka jJAnako upamAna nAmakA alaga pramANa mAnatA hai vaha jainadarzanameM sAdRzyapratyabhijJAna hai / upamAnako pRthak pramANa mAnanekI hAlatameM vaisAdRzya, pratiyogitva, dUratva Adi viSayaka jJAnoM ko bhI use pRthak pramANa mAnanekA ApAdana kiyA gayA hai / parantu jainadarzanameM ina sabako saMkalanAtmaka honese pratyabhijJAnameM hI antarbhAva kara liyA hai / 17. tarka sAmAnyatayA vicAravizeSakA nAma tarka hai / use cintA, UhA,UhApoha Adi bhI kahate haiM / ise prAyaH sabhI darzanakAroMne mAnA hai| nyAyadarzanameM vaha eka padArthAntararUpase svIkRta kiyA gayA hai| tarkake prAmANya aura aprAmANyake sambandhameM nyAyadarzanakA' abhimata hai ki tarka na to pramANacatu 1 dekho, laghIya0 kA 21 / 2 parIkSAmu0 3-5-10 / 3 prameyara0 3-10 / 4 "upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhyasAdhanam / yadi kiJcavizeSeNa pramANAntaramiSyate / pramito'rthaH pramANAnAM bahubhedaH prsjyte|"--nyaayvi0 kA0 472 / tathA kA0 16,20 / 5 dekho nyAyasUtra 1-1-1 / 6 "tarko na pramANasaMgrahIto na pramANAntaramaparicchedakatvAt ...... pramANaviSayavibhAgAttu Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA STayake antargata koI pramANa hai aura na pramANAntara hai kyoMki vaha aparicchedaka hai| kintu paricchedakapramANoMke viSayakA vibhAjaka-yuktAyukta vicAraka honese unakA yaha anugrAhaka-sahakArI hai| tAtparya yaha ki pramANase jAnA huA padArtha tarkake dvArA puSTa hotA hai| pramANa jahA~ padArthoMko jAnate haiM vahA~ tarka unakA poSaNa karake unakI pramANatAke sthitIkAraNameM sahAyatA pahu~cAtA hai| hama dekhate haiM ki nyAyadarzanameM tarkako prArambhameM sabhI pramANoMke sahAyakarUpase mAnA gayA hai| kintu pIche udayanAcArya varddhamAnopAdhyAya Adi pichale naiyAyikoMne vizeSataH anumAna pramANameM hI vyabhicArazaGkAke nivarttaka aura paramparayA vyApti pramANAnAmanugrAhakaH / yaH pramANAnAM viSayastaM vibhajate / kaH punarvibhAgaH? yuktAyuktavicAraH / idaM yuktamidamayuktimiti / yattatra yuktaM bhavati tadanajAnAti natvavadhArayati / anavadhAraNAt pramANAntaraM na bhavati |"nyaayvaa0 pR0 17 / kA 1 "tarka: pramANasahAyo na pramANamiti pratyakSasiddhatvAt |"--nyaayvaa0 tA0 parizu0pR0 327 / "tathApi tarkasyAropitAvyavasthitasattvaupAdhikasatvaviSayatvenAnizcAyakatayA pramArUpatvAbhAvAt / tathA ca saMzayAtpracyuto nirNayaM cAprAptaH tarka ityAhuH anyatrAcAryAH / saMzayo hi dolAyitAnekakoTikaH / tarkastu niyatAM koTimAlambyate / " tAtparyaparizu0 pR0 326 / 2 "anabhimatakoTAvaniSTaprasaMgenAniyatakoTisaMzayAdinivRttirUpo'numitiviSayavibhAgastarkeNa kriyate / " tAtparyaparizu0 pR0 325 / "tarkaH zaGkAvadhirmataH / . yAvadAzaGka tarkapravRtteH / tena hi varttamAnesopAdhikoTau tadAyattavyabhicArakauTau vA'niSTamupanayatekchA vicchidyate / vicchinnavipakSecchazca pramAtA bhUyodarzanopalabdhasAhacaryaM liGgamanAkulo'dhitiSThati |"--nyaayku0 3-7 / 3 "tarkasahakRtabhUyodarzanajasaMskArasacivapramANena vyApti hyate |"-nyaaykusu0 prakAza0 3-7 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dopikA grAhakarUpase tarkako svIkAra kiyA hai / tathA vyAptimeM hI tarkakA upayoga batalAyA hai| vizvanAtha paJcAnanakA kahanA hai ki hetumeM aprayojakatvAdikI zaGkAkI nivRttike lie tarka apekSita hotA hai| jahA~ hetumeM aprayojakatvAdikI zaGkA nahIM hotI hai vahA~ tarka apekSita bhI nahIM hotA hai| tarkasaMgrahakAra annambhaTTane to tarkako ayathArthAnubhava (apramANa) hI batalAyA hai / isa taraha nyAyadarzanameM tarkakI mAnyatA aneka taraha kI hai para use pramANarUpameM kisIne bhI svIkAra nahIM kiyA / bauddha tarkako vyAptigrAhaka mAnate to haiM para use pratyakSapRSThabhAvI vikalpa kahakara apramANa svIkAra karate haiM / mImAMsaka Uhake nAmase tarkako pramANa mAnate haiM / jainatArkika prArambhase hI tarkake prAmANyako svIkAra karate haiM aura use sakaladezakAla vyApI avinAbhAvarUpa vyAptikA grAhaka mAnate Aye haiM / vyAptigrahaNa na to pratyakSase ho sakatA hai; kyoMki vaha sambaddha aura vartamAna arthako hI grahaNa karatA hai aura vyApti sarvadezakAlake upasaMhArapUrvaka hotI hai| anumAnase bhI vyAptikA grahaNa sambhava nahIM hai / kAraNa, prakRta anumAnase bhI vyAptikA grahaNa mAnanepara anyonyAzraya aura anya anumAnase mAnanepara anavasthA doSa pAtA hai| ataH vyAptike grahaNa karaneke lie tarkako pramANa mAnanA Avazyaka evaM anivArya hai / dharmabhUSaNane bhI tarkako pRthak pramANa sayuktika siddha kiyA hai / 18. anumAna yadyapi cArvAkake sibAya nyAya-vaizeSika, sAMkhya, mImAMsaka aura bauddha sabhI darzanoMne anumAnako pramANa mAnA hai aura usake svArthAnumAna 1 "tatra kA vyAptiryatra tarkopayogaH / na tAvat svAbhAvikatvam .. / " -nyAyakusu0 prakAza0 3-7 / 2 dekho, nyAyasUtravRtti 1-1-40 / 3 dekho, tarkasaM0 pR0 156 / 4 "trividhazca UhaH mNtrsaamsNskaarvissyH|" - zAvarabhA0 6-1-1 / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 45 tathA parArthAnumAna ye do bheda bhI prAya: sabhIne svIkAra kiye haiM / para lakSaNake viSayameM sabakI ekavAkyatA nahIM hai| naiyAyika' pA~carUpa detase anumeyake jJAnako athavA anumitikaraNa (liGgaparAmarza ) ko anumAna mAnate haiN| vaizeSika, sAMkhya' aura bauddha trirUpa liGgase anameyArthajJAnako anumAna kahate haiN| mImAMsaka (prabhAkarake anugAmI) niyatasamvandhakadarzanAdi catuSTaya kAraNoM (caturlakSaNa liGga) se sAdhyajJAna ko anumAna varNita karate haiN| jaina dArzanika avinAbhAvarUpa ekalakSaNa sAdhanase sAdhya ke jJAnako anamAna pratipAdana karate haiN| vAstavameM jisa hetukA sAdhyake sAtha avinAbhAva (vinA-sAdhyake abhAvameM-a-sAdhanakA na-bhAva-honA arthAt anyathAnupapatti nizcita hai usa sAdhyAvinAbhAvi hetuse jo sAdhyakA jJAna hotA hai vahI anumAna hai / yadi hetu sAdhyake sAtha avinAbhUta nahIM hai 1 dekho, nyAyavA0 1-1-5 / 2 "liGgadarzanAt saJjAyamAnaM laiGgikam / liMgaM puna:--yadanumeyena sambaddhaM prasiddhaM ca tadanvite tadabhAve ca nAstyeva talligamanumApakam // .... yadanumeyenArthena dezavizeSa kAlavizeSa vA sahacaritamanumeyadharmAnvite cAnyatra sarvasminnekadeze vA prasiddhamanumeyaviparIte ca sarvasmin pramANato'sadeva tadaprasiddhArthasyAnumApakaM liMGga bhavatIti |"--prshstpaa0 bhA0 pR0 100 / 3 mAThavR0 kA0 5 / 4 "anumAnaM liMgAdarthadarzanam liGga punastri rUpamuktam / tasmAdyadanumeye'rthe jJAnamutpadyate'gniratra anityaH zabdaH iti vA tadanumAnam |"nyaaypr0 pR0 7 / 5 "jJAtasambandhaniyamasyaikadezasya darzanAt / eka dezAntare buddhiranumAnamabAdhite // tasmAtpUrNamidamanamAnukAraNaparigaNanam-niyatasambandhaikadezadarzanaM sambandhaniyamasmaraNaM cAbAdhakaJcAbAdhitaviSayatvaM ceti |"--prkrnnpnyji0 pR0 64, 76 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA to vaha sAdhyakA anumApaka nahIM ho sakatA hai aura yadi sAdhyakA adi. nAbhAvI hai to niyamase vaha sAdhyakA jJAna kraayegaa| ataeva jaina tAkikoMne trirUpa yA paJcarUpa Adi liMga se janita jJAnako anumAna ne kaha kara avinAbhAvI sAdhanase sAdhyake jJAnako anumAnakA lakSaNa kahA hai| prAcArya dharmabhUSaNane bhI anumAnakA yahI lakSaNa batalAyA hai aura usakA sayuktika vizada vyAkhyAna kiyA hai| 16. avayavamAnyatA parArthAnumAna prayogake avayavoMke sambandhameM ullekhayogya aura mahatva kI carcA hai, jo aitihAsika dRSTise jAnane yogya hai / dArzanika paramparA meM sabase pahile gautamane' pharArthAnumAna prayogake pA~ca avayavoMkA nirdeza kiyA hai aura pratyekakA spaSTa kathana kiyA hai| ve avayaya ye haiM-1 pratijJA 2 hetu, 3 udAharaNa, 4 upanaya aura nigamana / unake TIkAkAra vAtsyAyanane naiyAyikoMkI dazAvayavamAnyatAkA bhI ullekha kiyA hai| isase kama yA aura adhika avayavoMkI mAnyatAkA unhoMne koI saMketa nahIM kiyaa| isase mAlUma hotA hai ki vAtsyAyanake sAmane sirpha do mAnyatAe~ thIM, eka paJcAvayavakI, jo svayaM sUtrakArakI hai aura dUsarI dazAvayavoMkI, jo dUsare 1 "liGgAtsAdhyAvinAbhAvAbhinibodhaikalakSaNAt / liGgidhIranumAnaM tatphalaM hAnAdibuddhayaH ||"-lghiiy0 kA0 12 / "sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnam ..|"-nyaayvi0 kA0 170 / "sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam |"--priikssaamu0 3-14 / pramANaparI0 pR0 70 / 2 "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH |"-nyaaysutr 1-1-32 3 "dazAvayavAnityeke naiyAyikA vAkye saMcakSate-jijJAsA saMzayaH zakyaprAptiH prayojanaM saMzayavyudAsa iti|"-nyaayvaatsyaa0 bhA0 1-1-32 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 47 kinhIM naiyAyikoMkI hai| Age calakara hameM udyotakarake nyAyavAttikameM khaNDana sahita tIna avayavoMkI mAnyatAkA nirdeza milatA hai| yaha mAnyatA bauddha vidvAn dignAgakI hai| kyoMki vAtsyAyanake bAda udyotakarake pahale dignAgane hI adhikase adhika tIna avayava svIkRta kiye haiN| sAMkhyavidvAn mAThara yadi dignA gake pUrvavartI haiM to tIna avayavoMkI mAnyatA mATharakI samajhanA caahie| vAcaspati mizrane do avayava (hetu aura daSTAnta) kI mAnyatAkA ullekha kiyA hai aura tIna avayavaniSedhakI taraha usakA niSedha kiyA hai| yaha dvayavayavakI mAnyatA bauddha tArkika dharmakIttikI hai, kyoMki heturUpa eka avayavake atirikta hetu aura dRSTAnta do avayavoMko bhI dharmakIttine hI svIkAra kiyA hai tathA dignAgasammata pakSa, hetu aura dRSTAntameM se pakSa (pratijJA) ko nikAla diyA hai| ataH vAcaspati mizrane dharmakIttikI hI dvayavayava mAnyatAkA ullekha kiyA hai aura use pratijJAko mAnaneke lie saMketa kiyA hai| yadyapi jainavidvA 1 "apare tryavayavamiti XXXvyavayavamapi vAkyaM yathA na bhavati tathopanayanigamanayorarthAntarabhAvaM varNayanto vakSyAmaH |"-nyaayvaa0 pR.107, 108 / 2 "pakSahetudRSTAntavacanaihi prAznikAnAmapratIto'rthaH pratipAdyate iti........ etAnyeva trayo'vayavA ityecyante |"-nyaaypr0 pR0 1,2 / 3 "pakSahetudRSTAntA iti tryavayavam / "- mATharavR0 kA0 5 / 4 "tryavayavagrahaNamupalakSaNArtham, dvayavayavamapItyapi dRSTavyam ... ... ...tryavayavamapItyapinA dvayavayavapratiSedha samuccinotiupanayanigamanayorityatra pratijJAyA apIti dRSTavyam |"--nyaayvaa0 tatpa0 pR0 266, 267 / 5 "athavA tasyaiva sAdhanasya yannAGgaM prtijnyopnynigmnaadi..|"-vaadnyaa0 pR0 61 / "tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH / khyApyete viduSAM vAcyo hetureva hi kevala: |"-prmaannvaa0 1-128 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAya-dIpikA noMne bhI do avayavoMko mAnA hai para unakI mAnyatA uparyukta mAnyatAse bhinna hai / UparakI mAnyatAmeM to hetu aura dRSTAnta ye do avayava haiN| aura jaina vidvAnoM kI mAnyatAmeM pratijJA aura hetu ye do avayava haiM / jaina tAkikoMne pratijJAkA samarthana' aura dRSTAntakA nirAkaraNa kiyA hai| tIna avayavoMkI mAnyatA sAMkhyoM (mAThara kA0 5) aura bauddhoMke alAvA mImAMsakoM (prakaraNapaM0 pR0 83-85) kI bhI hai| yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki laghu anantavIrya (prameyara0 3-36) aura unake anusaH hemacandra (pramANamI0 2-1-8) mImAMsakoMkI cAra avayava mAnyatAkA bhI ullekha karate haiM yadi inakA ullekha ThIka hai to kahanA hogA ki cAra avayavoMkoM mAnane vAle bhI koI mImAMsaka rahe haiN| isa taraha hama dekhate haiM ki dazAvayava aura paJcAvayavakI mAnyatA naiyAyikoM kI hai| cAra aura tIna avayavoMkI mImAMsakoM, tIna avayavoMkI sAMkhyoM, tIna, do aura eka avayavoMkI bauddhoM aura do avayavoMkI mAnyatA jainoMkI hai / vAdidevasUrine dharmakIttikI taraha vidvAnke lie akele hetukA bhI prayoga batalAyA hai / para anya sabhI digambara aura zvetAmbara vidvAnoMne parArthAnumAnaprayoga ke kamase kama do avayava avazya svIkRta kiye haiN| pratipAdyoMkeanurodhase to tIna, cAra aura pA~cabhI avayava mAne haiN| prA0 dharmabhUSaNane pUrva paramparAnusAra vAdakathAkI apekSA do aura vItarAgakathAkI apekSA adhika avayavoMke bhI prayogakA samarthana kiyA haiN| 1 "etaddvayamevAnumAnAMgaM nodAharaNam |"-priikssaamu0 3-37 / 2 dekho, parIkSAmu0 3-34 / 3 dekho, parIkSAmu 0 3-38-43 / 4 niyuktikAra bhadrabAhune (daza0 ni0 gA0 137) bhI vazAvayavoMkA kathana kiyA hai para ve naiyAyikoMse bhinna haiN| 5 dekho, syAdvAdaratnAkara 10 548 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 42 20. hetukA lakSaNa hetuke lakSaNa sambandha meM dArzanikoMkA bhinna bhinna mata hai / vaizeSika', sAMkhya' aura bauddha hetukA trairUpya lakSaNa mAnate haiM / yadyapi hetukA trirUpa lakSaNa adhikAMzataH bauddhoMkA hI prasiddha hai, vaizeSika aura sAMkhyoMkA nahIM / isakA kAraNa yaha hai ki trairUpyake viSaya meM jitanA sUkSma aura vistRta vicAra bauddha vidvAnoMne kiyA hai tathA hetubindu jaise tadviSayaka svatantra granthoM kI racanA kI hai utanA vaizeSika aura sAMkhya vidvAnoMne na to vicAra hI kiyA hai aura na koI usa viSayake svatantra graMtha hI likhe haiN| para hetuke trairUpyakI mAnyatA vaizeSika evaM sAMkhyoMkI bhI hai / aura boddhoM kI apekSA prAcIna hai / kyoMki bauddhoMkI vairUpyakI mAnyatA to vasubandhu aura mukhyatayA dignAgase hI prArambha huI jAna par3atI hai / kintu vaizeSika aura sAMkhyoMke trairUpyakI paramparA bahuta pahalese calI A rahI hai / prazastapAdane' apane prazastapAdabhASya ( pR0 100 meM kAzyapa aura ( kaNAda ) kathita do padyoMko uddhRta kiyA hai, jinameM pakSadharmatva, sapakSasattva aura vaha / 1 dekho, prastAvanA pR0 45 kA phuTanoTa / 2 sAMkhyakA0 mAThara vR0 5 / 3 " hetustrirUpaH / kiM punastrairUpyam ? pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vipakSe cAsattvamiti," - nyAyapra0 pR0 1 / yahI vajaha hai ki tarkagranthoMmeM bauddhAbhimata hI trairUpya kA vistRta khaNDana pAyA jAtA hai aura 'trilakSaNakadarthana' jaise grantha race gaye haiM / 5 ye dignAga (425A. D. ) ke pUrvavartI haiM aura lagabhaga tIsarI cauthI zatAbdI inakA samaya mAnA jAtA hai / 6 udyotakarane 'kAzyapIyam' zabdoM ke sAtha nyAyavArtika ( pR0 66 ) meM kaNAdakA saMzayalakSaNavAlA 'sAmAnyapratyakSAt' Adi sUtra uddhRta kiyA hai / isase mAlUma hotA hai ki kAzyapa kaNAdakA hI nAmAntara thA, jo vaizeSikadarzanakA praNetA evaM pravarttaka hai / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nyAya-dIpikA vipakSavyAvRtti ina tIna rUpoMkA spaSTa pratipAdana evaM samarthana hai aura mATharane apanI sAMkhyakArikAvRttimeM unakA nirdeza kiyA hai| kucha bhI ho, yaha avazya hai ki trirUpa liGga ko vaizeSika, sAMkhya aura bauddha tInoMne svIkAra kiyA hai| naiyAyika pUrvokta tIna rUpoMmeM abAdhitaviSayatva aura asatpratipakSatva ina do rUpoMko aura milAkara pA~carUpa hetukA kathana karate haiN| yaha trairUpya aura pA~carUpyakI mAnyatA ati prasiddha hai aura jisakA khaNDana maNDana nyAyagranthoMmeM bahulatayA milatA hai| kintu inake alAvA bhI hetuke dvilakSaNa, caturlakSaNa aura SaDlakSaNa evaM ekalakSaNakI mAnyatAoMkA ullekha tarkagranthoM meM pAyA jAtA hai / inameM caturlakSaNakI mAnyatA saMbhavataH mImAMsakoMkI mAlUma hotI hai, jisakA nirdeza prasiddha mImAMsaka vidvAn prabhAkarAnuyAyI zAlikAnAthane kiyA hai / udyotakara aura vAcaspati mizrake abhiprAyAnusAra paMcalakSaNa kI taraha dvilakSaNa, trilakSaNa aura 1 "gamyate'neneti liGgam ; tacca paJcalakSaNam, kAni punaH paJcalakSaNAni ? pakSadharmatvam, sapakSadharmatvam, vipakSAdvyAvRttiravAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ceti / ..... etaiH paMcabhirlakSaNairupapannaM liGgamanumApakaM bhavati / -nyAyamaM0 pR0 101 / nyAyakali0 pR0 2 / nyAyavA0 tA0 pR0 171 / 2 dekho, prastAvanA pR0 42 kA phuTanoTa / 3 "sAdhye vyApakatvam, udAharaNe cAsambhavaH / evaM dvilakSaNastrilakSaNazca heturlabhyate |"-nyaayvaa0 pR0 116 / "ca zabdAt pratyakSAgamAviruddhaM cetyevaM caturlakSaNaM paMcalakSaNamanumAnamiti |"-nyaayvaa0 pR0 46 / 4 "etaduktaM bhavati, avAdhitaviSayamasatpratipakSaM pUrvavaditi dhruva kRtvA zeSavadityekA vidhA, sAmAnyatodRSTamiti dvitIyA, zeSavatsAmAnyatodRSTamiti tRtIyA, tadevaM trividhamanumAnam / tatra caturlakSaNaM dvayam / eka paMcalakSaNamiti / " -nyAyavA0 tA0 pR0 174 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA batalakSaNakI mAnyatAeM naiyAyikoMkI jJAta hotI haiN| yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki jayantabhaTTa'ne paJcalakSaNa hetukA hI samarthana kiyA hai, unhoMne apaJcalakSaNako hetu nahIM maanaa| pichale naiyAyika zaGkara mizrane' detakI gamakatAmeM jitane rUpa prayojaka evaM upayogI hoM utane rUpoMko hetulakSaNa svIkAra kiyA hai aura isa taraha unhoMne anvayavyatirekI hetumeM pAMca aura keklAnvayI tathA kevalavyatirekI hetuoMmeM cAra hI rUpa gamakatopayogI batalAye haiN| yahAM eka khAsa bAta aura dhyAna denekI hai vaha yaha ki jisa avinAbhAvako jainatArkikoMne hetukA lakSaNa pratipAdana kiyA hai, use jayantabhaTTa aura vAcaspatine paMca lakSaNoMmeM samApta mAnA hai| arthAt avinAbhAvake dvArA hI sarva rUpoMke grahaNa ho jAne para jora diyA hai, para ve apanI paMcalakSaNa yA cAra lakSaNavAlI naiyAyika paramparAke mohakA tyAga nahIM kara sake / isa taraha naiyAyikoMke yahA~ koI eka nizcita pakSa 1"kevalAnvayI hetu styeva apaJcalakSaNasya hetutvAbhAvAt / kevalavyatirekI tu kvacid viSaye'nvayavyatirekamUlaH pravartate naatyntmnvybaahyH|" -tyAyakali0 pR0 10 / 2 "kevalAnvayisAdhyako hetuH kevalAnvayI / asya ca pakSasattvasapakSasatvAbAdhitAsatpratipakSitatvAni catvAri rUpANi gamakatvaupayikAni / anvayavyatirekiNastu hetovipakSAsattvena saha paMca / kevalavyatirekeNaH sapakSasatvavyatirekeNa catvAri / tathA ca yasya hetoryAvanti rUpANi gamakataupayikAni sa hetuH / " -vaizeSi0 upa0 pR0 67 / 3 "eteSu paMcalakSaNeSu avinAbhAvaH samApyate / avinAbhAvo vyAptiniyamaH pratibandhaH sAdhyAvinAbhAvitvamityarthaH |"--nyaaykli0 pR0 2 / 4 "yadyapyavinAbhAvaH paMcasu caturpu vA rUpeSu liGgasya samApyate ityavinAbhAvenaiva sarvANi liGgarUpANi sagRhyante, tathApIha prasiddhasacchabdAbhyAM dvayoH saGgrahe govalIvardanyAyena tatparityajya vipakSavyatirekAsatpratikSatvAbAdhitaviSayatvAni saGgrahNAti |"--nyaayvaa0 tA0 pR0 178 / / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 nyAya-dIpikA rahA mAlUma nahIM hotaa| hA~, unakA pA~carUpa hetulakSaNa adhika evaM mukhya prasiddha rahA aura isIliye usIkA khaNDana dUsare tArkikoMne kiyA hai| ___ bauddha vidvAn dharmakIrtine 'apare' zabdoMke sAtha, jisakA arcaTane 'naiyAyika aura mImAMsakoM Adi' artha kiyA hai, hetukI paMcalakSaNoMke sAtha jJAtattvako milAkara SaDlakSaNa mAnyatA kA bhI ullekha kiyA hai / yadyapi yaha SaDlakSaNavAlI mAnyatA na to naiyAyikoMke yahA~ upalabdha hotI hai| aura na mImAMsakoM ke yahA~ hI pAI jAtI hai phira bhI sambhava hai ki arca ke sAmane kisI naiyAyika yA mImAMsaka AdikA hetuko SaDlakSaNa mAnanekA pakSa rahA ho aura jisakA ullekha unhoMne kiyA hai| yaha bhI sambhava hai ki prAcIna naiyAyikoMne jo jJAyamAna liGgako aura bhATToMne jnyaatitaa| ko anumitimeM kAraNa mAnA hai aura jisakI AlocanA vizvanAtha paMcA nanane kI hai usIkA ullekha arcaTane kiyA ho / ekalakSaNakI mAnyatA asandigdharUpase jaina vidvAnoMkI hai, jo avinAbhAva yA anyathAnupapattirUpa hai aura akalaGkadevake bhI pahilese calI A rahI hai| usakA mUla sambhavataH samantabhadrasvAmIke 'sadharmeNaiva sAdhyasya sAdhAdavirodhitaH' (AptamI0 kA0 106) isa vAkyake 'avirodhata': 1 "SaDlakSaNo heturityapare naiyAyikamImAMsakAdayo manyante / kAni punaH SaDrUpANi hetostairiSyante ityAha trINi caitAni pakSadharmAnvayavyatirekAkhyANi, tathA abAdhitaviSayatvaM caturtha rUpam tathA vivakSitakasaMkhyatvaM rUpAntaraM tathA jJAtatvaM ca jJAnaviSayatvaM ca, nahyajJAto hetuH svasattAmAtreNa gamako yukta iti / "- hetuvi0 pR0 68, hetuvi0 TI0 pR0 205 / 2 "prAcInAstu vyApyatvena jJAyamAnaM liGgamanumitikaraNamiti vadanti / tadrUSayati anumAyAM jJAyamAnaM liGga tu karaNaM na hi / " -si0 mu0 pR0 50 / "bhATTAnAM mate jJAnamatIndriyam / jJAnajanyA jJAtatA pratyakSA tayA jJAnamanumIyate |"-si0 mu0 pR0 116 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA padameM sannahita hai| akalaGkadevane' usakA vaisA vivaraNa bhI kiyA hai / aura vidyAnandane to use spaSTataH hetulakSaNakA hI pratipAdaka kahA hai| prakalaGkake pahile eka pAtrakezarI yA pAtrasvAmI nAmake prasiddha jainAcArya bhI ho gaye haiM jinhoMne trairUpyakA kadarthana karaneke lie "trilakSaNakadarthana' nAmaka grantha racA hai aura hetukA ekamAtra 'anyathAnupapannatva' lakSaNa sthira kiyA hai| unake uttaravartI siddhasena' akalaGka, vIrasena , kumAranandi, vidyAnanda, anantavIrya, prabhAcandra, vAdirAja, vAdidevasUri aura hemacandra Adi sabhI jainatArkikoMne anyathAnupapannatva (avinAbhAva) ko hI hetukA lakSaNa honekA sabalatAke sAtha samarthana kiyA hai / vastutaH avinAbhAva hI hetukI gamatAmeM prayojaka hai / trairUpya yA pAJcarUpya to gurubhUta evaM avinAbhAvakA hI vistAra haiM / itanA hI nahIM donoM avyApaka bhI haiN| kRttikodayAdi hetu pakSadharma nahIM haiM phira bhI avinAbhAva rahanese gamaka dekhe jAte haiN| A0 dharmabhUSaNane bhI trairUpya aura pAJcarUpyakI sopapattika pAlocanA karake 'anyathAnupapannatva' ko hI hetulakSaNa siddha kiyA hai aura nimna do kArikAoMke dvArA apane vaktavyako puSTa kiyA hai : 1 "sapakSeNaiva sAdhyasya sAdhAdityanena hetostralakSaNyam, avirodhAt ityanyathAnupapattiM ca darzayatA kevalasya trilakSaNasyAsAdhanatvamuktaM tatputratvAdivat / ekalakSaNasya tu gamakatvaM "nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate" iti bahulamanyathAnupapattereva samAzrayaNAt / -aSTaza0 AptamI0 kA0 106 / 2 "bhagavanto hi hetulakSaNameva prakAzayanti, syAdvAdasya prakAzitatvAt |"-asstts0 pR0 286 / 3 siddhasenane 'anyathAnupapannatva' ko 'anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam'-(nyAyavA0kA0 21) zabdoM dvArA doharAyA hai aura 'Iritam' zabdakA prayoga karake usakI prasiddhi evaM anusaraNa khyApita kiyA hai / 4 dekho, dhavalA0 pu0 13, pR0 246 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / / anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH / nAnyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra pnycbhiH|| inameM pichalI kArikA AcArya vidyAnandakI svopajJa hai aura vaha pramANaparIkSAmeM upalabdha hai| parantu pahalI kArikA kisakI hai ? isa sambandhameM yahA~ kucha vicAra kiyA jAtA hai| isameM sandeha nahIM ki yaha kArikA trairUpya khaNDanake lie racI gaI hai aura vaha bar3e mahatvakI hai| vidyAnandane apanI uparyukta kArikA bhI isIke AdhAra para pA~carUpyakA khaNDana karaneke lie banAI hai| isa kArikAke kartRtvasambandhameM granthakAroMkA matabheda hai| siddhivinizcayaTIkAke kartA anantavIryane usakA udgama sImandharasvAmIse batalAyA hai| prabhAcandra aura vAdirAja' kahate haiM ki ukta kArikA sImandharasvAmIke samavazaraNase lAkara padmAvatIdevIne pAtrakezarI athavA pAtrasvAmIke lie samarpita kI thii| vidyAnanda use vAttikakArakI kahate haiM / vAdidevasUri aura zAMtirakSita pAtrasvAmIkI prakaTa karate haiM / isa taraha isa kArikA ke kartRtvakA anirNaya bahuta purAtana hai| dekhanA yaha hai ki usakA kartA hai kauna ? uparyukta sabhI granthakAra IsAkI AThavIM zatAbdIse 11vIM zatAbdIke bhItara haiM aura zAntarakSita (705-763. I0) sabameM prAcIna haiN| zAntarakSitane pAtrasvAmIke nAmase aura bhI kitanI hI kArikAoM tathA padavAkyAdikoMkA ullekha karake unakA Alocana kiyA hai| isase vaha nizcitarUpase mAlUma ho 1 siddhivini0 TI0 pR0 3000 / 2 dekho, gadyakathAkozagata pAtrakezarIkI kathA / 3 nyAyavi0 vi0 2-154 pR. 177 / 4 tattvArthazlo0 pR0 204 / 5 syA0 ratnA0 pR0 521 / 6 tattvasaM0 pR0 406 / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 55 1 jAtA hai ki zAntarakSita ke sAmane pAtrasvAmIkA koI grantha avazyahI rahA hai| jainasAhityameM pAtrasvAmIkI do racanAe~ mAnI jAtI haiM-1 trilakSaNakadarthana aura dUsarI pAtra kezarIstotra / inameM dUsarI racanA to upalabdha hai, para pahalI racanA upalabdha nahIM hai / kevala granthAntaroM AdimeM usake ullekha milate haiM / ' pAtra kezarIstotra' eka stotra grantha hai aura usameM prAptastutike bahAne siddhAntamatakA pratipAdana hai / isameM pAtrasvAmIke nAma se zAMtirakSitake dvArA tattvasaMgrahameM uddhRta kArikAe~, pada, vAkyAdi koI nahIM pAye jAte / ataH yahI sambhava hai ki ve trilakSaNakadarthana ke hoM; kyoMki prathama to granthakA nAma hI yaha batAtA hai ki usameM trilakSaNakA kadarthanakhaNDana -- kiyA gayA hai / dUsare, pAtrasvAmIkI anya tIsarI Adi koI racanA nahIM sUnI jAtI, jisake ve kArikAdi sambhAvanAspada hote| tIsare, anantavIryakI carcAse mAlUma hotA hai ki usa samaya eka prAcAryaparamparA aisI bhI thI, jo 'anyathAnupapatti' vArttikako trilakSaNakadarthanakA batalAtI thI / cauthe, vAdirAjake' ullekha aura zravaNabelagolAkI malliSeNaprazastigata pAtra kezarI viSayaka prazaMsApadya' se bhI ukta vArtikAdi trilakSaNakadarthanake jAna par3ate haiM / yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki pAtrakezarI mAmake eka hI vidvAn jaina sAhityameM mAne jAte haiM aura jo dignAga (425 I0) ke uttaravartI evaM akalaGkake pUrvakAlIna haiM / akalaGkane ukta vArttikako nyAyavinizcaya (kA0 223 ke rUpameM ) meM diyA hai aura siddhivinizcayake 'hetulakSaNasiddhi' nAmake chaThaveM prastAvake ArambhameM use svAmI kA 'amalAlIDha' pada kahA hai / akalaGkadeva zAntarakSitake samakAlIna haiM / 1 dekho, nyAyavi0 vi0 / 2 " mahimA sa pAtrakezariguroH paraM bhavati yasya bhaktyAsIt / padmAvatI sahAyA trilakSaNakadarthanaM karttum // " | 3 zAntarakSitakA samaya 705 se 762 aura prakalaGkadevakA samaya 720 se 780 I0 mAnA jAtA hai / dekho, prakalaGkagra0 kI pra0 pR0 32 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA aura isalie yaha kahA jA sakatA hai pAtrasvAmIkI jo racanA (trilakSA kadarthana) zAntarakSitake sAmane rahI vaha akalaGkadevake bhI sAmane avara rahI hogii| ataH yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki bauddha vidvA zAntarakSitake lie jo ukta vAttikakA kartA nintirUpase pAtrasvAma vivakSita haiM vahI akalaGkadevako 'svAmI' padase abhipreta haiN| isali svAmI tathA 'anyathAnupapannatva' pada (vAttika) kA sahabhAva aura zAnti rakSitake suparicita ullekha isa bAtako mAnaneke lie hameM sahAyatA kara haiM ki upayukta pahalI kArikA pAtrasvAmIkI hI honI caahie| akalaba aura zAntarakSitake ullekhoMke bAda vidyAnandakA ullekha AtA hai / jisake dvArA unhoMne ukta vAttikako vAtrtikArakA batalAyA hai| yaha vAttikakAra rAjavAttikakAra akalaGkadeva mAlUma nahIM hote'; kyoMki ukta vAttika (kArikA) rAjavAttikameM nahIM hai, nyAyavinizcayameM hai| vidyAnandane rAjavAttikake padavAkyAdiko hI rAjavAttikakAra (tattvArthavAttikakAra) ke nAmase uddhata kiyA hai, nyAyavinizcaya Adike nhiiN| ataH vidyAnanda kA 'vAttikakAra' padase anyathAnupapatti' vAttikake kartA vAttikakArapAtrasvAmIhI abhipreta haiN| yadyapi vAttikakArase nyAyavinizcayakAra akalaGkadevakA grahaNa kiyA jA sakatA hai, kyoMki nyAyavinizcayameM vaha vArtika mUlarUpameM upalabdha hai, kintu vidyAnandane nyAyavinizcayake padavAkyAdiko 'nyAyavinizcaya' ke nAmase athavA 'taduktamakalaGkadevaiH' AdirUpase hI sarvatra uddhRta kiyA hai| ataH vAttikakArase pAtrasvAmI hI vidyAnandako vivakSita jAna par3ate haiN| yaha ho sakatA hai ki ve 'pAtrasvAmI' nAmakI apekSA vAttika aura vAttikakAra nAmase adhika paricita hoMge, para unakA abhiprAya use rAjavAttikakArake kahanekA to pratIta nahIM hotaa| 1 kucha vidvAn vAttikakArase rAjavAttikakArakA grahaNa karate haiN| dekho, nyAyakumu0 pra0 pra0 pR0 76 aura akalaGka0 Ti0 pR0 164 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aba anantavIrya aura prabhAcandra tathA vAdirAjake ullekha pAte haiM / mo ve mAnyatAbheda yA prAcAryaparamparAzrutiko lekara haiN| unheM na to mithyA jA sakatA hai aura na viruddha / ho sakatA hai ki pAtrasvAmIne apane deva sImandharasvAmIke smaraNapUrvaka aura padmAvatIdevIkI sahAyatAse mahattvapUrNa evaM viziSTa amalAlIDha-nirdoSapada (vAttika) kI racanA kI hogI aura isa tarahapara anantavIrya Adi prAcAryoMne kartRtva viSayaka apanI apanI paricitike anusAra ukta ullekha kiye haiN| yaha koI asambaddha, kAlpanika evaM abhinava bAta nahIM hai / digambara paraMparA meM hI nahIM zvetAmbara paramparA, vaidika aura bauddha sabhI bhAratIya paramparAoMmeM hai| samasta dvAdazAMga zruta, manaHparyaya Adi jJAna, vibhinna vibhUtiyAM maMtrasiddhi, granthasamApti, saGkaTanivRtti Adi kArya paramAtmasmaraNa, Atma-vizuddhi, tapovizeSa, devAdisAhAyya Adi yathocita kAraNoM se hote hue mAne gaye haiN| ataH aisI bAtoMke ullekhoMko binA parIkSAke ekadama andhabhakti yA kAlpanika nahIM kahA jA sktaa| zvetAmbara vidvAn mAnanIya paM0 sukhalAlajIkA yaha likhanA ki "isake (kArikAke) prabhAva ke kAyala atArkika bhaktoMne isakI pratiSThA managaDhanta DhaGgase bar3hAI / aura yahA~ taka vaha bar3hI ki khuda tarkagrantha lekhaka AcAryabhI usa kalpita DhaGgake zikAra bane. isa kArikAko sImandharasvAmIke mukha meM se andhabhakti ke kAraNa janma lenA par3A. 'isa kArikAke sambhavataH udbhAvaka pAtrasvAmI digambara paramparAke hI haiM; kyoMki bhaktapUrNa una managaDhanta kalpanAoMkI sRSTi kevala digambarIya paramparA takahI sImita hai|" (pramANamI0 bhA0 pR0 84) kevala apanI paramparAkA moha aura pakSagrAhitA ke atirikta kucha nahIM hai / unakI ina paMktiyoM aura vicAroMke sambandhameM vizeSa kara antima paMktimeM kucha likhA jA sakatA hai| isa saMkSipta sthAna para hameM unase yahI kahanA hai ki niSpakSa vicArake sthAna para eka vidvAnko niSpakSa vicAra hI prakaTa karanA caahie| dUsaroMko mramameM DAlanA evaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA evaM svayaM bhrAmaka pravRtti karanA ThIka nahIM hai| 21 hetu-bheda dArzanika paramparAmeM sarvaprathama kaNAdane' hetuke bhedoMko ginAyA hai| unhoMne hetuke pA~ca bheda pradarzita kiye haiN| kintu TIkAkAra prazastapAda unheM nidarzana mAtra mAnate haiM 'pA~ca hI haiM' aisA avadhAraNa nahIM btlaate| isase yaha pratIta hotA hai ki vaizeSika darzanameM hetuke pA~case bhI adhika bheda svIkRta kiye gaye haiN| nyAyadarzanake pravartaka gautamane aura sAMkhyakArikAkAra IzvarakRSNane pUrvavat, zeSavat tathA sAmAnyatodRSTa ye tIna bheda kahe haiM / mImAMsaka hetuke kitane bheda mAnate haiM, yaha mAlUma nahIM hoM sakA / bauddha darzanameM svabhAva, kArya aura anupalabdhi ye tIna bheda hetuke batalAye haiM / tathA anupalabdhike gyAraha bheda kiye haiN| inameM prathamake do hetuaoMko vidhisAdhaka aura antima anupalabdhi hetuko niSedhasAdhaka hI vaNita kiye haiN| jainadarzanake upalabdha sAhityameM hetuoMke bheda sabase pahale akalaGkadeva 1 "asyedaM kArya kAraNaM saMyogi virodhi samavAyi ceti laiGgikam / " -vaizeSi0 sU0 6-2-1 / 2 "zAstre kAryAdigrahaNaM nidarzanArthaM kRtaM nAvadhAraNArtham / kasmAt ? vyatirekadarzanAt / tadyathA-adhvaryurozrAvayan vyavahitasya hetuliGgam candrodayaH samudravRddheH kumudavikAzasya ca jalaprasAdo'gastyodayasyeti / evamAdi tatsarvamasyedamiti sambandhamAtravacanAt siddham |"-prshstpaa0 pR0 104 / 3 "atha tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTaM ca |"--nyaaysuu0 1-1-5 / 4 "trINyeva liGgAni" "anupalabdhiH svabhAvakArye ceti |"-nyaaybi0 pR0 35 / 5 "sA ca pryogbhedaadekaadshprkaaraa|"-nyaaybi0 pR0 47 / 6 "atra dvau vastusAdhanau" "ekaH pratiSedhahetuH"-nyAyabi0pR0 36 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ke pramANasaMgrahameM milate haiM / unhoMne sadbhAvasAdhaka 6 aura sadbhAvapratiSedhaka 3 isa taraha nau upalabdhiyoM tathA asadbhAvasAdhaka 6 anupalabdhiyoM kA varNana karake inake aura bhI avAntara bhedoMkA saMketa karake inhIM meM antarbhAva ho jAnekA nirdeza kiyA hai| sAtha hI unhoMne dharmakItike isa kathanakA ki 'svabhAva aura kAryahetu bhAvasAdhaka hI haiM tathA anupalabdhi hI abhAvasAdhaka hai' nirAsa karake upalabdhirUpa svabhAva aura kArya hetuko bhI abhAvasAdhaka siddha kiyA hai| akalaGkadeva ke isI mantavya ko lekara mANikyanandi', vidyAnanda tathA vAdidevasUrine upalabdhi aura anupalabdhirUpase samasta hetuaoMkA saMgraha karake donoMko vidhi aura niSedhasAdhaka batalAyA hai aura unake uttara bhedoMko parigaNita kiyA hai / prA0 dharmabhUSaNane bhI isI apanI pUrvaparamparA ke anusAra katipaya hetu-bhedoMkA varNana kiyA hai| nyAyadIpikA aura parIkSAmukha ke anusAra hetuoMke nimna bheda haiM: 1 "satpravRttinimittAni svasambandhopalabdhayaH / / tathA'sadvyavahArAya svabhAvAnupalabdhayaH / sadvRttipratiSedhAya tadviruddhopalabdhayaH ||"-prmaannsN0 kA0 26, 30 / tathA inakI svopajJavRtti dekheM / 2 "nAnupalabdhireva abhaavsaadhnii...|"-prmaannsN0 kA0 30 / 3 dekho, parIkSAmukha 3-57 se 3-63 takake sUtra / 4 dekho, pramANaparI0 pR0 72-74 / 5 dekho, pramANanayatattvAloka kA tRtIya pariccheda / 6 pramANaparIkSAnusAra hetubhedoM ko vahIM se jAnanA cAhie / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA [nyAyadIpikAke anusAra] vidhirUpa pratiSedharUpa ___2 1 / 2 vidhisAdhaka pratiSedhasAdhaka vidhisA0 pratiSedhasAdhaka kAryarUpa kAraNarUpa vizeSarUpa pUrvacara uttaracara sahacara =6+1+26 [ parIkSAmukhake anusAra ] 2 upalabdhi anupalabdhi viruddho0 aviruddho0 viruddhAnu0 aviruddhAnu0 / / / / / / / / / / vyA0 kArya kAra0 pUrva u0 saha0 / kArya kAraNa svabhAva / / / / / / vyApya kArya kAraNa pUrva u0 saha0 / / / / / / / svabhA.vyApa.kArya.kAraNa pUrvaca. uttara sahacara. =6+6+3+7=22 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 22. hetvAbhAsa naiyAyika' hetuke pA~ca rUpa mAnate haiM / ataH unhoMne eka eka rUpake abhAvameM pA~ca hetvAbhAsa mAne haiN| vaizeSika' aura bauddha hetuke tIna rUpa svIkAra karate haiN| isalie unhoMne tIna hetvAbhAsa mAne haiN| pakSadharmatvake abhAvase prasiddha, sapakSasattvake abhAvase viruddha aura vipakSAsatvake abhAvase sandigdha athavA anaikAntika ye tIna hetvAbhAsa varNita kiye haiN| sAMkhya bhI cUMki hetuko trairUpya mAnate haiN| ataH unhoMne bhI mukhyatayA tIna hI hetvAbhAsa svIkRta kiye haiN| prazastapAdane eka anadhyavasita nAmake cauthe hetvAbhAsakA bhI nirdeza kiyA hai jo nayA hI mAlUma hotA hai aura prazastapAdakA svopajJa hai kyoMki vaha na to nyAyadarzanake pA~ca hetvAbhAsoMmeM hai, na kaNAdakathita tIna hetvAbhAsoMmeM hai aura na unake pUrvavartI kisI sAMkhya yA bauddha vidvAnne batalAyA hai / hA~, dignAgane anaikAntika hetvAbhAsake bhedoMmeM eka viruddhAvyabhicArI jarUra batalAyA hai jisake nyAya 1 "savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamAtItakAlA hetvaabhaasaaH|"nyaaysuu0 1-2-4 / "hetoH paJca lakSaNAni pakSadharmatvAdIni uktAni / teSAmekaikApAye paMca hetvAbhAsA bhavanti / asiddha-viruddha-anaikAntika-kAlAtyayApadiSTa-prakaraNasamAH |"-nyaayklikaa pR0 14 / nyAyamaM0 pR0 101 / 2 "aprasiddho'napadezo'san sandigdhazcAnapadezaH |"-vaishe0 sU0 3-1-15 / "yadanumeyena sambaddhaM prasiddhaM ca tadanvite / tadabhAve ca nAstyeva talliGgamanumApakam // viparItamato yat syAdekena dvitayena vA viruddhAsiddhasandigdhamaliGga kAzyapo'bravIt ||"-prshst0 pR0 100 / 3 "asiddhAnaikAntikaviruddhA hetvAbhAsAH |"--nyaaypr0 pR0 3 / 4 "anye hetvAbhAsAH caturdaza asiddhAnakAntikaviruddhAdayaH |"--maatthrvR0 5 / 5 "etenAsiddhaviruddhasandigdhAnadhyavasitavacanAnAmanapadezatvasukta bhavati |"prshstpaa0 bhA0 pR0 116 / 6 dekho, nyAyapraveza pR0 3 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dApikA pravezagata varNana aura prazastapAdabhASyagata anadhyavasitake varNanakA prAzaya prAyaH eka hai aura svayaM jise prazastapAdane' asAdhAraNa kahakara anadhyavasita hetvAbhAsa athavA viruddha hetvAbhAsakA eka bheda batalAyA hai / kucha bhI ho, itanA avazya hai ki prazastapAdane vaizeSikadarzana sammata tIna hetvAbhAsoMke alAvA isa cauthe hetvAbhAsakI bhI kalpanA kI hai / ajJAta nAmake hetvAbhAsako bhI mAnanekA eka mata rahA hai| hama pahale kaha pAe haiM ki arcaTane naiyAyika aura mImAMsakoMke nAmase jJAtavya sahita SaDlakSaNa hetukA nirdeza kiyA hai| sambhava hai jJAtatvarUpake abhAvase ajJAtanAmakA hetvAbhAsa bhI unhIMke dvArA kalpita huA ho| akalaGkadevane isa hetvAbhAsakA ullekha karake asiddhameM antarbhAva kiyA hai| unake anugAmI mANikyanandi Adine bhI use asiddha hetvAbhAsarUpase udAhRta kiyA hai| jaina vidvAn hetukA kevala ekahI anyathAnupapannatva-anyathAnupapattirUpa mAnate haiM / ataH yathArthameM unakA hetvAbhAsa bhI eka hI honA cAhie / isa sambandhameM sUkSmaprajJa akalaGkadevane bar3I yogyatAse uttara diyA hai / ve kahate haiM ki vastutaH hetvAbhAsa eka hI hai aura vaha hai akiJcitkara athavA asiddha / viruddha, asiddha aura sandigdha ye usIke vistAra haiM / cUMki anyathAnupapattikA abhAva aneka prakArase hotA hai isalie hetvA 1 dekho, prazastapA0 bhA0 118, 116 / 2 "sAdhye'pi kRtakatvAdiH ajJAtaH sAdhanAbhAsaH / tadasiddhalakSaNena aparo hetvAbhAsaH, sarvatra sAdhyArthAsambhavAbhAvaniyamAsiddheH arthajJAnanivRttilakSaNatvAt |"-prmaannsN0 svo0 kA 44 / 3 parIkSAmu0 6-27,28 / 4 "sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannaM tato'pare / viruddhAsiddhasandigdhA akiJcitkaravistarAH |"-nyaayvi0 kA0 266 / "asiddhazcAkSuSatvAdi: zabdAnityatvasAdhane / anyathAsambhavAbhAvabhedAtsa bahudhA smRtaH viruddhA- . siddhasandigdhairakiJcitkaravistarai:-nyAyavi0 kA0 365, 366 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dApikA stAvanA varNana aura prazastapAdabhASyagata anamI aura svayaM jise prazastapAdane' asAmA sa athavA viruddha hetvAbhAsakA e:kte| avazya hai ki prazastapAdane vaitaraha ___ vA isa cauthe hetvAbhAsakI bhI katAra re bhI mAnanekA eka mata rahA hai' kalpanA ___ aura mImAMsakoMke nAmase jJAH tIna / sambhava hai jJAtatvarUpake ayapa rA kalpita huA ho| akaraH (pR. siddhameM antarbhAva kiyA hai. isako se prasiddha hetvAbhAsarUpase calA __ ekahI anyathAnupapannatva-a.ka' hetvAbhAsa bhI eka hI ne bar3I yogyatAse uka hI hai aura vaha hai ra sandigdha ye usIke prakArase hotA hai isa rI aura akiJcitkara ye cArabhI bheda ho sAmAnya aura zeSako usake bheda mAnakara sakate haiN| ataeva jo hetU trilakSaNAtmaka se rahita haiM ve saba akiJcitkara hetvAbhAsa katA hai ki akalaGkadevane pUrva se prasiddha isa kalpanA kahA~se kI hai ? kyoMki vaha na to ta tIna hetvAbhAsoMmeM hai aura na gautamasvIkRta gaddheya paM0 sukhalAlajIkA kahanA hai ki 'jayanta: (pR0 163) meM anyathAsiddhAparaparyAya aprayojaka vAsako mAnanekA pUrva pakSa kiyA hai jo vastutaH - calA AtA huA jAna par3atA hai| ataeva yaha va.aka yA anyathAsiddha mAnanevAle kisI pUrvavartI tArkika ho| akalaGkane akiMcitkara hetvAbhAsakI apane DhaGgase niHsandeha paNDitajIkI sambhAvanA aura samAdhAna donoM ha hai| jayantabhaTTane isa hetvAbhAsake sambandhameM kucha vistArausIvacAra kiyA hai| ve pahale to use vicAra karate karate dhnaabhaasH| tadarimANa gyamAsiddheH arthajJAna pramA parIkSAmu0 6-2 mA peddhasandigdhA pratiSThA "asiddhazcAkSuparasta radhA smRtaH vi mUla jAnupapannatvarahitA ye trilakSaNAH / kArakAn sarvAMstAn vayaM saGgirAmahe ||-nyaayvi0 kA0 gmANamI0 bhA0 Ti0 pR0 67 / 3 dekho, nyAyamaM0 pR0 lA(prameya prkrnn)| 4 "prAstA~ tahi SaSTha evAyaM hetvAbhAsaH Mi tAvadyathoktanayena nAznute eva na ca teSvantarbhavatIti balAt tiSThate / kathaM vibhAgasUtrAmiti ced, atikramiSyAma idaM sUtram, pAntaH suspaSTamapImamaprayojakaM hetvAbhAsamapahnavImahi na caivaM yukta sUtrAtikramo na vastvatikrama iti / xxx "tadenaM hetvAbhA'dvavarga eva nikssipaamH|" xxxathavA sarvahetvAbhAsAnuvRttamida , Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dopikA sAhasapUrvaka chaThavA~hI hetvAbhAsa mAna lete haiM aura yahA~ taka kaha dete hai| ki vibhAgasUtrakA ulaMghana hotA hai to hone do suspaSTa dRSTa aprayojaka (anyathAsiddha) hetvAbhAsakA apahnava nahIM kiyA jA sakatA hai aura na vastukA ulaMghana / kintu pIche use prasiddhavarga meM hI zAmila kara lete haiN| antameM 'athavA ke sAtha kahA hai ki anyathAsiddhatva (aprayojakatva) sabhI hetvabhAsavRtti sAmAnyarUpa hai, chaThavA~ hetvAbhAsa nhiiN| isI antima abhimatako nyAyakalikA (pR0 15) meM sthira rakhA hai / paNDitajIkI sambhAvanAse preraNA pAkara jaba maiMne 'anyathAsiddha'ko pUrvavartI tArkika granthoMmeM khojanA prArambha kiyA to mujhe udyotakarake nyAyavAttikameM anyathAsiddha hetvAbhAsa mila gayA jise udyotakarane asiddhake bhedoMmeM ginAyA hai| vastutaH anyathAsiddha ekaprakArakA aprayojaka yA akiMcitkara hetvAbhAsahI hai| jo hetu apane sAdhyako siddha na kara sake use anyathAsiddha athavA akiMcitkara kahanA caahie| bhalehI vaha tInoM athavA pA~coM rUpoMse yukta kyoM na ho| anyathAsiddhatva anyathAnupapannatvake abhAva-anyathAupapannatvase atirikta kucha nahIM hai / yahI vajaha hai ki akalaGkadevane sarvalakSaNasampanna hone para bhI anyathAnupapannatvarahita hetuoMko akiMcitkara hetvAbhAsakI saMjJA dI hai / ataeva jJAta hotA hai ki udyotakarake anyathAsiddhatvameM se hI akalaGkane akiMcitkara hetvAbhAsa kI kalpanA kI hai| prA0 mANikyanandine isakA cauthe hetvAbhAsake rUpameM varNana kiyA hai para ve use hetvAbhAsake manyathAsiddhatvaM nAma rUpamiti na SaSTho'yaM hetvAbhAsa: / --pR0 166 / 1 "aprayojakatvaM ca sarvahetvAbhAsAnAmanugataM rUpam / anityAH paramANavo mUrttatvAt iti sarvalakSaNasampanno'pyaprayojaka eva / " 2 "so'yamasiddhatva bhavati prajJApanIyadharmasamAnaH, AzrayAsiddhaH, anythaasiddhshceti|" -pR0 175 / 3 parIkSAmukha 6-21 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA lakSaNake vicAra samayameM hI hetvAbhAma mAnate haiM / vAdakAlameM nahIM / usa samaya to pakSameM doSa dikhA denese hI vyutpannaprayogako dUSita batalAte haiN| tAtparya yaha ki ve akiJcitkarako svatantra hetvAbhAsa mAnanemeM khAsa jora bhI nahIM dete / zvetAmbara vidvAnoMne asiddhAdi pUrvokta tIna hI hetvAbhAsa svIkRta kiye haiM, unhoMne akiMcitkarako nahIM maanaa| mANikyanandine akiMcitkarako hetvAbhAsa mAnanekI jo dRSTi batalAI hai usa dRSTise usakA mAnanA ucita hai| vAdidevasUri aura yazovijayane yadyapi akiMcitkarakA khaNDana kiyA hai para ve usa dRSTiko mere khyAlameM sojhala kara gaye haiN| anyathA ve usa dRSTise usake aucityako jarUra svIkAra karate / prA0 dharmabhUSaNane apane pUjya mANikyanandikA anusaraNa kiyA hai aura unake nirdezAnusAra akiMcitkarako cauthA hetvAbhAsa batAyA hai| isa taraha nyAyadIpikAmeM Aye hue kucha vizeSa viSayoMpara tulanAtmaka vivecana kiyA hai| merI icchA thI ki Agama, naya, saptabhaMgI, anekAnta Adi zeSa viSayoMpara bhI isI prakArakA kucha vicAra kiyA jAve para apanI zakti, sAdhana, samaya aura sthAnako dekhate hue use sthagita kara denA pdd'aa| 1 "lakSaNa evAsau doSo vyutpanna prayogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt / " -parIkSA0 6-38 / 2 nyAyAva0 kA0 23, pramANanaya0 6-47 / 3 syAdvAdaratnA0 pR0 1230 / 4 jainatarkabhA0 pR0 18 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA nyAyadIpikA meM ullikhita grantha aura granthakAra prA0 dharmabhUSaNane apanI prastuta racanAmeM aneka grantha aura granthakAroMkA ullekha kiyA hai tathA unake kathanase apane pratipAdya viSayako puSTa evaM pramANita kiyA hai| ataH yaha upayukta jAna par3atA hai ki una granthoM aura granthakAroMkA yahA~ kucha paricaya de diyA jAya / prathamataH nyAyadIpikAmeM ullikhita hue nimna jainetara grantha aura granthakAroMkA paricaya diyA jAtA hai : (ka) grantha-1 nyAyavindu / (kha) granthakAra-1 dignAga, 2 zAlikAnAtha, 3 udayana aura 4 vAmana / nyAyavindu-yaha bauddha vidvAn dharmakIttikA racA huA bauddha-nyAyakA prasiddha grantha hai| isameM tIna pariccheda haiN| prathama paricchedameM pramANasAmAnyalakSaNakA nirdeza, usake pratyakSa aura anumAna ina do bhedoMkA svIkAra evaM unake lakSaNa, pratyakSake bhedoM AdikA varNana kiyA gayA hai| dvitIya-paricchedameM anumAnake svArtha, parArtha bheda, svArthakA lakSaNa, hetukA rUpya lakSaNa aura usake svabhAva, kArya tathA anupalabdhi ina tIna bhedoM AdikA kathana kiyA hai| aura tIsare paricchedameM parArtha anumAna hetvAbhAsa, dRSTAnta, dRSTAntAbhAsa AdikA nirUpaNa kiyA gayA hai| nyAyadIpikA pR0 10para isa granthake nAmollekha pUrvaka do vAkyoM aura pR0 25 para isake 'kalpanApoDhamabhrAntam'pratyakSalakSaNakI samAlocanA kI gaI hai| pratyakSake isa lakSaNameM jo 'abhrAnta' pada nihita hai vaha khuda dharmakItikA hI diyA huA hai| isake pahale bauddhaparamparAmeM 'kalpanApoDha' mAtra pratyakSakA lakSaNa svIkRta thaa| dharmakItti bauddha darzanake unnAyaka yugapradhAna the| inakA astitva samaya IsAkI sAtavIM zatAbdi (635 I0) mAnA jAtA hai| ye nAlandA vizvavidyAlayake AcArya dharmapAlake ziSya Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJastAvanA kAtyAyavinduke atirikta pramANavAttika, vAdanyAya, hetuvindu, santAnA siddhi, pramANavinazcaya aura sambandhaparIkSA Adi inake banAe hue para haiM / abhinava dharmabhUSaNa nyAyavindu Adike acche abhyAsI the / 1. dignAga-ye bauddha sampradAyake pramukha tArkika vidvAnoMmeM se haiM / inheM tyAyakA pratiSThApaka honekA zreya prApta hai, kyoMki adhikAMzataH bauddhamAyake siddhAntoM kI nIMva inhoMne DAlI thii| inhoMne nyAya, vaizeSika aura mImAMsA Adi darzanoMke mantavyoMkI AlocanAsvarUpa aura svatantrarUpa aneka prakaraNa grantha race haiM / nyAyapraveza, pramANasamuccaya, pramANasamuccayayatti, hetucakraDamarU, pAlambanaparIkSA aura trikAlaparIkSA Adi graMtha inake mAne jAte haiN| inameM nyAyapraveza aura pramANasamuccaya mudritabhI ho cuke| 1 udyotakara (600 I0) ne nyAyavA0 pR0 128, 168 para detavAttika aura hetvAbhAsavArtika nAmake do granthoMkA ullekha kiyA hai, jo sambhavataH dignAgake hI honA cAhie, kyoMki vAcaspati mizrake tAtparyaTIkA (pR0 286) gata saMdarbhako dhyAnase par3hanese vaisA pratIta hotA hai| nyAyavA0 bhUmikA pR0 141, 142 para inako kisI bauddha vidvAnke prakaTa bhI kiye haiN| udyotakarake pahale bauddha paramparAmeM sabase adhika prasiddha prabala aura aneka granthoMkA racanAkAra dignAga hI huA hai jisakA jyAyavAttika meM jagaha jagaha kadarthana kiyA gayA hai / ina granthoMke sambandhameM maiMne mAnanIya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryase daryApta kiyA thaa| unhoMne mujhe likhA hai-'dignAgake pramANasamuccayake anumAnaparicchedake hI ve zloka hone cAhie jise udyotakara hetuvAttika yA hetvAbhAsavAttika kahate haiN| svatantra grantha nahIM mAlUma hote yahI "hatostriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH" isa kArikAkI svavRtti TIkAmeM karNakagomine likhA hai-"varNitaH prAcAryadignAgena pramANasamuccayAdiSu" / sambhava hai isameM Adi zabdase hetucakraDamarUkA nirdeza ho|' parantu udyotakarane jo isa prakAra likhA hai- "evaM viruddha vizeSaNaviruddhavizeSyAzca Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA hai| nyAya-pravezapara to jainAcArya haribhadrasUrikI 'nyAyapravezavRtti TIkA hai aura isa vRttipara bhI jainAcArya pArzvadeva kRta 'nyAyapraveza paMjikA nAmakI vyAkhyA hai| dignAgakA samaya IsAkI cauthI aur| zatAbdI (345-425I0 ) ke lagabhaga hai / prA0 dharmabhUSaNane nyAyadaM pR0 116 para inakA nAmollekha karake 'na yAti' ityAdi eka ka uddhRta kI hai, jo sambhavataH inhIMke kisI anupalabdha granthakI hoga draSTavyAH / eSAM tUdAharaNAni hetvAbhAsavAttike draSTavyAni svayaM mAni" (pR0 168) / isase to yaha mAlUma hotA hai ki yahA~ udya kisI 'hetvAbhAsavAttika' nAmaka graMthakA hI ullekha kara rahe hai 'viruddhavizeSaNaviruddhavizeSyo' ke udAharaNa pradarzita kiye haiM aura jinheM dekhanekA yahA~ saMketamAtra kiyA hai / 'hetvAbhAsavAttike' padare kArikA yA zloka pratIta nahIM hotaa| yadi koI kArikA yA hotA to use uddhRta bhI kiyA jA sakatA thA / ataH 'hetvAbhAsava nAmakA koI grantha rahA ho, aisA ukta ullekhase sApha mAlUma hota isI taraha udyotakarake nimna ullekhase 'hetuvAttika granthake meM kI sambhAvanA hotI hai-"yadyapi hetuvAttikaM bruvANenoktam-sA sambhave SaTpratiSedhAdekadvipadaparyudAsena vilakSaNo heturiti / etadapya ......' (pR0 128) yahA~ hetuvAttikakArake jina zabdoMko uddhRta hai ve gadya meM haiN| zloka yA kArikArUpa nahIM haiN| ataH sambhava nyAyapravezakI taraha 'hetuvAttika gadyAtmaka svatantra racanA ho aura i karNakagomine Adi zabdase saMketa bhI kiyA ho / yaha bhI sambhava pramANasamuccayake anumAnaparicchedakI svopajJa vRttike ukta padavA hoN| aura unakI mUla kArikAoMko hetvAbhAsavAttika evaM hetuva kahakara ullekha kiyA ho / phira bhI jabataka 'hetucakraDamarU' aura / samuccayakA anumAnapariccheda sAmane nahIM AtA aura dUsare puSTa nahIM milate tabataka nizcayapUrvaka abhI kucha nahIM kahA jA sakatA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 6ha 2. zAlikAnAtha - ye prabhAkaramatAnuyAyI mImAMsaka dArzanika vidvAnoMmeM eka prasiddha vidvAn ho gaye haiM / inhoMne prabhAkara guruke siddhAsloMkA bar3e joroMke sAtha pracAra aura prasAra kiyA hai / una (prabhAkara) ke bRhatI nAmake TIkA granthapara, jo prasiddha mImAMsaka zavarasvAmIke zAvarabhASyakI vyAkhyA hai, inhoMne 'RjuvimalA' nAmakI paMjikA likhI hai / prabhAkarake siddhAntoM kA vivaraNa karanevAlA inakA 'prakaraNapaMjikA nAmakA vRhad grantha bhI hai / ye IsAkI AThavIM zatAbdIke vidvAn mAne jAte nyAyadIpikAkArane pR0 16 para inake nAmake sAtha 'prakaraNapaMjikA' ke kucha vAkya uddhRta kiye haiM / 3. udayana -- ye nyAyadarzanake pratiSThita AcAryoMmeM haiM / naiyAyika paramparAmeM ye 'AcArya' ke nAmase vizeSa ullikhita haiM / jo sthAna bauddhadarzana meM dharmakItti aura jainadarzana meM vidyAnandasvAmIko prApta hai vahI sthAna nyAyadarzanameM udayanAcAryakA hai / ye zAstrArthI aura pratibhAzAlI vidvAn the| nyAyakusumAMjalI, zrAtmatattvaviveka, lakSaNAvalI, prazastapAdabhASyakI TIkA kiraNAvalI aura vAcaspati mizrakI nyAyavArtikatAtparyaTIkApara likhI gaI tAtparyaparizuddhi TIkA, nyAyapariziSTa nAmakI nyAyasUtravRtti yadi inake banAye hue grantha haiM / inhoMne apanI lakSaNAvalI' zaka sambat 606 (984 I0 ) meM samApta kI hai / ataH inakA astitvakAla dazavIM zatAbdI hai / nyAyadIpikA ( pR0 21 ) meM inake nAmollekha ke sAtha 'nyAyakusumAMjali' ( 4-6 ) ke 'tanme pramANaM zivaH' vAkyako uddhRta kiyA gayA hai| aura udayanAcAryako 'yogAgrasara' likhA haiM / zrabhinava dharmabhUSaNa inake nyAyakusumAMjali, kiraNAvalI Adi granthoMke acche adhyetA the / nyAyadI0 pR0 110 para kiraNAvalI ( pR0 297, 300,301) gata 1 " tarkAmbarAGkapramiteSvatIteSu zakAntataH / varSeSvadayanazcakre subodhAM lakSaNAvalIm // " - lakSaNA0 pR0 13, 14 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA nirupAdhika sambandharUpa vyAptikA bhI khaNDana kiyA gayA hai| yaha kiraNAvalI aura nyAyadIpikAgata lakSaNameM kucha zabdabheda hai| para dona kI racanAko dekhate hue bhinna granthakArakI racanA pratIta nahIM hote pratyuta kiraNAvalIkArakI hI vaha racanA spaSTataH jAna par3atI hai| dUsa bAta yaha hai, ki anaupAdhika sambandhako vyApti mAnanA udayanAcArya mata mAnA gayA hai| vaizeSikadarzanasUtropaskAra (pR0 60) meM 'nApyanI dhika: sambandhaH' zabdoMke sAtha pahile pUrva pakSa meM anaupAdhikarUpa vyAni lakSaNakI AlocanA karake bAdameM use hI siddhAntamata sthApita kiyaa| yahA~ 'nApyanaupAdhika:' para TippaNa dete hue TippaNakArane 'prAcAryA dUSayannAha' likhakara use AcArya (udayanAcArya) kA mata prakaTa kiyA maiM pahale kaha AyA hU~ ki udayana AcAryake nAmase bhI ullekhita jAte haiM / isase spaSTa mAlUma hotA hai ki anaupAdhika-nirupA sambandhako vyApti mAnanA udayanAcAryakA siddhAnta haiM aura usIkI nyA dIpikAkArane AlocanA kI hai| upaskAra aura kiraNAvalIgata vyA tathA upAdhike lakSaNasambandhI saMdarbha bhI zabdazaH eka haiM, jisase TiNA kArake abhipreta 'AcArya' padase udayanAcArya hI spaSTa jJAta hote / / yadyapi prazastapAdabhASyakI vyomavatI TIkAke racayitA vyomazivAcArya / prAcArya kahe jAte haiM, parantu unhoMne vyAptikA ukta lakSaNa svIkAra kiyaa| balki unhoMne sahacarita sambandha athavA svAbhAvika sambandhaH vyApti mAnanekI aorahI saMketa kiyA hai| vAcaspati mizrane bhI anau dhika sambandhako vyApti na kahakara svAbhAvika sambandhako vyAA kahA hai| 4. vAmana--inakA vizeSa paricaya yatheSTa prayatna karanepara bhI mAsa nahIM ho skaa| nyAyadIpikAke dvArA uddhRta kiye gae vAkyapara 1 dekho, byomavatI TIkA pR0 563, 578 / dekho nyAyavAti tAtparyaTIkA pR0 165, 345 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 71 itanA jarUra mAlUma ho jAtA hai ki ve acche granthakAra aura prabhAvaka vidvAn hue haiM / nyAyadIpikA pU0 124 para inake nAmake ullekhapUrvaka inake kisI granthakA 'na zAstramasaddravyeSvarthavat' vAkya uddhRta kiyA gayA hai / aba jaina grantha aura granthakAroMkA saMkSipta paricaya diyA jAtA hai / dharmabhUSaNane nimna jaina grantha aura granthakAroMkA ullekha kiyA hai / (ka) grantha - 1 tattvArthasUtra, 2 prAptamImAMsA, 3 mahAbhASya, 4 jainendravyAkaraNa, 5 zrAptamImAMsAvivaraNa 6 rAjavAtika aura rAjavAtikabhASya, 7 nyAyavinizcaya, 8 parIkSA - mukha, 6 tattvArthazlokavAttika tathA bhASya, 10 pramANa parIkSA, 11 patra - parIkSA, 12 prameyakamalamArttaNDa aura 13 pramANanirNaya / (kha) granthakAra - 1 svAmIsamantabhadra, 2 prakalaGkadeva, 3 kumAranandi, 4 mANikyanandi aura 5 syAdvAdavidyApati ( vAdirAja ) / 1. tattvArtha sUtra - yaha AcArya umAsvAti athavA umAsvAmIkI amara racanA hai| jo thor3ese pAThabhedake sAtha jainaparamparAke donoM hI digambara aura zvetAmbara sampradAyoMmeM samAnarUpase mAnya haiM aura donoM hI sampradAyoMke vidvAnoMne isapara aneka bar3I bar3I TIkAe~ likhI haiM / unameM grA0 pUjyapAdakI tatvArthavRtti ( sarvArthasiddhi ), akalaMkadevakA tatvArthavArtika, vidyAnandakA tatvArthazlokavArttika, zrutasAgarasUrikI tatvArthavRtti aura zvetAmbara papamparAmeM prasiddha tatvArthabhAsa ye pA~ca TIkAe~ to tatvArthasUtra kI vizAla, viziSTa aura mahatvapUrNa vyAkhyAe~ haiM / prAcArya mahodaya ne isa choTIsI dazAdhyAyAtmaka anUThI kRtimeM samasta jaina tatvajJAnako saMkSepameM 'gAgarameM sAgara kI taraha bharakara apane vizAla aura sUkSma jJAnabhaNDArakA paricaya diyA hai / yahI kAraNa hai ki jaina paramparAmeM tattvArthasUtrakA bahuta bar3A mahattva hai aura usakA vahI sthAna hai jo hindUsampradAya meM gItAkA hai / isa grantharatnake racayitA prA0 umAsvAti vikramakI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA pahalI zatAbdIke vidvAn haiM / nyAyadIpikAkArane tattvArthasUtrake aneka sUtroMko nyAyadI0 (pR0 4,34,36,38,113,122) meM bar3I zraddhAke sAtha ullekhita kiyA hai aura use mahAzAstra taka bhI kahA hai, jo upayukta hI hai| itanA hI nahIM, nyAyadIpikAkI bhavya imArata bhI isI pratiSThita tattvArthasUtrake 'pramANanayairadhigamaH' sUtrakA prAzaya lekara nirmita kI gaI hai| prAptamImAMsA-svAmI samantabhadrakI upalabdhi kRtiyoMmeM yaha sabase pradhAna aura asAdhAraNa kRti hai / ise 'devAgamastotra bhI kahate haiM / isameM daza pariccheda aura 114 padya (kArikAe~) haiN| isameM prApta (sarvajJa) kI mImAMsA-parIkSA kI gaI hai| jaisA ki usake nAmase hI prakaTa hai| arthAt isameM syAdvAdanAyaka jaina tIrthakarako sarvajJa siddha karake unake syAdvAda (anekAnta) siddhAntakI sayuktika suvyavasthA kI hai aura syAdvAdavidveSI ekAntavAdiyoMmeM prAptAbhAsatva (asAvazya) batalAkara unake ekAnta siddhAntoMkI bahuta hI sundara yuktiyoMke sAtha AlocanA kI hai| jainadarzanake AdhArabhUta stambha granthoMmeM prAptamImAMsA pahalA grantha hai| isake Upara bhaTTa akalaGkadevane 'aSTazatI' vivaraNa (bhASya), prA0 vidyAnandane 'aSTasahasrI' (AptamImAMsAlaMkAra yA devagamAlaMkAra) aura vasunandine 'devAgamavRtti' TIkAe~ likhI haiN| ye tInoM TIkAeM upalabdha bhI haiN| paNDita jayacandajIkRta inakI eka TIkA hindI bhASAmeM bhI hai| zrImAn paM0 jugalakizorajI mukhtArane isakI do aura anupalabdha TIkAoM kI sambhAvanA kI hai| eka to vaha jisakA saMketa prA0 vidyAnandane aSTasahasrIke antameM 'atra zAstraparisamAptau kecididaM maMgalavacanamanutanyate' isa vAkyameM Ae hue 'kecit' zabdake dvArA kiyA hai| aura 1 dekho, svAmIsamantabhadra / zvetAmbara vidvAn zrImAn paM0 sukhalAlajI inheM bhASyako svopajJa mAnaneke kAraNa vikamakI tIsarIse pA~cavIM zatAbdIkA anumAnita karate haiM / dekho, jJAnabinduko prastAvanA / 1 svAmIsamantabhadra pR0 166, 200 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dUsarI 'devAgamapadyavArttikAlaMkAra'hai, jisakI sambhAvanA yuktyanuzAsanaTIkA (pR0 64) ke 'iti devAgamapadyavAttikAlaMkAre nirUpitaprAyam / ' isa vAkya meM par3e hue 'devAgamapadyavAttikAlaMkAre' padase kI hai| parantu pahalI TIkAke honekI sUcanA to kucha ThIka mAlUma hotI hai, kyoMki A0 vidyAnanda bhI usakA saMketa karate haiN| lekina pichalI TIkAke sadbhAvakA koI AdhAra yA ullekha aba taka prApta nahIM huA / vAstavameM bAta yaha hai ki prA0 vidyAnanda 'devAgamapadya vArtikAlaMkAre' padake dvArA apanI pUrvaracita do prasiddha TIkAoM-devAgamAlaMkAra (aSTasahasrI aura padyavArtikAlaMkAra (zlokavArtikAlaMkAra) kA ullekha karate haiM aura unake dekhanekI preraNA karate haiM / padya kA artha zloka prasiddha hI hai aura alaMkAra zabdakA prayoga donoMke sAtha rahanese samasyanta eka vacanakA prayoga bhI asaMgata nahIM hai| ataH 'devAgamapadyavArtikAlaMkAra' nAmakI koI AptamImAMsAkI TIkA rahI hai, yaha vinA puSTa pramANoMke nahIM kahA jA sktaa| prA0 abhinava dharmabhUSaNane AptamImAMsAkI aneka kArikAe~ prastuta nyAyadIpikAmeM bar3I kRtajJatAke sAtha uddhRta kI hai| 1. mahAbhASya-granthakArane nyAyadIpikA pR0 41 para nimna zabdoMke sAtha mahAbhASyakA ullekha kiyA hai : 'taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve-' 1 parantu Aja yaha grantha upalabdha jaina sAhityameM nahIM hai / ataH vicAraNIya hai ki isa nAmakA koI graMtha hai yA nahIM? yadi hai to usakI upalabdhi AdikA paricaya denA caahie| aura yadi nahIM haiM to A0 dharma bhUSaNane kisa AdhArapara usakA ullekha kiyA hai? isa sambandhameM apanI aorase kucha vicAra karaneke pahale maiM kaha dUM ki isa granthake astitva viSayameM jitanA adhika UhApohake sAtha sUkSma vicAra aura anusandhAna mukhtArasA0 ne kiyA hai utanA zAyada hI abataka dUsare vidvAnne kiyA ho| unhoMne 1 dekho, svAmIsamantabhadra pa0 212 se 243 taka / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAya-dIpikA apane 'svAmIsamantabhadra' grantha ke 31 pejoMmeM aneka pahaluoMse cintana kiyA hai aura ve isa niSkarSapara pahu~ce haiM ki svAmIsamantabhadra racita mahAbhASya nAmakA koI grantha rahA jarUra hai para usake honeke ullekha aba taka terahavIM zatAbdIke pahaleke nahIM milate haiN| jo milate haiM ve 13vIM, 14vIM aura 15vIM zatAbdIke haiN| ataH isake lie prAcIna sAhityako TaTolanA caahie| merI vicAraNA kisI grantha yA granthakArake astitvako siddha karaneke lie adhikAzataH nimna sAdhana apekSita hote haiM : (1) granthoMke ullekh| (2) zilAlekhAdikake ullekha / / (3) jnshruti-prmpraa| 1. jahA~ taka mahAbhASyake granthollekhoMkI bAta hai aura ve aba taka jitane upalabdha ho sake haiM unheM mukhtArasA0ne prastuta kiye hI haiN| hA~, eka nayA granthollekha hameM aura upalabdha huA hai / vaha abhayacandrasUrikI syAdvAdabhUSaNanAmaka laghIyastrayatAtparyavRttikA hai, jo isa prakAra hai : "parIkSitaM viracitaM svAmisamantabhadrAdyaiH suuribhiH| kathaM nyakSeNa vistareNa / kva anyatra tattvArtha mahAbhASyAdau..."-laghI0 tA0 1067 / ye abhayacandrasUri tathA 'gommaTasAra' kI mandaprabodhikA TIkA aura prakriyAsaMgraha (vyAkaraNaviSayaka TIkAgrantha) ke kartA abhayacandrasUri yadi eka haiM aura jinheM DA0 e0 ena0 upAdhye' tathA mukhtArasA02 IsAkI 13vIM aura vi0kI14vIM zatAbdIkA vidvAn sthira karate haiM to unake isa 1 dekho, anekAnta varSa 4 kiraNa 1 pR0 116 / 2 dekho, svAmIsamantabhadra pR0 224 kA phuTanoTa / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ullekha se mahAbhASyake viSayameM koI vizeSa prakAza nahIM pdd'taa| prathama to yaha, ki yaha ullekha mukhtArasA0 ke pradarzita ullekhoM ke samasAmayika hai, usakA zRGkhalAbaddha pUrvAdhAra abhI prApta nahIM hai jo svAmIsamantabhadrake samaya taka pahu~cAye / dUsare yaha, ki abhayacandrasUri isa ullekhake viSayameM abhrAnta pratIta nahIM hote / kAraNa, ve akalaGkadevakI laghIyastra yagata jisa kArikAke 'anyatra' padakA 'svAmIsamantabhadrAdisUri' zabdakA adhyAhAra karake 'tattvArthamahAbhASya' vyAkhyAna karate haiM vaha sUkSma samIkSaNa karane para akalaGkadevako abhipreta mAlUma nahIM hotA / bAta yaha hai ki akalaGkadeva vahA~ 'anyatra' padake dvArA kAlAdilakSaNako jAnaneke liye apane pUrvaracita tattvArtha rAjavAttikabhASyakI sUcanA karate jAna par3ate haiM, jahAM (rAjavArtika 4-42) unhoMne svayaM kAlAdi AThakA vistArase vicAra kiyA hai / yadyapi prakriyAsaMgrahameM bhI abhayacandra sUri ne sAmantabhadrI mahAbhASyakA ullekha kiyA hai aura isa taraha unake ye do ullekha ho jAte haiN| parantu inakA pUrvAdhAra kyA hai? so kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| ataH prAcIna sAhitya parase isakA anusandhAna karanekI abhI bhI AvazkatA banI huI hai| 2. abataka jitane bhI zilAlekhoM AdikA saMgraha kiyA gayA hai unameM mahAbhASya yA tattvArthamahAbhASyakA ullekhavAlA koI zilAlekhAdi upalabdha nahIM hai / jisase isa graMthake astitva viSayameM kucha sahAyatA mila sake / tattvArthasUtrake to zilAlekha milate bhI haiM para usake mahAbhASyakA koI zilAlekha nahIM miltaa| 3.janazruti-paramparA jarUra aisI calI A rahI hai ki svAmI samantabhadrane tatvArthasUtrapara 'gandhahasti' nAmakA bhASya likhA hai jise mahAbhASya aura 1 abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sakalArthavedI / sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipuGgavena ||--shi0 108 / zrImAnumAsvAtirayaM yatIzastatvArthasUtraM prakaTIcakAra / yanmuktimArgAcaraNodyatAnAM pAtheyamarthya bhavati prajAnAm ||-shi0105 (254) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA tattvArthabhASya yA tattvArthamahAbhASya bhI kahA jAtA hai aura AtmamImAMsA usakA pahalA prakaraNa hai| parantu janazrutikA puSTa aura purAnA koI aAdhAra nahIM hai / mAlUma hotA hai ki isake kAraNa pichale graMthollekha hI hai abhI gata 31 aktUbara (san 1904) meM kalakattA meM hue vIrazAsanamahotsavapara zrI saMskaraNa seThI mile / unhoMne kahA ki gandhahasti mahAbhASya eka jagaha surakSita hai aura vaha mila sakatA hai / unakI isa bAtako sunakara hameM bar3I prasannatA huI aura preraNA kI ki usakI upalabdhi AdikI pUrI koziza karake usakI sUcanA hameM deN| isa kArya meM honevAle vyayake bhArako uThAne ke liye vIrasevA mandira, sarasAvA prastuta hai / parantu unhoMne Aja taka koI sUcanA nahIM kii| isa taraha janazrutikA AdhArabhUta puSTa pramANa nahIM milanese mahAbhASyakA astitva saMdigdha koTimeM Aja bhI sthita hai| prA0 abhinava dharmabhUSaNake sAmane abhayacandra sUrike uparyukta ullekha rahe haiM aura unhIMke AdhArapara unhoMne nyAyadIpikAmeM svAmisamantabhadrakRta mahAbhASyakA ullekha kiyA jAna par3atA hai / unheM yadi isa granthakI prApti huI hotI to ve usake bhI kisI vAkyAdiko jarUra udhdRta karate aura apane viSayako usase jyAdA pramANita karate / ataH yaha nizcayarUpase kahA jA sakatA hai ki prAcArya dharmabhUSaNa yatikA ullekha mahAbhASyakI prAptihAlatakA mAlUma nahI hotaa| kevala janazrutike AdhAra aura usake bhI AdhArabhUta pUrvavartI grantholekhoMparase kiyA gayA jAna par3atA hai| __4. jainendrabyAkaraNa-yaha AcArya pUjyapAdakA, jinake dUsare nAma devanandi aura jinendrabuddhi, prasiddha aura mahatvapUrNa vyAkaraNagrantha 1 "yo devanandiprathamAbhidhAno buddhyA mahatyA sa jinendrbuddhiH|| zrIpUjyapAdo'jani devatAbhiryatpUjitaM pAdayugaM yadIyam / / " zravaNa zi0 naM0 40 (gha4) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai / zrImAm paM0 nAthUrAmajI premIke zabdoMmeM yaha 'pahalA jaina vyAkaraNa' hai / isa graMthakI jainaparamparAmeM bahuta pratiSThA rahI hai| bhaTTAkalaGkadeva Adi aneka bar3e bar3e prAcAryoMne apane granthoMmeM isake sUtroMkA bahuta upayoga kiyA hai / mahAkavi dhanaMjaya ( nAmamAlAke kartA ) ne to ise 'apazcima ratna' (vejor3a ratna) kahA hai / isa granthapara aneka TIkAe~ likhI gaI haiN| isa samaya kevala nimna cAra TIkAe~ upalabdha haiM :-1abhayanandikRta mahAvRtti, 2 prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskara, 3 Arya zrutikIrtikRta paMcavastu prakriyA aura 4 paM0 mahAcandrakRta laghujainendra / isa graMtha ke kartA A0 pUjyapAdakA samaya IsAkI pA~cavI aura vikramakI chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai / jainendravyAkaraNake atirikta inakI racI huI-1 tattvArthavRtti (sarvArthasiddhi), 2 samAdhitantra, 3 iSTopadeza, 4 aura dazabhakti (saMskRta) ye kRtiyA~ upalabdha haiN| sArasaMgraha, zabdAvatAranyAsa, jainendranyAsa aura vaidyakakA koI graMtha ye anupalabdha racanAe~, hai jinake granthoM, zilAlekhoM AdimeM ullekha milate haiM / abhinava dharmabhUSaNane nyAyadIpikA pR0 11 para isa graMthake nAmollekhake binA aura pR0 13 para nAmollekha karake do sUtra uddhRta kiye haiN| prAptamImAMsAvivaraNa-graMthakArane nyAyadIpikA pR0 115 para isa kA nAmollekha kiyA hai aura use zrImadAcAryapAdakA batalAkara usameM kapilAdikoMkI AptAbhAsatAko vistArase jAnanekI preraNA kI hai| yaha AptamImAMsAvivaraNa prAptamImAMsApara likhIgaI akalaGkadevakI 'aSTazatI' nAmaka vivRtti aura AcArya vidyAnandaracita AptamImAMsAlaMkRti-'aSTa 2 isa grantha aura granthakArake vizeSa paricayake liye 'jaina sAhitya aura itihAsake devanandi aura unakA jainendravyAkaraNa' nibandha aura sama dhitantrakI prastAvanA dekheM / 3 "pramANAmakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNaM / dhanajayakave kAvyaM ratnatrayamapazcimam / "-nAmamAlA / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA sahastrIko chor3akara koI dUsarA grantha nahIM hai aura na akalaGkadeva tathA vidyAnandake sivAya koI 'zrImadAcAryapAda' nAmake AcArya hI haiM / vasunandi ne bhI yadyapi 'prAptamImAMsA' para devAgamavRtti' TIkA likhI hai parantu vaha AptamImAMsAkI kArikAroMkA zabdAnusArI arthasphoTa hI karatI haiMusameM kapilAdikoMkI AptAbhAsatAkA vistArase varNana nahIM hai| ataH nyAyadIpikAkArako 'prAptamImAMsAvivaraNa se aSTazatI aura aSTasahastrI vivakSita haiN| ye donoM dArzanika TIkAkRtiyA~ bahuta hI mahatvapUrNa aura gUDha haiM / aSTazatI to itanI durUha aura jaTila hai ki binA aSTasahastrIke usake marmako samajhanA bahuta muzkila hai| jainadarzanasAhityameM hI nahIM, samagra bhAratIya darzanasAhityameM inakI jor3akA prAyaH biralA hI koI svatantra grantha yA TIkAgrantha ho / rAjavattika aura bhASya-gautamake nyAyasUtrapara prasiddha naiyAyika udyotakarake 'nyAyakAttika' kI taraha prA0 umAsvAti viracita tatvArthasUtrapara akalaGkadevane gadyAtmaka 'tatvArthavAttika' nAmaka TIkA likhI hai| jo rAjavattikake nAmase bhI vyavahRta hotI hai| aura usake vAttikoMpara udyotakarakI hI taraha svayaM akalaGkadevakA racAgayA bhASya hai jo 'tatvArthavAttikabhASya yA 'rAjavAttikabhASya' bhI kahA jAtA hai| yaha bhASya rAjavAttikake pratyeka vAtikakA vizada vyAkhyAna hai| isakIbhASA bar3I sarala aura prasanna hai jabaki pratyeka vAttika atyanta gambhIra aura durUha hai| ekahI jagaha akalaMkadevakI isa cetazcamatkArI pratibhAkI vividhatAko pAkara sahRdaya pAThaka sAzcarya Anandavibhora ho uThatA hai aura zraddhAse usakA mastaka nata hojAtA hai / akalaMkadevane apanA yaha rAjavAttika A0 pUjyapAdakI sarvArthasiddhiko AdhAra banAkara likhA hai jo tattvArthasUtrakI samagra TIkAoM meM pahalI TIkA hai unhoMne usake arthagauravapUrNa prAyaH pratyeka vAkyako rAjavAttikakA vArtika banAyA hai| phirabhI rAjavAttikameM sarvArthasiddha se kuchabhI punarukti evaM nirarthakatA mAlUma nahIM hotii| rAjavAttikakI yaha vizeSatA hai Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vaha pratyeka viSayakI antima vyavasthA anekAntakA Azraya lekara krtaahai| tattvArthasUtra kI samasta TIkAoMmeM rAjavAttika pradhAna TIkA hai / yA zrImAn paM0 sukhalAlajIke zabdoMmeM yoM kaha sakate haiM ki "rAjavAttika gadya, sarala aura vistRta honese tattvArthake saMpUrNa TIkA granthoMkI garaja akelA hI pUrI karatA hai|" vastutaH jainadarzanakA bahuvidha evaM prAmANika abhyAsa karaneke lie kevala rAjavAttikakA adhyayana paryApta hai / nyAyadIpikAkArane nyA0 dI0 pR031 aura 35 para rAjavAttikakA tathA pR06 aura 32 para unake bhASyakA judA judA nAmollekha karake kucha vAkya uddhRta kiye haiM / nyAyavinizcaya-yaha akalaGkadevakI upalabdha dArzanika kRtiyoMmeM anyatama kRti hai| isameM tIna prastAva (pariccheda) hai aura tInoM prastAvoMkI milAkara kula 480 kArikAe~ haiN| pahalA pratyakSa prastAva hai jisameM darzanAntarIya pratyakSalakSaNoMkI AlocanAke sAtha jainasammata pratyakSa-lakSaNakA nirUpaNa kiyA gayA hai aura prAsaMgika katipaya dUsare viSayoMkA bhI vivecana kiyA gayA hai| dUsare anumAna prastAvameM anumAnakA lakSaNa sAdhana, sAdhanAbhAsa, sAdhya, sAdhyAbhAsa Adi anumAnake parikarakA vivecana hai aura tIsare prastAvameM pravacanakA svarUpa AdikA viziSTa nizcaya kiyA gayA hai| isa taraha isa nyAyavinizcayameM jainanyAyakI rUparekhA bAMdhakara usakI prasthApanA kI gaI hai| yaha grantha bhI akalaGkadevake dUsare graMthoMkIhI taraha durbodha aura gambhIra hai / isapara prA0 syAdvAdavidyApati vAdirAjasUrikI nyAyavinizcayavivaraNa athavA nyAyavinizcayAlaMkAra nAmakI vaiduSyapUrNa vizAla TIkA hai / akalaGkadevakI bhI isapara svopajJa vivRtti honekI sambhAvanA kI jAtI hai, kyoMki laghIyastraya aura pramANasaMgrahapara bhI unakI svopajJa vivRttiyA~ haiN| tathA katipaya vaise ullekha bhI milate haiN| nyAyavinizcaya mUla akalaGkagranthatrayameM mudrita ho cukA hai| vAdirAja sUrikRta TIkA abhI amudrita hai| prA0 dharmabhUSaNane isa granthake nAmollekhake sAtha nyAyadIpikA pR0 24 para Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 nyAya-dIpikA isakI ardhakArikA aura pRSTha 70 eka pUrI kArikA uddhRta kI hai|| parIkSAmukha-yaha prAcArya mANikyanandikI asAdhAraNa aura apUrva kRti hai / tathA jainanyAyakA prathama sUtragrantha hai / yadyapi akalaGkadeva jainanyAyakI prasthApanA kara cuke the aura aneka mahatvapUrNa sphuTa prakaraNa bhI likha cuke the| paraMtu gautamake nyAyasUtra, dignAgake nyAyapraveza, nyAyamukha AdikI taraha jainanyAyako sUtrabaddha karanevAlA 'nyAyasUtra' grantha jainaparamparAmeM aba taka nahIM bana pAyA thaa| isa kamIkI pUttiko sarvaprathama prAmANikyanandine prastuta 'parIkSAmukha' likhakara kiyA / mANikyanandikI yaha akelI eka hI amara racanA hai jo bhAratIya nyAyasUtragranthoM meM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai / yaha apUrva grantha saMskRta bhASAmeM nibaddha hai / chaha paricchedoMmeM vibhakta hai aura isakI sUtrasaMkhyA saba milAkara 207 hai / sUtra bar3e sarala, sarasa tathA nape tule haiN| sAthameM gambhIra, talasparzI aura arthagauravako lie hue haiN| Adi aura anta meM do padya haiM / akalaMkadevake dvArA prasthApita jainanyAyako isameM bahuta hI sundara DhaMgase grathita kiyA gayA hai| laghu anantavIryane to ise akalaMkake vacanarUpa samudrako' mathakara nikAlA gayA 'nyAyavidyAmRta-nyAyavidyAkA amRta batalAyA hai| isa grantharatnakA mahatva isIse khyApita ho jAtA hai ki isapara aneka mahatvapUrNa TIkAe~ likhI gaI haiN| prA0 prabhAcandrane 12 hajAra zlokapramANa 'prameyakamalamArtaNDa' nAmakI vizAlakAya TIkA 1 akalaGkake vacanoMse 'parIkSAmukha' kaise uddhRta huA hai, isake lie merA parIkSAmukhasUtra aura usakA udgama' zIrSaka lekha dekheM / 'anekAnta' varSa 5 kiraNa 3-4 pR0 116-128 / 2 "akalaGkavaco'mbhodheruddabhre yena dhImatA / __ nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine ||"prmeyr0 pR0 2 / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA likhI hai / inake pIche 12 vIM zatAbdIke vidvAn laghu anantavIryane prasanna racanAzailIvAlI 'prameyaratnamAlA' TIkA likhI hai / yaha TIkA hai to choTI, para itanI vizada hai ki pAThakako binA kaThinAIke sahaja meM hI arthavodha ho jAtA hai| isakI zabdaracanAse hemacandrAcArya bhI prabhAvita hue haiM aura unhoMne apanI pramANamImAMsAmeM zabdazaH tathA arthazaH usakA anusaraNa kiyA hai| nyAyadIpikAkArane parIkSAmukhake aneka sUtroMko nAmanirdeza aura binA nAmanirdezake uddhRta kiyA hai| vastutaH A0 dharmabhUSaNane isa sUtragranthakA khUba hI upayoga kiyA hai| nyAyadIpikAke AdhArabhUta granthoMmeM parIkSAmukhakA nAma liyA jA sakatA hai| tattvArthazlokavAttika aura bhASya--grA0 umAsvAtike tattvArthasUtrapara kumArilake 'mImAMsAzlokavAttika' aura dharmakIrtike 'pramANavAttika' kI taraha padyAtmaka vidyAnandane tattvArthazlokavAttika racA hai aura usake padyavAttikoMpara unhoMne svayaM gadya meM bhASya likhA hai jo tattvArthazlokavAttikabhASya' aura 'zlokavAttikabhASya' ina nAmoMse kathita hotA hai / AcAryapravara vidyAnandane isameM apanI dArzanika vidyAkA pUrA hI khajAnA kholakara rakha diyA hai aura pratyekako usakA aAnandarasAsvAda leneke liye niHsvArtha AmaMtraNa de rakhA hai zlokavAttikake eka sirese dUsare sire taka cale jAiye, sarvatra tArkikatA aura gahana vicAraNA samavyApta hai| kahIM mImAMsAdarzanake niyoga bhAvanAdipara unake sUkSma evaM vizAla pANiDatyakI prakhara kiraNeM apanA tIkSNa prakAza DAla rahIM haiM to kahIM nyAyadarzanake nigrahasthAnAdirUpa pragADha tamako niSkAsita kara rahIM haiM aura kahIM bauddha darzanakI himamaya caTTAnoMko pighalA pighalA kara dUra kara rahI haiN| isa taraha zlokavAttikameM hameM vidyAnandake anekamukha pANDitya aura sUkSmaprajJatAke darzana hote haiM / yahI kAraNa hai ki jainatAkikoMmeM prAcArya vidyAnandakA unnata sthAna hai / zlokavAttika ke alAvA vidyAnandamahodaya, aSTasahasrI, pramANaparIkSA, patraparIkSA, AptaparIkSA, satyazAsanaparIkSA aura Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA yuktyanuzAsanAlaGkAra Adi dArzanika racanAe~ unakI banAI huI hai| inameM vidyAnandamahodaya, jo zlokavAttikakI racanAse bhI pahalekI viziSTa racanA hai aura jisake ullekha tattvArtharalokavAttika ( pR0 272, 385) tathA aSTasahastrI ( pR0286, 260 ) meM pAye jAte haiM, anupalabdha hai| zeSakI racanAe~ upalabdha haiM aura satyazAsanaparIkSAko chor3akara mudrita bhI ho cukI haiN| prA0 vidyAnanda akalaGkadevake uttarakAlIna aura prabhAcandrAcAryake pUrvavartI hai| ataH inakA astitva-samaya navamI zatAbdI mAnA jAtA hai / abhinava dharmamUSaNane nyAyadIpikAmeM inake zlokavAttika aura bhASyakA kaI jagaha nAmollekha karake unake vAkyoMko uddhRta kiyA hai| pramANaparIkSA-vidyAnandakI hI yaha anyatama kRti hai| yaha akalaGkadevake pramANasaMgrahAdi pramANaviSayaka prakaraNoMkA Azraya lekara racI gaI hai / yadyapi isameM pariccheda-bheda nahIM hai tathApi pramANamAtrako apanA pratipadya viSaya banAkara usakA acchA nirUpaNa kiyA gayA hai / pramANakA samyagjJAnatva lakSaNa karake usake bheda, prabhedoM, pramANakA viSaya tathA phala aura hetuoMkI isameM sundara evaM vistRta carcA kI gaI hai| hetu-bhedoMke nidarzaka kucha saMgrahazlokoMko to uddhRta bhI kiyA hai / jo pUrvavartI kinhIM janAcAryoMke hI pratIta hote haiN| vidyAnandane tattvArthazlokavArtika' aura aSTasahastrI kI taraha yahA~ bhI pratyabhijJAnake do hI bheda ginAye haiN| jabaki aka 1 pUrvavartitvake lie 'tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa' zIrSaka merA dvitIya lekha dekheM, anekAnta varSa 5 kiraNa 10-11 pR 380 / dekho, nyAyakumuda dvi0 bhA0 kI prastAvanA pR0 30 aura svAmI samantabhadra pR0 48 / 3 'tadvidhaikatvasAdRzyagocaratvena nizcatam'-ta0 zlo0 pR0 160 / 4 'tadevedaM tatsadRzamevedamityekatvasAdRzyaviSayastha dvividhapratyabhijJAnasya - '-aSTasa0 pR0 276 / 5 'dvividhaM hi pratyabhijJAnaM ' pramANapa0 pR0 66 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA laGka aura mANikyanandine' dose jyAdA kahe haiM aura yahI mAnyatA jainaparamparAmeM prAyaH sarvatra pratiSThita huI hai isase mAlUma hotA hai ki pratyabhijJAnake do bhedoMkI mAnyatA vidyAnandakI apanI hai / prA0 dharmabhUSaNane pR0 17 para isa granthakI nAmollekhake sAtha eka kArikA uddhRta kI hai| patraparIkSA-yaha bhI AcArya vidyAnandakI racanA hai / isameM darzanAntarIya patralakSaNoMkI samAlocanApUrvaka jainadRSTi se patrakA bahuta sundara lakSaNa kiyA hai tathA pratijJA aura hetu ina do avayavoMko hI anumAnAGga batalAyA hai / nyAyadIpikA pR0 81 para isagnanthakA nAmollekha huA hai aura usameM avayavoMke vicArakako vistArase jAnane kI sUcanA kI hai / - prameyakamalamArtaNDa - yaha A0 mANikyanandike 'parIkSAmukha' sUtragranthapara racA gayA prabhAcandrAcAryakA bRhatkAya TIkAgraMtha hai| ise pichale laghu anantavIrya ( prameyaratnamAlAkAra ) ne 'udAracandrikA' kI upamA dI aura apanI kRti-prameyaratnamAlAko usake sAmane jugunUke sadRza batalAyA hai isase prameyakamalamArtaNDakA mahatva khyApita ho jAtA hai / niHsandeha mArtaNDake pradIpta prakAzameM darzanAntarIya prameya sphuTatayA bhAsamAna hote haiN| svatattva, paratattva aura yathArthatA, ayathArthatAkA nirNaya karane meM kaThinAI nahIM mAlUma hotI / isa granthake racayitA prA0 prabhAcandra IsAkI 10 vIM aura 11vIM zatAbdI ( 680se 1065 I0 ) ke vidvAn mAne jAte haiN| inhoMne prameyakamalamArtaNDake alAvA nyAyakumudacandra, tattvArthavRttipadavivaraNa, zAkaTAyananyAsa, zabdAmbhojabhAskara, pravacanasArasa rojabhAskara, gadyakathAkoza, ratnakaraNDazrAvakAcAraTIkA aura samAdhitaMtraTIkA Adi granthoMkI racanA kI hai| inameM gadyakathAkoza svatantra kRti hai aura zeSa 1 dekho, laghIya kA0 21 / 2 dekho, parIkSAmu0 3-5 se 3-10 / 3 dekho, nyAyakumuda dvi0 bhA0 pra0 pR0 58 tathA prameyakamalamArtaNDa prastA0 pR0 67 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAya-dIpikA TIkA kRtiyA~ haiM / dharmabhUSaNane nyAyadIpikA pR0 30 para to isa graMthakA kevala nAmollekha aura 54 para nAmollekhake sAtha eka vAkyako bhI uddhRta kiyA hai| pramANa-nirNaya-nyAyavinizcayavivaraNaTIkAke kartA A0 vAdirAjasUrikA yaha svatantra tArkika prakaraNa graMtha hai| isameM pramANalakSaNanirNaya, pratyakSanirNaya, parokSanirNaya aura AgamanirNaya ye cAra nirNaya (pariccheda) haiM, jinake nAmoMse hI granthakA pratipAdya viSaya spaSTa mAlUma ho jAtA hai / nyA0 dI0 pR011 para isa granthake nAmollekhake sAtha eka vAkyako uddhRta kiyA hai| kArUNyakalikA--yaha sandigdha grantha hai / nyAyadIpikAkArane pR0 111 para isa granthakA nimna prakArase ullekha kiyA hai _ 'prapaJcitametadupAdhinirAkaraNaM kAruNkalikAyAmiti viramyate' parantu bahuta prayatna karanepara bhI hama yaha nirNaya nahIM kara sake ki yaha grantha jainaracanA hai yA jainetara / athavA svayaM granthakArakI hI nyAyadIpikAke alAvA yaha anya dUsarI racanA hai / kyoMki aba takake mudrita jaina aura jainetara granthoMkI prApta sUciyoMmeM bhI yaha grantha upalabdha nahIM hotA / ataH aisA mAlUma hotA hai ki yaha yA to naSTa ho cukA hai yA kisI lAyabrerImeM asurakSita rUpameM par3A hai| yadi naSTa nahIM hayA aura kisI lAyabrerImeM hai to isakI khoja hokara prakAzameM AnA caahie| yaha bahuta hI mahatvapUrNa aura acchA grantha mAlUma hotA hai / nyAyadIpikAkArake ullekhase vidita hotA hai ki usameM vistArase upAdhikA nirAkaraNa kiyA gayA hai| sambhava hai gadAdharake 'upAdhivAda' granthakA bhI isameM khaNDana ho| svAmIsamantabhadra-ye vIrazAsanake prabhAvaka, samprasAraka aura khAsa yugake pravartaka mahAn AcArya huye haiM suprasiddha tArkika bhaTTAkalaGkadevane inheM kalikAlameM syAdvAdarUpI puNyodadhike tIrthakA prabhAvaka batalAyA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai / AcArya jinasenane inake vacanoMko bha0 vIrake vacanatulya prakaTa kiyA hai aura eka zilAlekhameM to bha0 vIrake tIrthakI hajAraguNI vRddhi karanevAlA bhI kahA hai / A0 haribhadra aura vidyAnanda jaise bar3e bar3e AcAryoMne unheM 'vAdimukhya' 'AdyastutikAra' 'syAdvAdanyAyamArgakA' prakAzaka' Adi vizeSaNoM dvArA smRta kiyA hai isameM sandeha nahIM ki uttaravartI prAcAryoMne jitanA guNagAna svAmI samantabhadrakA kiyA hai utanA dUsare prAcAryakA nahIM kiyA / vAstavameM svAmI samantabhadrane vIrazAsanakI jo mahAn sevA kI hai vaha jainavAGmayake itihAsameM sadA smaraNIya evaM amara rahegI / prAptamImAMsA (devAgamastotra), yuktyanuzAsana, svayambhUstotra ratnakaraNDazrAvakAcAra aura jinazataka (jinastutizataka) ye pAMca upalabdha kRtiyA~ inakI prasiddha haiM / tattvAnuzAsana, jIvasiddhi, pramANapadArtha, karmaprAbhRtaTIkA aura gandhahastimahAbhASya ina 5 granthoMke bhI inake dvArA race jAneke ullekha granthAntaroMmeM milate haiN| parantu abhI taka koI upalabdha nahIM huA / gandhahastimahAbhASya (mahAbhASya) ke sambandhameM maiM pahile vicAra kara AyA huuN| svAmIsamantabhadra bauddha vidvAn nAgArjuna (181I0) ke samakAlIna yA kucha hI samaya bAdake aura dignAga (345425I0) ke pUrvavartI vidvAn haiM / arthAt inakA astitva-samaya prAyaH IsAkI dUsarI aura tIsarI zatAbdI hai kucha vidvAn inheM dignAga (425I0 aura dharmakIrti (635I0) ke uttarakAlIna anumAnita karate haiN| 1 dekho, aSTazatI pR0 2 / 2 dekho, harivaMzapurANa 1-30 / 3 dekho, velUra tAllukekA zilAlekha naM0 17 / 4 ina granthoMke paricayake liye mukhtAra sA0 kA 'svAmIsamantabhadra' grantha dekheM / 5 dekho, 'nAgArjuna aura svAmIsamantabhadra' tathA 'svAmIsamantabhadra aura dignAgameM pUrvavartI kauna' zIrSaka do mere nibandha 'anekAnta' varSa 7 kiraNa 1-2 aura varSa 5 ki0 12 / 6 dekho, nyAyakumuda dvi0 bhA0 kA prAkkathana aura prstaavnaa| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA arthAt 5vIM aura sAtavIM zatAbdI batalAte haiM / isa sanbandhameM jo unakI dalIleM haiM unakA yuktipUrNa vicAra anyatra' kiyA hai| ataH isa saMkSipta sthAnapara punaH vicAra karanA zakya nahIM hai| nyAyadIpikAkArane nyAyadIpikAmeM aneka jagaha svAmI samantabhadrakA nAmollekha kiyA hai aura unake prasiddha do stotroM-devAgamastotra (prAptamImAMsA) aura svayambhUtotra. se aneka kArikAnoM ko uddhRta kiyA hai / bhaTTAkaladeva-ye 'jainanyAyake prasthApaka' ke rUpameM smRta kiye jAte haiM jainapamparAke sabhI digambara aura zvetAmbara tArkika inake dvArA pratiSThita 'nyAyamArga' para hI cale haiN| Age jAkara to inakA vaha 'nyAyamArga' 'prakalaGkanyAya'ke nAmase prasiddha ho gyaa| tattvArthavArtika, aSTazatI, nyAyavinizcaya, laghIyastraya aura pramANasaMgraha Adi inakI mahatvapUrNa racanAe~ haiM / ye prAyaH sabhI dArzanika kRtiyA~ haiM aura tattvArthavArtikabhASyako chor3akara sabhI gUDha evaM duravagAha haiM / anantavIryAdi TIkAkAroMne inake padoMkI vyAkhyA karane meM apaneko asamartha batalAyA hai| vastutaH akalaGkadevakA vAGmaya apanI svAbhAvika jaTilatAke kAraNa vidvAnoMke lie Aja bhI durgama aura durbodha banA huA hai| jabaki unapara TIkAe~ bhI upalabdha haiN| jaina sAhityameM hI nahIM, balki bhAratIya darzanasAhityameM akalaGkadevakI sarva kRtiyA~ apanA viziSTa sthAna rakhatI haiN| inakI katipaya kRtiyoMkA kucha paricaya pahale karA Aye haiM / zrImAn paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane inakA astitvakAla antaHparIkSA Adi pramANoMke AdhArapara IsAkI AThavIM zatAbdI ( 720 se780 I0 ) nirdhArita kiyA hai| nyAyadIpikAmeM dharmabhUSaNajIne kaI jagaha inake nAma 1 dekho, 'kyA svAmIsamantabhadra dharmakItike uttarakAlIna hai ?' nAmaka merA lekha, jainasiddhAntabhAskara bhA0 11 kiraNa 1 / 2 dekho, akalaGka granthatrayako prastAvanA pR0 32 / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 87 kA ullekha kiyA hai aura tattvArthavAtika tathA nyAyavinizcayase kucha vAkyoMko uddhRta kiyA hai| kumAranandi bhaTTAraka-yadyapi inakI koI racanA isa samaya upalabdha nahIM hai, isase inakA vizeSa paricaya karAnA azakya hai phira bhI itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki ye A0 vidyAnandake pUrvavartI vidvAn haiM aura acche jainatArkika hue haiN| vidyAnandasvAmIne apane pramANaparIkSA, patraparIkSA aura tatvArthazlokavAttikameM inakA aura inake 'bAdanyAya'kA nAmollekha kiyA hai tathA usakI kucha kArikAe~ bhI uddhata kI haiN| isase inakI uttarAvadhi to vidyAnandakA samaya hai arthAt havIM zatAbdI hai| aura akalaGkadevake uttarakAlIna mAlUma hote haiM; kyoMki akalaGkadevake samakAlInakA astitva paricAyaka inakA aba taka koI ullekha prApta nahIM hai / ataH akalaGkadevakA samaya (8vIM zatAbdI) inakI pUrvAvadhi hai| isa taraha ye 8vIM, havIM sadIke madhyavartI vidvAn jAna par3ate hai / candragiri parvatapara utkIrNa zilAlekha naM0 227 (136) meM inakA ullekha hai jo havIM zatAbdIkA anumAnita kiyA jAtA hai| inakA mahatvakA 'vAdanyAya' nAmakA tarkagrantha Aja upalabdha nahIM haiM jisake kevala ullekha milate haiN| prA0 dharmabhUSaNane nyAyadI0 pR0 66 aura 82 para 'taduktaM kumAranandibhaTTArakaiH kahakara inake vAdanyAyakI eka kArikAke pUrvArddha aura uttarArdhako alaga alaga uddhRta kiyA hai| mANikyanandi-ye kumAranandi bhaTTArakakI taraha nandisaMghake pramukha prAcAryoMmeM haiN| inakI ekamAtra kRti parIkSamukha hai| jisake sambandhameM hama pahale prakAza DAla pAe haiN| inakA samaya 10vIM zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai / granthakArane nyAyadIpikAmeM kaI jagaha inakA nAmollekha kiyA hai / eka sthAna ( pR0 120 ) para to 'bhagavAna' aura 1 dekho, jainazilAlekhasaM0 pR0 152, 321 / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nyAya-dopikA 'bhaTTAraka' jaise mahanIya vizeSaNoM sahita inake nAmakA ullekha karake parIkSAmukhake sUtrako uddhRta kiyA hai| ___ syAdvAdavidyApati--yaha prAcArya vAdirAjasUrikI viziSTa upAdhi thI jo unake syAdvAdavidyAke adhipatitva-agAdha pANDityako prakaTa karatI hai / prA0 vAdirAja apanI isa upAdhise itane abhinna evaM tadAtma jAna par3ate haiM ki unakI isa upAdhise hI pAThaka vAdirAjasUriko jAna lete haiN| yahI kAraNa hai ki nyAyavinizcayavivaraNake sandhivAkyoMmeM 'syAdvAdavidyApati' upAdhike dvArA hI ve abhihita hue haiN| nyAyadIpikAkArane bhI nyAyadIpikA pR0 24 aura 70 para isI upAdhise unakA ullekha kiyA hai aura pR0 24 para to isI nAmake sAtha eka vAkyako bhI uddhRta kiyA hai| mAlUma hotA hai ki 'nyAyavinizcaya' jaise durUha takaMgraMthapara apanA bRhatkAya vivaraNa likhaneke upalakSameM hI inheM gurUjanoM athavA vidvAnoM dvArA ukta gauravapUrNa syAdvAdavidyAke dhanIrUpa ucca padavIse sammAnita kiyA hogA / vAdirAjasUri kevala apane samayake mahAn tArkika hI nahIM the, balki ve sacce ahadbhakta evaM AjJApradhAnI, vaiyAkaraNa aura advitIya ucca kavi bhI the| nyAyavinizcayavivaraNa, pArzvanAthacarita, yazodharacarita, pramANanirNaya aura ekIbhAvastotra Adi inakI kRtiyA~ hai / inhoMne apanA pArzvanAthacarita zakasambat 647 (1025 I0 ) meM samApta kiyA hai| ataH ye IsAkI 11vIM sadIke pUrvArddhake vidvAna haiN| - 1 isakA eka namUnA isa prakAra hai-ityAcAryasyAdvAdavidyApativiracita nyAyavinizcayakArikAvivaraNe pratyakSaprastAva: prathama |'li. patra 306 / 2'vAdirAjamanu zAbdikaloko vAdirAjamanu tArkikasiMhaH / vAdirAjamanu kAvyakRtaste vAdirAjamanu bhavyasahAyaH / / ' -ekIbhAvastotra 26 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 2. abhinava dharmabhUSaNa prAsaMgika jainasamAjane apane pratiSThita mahAn puruSoM-tIrthaMkaroM, rAjAoM, prAcAryoM, zreSThivaroM, vidvAnoM tathA tIrthakSetroM, mandiroM aura graMthAgAroM Adike itivRttako saMkalana karanekI pravRttikI ora bahuta kucha upekSA evaM udAsInatA rakhI hai| isIse aAja saba kucha hote hue bhI isa viSayameM hama duniyA~ kI najaroMmeM akiJcana samajhe jAte haiM / yadyapi yaha prakaTa haiM ki jaina itihAsakI sAmagrI vipularUpameM bhAratake kone-kone meM sarvatra vidyamAna hai para vaha vikharI huI asambaddharUpameM par3I huI hai| yahI kAraNa hai ki jaina itihAsako jAnaneke lie yA use sambaddha karaneke lie aparimita kaThinAiyA~ AtI haiM aura andhere meM TaTolanA par3atA hai / prasannatAkI bAta hai ki kucha dUradarzI zrImAn vidvAn vargakA aba isa ora dhyAna gayA / aura unhoMne itihAsa tathA sAhityake saMkalana, anveSaNa AdikA kriyAtmaka prayatna prArambha kara diyA hai| Aja hama apane jina granthakAra zrI abhinava dharmabhUSaNa kA paricaya denA cAhate haiM unako jAnane ke liye jo kucha sAdhana prApta haiM ve yadyapi pUre paryApta nahIM haiM / unake mAtA-pitAdikA kyA nAma thA ? janma aura svargavAsa kaba, kahA~ huA? AdikA unase koI patA nahIM calatA hai / phira bhI saubhAgya aura santoSakI bAta yahI hai ki upalabdha sAdhanoMse unake prabhAvazAlI vyaktitva, guruparamparA, aura samayakA kucha prAmANika paricaya mila jAtA hai / ataH hama unhIM zilAlekha, granthollekha Adi sAdhanoMparase granthakArake sambandhameM kucha kahaneke liye prastuta hue haiM / granthakAra aura unake abhinava tathA yati vizeSaraNa _ isa granthake kartA abhinava dharmabhUSaNa yati haiN| nyAyadIpikAke pahale aura dUsase prakAzake puSpikAvAkyoMmeM 'yati' vizeSaNa tathA tIsare Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA prakAzake puSpikAvAkyameM 'abhinava' vizeSaNa inake nAmake sAtha pAye jAte haiM / jisase mAlUma hotA haiM ki nyAyadIpikAke racayitA dharmabhUSaNa abhi nava aura yati donoM kahalAte the| jAna par3atA hai ki apane pUrvavartI dharma bhUSaNoMse apaneko vyAvRtta karaneke liye 'abhinava' vizeSaNa lagAyA hai| kyoMki prAya: aisA dekhA jAtA hai ki eka nAmake aneka vyaktiyoMmeM apane ko judA karane ke liye koI upanAma rakha liyA jAtA hai / ataH 'abhinava nyAyadIpikAkArakA eka vyAvarttaka vizeSaNa yA upanAma samajhanA caahie| jainasAhitya meM aise aura bhI kaI prAcArya hue haiM jo apane nAmake sAtha aminava vizeSaNa lagAte hue pAye jAte haiN| jaise abhinava paNDitAcArya ( zaka0 1233 ) abhinava zrutamuni' abhinava guNabhadra' aura abhinava paNDitadeva Adi / ataH pUrvavartI apane nAmavAloMse vyAvRtti ke liye 'abhinava' vizeSaNa yaha eka paripATI hai| 'yati' vizeSaNa to spaSTa hI hai kyoMki vaha munike liye prayukta kiyA jAtA hai| abhinava dharmabhUSaNa apane guru zrIvarddhamAna bhaTTArakake paTTake uttarAdhikArI hue the aura ve kundakundAcAryakI AmnAyameM hue haiM / isaliye isa vizeSaNake dvArA yaha bhI nirdhAnta jJAta ho jAtA hai ki granthakAra digambara jaina muni the zrIra bhaTTAraka nAmase lokavizruta the| 1 dekho, zilAlekha0 naM0 421 / 2 dekho, janazilAlekhasaM0 pR0 201, zilAle0 105 (245) / 3 dekho, 'sI. pI. eNDa barAra kaiTalAga' rA0 ba0 hIrAlAladvArA sampAdita / 4 dekho, jainazilAlekha saM0 pR0 645 zilAlekha naM0 362 ( 257 ) / 5 " ziSyastasya gurorAsIddharmabhUSaNadezikaH / . bhaTTArakamuniH zrImAn zalyatrayavivarjitaH // " -vijayanagarazilA0 naM0 2 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dharmabhUSaraNa nAma ke dUsare vidvAn Upara kahA gayA hai ki granthakArane dUsare pUrvavartI dharmabhUSaNoMme bhinnatva khyApita karaneke lie apane nAmake sAtha 'abhinava' vizeSaNa lagAyA hai| ataH yahA~ yaha batA denA Avazyaka pratIta hotA hai ki jainaparamparAmeM dharmabhUSaNa nAmake aneka vidvAn ho gaye haiM / eka dharmabhUSaNa ve haiM jo bhaTTAraka dharmacandra ke paTTapara baiThe the aura jinakA ullekha barAraprAntake mUrtilekhoMmeM bahulatayA pAyA jAtA hai| ye mUttilekha zakasambat 1522, 1535, 1572 aura 1577 ke utkIrNa hue haiM / parantu ye dharmabhUSaNa nyAyadIpikAkArake uttarakAlIna haiN| dUsare dharmabhUSaNa ve haiM jitake AdezAnusAra kezavavarNIne apanI nommaTasArakI jIvatattvapradIpikA nAmaka TIkA zakasambat 1281 (1356 I0) meM banAI hai| tIsare dharmabhuSaNa ve haiM jo amarakIttike guru the tathA vijayanagarake zilAlekha naM0 2 meM ullikhita tIna dharmabhUSaNoMmeM pahale nambarapara jinakA ullekha hai aura jo hI sambhavataH vindhyagiri parvatake zilAlekha naM0 111 (274) meM bhI amarakIttike gururUpase ullikhita haiN| yahA~ unheM 'kalikAlasarvajJa' bhI kahA gayA hai| cauthe dharmabhUSaNa ve haiM jo amarakIttike ziSya aura vijayanagara zilAlekha naM0 2 gata pahale dharmabhUSaNake praziSya haiM evaM siMhanandIvratIke sadharmA haiM tathA vijayanagarake zilAlekha naM0 2 ke 11veM padya meM dUsare naM0 ke dharmabhUSaNake rUpameM ullikhita haiM / 1 sahasranAmArAdhanA' ke kartA devendrakIttine bhI 'sahasranAmArAdhanA' meM ina donoM vidvAnoMkA apane guru aura pragururUpase ullekha kiyA hai| dekho, jainasiddhAntabhavana pArAse prakAzita prazasti saM0 pR0 64 / 2 dekho, DA0 e0 ena0 upAdhyekA 'gommaTasArakI jIvatattvapradIpikA TIkA' zIrSaka lekha 'anekAnta' varSa 4 kiraNa 1 pR0 118 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 nyAya-dIpikA granthakAra dharmabhUSaNa aura unakI paramparA prastuta granthake kartA dharmabhUSaNa uparyukta dharmabhUSaNoM se bhinna haiM aura jinakA ullekha usI vijayanagarake zilAlekha naM0 2 meM tIsare nambaraka dharmabhUSaNake sthAna para hai tathA jinheM spaSTatayA zrIvarddhamAna bhaTTAraka ziSya batalAyA hai| nyAyadIpikAkArane svayaM nyAyadIpikAke antima padya aura antima (tIsare prakAzagata) puSpikAvAkyameM apane gurukA nAma zrIvarddhamAna bhaTTAraka prakaTa kiyA hai| merA anumAna hai ki maGgalAcaraNa padyameM bhI unhoMne 'zrIvarddhamAna' padake prayoga dvArA varddhamAna tIrthaMkara aura apane guru varddhamAna bhaTTAraka donoMko smaraNa kiyA hai| kyoMki apane parAparagurukA smaraNa karanA sarvathA ucita hI hai| zrIdharmabhUSaNa apane guruke atyanta ananya bhakta the| ve nyAyadIpikA ke usI antima padya aura puSpikAvAkyameM kahate haiM ki unheM apane ukta guru kI kRpAse hI sarasvatIkA prakarSa (sArasvatodaya) prApta huA thA aura unake caraNoMkI snehamayI bhakti-sevAse nyAyadIpikA kI pUrNatA huI hai / ataH maGgalAcaraNapadyameM apane guru varddhamAna bhaTTArakakA bhI unake dvArA smaraNa kiyA jAnA sarvathA-sambhava evaM saGgata hai / vijayanagarake usa zilAlekhameM jo zakasambat 1307 (1385 I0) / meM utkIrNa huA hai, granthakAra kI jo guru paramparA dI gaI hai usake sUcaka zilAlekhagata prakRtake upayogI kucha padyoMko yahAM diyA jAtA hai : "yatmAdapaGkajarajo rajo harati mAnasaM / sa jinaH zreyase bhUyAd bhUyase karuNAlayaH // 1 // zrImatparamagAmbhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 2 // 1-2 dekho, pR0 132 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 T T AN prastAvanA 63 zrImUlasaMghe'jani nandisaMghastasmin balAtkAragaNetisaMjJaH / tatrApi sArasvatanAmni gacche svacchAzayo'bhUdiha padmanandI ||3|| AcAryaH kundakundAkhyo vakRgrIvo mahAmuniH / elAcAryo gRddhapiccha iti tannAma paJcadhA // 4 // kecittadanvaye cArumunayaH khanayo girAm / jaladhAviva ratnAni babhUvurdivyatejasaH // 5 // tatrAsIccArucAritraratna ratnAGkaro guruH / dharma bhUSaNayogIndro bhaTTArakapadAMcitaH || 6 || bhAti bhaTTArako dharmabhUSaNo guNabhUSaNaH / yadyazaH kusumAmode gamanaM bhramarAyate // 7 // ziSyastasya gurorAsIdanargalattaponidhiH / zrImAna marakIrttyAryo dezikAgresaraH zamI // 8 // nijapakSapuTakavATaM ghaTayitvA'nilanirodhito hRdaye / zravicalitabodhadIpaM tamamamarakIrtti bhaje tamoharaNam ||6|| kespi svodarapUraNe pariNatA vidyAvihInAntarAH / yogIzA bhuvi sambhavantu bahavaH kiM tairanantairiha || dhIraH sphUrjati durjayAtanumadadhvaMsI guNairujjitarAcAryo'marakIti ziSyagaNabhRcchrIsiMhanandIvratI // 10 // zrIdharmabhUSo'jani tasya paTTe zrIsiMhanandyAryagurossadharmA / bhaTTArakaH zrIjinadharmaharmya stambhAyamAnaH kumudendukIrttiH // 11 // paThThe tasya munerAsIdvarddhamAnamunIzvaraH / zrIsiMhanandiyogindracaraNAmbhojaSaTpadaH // 12 // bhA ziSyastasya gurorAsIddharmabhUSaNadezikaH / bhaTTArakamuniH zrImAn zalyatrayavivarjitaH // 13 // " ina padyoMmeM abhinava dharmabhUSaNakI isa prakAra guruparamparA batalAI gaI hai-- 1 1 isake Age ke lekha meM 15 padya aura haiM jinameM rAjavaMzakA hI varNana hai / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA mUlasaGgha, nandisaGgha-balAtkAragaNake sArasvatagacchameM padmanandI (kundakundAcArya) dharmabhUSaNa bhaTTArakA amarakIti-AcArya (jinake ziSyoM ke zikSaka-dIkSaka siMhanandI vratI the) zrIdharmabhUSaNa bhaTTAraka II (siMhanandIvratIke sadharmA) varddhamAnamunIzvaraH (siMhanandIvratIke caraNasevaka) dharmabhUSaNa yati III (granthakAra) yaha zilAlekha zakasamvat 1307 meM utkIrNa huaA hai / isI prakAra kA eka zilAlekha naM0 111 (274) kA hai jo bindhyagiri parvatake akhaNDa bAgiluke pUrvakI aora sthita caTTAna para khudA huA hai aura jo zaka saM0 1265 meM utkIrNa huA hai| usameM isa prakAra paramrA dI 1 "zrImatparamagambhIra-syAdvAdAmogha-lAJchanaM / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jina-zAsanaM // 1 // zrImUla-saGghapayaH payodhivarddhanasudhAkarAH zrIbalAtkAragaNakamala-kalikA. kalApa-vikacana divAkarAH 'vanavA' 'takIttidevaHtatziSyAH rAya-bhuja sudAma..... 'prAcArya mahA vAdivAdIzvara rAya-vAdi-pitAmaha sakala vidvajjana-cakravatti devendravizAla-kItti-devAH tatziSyAH bhaTTAraka zrIzubhakAttidevAstatziSyAH kalikAla-sarvajJa-bhaTTAraka-dharma bhUSaNadevA tatziSyAH zrIamarakIrtyAcAryAH tatziSyAH mAlirvAti-nRpANAM prathaH mAnala............ rasita.... nuta-pA............ yamullAsaka... demaka... 'cAryyapaTTavipulAyAcalA..... karaNa-mArtaNDamaNDalAnAM bhaTTAraka Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mUlasaMgha-balAtkAragaNa kIrti ( vanavAsike ) devendra vizAlakItti tIkSaka zubhakIttideva bhaTTAraka dharmabhUSaNadeva I amarakItti prAcArya dharmabhUSaNadeva II prakAra varddhamAnasvAmI rvatake ra jo isa donoM lekhoMko milAkara dhyAnase par3hanese vidita hotA hai ki rA dI prathama dharmabhUSaNa, amarakIrti AcArya dharmabhUSaNa dvitIya aura varddhamAna ye cAra vidvAn sambhavataH donoMke eka hI haiM / yadi merI yaha sambhAvanA ThIka hai to yahA~ eka bAta dhyAna dene yogya hai vaha yaha ki vindhyagirike lekha (zaka 1265 ) meM varddhamAnakA to ullekha hai para unake ziSya (paTTake uttarAdhikArI) tRtIya dharmabhUSaNakA ullekha nahIM hai / jisase jAna par3atA lakA- hai ki usa samaya taka tRtIya dharmabhUSaNa varddha mAnake paTTAdhikArI nahIM bana bhaja-sake hoMge aura isaliye ukta zilAlekhameM unakA ullekha nahIM paayaa| kala dharmabhUSaNa-devAnAM ..... 'tattvArtha-vAddhivarddhamAna-himAMzunA....."varddhamAnabhArakadevAH svAminA kArito'haM [yaM] AcAryaNAM ... svastizaka-varSa 1265 pari dhAvi saMvatsara vaizAkha-zuddha 3 budhavAre |"-uddhRt jainazi0pR0223 se| ..... 1 pro0 hIrAlAlajIne inakI niSadyA banavAI jAnekA samaya zaka dhAraka- samvat 1265 diyA hai / dekho, zilAlekhasaM0 pR0 136 / pra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAta-dIpikA kintu isa zilAlekhake koI 12 varSa vAda zaka saM0 1307 (1385 I. meM utkIrNa hue vijayanagarake ullikhita zilAlekha naM0 2 meM unakapa (tRtIya dharmabhUSaNakA) spaSTatayA nAmollekha hai| ataH yaha sahIsa anumAna ho sakatA hai ki ve apane guru varddha mAnake paTTAdhikArI zAke samvat 1265se1307 meM kisI samaya bana cuke the| isa taraha abhinaH mi dharmabhUSaNake sAkSAt guru zrIvarddha mAnamunIzvara aura praguru dvitIya dharma bhUSaNa the / amarakIrti dAdAguru aura prathamadharmabhUSaNa paradAdA guru the| aura isIse merekhyAlameM unhoMne apane ina pUrvavartI pUjya praguru (dvitIya dharmabhUSaNa ta tathA paradAdAguru (prathamadharmabhUSaNa) se pazcAdvartI evaM nayA batalAneke ligha apaneko abhinava vizeSaNase vizepita kiyA jAna par3atA hai jo kucha hI yaha aAvazya hai ki ve apane gRruke prabhAvazAlI aura mukhya ziSya the| samaya-vicAra yadyapi abhinava dharmabhUSaNakI nizcita tithi batAnA kaThina hai tathApi jo AdhAra prApta haiM unaparase unake samayakA lagabhaga nizcaya hojAtA hai| ataH yahA~ unake samayakA vicAra kiyA jAtA hai / vindhyagirikA jo zilAlekha prApta hai vaha zaka samvata 1265 kA utkIrNa kiyA huA hai / maiM pahale batalA AyA hU~ ki isameM prathama aura dvitIya ina do hI dharmabhUSaNoMkA ullekha hai aura dvitIya dharmabhUSaNake zipya varddha mAnakA antimarUpase ullekha hai / tRtIya dharmabhUSaNakA ullekha usameM nahIM pAyA jAtA / pro0 hIrAlAlajI ema. e. ke ullekhAnusAra dvitIya dharmabhUSaNakI niSadyA (niHsahI) zakasaM0 1265meM banavAI gaI haiN| ataH dvitIya dharmabhUSaNakA astitvasamaya zakasaM01265taka hI samajhanA cAhie / merA anumAna hai ki kezavavarNIko apanI gommaTasAra kI jIvatattvapradIpikA TIkA banAnekI preraNA evaM Adeza jina dharmabhUSaNase milA ve dharmabhUSaNa bhI yahI dvitIya dharmabhuSaNa honA caahiye| kyoMki inake Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paTTakA samaya yadi 25 varSa bhI ho to inakA paTTapara baiThane kA samaya zaka 10 1270 ke lagabhaga pahu~ca jAtA hai usa samaya yA usake uparAnta kezavavarNI ko uparyukta TIkAke likhane meM unase Adeza evaM preraNA milanA asambhava nahIM hai / cUMki kezavavarNIne apanI ukta TIkA zakasaM0 |1281 meM pUrNa kI hai / ataH usa jaisI vizAla TIkAke likhaneke lie 1 varSa jitanA samaya kA laganA bhI Avazyaka evaM saMGgata hai / prathama va tRtIya dharmabhUSaNa kezavavarNIke TIkApreraka pratIta nahIM hote / kyoMki tRtIya dharmabhUSaNa jIvatattvapradIpikAke samApti kAla ( zaka0 1281 ) se karIba 16 varSa bAda gurupaTTa ke adhikArI hue jAna par3ate haiM aura usa samaya ve prAyaH 20 varSa ke hoMge ataH jI0 ta0 pra0 ke racanArambhasamayameM to unakA astitva hI nahIM hogA taba ve kezavavarNIke TIkA-preraka kaise ho sakate ? aura prathama dharmabhUSaNa bhI unake TIkApreraka sambhava pratIta nahIM hote / kAraNa, unake paTTapara amarakIrti aura amarakItike paTTapara dvitIya dharmabhUSaNa (zaka 1270-1265) baiThe haiN| ata: amarakIrtikA paTTasamaya anumAnataH zakasaM0 1245-1270 aura prathama dharmabhUSaNakA zakasaM0 1220-1245 hotA hai / aisI hAlatameM yaha sambhava nahIM hai ki prathama dharmabhUSaNa zakasaM. 1220-1245 meM kezavavarNIko jIvatattvapradIpikAke likhane kA Adeza deM aura ve 61 yA 36 varSoM jaise itane bar3e lambe samaya meM use pUrNa kreN| ataeva yahI pratIta hotA haiM ki dvitIya dharmabhUSaNa (zaka0 1270-1265) hI kezavavarNI (zaka0 1281) ke ukta TIkAke likhanemeM preraka rahe haiM / astu / pIche maiM yaha nirdeza kara AyA hU~ ki tRtIya dharmabhUSaNa ( granthakAra ) zakasaM0 1265 meM aura zakasaM01307ke madhyameM kisI samaya apane varddhamAnaguruke paTTapara AsIna hue haiM / ataH yadi ve paTTapara baiThane ke samaya (karIba zaka 1300 meM) 20 barSa ke hoM, jaisA ki sambhava hai to unakA janmasamaya zakasaM0 1280 (1358 I0) ke karIba honA caahie| vijaya Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA nagara sAmrAjyake svAmI prathama devarAya aura unakI patnI bhImAdevI jina varddhamAnaguruke ziSya dharmabhUSaNake parama bhakta the aura jinheM apanA gA mAnate the tathA jinase prabhAvita hokara jainadharmakI atizaya prabhAvanA pravRtta rahate the ve yahI tRtIya dharmabhUSaNa nyAyadIpikAkAra haiN| padmA vatI-vastIke e ka lekhase jJAta hotA hai ki "rAjAdhirAjaparamezvara deva rAya prathama varddhamAnamunike ziSya dharma bhUSaNa guruke, jo bar3e vidvAn the caraNoM meM namaskAra kiyA karate the / " isI bAtakA samarthana zakasaM 2440 meM apane 'dazabhaktyAdimahAzAstra' ko samApta karanevAle kati varddha mAnamunIndrake isI granthagata nimna zlokase bhI hotA hai:"rAjAdhirAjaparamezvaradevarAyabhUpAlamaulilasadaMghrisarojayugmaH / . zrIvardhamAnamunivallabhamauDhyamukhyaH zrIdharmabhUSaNasukhI jayati kSamADhayaH // __ yaha prasiddha hai ki vijayanagaranareza prathama devarAya hI 'rAjAdhirAjaparamezvara kI upAdhi se bhUSita the| inakA rAjya samaya sambhavataH 1418 I0 taka rahA hai kyoMki dvitIya devarAya I0 1416 se 1446 taka mAne jAte haiM / ataH ina ullekhoM se yaha spaSTa hai ki varddha mAnake ziSya dharmabhUSaNa tRtIya (ganthakAra) hI devarAya prathamake dvArA sammAnita the / prathama athavA dvitIya dharmabhUSaNa nahIM ; kyoMki ve vartamAnake ziSya 1 prazastisaM0pR0 125 se uddhRta / 2-3 dekho,DA0 bhAskara Ananda sAletorakA 'Mediaeval Jainism' P. 300-301 / mAlUma nahIM DAH sA0 ne dvitIya devarAya (1416-1446 I0) kI taraha prathama devarAyaH / ke samaya kA nirdeza kyoM nahIM kiyA ? 4 DA0 sAletora do hI dharmabhUSaNa mAnate haiM aura unameM prathama kA samaya 1378 I0 aura dUsare kA I0 1403 batalAte haiM tathA ve isa jhamele meM par3a gae haiM ki kauna se dharmabhUSaNa kA sammAna devarAya prathamake dvArA huA thA ? (dekho, miDi yAvala jainijma pR0 300) / mAlUma hotA hai ki unheM vijayanagara kA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA EE dI the| prathama dharmabhUSaNato zubhakIrtike aura dvitIya dharmabhUSaNa amarakAtike ziSya the / ataeva yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki abhiva dharmabhUSaNa devarAyaprathamake samakAlIna haiM / arthAt granthakArakA antimakAla I0 1418 honA cAhiye / yadi yaha mAna liyA jAya to unakA jIvanakAla I0 1358se 1418 I0 taka samajhanA caahiye| abhinava dharmabhUSaNa jaise prabhAvazAlI vidvAn jaina sAdhuke liye 60 varSa kI umra pAnA koI jyAdA nahIM hai / hamArI sambhAvanA yaha bhI hai ki ve devarAya dvitIya' (1416-1446 I0) aura unake zreSThi saMkappake dvArA bhI praNata rahe haiM / ho sakatA hai ki ye anya dharmabhUSaNa hoM, jo ho, itanA avazya hai ki ve devarAya prathamake samakAlika nizcitarUpase haiN| graMthakArane nyAyadIpikA (pR0 21) meM 'bAlizAH' zabdoMke sAtha sAyaNake sarvadarzanasaMgrahase eka paMkti uddhRta kI hai / sAyaNakA samaya zakasaM0 kI 13vIM zatAbdI kA uttarArdha mAnA jAtA hai / kyoMki zakasaM0 1312kA unakA eka dAnapatra milA hai jisase ve isI samayake vidvAn Thaharate haiM / nyAyadIpikAkArakA 'bAlizAH' padakA prayoga unheM sAyaNake samakAlIna honekI ora saMketa karatA hai| sAtha hI donoM vidvAn najadIka hI nahIM, eka hI jagaha-vijayanagarake rahanevAle, bhI the isalie yaha pUrA sambhava haiM ki dharmabhUSaNa aura sAyaNa samasAmayika hoNge| yA 10-5 varSAge pIcheke hoNge| ataH nyAyadIpikAke isa ullekhase bhI pUrvokta nirdhArita zakazaM0 1280se1340 yA 1358se 1418 samaya hI siddha pUrvokta zilAlekha naM0 2 Adi prApta nahIM ho skaa| anyathA ve isa niSkarSapara na phuNcte| prazastisaM0pR0 145meM inakA samaya I0 1426-1451 diyA hai| 2 isake liye jainasiddhAntabhavana ArAse prakAzita prazasti saM0 meM paricaya karAye gaye varddha mAna munIndra 'dazabhaktyAdimahAzAstra' dekhanA cAhiye / 3 dekho, sarvadarzanasaMgrahako prastAvanA pR0 32 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA hotA hai / arthAt ye IsAkI 14 vIM sadIke uttarArdha aura 15vIM sadI prathama pAdake vidvAn haiN| ___DA0 ke0 bI0 pAThaka aura mukhtAra sA0 inheM zakasaM0 1307 ( 1385) kA vidvAn batalAte haiM jo vijayanagarake pUrvokta zilAlekha naH 2 ke anusAra sAmAnyatA ThIka hai / parantu uparyukta vizeSa vicArase I. 1418 taka inakI uttarAvadhi nizcita hotI hai / DA0 satIzacandra vidyA bhUSaNa 'hisTarI Apha di miDiyAvala skUla oNpha iMDiyana laoNjika' meM ina 1600 A. D. kA vidvAn sUcita karate haiM / para vaha ThIka nahIM hai / jaisA ki uparyukta vivecanase prakaTa hai / mukhtArasA0 ne bhI unake isa samayako galata ThaharAyA hai| prAcArya dharmabhUSaNake prabhAva evaM vyaktitvasUcaka jo ullekha milate haiN| unase mAlUma hotA hai ki ve apane samaya ke sabase bar3e prabhAvaka au vyaktitvazAlI jainaguru the| prathama devarAya, jinheM rAjAdhirAjaparamezvaraka upAdhi thI, dharmabhUSaNake caraNoMmeM mastaka jhukAyA karate the| padmAvatIvasta ke zAsanalekhameM unheM bar3A vidvAn evaM vaktA prakaTa kiyA gayA hai / sA meM muniyoM aura rAjAoMse pUjita batalAyA hai| inhoMne vijayanagara rAjagharAnemeM jainadharmakI atizaya prabhAvanAkI hai| maiM to samajhatA hU~| isa rAjagharAne meM jainadharmakI mahatI pratiSThA huI usakA vizeSa zreya in abhinava dharmabhUSaNajIko hai jinakI vidvattA aura prabhAvake saba kAyala the isase spaSTa hai ki graMthakAra asAdhAraNa prabhAvazAlI vyakti the| jainadharmakI prabhAvanA karanA unake jIvanakA vrata thA hI, kintu graM racanAkArya bhI unhoMne apanI anokhI zakti aura vidvattAkA bahuta sundara upayoga kiyA hai / Aja hameM unakI eka hI amara racanA prApta aura vaha akelI yahI prastuta nyAyadIpikA hai / jo jainanyAyake vAGmara apanA viziSTa sthAna rakhe hue hai aura granthakA rakI dhavalakItiko akSu 1-2 svAmI samantabhadra pR. 126 / 3-4dekho 'miDiyAvala jainijma'pR.26 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJastAvanA banAye hue hai / unakI vidvattAkA pratibimba usameM spaSTatayA Alokita ho rahA hai| isake sivAya unhoMne aura bhI koI racanA kI yA nahIM isakA kucha bhI patA nahIM calatA hai| para maiM eka sambhAvanA pahile kara AyA hU~ ki isa granthakA isa prakArase ullekha kiyA hai ki jisase lagatA hai ki granthakAra apanI hI dUsarI racanAko dekhanekA iGgita kara rahe haiN| yadi sacamucameM yaha grantha granthakArakI racanA hai to mAlUma hotA hai ki vaha nyAyadIpikAse bhI adhika viziSTa evaM mahatvapUrNa grantha hogaa| anveSakoMko isa mahattvapUrNa granthakA avazya hI patA calanA caahie| granthakArake prabhAva aura kAryakSetrase yaha bhI prAyaH mAlUma hotA hai ki unhoMne karNATakadezake uparyukta vijayanagarako hI apanI janma-bhUmi banAyI hogI aura vahIM unakA zarIra tyAga evaM samAdhi huI hogii| kyoMki ve guru paramparAse cale Aye vijayanagarake bhaTTArakI paTTapara AsIna hue the| yadi yaha ThIka hai to kahanA hogA ki unake janma aura samAdhikA sthAna bhI vijayanagara hai| upasaMhAra isa prakAra granthakAra abhinava dharmabhUSaNa aura unakI prastuta amara kRtike sambandhameM aitihAsika dRSTise do zabda likhanekA prathama sAhasa kiyA / itihAsa eka aisA viSaya hai jisameM cintanakI AvazyakatA hamezA banI rahatI hai aura isIliye saccA aitihAsika apane kathana evaM vicArako antima nahIM mAnatA / isaliye sambhava hai ki dharmabhUSaNajIke aitihAsika jIvanaparicayameM abhI paripUrNatA na A pAI ho| phira bhI upalabdha sAdhanoMparase jo niSkarSa nikAle jA sake haiM unheM vidvAnoMke samakSa vizeSa vicArake liye prastuta kiyA hai / ityalam / caitra kRSNa 10 vi0 2002 1 darabArIlAla jaina, koThiyA tA0 7-4-45, dehlii| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 1. prathama - prakAza sAnuvAdanyAya dIpikAko viSaya-sUcI pRSTha saMskRta hindI 1. maMgalAcaraNa aura granthapratijJA 1 5 ha 2. pramANa aura nayake vivecana kI bhUmikA 4 3. uddezAdirUpase granthakI pravRttikA kathana 4. pramANake sAmAnyalakSaNakA kathana 5. pramANake prAmANyakA kathana 6. bauddhake pramANa - lakSaNa kI parIkSA 7. bhATToMke pramANa lakSaNakI parIkSA 8. prAbhAkaroMke pramANa - lakSaNakI parIkSA c. naiyAyikoMke pramANa - lakSaNakI parIkSA 2. dvitIya prakAza 10. pramANake bheda aura pratyakSakA lakSaNa 11. bauddhoMke pratyakSa - lakSaNakA nirAkaraNa 12. yogAbhimata sannikarSakA nirAkaraNa 13. pratyakSa ke do bheda karake sAMvyavahArika pratyakSakA lakSaNa aura usake bhedoM kA nirUpaNa 14 1.8 18 16 20 23 25 26 31 14. pAramArthika pratyakSakA lakSaNa aura usake bhedoM kA kathana 34 15. avadhi Adi tInoM jJAnoMko pratIndriya pratyakSa na ho sakanekI zaGkA aura samAdhAna 37 135 138 136 144 146 153 153 154 154 156 157 160 162 164 166 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha viSaya 16. prasaGgavaza zaGkA-samAdhAnapUrvaka sarvajJakI siddhi 17. sAmAnyase sarvajJako siddha karake arhantameM sarvajJatAkI siddhi 44 170 3. tRtIya-prakAza 18. parokSa pramANakA lakSaNa 51 173 16. parokSa pramANake bheda aura unameM jJAnAntara kI sApekSatA kA kathana 174 20. prathamataH uddiSTa smRtikA nirUpaNa 53 174 21. pratyabhijJAnakA lakSaNa aura usake bhedoMkA nirUpaNa 56 176 22. tarka pramANakA nirUpaNa 62 176 23. anumAna pramANa kA nirUpaNa 65 182 24. sAdhanakA lakSaNa 184 25. sAdhyakA lakSaNa 66 184 26. anumAnake do bheda aura svArthAnumAnakA nirUpaNa 186 27. svArthAnumAnake aGgoMkA kathana 186 28. dharmIkI tIna prakArase prasiddhikA nirUpaNa 73 187 26. parArthAnumAnakA nirUpaNa 75 186 30. parArthAnumAnakI aGgasampatti aura usake * avayavoMkA pratipAdana . 76 160 31. naiyAyikAbhimata pA~ca avayavoMkA nirAkaraNa77 160 32. vijigISukathAmeM pratijJA aura heturUpa do hI avayavoMkI sArthakatAkA kathana 76 162 w MCN w Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) viSaya 33. vItarAgakathAmeM adhika avayavoMke bole jAneke cityakA samarthana 34. bauddhoMke trairUpya hetukA nirAkaraNa 35. naiyAyikasammata pA~carUpya hetukA kathana aura usakA nirAkaraNa 36. anyathAnupapattiko hI hetu lakSaNa honekI siddhi 37. hetuke bhedoM aura upabhedoM kA kathana 38. hetvAbhAsakA lakSaNa aura unake bheda 39. udAharaNakA nirUpaNa 40. udAharaNa ke prasaGgase udAharaNAbhAsakA kathana 41. upanaya, nigamana aura upanayAbhAsa tathA nigamanAbhAsa ke lakSaNa 42. zrAgama pramANakA lakSaNa 43. prAptakA lakSaNa 44. arthakA lakSaNa aura usakA vizeSa kathana 45. sattvake do bheda aura donoMmeM anekAntAtmakatAkA kathana 46. nayakA lakSaNa, usake bheda aura saptabhaGgI kA pratipAdana 47. granthakAra kA antima nivedana 782 83 64 65 66 103 105. 111 212 113 116 122 (A 125 132 pRSTha 194 164 166 204 205 206 212 213 217 217 218 220 223 225 230 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsamantabhadrAya namaH zrImadaminava-dharmabhUSaNa-yati-viracitA nyAya-dIpikA [prakAzAkhyaTippaNopetA] 1. pramANasAmAnyaprakAzaH zrIvarddhamAnamarhantaM natvA baal-prbuddhye| viracyate mita-spaSTa-sandarbha-nyAyadopikA // 1 // ETE * prakAzAkhya-TippaNam * mahAvIraM jinaM natvA bAlAnAM sukh-buddhye| 'dIpikAyA' vizeSArthaH 'prakAzena' prakAzyate // 1 // 1 prakaraNArambhe, svakRtenirvighnaparisamAptyartham, ziSTAcAraparipAlamArtham, ziSyazikSArtham, nAstikatAparihArArtham, kRtajJatAprakAzanArtha vA karaNakAra: zrImadabhinavadharmabhUSaNanAmA yati: sveSTadevatAnamaskArAtmakaM maGgalaM vidadhAti-zrIvardhamAneti / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA zrIvarddhamAnamarhantaM caturviMzatitamaM tIrthakaraM mahAvIram / athavA, zriya --anantacatuSTayasvarUpAntaraGgalakSaNayA samavasaraNAdibahiraGgasvabhAvaya ca lakSmyA-, varddhamAnaH-vRddheH paramaprakarSa prAptaH, arhan paramArhatsamUha stam / natvA namaskRtya, kAyavAGmanasAM trizuddhayA praNamyetyarthaH / bAlAna mandabuddhInAm / bAlAstrividhAH proktA:-matikRtAH, kAlakRtAH, zarIra parimANakRtAzceti / tatreha matikRtA bAlA gRhyante nAnye, teSAM vyabhicArAt kazcidaSTavarSIyo'pi nikhilajJAnasaMyamopapannaH sarvajJaH, kubjako vA sakala zAstrajJo bhavati / na ca tau vyutpAdyau / atha matikRtA api bAlAH killa kSaNA iti cet; ucyate; avyutpanna-saMdigdha-viparyAstAstattvajJAnarahita bAlAH / athavA, ye yatrAnabhijJAste tatra bAlAH / athavA, grahaNadhAraNapaTavo bAlAH, na stanandhayAH / athavA, adhItavyAkaraNa-kAvya-kozA anadhota nyAyazAstrA bAlAH / teSAM prabuddhaye prakarSeNa saMzayAdivyavacchedena bodhArtham / mito mAnayuktaH parimito vaa| spaSTo vyaktaH / sandarbho racanA yasyAM sA cAsau 'nyAyadIpikA'-pramANa-nayAtmako nyAyastasya dIpikA prakAzikA / samAsato nyAyasvarUpavyutpAdanaparo grantho 'nyAyadIpikA' iti bhAvaH / viracyate mayA dharmabhUSaNayatinA iti kriyAkArakasambandhaH / nanu maGgalaM na karaNIyaM niSphalatvAt / na hi tasya kiJcitphalamupalabhyate / na ca nirvighnaparisamAptistatphalamupalabhyata eveti vAcyam samAptermaGgalaphalatvAnupapatteH / tathA hi-maGgalaM samApti prati na kAraNam, anvaya-vyatirekavyabhicArAbhyAm / sarvatra hyanvayavyatirekavidhayA kArya kAraNabhAvaH samadhigamyate / kAraNasattve kAryasattvamanvayaH, kAraNAbhAve kAryAbhAvo vyatirekaH / na cemau prakRte sambhavataH, maGgalasattve'pi mAkSamArgaprakAzAdau samAptyadarzanAt / maGgalAbhAve'pi ca parIkSAmukhAdau samAptidarzanAt / ato'nvayavyabhicAro vyatirekavyabhicArazca / kAraNasattve kAyosattvamanvayavyabhicAraH / kAraNAbhAve kAryasattva ca vyatirekavyabhicAra iti na cetasi vidheyam ; maGgalasya saphalatvasiddhe : niSphalatvAnupapatteH / tadyathA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH / maGgalaM saphalam ziSTAcAraviSayatvAt ityanumAnena maGgalasya sAphalyasiddheH, tacca phalaM granthArambhe kartu << di 'prArabdhamidaM kArya nirvighnatayA parisamApyatAm' iti kAmanAyA avazyambhAvitvAt-nirvighnasamAptiH klpyte| yaccoktam-anvaya-vyatirekavyabhicArAbhyAmiti, tadayuktam; mokSamArgaprakAzAdau vighnabAhulyena maGgalasya ca nyUnatvena samAptyadarzanAt / pracurasyaiva hi maGgalasya pracuravighnanirAkaraNakAraNatvam / kiJca, yAvatsAdhanasAmagryabhAvAnna tatra samAptidarzanam / 'sAmagrI janikA hi kAryasya naikaM kAraNam' iti / tathA coktaM zrIvAdirAjAcAryaH-samagrasyaiva hetutvAt / asamanasya vyabhicAre'pi doSAbhAvAt / anyathA na pAvakasyApi dhuumhetuvmaanendhnaadiviklsy vyabhicArAt / tasmAt AndhanAdisahakArisamagratAyAM yadvatkaroti niyamAdiha dhUmamagniH / tadvadvizuddhayatizayAdisamagratAyAM nirvighnatAdi vidadhAti jinastavo'pi / ' -nyAyavinizcayavi0 li0 pa02 ato mokSamArgaprakAzAdau kAraNAntarAbhAvAnna prismaaptiH| tato apa- nAnvayavyabhicAraH / nApi parIkSAmukhAdau vyatirekavyabhicAraH, tatra vAcimA. kasya nibaddharUpasya maGgalasyAkaraNe'pyanibaddhasya vAcikasya mAnasikasya gama, kAyikasya vA tasya sambhavAt / maGgalaM hi manovacaHkAyabhedAt tridhA garya- bhidyate / vAcikamapi nibaddhA'nibaddharUpeNa dvividham / yattairevoktampAve nApyasati tasmin tadbhavastasya nibaddhasyAbhAve'pyanibaddhasya tasya paramaguruga-guNAnusmaraNAtmano maGgalasyAvazyambhAvAt tadastitvasya ca tatkAryAdevAnuta-mAnAt / dhUmAdeH pradezAdivyavahitapAvakAdyanumAnavat / maGgalasAmagrIvaikayo tyasya ca kvacittatkAryasya vaikalyAdevAnumAnAddhamAbhAvAt tadutpAdanasamarthamana dahanAbhAvAnumAnavat |'-nyaayvinshcyvi. li. pa. 2 / vidyAnandasvAmi bhirapyuktam-'tasya (maGgalasya) zAstre nibaddhasyAnibaddhasya vA vAcikasya |E FREE FREE Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA [ pramANa-naya-vivecanasya pIThikA ] $1 "pramANanayairadhigamAH" iti mahAzAstratattvArthasUtram [1-6] / tatkhalu paramapuruSArtha niHzreyasasAdhanasamyagdarzanAdi. viSayabhUtajIvAditattvAdhigamopAyanirUpaNaparam / pramANAnayAbhyAM hi vivecitA jIvAdayaH samyagadhigamyante / tadvayatirekeNa jIvAdyadhigame prakArAntarAsambhavAt / tata eva jIvAdyadhigamopAyabhUtau pramANanayAvapi vivektavyau / tadvivecanaparA: prAktanagranthAH13 santyeva, tathApi te2 kecidvistRtAH, kecid mAnasasya vA vistarata: saMkSepato vA zAstrakArairavazyaMkaraNAt / tadakaraNe teSAM tatkRtopakAravismaraNAdasAdhutvaprasaGgAt / sAdhUnAM kRtasyopakArasyAvismaraNaprasiddheH / 'na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti' iti vacanAt / ' -prAptaparI0 pR0 3 / parameSThiguNastotrarUpasya maGgalasya puNyAvAptiradharmapradhvaMsaH phalamiti tu tattvam / ato granthAdau maGgalamavazyamAcaraNIyamiti / 1 mokSazAstrAparanAmadheyam / 2 sUtram / 3 catvAraH puruSArthA:dharmArthakAmamokSAH, teSu paramaH puruSArtho mokSaH, sa eva nizreyasamityucyate / sakalaprANibhirmukhyasAdhyatvenAbhISTatvAnmokSasya paramapuruSArthatvamiti bhAvaH / 4 aAdipadAtsamyagjJAnaM samyakcAritraM ca gRhyate / 5 atrAdipadenA'jIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSatattvAni gRhItavyAni / 6 pRthakkRtAH vizleSitA ityarthaH / 7 jJAyante / 8 pramANanayAbhyAM vinA / 6 pramANanayAtirikta-tRtIyAdiprakArasyAbhAvAt / 10 prakArAntarAsambhavAdeva / 11 vyaakhyaatvyau| 12 pramANa-nayavyAkhyAnatatparAH / 13 akalaGkAdipraNItA nyaayvinishcyaadyH| 14 prameyakamalamArtaNDa-nyAyakumuda 1 da mA pratyoH 'hi' pATho nAsti / 2 pa ma mu pratiSu 'te' pATho nAsti / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAza: gambhIrA' iti na tatra bAlAnAmadhikAraH / tatasteSAM sukhopAyena pramANa-nayAtmakanyAya svarUpapratibodhakazAstrAdhikArasampattaye 'prakaraNamidamArabhyate / [ trividhAyAH prakaraNapravRtteH kathanam ] 2 iha hi pramANa-nayavivecanamuddeza-lakSaNanirdeza-parIkSAdvAreNa kriyate / anuddiSTasya lakSaNanirdezAnupapatteH / anirdiSTalakSaNasya parIkSitumazakyatvAt / aparIkSitasya vivecanAyogAt / lokazAstrayorapi tathaiva vstuvivecnprsiddhH| 3 tatra' vivektavyanAmamAtrakathana muddezaH / vyatikIrNa candra-nyAyavinizcayavivaraNAdayaH / 1 nyaayvinishcy-prmaannsNgrhshlokvaattikaadyH| 2 proktalakSaNAnAm / 3 pravezaH / 4 aklezena / 5 nipUrvAdiNagatAvityasmAddhAtoH karaNe ghaJpratyaye sati nyAyazabdasiddhiH, nitarAmiyate jJAyate'rtho'neneti nyAyaH, arthaparicchedakopAyo nyAya ityarthaH / sa ca pramANa-nayAtmaka eva 'pramANanayairadhigamaH' ityabhihitatvAditi, lakSaNa-pramANa-naya-nikSepacatuSTayAtmako nyAya iti ca / lakSaNa-pramANAbhyAmarthasiddhirityato lakSaNapramANe nyAya ityanye / pramANairarthaparIkSaNaM nyAya ityeke / paJcAvayavavAkyaprayogo nyAya ityapi kecit / 6 nyAyadIpikAkhyam / 7 atra prakaraNe / 8 atredaM bodhyam-uddezasya prayojanaM vivecanIyasya vastunaH parijJAnam / lakSaNasya vyAvRttirvyavahAro vA prayojanam / parIkSAyAzca lakSaNe doSaparihAraH prayojanam / ata eva zAstrakArA uddezalakSaNanirdeza-parIkSAbhiH zAstrapravRtti kurvANA dRSTAH / 6 akRtoddezasya padArthasya / 10 udde zAdidvAreNa / 11 udde zAdiSu madhye / 12 vivecana Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA vastuvyAvRttiheturlakSaNam / tadAhuttikakArapAdAH2 "parasparavyatikare sati yenA'nyatvaM lakSyate tallakSaNam" [tattvArthavA02-8] iti / ___14 dvividha1 lakSaNam2, AtmabhUtamanAtmabhUtaM ceti / tatra yadvastusvarUpAnupraviSTaM tadAtmabhUtam , yathA'gnerauSNyam / auSNyaM hyagne: svarUpaM sadagnimabAdibhyo vyAvarttayati / tadviparItama'nAtmabhUtam4, yathA daNDa: puruSasya / daNDinamAnayetyukte hi daNDaH puruSAnanupraviSTa eva puruSaM "vyAvarttayati / yadbhASyam "tatrAtma yogyasya nAmamAtranirUpaNam, yathA ghaTavivecanaprArabdhe ghaTa eva vivektavyo bhavati / 1 parasparamilitAnAM vastUnAM vyAvRttijanakaM yat tallakSaNamiti bhAvaH / atra lakSaNaM lakSyaM, zeSaM tasya lakSaNam / 2 tattvArthavAttikakArAH shriimdbhttttaaklngkdevaaH| "pAdAH bhaTTArako devaH prayojyAH pUjyanAmataH / " A0 pa0 1 / 3 samAnadharmAdhAratayA parasparaviSayagamanaM vyatikara iti, evaM yatrAnyonyavyatikare sati, iti bhaavH| 4 parasparamilitapadArthavyAvRttikArakeNa / 5 tyormdhye| 6 kathaMcidaviSvakbhAvAkhyatAdAtmyasambandhAvacchinnadharmasyAtmabhUtalakSaNatvam / 7 jalAdibhyaH / 8 yadvastusvarUpAnanupraviSTaM tadanAtmabhUtam / bhavati hi daNDa: puruSasya lakSaNam, sa ca nA''tmabhUtaH, puruSAdanyatrA'pyupalabhyamAnatvAt / ata evAtmabhUtalakSaNAdanAtmabhUtalakSaNasya bhedaH / 6 kathaJcidviSvakbhAvAkhyasaMyogAdisambandhAvacchinnasyAnAtmabhUtalakSaNatvam / 10 adaNDinaH sakAzAt pRthakkaroti / 1 'taddhividham' iti prA pratipAThaH / 2 'lakSaNa' iti pAThaH pA pratau nAsti / 4 'ceti' da pratau paatthH| 3, 5 'tad' ma pa mu pratiSu pAThaH / / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH AtamagnerauSNyamanAtmabhUtaM devadattasya daNDaH" [rAjavA0 bhA0 2-8] 5 'asaadhaarnndhrmvcnN| lakSaNam' iti kecit; tadanupanama'; lakSyamivacanasya lakSaNadharmavacanena sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaGgAt', daNDAderataddharmasyApi lakSaNatvAcca / kiJcAvyAptAbhidhAnasya lakSaNAbhAsasyApi tathAtvAt / tathA hi-trayo lakSaNAbhAsabhedAH, avyAptamativyAptamasambhavi ceti / tatra lakSyaikadezavRttyavyAptam, yathA goH zAvaleyatvam / lakSyAlakSyavRttyativyAptam, yathA tasyaiva pazutvam / bAdhitalakSyavRttyasambhavi, yathA narasya viSANitvam / atra hi lakSyaikadezattinaH punaravyAptasyA 1 naiyAyikAH, hemacandrAcAryA vaa| 2 tadayuktam, sadoSatvAt / atra hi lakSaNasya lakSaNe trayo doSA: sambhavanti-avyAptirativyAptira-- sambhavazceti / tatra lakSyamivacanAdinA'sambhavo doSa uktaH / daNDAderityAdinA'vyAptiH prdrshitaa| kiJcetyAdinA cAtivyAptiH kathitA / etacca pariziSTe spaSTam / atrAsAdhAraNatvaM taditarAvRttitvaM grAhyam, lakSyetarAvRttitvamityarthaH / 3 sAmAnAdhikaraNyaM dvidhA-ArthaM zAbdaJca / tatraikAdhikaraNavRttitvamArtham, yathA ruuprsyoH| zAbdaM tvekArthapratipAdakatve sati samAnavibhaktikatvaM bhinnapravRtti nimittAnAmekasminnarthe vRttitvarUpaM vA, yathA nIlaM kamalamityatra / prakRte zAbdaM sAmAnAdhikaraNyaM grAhya vacanazabdaprayogAt / vacanena hi vacanasya zAbda-sAmAnAdhikaraNyam / taccAsAdhAraNadharmavacanasya lakSaNatve'sambhavi / zeSaM pariziSTe dRSTavyam / 4 puruSAnasAdhAraNadharmasyApi--daNDAdirna puruSasyAsAdhAraNadharmastathApi lakSaNaM bhavatIti bhAvaH / 5 sadoSalakSaNaM lakSaNAbhAsam / 6 asAdhAraNadharmatvAt / 7 yasya lakSaNaM kriyate tallakSyaM tadbhinnamalakSyaM jJeyam / 1 'asAdhAraNadharmo lakSaNam' iti ma pa pratyoH pAThaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA sAdhAraNadharmatvamasti, na tu lakSyabhUta gomAtra 1 vyAvartakatvam / / tasmAdyathoktameva lakSaNam, tasya kathanaM lakSaNanirdezaH / 6 viruddhanAnAyuktiprAbalyadaurbalyAvadhAraNAya pravartamAno vicAra: parIkSA / sA khalvevaM cedevaM syAdevaM cedevaM na syAdityevaM? prvrtte| $7 pramANanayayorapyuddezaH sUtra eva kRtaH / lakSaNamidAnI nirdeSTavyam / parIkSA ca yathaucityaM3 bhaviSyati / 'uddezAnusAreNa lakSaNakathanam' iti nyAyAtpradhAnatvena prathamoddiSTasya pramANasya tAvallakSaNamanuziSyate / 1 gotvAvacchinnasakalagauH 2 vyatikIrNavastuvyAvRtti heturityeva / 3 'lakSitasya lakSaNamupapadyate naveti vicAra: parIkSA'- (tarkasaM padaka pR0 5) / 4 'pramANanayairadhigamaH' iti tattvArthasUtrasya pUrvollikhite sUtre / 5 yathAvasaram / 6 uddezakameNa, yathodde zastathA nirdeza iti bhAvaH / 7 atha pramANanayayormadhye pramANApekSayA nayasyAlpActaratvAtprathamatastasyaivoddezaH karttavyo'ta aAha pradhAnatveneti / nanu tathApi kathaM pramANasya pradhAnatvaM ? yena prathamaM taduddizyata iti ceducyate ; pramANasyAbhyarhitattvA-" pradhAnatvam, abhyahitattvaM ca 'pramANaprakAziteSvartheSu nayapravRttervyavahArahetutvAt / yato hi pramANaprakAziteSvartheSu nayapravRttirvyavahAraheturbhavati nAnyeSvato'bhyahitatvaM pramANasya / athavA samudAyaviSayaM pramANamavayava viSayA nayAH / tathA coktam- "sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhInaH" iti' |--(tttvaarthvaa 1-6) / 8 kathyate / 1 'mAtrasya' iti da pratipAThaH / 2 'khalvevaM cedevaM syAdevaM na syAdityevaM' iti prA pratipAThaH / pa mu pratiSu 'na' pATho nAsti 3 'yathocitaM' iti da pratipAThaH ! Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAza: mI [ pramANasAmAnyasya lakSaNakathanam ] 8 samyagjJAnaM pramANam / atra pramANaM lakSyaM samyagjJAnatvaM tasya lakSaNam / goriva sAsnAdimatvam, agnerivauSNyam / atra' samyakpadaM saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirAsAya kriyate, apramANatvAdeteSAM jJAnAnAmiti / REE tathA hi-viruddhAnekakoTispazi jJAnaM saMzayaH, yathA sthANurvA puruSo veti / sthANupuruSa sAdhAraNoddhatAdidharmadarzanAtadvizeSasya vakrakoTaraziraHpANyAdeH sAdhakapramANAbhAvAdanekakoTyavalambitvaM jJAnasya / viparItaikakoTinizcayo viparyayaH, yathA zuktikAyAmidaM rajatamiti jJAnam / atrApi sAdRzyAdinimittavazAcchuktiviparIte rajate nizcayaH / kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH',yathA pathi1 gacchatastRNasparzAdijJAnam / idaM" hi nAnAkoTayavalambanAbhAvAnna saMzayaH / viparItaikakoTinizca 1 yAvatsamyagjJAnavRtti: sAmAnyarUpo dharmaH samyagjJAnatvam / 2 'samyagjJAnaM pramANa' mityatra / 3 saMzayAdInAm / 4 koTi:-pakSaH, avasthA vA / 5 ubhayavRtti: sAmAnyarUpa UrdUtAdidharmaH sAdhAraNaH / 6 sthANupuruSavizeSasya, sthANovizeSo vakrakoTarAdiH / puruSasya tu zira:pANyAdiriti bhAvaH / 7 tadabhAvavati tatprakArakaM jJAnaM viparyayaH, yathA rajatatvAbhAvavati zuktizakale rajatatvaprakArakaM 'zuktau idaM rajatam' iti jJAnamityAzayaH / 8 Adipadena cAkacikyAdigrahaNam / 6 anizcayasvarUpaM saMzaya-viparyayabhinnajAtIyaM jJAnam / 10 anadhyavasAyAkhyajJAnasya __1 'pathi' iti pATho ma pratau nAsti / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA yAbhAvAnna viparyaya iti pRthageva' / etAni ca svaviSayapramitijanakatvAbhAvAdapramANAni jJAnAni bhavanti, samyagjJAnAni tu na bhavantIti samyakpadena vyudasyante / jJAnapadena pramAtuH pramitezca' vyAvRttiH / asti hi nirdoSatvena tatrApi samyaktvaM na tu jJAnatvam / $10 nanu pramitikartuH pramAtutRitvameva na jJAnatvamiti yadyapi jJAnapadena vyAvRttistathApi pramitirna vyAvarttayituM zakyA, tasyA api samyagjJAnatvAditi cet ; bhavedevam ; yadi bhAvasAdhana saMzaya-viparyayAbhyAM jJAnAntaratvaM prasAdhayati idamiti, idam -anadhyavasAyAkhyaM jJAnam / idamatra tAtparyam -saMzaye nAnAkoTyavalambanAt, viparyaye ca viparItaikakoTinizcayAt / anadhyavasAye tu naikasyA api koTenizcayo bhavati / tatastadubhayabhinnaviSayatvena kAraNasvarUpabhedena ca tAbhyAmidaM jJAnaM bhinnameva / tathA coktam-'asya (anadhyavasAyasya) cAnavadhAraNAtmakatve'pi kAraNasvarUpAdibhedAnta saMzayatA / apratItavizeSaviSayatvenA'pi asya sambhavAdubhayavizeSAnusmaraNajasaMzayato bheda eveti kndliikaaraaH|-prshstpaa0 Ti0 pR0 61 / / 1 saMzaya-viparyayAbhyAm / 2 sNshyaadiini| 3 nirAkriyante / 4 samyakpadasya kRtyaM pradarzya jJAnapadasya kRtyaM pradarzayati jJAnapadeneti / 5 nanu jJAnapadena yathA pramAtuH pramitezca vyAvRttiH kRtA tathA prameyasya kathaM na kRtA tasyApi jJAnatvAbhAvAt, iti cettasyApi cazabdAd grahaNaM bodhyam / yadyapi svaparicchedyApekSayA jJAnasya prameyatvamastyeva tathApi ghaTapaTAdibahirarthApekSayA prameyatvaM nAstItyato yuktaM cazabdAttasya grahaNam / 6 pramAtari pramitau prameye ca / 7 bhAvasAdhanapakSe / 8 pramiteravyAvarttanam / 6 jJaptimAtraM jJAnamiti / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH miha jJAnapadam / karaNasAdhanaM khalvetajjJAyate'neneti jJAnamiti / 'karaNAdhAre cAnaTa" [jainendravyA0 2 / 3 / 112] iti karaNe'pyanaTapratyayAnuzAsanAt / bhAvasAdhanaM tu jJAnapadaM pramitimAha1 / anyaddhi bhAvasAdhanAtkaraNasAdhanaM2 padam / evameva pramANapadamapi pramIyate'neneti karaNasAdhanaM karttavyam / anyathA samyagjJAnapadena saamaanaadhikrnnyaaghttnaat| tena pramitikriyAM prati yatkaraNaM tatpramANamiti siddham / taduktaM pramANanirNaye--"idameva hi pramANasya pramANatvaM yatpramitikriyAM prati sAdhakatamatvena karaNatvam" [pratyakSanirNaya pR0 1] iti / . 11 nanveva mapyakSaliGgAdA vativyAptirlakSaNasya, tatrApi pramitirUpaM phalaM prati' karaNatvAt dRzyate hi cakSuSA 1 vidhAnAt / 2 jJAnapadavat / 3 'samyagjJAnaM pramANam' ityatra pramANalakSaNe prayuktaM 'pramANam' iti padam / 4 pramANapadaM karaNasAdhanaM no cet / 5 proktalakSaNazAbdasAmAnAdhikaraNyAnupapatteH / 6 sunizcitam / 7 atizayena sAdhakamiti sAdhakatamaM niyamena kAryotpAdakamityarthaH / 8 saMzayAdau pramAtrAdau ca proktapramANalakSaNasya vyAvRttAvapi, atha ca pramANapadasya karaNasAdhanatve'pi / 6 Adipadena dhUmAdergrahaNam / 10 ayamatrAzayaH--yadi 'pramitikriyAM prati yatkaraNaM tatpramANam' iti pramANArthaH kakSIkriyate tahi pramitirUpaM phalaM prati karaNatvenAkSa-liGgAderapi pramANatvaprasaGgAt / akSaliGgAdiH--indriya-dhUma-zabdAdiH / 11 akSaliGgAdau / 1 pramitirAha' iti prA pratipAThaH / 2 'sAdhanapadaM' iti pa pratipAThaH : Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.2 nyAya - dIpikA pramIyate, dhUmena pramIyate, zabdena pramIyata iti vyavahAra1 iti cet; na; akSAdeH pramiti pratyasAdhakatamatvAt / $ 12 tathA hi-pramitiH pramANasya phalamiti na kasyApi vipratipattiH / sA cAjJAnanivRttirUpA, tadutpattau 2 karaNena 3 satA' tAvadajJAnavirodhinA bhavitavyam / na cAkSAdikamajJAnavirodhi4, acetanatvAt / tasmAdajJAnavirodhinazcetanadharmasyaiva' karaNatvamucitam / loke'pyandhakAravighaTanAya tadvirodhI prakAza' evopAsyate ' na punarghaTAdiH, tada virodhitvAt / $ 13 kiJca, asvasaMviditatvAdakSAdernArthipramitau sAdhakatamatvam, svAvabhAsanAzaktasya parAvabhAsakatvAyogAt 5 / jJAnaM tu svaparAvabhAsakaM pradIpAdivatpratItam / tataH sthitaM pramitAva - sAdhakatamatvAdakaraNa makSAdaya iti / $ 14 cakSuSA pramIyata ityAdivyavahAre punarupacAraH zaraNam, 1 samAdhatte neti / 2 vAdinaH prativAdino vA / 3 vivAdaH / 4 pramiti: / 5 pramityutpattau / 6 bhavatA / 7 jJAnarUpasya / 8 pradI pAdiH / 8 anviSyate / 10 tenAndhakAreNa saha ghaTAdevirodhAbhAvAt / 11 svaparaparicchedakam / 12 pramiti prati na karaNam / 1 ' iti vyavahAraH' zrA pratau nAsti / 2 'tadutpattau tu' iti da pratipAThaH / 3 'bhavatA' iti pATho ma pa mu pratiSu adhikaH / 4 ... dikaM tadvirodhi' iti da pratau pAThaH / 5 'ghaTavat' ityadhikaH pATho ma pa pratyoH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH 13 upacArapravRttau ca sahakAritvaM nibandhanam / na hi sahakAritvena 'tatsAdhakamida miti karaNaM nAma, sAdhakavizeSasyAtizayavata: karaNatvAt / taduktaM jainendre-"sAdhakatamaM karaNam' [1 / 2 / 114] iti1 / tasmAnna lakSaNasyAkSAdAvativyAptiH / 15 athApi dhArAvAhikabuddhiSvativyAptistAsA~ samyajJAnatvAt / na ca tAsAmArhatamate prAmANyAbhyupagama iti; ucyate; ekasminneva ghaTe ghaTaviSayAjJAnavighaTanArthamAce jJAne pravRtte tena ghaTapramitau siddhAyAM punarghaTo'yaM ghaTo'yamityevamutpannAnyuttarottarajJAnAni khalu dhAravAhikajJAnAni bhvnti2| na hya:teSAM3 pramiti prati sAdhakatamatvam, prathamajJAnenaiva pramiteH siddhatvAt / kathaM tatra lakSaNamativyApnoti ? teSAM gRhiitgraahitvaat| 16 nanu baTe dRSTe punaranyavyAsaGgena pazcAt ghaTa eva dRSTe pazcAttanaM jJAnaM punarimANaM prApnoti dhArAvAhikavaditi cet ;na; -..ra____1 'mukhyabhAve va prayojane nimitte copacAra: pravarttate' iti niyamAt / 2 pramiti dhakam / 3 akSAdikam / 4 asAdhAraNasAdhakasya jJAnasya / 5 atrAtizayo nAma niyamena kAryotpAdakatvam / 6 akSaliGgAdAvativyAptivAraNe'pi / 7 dhArAbAhikabuddhInAm / 8 Adyena ghaTajJAnena / 6 dhArAvAhikajJAnAnAm / 10 dhArAvAhikabuddhiSu / 11 dhArAvAhikajJAnAnAm / 12 anyasmin kArye vyApRte cittasyAbhyAsazaktiAsaGgaH / buddheranyatra saMcAro viSayAntarAkRSTatvaM vA vyAsaGgaH / ____ 1 'iti' pATho mudritapratiSu nAsti / -2 'bhavanti' ma pa mu pratiSu nAsti / 3 'eSAM' iti ma pa mu pratiSu pAThaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAya-dIpikA 'dRSTasyApi madhye samArope ' satyadRSTatvAt / taduktam - " dRSTo'pi samAropAttAdRk " [ parIkSA 0 1 - 5] iti / $ 17 etena nirvikalpa ke sattAlocanarUpe darzane'pyativyAptiH parihRtA / "tasyAvyavasAyarUpatvena pramiti prati karaNatvAbhAvAt / nirAkArasya 1 jJAnAtvAbhAvAcca / "nirAkAraM darzanaM sAkAraM jJAnam" [sarvArthasi0 2-9 ] iti pravacanAt / tadevaM 2 pramANasya samyagjJAnamiti lakSaNaM nA'tivyAptam / nA'pyavyAptam, lakSyayoH pratyakSa parokSayorvyApyavRtteH ' / nA'pyasambhavi, 'lakSyavRtterabAdhitatvAt" / [ pramANasya prAmANyanirUpaNam ] $ 18 kimidaM pramANasya prAmANyaM nAma ? pratibhAtaviSa 1 jJAtasyApi / 2 saMzayaviparyayAnadhyavasAyavismaraNalakSaNe 3 jJAtapadArtho'pi sati saMzaye, viparyaye, anadhyavasAye, uvasmaraNe vA'jJAtatulyo bhavati / atastadviSayakaM jJAnaM pramANameveti bhaav| prakSaliGgazabdadhArAvAhikabuddhiSvativyAptinirAkaraNena / 5 nivita pakadarzanasya / 6 anizcayAtmakatvena / 7 zrAgamAt / 8 yAvallakSyeSu vartamAnatvaM vyApyavRttitvam / 6 lakSyayoH pratyakSaparokSayoH / 10 tadeva hi samyak lakSaNaM yadavyAptyAdidopatrayazUnyamityabhipretya granthakRtA doSatrayaparihAraH kRtaH / 11 prAmANyaM svato'prAmANyaM parata iti mImAMsakaH, aprAmANyaM svataH prAmANyaM parata iti tAthAgatAH, ubhayaM svata iti sAMkhyAH, ubhayamapi parata iti naiyAyika - vaizeSikAH, ubhayamapi kathaJcitsvataH kathaJcitparata iti 1 ma pa mu pratiSu 'darzanasya ityadhikaH pAThaH / 2 ma pasu pratiSu 'tasmAt' iti pAThaH / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH | yaa'vybhicaaritvm| / tasyotpattiH katham ? svata eveti momaaNskaaH| prAmANyasya svata utpattiriti jJAnasAmAnyasAmagrImAtrajanyatvamityarthaH / taduktam- 'jJAnotpAdakahetvanatiriktajanyatva mutpattau svatastvam" [ ] iti / na te mImAMsakAH, jJAnasAmAnyasAmagrayAH saMzayAdAvapi jJAnavizeSa sattvAt / vayaM tu brUmahe jJAnasAmAnyasAmagrayAH sAmye'pi saMzayAdirapramANaM samyagjJAnaM pramANamiti vibhAgastAvadanibandhano na bhavati / tataH saMzayAdau yathA hetvantara maprAmANye doSAdikamaGgIkriyate tathA pramANe'pi2 "prAmANyanibandhanamanyadavazyamabhyupagantavyam, anyathA pramANApramANavibhAgAnupapatte:13 / syAdvAdino jainA ityevaM vAdinAM vipratipatteH sadbhAvAtsaMzayaH syAttannirAkaraNAya prAmANyAprAmANyavicAra: prakramyate kimidamiti / 1 prAmANyasya / 2 yenaiva kAraNena jJAnaM janyate tenaiva tatprAmANyamapi na tadbhinnakAraNeneti bhAvaH / 3 jJAnasyotpAdako yo hetuH kAraNaM tadatiriktajanyatvaM jJAnotpAdakakAraNotpAdyatvamityarthaH / 4 samAdhatte neti, mImAMsakA:-vicArakuzalAH / 5 samagrANAM bhAva:-ekakAryakAritvaM sAmagrI-yAvanti kAraNAni ekasmin kArye vyApriyante tAni sarvANi sAmagrIti kathyante / 6 mithyAjJAne / 7 jainAH / 8 akAraNaH / 6 ekasmAddhetoranyo hetuH hetvantaraM jJAnasAmAnyakAraNAdbhinnakAraNamityarthaH / 10 svIkriyate, bhavatA mImAMsakena / 11 guNAdikam-nairmalyAdikam / 12 guNadoSakRtaprAmANyAprAmANyAnabhyupagame / 13 idaM jJAnaM pramANamidamapramANamiti vibhAgo na syAt / / 1 'pramANyaM' ityadhikaH pAThaH ma prtii| 2 'api' iti pA prato naasti| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 19 evamapyaprAmANyaM parataH prAmANyaM tu svata iti na vaktavyam ; viparyaye'pi samAnatvAt / zakyaM hi vaktumaprAmANyaM svataH prAmANyaM tu parata iti / tasmAdaprAmANyavatprAmANyamapi parata evotpdyte| na hi paTasAmAnyasAmagrI raktapaTehetuH / tadvanna jJAnasAmAnyasAmagrI pramANajJAne hetuH, bhinnakAryayobhinnakAraNaprabhavatvAvazyambhAvAditi / 20 kathaM tasya jJApti:? abhyaste viSaye svataH,anabhyaste tu parata: / ko'yamabhyasto viSayaH ko vA'nabhyasta: ? ucyate; paricitasvagrAmataTAkajalAdirabhyastaH, tdvytirikto'nbhystH| kimidaM svata iti ? kiM nAma parata iti ? jJAnajJApakAdeva prAmANyajJapti:1 svata iti ? tato'tirivatAjjJapti: parata iti| - 21 tatra tAvadabhyaste viSaye2 jalamiti3 jJAne jAte jJAnasvarUpajJaptisamaya eva tadgataM prAmANyamapi jJAyata eva / anyathottara kSaNa eva niHshngkprvRttiryogaat| asti hi jalajJAnottarakSaNa eva niHshngkprvRttiH4| anabhyaste tu viSaye jalajJAne jAte jala 1 prAmANyAprAmANyayobhinnakAraNasiddhe'pi / 2 jaina uttarayati neti| 3 nirmalatAdiguNebhyaH / 4 jJAnaprAmANye bhinnakAraNajanye bhinnakAryatvAdapramANyavadityanumAnamatra bodhyam / 5 prAmANyasya / 6 nizcayaH / 7 paricite / 8 aparicite / 6 jJAnasvarUpajJaptisamaye prAmANyanizcayo no cet / 10 jalajJAnAnantarasamaye / 11 jale sandeharahitA pravRttina 1 ma pa mu pratiSu 'pramANyasya' iti pAThaH / 2 ma mu 'abhyastaviSaye' iti paatthH| 3 ma pa mu 'jalamidamiti' pAThaH / 4pa mu 'niHzaMkA' paatthH| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH jJAnaM mama jAtamiti jJAnasvarUpanirNaye'pi prAmANyanirNayo'nyata' eva, anyathottarakAlaM sandehAnupapatteH / asti hi sandeho 'jalajJAnaM mama jAtaM tatki jalamuta marIcikA iti| tataH kamalaparimalazizira1marutpracAraprabhRtibhiravadhArayati--'pramANaM' prAktanaM jalajJAnaM kamalaparimalAdyanyathAnupapatteH' iti / 22 "utpattivatprAmANyasya jJaptirapi parata eveti yaugAH / tatra prAmANyasyotpattiH parata iti yuktam / jJaptiH punarabhyastaviSaye svata eveti sthitatvAt jJaptirapi parata "evetyavadhAraNAnupapattiH2 / tato vyavasthitametatprAmANyamutpattau parata eva, jJaptau tu kadAcitsvataH "kadAcitparata iti / taduktaM pramANaparIkSAyAM jJapti prati5--- pramANA "diSTa-saMsiddhi "ranyathA'titra saGgata:19 / prAmANyaM tu svataH siddhamabhyAsAt parato'nyathA // [pra.pa.pra.63 ] syAt / 1 saMvAdajJAnAntarAdarthakriyAjJAnAdvA / 2 anabhyaste-aparicite viSaye prAmANya nirNayo'nyato na syAt / 3 bAlupuJjaH / 4 sndehaantrm| 5 sAdhyam / 6 dharmI / 7 yathA prAmANyasyotpattiH prtstthaa| 8 yaugazabdena naiyAyika-vaizeSiko gRhyte| 6 utpatti-jJaptyomadhye / 10 nizcitatvAt / 11 anyanivRttirUpaphalajanakAvadhAraNaparakaivakAraprayogAsambhavAt / 12 samyag nizcitam / 13 abhyAsadazAyAm / 14 anabhyAsadazAyAm / 15 jJaptimabhipretya / 16 samyagjJAnAt / 17 iSTo'rthastasya samyakaprakAreNa siddhiptilakSaNA'bhilaSitaprAptilakSaNA vA / utpattilakSaNA tu siddhinAtra vivakSitA, jJApakaprakaraNAt / 18 pramANAbhAsAt / 16 iSTasaMsiddhaya - bhAvaH / 20 abhyAsadazAyAm / 21 anabhyAsadazAyAm / 1 'manda' ityadhika: pATho mudritapratiSu / 2 'nupapatteH iti da pratipAThaH / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - dIpikA $ 23. tadevaM suvyavasthite'pi pramANasvarUpe durabhinivezavazaMgataiH saugatAdibhirapi kalpitaM pramANalakSaNaM sulakSaNamiti yeSAM bhramastAnanutImaH / tathA hi- [ saugatIyapramANalakSaNasya samIkSA ] $24. " avisaMvAdi jJAnaM pramANam" [ pramANavA0 2 - 1] iti bauddhAH / tadidamavisaMvAditvamasambhavitvAdalakSaNam / bauddhena hi pratyakSamanumAnamiti pramANadvayamevAnumanyate / taduktaM nyAyabindau ' -- " dvividhaM samyagjJAnam", "pratyakSamanumAnaM ca" [ nyAyabindu pR0 10 ] iti / tatra na tAvatpratyakSasyAvisaMvAditvam, tasya nirvikalpakatvena svaviSayAnizcAyakasya samAropavirodhitvAbhAvAt / nA'pyanumAnasya tanmatAnusAreNa' 'tasyA'pyaparamArthabhUtasAmAnyagocaratvAditi / 18 [kumArilabhaTTIyapramANalakSaNasya samIkSA ] $ 25. "anadhigatatathAbhUtArthanizcAyakaM pramANam" [ zAstra 1 mithyAtvAbhiprAyaiH / 2 janAnAm / 3 upakurmaH / 4 na nirdoSalakSaNam / 5 bauddhatArkikadharma kIttiviracite nyAyavindunAmni granthe / 6 yanna samAropavirodhi tannAvisaMvAdi, yathA saMzayAdi, tathA ca pratyakSam, tasmAnna tadavisaMvAdIti bhAvaH / 7 avisaMvAditvamiti sambandhaH / 8 bauddhamatAnusAreNa / anumAnasyApi / 10 prayamatrAzayaH - bauddhamate hi dvividhaM prameyaM vizeSAkhyaM svalakSaNamanyApohAkhyaM sAmAnyaM ca / tatra svalakSaNaM paramArthabhUtaM pratyakSasya viSayaH svenAsAdhAraNena lakSaNena lakSyamA - NatvAt, sAmAnyaM tvaparamArthabhUtamanumAnasya viSayaH parikalpitatvAt / tathA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH dI0 pR0 123] iti bhATTAH / tadapyavyAptam, taireva pramANatvenAbhimateSu 'dhArAvAhikajJAneSvanadhigatArtha nizcAyakatvAbhAvAt / uttarottarakSaNavizeSa viziSTArthAvabhAsakatvena teSAmanadhigatArthanizcAyakatvamiti nA''zaGkanIyam, kSaNAnAmatisUkSmANAmAla -. 'kSayitumazakyatvAt / 16 [ prabhAkarIyapramANalakSaNasya samIkSA ] $ 26. "anubhUti: pramANam" [vRhatI ] 1-1-5 ] iti prAbhAkarAH / tadapyasaGgatam ; anubhUtizabdasya bhAvasAdhanatve karaNalakSaNapramANAvyApteH, 'karaNasAdhanatve tu bhAvalakSaNapramANAvyApteH,karaNa-bhAvayorubhayorapi tanmate prAmANyAbhyupagamAt / taduktaM zAlikAnAthena -- "yadA bhAvasAdhanaM tadA saMvideva pramANaM karaNasAdhanatve tvAtma-manaH sannikarSaH "10 [ prakaraNapa0 pramANapA0 pR0 64 ] iti / cAparamArthabhUtasAmAnyaviSayatvAdanumAnasya nAvisaMvAditvamiti bhAvaH / 1 gRhItArthaviSayakANyuttarottarajAyamAnAni jJAnAni dhArAvAhikajJAnAni teSu / 2 nanUttarottarajAyamAnadhArAvAhikajJAnAnAM tattatkSaNaviziSTaghaTAdyarthanizcAyakatvenAgRhItArthaviSayakatva meva, tato na tairakhyAptiriti zaGkiturbhAvaH / 3 zaGkA na kAryA / 4 Adarzayitum / 5 'pramANamanubhUtiH' - prakaraNapaji0 pR0 42 / 6 prabhAkara matAnusAriNaH / 7 anubhavo'nubhUtirityevaMbhUte / 8 anubhUyate'neneti anubhUtirityevaMrUpe / 6 prAbhAkarANAM mate / 10 prabhAkara matAnusAriNA zAlikAnAthena yaduktaM tatprakaraNapaJjikAyAmitthaM varttate -- 'yadi pramitiH pramANaM iti bhAvasAdhanaM mAnamAzrIyate 1 da pratau 'lakSayituma' iti pAThaH / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA [naiyAyikAnAM pramANalakSaNasya samIkSA] 27. "pramAkaraNaM pramANam' [ nyAyamaM0 pramA0 pR0 25 iti naiyAyikAH / tadapi pramAdakRtaM lakSaNam ; IzvarAkhya evaM "tadaGgIkRtepramANe'vyApteH / adhikaraNaM hi mahezvaraH pramAyA: na tu karaNam / na cAyamanukto pAlambhaH, "tanme pramANaM zivaH tadA saMvideva mAnam / tasyAzca vyavahArAnuguNasvabhAvatvAddhAnopAdAno pekSAH phalam / pramIyate'neneti karaNasAdhane pramANazabde Atma-manaHsannikA tmino jJAnasya pramANatve tadvalabhAvinI phala (laM) saMvideva bAhyavyavaH hAropayoginI satI"-pramANapA0 pa0 pR0 64 / 1 vAtsyAyana-jayantabhaTTAdayastAkikAH / yathA hi 'pramIyate'neneti karaNArthAbhidhAnaH pramANazabda:,-nyAyabhA0 1. 1. 3, 'pramIyate yena tatpramANamiti karaNArthAbhidhAyinaH pramANazabdAt pramAkaraNaM pramANamavagamyate'-nyAyamaM0 pramANa0 pR0 25 / 2 pramAkaraNaM pramANamiti naiyAyikAbhimatamapi / 3 sadoSam / 4 mheshvre| 5 naiyAyikairabhyupagate / 6 aAzrayaH / 7 tatpramAyAH nityatvAtkaraNatvAsambhavAt / 8 atrAyamAzayaH-upAlambho doSaH (AropAtmakaH), sa ca 'mahezvaraH pramANam' itye varUpo nAnukto bhavatA na svIkRta iti na, api tu mahezvarasya pramANatvaM svIkRtameva 'tanme pramANaM zivaH' iti vacanAt, tathA cezvarAkhyapramANasya pramAyA adhikaraNatvena pramAkaraNatvAbhAvAdavyAptidoSakathanaM granthakRtA saGgatameveti bhAvaH / 6 sampUrNaH zlokastvitthaM varttate sAkSAtkAriNi nityayogini paradvArAnapekSasthitI bhUtArthAnubhave niviSTanikhilaprastAvivastukramaH / lezAdRSTinimittaduSTivigamaprabhraSTazaGkAtuSaH zaGkonmeSakalaGkibhiH kimaparastanme pramANaM zivaH // 1 'IzvarAkhye tadaGgIkRta eva' iti ma pa mu pratiSu pAThaH Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH 21 [nyAyakusu0 4-6 ] iti 'yaugAgrasareNodayane noktatvAt / tatparihArAya kecana bAlizAH "sAdhanAzrayayoranyataratve sati pramAvyAptaM pramANam" [sarvadarzanasaM0 pR0 235 ] iti varNayanti tathApi sAdhanAzrayAnyatara paryAlocanAyAM sAdhanamAzrayo veti phalati / tathA ca "parasparAvyAptirlakSaNasya / 28 anyAnyapi parAbhimatAni pramANasAmAnyalakSaNA 1 yogAH - naiyAyikAsteSAmagresaraH pradhAnaH pramukho vA tena / 2 mahezvare'vyAptidoSanirAkaraNAya / 3 sAyaNamAdhavAcAryAH / 4 sarvadarzanasaMgrahe 'sAdhanAzrayAvyatiriktatve' iti pAThaH / taTTIkAkRtA ca tathaiva vyAkhyAtaH / yathA hi - 'yathArthAnubhavaH pramA, tasyAH sAdhanaM karaNam / grAzraya zrAtmA / tadubhayApekSayA bhinnaM yanna bhavati tathAbhUtaM sadyatpramayA nityasambaddhaM tatpramANamityarthaH / 5 pramAsAdhana- pramAzrayayormadhye pramAsAdhanaM pramANaM pramAzrayo veti vicAre kriyamANe / 6 sAdhanAzrayayoranyatarasya pramANatvAGgIkAre / 7 zrayaM bhAvaH- - pramAsAdhanasya pramANatvAGgIkAre pramAzraye pramANevyAptiH pramAzrayasya ca pramANatvasvIkAre pramAsAdhane pramANe'vyAptiH, yato hyanyatarasya pramANatvaparikalpanAt / ubhayaparikalpane cAsambhavitvaM spaSTameva / na hi pramANatvenAbhyupagatasyaikasya (sannikarSasya mahezvarasya vA ) kasyacidapi pramAsAdhanatvaM pramAzrayatvaM cobhayaM sambhavi / itthaM ca naiyAyikAbhimatamapi pramAkaraNaM pramANamiti pramANalakSaNaM na samIcInamiti pratipAditaM boddhavyam / , 8 'indriyavRttiH pramANam' iti sAMkhyAH, 'avyabhicAriNImasaMdigdhAmarthopalabdhiM vidadhatI bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI ( kArakasAkalyaM ) pramANam' ( nyAyamaM0 pramA0 pR0 14 ) iti jarannaiyAyikA : ( jayantabhaTTAdayaH ) ityAdInyapi paroktAni pramANasAmAnyalakSaNAni santi paraM teSAM pramANa 1 ' pramANasya' iti ma pa mu pratiSu pAThaH / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 'nyalakSaNatvAduipekSyante / tasmAtsvaparAvabhAsanasamarthaM savikalpamagRhItagrAhaka samyagjJAnamevAjJAnamarthe 'nivarttayatpramANamityArhataM matam / iti zrIparamAhatAcArya-dharmabhUSaNa-yati-viracitAyAM nyAyadIpikAyAM pramANasAmAnyalakSaNaprakAzaH prathama- // 1 // tvasyaivAghaTanAnna parIkSArhANi, api tUpekSAhANyeva / tato na tAnyatra parIkSitAni granthakRtA / nanvindriyavRtteH kArakasAkalyAdervA pramANatvaM kathaM na ghaTate ? iti cet ; ucyate ; indriyANAmajJAnarUpatvAttavRttarapyajJAnarUpatvena pramANatvAyogAt / jJAna rUpameva hI pramANaM bhavitumarhati, tasyaivA'jJAnanivartakattvAtpradIpAdivat / indriyANAM cakSurAdInAM vRttihi taduddhATanAdivyApAraH, sa ca jaDasvarUpaH, tato na tenAjJAnanivRttiH sambhavati ghaTAdivat / tasmAdindriyavRtterajJAnanivRttirUpapramA prati karaNatvAbhAvAnna pramANatvamiti bhAvaH / / evaM kArakasAkalyasyA'pyabodhasvabhAvasyAjJAnarUpatvena sva-parajJAnakaraNe sAdhakatamatvAbhAvAnna pramANatvam / atizayena sAdhakaM sAdhakatamam, sAdhakatamaM ca karaNam / karaNaM khalvasAdhAraNa kAraNamucyate / tathA ca sakalAnAM kArakANAM sAdhAraNAsAdhAraNasvabhAvAnAM sAkalyasya-parisamAptyA sarvatra vartamAnasya sAmastyasya-kathaM sAdhakatamatvamiti vicAraNIyam ? sAdhakatamatvAbhAve ca na tasya pramANatvam, sva-paraparicchittau sAdhakatamasyaiva pramANatvaghaTanAt / tenaiva hyajJAnanivRtti: sampAdayituM zakyetyalaM vistareNa / tataH samyagjJAnaM pramANam' ityetadeva pramANasya samyak lakSaNam / 1 lakSaNAbhAsatvAt, lakSaNakoTau praveSTumayogyatvAditi bhAvaH / 2 na parIkSAviSayIkriyante / 3 upasaMhAre 'tasmAt' zabdaH / 4 apUrvArthanizcAyakam / 5 ghaTAdipadArtheSvajJAnanivRtti kurvat / 6 jainam / 7 zAsanam / 1 'nyalakSyatvA' iti da A pratipAThaH / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSaprakAza: -:: [pramANaM dvidhA vibhajya pratyakSasya lakSaNakathanam ] 1. atha pramANavizeSasvarUpaprakAzanAya prastUyate / pramANaM' dvividham-pratyakSa parokSaM ceti / tatra vizadapratibhAsaM pratyakSam / iha pratyakSa lakSyaM vizadapratibhAsatvaM lakSaNam / yasya pramANabhUtasya jJAnasya pratibhAso vizadastatpratyakSamityarthaH / 1. pramANasAmAnyalakSaNanirUpaNAnantaramidAnI prakaraNakAraH pramANavizeSasvarUpapratipAdanAya dvitIyaM prakAzaM prArabhate atheti / 2 pUrvoktalakSaNalakSitam / 3 vibhAgasyAvadhAraNaphalatvAttena dviprakArameva, na nyUnaM nAdhikamiti bodhyam / cArvAkAdyabhimatasakalapramANa bhedAnAmatraivAntabharbhAvAt / tatra pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAkAH, pratyakSamanumAnaM ceti dve eva pramANe iti vauddhAH vaizeSikAzca, pratyakSAnumAnopamAnAni trINyeva pramANAnIti sAMkhyAH, tAni ca zAbdaM ceti catvAryeva iti naiyAyikAH, sahArthApattyA ca paJceti prAbhAkarAH, sahAnupalabdhyA ca SaT iti bhATTAH vedAntinazca, sambhavaitihyAbhyAM sahASTau pramANAnIti paurANikAH / tathA coktam pratyakSamekaM cArvAkaH kAraNAtsaugatAH punaH / anumAnaM ca taccaiva sAMkhyAH zAbdaM ca te api // 1 // nyAyakadezino'pyevamupamAnaM ca kena ca / arthApattyA sahaitAni catvAryAhuH prabhAkarAH // 2 // abhAvaSaSThAnyetAni bhATTA vedAntinastathA / sambhavaitizayuktAni tAni paurANikA jaguH // 3 // tadeteSAM sarveSAM yathAyathaM pratyakSa-parokSapramANayorevAntarbhAva iti dvividha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAya - dIpikA $ 2. kimidaM vizadapratibhAsatvaM nAma ? ucyate- jJAnAvaraNasya' kSayAdviziSTakSayopazamAdvA 1 zabdAnumAnAdya' sambhavi yannairmalyamanubhavasiddham, dRzyate khalvagnirastItyApta vacanADUmAdi liGgAccotpannAjjJAnAdaya' magnirityutpannasyaindriyakasya' jJAnasya vizeSaH / sa eva nairmalyam, vaizadyam, spaSTatvamityAdibhiH zabdairabhidhIyate / taduktaM bhagavadbhira kalaGka devai nyAyavinizcaye "pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaJjasA / " [ kA0 3] iti / vivRtaM ca syAdvAdavidyApatinA " - "nirmalapratibhAsatva mityanena sUcitam / vidyAnandasvAminA'pyuktam - ' evaM pramANalakSaNaM vyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM parIkSitam, tatpratyakSaM parokSaM ceti saMkSepAd dvitayameva vyavatiSThate, sakalapramANabhedAnAmatraivA'ntarbhAvAditi vibhAvanAt / ' 'syAdvAdinAM tu saMkSepAtpratyakSa-parokSavikalpAtpramANadvayaM siddhayatyeva tatra sakalapramANabhedAnAM saMgrahAditi - pramANaparI0 pR0 63-64,67 / etacca prameyakamalamArtaMDe'pi ( 2 - 1 ) prapaJcato nirUpitam / 1 jJAnapratibandhakaM jJAnAvaraNAkhyaM karma, tasya sarvathA kSayAdvizeSakSayopazamAdvA / 2 zrAdipadAdupamAnArthApattyAdInAM saMgrahaH / 3 vizvasanIyaH puruSa Apta:, yathArthavaktA iti yAvat / 4 trAdipadena kRtakatva - zizapAtvAdInAM parigrahaH / 5 puro dRzyamAnaH / 6 indriyajanyasya / 7 zranumAnAdyapekSayA vizeSapratibhAsana rUpaH / taduktam -- anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tadvaizadyaM mataM buddheH - laghIya0 kA04 / 8 vizeSaH / asyA: kArikAyA uttarArdhamidamasti - 'dravya - paryAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam / 10 vyA khyAtaM nyAyavinizcayavivaraNe / 11 zrImadvAdirAjAcAryeNa / 1 ' zAbda' iti zrA pratipAThaH / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 2. pratyakSa prakAzaH meva spaSTatvam, svAnubhavaprasiddha caitatsarvasyApi parIkSakasyeti nAtIva nirbAdhyate" [ nyAyavini0 vi0 kA 0 3 ] iti / tasmAtsuSThaktaM vizadapratibhAsAtmakaM jJAnaM pratyakSamiti / [ saugatIyapratyakSasya nirAsaH ] $ 3. "kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam " [ nyAyabindu pR0 11] iti tAthAgatAH / atra hi kalpanApoDhapadena savikalpakasya vyAvRttiH, abhrAntamiti padena tvAbhAsasya / tathA ca ' samIcInaM nirvikalpakaM pratyakSamityuktaM bhavati ; tadetad bAlaceSTitam ; nirvikalpakasya prAmANyameva durlabham, samAropAvirodhitvAt kutaH pratyakSatvam ? vyavasAyAtmakasyaiva' prAmANyavyasthApanAt' / na 1 tathA coktam -- 'vizadajJAnAtmakaM pratyakSam, pratyakSatvAt, yattu vizadajJAnAtmakaM tanna pratyakSaM yathA'numAnAdijJAnam, pratyakSaM ca vivAdAdhyAsitam, tasmAdvizadajJAnAtmakamiti / - pramANaparI0 pR0 67 / 2 'abhilApasaMsargayogyapratibhAsapratItiH kalpanA, tayA rahitam' - nyAyabindu pR0 13 / nAma - jAtyAdiyojanA vA kalpanA, tayA'poDham, kalpanAsvabhAvazUnyamityarthaH / ' tatra yanna bhrAmyati tadabhrAntam' nyAyabinduTIkA pR0 12 / 3 'pratyakSaM kalpanApoDham / yajjJAnamarthe rUpAdau nAma - jAtyAdikalpanArahitaM tadakSamakSaM prati varttate iti pratyakSam - nyAyapra0 pR0 7, 'pratyakSaM kalpanApoDhaM nAma-jAtyAdyasaMyutam ' - pramANasaM 0 kA 0 3 ! pratredaM bodhyam- 'kalpanApoDhaM pratyakSam' iti dignAgasya pratyakSalakSaNam, abhrAntavizeSaNasahitaM tu dharmakIrtteH / 4 tathAgataH sugato buddha ityanarthAntaram, tadanuyAyino ye te tAthAgatA bauddhAH / 5 vyavacchedo nirAsa iti yAvat / 6 mithyAjJAnasya / 7 phalitalakSaNaM pradarzayati tathA ceti / nizcayAtmakasyaiva jJAnasya / 6 'tannizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat' ( parIkSA0 1-3 ) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA $ 4. 'nanu nirvikalpakameva pratyakSapramANamarthajatvAt / tadeva hi paramArthasatsvalakSaNajanyaM na tu savikalpakam, tasyAparamArtha bhUtasAmAnyaviSayatvenArthajatvAbhAvAditi cet ;na'; arthasyAlokA vajJAnakAraNatvAnupapatteH / tadyathA-anvayavyatirekagamyo hi kAryakAraNabhAvaH / tatrAlokastAvanna jJAnakAraNam, 'tadabhAve'pi naktaJcarANAM mArjArAdInAM jJAnotpatteH, tadbhAve'pi[ca] cUkAdInAM tadanutpatteH / tadvadartho'pi na jJAnakAraNam, "tadabhAve'pi kezamazakAdijJAnotpatteH / tathA ca kuto'rthajatvaM jJAnasya ? | taduktaM parIkSAmukhe-"nArthAloko kAraNam" [2-6] iti / prAmANyasya cArthAvyabhicAra eva nibandhanaM na tvarthajanyatvam, ityAdinA nizcayAtmakasyaiva jJAnasya pramANyaM vyavasthApitam / 1 bauddhaH zaGkate nanviti / 2 paramArthabhUtena svalakSaNena janyaM 'paramArtho'kRtrimamanAropitaM rUpam, tenAstIti paramArthasat / ya evArthaH sannidhAnAsannidhAnAbhyAM sphuTamasphuTaM ca pratibhAsaM karoti paramArthasan sa eva / sa eva ca pratyakSaviSayo yatastasmAttadeva svalakSaNam'-nyAyabi0 TI0 pR0 23, 'yadarthakriyAsamarthaM tadeva svalakSaNamiti, sAmAnyalakSaNaM ca tato viparItam'-pramANasaM0 pR0 6 / 3 jaina uttarayati / 4 anvayavyatirekAbhyAM vinA na kAryakAraNabhAvAvagama ityetatpradarzanArtha 'hi' zabdaH / 5 aAlokAbhAve'pi / 6 aAlokasadbhAve'pi / 7 ulUkAdInAm / 8 jJAnotpattyabhAvAt / 6 Alokavat / 10 arthAbhAve'pi / 11 kezoNDukAdijJAnasya bhAvAt / 12 tadabhAvavavRttitvaM vyabhicArastadbhinno'vyabhicAraH / tatpadenAtrArtho grAhyaH / 13 kAraNaM prayojakamityarthaH / 1 'etadeva hi' iti da pratipAThaH / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa - prakAzaH 27 svasaMvedanasya viSayAjanyatve'pi prAmANyAbhyupagamAt / na hi kiJcitsvasmAdeva jAyate / $ 5. nanvatajjanyasya jJAnasya / kathaM tatprakAzakatvam ? iti cet; *ghaTAdyajanyasyApi pradIpasya tatprakAzakatvaM dRSTvA santoSTavyamAyuSmatA' / atha kathamayaM viSayapratiniyamaH ? yaduta 'ghaTajJAnasya ghaTa eva viSayo na paTaH' iti / grarthajatvaM hi viSayapratiniyamakAraNam, tajjanyatvAt tadviSayameva caitaditi / tattu bhavatA nA'bhyupagamyate iti cet; yogyataiva viSayapratiniyamakAraNamiti brUmaH / kA nAma yogyatA ? iti2 / ucyate - svAvaraNakSayopazamaH / taduktam -- "svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamarthaM vyavasthApayati [ parIkSA0 2-6] iti / 1120 - yadi 1 bauddhaiH / 2 atra bauddhaH punarAzaGkate nanviti / 3 zrayaM bhAvaHjJAnaM arthAnnotpadyate tarhi kathamarthaprakAzakaM syAt ? tadeva hi jJAnamarthaprakAzakaM yadarthajanyam, prajanyatve tu tasyArtho viSayo na syAt 'nAkAraNaM viSayaH' iti vacanAt / 4 uttarayati - ghaTAdyajanyo'pi hi yathA pradIpaH ghaTAdiprakAzako bhavati tathA jJAnamapyarthAjanyaM sat zrarthaprakAzakamiti kimanupapannam ? arthasya jJAnakAraNatvanirAsastu pUrvameva kRtastato nAtra kiJcidvacanIyamasti / 5 santoSaH karaNIyo bhavatA / 6 pramukajJAnasya amuka eva viSayo nAnya iti viSayapratiniyamaH, sa na syAdyadi jJAnasyArtha - janyatvaM no bhavediti zaGkAyA AzayaH / 7 arthajanyatvam / 8 jainena / 9 jainA: / 10 pratiniyatArthavyavasthApakoM hi tattadAvaraNakSayopazamo'rthagrahaNazaktirUpaH / taduktam -- 'tallakSaNayogyatA ca zaktireva / saiva jJAnasya 1 zrApa supratiSu 'anyasya' iti pAThaH / 2 da pratau 'iti' pATho nAsti : Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 6. 'etena tadAkAratvAttatprakAzakatvam' ityapi prtyuktm| atadAkArasyApi pradIpAdestatprakAzakatvadarzanAt / tatastadAkAra vattajjanyatvamaprayojaka prAmANye / savikalpakaviSayabhUtasya pratiniyatArthavyavasthAyAmaGgam nArthotpattyAdi |'-prmeyk0 2-10, 'yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyeva svaviSayajJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazamavizeSa eva'-pramANaparIkSA pR0 67 / 1 arthajanyatAyA nirAkaraNena, yogyatAyAzca pratiniyatArthavyavasthApakatvasamarthanena / 2 nirastam / 3 itthaM ca tadAkAratvaM tajjanyatvaM cobhayamapi prAmANye na prayojakamiti bodhyam / 4 yaccoktam-savikalpakasyAparamArthabhUtasAmAnyaviSayatvamiti; tanna yuktam ; savikalpakasya viSayabhUtasAmAnyasya pramANAbAdhitatvAtparamArthatvameva / yaddhi na kenApi pramANena bAdhyate tatparamArthasat, yathA bhavadabhimataM svalakSaNam, pramANAbAdhitaM ca sAmAnyam, tasmAtparamArthasat / kiJca, 'yathaiva hi vizeSaH (svalakSaNarUpaH) svenAsAdharaNena rUpeNa sAmAnyAsambhavinA visadRzapariNAmAtmanA lakSyate tathA sAmAnyamapi svenAsAdhAraNena rUpeNa sadRzapariNAmAtmanA vizeSAsambhavinA lakSyate iti kathaM svalakSaNatvena vizeSAd bhidyate ? yathA ca vizeSaH svAmarthakriyAM kurvan vyAvRttijJAnalakSaNArthakriyAkArI tathA sAmAnyamapi svAmarthakriyAmanvayajJAnalakSaNAM kurvat kathamarthakriyAkAri na syAt tadbAhyAM punarvAha-dohAdyarthakriyAM yathA na sAmAnyaM kartumutsahate tathA vizeSo'pi kevalaH, sAmAnyavizeSAtmano vastuno gavAdestatropayogAt / ityarthakriyAkAritvenApi tayorabhedaH siddhaH |'-asstts0 pR. 121 / tato yaduktaM dharmakIttinA yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / anyatsaMvRtisat prokte te svasAmAnyalakSaNe // ' --pramANavA0 3-3 iti / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAzaH sAmAnyasya paramArthatvameva, abAdhitatvAt / pratyuta saugatAbhimata eva svalakSaNe vivAdaH / tasmAnna nirvikalpakarUpatvaM pratyakSasya / [naiyAyikAbhimatasya sannikarSasya pratyakSatvanirAsaH] 67. 'sannikarSasya ca yogAbhyupagatasyAcetanatvAt kutaH pramitikaraNatvam, kutastarAM pramANatvam, kutastamA pratyakSatvam ? 8.. 'kiJca, rUpapramiterasannikRSTameva cakSurjanakam, aprApyakAritvAttasya / tataH sannikarSAbhAve'pi sAkSAtkAripramotpatterna sannikarSarUpataiva prtyksssy| na cAprApyakAritvaM cakSuSo'prasiddham, pratyakSatastathaiva pratIteH / nanu pratyakSAgamyAmapi cakSuSo viSayaprAptimanumAnena sAdhayiSyAmaH paramANuvat / yathA pratyakSAsiddho'pi, paramANuH kAryAnyathAnupapattyAnumAnena sAdhyate tathA 'cakSuH prAptArthaprakAzakaM bahirindriyatvAt tvagindriyavat' ityanumAnAt tannirastam ; 'sAmAnyalakSaNa-svalakSaNayohiM bhedAbhAvAt'-aSTasa0 pR0 121 1 indriyAyArthayoH sambandhaH sannikarSaH / 2 ajJAnanivRttirUpapramA prati karaNatvaM prmitikrnntvm| tacca sannikarSasya na sambhavati, jaDatvAt / pramitikaraNatvAsambhave ca na tasya pramANatvam, pramAkaraNasyaiva pramANatvAbhyupagamAt / tadabhAve ca na pratyakSatvamiti bhAvaH / 3 doSAntaramAha kiJceti / cakSurhi asambaddhameva rUpajJAnasya janakaM bhavati, aprAptArthaprakAzakatvAt / na hi cakSuH padArtha prApya prakAzayati, api tu dUrAdeva / 4 aprApyakAritvasyaiva / 5 pratyakSeNAparicchedyAm / 6 'paramANurasti dvacaNukAdikAryotpattyanyathAnupapatteH' ityanumAnena / 7 vahiHpadaM manovyavacchedArtham, mano hi na bahirindriyaM tasyAntaHkaraNatvAt / taccAprApyakArIti / atra vyApti:-yadvahirindriyaM tatprAptArthaprakAzakam, yathA sparzanendriyam / yanna prAptArthaprakA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA prAptisiddhiH / prAptireva hi sannikarSastato na sannikarSasyAvyAptiriti cet ; na ; asyAnumAnAbhAsatvAt / tadyathA 6. cakSurityatra kaH pakSo'bhiprataH ? kiM laukikaM cakSurutAlaukikam ? aAdye hetoH "kAlAtyApadiSTatvam, golakAkhyasya1 laukika cakSuSo viSayaprApte: pratyakSabAdhitatvAt / dvitIye' tvAzrayAsiddhiH, alaukikasya cakSuSo'dyA'pyasiddheH / zAkhAsudhAdIdhiti samAnakAla grahaNAnyathAnupapattezca3 cakSuraprApyakArIti nizcIyate / tadevaM sannikarSAbhAve'pi cakSuSA rUpapratIti yita' iti sannikarSo'vyApaka tvAtpratyakSasya svarUpaM na bhavatIti sthitam / 10. asya ca prameyasya prapaJca:11 prameyakamalamArtaNDe zakaM tanna bahirindrim, yathA manaH, vahirindrayaM cedaM cakSuH, tasmAtprAptArthaprakAzakamiti bhAvaH / 1 sadoSAnumAnatvamanumAnAbhAsatvam / 2 svIkRto bhavatA yogena / 3 prathame pakSe / 4 bAdhitapakSAnantaraM prayukto hi hetuH kAlAtyApadiSTa ucyate / 5 uttaravikalpe--alaukikaM ckssuritybhyupgme| 6 kiraNarUpasya / 7 sudhAdIdhitiH-candramAH / 8 zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNaM dRSTaM tato jJAyate cakSuraprApyakArIti / prApyakAritve tu kramaza eva tayorgrahaNaM syAt na yugapat, paraM yugapattayorgrahaNaM sarvajanasAkSikamiti bhAvaH / 6 avyAptidopaduSTatvAt / 10 etasya sannikarSAprAmANyavicArasya / 11 vistaraH / 1 'kSasya' iti ma mu pratyoH pAThaH / 2 'grahaNAdyanyathAnu' iti prAma pa mu pratipAThaH / 3 A ma mu pratiSa 'ca' pATho nAsti / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAza: // 1-1 tathA 2-4] sulabhaH / saMgrahagranthatvAttu neha pratanyate / evaM vana saugatAbhimataM nirvikalpaM pratyakSam, nApi yaugAbhimata indriyArthasannikarSaH / kiM tahi ? vizadapratibhAsaM jJAnameva pratyakSaM siddham / [pratyakSaM dvidhA vibhajya sAMvyavahArikasya lakSaNapurassaraM bhedanirUpaNam 11. tatpratyakSaM dvividham1--sAMvyavahArika pAramArthika ceti / tatra dezato vizadaM sAMvyavahArikaM prtykssm| yajjJAnaM dezato vizadamISannirmalaM tatsAMvyavahArikapratyakSamityarthaH / taccatuvidham-avagrahaH, IhA, avAyaH, dhAraNA ceti / tatrendriyArthasamavadhAnasamanantarasamutthasattAlocanAntarabhAvI sattA'vAntarajAtiviziSTa vastugrahI jJAna vizeSo'vagrahaH--yathA'yaM puruSa iti / nA'yaM saMzayaH, 'viSayAntaravyudAsena 'svaviSayanizcAyakatvAt / tadviparItalakSaNo hi saMzayaH / "yadrAjavAttikam anekArthAnizcitA'payudAsAtmakaH saMzayastadviparIto'vagrahaH" 1 subodhaH / 2 atra nyAyadIpikAyAm / 3 vistAryate / 4 pratyakSamiti sambandhaH / 5 sAMvyavahArikapratyakSam / 6 avagrahAdiSu madhye / 7 indriyArthayoH samavadhAnaM sannipAtaH sambandha iti yAvat, tatpazcAdutpanno yaH sattAlocanarUpa: sAmAnyapratibhAsastasyAnantaraM jAyamAnaH, atha cAvAntarasattAviziSTavastugrAhako yo jJAnavizeSaH so'vagraha iti bhAvaH / 8 svaviSayAdanyo viSayo viSayAntaram, tasya vyudAso vyavacchedastena svaviSayAtiriktaviSayavyavacchedena / 6 svaviSayabhUtaparamArthaMkakoTinizcAyako hyavagrahaH / 10 avagrahAtsarvathA viparItaH saMzayaH / 11 avagraha-saMzayayorbhedasAdhakaM tattvArtharAjavAttikIthaM lakSaNaM pradarzayati yaditi / 12 ayamarthaH-nAnArtha 1 'tatkiyatprakAraM, tadvividhaM' iti ma pratipAThaH / / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA [ 1-15-6 ] iti / 'bhASyaM ca-"saMzayo hi nirNayavirodhI natvavagraha:2" [ 1-15-10 ] iti / avagrahagrahotA rthasamudbhUtasaMzayanirAzAya yatanamIhA / tadyathA-puruSa iti nizcite'rthe kimayaM dAkSiNAtya utaudIcya" iti saMzaye sati dakSiNAtyena bhavitavyamiti tannirAsAyehAkhyaM jJAnaM jAyata iti / bhASAdivizeSanirjJAnAdyAthAtmyAvagamanamavAyaH, yathA dAkSiNAtya evAyamiti / kAlAntarAvismaraNayogyatayA tasyaiva viSayakaH, anizcayAtmakaH, viSayAntara vyavacchedakaH saMzayaH / avagrahastu tadviparIta:-ekArthaviSayakaH, nizcayAtmakaH, vissyaantrvyvcchedkshceti| 1 tattvArtharAjavAttikabhASyam / 2 sati saMzaye padArthasya nirNayo na bhavati, avagrahe tu bhavatyeveti bhAvaH / 3 nanu kathamIhAyA jJAnatvam ? yato hIhAyA icchArUpatvAcceSTAtmakatvAdvA; maivam ; IhA jijJAsA, sA ca vicArarUpA, vicArazca jJAnam, nAto kazciddoSaH / tathA coktam'IhA UhA tarka: parIkSA vicAraNA jijJAsA ityanarthAntaram / ' tattvArthAdhi0 bhA0 1-15, 'IhA-dhAraNayorapi jJAnAtmakatvamunneyaM tadupayogavizeSAt |'--lghiiy0 svopajJa vi0 kA0 6, 'jJAnene (jJAnamI) hAbhilASAtmA saMskArAtmA na dhAraNA ! / iti kecitprabhASante tacca na vyavatiSTate / vizeSavedanasyeha dRDhasyehAtvasUcanAt ||XXajnyaanaatmktaayaaN tu saMskArasyeha (hi)tasya vA / jJAnopAdAnatA na syAdrUpAderiva sAsti ca |"tttvaarthshlokvaa0 1-15-16, 20, 22, 'IhA ca yadyapi ceSTocyate tathApi cetanasya seti jJAnarUpaiveti yuktaM pratyakSabhedatvamasyA:'-pramANamI0 1-1-27, 'IhA-dhAraNayorjJAnopAdAnatvAt jJAnarUpatonneyA'-pramANamI0 1-1-36 / 4 dakSiNadezIyaH / 5 uttaradezIyaH / 6 anubhavakAlAdbhinnakAlaH kAlAntaramAgAmisamaya ityarthaH / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa - prakAzaH 33 jJAnaM dhAraNA' / yadvazAduttarakAle'pi sa / ityevaM smaraNaM jAyate / 12. nanu pUrvapUrvajJAnagRhItArthagrAhakatvAdeteSAM dhArAvAhikavadaprAmANyaprasaGga iti cet; na; viSayabhedenAgRhItagrAhakatvAt / tathA hi-yo'vagrahasya viSayo nAsAvohAyAH, yaH punarIhAyA nAyamavAyasya, yazcAvAyasya naiSa2 dhAraNAyA iti parizuddhapratibhAnAM sulabhamevaitat / tadetadavagrahAdicatuSTayamapi yadendriyeNa janyate tadendriyapratyakSamityucyate, yadA punaranindriyeNa tadA'nindriyapratyakSaM gIyate / indriyANi sparzana- rasana-prANa- cakSuH zrotrANi paJca, anindriyaM tu manaH / tadvayanimittakamidaM 'lokasaMvyavahAre pratyakSamiti prasiddhatvAtsAMvyavahArika pratyakSamucyate / taduktaM parIkSAmukhe: 1 'smRtiheturdhAraNA, saMskAra iti yAvat' laghI 0 svopajJavivR0 kA 0 6 / nanu dhAraNAyAH kathaM jJAnatvam, saMskArarUpatvAt ? na ca saMskArasya jJAnarUpateti cet; tanna ; uktameva pUrvam- ' IhA - dhAraNayorapi jJAnAtmakatvam, tadupayogavizeSAt' iti / 'asya hyajJAnarUpatve jJAnarUpasmRtijanakatvaM na syAt, na hi sattA sattAntaramanuvizati' (pramANamI0 1 - 1 - 29 ) / 'avagrahasya IhA avAyasya ca dhAraNA vyApAravizeSaH, na ca cetanopAdAno vyApAravizeSaH acetano yukto'tiprasaGgAt ' ( nyAyakumu0 pR0 173 ) / 2 avagrahAdInAm / 3 vizuddhabuddhInAm / 4 avagrahAdicatuSTayasyApi indriyAnindriyajanyatvena dvividhatvaM pradarzayati tadetaditi / 5 kathyate / 6 lokasya yaH samIcIno bAdhArahitaH pravRtti nivRttirUpo vyavahArastasmin / 7 saMvyavahAraprayojanaka sAMvyavahArikam -- apAramArthikamityarthaH / 1 ' sa evetyevaM' da pa pratipAThaH / 2 'naiva' iti ma pratipAThaH / 3 zra mama pratiSu 'parIkSAmukhe' iti pATho nAsti / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAya-dIpikA "indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam" (2-5) iti / / idaM cAmukhyapratyakSam, upacArasiddhatvAt / vastutastu parokSameva, matijJAnatvAt / kuto nu khalvetanmatijJAnaM parokSamiti ? ucyate"prAdye parokSam" [tattvArthasU0 1-11] iti suutrnnaat|| Aye mati-zrutajJAne parokSamiti hi sUtrArthaH / upacAramUlaM punaratra dezato vaizadyamiti kRtaM vistareNa / [pAramArthikapratyakSaM lakSayitvA tadbhadAnAM prarUpaNam] $ 13. sarvato vizadaM pAramArthikapratyakSam / yajjJAnaM sAkalyena spaSTaM tatpAramArthikapratyakSam, mukhyapratyakSamiti yAvat / "tad dvividham-vikalaM sakalaM ca / tatra katipayaviSayaM vikalam / "tadapi dvividham avadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM c2| tatrAvadhijJAnAvaraNakSayopazamAdvIryAntarAyakSayopazamasahakRtAjjAtaM rUpidravyamAtraviSayamavadhijJAnam / manaHparyayajJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopa 1 nanu yadi prakRtaM jJAnamamukhyataH pratyakSaM tarhi mukhyataH kiM syAdityata Aha vastutastviti / 2 indriyAnindrayajanyajJAnasyopacArata: pratyakSatvakathane nimittam / 3 sAmastyena / 4 paarmaarthikprtykssm| 5 vikalamapi prtykssm| 6 avadhiH sImA maryAdA iti yAvat / sa viSayo yasya jJAnasya tadavadhi. jJAnam / ata evedaM jJAnaM sImAjJAnamapi kathyate / 'avAyanti vajantItyavAyAH pudgalAH, tAn dadhAti jAnAtItyavadhiH'XX 'avadhAnam avadhiH ko'rthaH ? adhastAbahutaraviSayagrahaNAdavadhirucyate, devA khalvavadhijJAnena 1 sUtrabhaNanAt' iti ma prtipaatthH| 2 'ceti' pATho ma aa mu pratiSu / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAzaH 35 zamasamutthaM paramanogatArthaviSayaM manaHparyayajJAnam / matijJAnasyevAvadhimanaHparyayayoravAntarabhedAH tattvArtharAjavAttika-zlokavAtikabhASyAbhyAmavagantavyAH / saptamanarakaparyantaM pazyanti / upari stokaM pazyanti, nijavimAnadhvajadaNDaparyantamityarthaH |'-tttvaarthvR0 zru0 1-6 / 'avAgdhAnAt (pudgalaparijJAnAta) avacchinnaviSayatvAdvA (rUpiviSayatvAdvA) avadhiH / ' sarvArtha0 1-6 / 1 parikIyamanogato'rtho mana ityucyate, sAhacaryAttasya paryayaNaM parigamanaM manaHparyayaH / ' sarvArtha0 1-6 / 2 prabhedAH / 3 tadittham--'anugAmyananugAmivarddhamAnahIyamAnAvasthitA'navasthitabhedAt SaDvidho'vadhiHXX punarapare'vadhestrayo bhedAH-dezAvadhiH, paramAvadhiH, sarvAvadhizceti / tatra dezAvadhistredhA-jaghanyaH, utkRSTaH, ajaghanyotkRSTazceti / tathA paramAvadhirapi tridhA (jaghanyaH, utkRSTaH, ajghnyotkRssttshc)| sarvAvadhiravikalpatvAdeka eva / utsedhAMgulAsaMkhyeyabhAgakSetro dezAvadhirjaghanyaH / utkRSTaH kRtsnalokaH / tayorantarAle'saMkhyeyavikalpa ajaghanyotkRSTa: / paramAvadhirjaghanya ekapradezAdhikalokakSetraH / utkRSTo'saMkhyeyalokakSetraH, ajaghanyotkRSTo madhyamakSetraH / utkRSTaparamAvadhikSetrAd bahirasaMkhyAtakSetraH sarvAvadhiH / varddhamAnaH, hIyamAnaH, avasthitaH, anavasthitaH, anugAmI, ananugAmI, apratipAtI, pratipAtItyete'STau bhedA dezAvadherbhavanti / hIyamAna-pratipAtibhedavA itare SaDbhedA bhavanti paramAvadheH / avasthito'nugAmyananugAmyapratipAtItyete catvAro bhedAH sarvAvadheH |'-tttvaarthvaa0 1,22,4 / 'anugAmyananugAmI varddhamAno hIyamAno'vasthito'navasthita iti SaDvikalpo'vadhiH saMpratipAtApratipAtayoratraivAntarbhAvAt / dezAvadhiH paramAvadhiH sarvAvadhiriti ca / paramAgamaprasiddhAnAM pUrvoktayuktyA sambhAvitAnAmatropasaMgrahAt |'-tttvaarthn zlo0 bhA0 1-22-10 / 'sa manaHparyayo dvedhA / kutaH ? sUtroktavikalpAt / Rjumativipulamatiriti XXaAdya RjumatimanaHparyayastredhA / kutaH ? RjumanovAkkAyaviSayabhedAt / RjumanaskRtArthajJaH, RjuvAkkRtArthajJaH, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 14. sarvadravyaparyAyaviSayaM sakalam / tacca ghAtisaMghAtaniravazeSaghAtana 1samunmIlitaM kevalajJAnameva / "sarvadravyaparyAyeSa kevalasya" [tattvArthasU0 1-26] ityAjJApitatvAt / 15. tadevamavadhi-manaHparyaya-kevalajJAnatrayaM sarvato vaizadyAt pAramArthikapratyakSam / sarvato vaizacaM 'cAtmamAtrasApekSatvAt / RjukAyakRtArthazceti / ...... dvitIyo vipulamatiH SoDhA bhidyate / kutaH? RjuvakramanovAkkAyaviSayabhedAt / RjuvikalpAH pUrvoktAH, vakravikalpAzca tadviparItA yojyAH'-tattvArthavA0 1,23,6-8 / evameva zlokavAttike (1-23) manaHparyayabhedAH proktAH / 1 pAramArthikapratyakSamiti sambandhaH / 2 sakalapratyakSam / 3 ghAtinAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIyAntarAyakarmaNAM saMghAta: samUhastasya niravazeSeNa sAmastyena ghAtanAt kSayAtsamunmIlitaM jAtamityarthaH / 4 'sarvagrahaNaM niravazeSapratipattyartham / ye lokAlokabhinnAstrikAlaviSayA dravyaparyAyA anantAH, teSu niravazeSeSu kevalajJAnaviSayanibandha iti pratipattyarthaM sarvagrahaNam / yAvA~llokAlokasvabhAvo'nantastAvanto'nantAnantA yadyapi syustAnapi jJAtumasya sAmarthyamastItyaparimitamAhAtmyaM kevalajJAnaM veditavyam / ' tattvArthavA0 1,26,6 / 5 viSayanibandhaH (sambandhaH) iti shessH| 6 AtmAnamevApekSyaitAni trINi jJAnAnyutpadyante, nendriyAnindriyApekSA atrAsti / uktaM ca-........ ata evAkSAnapekSA'JjanAdisaMskRtacakSuSo yathA''lokAnapekSA |'-assttsh0 kA0 3; 'na hi sarvArthaH sakRdakSasambandhaH sambhavati sAkSAtparamparayA vaa| nanu cAvadhi-manaHparyayajJAninordezato viratavyAmohayorasarvadarzanayo: kathamakSAnapekSA saMlakSaNIyA ? tadAvaraNa ___ 1 ma mu pratyoH 'ghAtanAt' iti pAThaH / 2 'ityAdijJApitatvAt' iti 24 - da pa pratipAThaH / 3 'pAramArthikaM pratyakSaM' iti ma mu pratipAThaH / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAzaH 37 16. 'nanvastu kevalasya pAramArthikatvam avadhi-manaHparyayayostu na yuktam, vikalatvAditi cet ;na'; sAkalya-vaikalyayoratra viSayopAdhikatvAt / tathA hi-sarvadravyaparyAyaviSayamiti kevalaM sakalam / avadhi-manaHparyayau tu katipayaviSayatvAdvikalau / naitAvatA tayoH pAramArthikatvacyutiH / kevalavattayorapi vaizA svaviSaye sAkalyena samastIti tAvapi pAramArthikAveva / o [avadhyAditrayasyAtIndriyapratyakSatvapratipAdanam] 17. kazcidAha-"asaM nAma cakSurAdikamindriyam, tat kSayopazamAtizayavazAtsvaviSaye parisphuTatvAditi bruumH|'-asstts0 pR. 50 / 1 avadhimanaHparyayoH pAramArthikatvAbhAvamAzaGkate nanviti / 2 samAdhatte neti / ayaM bhAvaH-atra hi kevalasya yatsakalapratyakSatvamavadhimanaHparyayozca vikalapratyakSatvamuktaM tadviSayakRtam / sakalarUpyarUpipadArthaviSayatvena kevalaM sakalapratkSamucyate, rUpimAtraviSayatvena cAvaghimanaHparyayau vikalapratyakSau kathyate / tato na tayoH pAramArthikatvahAniH / pAramArthikatvaprayojakaM hi svaviSaye sAkalyena vaizadyam, tacca kevalavattayorapi vidyata eveti / 3 viSaya upAdhinimittaM yayostau viSayopAdhiko viSayanimittako tayorbhAvastattvaM tasmAt viSayopAdhikatvAt viSayanimittakatvAdityarthaH / 4 pAramAthikatvAbhAvaH / 5 evakAreNApAramArthikatvavyavacchedaH, tena nApAramAthiko iti phalati / 6 'akSamakSaM pratItyotpadyate iti pratyakSam, akSANi indriyANi'-prazasta0bhA0 pR. 64 / 'akSamakSaM prati varttata iti pratyakSam'nyAyapra0 pR. 7 / ye khalu 'indriyavyApArajanitaM pratyakSa-akSamakSaM prati yadvarttate tatpratyakSamityabhyupagamAt' (sarvArtha 0 1-12) iti pratyakSalakSaNamAmananti teSAmiyaM zaGkA, te ca vaizeSikAdayaH / 7 indriyamAzritya / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA pratItya 'yadutpadyate tadeva pratyakSamucitam, nAnyat'2 [ ] iti; tadasat; AtmamAtrasApekSANAmavadhimanaHparyayakevalAnAmindriyanirapekSANAmapi pratkSatvAvirodhAt / spaSTatvameva hi pratyakSatvaprayojaka nendriyajanyatvam / ata eva hi matizrutAvadhimana:paryayakevalAnAM jJAnatvena pratipannAnAM madhye "Adye parokSam". [tattvArthasU0 1-11] "pratyakSamanyat" [tattvArthasU0 1-12] ityAdyayormatizrutayoH parokSatvakathanamanyeSAM tvavadhimanaHparyayakevalAnAM 'prtyksstvvaacoyuktiH| 18. kathaM punareteSAM pratyakSazabdavAcyatvam ? iti cet; rUDhita' iti brUmaH / 1 yajjJAnam / 2 nendriyanirapekSam, tathA ca nAvadhyAditrayaM pratyakSamiti zaGkiturAzayaH / 3 tadayuktam / 4 pratyakSatAyAM nibandhanam / 5 yato hi 'yadi indriyanimittameva jJAnaM pratyakSamiSyate, evaM satyA''ptasya pratyakSajJAnaM na syAt / na hi tasyendriyapUrvo'rthAdhigamaH / sarvArtha0 1-12 / 6 spaSTatvasya pratyakSatvaprayojakatvAdeva, yata eva spaSTatvaM pratyakSatvaprayojakaM tata eva ityarthaH / 7 abhyupagatAnAmavagatAnAmiti yAvat / 8 pratyakSatvapratipAdanaM saGgataM sUtrakArANAm / yadAha akalaGkadevo'pi 'Adye parokSamaparaM pratyakSaM prAhurAja sam |'-nyaayvi0 kA0 474 / 6 avadhimanaHparyayakevalAnAm / 10 kathana yogyatA, vyapadeza iti yAvat / 11 akSamakSaM prati yadvarttate tatpratyakSamitImaM pratyakSazabdasya vyutpattyarthamanAzrityArthasAkSAtkAritvarUpapravRttinimittasadbhAvAt / 'akSAzritatva ca vyutpattinimittaM zabdasya (pratyakSazabdasya), na tu pravRtti nimittam / anena tvakSAzritatvena ekArthasamavetamarthasAkSAtkAritvaM lakSyate tadeva ca zabdasya (pratyakSazabdasya) pravRtti Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAzaH 16. athavA' akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa yAtmA, tatmAtrApekSotpattikaM pratyakSamiti kimnuppnnm| ? tahi indriyajanyamapratyakSaM prAptamiti cet ; hanta vismaraNazIlatvaM vatsasya / avocAma khalvaupacArika pratyakSatvamakSajajJAnasya / tatastasyApratyakSattvaM kAmaM prApnotu, kA no hAniH / "etena "akSebhyaH nimittam / tatazca yatkiJcidarthasya sAkSAtkArijJAnaM tatpratyakSamucyate / yadi cAkSAzritatvameva pravRttinimittaM syAdindriyajJAnameva pratyakSamucyeta, na mAnasAdi, yathA gacchatIti gauH iti gamanakriyAyAM vyutpAdito'pi gozabdo gamanakiyopalakSitamekArthasamavetaM gotvaM pravRtti nimittIkaroti tathA ca gacchati agacchati ca gavi gozabdaH siddho bhavati'-nyAyabinduTI0 pR0 11 / tathA prakRte'pi akSajanye'nakSajanye ca jJAne pratyakSazabdaH prvrtte| ato yuktamevAvadhyAditrayANAmindriyanirapekSANAmapi pratyakSazabdavAcyatvam, spaSTatvAparanAmArthasAkSAtkAritvasya tatra pravRtti nimittasadbhAvAditi bhAvaH / 1 yadyayamAgrahaH syAdyadvayutpattinimittenaiva bhAvyamiti tadA tadapyAha athaveti / yathoktaM zrIprabhAcandrarapi-'yadi vA, vyutpattinimittamapyatra vidyata eva / tathA hi-akSazabdo'yamindriyavat Atmanyapi varttate, akSNoti vyApnoti jAnAtIti akSa AtmA iti vyutpatteH / tameva kSINopazAntAvaraNaM kSINAvaraNaM vA prati niyatasya jJAnasya pratyakSazabdAtizayatA sughaTaiva |'nyaayku0 pR0 26 / 2 nAyuktamiti bhAvaH / 3 bAlasya, vismaraNazIlaH prAyo bAla eva bhavati, ata uktaM vatsasyeti / 4 indriyajanyajJAnasya / 5 indriyajajJAnasya / 6 yatheSTam / 7 asmAkam --jainAnAm / 8 'akSamakSaM pratItya yadutpadyate tatpratyakSaM' iti, 'akSamakSaM prati varttata iti pratyakSam' iti vA pratyakSalakSaNanirasanena / 1 pA pratau 'kimanupapannam' iti pATho nAsti / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA parAvRttaM parokSam" [ ] ityapi prativihitam, avaizadyasyaiva parokSalakSaNatvAt / 20. syAdetat atIndriyaM pratyakSamastotyatisAhasam; "asambhAvitatvAt / yadyasambhAvitamapi kalpyeta, gaganakusumAdikamapi kalpyaM syAt ; na1 syAt ; gaganakusumAde2raprasiddhatvAt, atIndriyapratyakSasya tu pramANasiddhatvAt / tathA hi--kevalajJAnaM tAvatkiJcijJAnAM kapilAdInAmasambhavadapyarhataH sambhavatyeva / sarvajJo hi sa bhagavAn / 1 vyAvRttaM rahitamati yAvat / 'akSebhyo hi parAvRttaM parokSam'tattvArthazlo0pR0 183 / 2 nirastam / 3 yadAhA'kalaGkadevaH--'itarasya (avizadanirbhAsino jJAnasya) parokSatA'-laghI0 svo0 vi0 kA 3 / 4 atIndriyapratyakSAbhAvamAzaGkate syAdetaditi / 5 loke khalu indriyairutpannameva jJAnaM pratyakSamucyate prasiddhaM ca, natvindriyanirapekSam, tadantareNa tadutpatte rasambhavAditi bhAvaH / 6 indriyanirapekSasyApi pratyakSajJAnasyotpatteH sambhavAt / na hi sUkSmAntaritadrArthaviSayakaM jJAnamindriyaiH sambhavati, teSAM sannihitadezaviSayakatvAtsambaddhavartamAnArthagrAhakatvAcca, 'sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA' (mI0 zlo0 sU0 4 zlo0 84) iti bhAvatkavacanAt / na ca tajjJAnaM pratyakSameva nAsti, codanAprabhavatvAt / 'codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalaM puruSavizeSAn' (zAbarabhA0 1-1-2) iti vAcyam, tajjJAnasyAvaizayena parokSatvAt / na hi zabdaprabhavaM jJAnaM vizadaM sAkSAdrUpaM ca / pratyakSajJAnaM tu vizadaM sAkSAdrUpaM ca / ata eva tayoH sAkSAtvenAsAkSAtvena bhedaH / 1 pA pratau 'iti cenna' iti pAThaH / 2 ma mu pratyoH 'gaganakusumAdi'pAThaH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAzaH [prAsaGgikI sarvajJasiddhiH] 21. 'nanu sarvajJatvamevAprasiddhaM kimucyate' sarvajJo'rhanniti, kvacidapyaprasiddhasya viSayavizeSa vyavasthApayitumazakteriti cet ; na ; sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSAH, anumeyatvAt, agnyAdivat, ityanumAnAtsarvajJatvasiddheH / taduktaM "svAmibhimahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH ksycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH / / [kA0 5] iti|| - 22. sUkSmAH svabhAvaviprakRSTAH paramANvAdayaH, antaritAH kAlaviprakRSTA rAmAdayaH, dUrA2 dezaviprakRSTA mervAdayaH / ete tathA coktaM samantabhadrasvAmibhiH-- 'syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca......' prAptamI0 105 / sambhavati ca sUkSmAdInAM sAkSAdrUpaM jJAnam / sAkSAtkRtereva sarvadravyaparyAyAn paricchinatti (kevalAkhyena pratyakSeNa kevalI), nAnyataH (nAgamAt) iti' (aSTaza0 kA0 105) iti vacanAt / ato'tIndriyaM pratyakSamastIti yujyate / 1 sarvajJAbhAvavAdI mImAMsakazcAvakizcAtra zaGkate nanviti / 2 bhavatA jainena / 3 kapilAdInAM madhye kasmiMzcidapi apratItasya sarvajJatvasya / 4 vyaktivizeSe arhati / 5 samantabhadrAcAryaiH / 6 devAgamAbhidhAptamImAMsAprakaraNe / 7 vyavahitAH kAlApekSayetyarthaH / 1 da ma mu pratiSu 'iti' pATho naasti| 2 ma mu pratyoH 'dUrArthA:' pAThaH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA svabhAvakAladeza viprakRpTAH padArthA mitvena vivkssitaaH| teSAM kasyacitpratyakSatvaM sAdhyam / iha pratyakSatvaM pratyakSajJAnaviSayatvam, viSayidharmasya viSaye'pyupacAropapatteH / anumeyatvAditi hetuH / agnyAdirdaSTAntaH / amanyAdAvanumeyatvaM kasyacitpratyakSatvena sahopalabdha paramANvAdAvapi kasyacitpratyakSatvaM sAdhayatyeva / na caannvaadaavnumeytvmsiddhm|, sarveSAmapyanumeyamAtre vivAdAbhAvAt / 22. 'astvevaM sUkSmAdInAM pratyakSatvasiddhidvAreNa kasyacidazeSaviSayaM pratyakSajJAnam / tatpunaratIndriyamiti katham ? itthamyadi tajjJAnamaindriyika syAt azeSaviSayaM na syAt, indriyANAM svayogyaviSaya eva jJAnajanakatvazakteH / sUkSmAdInAM ca tadayogya 1 atrAnumAne / 2 jJAnadharmasya pratibhAsasya, ayamAzayaH-- 'sUkSmAdayAH kasyacitpratyakSAH' ityatra sUkSmAdInAM yatpratyakSatvamuktaM taddhi pratyakSajJAnavRttirdharmo na tu sUkSmAdipadArthavRttistatkathaM sUkSmAdInAM pratyakSatvapratipAdanaM zrIsvAmisamantabhadrAcAryANAM saGgatam ? asyedaM samAdhAnam-pratyakSatvamatra pratyakSajJAnaviSayatvaM vivakSitam, tathA ca sUkSmAdInAM pratyakSajJAnaviSayatvenopacAratasteSAM pratyakSatvamuktaM 'ghaTaH pratibhAsate, paTa: pratibhAsate, ghaTajJAnam, paTajJAnam' iti bhavati hi vyavahAro na ca ghaTasya pratibhAsa: paTasya vA pratibhAsaH, tasya jJAnadharmatvAt / evaM na ghaTasya jJAnaM paTasya vA jJAnam, tasyAtmaniSThatvena ghaTapaTAdiniSThatvAsambhavAt, Atmano hi tad guNastathApi tathA vyavahAro bhavatyeva / evaM prakRte'pi bodhyam / 3 vAdiprativAdinAm / 4 aNvAderanumAnaviSayatAyAm / 5 punarapi atIndriyapratyakSAbhAvamAzaGkate astvevamiti / 6 sarvajJajJAnam / 7 indriyajam / 8 indriyAyogyaviSayatvAt, na hIndriyANi sakRtsarvArthaSu jJAnamupajanayitumalam, sambaddhavartamAnArtha 1 ma mu pratyoH 'prasiddhaM' pAThaH / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAzaH tvAditi / tasmAtsiddhaM tadazeSaviSayaM jJAnamanaindriyakameva' iti|| viSayatvAt / kiJca, indriyANi sakRtsarvArthasAkSAtkaraNe bAdhakAnyeva AvaraNanibandhanatvAt / taduktam-'bhAvendriyANAmAvaraNanibandhanatvAt / kAtya'to jJAnAvaraNasaMkSaye hi bhagavAnatIndriyapratyakSabhAk siddhaH / na ca sakalAvaraNasaMkSaye bhAvendriyANAmAvaraNanibandhanAnAM sambhavaH, kAraNAbhAve kAryAnupapatteH' aSTasa0 pR0 45 / zrImANikyanandyapyAha-'sAvaraNatve karaNajanyatve ca pratibandhasambhavAt'parIkSA02-13 / akalaGkadevairapyuktam kathaJcit svapradezeSu syAtkarmapaTalAcchatA / saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra te cakSurAdayaH // sAkSAtkartu virodhaH kaH sarvathA''varaNAtyaye ? / satyamarthaM tathA sarva yathA'bhUdvA bhaviSyati // ' nyAyavi0 361, 362 / atha 'na kazcidbhavabhRdatIndriyapratyakSabhAgupalabdho yato bhagavAMstathA sambhAvyate; ityapi na zaGkA zreyasI; tasya bhavabhRtAM prabhutvAt / na hi bhavabhRtsAmye dRSTo dharmaH sakalabhavabhRtprabhau sambhAvayituM zakyaH, tasya saMsArijanaprakRtimabhyatItatvAt' (aSTasa* pR0 45) / kathaM saMsArijanaprakRtimabhyatIto'sau ? ityata Aha mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH / tena nAtha paramAsi devatA zreyase jinavRSa prasIda naH // svayaMbhUstotra kA0 75 / tatastadazeSaviSayaM jJAnamatIndriyameva, azeSaviSayatvAnyathAnupapatteriti dhyeyam / pratyakSaM vizadajJAnAtmaka 'pratyakSatvAt' iti vat 'vizeSaM dharmiNaM kRtvA sAmAnyaM hetuM bruvatAM doSAsambhavAt' (pramANapa0 pR0 67) / 1 indriyebhyo niSkrAntam-atIndriyamityarthaH / 1 ma mu 'atIndriyakameva' iti pAThaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 nyAya-dIpikA asmizcArthe sarveSAM sarvajJavAdinAM na vivaadH| yad bAhyA apyAhaH "adRSTAdayaH kasyacitpratyakSAH prameyatvAt / " [ ] iti / [sAmAnyataH prasiddhasya sArvazyasyArhati prasAdhanam ] 24. nanvastvevamazeSaviSayasAkSAtkAritvalakSaNamatIndriyapratyakSajJAnam, taccAhata iti katham ? kasyaciditi sarvanAmnaH sAmAnyajJApakatvAditi cet ; satyam ; "prakRtAnumAnAtsAmAnyata: sarvajJatvasiddhiH / arhata etditi| punaranumAnAntarAt / tathA hiarhan sarvajJo bhavitumarhati, nirdoSatvAt, yastu na sarvajJo nAsau nirdoSaH, yathA rathyApuruSa iti kevlvytirekilinggkmnumaanm| 1 viSaye, anumeyatvAdihetunA sUkSmAdInAM kasyacitpratyakSatvasAdhane iti yAvat / 2 jainetarA naiyAyikAdayaH / 3 yathA hi-svargAdayaH kasyacitpratyakSAH...... vastutvAdAgamaviSayatvAt, yadvastu yacca kathyate tatkasyacitpratyakSaM bhavati,yathA ghaTAdi'-nyAyavA0 1-1-7, 'dharmaH kasyacitpratyakSa: pramethatvAt vAsovaditi, yasya pratyakSaH sa yogI'-pramANasaM0 pR0 6 / 4 adRSTazabdena puNyapApadvayamucyate, adRSTamAdiryeSAM te adRSTAdayaH puNyapApAdayo'tIndriyArthAH / 5 'sUkSmAntaritadarArthAH kasyacitpratyakSA anumeyatvAta' ityasmAdanumAnAt / 6 sarvajJatvam / 7 vakSyamANAdanyasmAdanumAnAt / 8 anumAnAntarameva pradarzayati tathA hIti / 6 vyatirekavyAptikAlliGgAt yadanumAnaM kriyate tadvaya tirekiliGgakAnumAnamucyate / sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvapradarzanaM vyatirekavyAptiH / tathA ca prakRte'numAne sarvajJatvarUpasAdhyAbhAve nirdoSatvarUpasAdhanAbhAvaH pradarzitaH / tata idaM vyatirekiliGgakAnumAnam / nanvAzubodhajanakamanvayiliGgakamevAnumAnaM vAcyam, na kevalavyatireki 1 'eva taditi' iti da pratipAThaH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAzaH 45 25. AvaraNarAgAdayo doSAstebhyo niSkrAntatvaM hi nirdoSatvam / tatkhalu sarvajJatvamantareNa1 nopapadyate, kiJcijJasyAvaraNAdidoSarahitatvavirodhAt / tato nirdoSatvamarhati vidyamAnaM sArvazyaM sAdhayatyeva / nirdoSatvaM punararhatparameSThini yukti-zAstrAvirodhivAktvAtsiddhayati / yukti-zAstrAvirodhivAktvaM ca tadabhimatasya mukti-saMsAratatkAraNa[tattvasyAnekadharmAtmakacetanAcetanatattvasya ca3 pramANAbAdhitatvAtsuvyavasthitameva / liGgakam, tasya vakratvenAzu bodhajanakatvAbhAvAt 'RjumArgeNa siddhayantaM ko hi vakreNa sAdhayet' (vaize0 sUtropa0 2-1-1) iti vacanAt / kiJca, vyatirekiNi liGgini bahUni dUSaNAni sambhavanti / tathA hi 'sAdhyAprasiddhivaiSamyaM vyarthatopanayasya ca / anvayenaiva siddhizca vyatirekiNi dUSaNam // ' -vaize0 sUtropa0 2-1-1 iti / tato na talliGgakamanumAnaM yuktamiti cet ; na; vyAptimadvayatirekiNo'pi liGgasyAnvayivadAzubodhajanakatvAt / vyAptizUnyasya tUbhayasyA'pyagamakatvAt / ata evAntAptyaiva sarvatra saadhysiddherbhyupgmaatsyaadvaadibhiH| yaduktam -'bahirvyAptimantareNAntayAptyA siddham / yata iyamevAnyatrApi pradhAnA' prAptamI0 70 6 / sA ca prakRte kevalavyatirekiliMgakAnumAne'pi vidyata eva / tato noktadoSaH / 1 nirdoSatvam / 2 arhadabhimatasya / 3 pramANena bAdhitumazakyatvAt / tathA hi-tatra tAvadbhagavato'bhimataM mokSatattvaM na pratyakSeNa bAdhyate, tasya tadaviSayatvena tadbAdhakatvAyogAt / nA'pyanumAnena 'nAsti kasyacinmokSaH, 1 aa ma mu 'sarvajJamantareNa' pAThaH / 2 Ama mu pratiSu 'cetanAcetanAtmaka' pAThaH / 3 A ma pa mu pratiSu 'ca' pATho nAsti / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 26. 'evamapi sarvajJatvamarhata eveti katham ? kapilAdInAmapi sambhAvyamAnatvAditi cet ; ucyate-kapilAdayo na sarvajJA: sadoSatvAt / sadoSatvaM tu teSAM nyaayaagmviruddhbhaassitvaat| tacca 'tadabhimatamuktayAditattvasya sarvathaikAntasya ca pramANabAdhita sadupalambhakapramANapaJcakAviSayatvAt, kUrmaromAdivat' ityAdirUpeNa, tasya mithyAnumAnatvAt, mokSasyAnumAnAgamAbhyAmastitvavyasthApanAt / tadyathA'kvacidAtmani doSAvaraNayonizzeSA hAnirasti, atizAyanAt kvacit kanakapASANAdau kiTTimAdimalakSayavat' ityanumAnAtsakalakarmakSayasvabhAvasya mokSastha prasiddheH / 'bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH' ityAgamAcca tatsiddheH / tathA mokSakAraNatattvamapi na pramANena vAdhyate, pratyakSato'kAraNakamokSApratItestena tadbAdhanAyogAt / nA'pyanumAnena, tasya mokSakAraNasyaiva prasAdhakatvAt / sakAraNako mokSaH pratiniyatakAlAditvAt paTAdivaditi / tasyAkAraNakatve sarvadA sarvatra tatsadbhAvaprasaGgaH syAt, parApekSArahitatvAt / aAgamenApi mokSakAraNatattvaM na bAdhyate, pratyuta tasya tatsAdhakatvAt / 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' (tattvArthasU0 1-1) iti vacanAt / evaM saMsAratattvaM saMsArakAraNatattvamanekAntAtmakavastutattvaM ca pramANenAbAdhyamAnaM boddhavyamiti saMkSepaH / vistaratastvaSTasahasrayAM (devAgamAlaGkAre) vidyAnandasvAmibhinirUpitam 1 nirdoSatvena hetunA arhataH sarvajJatvasiddhAvapi / 2 nyAyo'numAnam, AgamaH zAstram, tAbhyAM viruddhabhASiNo viparItavAdinaH, teSAM bhAvastattvaM tasmAt / 'ye nyAyAgamaviruddhabhASiNaste na nirdoSAH, yathA duvaidyAdayaH, tathA cAnye kapilAdayaH' aSTasa0 pR0 66 / 3 nyAyAgamaviruddhabhASitvaM ca / 4 kapilAdyabhimatamuktisaMsAratatkAraNatattvasya / 5 nityAyekAntasya / 6 pramANena bAdhyatvAt, tadyathA-kapilasya tAvat 'tadA dRSTuH svarUpe'va Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAza: tvAt / taduktaM svAmibhireva sa tvamevAsi nirdoSo yukti-zAstrAvirodhivAk / avirodho 'yadiSTaM te prasiddhena na 'bAdhyate / / sthAnam (yogasU0 1-3) svarUpe caitanyamAtre'vasthAnamAtmano mokSa ityabhimatam, tatpramANena bAdhyate ; caitanyavizeSe'nantajJAnAdau svarUpe'vasthAnasya mokSatvaprasAdhanAt / na hi anantajJAnAdikamAtmano'svarUpaM sarvajJatvAdivirodhAt / atha sarvajJatvAdi pradhAnasya svarUpam, nAtmana iti cenna ; tasyAcetanatvAnna sarvajJatvAdi tatsvarUpam, AkAzavat / jJAnAdayazca nAcetanadharmAH,svasaMvedanasvarUpatvAdanubhavavaditi na caitanyamAtre'vasthAnaM mokSaH, api tvanantajJAnAdicaitanyavizeSe'vasthAnasya mokSatvapratIte: / etena buddhayAdiguNocchedo mokSa iti vaizeSikAH, anantasukhameva muktasya na jJAnAdikamityAnandaikasvabhAvAbhivyaktirmokSa iti vedAntinaH, nirAsravacittasantatyutpAdo mokSa iti bauddhAH, teSAM sarveSAmapi mokSatattvaM pramANena bAdhitaM jJeyam ; anantajJAnAdisvarUpopalabdhereva mokSatvasiddheH / evameva kapilAdibhirbhASitaM mokSakAraNatattvaM saMsAratattvaM saMsArakAraNatattvaM ca nyAyAgamaviruddha boddhavyam / ityaSTasahasrayAH saMkSepo vistaratastu tatraiva dRSTavyaH / 1 prakaraNasAra: svoktameva samantabhadrAcAryasya kathanena saha saGgamayati taduktamiti / 2 samantabhadrAcAryaiH / 3 pramANabalAt sAmAnyato yaH sarvajJo vItarAgazca siddhaH sa tvamevAhan, yuktizAstrAvirodhivAktvAt, yo yatra yuktizAstrAvirodhivAk sa tatra nirdoSo dRSTo, yathA kvacid vyAdhyupazame bhiSagvaraH / yuktizAstrAvirodhivAk ca bhagavAn muktisaMsAratatkAraNeSu, tasmAnnirdoSa iti' aSTasa0pR0 62 / avirodhazca, yasmAdiSTaM mokSAdika tattvaM te prasiddhena pramANena na bAdhyate / tathA hi--'yatra yasyAbhimataM tattvaM pramANena na bAdhyate sa tatra yuktizAstrAvirodhivAk yathA rogasvAsthyatatkAraNatattve bhiSagvaraH, na bAdhyate ca bhagavato'bhimataM mokSasaMsAratatkAraNa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAya - dIpikA tattvam, tasmAttatra tvaM yuktizAstrAvirodhivAk iti viSayasya ( bhagavato muktyAditatvasya) yuktizAstrAvirodhitva siddherviSayiNyA bhagavadvAco yuktizAstrAvirodhitvasAdhanaM ( samarthitaM pratipattavyam) - praSTasa0 pR0 72 / nanu iSTaM icchAviSayIkRtamucyate, icchA ca vItamohasya bhagavataH kathaM sambhavati ? tathA ca nAsau yuktizAstrAvirodhivAk ; tanna; iSTaM mataM zAsanamityupacaryate, tathA ca upacAreNa sayogidhyAnavattadabhyupagame doSAbhAvAt / granupacArato'pi bhagavato'pramattecchAsvIkAre na doSaH / taduktamapramattA vivakSeyaM anyathA niyamAtyayAt / iSTaM satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham ? // -- nyAyavi0 kA0 356 vastutastu bhagavato vItamohatvAnmohapariNAmarUpAyA icchAyAstatrAsambhavAt / 'tathA hi-- necchA sarvavidaH zAsanaprakAzananimittaM praNaSTamohatvAt / yasyecchA zAsanaprakAzananimittaM na sa praNaSTamoho yathA kiMcijjJaH, praNaSTamohazca sarvavitpramANataH sAdhitastasmAnna tasyecchA zAsanaprakAzananimittam / ' zraSTasa0 pR0 72 / na cecchAmantareNa vAkpravRttirna sambhavatIti vAcyam, niyamAbhAvAt / 'niyamAbhyupagame suSuptyAdAvapi nirabhiprAyapravRttirna syAt / na hi suSuptau gotraskhalanAdau vAgvyavahArAdiheturicchAsti' aSTasa0 pR073, tato na vAkpravRttericchApUrvakatvaniyamaH, tasya suSuptyAdinA vyabhicArAt, api tu 'caitanya-karaNapATavayoreva sAdhakatamatvam' (aSTaza0, aSTasa0 pR0 73) vAkpravRttau saMvitkaraNapATavayoH sattve eva vAkpravRtteH sattvaM tadabhAve cAsattvam / tasmAccaitanyaM karaNapATavaM ca vAco hetureva niyamato na vivakSA, vivakSAmantareNApi suSuptyAdau tadarzanAt' / kiJca icchA vAkpravRttiheturna 'tatprakarSAprakarSAnuvidhAnAbhAvAd buddhyAdivat / na hi yathA buddheH zaktezca prakarSe vANyAH prakarSo'pakarSe vA'pakarSaH pratIyate tathA doSajAteH ( icchAyAH) zrapi tatprakarSe vAco'pakarSAt tadapakarSe eva tatprakarSAt, dhA bha 16. ba seonyi bA ryA bhava Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pratyakSa-prakAza: 46 'tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / prAptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena baadhyte||[aaptmii.kaa.6-7] yato vakturdoSajAtiH (icchA) anumIyeta' / XXX 'vijJAnaguNadoSAbhyAmeva vAgvRtterguNadoSavattA vyavatiSThate, na punarvivakSAto doSajAtervA / taduktam vijJAnaguNadoSAbhyAM vAgvRtterguNadoSatA / bAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH ||aptts0pR0 73 / anyaccoktam vivakSAmantareNApi vAgvRttirjAtu viikssyte| . vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH // prajJA yeSu paTIyasyaH prAyo vacanahetavaH / vivakSAnirapekSAste puruSArtha pracakSate // -nyAyavi0 354-55 / 4 tataH sAdhUktaM tatreSTaM zAsanaM matamiti / 5 pramANena anityatvAyekAntadharmeNa vA / 6 anekAntAtmakaM taveSTaM tattvaM nAnityatvAdyekAntadharmeNa bAdhyate tasyAsiddhatvAt, pramANata: siddhameva hi kasyacida bAdhaka bhavati / na cAnityatvAdyakAntatattvaM pramANata: siddham, tato na tattavAnekAntazAsanasya bAdhakamiti bhAvaH / 1 tvanmataM tvadIyamanekAntAtmakaM tattvaM tajjJAnaM ca, tadevAmRtaM tato bAhyA bahiSkRtAsteSAm, sarvathaikAntavAdinAM sarvaprakArainityatvAnityatvAdyekadharma svIkurvatAm, 'vayamAptAH' ityabhimAnena dagdhAnAM bhasmIbhUtAnAM kapilAdInAM sveSTaM sadAdhakAntatattvaM pratyakSeNaiva bAdhyate, ata: kimanumAnAdivihitabAdhApradarzanena ? sakalapramANajyeSThatvAtpratyakSasya / 'na hi dRSTAjjyeSTha gariSThamiSTaM nAma' / tataH pratyakSabAdhApradarzanenaivAnumAnAdibAdhA pradarzitA bhavatItyavaseyam / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 27. iti kArikAdvayena etayoreva 'parAtmAbhimatatattvabAdhAbAdhayoH' samarthana prastutya "bhAvaikAnte" [kA06] ityupakramya "syAtkAraH satyalAJchana: [kA0 112] ityanta prAptamImAMsAsandarbha iti kRtaM vistareNa / 28. tadevamatIndriyaM kevalajJAnamahata 1eveti siddham / 'tadvacanapramANyAccAvadhimanaHparyayayoratIndriyayoH siddhirityatIndriyapratyakSamanavadyam / tata: sthitaM sAMvyavahArikaM pAramArthika ceti dvividhaM pratyakSamiti / iti zrIparamArhatAcArya-dharmabhUSaNa-yati-viracitAyAM nyAyadIpikAyAM pratyakSaprakAzo dvitIyaH // 2 // .1 parAbhimate kapilAdyabhimate tattve sarvathaikAntarUpe bAdhA, AtmAbhimate jainAbhimate tattve'nekAntarUpe'bAdhA bAdhAbhAvastayoH / 2 prastAvabhUtaM kRtvA / bhAvakAnte padArthAnAmabhAvAnAmapahnavAt / sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam // 6 // "sAmAnyavAg vizeSe cenna zabdArthA mRSA hi sA / abhipretavizeSApteH syAtkAraH satyalAJchanaH // 112 // iti sampUrNa kArike / 5 alam / 6 'vaktuH prAmANyAt vacanaprAmANyam' iti nyAyAdarhata: prAmANyasiddheH tadupadiSTAvatIndriyAvavadhimanaHparyayAvapi siddhAviti pratipattavyam / 1 da pa pratyo: 'eva' pATho nAsti / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSaprakAzaH -: [ parokSapramANasya lakSaNam ] 1 1. atha parokSapramANanirUpaNaM prakramyate / pravizadapratibhAsaM parokSam / atra parokSaM lakSyam, pravizadapratibhAsatvaM lakSaNam / yasya jJAnasya pratibhAso vizado na bhavati tatparokSapramANamityarthaH / vaizadyamuktalakSaNam' / tato'nyada vaizadyamaspaSTatvam / '`tadapyanubhavasiddhameva / $ 2. sAmAnyamAtraviSayatvaM parokSapramANalakSaNamiti kecit ' ; tanna; pratyakSasyeva parokSasyApi sAmAnya vizeSAtmakavastuviSayatvena tasya" lakSaNasyA'sambhavitvAt' / tathA hi-ghaTAdiviSayeSu pravarttamAnaM pratyakSaM pramANaM tadgataM " sAmAnyAkAraM ghaTatvAdikaM "vyAvRttAkAraM vyaktirUpaM / ca "yugapadeva prakAzayadupalabdha, - 1 dvitIyaprakAze pratyakSapramANaM nirUpyedAnImiha parokSapramANasya nirUpaNaM prArabhate pratheti / 2 spaSTatvaM vaizadyaM tadeva nairmalyamityuktaM pUrvaM vaizadyalakSaNam / 3 vaizadyAt / 4 viparItam / 5 pravaizadyamapi, yathA nairmalyaM spaSTatvamanubhavasiddhaM tathA'spaSTatvamanairmalyamapyanubhavasiddhameveti bhAvaH / 6 bauddhA: / 7 sAmAnyamAtraviSayatvamiti parokSalakSaNasya / 8 asambhavadoSaduSTatvAt, tathA ca tasya lakSaNAbhAsatvamiti bhAvaH / & parokSasya sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvameva na sAmAnyamAtraviSayatvamiti pradarzayati tathA hIti / 10 ghaTAdiniSTham / 11 anugatAkAram / 12 ghaTAdibhyo vyavacchedAtmakam / 13 sahaiva / 14 anuvRttAkAravyAvRttAkArobhayaM viSayI - 1 ' ca vizeSarUpaM ' iti zrA pratipAThaH Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA tathA parokSamapIti na sAmAnyamAtraviSayatvaM parokSalakSaNam api tvavaizadyameva / sAmAnya-vizeSayorekata raviSayatve tu pramANa tvasyavA'nupapatti:2, sarvapramANAnAM sAmAnya-vizeSAtmakavastuvi SayatvAbhyanujJAnAt / taduktam-"sAmAnyavizeSAtmA tadartha viSayaH"- [parIkSA0 4-1] iti / tasmAtsuSThUktaM 'avizadAvabhA sanaM parokSam' iti / kurvat dRSTam / 1 iti zabdo'tra hetvarthe vartate, tathA ca iti hetorityasmAta kAraNAdityarthaH / 2 asambhavaH / 3 abhyupagamAt / 4 atredaM bodhyama -- 'parokSamavizadajJAnAtmakaM parokSatvAt, yannAvizadajJAnAtmakaM tanna parokSam, yathA'tIndriyapratyakSam, parokSaM ca vivAdAdhyAsitaM jJAnam, tasmAdavizadajJAnAtmakam'--pramANapa0 pR0 66 / 'kuto'sya parokSatvam ? parAyattatvAt / parANIndriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhya nimitta pratItya tadAvaraNakarmakSayopazamApekSasyAtmana utpadyamAnaM matizrutaM parokSamityAkhyAyate'-sarvArtha0 1-11, na ca parokSeNa prameyaM na pramIyate parokSatvAditi vAcyam, tasyApi pratyakSasyeva sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvAbhyupagamAt / nA'pyasyAjJAnarUpatA'pramANatA vA, 'tatpramANe' (tattvArthasU0 1-10) iti vacanena pratyakSaparokSayoyorapi pramANatvAbhyupagamAt / taduktam 'jJAnAnuvartanAttatra nAjJAnasya parokSatA / pramANasyAnuvRtterna parokSasyApramANatA // ' -tattvArthazlo0 1, 11, 6 / 1 da pratau 'eva' iti pATho nAsti / 2 da pratau 'tteH' iti pAThaH / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH / parokSapramANaM paJcadhA vibhajya tasya pratyayAntarasApekSatvapratipAdanam ] 63. 'tat paJcavidham - smRtiH, pratyabhijJAnam, tarkaH, anumA zrAgamazceti / paJcavidhasyA'pyasya / parokSasya prtyyaantrsaapeksstvenaivotpttiH2| tadyathA - smaraNasya prAktanAnubhavApekSA, pratyabhijJAnasya smaraNAnubhavApekSA, tarkasyAnubhava - smaraNa - pratyabhijJAnApekSA, anumAnasya ca liGgadarzanAdya pekSA, zrAgamasya zabdazravaNa-saGketagrahaNAdyapekSA, pratyakSasya tu na tathA 'svAtantryeNaivotyatteH / smaraNAdInAM pratyayAntarApekSA tu tatra tatra nivedayiSyate / [smRtenirUpaNam ] I 64. tatra ca4 kA nAma smRtiH ? tadityAkArA prAganubhUtavastuviSayA smRtiH, yathA sa devadatta iti / yatra hi prAganubhUta eva 'devadattastattayA' pratIyate / tasmAdeSA pratItistattollekhinyanubhUtaviSayA ca, ananubhUte viSaye tadanutpatteH / 'tanmUlaM cAnubhavo dhAragArUpa eva' avagrahAdyanubhUte'pi dhAraNAyA prabhAve smRtijananAyogAt / dhAraNA hi tathA''tmAnaM saMskaroti, yathA'sAvAtmA kAlAntare'pi tasmin viSaye jJAnamutpAdayati / tadetaddhAraNAviSaye samutpannaM tattollekhijJAnaM smRtiriti siddham / 53 nam, 1 parokSapramANam / 2 jJAnAntarApekSatvena / 3 zrAdipadena vyAptigrahaNAderparigrahaH / 4 pratyayAntaranirapekSatvenaiva / 5 yathAvasaram / 6 tadobhavistattA tayA, 'tat' zabdollekhena / 7 smRteH kAraNam / 8 evakAreNA 1 da pratau 'asya' iti pATho nAsti / 2 da 'tteH' pAThaH / 3 'pratyakSa' iti muditapratiSu pAThaH / 4 'ca' iti mudritapratiSu nAsti / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 5. nanvevaM dhAraNAgRhIta eva smaraNasyotpattau 'gRhItagrAhitvAdaprAmANyaM prasajyata' iti cet ;na'; 'viSayavizeSasadbhAvAdIhAdivat / yathA hyavagrahAdigRhItaviSayANAmIhAdInAM viSayavizeSasadbhAvAtsvaviSayasamAropavyavacchedakatvena" prAmANyaM tathA smaraNasyApi dhAraNAgRhItaviSayapravRttAvapi prAmANyameva / dhAraNAyA hIdantA'vacchinno viSayaH, smaraNasya tu tattA'vacchinnaH / tathA ca smaraNaM svaviSayAsmaraNAdisamAropavyavacchedakatvAtpramANameva / taduktaM prameyakamalamArtaNDe -"vismaraNasaMzayaviparyAsalakSaNaH samAropo'sti, tannirAkaraNAccAsyA: smRteH prAmANyam" [3-4] iti / vagrahAdyanubhavatrayasya vyavacchedaH, avagrahAdayo hyadRDhAtmakAH / dhAraNA tu dRDhAtmikA, ataH saiva smRteH kAraNaM nAvagrahAdayaH 'smRtiheturdhAraNA' iti vacanAditi bhAvaH / 1 gRhItasyaiva grahaNAt / 2 prasaktaM bhavati / 3 samAdhatte neti / 4 viSayabhedasya vidyamAnatvAt / tathA hi--'na khalu yathA pratyakSe vizadAkAratayA vastupratibhAsaH tathaiva smRtau, tatra tasyA (tasya) vaizadyApratIte:' --prameyaka0 3-4 'kiJca, smRteH vartamAnakAlAvacchedenAdhigatasyArthasyAtItakAlAvacchedenAdhigaterapUrvAMzAdhigamopapatteH / ' -syAdvAdara0 3-4 / ato na gRhItagrAhitvaM smaraNasyeti bhAvaH / 5 sveSAmIhAdInAM viSayo jJeyastasminnutpanno yaH saMzayAdilakSaNaH samAropastadvyavacchedakatvena tannirAkArakatvena / 6 vartamAnakAlAvacchinnaH / 7 bhUtakAlAvacchinnaH / 8 atredamanumAnaM bodhyam-smRtiH pramANaM samAropavyavacchedakatvAt, yadevaM tadevaM yathA pratyakSam, samAropavyavacchedikA ca smRtiH, tasmAtpramANamiti / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 6. 'yadi cAnubhUte pravRttamityetAvatA smaraNamapramANaM syAt tahi anumite'gnau pazcAtpravRttaM pratyakSamapyapramANaM syAt / 7. avisaMvAditvAcca pramANaM smRtiH pratyakSAdivat / na hi smRtvA nikSepAdiSu pravarttamAnasya viSayavisaMvAdo'sti / yatra tvasti visaMvAdastatra smaraNasyAbhAsatvaM pratyakSAbhAsavat / tadevaM 'smaraNAkhyaM pRthak pramANamastIti siddham / 1 atra smRteraprAmANyavAdino naiyAyikAdayaH kathayanti-'atItaH pUrvAnubhUta ityatItaviSayA smRtiH, ata eva sA na pramANamarthaparicchede pUrvAnubhavapAratantryAt' iti kandalIkAraH, 'na pramANaM smRtiH pUrvapratipattivyapekSaNAt / smRtihi tadityupajAyamAnA prAcI pratItimanuruddhaya mAnA na svAtantryeNArthaM paricchinattIti na pramANam'-prakaraNapaji0 pR0 42 / 2 'anubhUtArthaviSayatvamAtreNAsyAH prAmANyAnabhyupagame'numAnenAdhigate'gnau yatpratyakSaM tadapyapramANaM syAt |'-prmeyk0 3-4, syAdvAdara0 3-4, 'anubhUtenArthena sAlambanatvopapatteH / anyathA pratyakSasyApyanubhUtArthaviSayatvAdaprAmANyamanivAryaM syAt / svaviSayAvabhAsanaM smaraNe'pyaviziSTamiti / ' prameyara0 2-2, pramANamI0 1-2-3 / 3 'na ca tasyA visaMvAdAdaprAmANyam, dattagrahAdivilopApatteH / ' prameyara0 2-2, 'sA ca pramANam, avisaMvAdakatvAt, pratyakSavat |--prmaannp0 pR0 66, pramANamI0 1-2-3, na cAsAvapramANam, saMvAdakatvAt, yatsaMvAdakaM tatpramANaM yathA pratyakSAdi, saMvAdikA ca smRtiH, tasmAtpramANam' -prameyaka0 3-4 / 4 bhUgarbhAdisthApiteSvartheSu / 5 janasya / 6 viSayAprAptiH / 7 yatra tu visaMvAdaH sA smRtyAbhAsA pratyakSAbhAsavat |'-prmaannp0 pR0 66, syAdvAdara0 3-4 / paki Jca, smRteraprAmANye'numAnavArtA'pi durlabhA, tayA vyApteraviSayIkaraNe tadutthAnAyogAditi / tata idaM vaktavyam-smRti: pramANam, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA [pratyabhijJAnasya nirUpaNam ] | 8. anubhavasmRtihetukaM saGkalanAtmaka jJAnaM pratyabhijJAnam / idantollekhijJAnamanubhavaH, tattollekhijJAnaM smaraNam / tadubhayasamutthaM pUrvottaraikya-sAdRzya-vailakSaNyAdiviSayaM yatsaGkalanarUpaM jJAnaM jAyate tatpratyabhijJAnamiti jJAtavyam / yathA sa evA'yaM jinadattaH, gosadRzo gavayaH', govilakSaNo mahiSa ityAdi / $6. 'atra hi pUrvasminnudAharaNe jinadattasya pUrvottaradazAdvayavyApaka mekatvaM pratyabhijJAnasya viSayaH / tadidamekatvapratyabhijJAnam / dvitIye" tu pUrvAnubhUtagopratiyogika gavayaniSTha sAdRzyam / tadidaM sAdRzyapratyabhijJAnam / tRtIye tu puna: prAganubhUtagopratiyogika mahiSaniSThaM vaisAdRzyam / yadidaM vaisAdRzya anumAnaprAmANyAnyathAnupapatteriti |'-prmeyr0 2-2, pramANamI. 1-2-3 / 1 saGkalanaM vivakSitadharmayuktatvena vastunaH pratyavamarzanam, yathA 'romazo danturaH zyAmo vAmanaH pRthulocanaH / yastatra cipiTaghrANastaM caitramavadhArayaH // ' / 2 idamekatvapratyabhijJAnasyodAharaNam / 3 idaM sAdRzyapratyabhijJAnasyodAharaNam / 4 idaM vailakSaNyapratyabhijJAnasyodAharaNam / 5 eSUdAharaNeSu / 6 vyAptyA vartamAnam / 7 udAharaNe / 8 gotvAvacchinnapratiyogitAkam / 6 gavayo vanyapazuvizeSaH, tasmin vartamAnam, gavayatvAvacchinnAnuyogitAkamityarthaH / atredaM bodhyam-yannirUpaNAdhInaM nirUpaNaM yasya ttttprtiyogi| athavA yasya sAdRzyAdikaM pradarzyate sa pratiyogI, yasmizca pradarzyate so'nuyogI iti bhAvaH / 10 pratyabhijJAnasya viSaya iti zeSaH / 11 atrApi pratyabhijJAnasya viSaya iti sambandhanIyam / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH pratyabhijJAnam / evamanye'pi pratyabhijJAnabhedA yathApratIti svayamprekSyAH / atra sarvatrA'pyanubhavasmRtisApekSatvAttaddhetukatvam / 10. kecidAhuH-anubhavasmRtivyatiriktaM pratyabhijJAnaM nAstIti; tadasat; anubhavasya vartamAnakAlavatti vivartamAtra 1 taditthamidamalpaM mahad dUramAsanna prAMzu neti vA / vyapekSAtaH samakSe'rthe vikalpaH sAdhanAntaram // -laghI0 kA 21 / 'idamasmAd dUram' 'vRkSo'yamityAdi'-parIkSA0 3, 6-10 / anyacca payo'mbubhedI haMsaH syAt SaTpAdairdhamaraH smRtaH / saptaparNaistu tatva vijJeyo viSamacchadaH / / paJcavarNaM bhavedratnaM mecakAkhyaM pRthustanI / yuvatizcaikazRMgo'pi gaNDakaH parikIrtitaH // zarabho'pyaSTabhiH pAdaH siMhazcArusaTAnvitaH / ityevamAdizabdazravaNAttathAvidhAneva marAlAdInavalokya tathA satyApayati yadA tadA tatsaGkalanamapi pratyabhijJAnamuktam darzanasmaraNakAraNatvAvizeSAt / ' prameyara0 6-10 / 2 cintanIyAH / 3 pratyabhijJAnabhedeSu / 4 bauddhAH / teSAmayamAzayaH- 'nanu pUrvAparAvasthAviSayaM parAmarzajJAnaM kathamekam ? viSayabhedAt, parokSyAparokSyalakSaNaviruddhadharmasaMsargAcca / tathA hitaditi parokSa midamiti sAkSAtkAra:'--nyAyavA0 tAtparyaTI0 pR0 140, 'tasmAd dve ete jJAne-sa iti smaraNam, ayam ityanubhavaH' -nyAyamaM0 pR0 446 / atra bauddhAnAM pUrvapakSatvenollekhaH / nanu taditi smaraNamidamiti pratyakSamiti jJAnadvayameva, na tAbhyAM vibhinna pratyabhijJAnAkhyaM vayaM pratipadyamAnaM pramANAntaramupalabhAmahe'-prameyara0 2-2 / 5 vivata: paryAyaH / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA prakAzakatvam, smRtezcAtItavivarttadyotakatvamiti tAvadvastugati: kathaM nAma tayoratItavarttamAnasaGkalitaikya-sAdRzyAdiviSayAvagAhitvam? tasmAdasti smRtyanubhavAtiriktaM tadanantarabhAvisaGkalanajJAnam / tadeva pratyabhijJAnam / / 11. apare tvekatvapratyabhijJAnamabhyupagamyApi tasya pratyakSe'ntarbhAvaM kalpayanti / tadyathA--yadindriyAnvayavyatirekAnavidhAyi tatpratyakSamiti tAvatprasiddham, indriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi cedaM pratyabhijJAnam, tasmAtpratyakSamiti; tanna ; indriyANAM vartamAnadazAparAmarzamAtropakSINatvena vartamAnAtItadazAvyApakaikyAvagAhitvAghaTanAt / na hyaviSayapravRttirindriyANAM yuktimatI', cakSuSA rasAderapi pratItiprasaGgAt / 12. nanu satyametadindriyANAM vartamAnadazAvagAhitvameveti tathApi tAni sahakAri "samavadhAnasAmarthyAddazA dvayavyApi 1 vaizeSikAdayaH / 2 yaduktam -'yastu bhavatAmasya mAnasatve prayAsaH sa varamindriyajatve eva bhavatuxxpazcAjjAyamAnapIndriyArthasannikarSaprabhavatayA pratyakSaM bhavatyevaXX vivAdAdhyAsitA vikalpAH (pratyabhijJAnarUpAH) pratyakSAH avyabhicAritve satIndriyArthasannikarSajatvAt'-nyAyavA0tAtparyaTI0 pR0 143, 'evaM pUrvajJAnavizeSitasya stambhAdevizeSaNamatItakSaNaviSaya iti mAnasI pratyabhijJA'--nyAyamaM0 pR0 461, 'tenendriyArthasambandhAtprAgUz2a cApi yatsmRteH / vijJAnaM jAyate sarva pratyakSamiti gamyatAm / / ' mI0 zlo0 sU0 4 zlo0 237 / 3 ta eva vaizeSikAdayaH punarAzaGkante nanviti / 4 samavadhAnaM sannipAta ekatra melanaM iti yAvat / 5 dazAdvayaM pUrvottarAvasthe vyApya vartamAne / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH tyekatve'pi 'pratoti janayantu, aJjanasaMskRtaM cakSuriva vyavahite'rthe / na hi cakSuSo vyavahitArthapratyAyana sAmarthamasti, aJjanasaMskAravazAttu tathAtvamupalabdham / tadvadeva smaraNAdi sahakRtAnIndriyANyeva dazAdvayavyApakamekatvaM pratyAyayiSyantIti kiM 'pramANAntarakalpanAprayAseneti / tadapyasat; sahakArisahasra"samavadhAne'pyaviSayapravRtterayogAt / cakSuSo hi aJjanasaMskArAdiH sahakArI svaviSaye rUpAdAveva pravartako na tvaviSaye rasAdau / "aviSayazca pUrvottarAvasthAvyApakamekatvamindriyANAm / tasmAtatpratyAyanAya'2 11pramANAntaramanveSaNIyameva, "sarvatrApi viSayavizeSadvAreNa pramANabhedavyavasthApanAt / 13. "kiJca, aspaSTaveyaM tadevedamiti pratipattiH, tasmAdapi na tasyAH pratyakSAntarbhAva iti / avazyaM caitadevaM 2vijJeyaM cakSu 1 jJAnam / 2 antrite| 3 pratyAyanaM jJApanam / 4 vyavahitArthapratyAyanasAmarthyam / 5 dRSTam / 6 cakSuriva / 7 Adipadena parvAnubhavasya parigrahaH / 8 jJApayiSyanti / 6 pramANAntaraM pratyabhijJAnAkhyam / 10 milite'pi / 11 indriyANAmaviSayameva pradarzayati aviSayazceti / 12 ekatvajJApanAya / 13 pratyabhijJAnanAmakam / 14 sarveSvapi darzaneSu, sarvairapi vAdibhiH / sva-svadarzane viSayabhedamAzrityaiva pramANabhedavyavasthA kRteti bhAvaH / 15 yuktyantareNa pratyabhijJAnasya pratyakSAntarbhAvaM nirAkaroti kiJceti-sa evAyamiti hi jJAnamaspaSTameva, pratyakSaM tu na tathA, tasya spaSTatvAt / tato'pi na tasya pratyakSe'ntarbhAva iti bhAvaH / 1 da '\' pAThaH / 2 da pa 'jJeyaM' pAThaH / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAya - dIpikA rAderaikyapratItijananasAmarthyaM nAstIti / anyathA liGgadarzanavyAptismaraNAdisahakRtaM cakSurAdikameva vahnacAdiliGgajJAnaM janayediti nAnumAnamapi pRthak pramANaM syAt / svaviSayamAtra eva caritArthatvAccakSurAdikamindriyaM na liGgini pravartituM pragalbhamiti cet prakRtena kimaparAddham ? tataH sthitaM pratyabhijJAnAkhyaM pRthak pramANamastIti / $ 14. sAdRzyapratyabhijJAnamupamAnAkhyaM pRthak pramANamiti kecit kathayanti ; tadasat; smRtyanubhavapUrvakasaGkalanajJAnatvena 1 cakSurAderaikyapratItijananasAmarthya svIkaraNe / 2 nanu cakSurAdeH svavipaya eva purodRzyamAne dhUmAdau pravRtterna parokSe vahnyAdau liGgini pravartatuM sAmarthyamasti tato'numAnaM pRthageva pramANamiti cet; pratyabhijJAne'pyetat samAnam, tatrApi hi idantolikhita evArthe devadattAdau cakSurAdeH pravRttirna parokSe ekatve kumArayuvA vRddhAvasthAvyApinI devadattatvAdau / taduktam -- tayA ( dravyasaMvittyA) yAvatsvatIteSu paryAyeSvasti saMsmRtiH / kena tadvayApini dravye pratyabhijJAsya vAryate // bAlakoshaM ya evAsaM sa eva ca kumArakaH / yuvAno madhyamo vRddho'dhunA'smIti pratItitaH // ' - tattvArtha zlokavA0 1, 13, 45-46 / etadevAha svaviSaye / 3 samartham / 4 pratyabhijJAnena / 5 naiyAyikA: mImAMsakAzca tatra tAvanmImAMsakAH nanu godarzanAhitasaMskArasya jJAnasyopamAnarUpatvAnna pratyabhijJAnatA / sAdRzyaviziSTo hi vizeSo ( golakSaNo dharmI ) vizeSaviziSTaM vA sAdRzyamupamAnasyaiva prameyam' - Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 61 pratyabhijJAnatvAnativRtteH / anyathA govilakSaNo mahiSa ityAdivisadRzatvapratyayasya, idamasmAd dUramityAdezca pratyayasya sapratiyogikasya pRthak pramANatvaM syAt / tato 14sAdRzyAdipratyayavat sAdRzyapratyayasyApi pratyabhijJAnalakSaNAkrAntatvena pratyabhijJAnatvameveti prAmANikapaddhatiH / prameyaka0 3-10 / uktaM ca dRzyamAnAdyadanyatra vijJAnamupajAyate / sAdRzyopAdhivattajjairupamAnamiti smRtam // tasmAdyatsmaryate tatsyAtsAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // pratyakSeNA'vabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyAnyataH siddharupamAnapramANatA // -mI0 zlo0 u0 36-38 / iti pratyabhijJAnasyopamAnarUpatAM nirUpayanti, 'tadasamIkSitAbhidhAnam, ekatva-sAdRzyapratItyoH saGkalanajJAnarUpatayA pratyabhijJAnatAnatikramAt / 'sa evAyam'iti hi yathA uttaraparyAyasya pUrvaparyAyeNaikatApratItiH pratyabhijJA, tathA sAdRzyapratItirapi 'anena sadRzaH' iti (pratyabhijJA), avizeSAt' --prameyaka0 3-10 / kathamanyathA vailakSaNyapratItirapi pramANAntaraM na syAt? naiyAyikAstu 'pAgamAhitasaMskArasmRtyapekSaM sArUpyajJAnamupamAnam / yadA hyanena zrutaM bhavati 'yathA gaurevaM gavayaH' iti / prasiddha go-gavayasAdharmya punargavA sAdharmya pazyato'sya bhavatyayaM gavaya iti samAkhyAsambandhapratipattiH' -nyAyavA0 1-1-6 / samAkhyAsambandhapratipattizcopamAnamiti pratipAda 1 'vaisadRzya' da pratipAThaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA [tarkasya nirUpaNam] 15. astu pratyabhijJAnam, kastahi tarkaH?vyAptijJAnaM tarkaH / sAdhyasAdhanayorgamyagamakabhAvaprayojako' vyabhicAragandhAsahiSNuH sambandhavizeSo' vyAptiravinAbhAva iti ca 1 vypdishyte| tatsAmarthyAtkhalvagnyAdi ghUmAdireva 'gamayati na tu ghaTAdiH, tadabhAvAt / tasyAzcAvinAbhAvAparanAmnyAH2 vyApteH pramitau yatsAdhakatamaM tadidaM takhyiM prmaannmityrthH| taduktaM zlokavAttikabhASye"sAdhyasAdhanasambandhAjJAnanivRttirUpe hi phale sAdhakatamastarkaH yanti; tanna; vailakSaNyAdipratyayAnAmapi pramANAntaratvAnuSaGgAt / tathA coktaM zrImadbhaTTAkalaGkadevai: upamAnaM prasiddhArtha sAdhAt sAdhyasAdhanam / tadvaidhAt pramANaM kiM syAt saMkSipratipAdanam // pratyakSArthAntarApekSA sambandhapratipadyataH / tatpramANaM na cetsarvamupamAnaM kutastathA // -laghIya0 kA0 16-20 / ataH 'yathaiva hi ekadA ghaTamupalabdhavataH punastasyaiva darzane 'sa evAyaM ghaTaH' iti pratipattiH pratyabhijJA tathA 'gosadRzo gavayaH' iti saGketakAle gosadRzagavayAbhidhAnayorvAcyavAcakasambandha pratipadya punargavayadarzanAttatpratipatti: pratyabhijJA kinneSyate ?'-prameya ka0 3-10 / 1prasAdhakaH / 2 vyabhicArazanyaH / 3 niyamarUpaH / 4 vyaaptiblaat| 5 jJApayati / 6 vyApterabhAvAt / 7 zlokavAttikabhASye yaduktaM tatkiJcit zabdabhedanetthaM vartate-'pramANaM tarkaH sAkSAtparamparayA ca svArthanizcayane 1 da pratau 'ca' nAsti / 2 'nAmno' iti da aa pa ma pratipAThaH / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parokSa-prakAzaH M 1-13-115] iti / Uha iti tarkasyaiva 'vyapadezAntaram / sa ca tarkastAM vyApti sakaladeza-kAlopasaMhAreNa viSayIkaroti / 6 16. kimasyodAharaNam ? ucyate-yatra yatra dhUmavattvaM tatra tatrAgnimattvamiti / atra hi dhUme sati bhUyo'gnyupalambhe agnyabhAve ca dhamAnupalambhe1 'sarvatra sarvadA dhUmo'gni na vyabhicarati" ityevaM sarvopasaMhAreNAvinAbhAvijJAnaM pazcAdutpannaM takhyiM pratyakSAdeH pRthageva / pratyakSasya2 sannihitadeza eva dhUmAgnisambandhaprakAzanAnna vyAptiprakAzakatvam / sarvopasaMhAravatI hi vyAptiH / 17. nanu yadyapi pratyakSamAtraM vyAptiviSayIkaraNe zaktaM na bhavati tathApi viziSTa pratyakSaM tatra zaktameva / tathA hi-mahAna phale sAdhakatamatvAtpratyakSavat / svaviSayabhUtasya sAdhyasAdhanasambandhAjJAnanivRttirUpe sAkSAtsvArthanizcayane phale sAdhakatamastarkaH, paramparayA tu svArthAnumAne hAnopAdAnopekSAjJAne vA prasiddha eveti / ' 1 nAmAntaram / 2 sarvadezakAlAvacchedena / 3 asminnullekhe / 4 dhUmo'gnyabhAve na bhavati, api tvagnisadbhAva eva bhavati, iti bhAvaH / 5 'na hi pratyakSaM yAvAn kazciddhamaH kAlAntare dezAntare ca pAdakasyaiva kArya nArthAntarasyetIyato vyApArAn kartuM samartham, sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAt' laghI0 svopajJavi0 kA0 11, aSTasa0 pR0 280, pramANapa0 pR0 70, prameyaka0 3-13 / 6 samIpavattini yogyadeza eva mahAnasAdau, na dUravattini parokSe deze / 7 niyatadhUmAgnyoH sambandhajJApanAt / 8 pratyakSasAmAnyam / 6 samartham / 10 vyAptiviSayIkaraNe / 1 'agnyabhAve ca dhUmAnupalambhe' iti pATho mudritapratiSu nAsti / 2 'pratyakSasya hi' iti ma pa pratipAThaH ! Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA sAdau tAvatprathamaM dhUmA'gnyordarzanamekaM pratyakSam, tadanantaraM bhUyo bhUyaH pratyakSANi pravartante, tAni ca pratyakSANi na sarvANi vyAptiviSayIkaraNasamarthAni, api tu pUrvapUrvAnubhUtadhUmAgnismaraNatatsajAtIyatvAnusandhAnarUpapratyabhijJAnasahakRtaH ko'pi' pratyakSavizeSo vyApti sarvopasaMhAravatImapi1 gRhNAti / tathA ca smaraNapratyabhijJAnasahakRte pratyakSavizeSe vyAptiviSayIkaraNasamarthe ki tarkAkhyena pRthakpramANeneti kecit ; te'pi nyAyamArgAnabhijJAH; "sahakArisahasrasamavadhAne'pyaviSayapravRttina ghaTata ityuktatvAt / tasmAtpratyakSeNa vyAptigrahaNamasaJjasam / idaM tu samaJjasamsmaraNam, pratyabhijJAnam, bhUyodarzanarUpaM pratyakSaM ca militvA tAdRzamekaM jJAnaM janayanti yadvayAptigrahaNasamarthamiti / tarkazca sa eva / anumAnAdikaM tu vyAptigrahaNaM pratyasambhAvyameva / 1 punaH punaH / 2 anirdiSTanAmA / 3 naiyAyikAdayaH / 4 samAdhatte te'pIti / 5 pratyakSasya purovattidhUmavahnivyaktiviSayatve'pi nApurovattisakaladhUmavahnivyaktiviSayatvam, tAsAM tadayogyatvAt / sahakAriNAmaviSaye pratyakSasya pravartakatvAghaTanAcca / 6 na hyanumAnAdinA vyAptigrahaNaM sambhavati, anyonyAzrayAdidoSAt / anumAnena hi vyAptigrahaNaM cetarhi prakRtAnumAnenAnumAnAntareNa vA ? prakRtAnumAnena ceditaretarAzrayaH / tathA hi-satyAM vyAptipratipattAvanumAnasyAtmalAbhastadAtmalAbhe ca sati vyAptipratipattiriti / anumAnAntareNa vyAptipratipattAvanumAnAntarIyavyAptipratipattirapyanumAnAntareNetyevamanavasthA syAt / tato nAnumAnAdvyAptigrahaNam / nA'pyAgamAdeH, tasya bhinnaviSayatvAt / yaduktam-'nA'pyanumAnena (vyApti 1 'sarvopasaMhAravatImapi' iti pATho mudritapratiSu nAsti / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 16. bauddhAstu pratyakSapRSThabhAvI vikalpaH vyApti gRhNAtIti atyante / ta evaM pRSTavyAH -sa hi vikalpa: kimapramANamuta pramAmiti / yadyapramANam, kathaM nAma tadgRhItAyAM vyAptau samAvAsaH ? atha pramANam, ki pratyakSamathavA'numAnam ? na tAvatpratyakSam, aspaSTapratibhAsatvAt / nApyanumAnam, liGgadarzanAdyanapekSatvAt / 'tAbhyAmanyadeva kiJcitpramANamiti cedAgatastahi tarkaH / tadevaM takhyiM pramANaM nirNItam / [anumAnasya nirUpaNam] 17. idAnImanumAna manuvarNyate / sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam / ihAnumAnamiti lakSyanirdezaH, sAdhanAtsAdhyavijJAnagrahaNam), prakRtAparAnumAnakalpanAyAmitaretarAzrayatvAnavasthA'vatArAt / prAgamAderapi bhinnaviSayatvena suprasiddhatvAnna tato'pi tatpratipattiriti' prameyara0 3-18 / zrImadbhaTTAkalaGkadevarapyuktam avikalpadhiyA liGga na kiJcit sampratIyate / nAnumAnAdasiddhatvAtpramANAntaramAJjasam // laghIya0kA0 11 ataH sUSThUktaM granthakRtA 'anumAnAdikaM tu vyAptigrahaNaM pratyasambhAvyameva' iti / 1 nirvikalpakapratyakSAnantaraM jAyamAnaH / 2 prAmANyam / 3 pratyakSAnumAnAbhyAm / 4 'sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAna .....'-nyAyavi0 kA0 170, 'sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam'-parIkSAmu0 3-14, 'sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH' |--tttvaarthshlo0 1-13-120 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 nyAya-dIpikA miti lakSaNakathanam / sAdhanAddhamAdeliGgAtsAdhye'gnyAdau liGgi ni yadvijJAnaM jAyate tadanumAnam, 'tsyaivaa'gnaadyvyutpttivicchittikrnntvaat| na puna: sAdhanajJAnamanumAnam, 'tasya sAdhanAvyU tpattivicchedamAtropakSINatvena sAdhyAjJAnanivartakatvAyogAt / "tato yaduktaM naiyAyikai:-'liGgaparAmarzo'numAnam' [nyAyavA0 1-1-5 // uddhRtam] ityanumAnalakSaNam tada vinItavilasitamiti niveditaM bhavati / "vayaM tvanumAnapramANasvarUpalAbhe vyAptismaraNasahakRto liGgaparAmarzaH kAraNAmiti manyAmahe, smRtyAdi "svarUpalAbhe'nubhavAdivat / tathA hi-dhAraNAkhyo'nubhavaH spRtau hetuH / tAdAtvikAnubhava-smRtI prtybhijnyaane| smRtipratyabhijJAnAnubhavAH sAdhya 1 sAdhyajJAnasyaiva / 2 agnyAderavyutpattirajJAnaM tasyA vicchittinirAsastatkaraNatvAt sAdhyajJAnasya, ataH sAdhanAjjAyamAnaM sAdhyajJAnamevAnumAnamiti bhAvaH / 3 sAdhanajJAnasya / 4 sAdhanasambandhyajJAnanirAkaraNamAtreNaiva kRtArthatvena / 5 yatazca sAdhanajJAnaM nAnumAnaM tataH / 6 'apare tu manyante liGgaparAmarzo'numAnamiti / vayaM tu pazyAmaH sarvamanumAnamanumitestannAntarI yakatvAt / pradhAnopasarjanatAvivakSAyAM liGgaparAmarza iti nyAyyam / kaH punaratra nyAyaH ? AnantaryapratipattiH / yasmAlliGgaparAmarzAdanantaraM zeSArthapratipattiriti / tasmAlliGgaparAmarzo nyAyya iti |'nyaayvaa0 pR0 45 / liGgaparAmarzo liGgajJAnamityarthaH / 7 avinItairavicAribhivilasitaM parikalpitamata eva tadayuktamiti bhAvaH / 8 jainAH / 6 liGgajJAnamanumAnasyotpattau kAraNam, na tu svayamanumAnamityarthaH / 10 Adipadena pratyabhijJAdInAM grahaNam / __1 'karaNaM' iti mu pratipAThaH / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH viSayAstarke / 'tadvalliGgajJAnaM vyAptismaraNAdisahakRtamanumAnotpattI nibandhanamityetatsusaGgatameva / ma. nanu bhavatAM mate sAdhanamevAnumAne 1heturna tu sAdhanasAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam' iti vacanAditi cet ;na; mAdityatra nizcayapathaprAptAddhamAderiti vivakSaNAt, ani prAptasya dhamAdeH sAdhanatvasyaivAghaTanAt / tathA coktaM asvArthazlokavAttike2-"sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH" 12-13-120] iti / sAdhanAjjJAyamAnAddhamAdeH sAdhye'gnyAdau nikini yadvijJAnaM tadanumAnam / ajJAyamAnasya tasya sAdhyajJAnajanakatve hi suptAdInAmagRhItadhUmAdInAmapyagnyAdijJAnotpatti3sakaH / tasmAjjJAyamAnaliGgakAraNakasya sAdhyajJAnasyaiva 1 smRtyAdivat / 2 asmadIyaM kathanaM suyuktameva / 3 naiyAyikaH zaGkate namviti / 4 janAnAm / 5 pUrvaM nirUpaNAt / 6 ata evAkalaGkadevaruktam liGgAtsAdhyAvinAbhAvAbhinibodhaikalakSaNAt / liGgidhIranumAnaM tatphalaM hAnAdibuddhayaH // laghI0kA0 12 / 7 sAdhanasya / 8 janAnAm / 6 jJAyamAnaM liGga kAraNaM yasya tajjJAyamAnaliGgakAraNakaM tasya, sAdhyAvinA mAvitvena nirNItasAdhanahetukasyetyarthaH / atredaM bodhyam-na hi vayaM kevalaM liGgamanumAne kAraNaM manyAmahe, api svanyathAnupapannatvena nizcitameva, ajJAyamAnasya liGgasyAnumitikAraNatvAsambhavAt / anyathA yasya kasyApyanumitiH syAt / etena yaduktaM naiyAyikaiH 1 'anumAnahetuH' iti da pa pratyoH paatthH| 2 'zlokavAttike' iti mudritapratiSu pAThaH / 3 'jJAnotpAda' iti da pratipAThaH / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA sAdhyAvyutpattinirAsakatvenAnumAnatvam, na tu liGgaparAmarzAde. riti budhAH prAmANikA' viduriti 'vAtikArthaH / anumAyAM jJAyamAnaM liGga tu kAraNaM na hi / anAgatAdiliGgana na syAdanumitistadA / yadyanumitau liGga karaNaM syAttadA'nAgatena vinaSTena vA liGgana (iyaM yajJazAlA vahnimatI bhaviSyati, bhAvidhUmAt / iyaM yajJazAlA vahnimatyAsIt, bhUtadhUmAt [siddhAntamu0 TippaNa] ityevaMrUpeNa) anumitirna syAdana, mitikaraNasya liGgasya tadAnImabhAvAt'-siddhAntamuktAvalI 67; tannirastam ; liGgasya jJAyamAnasya karaNatvAnabhyupagame'jJAyamAnAdapi liGgAdanamitiprasaGgAt / kiJca, vartamAnatvena pratItasyaiva liGgasyAnumitihetutvama, na bhaviSyatvenAtItatvena vA bhAvyatItayoliGgatvasyaivAghaTanAt / na hi kazcitprekSAvAn bhAvidhUmAtbhAvivahnimatItadhUmAdatItarvAhna vaa'numinoti| tasmAjjJAyamAnaliGgakAraNakasyaiva sAdhyajJAnasyAnumAnatvamiti dhyeyam / 1 naiyAyikAdyabhimatasya / 2 akalaGkadevA nyAyavinizcaye (kA0 170) / 3 sAdhanAtsAdhyavijJAnamityAditattvArthazlokavAttikIyavAttikasyArthaH / vAttikalakSaNaM tu 'uktAnuktadviruktAnAM cintA yatra prasajyate / taM granthaM vAttikaM prAhuttikajJA manISiNaH // -parAzaropapurANa a0 18 / 'uktAnuktadviruktAnAM vicArasya nibandhanam / hetubhizca pramANaizca etadvAttikalakSaNam // ' 'uktAnuktaduruktAnAM cintAkAri tu vAttikam |'--haimkosh| 'vAttikaM hi sUtrANAmanupapatticodanA tatparihAro vizeSAbhidhAnaM prasiddham / ' -tattvArthazlokavAttika pR0 2 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH [ sAdhanasya lakSaNakathanam ] 6 16. kiM tatsAdhanaM yaddhetukaM sAdhyajJAnamanumAnam ? iti veta; ucyate -- nizcitasAdhyAnyathAnupapattikaM sAdhanam / yasya 'sAdhyAbhAvAsambhavaniyamarUpA vyAptyavinAbhAvAdyaparaparyAyA sAdhyAnyathAnupapattistarkAkhyena pramANena nirNItA tatsAdhanamityarthaH / taduktaM kumAranandibhaTTAraka: "anyathAnupapattyeka lakSaNaM liGgamaGgayate" 1[ vAdanyAya...] iti / [ sAdhyasya lakSaNakathanam ] $ 20. kiM tatsAdhyaM yadavinAbhAvaH sAdhanalakSaNam ? ucyatezakyamabhipratamaprasiddhaM sAdhyam / yatpratyakSAdipramANAbAdhitatvena sAdhayituM zakyam, vAdyabhimatatvenAbhipra etam', 'sandehAdyAkrAntavenAprasiddham, tadeva sAdhyam / azakyasya sAdhyatve ' vahnanuSNa 1 sAdhanasya / 2 sAdhyAbhAve na bhavatIti niyamarUpA / 3 yadyapi kumAranandino'yaM vAdanyAyo nedAnImupalabhyate tathApIyaM kArikA sahottarAddhena vidyAnandasvAminA pramANaparIkSAyAM 'kumAranandibhaTTArakaiH patraparIkSAyAM ca 'kumAranandibhaTTArakairapi svavAdanyAye nigaditvAt' iti nAmolekhapurassaramuddhRtA'sti / 4 zrImANikyanandibhirapyuktam -- 'iSTamabAdhitamasiddhaM sAdhyam' - parIkSA0 3 20 / 5 iSTam / 6 avyutpattisaMzayaviparyAsaviziSTo'rthaH sAdhya iti bhAvaH / ' sandigdhaviparyastAvyutpannAnAM mAdhyatvaM yathA syAdityasiddhapadam - parIkSA0 3 - 21 / 7 bAdhitasya / naM 'vahniranuSNo dravyatvAt' ityAdau vahnAvuSNasparzagrAhiNA pratyakSeNa vAghitasyAnuSNatvAderapi sAdhyatvaM syAt / - B 1 'liGgamabhyata iti mudrita pratiSu pAThaH / 66 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - dIpikA tvAderapi sAdhyatvaprasaGgAt / granabhipra etasya sAdhyatve tvatiprasa GgAt' / prasiddhasya sAdhyatve punaranumAnavaiyarthyAt / taduktaM nyAyavinizcaye 70 " sAdhyaM zakyamabhipra tamaprasiddhaM tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH " // 172 // iti / / 21. zrayamarthaH 2 - yacchakyamabhipratamaprasiddhaM tatsAdhyam / tato'paraM sAdhyAbhAsam / kiM tat ? viruddhAdi / viruddha pratyakSAdibAdhitam / zrAdizabdAdanabhipretaM prasiddhaM ceti / kuta etat ? sAdhanAviSayatvataH - sAdhanena gocarIkartumazakyatvAdityakalaGka devAnAmamiprAyalezaH / tadabhiprAyasAkalyaM tu syAdvAdavidyA 1 sveSTasAdhanAyogAt / ata evAha - 'aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mA bhUditISTAbAdhitavacanam - parIkSA0 3 22 / 2 sAdhanAhaM hi sAdhyam, sAdhanaM cAsiddhasyaiva bhavati na siddhasya, piSTapeSaNAnuSaGgAt / tathA cAsiddhastha sAdhanamevAnumAnaphalam, siddhasya tu sAdhyatve tasya prAgeva siddhatvenAnumAnavaiphalyaM syAdeveti bhAvaH / yaduktaM syAdvAdavidyApatinA 'prasiddhAdanyadaprasiddham, tadeva sAdhyam / na prasiddham, tatra sAdhanavaiphalyAt prasiddhireva hi sAdhanasya phalam, sA ca prAgeva siddheti' - nyAya vi0 vi0 2, pR0 8 / 3 zakyAdilakSaNAtsAdhyAdviparItam / 4 abhiprAyasya saMkSepaH / 5 akalaGkadevAnAmabhiprAyasAmastyam / 6 zrImadvAdirAjAcAryo nyAyavinizcayavivaraNakAraH / 1 zrI da pratyoH 'iti' pATho nAsti / 2 'asyAyamarthaH' iti zrA pratipAThaH / 3 'kiM tat ?' iti da pa pratyornAsti / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH patida! / sAdhanasAdhyadvayamadhikRtya' zlokavAttikaM ca2 anyathAnupapattyekalakSaNaM tatra sAdhanam / sAdhyaM zakyamabhipratamaprasiddhamudAhRtam // [1-13-221] iti / 622. tadevamavinAbhAvanizcayaikalakSaNAtsAdhanAcchakyAbhipratAprasiddha rUpasya sAdhyasya jJAnamanumAnamiti siddham / [anumAnaM dvidhA vibhajya svArthAnumAnasya nirUpaNam ] 23. tadanumAnaM dvividham-svArtha parArthaM c| tatra svayameva 'nizcitAtsAdhanAtsAdhyajJAnaM svArthAnumAnam / paropadezamanapekSya svayameva nizcitAtprAktAnubhUtavyAptismaraNa sahakRtAdbhUmAdeH sAdhanAdutpannaM parvatAdau dharmiNyagnyAdeH sAdhyasya jJAnaM svArthAnu 1 Azritya / 2 tattvArthazlokavAttikama / 3 anyathAnupapattiravinAbhAvaH, sA evaikA lakSaNaM svarUpaM yasya tattathA sAdhanam, na pakSadharmatvAditritayalakSaNaM paJcalakSaNaM vA bauddha-naiyAyikAbhimatam / 4 uktalakSaNalakSitam / 5 pratyakSAdinA jJAtAt / 6 pratijJAdivAkyaprayogam / 7 'hetugrahaNasambandhasmaraNapUrvakaM jAyamAnaM sAdhyajJAnaM svArthAnumAnam, yathA gRhItadhUmasya smRtavyAptikasya 'parvato vahnimAn' iti jJAnam / atra hetugrahaNasambandhasmaraNayoH samuditayoreva kAraNatvavaseyam'-jainatarka bhA0 pR0 12 / anumAtA hi parvatAdau dhUmaM dRSTvA mahAnasAdau gRhItavyApti smRtvA ca 'parvato'yaM vahnimAn' ityanuminoti / yatreyamanumitiH paropadezamanapekSya svayameva nizcitAtsAdhanAdbhavati tatsvArthAnumAnamiti mAvaH / 1 'viveda' iti mu pratipAThaH / 2 'ca' iti da pratau nAsti / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - dIpikA mAnamityarthaH / yathA - parvato'yamagnimAn dhamavattvAditi / ayaM hi svArthAnumAnasya jJAnarUpasyApi zabdenollekhaH / yathA 'ayaM ghaTaH iti zabdena pratyakSasya ' / 'parvato'yamagnimAn dhUmavattvAt' ityanena prakAreNa pramAtA jAnAtIti svArthAnumAnasthitirityavagantavyam / / 72 [svArthAnumAnasyAGgapratipAdanam ] $ 24. asya ca svArthAnumAnasya trINyaGgAni - 'dharmI, sAdhyam, sAdhanaM ca / tatra sAdhanaM 'gamakatvenAGgam / sAdhyaM tu gamyatvena' / dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena / AdhAravizeSaniSThatayA hi sAdhyasiddhiranumAnaprayojanam, dharmamAtrasya tu vyAptinizcayakAla eva siddhatvAt 'yatra tatra dhUmavattvaM tatra tatrAgnimattvam' iti / 25. athavA, pakSI heturityaGgadvayaM svArthAnumAnasya, sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNaH pakSatvAt / tathA ca svArthAnumAnasya dharmasAdhyasAdhanabhedAt trINyaGgAni pakSasAdhana bhedAdaGgadvayaM veti siddham, 1 nanu svArthAnumAnasya jJAnarUpatvAtkathaM tasya 'parvato'yamagnimAn dhUmavattvAt' iti zabdenollekha: ? ityata zrAha zrayamiti / anumAtA yena prakAreNa svArthAnumAnaM karoti tatprakArapradarzanArthameva jJAnarUpasyApi tasya zabdavidhayollekhaH / bhavati hi yathA 'idaM madIyaM pustakam' iti zabdena pratyakSasyApyullekhaH / tato na ko'pi doSa iti / 2 ullekha iti pUrveNa sambandhaH / 3 pakSa: / 4 jJApakatvena / 5 jJApyatvena / 6 dharmiNaH svArthAnumAnAGgatve yukti: / 7 prakArAntareNa svArthAnumAnasyAGgapratipAdanArthamAha athaveti / 1 ma mu pratiSu sthitiravagantavyA' iti pAThaH / 2 ' athavA ' iti pATho mudritapratiSu nAsti / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAya-dIpikA siddhaH, api tu pratItimAtrasiddha iti vikalpasiddho'yaM dhrmii| tathA kharaviSANamapi nAstitvasiddheH praagviklpsiddhm| 'ubhayasiddho dharmI yathA- zabda: pariNAmI kRtakatvAdityatra zabda: / sa hi vartamAnaH pratyakSagamyaH, bhUto bhaviSyaMzca vikalpagamyaH / sa sarvo'pi dharmIti pramANa-vikalpasiddho dharmI / pramANobhayasiddhayordhamiNoH sAdhye kAmacAraH" / vikalpasiddhe tu dharmiNi sattAsattayoreva sAdhyatvamiti niyamaH / taduktam-"vikalpasiddha "tasmin sattetare sAdhye' [parIkSA 3-28] iti / 628. tadevaM paropadezAnapekSiNaH1 sAdhanAd dRzyamAnArminiSThatayA sAdhye yadvijJAnaM tatsvArthAnumAnamiti sthitam / taduktam 1 sambhAvanAmAtrasiddhaH, sambhAvanA pratItivikalpa ityekArthakAH / 2 tathA cAhuH zrImANikyanandinaH-'vikalpasiddhe tasmin sattettare sAdhye' 'asti sarvajJo nAsti kharaviSANam'-parIkSA0 2-28,26 / 3 pramANavikalpasiddhaH / 4 atra zabdatvena nikhilazabdAnAM grahaNam, teSu vartamAnazabdAH zrAvaNapratyakSeNa gamyAH santi, bhUtA bhaviSyantazca pratItisiddhAH santi, ataH zabdasyobhayasiddharmitvamiti bhAvaH / 5 aniyamaH / 6 sattA astitvam, asattA nAstitvam, te dve evAtra vikalpasiddhe dharmiNi sAdhye bhavataH, 'asti sarvajJaH' ityAdau sattA sAdhyA, 'nAsti kharaviSANam' ityAdau cAsattA sAdhyA ityevaM niyama eva, na pramANobhayasiddhamivatkArmacArastatretyavaseyam / 7 miNi / 8 sattAsatte / 6 bhavata iti kriyAdhyAhAraH / 10 etatpadaprayogAt sAdhanasya vartamAnakAlikatvaM prakaTitaM boddhavyam, tena bhUtabhAvidhUmAderbhUtabhAvivayAdisAghyaM prati sAdhanatvaM nirastam / 1 'paropadezAnapekSeNa' iti prA pratipAThaH / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH paropadezAbhAve'pi sAdhanAtsAdhyabodhanam / yadraSTurjAyate svArthamanumAnaM taducyate // [ ] iti / [parArthAnumAnasya nirUpaNam] | 26. paropadezamapekSya yatsAdhanAtsAdhyavijJAnaM tatparArthAnumAnam / pratijJA-heturUpaparopadezavazAt zroturutpannaM sAdhanAt sAdhyavijJAnaM parArthAnumAnamityarthaH / yathA-parvato'yamagnimAn bhaviturmahati dhUmavattvAnyathAnupapatteriti' vAkye kenacitprayukte tadvAkyArthaM paryAlocayataH smRtavyAptikasya shroturnumaanmupjaayte| 630. paropadezavAkyameva parArthAnumAnamiti kecit ; ta evaM praSTavyAH tat kiM mukhyAnumAnam ath| 'gauNAnumAnam iti ? na tAvanmukhyAnumAnam, vAkyasyAjJAnarUpatvAt / gauNAnumAnaM "tadvAkya miti tvanumanyAmahe', 'tatkAraNe "tavyapadezopapatterAyu2ghu tamityAdivat / 1 anumAtuH / 2 ko'sau paropadeza ityAha pratijJAheturUpeti / 3 vi. cArayataH / 4 mahAnase pUrvagRhItavyApti smrtH| 5 naiyAyikAdayaH / 6 aupacArikAnumAnam / 7 paropadezavAkyam / 8 vayaM jainAH / 6 parArthAnumAnakAraNe paropadezavAkye / 10 parArthAnumAnavyapadezaghaTanAt, tata upacArAdeva paropadezavAkyaM parArthAnumAnam / paramArthatastu tajjanyaM jJAnameva parArthAnumAnamiti / yadAha zrImANikya nandI-'parArthaM tu tadarthaparAmazivacanAjjAtam'-parIkSA0 3-55, tadvacanamapi taddhetutvAt'-parIkSA0 3-56, 1 ma mu 'athavA' iti pAThaH / 2 ma mu 'rAyurvaM ghRtaM iti pAThaH / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA [parArthAnumAnaprayojakavAkyasya pratijJA heturUpAvayavadvayasya pratipAdanam ] $ 31. tasyaitasya parArthAnumAnasyAGgasampattiH svArthAnumAnavat / parArthAnumAnaprayojakasya ca vAkyasya / dvAvavayavI - pratijJA hetuzca / tatra dharmaM-dharmisamudAyarUpasya pakSasya vacanaM pratijJA / yathA- parvato'yamagnimAn' iti / sAdhyAvinAbhAvi sAdhanavacanaM hetuH / yathA-'dhUmavattvAnyathAnupapatteH' iti ' tathaiva dhUmavattvopapatteH ' - iti vA2 / anayorhetuprayogayoruktivaicitryamAtram' / 'pUrvatra dhUmavattvAnyathAnupapatterityayamarthaH- dhUmavattvasyAgnimattvAbhAve'nupapatteriti niSedhamukhena kathanam / dvitIye tu dhUmavattvopapatterityayamarthaH-pragnimatve satyeva dhUmavattvasyopapatteriti vidhimukhena pratipAdanam 4 | arthastu na bhidyate, 'ubhayatrA'pyavinAbhAvi - sAdhanAbhidhAnAvizeSAt / gratastayorhetu prayogayoranyatara " eva vaktavyaH, ubhayaprayoge paunaruktyAt / tathA coktalakSaNA pratijJA, etayoranyataro hetuprayogazcetyavayavadvayaM parArthAnumAnavAkyasyeti sthitiH, vyutpannasya zrotustAvanmAtreNaivAMnumityudayAt / 76 zrIhemacandrAcAryo'pyAha - 'yathoktasAdhanAbhidhAnajaH parArtham' 'vacanamupacArAt' - pramANamI0 2,1, 1-2 / 1 kevalaM kathanabhedaH / 2 hetuprayoge / 3 hetuprayoge / 4 hetuprayogadvaye'pi / 5 ekatara eva / 6 pratijJAhetudvayenaiva / 1 da pa pratyoH 'ca vAkyasya' iti pATho nAsti / 2 da pa pratyoH 'ca' pAThaH / 3 zramu ma pratiSu 'pratipAdanam iti pAThaH / 4 zramu ma pratiSu 'kathanam' pAThaH / 5 'arthatastu' iti da pratipAThaH / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oo 3. parokSa-prakAzaH [naiyAyikAbhimatapaJcAvayavAnAM nirAsaH] 32. 'naiyAyikAstu parArthAnumAnaprayogasya yathoktAbhyAM dvAbhyAmavayavAbhyAM samamudAharaNamupanayo nigamanaM ceti paJcAvayavAnAhuH / tathA ca te sUtrayanti "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" [nyAyasU0 1-1-32] iti / tAMzca te lakSaNapurassaramu 1 avayavamAnyatAmabhipretya dArzanikAnAM matabhedo varttate / tathA hinaiyAyikAstAvat mUle pradarzitAn pratijJAdIn paJcAvayavAn pratipedire / naiyAyikaikadezinaH 'pUrvoktAH paJca, jijJAsA, saMzayaH, zakyaprAptiH, prayojanam, saMzayavyudAsaH' (nyAyabhA0 1-1-32) iti dazAvayavAn vAkye saMcakSate / mImAMsakAH 'tatrAbAdhita iti pratijJA, jJAtasambandhaniyamasyetyanena dRSTAntavacanam, ekadezardazanAditi hetvabhidhAnam, tadevaM tryavayavasAdhanam' (prakaraNapaji0 pR0 83) ityetAn tryavayavAn manyante / sAMkhyAH 'pakSahetudRSTAntA iti tryavayavaM sAdhanam' (sAMkhya0 mATharavR0 kA0 5) pratipAdayanti / bauddhatArkikadignAgaH 'pakSahetudRSTAntavacanaihi prAznikAnAmapratIto'rthaH pratipAdyate XXX etAnyeva trayo'vayavA ityucyante' (nyAya0 pR0 14, 16) iti prarUpayati / kecinmImAMsakAH pratijJAhetUdAharaNopanayAn caturo'vayavAn kathayanti (prameyara0 3-36) / dharmakIrtistanmatAnusAriNo bauddhAzca hetudRSTAntAviti dvAvavayavau (pramANavA0 1-28, vAdanyA0 pR0 61), 'hetureva hi kevalaH' (pramANavA0 1-28) iti kevalaM heturUpamekamavayavamapi ca nirUpayanti / vaizeSikAzca 'avayavAH punaH pratijJApadezanidarzanAnusandhAnapratyAmnAyAH' (prazastapAdabhA0 pR0 114) ityuktAn paJcAvayavAn menire / syAdvAdino jainAsstu 'etaddvayamevAnumAnAGga nodAharaNam' (parIkSA0 3-37) iti pratijJAheturUpAvayavadvayameva manyanta iti vivekaH / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAya-dIpikA dAharanti c|| tadyathA-pakSavacanaM pratijJA, yathA-parvato'yamagni mAniti / sAdhanatvaprakAzArthaM2 paJcamyantaM liGgavacanaM hetuH, ythaadhuumvttvaaditi| vyAptipUrvakadRSTAntavacanamudAharaNam, yathA-yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn, yathA mahAnasa iti sAdharyodAharaNam / yo yo'gnimAnna bhavati sa sa dhUmavAnna bhavati, yathA mahAhrada iti vaidharyodAharaNam / pUrvatrodAharaNabhede hetoranvayavyAptiH pradIte, dvitIye tu vyatirekavyAptiH / tadyathA-anvayavyAptipradarzanasthAnamanvayadRSTAntaH, vyatirekavyAptipradarzanapradezo vyatirekadRSTAntaH / evaM dRSTAnta dvaividhyAttadvavacanasyodAhaNasyApi dvaividhyaM bodhyam / anayozcodAharaNayoranyataraprayogeNaiva pryaapttvaaditraapryogH| dRSTAntApekSayA pakSe3 hetorupasaMhAravacanamupanayaH:", tathA 1 sAdhanasadbhAvapUrvakasAdhyasadbhAvapradarzanamanvayavyAptiH / 2 sAdhyAbhAvapUrvakasAdhanAbhAvapradarzanaM vyatirekavyAptiH / 3 'yatra prayojyaprayojakabhAvena sAdhyasAdhanayorgharmayorastitvaM khyApyate sa sAdharmyadRSTAntaH / yadyat kRtakaM tattadanityaM dRSTam, yathA ghaTa iti'--nyAyakali0 pR0 11 / 4 'yatra sAdhyAbhAvaprayukto hetvabhAva: khyApyate sa vaidharmyadRSTAntaH / yatrAnityatvaM nAsti tatra kRtakatvamapi nAsti, yathA aAkAza iti' (nyAyakali0 pR0 11) etadubhayamadhikRtya kaizciduktam-'sAdhyenAnugamo hetoH sAdhyAbhAve ca nAstitA iti' (nyAyavAttika pR0 137) / 5 'sAdharmyavaidharyodAharaNAnusAreNa tatheti, na tatheti vA sAdhyamiNi hetorUpasaMhAra upanayaH'nyAyakali0 pR0 12 / 1 mudritapratiSu 'ca' pATho nAsti / 2 mu ma 'prakAzanArtha' / 3 mu 'pkssheto'| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH cAyaM dhUmavAniti / hetupUrvakaM puna:1 pakSavacanaM nigamanam', tasmAdagnimAneveti / ete paJcAvayavAH parArthAnumAnaprayogasya / tadanyatamAbhAve vItarAgakathAyAM vijigISukathAyAM ca2 nAnumitirudetIti naiyAyikAnAmabhimati:3 / ___33. tadetadavimRzyAbhimananam ; vItarAgakathAyAM4 pratipAdyAzayAnurodhenAvayavAdhikye'pi vijigoSukathAyAM pratijJAheturUpAvayavadvayenaiva paryApteH kimaprayojanairanyairavayavaiH / [vijigISukathAyAM pratijJAheturUpAvayavadvayasyaiva sArthakyamiti] 34. tathA hi-vAdiprativAdinoH svamatasthApanArtha jayaparAjayaparyantaM parasparaM pravarttamAno vAgvyApAro vijigiissukthaa| guruziSyANAM viziSTaviduSAM vA5 rAgadveSarahitAnAM tattvanirNaya 1 dvivive hetau dvividhe ca dRSTAnte dvividhe copanaye tulyameva hetvapadezena punaH sAdhopasaMharaNAnnigamanam' --nyAyakali0 pR0 12 / 2 te ime pratijJAdayo nigamanAntAH paJcAvayavAH svapratipattivatparapratipatti mutpAdayitumicchatA yathAnidiSTakramakAH prayoktavyAH / etadeva sAdhanavAkyaM parArthAnumAnamAcakSate / ' -nyAyakali0 pR0 12 / 3 pratijJAdInAmekatamasyA'pyabhAve / 4 'vAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigrahaH kathA / sA dvividhA-vItarAgakathA vijigISukathA ceti |-nyaaysaar pR0 15 / 5 vacanapravRttiH / 1 mudritapratau 'punaH' nAsti / 2 aa ma mu pratiSu 'vA' pAThaH / 3 ma mu pratiSu 'matam' / 4 da pa pratyoH 'vItarAgakathAyAM tu' iti pAThaH / 5 da 'vA' pATho nAsti / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH cAyaM dhUmavAniti / hetupUrvakaM puna:1 pakSavacanaM nigamanam', tasmAdagnimAneveti / ete paJcAvayavAH praarthaanumaanpryogsy'| tadanyatamAbhAve vItarAgakathAyAM vijigISukathAyAM ca2 nAnumitirudetIti naiyAyikAnAmabhimati:3 / 33. tadetadavimRzyAbhimananam ; vItarAgakathAyAM4 pratipAdyAzayAnurodhenAvayavAdhikye'pi vijigISukathAyAM pratijJAheturUpAvayavadvayenaiva paryApteH kimaprayojanairanyairavayavaiH / [vijigISukathAyAM pratijJAheturUpAvayavadvayasyaiva sArthakyamiti] $34. tathA hi-vAdiprativAdinoH svamatasthApanArtha jayaparAjayaparyantaM parasparaM pravarttamAno vAgvyApAro vijigISukathA / guruziSyANAM viziSTaviduSAM vA5 rAgadveSarahitAnAM tattvanirNaya 1 dvivive hetau dvividhe ca dRSTAnte dvividha copanaye tulyameva hetvapadezena punaH sAdhopasaMharaNAnnigamanam' -nyAyakali0 pR0 12 / 2 te ime pratijJAdayo nigamanAntA: paJcAvayavAH svapratipattivatparapratipattimutpAdayitumicchatA yathAnirdiSTakramakAH prayoktavyAH / etadeva sAdhanavAkyaM parArthAnumAnamAcakSate / ' -nyAyakali0 pR0 12 / 3 pratijJAdInAmekatamasyA'pyabhAve / 4 'bAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigrahaH kathA / sA dvividhA-vItarAgakathA vijigISukathA ceti / -nyAyasAra pR0 15 / 5 vacanapravRttiH / 1 mudritapratau 'punaH' nAsti / 2 aa ma mu pratiSu 'vA' pAThaH / 3 ma mu pratiSu 'mtm'| 4 da pa pratyoH 'vItarAgakathAyAM tu' iti pAThaH / 5 da 'vA' pATho naasti| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - dIpikA paryantaM parasparaM pravarttamAno vAgvyApAro vItarAgakathA' / tatra vijagISukathA vAda iti cocyate' / 'kecidvItarAgakathA vAda iti kathayanti tatpAribhASikameva / na hi loke guruziSyAdivAgvyApAre vAdavyavahAraH, vijigISuvAgvyavahAra eva vAdatvaprasiddheH 1 / yathA svAmisamantabhadrAcAryaiH sarve sarvathaikAntavAdino vAde jitA iti / tasmiMzca vAde parArthAnumAnavAkyasya pratijJA heturityavayavadvayamevopakArakam, nodAharaNAdikam / tadyathA-liMgavacanAtmakena hetunA tAvadavazyaM bhavitavyam, liGgajJAnAbhAve'numiterevAnudayAt / pakSavacanarUpayA pratijJayA'pi bhavitavyam, anyathA'bhimatasAdhyanizcayAbhAve sAdhyasandehavataH zroturanumityanudayAt / taduktam -"etaddvayamevAnumAnAGgam"" [parIkSA 3 - 37] iti / zrayamarthaH - etayoH pratijJA 80 1 jayaparAjayAbhiprAyarahitA tattvajijJAsayA kriyamANA tatvacarcA vItarAgakathA iti bhAvaH / 2 ubhayormadhye / 3 yathoktam pratyanIkavyavacchedaprakAreNaiva siddhaye / vacanaM sAdhanAdInAM vAdaH so'yaM jigISatoH || nyAyavi0 0kA0 382 / 4 naiyAyikAH - 'gurvAdibhiH saha vAdaH X X X gurvAdibhiH saha vAdopadezAt, yasmAdayaM tattvavubhutsurgurvAdibhiH saha trividhaM (granadhigatatattvAvabodham, saMzayanivRttim gradhyavasitAbhyanujJAnam) phalamAkAGkSan vAdaM karoti / '- - nyAyavA0 pR0 149 / yatra vItarAgo vItarAgeNaiva saha tattvanirNayArthaM sAdhanopAlambhau karoti sA vItarAgakathA vAdasaMjJayocyate / ' -- nyAyasAra pR0 15 / 5 kathanamAtram, na tu vAstavikam / 6 pratijJAyA abhAve / 7 'etaddvayamevAnumAnAGga nodAharaNam' ityupalabdhasUtrapAThaH / 1 da 'siddheH' pAThaH / 2 da 'sarve' pATho nAsti / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH hetvoyamevAnumAnasya parArthAnumAnasyAGgam / vAda iti zeSaH / evakAreNAvadhAraNapareNa nodAharaNAdikamiti sUcitaM' bhavati / vyutpannasyaiva hi vAdAdhikAraH, pratijJAhetuprayoga1mAtreNaivodAharaNAdipratipAdyasyArthasya gamyamAnasya vyutpannena jJAtuM zakyatvAt / gamyamAnasyA'pyabhidhAne paunaruktyaprasaGgAditi2 / 35. syAdetat, pratijJAprayoge'pi paunaruktyameva, tadabhidhayasya pakSasyApi prastAvAdinA gamyamAnatvAt / tathA ca liGgavacanalakSaNo hetureka eva vAde prayoktavya' iti vadan bauddhapazurAtmano "durvidagdhatva4 mudghossyti"| hetumAtraprayoge vyutpannasyApi sAdhyasandehAnivRtteH / tasmAdavazyaM pratijJA pryoktvyaa| taduktam-"sAdhyasandehApanodArtha gamyamAnasyApi pakSasya vacanam" [parIkSA 3-34] iti / tadevaM vAdApekSayA parArthAnumAnasya pratijJAheturUpamavayavadvayameva, na nyUnaM na5 cAdhikamiti sthitam / "prapaJcaH punaravayavavicArasya patraparIkSAyAmIkSaNIyaH16 / ____ 1 itaravyavacchedakena / 2 jJApitam / 3 vAdakaraNasamarthasyaiva vaktuH / 4 vacane / 5 punarvacanaM paunaruktyam / 6 saugataH zaGkate / 7 pratijJAyAH pratipAdyasya / 8 prkrnnvyaaptiprdrshnaadinaa| 6 pratijJAmantareNa kevalasya hetoreva prayogaH karaNIyaH, 'hetureva hi kevalaH' iti dharmakItivacanAt / 10 jADyam 11 prakaTayati / 12 sAdhyasya sandeho na nivarttate / 13 sAdhyasaMzayanivRttyartham / 14 vijigISukathAmAzritya / 15 vistaraH / 16 dRSTavyaH / 1 da pa pratyoH 'pratijJAhetumAtre' iti pAThaH / 2 mu 'iti' nAsti / 3 da 'vacana'nAsti / 4 pa mu'durvidagdhatA' pAThaH / 5 'nAdhika'iti mu pratipAThaH / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 nyAya-dIpikA [vItarAgakathAyAmadhikAvayavaprayogasyaucityasamarthanam] 36. vItarAgakathAyAM tu pratipAdyAzayAnurodhena' pratijJAhetU dvAvavayavau, pratijJAhetUdAharaNAni trayaH, pratijJAhetUdAharaNopanayAzcatvAraH, pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni vA1paJceti yathAyoga2 pryogpripaattii| taduktaM kumAranandibhaTTArakaiH "prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH"-[vAdanyAya...] iti| tadevaM pratijJAdirUpAtparopadezAdutpannaM parArthAnumAnam / taduktam paropadezasApekSaM sAdhanAtsAdhyavedanam / zroturyajjAyate sA hi parArthAnumitirmatA // [ ] iti| tathA ca svArtha parArthaM ceti dvividhamanumAnaM saadhyaavinaabhaavnishcyaiklkssnnaaddhetorutpdyte| 1 pratipAdyAH shissyaastessaamaashyo'bhipraaystdpekssyaa| 2 parArthAnumAnavAkyAvayavavacanasamudAyaH prayogaparipATI / atrAyaM bhAvaH-vItarAgakathAyAmavayavaprayogasya na kazcinniyamaH, tatra yAvadbhiH prayogaH pratipAdyo bodhanIyo bhavati tAvantaste pryoktvyaaH| dRzyante khalu kecid dvAbhyAmavayavAbhyAM prakRtArtha pratipadyante, kecana tribhiravayavaiH, apare catubhiravayavaiH, anye paJcabhiravayavaiH, ata uktaM 'prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH' iti / ata eva ca parAnugrahapravRttaH zAstrakAraiH pratipAdyAvabodhanadRSTibhistathaiva prarUpaNAt / vyutpannaprajJAnAM tu na tathA'niyamaH, teSAM kRte tu pratijJAheturUpAvayavadvayasyaiva paryAptatvAdasti taadRniymH| 3 jJAnam / 4 sAdhyajJAnam / 1 da 'vA' nAsti / 2 ma mu 'yathAyogyaM' pAThaH / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH [bauddhAbhimatatrarUpyahetulakSaNasya nirAsaH] 37. itthamanyathAnupapattyekalakSaNo heturanumitiprayojaka' iti prathite'pyAhate1 mate tadetadavitAnye'nyathA'pyAhuH / tatra sAvattAthAgatAH 'pakSadharmatvAditritayalakSaNA2lliGgAdanumAnotthAtama' iti varNayanti / tathA hi-pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vipakSAdvayAvRttiriti hetostrINi rUpANi / tatra sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH, yathA dhUmadhvajAnumAne parvataH, tasmin vyApya varttamAnatvaM hetoH pakSadharmatvam / sAdhyasajAtoyadharmA dharmI sapakSaH, yathA tatraiva" mahAnasaH,tasmin sarvatraikadeze vA vartamAnatvaM hetoH sapakSe sattvam / sAdhyaviruddhadharmA dharmI vipakSaH, yathA tatraiva hradaH3, tasmAtsarvasmAd 1 janaka ityarthaH / 2 prasiddha / 3 saugatAdayaH / 4 trairUpyAdikam / 5 ayamabhiprAyo bauddhAnAm-nAnyathAnupapattiniyamanizcayakalakSaNaM sAdhanam, api tu pakSadharmatvAdirUpatrayayuktam, tenaivAsiddhatvAdidoSaparihArAt / uktaM c| hetostriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / prasiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH // pramANavA0 1-16 / 'hetustrirUpaH / kiM punastrarUpyam ? pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vipakSe cAsattvamiti / ' nyAyapra0 pR0 1 / atra nyAyabinduTI0 pR0 31,33 / bAdanyAya0 pR. 60 / tattvasaM0 pR. 404 ityAdyapi dRSTavyam / 6 dhUmadhvajo vahniH, dhUmasya tajjJApakatvAt / 7 dhUmadhvajAnumAne / 8 hradAdisarvavipakSAt / 1 ma mu 'arhatamate' pAThaH / 2 da pa 'lakSaNaliGgA' iti pAThaH / Ama mu 'mahAhRdaH' iti pAThaH / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 nyAya-dIpikA vyAvRttatvaM hetovipakSAd vyAvRttiH / tAnImAni trINi rUpANi militAni hetorlakSaNam / anyatamAbhAve hetorAbhAsatvaM syAditi / 38. tadasaGgatam ; kRttikodayAdehatorapakSadharmasya zakaTodayAdisAdhyagamakatvadarzanAt / tathA hi-zakaTaM muhUrtAnte udeSyati kRttikodayAditi / atra hi-zakaTaM dharmI1, muhUrtAntodayaH? sAdhyaH, kRttikodayo hetuH / na hi kRttikodayo hetuH pakSIkRte zakaTe varttate, ato na pakSadharmaH / tathApyanthAnupapattibalAcchakaTodayAkhyaM sAdhyaM gamayatyeva / tasmAd bauddhAbhimataM hetorlakSaNamavyAptam / _ [naiyAyikAbhimatapAJcarUpyahetulakSaNasya nirAsa:] 36. naiyAyikAstu pAJcarUpyaM hetorlakSaNamAcakSate / tathA hi 1 vipakSAvRttittvaM vipakSAd vyaavRttiH| 2 proktruuptryaannaamekaikaapaaye| 3 tannAmako hetvAbhAsaH syAditi bhAvaH / tathA ca pakSadharmatvAbhAve'siddhatvam, sapakSasattvavirahe viruddhatvam, vipakSAdvayAvRttyabhAve cAnaikAntikatvamiti / 4 granthakAraH samAdhatte tadasaGgatamiti / 5 pakSe'vartamAnasya / 6 pakSadharmatvA'bhAve'pi / 7 kiJca, 'upari vRSTirabhUt, adhopUrAnyathAnupapatteH' ityAdAvapi pakSadharmatvaM nAsti tathApi gamakatvaM sarvairabhyupagamyate, anyathAnupapattisadbhAvAt / ataH saiva hetoH pradhAnaM lakSaNamastu ? kiM - rUpyeNa / 8 avyAptidoSadUSitam / api ca, 'buddho'sarvajJo vaktRtvAde rathyApuruSavat' ityatra pakSadharmatvAdirUpatrayasadbhAvenAtivyAptam / 1 mu 'zakaTa: pakSaH pAThaH / 2 ma mu 'muhUrtAnte udayaH' pAThaH / / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa- prakAzaH pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vipakSAdvayAvRttiH prabAdhitaviSayatvam, zrasatpratipakSatvaM ceti paJca rUpANi / tatrAdyAni trINyuktalakSaNAni / sAdhyaviparItanizcAyakaprabala pramANarahitatvamabAdhitaviSayatvam / tAdRzasamabalapramANazUnyatvamasatpratipakSatvam / tadyathA - parvato'yamagnimAn dhUmavattvAt, yo yo dhUmavAnasA 1 vasAvagnimAn, yathA mahAnasaH, yo yo'gnimAnna bhavati sa dhUmavAnna bhavati, yathA mahAhradaH, tathA cAyaM dhUmavAMstasmAdagnimAneveti / atra hyagnimattvena sAdhyadharmeNa viziSTaH parvatAkhyo dharmI pakSaH, dhUmavattvaM hetuH / tasya ca tAvatpakSadharmatvamasti pakSIkRte parvate varttamAnattvAt / sapakSe sattvamapyasti sapakSe mahAnase varttamAnatvAt / 'nanu keSucitsapakSeSu dhUmavattvaM na varttate zraGgArAvasthApannAgnimatsu pradezeSu dhUmAbhAvAt iti cet; na; sapakSaikadezavRtterapi hetusapakSe sarvatraikadeze vA vRttirhetoH sapakSe sattvamityuktatvAt / vipakSAdvayAvRttirapyasti, dhUmavattvasya sarvamahAhRdAdivipakSa 2vyA - vRtteH / 'abAdhitaviSayatvamapyasti, dhUmavattvasya hetoryo viSayo'gnimattvAkhyaM sAdhyaM tasya pratyakSAdi pramANAbAdhitatvAt / 'asatpratipakSatvamapyasti, agnirahitatvasAdhakasamabalapramANAsambha } tvAt, , 85 1 teSu / 2 pakSadharmatvAdIni / 3 vahnayanumAne / 4 dhUmavattvasya / 5 yogaM prati paraH zaGkate nanviti / 6 ghUmavattve pakSadharmatvAditrayaM samarthyAvAghitaviSayatvamasatpratipakSatvaM cApi zeSarUpadvayaM samarthayati prakaraNakArobAdhitetyAdinA / 7 AdipadAdanumAnAgamAdigrahaNam / na vidyate 8 1 ma mu pratiSu sa sa' iti pAThaH / 2 zrA ma mu 'vipakSAdvayA' iti pAThaH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA vAt / tathA ca pAJcarUpya1 sampattireva dhUmavattvasya 2svasAdhya. sAdhakatve nibandhanam / evameva sarveSAmapi saddhetUnAM rUpapaJcaka smpttiruuhniiyaa| 40. tadanyatamavirahAdeva khalu paJca hetvAbhAsA prasiddhaviruddhAnaikAntika-kAlAtyayApadiSTaprakaraNasamAkhyAH smpnnaaH| tathA hi-anizcitapakSavRttirasiddhaH, yathA-'anityaH zabdazcAkSaSa. tvAt / atra hi cAkSuSatvaM hetu: pakSIkRte zabde na vartate, zrAvaNa tvAcchabdasya / tathA ca pakSadharmavirahAdasiddhatvaM cAkSuSatvasya / sAdhyaviparItavyApto viruddhaH, yathA--'nityaH zabdaH kRtakatvAta' iti / kRtakatvaM hetuH sAdhyabhUtanityatvaviparItenAnityatvena vyA. ptaH3, sapakSe4 gaganAdAvavidyamAno viruddhaH / "savyabhicAro'naikAntikaH, yathA-anityaH zabdaH prameyatvAt' iti / prameyatva pratipakSo yasya so'satpratipakSastasya bhAvastattvam, pratidvandviheturahitatvamityarthaH / na hyatra 'parvato nAgnimAn amukatvAt' ityevaMbhUtamagnirahitatvasAdhaka kiJcit samabalapramANaM vartate / tato'satpratipakSatvaM dhUmavattvasya / 1 uktamevopasaMharati tathA ceti / 2 svapadena dhUmavattvaM tasya sAdhya vahnistatprasAdhane / 3 kRtakatvAdInAm / 4 vicAraNIyA / 5 pakSadharmatvAdInAmekaikApAyAt / 6 tAnevopadarzayati / 7 na nizcitA pakSe vRttiryasya so'siddhaH / 8 'sAdhyAd (nityatvAdeH) viparItaM yat (anityatvAdi) tena saha vyApto vyAptimAn hetuH sa viruddho hetvAbhAsaH 1 6 niyamena vartamAnaH 10 sAdhyAsattve hetusattvaM vyabhicArastena sahitaH savyabhicAraH / sAdhyA bhAvavadvRttiheturvyabhicArItyarthaH / 1 da paJcarUpa' paatthH| 2 aa pa ma mu 'sva' nAsti / 3 mu 'vyAptatvAta pAThaH / 4 mu 'sapakSe ca' pAThaH / 5 mu 'vavidyamAnatvAt' pAThaH / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH hi hetu:1 sAdhyabhUtamanityatvaM vyabhicarati, gaganAdau vipakSe nityatvenApi saha vRtteH| tato vipakSAdvayAvRttyabhAvAdanaikAntika:21 'bAdhitaviSayaH kAlAtyayApadiSTaH / yathA-'agniranuSNa: padArthatvAt' iti / atra hi padArthatvaM hetu: svaviSaye'nuSNatve uSNatvagrAhakeNa pratyakSeNa bAdhite pravarttamAno'bAdhitaviSayatvAbhAvAtkAlAtyayApadiSTaH / pratisAdhanapratiruddho3 hetuH prakaraNasamaH, "yathA--'anityaH zabdo nityadharmarahitatvAt iti| atra 1 anityatvAbhAvavati / 2 pratyakSAdinA bAdhito viSayaH sAdhyaM yasya hetoH sa bAdhitaviSayaH kAlAtyayApadiSTo nAma / 3 etannAmakazcaturthoM hetvaabhaasH| tathA coktam-'pratyakSAgamaviruddhaH kAlAtyayApadiSTaH / abAdhitaparapakSaparigraho hetuprayogakAlaH tamatItyAsAvupadiSTa iti / anuSNo. 'gniH kRtakatvAt ghaTavaditi pratyakSaviruddhaH / brAhmaNena surA peyA dravadravyatvAt kSIravat ityAgamaviruddhaH |'-nyaaykli0 pR0 15 / 4 kAlAtyayApadiSTamudAharati yatheti / 5 virodhisAdhanaM pratisAdhanam, tena sAdhyapratyAyanaM prati ruddho'samarthIkRto yo hetu: sa prakaraNasamo nAma paJcamo hetvAbhAsaH / 6 jayantabhaTTastu prakaraNasamamitthaM lakSayati--'vizeSAgrahaNAt prakaraNe pakSe saMzayo bhavati-nityaH zabdo'nityaH zabdo veti / tadeva vizeSAgrahaNaM bhrAntyA hetutvena prayojyamAnaM prakaraNasamo hetvAbhAso bhavati / anityaH zabdo nityadharmAnupalabdheH ghaTavaditi, nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdherAkAzavaditi / na cAnayoranyataradapi sAdhanaM balIyaH yaditarasya bAdhakamucyeta |'-nyaaykli0 pR0 15 / 7 asatpratipakSAparanAmaprakaraNasamamudAharaNadvArA darzayati yatheti / 1 da pA pratyoH 'hetu:' nAsti / 2 da 'kam' / 3 da 'viruddho' pAThaH / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA hi nityadharmarahitatvAditi hetu: pratisAdhanena pratiruddhaH1 / kiM tatpratisAdhanam iti cet ; nityaH zabdo'nityadharmarahitatvAditi nityatvasAdhanam / tathA cAsatpratipakSatvAbhAvAtprakaraNasamatvaM nityadharmarahitatvAditi hetoH| tasmAtpAJcarUpyaM hetolakSaNamanyatamAbhAve hetvAbhAsatvaprasaGgAditi suuktm| 'hetulakSaNarahitA hetuvadavabhAsamAnA: khalu hetvAbhAsAH / paJcarUpAnyatamazUnyatvAddhetulakSaNarahitatvam, katipayarUpasampatterhetuvadavabhAsamAnatvam' [ ] iti vacanAt / 41. tadetadapi naiyAyikAbhimatamanupapannam ,kRttikodayasya pakSadharmarahitasyApi zakaTodayaM prati hetutvdrshnaatpaanycruupysyaavyaapteH| 642. 'kiJca, kevalAnvayikevalavyatirekiNorhetvoH pAJcarUpyAbhAve'pi gamakatvaM tairevAGgIkriyate / tathA hi-te manyante "trividho hetuH-anvayavyatirekI, kevalAnvayI, kevalavyatirekI 1 'ahetavo hetuvadavabhAsamAnAH hetvAbhAsA:-nyAyakali0 pR0 14 / 2 trairuupyvtpaanycruupympi| 3 naiyAyikamatAnusAreNaiva punaravyApti darzayati kiJceti / 4 'anvayI, vyatirekI, anvayavyatirekI ceti / tatrAnvayavyatirekI vivakSitatajjAtIyopapattau vipakSAvRttiH, yathA-anityaH zabdaH sAmAnyavizeSavattve satyasmadAdibAhyakaraNapratyakSatvAd dhaTavaditi / anvayI vivakSitatajjAtIyavRttitve sati vipakSahIno, yathA sarvAnityatvavAdinAmanityaH zabdaH kRtakatvAditi / asya hi vipakSo nAsti / vyatirekI vivakSitavyApakatve sati sapakSAbhAve sati vipakSAvRttiH, yathA nedaM jIvaccharIraM nirAtmakamaprANAdimattvaprasaGgAditi-nyAyavA0 pR0 46 / 1 da 'viruddhaH pAThaH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH ceti / tatra paJcarUpopapanno'nvayavyatirekI / yathA - ' zabdo'nityo bhavitumarhati kRtakatvAt, yadyatkRtakaM tattadanityaM yathA ghaTaH, yadyadanityaM na bhavati tattat kRtakaM na bhavati / yathA''kAzam, tathA cAyaM kRtakaH, tasmAdanitya eveti' / atra zabda 'pakSIkRtyAnityatvaM sAdhyate / tatra kRtakatvaM hetustasya pakSIkRtazabdadharmatvAtpakSadharmatvamasti / sapakSe ghaTAdau varttamAnatvAdvipakSe gaganAdavavarttamAnatvAdasvayavyatirekitvam / ba $ 43. pakSasapakSavRttirvipakSarahitaH kevalAnvayI / yathA- 'adRSTAdayaH kasyacitpratyakSA anumeyatvAt, yadyadanumeyaM tattatkasya'citpratyakSam, yathA'gnyAdi' iti / atrAdRSTAdayaH pakSaH, kasyacit pratyakSatvaM sAdhyam, anumeyatvaM hetuH zragnyAdyanvayadRSTAntaH / anumeyatvaM hetuH pakSIkRte'dRSTAdau varttate, sapakSabhUte'gnyAdau varttate / tataH pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM cAsti / vipakSa: punaratra nAstyeva, sarvasyApi pakSa sapakSAntarbhAvAttasmAdvipakSAdvyAvRttirnAstyeva / 'vyAvRtteravadhisApekSatvAt, avadhibhUtasya ca vipakSasyAbhAvAt / zeSamanvayavyatirekivad draSTavyam I 1 dharmiNaM kRtvA / 2 vyAvRttirhya vadhimapekSya bhavati, avadhizca vipakSa:, sa cAtra nAstyeva / tato'vadhibhUtavipakSAbhAvAnna vipakSavyAvRttiH kevalAnvayini tAviti bhAvaH / 1 da A ' yatkRtakaM tadanityaM yathA ghaTaH yadanityaM na bhavati tatkRtakaM na bhavati' iti pAThaH / 2 da 'pakSAntarbhAvA- ' pAThaH / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 44. pakSavRttivipakSavyAvRttaH sapakSarahito hetu: kevalavyatirekI / yathA-'jIvaccharIraM sAtmakaM bhaviturmahati prANAdimattvAt, yadyatsAtmakaM na bhavati tattatprANAdimanna bhavati yathA loSTham iti / atra jIvaccharIraM pakSaH, sAtmakatvaM sAdhyam, prANAdimattvaM hetuH, loSThAdiya'tirekadRSTAntaH / prANAdimattvaM hetu: pakSIkRte jIvaccharIre vrtte| vipakSAcca loSThAdeAvarttate / sapakSaH punaratra nAstyeva, sarvasyApi 1pakSavipakSAntarbhAvAditi / zeSaM pUrvavat / ___645. evameteSAM trayANAM hetUnAM madhye'nvayavyatirekiNa eva pAJcarUpyam, kevalAnvayino vipakSavyA2vRtterabhAvAt, kevalavyatirekiNaH sapakSe3 sattvAbhAvAcca naiyAyikamatAnusAreNaiva pAJcarUpyavyabhicAraH / anyathAnupapattestu sarvahetuvyAptatvAddhetulakSaNatvamucitam, 'tadabhAve hetoH svasAdhyagamakatvAghaTanAt / 646. yaduktam-'asiddhAdidaSapaJcakanivAraNAya paJcarUpANi' [ ] iti, tanna; anyathAnupapattimattvena nizcitatvasyaivAsmadabhimatalakSaNasya tannivArakatvasiddheH / tathA hisAdhyAnyathAnupapattimattve sati nizcayapathaprAptatvaM khalu hetorlakSa 1 atra vyabhicArapadenAvyAptidoSo vivakSitaH / 2 anyathAnupapatterabhAve / 3 asiddhAdidoSavyavacchedakatvaprasiddheH / 4 nanu kathamekenAnyathAnupapattilakSaNenAsiddhAdipaJcahetvAbhAsAnAM nirAkaraNam ? ityata Aha tathA hiiti| 1 da 'pkssaantrbhaa-'| 2 A pa ma mu 'vipakSavyAvRttyabhAvAt' 3 mu 'spkssstvaabhaavaat| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH Nam, "sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH" [parIkSA0 3-15] iti vacanAt / na caitadasiddhasyAsti / zabdAnityatvasAdhanAyAbhipretasya cAkSuSatvAdeH svarUpasyaivAbhAve kuto'nyathAnupapattimattvena nizcayapathaprAptiH ? tataH sAdhyAnyathAnupapattimattvena nizcayapathaprAptyabhAvAdevAsya hetvAbhAsatvam, na tu pakSadharmatvAbhAvAt, 'apakSadharmasyApi kRttikodayAderyathokta lakSaNasampattereva saddhetutvapratipAdanAt / viruddhAdestadabhAvaH' spaSTa eva / na hi viruddhasya vyabhicAriNo bAdhitaviSayasya satpratipakSasya vA1'nyathAnupapattimattvena nizcayapathaprAptirasti / tasmAdyasyAnyathAnupapattimattve sati yogyadezanizcayapathaprAptirastIti sa eva saddheturaparastadAbhAsa iti sthitam / / 47. kiMca', 'garbhastho maitrItanayaH2 zyAmo bhaviturmahati, maitrItanayatvAt, sampratipannamaitrItanayavat' ityatrApi trairUpya 1 sAdhyAnyathAnupapattimattve sati nizcayapathaprAptatvam / 2 'zabdo'nityazcAkSuSatvAt' ityatra zabde'nityatvasAdhanAya prayuktasya cAkSuSatvahetoH svarUpatvameva nAsti / yato hi zabdasya zrotragrAhyatvam, na tu cAkSuSatvam / ato na cAkSuSatvAderanyathAnupapannatvam / tadabhAvAdeva cAsyAsiddhatvamiti jJeyam / 3 pakSadharmarahitasya / 4 sAdhyAnyathAnupapattimattve sati nishcypthpraapttvlkssnnsdbhaavaadev| 5 sAdhyAnyathAnupapattimattve sati nizcayapathaprAptatvAbhAvaH / 6 trarUpyapAJcarUpyayorativyAptipradarzanArthamAha kiJcetyAdi / 1 da pratau 'vA' sthAne 'ca' pAThaH / 2 yA da pratyoH sarvatra 'maitra' sthAne 'maitrI' zabdaH prayuktaH / jainatarkabhASAyAM (pR0 18) strIliGgavAcako 'mitrA' zabdaH prayuktaH / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA pAJcarUpyayobauddha-yaugAbhimatayorativyApteralakSaNatvam / tathA hi-paridRzyamAneSu paJcasu maitrIputreSu zyAmatAmupalabhya tdgrbhgtmpi| vivAdApannaM pakSIkRtya zyAmatvasAdhanAya prayukto maitrItanayatvAkhyo heturAbhAsa iti tAvatprasiddham, azyAmatvasyApi tatra smbhaavittvaat| tatsambhAvanA ca zyAmatvaM prati maitrItanayatvasyAnyathAnupapattyabhAvAt / tadabhAvAzca sahakramabhAvaniyamAbhAvAt / $ 48. yasya hi2 dharmasya yena dharmeNa sahabhAvaniyamaH sa taM gamayati / yathA zizapAtvasya vRkSatvena sahabhAvaniyamo'stIti zizapAtvaM heturvRkSatvaM gamayati / yasya ca3 kramabhAvaniyamaH sa taM gamayati / yathA dhUmasyAgnyanantarabhAvaniyamo'stIti dhUmo'gni gamayati / na hi maitrItanayatvasya hetutvAbhimatasya zyAmatvena sAdhyatvAbhimatena sahabhAvaH kramabhAvo vA 4niyamo'sti, yena maitrItanayatvaM hetu: zyAmatvaM sAdhyaM gamayet / 1 lakSaNAbhAsatvam / 2 maitrIgarbhastham / 3 asaddhetuH / 4 garbhasthe maitrItanaye / 5 na hi zyAmatvena saha maitrItanayatvasyAnyathAnupapattirasti, gauratvenApi tasya vRttisambhavAt / 6 anyathAnupapattyabhAvaH, anyathAnupapattiravinAbhAvaH / sa ca dvividhaH-sahabhAvaniyamaH kramabhAvaniyamazca / tadetaddvividhasyApyatrAbhAvAditi bhAvaH / 7 nanu maitrItanayatvasya zyAmatvena sahabhAvaH kramabhAvo vA niyamo'stu, tathA ca maitrItanayatvaM zyAmatvaM gamayedeva ityAzaGkAyAmAha nahItyAdi / ___1 da pa prA 'tadbhAryAgarbhagatamapi' pAThaH / 2 da 'hi' nAsti / 3 zrA ma 'yasya yatkramabhAvaniyamaH' mu 'yasya yena krm...'| 4 da aa pa ma pratiSu 'niyato' paatthH| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 63 46. yadyapi sampratipannamaitrIputreSu zyAmatvamaitrItanayatvayoH sahabhAvo'sti tathApi nAsau niyataH / maitrItanayatvamastu zyAmatvaM bhA'stu ityevaMrUpe vipakSe bAdhakAbhAvAt / vipakSe bAdhakapramANabalAtkhalu hetusAdhyayovyAptinizcayaH1 / vyAptinizcayataH sahabhAvaH kramabhAvo vA / "sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH" [parIkSA 3-16] iti vacanAt / 'vivAdAdhyAsito vRkSo bhavitumarhati shiNshpaatvaat| yA yA zizapA sa sa vRkSaH, yathA sampratipanna iti| atra hi heturastu sAdhyaM mA bhUdityetasmin vipakSe sAmAnya-vizeSabhAvabhaGgaprasaGgo baadhkH| vRkSatvaM hi sAmAnyaM shishpaatvNtdvishessH| na hi vizeSaH sAmAnyAbhAve smbhvti| na caivaM maitrItanayatvamastu zyAmatvaM mA'stu ityukte kiJcidbAdhakamasti / tasmAnmaitrItanayatvaM hetvAbhAsa eva / tasya2 tAvatpakSadharmatvamasti, pakSIkRte 1 niyamena vartamAnaH / 2 vyabhicArazaGkAyAm / 3 tannivarttakAnukUlatarkAbhAvAt / atrAyambhAvaH 'heturastu sAdhyaM mA'stu' ityevaM vyabhicArazaGkAyAM satyAM yadi tannivartakaM 'yadi sAdhyaM na syAttarhi heturapi na syAt vahnayabhAve dhUmAbhAvavat' ityevaMbhUtaM vipakSabAdhakaM pramANamasti tadA'sau hetu: saddheturbhavati, vipakSabAdhakapramANAbhAve ca na sahetuH, tathA ca 'maitrItanayatvamastu zyAmatvaM mA'stu' ityatra zyAmatvAbhAve maitrItanayatvasyAsattvApAdane na khalu 'yadi zyAmatvaM na syAttahi maitrItanayatvamapi na syAt' ityevaMbhUtaM kiJcidvipakSabAdhakaM varttate, yataH garbhasthe maitrItanaye maitrItanayatvasya sattve'pi zyAmatvasya sandigdhatvAditi / 4 pUrvoktameva spaSTayati vivaadaadhyaasitetyaadinaa| 1 da 'niyamaH / 2 da 'tatra tAvatpa' pAThaH / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nyAya - dIpikA garbhasthe tatsadbhAvAt / sapakSeSu sampratipannaputreSu 1 tasya vidyamAna - tvAtsapakSe sattvamapyasti / vipakSebhyaH punarazyAmebhyazcaitraputrebhyo vyAvarttamAnatvAdvipakSAdvayAvRttirasti / viSayabAdhAbhAvAdabAdhitaviSayatvamasti / na hi garbhasthasya zyAmatvaM kenacid bAdhyate / asatpratipakSatvamapyasti, pratikUlasamabalapramANAbhAvAt / iti paanycruupysmpttiH| trairUpyaM tu 'sahasrazatanyAyena 2 sutarAM siddhameva / [ anyathAnupapannatvameva hetorlakSaNamityupapAdanam ] $ 50. nanu ca na pAJcarUpyamAtraM hetorlakSaNam / kiM tarhi ? 'anyathAnupapattyupalakSitameva lakSaNamiti cet; tarhi "saivaikA tallakSaNamastu4 'tadabhAve pAJcarUpyasampattAvapi maitrItanayatvAdau na hetutvam / tatsadbhAve pAJcarUpyAbhAve'pi kRttikodayAdI hetutvamiti / taduktam -- anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // ] iti bauddhAn prati / [ 1 gaurebhyaH / 2 viSayaH sAdhyam, taccAtra zyAmatvarUpam, tasya pratyakSAdinA bAdhAbhAvAt / 3 yathA sahasra zatamAyAtyeva tathA maitrItanayatve - pAJcarUpyapradarzite trairUpyaM pradarzitameveti bodhyam / 4 anyathAnupapattivizi STameva pAJcarUpyaM hetorlakSaNamityarthaH / 5 anyathAnupapattirevAnyanirapekSA 6 kAraNamAha tadabhAve iti, tathA ca hetoH svasAdhyagamakatve anyathAnupapannatvameva prayojakam, na trairUpyaM na ca pAJcarUpyamiti dhyeyam / 7 kArikeyaM 1 mu 'sampratipanneSu' | 2 A mu 'sahasra zatanyAyena' | 3 mu ' granyathAnupapattyupalakSaNamiti pAThaH / 4 pa 'saivaikAntAllakSaNanastu' pAThaH / bhu 'saivaikAntalakSaNamastu' iti pAThaH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH $ 51. yaugaM1 prati tu anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH / nAnyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH / / [pramANaparI0 pR0 72] iti / hetuM vidhipratiSedharUpAbhyAM dvidhA vibhajya tayoravAntara bhedAnAM kathanam] 52. 'so'yamanyathAnupapattinizcayaikalakSaNo hetuH saMkSepato dvividhaH-'vidhirUpaH, pratiSedharUpazceti / vidhirUpo'pi dvividhaHvidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazceti / tatrA dyo'nekadhA / tadyathAkazcitkAryarUpaH, yathA-'parvato'yamagnimAn dhUmavattvAnyathAnupapatteH' ityatra dhUmaH / dhUmo hyagneH kAryabhUtastadabhAve 'nupapadyamAno'gni gamayati / kazcitkAraNarUpaH, yathA-vRSTirbhaviSyati tattvasaMgrahakRtA pAtrasvAmikartR kA nirdiSTA / siddhivinizcayaTIkAkRtA tu bhagavatsImandharasvAminaH pradarzitA / nyAyavinizcayavivaraNe ArAdhanAkathAkoze ca bhagavatsImandharasvAmisakAzAdAnIya padmAvatIdevyA pAtrasvAmine samarpiteti samullikhatam / samuddhRtA ca nimnagrantheSu tattvasaM0 pR0 406, nyAyavini0 kA0 323, siddhivini0 TI0 2, pR0 372, dhavalA pu. 13, pR. 246, tattvArthazlo0 pR0 203, 205 / pramANapa0 pR0 72, jainatarkavAttika pR0 135, sUtrakRtAGgaTI0 pR0 225, pramANamI0 pR0 40, sanmatiTI0 pR0 560, syA0 ratnA0 pR0 521, itthaM ceyaM kArikA jainaparamparAyAM sarvatra prtisstthitaa| 1 hetulakSaNaM vistarataH pradaryAdhunA tatprakAranirUpaNAryamAha so'ymiti| 2 sadbhAvAtmakaH / 3 vidhisaadhkH| 4 agnyabhAve / 5 anupapannaH / I mudritapratiSu 'yaugAn' iti pAThaH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 'viziSTameghAnyathAnupapatteH' ityatra meghavizeSaH / meghavizeSo hi varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSaM gamayati / 653 'nanu kArya kAraNAnumApakamastu, kAraNAbhAve kAryasyAnupapatteH / kAraNaM tu kAryAbhAve'pi sambhavati, yathA-dhUmAbhAve'pi 1 yathA coktam'gambhIragajitArambhanibhinnagirigahvarAH / tvaGgattaDillatAsaGgapisaGgottuGgavigrahAH ||'-nyaaym0 pR.126 / 'rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH (tmsnnibhaaH)| vRSTi vyabhicarantIha naivaMprAyA. payomucaH ||-ssdddrsh0 20 / IdRzAH khalu viziSTameghA vRSTi gamayantyeveti bhAvaH / / 2 saugataH zaGkate nanviti, teSAmayamAzayaH-nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti niyamaH, atazca kAraNaM na kAryasya gamakaM vyabhicArAt, kArya tu kAraNasattve eva bhavati tadabhAve ca na bhavati, atastattu gamakamiSTam ; tanna yuktam 'yathaiva hi kiJcit kAraNamuddizya kiJcatkAryam, tathaiva kiJcit kAryamuddizya kiJcit kAraNam / yadvadevAjanakaM prati na kAryatvam, tadvadevAjanyaM prati na kAraNatvamiti nAnayoH kazcidvizeSaH / api ca rasAdekasAmagrayanumAnena rUpAnumAna micchatA nyAyavAdineSTameva kAraNasya hetutvam / yadAha ekasAmagrayadhInasya rUpAde rasato gatiH / hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat // (pramANavA0 1-10) na ca vayamapi yasya kasyacit kAraNasya hetutvaM brUmaH / api tu yasya na mantrAdinA zaktipratibandho na vA kAraNAntaravaikalyam |'--prmaannmii0 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH sambhavan vahniH supratItaH / ata eva vahnirna dhUmaM gamayatIti ceta; tanna; unmIlitazaktikasya kAraNasya kAryAvyabhicAritvena kAryaM prati hetutvAvirodhAt / 54. kazcidvizeSarUpaH, yathA-vRkSo'yaM zizapAtvAnyathAnupapatterityatra [ziMzapA] / zizapA hi vRkSavizeSaH sAmAnyabhUtaM vRkSaM gamayati / na hi vRkSAbhAve vRkSavizeSo ghaTata iti / kazcitpUrvacaraH, yathA-udeSyati zakaTaM kRttikodayAnyathAnupapatterityatra kRttikodayaH1 / kRttikodayAntaraM muhUrtAnte niyamena zakaTodayo jAyata iti kRttikodaya: pUrvacaro hetuH zakaTodayaM gamayati / kazciduttaracaraH, yathA-udagAdbharaNiH prAk, kRttikodayAdityatra kRttikodayaH / kRttikodayo hi bharaNyudayottaracarastaM gamayati / kazcitsahacaraH, yathA-mAtuliGgaM rUpavadbhavitumarhati rasavattvAnyathAnupapatterityatra rasaH / raso hi niyamena rUpasahacaritastadabhAve'nupapadyamAnastad gamayati / 1-2-12 / 'rasAdekasAmagrayanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiMcit kAraNaM heturyatra saamrthyaaprtibndh-kaarnnaantraavaiklye|' -parIkSAmu0 3-60 / kiJca, astyatra chAyA chatrAdityAdau chatrAdeviziSTakAraNasya chAyAdikAryAnumApakatvena hetutvamavazyaM svIkAryamasti / tato na kAraNahetorapahnavaH kartuM zakya iti bhAvaH / 1 prakaTitasAmarthyasya / 2 vizeSo vyApyaH / 1 da 'kRttikodayaH' nAsti / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PS5 nyAya - dIpikA $ 55 eteSUdAharaNeSu bhAvarUpAnevAgnyAdIn sAdhayanto dhUmAdayo hetavo bhAvarUpA eveti vidhisAdhaka - vidhirUpaH / eta 1 evA viruddhopalabdhaya ityucyante / evaM vidhirUpasya hetorvidhisAdhakAkhya grAdyo bheda udAhRtaH / $ 56. dvitIyastu niSedhasAdhakAkhyaH, viruddhopalabdhiriti tasyaiva nAmAntaram / sa yathA - nAsya mithyAtvam, AstikyAnyathAnupapatterityatrAstikyam / prAstikyaM hi sarvajJavItarAgapraNItajIvAditattvArtha rucilakSaNam / tanmithyAtvavato na sambhavatIti mithyAtvAbhAvaM sAdhayati / yathA vA, nAsti vastuni sarvathaikAntaH, anekAntAtmakatvAnyathAnupapatterityatrAne kAntAtmakatvam 2 / anekAntAtmakatvaM hi vastunyabAdhita pratItiviSayatvena pratibhAsamAnaM saugatAdiparikalpita sarvathaikAntAbhAvaM sAdhayatyeva / $ 57. nanu kimidamanekAntAtmakatvaM yadbalAdvastuni sarvathaikAntAbhAvaH sAdhyate iti cet; ucyate ; sarvasminnapi jIvAdivastuni bhAvAbhAvarUpatvamekAnekarUpatvaM nityAnityarUpatvamityevamAdikamanekAntAtmakatvam / evaM vidhirUpo 'heturdarzitaH / 1 sAdhyaM sAdhanaM cobhayamapi sadbhAvAtmakam / ata evollikhitA hetavo vidhisAdhaka - vidhirUpA iti kathyate / 2 graviruddhena sAdhyena sahopalabhyanta ityaviruddhopalabdhayaH / 3 ekAntavAdI zaGkate nanviti / 4 hetormUlabhedayovidhi- pratiSedharUpayovidhirUpaH prathamabhedaH / 5 vyAkhyAtaH / 1 da pa 'ata pAThAntaram / 2 da 'hetuH' ityadhiko pAThaH / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 3. parokSa-prakAzaH 58. 'prtissedhruupo'pi| heturdvividhaH-'vidhisAdhakaH prtissedhsaadhkshceti| tatrAdyo yathA, astyatra prANini samyaktvaM viparItAbhinivezAbhAvAt / atra viparItAbhinivezAbhAvaH pratiSedharUpaH samyaktvasadbhAvaM sAdhayatIti pratiSedharUpo vidhisAdhako hetuH| 59. 'dvitIyo yathA, nAstyatra dhUmo'gnyanupalabdheritya bAgnyabhAvaH pratiSedharUpo dhUmAbhAvaM pratiSedharUpameva sAdhayatIti pratiSedharUpaH pratiSedhasAdhako hetuH / tadevaM vidhipratiSedharUpatayA dvividhasya hetoH katicidavAntarabhedA udAhRtAH / vistaratastu parIkSAmukhataH pratipattavyA:2 / itthamuktalakSaNA eva3 hetavaH sAdhyaM gamayanti / "nAnye, hetvAbhAsatvAt / [hetvAbhAsAnAM cAturvidhyamuktvA teSAM nirUpaNam] 60. "ke te hetvAbhAsA: iti cet ; ucyate; hetulakSaNa 1 hetodvitIyabhedaM pradarzayati pratiSedheti / 2 vidhi sadbhAvaM sAdhayatIti vidhisAdhakaH / 3 pratiSedhamabhAvaM sAdhayatIti pratiSedhasAdhakaH / 4 samyaktvasya viparItaM mithyAtvaM tasyAbhinivezo mithryakAntAgrahastadasattvAt / mithyAtvAbhinivezAbhAvo hi niyamena jIve samyaktvAstitvaM sAdhayati, iti bhAvaH / 5 pratiSedhasAdhako hetuH / 6 asminpradeze / 7 katipayAH prabhedAH / 8 udAharaNadvArA prdrshitaaH| 6 atra parIkSAmukhasya 3-56 sUtramArabhya 3-62 paryantasUtrANi drssttvyaani| 10 anyathAnupapannatvaviziSTAH / 11 anyathAnupapattivirahitAH / 12 hetvAbhAsAn pradarzayati ke te, iti / 1 ma 'pratiSedharUpaH' / 2 da pratau 'pratijJAtavyAH' iti pATha: 3 mapa A mu pratiSu 'eva' pATho nAsti / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAya - dIpikA rahitA hetuvadavabhAsamAnA hetvAbhAsAH / te catuvidhA: - prasiddhaviruddhAnaikAntikAkiJcitkarabhedAt ' / tatrAnizcayapathaprAptosiddhaH / zranizcayapathaprAptizca hetoH svarUpAbhAvanizcayAta svarUpasandehAcca / svarUpAbhAvanizcaye svarUpAsiddha:, svarUpa sandehe sandigdhAsiddhaH / tatrAdyo yathA - pariNAmI zabdaH cAkSuSatvAditi / zabdasya hi zrAvaNatvAccAkSuSatvAbhAvo nizcita iti svarUpA - siddhazcAkSuSatvahetuH / dvitIyo yathA dhUmavASpAdivivekAnizcaye kazcidAha - "agnimAnayaM pradezo dhUmavattvAt" iti / atra hi dhUmavattvaM hetuH sandigdhAsiddha:, tatsvarUpe sandehAt / I 1 taduktaM zrImadbhaTTAkalaGka devaiH - anyathAnupapannatvarahitA ye viDambitA: / hetutvena parasteSAM hetvAbhAsatvamIkSyate // nyAyavi0 0 kA0 343 / . 2 tathA coktam- 'hetvAbhAsA asiddhaviruddhAnaikAntikA kiJcitkarAH / ' - parIkSA0 6 - 21 / eteSAM saMkSepalakSaNAni - sa viruddho'nyathAbhAvAdasiddhaH sarvathA'tyayAt // vyabhicArI vipakSespi siddhe'kiJcitkaro'khilaH / pramANasaM0 kA0 48, 46 3 hetvAbhAsAnAM caturbhedeSu prathamoddiSTamasiddha lakSayati tatreti / 4 yaduktaM zrImANikyanandibhiH - 'pravidyamAna sattAka : ( svarUpAsiddhaH ) pariNAmI zabdazcAkSuSatvAt / -- parIkSA0 6 23 / nanu kuto'sya cAkSuSatvahetorasiddhatvamiti cettadapyAha 'svarUpeNAsatvAt' - parIkSA 6-24 iti / 5 uktaJca parIkSAmukhakRtA - 'avidyamAnanizcayo ( sandigdhAsiddhaH ) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 61. sAdhyaviparItavyApto hetu / viruddhaH / yathA'pariNAmI zabdaH kRtakatvAditi / kRtakatvaM hyapariNAmitvavirodhinA pariNAmitvena vyAptam / 101 62. pakSasapakSavipakSavRttiranaikAntikaH / sa dvividha:nizcitavipakSavRttikaH zaGkitavipakSavRttikazca / tatrAdyo yathA, dhUmavAnayaM pradezo'gnimattvAditi / atrAgnimattvaM pakSIkRte sandihyamAnadhUme purovartini pradeze varttate, sapakSe dhUmavati mahAnase 2 varttate, vipakSe ghUmarahitatvena nizcite'GgArAvasthApannAgnimati pradeze varttate iti nizcayAnnizcita vipakSavRttikaH / dvitIyo yathA, mugdhabuddhi pratyagniratra dhUmAt' iti / ' tasya vASpAdibhAvena bhUtasaGghAte sandehAt ' - parIkSA0 6-26 / ko 'sAdhyAbhAvavyApto hetuviruddhaH / yathA - zabdo nityaH kRtakatvAditi / kRtakatvaM hi nityatvAbhAvenA'nityatvena vyAptam' - tarkasaM0 pR0 112 / 'viparIta nizcitAvinAbhAvo viruddho'pariNAmI zabdaH kRtakatvAt'- parIkSA0 6 26 / 2 yaH svotpattau paravyApAramapekSate sa kRtaka ucyate / zabdo'pi tAlvAdiparispandavyApAramapekSya janyate / atastasya kRtakatvaM suvyaktameva / yacca kRtakaM tatpariNAmi dRSTaM yathA ghaTapaTAdi / tathA cAtra kRtakatvaM sAdhyabhUtApariNAmitvaviparItena pariNAmitvena saha vyAptatvAdviruddhamiti bhAvaH / 3 'vipakSe'pyaviruddhavRttiranaikAntikaH - parIkSA0 6 30 / 4 udAharaNAntaram - nizcitavRttiranityaH zabdaH prameyatvAt ghaTavat' - parIkSA0 6 31 / 'AkAze nitye'pyasya nizcayAt' - parIkSA 6-32 / 1 pa ma mu ' hetu:' nAsti / 2 da 'ca' nAsti / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAya-dIpikA garbhastho maitrItanayaH zyAmo bhavitumarhati maitriitnytvaaditrtttnyvditi| atra maitrItanayatvaM hetuH pakSIkRte garbhasthe varttate, sapane itaratatputre varttate, vipakSe azyAme vatApIti1zaGkAyA anivRtteH zaGkitavipakSavRttikaH / aparamapi zaGkitavipakSavRttikasyodAharaNam-arhan sarvajJo na bhavitumarhati2 vaktRtvAt rthyaapurussvditi| vaktRtvasya hi hetoH pakSIkRte arhati, sapakSe rathyApuruSe yathA vRttirasti tathA vipakSe sarvajJe'pi vRttiH sambhAvyeta3, vaktRtvajJAtRtvayoravirodhAt / yaddhi yena saha virodhi tatkhalu tadvati na varttate / na ca vacana-jJAnayorloke virodho'sti, pratyuta jJAnavata eva vacanasauSThavaM spaSTa dRSTam / tato jJAnotkarSavati sarvajJe vacanotkarSe kA'nupapattiriti ? 63. 'aprayojako4 heturakiJcitkaraH / sa dvividhaH-siddhasAdhano baadhitvissyshceti| tatrAdyo yathA, zabdaH zrAvaNo bhavitumarhati zabdatvAditi / atra zrAvaNatvasya sAdhyasya zabdaniSThatvena siddhtvaaddheturkicitkrH| baadhitvissystvnekdhaa| kazcitpratyakSabAdhitaviSayaH, yathA-anuSNo'gnidravyatvAditi / atra dravyatvaM hetustasya viSayatvenAbhimatamanuSNatvamuSNatvagrAhakeNa spArzanapratyakSeNa bAdhitam / tataHkiJcidapi kartumazakyatvAdakiMcitkaro 1 nanu kiM nAmAprayojakatvamiti cet, anyathAsiddhatvamaprayojakatvam, sAdhyasiddhi pratyasamarthatvanityarthaH / 1 ma pa mu pratiSu 'varttate nApIti' paatthH| 2 pa ma mu 'na bhavati' / 3 ma mu 'sambhAvyate' pa 'sambhAvyeti' paatthH| 4 da ma 'athAprayojako' / 5 da pa 'sparzanena pratyakSeNa' / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 103 drvytvhetuH| kazcitpunaranumAnabAdhitaviSayaH, yathA-apariNAmI zabdaH kRtakatvAditi / atra pariNAmI zabda: prameyatvAdityanumAtena bAdhitaviSayatvam / kazcidAgamabAdhitaviSayaH, yathApretyAsukhaprado dharmaH puruSAzritatvAdadharmavaditi / atra dharmaH sukhaprada ityAgamastena bAdhitaviSayatvaM hetoH / kazcitsvavacanabAdhitaviSayaH, yathA-me mAtA bandhyA puruSasaMyoge'pyagarbhatvAtprasiddhabandhyAvat / evamAdayo'pyakiJcitkaravizeSAH svayamUhyAH / tadevaM hetuprasaGgAddhetvAbhAsA avabhAsitAH / [udAharaNasya nirUpaNam 664. nanu vyutpanna prati yadyapi pratijJAhetubhyAmeva paryAptaM tathApi bAlabodhArtha |mudaahrnnaadikmpybhyupgt2maacaaryaiH / udA 1 etatsarvamabhipretya sUtramAhuH-'siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturakiJcitkaraH'-parIkSA0 6-35 / 2 cintanIyAH / 3 prakAzitA nirUpitA ityarthaH / 4 tathA hi-pratipAdyAnurodhena prayogopagamAt / yathaiva hi kasyacitpratibodhyasyAnurodhena sAdhanavAkye sandhA'bhidhIyate (tathA) dRSTAntAdikamapi --patraparI0 pR0 3 / kumAranandibhaTTArakairapyuktam pratipAdyAnurodhena prayogeSu punaryathA / pratijJA procyate tajjaistathodAharaNAdikam // patraparI. pR. 3 uddhRtam / zrImANikyanandyapyAha-'bAlavyutpattyarthaM tattrayopagame zAstra evAsau, na vAde'nupayogAt / ' parIkSA0 3-46 / zrIyazovijayasUriNA'pyuktam 1 da 'bodhanArthaM / 2 ma 'mabhyupagantatya', mu 'mabhyupagata' / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA haraNaM ca samyagdRSTAntavacanam / ko'yaM dRSTAnto nAma iti cet, ucyate; vyAptisampratipattipradezo dRSTAntaH / vyAptirhi sAdhye vahnayAdau satyeva sAdhanaM dhUmAdirasti, asati tu nAstIti sAdhyasAdhananiyatasAhacarya lakSaNA / etAmeva2 sAdhyaM vinA sAdhanasyAbhAvAdavinAbhAvamiti ca vyapadizanti / tasyAH sampratipattirnAma vAdiprativAdinorbuddhisAmyam', saiSA yatra sambhavati sa sampratipattipradezo mahAnasAdirhadAdizca / tatraiva dhUmAdau sati niyamenA'gyAdirasti, agnyAdyabhAve niyamena dhUmAdirnAstIti smprtipttismbhvaat| tatra mahAnasAdiranvayadRSTAntaH / atra sAdhyasAdha'mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntAdiprayogo'pyupayujyate'-jainatarkabhASA pR.16 1 'samyagdRSTAntAbhidhAnamudAharaNam'-nyAyasAra pR012 / 'dRSTAntavacanamudAharaNam'-nyAyakalikA pR0 11 / 2 yathA coktam sambandho yatra nirjAtaH sAdhyasAdhanadharmayoH / sa dRSTAntaH tadAbhAsAH sAdhyAdivikalAdayaH // -nyAyavini0 kA0 380 / 3 'laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH'-nyAyasU0 1-1-25 / 'tatra dRSTAnto nAma yatra mUrkhAviduSAM buddhisAmyaM'carakasaM0 pR0 263 / 'dRSTAntavacanaM hi yatra pRthagjanAnAmAryANAM ca buddhisAmyaM tadA vaktabyam / dRSTAnto dvividhaH-sampUrNadRSTAnta AMzikadRSTAntazca'--upAyahRdaya pR0 5 / 4 'dRSTAnto dvedhA, anvayavyatirekabhedAt' 'sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate so'nvayadRSTAntaH'-parIkSA0 3-47,48 / 'dRSTAnto dvividha: sAdhayeNa vaidhahNa ca / tatra sAdhahNa tAvat, '1 ma mu niyatatA sAhacarya' / 2 pa ma mu 'enAmeva' / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 105 nayorbhAvarUpAnvayasampratipattisambhavAt / hradAdistu vyatirekadRSTAntaH', atra saadhysaadhnyorbhaavruupvytireksmprtipttismbhvaat| dRSTAntau caitau, dRSTAvantau dhamauM sAdhyasAdhanarUpau nayatra sa dRSTAnta ityarthAnuvRtteH / 665. uktalakSaNasya dRSTAntasya yatsamyagvacanaM tadudAharaNam / - na ca vacanamAtramayaM dRSTAnta iti / kintu dRSTAntatvena vacanam / / tadyathA-yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn, yathA mahAnasa iti / yatrAgnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti, yathA mahAhrada iti ca / evaMvidhenaiva vacanena dRSTAntasya dRSTAntatvena pratipAdanasambhavAt / [udAharaNaprasaGgAdudAharaNAbhAsasya kathanam] 66. udAharaNalakSaNarahita udAharaNavadavabhAsamAna udAharaNAbhAsaH / udAharaNalakSaNarAhityaM 1 dvedhA sambhavati, dRSTAntasyAsamyagvacanenAdRSTAntasya samyagvacanena vaa| tatrAdyaM yathA, yo yatra hetoH sapakSa evAstitvaM khyApyate / tadyathA--yatkRtakaM tadanityaM dRSTam, yathA ghaTAdiriti |-nyaaypr0 pR0 1,2 / yatra prayojyaprayojakabhAvena sAdhyasAdhanadharmayorastitvaM khyApyate sa sAdharmyadRSTAntaH |'nyaayklikaa pR0 11 / / 1 'sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAntaH'parIkSA0 3-46 / 'yatra sAdhyAbhAvaprayukto hetvabhAvaH khyApyate sa vaidharmyadRSTAntaH'-nyAyakalikA pR0 11 / "vaidhayeNA'pi, yatra sAdhyAbhAve hetorabhAva eva kathyate / tadyathA-yannityaM tadakRtakaM dRSTam, yathA''kAzamiti |-nyaaypr0 pR0 2 / 1 ma mu 'ca' adhikaH / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAya - dIpikA yo'gnimAn 1 sa sa dhUmavAn, yathA mahAnasa iti 2, yatra yatra dhUmo nAsti tatra tatrA'gnirnAsti, yathA mahAhrada iti ca vyApyavyApakayorvaiparItyena kathanam / $ 67. nanu kimidaM vyApyaM vyApakaM nAma iti cet; ucyate; sAhacaryaniyamarUpAM vyAptikriyAM prati yatkarma tadvayApyam, vipUrvAdApeH karmaNi yadvidhAnAdvayApyamiti siddhatvAt / tattu vyApyaM dhUmAdi / etAmeva vyAptikriyAM prati yatkartR tadvayApakam, vyApeH kartari vuli4 sati vyApakamiti siddheH / evaM sati dhUma 1 'yatra yatra dhUmastatra tatra vahniriti sAhacaryaniyamo vyAptiH - tarkasaM0 pR0 61 / 2 atredaM bodhyam - sAhacaryaniyamarUpAM vyAptimAzritya vyApyavyApakayovyutpattimukhena lakSaNaM pradarzayatA granthakRtA vyApterubhayadharmatvaM prakaTitam / pramANamImAMsAkRtA'pi tathaivoktam -- 'vyAptiH' iti yo vyApnoti yazca vyApyate tayorubhayordharmaH / tatra yadA vyApakadharmatayA vivakSyate tadA vyApakasya gamyasya vyApye dharme sati, yatra dharmiNi vyApyamasti tatra sarvatra bhAva eva vyApakasya svagato dharmo vyAptiH / tatazca vyApyabhAvApekSA vyApyasyaiva vyAptatApratItiH / yadA tu vyApyadharmatayA vyAptivivakSyate tadA vyApyasya vA gamakasya tatraiva vyApake gamye sati yatra dharmiNi vyApako 'sti tatraiva bhAvaH, na tadabhAve'pi vyAptiriti / - pramANamI0pR. 38 / itthaM ca vyAptervyApyavyApakobhayadharmatve'pi vyApyasyaiva dhUmAdergamakatvam, vyApakasyaiva ca bahvayAdergamyatvam, viziSTavyAptisadbhAvAt / vyApyasya 1 Ama su pa 'vahnimAn' / agretanavyAptisthAgnizabdaprayogApekSayA da pratereva 'agnimAn' pATho mUle nikSiptaH / 2 da ' ityAdi' / 3 ma mupa 'enAmeva' / 4 mu Nvau', da ' NvaNi' / COME Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 107 niyopnoti, yatra dhUmo varttate tatra niyamenAgnivarttate iti, sAvatsarvatra dhUmavati niyamenAgnidarzanAt / dhUmastu na tathA'gni vyApnoti, tasyAGgArAvasthasya dhUmaM vinApi vrtnaat|| yatrAgnitate tatra niyamena dhUmo2 varttate ityasambhavAt / 68. 'nanvAi~ndhanamagni vyApnotyeva dhUma iti cet ; aomiti bramahe / yatra yatrAvicchinnamUlo3 dhUmastatra tatrAgniriti yathA, tathaiva4 yatra yatrA''rdaindhano'gni: tatra tatra dhUma ityapi sambhavAt / vahnimAtrasya tu dhUmavizeSaM prati vyApakatvameva, vyApakenaiva sahopalabdhaH, vyApakasya tu vyApyAbhAve'pyupalabdheriti bhAvaH / idaM ca bauddhaviduSA'rcaTenApi hetubinduTIkAyAM nirUpitam / vyApyavyApakamadhikRtyAtra zlokaH : vyApakaM tadatanniSThaM vyApyaM tanniSThameva ca / sAdhyaM vyApakamityAhuH sAdhanaM vyApyamucyate // ' pramANamI0 Ti0 pR0 37 / 1 atha nAyaM niyamaH yat 'agnireva dhUmaM vyApnoti, na dhUmo'gnim' iti, ghamasyA'pyA''rTendhanAgnivyApakatvadarzanAt 'yatrA''rdvandhano'gnivarttate tatra niyamena ghUmo vartate' iti, yAvatsarvatrA''i~ndhanavati dhUmopalabdhaH, tathA cAgnerapi dhUmavadvayApyatvam, tatazca tasyApi gamakatvaM svIkAryamityAzayena zaGkate nanviti / 2 samAdhatte aomiti / A.ndhanasyAgne--mavyApyatve'pi vahnisAmAnyasya tu vyApakatvameva / tato noktadoSa iti bhAvaH / 3 vahnisAmAnyasya / 4 na vyApyatvamityarthaH / 1 prA 'vartamAnAt', ma mu 'vartamAnatvAt' 2 aa ma mu 'tatra dhUmo'pi niyamena' / 3 da 'yatra yatrAnavacchinnamUlo' / 4 da 'tthaa'| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAya-dIpikA anumAnasya tAvanmAtrA1 pekSatvAt / tato yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn, yathA mahAnasa ityevaM samyagdRSTAntavacanaM vaktavyamA viparItavacanaM tu dRSTAntAbhAsa evetyayamasamyagvacanarUpo'nvayadRSTAntAbhAsaH / vyatirekavyAptau tu vyApakasyAgnerabhAvo vyApyaH, vyApyasya dhUmasyAbhAvo vyApakaH / tathA sati yatra yatrA'gnyabhAvastatra tatra dhUmAbhAvo yathA hrada ityevaM vaktavyam / viparItakathanaMta, asamyagvacanatvAdudAharaNAbhAsa eva / adRSTAntavacanaM2 tu, anvayavyAptau vyatirekadRSTAntavacanam, vyatirekavyAptAvanvayadRSTAntavacanaM ca, udaahrnnaabhaasau| spaSTamudAharaNam / - 666. nanu garbhastho maitrItanayaH3 zyAmaH, maitrItanayatvAtaM, sAmprata4maitrItanayavat ityAdyanumAnaprayoge paJcasu maitrItanayeSvanvayadRSTAnteSu 'yatra yatra maitrItanayatvaM tatra tatra zyAmatvam ityanvayavyApteH, vyatirekadRSTAnteSu gaureSvamaitrItanayeSu sarvatra 'yatra yatra 1 'parvato vahnimAn dhUmAt' ityanumAne vahnisAmAnyasyApekSaNAt, na tu vahnivizeSasya / nAto kazciddoSa iti bhAvaH / 2 anvayadRSTAntAbhAso dvividha:-dRSTAntasyAsamyagvacanamadRSTAntasya samyagvacanaM ca, tatrAyamAdyaH / 3 anvayadRSTAntAbhAsasya ( udAharaNAbhAsasya ) dvitIyabhedamadRSTAntasya samyagvacanAkhyaM darzayati adRSTAnteti / 4 anayorudAharaNAbhAsayorudAharaNaM spaSTamevetyarthaH / 1 'anumAtustAvanmAtrA' iti ma mu paatthH| 2 mu 'adRSTAntavacanaM' nAsti / tatra truTito'yaM paatthH| 3 mu 'maitrItanayaH' nAsti / 4 da pa 'sammata' pAThaH / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa- prakAzaH 106 zyAmatvaM nAsti tatra tatra maitrItanayatvaM nAsti' iti vyatirekavyAptezca sambhavAnnizcitasAdhane garbhasthamaMtrItanaye pakSe sAdhyabhUtazyAmatvasandehasya'guNatvAt / samyaganumAnaM prasajyediti cet; na; dRSTAntasya vicArAntarabAdhitatvAt / $ 70. tathA hi- sAdhyatvenAbhimatamidaM hi zyAmatvarUpaM 2 kArya sat svasiddhaye kAraNamapekSate / tacca kAraNaM na tAvanmaitrItanayatvam, vinA'pi tadidaM puruSAntare' zyAmatvadarzanAt / na hi kulAlAdikamantareNa sambhavinaH paTasya kulAlAdikaM kAraNam / evaM maitrItanayatvasya zyAmatvaM pratyakAraNatve nizcite yatra yatra maitrItanayatvaM na tatra tatra zyAmatvam, kintu yatra tatra zyAmatvasya kAraNaM viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmastatra tatra tasya kAryaM zyAmatvam iti siddhaM sAmagrIrUpasya viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmasya zyAmatvaM prati vyApyatvam / sa tu pakSe' na 1 ato garbhasthe zyAmatvasya sandeho gauNaH, sa ca na maitrItanayatvahetoH samIcInatve bAdhakaH / tathA ca tatsamIcInameMvAnumAnamiti zaGkiturbhAvaH / 2 maitrItanayatvam / 3 maitrIputrabhinnapuruSe / 4 tato na maitrItanayatvamantareNa jAyamAnaM zyAmatvaM prati maitrItanayatvaM kAraNamiti bhAvaH / 5 itthaM ca / 6 zyAmatvajanikA sAmagrI, sA cAtra viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAccAhArapariNAmaH, tatsattve eva zyAmatvasattvam, tadabhAve ca tadabhAva iti bhAvaH / 7 viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmaH | 8 garbhasthe maitrItanaye I 1 ma 'goNatvA' / 2 da zrA mamu 'zyAmarUpaM / 3zrA pa ma mu -kulAlacakrAdikamantareNApi / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nyAya-dIpikA nizcIyata' iti sandigdhAsiddhaH / maitrItanayatvaM tuakaarnntvaadev| zyAmatvaM kArya na gamayediti / ___ 71. kecit2 "nirupAdhika: sambandho vyAptiH" [ ] ityabhidhAya "sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavyAptirUpAdhi:5' [ ] ityabhidadhate / so'yamanyonyA 1 zyAmatvasAmagrayantargataviziSTanAmakarmAderatIndriyatvAnnizcayAsambhavAt / 2 maitrItanayatvasya zyAmatvaM prati kaarnntvaabhaavaadev| 3 nanu nAkaraNatvAnmaitrItanayatvaM zyAmatvaM pratyagamakam, api tu vyAptyabhAvAt / vyaptirhi nirupAdhikaH smbndhH| sa cAtra nAstyeva, zAkapAkajatvopAdhisattvena maitrItanayatvasya nirupAdhikatvAsambhavAditi keSAJcidAzayaM pradarzayannAha keciditi| kecit naiyAyikAdaya ityarthaH / 4 'nanu ko'yaM pratibandho nAma ? anaupAdhikaH sambandha iti brUmaH |'--kirnnaavlii pR0 267 / anaupAdhika: sambandho vyAptiH / anaupAdhikatvaM tu yAvatsvavyabhicArivyabhicArisAdhyasAmAnAdhikaraNyam, yAvatsvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogipratiyogikAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vA / yAvatsAdhanAvyApakAvyApyasAdhyasAmAnAdhikaraNyamiti niruktidvayArthaH |'-vaishessiksuutropskaar pR0 62 / 5 'sAdhane sopAdhiH sAdhye nirUpAdhirevopAdhitvena nishceyH| xxx upAdhilakSaNaM tu sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApatvamityuktameva |'-kirnnaavlii pR0 300, 301 / 'nanvanaupAdhikatvamupAdhivirahaH, upAdhireva duSparikalanIya iti cenna; sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvasyopAdhitvAt / taduktam-sAdhane sopAdhiH sAdhye nirupAdhirupAdhiH / - vaizeSikasUtropaskAra pR0 63 / 'sAdhyavyApakatve sati sAdhanA'vyApakatvamupAdhiH / sAdhyasamAnAdhikaraNA'tyantAbhAvA 1 ma 'akAraNAdeva' / 2 mu kazcit' / 3 mu 'abhidhatte' / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH zrayaH / prapaJcitametadupAdhinirAkaraNaM kAruNyakalikAyAmiti virmyte| [upanayanigamanayostadAbhAsayozca lakSaNakathanam ] 72. sAdhanavattayA pakSasya dRSTAntasAmyakathanamupanayaH-tathA cAyaM dhUmavAniti / sAdhanAnuvAdapurassaraM sAdhyaniyamavacanaM nigapratiyogitvaM sAdhyavyApakatvaM / sAdhanavaniSThA'tyantAbhAvapratiyogitvaM sAdhanA'vyApakatvam / yathA-'parvato dhUmavAn vahnimattvAt' ityatrA''rdvandhanasaMyoga upAdhiH / tathA hi-'yatra dhRmastatrA''rTendhanasaMyogaH' iti sAdhyavyApakatvam, 'yatra vahnistatrA''ndhanasaMyogo nAsti' ayogolake ArdvandhanasaMyogAbhAvAditi sAdhanA'vyApakatvam / evaM sAdhyavyApakatve sati sAdhanA'vyApakatvAdA.ndhanasaMyoga upAdhiH |'-trksN0 pR0 114 / 'upAdhizcaturvidhaH-kevalasAdhyavyApakaH, pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakaH, sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakaH, udAsInadharmAvacchinnasAdhyavyApakazceti / Adya:ArdaindhanasaMyogaH / dvitIyo yathA--'vAyuH pratyakSaH pratyakSasparzAzrayatvAt' ityatra bahirdravyatvAvacchinnapratyakSatvavyApakamadbhUtarUpavattvam / tRtIyo yathA -'prAgabhAvo vinAzI janyatvAt' ityatra janyatvAvacchinnAnityatvavyApaka bhAvatvam / caturthastu 'prAgabhAvo vinAzI prameyatvAt' ityatra janyatvAvacchinnAnityatvavyApakaM bhAvatvam |'-trkdii0 pR0 114-116 / 1 vyAptilakSaNasyopAdhigarbhatvAdupAdhilakSaNasya ca vyAptighaTitatvAt / tathA ca vyAptigrahe sati upAdhigrahaH syAt upAdhigrahe ca sati vyAptigrahaH syAdityevamanyonyAzrayaH / yathA coktam-nApyanaupAdhikaH sambandhaH, upAdhereva durvacatvAt / suvacatve'pi durgrahatvAt, sugrahatve'pyanyonyAzrayAt / sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvAdervyAptigrahAdhInagrahatvAt |'-vaishessiksuutrop0 pR0 60 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAya-dIpikA manam-tasmAdagnimAneveti / anayorvyatyayena' kathanamanayorAbhAsaH / avasita 1manumAnam / ___ [parokSapramANabhedasyAgamasya nirUpaNam ] 73. 'athAgamo lakSyate2 / prAptavAkyanibandhanamarthajJAnamAgamaH / atrAgama iti lakSyam / avaziSTaM lakSaNam / arthajJAnamityevaMtAvatyucyamAne pratyakSAdAvativyAptiH, ata uktaM vAkyanibandhanamiti / vAkyanibandhamarthajJAnamityucyamAne'pi 5yAdacchikasaMvAdiSu vipralambhavAkyajanyeSu suptonmattAdivAkyajanyeSu vA nadItIraphalasaMsargAdijJAneSvativyAptiH, ata uktamApteti / AptavAkyanibandhanajJAnamityucyamAne'pyAptavAkyakarmake zrAvaNapratyakSe'tivyAptiH, ata uktamartheti / arthastAtparyarUDha:6 [prayojanArUDha] iti yAvat / artha eva7 'tAtparya meva vacasi'[ ] .. 1 viparItakrameNa, kramabhaGga netyarthaH / 2 nirNItam / 3 vista rato'numAnaM prarUpyAdhunA kramaprAptamAgamaM lakSayati atheti / 4 'prAptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH' / parIkSA-3-19 / prAptasya vAkyaM vacanaM tannibandhanaM yasyArthajJAnasyetyAptavAkyanibandhanamarthajJAnamiti / atra 'AptazabdopAdAnAdapauruSeyatvavyavacchedaH / arthajJAnamityanenAnyApohajJAnasyAbhiprAyasUcanasya ca niraasH|-prmeyr0 pR. 125 / 5 prApto ythaarthvktaa| 6 uktaM ca-'arthajJAna mityetAvatyucyamAne pratyakSAdAvativyAptirata uktaM vAkyanibandhanamiti / vAkyanibandhanamarthajJAnamityucyamAne'pi yAdRcchikasaMvAdiSu vipralambha. 1 mu 'ityavasita' / 2 da 'likhyte'| 3 da 'ttraagm'| 4 ma mu 'tAvaducyamA' / 5 da 'yaadRgvisNvaadiviprlmbh'| 6 ma ma pa 'tAtparya ruup'| 7 mu 'artha eva' nAsti / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 113 ityabhiyuktavacanAt / tata prAptavAkyanibandhanamarthajJAnamityuktamAgamalakSaNaM nirdoSameva / yathA-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" [tattvArthasU0 1-1] ityAdivAkyArthajJAnam / samyagdarzanAdIni1 mokSasya sakalakarmakSayasya mArga upAyaH, na tu mArgAH / tato bhinnalakSaNAnAM darzanAdInAM trayANAM samuditAnAmeva mArgatvam, na tu pratyekamityayamartho mArga ityekavacanaprayogatAtparya2 siddhaH / ayameva vAkyArthaH / atraivArthe pramANasAdhyA saMzayAdinivRttiH3 prmitiH| [Aptasya lakSaNam ] 74. 'kaH punarayamAptaH iti cet ; ucyate ; prAptaH pratyakSapramitasakalArthatve sati paramahitopadezakaH / pramitetyAdAvevocyamAne zrutakevalaSvativyAptiH, teSAmAgamapramitasakalArthatvAt / vAkyajanyeSu suptonmattAdivAkyajanyeSu vA nadItIraphalasaMsargAdijJAneSvativyAptiH, ata uktamApteti / prAptavAkyanibandhanajJAnamityucyamAne'pyAptavAkyakarmake (kAraNe) zrAvaNapratyakSe'tivyAptirata uktamartheti / arthastAtparyarUDhaH, prayojanArUDha iti yAvat / tAtparya meva vacasItyabhiyuktavacanAta vacasAM prayojanasya prtipaadktvaat|'-prmeyk0 Ti0 pR0361| prameyara0 Ti0 pR0 124 / 1 Aptasya svarUpaM jijJAsamAnaH paraH pRcchati kaH punarayamApta iti / 2 'tatrAptiH sAkSAtkaraNAdiguNaH "sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSAH" ityAdinA saadhitH'| aSTaza0 aSTasa0 pR0 236 / tayA viziSTo yo'sAvApta iti bhAvaH / 3 zrutakevalino hi zrutena sakalArthAn pratipadyante / OM 1 mu pa 'dInyanekAni', ma 'diinyetaani'| 2 mu 'prayogastAtparya' / 3 mu 'sAdhyasaMzayAdinivRttiH' / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAya-dIpikA ata uktaM pratyakSeti / pratyakSapramitasakalArtha ityetAvatyucyamAnA 'siddheSvativyAptiH / ata uktaM parametyAdi2 / paramahitaM3 niHzreya. sam, tadupadeza evArhataH4prAmukhyena pravRttiH / 'anyatra tu praznAnurodhAdupasarjanatveneti bhAvaH / naivaMvidhaH siddhaparameSThI, tasyAnupadezakatvAt / tato'nena vizeSaNena tatra nAtivyAptiH / AtmasadbhAve pramANamupanyastam / naiyAyikAdyabhimatAnAmAptAbhAsAnAmasarvajJatvAtpratyakSapramitetyAdivizeSaNenaiva niraasH| 675. nanu naiyAyikAbhimata prAptaH kathaM na sarvajJaH iti cet; ucyate; tasya jJAnasyAsvaprakAzakatvAdekatvAcca vizeSaNabhUtaM svakIyaM jJAnameva na jAnAtIti tadviziSTamAtmAnaM 'sarvajJo'ham' iti kathaM jAnIyAt ? evamanAtmajJo'yamasarvajJa eva / prapaJcitaM ca 1 azarIriNo muktAtmAnaH siddhAH siddhaparameSTina ityucyante / uktaM ca'NikkammA aTTaguNA kiMcUNA caramadehado siddhaa| loyaggaThidA NiccA uppAda-vayehi saMjuttA ||'-drvysN0 14 / 2 niHzreyasAtirikte viSaye / 3 amukhyena, gaunnruupennetyrthH| 4 dvitIyaprakAze / 5 vyAvRttiH, tato na tatrApyativyAptiriti bhAvaH / 6 naiyAyikA hi jJAnaM jJAnAntaravedyaM manyante / tato tairAptatvenAbhimato mahezvaraH svajJAnasyApravedanAttadviziSTasyAtmano'pyajJAnAnna sarvajJa iti bhaavH| 1 da 'ityucyamAne' mu 'ityetaavducymaane'| 2 da 'prmeti'| 3 mu paramaM hitaM' 4 ma 'sambhavati' ityadhikaH pAThaH / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parokSa-prakAzaH sugatAdonAmAptAbhAsatvamAptamImAMsAvivaraNa zrImadAcAryapAdaiHriti viramyate / vAkyaM tu tantrAntarasiddhamiti neha lakSyate / 1 aSTazatyAm / 2 shriimdbhttttaaklngkdevaiH| AptamImAMsAlaGkAre (aSTasahasrayAM) ca zrIvidyAnandasvAmibhirityapi bodhyam / 3 tadittham'padAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyam |'-assttsh0 aSTasa0 pR0 285 / 'varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSaH samudAyaH padam / padAnAM tu parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyam |'-nyaaykumu0 pR0 737 / prameyaka0 pR0 458 / 'yasya pratipatturyAvatsu parasparApekSeSu padeSu samuditeSu nirAkAGkSatvaM tasya tAvatsu vAkyatvasiddhiriti pratipattavyam |'prmeyk0 pR0 458 / 'vAkyaM viziSTapadasamudAyaH / yadAha padAnAM saMhatirvAkyaM sApekSANAM parasparam / sAkhyatAH kalpanAstatra pazcAtsantu yathAyatham // ' -nyAyAva0 TI0 Ti0 pR08| 'varNAnAmanyonyApekSANAM saMhatiH padam, padAnAM tu vAkyamiti |prmaannnyt0 4-10 / paraistu vAkyalakSaNamitthamabhimatam-'pAkhyAtaM sAvyayaM sakArakaM sa-kAraka-vizeSaNaM vAkyasaMjJaM bhavatIti vaktavyam, apara Aha-AkhyAtaM savizeSaNamityeva / sarbANi hya tAni vizeSaNAni / ekatiG, ekatiG vAkyasaMjJaM bhavatIti vaktavyam / ' pAta0 mahAbhA0 2-1-1 / 'tiG-subantacayo vAkyaM kriyA vA kArakAnvitA |'-amrko0 / 'pUrvapadasmRtyapekSo'ntyapadapratyayaH smRtyanugraheNa pratisandhIyamAno vizeSapratipattiheturvAkyam |'-nyaayvaa0 pR0 16 / 'yAvadbhiH padairarthaparisamAptiH tadekaM vAkyam |'-vaadnyaay0 pR0 108 / 'padasamUho vAkyam / -nyAyama0 pR0 637 / nyAyavA0 tA0 pR0 434 / 'vAkyaM padasamUhaH, yathA-gAmA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - dIpikA [ arthasya lakSaNam ] 76. atha ko'yamartho nAma ? ucyate; artho'nekAntaH / artha iti lakSyanirdezaH, zrabhidheya iti yAvat / anekAnta iti 116 naya zuklAM daNDaneti / ' - tarkasaM0 pR0 122 / 'athAtra prasaGgAnmImAMsaka - vAkyalakSaNamarthadvAreNa pradarzayitumAha sAkAGkSAvayavaM bhede parAnAkAGkSazabdakam / karmapradhAnaM guNavadekArthaM vAkyamiSyate // - vAkyapa0 2-4 / mitha: sAkAGkSazabdasya vyUho vAkyaM catuvidham / suptiGantacayo naivamativyAptyAdidoSataH // T yAdRzazabdAnAM yAdRzArthaviSayatAkAnvayabodhaM pratyanukUlA parasparAkAGkSA tAdRzazabdastoma eva tathAvidhArthe vAkyam / ' - zabdaza0 zlo. 13 / 'vAkyaM syAdyogyatAkAGkSAsaktiyuktaH padoccayaH / - sAhi060 2-1 / 'padAnAmabhidhitsArthagranthanAkAra: sandarbhoM vAkyam / ' -kAvyamI0 pR0 22 / anyadapi vAkyalakSaNaM kaizciduktam zrasyAzabdaH (1) saGghAto ( 2 ) jAti: saGghAtavattanI (3) / ) eko'navayavaH zabdaH ( 4 ) kramo ( 5 padamAdyaM ( 8 ) padaM cAntyaM ( 6 ) vAkyaM prati matibhinnA padaM bahudhA * buddha canu saMhRtI (6,7 ) // sApekSa mityapi (10) / nyAya vedinAm // ' 7 - vAkya pa0 2 - 1, 2 - (2) TR tatra pUrvoktameva 'padAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyam' iti vAkyalakSaNaM samIcInam / granyeSAM tu sadoSatvAditi pratipattavyam / 4 nyAyadIpikAyAm / 1 arthasya svarUpaM pratipAdayitumAha pratheti / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 117 lkssnnkthnm| 'aneke antA dharmAH saamaany-vishess-pryaay-gunnaa| yasyeti siddho'nekAntaH / tatra sAmAnyamanuvRtti2svarUpam / taddhi ghaTatvaM pRthubudhnodarAkAraH3, gotvamiti sAsnAdimatvameva / tasmAnna vyaktito'tyantamanyannityamekamanekavRtti' / anyathA 1 anekAntasya vyutpattimukhena lakSaNaM nibadhnAti aneke iti / 2 anugatAkArapratItiviSayamityarthaH / atrAyaM vizeSa:-'sAmAnyaM dvividham-UrdhvatAsAmAnyaM tiryaksAmAnyaM ceti / tatrorkhatAsAmAnyaM kramabhAviSu paryAyeSvekatvAnvayapratyayagrAhya dravyam / tiryaksAmAnyaM nAnAdravyeSu paryAyeSu ca sAdRzyapratyayagrAhya sadRzapariNAmarUpam |'-yuktynushaa0 TI0 pR0 60 / 'sAmAnyaM dvedhA tiryagUrkhatAbhedAt / 4.3 / sadRzapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu gotvavat / 4-4 / parAparavivarttavyApi dravyamUrkhatA mRdiva sthaasaadissu'|4-5|-priikssaamukh / 3 'sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM ca / tatra paraM sattA, aparaM sattAvyApyaM dravyatvAdi / tatra nityamanekavyaktivatti sAmAnyam, nityatve sati svAzrayAnyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyAM vA / paramapi sAmAnyamaparamapi tathA'paraM tu sAmAnyaM vizepasaMjJAmapi labhate |'-vaishessiksuutrop0 pR0 34 / tanna yuktam-'nityaikarUpasya gotvAdeH krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt / pratyeka parisamAptyA vyaktiSu vRtyayogAccAneka sadRzapariNAmAtmakameveti tiryaksAmAnyamuktam |'-prmeyr0 4-4, pR0 176 / 'taccA'nityAsarvagatasvabhAvamabhyupagantavyam, nityasarvagatasvabhAvatve'rthakriyAkAritvAyogAt / tat (sAmAnyaM) sarvasarvagataM svavyaktisarvagataM vA ? na tAvatsarvasarvagatam ; vyaktyantarAle'nupalamyamAnatdhAdvayaktisvAtmavat / 'nApi svavyaktisarvagatam ; prativyakti parisamAptatvenAsyA'neHT1 mu 'paryAyA guNA' / 2 ma pa mu 'anuvRtt'| 3 aa pa 'pRthubughnodraadyaakaarH'| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA katvAnuSaGgAdvayaktisvarUpavat / kAtsnyaikadezAbhyAM vRttyanupapattezcAsattvam / kiJca, ekatra vyaktI sarvAtmanA varttamAnasyAnyatra vRttirna syAt / tatra hi vRttistaddeze gamanAt, piNDena sahotpAdAt, tadde ze sadbhAvAt, aMzavattayA vA syAt ? na tAvad gamanAdanyatra piNDe tasya vRttiH; niSkriyatvopagamAt / kiJca, pUrvapiNDaparityAgena tattatra gacchet, aparityAgena vA ? na tAvatparityAgena, prAktanapiNDasya gotvaparityaktasyAgorUpatAprasaGgAt / nApyaparityAgena, aparityaktaprAktanapiNDasyAsyAnaMzasya rUpAderiva gamanA. sambhavAt / na hyaparityaktapUrvAdhArANAM ruupaadiinaamaadhaaraantrsNkraantidRssttaa| nApi piNDena sahotpAdAt, tasyAnityatvAnuSaGgAt / nApi tadde ze sattvAt, piNDotpatteH prAk tatra nirAdhArasyAsyAvasthAnAbhAvAt / bhAve vA svAzrayamAtravRttitvavirodhaH / nApyaMzavattayA, niraMzatvapratijJAnAt / tato vyaktyantare sAmAnyasyAbhAvAnuSaGgaH / pareSA~ prayogaH 'ye yatra notpannA nApi prAgavasthAyino nApi pazcAdanyato dezAdAgatimantaste tatrA'santaH, yathA kharottamAle tadviSANam, tathA ca sAmAnyaM tacchUnyadezotpAdavati ghaTAdike vastuni' iti / uktaM ca 'na yAti na ca tatrAsIdasti pazcAnna cAMzavat / jahAti pUrvaM nAdhAramaho vysnsnttiH||'-prmeyk0 pR0 473 / kiJca, idaM sAmAnya vyaktibhyo bhinnaM cet ; tat vyaktyutpattau utpadyate na vA ? yadyutpadyate, tadvadevAnityatvam / notpadyate cet; tat utpattipradeze vidyate na vA ? yadi vidyate, vyaktyutpatteH pUrvamapi gRhyata / atha taddeze tat nAsti, utpanne tu vyaktivizeSe vyaktyantarAd Agacchati / nanu tataH tat Agacchat pUrvavyakti parityajya prAgacchati na vA ? prathamapakSe tasyAH tadrahitatvaprasaGgaH / athAparityajya, tatrApi kiM vyaktyA sahaivAgacchati kiM vA kenacidaMzena tatraiva tiSThati kenacidAgacchati ? prathamavikalpe zAvale. ye'pi 'bAhuleyo'yam' iti pratItiH syAt / dvitIyavikalpastvayuktaH, Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH na yAti na ca tatrAste na pazcAdasti naaNshvt|| jahAti pUrvaM nAdhAramaho' vyasanasantatiH // [ ] - iti dignAgadarzita2dUSaNagaNaprasaraprasaGgAt / pRthubudhnodarAkArAdidarzanAnantarameva 'ghaTo'yaM ghaTo'yaM gaurayaM gaurayam' niraMzatvenAsyAMzavattayA pravRttyasambhavAt / sAMzatve cAsya vyaktivadanityatvaprasaGgaH / -svAyakumu0 pR0 287, 288 / 'kvacidekatra nityAtmanyAzraye sarvAtmanA vRttaM sAmAnyaM samavAyazca tAvat utpitsupradeze prAgnAsIdanAzritatvaprasaGgAt, nAnyato yAti sarvAtmanA pUrvAdhArAparityAgAdanyathA tadabhAvaprasaGgAt, nApyekadezena, sAMzatvAbhAvAt, svayameva pazcAdbhavati svapratyayakAritvAt, Azraya vinAze ca na nazyati. nityatvAt, pratyekaM parisamApta ceti vyAhatametat / '- aSTasa. pR. 216 / etaduktAneva doSAn dignAgoktakArikayA mUle dIpikAkAro darzayati na yAtIti / 1 gotvAdisAmAnyaM hi vyaktyantaraM na gacchati niSkriyatvopagamAt / 2 vyaktideze, yatra gopiNDa utpadyate tatra na gopiNDotpAdAtpUrva cite, dezasyApi tasya gotvApatteH / 3 na vA gopiNDotpAdAnantaraM tena sahotpadyate, tasya nityatvAbhyupagamAt / anyathA'nityatvAnuSa GgAt / 4 na cAMzasahitaM niraMzatvapratijJAnAt, anyathA sAMzatvaprasaGgAt / 5 na ca prAktanamAdhAraM gopiNDaM tyajati, tasyAgotvApatteH / 6 tadevaM gotvAdisAmAnyasya nityaikasarvagatatvAbhyupagame etairdUSaNairna parimucyate so'yaM yaugaH / aho Azcarya kaSTa vA eteSAmaparihAryA vyasanasantatiH dUSaNaparamparA, vRthA sthitiritiyAvat / 7 kArikeyaM dharmakIttiviracite pramANavAttike'pi (1-153) mUlarUpeNopalabhyate / paramatra granthakRtA nAmollekhapurassaraM dignaagsyoktaa| tataH sambhavati dignAgasyaiva kasyacid granthasyeyaM kArikA syAditi / 8 dignAge 1 pa ma 'nAzavat' / 2 mu 'dUSita' / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAya-dIpikA ityAdyanuvRttapratyayasambhavAt / vizeSo'pi 'sthUlo'yaM ghaTaH, sUkSmaH' ityaadivyaavRttprtyyaalmbnN| ghaTAdisvarUpameva / 'tathA cAha bhagavAn mANikyanandibhaTTAraka:- "sAmAnya-vizeSAtmA tadarthaH" [parIkSA0 4-1] iti / 77. "paryAyo dvividhaH-arthaparyAyo vynyjnpryaayshceti| tatrArthaparyAyo bhUtatvabhaviSyatvasaMsparzarahitazuddhavartamAnakAlAva2cchinnaM vastusvarUpam / tdetdRjusuutrnyvissymaamnntybhiyuktaaH| etadekadezAvalambina: khalu saugatAH kSaNikavAdinaH / vyaJjanaM vyaktiH pravRttinivRttinibandhanaM jalAnayanAdyarthakriyAkAritvama3, tenopalakSitaH paryAyo vyaJjanaparyAyaH, mRdAdeH [yathA] piNDasthAsa-koza-kuzUla-ghaTa-kapAlAdayaH4 pryaayaaH| noktakArikayA darzitAni dUSaNAni, teSAM gaNaH samUhastasya prasaro vistarastasya prasaGgastasmAdityarthaH / 1 anugatapratItibhAvAt / tato ghaTatvAdisAmAnyaM ghaTAdivyakteH kathaJcidabhinnamevetyavaseyam / 2 taduktaM parIkSAmukhe-'vizeSazca / 4-6 / paryAyavyatirekabhedAt / 4-7 / ekasmin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA aAtmani harSabiSAdAdivat / 4-8 / arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko go-mahipAdivat' / 4-6 / 3 svoktameva pramANayati tathA cAheti / 4 saMkSepataH sAmAnyaM vizeSaM ca nirUpya paryAya nirUpayitumAha paryAyeti / ___ 1 mu 'vlmvnN'| 2 pa mu 'kaaltvaav'| 3 yA 'nibandhanajalAnayanAdyarthakriyAkAritve', ma pa mu 'nibndhnjlaanynaadyrthkriyaakaaritvN'| 4 da 'kpaalmaalaadyH'| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 121 78. yAvaddavyabhAvinaH sakalaparyAyAnuvatino guNAH vastutva-rUpa-rasa-gandha-sparzAdayaH / mRdravyasambandhino hi vastutvAdayaH piNDAdiparyAyAnanuvartante, na tu piNDAdayaH sthAsAdIn / tt| eva paryAyANAM guNebhyo bhedaH / yadyapi sAmAnyavizeSau paryAyau tathApi saGketagrahaNanibandhanatvAcchabdavyavahAraviSayatvAccAgama2 11 1 guNaM lakSayati yAvaditi / 2 vastutvaprameyatvAdayaH sAmAnyaguNAH / rUparasAdayo vizeSaguNAH / teSAM lakSaNaM tu sarveSvavizeSeNa hi ye dravyeSu ca guNAH pravarttante / te sAmAnyaguNA iha yathA sadAdi pramANataH siddham // tasminneva vivakSitavastuni magnA ihedamiti cijjAH / jJAnAdayo yathA te dravyapratiniyamitA vizeSaguNAH // -adhyAtmaka0 2-7, 8 / 3 guNaparyAyayoH ko bhedaH ? ityatrocyate, sahabhAvino guNAH, kramabhAvinaH paryAyA iti / guNA hi dravyeNa saha trikAlAvacchedena vartante, na tu paryAyAH, teSAM kramavattitvAditi bhaavH| tathA coktam anvayinaH kila nityA guNAzca nirguNAvayavA hyanantAMzAH / dravyAzrayA vinAzaprAdurbhAvAH svazaktibhiH zazvat // vyatirekiNo hyanityAstatkAle dravyatanmayAzcApi / te paryAyA dvividhA dravyAvasthAvizeSadharmAMzAH // -adhyAtmaka02-6, 6 / 4 nanu sAmAnyavizeSAvapi paryAyAveva, tatkathamatra tayoH paryAyebhyaH pRthag nirdeza ityata Aha yadyapIti / sAmAnyavizeSau yadyapi paryAyAveva tathApyA''gamaprakaraNAnurodhAttayoH pRthagnirdezakarttavyasyAvazyakatvAditi / 1 da 'ata' / 2 mu 'nibandhanasya zabdavyavahAraviSayatvAdAgama' / / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAya-dIpikA prastAve tayoH pRthagnirdezaH / tadanayoguNaparyAyayoH dravyamAzrayaH, "guNaparyayavad dravyam" [tattvArthasU0 5-38] ityaacaaryaanushaasnaat'| tadapi sattvameva "sattvaM dravyam"[ ] ityklngkiiyvcnaat2|| [sattvaM dvidhA vibhajya dvayorapyanekAntAtmakatvaprarUpaNam ] 79. 'tadapi jIvadravyamajIvadravyaM ceti saMkSepato dvividham / 'dvayamapyetadutpattivinAzasthitiyogi "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" [tattvArthasU0 5-30] iti niruupnnaat| tathA hi-jIva 1 upadezAt / 2 bhagavatA zrIumAsvAtinA'pyuktam- 'sadvyalakSa___Nam'-tattvArthasU0 5-26 / 3 sattvamapi / 4 jIvadravyamajIvadravyaM cApi / ___5 samantabhadrasvAmibhirapi tathaiva pratipAdanAt / tathA hi ghaTa-mauli-suvarNArtho nAzotpAda-sthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam // -prAptamI0 kA0 56, 60 / idamatrAkUtam---sarva hi vastujAtaM pratisamayamutpAdavyayadhrauvyAtmakaM samanubhUyate / ghaTArthino hi janasya ghaTavinAze zokaH, mukuTArthino mukuTotpAde harSaH, suvarNArthinazca suvarNasattve mAdhyasthyaM jAyamAnaM dRzyate / na caitad nirhetukaM sambhavati / tena vijJAyate suvarNAdivastu utpAdAditrayAtmakam, tadantareNa zokAdyanupapatteriti / evaM 'yasya payo dugdhamevAhaM bhuje iti vrataM 1 da 'tadvadanayo' / 2 aa pa 'ityAkarajJavacanAt', mu 'ityAkarajavacanAt' pAThaH / mUle da prateH pATho nikSiptaH / sa ca yuktaH pratibhAti |-smpaa0 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 123 dravyasya svargaprApakapuNyodaye sati manuSyasvabhAvasya vyayaH, divya1svabhAvasyotpAdaH, caitanyasvabhAvasya dhrauvyamiti / jIvadravyasya 'sarvathaikarUpatve2 puNyodayavaiphalyaprasaGgAt / sarvathA bhede puNyavAnanyaH phalavAnanya iti punnysmpaadnvaiyrthyprsnggaat| uparopakAre'pyAtmasukRtArthameva pravartanAt4 tasmAjjIvadravyarUpeNAbhedo manuSya devaparyAyarUpeNa bheda iti 6pratiniyatanayanirastavirodhI bhedAbhedau prAmANikAveva / niyamaH, nAsau dadhyatti-dadhi bhuMkte / yasya ca dadhyahaM bhuje iti vratam nAsau payo'tti-dugdhaM bhuMkte / yasya cAgorasamahaM bhuje iti vratam, nAsAvubhayamatti / kutaH ? gorasarUpeNa tayorekatvAt / dugdhavratasya dadhirUpeNAbhAvAt, dadhivratasya payorUpeNAbhAvAt, agorasavatasya dadhidugdharUpeNAbhAvAt / tasmAttattvaM vastu trayAtmakaM sthityutpattivyayAtmakaM sughaTametadanekAnte jainamate iti |'-praaptmii0 vR0 kA0 60 / zrIpaNDitapravararAjamallenApyuktam kaizcitparyyayavigamaivyeti dravyaM hya deti samakAle / anyaiH paryayabhavanadharmadvAreNa zAzvataM dravyam // -adhyAtmaka02-16 / 1 paryAyebhyaH sarvathA'bhede / 2 manuSyAdiparyAyebhyo jIvadravyasya kathaJcidapyanvayAbhAve kRtasya phalAbhAvAdakRtasya ca phalaprApte: puNyasampAdanaM vyarthameva syAt / kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaGgazca syAditi bhAvaH / 3 nahImAvanubhUyamAnau bhedAbhedau mithyAbhUtau viruddhau vaa| tathA coktaM zrImatsamanta 1 ma mu 'dev'| 2 ma pa 'kAntarUpe', mu 'kaantruuptve'| 3 ma 'kAro'pyA', mu 'kArasyApya' / 4 pa 'prartamAnAt', mu 'pravarttamAnatvAt' / 5 ma 'manuSyaparyAyadevaparyAya' / 6 da 'pratiniyama' / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - dIpikA 80. tathaivAjIvasyA mRdravyasyApi mRdaH piNDAkArasya vyayaH, pRthuvudhnodarAkArasyotpAda:, mRdrUpasya dhruvatvamiti siddhamutpAdAdiyuktatvamajIvadravyasya 2 ! svAmisamantabhadrAcAryAbhimatAnusArI vAmano'pi sadupadezAtprAktanamajJAnasvabhAvaM hantumuparitanamarthajJAnasvabhAvaM svIkartuM ca yaH samartha zrAtmA sa eva zAstrAdhikArItyAha "na zAstramasaddravyeSvarthavat" [ ] iti / tadevamanekAntAtmakaM vastu pramANavAkyaviSayatvAdarthatvenAvatiSThate / tathA ca prayogaH - 'sarvamanekAntAtmakaM sattvAt / yaduktasAdhyaM na, tannoktasAdhanam, yathA gaganAravindamiti / 81. nanu yadyapyaravindaM gagane nAstyeva tathApi sarasyastIti tato na sattvarUpa hetu 4vyAvRttiriti cet; tarhi tadetadaravindamadhikaraNavizeSApekSayA sadasadAtmakamanekAnta mityanvaya dRSTAntatvaM ' bhavataiva pratipAditamiti santoSTavyamAyuSmatA / udAhRtavAkye - bhadrAcAryaiH 124 -- pramANagocarau santau bhedAbhedau na saMvRtI / tAvekatrAviruddhau te guNamukhyavivakSayA // 1 yaduktam - zrAptamI0 0 kA0 36 / 'tadravyaparyAyAtmA'rtho bahirantazca tattvataH / ' -- laghIya0 0 kA0 7 / 2 aravindasyeti zeSaH / 3 pratyakSeNAnumAnena ca vastuno'nekAntA 1 mu' tathaivAjIvadravyasyApi 2 ma ma 'majIvasya' 3 mu 'bhimatamatAnu' / 4 zrama mu 'satvahetu' / 5 da mu 'iti' nAsti / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 125 nApi samyagdarzanajJAnacAritrANAM mokSakAraNatvameva, na saMsArakAraNatvamiti viSayavibhAgena kAraNAkAraNAtmakatvaM prtipaadyte| 'sarva vAkyaM sAvadhAraNam iti nyAyAt / evaM pramANasiddhamanekAntAtmakaM vstu| [nayaM svarUpataH prakAratazca nirUpya saptabhaGgIpratipAdanam] 682. nayA vibhjynte|| nanu ko'yaM nayo nAma2 ? ucyate; pramANagRhItArthaMkadezagrAhI pramAturabhiprAyavizeSa:3 / "nayo jnyaaturbhipraay:|' [laghIya0kA0 52] ityabhidhAnAt / sa nayaH saMkSepeNa dvedhA'--dravyAthikanayaH paryAyAthikanayazceti / tatra dravyAthikanayaH tmakatvaM prasAdhyAgamenApi tatprasAdhanArthamAha udAhRteti / ayaM bhAva:'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' ityAgamo yathA samyagdarzanAditrayANAM samuditAnAM mokSakAraNatvaM pratipAdayati tathA saMsArakAraNatvAbhAvamapi / tathA cAgamAdapi samyagdarzanAdInAM kAraNAkAraNAtmakatvamanekAntasvarUpaM pratipAditaM boddhavyam / - 1 zrutajJAninaH / abhiprAyo vivkssaa| 2 sampUrNazlokastvittham jJAnaM pramANamAtmAderupAyo nyAsa issyte|| nayo jJAturabhiprAyo yuktio'rthaparigrahaH // 3 'nayo dvividhaH-dravyAthika: paryAyArthikazca / paryAyArthikanayena paryAyatattvamadhigantavyam / itareSAM nAmasthApanAdravyANAM dravyAthikena, sAmAnyAtmakatvAt |'-srvaarthsi0 1-6 / yathoktaM zrIvidyAnandasvAmibhiHsaMkSepAd dvau vizeSeNa drvypryaaygocrau|'-t0 zlo0 pR0 268 / 1 da 'atha nayaM vibhajati' paatthH| 2 da 'nAma nayaH' / 3 mamu 'nayaH' ityadhikaH pAThaH / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nyAya-dIpikA dravyaparyAyarUpamekAnekAtmakamanekAntaM pramANapratipannamarthaM vibhajya paryAyAthikanayaviSayasya bhedsyopsrjnbhaavenaavsthaanmaatrmbhynuj'aann| svaviSayaM dravyamabhedameva vyavahArayati, "nayAntaraviSayasApekSaH sannayaH"[ ]ityabhidhAnAt / yathA suvarNamAnayeti / atra dravyAthikanayAbhiprAyeNa suvarNadravyAnayanacodanAyAM kaTakaM kuNDalaM keyUraM copanayannupanetA kRtI bhavati, suvarNarUpeNa kaTakAdInAM bhedAbhAvAt / dravyAthikanayamupasarjanIkRtya pravarttamAnaparyAyAthikanayamavalambya kuNDalamAnayetyukte na kaTakAdau pravartate, kaTakAdiparyAyAt kuNDalaparyAyasya bhinnatvAt / tato dravyArthikanayAbhiprAyeNa suvarNa syAdekameva / paryAyAthikanayAbhiprAyeNa syaadnekmev| krameNobhayanayAbhiprAyeNa syAdekamanekaM ca3 / yugapadubhaya4nayAbhiprAyeNa syAdavaktavyam, yugapatprAptena nayadvayena viviktasvarUpayorekatvAnekatvayovimarzAsambhavAt / na hi yugapadupanatena zabdadvayena ghaTasya pradhAnabhUtayo 5rUpavattvarasavattvayoviviktasvarUpayo: pratipAdanaM zakyam / tadetadavaktavyasvarUpaM tattadabhiprAyairupa 'sa dravyArthika: paryAyAthikazca / dravati droSyati adruvat iti dravyam, tadevArtho'sti yasya so dravyAthikaH / ' laghIya0 kA0 svo0 30 / 1uktaM camedAbhedAtmake jJeye bhedAbhedAbhisandhayaH / ye te'pekSAnapekSAbhyAM lakSyante nayadurnayAH ||-lghiiy0kaa0 30 / 1 da 'mbhynujaanaanH'| 2 mu 'kaTakAdiparyAyasya tato bhinntvaat| 3 ___da 'ca' nAsti / 4 da 'evaM ca yugapadubhaya' / 5 prA ma mu 'ruuptvrstvyo'| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 127 natenaikatvAdinA samucitaM syAdekamavaktavyam, syAdanekamavaktavyam, syAdekAnekamavaktavyamiti syAt / saiSA nayaviniyogaparipATI saptabhaGgItyucyate, bhaGgazabdasya vastusvarUpabhedavAcakatvAt saptAnAM bhaGgAnAM samAhAraH saptabhaGgIti' siddheH / - 83. nanvekatra vastuni saptAnAM bhaGgAnAM kathaM sambhavaH iti cet ; yathaikasmin rUpavAn ghaTa: rasavAn gandhavAn sparzavAniti 1 nanu keyaM saptabhaGgI iti cet; ucyate; 'praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI'-tattvArthavAttika 1-6 / nyAyavinizcaye'pi zrImadakalaGkadevairuktam dravyaparyAyasAmAnyavizeSapravibhAgataH / syAdvidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgI pravartate // 451 // zrIyazovijayo'pyAha-'ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkyaprayogaH saptabhaGgI / iyaM ca saptabhaGgI vastuni pratiparyAyaM saptavidhadharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzayotthApitasaptavidhajijJAsAmUlasaptavidhapraznAnurodhAdupapadyate |'-jaintrkbhaa0 pR0 16 / 'nanu ekatrA'pi jIvAdivastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmasadbhAvAttatkalpanA'nantabhaGgI syAt (na tu saptabhaGgI); iti cenna; anantAnAmapi saptabhaGgInAmiSTatvAt, tatraikatvAnekatvAdikalpanayA'pi saptAnAmeva bhaGgAnAmupapatteH, pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva sambhavAt, praznavazAdeva saptabhaGgIti niyamavacanAt / saptavidha eva tatra praznaH kuta iti cet, saptavidhajijJAsAghaTanAt / sApi saptavidhA kuta iti cet, saptadhA saMzayotpatteH / saptadhaiva saMzayaH kathamiti cet, tadviSayavastudharmasaptavidhatvAta |'-asstts0 pR0 125, 126 / 2 ke te vastuniSThAH sapta dharmA ityatrocyate (1) sattvam, Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAya-dIpikA pRthagvyavahAranibandhanA1 rUpavattvAdisvarUpabhedAH sambhavanti tathaiveti sntossttvymaayussmtaa| ___84. evameva paramadravyAthikanayAbhiprAyaviSayaH paramadravyaM sattA2, tadapekSayA "ekamevAdvitIyaM brahma, neha nAnAsti kiJcana", sadrUpeNa cetanAnAmacetanAnAM ca bhedAbhAvAt / bhede tu sadvilakSaNatvena tessaamsttvprsnggaat| 685. RjusUtranayastu paramaparyAyAthikaH / sa hi bhUtatvabhavipyatvAbhyAmaparAmRSTaM zuddhaM vartamAnakAlAvacchinnavastusvarUpaM3 parAmRzati / tannayAbhiprAyeNa bauddhAbhimatakSaNikatvasiddhiH / ete nayAbhiprAyAH sakalasvaviSayAzeSAtmakamanekAntaM pramANaviSayaM vibhajya vyavahArayanti / syAdekameva vastu dravyAtmanA na nAnA4, syAnnAnaiva paryAyAtmanA naikamiti / tadetatpratipAditamAcAryasamantabhadrasvAmibhiH'anekAnto'pyanekAntaH pramANa-nayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'pitAnnayAt // [svayambhU0 106 ] iti / (2) asattvam, (3) kramArpitobhayaM sattvAsattvAkhyam, (4) sahArpitobhayamavaktavyatvarUpam, (5) sattvasahitamavaktavyatvam, (6) asattvasahitamavaktavyatvam, (7) sattvAsattvaviziSTamavaktavyatvamiti / 1 nanu sarvasya vastuno'nekAntAtmakatve'nekAntasyApyanekAntAtmakatvaM 1 da 'nibandhana' / 2 mu 'paramadravyasattA' / 3 ma mu 'vasturUpaM' / 4 ma pa mu 'syAdekameva dravyAtmanA vastu no nAnA' / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAza: 129 'aniyatAnekadharmavadvastuviSayatvAtpramANasya, niyataikadharmavadvastuviSayatvAcca nayasya / yadyanAmAItI saraNimullaGdhya sarvathaikamevAdvitIyaM brahma neha nAnAsti kiJcana, kathaJcidapi1 nAnA netyAgrahaH syAttadetadarthAbhAsaH / etatpratipAdakaM vacanamapi2 aAgamAbhAsaH, pratyakSeNa "satyaM bhidA tattvaM bhidA" [ ] ityAdinA''gamena ca bAdhita viSayatvAt / sarvathA bheda eva, na kathaJcidapyabheda ityatrApyevameva vijJeyam', sadrUpeNApi bhede'sata: parikalpanIyam, tathA cAnavasthA ityatrAha anekAnto'pyanekAnta iti / idamatrAkUtam-pramANanayasAdhanatvenAnekAnto'pyanekAntAtmakaH / pramANaviSayApekSayA'nekAntAtmakaH, vivakSitanayaviSayApekSayA ekaantaatmkH| ekAnto vividhaH samyagekAntaH mithryakAntazca / tatra sApekSaH samyagekAntaH, sa eva nayaviSayaH / aparastu nirapekSaH, sa na nayaviSayaH, api tu durnayaviSayaH. mithyArUpatvAt / taduktam-'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt' iti / tathA cAnekAntasyApyanekAntAtmakatvamaviruddham, pramANapratipanne vastunyanavasthAdidoSAnavakAzAditi dhyeyam / 1 pramANanayayoH ko bhedaH ? ityata Aha aniyateti / uktaM ca 'arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH / nayo dharmAntarApekSI durnayastannirAkRtiH // ' 2 tasyApi pratyakSAdinA bAdhitatvAdarthAbhAsatvaM bodhyamiti bhAvaH / 3 saya 1 da 'ttkthNcidpi'| 2 aa pa 'etatpratipAdakamapi vacanaM', ma ma 'ettprtipaadkmtivcnN'| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAya - dIpikA arthakriyAkAritvAsambhavAt / 86. nanu pratiniyatAbhiprAyagocaratayA pRthagAtmanAM parasparasAhacaryAnapekSAyAM1 mithyAbhUtAnAmekatvAnekatvAdInAM2 dharmANAM sAhacaryalakSaNasamudAyo'pi mithyaiveti cet; tadaGgIkurmahe, parasparopakAryopakArakabhAvaM vinA svatantratayA nairapekSyApekSAyAM paTasvabhAvavimukha tantusamUhasya zItanivAraNAdyarthakriyAvadekatvAnekatvAdInAmarthaM kriyAyAM sAmarthyAbhAvAt kathaJcinmithyAtvasyApi sambhavAt / taduktamAptamImAMsAyAM svAmisamantabhadrAcAryai: * mithyAsamUho mithyA cenna mithyaikAntatA'sti naH / - pApekSayA'pi ghaTAdivastUnAM sarvathA bhede'sattvaprasaGgAt / tathA ca khapuSpava deva tatsarvaM syAt / taduktam-- sadAtmanA ca bhinnaM cet jJAnaM jJeyAd dvidhA'pyasat / jJAnAbhAve kathaM jJeyaM bahirantazca te dviSAm // - zrAptamI0 10 kA0 30 / 1 arthakriyAkAritvaM hi sato lakSaNam / grasattve ca tanna syAditi bhAvaH / 2 anekAntatattve dUSaNamudbhAvayan paraH zaGkate nanviti / 3 svoktameva prakaraNakAraH zrImatsamantabhadrasvAmivacanena pramANayati taduktamiti / 4 asyA: kArikAyA prayamarthaH nanu ekatvAnekatva - nitya 1 mu 'sAhacaryAnapekSANAM' / 2 mu 'mekatvAdInAM' / 3 pa 'vimuktatantusamUhasya', ma 'vimuktasya tantasamUhasya ! Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parokSa-prakAzaH 131 nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 108 // iti / $ 87. tato " nayapramANAbhyAM vastusiddhi:' iti siddha: siddhAntaH / paryAptamAgamapramANam / tvAnityatvAdInAM sarvathaikAntarUpANAM dharmANAM mithyAtvAttatsamudAyarUpaH syAdvAdibhirabhyupagato'nekAnto'pi mithyaiva syAt / na hi viSakaNikAyA viSatve tatsamUhasyAviSatvaM kaizcidabhyupagamyate / tanna yuktam ; mithyAsamUhasya jainairanabhyupagamAt / mithyAtvaM hi nirapekSatvam, tacca nAsmAbhiH svIkriyate, sApekSANAmeva dharmANAM samUhasyAnekAntatvAbhyupagamAt / tata eva cArthakriyAkAritvam, arthakriyAkAritvAcca teSAM vastutvam / krama- yaugapadyAbhyAM hyanekAnta evArthakriyA vyAptA nityakSaNikAdyekAnte tdnupptteH| tathA ca nirapekSA nayA mithyA - arthakriyAkAritvAbhAvAdasamyak, avastu ityarthaH / sApekSAstu te vastu - samyak, arthakriyAkAritvAditi dik / 1 'nirapekSatvaM pratyanIkavarmasya nirAkRtiH sApekSatvamupekSA, anyathA pramANanayAvizeSaprasaGgAt / dharmAntarAdAnopekSAhAni-lakSaNatvAt pramANanayadurnayAnAM prakArAntarAsambhavAcca' / zraSTaza 0 kA 0 108 / 2 te sApekSA nayAH / 3 arthakriyAkAriNo bhavantIti kriyAdhyAhAraH / 4 pUrvoktamevopasaMharati tato iti / 5 nayazabdasyAlpActaratvAt 'pratyAsattervalIyAn' iti nyAyAcca pUrvanipAto bodhyaH / 6 yaH khalu 'pramANanayairadhigama:' iti siddhAntaH prakaraNAdAvupanyastaH sa siddha iti bhAvaH / 7 prAgamAkhyaM parokSapramANaM yathepsitaM samAptam / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAya-dIpikA 'madgurorvarddhamAnezo varddhamAnadayAnidheH / zrIpAdasnehasambandhAt siddheyaM nyAyadIpikA2 // 2 // iti zrImadvarddhamAnabhaTTArakAcArya gurukAruNyasiddhasArasvatodayazrImadabhinavadharmabhUSaNAcAryaviracitAyAM nyAyadIpikAyAM parokSaprakAzastRtIyaH3 // 3 // samApteyaM nyaaydiipikaa| -:: 1 granthakArAH zrImadabhinavadharmabhUSaNayatayaH prArabdhanirvahaNaM prakAzayannAhurmadguroriti / sugamamidaM padyam / samAptametatprakaraNam / jainanyAya-pravezAya bAlAnAM hitakArakam / dIpikAyAH prakAzAkhyaM TippaNaM racitaM mayA // 1 // dvisahasra kavarSAbde khyAte vikramasaMjJake / bhAdrasya sitapaJcamyAM siddhametatsubodhakam // 2 // matimAndyAtpramAdAdvA yadatra skhalanaM kvacit / saMzodhyaM taddhi vidvadbhiH kSantavyaM guNadRSTibhiH // 3 // iti zrImadabhinavadharmabhUSaNayativiracitAyA nyAyadIpikAyA nyAyatIrthajainadarzanazAstri-nyAyAcAryapaNDitadarabArIlAlena racitaM prakAzAkhyaM TippaNaM samAptam / -:: 1 da 'yadguro' pAThaH / 2 padyamidaM ma pa mu pratiSu nopalabhyate / 3 A pada 'parokSaprakAzastRtIyaH' pATho nAsti / tatra 'AgamaprakAzaH' iti pATho varttate |-smpaa0 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KXXXX**:XXXXXXXXXXXXXXX** nyAya-dIpikAkA hindI anuvAda Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmaM dviSannapyupapatticakSuH samIkSatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaMDitamAnazRGgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // svAmisamantabhadra / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI-samantabhadrAya namaH zrImadabhinava-dharmabhUSaNa-pati-viracita nyAya-dIpikA kA hindI anuvAda pahalA prakAza maMgalAcaraNa aura grantha-pratijJAgrantha ke prArambha meM maMgala karanA prAcIna bhAratIya prAstika paramparA hai / usake aneka prayojana aura hetu mAne jAte haiN| 1 nirvighnazAstra-pari-samApti 2 ziSTAcAra-paripAlana 3 nAstikatA-parihAra 4 kRtajJatA-prakAzana aura 5 shissy-shikssaa| ina prayojanoM ko saMgraha 5 karane vAlA nimnalikhita padya hai, jise paNDita AzAdharajI ne apane anagAradharmAmRta kI TIkA meM uddhRta kiyA hai : nAstikatvaparIhAraH ziSTAcAraprapAlanam / puNyAvAptizca nirvighnaM zAstrAdAvAptasaMstavAt / / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA ___ isameM nAstikatAparihAra, ziSTAcAraparipAlana, puNyAvApti aura nirvighnazAstra parisamAptiko maGgalakA prayojana batAyA hai| kRtajJatAprakAzanako prAcArya vidyAnandane aura ziSyazikSAko AcArya abhayadevane' prakaTa kiyA hai| inakA vizeSa khulAsA isa 5 prakAra hai : 1. pratyeka granthakArake hRdayameM granthArambhake samaya sarva prathama yaha kAmanA avazya hotI hai ki merA yaha prArambha kiyA grantharUpa kArya nirvighna samApta ho jaay| vaidikadarzanameM 'samAptikAmo maGgalamAcaret' isa vAkya ko zruti-pramANa ke rUpa meM prastuta karake 10 samApti aura maGgala meM kAryakAraNabhAva kI sthApanA bhI kI gaI hai| nyAyadarzana aura vaizeSika darzana ke pIche ke anuyAyiyoM ne isakA aneka hetuoM aura pramANoM dvArA samarthana kiyA hai| prAcIna naiyAyikoM ne samApti aura maGgala meM avyabhicArI kAryakAraNabhAva sthira karane ke lie vighnadhvaMsako samApti kA dvAra mAnA hai aura 15 jahA~ maGgala ke hone para bhI samApti nahIM dekhI jAtI vahA~ maGgala meM kucha kamI ( sAdhanavaiguNyAdi ) ko batalAkara samApti aura maGgala ke kAryakAraNabhAva ko saGgati biThalAI hai| tathA jahA~ maGgala 1 "abhimataphalasiddherabhyupAyaH subodhaH prabhavati sa ca zAstrAt tasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddhena hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti / / " -tattvArtha zlo. pR. 2 / 2 dekho, sanmatitarkaTIkA pR. 2 / 3 dekho, siddhAntamuktAvalI pR. 2, dinakarI TIkA pR.6 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza 137 ke binA bhI grantha- samApti dekhI jAtI hai vahA~ anibaddha vAcika zrathavA mAnasika yA janmAntarIya maGgala ko kAraNa mAnA jAtA hai / navIna naiyAyikoM kA mata hai ki maGgala kA sIdhA phala to vighnadhvaMsa hai aura samApti granthakarttA kI pratibhA, buddhi aura puruSArtha kA phala hai / inake mata se vighnadhvaMsa aura maGgala meM kAryakAraNa- 5 bhAva hai / jaina tArkika prAcArya vidyAnanda ne kinhIM jainAcArya ke nAma se nirvighnazAstra parisamApti ko aura vAdirAja Adi ne nirvighnatA ko maGgala kA phala prakaTa kiyA hai / 2. maGgala karanA eka ziSTa karttavya haiN| isase sadAcAra kA 10 pAlana hotA hai / ataH pratyeka ziSTa granthakAra ko ziSTAcAra paripAlana karane ke lie grantha ke Arambha meM maGgala karanA zrAvazyaka hai / isa prayojana ko A0 haribhadra aura vidyAnanda ne bhI mAnA haiM / 3. paramAtmA kA guNa smaraNa karane se paramAtmA ke prati granthakarttA kI bhakti aura zraddhA tathA prAstikyabuddhi khyApita hotI hai| 15 aura isa taraha nAstikatA kA parihAra hotA hai / zrataH granthakarttAko grantha ke zrAdi meM nAstikatA ke parihAra ke lie bhI maGgala karanA ucita aura zrAvazyaka hai / 4. apane prArabdha grantha kI siddhi meM adhikAMzataH gurujana hI nimitta hote haiM / cAhe unakA sambandha grantha-siddhi meM sAkSAt ho 20 yA paramparA / unakA smaraNa avazya hI sahAyaka hotA hai / yadi unase yA unake race zAstroM se subodha na ho to grantha-nirmANa nahIM 1 muktAvalI pR0 2, dinakarI pR 6 / 2 tattvArthazlokavArttika pR0 1 / 3 nyAyavinizcayavivaraNa likhitaprati patra 2 4 anekAntajayapatAkA pR0 2 | 5 tattvArthazlo0 pR0 1, prAptapa0 pR0 3 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAya - dIpikA ho sktaa| isaliye pratyeka kRtajJa granthakAra kA karttavya hotA hai ki vaha apane grantha ke Arambha meM kRtajJatA - prakAzana ke lie parApara gurutroM kA smaraNa kareM / ataH kRtajJatA - prakAzana bhI maGgala kA eka pramukha prayojana hai / isa prayojana ko zra0 vidyAnandAdi ne 5 svIkAra kiyA hai / 5. grantha ke prArambha meM maGgalAcaraNa ko nibaddha karane se ziSyoM, praziSyoM aura upaziSyoM ko maGgala karane kI zikSA prApti hotI hai / zrataH 'ziSyA api evaM kuryuH' arthAt ziSya- samudAya bhI zAstrArambha meM maGgala karane kI paripATI ko kAyama rakkhe, isa 10 bAta ko lekara ziSya - zikSA ko bhI maGgala ke anyatama prayojana rUpa meM svIkRta kiyA hai / pahale batalA zrAe haiM ki isa prayojana ko bhI jainAcAryoM ne mAnA hai / isa taraha jainaparamparA meM maMgala karane ke pA~ca prayojana svIkRta kie gae haiN| inhIM prayojanoM ko lekara granthakAra zrI abhinava dharma - 15 bhUSaNa bhI apane isa prakaraNa ke prArambha meM maGgalAcaraNa karate haiM aura grantha-nirmANa (nyAya - dIpikA ke racane) kI pratijJA karate haiM: vIra, prativIra, sanmati, mahAvIra aura varddhamAna ina pA~ca nAma viziSTa antima tIrthaMkara zrI varddhamAna svAmI ko athavA 'antaraGga aura bahiraGga vibhUti se prakarSa ko prApta samasta jinasamUha ko 20 namaskAra karake maiM (abhinava dharmabhUSaNa ) nyAyasvarUpa jijJAsu bAlakoM ( manda janoM) ke bodhArtha vizada, saMkSipta aura subodha nyAya - dIpikA' ( nyAya - svarUpa kI pratipAdaka pustikA) grantha ko banAtA hU~ / pramANa aura nayake vivecana kI bhUmikA 'pramANanayairadhigama:' [ta0 sU0 1-6] yaha mahAzAstra tattvArtha25 sUtra ke pahale adhyAya kA chaThavA~ sUtra hai / vaha paramapuruSArtha -- mokSa Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza ke kAraNabhUta' samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke viSaya jIva, ajIva, prAstrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina tattvoM kA jJAna karAnevAle upAyoM kA pramANa aura nayarUpa se nirUpaNa karatA hai| kyoMki pramANa aura naya ke dvArA hI jIvAdi padArthoM kA vizleSaNa pUrvaka samyakjJAna hotA hai| pramANa aura 5 naya ko chor3akara jIvAdikoM ke jAnane meM anya koI upAya nahIM haiM / isalie jIvAdi tattvajJAna ke upAyabhUta pramANa aura naya bhI vivecanIya-vyAkhyeya haiN| yadyapi inakA vivecana karanevAle prAcIna grantha vidyamAna haiM tathApi unameM kitane hI grantha vizAla haiM aura kitane hI atyanta gambhIra haiM-choTe honepara bhI 10 atyanta gahana aura durUha haiN| ataH unameM bAlakoM kA praveza sambhava nahIM hai| isalie una bAlakoM ko saralatA se pramANa aura nayarUpa nyAya ke svarUpa kA bodha karAnevAle zAstroM meM praveza pAne ke lie yaha prakaraNa prArambha kiyA jAtA hai / uddezAdirUpase grantha kI pravRtti kA kathana isa grantha meM pramANa aura naya kA vyAkhyAna uddeza, lakSaNanirdeza tathA parIkSA ina tIna dvArA kiyA jAtA hai| kyoMki vivecanIya vastu kA uddeza-nAmollekha kie binA lakSaNakathana nahIM 15 1 samyagdarzanajJAnacArijJANi mokSamArgaH'-ta0 sU0 1-1 / 2 'jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam'-ta0 sU0 1-4 / 3 lakSaNa aura nikSepakA bhI yadyapi zAstroM meM padArthoMke jAnane ke upAyarUpase nirUpaNa hai tathApi mukhyatayA pramANa aura naya hI adhigama ke upAya haiN| dUsare lakSaNake jJApaka honese pramANameM hI usakA antarbhAva ho jAtA hai aura nikSepa nayoMke viSaya honese nayoMmeM zAmila ho jAte haiM / 4 akalaGkAdipraNIta nyAyavinizcaya Adi / 5 prameyakamalamArtaNDa vgairh| 6 nyAyavinizcaya Adi / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nyAya-dIpikA ho sakatA aura lakSaNakathana kie binA parIkSA nahIM ho sakatI tathA parIkSA hue binA vivecana-nirNayAtmaka varNana nahIM ho sktaa| loka aura zAstra' meM bhI ukta prakAra se (uddeza, lakSaNanirdeza aura parIkSA dvArA ) hI vastu kA nirNaya prasiddha hai| 5 vivecanIya vastu ke kevala nAmollekha karane ko uddezya kahate haiN| jaise 'pramANanayairadhigamaH' isa sUtra dvArA pramANa aura naya kA uddezya kiyA gayA hai| milI huI aneka vastuoM meM se kisI eka vastu ko alaga karanevAle hetuko (cinha ko ) lakSaNa kahate haiN| jaisA ki zrI akalaMkadeva ne rAjavAttika meM kahA hai-'paraspara milI huI 10 vastuoM meM se koI eka vastu jisake dvArA vyAvRtta ( alaga ) kI jAtI haiM use lakSaNa kahate haiN|' lakSaNa ke do bheda haiM-1 AtmabhUta aura 2 anAtmabhUta / jo vastu ke svarUpa meM milA huA ho use prAtmabhUta lakSaNa kahate haiN| jaise agni kI ussnntaa| yaha uSNa tA agni kA svarUpa hotI 1 svarNakAra jaise suvarNa kA pahile nAma nizcita karatA hai phira paribhASA bAMdhatA hai aura khoTe khareke ke lie masAna para rakhakara parIkSA karatA hai taba vaha isa taraha suvarNa kA ThIka nirNaya karatA hai| 2 'trividhA cAsya zAstrasya pravRtti:-uddezo lakSaNaM parIkSA ceti / tatra nAmadheyena padArthamAtrasyAbhidhAnaM uddezaH / tatroddiSTasya tattvavyavacchedako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathA lakSaNamupapadyate naveti pramANairavadhAraNaM parIkSA |'-nyaaybhaa0 1-1-2 / 3 lakSaNa ke sAmanyalakSaNa aura vizeSa lakSaNa ke bhedase bhI do bheda mAne gae haiN| yathA--'tad dvedhA sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNam ca / ' pramANamI0 pR0 2 / nyAyadIpikAkAra ko ye bheda mAnya haiN| jaisA ki grantha ke vyAkhyAna se siddha hai / para unake yahAM kathana na karane kA kAraNa Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza 141 huI agniko jalAdi padArthoM se judA karatI hai / isalie uSNatA agni kA AtmabhUta lakSaNa hai / jo vastu ke svarUpa meM milA huA na ho -- usase pRthak ho use anAtmabhUta lakSaNa kahate haiM / jaise daNDI puruSa kA daNDa / 'daNDI ko lAno' aisA kahane para daNDa puruSa meM na milatA hugrA hI puruSa ko puruSabhinna padArthoM se pRthak 5 karatA hai / isalie daNDa puruSa kA zranAtmabhUta lakSaNa hai / jaisA ki tattvArtha rAjavAttikabhASya meM kahA hai: - 'agni kI uSNatA AtmabhUta lakSaNa hai aura devadatta kA daNDa anAtmabhUta lakSaNa hai / ' zrAtmabhUta aura anAtmabhUta lakSaNa meM yahI bheda hai ki zrAtmabhUta lakSaNa vastu ke svarUpamaya hotA hai aura anAtmabhUta lakSaNa vastu ke 10 svarUpa se bhinna hotA hai aura vaha vastu ke sAtha saMyogAdi sambandha se sambaddha hotA hai / 'asAdhAraNa dharma ke kathana karane ko lakSaNa kahate haiM' aisA kinhIM ( naiyAyika aura hemacandrAcArya ) kA kahanA hai; para vaha ThIka nahIM hai / kyoMki lakSyarUpa dharmivacana kA lakSaNarUpa dharmavacana ke sAtha sAmA- 15 nAdhikaraNya ( zAbda sAmAnAdhikaraNya) ke abhAva kA prasaGga zrAtA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai: aura 20 zravazya lakSaNavacana yadi sAdhAraNa dharma ko lakSaNa kA svarUpa mAnA jAya to lakSyavacana aura lakSaNavacana meM sAmAnAdhikaraNya nahIM bana sakatA / yaha niyama hai ki lakSya - lakSaNabhAvasthala meM lakSyavacana meM ekArthapratipAdakatvarUpa sAmAnAdhikaraNya hotA hai / jaise 'jJAnI jIvaH' athavA 'samyagjJAnaM pramANam' inameM yaha hai ki grAtmabhUta aura anAtmabhUta lakSaNoM ke kathana se hI unakA kathana ho jAtA hai / dUsare, unhoMne rAjavAtikakAra kI dRSTi svIkRta kI hai jise AcArya vidyAnanda ne bhI apanAyA hai / dekho, ta0 zlo0 pR0 318 / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAya-dIpikA zAbda sAmAnAdhikaraNya hai| yahA~ 'jIvaH' lakSyavacana hai; kyoMki jIvakA lakSaNa kiyA jA rahA hai| aura 'jJAnI' lakSaNavacana hai| kyoMki vaha jIva ko anya ajIvAdi padArthoM se byAvRtta karAtA hai / 'jJAnavAn jIva hai' isameM kisI ko vivAda nahIM hai| aba yahA~ dekheMge ki 5 'jIvaH' zabda kA jo artha hai vahI 'jJAnI' zabda kA artha hai| aura jo 'jJAnI' zabda kA artha hai vahI 'jIvaH' zabda kA hai| ataH donoMkA vAcyArtha eka hai| jina do zabdoM-padoM kA vAcyArtha eka hotA hai unameM zAbdasAmAnAdhikaraNya hotA hai| jaise 'nIlaM kamalam' yahA~ spaSTa hai| isa taraha 'jJAnI' lakSaNavacana meM aura 'jIvaH' lakSyavacana10 meM ekArthapratipAdakatvarUpa zAbdasAmAnAdhikaraNya siddha hai| isI prakAra 'samyagjJAnaM pramANam' yahA~ bhI jAnanA caahie| isa prakAra jahA~ kahIM bhI nirdoSa lakSyalakSaNabhAva kiyA jAvegA vahA~ saba jagaha zAbdasAmAnAdhikaraNya pAyA jAyagA / isa niyama ke anusAra 'asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNam' yahA~ asAdhAraNadharma jaba lakSaNa hogA 15 to lakSya dharmoM hogA aura lakSaNava vana dharmIvacana tathA lakSyavacana dharmIvacana mAnA jAyagA / kintu lakSyarUpa dharmIvacana kA aura lakSaNarUpa dharmavacana kA pratipAdya artha eka nahIM hai / dharmavacana kA pratipAdya artha to dharma hai aura dharmavacana kA pratipAdya artha dharmI hai| aisI hAlata meM donoM kA pratipAdya artha bhinna bhinna hone se 20 dharmArUpa lakSyavacana aura dharmarUpa lakSaNavacana meM ekArthapratipAda katvarUpa sAmAnAdhikaraNya sambhava nahIM hai aura isalie ukta prakAra kA lakSaNa karane meM zAbdasAmAnAdhikaraNyAbhAvaprayukta asambhava doSa prAtA hai| avyApti doSa bhI isa lakSaNa meM AtA hai| daNDAdi asAdhA5 raNa dharma nahIM haiM, phira bhI ve puruSa ke lakSaNa hote haiN| agni kI uSNatA, jIva kA jJAna Adi jaise apane lakSya meM mile hue hote Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza 143 haiM isalie ve unake asAdhAraNa dharma kahe jAte haiM / vaise daNDAdi puruSa meM mile hue nahIM haiM-- usase pRthak haiM aura isalie ve puruSa ke asAdhAraNa dharma nahIM haiM / isa prakAra lakSaNarUpa lakSya ke eka deza anAtmabhUta daNDAdi lakSaNa meM asAdhAraNa dharma ke na rahane se lakSaNa ( asAdhAraNa dharma ) avyApta hai / 5 itanA hI nahIM, isa lakSaNa meM prativyApti doSa bhI zrAtA hai / zAleyatvAdi rUpa vyApta nAma kA lakSaNAbhAsa bhI prasAdhAraNadharma hai / isakA khulAsA nimna prakAra hai : mithyA arthAt - sadoSa lakSaNa ko lakSaNAbhAsa kahate haiM / usake tIna bheda haiM -1 zravyApta, 2 ativyApta aura 3 asambhavi / lakSya ke 10 eka deza meM lakSaNa ke rahane ko zravyApta lakSaNAbhAsa kahate haiN| jaise gAyakA zAleyatva / zAleyatva saba gAyoM meM nahIM pAyA jAtA vaha kucha hI gAyoM kA dharma hai, isalie zravyApta hai / lakSya aura lakSya meM lakSaNa ke rahane ko ativyApta lakSaNAbhAsa kahate haiM / jaise gAya kA hI pazutva ( pazupanA ) lakSaNa karanA / yaha 'pazutva' gAyoM ke 15 sivAya azvAdi pazuoM meM bhI pAyA jAtA hai isalie 'pazutva' ativyApta hai / jisakI lakSya meM vRtti bAdhita ho arthAt jo lakSyameM bilakula hI na rahe vaha asambhava lakSaNAbhAsa hai / jaise manuSya kA lakSaNa sIMga / sIMga kisI bhI manuSya meM nahIM pAyA jAtA / ataH vaha asambhava lakSaNAbhAsa hai / yahA~ lakSya ke eka deza 20 meM rahane ke kAraNa 'zAvaleyatva' zravyApta hai, phira bhI usameM asAvAraNavatva rahatA hai- 'zAbaleyatva' gAya ke atirikta anyatra nahIM rahatA -- gAya meM hI pAyA jAtA hai / parantu vaha lakSyabhUta samasta gAyoM kA vyAvarttaka - azvAdi se judA karanevAlA nahIM haikucha hI gAyoM ko vyAvRtta karAtA hai / isalie alakSyabhUta zravyApta 25 lakSaNAbhAsa meM prasAdhAraNadharma ke rahane ke kAraNa prativyApti bhI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nyAya-dIpikA kahate athava prAyaH sthANa sAdha tathA abhA jJAna hai| isa taraha asAdhAraNa dharma ko lakSaNa kahane meM asambhava, avyApti gaura ativyApti ye tInoM hI doSa Ate haiN| ataH pUrvokta (milI iI aneka vastuoM meM se kisI eka vastu ke alaga karAnevAle ituko lakSaNa kahate haiM ) hI lakSaNa ThIka hai| usakA kathana karanA kSaNa-nirdeza hai| virodhI nAnA yuktiyoM kI prabalatA aura durbalatA kA nirNaya karane ke lae pravRtta hue vicAra ko parIkSA kahate haiM / vaha parIkSA 'yadi aisA ho to aisA honA cAhie aura yadi aisA ho to aisA nahIM honA cAhie' isa prakAra se pravRtta hotI hai| pramANa ke sAmAnya lakSaNa kA kathanapramANa aura nayakA bhI uddeza sUtra ('pramANanayairadhigamaH') meM hI kiyA yA hai| aba unakA lakSaNa -nirdeza karanA caahie| aura parIkSA yathA(sara hogii| 'uddeza ke anusAra lakSaNa kA kathana hotA hai' isa nyAya ke nusAra pradhAna hone ke kAraNa prathamataH uddiSTa pramANa kA pahale lakSaNa kayA jAtA hai| 'samyagjJAnaM pramANam' arthAt-sacce jJAna ko pramANa kahate '--jo jJAna yathArtha hai vahI pramANa hai / yahAM 'pramANa' lakSya hai| yoMki usakA lakSaNa kiyA jA rahA hai aura 'samyagjJAnatva' (saccA nipanA ) usakA lakSaNa hai ; kyoMki vaha 'pramANa' ko pramANabhinna dArthoM se vyAvRtta karAtA hai| gAya kA jaise 'sAsnAdi' aura gni kA jaise 'uSNatA' lakSaNa prasiddha hai| yahAM pramANa ke lakSaNa meM to 'samyak' pada kA niveza kiyA gayA hai vaha saMzaya, viparyaya aura nadhyavasAya ke nirAkaraNa ke lie kiyA hai; kyoMki ye tInoM 'na apramANa haiM--mithyAjJAna haiN| isakA khulAsA nimna prakAra jaisesadRza ataH yaha jJa sAya ho jA nizcara jJAna 6 utpanna ataH vRtti Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza 145 viruddha aneka pakSoMkA zravagAhana karanevAle jJAnako saMzaya kahate haiN| jaise--yaha sthANu ( iMTha ) hai yA puruSa hai ? yahA~ 'sthANutva, sthANutvAbhAva, puruSatva aura puruSatvAbhAva' ina cAra athavA 'syANutva aura puruSatva' ina do pakSoMkA avagAhana hotA hai / prAyaH saMdhyA zrAdike samaya manda prakAza honeke kAraNa dUrase mAtra sthANu aura puruSa donoM meM sAmAnyarUpase rahanevAle U~cAI Adi sAdhAraNa dharmoke dekhane aura sthANugata Ter3hApana, koTaratva Adi tathA puruSagata zira, paira Adi vizeSa dharmoke sAdhaka pramANoMkA prabhAva honese nAnA koTiyoMko avagAhana karanevAlA yaha saMzaya jJAna hotA hai / viparIta eka pakSakA nizcaya karanevAle jJAnako viparyaya kahate haiM / jaise - sIpameM 'yaha cAMdI hai' isa prakArakA jJAna honA / isa jJAna meM sadRzatA Adi kAraNoMse sIpase viparIta cA~dImeM nizcaya hotA hai / ataH sIpameM sIpakA jJAna na karanevAlA aura cA~dIkA nizcaya karanevAlA yaha jJAna viparyaya mAnA gayA hai / 'kyA hai' isa prakArake zranizcayarUpa sAmAnya jJAnako anadhyava - sAtha kahate haiM / jaise--mArga meM calate hue tRNa, kaMTaka zrAdike sparza ho jAnepara aisA jJAna honA ki 'yaha kyA hai / ' yaha jJAna nAnA pakSoMkA avagAhana na karanese na saMzaya hai aura viparIta eka pakSakA nizcaya na karane se na viparyaya hai / isalie ukta donoM jJAnoMse yaha 20 jJAna pRthaka hI hai / na ye tInoM jJAna utpanna na karaneke zrataH 'samyak' padase 'jJAna' padase pramAtA, vRtti ho jAtI hai / apane gRhIta viSayameM pramiti - yathArthatAko kAraNa pramANa haiM, samyagjJAna nahIM haiM / inakA vyavaccheda ho jAtA hai / aura pramiti aura 'ca' zabdase prameyakI vyAyadyapi nirdoSa honeke kAraNa 'samyaktva' 5 10 15 25 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nyAya-dIpikA unameM bhI hai, parantu 'jJAnatva' (jJAnapanA) unameM nahIM hai| isa taraha pramANake lakSaNameM diye gaye 'samyak' aura 'jJAna' ye donoM pada sArthaka haiN| zaGkA-pramAtA pramitiko karanevAlA hai| ataH vaha jJAtA hI hai, 5 jJAnarUpa nahIM ho sktaa| isalie jJAna padase pramAtAkI to vyAvRtti ho sakatI hai| parantu pramiti kI vyAvRtti nahIM ho sakatI / kAraNa, pramiti bhI samyagjJAna hai| samAdhAna--yaha kahanA usa hAlatameM ThIka hai jaba jJAna pada yahA~ bhAvasAdhana ho| para 'jJAyate'neneti jJAnam' arthAt jisake dvArA jAnA 10 jAve vaha jJAna hai| isa prakArako vyutpattiko lekara jJAna pada karaNa sAdhana iSTa hai| 'karaNAdhAre cAnaT' [1-3-112] isa jainendravyAkaraNake sUtrake anusAra karaNameM bhI 'anaT' pratyayakA vidhAna hai| bhAvasAdhanameM jJAnapadakA artha pramiti hotA hai| aura bhAvasAdhanase karaNasAdhana pada bhinna hai| phalitArtha yaha huA ki pramANake lakSaNameM 15 jJAna pada karaNasAdhana vivakSita hai, bhAvasAdhana nhiiN| ataH jJAna padase pramitikI vyAvRtti ho sakatI hai| isI prakAra pramANapada bhI 'pramIyate'neneti pramANam' isa vyutpattiko lekara karaNasAdhana karanA caahie| anyathA 'samyaga jJAnaM pramANam' yahA~ karaNasAdhanarUpase prayukta 'samyagjJAna' padake 20 sAtha 'pramANa' padakA ekArthapratipAdakatvarUpa samAnAdhikaraNya nahIM bana skegaa| tAtparya yaha ki 'pramANa' padako karaNasAdhana na mAnane para aura bhAvasAdhana mAnane para 'pramANa' padakA artha pramiti hogA aura 'samyagjJAna' padakA athaM pramANajJAna hogA aura aisI hAlatameM donoM padoMkA pratipAdma artha bhinna-bhinna honese 25 zAbda sAmAnAdhikaraNya nahIM bana sktaa| ataH 'pramANa' padako karaNasAdhana karanA caahie| isase yaha bAta siddha ho gaI ki Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza 147 5 10 ajJAnanivRtti athavA arthaparicchedarUpa pramitikriyAmeM jo karaNa ho vaha pramANa hai| isI bAtako prAcArya vAdirAjane apane pramANanirNaya' [ pR0 1 ] meM kahA hai :-'pramANa vahI hai jo pramitikriyAke prati sAdhakatamarUpase karaNa (niyamase kAryakA utpAdaka ) ho| zaGkA--isa prakArase (samyak aura jJAna pada viziSTa) pramANakA lakSaNa mAnanepara bhI indriya aura liGgAdikoMmeM usakI ativyApti hai| kyoMki indriya aura liGgAdi bhI jAnanerUpa pramittikriyAmeM karaNa hote haiN| 'A~khase jAnate haiM, dhUmase jAnate haiM, zabdase jAnate haiM' isa prakAra kA vyavahAra hama dekhate hI haiM ? ke samAdhAna-indriyAdikoMmeM lakSaNakI ativyApti nahIM hai| kyoMki indriyAdika pramitike prati sAdhakatama nahIM haiN| isakA khulAsA isa prakAra hai : 'pramiti pramANakA phala ( kArya ) hai' isameM kisI bhI (vAdI athavA prativAdI ) vyaktiko vivAda nahIM hai-sabhIko mAnya hai| 15 aura vaha pramiti ajJAnanivRttisvarUpa hai| ataH usakI utpattimeM jo karaNa ho use ajJAna-virodhI honA caahie| kintu indriyAdika ajJAnake virodhI nahIM haiM, kyoMki acetana ( jaDa ) haiN| ataH ajJAna-virodhI cetanadharma-jJAnako hI karaNa mAnanA yukta hai| lokameM bhI andhakArako dUra karaneke lie usase viruddha 20 prakAzako hI khojA jAtA hai, ghaTAdikako nhiiN| kyoMki ghaTAdika andhakArake virodhI nahIM haiM--andhakArake sAtha bhI ve rahate haiM aura isalie unase andhakArakI nivRtti nahIM hotii| vaha to prakAzase hI hotI hai| - dUsarI bAta yaha hai, ki indriya vagairaha asvasaMvedI (apaneko 25 na jAnanevAle ) honese padArthoMkA bhI jJAna nahIM karA sakate haiN| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAya-dIpikA jI svayaM apanA prakAza nahIM kara sakatA hai vaha dUsarekA bhI prakAza nahIM kara sakatA hai| ghaTakI trh| kintu jJAna dIpaka AdikI taraha apanA tathA anya padArthoMkA prakAzaka hai, yaha anubhavase siddha hai / ataH yaha sthira huA ki indriya vagairaha padArthoke jJAna karAnemeM sAdhakatama 5 na honeke kAraNa karaNa nahIM hai| 'A~khase jAnate haiM' ityAdi vyavahAra to upacArase pravRtta hotA hai aura upacArakI pravRtti meM sahakAritA nimitta hai / arthAt indriyAdika arthaparicchedameM jJAnake sahakArI honese upacArase paricchedaka mAna liye jAte haiN| vastutaH mukhya paricchedaka to jJAna hI hai| ataH indriyAdika 10 sahakArI honese pramiti kriyAmeM mAtra sAdhaka haiM, sAdhakatama nhiiN| aura isalie karaNa nahIM haiN| kyoMki atizayavAn sAdhakavizeSa (asAdhAraNa kAraNa ) hI karaNa hotA hai| jaisA ki jainendra vyAkaraNa [ 112 / 113 ] meM kahA hai-'sAdhakatamaM karaNam' arthAt-atizaya viziSTa sAdhakakA nAma karaNa hai' / ataH indriyAdika meM lakSaNa kI 15 ativyApti nahIM hai| zaGkA-indriyAdikoMmeM lakSaNako ativyApti na honepara bhI dhArAvAhika jJAnoMmeM ativyApti hai| kyoMki ve samyak jJAna haiN| kintu unheM pAhata mata-jaina darzana meM pramANa nahIM mAnA hai ? samAdhAna--eka hI ghaTa (ghar3e) meM ghaTaviSayaka ajJAnake nirA20 karaNa karaneke lie pravRtta hue pahale ghaTajJAnase ghaTakI pramiti (samyaka paricchitti) ho jAnepara phira 'yaha ghaTa hai, yaha ghaTa hai' isa prakAra utpanna hue jJAna dhArAvAhika jJAna haiN| ye jJAna ajJAna-nivRttirUpa pramitike prati sAdhakatama nahIM haiM; kyoMki ajJAnakI nivRtti pahale jJAnase hI ho jAtI hai| phira unameM lakSaNako ativyApti kaise ho 25 sakatI hai ? kyoMki yaha gRhItagrAhI haiM-- grahaNa kiye hue hI arthako grahaNa karate haiN| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza 146 zaGkA-yadi gRhItagrAhI jJAnako apramANa mAneMge to ghaTako jAna leneke bAda dUsare kisI kArya meM upayogake laga jAnepara pIche ghaTake hI dekhanepara utpanna hunA pazcAdvartI jJAna apramANa ho jAyagA / kyoMki dhArAvAhika jJAnakI taraha vaha bhI gRhItagrAhI haiM--apUrvArthagrAhaka nahIM hai ? 5 samAdhAna nahIM; jAne gaye bhI padArthameM koI samAropa-saMzaya Adi ho jAnepara vaha padArtha adRSTa nahIM jAne gayeke hI samAna haiN| kahA bhI hai--'dRSTo'pi samAropAttAdRk' [ parIkSA0 1-5 ] arthAt grahaNa kiyA hunnA bhI padArtha saMzaya Adike ho jAne para grahaNa nahIM kiye hueke tulya hai| 10 meM ukta lakSaNakI indriya, liGga, zabda aura dhArAvAhika jJAnameM ativyAptikA nirAkaraNa kara denese nirvikalpaka sAmAnyAvalokanarUpa darzanameM bhI ativyAptikA parihAra ho jAtA hai| kyoMki darzana anizcayasvarUpa honese pramitike prati karaNa nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai, ki darzana nirAkAra ( anizcayAtmaka ) hotA hai aura nirAkArameM 15 jJAnapanA nahIM hotaa| kAraNa, "darzana nirAkAra (nirvikalpaka ) hotA hai aura jJAna sAkAra ( savikalpaka ) hotA hai / " aisA AgamakA vacana hai| isa taraha pramANakA 'samyak jJAna' yaha lakSaNa ativyApta nahIM hai| aura na avyApta hai| kyoMki pratyakSa aura parokSarUpa apane donoM lakSyoMmeM vyApakarUpase vidyamAna rahatA hai| tathA 20 asambhavI bhI nahIM hai, kyoMki lakSya ( pratyakSa aura parokSa ) meM usakA rahanA bAdhita nahIM hai-vahA~ vaha rahatA hai| ataHpramANakA uparyukta lakSaNa bilkula nirdoSa hai| pramANake prAmANyakA kathana zaGkA-pramANakA yaha prAmANya kyA hai, jisase 'pramANa' pramANa 25 kahA jAtA hai, apramANa nahIM ? Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nyAya-dIpikA samAdhAna--jAne hue viSaya meM vyabhicAra (anyathApana) kA na honA prAmANya hai| arthAt jJAnake dvArA padArtha jaisA jAnA gayA hai vaha vaisA hI siddha ho, anya prakArakA siddha na ho, yahI usa jJAnakA prAmANya (saccApana) hai| isake honese hI jJAna pramANa kahA jAtA 5 hai aura isake na honese apramANa kahalAtA hai| zaGkA-prAmANyakI utpatti kisa prakAra hotI hai ? samAdhAna- mImAMsaka kahate haiM ki 'svataH' hotI hai| 'svataH utpatti' kahanekA matalaba yaha hai ki jJAna jina kAraNoMse paidA hotA hai unhIM kAraNoMse prAmANya utpanna hotA hai-usake lie 10 bhinna kAraNa (guNAdi) apekSita nahIM hote| kahA bhI hai 'jJAnake kAraNoMse abhinna kAraNoMse utpanna honA utpatti meM svatastva hai|' para unakA yaha kahanA vicArapUrNa nahIM hai| kyoMki jJAnasAmAnyakI utpAdaka sAmagrI ( kAraNa ) saMzaya Adi mithyAjJAnoMmeM bhI rahatI hai| hama to isa viSayameM yaha kahate haiM ki jJAnasAmAnyakI 15 sAmagrI samyagjJAna aura mithyAjJAna donoM meM samAna honepara bhI 'saMzayAdi apramANa haiM aura samyagjJAna pramANa hai, yaha vibhAga (bheda) vinA kAraNake nahIM ho sakatA hai| ataH jisa prakAra saMzayAdimeM apramANatAko utpanna karanevAle kAcakAmalAdi doSa aura cAkacikya Adiko jJAnasAmAnyakI sAmagrIke alAvA kAraNa ___20 mAnate haiN| usI prakAra pramANameM bhI pramANatAke utpAdaka kAraNa jJAnako sAmAnyasAmagrIse bhinna nirmalatA Adi guNoMko avazya mAnanA caahiye| anyathA pramANa aura apramANakA bheda nahIM ho sakatA hai| zaGkA-pramANatA aura apramANatAke bhinna kAraNa siddha ho ___25 bhI jAyeM tathApi apramANatA parase hotI hai aura prAmANatA to svataH hI hotI hai ? Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza samAdhAna-aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki yaha bAta to viparIta pakSameM bhI samAna hai| hama yaha kaha sakate haiM ki 'apramANatA to svataH hotI hai aura pramANatA parase hotI hai| isalie apramANatAkI taraha pramANatA bhI parase hI utpanna hotI hai| jisa prakAra vastrasAmAnyakI sAmagrI lAstra vastrameM kAraNa nahIM hotI-usake lie dUsarI 5 hI sAmagrI Avazyaka hotI hai usI prakAra jJAnasAmAnyakI sAmagrI pramANamAtrameM kAraNa nahIM ho sakatI hai| kyoMki do bhinna kArtha avazya hI bhinna bhinna kAraNoMse hote haiM / zaGkA-prAmANyakA nizcaya kaise hotA hai ? if samAdhAna-abhyasta viSayameM to svataH hotA hai aura anabhyasta 10 viSayameM parase hotA hai| tAtparya yaha hai ki prAmANyakI utpatti to sarvatra parase hI hotI hai, kintu prAmANyakA nizcaya paricita viSayameM svataH aura aparicita viSayameM parataH hotA hai| - zaGkA- abhyasta viSaya kyA hai ? aura anabhyasta viSaya kyA hai ? ka. samAdhAna--paricita-kaI bAra jAne hue apane gA~vake tAlAbakA 15 jala vagairaha abhyasta viSaya haiM aura aparicita nahIM jAne hue dUsare gA~vake tAlAbakA jala vagairaha anabhyasta viSaya haiM / fo zaMkA-svataH kyA hai aura parataH kyA hai ! f samAdhAna-jJAnakA nizcaya karAnevAle kAraNoMke dvArA hI prAmANyakA nizcaya honA 'svataH' hai aura usase bhinna kAraNoMse 20 honA 'parataH' hai| unameMse abhyasta viSayameM 'jala hai' isa prakAra jJAna honepara jJAnasvarUpake nizcayake samayameM hI jJAnagata prAmANatAkA bhI nizcaya avazya ho jAtA hai| nahIM to dUsare hI kSaNameM jalameM sandeharahita pravRtti nahIM hotI, kintu jalajJAnake bAda hI sandeharahita pravRtti 25 avazya hotI hai| ataH abhyAsadazAmeM to prAmANyakA nizcaya Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nyAya-dIpikA svataH hI hotA hai| para anabhyAsadazAmeM jalajJAna honepara 'jalajJAna mujhe hunA' isa prakArase jJAnake svarUpakA nizcaya ho jAne para bhI usake prAmANyakA nizcaya anya ( arthakriyAjJAna athavA saMvAdajJAna) se hI hotA hai| yadi prAmANyakA nizcaya anyase na 5 ho- svataH hI ho to jalajJAnake bAda sandeha nahIM honA caahiye| para sandeha avazya hotA hai ki 'mujhako jo jalakA jJAna huA hai vaha jala hai yA bAlUkA Dhera ?' / isa sandeha ke bAda hI kamaloMkI gandha, ThaNDI havAke Ane Adise jijJAsu puruSa nizcaya karatA hai ki 'mujhe jo pahale jalakA jJAna huA hai vaha pramANa hai-saccA hai, 10 kyoMki jalake binA kamalakI gandha Adi nahIM A sakatI hai|' ataH nizcaya huA ki aparicita dazAmeM prAmANyakA nirNaya parase hI hotA hai| naiyAyika aura vaizeSikoM kI mAnyatA hai ki utpattikI taraha prAmANyakA nizcaya bhI parase hI hotA hai| isapara hamArA kahanA 15 hai ki prAmANyakI utpatti parase mAnanA ThIka hai| parantu prAmANya kA nizcaya 'paricita viSaya meM svataH hI hotA hai' yaha jaba sayuktika nizcita ho gayA taba 'prAmANyakA nizcaya parase hI hotA hai' aisA avadhAraNa ( svatastvakA nirAkaraNa ) nahIM ho sakatA hai| ataH yaha sthira huA ki pramANatAkI utpatti to parase hI hotI hai, para jJapti (nizcaya) kabhI ( abhyasta viSayameM ) svataH aura kabhI (anabhyasta viSayameM) parataH hotI hai| yahI pramANaparIkSAmeM jJaptiko lekara kahA hai :____ "pramANase padArthoM kA jJAna tathA abhilaSitakI prApti hotI hai aura pramANAbhAsase nahIM hotI hai| tathA pramANatAkA nizcaya abhyAsa25 dazAmeM svataH aura anabhyAsadazAmeM parataH hotA hai|" isa taraha pramANakA lakSaNa suvyavasthita honepara bhI jina 20 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza 153 logoMkA yaha bhrama haiM ki bauddhAdikoMkA bhI mAnA huA pramANakA lakSaNa vAstavika lakSaNa hai| unake upakAra ke lie yahA~ unake pramANalakSaNoMkI parIkSA kI jAtI hai| bauddhoMke pramANa-lakSaNakI parIkSA 'jo jJAna avisaMvAdI hai-visaMvAdarahita hai vaha pramANa haiM' 5 aisA bauddhoMkA kahanA hai, parantu unakA yaha kahanA ThIka nahIM hai| isameM asambhava doSa AtA hai| vaha isa prakArase hai-bauddhoM ne pratyakSa aura anumAna ye do hI pramANa mAne haiM / nyAyabindumeM kahA hai "samyagjJAna (pramANa) ke do bheda haiM-1 pratyakSa aura 2 anumAna / " unameM na pratyakSa meM avisaMvAdIpanA sambhava hai, kyoMki vaha 10 nirvikalpaka honese apane viSayakA nizcAyaka na honeke kAraNa saMzayAdirUpa samAropakA nirAkaraNa nahIM kara sakatA hai| aura na anumAnameM bhI avisaMvAdIpanA sambhava hai, kyoMki unake matake anusAra vaha bhI avAstavika sAmAnyako viSaya karanevAlA hai| isa taraha bauddhoMkA vaha pramANakA lakSaNa asambhava doSase dUSita honese samyak 15 lakSaNa nahIM hai| bhAToMke pramANa-lakSaNakI parIkSAhi 'jo pahale nahIM jAne hue yathArtha arthakA nizcaya karAnevAlA hai vaha pramANa hai' aisA bhATTa-mImAMsakoM kI mAnyatA hai; kintu unakA bhI yaha lakSaNa avyApti doSase dUSita hai| kyoMki 20 unhIMke dvArA pramANarUpameM mAne hue dhArAvAhikajJAna apUrvArthagrAhI nahIM haiN| yadi yaha AzaMkA kI jAya ki dhArAvAhika jJAna agale agale kSaNase sahita arthako viSaya karate haiM isalie apUvArthaviSayaka hI haiN| to yaha AzaMkA karanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa, kSaNa atyanta sUkSma haiM unako lakSita karanA-jAnanA 25 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA sambhava nahIM hai| ataH dhArAvAhikajJAnoMmeM ukta lakSaNako avyApti nizcita hai| prAbhAkaroMke pramANa-lakSaNakI parIkSA prAbhAkara-prabhAkaramatAnuyAyI 'anubhUtiko pramANakA lakSaNa' 5 mAnate haiM; kintu unakA bhI yaha lakSaNa yuktisaGgata nahIM hai| kyoMki 'anubhUti' zabdako bhAvasAdhana karanepara karaNarUpa pramANameM aura karaNasAdhana karanepara bhAvarUpa pramANa meM avyApti hotI hai| kAraNa, karaNa aura bhAva donoM ko hI unake yahA~ pramANa mAnA gayA hai / jaisA ki zAlikAnAthane kahA hai10 'jaba pramANa zabdako 'pramitiH pramANam' isa prakAra bhAvasAdhana kiyA jAtA hai usa samaya 'jJAna' hI pramANa hotA hai aura 'pramIyate'nena' isa prakAra karaNasAdhana karanepara 'prAtmA aura manakA sannikarSa' pramANa hotA hai| ataH anubhUti (anubhava) ko pramANakA lakSaNa mAnane meM avyApti doSa spaSTa hai| isalie yaha lakSaNa bhI sulakSaNa 15 nahIM hai| naiyAyikoMke pramANa-lakSaNakI parIkSA 'pramAke prati jo karaNa hai vaha pramANa haiM' aisI naiyAyikoMkI mAnyatA hai| parantu unakA bhI yaha lakSaNa nirdoSa nahIM hai| kyoMki unake dvArA pramANarUpameM mAne gaye IzvarameM hI vaha abyApta hai| 20 kAraNa, mahezvara pramAkA Azraya hai, karaNa nahIM hai| Izvarako pramANa mAnanekA yaha kathana hama apanI prorase Aropita nahIM kara rahe haiN| kintu unake pramukha prAcArya udayanane svayaM svIkAra kiyA hai ki 'tanme pramANaM zivaH' arthAt 'vaha mahezvara mere pramANa haiN| isa avyApti doSako dUra karaneke liye koI isa prakAra 25 vyAkhyAna karate haiM ki 'jo pramAkA sAdhana ho athavA pramAkA zrAzraya ho vaha pramANa hai|' magara unakA yaha vyAkhyAna yuktisaGgata nahIM hai / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA prakAza 155 kyoMki pramAsAdhana aura pramAzrayameM se kisI ekako pramANa mAnanepara lakSaNakI parasparameM avyApti hotI hai| 'pramAsAghana' rUpa jaba pramANakA lakSaNa kiyA jAyagA taba 'pramAzraya' rUpa pramANalakSyameM lakSaNa nahIM rahegA aura jaba 'pramAzraya' rUpa pramANakA lakSaNa mAnA jAyagA taba 'pramAsAdhana' rUpa pramANalakSya meM lakSaNa ghaTita nahIM hogaa| 5 tathA pramAzraya aura pramAsAdhana donoMko sabhI lakSyoMkA lakSaNa mAnA jAya to kahIM bhI lakSaNa nahIM jaaygaa| sannikarSa zrAdi kevala pramAsAghana haiM, pramANake Azraya nahIM haiM aura Izvara kevala pramAkA Azraya hai pramAkA sAdhana nahIM hai kyoMki usakI pramA (jJAna) nitya hai| pramAkA sAdhana bhI ho aura pramAkA Azraya bhI ho aisA 10 koI pramANalakSya nahIM hai| ataH naiyAyikoMkA bhI ukta lakSaNa sulakSaNa nahIM hai| e aura bhI dUsaroMke dvArA mAne gaye pramANake sAmAnya lakSaNa haiN| jaise sAMkhya 'indriyavyApAra' ko pramANakA lakSaNa mAnate haiM / jarannaiyAyika kArakasAkalya' ko pramANa mAnate haiM, Adi / para ve saba vicAra 15 karanepara sulakSaNa siddha nahIM hote| ataH unakI yahA~ upekSA kara dI gaI hai / arthAt unakI parIkSA nahIM kI gii| kI ataH yahI niSkarSa nikalA ki apane tathA parakA prakAza karanevAlA savikalpaka aura apUrvArthagrAhI samyagjJAna hI padArthoMke ajJAnako dUra karanemeM samartha hai| isalie vahI pramANa hai| isa taraha jainamata 20 siddha hunaa| isa prakAra zrIjainAcArya dharnabhUSaNa yati viracita nyAyadIpikAmeM pramANakA sAmAnya lakSaNa prakAza karanevAlA pahalA prakAza pUrNa huaa| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakAza pramANavizeSakA svarUpa batalAneke liye yaha dUsarA prakAza prArambha kiyA jAtA hai| pramANake bheda aura pratyakSa kA lakSaNa __ pramANake do bheda haiM :-1 pratyakSa aura 2 parokSa / vizada pratibhAsa 5 ( spaSTa jJAna ) ko pratyakSa kahate haiN|' yahA~ 'pratyakSa' lakSya hai, 'vizadapratibhAsatva' lakSaNa hai| tAtparya yaha ki jisa pramANabhUta jJAnakA pratibhAsa (arthaprakAza) nirmala ho vaha jJAna pratyakSa hai / zaGkA-vizadapratibhAsatva' kise kahate haiM ? samAdhAna-jJAnAvaraNakarma ke sarvathA kSayase athavA vizeSa10 kSayopazamase utpanna honevAlI aura zabda tathA anumAnAdi pramANoM se nahIM ho sakanevAlI jo anubhavasiddha nirmalatA hai vahI nirmalatA 'vizadapratibhAsatva' hai| kisI prAmANika puruSake 'agni hai' isa prakArake vacanase aura 'yaha pradeza agnivAlA hai, kyoMki dhuA~ hai, isa prakArake dhUmAdi liGgase utpanna hue jJAnakI apekSA 'yaha agni hai| 15 isa prakArake utpanna indriyajJAnameM vizeSatA (adhikatA) dekhI jAtI hai| vahI vizeSatA nirmalatA, vizadatA aura spaSTatA ityAdi zabdoM dvArA kahI jAtI hai| arthAt ye usI vizeSatAke bodhaka paryAya nAma haiN| tAtparya yaha ki vizeSapratibhAsanakA nAma vizada pratibhAsatva hai| bhagavAn bhaTTAkalaGkadevane bhI 'nyAyavinizcaya' 20 meM kahA hai : spaSTa, yathArtha aura savikalpaka jJAnako pratyakSakA lakSaNa khaa| hai|' isakA vivaraNa (vyAkhyAna) syAdvAdavidyApati zrIvAdirAjane Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakAza 157 tyAyavinizcayavivaraNa' meM isa prakAra kiyA hai ki "nirmalapratibhAsatva hI spaSTatva hai aura vaha pratyeka vicArakake anubhavameM AtA hai| isaliye isakA vizeSa vyAkhyAna karanA Avazyaka nahIM haiN"| ataH vizadapratibhAsAtmaka jJAnako jo pratyakSa kahA hai vaha bilkula ThIka hai| bauddhoMke pratyakSa-lakSaNakA nirAkaraNa bauddha 'kalpanA-poDha-nirvikalpaka aura abhrAnta--bhrAntirahita jJAnako pratyakSa' mAnate haiN| unakA kahanA hai ki yahA~ pratyakSake lakSaNameM jo do pada diye gaye haiN| unameM 'kalpanApoDha' padase savikalpakakI aura 'abhrAnta' padase mithyAjJAnoMkI vyAvRtti kI 10 gaI hai| phalitArtha yaha huA ki jo samIcIna nirvikalpaka jJAna hai vaha pratyakSa hai| kintu unakA yaha kathana bAlaceSTAmAtra haisayuktika nahIM hai| kyoMki nirvikalpaka saMzayAdirUpa samAropakA virodhI ( nirAkaraNa karanevAlA ) na honese pramANa hI nahIM ho sakatA hai| kAraNa, nizcayasvarUpa jJAnameM hI pramANatA vyavasthita 15 (siddha ) hotI hai| taba vaha pratyakSa kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai| zaGkA-nirvikalpaka hI pratyakSa pramANa hai, kyoMki vaha arthase utpanna hotA hai| paramArthasat-vAstavika hai aura svalakSaNajanya hai| savikalpaka nahIM, kyoMki vaha aparamArthabhUta sAmAnyako viSaya karanese 20 arthajanya nahIM hai ? samAdhAna nahIM; kyoMki artha prakAzakI taraha jJAnameM kAraNa nahIM ho sakatA hai| isakA khulAsA isa prakAra hai : anvaya ( kAraNake honepara kAryakA honA ) aura vyatireka (kAraNake abhAvameM kAryakA na honA ) se kAryakAraNa bhAva jAnA 25 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA o RRE jAtA hai| isa vyavasthAke anusAra prakAza jJAnameM kAraNa nahIM hai| kyoMki usake prabhAvameM bhI rAtrimeM vicaranevAle billI, che| Adiko jJAna paidA hotA hai aura usake sadbhAvameM bhI ullU vagairahako jJAna utpanna nahIM hotA hai| ataH jisa prakAra prakAzakA jJAnake 5 sAtha anvaya aura vyatireka na honese vaha jJAnakA kAraNa nahIM ho sakatA hai usI prakAra artha ( padArtha ) bhA jJAnake prati kAraNa nahIM ho sakatA hai / kyoMki arthake abhAvameM bhI kezamazakAdijJAna utpanna hotA hai| (aura arthake rahanepara bhI upayoga na honepara anyamanaska yA suptAdikoM ko jJAna nahIM hotA ) aisI dazAmeM jJAna 10 arthajanya kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai| parIkSA mukhameM bhI kahA hai--'artha aura prakAza jJAnake kAraNa nahIM haiN| dUsarI bAta yaha hai ki pramANatAmeM kAraNa arthAvyabhicAra ( arthake zamA abhAvameM jJAnakA na honA) hai, arthajanyatA nhiiN| kAraNa, svasaMvedana pratyakSa viSayajanya na honepara bhI pramANa mAnA gayA hai| yahAM yaha , 15 nahIM kahA jA sakatA ki svasaMvedana pratyakSa cUMki apanese utpanna utpana hotA hai isalie vaha bhI viSayajanya hI hai, kyoMki koI bhI prakAra vastu apanese hI paidA nahIM hotii| kintu apanese bhinna kAraNoMse apane paidA hotI hai| zaGkA-yadi jJAna artha se utpanna nahIM hotA to vaha arthakA 20 prakAzaka kaise ho sakatA hai ? mAnyata samAdhAna-dIpaka ghaTAdi padArthoMse utpanna nahIM hotA phira maNi bhI vaha unakA prakAzaka hai, yaha dekhakara Apako santoSa kara lenA / huye dekha cAhiye / arthAt dIpaka jisa prakAra ghaTAdikoMse utpanna na hokara pramANa bhI unheM prakAzita karatA hai usI prakAra jJAna bhI arthase utpanna na pahale 25 hokara use prakAzita karatA hai| savikala zaGkA-jJAnakA viSayake sAtha yaha pratiniyama kaise banegA ki bhayo anAva Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakAza 156 ghaTajJAna kA ghaTa hI viSaya hai, paTa nahIM hai ? hama to jJAna ko arthajanya hone ke kAraNa zrarthajanyatA ko jJAnameM viSayakA pratiniyAmaka mAnate haiM aura jisase jJAna paidA hotA hai usIko viSaya karatA hai, anya ko nahIM, isa prakAra vyavasthA karate haiM / kintu use zrApa nahIM mAnate haiM ? pratiniyamaka mAnate haiM / samAdhAna hama yogyatA ko viSaya kA jisa jJAna meM jisa artha ke grahaNa karane kI yogyatA (eka prakAra kI zakti) hotI hai vaha jJAna usa hI artha ko viSaya karatA hai - zranya ko nahIM / 1 zaMkA- yogyatA kise kahate haiM ? samAdhAna - apane AvaraNa (jJAnako Dhakane vAle karma) ke kSayopazamako yogyatA kahate haiM / kahA bhI haiM :- apane prAvaraNa karma ke kSayopazamarUpa yogyatA ke dvArA jJAna pratyeka padArtha kI vyavasthA karatA hai| tAtparya yaha huA ki AtmA meM ghaTajJAnAvaraNa karma ke haTane se utpanna huA ghaTajJAna ghaTa ko hI viSaya karatA hai, paTa ko nhiiN| isI prakAra dUsare paTAdijJAna bhI apane apane kSayopazama ko lekara apane apane hI viSayoM ko viSaya karate haiM / ataH jJAna ko prarthajanya mAnanA anAvazyaka aura prayukta hai / 10 15 'jJAna artha ke AkAra hone se artha ko prakAzita karatA hai|' yaha mAnyatA bhI uparyukta vivecana se khaMDita ho jAtI hai / kyoMki dIpaka, 20 maNi Adi padArthoM ke AkAra na hokara bhI unheM prakAzita karate huye dekhe jAte haiM / ataH arthAkAratA aura arthajanyatA ye donoM hI pramANatA meM prayojaka nahIM haiM / kintu zrarthAvyabhicAra hI prayojaka hai / pahale jo savikalpaka ke viSayabhUta sAmAnya ko praparamArtha batA kara savikalpaka kA khaNDana kiyA hai vaha bhI ThIka nahIM hai; kyoMki kisI 25 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 160 nyAya - dIpikA pramANase bAdhita na hone ke kAraNa savikalpa kA viSaya paramArtha ( vAstavika ) hI hai / valki bauddhoM ke dvArA mAnA gayA svalakSaNa hI Apatti ke yogya hai / zrataH pratyakSa nirvikalpakarUpa nahIM hai - savi 20 kalpakarUpa hI hai / naiyAyika aura vaizeSika sannikarSa ( indriya aura padArtha kA sambandha ) ko pratyakSa mAnate haiN| para vaha ThIka nahIM hai; kyoMki sannikarSa cetana hai / vaha pramiti ke prati karaNa kaise ho sakatA hai ? pramiti ke prati jaba karaNa nahIM, taba pramANa kaise ? aura jaba pramANa 10 hI nahIM, to pratyakSa kaise ? yaugAbhimata sannikarSa kA nirAkaraNa dUsarI bAta yaha hai ki cakSu indriya rUpakA jJAna sannikarSa ke binA hI karAtI hai, kyoMki vaha zraprApya hai / isalie sannikarSa ke zrabhAva meM bhI pratyakSa jJAna hone se pratyakSa meM sannikarSarUpatA hI nahIM hai / cakSu indriya ko jo yahA~ aprApyakArI kahA gayA hai vaha prasiddha 15 nahIM hai| kAraNa, pratyakSa se cakSu indriya meM zraprApyakAritA hI pratIta hotI hai / 25 prApyakAritA ( padArtha ko prApta mAlUma nahIM hotI tathApi use jisa prakAra para kareMge / 'paramANu hai, zaMkA - yadyapi cakSu indriya kI karake prakAzita karanA ) pratyakSa se paramANu kI taraha anumAna se siddha mANu pratyakSa se siddha na hone para bhI kvoMki skandhAdi kArya anyathA nahIM ho sakate' isa anumAna se usakI siddhi hotI hai usI prakAra 'cakSu indriya padArtha ko prApta karake prakAza karane dAlI hai, kyoMki vaha bahirindriya hai ( bAhara se dekhI jAne vAlI indriya hai ) jo bahirindriya hai vaha padArtha ko prApta karake hI prakAza karatI hai, jaise sparzana indriya' isa anumAna se cakSu meM na vi ho Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakAza prApyakAritA kI siddhi hotI hai aura prApyakAritA hI sannikaSaM hai / ataH cakSu indriya meM sannikarSa kI avyApti nahIM hai| arthAt cakSu indriya bhI sannikarSa ke hone para hI rUpajJAna karAtI hai| isalie sannikarSa ko pratyakSa mAnane meM koI doSa nahIM hai ? samAdhAna - nahIM; yaha anumAna samyak anumAna nahIM hai-anu- 5 mAnAbhAsa hai / vaha isa prakAra hai : isa anumAna meM 'cakSu' padase kaunasI cakSu ko pakSa banAyA hai ? laukika (golakarUpa) cakSuko athavA alaukika (kiraNarUpa) cakSuko ? pahale vikalpa meM, hetu kAlAtyayApadiSTa (bAdhitaviSaya) nAmakA hetvAbhAsa) hai; kyoMki golakarUpa laukika cakSu viSaya ke pAsa jAtI huI 10 kisI ko bhI pratIta na hone se usakI viSaya-prApti pratyakSa se bAdhita hai| dUsare vikalpa meM, hetu aAzrayAsiddha hai; kyoMki kiraNarUpa alaukika cakSu abhI taka siddha nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai, ki vRkSa kI zAkhA aura candramA kA eka hI kAla meM grahaNa hone se cakSa aprApyakArI hI prasiddha hotI hai| ataH uparyukta anumAnagata hetu kAlAtyayApadiSTa 15 aura AzrayAsiddha hone ke sAtha hI prakaraNasama (satpratipakSa) bhI hai| isa prakAra sannikarSa ke binA bhI cakSu ke dvArA rUpajJAna hotA hai| isalie sannikarSa avyApta hone se pratyakSa kA svarUpa nahIM hai, yaha bAta siddha ho gii| - isa sannikarSa ke apramANya kA vistRta vicAra prameyakamalamArtaNDa 20 meM [ 1-1 tathA 2-4 ] acchI taraha kiyA gayA hai| saMgrahagrantha hone ke kAraNa isa laghu prakaraNa nyAya-dIpikA meM usakA vistAra nahIM kiyaa| isa prakAra na bauddhAbhimata nirvikalpaka pratyakSa hai aura na yaugoM kA indriyArthasannikarSa / to phira pratyakSa kA lakSaNa kyA hai ? vizadapratibhAsasvarUpa jJAna hI pratyakSa hai, yaha bhale prakAra siddha 25 ho gyaa| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nyAya-dIpikA pratyakSa ke do bheda karake sAMvyavahArika pratyakSa kA lakSaNa aura usake bhedoM kA nirUpaNa___ vaha pratyakSa do prakAra kA hai-1 sAMvyavahArika aura 2 pAra mAthika / ekadeza spaSTa jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiN| 5 tAtparya yaha ki jo jJAna kucha nirmala hai vaha sAMvyavahArika pratyakSa hai| usake cAra bheda haiM-1 avagraha, 2 IhA, 3 avAya aura 4 dhaarnnaa| indriya aura padArtha ke sambandha hone ke bAda utpanna hue sAmAnya avabhAsa (darzana) ke anantara hone vAle aura avAntarasattA jAti se yukta vastu ko grahaNa karane vAle jJAnavizeSa ko avagraha 10 kahate haiN| jaise 'yaha puruSa hai'| yaha jJAna saMzaya nahIM hai, kyoMki viSayAntara kA nirAkaraNa karake apane viSaya kA hI nizcaya karAtA hai| aura saMzaya usase viparIta lakSaNa vAlA hai| jaisA ki rAjavArtika meM kahA hai-"saMzaya nAnArthaviSayaka, anizcayAtmaka aura anya kA avyavacchedaka hotA hai / kintu avagraha ekArthaviSayaka, 15 nizcayAtmaka aura apane viSaya se bhinna viSaya kA vyavacchedaka hotA hai|" rAjavAttikabhASya meM bhI kahA hai-"saMzaya nirNaya kA virodhI hai, parantu avagraha nahIM hai|" phalitArtha yaha nikalA ki saMzayajJAnameM padArtha kA nizcaya nahIM hotA aura avagraha meM hotA hai| ata: avagraha saMzayajJAna se pRthak hai| avagraha se jAne huye artha meM utpanna saMzayako dUra karane ke liye jJAtAkA jo abhilASAtmaka prayatna hotA hai use IhA kahate haiN| jaise avagraha jJAnake dvArA yaha puruSa hai' isa prakAra kA nizcaya kiyA gayA thA, isase yaha 'dakSiNI' hai athavA 'uttarIya' isa prakAra ke sandeha hone para usako dUra karane ke liye yaha dakSiNI honA cAhiye' aisA IhA 25 nAma kA jJAna hotA hai| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakAza 163 bhASA, veSa aura bhUSA Adi ke vizeSa ko jAnakara yathArthatA kA nizcaya karanA avAya hai / jaise 'yaha dakSiNI hI hai| . avAya se nizcita kiye gaye padArtha ko kAlAntara meM na bhUlane kI zakti se usI kA jJAna honA dhAraNA hai| jisase bhaviSya meM bhI 'vaha' isa prakAra kA smaraNa hotA hai / tAtparya yaha ki 5 padArthakA nizcaya hone ke bAda jo usako na bhUlane rUpa se saMskAra ( vAsanA ) sthira ho jAtA hai aura jo smaraNa kA janaka hotA hai vahI dhAraNAjJAna hai| ataeva dhAraNA kA dUsarA nAma saMskAra zaGkA-ye IhAdika jJAna pahale pahale jJAna se grahaNa kiye 10 huye padArtha ko hI grahaNa karate haiM, ataH dhArAvAhika jJAna kI taraha apramANa haiM ? samAdhAna-nahIM; bhinna viSaya hone se agRhItArthagrAhI haiM / arthAt -pUrva meM grahaNa nahIM kiye huye viSaya ko hI grahaNa karate haiM / yathAjo padArtha avagraha jJAna kA viSaya hai vaha IhA kA nahIM hai| aura jo 15 IhA kA hai vaha avAya kA nahIM hai / tathA jo avAya kA hai vaha dhAraNA kA nahIM hai| isa taraha inakA viSayabheda bilkula spaSTa hai aura use buddhimAna acchI taraha jAna sakate haiN| ye avagrahAdi cAroM jJAna jaba indriyoM ke dvArA utpanna hote haiM taba indriyapratyakSa kahe jAte haiN| aura jaba anindriya-mana ke dvArA 20 paidA hote haiM taba anindriyapratyakSa kahe jAte haiM / indriyA~ pA~ca hai-1 sparzana, 2 rasanA, 3 ghrANa, 4 cakSu, aura 5 zrotra / anindriya 1 smRtihetudhAraNA, saMskAra iti yaavt-lghii0svopjnyvivR0kaa06| vaizeSikadarzana meM ise (dhAraNAko) bhAvanA nAmakA saMskAra kahA hai aura use smRtijanaka mAnA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA kevala eka mana hai| ina donoM ke nimitta se honevAlA yaha avagrahAdirUpa jJAna lokavyavahAra meM 'pratyakSa' prasiddha hai| isaliye yaha sAMvyavahArikapratyakSa kahA jAtA hai| parIkSAmukha meM bhI kahA hai-'indriya aura mana ke nimitta se hone vAle eka deza spaSTa jJAna 5 ko sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiN|" aura yaha sAMvyavahArika pratyakSa amukhya pratyakSa hai--gauNa rUpase pratyakSa hai, kyoMki upacAra se siddha hotA hai| vAstava meM to parokSa hI hai| kAraNa vaha matijJAna hai aura matijJAna parokSa hai| zaGkA-matijJAna parokSa kaise hai ? 10 samAdhAna--"pAdye parokSam" [ ta0 sU0 1-11 ] aisA sUtra hai--Agama kA vacana hai| sUtra kA artha yaha hai ki prathama ke do jJAna -matijJAna aura zrutajJAna parokSa pramANa haiN| yahA~ sAMvyavahArika pratyakSa ko jo upacAra se pratyakSa kahA gayA hai usa upacAra meM nimitta 'ekadeza spaSTatA' hai| arthAt-indriya aura anindriya janya jJAna 1 15 kucha spaSTa hotA hai, isaliye use pratyakSa kahA gayA hai| isa sambandha meM aura adhika vistAra kI AvazyakatA nahIM hai| itanA vivecana paryApta hai| pAramArthika pratyakSa kA lakSaNa aura usake bhedoM kA kathana-au sampUrNarUpa se spaSTa jJAna ko pAramArthika pratyakSa kahate haiN| jo viva 20 jJAna samasta prakAra se nirmala hai vaha pAramArthika pratyakSA hai| usI ko mukhya pratyakSa kahate haiN| usake do bheda haiM-eka sakala pratyakSa aura dUsarA vikala(cUMki prtykss| unameM se kucha padArthoM ko viSaya karane vAlA jJAna vikala , ira pAramArthika hai| usake bhI do bheda haiM-1 avadhijJAna aura 2 manaHpa 25 manaHparyayajJAna / avadhijJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarma ke kSayopa- jaate| IFE TO Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gusarA prakAza 165 zamase utpanna hone vAle tathA mUrttika dravya mAtrako viSaya karane vAle jJAna ko avadhi jJAna kahate haiM / mana:paryayajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se utpanna huye aura dUsare ke mana meM sthita padArtha ko jAnanevAle jJAna ko mana:paryayajJAna kahate haiM / matijJAna kI taraha avadhi aura mana:paryayajJAna ke bhI bheda aura prabheda hai, unheM tattvArtha- 5 rAjavAttika aura zlokavAttikabhASya se jAnanA cAhiye / samasta dravyoM aura unakI samasta paryAyoM ko jAnane vAle jJAna ko sakala pratyakSa kahate haiM / vaha sakala pratyakSa jJAnAvaraNa Adi ghAtiyAkarmoM ke sampUrNa nAza se utpanna kevalajJAna hI hai / kyoMki " samasta dravyoM aura samasta paryAyoM meM kevala jJAna kI pravRtti hai" aisA tattvArtha- 10 sUtra kA upadeza hai / isa prakAra avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ye tInoM jJAna saba taraha se spaSTa hone ke kAraNa pAramArthika pratyakSa haiM / saba taraha se spaSTa isaliye haiM ki ye mAtra zrAtmA kI apekSA lekara utpanna hote haiM - indriyAdika para padArtha kI apekSA nahIM lete / zaGkA -- kevalajJAna ko pAramArthika kahanA ThIka hai, parantu avadhi aura mana:paryaya ko pAramArthika kahanA ThIka nahIM hai / kAraNa, ve donoM vikala ( ekadeza) pratyakSa haiM ? 15 samAdhAna- nahIM; sakalapanA aura vikalapanA yahA~ viSaya kI prapekSA se hai, svarUpataH nahIM / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- 20 cUMki kevalajJAna samasta dravyoM aura paryAryo ko viSaya karane vAlA hai, isaliye vaha sakala pratyakSa kahA jAtA hai / parantu avadhi aura mana:paryaya kucha padArthoM ko viSaya karate haiM, isaliye ve bikala kahe jAte haiN| lekina itane se unameM pAramArthikatA kI hAni nahIM hotI / kyoMki pAramArthikatA kA kAraNa sakalArthaviSayatA nahIM hai- pUrNa 25 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA nirmalatA hai aura vaha pUrNa nirmalatA kevalajJAna kI taraha avadhi aura manaHparyaya meM bhI apane viSaya meM vidyamAna hai| isaliye ve donoM bhI pAramArthika hI haiN| avadhi Adi tInoM jJAnoM ko atIndriya pratyakSa na ho sakane kI 5 zaGkA aura usakA samAdhAna zaGkA-akSa nAma cakSu Adi indriyoM kA hai, unakI sahAyatA lekara jo jJAna utpanna hotA hai use hI pratyakSa kahanA ThIka hai, anya (indriyanirapekSa avadhijJAnAdika) ko nahIM ? ___samAdhAna--yaha zaGkA ThIka nahIM hai ; kyoMki AtmA mAtra ko 10 apekSA rakhane vAle aura indriyoM kI apekSA na rakhane vAle bhI avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna ko pratyakSa kahane meM koI virodha nahIM hai| kAraNa, pratyakSatA kA prayojaka spaSTatA hI hai, indriya janyatA nhiiN| aura vaha spaSTatA ina tInoM jJAnoMmeM pUrNarUpa se hai| 15 isIliye mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ina pA~ca jJAnoM meM 'Adye parokSam' [ ta0 sU0 1-11 ] aura 'pratyakSamanyat' [ ta0 sU0 1-12 ] ina do sUtroM dvArA prathama ke mati aura zruta ina do jJAnoM ko parokSa tathA avadhi, manaHparyaya aura kevala ina tInoM jJAnoM ko pratyakSa kahA hai| zaGkA-phira ye pratyakSa zabda ke vAcya kaise haiM ? arthAt inako 20 pratyakSa zabda se kyoM kahA jAtA hai ? kyoMki akSa nAma to indriyoM kA hai aura indriyoM kI sahAyatA se hone vAlA indriyajanya jJAna hI pratyakSa zabda se kahane yogya hai ? __ samAdhAna hama inheM rUDhi se pratyakSa kahate haiN| tAtparya yaha ki pratyakSa zabda ke vyutpatti (yaugika) artha kI apekSA na karake avadhi 25 Adi jJAnoM meM pratyakSa zabda kI pravRtti hotI hai aura pravRtti meM Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 dUsarA prakAza 167 nimitta' spaSTatA hai / aura vaha ukta tInoM jJAnoM meM maujUda hai / zrataH jo jJAna spaSTa hai vaha pratyakSa kahA jAtA hai / athavA, vyutpatti artha bhI inameM maujUda hai / ' akSNoti vyApnoti jAnAtIti akSa AtmA' arthAt - jo vyApta kare-jAne use akSa kahate haiM aura vaha AtmA hai / isa vyutpatti ko lekara akSa zabda kA artha 5 AtmA bhI hotA hai / isaliye usa akSa- - zrAtmA mAtrako apekSA lekara utpanna hone vAle jJAna ko pratyakSa kahane meM kyA bAdhA hai ? arthAt koI bAdhA nahIM hai / - zaGkA - yadi aisA mAnA jAya to indriyajanya jJAna zrapratyakSa kahalAyegA ? samAdhAna - hameM kheda hai ki Apa bhUla ki indriyajanya jJAna upacAra se pratyakSa hai / ho, isameM hamArI koI hAni nahIM hai / hama kaha Aye haiM jAte haiM / ataH vaha vastutaH apratyakSa 10 isa uparyukta vivecana se 'indriyanirapekSa jJAnako parokSa' kahanekI mAnyatA kA bhI khaNDana ho jAtA hai / kyoMki zravizadatA 15 ( aspaSTatA) ko hI parokSa kA lakSaNa mAnA gayA hai| tAtparya yaha 1 vyutpattinimitta se pravRttinimitta bhinna huA karatA hai / jaise gozabdakA vyutpattinimitta 'gacchatIti gauH' jo gamana kare vaha gau hai, isa prakAra 'gamanakriyA' hai aura pravRttinimitta 'gotva' hai| yadi vyutpattinimitta ( gamana kriyA) ko hI pravRtti meM nimitta mAnA jAya to baiThI yA khar3I gAya meM gozabdakI pravRtti nahIM ho sakatI aura gamana kara rahe manuSyAdimeM bhI gozabdakI pravRtti kA prasaGga AyegA / ataH gozabdakI pravRtti meM nimitta vyutpattinimittase bhinna 'gotva' hai / usI prakAra prakRta meM pratyakSa zabdakI pravRtti meM vyutpattinimitta 'prakSAzritatva' se bhinna ' spaTatva' hai / ataH avadhi Adi tInoM jJAnoM ko pratyakSa kahane meM koI bAdhA nahIM hai / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA / jisa prakAra indriyasApekSatA pratyakSatA meM prayojaka nahIM hai| usI kAra indriyanirapekSatA parokSatA meM bhI prayojaka nahIM hai| kintu tyakSatA meM spaSTatAkI taraha parokSatA meM aspaSTatA kAraNa hai| zaGkA-'atIndriya pratyakSa hai' yaha kahanA bar3e sAhasa kI bAta hai; kyoMki vaha asambhava hai| yadi asambhava kI bhI kalpanA kareM to AkAza ke phUla Adi kI bhI kalpanA honI cAhie ? / samAdhAna-nahIM; AkAza ke phUla Adi aprasiddha haiN| parantu atIndriya pratyakSa pramANa se siddha hai| vaha isa prakAra se hai'kevalajJAna' jo ki atIndriya hai, alpajJAnI kapila Adi ke asambhava hone para bhI arahantake avazya sambhava hai ; kyoMki arahanta bhagavAn sarvajJa haiN| prasaGgavaza zaGkA-samAdhAna pUrvaka sarvajJa kI siddhi| zaGkA-sarvajJatA hI jaba aprasiddha hai taba Apa yaha kaise kahate haiM ki 'arhanta bhagavAn sarvajJa haiM ? kyoMki jo sAmAnyatayA kahIM bhI prasiddha nahIM hai usakA kisI khAsa jagaha meM vyavasthApana nahIM ho sakatA hai ? samAdhAna-nahIM; sarvajJatA anumAna se siddha hai| vaha anumAna isa prakAra hai-sUkSma, antarita aura dUravartI padArtha kisI ke pratyakSa haiM, kyoMki anumAna se jAne jAte haiN| jaise agni Adi * padArtha / svAmI samantabhadra ne bhI mahAbhASya ke prArambha meM AptamI 1 mahAbhASyase sambhavataH granthakAra kA prAzaya gandhahastimahAbhASya se jAna par3atA haiM kyoMki anuzruti aisI hai ki svAmI samantabhadrane 'tattvArthasUtra' para 'gandhahastimahAbhASya' nAmakI koI bRhad TIkA likhI hai aura AptamImAMsA jisakA Adima prakaraNa hai / para usake astitvameM vidvAnoMkA matabheda hai / isakA kucha vicAra prastAvanAmeM kiyA hai| pAThaka vahA~ dekheM / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakAza mAMsA prakaraNa meM kahA hai- "sUkSma, antarita aura dUravartI padArtha kisIke pratyakSa haiM, kyoki ve anumAnase jAne jAte haiN| jaise agni aadi| isa anumAna se sarvajJa bhale prakAra siddha hotA hai|" sUkSma padArtha ve haiM jo svabhAva se viprakRSTa haiM-dUra haiM, jaise paramANu Adi / antarita ve haiM jo kAla se vikRSTa haiM, jaise rAma 5 Adi / dUra ve haiM jo deza se viprakRSTa haiM, jaise meru Adi / ye 'svabhAva, kAla aura deza se viprakRSTa padArtha' yahA~ dharmI (pakSa) haiN| 'kisI ke pratyakSa haiM' yaha sAdhya hai| yahA~ 'pratyakSa' zabda kA artha 'pratyakSajJAna ke viSaya' yaha vivakSita hai, kyoMki viSayI ( jJAna ) ke dharma (jAnanA) kA viSaya meM bhI upacAra hotA hai| 'anumAna se jAne jAte haiM' yaha 10 hetu hai / 'agni Adi' dRSTAnta hai / 'agni prAdi' dRSTAnta meM 'anumAna se jAne jAte haiM' yaha hetu kisI ke pratyakSa' haiM' isa sAdhya ke sAtha pAyA jAtA hai| ataH vaha paramANu , vagairaha sUkSmAdi padArthoM meM bhI kisI ko pratyakSatA ko avazya siddha karatA hai| tAtparya yaha ki jisa prakAra agni Adi anumAna se jAne jAte haiN| ataeva ve kisI ke 15 pratyakSa bhI hote haiN| usI prakAra sukSmAdi atIndriya padArtha cU~ki hama logoM ke dvArA anumAna se jAne jAte haiM ataeva ve kisI ke pratyakSa bhI haiM aura jisake pratyakSa haiM vahI sarvajJa hai / paramANu Adi meM 'anumAna se jAne jAte haiN| yaha hetu prasiddha bhI nahIM hai, kyoMki unako anumAna se jAnane meM kisI ko vivAda nahIM hai| arthAt-sabhI matavAle ina padArthoM 20 ko anumeya mAnate haiN| ____ zaGkA-sUkSmAdi padArthoM ko pratyakSa siddha karane ke dvArA kisI ke sampUrNa padArthoM kA pratyakSajJAna ho, yaha hama mAna sakate haiN| parantu vaha atIndriya hai-indriyoM kI apekSA nahIM rakhatA hai, yaha kaise ? samAdhAna-isa prakAra se--yadi vaha jJAna indriyajanya ho to 25 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 nyAya-dIpikA sampUrNa padArthoM ko jAnane vAlA nahIM ho sakatA hai| kyoMki indriyA~ apane yogya viSaya' (sannihita aura vartamAna artha) meM hI jJAna ko utpanna kara sakatI haiN| aura sUkSmAdi padArtha indriyoM ke yogya viSaya nahIM haiN| ataH vaha sampUrNa padArtha viSayaka jJAna anandriyika hI hai5 indriyoM kI apekSA se rahita atIndriya hai, yaha bAta siddha ho jAtI hai| isa prakAra se sarvajJa ke mAnane meM kisI bhI sarvajJavAdI ko vivAda nahIM hai| jaisA ki dUsare bhI kahate haiM--'puNya-pApAdika kisI ke pratyakSa haiM; kyoMki ve prameya haiN|" sAmAnya se sarvajJa ko siddha karake arhanta ke sarvajJatA kI siddhi10 zaGkA sampUrNa padArthoM ko sAkSAt karane vAlA atIndriya pratyakSajJAna sAmAnyatayA siddha ho; parantu vaha arahanta ke haiM yaha kaise ? kyoMki kisI ke' yaha sarvanAma zabda hai aura sarvanAma zabda sAmAnya kA jJApaka hotA hai ? samAdhAna-satya hai / isa anumAna se sAmAnya sarvajJa kI ___15 siddhi kI hai| 'parahanta sarvajJa haiM' yaha hama anya anumAna se siddha karate haiN| vaha anumAna isa prakAra hai- 'arahanta sarvajJa hone ke yogya haiM, kyoMki ve nirdoSa haiM, jo sarvajJa nahIM hai vaha nirdoSa nahIM hai, jaise rathyApuruSa ( pAgala ) / ' yaha kevalavyatirekI hetu janya anumAna hai| AvaraNa aura rAgAdi ye doSa haiM aura inase rahita kA nAma nirdoSatA hai| vaha nirdoSatA sarvajJatA ke binA nahIM ho sakatI hai| kyoMki jo kiJcijjJa hai- alpajJAnI hai usake prAvaraNAdi doSoM kA prabhAva nahIM hai| ataH arahanta meM rahane vAlI yaha nirdoSatA unameM 1 'samvaddhaM varttamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA'-mI0zlo.sUtra 4 zloka 84 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prakAza 171 sarvajJatA ko avazya siddha karatI hai| aura yaha nirdoSatA arahanta parameSThI meM unake yukti aura zAstra se avirodhI vacana hone se siddha hotI hai| yukti aura zAstra se avirodhI vacana bhI unake dvArA mAne gaye mukti, saMsAra aura mukti tathA saMsAra ke kAraNa tattva aura anekadharmayukta cetana tathA acetana tattva ke pratyakSAdi pramANa se : bAdhita na hone se acchI taraha siddha hote haiN| tAtparya yaha ki arahanta ke dvArA upadezita tattvoM meM pratyakSAdi pramANoM se koI bAdhA nahIM AtI hai| ataH ve yathArthavaktA haiN| aura yathArthavaktA hone se nirdoSa haiN| tathA nirdoSa hone se sarvajJa haiN| zaGkA-isa prakAra arahanta ke sarvajJatA siddha ho jAne para bhI 10 vaha arahanta ke hI haiM, yaha kaise ? kyoMki kapila zrAdi ke bhI vaha sambhava hai ? samAdhAna-kapila Adi sarvajJa nahIM haiM; kyoMki ve sadoSa haiN| aura sadoSa isalie haiM ki ve yukti aura zAstra se virodhI kathana karane vAle haiN| yukti aura zAstra se virodhI kathana karane vAle bhI 15 isa kAraNa hai ki unake dvArA mAne gaye mukti Adika tattva aura sarvathA ekAnta tattva pramANa se bAdhita haiN| ataH ve sarvajJa nahIM haiN| arahanta hI sarvajJa haiN| svAmI samantabhadra ne hI kahA hai- "he arhan ! vaha sarvajJa Apa hI haiM, kyoMki Apa nirdoSa haiN| nirdoSa isaliye haiM ki yukti aura Agama se Apake vacana aviruddha haiM-yukti tathA Agama se 20 unameM koI virodha nahIM aataa| aura vacanoM meM virodha isa kAraNa nahIM hai ki ApakA iSTa ( mukti Adi tattva ) pramANa se bAdhita nahIM hai| kintu tumhAre anekAnta matarUpa amRta kA pAna nahIM karane vAle tathA sarvathA ekAnta tattva kA kathana karane vAle aura apane ko prApta samajhane ke abhimAna se dagdha hue ekAntavAdiyoM kA iSTa (abhi- 25 mata tattva) pratyakSa se bAdhita hai|" Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nyAya-dIpikA isa taraha ina do kArikAroM ke dvArA parAbhimata tattva meM bAdhA aura svAbhimata tattva meM abAdhA inhIM do ke samarthana ko lekara 'bhAvaikAnte' isa kArikA ke dvArA prArambha karake 'syAtkAraH satyalAJchanaH' isa kArikA taka prAptamImAMsA kI racanA kI gaI hai| arthAt - 5 apane dvArA mAne gaye tattva meM kaise bAghA nahIM hai ? aura ekAntavAdiyoM ke dvArA mAne tatva meM kisa prakAra bAdhA hai ? ina donoM kA vistRta vivecana svAmI samantabhadra ne 'prAptamImAMsA' meM 'bhAvaikAnte' isa kArikA ha se lekara 'syAtkAraH satyalAJchanaH' isa kArikA 112 taka kiyA hai| ataH yahA~ aura adhika vistAra nahIM kiyA jaataa| ___10 isa prakAra atIndriya kevalajJAna arahanta ke hI hai, yaha siddha ho gyaa| aura unake vacanoM ke pramANa hone se unake dvArA pratipAdita atIndriya avadhi aura manaHparyayajJAna bhI siddha ho gye| isa taraha atIndriya pratyakSa nirdoSa (nidhi) hai--usake mAnane meM koI doSa yA bAdhA nahIM hai| ataH pratyakSa ke sAMvyavahArika aura pAramArthika ye do ___15 bheda siddha huye| isa prakAra zrIjainAcArya dharmabhUSaNa yati viracita nyAyadIpikAmeM pratyakSa pramANakA prakAza karanevAlA pahalA prakAza pUrNa huaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza dUsare prakAza meM pratyakSa pramANa kA nirUpaNa karake isa prakAza meM parokSa pramANa kA nirUpaNa prArambha kiyA jAtA hai| parokSa pramANa kA lakSaNa avizada pratibhAsa ko parokSa kahate haiN| yahA~ 'parokSa' lakSya hai, 'avizadapratibhAsatva' lakSaNa hai| tAtparya yaha ki jisa jJAna kA 5 pratibhAsa vizada-spaSTa nahIM hai vaha parokSa pramANa hai| vizadatA kA lakSaNa pahale batalA pAye haiM, usase bhinna avizadatA hai| usI ko aspaSTatA kahate haiN| yaha avizadatA bhI vizadatA kI taraha anubhava se jAnI jAtI hai| ___ 'jo jJAna kevala sAmAnya ko viSaya kare vaha parokSa hai' aisA 10 koI (bauddha) parokSa kA lakSaNa karate haiN| parantu vaha ThIka nahIM hai| kyoMki pratyakSa kI taraha parokSa bhI sAmAnya aura vizeSarUpa vastu ko viSaya karatA hai| aura isaliye vaha lakSaNa asambhava doSa yukta hai| jisa prakAra pratyakSa ghaTAdi padArthoM meM pravRtta hokara unake ghaTatvAdika sAmAnyAkAra ko aura ghaTa vyaktirUpa vyavacchedAtmaka vizeSA- 15 kArako eka sAtha hI viSaya karatA huA upalabdha hotA hai usI prakAra parokSa bhI sAmAnya aura vizeSa donoM AkAroM ko viSaya karatA huA upalabdha hotA hai| isa kAraNa 'kevala sAmAnya ko viSaya karanA' parokSa kA lakSaNa nahIM hai, api tu avizadatA hI parokSa kA lakSaNa hai| sAmAnya aura vizeSa meM se kisI eka ko 20 viSaya karane vAlA mAnane para to pramANatA hI nahIM bana sakatI hai| kyoMki sabhI pramANa sAmAnya aura vizeSa donoM svarUpa vastu ko viSaya karane vAle mAne gaye haiN| kahA bhI hai-"sAmAnya aura vizeSa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nyAya-dIpikA rUpa vastu pramANakA viSaya hai|" ataH avizada (aspaSTa) pratibhAsa ko jo parokSa kA lakSaNa kahA hai vaha bilkula ThIka hai| parokSa pramANa ke bheda aura unameM jJAnAntara kI sApekSatA kA kathana . n usa parokSa pramANa ke pA~ca bheda haiM-1 smRti, 2 pratyabhijJAna, 3 tarka, 4 anumAna aura 5 praagm| ye pA~coM hI parokSa pramANa jJAnAntara kI apekSA se utpanna hote haiN| smaraNa meM pUrva anubhava kI apekSA hotI hai, pratyabhijJAna meM smaraNa aura anubhava kI, tarka meM anubhava, smaraNa aura pratyabhijJAna kI, anumAna meM liGgadarzana, vyApti smaraNa Adi kI aura pAgama meM zabdazravaNa, saGketagrahaNa (isa zabda kA yaha artha hai, isa prakAra ke saMketa ke grahaNa ) Adi kI apekSA hotI hai| kintu pratyakSa pramANa meM jJAnAntara kI apekSA nahIM hotI, vaha svatantra rUpa se--jJAnAntara nirapekSa hI utpanna hotA hai / smaraNa Adi ko yaha jJAnAntarApekSA unake apane apane nirUpaNa ke samaya batalAyI jaaygii| prathamataH uddiSTa smRti kA nirUpaNasmRti kise kahate haiM ? 'vaha' isa prakAra se ullikhita hone vAle aura pahale anubhava kiye huye padArtha ko viSaya karane vAle jJAna ko smRti kahate haiN| jaise 'vaha devadatta' / yahA~ pahale anubhava kiyA hunA hI devadatta 'vaha' zabda ke dvArA jAnA jAtA hai| isaliye yaha jJAna 'vaha' zabda se ullikhita hone vAlA aura anubhUta padArtha ko viSaya karane vAlA hai / jisakA anubhava nahIM kiyA usameM yaha jJAna nahIM hotaa| isa jJAna kA janaka anubhava hai aura vaha anubhava dhAraNArUpa hI kAraNa hotA hai| kyoMki padArtha meM avagrahAdika jJAna ho jAne para bhI : dhAraNA ke abhAva meM smRti utpanna nahIM hotii| kAraNa, dhAraNA A.A4.0, A Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 175 AtmA meM usa prakAra kA saMskAra paidA karatI hai, jisase vaha kAlAntara meM bhI usa anubhUta viSaya kA smaraNa karA detI hai| isaliye dhAraNAke viSaya meM utpanna huA 'vaha' zabda se ullikhita hone vAlA yaha jJAna smRti hai, yaha siddha hotA hai| zaGkA-yadi dhAraNA ke dvArA grahaNa kiye viSaya meM hI smaraNa 5 utpanna hotA hai to gRhItagrAhI hone se usake apramANatA kA prasaGga AtA hai ? samAdhAna-nahIM; IhA prAdika kI taraha smaraNameM bhI viSayabheda maujUda hai| jisa prakAra avagrahAdika ke dvArA grahaNa kiye hue artha ko viSaya karane vAle IhAdika jJAnoM meM viSayabheda hone se apane viSaya-sambandhI 10 saMzayAdirUpa samAropa ko dUra karane ke kAraNa pramANatA hai usI prakAra smaraNa meM bhI dhAraNA ke dvArA grahaNa kiye gaye viSaya meM pravRtta hone para bhI pramANatA hI hai| kAraNa, dhAraNA kA viSaya idantA se yukta arthAt yaha hai-'yaha' zabda ke prayoga pUrvaka ullikhita hotA hai aura smaraNa kA tattA se yukta arthAt 'vaha' hai-'vaha' zabda ke dvArA nirdiSTa 15 hotA hai / tAtparya yaha hai ki dhAraNA kA viSaya to vartamAna kAlIna hai aura smaraNa kA viSaya bhUtakAlIna hai| ataH smaraNa apane viSaya meM utpanna huye asmaraNa Adi samAropako dUra karane ke kAraNa pramANa hI hai--apramANa nhiiN| prameyakamalamArtaNDa meM bhI kahA hai-"vismaraNa, saMzaya aura viparyayarUpa samAropa hai aura usa samAropa ko dUra karane 20 se yaha smRti pramANa hai|" * smaraNa anubhUta viSaya meM pravRtta hotA hai' itane se yadi vaha apramANa ho to anumAna se jAnI huI agni ko jAnane ke liye pIche pravRtta huA pratyakSa bhI apramANa tthhregaa| ataH smaraNa kisI bhI prakAra apramANa siddha nahIM hotaa| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA pratyakSAdikakI taraha smRti avisaMvAdI hai-visaMvAda rahita hai, isalie bhI vaha pramANa hai| kyoMki smaraNa karake yathAsthAna rakkhI huI vastuoM ko grahaNa karane ke lie pravRtta hone vAle vyakti ko smaraNa ke viSaya (padArtha) meM visaMvAda-bhUla jAnA yA anyatra pravRtti karanA 5 nahIM hotaa| jahA~ visaMvAda hotA hai vaha pratyakSAbhAsa kI taraha smaraNAbhAsa hai| use hama pramANa nahIM maante| isa taraha smaraNa nAmakA pRthak pramANa hai, yaha siddha huaa| pratyabhijJAna kA lakSaNa aura usake bhedoM kA nirUpaNa anubhava aura smaraNapUrvaka hone vAle jor3a rUpa jJAnako pratyabhijJAna 10 kahate haiN| 'yaha' kA ullekha karane vAlA jJAna anubhava hai aura 'vaha' kA ullekhI jJAna smaraNa hai| ina donoM se paidA hone vAlA tathA pUrva aura uttara avasthAnoM meM vartamAna ekatva, sAdRzya aura vailakSaNya Adi ko viSaya karane vAlA jo jor3arUpa jJAna hotA hai vaha pratyabhijJAna hai, aisA samajhanA caahie| jaise vahI yaha jinadatta hai, gau ke samAna 15 gavaya ( jaGgalI pazuvizeSa) hotA hai, gAya se bhinna bhaiMsA hotA hai, ityAdika pratyabhijJAna ke udAharaNa haiN| yahA~ pahale udAharaNa meM, jinadatta kI pUrva aura uttara avasthAproMmeM rahane vAlI ekatA pratyabhijJAna kA viSaya hai| isIko ekatva pratyabhijJAna kahate haiN| dUsare udAharaNa meM, pahale anubhava kI huI 20 gAya ko lekara gavaya meM rahane vAlI sadRzatA pratyabhijJAna kA viSaya hai| isa prakAra ke jJAna ko sAdRzyapratyabhijJAna kahate hai| tIsare udAharaNa meM, pahale anubhava kI huI gAya ko lekara bhaiMsA meM rahane vAlI visadRzatA pratyabhijJAna kA viSaya hai| isa taraha kA jJAna vaisAdRzya pratyabhijJAna kahalAtA hai / isI prakAra aura bhI pratyabhijJAna ke 25 bheda apane anubhava se svayaM bicAra lenA caahiye| ina sabhI pratya Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 177 bhijJAnoM meM anubhava aura smaraNa kI apekSA hone se unheM anubhava aura smaraNahetuka mAnA jAtA hai| kinhIM kA kahanA hai ki anubhava aura smaraNa se bhinna pratyabhijJAna nahIM hai| ( kyoMki pUrva aura uttara avasthAoM ko viSaya karane vAlA eka jJAna nahIM ho sakatA hai| kAraNa, viSaya bhinna hai| dUsarI 5 bAta yaha hai ki 'vaha' isa prakAra se jo jJAna hotA hai vaha to parokSa hai aura 'yaha' isa prakAra se jo jJAna hotA hai vaha pratyakSa haiisaliye bhI pratyakSa aura parokSarUpa eka jJAna nahIM ho sakatA hai, kintu ve anubhava aura smaraNarUpa do jJAna haiN|) yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki anubhava to vartamAnakAlIna paryAya ko hI viSaya karatA 10 hai aura smaraNa bhUtakAlIna paryAya kA dyotana karatA hai| isaliye ye donoM atIta aura vartamAna paryAyoM meM rahane vAlI ekatA, sadRzatA Adi ko kaise viSaya kara sakate haiM ? arthAt-nahIM kara sakate hai| prataH smaraNa aura anubhava se bhinna unake bAda meM hone vAlA tathA una ekatA, sadRzatA Adi ko viSaya karane vAlA jo jor3arUpa jJAna 15 hotA hai vahI pratyabhijJAna hai| anya ( dUsare vaizeSikAdi ) ekatvapratyabhijJAna ko svIkAra karake bhI usakA pratyakSa meM antarbhAva kalpita karate haiN| vaha isa prakAra se hai-jo indriyoM ke sAtha anvaya aura vyatireka rakhatA hai vaha pratyakSa hai| arthAt-jo indriyoM ke hone para hotA hai aura unake 20 abhAva meM nahIM hotA baha pratyakSa hai, yaha prasiddha hai| aura indriyoM kA anvaya tathA vyatireka rakhane vAlA yaha pratyabhijJAna hai, isa kAraNa vaha pratyakSa hai| unakA bhI yaha kathana ThIka nahIM hai| kyoMki indriyA~ vartamAna paryAya mAtra ke viSaya karane meM hI upakSINa ( caritArtha ) ho jAne se vartamAna aura atIta avasthAoM meM rahane vAle 25 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAya-dIpikA ekatvako viSaya nahIM kara sakatI haiN| indriyoM kI aviSaya meM pravRtti mAnanA yogya nahIM hai| anyathA cakSu ke dvArA rasAdi kA bhI jJAna hone kA prasaGga paavegaa| zaGkA--yaha ThIka hai ki indriyA~ vartamAna paryAya mAtra ko hI 5 viSaya karatI haiM tathApi ve sahakAriyoM kI sahAyatA se vartamAna aura atIta avasthAoM meM rahane vAle ekatva meM bhI jJAna karA sakatI haiN| jisa prakAra aJjana ke saMskAra se cakSu vyavadhAna prApta (Dhake huye) padArtha ko bhI jAna letI hai| yadyapi cakSu ke vyavahita padArtha ko jAnane kI sAmarthya (zakti) nahIM hai| parantu aJjana saMskAra kI sahAyatA 10 se vaha usameM dekhI jAtI hai / usI prakAra smaraNa Adi kI sahAyatA le indriyA~ hI donoM avasthAoM meM rahane vAle ekatva ko jAna leNgii| ataH usako jAnane ke lie ekatvapratyabhijJAna nAma ke pramANAntara kI kalpanA karanA anAvazyaka hai ? rava-na samAdhAna - yaha kahanA bhI samyaka nahIM hai| kyoMki hajAra saha'15 kAriyoM ke mila jAne para bhI aviSaya meM--jisakA jo viSaya nahIM hai, usakI usameM--pravRtti nahIM ho sakatI hai| cakSu ke aJjana saMskAra Adi sahAyaka usake apane viSaya rUpAdi meM hI usako pravRtta karA sakate haiM, rasAdika viSaya meM nhiiN| aura indriyoM kA aviSaya hai pUrva tathA uttara avasthAoM meM rahane vAlA ekatva / ataH use jAnane ke liye 20 pRthak pramANa mAnanA hI hogaa| sabhI jagaha viSaya-bheda ke dvArA hI pramANa ke bheda svIkAra kiye gaye haiN| dUsarI bAta yaha hai ki 'vahI yaha hai' yaha jJAna aspaSTa hI hai-spaSTa nahIM hai| isalie bhI usakA pratyakSa meM antarbhAva nahIM ho sakatA hai| aura yaha nizcaya hI jAnanA cAhiye ki cakSu 25 Adika indriyoM meM ekatvajJAna utpanna karane kI sAmarthya nahIM hai| sa Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 176 anyathA liGgadarzana (dhUmAdi kA dekhanA) aura vyApti ke smaraNa Adi kI sahAyatA se cakSurAdika indriyA~ hI agni Adika liGgi (sAdhya) kA jJAna utpanna kara deN| isa taraha anumAna bhI pRthak pramANa na ho| yadi kahA jAya, ki cakSurAdika indriyA~ to apane viSaya dhUmAdi ke dekhane mAtra meM hI caritArtha ho jAtI haiM, ve agni Adi parokSa 5 artha meM pravRtta nahIM ho sakatIM, ataH agni Adi parokSa arthoM kA jJAna karane ke liye anumAna pramANa ko pRthaka mAnanA Avazyaka hai, to pratyabhijJAna ne kyA aparAdha kiyA ? ekatva ko viSaya karane ke lie usako bhI pRthak mAnanA jarUrI hai| ataH pratyabhijJAna nAmakA pRthaka pramANa hai, yaha sthira huaa| 10 'sAdRzyapratyabhijJAna upamAna nAma kA pRthak pramANa hai' aisA kinhIM ( naiyAyika aura mImAMsakoM ) kA kahanA hai| para vaha ThIka nahIM haiN| kyoMki smaraNa aura anubhavapUrvaka jor3arUpa jJAna hone se usameM pratyabhijJAnatA (pratyabhijJAnapanA) kA ulaMghana nahIM hotA - vaha usameM rahatI hai / ataH vaha pratyabhijJAna hI hai| anyathA (yadi sAdRzya- 15 viSayaka jJAnako upamAna nAma kA pRthak pramANa mAnA jAya to) 'gAya se bhinna bhaisA haiM' ityAdi visadRzatA ko viSaya karane vAle vaisAdRzyajJAna ko aura 'yaha isase dUra haiM' ityAdi prApekSika jJAna ko bhI pRthak pramANa honA cAhie / ataH jisa prakAra vaisAdRzyAdijJAnoM meM pratyabhijJAna kA lakSaNa pAyA jAne se ve pratyabhijJAna haiM 20 usI prakAra sAdRzyaviSayaka jJAna meM bhI pratyabhijJAna kA lakSaNa pAyA jAne se vaha pratyabhijJAna hI hai-upamAna nhiiN| yahI prAmANika paramparA hai| tarka pramANa kA nirUpaNapratyabhijJAna pramANa ho| tarka kA kyA svarUpa hai ? vyApti ke 25 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nyAya-dIpikA jJAnako tarka kahate hai| sAdhya aura sAdhana meM gamya aura gamaka (bodhya aura bodhaka) bhAva kA sAdhaka aura vyabhicAra kI gandha se rahita jo sambandha vizeSa hai use vyApti kahate haiN| usI ko avinA bhAva bhI kahate haiM / usa vyApti ke hone se agnyAdika ko dhUmAdika ho 5 janAte haiM, ghaTAdika nhiiN| kyoMki ghaTAdika kI agnyAdika ke sAtha vyApti (avinAbhAva) nahIM hai / isa avinAbhAvarUpa vyApti ke jJAna meM jo sAdhakatama hai vaha yaha tarka nAma kA pramANa hai| zlokavAttika bhASya meM bhI kahA hai - "sAdhya aura sAdhana ke sambandhaviSayaka ajJAna ko dUra karane rUpa phala meM jo sAdhakatama hai vaha tarka hai|" 'UhA' bhI 10 tarka kA hI dUsarA nAma hai| vaha tarka ukta vyAptiko sarvadeza aura / sarvakAla kI apekSA se viSaya karatA hai| zaGkA-isa tarka kA udAharaNa kyA hai ? prakara samAdhAna-'jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~ vahA~ agni hotI pravi hai' yaha tarka kA udAharaNa hai| yahA~ dhUma ke hone para aneka bAra isa 15 agni kI upalabdhi aura agni ke abhAva meM dhUma kI anupalabdhi pAI jAne para saba jagaha aura saba kAla meM dhuA~ agni kA vyabhicArI nahIM hai--agni ke hone para hI hotA hai aura agni ke abhAva meM nahIM hotA' isa prakAra kA jo sarvadeza aura sarvakAlarUpa se avinA- vahI bhAva ko grahaNa karane vAlA bAda meM jJAna utpanna hotA hai vaha tarka 20 nAma kA pratyakSAdika se bhinna hI pramANa hai| pratyakSa nikaTavartI grahaNa hI dhUma aura ani ke sambandha kA jJAna karAtA hai, ataH vaha vyApti vyAri kA jJAna nahIM karA sktaa| kAraNa, vyApti sarva deza aura sarvakAla hai yA ko lekara hotI hai| prAtA zaGkA-yadyapi pratyakSasAmAnya ( sAdhAraNa pratyakSa ) vyApti ko 25 viSaya karane meM samartha nahIM hai tathApi vizeSa pratyakSa usako viSaya Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 181 karane meM samartha hai hI / vaha isa prakAra se rasoIzAlA zrAdi meM dhUma aura agni ko sabase pahale dekhA, yaha eka pratyakSa hunA / isake bAda anekoM bAra aura kaI pratyakSa huye; para ve saba pratyakSa vyApti ko viSaya karane meM samartha nahIM haiN| lekina pahale pahale ke anubhava kiye dhUma aura agni kA smaraNa tathA tatsajAtIya ke anusandhAnarUpa 5 pratyabhijJAna se sahita hokara koI pratyakSa - vizeSa sarvadeza-kAla ko bhI lekara hone vAlI vyApti ko grahaNa kara sakatA hai| aura isaliye smaraNa tathA pratyabhijJAna se sahita pratyakSa - vizeSa hI jaba vyApti ko viSaya karane meM samartha hai, taba tarka nAmake pRthak pramANa ke mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? 10 samAdhAna - aisA kathana unakI nyAya mArga kI anabhijJatA ko prakaTa karatA hai; kyoMki ' hajAra sahakAriyoM ke mila jAne para bhI viSaya meM pravRtti nahIM ho sakatI hai' yaha hama isa kAraNa pratyakSa ke dvArA vyApti kA grahaNa kintu yaha saGgata pratIta hotA hai ki aura anekoM bAra kA huA pratyakSa ye ko utpanna karate haiM jo vyApti ke grahaNa hai / kara eka vaise jJAna tInoM mila karane meM samartha hai aura vahI tarka hai| anumAna Adi ke dvArA to vyApti kA grahaNa honA sambhava hI nahIM haiM / tAtparya yaha ki anumAna se yadi vyApti kA grahaNa mAnA jAya to yahA~ do vikalpa uThate vyApti kA grahaNa karanA hai usI anumAna se hai yA anya dUsare anumAna se ? pahale vikalpa meM zranyonyAzraya doSa haiM- jisa anumAna kI 20 vyApti kA grahaNa hotA AtA hai, kyoMki vyApti kA jJAna jaba ho jAya, taba pahale kaha prAye haiM / batalAnA saGgata nahIM smaraNa, pratyabhijJAna 15 anumAna apanA taba vyAptikA svarUpa lAbha kare aura anumAna jaba svarUpa lAbha kara le, t jJAna ho, isa taraha donoM parasparApekSa haiM / anya dUsare anumAna se 25 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nyAya-dIpikA vyApti kA jJAna mAnane para anavasthA doSa AtA hai, kyoMki dUsare anumAna kI vyApti kA jJAna anya tRtIya anumAna se mAnanA hogA, tRtIya anumAna kI vyApti kA jJAna anya cauthe anumAna se mAnA jAyagA, isa taraha kahIM bhI vyavasthA na hone se anavasthA nAma kA 5 doSa prasakta hotA hai| isalie anumAna se vyApti kA grahaNa sambhava nahIM hai| aura na AgamAdika pramANoM se bhI sambhava hai, kyoMki una sabakA viSaya bhinna bhinna hai| aura viSayabheda se pramANabheda ko vyavasthA hotI hai| ataH vyApti ko grahaNa karane ke lie tarka pramANa kA mAnanA Avazyaka hai| 10 nirvikalpaka pratyakSa ke anantara jo vikalpa paidA hotA hai vaha vyApti ko grahaNa karatA hai' aisA bauddha mAnate haiM; unase hama pUchate haiM ki vaha vikalpa apramANa hai athavA pramANa ? yadi apramANa hai, to usake dvArA grahIta vyApti meM pramANatA kaise ? aura yadi pramANa hai. to vaha pratyakSa hai athavA anumAna ? pratyakSa to ho nahIM sakatA; kyoMki 15 vaha aspaSTajJAna hai aura anumAna bhI nahIM ho sakatA; kAraNa, usameM liGgadarzana Adi kI apekSA nahIM hotii| yadi ina donoM se bhinna ho koI pramANa hai, to vahI to tarka hai| isa prakAra tarka nAma ke pramANa kA nirNaya hunaa| anumAna pramANa kA nirUpaNa-- 20 aba anumAna kA varNana karate haiN| sAdhana se sAdhya kA jJAna hone ko anumAna kahate haiN| yahA~ 'anumAna' yaha lakSya-nirdeza hai| aura 'sAdhana se sAdhya kA jJAna honA' yaha usake lakSaNa kA kathana hai / tAtparya yaha ki sAdhana-dhUmAdi liGga se sAdhya-agni Adika liGgI meM jo jJAna hotA hai vaha anumAna hai| kyoMki vaha sAdhya25 jJAna hI agni Adi ke ajJAna ko dUra karatA hai| sAdhanajJAna anumAna Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza nahIM hai, kyoMki vaha to sAdhana sambandhI ajJAna ke hI dUra karane meM caritArtha ho jAne se sAdhya sambandhI ajJAna ko dUra nahIM kara sakatA hai| ataH naiyAyikoM ne anumAna kA jo lakSaNa kahA hai ki "liGgajJAna anumAna hai'' vaha saGgata nahIM hai| hama to smaraNa Adi kI utpatti meM anubhava Adi kI taraha vyApti smaraNa se sahita liGgajJAna ko 5 anumAna pramANa kI utpatti meM kAraNa mAnate haiN| isakA khulAsA isa 6 prakAra hai-jisa prakAra dhAraNA nAma kA anubhava smaraNa meM kAraNa hotA hai, tAtkAlika anubhava tathA smaraNa pratyabhijJAna meM aura sAdhya tathA sAdhanaviSayaka smaraNa, pratyabhijJAna aura anabhava tarka meM kAraNa hote haiM usI prakAra vyAptismaraNa Adi se sahita hokara liGgajJAna 10 anumAna kI utpatti meM kAraNa hotA hai-vaha svayaM anumAna nahIM hai| yaha kathana susaGgata hI hai| zaGkA-Apake matameM-jainadarzanameM sAdhanako hI anumAnameM kAraNa mAnA hai, sAdhana ke jJAna ko nahIM, kyoMki "sAdhana se sAdhya ke jJAna hone ko anumAna kahate haiN|" aisA pahale kahA gayA hai ? / 15 samAdhAna nahIM; 'sAvana se' isa pada kA artha 'nizcaya patha prApta dhamAdika se' yaha vivakSita hai| kyoMki jisa dhamAdika sAdhana kA nizcaya nahIM huA hai| arthAt --jise jAnA nahIM hai vaha sAdhana hI nahIM ho sakatA hai| isI bAta ko tattvArthazlokavAttika meM kahA hai - "sAdhana se sAdhya ke jJAna hone ko vidvAnoM ne anumAna kahA 20 hai|" isa vAttika kA artha yaha hai ki sAdhana se--arthAt jAne hue dhUmAdika liGga se sAdhya meM arthAt-agni Adika liGgI meM jo jJAna hotA hai vaha anumAna hai| kyoMki jisa dhUmAdika liGga ko nahIM jAnA hai usako sAdhya ke jJAna meM kAraNa mAnane para soye huye athavA jinhoMne dhUmAdika liGga ko grahaNa nahIM kiyA unako bhI 25 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nyAya-dIpikA agni Adi kA jJAna ho jaavegaa| isa kAraNa jAne huye sAdhana se hone vAlA sAdhya kA jJAna hI sAdhyaviSayaka ajJAna ko dUra karane se anumAna hai, liGgajJAnAdika nhiiN| aisA akalaGkAdi prAmANika vidvAna kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jJAyamAna sAdhana ko anumAna meM 5 kAraNa pratipAdana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina darzana meM sAdhana ko anumAna meM kAraNa nahIM mAnA, apitu sAdhanajJAna ko hI kAraNa mAnA hai| sAdhana kA lakSaNa vaha sAdhana kyA hai, jisase hone vAle sAdhya ke jJAna ko anu___ 10 mAna kahA hai ? arthAt-sAdhana kyA lakSaNa hai ? isakA uttara yaha hai-jisakI sAdhya ke sAtha anyathAnupapatti (avinAbhAva) nizcita hai use sAdhana kahate haiN| tAtparya yaha ki jisakI sAdhya ke abhAva meM nahIM hone rUpa vyApti, avinAbhAva Adi nAmoM vAlI sAdhyAnyathAnupa patti-sAdhya ke hone para hI honA aura sAdhya ke abhAva meM nahIM 15 honA-tarka nAma ke pramANa dvArA nirNIta hai vaha sAdhana hai| zrI kumAra nandI bhaTTAraka ne bhI kahA hai--"anyathAnupapattimAtra jisakA lakSaNa hai use liGga kahA gayA hai|" sAdhya kA lakSaNa vaha sAdhya kyA hai, jisake avinAbhAva ko sAdhana kA lakSaNa 20 pratipAdana kiyA hai| ? arthAt-sAdhya kA kyA svarUpa hai ? suniye zakya, amipreta aura aprasiddha ko sAdhya kahate haiN| zakya vaha hai jo pratyakSAdi pramANoM se. bAdhita na hone se siddha kiyA jA sakatA hai| abhipreta vaha hai jo vAdI ko siddha karane ke lie abhimata hai iSTa hai| aura aprasiddha vaha hai jo sandehAdika se yukta hone se 25 anizcita hai, isa taraha jo zakya, abhipreta aura aprasiddha hai vahI sAdhya hai| Pune Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 185 yadi azakya ( bAdhita ) ko sAdhya mAnA jAya, to agni meM anuSNatA ( uSNatA kA abhAva ) Adi bhI sAdhya ho jaaygii| anabhipreta ko sAdhya mAnA jAya, to atiprasaGga nAmakA doSa praavegaa| tathA prasiddha ko sAdhya mAnA jAya, to anumAna vyartha ho jAyagA, kyoMki sAdhya kI siddhi ke liye anumAna kiyA jAtA hai 5 aura vaha sAdhya pahale se prasiddha hai| ataH zakyAdirUpa hI sAdhya hai| nyAyavinizcaya meM bhI kahA hai : sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaM tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH // 172 // isakA artha yaha hai ki jo zakya hai, abhipreta hai aura aprasiddha 10 hai vaha sAdhya hai aura jo isase viparIta hai vaha sAdhyAbhAsa hai| vaha sAdhyAbhAsa kauna hai ? viruddhAdika haiN| pratyakSAdi se bAdhita ko viruddha kahate haiN| 'pAdi' zabda se anabhipreta aura prasiddha kA grahaNa karanA caahie| ye tInoM sAdhyAbhAsa kyoM haiM ? kyoMki ye tInoM hI sAdhana ke viSaya nahIM haiN| arthAt--sAdhana ke dvArA ye 15 viSaya nahIM kiye jAte haiN| isa prakAra yaha akalaGkadeva ke abhiprAya kA saMkSepa hai| unake sampUrNa abhiprAya ko to syAdvAdavidyApati zrI vAdirAja jAnate haiN| arthAt-akalaGkadeva kI ukta kArikA kA vizada evaM vistRta vyAkhyAna zrI vAdirAja ne nyAyavinizcaya ke vyAkhyAnabhUta apane nyAyavinizcayavivaraNa meM kiyA hai / ataH 20 akalaGkadeva ke pUre prAzaya ko to ve hI jAnate haiN| yahA~ sirpha unake abhiprAya ke aMzamAtra ko diyA hai / sAdhana aura sAdhya donoM ko lekara zlokavAttika meM bhI kahA hai-"jisakA anyathAnupapattimAtra lakSaNa hai, arthAt-jo na trilakSaNarUpa hai aura na paJcalakSaNarUpa hai, kevala avinAbhAvaviziSTa hai vaha sAdhana hai| tathA jo zakya hai, abhipreta hai 25 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA aura aprasiddha hai use sAdhya kahA gayA hai|" isa prakAra avinAbhAva nizcayarUpa eka lakSaNa vAle sAdhana se zakya, abhipreta aura aprasiddharUpa sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM, yaha siddha huaa| 5 vaha anumAna do prakArakA hai-1 svArthAnumAna aura 2 parArthA numaan| unameM svayaM hI jAne hue sAdhana se sAdhya ke jJAna hone ko svArthAnumAna kahate haiN| arthAt -dUsare ke upadeza (pratijJAdivAkyaprayoga ) kI apekSA na karake svayaM hI nizcita kiye aura pahale tarka pramANa se jAne gaye tathA vyApti ke smaraNa se sahita _) dhUmAdika sAdhana se parvata prAdika dharmoM meM agni Adi sAdhya kA jo jJAna hotA hai vaha svArthAnumAna hai| jaise--yaha parvata agnivAlA hai| kyoMki dhUma pAyA jAtA hai| yadyapi svArthAnumAna jJAnarUpa hai tathApi samajhAne ke liye usakA yaha zabda dvArA ullekha kiyA gayA hai| jaise 'yaha ghaTa hai' isa zabda ke dvArA pratyakSa kA ullekha kiyA 5 jAtA hai / 'parvata agnivAlA hai, kyoMki dhUma pAyA jAtA hai| isa prakAra anumAtA jAnatA hai--anumiti karatA hai, isa taraha svArthAnumAna kI sthiti hai| arthAt-svArthAnumAna isa prakAra pravRtta hotA hai, aisA samajhanA caahie| svArthAnumAna ke aGgoM kA kathana0 isa svArthAnumAna ke tIna aGga haiM--1 dharmI, 2 sAdhya aura 3 sAdhana / sAdhana sAdhya kA gamaka (jJApaka) hotA hai, isalie vaha gamakarUpa se aGga hai / sAdhya sAdhana ke dvArA gamya hotA haijAnA jAtA hai, isalie vaha gamyarUpa se aGga hai| aura dharmI sAdhya-dharma kA AdhAra hotA hai, isalie vaha sAdhyadharma ke prAdhAra 5 rUpa se aGga hai| kyoMki kisI AdhAravizeSa meM sAdhya kI siddhi Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 187 karanA anumAna kA prayojana hai| kevala dharma kI siddhi to vyAptinizcaya ke samaya meM hI ho jAtI hai| kAraNa, jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~ vahA~ agni hotI hai' isa prakAra kI vyApti ke grahaNa samaya meM sAdhyadharma-agni jJAta ho hI jAtI hai| isalie kevala dharma kI siddhi karanA anumAna kA prayojana nahIM hai| kintu 'parvata agni- 5 vAlA hai' athavA 'rasoIzAlA agnivAlI hai' isa prakAra 'parvata' yA 'rasoIzAlA' meM vRttirUpa se agni kA jJAna anumAna se hI hotA hai| ataH AdhAravizeSa (parvatAdika) meM rahane rUpa se sAdhya (agnyAdika) kI siddhi karanA anumAna kA prayojana hai| isalie dharmI bhI svArthAnumAna kA aGga hai| 10 athavA svArthAnumAna ke do aGga haiM-1 pakSa aura 2 hetu / kyoMki sAdhya-dharma se yukta dharmoM ko pakSa kahA gayA hai| isalie pakSa ke kahane se dharma aura dharmI donoM kA grahaNa ho jAtA hai| isa taraha svArthAnumAna ke dharmI, sAdhya aura sAdhana ke bheda se tIna aGga athavA pakSa aura sAdhana ke bheda se do aGga haiM, yaha siddha ho gyaa| 15 yahA~ donoM jagaha vivakSA kA bheda hai| jaba svArthAnumAna ke tIna aGga kathana kiye jAte haiM taba dharmI aura dharma ke bheda kI vivakSA hai aura jaba do aGga kahe jAte haiM taba dharmI aura dharma ke samudAya kI vivakSA hai| tAtparya yaha ki svArthAnumAna ke tIna yA do aGgoM ke kahane meM kucha bhI virodha athavA arthabheda nahIM hai / kevala kathana kA 20 bheda hai| uparyukta yaha dharmI prasiddha hI hotA hai-aprasiddha nhiiN| isI bAta ko dUsare vidvAnoM ne kahA hai--"prasiddho dharmI' arthAtdhamI prasiddha hotA hai| dharmI kI tIna prakAra se prasiddhi kA nirUpaNadharmI kI prasiddhi kahIM to pramANa se, kahIM vikalpa se aura 25 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAya-dIpikA kahIM pramANa tathA vikalpa donoM se hotI hai| pratyakSAdika pramANoM meM se kisI eka pramANa se dharmoM kA nizcaya honA 'pramANasiddha dharmI' hai| jisakI pramANatA yA apramANatA kA nizcaya nahIM huA hai aise jJAna se jahA~ dharmI kI siddhi hotI hai use 'vikalpasiddha dharmI' kahate haiN| aura 5 jahA~ pramANa tathA vikalpa donoM se dharmI kA nirNaya kiyA jAtA hai vaha 'pramANavikalpasiddha dharmI' hai| pramANasiddha dharmo kA udAharaNa-'dhUma se agni kI siddhi karane meM parvata' hai / kyoMki vaha pratyakSa se jAnA jAtA hai| vikalpasiddha dharmI kA udAharaNa isa prakAra hai-'sarvajJa hai, 10 kyoMki usake sadbhAva ke bAdhaka pramANoM kA abhAva acchI taraha nizcita hai, arthAt-usake astitva kA koI bAdhaka pramANa nahIM hai|' yahA~ sadbhAva siddha karane meM 'sarvajJa' rUpa dharmI vikalpasiddha dharmI hai| athavA khiraviSANa nahIM hai, kyoMki usako siddha karane vAle pramANoM kA abhAva nizcita hai' yahA~ abhAva siddha karane meM 'kharaviSANa' ' 15 vikalpasiddha dharmI hai / 'sarvajJa' sadbhAva siddha karane ke pahale pratyakSAdika kisI bhI pramANase siddha nahIM hai, kintu kevala pratIti (kalpanA) se siddha hai, isalie vaha vikalpasiddha dharmI hai| isI prakAra 'kharaviSANa' asadbhAva siddha karane ke pahale kevala kalpanA se siddha hai, ataH vaha bhI vikalpasiddha dharmoM hai| 20 ubhayasiddha dharmoM kA udAharaNa-'zabda pariNamanazIla hai, kyoMki vaha kiyA jAtA hai-tAlu Adi kI kriyA se utpanna hotA hai|' yahA~ zabda hai| kAraNa, vartamAna zabda to pratyakSa se jAne jAte haiM, parantu bhUtakAlIna aura bhaviSyatkAlIna zabda kevala pratIti se siddha haiM aura ve samasta zabda yahA~ dharmI haiM, isalie 'zabda' rUpa dharmI pramANa 25 tathA vikalpa. donoM se siddha arthAt-ubhayasiddha dharmoM hai| pramANa Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 186 siddha aura ubhayasiddha dharmI meM sAdhya yatheccha hotA hai-usameM koI niyama nahIM hotaa| kintu vikalpasiddha dharmI meM sadbhAva aura asadbhAva hI sAdhya hote haiM, aisA niyama hai / kahA bhI hai-"vikalpasiddha dharmI meM sattA aura asattA ye do hI sAdhya hote haiN|" isa prakAra dUsare ke upadeza kI apekSA se rahita svayaM jAne gaye sAdhana se pakSa meM rahane rUpa se 5 sAdhya kA jo jJAna hotA hai vaha svArthAnumAna hai, yaha dRr3ha ho gyaa| kahA bhI hai-'paropadeza ke binA bhI dRSTA ko sAdhana se jo sAdhya kA "jJAna hotA hai use svArthAnumAna kahate haiN|" parArthAnumAna kA nirUpaNadUsare ke upadeza kI apekSA lekara jo sAdhana se sAdhya kA jJAna 10 hotA hai use parArthAnumAna kahate haiN| tAtparya yaha ki pratijJA aura heturUpa paropadeza kI sahAyatA se zrotA ko jo sAdhana se sAdhya kA jJAna hotA hai vaha parArthAnumAna hai| jaise--'yaha parvata agnivAlA hone ke yogya hai, kyoMki dhUma vAlA hai|' aisA kisI ke vAkya-prayoga karane para usa vAkya ke artha kA vicAra aura pahale grahaNa kI huI vyApti kA 15 smaraNa karane vAle zrotA ko anumAna jJAna hotA hai / aura aise anumAna jJAna kA hI nAma parArthAnumAna hai| _ 'paropadeza vAkya hI parArthAnumAna hai / arthAt jisa pratijJAdi paJcAvayavarUpa vAkya se sunane vAle ko anumAna hotA hai vaha vAkya hI parArthAnumAna hai|' aisA kinhIM (naiyAyikoM) kA kahanA hai| para unakA 20 yaha kahanA ThIka nahIM hai| hama unase pUchate haiM ki vaha vAkya mukhya anumAna hai athavA gauNa anumAna ? mukhya anumAna to ho hI nahIM sakatA, kyoMki vAkya ajJAnarUpa hai| yadi vaha gauNa anumAna hai, to use hama mAnate haiM, kyoMki parArthAnumAna jJAna ke kAraNa--parArthAnumAna vAkya meM parArthAnumAna kA vyapadeza ho sakatA hai| jaise--'dhI Ayu 25 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nyAya-dIpikA haiM' ityAdi vyapadeza hotA hai / tAtparya yaha ki parArthAnumAna vAkya parArthAnumAna jJAna ke utpanna karane meM kAraNa hotA hai, ataH usako upacAra se parAthAnumAna mAnA gayA hai| __ parArthAnumAna kI aGgasampatti aura usake avayavoM kA 5 pratipAdana ___ isa parArthAnumAna ke aGgoM kA kathana svArthAnumAna kI taraha jAnanA caahie| arthAt-usake bhI dharmI, sAdhya aura sAdhana ke bheda se tIna athavA pakSa aura hetu ke bheda se do aGga haiN| aura parA numAna meM kAraNIbhUta vAkya ke do avayava haiM-1 pratijJA aura 10 2 hetu| dharma aura dharmI ke samudAya rUpa pakSa ke kahane ko pratijJA kahate haiN| jaise--'yaha parvata agni vAlA hai|' sAdhya ke avinAbhAvI sAdhana ke bolane ko hetu kahate haiN| jaise-dhUma vAlA anyathA ho nahIM sakatA' athavA 'agni ke hone se hI dhUma vAlA hai|' ina donoM hetu-prayogoM meM kevala kathana kA bheda hai| pahale hetu-prayoga meM to 15 'dhUma agni ke binA nahIM ho sakatA' isa taraha niSedharUpa se kathana kiyA hai aura dUsare hetu-prayoga meM 'agni ke hone para hI dhUma hotA hai' isa taraha sadbhAvarUpa se pratipAdana kiyA hai| artha meM bheda nahIM hai / donoM hI jagaha avinAbhAvI sAdhana kA kathana samAna hai| isalie una donoM hetuprayogoM meM se kisI eka ko hI bolanA caahie| 20 donoM ke prayoga karane meM punarukti pAtI hai| isa prakAra pUrvokta pratijJA aura ina donoM hetu-prayogoM meM se koI eka hetu-prayoga, ye do hI parArthAnumAna vAkya ke avayava haiM--aGga haiM; kyoMki vyutpanna (samajhadAra) zrotA ko pratijJA aura hetu ina do se hI anumiti anumAna jJAna ho jAtA hai| 25 naiyAyikAbhimata pA~ca avayavoM kA nirAkaraNa naiyAyika parArthAnumAna vAkya ke uparyukta pratijJA aura hetu Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza ina do avayavoM ke sAtha udAharaNa, upanaya tathA nigamana isa taraha pA~ca avayava kahate haiM / jaisA ki ve sUtra dvArA prakaTa karate haiM :__ "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamAnAnyavayavAH" [nyAyasU0 1 / 1 / 32] arthAt-pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana ye pA~ca avayava haiM / unake ve lakSaNapUrvaka udAharaNa bhI dete haiM--pakSa ke prayoga 5 karane ko pratijJA kahate haiM / jaise--yaha parvata agni vAlA hai| sAdhanatA (sAdhanapanA) batalAne ke lie paJcamI vibhakti rUpa se liGga ke kahane ko hetu kahate haiN| jaise- kyoMki dhUmavAlA hai| vyApti ko . dikhalAte hue dRSTAnta ke kahane ko udAharaNa kahate haiN| jaise- jo jo dhUmavAlA hai vaha vaha agnivAlA hai / jaise-rasoI kA ghara / yaha sAdharmya 10 udAharaNa hai| jo jo agnivAlA nahIM hotA vaha vaha dhUmavAlA nahIM hotaa| jaise-tAlAba / yaha vaidharmya udAharaNa hai| udAharaNa ke pahale bheda meM hetu kI anvayavyApti ( sAdhya kI maujUdagI meM sAdhana kI maujUdagI ) dikhAI jAtI hai aura dUsare bheda meM vyatirekavyApti (sAdhya kI gaira maujUdagI meM sAdhana kI gaira maujUdagI) batalAI 15 jAtI hai| jahA~ anvayavyApti pradarzita kI jAtI hai use anvaya dRSTAnta kahate haiM aura jahA~ vyatirekavyApti dikhAI jAtI hai use vyatireka dRSTAnta kahate haiN| isa prakAra dRSTAnta ke do bheda hone se dRSTAnta ke kahane rUpa udAharaNa ke bhI do bheda jAnanA caahie| ina donoM udAharaNoM meM se kisI eka kA hI prayoga karanA paryApta 20 (kAphI) hai, anya dUsare kA prayoga karanA anAvazyaka hai| dRSTAnta kI apekSA lekara pakSa meM hetu ke doharAne ko upanaya kahate haiM / jaiseisIlie yaha parvata dhUmavAlA hai| hetupurassara pakSa ke kahane ko nigamana kahate haiN| jaise-dhUmavAlA hone se yaha agnivAlA hai| ye pA~coM avayava parArthAnumAna prayoga ke haiN| inameM se koI bhI eka na ho to 25 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nyAya-dIpikA vItarAga kathA meM aura vijigISukathA meM anumiti utpanna nahIM hotI, aisA naiyAyikoM kA mAnanA hai / para unakA yaha mAnanA avicArapUrNa hai; kyoMki vItarAgakathA meM ziSyoM ke abhiprAya ko lekara adhika bhI avayava bole jA sakate haiN| 5 parantu vijigISukathA meM pratijJA aura heturUpa do hI avayava bolanA paryApta hai, anya avayavoM kA bolanA vahA~ anAvazyaka hai| isakA khulAsA isa prakAra hai vAdI aura prativAdI meM apane pakSa ko sthApita karane ke lie jIta-hAra hone taka jo paraspara (Apasa) meM vacanapravRtti (carcA) 10 hotI hai vaha vijigISukathA kahalAtI hai| aura guru tathA ziSyoM meM athavA rAgadveSa rahita vizeSa vidvAnoM meM tattva ( vastusvarUpa ) ke nirNaya hone taka jo Apasa meM carcA kI jAtI hai vaha vItarAgakathA hai / inameM vijigISukathA ko vAda kahate haiN| koI (naiyAyika) vIta rAgakathA ko bhI vAda kahate haiN| para vaha svagrahamAnya hI hai, kyoMki 15 loka meM guru-ziSya Adi kI saumyacarcA ko vAda ( zAstrArtha ) nahIM kahA jaataa| hA~, hAra-jIta kI carcA ko avazya vAda kahA jAtA hai| jaise svAmI samantabhadrAcArya ne sabhI ekAntavAdiyoM ko vAda meM jIta liyaa| arthAt-vijigISukathA meM unheM vijita kara liyaa| aura usa vAda meM parArthAnumAna vAkya ke pratijJA aura hetu ye do hI 20 avayava kAryakArI haiM, udAharaNAdika nhiiN| isakA bhI spaSTIkaraNa isa prakAra hai-sabase pahale liGgavacanarUpa hetu avazya honA cAhiye, kyoMki liGga kA jJAna na ho, to anumiti hI utpanna nahIM ho sakatI hai / isI prakAra pakSa-vacanarUpa pratijJA kA bhI honA Avazyaka hai| nahIM to, apane iSTa sAdhya kA kisI AdhAravizeSa meM nizcaya nahIM 25 hone para sAdhya ke sandeha vAle zrotA ko anumiti paidA nahIM ho Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 163 sktii| kahA bhI hai-"etaddvayamevAnumAnAGgam" [parIkSA0 3-37] isakA artha yaha hai ki pratijJA aura hetu ye do hI anumAna arthAt parArthAnumAna ke aGga (avayava) haiM / yahA~ sUtra meM 'vAde' zabda ko aura jor3a lenA caahie| jisakA tAtparya yaha hai ki vijigISukathA meM parArthAnumAna ke pratijJA aura hetu ye do hI aGga haiN| yahA~ sUtra meM 5 avadhAraNArthaka evakAra zabda ke prayoga dvArA udAharaNAdika kA vyavaccheda kiyA gayA hai| arthAt udAharaNa prAdika parArthAnumAna ke avayava nahIM haiM, yaha prakaTa kiyA gayA hai| kyoMki vAda (zAstrArtha) kA adhikAra vyutpanna ko hI hai aura vyutpanna kevala pratijJA tathA hetu ke prayoga se hI jAne. jAnevAle udAharaNa Adi ke pratipAdya artha ko jAnane meM 10 samartha hai / usako jAnane ke lie udAharaNAdika kI AvazyakatA nahIM hai| yadi gamyamAna (jAnA jAnevAle) artha kA bhI punaH kathana kiyA jAye, to punaruktatA kA prasaGga AtA hai / tAtparya yaha ki pratijJA aura hetu ke dvArA jAna lene para bhI usa artha ke kathana ke lie udAharaNAdika kA prayoga karanA punarukta hai| ataH udAharaNAdikaH parArthAnumAna 15 ke aGga nahIM haiN| zaGkA-yadi aisA hai to pratijJA ke kahane meM bhI punaruktatA prAtI hai| kyoMki pratijJA dvArA kahA jAne vAlA pakSa bhI prakaraNa, vyAptipradarzana Adi ke dvArA jJAta ho jAtA hai| isalie liGgavacanarUpa eka hetu kA hI vijigISukathA meM prayoga karanA cAhiye / 20 samAdhAna-bauddhoM kA yaha kathana ThIka nahIM hai| isa prakAra kahakara ve apanI jar3atA ko prakaTa karate haiN| kyoMki kevala hetu ke prayoga karane para vyutpanna ko bhI sAdhya ke sandeha kI nivRtti nahIM ho sakatI hai| isa kAraNa pratijJA kA prayoga avazya karanA caahie| kahA bhI hai-"sAdhya (sAdhyadharma ke AdhAra) kA sandeha dUra karane ke 25 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nyAya-dIpikA lie prakaraNa Adi ke dvArA jAnA gayA bhI pakSa bolanA caahie|" isa prakAra vAda kI apekSA se parArthAnumAna ke pratijJA aura heturUpa do hI avayava haiM, na kama haiM aura na adhika, yaha siddha huA / isa taraha avayavoM kA yaha saMkSepa meM vicAra kiyA, vistAra se patraparIjhA se 5 jAnanA caahie| vItarAgakathA meM adhika avayavoM ke bole jAne ke aucitya kA samarthana vItarAgakathA meM to ziSyoM ke prAzayAnusAra pratijJA aura hetu ye do bhI avayava haiM / pratijJA, hetu aura udAharaNa ye tIna bhI haiN| pratijJA 10 hetu, udAharaNa aura upanaya ye cAra bhI haiM tathA pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana ye pA~ca bhI haiN| isa taraha yathAyoga rUpa se prayogoM kI yaha vyavasthA hai| isI bAta ko zrIkumAranandi bhaTTAraka ne kahA hai ki prayogoM ke bolane kI vyavasthA pratipAdyoM ke abhiprAyAnusAra karanI cAhiye--jo jitane avayavoM se samajha sake use utane avayavoM 15 kA prayoga karanA caahiye|" isa prakAra pratijJA aAdirUpa paropadeza se utpanna huA jJAna parArthAnumAna kahalAtA hai| kahA bhI hai-"jo dUsare ke pratijJAdirUpa upadeza kI apekSA lekara zrotA ko sAdhana se sAdhya kA jJAna hotA hai vaha parArthAnumAna mAnA gayA hai|" isa taraha anumAna ke svArtha aura parArtha ye do bheda haiM aura ye donoM hI anumAna sAdhya ke sAtha jisakA avinAbhAva nizcita hai aise hetu se utpanna hote haiN| , bauddhoM ke trairUpya hetu kA nirAkaraNa- . isa prakAra uparyukta vivecana se yaha prasiddha ho jAtA hai ki 25 anyathAnupapatti viziSTa hetu anumiti meM kAraNa hai| tathApi isa 20 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 165 kA vicAra na karake dUsare ( bauddhAdika ) anya prakAra bhI hetu kA lakSaNa kahate haiN| unameM bauddha pakSadharmatva Adika tIna lakSaNavAle hetu se anumAna kI utpatti vaNita karate haiN| vaha isa prakAra se hai--pakSa-dharmatva, sapakSa-sattva aura vipakSa-vyAvRtti ye tIna hetu ke rUpa (lakSaNa) haiN| unameM sAdhyadharma se viziSTa dharmI ko pakSa kahate 5 haiM / jaise agni ke anumAna karane meM parvata pakSa hotA hai| usa pakSa meM vyApta hokara hetukA rahanA pakSadharmatva hai| arthAt - hetu kA pahalA rUpa yaha hai ki use pakSa meM rahanA caahiye| sAdhya ke samAna dharmavAle dharmI ko sapakSa kahate haiN| jaise agni ke anumAna karane meM hI mahAnasa ( rasoI kA ghara ) sapakSa hotA hai| usa sapakSa meM saba 10 jagaha athavA eka jagaha hetu kA rahanA sapakSa-sattva hai| yaha hetu kA dUsarA rUpa hai| sAdhya se virodhI dharma vAle dharmI ko vipakSa kahate haiN| jaise agni ke anumAna karane meM hI tAlAba vipakSa hai| una sabhI vipakSoM se hetu kA vyAvRtta honA arthAt unameM nahIM rahanA vipakSavyAvRtti hai| yaha hetu kA tIsarA rUpa hai| ye tInoM rUpa mila kara 15 hetu kA lakSaNa hai| yadi inameM se koI eka bhI na ho to vaha hetvAbhAsa hai-asamyag hetu hai| unakA yaha varNana saGgata nahIM hai| kyoMki pakSa-dharmatva ke binA bhI kRttikodayAdika hetu zakaTodayAdi sAdhya ke jJApaka dekhe jAte haiN| vaha isa prakAra se--'zakaTa nakSatra kA eka muhUrta ke bAda udaya hogA, 20 kyoMki isa samaya kRttikA nakSatra kA udaya ho rahA hai|' isa anumAna meM 'zakaTa nakSatra' dharmI (pakSa ) hai, 'eka muhUrta ke bAda udaya' sAdhya hai aura 'kRttikA nakSatra kA udaya' hetu hai| kintu 'kRttikA nakSatra kA udaya' rUpa hetu pakSabhUta 'zakaTa' nakSatra meM nahIM rahatA, isalie vaha pakSadharma nahIM hai / arthAt-'kRttikA nakSatra kA udaya' rUpa hetu pakSadharma se 25 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA rahita hai| phira bhI vaha anyathAnupapatti ke hone se (kRttikA ke udaya ho jAne para hI zakaTa kA udaya hotA hai aura kRttikA ke udaya na hone para zakaTa kA udaya nahIM hotA hai ) zakaTa ke udayarUpa sAdhya kA jJAna karAtA hI hai| ataH bauddhoM ke dvArA mAnA gayA hetu kA rUpya 5 lakSaNa avyApti doSa sahita hai| naiyAyikasammata pA~carUpya hetu kA kathana aura usakA nirAkaraNa naiyAyika pA~carUpatA ko hetu kA lakSaNa kahate haiN| vaha isa taraha se hai-pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, abAdhitaviSayatva aura 10 asatpratipakSatva ye pA~ca rUpa haiN| unameM prathama ke tIna rUpoM ke lakSaNa kahe jA cuke haiN| zeSa do ke lakSaNa yahA~ kahe jAte haiN| sAdhya ke prabhAva ko nizcaya karAne vAle baliSTha pramANoM kA na honA abAdhitaviSayatva hai aura sAdhya ke prabhAva ko nizcaya karAne vAle samAna bala ke pramANoM kA na honA asatpratipakSatva hai| ina sabako udAharaNa dvArA 15 isa prakAra samajhiye--yaha parvata agnivAlA hai, kyoMki dhUmavAlA hai, jo jo dhUma vAlA hotA hai vaha vaha agnivAlA hotA hai, jaise--rasoIghara, jo jo agnivAlA nahIM hotA, vaha vaha dhUmavAlA nahIM hotA, jaisetAlAba, cUMki yaha dhUmavAlA hai, isalie agnivAlA jarUra hI hai| isa pA~ca avayavarUpa anumAna prayoga meM agnirUpa jAdhyadharma se yukta 20 parvatarUpa dharmI pakSa hai, 'dhUma' hetu hai| usake pakSadharmatA hai, kyoMki vaha pakSabhUta parvata meM rahatA hai| sapakSasattva bhI hai, kyoMki sapakSabhUta rasoIghara meM rahatA hai| zaGkA-kinhIM sapakSoM meM dhUma nahIM rahatA hai, kyoMki aGgArarUpa agnivAle sthAnoM meM dhuoM nahIM hotA / ataH sapakSasattva hetu kA 25 rUpa nahIM hai| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 167 samAdhAna-nahIM; sapakSa ke eka deza meM rahane vAlA bhI hetu hai / kyoMki pahale kaha prAye haiM ki 'sapakSa meM saba jagaha athavA eka jagaha hetu kA rahanA sapakSasattva hai|' isalie zraGgArarUpa zragnivAle sthAnoM meM dhUma ke na rahane para bhI rasoI ghara Adi sapakSoM meM rahane se usake sapakSasattva rahatA hI hai / vipakSavyAvRtti bhI usake 5 hai, kyoMki ghUma tAlAba Adi sabhI vipakSoM se vyAvRtta hai - vaha unameM nahIM rahatA hai / abAdhitaviSayatva bhI hai, kyoMki dhUmahetu kA pramANoM se bAdhita prabhAva kA sAdhaka jo zragnirUpa sAdhya viSaya hai vaha pratyakSAdika nahIM hai / asatpratipakSatva bhI hai, kyoMki agni ke tulya bala vAlA koI pramANa nahIM haiN| isa prakAra pA~coM rUpoM kA 10 sadbhAva hI dhUma hetu ke apane sAdhya kI siddhi karane meM prayojaka ( kAraNa ) hai / isI taraha sabhI samyak hetunoM meM pA~coM rUpoM kA sadbhAva 'samajhanA cAhie / inameM se kisI eka rUpa ke na hone se hI prasiddha, viruddha, anaMkAntika, kAlAtyayApadiSTa aura prakaraNasama nAma ke pA~ca hetvAbhAsa 15 zrapanna hote haiN| isakA khulAsA isa prakAra hai 1. pakSa meM jisakA rahanA anizcita ho vaha prasiddha hetvAbhAsa hai / jaise-- ' zabda anitya ( nAzavAn ) hai, kyoMki cakSu indriya se jAnA jAtA hai|' yahA~ 'cakSu indriya se jAnA jAnA' hetu pakSabhUta zabda meM nahIM rahatA hai / kAraNa, zabda zrotrendriya se jAnA jAtA hai | 20 isalie pakSadharmatva ke na hone se 'cakSu indriya se jAnA jAnA' hetu prasiddha hetvAbhAsa hai / 2. sAdhya se viparIta - sAdhyAbhAva ke sAtha jisa hetu kI vyApti ho vaha viruddha hetvAbhAsa hai / jaise-- ' zabda nitya hai, kyoMki vaha kRtaka hai-- kiyA jAtA hai' yahA~ 'kiyA jAnA' rUpa hetu apane sAdhyabhUta 25 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA nityatva se viparIta anityatva ke sAtha rahatA hai aura sapakSa AkAzAdi meM nahIM rhtaa| ataH viruddha hetvAbhAsa hai| 3. jo hetu vyabhicAra sahita (vyabhicArI) ho-sAdhya ke prabhAva meM bhI rahatA ho vaha anaikAntika hetvAbhAsa hai| jaise--'zabda anitya 5 hai, kyoMki vaha prameya haiM' yahA~ 'prameyatva'-prameyapanA hetu apane sAdhya anityatva kA vyabhicArI hai| kAraNa, AkAzAdika vipakSa meM nityatva ke sAtha bhI vaha rahatA hai| ataH vipakSa se vyAvRtti na hone se anaikAntika hetvAbhAsa hai| 4. jisa hetukA viSaya -sAdhya pratyakSAdi pramANoM se bAdhita ho vaha 10 kAlAtyayApadiSTa hetvAbhAsa hai| jaise--'agni ThaNDI hai, kyoMki vaha padArtha hai' yahA~ 'padArthatva' hetu apane viSaya 'ThaNDApana' meM, jo ki agni kI garmI ko grahaNa karane vAle pratyakSa se bAdhita hai, pravRtta hai| ataH abAdhita viSayatA na hone ke kAraNa 'padArthatva' heta kAlAtyayApadiSTa hai| 5. virodhI sAdhana jisakA maujUda ho vaha hetu prakaraNasama athavA satpratipakSa hetvAbhAsa hai| jaise-'zabda anitya hai, kyoMki vaha nityadharmarahita hai' yahA~ 'nityadharmarahitatva' hetu kA pratipakSI sAdhana maujUda hai| vaha pratipakSI sAdhana kauna hai ? 'zabda nitya hai, kyoMki vaha anitya ke dharmoM se rahita hai' isa prakAra nityatA kA sAdhana karanA, 20 usakA pratipakSI sAdhana hai| ataH asatpratipakSatA ke na hone se 'nityadharmarahitatva' hetu prakaraNasama hetvAbhAsa hai| isa kAraNa pA~carUpatA hetu kA lakSaNa hai| unameM se kisI eka ke na hone para hetuke hetvAbhAsa hone kA prasaGga pAyegA, yaha ThIka hI kahA gayA hai| kyoMki jo 'hetu ke lakSaNa se rahita hoM aura hetu ke 25 samAna pratIta hote hoM ve hetvAbhAsa haiN| pAMca rUpoM meM se kisI eka ke Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza na hone se hetu lakSaNa se rahita hai aura kucha rUpoM ke hone se hetu ke samAna pratIta hote haiM aisA vacana hai| - naiyAyikoM ke dvArA mAnA gayA hetu kA yaha pA~carUpatA lakSaNa bhI yuktisaGgata nahIM hai, kyoMki pakSadharma se zUnya bhI kRttikA kA udaya zakaTa ke udayarUpa sAdhya kA hetu dekhA jAtA hai| ataH pA~carUpatA 5 avyApti doSa se sahita hai| . dUsarI bAta yaha hai, ki naiyAyikoM ne hI kevalAnvayI aura kevalavyatirekI ina donoM hetu proM ko pA~carUpatA ke binA bhI gamaka ( jJApaka ) svIkAra kiyA hai| vaha isa prakAra se hai-unhoMne hetu ke tIna bheda mAne haiM-1 anvayavyatirekI, 2 kevalAnvayI aura 10 3 kevlvytirekii| 1. unameM jo pA~ca rUpoM se sahita hai vaha anvayavyatirekI hai| jaise--'zabda anitya hai, kyoMki kRtaka hai-kiyA jAtA hai, jo jo kiyA jAtA hai vaha vaha anitya hai, jaise ghar3A, jo jo anitya nahIM hotA vaha vaha kiyA nahIM jAtA, jaise--aAkAza, aura kiyA jAtA hai yaha zabda, 15 isalie anitya hI hai|' yahA~ zabda ko pakSa karake usameM anityatA siddha kI jA rahI hai| anityatA ke siddha karane meM kiyA jAnA hetu hai| vaha pakSabhUta zabda kA dharma hai| ataH usake pakSadharmatva hai / sapakSa ghaTAdikoM meM rahane aura vipakSa AkAzAdika meM na rahane se sapakSasattva aura vipakSa vyAvRtti bhI hai| hetu kA viSaya sAdhya (anityatva) 20 kisI pramANa se bAdhita na hone se abAdhitaviSayatva aura pratipakSI sAdhana na hone se asatpratipakSatva bhI vidyamAna hai| isa taraha kiyA jAnA' hetu pA~coM rUpoM se viziSTa hone ke kAraNa anvayavyatirekI hai| vA 2. jo pakSa aura sapakSa meM rahatA hai tathA vipakSa se rahita hai vaha 25 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nyAya-dIpikA kevalAnvayI hai| jaise-'adRSTa (puNya-pApa) Adika kisI ke pratyakSa haiM, kyoMki ve anumAna se jAne jAte haiN| jo jo anumAna se jAne jAte haiM ve ve kisI ke pratyakSa haiM, jaise-agni prAdi / ' yahA~ 'adRSTa prAdika' pakSa hai, 'kisI ke pratyakSa' sAdhya hai, 'anumAna se jAnA 5 jAnA' hetu hai, 'agni prAdi' anvaya dRSTAnta hai / 'anumAna se jAnA jAnA' hetu pakSa banAye gaye 'adRSTa Adika' meM rahatA hai aura sapakSa kiye 'agni Adi' meM rahatA hai / ataH pakSadharmatva aura sapakSasattva hai| tathA vipakSa yahA~ koI hai nahIM, kyoMki sabhI padArtha pakSa aura sapakSa ke bhItara prA lie haiN| isa kAraNa vipakSavyAvRtti hai hI nhiiN| kAraNa, 10 byAvRtti avadhi (sImA) ko lekara hotI hai aura vyAvRtti kI avadhi vipakSa hai, vaha yahA~ hai nhiiN| bAkI kathana anvayavyatirekI kI taraha samajhanA caahie| 3. jo pakSa meM rahatA hai, vipakSa meM nahIM rahatA aura sapakSa se rahita hai vaha hetu kevalavyatirekI hai| jaise-'jindA zarIra jIva15 sahita honA cAhie, kyoMki vaha prANAdi vAlA hai| jo jo jIva sahita nahIM hotA vaha vaha prANAdi vAlA nahIM hotA, jaise-loSTha ( miTTI kA DhelA ) / yahA~ 'jindA zarIra' pakSa hai, 'jIvasahitatva' sAdhya hai, 'prANAdi' hetu hai aura 'loSThAdika' vyatirekatRSTAnta hai / 'prANAdi' hetu pakSabhUta 'jindA zarIra' meM rahatA hai aura vipakSa 20 loSThAdikase vyAvRtta hai-vahA~ vaha nahIM rahatA hai| tathA sapakSa yahA~ hai nahIM, kyoMki sabhI padArtha pakSa aura vipakSake antargata ho gaye / bAkI kathana pahale kI taraha jAnanA caahiye| isa taraha ina tInoM hetuoM meM andayavyatirekI hetu ke hI pA~carUpatA hai| kevalAnvayI hetu ke vipakSavyAvRtti nahIM hai aura 25 kevalavyatirekIke sapakSasattva nahIM hai| ataH naiyAyikoMke matAnu Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 201 sAra hI pA~carUpya hetukA lakSaNa avyApta hai| para anyathAnupapatti sabhI ( kevalAnvayI prAdi ) hetuoM meM vyApta hai-rahatI hai| isaliye use hI hetukA lakSaNa mAnanA ThIka hai| kAraNa usake binA hetu apane sAdhyakA gamaka ( jJApaka ) nahIM ho sakatA hai| TET jo yaha kahA gayA thA ki 'prasiddha prAdika pA~ca hetvAbhAsoMke 5 nivAraNa karaneke liye pA~ca rUpa haiM, vaha ThIka nahIM hai| kyoMki anyathAnapapatti viziSTarUpase nizcatapanA hI, jo hamane hetulakSaNa mAnA hai, una asiddhAdika hetvAbhAsoMkA nirAkaraNa karanevAlA siddha hotA hai / tAtparya yaha ki kevala eka anyathAnupapattiko hI hetu kA lakSaNa mAnane se prasiddhAdika sabhI doSoM kA vAraNa ho jAtA hai / 10 vaha isa prakAra se hai : jo sAdhya kA avinAbhAvI hai-sAdhya ke hone para hI hotA hai aura sAdhya ke binA nahIM hotA tathA nizcayapatha ko prApta hai arthAt jisakA jJAna ho cukA hai vaha hetu hai, kyoMki "jisakA sAdhyake sAtha avinAbhAva nizcita hai vaha hetu hai" aisA vacana 15 hai aura yaha avinAbhAva prasiddhake nahIM hai / zabdakI anityatA siddha karane ke liye jo 'cakSu indriyakA viSaya' hetu bolA jAtA hai vaha zabda kA svarUpa hI nahIM hai / arthAt zabdameM cakSu indriya kI viSayatA hI nahIM hai taba usameM anyathAnupapattiviziSTarUpase nizcayapathaprApti arthAt -avinAbhAvakA nizcaya kaise ho sakatA hai ? 20 arthAt-nahIM ho sakatA hai| ataH sAdhya ke sAtha avinAbhAva kA nizcaya na hone se hI 'cakSu indriya kA viSaya' hetu prasiddha hetvAbhAsa hai, na ki pakSadharmatA ke prabhAva hone se| kAraNa, pakSadharmatA ke binA bhI kRttikodayAdi hetuoM ko ukta anyathAnupapattirUpa hetulakSaNa ke rahane se hI saddhetu-samyak hetu kahA gayA hai| aura 25 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nyAya-dIpikA AN owa viruddhAdika hetvAbhAsoM meM anyathAnupapatti kA abhAva prakaTa hI hai| kyoMki spaSTa hI viruddha, vyabhicArI, bAdhitaviSaya aura satpratipakSa ke avinAbhAva kA nizcaya nahIM hai| isalie jisa hetu ke anyathAnapapannatva kA yogya deza meM nizcaya hai vahI samyak hetu hai usase bhinna hetvAbhAsa hai, yaha siddha ho gyaa| dUsare, 'garbha meM sthita maitrI kA putra zyAma ( kAlA ) honA cAhie, kyoMki vaha maitrI kA putra hai, anya maujUda maitrI ke putroM kI taraha / ' yahA~ hetvAbhAsa ke sthAna meM bhI bauddhoM ke trairUpya aura nayAyikoM ke pAJcarUpya hetulakSaNa kI ativyApti hai, isalie trairUpya aura pAJcarUpya hetu kA lakSaNa nahIM hai| isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai : __ maitrI ke maujUda pA~ca putroM meM kAlepana ko dekhakara maitrI ke garbhastha putra ko bhI-jo ki vivAdagrasta hai, pakSa karake usameM kAlepana ko siddha karane ke lie jo 'maitrI kA putrapanA' hetu prayukta kiyA jAtA hai vaha hetvAbhAsa hai--samyak hetu nahIM hai, yaha prasiddha hI hai| kyoMki usameM gorepana kI bhI sambhAvanA kI jA sakatI hai| aura vaha sambhAvanA 'kAlepana' ke sAtha 'maitrI kA putrapanA' kI anyathAnupapatti ( avinAbhAva ) na hone se hotI hai| anyathAnupapatti kA abhAva isalie hai ki kAlepana ke sAtha maitrI ke putrapane kA na to sahabhAva / niyama hai aura na kramabhAva niyama / jisa dharma kA jisa dharma ke sAtha sahabhAva niyama-eka sAtha hone kA svabhAva hotA hai vaha usakA jJApaka hotA hai| arthAt-vaha use janAtA hai| jaise zizapAtva kA vRkSatva ke sAtha sahabhAva niyama hai, isalie zizapAtva hetu vRkSatva ko janAtA hai| aura jisakA / jisake sAtha kramabhAva niyama-krama se hone kA svabhAva hotA hai vaha SINo Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 203 usakA jJAna karAtA hai| jaise-dhue~ kA agni ke bAda hone kA niyama hai, isalie dhuA~ agni kA jJAna karAtA hai| prakRta meM 'maitrI ke putrapane' heta kA 'kAlepana' sAdhya ke sAtha na to sahabhAva niyama hai aura na kramabhAva niyama hai jisase ki 'maitrI kA putrapanA' hetu 'kAlepana' sAdhya kA jJAna kraaye| 5 yadyapi vidyamAna maitrI ke putroM meM 'kAlepana' aura 'maitrI kA putrapana' kA sahabhAva hai--donoM eka sAtha upalabdha hote haiM, para vaha . sahabhAva niyata nahIM hai--niyamarUpa meM nahIM hai, kyoMki koI yadi yaha kahe ki garbhastha putra meM 'maitrI kA putrapana' to ho, kintu 'kAlApana' na ho, to isa prakAra vipakSa ( vyabhicArazaGkA ) meM 10 koI bAdhaka nahIM hai--ukta vyabhicAra kI zaGkA ko dUra karane vAlA anukUla tarka nahIM hai| arthAt yahA~ aisA tarka nahIM hai ki yadi kAlApana na ho to maitrI kA putrapana' bhI nahIM ho sakatA hai' kyoMki maitrIputra meM 'maitrI ke putrapana' ke rahane para bhI 'kAlApana' sandigdha hai| aura vipakSa meM bAdhaka pramANoM-byabhicArazaGkAnivarttaka anukUla 15 tarkoM ke bala se hI hetu aura sAdhya meM vyApti kA nizcaya hotA hai| tathA byApti ke nizcaya se sahabhAva athavA kramabhAva kA nirNaya hotA hai| kyoMki "sahabhAva aura kramabhAva niyama ko avinAbhAva kahate haiM" aisA vacana hai| vivAda meM par3A huyA padArtha vRkSa honA cAhie, kyoMki vaha zizapA (zIzama) hai, jo jo zizapA hotI hai vaha vaha vRkSa 20 hotA hai| jaise--jJAta zizapA vRkSa / yahA~ yadi koI aisI byabhicArazaGkA kare ki hetu (zizapA) rahe sAdhya (vRkSatva) na rahe to sAmAnyavizeSabhAva ke nAza kA prasaGgarUpa bAdhaka maujUda hai| arthAt usa vyabhicArazaGkA ko dUra karane vAlA anukUla tarka vidyamAna hai| yadi vRkSatva na ho to zizapA nahIM ho sakatI; kyoMki vRkSatva 25 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nyAya-dIpikA sAmAnya hai aura zizapA usakA vizeSa hai aura vizeSa sAmAnya ke binA nahIM ho sakatA hai| isalie yahA~ sAmAnya-vizeSabhAva ke bhaGga hone kA prasaGgarUpa bAdhaka maujUda hai| kintu 'maitrI kA putrapana ho kAlApana na ho' aisA kahane meM (vyabhicArazaGkA prakaTa karane meM) koI bAdhaka nahIM 5 hai, arthAt-usa vyabhicArazaGkA ko dUra karane vAlA koI anakUla tarka-ki yadi kAlApana na ho to maitrI kA putrapana nahIM ho sakatA hai nahIM hai, kyoMki gorepana ke sAtha bhI maitrI ke putrapana kA rahanA sambhava hai| ataH 'maitrI kA putrapana' hetu hetvAbhAsa hI hai| arthAt-vaha sandigdhAnakAntika hai| usake pakSadharmatA hai, kyoMki pakSa0 bhUta garbhastha maitrIputra meM rahatA hai| sapakSa kiye gaye maujUda maitrIputroM meM rahane se sapakSa-sattva bhI hai| aura vipakSa gore caitra ke putroM se vyAvRtta hone se vipakSavyAvRtti bhI hai| koI bAdhA nahIM hai, isalie abAdhita viSayatA bhI hai, kyoMki garbhastha putra kA kAlApana kisI pramANa se bAdhita nahIM hai| asatpratipakSatA bhI hai, kyoMki 5 virodhI samAna bala vAlA pramANa nahIM hai| isa prakAra 'maitrI ke putrapana' meM pA~coM rUpa vidyamAna haiN| tIna rUpa to 'hajAra meM sau' ke nyAya se svayaM siddha haiN| arthAt-jisa prakAra hajAra meM sau prA hI jAte haiM usI prakAra maMtrI putrapana meM pA~ca rUpoM ke dikhA dene para tIna rUpa bhI pradarzita ho jAte haiN| 20 anyathAnupapatti ko hI hetu-lakSaNa hone kI siddhi yahA~ yadi kahA jAya ki kevala pA~carUpatA hetu kA lakSaNa nahIM hai, kintu anyathAnupapatti se viziSTa hI pAMcarUpatA hetu kA lakSaNa hai| to usI eka anyathAnupapatti ko hI hetu kA lakSaNa mAniye; kyoMki anyathAnupapatti ke abhAva meM pA~carUpatA ke rahane para bhI 25 'maitrI kA putrapana' prAdi hetuoM meM hetutA nahIM hai aura usake sadbhAva Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 205 meM pA~carUpatA ke na hone para bhI 'kRttikodaya' zrAdi meM hetutA hai / kahA bhI hai : " anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // " [ 1 jahA~ anyathAnupapatti hai vahA~ tIna rUpoM ke mAnane se kyA ? aura 5 jahA~ anyathAnupapatti nahIM hai vahA~ tIna rUpoM ke sadbhAva se bhI kyA ? tAtparya yaha ki trairUpya zranyathAnupapatti ke binA abhimata phala kA sampAdaka nahIM hai- vyartha hai / yaha trairUpya ko mAnane vAle bauddhoM ke lie uttara hai / aura pA~ca rUpoM ko mAnane vAle naiyAyikoM ke lie to nimna uttara hai : "anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH / nAnyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH // " [ pramANapa0 pR0 72 ] 10 jahA~ anyathAnupapatti hai vahA~ pA~ca rUpoM ke mAnane se kyA ? aura jahA~ anyathAnupapatti nahIM hai vahA~ pA~ca rUpoM ke sadbhAva se bhI kyA ? matalaba yaha ki anyathAnupapatti ke binA pA~ca rUpa sarvathA anyathA - 15 siddha haiM - niSphala haiM hetu ke bhedoM aura upabhedoM kA kathana yaha anyathAnupapatti ke nizcayarUpa eka lakSaNa vAlA hetu saMkSepa meM do taraha kA hai- 1 vidhirUpa aura 2 pratiSedharUpa vidhirUpa hetu ke bhI do bheda haiM- 1 vidhisAdhaka aura 2 pratiSedha- 20 1 yaha kArikA pramANa-parIkSA meM kucha parivartanake sAtha nimna prakAra upalabdha hai : anyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam / nAnyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nyAya - dIpikA sAdhaka / inameM se pahale vidhisAdhaka ke aneka bheda haiM- ( 1 ) koI kAryarUpa hai, jaise- 'yaha parvata agnivAlA hai, kyoMki dhUmavAlA zranyathA nahIM ho sakatA' yahA~ 'dhUma' kAryarUpa hetu hai / kAraNa, dhUma agni kA kArya hai aura vaha usake binA na hotA huA zragni kA jJAna karAtA hai / ( 2 ) koI kAraNarUpa hai, jaise- 'varSA hogI, kyoMki vizeSa bAdala anyathA ho nahIM sakate' yahA~ 'vizeSa bAdala' kAraNa hetu haiM / kyoMki vizeSa bAdala varSA ke kAraNa haiM aura apane kAryabhUta varSA kA bodha karAte haiM / zaGkA - kArya to kAraNa kA jJApaka ho sakatA hai, kyoMki kAraNa ke binA kArya nahIM hotA / kintu kAraNa kArya ke abhAva meM bhI sambhava hai, jaise--dhUma ke binA bhI zragni dekhI jAtI hai / prataeva agni dhUma kI gamaka nahIM hotI / zrataH kAraNahetu ko mAnanA ThIka nahIM hai ? samAdhAna- nahIM; jisa kAraNa kI zakti prakaTa hai - prapratihata hai vaha kAraNa kArya kA vyabhicArI nahIM hotA- niyama se kArya kA janaka hotA hai / ataH aise kAraNa ko kArya kA jJApaka hetu mAnanemeM koI virodha nahIM hai / ( 3 ) koI vizeSarUpa hai, jaise- 'yaha vRkSa hai, kyoMki zizapA anyathA ho nahIM sakatI / ' yahA~ 'zizapA' vizeSa rUpa hetu hai / kyoMki zizapA vRkSavizeSa hai, vaha apane sAmAnyabhUta vRkSa kA jJApana karAtI hai / kAraNa vRkSavizeSa vRkSasAmAnyake binA nahIM ho sakatA hai / ( 4 ) koI pUrvacara hai, jaise- 'eka muhurta ke bAda zakaTa kA udaya hogA; kyoMki kRttikA kA udaya zranyathA ho nahIM sakatA' / 'yahA~ kRttikA kA udaya' kyoMki kRttikA ke udaya ke bAda muhUrtta ke anta meM kA udaya hotA hai / aura isalie kRttikA kA udaya pUrvacara hetu pUrvacara hetu hai; niyama se zakaTa ja ka vi isa ni usa jIva saka katA vaha isi hai / ekA sakataM Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 207 hotA huA zakaTa ke udaya ko janAtA hai| (5) koI uttaracara hai, jaise--eka muhUrta ke pahale bharaNikA udaya ho cukA; kyoMki isa samaya kRttikA kA udaya anyathA ho nahIM sakatA' yahA~ 'kRttikA kA udaya uttaracara hetu hai| kAraNa, kRttikA kA udaya bharaNi ke udaya ke bAda hotA hai aura isalie vaha usakA uttaracara hotA huA usako 5 janAtA hai| (6) koI sahacara hai, jaise mAtuliGga (bijaurA nIbU) rUpavAn honA cAhie, kyoMki rasavAn anyathA ho nahIM sakatA' yahA~ 'rasa' sahacara hetu hai| kAraNa, rasa niyama se rUpa kA sahacArI hai-sAtha meM rahane vAlA hai aura isalie vaha usake abhAva meM nahIM hotA huA usakA jJApana karAtA hai| 10 ____ina udAharaNoM meM sadbhAvarUpa hI agnyAdika sAdhya ko siddha karane vAle dhUmAdika sAdhana sadbhAvarUpa hI haiN| isalie ye saba vidhisAdhaka vidhirUpa hetu haiN| inhIM ko aviruddhopalabdhi kahate haiM / isa prakAra vidhirUpa hetu ke pahale bheda vidhisAdhaka kA udAharaNoM dvArA nirUpaNa kiyaa| . 15 dUsarA bheda niSedhasAdhaka nAmakA hai / viruddhopalabdhi bhI usI kA dUsarA nAma hai| usakA udAharaNa isa prakAra hai-'isa jIva ke mithyAtva nahIM hai, kyoMki AstikatA anyathA ho nahIM sktii'| yahA~ 'pAstikatA' niSedhasAdhaka hetu hai, kyoMki AstikatA sarvajJa vItarAga ke dvArA pratipAdita tattvArthoM ke zraddhAnarUpa hai| 20 vaha zraddhAna mithyAtva vAle (mithyAdRSTi) jIva ke nahIM ho sakatA, isalie vaha vivakSita jIva meM mithyAtva ke abhAva ko siddha karatA hai| athavA, isa hetu kA dUsarA udAharaNa yaha hai-'vastu meM sarvathA ekAnta nahIM hai, kyoMki anekAntAtmakatA anyathA ho nahIM sakatI' yahA~ 'anekAntAtmakatA' niSedhasAdhaka hetu hai / kAraNa, 25 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nyAya-dIpikA anekAntAtmakatA vastu meM abAdhitarUpa se pratIta hotI hai aura isa. lie vaha bauddhAdikalpita sarvathA ekAnta ke abhAva ko avazya sitA karatI hai| zaGkA--yaha anekAntAtmakatA kyA hai, jisake bala se vasta meM 5 sarvathA ekAnta ke prabhAva ko siddha kiyA jAtA hai ? samAdhAna-sabhI jIvAdi vastuoM meM jo bhAva-abhAvarUpatA, ekaanekarUpatA aura nitya-anityarUpatA ityAdi aneka dharma pAye jAte haiN| usI ko anekAntAtmakatA athavA anekAntarUpatA kahate haiN| isa taraha vidhirUpa hetu kA digdarzana kiyaa| 10 pratiSedharUpa hetu ke bhI do bheda haiM- 1 vidhisAdhaka aura 2 pratiSedhasAdhaka / unameM vidhisAdhaka kA udAharaNa isa prakAra hai'isa jIva meM samyaktva hai, kyoMki mithyA abhiniveza nahIM hai|' yahA~ 'mithyA abhiniveza nahIM hai| yaha pratiSedharUpa hetu hai aura vaha samyagdarzana ke sadbhAva ko sAdhatA hai, isalie vaha pratiSedharUpa vidhi15 sAdhaka hetu hai| dUsare pratiSedharUpa pratiSedhasAdhaka hetu kA udAharaNa yaha hai'yahA~ dhuA~ nahIM hai, kyoMki agni kA abhAva hai|' yahA~ 'agni kA prabhAva' svayaM pratisedharUpa hai aura vaha pratiSedharUpa hI dhUma ke prabhAva ko siddha karatA hai, isalie 'agni kA abhAva' pratiSedha20 rUpa pratiSedhasAdhaka hetu hai| isa taraha vidhi aura pratiSedharUpa se do prakAra ke hetu ke kucha prabhedoM kA udAharaNa dvArA varNana kiyaa| vistAra se parIkSAmukha se jAnanA caahie| isa prakAra pUrvokta lakSaNa vAle hI hetu sAdhya ke gamaka haiM, anya nhiiN| arthAt-jo anyathAnupapatti lakSaNa vAle nahIM haiM ve sAdhya ke gamaka nahIM haiM, kyoMki 25 ve hetvAbhAsa haiN| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 206 hetvAbhAsa kA lakSaNa aura unake bheda_ hetvAbhAsa kinheM kahate haiM ? jo hetu ke lakSaNa se rahita haiM, kintu hetu jaise pratIta hote haiM unheM hetvAbhAsa kahate haiM / ve cAra prakAra ke haiM1 prasiddha, 2 viruddha, 3 anaikAntika aura 4 akiJcitkara / (1) asiddha--jisakI sAdhya ke sAtha vyApti anizcita hai 5 vaha asiddha hetvAbhAsa hai| hetu kI yaha anizcitatA hetu ke svarUpa ke prabhAva kA nizcaya hone se aura svarUpa meM saMzaya hone se hotI hai| svarUpAbhAva ke nizcaya meM svarUpAsiddha hai aura svarUpa ke sandeha meM sandigdhAsiddha hai| unameM pahale kA udAharaNa yaha hai--'zabda pariNamanazIla hai, kyoMki yaha cakSu indriya kA viSaya hai|' yaha 10 cakSu indriya kA viSaya hetu svarUpAsiddha hai| kyoMki zabda' zrotrendriya kA viSaya hai, cakSu indriya kA nhiiN| ataH zabda meM cakSu indriya kI vaSayatA kA abhAva nizcita hai isalie vaha svarUpAsiddha hai| dUsare kA udAharaNa yaha hai-dhUma athavA bhApa Adi ke nizcaya kiye banA hI koI yaha kahe ki 'yaha pradeza agni vAlA hai, kyoMki vaha 15 'ma vAlA hai|' yahA~ 'dhUma' hetu sandindhAsiddha hai.| kAraNa, usake varUpa meM sandeha hai| ... / (2) viruddha-jisa hetu kI sAdhya se viruddha (sAdhyAbhAva) ke . patha vyApti ho vaha viruddha hetvAbhAsa hai| jaise-'zabda apariNamana- . la hai, kyoMki kiyA jAtA hai' yahA~ 'kiyA jAnA' hetu kI vyApti 20 pariNamanazIla se viruddha pariNamanazIlatA ke sAtha hai| ataH vaha 'ruddha hetvAbhAsa hai| (3) anaikAntika-z2o pakSa, sapakSa aura vipakSa meM rahatA hai . . , { anaikAntika hetvAbhAsa hai| vaha do prakArakA hai--1 nizcitapakSavRtti aura 2 zaGkitavipakSavRtti / unameM pahale kA udAharaNa 25 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 nyAya-dIpikA yaha hai-'yaha pradeza dhUmavAlA hai, kyoMki vaha agnivAlA hai|' yahA~ 'agni' hetu pakSabhUta sandigdha dhUmavAle sAmane ke pradeza meM rahatA hai aura sapakSa dhUma vAle rasoIghara meM rahatA hai tathA vipakSa dhUmarahita rUpa se nizcita aGgArasvarUpa agni vAle pradeza meM bhI rahatA hai, 5 aisA nizcaya hai| ataH vaha nizcitavipakSavRtti anaikAntika hai| dUsare zaGkitavipakSavRtti kA udAharaNa yaha hai--'garbhastha maitrI kA putra zyAma honA cAhie, kyoMki maitrI kA putra hai, maitrI ke dUsare putroM kI taraha yahA~ 'maitrI kA putrapanA' hetu pakSabhUta garbhastha maitrI ke putra meM rahatA hai, sapakSa dUsare maitrIputroM meM rahatA hai, aura vipakSa 0 azyAma-gore putra meM bhI rahe isa zaGkA kI nivRtti na hone se arthAt vipakSa meM bhI usake rahane kI zaGkA banI rahane se vaha zaGkitavipakSavRtti hai| zaGkitavipakSavRtti kA dUsarA bhI udAharaNa hai-'arahanta sarvajJa nahIM honA cAhie, kyoMki ve vaktA haiM, jaise-'rthyaapuruss'| yahA~ 'vaktA pana' hetu jisa prakAra pakSAbhUta arahanta meM aura sapakSabhUta rathyApuruSa 5 meM rahatA hai usI prakAra sarvajJa meM bhI usake rahane kI sambhAvanA kI jAya, kyoMki vaktApana aura jJAtApana kA koI virodha nahIM hai| jisakA jisake sAtha virodha hotA hai vaha usa vAle meM nahIM rahatA hai aura vacana tathA jJAna kA loka meM virodha nahIM hai, balki jJAna vAle ( jJAnI ) ke hI vacanoM meM caturAI athavA sundaratA ) spaSTa dekhane meM AtI hai| ataH viziSTa jJAnavAn sarvajJa meM viziSTa vaktApana ke hone meM kyA Apatti hai ? isa taraha vaktApana kI vipakSabhUta sarvajJa meM bhI sambhAvanA hone se vaha zaGkitavipakSavRtti nAma kA anaikAntika hetvAbhAsa hai| liye adharma Agara jaise garbha na rahatA (4) akiJcitkara-jo hetu sAdhyakI siddhi karane meM aprayojaka; asamartha hai use akiJcitkara hetvAbhAsa kahate haiM / usake do hai au merI / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 211 arthAt -- agni ko 10 / ataH 'dravyatva' hetu prakiJcitkara hai / apariNAmI hai, bheda haiM- 1 siddhasAdhana aura 2 bAdhitaviSaya | unameM pahale kA udAharaNa yaha hai - ' zabda zrotrendriya kA viSaya honA cAhie, kyoMki vaha zabda haiM' / yahA~ 'zrotrendriya kI viSayatA' rUpasAdhya zabda meM zrAvaNapratyakSa se hI siddha hai / ataH usako siddha karane ke lie prayukta kiyA gayA 'zabdapanA' hetu siddhasAdhana nAma kA zrakiJcitkara 5 hetvAbhAsa hai / bAdhitaviSaya nAmakA zrakiJcitkara hetvAbhAsa aneka prakAra kA hai / koI pratyakSabAdhitaviSaya hai / jaise- 'agni anuSNa--- ThaMDI hai, kyoMki vaha dravya hai' / yahA~ 'dravyatva' hetu pratyakSabAdhitaviSaya hai / kAraNa usakA jo ThaMDApana viSaya hai vaha uSNatAgrAhaka sparzanendriyajanya pratyakSa se bAdhita hai| chUne para vaha uSNa pratIta hotI hai, ThaMDI nahIM kucha bhI sAdhyasiddhi karane meM samartha na hone se koI anumAnavAdhita viSaya hai / jaise - ' zabda kyoMki vaha kiyA jAtA hai' yahA~ 'kiyA jAnA' hetu 'zabda pariNAmI hai, kyoMki vaha prameya hai' isa anumAna se bAdhitaviSaya hai / isa- 15 liye vaha anumAnabAdhitaviSaya nAmakA akiJcitkara hetvAbhAsa hai / koI zrAgamabAdhitaviSaya hai / jaise- 'dharma paraloka meM duHkha kA dene vAlA hai, kyoMki vaha puruSa ke zrAzraya se hotA hai, jaisezradharma' yahA~ 'dharma sukha kA dene vAlA hai' aisA zrAgama hai, isa zrAgama se ukta hetu bAdhitaviSaya hai / koI svavacanabAdhita viSaya hai | 20 jaise - merI mAtA bandhyA hai, kyoMki puruSa kA saMyoga hone para bhI garbha nahIM rahatA hai / jisake puruSa kA saMyoga hone para bhI garbha nahIM rahatA hai vaha bandhyA kahI jAtI hai, jaise-- prasiddha vandhyA strI / yahA~ hetu apane vacana se bAdhitaviSaya hai, kyoMki svayaM maujUda hai aura mAtA bhI mAna rahA hai phira bhI yaha kahatA hai ki merI mAtA bandhyA hai / zrataH hetu svavacanabAdhitaviSaya nAmakA 25 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAya-dIpikA akiJcitakara hetvAbhAsa hai| isI prakAra aura bhI akiJcitkara ke bheda svayaM vicAra lenA caahie| isa taraha hetu ke prasaGga se hetvAbhAsoM kA nirUpaNa kiyaa| FRE hotA udAharaNa kA nirUpaNa yadyapi vyutpanna jJAtA ke lie pratijJA aura hetu ye do hI avarava paryApta haiM tathApi avyutpannoM ke jJAna ke lie udAharaNAdika ko mI AcAryoM ne svIkRta kiyA hai| yathArtha dRSTAnta ke kahane ko udAharaNa kahate haiN| yaha dRSTAnta kyA hai ? jahA~ sAdhya aura sAdhana kI yApti dikhalAI (jAnI) jAtI hai use dRSTAnta kahate haiN| aura mAdhya-agni Adika ke hone para hI sAdhana-dhUmAdika hote haiM tathA unake nahIM hone para nahIM hote haiM, isa prakAra ke sAhacaryarUpa sAdhyadhana ke niyama ko vyApti kahate haiN| isa vyApti ko hI sAdhya ke banA sAdhana ke na hone se avinAbhAva kahate haiN| vAdI aura pratizAdI kI buddhisAmyatA ko vyApti kI sampratipatti kahate haiM aura ha sampratipatti (buddhisAmyatA) jahA~ sambhava hai vaha sampratipatti 'deza kahalAtA hai, jaise--rasoIzAlA Adi, athavA tAlAba Adi / yoMki vahIM 'dhUmAdika ke hone para niyama se agnyAdika pAye Ate haiM aura agnyAdika ke abhAva meM niyama se dhUmAdika nahIM pAye te' isa prakArako sampratipatti-buddhisAmyatA sambhava hai| unameM soIzAlA Adi anvayadRSTAnta haiM, kyoMki vahA~ sAdhya aura 'dhina ke sadbhAva rUpa anvayabuddhi hotI hai| aura tAlAba Adi / tirekadRSTAnta haiM, kyoMki vahA~ sAdhya aura sAdhana ke abhAvarUpa patireka kA jJAna hotA hai| ye donoM hI dRSTAnta haiM, kyoMki sAdhya aura sAdhanarUpa anta--arthAt dharma jahA~ dekhe jAte haiM vaha dRSTAnta halAtA hai, aisA 'dRSTAnta' zabda kA artha unameM pAyA jAtA hai| honA pahale vaha 6 nahIM aura myagva use / artha meM tAtparya isa isa da Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 213 isa upayukta dRSTAnta kA jo samyak vacana hai-prayoga hai vaha udAharaNa hai| kevala 'vacana' kA nAma udAharaNa nahIM hai, kintu dRSTAntarUpa se jo vacana-prayoga hai vaha udAharaNa hai| jaise--'jo jo dhUmavAlA hotA hai vaha vaha agni vAlA hotA hai, jaise--rasoI ghara, aura jahA~ agni nahIM hai vahA~ dhUma bhI nahIM hai, jaise-tAlAba / ' 5 isa prakAra ke vacana ke sAtha hI dRSTAnta kA dRSTAntarUpa se pratipAdana hotA hai| udAharaNa ke prasaGga se udAharaNAbhAsa kA kathana jo udAharaNa ke lakSaNa se rahita hai kintu udAharaNa jaisA pratIta hotA hai vaha udAharaNAbhAsa hai| udAharaNa ke lakSaNa kI rahitatA 10 (abhAva) do taraha se hotI hai--1 dRSTAnta kA samyak vacana na honA aura 2 jo dRSTAnta nahIM hai usakA samyaka vacana honaa| unameM pahale kA udAharaNa isa prakAra hai-'jo jo agni vAlA hotA hai vaha vaha dhUma vAlA hotA hai, jaise- rasoIghara / jahA~ jahA~ dhUma nahIM hai vahAM vahAM agni nahIM hai, jaise-lAlAba / ' isa taraha byApya 1 aura byApaka kA viparIta ( ulTA ) kathana karanA dRSTAnta kA asamyagvacana hai| zaGkA-vyApya aura vyApaka kise kahate haiM ? samAdhAna--sAhacarya niyamarUpa vyApti kriyA kA jo karma hai use byApya kahate haiM, kyoMki 'vi' pUrvaka 'prAp' dhAtu se 'karma' 2 artha meM 'Nyat' pratyaya karane para 'vyApya' zabda niSpanna hotA hai| tAtparya yaha ki 'jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahAM vahAM agni hotI hai' isa prakArake sAtha rahane ke niyama ko vyApti kahate haiM, aura isa vyApti kA jo karma hai--viSaya hai vaha vyApya kahalAtA hai| vaha vyApya dhUmAdika haiM, kyoMki dhUmAdika vahnayAdi ke dvArA .. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nyAya-dIpikA vyApta (viSaya ) kiye jAte haiN| tathA isI vyApti kriyAkA jo kartA hai use byApaka kahate haiM, kyoMki 'vi' pUrvaka 'prAp' dhAtu se kartA artha meM 'vula' pratyaya karane para vyApaka' zabda siddha hotA hai| vaha vyApaka agnyAdika haiN| isIlie agni dhUma ko vyApta karatI 5 hai, kyoMki 'jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~ vahA~ agni niyama se hotI hai' isa taraha dhUma vAle saba sthAnoM meM niyama se agni pAyI jAtI hai| kintu dhUma agni ko vaisA vyApta nahIM karatA, kyoMki aMgArApanna agni dhUma ke binA bhI rahatI hai| kAraNa, jahAM 'agni hai vahA~ niyama se dhUma bhI hai' aisA sambhava nahIM hai| 10 zaGkA-dhUma gIle Indhana vAlI agni ko vyApta karatA hI hai| arthAt vaha usakA vyApaka hotA hai, taba Apa kaise kahate haiM ki ghUma agni kA vyApaka nahIM hotA ? samAdhAna-gIle IndhanavAlI agni kA dhUma ko byApaka mAnanA hameM iSTa hai| kyoMki jisa taraha 'jahAM jahAM avicchinnamUla dhUma ___15 hotA hai vahA~ vahA~ agni hotI hai' yaha sambhava hai usI taraha jahAM jahAM gIle Indhana vAlI agni hotI hai vahA~ vahA~ dhUma hotA hai' yaha bhI sambhava hai| kintu agnisAmAnya dhUma-vizeSa kA vyApaka hI hai-vyApya nahIM; kAraNa ki 'parvata agni vAlA hai, kyoMki vaha dhUma vAlA hai' isa anumAna meM agni-sAmAnya kI hI apekSA hotI hai 20 Andhana vAlI agni yA mahAnasIya, parvatIya, catvarIya aura goSThIya Adi vizeSa agni kI nhiiN| isaliye dhUma agni kA vyApaka nahIM hai, apitu agni hI dhUma kI vyApaka hai| ataH 'jo jo dhUmavAlA hotA hai vaha agnivAlA hotA hai, jaise--rasoI kA ghara' isa prakAra dRSTAnta kA samyak vacana bolanA caahie| kintu 25 isase viparIta vacana bolanA dRSTAntAbhAsa hai / isa taraha yaha Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 215 asamyak vacanarUpa anvaya dRSTAntAbhAsa (anvaya udAharaNAbhAsa) hai| vyatirekabyApti meM to vyApaka-agnyAdika kA abhAva vyApya hotA hai aura vyApya-dhUmAdika kA abhAva vyApaka hotA hai| ataeva 'jahAM jahAM agni kA abhAva hai vahAM vahAM dhUma kA abhAva hai, jaise -tAlAba' isa prakAra dRSTAnta kA samyak vacana bolanA caahie| 5 isase viparIta kathana karanA asamyaka vacanarUpa vyatireka udAharaNAbhAsa hai| 'adRSTAntavacana' ( jo dRSTAnta nahIM hai usakA samyak vacana honA ) nAma kA dUsarA udAharaNAbhAsa isa prakAra hai - anvayavyApti meM byatireka dRSTAnta kaha denA aura byatirekabyApti meM anvaya dRSTAnta bolanA, udAharaNAbhAsa hai / ina donoM ke 10 udAharaNa spaSTa haiN| zaGkA-'garbhastha maitrI kA putra zyAma honA cAhiye, kyoMki vaha maitrI kA putra hai, jo jo maitrI kA putra hai vaha vaha zyAma hai, jaise usake dUsare putra' ityAdi anumAnaprayoga meM anvayadRSTAnta svarUpa pA~ca maitrIputroM meM jahAM jahAM maitrI kA putrapanA hai vahAM vahAM zyAmatA hai' yaha 15 anvayavyApti hai aura byatireka dRSTAntasvarUpa gauravarNa amaitrIputroM meM saba jagaha 'jahAM jahAM zyAmatA nahIM hai vahAM vahA~ maitrI kA putrapanA nahIM hai' yaha vyatirekabyApti sambhava hai| ataH garbhastha maitrIputrarUpa pakSa meM jahAM ki sAdhana nizcitarUpa se hai, sAdhyabhUta zyAmatA kA sandeha gauNa hai aura isalie yaha anumAna bhI samyak ho jAvegA- 20 arthAt dRSTAnta kA upayukta lakSaNa mAnane para maitrItanayatvahetuka zyAmatvasAdhyaka prastuta anumAna bhI samIcIna anumAna kahA jAvegA, kAraNa ki usake anvaya dRSTAnta aura byatireka dRSTAnta donoM hI samyak dRSTAntavacanarUpa haiM ? samAdhAna nahIM; prakRta dRSTAnta anya vicAra se bAdhita hai| 25 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nyAya-dIpikA vaha isa prakAra se hai-sAdhyarUpa se mAnA gayA yaha zyAmatArUpa kArya apanI niSpatti ke lie kAraNa kI apekSA karatA hai| vaha kAraNa maitrI kA putrapanA to ho nahIM sakatA, kyoMki usake binA bhI dUsare puruSoM meM, jo maitrI ke putra nahIM haiM, zyAmatA dekhI jAtI hai| ataH jisa 5 prakAra kumhAra, cAka Adi kAraNoM ke binA hI utpanna hone vAle vastra ke kumhAra Adika kAraNa nahIM hai usI prakAra maitrI kA putrapanA - zyAmatA kA kAraNa nahIM hai, yaha nizcita hai| ataeva jahAM jahAM maitrI kA putrapanA hai vahAM vahAM zyAmatA nahIM hai, kintu jahAM jahAM zyAmatA kA kAraNa viziSTa nAmakarma se sahita zAkAdi AhArarUpa 10 pariNAma hai vahAM vahAM usakA kArya zyAmatA hai| isa prakAra sAmagrI rUpa viziSTa nAmakarma se sahita zAkAdi AhAra pariNAma zyAmatA kA byApya hai-kAraNa hai / lekina usakA garbhastha maitrIputrarUpa pakSa meM nizcaya nahIM hai, ataH vaha sandigdhAsiddha hai / aura maitrI kA putrapanA to zyAmatA ke prati kAraNa hI nahIM hai, isalie vaha 15 zyAmatArUpa kArya kA gamaka nahIM hai| ataH uparyukta anumAna samyaka anumAna nahIM hai| 'jo upAdhi rahita sambandha hai vaha vyApti hai, aura jo sAdhanakA avyApaka tathA sAdhya kA vyApaka hai vaha upAdhi hai' aisA kinhIM (naiyAyikoM) kA kahanA hai| para vaha ThIka nahIM hai| kyoMki byApti kA 20 ukta lakSaNa mAnane para anyonyAzraya doSa pAtA hai| tAtparya yaha ki upAdhi kA lakSaNa vyAptighaTita hai aura vyApti kA lakSaNa upAdhighaTita hai| ataH vyApti jaba siddha ho jAve taba upAdhi siddha ho aura jaba upAdhi siddha ho jAve taba vyApti siddha ho, isa taraha upAdhi rahita sambandha ko vyApti kA lajhaNa mAnane meM anyonyAzraya nAmakA ____ 25 doSa prasakta hotA hai| isa upAdhi kA nirAkaraNa kAruNyakalikA meM Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 217 vistAra se kiyA gayA hai| ataH virAma lete haiM-usakA punaH khaNDana yahA~ nahIM kiyA jAtA hai| hA upanaya, nigamana aura upanayAbhAsa tathA nigamanAbhAsa ke lakSaNa sAdhanavAn rUpa se pakSa kI dRSTAnta ke sAtha sAmyatA kA kathana 5 karanA upanaya hai| jaise-isIlie yaha dhUma vAlA hai| sAdhana ko doharAte hue sAdhya ke nizcayarUpa vacana ko nigamana kahate haiN| jaise-dhUma vAlA hone se yaha agni vAlA hI hai / ina donoM kA ayathAkrama se-upanaya kI jagaha nigamana aura nigamana kI jagaha upanaya kA-kathana karanA upanayAbhAsa aura nigamanAbhAsa haiN| anumAna pramANa 10 samApta huaa| pAgama pramANa kA lakSaNaprApta ke vacanoM se hone vAle arthajJAna ko prAgama kahate haiM / yahA~ 'pAgama' yaha lakSya hai aura zeSa usakA lakSaNa hai| 'arthajJAna ko pAgama kahate haiM' itanA hI yadi Agama kA lakSaNa kahA jAya 15 to pratyakSAdika meM ativyApti hai, kyoMki pratyakSAdika bhI arthajJAna haiN| isalie 'vacanoM se hone vAle' yaha pada-vizeSaNa diyA hai| 'vacanoM se hone vAle' arthajJAna ko prAgama kA lakSaNa kahane meM bhI svecchApUrvaka ( jisa kisI ke ) kahe hue bhramajanaka vacanoM se hone vAle athavA soye hue puruSa ke aura pAgala Adi ke vAkyoM se 20 hone vAle 'nadI ke kinAre phala haiM' ityAdi jJAnoM meM ativyApti hai, isalie 'prApta' yaha vizeSaNa diyA hai| prApta ke vacanoM se hone vAle jJAna ko' Agama kA lakSaNa kahane meM bhI prApta ke vAkyoM ko sunakara jo zrAvaNa pratyakSa hotA hai usameM lakSaNa kI ativyApti hai, ataH 'artha' yaha pada diyA hai| 'artha' pada tAtparya meM rUDha hai| 25 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nyAya-dIpikA arthAt-prayojanArthaka hai, kyoMki 'artha hI-tAtparya hI vacanoM meM hai' aisA prAcAryavacana hai| matalaba yaha ki yahAM 'artha' pada kA artha tAtparya vivakSita hai, kyoMki vacanoM meM tAtparya hI hotA hai| isa taraha prApta ke vacanoM se hone vAle artha (tAtparya) jJAna ko jo 5 Agama kA lakSaNa kahA gayA hai vaha pUrNa nirdoSa hai / jaise "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" [ta0 sU0 1-1] 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM kI ekatA ( sahabhAva ) mokSa kA mArga hai' ityAdi vAkyArthajJAna / samyagdarzanAdika sampUrNa karmoM ke kSayarUpa mokSa kA mArga arthAt upAya hai-na ki 'mArga haiN'| ) ataeva bhinna bhinna lakSaNa vAle samyagdarzanAdi tInoM milakara hI mokSa kA mArga haiM, eka eka nahIM, aisA artha 'mArgaH' isa eka vacana ke prayoga ke tAtparya se siddha hotA hai| yahI ukta vAkya kA artha hai| aura isI artha meM pramANa se saMzayAdika kI nivRttirUpa pramiti hotI hai| prApta kA lakSaNa prApta kise kahate haiM ? jo pratyakSajJAna se samasta padArthoM kA jJAtA (sarvajJa) hai aura paramahitopavezI hai vaha prApta hai| 'samasta padArthoM kA jJAtA' ityAdi hI prApta kA lakSaNa kahane para zrutakevaliyoM meM ativyApti hotI hai, kyoMki ve Agama se samasta padArthoMko jAnate haiM / isalie 'pratyakSajJAna se yaha vizeSaNa diyA hai| 'pratyakSa jJAna se samasta padArthoM kA jJAtA' itanA hI prApta kA lakSaNa karane para siddhoM meM ativyApti hai, kyoMki ve bhI pratyakSajJAna se hI sampUrNa padArthoM ke jJAtA haiM, ataH 'paramahitopadezI' yaha vizeSaNa kahA hai| parama-hita nizreyasa-mokSa hai aura usa mokSa ke upadeza meM hI arahanta kI mukhyarUpa se pravRtti hotI hai, anya siddhoM meM atijhAtA haiM, atA hai aura usa hai, ana Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 216 viSaya meM to prazna ke anusAra gauNarUpa se hotI hai| siddha parameSThI aise nahIM haiM-ve niHzreyasa kA na to mukhyarUpa se upadeza dete haiM aura na gauNarUpa se, kyoMki ve anupadezaka haiN| isalie 'paramahitopadezI' vizeSaNa kahane se unameM ativyApti nahIM hotI / prApta ke sadbhAva meM pramANa pahale hI ( dvitIya prakAzameM ) prastuta kara 5 Aye haiN| naiyAyika zrAdi ke dvArA mAne gaye 'prApta' sarvajJa na hone se prAptAbhAsa haiM--sacce prApta nahIM haiM / ataH unakA vyavaccheda (nirAkaraNa) 'pratyakSajJAna se sampUrNa padArthoM kA jJAtA' isa vizeSaNa se hI ho jAtA hai| zaGkA-naiyAyikoM ke dvArA mAnA gayA prApta kyoM sarvajJa 10 nahIM hai ? samAdhAna-naiyAyikoM ne jise prApta mAnA hai vaha apane jJAna kA jJAtA nahIM haiM, kyoMki unake yahA~ jJAna ko asvasaMvedI-jJAnAntaravedya mAnA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki usake eka hI jJAna hai usako jAnane vAlA jJAnAntara bhI nahIM hai| anyathA unake abhimata prApta meM 15 do jJAnoM ke sadbhAva kA prasaGga AyegA aura do jJAna eka sAtha ho nahIM sakate, kyoMki sajAtIya do guNa eka sAtha nahIM rahate aisA niyama hai| ataH jaba vaha vizeSaNabhUta apane jJAna ko hI nahIM jAnatA hai to usa jJAnaviziSTa prAtmA ko ( apane ko ) ki 'maiM sarvajJa hU~" aisA kaise jAna sakatA hai ? isa prakAra jaba vaha anAtmajJa hai taba 20 asarvajJa hI hai-sarvajJa nahIM hai| aura sugatAdika sacce prApta nahIM haiM, isakA vistRta nirUpaNa AptamImAMsAvivaraNa-aSTazatI meM zrIprakalaGkadeva ne tathA aSTasahasrI meM zrIvidyAnanda svAmI ne kiyA hai| ata. yahA~ aura adhika vistAra nahIM kiyA gayA / vAkya kA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nyAya-dIpikA lakSaNa dUsare zAstroM meM prasiddha hai, isa kAraNa usakA bhI yahA~ lakSaNa nahIM kiyA jAtA hai| artha kA lakSaNa aura usakA vizeSa kathana artha kise kahate haiM ? anekAnta ko artha kahate haiN| arthAt jo 5 anekAnta svarUpa hai use artha kahate haiN| yahA~ 'artha' yaha lakSya kA nirdeza hai, usI ko abhidheya arthAt kahA jAne vAlA bhI kahate haiN| 'anekAnta' yaha lakSaNa kA kathana hai| jisake athavA jisameM aneka anta arthAt dharma-sAmAnya, vizeSa, paryAya aura guNa pAye jAte haiM use anekAnta kahate haiN| tAtparya yaha ki sAmAnyAdi aneka dharma vAle 10 padArtha ko anekAnta kahate haiN| 'ghaTa ghaTa' 'gau gau' isa prakAra ke anugata vyavahAra ke viSayabhUta sadRza pariNAmAtmaka 'ghaTatva' 'gotva' Adi anugata svarUpa ko sAmAnya kahate haiN| vaha 'ghaTatva' sthUla kambugrIvAdi svarUpa tathA 'gotva' sAsnA Adi svarUpa hI hai| ataeva ghaTatvAdi sAmAnya ghaTAdi vyaktiyoM se na sarvathA bhinna hai, na nitya hai 15 aura na eka tathA anekoM meM rahane vAlA hai| yadi vaisA mAnA jAya to anekoM dUSaNa Ate haiM, jinheM dignAga ne nimna kArikA ke dvArA pradarzita kiyA hai : 1 paraspara meM apekSA rakhane vAle padoM ke nirapekSa samUha ko vAkya kahate haiM / jaise--'gAya ko lAgo' yahA~ 'gAya ko' aura 'lAmo' ye donoM pada eka-dUsare kI apekSA rakhate haiM tabhI ve bivakSita artha kA bodha karAne meM samartha haiM tathA isa artha ke bodha meM anya vAkyAntara kI apekSA nahIM hotI isalie ukta donoM padoM kA samUha nirapekSa bhI hai / 2 prameyakamalamArtaNDAdika meM / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 221 na yAti na ca tatrAste na pazcAdasti nAMzavat / jahAti pUrvaM nAdhAramaho vyasanasantatiH / / arthAt-vaha gotvAdi sAmAnya zAvaleyAdi vyaktiyoM se yadi sarvathA bhinna, nitya, eka aura anekavRtti hai to jaba eka gau utpanna huI taba usameM gotva kahA~ se AtA hai ? anyatra se A nahIM sakatA, 5 kyoMki use niSkriya mAnA hai| utpanna hone ke pahale gotva vahA~ rahatA nahIM, kyoMki gotva sAmAnya gau meM hI rahatA hai| anyathA, deza bhI gotva ke sambandha se gau ho jaayegaa| gopiNDa ke sAtha utpanna bhI nahIM ho sakatA, kyoMki use nitya mAnA hai, anyathA usake anityatA kA prasaGga pAyagA / aMzavAn hai nahIM, kyoMki use niraMza svIkAra kiyA 10 hai| nahIM to sAMzatva kA prasaGga AvegA / yadi vaha pUrva piNDa ko chor3a kara nUtana gau meM AtA hai to yaha bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki pUrva piNDa kA tyAga nahIM mAnA hai / anyathA pUrva gopiNDagau, agau-gotvazUnya ho jAyagA, phira usameM 'gau' vvavahAra nahIM ho skegaa| isa taraha gotvAdi sAmAnya ko vyakti se sarvathA bhinna, nitya 15 aura eka mAnane meM aneka vidha dUSaNa prasakta hote haiN| ataH sthUla aura kambugrIvA Adi AkAra ke tathA sAsnA Adi ke dekhane ke bAda hI yaha 'ghaTa hai' 'yaha gau hai' ityAdi anugata pratyaya hone se sadRza pariNAmarUpa hI ghaTatva-gotvAdi sAmAnya hai aura vaha kathaJcit bhinnaabhinna, nitya-anitya aura eka-aneka rUpa hai| isa prakAra ke 20 1 'nAyAti' pAThAntaram / 2 kArikA kA zabdArtha yaha hai ki 'gotvAdi sAmAnya dUsarI gau meM anyatrase jAtA nahIM, na vahA~ rahatA hai, na pIche paidA hotA hai, na aMzoMvAlA hai, aura na pahaleke apane Azrayako chor3atA hai phira bhI usakI sthiti haivaha sambaddha ho jAtA hai; yaha kaisI vyasanasantati-kadAgrahaparamparA hai / ' Page #362 -------------------------------------------------------------------------- Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nyAya - dIpikA sAmAnya ke mAnane meM uparyukta koI bhI dUSaNa nahIM zrAtA hai| vizeSa bhI sAmAnya kI hI taraha 'yaha sthUla ghaTa hai' 'yaha choTA hai' ityAdi vyAvRtta pratIti kA viSayabhUta ghaTAdi vyaktisvarUpa hI hai / isI bAta ko bhagavAn mANikyanandi bhaTTAraka ne bhI kahA hai ki - "vaha artha 5 sAmAnya aura vizeSarUpa hai / " usake do bheda haiM- 1 zrarthabhaviSya ke ullekha pariNamana ko paryAya kahate haiN| paryAya aura 2 vyaJjanaparyAya / unameM bhUta aura rahita kevala vartamAnakAlIna vastusvarUpa ko artha paryAya kahate haiM arthAt vastutroM meM pratikSaNa hone vAlI paryAyoM ko arthaparyAya kahate haiM / 10 AcAryoM ne ise RjusUtra naya kA viSaya mAnA hai / isI ke eka deza ko mAnane vAle kSaNikavAdI bauddha haiM / vyakti kA nAma byaJjana hai, aura jo pravRtti - nivRtti meM kAraNabhUta jala ke le zrAne zrAdirUpa arthakriyAkAritA hai vaha vyakti hai, usa vyakti se yukta paryAya ko vyaMjanaparyAya kahate haiM / arthAt jo padArthoM meM pravRtti aura 15 jalAnayana zrAdi arthakriyA karane meM samartha paryAya hai kahate haiM / jaise- miTTI Adi kA piNDa, sthAsa koza, kapAla Adi paryAya haiM / nivRtti janaka use vyaMjana paryAya kuzUla, ghaTa aura jo sampUrNa dravya meM vyApta hokara rahate haiM aura samasta paryAyoM ke sAtha rahane vAle haiM unheM guNa kahate haiM / aura ve vastutva, rUpa, 20 gandha aura sparza Adi haiM / arthAt ve guNa do prakArake haiM- 1 sAmAnyaguNa aura 2 vizeSaguNa / jo sabhI dravyoM meM rahate haiM ve sAmAnya guNa haiM aura ve vastutva, prameyatva zrAdi haiN| tathA jo usI eka dravya meM rahate haiM ve vizeSaguNa kahalAte haiM / jaise - rUpa- rasAdika / miTTI ke sAtha sadaiva rahane vAle vastutva va rUpAdi to piNDAdi paryAyoM ke sAtha bhI 25 rahate haiM, kintu piNDAdi sthAsAdika ke sAtha nahIM rahate haiM / isI Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 223 liye paryAyoM kA guNoM se bheda hai| arthAt paryAya aura guNa meM yahI bheda hai ki paryAyeM kramavartI hotI haiM aura guNa sahabhAvI hote haiM tathA ve dravya aura paryAya ke sAtha sadaiva rahate haiN| yadyapi sAmAnya aura vizeSa bhI paryAya haiM aura paryAyoM ke kathana se unakA bhI kathana ho jAtA hai-unakA pRthak kathana karane kI AvazyakatA 5 nahIM hai, tathApi saGketajJAna meM kAraNa hone aura judA judA zabdavyavahAra hone se isa prAgama prastAva meM (pAgama pramANa ke nirUpaNa meM) sAmAnya aura vizeSa kA paryAyoM se pRthak nirdeza kiyA hai| ina sAmAnya aura vizeSarUpa guNa tathA paryAyoM kA prAzraya dravya hai| kyoMki "jo guNa aura paryAya vAlA hai vaha dravya haiM" aisA 10 prAcArya mahArAja kA Adeza (upadeza) hai| vaha dravya bhI 'sattva' arthAt sat hI hai| kyoMki "jo sattva hai vaha dravya hai" aisA akalaGkadeva kA vacana hai| dravya bhI saMkSepa meM do prakArakA haijIva dravya aura ajIva drabya / aura ye donoM hI dravya utpatti, vinAza tathA sthitivAn haiM, kyoMki "jo utpAda, vyaya aura dhrauvya 15 se sahita hai vaha sat hai" aisA nirUpaNa kiyA gayA hai| isakA khulAsA isa prakAra hai :-jIva dravya ke svarga prApta karAne vAle puNya karma ( devagati, devAyu Adi ) kA udaya hone para manuSya svabhAva kA vinAza hotA hai, divya svabhAva kA utpAda hotA hai aura caitanya svabhAva sthira rahatA hai| jIva dravya yadi manuSyAdi paryAyoM 20 se sarvathA ekarUpa ( abhinna ) ho to puNya karma ke udaya kA koI phala nahIM ho sakegA; kyoMki vaha sadaiva ekasA hI banA rahegAmanuSya svabhAva kA vinAza aura deva paryAya kA utpAda ye bhinna pariNamana usameM nahIM ho skeNge| aura yadi sarvathA bhinna ho to puNyavAn--puNyakartA dUsarA hogA aura phalavAn-phalabhoktA dUsarA, 25 isa taraha puNya karma kA upArjana karanA bhI byartha ho jaaygaa| paropa Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .24 nyAya-dIpikA gara meM bhI jo pravRtti hotI hai vaha apane puNya ke lie hI hotI hai| sa kAraNa jIva dravya kI apekSA se abheda hai aura manuSya tathA deva ryAya kI apekSA se bheda hai, isa prakAra bhinna bhinna nayoM kI dRSTi se da aura abheda ke mAnane meM koI virodha nahIM hai, donoM prAmANika --pramANayukta haiN| . ....: isI taraha miTTIrUpa ajIva drabya ke bhI miTTI ke piNDAkAra kA banAza, kambuggrIvA Adi AkAra kI utpatti aura miTTIrUpa kI sthati hotI hai| ataH yaha siddha huA ki ajIva dravya meM bhI ratpatti, vinAza aura sthiti ye tInoM hote haiN| svAmI samantabhadra ke mata kA anusaraNa karane vAle vAmana ne bhI kahA hai ki samIcIna padeza se pahale ke ajJAna svabhAva ko nAza karane aura Age ke ttvajJAna svabhAva ke prApta karane meM jo samartha prAtmA hai vahI zAstra kA adhikArI hai| jaisA ki usake isa vAkya se prakaTa hai :'na zAstramasadravyeSvarthavat' arthAt-zAstra asad dravyoM meM jo tIva ajJAna svabhAva ke dUra karane aura tattvajJAna svabhAva ke prApta karane meM samartha nahIM hai usameM). prayojanavAn nahIM hai-kAryakArI nahIM hai| isa prakAra anekAntasvarUpa vastu pramANavAkya kA viSaya hai aura isalie vaha artha siddha hotI hai| ataeva isa prakAra anumAna karanA trAhie ki samasta padArtha anekAnta svarUpa haiM, kyoMki ve sat haiM, to anekAntasvarUpa nahIM hai vaha sat bhI nahIM hai, jaise- prakAza kA kml| zaGkA-yadyapi kamala AkAza meM nahIM hai tathApi tAlAba meM hai| prataH usase (kamala se) 'sattva' hetu kI vyAvRtti nahIM ho sakatI hai ? samAdhAna- yadi aisA kaho to yaha kamala adhikaraNa vizeSakI apekSA se sat aura asat donoM rUpa hone se anekAntasvarUpa 4bhabha bhaos 424 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 225 siddha ho gayA aura use zranvayadRSTAnta zrApane hI svIkAra kara liyA / isase hI Apako santoSa kara lenA caahie| tAtparya yaha ki isa kahane se bhI vastu zranekAntAtmaka prasiddha ho jAtI hai / pahale jisa 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga : ' vAkva kA udAharaNa diyA gayA hai usa vAkya ke dvArA bhI 'samyagdarzana, samyagjJAna 5 aura samyakcAritra ina tInoM meM mokSakAraNatA hI hai, saMsArakAraNatA nahIM' isa prakAra viSayavibhAgapUrvaka ( apekSAbhedase ) kAraNatA aura prakAraNatA kA pratipAdana karane se vastu anekAnta svarUpa kahI jAtI hai / yadyapi ukta vAkya meM avadhAraNa karane vAlA koI evakAra jaisA zabda nahIM hai tathApi "sarvaM vAkyaM sAvadhAraNam" arthAt 10 - sabhI vAkya avadhAraNa sahita hote haiM isa nyAya se uparyukta vAkya ke dvArA bhI samyagdarzanAdi meM mokSakAraNatA kA vidhAna aura saMsArakAraNatA kA niSedha spaSTa siddha ho jAtA hai| isa prakAra pramANa - pratyakSa, anumAna aura Agama-se yaha siddha huA ki vastu anekAntasvarUpa hai / 15 nayakA lakSaNa, usake bheda aura saptabhaGgI kA pratipAdana - pramANa kA vistAra se varNana karake aba nayoM kA vizleSaNapUrvaka kathana kiyA jAtA hai| naya kise kahate haiM ? pramANa se jAne huye padArtha ke eka deza (aMza) ko grahaNa karane vAle jJAtA ke zrabhiprAyavizeSa ko naya kahate haiN| kyoMki "jJAtA kA abhiprAya naya 20 hai" aisA kahA gayA hai| usa naya ke saMkSepa meM do bheda haiM- 1 dravyArthika aura 2 paryAyArthika / unameM dravyArthika naya pramANa ke viSayabhUta dravya - paryAyAtmaka, ekAnekAtmaka anekAntarUpa artha kA vibhAga karake paryAyArthika naya ke viSayabhUta bheda ko gauNa karatA huA usakI sthiti mAtra ko svIkAra kara apane viSaya dravya ko bheda- 25 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nyAya-dIpikA rUpa vyavahAra karAtA hai, anya naya ke viSaya kA niSedha nahIM krtaa| isIlie "dUsare naya ke viSaya kI apekSA rakhane vAle naya ko sat naya--samyak naya athavA sAmAnya naya" kahA hai / jaise--yaha kahanA ki 'sonA laaoN'| yahA~ dravyAthikanaya ke abhiprAya se 'sonA 5 lAo' ke kahane para lAne vAlA kar3A, kuNDala, keyUra inameM se kisI ko bhI le Ane se kRtArtha ho jAtA hai, kyoMki sonerUpa se kar3A Adi meM koI bheda nahIM hai| para jaba paryAyAthikanaya kI vivakSA hotI hai taba dravyAthika naya ko gauNa karake pravRtta hone vAle paryAyAthika naya kI apekSA se 'kuNDala lAo' yaha kahane para lAne vAlA kar3A 10 prAdi ke lAne meM pravRtta nahIM hotA, kyoMki kar3A prAdi paryAya se kuNDala paryAya bhinna hai| ataH dravyAthika naya ke abhiprAya (vivakSA) se sonA kathaJcit ekarUpa hI hai, paryAyAthika naya ke abhiprAya se kathaJcit anekarUpa hI hai, aura krama se donoM nayoM ke abhiprAya se kathaJcit eka aura anekarUpa hai| eka sAtha donoM nayoM ke abhiprAya se karthacit avaktavyasvarUpa hai| kyoMki eka sAtha prApta huye do nayoM se vibhinna svarUpa vAle ekatva aura anekatva kA vicAra athavA kathana nahIM ho sakatA hai| jisa prakAra ki eka sAtha prApta huye do zabdoM ke dvArA ghaTa ke pradhAnabhUta bhinna svarUpa vAle rUpa aura rasa ina do dharmoM kA pratipAdana nahIM ho sakatA hai| ataH eka sAtha prApta drabyArthika 20 aura paryAyAthika donoM nayoM ke abhiprAya se sonA kathaMcit avaktavya svarUpa hai| isa avaktavyasvarUpa ko dravyArthika, paryAyAthika aura dravyAthika-paryAyAthika ina tIna nayoM ke abhiprAya se kramazaH prApta hue ekatvAdi ke sAtha milA dene para sonA kathaMcit eka aura avaktavya hai, kathaMcit aneka aura pravaktavya hai tathA kathaMcit eka, 25 aneka aura pravaktavya hai, isa taraha tIna nayAbhiprAya aura ho jAte Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 227 haiM, jinake dvArA bhI sone kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| nayoM ke kathana karane kI isa zailI (vyavasthA) ko hI saptabhaGgI kahate haiM / yahA~ 'bhaGga' zabda vastu ke svarUpavizeSa kA pratipAdaka hai| isase yaha siddha huA ki pratyeka vastu meM niyata sAta svarUpa-vizeSoM kA pratipAdana karane vAlA zabda-samUha saptabhaGgI hai| 5 zaGkA-eka vastu meM sAta bhaGgoM ( svarUpa athavA dharmoM ) kA sambhava kaise hai ? samAdhAna-jisa prakAra eka hI ghaTAdi meM ghaTa rUpa vAlA hai, rasa vAlA hai, gandha vAlA hai aura sparza vAlA hai, ina jude-jude vyavahAroM ke kAraNabhUta rUpavattva (rUpa) Adi svarUpabheda sambhava haiM usI 10 prakAra pratyeka vastu meM hone vAle eka, aneka, ekAneka, pravaktavya Adi vyavahAroM ke kAraNabhUta ekatva, anekatva Adi sAta svarUpabheda - bhI sambhava haiN| isI prakAra parama dravyArthika nayake abhiprAya kA viSaya paramadravyasattA-mahAsAmAnya hai| usakI apekSA se "eka hI advitIya 15 brahma hai, yahA~ nAnA-aneka kucha bhI nahIM hai" isa prakAra kA pratipAdana kiyA jAtA hai| kyoMki sadrUpa se cetana aura acetana padArthoM meM bheda nahIM hai| yadi bheda mAnA jAya to sad se bhinna hone ke kAraNa ve saba asat ho jaaeNge| RjusUtranaya paramaparyAyArthika naya hai| vaha bhUta aura bhaviSya ke 20 sparza se rahita zuddha- kevala vartamAnakAlIna vastusvarUpa ko viSaya karatA hai| isa naya ke abhiprAya se hI bauddhoM ke kSaNikavAda kI siddhi hotI hai| ye saba nayAbhiprAya sampUrNa apane viSayabhUta azeSAtmaka anekAnta ko, jo pramANa kA viSaya hai, vibhakta karake lokavyavahAra ko karAte haiM ki vastu dravyarUpa se sattAsAmAnya kI apekSA se 25 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nyAya-dIpikA kathaMcit eka hI hai, aneka nahIM hai| tathA paryAyarUpa se--avAntarasattAsAmAnyarUpa vizeSoM kI apekSA se vastu kathaMcit nAnA (aneka) hI hai, eka nahIM hai / tAtparya yaha hai ki tattat nayAbhiprAya se brahma vAda ( sattAvAda ) aura kSaNikavAda kA pratipAdana bhI ThIka hai| yahI 5 prAcArya samantabhadra svAmI ne bhI nirUpaNa kiyA hai ki "he jina ! Apake mata meM anekAnta bhI pramANa aura naya se anekAntarUpa siddha hotA hai, kyoMki pramANa kI apekSA anekAntarUpa hai aura arpita nayako apekSA ekAntarUpa hai| aniyata aneka dharmaviziSTa vastu ko viSaya karane vAlA pramANa 10 hai aura niyata eka dharmaviziSTa vastu ko viSaya karane vAlA naya hai| yadi isa jaina-saraNi-jainamata kI naya-vivakSA ko na mAnakara sarvathA eka hI advitIya brahma hai, aneka koI nahIM hai, kathaJcitkisI eka apekSA se bhI aneka nahIM hai, yaha Agraha kiyA jAya sarvathA ekAnta mAnA jAya to yaha arthAbhAsa hai-mithyA artha hai 15 aura isa artha kA kathana karane vAlA vacana bhI aAgamAbhAsa hai, kyoM ki vaha pratyakSa se aura 'satya bhinna hai tattva bhinna' hai isa pAgama se bAdhitaviSaya hai| isI prakAra 'sarvathA bheda hI hai, kathaJcit bhI abheda nahIM hai' aisA kathana bhI vaisA hI samajhanA caahie| arthAt sarvathA bheda ( aneka ) kA mAnanA bhI arthAbhAsa hai aura usakA 20 pratipAdaka vacana bhI bhAgamAbhAsa hai| kyoMki sadrUpa se bhI bheda mAnane para asat kA prasaGga pAyegA aura usameM arthakriyA nahIM bana, sakatI hai| zaGkA-eka eka abhiprAya ke viSayarUpa se bhinna bhinna siddha hone vAle aura paraspara meM sAhacarya kI apekSA na rakhane para mithyA 25 bhUta huye ekatva, anekatva Adi dharmoM kA sAhacaryarUpa samUha, bhI sahA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza 226 to ki anekAnta hai, mithyA hI hai| tAtparya yaha ki paraspara narapekSa ekatvAdika ekAnta jaba mithyA haiM taba unakA samUharUpa pranekAnta bhI mithyA hI kahalAyegA, vaha samyak kaise ho sakatA ___samAdhAna-vaha hameM iSTa hai| jisa prakAra paraspara ke upakArya- 5 upakArakabhAva ke binA svatantra hone se aura eka dUsare kI apekSA / karane para vastrarUpa avasthA se rahita tantuoM kA samUha zItanivANa ( ThaNDa ko dUra karanA ) Adi kArya nahIM kara sakatA hai usI kAra eka dUsare kI apekSA na karane para ekatvAdika dharma bhI yathArtha pAna karAne Adi arthakriyA meM samartha nahIM haiM, isalie una para- 10 para nirapekSa ekatvAdi dharmoM meM kathaMcit mithyAyana bhI sambhava / prAptamImAMsA meM svAmI samantabhadrAcArya ne bhI kahA hai ki mithyAbhUta ekAntoM kA samUha yadi mithyA hai to vaha mithyA ekAtatA-paraspara nirapekSatA hamAre ( syAdvAdiyoM ke ) yahA~ nahIM hai| yoMki jo naya nirapekSa haiM ve mithyA haiM--samyak nahIM haiM aura 15 to sApekSa haiM-eka dUsare kI apekSA sahita haiM ve vastu haiM-samyak ya haiM aura ve hI arthakriyAkArI haiM / ' tAtparya yaha huA ki narapekSa nayoM ke samUha ko mithyA mAnanA to hameM bhI iSTa hai, para pAdvAdiyoM ne nirapekSa nayoM ke samUha ko anekAnta nahIM mAnA kintu peikSa nayoM ke samUha ko anekAnta mAnA hai; kyoMki vastu pratyakSAdi 20 mANoM se aneka dharmAtmaka hI pratIta hotI hai, eka dharmAtmaka ataH yaha siddhAnta siddha huA ki 'naya aura pramANa se vastusiddhi hotI hai-padArthoM kA yathAvat nirNaya hotA hai|' isa kAra Agama pramANa samApta huaa| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ; nyAya - dIpikA granthakAra kA antima nivedana mere kRpAlu guruvarya zrImAn varddhamAna bhaTTAraka ke zrIcaraNoM ke prasAda se yaha nyAya dIpikA pUrNa huI / 230 isa prakAra zrImAn zrAcArya varddhamAna bhaTTAraka gurukI kRpAse sarasvatI ke prakarSa ko prApta zrIabhinava dharmabhUSaNAcArya viracita nyAyadIpikA meM parokSapramANa kA prakAza karane vAlA tIsarA prakAza pUrNa huA / nyAyadIpikA samApta huI / Bo Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa -0::01. nyAyadopikA meM Aye hue avataraNa-vAkyoM kI sUcIavataraNa-vAkya pRSTha avataraNa-vAkya pRSTha akSaM nAma cakSurAdika- 37 guNaparyayavadravyam 122 akSebhyaH parAvRttaM parokSam 36 jJAnotpAdakahetvanatirikta- 15 adRSTAdayaH kasyacit- 44 tatrAtmabhUtamagnerauSNyaanadhigatatathAbhUtArtha- 18 tanme pramANaM zivaH anubhUtiH pramANam 16 tAtparya meva vacasi 112 anekArthanizcatA 31 tvanmatAmRtabAhyAnAM anekAnto'pyanekAntaH 128 dRSTo'pi samAropAttAdRk 14 anyathAnupapattyeka 66 dvividhaM samyagjJAnam anyathAnupapattyeka- 71 na yAti na ca tatrAste anyathAnupapannatvaM 64 nayAntaraviSayasApekSaH 126 anyathAnupapannatvaM 65 nayo jJAturabhiprAyaH 125 avisaMvAdijJAnaM pramANam 18 na zAstramasadravyeSu 124 asiddhAdidoSapaJcaka- 60 nArthAloko kAraNam a.dye parokSam 24, 38 nirmalapratibhAsatvameva 24 idameva hi pramANasya 11 nirAkAraM darzanaM sAkAraM jJAnam 14 indriyAnindriyanimittaM 34 nirupAdhikaH sambandho vyAptiH110 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat 122 parasparavyatikare sati etadvayamevAnumAnAGgam 80 paropadezasApekSaM karaNAdhAre cAnaTa 11 paropadezAbhAve'pi kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam 25 prapijJAhetUdAharaNo Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA FO avataraNa-vAkya pRSTha avataraNa-vAkya pratyakSamanyat 38 samyagdarzanajJAnacAritraNi pratyakSalakSaNaM prAhuH 24 sarvadravyaparyAyeSu kevalasya pramAkaraNaM pramANam 20 saMzayo hi nirNayavirodhI pramANanayairadhigamaH 4 sAdhakatamaM karaNam pramANAdiSTasaMsiddhi- 17 sAdhanAtsAdhyavijJAnaprayogaparipATI tu 82 sAdhanAvyApakatve sati prasiddho dharmI 73 sAdhanAzrayayoranyataratve bhAvaikAnte 50 sAdhyasandehApanodArtha mithyAsamUho mithyA cenna 130 sAdhyasAdhanasambandhAyadA bhAvasAdhanaM 16 sAdhyaM zakyamabhipretaliGgaparAmarzo'numAnam 66 sAdhyAvinAbhAvitvena vikalpasiddhe tasmin 74 sAmAnyavizeSAtmA tadarthaH 52,120 vismaraNasaMzaya 54 sUkSmAntaritadUrArthA sa tvamevA'si nirdoSo 47 syAtkAraH satyalAJchana: satyaM bhidA tattvaM bhidA 126 svAvaraNakSayopazamasattvaM dravyam 122 hetulakSaNarahitAH 2. nyAyadIpikA meM ullikhita granthoM kI sUcIgraMthanAma pRSTha graMdhanAma Apta-mImAMsA 41,50,130 tattvArthazlokavAttikabhASya prAptamImAMsAvivaraNa 115 tattvArthasUtra kAruNyakalikA 111 nyAyabindu jainedra 13 nyAyavinizcaya 24, 70 tattvArtharAjavAttikabhASya 35 patra-parIkSA tattvArthazlokavAttika 67 parokSA-mukha 26,3366 81 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa graMthanAma pRSTha graMthanAma pramANa-nirNaya 11 mahAbhASya pramANa-parIkSA rAjavAttika prameya-kamala-mArtaNDa 30,54 bhASya (tattvArtharAjavAttika zlokavAttika bhASya) 6,32 zlokavAttikabhASya GK a OMe 3. nyAyadIpikA meM ullikhita granthakAroM kI sUcI granthakAranAma akalaGka akalaGkadeva udayana kumAranandibhaTTAraka dignAga mANikyanandibhaTTAraka vAttikakArapAda vAmana pRSTha graMthakAranAma 122 zAlikAnAtha zrImadAcAryapAda samantabhadrasvAmi 128 66, 82 syAdvAdavidyApati 24,70 120 svAmI 41,47 6 svAmisamantabhadrAcArya 80,124, 124 130 4 nyAyadopikA meM Aye huye nyAyavAkya Y nyAyavAkya pRSTha nyAyavAkya 'uddezAnusAreNa lakSaNakathanam' 8 'sahasrazatanyAya' 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNam' 125 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .34 nyAya-dIpikA 5 nyAyadopikAgata vizeSa nAmoM tathA zabdoM kI sUcInAma zabda pRSTha nAma zabda bhiyukta 73,113 prAmANika hit 40, 41, 44 45, 46 prAmANikapaddhati 50, 102 bAliza hitparameSThI 45 bAhya gama 46,112,112,126,131 budha |gamAbhAsa 126 bauddha 18, 65, 84, cArya 62, 64,128 cAryAnuzAsana 122 bhATTa pti 46, 112, 113 mahAzAstra hata 22,83 mImAMsaka hitamata dIcya 32 yauga 17, 31, 62, 65 40, 46 yaugAgrasara ntrAntara 115 rAma thAgata 25, 83 varddhamAna 1, 132 kSiNAtya 32 zAstra yAyika 20, 66, 77, 76, zrutakevali 84, 88, 114 siddha, siddhaparameSThI yAyikamata 60 siddhAnta ramahitopadezaka 113 sugata 115 vacana 14 saugata 18, 29, 31 bhAkara 16 saMgrahagrantha pila Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 235 6. nyAyadopikA-gata dArzanika evaM lAkSaNika zabdoM kI sUcI zabda nAma akiJcitkara ativyApta atIndriya pratyakSa anadhyavasAya 62, 104 anabhyasta anAtmabhUta anindriya anindriyapratyakSa anubhava anumAna anekAnta anekAntAtmakatva anaikAntika antarita anyathAnupapatti anvayadRSTAnta anvayavyatirekI abAdhitaviSayatva aprasiddha abhipreta abhyasta amukhya pratyakSa artha pRSTha zabda nAma 102 arthaparyAya 7 alakSya 40 avagraha ha avAya 16 avadhijJAna 6 avinAbhAva 33 avizadapratibhAsatva 33 avaizadya 57 avyApta 65 asatpratipakSatva 117 asambhavi 18 asiddha 86,101 Agama 41 aAtmabhUta 66 prApta 78 indriya indriyapratyakSa 85 IhA 66 udAharaNa 66 udAharaNAbhAsa 16 uddeza 34 upanaya 116 upanayAbhAsa 113 78, 111 112 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA 10 bda nAma yasiddhadharmI 72, 83 mm m gusUtranaya tvapratyabhijJAna 126 128 lAtyayApadiSTa lajJAna lavyatirekI lAnvayI bhAvaniyama 456 . pRSTha zabda nAma 74 nyAya 63 pakSa 128 pakSadharmatva 56 paryAyArthika 13 parataH 87. paramaparyAyAthika 36 parArthAnumAna 60 parIkSA 86 parokSa 62 pAramArthika 121 prakaraNasama 62 pratijJA 41 pratyakSa 122 pratyabhijJAna 125 pramANa 104 pramANasiddhadharmI 73 pramiti 32 prAmANya 13 manaHparyajJAna 125 mukhyapratyakSa 86, 111 yukti 112 yogyatA 45 lakSya 14, 25 vastu 24 lakSaNa sArtha ya yAthika TAnta raNA rAvAhika pa gamana gamanAbhAsa rdoiSatva vikalpaka malya Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 237 26, 30 0 0 m 0 0 0 0 mm mr zabda nAma pRSTa zabda nAma vAda 80 sandigdhAsiddha vikala 34 sannikarSa vikalpasiddhadharmI 73 sapakSa vipakSa 83 sapakSasattva vijigISukathA 76 saptabhaGgI vipakSavyAvRtti 83 samAropa viparyaya 6 savikalpaka viruddha 8 , 101 sahabhAvaniyama vizadapratibhAsatva 24 saMzaya vizeSa 120 sAdRzyapratyabhijJAna vItarAgakathA 76 sAdhana vaizadya 24 sAdhya vaisAdRzyapratyabhijJAna 53 sAdhyAbhAsa vyaJjanaparyAya 120 sAMvyavahArika vyatirekadRSTAnta 78 sUkSmArtha vyatirekavyApti 78 sAmAnya byApaka 106 spaSTatva vyApti 62, 63, 104 smRti vyAptisampratipatti 104 svataH vyApya 106 svarUpAsiddha zakya 66 svArthAnumAna sakalapratyakSa sat 122 hetvAbhAsa r. x Yur MP0 m " " 76, 78,60 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAya-dIpikA 7. 'asAdhAraNadharmavacanaM lakSaraNam' nanu asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNaM kathaM na samIcInamiti cet, cyate; tadeva hi samyak lakSaNaM yadavyAptyAdidoSatrayazUnyam / na cAtra kSaNe'vyAptyAdidoSatra yaabhaavH| tathA hi-azeSairapi vAdibhirdaNDI, NDalI, vAsasvI devadatta ityAdau daNDAdikaM devadattasya lakSaNamurarIkriyate / raM daNDAderasAdhAraNadharmatvaM nAsti, tasya pRthagbhUtatvenApRthagbhUtatvAsambhat / apRthagbhUtasya cAsAdhAraNadharmatvamiti tavAbhiprAyaH / tathA ca lakSyadeze'nAtmabhUtalakSaNe daNDAdau asAdhAraNadharmatvasyAbhAvAdavyAptirityeva tparyamAzrityoktaM granthakRtA "daNDAderataddharmasyApi lakSaNatvAditi" / kiJcAvyAptAbhidhAnasya lakSaNAbhAsasyApi zAvaleyatvAderasAdhAraNatviAdativyAptiH / go: zAvaleyatvam, jIvasya bhavyatvaM, matijJAnitvaM vA na gadInAM lakSaNamiti supratItam, zAvaleyatvasya sarvatra goSvavRtteH / bhavyasya matijJAnitvasya vA sarvajIveSvavartamAnatvAdavyApteH / parantu zAvale. vasyaM bhavyatvAdervA'sAdhAraNadharmatvamasti / yato hi teSAM gavAdibhyo nneSvavRttitvAt / taditarAvRttitvaM hyasAdhAraNatvamiti / tataH zAvalevAdAvavyAptAbhidhAne lakSaNAbhAse asAdhAraNadharmasyAtivyAptiriti vym| api ca lakSyamivacanasya lakSaNadharmavacanena sAmAnAdhikaraNyAbhAvaGgAt / tathA hi-sAmAnAdhikaraNyaM dvividham - zAbdamArthaM ca / yathorekatra vRttistayorArthaM sAmAnAdhikaraNyam, yathA rUpa-rasayoH / yayordvayoH yozcaika: pratipAdyo'rthastayoH zAbdasAmAnAdhikaraNyam, yathA ghaTa. zazabdayoH / sarvatra hi lakSya-lakSaNabhAvasthale lakSyavacanalakSaNavaca: zAbdasAmAnAdhikaraNyaM bhavati, tAbhyAM pratipAdyasyArthasyaikatvAt / yathA go'gniH, jJAnI jIvaH, samyagjJAnaM pramANam, ityAdau uSNaH, jJAnI, 'rajJAnam, etAni lakSaNavacanAni / agniH, jIvaH, pramANam, etAni nakSyacanAni / atra lakSaNavacanapratipAdyo yo'rthaH sa eva lakSyavacana Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 236 pratipAdyo na bhinno'rthastatpratipAdyaH / evaM lakSyavacanapratipAdyo yo'rthaH sa eva lakSaNavacanapratipAdyo na bhinnaH, yato hi uSNa ityukte agnirityukta bhavati, agnirityukte uSNa ityuktaM bhavati, ityAdi bodhyam / tatazcedaM siddhaM yatra kutrApi lakSyalakSaNabhAvaH kriyeta tatra sarvatrApi lakSaNavacanalakSyavacanayoH zAbdasAmAnAdhikaraNyam / itthaM ca prakRte asAdhAraNadharmasya lakSaNatvasvIkAre lakSaNavacanaM dharmavacanaM lakSyavacanaM ca dharmivacanaM syAt / na ca lakSaNavacanarUpadharmavacana-lakSyavacanarUpamivacanayoH zAbdasAmAnAdhikaraNyamasti, tAbhyAM pratipAdyArthasya bhinnatvAt / dharmavacanapratipAdyo hi dharmaH, dharmivacanapratipAdyazca dharmI, tau ca parasparaM sarvathA bhinnau| tathA cAsAdhAraNadharmasya lakSaNatve na kutrApi lakSyalakSaNabhAvasthale lakSyavacanalakSaNavacanayoH zAbdasAmAnAdhikaraNyaM sambhavati, tatazca zAbdasAmAnAdhikaraNyAbhAvaprayuktAsambhavadoSaH samApatatyeva / tasmAnna sAdhAraNAsAdhAraNadharmamukhena lakSaNakaraNaM yauktikam, api tu parasparavyatikare yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNamityakalaGkam / , 8. nyAyadIpikAyAH tulanAtmakaTipparagAni __pR0 5 paM0 5 'uddeza-lakSaNanirdeza-parIkSAdvAreNa' / tulanA-'trividhA cAsya zAstrasya pravRtti:-uddezo lakSaNaM parIkSA ceti / tatra nAmadheyena padArthamAtrAsyAbhidhAnamuddezaH / tatroddiSTasya tattvavyavacchedako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathAlakSaNamupapadyate na veti pramANairavadhAraNaM parIkSA' -nyAyabhA0 1-1-2 / / ___'nAmadheyena padArthAnAmabhidhAnamuddezaH / uddiSTasya svaparajAtIyavyAvarttako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathAlakSaNaM vicAra: parIkSA'kandalI pR0 36 / ___ 'trividhA cAsya zAstrasya pravRttiH-uddezo lakSaNaM parIkSeti ! nAmadheyena padArthAbhidhAnamuddezaH, uddiSTasya tattvavyavasthApako dharmo lakSaNam, lakSitasya tallakSaNamupapadyate na vaiti vicAraH parIkSA'-nyAyamaM0 pR0 11 / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAya-dIpikA 'tridhA hi zAstrANAM pravRttiH-uddezaH, lakSaNam, parIkSA ceti / tatra nAmamAtreNArthAnAmabhidhAnamuddeza: / uddiSTasya svarUpavyavasthApako dharmo lakSiNam / uddiSTasya lakSitasya ca 'yathAvallakSaNamupapadyate na vA' iti pramANato'rthAvadhAraNaM parIkSA'-nyAyakumuda0 pR0 21 / 'trayI hi zAstrasya pravattiH-uddezo lakSaNaM parIkSA ca / tatra nAmadheyamAtrakIrtanamudde za: / uddiSTasyAsAdhAraNadharmavacanaM lakSaNam / ... lakSitasya idamitthaM bhavati netthaM iti nyAyataH parIkSaNaM parIkSA'-pramANamI0 pR0 2 / 'tadetadvyutyAdyadvayaM prati pramANasyodde zalakSaNaparIkSA' pratipAdyante, zAstrapravRttestrividhatvAt / tatrArthasya nAmamAtrakathanamudde zaH, uddiSTasyAsAdhAraNasvarUpanirUpaNaM lakSaNam / pramANabalAttallakSaNavipratipattipakSanirAsa: parIkSA'-laghIya0 tAtparya0 pR0 6 / 'nAmamAtreNa vastusaMkIrtanamudde zaH / yathA 'dravyam' 'guNAH' iti / asAdhAraNadharmo lakSaNam / yathA gandhatvaM pRthivyAH / lakSitasya lakSaNaM sambhavati na veti vicAra: parIkSA'-tarkasaMgrahapadakRtya pR0 5 / . pR0 6 paM0 1 'prsprvytikre'| tulanA-'parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam / hema-zyAmikayorvarNAdivizeSavat'--- tattvArthazloka pR0 318 / pR06 paM0 4 'dvividhaM' / tulanA--'tadvividham, AtmabhUtamanAtmabhUtavikalpAt / tatrAtmabhUtaM lakSaNamagneruSNaguNavat / anAtmabhUtaM devadattasya daNDavat'-tattvArthazloka pR0 318 / pR0 6 paM0 2 'samyagjJAnaM' / tulanA-'samyagjJAnaM pramANaM pramANatvAnyathAnupapatteH'-pramANaparIkSA pR0 1, pramANani0 pR0 1 / pR0 6 paM0 6 'saMzayaH' / tulanA-'saMzayastAvat prasiddhAnekavizeSayoH sAdRzyamAtradarzanAdubhayavizeSAnusmaraNAdadharmAcca kiMsviditi ubhayAvalambI vimarzaH saMzayaH'-prazastapAdabhA0 pR0 85, 86 / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 241 'nAnArthAvamarzaH saMzayaH' - nyAyamaM0 pR0 7 / 'anubhayatro bhayako TisparzI pratyayaH saMzayaH / anubhayasvabhAve vastuni ubhayAntaparimarzanazIlaM jJAnaM sarvAtmanA zeta ivAtmA yasmin sati sa saMzayaH, yathA andhakAre dUrAdUrdhvAkAravastupalambhAt sAdhaka-bAdhakapramANAbhAve sati 'sthANurvA puruSo vA' iti pratyayaH / ' pramANamI0 pR0 5 / pR06 paM07 ' sthANupuruSa' / tulanA - sthANupuruSayorUrdhvatAmAtrasAdRzyadarzanAt vakrAdivizeSAnupalabdhitaH sthANutvAdisAmAnyavizeSAnabhivyaktAvubhayavizeSAnusmaraNAdubhayatrAkRSyamANasyAtmanaH pratyayo dolAyate ' kiMnu khalvayaM sthANuH syAtpuruSo vA iti' - prazastapA0 bhA0 pR0 86 87 / pR0 pa06 'viparItaka' / tulanA - ' pratasmiMstadeveti viparyayaH, yathA gavyevAzvaH / -- prazastapA0 bhA0 pR0 88 / 'atasmistadeveti viparyayaH 1 yat jJAne pratibhAsate tadrUparahite vastuni 'tadeva' iti pratyayo viparyAsarUpatvAdviparyayaH, yathA dhAtuvaiSamyAnmadhurAdiSu dravyeSu tiktAdipratyayaH, timirAdidoSAt ekasminnapi candre dvicandrAdipratyayaH / nauyAnAt agacchatsvapi gacchatpratyayaH, AzubhramaNAdalAtAdAvacakre'pi cakrapratyaya iti'pramANamI0 pR0 5 / - pR0 9 paM0 11 kimityA' / tulanA - 'kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH, prazastapA0 bhA0 pR0 10 / 'vizeSAnullekhyanadhyavasAyaH / dUrAndhakArAdivazAdasAdhAraNadharmAvamarza rahitaH pratyayaH anizcayAtmakatvAdanadhyavasAyaH, yathA 'kimetat' iti - pramANamI0 pR0 5 / pR0 11 paM0 10 'nanveva' / tulanA - 'nanu ca tatkriyAyAmastyevAcetanasyApIndriyaliGgAdeH karaNatvam, cakSuSA pramIyate, dhUmAdinA pramIyate iti / tatrApi pramitikriyAkaraNatvasya prasiddheriti - pramANani0 pR0 1 'lokastAvaddIpena mayA dRSTaM cakSuSA'vagataM dhUmena pratipannaM zabdAnnizcitamiti vyavaharati / - nyAyavi0 vi0 1-2, pR0 57 / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nyAya-dIpikA pR0 12 paM0 13 'punrupcaarH'| tulanA-acetanasya tvindriyaliGgAdestatra karaNatvaM gavAkSAderivopacArAdeva / upacArazca tadvyavacchittau " samyagjJAnasyendriyAdisahAyatayA pravRtteH'-pramANani0 pR0 2 / __ pR0 16 paM0 7 'abhyaste' / tulanA--'tatprAmANyaM svataH paratazca'parIkSAmu0 1-13 / 'svayamabhyasta viSaye pramANasya svataH prAmANyasiddhaH, sakalavipratipattInAmapi pratipatturabhAvAt, anyathA tasya prameye nissaMzayaM pravRttyayogAt / tathA'nabhyastaviSaye parataH pramANasya pramANyanizcayAt / tannizcayanimittasya ca pramANAntarasyAbhyastaviSaye svataH pramANatvasiddha ranavasthAparasparAzrayaNayoranavakAzAt / 'pramANapa0 pR0 63 / pR0 16 paM0 1 'pramANatvenAbhimateSu' / tulanA--'vyApriyamANe hi pUrvavijJAnakAraNakalApe uttareSAmapyutpattiriti na pratItita utpattito vA dhArAvAhikavijJAnAni parasparasyAtizerata iti yuktA sarveSAmapi prmaanntaa|' prakaraNapa0 pR0 43, bRhatI pR0 103 / pR0 16 paM0 3 'uttarottarakSaNa' / tulanA-'na ca tattatkAlakalAviziSTatayA tatrApyanadhigatArthatvamupapAdanIyam, kSaNopAdhInAmanAkalanAt / na cAjJAteSvapi vizeSaNeSu tajjanitaviziSTatA prakAzate iti kalpanIyam,svarUpeNa tajjanane'nAgatAdiviziSTatAnubhavavirodhAt |'-nyaaykusu0 4-1, pR.2 / 'na ca kAlabhedenAnadhigatagocaratvaM dhArAvAhikajJAnAnAmiti yuktam / paramasUkSmANAM kAlakalAdibhedAnAM pizitalocanairasmAdRzairanAkalanAt |'nyaayvaattiktaatpry0 pR0 21 / 'dhArAvAhikeSvapi uttarottareSAM kAlAntarasambandhasyAgRhItasya grahaNAd yuktaM prAmANyam / sannapi kAlabhedo'tisUkSmatvAnna parAmRzyata iti'- zAstradI0 pR0 124 / (atra pUrvapakSaNollekhaH) / 'dhArAvAhikajJAnAnAmuttareSAM purastAttanapratItArthaviSayatayA prAmANyApAkaraNAt / na ca kAlabhedAvasAyitayA prAmANyopapattiH / sato'pi kAlabhedasyAtisaukSamyAdanavagrahaNAt |'-prkrnnp0 pR0 40 / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 243 pR0 20 paM0 5 na tu karaNaM' / tulanA - 'na tat (IzvarajJAnaM) pramAkaraNamiti tviSyata eva, pramayA sambandhAbhAvAt / tadAzrayasya tu pramAtRtvametadeva yat tatsamavAyaH |'-nyaaykusu04-5, pR. 25 / pR0 23 paM0 3 'vishdprtibhaasN'| tulanA- 'pratyakSaM vizadaM jJAnaM...' -laghIya0 kA0 3, pramANasaM0 kA0 2, parIkSAmu0 2-1, tattvArthazlo0 pR0 181 / 'vizadajJAnAtmakaM pratyakSaM pratyakSatvAt, yattu na vizadajJAnAtmakaM tanna pratyakSam, yathA'numAnAdijJAnam, pratyakSaM ca vivAdAdhyAsitam, tasmAdvizadajJAnAtmakam |'-prmaannp0 pR0 67 / prameyaka0 2-3 / 'tatra yatspaSTAvabhAsaM tatpratyakSam |'-nyaaybi0 vi0 li0 pa0 539 / pramANani0 pR0 14 / 'vizada: pratyakSam'-pramANamI0 pR0 6 / pR0 24 paM0 5 'vaizA' / tulanA--'pratItyanta rAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizadyam / ' -parIkSAmu0 2-4 / 'anumAnAdhikyena vizeSaprakAzanaM spaSTatvam'-pramANanayata0 2-3 / jainatarkabhA0 pR0 2 / pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaizadyam |'-prmaannmii0 pR0 10 / pR0 26 paM0 4 'anvayavyatireka' / tulanA--'tadanvavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca kezoNDukajJAna vannaktaJcarajJAnavacca'-parIkSAmu0 2-7 / pR0 27 paM0 3 'ghaTAdya janyasyApi' / tulanA -atajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat'-parIkSAmu0 2-8 / 'na khalu prakAzyo ghaTAdiH svaprakAzakaM pradIpaM janayati, svakAraNakalApAdevAsyotpatteH'-prameyaka0 2-6 / pR026 paM0 6 'cakSupo viSayaprAptiM' / tulanA-'sparzanendriyAdivaccakSuSo'pi viSayaprApyakAritvaM pramANAtprasAdhyate / tathA hi-prAptArthaprakAzakaM cakSuH bAhya ndriyatvAtsparzanendriyAdivat |'-prmeyk0 2-4 / 'astyeva cakSuSastadviSayeNa sannikarSaH, pratyakSasya tatrAsattve'pi anumAnatastadavagamAt / taccedamanumAnam, cakSuH sannikRSTamarthaM prakAzayati bAhyandriyatvAttvagAdivat'-pramANani0 pR0 18 / nyAyakumu0 pR0 75 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nyAya-dIpikA pR0 30 paM0 3 'cakSurityatra' / tulanA-'cakSuzcAtra dhamitvenopAta golakasvabhAvaM razmirUpaM vA ? tatrAdyavikalpe pratyakSabAdhA; arthadezaparihAreNa zarIrapradeze evAsyopalambhAt, anyathA tadrahitatvena nayanapakSmapradezasyopalambhaH syAt / atha razmirUpaM cakSuH, tarhi dharmiNo'siddhiH / na khalu razmayaH pratyakSata: pratIyante, arthavattatra tatsvarUpApratibhAsanAt / ' prameyaka0 2-4 / 'atra na tAvadgolakameva cakSustadviSayasannikarSapratijJAnasya pratyakSeNa bAdhanAttena tatra tadabhAvasyaiva pratipattehetozca tadvAdhitakarmanirdezAnantaraM prayuktatayA kAlAtyayApadiSTatopanipAtAt |...rshmiprikritmiti cenna, tasyAdyApyasiddhatvena rUpAdInAmityAdihetorAzrayAsiddhadoSAt |'--prmaannni0 pR0 18 pR0 31 paM0 6 'tatpratyakSaM dvividhaM' tulanA-pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH'-laghIya0 kA0 2 / 'taccoktaprakAraM pratyakSaM mukhyasAMvyavahArikapratyakSaprakAreNa dviprakAram'-prameyaka0 pR0 226 / tacca pratyakSaM dvividhaM sAMvyavahArikaM mukhyaM ceti'-pramANani0 pR0 23 / pR0 32 paM0 1 avagrahaH' / tulanA-'viSayaviSayisannipAtAnantaramAdyagrahaNamavagrahaH'-laghIya0 svo0 kA0 5 / 'tatrAvyaktaM yathAsvamindriyaiH viSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH'-tattvArthAdhi0 bhA0 1-15 / 'viSayaviSayisannipAtasamayAnantaramAdyagrahaNamavagrahaH / viSayaviSayi sannimAte sati darzanaM bhavati, tadanantaramarthasya grahaNamavagrahaH |'--srvaarthsiddhi 1-15 / tattvArthavA0 1-15 / dhavalA pu0 1, pR. 354 / pramANapa0 pR0 68 / pramANamI0 pR0 1-1-26 / pR0 32 paM0 3 'IhA' / tulanA-vizeSAkAMkSA IhA-laghIya0 kA 5 / 'avagRhIte'theM viSayArthaMkadezAccheSAnugamanaM nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA |'-tttvaarthaadhi0 bhA0 1-15 / avagRhIte'rthe tadvizeSAkAGkSaNamIhA'--sarvArthasi0 1-15 / tattvArthavA0 1-15 / tattvArthazlo0 pR0 220 / pramANapa0 pR0 68 pramANamI0 1-1 27 / jainatarkabhA0 pU0 5 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 245 pR0 32 paM0 6 'avAyaH' / tulanA-'avAyo vinizcayaH'-laghIya0 kA0 5 / 'vizeSanirjJAnAdyAthAtmyAvagamanamavAyaH |'--srvaarthsi0 1-15 / tattvArthavA0 1-15 / tattvArthazlo0 pR0 220 / pramANapa0 pR0 68 / pramANamI0 1-1-28 / jainatarkabhA0 pR0 5 / __ pR0 33 paM0 1 'dhAraNA' / 'dhAraNA smRtihetuH'-laghIya0 kA0 6 / dhAraNA pratipattiyathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca dhAraNApratipattiH avaghAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodha ityanarthAntaram |'-tttvaarthaadhi0 mA0 1-15 / 'arthatasya kAlAntare vismaraNakAraNaM dhAraNA'--sarvArthasi0 1-15 / tattvArthavA0 1-15 pramANapa0 pR0 68 / pramANamI0 1-1-26 / jainatarkabhA0pR0 5 / 'mahodaye ca kAlAntaravismaraNakAraNaM hi dhAraNAbhidhAnaM jJAnam / anantavIryo'pi tathAnirNItasya kAlAntare tathaiva smaraNahetuH saMskAro dhAraNA iti'-syA0 ratnA0 pR0 346 / .. pR0 38 paM0 6 'kathaM punareteSAM' / tulanA--'kathaM punaranakSAzritasya jJAnasyAyaM pratyakSavyapadeza iti cenna, akSAzritatvaM pratyakSAbhidhAnasya vyutpattinimittaM gatikriyeva gozabdasya ! pravRttinimittaM tvekArthasamavAyinA'kSAzritatvenopalakSitamarthasAkSAtkAritvaM gatikriyopalakSitagotvavat gozabdasya anyaddhi zabdasya vyutpattinimitaM anyadvAcyam / anyathA gacchantyeva gaugaurityucyeta nAnyA vyutpattinimittAbhAvAt / tathehakevalajJAne vyutpattinimittasyAkSAzritatvasyAbhAve'pi... pravRtti nimittasyArthasAkSAtkAritvasya bhAvAt pratyakSAbhidhAnapravRtti rviruddhaa|'-lghusrvjnypR0 116 / nyAyaku0 pR0 26 / __ pR0 36 paM0 1 'akSNoti' tulanA-'akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA, tameva prAptakSayopazamaM prakSINAvaraNaM vA pratiniyataM prtykssm|' sarvArthasi0 1-12 / tattvArthavA0 1-12 / tattvArthazlo0 1-12 / pramANapa0 pR0 68 / nyAyaku0 pR0 26 / 'na kSIyate ityakSo jIvastaM prati varttate iti pratyakSam'-pramAla0 pR0 4 / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-dIpikA / 0 36 paM0 3 'vismaraNazIlatvaM' / tulanA-vismaraNazIlo devAnAMprakaraNaM na lakSayati' '-vAdanyAya0 pR0 76 / 0 36 paM0 5 'akSebhyaH praavRttN'| tulanA--vyatIndriyaviSayavyApAraM m'- sarvArthasi0 1-12 / 0 51 paM0 3 'parokSam' / tulanA-jaM parado viNNANaM taMtu parokkha Nidamatthesu'-pravacanasAgA056 / parANIndriyANi manazca prakAzode ca bAhyanimittaM pratItya tadAvaraNakarmakSayopazamApekSasya aAtmanaH mAnaM matizrutaM parokSamityAkhyAyate |'-srvaarthsi0 1-11 / 'upAttAparaprAdhAnyAdavagamaH parokSam'-tattvArthavA0pR038 / 'itarasya parokSatA 0 svo0 kA0 3 / 'upAttAnupAttaprAdhAnyAdavagamaH parokSam / upAndrayANi manazca, anupAttaM prakAzopadezAdi, tatprAdhAnyAdavagamaH parothAgati zaktyupetasyApi svayaM gantumasamarthasya yaSTyAdyavalambanaprAdhAnyaM tathA matizrutAvaraNakSayopazame sati jJasvabhAvasyAtmanaH svayamAnupaparthasya pUrvoktapratyayapradhAnaM jJAnaM parAyattatvAt parokSam |'-dhvlaa pu. 143-44 / 'parANindriyANi pAlokAdizca, pareSAmAyattaM jJAna paro bavalA pu. 13, pR. 212 / 'akSAd AtmanaH parAvRttaM parokSam, tataH drayAdibhirUkSyate siJcyate abhivaddharyate iti parokSam' |-tttvaarthpR0 182 / 'parokSamavizadajJAnAtmakam'-pramANapa0 pR0 66 / matarat-parIkSAmu0 3-1 / parairindriyaliGgazabdairUkSA sambandhoparokSam |'-prmaalkss0 pR0 5 / 'bhavati parokSaM sahAyasApekSam / ' yAyI zlo0 666 / 'avizadaH parokSam |'-prmaannmii0 pR0 33 / _) 65 paM0 1 pratyakSapRSThabhAvI' / tulanA--'yasyAnumAnamantareNa 'na pratIyate bhavatu tasyAyaM doSo'smAkaM tu pratyakSapRSThabhAvinA'pi na prakRtivibhramAt sAmAnyaM pratIyate |'-hetubi0 TI0 li. pao / 'dezakAlavyaktivyAptyA ca vyAptirucyate / yatra yatra dhUmastatra nariti / pratyakSapRSThazca vikalpo na pramANaM pramANavyapArAnukArI Ale Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 247 tvasau iSyate |'--mnorthn0 pR0 7 / 'pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyApi tadviSayamAtrAdhyavasAyatvAt sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAvaH / ' prameyaka0 3-13 / 'atha pratyakSapRSThabhAvivikalpAt sAkalyena sAdhyasAdhanabhAvapratipatterna pramANAntaraM tadarthaM mRgyamityaparaH |'-prmeyr0 pR0 37 / 'nanu yadi nirvikalpakaM pratyakSamavicArakaM tahiM tatpRSThabhAvI vikalpo vyAptiM gRhISyatIti cet, naitat, nirvikalpena vyApte ragrahaNe vikalpena gRhItumazakyatvAt nirvikalpakagRhItArthaviSayatvAdvikalpasya |'-prmaannmii0 pR0 37 / 'pratyakSapRSThabhAvivikalparUpatvAnnAyaM pramANamiti bauddhaaH|'-jaintrkbhaa0 pR011 / pR0 65 paM0 2 sa hi vikalpaH' / tulanA-'tadvikalpajJAnaM pramANamanyathA veti ? prathamapakSe pramANAntaramanumantavyam, pramANadvaye'nantarbhAvAt / uttarapakSe tu na tato'numAnavyavasthA / na hi vyAptijJAnasyAprAmANye tatpUrvakamanumAnaM pramANamAskandati sandigdhAdiliGgAdapyutpadyamAnasya prAmANya prasaGgAt |'-prmeyr0 pR0 38 / 'sa tarhi pramANamapramANaM vA ? pramANatve pratyakSAnumAnAtirikta pramANAntaraM titikSitavyam / aprAmANye tu tato vyAptigrahaNazraddhA SaNDhAttanayadohRdaH |'-prmaannmii0 pR0 37 / / pR0 130 paM0 5 svatantratayA' / tulanA--'te ete guNapradhAnatayA parasparatantrAH samyagdarzanahetavaH puruSArthakriyAsAdhanasAmarthyAttantvAdaya iva yathopAyaM vinivezyamAnAH paTAdisaMjJAH svatantrAzcAsamarthAH / nirapekSeSu tantvAdiSu paTAdikArya nAstIti |'-srvaarthsi0 1-33 / tattvArthavA01-33 'mitho'napekSAH puruSArthaheturnIzA na cAMzI pRthagasti tebhyaH / parasparekSAH puruSArthaheturdaSTA nayAstadvadasi kriyAyAm / / ' -yuktyanuzA0 kA0 51 / pR0 130 paM0 7 'mithyAtvasyApi' / tulanA-evamete zabdasamabhirUdvaivaMbhUtanayA: sApekSAH samyak parasparamanapekSAstu mithyeti pratipAdayati ito'nyonyamapekSAyAM santaH zabdAdayo nayAH / nirapekSAH punaste syustadAbhAsAvirodhataH ||'-tttvaarthshlo.pR0 274 / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudraka : rUpa-vANI priMTiMga hAUsa 23, dariyAgaMja, dillI. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22.