Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana maMgalAcaraNa (aDilla) samyagdarzana-jJAna-caraNamaya bhAva jo| zivamaga ke AdhAra jinAgama meM khe| karane ke haiM yogya niyama se kArya ve| niyamasAra ke ekamAtra pratipAdya ve||1|| padravyoM se bhinna jJAnamaya aatmaa| rAgAdika se bhinna jJAnamaya aatmaa|| paryAyoM se pAra jJAnamaya aatmaa| bhedabhAva se bhinna sahaja prmaatmaa||2|| yaha kAraNa paramAtama isake jJAna se| isameM apanepana se isake dhyAna se| bane kArya paramAtama haiM jo ve sbhii| siddhazilA meM thita anaMta akSaya sukhii||3|| unheM namana kara unasA banane ke liye| aja anaMta avinAzI akSaya bhAva meN| apanApana kara thApita usameM hI rmuuN| ratnatrayamaya sAmyabhAva dhAraNa kruuN||4|| ekamAtra zraddheya dhyeya nija aatmaa| ekamAtra hai paramajJeya nija aatmaa|| jJAna-dhyAna-zraddhAna isI kA dharma hai| zivasukha kAraNa yahI dharma kA marma hai||5|| bhavyajanoM kA mAnasa isake pATha se| parabhAvoM meM apanepana se mukta ho| apane meM A jAya yahI hai bhaavnaa| merA mana bhI nitya isI meM rata rhe||6||
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhi adhikAra (gAthA 122 se gAthA 133 taka) niyamasAra gAthA 122 vigata ATha adhikAroM meM kramazaH jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArthapratikramaNa, nizcayapratyAkhyAna, parama AlocanA aura zuddhanizcaya prAyazcitta kI carcA huii| aba isa nauveM adhikAra meM paramasamAdhi kI carcA AraMbha karate haiN| isa paramasamAdhi adhikAra ko AraMbha karate hue TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva likhate haiM hra "aba samasta moha-rAga-dveSAdi parabhAvoM ke vidhvaMsa kA hetubhUta paramasamAdhi adhikAra kahA jAtA hai|" aba niyamasAra kI gAthA 122vIM evaM paramasamAdhi adhikAra kI pahalI gAthA meM paramasamAdhi ke dhAraka kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra vayaNoccAraNakiriyaM paricattA vIyarAyabhAveNa / jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have tassa / / 122 / / (harigIta) vacana uccAraNa kriyA taja vItarAgI bhAva se| dhyAve nijAtama jo samAdhi parama hotI hai use ||122 / / vacanoM ke uccAraNa kI kriyA chor3akara vItarAgabhAva se jo AtmA ko dhyAtA hai; use paramasamAdhi hotI hai|| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha paramasamAdhi ke svarUpa kA kathana hai| yadyapi azubha se bacane ke lie kabhI-kabhI divyadhvani se maMDita paramavItarAgI tIrthaMkara sarvajJa deva kA stavanAdi parama jinayogIzvaroM ko gAthA 122 : paramasamAdhi adhikAra bhI karane yogya kahA gayA hai; tathApi paramArtha se prazasta-aprazasta sabhI vacana saMbaMdhI vyApAra (kriyA) karane yogya nahIM hai| isalie samasta vacanaracanA ko chor3akara samasta karmarUpI kalaMkarUpa kIcar3a se mukta bhAva se evaM bhAvakarma se rahita bhAva se arthAt parama vItarAgabhAva se tathA trikAla nirAvaraNa nitya zuddha kAraNaparamAtmA ko; apanI AtmA ke Azraya se utpanna nizcaya dharmadhyAna se evaM TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAva meM lIna parama zukladhyAna se jo parama vItarAga tapazcaraNa meM lIna nirvikAra saMyamI dhyAtA hai; usa dravyakarma aura bhAvakarma kI senA ko lUTanevAle saMyamI ko vastutaH paramasamAdhi hotI hai|" - svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra __ "zubha-azubha samasta vikalpoM se rahita hokara jJAnAnandasvarUpa ke anubhava meM lIna honA hI paramasamAdhi hai| isalie svAdhyAya Adi kA jo vikalpa hai, use bhI chor3akara parama vItarAgabhAvapUrvaka kAraNa paramAtmA kA dhyAna karanA hI paramasamAdhi hai| jabataka aisI paramasamAdhi nahIM ho jAtI, tabataka vItarAgatA ke poSaka jinazAstroM kA svAdhyAya, vItarAga deva kI stuti Adi zubha vikalpa Ate haiM; parantu inake alAvA anya azubha vikalpa nahIM aate| paramArtha se to vaha zubharAga bhI kAdava hai hra malina hai, vikAra hai; usakA vyApAra bhI karane yogya nahIM hai| ina malina pariNAmoM se rahita jo vItarAgI pariNAmoM dvArA kAraNaparamAtmA kA dhyAna karatA hai, use hI paramasamAdhi hotI hai| aise svabhAva ke Azraya se jo samyagdarzana huA' hra yaha zraddhA kI apekSA paramasamAdhi hai; para yahA~ to usameM lInatApUrvaka muniyoM ko honevAlI paramasamAdhi kI bAta hai, samyagdarzanapUrvaka vItarAgI cAritra kI bAta hai| antarasvabhAva kI dRSTipUrvaka usameM lInatArUpa vItarAgI cAritra hI vAstavika samAdhi hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM mUlata: yahI kahA gayA hai ki parama 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1020 2. vahI, pRSTha 1022 ?
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana samAdhi kI prApti una zuddhopayogI vItarAgI santoM ko hI hotI hai; jo mana, vacana aura kAya saMbaMdhI sabhI rAgAtmaka vikalpoM se pAra hokara pUrNa vItarAgabhAva se nirvikalpa zuddhopayoga meM samA jAte haiN| yadyapi yaha parama satya hai ki sabhI prakAra ke zubhAzubhabhAva karane yogya nahIM haiM; tathApi chaThaveM sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle santoM ke zubhabhAva se bacane ke lie kabhI-kabhI vItarAgI sarvajJa paramAtmA kI bhakti aura unakI vANI ke zravaNa, adhyayana, manana- cintana Adi ke bhAva bhI Ate rahate haiM; para ve upAdeya nahIM haiM, vidheya nahIM haiN| 4 ataH paramasamAdhi ke upAsaka santoM ko unameM adhika ulajhanA, nirantara ulajhe rahanA ucita nahIM hai / / 122 / / isa gAthA kI TIkA samApta karate hue TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( vaMzastha ) samAdhinA kenaciduttamAtmanAM hRdi sphurantIM samatAnuyAyinIm / yAvanna vidmaH sahajAtmasaMpadaM na mAdRzAM yA viSayA vidAmahi / / 200 / / ( harigIta ) samAdhi bala se mumukSu uttamajanoM ke hRdaya meM / sphurita samatAbhAvamaya nija AtamA kI saMpadA || jabataka na anubhava kareM hama tabataka hamAre yogya jo| nija anubhavana kA kArya hai vaha hama nahIM haiM kara rahe // 200 // kisI aisI akathanIya paramasamAdhi dvArA zreSTha AtmAoM ke hRdaya meM sphurAyamAna samatA kI anugAminI sahaja AtmasampadA kA jabataka hama (munirAja ) anubhava nahIM karate; tabataka hama jaise munirAjoM kA jo viSaya hai, usakA hama anubhava nahIM karate / tAtparya yaha hai ki munirAjoM kA mUladharma to yahI hai ki ve apane ma ke jJAna-dhyAna meM raheM; kyoMki usake binA ve usa mahattvapUrNa kAma raha jAyeMge; jisake lie unhoMne yaha munidharma dhAraNa kiyA hai / / 200 // * 3 niyamasAra gAthA 123 paramasamAdhi kA svarUpa batAnevAlI 123vIM gAthA isaprakAra hai hra saMjamaNiyamataveNa du dhammajjhANeNa sukkajhANeNa / jo jhAyai appANaM paramasamAhI have tassa / / 123 / / ( harigIta ) saMyama niyama tapa dharama evaM zukla samyak dhyAna se / dhyAve nijAtama jo samAdhi parama hotI hai use / / 123 / / saMyama, niyama, tapa, dharmadhyAna aura zukladhyAna se jo AtmA ko dhyAtA hai; use paramasamAdhi hotI hai| isa 123vIM gAthA kI dUsarI paMkti to 122vIM gAthA ke samAna hI hai; jisameM kahA gayA hai ki jo AtmA ko dhyAtA hai, use paramasamAdhi hotI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM " isa gAthA meM samAdhi kA lakSaNa kahA gayA hai| sabhI indriyoM ke vyApAra kA parityAga saMyama hai aura nija AtmA kI ArAdhanA meM tatparatA niyama hai| AtmA ko AtmA meM svayaM se dhAraNa kie rahanA hI adhyAtma hai, tapa hai / sampUrNa bAhya kriyAkANDa ke ADambara ke parityAga lakSaNavAlI antaHkriyA ke AdhArabhUta AtmA ko niravadhi trikAla nirupAdhisvarUpa jAnanevAle jIva kI pariNati vizeSa svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna hai aura dhyAna, dhyeya, dhyAtA aura dhyAna kA phala Adi ke vikalpoM se rahita, antarmukhAkAra, samasta indriyoM se agocara, niraMjana nija paramAtma tattva meM avicala sthiti nizcaya zukladhyAna hai| isaprakAra vizeSa sAmagrI se sahita, akhaNDa, advaita, paramacaitanyamaya AtmA ko, jo paramasaMyamI nitya dhyAtA hai; use vastutaH paramasamAdhi hai|"
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa gAthA meM saMyama, niyama, tapa tathA dharmadhyAna va zukladhyAna hra isaprakAra paramasamAdhi ke pA~ca sAdhanoM kA varNana kiyA gayA hai| ukta pA~ca sAdhanoM dvArA jo jIva apane AtmA ko dhyAtA hai, use paramasamAdhi hotI hai| AtmA kA dhyAna karanA arthAt AtmA meM hI lIna ho jAnA nizcaya se paramasamAdhi hai|" isake bAda svAmIjI saMyama, niyama, tapa, dharmadhyAna aura zukladhyAna ke svarUpa ko vistAra se samajhAte haiM, jo mUlataH paThanIya hai| isa gAthA aura isakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki indriyoM ke vyApAra ke parityAgarUpa saMyama, AtmA kI ArAdhanA meM tatparatArUpa niyama, svayaM ko svayaM meM dhAraNarUpa tapa, svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna aura niraMjana nija paramAtmatattva meM avicala sthitirUpa zukladhyAnarUpa vizeSa sAmagrI sahita, akhaNDa, advaita, paramacaitanya AtmA kA dhyAna hI paramasamAdhi hai / / 123 / / isake uparAnta TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jo isa prakAra hai tU (anuSTubh ) nirvikalpe samAdhau yo nityaM tiSThati cinmaye / dvaitAdvaitavinirmuktamAtmAnaM taM namAmyaham / / 201 / / (harigIta) nirvikalpaka samAdhi meM nita raheM jo AtamA / usa nirvikalpaka AtamA ko namana karatA hU~ sadA ||201|| jo sadA caitanyamaya nirvikalpa samAdhi meM rahatA hai; usa dvaitAdvaita ke vikalpoM se mukta AtmA ko maiM namana karatA huuN| ukta chanda meM samAdhirata AtmA ko atyanta bhaktibhAva se namaskAra kiyA gayA hai / / 201|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1021 niyamasAra gAthA 124 vigata do gAthAoM meM paramasamAdhi kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa 124vIM gAthA meM yaha batA rahe haiM ki samatA rahita zramaNa ke anya sabhI bAhyAcAra nirarthaka haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra kiM kAhadi vaNavAso kAyakileso vicittuvvaaso| ajjhayaNamoNapahudI samadArahiyassa samaNassa / / 124 / / (harigIta) vanavAsa kAyaklezamaya upavAsa adhyayana mauna se| are samatAbhAva bina kyA lAbha zramaNAbhAsa ko / / 124|| vanavAsa, kAyaklezarUpa anekaprakAra ke upavAsa, adhyayana, mauna Adi kriyAyeM samatA rahita zramaNa ko kyA kareMge arthAt kucha nahIM kara skte| ___isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki samatAbhAva ke binA dravyaliMgadhArI zramaNAbhAsa ko raMcamAtra bhI paraloka (mokSa) kA sAdhana nahIM hai| kevala dravyaliMgadhArI zramaNAbhAsa ko; sabhI prakAra ke sabhI karmakalaMkarUpa kIcar3a se rahita, mahA Ananda ke hetubhUta parama samatA bhAva binA vanavAsa meM basakara varSA Rtu meM vRkSa ke nIce baiThane se, grISma Rtu meM pracaNDa sUrya kI kiraNoM se saMtapta parvata ke zikhara kI zilA para baiThane se aura hemanta Rtu meM arddha rAtri meM nagna digambara dazA meM rahane se, haDDI aura camar3I mAtra raha gaye zarIra ko klezadAyaka mahA upavAsa se, nirantara adhyayana karate rahane se athavA vacana vyApAra kI nivRttirUpa mauna se kyA raMca mAtra bhI kucha honevAlA hai ? nahIM, kucha bhI honevAlA nahIM hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana "jinheM aMtaraMga meM samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa bhAvaliMga rahita mAtra bAhyaliMga hI hai, ve zramaNAbhAsa haiN| 'maiM dUsaroM ko prasanna karU~ athavA dUsare mujha para prasanna raheM' hra aisI jinakI mAnyatA hai, unheM to samatA kI gaMdha bhI nahIM hai| samasta karmakAdava se rahita paramAnanda kA hetubhUta paramasamatAbhAva hI mokSa kA kAraNa hai, parantu aise samatAbhAva se rahita zramaNAbhAsa bhale jaMgala meM vAsa karatA ho, ugra kAyakleza Adi tapa karatA ho to bhI use mokSa kI kiMcit bhI sAdhanA nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki upavAsa Adi karane se use svargarUpI phala bhale prApta ho jAya, parantu vaha phala prazaMsanIya nahIM hai, upAdeya nahIM hai| upAdeya to eka mokSaphala hI hai aura mokSa kA sAdhana AtmajJAna binA nahIM hotaa|" isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki AtmajJAnapUrvaka hue vItarAgI samatAbhAva ke binA vanavAsa, upavAsa, paThana-pAThana, adhyayana-manana aura mauna Adi bAhya kriyAe~ kucha bhI nahIM kara sktiiN||124|| isake bAda 'amRtAzIti meM bhI kahA hai' hra aisA likhakara TIkAkAra munirAja eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra (mAlinI) girigahanaguhAdyAraNyazUnyapradeza sthitikrnnnirodhdhyaantiirthopsevaa| prapaThanajapahomairbrahmaNo nAsti siddhiH mRgaya tadaparaM tvaM bho: prakAraM gurubhyaH / / 64 / / ' (harigIta) vipina zUnya pradeza meM gaharI guphA ke vAsa se| indriyoM ke rodha athavA tIrtha ke AvAsa se|| paThana-pAThana homa se japajApa athavA dhyAna se| hai nahIM siddhi khojalo patha anya guru ke yoga se||64|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1029 2. vahI, pRSTha 1030 3. amRtAzIti, zloka 59 gAthA 124 : paramasamAdhi adhikAra parvata kI gahana guphA Adi meM athavA vana ke zUnya pradeza meM rahane se, indriyoM ke nirodha se, dhyAna se, tIrthoM meM rahane se, paThana se, japa aura homa se brahma (AtmA) kI siddhi nahIM hai| isalie he bhAI! guruoM ke sahayoga se bhinna mArga kI khoja kr| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "ataH he bhAI! tU vrata, tapa, japa, vagairaha samasta zubhabhAva se anya sacce upAya ko zrIguru ke pAsa jAkara zodha / tAtparya yaha hai ki jo guru 'vrata, tapa, pUjA Adi kriyAkANDa ke zubharAga se samyagdarzana-jJAnacAritra kI prApti ho jAyegI' ha aisA kahate haiM, ve guru sacce nahIM haiM; parantu jo isase bhinna upAya batAte haiM, vahI guru sacce haiM; una sacce guruoM ke pAsa jAkara tU AtmA kI siddhi ke upAya ko shodh| 'zrIguru ke dvArA isase bhinna dUsare upAya ko zodha' ha aisA kahakara indriyanirodha, tapa Adi jitane bhI zubhabhAva kahe haiM, una sabakA mokSasAdhana ke lie niSedha kiyA gayA hai| aura inase bhinna anya koI upAya, jo bAkI raha gayA hai, use khojane ko kahA gayA hai|" isIprakAra kA bhAva zrImad rAjacandra ne bhI vyakta kiyA hai; jo isaprakAra hai hna yama niyama saMyama Apa kiyo puni tyAga virAga athAga lahyo, banavAsa liyo mukhamauna rahyo dRDha Asana padama lagAya diyo| mana pauna nirodha svabodha kiyo haTha joga prayoga sutAra bhayo, japa bheda jape tapa tyoMhi tape uraseM hi udAsi lahI sabase / / saba zAstrana ke naya dhAri hiye mata maNDana khaNDana bheda liye, vaha sAdhana bAra ananta kiyo, tadapI kachu hAtha hajU na paryo / aba kyauM na vicArata hai mana meM kachu aura rahA una sAdhana se? isameM kahA gayA hai ki tUne apanI samajha se sukha-zAnti prApta karane ke aneka upAya kiye, para saphalatA hAtha nahIM lgii| aisI sthiti meM bhI 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1032
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana tU yaha vicAra kyoM nahIM karatA ki kucha aisA bAkI raha gayA hai, jo kAryasiddhi kA asalI kAraNa hai / / 64 / / isake bAda eka chanda svayaM TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva likhate haiM, jo isaprakAra hai hra (drutavilaMbita ) anazanAditapazcaraNai: phalaM samatayA rahitasya yatena hi| tata idaM nijatattvamanAkulaM bhaja mune samatAkulamaMdiram / / 202 / / (harigIta) anazanAdi tapasyA samatA rahita manijanoM kii| niSphala kahI hai isalie gaMbhIratA se sockr|| aura samatAbhAva kA maMdira nijAtamarAma jo| usa hI nirAkulatattva ko bhaja lo nirAkulabhAva se / / 202 / / samatAbhAva rahita anazanAdi tapazcaraNoM se kucha bhI phala nahIM hai| isalie he muni ! samatAbhAva kA kulamaMdira arthAt vaMza paramparAgata uttama ghara yaha anAkula nijatattva hai; use bhaja, usakA bhajana kara, usakI ArAdhanA kr| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "nijatattva ke Azraya se vItarAgI samatA pragaTa hotI hai, vahI vAstavika samatA hai| isake alAvA maMdakaSAya Adi vAstavika samatA nahIM hai| caitanya ke Azraya se jinake vItarAgI samatA nahIM huI hai, unheM anazana Adi tapazcaraNoM se mokSarUpI phala nahIM hotaa|' isalie he muni! samatA ke kulamandirasvarUpa svatattva ko tU bhj|" isaprakAra hama dekhate haiM ki 124vIM gAthA kI TIkA aura TIkA meM uddhRta tathA TIkAkAra dvArA likhe gaye chandoM meM eka hI bAta jora dekara kahI jA rahI hai ki AtmAnubhava ke binA bAhya kriyAkANDa se kucha bhI honevAlA nahIM hai| ata: isase virakta hokara jo Ajataka nahIM kara pAyA, sadguru ke sahayoga se vaha karane kA prayAsa kara, sacce mArga kI khoja kara / bAhya kriyAkANDa meM ulajhe rahane se koI lAbha nahIM hai / / 202 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1033 niyamasAra gAthA 125 paramasamAdhi kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa adhikAra kI AgAmI sabhI gAthAoM meM arthAt 9 gAthAoM meM samAdhirUpa sAmAyika kina logoM ko hotI ha yaha samajhAte haiN| ina sabhI gAthAoM kI dUsarI paMkti lagabhaga eka samAna hI hai| ukta nau gAthAoM meM sabase pahalI arthAt 125vIM gAthA mUlataH isaprakAra hai ta virado savvasAvaje tigutto pihididio| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 125 / / (harigIta) jo virata haiM sAvadha se ara tIna gupti sahita haiN| una jitendriya saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA / / 125|| jo sarva sAvadya se virata hai, tIna guptivAlA hai aura jisane indriyoM ko baMda kiyA hai, niruddha kiyA hai, kaida kiyA hai; use sAmAyika sthAyI hai, sadA hai ha aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa gAthA meM sakala sAvadha se rahita, trigupti dvArA gupta tathA sabhI indriyoM ke vyApAra se vimukha munirAjoM ko sAmAyika vrata sthAyI hai hra aisA kahA hai| isa loka meM jo ekendriyAdi prANiyoM ko kleza ke hetubhUta samasta sAvadya kI Asakti se mukta haiM; mana-vacana-kAya ke prazasta-aprazasta samasta vyApAra ke abhAva ke kAraNa tIna guptivAle haiM aura sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa nAmaka pA~ca indriyoM dvArA usa-usa indriya ke yogya viSaya grahaNa kA abhAva hone se indriyoM ke nirodhaka haiM; una mahA mumukSu parama vItarAgI saMyamiyoM ko vastutaH sAmAyika vrata zAzvata hai, sthAyI hai|"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zAzvata caitanya ke avalambana se jo samabhAva pragaTa huA hai, vaha zAzvata ha sthAI rahatA hai; isalie use hI yahA~ zAzvata hra sthAI sAmAyika kahA gayA hai| yahA~ jo sarvasAvadha ke vyApAra se rahita kahA hai, usameM prathama sAvadhabhAva to mithyAtva hai, jo sabase adhika hAnikAraka hai| isalie sAmAyika ke lie sarvaprathama usa mithyAtva bhAva kA tyAga hotA hai; tatpazcAt caitanya meM lIna hone para jinake puNya-pApa rUpa sAvadhabhAva bhI chUTa jAte haiM, unheM sarvajJa ke zAsana meM sthAyI sAmAyika kahA hai|' 'yahA~ jisa sAvadhabhAva ko chor3ane ke lie kahA hai, vaha caitanya kA svarUpa nhiiN|' hna aisA nirNaya hue binA darzanavizuddhi nahIM hotI aura darzanavizuddhi ke binA ukta sAvadhabhAvoM kA tyAga nahIM hotaa| isalie sAvadyabhAvoM ke tyAga meM darzanavizuddhi samAhita hI hai| yahA~ mukhyapane muni kI bAta lI hai; zrAvaka ko bhI jitane aMzoM meM svabhAvasanmukha vItarAgaparaNati pragaTa huI hai, utane aMzoM meM use bhI sthAI sAmAyika hai; kyoMki usake bhI mithyAtva Adi sAvadhabhAvoM kA parihAra huA hai|" ukta kathana ke mAdhyama se AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI yaha kahanA cAhate haiM ki sAvadha meM hiMsAdi bhAvoM ke sAtha mithyAtva aura kaSAyeM bhI AtI haiN| ata: mithyAtva aura kaSAyoM ke abhAva ke binA sAmAyika sadA nahIM hotii| mudde kI bAta yaha hai ki mithyAtva aura kaSAyoM ke abhAva meM jisa bhUmikA meM jitanI zuddhi pragaTa huI hai; vaha eka prakAra se sAmAyika hI hai| ataH bhUmikAnusAra zubhAzubhabhAva ke sadbhAva meM bhI mithyAtva aura bhUmikAnusAra kaSAya ke abhAva meM zuddhapariNatirUpa sAmAyika vidyamAna rahatI hai| tAtparya yaha hai ki zuddhopayoga ke kAla meM to sAmAyika hai hI; jJAnI ke anya kAla meM bhI zuddhapariNatirUpa sAmAyika hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1035 2. vahI, pRSTha 1036 3. vahI, pRSTha 1036 gAthA 125 : paramasamAdhi adhikAra isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki ve bhAvaliMgI munirAja sadA sAmAyika meM hI haiM ki jo samasta sAvadha se mukta haiM, trigupta haiM aura paMcendriya viSayoM ke nirodhaka haiN||125|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jo isaprakAra haihna (maMdAkrAntA) itthaM muktvA bhavabhayakaraM sarvasAvadyarAziM nItvA nAzaM vikRtimanizaM kAyavAGmAnasAnAm / antaHzuddhyA paramakalayA sAkamAtmAnamekaM buddhvA jantu sthirazamamayaM zuddhazIlaM prayAti / / 203 / / (harigIta) saMsArabhaya ke hetu jo sAvadha unako chodd'kr| manavacanatana kI vikRti se pUrNata: mukha modd'kr| are antazuddhi se sadjJAnamaya shuddhaatmaa| ko jAnakara samabhAvamayacAritra ko dhAraNa kreN||203|| isaprakAra sadA sAmAyika meM rahanevAle munirAja, bhavabhaya karanevAle samasta sAvadha ko chor3akara, mana-vacana-kAya kI vikRti ko naSTa kara, aMtaraMga zuddhi se jJAnakalA sahita eka AtmA ko jAnakara sthira samatAmaya zuddha zIla ko prApta karate haiN| ___ svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "mana-vacana-kAya kI vikRti ko arthAt mana-vacana-kAya ke nimitta se honevAle vikAra ko nirantara nAza karane ke lie aisA jAnanA ki svabhAva meM vikAra nahIM hai tathA jo paryAya meM kSaNika vikAra hai, vaha merA svarUpa nahIM hai| jise aisA dravya-paryAya kA viveka pragaTa hotA hai, use hI antaraMga zuddhAtmA meM lInatApUrvaka sAmAyika hotA hai|" isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki mithyAtva aura kaSAya ke abhAva meM bhAvaliMgI munirAja bhUmikAnusAra sadA hI sAmAyika meM rahate haiM, samAdhi meM rahate haiM / / 203|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1037
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 126 aba isa gAthA meM mAdhyasthabhAva meM ArUr3ha mumukSu kA svarUpa kahate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jo samo savvabhUdesu thAvaresu tasesu vA / tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 126 / / ( harigIta ) sa aura thAvara ke prati ara sarvajIvoM ke prati / samabhAva dhAraka saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA || 126 || jo sthAvara athavA trasa hna sabhI jIvoM ke prati samabhAva dhAraNa karate haiM, unheM sAmAyika sthAyI hai hra aisA kevalI zAsana meM kahA hai| isa gAthA kI TIkA TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva atyanta saMkSepa meM karate haiM; jo isaprakAra hai hra "yahA~, paramamAdhyasthabhAva meM ArUr3ha hokara sthita parama mumukSuoM kA svarUpa kahA hai| jo munirAja sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi haiM; munirAja, vikAra ke kAraNabhUta samasta moha-rAga-dveSa ke abhAva se bhedakalpanA se mukta aura paramasamarasIbhAva se sahita hone se samasta sa-sthAvara jIva nikAyoM ke prati samatAbhAvavAle haiN| una paramajina yogIzvaroM ko; sAmAyika nAma kA vrata sanAtana hai, sadA hai, sthAyI hai hra aisA vItarAga sarvajJa ke mArga meM siddha hI hai|" isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra " jagata meM trasa - sthAvara ananta jIva haiM, ve sabhI mere lie jJeya haiM aura maiM jJAna hU~ hra aisA jise bhAna hotA hai, use hI jJAtApane kA samabhAva pragaTa hotA hai| isake atirikta 'maiM kisI ko bacA sakatA hU~ athava mAra sakatA hU~' hra aisI jisakI mAnyatA hotI hai, use samabhAva nahIM hotA; kintu viSamabhAva hI hotA hai| 8 gAthA 126 : paramasamAdhi adhikAra 15 sarvaprathama jJAnasvarUpa AtmA samasta trasa sthAvara jIvoM se bhinna hai hna aisA zraddhAna kare, pazcAt aise samasta trasa - sthAvara jIvoM se bhinna jJAnasvarUpa AtmA meM sthira honA hra isakA nAma parama madhyasthabhAva hai| aise parama madhyasthabhAva meM jo ArUr3ha hotA hai, usa parama mumukSu ko hI sthAI sAmAyika kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki samasta paradravya aura parabhAvoM se bhinna nija bhagavAna AtmA meM sthiratArUpa parama samatAbhAva hI sAmAyika hai| aho ! jo AtmA ke upazamarasa meM nimagna haiM, usI meM DUba gaye haiM, samA gaye haiM, unheM bhagavAna sAmAyika kahate haiN| aisA sAmAyika munirAja ke hotA hai; kyoMki unake vizeSa lInatArUpa samabhAva pragaTa huA hai| tathA gRhastha ke munirAja ke samAna vizeSa lInatA nahIM hotI; parantu gRhastha ko bhI AtmA ke bhAnapUrvaka jitanA vItarAgI samabhAva hotA hai, utanI sAmAyika hai| samatA meM lIna honA, caitanyasvarUpa se zAnti kA jharanA bahanA, ise hI bhagavAna ke mArga meM sAmAyika kahA gayA hai| " vaise to hama dhyAna avasthA ko hI sAmAyika kahate haiM; kintu yahA~ sabhI prakAra ke samabhAva ko sAmAyika kahA jA rahA hai| yahI kAraNa hai ki trasa - sthAvara jIvoM ke prati sadA samatAbhAvavAle santoM ko sthAyI sAmAyika hotI hai yaha kahA gayA hai / / 126 / / isake bAda TIkAkAra munirAja ATha chanda likhate haiM; jinameM tIna zloka, do mAlinI, do zikhariNI evaM eka pRthvI hai| ukta ATha chandoM meM se pahalA chanda isaprakAra hai hra ( mAlinI ) trasahatiparimuktaM sthAvarANAM vadhairvA paramajinamunInAM cittamuccairajasram / api caramagataM yannirmalaM karmamuktyai tadahamabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi // 204 // 2. vahI, pRSTha 1040 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1039
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ( harigIta ) jina munivaroM kA citta nita trasa thAvaroM ke trAsa se / mukta ho sampUrNataH antima dazA ko prApta ho / una munivaroM ko namana karatA bhAvanA bhAtA sadA / stavana karatA hU~ nirantara mukti pAne ke lie || 204 || jina parama jina muniyoM kA citta trasa jIvoM ke ghAta aura sthAvara jIvoM ke vadha se atyanta mukta hai, nirmala hai tathA antima avasthA ko prApta hai| karmoM se mukta hone ke lie maiM una munirAjoM ko namana karatA hU~, unakI stuti karatA hU~ aura unheM samyakrUpa se bhAtA hU~, vaisA banane kI bhAvanA karatA huuN| isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra 16 'yahA~ yaha dhyAna rakhanA ki para ko namaskAra karane kA jo vikalpa hai vaha vikalpa mukti kA kAraNa nahIM hai| mukti to antaraMga jJAtAdRSTA svabhAva se caitanyamUrti nija bhagavAna AtmA ke bhAnapUrvaka pragaTa huI vItarAgatA se hI hotI hai| isalie aise muni ko maiM namaskAra karatA hU~, unakA hI stavana karatA hU~ aura samyakprakAra se bhAvanA bhAtA hU~ / aho ! aise muni bhagavaMta kA mujhe nitya samAgama ho tathA mere andara meM aisI hI vItarAgatA pragaTa ho hna yahI bhAvanA hai| " ukta chanda meM trasa - sthAvara jIvoM kI hiMsA se virakta cittavAle munirAjoM ko atyanta bhaktibhAvapUrvaka namaskAra kiyA gayA hai, unakI stuti karane kI bhAvanA vyakta kI gaI hai aura usIprakAra ke pariNamana hone kI saMbhAvanA bhI vyakta kI gaI hai || 204 / / isake bAda tIna zloka (anuSTubh) haiM, jo isaprakAra haiM hra ( anuSTubh ) kecidadvaitamArgasthAH kecid dvaitapathe sthitAH / dvaitAdvaitavinirmuktamArge vartAmahe 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1041 vayam / / 205 / / 9 gAthA 126 : paramasamAdhi adhikAra 17 kAMkSatyadvaitamanyepi dvaitaM kAMkSanti cApare / dvaitAdvaitavinirmuktamAtmAnamabhinaumyaham / / 206 / / ahamAtmA sukhAkAMkSI svAtmAnamajamacyutam / AtmanaivAtmani sthitvA bhAvayAmi muhurmuhuH / / 207 / / (dohA) koI varte dvaita meM ara koI advaita / dvaitAdvaita vimuktamaga hama varte samaveta || 205 || koI cAhe dvaita ko ara koI advaita / dvaitAdvaita vimukta jiya maiM vaMdUM samaveta // 206 // ( soraThA ) thira raha sukha ke hetu aja avinAzI Atma meM / bhAU~ bAraMbAra nija ko nija se nirantara || 207|| kaI loga advaita mArga meM sthita haiM aura kaI loga dvaita mArga meM sthita haiM; parantu hama to dvaita aura advaita mArga se vimukta mArga meM vartate haiN| kaI loga advaita kI cAha karate haiM aura kaI loga dvaita ko cAhate haiM, kintu maiM to dvaita aura advaita mArga se vimukta mArga ko namana karatA huuN| sukha kI AkAMkSA rakhanevAlA AtmA arthAt maiM ajanme aura avinAzI arthAt janma-maraNa se rahita anAdi anaMta nija AtmA ko AtmA dvArA, AtmA meM sthita rakhakara bArambAra bhAtA huuN| ukta chandoM kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM ""maiM eka advaita hU~' hra aisA vikalpa vaha rAga hai tathA 'maiM guNI aura jJAna Adi mere guNa haiM' hra isaprakAra dvaita kA vikalpa vaha bhI rAga hai hna ye donoM viSamabhAva haiN| dvaita-advaita donoM ke vikalpa se rahita hokara maiM to caitanya meM vartatA huuN| vikalparahita sthirabhAva hI sAmAyika hai hna yaha bAta isa zloka meM kahI hai|" maiM dvaita-advaita ke vikalpa kI bhAvanA nahIM bhAtA huuN| maiM to dvaita 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1042
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 niyamasAra anuzIlana advaita ke vikalpa ke rAga se rahita zuddha AtmA ko hI namaskAra karatA hU~ bhAtA hU~; zuddha AtmA meM hI pariNamatA huuN| 'zuddha AtmA kI icchA karatA hU~' hra aisA nahIM kahA, parantu 'zuddha AtmA ko namaskAra karatA hU~ hra zuddha AtmA meM namatA hU~ arthAt usameM hI ekAgra hotA hai' hra aisA khaa| bAhara meM bhagavAna ko namaskAra karane kA bhAva puNya hai, use bhagavAna ne sAmAyika nahIM kahA hai| bhagavAna ne to caitanyasvarUpa vItarAga bhAva meM sthira hone ko hI sAmAyika kahA hai| jisaprakAra okhalI to sthira rahatI hai aura mUsala bAraMbAra palaTatA arthAt Upara-nIce AtA jAtA hai, usIprakAra caitanya meM dhruvasvabhAva to sthira rahatA hai aura paryAyeM bAraMbAra palaTatI haiN| usa paryAya ke dvArA maiM bAraMbAra caitanyasvabhAva kI bhAvanA bhAtA hU~ / caitanyasvabhAva kI bhAvanA kA nAma hI sAmAyika haiM tathA yaha sAmAyika hI mukti kA kAraNa hai| 2" ukta tInoM chandoM meM dvaita aura advaita ke vikalpajAla se mukta bhagavAna AtmA ko prApta karane kI bhAvanA bhAyI gayI hai / / 205 -207 / / isake bAda AnevAle do zikhariNI chanda isaprakAra haiM hra ( zikhariNI ) vikalpopanyAsairalamalamamIbhirbhavakaraiH akhaNDAnandAtmA nikhilanayarAzeraviSayaH / ayaM dvaitAdvaito na bhavati tataH kazcidacirAt tamekaM vande'haM bhavabhayavinAzAya satatam / / 208 / / sukhaM duHkhaM yonau sukRtaduritavrAtajanitaM zubhAbhAvo bhUyo'zubhapariNatirvA na ca na ca / yadekasyApyuccairbhavaparicayo bADhamiha no ya evaM saMnyasto bhavaguNagaNaiH staumi tamaham / / 209 / / ( harigIta ) saMsAra ke jo hetu haiM ina vikalpoM ke jAla se / kyA lAbha hai hama jA rahe nayavikalpoM ke pAra aba // 2. vahI, pRSTha 1044 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1043 10 gAthA 126 : paramasamAdhi adhikAra 19 nayavikalpAtIta sukhamaya agama AtamarAma ko / vandana karU~ kara jor3a bhavabhaya nAza karane ke lie || 208 || acche bure nijakArya se sukha-duHkha hoM saMsAra meM / para AtamA meM haiM nahIM ye zubhAzubha pariNAma saba // kyoMki AtamarAma to inase sadA vyatirikta hai| stuti karU~ maiM usI bhava se bhinna AtamarAma kI || 209 // saMsAra ko bar3hAnevAle ina vikalpa kathanoM se basa hoo, basa hoo| samasta nayasamUha kA aviSaya yaha akhaNDAnandasvarUpa AtmA dvaita yA advaitarUpa nahIM hai; dvaita aura advaita saMbaMdhI vikalpoM se pAra hai| isa eka nija AtmA ko maiM bhavabhaya kA nAza karane ke lie bArambAra vaMdana karatA hU~ / saMsAra meM cAra gati aura 84 lAkha yoniyoM meM honevAle sukha-dukha, puNya-pApa se hote haiN| yadi nizcayanaya se vicAra kareM to zubha aura azubhapariNati AtmA meM hai hI nahIM; kyoMki isa loka meM ekarUpa AtmA ko bhava (saMsAra) kA paricaya hI nahIM hai / isalie maiM zubha-azubha, rAga-dveSa Adi bhava guNoM arthAt vibhAvabhAvoM se rahita nija zuddha AtmA kA stavana karatA hU~ / ukta do chandoM kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra " AtmA to akhaNDa AnandasvarUpa vikalpAtIta hai, samasta vikalpoM se agocara hai tathA svabhAva se svayaM siddha akhaNDa Ananda kI mUrti hai / " AtmA to dvaita-advaita ke vikalpa se pAra avarNanIya hai| yahA~ avarNanIya kahane se sarvathA avarNanIya nahIM samajhanA cAhie; kyoMki AtmA vANI se kathaMcit kahA bhI jAtA hai; parantu vaha vANI ke dvArA pakar3ane meM nahIM AtA, isalie use yahA~ avarNanIya kahA hai| zIghra bhava bhaya kA nAza karane ke lie maiM aise eka AtmA kA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1045
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana antara se satkAra karatA hU~ hra Adara karatA hU~ hra namaskAra karatA hU~, isakA nAma sAmAyika hai| 20 AtmA to puNya-pApa rahita hai, use nizcaya se cAra gati kA bhramaNa nahIM hai, usake svabhAva meM bhava nahIM hai hra aise svabhAva ko svIkAra kara hI pratIti meM lete hI samyaktva pragaTa hotA hai, tatpazcAt hI sAmAyika hotA hai| yadi tujhe sAmAyika karanI hai to aise trikAlI AtmA kI pratIti kara hna usakA paricaya kara; nizcaya se dekhA jAya to cidAnanda svarUpa AtmA meM zubha-azubha pariNati kA to abhAva hI hai| una samasta vikArI bhAvoM kI vAsanA kA caitanyasvarUpa meM tyAga hai / aise zuddha caitanyasvarUpa kA maiM stavana karatA hU~ hra Adara karatA hU~ hra usI meM sthira hotA hU~ / isaprakAra zuddhAtmA kA stavana hI vAstavika sAmAyika hai|" ina chandoM meM bhI vahI dvaita-advaita ke bhedabhAvoM se rahita AtmA ke ArAdhanA kI bAta kahI gaI hai / / 208 - 209 / / isake bAda AnevAle do chanda isaprakAra haiM hra ( mAlinI ) idamihamaghasenAvaijayantIM harettAM sphuTitasahajateja:puMjadUrIkRtAMhaH / prabalataratamastomaM sadA zuddhazuddhaM jayati jagati nityaM ciccamatkAramAtram / / 210 / / (pRthvI) jayatyanaghamAtmatattvamidamasta saMsArakaM mahAmunigaNAdhinAthahRdayAravindasthitam / vimuktabhavakAraNaM sphuTitazuddhamekAntataH sadA nijamahimni lInamapi saddazAM gocaram / / 211 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1045 2. vahI, pRSTha 1047 3. vahI, pRSTha 1047 11 gAthA 126 : paramasamAdhi adhikAra 21 ( harigIta ) pragaTa apane teja se ati prabala timira samUha ko / dUra kara kSaNamAtra meM hI pApasenA kI dhvajA // haraNa kara lI jisa mahAzaya prabala AtamarAma ne / jayavaMta hai vaha jagata meM citvamatkArI AtamA ||210 || gaNadharoM ke manakamala thita pragaTa zudha ekAntataH / bhavakAraNoM se mukta cit sAmAnya meM hai rata sadA // saddRSTiyoM ko sadAgocara AtmamahimAlIna jo / jayavaMta hai bhava antakAraka anagha AtamarAma vaha || 211 // pragaTa hue sahaja tejapuMja dvArA, ati prabalamohatimira samUha ko dUra karanevAlA tathA puNya-pAparUpI aghasenA kI dhvajA kA haraNa karane vAlA sadA zuddha, citcamatkAramAtra Atmatattva jagata meM nitya jayavaMta hai / jisane saMsAra kA asta kiyA hai, jo mahAmunirAjoM ke nAyaka gaNadharadeva ke hRdaya kamala meM sthita hai, jisane bhava ke kAraNa ko chor3a diyA hai, jo pUrNata: zuddha pragaTa huA hai tathA jo sadA nijamahimA meM lIna hone para bhI samyagdRSTiyoM ko gocara hai; vaha puNya-pApa se rahita Atmatattva jayavaMta hai / ina chandoM kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM "aho! AtmA caitanyacamatkAramAtra tattva sadA zuddha-zuddha hai| trikAlI dravya to zuddha hai hI, usake sAtha kAraNarUpa paryAya bhI trikAla zuddha hai| aisA mahimAvaMta caitanyacamatkAra tattva jagata meM sadA jayavaMta vartatA hai| jahA~ caitanya camatkAra hai, vahA~ namaskAra karo / munirAja kahate haiM ki tumhAre antara meM jo sahaja caitanya-svarUpa nijatattva varta rahA hai, usakA anubhava kro| tumhAre andara meM hI jo paramAtmazakti bharI hai, tuma usI ko dekho hna usI ko anubhavo / Atmatattva antara meM sahaja zuddha jyoM kA tyoM virAjamAna hai tathA 2. vahI, pRSTha 1050 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1048
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 niyamasAra anuzIlana samyagdRSTi Adi samasta dharmAtmAoM ke jJAnagocara hai, indriya gocara nahIM hai| isa samAdhi adhikAra meM sAmAyika kA varNana karake yaha batA diyA hai ki samAdhi aura sAmAyika do bhinna-bhinna nahIM haiM, parantu eka hI haiN| caitanya ko lakSya meM lekara usameM ekAgra hone para jo parama vItarAgI zAnti kA anubhava hotA hai, vahI sAmAyika hai aura vahI samAdhi (samatA) hai| 2" yahA~ eka prazna saMbhava hai ki loka meM to agha pApa ko kahate haiM, para Apa yahA~ agha kA artha puNya-pApa ke bhAva kara rahe haiN| isakA kyA kAraNa hai ? yadyapi loka meM agha zabda kA artha mAtra pApa kiyA jAtA hai; tathApi jisaprakAraka kA artha pRthvI, kha kA artha AkAza hotA hai; usIprakAra gha kA artha bhI AtmA hotA hai| ataH AtmA ke Azraya se utpanna vItarAgabhAva ke abhAvarUpa zubhAzubharAgarUpa puNya pApa ke bhAva agha kahe jAte haiN| isaprakAra puNya-pApa hra donoM agha haiN| isaprakAra ina ATha chandoM meM atyanta bhAvavibhora hokara sahajavairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva nijakAraNaparamAtmA ke Azraya kI bhAvanA vyakta kara rahe haiM / / 210- 211 // * 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1051 2. vahI, pRSTha 1051 pratyeka dravya apanI paryAya kA kartA svayaM hai| pariNamana usakA dharma hai| apane pariNamana meM use paradravya kI raMcamAtra bhI apekSA nahIM hai| nityatA kI bhA~ti pariNamana bhI usakA sahaja svabhAva hai athavA paryAya kI kartA svayaM paryAya hai| usameM tujhe kucha bhI nahIM karanA hai arthAt kucha bhI karane kI cintA nahIM karanA hai| ajIvadravya para meM to kucha karate hI nahIM, apanI paryAyoM ko karane kI bhI cintA nahIM karate, to kyA unakA pariNamana avaruddha ho jAtA hai ? nahIM, to phira jIva bhI kyoM pariNamana kI cintA meM vyartha hI AkulavyAkula ho ? hna kramabaddhaparyAya, pRSTha- 28 12 niyamasAra gAthA 127 isa gAthA meM bhI yahI batA rahe haiM ki ekamAtra AtmA hI upAdeya hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jassa saNihido appA saMjame Niyame tave / tassa sAmAigaM ThAr3a idi kevalisAsaNe / / 127 / / ( harigIta ) AtamA hai pAsa jinake niyama-saMyama-tapa viSai / AtmadarzI saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA / / 127 / / jise saMyama meM, niyama meM, tapa meM AtmA hI samIpa hai; use sAmAyika sthAyI hai hra aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ isa gAthA meM bhI AtmA hI upAdeya hai hna aisA kahA gayA hai| bAhya prapaMca se parAGgamukha aura samasta indriyavyApAra ko jItanevAle jisa bhAvI jina ko pApakriyA kI nivRttirUpa bAhya saMyama meM; kAya, vacana aura manoguptirUpa samasta indriyavyApAra rahita abhyantara saMyama meM; mAtra sImita kAla ke niyama meM; nijasvarUpa meM avicala sthitirUpa cinmaya paramabrahmasvarUpa meM nizcala AcAra meM; vyavahAra se vistAra se nirUpita paMcAcAra meM; paMcamagati ke hetubhUta, sampUrNa parigraha se rahita, samasta durAcAra kI nivRtti ke kAraNabhUta paramatapazcaraNa meM paramaguru ke prasAda se prApta nijakAraNaparamAtmA sadA samIpa hai; una paradravya se parAGgamukha parama vItarAga samyagdRSTi evaM vItarAga cAritravanta ko sAmAyika vrata sthAyI hai aisA kevaliyoM ke zAsana meM kahA hai|" isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra " tAtparya yaha hai ki abhyantara saMyama to nija kAraNazuddhAtmA kI samIpatA- sannikaTatA meM hotA hI hai, parantu bAhyasaMyama bhI nija
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana kAraNazuddhAtmA kI samIpatA-sannikaTatA pUrvaka hI hotA hai| yadi eka samaya ke lie bhI antara meM zuddhAtmA kA Azraya chUTa jAye to phira bAhya athavA abhyantara koI bhI saMyama nahIM rhtaa|' jo jIvanaparyanta ke lie hote haiM use yama kahate haiN| jaise hra mahAvratAdi / tathA jisameM kAla kI maryAdA hotI hai, use niyama kahate haiM; jaise hra AhAra hetu par3agAhane vAlA hAtha meM thAla aura thAla meM bAdAma lekara khar3A ho to hI AhAra lenA, anyathA nahIM lenA Adi / yahA~ to yaha kahate haiM ki aise niyama aura yama meM bhI AtmA kI hI samIpatA vartatI hai| isIprakAra nijasvarUpa meM avicala sthitirUpa antaraMga-nizcaya AcAra meM bhI AtmA kA hI Azraya vartatA hai arthAt usakI samIpatA kabhI nahIM chuutttii| darzana ke nizaMkatAdi ATha AcAroM meM, jJAna ke vinayAdi ATha AcAroM meM bhI eka zuddhAtmA kI hI mukhyatA vartatI hai, vikalpa kI mukhyatA nahIM vrttii| cAritra, tapa, vIrya Adi AcAroM meM bhI rAga kI mukhyatA nahIM hai; parantu eka zuddhAtmA kI hI mukhyatA hai, usI kA avalambana hai, usI kA Azraya hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki bhAvaliMgI munirAjoM ko honevAle antarbAhya yama, niyama, saMyama, tapa Adi sabhI bhAvoM meM ekamAtra AtmA kI ArAdhanA hI mukhya rahatI hai| AtmA kI ArAdhanA se ye sabhI sanAtha haiM, usake binA inakA koI artha nahIM hai||127|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jo isaprakAra haihna (maMdAkrAntA) AtmA nityaM tapasi niyame saMyame saccaritre tiSTatyuccaiH paramayamina: zuddhadRSTemanazcet / tasmin bADhaM bhavabhayahare bhAvitIrthAdhinAthe sAkSAdeSA sahajasamatA prAstarAgAbhirAme / / 212 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1053-1054 2 . vahI, pRSTha 1054 gAthA 127 : paramasamAdhi adhikAra ( harigIta ) zuddha samyagdRSTijana jAne ki saMyamavaMta ke| tapa-niyama-saMyama-carita meM yadi AtamA hI mukhya hai| to sahaja samatAbhAva nizcita jAniye he bhvyjn| bhAvitIrthaMkara zramaNa ko bhavabhayoM se mukta jo // 212 / / yadi zuddhadRSTivAle samyagdRSTi jIva aisA samajhate haiM ki paramamuniyoM ke tapa meM, niyama meM, saMyama meM aura saccAritra meM sadA eka AtmA hI Urdhva rahatA hai to yaha siddha hotA hai ki rAga ke nAza ke kAraNa usa saMsAra ke bhaya kA haraNa karanevAle bhaviSya ke tIrthaMkara bhagavanta ko sahaja samatA sAkSAt hI hai, nizcita hI hai| isa chanda kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isase samyagdRSTI aisA samajhatA hai ki rAga ke nAza ko prApta bhavabhayahara bhAvI tIrthAdhinAtha ko yaha sAkSAt sahaja-samatA nizcita hai| dekho, tIrthaMkara cAritra lene ke bAda vApasa nicalI bhUmikA meM nahIM Ate / tIrthakara nAmakarma ke ba~dhane ke bAda agale bhava meM bhI samyagdarzana nahIM chuutttaa| koI jIva tIrthaMkara nAmakarma ke bandha ke bAda dUsare yA tIsare naraka meM bhI jAye to vahA~ bhI mAtra antarmuhUrta kAla ke bAda punaH samyagdarzana ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana kA viraha vahA~ bhI adhika kAla nahIM hotaa| ____ bhAvI tIrthaMkara bhavabhayahara haiM, isalie unheM tIrthaMkara nAmakarma ba~dhane ke bAda do bhava se adhika bhava dhAraNa nahIM karane par3ate / hna aise bhavabhaya ke haranevAle bhAvI tIrthAdhinAtha ko rAga ke nAzapUrvaka sAkSAt samatA avazya hotI hai|" TIkA aura TIkA meM samAgata ukta chanda meM yaha dhvanita hotA hai ki TIkAkAra ko aisA vizvAsa hai ki ve bhaviSya meM tIrthaMkara honevAle haiM; isakAraNa hI ve bhAvi tIrthanAtha ko yAda karate haiM; kyoMki ukta sthiti to sabhI tIrthakaroM kI hotI hai; taba phira ve bhAvI tIrthAdhinAtha ko dodo bAra kyoM yAda karate haiM / / 212 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1058
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 128 gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jassa rAgo du doso du vigaDiM Na jaNei du| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 128 / / (harigIta) rAga evaM dveSa jisakA citta vikata na kreN| una vItarAgI saMta ko jina kaheM sAmAyika sdaa||128|| jise rAga yA dveSa vikRti utpanna nahIM karate; use sAmAyika sthAyI hai hra aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| TIkAkAra munirAja isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ yaha kaha rahe haiM ki rAga-dveSa ke abhAva se aparispaMdarUpatA, samatA, akaMpatA, akSubdhatA hotI hai| __ pAparUpI aTavI (bhayaMkara jaMgala) ko jalAne meM agni samAna jisa parama vItarAgI saMyamI ko rAga-dveSa vikRti utpanna nahIM karate; usa pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita, dehamAtra parigrahadhArI Ananda ke abhilASI jIva ko sAmAyika nAma kA vrata zAzvata hai hra aisA kevaliyoM ke zAsana meM prasiddha hai|" isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatArUpa samAdhi hI sAmAyika hai| aura aisA sAmAyika unheM hotA hai. jinheM rAga-dveSarUpI vikati utpanna nahIM hotii| sahaja svabhAva meM sthira hone para rAga-dveSa bhAva utpanna hI nahIM hote| aura rAga-dveSa kA utpanna nahIM honA hI sAmAyika hai| yahA~ jo aparispaMdatA arthAt sthiratArUpa samatAbhAva kahA hai; vaha rAga-dveSa ke abhAvarUpa aparispaMdatA kI bAta jAnanA, yogajanita aparispaMdatA kI nhiiN| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1059 gAthA 128 : paramasamAdhi adhikAra jina saMyamI vItarAgI muni ke rAga-dveSa utpanna hI nahIM hote, una mahA-Ananda ke abhilASI jIvoM ko hI sAmAyika vrata zAzvata hai| unake aisI atIndriyatA pragaTa ho gaI hai ki unheM pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra parigraha hai| jinake AtmA meM rAga-dveSarUpa vikRti nahIM hai aura deha kI digambara dazA meM bhI vikRti nahIM hai tU aise mahAmuni ke sthAyI sAmAyika hotA hai| hra aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM prasiddha hai| zrAvaka ke bhI rAga-dveSa rahita caitanyasvabhAva kI nirvikalpa pratIti pUrvaka jitanA bhAva pragaTa hotA hai, utanA sAmAyika hai; parantu caitanya kI pratIti binA mAtra rAga ko kevalI ke zAsana meM sAmAyika nahIM kahA gayA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jina vItarAgI santoM ko rAga-dveSa bhAva, vikRti utpanna nahIM karate; unheM sadA sAmAyika hI hai||128|| isa gAthA kI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAntA ) rAgadveSau vikRtimiha tau naiva kartuM samarthoM jnyaanjyoti:prhtduritaaniikghoraandhkaare| ArAtIye sahajaparamAnandapIyUSapUre tasminnitye samarasamaye ko vidhi: ko niSedhaH / / 213 // (rolA) kiyA pApatama nAza jJAnajyoti se jisne| paramasukhAmRtapUra AtamA nikaTa jahA~ hai| rAga-dveSa na samartha use vikRta karane meN| usa samarasamaya Atama meM hai vidhi-niSedha kyA ||213|| jisane jJAnajyoti dvArA pApasamUharUpa ghora aMdhakAra kA nAza kiyA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1060
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana hai, sahaja paramAnanda kA pUra jahA~ nikaTa hai; vahA~ rAga-dveSa vikRti karane meM samartha nahIM haiN| usa zAzvata samarasabhAvarUpa Atmatattva meM vidhi kyA aura niSedha kyA ? tAtparya yaha hai ki use rAga-dveSa nahIM hote haiN| isa chanda kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "jaba muniyoM ke antara meM sahaja paramAnandamaya Atmatattva nikaTa vartatA hai, taba unake rAga-dveSarUpa vikRti utpanna hI nahIM hotii| rAgadveSa hote haiM, parantu ve vikRti nahIM karate hra aisA nahIM hai; parantu svarUpa kA Alambana karane se rAga-dveSa utpanna hI nahIM hote| hra isakA nAma sAmAyika hai| AtmA nitya samarasamaya zAzvata tattva hai, upazAnta rasa kA samudra hai| usameM vidhi kyA aura niSedha kyA? 'yaha karanA hai aura yaha chor3anA hai' ha aise vikalpa bhI sahaja samarasI Atmatattva meM nahIM haiN| isalie usa sahajatattva meM lIna muniyoM ke vidhi-niSedha ke vikalparahita sAmyabhAvarUpa sAmAyika hotA hai| svarUpa meM sthira hote hI grahaNa karane yogya aise nijasvarUpa kA grahaNa ho gayA aura chor3ane yogya hra aise rAga-dveSa chUTa gye| ataH svarUpa meM vidhi-niSedha kA kyA kAma rhaa| AtmA ke AhAra kA grahaNa-tyAga to hai hI nahIM. paranta AhAra ke grahaNa-tyAga kA vikalpa bhI AtmA meM nahIM hai| yaha karane lAyaka haiM' aisA rAga tathA 'yaha karane lAyaka nahIM hai' aisA dveSa hna donoM hI vastu ke svarUpa meM nahIM hai|" _ 'yaha aisA hai yA hameM aisA karanA cAhie' ha isaprakAra ke vikalpa vidhi saMbaMdhI vikalpa haiM aura yaha aisA nahIM hai yA hameM aisA nahIM karanA cAhie' ha isaprakAra ke vikalpa niSedha saMbaMdhI vikalpa haiN| yaha AtmA svabhAva se to vikalpAtIta hai hI aura paryAya meM bhI vikalpAtItadazA ko bhI prApta ho gayA ho to phira usameM vidhi-niSedha saMbaMdhI vikalpoM ko avakAza hI kahA~ rahatA hai ?||213 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1061-1062 2 . vahI, pRSTha 1062 niyamasAra gAthA 129 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki jo Artta aura raudradhyAna se rahita hai; use sAmAyika sadA hI hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra jo du aTTaM ca rudaM ca jhANaM vajjedi nniccso| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 129 / / (harigIta) Arta evaM raudra se jo santa nita varjita rheN| una AtmadhyAnI saMta ko jina kaheM sAmAyika sdaa||129|| jo Arta aura raudradhyAna ko sadA chor3atA hai; use sAmAyika vrata sthAyI hai hra aisA kevalI zAsana meM kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "yaha Arta aura raudradhyAna ke parityAga dvArA sanAtana sAmAyika vrata ke svarUpa kA kathana hai| nitya niraMjana nijakAraNaparamAtmA ke svarUpa meM niyata, zuddhanizcaya paramavItarAga sukhAmRta ke pAna meM parAyaNa jo jIva tiryaMca yoni, pretavAsa va narakAdi gati kI yogyatA ke hetubhUta Artta va raudra hra ina do dhyAnoM ko nitya chor3atA hai; use vastutaH kevaladarzana siddha zAzvata sAmAyika vrata hai|" svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "sAmAyika to ekamAtra AtmasvabhAva ke Azraya se utpanna huA vItarAgI samabhAva hI hai; parantu usakA varNana parapadArthoM ke tyAga kI apekSA bhinna-bhinna rUpa meM kiyA gayA hai| __isase pichalI 128vIM gAthA meM rAga-dveSa bhAva ke utpanna na hone ko sAmAyika kahA thA aura aba yahA~ Arta-raudra dhyAna ke tyAga se utpanna vItarAgI samabhAva ko sAmAyika kahA jA rahA hai|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1063 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, vedanA aura nidAna ke nimitta se jo khedarUpa pariNAma hote haiM, ve ArttadhyAna haiM aura nirdayatA / krUratA meM hone vAle AnandarUpa pariNAma raudradhyAna haiN| ArttadhyAna ko zAstroM meM tiryaMca gati kA kAraNa batAyA gayA hai aura raudradhyAna ko narakagati kA kAraNa kahA gayA hai|' yahA~ inake phala meM pretayoni ko bhI jor3a diyA hai| 30 jinake ye Artta aura raudradhyAna nahIM hoMge, unake dharmadhyAna aura zukladhyAna hoNge| dharma aura zukladhyAna ko mokSa kA kAraNa kahA gayA hai| isase yaha sahaja hI siddha hai ki jinake Artta aura raudradhyAna nahIM hoMge; unake mokSaprApti kI hetubhUta sAmAyika sadA hogI hI / / 129 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai ( AryA ) iti jinazAsanasiddhaM sAmAyikavratamaNuvrataM bhavati / yastyajati munirnityaM dhyAnadvayamArtaraudrAkhyam / / 214 / / ( soraThA ) jo muni chor3e nitya Artta raudra ye dhyAna do / sAmAyikavrata nitya unako jinazAsana kathita // 214 // isaprakAra jo munirAja Artta aura raudra nAma ke do dhyAnoM ko chor3ate haiM; unheM jinazAsana meM kahe gaye aNuvratarUpa sAmAyika vrata hotA hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki munirAjoM kI sAmAyika ( AtmadhyAna) ko yahA~ aNuvrata kyoM kahA jA rahA hai ? ukta saMdarbha meM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai "vItarAgI munirAja sva-viSaya ke grahaNapUrvaka para- viSaya ko chor3ate haiM / sva-viSaya meM lIna hone para unake Arta-raudra dhyAna ke pariNAma utpanna hI nahIM hote hra aise vItarAgI munirAjoM ko aNuvratarUpa sAmAyika sadA hotA hai| 1. AcArya pUjyapAda : sarvArthasiddhi, adhyAya 6, sUtra 15 va 16 kI TIkA 2. vahI, adhyAya 9, sUtra 29 16 gAthA 129 : paramasamAdhi adhikAra 31 yahA~ aNuvrata kA artha zrAvaka ke vrata nahIM hai, balki pUrNa yathAkhyAtacAritra na hone ke kAraNa hI yahA~ munirAja ke sAmAyikavrata ko aNuvrata kahA gayA hai / tAtparya yaha hai ki yahA~ AtmA meM pUrNa lInatA na hone ke kAraNa apUrNa hna aNuvrata kahA gayA hai| gyArahaveM - bArahaveM guNasthAna meM sAmAyikacAritra nahIM hotA, vahA~ to yathAkhyAtacAritra hotA hai| yahA~ yathAkhyAta paripUrNa cAritra kA abhAva hai hna isa apekSA muni ke sAmAyika ko bhI aNuvrata kahA hai hra aisA samajhanA / hra yaha aNuvrata bhI vItarAgI haiM, yaha zubharAgAtmaka vratoM kI bAta nahIM hai / tattvArthasUtra meM jina vratoM kA varNana zubhAsrava ke rUpa meM kiyA hai, yahA~ unakI bAta nahIM hai| vaha to zubharAga hai aura yaha to mokSa ke kAraNarUpa nirvikalpa vItarAgI nizcayavrata kI bAta hai| " zrAvakoM ke bAraha vratoM meM eka sAmAyika nAmaka zikSAvrata hai aura zrAvakoM kI gyAraha pratimAoM meM tIsarI pratimA kA nAma bhI sAmAyika hai| unakI carcA yahA~ nahIM haiN| eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki paMcama guNasthAnavartI zrAvaka ke jo gyAraha pratimAyeM hotI haiM; unameM dUsarI pratimA meM bAraha vrata hote haiN| pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata hna isaprakAra kula bAraha vrata hote haiN| sAmAyika nAma kA vrata aNuvratoM meM nahIM hai, zikSA vratoM meM hai| isalie yahA~ prayukta aNuvrata kA saMbaMdha zrAvaka ke aNuvratoM se honA saMbhava hI nahIM hai / jaisA ki AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ne kahA ki yahA~ ullikhita sAmAyika vrata ko aNuvrata yathAkhyAtacAritra kI apekSA kahA hai| ata: svAmIjI kA yaha kathana Agamasammata aura yuktisaMgata hI hai / / 214 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1065-1066
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 130 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki puNya-pAparUpa vikArIbhAvoM ko chor3anevAle ko sadA sAmAyika hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jo du puNNaM ca pAvaM ca bhAvaM vajjedi Niccaso / tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 130 / / ( harigIta ) jo puNya evaM pApa bhAvoM ke niSedhaka haiM sadA / una vItarAgI saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA // 130 // jo puNya aura pAparUpa bhAvoM ko sadA chor3atA hai, use sAmAyika sthAyI hai hra aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha zubhAzubha pariNAmoM se utpanna honevAle sukRta- duSkRtarUpa (puNya-pAparUpa hna bhale-bure kAryarUpa) kAryoM se saMnyAsa kI vidhi kA kathana hai| bAhya aura Abhyantara parigraha ke tyAgarUpa lakSaNa se lakSita ( pahicAne jAnevAle) paramajinayogIzvaroM ke caraNakamaloM kA prakSAlana, pairoM kA dabAnA Adi vaiyAvRtti karane se utpanna honevAlI zubhapariNati upArjita puNyakarma (zubhakarma) ko tathA hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigrahasaMbaMdhI pariNAmoM se utpanna honevAle azubhakarma (pApakarma) ko; sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi munirAja chor3ate haiM; kyoMki ye donoM zubhAzubha puNya-pApakarma saMsArarUpI strI ke vilAsa vibhrama kI janmabhUmi ke sthAna haiN| zubhAzubhakarmako, puNya-pApa ke bhAvoM ko chor3anevAle parama vItarAgI santoM ke kevalImata sammata, sAmAyika vrata nitya hai / " ukta gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra 17 gAthA 130 : paramasamAdhi adhikAra 33 " sAmAyika kaho, samAdhi kaho yA AtmazAnti kaho hra sabhI ekArthavAcI hai / samasta zubhAzubhabhAva to naye karmabaMdha meM kAraNa haiM, unheM chor3akara AtmA meM ekAgra honA sAmAyika hai| puNya-pApabhAva meM to zAnti hai hI nahIM, usake phala meM bhI zAnti nahIM hai / yahA~ puNya kI bAta meM bhI lokottara munirAja kI sevA - bhakti kI bAta lI hai, laukika sevA kI bAta nahIM kii| munirAja to dharma ke utkRSTa nimitta haiM, isalie yahA~ munirAja kI utkRSTa bAta hI lI hai| gRhastha to munirAja kI sevA-bhakti karate hI haiM; parantu eka munirAja bhI dUsare munirAja kI sevA karate haiM, paira dabAte, zarIra sApha karate ityAdi aneka prakAra se vaiyAvRtti karate haiM, yaha bhI zubharAga hI hai| isa rAga kI kImata mAtra itanI hI hai ki saMsAra meM puNya mile; parantu isa rAga meM AtmA kI zAnti nahIM hai| gRhastha dazA meM ho aura mahAvItarAgI munirAja ke prati bhakti kA bhAva na Ave to vaha svacchandI hai aura usa zubhabhAva meM hI dharma mAna le to vaha bhI ajJAnI hI hai| hiMsAdi azubhabhAva tathA bhaktyAdi zubhabhAva hra ye donoM hI bhAva saMsArarUpI strI ke vilAsa vibhrama kI janmabhUmi hai| arthAt puNya-pApa donoM se samatA utpanna nahIM hotI, parantu paribhramaNarUpI strI ke vilAsa kA janma hotA hai| tAtparya yaha hai ki puNya-pApa donoM kA phala saMsAra hai aura cidAnanda svabhAvI zuddhakAraNa paramAtmA kA phala parama samatA hai| hra aisA jAnaka svabhAva meM ekAgratA karanA sAmAyika hai| jise deha se bhinna caitanya kA bhAna nahIM hai, use sAmAyika nahIM hotaa|" gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki deva-zAstra-guru kI bhakti Adi ke zubhabhAvoM se utpanna puNya aura hiMsAdi pApabhAvoM se 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1068-1069 3. vahI, pRSTha 1070 2. vahI, pRSTha 1069-1070 4. vahI, pRSTha 1070-1071
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 niyamasAra anuzIlana utpanna honevAle pApa hra ina donoM bhAvoM se virakta-rahita santoM ke nitya sAmAyika hI hai ha aisA jinendradeva ne kahA hai||130|| isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva tIna chanda likhate haiM, jinameM se pahalA chanda isaprakAra hai hra (maMdAkrAntA ) tyaktvA sarvaM sukRtaduritaM saMsRtermUlabhUtaM nityAnaMdaM vrajati sahajaM zuddhacaitanyarUpam / tasmin sadda viharati sadA zuddhajIvAstikAye pazcAduccai: tribhuvanajanairarcita: san jina: syAt / / 215 / / (harigIta) saMsAra ke jo mUla aise puNya evaM pApa ko| chor3a nityAnandamaya caitanya sahajasvabhAva ko| prApta kara jo ramaNa karate AtmA meM nirNtr| are tribhuvanapUjya ve jinadevapada ko prApta hoN||215|| samyagdRSTi jIva saMsAra ke mUlabhUta puNya-pApabhAvoM ko chor3akara nityAnandamaya, sahaja, zuddhacaitanyarUpa jIvAstikAya ko prApta karatA hai; usI meM sadA vihAra karatA hai aura phira tInoM loka ke jIvoM se pUjita hotA ho ha aisA jinadeva banatA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "samyagdRSTi puNya ko chor3akara zuddha AtmA kI prApti karatA hai, vaha jAnatA ki puNya se AtmA kI prApti honevAlI nahIM hai| hra isaprakAra samyagdRSTi jIva zuddha jIvAstikAya ko prApta karake sadA usI meM vihAra karatA hai arthAt usI meM ekAgratA ke dvArA kevalajJAna pragaTa karake vaha jIva tInaloka kA nAtha ho jAtA hai| tIna loka ke jIva usake caraNa kamala kI pUjA karate haiN| ____ are bhAI! jisane puNya ko chor3a diyA hai, use bhI sAdhakadazA meM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1072 gAthA 130 : paramasamAdhi adhikAra aisA puNya baMdha jAtA hai ki vaha tIna loka se pUjya hotA hai| dekho, yaha sAmAyika kA phala! sAmAyika kA phala to kevalajJAna pragaTa karake jina bananA hai| svargAdi milanA hna vaha sAmAyika kA phala nahIM hai, vaha to rAga kA phala hai|" ukta chanda meM yaha batAyA gayA hai ki bhavaduHkhoM ke mUla kAraNa puNya-pApabhAvoM kA tyAga kara zuddhajIvAstikAya arthAt jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA meM jamane-ramanevAle jIva anaMtasukhasvarUpa siddhadazA ko prApta karate haiM / / 215 / / dUsarA chanda isaprakAra hai tU (zikhariNI) svata:siddhaM jJAnaM duraghasukRtAraNyadahanaM mahAmohadhvAntaprabalataratejomayamidam / vinirmuktermUlaM nirupadhimahAnaMdasukhadaM yajAmyetannityaM bhavaparibhavadhvaMsanipuNam / / 216 / / (harigIta ) punapAparUpI gahanavana dAhaka bhayaMkara agni jo| ara mohatama nAzaka prabala ati teja muktImUla jo|| nirupAdhi sukha AnandadA bhavadhvaMsa karane meM nipnn| svayaMbhU jo jJAna usako nitya karatA maiM namana ||216 / / yaha svata siddha jJAna pApa-puNyarUpI vana ko jalAnevAlI agni hai, mahAmohAndhakAra ko nAza karanevAle atiprabalateja se sahita hai, mukti kA mUla hai aura vAstavika Ananda ko denevAlA hai| saMsAra kA nAza karane meM nipuNa isa jJAna ko maiM nitya pUjatA huuN| svAmIjI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "svata siddha, anAdi-ananta, jJAnamUrti AtmA puNya-pAparUpI vana ko jalAne ke lie agni samAna hai| ____caitanyajyoti agni hai to puNya-pApa IMdhana haiN| ajJAnI jIva ko 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1072 2. vahI, pRSTha 1073 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana puNya-pAparUpI dhue~ ke kAraNa mUla caitanya vastu dikhAI nahIM detI; parantu caitanya kA teja aisA hotA hai ki usameM puNya-pAparUpI dhuA~ hotA hI nahIM hai| aise trikAlI mahAteja svarUpa AtmA meM ekAgra hone para paryAya meM bhI puNya-pAparUpI dhue~ kI utpatti hI nahIM hotii| AtmA mukti kA mUla hai, nirupAdhi hai, sacce Ananda ko denevAlA hai / jaba jIva aise AtmA meM sthira hotA hai, taba vaha svayaM hI mahAAnanda sukha ko prApta hotA hai, vaha sukha kahIM bAhara se nahIM aataa|' apane cidAnanda bhagavAna ko zraddhA-jJAna meM lekara nirmala pariNati dvArA usakI pUjA karanA arthAt usameM ekAgratA karanA hI sAmAyika hai aura vahI mukti kA kAraNa hai| " 36 isa chaMda meM svataH siddha jJAna ko mohAMdhakAra kA nAza karanevAlA, muktimArga kA mUla, saccA sukha prApta karAnevAlA kahA gayA hai| saMsAradukha se bacane ke lie usa jJAna kI ArAdhanA karane kI bAta kahI gayI hai / / 216 / / tIsarA chanda isaprakAra hai ( zikhariNI ) ayaM jIvo jIvatyaghakulavazAt saMsRtivadhUdhavatvaM saMprApya smarajanitasaukhyAkulamatiH / kvacid bhavyatvena vrajati tarasA nirvRtisukhaM tadekaM saMtyaktvA punarapi sa siddho na calati / / 217 / / ( harigIta ) Akulita hokara jI rahA jiya aghoM ke samudAya se / bhavavadhU kA pati banakara kAma sukha abhilASa se // bhavyatva dvArA mukti sukha vaha prApta karatA hai kabhI / anUpama siddhatvasukha se phira calita hotA nahIM || 217 || yaha jIva zubhAzubhakarmoM ke vaza saMsArarUpa strI kA pati banakara kAmajanita sukha ke lie Akulita hokara jI rahA hai| yaha jIva kabhI 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1073 2. vahI, pRSTha 1074 3. vahI, pRSTha 1074 19 gAthA 130 : paramasamAdhi adhikAra 37 bhavyatva zakti ke dvArA nivRtti (mukti) sukha ko prApta karatA hai; usake bAda ukta siddhadazA meM prApta honevAle sukha se kabhI vaMcita nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki siddhadazA ke sukha meM raMcamAtra bhI AkulatA nahIM hai, ataH usameM yaha jIva sadA tRpta rahatA hai, atRpta hokara Akulita nahIM hotA / svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "jo jJAnAnanda caitanya kA svAmI nahIM hotA, vaha apane ko puNyapApa svarUpa mAnakara saMsArarUpI strI kA svAmI hotA hai| tAtparya yaha hai ki vaha saMsAra meM viSayAkula hokara paribhramaNa karatA hai| apane caitanyasvabhAva ko cUkakara viSayabhoga janita sukha ke lie Akulita hokara jItA hai| jo eka bAra use chor3akara caitanyasvarUpa kI dRSTi kare aura usI meM Thahara jAye, to muktirUpI strI kA svAmI ho jAtA hai; tathA phira vaha sAdi anantakAla taka usase kabhI bhI cyuta nahIM hotA hai| isaprakAra zubha-azubha donoM kA tyAga karake apane caitanyasvabhAva meM sthira honA hI sAmAyika hai| sampUrNa jagata se udAsIna hokara svabhAva meM hI merA sukha hai hna aisI svayaM kI bhavyatA dvArA hna yogyatA dvArA jIva zIghra mokSa ko sukha pAtA hai| jo jIva anAdikAla se rakhar3a rahA hai| vahI jIva apanI pAtratA se hna svabhAva-sanmukha puruSArtha se zIghra mokSasukha prApta karatA hai| sAmAyika kA aisA utkRSTa phala mokSa hai| apane bhavyatva dvArA hI jIva mokSa prApta karatA hai hra aisA kahA; parantu aisA nahIM kahA ki karma ke abhAva se yA nimitta se mokSa prApta karatA hai| " isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi yaha jIva anAdikAla se sAMsArika sukha prApta karane ke lie Akulita ho rahA hai; tathApi kabhI bhavyatvazakti ke vikAsa se kAlalabdhi Ane para sacce sukha ko prApta karatA hai to phira anaMtakAla taka atyanta tRpta rahatA huA svayaM meM samAdhistha rahatA hai / / 217 // 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1075 2. vahI, pRSTha 1076
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 131-132 aba ina do gAthAoM meM nokaSAyoM ko chor3anevAle jIva sadA sAmAyika meM rahate haiM hra yaha batAte haiN| gAthAe~ mUlataH isaprakAra haiM hna jo du hassaM raI sogaM aratiM vajedi nniccso| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 131 / / jo dugaMchA bhayaM vedaM savvaM vajedi nniccso| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 132 / / (harigIta ) jo rahita haiM nita rati-arati upahAsa ara zokAdi se| una vItarAgI saMta ko jina kaheM sAmAyika sdaa||131|| jo jugupsA bhaya veda virahita nitya nija meM rata rheN| una vItarAgI santa ko jina kaheM sAmAyika sdaa||132|| jo munirAja hAsya, rati, arati, zoka ko nitya chor3atA hai; use sAmAyika sadA vartatI hai| hra aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| jo jugupsA, bhaya aura strIveda, puruSaveda va napuMsakavedoM ko nitya chor3atA hai; use sAmAyika sadA hotI hai| ha aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| ina gAthAoM kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra __"yaha nau nokaSAyoM ko jIta lene se prApta honevAle sAmAyikacAritra kA kathana hai| mohanIyakarma se utpanna honevAle strIveda, puruSaveda, napusaMkaveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA nAmaka nau nokaSAyoM se honevAle kalaMkarUpI kIcar3a ko arthAt samasta vikArasamUha ko paramasamAdhi ke bala se jo nizcayaratnatrayadhArI munirAja chor3ate haiM; unheM kevalI bhagavAna ke zAsana se siddha huA paramasAmayika nAmaka vrata zAzvatarUpa hai hra aisA ina do gAthAoM meM kahA gayA hai|" gAthA 131-132 : paramasamAdhi adhikAra AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha nokaSAya ko jIta lene se prApta honevAle sAmAyika cAritra ke svarUpa kA kathana hai| jagatadivAkara, trilokInAtha, tIrthaMkara paramAtmA ne sAmAyika kA svarUpa ha aisA kahA hai ki 'hAsyAdi sabhI vikArIbhAva mere svarUpa nahIM hai' sarvaprathama hra aisA nirNaya karake svarUpa meM sthira ho, to hAsyAdi vikAroM kA abhAva hokara yathArtha sAmAyika pragaTa ho; kyoMki yadi hAsyAdi bhAvoM ko AtmA se pRthaka na jAne to unakA kabhI bhI abhAva nahIM hotaa| vAstava meM prathama to vastusvarUpa kA yathArtha bhAna ho, pazcAt svarUpa meM sthiratApUrvaka kaSAyabhAvoM ko utpanna hI na hone de, use hI sAmAyikavrata hotA hai| isaprakAra sahaja caitanya kI zraddhArUpa darzana-samAdhi se pahale vikAra rahita svarUpa kA nirNaya karanA hra darzanasAmAyika hai aura usake bAda usameM lInatArUpa paramasamAdhi se nizcaya ratnatrayAtmaka parama tapodhana samasta kaSAyoM ko chor3ate haiM, taba paramasAmAyika nAma kA nizcayacAritra hotA hai hra yaha sAmAyika mokSa kA kAraNa hai| kevalIbhagavAna ke mata meM siddha sAmAyika kA aisA alaukika aura adbhuta svarUpa hai| paryAya hote hue bhI sAmAyika ko yahA~ zAzvata kahA hai, kyoMki vaha pragaTa hone ke bAda TheTha mokSa taka sAtha rahatA hai|" ukta do gAthAoM meM hAsyAdi nau nokaSAyoM ke abhAva se honevAlI zuddhapariNati ko sAmAyika vrata arthAt paramasamAdhi kahA gayA hai||131-132|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jo isa prakAra hai hra 20 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1079 2. vahI, pRSTha 1079 3. vahI, pRSTha 1080
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 niyamasAra anuzIlana ( zikhariNI ) tyajAmyetatsarvaM nanu navakaSAyAtmakamahaM mudA saMsArastrIjanitasukhaduHkhAvalikaram / mahAmohAndhAnAM satatasulabhaM durlabhataraM / samAdhau niSThAnAmanavaratamAnandamanasAm / / 218 / / ( harigIta ) mohAndha jIvoM ko sulabha para AtmaniSTha samAdhirata / jo jIva haiM una sabhI ko hai mahAdurlabha bhAva jo // vaha bhavastrI utpanna sukha-dukhazreNikAraka rUpa hai| maiM chor3atA usa bhAva ko jo nokaSAyasvarUpa hai || 218|| mahAmohAndha jIvoM ko sadA sulabha tathA nirantara Ananda meM magna rahanevAle samAdhiniSTha jIvoM ko atidurlabha, saMsArarUpI strI se utpanna sukha-dukhoM kI paMkti ko karanevAlA yaha nokaSAyarUpa samasta vikAra maiM atyanta pramoda se chor3atA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "kaisI bhI prazasta se prazasta kaSAya ho, deva-zAstra-guru ke guNAnurAga rUpa zubhabhAva ho, pramodapUrvaka hAsyabhAva ho hra inase saMsAra kA sukha to milatA hai, saMsAra ke sukha-duHkha kI mAlA to milatI hai; para Atmika atIndriya sukha nahIM miltaa| ataH aisI saMsAra kI janaka samasta kaSAyoM ko maiM pramodapUrvaka chor3atA hU~; kyoMki ve kaSAyabhAvavikArIbhAva mere svarUpa nahIM haiM, merA svarUpa to AnaMdamaya hai, maiM to usI AnaMdamaya nijasvarUpa meM sthira hokara sarvakaSAyoM ko pramoda se chor3atA huuN| mohAndha ajJAnI jIvoM ko kaSAyarUpa vikAra nirantara sulabha haiM, unheM to caitanyAtmA kA bhAna hI nahIM hai, ve to kaSAya meM hI magna rahate haiM; parantu jinheM caitanyAtmA kA bhAna hai aura jo caitanya kI samAdhi meM sthira hue haiM hra aise nijAnaMda meM magna vItarAgI saMtoM ko kaSAya bahuta durlabha hai| 21 gAthA 131-132 : paramasamAdhi adhikAra 41 tAtparya yaha hai ki svarUpa ke AnaMda meM magna saMtoM ke vikAra kI utpatti hI nahIM hotI / ajJAnI ko viSaya- kaSAya sulabha haiM aura caitanya kA Ananda durlabha hai tathA jJAnI ko caitanya kA Ananda sulabha aura viSaya kaSAya durlabha hai| arthAt unake caitanyAnanda ke kAraNa vikAra utpatti hI nahIM hotI / hra ise hI yahA~ alaMkArapUrvaka kahA hai| " isa kalaza meM sabakucha milAkara eka hI bAta kahI gaI hai ki nau nokaSAyajanya sAMsArika sukha-duHkha, mohAndha ajJAnIjanoM ko sadA sulabha hI haiM; kintu samAdhiniSTha jJAnI dharmAtmA saMtagaNoM ko ati durlabha haiM, asaMbhava hai; kyoMki ve mohAtIta ho gaye haiM, saccI sAmAyika aura samAdhi unheM hI hai| TIkAkAra munirAja saMkalpa karate haiM ki maiM ina sAMsArika sukhaduHkha ke utpAdaka nokaSAyarUpa samasta vikArIbhAvoM kA atyanta pramoda bhAva se tyAga karatA huuN||218 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1081 nijAtmA ke prati aruci hI usake prati ananta krodha hai| jisake prati hamAre hRdaya meM aruci hotI hai, usakI upekSA hamase sahaja hI hotI rahatI hai| apanI AtmA ko kSamA karane aura kSamA mA~gane kA mAtra Azaya yahI hai ki hama use jAneM, pahicAneM aura usI meM rama jaayeN| svayaM ko kSamA karane aura svayaM se kSamA mA~gane ke lie vANI kI aupacArikatA kI AvazyakatA nahIM hai| nizcayakSamAvANI to svayaM ke prati sajaga ho jAnA hI hai| usameM para kI apekSA nahIM rahatI tathA AtmA ke Azraya se krodhAdikaSAyoM ke upazAnta ho jAne se vyavahArakSamAvANI bhI sahaja hI prasphuTita hotI hai| hna dharma ke dazalakSaNa, pRSTha- 185
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 133 yaha gAthA paramasamAdhi adhikAra ke samApana kI gAthA hai| isameM dharmadhyAna aura zukladhyAna karanevAloM ko sAmAyika sthAyI hai hra yaha kahA gayA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jo dudhammaM ca sukkaM ca jhANaM jhAedi nniccso| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 133 / / (harigIta) jo dharma evaM zakladhyAnI nitya dhyAveM AtamA / una vItarAgI santa ko jina kaheM sAmAyika sdaa||133|| jo dharmadhyAna aura zukladhyAna ko nitya dhyAtA hai; use sAmAyika sthAyI hai hra aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha paramasamAdhi adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| jo pUrNata: nirmala kevalajJAna aura kevaladarzana kA lolupI paramajina yogIzvara; apane AtmA ke Azraya se honevAle nizcaya dharmadhyAna dvArA tathA sampUrNa vikalpajAla se mukta nizcaya zukladhyAna dvArA; akhaNDa, advaita, civilAsa lakSaNa, akSaya Ananda sAgara bhagavAna AtmA meM magna honevAle, sampUrNa bAhyakriyAkANDa se parAGgamukha; zAzvatarUpa svAtmaniSTha nirvikalpa parama samAdhirUpa sampatti ke kAraNabhUta, sadAzivasvarUpa AtmA ko nirantara dhyAtA hai; use vAstava meM jinezvara zAsana se niSpanna huA, nitya zuddha, trigupti dvArA gupta paramasamAdhirUpa zAzvata sAmAyika vrata hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "bAhyapadArthoM kI ruci chor3akara kevalajJAna kA lolupI hokara antara meM ekAgra hue haiM hra aise munirAjoM ko dharmadhyAna-zukladhyAnarUpa gAthA 133 : paramasamAdhi adhikAra sAmAyika hotI haiM aura jinheM bAhyapadArthoM ke prati lolupatA par3I hai, unake dharmadhyAna-zukladhyAnarUpa sAmAyika nahIM hotii| jJAna-darzana kI ugra bhAvanApUrvaka AtmA meM lIna honA hI sAmAyika kI kriyA hai| ____ jo munirAja bAhyapadArthoM kI ruci chor3akara kevalajJAna kA lolupI hokara antara meM ekAgra hue haiM hra aise munirAjoM ko dharmadhyAna-zukladhyAnarUpa sAmAyika hotI hai aura jinheM bAhyapadArthoM ke prati lolupatA par3I hai, unake dharmadhyAna-zukladhyAnarUpa sAmAyika nahIM hotii| jJAna-darzana kI ugra bhAvanApUrvaka AtmA meM lIna honA hI sAmAyika kI kriyA hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki saccI sAmAyika aura saccI samAdhi to dharmadhyAna aura zukladhyAna meM lage santoM ko hI hotI hai||133|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra haihna (maMdAkrAntA ) zukladhyAne pariNatamati: zuddharatnatrayAtmA dharmadhyAnepyanaghaparamAnandatattvAzrite'smin / prApnotyuccairapagatamahaduHkhajAlaM vizAlaM bhedAbhAvAt kimapi bhavinAM vAGamanomArgadUram / / 219 / / (harigIta) isa anagha Anandamaya nijatattva ke abhyAsa se | hai buddhi nirmala huI jinakI dharma zukladhyAna se / / mana vacana maga se dUra haiM jo ve sakhI shdaatmaa| una ratanatraya ke sAdhakoM ko prApta ho nija AtamA ||219|| mana-vacana mArga se dUra, abheda, duHkhasamUha se rahita vizAla Atma tattva ko ve munirAja prApta karate haiM ki jo puNya-pApa se rahita, anagha, paramAnandamaya Atmatattva ke Azraya se dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa zuddharatnatrayarUpa meM pariNamita hue haiN| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1083
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana "bhagavAna AtmA svayaM paramAnaMdamaya hai, usameM trikAla Ananda tathA amRta bharA hai| ha aise Ananda sarovara meM DubakI lagAkara isI meM lIna hone se jinakI buddhi dharmadhyAna tathA zukladhyAna rUpa pariNamI hai, svabhAva meM sthira hote hI jinheM samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa hue haiM hra aisA zuddharatnatrayAtmaka jIva vizAlatattva ko atyanta prApta karatA hai| prazna :hna usa vizAlatattva kA svarUpa kyA hai? uttara : anaMta duHkhasamUha se rahita ha aise trikAlItattva meM to duHkha hai hI nahIM, tathA usake Azraya se pragaTa honevAlI paryAya meM bhI duHkha nahIM hai aura vaha paramAnaMdamaya mahAtattva mana-vacana ke mArga se agocara haiM hna aise tattva ko, antara meM ekAgratA ke dvArA zuddharatnatrayAtmaka jIva prApta karatA hai arthAt pragaTa karatA hai| dekho, isameM koI bAhyakriyA kI carcA nahIM; parantu paramAnaMdamaya Atmatattva ke AzrayapUrvaka usI meM buddhi ko (jJAnopayoga ko) lagAnA ekAgra karanA hI mokSa kI kriyA hai| isake alAvA jitanI bhI puNyapApa Adi vikArI kriyAyeM haiM, ve saba to mokSamArga ke viparIta kriyAyeM haiM, mokSamArga ko kATanevAlI kriyAyeM haiN|" dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa pariNamita AtmA hI paramasamAdhi meM sthita hai; unheM sadA sAmAyika hI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki isa paramasamAdhi adhikAra kI bAraha gAthAoM meM se AraMbha kI do gAthAoM meM to yaha kahA hai ki jo vacanoccAraNa kriyA ko chor3akara saMyama, niyama, tapa tathA dharmadhyAna aura zukladhyAnapUrvaka vItarAgabhAva se AtmA kA dhyAna karatA hai, use paramasamAdhi hotI hai| usake bAda eka gAthA meM yaha kahA ki samatAbhAva rahita zramaNa ke vanavAsa, kAyakleza, upavAsa, adhyayana, mauna Adi sabhI kriyAe~ nirarthaka haiN| isake bAda 9 gAthAoM meM yaha kahA hai ki sarva sAvadha se virata, 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1085-1086 gAthA 133 : paramasamAdhi adhikAra triguptidhAraka, indriyajayI, trasa-sthAvara jIvoM ke prati samabhAva dhAraka, saMyama, niyama aura tapa meM AtmA ke samIpa rahanevAle, rAga-dveSa se avikRta cittavAle, Arta aura raudradhyAna se bacanevAle, puNya aura pApa bhAva ke niSedhaka, nau nokaSAyoM se virata aura dharma va zukladhyAna ke dhyAtA munirAjoM kA sadA hI sAmAyika hai, ekaprakAra se ve sadA parama samAdhi meM hI lIna haiN| sampUrNa adhikAra kA sAra isa canda paMktiyoM meM hI samAhita ho jAtA hai| yadi eka vAkya meM kahanA hai to kaha sakate haiM ki nizcayaratnatraya se pariNata tIna kaSAya ke abhAvarUpa zaddha pariNativAle samyagdRSTi bhAvaliMgI saMta aura zuddhopayogI saMta haye sabhI sadA sAmAyika meM hI hai, sadA samAdhisthahI haiN| vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki zuddhopayogadazA meM to sabhI santa samAdhistha haiM hI, tIna kaSAya ke abhAva se utpanna zuddhapariNati vAle saMta zubhopayoga ke kAla meM bhI samAdhistha hI haiM, sadA sAmAyika meM hI haiN| yahA~ yaha atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai| ____ eka bAta aura bhI samajhane lAyaka hai ki aisA nahIM hai ki A~kheM banda kara baiTha gaye aura sAmAyika yA samAdhi ho gii| sadA sAmAyika yA samAdhivAle vyakti ko sarva sAvadya se virata, trigupti kA dhAraka, indriyajayI, trasa-sthAvara jIvoM ke prati samabhAva kA dhAraka, saMyama, niyama aura tapa meM AtmA ke samIpa rahanevAlA, rAga-dveSa se avikRta cittavAlA, Artta-raudradhyAna se virata, puNya-pApa kA niSedhaka, nokaSAyoM se virata aura dharmadhyAna-zukladhyAna kA dhyAtA bhI honA caahie| ukta yogyatAoM ke binA vaha sadA sAmAyikavAlA yA samAdhistha nahIM ho sktaa| adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya ke samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramasamAdhi adhikAra nAmaka nauvA~ zrutaskandha samApta huA |219|| 23
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) paramabhakti adhikAra ( gAthA 134 se gAthA 140 taka) niyamasAra gAthA 134 vigata nau adhikAroM meM kramaza: jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArthapratikramaNa, nizcayapratyAkhyAna, parama AlocanA, zuddhanizcaya prAyazcitta aura paramasamAdhi kI carcA huii| aba isa dasaveM adhikAra meM paramabhakti kI carcA AraMbha karate haiM / isa paramabhakti adhikAra ko prAraMbha karate hue TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva likhate haiM hra "aba bhakti adhikAra kahA jAtA hai|" aba niyamasAra kI gAthA 134 evaM paramabhakti adhikAra kI pahalI gAthA meM ratnatraya kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai sammattaNANacaraNe jo bhattiM kuNai sAvago samaNo / tassa du NivvudibhattI hodi tti jiNehi paNNattaM / / 134 / / ( harigIta ) bhakti kareM jo zramaNa zrAvaka jJAna-darzana-caraNa kI / niravRtti bhakti unheM ho isa bhA~ti saba jinavara kaheM // 134 // jo zrAvaka yA zramaNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI bhakti karatA hai, use nivRtti bhakti hai hra aisA jinendradevoM ne kahA hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha ratnatraya ke svarUpa kA kathana hai| cAra gatirUpa saMsAra meM paribhramaNakA kAraNabhUta tIvra mithyAtva karma kI prakRti ke pratipakSI nija 24 gAthA 134 : paramabhakti adhikAra paramAtma tattva ke samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNasvarUpa zuddharatnatrayarUpa pariNAmoM kA bhajana hI bhakti hai; ArAdhanA hai hra aisA isakA artha hai / zrAvakoM kI gyAraha pratimAoM meM AraMbha kI chaha pratimAyeM jaghanya zrAvaka kI haiM, madhya kI tIna pratimA meM madhyama zrAvaka kI haiM aura anta kI do pratimAyeM uttama zrAvaka kI haiN| hra ye sabhI zrAvaka zuddha ratnatraya kI bhakti karate haiN| sava tathA saMsArabhaya se bhayabhIta, parama naiSkarmavRttivAle parama tapodhana bhI zuddha ratnatraya kI bhakti karate haiN| una parama zrAvakoM tathA parama munirAjoM ko, jinadevoM ke dvArA kahI gaI aura dubArA saMsAra meM na bhaTakane denevAlI yaha nirvRtti bhakti (nirvANa bhakti) rUpI strI kI sevA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zuddha ratnatraya kI bhakti kA artha ratnatraya kI ArAdhanA hai, use apane jIvana meM utAranA hai| zrAvaka ko bhI ratnatraya kI ArAdhanA hotI hai| use bhI nizcaya zraddhAna, jJAna va kucha aMzoM meM AcaraNa hotA hai| svabhAva ke dhyAna dvArA nirmala paryAya kA utpanna honA hI ArAdhanA-bhakti hai / zrAvakoM ke sampUrNa gyArahoM pada antara meM AtmA ke bhAnapUrvaka hI hote haiN| unake AtmA meM aMzataH sthiratArUpa ratnatraya kI bhakti hotI hai| gyAraha pratimAvAle sabhI zrAvaka zuddharatnatraya kI bhakti karate haiN| cidAnanda jJAtAsvabhAva ke zraddhAna- jJAnapUrvaka usakA avalambana lete 1. zrAvaka kI gyAraha pratimAoM ke nAma kramazaH isaprakAra haiM hra (1) darzana pratimA, (2) vrata pratimA, (3) sAmAyika pratimA, (4) proSadhopavAsa pratimA, (5) sacitta tyAga pratimA, (6) rAtribhojanatyAga pratimA yA divAmaithunatyAga pratimA, (7) brahmacarya pratimA, (8) AraMbhatyAga pratimA, (9) parigrahatyAga pratimA, (10) anumatityAga pratimA aura (11) udiSTAhAratyAga pratimA / 2. niyamasAra pravacana, pRSTha 1091 3. vahI, pRSTha 1091
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana hI paryAya-paryAya meM vItarAgatA ke aMza kI vRddhi hotI jAtI hai; isI kA nAma pratimA hai| trikAlI cidAnanda dravya ke Azraya se pragaTa honevAlI nirmala ratnatraya paryAya ko bhagavAna ne yahA~ bhajana kahA hai| dekho, muni ho yA zrAvaka hna donoM ke svabhAva ke Azraya se jitanI ratnatraya kI ArAdhanA vartatI hai, utanI hI vItarAgI bhakti hai aura vahI mokSa kA kAraNa hai| zrAvaka ke AMzika vItarAgI dezacAritra pragaTa huA hai; ataH use AMzika bhakti hotI hai aura manirAja ke sakalacAritra pragaTa haA hai; ataH unake pUrNa bhakti hotI hai| ___munirAja ke paMcamahAvrata Adi kA jo zubharAga hotA hai, vaha to Asrava hai aura munipada to saMvara-nirjarArUpa dazA hai| yaha dazA caitanyasvabhAva ke Azraya se pragaTa hotI hai tathA yahI mukti kA kAraNa hai, yahI nirvANabhakti hai| isI bhakti se hI mukti hotI hai| ___ zuddharatnatraya kI bhakti karanevAle utkRSTa zrAvaka evaM paramatapodhana ke jinendra bhagavAna dvArA kahI gaI nirvANabhakti arthAt apurnabhavarUpI strI kI sevA vartatI hai| apurnabhava arthAt mokSa kI ArAdhanA vartatI hai| aise anaMta-anaMta jinezvara bhagavaMtoM ke zuddharatnatraya kI bhakti karanevAle zrAvaka va zramaNoM ke nirvANa bhakti hI hai| svabhAva ke zraddhAnajJAna-sthiratArUpa zuddharatnatraya kI ArAdhanA hI mukti kI bhakti hai| tAtparya yaha hai ki usI ke Azraya se mukti hotI hai| hra aisA jinadeva ne kahA hai|" gAthA 134 : paramabhakti adhikAra isa gAthA aura usakI TIkA meM zuddha ratnatrayarUpa nirvRtti bhakti arthAt nirvANa bhakti kA svarUpa samajhAyA gayA hai| TIkA ke AraMbhika vAkya meM TIkAkAra munirAja kahate haiM ki yaha ratnatraya ke svarUpa kA vyAkhyAna hai; para agalI paMktiyoM meM hI yaha spaSTa kara dete haiM ki zuddha ratnatrayarUpa pariNAmoM kA bhajana-ArAdhanA hI bhakti hai| zuddha ratnatraya ke dhArI hone se yaha nirvRtti bhakti mukhyarUpa se munirAjoM ke hI hotI hai; tathApi AMzika nirvRtti bhakti AMzika saMyama ko dhAraNa karanevAle pratimAdhArI zrAvakoM ke bhI hotI hai| yaha nirvRtti bhakti nAmaka nizcayabhakti zuddha nirmala pariNatirUpa hai; yahI kAraNa hai ki yaha sadA vidyamAna rahatI hai| para yaha nizcayabhakti na to pUrNataH zuddhopayogarUpa hI hai aura na vacanavyavahArarUpa hI hai tathA yaha nizcayabhakti namaskArAdi kAyika kriyA aura vikalpAtmaka mAnasika bhAvarUpa bhI nahIM hai; kyoMki ukta zuddhopayoga tathA mAnasika vikalpAtmaka stuti bolanerUpa tathA nRtyAdi ceSTArUpa mana-vacanakAya saMbaMdhI vyavahAra bhakti kabhI-kabhI hI hotI hai / / 134 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isI bhAva kA poSaka eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAntA ) samyaktve'smin bhavabhayahare zuddhabodhe caritre bhaktiM kuryAdanizamatulAM yo bhavacchedadakSAm / kAmakrodhAdyakhiladuraghavAtanirmuktacetA: bhakto bhakto bhavati satataM zrAvaka: saMyamI vA / / 220 / / (harigIta ) saMsArabhayahara jJAnadarzanacaraNa kI jo sNymii| zrAvaka kareMbhava antakAraka atula bhaktI nirantara|| vekAma krodhAdika akhila agha muktamAnasa bhktgnn| hI loka meM jinabhakta sahRdaya aura sacce bhakta haiN||220|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1099 2. vahI, pRSTha 1099 3. vahI, pRSTha 1101 4. vahI, pRSTha 1102-1103 5. vahI, pRSTha 1103
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana jo zrAvaka yA saMyamI jIva saMsAra bhaya ko haraNa karanevAle isa samyagdarzana kI, zuddhajJAna aura zuddhacAritra kI ; saMsAra kA cheda kara denevAlI atula bhakti nirantara karatA hai; kAma-krodhAdi sampUrNa duSTa pApasamUha se mukta cittavAlA vaha zrAvaka athavA saMyamI jIva nirantara bhakta hai, bhakta hI hai| 50 AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM " rAgAdi kA lakSya chor3akara cidAnaMda jJAnasvabhAva kI bhakti karanA to nizcayabhakti hai aura nizcayabhakti ke sAtha honevAle zubharAga ko vyavahArabhakti kahA gayA hai| sarvajJa ke mArga meM to zuddharatnatraya kA bhajana karanevAle ko hI bhakta kahA gayA hai|" gRhastha ho yA muni, jise apane zuddhAtmA ke zraddhA - jJAna - cAritra kI bhakti hai, vahI saccA bhakta hai tathA yaha bhakti bhava kI chedaka hai|" AcAryadeva pukAra -pukAra kara kaha rahe haiM ki aho ! cidAnaMda paramAtmatattva kI zraddhA karake jo usakI ArAdhanA karatA hai, vaha jIva nirantara bhakta hai, bhakta hai| use sote-jAgate nirantara caitanya kA bhajana hai| usa zrAvaka ko kadAcit lar3AI Adi kA bhAva bhI A jAya to bhI usake usa samaya bhI zuddha caitanyatattva kI dRSTi chUTatI nahIM hai, isalie kahA hai ki vaha bhakta hai, bhakta hai| " ukta kalaza meM mAtra yahI kahA gayA hai ki zuddha ratnatrayadhArI zrAvaka yA saMyamI donoM hI sadA nizcaya bhakti se saMpanna haiN| bhale hI ve Apako bAhya meM bhakti karate dikhAI na deM; tathApi ve apanI zuddha ratnatraya pariNati se nirantara bhakta hI haiM ||220 // * 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1104 2. vahI, pRSTha 1104 3. vahI, pRSTha 1107 26 niyamasAra gAthA 135 134vIM gAthA meM nizcayabhakti kA svarUpa khaa| aba isa 135vIM gAthA meM vyavahArabhakti kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra mokkhaMgayapurisANaM guNabhedaM jANiUNa tesiM pi / jo kuNadi paramabhattiM vavahAraNayeNa parikahiyaM / / 135 / / ( harigIta ) muktigata narazreSTha kI bhakti kareM guNabheda se / vaha paramabhakti kahI hai jinasUtra meM vyavahAra se ||135 || jo jIva mokSagata puruSoM kA guNabheda jAnakara, unakI bhI paramabhakti karatA hai; usa jIva ko vyavahAranaya se paramabhakti kahI hai| ukta gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha vyavahAranayapradhAna siddhabhakti ke svarUpa kA kathana hai| jo purANapuruSa sampUrNa karmoM ke kSaya ke upAyabhUta kAraNaparamAtmA kI abheda - anupacAra ratnatraya pariNati se bhalIprakAra ArAdhanA karake siddha hue haiM; unake kevalajJAnAdi zuddha guNoM ke bheda ko jAnakara nirvANa kI paramparA kI hetubhUta paramabhakti jo Asannabhavya jIva karatA hai; usa mumukSu ko vyavahAranaya se nirvANa bhakti hai| " isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra " kAraNaparamAtmA ke dRSTi - jJAnapUrvaka usI meM sthira honA dharma pragaTa karane kI vidhi hai / isI vidhi se abhI taka ananta siddha huye haiM / unheM pahicAna kara unakI bhakti karanA nirvANa kI paramparA hetubhUta vyavahArabhakti hai; parantu andara meM nizcaya paramAtmasvabhAva hone para hI use vyavahArabhakti kahA jAtA hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana jo Asannabhavya jIva aisI bhakti karatA hai, usake hI vyavahAra va paramArtha donoM bhakti hotI haiN| 52 zuddha ratnatraya dvArA apane AtmasvabhAva kI paramabhakti hI nirvANa kA sAkSAt kAraNa hai| jabataka usa sAkSAt kAraNa kI pUrNatA nahIM hotI, tabataka siddhabhagavAna Adi kI bhakti kA zubharAga AtA hai, use vyavahAra se nirvANa kA paramparA hetu kahA gayA hai| nizcayatnatraya ke sAtha honevAle zubharAga ko upacAra se paramparA mokSa kA kAraNa kahA hai| zubharAga vAstava meM svayaM to AsravabhAva hai; parantu usake sAtha kAraNaparamAtmA kA zraddhA jJAna- AcaraNa hone se mokSa kA vyavahAra kAraNa kahA jAtA hai| 2" ukta gAthA va usakI TIkA meM vyavahArabhakti kA svarUpa samajhAte hue mAtra yahI kahA hai ki nizcayabhakti ke nirvikalpa svarUpa ko bhalIbhAMti samajhanevAle jJAnI zrAvaka yA chaThaveM sAtaveM guNasthAnavartI munirAja jaba zubhopayoga ke kAla meM siddha bhagavAna kI bhakti-stui unake kevalajJAnAdi guNoM ke AdhAra para karate haiM to ukta vikalpAtmaka bhakti-stuti ko vyavahArabhakti kahate haiN| siddha bhagavAna ke guNoM ko bhalIbhAMti jAnakara unake guNAnuvAda karane ko vyavahArabhakti kahate haiN| tAtparya yaha hai ki siddha bhagavAna kA svarUpa bhalIbhAMti jAnakara mana meM unake guNoM kA cintana karanA, vacana se unakA guNagAna karanA aura kAyA se namaskArAdi karanA vyavahArabhakti hai / / 135 / / isake uparAnta TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva chaha chanda likhate haiM; jinameM AraMbha ke tIna chanda isaprakAra haiM hra (anuSTubh ) uddhUtakarmasaMdohAn siddhAn siddhivadhUdhavAn / saMprAptASTaguNaizvaryAn nityaM vande zivAlayAn / / 221 / / 2. vahI, pRSTha 1113 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1112 27 gAthA 135 : paramabhakti adhikAra 53 ( AryA ) vyavahAranayasyetthaM nirvRttibhaktirjinottamaiH proktA / nizcayanirvRtibhaktI ratnatrayabhaktirityuktA / / 222 / / niHzeSadoSadUraM kevalabodhAdizuddhaguNanilayaM / zuddhopayogaphalamiti siddhatvaM prAhurAcAryAH / / 223 / ( dohA ) siddhavadhUdhava siddhagaNa nAzaka karmasamUha | muktinilayavAsI guNI vaMdana karU~ sadIva || 221 // siddhabhakti vyavahAra hai jinamata ke anusAra / niyatabhakti hai ratanatraya bhavijana tAraNahAra // 222 // saba doSoM se dUra jo zuddhaguNoM kA dhAma / AtmadhyAnaphala siddhapada sUri kaheM sukhadhAma // 223|| jinhoMne sabhI karmoM ke samUha ko girA diyA hai arthAt nAza kara diyA hai, jo muktirUpI strI ke pati haiM, jinhoMne aSTa guNarUpa aizvarya ko prApta kiyA hai tathA jo kalyANa ke dhAma haiM; una siddha bhagavantoM ko maiM nitya vaMdana karatA huuN| isaprakAra jinavaroM ne siddha bhagavantoM kI bhakti ko vyavahAranaya se nirvRtti bhakti yA nirvANa bhakti kahA hai aura nizcaya nirvANa bhakti ko ratnatraya bhakti bhI kahA hai| AcArya bhagavantoM ne siddhapane ko samasta doSoM se rahita, kevalajJAnAdi zuddha guNoM kA dhAma aura zuddhopayoga kA phala kahA hai| ina chandoM kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM "jJAnI jIva samajhatA hai ki vAstava meM nizcaya se to eka dravya dUsare dravya ko chUtA bhI nahIM hai| ataH nizcaya se to karmoM ko AtmA khader3a hI nahIM sakatA, bhasma kara hI nahIM sakatA; parantu yahA~ vyavahAranaya kI pradhAnatA se kathana hone ke kAraNa aisA kahA hai ki siddhoM ne karmoM ko khader3a diyA hai, bhasma kara diyA hai, khirA diyA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana jisaprakAra jaba pakSI apane paMkha phailAtA yA sameTatA hai to dhUla ur3a jAtI hai; usIprakAra jaba AtmA svabhAva meM lIna hotA hai, taba karma apane-Apa khira jAte haiN|' AtmA sAmAnya-vizeSAtmaka hai| sAmAnya trikAlI dravya pati hai aura usakI vizeSa pariNati hI usakI ardhAMginI hai| usa pariNati ke binA AtmA kabhI nahIM rahatA aura pariNati bhI kabhI AtmA se judI nahIM hotI / isalie Atmadravya kI saccI ardhAginI to siddhaparyAya hI hai|' siddha bhagavAna kalyANa ke dhAma haiM; parantu ve kalyANa ke dhAma svayaM ke lie haiM, dUsaroM ke lie nahIM; 'dUsaroM ke lie kahanA' hra yaha to vyavahAra haihra aisA jJAnI jAnate haiM aura unheM usameM rAga hone ke kAraNa bhakti kA vyavahAra bhI hotA hai| yahA~ siddhoM kI vikalpAtmaka bhakti ko vyavahAra bhakti evaM nirvikalpa ratnatraya ko nizcaya bhakti kahA hai| pichale zloka meM nizcaya-vyavahAra se bAta kI thI aura isa zloka meM asti-nAsti se bAta kI hai| isameM kahA hai ki siddha bhagavAna sampUrNa guNoM se sahita haiM evaM sampUrNa doSoM se rahita haiN| unake rAgarahita parama vItarAga dazA pragaTa huI hai, unake rAgarahita zuddhopayoga hai|' yahA~ siddhadazA ko zuddhopayoga kA phala batAyA hai|" ukta chandoM meM se prathama chanda meM aSTakarmoM se rahita, aSTaguNoM se maMDita, zivaramaNI ke pati aura kalyANa ke dhAma siddha bhagavAna ko bhakti pUrvaka namaskAra kiyA gayA hai| dUsare chanda meM nizcaya-vyavahAra bhakti kA svarUpa samajhAte hue nizcaya ratnatraya ko nizcaya nirvANa bhakti aura siddha bhagavAna ke guNagAna ko vyavahAra nirvANa bhakti kahA gayA hai| tIsare chanda meM siddhapada ko zuddhopayoga kA phala batAyA gayA hai||221-223|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1117 2. vahI, pRSTha 1117 3. vahI, pRSTha 1118 4. vahI, pRSTha 1118-1119 5. vahI, pRSTha 1120 6. vahI, pRSTha 1120 gAthA 135 : paramabhakti adhikAra isake bAda siddha bhagavanta kI stuti karanevAle do chanda prastuta kie haiM; jo isaprakAra haiM hna (zArdUlavikrIDita ) ye lokAgranivAsino bhavabhavaklezArNavAntaM gatA ye nirvaannvdhuuttikaastnbhraashlessotthsaukhyaakraaH| ye zuddhAtmavibhAvanodbhavamahAkaivalyasaMpadguNAH tAn siddhAnabhinaumyahaM pratidinaM pApATavIpAvakAn / / 224 / / trailokyAgraniketanAn guNagurUn jJeyAbdhipAraMgatAn muktizrIvanitAmukhAmbujaravIn svAdhInasaukhyArNavAn / siddhAn siddhaguNASTakAn bhavaharAn naSTASTakarmotkarAn nityAntAn zaraNaM vrajAmi satataM pApATavIpAvakAn / / 225 / / (harigIta ) zivavadhUsukhakhAna kevalasaMpadA sampanna jo| pApATavI pAvaka guNoM kI khAna haiM jo siddhgnn|| bhavakleza sAgara pAra ara lokAyavAsI sabhI ko| vaMdana karU~ maiM nitya pAU~ paramapAvana AcaraNa / / 224 / / jJeyodadhi ke pAra ko jo prApta haiM ve sukha udadhi / zivavadhUmukhakamalaravi svAdhInasukha ke jlnidhi| ATha kamoM ke vinAzaka AThaguNamaya gunnguru| lokAyavAsI siddhagaNa kI zaraNa meM maiM nita rhuuN||225|| jo lokAgra meM vAsa karate haiM, bhava-bhava ke klezarUpI sAgara ko pAra ko prApta hue haiM, muktirUpI strI ke puSTa stanoM ke AliMgana se utpanna sukha kI khAna haiM tathA zuddhAtmA kI bhAvanA se utpanna kevalajJAna kI sampatti ke mahAna guNa vAle haiM; pAparUpI bhayaMkara vana ko jalAne meM agni ke samAna una siddha bhagavantoM ko pratidina namana karatA hai| tIna loka ke agrabhAga meM nivAsa karanevAle, guNoM meM bhArI, jJeyarUpI mahAsAgara ke pAra ko prApta, muktilakSmIrUpI strI ke mukhakamala ke sUrya, svAdhIna sukha ke sAgara, aSTa guNoM ko siddha karanevAle, bhava tathA ATha
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana karmoM kA nAza karanevAle, pAparUpI aTavI ko jalAne meM agni ke samAna, nitya avikArI siddha bhagavantoM kI maiM nirantara zaraNa letA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina chandoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "nagna digambara bhAvaliMgI munirAja to parama vItarAgI hote haiN| ajJAnI jIva strI ke puSTa avayavoM kA sparza karake sukha mAnatA hai; parantu usameM sukha nahIM hai, sukha to siddhadazA meM hai tU yaha batAne ke lie alaMkAra karake vItarAgI munirAja kahate haiM ki siddhadazArUpI strI ke puSTa stana arthAt puSTatA ko prApta jJAna-darzana paryAya ke sparza se, saMvedana se, vedana se utpanna hue sukha kA khajAnA to siddha bhagavAna haiN|' 224veM zloka meM kahA thA ki lokAgra meM virAjamAna haiM aura yahA~ kahA ki tIna loka ke agrabhAga meM virAjamAna haiN| tIna loka ke agra meM virAjamAna haiM hra aisA kahakara tIna loka kI bhI siddhi kara dI; kyoMki tIna lokoM ko nahIM mAnanevAle ke to vyavahAra zraddhA bhI nahIM hai|" ukta donoM chandoM meM se prathama chanda meM siddha bhagavAna ko namaskAra kiyA gayA hai aura dUsare chanda meM unhIM siddha bhagavAna kI zaraNa meM jAne kI bhAvanA vyakta kI gaI hai| donoM hI chandoM meM siddha bhagavAna ko lokAgravAsI aura pAparUpI bhayaMkara aTavI ko jalAnevAlI agni batAyA gayA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki donoM hI chandoM meM vividha vizeSaNoM ke mAdhyama se lagabhaga eka samAna hI bhAva pragaTa kiye gaye haiN| vastuta: bAta yaha hai ki nizcaya nirvANa bhakti se siddhadazA prApta hotI hai aura vyavahAra nirvANa bhakti meM siddha bhagavAna kI mana se prazaMsA, vacana se stuti aura unako kAyA se namaskArAdi kiye jAte haiM / / 224-225 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1121 2. vahI, pRSTha 1122-1123 gAthA 135 : paramabhakti adhikAra isake bAda AnevAle chanda meM bhI siddha bhagavAna kI hI stuti kI gaI hai| chanda mUlata: isaprakAra hai hra (vasaMtatilakA) ye martyadaivanikurambaparokSabhakti yogyA:sadA zivamayA: pravarA: prsiddhaaH| siddhA: susiddhiramaNIramaNIyavaktrapaMkeruhorumakaraMdamadhuvratAH syuH / / 226 / / (harigIta) susiddhirUpI ramyaramaNI ke madhura ramaNIya mukha / kamala ke makaraMda ke ali ve sabhI jo siddhagaNa || narasaragaNoM kI bhakti ke jo yogya zivamaya zreSTha haiN| maiM una sabhI ko paramabhakti bhAva se karatA namana ||226 / / jo manuSyoM tathA devoM kI parokSa zakti ke yogya hai, sadA zivamaya hai, zreSTha hai aura prasiddha hai; ve siddha bhagavAna susiddhirUpI ramaNI ke ramaNIya mukha kamala ke mahA makaranda ke bhramara haiN| tAtparya yaha hai ki siddha bhagavAna anupama mukti sukha kA nirantara anubhava karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "arahaMta bhagavAna kI bhakti deva evaM cakravartI Adi to pratyakSa samavazaraNa meM karate haiM, para siddhoM kI bhakti parokSa karate haiN|' siddhoM kA varNana karate hue Age kahate haiM ki siddha bhagavAna sadA zivamaya hai, kalyANamaya hai| siddhadazA kA pragaTa honA hI ziva hai, anya koI ziva nahIM hai| siddha bhagavAna zreSTha haiM, 'paramAtmaprakAza' meM to aisA alaMkAra kiyA ki 'yadi bhagavAna sarvazreSTha na hote to unheM lokAna meM kauna rakhatA ?' siddha bhagavAna prasiddha haiM; kyoMki ananta siddha ho gaye haiM hra yaha bAta 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1128
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana prasiddha hai, gupta nahIM hai| svabhAva kA nirNaya kara svabhAva meM ramaNatApUrvaka vItarAgatA pragaTa kI hai hra yaha bAta prasiddha hai, pragaTa pUrNa paryAya prasiddha hai|' jisaprakAra bhramara phUla kA rasa cUsate haiM; usIprakAra bhagavAna bhI svabhAva ke Azraya se utpanna pUrNadazArUpI ramaNI ke ramaNIya mukhakamala kA Ananda rasa pIne ke lie bhramara samAna haiN| paryAya meM se Ananda kA jharanA bahatA hai| isaprakAra siddha bhagavAna kA svarUpa pahicAna kara jo jIva siddha bhagavAna kI bhakti karate haiM, unake vyavahAra se nirvANabhakti hotI hai|" ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki arahaMta bhagavAna kI bhakti to manuSya va devagaNoM dvArA samavazaraNa meM upasthita hokara pratyakSa kI jA sakatI hai, para siddha bhagavAna kI bhakti to parokSarUpa se hI karanA hotI hai; kyoMki lokAgravAsI aura azarIrI hone se unakA darzana isa madhyaloka meM pratyakSa saMbhava nahIM hai| sadA kalyANasvarUpa siddha bhagavAna sarvazreSTha to haiM hI, sarvajana prasiddha bhI haiM tathA mukti meM prApta honevAle ananta atIndriya Ananda kA nirantara anubhava karate rahate haiM / / 226 / / niyamasAra gAthA 136 aba isa 136vIM gAthA meM nija paramAtmA kI bhakti kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hna mokkhapahe appANaM ThaviUNa ya kuNadi NivvudI bhttii| teNa du jIvo pAvai asahAyaguNaM NiyappANaM / / 136 / / (harigIta) jo thApa nija ko muktipatha bhakti nivRtti kI kreN| ve jIva nija asahAya guNa sampanna Atama ko vreN||136|| mokSamArga meM apane AtmA ko bhalIbhA~ti sthApita karake nirvANa bhakti karanevAlA jIva usa nirvANa bhakti se asahAya guNavAle apane AtmA ko prApta karatA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha nija paramAtmA kI bhakti ke svarUpa kA kathana hai| niraMjana nija paramAtmA ke AnandarUpI amRta ko pIne ke lie abhimukha yaha jIva; bhedakalpanA nirapekSa nirupacAra ratnatrayAtmaka nirvikArI mokSamArga meM, apane AtmA ko, bhale prakAra sthApita karake; nirvRtti ke arthAt muktirUpI strI ke caraNa kamaloM kI parama bhakti karatA hai; usa kAraNa se vaha bhavya jIva bhakti guNa dvArA, nirAvaraNa sahaja jJAna guNavAlA hone se, asahAya guNAtmaka nija AtmA ko prApta karatA hai|" ____ isa gAthA aura isakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "bhakti do prakAra kI hotI hai, eka nizcayabhakti aura dUsarI vyvhaarbhkti| caitanyasvabhAva ke nirvikalpa zraddhAna-jJAnapUrvaka usI meM sthira honA, paramAtmA kI nizcayabhakti hai tathA aisI nizcayabhaktipUrvaka bIca-bIca meM jo zubharAga AtA hai. vaha vyavahArabhakti hai|' 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1128 2. vahI, pRSTha 1128 3. vahI, pRSTha 1128 ina dehAdi parapadArthoM se bhinna nija bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita honA hI eka abhUtapUrva adbhuta krAnti hai, dharma kA Arambha hai, samyagdarzana hai, samyagjJAna hai, samyakcAritra hai, sAkSAt mokSa kA mArga hai, bhagavAna banane, samasta duHkhoM ko dUra karane aura atIndriya Ananda prApta karane kA ekamAtra upAya hai| hra AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-51 30 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1129-1130
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana apane zaddha AtmA kA vItarAgI zraddhAna-jJAna hI nizcayabhakti hai aura deva-zAstra-guru ke prati bahumAna kA bhAva vyavahArabhakti hai|' yahA~ paryAya ke abhimukha hone ke lie nahIM kahA hai; parantu paryAyabuddhi chor3akara, paryAya ko trikAlI tattva ke abhimukha karane ke lie kahA hai| jo jIva trikAlI svabhAva ke sanmukha hokara guNa-guNI bheda kI kalpanA se bhI nirapekSa hokara ratnatraya meM AtmA ko sthApita karatA hai, vaha jIva mokSa kI bhakti karatA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki mokSamArga meM AtmA ko sthApita karanA arthAt nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra ko dhAraNa karanA hI nizcaya bhakti hai, nivRtti bhakti hai, nirvANa bhakti hai| isI nizcaya nirvANa bhakti se nija bhagavAna AtmA kI prApti hotI hai||136|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isI bhAva kA poSaka eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (sragdharA) AtmA hyAtmAnamAtmanyavicalitamahAzuddharatnatraye'smin nitye nirmuktihetau nirupamasahajajJAnabakzIlarUpe / saMsthApyAnaMdabhAsvanniratizayagRhaM ciccamatkArabhaktyA prApnotyuccairayaM yaM vigalitavipadaM siddhisImantinIzaH / / 227 / / (harigIta ) zivahetu nirupama sahaja darzana jJAna samyak shiilmy| avicala trikAlI AtmA meM AtmA ko thApa kara|| ciccamatkArI bhakti dvArA ApadAoM se rhit| ghara meM baseM Ananda se ziva ramApati cirakAla taka||227 / / mukti ke hetubhUta nirupama sahaja jJAna-darzana-cAritrarUpa isa avicalita mahA zuddha ratnatrayarUpa AtmA meM AtmA ko vastuta: bhalI bhAMti sthApita karake yaha AtmA caitanyacamatkAra kI bhakti dvArA, jisameM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1130 2. vahI, pRSTha 1131 gAthA 136 : paramabhakti adhikAra se samasta ApadAyeM dUra ho gaI haiM tathA jo Ananda se zobhAyamAna hai hra aise sarvazreSTha ghara ko prApta karatA hai arthAt siddharUpI strI kA svAmI hotA hai| isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "sarvaprathama to yaha nirNaya karanA cAhiye ki dhruvasvabhAva kI sanmukhatA se hI merA kalyANa hogA aura aise nirNayapUrvaka apane dhruvasvabhAva ke sanmukha hokara/dhruvasvabhAva meM lIna hokara apanA kalyANa karanA caahiye| jaba yaha AtmA samyakprakAra se AtmA kI bhakti karatA hai; taba kevalajJAna kI prApti hotI hai, nirupAdhika Ananda se suzobhita zAzvata ghara ko prApta karatA hai arthAt vaha muktirUpI strI kA svAmI hotA hai|" isa chanda meM mAtra yahI kahA gayA hai ki trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA meM svayaM ke AtmA ko sthApita karanevAle AtmA ko isa paramabhakti dvArA nijaghara kI prApti hotI hai| tAtparya yaha hai ki vaha AtmA muktirUpI vadhukA svAmI hotA hai,mokSa avasthA ko prApta kara anantakAla taka ananta zAzvata sukha kA upabhoga karatA hai||227|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1134 31 _vairAgyavardhaka bAraha bhAvanAe~ muktipatha kA pAtheya to haiM hI, laukika jIvana meM bhI atyanta upayogI haiN| iSTa-viyoga aura aniSTa-saMyogoM se utpanna udvegoM ko zAnta karanevAlI ye bAraha bhAvanAe~ vyakti ko vipattiyoM meM dhairya evaM sampattiyoM meM vinamratA pradAna karatI haiM, viSaya-kaSAyoM se virakta | evaM dharma meM anurakta rakhatI haiM, jIvana ke moha evaM mRtyu ke bhaya ko kSINa karatI haiM, bahumUlya jIvana ke eka-eka kSaNa ko Atmahita meM saMlagna raha sArthaka kara lene ko nirantara prerita karatI haiM; jIvana ke nirmANa meM inakI upayogitA aMsadigdha hai| hna bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, pRSTha-2
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 137 aba isa gAthA meM nizcaya yogabhakti kA svarUpa kahate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hna rAyAdIparihAre appANaM jo du juMjade sAhU / so jogabhattijutto idarassa ya kiha have jogo / / 137 / / ( harigIta ) jo sAdhu Atama lagAve rAgAdi ke parihAra meM / vaha yoga bhakti yukta haiM yaha anya ko hove nahIM / / 137 || jo sAdhu rAgAdi ke parihAra meM AtmA ko lagAtA hai athavA AtmA meM AtmA ko lagAkara rAgAdi kA parihAra karatA hai; vaha sAdhu yogabhakti yukta hai| isake atirikta koI dUsarA yogabhaktivAlA kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki usa vItarAgI mArga meM lage hue sAdhu se anya koI rAgI vyakti yogabhaktivAlA nahIM ho sakatA hai| ukta gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha nizcaya yogabhakti ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| pUrNataH antarmukha paramasamAdhi dvArA, sampUrNa moha - rAga-dveSAdi parabhAvoM kA parihAra hone para; jo sAdhu arthAt AsannabhavyajIva, nija akhaNDa advaita paramAnandasvarUpa ke sAtha, nija kAraNaparamAtmA ko yukta karatA hai, jor3atA hai; vaha parama tapodhana hI zuddha nizcaya yogabhakti se yukta hai| bAhya prapaMca meM svayaM ko sukhI mAnakara usI meM saMlagna anya puruSa ko yogabhakti kaise ho sakatI hai ?" isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zuddhAtmadravya ke sanmukha hokara paradravya meM kartRtvabuddhi evaM rAgAdi ko chor3akara nisandeha jJAnamAtra meM ekAgra honA yoga hai|' yahA~ zuddha caitanya ke zraddhAna- jJAna - ekAgratA ko bhakti kahA hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1936 32 gAthA 137 : paramabhakti adhikAra 63 vahI Atmayoga / upAsanA / mokSamArga hai / anyamatI Izvara ko karttA mAnakara prANAyAma, zubhabhAvanA, jApa, trATaka se ekAgratA Adi ko bhakti, yoga, sAdhanA Adi mAnate haiM, jo ki vastusthiti se viparIta hai; parantu kudevasudeva, tattva atattva Adi kA viveka hone para AtmA ko jJAnamAtra meM vizeSa lInatArUpa prayatna sahita citpariNatirUpa akhaNDa caitanya meM jor3anA vahI samyakyoga hai| AtmA ko AtmA meM jor3anA yoga hai / svasanmukhatA, yoga, dharma, bhakti, samAdhi, nirvikalpazAMti, svasaMvedana, kalyANamArga sabhI ekArtha vAcI haiN|' azubha se bacane ke lie devAdi ke prati bhaktyAdi kA zubharAga hotA hai; parantu vaha puNya hai, dharma yA dharma kA kAraNa nahIM hai| yaha jIva puNya-pApa, vyavahAra ratnatraya, vrata-avrata sarvaprakAra ke rAga kI apekSA binA jitane aMzoM meM pUrNa siddha paramAtmA samAna brahmAnanda caitanya meM ekAgra hotA hai, utane aMzoM meM mokSamArga meM yogabhakti hai hra aisA bhagavAna ne kahA hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai ki jo sAdhu trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA meM apanepana ke sAtha honevAle zraddhAna, jJAna aura AtmalInatA se rAgAdi bhAvoM ke parihAra meM saMlagna hai; vahI ekamAtra yogabhaktivAlA hai| usase bhinna anya koI vyakti yogabhaktivAlA nahIM ho sakatA / / 137 / / isake bAda 'tathA coktam hna tathA isIprakAra kahA gayA hai' hra likhakara TIkAkAra munirAja eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra (anuSTubh ) AtmaprayatnasApekSA viziSTA yA manogatiH / tasyA brahmaNi saMyogo yoga ityabhidhIyate / / 65 / / (dohA) nija Atama ke yatna se managati kA saMyoga | nija Atama meM hoya jo vahI kahAve yoga ||65 // 2. vahI, pRSTha 1140 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1139
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana Atmaprayatna sApekSa mana kI viziSTa gati-pariNati kA brahma (apane AtmA) meM lagAnA hI yoga hai| tAtparya yaha hai ki para ke sahayoga ke binA mAtra svayaM ke prayatna se mana kA nija bhagavAna AtmA meM jur3anA hI yoga hai / / 65 / / isaprakAra anya grantha ke uddharaNa se apanI bAta puSTa karake TIkAkAra munirAja ' tathAhi hra aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM' hra aisA likhakara eka chanda svayaM prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai ( anuSTubh ) AtmAnamAtmanAtmAyaM yunaktyeva nirantaram / 64 sa yogabhaktiyuktaH syAnnizcayena munIzvaraH / / 228 / / ( dohA ) nija Atama meM AtamA ko jor3e jo yogi / yoga bhakti vAlA vahI munivara nizcaya yogi || 228|| jo munirAja apane AtmA ko AtmA meM niraMtara jor3ate haiM, yukta karate haiM; ve munirAja nizcaya se yogabhakti yukta haiN| ukta chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM "trikAlI jJAnAnaMdasvarUpa anaMtaguNoM kA puMja vaha AtmA hai, usake AzrayapUrvaka para se bhinna antarmukha pariNati vaha dharma hai aura usakA kAraNa / sAdhana / AdhAra svayaM AtmA hI hai| usakI samyak pratItirUpa yogabhakti hai| gRhasthoM ke bhI isaprakAra kI yogabhakti hotI hai, munirAjoM ke to vizeSa AnaMda sahita lInatA hone se vizeSa yogabhakti hotI hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki yaha muktipradAtA yogabhakti apanIapanI bhUmikAnusAra gRhasthoM aura munirAjoM hra donoM ko hI hotI hai / / 228 // 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1141 33 niyamasAra gAthA 138 vigata gAthA ke samAna isa gAthA meM bhI nizcaya yogabhakti kA svarUpa kahate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra savvaviyappAbhAve appANaM jo du juMjade sAhU / so jogabhattijutto idarassa ya kiha have jogo / / 138 / / (harigIta ) jo sAdhu Ata lagAve saba vikalpoM ke nAza meM / vaha yogabhakti yukta haiM yaha anya ko hove nahIM / / 138 // jo sAdhu arthAt AsannabhavyajIva sabhI vikalpoM ke abhAva meM apane AtmA ko apane AtmA meM hI lagAtA hai athavA apane AtmA meM AtmA ko jor3akara sabhI vikalpoM kA abhAva karatA hai; vaha Asannabhavya jIva yogabhaktivAlA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ bhI vigata gAthA ke samAna nizcaya yogabhakti kA svarUpa kahA hai| ati- apUrva zuddha ratnatrayAtmaka nija cidvilAsalakSaNa nirvikalpa paramasamAdhi dvArA, sampUrNa moha-rAga-dveSAdi aneka vikalpoM kA abhAva hone para, parama samarasIbhAva ke sAtha, sampUrNataH aMtarmukha nija kAraNa samayasArasvarUpa ko jo ati-AsannabhavyajIva sadA jor3atA hI hai; use hI vastutaH nizcaya yogabhakti hai; anyoM ko nahIM / " 137 va 138vIM gAthA meM sAhU pada kA prayoga hai; usakA artha TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva AsannabhavyajIva karate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ye donoM gAthAe~ lagabhaga eka samAna hI haiN| antara mAtra itanA hI hai ki 137vIM gAthA meM samAgata rAgAdI parihAre pada ke sthAna para 138vIM gAthA meM savvaviyappAbhAve pada de diyA gayA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 66 hai| tAtparya yaha hai ki 137vIM gAthA meM AtmA ke Azraya se rAgAdi kA parihAra karanevAle ko yogabhaktivAlA kahA hai aura 138vIM gAthA meM sabhI prakAra ke vikalpoM ke abhAvavAle ko yogabhaktivAlA kahA hai / / 138 // isake bAda TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (anuSTubh ) bhedAbhAve satIyaM syAdyogabhaktiranuttamA / tayAtmalabdhirUpA sA muktirbhavati yoginAm / / 229 / / (dohA) Atmalabdhi rUpA mukati yogabhakti se hoya / yogabhakti sarvottamA bhedAbhAve hoya / / 229|| yaha anuttama arthAt sarvazreSTha yogabhakti bheda ke abhAva hone para hI hotI hai| isa yogabhakti dvArA munirAjoM ko AtmalabdhirUpa mukti kI prApti hotI hai| bheda kA artha vikalpa bhI hotA hai| yahI kAraNa hai ki gAthA meM jahA~ sarvavikalpoM ke abhAva kI bAta kahI hai; vahI isa kalaza meM bheda ke abhAva kI bAta kI hai| tAtparya yaha hai ki sabhI prakAra ke bheda-prabheda saMbaMdhI vikalpoM ke abhAva meM honevAlI nirvikalpa bhakti hI nizcayayoga bhakti hai| yaha nizcaya yogabhakti mukti kA kAraNa hai; kyoMki yaha nizcaya ratnatrayasvarUpa hai, zuddhopayoga aura zuddhapariNatirUpa hai / / 229 / / Agama kA virodhI adhyAtmI nahIM ho sakatA, adhyAtma kA virodhI AgamI nahIM ho sktaa| jo Agama kA marma nahIM jAnatA, vaha adhyAtma kA * bhI nahIM jAna sakatA aura jo adhyAtma kA marma nahIM jAnatA, vaha Agama kA marma bhI nahIM jAna sktaa| samyagjJAnI AgamI bhI hai aura adhyAtmI bhI tathA mithyAjJAnI AgamI bhI nahIM hotA aura adhyAtmI bhI nahIM hotaa| hna paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha- 177 34 niyamasAra gAthA 139 aba isa gAthA meM paramayoga kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hR vivarIyAbhiNivesaM paricattA joNhakahiyataccesu / jo juMjadi appANaM NiyabhAvo so have jogo / / 139 / / ( harigIta ) jinavara kathita tattvArtha meM nija AtamA ko jor3anA / hI yoga hai yaha jAna lo viparIta Agraha chor3akara // 139 // viparItAbhiniveza ko chor3akara jo puruSa jainakathita tattvoM meM apane AtmA ko lagAtA hai; usakA vaha nijabhAva yoga hai| ukta gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ samasta guNoM ko dhAraNa karanevAle gaNadharadeva Adi munivaroM dvArA kathita tattvoM meM viparIta mAnyatA rahita AtmA kA pariNAma hI nizcaya paramayoga kahA gayA hai| anyamatamAnya tIrthaMkaroM dvArA kahe gaye viparIta padArtha meM durAgraha hI viparIta abhiniveza hai| use chor3akara jainoM dvArA kahe gaye tattva hI nizcaya - vyavahAra se jAnane yogya haiN| tIrthaMkara arahaMtoM ke caraNakamala ke sevaka jaina haiN| unameM mukhya gaNadhara deva haiN| una gaNadharadevAdi ke dvArA kahe gaye sabhI jIvAdi tattvoM meM jo jina yogIzvara apane AtmA ko lagAtA hai; usakA vaha nijabhAva hI paramayoga hai|" isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra " isa jIva kI jisameM ruci hotI hai, yaha jIva usI kA Adara karatA hai, anya kA nhiiN| isIprakAra jisane mithyAtvapoSaka kudevAdi
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 niyamasAra anuzIlana kA Adara karanA chor3akara sacce devAdi tathA sarvajJakathita tattvoM kA nirNaya kiyA hai, jise aise zuddhAtmA kI ruci hai, vaha jIva sarvajJasvabhAva ke samIpa hone se/vItarAga dRSTivAna huA hone se jJAnayoga sahita zuddhAtma-bhaktiyoga sahita hai| puNya-pApodayajanita saMyogoM meM jisakI ruci hai, use kisI bhI prakAra yoga nahIM hotA trikAlI zuddhatattva aura paryAya meM vikAra - avikAra kA bheda sarvajJa kathita Agama ke dvArA jAnanA caahie| ekAntazuddha hI mAne aura paryAya vidyamAna vikAra ko jAne hI nahIM to vaha ekAnta nizcayAbhAsI hai| aura jo akele vyavahAra ke avalambana meM hI dharma mAnatA hai, nizcaya svabhAva ko aMgIkAra nahIM karatA, vaha vyavahArAbhAsI mithyAdRSTi hai| navatattvoM ko jAnakara aura zuddha jIvatattva hI ko AdaraNIya mAnakara usakA ni:zaMkapane Azraya karate hI saMvara nirjarArUpa mokSamArga pragaTa hotA hai aura puNya-pApa Adi vyavahAra kA abhAva ho jAtA hai| ise hI navatattvoM meM sArarUpa zuddhAtmatattva meM AtmA ko jor3A kahA jAtA hai| svabhAva meM ekAgratA dvArA mithyAtva Adi AsravoM ke abhAvapUrvaka saMvara-nirjarArUpa zuddhaparyAya pragaTa hotI hai hra isaprakAra bhavyajIva puNyapAparUpa Asrava-baMdha se bhinna sva meM ekAgra ho jAtA hai| aise svarUpalIna jIva ko navatattvoM kA yathArtha jAnanevAlA kahA jAtA hai tathA isI kA nAma saccA yoga hai| caitanyamUrti AtmA ke sanmukha hone para navatattvoM kA yathArthajJAna hotA hai / isake binA dhyAnAdi karanA saba mithyA hai, kyoMki vItarAgakathita vastu ke bhAna binA saccA dhyAna, yoga nahIM hotA / 3" isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jo viparItAbhiniveza arthAt ulTI mAnyatA se rahita, jinendra bhagavAna 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1143 2. vahI, pRSTha 1945 3. vahI, pRSTha 1945-1146 35 gAthA 139 : paramabhakti adhikAra 69 dvArA pratipAdita tattvoM meM nija bhagavAna AtmA ko lagAtA hai; usake usa bhAva ko yoga kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jinavarakathita tattvoM meM pramukha tattva jo apanA AtmA; usameM apane zraddhA, jJAna aura AcaraNa kA samarpaNa hI samyagdarzana, jJAna aura cAritra hai / yaha darzana-jJAnacAritra hI vastutaH yoga hai| anya dehAdi kI kriyAoM ke paramArtha yoga kA koI sambandha nahIM hai / / 139 / / isake bAda TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isI bhAva kA poSaka eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai (vasaMtatilakA) tattveSu jainamuninAthamukhAraviMda vyakteSu bhavyajanatAbhavaghAtakeSu / tyaktvA durAgrahamamuM jinayoginAtha: sAkSAdyunakti nijabhAvamayaM sa yogaH / / 230 / / (dohA) chor3a durAgraha jaina muni mukha se nikale tattva | meM jor3e nijabhAva to vahI bhAva hai yoga ||230 // ukta viparItAbhinivezarUpa durAgraha ko chor3akara jaina munIzvaroM ke mukhAravinda se nikale bhavyajanoM ke bhavoM kA ghAta (abhAva) karanevAle tattvoM meM jo jaina munIzvara nijabhAva ko sAkSAt lagAte haiM; unakA vaha nijabhAva yoga hai| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "sarvajJa bhagavAna ke alAvA anya mithyAdRSTiyoM dvArA kahe hue kutattvoM ko mAnanA durAgraha hai| jainadharma ke nAma para bhI kalpita matoM dvArA kahe hue tattvoM ko mAnanA durAgraha hai / isalie kalpita mithyA mAnyatAoM ko chor3akara digambara muninAtha sarvajJadeva / gaNadhara deva dvArA kathita tattvoM kI pahicAna hI bhava kA nAza karanevAlI hai| jo jIva yathArtha tattvajJAna meM svasanmukha hokara, apane meM nijabhAva
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ko sAkSAt jor3atA hai, usakA yaha nijabhAva hI yoga hai arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra hai| 'jaina' yaha koI pakSa yA sampradAya nahIM hai, balki trikAla abAdhita vastusthiti hai| sarvajJakathita vastusvarUpa bhI aisA hI hai ha aisA apane ko apane jJAna dvArA hI sacoTa bhAsita honA cAhiye / nirNIta tattvoM ke jJAna binA sAmAyika, bhakti, yoga Adi eka bhI dharmakriyA vyavahAra se bhI yathArtha nahIM hotii|" ____ isa chanda meM bhI gAthA aura TIkA meM samAgata bhAva ko hI duharAyA gayA hai| kahA gayA hai ki ulTI mAnyatArUpa durAgraha ko chor3akara jinavara kathita, gaNadharadeva dvArA nirUpita, AcAryoM dvArA lipibaddha, upAdhyAyoM dvArA par3hAyA gayA, munirAjoM dvArA jIvana meM utArA gayA tathA jJAnI zrAvakoM dvArA samajhA-samajhAyA gayA evaM bhavyajIvoM ke AgAmI bhavoM kA abhAva karanevAlA yaha tattvajJAna hI parama zaraNa hai| isameM lagA upayoga hI yoga hai| ataH hama sabhI ko jinavANI kA gaharAI se adhyayana kara, usake marma ko jJAnIjanoM se samajha kara, apane upayoga ko nija bhagavAna AtmA ke jJAna-dhyAna meM lagAnA caahie| sukha va zAnti prApta karane kA ekamAtra yahI upAya hai||230|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1146-1147 niyamasAra gAthA 140 paramabhakti adhikAra kI isa antima gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki RSabhAdi sabhI jinezvara isa yogabhakti ke prabhAva se muktisukha ko prApta hue haiN| ata: hameM bhI isI mArga meM laganA caahie| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra usahAdijiNavariMdA evaM kAUNa jogavarabhattiM / NivvudisuhamAvaNNA tamhA dharu jogavarabhattiM / / 140 / / (harigIta) vRSabhAdi jinavaradeva ne pAyA parama nirvANa sukh| isa yogabhakti se ataH isa bhakti ko dhAraNa kro||140|| RSabhAdi jinezvara isa uttama yogabhakti karake nirvRtti sukha ko prApta hue haiN| isalie tuma bhI isa uttama yogabhakti ko dhAraNa kro| TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha bhakti adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| isa bhAratavarSa meM pahale rAjA nAbhirAja ke putra tIrthaMkara RSabhadeva se lekara antima tIrthaMkara mahAvIra taka ke caubIsoM tIrthaMkara paramadeva sarvajJavItarAgI hue haiN| jinakI kIrti sampUrNa bhAratavarSa meM phailI huI hai hra aise ye mahAdevAdhideva paramezvara hra sabhI tIrthaMkara yathokta prakAra se nija AtmA ke sAtha saMbaMdha rakhanevAlI zuddha nizcaya yoga kI utkRSTa bhakti karake mukta hue haiM aura vahA~ mukti meM parama nirvANarUpI vadhU ke ati puSTa stana ke gAr3ha AliMgana se sarva Atmapradeza meM atyanta AnandarUpI paramAmRta ke pUra se paripuSTa hue haiN| isalie he pragaTa bhavyatva guNavAle mahAjano ! tuma nija AtmA ko parama vItarAgI sukha denevAlI isa yogabhakti ko nirmala bhAva se kro|" ___ paryAyoM kI parivartanazIlatA vastu kA paryAyagata svabhAva hone se AtmArthI ke lie hitakara hI hai; kyoMki yadi paryAyeM parivartanazIla nahIM hotIM to phira saMsAraparyAya kA abhAva hokara mokSaparyAya prakaTa hone ke lie avakAza bhI nahIM rahatA / anantasukharUpa mokSa-avasthA sarvasaMyogoM ke abhAvarUpa hI hotI hai| yadi saMyoga asthAI na hokara sthAyI hote to phira mokSa kaise hotA? ata: saMyogoM kI vinAzIkatA bhI AtmA ke hita meM hI hai| hra bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, pRSTha-28 ___36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 niyamasAra anuzIlana isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "AcArya kundakundadeva tIrthaMkaroM kI sAkSIpUrvaka kahate haiM ki aho! jisaprakAra jagataguru tIrthaMkara bhagavAna ne zuddhAtmA ke darzana-jJAna-ramaNatA dvArA uttama yogabhakti se muktisukha pAyA hai; usIprakAra tU bhI puNyapAparUpa parAzraya evaM duHkhamaya saMsAra kI pravRtti se chUTakara asaMga-arAga svarUpa meM Thaharakara avinAzI nirvRtti sukha ko prApta kara, usI rIti ko jAnakara tU bhI aisI uttama yogabhakti ko dhAraNa kara!' ___ yaha bhakti nijAtmA ke sAtha sambandha rakhanevAlI hai| puNyAdi vyavahAra, rAga, tIrthakSetrAdi saMyoga ke sAtha sambandha rakhanevAlI nahIM hai| aisI zuddharatnatrayarUpa yoga kI uttamabhakti karane se paramanirvRttirUpI vadhU ke atipuSTa pariNamana meM aisI gAr3ha ekAgratA pragaTa hotI hai ki phira usakA kabhI viraha nahIM hotaa| asaMkhya AtmapradezoM meM atyanta AnandarUpI sudhArasa ke samUha se siddha bhagavaMta paritRpta hue haiN| unhoMne akSaya-anaMta nijAnaMda sarovara meM se zAMtarasa ke samUharUpa mokSadazA arthAt pUrNa pavitra pariNati ke anupama sukha ko pAyA hai| nija zuddhAtmamahimA dhAraka he bhavyajIva! tuma bhI nijAtmA ko parama vItarAgI sukha kI dAtA hra aisI aMtaraMga meM nirmala ekAgratArUpa yoga kI bhakti kro| anAdikAla se Aja taka hue anaMta tIrthaMkaroM ne bhI aisI hI bhakti kI hai, ve dhanya haiN|" paramabhakti adhikAra ke upasaMhAra kI isa gAthA aura usakI TIkA meM bharatakSetra kI vartamAna caubIsI kA udAharaNa dete hue yaha kahA hai ki jisaprakAra RSabhAdi se mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkaroM ne nizcayaratnatraya rUpa isa parama yogabhakti se ananta atIndriya Ananda ko prApta kiyA hai; usIprakAra hama saba bhI isa yogabhakti ko dhAraNa kara ananta atIndriya sukha prApta karane kA abhUtapUrva puruSArtha kareM / / 140 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1148-1149 2. vahI, pRSTha 1149 gAthA 140 : paramabhakti adhikAra upasaMhAra kI isa gAthA ke uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva sAta chanda likhate haiM; jisameM se pahalA chanda isaprakAra hai hra (zArdUlavikrIDita ) nAbheyAdijinezvarAn guNagurUn trailokyapuNyotkarAn zrIdevendrakirITakoTivilasanmANikyamAlArcitAn / paulomIprabhRtiprasiddhadivijAdhIzAMganAsaMhate: zakreNodbhavabhogahAsavimalAn zrIkIrtinAthAn stuve / / 231 / / (vIrachanda) zuddhapariNati guNaguruoM kI adbhuta anupama ati nirmala | tIna loka meM phaila rahI hai jinakI anupama kIrti dhavala / / indramukuTamaNiyoM se pUjita jinake pAvana crnnaambuj| una RSabhAdi parama guruoM ko vaMdana bAraMbAra sahaja ||231 / / guNoM meM bar3e, tIna loka kI puNya rAzi, devendroM ke mukuToM kI kinArI meM jar3ita prakAzamAna maNiyoM kI paMkti se pUjita, zaci Adi indrANiyoM ke sAtha indra dvArA kiye jAnevAle nRtya, gAna tathA Ananda se zobhita tathA zobhA aura kIrti ke svAmI rAjA nAbhirAya ke putra AdinAtha Adi caubIsa tIrthaMkaroM jinavaroM kI maiM stuti karatA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hna ___ "yahA~ vRSabhAdi mahAvIra paryaMta tIrthaMkaroM ke svarUpa ko batAte hue kahate haiM ki ve guNoM meM mahAna haiM, trilokavartI uttama puNya paramANu unake zarIra meM ekatrita ho gaye haiN| tIrthaMkaradeva kA varNana karate hue Age kahate haiM ki jinake caraNoM meM sadA indra namana karate haiN| jo devendroM ke mukuToM dvArA pUje jAte haiN| hra aise tIrthaMkaroM kI deha bhI paramazAMta, zItala, sthira AnaMdarUpa hai| jo sarvasamAdhAnarUpa sukha meM nitya tRpta hai| bhavyajIva jinake darzana mAtra se apane ko dhanya anubhava karate haiN| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1150 2. vahI, pRSTha 1150-1151 37
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 niyamasAra anuzIlana jisaprakAra bAlaka binA saMkoca ke nAcatA-gAtA hai| usIprakAra indrAdi bhI binA saMkoca ke harSa vibhora hokara nAcate haiN| antara meM umaMgapUrvaka uchala-uchalakara cidAnaMdaghanasvarUpa vItarAgI zAMta jinabimba kI mahimA citta meM lA-lAkara kahate haiM ki 'aho dhanya hai vItarAgatA' hra isaprakAra ve sadA bhaktirasa meM utsAhavAna hote rahate haiN| yaha vyavahAra bhakti hai| aise dharmAtmA jIva ke isaprakAra vyavahAra bhakti ke sAtha hI sarvaprakAra ke rAga kA niSedha karanevAlI jJAtAsvarUpa meM ekAgratArUpa nizcayabhakti hotI hai|" caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti vAcaka isa chanda meM unheM guNoM meM sarvazreSTha batAyA gayA hai, sarvAdhika puNyazAlI kahA gayA hai| indra loga jaba unake caraNoM meM namaskAra karate haiM, taba unake mukuToM meM lagI maNiyA~ bhI unake caraNoM ke sparza kA lAbha le letI haiN| indroM kI isa bhakti mudrA kA varNana aneka bhakti racanAoM meM vividha prakAra se huA hai||231|| dUsarA va tIsarA chanda isaprakAra hai hra (AryA ) vRSabhAdivIrapazcimajinapatayopyevamuktamArgeNa / kRtvA tu yogabhaktiM nirvANavadhUTikAsukhaM yAnti / / 232 / / apunarbhavasukhasiddhyai kurve'haM zuddhayogavarabhaktim / saMsAraghorabhItyA sarve kurvantu jantavo nityam / / 233 / / (vIrachanda) RSabhadeva se mahAvIra taka isI mArga se mukta hue| isI vidhi se yogabhakti kara zivaramaNI sukha prApta kiye||232 / / (dohA) maiM bhI zivasukha ke lie yogabhakti apnaauuN| bhava bhaya se he bhavyajana isako hI apanAo||233|| tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva se lekara mahAvIra bhagavAna taka ke sabhI gAthA 140 : paramabhakti adhikAra tIrthaMkara jinezvara bhI isI mArga se yogabhakti karake muktirUpI vadhU ke sukha ko prApta hue haiN| __ mukti sukha kI prApti hetu maiM bhI zuddhayoga kI uttama bhakti karatA huuN| saMsAra du:kha ke bhayaMkara bhaya se sabhI jIva ukta uttama bhakti kro| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ukta chandoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra usa bhaktisukha kI siddhi ke artha maiM bhI zuddhayoga kI bhakti karatA huuN| he jagata ke bhavyajIvo! yadi tumheM ghora-apAra saMsAra bhramaNa kA bhaya ho, to tuma bhI nityazaraNarUpa nirbhaya nija paramapada kI prApti ke lie usa uttamabhakti kI nirantara upAsanA karo, usakA sevana kro|" ina chandoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki RSabhAdi tIrthaMkaroM ne isI mArga se muktisukha ko prApta kiyA hai; maiM bhI isI mArga para jAtA hU~ aura Apa saba bhI isI yogabhakti ke mArga para calo / / 232-233 / / isake bAda ke cauthe chanda meM TIkAkAra munirAja paramabrahma meM lIna hone kI bhAvanA vyakta karate haiN| chanda mUlata: isaprakAra hai hra (zArdUlavikrIDita ) rAgadveSaparaMparApariNataM ceto vihAyAdhunA zuddhadhyAnasamAhitena manasAnaMdAtmatattvasthitaH / dharmaM nirmalazarmakAriNamahaM labdhvA guroH sannidhau jJAnApAstasamastamohamahimA lIne parabrahmaNi / / 234 / / (vIrachanda) gurudeva kI satsaMgati se sukhakara nirmala dharma ajodd'| pAkara maiM nirmoha huA hU~ rAga-dveSa pariNati ko chodd'| zuddhadhyAna dvArA maiM nija ko jJAnAnanda tattva meM jodd'| paramabrahma nija paramAtama meM lIna ho rahA hU~ bejodd'||234 / / gurudeva ke sAnnidhya meM nirmala sukhakArI dharma ko prApta karake jJAna 38 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1151 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1153
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 niyamasAra anuzIlana dvArA moha kI samasta mahimA naSTa kI hai jisane hra aisA maiM aba rAga-dveSa kI paramparArUpa se pariNata citta ko chor3akara zuddhadhyAna dvArA ekAgra zAnta kiye hue citta se AnandasvarUpa tattva meM sthira rahatA huA paramabrahma meM lIna hotA huuN| isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM "usa bhaktisukha kI siddhi ke artha maiM bhI zuddhayoga kI bhakti karatA hU~ / he jagata ke bhavyajIvo! yadi tumheM ghora-apAra saMsAra bhramaNa kA bhaya ho, to tuma bhI nityazaraNarUpa nirbhaya nija paramapada kI prApti ke lie usa uttamabhakti kI nirantara upAsanA karo, usakA sevana kro| parama vItarAgI nirgrantha guru ke sAnnidhya meM nirmala sukhakArI dharma prApta karake samyagjJAna dvArA maiMne moha kI samasta mahimA ko (vyavahAra parAzraya kI ruci ko ) naSTa kara diyA hai| aura aba mana kI caMcalatA ko chor3akara zuddhadhyAna dvArA ekAgra zAntacitta se jJAnAnanda pariNati ko grahaNa karatA hU~ / nityAnanda svarUpa sahajajJAna meM rahatA huA nija paramabrahma paramAtmA meM lIna hotA hU~ / isI kA nAma samyak yogabhakti hai / nizcaya Atmabhakti hI mokSa kA kAraNa hai / para kI bhakti to zubharAga kI kAraNa haihra Asrava kI kAraNa hai; bhale hI vaha vItarAgI bhagavAna kI hI kyoM na ho| nirvikalpa jJAnAnanda meM ekatArUpa bhakti dvArA saMsAra nivRttirUpa mokSa hotA hai| isalie he bhavya ! sarvaprathama aisI zraddhA to kara ki sarva jIvoM ke lie tInoM kAla yaha eka hI satya mArga upAdeya hai| dharmasvarUpa bhakti nizcayabhakti hai aura puNyarUpa bhakti vyavahAra bhakti hai| " isa chanda meM TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva paramabrahma meM lIna hone kI bhAvanA vyakta kara rahe haiN| ve atyanta spaSTa zabdoM meM kaha 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1153 2. vahI, pRSTha 1153-1154 3. vahI, pRSTha 1154 39 gAthA 140 : paramabhakti adhikAra 77 rahe haiM ki mujhe yaha sarvotkRSTa parama dharma pUjya gurudeva ke satsamAgama se prApta huA, unake sAnnidhya meM rahane se prApta huA hai| jinAgama kA marma unase samajha kara jo jJAna mujhe prApta huA hai aura jise maiMne apane anubhava pramANita kiyA hai; usa jJAna ke pratApa se merA darzanamoha to naSTa ho hI gayA hai, cAritramoha kI mahimA bhI jAtI rahI; ataH aba maiM rAga-dveSa pUrNataH abhAva ke lie zuddhadhyAna dvArA jJAnAnandasvabhAvI Atmatattva meM sthira hotA hU~, paramabrahma meM lIna hotA huuN| tAtparya yaha hai ki tuma bhI yadi moha kA nAza karanA cAhate ho, AtmA ke Azraya se utpanna honevAle atIndriyAnanda ko prApta karanA cAhate ho to paramabrahma meM lIna hone kA prayAsa kro| saccA sukha prApta karane kA ekamAtra yahI upAya hai / / 234 / / isake bAda AnevAle pA~caveM va chaThaveM chanda isaprakAra haiM hra (anuSTubh ) nirvRtendriyalaulyAnAM tattvalolupacetasAm / sundarAnandaniSyandaM jAyate tattvamuttamam / / 235 / / atyapUrvanijAtmotthabhAvanAjAtazarmaNe / yatante yatayo ye te jIvanmuktA hi nApare / / 236 / / ( dohA ) indriya lolupa jo nahIM tattvalolupI citta / unako paramAnandamaya pragaTe uttama tattva || 235|| ati apUrva Atamajanita sukha kA kareM prayatna / ve yati jIvanmukta haiM anya na pAve satya // 236 // indriya lolupatA se nivRtta tattva lolupI jIvoM ko sundara Ananda jharatA huA uttama tattva pragaTa hotA hai| ati apUrva nija AtmA ke Azraya se utpanna honevAle sukha ke lie jo yati yatna karate haiM; ve vastutaH jIvanmukta hote haiM, anya nahIM / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ina chandoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana "kudevAdi ke prati rAgabhAva evaM hiMsAdi avratAdika ke prati rAgabhAva pApa lolupatAmaya saMsArapravRtti hai aura sacce deva - guru-zAstra ke prati bhakti Adi kA rAgabhAva puNya lolupatAmaya saMsArapravRtti hai / isaprakAra kI indriyalolupatA rahita yathArtha tattvajJAna ke liye atyanta utsukatArUpa-rucirUpa jisakA citta hai, usake nija zuddhAtmA meM se sundara atIndriya AnandadAyaka uttama tattvajJAna prakaTa hotA hai / Ananda kA jharanA bahatA hai|" nirmala satya niraMjana svabhAva kI ora jhukAva honA dharma hai aura parAzrayavRttirUpa zubhAzubha bhAva adharma hai| isaprakAra yaha do tathya ekadama bhinna-bhinna haiN| 78 isa zloka meM indriyalolupatA ko chor3akara tattvajJAna ke prati lolupI / utsuka / rucivAna hone kI preraNA dI gaI hai| puNyAdi parAzrayabhAva kI ruci ke abhAvapUrvaka mAtra jJAnAnanda meM gAr3ha bhakti / ekAgratArUpa bhAvanA, vaha samyagdarzana - jJAna - cAritra hai / " puNyAsrava saMsAra hai aura ati-apUrva atIndriya AtmAzrita nizcaya naya kA viSayabhUta paramapAriNAmikabhAva dharma hai| usake dvArA antaraMga caitanyamAtra jJAtAsvarUpa meM jAgRtirUpa yatna karanA cAhiye / vAstava meM jIva isI se jIvanamukta aura zivasukharUpa hotA hai, anya se nahIM / 4" ina chandoM meM yaha bAta atyanta spaSTarUpa se kaha dI gaI hai ki tattvalolupI jIvoM ko paMcendriya viSayoM kI lolupatA nahIM hotI, puNyapApa ke svAda kI lolupatA nahIM hotii| yahI kAraNa hai ki paMcendriya viSayoM kI lolupatA se dUra tattvalolupI jIvoM ko atIndriya Ananda kI prApti hotI hai| isalie jo jIva atIndriya Ananda kI prApti karanA cAhate haiM; ve jIva puNya-pApa karma aura unake phala meM prApta honevAle viSayabhoga tathA zubhAzubhabhAvarUpa lolupatA se dUra raha dRSTi ke viSayabhUta dhyAna ke ekamAtra dhyeya paramazuddhanizcayanaya ke pratipAdya trikAlI dhruva 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1155 3. vahI, pRSTha 1953 - 1156 2. vahI, pRSTha 1155 4. vahI, pRSTha 1956 40 gAthA 140 : paramabhakti adhikAra 79 nija Atmatattva ke lolupI baneM, rucivanta baneM, usI meM jameM-rameM; kyoMki atIndriya Ananda usake Azraya se hI pragaTa hotA hai / / 235-236 / / isake bAda samAgata sAtavA~ chanda isa adhikAra kA antima chanda hai; jo isaprakAra hai hra ( vasaMtatilakA ) advandvaniSThamanaghaM paramAtmatattvaM saMbhAvayAmi tadahaM punarekamekam / kiM taizca me phalamihAnyapadArthasArthaiH muktispRhasya bhavazarmaNi ni:spRhasya / / 237 / / ( harigIta ) advandva meM hai niSTa evaM anagha jo divyAtamA / maiM eka usakI bhAvanA saMbhAvanA karatA sadA // maiM mukti kA cAhaka tathA hU~ niSpRhI bhavasukhoM se / hai kyA prayojana aba mujhe ina parapadArtha samUha se || 237 // jo paramAtmatattva puNya-pAparUpa agha se rahita anagha hai aura rAgadveSarUpa dvanda meM sthita nahIM hai; usa kevala eka kI maiM bAraMbAra saMbhAvanA karatA hU~, bhAvanA karatA huuN| saMsAra sukha se pUrNata: nispRha aura mokSa kI spRhAvAle mujha mumukSu ke lie isa loka meM anya padArthoM ke samUhoM se kyA phala hai, kyA lenA-denA hai; ve to mere lie niSphala hI haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo paramAtmatattva puNya-pApa vyavahAra ke dvanda meM nahIM rahatA aura nirmala nirUpAdhika AtmazraddhA-jJAna- ramaNatA se sAdhya hai / usa kevala eka kI hI maiM bArambAra samyak bhAvanA bhAtA hU~ / bhavasukha se nispRha hna aisA maiM nirmala jJAnaghana meM sthiti dvArA ke lagAva vAlA huuN| anitya-azuci hra aise puNya-pApAdi padArthasamUha se mujhe kyA kAma ?? 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1156-1157
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana zrI padmaprabhamaladhArideva mahAnanirgrantha santa brahmacarya mahAvrata ke dhArI AtmadhyAna meM magna aura mahAvairAgyavanta santa the| jinake vastrAdi se rahita dehamAtra parigraha thaa| jo indriya-viSaya vRtti va pravRtti rahita atIndriya AtmazAnti ke vistAra meM sthita the| ha aise parama vItarAgI santa ne sanAtana mArga meM yathArtha bhakti kA varNana ha isa dasaveM paramabhaktyadhikAra meM kiyA hai aura loka meM jo bhakti yoga ke bAre meM viparItatA calatI hai, usakA niSedha kiyA hai|" upasaMhAra kI isa antima gAthA meM usa bhagavAna AtmA kI zaraNa meM jAne kI bAta kahI gaI hai| jo puNya-pApa ke bhAvarUpa agha se rahita anagha hai aura sabhIprakAra ke dvandoM se rahita advandaniSTha hai| TIkAkAra munirAja kahate haiM ki maiM bhI usI anagha advandaniSTha AtmA kI saMbhAvanA kara rahA hU~, usI kI zaraNa meM jA rahA hU~ aura Apa sabhI bhavyAtmAoM se anurodha karatA hU~ ki Apa saba bhI usI kI zaraNa meM jAveM; kyoMki jo loga saMsAra sukhoM se nispRhI haiM aura sacce arthoM meM mumukSu haiM; unheM mukti ke atirikta anya kisI bhI padArtha se kyA prayojana hai ? ___isaprakAra hama dekhate haiM ki paramabhakti adhikAra meM yahI kahA gayA hai ki nija bhagavAna AtmA ke jJAna, zraddhAna aura lInatArUpa nizcayaratnatraya hI paramabhakti hai, nizcayabhakti hai, nivRttibhakti hai| yadyapi vyavahAranaya se muktigata siddhabhagavantoM kI guNabhedarUpa bhakti ko bhI paramabhakti kahA gayA hai; tathApi mukti kI prApti to apane AtmA ko nizcaya ratnatrayarUpa mokSamArga meM sthApita karanevAle ko hI prApta hotI hai||237|| adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya ke samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramabhakti adhikAra nAmaka dasavA~ zrutaskandha samApta huaa| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1157 nizcayaparamAvazyakAdhikAra (gAthA 141 se gAthA 158 taka) niyamasAra gAthA 141 vigata dasa adhikAroM meM kramaza: jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArthapratikramaNa, nizcayapratyAkhyAna, parama AlocanA, zuddhanizcaya prAyazcitta, paramasamAdhi, paramabhakti kI carcA huii| aba isa gyArahaveM adhikAra meM nizcaya parama Avazyaka kI carcA AraMbha karate haiN| isa adhikAra kI pahalI gAthA aura niyamasAra zAstra kI 141vIM gAthA kI utthAnikA likhate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva likhate haiM hna "aba vyavahAra chaha AvazyakoM ke pratipakSI zuddhanizcaya (zuddha nizcaya Avazyaka) kA adhikAra kahA jAtA hai|" gAthA mUlata: isaprakAra hai tU joNa havadi aNNavaso tassadukamma bhaNaMti aavaasN| kammaviNAsaNajogo Nivvudimaggo tti pijjutto / / 141 / / (harigIta ) jo anya ke vaza nahIM kahate karma Avazyaka use| karmanAzaka yoga ko nirvANa mArga kahA gayA / / 141 / / jo jIva anya ke vaza nahIM hotA, use Avazyaka karma kahate haiN| tAtparya yaha hai ki anya vaza nahIM honA hI Avazyaka karma hai| karma kA vinAza karanevAlA yogarUpa parama Avazyaka karma hI nirvANa kA mArga hai hna aisA kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva tAtparyavRtti TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra 41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 niyamasAra anuzIlana "yahA~ svavaza ko nizcaya Avazyaka karma nirantara hotA hai hra aisA kahA gayA hai| vidhi ke anusAra paramajinamArga ke AcaraNa meM kuzala jo jIva nirantara antarmukhatA ke kAraNa ananyavaza hai, anya ke vaza nahIM hai, sAkSAt svavaza hai; vyavahArika kriyA ke prapaMca se parAGgamukha usa jIva ko apane AtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya dharmadhyAnarUpa parama Avazyaka karma hotA hai| parama tapazcaraNa meM niraMtara lIna rahanevAle paramajinayogIzvara aisA kahate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki sampUrNa karmoM ke nAza kA hetu, triguptigupta paramasamAdhi lakSaNavAlA jo paramayoga hai; vaha hI sAkSAt mokSa kA kAraNa hone se nivRtti mArga hai, mukti kA kAraNa hai| aisI nirukti arthAt vyutpatti hai|" ___AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "sAmAyika, stuti, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna kA jo zubhavikalpa sAdhakadazA meM AtA hai; ina chaha vyavahAra AvazyakoM se viruddha yaha zuddha nizcaya Avazyaka hai| vyavahAra Avazyaka puNyabaMdha kA kAraNa hai aura jJAnamAtra AtmA meM lInatArUpa nizcaya Avazyaka mokSa kA kAraNa hai; kyoMki vAstava meM mokSamArga to arAgI ekarUpa hai aura vyavahArarUpa chaha Avazyaka se pratipakSa/viruddha hai|' sAdhaka jIva ko kamajorI ke kAraNa vyavahAra ke vikalpa hote haiM, ve jAnane yogya haiM, jJeya haiM; Adara karane yogya nahIM haiM, upAdeya nahIM haiN| ___mokSamArga vItarAgabhAvasvarUpa hai| zubharAgarUpa sAmAyika, stuti, vaMdanA, kAyotsarga Adi bIca meM Ate haiM; parantu ve mokSa ke sAdhana nahIM hai| maiM zarIrAdi kI kriyA kA karttA nahIM huuN| puNyAdi vyavahAra kI ruci rahita huuN| hra aisI nirmala dRSTi sahita zraddhA-jJAna-lInatArUpa vItarAga 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1159 gAthA 141 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra mArga ke AcaraNa meM/jJAnAnanda meM ekAgra jIva sadA hI atamukha hone se anyavaza nahIM hai, parantu svavaza hai| dharmIjIva svAdhIna sukhamaya hai| parAdhInadRSTivAle ko kabhI bhI sukha nahIM hai|' ___ ukta gAthA aura usakI TIkA kA bhAva itanA hI hai ki avaza kA bhAva Avazyaka hai aura para ke vaza nahIM honA hI avaza hai| tAtparya yaha hai ki svavaza arthAt svAdhIna vRtti aura pravRtti hI nizcaya parama Avazyaka hai| munirAjoM ke honevAle stuti, vaMdanA Adi vyavahAra parama Avazyaka vAstavika Avazyaka nahIM; kyoMki ve puNyabaMdha ke kAraNa haiN| ___ mukti kA kAraNa to ekamAtra trigupti gupta parama samAdhi lakSaNavAlA paramayoga hI hai aura vahI nizcaya parama Avazyaka hai||141|| isake bAda TIkAkAra munirAja zrImad amRtacaMdrAcArya ke dvArA bhI kahA gayA hai hra aisA kahakara eka chanda uddhRta karate haiM; jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) AtmA dharma:svayamiti bhavan prApya zuddhopayogaM nityAnandaprasarasarase jJAnatattve nilIya / prApsyatyuccairavicalatayA ni:prakampaprakAzA sphUrjajjyoti: sahajavilasadratnadIpasya lakSmIm / / 66 / / (manaharaNa) vilIna moha-rAga-dveSa megha cahuMora ke, cetanA ke guNagaNa kahA~ taka brkhaaniye| avicala jota niSkaMpa ratnadIpa sama, vilasata sahajAnanda maya jaaniye|| nitya AnaMda ke prazamarasa meM magana, zuddha upayoga kA mahattva phicaaniye| nitya jJAnatattva meM vilIna yaha AtamA, svayaM dharmarUpa pariNata pahicAniye ||66|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1160 2. pravacanasAra, kalaza5
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana isaprakAra zuddhopayoga ko prApta karake yaha AtmA svayaM dharmarUpa pariNamita hotA huA nityAnaMda ke prasAra se sarasa Atmatattva meM lIna hokara, atyanta avicalatA ke kAraNa daidIpyamAna jyotirmaya aura sahajarUpa se vilasita svabhAva se prakAzita ratnadIpaka kI bhA~ti niSkaMpa prakAzamaya zobhA ko prApta karatA hai| ghI yA tela se jalanevAle dIpaka kI loM vAyu ke saMcaraNa se kAMpatI rahatI hai aura yadi vAyu thor3I-bahuta bhI teja cale to bujha jAtI hai; parantu ratnadIpaka meM na to ghI yA tela kI jarUrata hai aura na vaha vAyu ke pracaMDa vega se kA~patA hI hai| jaba vaha kAMpatA bhI nahIM to phira bujhane kA prazna nahIM utthtaa| yahI kAraNa hai ki yahA~ jJAnAnandajyoti kI upamA ratnadIpaka se dI gaI hai|kssaayopshmik jJAna aura Ananda: tela ke dIpaka ke samAna asthira rahate haiM, anitya hote haiM aura kSaNabhaMgura hote haiM; kintu kSAyikajJAna aura kSAyika Ananda: ratnadIpaka ke samAna akaMpa cirasthAI hote haiN| zuddhopayoga ke prasAda se honevAle atIndriyajJAna aura atIndriyasukha akaMpa cirasthAI hone se parama upAdeya haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "vyavahAraratnatraya puNyAsrava hai, vaha pApa se bacane ke lie sAdhakadazA meM hotA hai; parantu baMdha kA kAraNa hone se usake Azraya se mokSamArga nahIM hotA / arAgI pUrNasvabhAva kA avalambana hI ekamAtra mokSamArga hai, vahI paramAvazyaka hai| nirvikalpa nija jJAnAnanda meM arAgadazArUpa ekAgratA hI nizcaya Avazyaka hai| karmakSaya meM kuzala zuddhopayogarUpa mokSa kA upAya trikAla eka hI hai aura vaha hai, apanI AtmA meM lIna rhnaa| ataH maiM AtmA meM lInatApUrvaka zIghra hI adbhuta nirvikalpa sukha ko prApta karatA hU~, pragaTa karatA huuN| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1161 gAthA 141 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra AtmA kA svabhAva AtmA meM hai, kisI anya padArtha meM nahIM hai| AtmA kA dharma AtmA meM hI hotA hai hra yaha niyata/pakkI maryAdA hai arthAt kisI devAdi paradravya ke dvArA nahIM hotA, para ke avalambana se nahIM hotaa| kisI sammedazikharAdi tIrthakSetra se, kalyANaka Adi kAla se nahIM hotA aura vyavahAraratnatrayarUpa vratAdi ke zubhabhAva se Atmadharma arthAt mokSamArga nahIM hotaa| tIna kAla tIna loka meM svAzraya se hI/ arAgI nizcaya ratnatraya se hI Atmadharma hotA hai hra aisA dRDhanizcaya aura ekAgrapariNati sAdhakadazA meM hotI hai| vahA~ zubharAga ke samaya paradravya ke prati jhukAva arthAt vyavahAratIrtha, vyavahAra pUjA-bhakti Adi hote haiM; ve vyavahAra haiN| sarvatra rAga kA niSedha karanevAlI arAgadRSTi sahita rAga kI maMdatApUrvaka sammedazikharAdi tIrthakSetra kI vaMdanA ke bhAva ko vyavahAra vandanA Avazyaka karma kahA jAtA hai| isIprakAra chahoM AvazyakoM ke bAre meM samajha lenA caahie| AtmA se hI AtmA kA kalyANa hotA hai ha yaha trikAla abAdhita niyama hai; parase kahanA yaha to ghI ke ghar3e kI bhA~ti nimitta mAtra kathana hai, vyavahAra hai|" ____ isaprakAra isa kalaza meM niSkampa ratnadIpaka ke udAharaNa ke mAdhyama se yahI kahA gayA hai ki apane trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAlA zuddhopayoga hI nizcaya parama Avazyaka hai||66|| isI bAta ko spaSTa karate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) Atmanyuccairbhavati niyataM saccidAnandamUrtI dharmaH sAkSAt svavazajanitAvazyakakarmAtmako'yam / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1162-1163
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana so'yaM karmakSayakarapaTurnirvRterekamArgaH tenaivAhaM kimapi tarasA yAmi zaM nirvikalpam / / 238 / / (rolA) jo sat cit AnandamayI nija zuddhAtama meN| rata hone se aresvavazatAjanya karma ho| vaha Avazyakaparama karama hI muktimArga hai|| usase hI maiM nirvikalpa sukha ko pAtA hU~||238|| svavazajanita arthAt apane AtmA ke Azraya se utpanna Avazyaka karmarUpa yaha sAkSAt dharma, saccidAnanda kI mUrti AtmA meM nizcita hI atizayarUpa se hotA hai| karmoM ke kSaya karane meM kuzala yaha dharma, nivRttirUpa eka mArga hai, mukti kA ekamAtra mArga hai| usase hI maiM zIghra hI adbhuta nirvikalpa sukha ko prApta hotA huuN| isaprakAra isa kalaza meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki saccidAnandamayI nija zuddhAtmA ke jJAna-darzanapUrvaka honevAlI AtmalInatA hI nizcaya parama Avazyaka karma hai, sAkSAt dharma hai; usase hI ananta sukha kI prApti hotI hai| nija zuddhAtmA ke Azraya se arthAt nija AtmA meM apanApana sthApita karane se, use hI nijarUpa jAnane se aura usI meM ekAgra ho jAne se, jama jAne se, rama jAne se utpanna honevAle nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritrarUpa ratnatraya hI mukti kA ekamAtra sAkSAt mArga hai, sAkSAt mukti kA mArga hai| isake atirikta aura koI mArga nahIM hai| ata: sabhI AtmArthiyoM kA ekamAtra karttavya zuddhAtmA kI upalabdhi hI hai, use prApta karane kA prayAsa karanA hI hai / / 238|| niyamasAra gAthA 142 nizcaya paramAvazyakAdhikAra kI pahalI gAthA meM nizcaya parama Avazyaka karma kI sAmAnya carcA karane ke uparAnta aba isa dUsarI gAthA meM usakA vyutpattijanya artha batAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM ti boddhavvA / jutti tti uvAaMti ya Niravayavo hodi NijuttI / / 142 / / (harigIta) jo kisI ke vaza nahIM vaha avaza usake karma ko| kahe Avazyaka vahI hai yukti mukti upAya kii||142|| jo anya ke vaza nahIM hai, vaha avaza hai aura avaza kA karma Avazyaka hai ha aisA jAnanA caahie| yaha azarIrI hone kI yukti hai, upAya hai; isase jIva azarIrI hotA hai hra aisI nirukti hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ avaza arthAt svavaza-svAdhIna paramajina yogIzvara ko parama Avazyaka karma avazya hotA hai hra aisA kahA hai| apane AtmA ko cAroM ora se grahaNa karanevAle jisa AtmA ko svAtmaparigraha ke atirikta anya kisI parapadArtha ke vaza nahIM hone se avaza kahA jAtA hai; usa avaza paramajinayogIzvara ko nizcaya dharmadhyAna rUpa paramAvazyaka karma avazya hotA hai tU aisA jaannaa| vaha parama Avazyaka karma niravayavapane (mukta hone) kA upAya hai, yukti hai| avayava arthAt kAya (shriir)| kAya kA abhAva hI avayava kA abhAva hai, niravayavapanA hai| tAtparya yaha hai ki paradravyoM ke avaza jIva niravayava hai, akAya hai hra isaprakAra nirukti hai, vyutpatti hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra apane meM apanApana Ananda kA janaka hai, parAyoM meM apanApana ApadAoM kA ghara hai: yahI kAraNa hai ki apane meM apanApana hI sAkSAt dharma hai aura parAyoM meM apanApana mahA adharma hai| hra AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-46
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 niyamasAra anuzIlana "jinake samyaka zraddhAna-jJAna meM pUrNa svataMtra Atmavastu kA nizcaya vartatA hai aura isake sAtha antaraMga meM sthiratArUpa vItarAgacAritra vartatA haihra aise paramajinayogIzvaroM ko parama-Avazyaka karma arthAt svAbhAvika AtmapariNatirUpa kArya avazya hotA hai| samyak zraddhAna-jJAna dvArA mithyAtva-rAgAdi ko jItanevAlA hI yogI hai| vaha apane pUrNa jJAnAnandasvarUpa ko hI sva-parigraha mAnatA hai, svAzraya jJAtA-dRSTA svabhAva meM jAgRta rahatA hai, viparItabhAvoM ke vaza nahIM hotaa| isalie hI use paravaza na honevAlA 'avaza' yAne svataMtra kahA gayA hai| ___ 'paravazatA nahIM hai' yaha nAsti se kiyA gayA upacAra kathana hai; kyoMki jaba svAzraya jJAtA-dRSTA rahatA hai, taba paravazatArUpa viruddhabhAva kI utpatti hI nahIM hotii| isalie samyagdRSTi ko bhI yogI kahA jAtA hai| are ! jise abhI jar3a se bhinna caitanyasattA kA bhAna nahIM hai, use apanI vikArI paryAya svataMtrapane apane aparAdha se hotI hai, aura vikAra svabhAva meM nahIM hai / ha aisI samyak dRSTi pragaTa nahIM hotii| jitanA jJAnI arAgI nizcayasvabhAva meM sthira rahatA hai, utanA cAritra-apekSA svavaza hai| dRSTi meM to pUrNataH svavaza hI hai, mukta hI hai| caitanyasvabhAva ke avalambana se parAzraya kA avalambana TUTatA hai hra yahI mukti kI yukti hai, mokSa kA upAya hai| parAzraya baMdhabhAva se puNyAsrava kI puSTi karanevAloM kI bAta to kuyukti hai; kyoMki mukti kA upAya nimitta, puNya, vyavahAra yA zarIra kI kriyA se tIna kAla meM bhI nahIM hotaa| svAzraya nizcayaratnatraya se hI mukti hotI hai| isa abAdhita niyama ko sthApita karake mithyAtva kA tyAga karanA hI samyakyukti hai| gAthA 142 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra avayava arthAt kAya aura kAya se rahita niravayapanA hai| tAtparya yaha hai ki puNya-pApa Adi bhAvakarma tathA jar3a dravyakarma Adi se mukta hone kA tathA ananta jJAnAnanda kI pUrNatA sahita hone kA upAya svavazatA arthAt nizcaya mokSamArga hai aura usakA kAraNa trikAlI cidAnanda nija paramAtmadravya hai| vyavahAra vratAdi zubharAga se puNyabaMdha hotA hai aura mithyAtvaavratAdi azubharAga se pApabaMdha hotA hai tathA AtmAzrita arAgI jJAna evaM zAntirUpa svavazatA se zaktirUpa meM vidyamAna baMdharahita akelI svAdhIna sukhadazA pragaTa hotI hai|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki kisI anya kevaza nahIM honA hI avaza hai aura avaza kA bhAva Avazyaka hai, parama Avazyaka hai, nizcaya parama Avazyaka hai| yaha nizcaya parama Avazyaka hI sAkSAt mukti kA mArga hai, azarIrI hone kA upAya hai| apane trikAlI dhruva AtmA meM apanApana sthApita karanA. use hI nijarUpa jAnanA-mAnanA aura usameM lIna ho jAnA hI svavazatA hai| isa svavazatA ko hI yahA~ parama Avazyaka karma kahA gayA hai| isake viruddha parapadArthoM aura unake Azraya se utpanna honevAle moha-rAgadveSarUpa pariNAmoM meM apanApana hI paravazatA hai| yaha paravazatA AtmA kA karttavya nahIM hai, AtmA ke lie Avazyaka karma nahIM hai; kyoMki vaha avasthA baMdharUpa hai,baMdha kI kAraNa hai||142|| isake uparAMta TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jo isa prakAra hai hna (maMdAkrAMtA) yogI kazcitsvahitanirataHzuddhajIvAstikAyAd anyeSAM yo na vaza iti yA saMsthiti:sA niruktiH / tasmAdasya prahataduritadhvAntapuMjasya nityaM sphUrjajyoti:sphuTitasahajAvasthayA'mUrtatA syAt / / 239 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1170-1171 45 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1166 2. vahI, pRSTha 1166 4. vahI, pRSTha 1169 3. vahI, pRSTha 1166 5. vahI, pRSTha 1170
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana (rolA) nija Atama se bhinna kisI ke vaza meM na ho| svahita nirata yogI nita hI svAdhIna rhejo|| duritatimiranAzaka amUrta hI vaha yogI hai| yahI niruktika arthasArthaka kahA gayA hai / / 239|| svahita meM lIna rahatA huA koI yogI zuddhajIvAstikAya ke atirikta anya padArthoM ke vaza nahIM hotaa| usakA isaprakAra susthita rahanA hI nirukti hai, vyutpatti se kiyA gayA artha hai| aisA hone se arthAt para ke vaza na hokara sva meM lIna rahane se duSkarmarUpI aMdhakAra kA nAza karanevAle usa yogI ko sadA prakAzamAna jyoti dvArA sahaja avasthA pragaTa hone se amUrtapanA hotA hai| isa chanda ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "puNya-pApa ke vaza honA hI saMsAra hai aura puNya-pApa se pAra nija cidAnanda AtmasvabhAva kI zraddhApUrvaka usameM sthira honA hI avazapanA hai, svavazapanA hai| jisane svAzrayapUrvaka puNya-pApamaya duSkRtarUpI aMdhakAra samUha kA nAza kiyA hai| aise yogI ko sadA prakAzamAna jJAnAnandajyoti dvArA sahajadazA pragaTa hone se amUrtapanA arthAt sAkSAt siddha/mukta paramAtmadazA pragaTa hotI hai|" ukta chanda kA sAra yaha hai ki AtmakalyANa meM pUrNata: samarpita yogI apane AtmA ke atirikta anyatra kahIM bhI samarpita nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki vaha sadA svavaza hI rahatA hai, anya ke vaza nahIM hotaa| duSkarma kA nAza karanevAlA aisA yogI sadA prakAzamAna jJAnajyoti dvArA amUrtika hI rahatA hai, mUrtika zarIra se ekatva-mamatva se rahita vaha Atmastha hI rahatA hai; phalasvarUpa amUrtika hI hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI ArAdhanA karanevAlA saccA yogI apane AtmA ke atirikta anyatra kahIM bhI ekatva-mamatva dhAraNa nahIM karatA, kisI anya kA kartA-dhartA nahIM bntaa| usakI yahI vRtti aura pravRtti use svavaza banAtI hai||239|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1171-1172 niyamasAra gAthA 143 isa nizcaya parama Avazyaka adhikAra kI AraMbha kI do gAthAoM meM anya ke vaza se rahita svavaza kI carcA kI; aba isa tIsarI gAthA meM anyavaza kI bAta karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai tU vaTTadi jo so samaNo aNNavaso hodi asuhbhaavenn| tamhA tassa du kammaM AvassayalakkhaNaM Na have / / 143 / / (harigIta) azubhabhAva sahita zramaNa hai anyavaza basa isliye| use Avazyaka nahIM yaha kathana hai jinadeva kA / / 143|| jo zramaNa azubhabhAva sahita vartatA hai, vaha zramaNa anyavaza hai; isalie usake Avazyaka karma nahIM hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ aisA kahA hai ki bhedopacAra ratnatraya pariNativAle jIva ko avazapanA nahIM hai ha aisA kahA hai| jo zramaNAbhAsa dravyaliMgI aprazastarAgAdirUpa azubhabhAvoM meM vartatA hai, vaha nijasvarUpa se bhinna paradravyoM ke vazIbhUta hotA hai| isalie usa jaghanya ratnatraya pariNativAle jIva ko svAtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya dharmadhyAnarUpa paramAvazyaka karma nahIM hai| vaha zramaNAbhAsa to bhojana ke lie dravyaliMga dhAraNa karake svAtma kArya ke vimukha rahatA huA paramatapazcaraNAdi ke prati udAsIna jinendra bhagavAna ke maMdira athavA jinamaMdira ke sthAna, makAna, dhana, dhAnyAdi ko apanA mAnatA hai, unameM ahaMbuddhi karatA hai, ekatva-mamatva karatA hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "samayasAra granthAdhirAja ke Asrava adhikAra meM to jJAnI ko bhI 46
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 niyamasAra anuzIlana jaghanyaratnatraya kahA hai| yahA~ vyavahAra mAtra meM hI lIna mithyAdRSTi ko jaghanya arthAt hInapariNativAlA kahA hai| yahA~ zailI aisI hai ki jinake mAtra vyavahAraratnatraya kA hI Azraya hai. ve vyavahAra se zabhasahita hone para bhI nizcaya se to azubha sahita hI haiM; kyoMki zuddha, asaMga, atIndriya nijasukhasvarUpa bhagavAna AtmA kA unheM bhAna nahIM hai| ve vyavahAra kriyA se dharma mAnate haiN| ataH ve bhale hI sacce deva-guru zAstra kI zraddhA, AgamajJAna aura vyavahArasaMyama pAlate hoM; parantu unake Asrava kI bhAvanA vartatI hone se unakI pariNati jaghanya hai - hIna hai| khoTe hIre kI taraha unakA ratnatraya jhUThA hai - azubha hai| ve mAtra dravyaliMga dhAraNa karake svAtmakArya se vimukha rahate hue yathArtha tapazcaraNa Adi ke prati udAsIna rahate haiM aura mAtra parAzrayabhUta vyavahAra meM hI utsAhI hote haiN|' kundakundAcArya Adi mahAmuninAtha jaise nagna digambara bhAvaliMgI saMta kahate haiM ki akele vyavahAra kI rucivAle paradravya meM kartRtvamamatvabuddhi aura AtmAnanda kI arucirUpa azubhabhAva se mAtra apanA peTa bharane ke lie hI munibheSa dhAraNa karate haiN| - aise caitanyasvarUpa AtmA ke prati udAsIna aura vyavahAra ke prati utsAhavAna jIva saMsAramArgI-saMsArI hI haiN| ahAhA ! jise zuddha AtmA kA bhAna bhI nahIM hai, use svavazapanA kahA~ se hogA ? jisaprakAra ajJAnI apane ko para kA kartA mAnatA hai; usIprakAra dravyaliMgI muni bhI yadi aisA mAne ki maiM pAThazAlA, makAna, mandira Adi kA kartA hU~ yA amuka kArya karA sakatA hU~, to vaha bhI ajJAnI hI hai| paradravya kI paryAya AtmA kara hI nahIM sktaa| para se bhinna nija-AtmA ko jAnakara usameM lIna honA hI avazapanA hai arthAt Avazyaka kArya hai|" vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ tAtparyavRtti nAmaka TIkA gAthA 143 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra meM munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva atyanta spaSTa aura kaThora zabdoM meM kaha rahe haiM ki jaghanya ratnatraya pariNativAle jIva ko nizcaya dharmadhyAnarUpa paramAvazyaka karma nahIM hai| usane bhojana ke lie dravyaliMga (nagna digambara dazA) dhAraNa kiyA hai| vaha jinamaMdira aura usakI jamIna, makAna, dhana-dhAnya ko apanA mAnatA hai, usa para adhikAra jamAtA hai| isase pratIta hotA hai ki Aja se hajAra varSa pahale unake samaya meM bhI isaprakAra kI duSpravRttiyA~ cala par3I thIM aura unakA niSedha bhI bar3I kar3AI ke sAtha kiyA jA rahA thA ||143|| isake bAda munirAja pA~ca chanda likhate haiM, unameM se pahalA chanda isaprakAra hai hna (mAlinI) abhinavamidamuccairmohanIyaM munInAM tribhuvanabhuvanAntAMtapuMjAyamAnam / tRNagRhamapi muktvA tIvravairAgyabhAvAd vasatimanupamAM tAmasmadIyAM smaranti / / 240 / / (tATaMka) tribhuvana ghara meM timira puMja sama munijana kA yaha ghana nava moh| yaha anupama ghara merA hai-yaha yAda kareM nija tRNaghara chodd'||240|| mAno jaise tIna lokarUpI makAna meM ghanA aMdhakAra pragAr3harUpa se bharA ho, vaisA hI dravyaliMgI muniyoM kA yaha abhinava tIvra moha hai; jisake vaza vairAgyabhAva se ghAsa ke ghara ko chor3akara bhI ve vasatikA (maThAdi) meM ekatva-mamatva karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka hra isaprakAra trilokarUpI makAna meM rahe hue aMdhere ke samAna ajJAniyoM kA moha hai| yahA~ kaha rahe haiM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1175 2. vahI, pRSTha 1176 3. vahI, pRSTha 1177 1. azanArthaM dravyaliMga gRhItvA svAtmakAryavimukha: san..
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 niyamasAra anuzIlana ki jisa jIva ne pahale to vairAgI hokara rAjapATa, hAthI, ghor3A, mahala, makAnAdi samasta paradravyoM ko, yahA~ taka ki ghAsa kI jhoMpar3I ko bhI chor3akara munidazA aMgIkAra kara lI hai; aura bAda meM muni - avasthA meM 'yaha merA anupama ghara' isaprakAra moha se (maThAdi meM) mamatA karatA hai| tAtparya yaha hai ki usake Atmavaza aisA Avazyaka kArya nahIM hai| AcArya kahate haiM ki are! terI Rddhi to tere andara meM hai, makAna Adi meM terI Rddhi nahIM hai / " isa chanda meM Azcarya vyakta kiyA gayA hai ki jisane vairAgyabhAva se samasta parigraha kA tyAga kara nagna digambara dazA svIkAra kI; vaha utkRSTa pada pratiSThita hone para bhI ve maTha-mandirAdi meM ekatva-mamatva karate haiN| yaha saba kalayuga kA hI mAhAtmya hai // 240 // dUsarA chanda isaprakAra hai hra ( zArdUlavikrIDita ) kopi kvApi munirbabhUva sukRtI kAle kalAvapyalaM mithyAtvAdikalaMkapaMkarahitaH saddharmarakSAmaNiH / so'yaM saMprati bhUtale divi punadevaizca saMpUjyate muktAnekaparigrahavyatikaraH pApATavIpAvakaH / / 241 / / ( tATaMka ) grantha rahita nigraMtha pApa bana daheM pujeM isa bhUtala meM / satyadharma ke rakSAmaNi muni virahita mithyAmala kali meM || 241 || kahIM koI bhAgyazAlI jIva mithyAtva Adi kIcar3a se rahita saddharmarUpI rakSAmaNi ke samAna samartha munipada dhAraNa karatA hai, jisane sabhI prakAra ke parigrahoM ko chor3A hai aura jo pAparUpI vana ko jalAnevAlI agni ke samAna hai; aise ve munirAja isa kalayuga meM bhI sampUrNa bhUtala meM aura devaloka ke devoM se bhI pUje jAte haiN| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1178-1179 48 gAthA 143 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra " paMcamakAla meM kahIM koI bhAgyazAlI satpuruSArthI jIva mithyAtva Adi malarahita nirvikalpa AtmadazArUpa Avazyaka ko aMgIkAra karatA hai, vaha satyArtha cidAnaMda meM jAgRta rahatA huA svayaM hI svAzrita vItarAga dharma kI mithyAbhAvoM se rakSA karane meM samartha hotA hai hna aise vItarAgI bhAvaliMgI munirAjoM ko hI yahA~ saddharmarakSAmaNi kahA gayA hai| ' jinhoMne sarva parigrahoM ke vistAra ko chor3A hai, jinake para ke grahaNatyAgarahita apane jJAnamAtra svabhAva ke bhAnapUrvaka vastra pAtrAdi ke tyAgapUrvaka zarIramAtra parigraha hai| pIchI-kamaNDala bhI upacarita parigraha hai| saMyamahetu zarIra saMbaMdhI AhAra-vihAra kI apekSA dehamAtra parigraha hai aura jo puNya-pAparUpI mahAbhayaMkara jaMgala ko jalAnevAlI agni hai arthAt ve munirAja caitanya meM aise ekAgra ho rahe haiM ki unheM vibhAva kI utpatti hI nahIM hotii| hra aise munirAja ko isa samaya manuSya loka meM to pUjyatA hai hI, ve devaloka meM bhI devoM dvArA bhaleprakAra pUjya haiM arthAt ve svarga meM jAkara maharddhikadeva kA pada prApta karate haiM / " isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki yadyapi AtmAnubhavI svavaza munirAjoM ke darzana sulabha nahIM haiM; tathApi aisA bhI nahIM hai ki unake darzana asaMbhava hoM / unakA astitva Aja bhI saMbhava hai aura paMcamakAla ke anta taka rhegaa| durbhAgya se yadi Apako Aja sacce munirAjoM ke darzana upalabdha nahIM haiM to isakA artha yaha nahIM ho sakatA ki isa kAla meM sacce munirAjoM kA astitva hI saMbhava nahIM hai; kyoMki zAstroM ke anusAra unakA astitva paMcamakAla ke anta taka rahegA / / 241 / / tIsarA chanda isaprakAra hai hna ( zikhariNI ) tapasyA lokesminnikhilasudhiyAM prANadayitA / namasyA sA yogyA zatamakhazatasyApi satatam 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1179-1180 2. vahI, pRSTha 1180 95
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 pariprApyaitAM yaH smaratimirasaMsArajanitaM sukhaM reme kazcidvata kalihato'sau jaDamatiH / / 242 / / ( tATaMka ) niyamasAra anuzIlana matimAnoM ko atipriya evaM zata indroM se arcita tapa / usako bhI pAkara jo manmatha vaza hai kali se ghAyala vaha || 242 // sau indroM se bhI satat vaMdanIya tapazcaryA loka meM sabhI buddhimAnoM prANoM se bhI pyArI hotI hai| aisI tapazcaryA prApta karake bhI jo jIva kAmAndhakAra sahita sAMsArika sukhoM meM ramatA hai; vaha sthUlabuddhi kalikAla se mArA huA hai| isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM "sau indroM dvArA vaMdanIya mahAna muniveza dhAraNa karake bhI jo bhogAdi meM sukha mAnatA hai, vaha kAmAndhakArarUpa saMsAra se utpanna sukha meM ramatA hai / vaha vyavahAra kA pakSa karake puNyAdi vikArIbhAvoM meM utsAhI hokara jJAtAsvabhAva kA virodha karatA hai| vaha jar3amati hai / " vigata chanda ke samAna isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki jo tapa zata indroM se vaMdanIya hai; use prApta kara bhI jo viSayoM meM ramatA hai, vaha kalayuga kA mArA huA hai, abhAgA hai| tAtparya yaha hai ki tapa eka mahAbhAgya se prApta honevAlA AtmA kA sarvotkRSTa dharma hai; use zAstroM meM nirjarA kA kAraNa kahA gayA hai| aise paramatapa ko prApta karake bhI jo viSayoM meM ramate haiM, unake abhAgya kI mahimA to hama se ho nahIM sakatI / / 242 / / cauthA chanda isaprakAra hai hra ( AryA ) anyavazaH saMsArI muniveSadharopi duHkhabhAGanityam / svavazo jIvanmuktaH kiMcinyUno jinezvarAdeSaH / / 243 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1181 49 gAthA 143 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 97 ( tATaMka ) muni hokara bhI are anyavaza saMsArI hai, dukhamaya hai| aura svajana sukhI mukta re basa jinavara se kucha kama hai / / 243 // jo jIva anyavaza hai, vaha bhale hI muniveza dhArI ho, tathApi saMsArI hai, saMsAra meM bhaTakanevAlA hai; sadA hI dukhI hai, duHkha bhoganevAlA hai aura jo jIva svavaza hai, vaha jIvanmukta hai; jinendra bhagavAna se thor3A hI kama hai, eka prakAra se jinendra samAna hI hai / isa chanda kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jJAnasvarUpa meM lInatA kI dRSTipUrvaka vItarAgatArUpa svavaza rahanevAlA jIvanmukta hai / ' bAhyapadArthoM ke tyAga karanevAle ko loka bhI tyAgI kahatA hai aura vaha svayaM bhI apane ko tyAgI mAnatA hai| aisA hone para bhI vaha puNyAdi vikAra se lAbha mAnatA hai| ataH usane kisI bhI prakAra saMsAra kA tyAga nahIM kiyaa| usane to sabhI mithyAtvarUpI anaMta saMsAra ko bhale prakAra pakar3a rakhA hai| ataH vaha muniveSadhArI jIva bAhya meM vrata - tapa Adi karate hue bhI sadA duHkha bhoganevAlA saMsArI hai aura caitanyasvarUpa sahajAnaMda ke Azraya se hI lAbha mAnanevAle antarlIna puruSa jinezvara se kiMcit nyUna haiM, ve vItarAgacAritra ke kAraNa jinezvarapada arthAt pUrNa vItarAgatApUrvaka zIghra hI kevalajJAna prApta karanevAle haiN| tAtparya yaha hai ki unake mokSa nikaTa hai| vItarAgI zraddhA apekSA to vaha pUrNa jina hai aura cAritra meM AMzika jina hai, pUrNatA ke sanmukha hai| yahA~ mokSa ke sAkSAt kAraNasvarUpa nizcaya cAritra kI mukhyatA kI apekSA varNana hai, apUrNajJAna kI apekSA nahIM / 2" isa chanda meM niSkarSa prastuta karate hue ekadama sApha zabdoM meM kaha diyA gayA hai ki jo jIva anyavaza haiM; ve bhale munivezadhArI hoM to bhI saMsArI haiM, saMsAra samudra meM gotA lagAnevAle haiM aura jo jIva svavaza haiM; ve jIvanmukta haiN| ve jinendra bhagavAna ke samAna hI haiM; basa jinendra bhagavAna 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1981 2. vahI, pRSTha 1982
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana se kucha hI kama haiN| tAtparya yaha hai ki ve alpakAla meM hI bhagavAna bananevAle haiN||243|| pA~cavA~ chanda isaprakAra hai tU (AryA ) ata eva bhAti nityaM svavazo jinnaathmaargmunivrge| anyavazo bhAtyevaM bhRtyaprakareSu rAjavallabhavat / / 244 / / (tATaMka) ataHeva zrI jinavara patha meM svavaza muni zobhA paate| aura anyavaza munijana to basacamacoM sama zobhA pAte||244|| isIlie svavaza muni hI munivarga meM zobhA pAtA hai; anyavaza muni to usa cApalUsa naukara ke samAna hai ki jo bhale hI apanI cApalUsI ke kAraNa thor3I-bahuta ijjata pA jAtA ho, para zobhA nahIM detaa| isa chanda kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isaprakAra jinanAtha ke mArga meM nityasvarUpapratyakSa kAraNa paramAtmA ke sanmukha cidAnaMda meM lIna muni hI zobhA dete haiM; vyavahAra, puNya-pApa evaM vikalpoM ke vaza bahuta prakAra kI zubhakriyA karanevAle nimittAdhIna dRSTivAna jIva vItarAgamArga meM suzobhita nahIM hote| ve anyavaza parAzraya dRSTivAna puruSa apane mAlika ko mAtra khuzAmada karake khuza karanevAle mUrkha naukara kI bhA~ti zobhA nahIM dete arthAt vyavahAra vratAdi kriyAkANDa dvArA lokaraMjana karanevAle ko loga acchA mAne; parantu ve AtmAnubhava rahita hone se, nizcaya-AvazyakasvarUpa ekAgra Ananda meM lIna muniyoM meM zobhA nahIM dete|" isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki svavaza munirAja hI zobhAspada haiM, anyavaza nahIM / / 244 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1183 merA yaha trikAlI dhruva paramAtmA dehadevala meM virAjamAna hone para bhI adehI / hai, deha se bhinna hai| hragAgara meM sAgara, pRSTha-20 niyamasAra gAthA 144 vigata gAthAoM meM svavaza aura anyavaza munirAja kI carcA cala rahI hai| isa gAthA meM bhI usI bAta ko Age bar3hAte hue kucha gaMbhIra prameya upasthita karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra jo caradi saMjado khalu suhabhAve so havei annnnvso| tamhA tassa du kammaM AvAsayalakkhaNaM Na have / / 144 / / (harigIta) ve saMyamI bhI anyavaza haiM jo raheM zubhabhAva meN| unheM Avazyaka nahIM yaha kathana hai jinedava kA ||144|| jo saMyamI jIva zubhabhAva meM pravartatA hai; vaha vastutaH anyavaza hai; isalie use AvazyakarUpa karma nahIM hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa gAthA meM bhI anyavaza azuddha antarAtmA jIva kA lakSaNa kahA gayA hai| jo zramaNa jinendra bhagavAna ke mukhAravinda se nikale hue parama AcAra zAstra ke anusAra sadA saMyata rahatA huA zubhopayoga meM rahatA hai, pravartatA hai; vyAvahArika dharmadhyAna meM rahatA hai; isalie caraNa karaNa pradhAna hai, AcaraNa Acarane meM pradhAna hai; svAdhyAya kAla kA avalokana karatA huA svAdhyAya karatA hai; pratidina bhojana karake caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna (tyAga) karatA hai; tIna saMkhyAoM ke samaya arthAt prAtaH, dopahara aura sAyaMkAla bhagavAna arahaMta paramezvara kI lAkhoM stutiyA~ mukha se bolatA hai; tIna kAla niyama parAyaNa rahatA hai; isaprakAra dinarAta gyAraha kriyAoM meM tatpara rahatA hai; pAkSika, mAsika, cAturmAsika tathA sAMvatsarika (vArSika) pratikramaNa sunane se utpanna saMtoSa se jisakA dharmazarIra romAMcita hotA hai; anazana, avamaudarya, rasaparityAga, vRtti
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 niyamasAra anuzIlana parisaMkhyAna, vivikta zayyAsana aura kAyakleza nAma ke chaha bAhya tapoM meM jo sadA ullasita rahatA hai; svAdhyAya, dhyAna, zubha AcaraNa se cyuta hone para puna: unameM sthApanarUpa prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya aura vyutsarga nAmaka Abhyantara tapoM ke anuSThAna meM jo kuzalabuddhivAlA hai; parantu vaha nirapekSa tapodhana mokSa ke sAkSAt kAraNarUpa svAtmAzrita Avazyaka karma ko nizcaya se paramAtmatattva meM vizrAntirUpa nizcaya dharmadhyAna ko, zukladhyAna ko nahIM jAnatA; isalie paradravya meM pariNata hone se use anyavaza kahA gayA hai| ___ jisakA citta tapazcaraNa meM lIna hai, aisA vaha anyavaza zramaNa devalokAdi ke kleza kI paramparA prApta hone se zubhopayoga ke phalasvarUpa prazastarAgarUpa aMgAroM se sikatA huA, AsannabhavyatArUpI guNa kA udaya hone para paramaguru ke prasAda se prApta paramatattva ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAnasvarUpa zuddha nizcaya pariNati dvArA nirvANa ko prApta hotA hai| tAtparya yaha hai ki zuddha nizcaya pariNati prApta hone para hI nirvANa ko prApta karatA hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ parAzraya kI zraddhA arthAt vyavahAra meM lIna aise anyavaza azuddha-antarAtmA kA lakSaNa kahA jAtA hai| jo zramaNa vAstava meM jinendra deva kI divyadhvani meM batAye gaye paramAvazyaka ke lie jisaprakAra zAstra meM vyavahAra kriyA kA adhikAra hai, usaprakAra pAlatA hai arthAt vyavahAramAtra meM sadA saMyata rahatA haA dayA-dAna evaM vratAdi zubhopayoga meM pravartatA hai, parAzrita vyavahAra dharmadhyAna meM rukatA hai - aTakatA hai, vaha zubhakarmacetanA ke AcaraNa meM hI sadA tatpara rahatA haA svAdhyAya Adi gyAraha kriyAoM ko isaprakAra karatA hai : (1) svAdhyAyakAla kA dhyAna rakhatA haA svAdhyAya kI kriyA karatA hai arthAt zAstroM ko par3hatA hai, par3hAtA hai| gAthA 144 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 101 (2-5) pratidina nirdhArita samaya para eka bAra AhAra karake caturvidha AhAra kA tyAga karatA hai| (6-8) tIna saMdhyAoM ke samaya arthAt prAtaH, madhyAnha aura sAyaMkAla apane mukhakamala se bhagavAna arahaMta paramezvara kI stuti bolatA hai| (9-11) tInoM kAla vyavahAra niyamoM meM tatpara-sAvadhAna rahatA hai| isaprakAra dina-rAta ukta gyAraha kriyAoM meM sadA tatpara rahatA hai|" yadyapi isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jo jIva saMyata hone para bhI zubhabhAva meM pravarttatA hai, vaha anyavaza hai; isalie use AvazyakarUpa karma nahIM hai; tathApi tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM munirAja padmaprabhamaladhArideva gAthA kA abhiprAya spaSTa karate hue AraMbha meM hI likha dete haiM ki isa gAthA meM azuddha antarAtmA kA kathana hai| 'saMyata' pada kA abhiprAya spaSTa karate hue ve kahate haiM ki vaha jinAgama saMyata AcaraNa kA pAlana karatA hai, jinAgama kA adhyayana karatA hai, pratyAkhyAna karatA hai, arhanta bhagavAna kI stuti karatA hai, pratikramaNa karatA hai; anazanAdi chaha bAhya tapa aura prAyazcittAdi chaha aMtaraMga tapoM meM utsAhita rahatA hai| isaprakAra vaha na kevala jinAgama kA adhyetA hai, apitu use jIvana meM apanAtA bhI hai, AcaraNa meM bhI lAtA hai| aisA saMyata hone para bhI anyavaza hI hai, svavaza nahIM, nizcaya paramAvazyaka kA dhArI nahIM hai| kyoMki paramatattva meM vizrAntirUpa nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa pariNamita nahIM hotaa| isalie vaha anyavaza hI hai, svavaza nhiiN| usake bhaviSya ke bAre meM unakA kahanA yaha hai ki vaha anyavaza zramaNa zubhopayoga ke phalasvarUpa prazastarAgarUpa aMgAroM se sikatA huA kleza pAtA hai| anta meM aisA bhI likhate haiM ki vaha Asannabhavya sadguru ke prasAda 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1176-1177 51
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 niyamasAra anuzIlana se prApta paramatattva ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAna svarUpa zuddhanizcaya pariNati ke dvArA nirvANa ko prApta karatA hai| ukta sampUrNa sthiti para gaMbhIratA se vicAra karane para vicAraNIya bAta yaha hai ki TIkAkAra munirAja sabase to yaha kaha dete haiM ki yaha azuddha antarAtmA kA kathana hai aura bIca meM yaha bhI kahate haiM ki vaha paramatattva meM vizrAntirUpa nizcayadharmadhyAna aura zukladhyAna ko nahIM jaantaa| isIprakAra usakI sthiti kA citraNa karate hue kahate haiM ki vaha anyavaza zramaNa zubhopayoga ke phalasvarUpa prazastarAgarUpa aMgAroM meM sikatA huA kleza pAtA hai| antata: yaha kaha dete haiM ki vaha Asannabhavya sadguru ke prasAda se prApta paramatattva ke zraddhAna-jJAna aura anuSThAnarUpa zuddhanizcaya pariNati ke dvArA nirvANa ko prApta karatA hai| ukta sthiti meM prazna yaha uThatA hai ki vaha jJAnI hai yA ajJAnI, mithyAdRSTi hai yA samyagdRSTi ? kyoMki antarAtmA to samyagdRSTi hI hote haiM; para antarAtmA ke sAtha yahA~ azuddha vizeSaNa lagA huA hai aura yaha bhI kahA hai ki vaha nizcayadharmadhyAna evaM zukladhyAna ko nahIM jaantaa| ukta sthiti meM vaha ajJAnI jaisA lagane lagatA hai| yaha to sApha hI hai ki vaha svavaza nahIM hai, paravaza hai| paravaza ke nizcaya paramAvazyaka nahIM hote hna yaha bhI spaSTa hai| ukta sampUrNa sthiti para gaMbhIra maMthana karane para yahI spaSTa hotA hai ki yahA~ bhI usIprakAra kA prastutIkaraNa hai, jaisAki samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya meM svasamaya aura parasamaya ke saMdarbha meM kiyA gayA hai| yahA~ prarUpita paravaza zramaNa zraddhA ke doSavAlA ajJAnI nahIM hai, apitu zubhopayogarata jJAnI jIva hI hai| svasamaya aura parasamaya ke saMdarbha meM vizeSa jAnakArI ke lie samayasAra anuzIlana bhAga 1, pR. 25 se 35 taka evaM pravacanasAra anuzIlana bhAga 2, pR. 11 se 22 taka adhyayana karanA cAhie / / 144 / / - isake bAda TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra hai hra gAthA 144 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra (hariNI) tyajatu suralokAdikleze ratiM munipuMgavo bhajatu paramAnandaM nirvANakAraNakAraNam / sakalavimalajJAnAvAsaM nirAvaraNAtmakaM sahajaparamAtmAnaM dUraM nayAnayasaMhateH / / 245 / / (tATaka) ataH munivaro devaloka ke klezoM se rati ko chodd'o| sukha-jJAnapUra naya-anaya dUra nija Atama meM nijako jodd'o||245|| he munipuMgava ! devaloka ke kleza ke prati rati chor3o aura mukti kA kAraNa jo sahaja paramAtmA hai, usako bhajo / vaha sahaja paramAtmA paramAnandamaya hai, sarvathA nirmala jJAna kA AvAsa hai, nirAvaraNa hai tathA naya aura anaya ke samUha se dUra hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ munirAja padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki he munivara! svargaloka Adi ke puNyapada ke kleza ke prati rati chodd'o| dayA-dAnasAmAyika Adi ke vikalpa kI ruci ke phala meM prApta navagrevaiyaka ke puNyarUpa kleza kI ruci ko nityAnanda kI ruci dvArA chor3a do| usameM kiJcita bhI kalyANa nahIM hotA aura nirvANa kA kAraNa zuddhopayogarUpa mokSamArga hai, usakA kAraNa jo kAraNaparamAtmA sahaja cidAnandasvarUpI hai, usako bhajo / vaha sahaja paramAtmA nitya paramAnandamaya hai| ataH tuma usameM hI sadA santuSTa, tRpta, lIna ho jaao|" ukta kalaza meM svarga sukhoM ke prati AkarSaNa ko chor3ane aura apane trikAlI dhruva sahaja AtmA ko bhajane kA upadeza diyA gayA hai||245|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1181
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 145 vigata gAthA meM anyavaza kA svarUpa spaSTa kiyA thaa| isa gAthA meM bhI usI ke svarUpa ko aura vizeSa spaSTa karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra davvaguNapajjayANaM cittaM jo kuNai so vi annnnvso| mohaMdhayAravavagayasamaNA kahayaMti erisayaM / / 145 / / (harigIta) vikalpoM meM mana lagAveM dravya-guNa-paryAya ke| are ve bhI anyavaza nirmohajina aisA kheN||145|| jo dravya, guNa, paryAyoM meM yA tatsaMbaMdhI vikalpoM meM mana lagAtA hai, vaha bhI anyavaza hai| mohAMdhakAra rahita zramaNa aisA kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva tAtparyavRtti TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "yahA~ bhI anyavaza kA svarUpa kahA hai| arahaMta bhagavAna ke mukhArabinda se nikale hue mUla aura uttara padArthoM kA artha sahita pratipAdana karane meM samartha koI dravyaliMgadhArI muni kabhI chaha dravyoM ke cintavana meM citta lagAtA hai; kabhI unake mUrta-amUrta, cetana-acetana guNoM ke cintavana meM mana lagAtA hai; kabhI unakI artha paryAyoM ke va vyaMjanaparyAyoM ke cintavana meM buddhi ko lagAtA hai; parantu trikAla nirAvaraNa nityAnanda lakSaNavAle nija kAraNa samayasAra svarUpa meM nirata sahaja jJAnAdi zuddha guNa paryAyoM ke AdhArabhUta nija Atmatattva meM citta ko kabhI bhI nahIM lagAtA; usa tapodhana ko bhI isakAraNa se hI, vikalpoM ke vaza hone ke kAraNa se hI anyavaza kahA gayA hai| darzanamohanIya aura cAritramohanIya karmarUpI aMdhakAra samUha kA nAza karanevAle aura paramAtmatattva kI bhAvanA se utpanna vItarAga sukhAmRta ke pAna meM tatpara zramaNa hI vastuta: mahAzramaNa hai, paramazrutakevalI haiN| unhoMne anyavaza kA svarUpa hna aisA kahA hai|" gAthA 145 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "jinako AtmAnubhava nahIM huA hai - aise parAzraya dRSTivAna tapodhana zubhavikalpoM meM dharma mAnakara rAga meM aTake hue haiM; isalie ve anyavaza haiN| ve bheda evaM vikAra ke svAmI hote haiM, abhedasvabhAva ke svAmI nahIM hote| jinhoMne darzanamoha va cAritramoharUpI andhakAra samUha kA nAza kiyA hai aura jo akhaNDAnanda nijaparamAtmatattva kI bhAvanA se utpanna vItarAga sukhAmRta ke svAda meM tatpara haiN| - aise zramaNa hI vAstava meM zramaNa haiM, mahAzramaNa haiM, paramazrutakevalI haiN| unhoMne hI uparokta prakAra se anyavaza kA svarUpa kahA hai| bAhyavratAdi ke vikalpoM meM ulajhe vyakti ko to dharma hai hI nahIM; parantu apane andara ke dravya-guNa-paryAya ke bheda ke - vikalpa ke vaza rahanevAle ke bhI dharma nahIM hai, kyoMki rAga meM ekAgra rahanevAlA upayoga arAgI caitanya meM kaise jur3a sakatA hai? arthAt parAvalambana meM - para ke sAtha jur3Ana meM to rAga kI hI utpatti hotI hai, vahA~ vItarAgI zAnti pragaTa nahIM hotii|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jinendra bhagavAna kI vANI meM pratipAdita dravya-guNa-paryAya ke cintana-manana meM jaTe rahanevAle manirAja bhI yadi samayasArasvarUpa nija AtmA meM apane citta ko nahIM lagAte, usameM jamate-ramate nahIM haiM to ve isakAraNa hI paravaza haiN| unake nizcaya parama Avazyaka nahIM hai||145|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathA coktaM hna tathA kahA bhI hai tU aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM, jo isaprakAra hai hra (anuSTubh ) AtmakAryaM parityajya dRssttaadRssttviruddhyaa| yatInAM brahmaniSThAnAM kiM tayA paricintayA / / 67 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1180-1181
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 niyamasAra anuzIlana (dohA) brahmaniSTha munivaroM ko dRSTAdRSTa viruddha / AtmakArya ko chor3a kyA paracintA se siddha // 67 // AtmakArya ko chor3akara dRSTa (pratyakSa) aura adRSTa (parokSa) se viruddha cintA se, citavana se brahmaniSTha muniyoM ko kyA prayojana hai ? isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jinako AtmAnubhava nahIM huA hai - aise parAzraya dRSTivAna tapodhana zubhavikalpoM meM dharma mAnakara rAga meM aTake hue haiM, isalie ve anyavaza haiN| ve bheda evaM vikAra ke svAmI hote haiM, abhedasvabhAva ke svAmI nahIM hote| jinhoMne darzanamoha va cAritramoharUpI andhakAra samUha kA nAza kiyA hai aura jo akhaNDAnanda nijaparamAtmatattva kI bhAvanA se utpanna vItarAga sukhAmRta ke svAda meM tatpara haiN| - aise zramaNa hI vAstava meM zramaNa haiM, mahAzramaNa haiM, paramazrutakevalI haiN| unhoMne hI uparokta prakAra se anyavaza kA svarUpa kahA hai| bAhyavratAdi ke vikalpoM meM ulajhe vyakti ko to dharma hai hI nahIM; parantu apane andara ke dravya-guNa-paryAya ke bheda ke vikalpa ke vaza rahanevAle ke bhI dharma nahIM hai; kyoMki rAga meM ekAgra rahanevAlA upayoga rAgI caitanya meM kaise jur3a sakatA hai ? arthAt parAvalambana meM - para ke sAtha jur3Ana meM to rAga kI hI utpatti hotI hai, vahA~ vItarAgI zAnti pragaTa nahIM hotii| yahA~ kahate haiM ki kisI ke cintA karane se sva-para kA na to kucha bhI bigar3atA hai aura na hI kucha sudharatA hai; isalie yahA~ zubha-azubha bhAvoM ko, dravyAdi ke vikalpoM ko evaM sarvabhedoM ko gauNa karake jJAyakasvabhAva meM ekAgra honA hI ekamAtra prayojana batAyA hai| yahI Avazyaka hai, yahI svavazapanA hai| 2" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1984-1985 2. vahI, pRSTha 1985 1186 54 gAthA 145 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra isa kalaza meM yaha kahA gayA hai ki apane AtmA ke jJAna-dhyAna ko chor3akara jo kArya pratyakSa aura parokSa pramANoM se siddha nahIM hote hra aise vyartha ke kAryoM meM ulajhane se kisa kArya kI siddhi hotI hai| vizeSa AtmajJAnI munirAjoM ko to inameM se kisI sthiti meM ulajhanA ThIka nahIM hai / / 67 / / 107 (anuSTubh ) yAvaccintAsti jantUnAM tAvadbhavati saMsRtiH / yatheMdhanasanAthasya svAhAnAthasya vardhanam / / 246 / / (dohA) jabataka IMdhana yukta hai agni bar3he bharapUra | jabataka cintA jIva ko tabataka bhava kA pUra || 246 // jisaprakAra jabataka IMdhana ho, tabataka agni vRddhi ko prApta hai; usIprakAra jabataka jIvoM ko cintA hai, tabataka saMsAra hai / AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra " jisaprakAra agni ko jabataka IMdhana milatA rahatA hai, tabataka vaha bar3hatI hI jAtI hai, bujhatI nahIM hai; isIprakAra jabataka zubhAzubhabhAva hai, usakI cintA hai, tabataka AkulatAmaya saMsArarUpI agni bar3hatI hI jAtI hai, khatma nahIM hotii| saMsAra ke kAraNoM se mokSamArga pragaTa nahIM hotA; isalie sarvaprathama yaha nakkI karo ki puNya-pApa ke bhAva hitarUpa nahIM haiM, apitu nirmala jJAtA-dRSTA svabhAva meM ekAgratA hI hitarUpa hai, hitakArI hai|" jisaprakAra jabataka IMdhana hai, tabataka agni bhar3akatI hI hai; usIprakAra jabataka sAMsArika kAryoM kI cintA meM yaha jIva ulajhA rahegA; tabataka saMsAra paribhramaNa hogA hii| ataH jinheM saMsAra paribhramaNa se mukta honA ho, ve santagaNa sAMsArika cintAoM se pUrNataH mukta raheM || 246 // * 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1187
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 niyamasAra gAthA 146 aba isa gAthA meM sAkSAt svavaza munirAja kaise hote haiM hra yaha batAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra paricattA parabhAvaM appANaM jhAdi NimmalasahAvaM / appavasoso hodihu tassadukammabhaNaMti AvAsaM / / 146 // (harigIta) parabhAva ko parityAga dhyAve nitya nirmala AtamA / vaha Atmavaza hai isalie hI use Avazyaka kahe / / 146|| parabhAvoM kA tyAga karake jo nirgrantha munirAja apane nirmalasvabhAva vAle AtmA ko dhyAtA hai, vaha vastutaH Atmavaza hai| use Avazyaka karma hote haiM hra aisA jinendra bhagavAna kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ sAkSAt svavaza paramajinayogIzvara kA svarUpa kahA hai| niruparAga niraMjana svabhAvavAle hone ke kAraNa jo zramaNa audayikAdi parabhAva ko tyAga kara, indriya, kAyA aura vANI ke agocara sadA nirAvaraNa hone se nirmalasvabhAvavAle aura pAparUpI vIra zatruoM kI senA ke dhvajA ko lUTanevAle nijakAraNa paramAtmA ko dhyAtA hai, usa zramaNa ko Atmavaza zramaNa kahA gayA hai| usa abheda-anupacAra ratnatrayAtmaka zramaNa ko samasta bAhya kriyAkANDa ADambara meM vividha vikalpoM ke mahAkolAhala se pratipakSa mahA AnandAnandaprada nizcaya dharmadhyAna aura nizcaya zukladhyAna svarUpa paramAvazyaka kArya hotA hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jagata ke ajJAnI bAhya svataMtratA se hI apane ko svataMtra mAna gAthA 146 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra lete haiM; parantu ve sabhI parataMtra haiN| munibhagavaMtoM ke bhI jitane aMzoM meM rAga hai, utane aMzoM meM parataMtratA hai| abheda-anupacAra nirvikalpadazArUpa/ nizcayaratnatrayasvarUpa munirAja ke parama-Avazyaka hotA hai|' yaha svAdhInatArUpa parama-Avazyaka kArya samasta bAhya kriyAkANDa ADambara ke vividha vikalpoM ke mahAkolAhala se viruddha mahAAnandAnaMdadAtA nizcayadharmadhyAna va nizcayazukladhyAna rUpa hai|" ____ gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki ve paramajina yogIzvara munirAja audayikAdi parabhAvoM ko tyAgakara ekamAtra paramapAriNAmikabhAvarUpa nija kAraNa paramAtmA ko dhyAte haiM; ve hI vAstava meM Atmavaza zramaNa haiM, svavaza haiM, nizcaya parama Avazyaka vAle mahAzramaNa haiM / / 146 / / ___isake bAda TIkAkAra munirAja ATha chanda likhate haiM, jinameM se pahalA chanda isaprakAra hai hna (pRthvI ) jayatyayamudAradhI: - svavazayogivRndAraka: pranaSTabhavakAraNa: - prahatapUrvakarmAvaliH / sphuTotkaTavivekata:sphuTitazuddhabodhAtmikAM sadAzivamayAM mudA vrajati sarvathA nirvRtim / / 247 / / (tATaka) zuddhabodhamaya mukti sundarI ko pramoda se prApta kreN| bhavakAraNa kA nAza aura saba karmAvali kA hanana kreN| vara viveka se sadA zivamayI paravazatA se mukta hue| ve udAradhI saMta ziromaNi svavaza sadA jayavanta rheN||247|| bhava ke kAraNa ko naSTa kiyA hai jisane aura pUrva karmAvalI kA hanana karanevAlA santa spaSTa, utkRSTa viveka dvArA pragaTa zuddhabodhasvarUpa, sadA zivamaya, sampUrNa mukti ko pramoda se prApta karatA hai; aisA vaha svavaza munizreSTha jayavaMta hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1189 2. vahI, pRSTha 1190 55
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 niyamasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo puNya-pApa ke bhAva karatA hai, vaha udAra nahIM hai; parantu jisameM kabhI samApta nahIM honevAlI - aisI paramAnandamaya zAnti kA pravAha nirantara cAlU rahatA hai - aise akSaya-nidhAna dhruva sAmAnya zakti se paripUrNa svabhAva kA svIkAra karanevAlA hI udAra hai| - yahI saccI udAratA hai| jisane bhava ke kAraNa ko naSTa karane ke lie svAzrita nizcaya ratnatrayarUpa mokSa kA kAraNa pragaTa kiyA hai aura pUrva meM hue vikAroM ko naSTa kara diyA hai; tathA jisane spaSTa, pratyakSa, utkaTa, viveka dvArA zaktirUpa pUrNasvabhAva ko pragaTa kiyA hai aura jo vyakta, zuddha, jJAnAnandasvarUpa sadA kalyANamaya hai - aisI sampUrNa mukti/svAdhInatA ko jo pramoda se prApta karate haiM, ve muni hI svavaza haiM, kRtakRtya haiM, jayavaMta haiN|" jo bAta gAthA aura TIkA meM kahI hai; usI bAta ko isa kalaza meM duharAte hue kahate haiM ki pUrva karmAvalI ko naSTa karanevAle aura saMsAra ke kAraNa ko bhI jar3amUla se ukhAr3anevAle, udArabuddhi munirAja hI mukti ko prApta karate haiN| ve zreSThatama munirAja hI nizcaya parama Avazyaka karma ke dhAraka haiN||247|| dUsarA chanda isaprakAra hai hra (anuSTubh ) pradhvastapaMcabANasya pNcaacaaraaNcitaakRteH| avaMcakagurorvAkyaM kAraNaM muktisaMpadaH / / 248 / / (dohA) kAma vinAzaka avaMcaka paMcAcArI yogy| muktimArga ke hetu haiM guru ke vacana manojJa ||248 / / gAthA 146 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 111 paMca bANoM ke dhAraka kAmadeva ke nAzaka jJAna; darzana, cAritra, tapa aura vIryarUpa pA~ca AcAroM se suzobhita AkRtivAle avaMcaka guru ke vAkya hI mukti saMpadA ke kAraNa haiN| __ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jinhoMne kAmadeva kA nAza kiyA hai aura jJAna-darzana-cAritratapa-vIryAtmaka paMcAcAra se suzobhita jinakI AkRti hai arthAt jo sAkSAt sundara mokSamArga kI mUrti haiM; tAtparya yaha hai ki bAhya-abhyaMtara zItalatA pradAna karanevAlI, zAnta, vItarAgI, parama-mahimAvaMta jinakI pavitradazA hai| - aise niSkapaTa zrI guruoM ke vAkya muktisampadA ke kAraNa haiN|" isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki sarvajJa bhagavAna kI vANI ke anusAra kahe gaye avaMcaka guruoM ke vacana hI muktimArga meM sahayogI hote haiN||248|| tIsarA chanda isaprakAra hai hra (anuSTubh ) itthaM buddhvA jinendrasya mArga nirvANakAraNam / nirvANaMsaMpadaM yAti yastaM vaMde punaH punaH / / 249 / / (dohA) jinapratipAdita muktimaga isaprakAra se jAna / mukti saMpadA jo lahe usako satat prnnaam||249|| mukti kA kAraNa jo jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita mArga hai; use isaprakAra jAnakara jo nirvANa prApta karatA hai; maiM use bArambAra vaMdana karatA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "mUla meM arthAt gAthA 146 meM yaha to kahA hai ki parabhAva ko chor3atA hai, parantu eka samaya kI paryAya ke bAre meM kucha nahIM kahA; kyoMki 56 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1983 2. vahI, pRSTha 1186-1184
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 niyamasAra anuzIlana vaha to dUsare samaya svayaM hI chUTa jaayegii| vAstavika bAta to yaha hai ki nirmala jJAtAsvabhAva meM yathArtha zraddhA - jJAna hone para vibhAva kI utpatti hI nahIM huI; ise hI vyavahAra se "vibhAva kA tyAga kiyA" - aisA kahA jAtA hai aura isa kathana se nAstipakSa kA jJAna karAyA gayA hai| asti apekSA to vAstava meM cidAnaMda zuddhasvabhAva meM arAgI nizcayaratnatrayarUpa jo nirmaladazA pragaTa huI hai, vahI jinendra bhagavAna dvArA batAyA huA mokSa kA mArga hai| aise 'usa mArga kI maiM bAra-bAra vandanA karatA hU~ / ' - isaprakAra munirAja ko bhI grantha kI racanA karate hue . aisA vikalpa to AtA hai; parantu unake citta meM usa vikalpa kA Adara nahIM hotA, unake citta meM Adara to ekamAtra vItarAgatA kA hI hotA hai| " isa chanda meM jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita muktimArga ko jAnakara, apanAkara, apane jIvana meM utAra kara mukti prApta karanevAle santoM kI atibhaktipUrvaka vandanA kI gaI hai / / 249 / / cauthA chanda isaprakAra hai hra ( drutavilaMbita ) svavazayoginikAyavizeSaka prahatacAruvadhUkanakaspRha / tvamasi nazzaraNaM bhavakAnane smarakirAtazarakSatacetasAm / / 250 / (rolA ) kanaka kAminI kI vAMchA kA nAza kiyA ho / sarvazreSTha hai sabhI yogiyoM meM jo yogI // kAma bhIla ke kAma tIra se ghAyala hama saba / yogI tuma bhavavana meM ho zaraNa hamArI || 250 // kaMcana - kAminI kI kAmanA ko nAza karanevAle yogI hI yogiyoM ke samUha meM sarvazreSTha yogI haiN| he sarvazreSTha yogI kAmadevarUpI bhIla ke tIra se ghAyala cittavAle hama logoM ke lie Apa bhavarUpa bhayaMkara vana meM ekamAtra zaraNa haiN| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1984-1985 57 gAthA 146 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 113 AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "TIkAkAra munirAja kahate haiM ki jina munirAja ko apane AtmA meM nirmala guNamaNi kI sundaratA kI gAr3ha ruci huI hai, unheM sundara strI kI aura suvarNa kI icchA nahIM hotii| munirAja padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki cidAnanda jJAtAsvabhAva meM lIna - aise yogIsamUha meM zreSTha he svavaza yogI ! he zuddhAtmA !! tuma hI ekamAtra hamAre lie zaraNa ho I mAnasika vikAra-kAmecchArUpa avyakta sUkSma vikalpa bhI kabhI ho to vaha zaraNarUpa nahIM hai; parantu 'siddhasamAna sadA pada mero' arthAt merA AtmA hI mujhe zreSTha zaraNa hai arthAt hamAre jaise muni ke vartamAna cAritradazA meM kamajorI ke kAraNa yadi koI rAga A jAye to vaha zaraNabhUta nahIM hai; parantu bhavarUpI jaMgala meM he munizvara tuma hI zaraNa ho / yahA~ vyavahAra se munirAja ko va nizcaya se AtmA ko zaraNa batAyA gayA hai| " isa chanda meM bhI kaMcana-kAminI kI vAMchA se rahita munirAjoM ke prati zraddhA vyakta kI gaI hai aura kahA gayA hai ki ve kAmavijayI munirAja kAmavAsanA se trasta hama logoM ke lie ekamAtra zaraNa haiM / / 250 / / pA~cavA~ chanda isaprakAra hai hra ( drutavilaMbita ) anazanAditapazcaraNaiH phalaM tanuvizoSaNameva na cAparam / tava padAMburuhadvayaciMtayA svavaza janma sadA saphalaM mama / / 251 / / (rolA ) anazanAdi tapa kA phala kevala tana kA zoSaNa / anya na koI kArya siddha hotA hai usase / he svavaza yogi! tere caraNoM ke nita cintana se / zAnti pA rahA saphala ho rahA merA jIvana || 251|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1985-1986
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana anazanAdi tapazcaraNoM kA phala mAtra zarIra kA zoSaNa hai, dUsarA kucha bhI nahIM / he svavaza yogI ! tere yugala caraNa kamala ke cintana se merA janma sadA saphala hai| 114 AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra " dharma ke nAma para vrata-tapa kare to bhI usakA phala to mAtra zarIra kA zoSaNa karanA hI kahA hai| nimitta vyavahAra meM rucivAna hone se jisakI dRSTi viparIta hai, vaha jIva kadAcit vrata-tapa kare to bhI rAga aura zarIra kI kriyA meM dharma mAnakara vaha mithyA-abhiprAya ko hI puSTa karatA hai; isalie ajJAnI hai aura isIlie ajJAnI ke vratAdi ko bAlavrata evaM bAlatapa kahA gayA hai| vAstava meM jaba apane paramAnanda svarUpa meM yathArtha zraddhA-jJAna dvArA svasanmukha ekAgratA hone para zubhAzubha icchA nahIM hotI aura vItarAgI zAnta Ananda kI ugratA hotI hai, taba tapa hotA hai aura usase hI svavazatArUpI dharma hotA hai| munirAja kahate haiM ki vrata-tapAdi ke vikalpa hone para bhI ve zaraNabhUta nahIM haiM; parantu nija-akhaNDAnanda zuddha trikAla kAraNaparamAtmA ke caraNakamala yugala ke cintana se ekAgratA se merA janma sadA saphala hai| jJAnAnanda kI dRSTi aura sthiratA hI zreSTha hai / kriyAkANDa, vrata, upavAsa ke rAga meM rukanA zreSTha nahIM hai| sahajAnanda cidAtmA hI ekamAtra zaraNa hai|" isa chanda meM vizeSa ullekhanIya bAta yaha hai ki isameM anazanAdi tapoM kA phala mAtra zarIra kA zoSaNa batAyA gayA hai| sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki svavaza yogI hI mahAna hai; unake caraNoM kI upAsanA meM hI mAnava jIvana saphala hai / / 251 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 11986-1987 58 gAthA 146 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra chaThavA~ chanda isaprakAra hai hra ( mAlinI ) jayati sahajatejorAzinirmagnaloka: svarasavisarapUrakSAlitAMhaH samaMtAt / sahajasamarasenApUrNapuNyaH 115 purANa: svavazamanasi nityaM saMsthitaH zuddhasiddhaH / / 252 / / (rolA ) samatA rasa se pUrNa bharA hone se pAvana / nirasa ke vistAra pUra se saba agha dhoye / / svavaza hRdaya meM saMsthita jo purANa pAvana hai| zuddhasiddha vaha tejarAzi jayavaMta jIva hai / / 252|| jisane nijarasa ke vistArarUpI bADha (pUra) ke dvArA pApoM ko sarva ora se dho DAlA hai; jo sahaja samatArasa se bharA hone se parama pavitra hai; jo purAtana hai; jo svavaza mana meM saMsthita hai arthAt hRdaya ke bhAvoM ko svavaza karake virAjamAna hai; tathA jo siddhoM ke samAna zuddha hai hra aisA sahaja tejarAzi meM nimagna jIva sadA jayavaMta hai| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra " jisane nijarasa ke vistArarUpI pUra dvArA svasAmarthya ke bala se puNya-pApa ko sarva ora se dho DAlA hai| nirmalasvabhAva meM ugra lInatArUpa snAna dvArA vibhAvabhAva ko dho DAlA hai| jisakI dRSTi meM vItarAgatA hai tathA jo cAritra meM vizeSa zuddhatA pragaTa karake mithyAtva Adi pApa se mukta hue haiN| AtmA sahaja samatA rasa se pUrNa bharA huA hone se pavitra hai, jo sanAtana hai tathA puNya-pApa rUpa vyavahAra rAga pavitra nahIM hai, sanAtana nahIM hai, anitya hai, malina hai| jo svavaza muni jJAnAnanda meM susthita haiM, nirvikalpabhAva meM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 95
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 niyamasAra anuzIlana virAjamAna haiM aura zuddha siddha arthAt prasiddha, vizuddha, susiddha samAna haiN| aura sahaja cidAnanda tejapuMja meM magna haiM, ve jayavaMta haiN| " isaprakAra isa chanda meM una jIvoM yA santoM kI mahimA batAI gaI hai; jo samatArasa se bhare hue hone se pavitra haiM, jinhoMne nijarasa kI lInatA dvArA mithyAtvAdi pApoM ko dho DAlA hai, jo purAtana hai, jo apane meM samAye hue haiM aura siddhoM ke samAna zuddhasvabhAvI haiM / / 252 / / sAtaveM va AThaveM chanda isaprakAra haiM hra ( anuSTubh ) sarvajJavItarAgasya svavazasyAsya yoginaH / na kAmapi bhidAM kvApi tAM vidyo hA jaDA vayam / / 253 / / eka eva sadA dhanyo janmanyasminmahAmuniH / svavazaH sarvakarmabhyo bahistiSThatyananyadhIH / / 254 / / (dohA) vItarAga sarvajJa ara AtmavazI gurudeva / inameM kucha antara nahIM hama jar3a mAne bheda || 253 // mahAmuni ananyadhI aura na koI anya / sarava karama se bAhya jo ekamAtra ve dhanya // 254 // sarvajJa - vItarAgI bhagavAna aura ina svavaza yogiyoM meM kucha bhI antara nahIM hai; tathApi jar3a jaise hama are re inameM bheda dekhate haiM hra isa bAta kA hameM kheda hai| isa janma (loka) meM ekamAtra svavaza mahAmuni hI dhanya hai; jo nijAtmA meM hI ananyabuddhi rakhate haiM; anya kisI meM ananyabuddhi nahIM rkhte| isIlie ve sabhI karmoM se bAhara rahate haiN| ina chandoM ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM " isI niyamasAra meM pahale aisA kaha Aye haiM ki "jo svavaza haiM, 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 95-96 59 gAthA 146 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 117 vaha jIvanamukta haiM, jinezvara deva se kiMcit nyUna haiN| " para yahA~ to nirvikalpa abheda meM isa bheda ko bhI nikAla diyA hai| svarUpa meM lIna nirvikalpa - Ananda meM sthita muni meM aura vItarAgI sarvajJa paramAtmA meM kyA antara hai ? kucha bhI antara nahIM hai; phira bhI arere! kheda hai ki hama jar3a ke samAna hokara, vikalpoM meM ruka kara unameM aura sarvajJadeva meM antara dekhate haiN| samyagdarzana - jJAna - cAritra kI ekatA yaha niyama hai aura isa niyama kI pUrNatA munirAjoM ke hotI hai| aise svavaza muni meM aura sarvajJa paramAtmA meM koI antara nahIM hai| pahale to sarvajJa se kiMcit nyUna kahA thA, para yahA~ to yaha kahate haiN| ki sAtaveM apramatta guNasthAnavartI muni meM kevalI se nyUnapane kA hameM jo vikalpa AtA hai, vaha vikalpa hamArI jar3atA kA sUcaka hai| aho! isa janma meM jo nitya siddha samAna kAraNaparamAtmArUpa nija cidAnanda kI pratIti aura ramaNatA meM vartatA hai, vaha svAdhIna hai aura jo vikalpa meM vartatA hai, vaha parAdhIna hai| nirantara svavaza jJAnAnanda meM lIna aise mahAmuni hI eka dhanya haiN| ve svarUpagupta arntamukha kAraNaparamAtmA meM abheda hokara nirvikalpa vItarAga pariNati meM vartate haiN| nijAtmA ke atirikta anya ke prati lIna nahIM hote; isalie sarvakarmoM se bAhara rahate haiN| sadA rAga ke kAryoM se bAhara aura vItarAgI samatAsvarUpa ke andara rahate haiN|" isaprakAra ina chandoM meM yahI kahA gayA hai ki yadyapi nizcaya parama AvazyakoM ko dhAraNa karanevAle munirAjoM aura vItarAgI sarvajJa bhagavAna meM 'kucha bhI antara nahIM hai; tathApi hama unameM antara dekhate haiM / hamArA yaha prayAsa jar3abuddhiyoM jaisA hai; kyoMki apane meM apanApana rakhane vAle, nizcaya parama Avazyaka dhAraNa karanevAle mahAmuni hI dhanya haiM, mahAna haiM / / 253 - 254 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 95-96 2. vahI, pRSTha 96-97 3. vahI, pRSTha 97
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 147 vigata gAthA meM svavaza santoM kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM svavaza santa hone ke upAya para vicAra karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hna AvAsaM jaha icchasi appasahAvesu kuNadi thirabhAvaM / teNa du sAmaNNaguNaM saMpuNNaM hodi jIvassa / / 147 / / (harigIta) AvazyakoM kI cAha ho thira raho AtmasvabhAva meN| isa jIva ke ho pUrNa sAmAyika isI pariNAma se ||147|| he santa ! yadi tuma avazya karane yogya Avazyaka prApta karanA cAhate ho to AtmasvabhAva meM sthiratArUpa bhAva karo; kyoMki jo AtmasvabhAva meM sthira bhAva karatA hai, usase use sAmAyika guNa pUrNa hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha zuddhanizcaya Avazyaka kI prApti ke upAya ke svarUpa kA kathana hai| bAhya SaT Avazyaka ke prapaMca (vistAra) rUpI nadI kI kala-kala dhvani ke kolAhala ke zravaNa se parAGmukha arthAt vyavahAra-AvazyakoM se virakta he ziSya ! yadi tU saMsArarUpI latA (bela) kI jar3a ko chedane ke lie kuThAra ke samAna zuddha nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa svAtmAzrita nizcaya Avazyaka cAhatA hai to tU sakala vikalpajAla se mukta niraMjana nija paramAtmA ke sahajajJAna, sahajadarzana, sahajacAritra aura sahajasukha Adi bhAvoM meM sthirabhAva kara; kyoMki isase hI nizcaya sAmAyika guNa utpanna hotA hai| usake hone para mumukSu jIva ko bAhya Avazyaka kriyAoM se kyA lAbha hai ? unase to anupAdeya (heya) phala hI utpanna hotA hai ha aisA artha hai; kyoMki isa jIva ko apunarbhavarUpI, gAthA 147 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 119 muktirUpI strI ke saMbhoga aura hAsya prApta karane meM samartha nizcaya paramAvazyaka se hI sAmAyika cAritra sampUrNa hotA hai, pUrNatA se prApta hotA hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura isakI TIkA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jagata meM loga deha kI kriyA evaM zubhavikalpoM se sAmAyika mAnate haiM, parantu vaha vAstavika sAmAyika nahIM hai| mithyAtva rAgAdi rahita antarasvabhAva meM sthira honA, paramazAMta atIndriya Atmasukha meM lIna rahanA hI saccI sAmAyika hai| sAmAyika kI pUrNatA meM chaha Avazyaka kI pUrNatA ho jAtI hai| yahA~ kahate haiM ki yadi tU SaT-Avazyaka kI prApti karanA cAhatA hai, to nirmala AtmasvabhAva meM sthiratArUpa nizcayaratnatraya-vItarAgabhAva pragaTa kara! isase sAmAyika guNa sampUrNa hotA hai| yahI munipanA hai, yahI sAmAyika hai| bAhyaveSa, vikalpa athavA munipanA sAmAyika nahIM hai|' manirAja sahajajJAna, sahajadarzana.sahajavIrya. sahajacAritra. sahaja sukha, sahaja chaha kArakasAmarthyasvabhAva anAdi ananta pUrNasvabhAvavAna kAraNaparamAtmA meM aura usake zuddhasvabhAva meM satata nizcaya sthirabhAva/ ekAgratA karate haiM; jisase unheM nizcaya sAmAyika utpanna hotA hai, taba phira mumukSu jIva ko bAhya zubha vikalparUpa vyavahAra kriyAoM se kyA milA ? arthAt anupAdeya-heya/niMdyaphala hI utpanna huA ha aisA artha hai ?" isa gAthA aura usakI TIkA meM aise pAtra munirAjoM ko ziSya ke rUpa meM liyA gayA hai ki jo yathAyogya vyavahAra Avazyaka hone para bhI unase parAGmukha haiM aura nizcaya parama Avazyaka ke abhilASI haiN| unase kahA jA rahA hai ki Apa vikalpajAla se mukta hokara ekamAtra nija AtmA kA hI cintana-manana, jJAna-dhyAna karo; kyoMki ekamAtra isase hI paramAvazyakarUpa sAmAyika guNa pUrNa hotA hai||147|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 87 2. vahI, pRSTha 87
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 147 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 120 niyamasAra anuzIlana isake bAda tathA coktaM zrIyogIndradeva hna tathA zrI yogIndradeva ne bhI kahA hai' hra aisA likhakara TIkAkAra munirAja eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai tU (mAlinI) yadi calati kathaMcinmAnasaM svasvarUpAd bhramati bahirataste sarvadoSaprasaMgaH / tadanavaratamaMtarmagnasaMvignacitto bhavabhavasibhavAntasthAyidhAmAdhipastvam / / 68 / / (soraThA) pragaTeM doSa anaMta, yadi mana bhaTake Atma se| yadi cAho bhava aMta, magana raho nija meM sadA ||68|| he yogI ! yadi terA mana kisI kAraNa se nijasvarUpa se vicalita ho, bhaTake to tujhe sarvadoSa kA prasaMga AtA hai| tAtparya yaha hai ki Atma svarUpa se bhaTakane se aneka doSa utpanna hote haiN| isalie tU sadA antarmagna aura virakta cittavAlA raha; jisase tU mokSarUpI sthAyI dhAma kA adhipati banegA, tujhe mukti kI prApti hogii| isaprakAra isa chanda meM yahI kahate haiM ki AtmasvarUpa se vicalita hone se, apane meM apanApana na hone se ananta saMsAra ke kAraNa mithyAtvAdi aneka doSa utpanna hote haiM; ata: sabhI AtmArthiyoM ko apane meM apanApana to honA hI cAhie, sAtha meM virakta citta bhI rahanA caahie||68|| isake bAda eka chanda TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai tU (zArdUlavikrIDita ) yadyevaM caraNaM nijAtmaniyataM saMsAraduHkhApahaM muktizrIlalanAsamudbhavasukhasyoccairidaM kAraNam / buddhavetthaM samayasya sAramanaghaM jAnAti yaH sarvadA soyaM tyaktabahiHkriyo munipati: pApATavIpAvakaH / / 255 / / 1. amRtAzIti, zloka 64 (rolA) atizaya kAraNa mukti sundarI ke sama sukha kaa| nija Atama meM niyatacaraNa bhavadukha kA nAzaka|| jo munivara yaha jAna anagha nija samayasAra ko| jAne ve muninAtha pApa aTavI ko pAvaka ||255 / / yadi isa jIva ko saMsAra ke dukhoM ko nAza karanevAlA aura apane AtmA meM niyata cAritra ho to; vaha cAritra muktilakSmIrUpI sundarI ke samAgama se utpanna honevAle sukha kA uccastarIya kAraNa hotA hai| aisA jAnakara jo munirAja anagha (nirdoSa) samayasAra (zuddhAtmA) ko jAnate haiM; usameM hI jamate-ramate haiM; bAhya kriyAkANDa se mukta ve munirAja pAparUpI bhayaMkara jaMgala ko jalAne ke lie dAvAgni ke samAna haiN| ___ isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM ta "yadi isa jIva ko saMsAraduHkhanAzaka nijAtmAzrita, ekAgratArUpa vItarAgatAmaya nizcayacAritra ho, to vaha cAritra muktilakSmIrUpI pariNati se utpanna sukha kA atizayapane hra vizeSapane kAraNa hotA hai; isaprakAra jAnakara jo munizreSTha nirdoSa samaya ke sAra ko arthAt sAkSAt zuddhacidrUpa pUrNAnandasvarUpa ko sampUrNapane jAnate haiM aura jinhoMne bAhyakriyA zubhAzubhakarmacetanA chor3a dI hai ha aise munirAja jJAnAnanda kI ugra ekAgratArUpa agni dvArA zubhAzubhabhAvarUpI aTavI ko/jaMgala ko jalAnevAle haiM aura antaraMga nirmala zAnta jJAnAnandasvabhAva meM ekAgratA/ sthiratA ko bhajate haiM/prApta karate haiN| tAtparya yaha hai ki vahA~ zubhAzubha saMsArarUpI pApa utpanna hI nahIM hote|" isaprakAra isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki AtmA ke Azraya se utpanna honevAlA cAritra hI mukti kA kAraNa hai| bAhya kriyAkANDa se virakta aura isameM anurakta munirAja hI mithyAtvAdi ko nAza karane vAle haiN||255|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 88
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 148 vigata gAthA meM zuddha nizcaya Avazyaka kI prApti ke upAya kA svarUpa batAyA gayA hai aura aba isa gAthA meM nizcaya Avazyaka karane kI preraNA de rahe haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra AvAsaeNa hINo pabbhaTTho hodi caraNado samaNo / puvvuttakameNa puNo tamhA AvAsayaM kujjA / / 148 / / (harigIta) jo zramaNa Avazyaka rahita cAritra se ati bhraSTa ve| pUrvokta krama se isalie tama nitya Avazyaka kro||148|| Avazyaka se rahita zramaNa cAritra se bhraSTa hote haiM; isalie pahale batAI gaI vidhi se Avazyaka avazya karanA caahie| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ zuddhopayoga ke sanmukha jIva ko zikSA dI gaI hai| isa loka meM jaba vyavahAranaya se bhI samatA, stuti, vandanA, pratyAkhyAna Adi SaT AvazyakoM se rahita zramaNa cAritra se bhraSTa hai hra aisA kahA jAtA hai to phira zuddha nizcayanaya se parama-adhyAtma bhASA meM nirvikalpa samAdhisvarUpa parama Avazyaka kriyA se rahita nizcayacAritra se bhraSTa zramaNa to cAritra bhraSTa haiM hI hU aisA artha hai| isalie he munivaro ! pahale kahe gaye svavaza paramajina yogIzvara ke svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna va zukladhyAnarUpa nizcaya parama Avazyaka ko sadA avazya kro|" isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hna "jisa kriyA se mukti prApta ho, vaha kriyA Avazyaka kriyA kahalAtI hai| deha kI kriyA, puNyarUpa zubharAga kI kriyA, guNa-guNI gAthA 148 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 123 kA bheda, dravya-guNa-paryAya kA cintana yaha Avazyaka kriyA nahIM hai| paravazatA/parAdhInatA rahita nirvikalpa nizcaya jJAnAnanda svarUpa meM sthiratA honA hI mokSa kI Avazyaka kriyA hai| nirmalasvabhAva kI zraddhA aura arAgI-tattva meM lInatArUpa Avazyaka rahita zramaNa AtmA ke cAritra se atibhraSTa haiN| isalie samyagdarzanajJAnapUrvaka vItarAgI sthiratArUpa Avazyaka karanA caahie|' isa kathana se yaha bhI samajha lenA cAhie ki jJAnI gRhastha ke bhI AMzikarUpa se yaha mokSamArga hotA hai, unake bhI nirantara nirvikalpa zuddhopayoga meM rahane kI ruci hai| tathA sabase pahale yahI mukhya hai; isake bIca AnevAlA rAga to atyanta gauNa hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki jaba loka meM vyavahAra AvazyakoM se bhraSTa santoM ko bhraSTa kahA jAtA hai to phira nizcaya AvazyakoM se bhraSTa to bhraSTa haiM hii| kadAcit koI vyavahAra Avazyaka bAhya rUpa meM sahI bhI pAlatA ho; kintu nizcaya parama Avazyaka se rahita hai to vaha bhI bhraSTa hI hai / / 148 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva svayaM do chanda likhate haiN| jinameM prathama chanda isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) AtmAvazyaM sahajaparamAvazyakaM caikamekaM kuryAduccairaghakulaharaM nirvRtermUlabhUtam / so'yaM nityaM svarasavisarApUrNapuNya: purANa: vAcAM dUraM kimapi sahajaMzAzvataMzaMprayAti / / 256 / / (dohA) Avazyaka pratidina karo agha nAzaka ziva muul| vacana agocara sukha mile jIvana meM bharapUra / / 256 / / pratyeka AtmA ko agha samUha ke nAzaka aura mukti ke mUla eka 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 89 2. vahI, pRSTha 90
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 niyamasAra anuzIlana sahaja parama-Avazyaka ko avazya karanA cAhie; kyoMki aisA karane se nijarasa ke vistAra se pUrNa bharA hone se pavitra evaM sanAtana AtmA, vacana-agocara sahaja zAzvata sukha ko prApta karatA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "para se nirapekSa zaddha-AtmA meM ekAgra honA Avazyaka karma hai| caitanya ko bhUlakara puNya-pApa ke vaza honA, vaha parAdhInatA hai| caitanya ke alAvA kisI bhI para ke vaza/AdhIna nahIM honA hra isakA nAma avazapanA hai| hra isaprakAra nAsti se samajhAyA hai| vAstava meM to cidAnanda svabhAva meM sthira rahanA hI svavazapanA/avazapanA hai aura yaha jarUrI/mukhya karttavya hai| paryAya-apekSA zuddharatnatraya kI Avazyaka kriyA hI mokSa kA mUla hai aura dravya-apekSA zuddha kAraNaparamAtmA hI mukti kA mUla hai| hra aise sahaja parama Avazyaka ko/eka ko atizayapane sadA karanA caahiye|" isaprakAra isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki yadi vacanAtIta zAzvata muktisukha kI prApti karanI hai to isa nizcaya Avazyaka ko avazya dhAraNa karanA cAhie / / 256 / / / (anuSTubh ) svavazasya munIndrasya svAtmacintanamuttamam / idaM cAvazyakaM karma syAnmUlaM muktizarmaNaH / / 257 / / (dohA) nija Atama kA cintavana svavaza sAdhu ke hoy| isa Avazyaka karama se unako zivasukha hoy||257|| svavaza munirAjoM ke uttama svAtmacintana hotA hai aura isa Atma cintanarUpa Avazyaka karma se unheM muktisukha kI prApti hotI hai| isa chanda meM svAtmacintanarUpa nizcaya Avazyaka ko jIvana meM niraMtara banAye rakhane kI parama pAvana preraNA dI gaI hai||257|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 90 2. vahI, pRSTha 90 niyamasAra gAthA 149 vigata gAthA meM to yaha kahA thA ki Avazyaka se rahita zramaNa cAritra bhraSTa hai; para isa gAthA meM to yaha kahA jA rahA hai ki Avazyaka se rahita zramaNa bahirAtmA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hna AvAsaeNa jutto samaNo so hodi aNtrNgppaa| AvAsayaparihINo samaNo so hodi bahirappA / / 149 / / (harigIta) zramaNa Avazyaka sahita haiM zuddha antr-aatmaa| zramaNa Avazyaka rahita bahirAtamA haiM jAna lo ||149|| Avazyaka sahita zramaNa antarAtmA hai aura Avazyaka rahita zramaNa bahirAtmA hai| - isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "yahA~ aisA kahA hai ki Avazyaka karma ke abhAva meM tapodhana bahirAtmA hotA hai| ___abheda-anupacAra ratnatrayasvarUpa svAtmAnuSThAna meM niyata paramAvazyaka karma se niraMtara saMyukta svavaza nAmaka parama zramaNa sarvotkRSTa antarAtmA hai| yaha mahAtmA solaha kaSAyoM ke abhAva ho jAne se kSINamoha padavI ko prApta karake sthita hai| asaMyata samyagdRSTi jaghanya antarAtmA hai aura ina donoM ke madhya meM sthita sabhI madhyama antarAtmA haiN| nizcaya aura vyavahAra hra ina do nayoM se pratipAdita paramAvazyaka kriyA se rahita bahirAtmA haiN| __tAtparya yaha hai ki caturtha guNasthAnavartI jaghanya antarAtmA, bArahaveM guNasthAnavartI utkRSTa antarAtmA aura ina ke bIca rahanevAle paMcama guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke sabhI jIva madhyama antarAtmA haiM tathA prathama, dvitIya va tRtIya guNasthAnavAle bahirAtmA haiN|"
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 niyamasAra anuzIlana ukta gAthA aura usakI TIkA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "yahA~ to kahate haiM ki sacce deva-zAstra-guru kI vyavahAra zraddhA Adi se arthAt vyavahAra ratnatraya se bhI saMsAra kA abhAva nahIM hotA; parantu apane zuddhAtmA kI zraddhA-jJAna-lInatA dvArA hI saMsAra kA abhAva hotA hai| isalie vahI eka Avazyaka karma hai| jise aisA Avazyaka karma hotA hai, vahI antarAtmA hai| isake alAvA bhale jaMgala meM jAkara baiTha jAye aura apane ko bar3A dhyAnI-tapasvI mAne, to bhI vaha antarAtmA nahIM hai arthAt jise zuddhAtmA kI bhI zraddhA nahIM hai, vaha to bahirAtmA hai|' antara meM jo pUrNa tAkata bharI hai, vaha antara meM ekAgratA ke dvArA hI pragaTa hotI hai| yadi koI isake viparIta bAhara meM Azraya karane se kalyANa ho jAyegA hra aisA kahatA ho, mAnatA ho to vaha to kugurukudeva-kuzAstra ke samAna hI hai| jo usakI pratIti karatA hai, use Avazyaka karma nahIM hotaa| jinheM samyagdarzana sahita vItarAgacAritra meM paripUrNa lInatA hai, unheM sarvotkRSTa antarAtmA kahate haiN| aise antarAtmA mahAmunirAja 16 kaSAyoM ke abhAva dvArA kSINamoha padavI ko prApta karake antarmuhUrta meM kevalajJAna prApta karanevAle haiN| jaghanya antarAtmA asaMyata samyagdRSTi haiN| 'azarIrI siddha bhagavAna ke samAna meM sarvaprakAra se pUrNazuddha AtmA/nityasvarUpapratyakSa kAraNaparamAtmA huuN|' asaMyata samyagdRSTi ko aisA pUrNasvarUpa AtmA kA bhAna hai, usake kSaNika zubhAzubhabhAvoM ke svAmitvarahita/mithyAtvarahita yathArthabhAna vartatA hai; akhaNDa jJAtApane kA jJAna, pratIti aura AMzika lInatA hone para bhI abhI asaMyata avasthA hai| ataH vaha avirata samyagdRSTi gRhastha kahalAtA hai| gAthA 149 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 127 aviratasamyagdRSTi kI apekSA andara meM vizeSa lInatA bar3hane para paMcama guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke sabhI jIva madhyama antarAtmA haiN| ___ jo jIva sarvajJakathita nizcaya-vyavahAra donoM nayoM se prarUpita parama-Avazyaka kriyA se rahita hai, vaha bahirAtmA hai - mithyAdRSTi hai| ___ sacce deva-zAstra-guru, navatattva heya-upAdeya Adi prayojanabhUta bAtoM kA jaisA nirUpaNa sarvajJa ke mArga meM kiyA gayA hai, unakI vaisI pratIti hue binA vyavahAra Avazyaka/samAdhi/dhyAna kucha bhI nahIM hotaa| sacce devAdi kI pratIti, satyArthaprakAzaka Agama kA yathArtha jJAna aura vyavahAra saMyama - yaha vyavahAra Avazyaka hai aura buddhipUrvaka honevAle vikalpa se chUTakara andara akele cidAnaMdasvabhAva meM nirvikalpa pariNati nizcaya Avazyaka hai|" ukta sampUrNa kathana se to yahI pratiphalita hotA hai ki yaha nizcaya parama Avazyaka arthAt svavazapanA mAtra munirAjoM ke hI nahIM hotA; apitu caturtha guNasthAnavartI avirata samyagdRSTi se lekara 12veM guNasthAnavartI kSINamohI bhAvaliMgI santoM taka sabhI ko apanI-apanI bhUmikAnusAra hotA hai; kyoMki ye sabhI antarAtmA haiM / / 149 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'uktaM ca mArgaprakAze hna mArgaprakAza nAmaka grantha meM bhI kahA hai' hna aisA kahakara do anuSTup chanda uddhRta karate haiM; jo isaprakAra haiM hna (anuSTubh ) bahirAtmAntarAtmeti syAdanyasamayo dvidhA / bahirAtmAnayordehakaraNAdyuditAtmadhIH / / 69 / / jaghanyamadhyamotkRSTabhedAdavirata: suddak / prathamaH kSINamohontyo madhyamomadhyastayoH / / 7 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 93 2.mArgaprakAza graMtha meM uddhRta zloka 3. vahI 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 92 2. vahI, pRSTha 92
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 niyamasAra anuzIlana rolA ) paramAtama se bhinna sabhI jiya bahirAtama ara | antara AtamarUpa kahe haiM do prakAra ke // deha aura Atama meM dhAre ahaMbuddhi jo / ve bahirAtama jIva kahe haiM jina Agama meM || 69 || antarAtmA uttama madhyama jaghana kahe haiN| kSINamoha jiya uttama antara Atama hI hai / avirata samyagdRSTi jIva saba jaghana kahe haiN| ina donoM ke bIca sabhI madhyama hI jAno ||70|| anya samaya arthAt paramAtmA ko chor3akara bahirAtmA aura antarAtmA hna isaprakAra jIva do prakAra ke haiN| unameM zarIra aura AtmA meM Atmabuddhi dhAraNa karanevAlA, apanApana sthApita karanevAlA bahirAtmA hai| jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se antarAtmA tIna prakAra ke haiN| unameM avirata samyagdRSTi jaghanya antarAtmA haiM aura kSINamohI utkRSTa antarAtmA haiM aura inake madhya meM sthita madhyama antarAtmA haiN| ukta chandoM kA bhAva ekadama spaSTa aura sahaja sarala hai; ataH ukta saMdarbha meM kucha kahanA abhISTa nahIM hai / / 69-70 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) yogI nityaM sahajaparamAvazyakarmaprayuktaH saMsArotthaprabala sukhaduHkhATavIdUravartI / tasmAtso'yaM bhavati nitarAmantarAtmAtmaniSThaH svAtmabhraSTo bhavati bahirAtmA bahistattvaniSThaH / / 258 / / (rolA ) yogI sadA parama Avazyaka karma yukta ho / bhava sukha dukha aTavI se sadA dUra rahatA hai | isIlie vaha AtmaniSTha antara Atama hai| svAtmatattva se bhraSTa AtamA bahirAtama hai / / 258 / / 65 gAthA 149 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra yogI sadA sahaja paramAvazyaka karma se yukta rahatA huA saMsArajanita sukha-dukharUpI aTavI (bhayaMkara jaMgala) se dUravartI hotA hai| isalie vaha yogI atyanta AtmaniSTha antarAtmA hai| jo svAtmA se bhraSTa hai, vaha bAhya padArthoM meM apanApana karanevAlA bahirAtmA hai| 129 ukta chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa prakAra spaSTa karate haiM "sarvajJa vItarAga bhagavAna ke mArga meM nizcaya-vyavahAra meM pravINa nizcaya svabhAvAzrita akele antaraMga jJAyakasvabhAva meM jo vItarAgI dRSTi evaM vItarAgI sthiratA karatA hai, vaha yogI hai| yaha yogI sadA sahaja paramAvazyakarUpa svAdhIna samatArUpI karma se jur3A huA hai, anya kisI bhI prakAra ke rAga meM nahIM jur3A hai| vaha yogI nizcaya ratnatraya meM vartatA huA saMsArajanita prabala sukha-duHkharUpI aTavI se bahuta dUra rahatA hai| isalie vaha yogI atyanta AtmaniSTha antarAtmA hai / " parAzraya se dharma hotA hai, guru kI kRpA se kalyANa hotA hai, dravyakSetra kAla-bhAva ke acche samAgama se kalyANa hotA hai - jo aisA mAnatA hai, vaha bAhyatattva meM lIna mithyAdRSTi hai, AtmA se bhraSTa hai aura bAhya meM deha-rAga tathA puNyAsravarUpa bAhyatattva meM lIna hone se mUr3ha hai| jo apanI antaraMgazakti se apane paripUrNa tattva ko na mAnakara kisI bAhya avalambana se athavA zubhabhAva va zubhakriyA se lAbha mAnatA hai, vaha antaraMgatattva ko nahIM jAnatA / 2" isaprakAra isa chanda meM kahA gayA hai ki AtmaniSTha yogI hI sacce yogI haiM, svavaza santa haiM, nizcaya Avazyaka ke dhArI haiN| jo jIva svAtmA se bhraSTa haiM, ve bahirAtmA haiM / tAtparya yaha hai ki apane AtmA meM apanApana sthApita karake, use hI nijarUpa jAnakara, jo yogI svayaM meM hI samA jAtA hai, vahI saccA yogI hai| jagataprapaMcoM meM ulajhe loga svavaza yogI nahIM ho sakate / / 258 // 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 94 2. vahI, pRSTha 94
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 150 vigata gAthA meM bahirAtmA aura antarAtmA kA svarUpa kahA hai| aba isa gAthA meM usake hI svarUpa ko vizeSa spaSTa karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra aMtarabAhirajappe jo vaTTai so havei bahirappA / jappe jo Na vaTTai so uccar3a aMtaraMgappA / / 150 / / ( harigIta ) jo rahe antarabAhya jalpoM meM vahI bahirAtamA / para na rahe jo jalpa meM hai vahI antara AtamA ||150|| jo jinaliMgadhArI saMta antarbAhya jalpa meM vartatA hai; vaha bahirAtmA hai aura jo jalpoM meM nahIM vartatA hai; vaha antarAtmA kahalAtA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra 'yaha bAhya aura antarajalpa kA nirAkaraNa hai| jo jinaliMgadhArI tapodhanAbhAsa puNya karma kI vAMchA se svAdhyAya, pratyAkhyAna aura stavana Adi bahirjalpa karatA hai aura azana (bhojana) zayana (sonA) gamana (calanA) aura sthiti (sthira rahanA - ThaharanA) Adi meM satkAra Adi kI prApti kA lobhI vartatA huA antarjalpa meM mana ko lagAtA hai; vaha jIva bahirAtmA hai / nija AtmA ke dhyAna meM parAyaNa rahatA huA sampUrNata: antarmukha rahakara jo tapodhana prazasta va aprazasta samasta vikalpa jAloM meM kabhI bhI nahIM vartatA; vaha paramatapodhana sAkSAt antarAtmA hai / " AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ukta gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "bahirAtmA ko to nirantara bAhya bAtoM kI niMdA-stuti, anukUlatA pratikUlatA kI hI cintA rahatI hai| vaha usase bhinna andara meM virAjamAna 66 gAthA 150 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 131 nija cidAnaMdasvarUpa meM ruci karane kA prayAsa hI nahIM karatA, isake lie use phursata hI nahIM miltii| isalie puNya kI abhilASA se hI svAdhyAya, pratyAkhyAna, stavana Adi bahirjalpa karatA hai| vikalpa tathA vANI kA karttA hokara puNya kI ruci aura bhAvanA meM vartatA hai| isIprakAra vaha azana, gamana, sthiti Adi meM satkAra / sammAna Adi kA lobhI hotA huA usake rAga meM hI aTakA rahatA hai| apane upayoga ko kabhI bhI asaMga nirvikalpa jJAnamAtra meM nahIM jor3atA, ataH bahirAtmA hai / jo sampUrNapane nijAtmA meM antarmukha hokara zubhAzubha bhAvoM ke vikalpajAla meM thor3A bhI nahIM vartatA, vaha muni sAkSAt antarAtmA hai| 2" gAthA meM to sIdhI, sarala va sahaja bAta kahI hai ki jo antarbAhya jalpoM meM vartatA hai, vaha bahirAtmA hai aura jo inase alipta hai, vaha antarAtmA hai; para TIkA meM antarbAhya vikalpoM kA svarUpa spaSTa karate hue puNyakarma kI vAMchA se svAdhyAya, pratyAkhyAna aura stavanAdi karane ko bahirjalpa tathA bhojana, sonA, calanA aura Thaharane Adi kI prApti kA lobhI hokara pravartane ko antarjalpa kahA hai| lagatA hai ki vacanAtmaka pravRtti ko bahirjalpa aura mAnasika cintana ko aMtarjalpa kahanA cAhate haiM / / 150 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH hna tathA amRtacandra AcAryadeva ne kahA hai' hra aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM; jo isaprakAra hai hra ( vasaMtatilakA ) svecchAsamucchaladanalpavikalpajAlA mevaM vyatItya mahatIM nayapakSakakSAm / antarbahiH samarasaikarasasvabhAvaM svaM bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram / / 71 / / * 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 96 2. vahI, pRSTha 96 3. samayasAra, zloka 90
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 niyamasAra anuzIlana (harigIta) uTha rahA jisameM anante vikalpoM kA jAla hai| vaha vRhad nayapakSakakSA vikaTa hai vikarAla hai| ullaghana kara use budha anubhUtimaya nijbhaavko| ho prApta antarbAhya se samarasI ekasvabhAva ko ||71|| isaprakAra jisameM bahuta se vikalpoM kA jAla apane Apa uTha rahA hai hra aisI mahatI naya-pakSakakSA kA ullaMghana karake jJAnI jIva antarbAhya se samatArasa svabhAvavAle anubhUtimAtra apane bhAva ko prApta karate haiN| jyoM-jyoM nayoM ke vistAra meM jAte haiM, tyoM-tyoM mana ke vikalpa bhI vistAra ko prApta hote haiM, caMcalacitta lokAloka taka uchalane lagatA hai| jJAnI jIva isaprakAra ke nayoM ke pakSa ko chor3akara, samarasI bhAva ko prApta hokara, AtmA ke ekatva meM aTala hokara, mahAmoha kA nAza kara, zaddha anubhava ke abhyAsa se nijAtmabala pragaTa karake pUrNAnanda meM lIna ho jAte haiN| isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki nayavikalpoM ke vistAra se upayoga sameTa kara jaba AtmA svabhAvasanmukha hokara, nirvikalpajJAna rUpa pariNamita hotA hai; tabhI atIndriya Ananda kA anubhava karatA hai||7|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathAhi likhakara eka chanda svayaM bhI likhate haiM; jo isaprakAra hai tU (maMdAkrAMtA) muktvA jalpaM bhavabhayakara bAhyamAbhyantaraM ca smRtvA nityaM samarasamayaM ciccamatkAramekam / jJAnajyoti:prakaTitanijAbhyantarAMgAntarAtmA kSINe mohe kimapi paramaM tattvamantardadarza / / 259 / / (harigIta ) saMsArabhayakara bAhya-aMtarajalpataja smrsmyii| citcamatkArI eka Atama ko sadA smaraNa kr| jJAnajyoti se are nija AtamA pragaTita kiyaa| vaha kSINamohI jIva dekhe paramatattva vizeSataH / / 259|| gAthA 150: nizcaya paramAvazyaka adhikAra 133 bhavabhaya karanevAle bAhya aura abhyantara jalpa ko chor3akara samatArasamaya eka caitanya camatkAra kA sadA smaraNa karake jJAnajyoti dvArA jisane nija abhyantara aMga pragaTa kiyA hai tU aisA vaha antarAtmA moha kSINa hone para kisI adbhuta paramatattva ko antara meM dekhatA hai| isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yAda kiyA huA zAstrapATha, bAhya vANI jar3a hai, usameM puNya, pApa yA dharma kucha bhI nahIM hotaa| andara meM bhavabhaya utpanna karanevAle puNya-pApa ke vikalpoM kI ruci chor3akara, sarvaprakAra ke rAga aura vacana ko chor3akara jJAnI bAhya avalambana rahita, nitya samatArasamaya eka caitanya camatkAra kA nirantara smaraNa karatA hai| jJAnI bAhya camatkAra kI tucchatA jAnatA hai, ataH deva-devI maMtrAdi kisI bhI camatkAra ko nahIM cAhatA, rAga tathA saMyoga kI kiJcit bhI mahimA nahIM krtaa| jJAnI ne to antarmukha jJAnajyoti dvArA nija antaraMga aMga/svarUpa pragaTa kiyA hai| aura jisake puNya - zubharAga vratAdi Asrava kI ruci hai, usane bAhya aMga (svarUpa) pragaTa kiyA hai, parantu vaha sva nahIM hai, vaha to virodhI hai, caitanya kI jAgrati ko lUTanevAlA hai| usakA saccA antaraMga to trikAla nirmala caitanyasvarUpa hai aura usake Azraya se nirmala samyagdarzana-jJAna-zAMti pragaTa hotI hai| usase bhinna puNya-pApa rAga kA bhAva bahiraMga hai|" ukta chanda meM mAtra yahI kahA hai ki sacce santa to antarbAhya jalpoM ko, vikalpoM ko chor3akara samatArasamaya caitanyacamatkAra kA smaraNa karate haiN| jJAnajyoti dvArA moha kSINa hone para antarAtmA apane AtmA ko dekhate haiM, usI meM jamate-ramate haiN||259|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 97
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 151 vigata gAthAoM meM Avazyaka rahita antarbAhya vikalpavAle zramaNoM ko bahirAtmA kahA thA; aba yahA~ isa gAthA meM dharma aura zukladhyAna rahita zramaNoM ko bhI bahirAtmA kahA jA rahA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai tU jo dhammasukkajhANamhi pariNado so vi aMtaraMgappA / jhANavihINo samaNo bahirappA idi vijANIhi / / 151 / / (harigIta) haiM dharama evaM zakala pariNata zramaNa antara aatmaa| para dhyAna virahita zramaNa hai bahirAtamA yaha jAna lo||151|| dharmadhyAna aura zukladhyAna meM pariNata AtmA antarAtmA hai aura dhyAnavihIna zramaNa bahirAtmA hai tU aisA jaano| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ isa gAthA meM svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna va nizcaya zukladhyAna hna yaha do dhyAna hI upAdeya haiM hra aisA kahA hai| isa loka meM vastutaH sAkSAt antarAtmA to kSINakaSAya bhagavAna hI hai| vastuta: una kSINakaSAya bhagavAna (bArahaveM guNasthAnavAle) ke solaha kaSAyoM kA abhAva hone se darzanamohanIya aura cAritramohanIya karmarUpI yoddhAoM ke dala vilaya ko prApta ho gaye haiM; ataH ve bhagavAna kSINakaSAya sahaja cidvilAsa lakSaNa ati apUrva AtmA ko zuddha nizcaya dharmadhyAna aura zuddha nizcaya zukladhyAna dvArA nitya dhyAte haiN| ina do dhyAnoM rahita dravyaliMga dhArI dravya zramaNa bahirAtmA haiN| he ziSya tU aisA jaan|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna gAthA 151 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra "cauthe guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka jo nirmalatA hotI hai, vaha eka hI upAya se hotI hai| sahaja cidvilAsalakSaNarUpa kriyA hI ekamAtra isakA upAya hai| puNya kI kriyA yA zarIra kI kriyA isakA upAya nahIM hai| para meM pheraphAra karanA to AtmA kA svarUpa hai hI nahIM, parantu rAga meM pheraphAra karanA bhI AtmA kA svarUpa nahIM hai| apane sahajasvarUpa meM lIna hone para rAga kA nAza ho jAtA hai| isaprakAra samyaktvabhAva meM jJAna kA jJAnarUpa pariNama jAnA arthAt saMvara-nirjarArUpa pariNamanA hI dharmadhyAna hai| ___ AtmA ke bhAnapUrvaka dhyAna hotA hai, jisako isakI khabara nahIM hai aura puNya se dharma mAnatA hai, vaha jIva nagna digambara muni ho to bhI dravyaliMgI hai| isakA kAraNa yaha hai ki 'antarasvabhAva ke Azraya se hI mokSamArga hotA hai' hna isakI khabara use nahIM hai|" dekho, yahA~ AcAryadeva aura TIkAkAra manirAja nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna ko hI upAdeya batAne ke lie ina dhyAnoM se rahita munirAjoM ko na kevala dravyaliMgI, apitu bahirAtmA kaha rahe haiN| Azaya yaha hai ki jinake nizcaya dharmadhyAna aura zakladhyAna bilkala haiM hI nahIM; ve zrAvaka aura munirAja bahirAtmA haiM; ve nahIM ki jinake AhAra-vihArAdi ke kAla meM nizcaya dharmadhyAna va zukladhyAna nahIM haiN||15|| isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva jo chanda likhate haiM; vaha isaprakAra hai tU (vasaMtatilakA) kazcinmuni: satatanirmaladharmazukla dhyAnAmRte samarase khalu vartate'sau / tAbhyAM vihInamuniko bahirAtmako'yaM pUrvoktayoginamahaM zaraNaM prapadye // 260 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 99-100 2. vahI, pRSTha 101 68
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 niyamasAra anuzIlana (vIrachanda) dharama-zukaladhyAna samarasa meM jo varte ve santa mahAna / unake caraNakamala kI zaraNA gaheM nitya hama kara sanmAna || dharama-zukala se rahita tuccha muni karana sake aatmklyaann| saMsArI bahirAtama haiM ve unheM nahIM nija AtamajJAna ||260|| jo koI muni vastuta: nirmala dharma va zukladhyAnAmRtarUpa samarasa meM nirantara vartate haiM; ve antarAtmA haiM aura jo tuccha muni ina donoM dhyAnoM se rahita haiM; ve bahirAtmA haiN| maiM una samarasI antarAtmA manirAjoM kI zaraNa letA huuN| isa chanda meM TIkAkAra munirAja nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna meM vartanevAle utkRSTa aMtarAtmA munirAjoM kI zaraNa meM jAne kI bAta kara rahe haiM / / 260 / / isake bAda dUsarA chanda kahate haiM hna (anuSTubh ) bahirAtmAntarAtmeti vikalpa: kudhiyAmayam / sudhiyAM na samastyeSa saMsAraramaNIpriyaH / / 261 / / (vIrachanda) bahirAtama-antarAtama ke zuddhAtama meM uThe viklp| yaha kubuddhiyoM kI pariNati hai ye mithyA saMkalpa-vikalpa|| ye vikalpa bhavaramaNI ko priya inakA hai saMsAra ananta / ye subuddhiyoM ko na iSTa haiM, unakA AyA bhava kA anta ||261|| zuddha Atmatattva meM 'yaha bahirAtmA hai, yaha antarAtmA hai' hna aisA vikalpa kubuddhiyoM ko hotA hai| saMsArarUpI ramaNI (ramaNa karAnevAlI) ko priya yaha vikalpa, subuddhiyoM ko nahIM hotaa| isa kalaza kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zuddha Atmatattva meM zarIra-mana-vANI Adi bAhyapadArthoM kA atyanta abhAva hai| phira bhI jo jIva inase dharma mAnatA hai, deva-zAstra-guru se dharma mAnatA hai, kuguru se kalyANa mAnatA hai, vaha bahirAtmA hai, mithyAdRSTi hai| aura jo AtmA ko paripUrNa zuddha mAnatA hai, usI ke Azraya se kalyANa mAnatA hai, vaha antarAtmA hai, mokSamArgI hai| gAthA 151 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 137 bahirAtmapanA eka samaya kI ulTI paryAya hai aura antarAtmapanA eka samaya kI sIdhI/aviparIta paryAya hai| yaha bahirAtmapanA hai aura yaha antarAtmapanA hai' dravyasvabhAva meM aisA bheda nahIM hotA, vastu abheda hai; phira bhI jo usameM bheda dekhatA hai, vaha kubuddhi hai / tAtparya yaha hai ki abheda meM bheda dekhane kI kalpanA kubuddhiyoM ko hI hotI hai| ___ jahA~ taka ajJAnadazA vartatI hai, vahA~ taka mithyAdRSTipanA hai aura AtmA kA bhAna karanevAlA caturtha guNasthAnavartI samyagdRSTi hai aura isake Age-Age zaddhatA bar3hane para kramazaH zrAvakapanA va manipanA hotA hai| __ sone kI aura tAMbe kI khAna pAsa-pAsa meM ho aura koI sone kA arthI tAMbe kI khAna khodane laga jAya to mUrkha hI kahalAyegA / isIprakAra dayA-dAnAdi ke vikArIbhAva karanA athavA abheda meM bheda karanA tAMbe kI khAna ke samAna saMsAra kI khAna hai aura zuddhacaitanya trikAlI svabhAva sone kI khAna ke samAna mokSa kI khAna hai, usake Azraya se mokSamArga evaM mokSa pragaTa hotA hai|3 ___ laukika buddhijIvI vakIla, DaoNkTara Adi ko subuddhi nahIM kahA, mAtra zAstra par3hanevAle ko subuddhi nahIM kahA; jo antarAtmA aura bahirAtmA aisA bheda karatA hai, use bhI subuddhi nahIM kahA; jo eka meM dopane kA bheda karatA hai, use bhI subuddhi nahIM kahA; parantu jo vastusvabhAva ko sAmAnya ekarUpa abheda-akhaNDa mAnatA hai, dravyasvabhAva meM paryAya kA bheda bhI nahIM dekhatA, use hI yahA~ subuddhi kahA gayA hai|" dekho, AcAryadeva aneka gAthAoM meM bahirAtmA aura antarAtmA kA bheda samajhAte A rahe haiM aura yahA~ TIkAkAra munirAja yaha kaha rahe haiM ki isaprakAra ke vikalpa kubuddhiyoM ko hote haiM, subuddhiyoM ko nahIM / tAtparya yaha hai ki isaprakAra ke vikalpa bhI heya hI haiM, upAdeya nahIM; jJAnI jIva ina vikalpoM ko bhI baMdha kA kAraNa hI mAnate haiM, mukti kA kAraNa nahIM / / 261 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 103 2. vahI, pRSTha 103 3. vahI, pRSTha 103 4. vahI, pRSTha 104
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 152 vigata gAthAoM meM bahirAtmA aura antarAtmA kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM vItarAga cAritra meM ArUDha saMta kI bAta karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra paDikamaNapahudikiriyaM kuvvaMto Nicchayassa cArittaM / teNa du virAgacarie samaNo abbhuTThido hodi / / 152 / / (harigIta) pratikramaNa Adika kriyA nizcayacarita dhAraka zramaNa hii| haiM vItarAgI caraNa meM ArUr3ha kevali jina kheN||152|| svavaza santa pratikramaNAdi kriyArUpa nizcayacAritra nirantara dhAraNa karatA hai; isalie vaha zramaNa vItarAgacAritra meM sthita hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ parama vItarAga cAritra meM sthita parama tapodhana kA svarUpa kahA hai| aihika vyApAra arthAt sAMsArika kArya chor3a diye haiM jisane hra aisA jo mokSa kA abhilASI mahAmumukSu, sabhI indriyoM ke vyApAra ko chor3a dene se nizcaya pratikramaNa Adi sat kriyAoM ko nirantara karatA hai| isakAraNa vaha parama tapodhana nijasvarUpa vizrAnta lakSaNa parama vItarAga cAritra meM sthita hai|" isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "mokSa kA nizcaya kAraNa to trikAlI svabhAva hai aura vyavahAra kAraNa vItarAgI nirmalaparyAya hai| mokSamArgarUpa Avazyaka kriyA kA kAraNa trikAlI svabhAva hai|' jaise pUrNamAsI ke candramA ke nimitta se samudra uchalatA hai, usIprakAra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 105 gAthA 152: nizcaya paramAvazyaka adhikAra 139 caitanyasudhA se bhare hue AtmA meM vastusvabhAva kI yathArtha pratItipUrvaka avalambana lene para vItarAgI amRta aura zAMti kA samudra uchalatA hai| puNya-pApa rahita AtmA kA svabhAva madhya dariyA ke samAna hai, usameM ekAgra hone para paryAya meM zAMti tathA anAkulatA utpanna hotI hai| icchA ke abhAvarUpa akaSAyabhAva hI tapazcaryA hai| rAga kI utpatti na hokara anAkala zAMti utpanna honA hI tapazcaryA hai|' cauthe-pA~caveM guNasthAnavI jIva to mumukSu haiM aura munirAja mahAmumukSu haiN| ve saMjvalanakaSAyajanya asthiratA kA bhI abhAva karake nirantara apane svarUpa meM sthira rahane ke lie sadA taiyAra rahate haiN| jisaprakAra kamala kI eka-eka kalI sUryodaya kA nimitta pAkara khila uThatI hai; usIprakAra jo AtmA puNya-pApa meM aTakA hone se saMkoca ko prApta thA, vahI nijasvarUpa kI pratIti, jJAna aura sthiratA se paryAya meM kamala ke phUla kI bhA~ti khila uThA hai arthAt use paramacAritradazA pragaTa ho gaI hai| aise cAritravaMta munirAja ko nijasvarUpa kI hI mauja hotI hai| paramAtmadazA cAritra binA nahIM hotii| cAritra samyagdarzana binA nahIM hotA, samyagdarzana samyagjJAna binA nahIM hotA aura samyagdarzana sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA binA nahIM hotaa| isalie paramavizrAMtasvarUpa AtmA kI pahicAna sacce deva-zAstra-guru kI zraddhApUrvaka hotI hai| ataH sarvaprathama deva-zAstra-guru ke satsamAgama dvArA AtmA ke yathArtha svarUpa kA nirNaya karanA cAhie aura nirNaya ke pazcAt cAritra aMgIkAra kara sukhI honA caahie|" ___ isa gAthA aura usakI TIkA meM utkRSTa antarAtmA 12veM guNasthAna vartI pUrNa vItarAgI mahAmumukSu munirAja kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki unhoMne samasta sAMsArika kAryoM ko tilAMjali de dI hai, unakA indriyoM kA vyApAra pUrNataH ruka gayA hai, nizcaya pratikramaNAdi samasta Avazyaka kriyAyeM vidyamAna haiN| isaprakAra ve parama tapodhana nija svarUpa meM vizrAMti lakSaNavAle vItarAgacAritra meM pUrNataH sthita haiM / / 152 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 106 2. vahI, pRSTha 107 3. vahI, pRSTha 109-110 70
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 niyamasAra anuzIlana __isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) AtmA tiSThatyatulamahimA naSTadRkzIlamoho ya:saMsArodbhavasukhakara karma muktvA vimukteH / mUle zIle malavirahite so'ymaacaarraashiH| taM vaMde'haM samarasasudhAsindhurAkAzazAMkam / / 262 / / (rolA) darzana ara cAritra moha kA nAza kiyA hai| bhavasukhakAraka karma chor3a saMnyAsa liyA hai| muktimUla mala rahita zIla-saMyama ke dhaark| samarasa-amRtasindhu candra ko namana karU~ maiM ||262 / / naSTa ho gaye haiM darzanamoha aura cAritramoha jisake hra aisA atula mahimAvAlA bArahaveM guNasthAnavartI AtmA; saMsArajanita sukha ke kAraNa bhUta karma ko chor3akara, mukti ke mUla malarahita cAritra meM sthita hai, cAritra kA puMja hai| samatArasarUpI amRtasAgara ko uchAlane meM pUrNamAsI ke candramA ke samAna usa AtmA ko maiM vaMdana karatA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "aise munirAja pUrNamAsI ke candra samAna haiN| jisaprakAra pUrNamAsI kA candramA apanI solaha kalAoM se khilatA hai aura samudra ke pAnI ko uchAlane meM kAraNa hotA hai; usIprakAra munirAja kA apanA AtmA jo samatAbhAva kA samudra hai, unakI paryAya meM Ananda aura zAMti ko uchAlane meM vaha kAraNa banatA hai| vaha apanI jJAnakalA se khila uThatA hai| TIkAkAra munirAja kahate haiM ki maiM aise munirAja kI vaMdanA karatA huuN|" isa chanda meM bhI bArahaveM guNasthAnavAle pUrNa vItarAgI munirAjoM kI bhaktibhAva pUrvaka vaMdanA kI gaI hai / / 262 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 110 niyamasAra gAthA 153 vigata gAthA meM vItarAgI cAritra meM sthita munirAjoM kI anuzaMsA karane ke uparAnta aba isa gAthA meM vacanamaya pratikramaNAdi kA nirAkaraNa karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hna vayaNamayaM paDikamaNaM vayaNamayaM paccakhANa nniymNc| AloyaNa vayaNamayaM taM savvaM jANa sajjhAyaM / / 153 / / (harigIta) vacanamaya pratikramaNa pratyAkhyAna ara aalocnaa| bAcika niyama ara ye sabhI svAdhyAya ke hI rUpa haiM / / 153|| vacanamaya pratikramaNa, vacanamaya pratyAkhyAna, vacanamaya niyama aura vacanamaya AlocanA hna ye saba prazasta adhyAtmarUpa zubhabhAvarUpa svAdhyAya jaano| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha samasta vacanasaMbaMdhI vyApAra kA nirAkaraNa hai| pAkSika Adi pratikramaNa kriyA kA kAraNa, niryApaka AcArya ke mukha se nikalA huA, samasta pApoM ke kSaya kA kAraNa sampUrNa dravyazruta, vacanavargaNA yogya pudgala dravyAtmaka hone se grahaNa karane yogya nahIM hai| pratyAkhyAna, niyama aura AlocanA bhI pudgaladravyAtmaka hone se grahaNa karane yogya nahIM hai| ve saba paudgalika vacanamaya hone se svAdhyAya haiM hra aisA he ziSya ! tU jAna / " ___AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "pratikramaNa meM bole jAnevAle zabda to jar3a haiM, ve AtmA kI kriyA nahIM haiM aura usake sAtha honevAlA zubhabhAva puNyAsava hai, vaha bhI AtmA kI Avazyaka kriyA nahIM hai| pratyAkhyAna meM bole jAnevAle
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 niyamasAra anuzIlana zabda jar3a haiM aura pratyAkhyAna lene kA bhAva zubha hai| niyama arthAt cAritra sambandhI zabda jar3a haiM aura mokSamArga aMgIkAra karane sambandhI niyama lenA zubharAga hai| AlocanA meM bole jAnevAle zabda jar3a haiM aura AlocanA kA bhAva zubha hai| - vyavahAra hai| zubhAzubha rahita AtmA jJAnasvabhAvI hai - aisA bhAna ho to zubhabhAva ko bhI vyavahAra kahate haiN| ye samasta prazastabhAva asat kriyA hai/Asrava hai - aisA tU jAna! ina pratikramaNa Adi samasta vacana sambandhI zubhabhAva kA abhAva karake svabhAva meM ThaharanA hI kartavya hai|' prathama vyavahAra batAyA, sacce bhAvaliMgI saMtoM dvArA banAye hue zAstroM kI vidhi khii| usake lakSya se zubharAga hotA hai tathA azubha kA nAza hotA hai / jabataka svarUpa meM sthira na ho sake, tabataka muni ko bhI sunane kA zubharAga AtA hai, parantu ve zubharAga tathA vANI ko upAdeya nahIM mAnate; parantu sAdhakadazA meM zubharAga Aye binA nahIM rhtaa| pAkSikAdi vyavahAra pratikramaNa zubharAga hai, Asrava hai, puNyabaMdha kA kAraNa hai aura puNya kA abhAva karake apane AtmA meM sthira honA dharma hai| pratyAkhyAna, niyama aura AlocanA kI vyavahAravidhi bhI jar3a hai, use lene kA bhAva zubha hai, puNya hai, usameM vANI nimitta hotI hai, parantu vaha dharma nahIM hai; kyoMki ve sabhI paudgalika vacanamaya hone se svAdhyAya haiM hra prazasta zubhabhAva haiM hra aisA he ziSya tU jAna!" isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA hai ki sarvajJadeva kI vANI ke anusAra gaNadharadeva dvArA grathita aura bhAvaliMgI saMtoM dvArA pratipAdita dvAdazAMga zruta meM kahe gaye vacanarUpa vyavahAra pratikramaNAdi heya haiM, baMdha ke kAraNa haiM; mukti ke kAraNa nahIM / / 153 / / isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai tU gAthA 153 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra (maMdAkrAMtA) muktvA bhavyo vacanaracanAM sarvadAtaH samastAM nirvANastrIstanabharayugAzleSasaukhyaspRhADhyaH / nityAnaMdAdyatulamahimAdhArake svasvarUpe sthitvA sarvaM tRNamiva jagajjAlameko dadarza / / 263 / / (rolA) mukti sundarI ke donoM ati puSTa stnoN| ke AliMganajanya sukhoM kA abhilASI ho| are tyAgakara jinavANI ko apane meM hii| thita rahakara vaha bhavyajIva jaga tRNasama nirakhe||263|| muktirUpI strI ke puSTa stana yugala ke AliMgana ke sukha kI icchA vAle bhavyajIva samasta vacanaracanA ko sarvadA chor3akara, nityAnanda Adi atula mahimA ke dhAraka nijasvarUpa meM sthita hokara sampUrNa jagatajAla (lokasamUha) ko tRNa samAna tuccha dekhate haiN| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hna "munirAja mahAbrahmacArI hote haiN| jaMgala meM apane AtmA kA dhyAna karate haiN| antarmuhUrta meM chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate haiN| unheM jagata kI mahimA nahIM hotii| antara-Ananda meM lIna rahate haiN| yaha lInatA hI mukti kA kAraNa hai| AtmA kI mastI meM masta munirAja ne yahA~ jagata kI paravAha kiye binA mukti ko strI kI upamA dI hai| ve kahate haiM ki he jIva ! tujhe isa sAMsArika strI se prema hai; parantu vaha to saMsAra kA kAraNa hai| AtmA kI pariNati rUpI strI jo Atmadravya se kabhI judI nahIM hotI, aba tU usake prati prema kara! siddha bhagavAna ke lie siddhadazA kA kabhI viraha nahIM hotaa| isalie tU bhI aba usa pariNati ko pragaTa kara! ___yahA~ sAMsArika strI kA moha chor3akara muktirUpI strI ko prApta karane kI preraNA dI hai| jo terI strI tujhase chUTa jAya, vaha terI strI nahIM hai| 72 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 111 2. vahI, pRSTha 112
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 niyamasAra anuzIlana zubha-azubha bhAva vikArI bhAva haiM, ve bhI eka dhArAvAhI nahIM haiN| zubha ke bAda azubha hotA hai|" isa chanda meM TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva mukti ko strI ke rUpa meM prastuta karate hue jisaprakAra ke vizeSaNoM kA prayoga karate haiM; unase kucha rAgI gRhasthoM ko aneka taraha ke vikalpa khar3e hote haiN| unake ve vikalpa unakI hI kamajorI ko vyakta karate haiM; kyoMki munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva to pUrNa brahmacArI bhAvaliMgI santa the| kahA jAtA hai ki mahApurANa ke kartA AcArya jinasena ke prati bhI logoM meM isaprakAra ke bhAva utpanna hue the; kyoMki unhoMne mahApurANa meM nArI ke varNana meM zrRMgAra rasa kA vizeSa varNana kiyA thaa| logoM ke vikalpoM ko zAnta karane ke lie unhoMne khar3e hokara usI prakaraNa kA gaharAI se vivecana kiyA; phira bhI unake kisI bhI aMga meM koI vikRti dikhAI nahIM dI: to sabhI ke isaprakAra ke vikalpa sahaja hI zAnta ho gye| ata: ukta saMdarbha meM kisI bhI prakAra ke vikalpa khar3e karanA samajhadArI kA kAma nahIM hai / / 263|| isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA coktaM hna tathA kahA bhI hai' hra aisA kahakara eka gAthA uddhRta karate haiM; jo isaprakAra hai hra pariyaTTaNaM ca vAyaNa pucchaNa aNupekkhaNA ya dhmmkhaa| thudimaMgalasaMjutto paMcaviho hodi sajjhAu / / 72 / / ' (harigIta ) parIvartana vA~canA ara pRcchanA anuprekssaa| stuti maMgala pUrvaka yaha paMcavidha svAdhyAya hai||72|| paDhe hue ko duharA lenA, vAcanA, pRcchanA (pUMchanA), anuprekSA aura dharmakathA hra aise ye pA~ca prakAra kA stuti va maMgala sahita svAdhyAya hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "vItarAgI sarvajJa bhagavAna ke zAsana meM sarvajJakathita zruta/zAstra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 112 2. zrImUlAcAra, paMcAcAra adhikAra, gAthA 219 gAthA 153 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra ko punaH-puna: yAda karanA, bArambAra ghokanA, par3he hue viSaya ko phira se yAda karanA hra ye saba zubha svAdhyAya hai, puNya hai; dharma nhiiN| zAstra kA vyAkhyAna karanA vaha bhI zubha hai, puNya hai; dharma nhiiN| tattvArthasUtra meM bAraha bhAvanAoM ko saMvara kahA hai; parantu vahA~ saMvara kahane kA abhiprAya yaha hai ki zuddha AtmA ke bhAnapUrvaka jitanI ekAgratA hotI hai, utanA saMvara hai| bAkI jitane aMza meM rAga vartatA hai, utanA puNya hai| 63 zalAkA mahApuruSoM kA caritra sunanA athavA purANoM kA par3hanA, vaha zubharAga hai; dharma nhiiN| isaprakAra vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza hra yaha pA~ca prakAra kA svAdhyAya puNyAsrava hai, dharma nhiiN| AtmA ke avalambanapUrvaka jo zraddhA tathA vItarAgatA pragaTa hotI hai, vaha dharma hai| isalie he bhavya! sarvaprathama AtmasvarUpa kI yathArtha pahicAna karanA caahie|" isa gAthA meM jo svAdhyAya ke pA~ca bheda ginAye gaye haiM; ve tattvArthasUtra meM samAgata bhedoM se kucha bhinna dikhAI dete haiN| tattvArthasUtra meM svAdhyAya ke pA~ca bheda isaprakAra diye haiM hra vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza / yahA~ pratipAdita pahalA bheda parivartana tattvArthasUtra ke caturtha bheda AmnAya se milatA-julatA hai| isIprakAra yahA~ kahA gayA antima bheda dharmakathA tattvArthasUtra meM samAgata antima bheda dharmopadeza se milatAjulatA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki inameM koI antara nahIM hai / / 72 / / . 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 113 2. tattvArthasUtra, adhyAya 9, sUtra 25 yadyapi nirvANa mahotsava bhI khuzI kA mahotsava hai, kyoMki yaha AtmA kI sarvocca upalabdhi kA dina hai; tathApi isa khuzI meM caMcalatA, khelakUda, bar3hiyAbar3hiyA, khAna-pAna Adi ko koI sthAna nahIM hai; kyoMki vaha bhagavAna ke saMyoga kA nahIM, viyoga kA dina hai| hapaMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, pRSTha-82 73
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 niyamasAra gAthA 154 vigata chanda meM vacanamaya pratikramaNAdi kA niSedha kiyA thA aura yahA~ kahate haiM ki nizcaya dharmadhyAna evaM zukladhyAnarUpa nizcaya pratikramaNa hI karane yogya hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jadisakkadikAeMje paDikamaNAdiM karejja jhANamayaM / sattivihINo jA jai saddahaNaM ceva kAyavvaM / / 154 / / (harigIta) yadi zakya ho to dhyAnamaya pratikramaNa karanA caahie| yadi nahIM ho zakti to zraddhAna hI kartavya hai||154|| yadi kiyA jA sake to dhyAnamaya pratikramaNa hI karo; yadi tU zakti vihIna ho to tabataka zraddhAna hI karttavya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ aisA kahA hai ki zuddhanizcaya dharmadhyAnarUpa pratikramaNAdi karane yogya haiN| sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara ke hI zikhAmaNi, paradravya se parAMgamukha aura svadravya meM niSNAta buddhivAle, pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita dehamAtra parigraha ke dhArI, paramAgamarUpI makaraMda jharate hue mukha kamala se zobhAyamAna he padmaprabha munizArdUla ! saMhanana aura zakti kA prAdurbhAva ho to muktisundarI ke prathama darzana kI bheMTasvarUpa nizcaya pratikramaNa, nizcaya prAyazcitta, nizcaya pratyAkhyAna Adi pramukha zuddha nizcaya kriyAe~ hI karttavya haiN| ___yadi isa hIna dagdhakAlarUpa akAla meM tU zaktihIna ho to tujhe kevala nija paramAtmatattva kA zraddhAna hI karttavya hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA va TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra gAthA 154 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra "paramapUjya zrI kundakundAcAryadeva kahate haiM ki he muniyoM! yadi kara sakate ho to dhyAnamaya pratikramaNa Adi kro| yaha pratikramaNa, sAmAyika, vandanA, stuti Adi samasta aMtaraMgakriyA AtmA ke zuddhasvarUpa ke avalambana se hotI hai| yahA~ sampUrNa kathana munirAjoM kI apekSA se kiyA gayA hai| sAtaveM guNasthAna meM nirvikalpa dhyAna meM rahanA hI pratikramaNa, sAmAyika Adi kI vAstavika kriyA hai| aura tumheM nirvikalpa dhyAna ke abhAva meM chaThe guNasthAna meM jo zubharAga hotA hai, vaha sAmAyika nahIM hai, saccI kriyA nahIM hai - yaha dhyAna meM rakhanA / tAtparya yaha hai ki usa samaya bhI apramattadazA meM jAne kA zraddhAna rkhnaa| yahA~ zraddhAna rakhanA' - isakA abhiprAya mAtra samyagdarzanarUpa zraddhAna kI bAta nahIM hai; parantu chaThaveM guNasthAna meM hI saMtuSTa na hokara, sAtaveM guNasthAna kI nirvikalpa dazA kA zraddhAna rakhanA hai| isaprakAra yahA~ zraddhA ke sAtha cAritra kI ugratA kI bAta kahI hai| ___chaThaveM guNasthAna meM virAjamAna munirAja ko arthAt apane-Apako sambodhana karate hue kahate haiM ki he muni! jJAyakasvabhAva meM lIna rahanA hI mokSamArga hai| chaThe guNasthAna meM tIna kaSAya kA abhAva to hai, parantu svarUpa meM sthira nahIM hai; isalie kahate haiM ki paMcamahAvrata ke pariNAma Asrava haiM, ve mokSamArga nahIM haiN| TIkAkAra munirAja adhyAtmajJAnI the, unhoMne isa niyamasAra kI alaukika TIkA banAI hai| ve apanA puruSArtha bar3hAne hetu svayaM apane ko sambodhita karate haiN| sarvaprathama munirAja kaise hote haiM - yaha kahate haiN| ____ munirAja sahaja vairAgyavaMta hote haiM, utkRSTa vairAgyavaMta hote haiM, jaMgala meM rahate haiM, deha-mana-vANI se parAnmukha hote haiM, unakI paryAya dravya ke sanmukha hotI hai, ve svadravya meM niSNAta hote haiN| kAraNaparamAtmA kA 74 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1263 2. vahI, pRSTha 1263 3. vahI, pRSTha 1264
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 154 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 148 niyamasAra anuzIlana anubhava karate haiM, sabhI nyAyoM aura siddhAntoM meM pAraMgata hote haiN| pA~ca indriya ke viSayoM ke phailAva rahita atIndriyasvabhAva meM lIna rahate haiM, unake dehamAtra parigraha ke alAvA anya koI parigraha nahIM hotaa| unakI deha mAtra saMyama ke lie hotI hai, anya kisI kArya ke lie nhiiN| nirgrantha muniyoM kA trikAla aisA svarUpa hotA hai| TIkAkAra munirAja kahate haiM ki mere mukha se paramAgama jharatA hai| isa niyamasAra kI TIkA parama-Agama hai| jisaprakAra karor3apati kahatA hai ki hamArI iMDiyA~ (caika) kabhI vApasa nahIM hotI; usIprakAra munirAja kahate haiM ki jo ananta kevaliyoM ne kahA hai, vahI maiM kahatA huuN| vaha aphara hai arthAt vaha kabhI badalatA nahIM hai| maiM bhAvaliMgI muni hU~ aura vaktA kI prAmANikatA se vacana pramANa hote haiM, isalie merI kI huI TIkA parama-Agama hai| jisaprakAra puSpa meM se makaraMda jharatA hai, usIprakAra AgamarUpI makaraMda mere mukhakamala meM se jharatA hai|" isIprakAra ke bhAva kI poSaka eka gAthA aSTapAhur3a meM AtI hai; jo isaprakAra hai tU jaM sakkar3a taM kIrai jaMca Na sakkei taM ca saddahaNaM / kevalijiNehiM bhaNiyaM saddamANassa sammattaM / / ' (harigIta) jo zakya ho vaha kareM aura azakya kI zraddhA kreN| zraddhAna hI samyaktva hai isa bhA~ti saba jinavara kheN| jo zakya ho vaha kareM aura jo zakya na hoM, usakA zraddhAna kareM; kyoMki kevalI bhagavAna ne kahA hai ki zraddhAna karanevAle ko samyagdarzana kI prApti hotI hai| ___ tattvArthasUtra ke anta meM jo gAthAyeM chapI rahatI haiM, unameM bhI isaprakAra kI eka gAthA AtI hai, jo isaprakAra hai hna jaM sakkai taM kIrai jaNa sakkar3a taheva sddhnnN| saddahabhAvo jIvo pAvai ajarAmaraM ThANaM / / jo zakya hai, vaha karanA cAhie, para jo zakya nahIM hai, usakA zraddhAna karanA cAhie; kyoMki zraddhAna karanevAlA jIva ajara-amara sthAna (mukti) ko prApta karatA hai| niyamasAra kI isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA hai ki yadi zakya hai to dhyAnamaya pratikramaNa Adi hI karanA cAhie; anyathA inakA zraddhAna to avazya karanA hI caahie| yaha bAta sAdhAraNa munirAjoM kI hI nahIM hai, apitu mahAna vairAgI, paradravya se vimukha, svadravya grahaNa meM catura, dehamAtra parigraha ke dhArI padmaprabhamaladhArideva jaise muni zArdUloM se yaha bAta kahI jA rahI hai| isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) asAre saMsAre kalivilasite pApabahule na muktirmArge'sminnaghajinanAthasya bhavati / ato'dhyAtmaM dhyAnaM kathamiha bhavennirmaladhiyAM nijAtmazraddhAnaM bhavabhayaharaM svIkRtamidam / / 264 / / (harigIta) pApamaya kalikAla meM jinanAtha ke bhI mArga meN| mukti hotI hai nahIM nijadhyAna saMbhava na lge| to sAdhakoM ko satata AtamajJAna karanA caahie| nija trikAlI Atma kA zraddhAna karanA caahie||264|| isa asAra saMsAra meM pApa kI bahulatAvAle kalikAla ke vilAsa meM nirdoSa jinanAtha ke mArga meM bhI mukti nahIM hai| isalie isa kAla meM AtmadhyAna kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki dhyAna kI viralatA hai| zukladhyAna to hai hI nahIM, nizcaya dharmadhyAna bhI virala hai| 75 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1264-1265 2. aSTapAhur3a : darzanapAhur3a, gAthA 22
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana aisI sthiti meM nirmala buddhivAloM ko bhavabhaya ko nAza karanevAle nija ke AtmA kA zraddhAna karanA cAhie, use jAnanA cAhie aura usameM hI apanApana sthApita karanA caahie| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa asAra saMsAra meM pApa se bharapUra kalikAla kA vilAsa hai / deha kI kriyA aura puNya se dharma mAnanevAle loga bahuta haiN|' isa kAla meM sarvajJadeva dvArA prarUpita mArga meM bhI paryAya meM sAkSAt mokSa nahIM kahA hai, paryAya meM kevalajJAna kI prApti honA nahIM kahA hai| aho! vItarAgI mArga meM bhI mukti nahIM hai, taba phira anyamata meM to kahA~ se hogI; isalie isa kAla meM AtmA meM vizeSa lInatA aura dhyAna bhI kahA~ se ho ? arthAt jisa dhyAna se kevalajJAna kI prApti hotI hai, vaha dhyAna isa kAla meM nahIM hotA; isalie jise bhavabhaya kA nAza karanA ho, 'maiM zuddha hU~, jJAnAnandamUrti hU~' aisI zraddhA aMgIkAra karane ke bAda apramattadazA dhAraNa kara aMtara meM saMpUrNapane sthira hone kI zraddhA rakhanI caahie| AtmA meM bhava hI nahIM hai, zarIra-mana-vANI nahIM hai| merA kyA hogA, maiM kahA~ jAU~gA - aisI zaMkA bhI dharmI ko nahIM hotI / caitanya kI nizaMka zraddhA to dharmI ko hai hI, yahA~ to usase Age muni kI bAta kahI hai| ataH zraddhA-uparAnta apramatta vItarAgI cAritra kI zraddhA rakhanA hna aisA kahA hai aura munirAja apane meM aisI aDiga zraddhA rakhate haiM / 2" isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jaba isa paMcamakAla meM jainadarzana meM bhI mukti nahIM hai to phira anyatra hone kA to prazna hI nahIM utthtaa| aisI sthiti meM yadi hameM AtmadhyAna durlabha lagatA hai to phira kama se kama hameM ukta sahI mArga kA zraddhAna to karanA hI cAhie || 264 // 150 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1268 2. vahI, pRSTha 1268 76 niyamasAra gAthA 155 vigata gAthA meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahane ke uparAnta ki yadi kara sako to dhyAnamaya pratikramaNAdi karo, anyathA unakA zraddhAna karo; aba isa gAthA meM jinAgamakathita nizcaya pratikramaNAdi karane kI preraNA de rahe haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jiNakahiyaparamasutte paDikamaNAdiya parIkkhaUNa phuDaM / moNavvaeNa joI NiyakajjaM sAhae NiccaM / / 155 / / ( harigIta ) jinavarakathita jinasUtra meM pratikramaNa Adika jo khe| kara parIkSA phira mauna se nijakArya karanA cAhie / / 155 || jinendra bhagavAna dvArA kahe gaye paramAgama meM prApta pratikramaNAdi kI bhale prakAra parIkSA karake mauna hokara yogI ko pratidina apanA kArya sAdhanA cAhie / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ sAkSAt antarmukha paramajina yogI ko yaha zikSA dI gaI hai| zrImad arahaMta bhagavAna ke mukhAravinda se nikale hue samasta padArtha jisake bhItara samAye hue haiM hna aisI catura zabda racanArUpa dravyazruta meM kahI gaI zuddha nizcayanayAtmaka paramAtmadhyAnAtmaka pratikramaNAdi satkriyA ko jAnakara, kevala svakArya meM parAyaNa paramajinayogIzvara prazasta-aprazasta samasta vacana racanA ko parityAga kara, sampUrNa saMga (parigraha) kI Azakti ko chor3akara, akelA hokara, mauna vrata sahita samasta pazujanoM (pazu samAna ajJAnI manuSyoM) dvArA nindA kiye jAne para bhI avyagra rahakara nija kArya ko nirantara sAdhanA cAhie; kyoMki vaha AtmadhyAnarUpa nijakArya muktirUpI sulocanA ke sambhoga ke sukha kA mUla hai|"
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana isa gAthA aura isakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra " pratikramaNa Adi meM bole jAnevAle zabda jar3a haiM tathA bAhya pratikramaNa Adi karane kA bhAva zubharAga hai, jo ki bhUmikAnusAra Aye binA nahIM rhtaa| vaha puNya hai aura puNya-pApa rahita zuddha AtmA ke Azraya se utpanna nirvikArI kriyA, pratikramaNa Adi kI zuddhakriyA hai aura vahI mokSamArga kI Avazyaka kriyA hai; aisI Avazyaka aura yathArtha kriyA ke jJAnapUrvaka munirAja maunavrata dhAraNa kara svabhAva meM ekAgra hote haiN| jisane apane AtmasvarUpa ko samajhakara usameM ekAgratA kI hai, vahI yogI hai - aisA bhAna to cauthe guNasthAnavartI ke ho jAtA hai| usake bAda svarUpa meM vizeSa sthiratA karanevAle ko paramayogI kahate haiM aise yogI prazasta aura aprazasta samasta vacana - racanA tathA isIprakAra sarvasaMga kI Asakti chor3akara aura maunavrata dhAraNa kara akele dhyAna meM rahakara apanA nija kArya karate haiM arthAt mokSa ke kAraNasvarUpa apane AtmA meM hI lIna rahate haiN| 152 - yahA~ sacce tattva kA virodha karanevAle ajJAnI jIvoM ko pazu kahA hai| jisaprakAra pazu ko viveka nahIM hotA, usIprakAra ajJAnI ko bhI satya-asatya kA viveka nahIM hotaa| zarIra ke ananta paramANu eka kSaNa meM bikhara jAte haiM / palaTa jAte haiM, ve bhI terI bAta nahIM mAnate, ataH tujhe usake bAre meM bhI vikalpa nahIM karanA hai, taba phira manuSya to asaMkhyAta haiM, yadi ve terA virodha karate haiM to tujhe unake sAmane bhI nahIM dekhanA caahie| ijjata - AbarU rahanI hogI to rahegI, jAnI hogI to jAyegI, bAhara meM jo honA hogA vaha hogA, tujhe usakI ora nahIM dekhanA hai / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1270 2. vahI, pRSTha 1272 3. vahI, pRSTha 1272- 1273 77 gAthA 155 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 153 tAtparya yaha hai ki tujhe apane upayoga ko unameM nahIM lagAnA hai| tujhe to unake prati honevAle rAga ko bhI chor3akara aura nijasvabhAva ke AlambanapUrvaka mokSadazArUpa nijakArya sAdhanA hai| " isa gAthA aura usakI TIkA meM eka hI bAta kahI gaI hai ki yogiyoM kA ekamAtra kartavya nija AtmA kI sAdhanA-ArAdhanA hai / vaha sAdhanA ekamAtra kevalI kI vANI meM samAgata dravyazruta meM grathita nizcaya parama pratikramaNAdirUpa hai; kyoMki pratikramaNAdi sabhI Avazyaka ekamAtra AtmadhyAna meM samAhita haiM / / 155 / / isake bAda TIkAkAra munirAja do chanda likhate haiM, unameM se prathama chanda isaprakAra hai ( maMdAkrAMtA ) hitvA bhItiM pazujanakRtAM laukikImAtmavedI zastAzastAM vacanaracanAM ghorasaMsArakartrIm / muktvA mohaM kanakaramaNIgocaraM cAtmanAtmA svAtmanyeva sthitimavicalAM yAti muktyai mumukSuH / / 265 / / ( harigIta ) pazUvat alpajJa janakRta bhayoM ko parityAga kara / zubhAzubha bhavavardhinI saba vacana racanA tyAga kara // kanaka kAminI moha taja sukha-zAMti pAne ke lie / nija AtamA meM jame muktIdhAma jAne ke lie || 265 || AtmajJAnI mumukSu jIva, pazujana (ajJAnI jagata) kRta samasta laukika bhaya ko tathA ghora saMsAra karanevAlI samasta prazasta aprazasta vacararacanA ko chor3akara aura kanaka kAminI saMbaMdhI moha tajakara mukti ke lie svayaM apane se apane meM hI acala sthiti ko prApta hote haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1273-1274
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 niyamasAra anuzIlana ___ "muniyoM ko aprazasta rAga bahuta alpa hotA hai| deva-guru kI bhakti, svAdhyAya, paThana-pAThana kA rAga prazasta hai, usa rAga ko bhI saMsAra kA karanevAlA kahA hai| vyavahAra karate-karate dharma ho jAyegA - yaha bAta to yahA~ hai hI nahIM; parantu AtmA ke bhAnapUrvaka muniyoM ko jo asthiratAjanya zubharAga AtA hai, vaha bhI ghora saMsAra hai| vacanaracanA arthAt pratikramaNa prAyazcita Adi kI bhASA to jar3a hai, AtmA use kara nahIM sakatA, isIprakAra AtmA use chor3a bhI nahIM sakatA hai; parantu vaha pATha bolane saMbaMdhI prazasta rAga ko chor3atA hai ha aisA bhAvArtha hai|' ___parapadArtha se rahita, vikAra se rahita avikArI jJAnAnaMdasvabhAva meM zraddhAna, jJAna aura lInatA karane para moha-rAga-dveSa utpanna hI nahIM hote| ise hI moha ko chor3A ha aisA kahA jAtA hai| AtmA meM jar3a kA grahaNatyAga to hai hI nahIM; parantu vikAra ko chor3anA ye bhI nAmamAtra hai| vikAra paryAyabuddhi se nahIM chUTatA; parantu svabhAvabuddhi hone para vikAra utpanna hI nahIM hotaa| ___ isaprakAra kanaka-kAminI ke moha ko chor3akara apanI paramAnaMda dazA prApta karane ke lie apane se apane ko apane meM hI avicala karo hna sthira kro| vyavahAra rAga aura vyavahAra ratnatraya se kalyANa nahIM hotA, parantu apane se hI kalyANa hotA hai| isalie nimitta meM, rAga meM sthita hone ko nahIM kahA; parantu apane zuddhasvabhAva meM sthita hone ko kahA hai|" ___ isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki AtamajJAnI mumukSu jIva to ajJAniyoM dvArA utpanna laukika bhaya, ghora saMsAra kA kAraNa prazasta aura aprazasta vacanaracanA tathA kanaka-kAminI saMbaMdhI moha ko chor3akara mukti prApta karane ke lie apane AtmA meM jama jAte haiM, rama jAte haiM, samA jAte haiN| gAthA 155 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 155 tAtparya yaha hai ki yadi hama bhI apanA kalyANa karanA cAhate haiM to mana, vacana aura kAya saMbaMdhI samasta prapaMcoM kA tyAga kara hameM bhI svayaM meM samA jAnA caahie| apane meM apanApana sthApita karake svayaM ke jJAna-dhyAna meM laga jAnA cAhie; kyoMki svayaM ke zraddhAna aura jJAnadhyAna meM sabhI nizcaya paramAvazyaka samAye hue haiM / / 265 / / dUsarA chanda isaprakAra hai tU (vasaMtatilakA) bhItiM vihAya pazubhirmanujaiH kRtAM taM muktvA muniH sakalalaukikajalpajAlam / AtmapravAdakuzalaH paramAtmavedI prApnoti nityasukhadaM nijatattvamekam / / 266 / / (harigIta ) kuzala AtmapravAda meM paramAtmajJAnI munIjana | pazujanoM kRta bhayaMkara bhaya Atmabala se tyAga kr| sabhI laukika jalpa taja sukhazAntidAyaka AtamA / ko jAnakara pahicAnakara dhyAveM sadA nija AtamA ||266|| AtmapravAda nAmaka zruta meM kuzala paramAtmajJAnI muni pazujanoM (ajJAnIjanoM) dvArA kiye jAnevAle bhaya ko chor3akara aura sampUrNa laukika jalpajAla ko tajakara zAzvata sukhadAyaka eka nija tattva ko prApta hotA hai| ___AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ aise munirAja ko paramAtmajJAnI kahA hai ki jo mukhyataH AtmA kA varNana karanevAle zAstroM meM kuzala haiM, adhyAtmatattva ke marma ko jAnanevAle adhyAtmajJAnI haiM, chaThaveM-sAtaveM guNasthAna ke Ananda pravAha meM jhUlate haiN| parapadArtha meM phera-badala karanA to AtmA ke svabhAva meM hai hI nahIM, 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1277 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1275 2. vahI, pRSTha 1276
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 niyamasAra anuzIlana para rAga ko badalane kA svabhAva bhI AtmA meM nahIM hai| AtmA kA svabhAva to mAtra jAnane kA hai arthAt jAnanA hI ekamAtra AtmA kA kartavya hai| isalie phera-badala karane kI dRSTi ko hI pheranA / badalanA hai| jo dRSTi abhI taka puNya-pApa meM aTakI huI hai, use svabhAvasanmukha karane para sabakucha badala jAtA hai| ajJAniyoM kA sampUrNa abhiprAya mithyA hotA hai| isalie unakI ora dhyAna mata do aura unake dvArA kiye jAnevAle upadravoM ke bhaya se mukta ho jAvo / ' jar3a vANI kA tathA usake prati honevAle rAga kA lakSya chor3ane para hI zAzvata sukhadAyI tattva kI prApti hotI hai| rAga, puNya-pApa aura nimitta sukhadAyI nahIM hai; parantu ekamAtra nija jJAnAnaMdasvabhAvI AtmA hI atIndriya sukhadAyI hai aura usakI sAdhanA hI Avazyaka kriyA hai / bAkI sampUrNa zubha-azubha bhAva heya haiM, unase kalyANa nahIM hotA / nijatattva kI prApti hI ekamAtra sukha kA mArga hai| " isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki AtmA ke svarUpa ke pratipAdaka zAstroM ke adhyetA munivara; ajJAniyoM dvArA kiye gaye upadravoM kI paravAha na karake, laukika jalpajAla ko chor3akara zAzvata sukha denevAle AtmA kI ArAdhanA karate haiN| tAtparya yaha hai ki yadi hameM AtmakalyANa karanA hai to hameM nija AtmA kI ArAdhanA karanA cAhie / / 266 / / * 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1277 2. vahI, pRSTha 1278 isa jagata meM burAiyoM kI to kamI nahIM hai, sarvatra kucha na kucha mila hI jAtI haiM; para burAiyoM ko na dekhakara acchAiyoM ko dekhane kI Adata DAlanI caahie| acchAiyoM kI carcA karane kA abhyAsa karanA caahie| acchAiyoM kI carcA karane se acchAiyA~ phailatI haiM aura burAiyoM kI carcA karane se burAiyA~ phailatI haiN| ataH yadi hama cAhate haiM ki jagata meM acchAiyA~ phaileM to hameM acchAiyoM ko dekhane-sunane aura sunAne kI Adata DAlanI caahie| carcA to vahI apekSita hotI, jisase kucha acchA samajhane ko mile, sIkhane ko mile| hra paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, pRSTha- 87 79 niyamasAra gAthA 156 vigata gAthA meM saba ora se upayoga haTAkara apane AtmA ke hita meM gaharAI se laganA cAhie hra aisA kahA thA; aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki svamata aura paramatavAloM ke sAtha vAda-vivAda meM ulajhanA ThIka nahIM hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra NANAjIvA NANAkammaM NANAvihaM have laddhI / tamhA vayaNavivAdaM sagaparasamaehiM vajjijjo / / 156 / / ( harigIta ) haiM jIva nAnA karma nAnA labdhi nAnAvidha kahI / ataeva varjita bAda hai nija para samaya ke sAtha bhI || 156 // jIva aneka prakAra ke haiM, karma bhI aneka prakAra ke haiM aura labdhiyA~ bhI aneka prakAra kI haiM; isalie sAdharmI aura vidharmiyoM ke sAtha vacanavivAda varjanIya hai, niSedha karane yogya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha vacanasaMbaMdhI vyApAra se nivRtti ke hetu se kiyA gayA kathana hai / jIva aneka prakAra ke haiN| mukta jIva-amukta jIva (saMsArI jIva), bhavya jIva abhavya jIva saMsArI jIva hna trasa aura sthAvara / dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya meM saMjJI - asaMjJI hna isaprakAra trasa jIva pA~ca prakAra ke haiN| pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati hna ye pA~ca prakAra ke sthAvara jIva haiN| bhaviSyakAla meM svabhAva - anantacatuSTayAtmaka sahaja jJAnAdi guNoM rUpa se bhavana - pariNamana ke yogya jIva bhavya haiM aura unase viparIta abhavya haiN| dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma hna aise bhedoM ke kAraNa athavA ATha mUla prakRti aura eka sau ar3atAlIsa uttara prakRti ke bheda se
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 niyamasAra anuzIlana athavA tIvratara, tIvra, maMda aura mandatara udaya bhedoM ke kAraNa aneka prakAra haiN| jIvoM ko sukhAdi kI prAptirUpa labdhi hra kAla, karaNa, upadeza, upazama aura prAyogyatArUpa bhedoM ke kAraNa pA~ca prakAra kI hai| isalie paramArtha ke jAnanevAloM ko svasamayoM aura parasamayoM ke sAtha vAda-vivAda karanA yogya nahIM hai| " AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa gAthA meM AcArya kundakundadeva kahate haiM ki he prANiyo ! isa jagata meM aneka prakAra ke jIva haiM, bhavya bhI haiM aura abhavya bhI haiN| tU kisa-kisa ko samajhAyegA ? tU to svayaM samajha kara apane meM sthira ho jA / jisakI yogyatA hogI, vaha samajha jAyegA aura ayogya jIva to sAkSAt bhagavAna ke samavazaraNa meM jAkara bhI nahIM samajhate haiN| isalie samajhAne kA vikalpa se zAMta ho aura svayaM samajhakara apane meM sthira ho jA / vAda-vivAda se pAra par3e hra aisA nahIM hai| tathA sabhI jIva nimitta apekSA aneka prakAra ke karmavAle haiM, aneka prakAra kI labdhivAle haiM, aneka prakAra kI bhinna-bhinna yogyatAvAle haiM; tU kisa-kisako samajhAyegA ? isalie cAhe vaha jainadharmAvalambI ho yA anya dharmAvalambI ho kisI ke bhI sAtha vAda-vivAda nahIM karanA caahie|" ukta gAthA meM to mAtra yahI kahA gayA hai ki jIva aneka prakAra haiM, unake karma (jJAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgAdi bhAvakarma aura dehAdi nokarma athavA kArya) aneka prakAra ke haiM aura unakI labdhiyA~, upalabdhiyA~ bhI aneka prakAra kI haiM; ataH sabhI kI samajha, mAnyatA, vicAradhArA eka kaise ho sakatI hai ? yahI kAraNa hai ki sabhI jIva ke pariNAmoM meM vibhinnatA dekhI jAtI hai, matabheda pAyA jAtA hai; isakAraNa sabhI ko 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1280 80 gAthA 156 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 159 ekamata karanA saMbhava nahIM hai, samajhAnA bhI saMbhava nahIM hai; kyoMki bahuta kucha sAmanevAle kI yogyatA para hI nirbhara hotA hai| yadi tujhe samajhAne kA bhAva AtA hai to koI bAta nahIM; apane vikalpa kI pUrti kara le; para tere samajhAne para bhI koI na mAne, svIkAra na kare to adhika vikalpa karane se koI lAbha nhiiN| samajhAne ke vikalpa se kisI se vAda-vivAda karanA to kadApi ThIka nahIM hai| na to apane matavAle ke sAtha aura na anyamatavAloM ke sAtha vivAda karanA kadApi ThIka nahIM hai| TIkAkAra munirAja ne nAnA jIva kA artha karate hue jIvoM ke mukta aura saMsArI, saMsAriyoM ke trasa aura sthAvarAdi bheda ginA diye athavA bhavya - abhavya kI bAta kara dii| unakA svarUpa bhI saMkSepa meM samajhA diyA / karma meM jJAnAvaraNAdi 8 mUla prakRtiyoM aura 148 uttara prakRtiyoM kI carcA kara dii| labdhiyoM ke bhI pA~ca bheda ginA diye / maiM kSamAyAcanApUrvaka atyanta vinamratA ke sAtha kahanA cAhatA hU~ ki mujhe aisA lagatA hai ki yahA~ ina saba kI AvazyakatA nahIM thI; kyoMki eka to niyamasAra kA adhyetA ina saba jainadarzana saMbaMdhI prAthamika bAtoM se bhalIbhA~ti paricita hI hai; dUsare yahA~ mukhya vajana to svasamaya aura parasamaya ke sAtha vAda-vivAda nahIM karane kI bAta para hai| samajhane-samajhAne ke vikalpa meM par3a kara vAda-vivAda meM ulajha jAnA samajhadArI kA kAma nahIM hai, kevala manuSyabhava ke kImatI samaya ko vyartha meM barbAda karanA hI hai| gRhasthoM ko bhI ukta mahattvapUrNa salAha atyanta upayogI hai, parantu muniyoM ke lie to atyanta Avazyaka hai, anivArya hai| nAnA jIva kA Azaya vibhinna rucivAle jIvoM se hai| AcArya akalaMkadeva ne bhI rAjavArtika meM isaprakAra ke prasaMga meM aisA hI kahA hai / ve likhate haiM "vibhinnarucayaH hi lokAH hra laukikajana bhinnabhinna rucivAle hote haiM / "
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 160 niyamasAra anuzIlana isIprakAra karmoM ke udaya se honevAle jIva ke audayika bhAva bhI aneka prakAra ke hote haiM tathA labdhi arthAt paryAyagata yogyatA bhI pratyeka jIva kI pratisamaya bhinna-bhinna hotI hai| aisI sthiti meM sabakA ekamata honA asaMbhava nahIM to durlabha avazya hai| isaprakAra yahA~ labdhiyoM ke mAdhyama se kSaNika upAdAna ke rUpa meM paryAyagata yogyatA, aMtaraMga nimitta ke rUpa meM karmodaya aura jIvoM ke rUpa meM trikAlI upAdAna ko le liyA gayA hai| kahane kA Azaya yaha hai ki samajha meM Ane ke lie usakA dravyasvabhAva, paryAyasvabhAva aura aMtaraMga nimitta jimmevAra haiM; yadi usakI samajha meM A jAve to bhI tU mAtra bahiraMga nimitta hogaa| isalie samajhAne ke vikalpa se vAda-vivAda karanA samajhadArI nahIM hai||156|| isake bAda TIkAkAra munirAja ukta bhAva kA poSaka eka chanda likhate haiM, jisameM gAthA kI mUla bAta ko pUrI taraha duharA diyA hai| ukta chanda mUlata: isaprakAra hai hra (zikhariNI) vikalpo jIvAnAM bhavati bahudhA saMsRtikaraH tathA karmAnekavidhamapi sadA janmajanakam / asaulabdhi nA vimalajinamArge hi viditA tata: kartavyaM no svaparasamayairvAdavacanam / / 267 / / (harigIta) saMsArakAraka bheda jIvoM ke aneka prakAra haiN| bhava janmadAtA karma bhI jaga meM aneka prakAra haiN|| labdhiyA~ bhI haiM vividha isa vimala jinmaargvidhe| svaparamata ke sAtha meM na vivAda karanA caahie||267|| jIvoM ke saMsAra ke kAraNabhUta aneka prakAra ke bheda haiM, janmotpAdaka karma bhI aneka prakAra ke haiM aura nirmala jainamArga meM labdhiyA~ bhI aneka prakAra kI prasiddha haiN| isalie svasamaya aura parasamaya ke sAtha vivAda karanA karttavya nahIM hai| gAthA 156 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra vikalpa zabda kA artha bheda bhI hotA hai; isakAraNa gAthA ke anusAra yahA~ vikalpa kA artha bheda mAnakara hI artha kiyA gayA hai| tathApi mana meM uThanevAle aneka prakAra ke bhAvoM ko bhI vikalpa kahate haiN| yadi isake anusAra artha kiyA jAye to aisA bhI kara sakate haiM ki jIvoM ke saMsAra-vardhaka aneka prakAra ke vikalpa hote haiM, mAnyatAe~ hotI haiN| isIprakAra karma kA artha kArya bhI hotA hai| tAtparya yaha hai ki logoM ke kArya bhI aneka prakAra ke haiN| paryAyagata yogyatA ko labdhi kahate haiN| 'labdhiyA~ aneka prakAra kI haiM' hna kA artha yaha bhI ho sakatA hai ki jIvoM kI paryAyagata yogyatAyeM bhI aneka prakAra kI haiM, vibhinna prakAra kI haiN| isaprakAra isa chanda kA eka sahaja artha yaha bhI kiyA jA sakatA hai ki jIvoM ke mana meM aneka prakAra kI vikalpa taraMge uThatI haiM, unake aneka prakAra ke kArya dekhe jAte haiM aura unakI paryAyagata yogyatAe~ bhI alaga-alaga hotI haiN| isakAraNa saba kA ekamata ho pAnA asaMbhava nahIM to kaThina avazya hai| ata: AtmArthiyoM kA yaha parama karttavya hai ki ve ukta saMdarbha meM kisI se bhI vAda-vivAda meM na uljheN| dhyAna rahe, samajhanA-samajhAnA alaga bAta hai aura vAda-vivAda karanA alaga / samajhane-samajhAne kA bhAva jJAnIjanoM ko bhI A sakatA hai, AtA bhI hai, ve samajhAte bhI haiM; para ve kisI se vAda-vivAda meM nahIM uljhte| __ vAda-vivAda meM jIta-hAra kI bhAvanA rahatI hai; jabaki samajhane meM jijJAsA aura samajhAne meM karuNAbhAva rahatA hai| yahI kAraNa hai ki sAdharmI bhAI-bahinoM meM tattvacarcA to hotI hai, para vAda-vivAda nhiiN| yahA~ vAda-vivAda kA niSedha hai; carcA-vArtA kA nahIM, zaMkAsamAdhAna kA nahIM, paThana-pAThana kA bhI nahIM; kyoMki ye to svAdhyAya tapa ke bheda haiM / / 267 / / 81
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 157 vigata gAthA meM kisI ke bhI sAtha vAda-vivAda karane kA niSedha kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM udAharaNa ke mAdhyama se yaha kahate haiM ki yadi tujhe nidhi mila gaI hai to use tU gupta rahakara kyoM nahIM bhogatA ? gAthA mUlata: isaprakAra hai hra labhRNaM Nihi ekko tassa phalaM aNuhavei sujaNatte / taha NANI NANaNihiM bhuMjei caittu paratattiM / / 157 / / (harigIta) jyoM nidhI pAkara nijavatana meM gupta raha jana bhogate / tyoM jJAnijana bhI jJAnanidhi parasaMga taja ke bhogate / / 157|| jaise koI eka daridra manuSya nidhi (khajAnA) ko pAkara apane vatana meM gupta rahakara usake phala ko bhogatA hai; usIprakAra jJAnIjana bhI parajanoM kI saMgati ko chor3akara jJAnanidhi ko bhogate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ dRSTAnta dvArA sahaja tattva kI ArAdhanA kI vidhi batAI gaI hai| koI eka daridra manuSya kvacit kadAcit puNyodaya se nidhi ko pAkara, usa nidhi ke phala ko janmabhUmirUpa guptasthAna meM rahakara ati guptarUpa se bhogatA hai hra yaha dRSTAnta kA pakSa hai| dArTAnta pakSa se bhI sahaja paramatattvajJAnI jIva kvacit Asanna bhavyatArUpa guNa kA udaya hone se sahaja vairAgya sampatti hone para, paramaguru ke caraNakamala yugala kI niratizaya bhakti dvArA mukti sundarI ke mukha ke parAga ke samAna sahaja jJAnanidhi ko pAkara svarUpaprApti rahita janoM ke samUha ko dhyAna meM vighna kA kAraNa jAnakara unheM chor3atA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra gAthA 157 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra "jaise kisI garIba AdamI ko pUrvapuNyodaya se jamIna bote huye araba rupayoM kI sampatti mile to vaha use ekAnta meM jAkara bhogatA hai, usake bAre meM kisI ko nahIM batAtA; kyoMki dUsare ko batAne se use bhI kucha denA par3a sakatA hai| usIprakAra jJAnIjIva bhI parajanoM se dUra rahakara apanI jJAnanidhi ko bhogatA hai| jJAnanidhi to aisI hai ki usameM lIna ho jAveM to kevalajJAna pragaTa ho jaaye| ____ guru kahate haiM ki yaha vastusvarUpa samajhakara tU apane meM samA jA, dUsaroM ko samajhAne kA vikalpa chor3a de; kyoMki ajJAnI jIva bahuta svacchandI haiM, unheM samajhAne se tumhAre dhyAna meM vighna utpanna hogaa| __ vAstava meM bhagavAna ke kathana ko ajJAnI jIva nahIM samajha sakate, parantu bhAgyavaMta puruSArthavaMta evaM nikaTa mokSagAmI jIva ko yaha bAta sahaja samajha meM AtI hai|" yaha eka sIdhI sahaja sarala gAthA hai, isameM itanA hI kahA gayA hai ki jisaprakAra loka meM yadi kisI ko koI gupta khajAnA mila jAve to vaha use atyanta gupta rahakara bhogatA hai; kisI ko bhI nahIM btaataa| usIprakAra jJAnIjana bhI ratnatrayarUpa nidhi pAkara use gupta rahakara bhogate haiM, usakA pradarzana nahIM krte| ___ mUla gAthA meM to parasaMga chor3akara jJAnanidhi ko bhogane kI bAta atyanta spaSTarUpa se kahI hai; para na jAne kyoM TIkAkAra parasaMga ko chor3ane kI bAta kahakara hI bAta samApta kara dete haiM; jJAnanidhi ko bhogane kI bAta hI nahIM krte| 'hama AtmajJAnI haiM' ha isa bAta kA DhiDhorA pITanevAloM ko isa prakaraNa para vizeSa dhyAna denA cAhie ki yadi hameM AtmAnubhUtirUpa nidhi kI prApti ho gaI hai to use gupta rahakara kyoM nahIM bhogate, usakA DhiMDhorA kyoM pITate haiM ?||157 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1291 2. vahI, pRSTha 1301 82
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 niyamasAra anuzIlana isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM; unameM se pahalA chanda isaprakAra hai hra (zAlinI) asmin loke laukika: kazcideka: labdhvA puNyAtkAMcanAnAM samUham / gUDho bhUtvA vartate tyaktasaMgo jJAnI tadvat jJAnarakSAM karoti / / 268 / / (harigIta) puNyodayoM se prApta kAMcana Adi vaibhava loka meN| gupta rahakara bhogate jana jisa taraha isa loka meM / / usa taraha sadjJAna kI rakSA kareM dhrmaatmaa| saba saMga tyAgI jJAnIjana sadajJAna ke Aloka meM ||268|| isa loka meM koI eka laukikajana puNyodaya se prApta svarNAdi dhana ke samUha ko gupta rahakara vartatA hai, bhogatA hai; usIprakAra parigraha rahita jJAnI bhI apanI jJAnanidhi kI rakSA karatA hai| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jisaprakAra kisI vyakti ko puNyodaya se dhana milA, to use vaha svadeza meM jAkara, gupta sthAna meM rahakara bhogatA hai; usIprakAra jJAnI jIva bhI svayaM kI cidAnanda nidhi ko pAkara usakI rakSA karatA hai| deha, mana, vANI, dhana Adi bAhya padArtha nijanidhi nahIM haiM tathA AtmA meM utpanna honevAle zubhAzubharUpa vikArIbhAva bhI Atmanidhi nahIM haiM, balki ve to vikAra haiN| vAstava meM jJAna kA AnandarUpa svabhAva hI nijanidhi hai| isaprakAra nijajJAnanidhi ke zraddhAna-jJAna dvArA usakI rakSA karanA hI vAstavika dharma hai| jIva zarIrAdi bAhya padArthoM kI rakSA nahIM kara sakatA; kyoMki vaha jar3a padArthoM meM bigAr3a-sudhAra nahIM kara sktaa| tathA ina zubhAzubha bhAvoM kA apane Apako svAmI mAnanA bhI ajJAnabhAva hai; kyoMki ye vikArIbhAva haiM, svabhAvabhAva nahIM haiN| sAdhakadazA meM gAthA 157 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra zubhAzubha rAga AtA avazya hai, parantu vaha vikAra hai, upAdhi hai; AtmA ke kalyANa ke lie vyartha hai| isalie puNya-pApa se rahita nijajJAnasvabhAva kA zraddhAna-jJAna karake usameM lIna honA hI jJAna kI rakSA hai aura vahI nizcayadharma hai| - aisA jAnakara dharmIjIva nijajJAnanidhi ko gupta rahakara bhogatA hai, para ke sAtha vAda-vivAda nahIM krtaa|" yadyapi ukta chanda meM eka prakAra se gAthA kI bAta ko hI duharA diyA gayA hai; tathApi gAthA aura chanda kI bAta meM kucha antara bhI hai| ___gAthA meM nijanidhi ko bhogane kI bAta hai, para chanda meM nijanidhi kI rakSA karane kI bAta kahI gaI hai aura TIkA meM mAtra parasaMga chor3ane kI hI bAta AtI hai| gAthA, TIkA aura kalaza (chanda) hna tInoM meM jo bAta mUlataH kahI gaI hai; usakA bhAva mAtra itanA hI hai ki samyaktva yA AtmAnubhUti darzana kI cIja hai, pradarzana kI nhiiN| tAtparya yaha hai ki yadi tumheM AtmAnubhUti ho gaI hai, atIndriya-Ananda kI prApti ho gaI hai to phira zAnti se ekAnta meM use kyoM nahIM bhogate, usakA pradarzana kyoM karate ho?||268|| dUsarA chanda isaprakAra hai hna (maMdAkrAMtA) tyaktvA saMgaM jananamaraNAMtakahetuM samastaM kRtvA buddhyA hRdayakamale pUrNavairAgyabhAvam / sthitvA zaktyA sahajaparamAnaMdanirvyagrarUpe kSINe mohe tRNamiva sadA lokamAlokayAmaH / / 269 / / (vIra chanda) janama-maraNa kA hetu parigraha arepUrNata: usako chodd'| hRdaya kamala meM buddhipUrvaka jagavirAga meM mana ko jodd'|| paramAnanda nirAkula nija meM puruSAratha se thira hokr| moha kSINa hone para tRNasama hama dekheM isa jaga kI ora ||269 / / 83 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1302-1303
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 166 niyamasAra anuzIlana janma-maraNarUpI roga ke kAraNabhUta samasta parigraha ko chor3akara, hRdaya kamala meM buddhipUrvaka pUrNa vairAgya bhAva dhAraNa karake, sahaja paramAnanda se avyagra anAkula nijarUpa meM puruSArthapUrvaka sthita hokara, moha ke kSINa hone para hama isa loka ko sadA tRNa samAna dekhate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ mukhyarUpa se munirAja kI bAta hai| munirAja ko lakSya karake kahA jA rahA hai ki he munirAja! tumhAre caitanyasvabhAva meM, anAkula zAnti meM rahanevAlI jo Avazyaka kriyA hai, vahI tumhArA svarUpa hai| puNya-pApa ke bhAva tumhAre svarUpa nahIM haiM; kyoMki ve yadi svabhAva hote to unheM kAyama rahanA cAhie; parantu azuddhatA siddhoM meM se nikala jAtI haiM; ataH vaha tumhArA svarUpa nahIM hai| jJAnasvabhAva hI tumhArA svarUpa hai, usameM ekAgra honA hI mukti kA mArga hai tathA jo tumheM 28 mUlaguNa pAlana karane kA zubha vikalpa AtA hai, vaha puNyAsrava aura AkulatA hai| vaha tumhArI AtmalInatA meM kAraNa nahIM hai| ataH svarUpa meM aise lIna ho jAo ki moha kA nAza ho jAya / TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva mahAsamartha muni the| chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate the| ve kahate haiM ki hama apane jJAnasvabhAva meM sthita rahakara moha kSINa hone para loka ko sadA tRNavat dekhate haiN| dekho; yaha munidazA! munirAja ke lie indroM kA indrAsana, sarvArthasiddhi deva kI paryAya, samavazaraNAdi taNa samAna haiN| ve padArtha hamAre svabhAva meM nahIM haiM, ve to jJAtA ke jJeya haiN| jisaprakAra jagata meM tRNa jJAna kA jJeya mAtra hotA hai, usakA anya koI mUlya nahIM hai; usIprakAra samasta jagata ghAsa ke Dhera ke samAna hamAre jJAna meM jJAta hotA hai; parantu hamAre lie usakA koI mUlya nahIM hai| hamAre jJAnasvabhAva meM to bhagavAna bhI jJeyarUpa se pratibhAsita hote haiM gAthA 157 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra tathA unake prati honevAlA zubharAga kA bhI hamAre liye to koI mUlya nahIM hai, vaha hamAre kisI kAma kA nahIM hai| hamako to hamArI mahimA AtI hai| hamAre bhagavAna to hama svayaM hI haiN| hamArA AtmA sarvajJa ho sakatA hai - aisI pratIti hameM nirantara vartatI hai| hamAre mAhAtmya ke sAmane jagata kI koI cIja athavA zubharAga kA mAhAtmya nahIM hai| isaprakAra zuddhacaitanyasvabhAva kI mahimA utpanna karanA tathA rAga aura puNya kI mahimA chor3anA hI Avazyaka kriyA hai tathA vahI mukti kA mArga hai, dhArmika kriyA hai|" dhyAna dene kI bAta yaha hai ki TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isa chanda meM uttama puruSa meM atyanta spaSTarUpa se likha rahe haiM ki hama sampUrNa loka ko tRNavata dekhate haiN| yadyapi yaha bAta bhI satya ho sakatI hai, hogI hI; tathApi chanda kA mUla bhAva yahI hai ki jisakA moha kSINa ho gayA hai; una vItarAgI bhAvaliMgI munirAjoM kI dRSTi meM yaha sampUrNa jagata tRNavat tuccha hai| unheM isa jagata se koI apekSA nahIM hai| jabataka kisI vyakti ko yaha sampUrNa jagata, usakA vaibhava, ghAsa ke tinake ke samAna tuccha bhAsita na ho usameM raMcamAtra bhI sukha nahIM hai' hra yaha bAta antara kI gaharAI se na uThe; tabataka vaha jagata ke isa vaibhava ko ThukarA kara, sampUrNa dhana-sampatti kA tyAga kara nagna digambara munidazA kaise svIkAra kara sakatA hai ? yadi koI vyakti laukika sukha kI kAmanA se, yaza ke lobha se yA ajJAna se nagna digambara dazA dhAraNa karatA hai to aise vyakti ko aSTapAhuDa meM naTazramaNa kahA hai| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra naTa vibhinna veSa dhAraNa karatA hai; usIprakAra isane bhI nagna digambara dazA dhAraNa kI hai; ata: yaha saccA digambara muni nahIM hai||269|| 84 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1308-1309
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 158 yaha nizcaya paramAvazyaka adhikAra ke upasaMhAra kI gAthA hai| isameM kahA gayA hai ki Ajataka jo bhI mahApuruSa kevalI hue haiM; ve sabhI ukta nizcaya Avazyaka ko prApta karake hI hue haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra savve purANapurisA evaM AvAsayaM ca kAUNa / apamattapahudiThANaM paDivajja ya kevalI jAdA / / 158 / / ( harigIta ) yoM sabhI paurANika puruSa AvazyakoM ko dhArakara / apramattAdika guNasthAnaka pAra kara kevali hue / / 158 / / sabhI paurANika mahApuruSa isaprakAra ke Avazyaka karake, apramattAdi guNasthAnoM ko prApta karake kevalI hue haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha paramAvazyaka adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| svayaM buddha tIrthaMkara paramadevAdi evaM bodhita buddha apramattAdi guNasthAnoM se lekara sayoga kevalI paryanta guNasthAnoM kI paMkti meM ArUr3ha sabhI purANa puruSa sAkSAt muktirUpI strI ke azarIrI sukha ke kAraNa ko jAnakara bAhya vyavahAra AvazyakAdi kriyA se pratipakSa (viruddha) apane AtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya dharmadhyAna aura zukla dhyAnasvarUpa zuddha nizcaya paramAvazyakarUpa AtmArAdhanA ke prasAda se sakala pratyakSa jJAnadhArI kevalI hue haiN|" isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zuddha caitanya ke avalambana se jo nirmalatA pragaTa hotI hai, usa nirmalatA se sabhI jIva mokSadazA prApta karate haiN| sabhI purANapuruSa arthAt 85 gAthA 158 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra 169 sabhI atItakAlIna mahApuruSoM ne isI vidhi se mokSa prApta kiyA haiM, naye - purAne logoM ke liye alaga-alaga vidhi nahIM hai; balki bhUtakAlIna puruSoM ne isa hI vidhi se mokSa prApta kiyA tathA bhaviSya meM honevAle sabhI mahApuruSa bhI isIprakAra mokSa prApta kreNge| una puruSoM meM tIrthaMkara to svayaMbuddha huye| svayaMbuddha kA artha yaha hai ki jinhoMne pUrva paryAya meM to dezanAlabdhi prApta kI thI; parantu vartamAna paryAya meM guru kA nimitta nahIM thaa| pahale sacce guru se dharma kI bAta sunI thI; parantu vahA~ dharma nahIM prApta kiyA tathA agalI paryAya meM guru ke nimitta binA hI pahale ke saMskAra yAda karake samyagdarzanarUpa dharma prApta kiyA / isaprakAra dharma prApta karane ko nisargaja samyagdarzana kahate haiM tathA guru kI upasthiti meM dharma prApta karane ko adhigamaja samyagdarzana kahate haiM / " yahA~ purANa puruSoM ke tIna prakAra batAe gae haiM 1. svayaMbuddha tIrthaMkara 2. svayaMbuddha kSAyika samyagdRSTi 3. jinhoMne guru ke samajhAne se mokSa prApta kiyaa| - aise tIna prakAra ke purANa puruSa sAtaveM guNasthAna se terahaveM guNasthAna paryanta guNasthAnoM kI paMkti meM ArUr3ha hokara, parama Avazyaka rUpa AtmA kI ArAdhanA ke prasAda se kevalI - sakala pratyakSajJAnadhArI hue haiN| yahA~ munirAja kI mukhyatA se kathana hai; ataH sAtaveM guNasthAna se bAta kI hai| tathA cauthA - pA~cavA~ guNasthAna bhI AtmA ke avalaMbana se hI pragaTa hotA hai| samyagdarzana, zrAvakapanA, munipanA, zreNI car3hane, vItarAgatA pragaTa hone aura kevalajJAna pragaTa karane kA kAraNa zuddha dravya hI hai tathA zuddha dravya ke avalaMbana se pragaTa honevAlI nirvikArI kriyA, nizcaya Avazyaka kriyA hai| kisI bhI prakAra kA rAga, nimitta, saMhanana ityAdi kevalajJAna kA kAraNa nahIM hai| munirAja puNya-pApa ke vaza na hokara tathA sva ke vaza hokara, nirmala kriyA ke dvArA vikalpoM kA abhAva karake sAtavA~ guNasthAna prApta karate haiM tathA nija dravya ke hI avalambana 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1313
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 niyamasAra anuzIlana se zreNI car3hakara kevalajJAna prApta karate haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki mukti prApta karane kA eka hI upAya hai| Ajataka bhUtakAla meM jitane bhI paurANika mahApuruSoM ne mukti prApta kI hai, vartamAna meM videhAdi kSetra se jo nikaTa bhavya jIva mukti prApta kara rahe haiM aura bhaviSya meM bhI jo jIva mukti prApta kareMge; ve sabhI nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa paramAvazyaka prApta karake mukti kI prApti kreNge| kahA bhI hai ki 'eka hoya trayakAla meM paramAratha ko pNth'||158|| isake bAda TIkAkAra munirAja do chanda likhate haiM, jisameM se pahalA chanda isaprakAra hai tU (zArdUlavikrIDita ) svAtmArAdhanayA purANapuruSAH sarve purA yoginaH pradhvastAkhilakarmarAkSasagaNA ye viSNavo jiSNavaH / tAnnityaM praNamatyananyamanasA muktispRho nispRhaH sasyAt sarvajanArcitAMghrikamala: pApATavIpAvakaH / / 270 / / (tATaMka yA vIra ) are purANa puruSa yogIjana nija Atama ArAdhana se| sabhI karamarUpI rAkSasa ke pUrI taraha virAdhana se || viSNu-jiSNu hue unhIM ko jo mumukSu pUre mana se| nitya namana karate ve munijana agha aTavI ko pAvaka haiN||270|| purAtana kAla meM hue sabhI purANapuruSa yogIjana, nija AtmA kI ArAdhanA se, samasta karmarUpI rAkSasoM ke samadAya kA nAza karake. viSNu arthAt vyApaka sarvavyApI jJAnavAle aura jiSNu arthAt jItanevAle jayavanta hue haiM; unako mukti kI spRhAvAlA jagata se niSpraha jo jIva ananya mana se nitya namana karatA hai; vaha jIva pAparUpI aTavI ko jalAne meM agni samAna hai aura usake caraNa kamaloM kI pUjA sarvajana karate haiN| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1314-1315 gAthA 158 : nizcaya paramAvazyaka adhikAra isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki bhUtakAla meM jina purANapuruSoM ne apane bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karake karmoM kA nAza kiyA hai, anaMtajJAna aura anaMtasukha prApta kiyA hai; ve sabhI sampUrNa loka ko jAnane ke kAraNa sarvavyApI viSNu aura karmoM ko jItane ke kAraNa jiSNu arthAt jayavaMta hue haiM, unheM mumukSu jIva nitya namana karate haiN| aise jIva pAparUpI bhayaMkara jaMgala ko jalAnevAle haiM, pApabhAvoM se rahita haiN||270|| dUsarA chanda isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) muktvA mohaM kanakaramaNIgocaraM heyarUpaM nityAnandaM nirupamaguNAlaMkRtaM divyabodham / cetaH zIghraM praviza paramAtmAnamavyagrarUpaM labdhvA dharmaM paramaguruta: zarmaNe nirmalAya / / 271 / / (tATaMka yA vIra) kanaka-kAminI gocara evaM heyarUpa yaha moha chlii| ise chor3akara nirmala sukha ke lie parama pAvana guru se / / dharma prApta karake he Atman nirupama nirmala gunndhaarii| divyajJAna vAle Atama meM tU praveza kara satvara hI / / 271 / / he citta ! tU heyarUpa kanaka-kAminI saMbaMdhI moha ko chor3akara, nirmala sukha ke lie paramaguru dvArA dharma ko prApta karake avyagrarUpa nirupama guNoM se alaMkRta nitya Ananda aura divyajJAnavAle, paramAtmA (apane AtmA) meM zIghra praveza kr| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "guru ziSya se kahate haiM ki tuma zAntasvarUpI, nitya Anandamaya, nirupama guNoM se yukta aura divyajJAnavAle paramAtmA meM zIghra praveza kro| yahIM TIkAkAra munirAja svayaM svayaM ko saMbodhita karate haiN| vAstava meM svayaM kA AtmA hI parama AtmA hai; vahI zAntasvarUpI hai| zarIrAdi ajIva haiM, para haiM, puNya-pApa ke bhAva AkulatAsvarUpa haiN| saMvara 86
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 niyamasAra anuzIlana nirjarA aura mokSa eka samaya kI paryAya haiM, ve parama AtmA nahIM haiN| puNya-pApa se rahita tathA eka samaya kI paryAya se bhI rahita trikAlI dhruva AtmA paramAtmA kahalAtA hai| yaha apanA AtmA nitya AnandavAlA hai, sat, cit aura Ananda kI mUrti hai, zAMta svabhAvavAlA hai, sadA ekarUpasvabhAvavAlA hai aise AtmA ke Azraya se samyagdarzana aura vItarAgatA pragaTa hotI hai| - yahA~ TIkAkAra munirAja kahate haiM ki ananta jIvoM ne zuddha AtmA Azraya se hI kevalajJAna prApta kiyA hai; ataH tU bhI vaisA hI kara / nija AtmA meM zIghra praveza kara / 2" nizcaya parama Avazyaka adhikAra ke upasaMhAra ke isa chanda meM TIkAkAra munirAja svayaM apane citta (mana) se yaha kaha rahe haiM ki he citta ! tU heyarUpa strI-putrAdi evaM dhana-dhAnyAdi, suvarNAdi parigraha ke moha ko chor3akara, Atmika sukha ke lie parama guru arahaMtadeva se prApta dharma ko prApta karake sarva prakAra kI AkulatA se rahita avyagra, anupama guNoM se alaMkRta, nityAnanda aura divya jJAnavAle apane trikAlI dhruva AtmA meM praveza kara, apane AtmA kA dhyAna kara, usameM hI rama jA, jama jA; yahA~-vahA~ kyoM bhaTakatA hai ? atIndriya Ananda kI prApti to apane AtmA ke jJAna-dhyAna se hI honevAlI hai; kisI anya ke AtmA se nahIM / ataH he munivaro ! tuma ekamAtra apane AtmA kA dhyAna karo, usameM hI jame raho, rame raho, usameM samA jaavo| ananta sukha prApta karane kA ekamAtra yahI upAya hai / / 271 / / adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM nizcaya paramAvazyakAdhikAra nAmaka gyArahavA~ zrutaskandha samApta huA / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1330 2. vahI, pRSTha 1331 87 12 zuddhopayogAdhikAra ( gAthA 159 se gAthA 187 taka) niyamasAra gAthA 159 niyamasAra paramAgama meM zuddhopayogAdhikAra kA AraMbha karate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva likhate haiM hra "aba samasta karmoM ke pralaya karane ke hetubhUta zuddhopayoga adhikAra kahA jAtA hai| " zuddhopayoga adhikAra kI tAtparyavRtti TIkA kI prathama paMkti meM hI TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva ghoSaNA karate haiM ki 'yaha zuddhopayoga samasta karmoM kA nAza karanevAlA hai|' ataH jinheM karmoM se mukta honA ho, ve isa zuddhopayoga adhikAra kI viSayavastu ko gaharAI se samajheM / niyamasAra paramAgama kI 159vIM evaM zuddhopayoga adhikAra kI pahalI gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jAdi passadi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM / / 159 / / ( harigIta ) nija AtamA ko dekheM jAneM kevalI paramArtha se| para jAnate haiM dekhate haiM sabhI ko vyavahAra se || 159 / / vyavahAranaya se kevalI bhagavAna sabhI padArthoM ko dekhate - jAnate haiN| nizcayana se kevalI bhagavAna AtmA ko arthAt svayaM ko hI dekhatejAnate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva tAtparyavRtti TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 niyamasAra anuzIlana "yahA~ jJAnI ko sva-para svarUpa kA prakAzakapanA kathaMcit kahA hai| vyavahAranaya se, paramabhaTTAraka paramezvara bhagavAna; AtmaguNa ke ghAtaka ghAtikarmoM ke nAza se prApta sampUrNata: nirmala kevalajJAna aura kevaladarzana ke dvArA, triloka meM rahanevAle trikAlavartI sacarAcara sabhI dravya-guNaparyAyoM ko eka samaya meM jAnate-dekhate haiM; kyoMki 'parAzrito vyavahAraH hra vyavahAranaya parAzrita hotA hai' hna aisA Agama kA vacana hai| zuddhanizcaya se, mahAdevAdideva sarvajJa vItarAga paramezvara ke mUladhyAna meM; paradravya ke grAhakatva-darzakatva, jJAyakatva Adi ke vividha vikalpa rUpa senA kI utpatti kA abhAva hone se; ve bhagavAna trikAla nirupAdhi, amaryAdita nitya zuddha hna aise sahaja jJAna aura sahaja darzana dvArA nija kAraNaparamAtmA ko; svayaM kAryaparamAtmA hone para bhI dekhate-jAnate haiN| kyA karake yA kisaprakAra? jJAna kA dharma to dIpaka ke samAna sva-paraprakAzaka hai| jisaprakAra ghaTAdi kI pramiti se, prakAza arthAt dIpaka (kathaMcit) bhinna hone para bhI svayaM prakAzasvarUpa hone se sva aura para ko prakAzita karatA hai; usIprakAra AtmA bhI jyotisvarUpa hone se, vyavahAra se tIna loka meM rahanevAle sabhI parapadArthoM ko tathA svayaM prakAzasvarUpa AtmA ko, svayaM ko prakAzita karatA hai; jAnatA-dekhatA hai|" ukta kathana kA sAra yaha hai ki vyavahAranaya se kevalI bhagavAna parapadArthoM ko jAnate-dekhate haiM aura nizcayanaya se svayaM ke AtmA ko jAnate-dekhate haiN| isaprakAra ve kevalI bhagavAna dIpaka ke samAna svapara prakAzaka haiM; kyoMki jJAna kA svabhAva sva-para prakAzaka hai| jisaprakAra dIpaka svayaM ko to prakAzita karatA hI hai, ghaTa-paTAdi padArthoM ko bhI prakAzita karatA haiusIprakAra yaha jyotisvarUpa bhagavAna AtmA svayaM ko jAnatA hI hai, para ko bhI jAnatA hai| isaprakAra yaha AtmA sva-para prakAzaka hai| apanI bAta ko puSTa karane ke lie TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhAri deva '69 pAkhaNDiyoM para vijaya prApta karanevAle, vizAlakIrti ke dhanI gAthA 159: zuddhopayogAdhikAra 175 mahAsena paNDitadeva ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara TIkA ke bIca meM hI eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra (anuSTubh ) yathAvadvastunirNIti: samyagjJAnaM pradIpavat / tatsvArthavyavasAyAtma kathaMcit pramiteH pRthak / / 73 / ' (harigIta ) vastu ke satyArtha nirNayarUpa samyagjJAna hai| sva-para arthoM kA prakAzaka vaha pradIpa samAna hai| vaha nirNayAtmaka jJAna pramiti se kathaMcit bhinna hai| para AtamA se jJAnaguNa se to akhaNDa abhinna hai / / 73|| vastu kA yathArtha nirNayarUpa samyagjJAna hai| vaha samyagjJAna dIpaka kI bhA~ti sva aura artha arthAt parapadArthoM ke vyavasAyAtmaka (nirNayAtmaka) hai tathA pramiti se kathaMcit bhinna hai| ___dhyAna rahe ukta chanda meM lekhaka Atmadravya aura jJAna-darzana guNoM ke sthAna para samyagjJAnarUpaparyAya ko sva-para prakAzaka batA rahe haiN||73|| TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isa chanda ke uparAnta TIkA ke zeSa bhAga ko prastuta karate haiM; jisakA bhAva isaprakAra hai hna __"satata nirvikAra niraMjana svabhAva meM lInatA ke kAraNa nizcayanaya ke pakSa se bhI svaparaprakAzakapanA hai hI; kyoMki 'svAzrito nizcayaH hra nizcayanaya svAzrita hotA hai' ha aisA Agama kA vacana hai| yadyapi vaha sahajajJAna AtmA se saMjJA, lakSaNa aura prayojana kI apekSA bhinna saMjJA (nAma), bhinna lakSaNa se jAnA jAtA hai; tathApi vastuvRtti se arthAt akhaNDa vastu kI apekSA se bhinna nahIM hai| isakAraNa se vaha sahajajJAna Atmagata (AtmA meM sthita) darzana, jJAna, sukha aura cAritra Adi ko jAnatA hai tathA svAtmA arthAt kAraNaparamAtmA ke svarUpa ko bhI jAnatA hai|" TIkA ke isa aMza meM TIkAkAra munirAja sahaja jJAna arthAt jJAna 1. mahAsenadeva paNDita dvArA racita zloka, graMtha saMkhyA evaM zloka saMkhyA anupalabdha hai| 88
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 niyamasAra anuzIlana guNa yA usakIsamyagjJAnarUpaparyAya ko nizcayanaya se sva-para prakAzaka siddha kara rahe haiN| ve kahate haiM ki jJAna svayaM ko jAnatA hai yaha usakA svaprakAzakapanA haA aura jJAna se bhinna sakha, zraddhA, cAritrAdi apane guNoM aura unakI paryAyoM ko jAnatA hai ha yaha usakA paraprakAzakapanA huaa| isaprakAra vaha apane dravya-guNa-paryAya ko jAnakara nizcaya se bhI sva-para prakAzaka siddha hotA hai| isa gAthA aura isakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM ta "bhagavAna lokAloka ko jAnate haiM arthAt ve lokAloka ke pradezoM meM tanmaya hue binA hI sampUrNa padArthoM ko jAnate haiM; isaliye vyavahAra kahA hai, parantu isase bhagavAna kA jJAna abhUtArtha hai athavA saMdehAtmaka hai - aisA artha nahIM nikalatA tathA koI kahe ki bhagavAna kI mahimA batAne ke liye lokAloka jAnate haiM - aisA kahA hai to yaha bAta bhI galata hai| kevalajJAna kI eka samaya kI paryAya kA svarUpa batAtA hai ki kevalI para meM tanmaya hue binA samasta padArthoM ko yathArthatayA jAnate haiM tathA vaha kevalajJAna aura pramiti kathaMcit bhinna hai|' ___kevalajJAna para ko vyavahAra se jAnatA hai, isakA artha yaha nahIM hai ki use para kA nirNayAtmakajJAna nahIM hai, balki vaha para ko tanmaya hokara nahIM jAnatA hai; ataH vyavahAra se jAnatA hai - aisA kahA jAtA hai| vastutaH paramAtmA sva meM lIna haiM; para ko jAnane para bhI para meM lIna nahIM hote haiN| sva kI lInatA meM hI anyaguNoM kA bhI jJAna ho jAtA hai; ataH unake nizcaya se bhI sva-paraprakAzakapanA hai| ve vyavahAra se apanI AtmA tathA lokAloka ko jAnane se sva-paraprakAzI haiM tathA nizcaya se jJAna evaM usase bhinna anya ananta guNoM ko jAnane se svaparaprakAzI haiN| sahaja jAnanA AtmA kA svabhAva hai| koI kahatA hai ki jAnanA to upAdhi hai, to yaha bAta galata hai; kyoMki upAdhi parakRta hotI hai, 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1346 2. vahI, pRSTha 1347 3. vahI, pRSTha 1348 gAthA 159 : zuddhopayogAdhikAra 177 jabaki jAnanA svayaMbhUta hai, parakRta nhiiN| AtmA sva ko jAnate hue bhI para ko spaSTa jAna letA hai - yahI usakA svabhAva hai| sahajajJAna ke lie jJAna hI sva hai aura usase bhinna anyaguNa para haiN| ve paraspara lakSaNAdi kI apekSA bhinna haiM; parantu pradeza (kSetra) kI apekSA bhinna nahIM haiN| ataH jJAna (kevalajJAna) nizcaya se bhI sva-paraprakAzI siddha hotA hai|" ____ isaprakAra hama dekhate haiM ki gAthA, TIkA aura TIkA meM samAgata chanda tathA AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke vivecana se eka bAta pUrNataH spaSTa ho rahI hai ki kevalI bhagavAna kA para ko jAnanA asatyArtha nahIM hai| unake para ko jAnane ko vyavahAra to mAtra isalie kahA jAtA hai ki ve para ko tanmaya hokara nahIM jAnate, ve usameM lIna nahIM hote, unakA unameM apanApana nahIM hai| vastutaH tanmaya hokara jAnane kA artha unameM apanepana parvaka jAnanA hotA hai| kevalI bhagavAna kA yA kisI bhI jJAnI dharmAtmA kA parapadArthoM meM apanApana nahIM hotA; na to ve use apanA jAnate haiM, na apanA mAnate haiM aura na unameM lIna hote haiM; mAtra jAnate haiN| unake isa svarUpa ko spaSTa karane ke lie lagabhaga sarvatra hI yaha kahA gayA hai ki ve parapadArthoM ko tanmaya hokara nahIM jaante| unake para ko jAnane ko vyavahAra to mAtra isIlie kahA gayA hai| ve unheM jAnate hI nahIM haiM hra aisA abhiprAya unakA kadApi nahIM hai| nizcaya se sva-para prakAzaka kI bAta Atamadravya kI apekSA jJAna guNa yA usakI samyagjJAnarUpa paryAya para bhalI prakAra ghaTita hotA hai: kyoMki sukhAdi guNa aura unakI paryAyeM jJAnaguNa yA usakI samyagjJAnarUpa paryAya se kathaMcit bhinna haiM, para AtmA se nahIM; kyoMki AtmA meM to sabhI sva ke rUpa meM hI samAhita haiN| eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki jaba jJAna vyavahAranaya se sabhI ko jAnatA hai to usameM para ke sAtha sva bhI A jAtA hai| ata: vaha 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1349
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 178 niyamasAra anuzIlana vyavahAra se bhI sva-para prakAzaka hai| isaprakAra jJAna nizcaya aura vyavahAra ha donoM se hI sva-para prakAzaka hai; pramANa se to sva-para prakAzaka hai hii||159|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA zrImad amRtacandrAcArya ke dvArA bhI kahA gayA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) bandhacchedAtkalayadatulaM mokSamakSayyametanityodyotasphuTitasahajAvasthamekAntazuddham / ekAkArasvarasabharatotyantagaMbhIradhIraM pUrNa jJAnaM jvalitamacale svasya lInaM mahimni / / 74 / / (rolA) baMdha-cheda se mukta huA yaha zuddha AtamA, nijarasa se gaMbhIra dhIra paripUrNa jnyaanmy| udita huA hai apanI mahimA meM mahimAmaya, acala anAkula aja akhaMDa yaha jJAnadivAkara||74|| nitya udyotavAlI sahaja avasthA se sphurAyamAna, sampUrNataH zuddha aura ekAkAra nijarasa kI atizayatA se atyanta dhIra-gaMbhIra pUrNajJAna karmabaMdha ke cheda se atula akSaya mokSa kA anubhava karatA huA sahaja hI prakAzita ho uThA aura svayaM kI acala mahimA meM lIna ho gyaa| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo aise kevalajJAna ko nahIM jAnatA hai tathA usakA nirNaya nahIM karatA hai, use sacce deva kI khabara nahIM hai| jo aise kevalajJAna kA asatya nirUpaNa karatA hai, vaha tIvra mithyAtva kA sevana karatA hai| deva kA nirNaya karane ke lie kevalajJAna ke svarUpa ko jAnanA nitAnta Avazyaka hai| gAthA 159: zuddhopayogAdhikAra sva-paraprakAzaka evaM nirNayAtmaka kevalajJAna kI yahA~ carcA calatI hai| vaha zuddhopayoga svarUpa kevalajJAna vyavahAra se lokAloka ko jAnatA hai| para ko jAnane para bhI jJAna pararUpa nahIM hotA hai; ataH para ko vyavahAra se jAnatA hai aura nizcaya se apanI AtmA ko jAnatA hai| jJAna sva ko jAnatA hai, yaha usakI svaprakAzakatA hai tathA jJAna ke alAvA anya guNoM ko jAnanA usakI paraprakAzakatA hai|' jJAna aura darzana donoM eka hI samaya meM para ko usameM tanmaya hue binA jAnate, dekhate haiM; ataH unakA jAnanA-dekhanA vyavahAra kahalAtA hai|" isaprakAra isa kalaza meM usa samyagjJAnajyoti ko smaraNa kiyA gayA hai ki jo svayaM meM samAkara, trikAlIdhruva nija bhagavAna AtmA kA Azraya kara, kevalajJAnarUpa pariNamita ho gaI hai| jJAnajyoti kA kevalajJAnarUpa pariNamita ho jAnA hI mokSa hai||74|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathAhiM' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hna (sragdharA) AtmA jAnAti vizvaM hanavaratamayaM kevalajJAnamUrtiH muktizrIkAminIkomalamukhakamale kAmapIDAM tanoti / zobhAM saubhAgyacihnAM vyavaharaNanayAddevadevo jineza: tenoccairnizcayena prahatamalakali: svasvarUpaM sa vetti / / 272 / / (harigIta) saubhAgyazobhA kAmapIr3A zivazrI ke vadana kii| bar3hAveM jo kevalI ve jAnate sampUrNa jaga / / vyavahAra se paramArthase malakleza virahita kevlii| devAdhideva jineza kevala svAtmA ko jAnate ||272|| vyavahAranaya se yaha kevalajJAnamUrti AtmA sampUrNa vizva ko vastutaH jAnatA hai tathA muktilakSmIrUpI kAminI ke komala mukha kamala para kAmapIr3A aura saubhAgyacihnavAlI zobhA ko phailAtA hai| nizcayanaya 90 1.samayasAra : AtmakhyAti, chanda 192 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1351 2. vahI, pRSTha 1351
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 niyamasAra anuzIlana se mala aura kleza se rahita ve devAdhideva jineza nijasvarUpa apane bhagavAna AtmA ko atyanta spaSTarUpa se jAnate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "AtmA meM jo zaktirUpa se jJAna thA, vahI pUrNataH vyakta huA hai| hra aisA kahakara AcAryadeva bhagavAna kI pahacAna karAte haiM, vastu ke vAstavika svarUpa ko batAte haiN| aisA jAnane para bhI AtmA kI mukti na ho - aisA nahIM banatA hai| eka kevalI se dUsare kevalI bhinna haiM, eka siddha se dUsare siddha bhinna haiM, una sabako kevalajJAna jAnatA hai; parantu jJAna unarUpa nahIM hotA; ataH vyavahAra kahA hai| vyavahAranaya se kahA hai| ataH para ko nahIM jAnatA - aisA nahIM hai; parantu vAstava meM para ko jAnatA hai| ___ mana, vANI se pAra AtmA meM lIna hone se pragaTa hone vAlA pUrNajJAna nirantara lokAloka ko jAnatA hai| kevalI bhagavAna muktilakSmIrUpI kAminI se suzobhita ho rahe haiN| ve pUrNajJAna meM Ananda aura zAnti kA anubhava karate haiN| vaha pariNatirUpI strI bhagavAna se kabhI bhinna nahIM hotI hai| jisaprakAra saMsAra meM jo strI vidhavA nahIM hai, vaha saubhAgyavatI kahalAtI hai; usIprakAra AtmA kI jo pariNati pUrNadazArUpa huI, vaha saubhAgyavatI hai; kyoMki usakA viraha nahIM hotA hai arthAt pragaTa hone para aisI kI aisI hI rahatI hai| nicalI dazA meM to usakA chUTanA saMbhava hai arthAt pariNati meM viraha ho sakatA hai; parantu kevalajJAna aura kevaladarzana ananta kAla rahatA hai| yaha saubhAgya kabhI samApta nahIM hotA hai / yaha kevalajJAna kA svarUpa hai|" ukta chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna nizcaya se nija bhagavAna AtmA ko aura vyavahAra se lokAloka ko jAnate haiN| . niyamasAra gAthA 160 vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki kevalI bhagavAna nizcayanaya se svayaM ke AtmA ko dekhate-jAnate haiM aura vyavahAranaya se lokAloka ko dekhate-jAnate haiM aura aba isa gAthA meM sodAharaNa yaha batAte haiM ki kevalI bhagavAna ke darzana aura jJAna eka sAtha hote haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra / jugavaM vaTTaiNANaM kevalaNANissa daMsaNaMca thaa| diNayarapayAsatAvaM jaha vaTTai taha muNeyavvaM / / 160 / / (harigIta ) jyoM tApa aura prakAza ravi meM ekasAtha raheM sdaa| tyoM kevalI ke jJAna-darzana ekasAtha raheM sadA / / 160|| jisaprakAra sUrya ke prakAza aura tApa eka sAtha vartate haiM; usIprakAra kevalajJAnI ke jJAna aura darzana eka sAtha vartate haiM hra aisA jAnanA caahie| ukta gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ vastutaH kevalajJAna aura kevaladarzana ke eka sAtha hone ko dRSTAnta ke dvArA samajhAyA gayA hai| dRSTAnta pakSa meM jaba bAdaloM kI bAdhA na ho, taba AkAza meM sthita sUrya meM jisaprakAra prakAza aura tApa eka sAtha rahate haiM; usIprakAra tIrthAdhinAtha paramezvara bhagavAna ko tIna lokavartI aura tIna kAlavartI sthAvara-jaMgama dravya-guNa-paryAyAtmaka jJeyoM meM pUrNataH nirmala kevalajJAna va kevaladarzana eka sAtha vartate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki saMsArI jIvoM ke jJAna, darzana pUrvaka hI hotA hai| pahale darzana hotA hai, usake bAda jJAna hotA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra " 'kisI samaya' kahane kA Azaya yaha hai ki jisaprakAra bAdaloM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1352-1353 2. vahI, pRSTha 1353-1354
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 niyamasAra anuzIlana ke hone para tApa aura prakAza donoM eka sAtha nahIM dikhate; usIprakAra kSAyopazamika jJAna meM donoM upayoga eka sAtha nahIM hote / tathA jisaprakAra bAdala na rahane para ve donoM eka sAtha hote haiM, unake hone meM antara nahIM hotA; usIprakAra jaba AtmA meM kSAyika jJAna-darzana hote haiM, taba jJAnadarzana hna donoM upayoga eka sAtha hote haiN|' jisaprakAra sUrya kA prakAza aura tApa eka samaya meM eka sAtha hote haiM: usIprakAra bhagavAna ke jJAna-darzana kA upayoga eka samaya meM eka sAtha hotA hai| kevalI ke darzanopayoga ke samaya jJAnopayoga nahIM hotA aura jJAnopayoga ke samaya darzanopayoga nahIM hotA - yadi aisA mAnA jAya to kevalI meM jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma kI sattA siddha hotI hai; parantu kevalI meM ve karma nahIM haiN|" ukta sampUrNa kathana kA sAra mAtra itanA hI hai ki kSAyikajJAnavAloM ke darzana aura jJAna sva-para padArthoM ko eka sAtha dekhate-jAnate haiM; para kSAyopazamikajJAnavAle jIva jaba kisI padArtha ko dekhate-jAnate haiM to dekhanA (darzana) pahale hotA hai, usake bAda jAnanA (jJAna) hotA hai| tAtparya yaha hai ki kSAyopazamikajJAnavAloM ke dekhanA-jAnanA kramaza: hotA hai aura kSAyikajJAnavAloM meM dekhanA-jAnanA eka sAtha hotA hai||160|| isake bAda 'tathA coktaM pravacanasAre hna tathA pravacanasAra meM bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka gAthA prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai hra NANaM atthaMtagayaM loyAloesu vitthaDA ditttthii| NaTThamaNiTuM savvaM i8 puNa jaM tu taM laddhaM / / 75 / / ' (harigIta ) arthAntagata hai jJAna lokAloka vistRta dRSTi hai| haiM naSTa sarva aniSTa evaM iSTa saba upalabdha haiN||75|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1356 2. vahI, pRSTha 1358 3. pravacanasAra, gAthA 61 gAthA 160 : zuddhopayogAdhikAra 183 kevalajJAnI kA jJAna padArthoM ke pAra ko prApta hai, darzana lokAloka meM vistRta hai, sarva aniSTa naSTa ho cuke haiM aura jo iSTa haiM, ve saba prApta ho gaye haiM; isakAraNa kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai| isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna ke sarva aniSTa naSTa ho gaye haiM aura lokAloka ko eka sAtha jAnane-dekhane kI sAmarthya pragaTa ho gaI hai| isakAraNa ve pUrNa sukhI haiM, ananta surakhI haiM / / 75|| isake bAda 'anyacca ha anya bhI dekhiye ha aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai hna daMsaNapuvvaMNANaM chadamatthANaMNa doNNi uvoggaa| jugavaM jahyA kevaliNAhe jugavaM tu te dovi / / 76 / / ' (harigIta) jinavara kaheM chadmastha ke ho jJAna drshnpuurvk| para kevalI ke sAtha hoM donoM sadA yaha jAniye||76|| chadmasthoM (kSAyopazamikajJAnavAloM) ke darzanapUrvaka jJAna hotA hai; kyoMki unake donoM upayoga eka sAtha nahIM hote| kevalI bhagavAna ke jJAna aura darzana hna donoM upayoga eka sAtha hote haiN| - isa gAthA meM bhI mAtra itanA hI kahA gayA hai ki kSAyopazamikajJAna vAloM ke jJAna darzanapUrvaka hotA hai aura kSAyikajJAnavAle kevalI bhagavAna ko darzana aura jJAna eka sAtha hote haiM / / 76 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathAhiM' likhakara cAra chanda svayaM likhate haiM; unameM se prathama chanda isaprakAra hai hra (sragdharA) vartete jJAnadRSTI bhagavati satataM dharmatIrthAdhinAthe sarvajJe'smin samaMtAt yugapadasadRze vishvlokaiknaathe| etAvuSNaprakAzau punarapi jagatAM locanaM jAyate'smin tejorAzau dineze hatanikhilatamastomake te tathaivam / / 273 / / 92 1. bRhadravyasaMgraha, gAthA 44
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 niyamasAra anuzIlana ( harigIta ) ajJAnatama ko sUryasama sampUrNa jaga ke adhipati / zAntisAgara vItarAgI anUpama sarvajJa jina // saMtApa aura prakAza yugapat sUrya meM hoM jisataraha / kevalI ke jJAna-darzana sAtha hoM basa usataraha || 273 || sampUrNa jagata ke eka nAtha, dharmatIrtha ke nAyaka, anupama sarvajJa bhagavAna ke jJAna aura darzana cAroM ora se niraMtara eka sAtha vartate haiN| andhakAra samUha ke nAzaka, teja kI rAzirUpa sUrya meM jisaprakAra uSNatA aura prakAza eka sAtha vartate haiM aura jagata ke jIvoM ko netra prApta hote haiM arthAt jagata jIva prakAza ho jAne se dekhane lagate haiM; usIprakAra sarvajJa bhagavAna ke jJAna aura darzana eka sAtha hote haiM aura sarvajJa bhagavAna ke nimitta se jagata ke jIva bhI vastusvarUpa dekhane-jAnane lagate haiN| yahA~ eka sAtha dekhane-jAnane ke svabhAva ke ullekhapUrvaka sarvajJa bhagavAna kI mahimA ke gIta gAye gaye haiN| unheM tIna loka ke nAtha, dharmatIrtha ke netA aura ajJAnAndhakAra ke nAzaka batAyA gayA hai || 273 // dUsarA chanda isaprakAra hai hra ( vasaMtatilakA ) sadbodhapotamadhiruhya bhavAmburAzi - mullaMghya zAzvatapurI sahasA tvayAptA / tAmeva tena jinanAthapathAdhunAhaM yAmyanyadasti zaraNaM kimihottamAnAm / / 274 / / ( harigIta ) sadbodharUpI nAva se jyoM bhavodadhi ko pArakara / zIghratA se zivapurI meM Apa pahu~ce nAthavara // maiM A rahA hU~ usI patha se mukta hone ke lie| anya koI zaraNa jaga meM dikhAI detA nahIM || 274 || he jinanAtha samyagjJAnarUpI nAva meM savAra hokara Apa bhavasamudra ko pArakara zIghratA se muktipurI meM pahu~ca gaye haiN| aba maiM bhI Apake 93 gAthA 160 : zuddhopayogAdhikAra 185 mArga se ukta muktipurI meM AtA hU~; kyoMki isa loka meM uttama puruSoM ko ukta mArga ke atirikta aura kauna zaraNa hai ? tAtparya yaha hai ki mukti prApta karane kA anya koI mArga nahIM hai| isa chaMda kA bhAva gurudevazrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ munirAja kahate haiM ki he nAtha! tuma to mokSa cale gaye aura hameM abhI bhI vikalpa vartatA hai| jinanAtha! abhI maiM usa mArga para hU~, jisamArga se Apa zAzvatapurI gaye ho| maiM isaliye isa mArga para hU~; kyoMki isa loka meM uttamapuruSoM ke liye isa mArga ke alAvA anya koI zaraNa nIM hai| ve Age kahate haiM ki maiM saMsAra meM nahIM rahU~gA tathA mokSa ke liye anya se pUchane kI bhI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki nitya dhruvapadArtha ke avalambana se pragaTa honevAle zuddhadazArUpamArga se hI bhagavAna zAzvatapurI ko prApta huye haiN| tathA maiM vahA~ jA rahA huuN| maiM eka-do bhava bAda hI mukti ko prApta karU~gA - isameM koI saMdeha nahIM hai arthAt mArga pragaTa ho jAne para pUrNatA pragaTa huye binA nahIM rahatI / AtmA ko sarvajJakathita mArga ke alAvA anya koI zaraNa nahIM hai| AtmA paripUrNa prabhu hai, usake avalambana se pUrNadazA evaM svabhAva kI ekatA hone ke bAda samasta duHkha naSTa ho jAte haiN| ise samajhe binA aneka prakAra kI kriyA karane se dharma nahIM hotA hai| 2" isa chanda meM jinanAtha kI stuti karate hue kahA gayA hai ki jisa mArga para calakara Apane zAzvata zivapurI prApta kI hai; aba maiM bhI usI mArga se zivapurI meM A rahA hU~; kyoMki isake alAvA koI mArga hI nahIM hai| ukta chanda meM lekhaka kA AtmavizvAsa jhalakatA hai| unheM pakkA bharosA hai ki jinendra bhagavAna jisa mArga para calakara mukta hue haiM; ve bhI dRr3hatApUrvaka usI mArga para cala rahe haiM / / 274 / / tIsarA chanda isaprakAra hai hra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1368 2. vahI, pRSTha 1368-1369
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 187 niyamasAra anuzIlana (maMdAkrAMtA) eko devaH sa jayati jinaH kevalajJAnabhAnuH kAmaM kAntiM vadanakamale saMtanotyeva kAMcit / muktestasyAH samarasamayAnaMgasaukhyapradAyAH ko nAlaM zaM dizatumanizaM premabhUmeH priyAyAH / / 275 / / (harigIta ) Apa kevalabhAnu jina isa jagata meM jayavaMta haiN| samarasamayI nideha sukhadA zivapriyA ke kaMta haiN| rezivapriyA ke mukhakamala para kAMti phailAte sdaa| sukha nahIM de nijapriyA ko hai kauna aisA jagata meM / / 275|| kevalajJAnarUpI prakAza ko dhAraNa karanevAle eka jinadeva hI jayavanta haiN| ve jinadeva samarasamaya azarIrI sukha denevAlI muktirUpI priyA ke mukhakamala para avarNanIya kAnti phailAte haiM; jagata meM snehamayI apanI priyA ko nirantara sukhotpatti kA kAraNa kauna nahIM hotA ? jisaprakAra jagata ke mohI jIva svayaM kI priya priyA ko prasanna rakhate haiM; usIprakAra he prabho ! Apa bhI samatArasamaya azarIrI sukha denevAlI apanI mukti priyA ke mukhakamala para avarNanIya kAMti phailAte haiM, use saba prakAra anukUlatA pradAna karate haiN| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra / "jo pUrNaparyAya pragaTa huI hai, usameM munirAja strI kA upacAra karate haiN| kevalI bhagavAna apanI paryAya kI zobhA phailA rahe haiN| rAgIpuruSa jagata kI strI ke lie zobhA phailAte haiM; parantu ve vAstava meM aisA strI kI zobhA ke liye nahIM karate; balki apane rAga ke liye karate haiN| kevalajJAnI apanI paryAya kI zobhA apane Ananda ke liye phailAte haiN| sarvajJa bhagavAna ko apanI pUrNazuddhaparyAya se prema hai| ve usakA viyoga nahIM hone dete / nirantara use sevate haiN| aisI dravya aura paryAya kI ekatA ho gayI hai|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1369-1370 gAthA 160 : zuddhopayogAdhikAra isaprakAra isa chanda meM laukika pati-patnI ke udAharaNa ke mAdhyama se jinendra bhagavAna aura mukti priyA ke alaukika svarUpa ko spaSTa karate haiN||275|| cauthA chanda isaprakAra hai / (anuSTubh) jinendro muktikAminyA: mukhapojagAma saH / alilIlAM punaH kAmamanaGgasukhamadvayam / / 276 / / (dohA) are bhramara kI bhAMti tuma, zivakAmini lavalIna | advitIya AtmIka sukha, pAyA jina amalIna ||276|| he jinendra ! Apa muktirUpI kAminI ke mukhakamala para bhramara kI bhAMti lIna ho gaye ho aura Apane advitIya Atmika sukha prApta kiyA hai| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra bhramara kamala puSpoM para AkarSita hokara lIna ho jAte haiM; usIprakAra he jinendra bhagavAna Apa bhI apane AtmA meM lIna haiM aura AtmAnanda le rahe haiN|| gurudeva zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiMha "bhagavAna ne dravyasvabhAva meM apanI paryAya ko lIna kara diyA hai| ve kevalajJAna, darzana, sukha vIrya Adi meM virAja rahe haiN| unhoMne aisA abheda advitIya sukha prApta kiyA hai, jo saMsAra meM nahIM miltaa| yahA~ kevalajJAna, kevaladarzana ko pahicAnakara unake gIta gAye haiN| jisaprakAra bhramara kamala meM lIna ho jAtA hai; usIprakAra bhagavAna apane svabhAva meM lIna ho gaye haiM, anantasukha-Ananda meM DUba gaye haiN|" ___ isaprakAra isa chanda meM jinendra bhagavAna kI AtmalInatA kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai / / 276 / / isaprakAra hama dekhate haiM ki ukta cAroM chandoM meM TIkAkAra munirAja vividha prakAra se jinendra bhagavAna kI stuti karate dRSTigocara hote haiN| adhyAtma aura bhakti kA itanA sundara samanvaya anyatra asaMbhava nahIM to durlabha to hai hii| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1370 94
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 161 vigata gAthA meM yaha kahA thA ki kevalI bhagavAna ke jJAna aura darzana eka sAtha hote haiM aura aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki yadi koI aisA mAne ki jJAna sarvathA paraprakAzaka hI hai aura darzana svaprakAzaka to usakA yaha kathana satya nahIM hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra gANaM parappayAsaM diTThI appappayAsayA ceva / appA saparapayAso hodi tti hi maNNase jadi hi / / 161 / / ( harigIta ) paraprakAzaka jJAna darzana svaprakAzaka isataraha / svaparaprakAzaka AtmA hai mAnate ho tuma yadi || 161 || jJAna paraprakAzaka hI hai aura darzana svaprakAzaka hI hai tathA AtmA sva-paraprakAzaka hai hra aisA yadi tU vAstava meM mAnatA hai to usameM virodha AtA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha AtmA ke sva-paraprakAzana saMbaMdhI virodha kA kathana hai| prathama to AtmA kA sva-paraprakAzanapanA kisaprakAra hai ? hna yadi koI aisA kahe to usa para vicAra kiyA jAtA hai| 'AtmA jJAnadarzanAdi guNoM se samRddha hai| usakA jJAnaguNa zuddha AtmA ko prakAzita karane meM asamartha hone se kevala paraprakAzaka hI hai / isIprakAra niraMkuza darzana bhI kevala abhyantara meM AtmA ko karatA hai arthAt svaprakAzaka hI hai| isa vidhi se AtmA svaparaprakAzaka hai|' hna isaprakAra he jar3amati prAthamika ziSya ! yadi tU darzanazuddhi ke abhAva se isaprakAra mAnatA ho, to vastutaH tujha se adhika jar3a, mUrkha anya koI puruSa nahIM hai| 95 gAthA 161 : zuddhopayogAdhikAra 189 isalie aviruddha syAdvAdavidyArUpI devI kI satpuruSoM dvArA nirantara bhalI prakAra ArAdhanA karane yogya hai| syAdvAda mata meM jJAna ko ekAnta paraprakAzakapanA nahIM hai| isIprakAra syAdvAda mata meM darzana bhI kevala zuddhAtmA ko hI nahIM dekhatA / AtmA darzana, jJAna Adi aneka guNoM kA AdhAra hai / vyavahAra pakSa se bhI jJAna kevala paraprakAzaka ho to ; sadA bAhya sthitipane ke kAraNa jJAna kA AtmA ke sAtha saMbaMdha hI nahIM rahegA; isalie AtmajJAna ke abhAva ke kAraNa sarvagatapanA bhI nahIM banegA / isakAraNa jJAna kA astitva hI nahIM rahegA; mRgatRSNA ke jala kI bhA~ti AbhAsamAtra hI hogaa| isIprakAra darzanapakSa se bhI darzana kevala Abhyantara pratipatti kA hI kAraNa nahIM hai, vaha mAtra sva ko hI nahIM dekhatA; apitu sabako dekhatA hai; kyoMki cakSu sadA sabako dekhatI hai, apane bhItara sthita kanInikA ko nahIM dekhtii| isase yaha nizcita hotA hai ki jJAna aura darzana hna donoM ko hI svaparaprakAzakapanA aviruddha hI hai| isaprakAra jJAnadarzana lakSaNavAlA AtmA svaparaprakAzaka hai|" isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha AtmA ke svaparaprakAzakapane ke virodha kA kathana hai| yadi bhagavAna AtmA svaparaprakAzaka hai, to usakA eka guNa sva ko prakAze * aura dUsarA guNa para ko prakAze aisA mAnane meM virodha AtA hai| guNI se guNa bhinna nahIM hote / AtmA ke guNa AtmA kI taraha svaparaprakAzaka haiM; ataH AtmA ko svaparaprakAzaka kahanA aura usake guNoM meM bheda karanA to virodha hai| AtmA meM paryAya kI pUrNa abhedatA hokara usakI eka paryAya bAhara kA kAma kare aura dUsarI paryAya antara kA kAma kare - aisA mAnane para 1. A~kha kI putalI 2. niyamasAra pravacana, pRSTha 1373
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 niyamasAra anuzIlana AtmA kI akhaNDatA nahIM rahatI; ataH jJAna para ko hI jAnatA hai aura darzana sva ko hI dekhatA hai yaha bAta galata hai| nizcaya se AtmA svayaM svaparaprakAzaka hai; ataH usake guNa bhI svaparaprakAzaka haiM - isa nyAya se jJAna aura darzana donoM guNa svaparaprakAzaka siddha hote haiN| jisaprakAra AtmA ko samajhe binA yaha jIva pUjA - bhakti, dAna, vrata, tapa ityAdi kare to unase AtmA ko lAbha nahIM hotA; usI prakAra abheda AtmA ko jAne binA akelA guNabheda kA vyavahAra kucha bhI kAryakArI nahIM hai| jJAna aura darzana donoM ko svaparaprakAzaka mAnane meM koI virodha nahIM hai; ataH siddha hotA hai ki jJAna darzanarUpI svaparaprakAzaka guNoM kA AdhAra hone se guNI AtmA bhI svapara prakAzaka hI hai| " isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta dRr3hatApUrvaka yaha kahA gayA hai ki darzana svaprakAzaka hai aura jJAna paraprakAzaka hai hra isaprakAra donoM ko milAkara AtmA svaparaprakAzaka hai hna yaha bAta sahI nahIM hai| vastusthiti yaha hai ki jJAna bhI svaparaprakAzaka hai, darzana bhI svaparaprakAzaka hai aura AtmA bhI svaparaprakAzaka hai| isake bAda TIkAkAra munirAja 'amRtacandrAcArya ke dvArA bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra ( sragdharA ) jAnannapyeSa vizvaM yugapadapi bhavadbhAvibhUtaM samastaM mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati paraM naiva nirlanakarmA / nAte mukta eva prabhavikasitajJaptivistArapIta jJeyAkArAM trilokIM pRthagapRthagatha dyotayan jJAnamUrti: / / 77 / / 5 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1373 - 1374 2. vahI, pRSTha 1378 4. vahI, pRSTha 1379 3. vahI, pRSTha 1378-1379 5. pravacanasAra, tattvapradIpikA, chanda 4 96 gAthA 161 : zuddhopayogAdhikAra 191 ( manaharaNa kavitta ) jisane kiye haiM nirmUla ghAtikarma saba / anaMta sukhavIrya darzajJAna dhArI AtamA // bhUta bhAvI vartamAna paryAya yukta saba / dravya jAne eka hI samaya meM zuddhAtamA // moha kA abhAva pararUpa pariNameM nahIM / sabhI jJeya pIke baiThA jJAnamUrti AtamA / / pRthak-pRthak saba jAnate hue bhI ye / sadA mukta raheM arahaMta paramAtamA // 77 // jisane karmoM ko cheda DAlA hai hna aisA yaha AtmA vizva ke samasta padArthoM ko unakI bhUta, bhAvI aura vartamAna paryAyoM ke sAtha hna sabhI ko ekasAtha jAnatA huA bhI moha ke abhAva ke kAraNa pararUpa pariNamita nahIM hotA; isalie atyanta vikasita jJapti ke vistAra se svayaM pI DAlA hai samasta jJeyAkAroM ko jisane hra aisA yaha jJAnamUrti AtmA tInoM lokoM ke sabhI padArthoM ke jJeyAkAroM ko pRthak aura apRthak prakAzita karatA huA karmabaMdhana se mukta hI rahatA hai| ukta chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki lokAloka ko sahaja bhAva se jAnanevAlA yaha jJAnamUrti bhagavAna AtmA moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa sabako sahajabhAva se jAnate hue bhI karmabaMdha ko prApta nahIM hotA // 77 // isake bAda TIkAkAra munirAja ' tathAhi' likhakara eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) jJAnaM tAvat sahajaparamAtmAnamekaM viditvA lokAlokau prakaTayati vA tadvataM jJeyajAlam / dRSTi: sAkSAt svaparaviSayA kSAyikI nityazuddhA tAbhyAM devaH svaparaviSayaM bodhati jJeyarAzim / / 277 / /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 niyamasAra anuzIlana (manaharaNa kavitta) jJAna ikasahajaparamAtamA ko jaankr| lokAloka jJeya ke samUha ko haijaantaa| jJAna ke samAna darzana bhI to kSAyika hai| vaha bhI svapara ko hai sAkSAt jaantaa| jJAna-darzana dvArA bhagavAna aatmaa| svapara sabhI jJeyarAzi ko hai jaantaa| aise vItarAgI sarvajJa prmaatmaa| svaparaprakAzI nija bhAva ko prakAzatA ||277|| jJAna eka sahaja paramAtmA ko jAnakara lokAloka saMbaMdhI samasta jJeyasamUha ko pragaTa karatA hai, jAnatA hai| nitya zuddha kSAyikadarzana bhI sAkSAt svaparaviSayaka hai; vaha bhI sva-para ko sAkSAt prakAzita karatA hai| yaha bhagavAna AtmA jJAna-darzana ke dvArA sva-para saMbaMdhI jJeyarAzi ko jAnatA hai| ukta sampUrNa prakaraNa meM gAthA meM, TIkA meM aura TIkA meM uddhRta kiye gaye chanda meM tathA TIkAkAra dvArA likhe gaye chanda meM hra sabhI meM isI bAta ko tarka aura yukti se, puSTa pramANoM se yahI siddha kiyA gayA hai ki jJAna svaparaprakAzaka hai, darzana svaparaprakAzaka hai aura AtmA bhI svaparaprakAzaka hai| koI ajJAnI jIva kisI anya jIva ko vastuta: mAra to sakatA nahIM, kintu mArane kI buddhi karatA hai, taba usakI vaha buddhi tathya ke viparIta hone se mithyA hai; usIprakAra jaba koI jIva kisI ko bacA to nahIM sakatA, kintu bacAne kI buddhi karatA hai, taba usakI yaha bacAne kI buddhi bhI usase kama mithyA nahIM hai| mithyA hone meM donoM meM samAnatA hai| mithyAtva sabase bar3A pApa hai, jo donoM meM samAna rUpa se vidyamAna hai| to bhI bacAne kA bhAva puNya kA kAraNa hai aura mArane kA bhAva pApa kA kAraNa hai| ye donoM prakAra ke bhAva bhUmikAnusAra jJAniyoM meM bhI pAe jAte haiN| yadyapi unakI zraddhA meM ve heya hI haiM, tathApi cAritra kI kamajorI ke kAraNa Ae binA bhI nahIM rhte| hamaiM kauna hU~, pRSTha-27 niyamasAra gAthA 162 isa gAthA meM vigata gAthA meM pratipAdita bAta ko hI Age bar3hA rahe haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra NANaM parappayAsaM taiyA NANeNa daMsaNaM bhiNNaM / Na havadi paradavvagayaM dasaNamidi vaNNidaM tamhA / / 162 / / (harigIta) para kA prakAzaka jJAna to daga bhinna hogA jJAna se| para ko na dekhe darza ha aisA kahA tumane pUrva meM ||16|| yadi jJAna paraprakAzaka hI ho to jJAna se darzana bhinna siddha hogA; kyoMki darzana paraprakAzaka nahIM hai, terI mAnyatA saMbaMdhI aisA varNana pUrva sUtra meM kiyA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "yaha pUrvasUtra arthAt 161vIM gAthA meM kahe gaye pUrvapakSa ke siddhAnta saMbaMdhI kathana hai| ___ yadi jJAna kevala paraprakAzaka ho to isa paraprakAzana pradhAna jJAna se darzana bhinna hI siddha hogA; kyoMki sahyAcala aura vindhyAcala ke samAna athavA gaMgA aura zrIparvata ke samAna paraprakAzaka jJAna aura svaprakAzaka darzana kA saMbaMdha kisaprakAra hogA? ___yadi koI aisA kahe to kahate haiM ki jo AtmaniSTha (svaprakAzaka) hai, vaha to darzana hI hai| usa darzana aura jJAna ko nirAdhAra hone se arthAt AtmarUpI AdhAra na hone se zUnyatA kI Apatti A jAvegI athavA jahA~-jahA~ jJAna pahu~cegA; arthAt jisa-jisa dravya ko jJAna prApta karegA, jJAna jAnegA; ve-ve sabhI dravya cetanatA ko prApta hoNge| isakAraNa tIna loka meM koI acetana padArtha siddha nahIM hogA hra yaha mahAna doSa aayegaa|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ukta doSa ke bhaya se he ziSya ! yadi tU aisA kahe ki jJAna kevala paraprakAzaka nahIM haiM to darzana bhI kevala Atmagata nahIM hai, svaprakAzaka nahIM hai hra aisA bhI kahA gayA hai| isalie vAstavika samAdhAnarUpa siddhAnta kA hArda yaha hai ki jJAna aura darzana ko kathaMcit svaparaprakAzaka panA hI hai|" 194 isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM " jisaprakAra parvata bilakula bhinna bhinna haiM; usIprakAra guNoM ko bhinna-bhinna mAnane para vastu meM virodha AtA hai| darzanarUpI parvata raha jAye aura jJAnarUpI gaMgA baha jAye isaprakAra jJAna, darzana donoM kA mela siddha nahIM hotA / - jo AtmA meM rahane vAlA hai, vaha to darzana hI hai aura jJAna ke nirAdhArapane hone se zUnyatA kI Apatti AtI hai; kyoMki darzana ko AtmA kA AdhAra mila gayA; parantu jJAna ko AdhAra nahIM milA; isaliye AtmA se rahita jJAna asattArUpa hai isaprakAra virodha AtA hai / athavA AtmA se jJAna nikalakara jisa-jisa dravya ko jAnane jAyegA, vaha dravya bhI cetana ho jAyegA isaprakAra tIna loka meM kisI bhI acetana padArtha ke nahIM rahane rUpa mahAdoSa prApta hogA / Upara kahe gaye doSa ke bhaya se he ziSya! jJAna kevala paraprakAzaka nahIM hai, yadi tuma aisA kahate ho to darzana bhI kevala Atmagata (svaprakAzaka) nahIM hai - isake sAtha aisA bhI siddha ho gayA; kyoMki darzana svaprakAzaka hI ho to para ko nahIM dekhane se vaha aMdhA ho jAyegA aura jJAna akelA para ko jAne to sabhI padArtha cetana ho jAveMge aura AtmA jJAna binA acetana ho jAyegA; ataH vAstava meM siddhAnta ke sArarUpa isakA yaha samAdhAna hai ki jJAna aura darzana ke kathaMcit svaparaprakAzakapanA hI hai / 98 gAthA 162 : zuddhopayogAdhikAra 195 zuddhapayoga adhikAra kI pahalI gAthA meM kahA thA ki jJAna aura darzana ke kathaMcit svaparaprakAzakapanA hai - vahI bAta yahA~ siddha kI gayI hai| " isa gAthA aura usakI TIkA meM jJAna, darzana aura AtmA hna tInoM ko aneka tarka aura yuktiyoM se svaparaprakAzaka hI siddha kiyA gayA hai / / 162 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA zrI mahAsena paNDitadeva ke dvArA bhI kahA gayA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra jJAnAdbhinno na nAbhinno bhinnAbhinnaH kathaMcana / jJAnaM pUrvAparIbhUtaM so'yamAtmeti kIrtitaH / / 78 / / ( kuNDaliyA ) are jJAna se AtmA, nahIM sarvathA bhinna abhinna bhI hai nahIM, yaha hai bhinnAbhinna // yaha hai bhinnAbhinna kathaMcit nahIM sarvathA / are kathaMcit bhinna abhinna bhI kisI apekSA || jainadharma meM nahIM sarvathA kucha bhI hotA / pUrvApara jo jJAna AtmA vaha hI hotA // 78 // AtmA jJAna se sarvathA bhinna nahIM hai aura sarvathA abhinna bhI nahIM hai; kathaMcit bhinnAbhinna hai; kyoMki pUrvApara jJAna hI AtmA hai hna aisA kahA hai| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM "AtmA jJAna se sarvathA bhinna nahIM hai aura sarvathA abhinna bhI nahIM hai, kathaMcit bhinna- abhinna hai / yadi sarvathA bhinna mAnA jAye to AtmA ke acetanapanA prApta hogA aura jJAna ko AtmA se sarvathA abhinna mAnA jAye to saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana Adi kI bhinnatA nahIM rahatI; 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1382-1383 2. mahAsena paNDitadeva, graMtha nAma aura zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 niyamasAra anuzIlana ataH kathaMcit bhinna-abhinna hai| kisI apekSA se abhinna hai aura kisI apekSA se bhinn| __ pUrva-uttara bhAvI jo jJAna hai, vaha AtmA hai - aisA kahA hai| jo pahale kA jJAna aura pIche kA jJAna hotA hai, vahI AtmA hai arthAt jJAna meM pahale-bAda kA bheda par3atA hai; parantu AtmA to pUrvottaradazA meM eka hI hai, usameM bheda nahIM par3atA hai; jJAna hI AtmA hai - isaprakAra AtmA bheda-abheda rUpa hai|" ukta chanda meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jJAna-darzana aura AtmA meM kathaMcit bhinnatA hai aura kathaMcit abhinnatA hai| isaprakAra ve pramANa se bhinnAbhinna haiM / / 78|| isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathAhiM' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hna ( maMdAkrAMtA) AtmA jJAnaM bhavati na hi vA darzanaM caiva tadvat tAbhyAM yuktaH svaparaviSayaM vetti pazyatyavazyam / saMjJAbhedAdaghakulahare cAtmani jJAnadRSTyoH bhedo jAto na khalu paramArthena bahnAyuSNavatsaH / / 278 / / (harigIta) yaha AtamA na jJAna hai darzana nahIM hai aatmaa| re svapara jAnanahAra darzanajJAnamaya hai AtamA / / isa aghavinAzaka AtamA arajJAna-darzana meM sdaa| bheda hai nAmAdi se paramArtha se antara nahIM ||278|| AtmA jJAna nahIM hai, usIprakAra AtmA darzana bhI nahIM hai| jJAnadarzana yukta AtmA sva-paraviSaya ko avazya jAnatA hai aura dekhatA hai| agha arthAt puNya-pApa samUha ke nAzaka AtmA meM aura jJAna-darzana meM saMjJA (nAma) bheda se bheda utpanna hotA hai; paramArtha se agni aura uSNatA kI bhA~ti AtmA aura jJAna-darzana meM vAstavika bheda nahIM hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1383 gAthA 162 : zuddhopayogAdhikAra 197 isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki yadyapi darzana, jJAna aura AtmA meM nAmAdi kI apekSA vyavahAra se bheda hai; tathApi nizcaya se vicAra kareM to unameM agni aura uSNatA kI bhA~ti koI bheda nahIM hai / / 278|| 159 se 163 taka kI gAthAoM ke sArAMza ko prastuta karate hue AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI kahate haiM hra "gAthA 159 meM kahA hai ki bhagavAna nizcaya se sva ko jAnate haiM; kyoMki ve usameM tanmaya hokara jAnate haiM tathA para meM tanmaya hue binA jAnate haiM; isaliye para ko vyavahAra se jAnate haiN| gAthA 160 meM kahA hai ki kevalI bhagavAna ke eka samaya meM jJAna-darzana donoM upayoga hote haiN| gAthA 161 meM kahA hai ki jJAna para ko prakAzatA hai aura darzana sva ko prakAzatA hai - isaprakAra AtmA ko svaprakAzaka kaheM to virodha AtA hai| gAthA 163 meM kahate haiM ki AtmA kevala paraprakAzaka ho to AtmA se darzana bhinna Thahare; kyoMki tumhAre mantavya anusAra darzana sva ko dekhatA hai, para ko nahIM dekhatA; isaliye usameM virodha AtA hai| gAthA 162 meM jJAna ko ekAnta se paraprakAzaka mAnane para jJAna va darzana donoM bhinna Thaharate haiM - yaha batAyA hai aura isa 163vIM gAthA meM AtmA ko paraprakAzaka mAnane para AtmA aura darzana donoM bhinna Thaharate haiM - yaha batAyA hai - isaprakAra pratyeka gAthA meM viSaya kI bhinnatA hai|" isaprakAra svAmIjI ne zuddhopayoga adhikAra kI AraMbhika pA~ca gAthAoM kI viSayavastu ko samajhane kI suvidhA ke lie gAthAoM ke anusAra saMkSepa meM prastuta kara diyA hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1385 jJAna ke jJeyarUpa AtmA meM rAga-dveSa bhI ho sakate haiM, hote bhI haiM; para zraddheya AtmA rAga-dveSAdi bhAvoM se bhinna hI hotA hai| jJAna AtmA ke svabhAva evaM svabhAvavibhAva sabhI paryAyoM ko bhI jAnatA hai; para zraddhA mAtra svabhAva meM hI apanatva sthApita karatI hai, ekatva sthApita karatI hai| ata: zraddhA kA AtmA mAtra svabhAvamaya hI hai| hragAgara meM sAgara, pRSTha-24 99
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 niyamasAra gAthA 163 isa gAthA meM bhI vigata gAthA meM pratipAdita viSaya ko hI Age bar3hAyA jA rahA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra appA parappayAso taiyA appeNa daMsaNaM bhiNNaM / Na havadi paradavvagayaM daMsaNamidi vaNNidaM tamhA / / 163 / / (harigIta) para kA prakAzaka Atma to dRga bhinna hogA Atma se / para ko na dekhe darza ha aisA kahA tumane pUrva meM ||163|| yadi AtmA paraprakAzaka ho to AtmA se darzana bhinna siddha hogA; kyoMki darzana paradravyagata arthAt paraprakAzaka nahIM hai hU terI mAnyatA saMbaMdhI aisA varNana pUrvasUtra meM kiyA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha 'ekAnta se AtmA paraprakAzaka hai ha isa bAta kA khaNDana hai| jisaprakAra pahale 162vIM gAthA meM ekAnta se jJAna ke paraprakAzakapane kA nirAkaraNa kiyA gayA thA; usIprakAra AtmA kA ekAnta se paraprakAzakapanA bhI nirAkRta ho jAtA hai; kyoMki bhAva aura bhAvavAna eka astitva se racita hote haiN| yahA~ jJAna bhAva hai AtmA bhAvavAna hai| pahale 162vIM gAthA meM yaha batalAyA thA ki yadi jJAna ekAnta se paraprakAzaka ho to jJAna se darzana bhinna siddha hogaa| aba yahA~ isa gAthA meM aisA samajhAyA hai ki yadi ekAnta se AtmA paraprakAzaka ho to AtmA se darzana bhinna siddha hogaa| yadi AtmA paradravyagata arthAt AtmA ekAnta se paraprakAzaka nahIM hai, svaprakAzaka bhI hai to AtmA se darzana kI abhinnatA bhalIbhA~ti siddha hogii| ataH AtmA svaprakAzaka bhI hai hra yaha sahaja siddha hai| jisaprakAra 162vIM gAthA meM jJAna kathaMcit svaparaprakAzaka hai hra gAthA 162 : zuddhopayogAdhikAra yaha siddha huA thA; usIprakAra yahA~ AtmA bhI kathaMcit svaparaprakAzaka hai hra aisA samajhanA cAhie; kyoMki agni aura uSNatA ke samAna dharmI aura dharma kA svarUpa eka hI hotA hai|" isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jisaprakAra 162vIM gAthA meM jJAna sva ko jAnatA hai, yaha nizcaya hai aura para ko jAnatA hai, yaha vyavahAra hai - isaprakAra jJAna kA svaparaprakAzakapanA siddha huA thA; usIprakAra yahA~ AtmA kA sva ko jAnanA to nizcaya hai aura para ko jAnanA vyavahAra hai; isaprakAra AtmA kA svaparaprakAzakapanA nizcita huA; kyoMki agni aura uSNatA kI taraha dharmI aura dharma kA svarUpa eka hotA hai| agni dharmI hai aura uSNatA usakA dharma hai; jisaprakAra agni ne uSNatArUpI dharma ko dhAraNa kiyA hai; usIprakAra AtmA ne jAnanedekhane ke svabhAvarUpI dharma ko dhAraNa kiyA hai| isaliye AtmA dharmI hai| dharma aura dharmI eka haiM, bhinna nhiiN| ataH para kI aura vikAra kI ruci chor3akara guNa-guNI kI ekatA kara - yahA~ isakA yahI bhAva hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki na kevala isa gAthA meM apitu sampUrNa prakaraNa meM eka bAta hI siddha kI gaI hai ki Atmadravya to svaparaprakAzaka hai hI, usake sAtha hI usake jJAna va darzana guNa bhI svaparaprakAzaka haiN| ___ isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) AtmA dharmI bhavati sutarAM jJAnadRgdharmayuktaH tasminneva sthitimavicalAM tAM pariprApya nityam / samyagdRSTinikhilakaraNagrAmanIhArabhAsvAn muktiM yAti sphuTitasahajAvasthayA saMsthitAMtAm / / 279 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1388 100
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana (harigIta) indriyaviSayahimaravi samyagdRSTi nirmala aatmaa| re jJAna-darzana dharma se saMyukta dharmI AtamA / meM acalatA ko prApta kara jo muktiramaNI ko vreN| cirakAlataka ve jIva sahajAnanda meM sthita rheN||279|| jJAna-darzana dharmoM se yukta hone se vastutaH AtmA dharmI hai| sabhI indriya samUharUpI hima (barpha) ko pilaghAne ke lie sUrya samAna samyagdRSTi jIva darzanajJAnayukta AtmA meM sadA avicala sthiti ko prApta kara sahaja dazArUpa se susthita mukti ko prApta karate haiN| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jisaprakAra sUrya vikasita hone para barpha ke Tukar3oM ke samUha ko naSTa kara detA hai, usIprakAra samyagdRSTi jIva apane zuddha caitanya ke avalambana se khaNDa-khaNDa jJAna kA nAza karane ke liye sarya samAna hai| 'maiM to ekarUpa svaparaprakAzaka AtmA hU~' - aisI dRSTi to use hai hI; parantu vaha usa AtmA meM puruSArtha karake sadA avicala rahane vAlI sthiti prApta karatA hai| sAdhakadazA meM zubhAzubhabhAva Ate haiM; parantu unase kevalajJAna kI prApti nahIM hotI; balki svabhAva meM avicalarUpa se lInatA karane se vaha samyagdRSTi jIva mukti pAtA hai, jo mukti pragaTa huI vaha sahaja avasthArUpa se surakSita rahatI hai| jJAnadarzanamaya AtmA anAdi se thA; parantu usake Azraya se pragaTa honevAlI mukti kI paryAya anAdi kI nahIM thI, vaha to navIna pragaTa hotI hai| abheda sAmAnya svabhAva ke Azraya se samyagdRSTi jIva mukti kI prApti karatA hai|" isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki jJAnadarzanasvabhAvI svaparaprakAzaka AtmA meM avicala sthiti dhAraNa karanevAle evaM paMcendriya viSayoMrUpI barpha ko pilaghAne meM sUrya ke samAna samartha samyagdRSTi dharmAtmA sahaja dazArUpa mukti ko prApta karate haiN| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1389 2. vahI, pRSTha 1389 niyamasAra gAthA 164 aba isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki vyavahAranaya se jJAna aura AtmA ke samAna darzana bhI paraprakAzaka hai / gAthA mUlata: isaprakAra hai hra NANaM parappayAsaM vavahAraNayeNa daMsaNaM tamhA / appA parappayAso vavahAraNayeNa daMsaNaM tamhA / / 164 / / (harigIta) paraprakAzaka jJAna sama darzana kahA vyavahAra se| araparaprakAzaka Atma sama darzana kahA vyavahArase ||164|| vyavahAranaya se jJAna paraprakAzaka (para ko jAnanevAlA) hai: isalie vyavahAranaya se darzana bhI paraprakAzaka (para ko dekhanevAlA) hai| vyavahAranaya se AtmA paraprakAzaka (para ko dekhane-jAnanevAlA) hai; isalie vyavahAranaya se darzana bhI paraprakAzaka (para ko dekhanevAlA) hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha vyavahAranaya kI saphalatA ko pradarzita karanevAlA kathana hai| samasta ghAtikarmoM ke kSaya se prApta honevAlA pUrNata: nirmala kevalajJAna; pudgalAdi mUrta-amUrta, cetana-acetana paradravya aura unake guNa va unakI paryAyoM ke samUha kA prakAzaka (jAnanevAlA) kisaprakAra hai ? aisA prazna hone para usake uttara meM kahate haiM ki 'parAzrito vyavahAraH hra vyavahAra parAzrita hotA hai' hra Agama ke ukta kathana ke AdhAra para vyavahAranaya ke bala se aisA hai / tAtparya yaha hai ki Agama meM vyavahAranaya se kevalajJAna ko paraprakAzaka (para ko jAnanevAlA) kahA gayA hai| isIprakAra kevaladarzana bhI vyavahAranaya se paraprakAzaka (para ko dekhane vAlA) hai| tIna loka meM prakSobha ke hetubhUta evaM sau indroM se vaMdanIya kAryaparamAtmA tIrthaMkara paramadeva arahaMta bhagavAna bhI kevalajJAna ke samAna hI vyavahAranaya 101
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 niyamasAra anuzIlana se paraprakAzaka (para ko dekhane-jAnanevAle) haiN| usI ke anusAra vyavahAra naya ke bala se unake kevaladarzana ko paraprakAzakapanA (para ko dekhanerUpa prakAzanapanA) hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "tIrthaMkara ke janmakalyANaka Adi prasaMga meM tInoM loka meM Ananda maya halacala ho jAtI hai| naraka ke jIvoM ko bhI usa samaya zAMti utpanna hotI hai| tIrthaMkara kI puNya prakRti kA aura jIvoM kI yogyatA kA aisA hI nimitta-naimittika sambandha hai tathA tIrthaMkara sau indroM se sAkSAt vandanIya haiN| ve tIrthaMkara kArya paramAtmA haiN| trikAlI zakti ko kAraNa paramAtmA kahate haiM, usake avalambana se jo kevalajJAnAdi catuSTaya pragaTa huA, use kAryaparamAtmA kahate haiM; una tIrthaMkaroM kI AtmA ke, jJAna kI taraha vyavahAranaya ke bala se paraprakAzakapanA hai arthAt para meM praveza kiye binA hI ve lokAloka ko dekhate-jAnate haiM; jisase vyavahAranaya ke bala se bhagavAna kA kevaladarzana bhI para meM praviSTa hue binA lokAloka ko dekhatA hai|" ____ gAthA aura usakI TIkA meM yaha bAta spaSTa kI gaI hai ki jisaprakAra vyavahAranaya se kevalajJAna paraprakAzaka (para ko jAnanevAlA) hai; usIprakAra kevaladarzana bhI paraprakAzaka (para ko dekhanevAlA) hai| isIprakAra jaise vyavahAranaya se AtmA paraprakAzaka (para ko dekhanejAnanevAlA) hai; taise kevaladarzana bhI vyavahAra se paraprakAzaka (para ko dekhane vAlA) hai| isake bAda 'tathA coktaM zrutabindau hna tathA zrutabindu meM bhI kahA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra gAthA 164 : zuddhopayogAdhikAra (mAlinI) jayati vijitadoSo'martyamAndramauli pravilasadurumAlAbhyArcitAMghrirjinendraH / trijagadajagatI yasyedRzau vyaznuvAte samamiva viSayeSvanyonyavRttiM niSedhum / / 79 / / ' (harigIta) are jinake jJAna meM saba dravya lokAloka ke| isataraha pratibiMbita hue jaise guMthe hoM prspr| surapatI narapati mukuTamaNi kI mAla se arcita crnn| jayavaMta haiM isa jagata meM nirdoSa jinavara ke vacana ||79|| jinhoMne 18 doSoM ko jItA hai, jinake caraNoM meM indra tathA cakravartiyoM ke maNimAlA yukta mukuTavAle mastaka jhukate haiM aura jinake jJAna meM lokAloka ke sabhI padArtha isaprakAra jJAta hote haiM, praveza pAte haiM; ki jaise ve eka-dUsare se guMtha gaye haiM; aise jinendra bhagavAna jayavanta vartate haiN| isaprakAra isa chanda meM jinendra bhagavAna kI stuti karate hue yaha kahA gayA hai ki ve 18 doSoM se rahita haiM, lokAloka ke sabhI padArthoM ko jAnate haiM aura indra va cakravartI unake caraNoM meM natamastaka rahate haiM; ve jinendra bhagavAna jayavaMta vartate haiN| - isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (mAlinI) vyavaharaNanayena jJAnapuMjo'yamAtmA prakaTatarasudRSTiH sarvalokapradarzI / viditasakalamUrtAmUrtatattvArthasArtha: sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 280 / / 102 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1391-1392 1.zrutabindu, zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 niyamasAra anuzIlana ( harigIta ) jJAna kA ghanapiNDa Atama are nirmala dRSTi se / hai devatA saba loka ko isa loka meM vyavahAra se | mUrta aura amUrta saba tattvArtha ko hai jAnatA / vaha AtamA zivavallabhA kA parama vallabha jAniye // 280 // jJAnapuMja yaha AtmA atyanta spaSTa dRSTi (darzana) hone se arthAt kevaladarzana hone se vyavahAranaya se sarvaloka dekhatA hai tathA kevalajJAna se sabhI mUrta-amUrta padArthoM ko jAnatA hai| aisA vaha bhagavAna AtmA paramazrIrUpI kAminI kA, muktisundarI kA vallabha (priya) hotA hai| isaprakAra isa chanda meM jinendra bhagavAna kA svarUpa spaSTa karate hue unakI stuti kI gaI hai| zivavallabhA (atyanta priya muktirUpI patnI) ke atyanta vallabha ( priya) arahaMta bhagavAna sampUrNa lokAloka ko kevaladarzana se dekhate haiM aura kevalajJAna se jAnate haiN| isaprakAra ve vyavahAranaya se sampUrNa lokAloka ko dekhate - jAnate haiN| cetana tattva se bhinna jar3a tattva kI sattA bhI loka meM hai| AtmA meM apanI bhUla se moha-rAga-dveSa kI utpatti hotI hai tathA zubhAzubha bhAvoM kI pariNati meM hI yaha AtmA ulajhA (baMdhA) huA hai| jaba taka AtmA apane svabhAva ko pahicAna kara AtmaniSTha nahIM ho pAtA ; taba taka mukhyata: moha-rAga-dveSa kI utpatti hotI hI rhegii| inakI utpatti ruke, isakA eka mAtra upAya upalabdha jJAna kA Atma-kendrita ho jAnA hai| isI se zubhAzubha bhAvoM kA abhAva hokara vItarAga bhAva utpanna hogA aura eka samaya vaha hogA ki samasta moha-rAga-dveSa kA abhAva hokara AtmA vItarAga-pariNatirUpa pariNata ho jAyegA / dUsare zabdoM meM pUrNa jJAnAnandamaya paryAyarUpa pariNamita ho jAyegA / hra maiM kauna hU~, pRSTha 10 103 niyamasAra gAthA 165 vigata gAthA meM vyavahAranaya se jJAna, darzana aura AtmA ke paraprakAzakapane kI bAta kI thI aura aba isa gAthA meM nizcayanaya se jJAna, darzana AtmA ke svaprakAzakapane kI bAta karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra haihra gANaM appapayAsaM NicchayaNayaeNa daMsaNaM tamhA appA appapayAso NicchayaNayaeNa daMsaNaM tamhA / / 165 / / ( harigIta ) nijaprakAzaka jJAna sama darzana kahA paramArtha se / ara nijaprakAzaka Atma sama darzana kahA paramArtha se || 165 // nizcayanaya se jJAna svaprakAzaka (svayaM ko jAnanevAlA) hai; isalie nizcayanaya se darzana bhI svaprakAzaka (svayaM ko dekhanevAlA) hai| nizcayanaya se AtmA svaprakAzaka (svayaM ko dekhane-jAnanevAlA) hai; isalie darzana bhI svaprakAzaka (svayaM ko dekhanevAlA) hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha nizcayanaya se svarUpa kA kathana hai| yahA~ jisaprakAra svaprakAzanapane (apane AtmA ko jAnane) ko nizcayanaya se zuddhajJAna kA lakSaNa kahA hai; usIprakAra samasta AvaraNa se yukta zuddha darzana bhI svaprakAzaka (apane AtmA ko dekhanevAlA) hI hai / sarva indriya vyApAra ko chor3A hone se AtmA jisaprakAra vastutaH svaprakAzaka (svayaM ko jAnane-dekhane) rUpa lakSaNa se lakSita hai; usIprakAra bahirviSayapanA chor3A hone se darzana bhI svaprakAzakatva (apane AtmA ko dekhanerUpa) pradhAna hI hai| isaprakAra svarUpapratyakSalakSaNa se lakSita AtmA; akhaNDa, sahaja, zuddhajJAnadarzanarUpa hone ke kAraNa, nizcaya se, triloka- trikAlavartI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana sthAvara-jaMgamasvarUpa samasta dravya-guNa-paryAyarUpa viSayoM saMbaMdhI prakAzya-prakAzakAdi vikalpoM se ati dUra vartatA huA, svasvarUpa saMcetana lakSaNa prakAza dvArA sarvathA antarmukha hone ke kAraNa, nirantara akhaNDa, advaita, caitanyacamatkAramUrti rahatA hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra 206 "yahA~ koI prazna karatA hai ki darzana aura jJAna donoM kA kAma svaprakAzakapanA kahane se to donoM guNa eka ho jAyeMge ? nahIM; donoM guNa bhinna-bhinna haiM aura donoM ke kArya bhI bhinna-bhinna haiM, donoM kA viSaya bhI bhinna hai| darzana kA viSaya sAmAnya hai aura jJAna kA viSaya vizeSa hai| darzana kA viSaya abheda hai aura jJAna kA viSaya bheda hai| donoM kA svaprakAzakapanA kahA hai; isalie donoM eka nahIM ho jaate| unakI apanI-apanI vizeSatA kAyama rahatI hai| 1. kucha loga aisA kahate haiM ki jagata meM koI sarvajJa nahIM ho sakatA; parantu jo vartamAna sAmAnya ko dravya, kSetra, kAla aura bhAva se jAnate haiM, ve sarvajJa haiN| unakI yaha mAnyatA galata hai; kyoMki ve alpajJa ko sarvajJa mAnate haiN| 2. tathA kucha loga kahate haiM ki kevalI bhagavAna lokAloka ko vyavahAra se jAnate haiM; ataH para ko jAnate hI nahIM haiM, unakI aisI mAnyatA galata hai; kyoMki vAstava meM kevalI para meM tanmaya nahIM hote; ataH vyavahAra kahA hai; parantu unakA lokAloka ko jAnanA to yathArtha hai| 3. tathA kucha loga kevalajJAna aura kevaladarzana kA honA kramazaH mAnate haiM; yaha bhI galata hai; kyoMki unake donoM upayoga eka sAtha hote haiM / 2" 164 va 165vIM gAthA meM jJAna, darzana aura AtmA ko samAnarUpa se paraprakAzaka evaM svaprakAzaka batAyA gayA hai| isase aisA lagatA hai 2. vahI, pRSTha 1396 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1395 104 gAthA 165 : zuddhopayogAdhikAra 207 ki jaise tInoM kA eka hI kAma hai, para aisA nahIM hai; kyoMki jJAna sva aura para ko jAnanerUpa prakAzita karatA hai, darzana dekhanerUpa prakAzita karatA hai aura AtmA dekhane-jAnanerUpa prakAzita karatA hai| isIprakAra darzana sAmAnyagrAhI hai, jJAna vizeSagrAhI hai aura AtmA sAmAnya vizeSAtmaka padArthagrAhI hai| yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna rakhane yogya hai ki ina gAthAoM meM nizcaya-vyavahAranaya kI saMdhipUrvaka svaparaprakAzI jJAna aura AtmA ke mAdhyama se darzana ko svaparaprakAzaka siddha kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jJAna aura AtmA ke svaparaprakAzanapane ko AdhAra banAkara darzana ko svaparaprakAzI siddha kiyA gayA hai / / 165 // isake bAda TIkAkAra eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) AtmA jJAnaM bhavati niyataM svaprakAzAtmakaM yA dRSTi: sAkSAt prahatabahirAlaMbanA sApi caiSa: / ekAkArasvarasavisarApUrNapuNyaH purANaH svasminnityaM niyatavasatirnivikalpe mahimni / / 281 / / harigIta ) paramArtha se yaha nijaprakAzaka jJAna hI hai AtamA / bAhya Alambana rahita jo dRSTi usamaya AtamA / svarasa ke vistAra se paripUrNa puNya-purANa yaha / nirvikalpaka mahima ekAkAra nita nija meM rahe / / 281|| nizcaya se svaprakAzaka jJAna AtmA hai| jisane bAhya Alambana kA nAza kiyA hai hra aisA svaprakAzaka darzana bhI AtmA hai / nijarasa ke vistAra pUrNa hone ke kAraNa jo pavitra hai tathA purAtana hai; aisA AtmA sadA apanI nirvikalpa mahimA meM nizcitarUpa se vAsa karatA hai| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki nizcayanaya se svaprakAzaka (svayaM ko jAnanevAlA) jJAna aura svaprakAzaka (svayaM ko dekhanevAlA) darzana hI AtmA haiM / nizcayanaya se sva ko dekhane-jAnanevAlA yaha jJAnadarzanasvabhAvI AtmA purAtana hai, pavitra hai aura apane nirvikalpaka mahimA meM sadA magna hai / / 281 / /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 166 vigata gAthA meM nizcayanaya se jJAna, darzana aura AtmA kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba bahucarcita AgAmI gAthA meM yaha batAte haiN| ki kevalI bhagavAna AtmA ko hI dekhate haiM, lokAloka ko nahIM; hra yadi koI ( nizcayanaya se) aisA kahatA hai to isameM kyA doSa hai| tAtparya yaha hai ki usameM koI doSa nahIM hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra appasarUvaM pecchadi loyAloyaM Na kevalI bhagavaM / jai koi bhai evaM tassa ya kiM dUsaNaM hoI / / 166 / / ( harigIta ) dekhe jAne svayaM ko para ko nahIM jinakevalI / yadi kahe koI isataraha usameM kaho hai doSa kyA ? || 166 || kevalI bhagavAna AtmasvarUpa ko dekhate haiM, lokAloka ko nahIM; hna yadi koI (nizcayanaya) aisA kahatA hai to usameM kyA doSa hai ? isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha zuddhanizcayanaya kI apekSA se para ko dekhane kA khaNDana hai| yadyapi yaha AtmA vyavahAranaya se eka samaya meM tIna kAla saMbaMdhI pudgalAdi dravyoM ke guNa, paryAyoM ko jAnane meM samartha kevalajJAnamAtra svarUpa mahimA kA dhAraka hai; tathApi kevaladarzanarUpa tIsarI A~khavAlA hone para bhI, paramanirapekSapane ke kAraNa pUrNataH antarmukha hone se kevala svarUpa pratyakSamAtra vyApAra meM lIna niraMjana nija sahajadarzana dvArA saccidAnandamaya AtmA ko vedana karanevAle paramajinayogIzvara zuddhanizcayanaya se kahate haiM to usameM koI doSa nahIM hai| " ukta gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM hna 'nizcayanaya se kevalI bhagavAna sva ko jAnate haiM, para ko nahIM' - isase koI aisA artha kare ki ve lokAloka ko jAnate hI nahIM to yaha bAta galata hai| 105 gAthA 166 : zuddhopayogAdhikAra 209 isa gAthA meM 'zuddhanizcayanaya se kevalI bhagavAna sva ko dekhate haiM' - aisA kahakara vyavahAra kA khaNDana kiyA hai / kevalI bhagavAna trikAlasaMbaMdhI ananta padgala, dUsare jIva tathA dharmAdi dravyoM ke dravya-guNa-paryAya ko jAnane meM samartha haiM / tathA anantasiddha aura kevaliyoM ko bhI jAnate haiN| aise samartha sakala vimala kevalajJAna Adi vividha mahimA ke dhAraka bhagavAna haiN| bhagavAna kA AtmA aura kevalajJAna bhinna nahIM hai| vaha AtmA se abheda hai| - isaprakAra bhagavAna vyavahAra se lokAloka ko jAnane para bhI nizcaya se apanI AtmA ko jAnate haiN| koI zuddha aMtaH tattva ke jJAtA paramavItarAgI muni nizcayanaya kI vivakSA se aisA kaheM to usameM doSa nahIM hai; kyoMki ve vyavahAra kI apekSA samajhakara, use gauNa kara aisA kahate haiN| isase bhagavAna lokAloka ko jAnate hI nahIM aisA koI artha kare to vaha galata hai; parantu vyavahAra ko gauNa karake nizcayanaya kI vivakSA se kaheM to doSa nahIM hai| " isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki yadyapi zuddhanizcayanaya kA ukta kathana pUrNataH satya hai; tathApi kevalI bhagavAna para ko jAnate hI nahIM haiM hna yaha bAta nahIM hai| ve una padArthoM meM tanmaya nahIM hote, unameM apanApana nahIM karate; isakAraNa unake para saMbaMdhI parama satya jJAna ko bhI vyavahAra kahA gayA hai / / 166 // isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jo isaprakAra haihra ( maMdAkrAMtA ) pazyatyAtmA sahajaparamAtmAnamekaM vizuddhaM svAntaHzuddhyAvasathamahimAdhAramatyantadhIram / svAtmanyuccairavicalatayA sarvadAntarnimagnaM tasminnaiva prakRtimahati vyAvahAraprapaMca: / / 282 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1401 2. vahI, pRSTha 1402
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ( harigIta) atyanta avicala aura antarmagna nita gaMbhIra hai| zuddhi kA AvAsa mahimAvaMta jo ati dhIra hai| vyavahAra ke vistAra se hai pAra jo prmaatmaa| usa sahaja svAtamarAma ko nitadekhatA yaha AtamA / / 282| jo eka hai, vizuddha hai, nija antazuddhi kA AvAsa hone se mahimAvaMta hai, atyanta dhIra hai aura apane AtmA meM atyanta avicala hone se pUrNataH antarmagna haiM; svabhAva se mahAna usa AtmA meM vyavahAra kA prapaMca (vistAra) hai hI nhiiN| sonagaDha se prakAzita niyamasAra meM isa kalaza ke saMdarbha meM jo TippaNI likhI gaI hai; vaha isaprakAra hai hra _ "yahA~ nizcaya-vyavahAra sambandhI aisA samajhanA ki - jisameM sva kI hI apekSA ho vaha nizcayakathana hai aura jisameM para kI apekSA Aye vaha vyavahAra kathana hai; isaliye kevalI bhagavAna lokAloka ko - para ko jAnate-dekhate haiM aisA kahanA vyavahAra kathana hai aura kevalI bhagavAna svAtmA ko jAnate-dekhate haiM aisA kahanA nizcaya kathana hai| yahA~ vyavahAra kathana kA vAcyArtha aisA nahIM samajhanA ki jisaprakAra chadmastha jIva lokAloka ko jAnatA-dekhatA hI nahIM hai; usIprakAra kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate-dekhate hI nahIM hai| chadmastha jIva ke sAtha tulanA kI apekSA se to kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate-dekhate haiM hra yaha barAbara satya hai; yathArtha hai, kyoMki ve trikAla sambandhI sarva dravya guNaparyAyoM ko yathAsthita barAbara paripUrNarUpa se vAstava meM jAnate-dekhate haiN| kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate-dekhate haiM' hra aisA kahate hue para kI apekSA AtI hai hra itanA hI sUcita karane ke liye tathA kevalI bhagavAna jisaprakAra sva ko tadpa hokara nijasukha saMvedana sahita jAnate-dekhate haiM; usIprakAra lokAloka ko (para ko) tadpa hokara parasukhaduHkhAdi ke saMvedana sahita nahIM jAnate-dekhate, parantu para se bilakula bhinna rahakara, para ke gAthA 166 : zuddhopayogAdhikAra 211 sukhaduHkhAdi kA saMvedana kiye binA jAnate-dekhate haiM hra itanA hI sUcita karane ke liye use vyavahAra kahA hai|" isa kalaza kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM ta "yahA~ nizcaya-vyavahAra sambandhI kathana aisA samajhanA ki jisameM sva kI hI apekSA ho, vaha nizcaya kathana hai aura jisameM para kI apekSA Aye, vaha vyavahAra kathana hai; isalie kevalI bhagavAna lokAloka ko, para ko jAnate-dekhate haiM - aisA kahanA vyavahAra kathana hai aura kevalI bhagavAna svAtmA ko jAnate-dekhate haiM - aisA kahanA nizcaya kathana hai| yahA~ vyavahAra kathana kA vAcyArtha aisA nahIM samajhanA ki jisaprakAra chadmastha jIva lokAloka ko jAnatA-dekhatA hI nahIM hai; usIprakAra kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate-dekhate hI nahIM haiN| chadmastha jIva ke sAtha tulanA kI apekSA se to kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate-dekhate haiM, vaha barAbara satya hai - yathArtha hai; kyoMki ve trikAla sarva dravya-guNa-paryAyoM ko yathAsthiti barAbara paripUrNarUpa se vAstava meM jAnate-dekhate haiN| kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate-dekhate haiM aisA kahate hue para kI apekSA AtI hai tathA kevalI bhagavAna jisaprakAra sva ko tadpa hokara sukhaduHkhAdi ke saMvedana sahita nahIM jAnate-dekhate; parantu para se bilkula bhinna rahakara, para ke sukha-duHkhAdi saMvedana kiye binA jAnate-dekhate haiN| itanA hI sUcita karane ke lie use vyavahAra kahA hai| jJAna para ko jAnatA hai; ataH vyavahAra kahA hai, isase koI aisA mAne ki jJAna para ko jAnatA hI nahIM to aisA nahIM hai|" isaprakAra isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki zuddhanizcayanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM vyavahAra kA prapaMca nahIM hai, vyavahAranaya ke dvArA nirUpita vistAra nahIM hai, gauNa hai| 106 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1403-1404 2. vahI, pRSTha 1404
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 167 vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna AtmA ko dekhate-jAnate haiM, para ko nahIM ha nizcayanaya ke isa kathana meM koI doSa nahIM hai| aba isa gAthA meM kevalajJAna kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra muttamamuttaM davvaM ceyaNamiyaraM sagaM ca savvaM ca / pecchaMtassa du NANaM paccakkhamaNiMdiyaM hoi / / 167 / / (harigIta) cetana-acetana mUrta aura amUrta saba jaga jaantaa| vaha jJAna hai pratyakSa ara usako atIndriya jAnanA / / 167 / / mUrta-amUrta, cetana-acetana dravyoM ko, sva ko, sabhI ko dekhanejAnanevAloM kA jJAna atIndriya pratyakSa hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha kevalajJAna ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| __ chaha dravyoM meM pudgala ko mUrtapanA aura zeSa pA~ca dravyoM ko amUrtapanA hai tathA jIva ko cetanapanA aura zeSa pA~ca ko acetanapanA hai| trikAlavartI mUrta-amUrta, cetana-acetana svadravyAdi samasta dravyoM ko nirantara dekhanejAnanevAle bhagavAna zrImad arahaMta paramezvara kA atIndriya sakala vimala kevalajJAna; krama, indriya aura vyavadhAna rahita sakalapratyakSa hai|" isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "kevalajJAna parapadArthoM ko bhI jAnatA hai| isakAraNa parokSa ho jAvegA - aisI zaMkA koI karatA hai to usakA samAdhAna yaha hai ki kevalajJAna mUrtika padArthoM meM praveza kiye binA hI unheM pratyakSa jAnatA hai, unake AdhIna nahIM hai; ataH svAdhIna hone se parokSa nahIM hogaa| gAthA 167 : zuddhopayogAdhikAra ra63 tathA koI kahatA hai ki jaba kevalajJAna parapadArthoM meM praveza hI nahIM karatA to unheM pratyakSa kaise jAnegA? uparyukta zaMkA nahIM karanA cAhie; kyoMki kevalajJAna ananta sAmarthya sampanna hone se tIna loka ke mUrta-amUrta padArthoM ko eka sAtha pratyakSa jAnatA hai| yahA~ phira koI kahatA hai ki kevalI paramANu meM praveza kie binA usakI ananta zaktiyoM ko kaise jAna leMge? isakA samAdhAna yaha hai ki kevalI kahate hI use haiM; jo para meM praveza kie binA, apane meM rahakara samasta padArthoM ko pratyakSa jAnate haiN| yahA~ AtmA kA svaparaprakAzaka svabhAva siddha karate hue batAte haiM ki parapadArtha ke kAraNa AtmA kA svaparaprakAzaka svabhAva nahIM hai; pratyuta yaha svabhAva to usakI upAdAnagata yogyatA se svayameva pragaTa huA hai| vaha svabhAva (kevalajJAna) samasta parapadArthoM ko unameM tanmaya hue binA evaM indriyoM ke binA pratyakSa jAnatA hai| unake jJAna kI nimnAMkita tIna vizeSatAe~ haiM - (1) bhagavAna kA jJAna kramarahita hai arthAt pahale darzana aura bAda meM jJAna - aisA krama bhagavAna ke jJAna meM nahIM hai| tathA pahale parapadArthoM ko sAmAnya rUpa se jAnate haiM aura bAda meM vizeSarUpa se jAnate haiM - aisA bhI krama unake jJAna meM nahIM pdd'taa| (2) indriyAtIta hone se unakA jJAna sakala pratyakSa hai; kyoMki indriyayukta jJAna samasta padArthoM ko ekasAtha nahIM jAna sktaa| (3) usa jJAna meM koI vyavadhAna nahIM hai; kyoMki sampUrNa pratyakSa kevalajJAna ke lie koI bhI padArtha agamya nahIM hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki indriya, krama aura vyavadhAna se rahita kevalajJAna; mUrta-amUrta, cetana-acetana hra 107 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1405-1406 2. vahI, pRSTha 1407
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 214 niyamasAra anuzIlana sabhI padArthoM ko pratyakSa jAnatA hai; kyoMki vaha jJAna pUrNataH nirmala aura atIndriya hai| __isake bAda TIkAkAra munirAja tathA pravacanasAra meM bhI kahA gayA haiM' hra aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra jaM pecchado amuttaM muttesu adidiyaM ca pacchaNNaM / sayalaM sagaM ca idaraM taM NANaM havadi paccakkhaM / / 8 / / (harigIta) amUrta ko ara mUrta meM bhI atIndriya pracchanna ko| sva-para ko sarvArtha ko jAne vahI pratyakSa hai||80|| dekhanevAle AtmA kA jo jJAna amUrta ko, mUrta padArthoM meM bhI atIndriya padArthoM ko aura pracchanna padArthoM ko tathA sva aura para hna sabhI ko dekhatA hai, jAnatA hai; vaha jJAna pratyakSa hai| isa gAthA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki bhagavAna kA jJAna indriyamUrta aura atIndriyamUrta tathA amUrta padArthoM ko eka sAtha pratyakSa jAnatA hai| zarIrAdi indriyagamya haiM; ata: ve indriyamUrta padArtha kahalAte haiM evaM paramANu va sUkSma skandha indriyagocara na hone se atIndriyamUrta kahalAte haiN| bhUta aura bhaviSya kI paryAyeM vinaSTa aura anutpanna hone se pracchanna padArthoM kI zreNI meM AtI haiN| una sabhI paryAyoM ko kevalajJAnI yugapat pratyakSa jAnate haiN| kauna jIva kaba mokSa jAegA, kauna jIva mokSa nahIM jAegA, tattva ke ArAdhaka aura virAdhaka kahA~ jAyeMge - ye sabhI bAteM sAdhAraNa jIvoM ke lie agamya hone para bhI kevalI ke lie pUrNatayA gamya haiN|" ukta gAthA aura usakI TIkA kA sAra yaha hai ki atIndriya kSAyika gAthA 167 : zuddhopayogAdhikAra kevalajJAna meM sva-para aura mUrta-amUrta sabhI padArtha apanI sabhI sthUlasUkSma paryAyoM ke sAtha eka samaya meM jAnane meM Ate haiN| isake bAda TIkAkAra eka chandasvayaM prastuta karate haiM; jo isaprakAra haihra (maMdAkrAMtA) samyagvartI tribhuvanaguruH zAzvatAnantadhAmA lokAlokau svaparamakhilaM cetanAcetanaM ca / tArtIyaM yannayanamaparaM kevalajJAnasaMjJaM tenaivAyaM viditamahimA tIrthanAtho jinendraH / / 283 / / (harigIta ) ananta zAzvatadhAma tribhuvanaguru lokAloka ke| re sva-para cetana-acetana sarvArtha jAne pUrNataH / / are kevalajJAna jinakA tIsarA jo netra hai| vidita mahimA usI se ve tIrthanAtha jinendra haiN||283|| kevalajJAnarUpa tIsare netra se prasiddha mahimA dhAraka trailokyaguru he tIrthanAtha jinendra ! Apa ananta zAzvatadhAma ho aura lokAloka arthAt sva-para samasta cetana-acetana padArthoM ko bhalIbhA~ti jAnate ho| svAmIjI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hna __ "kevalI bhagavAna kI mahimA unake kevalajJAnarUpI utkRSTa nayana se hai; paramaudArika zarIra, divyadhvani, samavazaraNa Adi se nahIM; kyoMki ye sabhI puNya ke pariNAma haiN| samavazaraNa meM hone vAle atizayoM ke dvArA bhI bhagavAna kI mahimA nahIM hai| jaise ki samavazaraNa meM siMha aura bakarI eka sAtha baiThate haiM: ityAdi nAnAprakAra ke atizayoM se unakI mahimA nahIM hai| isase siddha hotA hai ki bhagavAna ne bhI puNya kA niSedha karake, antara meM sthira hokara kevalajJAna prakaTa kiyA hai| samavazaraNa meM gaNadharAdi munirAja Ate haiM, indra Ate haiM - yaha saba puNya kA pratApa hai, jar3a kI krIr3A hai| isameM cetana kI jarA bhI mahimA nahIM hai| yadi bhagavAna kI mahimA bAhA Rddhi ke kAraNa hotI to bAhA Rddhi hone ke kAraNa devatAgaNa bhI bhagavAna khlaate| 108 1. pravacanasAra, gAthA 54 2. niyamasAra pravacana, pRSTha 1408
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 niyamasAra anuzIlana sarvajJadeva paramaguru haiM aura gaNadharAdi munirAja aparaguru haiN| indra, narendra, vAsudeva, baladeva Adi bhagavAna ke caraNoM meM jhukate haiM; ataH bhagavAna se bar3A koI nahIM hai| anaMta sAmarthya ke dhAraka paramaguru sarvajJadeva ke AMtarika aura bAhya vaibhava kI jaisI bhavyatA hai, vaisI bhavyatA anya kisI kI nahIM hotii| zarIrAdi kI bhavyatA vAstava meM bhavyatA nahIM hai kyoMki usake hone se sukha nahIM hai aura na hone se duHkha nahIM hai| parantu anukUlatA aura pratikUlatA meM samatAbhAva rakhanA saccA dharma aura sukha hai|" tIrthaMkara bhagavAna jinendradeva kI mahimA ke sUcaka isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki he jinendra bhagavAna Apa tIna loka meM rahanevAle sabhI bhavya AtmAoM ke guru ho, ananta sukha ke zAzvata dhAma ho aura lokAloka meM rahanevAle sabhI cetana-acetana padArthoM ko bhalIbhA~ti jAnate ho| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1408-1409 paramAgama Agama kA hI aMza hai, jise adhyAtma bhI kahate haiN| adhyAtma meM raMga, rAga aura bheda se bhI bhinna paramazuddhanizcayanaya va dRSTi ke viSayabhUta evaM dhyAna ke dhyeyarUpa, paramapAriNAmikabhAvasvarUpa traikAlika va abhedasvarUpa nijazuddhAtmA ko hI jIva kahA jAtA hai| isake atirikta sabhI bhAvoM ko anAtmA, ajIva, pudgala Adi nAmoM se kaha diyA jAtA hai| isakA ekamAtra prayojana dRSTi ko para, paryAya va bheda se bhI haTAkara nija zuddhAtmatattva para lAnA hai; kyoMki samyagdarzana-jJAna-cAritra kI utpatti, sthiti, vRddhi aura pUrNatA nijazuddhAtmatattva ke Azraya se hI hotI hai| adhyAtmarUpa paramAgama kA samasta kathana isI dRSTi ko lakSya meM rakhakara hotA hai| paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-103 niyamasAra gAthA 168 vigata gAthA meM kevalajJAna ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki kevaladarzana ke abhAva meM kevalajJAna saMbhava nahIM hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra puvvuttasayaladavvaM NANAguNapajjaeNa saMjuttaM / jo Na ya pecchai sammaM parokkhadiTThI have tassa / / 168 / / (harigIta) vividha guNa paryAya yuta vastu na jAne jIva jo| parokSadRSTi jIva ve jinavara kaheM isa loka meM ||168|| aneka prakAra ke guNoM aura paryAyoM se sahita pUrvokta samasta dravyoM ko jo bhalIbhA~ti nahIM dekhatA; use parokSa darzana kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ aisA kahA hai ki kevaladarzana (pratyakSadarzana) ke abhAva meM sarvajJapanA saMbhava nhiiN| pUrvasUtra arthAt 167vIM gAthA meM kahe gaye samasta guNoM aura paryAyoM sahita mUrtAdi dravyoM ko jo nahIM dekhatA; arthAt mUrta dravya ke mUrta guNa, acetana dravya, acetana guNa, amUrta dravya ke amUrta guNa, cetana dravya ke cetana guNa; chaha prakAra kI hAni-vRddhirUpa sUkSma, paramAgama ke anusAra svIkAra karane yogya artha paryAyeM jo ki sabhI chaha dravyoM meM sAmAnyarUpa se rahatI haiM, pA~ca prakAra kI saMsArI jIvoM kI nara-nArakAdi vyaMjanaparyAyeM; pudgaloM kI sthUla-sthUla Adi skaMdha paryAyeM aura dharmAdi cAra dravyoM kI zuddhaparyAyeM hra ina guNa aura paryAyoM se sahita dravyasamUha ko jo nahIM dekhatA; vaha bhale hI sarvajJatA ke abhimAna se dagdha ho; tathApi use saMsAriyoM ke samAna parokSa dRSTi hI hai|" 109
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 niyamasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa gAthA meM yaha batAte haiM ki kevaladarzana ke abhAva meM kevalajJAna bhI siddha nahIM hotaa| isa gAthA meM kevalajJAna sahita kevaladarzana ko pratyakSa kahA hai aura dravyoM ko samyak prakAra se nahIM dekhane ko parokSa darzana kahA hai| isaprakAra nAsti se kathana kiyA hai| isase pahale kI gAthA meM asti se bAta kI thii| jar3a ke jar3a, cetana ke cetana, mUrta ke mUrta aura amUrta ke amUrta - isaprakAra vibhinna prakAra ke guNa hote haiM aura unakI paryAyeM bhI aneka prakAra kI hotI haiN| ye sabhI jisarUpa meM haiM, usa rUpa meM jo inheM nahIM dekhatA hai, usake pratyakSa darzana nahIM hai; parantu parokSa darzana hai - aisA yahA~ batAyA hai| yahA~ batAyA jA rahA hai ki kevaladarzana ke abhAva meM arthAt pratyakSa darzana ke abhAva meM sarvajJapanA siddha nahIM hotA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki kevaladarzana ke binA kevalajJAna nahIM hotaa| kevaladarzana aura kevalajJAna hI kramaza: pratyakSadarzana aura pratyakSajJAna haiN| cakSudarzana Adianyadarzana aura matijJAna Adi anya jJAna parokSa darzana-jJAna haiN| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (vasaMtatilakA ) yo naiva pazyati jagattrayamekadaiva kAlatrayaM ca tarasA skljnymaanii| pratyakSadRSTiratulA na hi tasya nityaM sarvajJatA kathamihAsya jaDAtmana: syAt / / 284 / / gAthA 168: zuddhopayogAdhikAra (harigIta) 'maiM svayaM sarvajJa hU~ ha isa mAnyatA se grasta jo| para nahIM dekhe jagatatraya trikAla ko ika samaya meM || pratyakSadarzana hai nahIM jJAnAbhimAnI jIva ko| usa jar3Atmana ko jagata meM sarvajJatA ho kisataraha? ||284|| sarvajJatA ke abhimAnavAlA jo jIva eka hI samaya tIna loka aura tIna kAla ko nahIM dekhatA; use kabhI bhI atula pratyakSa darzana nahIM hotA; usa jar3a AtmA ko sarvajJatA kisaprakAra hogI? tAtparya yaha hai ki vaha sarvajJa nahIM ho sktaa| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "kucha loga gRhastha avasthA meM bhI sarvajJatA mAnate haiM; parantu kapar3A Adi rahate jaba munipanA hI nahIM hotA, taba sarvajJapanA to ho hI nahIM sktaa| yahA~ to sarvajJapane kI vyAkhyA karate hue TIkAkAra munirAja kahate haiM ki jise tIna kAla aura tIna loka kA jJAna nahIM hai, aise puruSa ko sarvajJa mAnanA to mUrkhatA hai, aisI mAnyatAvAle jIva jar3a haiM; kyoMki alpajJatA meM sarvajJatA mAnanevAlA paramparA se nigoda jAtA hai aura vahA~ jar3a jaisA hI ho jAtA hai; ataH use yahA~ jar3a kahA hai| AtmA sva-paraprakAzaka hai - usakA svabhAva sabhI ko jAnane kI sAmarthyavAlA hai| jo aisA nahIM mAnakara alpajJa ko sarvajJa mAnatA hai; vaha mithyAdRSTi hai, jar3a hai|" isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki jo vyakti svayaM ko sarvaja mAnatA hai ha aisA sarvajJAbhimAnI jIva jaba eka hI samaya tIna loka aura tIna kAla ko nahIM dekhatA, nahIM jAnatA; to vaha sarvajJa kaise ho sakatA hai? tAtparya yaha hai ki vaha sarvajJa nahIM ho sakatA; kyoMki sarvajJa kahate hI use haiM; jo loka ke sabhI dravyoM, unake sabhI guNoM aura unakI sabhI paryAyoM ko binA kisI ke sahayoga dekhe-jaane| 110 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1411 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1413-1414 2 . vahI, pRSTha 1414
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 niyamasAra gAthA 169 vigata gAthA meM yaha kahA gayA thA ki kevaladarzana ke binA kevalajJAna saMbhava nahIM hai aura aba isa gAthA meM vyavahAranaya saMbaMdhI kathana ko nirdoSa batA rahe haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra loyAloyaM jANai appANaM Neva kevalI bhagavaM / jar3a koi bhaNai evaM tassa ya kiM dUsaNaM hoI / / 169 / / (harigIta) saba vizva dekheM kevalI nija AtmA dekheM nhiiN| yadi kahe koI isataraha usameM kaho hai doSa kyA ?||169|| vyavahAranaya se kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate haiM, AtmA ko nahIM hna yadi koI aisA kahe to use kyA doSa hai ? tAtparya yaha hai ki usake ukta kathana meM koI doSa nahIM hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha vyavahAranaya ke prAdurbhAva kA kathana hai| 'vyavahAranaya parAzrita haiM' hna aise zAstra ke abhiprAya ke kAraNa vyavahAranaya se, vyavahAranaya kI pradhAnatA se; sakalavimala kevalajJAna hai tIsarA netra jinakA aura apunarbhavarUpI kamanIya mukti kAminI ke jIviteza (prANanAtha) sarvajJa bhagavAna, chaha dravyoM se vyApta tIna loka ko aura zuddha AkAzamAtra Aloka ko jAnate haiM aura nirvikAra zuddha AtmasvarUpa ko nahIM jAnate ha aisA yadi vyavahAranaya kI vivakSA se koI jinendra bhagavAna kathita tattva meM dakSa jIva kadAcit kahe to use vastutaH use koI doSa nahIM hai|' AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "sva ko jAnane se para jJAta ho jAtA hai - yaha nizcaya kathana hai gAthA 169: zuddhopayogAdhikAra aura bhagavAna para ko jAnate haiM - aisA kahanA vyavahAra hai| para kA jJAna parokSa nahIM hai; para pratyakSa hai| aisA caitanya kA sAmarthya hai| bhagavAna ko lokAloka ke jJAna kA vedana hai, para lokAloka kA vedana nahIM hai| yaha bhedajJAna karAne ke lie bhagavAna vyavahAra se lokAloka ko jAnate haiM - aisA kahA hai| zrutajJAna kA aMza naya hai| kevalI ko naya nahIM hai; parantu koI jJAnI aisA kahe ki kevalI bhagavAna para ko vyavahAra se jAnate haiM to usameM doSa nahIM hai| use AtmA kA jJAna huA hai; ataH vaha aisA kahatA hai ki kevalI nizcaya se sva ko hI dekhate haiM, para ko nhiiN| aura vyavahAra se ve para ko hI dekhate haiM, svayaM ko nhiiN| - yaha kathana ThIka hai| kevalI kA AtmA lokAloka ko chUtA nahIM hai arthAt usameM ekameka hokara nahIM jAnatA hai - 'isa bAta meM koI doSa nahIM haiM' - aisA kahakara AcAryadeva AtmA ke alAvA lokAloka kI sattA bhI siddha karate haiN| jo jJAna hai, vahI AtmA hai| isaprakAra svasanmukha hokara jJAnI jisa samaya sva ko jAnatA hai, usa samaya sAdhakadazA meM jo rAga hai, usa rAga ke vedana binA (apanepana binA) rAga kA jo jJAna hai, vaha nizcaya hai aura jJAnI AtmA rAga ko jAnatA hai - aisA kahanA asadbhUta vyavahAra hai| jo jJAna hai, vahI AtmA hai - isaprakAra svasanmukha hokara jJAnI jisa samaya sva ko jAnatA hai, usa samaya sAdhakadazA meM jo rAga hai, usa rAga ke vedana binA rAga kA jo jJAna hai, vaha nizcaya hai aura jJAnI AtmA rAga ko jAnatA hai, aisA kahanA asadbhUta vyavahAra hai| jJAnI ke cAritraguNa kI paryAya meM pUrNatA nahIM hai; ataH use rAga ke duHkha kA vedana hai| - isaprakAra zAstra meM kahA jAtA hai; parantu jJAna kI apekSA se jJAna meM vikAsa huA hai| jJAnI usa jJAna kA vedana karatA huA tathA rAga kA vedana na karatA huA usakI paryAya meM rAga kA jJAna honA nizcaya hai aura rAga, puNya aura adharma hai; usakA vedana (apanApana) 111 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1417 2. vahI, pRSTha 1417
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 niyamasAra anuzIlana jJAna meM nahIM hai| aisI svasAmarthya jJAnI kI paryAya meM pragaTa huI hai| nizcaya se samyagjJAnI kevalI ko nahIM jAnate / yadi ve nizcaya se kevalI ko jAneM to kevalI kA AtmA aura unakA AtmA ekameka ho jaavegaa| kevalI kA jJAna jJAnI kI AtmA meM hotA hai, yaha nizcaya hai; parantu ve jJAnI kevalI ko jAnate haiM - aisA kahanA vyavahAra hai; kyoMki kevalI para haiN| koI kahatA hai ki kevalI bhagavAna to zuddha haiM; unheM para kyoM kahA hai? unase kahate haiM ki isa AtmA se kevalI bhagavAna bhinna haiM; kyoMki kevalI ke kAraNa AtmA meM jJAna nahIM hotA; parantu unheM apane kAraNa para kA jJAna hotA hai - aisA kahanA vyavahAra hai| bhAI! yaha bAta atyanta zAntacitta se sunanA caahie| kevalI loka aura aloka ko vyavahAra se jAnate haiM; parantu AtmA ko vyavahAra se nahIM jAnate / AtmA, AtmA ko nahIM jAnatA hai - yaha bAta nahIM hai| parantu AtmA AtmA ko vyavahAra se nahIM jAnatA hai| - yaha bAta hai|" 166vIM gAthA meM yaha kahA thA ki kevalI bhagavAna nizcayanaya se AtmA ko jAnate haiM, para ko nahIM hra yadi koI vyakti nizcayanaya kI mukhyatA se aisA kathana karatA hai to usameM koI doSa nahIM hai| aba isa gAthA meM ThIka usase viruddha kahA jA rahA hai ki yadi koI vyakti vyavahAranaya kI mukhyatA se yaha kahatA hai ki vyavahAranaya se kevalI bhagavAna mAtra para ko jAnate haiM, lokAloka ko jAnate haiM, AtmA ko nahIM to unakA yaha kathana bhI pUrNata: nirdoSa hai| yadyapi nizcaya aura vyavahAranaya kI mukhyatA se kiye donoM kathana apanI-apanI dRSTi se pUrNataH satya haiM; tathApi pramANa kI dRSTi se kevalI bhagavAna sva aura para donoM ko eka sAtha eka samaya meM dekhate gAthA 169 : zuddhopayogAdhikAra 223 jAnate haiM hra yaha kathana pUrNataH satya hai| jainadarzana kI kathanapaddhati nahIM jAnane se ukta kathanoM meM ajJAnIjanoM ko virodha bhAsita hotA hai; para syAvAda zailI ke vizeSajJoM ko isameM koI virodha bhAsita nahIM hotaa| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA svAmI samantabhadra dvArA bhI kahA gayA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hna (aparavaktra) sthitijanananirodhalakSaNaM caramacaraMca jagatpratikSaNam / iti jina sakalajJalAMchanaM vacanamidaM vadatAMvarasya te / / 81 / / ' (harigIta) utpAdavyayadhuvayuta jagata yaha vacana he vdtaambrH| sarvajJatA kA cihna hai he sarvadarzi jinezvaraH / / 81|| he vaktAoM meM sarvazreSTha manisuvratanAtha bhagavAna ! 'jaMgama aura sthAvara yaha carAcara jagata pratikSaNa utpAdavyayadhrauvyalakSaNavAlA haiM' hra aisA yaha ApakA vacana ApakI sarvajJatA kA cihna hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM / "he bhagavan! vAstava meM Apa hI zreSTha haiN| he nAtha! Apa sarvajJa haiN| koI kahe Apane kaise jAnA ki bhagavAna sarvajJa haiM, to usase kahate haiM ki bhUta paryAya kA vyaya aura navIna paryAya kA utpAda aura vastu apekSA dhrauvya - isaprakAra dravya pratisamaya utpAdavyayadhrauvyarUpa trayAtmaka hai tathA eka-eka guNa meM bhI utpAdavyayadhruvapanA hai| isaprakAra sampUrNa jagata utpAdavyayadhruvalakSaNavAlA hai aura eka samaya meM sampUrNa hai| eka hI samaya meM utpAda-vyaya-dhruva tInoM A jAte haiN| jise isakA patA milA, vaha sarvajJa hai| he bhagavAna! ApakI vANI meM AtA hai ki eka samaya meM vastu paripUrNa hai aura vastu trikAla svataMtra hai| jaba aisI sampUrNa padArtha prakAzikA vANI bhI anya ke nahIM hotI to phira sarvajJatA kI bAta hI 1. bRhatsvayaMbhUstotra : bhagavAna munisuvratanAtha kI stuti, chanda 114 112 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1418 2. vahI, pRSTha 1419-1420
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 niyamasAra anuzIlana kahA~ rahI? ataH he bhagavAn! tumhAre alAvA anya koI sarvajJa nahIM hai| " AcArya samantabhadra ke ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki yaha sampUrNa jagata utpAda-vyaya- dhrauvya lakSaNavAlA hai hna ApakA yaha kathana ApakI sarvajJatA kA cihna hai; kyoMki sarvajJa ke alAvA koI bhI DaMke kI coTa yaha bAta nahIM kaha sakatA / sarvajJa bhagavAna ke pratyakSa jJAna meM vastu kA aisA svarUpa AtA hai| kSayopazama jJAnavAle to ise sarvajJa ke vacanoM ke anusAra likhita Agama aura anumAna se hI yaha jAnate haiM / Agama aura anumAna pramANa parokSajJAna haiN| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( vasaMtatilakA ) jAnAti lokamakhilaM khalu tIrthanAthaH svAtmAnamekamanaghaM nijasaukhyaniSTham / no vetti so'yamiti taM vyavahAramArgAd vaktIti ko'pi munipo na ca tasya doSa: / / 285 / / ( harigIta ) re kevalI bhagavAna jAne pUrNa loka- aloka ko / para anagha nijasukhalIna svAtama ko nahIM ve jAnate // yadi koI munivara yoM kahe vyavahAra se isa loka meM / unheM koI doSa na bolo unheM kyA doSa hai || 285 || 'tIrthaMkara bhagavAna sarvajJadeva nizcayanaya se sampUrNa loka ko jAnate haiM aura ve puNya-pApa se rahita anagha, nijasukha meM lIna eka apanI AtmA ko nahIM jAnate' hna aisA koI munirAja vyavahAramArga se kahe to usameM unakA koI doSa nahIM hai| ukta chanda meM usI bAta ko duharAyA gayA hai; jo gAthA aura usakI TIkA meM kahI gaI hai| ataH ukta chanda meM pratipAdita parama tattva ke saMdarbha meM yahA~ kucha vizeSa likhane kI AvazyakatA nahIM hai| * 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1421 113 niyamasAra gAthA 170 vigata gAthA meM kevalI bhagavAna ke saMdarbha meM vyavahAranaya ke kathana ko prastuta kiyA gayA thaa| aba isa gAthA meM 'jIva jJAnasvarUpa hai' yaha siddha karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra NANaM jIvasarUvaM tamhA jANei appagaM appA / appANaM Na vi jANadi appAdo hodi vidirittaM / / 170 / / ( harigIta ) jJAna jIvasvarUpa isase jAnatA hai jIva ko / jIva se ho bhinna vaha yadi nahIM jAne jIva ko // 170 // jIva kA svarUpa jJAna hai, isalie AtmA AtmA ko jAnatA hai| yadi jJAna AtmA ko nahIM jAne to vaha AtmA se bhinna siddha hogaa| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "isa gAthA meM 'jIva jJAnasvarUpa hai' hna isa bAta ko tarka kI kasauTI para kasakara siddha kiyA gayA hai| prathama to jJAna AtmA kA svarUpa hai; isakAraNa jo akhaNDa-advaita svabhAva meM lIna hai, niratizaya parama bhAvanA se sanAtha hai, mukti sundarI kA nAtha hai aura bAhya meM jisane kautUhala kA abhAva kiyA hai; aise nija paramAtmA ko koI bhavya AtmA jAnatA hai| vastuta: yaha svabhAvavAda hai| isake viparIta vicAra (vitarka) vibhAvavAda hai, yaha prAthamika ziSya kA abhiprAya hai| yadi koI kahe ki yaha viparIta vicAra (vitarka) kisaprakAra hai ? to kahate haiM ki vaha isaprakAra hai hra pUrvokta jJAnasvarUpa AtmA ko AtmA vastutaH jAnatA nahIM hai, AtmA to mAtra svarUpa meM hI avasthita rahatA hai| jisaprakAra uSNatA svarUpa meM sthita agni ko kyA agni jAnatI hai ?
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 niyamasAra anuzIlana nahIM jAnatI / usIprakAra jJAna- jJeya saMbaMdhI vikalpa ke abhAva ke kAraNa yaha AtmA to mAtra AtmA meM sthita rahatA hai, AtmA ko jAnatA nahIM hai / ziSya ke ukta prazna kA uttara dete hue AcAryadeva kahate haiM ki he prAthamika ziSya ! kyA yaha AtmA agni ke samAna acetana hai ? adhika kyA kaheM ? yadi usa AtmA ko jJAna nahIM jAne to vaha jJAna, devadatta rahita kulhAr3I kI bhA~ti arthakriyAkArI' siddha nahIM hogA; isalie vaha jJAna, AtmA se bhinna siddha hogaa| yaha bAta arthAt jJAna aura AtmA kI sarvathA bhinnatA svabhAvavAdiyoM ko iSTa (sammata) nahIM hai / ata: yahI satya hai ki jJAna AtmA ko jAnatA hai|" AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ ziSya prazna karatA hai ki jisaprakAra agni svayaM ko nahIM jAnatI; parantu parapadArthoM ko prakAzita karatI hai; usIprakAra jJAna AtmA se bhinna vastu hai; ataH jJAna AtmA ko nahIM jAnatA / 2 guNa yahA~ guNa guNI kI abhedatA kI bAta hai| AtmA caitanya bharA huA hai aura puNya-pApa se rahita jJAnasvabhAvI hai| jisaprakAra yadi koI vyakti kulhAr3I hAtha meM na le to lakar3I kATane kI kriyA nahIM ho sakatI; usIprakAra jJAna AtmA se bhinna ho to vaha jAnane kI kriyA nahIM kara sktaa| devadatta kulhAr3I dvArA kATa sakatA hai yA nahIM yahA~ yaha siddha nahIM karanA hai; parantu jisaprakAra kulhAr3I aura devadatta bhinna-bhinna haiM; usI prakAra jJAna aura AtmA bhinna nahIM haiN| yahA~ to kahate haiM ki jisaprakAra manuSya kulhAr3I pakar3e to usake dvArA kATane kI kriyA hotI hai; kulhAr3I devadatta se bhinna ho to kATane kI kriyA nahIM hotii| usIprakAra AtmA jJAna kA piNDa hai| jJAna AtmA ko jAnane kA kAma na kare to kulhAr3I 1. prayojanabhUta kriyA karane meM samartha 2. niyamasAra pravacana, pRSTha 1423 3. vahI, pRSTha 1425 114 gAthA 170 : zuddhopayogAdhikAra 227 kI taraha AtmA aura jJAna bhinna siddha hote haiN| jisase guNa - guNI kI ekatA siddha nahIM hotI aura svabhAvavAdiyoM ko guNa-guNI kI sarvathA bhinnatA mAnya nahIM hai| ataH yaha nirNaya karanA cAhie ki jJAna AtmA ko jAnatA hai| jisaprakAra apane ghara meM rupayA-paisA hoM; para ve vyApAra meM kAma na AveM to unheM pU~jI nahIM kahA jAtA; usIprakAra jJAna AtmA kI pU~jI hai| vaha apane ko na jAne to vaha AtmA pU~jI rahita siddha hotA hai, acetana kahalAtA hai| isase AtmA acetana nahIM hotA; parantu apanI mAnyatA meM jar3a ho jAtA hai arthAt aise jIva ko dharma kI prApti nahIM hotI / " isa gAthA aura usakI TIkA meM yukti ke AdhAra se yaha siddha kiyA gayA hai ki AtmA jJAnasvabhAvI hai; ataH vaha svayaM ko jAnatA hai / prAthamika ziSya kA kahanA yaha hai ki jisaprakAra agni apane uSNatArUpa svabhAva meM avasthita to rahatI hai, para svayaM ko jAnatI nahIM hai; usIprakAra yaha AtmA bhI apane jJAnasvabhAva meM avasthita to rahatA hai, para svayaM ko jAnatA hai| ziSya ko samajhAte hue AcAryadeva kahate haiM ki are bhAI ! AtmA agni ke samAna acetana nahIM hai, AtmA to cetana padArtha hai| ataH yaha agni kA udAharaNa ghaTita nahIM hotA / yahA~ to kahate haiM ki jisaprakAra kulhAr3I rahita devadatta lakar3I ko kATane meM samartha nahIM hotA; kyoMki vaha kulhAr3I se bhinna hai; usIprakAra svayaM ko jAnane meM asamartha AtmA bhI jJAna se bhinna siddha hogaa| yaha to Apa jAnate hI haiM ki jJAna aura AtmA kI sarvathA bhinnatA syAdvAdI jainiyoM ko svIkRta nahIM hai| ataH yahI satya hai ki svabhAva meM avasthita AtmA AtmA ko jAnatA hai, jJAna AtmA ko jAnatA hai| isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA guNabhadrasvAmI dvArA bhI kahA gayA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM, jo isaprakAra haihra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1425
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 niyamasAra anuzIlana (anuSTubh ) jJAnasvabhAva: syAdAtmA svbhaavaavaaptircyutiH| tasmAdacyutimAkAMkSan bhAvayejjJAnabhAvanAm / / 82 / / ' (dohA) jJAnasvabhAvI AtamA svabhAvaprApti hai iSTa | ata: mumukSu jIva ko jJAnabhAvanA iSTa ||82|| AtmA jJAnasvabhAvI hai| svabhAva kI prApti acyuti (avinAzI dazA) hai| ata: acyuti ko cAhanevAle jIva ko jJAna kI bhAvanA bhAnI caahie| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ kahate haiM ki AtmA jJAnasvabhAvI hai aura svabhAva kI prApti acyuti hai; ataH acyutadazA ko cAhanevAle jJAna kI bhAvanA kreN| ___ jJAna-svabhAvI AtmA ke avalaMbana se honevAlA mokSa avinAzI hai| puNya-pApa nAzavAna haiM, ve cyuta arthAt AtmA kI bhraSTa dazAyeM haiN| AtmA akhaNDAnandasvarUpa hai, usameM ekAgra honA dharma hai; ataH dharma ke icchuka AtmA meM ekAgra hoM tathA puNya-pApa se ekAgratA choDeM / yahA~ dharma kA artha samyagdarzana hai yahA~ jJAna kI bhAvanA bhAne ko kahA arthAt zAstra kI, para kI bhAvanA bhAne kI bAta nahIM kI; parantu antara meM virAjamAna akhaNDa jJAnasvabhAvI guNI meM ekAgra hone kI bAta kI hai| jo kriyA siddhadazA ko prApta karAye aura nAza na ho - vaha kriyA saccI hai| puNya-pApa acyuta kriyA nahIM haiN| dRSTi meM guNa-guNI kI abhedatA karanA dharma kI kriyA hai| para ko karane aura bhogane kI sAmarthya AtmA meM nahIM hai| puNya-pApa kI kriyA se dharma nahIM hotA, dharma to antara-bhAvanA ke avalaMbana se hotA hai| svabhAva meM ekAgratA karanA gAthA 170 : zuddhopayogAdhikAra 229 hI dhArmika kriyA hai| zeSa sabhI kriyAyeM cAra gati meM bhaTakAne vAlI haiN| are re! jaba taka pUrNadazA prApta nahIM hotI, tabataka zubhabhAva kI kriyA hotI to hai; parantu vaha dharma nahIM hai| yahI sarvajJa kathita mArga hai bhAI!" ukta chanda kA bhAva yaha hai ki jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA ko svabhAva kI prApti, acyuti arthAt avinAzI dazA hai| ukta avinAzI dazA kI prApti karane kI bhAvanA rakhanevAloM kA yaha parama kartavya hai ki ve sadA svabhAva kI prApti kI bhAvanA rakheM / / 82 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda svayaM likhate haiM, jo isaprakAra hai hna (maMdAkrAMtA) jJAnaM tAvadbhavati sutarAM zuddhajIvasvarUpaM svAtmAtmAnaM niyatamadhunA tena jAnAti caikam / tacca jJAnaM sphuTitasahajAvasthayAtmAnamArAt nojAnAti sphuTamavicalAdbhinnamAtmasvarUpAt / / 286 / / (rolA) zaddhajIva to ekamAtra hai jnyaansvruupii| ___ ata: AtamA nizcita jAne nija Atama ko|| yadi sAdhaka na jAne svAtama ko pratyakSa to| jJAna siddha ho bhinna nijAtama se he bhagavana ||286|| jJAna to zuddhajIva kA svarUpa hI hai| ataH hamArA AtmA bhI abhI sAdhaka dazA meM eka apane AtmA ko avazya jAnatA hai| yadi yaha jJAna prakaTa huI sahaja dazA dvArA pratyakSa rUpa se AtmA ko na jAne to vaha jJAna avicala AtmasvarUpa se bhinna hI siddha hogaa| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "sAdhakadazA meM yadyapi puNya-pApa ke vikalpa uThate haiM; tathApi 115 1. AtmAnuzAsana, chanda 174 2. niyamasAra pravacana, pRSTha 1426 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1427
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 230 niyamasAra anuzIlana unakI mukhyatA nahIM hotii| AtmA kI hI mukhyatA hotI hai| munirAja upadeza dete haiM, zAstra likhate haiM; parantu unake kartA ve nahIM haiM; kyoMki ye to jar3a ke kArya haiM aura jar3a ke kAraNa se hote haiN| munirAja ko bolane kA, zAstra likhane kA rAga AtA hai; parantu usakI bhI unake mukhyatA nahIM hai| ve usa zubharAga ko jAnate to haiM; para niraMtara antara svabhAva kI hI mahimA vartatI hai| isI kA nAma dharma hai| isaprakAra sAdhakadazA meM nizcaya-vyavahAra donoM hote haiN| akelA nizcaya ho to kevalajJAna ho jAye aura akelA vyavahAra ho to mithyAdRSTi hone kA prasaMga AtA hai| munirAja AtmA ko nizcaya se jAnate haiM, taba vyavahAra ke vikalpa bhI hote haiM; parantu unakI mukhyatA nahIM hotI; kyoMki ve rAga aura vyavahAra ko tanmaya hokara nahIM jAnate; para AtmA ko tanmaya hokara jAnate haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jJAna zuddha jIva kA svarUpa hai| ata: yaha AtmA sAdhakadazA meM svayaM ko avazya jAnatA hai| yadi yaha jJAna AtmA ko na jAne to vaha AtmA se bhinna siddha hogA / / 286 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA kahA bhI hai' ha aisA likhakara eka gAthA uddhRta karate haiM; jo isaprakAra hai hna NANaM avvidirittaM jIvAdo teNa appagaM munni| jadi appagaMNa jANai bhiNNaM taM hodi jiivaado||83 / / (dohA) jJAna abhina hai Atma se ata: jAne nija aatm| bhinna siddha ho vaha yadi na jAne nija Atma ||83|| jJAna jIva se abhinna hai; isalie AtmA ko jAnatA hai| yadi jJAna AtmA ko na jAne to vaha AtmA se bhinna siddha hogaa| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna gAthA 170: zuddhopayogAdhikAra "yaha AtmA karma, zarIrAdi se Aja bhI bhinna hai| AtmA meM puNya-pApa hote haiM; para ve trikAlasvabhAva se bhinna haiM; para vaha svabhAva jJAna se bhinna nahIM hai| ataH jJAnI jJAna se AtmA ko jAnatA hai| jJAna kI paryAya pratikSaNa utpanna hotI hai| vaha AtmA ko jAneM to use samyagjJAna kahate haiM; parantu para ke jJAna ko jJAna nahIM kahate / jJAnI ko jaba taka pUrNadazA kI prApti nahIM hotI; tabataka vaha rAga ko jAnatA to hai; para usakI use mukhyatA nahIM hotii| ___ yaha bAta samajhe binA saccI sAmAyika bhI nahIM hotii| saccI sAmAyika to mukti pradAna karatI hai| yaha sAmAyika kaba hogI ? AtmA para se bhinna hai, puNya-pApa vikAra haiM, inase rahita jJAnasvabhAvI AtmA kA bhAna karake antara lInatA hone para zAnti aura Ananda kI lahareM AnA sAmAyika hai| AtmA jJAna aura amRta kA rasakanda hai| unase AtmA bhinna nahIM hai; parantu para se aura rAga se atyanta bhinna hai| jaba aisA bhAna hotA hai, taba saccI sAmAyika hotI hai| jaba bharata cakravartI lar3AI karane gaye, taba bhI unheM AtmA kA bhAna thaa| unake 963 hajAra rAniyA~ thIM; phira bhI 'maiM jJAna hU~' - aisA bhAna unheM niraMtara vartatA thA; ataeva usI bhava meM mokSa gaye aura mithyAdRSTi dravyaliMgI muni niraticAra aTThAIsa mUlaguNa pAlate hoM, hajAroM rAniyoM aura rAjapATa chor3akara dIkSA lI ho athavA bAlabrahmacArI hoM; para zubharAga se dharma mAne to ve ajJAnI hI haiN| yahA~ to kahate haiM ki apane AtmA meM ekAgratA na ho to guNa-guNI kI ekatA nahIM hotI; ataH jJAnI jIva AtmA ko jAnate haiN|" isa gAthA meM bhI mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jJAna jIva se abhinna hai; isalie vaha apane ko jAnatA hai| yadi vaha jJAna AtmA ko na jAne to vaha jJAna AtmA se bhinna siddha hogA ||83|| 116 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1427-1428 2. gAthA kahA~ kI hai, isakA ullekha nahIM hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1429-1430
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 171 vigata gAthA meM jJAna ko jIva kA svarUpa batAyA gayA hai aura aba isa gAthA meM AtmA aura jJAna ko abheda batAyA jA rahA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai tU appANaM viNuNANaMNANaM viNu appagoNa sNdeho| tamhA saparapayAsaM NANaM taha daMsaNaM hodi / / 171 / / (harigIta) AtmA hai jJAna evaM jJAna Atama jaaniye| saMdeha na basa isalie nijaparaprakAzaka jJAna dg||171|| AtmA ko jJAna jAno aura jJAna AtmA hai ha aisA jaano| isameM saMdeha nahIM hai| isalie jJAna tathA darzana svaparaprakAzaka haiN| isa gAthA ke bhAva ko padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "sampUrNa paradravyoM se parAGgamukha, svasvarUpa jAnane meM samartha, sahaja jJAnasvarUpa AtmA ko he ziSya ! tama jAno aura yaha bhI jAno ki AtmA vijJAnasvarUpa hai| jJAna aura darzana hra donoM svaprakAzaka haiN| tattva aisA hI hai, isameM saMdeha nahIM hai|" svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "bhagavAna tIrthaMkaradeva kI kahI huI bAta hI kundakundAcAryadeva kahate haiM ki cidAnanda bhagavAna AtmA dehadevala meM jJAnarUpa se sadA virAjamAna hai| jo guNa hai, vahI guNI hai aura jo guNI hai, vahI guNa hai - he bhavya ! tuma aisA jaano| jo gur3a hai, vahI miThAsa hai aura jo miThAsa hai, vahI gur3a hai| jo ziSya aisA nahIM jAnatA hai, use aisA jAnane ke lie yahA~ kahA jA rahA hai| AtmA jJAnarUpa hai| puNya-pApa AtmA nahIM haiN| karma, zarIrAdi to para haiN| puNya-pApa aura AtmA meM anityatAdAtmya saMbaMdha hai| jJAna aura AtmA nityatAdAtmya haiN| AtmA kA zarIra athavA karma ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai| isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai| bhagavAna ne AtmA aura jJAna ko ekAkAra hI batAyA hai| isameM zaMkA gAthA 171 : zuddhopayogAdhikAra 233 nahIM karanA caahie| jJAna para meM ekAkAra nahIM hai| AtmA sva-para ko jAnanevAlA cidAnanda dIpaka hai|' jJAnamayI AtmA hone se vaha sva-para prakAzaka hai aura usake jJAnadarzana donoM guNa bhI sva-para prakAzaka haiN| - isameM saMdeha nahIM hai| kucha loga jJAna para ko hI jAnatA hai aura darzana sva ko hI dekhatA hai - aisA ekAnta se mAnate haiN| yahA~ unakA nirAkaraNa karate hue kahA hai ki AtmA jJAna-darzana se bharA hai tathA zarIra va karma se bhinna hai; ataH usakI dRSTi chor3o evaM jJAna-darzana sva-para prakAzaka haiM - aisA nirNaya karo, isameM jarA bhI sandeha mata kro|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI spaSTa kiyA gayA hai ki jJAna, darzana aura AtmA tInoM sva-paraprakAzaka haiN| tInoM abheda-akhaNDa hI haiN| isameM raMcamAtra bhI saMdeha nahIM hai / / 171 / / isake bAda TIkAkAra eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (anuSTubh ) AtmAnaM jJAnadRgrUpaM viddhi dRgjJAnamAtmakaM / svaM paraM ceti yattattvamAtmA dyotayati sphuTam / / 287 / / (soraThA) Atama darzana-jJAna darza-jJAna hai aatmaa| yaha siddhAnta mahAna svaparaprakAze AtamA / / 287 / / AtmA ko jJAna-darzanarUpa aura jJAna-darzana ko AtmArUpa jaano| sva aura para ha aise tattvoM ko arthAt samasta padArthoM ko AtmA spaSTarUpa se prakAzita karatA hai| isa chanda meM mAtra itanA hI kahA hai ki AtmA ko jJAna-darzanarUpa aura jJAna-darzana ko AtmArUpa jAno / tAtparya yaha hai ki AtmA tathA jJAna aura darzana ha saba eka hI haiN| sabhI svaparapadArthoM ko yaha AtmA bhalIbhA~ti prakAzita karatA hai||287|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1431-1432 2. vahI, pRSTha 1433 117
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 172 vigata gAthA meM jJAna aura AtmA meM abheda batAyA thA aura aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki sarvajJa-vItarAgI bhagavAna ke icchA kA abhAva hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra jANato passaMto IhApuvvaM Na hoi kevlinno| kevaliNANI tamhA teNa du so'baMdhago bhnnido||172|| (harigIta) jAnate ara dekhate icchA sahita vartana nhiiN| basa isalie haiM abaMdhaka ara kevalI bhagavAna ve||172|| jAnate aura dekhate hue bhI kevalI bhagavAna ke icchApUrvaka vartana nahIM hotA; isalie unheM kevalajJAnI kahA hai aura isIlie unheM abaMdha kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ sarvajJa-vItarAgI bhagavAna ke icchA kA abhAva hotA hai hra yaha kahA gayA hai| bhagavAna arahaMta parameSThI sAdi-ananta, amUrta, atIndriya svabhAva vAle, zuddhasadbhUta vyavahAranaya se kevalajJAnAdi zuddha guNoM ke AdhArabhUta hone ke kAraNa vizva ko nirantara jAnate hue bhI aura dekhate hue bhI, una parama bhaTTAraka kevalI bhagavAna ko manapravRtti kA abhAva hone se icchApUrvaka vartana nahIM hotA, isalie ve bhagavAna kevalajJAnIrUpa se prasiddha haiM aura usa kAraNa se ve bhagavAna abandhaka haiN|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "vItarAgadazA to bArahaveM guNasthAna meM hI ho jAtI hai; ataH bhagavAna ko mokSa kI icchA bhI nahIM hotI hai| jo aisA mAnatA hai ki gAthA 172 : zuddhopayogAdhikAra 235 bhagavAna ke icchA hotI hai, vaha vItarAga ke svarUpa ko nahIM jAnatA hai| bhagavAna ke bhAvamana (kSAyopazamika jJAna) nahIM hai| unake hRdaya meM dravyamana hai; parantu usameM icchApUrvaka upayoga kA jur3Ana nahIM hai| ve anya jIvoM ko dIkSA, zikSA, icchApUrvaka nahIM dete / mAtra jAnane-dekhane kA svabhAva hone se samasta lokAloka ko jAnate aura dekhate haiN| icchA ho tabhI jAneM - aisA nahIM hai| unake yoga kA kaMpana hotA hai| eka samaya meM karma, nokarma Ate-jAte haiN| ataH bhagavAna ke baMdha nahIM kahA hai| yoga ke kaMpana ke samaya mana nimitta hai; parantu bhagavAna ke icchA nahIM hotI; ataH isameM mana nimitta nahIM hai| ataH bhagavAna ke baMdha nahIM hotaa| nizcayanaya kA viSaya to trikAlI svabhAva hai, usameM se pragaTa hone vAlI pUrNa kevalajJAnarUpI dazA vyavahAra hai| vaha zuddha aura navIna hai; ataH vyavahAra hai - aisA kahakara kevalI ke naya hote haiM, yaha nahIM siddha kara rahe; kyoMki kevalI ke samajhane-samajhAne kA vyavahAra nahIM hotaa| ___naya to zrutajJAnI ke hote haiN| sAdhakajIva kevalajJAnarUpa pUrNadazA ko lakSa meM letA hai, vaha pUrNadazA zuddha hai aura akhaNDa AtmA meM zuddha paryAya kA bheda kiyA; ataH vaha zuddhasadbhUta vyavahAra hai| nizcaya meM ekarUpatA hotI hai| trikAlI tattva abheda ekarUpa hai; ataH nizcayanaya kA viSaya hai| sAdhakajIva jaba nija svabhAva kA avalaMbana letA hai, taba zuddhadazA pragaTa hotI hai| vaha vyavahAra kA to jJAna karatA hai; parantu Azraya to trikAlI nizcayasvabhAva kA karatA hai| trikAlI dravya ke lakSa se jo zuddhaparyAya pragaTa huI, vaha nizcayanaya kA viSaya nahIM hai. vaha vyavahAra kA viSaya hai| jJAnI ko usakA Azraya nahIM hotA hai| isIprakAra mahAvIra bhagavAna ke samozaraNa meM gautama Aye; ataH unakI vANI khirI - aisA nahIM hai| bhagavAna ko icchA nahIM thI ki maiM 118 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1436 2. vahI, pRSTha 1437
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 niyamasAra anuzIlana gautama ko upadeza duuN| bhagavAna to tIna kAla aura tIna loka kI bAta ko jAna hI rahe haiN| " isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi kevalI bhagavAna zuddhasadbhUta vyavahAranaya se arthAt anupacarita sadbhUta vyavahAranaya se sampUrNa jagata ko dekhate jAnate haiM; tathApi unake mana kI pravRtti kA abhAva hone se, bhAva mana ke abhAva hone se icchA kA abhAva hotA hai, icchApUrvaka vartana nahIM hotA hai; yahI kAraNa hai ki sarvajJarUpa prasiddha una kevalI bhagavAna ko baMdha nahIM hotaa| icchA ke abhAva meM bhI unake dvArA jo yoga kA pravartana hotA hai, usake kAraNa honevAle Asrava aura eka samaya kA pradeza baMdha hotA hai; moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa usa baMdha meM sthiti aura anubhAga nahIM par3ane se eka samaya meM hI usakI nirjarA ho jAtI hai; isalie ve abaMdhaka hI haiM / / 172 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA pravacanasAra meM bhI kahA gayA haiM' hra aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai hra vipariNamaNi gehadi uppajjadi Neva tesu aTThesu / jANaNNavi te AdA abaMdhago teNa paNNatto / / 84 / / ( harigIta ) sarvArthAne jIva para unarUpa na pariNamita ho / basa isalie hai abaMdhaka nA grahe nA utpanna ho // 84 // kevalajJAnI AtmA padArthoM ko jAnatA huA bhI unarUpa pariNamita nahIM hotA, unheM grahaNa nahIM karatA aura una padArthoM ke rUpa meM utpanna bhI nahIM hotA; isalie use abaMdhaka kahA hai| isa gAthA meM yahI bAta kahI gaI hai ki sarvajJa bhagavAna sabako jAnate hue bhI jAnane meM Ate hue padArthoMrUpa pariNamita nahIM hote, unheM grahaNa 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1440 2. pravacanasAra, gAthA 52 119 gAthA 172 : zuddhopayogAdhikAra 237 nahIM karate aura una padArthoM ke rUpa meM utpanna nahIM hote; isalie unheM ananta saMsAra baDhAnevAlA baMdha bhI nahIM hotA / // 84 // isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva ' tathAhi ' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) jAnan sarvaM bhuvanabhavanAbhyantarasthaM padArthaM pazyan tadvat sahajamahimA devadevo jineza: / mohAbhAvAdaparamakhilaM naiva gRhNAti nityaM jJAnajyotirhatamalakaliH sarvalokaikasAkSI / / 288 / / ( harigIta ) sahaja mahimAvaMta jinavara loka rUpI bhavana meN| thita sarva arthoM ko are re dekhate ara jAnate // nirmohatA se sabhI ko nita grahaNa karate haiM nahIM / kalimala rahita sadjJAna se ve loka ke sAkSI raheM ||288|| sahaja mahimAvaMta devAdhideva jinendradeva lokarUpI bhavana meM sthita sabhI padArthoM ko jAnate-dekhate hue bhI, moha ke abhAva ke kAraNa kisI bhI padArtha ko kabhI bhI grahaNa nahIM karate; parantu jJAnajyoti dvArA malarUpa kleza ke nAzaka ve jinendradeva sampUrNa loka ke ekamAtra sAkSI haiM, kevala jJAtA - dRSTA haiN| isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki sarvajJa- vItarAgI jinadeva jagata ke sabhI padArthoM ko dekhate jAnate haiM; phira bhI moha ke abhAva meM kisI bhI parapadArtha ko grahaNa nahIM krte| ve to jagata ke ekamAtra sAkSI haiM, sahaja jJAtA dRSTA hI haiM / 288 // zuddhaya ke viSayabhUta artha (nija bhagavAna AtmA) kA Azraya karanevAle jJAnIjanoM ko anaMta saMsAra ke kAraNabhUta Asrava-baMdha nahIM hote / rAgAMza ke zeSa rahane se jo thor3e-bahuta Asrava-baMdha hote haiM, unakI upekSA kara yahA~ jJAnI ko nirAsrava aura nirbaMdha kahA gayA hai| hra sArasamayasAra, pRSTha- 12
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 173-174 vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki kevalI bhagavAna ke icchA kA abhAva hai aura aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki icchA kA abhAva hone se unheM baMdha nahIM hotaa| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra pariNAmapuvvavayaNaM jIvassa ya baMdhakAraNaM hoI / pariNAmarahiyavayaNaM tamhA NANissa Na hi baMdho / / 173 / / IhApuvvaM vayaNaM jIvassa sa baMdhakAraNaM hoi / IhArahiyaM vayaNaM tamhA NANissa Na hi baMdho / / 174 / / ( harigIta ) baMdha kAraNa jIva ke pariNAmapUrvaka vacana haiN| pariNAma virahita vacana kevalijJAniyoM ko baMdhana // 173 // IhApUrvaka vacana hI hoM baMdhakAraNa jIva ko / IhA rahita haiM vacana kevalijJAniyoM ko baMdha na || 174 // pariNAmapUrvaka honevAle vacana jIva ke baMdha ke kAraNa haiM / kevalajJA ke pariNAma rahita vacana hotA hai; isalie unheM vastutaH baMdha nahIM hotA / icchApUrvaka vacana jIva ke baMdha ke kAraNa haiM / kevalajJAnI ko icchA rahita vacana hone se unheM vastutaH baMdha nahIM hai| ye donoM gAthAyeM lagabhaga eka samAna hI haiN| inameM paraspara mAtra itanA antara hai ki prathama gAthA meM prApta pariNAmapUrvaka vacana ke sthAna para dUsarI gAthA meM IhApUrvaka vacana kara diyA gayA hai| bhAva donoM kA samAna hI hai| ina gAthAoM ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ vastutaH kevalajJAnI ko baMdha nahIM hotA hra yaha kahA gayA hai| samyagjJAnI arthAt kevalajJAnI jIva kabhI bhI svabuddhipUrvaka arthAt 120 gAthA 173 - 174 : zuddhopayogAdhikAra 239 svamanapariNAmapUrvaka vacana nahIM bolate; kyoMki kevalI bhagavAna amanaska (mana rahita) hote haiM hra aisA zAstra kA vacana hai| isalie aisA samajhanA cAhie ki jIvoM ke manapariNatipUrvaka honevAle vacana baMdha kA kAraNa hote haiM hra aisA artha hai / kevalI bhagavAna ke manapariNatipUrvaka vacana nahIM hote / isIprakAra icchA sahita jIva ko icchApUrvaka honevAle vacana bhI baMdha ke kAraNa hote haiN| samasta loga hRdayakamala ke AhlAda ke kAraNabhUta, kevalI bhagavAna ke mukhArabinda se nikalI huI divyadhvani to icchA rahita hai; ataH kevalajJAnI ko baMdha nahIM hotaa| " AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM aura usakI TIkA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yadyapi aisA kahA hai ki divyadhvani kevalI ke mukhakamala se nikalatI hai; parantu vAstava meM to bhagavAna ke hoMTha hile binA, icchA binA sampUrNa zarIra se divyadhvani nikalatI hai| yaha divyadhvani sabhI jIvoM ko Ananda denevAlI kahI gaI hai; phira bhI jo jIva svayaM apanI paryAya meM bhedajJAna karate haiM, unako vANI nimitta hotI hai| cUMki mithyAdRSTi jIva ko bhedajJAna nahIM hotA hai; ataH use divyadhvani nimitta bhI nahIM hai; tathApi divyadhvani ko samasta logoM ko AnandadAyinI kahA jAtA hai| yahA~ kahA jA rahA hai ki mana pariNati kevalI ke nahIM hai; ataH unheM baMdha bhI nahIM hotaa| 'mana nahIM hone se baMdha nahIM hotA hai' aisA kahanA galata hai; kyoMki mana to ekendriya jIva ke bhI nahIM hotA; ataH use bhI baMdha nahIM honA cAhie; parantu aisA nahIM hai| vahA~ bhAva pariNati kSAyopazama paryAya to hai hI / usakI kSAyopazamika paryAya meM zarIrAdi kI ekatvabuddhi ke pariNAma haiM; ataH vahA~ baMdha bhI hotA hai| cidAnanda ke jJAnapUrvaka svarUpalIna pariNati jise pragaTa hotI hai; use rAga nahIM hone se baMdha nahIM hotA / 2" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 639 2. vahI, pRSTha 640
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ina donoM gAthAoM aura unakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai| ki pariNAmapUrvaka aura icchApUrvaka vacana baMdha ke kAraNa hote haiN| kevalajJAnI kI divyadhvani pariNAma rahita aura icchA rahita hone ke kAraNa unheM baMdha nahIM hotA / / 173 - 174 / / ina gAthAoM kI TIkA likhane ke uparAnta TIkAkAra munirAja tIna chanda likhate haiM, jinameM se pahalA chanda isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) 240 IhApUrvaM vacanaracanArUpamatrAsti naiva tasmAdeSaH prakaTamahimA vizvalokaikabhartA / asmin baMdha: kathamiva bhaved dravyabhAvAtmako'yaM mohAbhAvAnna khalu nikhilaM rAgaroSAdijAlam / / 289 / / ( harigIta ) IhApUrvaka vacanaracanArUpa na basa isalie / prakaTa mahimAvaMta jina saba loka ke bharatAra haiM / / nirmohatA se unheM pUraNa rAga-dveSAbhAva hai / dravya evaM bhAvamaya kucha baMdha hogA kisa taraha? ||289 || kevalI bhagavAna ke icchApUrvaka vacanoM kA abhAva hone se ve pragaTa mahimAvaMta haiM, samasta loka ke ekamAtra nAtha haiN| moha ke abhAva ke kAraNa samasta rAga-dveSa ke jAla kA abhAva hone se unheM dravyabaMdha aura bhAvabaMdha kaise ho sakate haiM ? tAtparya yaha hai ki na to moha rAga-dveSarUpa bhAvabaMdha hotA hai aura na jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM kA baMdha hotA hai| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "kevalI bhagavAna ke icchA nahIM hai; ataH ve mahimAvanta haiM / jahA~ taka icchA hotI hai; vahA~ taka AtmA pUrNa mahimAvaMta nahIM hotA / vItarAgatA - vijJAnatA kI hI pUrNa mahimA hai| bhagavAna loka ke nAtha haiN| jo jIva samyagjJAna kA puruSArtha karatA hai, use bhagavAna nimitta haiM; ataH ve usake nAtha kahalAte haiM / ve mithyAdRSTi ke nAtha nahIM haiM; parantu 121 241 gAthA 173 - 174 : zuddhopayogAdhikAra upacAra se sabhI ke nAtha kahalAte haiN| aise kevalI ke moha kA nAza hone se unheM dravyabaMdha aura bhAvabaMdha nahIM hotA / " ukta chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki prakaTa mahimAvaMta, samasta loka ke ekamAtra nAtha kevalI bhagavAna ke icchApUrvaka vacanoM kA abhAva hai| moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa una kevalI bhagavAna ko na to dravyabaMdha hotA hai aura na bhAvabaMdha hotA hai / / 289 / / dUsarA chanda isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) eko devastribhuvanagururnaSTakarmASTakArdhaH sadbodhasthaM bhuvanamakhilaM tadgataM vastujAlam / ArAtIye bhagavati jine naiva baMdho na mokSaH tasmin kAcinna bhavati punarmUrcchanA cetanA ca / / 290 / / ( harigIta ) are jinake jJAna meM saba artha hoM tryaloka ke / trayalokaguru catukarmanAzaka deva haiM tryaloka ke // baMdha hai na mokSa hai na mUrchA na cetanA / ve nitya nija sAmAnya meM hI pUrNataH lavalIna haiM / / 290 // jinhoMne cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kiyA hai, jo tIna loka ke guru haiM, samasta loka aura usameM sthita padArtha samUha jinake jJAna meM sthita haiM; ve jinendra bhagavAna eka hI deva haiM, anya koI nhiiN| unheM na baMdha hai, na mokSa hai, unameM na to koI mUrcchA hai, na cetanA; kyoMki unake dravya sAmAnya kA Azraya hai| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jinabhagavAna tIna loka ke guru haiM arthAt tIna loka meM to siddha, jJAnI aura mithyAdRSTi sabhI A gaye tathA bhagavAna se to siddha bar3e haiM; ataH ve unake guru nahIM haiM aura mithyAdRSTi ke bhI guru nahIM haiM, abhavyoM ke 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1447- 1448
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 242 bhI guru nahIM haiN| AcArya samantabhadra ne svayaMbhU stotra meM likhA hai ki jisane AtmA kI jJAna darzanAdi kI nirmala paryAyeM pragaTa kI haiM; una jIvoM ke lie bhagavAna! Apa guru ho| Apa sAdhakoM ke sAdhya ho| ina sabhI kA upacAra karake Apako tIna loka kA guru kahA jAtA hai| " kevalI bhagavAna ke jJAna meM sampUrNa loka sthita hai| yahA~ loka kI bAta kI hai; para vAstava meM bhagavAna eka samaya meM loka- aloka donoM ko jAnate haiN| ataH ve jJAna meM sthita haiM- aisA kahate haiN| vAstava meM lokAloka jJAna meM nahIM AtA; parantu kevalajJAna sabako jAnatA hai| jJAna ke khile hue sva-para prakAzakasvabhAva meM sampUrNa loka utara gayA hai, vaha jJAna meM jJAta hone ke kAraNa sthita kahA jAtA hai| 2" ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki ghAtikarma ke nAzaka, samasta padArthoM ke jJAyaka, tIna loka ke guru he jinendra bhagavAna ! Apa hI ekamAtra deva haiN| aise deva ko na to baMdha hai, na mokSa hai; unameM na koI mUrcchA hai aura na cetanA hai; kyoMki unake to dravyasAmAnya kA hI Azraya hai / / 290 // tIsarA chanda isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) na hyetasmin bhagavati jine dharmakarmaprapaMco rAgAbhAvAdatulamahimA rAjate vItarAgaH / eSaH zrImAna svasukhanirataH siddhisImantinIzo jJAnajyotizchuritabhuvanAbhogabhAgaH samantAt / / 291 / / ( harigIta ) dharma evaM karma kA parapaMca na jinadeva meM / re rAgadveSAbhAva se ve atula mahimAvaMta haiM / vItarAgI zobhate zrImAn nija sukha lIna haiN| muktiramaNI kaMta jJAnajyoti se haiM chA gaye / / 291 || jinendra bhagavAna meM dharma aura karma kA prapaMca nahIM hai| tAtparya yaha hai ki unameM sAdhaka dazA meM honevAle zuddhi - azuddhi ke bheda - prabheda nahIM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1449 2. vahI, pRSTha 1450 122 gAthA 173 - 174 : zuddhopayogAdhikAra hai| rAga ke abhAva ke kAraNa ve jinendra bhagavAna atula mahimAvaMta haiN| aura vItarAgabhAvarUpa se virAjate haiN| ve zrImAn zobhAvAna bhagavAna nijasukha meM lIna haiM, muktiramaNI ke nAtha haiM aura jJAnajyoti dvArA loka ke vistAra meM cAroM ora se pUrNata: chA gaye haiM / 243 isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM " terahaveM guNasthAna meM virAjamAna kevalI ko maiM dharma karU~ - aisI sAdhakadazA nahIM hai| pUrNadazA ho gaI hai; ataH dharma kA prapaMca arthAt vistAra nahIM hai aura karma kA vistAra bhI nahIM hai| nicalI dazA meM dharma aura adharma kA vistAra hotA hai aisA bheda sAdhakadazA meM hotA hai, kevalI ke nahIM hotA / sAdhakadazA meM cAritra pUrNa nahIM hai arthAt dharma kI paryAya meM tAratamyatA hotI hai aura dharma kA aMza kramazaH bar3hatA jAtA hai| - aisI anekatA kevalI meM nahIM hai| cauthe, pA~caveM, chaThaveM guNasthAna meM cAritra kA aMza bar3hakara bArahaveM guNasthAna meM pUrNa hotA hai| aisA vistAra terahaveM guNasthAna meM nahIM hai / " isaprakAra isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki vItarAgI - sarvajJa jinendra bhagavAna meM na to karma kA prapaMca hai aura na dharma kA vistAra hai; kyoMki zuddhi aura azuddhi ke bhedarUpa dharma aura karma kA vistAra to nicalI bhUmikA meM hotA hai| atula mahimA ke dhAraka jinendra deva rAgabhAva abhAva ke kAraNa vItarAgabhAvarUpa se virAjate haiN| ve vItarAgI bhagavAna nijasukha meM lIna haiM aura mukti ramaNI ke nAtha haiM / / 291 // * 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1451 bheda - vijJAnI kA mArga sva aura para ko jAnanA mAtra nahIM hai, sva se bhinna para ko jAnanA mAtra bhI nahIM hai; balki para se bhinna sva ko jAnanA, mAnanA aura anubhavanA hai| yahA~ 'sva' mukhya hai, 'para' gauNa 'para' gauNa hai, pUrNata: gauNa hai; kyoMki usakI mukhyatA meM 'sva' gauNa ho jAtA hai; jo ki jJAnI ko kadApi iSTa nahIM hai| hna tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha- 132
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 niyamasAra gAthA 175 vigata gAthAoM meM jJAnI ko baMdha nahIM hotA hra yaha batAyA hai aura aba isa gAthA meM kevalI bhagavAna ke bhAvamana nahIM hotA ha yaha batalAte haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai / ThANaNisejjavihArA IhApuvvaM Na hoi kevlinno| tamhA Na hoi baMdho sAkkhaTuM mohaNIyassa / / 175 / / (harigIta) khar3e rahanA baiThanA calanA na iihaapuurvk| baMdhana nahIM ara mohavaza saMsArI baMdhana meM par3e / / 175|| kevalI bhagavAna ke khar3e rahanA, baiThanA aura vihAra karanA icchApUrvaka nahIM hote; isalie unheM baMdha nahIM hotaa| mohanIyavaza saMsArI jIva ko sAkSArtha (indriya viSaya sahita) hone se baMdha hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "bhaTTAraka kevalI bhagavAna ke bhAvamana nahIM hotA hra yahA~ yaha batAyA jA rahA hai| arahaMta bhagavAna ke yogya paramalakSmI se virAjamAna parama vItarAga sarvajJadeva kevalI bhagavAna kA kucha bhI vartana icchApUrvaka nahIM hotA / manapravRtti ke abhAva hone se ve kucha bhI nahIM cAhate / athavA ve icchA pUrvaka khar3e nahIM rahate, baiThate bhI nahIM haiM aura na icchApUrvaka vihAra hI karate haiM; kyoMki 'amanaskA: kevalinaH hra kevalI bhagavAna manarahita hote haiM hra ye zAstra kA vacana hai| isalie una tIrthaMkara paramadeva ko dravya-bhAvarUpa cAra prakAra kA baMdha nahIM hotaa| vaha cAra prakAra kA baMdha kyoM hotA hai, kise hotA hai ? mohanIya karma ke vilAsa se vaha baMdha hotA hai tathA indriyoM se sahita saMsArI jIvoM ko mohanIya ke vaza indriyaviSayarUpa prayojana se vaha baMdha hotA hai|" gAthA 175 : zuddhopayogAdhikAra AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___"trilokInAtha tIrthaMkaradeva ko khar3e rahane kA vikalpa nahIM hotA hai| jisa jagaha ThaharanA ho, vahA~ apane Apa hI deha ruka jAtI hai| bhagavAna ko rukane kI icchA nahIM hotI hai| jahA~ puNyAtmA jIva rahate haiM, vahA~ svayameva bhagavAna kI deha Thahara jAtI hai| indra vahA~ samavazaraNa kI racanA karatA hai| tatpazcAt bhagavAna vahA~ padmAsana meM virAjate haiN| 'yahA~ ke loga pAtrajIva haiM; ataH maiM yahA~ Thahara jAU~' - aisA rAga bhagavAna ko nahIM hai| __ yahA~ kevalI bhaTTAraka ke manarahita hone kI bAta kahI gaI hai| sAdhakadazA meM rAga hotA hai; vahA~ bhAvamana hotA hai| kevalajJAnarUpI sUrya ke icchA nahIM hone se bhAvamana nahIM hai| bhagavAna ke mana-pravRtti kA abhAva hone se ve icchApUrvaka uThatebaiThate nahIM haiM tathA ve vihArAdika bhI nahIM krte| bhagavAna ne yajJa banda karAye, striyoM ko haka dilavAye' - aisA loga kahate haiM; para yaha bAta galata hai; kyoMki bhagavAna ko to kisI bhI prakAra kI icchA nahIM hotii| ___ 'maiM dharmatIrtha kI sthApanA karU~' - aisA vikalpa bhI arhata ko nahIM hotA hai| ve samavazaraNa meM baiThakara tIrtha ko namaskAra karate haiM, yaha bAta bhI galata hai| ve to siddha ko bhI namaskAra nahIM karate haiM; kyoMki unake icchA nahIM hai| tIrthaMkara dIkSA lete samaya siddhoM ko namaskAra karate haiM; isake alAvA chadmastha dazA meM bhI tIrthaMkara kisI ko namaskAra nahIM krte| 123 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1454 2. vahI, pRSTha 1454 3. vahI, pRSTha 1455 4. vahI, pRSTha 1455
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 246 niyamasAra anuzIlana tIrthaMkara bhagavAna kA saikar3oM gA~voM meM vihAra hotA hai; para vaha icchApUrvaka nahIM hotA / ajJAnI kahate haiM ki bhagavAna kisI ko sambodhane gaye, to yaha bAta galata hai| ajJAnI mAnate haiM ki mahAvIra bhagavAna ko roga huA tathA bAda meM davA lene se miTa gayA, yaha sabhI kalpita bAteM haiN| una tIrthaMkara paramadeva ko dravya-bhAvasvarUpa caturvidha baMdha nahIM hotaa| ____ akSArtha arthAt indriyArtha - arthAt indriya ke viSaya / mohanIya ke vazIbhUta hokara saMsArI jIva indriyaviSayoM kA sevana karate haiM, unheM hI baMdha hotA hai| moha ke abhAva se kevalI ko baMdha nahIM hotaa|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna ke vihArAdi icchApUrvaka nahIM hote; ataH unako baMdha bhI nahIM hotaa| prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga hna ye cAra prakAra ke baMdha mohanIya karma ke udaya se honevAle moha-rAga-dveSa ke kAraNa saMsArI jIvoM ko hote haiN| isake bAda TIkAkAra munirAja pravacanasAra meM kahA gayA hai' hU aisA kahakara eka gAthA prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra ThANaNisejavihArA dhammuvadeso ya Niyadayo tesiN| arahaMtANaM kAle mAyAcAro vva itthINaM / / 85 / / ' (harigIta) yatna bina jyoM nAriyoM meM sahaja mAyAcAra tyoN| ho vihAra uThanA-baiThanA ara divyadhvani arahaMta ke||85|| una arahaMta bhagavaMtoM ke usa samaya khar3e rahanA, baiThanA, vihAra karanA aura dharmopadeza karanA Adi kriyAyeM striyoM ke mAyAcAra kI bhAMti svAbhAvika hI haiM, prayatna binA hI hotI haiN| gAthA 175 : zuddhopayogAdhikAra AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "kevalI kI vihArAdi kriyA kI sahajatA batAne ke lie AcArya kundakundadeva strI kA dRSTAnta dete hue kahate haiM ki strI kA bhava pUrva meM kiye gaye mAyAcAra se milatA hai| kuTilatA ke bhAva karane se strIveda baMdhatA hai|' jisaprakAra striyoM ke vANI va zarIra saMbaMdhI aneka ceSTAyeM aisI hotI haiM ki jo unake bhI khyAla meM nahIM A pAtI haiM; isIprakAra kevalI ko icchA binA vihAra, upadezAdi hote haiN| tathA jisaprakAra AkAza meM bAdala gamana karate haiM; taba bijalI paidA hotI hai; vaha bhI svAbhAvika hI hai, use koI icchApUrvaka nahIM karatA hai; isIprakAra bhagavAna ko icchApUrvaka vartana nahIM hai; ataH unheM baMdha bhI nahIM hai|' pravacanasAra kI ukta gAthA meM bhI yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra mahilAoM meMmAyAcAra kI bahulatA sahajabhAvase pAyI jAtI hai; usIprakAra kevalI bhagavAna kA khar3e rahanA, uThanA, baiThanA aura dharmopadeza denA Adi kriyAyeM binA prayatna ke sahaja hI hotI haiN| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra haihra (zArdUlavikrIDita ) devendrAsanakaMpakAraNamahatkaivalyabodhodaye muktizrIlalanAmukhAmbujarave: sddhrmrkssaamnneH| sarvaM vartanamasti cenna ca mana: sarvaM purANasya tat so'yaM nanvapariprameyamahimA pApATavIpAvakaH / / 292 / / (harigIta) indra Asana kaMpa kAraNa mahata kevljnyaanmy| zivapriyAmukhapadmaravi saddharma ke rakSAmaNi / / sarvavartana bhale ho para mana nahIM hai srvthaa| pApATavIpAvaka jinezvara agamya mahimAvaMta haiN||292|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1457 2. vahI, pRSTha 1457 . 124 2 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1455 3. vahI, pRSTha 1456 5. pravacanasAra, gAthA 44 . vahI, pRSTha 1455-1456 4. vahI, pRSTha 1456
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana devendroM ke Asana kaMpAyamAna hone ke kAraNabhUta mahAna kevalajJAna ke udaya hone para; jo muktilakSmIrUpI lalanA ke ke sUrya aura mukhakamala saddharma ke rakSAmaNi purANapuruSa bhagavAna ke bhale hI sabhI prakAra kA varta ho; tathApi bhAvamana nahIM hotA; isalie ve purANapuruSa agamya mahimAvaMta haiM evaM pAparUpI aTavI (bhayaMkara jaMgala) ko jalAne ke lie agni ke samAna haiN| 248 ukta chanda meM bhI kevalI bhagavAna kI stuti karate hue yahI kahA gayA hai ki sacce dharma kI rakSA karanevAle kevalajJAna ke dhanI arahaMta bhagavAna ke upadezAdi kriyAyeM hoM, para unake bhAvamana nahIM hotA; ataH karmoM kA baMdha nahIM hotA / * deha meM virAjamAna, para deha se bhinna eka cetanatattva hai / yadyapi usa | cetana tattva meM moha-rAga-dveSa kI vikArI taraMge uThatI rahatI haiM; tathApi vaha jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva unase bhinna parama padArtha hai, jisake Azraya se dharma pragaTa hotA hai| usa pragaTa honevAle dharma ko samyagdarzanajJAna aura cAritra kahate haiN| samyagdarzana - jJAna - cAritra dazA antara meM | pragaTa ho, isake lie parama padArtha jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva kI anubhUti atyanta Avazyaka hai| usa anubhUti ko hI AtmAnubhUti | kahate haiN| vaha AtmAnubhUti jise pragaTa ho gaI, 'para' se bhinna caitanya | AtmA kA jJAna jise ho gayA, vaha zIghra hI bhava-bhramaNa se chUTa jaayegaa| 'para' se bhinna caitanya AtmA kA jJAna hI bhedajJAna hai| yaha bhedajJAna aura AtmAnubhUti siMha jaisI paryAya meM bhI utpanna ho sakatI hai| | aura utpanna hotI bhI hai| ata: he mRgarAja ! tujhe ise prApta karane kA prayatna karanA caahie| tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 47 125 niyamasAra gAthA 176 vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki kevalI bhagavAna ke khar3e rahanA, baiThanA, calanA Adi kriyAyeM icchApUrvaka nahIM hotIM aura aba isa gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki Ayu karma ke sAtha anya aghAti karmoM kA bhI kSaya ho jAtA hai tathA kevalI bhagavAna eka samaya meM siddhazilA para virAjamAna ho jAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra Ausa khayeNa puNo NiNNAso hor3a sesapayaDINaM / pacchA pAvai sigdhaM loyaggaM samayametteNa / / 176 / / ( harigIta ) phira AyukSaya se zeSa prakRti naSTa hotI puurnntH| phira zIghra hI ika samaya meM lokAgrathita hoM kevalI // 176 // phira Ayukarma ke kSaya se zeSa aghAtikarmo kI prakRtiyoM kA bhI kSaya ho jAtA hai aura ve kevalI bhagavAna zIghra samayamAtra meM lokAgra meM pahu~ca jAte haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha zuddhajIva ko svabhAvagati kI prApti hone ke upAya kA kathana hai| svabhAvagatikriyArUpa se pariNata, chaha apakrama se rahita, siddhakSetra ke sanmukha arahaMta bhagavAna ko; dhyAna- dhyeya-dhyAtA saMbaMdhI, dhyAna ke phala prApti saMbaMdhI tathA tatsaMbaMdhI prayojanasaMbaMdhI vikalpoM se rahita evaM svasvarUpa meM avicala sthitirUpa paramazukladhyAna dvArA Ayukarma ke kSaya hone para, vedanIya, nAma aura gotra nAmaka karma kI prakRtiyoM kA sampUrNa nAza hotA hai| zuddha nizcayanaya se sahaja mahimAvAna nija svarUpa meM lIna hone para bhI vyavahAranaya se ve arahaMta bhagavAna ardha kSaNa meM arthAt eka samaya meM lokAgra meM pahu~ca jAte haiN| "
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "siddha bhagavAna samazreNI meM sIdhe lokAgra jAte haiM - yaha svabhAvagati kA pariNamana hai| siddhakSetra ke abhimukha arahaMta paramAtmA ke paramazukla dhyAna dvArA karmoM kA sampUrNa nAza hotA hai| siddha bhagavAna lokAgra meM rahate haiM - yaha vyavahAra hai; vAstava meM to ve apane asaMkhya pradezoM meM sthita rahate haiN| caitanya kA kSetra unake asaMkhya pradeza haiN| unameM jJAna, darzana Adi ananta guNa haiN| unameM ekAgra hone para kevalajJAnAdi khila uThate haiN| siddha bhagavAna lokAgra meM rahate haiM - aisA kahanA vyavahAra hai, vAstava meM to ve apane jJAna, Ananda meM rahate haiN| 2" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki antima zukla dhyAna ke prabhAva se Ayukarma ke sAtha hI nAma, gotra aura vedanIya karma kA bhI nAza ho jAne se arahaMta paramAtmA eka samaya meM siddha ho jAte haiM, siddhazilA meM virAjamAna ho jAte haiM / / 176 / / isake bAda TIkAkAra munirAja tIna chanda likhate haiM; unameM se pahalA chanda isaprakAra hai 250 (anuSTubh ) SaTkApakramayuktAnAM bhavinAM lakSaNAt pRthak / siddhAnAM lakSaNaM yasmAdUrdhvagAste sadA zivAH / / 293 / / ( dohA ) chaha apakrama se sahita haiM jo saMsArI jIva / unase lakSaNa bhinna haiM sadA sukhI sidha jIva / / 293 / / SaT apakramoM se rahita saMsArI jIvoM ke lakSaNa se siddhoM kA lakSaNa bhinna hotA hai / isalie ve sadAziva arthAt sadAsukhI siddhajIva UrdhvagAmI hote haiN| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1463 2. vahI, pRSTha 1464 126 gAthA 176 : zuddhopayogAdhikAra 251 saMsArI jIva agale bhava meM jAte samaya jo pUrva-pazcima, uttaradakSiNa aura Upara-nIce hna ina chaha dizAoM meM gamana karate haiM; use chaha apakrama kahate haiN| siddha jIvoM kI gati Urdhva hone se chaha apakramoM se rahita hotI hai| ukta chaha apakramagati vAle saMsArI jIvoM se siddhoM kA lakSaNa bhinna hai| yahI kAraNa hai ki ve UrdhvagAmI aura sadA zivasvarUpa haiM / / 293 / / ( maMdAkrAMtA ) bandhacche dAdatulamahimA devavidyAdharANAM pratyakSo'dya stavanaviSayo naiva siddhaH prasiddhaH / lokasyAgre vyavaharaNataH saMsthito devadevaH svAtmanyuccairavicalatayA nizcayenaivamAste / / 294 / / (vIra ) deva aura vidyAdharagaNa se nahIM vaMdya pratyakSa jahAna / baMdha cheda se atulita mahimA dhAraka haiM jo siddha mahAna || are loka ke agrabhAga meM sthita haiM vyavahAra baravAna / raheM sadA avicala apane meM yaha hai nizcaya kA vyAkhyAna / / 294 // karmabaMdha kA chedana ho jAne se atula mahimA ke dhAraka siddha bhagavAna siddhadazA prApta hone para deva aura vidyAdharoM ke dvArA pratyakSa stuti gAna ke viSaya nahIM rahe haiM hra aisA prasiddha hai; tathApi ve vyavahAra se lokAgra meM sthita haiM aura nizcaya se nija AtmA meM avicalarUpa se rahate haiM / arahaMta avasthA meM to sau indra unake caraNoM meM namate haiM, gaNadharadeva Adi sabhI munirAja bhI unakI ArAdhanA karate haiM; kintu siddhadazA prApta ho jAne para yaha sabakucha nahIM hotA; tathApi ve siddha bhagavAna nija AtmA meM avicalarUpa se virAjamAna rahakara anantasukha kA upabhoga karate hue siddhazilA para virAjamAna rahate haiM / / 294 / / (anuSTubh ) paMcasaMsAranirmuktAn paMcasaMsAramuktaye / paMcasiddhAnahaM vaMde paMcamokSaphalapradAn / / 295 / /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 niyamasAra anuzIlana (dohA) paMcaparAvartana rahita paMca bhavoM se pAra| paMcasiddha baMdau sadA paMcamokSadAtAra||295|| pA~ca prakAra ke saMsAra se mukta hone ke lie, pA~ca prakAra ke saMsAra se mukta, pA~ca prakAra ke mokSarUpI phala ko denevAle, pA~ca prakAra ke siddhoM kI maiM vaMdanA karatA huuN| ukta chanda kA Azaya yaha hai ki siddha bhagavAna dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa paMcaparAvartanarUpa saMsAra se mukta haiM, ukta pA~ca prakAra rUpa saMsAra se mukta karane rUpa phala ko denevAle haiM; ataH ukta pA~ca prakAra ke saMsAra se mukta hone ke lie maiM ukta pA~ca prakAra kI upalabdhi se yukta siddhoM kI vaMdanA karatA huuN||295|| AtmA kA dhyAna karane ke lie use jAnanA Avazyaka hai| isIprakAra apane AtmA ke darzana ke lie bhI AtmA kA jAnanA Avazyaka hai| isaprakAra AtmadhyAna rUpa cAritra ke lie tathA AtmadarzanarUpa samyagdarzana ke lie AtmA kA jAnanA jarUrI hai tathA AtmajJAna rUpa samyagjJAna ke lie to AtmA kA jAnanA Avazyaka hai hii| antata: yahI niSkarSa nikalA ki dharma kI sAdhanA ke lie ekamAtra nija bhagavAna AtmA kA jAnanA hI sArthaka hai| sunakara nahIM, paDhakara nahIM; AtmA ko pratyakSa anubhUtipUrvaka sAkSAt jAnanA hI AtmajJAna hai aura isIprakAra jAnate rahanA hI AtmadhyAna hai| isaprakAra kA AtmajJAna samyagjJAna hai aura isIprakAra kA AtmadhyAna samyakRcAritra hai| jaba aisA AtmajJAna aura Atma-dhyAna hotA hai to usI samaya Atma pratIti bhI sahaja ho jAtI hai, AtmA meM apanApana bhI sahaja A jAtA hai, atIndriya Ananda kA vedana bhI usI samaya hotA hai; sabakucha ekasAtha hI utpanna hotA hai aura sabakA milAkara eka nAma AtmAnubhUti hai| hra AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-221 niyamasAra gAthA 177 aba isa gAthA meM kAraNaparamatattva kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai tU jAijaramaraNarahiyaM paramaM kammaTThavajjiyaM suddhaM / NANAicausahAvaM akkhayamaviNAsamaccheyaM / / 177 / / (harigIta) zaddha akSaya karama virahita janama maraNa jarA rhit| jJAnAdimaya avinAzi cinmaya AtamA akSedya hai||177|| vaha kAraNaparamatattva; janma-jarA-maraNa aura ATha karmoM se rahita, parama, zuddha, akSaya, avinAzI, acchedya aura jJAnAdi cAra svabhAva vAlA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha kAraNaparamatattva ke svarUpa kA nirUpaNa hai| vaha kAraNaparamatattva; svabhAva se hI saMsAra kA abhAva hone se janmajarA-maraNa rahita hai; paramapAriNAmikabhAva se paramasvabhAvavAlA hone se parama hai; trikAla nirupAdhi svarUpa hone se ATha karmoM se rahita hai; dravyakarma aura bhAvakarmoM se rahita hone se zuddha hai; sahajajJAna, sahajadarzana, sahajacAritra aura sahaja citzaktimaya hone se jJAnAdika cAra svabhAva vAlA hai; sAdi-sAnta, mUrta indriyAtmaka vijAtIya vibhAva vyaMjanaparyAya rahita hone se akSaya hai; prazasta-aprazasta gati ke hetubhUta puNya-pApa karmarUpa dvanda kA abhAva hone se avinAzI hai; tathA vadha, bandhana aura chedana ke yogya mUrtikapane se rahita hone ke kAraNa acchedya hai|" isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa prakAra spaSTa karate haiM hra "siddha paramAtmA sukhI kaise hue haiM? aisA pUchane para kahate haiM ki AtmA anAdi-ananta hai; use kisI ne banAyA nahIM hai| usake trikAla 127
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 niyamasAra anuzIlana dhrava svabhAva meM saMsAra nahIM hai| paryAya meM mAtra eka samaya kA hI saMsAra hai| yadi vastu meM saMsAra ho to saMsAra kA kabhI nAza hI na ho| usake avalaMbana se siddha bhagavAna ne pUrNadazA pAI hai| yaha siddha paramAtmA kA varNana karate hue, siddhadazA jisake avalaMbana se huI hai - usa kAraNatattva kI vyAkhyA kI hai; kyoMki AtmA kA jaisA svabhAva hai, vaisI pUrNadazA siddhabhagavAna ko pragaTa ho gaI hai|" ukta gAthA meM trikAlI dhruva kAraNaparamatattva ke, kAraNaparamAtmA ke jo bhI vizeSaNa diye gaye haiM; TIkAkAra ne una sabhI ko kAraNa sahita paribhASita kiyA hai| ve vizeSaNa TIkA meM pUrI taraha spaSTa ho gaye haiM; ata: kucha vizeSa likhane kI AvazyakatA nahIM hai||177|| isake bAda TIkAkAra eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (mAlinI) avicalitamakhaMDajJAnamadvandvaniSThaM nikhiladuritadurgavrAtadAvAgnirUpam / bhaja bhajasi nijotthaM divyazarmAmRtaM tvaM sakalavimalabodhastebhavatyeva tasmAt / / 296 / / (vIra) rAga-dveSa ke dvandvoM meM jo nahIM rahe aghanAzaka hai| arivala pApavana ke samUha ko dAvAnala sama dAhaka hai|| avicala aura akhaNDa jJAnamaya divya sukhAmRtadhAraka hai| are bhajo nija Atama ko jo vimalabodha kA dAyaka hai||296|| avicala, akhaNDajJAnarUpa, advandvaniSTha aura sampUrNa pApa ke dustara samUha ko jalAne ke lie dAvAnala ke samAna svayaM se utpanna divyasukha rUpI amRtarUpa bhajane yogya Atmatattva ko bhajo, Atmatattva kA bhajana karo; kyoMki usase hI tumheM sampUrNata: nirmala kevalajJAna prApta hogaa| ukta chaMda meM apane Atmatattva ko bhajane kI preraNA dI gaI hai||296|| niyamasAra gAthA 178 jisa kAraNaparamatattva kI carcA vigata gAthA meM kI gaI thI, isa gAthA meM bhI usI paramatattva kI bAta kahI jA rahI hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hna avvAbAhamaNiMdiyamaNovamaM puNNapAvaNimmukkaM / puNarAgamaNavirahiyaM NiccaM acalaM aNAlaMbaM / / 178 / / (harigIta ) puNapApavirahita nitya anupama acala avyAbAdha hai| anAlamba atIndriyI punarAgamana se rahita hai||178|| vaha kAraNaparamatattva; avyAbAdha hai, atIndriya hai, anupama hai, puNyapApa se rahita hai, punarAgamana se rahita hai, nitya hai, acala hai aura anAlaMbI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM ta ___ "yahA~ bhI nirupAdhisvarUpa hai lakSaNa jisakA hra aisA paramAtmatattva hI kahA jA rahA hai| vaha paramAtmatattva; sampUrNa puNya-pAparUpa duSTa agharUpI vIra zatruoM kI senA ke upadravoM ko agocara sahajajJAnarUpI gar3ha meM AvAsa hone ke kAraNa avyAbAdha hai; sarva AtmapradezoM meM bhare hue cidAnandamaya hone se atIndriya haiM; bahirAtmatattva, antarAtmatattva aura paramAtvatattva ha ina tInoM meM viziSTa hone ke kAraNa anupama hai; saMsArarUpI strI ke saMbhoga se utpanna honevAle sukha-dukha kA abhAva hone ke kAraNa puNya-pApa se rahita hai; punarAgamana ke hetubhUta prazasta-aprazasta moharAga-dveSa kA abhAva hone ke kAraNa punarAgamana se rahita haiM; nityamaraNa (pratisamaya honevAle maraNa) tathA usa bhavasaMbaMdhI maraNa ke kAraNabhUta zarIra ke saMbaMdha kA abhAva hone ke kAraNa nitya hai; nijaguNoM aura paryAyoM se cyuta na hone ke kAraNa acala hai aura paradravya ke avalambana kA abhAva hone ke kAraNa anAlamba hai|" 128 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1470
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 niyamasAra anuzIlana svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "paramAtmatattva bAdhArahita hai; indriyoM se jJAta nahIM hotA hai; khaNDakhaNDa jJAna dvArA bhI AtmA jJAta nahIM hotA; kyoMki AtmA atIndriya hai| bhagavAna AtmA upamA rahita hai| saMsAra meM to upamA dI jA sakatI hai; parantu jisa AtmA ke asaMkhyapradeza se kevalajJAna kA ananta dIpaka jala gayA hai; usakI kyA upamA ho sakatI hai? vaha to anupama hai| AtmA kA trikAlI svabhAva bhI siddhoM jaisA hI hai; ataH vaha bhI anupama hai| AtmA trikAla zuddha hai; usameM puNya-pApa kA praveza nahIM hai| AtmA kAraNa hai aura siddhadazA usakA kArya hai| jisaprakAra siddha bhagavAna ko dubArA janma nahIM lenA hai; usIprakAra AtmA kA bhI avatAra nahIM hotA hai| jisaprakAra AtmA nitya hai: usIprakAra usakI pUrNa paryAya bhI nitya hai: kyoMki vaha jyoM kI tyoM hamezA kAyama rahatI hai| AtmA kA svabhAva acala hai; siddhaparyAya bhI acala hai / samyagdarzana kA viSaya trikAlI svabhAva hai, vaha acala aura nirAlaMba hai| 'dravyadRSTi hI samyagdRSTi hai' - yaha vItarAgadeva kI mohara hai| trikAlI dhruva dravyasvabhAva kI zraddhA karanA hI samyagdarzana hai| yahA~ bhI nirupAdhisvarUpa paramAtmatattva ko kahA hai| jisaprakAra 177vIM gAthA meM kahA thA; usIprakAra yahA~ bhI AtmA ke trikAlI svabhAva meM upAdhi nahIM hai - aisA kahate haiN| paramAtmatattva kA svarUpa batAte hue munirAja kahate haiM ki jo paramAtmatattva samasta duSTa-pAparUpI vIra zatruoM kI senA ke lie agocara evaM sahajajJAnarUpI kile meM rahane ke kAraNa avyAbAdha hai, nirvighna hai| siddha bhagavAna bhI zuddha AtmA kI taraha puNya-pApa kI bAdhA se rahita haiN| puNya aura pApa donoM hI saMsAra ko bar3hAnevAle hone se pApa hI haiN| ajJAnIjana hiMsA, corI, kAma-krodhAdi ke bhAvoM ko hI pApa kahate haiM; para jJAnIjana to dayA, dAna, bhakti, vratAdi ke bhAvoM ko bhI pApa kahate haiM; kyoMki puNya-pApa donoM hI AtmA kI zAnti ko lUTanevAle haiN| puNya bhI AtmA kA zatru hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1476-1477 gAthA 178 : zuddhopayogAdhikAra AtmA ke asaMkhyAta pradeza haiN| unameM jJAna aura Ananda bhare hue haiN| AtmA jJAna kI gA~Tha (poTalI) aura Ananda kA maTakA hai| jisaprakAra zakkara meM miThAsa aura saphedI donoM haiM; usIprakAra AtmA jJAna-Ananda kI khAna hai| vaha indriyoM se jJAta nahIM hotA; ataH atIndriya hai| __ AtmA bahirAtma, antarAtma aura paramAtma - ina tInoM tattvoM meM vyApta hone se, viziSTa hone se anupama hai|' bahirAtmatattva, antarAtmatattva aura paramAtmatattva - ye sabhI paryAyeM haiN| unase viziSTa asAdhAraNa trikAlI sAmAnyatattva anupama haiM arthAt AtmA ko kisI anya padArtha se upamita nahIM kiyA jA sakatA hai| puNya-pApa AtmA kI vikArI pariNatirUpa strI hai| usa strI ke saMvedana se honevAle sukha-duHkha kA AtmA meM abhAva hai|' vaha AtmA aura siddha paramAtmA nityamaraNa (pratisamaya honevAlA Ayukarma ke niSekoM kA kSaya) aura bhavasaMbaMdhI maraNa ke kAraNabhUta zarIra ke saMbaMdha kA abhAva ho jAne se nitya haiN| nijaguNa aura paryAya se cyuta nahIM hone ke kAraNa acala haiN| paradravya ke AlaMbana kA abhAva hone ke kAraNa nirAlaMba haiN| saMsAriyoM ke pratikSaNa Ayukarma kA kSaya hotA jAtA hai| siddhoM meM Ayukarma nahIM hai; ata: vahA~ maraNa bhI nahIM hai| tathA AtmA meM karma bhI nahIM hai; ataH AtmA kA bhI maraNa nahIM hotaa| saMsAriyoM kI paryAya meM pratikSaNa bhAvamaraNa ho rahA hai, yaha bhAvamaraNa trikAlI svabhAva meM nahIM hai| AtmA meM jaba bhava hI nahIM hai to maraNa kisakA? AtmA kA maraNa nahIM hotA; ataH vaha nitya hai / tathA AtmA apane trikAlI guNa aura kAraNazuddhaparyAya se kabhI cyuta nahIM hotA; ataH acala hai| use para kA AlaMbana nahIM hai; ata: vaha nirAlamba hai| yaha jIva aise AtmA kI zraddhA-jJAna karake usameM sthiratA kare to 129 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1478 2. vahI, pRSTha 1478 3. vahI, pRSTha 1478
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 niyamasAra anuzIlana siddhadazA ke kAraNasvarUpa mokSamArga kI prApti hotI hai tathA usakA phala siddhapada bhI nirAlaMba hai| " mUla gAthA meM trikAlI dhruva AtmA ke jitane vizeSaNa diye gaye haiM; una sabhI kI sahetuka sArthakatA TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva ne spaSTa kara dI hai; use yadi rucipUrvaka gaMbhIratA se paDheM to saba kucha spaSTa ho jAtA hai / ata: ukta TIkA ke bhAva ko gaharAI se samajhane kA vinamra anurodha hai / rahI-sahI kasara svAmIjI ne pUrI kara dI hai| dhyAna rahe svAmIjI ne ukta sabhI vizeSaNoM ko AtmA ke sAtha-sAtha siddhadazA para bhI gaThita kiyA hai| ata: aba kucha kahane ko zeSa nahIM raha jaataa| sacce AtmArthI ko itanA hI paryApta hai / / 178 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA amRtacandra AcAryadeva ke dvArA bhI kahA gayA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) AsaMsArAtpratipadamamI rAgiNo nityamattAH suptA yasminnapadamapadaM tadvibudhyadhvamaMdhA: / etaiteta: padamidamidaM yatra caitanyadhAtuH zuddhaH zuddhaH svarasabharataH sthAyibhAvatvameti / / 86 / / * ( harigIta ) apadapada meM matta nita andhe jagata ke prANiyo / yaha pada tumhArA pada nahIM nija jAnakara kyoM so rahe / jAgo idhara Ao raho nita magana paramAnanda meN| ho paramapadamaya tuma svayaM tuma svayaM ho caitanyamaya // 86 // AcAryadeva saMsAra meM magna jIvoM ko saMbodhita karate hue kaha rahe haiM ki he jagata ke andhe prANiyo! anAdi saMsAra se lekara Ajataka paryAyaparyAya meM ye rAgI jIva sadA matta vartate hue jisa pada meM so rahe haiM; vaha pada apada hai, apada hai hra aisA tuma jAno / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1479 2. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 138 130 gAthA 178 : zuddhopayogAdhikAra 259 he bhavyajIvo ! tuma isa ora Ao, isa ora Ao; kyoMki tumhArA pada yaha hai, yaha hai; jahA~ tumhArI zuddha-zuddha caitanyadhAtu svayaM ke rasa se bharI huI hai aura sthAIbhAvatva ko prApta hai, sthira hai, avinAzI hai / ukta chanda meM tIna pada do-do bAra Aye haiM hna 1. apada hai, apada hai; idhara Ao idhara Ao; aura zuddha hai, zuddha hai| ina padoM kI punarAvRtti mAtra chanda ke anurodha se nahIM huI hai; apitu isa punarAvRtti se kucha vizeSa bhAva abhipreta hai| isameM zuddha hai, zuddha hai; pada kI punarAvRtti se dravyazuddhatA aura bhAvazuddhatA kI ora saMketa kiyA gayA hai| apada hai, apada hai aura idhara Ao, idhara Ao padoM se atyadhika karuNAbhAva sUcita hotA hai // 86 // isake uparAnta TIkAkAra munirAja 'tathA hi' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( zArdUlavikrIDita ) bhAvA: paMca bhavanti yeSu satataM bhAva: para: paMcama: sthAyI saMsRtinAzakAraNamayaM samyagdRzAM gocara: / taM muktvAkhilarAgaroSanikaraM buddhvA punarbuddhimAn eko bhAti kalau yuge munipati: pApATavIpAvakaH / / 297 / / ( vIra ) bhAva pA~ca haiM unameM paMcama paramabhAva sukhadAyaka hai| samyak zraddhA dhArakagocara bhavakAraNa kA nAzaka hai / paramazaraNa hai isa kaliyuga meM ekamAtra aghanAzaka hai| ise jAna dhyAveM jo muni ve saghana pApavana pAvaka haiM / / 297 / / bhAva pA~ca haiM; jinameM saMsAra ke nAza kA kAraNa yaha parama paMcamabhAvaparamapAriNAmikabhAva nirantara rahanevAlA sthAyI bhAva hai aura samyagdRSTiyoM ke dRSTigocara hai| samasta rAga-dveSa ko chor3akara tathA usa paramapaMcamabhAva ko jAnakara jo munivara usakA ugra Azraya karate haiM; ve munivara hI isa kaliyuga meM akele pAparUpI bhayaMkara jaMgala jalAne meM, bhasma kara dene meM samartha agni ke samAna haiN|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM ha "bhAva pA~ca haiN| unameM ekadravyarUpabhAva hai aura cAra paryAyarUpabhAva haiN| eka trikAlI svabhAvabhAva hai aura cAra bhAva samaya se saMbaMdhita haiM arthAt sabhI kA eka nizcita samaya hai| paMcama pAriNAmikabhAva nirantara sthAyI hai / yaha bhAva samyagdarzana, mokSamArga aura siddhadazA kA kAraNa hai / 260 yahA~ muniyoM ke ugra puruSArtha hone kI vajaha se unheM agni samAna kahA hai| samyagdRSTi ke ugra puruSArtha nahIM hotA; ataH vaha agni samAna nahIM hai| munirAja to AtmasvarUpa meM vizeSa lIna hote haiM; ataH unake puNya-pApa kI vRtti utpanna hI nahIM hotii| paMcamahAvrata tathA aTThAIsa mUlaguNa pAlane ke vikalpa, acelapanA, ekabAra bhojana Adi ke vikalpa bhI paramArtha se pApa ke samAna 'chor3ane yogya' hI haiM; una vikalpoM ko jalAne ke lie muni samartha haiN| " isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika hna ina pA~ca bhAvoM meM paramapariNAmikabhAva nAmaka sadA sthAyI rahanevAlA samyagdRSTiyoM ke gocara paMcamabhAva bhava kA abhAva karanevAlA hai| ekamAtra ve munivara hI isa kaliyuga meM pAparUpI bhayaMkara jaMgala ko jalAne meM, bhasma kara dene meM agni ke samAna haiM; jo samasta rAga-dveSa chor3akara, usa parama paMcamabhAva ko jAnakara usa paramapAriNAmikabhAva kA ugra Azraya karate haiM; kyoMki ukta paramapariNAmikabhAvarUpa paMcamabhAva ke Azraya se samyagdarzana-jJAnacAritra kI prApti hotI hai, mukti kI prApti hotI hai / / 297 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1485 2. vahI, pRSTha 1486 * vastutaH kArya to upAdAna kI paryAyagata yogyatA ke anusAra hI sampanna hotA hai; nimitta kI to mAtra anukUlatA ke rUpa se upasthiti hI rahatI hai| hna nimittopAdAna, pRSTha- 28 131 niyamasAra gAthA 179 vigata gAthA meM jisa paramatattva kA svarUpa samajhAyA hai; aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki nirvANa kA kAraNa hone se vaha paramatattva hI nirvANa hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai hra Navi dukkhaM Navi sukkhaM Navi pIDA Neva vijjade bAhA / Navi maraNaM Navi jaNaNaM tattheva ya hoi NivvANaM / / 179 / / ( harigIta ) janama hai na maraNa hai sukha-dukha nahIM pIr3A nahIM / bAdhA nahIM vaha dazA hI nirbAdha hai nirvANa hai / / 179 / / jahA~ arthAt jisa AtmA meM dukha nahIM hai, sukha nahIM hai, pIr3A nahIM hai, bAdhA nahIM hai, maraNa nahIM hai, janma nahIM hai; vahA~ hI arthAt usa AtmA meM hI, vaha AtmA hI nirvANa hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "sAMsArika vikAra samUha ke abhAva ke kAraNa ukta paramatattva vastutaH nirvANa hai hna yahA~ aisA kahA gayA hai| nirantara antarmukhAkAra parama adhyAtmasvarUpa meM nirata usa niruparAga ratnatrayAtmaka paramAtmA ke azubha pariNati ke abhAva ke kAraNa azubha karma nahIM hai aura azubha karma ke abhAva ke kAraNa dukha nahIM hai; zubha pariNati ke abhAva ke kAraNa zubhakarma nahIM hai aura zubhakarma ke abhAva ke kAraNa vastutaH sAMsArika sukha nahIM hai; pIr3A yogya yAtanA zarIra ke abhAva ke kAraNa pIr3A nahIM hai; asAtA vedanIya karma ke abhAva ke kAraNa bAdhA nahIM hai; pA~ca prakAra zarIrarUpa nokarma ke abhAva ke kAraNa maraNa nahIM hai aura pA~ca prakAra ke nokarma ke hetubhUta karma pudgala ke svIkAra ke abhAva ke kAraNa janma nahIM hai| hra aise lakSaNoM se lakSita, akhaNDa, vikSeparahita paramatattva ko sadA nirvANa hai|"
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 niyamasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "yahA~ paramatattva ke vAstava meM vikArasamUha kA abhAva hone ke kAraNa nirvANa hai - aisA kahA hai| paramatattva vikArarahita hone se dravyaapekSA se sadA mukta hI hai; ataH mumukSuoM ko aisA samajhanA cAhie ki vikArarahita paramatattva ke sampUrNa Azraya se hI vaha paramatattva apanI svAbhAvika muktaparyAya rUpa se pariNamita hotA hai arthAt AtmA kI zraddhA, jJAna aura AcaraNa se hI siddhapada kI prApti hotI hai| dekho ! yahA~ paramatattva kA varNana calatA hai| jise hita karanA ho aura zAnti evaM svataMtratA cAhiye; use kyA karanA cAhie - isa bAta ko yahA~ batAte haiM / jagata meM ananta padArtha haiM; unheM kisI ne utpanna nahIM kiyA hai aura unakA nAza bhI nahIM hotA hai| jJAnasvarUpI AtmA bhI nayA utpanna nahIM hotA hai aura usakA nAza bhI nahIM hotA hai| AtmA paramatattva hai| zarIra, vANI aura mana - Atmatattva nahIM haiN| puNya-pApa ke bhAva kRtrima haiN| ve AtmA meM se nikala jAte haiM; ataH puNyapAparUpa maiM nahIM huuN| maiM to vikArarahita caitanyamUrti hU~ - aisA jJAna karanA hI zAnti kA prathama upAya hai| jisaprakAra candra, sUrya kabhI marate nahIM haiM: usIprakAra AtmA bhI maratA nahIM hai| zarIra ke saMyoga ko janma aura usake viyoga ko maraNa kahate haiN| ve janma-maraNa AtmA ke nahIM hote haiN| siddhoM ke bhI maraNa nahIM hai| jagata meM jo vastu hotI hai, vaha kabhI kahIM jAtI nahIM hai aura jo nahIM hotI hai, vaha utpanna nahIM hotI hai| Upara kathita lakSaNoM se lakSita, akhaNDa, vikSeparahita paramatattva ke sadA hI mokSatattva hai| AtmA jJAnalakSaNa se pahacAnA jAtA hai| jisaprakAra zakkara kI gAgara zakkara se bharI hai; usIprakAra bhagavAna AtmA jJAna se bharA hai| indriyoM kA viSaya khaNDa-khaNDa hai| unase rahita AtmA akhaNDa 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1489 2. vahI, pRSTha 1491 3. vahI, pRSTha 1491 4. vahI, pRSTha 1492 gAthA 179 : zuddhopayogAdhikAra 263 hai| cidAnanda AtmA meM puNya-pApa kA vikalpa nahIM hai| vaha sadA mukta hI hai| jo vastu, svarUpa se mukta nahIM hai, usakI mukti nahIM hotI hai| jJAnamUrti AtmA to sadA mukta hI hai; kyoMki vaha muktasvarUpa hI hai| usakI dRSTi karane se mukti hotI hai|' yahA~ mUla gAthA meM mo mAtra yahI kahA gayA hai ki paramatattva meM sAMsArika sukha-duHkha, janma-maraNa tathA pIr3A aura bAdhA nahIM hai| antima pada meM kahA ki aisA AtmA hI nirvANa hai; kintu TIkA meM ukta paramatattva ke pratyeka vizeSaNa ko sakAraNa samajhAyA gayA hai| anta meM yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki ukta vizeSaNoM se viziSTa paramatattva hI nirvANa hai| gAthA aura TIkA meM paramatattva kI ukta vizeSatAoM meM pUrNataH spaSTa ho jAne ke uparAnta svAmIjI ukta sabhI vizeSaNoM ko ukta paramatattva ke sAtha-sAtha nirvANa para bhI ghaTita karate gaye haiN||179|| ____ isake bAda TIkAkAra munirAja do chanda likhate haiM, jinameM se pahalA chanda isaprakAra hai tU (mAlinI) bhavabhavasukhaduHkhaM vidyate naiva bAdhA jananamaraNapIDA nAsti yasyeha nityam / tamahamabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi smarasukhavimukhassanmuktisaukhyAya nityam / / 298 / / (vIra) bhava sukha-dukha ara janama-maraNa kI pIr3A nahIM raMca jinke| zata indroM se vaMdita nirmala adabhuta caraNa kamala jinke| una nirbAdha parama Atama ko kAma kAmanA ko tjkr| namana karU~ stavana karU~ maiM samyak bhAva bhAva bhAkara||298|| isa loka meM jise sadA hI bhava-bhava ke sukha-dukha nahIM haiM, bAdhA nahIM hai, janma-maraNa va pIr3A nahIM hai; usa kAraNaparamAtmA evaM kAryaparamAtmA ko kAmasukha se vimukha vartatA huA muktisukha kI prApti hetu 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1492 2. vahI, pRSTha 1493 132
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana hU~, unakA stavana karatA hU~ aura bhalIbhA~ti bhAvanA 264 nitya namana karatA bhAtA hU~ / isa chanda meM sAMsArika sukha-duHkha se rahita, janma-maraNa kI pIr3A se rahita, sarvaprakAra bAdhA se rahita, kAraNaparamAtmA evaM kAryaparamAtmA kI kAmasukha se vimukha hokara vandanA kI gaI hai, unakA stavana karane kI bhAvanA bhAI gaI hai / / 298 // dUsarA chanda isaprakAra hai hra ( anuSTubh ) AtmArAdhanayA hIna: sAparAdha iti smRtaH / ahamAtmAnamAnandamaMdiraM naumi nityazaH / / 299 / / (dohA) AtmasAdhanA se rahita hai aparAdhI jIva / namU~ parama Anandaghara AtamarAma sadIva / / 299 / / AtmA kI ArAdhanA se rahita AtmA ko aparAdhI mAnA gayA hai; isalie maiM Ananda ke mandira AtmA ko nitya namana karatA hU~ / isa chanda meM bhI AtmA kI ArAdhanA se rahita jIvoM ko aparAdhI batAte hue jJAnAnandamayI bhagavAna AtmA aura arahaMta-siddharUpa kAryaparamAtmA ko namaskAra kiyA gayA hai / / 299 // * AtmA kI carcA meM thakAvaTa laganA, Uba paidA honA AtmA kI aruci kA dyotaka hai / 'ruci anuyAyI vIrya' ke anusAra jahA~ hamArI ruci hai, hamArI sampUrNa zaktiyA~ usI dizA meM kAma karatI haiN| yadi hameM bhagavAna AtmA kI ruci hogI to hamArI sampUrNa zaktiyA~ bhagavAna AtmA kI ora hI sakriya hoMgI aura yadi hamArI ruci | viSaya - kaSAya meM huI to hamArI sampUrNa zaktiyA~ viSaya - kaSAya kI ora hI sakriya hoNgii| hra gAgara meM sAgara, pRSTha-49 133 niyamasAra gAthA 180 vigata gAthA meM jisa paramatattva ko nirvANa batAyA gayA hai| isa gAthA meM bhI usa nirvANa ke yogya paramatattva kA svarUpa samajhAyA jA rahA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra vi iMdiya uvasaggANavi moho vimhioNa NiddA ya / `Na ya tiNhA Neva chuhA tattheva ya hoi NivvANaM / / 180 / / ( harigIta ) indriyA~ upasarga evaM moha vismaya bhI nahIM / nidrA tRSA ara kSudhA bAdhA hai nahIM nirvANa meM / / 180 / / jahA~ indriyA~ nahIM haiM, upasarga nahIM haiM, moha nahIM hai, vismaya nahIM hai, nidrA nahIM hai, tRSA nahIM hai, kSudhA nahIM hai; vahI nirvANa hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha parama nirvANa ke yogya paramatattva ke svarUpa kA kathana hai| ukta paramatattva akhaNDa, ekapradezI, jJAnasvarUpa hone se use sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa nAmaka pA~ca indriyoM kA vyApAra nahIM hai; deva, mAnava, tiryaMca aura acetana kRta upasarga nahIM hai; kSAyika jJAna aura yathAkhyAta cAritramaya hone ke kAraNa darzana mohanIya aura cAritra mohanIya ke bheda se do prakAra kA mohanIya nahIM hai; bAhyaprapaMca se vimukha hone ke kAraNa vismaya nahIM hai, nitya pragaTarUpa zuddhajJAnasvarUpa hone se use nidrA nahIM hai; asAtA vedanIya karma ko nirmUla kara dene se use kSudhA aura tRSA nahIM hai; usa paramAtmatattva meM sadA brahma (nirvANa ) hai / " svAmIjI ukta gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "paramatattva meM indriyA~ aura upasarga nahIM haiN| siddhadazA meM pratikUlatA kA saMyoga hI nahIM hai| trikAlI caitanyatattva meM aura muktadazA meM pratikUlatA kA sparza nahIM hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1500
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 niyamasAra anuzIlana deva, manuSya, pazu AdikRta upasarga paramatattva meM nahIM haiN| cidAnanda to jJAnazakti se bharA huA hai| trikAlI svabhAva meM pratikUlatA aura upasarga nahIM hai - aisA bhAna karake, usameM lInatA hone para pUrNadazA hotI hai; usa pUrNadazA meM bhI upasarga nahIM hai| AtmA athavA muktajIva ke moha nahIM hai|' siddhajIvoM meM vismayatA (Azcarya kA bhAva) nahIM hai| isa AtmA meM bhI kautUhalatA nahIM hai| karor3apati seTha bhikhArI aura bhikhArI karor3apati ho jAtA hai; phira bhI AtmA ko koI Azcarya nahIM hotA / mAnava marakara deva tathA deva marakara tiryaMcca ho jAtA hai; to bhI AtmA ko kucha vismaya nahIM hotaa| __ AtmA meM nindrA nahIM hai| maiM cidAnanda jJAnakuNDa haiN| aise bhAna binA AtmA anantakAla se paryAya meM so rahA hai, rAga-dveSa kI nidrA meM so rahA hai| yaha kRtrimatA isane svayaM utpanna kI hai; parantu bhagavAna AtmA to jJAnajyoti hai; usameM nidrA nahIM hai, muktadazA meM bhI nidrA nahIM hai| AtmA meM kSudhA nahIM hai| peTa meM kSudhA kI avasthA hotI hai; parantu yadi yaha jIva usakA lakSa na karate hue antara cidAnanda kA lakSa kare to kSudhA dikhAI hI nahIM detI; kyoMki AtmA meM kSudhA nahIM hai aura siddhoM meM bhI kSudhA nahIM hai| paramatattva meM hI nirvANa hai| AtmA paramatattva hai| usakA jJAna karake jo dazA pragaTa huI, usameM indriyAdi nahIM haiN| vAstava meM mukti to AtmA kI AnandadazA meM hai| bAhya kSetra meM mukti nahIM hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM bhI vigata gAthA aura usakI TIkA ke samAna gAthA meM to mAtra itanA hI kahA hai ki ukta paramatattva meM indriyA~ nahIM haiM, upasarga nahIM hai, moha nahIM hai, vismaya, nidrA, kSudhA-tRSA nahIM hai; ata: vahI nirvANa hai; kintu TIkA meM ukta vizeSaNoM ko sahetuka siddha kiyA gayA hai|180|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1500 2. vahI, pRSTha 1501 3. vahI, pRSTha 1501 4. vahI, pRSTha 1502 gAthA 180 : zuddhopayogAdhikAra 267 isake bAda tathA amRtAzIti meM bhI kahA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra (mAlinI) jvarajananajarANAM vedanA yatra nAsti paribhavati na mRtyu gatirno gatirvA / tadativizadacittairlabhyate'Gge'pi tattvaM, guNagurugurupAdAmbhojasevAprasAdAt / / 87 / / ' (rolA) janama jarA jvara mRtyu bhI hai pAsa na jiske| gatI-agati bhI nAhiM hai usa paramatattva ko|| gurucaraNoM kI sevA se nirmala cittvaale| tana meM rahakara bhI apane meM pA lete haiM / / 87|| jisa paramatattva meM jvara, janma aura jarA (buDhApA) kI vedanA nahIM hai; mRtyu nahIM hai aura gati-agati nahIM hai; usa paramatattva ko atyanta nirmala cittavAle puruSa, zarIra meM sthita hone para bhI guNa meM bar3e hra aise guru ke caraNa kamala kI sevA ke prasAda se anubhava karate haiN| ukta chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hna ___ "AtmA kI vartamAna paryAya ko gauNa karake dhruvasvabhAva ko dekheM to usameM jvara nahIM hai, janma nahIM hai, vRddhAvasthA nahIM hai - ityAdi samasta vikAroM se rahita Atmatattva hai| bhAI! ye sArI avasthAyeM to zarIra kI avasthAyeM haiN| AtmA meM ye avasthAyeM nahIM haiN| jisaprakAra candramA aura sUrya kabhI marate nahIM haiM; usIprakAra AtmA bhI kabhI maratA nahIM hai| usake gamana-Agamana nahIM hai, AtmA kahIM jAtA nahIM hai aura kahIM se AtA bhI nahIM hai| aise AtmA ko jJAnI jIva anubhavate haiN| jJAnI guruoM ke nimitta se jaba jIva dharma pAtA hai, taba unakI 1. yogIndradevakRta amRtAzIti, chanda 58 134
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 niyamasAra anuzIlana mahimA batAte hue kahA jAtA hai ki guru ke caraNakamala kI sevA se dharma prApta kiyaa| bhAI! jJAnIjIva ko bhI guru ke bahumAnarUpa zubhabhAva hotA hai - aisI pAtratA binA aura sacce guru ke nimitta mile binA kAma honevAlA nahIM hai| aisA samajhakara svabhAva kA Azraya karane para antara- anubhava prApta hotA hai| " isa chanda meM jvara, jarA, janma aura maraNa kI vedanA se rahita, gatiAgati se rahita nija bhagavAna AtmArUpa paramatattva ko tana meM sthita hone para bhI nirmala cittavAle puruSa guNoM se mahAna guru ke caraNoM kI sevA ke prasAda se prApta kara lete haiN| tAtparya yaha hai ki dezanAlabdhipUrvaka samyak puruSArtha ke bala se AtmArthI puruSa nija AtmA ko prApta kara lete haiM ||87 // isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA hi' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( maMdAkrAMtA ) yasmin brahmaNyanupamaguNAlaMkRte nirvikalpe'kSAnAmuccairvividhaviSamaM vartanaM naiva kiMcit / naivAnye vA bhaviguNagaNAH saMsRtermUlabhUtA: tasminnityaM nijasukhamayaM bhAti nirvANamekam / / 300 / / (rolA ) anupama guNa se zobhita nirvikalpa Atama meM / akSaviSamavartana to kiMcitmAtra nahIM hai / bhavakAraka guNamoha Adi bhI jisameM na hoN| usameM nijaguNarUpa eka nirvANa sadA hai || 300 // anupama guNoM se alaMkRta aura nirvikalpa brahma meM indriyoM kA ati vividha aura viSama vartana kiMcit mAtra bhI nahIM hai tathA saMsAra ke mUlabhUta anya moha-vismayAdi sAMsArika guNa samUha nahIM hai; usa brahma meM sadA nija sukhamaya eka nirvANa zobhAyamAna hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1509 2. vahI, pRSTha 1510 135 gAthA 180 : zuddhopayogAdhikAra 269 AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "AtmA ke guNa anupama haiM, upamArahita haiM / jJAyakasvarUpa AtmA meM pA~ca indriyoM kA vyApAra nahIM hai, vaha to rAga-dveSAdi samasta vyApAra se rahita hai; kyoMki AtmA atIndriya padArtha hai / usakA Adara karake, saMsAradoSa dUrakara jisane paramAtmadazA pragaTa kI hai; use indriyoM kI vividhatA aura viSamatA nahIM hai / indriyA~ AtmA ko sparzatI hI nahIM hai / " Atmatattva meM saMsAra ke mUlabhUta anya mohavismayAdi saMsArI guNasamUha nahIM haiN| zubhAzubhabhAva jo sAMsArika guNa haiM; vastutaH ve doSa haiN| jisaprakAra cirAyatA bahuta kar3avA hotA hai; phira bhI use guNavAna kahA jAtA hai; usIprakAra saMsAra meM rakhar3ane kA bhAva ho to vaha saMsAra ke lie to guNa hI hai; para mokSa ke lie doSa hai| Atmatattva meM sadA nija sukhamaya eka nirvANa prakAzamAna hai| nirvANa cidAnanda AtmA kA eka hI svarUpa hai; usameM sadA Ananda hai / jJAnI jIva ko paryAya meM jitanA paradravya kA avalaMbana hai, utanA duHkha hai aura jitanA sva kA avalaMbana hai, utanA sukha hai| ajJAnI pUrNa duHkhI hai aura siddha pUrNa sukhI haiN| bhAI ! cidAnanda AtmA meM nirvANa prakAzamAna hai| yaha mokSarUpa zakti kI bAta hai| yaha jIva isa zakti kI pratIti kara le to ise paryAya meM bhI nirvANa kI prApti ho jaaye|" isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki indriyoM ke vividha prakAra ke viSama vartana se rahita, anupama guNoM se alaMkRta, saMsAra ke mUla (jar3a) moha-rAga-dveSAdi sAMsArika guNoM (doSoM) se rahita nija nirvikalpaka AtmA meM nirvANa (mukti) sadA vidyamAna hI hai / / 300 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1512 3. vahI, pRSTha 1513 2. vahI, pRSTha 1512 4. vahI, pRSTha 1513
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 181 vigata do gAthAoM meM paramapAriNAmikabhAvarUpa paramatattva hI nirvANa hai ha yaha kahA gayA hai| isa gAthA meM bhI usI bAta ko Age bar3hA rahe haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai tU Navi kammaMNokammaMNavi ciMtA Neva aTTaruddANi / Navi dhammasukkajhANe tattheva ya hoi NivvANaM / / 181 / / (harigIta) karma ara nokarma cintA Arta raudra nahIM jhaaN| dhyAna dharama zukala nahIM nirvANa jAno hai vahA~ / / 181|| jahA~ karma aura nokarma nahIM haiM, cintA nahIM hai, Arta aura raudra dhyAna nahIM hai tathA dharma aura zukladhyAna bhI nahIM hai; vahA~ nirvANa hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM ha "yaha sarva karmoM se vimukta tathA zubha, azubha aura zuddhadhyAna tathA dhyeya ke vikalpoM se mukta paramatattva ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| jahA~ (jisa paramatattva meM) sadA niraMjana hone se ATha dravyakarma nahIM haiM; trikAla nirupAdhi svabhAvavAlA hone se pA~ca prakAra ke nokarma (zarIra) nahIM haiM; mana rahita hone ke kAraNa cintA nahIM hai; audayikAdi vibhAva bhAvoM kA abhAva hone se Arta aura raudra dhyAna nahIM hai tathA dharmadhyAna aura zukladhyAna ke yogya carama zarIra na hone se ye donoM utkRSTa dhyAna bhI nahIM hai; vahA~ hI mahAnaMda hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "siddha bhagavAna meM zarIra, vANI, karma nahIM haiM; kyoMki jo mUlatattva meM nahIM hai, vaha unameM se nikala gayA hai| saMsAra avasthA meM AtmA kA jo para ke sAtha nimitta-naimittika saMbaMdha hotA hai, vaha siddhaparyAya meM gAthA 181 : zuddhopayogAdhikAra 271 nahIM hai tathA AtmA meM cintA bhI nahIM hai; ataH siddhadazA hone para vaha paryAya se bhI nikala jAtI hai| cintA mokSamArga meM bhI nahIM hai| ArtadhyAna aura raudradhyAna - ye donoM dhyAna AtmA ke svabhAva meM nahIM haiM tathA jitanA mokSamArga pragaTa huA hai, usameM bhI ye donoM dhyAna nahIM haiM tathA siddhaparyAya meM to sarvathA hI nahIM haiN| bhagavAna ne vikArI paryAya ko naSTa kara muktadazA ko prApta kiyA hai, yaha nirvANa hai| siddhazilA para jAnA nirvANa nahIM hai; kyoMki vahA~ to nigodiyA jIva bhI haiM; unheM to mokSa nahIM hotA; ataH kSetra ke kAraNa mokSa nahIM hotaa| ___bhAI ! AtmA meM pUrNazuddhaparyAya kA pragaTa honA mokSa hai| dharmadhyAna nicalIdazA meM hotA hai aura zukladhyAna caudahaveM guNasthAna taka hotA hai; parantu siddhoM meM dhyAna nahIM hotaa| paramatattva arthAt siddhaparamAtmatattva tathA trikAlI Atmatattva - donoM kI yahA~ bAta karate haiN| paramatattva sadA niraMjana hone ke kAraNa usameM ATha dravyakarma nahIM haiN| ATha karma to jar3a haiM, ve AtmA meM nahIM haiN| ve nimittarUpa se saMsArI jIvoM ke hote haiN| siddhoM ke nimittarUpa se bhI nahIM hote haiN| tInoM kAla nirupadhi svarUpavAlA hone se paramatattva ke pA~ca prakAra kA zarIra nahIM hai| jitane siddha hue haiM, ho rahe haiM aura hoMge; una sabhI ke pA~coM hI prakAra ke zarIra nahIM haiN| tathA AtmA manarahita hone se use cintA nahIM hai| eka samaya kI paryAya meM, saMsAradazA meM, vikalpa meM mana nimitta hotA hai; parantu trikAlI tattva ko mana kA sambandha nahIM hai| isaprakAra siddhoM ke mana nahIM hai; ataH unheM cintA bhI nahIM hai| audayika Adi cAra vibhAvabhAva AtmA meM nahIM haiM; ataH usameM Arta aura raudra dhyAna bhI nahIM hai|' bhAI ! siddhadazA meM hI mahA-Ananda hai| cAroM hI prakAra ke dhyAna siddhoM ke nahIM haiN| zukladhyAna utkRSTa dhyAna hai, isake yogya caramazarIra 136 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1514-1515 2. vahI, pRSTha 1515
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 272 niyamasAra anuzIlana hI hotA hai, siddhoM ke vaha zarIra nahIM hai; ataH unake zukladhyAna bhI nahIM hai| bhAI! vAstava meM to trikAlI tattva meM hI Ananda hai, siddhoM kI paryAya meM bhI Ananda hai; parantu paradravya meM Ananda nahIM hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki ukta paramatattva meM; sadA niraMjana hone se jJAnAvaraNAdi ATha karma nahIM haiM, trikAla nirupAdhi svabhAvavAlA hone se audArikarUpa pA~ca zarIrarUpa nokarma nahIM hai, audayika Adi vibhAvabhAvoM kA abhAva hone se cAra prakAra ke Arta aura cAra ke prakAra ke raudradhyAna nahIM haiM, carama zarIra kA abhAva hone se carama zarIrI ke hone vAle cAra dharmadhyAna aura cAra zukladhyAna nahIM haiM tathA mana nahIM hone se cintA bhI nahIM hai| isaprakAra mahAnandasvarUpa ukta paramatattva ke na to karma haiM, na nokarma haiM, na cintA hai, na Arta-raudradhyAna hai tathA dharma aura zukladhyAna bhI nahIM hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki Azraya karane yogya vaha paramatattva hI hai||181|| isake bAda TIkAkAra eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (maMdAkrAMtA) nirvANasthe prahataduritadhvAntasaMghe vizuddhe karmAzeSaM na ca naca punAnakaM taccatuSkam / tasminsiddhe bhagavati parabrahmaNi jJAnapuMje kAcinmuktirbhavati vacasAM mAnasAnAM ca dUram / / 301 / / (rolA) jisane ghAtA pApatimira usa zuddhAtama meN| karma nahIM haiM aura dhyAna bhI cAra nahIM haiN| nirvANa sthita zuddha tattva meM mukti hai vh| mana-vANI se pAra sadA zobhita hotI hai|30|| jisane pAparUpI aMdhakAra ke samUha kA nAza kiyA hai, jo vizuddha hai; usa nirvANa meM sthita parama brahma meM sampUrNa karma nahIM hai aura cAra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1516 gAthA 181 : zuddhopayogAdhikAra prakAra ke dhyAna bhI nahIM haiN| una siddharUpa jJAnapuMja bhagavAna parama brahma meM koI aisI mukti hai, jo vacana aura mana se dUra hai| isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "isa zuddhabhAva adhikAra meM siddhoM kA svarUpa kaisA hotA hai aura vaha dazA kisa upAya se prApta hotI hai? - yaha batAte haiN| mAtra paramAnanda ke anubhavavAlA AtmA siddha kahalAtA hai| ve jisa upAya se siddha hue, usa upAya ko jAnakara usakI zraddhA kareM to siddha kI pratIti kI - aisA kahA jAye; parantu yaha jIva anAdi se jo karatA A rahA hai, usa upAya se siddhadazA nahIM hotI hai; parantu merA svabhAva siddha jaisA hai - aisA nirNaya kara usameM lIna ho jAye to usake dvArA siddha ho jAtA hai|" jo bAta gAthA aura usakI TIkA meM kahI gaI hai, vahI bAta isa chanda meM bhI kahI gaI hai| kahA gayA hai ki pAparUpI aMdhakAra kA nAza karanevAle, nirvANadazA ko prApta, vizuddha paramabrahma meM jJAnAvaraNAdi dravyakarma aura moha-rAga-dveSarUpa bhAvakarma nahIM hai; cAra prakAra ke dhyAna bhI nahIM haiN| una siddhadazA ko prApta, jJAna ke puMja paramabrahma meM mana-vacana se dUra koI aisI mukti pragaTa huI hai; jisakI kAmanA sabhI AtmArthI mumukSu bhAI-bahina karate haiM / / 301 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1517 jo apanA nahI hai, usase hama kitanA hI rAga kyoM na kareM, rAga karane mAtra se vaha apanA nahIM ho jaataa| jo apanA hai, usase hama kitanA hI dveSa kyoM na kareM, dveSa karane mAtra se vaha parAyA nahIM ho jaataa| jo apanA hai so apanA hai, jo parAyA hai so parAyA hai| isIprakAra jo apanA hai, use parAyA mAnane mAtra se vaha parAyA nahIM ho jAtA aura jo parAyA hai, use apanA mAnane mAtra se vaha apanA nahIM ho jAtA; kyoMki jo apanA hai, vaha trikAla apanA hai; jo parAyA hai, vaha trikAla parAyA hai| hnagAgara meM sAra, pRSTha-24-25 137
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 182 vigata gAthAoM meM yaha kahA thA ki paramatattva hI nirvANa hai aura aba isa gAthA meM ukta nirvANa arthAt siddha bhagavAna ke svarUpa ko spaSTa karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hna vijjadikevalaNANaM kevalasokkhaMca kevalaM viriyaM / kevaladiTThi amuttaM atthittaM sappadesattaM / / 182 / / (harigIta ) are kevalajJAnadarzana naMtavIrajasukha jhaaN| amUrtika ara bahupradezI astimaya Atama vahA~ / / 18 / / siddha bhagavAna ke kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha aura kevala vIrya tathA amUrtatva, astitva aura sapradezatva hote haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra manirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha siddha bhagavAna ke svabhAvaguNoM ke svarUpa kA kathana hai| sampUrNataH antarmukhAkAra svAtmAzrita nizcayaparamazukladhyAna ke bala se jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA vilaya hone para; ukta kAraNa se siddha bhagavAna ke kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha aura kevalavIrya aura amUrtatva, astitva tathA sapradezatva Adi svabhAvaguNa hote haiN|" svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha bhagavAna siddha ke svAbhAvika guNoM kA kathana hai| siddhoM kA varNana karate hue unhoMne nirvANa kisaprakAra prApta kiyA - yaha bAta bhI sAtha meM kaha rahe haiN| siddha bhagavAna ke AtmA ne pUrva meM saMsAra avasthA meM AtmA kI antarmukhadRSTi kI thI, tatpazcAt svarUpa meM ekAgratA kI thI - isaprakAra ekAgratArUpa cAritra se sarvathA antarmukha hokara ve bhagavAna bana gaye, taba jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA kSaya huA aura kevalajJAnAdi pragaTa hue| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1519 gAthA 182 : zuddhopayogAdhikAra 275 bhAI! zukladhyAna kA svarUpa antarmukhapanA hai| isa zukladhyAna ke bala se bhagavAna hote haiN| parantu bAhya AhArAdi chor3ane se yA AhAra chor3ane ke vikalpa se siddhadazA nahIM hotI hai| yaha siddha hone kA upAya hai, sarvaprathama ise barAbara jAnanA caahie|' mUlapATha meM kArya paramAtmA kI bAta kI hai; parantu TIkA meM kAraNaparamAtmA kI bAta bhI sAtha meM samajhAI hai| - yaha TIkAkAra kI maulika zailI hai|" isa gAthA meM siddha bhagavAna ke ananta catuSTaya aura amUrtatva, astitva aura sapradezatva kI carcA hai| TIkA meM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki ina guNoM kI prApti nizcaya parama zukladhyAna ke bala se hotI hai||182|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra haihna (maMdAkrAMtA) bandhacchedAdbhagavati punarnityazuddha prasiddha tasminsiddhe bhavati nitarAM kevalajJAnametat / dRSTiH sAkSAdakhilaviSayA saukhyamAtyaMtikaMca zaktyAdyanyadguNamaNigaNaMzuddhazuddhazca nityam / / 302 / / (rolA) baMdha-cheda se nitya zuddha prasiddha siddha meN| jJAnavIryasukhadarzana saba kSAyika hote haiN|| guNamaNiyoM ke ratnAkara nita zuddha zuddha haiN| saba viSayoM ke jJAyaka darzaka zuddha siddha haiN||302|| trikAlI dhruva bhagavAna AtmA aura nitya zuddha prasiddha siddhaparameSThI meM baMdhacheda ke kAraNa sadA ke lie kevalajJAna hotA hai, sabhI ko dekhanevAlA kevaladarzana hotA hai, anantasukha hotA hai aura zuddha-zuddha anantavIrya Adika ananta guNamaNiyoM samUha hotA hai| jo bAta gAthA meM kahI gaI hai, usI bAta ko isa chanda meM duharA diyA gayA hai||302|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1521 2. vahI, pRSTha 1522 138
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 183 vigata gAthA meM siddha bhagavAna kA svarUpa samajhAyA thA aura aba isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki nirvANa hI siddhatva hai aura siddhatva hI nirvANa hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra NivvANameva siddhA siddhA nnivvaannmidismudditttthaa| kammavimukko appA gacchai loyaggapajjataM / / 183 / / (harigIta) nirvANa hI siddhatva hai siddhatva hI nirvANa hai| lokAgra taka jAtA kahA hai karmavirahita AtamA ||183|| nirvANa hI siddha hai aura siddha hI nirvANa hai hra aisA zAstroM meM kahA gayA hai| karma se mukta AtmA lokAgra paryanta arthAt siddhazilA taka jAtA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha siddhi aura siddha ke ekatva ke pratipAdana kI pravINatA hai| yaha nirvANa zabda kA prayoga do arthoM meM huA hai| yadi koI kahe ki kisaprakAra to usake uttara meM kahate haiM ki 'nirvANameva siddhA hra nirvANa hI siddha haiM' hra isa Agama ke vacana se yaha bAta siddha hotI hai| 'siddha bhagavAna siddhakSetra meM rahate haiM hra aisA vyavahAra hai| nizcaya se to siddha bhagavAna nija svarUpa meM hI rahate haiM; isakAraNa 'nirvANa hI siddha hai aura siddha hI nirvANa hai' ha isaprakAra nirvANa zabda aura siddha zabda meM ekatva siddha huaa| dUsarI bAta yaha hai ki koI Asanna bhavya jIva paramaguru ke prasAda se prApta paramabhAva kI bhAvanA dvArA sampUrNa karmakalaMkarUpI kIcar3a se mukta hote haiM; ve AsannabhavyajIva paramAtmatattva prApta kara loka ke agra bhAga taka jAte haiM, siddhazilA taka pahu~cakara ananta kAla taka ke lie vahIM Thahara jAte haiN|" gAthA 183 : zuddhopayogAdhikAra 277 isa gAthA meM nirvANa hI siddhatva hai aura siddhatva hI nirvANa hai ha yaha nirvANa aura siddhatva meM ekatva sthApita kiyA gayA hai| gAthA kI dUsarI paMkti meM yaha kahA gayA hai ki AtmA kI ArAdhanA karanevAle puruSa aSTakarmoM kA abhAva karake lokAna meM jAkara Thahara jAte haiM, ananta kAla taka ke lie vahIM virAjamAna ho jAte haiN||183|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra (mAlinI) atha jinamatamuktermuktajIvasya bhedaM kvacidapi na ca vidmo yuktitazcAgamAcca / yadi punariha bhavyaH karma nirmUlya sarvaM sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 303 / / (rolA) jinamata saMmata mukti evaM muktajIva meN| hama yukti Agama se koI bheda na jAne // yadi koI bhavi saba karmoM kA kSaya karatA hai| to vaha paramakAminI kA vallabha hotA hai||303|| jainadarzana meM mukti aura mukta jIva meM yukti aura Agama se hama kahIM bhI koI bheda nahIM dekhte| isa loka meM yadi koI bhavya jIva sarva karmoM kA nirmUlana karatA hai to bhavyajIva muktilakSmIrUpI vallabhA kA vallabha hotA hai| isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki mukti aura mukta jIva meM hameM koI antara dikhAI nahIM detaa| tAtparya yaha hai ki ye donoM eka hI haiN| jo bhavyajIva aSTakarmoM kA nAza karate haiM; ve bhavyajIva muktirUpI lakSmI ke pati hote haiM, mukti ko prApta karate haiN||303|| 139 bhagavAna svarUpa apane AtmA para rIjhe puruSoM ke gale meM hI muktirUpI kanyA varamAlA DAlatI hai| hra AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-202
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 184 vigata gAthA meM kahA thA ki siddhatva aura nirvANa eka hI hai aura isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki jahA~ taka dharmadravya hai, jIva aura pudgaloM kA gamana vahIM taka hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra vANa puggAgamaNaM jANehi jAva dhammatthI / dhammatthikAyabhAve tatto parado Na gacchaMti / / 184 / / ( harigIta ) jIva ara pudgaloM kA basa vahA~ taka hI gamana hai / jahA~ taka dharmAsti hai Age na unakA gamana hai || 184|| jahA~ taka dharmAstikAya hai; vahA~ taka jIva aura pudgaloM kA gamana hotA hai aisA jAno / dharmAstikAya ke abhAva meM usake Age ve jIva aura pudgala nahIM jAte / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ isa gAthA meM siddhakSetra ke Upara jIva aura pudgaloM ke gamana kA niSedha kiyA gayA hai| jIvoM kI svabhAvakriyA siddhigamana hai arthAt siddhakSetra taka jAne kI hai aura vibhAvakriyA agale bhava jAte samaya chaha dizAoM meM gamana hai| pudgaloM kI svabhAvakriyA paramANu kI gati hai, gatipramANa hai aura vibhAvakriyA do aNuoM se anaMta paramANuoM taka ke skaMdhoM kI gati pramANa hai| isalie ina jIva aura pudgaloM kI gatikriyA triloka ke zikhara ke Upara nahIM hai; kyoMki Age gati ke nimittabhUta dharmAstikAya kA abhAva hai| jisaprakAra jala ke abhAva meM machaliyoM kI gatikriyA nahIM hotI; usIprakAra jahA~ taka dharmAstikAya hai, usa kSetra taka hI svabhAvagatikriyA aura vibhAvagatikriyArUpa se pariNata jIva- pudgaloM kI gati hotI hai|" 140 gAthA 184 : zuddhopayogAdhikAra 279 isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jIva aura pudgaloM kA gamana vahIM taka hotA hai, jahA~ taka dharmadravya kA astitva hai| usake Age inakA gamana nahIM hotA / / 184 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jo isaprakAra haihna (anuSTubh ) trilokazikharAdUrdhvaM jIvapudgalayordvayoH / naivAsti gamanaM nityaM gatihetorabhAvataH ||304 / / (rolA ) tIna loka ke zikhara siddha sthala ke Upara | bhagati hetu ke kAraNa kA abhAva hone se | are kabhI bhI pudgala jIva nahIM jAte haiN| Agama meM yaha tathya ujAgara kiyA gayA hai || 304 || gati hetu ke abhAva ke kAraNa jIva aura pudgaloM kA gamana triloka ke zikhara ke Upara kabhI bhI nahIM hotA / jo bAta gAthA meM kahI gaI hai, vahI bAta isa chanda meM duharA dI gaI hai / / 304 || * AtmAnubhUti prApti ke lie sannaddha puruSa prathama to zrutajJAna ke avalambana se AtmA kA vikalpAtmaka samyak nirNaya karatA hai / tatpazcAt AtmA kI prakaTa prasiddhi ke lie, para - prasiddhi kI kAraNabhUta indriyoM se matijJAnatattva ko sameTa kara AtmAbhimukha karatA hai tathA aneka prakAra ke pakSoM kA avalambana karanevAle vikalpoM se | AkulatA utpanna karanevAlI zrutajJAna kI buddhi ko bhI gauNa kara use bhI AtmAbhimukha karatA huA vikalpAnubhavoM ko pAra kara svAnubhava dazA ko prApta ho jAtA hai| hna maiM kauna hU~, pRSTha- 15
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 185 yaha gAthA niyama aura usake phala ke upasaMhAra kI gAthA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra NiyamaM Niyamassa phalaM NiddiTTaM pavayaNassa bhattIe / puvvAvaravirodho jadi avaNIya pUrayaMtu samayaNhA / / 185 / / ( harigIta ) niyama evaM niyamaphala ko kahA pravacanabhakti se / yadI virodha dikhe kahIM samayajJa saMzodhana kareM / / 185 // pravacana kI bhakti se yahA~ niyama aura niyama kA phala dikhAye gaye haiN| yadi isameM kucha pUrvApara virodha ho to Agama ke jJAtA use dUra kara pUrti kareM / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha isa niyamasAra zAstra ke AraMbha meM liye niyama zabda aura usake phala kA upasaMhAra hai| pahile to niyama zuddharatnatraya ke vyAkhyAna ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA aura usakA phala nirvANa ke rUpa meM pratipAdita kiyA gyaa| yaha saba kavitva ke abhimAna se nahIM kiyA gayA; kintu pravacana kI bhakti se kiyA gayA hai| yadi isameM kucha pUrvApara doSa ho to AtmA ke jAnakAra paramakavIzvara doSAtmaka pada kA lopa karake uttama pada niyojita kreN| " AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "mokSamArga to zuddharatnatraya hai aura usakA phala paramanirvANa arthAt mokSa hai| aise mokSamArga kA aura mokSa kA varNana zrI jinendradeva kI vANI meM AyA hai aura gaNadharadevoM ne use kahA hai| usa pravacana ke prati 141 gAthA 185 : zuddhopayogAdhikAra 281 bhakti se maiMne isa zAstra meM mokSamArga aura mokSa kA varNana kiyA hai| AcAryadeva ne koI kavipane ke abhimAna se yaha racanA nahIM kI hai; parantu pravacana sambandhI bhakti se hI racanA kI hai| usameM kucha vyAkaraNAdi kI bhUla ho to use sudhAra lenaa| mUlabhUta tattva meM to bhUla hai hI nhiiN| " upasaMhAra kI isa gAthA va usakI TIkA meM kahA gayA hai ki maiMne zuddha ratnatrayarUpa niyama aura muktirUpa usakA phala kA nirUpaNa jinAgama kI bhakti se kiyA hai| isameM kahIM koI pUrvApara virodha dikhAI de to Atma svarUpa ke jAnakAra isameM ucita saMzodhana avazya kareM / bhAva meM to koI galatI hone kI saMbhAvanA nahIM hai; yadi zabdAdi prayogoM meM kucha kamI raha gaI ho to usakI pUrti kA anurodha paramparAnusAra AcAryadeva ne kiyA hai / / 185 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra hai hra ( mAlinI ) jayati niyamasArastatphalaM cottamAnAM hRdayasarasijAte nirvRteH kAraNatvAt / pravacanakRtabhaktyA sUtrakRdbhiH kRto yaH sa khalu nikhilabhavyazreNinirvANamArga: / / 305 / / (rolA ) niyamasAra ara tatphala yaha uttama puruSoM ke / hRdaya kamala meM zobhita hai pravacana bhakti se // sUtrakAra ne isakI jo adbhuta racanA kI / bhavikajanoM ke lie eka muktImAraga hai / / 305 || nivRti (mukti) kA kAraNa hone se yaha niyamasAra aura usakA phala uttama puruSoM ke hRdayakamala meM jayavaMta hai| pravacana bhakti se sUtrakAra ne jo kiyA hai, vaha vastutaH samasta bhavyasamUha ko nirvANa kA mArga hai| isa chanda meM TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva kaha rahe haiM ki 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1536
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 niyamasAra anuzIlana mukti kA kAraNa hone se yaha ratnatrayarUpa dharma aura niyamasAra nAmaka zAstra tathA usakA muktirUpa phala sabhI uttama puruSoM ke hRdaya kamala meM jayavaMta rahe / sUtrakAra arthAt gAthAyeM likhanevAle AcArya kundakundadeva ne paramAgama kI bhakti se yaha zAstra likhA hai| unakA isameM koI anya prayojana nahIM hai, svArtha nahIM hai| yaha zAstra sabhI bhavyajIvoM ke lie mukti kA mArga dikhAnevAlA hai| ata: sabhI bhavyajIvoM ko isakA sacce dila se paThana-pAThana karanA caahie||305|| __ vastu to para se nirapekSa hI hai| use apane guNa-dharmoM ko dhAraNa karane meM kisI para kI apekSA raMcamAtra bhI nahIM hai| usameM nityatAanityatA, ekatA-anekatA Adi saba dharma eka sAtha vidyamAna rahate haiN| dravyadRSTi se vastu jisa samaya nitya hai, paryAya dRSTi se usI samaya anitya bhI hai, vANI se jaba nityatA kA kathana kiyA jAyegA, taba anityatA kA kathana sambhava nahIM hai| ___ ataH jaba hama vastu kI nityatA kA pratipAdana kareMge, taba zrotA yaha samajha sakatA hai ki vastu nitya hI hai, anitya nhiiN| ata: hama kisI apekSA nitya bhI haiM, aisA kahate haiN| aisA kahane se usake jJAna meM yaha bAta sahaja A jAvegI ki kisI apekSA anitya bhI hai| bhale hI vANI ke asAmarthya ke kAraNa vaha bAta kahI nahIM jA rahI hai| ata: vANI meM syAd-pada kA prayoga Avazyaka hai, syAd-pada avivakSita dharmoM ko gauNa karatA hai, para abhAva nhiiN| usake prayoga binA abhAva kA bhrama utpanna ho sakatA hai| hra tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-144 niyamasAra gAthA 186 upasaMhAra kI vigata gAthA ke uparAnta likhI jAnevAlI isa gAthA meM yaha anurodha kiyA jA rahA hai ki nindakoM kI bAta para dhyAna dekara isake adhyayana se virakta mata ho jaanaa| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra IsAbhAveNa puNo keI jiMdaMti sundaraM maggaM / tesiM vayaNaM soccA'bhattiM mA kuNaha jiNamagge // 186 / / (harigIta) yadi koI IrSyAbhAva se nindA kare jinamArga kii| chor3o na bhakti vacana suna isa vItarAgI mArga kii||186|| yadi koI IrSyAbhAva se isa sundaramArga kI nindA karatA hai to usake vacana sunakara jinamArga ke prati abhakti nahIM krnaa| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ bhavyajIvoM ko zikSA dI hai| yadi koI maMdabuddhi trikAla nirAvaraNa, nityAnanda lakSaNavAle, nirvikalpa, nijakAraNaparamAtmatattva ke samyak jJAna-zraddhAna-anuSThAnarUpa zuddharatnatraya se pratipakSI mithyAtva karmodaya kI sAmarthya se mithyAdarzana-jJAna-cAritra parAyaNa vartate hue IrSyAbhAva se/matsarayukta pariNAma se pApakriyA se nivRtti jisakA lakSaNa hai hra aise bhedopacAra ratnatrayAtmaka tathA abhedopacAra ratnatrayAtmaka sarvajJavItarAgadeva ke isa sundara mArga kI nindA karate haiM to una svarUpa vikala logoM ke kutsita hetu aura khoTe udAharaNoM se yukta kutarka vacanoM ko sunakara jinezvara praNIta zuddharatnatraya mArga ke prati he bhavyajIvo! abhakti nahIM karanA, parantu bhakti karanA hI karttavya hai|" __ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra 142
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana "aho ! yaha alaukika nirgrantha mArga hai| koI usakI IrSyA se nindA karatA hai to usake sAmane dekhanA hI nhiiN| vItarAgamArga ke prati apanI bhakti banAye rkhnaa| jisaprakAra bacce ko zikSA dete haiM; usIprakAra kundakunda bhagavAna bhavyajIva ko zikSA dete haiM ki he bhavya ! tuma dhyAna rakhanA / jo yaha mokSa kA mArga kahA hai, usake alAvA anya koI mokSa kA mArga jagata meM nahIM hai| aho! aisA spaSTa hai mokssmaarg| phira bhI jagata ke jIva use kyoM nahIM mAnate aura IrSyA se usakI nindA kyoM karate haiM? jagata ke jIva nirgrantha mokSamArga kI nindA karate haiM to tU unake sAmane dekhakara bhaTakanA nahIM; parantu tU apane AtmA meM nirgrantha mokSamArga kI bhakti TikAkara mokSamArga sAdhanA isaprakAra AcArya bhagavAna ne bhavyajIvoM ko zikSA dI hai| isa niyamasAra grantha meM AcAryadeva ne mokSamArga aura mokSa kA bahuta alaukika varNana kiyA hai| anta meM ve bhavyajIvoM ko zikSA dete haiM ki aho ! zuddharatnatrayarUpa mokSamArga hai| aisI vItarAgI mokSamArga ko nahIM samajhanevAlA jIva IrSyA se usakI nindA karatA hai to use sunakara dharmAtmA jIvoM ko jinamArga meM abhakti nahIM karanA cAhie; kyoMki jinamArga kI zraddhA hI karttavya hai| 284 dekho ! mokSamArga kaho, svabhAva kA avalaMbana kaho, kramabaddhaparyAya kA nirNaya kaho, zuddharatnatraya kaho, jainamArga kaho hra nAma bhale hI kucha bhI do; para isakI prApti kA eka hI upAya hai aura vaha upAya hai apane trikAlI kAraNaparamAtmA kA Azraya karake usakI zraddhA, jJAna aura AcaraNa karanA / yahI mokSamArga hai| 2" ukta gAthA aura usakI TIkA meM atyanta karuNAbhAva se AcAryadeva evaM TIkAkAra munirAja kaha rahe haiM ki he bhavyajIvo ! isa jagata meM aise ajJAniyoM kI kamI nahIM hai ki jo IrSyAbhAva ke kAraNa ekadama sacce 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1539 2. vahI, pRSTha 1541 143 gAthA 186 : zuddhopayogAdhikAra 285 ratnatrayarUpa dharma kI nindA karate dekhe jAte haiM; unake bhar3akAve meM Akara, unake mukha se isa pavitramArga kI nindA sunakara binA vicAra kiye pavitra mArga se cyuta nahIM ho jAnA; anyathA tumheM bhava-bhava meM bhaTaka kara anaMta duHkha uThAne pdd'eNge| sabhI AtmArthI bhAI bahinoM ko AcAryadeva ukta karuNA se sane vacanoM para dhyAna denA cAhie, unakI zikSA kA pUrI taraha se pAlana karanA cAhie || 186 // isake bAda TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM; jinameM se pahalA chanda isaprakAra hai hra ( zArdUlavikrIDita ) dehavyUhamahIjarAjibhayade duHkhAvalIzvApade vizvAzAtikarAlakAladahane zuSyanmanIyAvane' / nAnAdurNayamArgadurgamatame dRGmohinAM dehinAM jainaM darzanamekameva zaraNaM janmATavIsaMkaTe / / 306 / / ( harigIta ) dehapAdapavyUha se bhayaprada baseM vanacara pazu / kAlarUpI agni sabako dahe sUkhe buddhijala / / atyanta durgama kunayarUpI mArga meM bhaTakana bahuta / isa bhayaMkara vana viSai hai jainadarzana ika zaraNa ||306 || deharUpI vRkSoM kI paMkti kI vyUharacanA se bhayaMkara, du:khoM kI paMkti rUpI jaMgalI pazuoM kA AvAsa, ati karAlakAlarUpI agni jahA~ sabako sukhAtI hai, jalAtI hai aura jo darzanamoha yukta jIvoM ko aneka kunayarUpI mArgoM ke kAraNa atyanta durgama hai; usa janmarUpI bhayaMkara jaMgala ke vikaTa saMkaTa meM jainadarzana hI eka zaraNa hai / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "saMsAra meM rAjA aura raMka donoM duHkhI haiN| svarga ke deva bhI AkulatA 1. yahA~ kucha azuddhi pratIta hotI hai
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 niyamasAra anuzIlana se duHkhI haiN| nirdhana dInatA se duHkhI haiM aura dhanavAna abhimAna duHkhI haiM / jahA~ pUrI duniyA AkulatA se duHkhI hai; vahA~ AtmA kA bhAna karake usameM lIna rahanevAle saMta sadA sukhI haiN| indra kA indrAsana chUTa gyaa| cakravartI kA rAja calA gyaa| bharatakSetra meM tIrthaMkaroM kA samavazaraNa thA, vaha samavazaraNa bikhara gayA / tIrthaMkara kI deha ke paramANu bikhara gye| isa bharatakSetra meM samavazaraNa meM mahAvIra paramAtmA virAje the| taba dharma kA udghoSa hotA thA / sAkSAt gaNadharadeva virAjamAna the / indra Akara bhagavAna ke caraNa kI pUjA karate the| aisA samavazaraNa bhI Aja isa kSetra meM nahIM dikhAI detA hai| isaprakAra kAla sabhI ko kavala (kaura) kI taraha grasa letA hai| aise isa saMsAravana meM eka jainadarzana hI zaraNa hai arthAt AtmA kA svabhAva hI zaraNa hai| jisaprakAra bhUla-bhUlaiyA meM ajJAnI ko mArga nahIM milatA hai; usIprakAra isa ghora saMsAra meM aneka kunayarUpI mArga haiN| unameM mokSa kA mArga khojanA ajJAnI jIvoM ko atyanta durgama hai| ataH munirAja kahate haiM ki are jIva! yadi tujhe vikaTa saMsAra meM se pAra utaranA ho to eka jainadarzana kI zaraNa gaho, jainadarzana ko samajhAne vAle saMtoM kI zaraNa gho| satsamAgama meM apanI yogyatA se AtmasvabhAva ko samajhakara usakI zaraNa lenA hI saMsArasAgara se pAra utarane kA upAya hai|" jisaprakAra gAthA aura usakI TIkA meM atyanta karuNAbhAva se bhavya jIvoM ko saMbodhita kiyA gayA hai; usIprakAra isa chanda meM bhI atyanta karuNApUrvaka samajhAyA jA rahA hai ki isa duHkhoM ke ghara saMsAra meM ekamAtra jainadarzana zaraNabhUta hai; kyoMki saccA vItarAgI mArga jainadarzana meM hI hai, anyatra kahIM bhI nahIM hai / / 306 / / dUsarA chanda isaprakAra hai hra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1547 3. vahI, pRSTha 1548 2. vahI, pRSTha 1548 4. vahI, pRSTha 1550 144 gAthA 186 : zuddhopayogAdhikAra 287 ( zArdUlavikrIDita ) lokAlokaniketanaM vapurado jJAnaM ca yasya prabhostaM zaMkhadhvanikaMpitAkhilabhuvaM zrInemitIrthezvaram / stotuM ke bhuvanatraye'pi manujA: zaktA: surA vA punaH jAne tattavanaikakAraNamahaM bhaktirjine'tyutsukA / / 307 / / ( harigIta ) sampUrNa pRthvI ko kaMpAyA zaMkhadhvani se Apane / sampUrNa lokAloka hai prabhu niketana tana ApakA // he yogi! kisa nara deva meM kSamatA kare jo stavana / atI utsuka bhakti se maiM kara rahA hU~ stavana // 307 // jina prabhu kA jJAnarUpI zarIra lokAloka kA niketana hai; jinhoMne zaMkha kI dhvani se sArI pRthvI ko kaMpA diyA thA; una neminAtha tIrthezvara kA stavana karane meM tIna loka meM kauna manuSya yA deva samartha hai ? phira bhI unakA stavana karane kA ekamAtra kAraNa unake prati ati bhakti utsuka hI hai hra aisA maiM jAnatA huuN| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "munirAja kahate haiM ki he nAtha! hameM AtmA kA bhAna huA hai aura ApakI samyak pahacAna huI hai; ataH Apake prati bhakti kA pramoda aura utsAha Aye binA nahIM rahatA hai| bhagavAna ke jJAnazarIra meM lokAloka basate haiM arthAt bhagavAna sadA lokAloka ke jJAyaka haiN| jinhoMne gRhasthadazA meM zaMkha kI dhvani se sampUrNa pRthvI ko guMjAyA thA aura bAda meM jo sarvajJa hue, aise zrI neminAtha bhagavAna ke stavana meM isa jagata meM kauna manuSya yA deva samartha hai|' bhagavAna neminAtha prabhu zrIkRSNa ke bhAI the| ekabAra neminAtha bhagavAna ne zrIkRSNa kI rAnI satyabhAmA se vastra dhone ke lie khaa| taba rAnI ne 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1550
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 niyamasAra anuzIlana kahA ki zrIkRSNa jaisA merA svAmI aura tuma mujhase vastra dhone ke lie kaha rahe ho? tumameM zrIkRSNa jaisA bala kahA~ hai ? taba zrI neminAtha bhagavAna zrIkRSNa kI nAgazayyA meM so gaye aura unakA zaMkha lekara dhvani karane lge| usa zaMkha kI dhvani sunate hI dharatI kA~pa uThI thii| bhAI ! gRhasthapane meM hI unake aisA acintya bala thaa| bAda meM zAdI ke prasaMga meM vairAgya pAkara muni hue aura kevalajJAna prApta kiyaa| ___ aho ! aise sarvajJanAtha bhagavAna kI stuti tIna loka meM kauna kara sakatA hai; tathApi he nAtha! hameM tumhArI bhakti karane kA vikalpa evaM utsukatA banI rahatI hai| parantu he nAtha! yaha vikalpa bhI tor3akara svarUpa meM ThaharU~gA, tabhI Apake jaisA kevalajJAna prApta hogaa|" ukta chanda meM neminAtha bhagavAna kI stuti kI gaI hai| kahA gayA hai ki jinhoMne gRhasthAvasthA meM zaMkhadhvani se sabako kaMpA diyA thA aura sarvajJa dazA meM jinake jJAna meM lokAloka samAhita ho gaye the; una neminAtha kI stuti kauna kara sakatA hai; para maiM jo kara rahA hU~, vaha to ekamAtra unake prati agAdha bhakti kA hI pariNAma hai||307|| . niyamasAra gAthA 187 niyamasAra kI isa antima gAthA meM yaha kahA gayA hai ki maiMne yaha niyamasAra nAmaka graMtha svayaM kI adhyAtma bhAvanA ke poSaNa ke lie likhA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai tU NiyabhAvaNANimittaM mae kadaM NiyamasAraNAmasudaM / NaccA jiNovadesaM puvvAvaradosaNimmukkaM / / 187 / / (harigIta) jAna janavaradeva ke nirdoSa isa upadeza ko| nija bhAvanA ke nimita maiMne kiyA hai isa graMtha ko / / 187|| jinendradeva ke pUrvApara doSa rahita upadeza ko bhalIbhA~ti jAnakara yaha niyamasAra nAmaka zAstra mere dvArA apanI bhAvanA ke nimitta se kiyA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha zAstra ke nAmakathana dvArA zAstra ke upasaMhAra saMbaMdhI kathana hai| yahA~ AcArya zrI kundakundadeva prAraMbha kiye gaye kArya ke anta ko prApta ho jAne se atyanta kRtArthatA ko pAkara kahate haiM ki saiMkar3oM paramaadhyAtmazAstroM meM kuzala mere dvArA azubha bhAvoM se bacane ke lie apanI bhAvanA ke nimitta se yaha niyamasAra nAmaka zAstra kiyA gayA hai| kyA karake yaha zAstra kiyA gayA hai ? avaMcaka paramaguru ke prasAda se pahale acchI taraha jAnakara yaha zAstra likhA gayA hai| kyA jAnakara? jinopadeza ko jAnakara / vItarAga-sarvajJa bhagavAna ke mukhAravinda se nikale hue parama upadeza ko jAnakara yaha zAstra likhA hai| kaisA hai yaha upadeza? 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1551 AtmAnubhUti prApta karane ke lie samasta jagata para se dRSTi haTAnI hogii| samasta jagata se Azaya hai ki AtmA se bhinna zarIra, karma Adi jar3a (acetana) dravya to 'para' haiM hI, apane AtmA ko chor3akara anya cetana padArtha bhI 'para' haiM tathA AtmA meM pratisamaya utpanna honevAlI vikArI-avikArI paryAyeM (dazA) bhI dRSTi kA viSaya nahIM ho sktiiN| unase bhI pare akhaNDa trikAlI caitanya dhruva Atma-tattva hai, vahI ekamAtra dRSTi kA viSaya hai, jisake Azraya se AtmAnubhUti pragaTa hotI hai, jise ki dharma kahA jAtA hai| hra tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-135 145
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 niyamasAra anuzIlana pUrvApara doSa se rahita hai| pUrvAparadoSa ke hetubhUta sampUrNa moha-rAgadveSa ke abhAva se jinhoMne AptatA prApta kI hai| unake mukha se nikalA hone se vaha jinopadeza pUrNata: nirdoSa hai| ___ dUsarI bAta yaha hai ki vastutaH samasta Agama ke artha ko sArthakatA pUrvaka pratipAdana karane meM samartha, niyama zabda se saMsUcita vizuddha mokSamArga, paMcAstikAya ke pratipAdana meM samartha, paMcAcAra ke vistRta pratipAdana se saMcita, chaha dravyoM se vicitra, sAta aura nau padArthoM kA nirUpaNa hai garbha meM jisake, pA~ca bhAvoM ke vistRta pratipAdana meM parAyaNa, nizcaya pratikramaNa, pratyAkhyAna, prAyazcitta, paramAlocanA, niyama, vyutsarga Adi sabhI paramArtha kriyAkANDa ke ADambara se samRddha, tIna upayogoM ke kathana se sampanna hna aise isa paramezvarakathita niyamasAra nAmaka zAstra ke tAtparya ko do prakAra se nirUpita kiyA jAtA hai hra sUtratAtparya aura shaastrtaatpry| sUtratAtparya to gAthArUpa padya kathana ke mAdhyama se pratyeka gAthA sUtra meM yathAsthAna pratipAdita kiyA gayA hai aura aba zAstra tAtparya yahA~ TIkA meM pratipAdita kiyA jA rahA hai; jo isaprakAra hai hra yaha niyamasAra zAstra bhAgavata zAstra hai. bhagavAna dvArA pratipAdita zAstra hai| jo mahApuruSa; nirvANa sundarI se utpanna honevAle parama vItarAgAtmaka, avyAbAdha, nirantara atIndriya paramAnanda denevAle; niratizaya, nitya zuddha, niraMjana, nija kAraNaparamAtma kI bhAvanA ke kAraNa; samasta naya samUha se zobhita, paMcamagati ke hetubhUta, pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita, dehamAtra parigrahadhArI nirgrantha munivara se racita isa niyamasAra nAmaka bhAgavata zAstra ko nizcayanaya aura vyavahAranaya ke avirodha se jAnate haiM; ve mahApuruSa samasta adhyAtmazAstroM ke hRdaya ko jAnanevAle aura paramAnandarUpa vItarAga sukha ke abhilASI, bAhyAbhyantara caubIsa parigrahoM ke prapaMca ke tyAgI, trikAla, nirupAdhi svarUpa meM lIna nija kAraNaparamAtmA ke svarUpa ke zraddhAna-jJAna-AcaraNAtmaka bhedopacAra gAthA 187 : zuddhopayogAdhikAra 291 kalpanA nirapekSa svastha ratnatraya meM parAyaNa hokara vartate hue zabda brahma ke phalarUpa zAzvata sukha ke bhoktA hote haiN|" pUjya svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "bhagavAna kundakundAcArya mahAmuni nirgrantha saMta the| chaThaveM-sAtaveM guNasthAna ke AtmA ke Ananda meM vartate the| ___TIkAkAra kahate haiM ki yaha zAstra bhAgavata zAstra hai, daivIyazAstra hai, pAramezvara zAstra hai; bhagavAna kA kiyA huA bhAgavata hai| aise zAstra ko apane AtmA kI nija bhAvanA ke lie racA hai| dUsare jIvoM ko samajhAne kI mukhyatA se yaha zAstra nahIM racA hai| ve Age kahate haiM ki vItarAgI guru ke prasAda se jinendradeva ke upadeza ko jAnakara maiMne yaha zAstra banAyA hai| aisA kahakara AcAryadeva mUlarUpa se sarvajJadeva kI paramparA kI ghoSaNA kara rahe haiN| kriyAkANDa arthAt kriyAoM kA samUha / jo zarIrAdi kI kriyAyeM hotI haiM, ve jar3akriyAkANDa haiN| ve AtmA ke dharma kI athavA puNyapApa kI kAraNa nahIM haiN| AtmA meM puNya-pApa ke bhAva hote haiM, vaha vikArI kriyAkANDa hai; usase dharma nahIM hotA hai; parantu vaha baMdha kA kAraNa hai| AtmA ke paramasvabhAva ke Azraya se jo samyagdarzana-jJAnacAritra. nizcaya pratyAkhyAna Adi vItarAgI kriyA pragaTa hotI hai, vaha dharma kA kriyAkANDa hai. vaha mokSa kA kAraNa hai| isa paramArtha kriyAkANDa kA isa zAstra meM bahata varNana kiyA hai| tathA zubha-azubha tathA zuddha - aise tIna prakAra ke upayoga kA varNana bhI isameM A jAtA hai| ina tInoM meM zuddhopayoga AtmA ke kevalajJAna kA kAraNa haiN|' tathA yaha zAstra samasta nayoM ke samUha se zobhita hai| nizcaya aura vyavahAra nayoM kA isameM aneka bhedoM se kathana kiyA gayA hai| AcAryadeva ne 187 gAthAoM meM bahuta marma bhara diyA hai| 1+8+7 146 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1554 3. vahI, pRSTha 1555 2. vahI, pRSTha 1554-1555 4. vahI, pRSTha 1558-1559
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 niyamasAra anuzIlana = 16 hotA hai| isaprakAra isa zAstra meM solaha Ane paripUrNa bAta A isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM kahA gayA hai ki yaha zAstra maiMne apanI bhAvanA kI puSTi ke nimitta se banAyA hai| kahA jAtA hai ki AcArya kundakundadeva svayaM pratidina isa grantha kA pATha karate the| ve kahate haiM ki maiMne to yaha zAstra apanI kalpanA se nahIM banAyA hai; pUrvApara doSa se rahita jinendradeva ke upadezAnusAra banAyA hai| ata: yaha pUrNata: nirdoSa zAstra hai| isa gAthA kI TIkA meM TIkAkAra kiMca kahakara aneka vizeSaNa lagAkara kahate haiM ki isa niyamasAra nAmaka zAstra ke tAtparya ko do prakAra se jAnA jA sakatA hai hna sUtratAtparya aura zAstratAtparya / sUtratAtparya to pratyeka gAthA meM batA diyA gayA hai aura zAstratAtparya zAzvata sukha kI prApti hai| isa aMza kI vizeSatA yaha hai ki isake pUrvArdha meM to sabhI adhikAroM meM pratipAdita vastu kA saMkSepa meM ullekha kiyA gayA hai aura uttarArdha meM niyamasAra zAstra kI mahimA ke sAtha isake adhyayana kA phala bhI batA diyA gayA hai| hama sabhI AtmArthI bhAI-bahinoM kA kartavya hai ki isakA svAdhyAya atyanta bhaktibhAva se gaharAI se avazya kareM / / 187 / / ___ isaprakAra isa niyamasAra zAstra kI tAtparyavRtti TIkA kI pUrNAhuti karate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva cAra chanda likhate haiM; jisameM pahalA chanda isaprakAra hai hna (mAlinI) sukavijanapayojAnandimitreNa zastaM lalitapadanikAyairnirmitaM zAstrametat / nijamanasi vidhatte yo vizuddhAtmakAMkSI sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 308 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1560 gAthA 187 : zuddhopayogAdhikAra (harigIta) sukavijana paMkajavikAsI ravi munivara deva ne| lalita sUtroM meM racA isa paramapAvana zAstra ko| nija hRdaya meM dhAraNa karejo vizaddha aatmkaaNkssii| vaha paramazrI vallabhA kA atI vallabha loka meM ||308 / / sukavijanarUpI kamaloM ko Ananda dene, vikasita karanevAle sUrya zrI kundakunda AcAryadeva ke dvArA lalita pada samUhoM meM race hue isa uttama zAstra ko jo vizuddha AtmA kA AkAMkSI jIva nija mana meM dhAraNa karatA hai; vaha paramazrIrUpI kAminI kA vallabha hotA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zuddha AtmA ke hI Azraya se mokSamArga hotA hai aura usakA phala mokSa hai| una donoM kA varNana AcAryadeva ne kiyA hai aura kahA hai ki isa zAstra kA phala paramAnandamaya mokSadazA kI prApti honA hai|' bhagavAna kundakundadeva ne isa zAstra meM antara ke jJAyakasvabhAva ko batAyA hai| usa zuddhAtmasvabhAva ko samajhakara jo jIva hRdaya meM dhAraNa karatA hai arthAt usakI pahacAna karake usameM lIna hotA hai; vaha jIva apanI mokSapariNati kA svAmI hotA hai| usa mokSapariNati kA use kabhI viraha nahIM hotA hai| ___ arthAt dravya ko apanI zuddha paryAya kA kabhI viyoga nahIM hotA hai| aisI mokSadazA kI prApti - isa zAstra kA phala hai|" ___isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki isa paramapAvana zAstra meM pratipAdita marma ko apane citta meM dhAraNa karanevAle AtmArthiyoM ko mukti kI prApti hotI hai| 147 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1561-1562 2. vahI, pRSTha 1562 3. vahI, pRSTha 1563
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 niyamasAra anuzIlana dUsarA chanda isaprakAra hai hna (anuSTabh) padmaprabhAbhidhAnodghasindhunAthasamudbhavA / upanyAsorbhimAleyaMstheyAccetasi sA satAm / / 309 / / ( harigIta ) padmaprabhamaladhAri nAmaka virAgI munideva ne| ati bhAvanA se bhAvamaya TIkA racI manamohanI / / padmasAgarotpanna yaha hai urmiyoM kI mAla jo| kaNThAbharaNa yaha nita rahe sajjanajanoM ke citta meM ||309|| padmaprabha nAma ke uttama samudra se utpanna honevAlI yaha urmimAlAlaharoM kI mAlA-kathanI satpuruSoM ke citta meM sthita rho| TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki jisaprakAra samudra meM lahareM uThatI haiM, uchalatI haiM: usIprakAra yaha zAstra niyamasAra paDhakara mere manarUpI samudra meM usakI TIkA likhane ke bhAva uchalate haiM; ata: maiMne yaha TIkA likhI hai| merI ekamAtra bhAvanA yaha hai ki isase lAbha lenevAle AtmArthI satpuruSoM ke hRdaya meM yaha sadA sthita rahe||309|| tIsarA chanda isaprakAra hai hra (anuSTubh ) asmin lakSaNazAstrasya viruddhaMpadamasticet / luptvA tatkavayo bhadrA: kurvantu padamuttamam / / 310 / / (dohA) yadi isameM koi pada lage lakSaNa zAstra viruddha / bhadrakavi rakhanA vahA~ uttama pada aviruddha ||310|| yadi isa TIkA meM koI pada lakSaNazAstra ke viruddha ho to bhadra kavigaNa usakA lopa karake usake sthAna para uttamapada rakha deveM hra aisA merA anurodha hai| dhyAna rahe yahA~ TIkAkAra munirAja bhAva kI bhUla svIkAra nahIM kara rahe haiN| kyoMki unheM pakkA bharosA hai ki unakI lekhanI se bhAva saMbaMdhI gAthA 187 : zuddhopayogAdhikAra 295 bhUla to ho hI nahIM sktii| unakA to mAtra itanA hI kahanA hai ki kisI chanda meM chanda zAstra ke viruddha kucha likhA gayA ho to sajjana puruSa use sudhAra leveN||310|| cauthA chanda isaprakAra hai tU (vasaMtatilakA) yAvatsadAgatipathe rucire vireje tArAgaNaiH parivRtaM sakalendubiMbam / tAtparyavRttirapahastitaheyavRtti: sthayAtsatAM vipulacetasi tAvadeva / / 311 / / (harigIta ) tArAgaNa se maNDita zobhe nIla gagana meN| are pUrNimA candra cA~danI jabataka nabha meM || heyavRtti nAzaka yaha TIkA tabataka zobhe / nita nija meM rata satpuruSoM ke hRdaya kamala meM ||31|| jabataka tArAgaNoM se ghirA huA pUrNacandrabimba sundara AkAza meM zobhAyamAna rahe; tabataka yaha heyavRttiyoM ko nirasta karanevAlI tAtparyavRtti nAma kI TIkA satpuruSoM ke vizAla hRdaya meM sthita rhe| yaha maMgala AzIrvAdAtmaka aMtamaMgala hai; jisameM yAvad candradivAkaro kI zailI meM yaha kahA gayA hai ki jabataka AkAza meM candramA rahe tabataka arthAt anaMtakAla taka yaha TIkA sajjanoM ke hRdaya kamala meM virAjamAna rahe||31|| adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM zuddhopayogAdhikAra nAmaka bArahavA~ zrutaskandha samApta huaa| . 148 merA yaha trikAlI dhruva paramAtmA dehadevala meM virAjamAna hone para bhI adehI hai, deha se bhinna hai| hra gAgara meM sAgara, pRSTha-20
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA padyAnuvAda gAthA padyAnuvAda paramasamAdhi adhikAra (harigIta ) vacana uccAraNa kriyA taja vItarAgI bhAva se| dhyAve nijAtama jo samAdhi parama hotI hai use / / 122 / / saMyama niyama tapa dharama evaM zukla samyak dhyAna se| dhyAve nijAtama jo samAdhi parama hotI hai use / / 123|| vanavAsa kAyaklezamaya upavAsa adhyayana mauna se| are samatAbhAva bina kyA lAbha zramaNAbhAsa ko / / 124|| jo virata haiM sAvadha se ara tIna gupti sahita haiN| una jitendriya saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA / / 125|| asa aura thAvara ke prati ara sarvajIvoM ke prti| samabhAva dhAraka saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA / / 126 / / AtamA hai pAsa jinake niyama-saMyama-tapa vissai| una AtmadarzI saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA / / 127|| rAga evaM veSa jisakA citta vikRta na kreN| una vItarAgI saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA / / 128 / / Arta evaM raudra se jo santa nita varjita rheN| una AtmadhyAnI saMta ko jina kaheM sAmAyika sdaa||129|| jo puNya evaM pApa bhAvoM ke niSedhaka haiM sdaa| una vItarAgI saMta ko jina kahe sAmAyika sdaa||130|| jo rahita haiM nita rati-arati upahAsa arshokaadise| una vItarAgI saMta ko jina kaheM sAmAyika sdaa||131|| jo jugupsA bhaya veda virahita nitya nija meM rata rheN| una vItarAgI santa ko jina kaheM sAmAyika sdaa||132|| jo dharma evaM zakladhyAnI nitya dhyAveM aatmaa| una vItarAgI santa ko jina kaheM sAmAyika sdaa||133|| paramabhakti adhikAra bhakti kareMjo zramaNa zrAvaka jJAna-darzana-caraNa kii| niravRtti bhakti unheM ho isa bhA~ti saba jinavara kaheM / / 134|| muktigata narazreSTha kI bhakti kareM guNabheda se| vaha paramabhakti kahI hai jinasUtra meM vyavahAra se ||135|| jo thApa nija ko muktipatha bhakti nivRtti kI kreN| ve jIva nija asahAya guNa sampanna Atama ko vreN||136|| jo sAdhu Atama lagAve rAgAdi ke parihAra meN| vaha yoga bhakti yukta haiM yaha anya ko hove nhiiN||137|| jo sAdhu Atama lagAve saba vikalpoM ke nAza meN| vaha yogabhakti yukta haiM yaha anya ko hove nhiiN||138|| jinavara kathita tattvArtha meM nija AtamA ko jodd'naa| hI yoga hai yaha jAna lo viparIta Agraha chodd'kr||139|| vRSabhAdi jinavaradeva ne pAyA parama nirvANa sukh| isa yogabhakti se ataH isa bhakti ko dhAraNa kro||140|| nizcayaparamAvazyaka adhikAra jo anya ke vaza nahIM kahate karma Avazyaka use| karmanAzaka yoga ko nirvANa mArga kahA gayA / / 141|| jo kisI ke vaza nahIM vaha avaza usake karma ko| kahe Avazyaka vahI hai yukti mukti upAya kii||142|| azubhabhAva sahita zramaNa hai anyavaza basa isliye| use Avazyaka nahIM yaha kathana hai jinadeva kaa||143|| ve saMyamI bhI anyavaza haiM jo raheM zubhabhAva meN| unheM Avazyaka nahIM yaha kathana hai jinedava kaa||144|| vikalpoM meM mana lagAveM dravya-guNa-paryAya ke| are ve bhI anyavaza nirmohajina aisA kheN||145|| parabhAva ko parityAga dhyAve nitya nirmala aatmaa| vaha Atmavaza hai isalie hI use Avazyaka kahe // 146|| 149
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 gAthA padyAnuvAda 299 niyamasAra anuzIlana AvazyakoM kI cAha ho thira raho AtmasvabhAva meN| isa jIva ke ho pUrNa sAmAyika isI pariNAma se ||147|| jo zramaNa Avazyaka rahita cAritra se ati bhraSTa ve| pUrvokta krama se isalie tuma nitya Avazyaka kro||148|| zramaNa Avazyaka sahita haiM zuddha antr-aatmaa| zramaNa Avazyaka rahita bahirAtamA haiM jAna lo ||149|| jo rahe antarabAhya jalpoM meM vahI bhiraatmaa| para na rahe jo jalpa meM hai vahI antara AtamA / / 150|| haiM dharama evaM zukala pariNata zramaNa antara AtamA / para dhyAna virahita zramaNa hai bahirAtamA yaha jAna lo ||151|| pratikramaNa AdikakriyA nizcayacaritadhAraka shrmnnhii| haiM vItarAgI caraNa meM ArUr3ha kevali jina kheN||152|| vacanamaya pratikramaNa pratyAkhyAna ara aalocnaa| bAcika niyama ara ye sabhI svAdhyAya ke hI rUpa haiM / / 153 / / yadizakya ho to dhyAnamaya pratikramaNa karanA caahie| yadi nahIM ho zakti to zraddhAna hI kartavya hai||154|| jinavarakathita jinasUtra meM pratikramaNa Adika jokhe| kara parIkSA phira mauna se nijakArya karanA caahie||155|| haiM jIva nAnA karma nAnA labdhi nAnAvidha khii| ataeva varjita bAda hai nija para samaya ke sAtha bhI / / 156 / / jyoM nidhI pAkara nijavatana meM gupta raha jana bhogte| tyoM jJAnijana bhI jJAnanidhi parasaMga taja ke bhogate||157|| yoM sabhI paurANika puruSa AvazyakoM ko dhaarkr| apramattAdika guNasthAnaka pAra kara kevali hue||158|| zuddhopayoga adhikAra nija AtamA ko dekheM-jAneM kevalI paramArtha se| para jAnate haiM dekhate haiM sabhI ko vyavahAra se ||159|| jyoM tApa aura prakAza ravi meM ekasAtha raheM sdaa| tyoM kevalI ke jJAna-darzana ekasAtha raheM sadA / / 160|| paraprakAzaka jJAna darzana svaprakAzaka istrh| svaparaprakAzaka AtmA hai mAnate ho tuma ydi||161|| para kA prakAzaka jJAna to dRga bhinna hogA jJAna se| para ko na dekhe darza ha aisA kahA tumane pUrva meM ||162 / / para kA prakAzaka Atma to dRga bhinna hogA Atma se| para ko na dekhe darza ha aisA kahA tumane pUrva meM ||163|| paraprakAzaka jJAna sama darzana kahA vyavahAra se| araparaprakAzaka Atma samadarzana kahA vyavahAra se / / 164|| nijaprakAzaka jJAna sama darzana kahA paramArtha se|| ara nijaprakAzaka Atma sama darzana kahA paramArtha se||165|| dekhe-jAne svayaM ko para ko nahIM jinkevlii| yadi kahe koI isataraha usameM kaho hai doSa kyA ? ||166 / / cetana-acetana mUrta aura amUrta saba jaga jaantaa| vaha jJAna hai pratyakSa ara usako atIndriya jAnanA / / 167|| vividha guNa paryAya yuta vastu na jAne jIva jo| parokSadRSTi jIva ve jinavara kaheM isa loka meM ||168|| saba vizva dekheM kevalI nija AtmA dekheM nhiiN| yadi kahe koI isataraha usameM kaho hai doSa kyA ?||169|| jJAna jIvasvarUpa isase jAnatA hai jIva ko| jIva se ho bhinna vaha yadi nahIM jAne jIva ko||170|| AtmA hai jJAna evaM jJAna Atama jaaniye| saMdeha na basa isalie nijaparaprakAzaka jJAna dRga / / 171 / / jAnate ara dekhate icchA sahita vartana nhiiN| basa isalie hai abaMdhaka ara kevalI bhagavAna ve||172|| baMdha kAraNa jIva ke pariNAmapUrvaka vacana haiN| pariNAma virahita vacana kevalijJAniyoM ko baMdha na ||173|| IhApUrvaka vacana hI ho baMdhakAraNa jIva ko| IhA rahita haiM vacana kevalijJAniyoM ko baMdha na ||174|| khar3e rahanA baiThanA calanA na iihaapuurvk| baMdhana nahIM ara mohavaza saMsArI baMdhana meM pdd'e||175|| 150
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 niyamasAra anuzIlana phira AyukSaya se zeSa prakRti naSTa hotI pUrNataH / phira zIghra hI ika samaya meM lokAgrathita hoM kevalI // 176 // zuddha akSaya karama virahita janama maraNa jarA rahita / jJAnAdimaya avinAzi cinmaya AtamA akSedya hai / / 177|| puNapApavirahita nitya anupama acala avyAbAdha hai| anAlamba atIndriyI punarAgamana se rahita hai / / 178 || janama hai na maraNa hai sukha-dukha nahIM pIr3A nahIM / bAdhA nahIM vaha dazA hI nirbAdha hai nirvANa hai / / 179 / / indriyA~ upasarga evaM moha vismaya bhI nahIM / nidrA tRSA ara kSudhA bAdhA hai nahIM nirvANa meM || 180 // karma ara nokarma cintA Artta raudra nahIM jahA~ / dhyAna dharama zukala nahIM nirvANa jAno hai vahA~ / / 181 // are kevalajJAnadarzana naMtavIrajasukha jahA~ / amUrtika ara bahupradezI astimaya Atama vahA~ / / 182 // nirvANa hI siddhatva hai siddhatva hI nirvANa hai| lokAgra taka jAtA kahA hai karmavirahita AtamA ||183 // jIva ara pudgaloM kA basa vahA~ taka hI gamana hai / jahA~ taka dharmAsti hai Age na unakA gamana hai || 184|| niyama evaM niyamaphala ko kahA pravacanabhakti se / yadI virodha dikhe kahIM samayajJa saMzodhana kareM / / 185 / / yadi koI IrSyAbhAva se nindA kare jinamArga kI / chor3o na bhakti vacana suna isa vItarAgI mArga kI // 186 // jAna jinavaradeva ke nirdoSa isa upadeza ko / nija bhAvanA ke nimita maiMne kiyA hai isa graMtha ko // 187 // 900 151 kalaza padyAnuvAda ( harigIta ) samAdhi bala se mumukSu uttamajanoM ke hRdaya meM / sphurita samatAbhAvamaya nija AtamA kI saMpadA // jabataka na anubhava kareM hama tabataka hamAre yogya jo / nija anubhavana kA kArya hai vaha hama nahIM haiM kara rahe // 200 // nirvikalpaka samAdhi meM nita raheM jo AtamA / usa nirvikalpaka AtamA ko namana karatA hU~ sadA // 201 || vipina zUnya pradeza meM gaharI guphA ke vAsa se / indriyoM ke rodha athavA tIrtha ke AvAsa se / paThana-pAThana homa se japajApa athavA dhyAna se| nahIM siddhi khojalo patha anya guru ke yoga se // 64 // anazanAdi tapasyA samatA rahita munijanoM kI / niSphala kahI hai isalie gaMbhIratA se socakara // aura samatAbhAva kA maMdira nijAtamarAma jo / usa hI nirAkulatattva ko bhaja lo nirAkulabhAva se || 202 || saMsArabhaya ke hetu jo sAvadya unako chor3akara / manavacanatana kI vikRti se pUrNataH mukha mor3akara // are antazuddhi se sadjJAnamaya zuddhAtamA / ko jAnakara samabhAvamayacAritra ko dhAraNa kareM ||203 || jina munivaroM kA citta nita trasa thAvaroM ke trAsa se / mukta ho sampUrNataH antima dazA ko prApta ho // una munivaroM ko namana karatA bhAvanA bhAtA sadA / stavana karatA hU~ nirantara mukti pAne ke lie || 204 || 1. amRtAzIti, zloka 59
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 kalaza padyAnuvAda 303 niyamasAra anuzIlana (dohA) koI varte dvaita meM ara koI advaita / dvaitAdvaita vimuktamaga hama varte smvet||205|| koI cAhe dvaita ko ara koI advait| dvaitAdvaita vimukta jiya maiM vaMdU smvet||206|| (soraThA) thira raha sukha ke hetu aja avinAzI Atma meN| bhAU~ bAraMbAra nija ko nija se nirantara||207|| (harigIta) saMsAra ke jo hetu haiM ina vikalpoM ke jAla se| kyA lAbha hai hama jA rahe nayavikalpoM ke pAra aba || nayavikalpAtIta sukhamaya agama AtamarAma ko| vandana karU~ kara jor3a bhavabhaya nAza karane ke lie||208|| acche bure nijakArya se sukha-duHkha ho saMsAra meN| para AtamA meM haiM nahIM ye zubhAzubha pariNAma saba / / kyoMki AtamarAma to inase sadA vyatirikta hai| stuti karU~ maiM usI bhava se bhinna AtamarAma kii||209|| pragaTa apane teja se ati prabala timira samUha ko| dUra kara kSaNamAtra meM hI pApasenA kI dhvajA / / haraNa kara lI jisa mahAzaya prabala AtamarAma ne| jayavaMta hai vaha jagata meM citcamatkArI AtamA ||210 / / gaNadharoM ke manakamala thita pragaTa zudha ekAntataH / bhavakAraNoM se mukta cit sAmAnya meM hai rata sdaa|| sadRSTiyoM ko sadAgocara AtmamahimAlIna jo| jayavaMta hai bhava antakAraka anagha AtamarAma vaha ||211|| zuddha samyagdRSTijana jAne ki saMyamavaMta ke| tapa-niyama-saMyama-carita meM yadi AtamA hI mukhya hai| to sahaja samatAbhAva nizcita jAniye he bhvyjn| bhAvitIrthaMkara zramaNa ko bhavabhayoM se mukta jo||21|| (rolA) kiyA pApatama nAza jJAnajyoti se jisne| paramasukhAmRtapUra AtamA nikaTa jahA~ hai| rAga-dveSa na samartha use vikRta karane meN| usa samarasamaya Atama meM hai vidhi-niSedha kyA ||213 / / (soraThA) jo muni chor3e nitya Artta-raudra ye dhyAna do| sAmAyikavrata nitya unako jinazAsana kathita ||214|| (harigIta ) saMsAra ke jo mUla aise puNya evaM pApa ko| chor3a nityAnandamaya caitanya sahajasvabhAva ko| prApta kara jo ramaNa karate AtmA meM niraMtara are tribhuvanapUjya ve jinadevapada ko prApta hoN||215|| punapAparUpI gahanavana dAhaka bhayaMkara agni jo| ara mohatama nAzaka prabala ati teja maktImala jo|| nirupAdhi sukha AnandadA bhavadhvaMsa karane meM nipunn| svayaMbhU jo jJAna usako nitya karatA maiM namana ||216 / / Akulita hokara jI rahA jiya aghoM ke samudAya se| bhavavadhU kA pati banakara kAma sukha abhilASa se || bhavyatva dvArA mukti sukha vaha prApta karatA hai kbhii| anUpama siddhatvasukha se phira calita hotA nhiiN||217|| mohAndha jIvoM ko sulabha para AtmaniSTha smaadhirt| jo jIva haiM una sabhI ko hai mahAdurlabha bhAva jo / / vaha bhavastrI utpanna sukha-dukhazreNikAraka rUpa hai| maiM chor3atA usa bhAva ko jo nokaSAyasvarUpa hai||218|| isa anagha Anandamaya nijatattva ke abhyAsa se / hai buddhi nirmala huI jinakI dharma zakladhyAna se || mana vacana maga se dUra haiM jo ve sukhI zaddhAtamA / una ratanatraya ke sAdhakoM ko prApta ho nija AtamA ||219|| 152
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 niyamasAra anuzIlana ( harigIta ) saMsArabhayahara jJAnadarzanacaraNa kI jo saMyamI / zrAvaka kareM bhava antakAraka atula bhaktI nirantara // ve kAma krodhAdika akhila agha mukta mAnasa bhaktagaNa / hI loka meM jinabhakta sahRdaya aura sacce bhakta haiM ||220 // (dohA) siddhavadhUdhava siddhagaNa nAzaka karmasamUha | muktinilayavAsI guNI vaMdana karU~ sadIva || 221 / / siddhabhakti vyavahAra hai jinamata ke anusAra / niyatabhakti hai ratanatraya bhavijana tAraNahAra / / 222 // saba doSoM se dUra jo zuddhaguNoM kA dhAma / AtmadhyAnaphala siddhapada sUri kaheM sukhadhAma // 223 // ( dohA ) siddhavadhUdhava siddhagaNa nAzaka karmasamUha | muktinilayavAsI guNI vaMdana karU~ sadIva || 221 // siddhabhakti vyavahAra hai jinamata ke anusAra / niyatabhakti hai ratanatraya bhavijana tAraNahAra // 222 // saba doSoM se dUra jo zuddhaguNoM kA dhAma / AtmadhyAnaphala siddhapada sUri kaheM sukhadhAma ||223|| ( harigIta ) zivavadhUsukhavAna kevalasaMpadA sampanna jo / pApATavI pAvaka guNoM kI khAna haiM jo siddhagaNa // bhavakleza sAgara pAra ara lokAgravAsI sabhI ko / vaMdana karU~ maiM nitya pAU~ paramapAvana AcaraNa // 224 // jJeyodadhi ke pAra ko jo prApta haiM ve sukha udadhi / zivavadhUmukhakamalaravi svAdhInasukha ke jalanidhi // ATha karmoM ke vinAzaka AThaguNamaya guNaguru | lokAgravAsI siddhagaNa kI zaraNa meM maiM nita rahU~ / / 225 // 153 kalaza padyAnuvAda ( harigIta ) susiddhirUpI ramyaramaNI ke madhura ramaNIya mukha / kamala ke makaraMda ke ali ve sabhI jo siddhagaNa // narasuragaNoM kI bhakti ke jo yogya zivamaya zreSTha haiN| maiM una sabhI ko paramabhakti bhAva se karatA namana || 226 // zivahetu nirupama sahaja darzana jJAna samyak zIlamaya / avicala trikAlI AtmA meM AtmA ko thApa kara // ciccamatkArI bhakti dvArA ApadAoM se rahita / ghara meM baseM Ananda se ziva ramApati cirakAla taka ||227 // (dohA) nija Atama ke yatna se managati kA saMyoga / nija Atama meM hoya jo vahI kahAve yoga ||65 // nija Atama meM AtamA ko jor3e jo yogi / yoga bhakti vAlA vahI munivara nizcaya yogi || 228 // Atmalabdhi rUpA mukati yogabhakti se hoya / yogabhakti sarvottamA bhedAbhAve hoya || 229|| chor3a durAgraha jaina muni mukha se nikale tattva | meM jor3e nijabhAva to vahI bhAva hai yoga || 230|| 305 ( vIrachanda ) zuddhapariNati guNaguruoM kI adbhuta anupama ati nirmala / tIna loka meM phaila rahI hai jinakI anupama kIrti dhavala // indramukuTamaNiyoM se pUjita jinake pAvana caraNAmbuja / una RSabhAdi parama guruoM ko vaMdana bAraMbAra sahaja || 231 // RSabhadeva se mahAvIra taka isI mArga se mukta hue| isI vidhi se yogabhakti kara zivaramaNI sukha prApta kiye // 232 // (dohA) maiM bhI zivasukha ke lie yogabhakti apanAU~ / bhava bhaya se he bhavyajana isako hI apanAo || 233|| 1. zloka saMkhyA evaM graMtha kA nAma anupalabdha hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza padyAnuvAda niyamasAra anuzIlana (vIrachanda) gurudeva kI satsaMgati se sukhakara nirmala dharma ajodd'| pAkara maiM nirmoha huA hU~ rAga-dveSa pariNati ko chodd'| zaddhadhyAna dvArA meM nija ko jJAnAnanda tattva meM jodd'| paramabrahma nija paramAtama meM lIna ho rahA hU~ bejodd'||234|| (dohA) indriya lolupa jo nahIM tattvalolupI citt| unako paramAnandamaya pragaTe uttama tattva / / 235|| ati apUrva Atamajanita sukhakA kreNprytn| ve yati jIvanmukta haiM anya na pAve satya ||236|| (harigIta) advandva meM hai niSTa evaM anagha jo divyAtamA / maiM eka usakI bhAvanA saMbhAvanA karatA sadA / / maiM mukti kA cAhaka tathA ha~ niSpahI bhavasukhoM se| hai kyA prayojana aba mujhe ina parapadArtha samUha se / / 237 / / (manaharaNa) vilIna moha-rAga-dveSa megha cahuMora ke, cetanA ke guNagaNa kahA~ taka brvaaniye| avicala jota niSkaMpa ratnadIpa sama, vilasata sahajAnanda maya jaaniye| nitya AnaMda ke prazamarasa meM magana, zuddha upayoga kA mahattva phicaaniye| nitya jJAnatattva meM vilIna yaha AtamA, svayaM dharmarUpa pariNata phicaaniye||66|| (rolA) jo sat cit AnandamayI nija zuddhAtama meN| rata hone se are svavazatAjanya karma ho| vaha Avazyakaparama karama hI muktimArga hai| usase hI maiM nirvikalpa sukha ko pAtA hU~||238|| 1. pravacanasAra, kalaza 5 (rolA) nija Atama se bhinna kisI ke vaza meM na ho| svahita niratayogI nitahIsvAdhIna rhejo| duritatimiranAzaka amUrta hI vaha yogI hai| yahI niruktika arthasArthaka kahA gayA hai||239|| (tATaMka) tribhuvana ghara meM timira puMja sama munijana kA yaha ghana nava moh| yaha anupama ghara merA hai - yaha yAda kareM nija tRNa ghara chodd'||240|| grantha rahita nitha pApa bana daheM pujeM isa bhUtala meN| satyadharma ke rakSAmaNi muni virahita mithyAmala kali meN||241|| matimAnoM ko atipriya evaM zata indroM se arcita tp| usako bhI pAkara jo manmatha vaza hai kali se ghAyala vaha ||242|| muni hokara bhI are anyavaza saMsArI hai, dukhamaya hai| aura svavazajana sukhI muktare basa jinavara se kucha kama hai||243|| ataHeva zrI jinavara patha meM svavaza muni zobhA paate| aura anyavaza munijana to basa camacoM sama zobhA paate||244|| ataH munivaro devaloka ke klezoM se rati ko chodd'o| sukha-jJAna pUra naya-anaya dUra nija Atama meM nija ko jodd'o||245|| (dohA) brahmaniSTha munivaroM ko dRSTAdRSTa viruddha / AtmakArya ko chor3a kyA paracintA se siddha ||67 // jabataka IMdhana yukta hai agni bar3he bhrpuur| jabataka cintA jIva ko tabataka bhava kA puur||246|| (tATaka) zuddhabodhamaya mukti sundarI ko pramoda se prApta kreN| bhavakAraNa kA nAza aura saba karmAvali kA hanana kreN| vara viveka se sadA zivamayI paravazatA se mukta hue| ve udAradhI saMta ziromaNi svavaza sadA jayavanta raheM / / 247|| 1.graMtha kA nAma evaM zloka saMkhyA anupalabdha hai| 154
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 kalaza padyAnuvAda niyamasAra anuzIlana (dohA) kAma vinAzaka avaMcaka paMcAcArI yogya / muktimArga ke hetu haiM guru ke vacana mnojny||248|| jinapratipAdita muktimaga isaprakAra se jAna / mukti saMpadA jo lahe usako satat praNAma||249|| (rolA) kanaka kAminI kI vAMchA kA nAza kiyA ho| sarvazreSTha hai sabhI yogiyoM meM jo yogii| kAma bhIla ke kAma tIra se ghAyala hama saba | he yogI tuma bhavavana meM ho zaraNa hamArI||250|| anazanAditapakA phala kevala tana kA shossnn| anya na koI kArya siddha hotA hai usse|| he svavazayogi! tere caraNoM ke nita cintana se / zAnti pA rahA saphala ho rahA merA jIvana ||251|| samatA rasa se pUrNa bharA hone se pAvana | nijarasa ke vistAra pUra se saba agha dhoye|| svavaza hRdaya meM saMsthita jo purANa pAvana hai| zuddhasiddha vaha tejarAzi jayavaMta jIva hai / / 252 / / (dohA) vItarAga sarvajJa ara AtmavazI gurudev| inameM kucha antara nahIM hama jar3a mAne bheda ||253|| svavaza mahAmuni ananyadhI aura na koI any| sarava karama se bAhya jo ekamAtra ve dhanya ||254|| (soraThA) pragaTeM doSa anaMta, yadi mana bhaTake Atma se| yadi cAho bhava aMta, magana raho nija meM sadA / / 68 // ' (rolA) atizaya kAraNa mukti sundarI ke sama sukha kaa| nija Atama meM niyata caraNa bhavadukha kA nAzaka|| jo munivara yaha jAna anagha nija samayasAra ko| jAne ve muninAtha pApa aTavI ko pAvaka ||255 / / (dohA) Avazyaka pratidina karo agha nAzaka ziva mUla | vacana agocara sukha mile jIvana meM bharapUra / / 256|| nija Atama kA cintavana svavaza sAdhu ke hoy| isa Avazyaka karama se unako zivasukha hoy||257|| (rolA) paramAtama se bhinna sabhI jiya bahirAtama ara| antara AtamarUpa kahe haiM do prakAra ke|| deha aura Atama meM dhAre ahaMbuddhi jo| ve bahirAtama jIva kahe haiM jina Agama meM||69||' antarAtmA uttama madhyama jaghana kahe haiN| kSINamoha jiya uttama antara Atama hI hai| avirata samyagdRSTi jIva saba jaghana kahe haiN| ina donoM ke bIca sabhI madhyama hI jAno ||70 / / yogI sadA parama Avazyaka karma yukta ho| bhava sukha dukha aTavI se sadA dUra rahatA hai| isIlie vaha AtmaniSTha antara Atama hai| svAtmatattva se bhraSTa AtamA bahirAtama hai|||258|| (harigIta) uTha rahA jisameM anante vikalpoM kA jAla hai| vaha vRhad nayapakSakakSA vikaTa hai vikarAla hai| ullaMghana kara use budha anubhUtimaya nijabhAva ko| ho prApta antarbAhya se samarasI eka svabhAva ko||71|| 155 1. amRtAzIti, zloka 64 1. mArgaprakAza graMtha meM uddhRta zloka 2. vahI 3. samayasAra, zloka 90
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kalaza padyAnuvAda niyamasAra anuzIlana (harigIta) saMsArabhayakara bAhya-aMtarajalpa taja smrsmyii| citcamatkArI eka Atama ko sadA smaraNa kr| jJAnajyoti se are nija AtamA pragaTita kiyaa| vaha kSINamohI jIva dekhe paramatattva vizeSataH / / 259|| (vIrachanda) dharama-zakaladhyAna samarasa meM jo varte ve santa mahAna | unake caraNakamala kI zaraNA gaheM nitya hama kara sanmAna / / dharama-zukala se rahita tuccha muni kara na sake aatmklyaann| saMsArI bahirAtama haiM ve unheM nahIM nija AtamajJAna ||260 / / bahirAtama-antarAtama ke zuddhAtama meM uThe viklp| yaha kubuddhiyoM kI pariNati hai ye mithyA sNklp-viklp| ye vikalpa bhavaramaNI ko priya inakA hai saMsAra ananta / ye subuddhiyoM ko na iSTa haiM, unakA AyA bhava kA anta / / 261|| (rolA) darzana ara cAritra moha kA nAza kiyA hai| bhavasukhakAraka karma chor3a saMnyAsa liyA hai| muktimUla mala rahita zIla-saMyama ke dhaark| samarasa-amRtasindhu candra ko namana karU~ maiM ||262|| mukti sundarI ke donoM ati puSTa stnoN| ke AliMganajanya sukhoM kA abhilASI ho| are tyAgakara jinavANI ko apane meM hii| thita rahakara vaha bhavyajIva jaga tRNasama nirkhe||263|| (harigIta) parIvartana vA~canA ara pRcchanA anuprekssaa| stuti maMgala pUrvaka yaha paMcavidha svAdhyAya hai||72||' 1. zrImUlAcAra, paMcAcAra adhikAra, gAthA 219 (harigIta) pApamaya kalikAla meM jinanAtha ke bhI mArga meN| mukti hotI hai nahIM nijadhyAna saMbhava na lge|| to sAdhakoM ko satata AtamajJAna karanA caahie| nija trikAlI Atma kA zraddhAna karanA caahie|||264|| pazuvat alpajJa janakRta bhayoM ko parityAga kr| zubhAzubha bhavavardhinI saba vacana racanA tyAga kr| kanaka-kAminI moha taja sukha-zAMti pAne ke lie| nija AtamA meM jame muktIdhAma jAne ke lie||265|| kuzala AtmapravAda meM paramAtmajJAnI mniijn| pazujanoM kRta bhayaMkara bhaya Atmabala se tyAga kara|| sabhI laukika jalpa taja sukhazAntidAyaka aatmaa| ko jAnakara pahicAnakara dhyAveM sadA nija AtamA ||266|| saMsArakAraka bheda jIvoM ke aneka prakAra haiN| bhava janmadAtA karma bhI jaga meM aneka prakAra haiN|| labdhiyA~ bhI haiM vividha isa vimala jinamAragaviSe / svaparamata ke sAtha meM na vivAda karanA caahie||267|| puNyodayoM se prApta kAMcana Adi vaibhava loka meN| gupta rahakara bhogate jana jisa taraha isa loka meM / / usa taraha sadjJAna kI rakSA kareM dhrmaatmaa| saba saMga tyAgI jJAnIjana sadjJAna ke Aloka meM ||268 / / (vIra chanda) janama-maraNa kA hetu parigraha are pUrNata: usako chodd'| hRdaya kamala meM buddhipUrvaka jagavirAga meM mana ko jodd'|| paramAnanda nirAkula nija meM puruSAratha se thira hokr| moha kSINa hone para tRNasama hama dekheM isa jaga kI ora ||269 / / (vIra) are purANa puruSa yogIjana nija Atama ArAdhana se| sabhI karamarUpI rAkSasa ke parI taraha virAdhana se / / viSNu-jiSNu hue unhIM ko jo mumukSu pUre mana se| nitya namana karate ve munijana agha aTavI ko pAvaka haiN||270|| 156
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 niyamasAra anuzIlana (vIra ) kanaka- kAminI gocara evaM heyarUpa yaha moha chalI / ise chor3akara nirmala sukha ke lie parama pAvana guru se | dharma prApta karake he Atman nirupama nirmala guNadhArI / divyajJAna vAle Atama meM tU praveza kara satvara hI // 279 // ( harigIta ) vastu ke satyArtha nirNayarUpa samyagjJAna hai| sva-para arthoM kA prakAzaka vaha pradIpa samAna hai / vaha nirNayAtmaka jJAna pramiti se kathaMcit bhinna hai / para AtamA se jJAnaguNa se to akhaNDa abhinna hai ||73 ||1 (rolA ) baMdha-cheda se mukta huA yaha zuddha AtamA, nijarasa se gaMbhIra dhIra paripUrNa jJAnamaya / udita huA hai apanI mahimA meM mahimAmaya, acala anAkula aja akhaMDa yaha jJAnadivAkara ||74|| ( harigIta ) saubhAgyazobhA kAmapIr3A zivazrI ke vadana kI / bar3hAveM jo kevalI ve jAnate sampUrNa jaga / / vyavahAra se paramArtha se malakleza virahita kevalI / devAdhideva jineza kevala svAtmA ko jAnate || 272 || arthAntagata hai jJAna lokAloka vistRta dRSTi hai| haiM naSTa sarva aniSTa evaM iSTa saba upalabdha haiM || 75 // * jinavara kaheM chadmastha ke ho jJAna darzanapUrvaka / para kevalI ke sAtha hoM donoM sadA yaha jAniye ||76 // 4 1. mahAsenadeva paNDita dvArA racita zloka, graMtha saMkhyA evaM zloka saMkhyA anupalabdha hai| 2. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 192 3. pravacanasAra, gAthA 61 4. bRhadravyasaMgraha, gAthA 44 157 kalaza padyAnuvAda ( harigIta ) ajJAnatama ko sUryasama sampUrNa jaga ke adhipati / zAntisAgara vItarAgI anUpama sarvajJa jina // saMtApa aura prakAza yugapat sUrya meM hoM jisataraha / kevalI ke jJAna darzana sAtha hoM basa usataraha || 273 || sadbodharUpI nAva se jyoM bhavodadhi ko pArakara / zIghratA se zivapurI meM Apa pahu~ce nAthavara // maiM A rahA hU~ usI patha se mukta hone ke lie / anya koI zaraNa jaga meM dikhAI detA nahIM || 274 || Apa kevalabhAnu jina isa jagata meM jayavaMta haiN| samarasamayI nirdehasukhadA zivapriyA ke kaMta haiM / mere zivapriyA ke mukhakamala para kAMti phailAte sadA / sukha nahIM de nijapriyA ko hai kauna aisA jagata meM || 275 || ( dohA ) are bhramara kI bhAMti tuma, zivakAmini lavalIna | advitIya AtmIka sukha pAyA jina amalIna || 276 // ( manaharaNa kavitta ) jisane kiye haiM nirmUla ghAtikarma saba / sukhavIrya darzajJAna dhArI AtamA // bhUta bhAvI vartamAna paryAya yukta saba / dravya jAne eka hI samaya meM zuddhAtamA // moha kA abhAva pararUpa pariNameM nahIM / sabhI jJeya pIke baiThA jJAnamUrti AtamA / / pRthak-pRthak saba jAnate hue bhI ye / 313 sadA mukta raheM arahaMta paramAtamA ||77 || 1. pravacanasAra, tattvapradIpikA, chanda 4
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 niyamasAra anuzIlana ( manaharaNa kavitta ) jJAna ika sahaja paramAtamA ko jAnakara / lokAloka jJeya ke samUha ko hai jAnatA / jJAna ke samAna darzana bhI to kSAyika hai| vaha bhI svapara ko hai sAkSAt jAnatA // jJAna-darzana dvArA bhagavAna AtamA / svapara sabhI jJeyarAzi ko hai jAnatA // aise vItarAgI sarvajJa paramAtamA / svaparaprakAzI nija bhAva ko prakAzatA || 277 // ( kuNDaliyA ) are jJAna se AtmA, nahIM sarvathA bhinna / ara abhinna bhI hai nahIM, yaha hai bhinnAbhinna // yaha hai bhinnAbhinna kathaMcit nahIM sarvathA / are kathaMcit bhinna abhinna bhI kisI apekSA // jainadharma meM nahIM sarvathA kucha bhI hotA / pUrvApara jo jJAna AtamA vaha hI hotA // 78 // (harigIta ) yaha AtamA na jJAna hai darzana nahIM hai AtamA / re svapara jAnanahAra darzanajJAnamaya hai AtamA / / isa aghavinAzaka AtamA ara jJAna-darzana meM sadA / bheda hai nAmAdi se paramArtha se antara nahIM || 278 // indriyaviSayahimaravi samyagdRSTi nirmala AtamA / re jJAna darzana dharma se saMyukta dharmI AtamA / acalatA ko prApta kara jo muktiramaNI ko vareM / cirakAlataka ve jIva sahajAnanda meM sthita raheM / / 279 / / are jinake jJAna meM saba dravya lokAloka ke / isataraha pratibiMbita jaise guMthe hoM paraspara // hue surapatI narapati mukuTamaNi kI mAla se arcita caraNa / jayavaMta haiM isa jagata meM nirdoSa jinavara ke vacana // 79 // * 1. mahAsena paNDitadeva, graMtha nAma aura zloka saMkhyA anupalabdha hai| 2. zrutabindu, zloka saMkhyA anupalabdha hai| 158 kalaza padyAnuvAda 315 (harigIta) jJAna kA ghanapiNDa Atama are nirmala dRSTi se / hai dekhatA saba loka ko isa loka meM vyavahAra se / / mUrta aura amUrta saba tattvArtha ko hai jAnatA / vaha AtamA zivavallabhA kA parama vallabha jAniye // 280 // paramArtha se yaha nijaprakAzaka jJAna hI hai AtamA / bAhya Alambana rahita jo dRSTi usamaya AtamA / / svarasa ke vistAra se paripUrNa puNya purANa yaha / nirvikalpaka mahima ekAkAra nita nija meM rahe / / 281 / / atyanta avicala aura antarmagna nita gaMbhIra hai| zuddhi kA AvAsa mahimAvaMta jo ati dhIra hai / vyavahAra ke vistAra se hai pAra jo paramAtamA / usa sahaja svAtamarAma ko nita dekhatA yaha AtamA ||282 // amUrta ko ara mUrta meM bhI atIndriya pracchanna ko / sva-para ko sarvArtha ko jAne vahI pratyakSa hai // 80 // ananta zAzvatadhAma tribhuvanaguru lokAloka ke | mere sva-para cetana-acetana sarvArtha jAne pUrNataH // are kevalajJAna jinakA tIsarA jo netra hai / vidita mahimA usI se ve tIrthanAtha jinendra haiM ||283 // 'maiM svayaM sarvajJa hU~' hna isa mAnyatA se grasta jo / para nahIM dekhe jagatatraya trikAla ko ika samaya meM // pratyakSadarzana hai nahIM jJAnAbhimAnI jIva ko / usa jar3Atmana ko jagata meM sarvajJatA ho kisataraha ? || 284 // utpAdavyayadhuvayuta jagata yaha vacana he vadatAmbaraH / sarvajJatA kA cihna hai he sarvadarzi jinezvaraH // 81 // 1. pravacanasAra, gAthA 54 2. bRhatsvayaMbhUstotra : bhagavAna munisuvratanAtha kI stuti, chanda 114
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 kalaza padyAnuvAda niyamasAra anuzIlana (harigIta) re kevalI bhagavAna jAne pUrNa loka-aloka ko| para anagha nijasukhalIna svAtama ko nahIM ve jaante|| yadi koI munivara yoM kahe vyavahAra se isa loka meN| unheM koI doSa na bolo unheM kyA doSa hai||285|| (dohA) jJAnasvabhAvI AtamA svabhAvaprApti hai iSTa / ata: mumukSu jIva ko jJAnabhAvanA iSTa ||82 / / ' (rolA) zuddhajIva to ekamAtra hai jnyaansvruupii| ata: AtamA nizcita jAne nija Atama ko| yadi sAdhaka na jAne svAtama ko pratyakSa to| jJAna siddha ho bhinna nijAtama se he bhagavan / / 286 / / (dohA) jJAna abhina hai Atma se ata: jAne nija aatm| bhinna siddha ho vaha yadi na jAne nija Atma ||83|| (soraThA) Atama darzana-jJAna darza-jJAna hai aatmaa| yaha siddhAnta mahAna svaparaprakAze AtamA / / 287|| (harigIta) sarvArtha jAne jIva para unarUpa na pariNamita ho| basa isalie hai abaMdhaka nA grahe nA utpanna ho||84|| sahaja mahimAvaMta jinavara loka rUpI bhavana meN| thita sarva arthoM ko are re dekhate ara jaante|| nirmohatA se sabhI ko nita grahaNa karate haiM nhiiN| kalimala rahita sadajJAna se ve loka ke sAkSI rheN||288|| (harigIta) IhApUrvaka vacanaracanArUpa na basa islie| prakaTa mahimAvaMta jina saba loka ke bharatAra haiN| nirmohatA se unheM pUraNa rAga-dveSAbhAva hai| dravya evaM bhAvamaya kucha baMdha hogA kisa taraha? ||289|| are jinake jJAna meM saba artha hoM trayaloka ke| trayalokaguru catukarmanAzaka deva haiM trayaloka ke|| na baMdha hai na mokSa hai na mUrchA na cetnaa| ve nitya nija sAmAnya meM hI pUrNata: lavalIna haiM / / 290|| dharma evaM karma kA parapaMca na jinadeva meN| re rAgadveSAbhAva se ve atula mahimAvaMta haiN| vItarAgI zobhate zrImAn nija sukha lIna haiN| muktiramaNI kaMta jJAnajyoti se haiM chA gaye / / 291|| yatna bina jyoM nAriyoM meM sahaja mAyAcAra tyoN| ho vihAra uThanA-baiThanA ara divyadhvani arahaMta ke||85|| indra Asana kaMpa kAraNa mahata kevljnyaanmy| zivapriyAmukhapadmaravi sadadharma ke rakSAmaNi || sarvavartana bhale ho para mana nahIM hai srvthaa| pApATavIpAvaka jinezvara agamya mahimAvaMta haiN||292|| (dohA) chaha apakrama se sahita haiM jo saMsArI jIva / unase lakSaNa bhinna haiM sadA sukhI sidha jIva ||293|| (vIra) deva aura vidyAdharagaNa se nahIM vaMdya pratyakSa jahAna | baMdha cheda se atulita mahimA dhAraka haiM jo siddha mahAna / / are loka ke agrabhAga meM sthita haiM vyavahAra bakhAna | raheM sadA avicala apane meM yaha hai nizcaya kA vyAkhyAna ||294|| 1. pravacanasAra, gAthA 44 159 1. AtmAnuzAsana, chanda 174 2. gAthA kahA~ kI hai, isakA ullekha nahIM hai 3. pravacanasAra, gAthA 52
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 kalaza padyAnuvAda niyamasAra anuzIlana (dohA) paMcaparAvartana rahita paMca bhavoM se pAra| paMcasiddha baMdau sadA paMcamokSadAtAra ||295 / / (vIra) rAga-dveSa ke dvandvoM meM jo nahIM rahe aghanAzaka hai| akhila pApavana ke samUha ko dAvAnala sama dAhaka hai| avicala aura akhaNDa jJAnamaya divya sukhAmRta dhAraka hai| are bhajo nija Atama ko jo vimalabodha kA dAyaka hai / / 296 / / (harigIta) apadapada meM matta nita andhe jagata ke praanniyo| yaha pada tumhArA pada nahIM nija jAnakara kyoM so rhe|| jAgo idhara Ao raho nita magana paramAnanda meN| ho paramapadamaya tuma svayaM tuma svayaM ho caitanyamaya ||86|| (vIra) bhAva pA~ca haiM unameM paMcama paramabhAva sukhadAyaka hai| samyak zraddhA dhArakagocara bhavakAraNa kA nAzaka hai|| paramazaraNa hai isa kaliyuga meM ekamAtra aghanAzaka hai| ise jAna dhyAveM jo muni ve saghana pApavana pAvaka haiM / / 297 / / bhavasukha-dukha arajanama-maraNa kI pIr3A nahIMraMca jinke| zata indroM se vaMdita nirmala adabhuta caraNa kamala jinake|| una nirbAdha parama Atama ko kAma kAmanA kotjkr| namana karU~ stavana karU~ maiM samyak bhAva bhAva bhaakr||298|| (dohA) AtmasAdhanA se rahita hai aparAdhI jiiv| naD parama Anandaghara AtamarAma sadIva ||299|| (rolA) janama jarA jvara mRtyu bhI hai pAsa na jiske| gatI-agati bhI nAhiM hai usa paramatattva ko|| gurucaraNoM kI sevA se nirmala cittvaale| tana meM rahakara bhI apane meM pA lete haiM / / 87 / / ' anupama guNa se zobhita nirvikalpa Atama meN| akSaviSamavartana to kiMcitamAtra nahIM hai| bhavakAraka guNamoha Adi bhI jisameM na hoN| usameM nijaguNarUpa eka nirvANa sadA hai||300|| jisane ghAtA pApatimira usa zuddhAtama meM | karma nahIM haiM aura dhyAna bhI cAra nahIM haiN| nirvANa sthita zuddha tattva meM mukti hai vh| mana-vANI se pAra sadA zobhita hotI hai / / 301 / / baMdha-cheda se nitya zuddha prasiddha siddha meN| jJAnavIryasukhadarzana saba kSAyika hote haiN| guNamaNiyoM ke ratnAkara nita zuddha zuddha haiN| saba viSayoM ke jJAyaka darzaka zuddha siddha haiN||302|| jinamata saMmata mukti evaM muktajIva meN| hama yukti Agama se koI bheda na jaane|| yadi koI bhavi saba karmoM kA kSaya karatA hai| to vaha paramakAminI kA vallabha hotA hai|303|| tIna loka ke zikhara siddha sthala ke uupr| gati hetu ke kAraNa kA abhAva hone se|| are kabhI bhI pudagala jIva nahIM jAte haiN| Agama meM yaha tathya ujAgara kiyA gayA hai / / 304 / / niyamasAra ara tatphala yaha uttama puruSoM ke| hRdaya kamala meM zobhita hai pravacana bhakti se| sUtrakAra ne isakI jo adbhuta racanA kii| bhavikajanoM ke lie eka muktImAraga hai||305|| 1. yogIndradevakRta amRtAzIti, chanda 58 160 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 138
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 niyamasAra anuzIlana ( harigIta ) dehapAdapavyUha se bhayaprada baseM vanacara pazu / kAlarUpI agni sabako dahe sUkhe buddhijala || atyanta durgama kunayarUpI mArga meM bhaTakana bahuta | isa bhayaMkara vana viSai hai jainadarzana ika zaraNa || 306 // sampUrNa pRthvI ko kaMpAyA zaMkhadhvani se Apane / sampUrNa lokAloka hai prabhu niketana tana ApakA // he yogi! kisa nara deva meM kSamatA kare jo stavana / atI utsuka bhakti se maiM kara rahA hU~ stavana // 307 // sukavijana paMkajavikAsI ravi munivara deva ne / lalita sUtroM meM racA isa paramapAvana zAstra ko // nija hRdaya meM dhAraNa kare jo vizuddha AtamakAMkSI | vaha paramazrI vallabhA kA atI vallabha loka meM ||308|| padmaprabhamaladhAri nAmaka virAgI munideva ne / ati bhAvanA se bhAvamaya TIkA racI manamohanI // padmasAgarotpanna yaha hai urmiyoM kI mAla jo / kaNThAbharaNa yaha nita rahe sajjanajanoM ke citta meM || 309 // ( dohA ) yadi isameM koI pada lage lakSaNa zAstra viruddha / bhadrakavi rakhanA vahA~ uttama pada aviruddha ||310|| ( harigIta ) tArAgaNa se maNDita zobhe nIla gagana meM / are pUrNimA candra cA~danI jabataka nabha meM | heyavRtti nAzaka yaha TIkA tabataka zobhe / nita nija meM rata satpuruSoM ke hRdaya kamala meM ||311 || ... 161
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana bhAga-3 lekhana evaM gAthA va kalazoM kA padyAnuvAda DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., pIeca. DI., DI. liT prakAzaka paNDita ToDaramala sarvodaya TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015 phona : 0141-2707458, 2705581 E-mail: ptstjaipur@yahoo.com prathama saMskaraNa hindI : (13 navambara 2012, bhagavAna mahAvIra nirvANotsava) vItarAga - vijJAna ( hindI-marAThI) ke sampAdakIyoM ke rUpa meM mUlya 25 rupaye TAipasaiTiMga : trimUrti kampyUTarsa, e - 4, bApUnagara, jayapura mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura : kula : 2 hajAra 9 hajAra 600 11 hajAra 600 kSayopazama bahuta hai paNDita hukamacanda ke bAre meM to hamane kahA thA ki usakA kSayopazama bahuta hai, bahuta hai| vartamAna tattva kI prabhAvanA meM usakA bar3A hAtha hai, svabhAva kA bhI sarala hai| acchA mila gayA, ToDaramala smAraka ko bahuta acchA mila gyaa| godIkA ke bhAgya se mila gyaa| godIkA puNyazAlI hai na, so mila gyaa| tattva kI bArIka se bArIka bAta pakar3a letA hai, paNDita hukamacanda bahuta hI acchA hai| hra AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI samayasAra kA zikhara puruSa samayasAra vAcanA meM Apake samayasAra vyAkhyAna sunakara hRdaya bahuta hI gadgad ho gayA aura usase bahuta dharmalAbha bhI prApta huaa| mujhe to aisA lagatA hai ki jainadarzana kA marma 'samayasAra' meM bharA hai aura 'samayasAra' kA vyAkhyAtA Aja | Apase baDhakara dUsarA nahIM hai / Apako isakA bahuta gUDha-gambhIra jJAna bhI hai aura usake pratipAdana kI sundara zailI bhI Apake pAsa hai| yadi Apako 'samayasAra kA zikhara puruSa' bhI Aja kI | tithi meM ghoSita kiyA jAye to koI atizayokti nahIM hai| Aja ke samaya meM jaba eka-do baccoM ko bhI pAlanA ( saMskArita karanA) bahuta kaThina hai, Apane saikar3oM bAlakoM ko jainadarzana kA vidvAna banAkara samAja kI mahatI sevA kI hai, jo itihAsa meM sadaiva svarNAkSaroM meM likhI jAtI rhegii| Apa cirAyu hoM, svastha raheM aura jainadharma kI mahAna prabhAvanA karate raheM tathA sampUrNa samAja bhI ekajuTa hokara Apake pravacanoM ko bar3I sadbhAvanA se sunakara lAbhAnvita hotI rahe hna yaha merI hArdika abhilASA hai| aashiirvaad| hra AcArya vidyAnaMda muni
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya adhyAtmajagata ke bahuzruta vidvAna DaoN. hukamacandajI bhArilla ikkIsavIM zatAbdI ke mUrdhanya vidvAnoM meM agraNI haiN| san 1976 se jayapura se prakAzita Atmadharma aura phira usake pazcAt vItarAga-vijJAna ke sampAdakIya lekhoM ke rUpa meM Apake dvArA Ajataka jo kucha bhI likhA gayA, vaha saba jinaadhyAtma kI amUlya nidhi bana gayA hai, lagabhaga sabhI pustakAkAra rUpa meM prakAzita hokara sthAyI sAhitya ke rUpa meM pratiSThita ho cukA hai| DaoN. bhArilla jitane kuzala pravaktA haiM, lekhana ke kSetra meM bhI unakA koI sAnI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki Aja unake sAhitya kI deza kI pramukha ATha bhASAoM meM lagabhaga 45 lAkha se adhika pratiyA~ prakAzita hokara jana-jana taka paha~ca cukI haiN| Apane abataka 78 katiyoM ke mAdhyama se sADhe teraha hajAra (13,500) pRSTha likhe haiM aura lagabhaga 15 hajAra pRSThoM kA sampAdana kiyA hai, jo sabhI prakAzita haiN| ApakI prakAzita kRtiyoM kI sUcI isameM yathAsthAna dI gaI hai| prAtaHsmaraNIya AcArya kundakunda ke paMca paramAgama samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya aura aSTapAhur3a Adi graMthoM para ApakA vizeSAdhikAra hai| Apake dvArA likhita aura pA~ca bhAgoM meM 2261 pRSThoM meM prakAzita samayasAra anuzIlana ke atirikta 400 pRSThoM kA samayasAra kA sAra va 638 pRSThoM kI samayasAra kI jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA jana-jana taka pahu~ca cukI hai| ___ isIprakAra 1253 pRSThoM kA pravacanasAra anuzIlana tIna bhAgoM meM, 407 pRSThoM kA pravacanasAra kA sAra evaM 572 pRSThoM kI pravacanasAra kI jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA bhI prakAzita hokara AtmArthI jagata meM dhUma macA cukI haiN| niyamasAra anuzIlana tInoM bhAgoM meM 918 paSThoM meM tathA 500 pRSThoM kI niyamasAra graMtha kI AtmaprabodhinI TIkA hra isaprakAra sarvazreSTha digaMbarAcArya kudakuda kI amarakRti samayasAra, pravacanasAra aura niyamasAra para hI Apa kala milAkara 7149 pRSTha likha cuke haiN| samayasAra tathA pravacanasAra kI bhA~ti yaha niyamasAra bhI gUDha, gambhIra evaM sUkSma viSayoM kA pratipAdaka graMthAdhirAja hai| AcArya kundakunda ke ina graMthoM ko samajhane ke lie bauddhika pAtratA kI AvazyakatA to adhika hai hI, vizeSa ruci evaM khAsa lagana ke binA ina grathoM ke hArda ko samajha pAnA saMbhava nahIM hai| ata: pAThakoM ko adhika dhairya rakhate hue ina graMthoM kA svAdhyAya gaharAI se karanA caahie| yaha to sarvavidita hI hai ki DaoN. hakamacanda bhArilla : vyaktitva evaM kartRtva nAmaka zodhaprabaMdha para mohanalAla sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura ne DaoN. mahAvIraprasAda jaina, Tokara (udayapura) ko pIeca.DI. kI upAdhi pradAna kI hai| isI vizvavidyAlaya se DaoN. maMjU caturvedI ke nirdezana meM zrImatI sImAjinendra jaina ne 'DaoN. hukamacanda bhArilla ke sAhitya kA samAlocanAtmaka anuzIlana' viSaya para zodha prabaMdha prastuta kiyA hai| DaoN. bhArilla ke sAhitya ko AdhAra banAkara aneka chAtroM ne hindI ema.e. ke nibaMdha ke pepara ke badale meM likhe jAnevAle laghu zodha prabaMdha bhI likhe haiM, jo rAjasthAna vizvavidyAlaya meM svIkRta ho cuke haiN| aruNakumAra jaina bar3AmalaharA dvArA likhita DaoN. bhArilla kA kathA sAhitya nAmaka laghu zodha prabaMdha prakAzita bhI ho cukA hai evaM aneka zodhArthI abhI bhI DaoN, bhArilla ke sAhitya para zodhakArya kara rahe haiN| abhI-abhI 28 akTUbara 2009 ko maMgalAyatana vizvavidyAlaya, alIgar3ha ne Apako DI.liTa kI mAnada upAdhi se alaMkRta kara svayaM ko gauravAnvita kiyA hai| Apake dvArA vigata 28 varSoM se dharmapracArArtha lagAtAra videza yAtrAyeM kI jA rahI haiM, jinake mAdhyama se ve vizva ke kone-kone meM tattvajJAna kA alakha jagA rahe haiN| isa pustaka kI TAipasaiTiMga zrI dineza zAstrI ne manoyogapUrvaka kI hai tathA AkarSaka kalevara meM mudraNa karAne kA zreya prakAzana vibhAga ke prabaMdhaka zrI akhila baMsala ko jAtA hai| ata: donoM mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiN| prastuta saskaraNa kI prakAzana vyavasthA aura mUlya kama karane meM jina dAtAroM ne Arthika sahayoga pradAna kiyA hai, unakI sUcI isI graMtha meM anyatra prakAzita hai; unheM bhI TrasTa kI ora se hArdika dhanyavAda / sabhI AtmArthI jijJAsu pAThaka isa anuzIlana kA paThana-pAThana kara AtmakalyANa kA mArga prazasta kareM hra isI maMgala bhAvanA ke sAtha hra di.13 navambara 2012 I. bra. yazapAla jaina, ema.e. prakAzanamaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 122 kalaza 200 gAthA 123 kalaza 201 gAthA 124 kalaza 202 gAthA 125 kalaza 203 gAthA 126 kalaza 204 kalaza 205 kalaza 206 kalaza 207 kalaza 208 kalaza 209 kalaza 210 kalaza 210 gAthA 127 kalaza 212 gAthA 128 kalaza 213 gAthA 129 kalaza 214 gAthA 130 kalaza 215 kalaza 216 kalaza 217 gAthA 131-132 kalaza 218 gAthA 133 kalaza 219 gAthA 134 kalaza 220 gAthA 135 kalaza 221 kalaza 222 kalaza 223 kalaza 224 kalaza 225 kalaza 226 gAthA 136 kalaza 227 gAthA 137 kalaza 228 gAthA 138 anukramaNikA 2 4 5 7 13 14 15 16 17 17 18 18 20 20 23 24 26 27 29 30 32 34 35 36 38 40 42 43 46 49 51 52 53 53 55 57 59 60 62 64 65 kalaza 229 gAthA 139 kalaza 230 gAthA 140 kalaza 231 kalaza 232 kalaza 233 kalaza 234 kalaza 235 kalaza 236 kalaza 237 gAthA 141 kalaza 238 gAthA 142 kalaza 239 gAthA 143 kalaza 240 kalaza 241 kalaza 242 kalaza 243 kalaza 244 gAthA 144 kalaza 245 gAthA 145 kalaza 246 gAthA 146 kalaza 247 kalaza 248 kalaza 249 kalaza 250 kalaza 251 kalaza 252 kalaza 253 kalaza 254 gAthA 147 kalaza 255 gAthA 148 kalaza 256 kalaza 257 gAthA 149 kalaza 258 gAthA 150 kalaza 259 gAthA 151 kalaza 260 66 67 69 71 73 74 74 75 77 77 79 81 85 87 89 91 93 94 95 96 98 99 103 104 107 108 109 110 111 112 113 115 116 116 118 120 122 123 124 125 128 130 132 134 135 gAthA 39 kalaza 261 gAthA 152 kalaza 262 gAthA 153 kalaza 263 gAthA 154 kalaza 264 gAthA 155 kalaza 265 kalaza 266 gAthA 156 kalaza 267 gAthA 157 kalaza 268 kalaza 269 gAthA 158 kalaza 270 kalaza 271 gAthA 159 kalaza 272 gAthA 160 kalaza 273 kalaza 274 kalaza 275 kalaza 276 gAthA 161 kalaza 277 gAthA 162 kalaza 278 gAthA 163 kalaza 179 gAthA 164 kalaza 280 gAthA 165 kalaza 281 gAthA 166 kalaza 282 gAthA 167 kalaza 283 gAthA 168 kalaza 284 gAthA 169 kalaza 285 gAthA 170 anukramaNikA 164 136 138 140 141 143 146 149 151 153 155 157 160 162 164 165 168 170 171 173 179 181 183 184 186 187 188 191 193 196 198 199 201 203 205 207 208 209 212 215 217 218 220 224 225 kalaza 286 gAthA 171 kalaza 287 gAthA 172 kalaza 288 gAthA 173-174 kalaza 289 kalaza 290 kalaza 291 gAthA 175 kalaza 292 gAthA 176 kalaza 293 kalaza 294 kalaza 295 gAthA 177 kalaza 296 gAthA 178 kalaza 297 gAthA 179 kalaza 298 kalaza 299 gAthA 180 kalaza 300 gAthA 189 kalaza 301 gAthA 182 kalaza 302 gAthA 183 kalaza 303 gAthA 184 kalaza 304 gAthA 185 kalaza 305 gAthA 186 kalaza 306 kalaza 307 gAthA 187 kalaza 308 kalaza 309 kalaza 310 kalaza 311 gAthA padyAnuvAda kalaza padyAnuvAda 229 232 233 234 237 238 240 241 242 244 247 249 250 251 251 253 254 255 259 261 263 264 265 268 270 272 274 275 276 277 278 279 280 281 283 285 287 289 292 294 294 295 296- 300 301-320
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.00 DaoN. bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana 1.samayasAra : jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA 50.0044. nimittopAdAna 3.50 2-6. samayasAra anuzIlana bhAga 1se5 125.0045. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 7.samayasAra kAsAra 30.00 46.maiM svayaM bhagavAna haiM 8.gAthA samayasAra 10.0047. dhyAna kAsvarUpa 4.00 9.pravacanasAra : jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA 50.0048.rIti-nIti 3.00 10-12. pravacanasAra anuzIlanabhAga1se3 95.0049.zAkAhAra 13.pravacanasArakAsAra 30.00/50. bhagavAna RSabhadeva 4.00 14. niyamasAra :AtmaprabodhinI TIkA 50.0051. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 3.00 15-16.niyamasAra anuzIlana bhAga 1se370.0052. caitanya camatkAra 4.00 17.chahaDhAlAkAsAra 15.0053. golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 2.00 18. mokSamArgaprakAzaka kA sAra 30.0054. gommaTezvara bAhubalI 2.00 19.47 zaktiyA~ aura 47 naya 8.00/55. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 2.00 20. paMDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.0056. anekAnta aura syAdvAda 2.00 21. paramabhAvaprakAzaka nayacakra 40.0057.zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 22. cintana kI gaharAiyA~ 30.0058. bindu meM sindhu 2.50 23. tIrthakara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 20.0059. jinavarasya nayacakrama 10.00 24. dharma ke dazalakSaNa 20.00/60.pazcAttApakhaNDakAvya 7.00 25. kramabaddhaparyAya 20.0061. bAraha bhAvanA evaM jinendra vaMdanA 2.00 26. tattvArthamaNipradIpa (pUrvArddha) 20.0062. kuMdakuMdazataka padyAnuvAda 2.50 27. bikhare motI 16.0063.zuddhAtmazataka padyAnuvAda 28. satya kI khoja 25.00 64.samayasAra padyAnuvAda 29. adhyAtma navanIta 15.00/65. yogasAra padyAnuvAda 0.50 30. Apa kucha bhI kaho 12.0066.samayasAra kalaza padyAnuvAda 3.00 31. AtmA hI hai zaraNa 15.00/67. pravacanasAra padyAnuvAda 3.00 32.sukti-sudhA 18.0068.dravyasaMgraha padyAnuvAda 33. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 16.00/69. aSTapAhur3a padyAnuvAda 3.00 34. dRSTi kA viSaya 10.00/70.niyamasAra padyAnuvAda 2.50 35. gAgara meM sAgara 7.00/71. niyamasAra kalazaM padyAnuvAda 36. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 12.00/72. siddhabhakti 10.00 37. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 11.00/73. arcanA jebI 38. rakSAbandhana aura dIpAvalI 5.00/74. kuMdakuMdazataka (artha sahita) 5.00 39. AcArya kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 5.00/75. zuddhAtmazataka (artha sahita) 40. yugapuruSa kAnajIsvAmI 5.00/76-77.bAlabodha pAThamAlA bhAga 2se3 6.00 41. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 15.00/78-80.vItarAga vijJAna pAThamAlA 1se 3 12.00 42.maiM kauna hU~ 7.0081-82. tattvajJAna pAThamAlA bhAga1se2 11.00 43. rahasya : rahasyapUrNa ciTThIkA 10.0083. bhagavAna mahAvIra aura unakI janmabhUmi 3.00 DaoN. bhArilla para prakAzita sAhitya 1. tattvavettA DaoN.hukamacanda bhArilla (abhinaMdana graMtha). 2.DaoN.hukamacanda bhArilla :vyaktitva aura kRtitva - DaoN. mahAvIraprasAda jaina 30.00 3.DaoN.haikamacandabhArilla aura unakA kathA sAhitya ha aruNakumAra jaina 4.DaoN.bhArilla ke sAhitya kA samIkSAtmaka adhyayana-akhile jaina baMsala 25.00 5.guru kI dRSTi meM ziSya 6. manISiyoM kI dRSTi meM : DaoN.bhArilla 5.00 prakAzanAdhIna 5.zikSAzAstrIya pariprekSya meM DaoN.hakamacanda bhArilla ke zaikSika vicAroM kA samIkSAtmaka adhyayana hanItU caudharI 6.DaoN.hukamacanda bhArilla ke sAhitya kA samAlocanAtmaka anuzIlana hasImA jaina 7.DaoN. hukamacanda bhArilla vyaktitva evaM kartRtva hazikharacanda jaina 8. dharma ke dazalakSaNa eka anuzIlana hamamato guptA DaoN. bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana 1.samayasAra : jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA 50.0044. nimittopAdAna 3.50 2-6. samayasAra anuzIlana bhAga 1se5 125.0045. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 7.samayasAra kAsAra 30.00 46. maiM svayaM bhagavAna haiM 4.00 8.gAthA samayasAra 10.0047.dhyAna kA svarUpa 4.00 9.pravacanasAra : jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA 50.0048.rIti-nIti 3.00 10-12.pravacanasAra anuzIlanabhAga1sa395.00 49.zAkAhAra 3.00 13.pravacanasArakAsAra 30.00/50. bhagavAna RSabhadeva 4.00 14. niyamasAra : AtmaprabodhinI TIkA 50.0051.tIrthakara bhagavAna mahAvIra 3.00 15-16.niyamasAra anuzIlana bhAga1se370.0052.caitanya camatkAra 17.chahaDhAlA kAsAra 15.0053. golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 2.00 18. mokSamArgaprakAzaka kA sAra 30.00/54. gommaTezvara bAhubalI 2.00 19.47 zaktiyoM aura 47 naya 8.0055. vItarAgIvyaktitva : bhagavAna mahAvIra 2.00 20. paMDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.0056. anekAnta aura syAdvAda 2.00 40.0057. zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 22. cintana kI gaharAiyA~ 30.0058.bindu meM sindhu 2.50 23. tIrthakara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 20.0059. jinavarasya nayacakrama 10.00 24. dharma ke dazalakSaNa 20.00/60. pazcAttApakhaNDakAvya 7.00 25. kramabaddhaparyAya 20.0061. bAraha bhAvanA evaM jinendra vaMdanA 2.00 26. tattvArthamaNipradIpa (pUrvArddha) 20.0062. kuMdakuMdazataka padyAnuvAda 2.50 27. bikhare motI 16.00 63. zuddhAtmazataka padyAnuvAda 1.00 28. satya kI khoja 25.00/64.samayasAra padyAnuvAda 3.00 29. adhyAtma navanIta 15.0065. yogasAra padyAnuvAda 0.50 30.Apa kucha bhI kaho 12.0066.samayasAra kalaza padyAnuvAda 3.00 31. AtmA hI hai zaraNa 15.00/67.pravacanasAra padyAnuvAda 32.sukti-sudhA 18.0068. dravyasaMgraha padyAnuvAda 1.00 33. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 16.0069. aSTapAhur3a padyAnuvAda 3.00 34. dRSTi kA viSaya 10.00/70.niyamasAra padyAnuvAda 2.50 35. gAgara meM sAgara 7.00/71. niyamasAra kalaza padyAnuvAda 5.00 36.paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 12.00/72. siddhabhakti, 10.00 37. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 11.00/73. arcanA jebI 1.50 38. rakSAbandhana aura dIpAvalI 5.00/74. kuMdakuMdazataka (artha sahita) 5.00 39. AcArya kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 5.00/75. zuddhAtmazataka (artha sahita) 5.00 40.yugapuruSa kAnajIsvAmI 5.00 76-77.bAlabodha pAThamAlA bhAga 2se3 6.00 41. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 15.00/78-80.vItarAga vijJAna pAThamAlA 1se 3 12.00 42.maiM kauna hU~ 7.0081-82. tattvajJAna pAThamAlA bhAga1se2 11.00 43. rahasya : rahasyapUrNa ciTThIkA 10.0083. bhagavAna mahAvIra aura unakI janmabhUmi 3.00 DaoN. bhArilla para prakAzita sAhitya 1.tatvavettA DaoN.hukamacanda bhArilla (abhinaMdana graMtha) 150.00 2.DaoN. hukamacandabhArilla :vyaktitva aura kRtitva- DaoN.mahAvIraprasAda jaina 30.00 3.DaoN.hukamacanda bhArilla aura unakA kathA sAhitya ha aruNakumAra jaina 4. DaoN.bhArilla ke sAhitya kA samIkSAtmaka adhyayana-akhile jaina aMsala 25.00 5. guru kI dRSTi meM ziSya 6. manISiyoM kI dRSTi meM : DaoN. bhArilla prakAzanAdhIna 5.zikSAzAstrIya pariprekSya meM DaoN. hakamacanda bhArilla ke zaikSika vicAroM kA samIkSAtmaka adhyayana hanItU caudharI 6.DaoN.hakamacanda bhArilla ke sAhitya kA samAlocanAtmaka anuzIlana ha sImA jaina 7.DaoN. haikamacanda bhArilla vyaktitva evaM kartRtva hazikharacanda jaina 8. dharma ke dazalakSaNa eka anuzIlana hamamatA guptA 150.00 12.00 12.00 5.00 5.00