Book Title: Nay Rahasya
Author(s): Abhaykumar Jain
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007162/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya nokarma dravyakarma bhAvakarma nizcaya vyavahAra naya naya AtmAzrita parAzrita AtmA dravyArthika paryAyArthika naya jJAyakabhAva siddhaparyAya abhayakumAra jaina Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAN P3 naya-rahasya lekhaka abhayakumAra jaina, devalAlI / ema.kaoNma, jainadarzanAcArya - sampAdaka DaoN. rAkeza jaina, nAgapura prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302 015 phona : 0141-2707458,2705581 E-mail : ptstjaipur@yahoo.com evaM jaina adhyAtma ekeDamI oNpha nArtha amerikA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAvRtti 3 hajAra pratiyA~ " (dazalakSaNa mahAparva ke avasara para, 9 sitambara 2013) mUlya : 40/- rupaye prApti sthAna : * pUjya zrI kAnajI svAmI smAraka TrasTa lAma roDa, devalAlI, jilA nAsika (mahA.) phona : 0253-2491044 * tIrthadhAma maGgalAyatana alIgar3ha-AgarA mArga, sAsanI-204216 (u.pra.) TAipasaiTiMga : prIti kampyUTarsa, jayapura mudraka : prI elavila sana, jayapura mo. 09509232733 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA * * * * * * * * * * * upakAra jinavara kA aho, muni kunda kA dhvani divya kaa| jina, kunda-dhvani ke marma-udghATaka zrI guru kahAna kaa|| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhyatma Dedicated to Academy Preserve, Propagate & of North America Perpetuate Jain Adhyatma zrI kuMdakuMdAcAryadeva Jai Jinendra! Jain Adhyatma Academy of North America (JAANA) is extremely delighted to publish and present NAY-RAHASYA written by Pandit Abhaykumar Jain as a part of our on going GYAN PRABHAVANA. JAANA is the association of like-minded Jains who are dedicated to preserve, Propagate and Perpetuate Jain Adhyatma as described in the "Paramagams" (Supreme Agams) written by Shri Kundkundacharya and all other Acharyas subsequent to him in his tradition, who were greatly revered by Pujya Gurudev Shri Kanjiswami. He reintroduced Jain Adhyatma which was covered up under the clouds of hollow rituals and wrong beliefs through his daily discourses on various Paramagams such as Samaysar, Pravachansar and Niyamsar for over 45 years. The author, Pandit Abhaykumar Jain, does not need any introduction to Jains in India as well as in North America. He has written several books, poojas & stavans. He has been visiting USA since the year 2000 and continuously spreading Tatva Gyaan. Please visit www.jaana.org or www.jainadhyatma.org * Over 9000 pravachans by Pujya Kanjiswami * Live recorded video pravachan of Gatha 320 by Pujya Kanjiswami * Thousands of pravachans by Dr. H. C. Bharill & Abhaykumar Jain * Live recorded Samaysaar pravachans by Dr. H. C. Bharill * Various Shashtraji To be the part of this Gyan Prabhavana, please send your contributions to: JAANA and mail to Atul Khara, 4557 Glenville Drive, Plano, TX 75093 972-867-6535 * Email: jainadhyatma@gmail.com JAANA is a 501 c 3-a non profit tax deductible organization. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala AzIrvAda ciraMjIva abhayakumAra na kevala mere priya chAtra rahe haiM; apitu 've mere sahayogI bhI rahe haiN| zrI ToDaramala smAraka bhavana meM satraha varSa taka mere sAtha kAryarata rahe / jaba maiM paramabhAvaprakAzaka nayacakra likha rahA thA, taba ve smAraka meM hI the| maiM jitanA pratidina likhatA, ve use usI dina par3ha liyA karate the / jaba yaha paramabhAvaprakAzaka nayacakra vItarAga - vijJAna vidyApITha ke pAThyakrama meM lagA; taba se ve zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya ke chAtroM ko yaha nayacakra par3hAne lage / samAja meM jahA~ jAte, lagabhaga isI para kakSAyeM lene lage, pravacana karane lage / isaprakAra ve paramabhAvaprakAzaka nayacakra ke vizeSajJa vidvAna ke rUpa meM vizruta ho gaye / nayacakra kA adhyayana-adhyApana karate samaya ve Avazyaka noTsa taiyAra karate gaye / prastuta naya-rahasya unhIM noTsa kA parimArjita susampAdita rUpa hai| jo pAThaka bandhu ukta donoM kRtiyoM ko eka sAtha rakhakara adhyayana kareMge to unheM sahaja hI saba kucha spaSTa ho jAyegA / nayoM ke sambandha meM na kevala AtmArthI samAja meM, apitu sampUrNa jaina va jainetara jagata meM itanA gahana aura vyApaka ajJAna hai ki use miTAne ke lie jitane adhika se adhika isaprakAra ke prayAsa kiye jAyeM, utane hI kama pdd'eNge| naya - rahasya 3 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba se paramabhAvaprakAzaka nayacakra kA paThana-pAThana Arambha haA; taba se samAja meM jo jAgRti haI, usameM paNDita abhayakumArajI zAstrI kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| maiM unake ujjvala bhaviSya kI maMgala kAmanA karatA huuN| abhI vartamAna meM zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya meM paramabhAvaprakAzaka nayacakra zrI saMjIvakumAra jaina godhA par3hAte haiN| ve bhI isa viSaya meM paripakva ho gaye haiM; unhoMne bhI isa viSaya ko AtmasAt kara liyA hai| merI bhAvanA hai ki aise aneka vidvAna taiyAra hoM aura ve apanI vANI se, lekhanI se isa viSaya ko jana-jana taka pahu~cAne meM apanA jIvana samarpita kareM, mahattvapUrNa yogadAna deN| jinAgama agAdha hai, usameM praveza AsAna nahIM hai| usameM praveza karane vAle AtmArthI jana bhaTakeM nahIM, apitu usakA sahI marma samajheM, tabhI unakA evaM samAja kA kalyANa sambhava hai| jinAgama meM praveza kA mahAna kArya nayoM ke prayoga se sambhava hai; ataH nayoM ke vizeSajJoM kI gahana upayogitA hai, atyanta AvazyakatA hai; kyoMki jinAgama aura jainadarzana kI saccI samajha nayoM ke samyagjJAna tathA samyak prayoga para nirbhara hai| - DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura naya-rahasya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI anilabhAI malukacanda kAmadAra deha-saMyoga deha-viyoga 03-05-1933 11-08-2013 bhora kI svarNima chaTA-sama, kSaNika saba saMyoga haiN| padma-patroM para par3e jala-bindu sama saba bhoga haiN|| kAla kI kAlI ghaTA, pratyeka kSaNa ma~DarA rhii| kintu pala-pala viSaya-tRSNA, taruNa hotI jA rhii| sva. zrI anilabhAI malukacanda kAmadAra dAdara, mumbaI kI smRti meM devAMga anilabhAI kAmadAra dAdara, mumbaI kI ora se svAdhyAya hetu saprema bheMTa.. mo. 098920 33221 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jinAgama meM naya eka aisA prakaraNa hai ki jisake sambandha meM sampUrNa jaina samAja meM apAra andhakAra hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke pravacanoM meM jaba nizcayavyavahAranayoM kI carcA AnA Arambha huI to nayaviSayaka ajJAna ke kAraNa samAja Andolita ho utthaa| sthiti yahA~ taka bigar3I ki samAja meM sthAna-sthAna para nizcayapArTI aura vyavahArapArTI nAma se pArTiyA~ bana giiN| ukta jhagar3oM ke samAdhAna kI bhAvanA se jaba nayoM ke svarUpa para pravacana Arambha kiye to usake pariNAma anukUla hI aaye| ataH DaoN. bhArilla ne nayoM ke svarUpa para Atmadharma ke sampAdakIyoM ke rUpa meM vistAra se likhanA Arambha kiyaa| isa bAta kI bhI AvazyakatA pratIta huI ki sonagar3ha se pardUSaNa ke avasara para pravacana ke lie jAnevAle vidvAnoM ko prazikSita kiyA jAnA caahie| ataH gurudeva zrI kAnajIsvAmI kI upasthiti meM sonagar3ha meM hI DaoN. sAhaba ke netRtva meM pravacanakAra prazikSaNa zivira lagAye gye| DaoN. bhArilla ne ukta zivira meM nayoM ke sandarbha meM kakSA lii| yaha kahate hae hameM gaurava ho rahA hai ki ukta kakSA meM nirIkSaNa hetu paNDita rAmajIbhAI dosI, paNDita khImacanda bhAI seTha, paNDita bAbUbhAI mehatA jaise vidvAn to baiThe hI, pUjya gurudevazrI bhI viraaje| ___isaprakAra ke prayAsoM se sAmAjika jhagar3e bahuta kucha zAnta ho gaye; parantu jaba DaoN. bhArilla kI anyatama kRti paramasvabhAvaprakAzaka nayacakra chapakara jana-jana taka pahu~cI to tatsambandhI vAtAvaraNa ekadama zAnta ho gyaa| yaha kRti 6 saMskaraNoM ke mAdhyama se 38200 kI saMkhyA meM hindI evaM gujarAtI bhASA meM prakAzita hokara samAja meM pahu~ca cukI hai| isa naya-rahasya kRti ke lekhaka paNDita abhayakumArajI evaM sampAdaka DaoN. rAkezajI usa samaya mahAvidyAlaya ke prathama baica ke chAtra the; ataH ve na kevala Arambha se hI isa prakaraNa se paricita rahe haiM; apitu isa viSaya ke sahaja hI vizeSajJa ho gye| ina viSayoM ko par3hAte samaya paNDita abhayakumArajI ko jo anubhava hue; ve saba unakI isa naya-rahasya kRti meM A gaye haiN| ataH yaha kRti bhI ukta sandarbha meM upayogI hI sAbita hogii| isa kRti ke lekhana ke lie paNDita abhayakumArajI zAstrI, sampAdana ke lie DaoN. rAkezajI zAstrI ke sAtha-sAtha saMjaya zAstrI ke bhI hama AbhArI haiM ki unhoMne isake prUpha rIDiMga va mudraNa meM sahayoga kiyA hai| prakAzana kA bhAra jaina adhyAtma ekeDamI oNpha naoNrtha amerikA ne uThAyA hai aura kImata kama karane vAloM kI sUcI saMlagna hai| ve bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| - bra. yazapAla jaina, ema. e. prakAzana mantrI naya-rahasya Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha kA vikraya mUlya kama karane hetu prApta sahayoga 11000/- zrI saMjaya jaina (grIna velI skUla), zrImatI sampata devI pATanI, jhAlarApATana jabalapura 11000/ 5000/ zrImatI bhUrIbAI haste azoka jaina, jabalapura 5000/ 5000/ 5000/ 5000/ 3000/ - 2100/ 1600/ 1100/ 1100/ 1100/ 1100/ 1100/ 1100/ 6 - - zrI surezacanda jaina, gaMjIpura, jabalapura zrImatI jyoti-narendra jaina, 1100/ jabalapura 1100/ zrI giranAra jaina, jabalapura 1100/ zrI vimalakumAra jaina (sUrata sAr3I), jabalapura zrI karuNeza jaina -kArnika jaina, jabalapura 1100/ 1100/ zrImatI kamalA jaina, gADaravArA, jabalapura 1000/- zrImatI urmilA bena kannU bhAI dozI anya sAdharmI bhAI, mumukSu maMDala, jabalapura 5600/ - - zrI harSadabhAI, muluMDa zrI saMjaya jaina, ToraMTo zrI aravinda sumana jaina cairiTebala TrasTa, mumbaI zrI anila jaina, dillI jabalapura DaoN. esa.sI. jaina, yAdava kaoNlonI, zrImatI haMsA vijayakumArajI pAmecA, jabalapura zrImatI rAjakumArIjI - bAbUlAlajI, rUpAlI zorUma, jabalapura zrI- kamalakumAra jaina, jabalapura zrImatI tArAbAI komalacandajI jaina, jabalapura zrImatI AzAbAI nemIcandajI pAyalavAlA, jabalapura zrImatI zIlA jaina, rAiTa TAuna, jabalapura zrI prazAnta jaina (pArasa sImeMTa), jabalapura naya - rahasya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya jaina jagat ke daidIpyamAna kSitija para Aja se lagabhaga 123 varSa pUrva eka sUrya ugA, parantu usa para janma se hI jainAbhAsa kA grahaNa laga gyaa| apane jIvana ke ThIka arddhabhAga arthAt 45 varSa kI umra meM una para se vaha grahaNa dUra huA aura ve digambara jainadharma kI AkAza-gaMgA meM eka ujjvala nakSatra ke samAna camakane lge| kucha samaya meM hI unhoMne sampUrNa digambara jaina samAja ko apane Agoza meM le liyaa| cAroM tarapha mAtra unhIM kI carcA hone lgii| jahA~ unake samarthana meM carcA calI to vahA~ ve sarvopari ho gaye aura jahA~ unake virodha meM lahara calI to vahA~ bhI ekamAtra unako hI apanA kendra banAyA gyaa| usa mahA vyaktitva kA nAma hai - AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudeva zrI kAnajI svaamii| unhoMne apanI ojasvI vANI meM pravAhita AdhyAtmika vyAkhyAnoM dvArA sampUrNa jaina jagat ko adhyAtmamaya kara diyA, adhyAtma kI mAno krAnti kA sUtrapAta huaa| sonagar3ha-saurASTra meM saMcAlita AdhyAtmika zikSaNa ziviroM kA eka mukhya viSaya mokSamArga prakAzaka ke ubhayAbhAsI prakaraNa para AdhArita 'nizcaya-vyavahAranaya' hotA thA, jisake mAdhyama se nayoM ke svarUpa ke sambandha meM vistRta mImAMsA hotI thii| sAtha hI samayasAra Adi AdhyAtmika granthoM para hone vAle pUjya gurudevazrI ke pravacanoM meM bhI ina nayoM kI vistRta carcA hotI thii| pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ke pazcAt unakI ziSya paramparA meM DaoN. hukamacandajI bhArilla ne paramabhAvaprakAzaka nayacakra kI racanA karake isa viSaya ko atyanta vyavasthita kara diyA hai| isake sAtha hI eka vizeSa bAta kI ora ApakA dhyAna AkarSita naya-rahasya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA cAhatA hU~ ki jaba DaoN. bhArilla, isa grantha kI racanA kara rahe the, usa samaya maiM bhI jayapura meM hI raha kara, zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya meM zAstrI-AcArya kI kakSAoM meM adhyayana tathA vItarAga vijJAna mAsika patrikA evaM zrI kundakunda kahAna digambarajaina tIrthasurakSA TrasTa ke jayapura meM saMcAlita satsAhitya prakAzana vibhAga kA kArya bhI dekha rahA thA, taba DaoN. sAhaba se bhI merA bahuta ghaniSTha samparka rahatA thA, maiM rAta-dina unake samparka meM hI rahatA thaa| ve pratidina jo kucha bhI likhate the to mujhe par3hane ke lie bulAte the| aneka bAra to rAta ke 12-12 baje taka hama unake dvArA likhita sAmagrI para vicAra karate the| . - maiM unase apanI buddhi ke anusAra nayoM ke vibhinna viSayoM para carcA bhI karatA thA tathA unake sambandha meM jo bhI prazna mujhe upasthita hote, unheM unake sanmukha rakhatA bhI thA, ve usakA yathocita samAdhAna tatkAla bhI karate aura ucita samajhate to grantha meM praznottara ke rUpa meM sthAna bhI dete| lekina kheda hai - mujhe yaha saubhAgya, san 1984 taka hI prApta ho sakA, usake bAda mujhe aparihArya kAraNavazAt nAgapura AnA pdd'aa| prArambha meM isa kRti kA nAma jinavarasya nayacakram rakhA gayA thA, parantu vaha nAma, saMskRtaniSTha hone se tathA isa kRti meM apane nija jJAyaka paramabhAva ke prakAzana kI mukhyatA hone se isa grantha kA nAma paramabhAvaprakAzaka nayacakra rakhA gayA hai| pUrvAcAryoM ne nayacakroM ke nAma bhI dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra yA zrutabhavanadIpaka nayacakra - isI zailI meM rakhe gaye the, ata: usI paramparA kA nirvAha karane hetu bhI isa kRti ko yaha nAma sArthaka nAma diyA gayA hai| jabase isa kRti kA nirmANa huA hai, mujhe aisA lagatA hai ki isase jaina samAja meM eka apUrva sAmaMjasya bhI dRSTigocara hone lagA hai| jina naya-rahasya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayoM para hama pahale eka-dUsare se ulajha jAte the, unhIM viSayoM ko aba hama svIkArokti kI bhASA pradAna karane lage haiM - 'acchA, yaha bAta isa apekSA / naya se kahI jA rahI hai to ThIka hai - aisA mAnane meM hameM koI Apatti nahIM hai|' jaba DaoN. sAhaba likhate the to unake vyAkhyAnoM meM bhI sahaja hI ve saba viSaya Ate the aura sampUrNa chAtroM ke bIca bhI carcita ho jAte the, ata: hama sabhI una viSayoM se unake guru-mukha se hI paricita ho jAte the| paNDitazrI abhayakumArajI zAstrI bhI isa kRti se isake lekhana-kAla se hI jur3e haiM, ve prArambha se hI zrI ToDaramala mahAvidyAlaya ke jUniyara chAtroM meM evaM jayapura yA bAhara lagane vAle zikSaNa ziviroM athavA prazikSaNa ziviroM meM isa viSaya kI kakSA bhI le rahe haiM; isa kAraNa yaha viSaya unakI prajJA meM acchI taraha vyavasthita ho gayA hai| isa viSaya kA adhyayana / adhyApana karate hue nayoM ke sambandha meM unakA jo bhI cintana vikasita huA, use unhoMne isa kRti - naya-rahasya meM acchI taraha prastuta kiyA hai| yadyapi isameM samAgata adhikAMza viSaya to AdaraNIya DaoN. bhArilla ne jo paramabhAvaprakAzaka nayacakra meM vivecita kiye haiM, usI kA vistAra hai, lekina aneka jagaha unhoMne apane maulika cintana ke sAtha bhI viSaya prastuta kiyA hai| usI ke AdhAra para yadi ise naya-rahasya kahA jA rahA hai, to anucita nahIM hai| sampAdaka ke rUpa meM maiMne isa kRti meM jyAdA kucha nahIM kiyA hai, mAtra maiMne to isa kRti kA acchI taraha svAdhyAya kiyA hai| hA~, jina sthAnoM para merA dhyAna AkarSita huA, una sthaloM ko maiM binduvAra yahA~ ullekha avazya karanA cAhatA huuN| kucha sthaloM para maiMne bhAIsAhaba zrI abhayajI se carcA bhI kI hai| sAtha hI jo kucha vizeSa carcA mujhe karanA hai, use maiMne alaga se prastAvanA meM bhI likha diyA hai| naya-rahasya - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA vistAra se vivecana jAnane hetu ina donoM kRtiyoM kA tulanAtmaka adhyayana karanA Avazyaka hai| maiM naya - rahasya meM samAgata kucha viziSTa viSayoM ko binduvAra Apake samakSa prastuta kara rahA hU~ - 9. svAnubhUti ke samaya jJAna meM nirvikalpa nayarUpa evaM nirvikalpa pramANarUpa pariNamana eka sAtha prArambha ho jAtA hai / 2. vaktA, kise viSaya banAnA cAhegA, yaha bahuta kucha zrotAoM para nirbhara karatA hai| yadi zrotAoM meM paryAyapakSa kA jora ho to vaha dravyapakSa ko mukhya kregaa| isI prakAra yadi unameM kriyAkANDa kA pakSa prabala ho to vaktA bhAvapakSa kI mukhyatA karatA hai| 3. bahuta-se loga pUjya gurudeva zrI ke pravacanoM kA sAMgopAMga gahana adhyayana kiye binA hI unheM ekAntI, svacchandI, nizcayAbhAsI Adi samajha lete haiM, lekina yadi unake pravacanoM kA niSpakSa dRSTi se gahana adhyayana kareM to na kevala hamArA bhrama nikala jAegA, apitu vastu-svarUpa kA yathArtha nirNaya kara, hama mokSamArga kI prApti kA samyak puruSArtha bhI kara sakeMge 4. jinAgama ke sabhI vyavahAra kathanoM meM koI na koI pAramArthika Azaya avazya chipA rahatA hai; ataH vyavahAranaya pratipAdaka hai aura usakA yathArtha Azaya arthAt nizcayanaya pratipAdya hai / 5. vyavahAra ke niSedha meM hI usakI sArthakatA aura saphalatA hai| jisa prakAra pekiMga (AvaraNa) apane meM chipI / rakhI vastu ko batAtI hai aura surakSita bhI rakhatI hai, parantu usa vastu ko pAne ke lie pekiMga ko tor3anA hI par3atA hai; usI prakAra vyavahAranaya ko paramArtha na mAna kara hI paramArtha ko pAyA jAtA hai|' 1. naya-rahasya, pRSTha 14 4. vahI pRSTha 59 10 2. vahI pRSTha 18 5. vahI pRSTha 63-64 3. vahI pRSTha 49 naya - rahasya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. vyavahAranaya ke viSaya kI sattA ko svIkAra karanA athavA usake mAdhyama se paramArthabhUta vastu ko samajhanA - yahI vyavahAranaya ko grahaNa hai aura usI samaya vyavahAranaya svayaM paramArthabhUta vastu nahIM hai - aisA jAnanA vyavahAranaya kA tyAga hai| 7. samayasArAdi nizcayanaya-pradhAna adhyAtma granthoM ke paThana-pAThana ko nizcayAbhAsa aura gommaTasArAdi vyavahAranaya-pradhAna granthoM ke paThanapAThana ko vyavahArAbhAsa kahakara, inake paThana-pAThana kA niSedha karake jinavANI kA niSedha karane se mahApApa kA bandha hotA hai| 8. svacchandatA kA poSaNa, abhiprAya kA doSa hai, AcaraNa kA nahIM, kyoMki jinAgama ke AdhAra para viSaya-kaSAyoM ko puSTa karane kI arthAt use doSa -rUpa na mAna kara, ucita ThaharAne kI vRtti hI nizcayAbhAsa hai|' 9. anubhUti meM nizcayanaya kI mukhyatA hone para bhI kathana meM vyavahAranaya kI mukhyatA hotI hai; ataH hameM loka-vyavahAra meM nizcayanaya kI bhASA kA prayoga karane se bacanA caahie| 10. pUjya gurudevazrI kI satya-niSThA evaM mokSamArga kI nizchala nirUpaNA ne lAkhoM pAtra jIvoM ko mokSamArga para calane kI rAha batAI hai; yahI kAraNa hai ki ve yugapuruSa, hama sabake Adarza bana gaye haiN| 11. saMsArI jIva kI paryAya meM rAgAdi tathA matijJAna Adi nizcayanaya se haiM, lekina AtmA (trikAlI svabhAva) meM unheM vyavahAranaya se kahA gayA hai| 12. anAdikAla se isa jIva ko kabhI zuddhanaya kA pakSa bhI nahIM AyA, zuddha-nayarUpa pariNamana kI to bAta hI dUra rhii| 2. vahI, pRSTha 76 5. vahI, pRSTha 82 3. vahI, pRSTha 77 6. vahI, pRSTha 89 1. naya-rahasya, pRSTha 65 4. vahI, pRSTha 79 7. vahI, pRSTha 112 naya-rahasya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. zubharAga meM mokSamArga kA sarvathA abhAva hai, kyoMki vaha paramArtha se bandha kA hI kAraNa hai; ataH tattvadRSTi se use mokSamArga kahanA, upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA kathana bhI kahA jA sakatA hai| 14. anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya AtmA ko dehapramANa batAkara tana-mandira meM cetanarAja sambodhita karatA hai| 15. yaha tathya vizeSa dhyAna dene yogya hai ki zraddhA-jJAna-cAritra ke viSayabhUta zraddheya-jJeya-caryA se sambandha ko bhI asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA gayA hai| 16. yahA~ yaha vicAraNIya hai ki mati-zrutajJAna, apane viSaya ko indriya-mana kI sahAyatA se jAnate haiM; ataH unakA jJAna-jJeya sambandha, upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA jA sakatA hai tathA avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna, mana-indriya-prakAza Adi kI sahAyatA binA padArthoM ko sIdhe jAnate haiM; ata: jJAna-jJeya sambandha, anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA jA sakatA hai| 17. paMcAdhyAyIkAra paravastuoM se AtmA kA sambandha sthApita karane ko naya mAnane se inakAra karate hue use nayAbhAsa nirUpita karate hai.....kyoMki deha aura AtmA ke saMyoga ke AdhAra se unheM eka kahane se deha meM ekatva-buddhirUpa mithyAtva hI puSTa hotA hai| 18. pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ne kaNa-kaNa kI svatantratA tathA akartA jJAyaka-svabhAva kA jayaghoSa kiyaa| yadyapi zuddhanaya-pradhAna zailI hone para bhI unake pravacana meM pramANa kI maryAdA kA kahIM bhI ullaMghana nahIM huA hai| yadi unheM zrotAoM ke vyAvahArika jIvana meM koI zithilAcAra najara AtA to ve usa para bhI jama kara prahAra krte| 1. naya-rahasya, pRSTha 174 4. vahI, pRSTha 186 2. vahI, pRSTha 175 5. vahI, pRSTha 197 6 3. vahI, pRSTha 184 . vahI, pRSTha 204 naya-rahasya 12 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. vAstava meM dekhA jAe to para-vastuoM se AtmA kA sambandha batAne vAle kathana, pAramArthika satya na hone se niSedhya hI haiN| cAhe unheM asadbhUta-vyavahAra kaha kara niSedha kiyA jAe yA nayAbhAsa kaha kara, isase koI antara nahIM pdd'taa| isa sambandha ko asadbhUta kahane kA artha hI yaha hai ki ise vAstavika na mAnA jaae| .. 20. Agama kA pratipAdya sanmAtra vastu hai to adhyAtma kA pratipAdya cinmAtra vastu hai..... vastutaH kisI bhI viSaya-vastu ko mAtra jAnane ke sandarbha meM kahanA, Agama zailI hai aura usI viSaya kA AtmAnubhUti-- poSaka artha nikAlanA, adhyAtma zailI hai; ataH adhyAtma granthoM meM bhI Agama kA sumela tathA Agama granthoM meM adhyAtma kI manorama chaTA sahaja mila jAtI hai| 21. pratyeka padArtha ke svacatuSTaya - dravya-kSetra-kAla-bhAva meM bhAva kA vizeSa mahattva hai|.... AtmAnubhUti meM bhI bhAva kA mahattva hai| ...AtmA ko pramatta-apramatta se rahita eka jJAyakabhAvarUpa kahA gayA hai| yaha bAta alaga hai ki vaha jJAyakabhAva, svata:siddha, anAdi-ananta aura asaMkhyapradezI bhI hai; ata: vaha dravya-kSetra-kAla se sarvathA bhinna bhI nahIM hai|' 22. bhinna-bhinna prasaMgoM meM bhinna-bhinna apekSAoM se 'dravya'zabda ke bhinna-bhinna prayoga kiye jAte haiN| - 1. pramANa ke viSayabhUta dravya meM dravya-kSetra-kAla-bhAvAtmaka sampUrNa vastu kA samAveza hotA hai| 2. Agama zailI meM pramANa ke viSayabhUta jIvadravya meM rAgAdi vikAra, guNasthAnAdi bheda tathA nara-nArakAdi sabhI paryAyeM zAmila hotI haiN| 3. adhyAtma zailI meM pramANa ke viSaya meM zuddha jIvadravya aura mAtra usakI nirmala paryAyeM zAmila hotI haiN| 23. dravya-kSetra-kAla-bhAvamayI, sAmAnya-abheda-nitya-eka - 1. naya-rahasya, pRSTha 205 2. vahI, pRSTha 214 3. vahI, pRSTha 220-222 4. vahI, pRSTha 225 naya-rahasya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA akhaNDa dravya, dRSTi kA viSaya hai| 24. paryAya ko pRthak karake lakSya meM na lete hue, use antarmukha karake, dravya ke sAtha ekAkAra karanA arthAt dravya-paryAya ke bheda kA bhI vikalpa tor3a kara, ekatArUpa nirvikalpa anubhava karanA, yahI dravyaparyAya kI sandhi hai, yahI donoM nayoM kI saphalatA hai|2 . 25. dravya aura paryAya, donoM ko yathAvat jAna kara, dravya-svabhAva kA Azraya lenA - yahI pramANajJAna ke phalasvarUpa pragaTa hone vAlA, samyak ekAnta hai aura yahI zreyaskara hai| 26. karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthikanaya meM karmopAdhi se Azaya mukhyarUpa se moha-rAga-dveSAdi audayika bhAvoM se hai| isa apekSA vicAra kiyA jAe to isa naya kA viSaya audayika bhAvoM se bhinna athavA kSAyika Adi nirmala bhAvoM se abhinna ThaharatA hai, parantu dRSTi ke viSaya kI mukhyatA se vicAra kiyA jAe to aupazamika, kSAyopazamika, audayika aura kSAyika - ina cAroM bhAvoM ko karmopAdhi kahA gayA hai|' 27. jo paramabhAva hai, vaha karmopAdhi, utpAda-vyaya aura bhedakalpanA se bhinna hI hai, parantu ve usameM haiM yA nahIM ? - aise vikalpoM se bhI athavA dravya-svabhAva ke anya vizeSaNoM sambandhI vikalpoM se AtmAnubhUti nahIM hotI, isalie ve haiM' yA 'nahIM' - aise vikalpoM se pAra zuddha caitanyaghana ko paramabhAva kaha kara, use paramabhAvagrAhI dravyArthikanaya kA viSaya kahA hai| naya kA bheda hone para bhI ise pakSAtikrAnta bhI kahA jA sakatA hai| 28. cAhe nizcaya-vyavahAranayoM kA prakaraNa ho yA dravyArthikaparyAyArthikanayoM kA prakaraNa, prayojana to dravya-paryAyAtmaka svajJeya ko jAna kara, parama upAdeyabhUta zuddhAtmabhUta kA avalambana karake, sAdiananta zAzvata siddhadazA pragaTa karane kA hI hai| 1. naya-rahasya, pRSTha 226 2. vahI, pRSTha 230 3. vahI, pRSTha 231 4. vahI, pRSTha 240 5. vahI, pRSTha 257 6. vahI, pRSTha 258 naya-rahasya 14 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. vastutaH paryAya to vastu ke pravAha-krama kA sUkSma aMza hai, ata: dravya-kSetra-kAla-bhAvasvarUpa vastu meM kAla ke eka samayavartI aMza ko hI 'paryAya' zabda se kahA jAtA hai| samudra kI laharoM ke samAna kAlapravAha meM navIna paryAyarUpa aMza utpanna hotA hai tathA usake pUrvavartI aMza vilIna hotA hai - yahI paryAyoM kA utpAda-vyaya hai| kAlAMza to kAlarUpa hai aura karmopAdhiyA~ bhAvavAcI haiM; ataH kAla ko bhAva se nirapekSa dekhanA karmopAdhinirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya hai tathA kAla ko bhAvoM se milA kara dekhanA, karmopAdhi-sApekSa anityaazuddhaparyAyArthikanaya hai| 30. karmopAdhinirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya se karmopAdhiyoM ko gauNa karake mAtra paryAyasvabhAva ko dekhA jAe to hameM bhI apanI paryAyeM, arhanta bhagavAna jaisI cidvivartana kI granthiyA~ dikhane lgeNgii|arhnt bhagavAna aurahamArI paryAyoM meM samAnatA, ina binduoM ke AdhAra para samajhI jA sakatI hai - 1. bhagavAna ke kevalajJAna ke samAna hamArA mati-zrutajJAna bhI rAgAdi vikAroM se rahita svabhAva vAlA hai| 2. kevalajJAna ke samAna hamArA vartamAna jJAna bhI sva-paraprakAzaka svabhAva vAlA hai| 3. dravya-guNa kI zuddhatA kA nirNaya karane vAlI hamArI jJAnaparyAya meM bhI usI zuddhatA kA pravAha prArambha ho jAtA hai, jo arhanta bhagavAna meM pUrNarUpa se vidyamAna hai| __isa prakAra naya-rahasya ke mAdhyama se AtmA kA rahasya jAna kara, hama nayapakSAtIta nayAtIta pakSAtIta vikalpAtIta pakSAtikrAnta AtmAnubhUti kA prayAsa kareM - isa pavitra bhAvanA ke sAtha virAma lete haiN| - DaoN. rAkezakumAra jaina zAstrI, nAgapura 2. vahI, pRSTha 275 1. naya-rahasya, vahI, pRSTha 272 naya-rahasya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA evaM vavahAraNao, paDisiddho jANa nnicchynnenn| NicchayaNayAsidA puNa, muNiNo pAvaMti nnivvaannN|| arthAt isaprakAra vyavahAranaya ko nizcayanaya ke dvArA niSiddha jAno, kyoMki nizcayanaya ke Azrita munirAja hI nirvANa ko pAte haiN|' vAstava meM samagra jinAgama hI nayoM kI bhASA meM nibaddha hai; isalie ina nayoM ko samajhanA anivArya hai, yahI jinAgama kA syAdvAda nAmaka mahAsiddhAnta hai| nayavAda, apekSAvAda, saptabhaMgIvAda, anekAntavAda Adi isI mahA siddhAnta ke paryAyavAcI nAma haiN| yadi jinazAsana kI paramparA ko vigata hajAroM varSa ke kAlakhaNDa meM dekhA jAe to Aja taka jitane bhI nayacakra likhe gaye haiM, ve sabhI samayasAra jaise adhyAtma granthoM ke anusandhAna meM hI likhe gaye haiM, cAhe dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra ho yA zrutabhavanadIpaka nayacakra, sarvatra isa bhAva ke sUcaka vaktavya mila jAe~ge ki ye sabhI nayacakra, samayasAra ke anuzIlana meM hI likhe gaye hoN| inameM zrutabhavanadIpaka nayacakra to apanI vizeSa AdhyAtmikatA bikhera rahA hai| yadyapi isa grantha ke racayitA bhI sambhavata: vahI AcArya devasena haiM, jo vRhannayacakra, AlApapaddhati Adi ke racanAkAra haiN| ina sabhI meM nayoM ke sambandha meM hI viSaya-vastu hai, lekina sabhI kI zailIgata vizeSatAe~ alaga-alaga haiN| isakA kyA kAraNa hai ? - yaha jJAta nahIM hai| ho sakatA hai, isakA koI anya kAraNa ho; yaha bhI sambhava hai, ukta tInoM ke racanAkAra alaga-alaga devasena hoM, lekina isa sambandha meM maiM kucha bhI AdhikArika rUpa se kahane meM asamartha huuN| 1. samayasAra, gAthA 272 naya-rahasya 16 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aiye! AdhyAtmika granthAdhirAja samayasAra paramAgama se ina nayacakroM ke sambandha ke bAre meM kucha vistAra se jAnane kA prayAsa karate haiM - zrutabhavanadIpaka nayacakra ke prArambha meM to AcArya devasena ne maMgalAcaraNa karane ke turanta bAda 'arthaprarUpaNAya gAthAtrayamAcaSTe - aisA kahakara, samayasAra kI 11vI, 12vIM aura 143vIM gAthAe~ prastuta kI haiN| yaha isa bAta kA dyotaka hai ki AcAryadeva ke hRdaya meM ina gAthAoM va samayasAra kA aura AcArya kundakunda kA kitanA vizeSa sthAna thA; jisase abhibhUta hokara hI unhoMne prArambha meM ina gAthAoM ko likhA hai| lagatA hai - mAno ina gAthAoM evaM samayasAra ke marma ko jAnane ke lie hI AcArya mahArAja ne 'zrutabhavana-dIpaka nayacakra' kI racanA kI ho| itanA hI nahIM, ina gAthAoM ko likhane ke turanta bAda, grantha kA prArambha karate hue ve likhate haiM ki AsAM bhAvArtho vicAryate arthAt aba, ina gAthAoM ke bhAvArtha kA vicAra karate haiN| lagatA hai ki isake bAda ina gAthAoM kA vicAra karate hue hI AcAryadeva ne pUre grantha kI racanA kI hai| ___ isI prakAra AcArya devasena ke paravartI AcArya zrImad mAilla dhavala ne 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' kI racanA kI hai, ve bhI sarvaprathama apane grantha kA prArambha karate hue likhate haiM - "zrIkundakundAcAryakRtazAstrAt sArArthaM parigRhya svaparopakArAya dravyasvabhAvaprakAzakaM nayacakraM ...... / arthAt zrI kundakundAcArya kRta zAstra se sArabhUta artha ko grahaNa karake, apane aura dUsaroM ke upakAra hetu dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra ko banAtA huuN|"3. 1. zrutabhavanadIpaka nayacakra, nAgapura prakAzana 1986, pRSTha 13 2. vahI, pRSTha 17 3. dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 1 kI utthAnikA naya-rahasya 17 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ san 1986 meM maiMne mumukSu samAja ke variSTha AdaraNIya vidvAn zrI lAlacandabhAI modI, rAjakoTa ke anurodha para zrutabhavanadIpaka nayacakra kA anuvAdana-sampAdana-prakAzana kiyA thaa| usameM nayoM ke sambandha meM ativiziSTa viSaya prastuta kiyA gayA hai| vahA~ prArambha meM hI nizcayazuddhikathana nAmaka prathama adhyAya meM nayapakSAtIta AtmA kI siddhi karate hue likhA hai - "sabhI jIva, sva-svabhAva se nayapakSAtIta haiM, kyoMki sabhI jIva, siddhasvabhAva ke samAna svaparyavasita svabhAva vAle haiN|'' ___ "zaMkA - jIva kA svaparyavasita svabhAva kaisA hai? samAdhAna - sahaja pariNAmika jJAyakasvabhAva, kSAyopazamikajJAna kI nivRtti aura kSAyikajJAna kI pravRtti; ina donoM meM asAdhAraNa hai, kyoMki ve donoM svabhAva, kAraNAntaroM ke dvArA utpanna hokara pragaTa hote haiN| kSAyopazamikajJAna anAdi hone para bhI sImita evaM sanidhanarUpa hone se nivRtta (nivartamAna) ho jAtA hai, lekina sahaja pAriNAmika jJAyakasvabhAva sadA anivRtta hI rahatA hai| isI prakAra kSAyikajJAna, sAdi hone para bhI niravadhi evaM anidhanarUpa hone se sadA pravRtta (pravRttamAna) rahatA hai, lekina sahaja pAriNAmika jJAyakasvabhAva vAlA jIva, sadA pUrvavat hI apravRtta banA rahatA hai| isI prakAra zeSa aupazamika evaM audayika bhAvoM se asambaddha (anAlIr3ha) hone se sahaja pAriNAmika jJAyakasvabhAva anAdi-anidhana, sva-svabhAvarUpa, sampUrNa akAraNaka, svasaMvedya tathA svAnubhUti dvArA prakAzamAna rahatA hai - aisA hI jIva kA svaparyavasita (apane para hI nirbhara) svabhAva hai; isI kAraNa vaha nayapakSAtIta hai|' isa prakAra nayapakSAtikrAnta svarUpa kA vivecana karane ke uparAnta 1. zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 17 2. vahI, pRSTha 17-18 naya-rahasya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa nayapakSAtikrAnta vastu kI prApti ke upAyasvarUpa nizcaya-vyavahAranaya ko kahA gayA hai, vahA~ nayoM kI upayogitA batAte hue ve likhate haiM - "yaha padArtha arthAt AtmA, jaba nizcayanaya se AliMgita (sambaddha) hotA hai, taba nizcayAtmaka vastu hai aura jaba vyavahAranaya se AliMgita hotA hai, taba vyavahArAtmaka vastu hai; isalie nayapakSAtIta AtmapadArtha kI prApti ke upAya, mukhya-gauNarUpa se nizcaya-vyavahAranaya hI haiM - aisA bhAvArtha hai| yadyapi AtmA, svabhAva se nayapakSAtIta hai, tathApi vaha nayoM ke binA nayapakSAtIta nahIM ho sakatA hai, kyoMki anAdi karma ke vaza yaha jIva asatkalpanA vAlA hai| 'nayatIti nayaH' arthAt jo le jAtA hai, pahu~cAtA hai athavA prApta karAtA hai, use naya kahate haiN| vaha vyavahAra-nizcaya ke bheda se do prakAra kA hai| upanaya se upajanita vyavahAranaya hotA hai| jo pramANa-nayanikSepAtmaka bheda va upacAra ke dvArA vastu kA vyavahAra karatA hai, vaha vyavahAranaya hai|" yahA~ dhyAna dene kI bAta yaha hai ki naya kI paribhASA batAne ke uparAnta, naya ke bhedoM kA krama nizcaya aura vyavahAra - aisA na lete hue vyavahAra aura nizcaya ko batAyA gayA hai tathA unakA lakSaNa batAte hue vyavahAra ko upanaya se upajanita aura nizcaya ko upanaya se rahita batAyA hai| ekaM aura vizeSatA yaha hai ki vyavahAranaya ke antargata hI pramANa-naya-nikSepa evaM usake bhedoM kA antarbhAva kiyA hai, ataH vicAra kareM ki pramANa ke bheda, naya haiM; nayoM ke bheda, nizcaya aura vyavahAra haiM athavA vyavahAra ke bheda, pramANa-naya nikSepa haiN| svayaM AcAryadeva ke hI zabdoM meM isa prakAra kahA gayA hai - 1. zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 20 naya-rahasya Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " zaMkA - upanaya, vyavahAra kA janaka kisa prakAra hai ? samAdhAna - sadbhUtavyavahAranaya, bheda kA utpAdaka hai; asadbhUtavyavahAranaya, upacAra kA utpAdaka hai tathA upacarita - asadbhUtavyavahAranaya, upacAra meM bhI upacAra kA utpAdaka hai; ataH upanaya se upajanita vyavahAranaya hotA hai / jo yaha bheda va upacAra lakSaNavAlA artha yA prayojana hai, vahI aparamArtha hai, kyoMki abheda va anupacAra lakSaNa vAle artha yA prayojana kA hI paramArthatva hai; ataeva vyavahAranaya, aparamArtha kA pratipAdaka hone se abhUtArtha hai / " nizcayanaya to upanaya se rahita hai / yaha abheda va anupacArarUpa lakSaNa vAle artha ko nizcita karatA hai; ataH yaha nizcayanaya kahalAtA hai / 'syAt ' zabda se rahita hone para bhI isameM nizcayAbhAsapane kA prasaMga nahIM AtA hai, kyoMki yaha upanaya se rahita hai| " yahA~ eka vizeSa bAta yaha kahI gaI hai ki nizcayanaya, 'syAt' pada se rahita hai, lekina usameM syAt pada ke binA bhI nizcayAbhAsapane kI Apatti nahIM AtI hai, kyoMki vaha upanaya se rahita hai| tAtparya yaha hai ki nizcayanaya meM syAt pada nahIM lagatA hai, kyoMki vaha vastu ke yathArtha svarUpa kA kathana karatA hai, jabaki vyavahAranaya meM syAt pada lagatA hai, kyoMki vaha bheda aura upacAra se kathana karatA hai| tAtparya yaha hai ki vyavahAranaya meM apekSA lagatI hai, isalie usameM syAt pada lagatA hai aura nizcayanaya to vastu kA yathArtha svarUpa batAtA hai, isalie usameM syAt pada kyoM lagAyA jAe ? kyoMki usase to anartha hone kA prasaMga upasthita hotA hai / jaise, hama kaheM ki ' AtmA kathaMcit cetana hai aura kathaMcit acetana hai ?' yadyapi nayoM kI apekSA yaha kathana samyak hai, lekina phira bhI, prazna yaha hai ki ' AtmA kathaMcit cetana hai yA vAstavikarUpa se cetana hai', ataH 1. zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 21 20 naya - rahasya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ AtmA kathaMcit cetana hai' - yaha prayoga ajIba-sA laga rahA hai| hA~, 'AtmA kathaMcit acetana hai' - yaha prayoga samyak pratIta ho rahA hai, kyoMki hama kisI apekSA se arthAt jar3a zarIra ke saMyoga ke kAraNa AtmA ko acetana kaha sakate haiN| lekina AtmA ko kisI apekSA se acetana kahane ke samAna hama kisI apekSA se cetana kaise kaha sakate haiM? kyoMki vaha to svabhAva se hI cetana hai arthAt donoM vivakSAoM ko hama samAnatA kaise pradAna kara sakate haiM? isa sambandha meM AcAryadeva kA nimna vaktavya dhyAna dene yogya hai - "zaMkA - upanaya ke abhAva meM 'syAt' zabda kA abhAva kyoM hai ? samAdhAna - 'syAt' zabda kI pradhAnatA hone se upanaya hI vyavahAra kA janaka hotA hai; ataH upanaya ke abhAva meM 'syAt' zabda kA bhI . abhAva siddha hai| jaba nizcayanaya se upanaya pralaya ko prApta ho jAtA hai, taba kevala nizcaya hI prakAzita rahatA hai| yadyapi nizcayanaya se akhaNDita eka vastu kA sadbhAva hai; tathApi upanaya se upajanita aneka vyavahAra se kavalita (grasita) vastu bhI zuddha hI hai| jisa prakAra rAhu-bimba se AcchAdita hone para bhI sUrya, andhakAra kA nAza karane vAlA evaM prakAza svabhAva vAlA hI hai|" "zaMkA - yadi vyavahAra se kavalita vastu bhI zuddha hai to vyavahAranaya kI kyA AvazyakatA hai ? samAdhAna - vyavahAranaya kI upayogitA, asatkalpanA kI nivRtti evaM sadratnatraya kI siddhi ke lie hai tathA samyak ratnatraya kI siddhi se paramArtha kI siddhi hotI hai| 2 "zaMkA - svabhAvasiddha paramArtha kI siddhi, vyavahAra se kaise ho 1. zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 22 2. vahI, pRSTha 23 naya-rahasya 21 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatI hai - kRpayA isakA uttara dIjie ? samAdhAna - vyavahAra kA samyak ratnatraya se sarvathA bheda mAnane para nizcaya kA bhI abhAva ho jAegA, kyoMki sarvathA bheda ko hI mAnane para abheda kA vyavahAra bhI nahIM ho sakegA; ataH kathaMcit bheda mAnane para hI vyavahAra ke dvArA paramArtha kI siddhi hotI hai - aisA Agama-vacana hai / / isa prakAra jaba taka yaha AtmA, vyavahAranaya aura nizcayanaya - ina nayoM ke mAdhyama se tattva kA anubhava karatA hai; taba taka parokSAnubhUti rahatI hai, kyoMki pratyakSAnubhUti to nayapakSAtIta hai / " zaMkA- yadi aisA hai to donoM hI naya, samAnarUpa se hI pUjyatva ko prApta ho jAe~ge ? samAdhAna- nahIM, aisA nahIM hai, kyoMki vyavahAranaya to pUjyatara hai, lekina nizcayanaya pUjyatama hai| " "zaMkA - pramANalakSaNa vAlA vyavahAranaya; vyavahAra, nizcaya aura anubhaya- sabhI ko grahaNa karane vAlA hone se usakA viSaya adhika hone para bhI vaha pUjyatama kyoM nahIM hai ? samAdhAna kyoMki vaha pramANalakSaNa vAlA vyavahAranaya bhI AtmA ko nayapakSAtIta nahIM kara sakatA, ataH vaha bhI pUjyatama nahIM hai / vaha isa prakAra hai - pramANa meM nizcaya kA antarbhAva hone para bhI vaha anyayoga kA vyavaccheda nahIM karatA tathA anyayoga ke vyavaccheda ke abhAva meM vyavahAralakSaNa vAlI bhAvakriyA (vikalpa - jAla) kA nirodha karanA azakya hai; ataH vaha AtmA ko jJAnacaitanya meM sthApita karane meM asamartha hai| 2 - vahI Age kahate haiM - " nizcayanaya, AtmA ko samyak prakAra se ekatva prApta karA kara, jJAna- caitanya meM acchI taraha sthApita kara, 2. vahI, pRSTha 25 1. zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 24 22 naya - rahasya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAnanda ko utpanna kara, vItarAga karake, svayaM nivRtta hotA huA, AtmA ko nayapakSAtikrAnta karatA hai; ataH vaha pUjyatama hai| isa prakAra nizcayanaya, paramArtha kA pratipAdaka hone se bhUtArtha hai, isI kA nirantara Azraya lene se AtmA, antardRSTivAn hotA hai / ' dvitIya vyavahArazuddhikathana nAmaka adhyAya ke prArambha meM 'idAnImupanayopajanito vyavahAraprapaMca ucyate' kaha kara, upanaya se upajanita vyavahAra-prapaMca kA varNana karate hue usake antargata pramANa ke vibhinna prayoga batAte hue pramANa ko bhI upanaya se upajanita evaM vyavahAra siddha kiyA hai| usake bAda vistAra se pramANa -naya-nikSepa, unake lakSaNa evaM bhedaprabheda, naya-pramANa meM kathaMcit bhedAbheda, dravyArthikanaya ke 10 bheda, paryAyArthikanaya ke 6 bheda, naigamAdi 7 naya, unake bheda-prabheda, pratyeka naya kI vyutpatti, upanaya kA svarUpa evaM usake tIna bheda - sadbhUtavyavahAra, asadbhUtavyavahAra aura upacaritavyavahAra, punaH unake bheda - prabheda tathA nikSepa kA svarUpa evaM usake bheda-prabheda Adi kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| yahA~ yahI AzcaryakAraka evaM vicAraNIya viSaya hai ki upanaya se upajanita vyavahAra ke antargata pramANa-naya-nikSepa kA samAveza kiyA gayA hai| isa sambandha meM nimna zaMkA-samAdhAna upayogI hai - - " zaMkA - pramANa kA sambandha upanayoM se kaise ho sakatA hai, kyoMki pramANa to svatantra hai ? 2 samAdhAna - pramANa kA jaba vyavahAra ke lie prayoga hotA hai; taba vaha 'syAt ' zabda kI apekSA rakhatA hai, tabhI pramANa kA upanayoM se sambandha hotA hai / " 1. zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 26 naya - rahasya 2. vahI, pRSTha 31 23 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke sambandha meM anyatra bhI yaha kahA gayA hai - 'abudhasya bodhanArthaM, munIzvarAH dezayantyabhUtArtham / " athavA 'vyavahRtirabodhajanabodhanAya" arthAt vaha vyavahAranaya ajJAnIjanoM / mandabuddhiyoM ko samajhAne ke lie kahA gayA hai| yahI kAraNa hai ki vyavahAranaya ko vastusvarUpa kA pratipAdana karane vAlA nahIM mAnA jAtA, jabaki nizcayanaya ko yathArtha vastusvarUpa ko samajhAne vAlA mAnA gayA hai| isI prakAra dravyAMrthikanaya ke dasa bhedoM meM paramabhAvagrAhI dravyArthikanaya ko paribhASita karate hue zrutabhavanadIpaka nayacakra meM kahA hai ki yaha naya, vastu ke bhAva ko zuddha, azuddha aura upacAra kI vivakSAoM se rahita grahaNa karatA hai / yahA~ isa naya ke viSaya ko zuddhadravyArthikanaya ke tIna bhedoM se bhI rahita kahA haiN| tAtparya yaha hai ki zuddha kahane meM bhI azuddhatA se rahitapane kI apekSA AtI hai / jaise, karmoMpAdhinirapekSa zuddhadravyArthikanaya meM karmopAdhi kI nirapekSatA meM AtmA kI zuddhatA ko grahaNa kiyA gayA hai| . sattAgrAhaka zuddhadravyArthikanaya meM utpAda - vyaya ko gauNa karake zuddha sattA ko grahaNa karane kI apekSA AtI hai| isI prakAra tIsare bhedakalpanAnirapekSa zuddhadravyArthikanaya meM bhedakalpanAoM se nirapekSatA kI apekSA AtmA kI zuddhatA jJAta hotI hai; isI kAraNa paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya ko zuddha bhI nahIM kahA hai / anta meM kahA hai ki isa paramabhAvagrAhI [ paramazuddha ] dravyArthikanaya ko mokSa ke abhilASiyoM ko zuddha dhyAna karane ke prayojana se avazya jAnanA cAhie / isa naya ke sambandha meM kucha anya vivakSAoM ko bhI zrutabhavana 1. puruSArtha siddhayupAya, zloka 6 3. zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 45 24 2. padmanandi paMcaviMzatikA, 11 /8 4. vahI, pRSTha 45 naya - rahasya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpaka nayacakra meM isa naya ke udAharaNa batAte hue isaprakAra abhivyakta kiyA hai - 1. paramaM pAriNAmikasvabhAvaM gRhNAtIti prmbhaavgraahkH| arthAt jo parama pAriNAmikasvabhAva kI mukhyatA se vastu ko grahaNa karatA hai, vaha paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya hai| 2. pAriNAmikasvabhAvapradhAnatvena prmsvbhaavtvm| arthAt paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya meM pAriNAmikasvabhAva kI pradhAnatA hone ke kAraNa AtmA, paramasvabhAva vAlA hai| 3. paramabhAvagrAhakeNa bhvyaabhvypaarinnaamiksvbhaavm|arthaat paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya se bhavya-abhavya pAriNAmika svabhAva haiN|' 4. zuddhAzuddhaparamabhAvagrAhakeNa cetnsvbhaavm| arthAt zuddhAzuddha-paramabhAvagrAhakanaya se jIva kA cetanasvabhAva hai| 5. paramabhAvagrAhakeNa krmnokrmnnorcetnsvbhaavtvm| arthAt paramabhAvagrAhakanaya kI apekSA karma-nokarma kA acetanasvabhAva hai| 6. paramabhAvagrAhakeNa krmnokrmnnormuutsvbhaavtvm| arthAt paramabhAvagrAhakanaya kI apekSA karma-nokarma kA mUrtasvabhAva hai| 7. paramabhAvagrAhakeNa pudgalaM vihAya itressaammuurtsvbhaavtvm| arthAt paramabhAvagrAhakanaya kI apekSA pudgala ko chor3a kara bAkI dravyoM kA amUrtasvabhAva hai| 8. paramabhAvagrAhakeNa kaalpudglaannorekdeshsvbhaavtvm| arthAt paramabhAvagrAhakanaya kI apekSA kAladravya aura pudgalANu kA ekapradezasvabhAva hai| ukta uddharaNoM meM paramabhAvagrAhakanaya meM bhI zuddhAzuddha vizeSaNa lagAye 1. vahI, pRSTha 56 2. vahI, pRSTha 93 3. vahI, pRSTha 97 4. vahI, pRSTha 97 5. vahI, pRSTha 98 6. vahI, pRSTha 98 7. vahI, pRSTha 98 8. vahI, pRSTha 99 ' naya-rahasya - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaye haiN| isI prakAra paramabhAvagrAhaka davyArthikanaya, upanaya se upajanita kaise hai ? - isa prazna kA samAdhAna karate hue kahA hai ki yaha naya, kSAyopazamika Adi vizeSa jJAnaparyAyoM kA bhI gauNarUpa se grAhaka hai - "zaMkA - yadi yaha naya, paramabhAva kA grAhaka hai to isakA upanaya se utpanna honA kaise sambhava hai? samAdhAna - kyoMki yaha naya, kSAyopazamika Adi vizeSa jJAnaparyAyoM kA bhI gauNarUpa se grAhaka hai|" aise-aise aneka prakaraNoM kA bhaNDAra yaha zrutabhavanadIpaka nayacakra hai; ataH pratyeka mumukSu ko adhyAtma-ruci ko puSTa karane hetu isa grantha kA gahanatama adhyayana karanA caahie| eka aura prakaraNa kI ora maiM samayasAra ke pAThakavarga kA dhyAna AkarSita karanA cAhatA hU~ ki samayasAra meM jagaha-jagaha para varNa se lekara rAgAdi-guNasthAna paryanta ke bhAvoM ko nizcayanaya se pudagala kA kahA gayA hai aura vyavahAranaya se jIva kA kahA hai| usake sambandha meM yaha prazna hai ki jisa dravya ke bhAva ko usI kA kahanA, nizcayanaya kA lakSaNa hai aura use anya dravya kA kahanA, vyavahAranaya kA lakSaNa hai| varNAdi ko nizcayanaya se pudgala kA kahanA to ucita hai, lekina rAgAdi aura guNasthAna ko bhI nizcayanaya se pudagala kA aura vyavahAranaya se jIva kA kahanA kyA ucita hai? - isa viSaya kA tAttvika vizleSaNa karanA anivArya hai| yahA~ prazna yaha uThatA hai ki rAgAdibhAvoM kA upAdAna to AtmA hai aura pudgalakarma to unake nimitta haiM, phira bhI rAgAdibhAvoM ko AtmA kA kahanA vyavahAra kyoM hai aura unheM pudgala kA kahanA nizcaya kyoM hai? 1. zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 46 naya-rahasya 26 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki upAdAna kA kathana karanevAlA naya, yathArtha kA kathana karanevAlA hone se nizcaya kahalAtA hai aura nimitta kA kathana karanevAlA naya, ayathArtha kA kathana karanevAlA hone se vyavahAra kahalAtA hai / isakA samAdhAna yaha hai ki rAgAdi vikArIbhAva AsravabhAva haiM aura AtmA caitanyamayI jIvabhAva hai, unameM tattvabheda hai ataH AsravabhAva, jIvabhAva to hai nahIM; isalie AsravabhAva ko jIvabhAva vyavahAra se hI kaha sakate haiM, nizcaya se nahIM / jisake Adi-madhyaanta meM jo vyApta hotA hai, vaha usakA kahalAtA hai tathA rAgAdi ke Adi-madhya-anta meM karma kA udaya hI vyApta hai, ataH use nizcaya se karma kA kahA hai tathA karma paudgalika hote haiM, ataH rAgAdibhAvoM ko bhI paudgalika kahA hai| jIva ke caitanyamayI bhAvoM se usakA koI sambandha nahIM hai aura na hI AtmA ke lakSya se vaha bhAva huA hai; ataH use nizcaya se jIva kA kaise kahA jA sakatA hai ? mAtra AtmA ke pradezoM meM usa rAgAdibhAva kA astitva hone se use jIva kA kahA jAtA hai - yaha vyavahAra hai| nizcaya se to donoM ke pradezoM ko bhI bhinna-bhinna mAnA gayA hai / nizcaya - vyavahAranaya kI yahA~ yaha paribhASA bhI ghaTita ho jAtI hai ki jisa tattva yA padArtha kA jo bhAva ho, use usI tattva yA padArtha kA kahanA, nizcayanaya hai; use anya tattva yA padArtha kA kahanA, vyavahAranaya hai| ataH Asravatattva ke bhAva (bhAvAsrava ) ko AsravapadArtha (dravyAsrava) kA kahanA, nizcayanaya hai aura Asrava ke bhAva ko jIva kA kahanA, vyavahAranaya hai| isI prakAra anya tattvoM meM bhI samajha lenA caahie| rAgAdi bhAvoM ko puNya yA pAparUpa vikArya kahA gayA hai aura karma 1. AtmakhyAti, samayasAra 181 naya - rahasya 27 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke udaya ko usakA nimitta hone se vikAraka kahA gayA hai, ata: vikArya aura vikAraka donoM ko puNya yA pApa kahA gayA hai, ata: jIvatattva kA sambandha nahIM hone se rAgAdibhAvoM ko AtmA kA nahIM kahA gayA hai| yahA~ dravya-bhAva rUpa AsravAdi ko eka samAna jIva se bhinna siddha kiyA hai| aisA nahIM hai ki dravyAsravAdi kucha adhika bhinna haiM aura bhAvAtravAdi kucha kama bhinna haiM, kyoMki tattva-bhinnatA kI dRSTi se donoM samAnarUpa se bhinna haiN| varNa Adi hoM yA rAga Adi hoM, ye sabhI bhAva AtmA se bhinna haiN| isa sambandha meM yaha Agama-vacana mananIya haiM - . ede savve bhAvA, poggldvvprinnaamnnippnnnnaa| - kevalijiNehi bhaNiyA, kaha te jIvo tti vugaaNti|| yahA~ spaSTataH yaha kahA gayA hai - arahantadeva sarvajJa bhagavAna ne adhyavasAnAdi. (mithyAtva-rAga-dveSAdi) bhAvoM ko pudgalapariNAmamaya kahA hai, ve caitanyasvabhAvamaya jIvadravya hone meM samartha nahIM haiN| jo adhyavasAnAdi bhAvoM ko jIva kahate haiM, ve paramArthavAdI nahIM haiN| kyoMki unakA pakSa Agama, yukti aura svAnubhava se bAdhita hai| ve jIva nahIM haiM' - yaha sarvajJa kA vacana hai, vaha to Agama hai| svAbhAvikarUpa se utpanna hue rAga-dveSa se malina adhyavasAna jIva nahIM haiM, kyoMki jaise - suvarNa, kAlimA se bhinna hotA hai, usI prakAra adhyavasAna se bhinna citsvabhAvarUpa jIva, bhedajJAniyoM ke dvArA svayaM upalabhyamAna hai - yaha svAnubhavagarbhita yukti hai| adhyavasAnAdi bhAvoM ko utpanna karane vAlA ATha prakAra kA karma hai, vaha samasta hI pudgalamaya hai - aisA sarvajJa kA vacana hai|..... 1. AtmakhyAti, samayasAra 13 2. vahI, kalaza 37 3. samayasAra, gAthA 44 naya-rahasya Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyavasAnAdibhAva caitanya ke sAtha sambandha hone kA bhrama to utpanna karate haiM, lekina vAstava meM ve AtmasvabhAva yA jIvasvabhAva nahIM haiM, pudgalasvabhAva haiN|' sabhI adhyavasAnAdibhAva jIva haiM - aisA abhUtArtha vyavahAranaya ke dvArA bhagavAna sarvajJadeva ne darzAyA hai, kyoMki jisa prakAra mlecchoM ko malecchabhASA, vastu-svarUpa batAtI hai, usI prakAra vyavahArIjanoM ko vyavahAranaya, paramArtha kA pratipAdaka hai, aparamArthabhUta hone para bhI dharmatIrtha kI pravRttikA nimitta hone se usa vyavahAranaya ko batAnA nyAyasaMgata hai / cicchaktivyAptasarvasvasAro jIva iyAnayam / ato'tiriktAH sarve'pi bhAvAH paudgalikA amI // arthAt jisakA sarvasvasAra caitanyazakti se vyApta hai - yaha jIva itanA mAtra hI hai, isa citzakti se zUnya sarvabhAva paudgalika haiM / 3 AcArya jayasena ne yukti dete hue kahA hai ki usa jIva ke zuddhanizcayanaya se ye saba ( rAgAdibhAva ) nahIM haiM; kyoMki ye sabhI pudgala pariNAmamaya hone zuddhAtmAnubhUti se bhinna haiM / ' jIva ke pradhAnatayA jIvadravya aura jIvapadArtha - yahI do pramukha bheda haiN| yadyapi dravyapradhAna dRSTi se to jIvadravya meM sabhI guNa- paryAyoM kA samAveza ho jAtA hai, unameM vikArI - avikArI bhAvoM kA bhI samAveza ho jAtA hai, lekina tattvapradhAna dRSTi se jIvapadArtha meM jIvatvapradhAna guNaparyAyoM kA hI samAveza hotA hai / itanA hI nahIM, vyavahArajIvatva meM kAraNabhUta zarIra, indriyAdi ko bhI vyavahAra se jIvapadArtha meM zAmila kara liyA gayA hai / vahA~ unake paudgalikatva ko gauNa karake unameM jIvatvapane kI kAraNabhUta vizeSatA ko mukhya kiyA gayA hai / isa apekSA se jIvatattva 1. samayasAra, gAthA 45 TIkA 3. AtmakhyAti, kalaza 36 naya - rahasya 2. samayasAra, gAthA 46 4. tAtparyavRtti, samayasAra 156-160 29 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA jIvapadArtha ke bhI do bheda kiye gaye haiM- nizcayajIva aura vyavahArajIva / isa viSaya ko Asrava Adi ke vivecana dvArA aura acchI taraha siddha kiyA jA sakatA hai / Asravatattva ke do bheda haiM - dravyAsrava aura bhAvAsrava / dUsarI bhASA meM kaheM to inheM ajIvAsrava aura jIvAsrava bhI kaha sakate haiN| yahA~ prazna yaha hai ki jIvAsrava yA bhAvAstrava to jIvadravyAtmaka hai aura ajIvAstrava yA dravyAstrava pudgaladravyAtmaka hai to phira ina do dravyoM kI kriyAoM ko sAmAnya se eka tattva kyoM svIkAra kiyA gayA hai ? usakA uttara yaha hai ki bhale hI dravyAstrava aura bhAvAstrava - do bhinna-bhinna dravyarUpa hoM, lekina tattvadRSTi se ve eka haiM, ataH eka hI tattva ke bheda haiM aura vaha hai Astravatva yA Asravatattva | Asravatattva ke kAraNa hI inakI eka padArtharUpa saMjJA AsravapadArtha kI gayI hai / bhAvAsrava arthAt rAga-dveSa - mohabhAvoM yA zubhAzubha yogoM kA jIva meM navIna Agamana honA, vaha bhAvAsrava hai / isI prakAra dravyAsrava arthAt kArmaNavargaNA kA AtmA ke sAtha sambandhita hone ke lie Agamana honA, vaha dravyAsrava hai; ata: dravyAsrava aura bhAvAsrava meM AsravapanA, sAmAnya hone se donoM ko eka Asravatattva yA AsravapadArtha mAnA hai / isI prakAra bandhapanA sAmAnya ke kAraNa dravyabandha aura bhAvabandha - donoM ko eka bandhatattva yA bandhapadArtha mAnA hai / saMvarapanA sAmAnya ke kAraNa dravyasaMvara aura bhAvasaMvara - donoM ko eka saMvaratattva yA saMvarapadArtha mAnA hai / nirjarApanA sAmAnya hone ke kAraNa dravyanirjarA aura bhAvanirjarA - donoM ko eka nirjarAtattva yA nirjarApadArtha mAnA hai / mokSapanA sAmAnya hone ke kAraNa dravyamokSa aura bhAvamokSa - naya - rahasya 30 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM ko eka mokSatattva yA mokSapadArtha mAnA hai| ___ puNyapanA sAmAnya hone ke kAraNa dravyapuNya aura bhAvapuNya - donoM ko eka puNyatattva yA puNyapadArtha mAnA hai| pApapanA sAmAnya hone ke kAraNa dravyapApa aura bhAvapApa - donoM ko pApatattva eka yA pApapadArtha mAnA hai|| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki eka padArtha yA eka tattva, dravyadRSTi se do dravya yA do astikAyarUpa ho sakatA haiM tathA eka dravya yA eka astikAya, tattvadRSTi yA padArthadRSTi se nau tattva yA nau padArtharUpa ho sakate haiN| jisa prakAra jAti apekSA dravyoM kI saMkhyA chaha hone para bhI saMkhyA apekSA jIva ananta, pudgaladravya anantAnanta dharma-adharma-AkAzadravya eka-eka tathA kAladravya asaMkhyAta haiN| usI prakAra tattva yA padArtha bhI jAti apekSA sAta yA nau haiM, saMkhyA apekSA bheda-prabhedoM kI dRSTi se unakI saMkhyA bhI ananta ho sakatI hai| adhyAtmadRSTi meM isa padArthadRSTi yA tattvadRSTi kA hI kamAla hai ki jIvatattva ko anya ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa - ina sabhI tattvoM yA padArthoM se anyasvarUpa dekhA jAtA hai| isa dRSTi se dekheM to ajIvakarmoM kA nimitta-naimittika sambandha jIvatattva ke sAtha na hokara jIvadravya kI una paryAyoM ke sAtha ghaTita hotA hai| jo puNya, pApa, Asrava, saMvara AdirUpa kahI jAtI haiM, parantu unheM to alaga tattva yA padArtha mAnA gayA hai, ataH jIvatattva una sabase alaga apane caitanyasvarUpa jIvatva Adi svarUpa meM hI pratiSThita rahatA hai| ukta puNya, pApa, Asrava Adi ke bhAva mere jIvatattva ke Upara-Upara hI tairate rahate haiM, mere svarUpa meM praviSTa nahIM hote| naya-rahasya 31 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmakhyAti meM kahA bhI hai na hi vidadhati baddhaspRSTabhAvAdayo'mI sphuTamuparitarantopyetya yatra pratiSThAm / anubhavatu tameva dyotamAnaM samantAt jagadapagatamohIbhUya samyaksvabhAvam / / arthAt he jagata ke prANiyoM ! tuma moharahita hokara isa samyaksvabhAva kA anubhava karo ki jahA~ yaha baddha-spRSTa Adi bhAva (puNya, pApa, Asrava, saMvara Adi) spaSTatayA usa svabhAva ke Upara tairate haiM, lekina usameM pratiSThA nahIM pAte / - isa viSaya kA vistRta vivecana, hamane apane zodha-grantha 'jainadarzana meM dravya-guNa- paryAya kA svarUpa' meM kiyA hai / yadyapi vaha abhI prakAzana meM nahIM gayA hai, tathApi yadi koI cAhe to hama use usake I-mela para hamAre zodha-grantha kI prakAzya kaoNpI bheja sakate haiN| AzA hai, pAThakagaNa, isa vivecana ke AdhAra para tattvanirNaya ko samyak dizA pradAna kreNge| - DaoN. rAkeza jaina zAstrI, nAgapura 1. AtmakhyAti, zloka 11 32 naya - rahasya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho - bhAgya upakAra jinavara kA aho, muni kunda kA dhvani divya kA / jina - kunda dhvani ke marma udghATaka zrI guru kahAna kA / / zrI jinendra deva ke parama prasAda se saMcita puNya ke phalasvarUpa mujhe solaha varSIya kizorAvasthA meM hI pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kI svAnubhava rasa jharatI divyavANI zravaNa karane kA saubhAgya prApta huA aura nizcaya-vyavahAranayoM ke nAma tathA unakI kathana zailI se paricaya honA prArambha ho gyaa| isase pUrva nizcaya - vyavahAra, nimitta - upAdAna Adi zabda mAtra sune the; ataH inake bAre meM vizeSa jijJAsA sahaja utpanna ho gaI thI, jisakI pUrti hetu pUjya gurudevazrI ne samyak zrutajJAna kA dIpaka lekara mere jIvana meM padArpaNa kiyaa| pUjya gurudeva zrI ke samAgama ke do varSa pazcAt 1970 meM vidizA meM Ayojita prazikSaNa zivira meM DaoN. hukamacandajI bhArilla se paricaya huA, jinakI tarkapradhAna rocaka va subodha zailI ne mujhe bahuta gaharAI se prabhAvita kiyaa| unake pahale pravacana meM hI 'rAma-sItA pati-patnI the aura sItA-rAma patnI - pati the; isIprakAra nizcaya - vyavahAra meM pratipAdyapratipAdaka aura vyavahAra - nizcaya meM niSedhya-niSedhaka sambandha hai' - yaha vyAkhyA sunakara nayoM kA svarUpa jAnane kI jijJAsA balavatI hotI gii| aba laukika zikSA ke sAtha-sAtha pUjya gurudevazrI kI chatracchAyA, mAnanIya rAmajIbhAI, khImacanda bhAI, bAbUbhAI, bAbU jugalakizorajI, DaoN. bhArillajI Adi ke pravacanoM kA lAbha lete hue vyaktigata svAdhyAya mere jIvana kA abhinna aMga bana gayA / naya - rahasya 33 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukika zikSA pUrI hone ke tIna varSa pazcAt 24 julAI, 1977 ko zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya kA zubhArambha huA aura sva. bAbUbhAI kI prabala preraNA tathA DaoN. sAhaba ke vyaktitva kA AkarSaNa mujhe balAt jayapura le gyaa| isa krAntikArI parivartana meM parivAra kA pUrApUrA sahayoga prApta huaa| ... isI svarNakAla meM DaoN. sAhaba kI lekhanI, dharma ke dazalakSaNa tathA kramabaddhaparyAya ke pazcAt paramabhAvaprakAzaka nayacakra jaisI kAlajayI racanAoM ko janma de rahI thii| saubhAgya se sana 1981 meM merA jainadarzana zAstrI kA adhyayana pUrA huA aura usI samaya nayacakra kA prathama saMskaraNa prakAzita huaa| ina kRtiyoM ke janma ke pUrva garbhakAla meM hI inakA paricaya pAkara maiM dhanya ho gyaa| sva. zrI nemIcandajI pATanI evaM DaoN. sAhaba kA avismaraNIya upakAra hai ki unhoMne zAstrI karane ke pazcAt mahAvidyAlaya meM adhyApana kArya kA avasara diyA tathA AtmakhyAti, mokSamArgaprakAzaka Adi granthoM ke sAtha-sAtha nayacakra aura kramabaddhaparyAya kA adhyApana kArya mujhe sauNpaa| kAlAntara meM paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava tathA anya dhArmika prasaMgoM meM bAhara jAne se adhyApana kA avasara kSINa hone ke bAvajUda bhI nayacakra aura kramabaddhaparyAya kA adhyApana akSuNNa rhaa| jayapura meM Ayojita zivira meM bhI nayacakra ke adhyApana kA saubhAgya mujhe hI milaa| isaprakAra jayapura meM ikkIsa varSa ke adhyayana-adhyApana tathA DaoN. sAhaba ke samAgama se nayacakra Adi sabhI gahana viSaya mere jJAna meM pratiSThita ho gaye aura chindavAr3A tathA devalAlI pravAsa meM bhI yahI kArya isa manuSya jIvana kA pramukha vyavasAya banA huA hai| jayapura-viyoga ke samaya tatkAlIna chAtroM evaM aneka sAdharmiyoM kA prabala Agraha thA ki nayacakra evaM kramabaddhaparyAya ke adhyApana meM naya-rahasya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAgata spaSTIkaraNa ko lipibaddha karU~, tAki AgAmI pIr3hI usase lAbhAnvita ho ske| kriyA, pariNAma aura abhiprAya tathA kramabaddhaparyAya nirdezikA ke lekhana-prakAzana ke pazcAt nayacakra ke bAre meM kucha likhane kI vicAradhArA prabala ho utthii| kaI varSa isa UhApoha meM hI vyatIta ho gaye ki kyA likheM, kaise likheM? kyoMki jisa viSaya para DaoN. bhArillajI jaise sazakta lekhaka eka gahana aura krAntikArI kRti likha cuke hoM, usa viSaya para kucha likhane kA sAhasa nahIM hotA thA / socate-socate nirNaya huA ki kArya prArambha kiyA jAye to apane Apa rAha milegI / ataH sAhasa karake amerikA pravAsa ke daurAna atulabhAI khArA ke ghara para, paMcaparameSThI kA smaraNa karake dinAMka 20 jUna 2008 ko isa kRti kA zubhArambha ho gyaa| isa bIca aneka granthoM ke padyAnuvAda Adi bhI kArya hote gaye tathA isa kRti kA lekhana kArya bhI dhIre-dhIre Age bar3hatA gyaa| aneka vidvAnoM se samparka karake unake sujhAva lene meM bhI kAphI samaya lgaa| ataH mArca 2013 phAlguna aSTAhnikA ke avasara para yaha kArya pUrNatA ko prApta huaa| yaha kRti paramabhAvaprakAzaka nayacakra ke anuzIlana ke rUpa meM vikasita hotI gii| isakI pramukha vizeSatAe~ isaprakAra haiM. 1. isakA mUla AdhAra paramabhAvaprakAzaka nayacakra hai| - 2. isameM mUla grantha meM diye gaye Agama ke uddharaNoM ko kama karake mAtra unakA sandarbha diyA gayA hai| . 3. DaoN. sAhaba ne jisa prakaraNa kA adhika vistAra kiyA hai, use saMkSipta meM binduvAra athavA cArTa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| jaise - laukika evaM lokottara vizvavyavasthA kI tulanA / 4. jina binduoM ko DaoN. sAhaba ne grantha vistAra bhaya se spaSTa 35 naya - rahasya + Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM kiyA, unheM spaSTa kiyA gayA hai| jaise - dravyArthika aura paryAyArthika nizcaya-vyavahAra ke hetu haiN| 5. nayAbhAsa, pakSAtikrAnta tathA Agama aura adhyAtma ko alaga adhyAyoM meM vizeSa spaSTa kiyA gayA hai| 6. viSaya ko spaSTa karane hetu praznottara zailI kA prayoga adhika kiyA gayA hai| 7. syAdvAda aura anekAnta tathA saptabhaMga prakaraNa ko praznottara zailI meM spaSTa kiyA gayA hai| ukta binduoM ke AdhAra para isa kRti ko sarvajanopayogI banAne kA prayAsa kiyA gayA hai| jaise-jaise lekhana kArya Age bar3hatA gayA, ise aneka vidvAnoM/mitroM ko dikhAkara, unake sujhAva jAnane ke prayAsa bhI kiye gye| mAnanIya bra. ravIndrajI ke samakSa bhI kucha aMzoM kA vAcana bhI kiyA gayA, jisameM unakA mahattvapUrNa mArgadarzana prApta huaa| zrI azvinabhAI zAha malADa (mumbaI) ne bhI aneka mahattvapUrNa sujhAva diye| dhruvadhAma mAsika patrikA meM isakA niyamita prakAzana prArambha huA, jisase aneka mitroM dvArA protsAhana bhI prApta huaa| AdaraNIya DaoN. hukamacandajI bhArilla ne atyanta vyastatA hone para bhI isa kRti ke sambandha meM Avazyaka mArgadarzana kiyA evaM maMgala AzIrvAda pradAna kiyA hai| ataH unakA cira RNI huuN| mere ghaniSTha mitra priya bandhuDaoN. rAkeza jaina, nAgapura ne eMjiyoplAsTI karAne ke bAda svAsthya-lAbha kI paravAha na karate hue bhI isa pUrI racanA ko atyanta gaharAI se par3hakara isakA sampAdana karake ise itanA pariSkRta rUpa pradAna kiyA hai, etadartha unakA anugrahIta huuN| bAla brahmacArI sumataprakAzajI ke sujhAva bhI upayogI siddha hue haiM; ataH unakA bhI AbhArI huuN| naya-rahasya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere chAtra zrI saMjayajI zAstrI, jayapura ne isa kRti ke mudraNa kA kAryabhAra sa~bhAlakara mujhe nizcinta kara diyA; ataH unake prati kRtajJatA jJApita kiye binA nahIM raha sktaa| sAtha hI TAipiMga hetu zrI paMkaja jaina, sivanI evaM zrImatI prIti jaina, jayapura kA AbhArI huuN| ___ isaprakAra isa kRti ko nirdoSa rUpa pradAna karane meM aneka vizeSajJa vidvAnoM kA amUlya sahayoga prApta huA hai, jinakA upakAra bhulAyA nahIM jA sktaa| yaha kRti, pratipAdya viSaya ko sabhI pahaluoM se spaSTa karane meM samartha aura nirdoSa ho, etadartha buddhipUrvaka sampUrNa sAvadhAnI rakhate hue bhI anajAne meM aneka kamiyA~ raha jAnA svAbhAvika hai; ataH vidvAnoM evaM prabuddha pAThakoM se vinamra anurodha hai ki kamiyoM kI ora dhyAnAkarSita avazya kareM, tAki una para punarvicAra karake AgAmI saMskaraNa ko parizuddha kiyA jA ske| . zrI atulabhAI khArA evaM jaina adhyAtma ekeDamI oNpha naoNrtha amerikA parivAra kA vizeSa AbhArI hU~, jisane isa kRti ke prakAzana kA gurutara dAyitva saharSa svIkAra kiyaa| paNDita ToDaramala smAraka TrasTa to mere jIvana kA abhinna aMga hai; ataH usakA AbhAra mAnanA aTapaTA lagatA hai, phira bhI vaha isakA saMyukta prakAzaka hai; ataH kRtajJatA vyakta kiye binA nahIM raha sktaa| sabhI jIva naya-rahasya ko jAnakara nayAtIta dazA prApta karane kA samyak puruSArtha prakaTa kareM - yahI bhAvanA bhAte hue svayaM nayAtIta hone ke puruSArtha hetu udyamavanta hone kI kAmanA karatA huuN| bhAdrapada zuklA paMcamI 9 sitambara 2013 abhayakumAra jaina ema. kaoNma, jainadarzanAcArya naya-rahasya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA~! 4 . 5. nirapa anukramaNikA kyA ? viSaya-praveza 1. nayajJAna kI AvazyakatA 2. nayoM kA sAmAnya svarUpa 3. nayoM kI pramANa se bhinnatA aura abhinnatA 4. nayoM ke mUla bheda nizcayanaya aura vyavahAranaya 6. jainAbhAsa 7. pakSAtikrAnta 8. nizcayanaya ke bheda-prabheda 9. vyavahAranaya ke bheda-prabheda 10. paMcAdhyAyI meM samAgata * vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa 11. nayoM ke sandarbha meM : Agama aura adhyAtma 12. dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya 13. dravyArthikanaya ke bheda-prabheda 14. paryAyArthikanaya ke bheda-prabheda 15. naya ke tIna rUpa - zabdanaya, arthanaya, jJAnanaya 16. naigamAdi sapta naya 17. saiMtAlIsa naya 18. anekAnta-syAdvAda 19. saptabhaMga 154 191 208 216 237 266 279 287 315 356 370 38 naya-rahasya Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa " jo eka zuddha vikAra varjita, acala parama padArtha hai| jo eka jJAyaka bhAva nirmala, nitya nija paramArtha hai || jisake daraza va jAnane kA nAma darzana jJAna hai| ho namana usa paramArtha ko, jisameM caraNa hI dhyAna hai ||1|| nija AtmA ko jAnakara, pahacAna kara jamakara abhI / jo bana gaye paramAtmA, paryAya meM bhI ve sabhI / / ve sAdhya haiM, ArAdhya haiM, ArAdhanA ke sAra haiM / ho namana una jinadeva ko, jo bhavajaladhi ke pAra haiM || 2 || nayacakra se jo bhavyajana ko, sadA pAra utAratI / jagajAlamaya ekAnta ko, jo rahI sadA nakAratI / / nijatattva ko pAkara bhavika, jisakI utAreM AratI / nayacakramaya upalabdha nita, yaha nityabodhaka bhAratI // 3 // nayacakra ke saMcAra meM, jo catura haiM pratibuddha haiM / bhavacakra ke saMhAra meM, jo pratisamaya sannaddha haiM / / nija AtmA kI sAdhanA meM, nirata tana mana nagana haiN| bhavyajana ke zaraNa jinake, caraNa unako namana hai ||4|| kara kara namana nija bhAva ko, jina jinaguru jinavacana ko / nijabhAva nirmala karana ko, jinavara kathita nayacakra ko || nijabuddhi bala anusAra, prastuta kara rahA hU~ vijJajana / dhyAna rakhanA cAhie, yadi ho kahIM kucha skhalana ||5|| - DaoN. hukamacanda bhArilla naya - rahasya 39 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 maMgalAcaraNa (dohA) maMgalamaya jinarAja ko, vandU~ bArambAra / jinavANI - guru ko namU~, naya-rahasya dAtAra / / dhanya-dhanya jinadeva kA, syAdvAda nayacakra / jise sAdhane se miTe, bhavijana kA bhavacakra / / (vIrachanda) jinavara kA nayacakra aho ! yaha moha timira kA kare vinAza / bhedajJAna kI divya-jyoti meM, zuddhAtama kA kare prakAza / / eka akhaNDa abheda trikAlI, jJAyaka dhruva caitanya svabhAvaparama zuddhanaya kare prakAzita, parama pAraNAmika nijabhAva || ubhaya nayAzrita zivapura patha para, samyagjJAna suratha cAlakahaiM pravINa nayacakra calAne meM guru zaraNAgata pAlaka / / pratipAdaka paramArtha tattva kA, ataH kaheM samyak vyavahAra / kintu niSiddha sunizcaya se hai, bhedajJAna kA yahI prakAra / / dravyArthika paryAyArthikanaya, kaheM yathArtha padArtha svabhAva / nityAnitya abheda-bhedamaya, ekAneka cidAnanda bhAva / / syAdvAdamaya jinavANI se, naya - virodha kA kareM zamana / jo anAdi akSuNNa cidAtama, lakheM, moha kA kareM vamana / / nayapakSoM se mukta hue jo, nija svarUpa meM gupta rheN| nirvikalpa ho zAntacitta, ve hI amRta sAkSAt piyeM / / jinapravacana kA marma aho ! yaha, jAno naya - rahasya kA sAra / antarmukha pariNati meM bahatI, cidAnanda rasa amRta dhAra || - naya- rahasya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya viSaya-praveza (dohA) zrI jinavara kI vandanA, karU~ sahaja nisskaam| pakSAtikrAnta paramAtmA, pAU~ mNgldhaam|| naya-pramANa se jAnakara, sapta tattva kA mrm| ratnatrayanidhi prAptakara, kaTeM trividha dusskrm|| isa vizva ko jagat, loka, duniyA Adi aneka nAmoM se sambodhita kiyA jAtA hai| kisI buddhimAn vyakti ne hI kabhI ise duniyA (do 'naya' vAlI) kahanA prArambha kiyA hogA; kyoMki isa jagat kI gAr3I mukhyataH do nayoM kI paTarI para hI calatI hai| sampUrNa jinAgama to do nayoM kI zailI meM vastu-svarUpa kA evaM mokSamArga kA nirUpaNa karatA hI hai, jana-sAmAnya bhI laukika prasaMgoM meM bhinna-bhinna apekSAoM kA prayoga kiye binA nahIM rhtaa| kyA eka bAlaka apanI mAtA meM vidyamAna mAtRdharma ko mukhya kiye binA use mA~ kaha sakatA hai? nhiiN| kyA hama aura Apa kisI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya cAyavAle ko 'e cAya'! yA TaiksIvAle ko 'e TaiksI'! kahakara nahIM bulAte? kisI apekSA ke binA yaha vyavahAra kaise sambhava hai? isaprakAra loka meM bhI vastu kA kathana, apekSA se karane kI paddhati dekhI jAtI hai| aba yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki duniyA meM jainiyoM ke atirikta (alAvA) 'naya' zabda kA prayoga to koI nahIM karatA aura jainiyoM meM bhI mAtra kucha vidvAnoM ko chor3akara koI bhI 'naya' zabda kA prayoga karatA nahIM dekhA jaataa| kyA koI bAlaka apanI mA~ se yaha kahatA hai ki 'tU isa naya se merI mA~ hai?' yadi nahIM to phira Apa yaha kaise kaha sakate haiM ki nayoM ke binA duniyA kA kAma bhI nahIM calatA? bhAI! nayoM kI mahattA batAne ke lie hI pUjya mAilla dhavala, AcArya devasena, jinendra varNI, DaoN. hukamacanda bhArilla Adi gahana cintakoM dvArA naya sambandhI aneka grantha race gaye haiM aura unake vizeSa spaSTIkaraNa ke lie yaha pustaka likhI jA rahI hai| tAki hama nayoM kA svarUpa, unakI upayogitA tathA bheda-prabheda Adi ke bAre meM Avazyaka vistAra aura gaharAI se jAna skeN| rahI bAta jana-sAdhAraNa dvArA 'naya' zabda kA prayoga na karane kI to mAtra zabda-prayoga meM hI naya nahIM hotA, naya to bhAva arthAt jJAna meM hotA hai| eka bAlaka 'mA~' kI paribhASA nahIM jAnatA; parantu mA~ ke vAtsalya kA anubhava avazya karatA hai| isIprakAra vaha bhUkha-pyAsa, krodha-prema Adi zabdoM ko nahIM jAnatA; parantu ina bhAvoM kA vedana to karatA hI hai| ___ isase yaha spaSTa hotA hai ki bhAvAnubhUti bhASA ke AdhIna nahIM hotii| kaisI viDambanA hai ki bhASA-jJAna se rahita zizu, mA~ ke vAtsalya kA jitanA gahana anubhava karatA hai, bhASA-jJAna se samRddha yuvA hone ke bAda usakI anabhUti meM mA~ ke prati utanI Asakti nahIM raha pAtI, jitanI bacapana meM thii| pahale vaha eka pala bhI mA~ ko dekhe binA nahIM raha sakatA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-praveza thA aura aba mA~ ko chor3akara sAta samundara pAra jAne ke lie bhI taiyAra hai| yaha to rahI loka kI bAta; yahA~ to Atma-kalyANa meM rucivanta jIvoM ko sva-para, AtmA-paramAtmA, sAta tattva Adi prayojanabhUta bAtoM kA yathArtha nirNaya ho sake - isa prayojana se nayoM kA vizuddha anuzIlana karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai, kyoMki sampUrNa jinAgama meM pramANa aura naya se hI vastu-svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| mahAzAstra tattvArthasUtra meM to sAta tattvoM ko jAnane kA upAya pramANa-nayoM ko batAte hue pramANanayairadhigamaH1 - isa sUtra kI racanA kI gaI hai| .. - vAstava meM pramANa aura naya usa tarAjU ke samAna haiM, jina para aneka vastuoM ko tolA jAtA hai| vajana tolanevAlA vyakti tarAjU kA prayoga karanA to jAnatA hI hai; anyathA vaha padArthoM kA sahI vajana kaise jAna sakegA? ataH yadi hama prayojanabhUta sAta tattvoM kA sahI svarUpa jAnanA cAhate haiM to hameM pramANa-naya kI tarAjU kA prayoga karanA sIkhanA hI hogA, anyathA tattvoM ke bAre meM viparIta zraddhAna banA hI rahegA, jisase saMsAra-bhramaNa kA anta kabhI nahIM A skegaa| ... abhyAsa-prazna 1. bhASA aura paribhASA jAne binA laukika jagata meM bhI nayoM kA prayoga kisaprakAra hotA hai? . 2. isa pustaka ko likhane kA prayojana kyA hai? 1. tattvArthasUtra, prathama adhyAya, sUtra 6 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayajJAna kI AvazyakatA - nayoM ke svarUpa evaM bheda-prabheda kI vistRta carcA karane se pahale nayoM ko jAnane kI AvazyakatA ke bAre meM vicAra karanA Avazyaka hai| isa sandarbha meM dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra kI gAthA 181 atyanta preraNAdAyaka hai - .. je NayadiTThivihINA tANa Na vtthuushaavuvlddhi| vatthusahAvavihUNA sammAdiTThI kahaM huNti|| jo naya-dRSTi (naya-jJAna) se rahita haiM, unheM vastu-svabhAva kI upalabdhi nahIM ho sakatI aura jo vastu-svabhAva se rahita haiM, ve samyagdRSTi kaise ho sakate haiM? .. yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki samyagdarzana kI prApti ke lie naya-jJAna ko anivArya batAyA jA rahA hai| kucha loga kahate haiM ki pramANa-naya to paNDitAI karane ke lie haiM, paNDitoM ke lie haiM; hameM to AtmA kA anubhava karanA hai; ataH hama inameM kyoM ulajheM; kyoMki anubhava meM to naya-vikalpa hote nahIM? aisA kahane vAle logoM se merA yahI anurodha hai ki ve isa prakaraNa kI gambhIratA ko smjheN| ___anubhava meM naya-vikalpa nahIM haiM; parantu zuddhanaya kA viSaya to hai Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayajJAna kI AvazyakatA hI; ataH nayoM kA prayoga kiye binA Atma-svarUpa kA nirNaya kaise hogA? rahI bAta paNDitAI kI, to bhale koI vaktA ho yA na ho, vastusvarUpa kA nirNaya karanA to pratyeka AtmArthI ke lie anivArya hai; aura maiM pUchatA hU~ ki saccI paNDitAI kyA burI cIja hai ? AtmAnubhavI vidvAnoM kI prazaMsA karate hue to pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI bhI bArambAra kahate haiM - digambaro nA paNDito paNa gajaba kAma kartuM che| pANDe rAjamalajI, paNDita banArasIdAsajI, paNDita ToDaramalajI, paNDita jayacandajI chAbar3A, paNDita dIpacandajI kAsalIvAla Adi vidvAnoM ke prati unake udgAra, Aja bhI unake pravacanoM kI sI. DI. Adi meM upalabdha haiN| are! prAcIna vidvAnoM kI bAta to dUra, pANDitya ke abhimAna para prahAra karate hue bhI, ve kabhI - kabhI apane ziSyavidvAnoM kI prazaMsA karake unheM protsAhita karate hue sune jA sakate haiN| mAtra zAstra - jJAna kI nirarthakatA batAte hue bhI zAstrAbhyAsa kI preraNA denA tathA paNDitAI ke ahaM para prahAra karate hue bhI paNDitoM ke kArya kI unmukta prazaMsA karanA - aisA santulita dRSTikoNa Aja pUjya gurudevazrI ke cintana kI hI pramukha vizeSatA hai| jinAgama meM bhI aneka prakAra ke paraspara virodhI dikhanevAle kathana upalabdha haiN| kahIM AtmA ko siddha- samAna jJAnAnandasvabhAvI kahA gayA hai to kahIM use ajJAnI, mUr3ha aura duHkhI kahA gayA hai| kahIM use abheda, " akhaNDa, trikAlI, cidghanamAtra Adi batA kara ekarUpa kahA gayA hai to kahIM use manuSya, tiryaMca, rAgI -dveSI athavA guNasthAna, mArgaNAsthAna ke bhedoM se anekarUpa kahA gayA hai| yadi ina kathanoM kI apekSA aura prayojana nahIM samajheMge to inakA vAstavika marma kaise jAna pAe~ge? aura inakA marma jAne binA AtmasvarUpa kA yathArtha nirNaya tathA anubhava kaise ho sakegA ? ataH yathArtha 5 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 . naya-rahasya tattvanirNaya karane ke lie nayoM kA svarUpa jAnanA Avazyaka hI nahIM, apitu anivArya hai| .. nayajJAna kI AvazyakatA pratipAdita karate hue vahI nayacakrakAra gAthA 417 meM likhate haiM - . lavaNaM va iNaM bhaNiyaM, NayacakkaM sayala stthsuddhiyrN| sammA vi ya sua micchA, jIvANaM suNaya mggrhiyaannN|| jaise namaka bhojana ko zuddha (svAdiSTa) kara detA hai, vaise hI nayacakra samasta zAstroM ko zuddha kara detA hai| sunaya ke jJAna se rahita jIvoM ke lie samyakzruta bhI mithyA ho jAtA hai| prazna - eka ora samyakzruta kahA jA rahA hai aura dUsarI ora use mithyA bhI kaha rahe haiM; bhalA samyakzruta mithyA kaise ho sakatA hai? - uttara - bhAI! vaha zruta/zAstra, kevalI ke vacanAnusAra vItarAgI santoM aura jJAniyoM dvArA likhe gaye haiM - isa apekSA to samyakzruta hI haiM; parantu yadi hama use yathArtha apekSA se grahaNa nahIM kareM to tatsambandhI hamArA jJAna mithyA hI huaa| prazna - samyakzruta bhI mithyA ho gayA - isa Azaya kA spaSTIkaraNa kahIM aura bhI hai kyA? uttara - AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka ke sAtaveM adhyAya meM jaina zAstroM kA abhyAsa karanevAloM ko bhI jo mithyAtva hotA hai, use nizcayAbhAsa-vyavahArAbhAsa-ubhayAbhAsa ke rUpa meM spaSTa kiyA hai| ye nizcayAbhAsa Adi mAnyatAe~ jinavANI kA viparIta artha grahaNa karane se hI huI haiN| . isaprakAra yaha siddha hotA hai ki nayoM ke yathArtha jJAna ke binA samyakzruta bhI mithyA ho jAtA hai| prazna - AtmA to svabhAva se nayapakSAtIta hai tathA anubhUti meM bhI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayajJAna kI AvazyakatA naya vikalpa nahIM rahate, phira AtmAnubhUti ke lie nayoM ko jAnane kI kyA AvazyakatA hai? uttara - zrutabhavanadIpaka nayacakra meM AcArya devasena ne isI sandarbha meM likhA hai ki yadyapi AtmA svabhAva se nayapakSAtIta hai; tathApi vaha nayajJAna ke binA paryAya meM nayapakSAtIta nahIM ho sakatA, kyoMki yaha AtmA, anAdikAlIna karmavaza asatkalpanAoM meM ulajhA huA hai; ataH satkalpanArUpa arthAt samyak vikalpAtmaka nayoM kA svarUpa kahate haiN| prazna - asatkalpanA aura satkalpanA se kyA Azaya hai? . uttara - anAdikAlIna mithyAtva ke udaya se honevAlI mithyA mAnyatAe~ hI asatkalpanAe~ haiM; athavA prayojanabhUta jIvAdi tattvoM ke bAre meM viparIta mAnyatAe~ asatkalpanAe~ haiN| samayasAra, mokSamArgaprakAzaka, yogasAra, chahaDhAlA Adi aneka granthoM meM ina mithyA mAnyatAoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| . jinAgama ke abhyAsa se jo vikalpAtmaka yathArtha tattvanirNaya hotA hai, vahI satkalpanA hai| yaha nirNaya, vastu-svarUpa ke anusAra hone se sat kahA gayA hai aura nirvikalpa anubhUti se rahita mAtra vikalpAtmaka jJAna meM hone se ise kalpanA kahA gayA hai| prazna - satkalpanA aura nirvikalpa anubhUti meM kyA antara hai? uttara - jinAgama ke abhyAsa ke nimitta se vikalpAtmaka bhUmikA meM honevAlA yathArtha tattva-nirNaya satkalpanA hai| isameM mana ke avalambana se pramANa-naya dvArA vastu-svarUpa kA athavA sAta tattvoM kA yathArtha nirNaya karane ke bala se svarUpa kI ruci bar3hate-bar3hate upayoga antarmukha ho jAtA hai aura buddhipUrvaka vikalpa bhI zamita ho jAte haiM; yahI nirvikalpa anubhUti arthAt pakSAtikrAnta dazA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya prazna - kyA pakSAtikrAnta dazA sadA banI rahatI hai? uttara - nicalI bhUmikA meM upayoga meM nirvikalpa dazA to bahuta alpakAla taka rahatI hai| usake bAda punaH zubhAzubha vikalpa hone lagate haiM, parantu abhiprAya arthAt pratIti meM zuddhAtmatattva meM ahaM kI dhArA nirantara calatI rahatI hai| yaha dhArA bhI pramANa-naya ke vikalpoM se rahita hone se pakSAtikrAnta hI kahalAtI hai| isa pakSAtikrAnta dazA kA vistRta vivecana isI pustaka ke adhyAya 7 meM kiMcit vistAra ke sAtha kiyA gayA hai| isaprakAra pakSAtikrAnta dazA arthAt AtmAnubhUti pUrvaka samyagdarzana pragaTa karane ke lie nayoM ke dvArA vastusvarUpa kA nirNaya karake sarvaprathama asatkalpanAoM kA abhAva karanA Avazyaka hai, jo nayajJAna ke dvArA hI sambhava hai| SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA' meM to 'nayavAda meM nipuNa muniyoM ko hI siddhAnta ke sacce jJAtA' kahate hue likhA hai ki 'jinendra bhagavAna ke mata meM nayavAda ke binA sUtra aura artha kucha bhI nahIM hai|' ataH vastu-svarUpa kA yathArtha nirNaya karane ke lie nayoM kA svarUpa samajhanA, pratyeka AtmArthI ke lie zreyaskara hai| . abhyAsa-prazna 1. samyak zruta bhI mithyA kaise ho jAtA hai? 2. 'nayajJAna kI AvazyakatA' - isa viSaya ko Agama-pramANoM se spaSTa kiijie| 3. 'AtmAnubhUti' ke lie nayajJAna kI AvazyakatA kyoM hai? siddha kiijie| 4. asatkalpanA aura satkalpanA ke antara ko cArTa ke mAdhyama se spaSTa kiijie| 1. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pRSTha 513 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM kA sAmAnya svarUpa jinAgama kA marma samajha kara, AtmAnubhUti pragaTa karane ke lie nayajJAna kI upayogitA sthApita ho jAne ke bAda yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki naya kyA haiM? arthAt ve koI dravya haiM, guNa haiM athavA paryAya haiM? ataH yahA~ para nayoM kI kucha vizeSatAoM ke mAdhyama se nayoM kA sAmAnya paricaya prastuta kiyA jA rahA hai| 1. naya samyak zrutajJAna ke aMza haiM - nayoM ke bAre meM sarvaprathama jAnane yogya tathya yaha hai ki ve jIva ke jJAnaguNa kI zrutajJAnarUpa paryAyeM haiN| tattvArthasUtra meM samyagjJAna ke pA~ca bhedoM kA varNana karate hue matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam - sUtra kahA gayA hai| inameM pA~coM jJAnoM ko pramANarUpa kahA hai; parantu naya, zrutajJAna meM hI hote haiM; ataH naya zrutajJAnarUpa samyagjJAna ke bheda haiM arthAt jJAna kA pramANa-nayarUpa pariNamana zrutajJAna meM garbhita hotA hai| zeSa cAra jJAnoM meM saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya rahita hone se prAmANikatA hone para bhI unameM nayarUpa pariNamana nahIM hotA hai| prazna - naya zrutajJAna meM hI kyoM hote haiM, anya jJAnoM meM kyoM nahIM? uttara - anantadharmAtmaka vastu meM se kisI eka dharma ko mukhya karake jAnane kI prakriyA zrutajJAna meM hI hotI hai| athavA jo jJAna vastu Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA vistAra se vivecana jAnane hetu ina donoM kRtiyoM kA tulanAtmaka adhyayana karanA Avazyaka hai| maiM naya-rahasya meM samAgata kucha viziSTa viSayoM ko binduvAra Apake samakSa prastuta kara rahA hU~ - 1. svAnubhUti ke samaya jJAna meM nirvikalpa nayarUpa evaM nirvikalpa pramANarUpa pariNamana eka sAtha prArambha ho jAtA hai| 2. vaktA, kise viSaya banAnA cAhegA, yaha bahuta kucha zrotAoM para nirbhara karatA hai| yadi zrotAoM meM paryAyapakSa kA jora ho to vaha dravyapakSa ko mukhya kregaa| isI prakAra yadi unameM kriyAkANDa kA pakSa prabala ho to vaktA bhAvapakSa kI mukhyatA karatA hai| 3. bahuta-se loga pUjya gurudevazrI ke pravacanoM kA sAMgopAMga gahana adhyayana kiye binA hI unheM ekAntI, svacchandI, nizcayAbhAsI Adi samajha lete haiM, lekina yadi unake pravacanoM kA niSpakSa dRSTi se gahana adhyayana kareM to na kevala hamArA bhrama nikala jAegA, apitu vastu-svarUpa kA yathArtha nirNaya kara, hama mokSamArga kI prApti kA samyak puruSArtha bhI kara skeNge| 4. jinAgama ke sabhI vyavahAra kathanoM meM koI na koI pAramArthika Azaya avazya chipA rahatA hai; ata: vyavahAranaya pratipAdaka hai aura usakA yathArtha Azaya arthAt nizcayanaya pratipAdya hai| . 5.vyavahAra ke niSedha meM hI usakI sArthakatA aura saphalatA hai| jisa prakAra pekiMga (AvaraNa) apane meM chipI/rakhI vastu ko batAtI hai aura surakSita bhI rakhatI hai, parantu usa vastu ko pAne ke lie pekiMga ko tor3anA hI par3atA hai; usI prakAra vyavahAranaya ko paramArtha na mAna kara hI paramArtha ko pAyA jAtA hai| 1. naya-rahasya, pRSTha 14 . 2. vahI pRSTha 18 . 3. vahI pRSTha 49 4. vahI pRSTha 59 . 5. vahI pRSTha 63-64 naya-rahasya - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 nayoM kA sAmAnya svarUpa prazna - gauNa karane kA kyA artha hai? . uttara - kisI dharma kI sattA ko svIkAra karate hue bhI usake bAre meM usa samaya vicAra na karanA hI use gauNa karanA hai| gauNa karane meM usakI sattA kA niSedha bhI nahIM hai tathA usake bAre meM vidhi-niSedha kA koI vikalpa bhI nahIM hai| isaprakAra ukta paribhASA meM naya kyA hai? kise jAnatA hai? aura kaise jAnatA hai? - ina praznoM kA samAdhAna karate hue nayoM kA svarUpa batAyA gayA hai| . yahA~ abhiprAya ke bAre meM kucha praznottaroM ke mAdhyama se vizeSa spaSTIkaraNa kiyA jA rahA hai| prazna - abhiprAya kise kahate haiM? uttara - dhavalAkAra ne abhiprAya zabda kA Azaya spaSTa karate hue likhA hai ki pramANa se gRhIta vastu ke ekadeza meM vastu kA nizcaya karanA hI abhiprAya hai| arthAt pramANa se jAnI huI vastu ke dravya athavA paryAya aMza meM tathA sAmAnya yA vizeSa aMza meM vastu ke nizcaya karane ko abhiprAya kahate haiM aura yahI naya hai| prazna - yahA~ abhiprAya zabda kA artha nayAtmaka zrutajJAna kiyA jA rahA hai, jabaki anyatra use zraddhA guNa kI pratItirUpa paryAya ke artha meM prayoga kiyA hai? .. .. uttara -- eka hI zabda vibhinna prasaMgoM meM bhinna-bhinna arthoM meM bhI prayukta hotA hai| paNDita ToDaramalajI, mokSamArgaprakAzaka meM aneka sthaloM para abhiprAya' zabda kA prayoga zraddhA yA pratIti ke artha meM karate haiM; kintu yahA~ nayoM ke sandarbha meM abhiprAya zabda kA artha apekSA, naya yA zrutajJAna hI samajhanA caahie| 1. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pRSTha 513 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 naya - rahasya isaprakAra yaha spaSTa hotA hai ki jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| ke eka aMza meM prazna vastu vastu kA nizcaya kauna karatA hai ? uttara kaba karatA hai? kyA hamAre vyAvahArika jIvana meM bhI kabhI aisA hotA hai ? are bhAI ! hama aura Apa sabhI dina-rAta apane jJAna meM aisA hI karate haiM va aisA hI kahate haiN| isake binA loka-vyavahAra bhI sambhava nahIM hai| isIlie to maiM kahatA hU~ ki mukhyatayA do nayoM kA prayoga hone se isa jagat ko duniyA kahA jAtA hai / svAda ko mukhya karake nIbU ko khaTTA kahA jAtA hai| jarA socie ki sArA nIbU khaTTA hai yA mAtra usakA svAda khaTTA hai ? kyA nIbU kA raMga, AkAra, vajana, gandha Adi anya guNa bhI khaTTe haiM ? nahIM, to phira sArA nIbU khaTTA kaise huA ? mAtra usakA svAda hI to khaTTA hai na ? ataH svAda kI apekSA sAre nIbU ko khaTTA kahanA yahI to vastu ke eka aMza meM sampUrNa vastu kA nizcaya karanA hai| isI kA nAma abhiprAya hai aura isI kA nAma naya hai| - vAstava meM nayoM kI bhASA aura paribhASA jAne binA bhI nayaprayoga karanA, hamAre zrutajJAna kA svabhAva hone se vaha hamAre jIvana meM gaharAI se vyApta hai| hindU, muslima, sikkha, IsAI tathA AbAla-vRddha koI bhI isa prakriyA se achUtA nahIM hai / krikeTa ke gyAraha khilAr3iyoM kI TIma meM sAre bhArata kI sthApanA karake sabhI kahate haiM ki bhArata jIta gyaa| pradhAnamaMtrI dvArA liye gae nirNayoM ko sAre deza kA nirNaya mAnA jAtA hai| hama bhArata ke atyanta choTe hisse meM rahakara bhI yahI kahate haiM va anubhava karate haiM ki hama bhAratavAsI haiN| ye saba naya-prayoga hI to haiN| prazna yadi ye saba naya-prayoga haiM to hama bhI naya vizeSajJa hue, phira hameM nayacakra kyoM par3hAyA jA rahA hai ? * - uttara bhAI ! yaha jIva, viSaya - kaSAya poSaka laukika bAtoM meM to anAdikAla se catura hai / kAma - bhoga-bandha kI kathA isa jIva ne Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 nayoM kA sAmAnya svarUpa anAdikAla se sunI hai, usakA paricaya aura anubhava bhI kiyA hai; parantu apane ekatva-vibhaktasvarUpa kI bAta kabhI (rucipUrvaka) sunI hI nahIM, usakA paricaya aura anubhava to kahA~ se karatA? ataH laukika bAtoM meM catura hote hue bhI hameM prayojanabhUta tattvoM kA yathArtha nirNaya Aja taka nahIM huA, anyathA saMsAra meM kyoM bhaTakate? yahA~ prayojanabhUta tattvoM kA nirNaya karane ke uddezya se hI pramANa aura nayoM kA svarUpa jAnane kI bAta hai| tattvArthasUtra meM jIvAdi tattvoM ko jAnane ke upAya ke rUpa meM hI pramANa-nayoM kI carcA kI gaI hai| prazna - yahA~ to laukika jIvana meM sabhI jIvoM ko naya-prayoga karanevAlA batAyA gayA hai; jabaki pahale yaha kahA gayA hai ki naya, jJAnI ko hI hote haiM, ajJAnI ko nahIM? uttara - naya, samyak zrutajJAna meM hote haiM, ataH jJAnI ko hI hote haiN| vAstava meM naya-pramANa meM prayojanabhUta jIvAdi tattvoM ko yathArtha zraddhAnapUrvaka jAnane yA na jAnane se hI unameM samyak yA mithyA kA bheda par3atA hai| isIlie naya, jJAnI ko hI hote haiM; kyoMki ve hI prayojanabhUta tattvoM ko yathArtha jAnate haiN| jJAnIjana bhI laukika jIvana meM jo nayaprayoga karate haiM, ve laukika dRSTi se samyak yA mithyA kahe jA sakate haiM, mokSamArga kI apekSA to ve mithyA hI haiN| unheM laukika naya avazya kaha sakate haiN| kisI vyakti ko jJAnI yA ajJAnI bhI prayojanabhUta tattvoM ke jAnane yA na jAnane kI apekSA se kahA jAtA hai| laukika jJAna yathArtha hone para bhI vaha mokSamArga kA sAdhaka nahIM hai; apitu mithyAtva aura kaSAya kA poSaka hone se mithyAjJAna hI hai|| ___ 3. nayoM kI pravRtti pramANa dvArA jAne gae padArtha ke eka aMza meM hotI hai - prazna - nayoM kI pravRtti, pramANa dvArA jAne gae padArthoM ke eka Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 naya-rahasya. aMza meM hotI hai, to kyA padArthoM ko pahale pramANa dvArA jAneM, phira nayoM kA prayoga kareM? yadi hA~, to pramANa dvArA sampUrNa padArtha kA jJAna kara lene ke bAda nayoM dvArA jAnane kI AvazyakatA kyA hai? uttara - yadyapi samyagdarzana-jJAna hone para hI yathArtha (nirvikalpa) nayarUpa evaM pramANarUpa pariNamana eka sAtha prArambha ho jAtA hai, tathApi vastu-svarUpa kA nirNaya karane ke lie mithyAtva kI mandatA meM AtmArthI jIva, jinAgama ke AdhAra se pramANa aura nayoM kA svarUpa jAnakara, vastu-svarUpa kA nirNaya karate haiN| pramANa dvArA vastu ke sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, nityaanitya Adi aneka dharma-yugaloM ko jAne binA kisI eka dharma ko mukhya aura aba zeSa dharma ko gauNa kaise kiyA jA sakatA hai ? ' arthAt paraspara viruddha dharma-yugaloM meM se kisI eka dharma ko mukhya aura zeSa dharmoM ko gauNa karane ke lie vastu ke donoM dharmoM ko jAnanA Avazyaka hai| __ yadi donoM dharmoM ko jAne binA kisI eka naya ke viSaya ko jAneMge to use hI sarvathA mAna liyA jAegA, jisameM nayAbhAsa yA mithyA-ekAnta ho jaaegaa| - yadi sone kI aMgUThI, jJAna kA viSaya nahIM banegI to mAtra svarNa yA aMgUThI ko mukhya kaise kiyA jAegA? aura svarNa ko mukhya kiye binA use dRSTi kA viSaya banAne kA nirNaya kaise kiyA jA sakatA hai? isIlie yaha kahA gayA hai ki pramANa dvArA jAne gae padArtha ke kisI eka aMza meM nayoM kI pravRtti hotI hai| dhavalAkAra ke nimna kathana se bhI yahI Azaya puSTa hotA hai - pramANa se nayoM kI utpatti hotI hai| kyoMki vastu ke ajJAta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM kA sAmAnya svarUpa hone para gauNatA aura mukhyatA kA abhiprAya nahIM banatA / ' pramANa dvArA padArtha ke paraspara viruddha dharma eka sAtha jAne jAte haiM; ataH usameM kisI dharma kA gahana paricaya prApta karane kA avakAza nahIM hai, jisase heya - upAdeya kA nirNaya nahIM ho sktaa| kisI eka dharma ko mukhya karake jAnane se hI usa dharmarUpa vastu kA pragAr3ha paricaya ho skegaa| prazna kevalajJAna ke binA hama sampUrNa vastu ko kaise jAna sakeMge? aura sampUrNa vastu ko jAne binA mukhya - gauNa karanA kaise sambhava hogA ? te uttara - yahA~ kevalajJAna ke dvArA pratyeka dharma ko pratyakSa jAnanA vivakSita nahIM hai, apitu vastu anantadharmAtmaka hai - aisA zrutajJAna pramANa se jAnanA tathA usake sAmAnya- vizeSa Adi dharma - yugaloM ko eka sAtha jAnanA - yahI sampUrNa vastu ko jAnanA hai| isalie zrutajJAnapramANa dvArA vastu kA nirNaya karane ke bAda nayoM dvArA vastu ko jAnanA Avazyaka hai| 15 4. ekAntavAda kA nAza karane hetu nayoM kI pravRtti hotI hai - nayacakrakAra mAilladhavala likhate haiM aneka svabhAvoM se paripUrNa vastu ko pramANa dvArA grahaNa karane ke pazcAt ekAntavAda kA nAza karane ke lie nayoM kI yojanA karanI cAhie / ' - 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 25 2. dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 172 yahA~ yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki yadi naya, svayaM samyakekAnta svarUpa haiM to naya-prayoga se ekAnta kA nAza kaise hogA ? ukta prazna ke samAdhAna hetu AcArya samantabhadra racita svayaMbhU stotra kA zloka 103 dRSTavya hai Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 naya-rahasya anekAnto'pyanekAntaH prmaann-ny-saadhnH| anekAntaH pramANAtte tdekaanto'rpitaanyaat|| pramANa aura naya haiM sAdhana jisake - aisA anekAnta bhI anekAntasvarUpa hai; kyoMki sarvAMzagrAhI pramANa kI apekSA vastu anekAntasvarUpa evaM aMzagrAhI naya kI apekSA vastu ekAntasvarUpa hai| ukta kathana se spaSTa hai ki anekAntavAdI jainadarzana meM anekAnta meM bhI anekAnta svIkAra kiyA gayA hai| sarvathA anekAnta mAnanA bhI ekAnta hai, jisake nAza ke lie naya yojanA karanI cAhie arthAt kathaMcit anekAnta aura kathaMcit ekAnta svIkAra karane para hI samyak-' anekAnta hotA hai| anekAnta meM bhI anekAnta kA spaSTIkaraNa - jisaprakAra vastu kathaMcit bhedarUpa aura kathaMcit abhedarUpa hai, sarvathA bhedarUpa yA sarvathA abhedarUpa nahIM hai; ataH use sarvathA abhedarUpa yA bhedarUpa mAnanA mithyA-ekAnta hai| usIprakAra vastu ko sarvathA anekAntarUpa mAnanA bhI mithyA-ekAnta hai| vastu meM vidyamAna paraspara virodhI dharma pramANa dvArA jAne jAte haiM, ataH pramANa kI apekSA vastu anekAntarUpa hai| yadi use sarvathA anekAntarUpa mAnA jAe to nayoM ke viSayabhUta eka-eka dharma kA sarvathA lopa hone kA prasaMga AegA aura . jaba eka dharma hI nahIM rahegA to paraspara virodhI dharma bhI kaise raheMge? isaprakAra samyak-ekAntarUpa nayoM kA niSedha karane se anekAntarUpa vastu kA bhI lopa ho jAegA; ataH vastu ko sarvathA anekAntarUpa na mAnakara-kathaMcit (pramANa kI apekSA) anekAntarUpa aura kathaMcit (naya kI apekSA) ekAntarUpa mAnA gayA hai| isaprakAra kathaMcit anekAnta + kathaMcit ekAnta = anekAnta samajhanA caahie| yadi anekAnta meM se Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 nayoM kA sAmAnya svarUpa kathaMcit ekAnta arthAt samyak-ekAnta nikAla diyA jAe to mAtra sarvathA anekAnta arthAt mithyA anekAnta hI bacatA hai| yadi koI vyakti, jar3a-tanA-zAkhA-patte-phUla-phalarUpa vRkSa kA citra to banAnA cAhe, parantu jar3a-zAkhA Adi aMgoM kA citra na banAe to vRkSa kA citra kaise banegA? kyoMki vRkSa apane sampUrNa aMgoM meM vyApta aMgIrUpa bhI hai tathA eka-eka aMgarUpa bhI hai| aMgI aura aMgarUpa vRkSa milakara anekAntarUpa bhI hai tathA eka-eka aMgarUpa hone se vaha samyak-ekAntarUpa bhI hai| isaprakAra anekAnta bhI (aMga + aMgI) anekAntarUpa hai arthAt usameM samyak-ekAnta bhI zAmila hai| ataH pramANa dvArA jAnI gaI vastu meM naya-prayoga karane para sarvathA anekAntarUpa : ekAnta kA nAza hotA hai tathA kathaMcit ekAnta + kathaMcit anekAntarUpa vastu kI siddhi hotI hai| anekAnta ke do bheda haiM - samyak anekAnta aura mithyA anekaant| isI prakAra ekAnta ke bhI do bheda haiM - samyak ekAnta aura mithyA ekaant| samyak aura kathaMcit ekArthavAcI haiM tathA mithyA aura sarvathA ekArthavAcI haiN| isa prakaraNa ke sambandha meM anekAnta aura syAdvAda viSaya para vivecana karate samaya vistAra se spaSTIkaraNa kiyA jaaegaa| 5. nayoM ke kathana meM vivakSita dharma mukhya aura avivakSita dharma gauNa rahate haiM - vakturicchA vivakSA arthAt vaktA kI icchA ko vivakSA kahate haiN| vastu ke kisI eka dharma ko mukhya karake vastu kA kathana karanA hI vivakSA kahalAtA hai| vaktA, jisa dharma ko mukhya karanA cAhe, use mukhya karake vaha vastu kA kathana karatA hai - yaha bAta sunakara aisA lagatA hai ki vaktA ko apanI mana-marjI karane kI chUTa dI jA rahI hai; parantu yahA~ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya mana-marjI kI bAta nahIM hai / vaktA, kise viSaya banAnA cAhegA, yaha bahuta kucha zrotAoM para nirbhara hotA hai; kyoMki usake dvArA kisI dharma ko mukhya karane kA prayojana, zrotAoM ke tatsambandhI ajJAna kA nAza karanA hai| zrotAoM meM paryAyapakSa kA jora ho to vaha dravyapakSa ko mukhya karegA / isIprakAra yadi zrotAoM meM kriyAkANDa kA pakSa prabala ho to vaktA bhAvapakSa kI mukhyatA karatA hai| isake alAvA tattva-abhyAsI aura adhyAtma-rasika zrotAoM ke nimitta se svayaM ke rasa -poSaNa hetu vaktAoM dvArA vizeSa prakaraNoM para bhI vyAkhyAna kiyA jAtA hai| 18 isaprakAra vaktA jisa dharma ko mukhya karatA hai, use vivakSita aura zeSa dharmoM ko avivakSita kahate haiM / 6. jJAnAtmakanaya aura vacanAtmakanaya naye, zrutajJAna ke bheda haiM / zruta bhI dravyazruta aura bhAvazruta ke bheda se do prakAra kA mAnA gayA hai; ataH jaba jJAna meM vastu ke kisI aMza ko mukhya karake jAnate haiM to jJAnAtmaka naya hote haiM aura jaba vANI dvArA vastu ke kisI eka dharma ko mukhya karake kahA jAe to vacanAtmaka naya hote haiN| paMcAdhyAyIkAra paudgalika zabdoM ko dravyanaya aura jIva ke caitanyaguNa ko bhAvanaya kahate haiM / ' yahA~ yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki naya, samyak zrutajJAna ke bheda haiM; ataH unakA vaktA bhI jJAnI hotA hai| ataH jJAtA ke abhiprAya ko naya kaheM yA vaktA ke abhiprAya ko - eka hI bAta hai| 7. naya sApekSa hI hote haiM, nirapekSa nahIM nayoM ke bAre meM sarvAdhika mahattvapUrNa tathya yaha hai ki ve sApekSa hI hote haiN| yadi naya sApekSa na hoM to ve naya nahIM, nayAbhAsa hoMge arthAt 1. paMcAdhyAyI, pUrvArddha, zloka 505 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -19 nayoM kA sAmAnya svarUpa mithyAnaya hoNge| AcArya samantabhadra AptamImAMsA, kArikA 108 meM kahate haiM - nirapekSA nayA mithyA, sApekSA vstute'rthkRt| arthAt nirapekSanaya mithyA hote haiM aura sApekSa naya samyak va sArthaka hote haiN| isIprakAra sApekSanaya ko sunaya aura nirapekSanaya ko durnaya kahA gayA hai| prazna - vastusvabhAva to nirapekSa hai, phira use jAnanevAle naya sApekSa kaise hoMge? ___uttara - svabhAva nirapekSa hai - isakA artha yaha hai ki vastu kI sattA, svatantratA aura prabhutA para-padArthoM ke AdhIna nahIM hai| vastu apane svarUpa se hI sat hai - yahI usakI nirapekSatA hai; parantu usameM vidyamAna ananta dharmoM ko mukhya-gauNa karake hI jAnA aura kahA jA sakatA hai| kisI eka dharma ko mukhya karanA hI sApekSatA hai| . ___'apekSA' zabda ke aneka artha hote haiN| jahA~ vastu ko para aura paryAyoM se nirapekSa kahA jAtA hai, vahA~ parAdhInatA ke artha meM apekSA zabda kA prayoga karake vastu ke svabhAva ko nirapekSa arthAt svAdhIna kahA jAtA hai| 'apekSA' zabda kA laukika artha kisI se kucha cAhanA arthAt AzA karanA hai| prAyaH yaha kahA jAtA hai ki hameM to unase aisI apekSA nahIM thI yA aisI apekSA thii| nayoM kI sApekSatA ke prasaMga meM yaha artha bhI abhISTa nahIM hai| nyAyazAstra meM 'apekSA' zabda kA prayoga 'avinAbhAvitva' ke artha meM bhI kiyA jAtA hai| jaise, dravya aura paryAya paraspara sApekSa haiM arthAt donoM eka-dUsare ke binA nahIM hote, paryAyarahita dravya nahIM hotA 1. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 266 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 'naya-rahasya aura dravya binA paryAya nahIM hotI; ataH naya paraspara sApekSa hote haiM - isa kathana kA Azaya yaha bhI hai ki vastu meM nizcaya-vyavahAra yA dravyArthika-paryAyArthika nayoM ke viSayabhUta dharma sAtha-sAtha hote haiM, parantu nayoM kI sApekSatA kA artha mAtra sAtha rahane taka hI sImita nahIM hai| vivakSita dharma ko mukhya karanA arthAt usa dharma ke dRSTikoNa se vastu ko dekhanA hI apekSA' hai aura isI kA nAma 'naya' hai| mukhya karane se Azaya usa dharma kI dRSTi se vastu ko dekhnaa| jaise, AtmA eka, abheda, nitya, dhruva hai| yadi ye vizeSaNa dravyadRSTi se arthAt dravya kI apekSA yA dravyArthika-naya kI apekSA kahe jAyeM to samyak-ekAnta. hogA tathA dravyArthikanaya kI apekSA na lagAI jAe to vastu ko sarvathA eka, abheda, nitya mAnane kA prasaMga AegA aura anityAdi dharmoM ke niSedha hone kA prasaMga A jAne se vaha kathana mithyA-ekAnta yA nayAbhAsa khlaaegaa| isIprakAra AtmA ko aneka, anitya tathA bhedarUpa kahanA, paryAya kI apekSA arthAt paryAya ko mukhya karake hI sambhava hai; anyathA dravyasvabhAva kA lopa ho jAne se AtmA ko sarvathA anitya mAnA jAegA, jisase mithyA-ekAnta yA nayAbhAsa kA prasaMga aaegaa| isaprakAra kisI apekSA se kaho yA kisI dharma ko mukhya karanA kaho - eka hI bAta hai| isameM dUsarI apekSA kI svIkRtipUrvaka gauNatA bhI zAmila hai| isIlie sApekSanaya hI samyak kahe gae haiM aura nirapekSanaya arthAt binA apekSA vastu ko sarvathA eka dharmarUpa kahanevAle naya, mithyA aura nirarthaka kahe gaye haiN| mithyA nayoM se vastu kA yathArtha nirNaya nahIM hotA, isalie unheM durnaya aura nirarthaka bhI kahA jA sakatA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 nayoM kA sAmAnya svarUpa - prazna - kucha loga kahate haiM ki apekSA lagAkara vastu-svabhAva ko DhIlA nahIM karanA cAhie? uttara - isa kathana kI bhI apekSA samajhanI caahie| jo loga AtmA ke trikAlI zuddhasvabhAva ko nahIM mAnate tathA use sarvathA azuddha mAnate haiM, ve kahate haiM ki "hA~-hA~, AtmA zuddha to hai, para yaha nizcayanaya kA kathana hai| nizcayanaya se to AtmA zuddha hai, para vyavahAranaya se to azuddha hai na! abhI hama use zuddha kaise mAna sakate haiM..." ityAdi aneka prakAra se ve nizcaya se AtmA ko zuddha kahate hue bhI abhiprAya meM usake zuddhasvabhAva kA niSedha hI karate haiN| apekSA lagAne kA samyak phala yaha hai ki vastu ke usa pahalU ko jAnakara, heya-upAdeya kA yathArtha nirNaya kiyA jAe, parantu bahuta se loga aisA na karake mAtra bAtoM meM hI apekSA lagAkara, apane viparIta abhiprAya kI puSTi karate haiM, isIlie yaha kahanA bhI ucita hI hai ki apekSA lagAkara vastu ko DhIlA nahIM karanA caahie| ___apekSA kA samyak prayoga karane se vastu-svabhAva DhIlA nahIM hotaa| yadi hama kaheMge ki AtmA nirapekSarUpa se zuddha hai, use nizcayanaya se zuddha mata kaho to aisA AtmA kI azuddhatA ke sambandha meM bhI kahA jA sakatA hai ki AtmA nirapekSarUpa se azuddha hai, vaha vyavahAranaya yA paryAyArthikanaya se azuddha nahIM hai; ataH apekSA lagAne meM DhIlApanA nahIM, balki vastu-vyavasthA kA samyak pratipAdana hai, samyagjJAna kI surakSA hai| prazna - yaha bhI kahA jAtA hai ki AtmA nizcayanaya se zuddha nahIM hai, vaha to svabhAva se zuddha hai - isa kathana kA kyA Azaya hai? uttara - nizcayanaya arthAt zuddhasvabhAva ko jAnanevAlI jJAna kI pryaay| nizcayanaya AtmA ko zuddha jAnatA hai, zuddha karatA nahIM hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya isalie kahA jAtA hai ki AtmA, kisI naya arthAt jAnane se zuddha nahIM hai, zuddha to vaha apane svabhAva se hI hai| ajJAnI, zuddhasvabhAva ko nahIM jAnate to bhI unakA trikAlI svabhAva to zuddha hai hii| zuddhasvabhAva ko na jAnane ke kAraNa hI ve saMsAra meM bhramaNa kara rahe haiN| dekho! svabhAva se zuddha kahane kA Azaya yaha hai ki svabhAva kI apekSA zuddha hai; ataH isameM bhI apekSA kA mUka prayoga hai| yadi apane AtmA ko svabhAva kI apekSA zuddha na mAnA jAe to sarvathA zuddha mAnane kA prasaMga Ane se mithyA-ekAnta yA nayAbhAsa ho jaaegaa| . __isaprakAra naya aura apekSA paryAyavAcI siddha hone se yaha spaSTa ho jAtA hai ki sApekSanaya hI samyak hote haiM, nirapekSanaya nhiiN| isaprakAra sAta binduoM ke mAdhyama se nayoM kA sAmAnya svarUpa jAnakara jinavANI kA abhyAsa karanA pratyeka AtmArthI ke lie zreyaskara hai| abhyAsa-prazna . 1. nayoM kI pramukha vizeSatAe~ likhate hue unakA saMkSipta vivecana kiijie| 2. nirapekSa naya mithyA hote haiM aura sApekSa naya hI samyak hote haiM - isa kathana kA Azaya spaSTa kiijie| 3. naya-prayoga se ekAntavAda kA nAza kisaprakAra hotA hai - spaSTa kiijie| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM kI pramANa se bhinnatA aura abhinnatA pichale adhyAya meM nayoM ke svarUpa kI carcA karate hue spaSTa kiyA jA cukA hai ki naya, pramANa dvArA jAnI gaI vastu ke kisI eka aMza ko mukhya karake, usa apekSA se vastu ko vaisI arthAt usa dharmamaya jAnate haiN| yahA~ yaha prazna hotA hai ki naya aura pramANa eka hI haiM yA bhinnabhinna? yadyapi pramANa sakalAdezI aura naya vikalAdezI kahe gaye haiM; ataH donoM ke lakSaNa bhinna-bhinna hone ke kAraNa naya, pramANa se bhinna ho jAte haiM, lekina pramANa se bhinna hone se ve apramANa siddha hote haiM; ataH unake dvArA vastu kA jAnanA bhI apramANa ThaharatA hai? aura yadi naya apramANarUpa nahIM haiM to ve pramANarUpa hI ho jAte haiM to unake pRthak kathana kI kyA AvazyakatA hai? pramANa se hI vastu kA nirNaya kyoM nahIM ho sakatA? anya darzanoM meM bhI mAtra pramANa kI hI carcA hai| nayoM kI carcA to mAtra jainadarzana meM hI hai, jinheM pramANarUpa mAnane se ve anAvazyaka pratIta hote haiM? zlokavArtika meM AcArya vidyAnandi ne isa prakaraNa ko spaSTa karate hue kahA hai ki naya na to pramANa haiM aura na apramANa, balki ve jJAnAtmaka hone se pramANa ke ekadeza haiN| pramANa kA ekadeza, pramANa se sarvathA abhinna nahIM hai, isalie naya sarvathA pramANarUpa nahIM haiM tathA sarvathA bhinna bhI nahIM haiM, isalie naya Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 24 naya-rahasya sarvathA apramANarUpa nahIM haiN| deza aura dezI arthAt aMza aura aMzI meM kathaMcit bheda mAnA jAtA hai; ataH naya pramANaikadeza hone se kathaMcit pramANarUpa haiM aura kathaMcit pramANa se bhinna haiN| prazna - naya bhI sva-para padArthoM kA nizcaya karate haiM, ataH svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam - parIkSAmukha meM prApta isa paribhASA ke anusAra unheM pramANarUpa hI kyoM na mAnA jAe? - - uttara - sva-para padArthoM ke bhI ekadeza ko jAnanA naya kA lakSaNa hai tathA unake sarvadeza ko jAnanA, pramANa kA lakSaNa hai; ataH nayoM ko sarvathA pramANarUpa mAnanA ThIka nahIM hai| zlokavArtika meM isa prakaraNa ko aura adhika spaSTa karate hue kahA hai ki vastu kA ekadeza, na to vastu hai aura na avstu| samudra kI bUMda ko sarvathA-samudra bhI nahIM kaha sakate aura sarvathA asamudra bhI nahIM kaha skte| yadi eka bUMda ko hI samudra mAneM to bahuta-se samudra ho jAeMge - aisI sthiti meM eka akhaNDa samudra kA kyA svarUpa rahegA? tathA eka bUMda ko asamudra mAnane para samudra kI sabhI bUMdeM asamudra ho jAe~gI to , samudra kA astitva hI na rhegaa| prazna - yadi aMzI ko jAnanevAlA jJAna pramANa hai to aMza ko jAnanevAlA jJAna pramANa kyoM na mAnA jAe? - uttara - aMzI yA dharmI pramANa kA viSaya nahIM, apitu dravyArthikanaya kA viSaya hai tathA vastu kA eka aMza yA dharma paryAyArthikanaya kA viSaya hai| isaprakAra aMzI aura aMza donoM hI pRthak-pRthak naya ke viSaya haiM, jabaki donoM ko eka sAtha jAnanevAlA jJAna pramANa hai| prazna - kyA abheda vastu pramANa kA viSaya hai aura vastu ke guNaparyAyarUpa bheda, naya ke viSaya haiM? uttara - jisameM sabhI bheda gauNa haiM - aisA abheda dravyArthikanaya kA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 nayoM kI pramANa se bhinnatA aura abhinnatA viSaya hai, pramANa kA nhiiN| bheda aura abheda ko ekasAtha jAnanevAlA jJAna pramANa hai| abheda aura bheda ko pRthak-pRthak jAnanA naya hai| vastutaH eka akhaNDa dravya, vyApaka hone se vaha apane ananta guNa, dharma, svabhAva tathA trikAlavartI paryAyoM meM vyApta hokara rahatA hai| guNa, dharma Adi dravya ke aMza to haiM; parantu eka guNa, dharma Adi hI sampUrNa dravya nahIM ho skte| . kAzmIra se kanyAkumArI taka bhArata eka akhaNDa rASTra hai| ekaeka iMca bhUmi meM bhArata vyApta hai; parantu eka nagara hI bhArata nahIM kahA jA sktaa| yadi eka nagara ko bhArata mAnA jAe to zeSa sabhI nagara, bhArata se bhinna hone se paradeza ho jAe~ge athavA pratyeka nagara bhArata kahalAegA aura eka akhaNDa bhArata khaNDa-khaNDarUpa ho jAegA, lekina yadi eka nagara ko bhArata kA aMza bhI svIkAra na kiyA jAe to dUsare nagara bhI bhArata nahIM kahe jA sakeMge, ataH aise bhArata ke sarvathA lopa hone kA prasaMga aaegaa| ___isaprakAra bhArata deza ke eka nagara kI bhA~ti, naya aura pramANa kI viSayabhUta vastu bhI paraspara kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna samajhanI cAhie arthAt vastu ke guNa-paryAyarUpa aMzoM ko akhaMNDa vastu se kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna samajhanA caahie| prazna - akhaNDa dravya ko usake guNa-paryAyoM se kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna mAnane se kyA lAbha hai? uttara - anekAnta bhI samyak ekAnta - aise nijapada kI prApti ke alAvA anya kisIprakAra se kAryakArI nahIM hai| akhaNDa vastu ko usake guNa-paryAyoM se kathaMcit abhinna svIkAra karane se zuddhanaya ke viSayabhUta abheda dravya kI siddhi hotI hai tathA kathaMcit bhinna mAnane se 1. tattvArthazlokavArtika, naya-vivaraNa, zloka 4 se 9 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 naya-rahasya guNa-paryAyarUpa pratyeka aMza kA bhI svatantra astitva siddha hotA hai| isaprakAra abheda aura bheda, donoM ko paraspara mukhya-gauNabhAva se jAnane para samyak-ekAnta kI tathA donoM ko pradhAnarUpa se jAnane para samyakanekAnta kI siddhi hotI hai| bheda aura abheda ke samyak-ekAnta ko svIkAra na kiyA jAe to samyak-ekAnta ke binA anekAnta arthAt pramANa kI viSayabhUta vastu bhI samyak anekAntarUpa nahIM hokara sarvathA anekAntarUpa ho jAegI, jisase mithyA ekAnta kA hI prasaMga aaegaa| sone kI aMgUThI ko sarvathA svarNa mAnane para aMgUThI ke lopa hone kA tathA sarvathA aMgUThI mAnane para svarNa ke hI lopa hone kA prasaMga AegA; ataH use kathaMcit svarNarUpa aura kathaMcit a~gUThIrUpa tathA pramANa-vivakSA meM sone kI aMgUThI aise donoM rUpa svIkAra karanA caahie| pramANa aura naya kI bhinnatA spaSTa karate hue dhavalAkAra' likhate haiM - pramANa, naya nahIM ho sakatA; kyoMki usakA viSaya anekAnta arthAt anantadharmAtmaka vastu hai aura na hI naya, pramANa ho sakatA hai; kyoMki usakA viSaya ekAnta arthAt anantadharmAtmaka vastu kA eka aMza hai| AcArya akalaMkadeva bhI naya ko samyak-ekAnta aura pramANa ko samyak-anekAnta ghoSita karate hue likhate haiM - naya-vivakSA, vastu ke eka dharma kA nizcaya karAnevAlI hone se ekAnta hai aura pramANavivakSA vastu ke aneka dharmoM kI nizcayasvarUpa hone se anekAnta hai|' naya vAkyoM meM syAt zabda lagAkara bolane ko pramANa kahate haiN| 1. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pRSTha 516 2. tattvArtharAjavArtika, adhyAya 1, sUtra 6 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 nayoM kI pramANa se bhinnatA aura abhinnatA astitvAdi jitane bhI vastu ke nijasvabhAva haiM, una sabako athavA virodhI dharmoM ko yugapat grahaNa karanevAlA pramANa hai aura unheM gauNamukhyabhAva se grahaNa karanevAlA naya hai| vastu ke avaktavyapane aura vaktavyapane ko naya-pramANa kI bhASA meM prastuta karate hue paMcAdhyAyI, pUrvArddha, gAthA 747-748 meM likhA hai - tattva, anirvacanIya hai - yaha zuddha dravyArthiva ya kA pakSa hai| dravya, guNa-paryAyavAna hai - yaha paryAyArthikanaya kA pakSa hai aura jo yaha anirvacanIya hai, vahI guNa-paryAyavAna hai, koI anya nahIM aura jo yaha guNa-paryAyavAna hai, vahI tattva hai - aisA pramANa kA pakSa hai| aise hI prayoga zuddha-azuddha, eka-aneka, nitya-anitya Adi dharma-yugaloM para bhI kiye jAne caahie| jaise, jIva siddha samAna zuddhasvabhAvI hai - yaha dravyArthikanaya kA pakSa hai| jIva saMsArI hai - yaha paryAyArthikanaya kA pakSa hai| jo yaha saMsArI jIva hai, vahI siddha samAna zuddhasvabhAvavAlA hai aura jo yaha siddha samAna zuddhasvabhAvavAlA jIva hai, vaha saMsArI hai - aisA pramANa kA pakSa hai| __ isaprakAra donoM dharmoM ko jAnakara hI vartamAna paryAya se dRSTi haTAkara zuddhasvabhAva kA avalambana kiyA jA sakatA hai; ataH Atmahita ke lie nayoM ko aprAmANika na mAnakara pramANa kA aMza svIkAra karate hue jinAgama ke abhyAsa dvArA pramANa aura naya se vastu-svarUpa kA yathArtha nirNaya karanA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. naya, pramANa se bhinna haiM yA abhinna? donoM apekSAe~ spaSTa kiijie| 2. abheda vastu athavA dharmI pramANa kA viSaya hai yA naya kA ? spaSTa kiijie| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM ke mUla bheda nayoM kI upayogitA, svarUpa aura prAmANikatA para vicAra karane ke bAda yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki naya kitane prakAra ke haiM arthAt usake kitane bheda haiM? jinAgama meM nayoM ke bhedoM kI carcA bhinna-bhinna prakAra se kI gaI hai| mukhyatayA-nayoM ke bheda nimnAnusAra upalabdha hote haiM - (a) nizcayanaya-vyavahAranaya (ba) dravyArthikanaya-paryAyArthikanaya (sa) naigamanaya, saMgrahanaya, vyavahAranaya, RjusUtranaya, zabdanaya, samabhirUr3hanaya aura evaMbhUtanaya (da) zabdanaya, arthanaya aura jJAnanaya (ka) dravyanaya aura bhAvanaya (kha) pravacanasAra meM varNita saiMtAlIsa naya inake alAvA zlokavArtika ke naya-vivaraNa meM zloka 17 se 19 taka AcArya vidyAnandijI likhate haiM ki naya, sAmAnya se eka, vizeSa meM - saMkSepa se do, vistAra se sAta aura ati vistAra se saMkhyAta bhedavAle haiN| isIprakAra dhavalA meM asaMkhyAta bheda aura sarvArthasiddhi evaM pravacanasAra meM nayoM ke ananta bheda bhI kahe gaye haiN| pratyeka vastu meM ananta zaktiyA~ hotI haiM; ataH pratyeka zakti ko jAnanevAle jJAna kI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM ke mUla bheda apekSA naya ke ananta bheda bhI mAne jA sakate haiN| isIprakAra ukta bhedoM ke aneka prabheda bhI kiye gaye haiN| isaprakAra nayoM ke bheda-prabhedoM kI carcA bahuta vistAra se upalabdha hotI hai; lekina aba prazna uThatA hai ki nayoM ke mUla bheda kitane aura kauna-se haiM? isake sambandha meM dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra meM nizcayavyavahAra aura dravyArthika-paryAyArthika donoM ko nayoM ke mUlabheda ke rUpa meM batAte hue kahA gayA hai - NicchayavavahAraNayA, mUlimabheyA NayANa svvaannN| NicchayasAhaNaheU, pajjayaduvvatthiyaM munnh||182|| sarvanayoM ke mUla nizcaya aura vyavahAra - ye do naya haiM tathA dravyArthika-paryAyArthika ye donoM naya, nizcaya-vyavahAra ke hetu haiN| ukta gAthA kA dvitIya artha isaprakAra bhI kiyA gayA hai - nayoM ke mUlabhUta nizcaya aura vyavahAra - ye do bheda mAne gaye haiN| usameM nizcayanaya to dravyAzrita hai aura vyavahAranaya paryAyAzrita hai - aisA samajhanA caahie| ukta gAthA meM nizcaya-vyavahAra ko mUlanaya batAte hue dravyArthika-paryAyArthika ko unakA hetu kahA gayA hai, jabaki usake tatkAla bAda dravyArthika-paryAyArthika ko hI mUlanaya batAnevAlI vaha gAthA isaprakAra hai - do ceva ya mUlaNayA, bhaNiyA dvvtthpjjytthgyaa| aNNe asaMkhasaMkhA, te tabbheyA munneyvvaa||1831 . dravyArthika aura paryAyArthika - ye do hI mUlanaya kahe gaye haiN| anya asaMkhyAta-saMkhyAta Adiko liye hue inake bheda jAnane caahie| isaprakAra do lagAtAra gAthAoM meM nizcaya-vyavahAra aura dravyArthika-paryAyArthika - ina donoM jor3oM ko mUlanaya kahA gayA hai| isa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 naya-rahasya sandarbha meM nimna prazna sahaja hI utpanna hote haiM - 1. kyA dravyArthika-paryAyArthika aura nizcaya-vyavahAra paryAyavAcI haiM? 2. dravyArthika-paryAyArthika aura nizcaya-vyavahAra meM kyA antara hai? 3. dravyArthika-paryAyArthika ko nizcaya-vyavahAra kA hetu kahane kA kyA Azaya hai? yahA~ inhIM praznoM para kramazaH vicAra kiyA jAtA hai - . 1. kyA dravyArthika-paryAyArthika aura nizcaya-vyavahAra paryAyavAcI haiM? _____ paMcAdhyAyIkAra pANDe rAjamalajI to spaSTa likhate haiM - "paryAyArthika kaho yA vyavahAranaya - ina donoM kA eka hI artha hai, kyoMki isa naya ke viSaya meM jitanA bhI vyavahAra hotA hai, vaha upacAra mAtra hai|" jabaki dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 182 kA dvitIya artha karate hue nizcayanaya ko dravyAzrita aura vyavahAranaya ko paryAyAzrita kahA gayA hai| vastutaH dravyArthikanaya kA viSayabhUta dravyAMza, nizcayanaya kA - viSaya bhI banatA hai tathA paryAyArthikanaya kA viSayabhUta paryAyAMza, vyavahAranaya kA viSaya bhI banatA hai, isalie nizcayanaya aura dravyArthikanaya tathA vyavahAranaya aura paryAyArthikanaya meM atinikaTatA bhAsita hone se inheM paryAyavAcI samajha liyA jAtA hai, lekina yadi ye donoM jor3e sarvathA paryAyavAcI hote to jinAgama meM inheM alaga-alaga kyoM kahA jAtA? tathA inake bheda-prabheda to bilakula alaga zailI meM hI kiye gaye haiM, ataH inameM ' atinikaTatA bhAsita hone para bhI inheM paryAyavAcI nahIM mAnA jA sktaa| - samayasAra kI gAthA 8 se 12 meM vyavahAranaya ko nizcayanaya kA pratipAdaka kahakara bhI vyavahAra ko abhUtArtha evaM nizcaya ko bhUtArtha kahA gayA hai tathA samyagdarzana pragaTa karane ke lie bhUtArtha kA Azraya 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 1, zloka 521 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM ke mUla bheda .. 31.. karane kI preraNA dete hue vyavahAra ko mAtra jAnA huA prayojanavAna kahA gayA hai, jabaki samayasAra kI hI 13vIM gAthA kI TIkA meM dravyArthika aura paryAyArthika - ina donoM nayoM ko bheda kI apekSA bhUtArtha aura abheda nirvikalpa anubhUti kI apekSA abhUtArtha kahA gayA hai| yaha tathya bhI vizeSa dhyAna dene yogya hai ki samayasAra meM dravyArthikaparyAyArthikanayoM kI carcA bahuta kama AI hai; jabaki nizcaya-vyavahAra kI carcA mUla grantha meM, TIkA meM tathA bhAvArtha meM bahuta kI gaI hai| ataH yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki ye donoM jor3e jinAgama kI do prakAra kI kathana zailiyoM ke bheda haiN| adhyAtma-paddhati meM mukhyataH nizcaya-vyavahAra kI zailI kA aura Agama-paddhati meM mukhyataH dravyArthika-paryAyArthika kI zailI kA prayoga dekhA jAtA hai; ataH ina donoM zailiyoM ko eka-dUsare meM milAkara dekhane ke badale inheM pRthak-pRthak sandarbha meM dekhanA caahie| 2. nizcaya-vyavahAranaya aura dravyArthika-paryAyArthikanaya meM kyA antara hai? ukta donoM zailiyoM meM samAnatA hone para bhI jinAgama meM upalabdha inake prayogoM ke AdhAra para nimnalikhita antara dRSTigocara hote haiM - nizcaya-vyavahAranaya | dravyArthika-paryAyArthikanaya 1. nizcaya-vyavahAra prayojana-paraka 1. dravyArthika-paryAyArthika vastunaya haiN| paraka naya haiN| 2. nizyaya-vyavahAra meM pratipAdya- 2. inameM isaprakAra kA koI sambandha pratipAdaka tathA vyavahAra-nizcaya nahIM kahA gayA hai| meM niSedhya-niSedhaka sambandha kahA gayA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya 3. nizcaya ko bhUtArtha aura vyavahAra 3. donoM ko hI bheda apekSA bhUtArtha __ ko abhUtArtha kahA gayA hai| | aura abheda anubhUti kI apekSA / abhUtArtha kahA gayA hai| 4. nizcaya ko upAdeya aura vyavahAra 4. donoM nayoM kI viSaya-vastu ko ko heya kahA gayA hai| .. mukhyatayA jJeya kahA gayA hai, kyoMki Agama zailI meM mukhyatayA jJeyatattva kA pratipAdana kiyA jAtA hai| 5. inake bheda-prabheda, zuddha-azuddha 5. dravyArthika naya ke daza aura . yA sadbhUta-asadbhUta tathA paryAyArthika naya ke chaha bheda upacarita-anupacarita ke rUpa meM alaga prakAra se kiye gaye haiN| kiye gaye haiN| 6. nizcaya-vyavahAranaya mukhyataH 6. dravyArthika-paryAyArthikanaya chahoM AtmA para lAgU hote. haiN| / dravyoM para lAgU hote haiN| 7. inakA prayoga mukhyatayA adhyAtma 7. inakA prayoga mukhyatayA Agama zailI meM kiyA jAtA hai| | zailI meM kiyA jAtA hai| 8. nizcaya-vyavahAra kA mukhyataH 8. dravyArthika - paryAyArthika kA sambandha vastu ke aMzoM/dharmoM se sambandha vastu ke do mUla aMza na hokara usakI nirUpaNa-paddhati dravya-paryAya se hai| se hai| 9. nizcaya-vyavahAra zailI meM saMyoga 9. dravyArthika - paryAyArthika meM sambandhoM kI carcA bhI hotI hai| mukhyatayA eka hI vastu kI carcA | hotI hai| 3. dravyArthika-paryAyArthikanaya nizcaya-vyavahAranayoM ke hetu kisaprakAra haiM? dravyArthikanaya kI viSaya-vastu meM nizcaya aura vyavahAra, donoM naya Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM ke mUla bheda ghaTita hote haiM tathA isIprakAra paryAyArthikanaya kI viSaya-vastu meM bhI nizcaya-vyavahAra, donoM naya ghaTita hote haiM; ataH nizcaya-vyavahAra donoM nayoM kA hetu dravyArthikanaya bhI hai aura paryAyArthikanaya bhI hai| nizcaya kA hetu mAtra dravyArthikanaya aura vyavahAranaya kA hetu mAtra paryAyArthikanaya ho - aisA sarvathA nahIM hai| yathArtha nirUpaNa ko nizcaya aura upacarita nirUpaNa ko vyavahAra kahA gayA hai| yahA~ bhI dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoM ke viSaya kA nirUpaNa, yathArtha aura upacarita donoM rUpoM meM hotA hai arthAt dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya - ina donoM para nizcaya aura vyavahAranayoM kA prayoga kiyA jAtA hai, ataH dravyArthika-paryAyArthika, donoM nayoM ko nizcaya-vyavahAra donoM nayoM kA hetu athavA AdhAra kahA gayA hai| dravyArthikanaya ke viSaya meM nizcayanaya ke prayoga - - 1. paramabhAvagrAhI zuddha dravyArthikanaya ke viSayabhUta akhaNDa nirvikalpa AtmasvabhAva ko hI paramazuddhanizcayanaya kA viSaya kahA gayA hai| 2. zuddhadravyArthikanaya ke tInoM bhedoM kA viSaya bhI paramazuddhanizcayanaya kA viSaya hai| ____ 3. karmopAdhisApekSa azuddhadravyArthikanaya kI viSayabhUta jIva kI vikArI paryAyeM, azuddhanizcayanaya kA viSaya haiN| dravyArthikanaya ke viSaya meM vyavahAranaya ke prayoga - - 1. dravyArthikanaya ke viSayabhUta dravya meM dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA sAmAnya, abheda, nitya aura eka - aise vizeSaNoM se bheda karanA, anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| - 2. akhaNDa dravya meM utpAda-vyaya-dhrauvya/dravya-paryAya kA bheda karanA, paryAyArthika tathA anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. naya-rahasya 3. azuddhadravyArthikanaya ke viSayabhUta bheda-kalpanA, utpAda-vyaya tathA karmopAdhi meM se dRSTi haTAne ke lie hI unheM gauNa karake vyavahAranaya kA viSaya kahA jAtA hai| paryAyArthikanaya ke viSaya meM nizcayanaya ke prayoga - kisI bhI paryAya ke sva-svAmI, kartA-karma Adi kA yathArtha athavA svAzrita nirUpaNa, nizcayanaya kA viSaya kahA jAtA hai| jaise, a. nizcaya se rAgAdi bhAvoM kA kartA AtmA svayaM hai| ba. nizcaya se zubhabhAva bandha kA kAraNa hai| sa. nizcaya se zarIrAdi para-padArthoM kI kriyA kA kartA pudgala dravya hI hai| paryAyArthikanaya ke viSaya meM vyavahAranaya ke prayoga - a. vyavahAra se rAgAdibhAvoM kA kartA dravyakarma yA nokarma hai| ba. vyavahAra se zubharAga, mukti kA mArga hai| sa. vyavahAra se zarIrAdi para-padArthoM kI kriyA kA kartA AtmA hai| da. akhaNDa vastu meM kisI bhI prakAra kA bheda karanA, sadbhUta- . vyavahAranaya kA viSaya bhI hai aura paryAyArthikanaya kA viSaya bhI hai| isaprakAra dravyArthika-paryAyArthikanayoM kI viSayabhUta vastu kA kathana, nizcaya-vyavahAranayoM kI zailI meM bhI upalabdha hotA hai; ataH nizcaya-vyavahAranayoM kI AdhArabhUmi dravyArthika-paryAyArthikanaya hone se ye unake hetu kahe jAte haiN| ukta kathana meM yaha Azaya bhI garbhita hai ki Agama adhyAtma kA hetu hai, kyoMki AtmA kA sAkSAt hitakArI to adhyAtma hI hai tathA Agama, adhyAtma kA AdhAra hai, kAraNa hai yA sAdhana hai; ataH Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM ke mUla bheda dravyArthika-paryAyArthika aura nizcaya-vyavahAra, ina donoM yugaloM ko, nayoM ke mUla bheda mAnakara bhI antataH yahI niSkarSa nikalatA hai ki nayoM ke mUla bheda nizcaya-vyavahAra hI haiM, dravyArthika-paryAyArthika to unake hetu hone se unheM bhI mUla naya kahA gayA hai| abhyAsa-prazna 1. nayoM ke bheda kitane-kitane prakAroM se kiye gaye haiM? .. 2. mUlanaya kitane haiM? donoM vivakSAoM ko spaSTa kiijie| 3. nizcaya-vyavahAranaya aura dravyArthika-paryAyArthikanayoM ke antara ko cArTa .. ___ dvArA smjhaaie| 4. 'adhyAtma kA hetu Agama haiM' - isa vacana ko siddha kiijie| 5. nizcaya aura vyavahAra - donoM nayoM ke pRthak-pRthak hetu dravyArthikaparyAyArthika - donoM naya kisa prakAra haiM? donoM naya meM jo virodha hai, use naSTa karane vaale| syAtkAra pada se cira aMkita, jina-vaca meM rmnevaale|| svayaM moha kA vamana kareM jo kunaya pakSa kara sake na khnndd| parama jyotimaya samayasAra ko, zIghra lakheM ve puruSa prcnndd|| - samayasAra kalaza, 4 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya nayoM ke mUlabheda nizcaya-vyavahAra haiM - aisA niSkarSa pratiphalita hone ke bAda inake viSaya meM vistAra se carcA karane kA samaya A gayA hai| AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI dvArA udghATita tattvajJAna ke pracAra-prasAra ke kAraNa digambara jaina samAja meM nizcaya-vyavahAra kI carcA bhI bahuta hone lagI hai; parantu abhI bhI inake svarUpa, prayoga aura prayojana ke bAre meM gahana aura vyavasthita cintana ke abhAva meM aneka bhrAntiyA~ vidyamAna haiM, jisase saMgharSa aura vaimanasya bhI hotA rahatA hai| yahA~ taka ki zrAvaka, vidvAna aura aneka sAdhu-santa-bhI nizcayavAle aura vyavahAravAle kahe jAte haiN| DaoN. hukamacanda bhArilla dvArA Atmadharma evaM vItarAga-vijJAna mAsika patrikA meM likhe gaye sampAdakIya lekhoM meM tathA inake saMkalanasvarUpa paramabhAvaprakAzaka nayacakra jaisI kRtiyoM meM kiye gaye santulita vivecana se yadyapi vartamAna meM aneka bhrAntiyA~ prakSAlita hone lagI haiM, tathApi nizcaya-vyavahAra ke sambandha meM aura adhika spaSTa, vyavasthita aura gahana vivecana kI AvazyakatA pratIta hotI hai, tAki sAmAjika zAnti ke sAtha-sAtha AtmakalyANa kI dizA meM bhI prayAsa vRddhiMgata ho sake; ataH nimnalikhita chaha binduoM ke AdhAra se nizcaya-vyavahAra kA vivecana prastuta karate haiM - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya 1. paribhASA evaM viSaya-vastu / 2. nizcaya-vyavahAra kI bhUtArthatA aura abhUtArthatA 3. nizcaya-vyavahAra meM paraspara virodha aura avirodha 4. nizcaya-vyavahAra meM pratipAdya-pratipAdaka sambandha 5. vyavahAra-nizcaya meM niSedhya-niSedhaka sambandha 6. vyavahAra-nizcaya meM hey-upaadeypnaa| 1. paribhASA evaM viSaya-vastu nizcaya-vyavahAra kI paribhASA athavA viSaya-vastu ko zrI samayasAra, gAthA 27 evaM 7 ke AdhAra para bahuta saralatA se samajhA jA / sakatA hai| ka. do dravyoM kI ekatA aura anekatA ko AdhAra banAkara kramazaH vyavahAranaya aura nizcayanaya ko isaprakAra paribhASita kiyA gayA hai - vavahAraNao bhAsadi, jIvo deho ya havadiM khalu ekko| Na du Nicchayassa jIvo, deho ya kadA vi ekkttttho||27|| vyavahAranaya kahatA hai ki jIva aura deha eka hI haiM aura nizcayanaya kahatA hai ki jIva aura deha kadApi eka nahIM ho skte| isa gAthA ke anusAra jIva aura zarIra ke saMyoga kI mukhyatA se unheM eka kahanA, vyavahAranaya kA kArya hai tathA svabhAva kI mukhyatA se unheM bhinna-bhinna kahanA, nizcayanaya kA kArya hai| isaprakAra do bhinna-bhinna vastuoM meM ekatA sthApita karanA, vyavahAranaya kA kArya hai| isI ekatA ke AdhAra para vyavahAranaya unameM kartA-karma, bhoktA-bhogya Adi sambandha bhI batAtA hai| isake viparIta Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya nizcayanaya, do bhinna vastuoM meM kisI bhI prakAra ke sambandha kA niSedha karake unheM atyanta bhinna batAtA hai| ataH do bhinna vastuoM meM sambandha dekhanA vyavahAranaya kA kArya hai aura unheM bhinna-bhinna dekhanA, nizcayanaya kA kArya hai| kha. eka dravya meM guNoM ke bheda aura guNoM ke abheda ko AdhAra banA kara vyavahAra-nizcayanaya kI paribhASA nimnaprakAra hai - samayasAra kI hI sAtavIM gAthA meM eka akhaNDa vastu meM hI kartAkarma, bhoktA-bhogya Adi kA bheda karanA, vyavahAranaya kA kArya kahA gayA hai tathA isa bheda kA niSedha karake vastu ko abheda akhaNDa nirvikalparUpa meM dekhanA, nizcayanaya kA kArya kahA gayA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai - vavahAreNuvadissadi, NANissa carittaM dasaNaM nnaannN| *Na vi NANaM Na carittaM, Na dasaNaM jANago suddho||7| . jJAnI (AtmA) ke cAritra, darzana aura jJAna - ye tIna bhAva vyavahAra se kahe gaye haiM, nizcaya se usakA jJAna bhI nahIM hai, cAritra bhI nahIM hai aura darzana bhI nahIM hai, jJAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai| yahA~ vyavahAranaya ne eka akhaNDa AtmA ko jJAna-darzana-cAritra ke bheda karake samajhAyA hai; kintu nizcayanaya ne saba bhedoM kA niSedha karake AtmA ko abheda, jJAyakarUpa kahA hai| abheda vastu meM bheda karake kahanA, vyavahAranaya hai tathA bheda kA niSedha karake abheda vastu ko batAnA, nizcayanaya hai - isa Azaya ke kathana mAilladhavala kRta dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, AlApa-paddhati, anagAra dharmAmRta, paMcAdhyAyI, tattvAnuzAsana, mokSamArga prakAzaka Adi aneka granthoM meM upalabdha hote haiN| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 39 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nizcayanaya aura vyavahAranaya ga. AcArya amRtacandradeva samayasAra, gAthA 272 kI AtmakhyAti TIkA meM AtmAzrita kathana ko nizcayanaya aura parAzrita kathana ko vyavahAranaya kahate haiN| gha. samayasAra, gAthA 11 meM bhUtArtha ko nizcaya aura abhUtArtha ko vyavahAra bhI kahA gayA hai| AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ne mokSamArga prakAzaka grantha ke sAtaveM adhikAra meM do vastuoM meM sambandha ko AdhAra banAkara, nizcaya-vyavahAra kA svarUpa spaSTa karate hue nimna niSkarSa nikAle haiM - 1. sacce nirUpaNa ko nizcayanaya aura upacarita nirUpaNa ko vyavahAranaya kahate haiN| 2. eka hI dravya ke bhAva ko usarUpa hI kahanA, nizcayanaya hai aura usI bhAva ko upacAra se anya dravyoM ke bhAvasvarUpa kahanA, vyavahAranaya hai| ... 3. jisa dravya kI jo pariNati ho, use usI kI kahanA, nizcayanaya hai aura use hI anya dravya kI kahanA, vyavahAranaya hai| . 4. vyavahAranaya svadravya-paradravya ko, unake bhAvoM ko va kAraNa- . kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai, isalie usakA tyAga karanA tathA nizcayanaya, unhIM ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI meM nahIM milAtA, so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, isalie usakA zraddhAna krnaa| ukta cAra binduoM ko vibhinna prayogoM ke mAdhyama se isaprakAra samajhA jA sakatA hai - 1. AtmA ko jJAnasvabhAvI kahanA nizcayanaya aura manuSya-deva AdirUpa kahanA vyavahAranaya hai| 2. miTTI ke ghar3e ko miTTI kA kahanA, nizcayanaya aura ghI ke saMyoga kI apekSA use ghI kA ghar3A kahanA vyavahAranaya hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 . - / naya-rahasya 3. bolanA, calanA, khAnA-pInA Adi paudgalika kriyAoM ko pudgala kI kriyA kahanA, nizcayanaya hai aura jIva ke bhAvoM ke nimitta kI apekSA unheM jIva kI kriyA kahanA, vyavahAranaya hai| 4. (a) AtmA ko manuSya, devAdirUpa athavA manuSya, devAdi ke zarIra ko paMcendriya' jIva kahanA - yaha svadravya-paradravya ke sambandha meM kisI ko kisI meM milAkara kiyA gayA kathana hone se vyavahAranaya kA kathana hai| (ba) AtmA ko gorA-kAlA, dubalA-moTA, sundara-kurUpa Adi kahanA tathA A~kha ko dekhanevAlI, kAna ko sunanevAlA, jihvA ko cakhanevAlI, nAka ko sUMghanevAlI Adi kahanA - yaha sva-para ke bhAvoM ke sambandha meM kisI ko kisI meM milAkara kiyA gayA kathana hone se vyavahAranaya kA kathana hai| (sa) pustaka, cazmA, prakAza aura netrAdi se jJAna kI utpatti kahanA tathA khAne-pIne, bolane-calane Adi zarIra kI kriyA kA kartA AtmA ko kahanA - yaha sva-para ke kAraNa-kAryAdi ke sambandha meM kisI ko kisI meM milAkara kiyA gayA kathana hone se vyavahAranaya kA kathana hai| / ukta tInoM kathanoM kA niSedha karake AtmA aura zarIra ko bhinnabhinna kahanA tathA unheM apane-apane bhAvoM kA kartA kahanA nizcayanaya kA kathana hai| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki paNDita ToDaramalajI ne. vyavahAranaya ke bAre meM likhA hai - aise hI zraddhAna se mithyAtva hai, isalie isakA tyAga karanA tathA nizcayanaya ke bAre meM likhA hai - aise hI zraddhAna se samyaktva hai, isalie isakA zraddhAna krnaa| 1. mokSamArga prakAzaka, pRSTha 257 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 41. nizcayanaya aura vyavahAranaya _ ataH yaha spaSTa hai ki svadravya-paradravya ko, unake bhAvoM ko va . kAraNa-kAryAdika ko milAkara nirUpaNa karanA vyavahAranaya hai, lekina unheM milA huA mAna lenA, mithyAtva hai| tAtparya yaha hai ki vyavahAranaya . kI paddhati se kathana karane meM mithyAtva nahIM hai, viparIta mAnyatA meM mithyAtva hai tathA yahA~ viparIta mAnyatA ko vyavahAranaya nahIM kahA jA rahA hai, mAtra saMyogAdi kI apekSA nirUpaNa karane ko vyavahAranaya kahA jA rahA hai| prazna - svadravya-paradravyAdika ko milAkara kahane meM mithyAtva nahIM hai to vaisA mAnane meM mithyAtva kyoM hai? aura yadi sva-para ko eka mAnane meM mithyAtva hai to vaisA kahanA asatya kyoM nahIM hai? uttara - mAnyatA arthAt zraddhAna kA viSaya to vastu-svarUpa hai; ataH svadravya-paradravya bhinna-bhinna hone para bhI unheM eka mAnanA, vastusvarUpa kA viparIta zraddhAna hone se mithyAtva hotA hai| vicAra kIjie ki svadravya-paradravya ko milAkara kahane ke bAvajUda bhI vaisA mAnA nahIM jAtA; apitu saMyoga, nimitta-naimittika sambandha Adi kA jJAna karane ke prayojana se unheM milAkara kahA jAtA hai; ataH aisA kahane meM vyavahAranaya ghaTita hotA hai| prazna - jaba do dravya bhinna-bhinna haiM to milAkara kahane kA prayojana kyA hai tathA milA huA nahIM mAnane kA prayojana kyA hai? uttara - aneka vastuoM ko milAkara kathana karane kA prayojana loka-vyavahAra calAnA hotA hai, AtmAnubhUti karanA nahIM; lokavyavahAra aise hI calatA hai, isalie vaisA kathana karanA, vyavahAranaya se mAnya kiyA gayA hai, lekina mAnyatA se loka-vyavahAra sIdhA prabhAvita nahIM hotA, apitu hamArI anubhUti prabhAvita hotI hai| ataH do dravyoM ko Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 naya-rahasya eka mAnanA mithyA hai, jo ki ananta saMsAra kA kAraNa hai aura unheM bhinna-bhinna jAnanA samyak hai, jo ki mukti kA kAraNa hai| prazna - yadi vyavahAranaya kathana meM hI hai, mAnyatA meM nahIM to nizcayanaya ke bhI kathana hote haiM yA nahIM aura vyavahAranaya ke bAre meM mAnyatA hotI hai yA nahIM? - uttara - pANDe rAjamalajI, samayasAra ke pA~caveM kalaza kI TIkA meM kahate haiM ki jo kucha kathana mAtra hai so vyavahAra hai; parantu yaha bAta abheda nirvikalpa vastu aura usakI nirvikalpa anubhUti ko dhyAna meM rakhakara kahI gaI hai, lekina abheda meM bheda kie binA usakA kathana nahIM ho sakatA, ataH abheda vastu meM bheda karake jAnanA aura kahanA, vyavahAranaya kahA gayA hai| isakA Azaya yaha nahIM hai ki nizcayanaya ke kathana hote hI nhiiN| yathArtha nirUpaNa so nizcaya aura svAzrito nizcayaH - ina paribhASAoM meM to nirUpaNa meM hI nizcayanaya ghaTita kiyA gayA hai| isIprakAra mAnyatA meM kevala nizcaya hotA hai - aisA bhI nahIM hai| paNDita ToDaramalajI, mokSamArga prakAzaka, pRSTha 250 para ubhayAbhAsI prakaraNa meM likhate haiM ki nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna karanA yogya hai; kyoMki eka hI naya kA zraddhAna karane se mithyAtva hotA hai| vAstava meM mAnyatA to mithyA yA samyak hotI hai; nizcayavyavahArarUpa nahIM; kyoMki mAnyatA, pratIti yA zraddhAnarUpa hotI hai, isIlie vaha nirvikalpa hotI hai| nizcaya-vyavahAranaya zrutajJAna ke bheda haiM; ataH ye vastu ko jAnane meM yA vANI dvArA kahane meM ghaTita hote haiN| phira bhI aneka jagaha mAnane aura jAnane meM bheda na karake jAnane ke artha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya meM mAnanA yA zraddhAna zabda kA prayoga bhI kara diyA jAtA hai| vastutaH vyavahAranaya ke kathana ko vastu kA saccA svarUpa na jAnakara, saMyogAdi kI apekSA kiyA gayA kathana jAnanA yathArtha hai; arthAt saMyoga ko saMyoga jAnanA, vikAra ko vikAra jAnanA, bheda ko bheda jAnanA tathA vastu ko abheda akhaNDa nirvikalparUpa jAnanA, yathArtha nirUpaNa hone se nizcayanaya hai aura asaMyogI/avikArI, abheda vastu ko saMyogI, vikArI aura bhedarUpa jAnanA/kahanA vyavahAranaya hai| isaprakAra yathArtha nirUpaNa so nizcaya aura upacAra nirUpaNa so vyavahAra - isa paribhASA ko vistAra aura gaharAI se samajhanA caahie| uparyukta paribhASA meM sarvAdhika mArmika sandeza yaha hai ki kisI dravya-bhAva kA nAma nizcaya aura kisI dravya-bhAva kA nAma vyavahAra - aisA nahIM hai| . nizcaya-vyavahAranayoM ke pratipAdana kA mUla sUtra hai - vastu eka, nirUpaNa do| do dravyoM ko yA unake guNoM ko yA paryAyoM ko kisI ko nizcaya aura kisI ko vyavahAra nahIM kahA jaataa| isI kA spaSTIkaraNa karate hue paNDitajI, mokSamArga prakAzaka, pRSTha 249 para likhate haiM - eka hI dravya ke bhAva kA usasvarUpa nirUpaNa karanA nizcayanaya hai aura usI dravya ke bhAva kA anya dravya ke bhAvasvarUpa nirUpaNa karanA vyavahAranaya hai| isaprakAra nirUpaNa kI apekSA naya ghaTita hote haiN| ukta kathana se yaha spaSTa hotA hai ki nizcaya-vyavahAranaya, kisI dravya, guNa yA paryAya kA nAma yA svarUpa nahIM hai; apitu unake yathArtha yA upacarita nirUpaNa kI paddhati hai| yahA~ vibhinna naya-prayogoM se yahI bAta spaSTa kI jA rahI hai / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya jIva . | udAharaNa | galata mAnyatA | sahI mAnyatA ghI kA ghI ko nizcaya aura ghar3e - ghar3A / ghar3A ko vyavahAra mAnanA athavA miTTI kA kahanA . ghI kA kahanA ghar3e ko nizcaya aura ghI | (yathArtha nirUpaNa) (upacarita nirUpaNa) ko vyavahAra maannaa| manuSya jIva ko nizcaya aura zarIra / - jIva -1 ko vyavahAra athavA zarIra zarIra se bhinna manuSya, devAdirUpa ko nizcaya aura jIva ko caitanya svarUpa hai| kahA gayA hai| vyavahAra smjhnaa| (yathArtha nirUpaNa) (upacarita nirUpaNa) paMcendriya pA~ca indriyoM ko nizcaya| -zarIra/indriyA~jIva yA vyavahAra smjhnaa| pudgala kahanA jIva kahanA | (yathArtha nirUpaNa) (upacarita nirUpaNa) vItarAgatA vItarAga paryAya ko nizcaya| -mokSamArga - hI mukti aura vrata-zIla-saMyama ko vItarAgabhAva vrata-zIla-saMyama kA mArga hai| vyavahAra maannaa| . (yathArtha nirUpaNa) (upacarita nirUpaNa)| mujhe bahuta maiM (AtmA) ko nizcaya |-krodh / krodha AtA aura krodha ko vyavahAra AtmA kA vikArI gAlI sunane se smjhnaa| pariNAma hai| krodha aayaa| | (yathArtha nirUpaNa) (upacarita nirUpaNa) isaprakAra vibhinna kathanoM meM yathArtha va upacarita nirUpaNa meM nizcaya-vyavahAra ghaTita karanA caahie| uparyukta tAlikA meM diye gaye prayogoM ke atirikta 'vastu eka, nirUpaNa do' - isa sUtra ko samajhane ke lie nimna prayoga bhI dhyAna dene yogya haiM - - AtmA (yathArtha nirUpaNa) (upacarita nirUpaNa) caitanyasvarUpa hai| manuSya hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya ( yathArtha nirUpaNa) a. para se bhinna apane caitanyasvarUpa kA zraddhAna samyagdarzana hai| ba. jIva kI nirmala paryAya hone se AtmA usakA kartA hai| sa. mukti kA mArga hai| samyagdarzana rAga-dveSAdi zubhAzubha vikArI bhAva --- 45 (upacarita nirUpaNa) a. sacce deva - zAstra - guru aura sAta tattva kA zraddhAna samyagdarzana hai| - baM. karma ke upazama, kSayopazama yA kSaya se samyagdarzana hotA hai| sa. devAyu ke bandha kA kAraNa hai| (yathArtha nirUpaNa) ( upacarita nirUpaNa) a. AtmA svayaM rAgAdi a. mohanIyakarma ke udaya se utpanna hue haiN| kAkartA hai| ba. bandha kA kAraNa hai| ba. jJAnI ke zubhabhAva para mokSamArga kA upacAra karake use vyavahAra mokSamArga kahate haiM / Ade prazna ukta tAlikA meM rAgAdibhAvoM kA kartA jIva ko kahanA yathArtha nirUpaNa arthAt nizcayanaya kA kathana batAyA gayA hai, jabaki samayasAra, gAthA 72 se 79 meM rAga ko AtmA se bhinna tathA nizcayanaya se pudgala kA kArya kahA gayA hai to nizcaya se rAgAdi kA kartA jIva ko mAnA jAe yA pudgala ko ? uttara adhyAtma granthoM meM svabhAva aura vibhAva meM bhedajJAna kI mukhyatA se, rAgAdibhAvoM meM acetanapanA hone se tathA pudgala karma ke udaya kA nimittapanA hone se, bAhya-padArthoM ke lakSya se hone ke kAraNa tathA rAgAdi aura jIva meM tAttvika bheda hone se arthAt rAgAdibhAva Asrava hone se unheM nizcayanaya se pudgala kA kahA gayA hai; parantu jahA~ Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya do dravyoM kI svatantratA batAne kA prayojana ho, vahA~ unhIM granthoM meM Agama paddhati ko mukhya karake use vyavahAra se pudgalakRta kahA gayA hai tathA upAdAna kI apekSA azuddhanizcayanaya se jIva kA kahA gayA hai| isaprakAra rAgAdibhAvoM meM vibhinna apekSAoM se nimnAnusAra naya prayogoM dvArA vItarAgatA kA hI poSaNa kiyA gayA hai - 1. zuddhanizcayanaya se pudgalakRta haiN| 2. upacarita-sadbhUtavyavahAranaya se jIvakRta haiN| . 3. azuddhanizcayanaya se jIvakRta haiN| 4. anupacarita-asadbhUvyavahAra naya se karmakRta haiN| vizeSa - pravacanasAra, gAthA 189 kI TIkA meM rAgAdibhAvoM kA kartA jIva ko kahanA - zuddha dravya kA nirUpaNAtmaka nizcayanaya kahA gayA hai, kyoMki rAgAdi ke kartRtva meM kevala (zuddharUpa se) AtmA hI kAraNa hai, anya nahIM; ataH unheM jIva zuddhanaya se jIva kA kahA hai| . prazna - abheda vastu meM bheda karanA vyavahAra kahA gayA hai to kyA bheda ko bhI ghI ke ghar3e ke samAna upacarita mAnanA cAhie? uttara - AdhyAtmika dRSTi se paMcAdhyAyI kI zailI meM athavA dRSTi ke viSaya kI apekSA bheda ko bhI upacarita mAnA jA sakatA hai; parantu abheda aura bheda kI carcA sadbhUtavyavahAranaya ke prakaraNa meM AtI hai| adhyAtma-paddhati meM abheda-akhaNDa vastu kI dRSTi se bheda bhI upacarita yA kathana mAtra kahe jAte haiN| pANDe rAjamalajI ne 252veM kalaza kI TIkA meM abheda nirvikalpa vastu ko svadravya tathA bheda ko paradravya kahA hai| Agama-paddhati se vicAra kiyA jAe to vastu meM vidyamAna eka-aneka, bheda-abheda Adi sabhI dharma nizcaya se hI haiM; ataH abheda vastu meM guNa-guNI Adi kA bheda karanA anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya hai aura Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 nizcayanaya aura vyavahAranaya rAgAdi kRta bheda karanA upacarita-sadbhUtavyavahAranaya hai| prazna - svAzrito nizcayaH parAzrito vyavahAraH - yaha paribhASA kaba aura kaise ghaTita hotI hai? uttara - vastutaH kisI bhI dravya, guNa yA paryAya kA usake svarUpa se hI kathana karanA svAzrita nirUpaNa hai aura yahI yathArtha nirUpaNa arthAt nizcayanaya hai tathA usakA anya dravya, usake guNa yA paryAya se nirUpaNa karanA parAzrita nirUpaNa arthAt vyavahAranaya hai| yaha bhI vicitra tathya hai ki dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAla dravya pUrNataH zuddha, svatantra aura akhaNDa haiM; tathApi unakA nirUpaNa parAzrita arthAt jIva aura pudgaloM kI sApekSatA se hI kiyA jAtA hai| jabaki jIva aura pudgaloM kI paryAyeM zuddha-azuddha, svAzrita-parAzrita aura saMyogI-asaMyogI bhI haiM; isalie inakA nirUpaNa svAzrita aura parAzrita donoM prakAra se kiyA jAtA hai| jIva ko caitanyaguNa se tathA pudgala ko sparzAdi guNoM se batAnA, unako svAzrita nirUpaNa hai tathA jIva-pudgala kA paraspara saMyogI kathana karanA, parAzrita nirUpaNa hai| - adhyAtma-paddhati meM abheda nirvikalpa dravya ko sva evaM saMjJA, saMkhyA, lakSaNa aura prayojana kI dRSTi se usameM utpAda-vyaya-dhrauvya, ' dravya-guNa-paryAya athavA dravya-kSetra-kAla-bhAva kI bheda kalpanA ko para kahA jAtA hai| isalie nirvikalpa vastu, svAzrita anubhUti kA viSaya banatI hai tathA bheda se usakA vicAra/kathana karanA, parAzrita yA upacarita kahA jAtA hai| 2. nizcaya-vyavahAranaya kI bhUtArthatA aura abhUtArthatA prazna - jaba vastu-svarUpa ko samajhane meM donoM nayoM kI samAna Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 . naya-rahasya upayogitA hai to samayasAra Adi adhyAtma granthoM meM nizcayanaya ko bhUtArtha aura vyavahAranaya ko abhUtArtha kyoM kahA gayA hai? uttara - nizcayanaya ke viSayabhUta zuddhAtmatattva ke Azraya arthAt zraddhA-jJAna-AcaraNa se mokSamArga ke prayojana kI siddhi hotI hai, isalie nizcayanaya ko bhUtArtha kahate haiM tathA vyavahAranaya ke viSayabhUta AtmA ke avalambana se mokSamArga ke prayojana kI siddhi nahIM hotI, isalie vyavahAranaya ko abhUtArtha kahate haiN| - bhUtArtha kA artha vidyamAna aura abhUtArtha kA artha avidyamAna bhI hotA hai| nizcayanaya ke viSayabhUta AtmA meM athavA trikAlI svabhAva kI dRSTi meM raMga-rAga-bheda avidyamAna haiM, isalie unheM viSaya banAnevAlA - vyavahAranaya abhUtArtha kahA jAtA hai| prazna - kyA vyavahAranaya sarvathA abhUtArtha hai? - uttara - nahIM, zuddhanaya arthAt nizcayanaya kI apekSA tathA mokSamArga kI apekSA vyavahAranaya ko abhUtArtha/asatyArtha kahA jAtA hai; ataH vaha kathaMcit abhUtArtha hai, sarvathA abhUtArtha nhiiN| vyavahAranaya kI viSayabhUta paryAyeM, zarIrAdi saMyoga bhI vidyamAna haiM, unakA sarvathA abhAva nahIM hai; ataH vyavahAranaya bhI kathaMcit satyArtha hai| yadi dRSTi kI apekSA use kahIM sarvathA asatyArtha bhI kahA ho to yaha kathana bhI dRSTi kI apekSA sahita. hone se kathaMcit asatyArtha hI samajhanA . cAhie, sarvathA nhiiN|. __ samayasAra, gAthA 14 kI TIkA meM pA~ca boloM dvArA AtmA kA svarUpa samajhAte hue, vyavahAranaya ko pA~ca udAharaNoM se kathaMcit satyArtha batAyA hai tathA use paramArtha dRSTi se abhUtArtha bhI kahA hai| AcArya jayasena bhI samayasAra kI 11vIM gAthA kA artha karate hue Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 49 nizcayanaya aura vyavahAranaya dvitIya vyAkhyAna meM vyavahAra ko abhUtArtha aura bhUtArtha bhI kahate haiN| - isa sambandha meM pUjya gurudevazrI ne samayasAra kI 11vIM gAthA ke . pravacanoM meM vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai, jo pravacana ratnAkara, bhAga 1, pRSTha 147-148 para paThanIya hai| yaha atyanta kheda kI bAta hai ki bahuta se loga pUjya gurudevazrI ke pravacanoM kA sAMgopAMga gahana adhyayana kiye binA hI unheM ekAntI, svacchandI, nizcayAbhAsI Adi samajha lete haiM, lekina yadi unake pravacanoM kA niSpakSa dRSTi se gahana adhyayana kareM to na kevala bhrama nikala jAegA, apitu vastu-svarUpa kA yathArtha nirNaya karake mokSamArga kI prApti kA samyak puruSArtha bhI kara skeNge| prazna - vyavahAranaya ko sarvathA satyArtha mAnane meM kyA hAni hai? uttara - vyavahAranaya, jIva aura zarIra ko eka kahatA hai, AtmA ko rAgAdirUpa yA guNasthAna-mArgaNAsthAna Adi ke bhedarUpa kahatA hai| yadi vyavahAranaya ko sarvathA satyArtha mAnA jAe to jIva aura zarIra ko eka kahanevAle kathana bhI satyArtha ho jAeMge, jisase mithyAtva kA poSaNa hone kA prasaMga aaegaa| prazna - vyavahAranaya ko sarvathA asatyArtha mAnane meM kyA hAni hai?" uttara - niyamasAra, gAthA 159 meM kevalI bhagavAna dvArA lokAloka : ko jAnanA, vyavahAranaya se kahA gayA hai| yadi vyavahAranaya ko sarvathA asatyArtha mAnA jAe to unake dvArA lokAloka kA jJAna arthAt sarvajJatA bhI asatyArtha hogI; arthAt sarvajJatA ke abhAva kA prasaMga AegA tathA saMsAra aura mokSa bhI siddha nahIM hoNge| isIprakAra jIva aura deha ko eka kahanA bhI sarvathA asatyArtha Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 naya- rahasya mAnA jAe arthAt unheM saMyoga kI apekSA bhI eka na mAnA jAe to bhasma ko masalane meM hiMsA ke abhAva ke samAna saMsArI jIvoM ko masalane meM bhI hiMsA kA abhAva ho jAegA; ataH vyavahAra ko sarvathA atyArtha mAnane para hiMsA ke poSaNa kA prasaMga bhI aaegaa| prazna - kevalI bhagavAna dvArA lokAloka ko jAnanA vyavahAranaya se hai - aisA kahane kA kyA Azaya hai ? uttara vAstava meM kevalI bhagavAna, jaise apane AtmA ko tanmaya hokara jAnate haiM; vaise lokAloka ko tanmayatApUrvaka nahIM jAnate, isalie lokAloka ko jAnanA, vyavahAra kahA gayA hai| isakA yaha Azaya nahIM hai ki bhagavAna ke jJAna meM lokAloka sambandhI jJeyAkAra pariNamana hI nahIM hotA / - vastutaH jJeyAkAra pariNamana bhI jJAna kA hI pariNamana hai, jJeyoM kA nahIM; isalie jJeyAkAra pariNamana vAstava meM AtmA hI hone se vaha AtmA ko hI prakAzita karatA hai / isa apekSA se jJAna meM svayaM jJAna arthAt AtmA hI prakAzita hone se kevalajJAna apane ko prakAzita karatA hai yaha kathana, jJAna kA svAzrita nirUpaNa hone se nizcayanaya kA hai| kahA bhI hai jJeyAkAra jJAna meM bhI kalAkAra jJAna hai' athavA - - tumhArA cit prakAza kaivalya, kaheM tuma jJAyaka lokAloka' jJAna meM banate hue jJeyAkAra pratibimba ko jJeya kahanA, jJAna meM jJeya kA upacAra karanA hI hai; ataH yaha jJAna kA parAzrita nirUpaNa hone se upacarita kathana huA ki 'jJAna lokAloka ko jAnatA hai / ' -- 1. mumukSu samAja meM pracalita AdhyAtmika gIta 2. bAbU jugalakizorajI 'yugala' kRta siddha- pUjana Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya 51 yadi jJAna meM jJeya jhalakeM hI nahIM arthAt jJeyAkAra pariNamana hI na ho to lokAloka kA Aropa kisa para kiyA jAegA ? ataH jJAna kA vizeSa pariNamana to yathArtha hI hai, parantu use jJeya kahakara jJAna meM lokAloka jhalakatA hai aisA kahanA upacAra hai / kevalI bhagavAna nizcayanaya se AtmA ko jAnate haiM aura vyavahAranaya se lokAloka ko jAnate haiM - isa kathana ke sandarbha meM yaha bAta gambhIratA se vicAraNIya hai ki kevalajJAna meM to naya hI nahIM hote to phira nizcayanaya yA vyavahAranaya se jAnate haiM - aisA kahane kA kyA Azaya hai? vAstava meM hama apane zrutajJAna meM kevalajJAna kA svarUpa aisA jAneM ki vaha kevalajJAna, apane svarUpa ko hI prakAzita karatA hai to hamane kevalajJAna kA svAzrita svarUpa jAnA; yahI hamAre zrutajJAna meM nizcayanayarUpa pariNamana hai| isIprakAra yadi hama kevalajJAna kA svarUpa, lokAloka ko jAnanevAlA jAneM to yaha usa kevalajJAna kA parAzrita nirUpaNa hone se hamAre jJAna meM vyavahAranayarUpa pariNamana hai| isaprakAra kevalajJAna ke sambandha meM nizcaya - vyavahAranaya hamAre jJAna meM hote haiM, kevalajJAna meM nhiiN| 3. nizcaya - vyavahAranaya meM paraspara virodha aura avirodha www prazna nizcayanaya aura vyavahAranaya donoM samyak zrutajJAna ke aMza haiM to phira ve paraspara virodhI kathana kyoM karate haiM ? G uttara nizcayanaya aura vyavahAranaya ke kathana paraspara virodhI hI hote haiN| yadi donoM eka hI prakAra ke kathana kareM to do naya kahane kI kyA jarUrata hai? donoM naya, eka hI vastu ke bhinna-bhinna pahaluoM ko batAte haiM, isalie unameM bhinnatA aura virodha honA svAbhAvika hai; parantu unameM virodha hone para bhI ve donoM milakara usI vastu kA svarUpa batAte haiM - - Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 naya-rahasya yahI unakA avirodhapanA hai| isalie unameM 36 ke A~kar3e jaisA virodha na hokara 63 ke A~kar3e jaisA avirodha samajhanA cAhie arthAt donoM naya, vastu-svarUpa kA nirNaya karane kI prakriyA ke hI aMga haiN| pratyeka nATaka meM nAyaka aura khalanAyaka kA caritra paraspara virodhI dikhAyA jAtA hai| rAmalIlA meM rAvaNa aura rAma kA caritra paraspara virodhI hone para bhI rAvaNa kA caritra rAma ke vyaktitva ko ubhAratA hai| yadi rAvaNa kA caritra rakhA hI na jAe yA rAvaNa bhI rAma jaisI bhASA bolane lage to rAmalIlA kA kyA svarUpa hogA? ataH rAvaNa aura rAma, donoM caritra milakara rAmalIlA kA samagra svarUpa prastuta karate haiN| .. hamAre gRhastha jIvana meM bhI pati-patnI kA svabhAva, unake uttaradAyitva tathA kArya bhinna-bhinna dikhate haiN| pati dhana kamAne kI tathA ghara ke bAhara kI jimmedArI sa~bhAlatA hai to patnI ghara kI vyavasthA kI jimmedArI sa~bhAlatI hai| donoM ke kArya, paraspara viruddha dikhane para bhI eka-dUsare ke pratidvandvI nahIM, apitu pUraka haiM, isalie unakA sambandha 36 ke aMka jaisA virodhI na hokara 63 ke aMka jaisA avirodhI samajhanA caahie| vyApAra, khela, rAjanIti Adi jIvana ke samasta aMgoM meM yaha virodha aura avirodha anivArya hai, anyathA jIvana ke ye mahattvapUrNa kArya vyavasthitarUpa se sampannaM nahIM ho skte| ___ hamArI zArIrika AvazyakatAe~ bhI paraspara virodhI hone para bhI jIvana ke lie anivArya haiN| peTa khAlI honA aura bharanA, nIMda lenA aura nIMda kA tyAga karanA arthAt jAganA, zvAsa lenA aura chor3anA Adi aneka virodhI kAryakalApa hamAre jIvana ko vyavasthitarUpa se saMcAlita karate haiN| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 nizcayanaya aura vyavahAranaya ___ isaprakAra nizcaya-vyavahAra ke kathanoM meM paraspara virodha hone para bhI unheM eka-dUsare kA pUraka samajhanA caahie| 4. nizcaya-vyavahAranaya meM pratipAdya-pratipAdaka sambandha AtmAnubhUti ke prayojana se nizcaya ko bhUtArtha aura vyavahAra ko abhUtArtha kahane se yaha prazna sahaja utpanna hotA hai ki yadi vyavahAra abhUtArtha/asatyArtha hai to jinAgama meM usakA kathanaM kyoM kiyA gayA hai? do atyanta bhinna vastuoM ko eka kahakara, unameM aneka prakAra ke sambandha sthApita karanA, eka akhaNDa vastu meM bheda-kalpanA karanA tathA vratAdirUpa bAhyakriyA evaM zubhabhAva ko mokSamArga kahanA to ThIka nahIM lagatA to phira jinAgama meM aise kathana kyoM kiye gaye aura unheM vyavahAranaya kahakara jinAgama meM sthAna kyoM diyA gayA? paNDita ToDaramalajI ne mokSamArga prakAzaka, pRSTha 251 para yahI prazna uThAkara usake samAdhAna ke lie AcArya kundakundakRta samayasAra kI AThavIM gAthA prastuta karate hue kahA hai ki jisaprakAra anArya ko anArya bhASA ke binA samajhAyA nahIM jA sakatA; usIprakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA kathana nahIM ho sakatA, isalie jinAgama meM vyavahAra ko sthAna diyA hai tathA samyak zrutajJAna kA aMza mAnA gayA hai| prazna - paraspara virodhI kathana karanevAle nizcaya-vyavahAranaya meM pratipAdya-pratipAdaka sambandha kaise ho sakatA hai? abheda vastu meM guNaparyAya kA bheda karanevAlA vyavahAranaya, bheda kA niSedha karanevAle paramArtha (nizcayanaya) kA pratipAdana kaise kara sakatA hai? isIprakAra deha aura jIva ko eka kahanevAlA vyavahAranaya, unheM atyanta bhinna kahanevAle paramArtha kA pratipAdana kaise kara sakatA hai? tathA zubhabhAva ko mukti kA kAraNa kahanevAlA vyavahAranaya, use bandha kA kAraNa kahanevAle paramArtha kA pratipAdaka kaise ho sakatA hai? . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 naya-rahasya uttara - ukta prazna meM vyavahAranaya aura nizcayanaya ke tIna virodhI kathana prastuta kie gae haiM, jinameM pratipAdya-pratipAdakapanA nimnalikhita anusAra samajhA jA sakatA hai - . a. vyavahAranaya abheda vastu meM guNa-paryAyoM ke bheda karake bhI usI vastu ko batAtA hai, jisameM ve guNa-paryAyeM haiM arthAt vaha bheda karake abheda kA pratipAdana karatA hai| __ba. vyavahAranaya, deha aura jIva ko eka kahakara bhI manuSya-deha meM rahanevAle jIva ko tathA jIva kI saMyogI paryAya ko batAkara bhI jIva kA hI pratipAdana karatA hai| sa. isIprakAra vyavahAranaya, zubhabhAva ko mukti kA mArga kahakara / bhI usa zubharAga ke sAtha rahanevAle vItarAgabhAva kA jJAna karAtA hai; kyoMki vItarAgabhAva ke binA mAtra zubhabhAva aura bAhya-kriyA ko mokSamArga nahIM kahA jaataa| vItarAgatA ke sAtha honevAle zubhabhAva aura bAhya-kriyA ko hI upacAra se mokSamArga kahA jAtA hai, kyoMki sAdhaka dazA meM honevAle vItarAgabhAva ko zubha kriyAoM ke mAdhyama se hI samajhA jA sakatA hai, isalie zubhabhAva ke mAdhyama se vItarAgI pariNati kA jJAna karAyA jAtA hai| isaprakAra zubhabhAva ko mokSamArga kahakara vItarAgabhAva kA pratipAdana kiyA jAtA hai| jahA~ vyavahAranaya se kathana kiyA gayA ho, vahA~ 'aisA hai nahIM nimittAdi kI apekSA upacAra se kathana kiyA gayA hai' - isaprakAra vyavahAranaya kA grahaNa karanA cAhie - aisA nirdeza paNDita ToDaramalajI ne mokSamArga prakAzaka, adhyAya 7, pRSTha 251 para diyA hai| isa paddhati se artha karane para bhI vyavahAra, paramArtha kA hI pratipAdana karatA hai| nizcaya-vyavahAranaya ke prayogoM kA marma samajhane ke lie nimna ' cAra binduoM para vizeSa dhyAna denA cAhie - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 55 - - nizcayanaya aura vyavahAranaya a. pratipAdaka vAkya . . ba. pratipAdya viSaya sa. pratipAdana kA sandarbha (apekSA) da. pratipAdana kA prayojana a. pratipAdaka vAkya - isase Azaya jinAgama meM upalabdha kathanoM se hai| sampUrNa jinAgama meM vastu-svarUpa athavA mokSamArga kA pratipAdana kiyA gayA hai; ataH samagra jinAgama meM pratipAdaka vAkya hI haiN| jaise, AtmA jJAnasvarUpa hai, AtmA saMsArI hai, AtmA deha se bhinna hai, ataH dehAdi kI kriyA kA kartA nahIM hai athavA AtmA manuSya hai, vaha zarIrAdi kI kriyA kA kartA hai....Adi sabhI kathana pratipAdaka vAkya kahalAte haiM; kyoMki ve kisI apekSA se vastu-svarUpa kA hI kathana karate haiN| ba. pratipAdya viSaya - vibhinna prakAra ke vacanoM kI vAcyabhUta vastu hI pratipAdya viSaya hai| yaha jAnanA Avazyaka hai ki yaha bAta kisake bAre meM kahI jA rahI hai, anyathA spaSTa nirNaya hone ke bajAya saMzaya aura vibhrama khar3e ho jaaeNge| jaise, ghI kA ghar3A aura ghar3e kA ghI - ye donoM kathana vyavahAranaya ke haiM, parantu inake pratipAdya viSayoM meM antara hai| ghI kA ghar3A kahane kA Azaya usa ghar3e se hai, jisameM ghI rakhA hai arthAt bAta ghar3e kI hI hai, ghI kI nahIM; ataH isa kathana kA pratipAdya viSaya ghar3A hai, ghI nhiiN| isIprakAra ghar3e kA ghI kahane kA Azaya usa ghI se hai, jo ghar3e meM rakhA hai arthAt bAta usake ghI kI hai, ghar3e kI nahIM; ataH isa kathana kA pratipAdya viSaya ghI hai, ghar3A nhiiN| isa udAharaNa meM donoM vAkya alaga-alaga haiM; parantu paMcendriyajIva' kahane meM zarIra aura jIva donoM hI pratipAdya bindu ho sakate haiN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - naya-rahasya 56 . . . jIva ko bhI pA~ca indriyavAle zarIra ke saMyoga kI apekSA paMcendriyajIva kahate haiM tathA pA~ca indriyamaya yaha zarIra paudgalika hone para bhI, jIva ke saMyoga kI apekSA use jIva kahA jAtA hai; ataH yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki kaba zarIra ke saMyogavAle jIva kA kathana hai aura kaba jIva kA saMyoga hone se zarIra ko jIva kahA gayA hai| samayasAra gAthA 27 evaM 46 kI TIkA meM jIva aura deha donoM ko arthAt unakI saMyogI paryAya ko vyavahAranaya se eka kahA gayA hai| sa. pratipAdana kA sandarbha - nizcaya-vyavahAranaya ke prayogoM meM yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki isa kathana dvArA sva-para kI ekatA, . athavA sva-svAmI sambandha kI bAta kahI jA rahI hai yA unameM kartAkarma, bhoktA-bhogya yA jJAtA-jJeya sambandha kI bAta kahI jA rahI hai| maiMne krodha kiyA - isa kathana meM AtmA ko krodha kA kartA kahA gayA hai| maiM krodha se dukhI huA - isa kathana meM AtmA ko krodha kA bhoktA kahA gayA hai| krodha pariNAma, svayaM meM nizcaya-vyavahAranaya kucha nahIM hai; parantu jaba usakA jIva. yA pudgala ke sAtha ekatva, kartRtva yA bhoktRtva batAyA jAe, taba usameM yathArtha yA upacarita nirUpaNa kI apekSA nizcaya-vyavahAranaya ghaTita hoNge| paNDita ToDaramalajI ne vrata-zIlasaMyama ko vyavahAra kahane kA niSedha kiyA hai, kyoMki kisI dravya-bhAva ko nizcaya aura kisI ko vyavahAra kahanA ThIka nahIM; parantu mokSamArga ke prasaMga meM vrata-zIla-saMyama ko vyavahAranaya se mokSamArga prarUpita kiyA arthAt vrata-zIla-saMyama ko mokSamArga kahanA, vyavahAranaya hai - aisA kahA hai| da. pratipAdana kA prayojana - kisI bhI apekSA vastu kA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya nirUpaNa kiyA jAe, usameM bhedajJAna aura vItarAgatA ke prayojana kI siddhi kisaprakAra ho rahI hai - yaha jAnanA bhI atyanta Avazyaka hai, anyathA yathArtha tattva-nirNaya aura samyagdarzana kA puruSArtha nahIM ho paaegaa| ghI kA ghar3A kahane kA prayojana ghar3e meM rakhe hue ghI kA jJAna karAnA hai| isI prakAra vrata-zIla-saMyama ko mokSamArga kahane kA prayojana, ve mokSamArga ke nimitta va sahacArI haiM - aisA jJAna karAnA hai, na ki inheM mokSamArga maannaa| vrata-zIla-saMyama ko bandha ke kAraNa kahane kA prayojana inheM vAstavika mokSamArga na mAnakara, vItarAgatA ko vAstavika mokSamArga batAnA hai, na ki unheM chor3akara svacchanda pravartana krnaa| isaprakAra vyavahAranaya yA nizcayanaya, kisI bhI apekSA se kiye gaye kathanoM se Atmahita kI puSTi karanA abhISTa hai| nizcaya-vyavahAranaya ke prayogoM ko gaharAI se samajhane para nizcayavyavahAranaya meM pratipAdya-pratipAdaka sambandha samajhanA sarala ho jAtA hai| nizcayanaya ko pratipAdya aura vyavahAranaya pratipAdaka kahane kA Azaya yaha hai ki vyavahAranaya ke kathana se nizcayanaya kA viSaya hI kahA jAtA hai, ataH vyavahAranaya ko hI pAramArthika satya na mAnakara, usake dvArA kahe gae paramArtha ko hI samajhanA cAhie, anyathA vyavahArAbhAsa kA prasaMga AtA hai| prazna - kaheM kucha aura samajheM kucha - aisA kaise sambhava hai? jaisA kaheMge, vaisA hI to samajhanA par3egA? uttara - bhAI! hamAre dainika jIvana meM bhI aise aneka prasaMga banate haiM, jaba hama mAtra zabdAnusAra artha na samajhakara, usakA bhAva grahaNa karate haiM, anyathA hama loka-vyavahAra meM bhI mUrkha samajhe jAe~ge - isa Azaya ke kucha prayoga nimnAnusAra haiM - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya. vyavahAra kathana samajhA gayA Azaya. a. AdamI dekhakara kacarA pheMkanA | jaba AdamI na ho, taba kacarA pheMkanA ba. sira-darda kI davA lAnA sira-darda miTAne kI davA lAnA sa. ApakA hI ghara hai, koI saMkoca | ApakA ghara nahIM hai, parantu Apa na kreN| yahA~ hamAre ghara para apane ghara ke samAna niHsaMkoca rheN| da. ammA ko yaha davA hilAkara ammA ko nahIM hilAnA hai, davA ___ pilA denaa| kI zIzI ko hilAkara davA ko hilAnA hai| i. beTA! mammI ko bulaanaa| beTA! tuma apanI mammI ko bulaanaa| I. yaha peTI bahuta kImatI hai, ise | isa peTI meM rakhA huA mAla bahuta sambhAla kara le jaanaa| kImatI hai, use sambhAlanA hai| isaprakAra hamAre loka-jIvana meM aise aneka prasaMga banate haiM, jaba hama sAmanevAle ke kathanoM ko zabdAnusAra grahaNa na karake, usakA bhAva grahaNa karate haiN| isase spaSTa hotA hai ki apane bhAvoM ko vyakta karane hetu kiye gaye kathana vyavahAranaya ke haiM aura unake mAdhyama se samajhA gayA bhAva, paramArtha yA nizcayanaya hai| yahI paddhati jinavANI kA Azaya samajhane meM bhI apanAI jAtI hai, anyathA hama jinavANI kA yathArtha marma nahIM samajha pAte aura yaha manuSya bhava vyartha calA jAtA hai| mokSamArga prakAzaka, pRSTha 252 para vyavahAranaya dvArA paramArtha ko samajhane ke nimnalikhita tIna prayoga batAye gaye haiM - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 - nizcayanaya aura vyavahAranaya vyavahAra kathana pAramArthika Azaya a. manuSya, deva, nArakI yA tiryaMca | manuSya, deva, nArakI, tiryaMca Adi Adi jIva haiN| zarIroM ke saMyoga meM rahanevAlI cetana sattA hI jIva hai| ba. AtmA meM jJAna-darzana-cAritra AtmA, jJAnAdi ananta guNoM kA | akhaNDa piNDa hai| sa. vrata-zIla-saMyamAdi mokSamArga vratAdi ke sAtha rahanevAlA | vItarAgabhAva mokSamArga hai| .. ___ isaprakAra jinAgama ke hajAroM vyavahAra kathanoM kA pAramArthika Azaya grahaNa karanA caahie| kucha prayoga nimnAnusAra haiM - vyavahAra kathana ____pAramArthika kathana 1. maiM vyApAra karatA hU~ maiM vyApAra karane kA rAga karatA hU~, bAhya kriyA nhiiN| --- 2. maiMne rAtribhojana kA tyAga kara mujhe rAtribhojana - sambandhI rAga diyaa| utpanna nahIM hotaa| 3. bharata cakravartI ne chaha khaNDa kA bharata cakravartI ne SaTkhaNDa kI vibhUti rAjya chor3akara dIkSA lI thii| | kA rAga chor3akara dIkSA lI thii| 4. RSabhadeva munirAja ne cAra | RSabhadeva munirAja ne AtmA meM ghAtiyA karmoM kA kSaya karake | vizeSa lInatA dvArA kevalajJAna pragaTa kevalajJAna pragaTa kiyaa| kiyaa| usa samaya ghAtiyA karmoM kA kSaya bhI svayaM ho gyaa| isaprakAra jinAgama ke sabhI vyavahAra kathanoM meM koI na koI pAramArthika Azaya avazya chipA rahatA hai, ataH vyavahAranaya pratipAdaka hai aura usakA yathArtha Azaya arthAt nizcayanaya pratipAdya hai| . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 naya-rahasya 5. vyavahAra aura nizcayanaya meM niSedhya-niSedhaka sambandha nizcayanaya niSedhaka hai aura vyavahAranaya niSedhya hai - yaha bAta samayasAra kalaza 173 aura gAthA 272 Adi aneka sthAnoM para spaSTa kahI gaI hai, parantu donoM nayoM kA artha karane kI yathArtha paddhati na jAnane se samAja meM yaha bhrama vyApta ho gayA hai ki vyavahAra niSedhya hai arthAt pUjana-pATha, vrata-zIla-saMyamAdirUpa zubhabhAva athavA ye kriyAe~ chor3a denA caahie| adhyAtma se aruci rakhanevAle logoM dvArA bhI jAna-bUjhakara samAja ko gumarAha kiyA jAtA hai ki ye zuddhAtmA ke gIta gAnevAle loga, pUjana-pATha, vrata-zIla-saMyamAdi chur3Akara, khAo-piyo, mauja karo vAlA svacchantA poSaka dharma batA rahe haiN| ... vyavahAranaya arthAt usakI viSaya-vastu svayaM paramArtha nahIM hai - aisA jAnanA hI vyavahAranaya kA niSedha hai| yaha bAta samajhane ke lie / vyavahAranaya kI nimnalikhita tIna vizeSatAe~ dhyAna dene yogya haiM - a. vyavahAranaya svayaM paramArtha nahIM hai| ba. vyavahAranaya paramArtha kA pratipAdaka hai| sa. vyavahAranaya anyatra (gRhIta mithyAtva tathA pApoM meM) bhaTakane se bacAtA hai| yadi hama mumbaI jAnevAle mArga para yAtrA kara rahe haiM aura rAste meM eka caurAhe para borDa para likhA hai - 'mumbaI 100 ki.mI.' to ukta tIna bAteM, usa para nimnAnusAra ghaTita hoMgI - ... a. jisa borDa para mumbaI likhA hai, vaha borDa svayaM mumbaI nahIM hai| ba. vaha mumbaI kI dizA aura dUrI kA jJAna karAtA hai| sa. usa dizA meM jAne se zeSa tIna dizAoM meM bhaTakanA baca jAtA hai| sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA ko vyavahAranaya se samyagdarzana Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya kahA gayA hai, usameM bhI ukta tIna bindu nimnAnusAra ghaTita hoMge - a. deva-zAstra-guru kI zraddhA svayaM samyaktva nahIM hai| ba. ukta vikalpAtmaka zraddhArUpa vyavahAra, zuddhAtmA kI zraddhArUpa nizcaya samyaktva kA sahacArI hone se nizcaya samyaktva kA jJAna karAtA hai| sa. anya kuguru-kudeva kI zraddhA, mithyAtvapoSaka hai, ataH hameM sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA una kuguru Adi kI zraddhA se bacAtI hai| 6. vyavahAranaya kA grahaNa evaM tyAga karane kI prakriyA - isa sambandha meM paNDita ToDaramalajI, mokSamArga prakAzaka, pRSTha 251 para likhate haiM - - yahA~ prazna hai ki yadi aisA hai to jinamArga meM donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, so kaise? samAdhAna - jinamArga meM kahIM to nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use to 'satyArtha aise hI hai' - aisA jaannaa| tathA kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use 'aise haiM nahIM, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai' - aisA jaannaa| isaprakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai tathA donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara, 'aise bhI hai, aise bhI hai' - aise bhramarUpa pravartana se to donoM nayoM kA grahaNa karanA nahIM kahA hai| vyavahAra kA niSedha karane kI Ar3a meM vrata-zIlAdi chor3a dene ke bAre meM paNDita ToDaramalajI likhate haiM - yahA~ koI nirvicArI puruSa aisA kahe ki tuma vyavahAra ko asatyArtha-heya kahate ho to hama vrata, zIla, saMyamAdika vyavahArakArya kisalie kareM? - sabako chor3a deNge| .... usase kahate haiM ki kucha vrata, zIla, saMyamAdi kA nAma vyavahAra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya nahIM hai; inako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai, use chor3a de aura aisA zraddhAna kara ki inako to bAhya sahakArI jAnakara upacAra se mokSamArga kahA hai, yaha to paradravyAzrita haiM tathA saccA mokSamArga vItarAgabhAva hai, vaha svadravyAzrita hai| isaprakAra vyavahAra ko asatyArtha-heya jaannaa| vratAdika ko chor3ane se to vyavahAra kA heyapanA hotA nahIM hai| - phira hama pUchate haiM ki vratAdika ko chor3akara kyA karegA? yadi hiMsAdirUpa pravartegA to vahA~ to mokSamArga kA upacAra bhI sambhava nahIM hai; vahA~ pravartane se kyA bhalA hogA? narakAdi prApta kregaa| isalie aisA karanA to nirvicArIpanA hai| tathA vratAdikarUpa pariNati ko miTAkara, kevala vItarAga udAsIna bhAvarUpa honA bane to acchA hI hai; lekina vaha nicalI dazA meM ho nahIM sakatA, isIlie vratAdi sAdhana chor3akara svacchanda honA yogya nahIM hai| isaprakAra zraddhAna meM nizcaya ko, pravRtti meM vyavahAra ko upAdeya mAnanA bhI mithyAbhAva hI hai| . . . isa kathana se yaha spaSTa hai ki vyavahAranaya kA grahaNa-tyAga, jJAna meM hI hotA hai| kriyA na to svayaM vyavahAranaya hai aura na hI usakA vyavahAranaya ke grahaNa-tyAga se koI sambandha hai| vyavahAranaya ke dvArA paramArtha ko jAnanA - yahI vyavahAranaya kA grahaNa hai aura vyavahAranaya ko paramArtha (nizcayanaya) nahIM mAnanA - yahI vyavahAranaya kA niSedha hai| adbhuta bAta to yaha hai ki ye donoM prakriyAe~ eka hI jJAna-paryAya meM eka sAtha sampanna hotI haiN| ghI ke ghar3e ke udAharaNa meM yaha bAta isaprakAra samajhI jA sakatI hai - . ghI kA ghar3A kahakara, ghI ke saMyogavAle ghar3e ko jAnanA - vyavahAranaya kA grahaNa karanA ho gayA; lekina usI samaya hama yaha bhI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 nizcayanaya aura vyavahAranaya jAnate haiM ki ghar3A ghI kA nahIM, miTTI kA hai - aisA jAnanA hI vyavahAranaya kA niSedha yA tyAga karanA hai| jarA socie! yahA~ ghar3A, ghI kA nahIM hai, mAtra use aisA jAnA gayA . hai ki jisa ghar3e meM ghI rakhA hai yA jisameM hama ghI rakhate haiM, hama usa ghar3e kI bAta kara rahe haiN| isake lie hama kriyA meM kyA karate haiM? kyA hama ghar3e ko ghI se hI banA huA mAna lete haiM? nahIM! athavA ghar3A, ghI se nahIM banatA hai - aisA jAnakara kyA hama ghar3e meM ghI rakhanA banda kara dete haiM yA ghar3e ko phor3a dete haiM? nahIM! kriyA to jaisI AvazyakatA hotI hai, vaisI hotI hai| mAtra jJAna meM samajha liyA ki yaha ghar3A ghI kA nahIM hai - basa yahI, vyavahAranaya kA tyAga ho gyaa| isIprakAra vrata-zIla-saMyamAdi ke mAdhyama se vItarAgabhAvarUpa nizcaya mokSamArga ko samajhanA athavA vratAdi ko mokSamArga kahanA - vyavahAra kA grahaNa huA; lekina yaha zubhabhAva mokSamArga nahIM hai, vItarAgabhAva hI mokSamArga hai - aisA jAnanA hI vyavahAra kA tyAga yA niSedha samajhanA caahie| __ isIprakAra manuSya-jIva kahakara, manuSya-zarIra ke saMyoga meM rahanevAle jIva ko jAnanA hI vyavahAranaya kA grahaNa hai tathA jIva, manuSya-zarIrarUpa nahIM hai, vaha to zarIra se bhinna hai - aisA jAnanA hI vyavahAranaya kA niSedha hai| . .. ukta vivecana se vyavahAranaya aura nizcayanaya meM niSedhya-niSedhaka sambandha kA vAstavika svarUpa spaSTa ho jAtA hai| prazna - jaba vyavahAranaya, nizcayanaya kA pratipAdana karatA hai to usakA niSedha karane kI AvazyakatA hI kyA hai? yadi hama usakA niSedha na kareM to usase kyA hAni hai? uttara - bhAI! vyavahAranaya ke niSedha meM hI usakI sArthakatA aura Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 . naya-rahasya saphalatA hai| jisaprakAraM pekiMga (AvaraNa) apane meM chipI/rakhI vastu ko batAtI hai aura surakSita rakhatI hai, parantu usa vastu ko pAne ke lie . pekiMga ko tor3anA hI par3atA hai; usIprakAra vyavahAranaya ko paramArtha na mAnakara hI paramArtha ko pAyA jA sakatA hai| . yadi hama pekiMga (AvaraNa) ko hI mAla (mUla vastu) samajha leMge yA usakI camaka-damaka meM hI santuSTa ho jAe~ge to mAla ko pAne ke lie prayatna hI kyoM kareMge? isIprakAra jo zarIra ko hI jIva mAnegA, vaha deha se bhinna AtmA kA anubhava karane kA prayatna hI kyoM aura kaise karegA? jarA socie! AtmA ko guNasthAna-mArgaNAsthAnarUpa mAnatemAnate kyA trikAlI caitanya svabhAva meM apanApana kiyA jA sakatA hai, arthAt zuddhAtmA kI anubhUti kI jA sakatI hai? - nahIM; isIprakAra kyA vrata-zIla-saMyamAdi ko mokSamArga mAnate hue rAgarahita jJAnAnandasvabhAvI AtmA kA anubhava kiyA jA sakatA hai? - nahIM; ataH zuddhAtmA kA anubhava karane ke lie dehAdi meM ekatva-buddhi tor3anA hI hogaa| yahI mithyAtva kA niSedha hai aura yahI vyavahAranaya kA niSedha bhI hai, kyoMki vyavahAranaya jaisA kahatA hai, vastu-svarUpa vaisA hI mAnane para mithyAtva hotA hai aura vyavahAranaya ke kathanoM ko mAtra prayojanavaza kiye gaye upacarita kathana samajhakara, paramArtha na mAnakara hI zuddhAtmA kI prApti arthAt AtmAnubhUti athavA nizcaya-mokSamArga .. pragaTa hotA hai| .... vAstava meM hama bAhya kriyA-kANDa ko hI vyavahAranaya samajhate haiM, isalie vyavahAranaya kA niSedha sunakara, hameM vratAdi chor3akara, svacchanda pravRtti ke samarthana kI zaMkA hone lagatI hai; parantu jaba hama yaha samajha leMge ki vyavahAranaya kA grahaNa-tyAga jJAna meM hI hotA hai, kriyA meM nahIM, taba hama niHzaMka hokara yathArtha tattva-nirNaya kara skeNge| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___65 nizcayanaya aura vyavahAranaya prazna - nicalI bhUmikA meM vyavahAranaya ko grahaNa karanA cAhie, phira bAda meM usakA tyAga karanA cAhie - aisA mAne to kyA hAni hai? uttara - bhAI! grahaNa karanA aura usakA tyAga karanA to kathana kI vidhi-niSedharUpa paddhatiyA~ haiN| vyavahAranaya ke viSaya kI sattA ko svIkAra karanA athavA usake mAdhyama se paramArthabhUta vastu ko samajhanA - yahI vyavahAranaya kA grahaNa hai aura usI samaya, vyavahAranaya svayaM paramArthabhUta vastu nahIM hai - aisA jAnanA hI vyavahAranaya kA tyAga hai| jJAnI ke jJAna meM vyavahAranaya kA grahaNa-tyAga eka sAtha vartatA hai, kyoMki jJAnI na to vyavahAranaya kA sarvathA niSedha karate hai aura na use paramArthabhUta nizcayanaya ke samAna mAnate haiN| prazna - samayasAra kI 12vIM gAthA meM vyavahAranaya ko nicalI bhUmikA meM jAnA huA prayojanavAn kahA hai? isa kathana kA kyA Azaya hai? uttara - jAnA huA prayojanavAn kA Azaya bhI yahI hai ki saMyoga aura saMyogI bhAvoM kI yathArtha sthiti samajhI jAe; parantu unheM hI AtmA kA vAstavika svarUpa na mAna liyA jaae| yadi vyavahAranaya ke viSaya ko samajheMge hI nahIM to usakA yathAyogya grahaNa-tyAga kaise kareMge? ataH vyavahAranaya ko jAnA huA prayojanavAn kahA hai| prazna - aisA bhI dekhA jAtA hai ki jo kathana vyavahAranaya kA hai, vahI kathana nizcayanaya kA bhI kahA jAtA hai to taba pratipAdya-pratipAdaka yA niSedhya-niSedhaka kA nirNaya kaise kareM? jaise, AtmA apane rAgAdibhAvoM kA kartA-bhoktA hai - isa kathana meM ise ghaTita karake samajhAe~ ? uttara - yaha bahuta acchA prazna hai| isake antara ko samajhane ke lie hameM apanI prajJA ko sUkSma karane kI AvazyakatA hai| jaba saMyoga, saMyogIbhAva yA bheda ke kathana dvArA asaMyogI tattva ko samajhane kA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya abhiprAya ho, taba vaha kathana paramArtha kA pratipAdaka hone se vyavahAranaya kA kathana samajhanA cAhie, kyoMki vyavahAranaya kA kArya paramArtha kA pratipAdana karanA hai| (pratipAdya - pratipAdaka sambandha) jaba kisI kathana dvArA saMyoga, saMyogIbhAva yA bheda kA niSedha karane kA abhiprAya ho to vaha kathana nizcayanaya kA samajhanA cAhie, kyoMki nizcayanaya kA kArya vyavahAranaya kA niSedha karanA hai| (niSedhya - niSedhaka sambandha) 66 jaise - AtmA, apane rAgAdi bhAvoM kA kartA-bhoktA hai - aisA kahakara, zarIrAdi para - padArthoM ke kartApane kA niSedha karanA ho athavA rAgAdi ko AtmA svatantrapane karatA hai, kisI anya kA usameM kiMcit mAtra bhI kartRtva nahIM hai athavA rAgAdi ko AtmA kI azuddha paryAya batAnA ho to yaha kathana nizcayanaya kA mAnA jAegA aura jaba isI kathana ke dvArA AtmA meM kartA-karma ke bheda ke mAdhyama se AtmA kA svarUpa batAnA ho athavA AtmA, rAgAdi sambandhI apane jJAna kA kartA hai yaha batAnA abhISTa ho, taba yaha kathana vyavahAranaya kA samajhanA caahie| isIlie to kahA hai - vakturabhiprAyo nayaH arthAt vaktA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| A. vyavahAranaya aura nizcayanaya meM eka vivakSA yaha bhI hai ki vyavahAranaya jitanA - jitanA sUkSma hotA jAtA hai, vaha utanA - utanA vaha nizcayanaya ke karIba AtA jAtA hai, balki nizcayanaya hI banatA jAtA hai tathA nizcayanaya jitanA - jitanA sthUla hotA jAtA hai, vaha utanAutanA vyavahAranaya ke karIba AtA jAtA hai, balki vyavahAranaya hI banatA calA jAtA hai| isa bAta ko hama ukta udAharaNoM se bhI samajha sakate haiN| jaise, 'AtmA, rAgAdi kA kartA - bhoktA hai' - yaha kathana jaba hama paradravyoM ke kartRtva- bhoktRtva kA niSedha kara rahe hoM to nizcayanaya kA hai aura jaba isa kathana kA hama jJAnAdi ke kartRtva kI tulanA meM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya dekheMge to rAgAdi kA kartRtva vyavahAranaya se khlaaegaa| tAtparya yaha hai ki zuddha nizcayanaya kI apekSA azuddhanizcayanaya bhI vyavahAranaya ho jAtA hai tathA paramazuddhanizcayanaya kI apekSA zuddhanizcayanaya bhI vyavahAranaya ho jAtA hai| isIprakAra anyatra bhI hama samajha sakate haiN| ukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jo pratipAdana kare - vaha vyavahAranaya hai aura jisakA pratipAdana kiyA jAe - vaha nizcayanaya hai| athavA jo niSedha kare, vaha nizcayanaya hai aura jisakA niSedha kiyA jAe - vaha vyavahAramaya hai| aba yahA~ nimnalikhita prayogoM dvArA ukta kathana kA Azaya spaSTa kiyA jA rahA hai - pratipAdaka (vyavahAranaya) pratipAdya (nizcayanaya) 1. jIva ghaTa-paTAdi bAhya- 1. jIva ghaTa-paTAdi ke lakSya se hone vAle padArthoM kA kartA hai| | rAgAdi bhAvoM kA kartA hai| 2. pratyeka jIva ko apane 2. jIva karmodaya ke nimitta se honevAle pUrvakRta karmoM kA phala | rAgAdi ke anusAra sukhI-duHkhI hotA bhoganA par3atA hai| / hai| 3. jIva apane rAgAdi 3. svabhAva dRSTi se AtmA rAgAdi kA vibhAva bhAvoM kA kartA, kartA nahIM hai| vaha rAgAdi ko jAnane vAle apane jJAna kA kartA hai| 4. AtmA apanI nirmala |4. AtmA meM kartA-karma Adi bheda vyavahAra paryAyoM kA kartA hai| | se kie jAte haiN| AtmA akhaNDa abheda eka caitanyamAtra vastu hai| usakI dRSTi karane para svAbhAvikarUpa se nirmala paryAya utpanna hotI hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - naya-rahasya . inhIM vAkya prayogoM ko niSedhya-niSedhaka kI dRSTi se nimnAnusAra samajhanA cAhie - niSedhya (vyavahAranaya) | niSedhaka (nizcayanaya) 1. hamAre vikalpoM yA vartamAna 1. saba jIvoM kA jIvana-maraNa, .. puruSArtha se bAhya saMyogoM meM sukha-dukha unake karmodaya ke parivartana nahIM hotA hai| anusAra hotA hai| 2. AtmA jar3a karmo kA kartA-2.AtmA apane bhAvoM kA hI kartA___ bhoktA hai| | bhoktA hai| 3. AtmA apane svabhAva se | 3. AtmA jJAna-darzana Adi nirmala rAgAdi kA kartA-bhoktA hai| paryAyoM kA kartA-bhoktA hai| 4. AtmA kartA hai aura usakI 4. AtmA kartA-karma ke bheda se paryAyeM karma haiM - isaprakAra kartA- rahita abheda vastu hai| karma kA bheda krnaa| . isaprakAra pratipAdya-pratipAdaka aura niSedhya-niSedhaka bhI jJAna meM hote haiM, kriyA meM nahIM; kyoMki nayoM kA prayojana vastu-svarUpa ko samajhakara yathArtha nirNaya karanA hai aura nirNaya jJAna meM hI hotA hai, ataH vaha jJAna kI hI kriyA hai, bAhya-kriyA nhiiN| 7. vyavahAranaya aura nizcayanaya kI heyopAdeyatA ... samayasAra kI 11vIM gAthA meM vyavahAra ko abhUtArtha kahakara, heya kahA hai tathA nizcaya ko bhUtArtha kahakara, use Azraya karane yogya batAyA hai| yahA~ nizcaya arthAt nizcayanaya kA viSayabhUta trikAlI zuddhAtmA samajhanA cAhie tathA vyavahAra se Azaya saMyoga, vikAra aura bheda samajhanA cAhie, kyoMki yaha grantha, AcAryadeva ne zuddhAtmA kA svarUpa batAne ke lie hI likhA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: 69 - nizcayanaya aura vyavahAranaya anyatra bhI vyavahAra ko paramArtha nahIM mAnanA - yahI usakA heyapanA hai tathA nizcayanaya ke kathana ko satyArtha jAnanA hI usakA upAdeyapanA hai| niSedhya arthAt heya tathA pratipAdya arthAt upaadey| niSkarSa ke rUpa meM pratipAdaka - vyavahAranaya ke dvArA nizcayanaya, pratipAdana karane yogya hai, pratipAdya hai, upAdeya hai tathA niSedhaka - nizcayanaya ke dvArA vyavahAranaya, niSedha karane yogya hai, niSedhya hai, heya hai| ___ isaprakAra pratipAdya-pratipAdaka aura niSedhya-niSedhaka ke anusAra hI heya-upAdeya kA svarUpa jAnanA caahie| prazna - vyavahAra ko kathaMcit heya aura kathaMcit upAdeya kahane kA Azaya spaSTa kIjie? . uttara - vyavahAranaya ke viSaya kA sarvathA niSedha nahIM karanA caahie| usakI sattA to svIkAra karanA hI cAhie - isa apekSA vyavahAranaya ko kathaMcit upAdeya kahA gayA hai tathA vyavahAranaya ke kathanoM ko upacAra mAtra samajhanA, paramArtha nahIM mAnanA - isa apekSA use paramArthataH heya kahA jAtA hai| prazna - zubhabhAvoM ko bhI kathaMcit heya aura kathaMcit upAdeya kahA jAtA hai? kyA yaha bhI vyavahAranaya ke samAna heyopadeyapanA hai? uttara - dekhie! zubhabhAva, mokSamArga meM nimitta haiM, ataH pApoM se bacane ke lie aura vItarAgatA kA poSaNa karane ke lie unheM kathaMcit upAdeya bhI kahA gayA hai, parantu ve puNyabandha ke hI kAraNa haiM, ataH unheM mokSamArga meM heya bhI kahA gayA hai| ___ isaprakAra jJAna meM zubhabhAva ke heya-upAdeyapane kA nirNaya, eka sAtha vartatA hai, parantu unheM heya kahanA vacanAtmaka nizcayanaya hai tathA upAdeya kahanA vacanAtmaka vyavahAranaya hai| isIprakAra unheM yathArthataH Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya heyopAdeya jAnanA, jJAnAtmaka nizcaya-vyavahAranaya hai| isaprakAra zubhabhAvoM ke sandarbha meM bhI nizcaya-vyavahAranaya kA grahaNa-tyAga eka sAtha hotA hai| - isI viSaya ko AcaraNa kI apekSA vicAra kiyA jAe to pahale-dUsare-tIsare guNasthAna meM mukhyatA kI apekSA tAratamyarUpa se azubhabhAva kI hInatA, cauthe-pA~caveM-chaThaveM guNasthAna meM tAratamyarUpa se zubhabhAva kI adhikatA hotI hai tathA sAtaveM guNasthAna se Age zuddhatA kI adhikatA hotI hai| isalie yaha bhI kahA jAtA hai ki pahale azubhabhAva ko chor3akara zubhabhAvarUpI vyavahAra kI nAva meM baiTho aura usa pAra (zuddhopayoga meM) jAne ke bAda zubhabhAva svayaM chUTa jAyegA, yadi use pahale chor3a doge to ma~jhadhAra meM DUba jAoge arthAt zuddhabhAva ko to prApta hoge nahIM, zubhabhAva ko chor3akara vApasa azubha meM cale jaaoge| .... ukta kathana se yaha nahIM samajhanA cAhie ki zubhabhAva karate-karate vItarAgatA pragaTa ho jaaegii| yaha to zubhabhAvoM ke grahaNa-tyAga kI bhUmikA ko spaSTa karane ke lie kahA gayA hai| yahA~ una para ghaTita hone vAle vyavahAranaya ke grahaNa-tyAga kI bAta nahIM hai, kyoMki vyavahAranaya kA grahaNa-tyAga jJAna meM eka sAtha hotA hai, kriyA meM nhiiN| __samyagdarzana ke pahale bhI zubhabhAva hote haiM tathA unheM karane kA upadeza bhI diyA jAtA hai, parantu vahA~ saccA vyavahAra mokSamArga bhI nahIM hai, ataH usa zubhabhAva para mokSamArga kA pUrvacara vyavahAra (upacAra) ghaTita hotA hai| jinAgama meM vratAdikarUpa vyavahAra kriyA samyagdarzana ke uttaracara vyavahAra ke rUpa meM kahI gaI hai| isaprakAra nizcaya-vyavahAra nayoM kA yathArtha svarUpa samajhanA zreyaskara hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya aura vyavahAranaya 71 abhyAsa-prazna 1. nizcaya aura vyavahAranayoM kI paribhASAyeM likhate hue unake laukika evaM Agama meM samAgata prayojana batAte hue unakA svarUpa spaSTa kIjie / 2. nizcaya aura vyavahAranayoM kI bhUtArthatA aura abhUtArthatA kI samIkSA kIjie / 3. nizcaya aura vyavahAranaya meM paraspara sambandhoM ko prayoga paddhati se smjhaaie| 4. vyavahAranaya ke grahaNa aura tyAga kI prakriyA spaSTa kIjie / 5. vyavahAranaya kI heyopAdeyatA kI samIkSA kIjie / kevalajJAnamUrti yaha Atama naya-vyavahAra kalA dvArA / vAstava meM sampUrNa vizva kA, nitaprati hai jAnanahArA / / muktilakSmI rUpI kAminI ke komala vadanAmbuja para / kAma-kleza, saubhAgya cihnayuta, zobhA ko phailAtA hai / / zrI jineza ne kleza aura rAgAdika mala kA kiyA vinaash| nizcaya se devAdhideva ve, nija svarUpa kA kareM vikAsa / / niyamasAra kalaza, 272 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) jainAbhAsa ___ mokSamArga prakAzaka ke sAtaveM adhikAra meM jainAbhAsI mithyAdRSTiyoM kA varNana karate hue nizcayAbhAsa, vyavahArAbhAsa, ubhayAbhAsa aura samyaktva ke sanmukha mithyAdRSTi kI carcA kI gaI hai| yahA~ inameM se AbhAsoM kA ullekha karanA, prAsaMgika hone se nayAbhAsa prakaraNa likhA jA rahA hai, kyoMki ye AbhAsa nizcaya-vyavahAranaya sambandhI ekAnta pakSa ko grahaNa karane ke hote haiN| samyaktva-sanmukha mithyAdRSTi ko koI AbhAsa nahIM hai, vaha to dezanAlabdhi pAkara tattva-nirNaya kI prakriyA meM hai| vastu ke eka dharma ko mukhya evaM anya dharmoM ko gauNa karake jAnanA, naya hai| lekina yadi anya dharmoM ko gauNa karane ke badale unakA niSedha kiyA jAe to mithyAnaya athavA nayAbhAsa ho jAtA hai, jise mithyA-ekAnta bhI kahate haiN| . ___ zakkara ke saphedI-AkAra Adi dharmoM kA niSedha karake use sarvathA mIThI hI mAnanA/kahanA, nayAbhAsa hai| zakkara mIThI hI hai - aisA kahane kA to yahI artha huA ki usameM miThAsa ke alAvA saphedI, camaka, AkAra Adi tathA astitva, vastutva Adi koI dharma haiM hI nhiiN| isIprakAra AtmA ko sarvathA nitya kahane kA yahI artha hogA ki usameM anityAdi virodhI dharma, jJAna-darzana Adi vizeSa guNa tathA astitva, vastutva Adi sAmAnya guNa haiM hI nahIM; ataH anya dharmoM kA niSedha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa ___ 73 karate hue AtmA ko sarvathA jJAnarUpa hI jAnanA/kahanA, nayAbhAsa hai| prazna - yadi AtmA ko jJAnamAtra kahanA, mithyA-ekAnta hai to samayasAra TIkA ke pariziSTa meM AtmA ko jJAnamAtra kyoM kahA gayA hai? uttara - isI bAta kA spaSTIkaraNa karate hue vahA~ kahA gayA hai ki jJAnamAtra kahane se AtmA ke svabhAva se viruddha rAgAdi vikAroM kA to niSedha samajhanA cAhie, parantu jJAna se aviruddha anya ananta guNoM yA dharmoM kA niSedha nahIM samajhanA cAhie, lekina 'jJAna' lakSaNa se AtmA prasiddha hotA hai, isalie jJAna ko mukhya karake AtmA ko jJAnamAtra kahanA, samyak-ekAnta hai, mithyA-ekAnta nhiiN| yadyapi jinAgama meM 363 mithyA ekAntoM (nayAbhAsoM) kA ullekha milatA hai tathA paMcAdhyAyI meM bhI nayAbhAsoM kI carcA hai, parantu yahA~ saMkSepa meM tInoM prakAra ke jainAbhAsoM tathA samyaktva-sanmukha mithyAdRSTi ke svarUpa kA bhI varNana kiyA jA rahA hai - 1. jainAbhAsa, mAnyatA kA doSa hai, AcaraNa kA nahIM / - paNDita ToDaramalajI ne jainAbhAsI mithyAdRSTiyoM ke prakaraNa meM inakA ullekha kiyA hai| isase spaSTa hai ki ye tInoM AbhAsaM mAnyatA yA abhiprAya ke doSa haiM, AcaraNa ke nhiiN| prAyaH hama viSaya-bhogAdi azubhAcaraNa ko nizcayAbhAsa evaM bhakti, pUjA, vrata, zIlAdi zubhAcaraNa ko vyavahArAbhAsa samajha lete haiM; parantu azubhAcaraNa to pA~caveM guNasthAna taka aura zubhAcaraNa chaThaveM guNasthAna taka bhI hote haiM; ataH ye zubhAzubhabhAva AcaraNa ke hI doSa haiM, zraddhAna ke nhiiN| jinavANI ke AdhAra se viSaya-bhogAdi kI puSTi karanA arthAt unheM ucita ThaharAnA, nizcayAbhAsa hai tathA vratazIlAdi meM dharma mAnakara, santuSTa ho jAnA, vyavahArAbhAsa hai; ataH yaha bhUla, zraddhA arthAt mAnyatA mUlaka hai| kaisI viDambanA hai ki jisa jinavANI kA abhyAsa mithyAtva ke Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 naya-rahasya nAza ke lie kiyA jAtA hai; hama usI jinavANI kA marma na samajhane se sacce jaina banane ke badale jainAbhAsI ho jAte haiN| . saMskRta kI eka sUkti meM kahA gayA hai - upadezo hi mUrkhANAM, prakopAya na shaantye| - payaH-pAnaM bhujaMgAnAM, kevalaM vissvrdhnm|| .. jaise, sarpa ko dUdha pilAne se usakA viSa hI bar3hatA hai, vaise hI mUkhoM ko upadeza dene se unakA prakopa zAnta nahIM hotaa| hamArI bhI aisI hI sthiti ho rahI hai| hamAre mithyAtvarUpI viSa kI tIvratA ke kAraNa jinavANI mAtA kA dUdha pIne para bhI vaha hamAre abhiprAya meM nizcayAbhAsa, vyavahArAbhAsa yA ubhayAbhAsarUpI mithyAtva ke rUpa meM pariNamita ho jAtA hai| ataH yahA~ ina tInoM prakAra ke jainAbhAsa kA saMkSipta vivecana kiyA jA rahA hai| .. 2. jainAbhAsI mAnyatA kA mUla kAraNa loka meM sAmAnyatayA pratyeka vastu pekiMga (AvaraNa) sahita hotI hai| prakRti se utpanna hone vAle anAja, phala Adi bhI chilake ke bhItara apane mUla tattva ke sAtha utpanna hote haiN| isIprakAra anAdikAla se yaha caitanya svabhAvI AtmA bhI bhAvakarma, dravyakarma aura nokarma kI pekiMga (AvaraNa) sahita hai| vItarAgabhAvarUpa mokSamArga bhI prArambhika bhUmikA meM zubhabhAva aura bAhya zubhAcaraNa kI pekiMga sahita hotA hai| pekiMga ke mAdhyama se mUla padArtha kI pahacAna kI jAtI hai, kyoMki pratyeka padArtha kI apanI viziSTa pekiMga hotI hai| pahacAna karAne ke sAtha-sAtha pekiMga meM vaha mUla vastu surakSita bhI rahatI hai| jaba hameM vastu kA upabhoga karanA hotA hai, tabhI use haTAyA jAtA hai| yadi ucita samaya se pahale pekiMga haTA dI jAe to vaha vastu kharAba hue binA nahIM rhegii| pekiMga kA itanA mahattva hone para bhI vaha svayaM mUla vastu nahIM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa . . 75 hotI hai; ataH usake mAdhyama se vastu kI pahacAna karake aura use surakSita rakhakara, upabhoga ke samaya pekiMga haTA dI jAtI hai| loka meM pratyeka vastu ke upabhoga kI yahI paddhati hai| jaise, kelA khAne ke pahale hama usakA chilakA haTA dete hai| gehU~ ke Upara kA bhUsA haTAkara, hama usake dAne kA upayoga karate haiN| isIprakAra anyatra samajha lenA caahie| loka meM hama prAyaH padArtha aura pekiMga kA antara samajhate haiM aura donoM kA yathAyogya upayoga karate haiM, kintu kabhI-kabhI kucha loga yA to pekiMga ko anupayogI mAnakara, usakA sarvathA niSedha karane lagate haiM (nizcayAbhAsI ke samAna) yA mUla padArtha ko bhUlakara, pekiMga meM hI santuSTa ho jAte haiM (vyavahArAbhAsI ke samAna) athavA donoM ko eka jaisA mAnakara, unase eka samAna vyavahAra karanA cAhate haiN| (ubhayAbhAsI ke samAna) dharmakSetra meM hone vAlI inhIM bhUloM ko kramazaH nizcayAbhAsa, vyavahArAbhAsa yA ubhayAbhAsa kahate haiN| .. loka meM to koI ati mandabuddhi hI aisI bhUleM karatA hai, parantu . mokSamArga meM prayojanabhUta tattvoM ke bAre meM jinAgama kA abhyAsa karane para bhI aisI bhUleM kyoM ho rahI haiM - yaha vicAraNIya hai| nizcayAbhAsI mithyAdRSTi kA svarUpa ___ yadi koI pekiMga ko anAvazyaka samajhakara, usakA sarvathA niSedha kare to yaha mAnyatA nizcayAbhAsa jaisI hogii| isIprakAra nizcayanaya ke kathana ko hI sarvathA satya mAnakara, vyavahAranaya kI viSaya-vastu kA aura usake kathana kA sarvathA niSedha karanA, nizcayAbhAsa hai| isI vRtti ko AdhAra banAkara paNDita ToDaramalajI ne mokSamArga prakAzaka ke sAtaveM adhikAra meM nizcayAbhAsI kI mAnyatAoM kA ullekha kiyA hai,.. " jo isaprakAra haiM - .. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 naya - rahasya 1. AtmA, vartamAna paryAya meM bhI siddhoM ke samAna zuddha hai arthAt rAgAdirahita hai| AtmA kI vartamAna paryAya meM bhI kevalajJAna pragaTa hai, parantu vaha karmoM se Dha~kA huA hai| 3. AtmA, dravyakarma-bhAvakarma-nokarma se sarvathA rahita hai| 4. vrata - zIla - saMyamAdi, bandha ke kAraNa haiM, ataH sarvathA tyAjya haiN| 5. zAstrAbhyAsa bhI para- dravyAzrita hone se heya hai| 6. sAta tattva ke cintana se bandha hotA hai, ataH kevala AtmA kA cintana karanA cAhie / 7. tapazcaraNAdi meM vRthA kleza hotA hai| 8. pariNAma zuddha hoM to bAhya - tyAga karanA Avazyaka nahIM hai| 9. pratijJA karane meM bandhana hotA hai, ataH pratijJArUpa vratAdi aMgIkAra nahIM karanA caahie| 10. zubhopayoga bhI bandha kA kAraNa hai, ataH zubharUpa pravartana nahIM karanA caahie| uparyukta sabhI mAnyatAoM kA Agama- pramANa sahita aura tarkasaMgata nirAkaraNa, paNDita ToDaramalajI ne kiyA hai, jisakA mUlataH gaharAI se adhyayana karanA ati Avazyaka hai / vistAra se bacane ke lie yahA~ unakA nirAkaraNa nahIM kiyA jA rahA hai| bahuta- se bhole loga to samayasArAdi adhyAtma granthoM ke paThanapAThana ko nizcayAbhAsa aura zrAvakAcAra tathA gommaTasArAdi vyavahArapradhAna granthoM ke paThana-pAThana ko vyavahArAbhAsa kahakara, inake paThanapAThana kA hI niSedha karake jinavANI kA niSedha karane ke mahApApa kA bandha karate haiM, unheM yaha parantu vicAra karanA cAhie ki cAroM anuyoga, vItarAgI santoM dvArA race gaye haiM tathA jinAgama ke abhyAsa ko vyavahAra se samyagjJAna kahA gayA hai; ataH kisI bhI zAstra ke abhyAsa ko 2. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa 77 kisI prakAra kA AbhAsa kaise kahA jA sakatA hai? prazna - nizcayAbhAsI, adhyAtma ke mAdhyama se svacchanda hokara azubhAcaraNa meM pravRtti karate haiM, ataH Apa azubhAcaraNa ko nizcayAbhAsa - kyoM nahIM kahate? uttara - svacchandatA kA poSaNa bhI abhiprAya kA doSa hai, AcaraNa kA nahIM, kyoMki jinAgama ke AdhAra para viSaya-kaSAyoM ko puSTa karane kI arthAt doSarUpa na mAnakara ucita ThaharAne kI vRtti hI nizcayAbhAsa hai| yadyapi prAyaH svacchandatA kA poSaNa adhyAtma kI Ar3a meM dekhA jAtA hai; parantu viparIta abhiprAya grahaNa karake, yaha jIva cAroM anuyogoM ke mAdhyama se svacchandatA kA poSaNa kara sakatA hai - yaha bAta nimna tAlikA se spaSTa samajhI jA sakatI hai - anuyoga | svacchandatA kA abhiprAya 1. prathamAnuyoga | * bharata-bAhubalI, samyagdRSTi hokara bhI yuddha kara ke nimitta se | sakate haiM to hama yadi Apasa meM lar3eM to hamArA hone vAlA __ kyA doSa hai? viparIta * jaba bharata cakravartI chaha khaNDa para rAjya karate hue abhiprAya aura 96 hajAra rAniyoM ke sAtha bhoga bhogate hue bhI samyagdRSTi raha sakate haiM to hama bhI bhoga bhogate hue samyagdRSTi kyoM nahIM raha sakate? 2. karaNAnuyoga | * saba jIva Ayukarma ke kSaya se marate haiM to hameM ke nimitta se | unheM mArane meM hiMsA kA doSa kyoM lagegA? . hone vAlA |. strI/puruSa vedakarma ke udaya se viSaya-vAsanA viparIta AbhaprAya hotI hai, ataH isameM hamArA kyA doSa hai? .. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya - - | anuyoga | svacchandatA kA abhiprAya 3. caraNAnuyoga * rAtribhojanatyAga aura brahmacarya to chaThavIM aura ke nimitta se sAtavIM pratimA meM kahe haiM, isalie hama inakA hone vAlA pAlana kyoM kareM? viparIta . samyagdarzana ke binA vratAdi hote hI nahIM to abhiprAya abhI vratAcaraNa kA abhyAsa kyoM kareM? 4. dravyAnuyoga | * deva-zAstra-guru to paradravya haiM; ataH unakA ke nimitta se | avalambana kyoM liyA jAe? honevAlA * jisa samaya jo paryAya honevAlI hotI hai, vahI viparIta hotI hai; ataH viSaya-kaSAya ke pariNAma bhI abhiprAya apanI kramabaddha yogyatA se ho rahe haiM, isameM hama kyA kareM? uparyukta prayogoM ke AdhAra para viparIta abhiprAyarUpa svacchandatA kI aura bhI aneka mAnyatAoM ko samajhA jA sakatA hai| prazna - kyA nizcayAbhAsI ko sadaiva azubhabhAva hI hote haiM? uttara - sadaiva azubhabhAva yA zubhabhAva to kisI bhI jIva ko nahIM hote| ve to antamuhUrta meM badala jAte haiN| isase bhI yahI siddha hotA hai ki nizcayAbhAsa yA svacchandatA, abhiprAya meM hotI hai; zubhAzubhabhAvoM yA bAhya-AcaraNa meM nhiiN| .. prazna - uparyukta tAlikA meM die gae tarka to sahI mAlUma par3ate ' haiM, phira Apa unheM svacchandatA kyoM kaha rahe haiM? / - uttara - jainAbhAsiyoM ke tarka bhI zAstrAdhAra se hI hote haiM, kyoMki jinavANI par3hakara usakA viparIta abhiprAya grahaNa karane se Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 jainAbhAsa unakI yaha mAnyatA banI hai; ataH unakI bAta satya pratIta hotI hai, parantu unakA abhiprAya, mokSamArga ke viparIta hai; isalie unake tarka samyak na hokara mithyA arthAt tarkAbhAsa kahe jAte haiN| . prazna - nizcayAbhAsa se bacane kA kyA upAya hai? uttara - vyavahAranaya ke kathanoM kA sarvathA niSedha na karake unakA sahI Azaya (abhiprAya) samajhanA caahie| anubhUti meM nizcayanaya kI mukhyatA hone para bhI kathana meM vyavahAranaya kI mukhyatA hotI hai| ataH hameM loka-vyavahAra meM nizcayanaya kI bhASA kA prayoga karane se bacanA caahie| prAyaH jo loga, ApasI bolacAla meM bhI ha~sI-majAka karate hue nizcaya kI bhASA bolate haiM, usase na kevala tattva kI aprabhAvanA hotI hai, apitu jinavANI kI virAdhanA kA mahApApa lagatA hai| janasAmAnya to vyavahAra kI bhASA kA hI prayoga jAnatA hai aura karatA hai, ataH nizcayapradhAna bhASA kA prayoga tattva ko samajhAne ke lie hI kiyA jAnA caahie| vyavahAra mokSamArga arthAt bAhya-dharmAcaraNa bhI hameM pApoM se bacAkara, vItarAgatA ke poSaNa meM nimitta hotA hai, ataH jIvana meM bhI yathAzakti nItimaya dharmAcaraNa honA caahie| yadi kaSAya kI tIvratA se koI vizeSa dharmAcaraNa na ho pAe to ise apanI kamajorI mAnakara, usake prati kheda honA cAhie, lekina zAstroM ke AdhAra se usakA poSaNa nahIM karanA cAhie arthAt use ucita nahIM mAnanA caahie| . vyavahArAbhAsI mithyAdRSTi kA svarUpa nizcayAbhAsI ke viparIta vyavahArAbhAsI jIva pekiMga ko hI mUla padArtha mAnakara usameM santuSTa ho jAte haiM aura vastu ke mUla svarUpa kI prApti arthAt sacce mokSamArga se vaMcita rahate haiN| vyavahAranaya ke kathana Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -80. naya - rahasya ko upacarita na mAnakara sarvathA satyArtha mAnanA, vyavahArAbhAsa hai| vyavahArAbhAsI jIva, AtmA ko raMga-rAga aura bheda se bhinna caitanyasvabhAvI na mAnakara manuSya, deva, strI, puruSa Adi paryAyarUpa tathA rAgAdibhAvoM se tanmaya mAnakara, unakA kartA - bhoktA mAnate haiM / isIprakAra ve zubhabhAva ko mokSamArga meM nimitta va sahacArI na mAnakara, use hI saccA mokSamArga mAna lete haiN| paNDitapravara ToDaramalajI ne mokSamArga prakAzaka ke sAtaveM adhikAra * meM nimnAnusAra cAra prakAra ke vyavahArAbhAsiyoM kA varNana kiyA hai - 1. kula apekSA dharmadhAraka vyavahArAbhAsI - kula meM calI AI paramparAoM kA pAlana karane meM dharma mAnanA, vyavahArAbhAsa hai| ye paramparAe~ dharma - viruddha bhI ho sakatI haiM aura dharmAnukUla bhI ho sakatI haiN| kisI kula devI yA kula devatA kI pUjA karanA Adi dharma-viruddha paramparA hai| vItarAgI deva-guru-dharma kI zraddhA, bhakti, rAtribhojana tathA anya abhakSya padArthoM kA tyAga, dharmAnukUla paramparA hai| ina dharmAnukUla paramparAoM ko vItarAgatA ke poSaNa ke uddezya se pAlane ke badale kula-paramparA ke poSaNa hetu pAlanA bhI kula apekSA dharmadhAraka vyavahArAbhAsa hai| - isa prakaraNa meM paNDitajI dvArA diyA gayA niSkarSa anukaraNIya hai - yadi kulakrama hI se dharma ho to musalamAna Adi sabhI dharmAtmA ho jaaeN| jainadharma kI kyA vizeSatA rahI ? tathA yadi kula meM jaisI jinadeva kI AjJA hai, usIprakAra dharma kI pravRtti hai to apane ko bhI vaise hI pravartana karanA yogya hai; parantu use kulAcAra na jAna dharma jAnakara, usake svarUpa, phalAdi kA nizcaya karake aMgIkAra krnaa| jo sacce bhI dharma ko kulAcAra jAnakara pravartatA hai to use dharmAtmA nahIM kahate; kyoMki yadi saba Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa 81 kula 'ke usa AcaraNa ko chor3a deM to Apa bhI chor3a deNge| tathA vaha jo AcaraNa karatA hai so kula ke bhaya se karatA hai, kucha dharmabuddhi se nahIM karatA, isalie vaha dharmAtmA nahIM hai| isalie vivAhAdi kula-sambandhI kAryoM meM to kulakrama kA vicAra karanA, parantu dharma-sambandhI kArya meM kula kA vicAra nahIM karanA / jaisA dharma - mArga saccA hai, usIprakAra pravartana karanA yogya hai / ' AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ne kula - paramparA kA tyAga kara, digambara santoM dvArA prarUpita vItarAga dharma ko tarka aura anubhUti kI kasauTI para parakha kara aMgIkAra karake, vigata bIsavIM zatAbdI meM eka anupama kIrtimAna sthApita kiyA hai| 0 pUjya gurudevazrI dvArA kI gaI isa AdhyAtmika krAnti kA citraNa bAbU jugalakizorajI 'yugala' koTA dvArA 'lo roko tUphAna calA re !' - isa zIrSaka se likhita kavitA meM nimna zabdoM dvArA kiyA gayA hai bolI duniyA - are-are re ! mAta-pitA kA dharma na chor3o, jisa kula meM yaha janma liyA hai, usa patha se aba mu~ha mata modd'o| harI-bharI - sI kIrtilatA hai, dig-diganta meM vyApta tumhArI, 'yaha lo yaha lo siMhAsana lo' lekina rakkho lAja hamArI / / are ! tumhAre isa nizcaya se, bhUtala para bhUcAla macA re ! pAkhaNDoM ke mahala DhahAtA, lo roko tUphAna calA re / / uttara milA - dharma zizu-jananI ke aMcala meM nahiM palatA hai, aura pitA kI paramparA se ba~dha kara dharma nahIM calatA hai / / are! loka kI sImAoM ko, tor3a dharma kA syandana' calatA, jJAna - cetanA ke aMcala meM, pyArA dharma nirantara palatA / / 1. mokSamArga prakAzaka, pRSTha 216 2. syandana = ratha - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 naya - rahasya jisakI karavaTa se saMzaya kA, cira - siMhAsana Dola calA re / pAkhaNDoM ke mahala DhahAtA, lo roko tUphAna calA re / / pUjya gurudevazrI kI satya niSThA evaM mokSamArga kI nizchala nirUpaNA ne lAkhoM pAtra jIvoM ko mokSamArga para calane kI rAha batAI hai; yahI kAraNa hai ki ve yugapuruSa hama sabake Adarza bana gaye haiN| - 2. parIkSA rahita AjJAnusArI dharmadhAraka vyavahArAbhAsI bahuta se loga zAstroM meM likhI huI bAtoM ko binA parIkSA kiye mAnate haiN| parIkSA kiye binA satya-asatya kA nirNaya nahIM hotA aura nirNaya kiye binA AjJA mAnanA, anya-matiyoM dvArA apane-apane zAstroM kI AjJA mAnane jaisA hI huA / yaha to pakSa se AjJA mAnanA hai| AjJA kA sahI Azaya aura prayojana samajhanA hI AjJA mAnanA hai| mokSamArga meM deva - guru-dharma tathA jIvAdi sAta tattvoM kA nirNaya prayojanabhUta hai, ataH inakI parIkSA avazya karanA cAhie tathA jina granthoM meM inake sacce svarUpa kA varNana kiyA ho, unameM kahe gae dvIpa + samudra, svarga-naraka Adi kA svarUpa granthAnusAra mAnanA cAhie, kyoMki inakI parIkSA karanA sambhava nahIM hai| jo prayojanabhUta bAtoM ko yathArtha kahatA hai, vaha aprayojanabhUta bAtoM ko anyathA kyoM kahegA ? jinamata ke pravaktA vItarAga aura sarvajJa haiM, ataH unake vacana asatya nahIM ho sakate - aisA mAnakara unake sambandha meM vikalpa nahIM karanA caahie| prazna - yadi jinadeva ke vacana anyathA nahIM ho sakate to jIvAdi tattvoM kI parIkSA karane kI kyA AvazyakatA hai? uttara - svayaM vicAra karake nirNaya kiye binA unakI pratIti nahIM ho sakatI, ataH inake svarUpa kA vicAra karake nirNaya karanA Avazyaka Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa hai| yadi mAtra AjJA mAnane se hI pratIti ho jAtI to graiveyaka taka jAnevAle muni bhI mithyAdRSTi kyoM rahate haiM? isalie parIkSA karake AjJA mAnane para hI samyaktva va dharmadhyAna hotA hai| kucha loga parIkSA to karate haiM, parantu mAtra bAhya-cihnoM se arthAt tapa-zIla-saMyama, pUjA-prabhAvanA, camatkArAdi tathA iSTa-prApti se prabhAvita hokara hI jainadharma ko saccA mAna lete haiN| jainadharma meM kahe gae vastusvarUpa aura vItarAgabhAvarUpa dharma kA saccA nirNaya nahIM karate; ataH unheM bhI saccI tattva-pratIti nahIM hotii| * yaha sampUrNa prakaraNa, mUla grantha se avazya par3hane aura vicArane yogya hai| ukta donoM prakAra ke mithyAdRSTiyoM ko bhole mithyAdRSTi kahA jA sakatA hai, kyoMki bholepana ke kAraNa ye kula athavA zAstra kI AjJA mAnakara dharmAcaraNa karate haiN| inheM auroM se bhalA batAte hue paNDita ToDaramalajI likhate haiM - . itanA to hai ki jinamata meM pApa kI pravRtti vizeSa nahIM ho sakatI aura puNya ke nimitta bahuta haiM tathA sacce mokSamArga ke kAraNa bhI vahA~ bane rahate haiM, isalie jo kulAdi se bhI jainI haiM, ve auroM se to bhale hI haiN| 3. sAMsArika prayojanArtha dharmadhAraka vyavahArAbhAsI jo loga, AjIvikA va yaza ke lobha se tathA kucha viSaya-kaSAya sambandhI prayojana kI pUrti ke lie kapaTa se jainI hote haiM, ve pApI hI haiN| jainadharma kA sevana to viSaya-kaSAya kA nAza karane ke lie kiyA jAtA hai, parantu usake dvArA viSaya-kaSAya kI pUrti kI vAMchA rakhanA ati tIvra kaSAya ke binA sambhava nahIM hai - aise mithyAdRSTiyoM koM beImAna mithyAdRSTi kahanA ucita hai, kyoMki inheM dharma nahIM karanA hai, Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 . naya-rahasya balki suvidhAoM ke lie dharmAtmA dikhanA hai arthAt ye dharma ko becanA cAhate haiN| , yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki jinazAsana kI antarbAhya prabhAvanA ke pariNAmoM se bA~dhe gae puNyodaya se sahaja, hI anukUla saMyoga banate haiM aura gRhastha bhUmikA meM rAga hone se loga unheM svIkAra bhI karate haiN| yaha to prakRti kI sahaja vyavasthA hai| paNDitajI ne suvidhAe~ lene-dene kA niSedha nahIM kiyA, apitu suvidhAoM ke uddezya se dharmAcaraNa karane kA niSedha kiyA hai| munirAjoM ke AhAra Adi kI vyavasthA ke sandarbha meM unhoMne yaha bAta acchI taraha spaSTa kI hai| ___4. dharmabuddhi se dharmadhAraka vyavahArAbhAsI yahA~ dharmabuddhi se Azaya mAtra AtmakalyANa kA prayojana mukhya rakhane se hai, tIsare prakAra ke vyavahArAbhAsiyoM se bhinna ye loga mAtra mukti kI vAMchA se dharma-sAdhana karate haiN| dharmadhAraka se Azaya bhakti, pUjA, dayA, dAna, vrata, saMyama Adi bAhyAcaraNa karane se hai| ... laukika sukha-suvidhA Adi kI kAmanA na rakhakara, mAtra mukti kI kAmanA se bAhya-dharmAcaraNa karate hue bhI jo loga, bAhya-kriyA meM hI dharma mAnakara santuSTa hote haiM aura samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa vItarAga-dharma ke lie prayatna nahIM karate, ve bhI dharmabuddhi se dharmadhAraka vyavahArAbhAsI haiM - aise jIvoM ko ImAnadAra mithyAdRSTi kahanA ucita hai, kyoMki ve dharma kA pradarzana nahIM karanA cAhate, use becanA nahIM cAhate; apitu mukti-prApti ke lie sacce hRdaya se dharma karanA cAhate haiM, parantu sacce dharma kA svarUpa nahIM jAnate, isalie mithyAdRSTi haiN| ... aise jIva, dharma karane ke lie samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa karane kA prayatna karate haiM, parantu AtmAnubhUti svarUpa nizcaya ratnatrayadharma ko Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa na jAnakara, mAtra svayaM ke dvArA mAnya tathAkathita vyavahAra ratnatrayAtmaka zubha-vikalpoM meM hI santuSTa ho jAte haiN| isakA saMkSipta vivaraNa nimnAnusAra hai - ___ 1. paNDita pravara daulatarAmajI kRta chahaDhAlA kI tIsarI DhAla meM samAgata 'paradravyani teM bhinna Apa meM, ruci samyaktva bhalA hai' - isa paMkti ke anusAra jo zuddhAtmatattva kI ruci-pratItirUpa nizcaya samyaktva ko nahIM jAnate aura mAtra deva-zAstra-guru tathA jIvadi sAta tattvoM ke vikalpAtmaka zraddhAna meM hI santuSTa rahate haiN| 2. 'AparUpa ko jAnapano so, samyagjJAna kalA hai' - isa paMkti meM kahe anusAra, jo dehAdi aura rAgAdi se bhinna AtmA ko nahIM jAnate aura mAtra jaina-zAstroM ke paThana-pAThana meM hI santuSTa rahate haiN| 3. 'AparUpa meM lIna rahe thira, samyak cArita soI' - isa paMkti meM kahe anusAra, jinheM AtmalInatArUpa vItarAgadazA-kA aMza bhI pragaTaM nahIM huA aura mAtra vrata-zIla-saMyamAdi bAhyAcaraNa meM hI santuSTa rahate haiN| isaprakAra mAtra vyavahAra meM hI santuSTa rahane ke kAraNa ye jIva dharmabuddhi se dharmadhAraka vyavahArAbhAsI kahalAte haiN| inake vyavahAra zraddhAna-jJAna-AcaraNa meM bhI aneka viparItatAe~ tathA vikRtiyA~ pAI jAtI haiM, jinakA vistRta varNana mokSamArga prakAzaka ke sAtaveM adhyAya se jAnane yogya hai| . ubhayAbhAsI mithyAdRSTi kA svarUpa jainAbhAsa ke prakaraNa meM ubhayAbhAsa kA varNana karanA, paNDita ToDaramalajI ke maulika cintana kA paricaya detA hai| aisA lagatA hai ki aise cintana kI avyakta preraNA, unheM AcArya samantabhadra kI AptamImAMsA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 naya-rahasya meM varNita ubhayaikAnta se milI hai| yadyapi paMcAstikAya kI TIkA ke anta meM AcArya amRtacandra evaM AcArya jayasena, donoM ne nizcayAbhAsI evaM vyavahArAbhAsI kA saMkSipta vivecana to kiyA hai, jisakA vistAra paNDita ToDaramalajI ne kiyA hai, lekina ubhayAbhAsI prakaraNa to unake cintana kI maulika vizeSatA hI hai| ubhayAbhAsiyoM kI mAnasika duvidhA kA varNana karate hue ve likhate haiM - jo jIva aisA mAnate haiM ki jinamata meM nizcayavyavahAra, donoM naya kahe haiM, isalie hameM una donoM ko aMgIkAra karanA cAhie - aisA vicAra kara, jaise kevala nizcayAbhAsa ke avalambiyoM kA kathana kiyA thA, vaise to nizcaya kA aMgIkAra karate haiM aura jaise, kevala vyavahArAbhAsa ke avalambiyoM kA kathana kiyA thA, vaise vyavahAra kA aMgIkAra karate haiN| yadyapi isaprakAra aMgIkAra karane meM donoM nayoM ke paraspara virodha hai, tathApi kareM kyA? saccA to donoM nayoM kA svarUpa bhAsita huA nahIM aura jinamata meM do naya kahe haiM, unameM se kisI ko chor3A bhI nahIM jAtA, isalie bhramasahita donoM nayoM kA sAdhana sAdhate haiM, ve jIva bhI mithyAdRSTi jaannaa| - ukta mAnasika duvidhA ke phalasvarUpa ubhayAbhAsI dvArA kiye jAne vAle tattva-abhyAsa meM aneka bhUleM utpanna ho jAtI haiN| yahA~ unakI kucha pramukha viparIta mAnyatAoM kA, unake saMkSipta nirAkaraNa sahita varNana kiyA jA rahA hai - 1. viparIta mAnyatA - mokSamArga do prakAra kA hai - nizcaya __ mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga? . nirAkaraNa - mokSamArga do nahIM haiM, mokSamArga kA nirUpaNa do Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 jainAbhAsa prakAra kA hai| vItarAga bhAvarUpa mokSamArga ko mokSamArga kahanA, nizcaya mokSamArga hai aura jo mokSamArga to hai nahIM, mokSamArga kA nimitta va sahacArI hai, use upacAra se mokSamArga kahanA vyavahAra mokSamArga hai| ___ 2. viparIta mAnyatA - nizcaya-vyavahAra, donoM samAnarUpa se upAdeya haiM? nirAkaraNa - nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhUtArtha hai; ataH donoM ke svarUpa meM paraspara virodha hai; isaprakAra donoM ko eka jaisA upAdeya mAnanA mithyA hai| 3. viparIta mAnyatA - siddha samAna zuddha AtmA kA anubhava nizcaya aura vrata, zIla, saMyama AdirUpa pravRtti vyavahAra hai? nirAkaraNa - yaha mAnyatA bhI galata hai, kyoMki kisI dravyabhAva kA nAma nizcaya aura kisI kA nAma vyavahAra - aisA nahIM hai| eka hI dravya ke bhAva ko usa svarUpa hI nirUpaNa karanA, nizcaya hai aura upacAra se usa dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAvasvarUpa nirUpaNa karanA, vyavahAra hai; ataH kisI ko nizcaya mAnanA aura kisI ko vyavahAra mAnanA bhrama hai| uparyukta mAnyatA meM paraspara virodha bhI hai, kyoMki apane ko zuddha mAnane meM vratAdi karane kI AvazyakatA hI nahIM hai aura yadi vratAdi sAdhana dvArA zuddha honA cAhate haiM to vartamAna meM apane ko zuddha mAnanA mithyA hai| zuddhAtmA kA anubhava, saccA mokSamArga hai, isalie use nizcaya mokSamArga kahate haiN| yahA~ zuddha zabda se Azaya para-bhAvoM se bhinna aura svabhAva se abhinna arthAt ekatva-vibhakta svabhAva se hai| saMsAra avasthA meM siddha avasthA mAnanA, bhrama hai| vrata-tapa Adi ko Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nimittAdi kI apekSA upacAra se mokSamArga kahA mokSamArga nahIM haiN| 4. viparIta mAnyatA zraddhAna nizcaya kA rakhanA cAhie aura pravRtti vyavahArarUpa karanA cAhie ? - isaprakAra donoM nayoM ko aMgIkAra karanA ? - haiM; naya - rahasya ye vAstava meM nirAkaraNa eka hI naya kA zraddhAna karane se ekAnta mithyAtva hotA hai; ataH nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna karanA yogya hai| pravRtti meM naya lAgU nahIM hote, kyoMki pravRtti to dravya kI pariNati hai / jisa dravya kI pariNati ho, use usI kI kahanA nizcayanaya haiM aura use anya dravya kI kahanA, vyavahAranaya hai / isaprakAra kathana karane meM abhiprAya ke anusAra donoM naya banate haiM, pravRtti svayaM meM kisI nayarUpa nahIM hotii| ataH nizcayanaya se jo nirUpaNa kiyA ho, use satyArtha mAnanA cAhie aura vyavahAranaya se jo kahA gayA ho, use asatyArtha mAnakara, usakA zraddhAna chor3anA cAhie / - * 5. viparIta mAnyatA isa naya se AtmA aisA hai aura isa naya se aisA hai arthAt AtmA nizcayanaya se zuddha hai, vyavahAranaya se azuddha hai ? - nirAkaraNa AtmA to jaisA hai, vaisA hI hai, usameM naya dvArA nirUpaNa karane kA abhiprAya pahacAnanA caahie| siddha aura saMsArI ko jIvatvapane kI apekSA samAna mAnanA tathA saMsArI aura siddha paryAya kI apekSA donoM meM antara mAnanA cAhie / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa 89 saMsArI jIva kI paryAya meM rAgAdi tathA matijJAna Adi nizcayanaya se haiM, lekina trikAlI svabhAva kI apekSA vyavahAra se kahA gayA haiM - aisA mAnanA caahie| 6. viparIta mAnyatA - yathAyogya vratAdi kriyA to karanA cAhie, parantu usameM mamatva nahIM karanA cAhie? nirAkaraNa - hama svayaM jisake kartA haiM, usameM mamatva kaise na kiyA jAe? aura yadi hama kartA nahIM haiM to vratAdi karanA cAhie - yaha bhAva kaise sambhava hai? yadi hama kartA haiM to vratAdi ke bhAva apane karma hue| isaprakAra kartA-karma sambandha svayameva ho hI gayA, ataH uparyukta mAnyatA bhrama hai| bAhya vratAdi kriyAe~ zarIra kI kriyA haiN| AtmA, unakA kartA nahIM hai, ataH unameM kartRtvabuddhi aura mamatvabuddhi nahIM karanA caahie| vratAdi meM jo zubhopayoga hai, vaha AtmA kA pariNAma hai; ataH apane ko paryAyadRSTi se unameM kartRtva-mamatva bhI karanA cAhie, parantu isa zubhopayoga ko bandha kA hI kAraNa jAnanA cAhie, mokSa kA kAraNa nhiiN| jahA~ vrata aura avrata arthAt paradravya ke tyAga-grahaNa kA kucha bhI vikalpa nahIM hai - aise udAsIna zuddhopayoga ko hI mukti kA mArga mAnanA caahie| zubhAzubhabhAvoM ke grahaNa-tyAga ke sandarbha meM mokSamArga prakAzaka pRSTha 255-256 para nimnalikhita kathana vicAraNIya hai - isaprakAra zuddhopayoga hI ko upAdeya mAnakara, isakA upAya karanA aura zubhopayoga-azubhopayoga ko heya jAnakara, unake tyAga kA upAya krnaa| jahA~ zuddhopayoga na ho sake, vahA~ azubhopayoga ko chor3akara, zubha meM hI pravartana karanA, kyoMki zubhopayoga kI apekSA . Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 naya-rahasya azubhopayoga meM azuddhatA kI adhikatA hai tathA zuddhopayoga ho, taba to paradravya kA sAkSIbhUta hI rahatA hai, vahA~ to kucha paradravya kA prayojana hI nahIM hai| zubhopayoga ho, vahA~ bAhya-vratAdika kI pravRtti hotI hai aura azubhopayoga ho, vahA~ bAhya-avratAdika kI pravRtti hotI hai, kyoMki azuddhopayoga ke aura paradravya kI pravRtti ke nimitta-naimittika sambandha pAyA jAtA hai tathA pahale azubhopayoga chUTakara, zubhopayoga ho, phira zubhopayoga chUTakara, zuddhopayoga ho - aisI krama-paripATI hai| 7. viparIta mAnyatA - zubhopayoga zuddhopayoga kA kAraNa hai ? nirAkaraNa - jaise, azubhopayoga chUTakara zubhopayoga hotA hai, vaise zubhopayoga chUTakara zuddhopayoga hotA hai; isalie yadi inameM kAraNakAryapanA mAnA jAe to mAtra zubhopayoga hI zuddhopayoga kA kAraNa nahIM ThaharegA, azubhopayoga ko bhI zubhopayoga kA kAraNa mAnanA hogA, parantu aisA mAnanA to viparIta hai, kyoMki dravyaliMgI ko utkRSTa zubhopayoga hone para bhI zuddhopayoga nahIM hotA; isalie inameM paramArtha se kAraNa-kAryapanA mAnanA yogya nahIM hai| mAtra mandakaSAyarUpa zubhopayoga, niHkaSAyarUpa zuddhopayoga kA kAraNa nahIM ho sktaa| hA~, yadi zubhopayoga hone para zuddhopayoga kA puruSArtha kareM to yaha ho sakatA hai, parantu yadi zubhopayoga ko hI bhalA jAnakara, usI kA sAdhana kareM to zuddhopayoga kaise hogA? isalie mithyAdRSTi kA zubhopayoga to zuddhopayoga kA kAraNa ho hI nahIM sakatA; lekina samyagdRSTi ko bhI zubhopayoga hone para zuddhopayoga kA puruSArtha karane ke avasara adhika haiM, isa apekSA vyavahAra se zubhopayoga ko zuddhopayoga kA kAraNa kahate haiN| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa ubhayAbhAsI jIva kI pariNati ubhayAbhAsI jIva kI aneka mAnyatAe~, nizcayAbhAsI jaisI hone para bhI ve vyavahAra - sAdhana ko bhalA jAnate haiM, isalie svacchanda pravRtti nahIM karate, vratAdi zubhopayogarUpa pravRtti karane se antima graiveyeka taka bhI cale jAte haiN| nizcayAbhAsa kI prabalatA se azubha pravRtti karake kugati meM bhI jA sakate haiN| pariNAmoM ke anusAra phala prApta karate haiM, parantu saMsAra meM hI bhramaNa karate rahate haiM, saccA mokSamArga prApta nahIM krte| 91 samyaktva - sanmukha mithyAdRSTi kA svarUpa nizcayAbhAsI, vyavahArAbhAsI aura ubhayAbhAsI kI mImAMsA karane ke bAda paNDitajI ne samyaktva - sanmukha mithyAdRSTi kA varNana kiyA hai| yadyapi unhoMne jainAbhAsI mithyAdRSTiyoM ke antargata hI samyaktvasanmukhatA kA bhI varNana kiyA hai, tathApi samyaktva - sanmukha mithyAdRSTi aura nizcayAbhAsI Adi tInoM jainAbhAsiyoM meM bahuta antara hai / ukta tInoM jainAbhAsI naya - vivakSA ko na jAnakara, zAstroM kA viparIta abhiprAya grahaNa karake mithyAtva ko dRr3ha karate haiM arthAt ve viparIta zAstrAbhyAsI haiM; jabaki samyaktva - sanmukha jIva to dezanA sunakara, Atmahita kI bhAvanA jAgrata karake tattva-nirNaya ke lie prayatnazIla hotA hai| usakA yathArtha tattva-nirNaya, use ukta tInoM jainAbhAsoM se bacAte hue prAyogyalabdhi meM pahu~cA detA hai arthAt usake darzanamoha ke sAtha samasta karmoM ke sthiti- anubhAga ghaTane lagate haiM; lekina yadi vaha jinavANI kA yathArtha abhiprAya grahaNa na karake viparIta abhiprAya grahaNa kara le to ukta tIna jainAbhAsoM meM se kisI eka jainAbhAsa meM bhaTaka kara Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 .. . naya-rahasya samyaktva-sanmukhatA ke badale pUrvavat viparIta mAnyatA puSTa karake mithyAtva dRr3ha karane lgegaa| prazna - kyA jaba taka samyaktva na ho, taba taka kisI na kisI AbhAsa kA rahanA anivArya hai? uttara - ukta tIna prakAra ke jainAbhAsa to una jIvoM kI mukhyatA se kahe gae haiM, jo jIva jainakula meM janme haiM va jaina zAstroM kA abhyAsa karate haiM, parantu jinAgama kA sahI abhiprAya nahIM samajha pAe; isalie jainAbhAsI hI kahe jAte haiM, ataH viparIta dRSTipUrvaka zAstra-abhyAsa karanevAloM ko bhI ukta AbhAsa hote haiN| - jainetara mata meM janme jIvoM kI viparIta mAnyatA kA ullekha mokSamArga prakAzaka ke pA~caveM aura chaThaveM adhikAra meM kiyA gayA hai aura ekendriya Adi sabhI mithyAdRSTiyoM meM pAye jAne vAle agRhIta mithyAtva kA varNana, vahIM cauthe adhikAra meM kiyA gayA hai| yadyapi agRhIta mithyAtvarUpa pariNati, ekendriya se paMcendriyaparyanta cAroM gatiyoM ke jIvoM ko karaNalabdhi ke antima samaya taka pAyI jAtI hai, tathApi samyaktva-sanmukha jIva kA mithyAtva galane lagatA hai arthAt usake mithyAtva kI anubhAga-zakti hIna hone lagatI hai| prazna - kyA jainakula meM janme vyakti ko hI samyaktva ho sakatA hai? . uttara - yadi aisA niyama hotA to zeSa tIna gatiyoM meM samyaktva kI utpatti sambhava na hotI, kyoMki jaina-ajaina kA bheda to mukhyatayA manuSya gati evaM paMcama kAla meM hI hai| - samyaktva-prApti ke lie koI bhI saMjJI paMcendriya jIva, jJAnI guru ke upadeza ke nimitta se tattva-nirNaya karake, yathArtha tattva-pratItirUpa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 jainAbhAsa samyaktva-ratna ko pA sakatA hai| yamapAla cANDAla jaise nimnakulotpanna vyakti ko bhI samyaktva prApti kA tathA indrabhUti gautama jaise ucca-kulotpanna, tIvra gRhIta-mithyAdRSTi jIva ko bhI samyaktva prApti tathA gaNadharapada evaM kaivalya-prApti kA ullekha zAstroM meM pAyA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra evaM pArzvanAtha ke jIva ne zera tathA hAthI ke bhava meM samyaktva prApta kiyA thaa| naraka meM bhI aneka jIvoM dvArA samyaktva prApti karane ke ullekha jinAgama meM prApta hote haiN| uparyukta udAharaNoM se yaha spaSTa hai ki samyaktvotpatti kI pAtratA cAroM gatiyoM meM utpanna saMjJI-paMcendriya jIvoM meM hotI hai, parantu samyaktvotpatti ke pUrva vItarAgI deva-guru-zAstra ke zraddhAna aura jinendrakathita tattvArthazraddhAna ke sAtha sAmAnya sadAcAra hotA hI hai| samyaktvotpatti ke pazcAt bhI yathAsambhava jainAcAraM kA pAlana sahaja hI hotA hai cAhe vaha kisI bhI kula meM utpanna kyoM na ho? .. . prazna - ukta vivecana se to aisA lagatA hai ki Apa anya matAnuyAyiyoM ko bhI samyagdarzana honA mAnate haiM? uttara - are bhAI! jaba pratyeka saMjJI-paMcendriya jIva, samyaktva pragaTa kara sakatA hai to anya-matAnuyAyI kyoM nahIM kara sakatA? ve bhI to AtmA haiM aura unameM bhI zraddhAguNa hai tathA saMjJI-paMcendriya hone se unameM samyagdarzana pragaTa karane kI sAmAnya yogyatA bhI pragaTa ho gaI hai| / dhyAna rahe, isa kathana se yaha nahIM samajhanA cAhie ki ve apanI vartamAna mAnyatA ko surakSita rakhakara samyagdRSTi ho jaaeNge| sacce deva-zAstra-guru aura sAta tattvoM ke zraddhAna kA niyama to sabake lie eka hI hai| loka-vyavahAra meM bhI zikSA, svAsthya, AjIvikA Adi kI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 naya-rahasya AvazyakatAe~ aura vyavasthAe~ sabake lie eka jaisI hotI haiM; unameM jAti, kula, liMga, dharma Adi kA koI bheda nahIM hotaa| kaiMsara Adi bImAriyA~ bhI zarIra kI yogyatAnusAra jAti, dharma Adi kA bheda kiye binA sabakI eka jaisI hotI haiM tathA pratyeka ko unakA ilAja karAne kA adhikAra hotA hai, parantu kaiMsara kA ilAja to kaiMsara ke aspatAla meM kaiMsara ke vizeSajJa dvArA hI hogaa| kisI bhI aspatAla meM kisI bhI DaoNkTara se ilAja karAnA kaise sambhava hai? yahI vyavasthA zikSA, AjIvikA, yAtAyAta, jIvana meM pragati-pratiSThA Adi sabhI prasaMgoM meM yathAsambhava samajha lenA caahie| isa apekSA se vicAra kareM to samyaktvaprApti ke lie jainadharma meM bAhya jAtibheda, liMgabheda ko bilakula ahamiyata nahIM dI gaI hai| prazna - samyaktva-sanmukhatA kA prArambha kaba se hotA hai? uttara - kisI bhI saMjJI-paMcendriya jIva ko sacce deva-guruzAstrAdi ke nimitta se sacce upadeza kA lAbha mile, use sunakara tathA gaharAI se vicAra karane para usakA moha manda ho to use Atma-hita karane kI gaharI bhAvanA utpanna hotI hai| taba usake mana meM uThanevAle vicAroM kA citraNa paNDita ToDaramalajI ne nimnAnusAra kiyA hai - ___"aho! mujhe to ina bAtoM kI khabara hI nahIM, maiM bhrama se bhUlakara prApta paryAya hI meM tanmaya huA, parantu isa paryAya kI to thor3e hI kAla kI sthiti hai tathA yahA~ mujhe sarva nimitta mile haiM; isalie mujhe ina bAtoM ko barAbara samajhanA cAhie, kyoMki inameM to merA hI prayojana bhAsita hotA hai| aisA vicAra kara jo upadeza sunA, usake nirdhAra karane kA udyama kiyaa|"1 1. mokSamArga prakAzaka, pRSTha 257 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAbhAsa 95 . isaprakAra Atmahita ke prayojana se upadeza meM sunI gaI prayojanabhUta bAtoM ke nirNaya karane hetu prayatnazIla honA - yahI samyaktva-sanmukhatA kA prathama bindu hai| ___ tattva-nirNaya kI prakriyA meM vaha jIva, prayojanabhUta tattvoM kI parIkSA meM taba taka prayatnazIla rahatA hai, jaba taka ki jaisA upadeza sunA hai, vaisA hI nirNaya hokara antaraMga meM bhAva-bhAsita na ho jaae| tattva-nirNaya kI prakriyA meM antaraMga pariNati kA ullekha karate hue paNDita ToDaramalajI, mokSamArga prakAzaka, pRSTha 260 para likhate haiM - isaprakAra isa jAnane ke artha kabhI svayaM hI vicAra karatA hai, kabhI zAstra par3hatA hai, kabhI sunatA hai, kabhI abhyAsa karatA hai, kabhI praznottara karatA hai - ityAdirUpa pravartatA hai| apanA kArya karane kA isako harSa bahuta hai, isalie antaraMga prIti se usakA sAdhana karatA hai| isaprakAra sAdhana karate hue jaba taka (1) saccA tattvazraddhAna na ho, (2) 'yaha isIprakAra hai' - aisI pratItisahita jIvAdi tattvoM kA svarUpa Apako bhAsita na ho, (3) jaise paryAya meM ahaMbuddhi hai, vaise kevala AtmA meM ahaMbuddhi na Ae, (4) hita-ahitarUpa apane bhAvoM ko na pahicAne; taba taka samyaktva ke sanmukha mithyAdRSTi hai| yaha jIva, thor3e hI kAla meM samyaktva ko prApta hogA; isI bhava meM yA anya paryAya meM samyaktva ko prApta kregaa| ukta vivecana meM upadeza meM sune gaye vastu-svarUpa kI apUrvatA aura Atmahita kI bhAvanA meM atyanta harSa honA - ye do bindu samyaktva-sanmukhatA ke vizeSa lakSaNa kahe jA sakate haiN| samyaktva ke puruSArtha meM tattva-vicAra kI anivAryatA kA pratipAdana - karate hue paNDitajI pUrvokta sthala para likhate haiM - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 96. naya-rahasya dekho! tattva-vicAra kI mahimA! tattva-vicArarahita devAdika kI pratIti kare, bahuta zAstroM kA abhyAsa kare, vratAdika pAle, tapazcaraNAdi kare, usako to samyaktva hone kA adhikAra nahIM aura tattva-vicAravAlA inake binA bhI samyaktva kA adhikArI hotA hai| tattva-nirNaya ke pazcAt yaha jIva karaNalabdhi ke yogya pariNAma karatA huA, samyaktva prApta kara letA hai tathA karaNalabdhivAlA jIva, niyama se samyaktva prApta karatA hI hai; ataH karaNalabdhi kI dazA hI saccI samyaktva-sanmukhatA hai| isIlie paNDita ToDaramalajI ne tattvanirNaya kI prakriyA ke bAda pA~ca labdhiyoM kA varNana kiyA hai, jo mUlagrantha se paThanIya hai| prazna - samyagdarzana sahajasAdhya hai yA yatnasAdhya? uttara - janmajAta jJAnAvaraNAdika kA kSayopazama to hamAre prayatnoM ke binA hI hotA hai, ataH vaha sahaja hai| kabhI-kabhI vizuddhi, ekAgratA, ruci Adi bAhya prayatnoM ke dvArA bhI kSayopazama bar3hatA dekhA jAtA hai, use kathaMcit prayatnasAdhya bhI kahA jA sakatA hai| sacce guru kI dezanA kA yoga sahajaM. bhI bana jAtA hai aura Atma-hita kI ruci hone para buddhipUrvaka bhI banAyA jAtA hai| dezanA kA nimitta milane para buddhipUrvaka vicAra karake Atma-hita kI ruci jAgrata karanA, prAyaH prayatnapUrvaka hI hotA hai| kabhI-kabhI kisI bAhya-vairAgya Adi kA prasaMga banane para sahaja hI Atma-kalyANa ke bhAva jAgrata hote haiM to jIva, satsamAgama aura tattvAbhyAsa meM prayatnazIla hotA hai| isaprakAra kSayopazama, vizuddhi aura dezanAlabdhi prayatnapUrvaka bhI hotI hai aura sahaja bhI hotI hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 jainAbhAsa dezanA prApta hone para tattva-nirNaya kI prakriyA to vizeSa prayatnapUrvaka sampanna hotI hai, parantu vaha prayatna bhI Atma-kalyANa kI preraNA se sahaja hotA hai| tattva-nirNaya meM jJAnI guru athavA sAdharmI mArgadarzaka to hote haiM, parantu satya samajhane kA puruSArtha, jIva svayaM hI karatA hai| apane jJAna meM tattva kA svarUpa kaba aura kisaprakAra bhAsita hogA - isameM koI bAhya-nimitta hastakSepa nahIM kara sktaa| tattva-nirNaya meM jIva kI tatsamaya kI yogyatA hI samartha upAdAna kAraNa hai aura vaha yogyatA, apane svakAla meM sahaja pragaTa hotI hai| tattva-nirNaya kI prakriyA meM, kSayopazama jJAna meM vastu-svarUpa kA nirNaya hone ke sAtha-sAtha svarUpa kI mahimA arthAt ruci bhI vRddhiMgata hotI hai| yaha ruci arthAt svabhAva kA rasa hI darzanamoha ke anubhAga meM mandatA kA nimitta banatA hai, jisase jIva-prAyogyalabdhi meM AtA hai| mAtra bahirlakSyI zAstrajJAna, moha kI mandatA meM nimitta nahIM bntaa| prAyogyalabdhi arthAt mithyAtva kI vizeSa mandatA hone para svAnubhUti ke lie tattva-vicAra Adi mAnasika prayatna bhI sahaja hote haiM aura jIva karaNalabdhi meM Akara samyaktva pragaTa kara letA hai| karaNalabdhi meM svarUpa-sanmukhatA kA abuddhipUrvaka prayatna, sahaja hotA hai| sAmAnyatayA kisI bhI kArya ke lie hamArI mana-vacana-kAya sambandhI ceSTAoM ko prayatna/udyama/puruSArtha kahA jAtA hai, parantu ina vikalpoM se to kArya kI utpatti nahIM hotii| vikalpAnusAra kArya ho bhI aura na bhI ho| kArya to tatsamaya kI yogyatA se hI hotA hai, ataH vyavahAra se yatnasAdhya kahe jAne para bhI paramArtha se pratyeka kArya apane svakAla meM usa dravya kI tatsamaya kI yogyatAnusAra sahaja hI hotA hai| isa yogyatA ke nirNaya se akartA svabhAva kI ruci honA hI samyaktvasanmukhatA kA puruSArtha hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-rahasya - isaprakAra svarUpa ke avalambana se sahajatA. (akartA svabhAva) kI anubhUti hone kA sahaja puruSArtha karA hI zreyaskara hai| . abhyAsa-prazna 1. nayAbhAsa kise kahate haiM? vaha kriyA meM hotA hai yA abhiprAya meM? 2. tInoM prakAra ke jainAbhAsoM kI paribhASA aura unameM pAI jAnevAlI mithyA ___ mAnyatAoM ko spaSTa kiijie| 3. mokSamArga prakAzaka ke AdhAra para tInoM jainAbhAsoM meM pAI jAnevAlI " mAnyatAoM kA khaNDana kiijie| 4. samyaktva-sanmukhatA meM jainAbhAsa hai yA nahIM? spaSTa kiijie| 5. samyagdarzana puruSArtha se hotA hai yA sahaja ? donoM apekSAe~ spaSTa kiijie| 6. anya-matAnuyAyiyoM ko samyagdarzana kaise ho sakatA hai? koI nara nizcaya se AtmA ko zuddha mAna, __ bhaye haiM svacchanda na pichAne nija shuddhtaa| koI vyavahAra dAna zIla tapa bhAva hI kau, Atama kau hita jAni chor3e nahIM muuddh'taa| koI vyavahAranaya nizcaya ke mAraga kau, bhinna-bhinna jAni, pahacAni karai uddhtaa| jaba jAne, nizcaya ke bheda vyavahAra saba, kAraNa ko upacAra mAne taba buddhtaa|| - paNDita ToDaramalajI kRta puruSArthasiddhayupAya kI TIkA kA maMgalAcaraNa ---. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAtikrAnta nizcaya-vyavahAranayoM ke svarUpa aura viSaya-vastu kI carcA karane ke pazcAt pakSAtikrAnta kI carcA krama prApta hai; kyoMki nayoM ke dvArA vastu-svarUpa kA samyak nirNaya karane ke pazcAt naya-vikalpoM se bhI pAra nirvikalpa AtmAnubhUti pragaTa hotI hai| isI nirvikalpa anubhUti ko pakSAtikrAnta athavA samayasAra kahA jAtA hai| nayapakSa evaM pakSAtikrAnta kI carcA jinAgama meM vibhinna sthaloM meM atyanta gahana aura sUkSmatA se kI gaI hai| yadyapi usI sandarbha meM isa viSaya kI carcA karanA iSTa hai, tathApi hamAre laukika jIvana meM bhI pakSa aura niSpakSa (pakSAtikrAnta) dazA ke aneka prasaMga banate haiM, jina para vicAra karane se. jinAgama meM upalabdha viSaya ko saralatA se samajhA jA sakegA; ataH yahA~ pahale kucha laukika prasaMgoM ke mAdhyama se hamAre jIvana meM ghaTita honevAle pakSapAta evaM niSpakSatA ko spaSTa kiyA jA rahA hai| usake pazcAt praznottaroM ke mAdhyama se hama AtmAnubhUti ke sandarbha meM utpanna honevAle naya-pakSa aura pakSAtikrAnta kI carcA kreNge| vAstava meM vastu-svabhAva arthAt satya ko svIkAra karanA, pakSapAta nahIM hai, apitu vyaktiyoM/samUhoM ke prati rAga-dveSa ke AdhAra para unakA samarthana yA niSedha karanA pakSapAta hai| yahA~ kucha vartamAna prasaMgoM ke sandarbha meM isa viSaya ko spaSTa kiyA jA rahA hai| . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 naya-rahasya 1. AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ne digambara dharma kI satyatA ko jAnakara, pahacAnakara, use aMgIkAra karate hue sthAnakavAsI sampradAya aura usameM svIkRta sAdhuveza kA tyAga kara diyA to kyA yaha kahanA ucita hai ki ve digambara sampradAya ke pakSa meM A gae yA kundakundAcArya kA pakSa karane lage? nahIM, kyoMki unheM satya kI upalabdhi hI digambara zAstroM ke mAdhyama se huI, isalie unhoMne DaMke kI coTa para yaha ghoSaNA kI ki digambara dharma hI satya hai| ve apane zrotAoM se bhI yahI apekSA rakhate the ki ve unheM sampradAya parivartana karanevAle ke rUpa meM na dekheM, apitu sacce muktimArga ke pathika ke rUpa meM dekheN| isIlie ve apane pravacanoM meM bArambAra kahA karate haiM ki digambara dharma koI vAr3A yA sampradAya nahIM hai; yaha to vItarAga-sarvajJa-paramAtmA dvArA sau indroM aura gaNadharoM kI upasthiti meM kahA gayA vastu kA svarUpa hai; ataH ve digambara dharma ke prabala pracAraka hone para bhI pakSAtikrAnta hI haiM aura hama yadi digambara dharma kA marma na samajhakara, mAMtra kula-paramparA se digambara dharma ko sahI mAnate haiM, to hama jarUra pakSapAtI hI haiN| digambara samAja ke saikar3oM vidvAnoM aura lAkhoM sAdharmiyoM ne pUjya gurudevazrI se digambara dharma kA marma samajhA aura usakI zraddhA karane lage; parantu isa satya ko na samajhanevAle loga kahane lage ki ye loga kAnajImata/sonagar3ha pantha ke samarthaka ho gae, parantu yaha unakI dveSapUrNa bhrAnti hI hai, kyoMki pUjya gurudevazrI kahate haiM ki yaha hamAre ghara kI bAta nahIM hai, yaha to tIrthaMkara paramAtmA kA kahA huA tathA digambara santoM dvArA zAstroM meM gUMthA huA parama satya hai; ataH pUjya gurudevazrI dvArA kiye / gaye digambara dharma ke rahasyodghATana ko kAnajImata/sonagar3ha pantha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAtikrAnta 101 kI saMjJA denA itihAsa ko vikRta karane kA viphala prayAsa aura dveSapUrNa pakSapAta hai| 2. eka adAlata meM hatyA ke AropI ko jaja ke sAmane prastuta kiyA gyaa| usakA vakIla use niraparAdhI siddha karane hetu aura sarakArI vakIla use aparAdhI siddha karane hetu bahasa karate haiN| yahA~ pakSapAta aura pakSAtikrAnta ke sandarbha meM nimna paristhitiyA~ banatI haiM - a. vaha AropI, aparAdhI hai yA niraparAdhI, isase kisI vakIla ko koI prayojana nahIM hai| ve to mAtra paise ke lie usake pakSa yA vipakSa meM bahasa kara rahe haiM to ve paise ke pakSapAtI haiM aura satya se nirapekSa haiN| ba. lekina yadi AropI kA vakIla, use acchI taraha jAnatA hai ki vAstava meM isane hatyA nahIM kI aura vaha use nyAya dilAne ke lie usake pakSa meM lar3atA hai to vaha phIsa lete hue bhI pakSapAtI na hokara niSpakSa hI hai| sa. yadi vaha AropI vAstava meM hatyArA hai aura sarakArI vakIla yaha jAnatA hai; isalie vaha kAnUna kI rakSA ke lie use sajA dilAne ke lie lar3atA hai to vaha bhI apanA vetana lete hue bhI niSpakSa hI hai, pakSapAtI nhiiN| da. yadi jaja sAhaba sAma-dAma-daNDa bheda se prabhAvita hokara gavAhoM aura sabUtoM ko upekSA karake nirNaya dete haiM to bhale vaha nirNaya sahI ho, parantu ve pakSapAtI hoMge, niSpakSa nahIM; kintu yadi ve gavAhoM aura sabUtoM ke AdhAra para apane viveka evaM niyamAnusAra use aparAdhI/ niraparAdhI ghoSita karate haiM to ve niSpakSa hI haiN| isIprakAra gavAhoM kI niSpakSatA yA pakSapAta ke sambandha meM bhI . nirNaya kara lenA caahie| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - naya-rahA 102 naya-rahasya 3. pUjya gurudevazrI dvArA pratipAdita tattvajJAna se prabhAvita hone para bhI kucha loga, apane ko niSpakSa ghoSita karane ke cakkara meM, apane ko donoM pakSoM kA samarthaka kahate haiN| jarA vicAra kIjie ki satya aura asatya athavA sonA aura pItala donoM ko eka-sA jAnanA, niSpakSatA kaise ho sakatI hai| jo jaisA hai, use vaisA jAnakara rAga-dveSa nahIM karanA hI saccI niSpakSatA hai| vastutaH rAga-dveSa hI pakSapAta hai aura vItarAgatA hI niSpakSatA hai| jJAna meM sva-para, hitakArI-ahitakArI, dravya-paryAya Adi ko yathArtha jAnanA - yaha jJAna kI vItarAgatA hai/niSpakSatA hai| bahuta-se logoM kA tathAkathita niSpakSatA kA yahI cintana Aja vItarAgI deva-zAstra-guru aura sarAgI deva-zAstra-guru ke bAre meM hai| ve kahate haiM ki kisI ko acchA-burA mAnane meM pakSapAta hai| hama to niSpakSa haiM, isalie hama sabhI devoM/dharmoM ko samAna mAnate haiM; parantu unakI yaha niSpakSatA bhrAnti hI hai| ve nahIM jAnate ki saba ko voTa dene ke cakkara meM unakA voTa hI vyartha ho jaaegaa| vItarAgI ko mokSamArga meM nimitta jAnanA aura sarAgI ko mokSamArga meM nimitta nahIM mAnanA - pakSapAta nahIM, apitu satya kA pakSa hone se niSpakSatA hai| isI meM prayojana kI siddhi hai| jJAnIjana, vItarAgI deva-guru ko bhI apane hita meM nimittamAtra jAnate haiM, unheM hita kA kartA nahIM mAnate; ataH unheM nicalI bhUmikA meM unake prati bhakti kA rAga AtA hai, parantu sarAgI devAdika ke prati unheM dveSa nahIM hotA, mAdhyastha bhAva rahatA hai; isalie sacce deva-guru ke prati bhakti tathA sarAgI devAdika ke samAgama se dUra rahane para bhI ve niSpakSa haiM, lekina jo kulAdika ke Agraha se yadi sacce deva-zAstraguru ke prati bhI bhakti-bhAva rakhate haiM, to ve bhI pakSapAtI hI haiN| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAtikrAnta 103 vItarAgI munirAja, ari-mitra, mahala - masAna, kaMcana - kA~ca, nindaka - prazaMsaka Adi sabhI ke prati samabhAva rakhate haiN| isakA artha yaha nahIM hai ki ve sabako eka jaisA mAnate haiM / samabhAva kA artha sabako eka-sA mAnanA nahIM hai, apitu jo jaisA hai, use vaisA jAnakara, rAgadveSa nahIM karanA, svarUpa meM samAnA yahI samabhAva hai| 4. bhAratIya rAjanaitika jagat meM Aja dharmanirapekSatA aura sAmpradAyikatA - ina do zabdoM kA prayoga bahuta hotA hai| yadi koI hindU netA musalamAnoM ke pakSa kI bAta karatA hai to use dharma-nirapekSa kahA jAtA hai aura hindU-hitoM kI bAta karatA hai to use sAmpradAyika kahA jAtA hai| vastu-sthiti yaha hai ki bhArata meM vaidhAnikarUpa se rahanevAle sabhI jAtiyoM tathA vargoM ke loga, bhArata ke nAgarika haiM; ataH sabhI ko zikSA svAsthya, rojagAra Adi kI suvidhAe~ samAnarUpa se milanI hI caahie| bhASA yA jAti Adi ke AdhAra para vikAsa kI nItiyA~ banAnA pakSapAta hogA aura AvazyakatA ke anusAra, jAti Adi se nirapekSa rahakara vikAsa ke prayAsa karanA, niSpakSatA kahI jaaegii| yadi koI rASTradrohI yA AtaMkavAdI hai to use nyAya-vyavasthA ke anusAra nyAyAlaya se sajA dilAnA zAsana kA kartavya hai| yadi niyamAnusAra, mAnavIyatA ke AdhAra para zAsaka use kSamA karake, phA~sI kI sajA nirasta kara de to bhI yaha niSpakSatA hogI, parantu yadi rAjanaitika svArthavaza use kSamA kiyA jAe yA usake lie ghoSita sajA ko TAlA jAe to vaha pakSapAta hogA / 5. rAjanaitika jIvana meM netA, bhale pakSapAta se grasta hoM, parantu vyaktigata vyavasAya meM sabhI niSpakSa vartana karate haiN| koI bhI dukAnadAra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 . naya-rahasya mAla becate samaya yA DaoNkTara ilAja karate samaya, grAhaka yA marIja kI jAti, Arthika sthiti Adi se prabhAvita hue binA unheM mAla becate haiM yA cikitsA karate haiN| ImAnadAra karmacArI aura adhikArI bhI janatA kI garIbI-amIrI yA jAti Adi ko dekhe binA yogyatA/pAtratA ke AdhAra para unase vyavahAra karate haiM to yaha unakA niSpakSa vartana kahalAtA hai| ____6. isI prakAra vastu ko usake svabhAva se hI dekhane para arthAt usameM paryAyagata saMyoga Adi haiM yA nahIM, karmopAdhi hai yA nahIM, rAga hai yA nahIM - ityAdi vidhi-niSedha ke vikalpa nahIM karane para hI vastu kI nirvikalpa anubhUti sambhava hai| eka kAlpanika ghaTanA ke AdhAra para vidhi-niSedha ke vikalpoM se utpanna Apatti ko samajhA jA sakatA hai - eka bAra eka sajjana apane mitra ke sAtha kisI pArTI meM ge| saMyogavazAt unakA sUTa laoNnDrI se dhulakara nahIM A pAyA to unheM unake mitra ne ati Agraha karake apanA sUTa pahanA diyaa| pArTI meM vaha mitra, apane kisI anya mitra se una sajjana kA paricaya karAte hue anya bAtoM ke sAtha-sAtha yaha bhI bola par3e ki basa! inhoMne jo sUTa pahana rakhA hai, vaha merA hai| yaha sunakara una sajjana ko bahuta burA lgaa| unhoMne apane mitra ko Tokate hue kahA ki yaha kahane kI kyA jarUrata thI? mitra ne kSamA mA~gate hue vAdA kiyA ki abakI bAra aisI galatI nahIM hogii| dUsarI bAra punaH kisI se paricaya dete hue unhoMne kahA ki inhoMne jo sUTa pahanA hai, yaha inhIM kA hai| isa bAra una sajjana ko aura adhika burA lagA aura ve nArAja hokara bole - kyoM merI ijjata utArane para tule ho, kyA yaha kahanA bhI jarUrI thA? isa bAra punaH usa mitra ne kSamA mA~gI aura kahA ki aba aisI galatI nahIM hogii| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMkSAtikrAnta 105 tIsarI bAra punaH paricaya dene kA prasaMga banA aura unase yaha kahe binA nahIM rahA gayA ki dekho, yaha sUTa kisakA hai? - isake bAre meM maiM kucha nahIM khuuNgaa| ve sajjana punaH bahuta nArAja hue aura kahA ki tuma sUTa ke bAre meM soco hI nahIM - aisA nahIM ho sakatA kyA? isa prasaMga meM sUTa ke bAre meM koI vikalpa na honA hI pakSAtikrAnta kI sthiti hai| isIprakAra AtmA meM karma nahIM hai, rAga nahIM hai yA isa sambandha meM koI vikalpa nahIM karanA - aise vikalpa bhI nirvikalpa anubhUti meM bAdhaka hI haiM; ataH caitanya rasa kA vedana hI pakSAtikrAnta dazA hai aura yahI mokSamArga hai| 7. vastu kI vikalpAtmaka mahimA bhI nayapakSa hI hai, kyoMki usameM bhI rAgAtmaka vikalpa haiM, vastu kA rasAsvAda nhiiN| eka mahilA sAr3I kharIdate samaya 20-25 sAr3iyoM meM se eka sAr3I pasanda karatI hai arthAt jo sAr3I nahIM lenA hai, unakI kamI dekhakara unheM nahIM lene kA nirNaya karake sAmane se haTA detI hai| mAno usane vyavahAra kA pakSa chor3a diyA aura jise kharIdanA hai, usakI khUbiyoM kA bhalIbhA~ti vicAra kara use kharIda letI hai| mAno vaha zuddhanaya ke pakSa meM A gaI, lekina jaba vaha sAr3I pahanatI hai, taba una khUbiyoM kA arthAt usakI kImata, raMga, DijAina Adi kA vikalpa na karake mAtra pahanane kA Ananda letI hai, mAno yahI usakI pakSAtikrAnta anubhUti hai| isaprakAra uparyukta laukika prasaMgoM ke mAdhyama se pakSa evaM pakSAtikrAnta dazA kA svarUpa bhalI-bhA~ti samajhA jA sakatA hai| - * ukta vivecana dvArA pakSAtikrAnta kA svarUpa vibhinna udAharaNoM dvArA samajhane para bhI AtmAnubhUti ke sambandha meM jinAgama meM upalabdha Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 naya-rahasya pramANoM ke sandarbha meM isa viSaya kI mImAMsA Avazyaka hai; ataH isa . gambhIra evaM gahana viSaya ko kucha praznottaroM ke mAdhyama se spaSTa kiyA jA rahA hai - prazna 1 - nayapakSa evaM pakSAtikrAnta se kyA Azaya hai? uttara - nayapakSa se Azaya kisI naya ke viSaya-sambandhI vikalpoM se hai| AtmA karmoM se ba~dhA hai, azuddha hai, anekarUpa hai - ityAdi paryAyagata bhedoM kA vicAra karanA, vyavahAranaya kA pakSa hai tathA AtmA karmoM se abaddha hai, zuddha hai, ekarUpa hai - ityAdi zuddhanaya ke viSayasambandhI vikalpa, zuddhanaya athavA nizcayanaya kA pakSa hai| AtmA karmoM se ba~dhA hai yA nahIM ba~dhA hai, isaprakAra karmoM kI apekSA vicAra na karake use mAtra caitanyasvarUpa hI anubhava karanA, pakSAtikrAnta dazA hai| isa sandarbha meM samayasAra, gAthA 142 kI AtmakhyAti TIkA kA paNDita jayacandajI chAbar3A kRta bhAvArtha avazya dhyAna dene yogya hai, jo isaprakAra hai - jIva karma se ba~dhA hai tathA nahIM ba~dhA huA hai - yaha donoM nayapakSa haiN| unameM se kisI ne bandhapakSa grahaNa kiyA, usane vikalpa hI grahaNa kiyA, kisI ne abandha pakSa liyA to usane bhI vikalpa hI grahaNa kiyA aura kisI ne donoM pakSa liye to usane bhI pakSarUpa vikalpa kA hI grahaNa kiyA; parantu aise vikalpoM ko chor3akara jo koI bhI pakSa ko grahaNa nahIM karatA, vahI zuddha padArtha kA svarUpa jAnakara, usarUpa samayasAra ko - zuddhAtmA ko prApta karatA hai| nayapakSa ko grahaNa karanA, rAga hai; isalie samasta nayapakSa ko chor3ane se vItarAga samayasAra huA jAtA hai| saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki vastu-svabhAva kA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pakSAtikrAnta anubhava, pakSAtikrAnta dazA hai tathA svabhAva- sambandhI vikalpa, zuddhaya kA pakSa hai aura saMyoga vikAra yA bheda - sambandhI vikalpa, vyavahAranaya kA pakSa hai| prazna 2 jaba pramANa evaM nayoM ke binA vastu kA nirNaya nahIM ho sakatA to naya-pakSa chor3ane se AtmAnubhUti kaise ho jAegI ? - uttara isa prazna kA uttara AcArya amRtacandradeva ne samayasAra kalaza 69 meM diyA hai| vaha kalaza isa prakAra hai 107 - ya eva muktvA nayapakSapAtaM, svarUpaguptA nivasanti nityam / vikalpajAlacyutazAntacittAH, ta eva sAkSAdamRtaM pibanti / / jo naya-pakSa-pAta ko chor3akara, sadA svarUpa meM gupta hokara nivAsa karate haiM aura jinakA citta vikalpa - jAla se rahita zAnta ho gayA hai, ve hI sAkSAt amRta kA pAna karate haiN| isake bhAvArtha se spaSTa kiyA gayA hai ki jaba taka kucha bhI pakSa - pAta (vikalpa) rahatA hai taba taka citta kA kSobha nahIM miTatA / jaba nayoM kA saba pakSa-pAta dUra ho jAtA hai, taba vItarAga dazA hokara svarUpa kI zraddhA nirvikalpa hotI hai, svarUpa meM pravRtti hotI hai aura atIndriya sukha kA anubhava hotA hai| - prazna 3 - jaba anubhUti, pakSAntikrAnta hotI hai to naya - vikalpoM kI kyA AvazyakatA hai? uttara nayoM kA prayoga, vikalpAtmaka bhUmikA meM tattvoM kA nirNaya karane ke lie hI hotA hai, AtmArAdhanA ke samaya nahIM / anubhava ke kAla meM to naya - sambandhI sarva vikalpa vilaya ko prApta hote haiM / dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 268 meM yahI Azaya nimnalikhita Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 naya-rahasya zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai - taccANesaNakAle, samayaM bujjhehi juttimggenn| . No ArAhaNasamaye, paccakkho aNuhavo jhmaa|| tattvAnveSaNa-kAla meM hI AtmA, yuktimArga se arthAt nizcayavyavahAranayoM dvArA jAnA jAtA hai, parantu AtmA kI ArAdhanA ke samaya ve vikalpa nahIM hote, kyoMki usa samaya to AtmA svayaM pratyakSa hI hai| __jaba taka AtmA kA pratyakSa anubhava nahIM ho jAtA, taba taka usake vibhinna pakSoM (pahaluoM) ko jAnane ke vikalpa uThanA svAbhAvika hI hai| una vikalpoM kA samAdhAna, pratyakSAnubhUti hone para hI hotA hai| zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 24 meM kahA bhI hai - - evamAtmA yAvadvyavahAranizcayAbhyAM tattvamanubhavati tAvat prokssaanubhuutiH| prtykssaanubhuutirnypkssaatiitaa| isaprakAra AtmA jaba taka vyavahAra aura nizcaya ke dvArA tattva kA anubhava karatA hai, taba taka parokSAnubhUti hotI hai, kyoMki pratyakSAnubhUti nayapakSAtIta hotI hai| isa sandarbha meM isI grantha meM pRSTha 35 para devadatta dvArA rAjA se apUrva aura parokSa ghor3oM kI carcA kie jAne kA udAharaNa dekara spaSTa kiyA gayA hai ki rAjA una ghor3oM ke kada, raMga Adi aneka dharmoM ke bAre meM vikalpa uThAkara pUchatA hai aura jaba ve ghor3e, rAjA ke sAmane pratyakSa upasthita ho jAte haiM, taba saba kucha pratyakSa spaSTa ho jAne se vikalpoM kA zamana sahaja ho jAtA hai| parokSa padArtha kI carcA hone para usameM rahane vAle ananta dharmoM ke bAre meM vikalpa kA uThanA svAbhAvika hai, ataH zuddhAtma tattva ke nirNaya Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAtikrAnta 109 ke kAla meM aneka vikalpa sahaja uThate haiM tathA pratyakSa anubhava hone para una vikalpoM kA zamana ho jAnA svAbhAvika hai, sahaja siddha hai; ataH pratyakSAnubhUti, nayapakSAtIta-vikalpAtIta hai| prazna 4 - yadi AtmAnubhUti meM sabhI nayoM kA pakSa chUTa jAtA hai to nayoM ko jAnane kI kyA AvazyakatA hai? uttara - nayoM kI upayogitA ke prakaraNa meM isa bAta kI carcA vistAra se kI gaI hai, ataH jijJAsu pAThakoM se anurodha hai ki eka bAra punaH usa prakaraNa ko par3ha leN| AcArya kundakundadeva ne samayasAra kI 6vIM-7vIM gAthA meM zuddhAtmA kA svarUpa batAne ke tatkAla bAda 8vIM se 12vIM gAthA taka nizcaya-vyavahAra meM pratipAdya-pratipAdakapanA tathA vyavahAranaya kI abhUtArthatA aura zuddhanaya kI bhUtArthatA kA varNana kiyA hai| AcArya umAsvAmI ne bhI pramANanayairadhigamaH sUtra dvArA pramANa-nayoM kI upayogitA batAI hai| saMkSepa meM hama kaha sakate haiM ki AtmAnubhUti ke lie nayoM ko jAnanA bhI jarUrI hai, lekina yadi naya-vikalpoM meM ulajhe rahakara, AtmA kA sAkSAtkAra karake nirvikalpa anubhUti kA sahaja puruSArtha nahIM kiyA jAegA to bhI AtmAnubhUti nahIM hogI; ataH viSayakaSAya, dhandhe-vyApAra tathA anya anarthadaNDarUpa vikalpa-jAla ko kama karake jinAgama kA abhyAsa karanA cAhie, jo ki pramANa-naya kA svarUpa jAne binA sambhava nahIM haiN| inheM jAnane kA niSedha karanA jinAgama kI tIvra virAdhanA hai, jisase bacanA pratyeka AtmArthI kA.. kartavya hai| prazna 5 - samayasAra meM bhUtArtha ke Azraya se samyagdarzana honA kahA hai| yahA~ taka ki nizcaya nayAzrita zramaNa hI, prApti kareM nirvANa kI tathA taje zuddhanaya bandha hai, gahe zuddhanaya mokha - aise aneka kathana Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 naya-rahasya upalabdha haiM, jo zuddhanaya kA avalambana karane se AtmAnubhUti hone ke vidhAna kA pratipAdana karate haiM; ataH yahA~ zuddhanaya kA pakSa chor3ane kI bAta kyoM kahI jA rahI hai? / uttara - pakSAtikrAnta hone kI bAta bhI samayasAra meM hI kahI gaI hai| AcArya amRtacandra, kartA-karma adhikAra meM nayapakSa ke saMnyAsa (tyAga) kI bhAvanA ko kauna nahIM nacAegA? - aisA kahakara 69veM kalaza meM kahate haiM ki vikalpajAla se rahita zAnta cittavAle svarUpa gupta puruSa sAkSAt amRta kA pAna karate haiN| isake bAda unhoMne kalaza kramAMka 70 se 89 taka 20 kalazoM kI racanA kI hai, jisameM donoM nayoM ke pakSapAta rahita, tattvavedI puruSoM ke lie caitanya to basa caitanya hI hai - aisA kahakara nayapakSa chor3ane kI preraNA dI hai| bAnagI ke lie yahA~ kalaza kramAMka 70 diyA jA rahA hai - ekasya baddho na tathA parasya, citi dvayoviti pksspaatau| yastattvavedI-cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccidev|| __ jIva karma se ba~dhA hai - aisA eka naya kA pakSa hai aura jIva karma se nahIM ba~dhA hai - aisA dUsare naya kA pakSa hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke bAre meM do nayoM ke do pakSapAta haiN| jo tattvavedI pakSapAtarahita haiM, unheM nirantara citsvarUpa jIva, citsvarUpa hI hai (arthAt citsvarUpa jIva jaisA hai, vaisA nirantara unake anubhava meM AtA hai|) , isake pazcAt baddho ke sthAna para mUDho, rakto, duSTo, kartA Adi anya dharmoM kA ullekha karate hue hUbahU vaise hI 19 kalaza aura race haiN| vAstava meM zuddhanaya kA pakSa chor3anA tathA zuddhanaya kA Azraya karanA - ina donoM kathanoM meM koI virodha nahIM hai, kyoMki donoM jagaha zuddhanaya zabda kA Azaya alaga-alaga hai| jaba zuddhanaya kA pakSa chor3ane kI bAta Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 pakSAtikrAnta kahI jAe to zuddhanaya-sambandhI vikalpa chor3ane kI bAta samajhanA cAhie, zuddhanaya ke viSaya kI bAta nahIM samajhanA cAhie tathA jaba zuddhanaya ke Alambana kI bAta kahI jAe, taba zuddhanaya ke viSayabhUta AtmA kI bAta samajhanA cAhie, zuddhanayarUpa paryAya yA zuddhanayasambandhI vikalpoM kI nhiiN| yaha bhI vizeSa dhyAna dene yogya bAta hai ki zuddhanaya kA vikalpa mAtra chor3ane kI bAta hai, usakA viSaya nahIM chudd'aayaa| jabaki vyavahAranaya kA vikalpa to chur3AyA hI hai, usake viSayabhUta saMyoga, vikAra aura bheda kA lakSya bhI chur3AyA hai| yahI kAraNa hai ki mAtra jAnA huA prayojanavAna kahA hai| prazna 6 - tattvAbhyAsa kI prakriyA meM hI naya-pakSa (vikalpa) hote haiM yA isake atirikta bhI naya-pakSa hote haiM? uttara - anAdi se hamane zarIrAdi para-padArthoM ko hI AtmA mAnA hai| isa anAdi agRhIta mAnyatA ko vyavahAranaya kA pakSa batAte hue paNDita jayacandajI chAbar3A, samayasAra kI 11vIM gAthA ke bhAvArtha meM likhate haiM - prANiyoM ko bhedarUpa vyavahAra kA pakSa to anAdikAla se hI hai aura isakA upadeza bhI bahudhA sarva prANI paraspara karate haiM tathA jinavANI meM vyavahAra kA upadeza bhI zuddhanaya kA hastAvalambana (sahAyaka) jAnakara bahuta kiyA hai; kintu usakA phala saMsAra hI hai| zuddhanaya kA pakSa to kabhI AyA nahIM aura usakA upadeza bhI virala hai, vaha kahIM-kahIM pAyA jAtA hai; isalie upakArI zrIguru ne zuddhanaya ke grahaNa kA phala mokSa jAnakara, usakA upadeza pradhAnatA se diyA hai ki zuddhanaya bhUtArtha hai, satyArtha hai; isakAH Azraya lene se Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 naya-rahasya samyagdRSTi ho sakatA hai| ise jAne binA jaba taka vyavahAra meM magna hai, taba taka AtmA kA jJAna-zraddhAnarUpa nizcaya-samyaktva nahIM ho sakatA - aisA Azaya samajhanA caahie| ukta gadyAMza meM paNDitajI ne bhedarUpa vyavahAra kA pakSa anAdi se hai - yaha bAta svIkAra karate hue usakA phala saMsAra hI batAyA hai| dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki vyavahAra ke pakSa kA phala saMsAra kahA hai, vyavahAranaya kA phala nhiiN| vyavahAranaya to jJAnI ko hI hotA hai, jabaki usakA pakSa anAdi se ajJAnI ko hai| yahA~ dehAdi meM ekatvabuddhirUpa mithyAtva ko hI vyavahAra kA pakSa kahA hai| ___ anAdikAla se isa jIva ko kabhI zuddhanaya kA pakSa bhI nahIM AyA; zuddhanayarUpa pariNamana yA usake Azraya kI to bAta hI dUra rhii| zuddhanaya ke pakSa se Azaya zuddhAtmatattva kI bAta sunakara, apUrvatA bhAsita honA, prasannatA honA, usake anubhava kI pyAsa laganA Adi samyaktva-pUrva honevAle bhAvoM se hai| yahA~ yaha spaSTa samajhanA cAhie ki ajJAnI jIva ko tattva-nirNaya kI prakriyA meM vyavahAranaya kA viSayabhUta AtmA, AtmAnubhUti ke lie prayojanabhUta nahIM hai; ataH vaha mAtra jAnane yogya hai aura zuddhanaya kA viSayabhUta zAzvata dhruva caitanya piNDa zuddhAtmA hI vAstavika AtmA hai; ataH usI kA avalambana karane yogya hai, yaha zuddhanaya kA pakSa hai - aisA yathArtha nirNaya hone para hI jIva ko AtmAnubhUti kI pAtratA pragaTa hotI hai| paNDita jayacandajI chAbar3A ne zuddhanaya kA phala mokSa batAyA hai, zuddhanaya ke pakSa kA phala nhiiN| pahale vyavahAra kA pakSa chUTakara, zuddhanaya kA pakSa pragaTa hotA hai, phira zuddhanaya kA pakSa bhI chUTakara, pakSAtikrAnta arthAt nirvikalpa anubhUti pragaTa hotI hai| yahI Azaya zrutabhavanadIpaka Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 pakSAtikrAnta nayacakra, pRSTha 131-132 meM vyakta nimnalikhita zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai - yathA samyagvyavahAreNa mithyAvyavahAro nivartate tathA nizcayanayena vyavahAravikalpo'pi nivrtte| yathA nizcayanayena vyavahAravikalpo'pi nivartate tathA svaparyavasitabhAvenaikatva-vikalpo'pi nivrtte| evaM hi jIvasya yo'sau svaparyavasitasvabhAva, sa eva nypkssaatiitH|| - jisaprakAra samyak vyavahAra se mithyA vyavahAra kI nivRtti hotI hai, usIprakAra nizcayanaya se vyavahAra ke vikalpoM kI. bhI nivRtti ho jAtI hai| jisaprakAra nizcayanaya se vyavahAra ke vikalpoM kI nivRtti hotI hai; usIprakAra svaparyavasitabhAva (paranirapekSa svAbhiMta svabhAva) se ekatva kA vikalpa bhI nivRtta ho jAtA hai| isaprakAra jIva kA svaparyavasitasvabhAva hI nayapakSAtIta hai| ... ajJAnI aura jJAnI, donoM ko honevAle nayapakSa tathA pakSAtikrAnta dazA kA ullekha karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A samayasAra, gAthA 143 kI TIkA ke bhAvArtha meM likhate haiM - jaise, kevalI bhagavAna sadA nayapakSa ke svarUpa ke sAkSI (jJAtA-draSTA) haiM, usIprakAra zrutajJAnI bhI jaba samasta nayapakSoM se rahita hokara zuddha caitanyamAtra bhAva kA anubhavana karate haiM, taba ve nayapakSa ke svarUpa ke jJAtA hI haiM, yadi eka naya kA sarvathA pakSa grahaNa kiyA jAe to mithyAtva ke sAtha milA huA rAga hotA hai, prayojanavaza eka naya ko pradhAna karake usakA grahaNa kare to mithyAtva ke atirikta mAtra cAritramoha kA rAga rahatA hai aura jaba nayapakSa ko chor3akara, vastusvarUpa ko mAtra jAnate hI haiM, taba usasamaya zrutajJAnI bhI kevalI kI bhA~ti vItarAga jaise hI hote haiM - aisA jaannaa|| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya prazna 7 samyagdarzana hone ke bAda nayapakSa hotA hai yA nahIM ? uttara - samyagdarzanarUpa zraddhA meM svarUpa kI nirvikalpa pratIti banI rahatI hai tathA jJAna bhI vastu ke donoM pakSoM ko yathAvat jAnatA hai; phira bhI svarUpa meM puna - punaH sthiratA ke lie vastu ke donoM pakSoM kA rAgAtmaka vicAra sahaja hotA hai, jise naya-pakSa kahA jA sakatA hai| 114 -- paNDita ToDaramalajI ne rahasyapUrNa ciTThI meM jJAnI ko AtmAnubhUti ke pUrva honevAle prayatnoM kI carcA nimnalikhita zabdoM meM kI hai - vahI samyaktvI, kadAcit svarUpa dhyAna karane ko udyamI hotA hai, vahA~ prathama bhedavijJAna sva-para kA kare, nokarma-dravyakarmabhAvakarmarahita kevala caitanya - camatkAramAtra apanA svarUpa jAne; pazcAt para kA bhI vicAra chUTa jAye, kevala svAtmavicAra hI rahatA hai; vahA~ aneka prakAra nijasvarUpa meM ahaMbuddhi dharatA hai - cidAnanda hU~, siddha hU~, ityAdika vicAra hone para sahaja hI Ananda- taraMga uThatI hai, romAMca ho AtA hai; tatpazcAt aisA vicAra to chUTa jAe, kevala cinmAtrasvarUpa bhAsane lage, vahA~ sarva pariNAma usa rUpa meM ekAgra hokara pravartate haiM; darzana - jJAnAdika kA va naya - pramANAdika kA bhI vicAra vilaya ho jAtA hai| ataH yaha kahA jA sakatA hai ki zraddhA - jJAna kI apekSA to jJAnI pakSAtikrAnta hI hote haiM, parantu cAritramohodaya ke nimitta se hone vAle vikalpoM kI apekSA unheM bhI naya-sambandhI vikalpa hote haiM, jinheM nayapakSa kahA jA sakatA hai| prazna 8 ajJAnI ko mAtra vyavahAra kA pakSa hotA hai yA kabhI zuddhanaya kA pakSa bhI hotA hai ? Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 pakSAtikrAnta uttara - ajJAnI ko anAdi se agRhIta mithyAtva meM honevAle vyavahAra kA pakSa to hai hI, parantu nayoM kA samyak prayoga na hone se use nizcayAbhAsa, vyavahArAbhAsa, ubhayAbhAsa ke rUpa meM ekAnta nayapakSa bhI utpanna ho jAtA hai| AtmA ko ekAnta zuddha mAnakara, paryAya meM bhI rAgAdika kA sarvathA niSedha mAnane kA mithyA abhiprAya, ekAnta zuddhanaya kA pakSa hai| prazna 9 - zuddhanaya ke pakSa ke sambandha meM abhI taka tIna bAteM kahI gaI haiM - ____ 1. anAdi se Aja taka isa jIva ko zuddhanaya kA pakSa kabhI. AyA hI nhiiN| 2. AtmA ko sarvathA zuddha mAnanA, zuddhanaya kA pakSa hai| 3. AtmAnubhUti ke pUrva honevAle zuddhasvarUpa-sambandhI vikalpa ko bhI zuddhanaya kA pakSa kahA hai| ukta tInoM bAtoM meM hama satya kise mAneM? uttara - bhAI! pratyeka kathana kA yathArtha Azaya samajhakara, usa apekSA se use satya samajhanA caahie| 1. jaba yaha kahA jAe ki anAdi se jIva ko zuddhanaya kA pakSa nahIM AyA to isakA Azaya yaha hai ki jIva ko zuddhAtmA kI bAta sunane kI ruci bhI nahIM huI arthAt Atmahita kI saccI jijJAsA nahIM huii| 2. AtmA ko sarvathA zuddha mAnanA, zuddhanaya ke ekAntarUpa nayAbhAsa hai, ataH yaha mithyA nayapakSa hai| 3. AtmAnubhUti ke pUrva zuddhAtmA-sambandhI vikalpa bhI nayapakSa haiM, kyoMki usameM zuddha caitanya kA svAda to hai nahIM, mAtra AtmA aisA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 naya-rahasya hai aura aisA nahIM hai - aise vikalpa hI haiM; ataH yaha bhI vikalpAtmaka pakSa hai| AtmAnubhUti kI bAta to alaukika hai, jabaki indriya-bhogoM ke pUrva bhI usa viSaya-sambandhI vikalpa hote haiM aura usa viSaya ke svAda meM tanmayatA hone para isa prakAra ke sabhI vikalpa zamita ho jAte haiM; ataH ina vikalpoM ko bhI nayapakSa kahA jAtA hai| .. samayasAra, gAthA 143 kI TIkA meM kSayopazamajJAna meM honevAle zrutajJAnAtmaka vikalpoM ko bhI nayapakSa kahA gayA hai| isaprakAra jahA~ jisa vivakSA se kathana kiyA gayA ho, vahA~ vaha vivakSA grahaNa karanA caahie| prazna 10 - vivakSA grahaNa karanA arthAt nayoM ke viSaya ko jAnane meM nayapakSa hai yA nahIM? uttara - bhAI! vastu meM vidyamAna dharmoM ko mAtra jAnanA, nayapakSa nahIM hai, tatsambandhI vikalpa arthAt una dharmoM ke prati rAgAtmaka jhukAva ko nayapakSa kahA hai| samayasAra, gAthA 143 kI TIkA meM spaSTa kahA gayA hai ki jisaprakAra kevalI bhagavAna zrutajJAna kI bhUmikA se pAra hone se samasta nayapakSa ko grahaNa nahIM karate, usIprakAra zrutajJAnI bhI para ko grahaNa karane kA utsAha nivRtta hone se vyavahAra-nizcaya nayapakSoM ke svarUpa ko mAtra jAnate haiM; parantu zrutajJAnAtmaka samasta antarjalparUpa tathA bahirjalparUpa vikalpoM kI bhUmikA se pAra hone se kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahIM krte| yahA~ gAthA 143 kI TIkA kA hindI anuvAda prastuta kiyA jA rahA hai - .. jaise kevalI bhagavAna, vizva ke sAkSIpana ke kAraNa, zrutajJAna ke avayavabhUta vyavahAra-nizcaya nayapakSoM ke svarUpa ko hI jAnate mAtra haiM, parantu nirantara prakAzamAna sahaja, vimala, sakala kevalajJAna ke dvArA sadA svayaM hI vijJAnaghana huA hone se, zrutajJAna kI bhUmikA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAtikrAnta 117 kI atikrAntatA ke dvArA ( arthAt zrutajJAna kI bhUmikA ko pAra kara cukane ke kAraNa) samasta nayapakSa ke grahaNa se dUra hue hone se, kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahIM karate; isIprakAra ( zrutajJAnI AtmA ), kSayopazama se jo utpanna hote haiM - aise zrutajJAnAtmaka vikalpa utpanna hone para bhI para kA grahaNa karane ke prati utsAha nivRtta huA hone se, zrutajJAna ke avayavabhUta vyavahAra- nizcaya nayapakSoM ke svarUpa ko kevala jAnate hI haiM, parantu atitIkSNa jJAnadRSTi se grahaNa kiye gaye nirmala, nitya udita, cinmaya samaya (zuddhAtmA) se pratibaddhatA ke dvArA ( arthAt caitanyamaya AtmA ke anubhavana dvArA) anubhava ke samaya svayaM hI vijJAnaghana hue hone se, zrutajJAnAtmaka samasta antarjalparUpa tathA bahirjalparUpa vikalpoM kI bhUmikA kI atikrAntatA ke dvArA samasta nayapakSa ke grahaNa se dUra hue hone se, kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahIM karatA, vaha (AtmA) vAstava meM samasta vikalpoM se ati pAra ko prApta paramAtmA, jJAnAtmA, pratyagjyoti, AtmakhyAtirUpa, anubhUtimAtra samayasAra hai| z prazna 11 jisaprakAra nayapakSa chor3akara pakSAtikrAnta dazA meM AtmAnubhUti hotI hai; usIprakAra kyA pramANa kA pakSa bhI chor3akara AtmAnubhUti hotI hai? uttara hA~ hA~ ! kyoM nahIM? samayasAra, gAthA 13 kI TIkA meM samAgata kalaza ke pazcAt likhI gaI TIkA meM AcArya amRtacandra ne nava tattva, pramANa, pramANa ke pratyakSa-parokSa Adi bheda, naya, naya ke dravyArthikaparyAyArthika Adi bheda, nikSepa, nikSepa ke nAma, sthApanA Adi bheda, ityAdi samasta vikalpoM ko zuddha vastumAtra jIva ke svabhAva kA anubhava karane para abhUtArtha kahA hai / vahA~ ve zuddha caitanya - mAtra vastu ko dravya aura paryAya donoM se anAliMgita kahate haiM / wwww Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 naya-rahasya TIkA kA vaha aMza isaprakAra hai - ... aba, jaise nava tattvoM meM eka jIva ko hI jAnanA bhUtArtha kahA hai, usIprakAra ekarUpa se prakAzamAna AtmA ke adhigama ke upAya jo pramANa-naya-nikSepa haiM, ve bhI nizcaya se abhUtArtha haiM, unameM bhI yaha AtmA eka hI bhUtArtha hai.....| isa TIkA ke bAda AcAryadeva, kalaza 9 meM kahate haiM ki AtmAnubhUti hone para nayoM kI lakSmI udita nahIM hotI, pramANa kA sUrya asta ho jAtA hai aura nikSepoM kA samUha kahA~ calA jAtA hai, hama nahIM jAnate, . isameM adhika kyA kaheM ki dvaita hI pratibhAsita nahIM hotaa| isa kalaza kA bhAva kavivara banArasIdAsajI ne atyanta saphalatA pUrvaka nimnalikhita chanda meM spaSTa kiyA hai - jaiseM ravi-maMDala ke udai mahi-maMDala maiM, Atapa aTala tama paTala vilAtu hai| taiseM paramAtamA ko anubhau rahata jaulauM, taulauM kahu~ duvidhA na kahu~ pacchapAtu hai|| naya ko na lesa paravAna kau na paravesa, nicchepa ke vaMsa ko vidhuMsa hota jAtu hai| je je vastu sAdhaka haiM teU tahA~ bAdhaka haiN| / bAkI rAga doSa kI dasA kI kauna bAtu hai|| . isa sampUrNa vivecana kA sAra yaha hai ki AtmAnubhUti ke pUrva tattvavicAra kI prakriyA meM honevAle sabhI vikalpa, rAgAtmaka hone se pakSarUpa haiM tathA anubhUti meM unakA sahaja zamana ho jAne se vaha pakSAtikrAnta dazA hai| AtmAnubhUti ke sandarbha meM nayapakSa aura pakSAtikrAnta kA yaha vivecana atyanta gambhIra aura sUkSma hai, ataH jinAgama ke Aloka meM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAtikrAnta 119 isa viSaya kA gambhIra cintana karake nirvikalpa anubhUti hetu prayAsa karanA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. pakSa aura pakSAtikrAnta kA Azaya laukika sandarbha meM spaSTa kIjie / 2. ajJAnI aura jJAnI ko alaga-alaga nayapakSa kisaprakAra ghaTita hote haiM ? 3. kevalI evaM jJAnI kI pakSAtikrAnta dazA meM antara evaM samAnatA spaSTa kIjie / 4. pakSAtikrAnta dazA nirantara rahatI hai ? spaSTa kIjie / naya-lakSmI kA udaya na hotA, aru pramANa bhI laya hotA / hama na jAnate kahA~ ho gayA, yaha nikSepa samUha vilaya / / tejapuMja caitanya mAtra kA, bheda rahita jaba anubhava ho / aura adhika kyA kaheM, dvaita bhI bhAsita nahiM hotA hamako / / samayasAra kalaza 9 - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda-prabheda yadyapi jinAgama kA sampUrNa kathana nayoM para AdhArita hai, parantu sarvatra yaha ullekha nahIM hotA ki yaha kisa naya kA kathana hai| samayasAra meM AtmA ko pramatta-apramatta bhAvoM se rahita bhI kahA hai aura ajJAnI bhI kahA hai; rAgAdi kA kartA bhI kahA hai aura akartA bhI kahA hai; parantu ye kisa naya ke kathana haiM - yaha bAta hara jagaha nahIM kahI gii| yadi kadAcit yaha kathana nizcayanaya yA vyavahAranaya se hai - aisA kahA bhI ho to yaha nizcayanaya/vyavahAranaya ke kisa bheda-prabheda kA kathana hai - yaha spaSTa nahIM ho paataa| nizcayanaya.se hI AtmA ko rAgAdi kA kartA bhI kahA hai aura nizcayanaya se hI AtmA ko rAgAdi rahita bhI kahA hai| - AtmA ko rAgAdi kA kartA kahanevAlA nizcayanaya, kauna-sA hai aura AtmA ko rAgAdi rahita trikAla zuddha kahanevAlA nizcayanaya kauna-sA hai? - yaha spaSTa samajhe binA AtmA ke svarUpa kA nirNaya kaise ho sakegA? isalie Avazyaka hai ki hama nayoM ke bheda-prabheda, unakI viSaya-vastu, prayojana, upayogitA Adi para gambhIratA se vicAra kreN| nayoM ke bheda-prabheda kI zrRMkhalA meM sarvaprathama nizcayanaya ke bhedaprabheda kI carcA prArambha kI jA rahI hai - nizcayanaya ke bheda ho sakate haiM yA nahIM nizcaya ke bhedoM kI carcA karate samaya sarvaprathama yaha tathya vicAraNIya Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 nizcayanaya ke bheda-prabheda hai ki sAmAnya-vizeSAtmaka vastu kA sAmAnyAMza, nizcayanaya kA viSaya hai tathA jaba sAmAnya eka hai, abheda hai to use viSaya banAnevAlA nizcayanaya bhI eka hI ho sakatA hai aura usake bheda honA bhI asambhava hai| yadyapi sAmAnya ke svarUpa meM bhI aneka vizeSatAe~ haiM, jinake AdhAra para use abheda, nirupAdhi, dravya, zakti, svabhAva, zuddhabhAva, paramabhAva, eka, paramArtha, nizcaya, dhruva, trikAlI Adi aneka nAmoM se kahA jAtA hai; tathApi vaha hai to eka akhaNDarUpa hI, ataH use jAnanevAlA nizcayanaya bhI eka akhaNDa abheda honA caahie| sAmAnya, zuddhabhAvarUpa yA paramabhAvarUpa athavA paramArtharUpa hai; ataH use viSaya banAnevAle nizcayanaya ko bhI zuddhanaya yA paramazuddhanaya athavA paramArthanaya bhI kahA jAtA hai| yadyapi vizeSa aneka prakAra kA hotA hai; use bheda, vikAra, upAdhi, paryAya Adi aneka nAmoM se kahA jAtA hai; ataH vizeSa ko viSaya banAnevAlA vyavahAranaya bhI aneka prakAra kA honA svAbhAvika hai, tathApi aneka nAmoM vAlA hone para bhI nizcayanaya to sAmAnyagrAhI hone se eka hI honA caahie| isa sambandha meM paMcAdhyAyIkAra likhate haiM - - nizcayanaya kA lakSaNa 'na tathA' hai, isalie vaha eka hI hai aneka nhiiN| tAmrarUpa upAdhi kI nivRtti ke kAraNa svarNapanA jisaprakAra anya hai, cA~dIrUpa upAdhi kI nivRtti ke kAraNa vaha vaisA hI anya hai| isa kathana se unakA nirAkaraNa ho gayA, jo apanI prajJA ke aparAdha se nizcayanaya ko aneka prakAra kA mAnate haiN| nizcaya-vyavahAra ke svarUpa kA vivecana karate samaya yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki nizcayanaya kA lakSaNa, 'na tathA' kahakara vyavahAranaya kA niSedha karanA hai; ataH sarvatra niSedhaka lakSaNa hone se Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 naya - rahasya paMcAdhyAyIkAra nizcayanaya ko eka hI prakAra kA mAnate haiN| ve apanI mAnyatA para itane dRr3ha haiM ki jJAna meM nizcayanaya ke aneka bheda ko ve jJAna kA aparAdha ghoSita karate haiM / nizcayanaya ke bheda - prabhedoM ko jAnane kI AvazyakatA uparyukta vivecana ke anusAra yadyapi nizcayanaya eka hI prakAra kA hotA hai, phira bhI jinAgama meM usake bheda-prabhedoM kA aura unakI viSaya-vastu kA ullekha pAyA jAtA hai| AlApapaddhati meM nizcayanaya do prakAra kA kahA hai - zuddhanizcayanaya aura azuddhanizcayanaya / zuddha nizcayanaya kI viSaya-vastu ke AdhAra para isakA kathana bhI tIna rUpoM meM pAyA jAtA hai; ataH nizcayanaya ke kula cAra bheda ho jAte haiM, jinheM nimna cArTa dvArA samajhA jA sakatA hai - nizcayanaya azuddhanizcayanaya -zuddhanizcayanaya ekadezazuddhanizcayanaya zuddhanizcayanaya paramazuddhanizcayanaya yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki zuddhanizcayanaya, nizcayanaya ke mUla bheda ke rUpa meM bhI kahA gayA hai tathA usake tIna bhedoM meM se dUsare bheda ke rUpa meM arthAt dvitIya prabheda ke rUpa meM bhI batAyA gayA hai| kahIM-kahIM isa prabheda ko sAkSAtzuddhanizcayanaya bhI kahA hai| rAgAdi bhAva jIvajanita haiM yA karmajanita isa sandarbha meM nizcayanaya ke vibhinna prayoga, vibhinna granthoM meM alaga-alaga taraha se kiye gaye haiN| yahA~ paramAtmaprakAza aura vRhadravyasaMgraha meM upalabdha prayogoM kI mImAMsA kI jA rahI hai paramAtmaprakAza, adhyAya 1, dohA 64 kI TIkA meM anAkulatva Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda-prabheda 123 lakSaNa pAramArthika vItarAgasukha se pratikUla sAMsArika sukha-duHkhoM ko azuddhanizcayanaya se jIvajanita tathA zuddhanizcayanaya se karmajanita kahA hai| jabaki vRhadravyasaMgraha, gAthA 48 kI TIkA meM rAgAdi kI utpatti ke sambandha meM nimnalikhita cAra apekSAoM se kathana kiyA gayA hai - ___1. strI aura puruSa ke saMyoga se utpanna putra ke samAna athavA cUne aura haldI ke mizraNa se utpanna varNa-vizeSa ke samAna, rAgadveSa Adi jIva aura karma - ina donoM ke saMyogajanita haiN| ( - yaha kathana anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya se kiyA gayA hai|) 2. rAgAdibhAva, azuddhanizcayanaya se jIvajanita haiN| 3. rAgAdibhAva, vivakSita ekadezazuddhanizcayanaya se karmajanita haiN| 4. sAkSAtzuddhanizcayanaya se strI aura puruSa ke saMyogarahita putra kI bhA~ti tathA cUne aura haldI ke saMyogarahita varNa-vizeSa kI bhA~ti unakI utpatti hI nahIM hai| uparyukta donoM granthoM meM rAgAdi bhAvoM ko azuddhanizcayanaya se to jIva kA hI kahA gayA hai, parantu karmajanita kahane ko paramAtmaprakAza meM zuddhanizcayanaya kA tathA vRhadravyasaMgraha meM ekadezazuddhanizcayanaya kA kathana batAyA gayA hai| ina donoM kathanoM meM koI virodha nahIM hai| paramAtmaprakAza meM prayukta zuddhanizcayanaya, nizcayanaya ke mUla bheda ke artha meM kiyA gayA hai, jisameM usake tInoM prabheda garbhita haiM arthAt una prabhedoM meM se yathAyogya koI eka prabheda lAgU hogA; jabaki vRhadravyasaMgraha meM ekadezazuddhanizcayanaya zabda kA prayoga karake spaSTa kara diyA hai ki rAgAdi ko karmajanya kahane meM zuddhanaya ke kisa bheda kA prayoga kiyA jA rahA hai| isIprakAra sAkSAtzuddhanizcayanaya se rAgAdi kI utpatti hai hI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 naya-rahasya nahIM - isa kathana meM zuddhanizcayanaya zabda kA prayoga, zuddhanizcayanaya ke viSayabhUta kSAyikabhAva Adi pUrNa zuddha bhAvoM kI apekSA samajhanA cAhie, kyoMki vahA~ rAgAdi kI utpatti hI nahIM hai, ataH yaha prazna hI sambhavita nahIM hai ki usake rAgAdi kisa naya se haiM? isIprakAra isa prayoga ko paramazuddhanizcayanaya ke artha meM bhI samajhanA cAhie, kyoMki paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta AtmA trikAla zuddha hai, usameM arthAt trikAlI dhruva svabhAva meM bhI rAgAdi utpanna hI nahIM hote| uparyukta vivecana se spaSTa hai ki jinAgama meM kiye gaye aise vibhinna naya-prayogoM ko samajhane ke lie nayoM ke bheda-prabhedoM kA svarUpa evaM paribhASA Adi ko acchI taraha samajha lenA cAhie, tabhI jinAgama ke marma kA bhAvabhAsana gaharAI se ho skegaa| rAgAdi ko azuddhanizcayanaya se jIvajanya kahate hue vRhadravyasaMgraha meM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki azuddhanizcayanaya bhI zuddhanizcayanaya kI apekSA vyavahAra hI hai; ataH use upacarita-sadbhUtavyavahAranaya se jIvakRta kahA gayA hai| na kevala azuddhanizcayanaya, apitu paramazuddhanizcayanaya kI apekSA sAkSAtzuddhanizcayanaya aura ekadezazuddhanizcayanaya bhI vyavahAra hI kahe gaye haiN| isaprakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki paMcAdhyAyIkAra kA yaha kathana / ki nizcayanaya eka hI hai, usake bheda ho hI nahIM sakate - isI paramazuddhanizcayanaya kI apekSA se kiyA gayA hai, ataH nizcayanaya eka hI hai tathA usake cAra bheda haiM - ina donoM vivakSAoM ko apanI-apanI apekSA se satya samajhanA caahie| prazna 1 - rAgAdi ko azuddhanaya se jIva kA kahanA to ThIka hai, parantu zuddhanaya se karmajanya kyoM kahA hai? kyA rAgAdibhAva zuddhanaya ke viSaya bhI banate haiM? Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda - prabheda 125 uttara - rAgAdi ko karmajanya kahakara jIva ke svabhAva ko rAgAdi se bhinna kahA gayA hai| vastutaH yaha jIva ke svarUpa kA nAsti se kiyA gayA kathana hai| asti se kathana karane para jIva eka akhaNDa zuddha caitanya ghanapiMDa hai; usameM rAga hai yA nahIM hai- ye donoM asti nAsti ke vikalpa haiM ? jIva to caitanyamAtra hai| prazna 2 yahA~ nizcayanaya ke cAroM bhedoM ko AtmA para ghaTita kiyA gayA hai| kyA pudgalAdi ajIvadravya bhI nayoM ke viSaya banate haiM? uttara pratyeka vastu sAmAnya- vizeSAtmaka hai, ataH vaha pramANa aura naya kA viSaya banatI hai, lekina yahA~ adhyAtma kA prakaraNa hai, ataH inheM mukhyatayA AtmA para ghaTita kiyA gayA hai, kyoMki mokSamArga meM AtmajJAna hI jJAna hai / yadyapi dharmAdi cAra arUpI dravyoM meM azuddha pariNamana nahIM hotA, tathApi unase jIva kA koI sIdhA prayojana nahIM hai arthAt ve jIva ke sukha-duHkha meM nimitta nahIM banate; ataH unameM naya ghaTita karane kA prayoga, jinAgama meM nahIM kiyA gayA, parantu pudgaloM ke sAtha sambandha to kI carcA kI gaI hai, jisakA vistRta vivecana 'vyavahAranaya ke bheda - prabheda' prakaraNa meM kiyA jaaegaa| - -- prazna 3 kevalI bhagavAna kI vANI ko Agama kahA gayA hai| phira yahA~ adhyAtma kA prakaraNa hai - aisA kyoM kahA gayA ? adhyAtma se ApakA kyA Azaya hai ? - uttara - jaise, bhAratavarSa eka rASTra hai, phira bhI usake eka prAnta kA nAma mahArASTra hai; usIprakAra sampUrNa jinAgama kA sAra, adhyAtma arthAt (adhi = jAnanA, Atma = svayaM kA ) AtmA ko jAnanA hai / siddhacakra vidhAna kI sAtavIM pUjana, chanda 301 meM kahA gayA hai . sampUraNa zrutasAra nijAtama bodha lhaano| - AtmA ko jAnane kA artha, mAtra zabdoM se jAnanA nahIM, apitu Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya AtmAnubhUtirUpa pariNamane se hai / vRhadravyasaMgraha, gAthA 57 kI TIkA meM kahA hai ki mithyAtva, rAgAdi samasta vikalpa- jAla ke tyAga se svazuddhAtmA meM jo anuSThAna hotA hai, use adhyAtma kahate haiN| nizcayanaya ke bheda - prabhedoM kA AdhAra 126 nizcayana ke cAroM prabhedoM kI paribhASA, prayoga tathA upayogitA para carcA karane ke pahale yaha jAnanA Avazyaka hai ki ye cAroM bheda kisa dRSTi se yA kisa AdhAra para kiye gaye haiM? paramazuddhanizcayanaya, raMga-rAga aura bheda se rahita trikAlI- akhaNDaabheda - eka jJAyakabhAva arthAt zuddhapariNAmikabhAvarUpa, dRSTi ke viSaya ko apanA viSaya banAtA hai| 1 zeSa tIna naya, paradravyoM se bhinna aura apane guNa- paryAyoM se abhinna vastu-svarUpa para AdhArita haiN| pratyeka dravya, para-padArthoM se bhinna aura apane guNa - paryAyoM se abhinna hone se apanI pratyeka paryAya ke kartA-bhoktA svayaM haiM, usameM paradravya kA jarA bhI hastakSepa nahIM hai| samayasAra kI tIsarI gAthA kI TIkA meM kahA hai ki pratyeka dravya apane ananta guNa - paryAyoM kA samUha kA cumbana karate haiM, kintu anya dravya kA sparza bhI nahIM krte| pUrva meM nizcayanaya kA svarUpa batAte hue spaSTa kiyA gayA hai ki nizcayanaya, (1) eka hI dravya ke bhAva ko usarUpa kahatA hai, (2) jisa dravya ko jo pariNati ho, use usI dravya kI kahatA hai aura (3) svadravya - paradravya unake bhAvoM aura kAraNa -kArya Adi ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI se nahIM milaataa| isaprakAra yaha spaSTa hai ki para se bhinna aura apanI paryAyoM se abhinnatA ke AdhAra para, pratyeka paryAya ko apane dravya kI kahanA tathA dravya ko unakA kartA-bhoktA kahanA, vastu kA svAzrita athavA yathArtha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda-prabheda ___127 nirUpaNa hone se nizcayanaya hai| isa nirUpaNa meM nizcayanaya kI svAzrito nizcayaH aura yathArtha nirUpaNa so nizcaya - donoM paribhASAe~ ghaTita hotI haiN| jIva kI paryAyeM, mukhyatayA tIna prakAra kI haiM - azuddha, AMzika zuddha aura puurnnshuddh| paryAya ke ina tInoM bhedoM ke AdhAra para nizcayanaya ke tIna bheda kahe gaye haiN| paramazuddhanizcayanaya, paryAyoM se bhinna trikAlI dravya ko viSaya banAtA hai; ataH use hama sabase alaga kaha sakate haiN| nizcayanaya ke bheda-prabhedoM kI paribhASA aura prayoga nizcayanaya ke cAra bheda, kisa AdhAra para kiye gaye haiM - isakA spaSTIkaraNa karane ke pazcAt aba unakI paribhASA tathA jinAgama meM samAgata kucha prayogoM kA ullekha kiyA jA rahA hai| adhyAtma kA prakaraNa hone se sarvaprathama nayAdhipati paramazuddhanizcaya ke svarUpa aura prayogoM kI carcA karate haiM - (a) paramazuddhanizcayanaya evaM usake prayoga zuddha pariNAmika-bhAvarUpa sAmAnya aMza kI mukhyatA se AtmA ko jAnanevAle jJAna ko paramazuddhanizcayanaya kahate haiN| yahI zuddhAtmA, sva-sanmukhajJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya tathA dhyAna kA dhyeya hai| prazna - kyA samyagdarzana aura paramazuddhanizcayanaya kA viSaya eka hI hai? uttara - donoM kA viSaya eka hI hai, kintu zraddhA aura jJAna kI prakRti meM antara hai, ataH paramazuddhanizcayanaya anya dharmoM ko gauNa karatA huA apane viSaya ko grahaNa karatA hai aura zraddhA, usameM mukhya-gauNa kiye binA nirvikalpa pratItibhAvarUpa se ahaMpanA sthApita karatI hai| prazna - pakSAtikrAnta anubhUti aura zraddhA kI nirvikalpatA meM kyA antara hai? Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 naya-rahasya uttara - pakSAtikrAnta anubhUti nayapakSoM ke vikalpoM ke zamanapUrvaka udita hotI hai, ataH vaha sva-sanmukha bhAvazrutajJAnarUpa avasthA hai, parantu vaha samyagjJAnarUpa hone se usameM anya dharmoM kA niSedha nahIM vartatA, anyathA nayAbhAsa hotA, anubhUti nhiiN| jJAna kA svabhAva hI apane viSaya ko anya viSayoM se bhinnatApUrvaka grahaNa karanA hai - isa apekSA nirvikalpa anubhUti bhI savikalpa arthAt sAkArarUpa hai, nirAkAra nhiiN| zraddhA kA lakSaNa pratIti mAtra hai, ataH usameM na to mukhya-gauNa kA vikalpa hai aura na anya viSayoM se bhinna jAnanerUpa sAkAra upayogapanA hai; usameM ahaMpane kI pratIti mAtra hai| . paramazuddhanizcayanaya, trikAlI zuddha parama pAriNAmikabhAva ko viSaya . banAtA haiN| jinAgama meM upalabdha isa naya ke kucha prayoga isaprakAra haiM - . 1. zuddhanizcayanaya se sahaja jJAnAdi paramasvabhAvabhUta guNoM kA AdhArabhUta hone se kAraNazuddhajIva hai| . .. - niyamasAra, gAthA 9 kI TIkA 2. nizcayanaya se jIva sattA, caitanya va jJAnAdi zuddha prANoM se jItA hai| - paMcAstikAya, gAthA 27 kI jayasenAcAryakRta TIkA ____3. dhyAtA puruSa yahI bhAvanA karatA hai ki maiM to sakala nirAvaraNa, akhaNDa, eka, pratyakSa pratibhAsamaya, avinazvara, zuddha pAriNAmika, paramabhAvalakSaNavAlA nijaparamAtmadravya hI hU~, khaNDajJAnarUpa nhiiN| - samayasAra kI jayasenAcAryakRta TIkA kI mokSAdhikAra kI cUlikA ___4. savve zuddhA hu zuddhaNayA - vRhadravyasaMgraha, gAthA 13 5. jo eka zuddha vikAravarjita, acala parama padArtha hai, jo eka jJAyakabhAva nirmala, nitya nija paramArtha hai| jisake daraza va jAnane kA, nAma darzana-jJAna hai, ho namana usa paramArtha ko, jisameM caraNa hI dhyAna hai|| ___ - maMgalAcaraNa, paramabhAvaprakAzaka nayacakra Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda - prabheda * isaprakAra AdhyAtmika granthoM meM tathA vartamAna meM racita AdhyAtmika sAhitya meM paramazuddhanizcayanaya ko batAnevAle saikar3oM prayoga upalabdha haiN| dhyAna rahe ina prayogoM meM paramazuddhanizcayanaya ko hI kahIM para zuddhanizcayanaya, kahIM para nizcayanaya, kahIM para zuddhanaya kahA gayA hai, parantu una sabako ekArthavAcaka hI samajhanA cAhie / jinAgama meM isIprakAra saMkSipta nAma lene kI paddhati hai| DaoN. hukamacanda bhArilla dvArA racita prasiddha gIta 'maiM jJAnAnanda svabhAvI hU~' meM paramazuddhanizcayanaya ke viSaya kA hI asti aura nAsti se paricaya karAyA gayA hai| (ba) zuddhanizcayanaya yA sAkSAtzuddhanizcayanaya evaM usake prayoga AlApapaddhati meM kahA hai ki jo nirupAdhika guNa - guNI ko abhedarUpa se viSaya karatA hai, vaha zuddhanizcayanaya hai / jaise, jIva ko zuddha kevalajJAnAdirUpa kahanA / yaha naya AtmA ko kSAyikabhAva arthAt pUrNa nirmala paryAyoM se abheda kahakara unhIM kA kartA - bhoktA bhI kahatA hai| isa naya ke prayoga isaprakAra haiM kucha 1. zuddhanizcayanaya se nirupAdhi sphaTika maNi ke samAna AtmA, samasta rAgAdi - vikalpa kI upAdhi se rahita hai| - - - 129 - pravacanasAra, tAtparyavRtti TIkA kA pariziSTa isa udAharaNa meM bhI zuddhanaya kA nAstiparaka kathana kiyA gayA hai| 2. zuddhanizcayanaya se kevalajJAnAdi zuddhabhAva jIva ke svabhAva kahe jAte haiN| paMcAstikAya, gAthA 61, jayasenAcAryakRta TIkA 3. zuddhanizcayanaya se zuddha akhaNDa, kevalajJAna aura kevaladarzana - ye donoM jIva ke lakSaNa haiN| vRhadravyasaMgraha, gAthA 6 kI TIkA 4. aho nikharA kAMcana caitanya, khile saba AThoM kamala punIta / atIndriya saukhya cirantana bhoga, karo tuma dhavala mahala ke bIca / / - bAbU jugalakizorajI 'yugala' kRta siddha- pUjana kI jayamAlA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 naya - rahasya 5. anupama sukha taba vilasita hotA, kevala - ravi jagamaga karatA hai| darzana - bala pUrNa pragaTa hotA, yaha hI arahanta avasthA hai / / bAbU jugalakizorajI 'yugala' kRta deva - zAstra - guru pUjana (sa) ekadezazuddhanizcayanaya evaM usake prayoga AMzika zuddhaparyAyarUpa pariNamita dravya ko pUrNa zuddharUpa dekhanevAlA naya, ekadezazuddhanizcayanaya hai / vRhadravyasaMgraha, gAthA 56 kI TIkA meM paramadhyAna meM sthita jIva ko nizcaya mokSamArgasvarUpa, paramAtmasvarUpa, paramajinasvarUpa Adi vizeSaNoM se sambodhita kiyA gayA hai| yahA~ TIkA kA vaha aMza diyA jA rahA hai 1 - usa paramadhyAna meM sthita jIva ko jisa vItarAga paramAnandarUpa sukha kA pratibhAsa hotA hai, vahI nizcaya mokSamArgasvarUpa hai| vahI zuddhAtmasvarUpa hai, vahI paramAtmasvarUpa hai, vahI ekadeza prakaTatArUpa vivakSita ekadezazuddhanizcayanaya se svazuddhAtma ke saMvedana se utpanna sukhAmRtarUpI jala ke sarovara meM rAgAdi malarahita hone ke kAraNa paramahaMsasvarUpa hai| isa ekadezavyaktirUpa zuddhanaya ke vyAkhyAna ko paramAtma dhyAnabhAvanA kI nAmamAlA meM jahA~ yaha kathana hai, vahA~ paramAtma dhyAnabhAvanA se paramabrahmasvarUpa, paramaviSNusvarUpa, paramazivasvarUpa, paramajinasvarUpa Adi aneka nAma ginAe gae haiM, unheM paramAtmatattva ke jJAniyoM dvArA jAnanA caahie| ..... AMzika zuddhaparyAyarUpa pariNamita AtmA athavA AMzika zuddhaparyAya bhI ekadeza zuddhanaya kA viSaya banatI hai| svabhAva - dRSTi se ananta jJAna, sukha Adi zaktiyoM kA akhaNDa piNDa hone para bhI use ekadezazuddhaparyAya kI mukhyatA se jJAnI, samyagdRSTi, zrAvaka, sAdhu Adi bhUmikAoM kI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda-prabheda 131 apekSA ina nAmoM se sambodhita kiyA jAtA hai| tatsambandhI kucha uddharaNa isaprakAra haiM - 1. kammassa ya pariNAma, Nokammassa ya taheva prinnaam| Na karei eyamAdA, jo jANadi so havadi nnaannii|| - AcArya kundakundadeva, samayasAra, gAthA 75 2. kSaNabhara nija rasa ko pI cetana, mithyAmala ko dho detA hai| - kASAyika bhAva vinaSTa kiye, nija Ananda amRta pItA hai|| ___- bAbU jugalakizorajI 'yugala' kRta deva-zAstra-guru pUjana 3. bhedavijJAna jagyo jinake ghaTa, zItala citta bhayo jimi candana, keli kareM zivamAraga meM, jaga mAhiM jinesura ke lghunndn| satyasvarUpa sadA jinake, pragaTyo avadAta mithyAta nikandana, zAntadazA tinakI pahacAna, karaiM kara-jori banArasI vndn|| - kavivara banArasIdAsajI, nATaka samayasAra prazna - AMzika zuddhaparyAya se tanmaya AtmA ko ekadezazuddhanizcayanaya kA viSaya kahanA to ThIka hai, parantu AMzika zuddha-avasthA ko pUrNa zuddha kahanA, satya kaise ho sakatA hai? uttara - pratyeka naya apanI apekSA se jo bhI kathana karatA hai, sampUrNa dravya ke bAre meM hI karatA hai| nayoM kI paribhASA ke prakaraNa meM bhI yaha spaSTa kiyA gayA thA ki vastu ke ekadeza meM vastu kA nizcaya karanA hI abhiprAya (naya) hai aura jJAtA kA abhiprAya hI naya hai| jisaprakAra paramazuddhanizcayanaya, paryAyagata azuddhatA ko gauNa karake dravya kI mukhyatA se dravya ko zuddha kahatA hai aura azuddhanizcayanaya dravyagata zuddhatA ko gauNa karake paryAya kI mukhyatA se dravya ko azuddha kahatA hai, isIprakAra ekadezazuddhanizcayanaya bhI AMzika zuddhaparyAya meM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya vidyamAna azuddhatA ke aMza ko gauNa karake use pUrNa zuddha kahatA hai| prazna paryAyagata zuddhatA - azuddhatA ko gauNa karanA alaga bAta hai aura AMzika zuddhaparyAya ko pUrNa zuddha kahanA alaga bAta hai| kyA loka meM athavA jinAgama meM aise prayoga upalabdha hote haiM ? 132 e. uttara hA~, (1) zahara ke kisI eka makAna meM Aga lagane para usa zahara meM Aga laga gaI - aisA pracalita hai hI / isIprakAra ha (2) ela.ela.bI. ke prathama varSa meM praveza lene para usa vidyArthI ko loga vakIla sAhaba kahane lagate haiN| (3) hama nagara ke eka choTe se hisse meM rahate hue bhI apane ko usa nagara / prAnta / deza meM rahanevAlA kahate haiN| na kevala kahate haiM, apitu vaisA anubhava bhI karate haiM (4) kisI samAja meM kucha vyakti sajjana, hoziyAra yA vidvAn hoM to sArI samAja ko vaisA kahA jAtA hai| ye to hue loka meM pracalita kucha prayoga / vRhadravyasaMgraha, gAthA 8 kI TIkA meM chadmastha jIva ko ekadezazuddhanizcayanaya se bhAvanArUpa se vivakSita ananta jJAna - sukha Adi kA kartA aura mukta-avasthA meM zuddhanaya (sAkSAtzuddhanizcayanaya se ) ananta sukha Adi kA kartA kahA hai| TIkA kA vaha aMza isaprakAra hai -- jaba jIva, zubha -azubharUpa tIna yoga ke vyApAra se rahita, zuddha-buddha - ekasvabhAvarUpa se pariNamana karatA hai, taba chadmastha avasthA meM bhAvanArUpa se vivakSita ananta jJAna- sukhAdi zuddhabhAvoM kA ekadezazuddhanizcayanaya se kartA hai aura mukta avasthA meM ananta . jJAna - sukhAdibhAvoM kA zuddhAya se kartA hai| isa sandarbha meM yaha bAta gaharAI se vicAraNIya hai ki jaba chadmastha : jIva ko nirvikalpa anubhUti pragaTa hotI hai, taba vaha, usameM AnevAle atIndriya Ananda ke svAda meM magna rahatA hai; na ki vaha kitanA hai, Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda-prabheda 133 adhUrA hai yA pUrA hai - aise vikalpa karatA hai| jarA socie! caturtha guNasthAnavI jJAnI jIva jaba nirvikalpa svAnubhUti meM magna hotA hai, taba kyA use maiM caturtha guNasthAna meM hU~, abhI yaha Ananda adhUrA hai, abhI to tIna kaSAya caukar3I kA sadbhAva hai....ityAdi vikalpa hote hoMge? nahIM! ve to pUrNa-apUrNa ke vikalpa rahita usa Ananda ke svAda meM hI magna rahate haiM; ataH unheM bhAvanA kI apekSA ekadezazuddhanizcayanaya se anantajJAna-sukha Adi kA kartA-bhoktA kahane kI vivakSA samajhI jAe to yaha kathana anucita nahIM lgegaa| (da) azuddhanizcayanaya evaM usake prayoga AtmA kI paryAya meM honevAle matijJAnAdi kSayopazamabhAva athavA / mithyAtva tathA rAgAdi vikArIbhAvoM ko AtmA ke kahanA, AtmA ko ina bhAvoMrUpa pariNamita hotA huA jAnanA, azuddhanizcayanaya hai| yaha naya audayika aura kSAyopazamika bhAvoM ko jIva ke sAtha abheda batAtA hai tathA unake sAtha kartA-karma Adi sambandha bhI batAtA hai| jinAgama meM isa naya ke prayoga bhI sarvatra upalabdha haiM, jinameM se kucha prayoga yahA~ diye jA rahe haiM - 1.sopAdhika guNa-guNI me abheda darzAnevAlA azuddhanizcayanaya hai| jaise, matijJAnAdi ko jIva khnaa| - AcArya devasena, AlApapaddhati 2. azuddhanizcaya kA artha kahA jAtA hai - karmopAdhi se utpanna huA hone se azuddha kahalAtA hai aura AtmA, usa samaya tape hue lohakhaNDa ke gole ke samAna tanmaya hone se nizcaya kahalAtA hai| isaprakAra azuddha aura nizcaya - ina donoM kA milApa karake azuddhanizcayanaya kahA jAtA hai| - - brahmadeva sUri, vRhadravyasaMgraha, gAthA 8 kI TIkA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya 3. jIva ke karmoM ke kSayopazama se honevAle jitane bhAva haiM, ve jIva ke bhAvaprANa hote haiM - aisA azuddhanizcayanaya se jAnanA caahie| 134 padmaprabhamaladhArideva, niyamasAra, gAthA 8 kI TIkA 4. kamme Nokammamhi ya ahamidi ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva / // 19 // AcArya kundakunda, samayasAra, gAthA 19 5. maiM rAgI -dveSI ho letA, jaba pariNati hotI hai jar3a kI / - bAbU jugalakizorajI 'yugala' kRta deva - zAstra - guru pUjana isaprakAra nizcayanaya ke cAra bhedoM kA svarUpa tathA jinAgama meM upalabdha unake prayogoM kI carcA kI gaI / yadyapi yahA~ adhikAMza prayogoM kA ullekha kiyA gayA hai, parantu kucha alaga prakAra ke prayoga bhI upalabdha ho sakate haiN| - pravacanasAra, gAthA 188 - 189 meM zuddhanaya kA prayoga alaga hI dRSTi se kiyA gayA hai| vahA~ AtmA ko nizcayanaya se rAgAdi ke grahaNa -tyAga kA kartA kahA gayA hai| pravacanasAra, gAthA 188 kI amRtacandrAcAryakRta TIkA meM kahA hai ki AtmA, akelA hI bandha hai - aisA dekhanA cAhie, kyoMki nizcayanaya kA viSaya zuddhadravya hai| yahA~ bandhabhAvarUpa pariNamita AtmA ko zuddhanaya kA viSaya kahA gayA hai| AtmA kisakA kartA hai aura usakA karma kyA hai isa sandarbha meM gAthA 189 kI TIkA meM kahA gayA hai rAga - pariNAma hI AtmA kA karma hai, yahI puNya-pAparUpa dvaita hai, AtmA rAga- pariNAma kA hI kartA hai, usI kA grahaNa karanevAlA hai aura usI kA tyAga karanevAlA - -- Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135. nizcayanaya ke bheda-prabheda hai - yaha zuddhadravya kA nirUpaNa svarUpa nizcayanaya hai aura jo pudgala-pariNAma, AtmA kA karma hai, vahI puNya-pAparUpa dvaita hai, . AtmA pudgala-pariNAma kA kartA hai, usakA grahaNa karanevAlA hai / aura chor3anevAlA hai - aisA azuddhadravya ke nirUpaNa svarUpa : vyavahAranaya hai| prazna - isase pahale rAgAdirUpa pariNamita AtmA ko azuddhanaya kA viSaya kahA thA, aba ise zuddhadravya kA nirUpaNa kahA jA rahA hai? jinAgama meM yaha virodha kaise sambhava hai? uttara - apekSA samajhane se saba virodha dUra ho jAtA hai| yahA~ paradravyoM se bhinnatA ko hI zuddhatA kahA gayA hai| AtmAnubhUti ke prayojana se rAgAdirahita svabhAva ko zuddhatA kahA jAtA hai| ataH donoM kathanoM kI apekSA samajhanA caahie| 189vIM gAthA ke phuTanoTa meM isa prakaraNa kA nimnAnusAra spaSTIkaraNa kiyA gayA hai - _ nizcayanaya mAtra svadravya ke pariNAma ko batalAtA hai, isalie use zuddhadravya kA kathana karanevAlA kahA hai aura vyavahAranaya paradravya ke pariNAma ko AtmapariNAma batalAtA hai, isalie use azuddhadravya kA kathana karanevAlA kahA hai| prazna - vyavahAranaya ko heya aura nizcayanaya ko upAdeya mAnA gayA hai to uparyukta vyAkhyA ke anusAra rAga kA grahaNa-tyAga karanevAlA AtmA upAdeya kaise ho sakatA hai? ... uttara - nizcayanaya, vyavahAranaya kA niSedhaka hotA hai; ataH AtmA, nizcaya se apane pariNAmoM ke grahaNa-tyAga kA kartA hai| isa kathana se yaha nizcaya karanA cAhie ki AtmA, paradravya ke grahaNa-tyAga kA kartA nahIM hai - aisA nirNaya hone para dRSTi, paradravyoM se haTakara Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 naya-rahasya svadravya-sAmAnya ke sanmukha hone se rAga kI utpatti bhI nahIM hotii| isa sandarbha meM pravacanasAra, gAthA 189 ke phuTanoTa meM praznottara ke rUpa meM diyA gayA nimnalikhita spaSTIkaraNa gambhIratA se vicAra karane yogya hai - . prazna - dravya-sAmAnya kA Alambana hI upAdeya hai, phira bhI yahA~ rAga-pariNAma kI grahaNa-tyAgarUpa paryAyoM ko svIkAra karanevAle nizcayanaya ko upAdeya kyoM kahA hai? uttara - rAga-pariNAma kA kartA bhI AtmA hI hai aura vItarAgapariNAma kA bhI; ajJAnadazA bhI AtmA svatantratayA karatA hai aura jJAnadazA bhI - aise yathArtha jJAna ke bhItara dravya-sAmAnya kA jJAna garbhitarUpa se samA hI jAtA hai| yadi vizeSa kA bhalIbhA~ti yathArtha jJAna ho to ina vizeSoM ko (utpanna) karanevAle sAmAnya kA jJAna honA hI caahie| dravyasAmAnya ke jJAna ke binA paryAyoM kA yathArtha jJAna ho hI nahIM sakatA; isalie uparyukta nizcayanaya meM dravyasAmAnya kA jJAna garbhitarUpa se samA hI jAtA hai| jo jIva, 'bandhamArgarUpa paryAya meM tathA mokSamArgarUpa paryAya meM AtmA, akelA hI hai', isaprakAra yathArthatayA (dravya-sAmAnya kI apekSA sahita) jAnatA hai, vaha jIva paradravya se saMpRkta nahIM hotA aura dravya-sAmAnya ke bhItara paryAyoM ko DubAkara, ekarUpa karake suvizuddha hotA hai| isaprakAra Alambana kA abhiprAya apekSita hone se uparyukta nizcayanaya ko upAdeya kahA hai| isaprakAra pravacanasAra meM varNita zuddhanaya kI vivakSA kA varNana kiyA gyaa| nizcayanaya ke ukta cAra bhedoM ke bAre meM aura adhika vicAravimarza karane ke lie yahA~ kucha praznottara aura diye jA rahe haiM - .. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 - nizcayanaya ke bheda-prabheda prazna 1 - yadi AMzika zuddhaparyAyarUpa pariNamita AtmA ko viSaya banAnevAlA naya, ekadezazuddhanizcayanaya kahalAtA hai to kyA AMzika azuddharUpa pariNamita AtmA ko viSaya banAnevAlA ekadezaazuddhanizcayanaya bhI ho sakatA hai? uttara - ekadezaazuddhanizcayanaya kahA to sakatA hai, parantu ekadezazuddha kahane meM yaha bAta garbhita hI hai ki ekadeza-azuddhatA bAkI . hai| isalie Agama meM usakA alaga se ullekha nahIM kiyA gyaa| isa sandarbha meM kSullaka jinendra varNI ne nayadarpaNa, pRSThaM 624 para nimnAnusAra spaSTIkaraNa kiyA hai - Agama meM kyoMki jIvoM ko U~ce uThAne kI bhAvanA pramukha hai, ataH yahA~ ekadezazuddhanizcayanaya kA kathana to A jAtA hai, para ekadezaazuddhanizcayanaya kA kathana nahIM kiyA jaataa| apanI buddhi se hama ekadezaazuddhanizcayanaya ko bhI svIkAra kara sakate haiN| jitanI kucha naya, Agama meM likhI haiM, utanI hI hoM- aisA niyama nhiiN| vahA~ to eka sAmAnya niyama batA diyA hai| usake AdhAra para anya naya , bhI yathAyogyarUpa se sthApita kI jA sakatI haiN| jisaprakAra sAdhaka ke kSAyopazamikabhAva ko ekadezazuddhanizcayanaya se kSAyikavat pUrNa zuddha kahA jAtA hai; usIprakAra use ekadezaazuddhanizcayanaya se audayikavat pUrNa azuddha bhI kahA jA sakatA hai| isameM koI virodha nhiiN| . prazna 2 - nizcaya ke ukta cAra bhedoM kI viSaya-vastu, pA~ca bhAva, sAta tattva tathA caudaha guNasthAnoM meM kisa prakAra ghaTita hotI hai? uttara - yahA~ dI jA rahI tAlikA se nizcayanaya ke bhedoM kI viSaya-vastu ko vibhinna sandarbho meM samajhA jA sakatA hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 138 nizcayanaya ke bheda 1. paramazuddhanizcayanaya pA~ca bhAva bhAva 2. sAkSAtzuddha- kSAyika bhAva nizcayana 14. azuddhanizcayanaya parama pAriNAmika - audayika bhAva aura kSAyopazamika sAta tattva bhAva mokSatattva 3. ekadezazuddha- kSAyopazika bhAva saMvara- nirjarA caturtha guNasthAna se nizcayanaya aura upazama bhAva tattva bArahaveM guNasthAna taka honevAlI AMzika naya - rahasya zuddha jIvatattva guNasthAnAtIta (sabhI jIvoM caudaha guNasthAna Asrava bandha tattva meM pAyA jAtA hai ) caturtha guNasthAna se siddhadazA paryanta rahane vAlA kSAyikabhAva zuddha paryAya prathama guNasthAna se bArahaveM yA caudahaveM guNasthAna paryanta honevAle audayikabhAva prazna 3 kSAyopazamika bhAva ko ekadeza zuddhanizcayanaya kA viSaya bhI kahA gayA hai aura azuddha nizcayanaya kA viSaya bhI kahA jAtA hai ? isa sambandha meM vAstavika sthiti spaSTa kareM ? uttara - kSayopazama bhAva meM zuddhatA aura azuddhatA donoM kA mizraNa rahatA hai, ataH usameM vidyamAna zuddhatA ke aMza se AtmA ko abheda dekhanA, ekadezazuddhanizcayanaya kahalAtA hai aura usameM vidyamAna azuddhatA ke aMza ke sAtha AtmA ko abhinna dekhanA azuddhanizcayanaya kahalAtA hai| ekadezazuddha nizcayanaya AMzika zuddhaparyAyoM ko hI AtmA se abhinna dekhatA hai| apUrNatA kI apekSA ise ekadeza aura zuddhatA kI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda - prabheda 139 apekSA zuddha aura AtmA kI paryAya hone se use nizcaya kahA jAtA hai| AtmA ko jJAnI, dharmAtmA, zrAvaka, muni Adi AtmIka paryAyoM se abhinna jAnanA, paryAyagata yathArtha to hai hI, ataH usameM yathArtha nirUpaNa so nizcaya yaha paribhASA bhI ghaTita hotI hai| prazna 4 kartA - karma vyavasthA meM nizcayanaya ke cAra bheda kisa prakAra ghaTita hote haiM ? uttara AtmA kI kartA-karma vyavasthA ke pramukha bindu isaprakAra haiM - BOT 1. AtmA, upacarita - asadbhUtavyavahAranaya se dhandhA - vyApAra, makAna Adi para - padArthoM kA kartA hai| 2. AtmA, anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya se pudgala kI paryAyarUpa dravya-Asrava - bandha - puNya-pApa padArthoM kA kartA hai| AtmA ko dravya-saMvara - nirjarA mokSa kA kartA bhI isI naya kA kathana jAnanA caahie| 3. AtmA, azuddhanizcayanaya se apane Asrava-bandha - puNya-pApa Adi bhAvoM kA kartA hai| 4. AtmA, vivakSita ekadezazuddhanizcayanaya se saMvara - nirjarArUpa zuddhabhAvoM kA kartA hai | 5. AtmA, sAkSAtzuddhanizcayanaya se pUrNa nirmala paryAyoM kA kartA hai| 6. AtmA, paramazuddhanizcayanaya se akartRtvazaktisvarUpa niSkriya dhruva tattvarUpa paramapAriNAmikabhAvasvarUpa hai| vizeSa AtmA ko rAgAdi kA kartA kahane meM upacaritasadbhUtavyavahAranaya tathA zuddhaparyAya kA kartA kahane meM anupacarita 1 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya sadbhUtavyavahAranaya bhI ghaTita ho sakatA hai| isa prakaraNa kA spaSTIkaraNa vyavahAranaya ke bheda-prabheda vAle adhyAya meM kiyA jaaegaa| 140 prazna 5 ekadeza- zuddhanizcayanaya ke viSayabhUta zuddhabhAva ke nAmAntara bhI upalabdha hote haiM kyA ? - uttara samayasAra, gAthA 320 kI jayasenAcArya kRta TIkA meM ekadeza - zuddhanizcayanaya ke viSaya ko adhyAtmabhASA meM dravyazaktirUpa zuddhapAriNAmikabhAva kI bhAvanA, nirvikalpa samAdhi, zuddhopayoga, zuddhAtmAbhimukha pariNAma Adi aneka nAmoM se kahA gayA hai| isI pariNAma ko Agama bhASA meM bhavyatva nAmaka pAriNAmikabhAva kI pragaTatA tathA aupazamika yA kSAyopazamika bhAva bhI kahA jAtA hai| - prazna- 6. - sAdhakadazA kA zuddhopayoga, ekadezazuddhanizcayanaya kA viSaya hai to bArahaveM guNasthAna taka azuddhanizcayanaya kaise ghaTita hogA ? uttara - sAdhaka kA zuddhopayoga, kSayopazamabhAvarUpa hone se usameM azuddhatA kA aMza bhI hai; ataH vaha azuddhanizcayanaya kA viSaya banegA / vRhadravyasaMgraha, gAthA 34 kI TIkA meM isakA spaSTIkaraNa isaprakAra kiyA gayA hai - - zaMkA - azuddhanizcayanaya meM mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM meM ( azubha, zubha aura zuddha) tIna upayogoM kA vyAkhyAna kiyA; vahA~ azuddhanizcayanaya meM zuddhopayoga kisaprakAra ghaTita hotA hai ? samAdhAna - zuddhopayoga meM zuddha, buddha, ekasvabhAvI nijAtmA dhyeya hotA hai| isakAraNa zuddha dhyeyavAlA hone se, zuddha - avalambanavAlA hone se aura zuddhAtmasvarUpa kA sAdhaka hone se azuddhanizcayanaya meM zuddhopayoga ghaTita hotA hai| 'saMvara' zabda se vAcya vaha zuddhopayoga, saMsAra ke kAraNabhUta Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 nizcayanaya ke bheda-prabheda mithyAtva-rAgAdi azuddhaparyAya kI bhA~ti azuddha nahIM hotA, usIMprakAra usake phalabhUta kevalajJAnarUpa zuddhaparyAya ke samAna zuddha bhI nahIM hotA; parantu vaha zuddha aura azuddha donoM paryAyoM se vilakSaNa, zuddhAtmA ke anubhavarUpa nizcaya-ratnatrayAtmaka, mokSa kA kAraNabhUta, ekadeza pragaTa, ekadeza nirAvaraNa - aisI tRtIya avasthArUpa kahalAtA hai| - vizeSa - bArahaveM guNasthAna meM yadyapi kSAyikacAritra pragaTa ho jAtA hai, jo ki sAkSAtzuddhanizcayanaya kA viSaya banatA hai, parantu vahA~ jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya kA udaya hone se kevalajJAnarUpa zuddhaparyAya na hone se ekadezazuddhanizcayanaya ghaTita kiyA gayA hai| prazna 7 - nizcayanaya ko eka sasmAnyagrAhI hone se abheda tathA eka hI prakAra kA batAyA thA, phira usake cAra bheda karane kA kyA prayojana hai? uttara - paradravyoM tathA apanI zuddhAzuddhaparyAyoM se bhI bhinna nija zuddhAtmasvarUpa kA jJAna karAnA hI ina cAra bhedoM kA prayojana hai| yahA~ yaha spaSTa kiyA jA rahA hai ki isa prayojana kI siddhi meM kauna-sA bheda kisaprakAra sahAyaka hotA hai| 1. azuddhanizcayanaya kA prayojana - pratyeka dravya, apanA kArya karane meM pUrNa svatantra hai aura pratyeka jIva bhI apanA bhalA-burA karane meM pUrNa samartha hai aura svatantra hai, isake lie use paradravya ke sahayoga kI AvazyakatA bilakula nahIM hai - yaha siddha karanA hI azuddhanizcayanaya kA prayojana hai; kyoMki vaha rAga-dveSa, sukha-duHkha Adi apriya avasthAoM ko bhI apanI svIkAra karatA hai, unake kartRtva aura bhoktRtva ko bhI svIkAra karatA hai| jIva, svayaM apanI bhUla se duHkhI hai, usameM kisI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 naya-rahasya karma yA nokarma kA doSa nahIM hai - isa satya kI siddhi, azuddhanizcayanaya se hotI hai| 2. ekadezazuddhanizcayanaya kA prayojana - yadyapi jIva, svayaM apane svarUpa ko bhUlakara rAgAdi bhAva karatA hai, parantu ve duHkharUpa haiM, azuci haiM tathA jIva ke svabhAva se viparIta haiM, isalie jIva se bhinna haiM; ataH ina bhAvoMrUpa pariNamita AtmA ke lakSya se duHkhoM se mukti nahIM ho sktii| apane svarUpa ko inakA kartA-bhoktA mAnanA ajJAna , hai| jo rAga kI racanA kare, vaha AtmA kA vIrya nahIM ho sakatA, AtmA to jJAnAnanda svabhAvI hai; ataH atIndriya jJAna aura Ananda hI usakA kArya hai| isaprakAra rAga se dRSTi haTAkara, mokSamArga pragaTa karanA, ekadezazuddhanizcayanaya kA prayojana hai; kyoMki vaha rAgAdi vikArI bhAvoM kA niSedha karake, AtmA ko samyagdarzanAdi nirmala paryAyoM kA kartA kahakara, unheM pragaTa karane kI preraNA detA hai| isaprakAra ekadezazuddhanizcayanaya, . azuddhanizcayanaya kA niSedha karake, use vyavahAra kI koTi meM DAla detA hai| 3. sAkSAtzuddhanizcayanaya kA prayojana - AMzika zuddhaparyAyeM bhI pUrNa hone se AtmA ke pUrNa svabhAva kA pratinidhitva nahIM karatIM tathA una para dRSTi karane se nirmala paryAya pragaTa nahIM hotI, isalie ve bhI heya haiN| ye paryAyeM sAdi-sAnta haiM, jabaki AtmA, anAdi-ananta hai| ekadezazuddhatA sAdhana hai, sAdhya nahIM; jabaki mokSa, pUrNa zuddhaparyAya hai, vahI sAdhya hai aura AtmA ke paripUrNa svabhAva kA pratinidhitva bhI karatA hai, isalie mokSa, pUrNa upAdeya hai| - isaprakAra sAkSAtzuddhanizcayanaya, apUrNa zuddhaparyAyoM se dRSTi haTAkara, sAdhaka ko sAdhana meM na aTakAkara, sAdhya kI ora bar3hane kI preraNA detA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 nizcayanaya ke bheda-prabheda huA, ekadezazuddhanizcayanaya kA niSedha karatA huA, use vyavahAra kI koTi meM DAla detA hai| 4. paramazuddhanizcayanaya kA prayojana - yadyapi kSAyika bhAva, pUrNa zuddhaparyAya hai, sAdi-ananta hai, sAdhya hai; tathApi vaha bhI kSaNavartI paryAya hone se Alambana yogya nahIM hai, dRSTi kA viSaya nahIM hai| maiM to anAdi-ananta zAzvata trikAlI dhruva tattva hU~, mAtra piNDa hU~, vRtti nhiiN| isaprakAra paramabhAvagrAhI paramazuddhanizcayanaya udita hokara sAkSAtzuddhanizcayanaya kA bhI niSedha karatA huA, use vyavahAra kI koTi meM DAla detA hai| paramazuddhanizcayanaya, svayaM apane se sambandhita vikalpoM kA niSedha karatA huA udita hotA hai, parantu usakA viSaya hI zraddheya-jJeya aura dhyeya hone se usakA niSedha karanevAlA koI naya nahIM hai| usakA niSedha karane kI AvazyakatA bhI nahIM hai| usakA niSedha to hamArI mithyA mAnyatA meM anAdi se ho hI rahA hai, ataH usakA niSedha kyoM kiyA jAe? usameM sarvasva samarpaNa karanA hai, usakA niSedha nhiiN| __isaprakAra nizcayanaya ke cAra bheda, dRSTi ko kramazaH parapadArthoM, vikArI bhAvoM, AMzika aura pUrNa zuddhaparyAyoM se bhinna anAdi-ananta kAraNa paramAtmA para dRSTi sthApita karAte haiM aura yahI pratyeka AtmArthI kA mUla prayojana hai| prazna 8 - nizcayananaya ke ina cAra bhedoM ko svIkAra na kiyA jAe to kyA hAni hai? uttara - prArambha ke tIna bhedoM kA kathaMcit niSedha karake hI paramazuddhanizcayanaya taka pahu~cA jA sakegA, parantu yadi inakA sarvathA niSedha kiyA jAe arthAt inakI viSaya vastu ko svIkAra hI na kiyA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 naya-rahasya jAe to prayojanabhUta tattvoM kA yathArtha nirNaya nahIM ho sakegA aura mokSamArga kI prakriyA hI naSTa ho jaaegii| yahA~ isI bAta kA spaSTIkaraNa kiyA jA rahA hai| ___ 1. azuddhanizcayanaya evaM usake viSaya kA sarvathA niSedha karane para apane ko Apa bhUlakara hairAna ho gayA - yaha rahasya samajha meM nahIM AegA aura hama parapadArthoM ko hI apanA bhalA-burA karanevAlA mAnate rheNge| puNya-pApa, Asrava-bandha Adi saMsAratattva kA niSedha ho jAegA aura saMsAra kA abhAva mAnane para mokSamArga aura mokSa kI siddhi bhI na ho skegii| je tribhuvana meM jIva ananta, sukha cAheM duHkhateM bhayavanta - isa tathya kA lopa hone se tattvAbhyAsa, tattvanirNaya tathA AtmAnubhUtirUpa dharma karane kI AvazyakatA hI nahIM rahegI; ataH AtmA, svayaM apanI bhUla se duHkhI hai - aisA svIkAra karake duHkha-dUra karane kA saccA upAya karanA caahie| 2. ekadezazuddhanizcayanaya evaM usake viSaya kA sarvathA niSedha karane para AtmAnubhUti, ratnatraya arthAt saMvara-nirjarAtattva kA lopa ho * jAegA, jisase ratnatraya ke lie puruSArtha karane kI preraNA denevAlI jinavANI tathA usake pravaktA Apta arthAt tIrthaMkara paramAtmA ke bhI abhAva kA prasaMga AegA; ataH isake viSaya ko svIkAra karake ratnatraya prApti kA puruSArtha karanA caahie| 3. sAkSAtzuddhanizcayanaya evaM usake viSaya kA niSedha karane para kSAyikabhAva arthAt mokSatattva kA niSedha ho jAegA, jisase arhanta aura siddhadazA ke niSedha kA prasaMga bhI AegA; ataH sAkSAtzuddhanizcayanaya ke viSaya ko svIkAra karake pUrNatA ke lakSya se saccI zuruAta karanA caahie| ukta tIna naya AtmA kI azuddha evaM zuddhaparyAyoM ko apanA viSaya Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 nizcayanaya ke bheda-prabheda banAte haiM, ataH inakA sarvathA niSedha karane para - (a) paryAya kA hI sarvathA niSedha ho jAegA, taba chaha dravyoM ko jAnanevAle kA hI niSedha hone se vizva ke niSedha kA prasaMga aaegaa| (ba) ukta tInoM nayoM kA niSedha karane para eka paramazuddhanizcayanaya hI bacegA, jisake viSaya meM bandha aura mokSaparyAyeM haiM hI nahIM; ataH AtmA ko sarvathA nitya mAnane kA prasaMga aaegaa| (sa) paramazuddhanizcayanaya kA viSaya bhI ekadezazuddhanizcayanaya aura sAkSAtzuddhanizcayanaya ke dvArA anubhava meM AtA hai, ataH ina donoM kA niSedha karane se paramazuddhanizcayanaya aura usake viSaya kA bhI lopa ho jaaegaa| ataH sarvanAza kI isa Apatti se bacane ke lie ukta tIna bhedoM ko yathAyogya svIkAra karanA caahie| paramazuddhanizcayanaya ke niSedha karane kA prazna hI nahIM uThatA, kyoMki usake avalambana se hI azuddhatA kA nAza hokara zuddhatA kI utpatti, vRddhi aura pUrNatA hotI hai| prazna 9 - yadi ukta tIna bhedoM kA niSedha karane se sarvanAza kA prasaMga AtA hai to inake kathaMcit niSedha karane kI bhI kyA AvazyakatA hai? uttara - kathaMcit niSedha karane se Azaya, unake viSaya kI sattA kA niSedha karane se nahIM, apitu apane svabhAva ko unase bhinna jAnakara, unase dRSTi haTAne se hai| yadi usa naya ke viSaya kA kathaMcit niSedha bhI na hogA to usI para dRSTi (apanApana) rahegI, jisase paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta AtmA, jJeya-zraddheya-dhyeya na ho pAegA arthAt nayoM ko jAnane kA prayojana hI siddha na ho pAegA, kyoMki Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya AtmAnubhUti hone kI prakriyA uttarottara niSedha kI prakriyA hai| pratyeka naya, apane viSaya kA jJAna karAne ke lie aniSedhya ( svIkArya ) hai, parantu vahA~ se dRSTi haTAkara trikAlI jJAyaka taka le jAne ke lie niSedhya hai, kyoMki apane viSaya kA jJAna karAne ke bAda usa naya kI upayogitA samApta ho jAtI hai; ataH usakA niSedha na kareM to vahIM khar3e raha jAe~ge aura uttarottara vikAsa kI prakriyA avaruddha ho jaaegii| 146 ataH nizcayanaya ke bheda-prabheda kathaMcit niSedhya haiM aura kathaMcit svIkArya haiM - yaha syAdvAda hI zaraNabhUta hai / yadi inakA kathaMcit niSedha bhI na kiyA jAe to ve hI ApattiyA~ khar3I ho jAe~gI, jo sarvathA niSedha karane se hotI haiN| kathaMcit niSedha bhI na kiyA jAe to para aura paryAyoM se dRSTi haTAkara svabhAva - sanmukha hone kA avakAza na rahegA, parantu sarvathA niSedha karane se bhI zuddhAzuddhaparyAyoM tathA unase tanmaya dravya kA niSedha hone kI Apatti AtI hai, jisase anAdikAlIna mithyAtva jIvanta rahegA tathA sAta tattvoM kI siddhi bhI na ho skegii| uttara prazna 10 nizcayanaya ke bhedoM kA sarvathA niSedha karane se sAta tattvoM kI siddhi nahIM hogI isa tathya ko jarA vistAra se samajhAe~ ? samayasAra, gAthA 3 kI TIkA meM spaSTa kiyA gayA hai ki eka dravya, dUsare kA sparza bhI nahIM karatA aura kabhI apane svarUpa se cyuta nahIM hotA; isalie pratyeka dravya, paradravyoM tathA unake guNa-paryAyoM se atyanta bhinna tathA apane guNa- paryAyoM se abhinna hai| yahI vastu kA pAramArthika svarUpa hai, yahI bhUtArtha hai| paradravyoM ke sAtha kisI bhI prakAra kA sambandha kahanA vyavahAra hai, jo ki abhUtArtha hai / - 1 Agamakathita ukta mahAsatya kI nIMva para paramAgama arthAt adhyAtma kA mahala khar3A hotA hai aura usameM nizcayanaya ke viSayabhUta abheda dravya kI sImA se paryAyoM aura guNabhedoM ko bAhara karake, abheda, akhaNDa, Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 nizcayanaya ke bheda-prabheda trikAlI, dhruva, bhagavAna-AtmA ko pratiSThita karatA hai| isaprakAra paramazuddhanizcayanaya se zuddhajIvatattva kI siddhi hotI hai| .. azuddhanizcayanaya rAgAdi vikArI paryAyoM ko AtmA ke svIkAra karatA hai, parantu ekadezazuddhanizcayanaya, unheM jIva kA svIkAra na karake, karmodaya ke nimitta kI apekSA, pudgala kA kaha detA hai; ataH rAgAdi bhAva zuddhajIvatattva meM to haiM hI nahIM, parantu ve pudgaladravya meM bhI utpanna nahIM hote, ataH unheM jIva aura ajIva, donoM tattvoM se pRthak puNyapApa evaM Asrava-bandhatattva ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| isaprakAra azuddhanizcayanaya se Amrava-bandha tathA puNya-pApatattva kI siddhi hotI hai, jinheM azuddhanizcayanaya se jIva kA aura ekadezazuddhanizcayanaya se pudgala kA kahA jAtA hai| apUrNa aura pUrNa zuddhaparyAyeM bhI zuddhajIvatattva meM zAmila nahIM haiM; ataH inheM saMvara, nirjarA aura mokSatattva ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| dravyAsava-bandha-puNya-pApa-saMvara-nirjarA-mokSatattva, yadyapi pudgala kI paryAyeM haiM; unameM bhAvAsrava-bandha-puNya-pApa-saMvara-nirjarA-mokSarUpa jIva kI azuddha-zuddhaparyAyeM nimitta haiN| isIprakAra bhAvAsrava-bandhapuNya-pApa-saMvara-nirjarAtattva jIva kI paryAyeM haiM, unameM dravyAsravabandha-saMvara-nirjarA-mokSarUpa pudgala kI paryAyeM nimitta haiM; isalie jIva kI bhAvAsrava-saMvarAdi paryAyoM tathA pudgalakarma kI dravyAsravasaMvarAdi paryAyoM kA eka samUha banAkara, paryAyarUpa AsravAdi va saMvarAdi tattvoM ko jIva-ajIvatattva se bhinna kahA gayA hai| .. isaprakAra nau tattvoM kA svarUpa samajhane para, nau tattvoM meM chipI huI, parantu nau tattvoM se bhinna Atma-jyoti ke anubhavarUpa mokSamArga kI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 naya-rahasya siddhi ke lie adhyAtmarUpa paramAgama meM bhI nizcayanaya ke bheda-prabheda kiye gaye haiN| Agama meM chaha dravyoM kI mukhyatA tathA adhyAtmarUpa paramAgama meM sAta-tattvoM kI mukhyatA se kathana kiyA gayA hai| pravacanasAra, gAthA 232 kI TIkA meM AcArya jayasena likhate haiM - samasta Agama ke sArabhUta cidAnanda eka paramAtmatattva ke prakAzaka 'adhyAtma' nAmaka paraMmAgama se bhI padArthoM kA jJAna hotA hai| prazna 11 - jisaprakAra bhAvAsrava Adi ko nimitta kI apekSA pudgala kahA hai, usIprakAra kyA dravyAsrava Adi ko jIva bhI kahA hai? uttara - yadyapi aisA kahane meM koI Apatti nahIM hai, kyoMki karmodaya; rAgAdi evaM karmabandha meM - ina tInoM meM paraspara nimittanaimittika sambandha to kahA hI hai, parantu Agama meM kahIM bhI dravyAsravAdi ko sIdhe taura para jIva kahane kA ullekha nahIM milatA, lekina jIva ko karmoM kA kartA-bhoktA Adi, anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya se kahA hI hai, ataH pudgalakarma, vyavahAranaya se jIva ke karma hone se unheM parokSatayA jIva ke hI kahA hai - yaha siddha ho jAtA hai| vastutaH Atmahita ke lie rAgAdibhAvoM se kathaMcit bhinna AtmA ko jAnanA prayojanabhUta hai, na ki AtmA se bhinna dravyakarmoM ko| isalie karmoM kI carcA mAtra jIvabhAvoM kA jJAna karAne ke prayojana se hI kI gaI hai| Agama kA eka bheda, jaise, adhi + Atma = adhyAtma kahA gayA hai, vaise adhi-pudgala nAma kA koI bheda nahIM kahA gyaa| : prazna 12 - jaba karmodaya ke nimitta se honevAle rAgAdi bhAvoM ko paudgalika kahA hai to karma ke upazama, kSayopazama yA kSaya ke nimitta se honevAle samyagdarzana, kevalajJAna Adi ko bhI paudgalika kyoM nahIM kahA hai? uttara - 1. rAgAdibhAva, cetanArahita haiM aura pudgala ke lakSya se Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda - prabheda hote haiM; ataH unheM paudgalika kahakara unase bhinna zuddha caitanya svabhAva kA avalambana karAne kA prayojana hai; jabaki samyagdarzana - jJAna - cAritra, rAgAdi kI bhA~ti acetana nahIM haiM, ve AtmA ke avalambanarUpa avasthAe~ haiM, ataH unameM AtmA hI uchalatA hai / puruSArthasiddhyupAya meM inheM AtmarUpaM tat arthAt AtmA kA svarUpa kahA hai| ataH 'dRSTi-pradhAna jJAna' kI kathana zailI meM rAgAdi ko AtmA kI sImA se bAhara rakhA hai aura nirmala paryAya ko AtmA kA hI pariNAma kahA hai| 2. yadyapi vartamAna meM kevalajJAnAdi pUrNa zuddhaparyAyeM pragaTa nahIM haiM, tathApi jaba taka inakI mahimA bhAsita hogI, taba taka dRSTi apane anAdi - ananta zAzvata dhruva svabhAva kA avalambana nahIM kara sakegI; ataH nirmala paryAyeM pragaTa karane ke lie unase bhI dRSTi haTAkara, pariNAma pariNama gayA aura maiM yU~ kA yU~ raha gayA isaprakAra apariNAmI jJAyakasvabhAva ko mukhya karake, AtmA ko audayika, kSAyopazamika, aupazamika tathA kSAyika bhAva se bhinna eka pAriNAmikabhAva svarUpa kahA gayA hai| niyamasAra kI 50vIM gAthA meM ina cAra bhAvoM ko paradravya aura parasvabhAva kahakara heya kahA gayA hai| isaprakAra inheM sIdhe pudgala na kahate hue bhI paradravya kahakara AtmA ko inase bhinna kahA gayA hai| yaha adhyAtma kI parAkASThA ko prApta vacana hai| 149 - - 3. paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta paramapAriNAmikabhAva kA vizeSa spaSTIkaraNa, zrImad jayasenAcAryadeva ne samayasAra kI mokSa adhikAra kI cUlikA meM (gAthA 320 kI TIkA ke pazcAt ) kiyA hai| pUjya gurudevazrI ko yaha TIkA atyanta priya rahI, jisa para unhoMne svatantra pravacana bhI kiye haiN| isa TIkA meM samAgata nimnalikhita bindu vizeSa dhyAna dene yogya haiM (a) zuddhapAriNAmikabhAva, bandha ke kAraNabhUta rAgAdi kriyA se Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 naya - rahasya tathA mokSa ke kAraNabhUta zuddhabhAvanA - pariNatirUpa kriyA se tanmaya nahIM hotA, ataH vaha niSkriya hai| kahA bhI hai - niSkriyaH zuddhapAriNAmikaH / (ba) sahaja zuddhapAriNAmikabhAva svarUpa nijaparamAtmadravya ke samyak zraddhA, jJAna va AcaraNa ko Agama bhASA meM aupazamika, kSAyopazamika yA kSAyikabhAva tathA adhyAtma bhASA meM zuddhAtmAbhimukha pariNAma, zuddhopayoga Adi kahA jAtA hai| (sa) ukta zuddhopayogarUpa paryAya bhAvanArUpa hai aura mokSa avasthA meM usakA vinAza ho jAtA hai; ataH vaha zuddhAtmadravya se kathaMcit bhinna hai / (da) zuddhapAriNAmika bhAva, zaktirUpa mokSa hai, yaha vyakta paryAyarUpa mokSa kA kAraNa nahIM hai, zuddhapAriNAmikabhAva viSayaka bhAvanA (zuddhopayoga ) rAgAdirahita zuddha upAdAnarUpa hone se mokSa kA kAraNa hai| (i) ukta bhAvanA, ekadezazuddhanizcayanaya kA viSaya hai tathA kSAyopazamikajJAnarUpa hai, tathApi dhyAtApuruSa arthAt usa bhAvanArUpa pariNamita AtmA, svayaM ko maiM sakala nirAvaraNa pratyakSa pratibhAsamaya avinazvara zuddhapAriNAmika- paramabhAvalakSaNavAlA nijaparamAtmadravya hI hU~, khaNDajJAnarUpa nahIM - aisA anubhava karatA hai arthAt kSAyopazamikabhAvarUpa khaNDajJAnarUpa paryAya, antarmukha hokara apane ko dravyarUpa anubhava karatI hai| prazna 13 - paryAya svayaM kSaNika hai, khaNDajJAnarUpa hai, ekadezazuddha hai aura vaha svayaM ko trikAlI akhaNDa paripUrNa zuddhadravyarUpa anubhava kare yaha to asatya hone se mithyAtva huA, ise samyagdarzana kaise kaha sakate haiM? apUrNa paryAya meM apane ko pUrNa zuddha mAnanA kyA nizcayAbhAsa nahIM hai ? uttara - jisameM ahaMpanA hotA hai, svayaM ko vaisA hI anubhava - Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda-prabheda 151 kiyA jAtA hai| ahaMpanA aura lInatA (zraddhA aura cAritra) kA yahI svarUpa hai| zraddhA kI paryAya dvArA svayaM ko akhaNDa dravyarUpa anubhava karane para bhI nizcayAbhAsa nahIM hotA, kyoMki anubhUti ke kAla meM bhI jJAna, dravya aura paryAya donoM ko yathArtha jAnatA hai| - kisI daridra vyakti kI sundara kanyA para eka samrAT mohita ho gayA aura samrAT para bharosA karake usa kanyA ne samrAT kA varaNa kara liyaa| aba vaha kanyA yadi svayaM ko daridra aura usakI dAsI mAne to varaNa kahA~ huA, usameM sarvasva samarpaNa kahA~ huA? samarpaNa to taba kahA jAegA, jaba vaha svayaM ko usameM ekAkArarUpa anubhava kare, svayaM ko samrAjJI anubhava kare - aisA kahanA bhI anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai, kyoMki isa kathana meM bhI dhyAna-dhyeya kA bheda par3a rahA hai| vastutaH apane meM aura dravya meM bheda na dekhanA, dravya meM ahaM karate hue apane ko dravyarUpa hI dekhanA, anubhava karanA - yahI zraddhA yA anubhUti kA svarUpa hai| ___ paryAya, paryAya kA lakSya karatI huI, apane ko dhruva yA pUrNa mAne * to nizcayAbhAsa hogA, parantu jJAna-paryAya ko paryAya kA yathArthajJAna hone para bhI zraddhA ne apanA ahaM, dravya meM visarjita kiyA hai, samarpita kiyA hai| aba dravya hI usakA sva hai, usakI anubhUti meM dravya hI basatA hai, vaha svayaM nhiiN| yahI dravyadRSTi hai, svabhAva-dRSTi hai, bhUtArtha kA Azraya hai| vastu, dravya-paryAyAtmaka hai| dravya, para meM kucha kara sakatA nahIM aura usameM kucha karane kI guMjAiza nahIM, vaha to svayaM paripUrNa niSkriya dhruva tattva hai; ataH karane kA kAma paryAya kA paryAya meM hI rhaa| paryAya bhI para meM kucha kara sakatI nahIM aura vaha dravya kA hI aMza hone se dravya hI usakA pAramArthika svarUpa hai, ataH jaisA usakA vAstavika svarUpa hai, use jAnakara vaisI pratIti karanA aura usameM ekAgra honA, yahI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 naya-rahasya usakA karma hai, yahI usakA dharma hai, isI meM saccA sukha hai| . paryAya, dravya se sarvathA bhinna koI svatantra vastu nahIM hai| dravya kA hI aMza hai, aMga hai| pariNamana karanA bhI dravya kA hI svabhAva hai; ataH zraddhA-jJAna-cAritra ke dvArA yaha jIva, para yA sva kA avalambana karatA huA duHkhI yA sukhI hotA hai| paryAya, dravya kA avalambana karatI hai - yaha bheda kA kathana hai; abheda vivakSA meM to AtmA hI jJAna-jJAtA-jJeya athavA dhyAna-dhyAtA-dhyeya vaha svayaM hI hai| hama yaha bhI kaha sakate haiM ki A~kheM dekhatI haiM aura yaha bhI kaha sakate haiM ki vyakti A~khoM se dekhatA hai; ataH dravya paryAya ke bhedaabheda kI yathArtha vivakSA samajhakara, para se lakSya haTAkara, nijaparamAtmadravya kA avalambana karanA hI sukhI hone kA upAya hai| prazna-14 - sArA kAma paryAya ko hI karanA hai, paryAya meM paryAya se paryAya ke lie hI karanA hai| apane meM hI dravya ko hI dekhanA hai to phira paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta trikAlI dravya kA mokSamArga yA mokSa meM kyA yogadAna hai? uttara - are bhAI! sArA kAma paryAya meM honA hai, parantu hogA kaise? dravya ke sanmukha hokara usameM ahaMpanA karane se na! paryAya, dravya kA lakSya kiye binA apane meM dravya ko kaise dekhegI? ataH niSkriya dravya kA trikAla vidyamAna rahanA - yahI usakA yogadAna hai| mahAn logoM kI upasthiti mAtra se saba kAma ho jAte haiN| yadi dravya kI sattA hI na ho to paryAya apanA ahaM kisameM karegI? apane ko dravyarUpa kaise dekhegI? ataH mokSamArga meM dravya aura paryAya, donoM kA apane-apane svabhAva ke anusAra yogadAna hai| prazna 15 - Apane kahA ki AtmA svayaM dhyAna hai, svayaM dhyeya hai to kyA mokSa hamArA dhyeya nahIM hai? Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya ke bheda-prabheda - .153 uttara - trikAlI dravya ke Azraya se utpanna honevAlI ekadeza nirmalaparyAya arthAt mokSamArga paryAya sAdhana hai tathA sAdhana kA phala arthAt mokSaparyAya sAdhya hai, jabaki trikAlI dhruva bhagavAna AtmA dhyeya hai| ___ isaprakAra nizcayanaya ke bheda-prabhedoM ko samajhakara paramazuddhanizcayanaya ke viSaya kA avalambana lekara sAkSAtzuddhanaya kI viSayabhUta mokSadazA kA puruSArtha prakaTa karanA hI zreyaskara hai| . abhyAsa-prazna 1. nizcayanaya ke bheda nahIM ho sakate - isa mAnyatA kI samIkSA kiijie| 2. nizcayanaya ke bhedoM kI AvazyakatA pratipAdita karate hue cAroM bhedoM kA __svarUpa spaSTa kiijie| 3. yadi nizcayanaya ke bheda na kiye jAe~ to kyA hAni hai? satarka vivecana kreN| 4. nizcayanaya ke bhedoM ko pA~ca bhAva, caudaha guNasthAna aura sAta tattva meM ___ghaTita karate hue siddha kIjie ki nizcayanaya ke bhedoM kA sarvathA niSedha karane se sAtaM tattvoM kI siddhi nahIM ho sktii| 5. rAgAdibhAvoM ko paudgalika evaM jIvakRta kahane kI apekSAe~ aura prayojana - spaSTa kiijie| 6. paryAya, svayaM kSaNika hone para bhI apane ko zAzvata anubhava karate hue bhI use mithyAtva kyoM nahIM hotA aura samyaktva kaise hotA hai? spaSTa kiijie| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 vyavahAranaya ke bheda - prabheda nizcayanaya ke samAna vyavahAranaya ke bhI mukhyataH do bheda kahe gae haiN| hameM apane laukika jIvana meM bhI apane se atyanta bhinna vastuoM se sambandha sthApita karanA hI par3atA hai tathA abheda vastu meM bhI bheda karake hI use samajhanA - samajhAnA par3atA hai| isI AdhAra para jinAgama meM vyavahAranaya ke mukhya do bheda kahe gae haiM- asadbhUtavyavahAranaya aura sdbhuutvyvhaarny| samayasAra, gAthA 27 meM jIva aura deha donoM ko eka kahanA vyavahAra kahA gayA hai tathA gAthA 7 meM AtmA meM jJAna - darzana - cAritra haiM - aisA kahanA vyavahAra kahA gayA hai| isI AdhAra para vyavahAranaya ke ukta do bheda kahe gae haiN| - AlApapaddhati meM bhinna-bhinna vastuoM meM sambandha sthApita karane ko asadbhUtavyavahAranaya tathA eka hI vastu meM bheda karane ko sadbhUtavyavahAranaya kahA gayA hai| ukta donoM nAma ucita aura sArthaka haiM, kyoMki do vastuoM meM vAstava meM koI sambandha nahIM hai, phira bhI prayojanavaza unameM sambandha sthApita karanA, asadbhUta arthAt avidyamAna hI to huA / bhinna vastu meM sambandha sthApita karanA, vyavahAra hai aura saMyoga kA jJAna karAnevAle samyak zrutajJAna kA aMza hone se use naya kahA hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 vyavahAranaya ke bheda-prabheda isaprakAra isa naya ko asadbhUtavyavahAranaya kahanA ucita hai| isIprakAra eka akhaNDa vastu meM usake guNa-paryAya, dravya-kSetra-kAla-bhAva tathA dharmoM Adi ke bheda karake use samajhAyA jAtA hai| ye dharma, vastu meM vidyamAna haiM arthAt sadbhUta haiM aura abheda meM bheda utpanna karanA vyavahAra hai tathA bhedarUpa aMza ko zrutajJAna ke aMza naya dvArA jAnA gayA hai, ataH usakA sadbhUtavyavahAranaya nAma ucita hai| AlApapaddhati, pRSTha 227 para sadbhUta aura asadbhUta vyavahAranaya kI viSaya-vastu isaprakAra spaSTa kI gaI hai - guNa-guNI meM, paryAya-paryAyI meM, svabhAva-svabhAvavAna meM aura kAraka-kArakavAn meM bheda karanA arthAt vastutaH jo abhinna haiM, unameM bheda-vyavahAra karanA, sadbhUtavyavahAranaya kA artha (viSaya) hai| eka dravya meM dUsare dravya kA upacAra, eka paryAya meM dUsarI paryAya kA upacAra, eka guNa meM dUsare guNa kA upacAra, dravya meM guNa kA upacAra, dravya meM paryAya kA upacAra; guNa meM dravya kA upacAra, guNa meM paryAya kA upacAra, paryAya meM dravya kA upacAra aura paryAya meM guNa kA upacAra - isaprakAra nau prakAra kA asadbhUtavyavahAranaya kA artha jAnanA caahie| . asadbhUta aura sadbhUta donoM hI vyavahAra ke upacarita aura anupacarita do-do bheda kahe gae haiN| isaprakAra vyavahAranaya ke cAra bheda mAne jAte haiN| __ sthUlatA se sUkSmatA kI ora - isa niyama ko dhyAna meM rakhakara ina bhedoM ko nimnalikhita kramAnusAra samajhanA cAhie - 1. upacarita-asadbhUtavyavahAranaya 2. anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 naya-rahasya 3. upacarita-sadbhUtavyavahAranaya 4. anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya ina bhedoM ko isa tAlikA ke mAdhyama se samajhA jA sakatA hai - vyavahAranaya asadbhUtavyavahAranaya sadbhUtavyavahAranaya upacarita anupacarita asadbhUtavyavahAranaya asadbhUtavyavahAranaya upacarita-sadbhUtavyavahAranaya anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya (azuddha-sadbhUtavyavahAranaya) - (zuddha-sadbhUtavyavahAranaya) vyavahAranaya ke cAroM bhedoM kA svarUpa aura unake vibhinna prayoga 1. upacarita-asadbhUtavyavahAranaya jinakA AtmA se ekakSetrAvagAha-sambandha bhI nahIM hai - aise saMzleSarahita strI-putra-dhana-sampatti Adi padArthoM se AtmA kA svasvAmI kartA-bhoktA Adi sambandha jAnanA/kahanA upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai| yahA~ isake kucha zAstrIya uddharaNa diye jA rahe haiM - (1) asadbhUtavyavahAra hI upacAra hai aura upacAra meM bhI jo upacAra karatA hai, vaha upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai| - AlApapaddhati, pRSTha 224 (2) upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se AtmA ghaTa-paTa-ratha Adi kA kartA hai| - niyamasAra, gAthA 18 kI TIkA (3) upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se yaha AtmA kASThAsana Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda baiThe hue devadatta kI bhA~ti athavA samavasaraNa meM sthita vItarAgasarvajJa kI bhA~ti vivakSita kisI eka grAma yA ghara meM sthita hai| pravacanasAra, jayasenAcAryakRta TIkA kA pariziSTa para - ( 4 ) upacarita - asadbhUtavyavahAranaya se yaha AtmA, paMcendriyoM (4) ke iSTAniSTa viSayoM se utpanna sukha - duHkha ko bhogatA hai| - vRhadravyasaMgraha, gAthA 9 kI saMskRta vyAkhyA (5) bAhya viSayoM meM paMcendriya ke viSayoM kA parityAga bhI upacarita - asadbhUtavyavahAranaya se hai| vRhadravyasaMgraha, gAthA 45 kI saMskRta vyAkhyA - 157 2. anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya jinakA AtmA se eka kSetrAvagAha - sambandha hai - aise saMzleSasahita padArthoM arthAt dravyakarmoM tathA zarIra se AtmA kA sambandha jAnanevAlA / kahanevAlA naya, anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya hai| AtmA ko manuSya, deva tathA strI-puruSa AdirUpa tathA karmoM kA kartA-bhoktA Adi isI naya se kahA jAtA hai| isa naya ke kucha zAstrIya uddharaNa isaprakAra haiM (1) AtmA nikaTavartI anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya se karmoM kA kartA aura usake phalasvarUpa sukha-duHkha kA bhoktA hai| anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya se nokarma arthAt zarIra kA bhI kartA hai| - niyamasAra, gAthA 18 kI tAtparyavRtti dravya - (2) anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya se yaha jIva mUrta hai| vRhaddravyasaMgraha, gAthA 7 kI saMskRta vyAkhyA (3) anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya se jIva yathAsambhava dravyaprANoM dvArA jItA hai, jIvegA aura pahale jItA thaa| - - paMcAstikAya, gAthA 27 kI tAtparyavRtti Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya (4) jIva ke audayika Adi cAra bhAva anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya se dravyakarmoM dvArA kiye gaye haiN| paMcAstikAya, gAthA 58 kI tAtparyavRtti 158 yahA~ asadbhUtavyavahAranaya ke kucha paribhASAtmaka uddharaNa mAtra diye gae haiN| prathamAnuyoga, caraNAnuyoga evaM karaNAnuyoga ke lagabhaga sabhI isI naya ke AdhAra se kiye gaye haiN| hamAre laukika jIvana meM bhI. adhikAMzarUpa se isI naya kA prayoga hotA hai| isa tathya kA spaSTIkaraNa Age yathAsthAna kiyA jaaegaa| 2 aba yahA~ sadbhUtavyavahAranaya se sambandhita donoM nayoM kI carcA kramazaH karate haiM 3. upacarita - sadbhUtavyavahAranaya - AtmA meM utpanna honevAle rAgAdi vikArabhAvoM tathA matijJAnAdi kSAyopazamikabhAvoM ko jIva kA kahanA, upacarita - sadbhUtavyavahAranaya kA prayoga hai| isa naya ko azuddhasadbhUtavyavahAranaya bhI kahA jAtA hai| jinAgama meM upalabdha isa naya sambandhI kucha uddharaNa isaprakAra haiM - (1) azuddhaguNa va azuddhaguNI meM tathA azuddhaparyAya va azuddhaparyAyI meM bheda kA kathana karanA, azuddha- sadbhUtavyavahAranaya hai| AlApapaddhati, pRSTha 217 (2) azuddha- sadbhUtavyavahAranaya se matijJAnAdi vibhAvaguNoM kA AdhAra hone ke kAraNa azuddhajIva hai| niyamasAra, gAthA 9 kI tAtparyavRtti (3) azuddha- sadbhUtavyavahAranaya se azuddha sparza-rasa- gandhavarNoM ke AdhArabhUta dvi-aNukAdi skandha ke samAna matijJAnAdi vibhAvaguNoM kA AdhArabhUta AtmA hai| - pravacanasAra, jayasenAcAryakRta TIkA kA pariziSTa - Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda 4. anupacarita - sadbhUtavyavahAranaya akhaNDa abheda vastu meM usake guNoM tathA pUrNa zuddhaparyAyoM kA bheda karake jAnanA/kahanA, anupacarita - sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai| ise zuddha- sadbhUtavyavahAranaya bhI kahate haiN| isa naya se sambandhita kucha Agama vAkya isaprakAra haiM (1) zuddhaguNa va zuddhaguNI meM athavA zuddhaparyAya va zuddhaparyAyI meM bheda kA kathana karanA, zuddha- sadbhUtavyavahAranaya hai| - - AlApapaddhati, pRSTha 217 (2) zuddha - sadbhUtavyavahAranaya se kevalajJAnAdi zuddhaguNoM kA AdhAra hone ke kAraNa kAryazuddhajIva hai| niyamasAra TIkA, gAthA 9 - 159 (3) zuddha - sadbhUtavyavahAranaya se zuddha sparza-rasa- gandha-varNoM ke AdhArabhUta pudgala - paramANu ke samAna kevalajJAnAdi zuddhaguNoM kA AdhArabhUta AtmA hai| - - pravacanasAra, jayasenAcAryakRta TIkA kA pariziSTa prazna - matijJAna tathA kevalajJAna to paryAya haiM, phira unheM kramazaH vibhAvaguNa tathA zuddhaguNa kyoM kahA gayA hai ? uttara doSoM kA abhAva hone se matijJAna / kevalajJAna ko guNa bhI kahA jAtA hai| - -- prazna 'nizcayanaya ke bheda - prabheda' prakaraNa meM rAgAdibhAvoM ko azuddhanizcayanaya kA aura kevalajJAna ko sAkSAtzuddhanizcayanaya kA viSaya kahA hai, parantu yahA~ unheM azuddha /upacarita-sadbhUtavyavahAranaya tathA zuddha / anupacarita - sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA jA rahA hai| kyA eka hI vastu yA bhAva aneka nayoM kA viSaya ho sakatA hai ? vAstava meM vaktA / jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiM, mAtra vANI ko nahIM / rAgAdibhAva, jIva ke haiM yA jIva, rAgAdi kA kartA hai - aisA kahakara, jIva ke zarIrAdi nahIM haiM yA jIva, zarIrAdi uttara Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 naya-rahasya kI kriyA kA kartA nahIM hai - isaprakAra zarIrAdi ke kartRtva kA niSedha karane kA abhiprAya ho, taba 'na tathA' lakSaNa nizcayanaya (azuddha) kA prayoga hotA hai| isIprakAra AtmA ko kevalajJAnAdirUpa kahakara yA kevalajJAnAdi kA kartA kahakara rAgAdi ke kartApane kA niSedha karane kA abhiprAya ho to yaha sAkSAtzuddhanizcayanaya kA prayoga hogaa| uttaravartI naya, pUrvavartI naya kA niSedhaka hone se niSedhaka lakSaNa nizcayanaya lAgU ho jAtA hai| isIprakAra abheda AtmA meM rAgAdi yA kevalajJAnAdi kA bheda utpanna karake (paryAyArthikanaya se) AtmA ke svarUpa kA pratipAdana karane kA abhiprAya ho to vyavahAranaya kA prayoga hogaa| abheda vastu kA pratipAdana karane ke lie hI usameM bheda kiye jAte haiM, ataH pratipAdaka lakSaNa vyavahAranaya lAgU hotA hai| prazna - apUrNa zuddhaparyAyeM arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa avasthA to nizcaya se mokSamArga kahI gaI haiM, phira unheM upacaritasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kyoM kahA jA rahA hai? uttara - jaisA ki pichale prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki vaktA yA jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| samyagdarzana-jJAna-cAritra vItarAgabhAvarUpa hone se vAstavika mokSamArga haiM, ataH unheM mokSamArga kahanA, nizcayanaya kA kathana hai| vItarAgabhAva ko nizcaya mokSamArga kahakara, zubharAga aura bAhya kriyA ko mokSamArga kahane kA niSedha kiyA jAtA hai| yahA~ mokSamArga kA prakaraNa nahIM hai, apitu AtmA ke svarUpa kA prakaraNa hai| abheda AtmA meM paryAyoM kA bheda karanA sadbhUtavyavahAra hai aura apUrNatA hone se unheM AtmA kA svarUpa kahanA, upacAra; ataH yahA~ saMvara-nirjarArUpa apUrNa zuddhaparyAyoM ko AtmA kahanA, upacaritasadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai| prazna - AtmA ko zubharAga kA kartA kahanA, upacarita Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vyavahAranaya ke bheda - prabheda 161 sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai, parantu zubharAga ko mokSamArga kahanA, vyavahAranaya ke kisa bheda meM jAtA hai ? uttara mokSamArga aura zubharAga donoM jIva kI paryAyeM haiM, ataH zubharAga para mokSamArga kA Aropa karanA, upacaritavyavahAra hai tathA zubharAga mokSamArga kA nimitta hai, ataH use upacarita - sadbhUtavyavahAranaya kahanA adhika ucita hai, kyoMki sAdhakadazA meM vaha pariNAma utpanna hue binA nahIM rhtaa| - nizcaya-vyavahAra ke prayogoM meM yahI bAta dhyAna dene yogya hai ki vaha kathana, pratipAdana kara rahA hai yA niSedha kara rahA hai| yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki kisakA pratipAdana kiyA jA rahA hai yA kisakA niSedha kiyA jA rahA hai aura kyoM ? arthAt kisa prayojana se kiyA jA rahA hai| isI AdhAra para yaha nizcita kiyA hotA hai ki yaha kathana nizcayanaya athavA vyavahAranaya ke kisa bheda-prabheda ke antargata AtA hai| vyavahAranaya ke cAra bhedoM kI pratipAdana zailI paramabhAvaprakAzaka nayacakra meM eka svatantra samprabhutA - sampanna rASTra kA anya dezoM ke sAtha vyAvahArika sambandha ke AdhAra para asadbhUtavyavahAranaya kI aura usakI Antarika vyavasthA ke AdhAra para sadbhUtavyavahAranaya kI pratipAdana zailI ko vizva - vyavasthA para ghaTita kiyA gayA hai| ' yahA~ isa vivecana ko aneka binduoM ke AdhAra para tulanAtmaka zailI meM prastuta kiyA jA rahA hai -- laukika vizva - vyavasthA 1. laukika vizva, samprabhutA sampanna aneka dezoM kA samudAya 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 118 se 121 alaukika vizva - vyavasthA 1. alaukika vizva, jIvAdi chaha prakAra ke anantAnanta dravyoM kA 1 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 hai| sabhI deza isakI ikAiyA~ haiM, jo apane meM pUrNa svatantra akhaNDa aura paripUrNa haiN| 2. 2. eka deza meM aneka pradeza (prAnta) | hone para bhI vaha khaNDita nahIM hotA / 3. pratyeka deza kI apanI-apanI aneka zaktiyA~ tathA saMcAlana vyavasthAe~ hone para bhI deza akhaNDita rahatA hai| 4. yadi koI deza kisI anya deza kI sImAoM kA ullaMghana kare yA usakI vyavasthAoM meM hastakSepa kare, taba usa deza kI prabhu-sampannatA prabhAvita hone lagatI hai| bhI prazAsana 5. deza kI akhaNDatA aura ekatA kAyama rakhate hue aura vyavasthA kI dRSTi se use prAnta, jiloM, nagaroM, grAmoM Adi meM bA~TA jAtA hai| naya - rahasya samUha hai| pratyeka dravya isakI pUrNa svatantra, akhaNDa aura paripUrNa ikAI hai| bahupradezI dravyoM ke aneka pradeza hone para bhI ve khaNDita nahIM hote| 3. pratyeka dravya meM ananta zaktiyA~ aura ananta avasthAe~ hone para bhI usakI akhaNDatA khaNDita nahIM hotI, usakI prabhusampannatA prabhAvita nahIM hotI / 4. yadi koI dravya, kisI anya dravya kI sImA meM praveza kare yA usakI vyavasthAoM meM hastakSepa kare to usa dravya kI prabhusampannatA prabhAvita hogI, parantu alaukika vizva-vyavasthA meM aisA sambhava nahIM hai| - 5. pratyeka dravya kI akhaNDatA kAyama rakhate hue bhI samajhAne ke prayojana se usake guNa-guNI, paryAya- paryAyavAn, pradeza - pradezavAn tathA dravya - kSetra - kAla-bhAva Adi ke bheda kiye jAte haiN| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda 6. ukta bheda, do dezoM meM vidyamAna atyanta bhinnatA jaise na hone para bhI sarvathA kAlpanika nahIM hote| 7. do dezoM kI vibhAjana rekhA, unameM paraspara atyanta abhAvarUpa hai| pratyeka ke sukha-duHkha, lAbhahAni, samRddhi, surakSA, hitaahita, samasyAe~ Adi sabhI alaga-alaga haiM, parantu eka deza ke vibhinna prAntoM, jiloM Adi ke lAbha-hAni sammilita hote haiM; isalie ye bheda, vAstavika nahIM haiM, kAlpanika haiM; parantu haiM avazya, inakA sarvathA niSedha karanA bhI yathArtha nahIM hai| 8. yadyapi pratyeka deza svatantra aura nirapekSa hai, use kisI anya deza kA hastakSepa svIkAra nahIM hai, tathApi usake anya rASTroM se koI sambandha na hoM - aisA bhI nahIM hai| paraspara-sahayoga, sandhi, vyApAra, AvAgamana Adi ke binA koI rASTra nahIM raha sktaa| 163 6. eka dravya ke antargata kiye gaye anekaprakAra ke bheda do dravyoM kI atyanta bhinnatA jaise na hone para bhI sarvathA kAlpanika nahIM hote / 7. do dravyoM meM atyanta abhAva hotA hai| pratyeka ke guNa-dharmaparyAya Adi paraspara nirapekSa aura svatantra hote haiM (bhale hI samAnajAtIya ananta dravyoM ke guNadharma samAna haiN|) kintu eka dravya meM kiye gaye bheda, sarvathA svatantra nahIM hote; ataH ve vAstavika nahIM haiM; parantu haiM - avazya, unake paraspara abhAva ko atadbhAva kahate haiN| 8. koI dravya kisI anya dravya kA hastakSepa svIkAra nahIM karatA, parantu usakA bhinna dravyoM ke sAtha sambandhoM kA sarvathA abhAva bhI nahIM hai; unameM vyavahAranaya se paraspara nimittanaimittika Adi aneka sambandha jinAgama tathA loka meM bhI svIkAra kiye gaye haiN| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 naya-rahasya 9. deza kI ekatA aura akhaNDatA | 9. AtmAnubhUti kI dRSTi se dravya . kI dRSTi se rASTrIyatA para adhika | ke abhedasvabhAva ko bhUtArtha kaha bala diyA jAtA hai aura prAnta, kara usakA avalambana karAyA bhASA Adi ke bheda ko heya- jAtA hai tathA bheda ko gauNa karake dRSTi se dekhA jAtA hai| asatyArtha abhUtArtha heya kahA jAtA hai| 10. anya dezoM meM sambandha rakhate | 10. anya dravyoM se vyAvahArika hue bhI apanI prabhusattA aura sambandha hone para bhI apanI akhaNDatA kAyama rakhanA -- nirapekSatA evaM akhaMDatA kAyama yahI deza kI surakSA hai, rakhanA - yahI dravya kI zuddhatA samprabhutA hai; jo rASTra ke hai, jo usakA . zAzvata zAsakoM kI pahalI jimmedArI svarUpa/trikAlI svabhAva hai, use jAnanevAlA paramazuddha nizcayanaya hI nayAdhirAja hai| 11. deza kI akhaNDatA surakSita 11. dravya kI akhaNDatA aura rakhakara bhI prazAsana kI dRSTi . prabhusattA surakSita hone para bhI se usameM gRha, surakSA, videza, vizva-vyavasthA samajhanezikSA, svAsthya Adi aneka samajhAne kI dRSTi se usameM vibhAga hote haiM, jinake guNa-paryAyoM ke bheda kiye jAte saMcAlana hetu sarvocca haiM tathA anya dravyoM ke sAtha prazAsaka dvArA aneka mantrI sambandha bhI batAyA jAtA hai| .:. niyukta kiye jAte haiN| ina sambandhoM kA jJAna karAne vAle aneka naya hote haiN| 12. gRhamantrI Adi Antarika 12. sadbhUtavyavahAranaya, dravya kI - - vyavasthA sambandhI vibhAgoM| Antarika vyavasthA sambandhI Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda kI tathA videzamantrI, rakSAmantrI Adi anya dezoM ke sAtha sambandhoM kI nigarAnI karate haiN| 13. una vibhAgoM kI nigarAnI rakhanevAle mantriyoM ke sahayoga ke lie upamantrI, rAjyamantrI Adi niyukta hote haiN| 14. prazAsanika dRSTi se deza ko aneka prAntoM meM tathA kAryasaMcAlana kI dRSTi se aneka vibhAgoM meM bA~Tane para bhI deza akhaNDita rahatA hai| yaha vibhAjana deza kI ekatA ke viruddha nahIM hai| 15. deza ke vibhinna vibhAga aura prAnta, apanA-apanA kArya karane para bhI eka-dUsare ke pUraka haiM, virodhI nahIM hai| 16. yadi koI prAnta sarvathA pRthak hone kI bAta kare yA koI vibhAga dUsare vibhAga se sahayoga na kare to kendrIya zAsana hastakSepa karake usa alagAvavAda kA nirdayatA se niSedha kara detA hai| 13. 14. 15. 16. 165 tathA asadbhUtavyavahAranaya anya dravyoM ke sAtha sambandhoM kI nigarAnI karate haiM / sadbhUta tathA asadbhUtavyavahAranaya ke bhI upacarita aura anupacarita bheda hote haiN| sarvaprabhutA sampanna AtmA asaMkhya pradezI, tathA ananta zakti sampanna hone para bhI akhaNDita rahatA hai| asaMkhya pradeza aura ananta zaktiyA~ AtmA kI akhaNDatA ke viruddha nahIM haiN| AtmA ke ananta guNa apanA-apanA kArya karane para bhI eka guNa kA rUpa dUsare guNa meM pAyA jAtA hai| ajJAnI jIva abhedasvabhAva ko bhUlakara, svayaM ko bhedarUpa hI anubhava karatA hai, ataH paramazuddhanizcayanaya dvArA guNaparyAyoM ke bheda kA nirdayatA se niSedha karake abhedAnubhUti pragaTa karane para bala diyA jAtA hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 naya-rahasya . isaprakAra laukika vizva aura alaukika vizva kI vyavasthA ke tulanAtmaka vivecana se spaSTa ho jAtA hai ki sarvajJa bhagavAna dvArA kahe gaye SaT dravyAtmaka vizva kI vyavasthA ko samajhane meM vyavahAranaya ke ina bheda-prabhedoM kI kitanI upayogitA hai| vyavahAranaya ke cAra bhedoM kA uttarottara adhika mahattva vyavahAranaya kA svarUpa spaSTa karate samaya use abhUtArtha/avidyamAna kahA gayA hai, ataH usake cAra bheda bhI nizcayanaya kI apekSA abhUtArtha haiN| phira bhI pratyeka bheda, apane viSaya kI apekSA kathaMcit satyArtha bhI hai, parantu sabhI bhedoM kI satyArthatA eka jaisI nahIM hotii| yahA~ sthUlatA se sUkSmatA ke AdhAra para jisa krama se usake bhedoM * kA varNana kiyA gayA hai, usI krama se unakI satyArthatA bhI vastusvarUpa ke uttarottara adhika nikaTa hotI hai| yahA~ kisI saMsthAna ke kAryAlaya meM kAryarata karmacAriyoM ko die gae adhikAroM ke mAdhyama se yaha bAta spaSTa kI jA rahI hai| kisI saMsthAna ke kAryarata sabhI karmacAriyoM ko mukhyatayA cAra zreNiyoM meM bA~TA jA sakatA hai - ucca adhikArI, sAmAnya adhikArI, lipika aura bhRtya (cpraasii)| ye sabhI karmacArI apanI-apanI adhikAra sImA meM kAma karate haiM, parantu sabhI kI bAtoM meM eka-sA vajana nahIM hotaa| pratyeka kI bAta kA vajana, usake adhikAroM ke anupAta meM hotA hai tathA usase ucca adhikArI ke sAmane vaha nirasta ho jAtA hai| kAryAlaya ke caparAsI se pUche binA bhItara nahIM jA sakate, adhikArI se nahIM mila sakate; ataH usakA bhI apanA vajana hai, parantu use klarka kI bAta mAnanA par3atI hai| klarka use Adeza de sakatA hai, parantu vaha klarka ko Adeza nahIM de sktaa| isIprakAra klarka ko 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 123 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda ___167.. vibhAgIya adhikArI kA tathA vibhAgIya adhikArI ko sarvocca adhikArI ke Adeza mAnanA hotA hai, ve apane uccAdhikArI ko Adeza nahIM de skte| sarvocca adhikArI kI bAta ko koI TAla nahIM sakatA, parantu vaha svayaM apane nirNayoM ko badala sakatA hai| yahI sthiti vyavahAranaya ke cAra bhedoM kI hai| upacarita-asadbhUtavyavahAranaya yadyapi sabase sthUla vyavahAra hai, tathApi laukika vyavasthA meM vahI balavAna hai| usakA ullaMghana laukika dRSTi se bhI aparAdha mAnA jAtA hai| yaha makAna merA hai, strI-putrAdi mere . haiM - aisA kahanevAle upacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke AdhAra se hI pratyeka vyakti kI apanI sampatti, rizte nAte, kartavya aura adhikAra Adi sunizcita hote haiN| yadi isakA vajana svIkAra na kiyA jAe to sArI laukika vyavasthA bhI chinna-bhinna ho jaaegii| na kevala laukika vyavasthA, apitu paMcendriya viSayoM ke grahaNa-tyAga kA kathana karanevAlA caraNAnuyoga aura 63 zlAkA puruSoM ke aneka bhavoM kA varNana karanevAle prathamAnuyoga kA AdhAra bhI samApta ho jaaegaa| upacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke kathanoM meM laukika, naitika, dhArmika aura paurANika yathArthatA hone para bhI anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke kathanoM kA vajana adhika hone se usake sAmane vaha phIkA ho jAtA hai| hama deha ke sAtha jaisA apanApana anubhava karate haiM, vaisA makAna Adi meM nhiiN| makAna meM Aga lagane para yadi surakSita bAhara nikala Ae~ to apane ko bahuta bhAgyazAlI samajhate haiN| isIprakAra dravya-karmoM ke sAtha jaisA pakkA nimitta-naimittika sambandha hai, vaisA strI-putrAdi ke sAtha nhiiN| sAtA vedanIya kA udaya hone para sabhI anukUla nokarma acche lagate haiM tathA asAtA vedanIya kA udaya hone para ve hI pratikUla nokarma bure lagane lagate haiN| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 naya - rahasya - kahA bhI hai jala se gale, ravi se jalatA, kamala jagaha chUTa jAne se / mitra ari ho jAyeM jagat meM, azubhakarma ke Ane se / / isaprakAra anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya ke kathana, upacaritaasadbhUtavyavahAranaya ke kathanoM se adhika vajanadAra hote haiN| deha aura karmoM ke sAtha AtmA kA ekakSetrAvagAhI sambandha hone para bhI ve AtmA ke dravya-guNa- paryAyoM se atyanta bhinna hI haiM; isalie vAstava meM AtmA, unakA kartA- bhoktA nahIM hai, parantu rAgAdi vikArI bhAva to AtmA kI paryAya meM hI hote haiM, ataH yaha jIva rAgAdi bhAvoM se hI duHkhI hotA hai| dhanAdi ke prati tIvra rAga se pIr3ita hone para yaha jIva, zArIrika kaSToM ko sahakara bhI dhanaprApti hone para, Anandita hotA hai aura deha ke prati rAga naSTa ho gayA hone se, deha agni meM jalatI hone para bhI munirAja atIndriya Ananda bhogate hue arhanta avasthA prApta kara lete haiN| ataH deha kI apekSA rAga, AtmA ke atyanta nikaTa hai| nikaTa kyA? AtmA ke hI pradezoM aura paryAyoM meM hai, isIlie to rAgI, duHkhI aura vItarAgI, sukhI hote haiN| isIprakAra padArthoM kA jJAna, indriyoM se nahIM, matijJAnAdi se hotA hai| AtmA, matijJAnAdirUpa pariNamita hotA hai| una matijJAnAdika meM cetanA arthAt jIva hI pariNamatA hai; ataH rAgAdi aura matijJAnAdi kSayopazamajJAna ko AtmA kA kahanevAlA upacarita - sadbhUtavyavahAranaya, apane pUrvavartI anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA adhika vajanadAra hai| rAgAdi vikAra tathA kSayopazamajJAna, AtmA kI avasthAe~ hone para bhI AtmA kA svabhAva nahIM haiM, apitu svabhAva se viruddha haiM, duHkharUpa haiM aura vinAzIka haiM; ataH AtmA ke pUrNa svabhAva kI dyotaka pUrNa zuddhaparyAyoM ko batAnevAlA tathA guNa-bheda se AtmA taka pahu~cAnevAlA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda 169 anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya, apane pUrvavartI upacarita-sadbhUtavyavahAranaya se adhika vajanadAra hai| audayika aura kSAyopazamikabhAva, sAdisAnta haiM aura kSAyikabhAva, sAdi-ananta haiM tathA guNabheda to AtmA ke ananta dharma meM se eka dharma arthAt AtmA ke svabhAva hI haiM, isalie anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya hamAre lakSyabindu bhagavAna AtmA ke adhika nikaTa hai| __ isaprakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAranaya ke cAra bheda uttarottara adhika vajanadAra haiN| ... prazna - vyavahAranaya ke cAra bhedoM meM paramazuddhanizcayanaya ke pratipAdaka vyavahAranaya kA kathana kyoM nahIM kiyA gayA hai? uttara - guNabheda kA grahaNa karanevAlA anupacaritasadbhUtavyavahAranaya hI usakA pratipAdaka hai, isase Age kA paramazuddhanizcayanaya hI usakA niSedhaka hai, parantu vaha kabhI vyavahAranaya nahIM banatA, bAkI ke nizcayanaya to vyavahAranaya bhI bana jAte haiN| yahA~ vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM kA prakaraNa hai, isalie anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya ke niSedhaka paramazuddhanizcayanaya kI carcA nahIM kI jA rahI hai| nizcayanaya ke bheda-prabhedoM ke prakaraNa meM usakA kathana kiyA jA cukA hai| vyavahAranaya ke ye cAroM bheda AtmA ke saMyogoM, saMyogIbhAvoM tathA guNa-paryAya ke bhedoM ke mAdhyama se AtmA ko samajhAne ke prayojana se kiye gaye haiM; ataH unakA vajana bhI apane-apane prayojana kI maryAdA meM samajhanA caahie| yadi una para AvazyakatA se adhika bala diyA gayA to unhIM ko paramArtha mAnane kA prasaMga Ane se ve nayAbhAsa ho jaaeNge| aisI sthiti na Ae, isIlie nizcayanaya ke dvArA vyavahAranaya kA niSedha karanA Avazyaka hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya yahA~ cAroM bhedoM ke vajana arthAt vastu svarUpa se unakI nikaTatA kI tulanAtmaka samIkSA kI gaI hai| kisI bhI bheda ko apane pUrvavartI bheda kA niSedhaka nahIM kahA gayA hai, kyoMki niSedhaka lakSaNa nizcayanaya kA hai| isIprakAra pratyeka bheda apane uttaravartI nizcaya kA pratipAdaka to kahA jAegA, parantu apane uttaravartI vyavahAra kA pratipAdaka nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vyavahAra - vyavahAra meM pratipAdya - pratipAdaka sambandha nahIM hai, balki nizcaya - vyavahAra meM pratipAdya - pratipAdaka sambandha hai / yadi vyavahAra ko hI usake pUrvavartI bheda kA niSedhaka kaheM to vaha vyavahAranaya kA bheda na rahakara nizcayanayatva ko prApta ho jAegA / 170 pratipAdyapratipAdaka aura niSedhya-niSedhaka kI carcA pahale kI jA cukI hai, phira bhI nizcayanaya kA kauna - sA bheda, vyavahAranaya ke kisa bheda kA niSedha karatA hai yaha bAta nimnalikhita tAlikA se spaSTa ho jAtI hai - niSedhaka azuddhanizcayanaya ekadezazuddhanizcayanaya upacarita - sadbhUtavyavahAranaya paramazuddhanizcayanaya anupacarita - sadbhUtavyavahAranaya yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki samayasAra, kalaza 168 meM paradravya, AtmA ko sukhI - duHkhI karate haiM - isakA niSedha karane ke lie AtmA ke sukha-duHkha, jIvana-maraNa Adi nizcaya se apane karmodaya ke anusAra hote haiM - aisA kahA hai, parantu nizcayanaya ke bhedoM meM aisA koI bheda nahIM, jo AtmA ko karmodaya se sukhI - duHkhI khe| isIprakAra AtmA meM rAgAdi haiM - aisA upacarita - sadbhUtavyavahAranaya se kahA gayA hai aura AtmA, samyagdarzanAdi ekadeza nirmala paryAyoM kA kartA hai - yaha kathana ekadezazuddhanizcayanaya kA mAnA gayA hai, phira bhI niSedhya upacarita aura anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 vyavahAranaya ke bheda-prabheda ina nirmala paryAyoM se kartA-karma kA bheda batAnevAlA vyavahAranaya kA koI pRthak bheda nahIM kahA gayA hai| upacarita-sadbhUtavyavahAranaya se matijJAnAdi ko jIva kA kahA gayA hai, parantu vahA~ kSAyopazamika matijJAna kI bAta hai, mAtra samyagjJAna kI nhiiN| isa tathya se yaha samajhanA cAhie ki aneka prasaMgoM meM mAtra niSedhaka hone se nizcayanaya tathA abheda meM bheda karane se vyavahAranaya ghaTita kiye gae haiN| pratyeka kathana kisI na kisI bheda-prabheda meM ghaTita kiyA hI jAe - aisA Avazyaka nahIM hai| nizcayanaya ke bheda-prabhedoM ke mahattva kI tulanAtmaka samIkSA prazna - jisaprakAra yahA~ vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM meM mahattva kI tulanA kI gaI hai, usIprakAra nizcayanaya ke cAra bhedoM meM mahattva kI tulanA bhI ho sakatI hai kyA? uttara - nizcayanaya ko to bhUtArtha yA satyArtha hI kahA hai, ise yadi hama paramazuddhanizcayanaya kI apekSA dekheM to usakI bAta meM kama yA adhika mahattva kA prazna hI utpanna nahIM hotaa| vyavahAranaya ko asatyArtha kahA hai, parantu use sarvathA asatyArtha mAnakara nizcayAbhAsa na ho jAe, isalie usake bheda-prabhedoM kA mahattva arthAt kathaMcit satyArthapanA bhI batAyA gayA hai| isI prakAra yadi nizcayanaya ke bheda-prabhedoM kI tulanA kI jAegI to jisakA mahattva kama hogA, vaha vyavahAranaya kI koTi meM calA jaaegaa| azuddhanizcayanaya ke viSaya. ko bheda kI apekSA upacaritasadbhUtavyavahAranaya kahA hai| sarvAdhika vajana to nayAdhipati, nayAdhirAja paramazuddhanizcayanaya kA hai, jisake sAmane nizcayanaya ke zeSa tInoM bheda niSiddha hokara vyavahAranayapane ko prApta ho jAte haiM, asatyArtha yA - abhUtArtha ho jAte haiN| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 naya-rahasya vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM kI upayogitA . vyavahAranaya ke cAroM bhedoM kI viSaya-vastu tathA unakI kathaMcit satyArthatA (vajana) para vicAra karane ke bAda yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki jaba nizcaya kI dRSTi se sabhI vyavahAra abhUtArtha haiM, AtmAnubhUti meM bAdhaka haiM to usake ye bheda-prabheda karane kI kyA AvazyakatA hai? yadyapi inakI viSaya-vastu kA vivecana karate samaya, inakI upayogitA kA saMketa bhI kiyA jA cukA hai, tathApi pratyeka bheda kI upayogitA para thor3A vistAra se prakAza DAlanA Avazyaka hai| .. pratyeka vyavahAra, paramArtha kA pratipAdaka to hotA hI hai; ataH paramArtha kA jJAna karAnA, yahI usakI upayogitA hai, phira bhI yahA~ pratyeka bheda kI alaga-alaga upayogitA samajhate haiM - 1. upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kI upayogitA / upacarita-asadbhUtavyavahAranaya AtmA ke pradezoM se bhinna strIputra, makAna Adi ko AtmA kA kahatA hai| anAdi se ajJAnI jIva to bAhya saMyogoM ko apanA tathA apane ko unakA kartA-bhoktA mAnate hI haiM, parantu apane ko unase bhinna jAnanevAle jJAnI bhI aisA kahate hue sune jAte haiN| jJAtA ke abhiprAya ko hI naya kahA hai, ataH ve unheM apanA kahakara unake prati apane rAga kA jJAna karAte haiN| rAga, svayaM ko to anubhava meM AtA hai, parantu dUsaroM ko to strI-putrAdi ke prati hamArI rAgAtmaka ceSTA arthAt vANI tathA zarIrAdi kI kriyA dikhAI detI hai aura unase hI unheM una padArthoM se hamAre rAgAtmaka sambandha kA jJAna hotA hai| yadyapi pAramArthika dRSTi se hamArA zarIrAdi para-padArthoM se kisI bhI prakAra kA sambandha nahIM hai, tathApi vyAvahArika jagat to sambandhoM kI AdhAra-zilA para hI khar3A hai| strI-putrAdi cetana, makAna Adi Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda . 173 acetana tathA nagara-grAma Adi mizra padArthoM ke sAtha hamAre sambandhoM ke AdhAra para hI parivAra, kula, gotra, jAti, rizte-nAtoM Adi kA vyavahAra calatA hai| apane grAma, nagara, prAnta, deza Adi ke AdhAra para paraspara paricaya kiyA jAtA hai| isI paricaya ke nimitta se ekatvabuddhi utpanna hone se rAga-dveSa kI santati aura saMsAra bar3hatA hai| do jAtiyoM, kabIloM, rAjyoM athavA dezoM meM maitrI yA yuddha kA AdhAra bhI yahI vyAvahArika sambandha banatA hai| ___ yadi isa vyavahAra ko yathArtharUpa meM svIkAra na kiyA jAe to hamArI saMskRti aura sabhyatA hI naSTa ho jaaegii| sva-strI tathA para-strI kA vyavahAra bhI lupta ho jAne se sadAcAra aura vyabhicAra kA bheda hI nahIM rahegA, jisase manuSyoM kA jIvana bhI pazuoM jaisA ho jaaegaa| isIprakAra corI, parigraha Adi pApoM kA tathA inake tyAgarUpa aNuvratamahAvrata Adi kA vidhAna bhI lupta ho jaaegaa| . isaprakAra upacarita-asadbhUtavyavahAranaya, na kevala vyavasthita loka-vyavahAra kA niyAmaka hai, apitu prathamAnuyoga aura caraNAnuyoga kI vyAkhyAna paddhati kA AdhAra bhI hai| pAramArthika vastu-svarUpa na hone se yadyapi ise asadbhUta kahA gayA hai, tathApi yaha sarvathA asatya nahIM hai| isake anusAra vacana aura kriyA kA vyavahAra karane se asatya nAma kA pApa nahIM lagatA, apitu isakI maryAdAoM kA ullaMghana, pApoM kA janaka hai| hA~! yadi mokSamArga meM ise paramArtha mAnakara apane svarUpa kA para ke sAtha sambandharUpa anubhava kiyA jAe to mithyAtva hotA hai; isa sambandha kA lakSya kiyA jAe to rAga-dveSa hote haiM, parantu ise yathArtha jAnanA, samyak-zrutajJAna kA aMza hone se yaha mokSamArga meM jAnA huA prayojanavAna hai| zubharAga meM mokSamArga kA sarvathA abhAva hai, kyoMki vaha paramArtha se Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 naya-rahasya bandha kA hI kAraNa hai; ataH isa apekSA use mokSamArga kahanA upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA kathana bhI kahA jA sakatA hai| 2. anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kI upayogitA . zarIra tathA dravyakarmoM se AtmA kA sambandha batAnA, anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya kA prayojana hai| inake sAtha AtmA kA vAstavika sambandha na hone para bhI inameM tathA jIva kI avasthAoM meM nimittanaimittika sambandha kA tathA zarIra ke prati jIva ke rAga kA pratipAdana karanA hI isa naya kI upayogitA hai| ___ yadyapi dravyakarmoM ke prati rAga-dveSa karane kA sAkSAt vyavahAra, hamAre jIvana meM nahIM dekhA jAtA, parantu una karmoM ke sAtha anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya se jIva ke kartA-karma sambandha ke AdhAra para hI jainadarzana ke karma-siddhAnta kA mahala khar3A kiyA gayA hai| samayasAra, gAthA 6 kI AtmakhyAti TIkA meM ekatva-vibhakta AtmA ko dikhAne kI pratijJA kA pAlana karate hae dravyasvabhAva kI apekSA pramatta-apramatta paryAyoM se bhinna jJAyakabhAva ko saMsAra avasthA meM karma-pudgaloM se nIra-kSIra kI bhA~ti milA huA dikhAyA hai| - yaha isI vyavahAranaya kA kathana hai, lekina yadi isa naya kA sarvathA niSedha kiyA jAe to jIva ke rAga-dveSa, saMsAra-bhramaNa, karma-bandha tathA mokSamArga aura mokSa ke bhI lopa hone kA prasaMga aaegaa| jIva aura zarIra bhI dUdha aura pAnI ke samAna mile hue kahe gae haiN| samayasAra, gAthA 27 meM vyavahAranaya se jIva aura deha ko eka kahA gayA hai| hamArA sampUrNa laukika jIvana, deha aura AtmA ke sambandha ke AdhAra para hI saMcAlita hotA hai| zArIrika sukha-duHkha hI hamAre jIvana-vyavahAra ke mukhya kendra-bindu haiM; ataH anupacarita Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda . 175, . asadbhUtavyavahArenaya, AtmA kI vartamAna saMyogI avasthA kA jJAna karane hetu atyanta upakArI hai| vizva ke prAyaH sabhI dharma, jIva-dayA ko sabase bar3A dharma tathA jIva-hiMsA ko mahApApa kahate haiN| jainAcAra-paddhati kA mUlAdhAra bhI ahiMsA hai| usake vyAvahArika svarUpa - abhakSya kA tyAga, aSTa mUlaguNa-pAlana, ahiMsANuvrata tathA ahiMsA mahAvrata Adi hamAre caraNAnuyoga meM mahattvapUrNa sthAna rakhate haiN| yadi jIva aura zarIra ke ekakSetrAvagAha sambandha kA sarvathA niSedha kiyA jAe to jaise, bhasma ko masalane se jIva-hiMsA nahIM hotI, vaise jIvoM ko masalane se bhI hiMsA ke abhAva kA prasaMga AtA hai| __ isaprakAra ahiMsAtmaka AcAra kA pAlana, anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ko svIkAra karane se hI sambhava hai| AtmA kI khoja karane kA mahAn kArya bhI anupacasti-asadbhUta'vyavahAranaya ko jAnane-mAnane se sarala ho jAtA hai| vRhadravyasaMgraha, gAthA 10 meM AtmA ko vyavahAranaya se dehapramANa kahA gayA hai| yogasAra Adi granthoM meM tana-mandira meM virAjamAna cetana-deva ke darzana kI preraNA dI gaI hai| isI AdhAra para bhakti kI nimna paMktiyA~ gAI jAtI haiM - jina-mandira meM zrI jinarAja, tana-mandira meM cetnraaj| tana-cetana ko bhinna pichAna, jIvana saphala huA hai aaj|| anya darzanoM meM AtmA kA astitva, sarva loka-vyApI, vaTa ke bIja pramANa tathA aMguSTha pramANa Adi anekarUpa mAnA gayA hai| jabaki jainadarzana kA yaha naya AtmA ko saMsAra-avasthA meM deha-pramANa kahakara, hamArI dRSTi ko bAhara se haTAkara, deha taka le AtA hai| 3. upacarita-sadbhUtavyavahAranaya kI upayogitA upacarita/azuddha-sadbhUtavyavahAranaya, apUrNa tathA vikArI paryAyoM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 naya-rahasya kI mukhyatA se AtmA kA paricaya detA hai| saMsAra kA pratyeka prANI duHkhI hai aura sukha cAhatA hai - yaha tathya hI jainadharma kA pramukha AdhAra hai| AtmA kI rAgAdi vikArI paryAyeM, svayaM duHkharUpa haiM tathA duHkha kI kAraNa haiM, unheM jAne binA unakA abhAva karanA sambhava nahIM hai| jisaprakAra zarIra meM honevAle roga kA svarUpa aura kAraNa jAnakara hI use dUra kiyA jA sakatA hai, usIprakAra AtmA kI avasthA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSarUpI roga jAne binA, unakA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| isaprakAra Asrava-bandhatattva kI zraddhA, upacaritasadbhUtavyavahAranaya ko svIkAra karane para hI sambhava hai| yadi vartamAna paryAya meM vidyamAna rAgAdi ko svIkAra na kiyA jAe to dharma karane kI koI AvazyakatA hI na rahegI arthAt mokSamArga kA upadeza hI vyartha ho jaaegaa| 4. anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kI upayogitA upacarita-sadbhUtavyavahAranaya se AtmA meM utpanna honevAle rAgAdi bhAvoM kA jJAna karane kA prayojana, unakA abhAva karake mukti prApta karanA hai| isa prayojana kI siddhi ke lie AtmA kA avalambana arthAt AtmA kI zraddhA; usakA jJAna aura usI kA AcaraNa karanA anivArya hai, kyoMki samyagdarzana-jJAna-cAritra hI mukti kA mArga hai| isaprakAra hameM mokSamArga kyoM pragaTa karanA cAhie? - isa prazna kA uttara to : upacarita-sadbhUtavyavahAranaya se prApta ho jAtA hai, parantu yaha kArya kaise kiyA jAe - isakA uttara pAne ke lie anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya se AtmA kA svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai, kyoMki yaha naya AtmA ke nijavaibhava kA jJAna karAtA hai| pUjya gurudevazrI ke pravacanoM kA kendra bindu bhagavAna AtmA hai| unake zabdoM meM kahA jAe to bhagavAna AtmA....ananta...ananta Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda zaktiyoM kA saMgrahAlaya, ananta guNoM kA godAma, caitanya ke nUra kA pUra.... paramAtmA hai.. I aise vAkya hI unake pravacanoM ke pramukha AkarSaka bindu haiN| -- 177 eka AtmA...AtmA kahane mAtra se usakA svarUpa samajha meM nahIM AtA; ataH abheda AtmA kA svarUpa samajhane ke lie AtmA ke guNoM, zaktiyoM, svabhAvoM kA bheda kiyA jAtA hai, kyoMki svarUpa kA avalambana karane ke lie AtmA ke jJAna-darzana- cAritra, sukha, vIrya Adi zaktiyoM, guNoM tathA unake kAryoM ko jAnanA Avazyaka hai| AtmA meM ananta zaktiyA~ haiM, isakA bharosA kaise Ae ? jaba taka ananta jJAna - darzana - sukha-vIrya Adi pUrNa paryAyarUpa pariNamita AtmA kA bharosA na ho, taba taka usakI zaktiyoM kA bharosA nahIM A sakatA; ataH anupacarita - sadbhUtavyavahAranaya, AtmA kI zaktiyoM ke sAtha-sAtha arahantoM aura siddhoM meM pragaTa pUrNa zuddhaparyAyoM kA jJAna bhI karAtA hai - pUrNa zuddhaparyAya meM pragaTa honevAle Atmavaibhava kA citraNa AdaraNIya yugalajI ne siddha- pUjana kI nimna paMktiyoM meM bahuta sundara DhaMga se kiyA hai aho ! nikharA kAMcana caitanya, khile saba AThoM kamala punIta / atIndriya saukhya cirantana bhoga, karo tuma dhavala mahala ke bIca / / isaprakAra anupacarita-sadbhUtavyavahAra AtmA kI pUrNa zuddha paryAyoM kA jJAna karAke mokSatattva kI zraddhA karane meM nimitta banatA hai tathA AtmA meM vidyamAna guNoM / zaktiyoM kA jJAna karAke abheda AtmA kI mahimA utpanna karake AtmAnubhUti meM nimitta banatA hai - yahI usakI upayogitA hai| - prazna eka vastu meM guNa- paryAya Adi kA bheda karanA, Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya sadbhUtavyavahAranaya kA kathana kahA gayA hai| kyA isa naya ke prayogoM meM vibhinnatAM bhI hotI hai ? 178 uttara - guNa-guNI athavA paryAya paryAyI ke bheda ke AdhAra se sadbhUtavyavahAranaya ke bhI bahuta se prayoga, Agama meM upalabdha hote haiN| paryAyoM kA jitane prakAra se vargIkaraNa kiyA jAegA, utane hI prayoga sadbhUtavyavahAranaya ke ho jAe~ge / naya-darpaNa, pRSTha 668-669 para kSullaka zrI jinendra varNI ne sAmAnya dravya aura vizeSa dravyoM meM guNa-paryAyoM kA bheda karate hue zuddha sadbhUta - vyavahAranaya ke vibhinna prayogoM kA varNana kiyA hai, jo isaprakAra hai 1. zuddha - ( anupacarita) - sadbhUtavyavahAranaya ke vibhinna prayoga - 1. sAmAnya dravya (jIvamAtra meM) yA zuddha dravya (siddha bhagavAna) meM guNa-guNI kA bheda karake jIva ko jJAnaguNa vAlA kahanA / guNa, trikAlI sAmAnya bhAvarUpa hotA hai, ataH vaha zuddha - azuddhaparyAyoM se nirapekSa hotA hai| 2. zuddhaparyAyeM do prakAra kI haiM - sAmAnya aura vizeSa / pratikSaNavartI guNI hAni - vRddhirUpa sUkSma arthaparyAya sAmAnya zuddhaparyAya hai aura kevalajJAnAdi kSAyikabhAva vizeSa zuddhaparyAyeM haiM; ataH jIva SaTguNI hAni-vRddhirUpa svAbhAvika sAmAnya paryAyavAlA hai - aisA kahanA, dravya sAmAnya meM paryAya- paryAyI kA bheda kathanarUpa zuddha - (anupacarita) - sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai| 3. jIva, kevalajJAna - darzanavAn yA vItarAgatAvAn hai - aisA kahanA, dravya sAmAnya meM zuddha guNa-guNI aura zuddha paryAya- paryAyI kA bheda - kathana karanevAlA zuddha- sadbhUtavyavahAranaya hai| 4. siddha bhagavAna, kevalajJAna darzana vAle yA vItarAgatA vAle haiM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 vyavahAranaya ke bheda-prabheda - aisA kahanA zuddha dravya yA zuddha paryAyoM meM zuddhaguNa-guNI yA zuddha paryAya-paryAyI kA bheda karanevAlA, zuddha-sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai| guNa sAmAnya to para-saMyoga se rahita haiM hI, kSAyikabhAva bhI saMyoga yA vikAra ke abhAvasvarUpa hai tathA svabhAva ke anurUpa paryAya ke bheda kathana ko bhI anupacarita-sadbhUtavyavahAra kahanA, upayukta hai| uparyukta prayoga hamAre vyAvahArika jIvana meM bahuta kama hote haiM, ataH hameM kaThina mAlUma par3ate haiM, parantu AtmA kA svarUpa samajhakara, usakI mahimA pragaTa karane ke lie atyanta upayogI haiM; ataH inheM sAvadhAnI se samajhanA Avazyaka hai| 2. azuddha-(upacarita)-sadbhUtavyavahAranaya ke vibhinna prayoga naya-darpaNa, 672-673 para azuddha-sadbhUtavyavahAranaya ke sambandha meM nimnAnusAra spaSTIkaraNa kiyA gayA hai - . ___1. dravya sAmAnya athavA azuddha dravya-paryAyarUpa azuddha dravya meM azuddha guNoM va azuddha paryAyoM ke AdhAra para bhedopacAra dvArA guNa-guNI, paryAya-paryAyI, lakSaNa-lakSya AdirUpa dvaita utpanna karanA, azuddhasadbhUtavyavahAranaya hai| ___2. azuddha guNa va paryAyeM audayika (va kSAyopazamika) bhAvarUpa hote haiN| jaise, jJAna guNa kI matijJAnAdi paryAyeM, cAritraguNa kI rAgadveSAdi paryAyeM tathA vedana guNa kI viSayajanya sukha-duHkhAdi pryaayeN| 3. jIva sAmAnya, matijJAna yA rAga-dveSavAlA hai - aisA kahanA, dravya sAmAnya kI apekSA azuddha-sadbhUtavyavahAranaya kA prayoga hai| 4. saMsArI jIva, matijJAna yA rAga-dveSavAlA hai - yaha dravyaparyAya kI apekSA azuddha-sadbhUtavyavahAranaya kA prayoga hai| (yahA~ saMsAra avasthA ko dravyaparyAya kahA gayA hai|) . Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 naya-rahasya ... 5. para-saMyogI azuddha bhAvoM kA jIva ke sAtha sthAyI sambandha nahIM hai tathA ye svabhAva se viruddha bhAva haiM, ataH unheM upacaritabhAva kahanA ucita hai| asadbhUtavyavahAranaya ke vibhinna prayoga yahA~ vizeSa jJAtavya hai ki paMcAdhyAyIkAra ne asadbhUtavyavahAranaya kI viSaya-vastu ke antargata alaga prayoga kiye haiM, jinakI vistRta mImAMsA, AgAmI adhyAya meM kI jaaegii| - prazna - kyA asadbhUtavyavahAranaya ke prayogoM meM bhI bhinnatA pAI jAtI hai? - uttara - asadbhUtavyavahAranaya, vibhinna dravyoM ke sAtha vibhinna prakAra ke sambandha sthApita karatA hai, isalie usakA kSetra bahuta bar3A hai| dravya anantAnanta haiM aura unameM sambandha bhI aneka prakAra ke haiM, ataH isa naya kA viSaya asImita hai| jaba do yA do se adhika dravyoM ke bIca sambandha sthApita karane kI bAta AtI hai, taba yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki dravya sajAtIya haiM yA vijAtIya, nikaTavartI haiM yA dUravartI? tathA unameM sva-svAmI, kartA-karma, bhoktA-bhogya, jJAtA-jJeya Adi sambandhoM meM se kauna-sA sambandha sthApita kiyA jA rahA hai| anantAnta dravyoM ke sajAtIya, vijAtIya aura ubhaya dravyoM ke rUpa meM tIna bheda kiye jAte haiM tathA inameM vibhinna sambandhoM ke AdhAra para nau prakAra kA upacAra karanA, asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| prazna - eka hI vastu meM guNa-paryAya kA bheda karanA, vAstavika hai yA upacarita hai? uttara - AtmA ke ananta dharmoM meM abheda aura bheda nAmaka dharma Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda-prabheda | 181 yugala bhI haiM; eka dravya meM ananta guNa tabhI ho sakate haiM, jaba ve paraspara . bhinna hoM; dravya-guNa-paryAya kA lakSaNa bhI paraspara bhinna-bhinna hai; ataH eka vastu ke bheda bhI vAstavika haiM, jise pravacanasAra, gAthA 106 meM atadbhAvasvarUpa kahA gayA hai| phira bhI rAgI jIvoM ko bheda ke lakSya se rAga utpanna hotA hai, ataH abheda vastu kI apekSA bheda ko upacarita bhI kahA jAtA hai| rAgAdi azuddhaparyAyoM ke bheda se AtmA ko dekhanA, upacarita-sadbhUtavyavahAranaya hai aura jJAna-darzanAdi guNabheda se AtmA ko dekhanA, anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kahA gayA hai| isase spaSTa hotA hai ki granthakAra rAgAdikRta bheda tathA guNabheda meM antara batAnA - cAhate haiN| vAstava meM upacAra to asadbhUtavyavahAra meM hI sambhava hai, kyoMki do dravyoM meM paraspara sambandha vAstavika nahIM, kathana mAtra hai| prazna - yadi asadbhUtavyavahAranaya upacarita hai to usakA eka bheda anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kaise kahA gayA hai? uttara - isakA spaSTIkaraNa karate hue AlApapaddhati, pRSTha 227 para kahA hai - asadbhUtavyavahAra hI upacAra hai aura jo upacAra kA bhI upacAra karatA hai, vaha upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai| . ukta kathana se spaSTa ho jAtA hai ki anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya bhI vAstava meM upacarita hI hai| jisameM mAtra upacAra ho, vaha anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya hai aura jisameM upacAra meM bhI upacAra ho, vaha upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai| loka meM bhI aise prayoga kiye jAte haiN| kucha logoM se hamArA sIdhA riztA hotA hai tathA unake riztedAroM se bhI hamArA riztA kahe jAne para vaisA riztA nahIM nibhAyA jAtA, jaisA sIdhe riztedAroM se nibhAyA jAtA hai| sAle, bahanoI, mAmA Adi se hamArI sIdhI riztedArI hai tathA mAmA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 naya - rahasya ke sAle, sAle ke sAle yA bahanoI ke bahanoI Adi riztedAroM ke riztedAra haiN| isIprakAra ATha karma aura zarIra se hamArA sIdhA sambandha hone se AtmA aura inake saMyoga ko jAnanevAlA jJAna, anupacaritaasadbhUtaMvyavahAranaya hai tathA mAtA-pitA, bhAI-bahana, dhana-sampatti Adi se hamArA sambandha deha tathA karmoM ke mAdhyama se hai; ataH unase hamArA sambandha, upacarita - asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| isaprakAra jaba mAtra upacarita kathana ho to anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya aura jaba upacAra meM bhI upacAra kiyA jAe to upacarita - asadbhUtavyavahAranaya kA prayoga samajhanA cAhie / upacAra meM bhI upacAra se bhinnatA batAne ke lie arthAt atyanta nikaTavartI sambandha batAne ke lie anupacarita zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| naya aura upanaya - zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 20 para vyavahAra kA janaka, upanaya ko batAte hue kahA hai - " vyavahAranaya, upanaya se upajanita hotA hai| pramANa-nayanikSepAtmaka, bheda aura upacAra ke dvArA jo vastu kA pratipAdana karatA hai, vaha vyavahAranaya hai| prazna - vyavahAra kA janaka upanaya kaise hai ? uttara - sadbhUtavyavahAranaya, bheda kA utpAdaka hone se, asadbhUtavyavahAranaya, upacAra kA utpAdaka hone se aura upacarita - asadbhUta - vyavahAranaya, upacAra meM bhI upacAra kA utpAdaka hone se upanayajanita haiN| ' prazna upanaya kise kahate hai ? 99 uttara - zrutabhavanadIpaka nayacakra meM upanaya kI paribhASA pRSTha 59 para isaprakAra batAI gaI haiM jo AtmA athavA pramANAdi ke atyanta nikaTa pahu~catA hai, vaha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 vyavahAranaya ke bheda-prabheda upanaya hai| tAtparya yaha hai ki vyavahAranaya hI upanaya hai, kyoMki vyavahAranaya ke bheda-prabheda aura upanaya ke bheda-prabheda eka hI prakAra ke haiN| .. AcArya devasena evaM mAilla dhavala kRta donoM nayacakroM meM nayoM ke do bheda kiye haiM - naya aura upny| inake bheda-prabheda, nimna tAlikA dvArA acchI taraha samajhe jA sakate haiM - naya naya upanaya mUlanaya uttaranaya sadbhUta asadbhUtavyavahAranaya 1. dravyArthika 1, naigama zuddha-sadbhUtavyavahAranaya 2. paryAryAthika. 2. saMgraha azuddha-sadbhUtavyavahAranaya 3. vyavahAra upacarita-asadbhUtavyavahAranaya 4. RjUsUtra - anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya 5. zabda 6. samabhirUr3ha 7. evaMbhUta ukta tAlikA meM darzAye gaye upanaya ke bhedoM ko hI vyavahAranaya ke cAra bhedoM ke rUpa meM batAyA jAtA hai| asadbhUtavyavahAranaya ke viSayabhUta aneka prakAra ke sambandha AlApapaddhati, pRSTha 227 para asadbhUtavyavahAranaya ke viSayabhUta sambandhoM kA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai - yahI asadbhUtavyavahAranaya bhinna dravyoM, unake guNoM aura paryAyoM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 naya-rahasya ke bIca pAye jAnevAle avinAbhAva sambandha, saMzleSa sambandha, pariNAma-pariNAmI sambandha, zraddhA-zraddheya sambandha, jJAna-jJeya sambandha, cAritra-caryA sambandha Adi ko apanA viSaya banAtA hai| yahA~ yaha tathya vizeSa dhyAna dene yogya hai ki zraddhA-jJAna-cAritra ke viSayabhUta zraddheya, jJeya aura caryA (cAritra kA viSaya) se sambandha ko bhI asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA gayA hai| samayasAra, gAthA 356 se 365 kI TIkA meM seTikA (kalaI) ke udAharaNa se jJAna, darzana, zraddhA aura tyAga kA unake bAhya viSayoM se sva-svAmI sambandha kA niSedha kiyA gayA hai| prazna - paraspara bhinna dravyoM meM saMzleSa sambandha Adi ko asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahanA to ucita lagatA hai, parantu zraddhA, jJAna, cAritra to AtmA kA svabhAva hai; ataH zraddhA-zraddheya, jJAtA-jJeya Adi sambandha ko asadbhUtavyavahAranaya ke viSaya meM zAmila kyoM kiyA jAtA hai? uttara - paraspara bhinna dravyoM meM kisI bhI prakAra kA sambandha dekhanA asadbhUta hI hai, kyoMki vAstava meM do dravyoM meM koI sambandha hai hI nhiiN| yadyapi zraddhA-jJAna-cAritra to apane viSaya se bhI nirapekSa rahakara apanI yogyatA se apane svabhAvAnusAra pariNamate haiM; ataH pratIti, jAnanA aura ramaNatArUpa pariNamana to nizcaya se AtmA kA pariNAma hai, tathApi navatattva kI zraddhA, jJeyoM kA jJAna tathA para meM ramaNatA yA para kA tyAga - aisA kahanA asadbhUtavyavahAranaya kA hI kathana hai, kyoMki inameM para-viSayoM ke sAtha AtmA ke zraddhA Adi guNoM kA sambandha batAyA jA rahA hai| prazna - yadi aisA hai to jJAna ke dvArA jJeyoM ko jAnanA asadbhUta Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 vyavahAranaya ke bheda-prabheda hone se jJAna ke jJeyoM ko jAnane ke athavA sva-paraprakAzaka svabhAva kA hI niSedha ho jAegA? . uttara - yahA~ jAnane ko asadbhUta nahIM kahA gayA, apitu jJAnajJeya ke sambandha ko asadbhUta kahA gayA hai| jJAna meM jJAna kI yogyatAnusAra jJeya kA jaisA AkAra banatA hai arthAt jaisA jJeya kA svarUpa jAnA jAtA hai - yahI jJeyoM kA jAnanA hai, jisameM jJAna aura jJeya svatantra aura nirapekSa hone se jAnanA paramArtha hI hai, parantu usa jaoNnana-kriyA ko jJeyoM kA jAnanA, jJeyAkAra jJAna Adi kahanA asadbhUtavyavahAranaya hai, paramArtha nhiiN| pravacanasAra, gAthA 23 kI TIkA meM jJAna ko upacAra se sarvagata kahA hai| isa sambandha meM pravacana-sudhA, bhAga 2, pRSTha 56 para pUjya gurudevazrI ke nimna udgAra dhyAna dene yogya haiM - . yaha AtmA para ko jAnatA hai to jJAna kI paryAya jJeya-pramANa / ho gaI hai| jitanA jJeya hai, usa pramANa meM jJAna huaa| usa jJeya-pramANa jJAna huA to jJAna jJeyAkAra ho gyaa| vaha (jo) jJeyAkAra huA, vaha hai to jJAnAkAra, parantu jJeya ko jAnane se jJeyAkAra kahane meM AtA hai| ataH jJAna-jJeya sambandha ko asadbhUta samajhanA cAhie, jJAna ke jAnanasvabhAva tathA jAnanerUpa pariNamana ko nahIM, vaha to vAstavika hai| prazna - jJAtA-jJeya sambandha ko anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA gayA hai, jabaki jJeya to jJAna se atyadhika dUra bhI hote haiM to dUravartI yA bhinna kSetravartI padArthoM se jJAna-jJeya sambandha ko upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kyoM na mAnA jAe? uttara - jaba do dravyoM meM sIdhA sambandha sthApita kiyA jAe, taba anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ghaTita hotA hai| jJAna aura jJeya ke bIca Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186. naya - rahasya AtmA kA sIdhA sambandha hai, isalie use anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahanA ucita hI hai| jabaki strI- putrAdi se AtmA kA sIdhA sambandha nahIM hai, ve zarIra se sambandhita haiM, ataH inase AtmA kA sambandha batAnA, upacarita - asadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai| yahA~ yaha vicAra kiyA jA sakatA hai ki mati - zrutajJAna, apane viSaya ko indriya aura mana ke nimitta se jAnate haiM, ataH unakA jJAnajJeya sambandha upacarita -asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA jA sakatA hai tathA avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna, indriya, prakAza Adi kI sahAyatA binA padArthoM ko sIdhe jAnate haiM, ataH unakA jJAna- jJeya sambandha anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA jA sakatA hai| jJeyAkAra jJAna bhI apane jJAnasvabhAva ko prakAzita karatA hai isaprakAra eka hI AtmA meM jJAna - jJAtA - jJeya kA bheda, anupacaritasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai| prazna vyavahAranaya ke itane bheda-prabhedoM ko jAnane se kyA lAbha hai ? uttara jinAgama meM AtmA kA svarUpa samajhAne ke lie vyavahAranaya ke ukta bheda-prabhedoM kA kathana kiyA gayA hai| inakA yathArtha jJAna kiye binA inakA marma jAnanA, sambhava nahIM hai| AtmA kI vartamAna avasthA meM kina-kina padArthoM se kisa-kisa prakAra kA sambandha hai - yaha jJAna karane ke lie ina bheda-prabhedoM ko jAnanA Avazyaka hai tathA ye sambandhaM AtmA kA pAramArthika svarUpa nahIM haiM, ataH inase dRSTi haTAkara, para se vibhakta aura nija se ekatvasvarUpa AtmA meM ahaMpanA sthApita karane ke lie bhI ina nayoM kA saccA svarUpa jAnanA Avazyaka hai| samayasArAdi grantharAjoM meM bhI sarvatra ina kathanoM kI vAstavika - -. - Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 vyavahAranaya ke bheda-prabheda. sthiti kA jJAna karAkara, ekatva-vibhakta AtmA meM jamane-ramane kI preraNA dI gaI hai| samayasAra kI AtmakhyAti TIkA ke kalaza 242 meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki - vyavahAravimUDhadRSTayaH, paramArthaM kalayanti no jnaaH| .. tuSabodhavimugdhabuddhayaH, kalayantIha tuSaM na tnnddulm|| jisaprakAra jagat meM jinakI buddhi tuSajJAna meM hI mohita haiM, ve tuSa ko hI jAnate haiM, tandula ko nahIM; usIprakAra jinakI dRSTi vyavahAra meM hI mohita hai, ve jIva paramArtha ko nahIM jAnate haiN| ukta kathana meM vyavahAra meM mohita hone kA niSedha kiyA gayA hai, jAnane kA nhiiN| vyavahAra ko jAnanA to haiM, para usameM mohita nahIM honA hai| mohita hone ke lAyaka, ahaM sthApita karane lAyaka to eka paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta nijazuddhAtmadravya hI hai| anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke nau bheda / dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 222-224 evaM zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 61 meM asadbhUtavyavahAranaya ke bhedoM kA kathana isaprakAra kiyA gayA hai - .. jo anya ke guNoM ko anya kA kahatA hai, vaha asadbhUtavyavahAranaya hai| usake tIna bheda haiM - sajAti, vijAti aura mizra tathA unameM bhI pratyeka ke tInatIna bheda haiN| dravya meM dravya kA, guNa meM guNa kA, paryAya meM paryAya kA, dravya meM guNa aura paryAya kA, guNa meM dravya aura paryAya kA aura paryAya meM dravya aura guNa kA upacAra karanA caahie| yaha upacAra bandhaM se saMyukta Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 __- naya-rahasya avasthA meM tathA jJAnI ke jJeya Adi ke sAtha saMzleSa sambandha hone para kiyA jAtA hai| yahA~ dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 225-233 evaM zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 68-70 ke AdhAra se asadbhUtavyavahAranaya ke bhedoM ke nAma aura prayoga, tAlikA ke mAdhyama se spaSTa kiye jA rahe haiM - naya kA nAma prayoga 1. vijAtIya dravya meM vijAtIya 1. jaise, ekendriya Adi ke zarIra dravya kA Aropa karanevAlA naya | ko jIva khnaa| 2. vijAtIya guNa meM vijAtIya guNa | 2. jaise, matijJAna mUrtika hai, kyoMki kA Aropa karanevAlA naya / vaha mUrtika dravya (karma/indriya) se utpanna hotA hai tathA vaha mUrta ke dvArA skhalita hotA bhI hai| 3. svajAti paryAya meM svajAti 3. jaise, pratibimba ko dekhakara, paryAya kA upacAra karanevAlA yaha vahI hai - aisA khnaa| . naya 4. svajAti-vijAti dravya meM 4. jaise, jJAna ke viSaya hone se svajAti-vijAti guNa kA jJeyoM kA jJAna (jIva/ajIva upacAra karanevAlA naya kA jJAna) yA jJAna ke jJeya khnaa| 5. svajAti dravya meM svajAti | 5. jaise, ekapradezI paramANu ko vibhAva paryAya kA upacAra bahupradezI khnaa| " karanevAlA naya . 6. svajAti guNa meM svajAti dravya | 6. jaise, rUpa ko bhI dravya kahanA; kA upacAra karanevAlA naya / jaise, sapheda ptthr| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya ke bheda - prabheda naya kA nAma 7. svajAti guNa se svajAti paryAya kA Aropa karanevAlA naya 8. svajAti vibhAva paryAya meM dravya kA upacAra karanevAlA naya 9. svajAti paryAya meM svajAti kA Aropa karanevAlA naya guNa vyavahAranaya rUpa hai ? upacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke chaha bheda upacarita-asadbhUta-vyavahAra ke bhedoM kA spaSTIkaraNa dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 242 se 246 evaM zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 68-70 meM isa prakAra kiyA gayA hai `vyavahAranaya prayoga 7. jaise, pariNamanazIlatA dekhakara jJAnaguNa ko paryAya kahanA / 8. jaise, sthUla skandha ko pudgala dravya kahanA / 9. jaise, zarIra ke AkAra ko kaisA uttama dekhakara kahA naya kA nAma prayoga 1. satya - upacarita - asadbhUta - 1. jaise, deza kA svAmI (rAjA) vyavahAranaya kahatA hai ki yaha deza merA hai| 2. asatya-upacarita-asadbhUta - 2. jaise, deza kA nAgarika kahatA hai ki yaha deza merA hai / vyavahAranaya 5. vijAti - upacarita -asadbhUta 189 - - vyavahAranaya 6. svajAti - vijAti-upacarita asadbhUtavyavahAranaya 3. satyAsatya-upacarita-asadbhUta 3. jaise, vyApAra karate hue vyApArI kahatA hai ki yaha dhana merA hai / 4. svajAti-upacarita-asadbhUta - 4. jaise, maiM putrAdi-bandhu - vargarUpa hU~ yA yaha merI sampatti hai aisA kahanA / 5. jaise, AbharaNa, svarNa, ratna, vastrAdi mere haiM - aisA kahanA / 6. jaise, rAjya, mahala Adi anya dravyoM ko apanA kahanA --- Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 naya-rahasya isaprakAra vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM ko jAnanA bhI vastusvarUpa kA nirNaya karane meM atyanta upayogI hai, ataH inakA svarUpa jAnakara paramArtha-dRSTi pragaTa karane kA upAya karanA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna . . - 1. laukika vizva-vyavasthA kA udAharaNa dete hue alaukika vizva-vyavasthA .. kA svarUpa aura usameM vyavahAranaya ke bhedoM ke prayoga spaSTa kiijie| 2. kAryAlaya kI vyavasthA kA udAharaNa dete hue vyavahAranaya ke cAra bhedoM kI kathaMcit satyArthatA pratipAdita kiijie| 3. yadi vyavahAranaya ke bheda na kiye jAe~ to kyA hAni hai? spaSTa kiijie| 4. jJAna-jJeya sambandha ko asadbhUta kahane kA Azaya spaSTa karate hue jJAna jJeya ke vAstavika svarUpa para prakAza ddaalie| 5. anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke nau bheda aura upacarita-asadbhUta vyavahAranaya ke chaha bhedoM ke nAma aura prayoga likhie| ve siddha prabhu vyavahAranaya se, jJAna ke ghanapuMja haiN| tribhuvana zikhara kI zikhA ke, cUDAmaNi ghanarUpa haiN|| ve deva nizcaya se sahaja, caitanya cintAmaNi prm| nija nitya svarUpa meM hI, vAsa karate haiM svyN|| - niyamasAra kalaza, 101 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM kI viSaya-vastu tathA unake vibhinna prayogoM para vicAra karane ke pazcAt paMcAdhyAyI grantha meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM para carcA karanA bhI Avazyaka hai, kyoMki isameM varNita viSaya-vastu meM kucha bhinnatA pAI jAtI hai, jisa para gambhIra cintana karane se naya-prayogoM ke vizeSa rahasya khulane kA avasara hai| - AcArya kundakunda viracita samayasAra se lekara paNDitapravara daulatarAmajI kRta chahaDhAlA taka sampUrNa zAsana-paramparA meM vyavahAramaya ke cAra bhedoM kI viSaya-vastu meM koI antara nahIM hai, mAtra pANDe rAjamalajI kRta paMcAdhyAyI meM asadbhUtavyavahAranaya kI viSaya-vastu meM bhinna zailI apanAI gaI hai| ina donoM zailiyoM meM antara aura usake prayojana para vicAra karane se nayoM kA rahasya bhalIbhA~ti jAnA jA skegaa| ina donoM zailiyoM kA bAra-bAra ullekha karane meM saralatA rahe, ataH pracalita paramparAgata zailI ko prathama zailI tathA paMcAdhyAyI meM prayukta zailI ko dvitIya zailI kahakara sambodhita karanA ThIka rhegaa| dhyAna rahe ki nizcayanaya ke bheda-prabhedoM ke prakaraNa meM bhI dvitIya zailI kA dRSTikoNa alaga hI hai| paMcAdhyAyI meM viSaya-vastu tathA niSedhaka lakSaNa ke AdhAra para nizcayanaya ko abhedya akhaNDa tathA eka mAnate hue usake bheda karane kA kaThoratA se niSedha kiyA gayA hai| isa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 naya-rahasya sampUrNa prakaraNa para adhyAya 8 meM vistRta vicAra kiyA jA cukA hai| yahI sthiti asadbhUtavyavahAranaya ke bheda-prabhedoM kI viSaya-vastu ke sambandha meM hai, jisakA vivecana yahA~ kiyA jA rahA hai| nayoM ke mUla bhedoM kI carcA paMcAdhyAyI meM bhI prathama zailI ke anusAra hI hai| unhoMne bhI sadbhUta aura asadbhUta ke rUpa meM vyavahAranaya ke do bheda kiye haiM, usake lakSaNa Adi kI mImAMsA nimnaprakAra hai - 1. sadbhUtavyavahAranaya - paMcAdhyAyI, prathama adhyAya, zloka 525-527 meM kahA hai ki jisa vastu kA jo guNa hai, usakI sadbhUta saMjJA hai aura una guNoM kI pravRtti kA nAma vyavahAra hai| guNoM kI pravRtti se Azaya guNabheda karake vastu ko jAnane yA kahane se hai| - vastu ko usake asAdhAraNa guNa (vizeSa guNa) ke AdhAra para anya vastuoM se bhinna batAnA, sadbhUtavyavahAranaya kA prayojana hai| yaha naya akhaNDa vastu meM bheda karake vastu-svarUpa ko batAtA hai, ataH yaha bheda kA abhivyaMjaka (vyakta karanevAlA yA prakAzaka) nahIM hai, apitu . para se bhinnatA sthApita karanevAlA hai| 2. asadbhUtavyavahAranaya - isa sambandha meM vahIM zloka 529533 meM kahA hai ki anya dravya ke guNoM kI anya dravya meM balapUrvaka saMyojanA karanA asadbhUtavyavahAranaya hai| jaise - mUrtika karmoM ke saMyoga se honevAle krodhAdi mUrta haiM, phira bhI unheM jIva meM hue kahanA - asadbhUtavyavahAra naya kA prayoga hai| . Agantuka (vikArI) bhAvoM kA tyAga karane para jo zeSa bacatA hai, vahI usa vastu kA zuddha guNa hai aura aisA mAnanevAlA puruSa hI samyagdRSTi hai| jaise, cA~dI milA huA sonA sapheda-sA lagatA hai, parantu jaba usameM se cA~dI kA sambandha chUTa jAe, taba vahI sonA zuddharUpa se anubhava meM AtA hai| ukta kathana kA Azaya yaha hai ki krodhAdi ko jIva meM dekhanA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa 193 asadbhUtavyavahAranaya hai arthAt ve jIva meM haiM nahIM - aisA jAnane para krodhAdi vikArI bhAvoM se bhinna zuddhasvabhAva kI pratIti hone se samyagdarzana pragaTa hotA hai| isaprakAra yahA~ asadbhUtavyavahAranaya kA phala bheda-vijJAna aura samyagdarzana kI utpatti batAyA gayA hai| yahA~ asadbhUtavyavahAranaya kI paribhASA to anya granthoM ke anusAra hI hai, parantu prayoga alaga prakAra kA hai| prathama zailI meM zarIrAdi bhinna padArthoM se sambandha batAnA, asadbhUtavyavahAranaya kahA gayA hai, kintu yahA~ krodhAdi bhAvoM ko jIva kA kahanA, asadbhUtavyavahAranaya kahA jA rahA hai| unheM asadbhUtavyavahAra kahane ke lie paMcAdhyAyIkAra pahale to unheM dravyakarmoM se utpanna hone se mUrtika kaha rahe haiM, phira unheM jIva meM hue kahanA, asadbhUtavyavahAranaya kaha rahe haiM; jabaki anya granthoM meM krodhAdi ko karmajanya kahanA, anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kahA gayA hai| krodhAdi ko mUrtika mAnakara, unheM jIva kA kahane meM paMcAdhyAyIkAra ko asadbhUtavyavahAranaya kI yaha paribhASA anyadravyasya guNAH saMyojyante balAdanyatra lAgU karane kA avasara mila gyaa| dvitIya zailI ke anusAra vyavahAranaya ke cAroM bhedoM kA svarUpa isaprakAra hai - ___ 1. anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya - paMcAdhyAyI, adhyAya prathama, zloka 535-537 meM granthakAra kahate haiM ki padArtha kI AtmabhUta zakti ko bheda kiye binA sAmAnyarUpa se usI padArtha kI kahanA anupacarita sadbhUtavyavahAranaya hai| " jisaprakAra ghaTa ke sadbhAva meM jIva kA jJAnaguNa ghaTa se nirapekSa caitanyasvarUpa rahatA hai, usIprakAra ghaTa ke abhAva meM bhI jIva kA jJAnaguNa ghaTa kI apekSA binA caitanyarUpa hI hai arthAt jJAna, sadA jIvopajIvI hai, jJeya ko jAnate samaya bhI vaha jJeyopajIvI nahIM hotaa| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 naya-rahasya yahA~ jJAna meM jJeyAkAroM ke bheda kiye binA use mAtra jJAnasAmAnya ke rUpa meM dekhA jA rahA hai| jJAnasAmAnya caitanyarUpa hI hai, jJeya ko jAnate samaya bhI vaha jJeyarUpa nahIM hotA, caitanyarUpa hI rahatA hai isa sAmAnyajJAna ko jIva kA svarUpa kahanA, anupacarita-sadbhUtavyavahAra naya hai| yahA~ abheda AtmA meM jJAna aura AtmA meM bheda karanA/jAnanA, sadbhUtavyavahAranaya kahA gayA hai| ___2. upacarita-sadbhUtavyavahAranaya - isa sandarbha meM vahIM zloka 540-543 meM kahA gayA hai ki hetuvaza svaguNa kA pararUpa se avirodhapUrvaka upacAra karanA, upacaritasadbhUtavyavahAranaya hai| jaiseartha-vikalpAtmaka jJAna pramANa hai| yahA~ jagat ke sva-para samasta padArthoM ko artha kahA gayA hai aura jJAna kA usarUpa honA, vikalpa kahA gayA hai| yadyapi jJAna to nirvikalpa jJAnamAtra hai, phira bhI use arthavikalpAtmaka arthAt jJeyAkArarUpa kahanA upacAra hai, tathApi jJeyoM kI apekSA binA nirAlambI (sAmAnya) jJAna kA kathana karanA sambhava nahIM hai; isalie yaha upacAra kiyA jAtA hai arthAt jJAna ko jJeyAkAra (artha-vikalpAtmaka) kahA jAtA hai| ... jJAnasAmAnya, jJeyoM se nirapekSa tathA svarUpa siddha hone se satrUpa hai| usakA jJeyAkAra pariNamana bhI sat hai arthAt jJAna meM jJeyAkAra pariNamana hotA hI nahIM - aisA nahIM hai; tathApi vaha jJAna, jJAnarUpa hai, use jJeyAkAra kahanA, upacarita hI hai| isaprakAra jJAna meM jJeyakRta upacAra hone se jJAna ko artha-vikalpAtmaka kahanA, upacaritasadbhUtavyavahAranaya hai| 3. anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya - isa sambandha meM vahIM zloka 546-48 meM kahA hai ki abuddhipUrvaka arthAt buddhi meM na Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa 195 AnevAle krodhAdibhAva jIva ke kahe jAte haiM, taba anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya pravRtta hotA hai| padArtha kI vibhAvarUpa zakti, jaba upayogadazA se yukta hotI hai, taba bhI vaha usase abhinna hotI hai arthAt yaha naya, AtmA ke vibhAvarUpa pariNAmoM ko AtmA se abhinna batAtA hai, parantu yahA~ vibhAva pariNAmoM ko asadbhUtavyavahAranaya se AtmA kA kahA hai, isakA Azaya yahI hai ki ve vAstava meM AtmA ke nahIM haiN| isaprakAra yaha naya, sva aura para ke nimitta se (upAdAna kI yogyatA aura karmodaya ke nimitta se) honevAle kSaNika vikAroM ko AtmA se bhinna aura heya batAtA hai| 4. upacarita-asadbhUtavyavahAranaya - isa sambandha meM vahIM zloka 549-551 meM kahA gayA hai ki jaba jIva ke krodhAdika audayikabhAva buddhipUrvaka vivakSita hote haiM, taba upacaritaasadbhUtavyavahAranaya pravRtta hotA hai arthAt yaha naya, buddhipUrvaka krodhAdi ko jIva kA kahatA hai| AtmA meM vibhAvarUpa pariNamana hone kI yogyatA hone para bhI paranimitta ke binA krodhAdibhAva nahIM hote, ataH unheM sva aura para, donoM ke nimitta (kAraNa) se huA kahA jAtA hai aura taba upacaritaasadbhUtavyavahAranaya pravRtta hotA hai| yadi buddhipUrvaka arthAt jJAna meM jJAta honevAle rAgAdi haiM to abuddhipUrvaka arthAt jJAna ke viSaya nahIM bananevAle rAgAdi to avazya hote hI haiN| abuddhipUrvaka rAgAdi ke binA mAtra buddhipUrvaka rAgAdi nahIM hote, isalie anumAna kI dRSTi se buddhipUrvaka rAga ko sAdhana aura abuddhipUrvaka ko sAdhya kahA jAtA hai arthAt buddhipUrvaka rAga, abuddhipUrvaka rAga kA jJAna (anumAna) karAtA hai| __ isaprakAra upacarita-asadbhUtavyavahAranaya, anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA sAdhana hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 naya - rahasya ukta vivecana ke anusAra vyavahAranaya ke cAra bhedoM ke prayogoM kI apekSA prathama zailI aura dvitIya zailI ke antara ko jAnane ke lie unakA tulanAtmaka adhyayana nimna tAlikA ke mAdhyama se kiyA jA sakatA hai. - naya prathama zailI kA prayoga dvitIya zailI kA prayoga 1. upacarita AtmA strI, putra, makAna buddhipUrvaka rAgAdi AtmA asadbhUta Adi kA svAmI/kartA hai / ke haiN| vyavahAranaya 2. anupacarita | AtmA ATha karmoM kA abuddhi-pUrvaka rAgAdi asadbhUta kartA / bhoktA hai athavA AtmA ke haiN| vyavahAranaya zarIra kA adhiSThAtA hai| 3. upacarita AtmA krodhAdi vikArI jJAna artha vikalpAtmaka bhAvoM kA kartA / bhoktA arthAt jJeyAkArarUpa hai| sadbhUta vyavahAranaya hai | 4. anupacarita AtmA kevalajJAnAdi zuddha AtmA meM jJAnAdi ananta sadbhUta paryAyoM kA kartA hai athavA zaktiyA~ haiN| vyavahAranaya | jJAna-darzana lakSaNa vAlA hai| nayacakra, AlApapaddhati aura anagAra dharmAmRta Adi granthoM ke AdhAra para nirUpita vyavahAranaya ke bheda - prabhedoM aura paMcAdhyAyI meM nirUpita vyavahAranaya ke bheda - prabhedoM para jaba hama tulanAtmaka dRSTi DAlate haiM to yaha spaSTa ho jAtA hai ki paMcAdhyAyIkAra ne anyatra nirUpita zuddha- sadbhUta, azuddha- sadbhUtavyavahAranaya ke viSayoM ko zuddha Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa 197 sadbhUta, azuddha-sadbhUta, anupacarita-asadbhUta aura upacaritaasadbhUta-vyavahAranaya ke ina cAra prakAroM meM phailA diyA hai| jina rAgAdika bhAvoM ko anyatra azuddha-sadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ke rUpa meM batAyA gayA hai, unheM paMcAdhyAyIkAra asadbhUtavyavahAranaya ke viSaya meM le lete haiM tathA asadbhUtavyavahAranaya ko do bhedoM meM vibhAjita karane ke lie ve rAgAdi vikArIbhAvoM ko buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka - ina do bhedoM meM vibhAjita kara dete haiN| isaprakAra unake anusAra buddhipUrvaka rAga, upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA tathA abuddhipUrvaka rAga, anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai| ___ zuddhatA aura azuddhatA ko AdhAra banAkara sadbhUtavyavahAranaya ke jo do bheda, prathama zailI meM kie gae haiM, unameM azuddhatA ke AdhAra para rAgAdi vikAra, azuddhasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya banate haiM, kintu jaba paMcAdhyAyIkAra rAgAdi ko asadbhUtavyavahAranaya ke bhedoM meM le lete haiM to azuddhasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya kI samasyA upasthita ho jAtI hai| usakA samAdhAna ve isaprakAra karate haiM ki artha-vikalpAtmaka jJAna arthAt jo rAgAdi ko jAne, vaha jJAna - yaha to azuddhasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai aura sAmAnya jJAna arthAt jJAna, vaha AtmA - aisA bheda zuddhasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai| prazna - prathama zailI meM zarIrAdi para vastuoM se AtmA kA sambandha sthApita karanA, asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya kahA hai, jabaki dvitIya zailI meM krodhAdi bhAvoM ko jIva kA kahanA, asadbhUtavyavahAranaya mAnA gayA hai; ataH dvitIya zailI ke anusAra zarIrAdi bhinna vastuoM se AtmA kA sambandha kisa naya kA viSaya mAnA gayA hai? uttara - prathama adhyAya, zloka 552 se 557 meM paMcAdhyAyIkAra para Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 naya-rahasya vastuoM se AtmA kA sambandha sthApita karane ko naya mAnane se inakAra karate hue use nayAbhAsa nirUpita karate haiN| isa sambandha meM unhoMne spaSTa kahA hai ki jo eka vastu ke guNoM ko dUsarI vastu meM Aropita karate haiM, ve naya nahIM; kintu nayAbhAsa haiM, kyoMki ve saba mithyAvAda hone se khaNDita ho jAte haiM; unheM naya kahanevAle bhI mithyAdRSTi Thaharate haiM, kyoMki jIva ko varNAdivAlA kahane se koI lAbha to hai nahIM, ulTA doSa hI hai; kyoMki isase jIva aura varNAdi meM ekatvabuddhi hone lagatI hai| - yaha pUche jAne para ki vastu kA vicAra karane para guNa ho yA doSa, kintu ukta naya-pravAha, nyAya-bala se prApta hai to granthakAra tarka dete haiM ki kauna-sA naya samyak hai aura kauna-sA naya mithyA - isakA vicAra karanA bhI anivArya hai| yadyapi granthakAra svayaM, anya dravya ke guNoM kI balapUrvaka anya 'dravya meM saMyojanA karanA, asadbhUtavyavahAranaya batAte haiM, tathApi yahA~ ve svayaM isa bAta kA niSedha karate hue dikha rahe haiN| isa virodhAbhAsa kA samAdhAna karate hue ve svayaM kahate haiM ki jaise, ye krodhAdibhAva jIva meM utpanna hote haiM, vaise varNAdi jIva meM utpanna nahIM hote; ataH asadbhUtavyavahAranaya ke viSayarUpa krodhAdi ko jIva kA kahanA anucita nahIM hai| prathama zailI meM prarUpita anupacarita aura upacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke sabhI kathanoM ko dvitIya zailI meM nayAbhAsa kahA gayA hai| paMcAdhyAyIkAra ne zloka 564-586 taka cAra prakAra ke nayAbhAsoM kA varNana kiyA hai, jinakA saMkSipta vivecana yahA~ kiyA jA rahA hai| prathama nayAbhAsa - manuSyAdi kA zarIra jIva hai, kyoMki vaha jIva se abhinna hai - aisA vyavahAra karanA, prathama nayAbhAsa hai, kyoMki yaha vyavahAra, siddhAnta-viruddha hone se avyavahAra hI hai, jIva aura zarIra bhinna-bhinna dharmI haiN| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa 199 zarIra aura jIva ekakSetrAvagAhI haiM, isalie unameM ekatva kA vyavahAra ho jAegA - aisI AzaMkA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ekakSetrAvagAhIpanA sabhI dravyoM meM hai, parantu ve abhinna nahIM haiM; ataH ekakSetrAvagAhIpanA hetu se jIva aura zarIra ko abhinna mAnane meM ativyApti doSa aaegaa| jIva aura zarIra niyama se bhinna-bhinna hI haiM, ataH unameM bandhyabandhaka bhAva mAnanA svataH asiddha hai| jIva aura zarIra meM nimittanaimittika bhAva hone se unheM eka mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jo svayaM pariNamanazIla hai, use nimittapane se kyA lAbha hai? isaprakAra ekakSetrAvagAhIpanA, bandhya-bandhakabhAva tathA nimittanaimittikabhAva - ina tInoM hetuoM se jIva aura zarIra meM ekatva kA vyavahAra, mithyA hone se nayAbhAsa hai| dvitIya nayAbhAsa - pudgala ke karma-nokarmarUpa kAryoM kA kartAbhoktA jIva hai - aisA mAnanerUpa vyavahAra, dvitIya nayAbhAsa hai; kyoMki karma-nokarma jIva se bhinna haiM to unameM guNa-saMkrama kaise ho sakatA hai; ataH jIva ko inakA kartA-bhoktA mAnanA, siddhAnta-viruddha hone se ise nayAbhAsa mAnanA, asiddha nahIM hai| yadi guNa-saMkrama ke binA hI jIva ko karmoM kA kartA-bhoktA mAnA jAe to sarva padArthoM meM sarva saMkaradoSa aura sarva zUnyadoSa prApta hotA hai| jIva kI azuddhapariNati ke nimitta se pudgala svayaM hI karmarUpa se pariNamita hotA hai, isalie yaha bhrama ho jAtA hai ki jIva, karmoM kA kartA-bhoktA hai, parantu pratyeka dravya, apane svabhAva kA hI kartAbhoktA hai, parabhAva usameM nimitta mAtra haiM, parantu jIva unakA athavA karma, jIva ke kartA-bhoktA nahIM haiN| yadi yaha kahA jAe ki kumhAra ghaTa kA kartA hai - isa loka Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 * naya-rahasya vyavahAra ko kaise rokA jA sakatA hai? to hamArA kahanA hai ki aisA vyavahAra hotA hai to hone do, isameM koI hAni nahIM hai, kyoMki yaha loka-vyavahAra nayAbhAsa hai| tRtIya nayAbhAsa - jo jIva ke sAtha ba~dhe nahIM haiM - aise parapadArthoM kA bhI kartA-bhoktA jIva hai - aisA mAnanA, tRtIya nayAbhAsa hai| jaise, sAtAvedanIya ke udaya ke nimitta se honevAle ghara, dhana-dhAnya, strIputrAdi bhAvoM kA kartA-bhoktA yaha jIva svayaM hai| zaMkA - ghara, strI Adi ke hone para jIva sukhI hotA hai aura unake abhAva meM jIva duHkhI hotA hai - yaha pratyakSa dekhA jAtA hai, ataH jIva ko unakA kartA-bhoktA mAnane meM kyA Apatti hai? - samAdhAna - yaha kahanA ThIka hai, parantu yaha vaiSayika sukha para (AtmA se bhinna) hone para bhI para-padArtha kI apekSA se utpanna nahIM hotA, kyoMki dhana-strI Adi para-padArtha kinhIM jIvoM ke lie duHkha ke kAraNa bhI dekhe jAte haiM, ataH inakA kartA-bhoktA jIva ko mAnanA ucita nahIM hai| caturtha nayAbhAsa - jJAna aura jJeya meM paraspara bodhya-bodhaka sambandha hone ke kAraNa jJAna ko jJeyagata aura jJeya ko jJAnagata mAnanA, caturtha nayAbhAsa hai; kyoMki jisaprakAra cakSu, rUpa ko dekhatI hai, tathApi vaha rUpa meM nahIM calI jAtI, kintu vaha cakSu hI rahatI hai, usIprakAra jJAna, jJeya ko jAnatA hai, tathApi vaha jJeyarUpa nahIM ho jAtA, kintu jJAna hI rahatA hai| ukta cAra nayAbhAsoM ke vivecana se spaSTa hai ki prathama zailI meM prarUpita upacarita-asadbhUtavyavahAranaya ko yahA~ tRtIya nayAbhAsa meM tathA anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ko yahA~ prathama, dvitIya aura caturtha nayAbhAsa kahA gayA hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda - prabheda evaM nayAbhAsa 201 prathama nayAbhAsa meM saMzleSasahita padArthoM ke ekatva ko tathA dvitIya nayAbhAsa meM unhIM ke kartA-karma sambandha ko grahaNa kiyA gayA hai| tRtIya nayAbhAsa meM saMzleSarahita padArthoM ke kartRtva ko grahaNa kiyA gayA hai tathA caturtha nayAbhAsa bodhya-bodhaka sambandha ko viSaya banAyA gayA hai| bodhya-bodhaka arthAt jJAna - jJeya sambandha ko anyatra (AlApapaddhati, pRSTha 227 meM) asadbhUtavyavahAranaya athavA anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya ke antargata liyA hai| P prathama aura dvitIya zailI meM samanvaya yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki paMcAdhyAyIkAra, apane vicAroM ko prastuta karate hue apane se bhinna vicArakoM ke lie durmati mithyAdRSTi jaise zabdoM kA prayoga bhI karate haiN| jahA~ eka ora ve nizcayanaya ke bheda mAnanevAloM ko mithyAdRSTi kahate haiM, vahIM dUsarI ora AtmA se saMzleSa sambandhavAle athavA atyanta bhinna kSetravartI padArthoM kA sambandha batAnevAle anupacarita aura upacarita - asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya mAnanevAloM ko bhI mithyAdRSTi kahate haiN| unheM prathama zailI meM nirUpita vivakSAoM kA bhI khyAla hai, ataH una vivakSAoM meM prastuta tarkoM ko zaMkA ke rUpa prastuta karake unakA samAdhAna karate hue apane vicAroM kI puSTi karate haiN| - - UparI dRSTi se dekhane para aisA mAlUma par3atA hai ki donoM zailiyoM meM tIvra virodha hai tathA paMcAdhyAyIkAra atyanta kaThora bhASA kA prayoga karate hue pracalita aura paramparAgata zailI ke virodha meM dikhate haiM, lekina vAstava meM donoM zailiyoM kI apanI-apanI apekSAe~ aura apane-apane tarka haiN| una para vicAra kiyA jAe to unameM virodha dikhane ke sthAna para unakA marma aura prayojana khyAla meM A jAegA, jisase koI virodha bhAsita nahIM hogA / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya- rahasya prathama zailI ke pakSa meM tarka - deha aura AtmA kA saMyoga sarvathA kAlpanika yA asat nahIM hai| inheM sarvathA asat mAnane para naranArakAdi paryAyarUpa cAra gatiyA~ arthAt saMsAra hI siddha na hogA aura saMsAra ke siddha na hone para mokSa aura mokSamArga bhI siddha na hogaa| deha aura AtmA ke saMyogarUpa trasa - sthAvara jIvoM ko kisI bhI apekSA jIva na mAnane para jIva-hiMsA kA niSedha kisa naya se hogA ? 202 isIprakAra makAnAdi ke svAmitva kA vyavahAra, samyagjJAniyoM meM bhI hotA hai| jo ghar3A banAe, vaha kumhAra tathA jo svarNa ke gahane banAe, vaha sunAra - aisA vyavahAra karate hue jJAnI bhI dekhe jAte haiN| isaprakAra AtmA aura para - padArthoM kA vartamAna paryAyagata saMyoga sambandha tathA nimitta - naimittika sambandha sarvathA asat na hone se kathaMcit sat haiM, ataH ve kisI na kisI naya kA viSaya avazya baneMge aura vaha naya bhI samyagjJAna kA aMza hogA; anyathA prathamAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga ke sabhI kathana mithyA siddha hoNge| dvitIya zailI ke pakSa meM tarka - deha aura AtmA ke saMyoga ke AdhAra se unheM eka mAnane se deha meM ekatva - buddhirUpa mithyAtva hI puSTa hotA hai| anAdikAla se yaha jIva, deha ko hI to AtmA mAna rahA hai aura yadi jinAgama ke asadbhUtavyavahAranaya se bhI yahI mAnyatA puSTa huI to ina nayoM kA prayoga bhI mithyA hogA, kyoMki ajJAnI ko naya nahIM, nayAbhAsa hotA hai| makAnAdi ke svAmitva sambandhI yA kumhAra - sunAra sambandhI bAteM loka vyavahAra kI bAteM haiM / yaha vyavahAra, nayAbhAsoM se hI cala jaaegaa| loka vyavahAra meM to laukika prayojana kI mukhyatA hotI hai| vahA~ naya aura nayAbhAsa kI koI bhUmikA nahIM hotI / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa 203 yahA~ paMcAdhyAyIkAra ko prathama zailI kA virodhI samajhane kI apekSA, hameM una paristhitiyoM aura vivakSAoM kA vicAra karanA Avazyaka hai, jinake kAraNa unheM yaha rukha apanAnA pdd'aa| pratyeka vaktA/lekhaka tatkAlIna samaya meM pracalita mAnyatAoM aura paramparAoM se manovaijJAnika stara para prabhAvita hue binA nahIM rahatA; ataH usakI racanAoM meM bhI unakA samarthana/virodha jhalakatA hai| laukika kSetra meM hue sAhityakAroM kI racanAoM meM prAya: yaha pravRtti sahaja dekhI jA sakatI hai| udAharaNArtha, unnIsavIM zatAbdI meM hue prasiddha hindI lekhaka muMzI premacanda kI kahAniyoM evaM upanyAsoM meM tatkAlIna samAja kI rAjanaitika, Arthika evaM sAmAjika paristhitiyoM kA bharapUra citraNa kiyA gayA hai| ... yahI sthiti jaina sAhityakAroM kI bhI hai| yadyapi jaina siddhAnta, zAzvata satya ke pratipAdaka hote haiM, isalie ve tatkAlIna samAja kI mAnyatAoM se prabhAvita nahIM hote; tathApi vaktA kisa siddhAnta ko adhika mahattva de aura kisa siddhAnta kA ullekha mAtra karake raha jAe - yaha tatkAlIna samAja meM pracalita mAnyatAoM para nirbhara rahatA hai| nayoM kA sAmAnya svarUpa spaSTa karate samaya adhyAya do meM vivakSita aura avivakSita dharma ke prakaraNa meM yaha bAta spaSTa kI jA cukI hai| __ tatkAlIna mAnyatAoM kA vaktAoM para manovaijJAnika prabhAva hara yuga meM dekhA jA sakatA hai| AcArya kundakunda ke pUrva prathama zrutaskandha kI racanA ho cukI thii| SaTkhaNDAgama Adi granthoM meM paryAyArthikarUpa vyavahAranaya se jIva ke svarUpa kA vistRta vivecana kiyA jA cukA thA, parantu zuddhanaya yA nizcayanaya ke viSayabhUta eka akhaNDa trikAlI jJAyakabhAva ke nirUpaNa se tatkAlIna sAhitya achUtA thA; ataH AcAryadeva ne dvitIya zrutaskandha ke antargata ekatva-vibhakta AtmA kA svarUpa Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya dikhAne ke lie granthAdhirAja samayasAra paramAgama kI racanA kii| isIprakAra AcArya kundakunda ke samaya meM hI nirgrantha mArga meM aneka vikRtiyA~ Ane lagI thiiN| yahA~ taka ki savastra munidazA kI mAnyatAe~ bhI jora pakar3ane lagI thIM; ataH aSTapAhur3a grantha, ina vikRtiyoM ke kaThora pratikAra kA hI pariNAma hai| 204 AcAryakalpa paNDitapravara ToDaramalajI viracita mokSamArga prakAzaka to tatkAlIna mAnyatAoM aura paramparAoM para kaThora prahAra karane kA jIvanta pramANa hai| vartamAna yuga yuga meM pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kI dRSTi - pradhAna pravacana zailI bhI tatkAlIna samAz2a kI adhyAtma - zUnya tathA kriyAkANDa meM mugdha dRSTi ke viruddha krAnti se nirmita huI hai| unheM jaba samayasAraM grantha ke samAgama se yathArtha dRSTi prApta huI, usa samaya jaina samAja ke sabhI vargoM meM- dravyakarma se vikAra hotA hai, puNya se dharma hotA hai - Adi aneka mithyA mAnyatAe~ pracalita thIM, jinakA khaNDana karate hue pUjya gurudevazrI ne kaNa-kaNa kI svatantratA tathA akartA jJAyakasvabhAva kA jayaghoSa kiyaa| zuddhanaya-pradhAna zailI hone para bhI unake pravacana meM pramANa kI maryAdA kA kahIM bhI ullaMghana nahIM huA hai| yadi unheM zrotAoM ke vyAvahArika jIvana meM koI zithilAcAra najara AtA hai to ve usa para bhI jamakara prahAra karate haiN| isaprakAra paramapUjya AcArya kundakunda AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI evaM pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ke tatkAlIna paristhitiyoM ke sandarbha meM yadi paMcAdhyAyIkAra kA manovaijJAnika vizleSaNa kiyA jAe to unake dvArA prarUpita bAtoM kA aucitya samajhA jA sakatA hai| 1 unake samaya nizcita hI aise logoM kA bAhulya hogA, jo prathama Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa 205 zailI meM prayukta asadbhUtavyavahAranaya para AvazyakatA se adhika vajana dekara paradravyoM meM ekatva - mamatva tathA kartRtva- bhoktRtva kA abhiprAya puSTa karate hoNge| unake samaya hI kyoM ? aise loga to hara samaya rahate haiM, Aja bhI haiM, usa samaya yaha pravRtti jarA jyAdA dikhatI hogii| ho sakatA hai - aneka vaktAgaNa bhI aisI prarUpaNA karate hoM, jisakI pratikriyAsvarUpa unheM itanI kaThora bhASA kA prayoga karanA pdd'aa| na kevala asadbhUtavyavahAranaya, apitu kisI bhI naya ko sahI na samajha kara, usakI Ar3a meM mithyAtva kA poSaNa karanA nayAbhAsa hI hotA hai| paNDita ToDaramalajI ne to nizcayAbhAsa, vyavahArAbhAsa tathA ubhayAbhAsa kA varNana kara, isI tathya kA rahasyodghATana kiyA hai| donoM zailiyoM ke abhiprAya meM vItarAgatA - sUkSmatA se vicAra kiyA jAe to donoM zailiyA~ anAdikAlIna mithyAtva para prahAra karatI haiN| donoM zailiyoM meM deha, makAna Adi ko apanA mAnane kA niSedha kiyA gayA hai / antara mAtra itanA hai ki prathama zailI meM para-padArthoM se jIva ke sambandha ko asadbhUtavyavahAranaya kahA gayA hai aura dUsarI zailI meM use nayAbhAsa kahA gayA hai| prathama zailI bhI ise asadbhUtavyavahAra kahakara, usakA niSedha karake paramArtha kA anubhava karane kI bAta kahatI hai| vAstava meM dekhA jAe to para-vastuoM se AtmA kA sambandha batAnevAle kathana, pAramArthika satya na hone se niSedhya hI haiN| cAhe unheM asadbhUtavyavahAra kahakara unakA niSedha kiyA jAe yA nayAbhAsa kahakara, isase koI antara nahIM pdd'taa| isa sambandha ko asadbhUta kahane kA artha hI yaha hai ki ise vAstavika na mAnA jaae| dehAdi para - padArthoM se AtmA ke saMyoga yA nimitta-naimittika sambandha kA sarvathA niSedha kisI bhI zailI meM nahIM kiyA gayA; mAtra Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 naya-rahasya unheM asadbhUtavyavahAranaya aura nayAbhAsa kahakara svIkAra kiyA hai aura antataH nizcayanaya, ina donoM kA niSedha kara hI detA hai| ' isaprakAra yaha kahA jA sakatA hai ki donoM zailiyoM ko AtmA aura dehAdi kA sambandha iSTa nahIM hai aura unakI saMyogarUpa avasthA se inakAra bhI nahIM hai| isalie donoM zailiyoM meM virodha nahIM hai| vastu-sthiti yaha hai ki prathama zailI meM prarUpita asadbhUtavyavahAra ke kathanoM ko dvitIya zailI meM adhyAtma ke jora meM arthAt bheda-vijJAna aura vItarAgadazA pragaTa karane kI mukhyatA se nayAbhAsa kahA gayA hai, kyoMki unheM naya na mAnane para jo vyavahArApatti khar3I hotI hai, usake nirAkaraNa ke lie unheM upekSA buddhi se hI sahI nayAbhAsoM ko apanAnA pdd'aa| prazna - kyA adhyAtma ke jora meM pracalita paddhati se viruddha kathana kiyA jAnA ucita hai? kyA jinAgama meM isaprakAra ke aura bhI kathana upalabdha hote haiM? __uttara - AtmAnubhUti ke prayojana kI mukhyatA se adhyAtma granthoM meM aise aneka kathana pAye jAte haiM, jo pracalita paddhati se viruddha pratIta hote haiM, parantu unakI apekSA samajha lI jAe to virodha miTa jAtA hai| aise kucha kathana isaprakAra haiM - 1. samayasAra meM aneka sthaloM para moha-rAga-dveSa tathA sukhaduHkhAdi jIva ke pariNAmoM kA kartA pudgala ko kahakara, rAgAdi ko hI pudgala kahA hai - aise kathana, zuddhanizcayanaya se jIva ke caitanyasvabhAva ko rAgAdi se bhinna batAne ke prayojana se kiye gaye haiN| 2. samayasAra meM puNya-pApa ko eka batAte hue puNya-pApa adhikAra likhA gayA hai tathA yogasAra, gAthA 71 meM puNya ko bhI pApa kahA gayA hai| nizcaya se puNya bhI bandha kA kAraNa hai - aisA samajhakara use heya jAnakara vItarAgabhAva ko hI saccA mokSamArga batAne ke prayojana se yaha kathana kiyA gayA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabheda evaM nayAbhAsa - 207 3. kSullaka dharmadAsajI kRta svAtmAnubhava manana meM AtmA ko sAtavA~ dravya yA dasavA~ padArtha kahakara, samasta paradravyoM aura parabhAvoM se bhinna batAyA gayA hai| ____4. niyamasAra, gAthA 50 meM kSAyika Adi bhAvoM ko bhI paradravya kahakara, heya batAte hue unase dRSTi haTAkara, anAdi-nidhana zuddha pAriNAmikabhAva kA avalambana karane kI preraNA dI gaI hai| ___ isaprakAra aise aneka kathana adhyAtma granthoM meM upalabdha hote haiM, jina para gahana vicAra karake, unakA marma samajhanA caahie| mAtra saiddhAntika UhApoha se inakA marma nahIM samajhA jA sktaa| jaba hameM svayaM svabhAva kI mahimA uchalegI, AtmAnubhUti kI lagana lagegI, tabhI hameM aise kathanoM kA marma yathArtha bhAsita hogaa| uparyukta donoM zailiyoM ke mAdhyama se AtmA kA svarUpa samajhakara, samasta paradravyoM aura parabhAvoM se bhinna zuddha caitanyatattva kI anubhUti kA pAvana puruSArtha pragaTa karanA hI hama sabake lie zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. prathama aura dvitIya zailI meM prayukta vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM kI tulanAtmaka vivecanA kiijie| 2. paMcAdhyAyIkAra dvArA kahe gae cAra nayAbhAsoM kA svarUpa batAte hue siddha - kIjie ki inheM nayAbhAsa kyoM kahA gayA hai? 3. prathama zailI meM prayukta asadbhUtavyavahAranaya ko dvitIya zailI meM nayAbhAsa kyoM kahA gayA hai? paMcAdhyAyIkAra ke pakSa meM apane tarka prastuta kIjie? Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM ke sandarbha meM : Agama aura adhyAtma SaTkhaNDAgama, gommaTasArAdi granthoM ko 'Agama grantha' tathA samayasArAdi paramAgama granthoM ko 'adhyAtma grantha' kahA jAtA hai| Agama granthoM meM azuddhanizcayanaya athavA vyavahAranaya kI mukhyatA se athavA dravyArthika-paryAyArthikanaya kI mukhyatA se jIva kI saMsAra avasthA athavA vastusvarUpa pratipAdaka trilokAdi kA varNana kiyA jAtA hai| caraNAnuyoga ke granthoM ko bhI Agama granthoM meM sammilita kiyA jAtA hai| jabaki adhyAtma granthoM meM zuddhanizcayanaya se AtmA kA svarUpa batAkara, AtmAnubhUti kI prakriyA spaSTa karate hue usakI preraNA dI jAtI hai, kyoMki kahA hai - anubhava mAraga mokSa ko, anubhava mokss-svruup| jinAgama kI ukta donoM dhArAoM kI viSaya-vastu aura zailI meM bhinnatA hone se durbhAgyavaza ina donoM ko paraspara virodhI samajhakara kisI eka zailI kA aikAntika Agraha ho jAtA hai| adhyAtma-rasika logoM ko dUsarA pakSa ekAnta nizcayavAle kahatA hai to AgamAbhyAsI logoM ko aparapakSa dvArA vyavahAra pakSavAlA kahA jAtA hai; ataH Agama aura adhyAtma ke svarUpa ko gaharAI se samajhanA atyanta Avazyaka hai| vastu-sthiti yaha hai ki Agama kI Thosa nIMva para hI adhyAtma kA bhavya mahala banatA hai| Agama ke vizAla vRkSa meM hI adhyAtma ke phala lagate haiN| 'Agama' yadi 'dUdha' hai to 'adhyAtma' usase prApta Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM ke sandarbha meM : Agama aura adhyAtma 209 honevAlA 'ghI' hai| Agama yadi eka vizAla rASTra hai to adhyAtma usameM sthita hamArA svayaM kA AvAsa-sthala hai| Agama aura adhyAtma paraspara virodhI nahIM, apitu eka-dUsare ke pUraka haiN| yahA~ kucha praznottaroM ke mAdhyama se Agama aura adhyAtma sambandhI vizeSa spaSTIkaraNa kiyA jA rahA hai - prazna 1 - Agama aura adhyAtma donoM Atmahita meM upayogI haiM to donoM kI pratipAdana zailI paraspara viruddha kyoM hai? uttara - bhAI! donoM kI apekSA aura prayojana na samajhane se hI hameM unameM virodha dikhAI detA hai| yadi usakI apekSA samajha lI jAe to unameM virodha nahIM, paraspara pUrakatA dikhane lgegii| jaba kisI vidyAlaya ke chAtroM ko nakze ke mAdhyama se bhArata kI sar3akoM aura relamArga kA jJAna karAnA ho to vistAra se samajhAnA par3atA hai| vahA~ kisa rAste se jAnA aura kisa rAste se nahIM jAnA arthAt vahA~ heya-upAdeya kA prayojana nahIM hai, mAtra jAnane kA prayojana haiM, lekina jaba kisI rAhagIra ko rAstA batAnA ho to usake abhISTa rAste kA vistRta jJAna karAyA jAtA hai, usa samaya anya rAstoM kI bAta karane kA prayojana nahIM hotaa| . . isIprakAra Agama mahAsAgara hai, ataH usameM vizva ke samasta padArthoM kA svarUpa, paraspara-sambandha, pariNamana-vyavasthA tIna loka Adi sabhI bAtoM kA varNana hotA hai aura adhyAtma vaha gAgara hai, jisameM usa mahAsAgara kA zuddhAtmarUpI jala bharA hai, jo hamArI cira-pipAsA ko zAnta kregaa| yadyapi adhyAtma, Agama kA hI aMza hai; tathApi yadi bhArata jaise vizAla rASTra ke eka prAnta ko mahArASTra kahA jA sakatA hai to dvAdazAMgarUpI Agama ke prayojanabhUta prakaraNa ko adhyAtma yA paramAgama kyoM nahIM kahA jA sakatA? Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 naya-rahasya prazna 2 - yadi Agama ke prayojanabhUta prakaraNa ko adhyAtma kahate haiM to adhyAtma ke atirikta zeSa Agama ko aprayojanabhUta mAnanA par3egA? uttara - jAnane ke lie to ananta jJeya haiM, parantu unameM mokSamArga ke lie jIvAdi sAta tattva hI prayojanabhUta haiN| yadyapi jIva-ajIva meM to samasta lokAloka samA jAtA hai, tathApi unheM bhI isaprakAra jAnanA prayojanabhUta hai, jisase bhedajJAna aura vItarAgatA kA poSaNa ho| - yadi sampUrNa jinAgama kA jJAna prayojanabhUta mAnA jAe to samyagdarzana ke pUrva dvAdazAMga kA pAThI honA anivArya mAnA jaaegaa| paNDita ToDaramalajI, mokSamArga prakAzaka ke adhyAya 8 meM likhate haiM - mokSamArga kA mUla upadeza adhyAtma granthoM meM hai, ataH adhyAtma zAstroM kA abhyAsa avazya karanA caahie| . .. . prazna 3 - to kyA Agama granthoM kA abhyAsa karanA vyartha hai? .. uttara - adhyAtma bhI Agama kA hI aMza hai aura Agama bhI adhyAtma kA poSaka hai; ataH adhyAtma granthoM kA abhyAsa bhI. AgamAbhyAsa hI kahA jaaegaa| yadi buddhi aura samaya kI pracuratA hai to karaNAnuyoga Adi kA abhyAsa bhI avazya kareM, parantu adhyAtma-poSaka dRSTi se karanA hI zreyaskara hogaa| yadi samaya aura buddhi kama hai to adhyAtma ko hI prAthamikatA denA Avazyaka hai| . vastutaH Agama aura adhyAtma kA marma jJAnI hI jAnate haiN| isa sandarbha meM paramArtha vacanikA meM paNDita banArasIdAsajI ke ye vicAra jJAtavya haiM - vastu kA jo svabhAva hai, use Agama kahate haiN| AtmA kA jo adhikAra hai, use adhyAtma kahate haiN| mithyAdRSTi jIva na AgamI, na adhyaatmii| kyoM? isalie ki kathanamAtra to grantha-pATha ke bala se Agama-adhyAtma kA svarUpa upadezamAtra kahatA hai, Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 nayoM ke sandarbha meM : Agama aura adhyAtma Agama-adhyAtma kA svarUpa samyak prakAra se nahIM jAnatA; isalie mUDha jIva na AgamI, na adhyAtmI, nirvedktvaat| cAra anuyogoM ke abhyAsa kI upayogitA ke sandarbha meM mokSamArga prakAzaka ke AThaveM adhyAya kA gahana adhyayana avazya karanA caahie| prazna 4 - Agama aura adhyAtma donoM zailiyoM meM pAye jAnevAle naya-prayoga samAna haiM yA unameM antara hai? uttara - anirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nayaH - naya kI yaha sAmAnya paribhASA, Agama-adhyAtma sarvatra lAgU hotI hai, parantu donoM zailiyoM meM nayoM ke alaga-alaga bheda-prabhedoM kA prayoga hotA hai| __ Agama zailI meM mukhyarUpa se mUlanaya dravyArthika-paryAyArthikanaya tathA unake hI antargata naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samamirUr3haevaMbhUta - ina sAta nayoM kA prayoga hotA hai| ina nayoM kI vistRta carcA AgAmI adhyAyoM meM kI jaaegii| upanaya arthAt sadbhUta, asadbhUta aura upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA prayoga bhI Agama zailI meM pAyA jAtA hai| yadyapi Agama ke nayoM meM bhI AtmA kI carcA hotI hai, tathApi usameM vastu-svarUpa ke pratipAdana kI mukhyatA rahatI hai, jo Atma-hita meM bhI sahAyaka hotI hai tathA jIva ke guNasthAna-mArgaNAsthAna-jIvasamAsa Adi kA vistRta varNana hotA hai| jabaki adhyAtma zailI meM parama upAdeyabhUta zuddhAtma tattva kI mukhyatA se kathana hotA hai| yadyapi nizcaya-vyavahAra, mukhyarUpa se adhyAtma ke naya haiM, tathApi . jaba inakA prayoga, AtmA ke atirikta anya dravyoM ke sandarbha meM hotA hai, taba Agama zailI kI mukhyatA ho jAtI hai| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya- rahasya adhyAtma zailI meM mukhyatayA nizcaya - vyavahAranayoM kA varNana hotA hai| nayacakra' AlApapaddhati' aura vRhaddravyasaMgraha' kI TIkA meM adhyAtma nayoM kA varNana karate hue do prakAra ke nizcayanaya tathA cAra prakAra ke vyavahAranaya batAe gae haiM, jo isaprakAra haiM adhyAtmanaya 212 nizcayanaya 1. zuddha - nizcayanaya -- 2. azuddha - nizcayanaya vyavahAranaya sadbhUtavyavahAranaya asadbhUta - vyavahAranaya 3. zuddhasadbhUta- 4.azuddhasadbhUta - 5. anupacaritaasadbhUta 6. upacaritavyavahAranaya vyavahAranaya asadbhUtavyavahAranaya vyavahAra abe adhyAtmabhASA se nayoM ke lakSaNa kahate haiM. sarva jIva zuddha-buddha - eka svabhAvavAle haiM - yaha zuddhenizcayanaya kA lakSaNa hai| rAgAdi hI jIva hai - yaha azuddhanizcayanaya kA lakSaNa hai| aura guNI meM abheda hone para bhI bheda kA upacAra karanA guNa yaha sadbhUtavyavahAranaya kA lakSaNa hai| jIva ke kevalajJAnAdi guNa hai - yaha anupacarita-zuddha- sadbhUtavyavahAranaya kA lakSaNa hai| jIva ke matijJAnAdi vibhAvaguNa haiM - yaha upacarita - azuddha- sadbhUtavyavahAranaya kA lakSaNa hai| saMzleSa sambandha vAle padArthoM meM zarIrAdi mere haiM - yaha anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya kA lakSaNa hai tathA jahA~ saMzleSa sambandha nahIM hai, vahA~ putrAdi mere haiM - yaha upacarita - asadbhUtavyavahAranaya kA lakSaNa hai| isaprakAra nayacakra ke mUlabhUta chaha naya saMkSepa meM jAnane caahie| ukta sampUrNa nayoM kI viSaya-vastu batAte samaya AtmA ko sAmane 1. devasenAcAryakRta zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 25-26 2. AlApapaddhati, pRSTha 228 3. vRMhaddravyasaMgraha, gAthA 3 - - Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 nayoM ke sandarbha meM : Agama aura adhyAtma rakhA gayA hai tathA pratyeka naya kA vajana (mahimA) Atma-hita kI mukhyatA se nizcita kiyA gayA hai| unakI bhUtArthatA aura abhUtArthatA kA AdhAra bhI Atma-hita kI dRSTi ko banAyA gayA hai| ... paMcAdhyAyI meM vyavahAranaya ke to cAra bheda svIkAra kiye haiM, kintu unakI viSaya-vastu ke sambandha meM bhinna abhiprAya vyakta kiyA gayA hai / tathA nizcayanaya ke bheda svIkAra nahIM kiye gaye haiN| ina sabakI carcA vistAra se kI jA cukI hai| prazna 5 - sadbhUta, asadbhUta tathA upacarita-asadbhUtavyavahAranaya ko Agama-adhyAtma donoM zailiyoM meM liyA gayA hai to inameM kyA antara hai? uttara - Agama zailI meM inheM upanaya ke bhedoM ke antargata svIkAra kiyA gayA hai tathA inake svajAtIya-vijAtIya Adi bheda kiye gaye haiN| adhyAtma zailI meM aise bheda na karake sadbhUta-asadbhUta, upacaritaanupacarita Adi cAra bheda karake AtmA ke sandarbha meM inakA prayoga kiyA gayA hai| dravya meM dravya kA upacAra Adi nau bheda bhI Agama zailI meM haiM, adhyAtma zailI meM nhiiN| Agama kA kSetra vistRta hai, ataH usakI prakRti, vistAra meM jAne kI hai, isalie nayoM ke jaise bheda-prabheda Agama zailI meM haiM, vaise adhyAtma zailI meM nahIM, kyoMki vaha mAtra AtmA taka sImita hai| Agama phailane kI aura adhyAtma apane meM hI simaTane kI prakriyA kA nAma hai| prazna 6 - kyA adhyAtma granthoM meM Amama ke nayoM kA prayoga hotA hai? .. uttara - granthoM meM Agama yA adhyAtma zailI kI mukhyatA yA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 naya-rahasya gauNatA hotI hai, ataH unheM Agama yA adhyAtma grantha kahakara sambodhita kiyA jAtA hai, parantu na to koI grantha zata-pratizata Agama kA hotA hai aura na adhyAtma kaa| . grantharAja samayasAra, pravacanasAra Adi kI TIkAoM aura bhAvArtha meM dravyArthika-paryAyArthikanayoM ke mAdhyama se bhI AtmA kA varNana kiyA gayA hai| sakala karmaphala ke saMnyAsa kI bhAvanA nacAte hue karmoM kI 148 prakRtiyoM kA varNana bhI kiyA gayA hai| isIprakAra dhavalAdi TIkAoM meM mithyAdRSTi jIva ko bhI maMgala kahakara vikAra aura svabhAva meM bhinnatA kA ullekha kiyA gayA hai| , Agama kA pratipAdya sanmAtra vastu hai to adhyAma kA pratipAdya cinmAtra vastu hai| adhyAtma zailI cinmAtra vastu ke parapadArthoM se sambandha ko abhUtArtha kahakara, usake antaraMga vaibhava kA jJAna karAtI huI, abheda akhaNDa nirvikalpa svabhAva taka le jAtI hai; ataH usameM prayukta naya AtmA taka sImita rahate haiM, jabaki Agama kA viSaya asImita hone se usameM aneka prakAra ke naya-bhedoM kA prayoga kiyaa| jAtA hai| vastutaH kisI bhI viSaya-vastu ko mAtra jAnane ke sandarbha meM kahanA, Agama zailI hai aura usI viSaya kA AtmAnubhUti-poSaka artha nikAlanA, adhyAtma zailI hai| ataH adhyAtma granthoM meM bhI Agama kA sumela tathA Agama granthoM meM bhI adhyAtma kI manorama chaTA sahaja mila jAtI hai| - prazna 7 - AtmArthI ko to mAtra AtmA ko jAnane kA prayojana hotA hai| itane bheda-prabhedoM meM ulajhanA to paNDitoM kA kAma hai, ataH hama isameM apanA samaya naSTa kyoM kareM? uttara - bhAI! tujhe kyA ho gayA hai? viSaya-kaSAyoM meM tujhe samaya Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM ke sandarbha meM : Agama aura adhyAtma 215 naSTa hotA nahIM dikhatA, jabaki usameM pApArjana ke sAtha sArA jIvana vyartha jA rahA hai aura jinavANI ke abhyAsa ko tU samaya naSTa honA kahatA hai ? jarA vicAra kara ! Agama aura adhyAtma sabhI grantha, kSaNa-kSaNa meM. antarmukha honevAle vItarAgI santoM ne likhe haiN| unakA samaya likhane meM barbAda nahIM huA aura terI pariNati itanI antarmukha ho gaI ki unake adhyayana meM tujhe samaya barbAda hotA dikhatA hai| samaya aura buddhi kI kSamatA ke anusAra svAdhyAya meM granthoM kI prAthamikatA honA alaga bAta hai, parantu jinavANI ke abhyAsa meM aisI aruci rakhanA, mahA anartha kA kAraNa hai; ataH gambhIratA se vicAra karake AtmahitakArI dRSTi apanAkara jinAgama kA abhyAsa karanA caahie| isa sandarbha meM paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 181-183 para kiyA gayA spaSTIkaraNa par3hakara, Agama aura adhyAtma kA yathArtha svarUpa samajhate hue ogama-patha para calakara, adhyAtma kI maMjila prApta karane kA prayatna karanA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. Agama aura adhyAtma kI viSaya-vastu kI samIkSA kIjie ? 2. asadbhUta evaM sadbhUtavyavahAranaya ke Agamagata evaM adhyAtmagata prayogoM kI tulanA kIjie / 3. Agama aura adhyAtma donoM ke abhyAsa kI upayogitA pratipAdita kIjie / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya mUlanayoM ke prakaraNa meM adhyAtma zailI meM prayukta nizcaya-vyavahAra nayoM ke sAtha-sAtha dravyArthika aura paryAyArthika nayoM ko bhI mUlanaya kahA gayA hai| nizcaya - vyavahAra tathA Agama-adhyAtma kI yathAyogya vistRta carcA ke pazcAt aba yahA~ Agama zailI meM prayukta dravyArthika aura paryAyArthikayoM kI carcA kI jA rahI hai| jar3a-cetana pratyeka padArtha, dravya-paryAyarUpa athavA sAmAnya- vizeSa svarUpa hai| sAmAnya/dravya aMza ko jAnanevAlA jJAna, dravyArthikanaya tathA vizeSa / paryAya aMza ko jAnanevAlA jJAna, paryAyArthika naya kahalAtA hai| dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra meM ukta donoM nayoM kI paribhASA isaprakAra dI gaI hai paryAya ko gauNa karake jo dravya ko grahaNa karatA hai, vaha dravyArthikanaya hai aura isase viparIta arthAt dravya ko gauNa karake jo paryAya ko grahaNa karatA hai, vaha paryAyArthikanaya hai| - yahI Azaya samayasAra, gAthA 13 kI AtmakhyAti TIkA meM isaprakAra vyakta kiyA gayA hai - dravya - paryAya svarUpa vastu meM jo mukhyarUpa se dravya kA anubhava karAe vaha dravyArthikanaya hai aura jo jJAna, mukhyarUpa se paryAya kA anubhava karAe, vaha paryAyArthikanaya hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya jo jJAna, dravya-paryAya donoM aMzoM ko mukhya-gauNa kiye binA eka sAtha jAnatA hai, vaha pramANajJAna hai| parIkSAmukha sUtra ke caturtha pariccheda, sUtra 1 meM bhI kahA gayA hai - sAmAnya-vizeSAtmA tadartho vissyH| ukta naya aura pramANa ke kathanoM ko isa udAharaNa se acchI taraha samajhA jA sakatA hai - sone kI aMgUThI meM mAtra svarNa ko mukhya karake jAnanA, dravyArthikanaya hai aura aMgUThI ko mukhya karake jAnanA, paryAyArthikanaya hai tathA sonA aura aMgUThI, donoM ko mukhya-gauNa kiye binA eka sAtha jAnanA, pramANa hai| __ isI prakAra pratyeka manuSya ko caitanyasvarUpa jIva kI mukhyatA se jAnanA, dravyArthikanaya hai, manuSyaparyAya ke rUpa meM jAnanA, paryAyArthikanaya hai tathA jIva aura manuSya, donoM ko mukhya-gauNa kiye binA jAnanA, pramANa hai| __ . AcArya samantabhadra pratyeka vastu kA astitva dravya-kSetra-kAlabhAva ke rUpa meM prarUpita karate hue likhate haiM - sadaiva sarvaM ko necchet, svruupaadictussttyaat| ... asadeva viparyAsAt, na cenna vyvtisstthte|| dravya-kSetra-nija kAla bhAva se satpadArtha, nahiM mAne kauna? aura asat paradravya Adi se nahiM mAne, avyavasthita bhaun|| ataH vastu ke dravya-kSetra-kAla aura bhAva - ina cAra binduoM ko pramANa, dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya se samajhanA caahie| jisakI vistRta vyAkhyA isaprakAra hai - dravya-kSetra-kAla aura bhAva meM pramANa aura nayoM kA prayoga __sAmAnya-vizeSa Adi ananta dharmayugalamaya vastu kA astitva svadravya-kSetra-kAla bhAvamaya hai; ataH dravya-kSetra-kAla-bhAvamaya padArtha 1. pravacanasAra, gAthA 114 kI TIkA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 naya-rahasya kA svarUpa, dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya tathA pramANajJAna dvArA nirNaya karanA Avazyaka hai| pramANa kI viSayabhUta dravya-paryAyAtmaka vastu, sAmAnya-vizeSAtmaka, bhedAbhedAtmaka, nityAnityAtmaka tathA ekAnekAtmakarUpa hai| isameM vastu kA dravyAMza - sAmAnya, abheda, nitya aura ekatvarUpa hai; jise jAnanevAlA jJAna, dravyArthikanaya kahalAtA hai| isIprakAra vastu kA paryAyAMza - vizeSa, bheda, nitya aura anekarUpa hai; jise jAnanevAlA jJAna paryAyArthikanaya kahalAtA hai| yahA~ eka bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki isa prasaMga meM dravyAMza zabda kA artha - dravya kA aMza nahIM, apitu vastu kA dravyarUpa aMza/ aMzI arthAt vaha aMza/aMzI jo dravya kahalAtA hai, use grahaNa karanA caahie| isIprakAra paryAyAMza zabda kA artha - paryAya kA aMza na samajhakara, paryAyarUpa aMza jAnanA caahie| - Upara kahe gaye dravyAMza ke sAmAnya, abheda, nitya aura eka vizeSaNa tathA paryAyAMza ke vizeSa, bheda, anitya aura aneka vizeSaNoM ko dravya-kSetra-kAla-bhAva meM ghaTita karake isaprakAra samajhanA caahie| svarUpa-catuSTaya meM pramANa tathA dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya ke prayoga ko nimna tAlikA dvArA saralatA se samajhA jA sakatA hai - svadravya | svakSetra | svakAla | svabhAva pramANa | sAmAnya- bhedAbhedAtmaka nityAnityAtmaka ekAnekAtmaka vizeSAtmaka dravyArthika- | sAmAnya abheda nitya eka naya paryAyArthika- vizeSa | naya anitya aneka Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya 219 ukta tAlikA ke AdhAra para nimna prakAra se svacatuSTaya meM pramANanaya ke prayoga samajhanA cAhie - pramANa kA viSayabhUta pratyeka padArtha - svadravya kI apekSA sAmAnya-vizeSAtmaka hai| svakSetra kI apekSA bhedAbhedAtmaka hai| svakAla kI apekSA nityAnityAtmaka hai| svabhAva kI apekSA ekAnekAtmaka hai| dravyArthikanaya se pratyeka padArtha - svadravya kI apekSA sAmAnyarUpa hai| svakSetra kI apekSA abhedarUpa hai| svakAla kI apekSA nityarUpa hai| svabhAva kI apekSA ekarUpa hai| paryAyArthikanaya se pratyeka padArtha - . . .svadravya kI apekSA vizeSarUpa hai| svakSetra kI apekSA bhedarUpa hai| svakAla kI apekSA anityarUpa hai| svabhAva kI apekSA anekarUpa hai| vastu kA dravyAMza - sAmAnya, abheda, nitya aura eka hone para bhI unheM jAnanevAle jJAna ko dravya kI mukhyatA se dravyArthikanaya kahA gayA hai, sAmAnyArthika nityArthika Adi nahIM arthAt yahA~, sAmAnya, abheda, nitya aura eka vizeSaNoM ko 'dravya' zabda meM garbhita karate hue dravya kI mukhyatA karanA cAhate haiN| isIprakAra vastu ke vizeSa, bheda, anitya aura Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 naya-rahasya aneka vizeSaNoM ko paryAya' zabda meM garbhita karake paryAyArthikanaya kahA gayA hai, anityArthika Adi nhiiN| - vastu-svarUpa ko aura adhika gaharAI se samajhane ke lie dravyakSetra-kAla-bhAva kA svarUpa samajhanA bhI ati Avazyaka hai| dravyaM = mUla padArtha jo kSetra, kAla aura bhAva kA AdhAra hai| kSetra = dravya kA vistAra arthAt caur3AI kAla = dravya kA pravAha arthAt lambAI bhAva = dravya kI zaktiyA~, guNa yA dharma arthAt moTAI isaprakAra lambAI, caur3AI aura moTAIsvarUpa ghana-piNDa hI dravya hai| mizrI eka padArtha hai, usakI DalI kA AkAra, usakA kSetra hai, jitane samaya taka vaha mizrI avasthA hai, vaha usakA kAla hai tathA usa mizrI kI saphedI, miThAsa Adi, usakA bhAva hai| isIprakAra pratyeka jIva, eka dravya hai, asaMkhyAta pradeza usakA kSetra hai, anAdi-ananta usakA kAla hai tathA jJAna-darzana, astitva Adi ananta guNa usake bhAva haiM - aise svadravya-kSetra-kAla-bhAvamaya pratyeka jIva kA astitva hai| svacatuSTaya meM bhAva kA mahattva - yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki eka padArtha kI dUsare padArthoM se bhinnatA, vizeSa bhAva (vizeSa guNa) ke AdhAra para jAnI jAtI hai| 'sat' sAmAnya lakSaNa se pratyeka dravya kI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA to samajhI jA sakatI hai, parantu jar3a-cetana kI bhinnatA nahIM jAnI jA sktii| jIvadravya dharmadravya aura adharmadravya - ina tInoM ke lokapramANa asaMkhyAta pradeza haiN| lokAlokapramANa AkAza, ananta pradezI hai| pudgala skandha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta pradezI haiN| paramANu aura kAlANu, ekapradezI haiM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya tathA indriyajJAna-gamya bhI nahIM haiN| kAla bhI pratyeka dravya kA anAdiananta hai| ataH dravya, kSetra aura kAla kA svarUpa sabhI padArthoM meM lagabhaga eka-sA hone se inake AdhAra se kisI padArtha kA vizeSa ( bhinna) svarUpa bhAsita nahIM ho sakatA / 221 kisI padArtha ko anya padArthoM se bhinna jAnane ke lie vizeSa bhAva hI eka mAtra AdhAra hai, kyoMki pratyeka padArtha ke apane-apane vizeSa guNa haiM, jo usake alAvA anya dravyoM meM nahIM pAye jaate| isI AdhAra para vizva meM jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha jAti ke dravya kahe gaye haiN| anya vizeSa prakAra guNoM ke abhAva meM koI sAtavIM jAti kA dravya, vizva meM nahIM hai| AtmAnubhUti meM bhAva kA mahattva - mokSamArga kA prArambha AtmAnubhUti se hI hotA hai, jisakA mUla AdhAra bheda - vijJAna hai| jar3a aura cetana ko bhinna-bhinna jAnanA hI bheda - vijJAna hai tathA jar3a aura - cetana 'bhAva' vAcI zabda haiM, dravya-kSetra - kAlavAcI nhiiN| padArthoM ko unake 'bhAva' kI mukhyatA se hI jar3a yA cetana kahA jAtA hai| kahA bhI hai - jar3abhAve jar3a pariName, cetana-cetanabhAva / koI koI palaTe nahIM chor3I Apa svabhAva / / granthAdhirAja samayasAra kI pA~cavIM gAthA meM ekatva - vibhakta AtmA kA svarUpa dikhAne kI pratijJA karane ke tatkAla bAda chaThavIM gAthA meM AcAryadeva ne AtmA ko pramatta- apramatta se rahita, eka jJAyakabhAvarUpa kahA hai| isase spaSTa hai ki jJAyakabhAva ke rUpa meM jIva kA anubhava karanA hI AtmAnubhUti hai, mAtra sat dravya, bahupradeza yA anAdi-ananta kAla ke rUpa meM nhiiN| yaha bAta alaga hai ki vaha jJAyakabhAva svataH siddha, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 - 'naya-rahasya anAdi-ananta aura asaMkhya pradezI hai, ataH jJAyakabhAva, dravya-kSetra-kAla se sarvathA bhinna bhI nahIM hai, parantu dravya-kSetra-kAla aura bhAva ke apane-apane jude-jude lakSaNa bhI haiM; ataH AtmAnubhUti meM jJAyaka bhAva kI hI mukhyatA hai| samayasAra ke prathama kalaza meM bhI citsvabhAvAya bhAvAya kahakara caitanya-svabhAvamayI sattA ko namaskAra kiyA hai| sampUrNa grantha hI caitanya-svabhAvI bhagavAna AtmA ke pratipAdana aura usakI anubhUti kI preraNA meM hI samarpita hai| . __ AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI bhI tattva-nirNaya hetu bhAvabhAsana kI preraNA dete haiN| paNDita daulatarAmajI to spaSTa kahate haiM - varNAdi aru rAgAdi taiM, nijabhAva ko nyArA kiyaa| isaprakAra sva-catuSTayarUpa padArtha meM bhAva kA vizeSa mahattva samajhanA caahie| dravya-kSetra-kAla kA mahattva bhI bhAva se hI - hamAre jIvana meM bhI bhAva kA sarvAdhika mahattva hai| mAtra dravya ke AdhAra se koI vastu pUjya nahIM hotii| dravya kI apekSA to sabhI jIva eka jaise haiM to phira koI pUjya aura koI pUjaka kaise ho sakatA hai? vItarAga-vijJAnatA pUjya hone se paMca parameSThI pUjya haiM aura hamAre pariNAmoM meM unake prati bhaktibhAva hone se hama pujArI haiN| isIprakAra jina-pratimA aura mandira kA pharza donoM pudgaladravya haiM, parantu jina-pratimA meM vItarAgabhAva kI sthApanA hone se hama unake caraNoM meM sira jhukAte haiM, jabaki pharza para paira rakhakara, khar3e hone meM bhI hameM saMkoca nahIM hotaa| - 1. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 220 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya ananta pradezI akhaNDa AkAza dravya kSetra meM sabase bar3A hai vaha acetana hai, ataH usase usameM pUjyatva nahIM hai, phira bhI jisa sthAna para vItarAgI santa vicarate haiM, siddha pada kI sAdhanA hetu apane jJAyakabhAva kI ArAdhanA karate haiM, vaha sthAna bhI hamAre lie tIrtha ho jAtA hai, pUjya ho jAtA hai| 223 kAla bhI nirantara pravAhazIla jar3a dravya hai| dina, mahInA, varSa Adi kAla kA hI vyavahAra hai, ataH usameM pUjyatA kaise ho sakatI hai ? parantu hamAre tIrthaMkaroM kI paMcakalyANaka tithiyoM ko bhI hama dhanya ghar3I, dhanya divasa, Adi kahakara prasannatA kA anubhava karate haiN| unake kalyANaka divasa manAte haiN| kAla para bhAva kA Aropa karake hI kahA jAtA hai 8. - dhanya ghar3I vaha dhanya divasa jaba, maMgalamaya maMgalAcaraNa ho / isaprakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki dravya, kSetra aura kAla tInoM bhAva se hI mahimAvanta haiM, svayaM se nahIM / ye - vastu ke dravyAMza ke lie aMzI zabda kA prayoga - yadyapi pratyeka vastu, dravya - paryAyAtmaka hai; ataH dravya aura paryAya ye donoM sampUrNa vastu ke aMza haiM, tathApi tattvArtha - zlokavArtika ke naya- vivaraNa prakaraNa, zloka 7-9 meM dravya ko aMzI tathA paryAya ko aMza zabda se ullikhita kiyA hai| tattvArtha - zlokavArtika meM isa viSaya ko praznottara ke rUpa meM isaprakAra spaSTa kiyA hai prazna jaise aMzI (vastu) meM pravRtti karanevAle jJAna ko pramANa mAnA jAtA hai, vaise hI vastu ke aMza meM pravRtti karanevAle arthAt jAnanevAle naya ko pramANa kyoM nahIM mAnA jAtA ? ataH naya, pramANasvarUpa hI hai? Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya uttara ukta AzaMkA ThIka nahIM hai; kyoMki jisa aMzI yA dharmI meM usake saba aMza yA dharma gauNa ho jAte haiM, usa aMzI meM mukhyarUpa se dravyArthikanaya kI pravRtti hotI hai arthAt aisA aMzI, dravyArthikanaya kA viSaya hai; ataH usakA jJAna dravyArthikanaya hai aura dharma tathA dharmI ke samUharUpa vastu meM dharmoM aura dharmI, donoM ko pradhAnarUpa se jAnanevAle jJAna ko pramANa kahate haiN| 224 www vastu ke dravyAMza ko aMzI kahanA anucita bhI nahIM lagatA, kyoMki dravyArthikanaya kA viSayabhUta dravya, sAmAnya abheda tathA nitya bhI hai arthAt dravya, apane ananta guNoM aura trikAlavartI paryAyoM meM vyApta rahatA hai; ataH dravya kI aMzI, sAmAnya yA dharmI aura guNa - paryAyoM kI aMza, vizeSa tathA dharma saMjJA yathAyogya apekSA se ucita hI hai| bahupradezI dravyoM ke pradezoM ko bhI usake aMza hI samajhanA caahie| guNa- paryAyoM meM vyApta dravya ko mukhya karake jAnanevAlA jJAna, dravyArthikanaya hai tathA guNa-paryAyoM ke bheda ko mukhya karake jAnanevAlA jJAna, paryAyArthika naya haiN| yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki dravyArthikanaya kA viSayabhUta aMzI, pramANa kI apekSA to aMza hI hai, sampUrNa vastu nhiiN| aMzI aura aMzarUpa sampUrNa vastu ko pradhAnarUpa se yA binA mukhya-gauNa kiye jAnanA, pramANaM jJAna hai| prazna kahIM dravyAMza athavA aMzI ko dravya kahate haiM, kahIM dravya-paryAyAtmaka sampUrNa vastu ko dravya kahate haiM isakA kyA kAraNa hai? - - uttara - bhinna-bhinna prasaMgoM meM bhinna-bhinna apekSAoM se 'dravya' zabda ke bhinna-bhinna prayoga kiye jAte haiM / 'dravya' zabda ke aneka prakAra ke prayoga pAye jAte haiN| vistAra se saMkSepa kI ora Ate hue krama se Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya 'dravya' zabda ke vibhinna prayoga isaprakAra haiM - 1. pramANa kI viSayabhUta 'dravya' zabda se kathita dravya-kSetrakAla-bhAvAtmaka sampUrNa vastu jo ki sAmAnya-vizeSAtmaka, bhedAbhedAtmaka, nityAnityAtmaka aura ekAnekAtmaka hai| 2. Agama zailI se isa jIvadravya meM rAgAdi vikAra, guNasthAnAdi bheda tathA nara-nArakAdi sabhI paryAyeM zAmila haiN| . 3. adhyAtma zailI ke pramANa meM zuddha jIvadravya aura mAtra usakI nirmala paryAyeM zAmila hotI haiN| ____ 4. dravyArthikanaya kA viSayabhUta dravyAMza yA aMzI jo ki kevala sAmAnya, abheda, nitya aura eka hai| 5. dravya-kSetra-kAla aura bhAva meM prayukta dravya jo ki kSetra-kAla aura bhAva ke AdhArabhUta mUla padArtha hai| ina prayogoM ko isa citra ke mAdhyama se acchI taraha samajhA jA sakatA hai - sAmAnya-vizeSAtmaka sampUrNa dravya sAmAnya dravya kSetra eka | eka K anekAtmaka dravya abheda | / bhedaabhedAtmaka bhAva / kAla nitya nitya-anityAtmaka Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya 6. inake atirikta pravacanasAra ke 47 nayoM meM dravyanaya-paryAyanaya, sAmAnyanaya - vizeSanaya Adi nayoM kI carcA bhI kI gaI hai, jisakI samIkSA 47 naya vAle adhyAya meM upalabdha hai| 226 7. yadyapi dravyArthikanaya ke dasa bhedoM ke viSayabhUta dravya ke dasa prakAra bhI kahe jA sakate haiM, parantu isa prakaraNa meM ukta prayoga hI mukhyarUpa se jAnanA caahie| 8. dravyaM - guNa - paryAya kA vistRta svarUpa jAnane ke lie paNDita dIpacandajI kAsalIvAsa kRta cidvilAsa grantha avazya par3hanA cAhie / 'dravya' zabda ke viSayabhUta ukta cAroM prayogoM meM dRSTi kA viSaya kyA hai ? prazna uttara - dravya-kSetra - kAla - bhAvamayI, sAmAnya - abheda - nityaeka - aisA akhaNDa dravya, dRSTi kA viSaya hai| ise hI chaThavIM gAthA kI TIkA meM svataH siddha, anAdi-ananta, nitya-udyotarUpa, spaSTa prakAzamAna jyotisvarUpa 'jJAyakabhAva' kahA gayA hai| kSetra aura kAla ke bheda ko gauNa karake, mAtra bhAva kI mukhyatA se ise hI 'citsAmAnya' bhI kahA jAtA hai| vastutaH anubhUti meM dravya-kSetra - kAla-bhAva kA bheda bhI udita nahIM hotA, mAtra nirvikalpa akhaNDa cinmAtra svabhAva meM magna pariNAma rahate haiM, parantu use samajhAne ke lie usake dravya-kSetra - kAla-bhAvarUpa vizeSa kI apekSA bheda karake kahA jAtA hai| prazna - AtmAnubhUti ke kAla meM zuddhanaya ke viSayabhUta eka jJAyakabhAva kA hI Alambana rahatA hai to dravyArthika- paryAyArthikanayoM dvArA vastu ko jAnane kI kyA AvazyakatA hai? . uttara - AtmAnubhUti kA prArambhika upAya, tattva-nirNaya hai; Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya ataH vastu-svarUpa ke yathArtha nirNaya ke lie dravya-paryAyAtmaka vastu kA yathArtha svarUpa jAnanA Avazyaka hai| yadyapi pramANa dvArA vastu kA sampUrNa svarUpa jAna liyA jAtA hai, tathApi kisI eka dharma ko mukhya aura zeSa dharmoM ko gauNa kiye binA usa vivakSita dharma ko jAnanA sambhava nahIM hai; isalie use dravyArthika aura paryAyArthikanaya dvArA jAnanA bhI Avazyaka hai| __ pravacanasAra, gAthA 114 kI TIkA meM AcArya amRtacandradeva ne vastu ke sAmAnya aura vizeSasvarUpa ko jAnanevAle dravyArthika aura paryAyArthikanayoM ko, donoM A~khoM kI upamA dekara, eka A~kha ko sarvathA banda karake, dUsarI A~kha ko pUrI taraha khulI rakhakara nayoM ke mAdhyama se jAnane kI sampUrNa prakriyA batAI hai| ukta TIkA ke anusAra paryAyArthika cakSu (naya) ko sarvathA banda karake, mAtra khulI huI dravyArthika cakSu (naya) se jIva ko dekhane para manuSya, deva, naraka, tiryaMca aura siddha paryAyarUpa vizeSoM meM rahanevAlA jIva-sAmAnya dikhAI detA hai| isIprakAra dravyArthika cakSu (naya) ko sarvathA banda karake mAtra khulI huI paryAyArthika cakSu (naya) se jIva ko dekhane para vaha, vaha jIvadravya meM rahanevAle nara-nArakAdi paryAyarUpa anya-anya dikhAI detA hai| jaba donoM cakSuoM ko eka sAtha kholakara (pramANa se) dekhA jAtA hai, taba nara-nArakAdi paryAyoM meM rahanevAlA jIva-sAmAnya aura jIva-sAmAnya meM rahanevAle nara-nArakAdi paryAyavizeSa, donoM eka sAtha dikhAI dete haiN| prazna - jaba sAmAnya aura vizeSa donoM aMza pramANa dvArA eka sAtha jAna liye jAte haiM to phira nayoM dvArA mukhya-gauNa karake mAtra ekaeka aMza ko jAnane kI kyA AvazyakatA hai? .. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya uttara kSAyopazamika zrutajJAna pramANa meM mukhya-gauNa kiye binA vivakSita dharma ko spaSTatA aura gaharAI se nahIM jAnA jA sakatA aura kisI dharma kA gahana svarUpa jAne binA heya aura upAdeya kI prakriyA sambhava nahIM hotii| 228 - kisI sabhA kA philmAMkana karate samaya sampUrNa sabhA kI vizAlatA jAnane ke lie pUrI sabhA kA eka sAtha citra liyA jAnA bhI Avazyaka ' hai, parantu pramukha vaktA, vizeSa mehamAna tathA zrotA samudAya - ye sabhI eka sAtha dikhane para bhI vaktA kI vizeSa bhAva-bhaMgimAe~ tathA zrotAoM para honevAle prabhAva ko vizeSarUpa se nahIM dekhA jA skegaa| yaha saba dekhane ke lie vaktA aura zrotAoM ko kramazaH mukhya- gauNa karake unake alaga-alaga citra lenA Avazyaka hai| R philmAMkana - kI isI prakriyA ke samAna vastu ke donoM pakSoM ko pramANa aura naya se jAnane para hI prayojana kI siddhi hotI hai| dravya aura paryAya, donoM aMzoM ko jAnane kA prayojana mujhe kyA karanA hai ? isa prazna kA uttara, paryAyAMza ko jAnane se milatA hai; aura mujhe kaise prApta karanA hai ? isa prazna kA uttara, dravyAMza ko jAnane se milatA hai| - heyopAdeya kA jJAna, paryAya ko jAnane se hotA hai, kyoMki duHkha aura duHkha ke kAraNabhUta mithyAdarzana - jJAna - cAritra, paryAya meM hI haiM tathA sukhI hone kA upAya aura paripUrNa sukhasvarUpa mokSa bhI paryAya meM hI pragaTa hote haiM; isIlie to jIva - ajIva ke sAtha AsravAdi paryAyarUpa tattvoM / padArthoM kA nirNaya karanA, prayojanabhUta mAnA gayA hai| heya - upAdeya ko jAnane ke bAda yaha samasyA uThatI hai ki heya kA tyAga aura upAdeya kA grahaNa kaise ho ? vartamAna paryAya kA Azraya karane Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya 229 se to mithyAdarzana-jJAna-cAritra dUra hoMge nahIM tathA samyagdarzana-jJAnacAritra to abhI pragaTa hue nahIM, ataH unheM pragaTa karane kA ekamAtra upAya, parama-pAriNAmikabhAvasvarUpa dravyAMza/aMzI kA Alambana hI hai, kyoMki usameM apanApana hI samyagdarzana hai, use jAnanA hI samyagjJAna hai aura usameM lInatA hI samyakcAritra hai| yadi aisA mAne ki kAma to paryAya meM hI honA hai tathA kArya svayaM bhI paryAya hI hai aura paryAya ko, paryAya se, paryAya ke lie hI karanA hai; jabaki dravya to avyakta hai, niSkriya hai; ataH use jAnane kI jarUrata hI kyA hai? to paryAyapakSa kA mithyA-ekAnta ho jAegA aura paryAya ko usakA Alambana bhI nahIM milegaa| isIprakAra yadi aisA mAnA jAe ki paryAya-buddhi to mithyAtva hai, vaha to kSaNika aura vikArI hai, Azraya to dravya kA hI karanA hai; ataH paryAya ko jAnanA hI kyoM? to dravyapakSa kA mithyA-ekAnta hone se bhI samyagdarzana nahIM hogaa| dravya ko hI jAneM, paryAya ko nahIM - aisA bolanevAlI bhI to paryAya hI hai, ataH ukta kathana sva-vacana bAdhita hai| donoM nayoM ko jAnane kI AvazyakatA pratipAdita karate hue pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kahate haiM - jIva kA svarUpa, do nayoM se barAbara jJAta hotA hai| akele dravyArthikanaya yA akele paryAyArthikanaya se jJAta nahIM hotA; isalie donoM nayoM kA upadeza grahaNa karane yogya hai| ekAnta dravya ko hI svIkAra kare aura paryAya ko svIkAra na kare to paryAya ke binA dravya kA svIkAra, kisane kiyA aura kisameM kiyA? aura mAtra paryAya hI ko svIkAra kare, dravya ko svIkAra na kare to paryAya kahA~ dRSTi lagAkara, ekAgra hogI? isalie donoM nayoM Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 . naya-rahasya kA upadeza svIkAra karake, dravya-paryAya kI sandhi karane yogya hai| ... zaMkA - dravya-paryAya kI sandhi kA artha kyA? samAdhAna - paryAya ko pRthak karake lakSya meM na lete hue, use antarmukha karake, dravya ke sAtha ekAkAra karanA arthAt dravya-paryAya ke bheda kA vikalpa tor3akara, ekatArUpa nirvikalpa anubhava karanA, so dravya-paryAya kI sandhi hai; vahI donoM nayoM kI saphalatA hai| paryAya ko jAnate hue, usI ke vikalpa meM ruka jAve to vaha naya kI saphalatA nahIM hai; usIprakAra dravya ko jAnate hue, yadi usameM ekAgratA na kare to vaha bhI naya kI saphalatA nahIM hai| dravya-paryAya donoM ko jAnakara, donoM ke vikalpa tor3akara, paryAya ko dravya meM antarlIna-abheda-ekAkAra karake anubhava karane meM hI donoM nayoM kI saphalatA hai| ___ hamAre sukhI hone ke pakSa meM vastu kA svabhAva - yaha bAta vizeSarUpa se vicAraNIya hai ki dravya kI nityatA aura paryAya kI anityatA, hamAre hita meM hai| vastu kA jo aMza nitya hai, vaha ananta jJAna aura sukha kA ghana-piNDa hai, jisake avalambana se paryAya kA duHkha naSTa hokara avinAzI sukha pragaTa ho jAtA hai; tathA jisa aMza meM duHkha hai aura duHkha ke kAraNabhUta moha-rAga-dveSa haiM, vaha paryAya, svayaM hI kSaNabhaMgura hai, ataH usake naSTa hone ke prati hameM nizcinta ho jAnA caahie| - aparivartanazIla zuddha buddha tattva hameM nirbhaya banAkara dInatA se mukta karatA hai aura vikAra kI kSaNabhaMguratA, hameM usake vinaSTa ho jAne ke prati Azvasta karatI hai| - 1. Atmadharma (hindI), varSa 16, aMka 182, jUna 1960, kavara pRSTha para Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231. dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya . anya jIvoM kI paryAya ko kSaNika mAnane se unake prati hameM rAgadveSa nahIM hotA tathA samatAbhAva utpanna hotA hai tathA unakA dravyasvabhAva to hamAre jaisA hI hai; ataH use jAnane se bhI sahaja samatA utpanna hotI hai| . isaprakAra donoM nayoM ke viSaya kA jJAna, hamAre Atmahita meM kAryakArI haiN| dravya aura paryAya, donoM ko yathAvat jAnakara, dravya-svabhAva kA Azraya lenA - yahI pramANajJAna ke phalasvarUpa pragaTa honevAlA, samyak ekAnta hai aura yahI zreyaskara hai| sarvathA zabda kA yathArtha Azaya - pravacanasAra, gAthA 114 kI TIkA meM dravyArthika aura paryAyArthika cakSu ko kramazaH sarvathA banda karane kI bAta kahI gaI hai| yahA~ sarvathA banda karane se Azaya dUsarI A~kha ko acchI taraha banda karane se hI hai, phor3a,lene se nhiiN| jisa A~kha se dekhanA hai, use khulI rakhakara, utane samaya ke lie mAtra dravyAMza/paryAyAMza ko dekhane ke lie dUsarI A~kha banda kara lene kI bAta hai| loka meM bhI bandUka se nizAnA sAdhate samaya yA kaimare se phoTo khIMcate samaya athavA hIre kI parakha karate samaya mAtra eka hI A~kha kA prayoga karate hue, dUsarI A~kha ko banda rakhA jAtA hai| dravya-kSetra-kAla-bhAva ke lie bhI kramazaH sarva-sarvatra-sarvadAsarvathA zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai; ataH 'sarvathA' zabda meM dravya, kSetra aura kAla ko gauNa karake 'bhAva' ko mukhya kiyA hai, isalie yahA~ sarvathA zabda kA artha bhI kathaMcit ho jAtA hai| 'AtmA, dravya kI apekSA sarvathA nitya hai' - isa vAkya ke prayoga meM dravya kI apekSA nitya hai - yaha abhiprAya ho to yahA~ 'sarvathA' zabda kA Azaya 'kathaMcit' arthAt AtmA kathaMcit nitya hai - yaha samajhanA caahie| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya jisaprakAra samyak - anekAnta meM samyak-ekAnta sammilita hotA hai, usIprakAra yahA~ 'sarvathA' zabda meM 'kathaMcit' zAmila samajhanA caahie| 232 'sarvathA' zabda ko anta dIpaka ke rUpa meM svIkAra kiyA jAe to usameM sarva, sarvatra aura sarvadA bhI garbhita ho jAte haiN| agni, sarvathA uSNa hai athavA AtmA, sarvathA citsvarUpa hai - ina kathanoM meM 'sarvathA' zabda meM bhAva kI mukhyatA hone para bhI yaha kathana dravya-kSetra-kAla-bhAvamayI sampUrNa vastu ke bAre meM samajhanA cAhie arthAt sarva agni, sarvatrasarvadA-sarvathA uSNa athavA sarva AtmAe~ sarvatra - sarvadA - sarvathA citsvarUpa haiM - yaha Azaya hai| isaprakAra yaha spaSTa hai ki 'sarvathA' zabda kA prayoga yadi aparapakSa ko acchI taraha gauNa karane ke abhiprAya se kiyA jAe to vaha samyakaekAnta rUpa hogA aura yadi abhiprAya meM aparapakSa kA niSedha varta rahA ho to vaha mithyA - ekAntarUpa ho jaaegaa| mAtra kathana meM mithyApanA yA . samyakpanA nahIM hotA; saba abhiprAya kA hI khela samajhanA caahie| aneka sthAnoM para 'sarvathA' zabda kA prayoga, kathana ko dRr3hatA pradAna karane ke lie, kisI bAta para vizeSa bala dene ke lie yA dhyAna AkarSita karane ke lie bhI hotA hai| hama kaba, kisa kathana kA, kyA bhAva samajhate haiM - yaha hamAre viveka para nirbhara karatA hai / prazna jainadarzana meM to 'sarvathA', 'ekAnta' aura 'hI' - ina zabdoM kA niSedha kiyA jAtA hai, jabaki Apa inakA samarthana kara rahe haiM ? yadi ina zabdoM kA prayoga alaga-alaga karate hue aparapakSa kA niSedha na kiyA jAe to samyak - ekAnta hotA hai, jo ki anekAnta kA suphala hai, parantu yadi aparapakSa kA niSedha karane ke lie uttara - - Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya do ekAnta vAcaka zabdoM kA prayoga ekasAtha kiyA jAe to mithyA ekAnta ho jAtA hai; ataH sarvathA ekAnta kA prayoga aniSTa hai to kathaMcit ekAnta sahaja hI iSTa ho gyaa| zrImad rAjacandra ne kahA bhI hai - __ anekAnta bhI samyak-ekAntasvarUpa apane nijapada kI prApti ke alAvA, anya kisI rIti se upakArI nahIM hai| AcArya samantabhadra ne AptamImAMsA kI sAtavIM kArikA meM sarvathA ekAntavAdiyoM ko jinamatarUpI amRta se bAhara ghoSita kiyA hai tathA 15vIM kArikA meM sadeva sarvaM ko necchet arthAt pratyeka padArtha sat hI hai - aisA kahakara samyak ekAnta kA pratipAdana kiyA hai| pramANa, samyak-anekAntarUpa hai tathA pramANAbhAsa mithyAanekAntarUpa hai| isIprakAra naya, samyak-ekAntarUpa haiM aura nayAbhAsa mithyA-ekAntarUpa haiN| hama aisA bhI kaha sakate haiM ki yadyapi ye tInoM zabda jaharIle haiM, tathApi syAdvAda arthAt apekSA ke mahAmantra se inakA jahara utara jAtA hai| pravacanasAra, gAthA 115 kI TIkA meM AcArya amRtacandra deva likhate haiM - syAtkArarUpI amogha mantra, evakAra (sarvathA, ekAnta, hI) meM rahanevAle virodha-viSa ke moha ko dUra karatA hai| yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki Ajakala syAdvAda kA prayoga, jagat meM pracalita sabhI dharmoM kA samanvaya karane aura satya batAne ke lie kiyA jAtA hai| jarA vicAra kIjie ki kyA aneka asatyoM ko milAkara eka satya bana sakatA hai? yadi nahIM, to phira jo vastusvarUpa ke viruddha asatya pratipAdana karate haiM, unakA samanvaya karake satya pratipAdana kaise ho sakatA hai? Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 naya - rahasya vastutaH AcAryoM ne vastu meM avirodharUpa se rahanevAle paraspara virodhI pratIta honevAle dharmoM kA samanvaya, syAdvAda (apekSA) ke dvArA kiyA hai, jise logoM ne sabhI sampradAyoM yA mithyA mAnyatAoM kA samanvaya samajha liyA hai| AcArya samantabhadra ne do viparIta mAnyatAoM ko satya mAnane ko ubhayaikAnta kahakara, isa samanvayAbhAsa ko cunautI dete hue syAdvAda ke dvArA asti nAsti Adi paraspara viruddha do dharmoM meM samanvaya kiyA hai| AptamImAMsA meM samAgata vaha kArikA isaprakAra hai virodhAnnobhayaikAntaM, syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAntepyuktiH, nAvAcyamiti yujyate / / 13 / / dvaya ekAntoM meM virodha hai, syAdvAda - vidveSI ke / yadi sarvathA avAcya kaheM to, vastu- vAcya isa vANI se / / 1311 isaprakAra yaha spaSTa hai ki syAdvAda kA prayoga, sAvadhAnI se karate hue 'evakAra' ke viSa ko to dUra karanA cAhie, parantu 'evakAra' kA sarvathA niSedha nahIM karanA cAhie, kyoMki 'evakAra' nayarUpa hone se vastu - svarUpa ke nirNaya meM anivArya hai, samyak - ekAntarUpI amRta se vastu-svarUpa hI mithyA - ekAntarUpI viSa naSTa kiyA jA sakatA hai| prazna- dravya aura paryAya ke samAna, guNa bhI vastu ke mahattvapUrNa aMza haiM to unheM jAnanevAlA guNArthikanaya alaga se kyoM nahIM kahA ? uttara bheda-vivakSA se guNoM ko sahabhAvI paryAya ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai, ataH ve paryAyArthika naya ke viSaya ho jAte haiM aura abheda-vivakSA se guNa, dravya ke hI sAmAnya svarUpa haiM, ataH ve dravyArthikanaya ke viSaya ho jAe~ge; isalie alaga se guNArthikanaya ko kahane kI AvazyakatA hI nahIM hai| - - Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya 235 __isa sandarbha meM kucha AcAryoM ke nimnalikhita vacana dhyAna dene yogya hai - dravya ke sAmAnya aura vizeSa, do svarUpa haiN| sAmAnya, utsarga, anvaya aura guNa - ye saba ekArthaka zabda haiN| sAmAnya ko viSaya karanevAlA dravyArthikanaya hai aura vizeSa ko viSaya karanevAlA paryAyArthikanaya hai| donoM ke samudita ayutasiddharUpa dravya hai, ataH guNa jaba dravya kA hI sAmAnya rUpa hai, taba usake grahaNa ke lie pRthak se guNArthikanaya kI koI AvazyakatA nahIM hai|' yahA~ guNa se sahabhAvI paryAya hI vivakSita hai, ataH guNa ko jAnanevAlA tIsarA guNArthikanaya nahIM hai|' . sanmati tarka meM bhI guNoM ko paryAya ke artha meM hI prayukta kiyA gayA hai, ataH guNoM ko vibhinna apekSAoM se dravya yA paryAya meM hI garbhita karake dravyArthika aura paryAyArthika - ye do hI mUlanaya kaheM gae haiN| isa sandarbha meM vizeSa Agama-pramANa aura unakA spaSTIkaraNa, paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 199-202 taka avazya pddh'eN| prazna - pramANa aura nayoM ke binA tattva-nirNaya nahIM hotA, tattvanirNaya ke binA samyaktva nahIM hotA aura samyaktva ke binA sacce pramANa-naya nahIM hote to phira samyaktva prApti ke pUrva saccA tattva-nirNaya kaise sambhava hai? uttara - yaha bAta satya hai ki samyagdarzana ke binA saccA tattvanirNaya nahIM hotA, parantu usa para svAnubhUti kI muhara na lagI hone se hI 1. AcArya akalaMkadeva, tattvArtharAjavArtika, adhyAya 5, sUtra 38. 2. AcArya vidyAnandi, tattvArthazlokavArtika, nayavivaraNa, zloka 22 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 naya - rahasya usameM prAmANikatA kA abhAva kahA gayA hai, na ki vastu-svarUpa ke viruddha hone se| jinAgama meM kathita vastu-svarUpa kA, jinAgama kathita pramANa - naya dvArA bheda - vijJAna aura vItarAgatA ke poSaNa hetu kiyA gayA tattva - nirNaya yathArtha hI hai, kyoMki vahI nirNaya, svAnubhUti kA AdhAra banatA hai| jisaprakAra AjAdI kI lar3AI bhI gulAmI kI avasthA meM lar3I jAtI hai, roga ke abhAva kA upAya bhI roga ke sadbhAva meM kiyA jAtA hai, eka daridra vyakti bhI dhanavAna se dhana udhAra lekara, vyavasAya karake, svayaM dhanavAna bana jAtA hai; to yahA~ to apane meM apanA vaibhava vidyamAna hai, kisI se udhAra nahIM lenA hai, mAtra deva - zAstra - guru ke AdhAra se use pahacAnanA hai; ataH tattva - nirNaya se darzanamoha manda - mandatara - mandatama hotA huA, svAnubhUti ke mAdhyama se upazamita ho jAtA haiM, tatpazcAt darzanamoha ke kSaya kA bhI yahI upAya hai / isaprakAra dravyArthikaparyAyArthikanayoM ke dvArA vastu-svarUpa kA yathArtha nirNaya karake dravyasvabhAva kA lakSya karanA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. dravya-kSetra-kAla-bhAva kA svarUpa spaSTa karate hue, bhAva kI mahattA pratipAdita kIjie / 2. Atmahita meM dravyArthika-paryAyArthika, donoM nayoM ko jAnane kI upayogitA spaSTa kiijie| 3. dravya-kSetra - kAla-bhAva kA svarUpa, pramANa tathA dravyArthika-paryAyArthikanayoM dvArA batAie / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 dravyArthikanaya ke bheda - prabheda jinazAsana kI adbhuta aura zailI anupama syAdvAda kI yaha anUThI kalA hai ki usameM sAmAnya, abheda, nitya tathA ekarUpa dravyAMza ko jAnanevAle dravyArthikanaya ke bhI aneka bheda batAye gaye haiN| jisaprakAra paMcAdhyAyIkAra nizcayanaya kA viSaya - abheda, akhaNDa, eka hone se usake bheda hI svIkAra nahIM karate; usIprakAra dravyArthikanaya ke bhedoM se bhI inakAra kiyA jA sakatA hai, phira bhI nizcayanaya ke zuddha aura azuddha aise do mUla bhedoM ke samAna dravyArthikanaya ke bhI zuddha, azuddha Adi aneka bheda kiye gaye haiN| dravyArthikanaya ke ye bheda, usakI viSaya-vastu ko bhinna-bhinna apekSAoM se gaharAI se samajhane ke prayojana se kiye gaye haiN| vastu kA dravyAMza zuddha hai yA azuddha athavA donoM se nirapekSa hai ? sat hai yA asat ? vizeSoM se bhinna hai yA abhinna ? ityAdi aneka praznoM kA samAdhAna inheM samajhane se ho jAtA hai| - karate AlApapaddhati meM zuddha aura azuddhadravyArthikanaya ke koI bheda nahIM hue ye do bheda tathA anvayAdi cAra bheda milAkara kula chaha bheda batAye gaye haiM, jo isaprakAra haiM 1. zuddhadravyArthikanaya 3. anvayadravyArthikanaya - 2. azuddhadravyArthikanaya 4. svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 naya- rahasya 5. paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya 6. paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya vahIM pRSTha 226 para inakA saMkSipta svarUpa isaprakAra batAyA gayA hai - dravya hI jisakA prayojana hai, vaha dravyArthikanaya hai tathA zuddhadravya hI jisakA prayojana hai, vaha zuddhadravyArthikanaya hai aura azuddhadravya jisakA prayojana hai, vaha azuddhadravyArthikanaya hai| sAmAnya, guNa, Adi ko anvayarUpa se dravya... dravya - aisI vyavasthA jo karatA hai, vaha anvayadravyArthika hai arthAt avicchinnarUpa se cale Ate guNoM ke pravAha meM jo dravya kI vyavasthA karatA hai, use hI dravya mAnatA hai, vaha anvayadravyArthikanaya hai| jisakA artha yA prayojana svadravyAdi ko grahaNa karanA hai, vaha svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya hai| jisakA artha- prayojana para - dravyAdi ko grahaNa karanA hai, vaha paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya hai aura jisakA artha yA prayojana paramabhAva ko grahaNa karanA hai, vaha paramabhAvagrAhaka - dravyArthikanaya hai| yadyapi dravyAMza aura paryAyAMza, chahoM dravyoM ke svarUpa meM vidyamAna haiM, tathApi yahA~ AtmA ko jAnanA mukhya prayojana hai, ataH AtmA para ghaTita honevAle bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ yaha bAta samajhanA vizeSa mahattvapUrNa hai ki dravya ko zuddha yA azuddha kisa AdhAra se kahA gayA hai? karmopAdhi, utpAda-vyaya tathA bheda - kalpanA se nirapekSatA hI dravya kI zuddhatA hai tathA inase sApekSatA hI usakI azuddhatA hai| aba yahA~ dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 190-198 meM samAgata dravyArthikanaya ke dasa bhedoM ke nAma, paribhASA, inake svarUpa para saMkSipta vicAra kiyA jA rahA hai - Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 - dravyArthikanaya ke bheda-prabheda - 1. karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthikanaya 2. utpAda-vyayanirapekSa sattAgrAhaka zuddhadravyArthikanaya 3. bheda kalpanAnirapekSa zuddhadravyArthikanaya 4. karmopAdhisApekSa azuddhadravyArthikanaya 5. utpAda-vyayasApekSa azuddhadravyArthikanaya 6. bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyArthikanaya 7. anvaya dravyArthikanaya 8. svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya 9. paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya 10. paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya 1. karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthikanaya * jo naya karmoM ke madhya meM sthita arthAt karmoM se lipta jIva ko siddha samAna zuddha grahaNa karatA hai, use karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthikanaya kahate haiN| . vartamAna avasthA meM vidyamAna karmopAdhiyoM ko gauNa karake trikAlI zuddhadravya ko mukhya kiyA jAe to usakA karmopAdhiyoM se aprabhAvita ananta zaktiyoM kA akhaNDa piNDa svabhAva hI jAnA jAtA hai| yahA~ karmopAdhi se Azaya mukhyarUpa se moha-rAga-dveSAdi audayika bhAvoM se hai, isa apekSA vicAra kiyA jAe to isa naya kA viSaya rAgAdi bhAvoM se bhinna eka jJAyaka bhAva hai| yadyapi kSAyika Adi nirmala bhAva, karmoM ke kSaya ke nimitta se hote haiM, ataH usameM karmodayarUpa upAdhi ko gauNa karane kA prazna hI nahIM utthtaa| dRSTi ke viSaya kI mukhyatA se vicAra kiyA jAe to aupazamika, kSAyopazamika, audayika Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 naya-rahasya aura kSAyika - ina cAra bhAvoM ko karmopAdhi meM grahaNa kiyA jA sakatA hai, kyoMki dRSTi kA viSaya ina cAra bhAvoM se bhinna paramapAriNAmikabhAvasvarUpa hai| mAtra nirmala paryAyoM se bhinna yA abhinna batAnevAlA koI dravyArthikanaya nahIM hai|| __ adhyAtma granthoM meM ina tIna zuddhadravyArthikanaya ke viSaya ko zuddhanizcayanaya athavA paramazuddhanizcayanaya ke viSaya ke rUpa meM saikar3oM jagaha varNana karate hue isI ke anubhava kI preraNA dI gaI hai| samayasAra, gAthA 6 meM AtmA ko pramatta-apramatta bhAvoM se rahita evaM niyamasAra, gAthA 50 meM audamika Adi cAroM bhAvoM se bhinna kahakara eka jJAyakabhAva ko karmopAdhiyoM rahita batAyA gayA hai| isIprakAra gAthA 14 meM asaMyukta tathA gAthA 73 meM nirmamatva vizeSaNa se AtmA ko karmopAdhi rahita kahA gayA hai| . vartamAna meM pracalita prAcIna bhajanoM meM jo nigoda meM, so hI mujhameM, so hI mokha ma~jhAra Adi paMktiyoM meM bhI karmopAdhinirapekSa dravyasvabhAva ke hI gIta gAye gaye haiN| paryAya meM cAhe audayika bhAva hoM yA kSAyikabhAva; ananta duHkha ho yA ananta sukha; dravyasvabhAva, jyoM kA tyoM, zuddha buddha niraMjana rahatA hai - yahI usakA karmopAdhinirapekSa svabhAva hai| 2. utpAda-vyayanirapekSa sattAgrAhaka zuddhadravyArthikanaya __ jo naya, utpAda-vyaya ko gauNa karake kevala sattA ko grahaNa karatA hai, use Agama meM utpAda-vyayanirapekSa sattAgrAhI zuddhadravyArthikanaya kahate haiN| yadyapi sattA, utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka kahI gaI hai, tathApi dravyAMza/aMzI ko utpAda-vyaya se rahita trikAlI dhruva ke rUpa meM bhI Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya ke bheda-prabheda 241 dekhA jAtA hai| utpAda-vyaya to paryAyagata dharma haiM, parantu dravyAMza to sadA vahI kA vahI rahatA hai| paryAyoM se bhinna trikAlI dhruva to pUjya gurudevazrI ke pravacanoM kI mukhya vizeSatA hai| mAno dhruva kI dhuna lagAne kI preraNA dene ke lie hI unakA bharatakSetra meM janma huA ho / trikAlI dhruva kI carcA isa yuga meM lupta - prAyaH thI, jisakA udyota pUjya gurudevazrI kI maMgalavANI meM huA, ataH yaha bAta kucha logoM ko naI lagatI hai, yaha vicAradhArA nayA pantha - sA lagatI hai, parantu Agama ke Aloka meM vicAra kiyA jAe to yaha nayA pantha nahIM, apitu jinAgama kathita mUla mArga hai| yaha dravyArthikanaya hI paryAyoM se pAra trikAlI dhruva ko lakSya banAne kI preraNA de rahA hai| pratyeka padArtha satsvarUpa hai aura sat, utpAda - vyaya - dhrauvyasvarUpa hai arthAt sat ke ye tIna aMza haiM, jo paraspara kathaMcit bhinna haiM, isalie dhruva aMza bhI utpAda - vyaya se kathaMcit bhinna siddha hotA hai; ataH yadi utpAda-vyaya ko gauNa karake sattA ko dekhA jAe to dravya mAtra dhruvarUpa hI jAnA jAtA hai aura use jAnanevAlA jJAna, utpAda-vyaya nirapekSa sattAgrAhI zuddhaddhavyArthikanaya kahalAtA hai| yahA~ dhruva aMza meM utpAda-vyaya ko nahIM milAyA hai, isalie use zuddha kahA hai| zrI samayasAra, gAthA 6 kI TIkA meM jJAyakabhAva ko anAdiananta kahakara, isI naya kA prayoga kiyA hai| adhyAtma granthoM meM kadamakadama para bhagavAna AtmA ko anAdi - ananta, nitya, dhruva, zAzvata akSaya, janma-maraNa se rahita Adi aneka vizeSaNoM se samajhAyA gayA hai, jinakA AdhAra yaha utpAda - vyayanirapekSa sattAgrAhaka dravyArthikanaya hI hai| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 3. bhedakalpanAnirapekSa zuddhadravyArthikanaya jo naya, guNa-guNI Adi catuSkarUpa ( guNa-guNI, svabhAvasvabhAvavAn, paryAya-paryAyavAn, dharma-dharmI) artha meM bheda nahIM karatA, vaha bhedakalpanAnirapekSa zuddhadravyArthikanaya hai| bheda aura abheda - ye donoM pratyeka vastu ke dharma haiM; ataH ye AtmA ke bhI dharma haiN| yadi bheda kI mukhyatA se AtmA ko dekheM to vaha guNa-guNI Adi bhedarUpa dikhAI detA hai aura abheda ko mukhya kareM to vaha samasta prakAra ke bhedoM se rahita eka cinmAtra bhAsita hotA hai| AtmA kI anubhUti ke lie bheda kA vikalpa tor3akara, jisa abhedasvarUpa ke avalambana kI preraNA dI jAtI hai, vaha isI naya kA viSaya hai| yahA~ mAtra abheda dharma ke avalambana kI bAta nahIM hai, apitu guNa - paryAyoM ke bhedoM se rahita abhedadharmasvarUpa dharmI arthAt abheda dravya ke avalambana kI bAta hai| naya - rahasya dRSTi ke viSaya meM paryAya ke sambandha meM yaha naya kahatA hai ki bhedakalpanAnirapekSa zuddhadravyArthikanaya ke viSaya kA avalambana karane se dravya, sarvathA paryAyarahita nahIM ho jAtA, apitu paryAya, abheda dravya meM ahaM karake apane ko karmopAdhi, utpAda-vyaya aura bhedakalpanA se rahita anubhava karatI huI dravya-paryAyAtmaka vastu ko sArthakatA pradAna karatI hai| 4. karmopAdhisApekSa azuddhadravyArthikanaya jo naya, saba rAgAdibhAvoM ko jIva yA jIva ke kahatA hai, vaha karmApAdhisApekSa azuddhadravyArthikanaya hai / karmopAdhinirapekSa yadi zuddhadravyArthikanaya, AtmA ko karmopAdhi se rahita dekhatA hai to karmopAdhisApekSa azuddhadravyArthikanaya, use karmopAdhi sahita dekhatA hai| isa naya ke prayoga se AtmA ko sarvathA zuddha mAnanevAle Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 dravyArthikanaya ke bheda-prabheda sAMkhyAdi matoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| isa naya se yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki audayika Adi cAroM bhAvoM meM karmoM kA nimitta hone para bhI ye AtmA ke hI pariNamana haiM, AtmA se sarvathA bhinna nahIM; ataH paryAyoM kI sApekSatA se dekhanevAle naya ko azuddhadravyArthikanaya kahA gayA hai| prazna - dravya to trikAla zuddha rahatA hai, vaha kabhI azuddha nahIM hotA, mAtra paryAya azuddha hotI hai to azuddhadravyArthikanaya mAnanA kaise sambhava hai? uttara - dravya aura paryAya sarvathA bhinna nahIM haiM, apitu eka hI vastu ke do aMza haiN| paryAya se dRSTi haTAkara dravya meM lagAne ke prayojana se inameM bhinnatA kI bhASA bolI jAtI hai ki dravya zuddha/nitya hai aura paryAya azuddha/anitya hai| vAstava meM syAdvAda zailI meM aisA kahanA adhika upayukta hai ki dravyadRSTi se AtmA zuddha/nitya hai aura paryAyadRSTi se AtmA azuddha/anitya hai, kyoMki dravya aura paryAya eka hI vastu ke do viruddha aMza haiM, jo vastu meM avirodharUpa se rahate haiN| jinAgama meM paryAyadRSTi se hI AtmA ke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA - aise tIna bheda kahe haiN| samayasAra jaise zuddhanaya pradhAna grantharAja meM bhI AtmA ko ajJAnI, mUr3ha, mithyAdRSTi, krodhI, mohI athavA jJAnI Adi vizeSaNoM se sambodhita kiyA gayA hai| pravacanasAra, gAthA 8 meM zubhopayoga, azubhopayoga athavA zuddhopayoga meM pariNamita AtmA ko hI zubha, azubha yA zuddha kahA gayA hai - ye saba karmopAdhisApekSa azuddhadravyArthikanaya ke hI prayoga haiN| . dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki rAgAdibhAva to paryAyagata azuddhatA hai| paryAyArthikanaya ke bhedoM meM bhI karmopAdhi se rahita aura sahita kI apekSA zuddha aura azuddha paryAyArthikanaya kahe jaaeNge| yahA~ to AtmA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 naya-rahasya ko karmopAdhiyoM se bhinna dekhanA yA milA huA dekhanA - yahI usakI zuddhatA aura azuddhatA kA AdhAra hai| yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki dravyadRSTi se AtmA zuddha hai, lekina paryAyadRSTi se vartamAna meM azuddha hai - mAtra ina vikalpoM se athavA aise nirNaya se AtmAnubhUti kA prayojana siddha nahIM hotaa| jo paryAya, dravya ko zuddha dekhatI hai athavA zuddhadravya meM ahaM karatI hai, vaha svayaM azuddha kaise raha sakatI hai? paryAya kA svara aisA nahIM hotA ki dravya zuddha hai, apitu vaha dravya meM ahaMpanA sthApita karake apane ko zuddha anubhava karatI hai, usake svara ho jAte haiM ki maiM zuddha huuN| isa prakriyA meM sabase bar3I azuddhatA arthAt mithyAtva svayaM vilIna ho jAtA hai aura zraddhA kI zuddhatA arthAt samyaktva prApta hotA hai| eka daridra kanyA, yadi sampanna vyakti kA varaNa kare to usakI anubhUti aisI nahIM hotI ki maiM to daridra hU~ aura mere pati seTha haiM; apitu vaha apane pati meM sarvasva samarpaNa karatI huI svayaM ko sampanna anubhava karatI hai, jisameM usakI cira-daridratA bhI vilIna ho jAtI hai| uparyukta anubhUti hone para jo samyak pramANajJAna utpanna hotA hai, usameM paryAyagata rAgAdika avazeSoM kA bhI yathArtha jJAna hotA hai; taba dravya aura paryAya, donoM kA jAnanA yathArtha hotA hai| prazna - to kyA anubhUti se pahale dravya zuddha hai aura paryAya azuddha hai - aisA nirNaya karanA mithyA hai? uttara - yadyapi anubhUti se pahale to sabhI jJAna mithyA hI haiM tathApi AgamAzrita hone se koI bhI nirNaya mithyA nahIM hai, isa AgamAzrita nirNaya ko AtmAzrita nirNaya meM uparyukta AtmAnubhUti kI prakriyA se hI badalA jA sakatA hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 dravyArthikanaya ke bheda-prabheda isaprakAra azuddhadravyArthikanaya kA yathArtha nirNaya bhI AtmAnubhUti meM sahAyaka hotA hai| yahA~ yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki AtmA, vartamAna meM azuddha hai - yaha kathana, mAtra paryAyadRSTi athavA azuddhadravyArthikanaya se hI sambhava hai| kyA zuddhadravyArthikanaya kA viSayabhUta trikAlI dravya, vartamAna meM vidyamAna nahIM hai? yadi nahIM ho to vaha trikAla akhaNDita kaise rahegA? ataH utpAdarUpa vartamAna, dhruvarUpa vartamAna meM ahaM kare to hI AtmAnubhUti kA puruSArtha sahaja sampanna ho jAtA hai| isI dhruvarUpa vartamAna ko kAraNazuddhaparyAya bhI kahate haiN| prazna - paryAya to svatantra sat hai| apanI yogyatA se apane SaT kAraka se svayaM zuddharUpa pariNamita hotI hai; ataH use dravya kA Azraya karanA cAhie yA dravya meM ahaMpanA karanA cAhie - aisA kahakara, use dravya ke AdhIna/parAdhIna kyoM banAyA jAtA hai? vaha apane meM hI apanA vaibhava dekhakara zuddha ho jAegI? . uttara - dravya aura paryAya, sarvathA bhinna vastue~ nahIM haiN| paryAya, dravya kI hI vRtti hai, usI kA pariNamana hai; ataH dravya hI usakA sva hai, svAmI hai, anvaya svarUpa hone se usameM hI vyApta hai; isalie dravya ke Alambana ko parAlambana nahIM, apitu paryAya dvArA apane vAstavika svarUpa kA hI Alambana jAnanA caahie| __ paryAya ko svatantra sat kahane kA Azaya yaha hai ki vaha parapadArthoM ke kAraNa utpanna nahIM hotii| trikAlI upAdAna bhI usakA sAmAnya kAraNa hai, samartha kAraNa nhiiN| samartha kAraNa to usakI tatsamaya kI yogyatA hI hai| paryAya, para-padArthoM kA lakSya karake vikArarUpa pariNamana karatI Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 naya-rahasya hai, parantu para kA lakSya karane mAtra se vaha parAdhIna nahIM ho jAtI, usakI svatantratA naSTa nahIM ho jAtI, kyoMki usane apanI tatsamaya kI yogyatA se para kA lakSya kiyA hai, para ke kAraNa nhiiN| isIprakAra vaha svadravya kI zraddhA-jJAna-lInatA bhI kaba kare, kitanI kare? - ina sabameM bhI vaha svatantra hai| pariNAmI dravya kA pariNamana hone para bhI vaha trikAlI apariNAmI dhruva, svabhAva se nirapekSa hai| dravya-svabhAva meM ahaM karanA, usa paryAya kA svabhAva hai| ahaM aura ahaM kA viSaya, kathaMcit bhinna hone para bhI ahaM kI anubhUti meM dravya aura paryAya-sambandhI bheda kA yA usameM samarpaNa kA vikalpa hI nahIM hotA, ataH parAdhInatA kA prazna hI nahIM uThatA; kintu jaba anubhUti kI prakriyA batAI jAegI, taba bheda-kathana karate hue yahI kahA jAegA ki paryAya, dravya kA Alambana karatI hai| jabaki Alambana ke kAla meM bhI paryAya, paryAya rahatI hai aura dravya, dravya rahatA hai| yahI usakI svatantratA aura nirapekSatA hai| dravya meM lInatA, paryAya kA svarUpa hai, parAdhInatA nhiiN| zuddhaparyAya, apane meM hI apanA vaibhava dekhatI hai to vaha vaibhava, usake svAmI dravya kA hI hai, kisI aura kA nhiiN| vaha svayaM to vRtti hai, aMza hai, usakA svarUpa hI dravya meM lIna hokara dravya ko vyakta karanA hai| isa sambandha meM AdaraNIya bAbU jugalakizorajI 'yugala' kA pustakAkAra lekha 'pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI aura unakA jIvana-darzana' athavA 'samyagdarzana aura usakA viSaya' avazya paThanIya hai| 5. utpAda-vyayasApekSa sattAgrAhaka azuddhadravyArthikanaya jo naya, utpAda-vyaya ke sAtha milI huI sattA ko grahaNa karatA hai, dravya ko eka samaya meM utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa kahatA hai, vaha utpAda-vyayasApekSa sattAgrAhaka azuddhadravyArthikanaya hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya ke bheda - prabheda 247 yadyapi utpAda-vyaya, vastu kA hI svabhAva hai / tattvArthasUtra meM dravya kA lakSaNa 'sat' aura sat kA lakSaNa 'utpAda - vyaya - dhrauvya' kahA gayA hai, tathApi eka sat ke tIna aMza hone se ye paraspara kathaMcit bhinna haiM, anyathA tIna aMza siddha na hoMge / yahA~ dhruva aMza meM utpAda - vyaya ko milAkara dekhA jA rahA hai, isalie dhruva aMza yA aMzI ko azuddha dekhane ke kAraNa isa naya ko bhI 'azuddhadravyArthikanaya' kI saMjJA dI gaI hai| isIprakAra jaba utpAda-vyaya ko bhI dhruva ke sAtha dekhA jAegA to bhI azuddhatA kahI jAegI, jo sattAsApekSa azuddhaparyAyArthikanaya kA viSaya hogA jisakA varNana Age kiyA jaaegaa| prazna utpAda - vyaya - dhrauvyayuktaM sat - yaha kathana kisa naya kA viSaya banegA ? 1 mAtra uttara bhAI ! naya to jJAtA yA vaktA ke abhiprAya meM hote haiM, vANI meM nahIM; ataH kise mukhya kiyA jA rahA hai aura kise gauNa isa AdhAra para yaha kathana bhI pramANa yA vivakSita naya kA mAnA jaaegaa| yadi hama abheda sat aura usake utpAda - vyaya - dhrauvya - ina bhedoM ko binA mukhya- -gauNa kiye kahanA cAheMge to ukta kathana pramANa kA hogA tathA yadi utpAda - vyaya sahita dhruva yA sattA kA kathana karanA cAheMge to yaha kathana, utpAda - vyaya sApekSa sattAgrAhaka azuddhadravyArthikanaya kA hogA, yadi utpAda - vyaya - dhrauvya ke bhedasahita sat ko mukhya kiyA jAegA to yaha bheda - kalpanAsApekSa azuddhadravyArthikanaya kA kathana mAnA jaaegaa| - - 6. bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyArthikanaya jo naya, dravya meM guNa-guNI Adi kA bheda karake, unake sAtha sambandha karAtA hai, vaha bheda - kalpanA se sahita hone se bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyArthika naya hai arthAt akhaNDa sat ko guNa-guNI, Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 naya-rahasya dharma-dharmI Adi ke bhedasahita dekhanevAlA jJAna, bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyArthikanaya hai| ___ AtmA ko jJAna-darzana-cAritravAlA kahanA yA upayoga lakSaNavAlA kahanA - ye sabhI prayoga, bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyArthikanaya ke haiN| samayasAra, gAthA 7 meM AtmA meM jJAna-darzana-cAritra kA bheda kahanA vyavahAra kahA gayA hai| azuddhadravyArthikanaya bhI zuddhadravyArthikanaya ke sAmane vyavahAra ho jAtA hai, kyoMki usake viSaya kA Alambana chor3anA hai| __ AtmA ko karmopAdhi, utpAda-vyaya aura bhedakalpanAsApekSa dekhanA, azuddhadravyArthikanaya kahakara, inheM jJAna meM gauNa karake inase dRSTi haTAkara, karmopAdhi, utpAda-vyaya aura bheda-kalpanA - ina tInoM se nirapekSa dravya ko mukhya karake isI meM ahaMpanA sthApita karanA samyagdarzana hai| isaprakAra ye chahoM naya, asti aura nAsti se dRSTi ke viSaya ko spaSTa karate haiM arthAt karmopAdhi, utpAda-vyaya aura bhedakalpanA dRSTi kA viSaya nahIM hai athavA ye tInoM dRSTi ke viSaya meM nahIM haiM, vaha to cAra bhAvoM se rahita paramapAriNAmikabhAvasvarUpa, dhruva aura abheda hai| jinAgama meM dRSTi ke viSaya ko spaSTa karane ke lie usake kAraNaparamAtmA, kAraNasamayasAra, zuddha cidrUpa, paramAnandasvarUpa, abheda, nitya, eka, akhaNDa, sAmAnya, jJAyakabhAva Adi aneka vizeSaNa kahe gae haiN| vastutaH anubhUti meM ina vizeSaNoM sambandhI vikalpa bhI nahIM hote, mAtra cinmAtrasvarUpa kA vedana hotA hai| . prazna - karmopAdhi, utpAda-vyaya aura bhedakalpanA, vastu ke paryAyAMza meM hote haiM, dravyAMza meM nahIM; ataH inheM viSaya banAnevAlA naya paryAyArthika honA cAhie, use dravyArthikanaya ke bhedoM meM zAmila kyoM kiyA gayA hai? . uttara - yadyapi ukta vizeSaNa paryAyagata haiM, tathApi yahA~ paryAya ko Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 dravyArthikanaya ke bheda-prabheda mukhya nahIM kiyA jA rahA hai| yahA~ to ukta tIna vizeSatAoM vAle dravya ko mukhya kiyA jA rahA hai| jaise, samyagdarzana-jJAna-cAritra to paryAyArthikanaya ke viSaya haiM, parantu jaba munirAja kI bAta kareM to unakA AtmA, ratnatraya se vibhUSita dekhA jAtA hai aura yahA~ ratnatraya-paryAya nahIM, apitu ratnatrayayukta AtmA ko mukhya kiyA jAtA hai| sundara AbhUSaNoM kI carcA karanA alaga bAta hai aura AbhUSaNa pahanI huI mahilA kI sundaratA kI carcA karanA alaga bAta hai| isIprakAra mAtra paryAyoM kI carcA karanA alaga bAta hai aura paryAya-sApekSa yA paryAyanirapekSa, dravya kI carcA karanA alaga bAta hai| dravyasvabhAva ko aura adhika gaharAI se spaSTa karane hetu ukta chaha nayoM ke atirikta cAra naya aura kahe gae haiM, jo isaprakAra haiM - 7. anvaya dravyArthikanaya - jo naya, samasta svabhAvoM meM yaha dravya hai - isaprakAra anvayarUpa se dravya kI sthApanA-karatA hai, vaha anvaya dravyArthikanaya hai| zrI pravacanasAra, gAthA 80 kI TIkA meM arhanta bhagavAna ko dravyaguNa-paryAya sahita jAnane ke prasaMga meM dravya-guNa-paryAya kA svarUpa atyanta saMkSepa meM spaSTa karate hue kahA gayA hai ki anvaya so dravya hai, anvaya ke vizeSaNa, guNa haiM aura anvaya ke vyatireka, paryAyeM haiN| vahA~ sapheda motiyoM ke hAra meM vyApta dhAge ke udAharaNa se anvayasvarUpa dravyAMza kA svarUpa samajhAyA gayA hai| AtmA meM ananta svabhAva haiN| jJAna-darzana-cAritra Adi ananta guNa, jIvatva, citi Adi ananta zaktiyA~ aura astitva, nAstitva Adi ananta dharma - ye sabhI AtmA ke svabhAva arthAt svayaM ke bhAva haiN| ina sabhI svabhAvoM meM AtmA hI vyApta hai, vidyamAna hai, vyApaka hai; anyathA ye AtmA ke svabhAva kaise kahe jA sakeMge? jisameM jo vyApta Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 naya - rahasya ho, vaha usI kA kahA jAtA hai; pIlepana meM yadi sonA vyApta ho to vaha sone kA guNa kahA jAegA aura yadi pItala vyApta hogA to vaha pItala kA guNa kahA jaaegaa| ananta svabhAvoM meM dravya kI yaha vyApakatA hI anvaya kahalAtI hai| yaha anvayapanA dravya kA hI svarUpa hai; ataH dravya ko usake anvaya svarUpa meM dekhanA hI anvaya dravyArthikanaya hai| AtmA ko jJAnAnandasvabhAvI kahanA bhI anvaya dravyArthikanaya kA prayoga kahA jA sakatA hai, kyoMki isa kathana meM mAtra jJAna aura Ananda svabhAva kI mukhyatA nahIM hai; apitu jJAna, Ananda Adi ananta svabhAvoM meM vyApta AtmA ko hI jJAna aura Ananda kI sApekSatA se batAyA jA rahA hai| isaprakAra ananta svabhAvoM meM vidyamAna akhaNDa abheda vastu ko usake kisI eka yA ekAdhika svabhAvoM ke dvArA jAnanevAlA naya anvaya dravyArthikanaya hai, kyoMki ananta svabhAvoM kA kathana asambhava hone se usake ekAdhika svabhAvoM ke kathana dvArA ananta svabhAvoM meM vyApta AtmA ko grahaNa karanA isa naya kA kAma hai| zrutabhavanadIpaka nayacakra, dvitIya adhyAya, zloka 9, pRSTha 44 para isa naya ke antargata svabhAvoM ke sthAna para paryAyoM (vyatireka) meM anvaya karane kA nirdeza kiyA hai| ve likhate haiM - yaH paryAyAdivAn dravyaM brUte tvanvayarUpataH / dravyArthikaH so'nvayAkhyaH procyate nayavedibhiH // 19 // arthAt jo naya, paryAya Adi kA anvaya dekhakara, unheM dravya kahatA hai; use nayoM ke vettAoM ke dvArA anvaya dravyArthikanaya kahA gayA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya ke bheda-prabheda __251 yahI kAraNa hai ki pravacanasAra, gAthA 80 kI TIkA meM paryAyoM ko anvaya ke vyatireka kahakara, unakA anvaya karane kI bAta kahI gaI hai| anvaya ko do taraha se vyAkhyAyita kiyA jAtA hai - tiryaksAmAnya evaM uurdhvtaasaamaany| tiryaksAmAnya, jahA~ guNoM evaM pradezoM ke anvaya svarUpa hai, vahIM UrdhvatAsAmAnya, paryAyoM ke anvaya svarUpa hai| __8. sva-dravyAdigrAhaka dravyArthikanaya - jo naya, svadravyasvakSetra-svakAla aura svabhAva meM sat dravya (astitva) ko grahaNa karatA hai, vaha svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya hai| - AcArya samantabhadra ne svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA pratyeka padArtha ko sat kahakara isI naya kA prayoga kiyA hai| pratyeka padArtha, apane sva-catuSTaya meM hI vidyamAna rahatA hai, usI meM usakI sattA hai, astitva hai, vahI usakA svarUpa hai| sva-catuSTaya meM vidyamAna sattA kI mukhyatA se hI sat dravyalakSaNam kahakara isa naya kA prayoga kiyA gayA hai| sapta bhaMga meM prathama bhaMga syAd astitva yA syAd asti dharma Adi ke rUpa meM bhI yaha 'sat' dharma hI kahA jAtA hai| dhyAna rahe, yahA~ padArtha ke astitvarUpa 'sat' dharma kI bAta hai, dharma ke dazalakSaNoM meM samAgata uttama satya dharma kI nhiiN| yaha bAta avazya hai ki sva-catuSTayarUpa dharma, vastu ke svabhAvarUpa pAriNAmikabhAva haiM aura uttama satya dharma isI svarUpa-sat kI anubhUti lakSaNa upazama, kSayopazama yA kSAyikabhAva haiN| svarUpa-catuSTaya meM samAgata dravya-kSetra-kAla-bhAva kI vistRta carcA, dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya, adhyAya 12 meM kI gaI hai| .... 9. paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya - jo naya paradravya, parakSetra, Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 naya-rahasya parakAla aura parabhAva kI apekSA asat dravya (nAstitva) ko grahaNa karatA hai, vaha paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya hai| yadyapi isa naya kA nAma para-dravyAdigrAhaka dravyArthikanaya kahA gayA hai, jisase aisA laga sakatA hai ki yaha naya, sva se bhinna paradravyoM ke astitva ko batAnevAlA hai, kintu isakI paribhASA se spaSTa hai ki yaha paradravyoM ko nahIM, apitu svadravya meM trikAla vidyamAna astitva dharma ke samAna paradravyoM ke nAstitvarUpa trikAla vidyamAna dharma kA jJAna karAtA hai, para kI apekSA to mAtra ise samajhAne ke lie kahI hai; ataH ise paradravyAdi kI apekSA asattAgrAhaka dravyArthikanaya bhI kahA jA sakatA hai| ___jainadarzana ke anekAnta siddhAnta meM hI yaha sAhasa hai ki vaha eka hI vastu ko sat aura asatrUpa ghoSita karatA hai| apekSAe~ bhinnabhinna hone se ye paraspara virodhI dharma, vastu meM avirodharUpa se eka sAtha rahate haiN| AcArya samantabhadra, ina virodhI dharmoM kI apekSAe~ spaSTa karate hue inheM svIkAra na karanevAloM ko sarvathA ekAntavAdI ghoSita karate hue AptamImAMsA meM likhate haiM - sadeva sarvaM ko necchet, svruupaadictussttyaat| asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / arthAt sarva vastuoM ko svarUpa-catuSTaya kI apekSA 'sat' kauna svIkAra nahIM karegA tathA viparIta meM para-catuSTaya kI apekSA use hI 'asat' kauna svIkAra nahIM kregaa| yadi aisA nahIM mAnA jAtA to vastu-vyavasthA kucha bhI nahIM bana sakatI hai| isI sat-asat dharma ko hI asti-nAsti dharma kahakara, astinAsti ko dharma-yugala kahA jAtA hai tathA saptabhaMgI meM isa dharma-yugala Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya ke bheda-prabheda 253 sambandhI sAta bhaMgoM kI carcA kI jAtI hai, jisameM dUsarA bhaMga athavA dharma 'syAt nAsti' isI paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya kA viSaya banatA hai| jisaprakAra saptabhaMgI meM prathama do bhaMga, ukta 'svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya' evaM 'paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya' para Azrita haiM, usIprakAra yadyapi zeSa pA~ca bhaMgoM ko viSaya banAnevAle nayoM ke AdhAra para bhI dravyArthikanaya ke bheda kiye jA sakate haiM, tathApi yahA~ saMkSipta zailI meM dravya kA svarUpa astitva aura nAstitvadharma dvArA hI spaSTa kiyA hai, ataH mAtra ina do dharmoM ke grAhaka nayoM kA hI ullekha kiyA hai| zeSa pA~ca boloM kI carcA saptabhaMgI meM kI hI gaI hai| vRhadnayacakra meM dravya ke astisvabhAva aura nAstisvabhAva ko isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - astisvabhAvaM dravyaM, saddravyAdiSu grAhakanayena / tadapi ca nAstisvabhAvaM, paradravyAdigrAhakeNa / / arthAt svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya se dravya, astisvabhAvavAlA hai tathA paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya se nAstisvabhAvavAlA hai| ye sat-asat, bhAva-abhAva yA asti-nAsti pratyeka dravya ke svabhAva, dharma yA zaktiyA~ haiM / yadyapi inheM guNa na kahakara dharma yA svabhAva kahane kI paramparA hai, tathApi sAmAnya guNoM meM sabase pahale astitva guNa kI hI carcA AtI hai| gaharAI se vicAra kiyA jAe to chaha sAmAnya guNa, vastu ke dharma yA svabhAva haiM tathA ina rUpoM meM padArtha kA honA, yahI unakA pariNamana hai - aisA pratIta hotA hai| jJAna darzanAdi yA rUparasAdi vizeSa guNoM ke samAna inameM vividha utpAda-vyayarUpa avasthAe~ khyAla meM nahIM aatiiN| cU~ki sAmAnya guNoM meM svabhAva-vibhAva athavA zuddha - azuddharUpa pariNamana nahIM hotA yahI kAraNa hai ki inako viSaya banAnevAle svadravyAdigrAhaka yA paradravyAdigrAhaka dravyArthikanayoM ke zuddha - Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ... naya-rahasya azuddha bheda nahIM kiye gaye haiN| . ___ guNa, dharma, zakti yA svabhAva ke sambandha meM vizeSa carcA, isI adhyAya meM Age kI gaI hai| AlApapaddhati, pRSTha 220 para astitva aura nAstitva ko isaprakAra paribhASita kiyA gayA hai - svabhAva ke lAbha se cyuta nahIM hone se dravya, astisvabhAvavAlA hai tathA parasvarUpa nahIM hone se nAstisvabhAvavAlA hai| yaha nAstitva dharma bhI pratyeka vastu meM astirUpa se vidyamAna hai, parantu isakA svabhAva yA kArya, vastu ko usase bhinna, anya vasturUpa nahIM hone denA hai arthAt vastu ke para-praveza ko pUrNatayA pratibandhita karanA hai, isalie isakA nAma nAstitva dharma sArthaka hai| isakA svarUpa kisI bhI rASTra ke videzamantrI jaisA hai, jo anya mantriyoM kI bhA~ti usI deza kA nAgarika hone para bhI videza-sambandhI prakaraNoM ko dekhatA hai, isalie vaha pUrNatayA svadezI hone para bhI videzamantrI kahalAtA hai| videzamantrI ke samAna nAstitva nAma hone ke sAtha-sAtha isakA kArya rakSAmantrI jaisA bhI hai| jisaprakAra gRha mantrAlaya deza kI kAnUnavyavasthA kAyama rakhakara, Antarika surakSA ko sunizcita karatA hai aura rakSA-mantrAlaya kisI anya rASTra ko apane bhItara praveza nahIM karane detA; usIprakAra astitva dharma, vastu ko sva-catuSTaya meM surakSita rakhatA hai aura nAstitva dharma, vastu ko para-catuSTaya meM praveza se bacAkara usakI surakSA karatA hai| para-praveza kA niSedhaka yaha nAstitva dharma hI eka vastu kA dUsarI vastu meM atyanta abhAva batAtA hai| . yahA~ yaha bAta vicAraNIya hai ki AtmA kI zarIrAdi meM nAsti Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 dravyArthikanaya ke bheda-prabheda ko AtmA kA nAstitva mAnA jAe yA zarIrAdi kI AtmA meM nAsti ko AtmA kA nAstitva dharma kahA jAe? vastutaH donoM kI hI ekadUsare meM nAsti hai, atyanta abhAva hai, parantu eka vastu kA dUsarI vastu meM na honA hI usakA na + astitva hai; ataH AtmA meM zarIra kA na honA, zarIra kA nAstitva hai, jo zarIra ko AtmArUpa nahIM hone detA aura zarIra meM AtmA kA na honA, AtmA kA nAstitva dharma hai, jo AtmA ko zarIrarUpa nahIM hone detaa| isaprakAra donoM dravyoM ke nAstitva dharma apane-apane dravya ko anya dravyarUpa nahIM hone dekara unheM surakSita rakhate haiN| nAstitva dharma kA svarUpa samajhane meM paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA AtI hai, isIlie ise jAnanevAle jJAna ko paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya kahA jAtA hai| 10. paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya jo naya, zuddha, azuddha aura upacarita svabhAva se rahita dravyasvabhAva (parama svabhAva) ko grahaNa karatA hai, vaha paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya hai| siddhi kI kAmanA rakhanevAloM ko use acchI taraha jAnanA caahie| AlApa-paddhati, pRSTha 213 para AtmA ke 11 sAmAnya svabhAva aura 10 vizeSa svabhAva batAe gae haiM, jo isaprakAra haiM - 1. astisvabhAva, 2. nAstisvabhAva, 3. nityasvabhAva, 4.anityasvabhAva, 5. ekasvabhAva, 6. anekasvabhAva, 7. bhedasvabhAva, 8. abhedasvabhAva, 9. bhavyasvabhAva, 10. abhavyasvabhAva aura 11. paramasvabhAva - ye gyAraha sAmAnya svabhAva haiN| 1. cetanasvabhAva, 2. acetanasvabhAva, 3. mUrtasvabhAva, 4. amUrta Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 256 naya-rahasya svabhAva, 5.ekapradezasvabhAva, 6.anekapradezasvabhAva, 7. vibhAvasvabhAva, 8. zuddhasvabhAva, 9. azuddhasvabhAva aura 10. upacaritasvabhAva - ye daza vizeSa svabhAva haiN| uparyukta gyAraha sAmAnya svabhAvoM meM antima paramasvabhAva hI isa paramabhAvagrAhI dravyArthikanaya kA viSaya hai, jise vizeSa svabhAvoM meM samAgata zuddha, azuddha aura upacaritasvabhAva se rahita paribhASita kiyA gayA hai| . ___ AlApapaddhati, pRSTha 224 para zuddha, azuddha aura upacaritasvabhAva ko grahaNa karanevAle nayoM ko isaprakAra spaSTa kiyA hai - zuddhadravyArthikanaya se zuddhasvabhAva hai, azuddhadravyArthikanaya se azuddhasvabhAva hai aura asadbhUtavyavahAranaya se upacaritasvabhAva hai| dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yaha paramasvabhAva, zuddha aura azuddha ke bheda se bhI rahita kahA gayA hai, jise anyatra pramatta aura apramatta bhAvoM se rahita yA cAra bhAvoM se bhinna kahA gayA hai| isa paramabhAva ko jAnanevAlA yaha naya kahA gayA hai| AtmA meM zuddhatA hai yA nahIM? athavA azuddhatA hai yA nahIM? tathA usakA anya vastuoM se sambandha hai yA nahIM? - ina sabhI praznoM kA uttara dene vAle zuddhadravyArthikanaya, azuddhadravyArthikanaya tathA asadbhUtavyavahAranaya haiM, parantu yaha naya to apane viSaya meM aise prazna hI khar3e nahIM hone detaa| yaha to ina sabhI vikalpoM ko vilIna karatA huA nirvikalpa akhaNDa cinmAtra vastu ko grahaNa karatA hai| __ AcAryadeva kahate haiM ki aba praznottara kI bhUmikA se bhI Upara uThakara nirvikalpa vastu mAtra kA nirvikalpa AsvAdana kro....| isIlie unhoMne siddhi-kAmiyoM dvArA yaha jAnane yogya hai - aisA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 dravyArthikanaya ke bheda-prabheda kahakara isakI mahimA pragaTa kI hai| .. saMyoga evaM sApekSatA-nirapekSatA ke vikalpoM se pAra yaha paramabhAva hI paramapAriNAmikabhAvarUpa dravyasvabhAva hai| isakI prApti ko hI nirvANa nirUpita karate hue dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 413 meM kahA hai - jina zAsana meM isa paramapAriNAmikabhAva ko hI paramapada aura sArabhUta kahA gayA hai, yahI avinAzI tattva hai, isake lAbha ko hI nirvANa kahate haiN| ise jAnane kI anivAryatA spaSTa karate hue gAthA 374 meM kahate haiM - jaba taka jIva kA apane isa paramasvabhAva meM zraddhAna, jJAna aura AcaraNa nahIM hai; taba taka vaha mUr3ha ajJAnI, saMsAra-samudra meM bhaTakatA hai| . prazna - yadi yaha paramabhAva hI zraddheya, jJeya aura dhyeya hai to kyA . zuddhadravyArthikanaya kA viSayabhUta karmopAdhirahita, utpAda-vyayarahita aura bheda-kalpanAnirapekSa dravya AzrayabhUta nahIM hai? ina tIna nayoM kA varNana karate samaya to inake viSayabhUta dravya ko Azraya karane yogya kahA gayA thA? uttara - jo paramabhAva hai, vaha karmopAdhi, utpAda-vyaya aura bhedakalpanA se bhinna hI hai, parantu ve usameM haiM yA nahIM? - aise vikalpoM se bhI athavA dravya-svabhAva ke anya vizeSaNoM sambandhI vikalpoM se AtmAnubhUti nahIM hotI, isalie ve haiM' yA 'nahIM' ke vikalpoM se pAra zuddha caitanyaghana ko paramabhAva kahakara, use paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya kA viSaya kahA hai| naya kA bheda hone para bhI ise pakSAtikrAnta bhI kahA jA sakatA hai| AcArya jayasena, isI paramabhAva ko zuddhadravyArthikanaya kA viSaya Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 naya-rahasya nirUpita karate hue samayasAra, gAthA 320 kI TIkA meM kahate haiM - _aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika aura audayikabhAva to paryAyarUpa haiM, eka zuddha (parama) pAriNAmikabhAva hI dravyarUpa hai| padArtha, paraspara sApekSa dravya-paryAyarUpa hai| jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva - ina tIna pAriNAmika bhAvoM meM zuddha jIvatvazakti lakSaNavAlA (parama) pAriNAmikabhAva, zuddha (paramabhAvagrAhaka) dravyArthikanaya ke Azrita hone se nirAvaraNa hai tathA zuddha (parama) pAriNAmikabhAva ke nAma se jAnA jAtA hai| vaha bandha-mokSarUpa paryAya se rahita hai| paramabhAvagrAhaka zuddhadravyArthikanaya ke viSaya ko hI nizcayavyavahAra ke prakaraNa meM paramazuddhanizcayanaya kA viSaya kahA hai; ataH ye paramazuddhanizcayanaya evaM paramabhAvagrAhaka zuddhadravyArthikanaya nayAdhirAja haiN| .' cAhe nizcaya-vyavahAranayoM kA prakaraNa ho yA dravyArthikaparyAyArthikanayoM kA prakaraNa ho, prayojana to dravya-paryAyAtmaka sva-jJeya ko jAnakara, parama upAdeyabhUta zuddhAtmatattva kA avalambana karake, sAdi-ananta zAzvata siddhadazA pragaTa karane kA hI hai| kyA anvayAdi cAra nayoM kI zuddha/azuddha saMjJA sambhava hai? __yahA~ tIna prakAra ke zuddha evaM tIna prakAra ke azuddhadravyArthikanaya tathA anvayAdi cAra dravyArthikanayoM kA saMkSipta vivecana kiyA gyaa| yadyapi anvayAdi cAra dravyArthikanayoM kA zuddhatA aura azuddhatA se koI sambandha nahIM hai, tathApi zrI jinendra varNIjI ne anvaya dravyArthikanaya evaM paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya ko azuddha evaM svadravyAdigrAhaka evaM paramabhAvagrAhI dravyArthikanaya ko zuddha ke bhedoM meM zAmila karake 5 zuddhadravyArthikanaya evaM 5 azuddhadravyArthikanaya kahe haiN| 1. naya-darpaNa, pRSTha 366-368 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 dravyArthikanaya ke bheda-prabheda varNIjI ne ukta cAroM nayoM ko zuddha-azuddha saMjJA dete hue unake nAmakaraNa bhI isaprakAra kiye haiM - 1. svadravyAdicatuSTayagrAhaka shuddhdrvyaarthikny| 2. paradravyAdicatuSTayavicchedaka ashuddhdrvyaarthikny| 3. paramapAriNAmikabhAvagrAhaka shuddhdrvyaarthikny| 4. guNa va trikAlavartI paryAyoM meM anugata piNDa anvaya nAmavAlA ashuddhdrvyaarthikny| . . ina cAra nayoM meM karmopAdhi, utpAda-vyaya tathA bhedakalpanA se nirapekSatA yA sApekSatA kA koI prasaMga nahIM hai, ataH nayacakroM meM inheM zuddha yA azuddha nahIM kahA hai| paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 218-219 para DaoN. hukamacanda bhArilla ne isa prakaraNa para vizeSa prakAza DAlA hai| zrI jinendra varNI jaise gahana cintaka vidvAn kI, ina cAra nayoM ko do yugala meM zuddha-azuddha kahane kI apekSA isaprakAra ho sakatI hai - 1. anvaya dravyArthikanaya - guNa-paryAyoM meM vyApta anvayarUpa dravya, isa naya kA viSaya hai| guNa aura paryAyeM, vizeSaNarUpa aura vyatirekarUpa hone se anvaya se kathaMcit bhinna haiM; ataH anvaya ko usase bhinna aMzoM kI sApekSatA se dekhA jAnA, yahI azuddhatA hai| utpAda-vyaya se sApekSatA ko azuddha kahane ke samAna ise bhI azuddha kahanA anucita nahIM hai| 2. svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya - yaha naya, dravyAMza ko usake svacatuSTaya meM vyApta dekhatA hai, kyoMki svacatuSTaya hI vastu kA nija vAstavika svarUpa hai; ataH ise zuddha dravyArthikanaya ke bhedoM meM sammilita karanA anucita nahIM lgtaa| 3. paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya - yaha naya, vastu kA usase bhinna padArthoM kI apekSA nAstitva dekhatA hai, isameM bhI para-padArthoM kI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya apekSA A jAtI hai; vastu kA svarUpa darzAte samaya kisI bhI prakAra se para - padArtha kA Azraya lenA, dRSTi kI azuddhatA hai, ataH ise azuddhadravyArthikana kahanA anucita nahIM lagatA hai| 4. paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya - vastu kA traikAlika akhaNDa dravya, zuddha - azuddha kI kalpanA se rahita trikAla zuddha hai, yahI paramabhAva hai; ataH traikAlika zuddhatA kI apekSA ise grahaNa karanevAle naya ko zuddhadravyArthika kahanA bhI anucita nahIM lagatA hai| ina cAra nayoM ko zuddha / azuddha kahanA yA nahIM - isa bAta para bhinna-bhinna dRSTikoNa ho sakate haiM, parantu yaha bAta to sarvamAnya hai ki ye naya, vastu ke dravyAMza ko adhika gaharAI se spaSTa karate haiM, jise samajhane se usakA avalambana lekara svAnubhUti - sudhA kA pAna karane meM saralatA ho jAtI hai| 260 prazna asti nAsti svabhAva kI carcA karate samaya saMketa kiyA gayA thA ki guNa, zakti, svabhAva aura dharma kI carcA isa prakaraNa ke anta meM kreNge| kRpayA isa sambandha meM kucha spaSTIkaraNa dIjie / dravya-kSetra - kAla - bhAvarUpa padArtha meM jo bhAva hai, vahI vastu kA sva-bhAva hai| yaha svabhAva hI guNa, zakti yA dharmarUpa hotA hai; ataH ye tInoM hI vastu ke svabhAva haiN| uttara yadyapi vatthu sahAvo dhammo isa sUkti ke anusAra guNa, zakti, svabhAva Adi sabhI ko dharma saMjJA dI jA sakatI hai, tathApi jaba guNa aura dharma kI carcA karate haiM to guNoM se Azaya astitvAdi sAmAnya guNa tathA cetana/acetana Adi vizeSa guNoM se aura dharma se Azaya astinAsti Adi paraspara viruddha svabhAvI dharmoM se hotA hai / guNoM ke samAna ye dharmayugala bhI ananta hote haiM / gambhIratA se vicAra kiyA jAye to inameM nimna antara spaSTa pratIta hote haiM - - Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 dravyArthikanaya ke bheda-prabheda 1. guNoM kI paryAyeM hotI haiM, dharmoM kI nahIM - guNoM meM utpAda-vyayarUpa pariNamana hotA hai, ataH pratisamaya naInaI avasthA utpanna hotI hai, jise paryAya kahate haiN| dharmoM meM guNoM ke samAna utpAda-vyayarUpa avasthA nahIM dekhI jAtI, ve vastu meM sApekSa yogyatArUpa hote haiN| 2. guNa, paraspara virodhI nahIM hote, jabaki dharma paraspara virodhI pratIta hote haiM - guNoM ke svarUpa meM paraspara virodha nahIM hotaa| jJAna-darzana-vIryAdi guNoM kA svarUpa paraspara bhinna to hai, parantu virodhI nahIM, jabaki asti-nAsti, nitya-anitya Adi dharmoM meM paraspara bhinnatA to hai hI, unake svarUpa meM paraspara virodha bhI pratIta hotA hai| ____ 3. guNa, nirapekSa hote haiM aura dharma, sApekSa hote haiM - nirapekSatA se Azaya yaha hai ki guNa, dravya ke svabhAvarUpa se unameM trikAla vidyamAna rahate haiN| unake hone meM dravya yA paryAya kI apekSA lagAne kI jarUrata nahIM pdd'tii| jaise, jJAna-darzana Adi guNa, dravya kI apekSA haiM yA paryAya kI - aisA koI prazna khar3A nahIM hotA; parantu dharmoM kA svarUpa paraspara sApekSa hotA hai| vastu kI nityatA dravya kI apekSA aura vastu kI anityatA paryAya kI apekSA rakhatI hai| isIprakAra prAyaH pratyeka dharma-yugala meM eka dharma, dravya kI apekSA aura dUsarA dharma, paryAya kI apekSA sambhava hotA hai| hA~, asti-nAsti dharma-yugala meM dravyaparyAya ke badale sva-paracatuSTaya kI apekSA lAgU hotI hai| apekSA ke binA dharma kA svarUpa na sambhava hai aura na samajhA yA samajhAyA jA sakatA hai, jabaki guNoM aura zaktiyoM meM aisI koI bAta nahIM hotii| . anekAntamaya dharmoM kA svarUpa paraspara virodhI hone se hI vastu kA svarUpa kahA jAtA hai| paraspara virodhI dharmoM kA bhinna-bhinna Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 naya-rahasya apekSA se vastu meM avirodha se rahanA - yahI anekAnta hai, jise syAdvAda ke dvArA samajhA/samajhAyA jAtA hai| isaprakAra yadyapi guNa evaM dharmoM meM antara spaSTa kiyA hai, tathApi guNoM kI paribhASA aura svarUpa, jo jinAgama meM aneka sthaloM para spaSTa kiyA hai ki guNa, dravya ke sampUrNa bhAgoM aura usakI sampUrNa avasthA meM rahate haiM, lekina yaha vizeSatA to dharmoM aura zaktiyoM meM bhI hotI hai| astitva aura nAstitva dharma bhI dravya ke sampUrNa bhAgoM aura sampUrNa avasthAoM meM pAye jAte haiN| vizeSa bAta yaha hai ki nitya-anitya dharma, dravya-paryAya sApekSa hone para bhI sampUrNa vastu, dravya kI apekSA nitya aura paryAya kI apekSA anitya kahI jAtI hai - isa bindu para gambhIratA se vicAra karanA Avazyaka hai| yahA~ to guNa, dharma evaM zakti ke svarUpa para vicAra kiyA jA rahA hai| pravacanasAra gAthA 80 kI TIkA meM dravya-guNa-paryAya kA svarUpa atyanta saMkSepa meM spaSTa karate hue kahA hai - anvaya, vaha dravya hai; anvaya ke vizeSaNa, ve guNa haiM tathA anvaya ke vyatireka, ve paryAyeM haiN| ukta paribhASA se guNoM kA svarUpa spaSTa hotA hai ki ve dravya ke vizeSaNa haiN| jaise eka manuSya meM ImAnadArI, saralatA, buddhimattA Adi aneka vizeSatAe~ hotI haiM; vaise eka dravya meM astitva, vastutva tathA cetana/acetana Adi ananta vizeSatAe~ trikAla vidyamAna rahatI haiN| inheM hI guNa zabda se jAnA jAtA hai| guNa ke lie aMgrejI kA kvAliTI ' (Quality) zabda upayukta hai| 'dharma' zabda se vastu meM vidyamAna sApekSika yogyatAoM ko jAnA jAtA hai| yadyapi ye bhI vastu meM trikAla vidyamAna rahate haiM, tathApi inheM apekSA ke binA nahIM samajhA jA sktaa| jaise, eka vyakti meM ImAnadArI Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyArthikanaya ke bheda-prabheda 263 Adi to guNa haiM, parantu choTA/bar3A, lambA/ThiganA, moTA/patalA Adi vizeSatAe~ kisI apekSA se hI kahI jA sakatI haiN| apane se adhika umravAle kI apekSA use choTA tathA kama umravAle kI apekSA use bar3A kaha sakate haiN| apekSA lagAe binA use choTA/bar3A Adi nahIM kaha skte| isaprakAra padArtha kI sApekSa vizeSatAoM ko dharma zabda se kahA jAtA hai| isIprakAra dravya yA guNoM kI sAmarthya, kSamatA yA tAkata kitanI hai - isakA bodha zaktiyoM ke dvArA hotA hai| jJAna, AtmA kA guNa hai tathA isa guNa meM apanA kArya karane kI jo utkRSTa sAmarthya hai, vahI isakI zakti hai| aMgrejI ke 'pAvara' zabda se zakti ko acchI taraha samajhA jA sakatA hai| prazna - jJAna, darzana, sukha Adi AtmA ke guNa bhI haiM aura 47 zaktiyoM meM bhI inake nAma Ate haiN| isIprakAra astitva guNa bhI hai tathA astitva-nAstitva dharma meM bhI astitva kahA hai| ataH inake svarUpa ko bhinna-bhinna kaise samajhA jAe? uttara - gaharAI se vicAra kiyA jAe to eka hI bhAva meM guNa, zakti aura dharmapanA ghaTita kiye jA sakate haiN| eka vyakti gAnA jAnatA hai to gAnA usakA guNa hai, kitanI dera gA sakatA hai - yaha usakI zakti hai tathA bahuta acchA gAyaka hai yA sAdhAraNa - yaha dUsaroM se tulanA karake hI jAnA jAegA, ataH gAne kI prathama zreNI yA dvitIya zreNI, usake sApekSika dharma kahe jaaeNge| ___isIprakAra jJAna AtmA kI khUbI/vizeSatA hone se guNa hai| ananta jJeyoM ko jAnane kI kSamatA, usakI zakti hai tathA kama yA adhika jJeyoM ko jAnane kI apekSA use hIna yA adhika kahanA dharma Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 naya - rahasya kahA jA sakatA hai| jJAnamAtra svarUpa kI apekSA usameM ekatva dharma tathA aneka jJeyAkArarUpa hone kI apekSA usameM anekatva dharma bhI kahA jA sakatA hai| isIprakAra astitva - nAstitva Adi dharma, jJAna meM bhI ghaTita kiye jA sakate haiN| prazna - eka dravya ke eka guNa meM dUsarA guNa nahIM hotA, parantu usameM anya guNoM kA rUpa hotA hai isa kathana kA kyA Azaya hai ? uttara - eka dravya ke guNoM meM paraspara kathaMcit bhinnatA to honA hI cAhie, anyathA ananta guNa kaise sambhava hoMge ? pratyeka guNa kA svarUpa, anya guNoM se bhinna hotA hai, tabhI vaha apanI bhinna pahacAna rakhatA hai| astitva aura jJAnaguNa bhinna-bhinna haiM, parantu astitva meM jJAna kA bhI rUpa ( svarUpa nahIM ) hai, anyathA AtmA kA astitva acetana ho jaaegaa| jJAna meM bhI astitva kA rUpa hai ( svarUpa nahIM), anyathA jJAna, astitvarahita hone se usameM zUnyatva kA prasaMga AegA / eka guNa meM dUsare guNoM ke rUpa kI carcA paNDita zrI dIpacandajI zAha kAsalIvAla kRta cidvilAsa Adi granthoM meM tathA pUjya gurudevazrI ke pravacanoM meM bhI vistAra se prApta hotI hai| - isaprakAra yahA~ vastu-svarUpa ko gaharAI se samajhane ke lie guNa, zakti aura dharma ke svarUpa para saMkSipta vicAra kiyA gayA hai| pravacanasAra, paMcAstikAya, paMcAdhyAyI Adi granthoM se inakA vistRta svarUpa jAnA jA sakatA hai| buddhi kI kSamatA ke anusAra hI vistAra meM jAnA ucita hai, anyathA hama ulajha bhI sakate haiM, bhramita bhI ho sakate haiM; ataH ananta zaktiyoM / guNoM ke akhaNDa piNDa caitanyamAtra svabhAva ko jAnane ke prayojana kI mukhyatA rakhakara hI AgamAbhyAsa karanA yogya hai| guNa, zakti aura dharma; inameM dRSTi ke viSaya meM kyA-kyA zAmila hotA hai ? prazna - Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 dravyArthikanaya ke bheda-prabheda uttara - dRSTi ke viSaya meM kyA zAmila hai aura kyA nahIM - yaha nirNaya karanA jJAna kA kArya hai; ataH isa abheda piTAre ko kholeMge to dRSTi kA viSaya hI nahIM rahegA, kyoMki bheda to paryAyArthika vyavahAranaya kA viSaya hai| dRSTi kA viSaya, raMga-rAga aura bheda se bhinna hai, jise trikAlI abheda eka akhaNDa jJAyakabhAvarUpa paramapAriNAmikabhAva ke rUpa meM jAnA jAtA hai| pAriNAmikabhAva kA svarUpa spaSTa karate hue paNDita pravara ToDaramalajI likhate haiM - sarva bheda jisameM garbhita haiM, aisA caitanyabhAva so pAriNAmikabhAva hai|' bheda-garbhita hone kA Azaya, usa para dRSTi nahIM honA tathA use gauNa karane se hai| yadi guNa, zakti yA dharmoM para vicAra kiyA jAe to bheda garbhita kahA~ rahe, ve to pragaTa ho gye| caitanyabhAva to vastu ke ananta guNa evaM paryAyoM meM vyApta hai, ataH caitanyabhAva meM saba samA jAte haiN| guNa, dharma Adi haiM yA nahIM - isa vikalpa se atikrAnta hokara nirvikalpa caitanya meM ahaMpanA karanA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. dravyArthikanaya ke bhedoM ko jAnane kI AvazyakatA spaSTa kiijie| 2. dravyArthikanaya ke daza bhedoM kI zuddha yA azuddha saMjJA, kisa apekSA sambhava __ hai - spaSTa kiijie| 3. dravyArthikanaya ke dazoM bhedoM kI paribhASA aura svarUpa spaSTa kiijie| 4. guNa, zakti aura dharma kA Azaya spaSTa kiijie| 1. mokSamArgaprakAzaka, adhyAya 7, pRSTha 198 . Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 paryAyArthikanaya ke bheda - prabheda sAmAnya-vizeSAtmaka yA dravya-paryAyAtmaka vastu meM vizeSoM yA paryAyoM ko mukhya karake jAnanevAlA naya paryAyArthikanaya hai| AlApapaddhati' aura dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' meM paryAyArthikanaya ke chaha bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai, jinakA svarUpa isaprakAra hai 1. anAdinityaparyAyArthikanaya - jo naya, akRtrima aura anidhana arthAt anAdi-ananta sUrya, candramA, sumeruparvata Adi paryAyoM ko grahaNa karatA hai, vaha anAdinityaparyAyArthikanaya hai| dharmAstikAya Adi cAra dravyoM kI paryAyeM bhI anAdinityaparyAyArthikanaya kA viSaya bhI bana sakatI haiN| - 2. sAdinityaparyAyArthikanaya jo paryAya, karmoM ke kSaya se utpanna hone ke kAraNa sAdi hai aura vinAza kA kAraNa na hone se avinAzI haiM - aisI sAdinityaparyAya ko grahaNa karanevAlA, sAdinityaparyAyArthikanaya hai| jaise, jIva kI siddha paryAya / 3. sattAnirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya hai - jo naya, sattA ko gauNa karake utpAda - vyaya ko grahaNa karatA hai, vaha anityasvabhAvagrAhI sattAnirapekSa anitya- zuddhaparyAyArthikanaya hai / -- 1. AlApa - paddhati, pRSTha 215 2. dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 199-204 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 paryAyArthikanaya ke bheda-prabheda ____4. sattAsApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya - jo naya eka samaya meM dhruvatva (sattA) se saMyukta utpAda-vyaya ko grahaNa karatA hai, vaha anitya-svabhAvagrAhI sattAsApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya hai| 5. karmopAdhinirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya - jo naya, karmopAdhi se nirapekSa paryAyoM ko grahaNa karake, saMsArI jIvoM kI paryAya ko siddha ke samAna zuddha kahatA hai, vaha karmopAdhinirapekSa anityazuddhaparyAyArthikanaya hai| 6. karmopAdhisApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya - jo naya, karmopAdhisahita paryAyoM ko grahaNa karatA hai, vaha karmopAdhisApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya hai| jaise, saMsArI jIvoM ke janma-maraNa hotA hai - paryAyArthikanaya ke ukta chaha bhedoM se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki paryAya ko chaha prakAra se dekhA gayA hai| yahA~ unakA saMkSipta vivecana kiyA jA rahA hai - paryAyoM kI nityatA - prathama do bheda, anAdinitya evaM sAdinitya paryAyoM ko viSaya banAte haiN| yadyapi paryAya eka samaya kI hotI hai, tathApi eka samaya to kevalI bhagavAna ke jJAnagamya hai, kSayopazamajJAna meM eka samaya pakar3a meM nahIM AtA; ataH aneka samayavartI sthUla paryAyoM ko bhI paryAya kahA jAtA hai| manuSya, deva Adi saMsArI jIvoM kI sthUla paryAyeM tathA siddhajIva kI sthUla paryAya aneka samayavartI paryAyeM haiN| jaise, bAlaka kI lambAI va vajana Adi nirantara bar3hatA hone para bhI hamAre khyAla meM eka-eka samaya kA parivartana nahIM AtA, ataH aneka samayavartI anAdikAlIna evaM ananta bhaviSyakAlIna ekarUpa paryAyoM ke samudAya ko nityaparyAya kahakara anAdinitya va sAdinitya aise bheda kiye haiN| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 naya-rahasya sthUla paryAyoM ke kAla kI apekSA agralikhita bheda bhI kiye jAte haiM - (ka) anAdi-ananta paryAya - sumeru parvata, akRtrima jinAlaya, akRtrima jinabimba Adi pudgala paryAyeM evaM abhavya kI saMsArarUpa paryAyeM, anAdi-ananta paryAyeM haiN| (kha) anAdi-sAnta paryAya - bhavya jIva kI saMsArarUpa paryAya, anAdi-sAnta hai| . (ga) sAdi-ananta paryAya - jIva kI siddha paryAya, sAdiananta paryAya hai| (gha) sAdi-sAnta paryAya - jIva kI manuSyAdi paryAyeM, vastrAbhUSaNa, makAna Adi pudgala paryAyeM tathA pratyeka dravya kI eka samayavartI paryAyeM sAdi-santiM paryAyeM haiN| isaprakAra prathama do paryAyArthikanaya, aneka samayavartI sthUla paryAyoM ke anAdi-ananta evaM sAdi-ananta bheda kA jJAna karAte haiN| dravya (sattA) kI sApekSatA aura nirapekSatA se varNita paryAya kI azuddhatA aura zuddhatA ___ paryAyArthikanaya kA tIsarA bheda sattAnirapekSa, anitya-zuddhaparyAyagrAhI tathA cauthA bheda sattAnirapekSa anitya-azuddhaparyAyagrAhI hai| yahA~ bhI dravyArthika naya ke bhedoM ke samAna paryAyArthikanaya kI bhI zuddhatA aura azuddhatA se Azaya dravyAMza (dhruvasattA) ke sAtha nirapekSatA aura sApekSatA hai| paryAya, utpAda-vyayarUpa aMza hai| jaba ise dhruva-sattA ke sAtha milAkara dekhA jAtA hai, taba sattAsApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya kahalAtA hai tathA sattA se nirapekSa mAtra utpAda-vyaya ko jAnanevAlA naya, anitya-zuddhaparyAyArthikanaya kahA jAtA hai| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 paryAyArthikanaya ke bheda-prabheda AtmA ke svarUpa kA nirNaya karane ke lie ye naya, atyanta upayogI haiN| dravyArthikanaya ke bhedoM meM utpAda-vyayanirapekSa zuddhadravyArthikanaya hai to paryAyArthikanaya ke bhedoM meM sattAnirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya hai| . ..ina donoM nayoM se siddha hotA hai ki vastu ke donoM aMza kathaMcit nirapekSa aura eka-dUsare se aprabhAvita haiM; ataH dhruva sattA, paryAya meM vidyamAna zuddhatA/azuddhatA se na to prabhAvita hotI hai aura na svayaM unheM prabhAvita karatI hai| khAsa bAta to yaha hai ki dravya-paryAya kI paraspara nirapekSatA ko yahA~ unakI zuddhatA kahA jA rahA hai aura unakI paraspara sApekSatA ko unakI azuddhatA kahA jA rahA hai| ukta tathya se utpAda-vyayarUpa paryAya kI bhI svatantratA siddha hotI hai| pUjya gurudevazrI, paryAya ko paradravyoM se nirapekSa aura svatantra to kahate hI haiM, use svadravya se bhI nirapekSa aura svatantra kahate haiN| dravyasvabhAva meM vidyamAna kartA-karma-karaNa Adi zaktirUpe SaTkArakoM se eka-eka samaya kI paryAya ke SaTkAraka bhinna haiN| isaprakAra pratyeka paryAya, apanI yogyatA se apane svakAla meM svayaM hotI hai - aise aneka gahana rahasya isa sattAnirapekSa zuddhaparyAyArthikanaya dvArA samajha meM A sakate haiN| - kheda kI bAta hai ki bhagavAna AtmA, dravyasvabhAva kI apekSA trikAla zuddha aura zuddhAzuddha paryAyoM se nirapekSa hai' - svAnubhUtijanaka yaha mahAmantra, Aja bhI aneka vidvAnoM kI samajha meM nahIM aataa| bar3ebar3e vidvAnoM ko yaha tarka dete hue sunA jA sakatA hai ki jaba dravya zuddha hai to paryAya azuddha kaise ho sakatI hai? aura paryAya to azuddha hai, ataH dravya bhI azuddha hI hai tathA siddhadazA hone para hI use zuddha mAnanA cAhie, lekina yadi yaha sattAnirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya tathA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 naya-rahasya utpAda-vyayanirapekSa zuddhadravyArthikanaya samajha liyA jAe to isa prazna kA samAdhAna sahaja ho sakatA hai ki dravya to trikAla zuddha hI hai, usakI zuddhatA svIkAra karake svayaM zuddha hone yA dravya kI zuddhatA svIkAra nahIM karake svayaM azuddha rahane ke lie paryAya svatantra hai| paryAya kI svatantratA kI parAkASThA to dekhie ki vaha jisa dravyasvabhAva meM ahaM karatI hai, use apanA svarUpa mAnatI hai, sarvasva mAnatI hai; usI se vaha nirapekSa rahakara zuddha hotI hai| vaha svatantrarUpa se dravya meM visarjita hokara, apane meM ananta jJAna-sukharUpI vaibhava ko utpanna karake use bhogatI hai, kyoMki dravya to ananta zaktiyoM kA piNDa hai, usakI utpAda-vyayarUpa vyakti svatantra aura usase nirapekSa hai| paryAya kI svatantratA kI zraddhA, hamArI vRtti ko para se nirapekSa banAkara aura paryAya ke kartRtva kI vAsanA bhI miTAkara, svayaM ko dravya jaisA anubhava karane ko prerita karatI hai| prazna - jaba paryAya dhruva-sattA se nirapekSa hai to sattAsApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya kI kyA upayogitA hai? use sattAsApekSa dekhA hI kyoM jAe? uttara - utpAda-vyaya ko sattA se nirapekSa jAnate samaya sApekSatA vAlA pahalU gauNa thA, lekina usakA abhAva nahIM huA thaa| pramANadRSTi se vastu to donoM aMzoM kA akhaNDa piNDa hai; ataH mAtra nirapekSatA jAnane se samyak naya nahIM, nayAbhAsa ho jAtA hai| vastu, sarvathA apariNAmI nahIM hai, kathaMcit pariNAmI aura kathaMcit apariNAmI haiN| kathaMcit pariNAmI pakSa se vicAra kareM to utpAda-vyaya bhI dravya ke hI aMza haiN| yaha paryAya kisa dravya kI hai, isameM kauna vyApaka hai, isakA svAmI yA kartA-bhoktA kauna hai? ityAdi praznoM kA samAdhAna, sattAsApekSa azuddhaparyAyArthikanaya se hotA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyArthikanaya ke bheda-prabheda . 271 dravya ke binA paryAya nahIM hotI - isa tathya kA jJAna sattA sApekSa azuddhaparyAyArthikanaya se hotA hai tathA paryAya ke binA dravya nahIM hotA - isa tathya kA jJAna utpAda-vyayasApekSa azuddhadravyArthikanaya se hotA hai| prazna - utpAda-vyayasApekSa azuddhadravyArthikanaya aura sattAsApekSa azuddhaparyAyArthikanaya meM kyA antara hai? uttara - jaba dravya (dhruva) ko utpAda-vyaya ke sAtha milAkara dekhA jAe, taba utpAda-vyayasApekSa azuddhadravyArthikanaya lAgU hotA hai| yahA~ dekhanA to dravya ko hai, phoTo to dravya kI khIMcanA hai, parantu utpAda-vyaya ke sAtha meN| isIprakAra sattAsApekSa azuddhaparyAyArthikanaya meM dekhanA to paryAya ko hai, parantu sattA (dravya) ke sAtha meN| prathama naya, dravya ko viSaya banA rahA hai, jabaki dvitIya naya paryAya ko viSaya banA rahA hai| loka meM bhI kabhI putra kI pahacAna pitA se hotI hai ki yaha amuka vyakti kA putra hai to kabhI pitA kI pahacAna putra se hotI hai ki ye amuka vyakti ke pitA haiN| jaba putra kI pahacAna pitA se kI jAe to pitR-sApekSa putra-naya hogA aura jaba pitA kI pahacAna, putra se kI jAe to putra-sApekSa pitR-naya khlaaegaa| isIprakAra yadi koI vyakti, apanI patnI se kahe ki 'tuma isa sAr3I meM bahuta sundara lagatI ho to yaha sAr3I-sApekSa mahilA kA varNana hogA; parantu yadi koI vikretA kahe ki 'yaha sAr3I Apa para bahuta sundara lagegI' to yaha mahilA-sApekSa sAr3I kA varNana khlaaegaa| .. isaprakAra sattAsApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya tathA sattAnirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya - ina donoM nayoM ke dvArA dravya kI sApekSatA aura nirapekSatA ko jAnakara, paryAya kA lakSya chor3akara Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 naya - rahasya dravyasvabhAva kI sanmukhatA kA puruSArtha pragaTa karanA cAhie, kyoMki yahI prayojanabhUta hai, yahI saccI zuddha dravyadRSTi hai| karmopAdhi se nirapekSatA aura sApekSatA se varNita paryAya kI azuddhatA aura zuddhatA paryAyArthikanaya kA pA~cavA~ aura chaThavA~ bheda, paryAyoM ko karmopAdhi se kramazaH nirapekSa tathA sApekSa dekhane se karmopAdhinirapekSa anityazuddhaparyAyArthikanaya tathA karmopAdhisApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya kahA gayA hai| vastutaH paryAya to vastu ke pravAha-krama kA sUkSma aMza hai, ataH dravya-kSetra - kAla-bhAvasvarUpa vastu meM kAla ke eka samayavartI aMza ko hI paryAya zabda se kahA jAtA hai| samudra kI laharoM ke samAna kAlapravAha meM navIna aMza utpanna (vyakta) hotA hai tathA usakA pUrvavartI aMza vilIna hotA hai| yahI paryAyoM kA utpAda-vyaya hai| kAlAMza to kAlarUpa hai aura karmopAdhiyA~ bhAvavAcI haiM; ataH kAla ko bhAva se nirapekSa dekhanA karmopAdhinirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya hai tathA kAla ko bhAvoM se milAkara dekhanA, karmopAdhisApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya hai| ina nayoM ke prayoga, hamAre laukika jIvana meM bhI dekhe jAte haiN| kisI dina koI acchA kAma huA to loga kahate haiM ki Aja kA dina bahuta acchA rahA aura kisI dina koI burA kAma ho to loga kahate haiM ki Aja kA dina bahuta kharAba rhaa| dina to dina hai, kAla-pravAha kA sthUla aMza hai, vaha na to acchA hotA hai aura na buraa| vaha to acchAI yA burAI se nirapekSa hai, acche-bure laganevAle kAryoM kI sApekSatA se hama use acchA yA burA kahate haiN| jisa dina kisI kI zAdI ho yA koI anya iSTa lAbha ho to vaha usa dina ko acchA mAnatA hai tathA usI dina kisI anya vyakti ko koI nukasAna huA ho to vaha usI dina ko burA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 paryAyArthikanaya ke bheda-prabheda mAnatA hai; ataH yaha spaSTa hai ki dina, acchA-burA na hote hue bhI usameM acche-bure kA vyavahAra hue binA nahIM rhtaa| yahI sthiti AtmA kI paryAyoM kI hai| anya pA~ca dravyoM meM to koI karmopAdhi nahIM hotii| pudgala kI skandha paryAya ko azuddha kahA jAne para bhI unheM karmopAdhi nahIM kahA jaataa| dharmAstikAyAdi cAra dravyoM ke utpAda-vyaya to nirupAdhika hI hote haiN| AtmA meM bhI zraddhAjJAna-cAritra-sukha-darzana Adi kucha guNoM meM hI karmopAdhi ke nimitta se vikAra dekhA jAtA hai| AtmA ke anya ananta guNoM kA pariNamana bhI nirupAdhika hI hotA hai| yahA~ karmopAdhi-sApekSa se Azaya mukhyatayA karmodaya-sApekSa audayika bhAvoM arthAt moha-rAga-dveSa Adi vikArI bhAvoM se hai, kyoMki aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAvoM meM bhI kramazaH karma kA upazama, kSayopazama aura kSaya nimitta hotA hai| phira bhI sAmAnya jJAnasvabhAva kI apekSA ina nirmala paryAyoM ko bhI karmopAdhijanya kahA jAtA hai| samayasAra, gAthA 15 kI TIkA meM sAmAnya jJAna ke AvirbhAva ke prakaraNa meM jJAnasvabhAva ko parokSarUpa se paryAyarUpa audayikAdi cAroM bhAvoM se bhinna dekhane kI preraNA dI hai| gAthA 17-18 kI TIkA meM bhI AbAla-gopAla sabako jisa jJAnaparyAya meM anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA sadAkAla anubhava meM A rahA hai - aisA kahA hai| vaha jJAnaparyAya bhI sAmAnya jJAnarUpa tathA paryAyagata pAriNAmika bhAvarUpa hai tathA aupazamika Adi cAra bhAvoM se bhinna hai| niyamasAra, gAthA 50 meM to AtmA ko audayikAdi cAra bhAvoM se bhinna spaSTarUpa se batAyA hai| yadyapi vahA~ dravyasvabhAva ko karmopAdhi se bhinna kahA hai aura yahA~ spaSTatayA paryAya kI bAta hai, tathApi Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 naya-rahasya karmopAdhi ke antargata aupazamikAdi nirmala bhAvoM ko bhI grahaNa kiyA jAtA hai - yaha jAnanA yahA~ prayojanabhUta hai| paryAya bhI karmopAdhi se nirapekSa hai ___ yahA~ yahI bAta vizeSarUpa se vicAraNIya hai ki dravyasvabhAva ko karmopAdhi se rahita dekhane kI bAta to adhyAtma granthoM kA mUla AdhAra hai aura adhyAtma-rasika samAja meM bhI yahI bAta mukhyarUpa se carcita bhI hai, parantu paryAya meM to rAga-dveSa, sukha-duHkha haiM hI, ataH inakA niSedha karake paryAyoM ko siddha samAna zuddha mAnane se kyA nizcayAbhAsa nahIM hogA? phira yahA~ paryAya ko bhI karmopAdhi se nirapekSa kyoM batAyA jA rahA hai? kyA jinAgama meM anyatra bhI aise prayoga upalabdha haiM? ityAdi . aneka praznoM kA samAdhAna Avazyaka hai| prazna - paryAyoM ko karmopAdhi se nirapekSa dekhanA nizcayAbhAsa hai yA nahIM? __ uttara - karmopAdhinirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya ke sAthasAtha karmopAdhisApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya bhI hai| yadi yahA~ donoM nayoM kI vivakSA samajhI jAe to nizcayAbhAsa kA prazna hI nahIM uThatA, apitu vartamAna paryAya meM bhI karmopAdhirahita jJAnasvabhAva ke AvirbhAva se dRSTi akhaNDa jJAyaka meM calI jAtI hai aura rAgAdi karmopAdhiyoM kA abhAva honA prArambha ho jAtA hai| yadyapi paNDita ToDaramalajI ne vartamAna paryAya ko sarvathA zuddha mAnane ko nizcayAbhAsa kahakara usakA niSedha kiyA hai, tathApi yahA~ karmopAdhisApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya ke viSayabhUta rAgAdi ko bhI gauNarUpa se svIkAra karane ke kAraNa vartamAna paryAya ko zuddha mAnane para nizcayAbhAsa kA prasaMga nahIM aataa| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyArthikanaya ke bheda - prabheda arhanta bhagavAna tathA hamArI paryAyoM meM asamAnatA aura samAnatA pravacanasAra, gAthA 80 tathA usakI TIkA meM mohakSaya hetu apanI AtmA ko dravya-guNa-paryAya se jAnane kI preraNA dete hue usake lie arhanta bhagavAna ko dravya-guNa- paryAya se jAnane kA upadeza diyA gayA hai aura donoM ke dravya-guNa- paryAya meM nizcaya se antara nahIM hai - aisA kahA hai| 275 arhanta bhagavAna ke aura hamAre dravya-guNa to samAna haiM, parantu paryAyoM meM samAnatA hai yA nahIM - isa prazna kA samAdhAna, karmopAdhinirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya tathA karmopAdhisApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanayoM se ho jAtA hai / arhanta bhagavAna kI paryAyeM karmopAdhiyoM se rahita haiM aura hamArI paryAyeM karmopAdhiyoM se sahita haiM yaha antara to spaSTa hai hI, parantu paryAyoM ke sAmAnya svabhAva kI dRSTi se dekhA jAe to arhanta bhagavAna ke samAna hamArI paryAyeM bhI utpAda - vyayarUpa athavA vyatireka lakSaNavAlI haiM, cidvivartana kI granthiyA~ haiM / ataH karmopAdhinirapekSa anitya- zuddhaparyAyArthikanaya kA viSaya hI hamArI paryAyoM ko arhanta kI paryAya ke samAna siddha karatA hai| karmopAdhiyoM ko gauNa karake mAtra paryAyasvabhAva ko dekhA jAe to hameM bhI apanI paryAyeM, arhanta bhagavAna jaisI cidavivartana kI granthiyA~ dikhane lgeNgii| isaprakAra arhanta bhagavAna aura hamArI paryAyoM meM samAnatA, nimnalikhita binduoM ke AdhAra para bhI samajhI jA sakatI hai - (1) bhagavAna ke kevalajJAna ke samAna hamArA mati - zrutajJAna bhI rAgAdi vikAroM se rahita svabhAvavAlA hai| (2) kevalajJAna ke samAna hamArA vartamAna jJAna bhI sva-paraprakAzaka svabhAvavAlA hai| (3) dravya - guNa kI zuddhatA kA nirNaya karanevAlI hamArI jJAnaparyAya meM bhI zuddhatA kA pravAha prArambha ho jAtA hai| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 naya - rahasya isaprakAra yadi karmopAdhisApekSa anitya-azuddhaparyAyArthikanaya, moha-rAga-dveSAdi vikAroM kA jJAna karAke unake abhAva karane kI preraNA detA hai to karmopAdhinirapekSa anitya- zuddhaparyAyArthikanaya, vartamAna jJAnaparyAya ko bhI rAgAdi se bhinna svabhAvavAlI dikhAkara mUla dravyasvabhAva meM jAne kI rAha dikhAtA hai, kyoMki hamArI vartamAna pragaTa jJAnaparyAya bhI sUrya kI kiraNa ke samAna svabhAva kA hI aMza hai| prazna - karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthikanaya aura karmopAdhinirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya meM kyA antara hai ? uttara - paryAyadRSTi se dravya ko bhI azuddha kahA jAtA hai, ataH paryAyagata rAgAdi ko gauNa karake trikAlI zuddha dravyasvabhAva ko dekhanA karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthikanaya kA kArya hai, jabaki karmopAdhinirapekSa anitya-zuddhaparyAyArthikanaya, vartamAna jJAnaparyAya ko rAgAdibhAvoM se bhinna dekhatA hai| isIprakAra karmopAdhisApekSa azuddhadravyArthikanaya, trikAla zuddha svabhAva ko gauNa karake, rAgAdibhAvoM kI mukhyatA se dravya ko azuddha dekhatA hai aura karmopAdhisApekSa azuddhaparyAyArthikanaya, rAgAdirUpa pariNamita vartamAna paryAya ko dekhatA hai| prazna zuddhadravyArthikanaya aura zuddhaparyAyArthikanaya ina donoM meM kauna - sA naya upAdeya hai ? uttara vastu - svarUpa kA nirNaya karane ke lie to sabhI naya upAdeya haiN| AtmAnubhUti kI prakriyA meM samasta karmopAdhiyoM se bhinna, dravya-guNa- paryAya meM vyApta, paramabhAvagrAhI dravyArthikanaya ke viSayabhUta apane caitanyasvabhAva ko jAnakara, usI meM ramane jamane kA puruSArtha karanA cAhie / -- Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyArthikanaya ke bheda-prabheda . 277 anitya-zuddhaparyAyArthikanaya, vartamAna jJAna ko rAgAdi se bhinna dekhatA huA sAmAnya jJAna kA AvirbhAva karatA huA, vartamAna jJAnaparyAya meM hI jJAyaka dikhAne lagatA hai aura nirvikalpa dazA pragaTa ho jAtI hai| isa naya ko anya guNoM kI paryAyoM para bhI ghaTita kiyA jA sakatA hai, parantu AtmAnubhUti ke prayojana kI apekSA yahA~ mAtra jJAnaparyAya para ghaTita kiyA hai| prazna - paryAyArthikanaya meM zuddha-azuddha bheda to kahe haiM, parantu bhedakalpanAnirapekSa yA bhedakalpanAsApekSa - aise bheda kyoM nahIM kahe haiM? uttara - dravya to bhedAbheda svarUpa hai, ataH use bhedakalpanA se nirapekSa/sApekSa dekhA jA sakatA hai, parantu paryAya to dravya kA hI aMza hai, bhedarUpa hI hai, vyatirekI hai, ataH usakA koI abheda svarUpa hI nahIM banatA; isalie usameM bhedakalpanA se nirapekSatA yA sApekSatA ke koI bheda nahIM bnte| paryAyoM meM abhedatA kA AdhAra to dravya hai, vahI unameM vyApta hai, jo dravyArthikanaya kA viSaya hai| prazna - kyA paryAyArthikanaya ke chahoM bheda sabhI dravyoM kI paryAyoM meM ghaTita hote haiM? uttara - (1) anAdinitya paryAyeM sumeru parvata Adi pudgala kI hI haiN| abhavya kI saMsAra paryAya bhI anAdinitya hai| jIva ke kucha guNoM ko chor3akara zeSa ananta guNoM kI paryAyeM bhI anAdinitya haiN| dharmAdi dravyoM kI paryAyeM bhI anAdi-ananta eka jaisI haiM, ataH anAdinitya paryAyArthikanaya, sabhI dravyoM kI paryAyoM meM yathAyogya ghaTita ho sakatA hai| (2) sAdinitya paryAya, mAtra siddha paryAya hI hai; ataH yaha naya, mAtra mukta jIvoM kI paryAyoM para hI ghaTita hotA hai| (3+4) sattAnirapekSa tathA sattAsApekSa anitya zuddha/azuddha Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 naya - rahasya paryAyArthikanaya, utpAda - vyaya - dhrauvyAtmaka vastu ke utpAda-vyaya ko dekhane kI prakriyA hone se chahoM dravyoM kI paryAyoM para ghaTita hotA hai| (5+6) karmopAdhiyA~ to mAtra jIvadravya kI paryAyoM meM hI hotI haiM; ataH ye donoM naya, yathAyogya jIvadravya kI paryAyoM meM hI ghaTita hote haiN| isaprakAra paryAyArthikanaya ke ina chaha bhedoM ke mAdhyama se paryAya kA svarUpa gaharAI se spaSTa jAnA jA sakatA hai| paryAya kI svatantratA kA yathArtha nirNaya karake karmopAdhiyoM ko bhI paryAyasvabhAva se bhinna jAnakara, akartAsvabhAva ke avalambana dvArA svAnubhava kA apUrva puruSArtha pragaTa karane meM hI ina nayoM ko jAnane kI sArthakatA hai aura yahI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. paryAyArthikanayoM ke chaha bhedoM kA svarUpa aura upayogitA spaSTa kiijie| 2. kyA paryAyoM ko karmopAdhi se nirapekSa dekhane se nizcayAbhAsa nahIM hogA ? 3. hamArI aura arhanta bhagavAna kI paryAya meM samAnatA kisa apekSA se hai ? jisane paradravyoM se nija ko, bhinna jAnakara haTA liyA / aura vizeSoM kA samUha, sAmAnya mAtra meM DubA diyA / / uddhata moha - lakSmI ko, naya-zuddha sadA hI lUTa rahA / nija utkaTa viveka se usane, AtmarUpa ko bhinna kiyA / / pravacanasAra kalaza, 7 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 naya ke tIna rUpa zabdanaya, arthanaya, jJAnanaya nizcayanayoM ke sAmAnya svarUpa para carcA karate samaya yaha spaSTa kiyA gayA thA ki vastu meM vidyamAna vibhinna aMzoM meM se kisI eka aMza ko mukhya karake jAnanA, naya hai / nizcaya - vyavahAranaya evaM dravyArthikaparyAyArthikanaya tathA unake bheda - prabhedoM kI vistRta carcA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ye bheda-prabheda, vastu svarUpa kI kathana zailI athavA usake vibhinna aMzoM ko viSaya banAne ke AdhAra para kiye gaye haiM / zrutajJAna ke aMza hone se nayoM kA jJAnAtmaka svarUpa to prasiddha hai hI, jinAgama meM nayoM ke arthAtmaka evaM zabdAtmaka svarUpa kA ullekha bhI kiyA gayA hai, ataH mukhyataH tIna rUpoM meM nayoM kA ullekha milatA hai - zabdanaya, arthanaya evaM jJAnanaya / isa sambandha meM zlokavArtika kA nimnAMkita kathana dhyAna dene yogya hai - ukta sabhI naya, dUsaroM ke lie artha kA kathana karane para zabdanaya haiM, jJAtA ke lie artha kA prakAzana karane para jJAnanaya haiM tathA unake dvArA jJAta kiye vastu ke dharma artha kahe jAte haiM, isalie ve arthanaya haiM; ataH pradhAnatA aura gauNatA se nayoM ke tIna bheda hote haiN| 1. zlokavArtika, naya vivaraNa, zloka 110-111 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 naya-rahasya ukta kathana se spaSTa hai ki sabhI naya, zrutajJAna ke aMza hone se jJAnAtmaka haiM, dravya-guNa paryAyAtmaka vastu ke jJAtA hone se arthAtmaka haiM tathA inake mAdhyama se dUsaroM ko vastu-svarUpa samajhAte samaya ye vacanAtmaka hote haiN| paMcAdhyAyI meM paudgalika zabdoM ko dravyanaya tathA jIva ke jJAnaguNa (paryAyoM) ko bhAvanaya kahA gayA hai| vastutaH jagat ke samasta padArthoM kA prayoga, tIna rUpoM meM kiyA jAtA hai, jisake AdhAra para nayoM ke ina tIna rUpoM ko nimnalikhita udAharaNa se acchI taraha samajhA jA sakatA hai - .. jaise, gAya nAmaka prANI kA prayoga tIna rUpoM meM kiyA jAtA hai - 1. zabdAtmaka gAya arthAt 'gAya' zabda 2. arthAtmaka gAya arthAt 'gAya' nAmaka pazu aura 3. jJAnAtmaka gAya arthAt 'gAya' ko jAnanevAlA jnyaan| gAya zabda kahanA yA likhanA zabdAtmaka gAya' hai, jise jAnanevAlA jJAna, zabdanaya hai| 'gAya' zabda se sambodhita kiyA jAnevAlA pazu 'arthAtmaka gAya' hai, jise jAnanevAlA jJAna, arthanaya hai| jJAna meM jhalakanevAlI gAya 'jJAnAtmaka gAya' hai, jise jAnanevAlA jJAna, jJAnanaya hai| isIprakAra vastu kA pratipAdana karanevAle zabda 'zabdAtmaka vastu' haiN| dravya-guNa-paryAyamayI vastu 'arthAtmaka vastu' hai tathA jJAna meM pratibimbita honevAlI vastu 'jJAnAtmaka vastu' hai| vastu ke ina tInoM rUpoM ko jAnanevAle jJAna kramazaH zabdanaya, arthanaya aura jJAnanaya haiN| yahA~ ina tInoM nayoM kA saMkSipta vivecana prastuta hai - zabdanaya zabdanaya, vastu ko pratipAdana karanevAle zabdoM ko viSaya karatA 1. prathama adhyAya, zloka 5 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya ke tIna rUpa : zabdanaya, arthanaya, jJAnanaya 281. hai| zabdoM kI saMkhyA, saMkhyAta mAtra hai, ve mAtra sthUla artha ko viSaya karate haiM, ataH zabdanaya kA viSaya sImita hai| AcArya amRtacandradeva, samayasAra grantha kI 5vIM gAthA kI TIkA meM zabdoM ko zabdabrahma kahakara gaurava pradAna karate hue likhate haiM - iha khalu syaatpd-mudrit-shbd-brhmopaasn-jnmaa| kalpanA kIjie - yadi isa jagat meM zabda na ho to jagat kA kyA svarUpa hogA? taba na kevala divyadhvani, apitu AcAryoM ke dharmopadeza, likhita jinavANI tathA paraspara vacana-vyavahAra Adi sabhI kA lopa ho jAegA, sArI sRSTi gUMgI ho jAegI; ataH na kevala tIrtha kI pravRtti, apitu loka-vyavahAra meM bhI zabdoM kA vizeSa mahattva hai| . naigamAdi sapta nayoM meM bhI zabdanaya kA pRthak ullekha kiyA gayA hai, vahA~ zabdanaya ke svarUpa kA vizeSa bheda-prabhedasahita varNana kiyA gayA hai| sapta nayoM ke prakaraNa meM usakI vizeSa carcA kI jaaegii| arthanaya . . arthAtmaka vastu arthAt dravya-guNa-paryAya ko jAnanevAlA jJAna, arthanaya hai| apanI trikAlavartI paryAyoM sahita jagat ke samasta padArtha, artha hone se arthanaya ke viSaya haiM; ataH zabdanaya kI apekSA arthanaya kA viSaya anantagunA adhika hai| yadi arthanaya kI sattA na mAnI jAe to usake viSayabhUta padArthoM kA sadbhAva bhI siddha na ho sakegA, ataH padArthoM ke abhAva meM unheM jAnanevAle jJAna kA bhI abhAva mAnanA pdd'egaa| jaba padArthoM ko jAnanevAlA jJAna hI nahIM rahegA to zeSa jagat kI sattA honA - na honA eka jaisA hI ho jAtA hai| isaprakAra padArthoM ke jJAna ke abhAva meM heya-upAdeya kA jJAna bhI nahIM hogA, jisase mokSamArga aura mokSa ke bhI lopa hone kA prasaMga AtA hai| sarvAdhika mahattvapUrNa bAta to yaha hai ki jJeyAkAra jJAna Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 naya - rahasya kA abhAva mAnane para jJAna aura jJeya donoM ke abhAva kA prasaMga prApta hone se sarvalopa kA prasaMga AtA hai, jo kisI ko bhI iSTa nahIM hai; ataH arthanaya kI upayogitA asandigdha hai| jJAnanaya jJAna kI paryAya meM jhalakane vAle sabhI padArtha jJAnAtmaka vastu haiM tathA jJAnAtmaka vastu ko jAnanevAlA jJAna, jJAnanaya hai| jJAnAtmaka vastu, jJAna kA hI jJeyAkAra pariNamana hone se jJAna hI hai, ataH jJAnanaya kA viSaya bhI jJAna hI hai| jisaprakAra zabdanaya se arthanaya kA viSaya adhika hai, usIprakAra arthanaya se adhika viSaya jJAnanaya kA hai, kyoMki vaha sat padArthoM sambandhI jJAna ko to apanA viSaya banAtA hI hai, asat kalpanAoM ko bhI vaha apanA viSaya banAtA hai| loka meM vidyamAna vastue~ to jJAna kA viSaya banatI hI haiM, parantu jinakI sattA loka meM hai hI nahIM - aise asat padArthoM kI kalpanA bhI jJAna meM utpanna hotI hai aura una sabako jJAna jAnatA hai| akhabAroM meM chapanevAle kArTUna citroM / kArTUna philmoM ke mAdhyama se citrakAroM ke jJAna meM utpanna honevAlI kalpanA kA anumAna sahaja ho jAtA hai| jagat kI kalpanAoM meM rAvaNa ke daza-mukha, vibhinna devIdevatAoM ke vicitra rUpa tathA hama sabako bhI svapna meM dikhanevAle aTapaTe aura asambhava-se dRzya - yaha saba kalpanA loka hI hai, jo jJAna meM jhalakatA hai aura jJAnanaya kA viSaya banatA hai / jJAnaloka meM bananevAle ina kAlpanika padArthoM kA prabhAva itanA sazakta hai ki usake AdhAra para sadiyoM se aneka rIti-rivAja, paramparA tathA bar3e-bar3e utsavoM kA Ayojana jagat meM pracalita hai, jisa para karor3oM logoM kA samaya, zakti, dhana tathA jIvana bhI samarpita ho rahA hai| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya ke tIna rUpa : zabdanaya, arthanaya, jJAnanaya 283 yadyapi vAstavika jagat meM ina kAlpanika vastuoM kI sattA nahIM hai, ataH inheM asat kahA jAtA hai; tathApi jJAna meM unakI jJAnAtmaka sattA to bana hI jAtI hai, ataH ina jJAnAtmaka sattAoM ko kathaMcit sat bhI kahA jA sakatA hai| jJAnanaya jJAna meM jhalakanevAle padArthoM arthAt jJeyAkAra jJAna ko hI jAnatA hai| yaha tathya, jJAna ke sva-para prakAzaka svabhAva kA rahasya kholakara, AtmAnubhUti kI rAha ko AsAna banA detA hai| pUjya gurudevazrI ke pravacanoM meM jJAnanaya kA yaha rahasya, unakI sAdI aura gambhIra bhASA meM ina zabdoM meM aneka bAra vyakta hotA hai - kharekhara AtmA para ne nathI jANato, para-sambandhI potAnI jJAnaparyAya ne jANe che| arthAt vAstava meM AtmA, para ko nahIM jAnatA, para-sambandhI apanI jJAnaparyAya ko jAnatA hai| jJAna meM honevAlA jJeyAkAra pariNamana vastutaH jJAna hI hai, jJeya nhiiN| yahA~ yaha bAta bhI vizeSa dhyAna dene yogya hai ki jJeyAkAra pariNamana bhI jJeya se nirapekSa aura svatantra hai arthAt jaisA jJeya hai, vaisA hI jJAna ho yaha Avazyaka nahIM hai, apitu jJAna kI jaisI tatsamaya kI yogyatA hotI hai, vaisA jJeyAkAra pariNamana hotA hai arthAt jJeya jAnA jAtA hai, jJeya cAhe vaisA ho yA na ho| rassI ke sambandha meM bhrama se honevAle sarpa ke jJAna se tathA jJAna meM jJAta honevAlI asatkalpanAoM se yaha bAta acchI taraha samajhI jA sakatI hai| jarA socie ! jJeyAkAra pariNamana hI jJeya ko jAnanA hai aura jJeyAkAra pariNamana jJAna hI hai, ataH jJeya ko jAnanA vastutaH jJAna ko hI jAnanA kyoM na kahA jAe ? ga | - arthanaya se dekhA jAe to jJAna, dravya-guNa- paryAyAtmaka vastu ko jAnatA hai - yaha jJAna kA para - prakAzaka svarUpa hai aura yadi jJAnanaya se dekhA jAe to vaha jJAna, jJAna meM bananevAle pratibimba arthAt jJeyAkAra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 naya-rahasya jJAna ko hI jAnatA hai - yaha jJAna kA sva-prakAzaka svarUpa hai| isaprakAra arthanaya kI apekSA jJAna para-prakAzaka hai aura jJAnanaya kI apekSA jJAna sva-prakAzaka hai| yadi jJAna, para ko jAnatA hI nahIM - aisA kahA jAe to arthanaya kA lopa hotA hai tathA para ko jAnatA huA jJAna, vAstava meM apane jJeyAkAra (jJAna) svarUpa kA prakAzana karatA hai - aisA na mAnA jAe to jJAnanaya kA lopa hotA hai| jJAna ke pariNamana ko jJeyAkAra kahanA arthAt jJeya ke nAma se kahanA, para-sApekSa kathana hone se vyavahAra hai tathA jJeyAkAra jJAna, jJAna hI hai - aisA kahanA svAzrita hone se paramArtha hai, jo ki vyavahAra dvArA pratipAdya hai aura vyavahAra kA niSedhaka hai| jJAna meM pratibimbita honevAle jJeyoM kA vizleSaNa karate hue DaoN. hukamacanda bhArilla, paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 236 para likhate haiM - darpaNa meM pratibimbita.mora, mora to hai hI nahIM, mora kA pariNamana bhI nahIM hai; darpaNa kI hI svaccha avasthA hai, darpaNa kA hI pariNamana hai| use jAnanevAle jJAna kA jJeya bhI darpaNa hai, darpaNa kI nirmala avasthA hai, mora nhiiN| isIprakAra jJAna meM pratibimbita honevAle sat-asat padArtha, tatsambandhI vikalpa-saMkalpa-kalpanAe~ jJAna hI haiM, jJAna kA hI pariNamana hai, jJAna ke atirikta kucha nhiiN| unheM jAnanevAle jJAna kA jJeya, vaha jJAna hI hai, jJAnaparyAya hI hai, usa jJeyarUpa jJAna meM jhalakanevAle anya padArtha nhiiN| __ aisI sthiti hone para bhI jisaprakAra mora meM mugdha loga, darpaNa meM pratibimbita mora ko dekhakara use darpaNa na kahakara mora hI kaha dete haiM; usIprakAra jJAnaparyAya meM pratibimbita sat-asat jJeyoM ko Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 naya ke tIna rUpa : zabdanaya, arthanaya, jJAnanaya dekhakara, usa jJAnaparyAya ko usameM pratibimbita jJeyoM rUpa bhI kaha diyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki gAya ko jAnanevAle jJAna ko bhI gAya kaha diyA jAtA hai| loka meM bhI aise prayoga apracalita nahIM haiN| darpaNa meM pratibimbita yA dIvAra para citrita mora ko dekhakara hama kaha hI dete haiM ki dekho! kitanA sundara mora hai| ukta vivecana se spaSTa hai ki jJAna meM pratibimbita gAya ko gAya kahA jAe to yaha kahA jAtA hai ki jJAna, gAya ko jAna rahA hai aura yadi usa jJAna meM pratibimbita gAya ko jJAna kahA jAe to yaha kahA jA sakatA hai ki jJAna, jJAna ko jAna rahA hai| isaprakAra jJAna ke jJeyAkAra pariNamana meM hI sva-para donoM kA prakAzana hai, jo ki jJAna kA sahaja svabhAva hai| bhedajJAnapUrvaka nirvikalpa anubhUti ke kAla meM svabhAva meM ekAgratArUpa puruSArtha ke samaya jo svalakSya hai, usa samaya bhI jJAna paryAya, trikAlI jJAyakasvabhAva ko tathA apane sva-paraprakAzaka svarUpa ko prakAzita karatI hai tathA dhAraNArUpa matijJAna evaM zrutajJAna meM anya jJeyoM kA jAnanA bhI sahaja hotA rahatA hai| prazna - jJAna, apane meM bananevAle jJeyAkAroM arthAt padArthoM ke pratibimboM ko jAnatA hai to padArthoM ko pratibimbita karanevAlA jJeyAkAra jJAna aura use jAnanevAlA, jJAna donoM bhinna-bhinna haiM yA eka hI haiN| uttara - vastutaH jJeyAkArarUpa pariNamita jJAna, apane jJAnasvarUpa hI hai, ataH donoM eka hI haiN| jJeyAkArarUpa pariNamana karanA, jJeya ko jAnanA, apane jJAnasvabhAva ko prakAzita karanA tathA jJeyoM kA jJAna meM jhalakanA Adi bhinna-bhinna zailiyoM/kathana bhedoM ke mAdhyama se eka hI prakriyA ko sambodhita karanA hai| jJAna, yadi svayaM ko na jAne to apane meM pratibimbita honevAle padArthoM ko kaise jAna sakatA hai? nyAyadIpikA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 naya-rahasya meM kathita eka vAkya meM yaha bAta bahuta acchI taraha abhivyakta hotI hai, vaha vacana hai - svA'vabhAsanA'zaktasya praa'vbhaasktvaa'yogaat| arthAt jo sva-avabhAsana meM asamartha hai, vaha para kA avabhAsana nahIM kara sktaa| parIkSAmukha sUtra, adhyAya 1 ke svA'pUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam, karmavat kartRkaraNakriyApratIteH tathA ghaTamahamAtmanA vedmi - ina sUtroM se bhI yaha bAta siddha hotI hai| abheda meM bheda kiye binA usakA kathana nahIM ho sakatA, isalie yaha kahanA par3atA hai ki jJAna apane meM jJeyAkAroM ko jAnatA hai| jJeyAkAra tathA unheM jAnanevAle jJAna ko eka batAnevAlI mumukSu samAja meM pracalita AdhyAtmika bhajana kI yaha paMkti dhyAna dene yogya hai - --jJeyAkAra jJAna meM bhI kalAkAra jJAna hai| jJAna meM jo jJAna jAne, vahI bhagavAna hai|| jJAna kA sva-paraprakAzaka svabhAva atyanta gambhIra aura upayogI viSaya hai, jisa para pRthak vicAra-vizleSaNa apekSita hai| yahA~ to mAtra jJAnanaya ke sandarbha meM yaha Avazyaka spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, jise samajhakara apane jJAyakasvabhAva kA avalambana lenA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. arthAtmaka, zabdAtmaka aura jJAnAtmaka vastu kA svarUpa aura upayogitA spaSTa kiijie| 2. arthanaya aura jJAnanaya ke sandarbha meM jJAna ke sva-paraprakAzaka svabhAva kI vivecanA kiijie| jie Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya mahAzAstra tattvArthasUtra ke prathama adhyAya meM naigamAdi sAta nayoM kA svatantra ullekha kiyA gayA hai| jabaki usakI TIkAoM tathA dhavalA TIkA Adi meM ina sAta nayoM ko dravyArthika aura paryAyArthikanayoM ke bheda ke rUpa meM bhI batAyA gayA hai| dhavalA TIkA kA vaha kathana isaprakAra hai :___ isaprakAra vaha naya do prakAra kA hai - dravyArthika aura pryaayaarthik| vahA~ jo dravyArthikanaya hai, vaha tIna prakAra kA hai - naigama, saMgraha aura vyvhaar| paryAyArthikanaya cAra prakAra kA hai - RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evNbhuut| ukta bheda vigata adhyAya meM varNita bhedoM se bhinna haiN| . ina sAtoM nayoM kA svarUpa, bheda-prabheda, prayoga tathA upayogitA Adi sabhI binduoM para zlokavArtika, sarvArthasiddhi, kArtikeyAnuprekSA, dhavalA TIkA, dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra tathA paramabhAvaprakAzaka nayacakra meM vistRta vivecana upalabdha hai, ataH yahA~ unakI paribhASA prayoga tathA upayogitA para saMkSipta carcA kI jA rahI hai| naigamanaya zlokavArtika, naya-vivaraNa, zloka 31 meM saMkalpa mAtra ke grAhaka ko naigamanaya kahA hai| isa sandarbha meM AcArya pUjyapAda likhate naya 1. adhyAya 1, sUtra 33 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 naya - rahasya haiM - aniSpanna artha meM saMkalpa mAtra ko grahaNa karanevAlA naigamanaya hai / jaise - hAtha meM pharasA lekara jAte hue kisI puruSa ko dekhakara koI anya pUchatA hai Apa kisa kAma se jA rahe haiM ? to vaha kahatA hai - prastha' lene jA rahA huuN| yadyapi usa samaya usake hAtha meM prastha nahIM, pharasA hai, tathApi usakA irAdA lakar3I kATakara, prastha banAne kA hai, isalie 'prastha' lAne kA vacana prayoga kiyA gayA hai| - svAmI kArtikeya, kAla kI apekSA naigamanaya ke tIna bheda batAte hue kahate haiM - jo naya atIta, anAgata aura vartamAna ko vikalparUpa se sAdhatA hai, vaha naigamanaya hai| 2 isa paribhASA ke AdhAra para naigamanaya tIna prakAra kA kahA hai 1. bhUta naigamanaya 2. vartamAna naigamanaya aura 3. bhAvI naigamanaya yahA~ dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 205-207 ke AdhAra para inakA spaSTIkaraNa kiyA jA rahA hai - - 1. bhUta naigamanaya jo kArya ho cukA ho, usakA vartamAna kAla meM Aropa karanA, bhUta naigamanaya hai / jaise, Aja ke dina bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huA thA / yahA~ bhUtakAla meM ghaTita ghaTanA kA vartamAna meM saMkalpa kiyA jA rahA hai, yahI saMkalpa karanevAlA jJAna, naigamanaya hai| - 1. anAja nApane ke lie lakar3I kA bartana 2. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 571 hamAre sAmAjika jIvana meM bhI isa naya kA prayoga, bahuta pracalita hai / yadi isa naya ko svIkAra na kiyA jAe to dIpAvalI, mahAvIra jayantI, rakSA-bandhana Adi parva manAnA tathA paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava Adi Ayojita karanA sambhava na ho skegaa| sevA-nivRtta jaja ko bAda meM bhI jaja kahane kA rivAja jagat meM hai hii| naigamanaya kI Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya 289 paribhASA meM prayukta 'aniSpanna' zabda ko bhUta naigamanaya meM ghaTita karate samaya bhUtakAlIna kArya niSpanna ho cukA hai, vartamAna meM niSpanna ho nahIM rahA hai - isa apekSA use aniSpanna kahA gayA hai| 2. vartamAna naigamanaya - jo prArambha kI gaI pakAne Adi kriyA ko logoM ke pUchane para siddha yA niSpanna kahatA hai, vaha vartamAna naigamanaya hai| . bhojana banAne kI taiyArI karate hue arthAt IMdhana, jala Adi kA saMgraha karate hue athavA dAla-cAvala Adi dhote hue vyakti se yaha pUche jAne para ki Apa kyA kara rahe ho? aura vaha kahe ki 'maiM bhojana pakA rahA hU~' to yaha kathana vartamAna naigamanaya kA hai| ... zAstrI prathama varSa ke chAtra ko zAstrI kahanA, isI naya kA prayoga hai| sammeda zikhara kI yAtrA para jAte samaya relave sTezana jAne ke lie oNTo rikzA meM baiThA huA vyakti, isI naya kA prayoga karate hue kahatA hai ki 'maiM zikharajI jA rahA huuN|' . . 3. bhAvI naigamanaya - jo aniSpanna bhAvI padArtha ko niSpanna kI taraha kahatA hai, use bhAvI naigamanaya kahate haiN| jaise, aprastha ko prastha khnaa| vartamAna naigamanaya meM to prArambha ho cuke kArya meM usakI pUrNatA ke saMkalpa kA jJAna kiyA jAtA hai, jabaki bhAvI naigamanaya meM kArya prArambha hI nahIM huA, mAtra use karane kA saMkalpa mAtra kiyA hai| yaha saMkalpa hI bhAvI naigamanaya kA viSaya banatA hai| yaha naya, saMkalpa mAtra ko grahaNa karatA hai| jagat meM vaisI ghaTanA pUrva meM ghaTI yA nahIM ghaTI, ghaTegI yA nahIM - isase ise kucha bhI prayojana nahIM hai| isakI duniyA saMkalpoM meM ghaTita ghaTanAe~ haiN| saMkalpa-jagat meM to vaha saba kucha vartamAna meM ghaTita ho hI rahA hai, jo yaha naya kahatA hai, Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 naya-rahasya bhale hI vaha kArya, vastu-jagat meM aniSpanna hai| jisa pASANa meM se mUrti banAnA nizcita ho cukA hai, usa pASANa ko dikhAkara yahI kahA jAtA hai ki yaha rahI Apake oNrDara kI muurti| bhAvI caubIsI ke tIrthaMkaroM kI pratiSThA bhI isI naya kA prayoga hai| dhavalA meM kahA gayA hai ki kisI manuSya ko pApI logoM kA samAgama karate dekhakara naigamanaya se kahA jAtA hai ki yaha puruSa, nArakI hai|' yadyapi pApI puruSoM kI saMgati karanevAlA vyakti, naraka jAne kI icchA nahIM rakhatA, tathApi usake vartamAna pariNAma dekhakara, jJAnIjanoM ke citta meM usake bhaviSya ke bAre meM kalpanA khar3I hotI hai, ataH ve use bhAvI naigamanaya se nArakI kaha dete haiN| naigamanaya kI ukta vyAkhyA jJAnanaya kI apekSA hai| arthanaya kI apekSA bhI naigamanaya kA vicAra jinAgama meM kiyA gayA hai| isa sandarbha meM AcArya vidyAnandi likhate haiM - athavA 'naikaM gamo naigamaH' - isa vyutpatti ke anusAra, jo eka ko viSaya nahIM karatA, vaha naigamanaya hai| arthAt jo mukhya-gauNarUpa se do dharmoM ko, do dharmiyoM ko athavA dharma va dharmI donoM ko viSaya karatA hai, vaha naigamanaya hai| yahA~ sarvArthasiddhi vacanikA kA yaha praznottara bhI dhyAna dene yogya hai - prazna - do dharmoM yA dharma aura dharmI donoM ko grahaNa karanevAle jJAna ko pramANa kahanA cAhie, use naigamanaya kaise kaha sakate haiM? uttara - pramANa donoM ko pradhAna karatA hai, para yaha naigamanaya donoM 1. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pRSTha 527 2. naya-vivaraNa, zloka 35, zlokavArtika Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya 291 meM se eka ko pradhAna karatA hai aura eka ko gauNa karatA hai - aisA vizeSa antara jAnanA cAhie / ukta kathana se yaha spaSTa hotA hai ki arthanaya kI apekSA naigamanaya tIna taraha se dravya-guNa- paryAyAtmaka vastu ko viSaya banAtA hai . (1) do dharmiyoM meM ekatA kA saMkalpa (2) do dharmoM meM ekatA kA saMkalpa aura (3) dharma va dharmI meM ekatA kA saMkalpa | inheM kramazaH 1. dravya naigamanaya, 2. paryAya naigamanaya tathA 3. dravya - paryAya naigamanaya bhI kahA jAtA hai| ina tIna nayoM ke kramazaH 2, 3 aura 4 bheda hote haiN| nimnalikhita tAlikA meM ina nau bhedoM ke nAma diye jA rahe haiN| inakA vistRta vivecana, zlokavArtika, sarvArthasiddhi vacanikA, adhyAya 1 sUtra 33 kI TIkA tathA dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, pariziSTa 2, naya - vivaraNa, pRSTha 238 - 245 se jAnanA cAhie / a. dravya naigamanaya ba. paryAya naigamanaya sa. dravya - paryAya naigamanaya 1. zuddhadravya naigamanaya 2. azuddhadravya naigamanaya 3. arthaparyAya naigamanaya 4. vyaMjanaparyAya naigamanaya 5. artha - vyaMjanaparyAya naigamanaya 6. zuddhadravya- arthaparyAya naigamanaya 7. azuddhadravya - arthaparyAya naigamanaya 8. zuddhadravya - vyaMjanaparyAya naigamanaya 9. azuddhadravya - vyaMjanaparyAya naigamanaya isaprakAra naigamanaya ke jJAnanaya kI apekSA 3 tathA arthanaya kI apekSA 9, kula 12 bheda jAnanA caahie| Agama ke AdhAra para inake Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 naya-rahasya aura bhI bheda kiye jA sakate haiN| yaha atyanta vyApaka naya hai, jisameM dravya-guNa-paryAyarUpa samasta arthAtmaka jagat tathA bhUta-vartamAnabhaviSyarUpa jJAnAtmaka jagat samA jAtA hai| saMgrahanaya samasta padArthoM kI utpAda-vyaya-dhrauvyamayI sattA mAtra ko grahaNa karanevAlA jJAna, saMgrahanaya kahalAtA hai| zlokavArtika meM AcArya vidyAnandijI likhate haiM - pratyakSa aura anumAna pramANa dvArA apanI jAti kA virodha na karate hue, sabhI vizeSoM kA ekatvarUpa se grahaNa karanA, saMgrahanaya hai|' sattA eka aisI vizeSatA hai, jisake AdhAra para samasta vizva kA (alokasahita) saMgraha kiyA jA sakatA hai| yahA~ saMgraha karane ke lie bAhara meM kucha nahIM karanA hai, jJAna meM samasta vizva ko mAtraM sat rUpa se jAnanA hai arthAt samasta dravyoM ke jAtigata bheda ko gauNa karake sattA mAtra ko mukhya karake jAnanA hai| vizva ke sabhI padArthoM kI saMyukta sattA ko mahAsattA kahA jAtA hai tathA pratyeka dravya kI bhinna-bhinna sattA ko avAntara sattA kahA jAtA hai| mahAsattA ko jAnanevAlA jJAna, zuddha saMgrahanaya, sAmAnya saMgrahanaya yA para saMgrahanaya kahA jAtA hai aura avAntara sattA ko jAnanevAlA jJAna, azuddha saMgrahanaya, vizeSa saMgrahanaya tathA apara saMgrahanaya kahA jAtA hai| 1. dekho, naya-vivaraNa, pRSTha 239; yahA~ arthaparyAya naigamanaya ke tIna, vyaMjanaparyAya naigamanaya ke chaha aura artha-vyaMjanaparyAya naigamanaya ke tIna tathA dravya-paryAya naigamanaya ke ATha bheda kiye gaye haiM; Age jAkara unhoMne pratyeka naigamanaya sambandhI naigamAbhAsa kA kathana bhI liyA hai, jo mUlataH paThanIya hai| 2. naya-vivaraNa, zloka 63 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 naigamAdi sapta naya zuddha saMgrahanaya meM sabhI padArthoM kI sattA kA saMgraha karake vizva, jagat Adi zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai aura azuddha saMgrahanaya meM eka hI jAti kI avAntara sattAoM kA saMgraha karake jIva, pudgala Adi zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai| sabhI samUhavAcaka saMjJAoM kA prayoga azuddha saMgrahanaya kA prayoga hai| arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, zrAvaka, jJAnI, ajJAnI, pApI, puNyAtmA, bhogI, tyAgI Adi hajAroM zabdoM ke mAdhyama se hama azuddha saMgrahanaya kA hI prayoga karate haiM, kyoMki ina zabdoM ke dvArA unake vAcyabhUta eka jAti ke aneka padArthoM kA sAmUhika jJAna kiyA jAtA hai| jinAgama meM caudaha jIvasamAsa athavA bIsa prarUpaNAe~ kahI gaI haiN| yaha saba azuddha saMgrahanaya kA hI prayoga hai| yahA~ azuddhatA se Azaya rAgAdi vikAra na hokara mahAsattA meM garbhita bhedoM ko grahaNa karane se hai| azuddha saMgrahanaya kA viSaya, mAtra eka jAti-vizeSa ke padArthoM kA .. samudAya hotA hai, anya jAti ke padArtha usakI sImA se bAhara ho jAte haiM, ataH sampUrNa padArthoM kA saMgraha nahIM kiyA jAtA, yahI apUrNatA hI usakI azuddhatA hai; jabaki zuddha saMgrahanaya ke viSaya meM sampUrNa sRSTi samA jAtI hai, yahI pUrNatA hI usakI zuddhatA hai| 'dravya' zabda se samasta dravyoM kA, 'guNa' zabda se samasta guNoM kA tathA 'paryAya' zabda se samasta paryAyoM kA saMgraha karanA bhI azuddha saMgrahanaya yA apara saMgrahanaya hai| dravya ke samAna kSetra, kAla aura bhAvoM ke saMgraha ke prayoga bhI hamAre jIvana meM dekhe jAte haiN| grAma, nagara, deza Adi zabdoM se AkAza ke vizeSa pradezoM kA saMgraha' karake sambodhita kiyA jAtA hai| kAla ke bhI 'eka samayavartI aneka aMzoM kA saMgraha karake ghar3I, ghaMTA, divasa, mAha, varSa, zatAbdI Adi kA prayoga kiyA jAtA hai| bhAva ke antargata jIva Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 naya - rahasya ke pA~ca asAdhAraNa bhAvoM kA vargIkaraNa tattvArtha sUtra, adhyAya 2, sUtra 1 meM aupazamika, kSAyika, mizra, audayika aura pAriNAmika ke rUpa meM kiyA gayA hai| eka hI prakAra ke aneka bhAvoM kA saMgraha karake hI yaha vargIkaraNa sambhava hai| hamAre laukika jIvana meM bhI saMgrahanaya kA prayoga anivArya hai| parivAra, samAja, rASTra, kakSA, senA, vibhinna saMsthAe~, grAma-sabhA, nagara-nigama, vidhAna-sabhA, saMsada, sarakAra Adi sabhI samUha, saMgrahanaya prayoga haiM, jinake binA hama apane laukika jIvana kI kalpanA bhI nahIM kara skte| uparyukta samUha to vyavasthA ke AdhAra para karanA Avazyaka haiM; parantu saMskAroM, vicAroM, rIti-rivAja, rahana-sahana, bhASA Adi ke AdhAra para bhI yaha mAnava-samAja hindU, muslima, sikha, IsAI, bauddha, jaina, digambara, zvetAmbara, gujarAtI, marAThI, hindI Adi aneka samudAyoM meM vibhakta hai| saMkIrNa vicAradhArA ke AdhAra para sthApita ye samudAya rAga-dveSa kI lambI paramparA ke kAraNa bana rahe haiM / yahA~ mAtra saMgrahanaya ke svarUpa aura vibhinna prayogoM kA prakaraNa hai, ataH hama rAga-dveSa sambandhI prakaraNa kA vistAra nahIM kara rahe haiN| prazna- zuddha saMgrahanaya kA viSaya bhI sat mAtra hai aura darzanopayoga bhI sattA mAtra ko grahaNa karatA hai to ina donoM meM kyA antara hai ? ko uttara zuddha saMgrahanaya, avAntara sattA ko gauNa karake mahAsattA mukhya karake jAnatA hai tathA usameM sattA ke svarUpa kA AkAra bhI jJAna meM banatA hai, jabaki darzanopayoga nirAkAra hotA hai tathA usameM mukhya - gauNa karane kI prakriyA nahIM hotI hai| prazna ekAntaM advaitavAdI bhI mahAsattA ko svIkAra karate haiM, - - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 naigamAdi sapta naya unameM tathA zuddha saMgrahanaya meM kyA antara hai? uttara - zuddha saMgrahanaya meM avAntara sattAoM kA sarvathA niSedha nahIM hai, ataH yaha naya, samyak-ekAnta hai, jabaki ekAnta advaitavAdI unakA sarvathA niSedha karane se mithyA ekAntI haiN| sarvArthasiddhi vacanikA, adhyAya 1, sUtra 33 kI TIkA meM inheM saMgrahAbhAsa yA kunaya kahate hue kahA hai ki sAMkhyamatI ekAnta se pradhAna ko, vyAkaraNavAle zabdAdvaita ko, vedAntI puruSAdvaita ko aura bauddhamatavAle saMvedanAdvaita ko mAnate haiN| ye saba naya, mithyA-ekAntavAdI haiN| isaprakAra saMgrahanaya kA prayoga hamAre jIvana meM atyanta gaharAI se vyApta hai| vyavahAranaya kArtikeyAnuprekSA, gAthA 273 ke anusAra - jo naya, saMgrahanaya ke dvArA abhedarUpa se gRhIta vastuoM kA paramANuparyanta bheda karatA hai, vaha vyavahAranaya hai| - sarvArthasiddhi vacanikA ke anusAra - saMgrahanaya se grahaNa kiye gaye vastu-samUha kA vidhipUrvaka bheda, vyavahAranaya karatA hai| koI pUchatA hai vidhi kyA hai? usase kahate haiM - saMgrahanaya se grahaNa kiye gaye padArthoM se zurU karake, usake vizeSoM ke AdhAra para bheda karanA hI vidhi hai| dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 209 ke anusAra - jo saMgrahanaya ke dvArA gRhIta zuddha athavA azuddha artha kA bheda karatA hai, vaha vyavahAranaya hai| azuddha artha kA bheda karanevAlA azuddha vyavahAranaya aura zuddha artha kA bheda karanevAlA zuddha vyavahAranaya hai| mahAsattA, zuddha saMgrahanaya kA viSaya hai aura usameM jAtivAcaka 1. adhyAya 1, sUtra 33 kI TIkA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 naya-rahasya jIva aura ajIva - ina do jAti ke dravyoM kA bheda karanA, zuddha vyavahAra hai| jIva-pudagalAdi kI avAntara sattA azuddha saMgrahanaya kA viSaya hai aura jIva ke saMsArI aura siddha tathA ajIva ke pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla - aise pA~ca bheda karanA, azuddha vyavahAranaya hai| azuddha vyavahAranaya ke dvArA kiyA jAnevAlA yaha vibhAjana, antima avibhAjya aMza taka kiyA jA sakatA hai| prazna - naigamAdi sapta nayoM ke antargata vyavahAranaya meM aura nizcaya-vyavahAranaya ke antargata vyavahAranaya meM kyA antara hai? uttara - sapta naya meM prayukta vyavahAranaya, aneka padArthoM ke saMgraha meM bhinna-bhinna lakSaNoM ke AdhAra para bheda karate hue antima avibhAjya ikAI taka arthAt sAdRzya-astitva se svarUpa-astitva taka pahu~catA hai| jabaki nizcaya-vyavahAravAlA, vyavahAranaya usa antima ikAI kA anya ikAiyoM se kartA-karma, sva-svAmI Adi sambandha sthApita karatA hai| yaha vyavahAra, nizcaya kA pratipAdaka aura nizcaya dvArA niSedhya hai| yaha vyavahAra, abheda vastu meM bheda karatA hai to do bhinna ikAiyoM meM sambandha bhI sthApita karatA hai| saMgrahanaya aura vyavahAranaya, eka-dUsare ke viruddha kArya karane para bhI eka-dUsare ke pUraka haiN| yadi saMgrahanaya, sandhi karatA hai to vyavahAranaya, sandhi-viccheda karatA hai| yadi saMgrahanaya, samAsa karatA hai to vyavahAranaya, samAsa-vigraha karatA hai| naigama, saMgraha aura vyavahAranaya - ina tIna nayoM ko dravyArthikanaya ke antargata mAnA gayA hai to RjusUtra Adi cAra nayoM meM paryAyArthikanaya ke antargata mAnA hai| yadyapi mahAsattA ko viSaya banAnevAlA saMgrahanaya, zuddha dravyArthikanaya aura usameM avAntara sattA ke bheda ko viSaya banAnevAlA vyavahAranaya azuddha dravyArthikanaya kahalAtA hai, tathApi saMgrahanaya ke zuddha Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 naigamAdi sapta naya saMgrahanaya aura azuddha saMgrahanaya tathA vyavahAranaya ke bhI zuddha vyavahAranaya aura azuddha vyavahAranaya - aise do bheda bhI kiye gaye haiN| . yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki samAnatA ke AdhAra para aneka vastuoM meM ekatA, sthApita karane para bhI pratyeka padArtha kI svatantra sattA naSTa nahIM ho jAtI hai| yadi unakI svatantra sattA kA sarvathA niSedha kiyA jAe to advaitaikAnta kA prasaMga AtA hai jo ki jainazAsana meM niSiddha hai| isIprakAra sarvathA dvaita bhI jainazAsana ko aniSTa hai, kyoMki aneka vastuoM kI svatantra sattA, bhinna-bhinna hone para bhI unameM jAtigata samAnatA ke AdhAra para sthApita kI gaI ekatA bhI sarvathA kAlpanika nahIM hai| isakI upayogitA para saMgrahanaya ke prakaraNa meM carcA kI jA cukI hai| __ vyavasthA ke lie saMgraha aura vyavahAra donoM naya upayogI haiN| saMgrahanaya samaSTi kI ora le jAtA hai to vyavahAranaya vyaSTi kI or| jisaprakAra loka meM vyakti aura samAja donoM upayogI haiM, usIprakAra Atmahita meM nara-nArakAdi paryAyoM kA tathA unameM vidyamAna svatantra jIvadravya kA svarUpa jAnanA parama Avazyaka hai| prazna - manuSyAdi paryAyeM kisa naya kA viSaya banatI haiM? uttara - DhAI dvIpa ke sabhI jAti, bhASA, dharma Adi ke manuSyoM ko 'manuSya' zabda meM samAhita kara liyA jAe to yaha saMgrahanaya kA viSaya hai aura yadi trasa jIvoM ke eka bheda ke rUpa meM manuSya paryAya ko dekhA jAe to vaha vyavahAranaya kA viSaya hai| isIprakAra anya paryAyoM ke sambandha meM bhI samajha lenA caahie| . isa sandarbha meM paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 261-262 para diyA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 gayA spaSTIkaraNa dhyAna dene yogya hai, jo isaprakAra hai - naya - rahasya sAdRzyAstitva se lekara svarUpAstitva ke bIca aise aneka bindu haiM, jo saMgraha va vyavahAra donoM hI nayoM ke viSaya banate haiM, para donoM nayoM ke dRSTikoNa, alaga-alaga hone se donoM ke mukha paraspara viruddha hI rahate haiM / saMgrahanaya saMgrahonmukhI hai aura vyavahAranaya vibhAjanonmukhI / jaba hama jIvoM ko gatiyoM kI apekSA cAra bhAgoM meM vibhAjita karate haiM aura kahate haiM ki jIva ke cAra prakAra haiM- deva, manuSya, tiryaMca aura nArakI; taba 'manuSya', vyavahAranaya kA viSaya banatA hai; kintu jaba hama 'manuSya' zabda se manuSya gati ke samasta jIvoM kA saMgraha karate haiM, taba vaha saMgrahanya kA viSaya banatA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki vibhinna dRSTiyoM se dekhe jAne para manuSya, saMgraha aura vyavahAra donoM hI nayoM kA viSaya bana jAtA hai| saMgraha-vyavahAra ke isa cakra ke madhya sthita asaMkhya binduoM ko hama apanI AvazyakatAnusAra grahaNa karate rahate haiM aura apane prayojana kI siddhi ke lie unake saMgraha aura vyavahArapane kA upayoga kiyA karate haiN| paraspara viruddha dikhanevAle saMgrahanaya aura vyavahAranaya, una do vyApArI bandhuoM ke samAna haiM, jinameM eka mAla kharIdane kA kAma karatA hai aura dUsarA becane kA / yadyapi kharIdane aura becane kI kriyAe~ paraspara viruddha pratIta hotI haiM, tathApi unameM paraspara koI virodha nahIM hai, apitu ve eka-dUsare kI pUraka kriyAe~ haiM, kyoMki yadi kharIdanevAlA bhAI mAla kharIdakara na lAe to phira becanevAlA bhAI becegA kyA ? isIprakAra yadi mAla becA na jAegA to kharIdane mAtra se kyA lAbha honevAlA hai? lAbha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 naigamAdi sapta naya to kharIdane evaM becane - donoM kriyAoM ke sampanna ho jAne para hI honevAlA hai| kharIdane-becane, becane-kharIdane kI yaha kriyA, jitanI adhika hogI, lAbha bhI utanA hI adhika honevAlA hai| isIprakAra vyavahAranaya, saMgrahanaya dvArA saMgRhIta viSayoM ko vibhAjita karatA hai aura saMgrahanaya, vyavahAranaya dvArA vibhAjita viSayoM ko saMgRhIta karatA hai| yadyapi saMgraha aura vibhAjana kI ye kriyAe~, paraspara viruddha pratIta hotI haiM, tathApi unameM paraspara koI virodha nahIM hai, apitu ve eka-dUsare kI pUraka kriyAe~ hI haiM, kyoMki yadi saMgrahanaya dvArA aneka padArtha saMgRhIta nahIM kiye jAe~ge to vyavahAranaya, vibhAjana kisakA karegA? isIprakAra yadi vyavahAranaya dvArA padArtha vibhAjita nahIM hoMge to saMgrahanaya kisakA saMgraha karegA? ___saMgraha aura vibhAjana kI yaha kriyA, jJAna meM jitanI adhika sampanna hotI hai, vastu-svarUpa bhI jJAna meM utanA hI adhika spaSTa ' pratibhAsita hotA hai| RjusUtranaya sAmAnyagrAhI dravyArthikanaya ke tIna bheda saMkalpagrAhI naigamanaya, advaitagrAhI saMgrahanaya evaM dvaitagrAhI vyavahAranaya kA varNana karane ke pazcAt vizeSagrAhI paryAyArthikanayoM ke cAra bhedoM meM RjusUtranaya para vicAra karane kA krama hai| zlokavArtika, naya-vivaraNa, zloka 75 ke anusAra - RjusUtranaya mukhyarUpa se kSaNa-kSaNa meM dhvasta honevAlI paryAyoM ko vasturUpa se viSaya karatA hai, vidyamAna hote hue bhI vivakSA nahIM hone se isameM dravya kI gauNatA hai| dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 210-211 meM RjusUtranaya ke Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 naya - rahasya do bhedoM kA ullekha isaprakAra kiyA gayA hai jo dravya meM eka samayavartI adhruva paryAya ko grahaNa karatA hai, use sUkSma RjusUtranaya kahate haiM / jaise, sabhI zabda kSaNika haiM aura jo apanI sthiti paryanta rahanevAlI manuSya Adi paryAya ko utane samaya taka manuSya paryAyarUpa se grahaNa karatA hai, vaha sthUla RjusUtranaya hai / - sUkSma RjusUtranaya, eka samayavartI arthaparyAya ko apanA viSaya banAtA hai, jise zuddha RjusUtranaya bhI kahate haiM aura sthUla RjusUtranaya aneka samayavartI vyaMjanaparyAya ko apanA viSaya banAtA hai, jise azuddha RjusUtranaya bhI kahate haiN| " yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki eka samayavartI paryAya hamAre kSayopazama jJAna kA viSaya nahIM bana sakatI, use anumAna athavA Agama pramANa se jAnA jA sakatA hai, usake mAdhyama se jagat meM kucha vyavahAra sambhava nahIM hai| eka samayavartI paryAyeM dhArAvAhIrUpa se asaMkhya samaya taka hotI raheM, tabhI chadmastha jIvoM ke jJAna kA viSaya banatI haiN| yahI kAraNa hai ki sthUla yA azuddha RjusUtranaya kA vyavahAra, aneka paryAyoM ke samUharUpa vyaMjana paryAyoM ke AdhAra se hI calatA hai| jinAgama meM inheM bhI paryAya saMjJA dI gaI hai| yadyapi vAstavika vartamAna eka samaya kA hI hotA hai tathA dina, mAha, varSa, zatAbdI Adi sthUla kAlasUcaka ikAiyoM meM aneka samayoM ko saMgRhIta karake unheM bhI vartamAna kahane kA vyavahAra loka meM to prasiddha hai hI, jinAgama meM bhI mAnya hai| RSabhAdi caubIsa tIrthaMkara hajAroM-lAkhoM varSoM pahale siddha ho cuke haiM, parantu Aja bhI unheM vartamAna caubIsI ke tIrthaMkara kahe jAne kA vyavahAra hai| yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki kahane-sunane meM bhale hI sUkSma RjusUtranaya kA prayoga na hotA ho, parantu sthUla kAryoM kI sampannatA meM Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya 301 .. usameM samAhita sUkSma kAryoM ko bhI sampanna karanA hI par3atA hai, unheM chor3A nahIM jA sktaa| bhojana banAnA/karanA, vyApAra karanA athavA makAna banAnA Adi sthUla kAryoM ke bAre meM hI kahane-sunane kA vyavahAra jagat meM sambhava hai| isameM garbhita ati sUkSma bAtoM ke bAre meM kahanA na to sambhava hai aura na vyAvahArika, parantu ina kAryoM ko karane meM inake pratyeka sUkSma aMzoM ko bhI sampanna karanA par3atA hai| yahI sthiti, gati Adi kriyAoM meM hai| koI vyakti, eka nagara se dUsare nagara meM jAne ke lie itanA hI kahegA ki mujhe dillI se mumbaI jAnA hai| vaha cAhe jisa sAdhana se yA jisa gati se jAe, ina donoM nagaroM ke bIca kI eka-eka iMca dUrI use pAra karanI hI pdd'egii| kAla ke prayoga meM bhI yahI prakriyA hai| koI vyakti eka bAra meM hI kaha sakatA hai ki maiM sATha varSa kA hU~, parantu 60 varSa kA hone meM usane pratyeka varSa ke 365 dina, pratyeka dina ke 24 ghaNTe tathA usameM samAhita pratyeka ghaNTe, miniTa aura sekeNDa vyatIta kiye haiN| isaprakAra eka samaya, eka paramANu, eka pradeza Adi sUkSma ikAiyA~ yadyapi chadmastha ke pratyakSa jJAna-gamya nahIM haiM, tathApi Aja ke vaijJAnika anusandhAnoM meM eka sekeNDa aura milImITara ke bhI hajAroM bhAgoM kI gaNanA hotI hai| . tAtparya yaha hai ki kathana sthUla hone para bhI kArya sampanna hone meM yathAsambhava sUkSma RjusUtranaya ke viSaya kA prayoga hotA hI hai| zabdanaya jJAnanaya se sambandhita naigamanaya aura arthanaya se sambandhita naigama, saMgraha, vyavahAra evaM RjusUtranaya ke svarUpa para vicAroparAnta aba zabdanaya kI carcA kA krama hai| tattvArtha sUtra meM ullikhita sAta nayoM meM bhASA ke prayoga se Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 302 naya-rahasya sambandhita zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUtanaya kA ullekha kiyA gayA hai; ataH ina tIna nayoM ko zabdanaya ke bheda bhI mAnA gayA hai, kyoMki ye tIna naya zabda-prayogoM para hI vicAra karate haiM tathA unheM vyavasthita karanevAle niyamoM kA pratipAdana karate haiN| zabda, pudgaladravya kI vyaMjana paryAya hai, ataH inheM vyaMjananaya yA paryAyArthikanaya bhI kahA jAtA hai| hamAre lokajIvana meM bhASA kI mahattA se hama sabhI bhalIbhA~ti paricita haiN| hamArI bolacAla kI bhASA meM aneka doSa bhI hote haiM, jinakA parihAra vyAkaraNa dvArA kiyA jAtA hai| vyAkaraNa-sammata bhASA meM aura adhika kasAvaTa lAne ke lie tathA zabda-prayogoM kI bArIkiyoM ko samajhane ke lie zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUtanaya kA prayoga kiyA jAtA hai| sarvArthasiddhi, adhyAya 1, sUtra 33 kI TIkA meM zabdanaya kI paribhASA batAte hue kahA hai ki liMga, saMkhyA, sAdhana Adi ke vyabhicAra (doSa) kI nivRtti karanevAlA zabdanaya hai| - yahA~ 'vyabhicAra' zabda se Azaya sadoSa kathana se hai, kyoMki vastu-svarUpa ke pratipAdana meM nirdoSa bhASA kA prayoga honA caahie| liMga, saMkhyA, kAla, kAraka, puruSa, upagraha (upasarga) Adi sambandhI prayogoM meM doSa utpanna ho jAe~ to loka meM bhale hI svIkAra kara liye jAte haiM tathA apavAda ke rUpa meM vyAkaraNa ko bhI svIkAra ho jAte haiM, parantu zabdanaya unheM svIkAra nahIM karatA arthAt vaha doSa ko doSa hI . mAnatA hai| __vAkya-prayoga meM jisa liMga, saMkhyA, kAla Adi kA prayoga ucita hai, vaisA na karake anya liMga, saMkhyA Adi kA prayoga karanA hI liMga, saMkhyA Adi kA vyabhicAra kahalAtA hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya 303 sampUrNa jinAgama meM jahA~ bhI ina nayoM kI vyAkhyA kI gaI hai, vahA~ saMskRta-vyAkaraNa ke AdhAra para hI ina doSoM ko samajhAyA gayA hai| saMskRta bhASA se aparicita logoM ko ina prayogoM kA bhAva samajha meM nahIM AtA, isalie inheM vartamAna meM pracalita bhASA ke sandarbha meM samajhanA Avazyaka hai; ataH yahA~ hindI bhASA ke galata aura sahI prayogoM ko udAharaNa banAkara liMga, saMkhyA Adi sambandhI doSoM ko spaSTa kiyA jA rahA hai| prAyaH ahindI bhASI logoM dvArA hindI bolate samaya aise dUSita prayoga kiye jAte haiN| liMga - vyabhicAra strIliMga yA pulliMga zabdoM ke sAtha galata vAkya-prayoga liMga- vyabhicAra kahalAtA hai| Aja hamArA beTI A rahA hai / yahA~ beTI strIliMga hai, ataH 'hamArA' ke sthAna para 'hamArI' aura 'A rahA hai' ke sthAna para 'A rahI hai' honA cAhie, isalie Aja hamArI beTI A rahI hai - yaha vAkya sahI hai| GAG saMkhyA-vyabhicAra - ekavacana yA bahuvacana sambandhI zabdoM ke sAtha anucita vAkya-prayoga saMkhyA - vyabhicAra kahalAtA hai| hama A rahA hU~ - isa vAkya meM yA to hama ke sthAna para maiM zabda kA prayoga honA cAhie athavA A rahA hU~ ke sthAna para A rahe haiM arthAt bahuvacana kA prayoga honA cAhie, ataH maiM A rahA hU~ yA hama A rahe haiM - yaha vAkya - prayoga sahI hai| sAdhana-vyabhicAra - kartA, karma Adi kArakoM ke anucita prayogoM ko sAdhana - vyabhicAra kahate haiN| rameza ne sureza ko phona kiyA aura yadi sureza kI jagaha dUsare vyakti ne phona uThAyA to vaha sureza se prAyaH yahI kahegA ki ApakA phona AyA hai, jabaki rameza kA phona sureza ke lie AyA hai, ataH sureza se yaha kahanA ki ApakA phona Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 naya - rahasya . AyA hai - yaha sahI vAkya nahIM hai, kyoMki phira yadi surezajI pUcheMge ki kisakA phona AyA hai to phira se yahI kahA jAegA ki ApakA, jabaki surezajI yaha jAnanA cAhate haiM ki mujhe phona kisane kiyA hai ? ataH yahI kahanA cAhie ki Apake lie rameza kA phona AyA hai| puruSa - vyabhicAra - uttama, madhyama evaM anya puruSa kA doSapUrNa prayoga, puruSa - vyabhicAra kahalAtA hai| jaise, tuma kaba AyeMge - isa prayoga meM 'tuma' ke sAtha 'AyeMge' kI jagaha 'Aoge' zabda kA prayoga karake tuma kaba Aoge yaha prayoga honA caahie| - kAla- vyabhicAra bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAla kA anucita prayoga, kAla - vyabhicAra kahalAtA hai / bahudhA kisI bhI sabhA ke saMcAlaka ko pramukha vaktA se ina zabdoM meM anurodha karate hue sunA jA sakatA hai ki aba maiM mAnanIya paNDitajI se anurodha karU~gA ki ve apanA vaktavya prArambha kreN| jarA socie ! anurodha to abhI kiyA jA rahA hai, phira 'karU~gA' kahanA kahA~ taka ucita hai ? ataH aba maiM anurodha karatA hU~ - yaha kahanA nirdoSa hai / isIprakAra prAyaH hara vyakti phona karate samaya yaha kahate hue sunA jAtA hai ki maiM amuka bola rahA thA, vartamAna meM bola rahe haiM, phira bhI 'bola rahA thA' kahanA ucita hai kyA? ataH maiM bola rahA hU~ - aisA kahanA hI ucita hai| - isIprakAra anya apekSAoM se bhI galata prayoga kiye jAte haiN| bahuta-se loga kisI kI prazaMsA karate samaya anucita vizeSaNoM kA prayoga karate hue bejhijhaka kahate hue sune jA sakate haiM - are bhAI ! una jaisA bhayaMkara vidvAn Aja taka nahIM dekhaa| ve yaha bhI nahIM socate ki kyA vidvAn bhayaMkara hote haiM? bhaya utpanna karanevAle hote haiM yA prabhAvazAlI Adi hote haiM, ataH bhayaMkara ke sthAna para lokapriya, prabhAvazAlI, prakhara Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya Adi vizeSaNoM kA prayoga karanA cAhie / vizeSaNoM ke prayoga ke samaya yaha dhyAna bhI rakhanA cAhie ki . vizeSaNa, vizeSya ke nikaTatama ho, yadi unake bIca meM anya zabda hoMge to artha aspaSTa yA viparIta bhI ho sakatA hai| eka dUdha kI DerI para yaha sUcanA likhI dekhI yahA~ zuddha bhaiMsa kA dUdha milatA hai| isa vAkya se kyA samajhA jAe? bhaiMsa zuddha hai yA dUdha zuddha hai ? ataH yahA~ bhaiMsa kA zuddha dUdha milatA hai - yaha vAkya bAta ko adhika spaSTa karatA hai| Ajakala aisI doSapUrNa bhASA kA prayoga itanA adhika hotA jA rahA hai ki bhASA kA rUpa hI badalatA jA rahA hai, parantu 'zabdanaya', aise prayogoM ko anucita mAnatA hai| zabdaya ke anusAra samAna liMga yA saMkhyAvAle zabda hI ekArthavAcI ho sakate haiM, anya nhiiN| isa sandarbha meM nayadarpaNa, pRSTha 305 - 306 para vyakta kiye gaye zrI jinendrajI varNI ke vicAra dhyAna dene yogya haiM - - 305 - jisaprakAra bhinna - svabhAvI padArtha bhinna hI hote haiM, unameM kisI prakAra bhI abheda nahIM dekhA jA sakatA; usIprakAra bhinna liMga Adi vAle zabda bhI bhinna hI hote haiM, unameM bhI kisI prakAra kI ekArthatA ghaTita nahIM ho sktii| isaprakAra dAra, bhAryA, kalatra ye bhinna liMgavAle tIna zabda athavA nakSatra, punarvasU, zatabhiSaja ye bhinna saMkhyAvAle tIna zabda aura isIprakAra anya bhI bhinna svabhAvavAcI zabda, bhale hI vyavahAra meM yA laukika vyAkaraNa meM ekArthavAcI samajhe jAe~, parantu zabdanaya inako bhinna artha kA vAcaka samajhatA hai| - ataH samAna liMga va saMkhyA vAle zabdoM meM hI ekArthavAcakatA bana sakatI hai| jaise indra, purandara, zakra ye tInoM zabda, samAna Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya pulliMgI hone ke kAraNa eka 'zacIpati' ke vAcaka haiM - aisA zabdana kahatA hai| tAtparya hai ki kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, vacana aura upasarga ke bheda se zabda ke artha meM bheda mAnane ko zabdanaya kahate haiN| samabhirUr3hanaya 306 samabhirUr3hanaya, zabdanaya se bhI adhika sUkSma hai| zabdanaya liMga, saMkhyA, kAla Adi doSoM se rahita ekArthavAcI zabdoM kI sattA svIkAra karatA hai, parantu samabhirUr3hanaya, ekArthavAcI zabdoM ke bhI bhinna-bhinna artha svIkAra karatA hai, unheM ekArthavAcI nahIM kahatA hai| zabdaya dvArA grahaNa kiye gaye samAna svabhAvI ekArthavAcI zabdoM meM nirukti yA vyutpatti - artha se arthabheda svIkAra karanA, samabhirUr3hanaya kA mukhya kArya hai| isake pakSa meM yaha tarka vicAraNIya hai ki loka meM jitane padArtha haiM, unake vAcaka zabda bhI utane hI haiN| yadi aneka zabdoM kA eka hI artha mAnA jAegA to unake vAcya padArtha bhI milakara eka ho jAe~ge, parantu yaha sambhava nahIM hai; ataH pratyeka zabda kA artha bhinna-bhinna svIkAra karanA cAhie / isa sandarbha meM sarvArthasiddhi TIkA meM samAgata nimna vicAra dhyAna dene yogya haiM - artha kA jJAna karAne ke lie zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai| aisI sthiti meM eka artha kA eka zabda se jJAna ho jAtA hai, isalie paryAyavAcI zabdoM kA prayoga karanA niSphala hai| yadi zabdoM meM bheda hai to unameM arthabheda bhI avazya honA caahie| isaprakAra nAnA arthoM kA samabhirohaNa karanevAlA samabhirUr3hanaya kahalAtA hai / jaise, indra, zakra aura purandara - ye tIna bhinna zabda hone se inake artha bhI bhinna-bhinna Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 naigamAdi sapta naya tIna hI hote haiN| 'indra' kA artha AjJA va aizvaryavAn hai, 'zakra' kA artha samartha hai aura purandara' kA artha nagaroM kA vibhAjana karanevAlA hai| isIprakAra sarvatra paryAyavAcI zabdoM ke sambandha meM jAnanA caahie| nArAyaNa zrIkRSNa ke loka meM bahuta-se nAma pracalita haiN| yathA - muralIdhara, manamohana, murArI, giradhara, gopAla ityaadi| yadyapi zabdanaya ke anusAra ye saba kRSNa ke paryAyavAcI haiM, tathApi samabhirUr3hanaya se pratyeka zabda kA alaga-alaga artha hai - jo kRSNa kI hI bhinna-bhinna vizeSatAoM (lIlAoM) ko batAtA hai| - indra dvArA 1008 nAmoM se jinendra bhagavAna kI stuti kI jAtI hai| ye sabhI nAma, zabdanaya se jinendra ke paryAyavAcI haiM, parantu samabhirUr3hanaya se pratyeka nAma, apane anurUpa alaga-alaga guNoM (vizeSatAoM) kA vAcaka hai| isa sandarbha para bhaktAmara stotra meM samAgata nimna kAvya dhyAna dene yogya hai - buddhastvameva vibudhArcita-buddhi-bodhAt, tvaM zaMkaro'si bhuvntry-shNkrtvaat| dhAtA'si dhIra! zivamArga-vidhervidhAnAt, vyaktaM tvameva bhagavan! purussottmo'si|| jJAna pUjya hai amara ApakA, isIlie kahalAte buddh| bhuvanatraya ke sukha-saMvardhaka, ataH tumhIM zaMkara ho shuddh|| mokSamArga ke Adya pravartaka, ataH vidhAtA kaheM gnnesh| tuma-sama avanI para puruSottama, aura kauna hogA? akhilesh!| yahA~ vizeSa dhyAnAkarSaka bAta yaha hai ki vyutpatti artha ke AdhAra para paryAyavAcI zabdoM ke aneka artha svIkAra karane kA yaha Azaya kadApi nahIM hai ki una zabdoM ke vAcyabhUta padArtha bhI bhinna-bhinna hoN| pratyeka zabda, usI vAcyArtha kI bhinna-bhinna vizeSatAoM ko batAtA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 naya-rahasya hai, jinheM ekArthavAcaka zabdanaya dvArA svIkAra kiyA jAtA hai| jisaprakAra hAthI, ghor3A aura baila zabda ke vAcya bhinna-bhinna pazu hote haiM; parantu indra, zakra aura purandara zabda ke vAcya bhinna-bhinna vyakti nahIM, apitu ye devarAja indra kI hI bhinna-bhinna vizeSatAoM ke vAcaka haiN| samabhirUr3hanaya kI ukta vyAkhyA, eka vAcya ke aneka vAcaka (ekArthavAcI) ke sandarbha meM hai| aba eka vAcaka zabda ke aneka vAcyArthoM ke sandarbha meM samabhirUr3hanaya ke svarUpa kA vicAra karate haiM - AcArya pUjyapAda sarvArthasiddhi TIkA meM likhate haiM - jo nAnA arthoM ko chor3akara, pradhAnatA se eka artha meM rUr3ha hotA hai, vaha samabhirUr3hanaya hai| jaise, 'go' zabda ke vacana Adi aneka artha pAye jAte haiM to bhI vaha gAya nAmaka pazu ke artha meM rUr3ha hai| samabhirUr3hanaya ke ukta donoM bhedoM ko spaSTa karate hue dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 214 meM kahA gayA hai - ... jo artha ko zabdArUr3ha evaM zabda ko arthArUr3ha kahatA hai, vaha samabhirUr3hanaya hai| jaise indra, zakra aura purndr| zabdArUr3ha - samAna svabhAvI ekArthavAcI zabdoM meM vyutpatti ke anusAra arthabheda karanA, zabdArUr3ha naya hai| jaise - indra, zakra aura purndr| ____ arthArUr3ha - anekArthavAcI zabdoM ke eka lokaprasiddha artha ko svIkAra karake anya arthoM kI upekSA karanA, arthArUr3ha hai| jaise, 'go' zabda ke aneka artha hote haiM, parantu mAtra gAya ke artha meM isakA prayoga kiyA jAtA hai| koza granthoM meM eka zabda ke aneka artha tathA nAmamAlAoM Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya 309 meM eka vastu ke vAcaka aneka zabda likhane kI paramparA isI 'zabdanaya' para Azrita hai| yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki loka meM zabdArUr3ha kI apekSA arthArUr3ha adhika balavAn hai| jaise, loka meM bhI 'go' zabda ke vyutpatti artha kI apekSA arthArUr3ha se kiyA jAnevAlA prayoga adhika balavAna hai| gacchatIti go arthAt jo gamana kare, use gAya kahate haiN| yaha bAta zabdArUr3ha naya se satya hone para bhI kabhI kisI calate hue vyakti yA mahilA ko gAya kahakara to dekhie? ataH duniyA isa zabdArUr3hanaya ko svIkAra nahIM kregii| isIprakAra jinAgama kA artha karane meM bhI sAvadhAnI rakhane kI atyanta AvazyakatA hai| kevala jJAna zabda kA artha mAtra jJAna hotA hai, parantu jinAgama meM kSAyikajJAna ke lie kevalajJAna zabda kA prayoga adhika pracalita hai| ataH kisa zabda kA kisa prasaMga meM kyA artha hai - isa tathya para gambhIratA se vicAra karake, zabda-prayoga karanA Avazyaka hai| evaMbhUtanaya zabdanaya evaM samabhirUr3hanaya se adhika sUkSma prayoga, evaMbhUtanaya kA hai| zabdanaya, vyAkaraNa-sammata apavAdoM ko to asvIkAra kara detA hai, parantu ekArthavAcI zabdoM ko svIkAra kara letA hai| lekina samabhirUr3hanaya, ekArthavAcI zabdoM ke bhI bhinna-bhinna vAcya svIkAra karatA hai; jabaki evaMbhUtanaya, usa kriyA meM saMlagna padArtha ko mAtra usI samaya usa zabda se sambodhita karane kI anumati detA hai| jaise, isa naya se devarAja purandara ko indana kriyA karate samaya hI indra kahA jAtA hai, pura yA nagara kA dAraNa yA nAza karate (purandara) samaya athavA sAmarthya (zakra) kA pradarzana karate samaya nhiiN| isa naya se DaoNkTara ko haoNspiTala meM marIja kA ilAja karate samaya hI DaoNkTara kahA jAtA hai, ghara meM nhiiN| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 naya-rahasya isa naya kI sarvArthasiddhi, adhyAya 1, sUtra 33 kI TIkA meM nimnalikhita vyAkhyA kI gaI hai - jo vastu jisa paryAya ko prApta huI, usIrUpa nizcaya karAnevAle naya ko evaMbhUtanaya kahate haiN| Azaya yaha hai ki jisa zabda kA jo vAcya hai, usarUpa kriyA ke pariNamana ke samaya hI usa zabda kA prayoga karanA yukta hai, anya samaya meM nhiiN| jaba AjJA-aizvaryavAlA ho, tabhI indra hai, abhiSeka karanevAlA nahIM aura na pUjA karanevAlA hii| jaba gamana karatI ho, tabhI gAya hai, baiThI huI nahIM aura na sotI huI hii| athavA jisa rUpa se arthAt jisa jJAna se AtmA pariNata ho, usI rUpa se usakA nizcaya karAnevAlA naya, evaMbhUtanaya hai| yathA - indrarUpa jJAna se pariNamita AtmA, indra hai aura agnirUpa jJAna se pariNamita AtmA, agni hai| yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki agni ko jAnanevAlA AtmA bhI usa samaya agni hai - aisA kahanA evaMbhUtanaya kA kathana hai| . isase spaSTa hai ki jJeyAkAra jJAnarUpa pariNamita AtmA ko usa jJeya ke nAma se sambodhita karanA, evaMbhUtanaya ko iSTa hai, kyoMki AtmA usa samaya usa jJeya-sambandhI jJAnarUpa arthAt jJeya ko jAnanerUpa jJAnakriyArUpa pariNamita ho rahA hai, jJAna kA saMjJAkaraNa arthAt usakI pahacAna, jJeya ke binA nahIM ho sakatI, ataH ghaTa Adi jJeyAkArarUpa hI jJAna hai aura jJAna hI AtmA hai, isalie isa naya se vaha AtmA, usa samaya ghaTarUpa (ghaTAkAra jJAnarUpa) kahalAtA hai| evaMbhUtanaya ke prayoga hamAre loka jIvana meM bhI vyApta haiN| kisI DaoNkTara ko samabhirUr3hanaya se hara samaya DaoNkTara sAhaba kahakara sambodhita to kiyA jA sakatA hai, parantu usase hara samaya ilAja nahIM karAyA jA sktaa| sahI ilAja to cikitsAlaya meM hI sambhava hai| yahI vyavasthA Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya 311 nyAyAdhIza, vyApArI, sainika Adi sabhI ke bAre meM yathAyogya samajha lenA caahie| ___evaMbhUtanaya ke anusAra zabda-prayogoM ko aura adhika sUkSmatA se samajhane ke lie naya-darpaNa, pRSTha 432-434 para vyakta kiye gaye nimnalikhita vicAra dRSTavya haiM - itanA hI nahIM, isa naya kA tarka to yahA~ se bhI Age nikala jAtA hai| vaha dvaita kA sarvathA nirAsa (nirAkaraNa) karanevAlA hai| ataH usakI sUkSma dRSTi meM jJAna aura vAn - ina do padoM kA sammilana karake eka 'jJAnavAn' zabda banAnA yukta nhiiN| athavA Atma aura niSTha - ina do padoM kA samAsa karake eka 'AtmaniSTha' zabda banAnA yukta nhiiN| AtmA akelA AtmA hI hai| AtmA meM niSThA pAnevAlA - aise vizeSaNa-vizeSyabhAva kI kyA AvazyakatA hai? arthAt pratyeka zabda eka hI artha kA dyotaka hai, saMyukta artha kA nhiiN| jahA~ padoM kA samAsa bhI sahana nahIM kiyA jA sakatA, vahA~ aneka zabdoM ke samUharUpa vAkya kaise bolA jA sakatA hai? arthAt evaMbhUtanaya kI dRSTi meM zabda hI zabda haiM, vAkya nhiiN| itanA hI nahIM, eka asaMyukta svatantra zabda yA pada bhI vAstava meM koI vastu nahIM, kyoMki vaha bhI 'gha', 'Ta' Adi aneka varNoM ko milAne se utpanna hote haiN| do vargoM ko milAne se to Age-pIche kA krama par3atA hai| jaise, ghaTa zabda meM 'gha' pahale bolA gayA aura 'Ta' piiche| jo dRSTi kevala eka kSaNagrAhI hai, vahA~ yaha Age-pIche kA krama kaise sambhava ho sakatA hai? jaba 'gha' bolA gayA, taba 'Ta' nahIM bolA gayA aura jaba 'Ta' bolA gayA, taba 'gha' nahIM bolA gyaa| ataH 'gha' va 'Ta' - ye donoM hI svatantra artha ke pratipAdaka rahe AveM, inakA samAsa yA saMyoga karake artha grahaNa karane kI AvazyakatA nhiiN| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya yaha bhI abhI doSayukta hai, kyoMki yahA~ bhI 'gha' isa varNa meM 'gh' aura 'a' - ina do svatantra varNoM (vyaMjana aura svara ) kA saMyoga hai| 'gh' aura 'a' milakara gha banatA hai| ataH 'gha' bhI koI cIja nhiiN| 'gh' aura a svatantrarUpa se rahate hue jo kucha bhI apanerUpa ke vAcaka hote haiM, vahI evaMbhUtanaya kA vAcya hai| sUkSma se sUkSmatara aura vahA~ se bhI sUkSmatama dRSTi meM praveza karatA huA yaha naya, isaprakAra kevala eka asaMyukta varNa ko hI vAcaka mAnatA hai| 312 yahA~ zaMkA kI jA sakatI hai ki isaprakAra to vAcya-vAcakabhAva kA abhAva ho jAegA aura aisA ho jAne para loka-vyavahAra kA to lopa ho hI jAegA, balki evaMbhUtanaya kA bhI svayaM lopa ho jAegA, kyoMki vaha naya gU~gAvat banakara rahane ke kAraNa svayaM apanA bhI pratipAdana karane meM samartha na ho sakegA aura aisI avasthA meM vaha nAmamAtra ko hI naya kahalAegA, parantu usakA svarUpa kucha na kahA jA skegaa| isa zaMkA kA uttara, kaSAyapAhur3a, pustaka 1, pRSTha 243 para nimnaprakAra diyA hai -- yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki yahA~ para evaMbhUtanaya kA viSaya dikhalAyA gayA hai|' sAta nayoM meM uttarottara sUkSmatA isaprakAra hama dekhate haiM ki ye tInoM hI naya, bhASA ke prayogoM ko AvazyakatAnusAra susaMgatarUpa pradAna karanevAle aura uttarottara sUkSma viSayavAle haiN| ye hI kyoM, naigamAdi sabhI sAta naya, kramazaH uttarottara sUkSma aura alpa viSayavAle haiM aura pUrva-pUrva ke naya, Age-Age ke 1. naya- - darpaNa, pRSTha 432-434 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamAdi sapta naya " "313 nayoM ke hetu bhI haiN| ina sAta nayoM ko ukta krama meM rakhane kA kAraNa bhI yahI hai| jaisA ki sarvArthasiddhi, adhyAya 1, sUtra 33 kI TIkA meM kahA hai - uttarottara sUkSma viSayavAle hone ke kAraNa inakA yaha krama kahA hai| pUrva-pUrva ke naya, Age-Age ke nayoM ke hetu haiM, isalie bhI yaha krama kahA hai| isaprakAra ye naya, pUrva-pUrva viruddha mahA viSayavAle aura uttarottara anukUla alpa viSayavAle haiN| naigamAdi sAta naya, uttarottara sUkSma viSayagrAhI haiM - yaha tathya isa udAharaNa se spaSTa ho jAtA hai ki pakSI nagara meM, vRkSa para, zAkhA para, upazAkhA para, upazAkhA ke eka bhAga meM, apane zarIra meM tathA apane kaNTha meM bolatA hai| isIprakAra pratyeka naya kA viSaya uttarottara Age bar3hatA huA sUkSma hotA jAtA hai| isa sandarbha meM paNDita jayacandajI chAbar3A dvArA sarvArthasiddhi vacanikA, pRSTha 111 para kiyA gayA spaSTIkaraNa dhyAna dene yogya hai, jo isaprakAra hai - . isI anukrama se ina nayoM ke kathana jaannaa| naigamanaya ne to vastu ke sat-asat donoM svarUpoM ko khaa| saMgrahanaya ne kevala sat hI ko khaa| vyavahAranaya ne sat meM bhI eka bheda mAtra khaa| RjusUtranaya ne kevala vartamAna sat hI khaa| zabdanaya ne vartamAna sat meM bhI bheda karake eka kArya ko pkdd'aa| samabhirUr3hanaya ne isa kArya ke aneka nAmoM meM se bhI eka nAma ko grahaNa kiyaa| evaMbhUtanaya ne usameM bhI jisa nAma ko grahaNa kiyA, usa hI kriyArUpa pariNamate bhAva ko grahaNa kiyaa| isaprakAra jisa kisI padArtha kA kathana karanA ho, una saba para hI isaprakAra naya kA prayoga kara lenA caahie| yahA~ ina nayoM kA saMkSipta vivecana kiyA gayA hai| inakI vistRta Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 naya-rahasya jAnakArI ke lie tattvArtha sUtra grantha kI sarvArthasiddhi Adi vRttiyoM (TIkAoM) aura rAjavArtika Adi vArtikoM (bhASyoM) kA gaharAI se adhyayana karake Atmahita meM prayatnazIla honA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. naigamAdi saptanayoM kA svarUpa spaSTa karate hue laukika jIvana meM inakA prayoga kisaprakAra pAyA jAtA hai - spaSTa kiijie| : 2. pratyeka naya kI uttarottara sUkSmatA udAharaNa sahita spaSTa kiijie| 3. kisI eka udAharaNa para sAtoM nayoM ko ghttaaiye| 4. sAta nayoM ko dravyArthika-paryAyArthika meM vibhAjita kiijie| 5. sAta nayoM ko zabda-artha-jJAnanaya meM ghttaaiye| syAdvAda-lakSmI mahala ke, vaza meM hae jo vrtte| una naya samUhoM se lakheM, athavA lakheM pramANa se|| to bhI anantAnanta dharma-svarUpa apane Atma ko| ve zuddha cetanamAtra ko hI, dekhate nija meM aho|| - pravacanasAra kalaza, 19 syAdvAda se jIvita jina-siddhAnta paddhati ho jyvnt| durnivAra naya-puMja virodha-vinAzaka auSadhi ko vndn|| - paMcAstikAya, kalaza 2 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 saiMtAlIsa naya nayoM ke aneka prakAra ke bheda - prabhedoM ke samUha ke antargata nizcaya-vyavahAra, dravyArthika-paryAyArthika, zabda - artha, jJAnanaya tathA naigamAdi sapta nayoM kI carcA to ho cukI hai| AcArya amRtacandradeva ne pravacanasAra ke pariziSTa meM AtmA meM vidyamAna ananta dharmoM meM se 47 dharmoM kA jJAna karAne vAle 47 nayoM kA varNana kiyA haiN| ina 47 nayoM para pUjya gurudevazrI ne vistRta vivecana kiyA hai, jo naya - prajJApana grantha meM saMkalita hai| paramabhAvaprakAzaka nayacakra meM bhI ina 47 nayoM para paryApta prakAza DAlA gayA hai; ataH yahA~ ina nayoM ke mAtra pramukha binduoM para saMkSipta prakAza DAlA jA rahA hai| AtmA kI 47 zaktiyA~ tathA AtmA kI anya vizeSatAoM kI bhA~ti 47 naya bhI AtmA kA svarUpa jAnane ke lie tathA use prApta karane arthAt svAnubhUti ke lie atyanta upayogI haiN| pravacanasAra pariziSTa ke prArambha meM hI AcAryadeva svayaM kahate haiM - yaha AtmA kauna hai aura kaise prApta kiyA jAtA hai ? aisA yadi prazna kiyA jAe to isakA uttara pahale hI kahA jA cukA hai, tathApi yahA~ punaH kahate haiM prathama to AtmA vAstava meM caitanya - sAmAnya se vyApta ananta dharmoM kA adhiSThAtA eka dravya hai, kyoMki vaha ananta dharmoM meM vyApta hone vAle jo ananta naya haiM, unameM vyApta - Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 naya-rahasya honevAlA jo eka zrutajJAnasvarUpa pramANa hai, usa pramANapUrvaka svAnubhava se jJAta hotA hai, prameya hotA hai| . ukta gadyAMza meM samAhita aneka mArmika rahasya dhyAna dene yogya haiM, jo isa prakAra haiM - 1. samayasAra pariziSTa meM jJAna ko AtmA kA asAdhAraNa lakSaNa kahA gayA hai aura yahA~ AtmA ko caitanya-sAmAnya se vyApta ananta dharmoM kA adhiSThAtA kahA gayA hai arthAt AtmA ananta dharmAtmaka hai aura usakA caitanya-svabhAva, anantadharmAtmaka AtmA meM vyApta hai; ataH AtmA caitanyasvarUpa siddha huA aura yahI caitanya arthAt jJAna, AtmA kA asAdhAraNa lakSaNa hai| 2. AtmA apane aMzarUpa ananta dharmoM meM vyApta dharmI hai aura zrutajJAna apane aMzabhUta ananta nayoM meM vyApta pramANarUpa hai| nayoM dvArA eka dharma jAnA jAtA hai aura zrutajJAna pramANapUrvaka svAnubhavaM se ananta dharmAtmaka bhagavAna AtmA jAnA jAtA hai| 3. vizeSa bAta yaha hai ki jahA~ 47 zaktiyoM kA svarUpa mAtra AtmA kI pUrNa nirmala paryAyoM se samajhAyA gayA hai, vahIM 47 nayoM ke antargata AtmA ke 47 dharmoM ko vikArI-avikArI samasta paryAyoM se samajhAyA gayA hai| yadyapi isa prakaraNa meM bhI AcAryadeva ne svAnubhava kI carcA kI hai, usakA kAraNa yahI hai ki AtmA ke isa svarUpa kA samyagjJAna bhI svAnubhUti ke samaya hI saccA hotA hai| ina 47 nayoM ke nAma isa prakAra haiM - ___ 1. dravyanaya, 2. paryAyanaya; 3. astitvanaya, 4. nAstitvanaya, 5. astitva-nAstitvanaya, 6. avaktavyanaya, 7. astitvaavaktavyanaya, 8. nAstitva-avaktavyanaya, 9. astitva-nAstitvaavaktavyanaya; 10. vikalpanaya, 11. avikalpanaya; 12. nAmanaya, Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 saiMtAlIsa naya. 13. sthApanAnaya, 14. dravyanaya, 15. bhAvanaya; 16. sAmAnyanaya, 17. vizeSanaya; 18. nityanaya, 19. anityanaya; 20. sarvagatanaya, 21. asarvagatanaya; 22. zUnyanaya, 23. azUnyanaya; 24. jJAna-jJeyaadvaitanaya, 25. jJAna-jJeya-dvaitanaya; 26. niyatinaya, 27. aniyatinaya; 28. svabhAvanaya, 29. asvabhAvanaya; 30. kAlanaya, 31.akAlanaya; 32. puruSakAranaya, 33. daivanaya; 34. Izvaranaya, 35. anIzvaranaya; 36. guNInaya, 37. aguNInaya; 38. kartRnaya, 39. akartRnaya; 40. bhoktRnaya, 41. abhoktRnaya; 42. kriyAnaya, 43. jJAnanaya; 44. vyavahAranaya, 45. nizcayanaya; 46. azuddhanaya evaM 47. shuddhny| ukta 47 nayoM kI nAmAvalI para gaharAI se vicAra karane para jJAta hotA hai ki naya kramAMka 3 se 9 taka ke naya saptabhaMgI sambandhI haiM tathA 12 se 15 taka cAra nikSepa sambandhI haiN| zeSa 36 naya paraspara viruddha pratIta honevAle dharmoM ko viSaya banAnevAle 18 dharma-yugaloM para AdhArita haiN| ina dharma-yugaloM meM naya kramAMka 20 se 25 taka tIna dharmayugala jJAna-jJeya sambandhI haiM aura naya kramAMka 26 se 35 taka pA~ca yugala pA~ca samavAya sambandhI haiN| anya prakAra se kaheM to prArambhika 15 naya Agama se sambandhita, 16-23 taka cAra yugala dravya-kSetra-kAla-bhAva se sambandhita, 24-25 kA eka yugala jJAna-jJeya se sambandhita, 26-35 taka pA~ca samavAya se sambandhita, 36-41 taka tIna yugala sAkSI bhAva se sambandhita evaM 42-47 taka tIna yugala adhyAtma se sambandhita haiN| ina 47 nayoM dvArA bhagavAna AtmA ke 47 dharmoM ko jAnakara zeSa ananta dharmoM kA bhI anumAna kiyA jA sakatA hai tathA samyak zrutajJAna dvArA anantadharmAtmaka eka dharmI AtmA kA anubhava bhI kiyA jA sakatA hai| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 svabhAva, guNa, zakti aura dharma 47 dharmoM ko jAnane se pUrva svabhAva, guNa, zakti aura dharma ke svarUpa kA vicAra karanA Avazyaka hai| isakI carcA isI pustaka ke adhyAya teraha ke anta meM kI gaI hai, ataH pAThakoM se anurodha hai ki ve usa prakaraNa ko eka bAra avazya par3ha leN| usakA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai. - svabhAva dharma- tInoM ke artha meM prayukta hotA hai| - naya - rahasya - svabhAva kA vyApaka artha hai, vaha guNa, zakti aura guNa dravya kI traikAlika vizeSatAoM ko guNa kahate haiN| zakti - dravya ke pratyeka guNa meM usake svarUpa ke anusAra kArya kI utkRSTatama sAmarthya ko zakti kahate haiN| dharma --- pratyeka vastu meM paraspara virodhI svabhAvoM ko mukhyataH dharma kahA jAtA hai| yahA~ 47 nayoM ke prakaraNa meM pratyeka naya ke viSaya ko dharma kahA gayA hai| isake antargata vikArI- avikArI sabhI avasthAoM se sambandhita yogyatAoM kA samAveza kiyA gayA hai| aba 47 nayoM ke svarUpa para saMkSepa meM vicAra kiyA jA rahA hai - - (1-2) dravyanaya aura paryAyanaya vaha anantadharmAtmaka Atmadravya, dravyanaya se paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra hai aura paryAyanaya se tantumAtra kI bhA~ti darzanajJAnAdimAtra hai / isa sambandha meM nimna binduoM ke AdhAra para vicAra kiyA jA sakatA hai 1. jaise, vastra meM aneka tAne-bAne, raMga-rUpa tathA AkArAdi Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 saiMtAlIsa naya hote haiM, parantu unheM gauNa karake mAtra vastra ko jAnanA, dravyanaya hai tathA usake raMga-rUpAdi bhedoM ko jAnanA, paryAyanaya hai; usIprakAra AtmA meM mAtra citsvabhAva ko jAnanA, dravyanaya hai tathA jJAna - darzanAdi bhedoM ko jAnanA paryAyanaya hai| 2. AtmA meM dravya nAma kA eka dharma hai, jisakA svarUpa caitanya mAtra hai athavA dravyadharma kI apekSA AtmA kA caitanyasvabhAva, usake sampUrNa guNa - paryAyoM meM vyApta hai aura paryAyadharma kI apekSA usameM jJAna- darzanAdi bhedarUpa rahane kI yogyatA hai / 3. dravyArthikanaya-paryAyArthikanaya aura dravyanaya-paryAyanaya meM antara hai| dravyArthikanaya kA viSaya, sampUrNa sAmAnya svabhAvarUpa abheda hai, jabaki dravyanaya kA viSaya, anantadharmoM meM se eka dharma hai| isIprakAra paryAyArthikanaya kA viSaya, vastu kA vizeSa svabhAva hai, jabaki paryAyanaya kA viSaya bhedarUpa rahane kI viziSTa yogyatA hai / dravyArthikaparyAyArthikanaya ke antargata pramANa kI viSayabhUtaM sampUrNa vastu hai, jabaki dravyanaya aura paryAyanaya kA viSaya vastu ke ananta dharmoM meM se mAtra eka - eka dharma hai| ye donoM naya, vastu kI abheda tathA bhedarUpa eka-eka yogyatA ko batAte haiN| jarA dhyAna dIjie ki 'abheda' zabda prAyaH aneka arthoM meM prayukta hotA hai| unameM se kucha prayoga nimna prakAra haiM a. abheda anubhUti vikalpa nahIM hotA hai anubhUti kahate haiN| - - jahA~ dhyAna-dhyAtA- dhyeya kA bhI aisI nirvikalpa anubhUti ko abheda - ba. dravyArthika yA zuddhanaya kA viSaya - jisameM vastu ke samasta bhedoM ko gauNa karake abheda vastu ko viSaya banAyA jAtA hai| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 sa. dravyanaya kA viSaya yogyatA rUpa abhedadharma / - naya - rahasya samasta bhedoM meM vyApta rahane kI eka da. avikalpanaya kA viSaya - 47 nayoM meM 11veM avikalpanaya kA viSayabhUta avikalpadharma bhI vastu ke akhaNDa svabhAva ko batAtA hai| ataH 'abheda' zabda ke dvArA kahA~ kauna-sA vAcya hai, isakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| (3-4-5) astitvanaya, nAstitvanaya evaM astitva - nAstitvanaya vaha Atmadravya, astitvanaya se lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita, sandhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha bANa kI bhA~ti svadravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA astitvavAlA hai; nAstitvanaya se alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, sandhAnadazA meM na rahe hue, alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti paradravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA nAstitvavAlA hai evaM astitva - nAstitvanaya se lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI aura dhanuSa meM nahIM sthita, saMdhAna - avasthA meM rahe hue aura saMdhAna-avasthA meM nahIM rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti kramazaH sva-para- dravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA astitva - nAstitvavAlA hai| isa sambandha meM nimna binduoM ke AdhAra para vicAra kiyA jA sakatA hai 1. AtmA tathA samasta vastuoM ke astitva aura nAstitva ko yahA~ dravya-kSetra-kAla- bhAva ke AdhAra para samajhAyA gayA hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya 321 2. sva-dravya-kSetra-kAla-bhAva se hI vastu kI sattA yA astitva hai| 3. para-dravya-kSetra-kAla-bhAva se vastu kA astitva nahIM hai arthAt na + astitva hai| ____4. ataH vastu, svarUpa se hai, pararUpa se nahIM hai| AtmA bhI apane caitanyasvarUpa se hai zarIrAdirUpa se nahIM hai| zarIrAdi paradravyoM kI apekSA AtmA kA nAstitva hai arthAt astitva nahIM hai| 5. nAstitvadharma ko samajhane meM para kA sahArA lenA par3atA hai, parantu AtmA ke nAstitvadharma kI sattA AtmA meM AtmA se hI hai, zarIra meM yA zarIra se nhiiN| AtmA kA zarIrarUpa na hone kI yogyatA athavA AtmA kA astitva, zarIra ke kAraNa na hone kI yogyatA hI nAstitvadharma kA svarUpa hai| ____6. pratyeka vastu kA astitva apane catuSTaya se hai, para-catuSTaya se nahIM; ataH prayoga karate samaya sAvadhAnI rakhI jAnI cAhie ki kisakI kisameM nAsti kahI jA rahI hai| zarIra kI apekSA AtmA kA nAstitva hai - yaha AtmA kA nAstitvadharma hai aura AtmA kI apekSA zarIra kA nAstitva honA - yaha zarIra ke nAstitvadharma kI yogyatA hai| 7. astitvadharma meM vastu kI sattA kA bodha hotA hai aura nAstitvadharma meM vastu kI asattA arthAt para se bhinnatA, svatantratA aura para se atyantAbhAva kI siddhi hotI hai| ____8. laukika jIvana meM bhI nAstitva kI anubhUti ke prasaMga banate haiN| kisI viziSTa kAryakrama meM kisI viziSTa vyakti kA na honA, bahuta kucha kaha detA hai| janasAmAnya meM bhI aneka prakAra kI carcAe~ hone lagatI haiN| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya 9. Aja pravacana meM amuka vyakti nahIM AyA, isa prasaMga meM dravya kI nAsti hai| maiM jayapura nahIM jA rahA hU~, isa prasaMga meM kSetra kI nAsti hai| maiM kala nahIM AU~gA, isa prasaMga meM kAla kI nAsti hai aura mujhe bhUkha nahIM hai, isa prasaMga meM bhAva kI nAsti hai / isaprakAra ke aneka prayoga hamAre lokajIvana meM vyApta haiM / koI bar3A netA, kisI sammelana meM nahIM gayA, isameM bhI bahuta se saMketa samajha liye jAte haiM; ataH astinAsti donoM pakSoM se vastusvarUpa samajhane meM AtA hai| 322 10. jo vyakti, ina asti nAsti dharmoM ko yathArtha jAnatA hai, vahI vyakti jagat ke sabhI padArthoM kI paraspara bhinnatA ko bhalI-bhA~ti samajha sakatA hai| inake jAnane para hI parapadArthoM se ekatvabuddhi TUTatI hai, para se lAbha-hAni mAnane kI mithyA mAnyatA chUTatI hai| isa rahasya ko samajhane kA saccA phala to yahI hai ki samasta parapadArthoM ke Azraya kI ruci samApta hokara eka nija bhagavAna AtmA kI hI ruci jAgRta ho jaae| 11. kAryotpatti meM nimitta kI upasthiti anivArya hai aura kaI prasaMgoM meM abhAvarUpa nimitta bhI hote haiM / samudra kI nistaraMga avasthA meM havA kA na calanA tathA AtmA meM rAgAdi kI anutpatti meM dravyakarma kA udaya na honA Adi abhAvarUpa nimitta ke udAharaNa haiM / ina prasaMgoM meM bhI nAstitvadharma kI mahattA jhalakatI hai| 12. AcArya samantabhadra ne AptamImAMsA meM abhAvaikAnta kA khaNDana karake astitvadharma kI aura bhAvaikAnta kA khaNDana karake nAstitvadharma kI mahattA batAI hai| 13. astitva-nAstitvadharma kI vyAkhyA do taraha se kI jAtI hai| (a) donoM dharma kA kramazaH kathana kiyA jA sakatA hai| (ba) donoM virodhI dharma vastu meM avirodharUpa se eka sAtha rahate haiM aisI yogyatA - Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 saiMtAlIsa naya ko tIsare bhaMga dvArA batAyA jAtA hai| isalie vastu kathaMcit ubhayarUpa kahI jAtI hai| ___14. astitva aura nAstitva - ina do ko milA dene se tIsarA bhaMga bana gayA - aisA nahIM hai| ubhayarUpa meM rahane kI yogyatA vAlA tIsarA pRthak dharma, vastu meM hai, jo tIsare bhaMga (naya) dvArA kahA gayA hai| isI prakAra zeSa cAra bhaMga bhI vastu kI usa-usa prakAra kI yogyatArUpa svatantra dharma haiN| mAtra do dharmoM kA vistAra nahIM, kyoMki sAta prakAra ke dharma haiM, isalie sAta prakAra kI jijJAsAe~ hotI haiM aura isalie sAta bhaMga haiN| ___ 15. yadi donoM dharma eka sAtha na raheM to vastu kI sattA surakSita na raha pAegI, ataH ubhayadharma ko avazya svIkAra karanA caahie| (6) avaktavyanaya lohamaya tathA alohamaya, DorI va dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI va dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAna-avasthA meM rahe hue tathA sandhAna-avasthA meM na rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha - aise usI bANa kI bhA~ti Atmadravya, avaktavyanaya se yugapat sva-para-dravya-kSetra-kAla-bhAva se avaktavya hai| avaktavyanaya kA svarUpa nimna binduoM ke mAdhyama se samajhA jA sakatA hai - ____ 1. sabhI dharmoM athavA aneka kA kathana eka sAtha nahIM kiyA jA sakatA - isa apekSA se vastu avaktavyarUpa hai| 2. yadyapi isameM vANI kI kamajorI hone se vANI kI apekSA AtI hai, parantu vastu dharmoM kA sampUrNarUpa se kathana nahIM kiyA jA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 naya-rahasya sakatA - aisI yogyatA vastu meM hai, jise avaktavyanaya dvArA jAnA/ kahA jA sakatA hai| . 3. vastu ko sarvathA avaktavya kahanA bhI sva-vacana bAdhita hai arthAt avaktavyarUpa yogyatA ko to kahA hI jA rahA hai, isalie vaha kathaMcit avaktavya hai, sarvathA avaktavya nhiiN| aneka dharmoM kA kathana kramazaH kiyA jA sakatA hai, ataH vastu kathaMcit vaktavyarUpa bhI hai| . 4. tIrthaMkaroM ke guNoM kA varNana athavA AcAryoM, jJAniyoM ke upakAra kA sampUrNa varNana asambhava hai - yaha kathana bhI avaktavyanaya kA hI prayoga hai| 5. kabhI-kabhI kucha na kahakara bhI bahuta kucha kaha diyA jAtA hai| jaise, bAlaka yadi galatI kare to gambhIra prakRti ke mAtA-pitA use DA~Tane ke badale mauna rahate haiN| samajhadAra bAlaka, unake mauna se hI unakI nArAjagI samajha letA hai aura apanI galatI mahasUsa kara letA hai| yahA~ kucha na kahakara bhI bahuta kucha kaha diyA gayA hai| 6. prArambha ke tIna bhaMgoM dvArA vastusvarUpa kahA jA rahA hai, ataH ve vaktavyapane ke vAcaka haiM, cauthA bhaMga avaktavya sambandhI haiM tathA anta ke tIna bhaMga vaktavya-avaktavya se mizrita haiN| 6 (7-8-9) astitva-avaktavyanaya, nAstitva-avaktavyanaya evaM astitva-nAstitva-avaktavyanaya lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita, sandhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha evaM lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, sandhAnadazA meM rahe hue tathA sandhAnadazA meM nahIM rahe hue evaM lakSyonmukha tathA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 saiMtAlIsa naya alakSyonmukha - aise usI bANa kI bhA~ti Atmadravya, astitvaavaktavyanaya se sva-dravya-kSetra-kAla-bhAva se tathA yugapat svapara-dravya-kSetra-kAla-bhAva se astitvavAn avaktavya hai| __alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM na rahe hue, alakSyonmukha evaM lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, sandhAnadazA meM rahe hue tathA sandhAnadazA meM na rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha - aise usI bANa kI bhA~ti Atmadravya, nAstitvaavaktavyanaya se para-dravya-kSetra-kAla-bhAva se tathA yugapat svapara-dravya-kSetra-kAla-bhAva se nAstitvavAn avaktavya hai| lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha; alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, sandhAnadazA meM nahIM rahe hue, alakSyonmukha; evaM lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, sandhAnadazA meM rahe hue tathA sandhAnadazA meM na rahe hue, lakSyonmukha tathA alakSyonmukha - aise usI bANa kI bhA~ti Atmadravya, astitva-nAstitva-avaktavyanaya se svadravya-kSetra-kAla-bhAva se, para-dravya-kSetra-kAla-bhAva se tathA yugapat sva-para-dravya-kSetra-kAla-bhAva se astitvanAstitvavAn avaktavya hai| avaktavyanaya ke bAda ina tIna nayoM kI vistRta vyAkhyA durlabha hai, kyoMki inake prayoga bahuta kama pAye jAte haiN| astitva-avaktavyadharma se tAtparya hai ki AtmA kA astitva batAyA jAne para bhI nAstitva tathA anya nitya-anityAdi dharma nahIM kahe gae, ataH vaha astitvavAn-avaktavyarUpa yogyatAvAlA hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 naya-rahasya arthAt yaha naya yA bhaMga yaha batA rahA hai ki sva- dravya-kSetra - kAlabhAva se astitva kA varNana karake yaha nahIM samajhanA cAhie ki sampUrNa vastu kA varNana ho gayA / isI prakAra nAstitva - avaktavyadharma bhI yaha batAtA hai ki paradravya-kSetra - kAla - bhAva se nAstitva kI apekSA vastu kA varNana karane para bhI vastu kA bahuta aMza avaktavya raha jAtA hai / yahI sthiti sAtaveM astitva - nAstitva- avaktavyadharma ke bAre meM bhI samajhanI caahie| kramazaH astitva - nAstitva donoM dharmoM kA varNana karane para bhI vastu kA sampUrNa varNana nahIM ho sakatA hai, kyoMki nityaanitya Adi anya dharma- yugala tathA jJAnAdi ananta guNa nahIM kahe ge| kisI bhI eka dharmayugala se varNana karane para bhI usI samaya vastu avaktavya bhI raha jAtI hai - isI yogyatA kA vAcaka sAtavA~ bhaMga hai / isIprakAra sAtavA~ yaha bhI batAtA hai ki vastu ke aneka dharma kramazaH vaktavya to haiM, parantu yugapat eka sAtha nahIM haiN| ina sapta bhaMgoM kA vistRta varNana saptabhaMgI sambandhI adhikAra meM bhI kiyA jaaegaa| (10-11) vikalpanaya aura avikalpanaya Atmadravya, vikalpanaya se bAlaka, kumAra tathA vRddha - aise eka puruSa kI bhA~ti savikalpa hai aura avikalpanaya se eka puruSamAtra kI bhA~ti avikalpa hai| isa sambandha meM nimna binduoM se vicAra karate haiM - 1. yahA~ vikalpa kA artha bheda hai aura avikalpa kA artha abheda hai| jisaprakAra eka hI puruSa, bAlaka javAna aura vRddha - ina avasthAoM kA dhAraNa karanevAlA hone se bAlaka, javAna evaM vRddha - aise tIna Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya bhedoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai, usI prakAra bhagavAna AtmA eka abheda hokara bhI jJAna, darzanAdi guNoM evaM manuSya, tiryaMca, nAraka, devAdi athavA bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA Adi paryAyoM ke bhedoM vibhAjita kiyA jAtA hai| 327 2. jisaprakAra bAlaka, javAna evaM vRddha avasthAoM meM vibhAjita hone para bhI vaha puruSa khaNDita nahIM ho jAtA, rahatA to vaha eka akhaNDita puruSa hI hai; usI prakAra jJAna darzanAdi guNoM evaM narakAdi athavA bahirAtmAdi paryAyoM ke dvArA bheda ko prApta hone para bhI bhagavAna AtmA akhaNDa hI rahatA hai| - 3. yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki dravyanaya aura avikalpanaya tathA paryAyanaya aura vikalpanaya meM kyA antara hai ? vaise to ye donoM jor3e eka se hI mAlUma par3ate hai, parantu gaharAI se vicAra karane para aisA lagatA hai ki dravyanaya, AtmA kA cinmAtra dharma batA rahA hai aura avikalpanaya AtmA kI guNa-paryAyoM meM eka abhedarUpa se vyApta hone kI yogyatA ko batA rahA hai arthAt usake abhedarUpa dharma kA vAcaka hai| isIprakAra paryAyanaya, AtmA ke jJAna darzana guNoM ko batAtA hai aura vikalpanaya, usakI paryAyarUpa bhedarUpa yogyatA ko batAtA hai| isa prakAra sudhIjanoM dvArA yaha prakaraNa vicAraNIya hai| (12-15) nAmanaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya AtmadravyaM, nAmanaya se nAmavAle kI bhA~ti zabdabrahma ko sparza karanevAlA hai, sthApanAnaya se mUrtipane kI bhA~ti sarva pudgaloM kA avalambana karanevAlA hai, dravyanaya se bAlaka-seTha aura zramaNarAjA kI bhA~ti anAgata aura atIta paryAyarUpa se pratibhAsita hotA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya hai evaM bhAvanaya se puruSa ke samAna pravartamAna strI kI bhA~ti vartamAna paryAyarUpa se pratibhAsita hotA hai| 328 ukta cAra nikSepoM sambandhI naya, AtmA meM vidyamAna nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa dharmoM ko batAte haiN| ina cAroM nayoM kA svarUpa nimna binduoM ke AdhAra se spaSTa samajhA jA sakatA hai nAmanaya - 1. AtmA, AtmA zabda se vAcya hone kI yogyatA rakhatA hai| isa yogyatA ko nAmadharma kahate haiM aura ise jAnanevAlA naya, nAmanaya hai| 2. yadi AtmA meM vANI dvArA vAcya hone kI yogyatA na hotI to usake svarUpa kA kathana karanA, grantha racanA karanA Adi sabhI kArya nirarthaka ho jaate| isI prakAra sabhI padArthoM ke sambandha meM samajhanA cAhie / 3. yadyapi AtmA meM vANI kA abhAva hai, tathApi vANI se vAcya honerUpa dharma kA abhAva nahIM hai| bhagavAna-AtmA paramabrahma hai aura use prakAzita karanevAlI vANI zabdabrahma hai| kahA bhI hai "zuddhabrahma paramAtmA, zabdabrahma jinavANI / " - sthApanAnaya 1. jisaprakAra mUrti meM bhagavAna kI sthApanA kI jAtI hai, usI prakAra kisI bhI pudgalapiNDa meM AtmA kI sthApanA kI jA sakatI hai| 2. jisa vastu meM jisa vyakti kI sthApanA kI jAtI hai, usa vastu ko dekhane para vaha vyakti khyAla meM AtA hai - isaprakAra vaha vastu sthApanA ke dvArA usa vyakti kA jJAna karA detI hai / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya 329 3. zarIra meM upacAra se jIva kI sthApanA karake zarIra ko jIva kahA jAtA hai; jaise, manuSya jIva, ekendriya jIva, trasajIva aadi| isaprakAra jIva meM aisI yogyatArUpa dharma hai ki usakI sthApanA, pudgala-piNDoM meM jAnI jA sake, kI jA ske| ____4. sthApanA, tadAkAra aura atadAkAra ke bheda se do prakAra kI hotI hai| mUrti meM bhagavAna kI sthApanA ke prayoga to jagat meM dekhe hI jAte haiM, jo tadAkAra sthApanA kahalAte haiM; kisI ke dvArA bheMTa meM prApta ghar3I, rUmAla Adi vastuoM ko dekhakara usa vyakti kI yAda AtI hai, ataH ise bhI atadAkAra sthApanA kA prayoga kahA jA sakatA hai| isI prakAra pUjana ke aSTa dravyoM meM naivedya, dIpa, dhUpa, phala kI atadAkAra sthApanA samajhanI caahie| dravyanaya 1. AtmA ko usakI bhUta-bhaviSya kI paryAyoM ke rUpa meM vartamAna meM dekhA jA sake - aisI yogyatA usameM hai, jise dravya nAmaka dharma kahate haiM tathA isa yogyatA ko jAnanevAlA jJAna, dravyanaya kahalAtA hai| 2. rAjA ke putra ko rAjA ke rUpa meM dekhanA (bhAvidravyanaya) rAjA yadi muni ho jAe to bhI unheM rAjA ke rUpa meM dekhanA (bhUtadravyanaya) tathA RSabhAdi tIrthaMkara bhagavantoM ko siddha ho jAne para bhI tIrthaMkara ke rUpa meM dekhanA (bhUtadravyanaya) - ye saba dravyanaya ke hI prayoga haiN| ____ 3. saiMtAlIsa nayoM meM do dravyanaya haiM - pahalA dravyanaya, AtmA ko sAmAnya caitanya mAtra dekhatA hai aura yaha caudahavA~ dravyanaya, AtmA ko usakI bhUta-bhaviSya kI paryAya ke rUpa meM dekhatA hai| prathama dravyanaya ke sAtha paryAyanaya kahA gayA hai aura isa dravyanaya ke sAtha bhAvanaya kahA gayA hai athavA yaha caudahavA~ dravyanaya cAra nikSepoM vAlA dravyanaya hai| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 naya-rahasya bhAvanaya 1. AtmA ko usakI vartamAna paryAyarUpa meM jAnA jAe - aisI yogyatA ko usakA bhAva nAmaka dharma kahA jAtA hai tathA ise jAnanevAlA zrutajJAna kA aMza, bhAvanaya kahA jAtA hai| 2. yadi koI DaoNkTara pUjA kara rahA ho to use DaoNkTara kahanA dravyanaya hai aura pujArI kahanA bhAvanaya hai| saMkSepa meM uparyukta cAroM nayoM ko nimnalikhita sarala udAharaNa dvArA bhI samajhA jA sakatA hai - * jinendra nAma ke vyakti ko jinendra kahanA, nAmanaya hai| * antarmukha vItarAgI pratimA ko jinendra kahanA, sthApanAnaya hai| * munirAja ko jinendra kahanA athavA siddhoM ko tIrthaMkara kahanA, dravyanaya hai| * sAkSAt jinendra bhagavAna ko jinendra kahanA, bhAvanaya hai| isa vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki AtmA meM vidyamAna nAmasthApanA-dravya-bhAva - ye dharma jJeya haiM tathA inako jAnanevAle cAroM naya, zrutajJAnAtmaka haiM aura inake AdhAra para pracalita honevAlA loka vyavahAra, nikSepa hai| ina cAroM nayoM ko jAnane se AtmA kI viziSTa yogyatAoM kA jJAna hotA hai aura usake pratipAdana kI vibhinna zailiyoM dvArA dikhAI dene vAlA virodha miTa jAtA hai| (16-17) sAmAnyanaya aura vizeSanaya Atmadravya, sAmAnyanaya se hAra-mAlA-kaMThI ke Dore kI Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 saiMtAlIsa naya bhA~ti vyApaka hai aura vizeSanaya se usake eka motI kI bhA~ti avyApaka hai| 1. AtmA meM apane guNa- paryAyoM meM vyApta hokara rahane kI yogyatA ko sAmAnyadharma kahate haiM aura use jAnanevAlA jJAna, sAmAnyanaya kahalAtA hai| 2. yadi dravya, apane guNa - paryAyoM meM vyApta na ho to yaha guNa yA yaha paryAya, isa dravya kI hai - aisA kisa AdhAra para kahA jA sakegA ? arthAt jJAna, AtmA kA guNa hai aura matijJAna Adi usakI paryAyeM haiM - aisA nahIM kahA jA sktaa| 3. AtmA meM aisI yogyatA bhI hai, jisase usakA eka guNa yA paryAya, anya guNoM yA paryAyoM meM praveza nahIM kara sakatI / pratyeka guNa, apane-apane svabhAva meM aura pratyeka paryAya, apane-apane svakAla meM satrUpa se vidyamAna hai - isa yogyatA ko hI vizeSadharma kahate haiM aura ise jAnanevAle jJAna ko vizeSanaya kahate haiN| 4. AtmA, apanI mithyAtva aura samyaktva, donoM paryAyoM meM vyApaka hai arthAt inake svakAla meM ina paryAyarUpa meM pariNamana karatA hai, parantu yadi mithyAtva paryAya, AgAmI sabhI paryAyoM meM vyApaka ho jAe to mithyAtva kA abhAva kabhI nahIM ho skegaa| mithyAtva paryAya kA nAza hokara samyaktva paryAya prakaTa hone para mAno sampUrNa AtmA hI palaTa gayA hai aisA pratibhAsita hotA hai; ataH paryAya apekSA AtmA avyApaka dharmasvarUpa bhI hai| prazna - mithyAtva to anAdikAla se hai aura kSAyika samyaktva, ananta kAla taka rahegA to paryAyoM kA itanA sudIrgha hone se ko dUsarI paryAyoM meM vyApaka kyoM na mAnA jAe? eka paryAya Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 naya-rahasya uttara - uparyukta kathana pravAha apekSA se kiyA gayA hai| anAdi kAla se zraddhAguNa kI pratyeka samaya kI paryAyoM meM navIna-navIna mithyAtva utpanna ho rahA hai| parantu pravAha apekSA use anAdi kA kahA jAtA hai| kSAyika samyaktva bhI pratisamaya ananta kAla taka nayA-nayA hotA rahegA, ataH use bhI pravAha apekSA hI ananta kahA jAtA hai| yaha bAta anya sabhI paryAyoM meM bhI yathAyogya samajha lenA caahie| prazna - bhAvanaya, dravyanaya aura sAmAnyanaya meM kyA antara hai? uttara - yaha bhagavAna AtmA, bhAvanaya se vartamAnaparyAyarUpa pratibhAsita hotA hai, dravyanaya se bhUta-bhAviparyAyarUpa pratibhAsita hotA hai, jabaki sAmAnyanaya se bhUta, vartamAna aura bhaviSya - ina tInoM kAla kI paryAyoM meM vyApta pratibhAsita hotA hai| sAmAnyanaya se arthAt dravya-apekSA AtmA, sarva paryAyoM meM vyApta hai, para vizeSanaya se arthAt paryAya-apekSA AtmA, sarva paryAyoM meM vyApta nahIM hai; isIlie yaha kahA jAtA hai ki yaha AtmA, sAmAnyanaya se vyApaka hai aura vizeSanaya se avyApaka hai| prazna - prathama dravyanaya aura isa sAmAnyanaya meM kyA antara hai? uttara - prathama dravyanaya, AtmA ko cinmAtra dekhatA hai, guNaparyAyoM meM vyApakatA usakA viSaya nahIM, vaha sAmAnyanaya kA viSaya hai| isIprakAra paryAyanaya kA viSaya guNa-paryAya ke bhedamAtra haiM, unakI avyApakatA nahIM, unakI paraspara avyApakatA vizeSanaya kA viSaya hai| . . (18-19) . nityanaya aura anityanaya Atmadravya, nityanaya se naTa kI bhA~ti avasthAyI hai aura Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya 333 anityanaya se rAma-rAvaNa Adi ke svAMgoM kI bhA~ti anavasthAyI hai| ___1. jaise koI kalAkAra, rAma-rAvaNa yA pulisa-aparAdhI Adi aneka svAMga dhAraNa karane para bhI usa svAMgarUpa nahIM hotA, vaha vyakti to vahI kA vahI rahatA hai, usIprakAra bhagavAna AtmA bhI naranArakAdi svAMga dhAraNa karane para bhI nahIM badalatA, AtmA to vahI kA vahI, vaisA hI rahatA hai| AtmA kI yaha yogyatA hI usakA nityadharma hai aura use jAnanevAlA jJAna nityanaya hai| ___ AcArya amRtacandradeva viracita nimna paMkti meM AtmA kI nityatA dikhAI gaI hai - 'navatattvagatatve'pi yadekatvaM na muJcati' (samayasAra kalaza 7) 2. nitya rahakara bhI AtmA kisI na kisI paryAya (svAMga) meM avazya rahatA hai, parantu ye svAMga nitya nahIM haiM, ye badalate rahate haiN| svAMga badalane kI yaha yogyatA hI usakA anityadharma hai aura ise jAnanevAlA jJAnAMza hI anityanaya hai| yaha anityadharmarUpa yogyatA bhI AtmA meM nitya rahatI hai| 3. pravacanasAra, gAthA 114 kI TIkA meM bhI AtmA kI nityatA aura anityatA acchI taraha samajhAI gaI hai| vahA~ paryAyeM paraspara bhinna (avyApaka) haiM aura dravya, unase tatkAla tanmaya (ananya) hone se anya-anya hai - isaprakAra dravya ko paryAyadRSTi se anitya kahA gayA hai| ____4. isI prakAra pravacanasAra, gAthA 116 meM bhI koI paryAya zAzvata nahIM hai - aisA kahakara pratyeka dravya kI pratyeka paryAya kI anityatA batAI gaI hai| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 naya-rahasya (20-21) sarvagatanaya aura asarvagatanaya Atmadravya, sarvagatanaya se khulI huI A~kha kI bhA~ti sarvavartI (sabameM vyApta honevAlA) hai aura asarvagatanaya se banda A~kha kI bhA~ti apane meM rahanevAlA hai| ____ 1. naya kramAMka 20-25 meM jJAna aura jJeya sambandhI carcA hai| jJAna lokAloka ko jAnatA hai; ataH jAnane kI apekSA sarvagata hai, parantu apane asaMkhya pradezoM meM hI rahatA hai; isalie asarvagata bhI hai| 2. 'sakala jJeya jJAyaka tadapi.....' isa paMkti meM sarvagatanaya kA sahaja prayoga ho gayA hai tathA 'nijAnanda rasalIna' - ina zabdoM meM asarvagatanaya kI jhalaka dekhI jA sakatI hai| 3. apane asaMkhya pradezoM meM rahakara, lokAloka ko jAnane kI yogyatA sarvagatadharma hai aura ise jAnanevAlA jJAna sarvagatanaya hai| lokAloka ko jAnate hue bhI unase bhinna rahane kI yogyatA, asarvagatadharma hai aura ise jAnanevAlA jJAna, asarvagatanaya hai| 4. anyamata meM viSNu ko sarvavyApI kahA gayA hai, parantu AtmA apane jJAna dvArA lokAloka meM vyApta hotA hai arthAt mAtra jAnatA hai - yahI usakA sarvagatadharma hai| pravacanasAra, gAthA 23 meM bhI isI apekSA AtmA ko sarvagata kahA gayA hai| 5. ina donoM nayoM ko jAnane se jJAna kA svarUpa jJAta hotA hai ki vaha samasta jJeyoM ko jAnate hue bhI apane pradezoM meM hI rahatA hai| (22-23) zUnyanaya aura azUnyanaya Atmadravya, zUnyanaya se khAlI ghara kI bhA~ti akelA (amilita) Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya 335 bhAsita hotA hai aura azUnyanaya se logoM se bhare hue jahAja kI bhA~ti milita bhAsita hotA hai| ___1. pichale jor3e meM jJAna kI pradhAnatA se kathana kiyA gayA thA aura yahA~ jJeyoM kI pradhAnatA se kathana kiyA gayA hai| 2. sampUrNa jJeyoM ko jAnate hue bhI AtmA meM kisI bhI jJeya kA praveza na ho - aisI yogyatA ko zUnyadharma kahate haiM tathA ise jAnanevAle jJAna ko zUnyanaya kahate haiN| 3. jJAna meM aisI yogyatA hai ki usameM jJeya jhalakeM, isa yogyatA ko azUnyadharma kahate haiM aura isa jAnanevAlA jJAna, azUnyanaya kahalAtA hai| kaivalya kalA meM umar3a par3A, sampUrNa vizva kA hI vaibhava - isa paMkti meM azUnyanaya kA prayoga spaSTa jhalaka rahA hai| 4. azUnyanaya jJAna meM samasta jJeya jhalakane kI yogyatA batAtA hai aura zUnyanaya jJAna kI jJeyoM se atyanta bhinnatA batAtA hai| (24-25) jJAna-jJeya-advaitanaya aura jJAna-jJeya-dvaitanaya Atmadravya, jJAna-jJeya-advaitanaya se mahAna IMdhana samUharUpa pariNata agni kI bhA~ti eka hai aura jJAna-jJeya-dvaitanaya se para ke pratibimboM se saMyukta darpaNa kI bhA~ti aneka haiN| ___1. AtmA meM aisI yogyatA hai ki vaha jJeyoM ko jAnakara, unase bhinna rahate hue bhI jJeya ko jAnanevAlI paryAya arthAt jJeyAkAra jJAna meM tanmaya rahakara pariName - isa yogyatA ko hI jJAna-jJeya-advaitadharma kahate haiM aura ise jAnanevAlA jJAna, jJAna-jJeya-advaitanaya kahalAtA hai| 2. jJAna-jJeya-advaitanaya se jJeyAkAra jJAna ko hI upacAra se jJeya Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 kahakara AtmA ko unase abhinna kahA jA rahA hai| a. jJeyAkAra jJAna meM bhI kalAkAra jJAna hai ba. jo kucha jhalakatA jJAna meM, vaha jJeya nahIM basa jJAna hai ina donoM paMktiyoM meM jJAna - jJeya - advaitanaya kA hI prayoga jhalaka rahA hai| naya - rahasya 3. AtmA meM aisI yogyatA hai ki usameM jJeya pratibimbita hote hue bhI vaha jJeyoM se bhinna rahatA hai - yaha yogyatA hI jJAna- jJeya - dvaitadharma kahI jAtI hai tathA ise jAnanevAlA jJAna, jJAna- jJeya-dvaitanaya kahA jAtA hai| pratibimbita pUrI jJeyAvali, para cinmayatA ko A~ca nahIM isa paMkti ke pUrvArdha meM azUnyanaya aura uttarArdha meM jJAna - jJeyadvaitanaya kA prayoga jhalaka rahA hai| jJAna - jJeya sambandhI chahoM nayoM ke svarUpa aura unheM jAnane se hone vAle lAbha ke sambandha meM DaoN. hukamacandajI bhArilla dvArA paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 313 para vyakta kiye gaye nimnalikhita vicAra dRSTavya haiM - saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki yaha bhagavAna AtmA jJeyoM ko jAnatA to hai, para na to jJAna jJeyoM meM jAtA hai aura na jJeya jJAna meM hI Ate haiN| donoM apane-apane svabhAva meM sImita rahane para bhI jJAna jAnatA hai aura jJeya jAnane meM Ate haiN| jJAtA bhagavAna AtmA aura jJeya lokAlokarUpa sarva padArthoM kA yahI svabhAva hai| 66 jJAtA bhagavAna AtmA ke ukta svabhAva kA pratipAdana karanA hI ukta chaha nayoM kA prayojana hai| jJeyoM ko sahajabhAva se jAnanA, bhagavAna AtmA kA sahaja Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 saiMtAlIsa naya svabhAva hai; ataH na to hameM para-padArthoM ko jAnane kI AkulatA hI karanA cAhie aura na nahIM jAnane kA haTha hI karanA cAhie; paryAyagata yogyatAnusAra jo jJeya, jJAna meM sahajabhAva se jJAta ho jAe~, unheM vItarAgabhAva se jAna lenA hI ucita hai; anya kucha vikalpa karanA ucita nahIM hai, AkulatA kA kAraNa hai| ___ AtmA ke isa sahajajJAnasvabhAva ko hI ye chaha naya abhivyakti pradAna karate haiN|" (26-27) niyatinaya aura aniyatinaya Atmadravya, niyatinaya se jisakI uSNatA niyamita (niyata) hotI hai - aisI agni kI bhA~ti niyatasvabhAvarUpa bhAsita hotA hai aura aniyatinaya se jisakI uSNatA niyati (niyama) se niyamita nahIM hai - aise pAnI kI bhA~ti aniyatasvabhAvarUpa bhAsita hotA hai| 1. naya kramAMka 26 se 35 taka 5 naya-yugala dvArA kAryotpatti meM kAraNabhUta pA~ca samavAyoM kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| 2. isa naya-yugala meM dravyasvabhAva aura paryAyasvabhAva ke rUpa meM svabhAva nAmaka samavAya kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| 3. agni kI uSNatA kI bhA~ti AtmA meM aisI yogyatA hai ki vaha trikAla ekarUpa caitanyasvabhAva meM rahe - isa yogyatA kA nAma niyatidharma hai aura ise jAnanevAlA jJAna niyatinaya hai| paramapAriNAmika bhAva AtmA kA niyatasvabhAva hone se zraddheya aura dhyeya hai| yadi AtmA meM yaha niyatasvabhAva na hotA to usakA sarvanAza ho jaataa| 4. pAnI kI uSNatA ke samAna AtmA meM aisI yogyatA hai ki vaha Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 naya-rahasya paryAya meM karmodaya kI sannidhi meM rAgAdi vikArarUpa pariNamana kare aura karmodaya ke abhAva meM vikArarUpa meM pariNamana na kare - isI yogyatA ko aniyatidharma kahate haiM aura ise jAnanevAlA jJAna aniyatinaya hai| 5. ekamAtra paramapArimANikabhAva hI AtmA kA niyatasvabhAva hai tathA aupazamikAdi cAra bhAva aniyatasvabhAvarUpa yogyatA se hote haiM, kyoMki ve sadA eka se nahIM rhte| 6. yaha aniyata svabhAva hI pA~ca samavAyoM meM svabhAva nAmaka samavAya jAnanA caahie| trikAlI svabhAva sAmAnya kAraNa hai aura kSaNikasvabhAva samartha kAraNa hai tathA aupazamikAdi cAra bhAva kArya haiM jinheM bhavitavya yA honahAra bhI kaha sakate haiN| vaha paryAya, trikAlI pravAhakrama kA samayavartI aMza hone se svakAla hai| una paryAyoM kI utpatti meM prayukta honevAlA vIrya, puruSArtha hai tathA nimitta, anukUla bAhya padArtha hai| ___7. paryAyasvabhAva ko aMniyata kahane kA Azaya, paryAyoM kI parivartanazIlatA se hai, na ki unake krama kI anizcitatA se hai| paryAyoM kA krama arthAt unake pragaTa hone kA svakAla to sunizcita hI hai| unameM kaba kaisA parivartana hogA? - yaha saba sunizcita hai| isa prakAra aniyatasvabhAva aura kramabaddhaparyAya meM koI virodha nahIM hai| . (28-29) svabhAvanaya aura asvabhAvanaya . Atmadravya, svabhAvanaya se jinakI noMka kisI ke dvArA nahIM nikAlI jAtI - aise paine kA~Te kI bhA~ti saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA hai aura asvabhAvanaya se jinakI noMka luhAra ke dvArA saMskAra karake nikAlI gaI hai - aise paine bANoM kI bhA~ti saMskAroM ko sArthaka karanevAlA hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saiMtAlIsa naya - 339 ____ 1. AtmA ke trikAlI svabhAva meM aisI yogyatA hai, jise . saMskAroM arthAt prayatnoM dvArA badalA nahIM jA sakatA arthAt vaha saMskAroM ko nirarthaka karatI hai - isa yogyatA ko svabhAvadharma kahate haiM aura ise jAnanevAlA jJAna, svabhAvanaya kahalAtA hai| 2. isIprakAra AtmA ke paryAyasvabhAva kI aisI yogyatA hai ki use saMskArita kiyA jA sakatA hai arthAt jo paryAya honevAlI hai usake anukUla prayAsa bhI kiye jAte haiM - isa yogyatA ko asvabhAvadharma kahate haiM aura ise jAnanevAlA jJAnAMza, asvabhAvanaya kahalAtA hai| ___ 3. kisI bhI vastu kA mUlasvabhAva badalA nahIM jA sktaa| cetana kabhI jar3a nahIM ho sakatA, jar3a kabhI cetana nahIM ho sakatA, bhavya kabhI abhavya nahIM ho sakatA, abhavya kabhI bhavya nahIM ho sktaa| bundelakhaNDa meM eka kahAvata prasiddha hai - jAkau jAnai svabhAva, jAya nA jI se, nIma na mIThI hoya, khAo gur3a ghI se| ___4. mithyAdRSTi, samyagdRSTi hokara siddha bana sakatA hai - yaha asvabhAvadharma kA hI svarUpa hai| 5. asvabhAva arthAt saMskAroM ko sArthaka karanevAlA dharma - yaha bhI paryAyagata yogyatArUpa hone se svabhAvarUpa hai, phira bhI trikAlI svabhAva se bhinna batAne ke lie ise asvabhAvadharma kahA gayA hai arthAt yaha asvabhAva nAmaka svabhAva hai| 6. eka dravya para kisI anya dravya kA prabhAva par3ane kI bAta to dUra rahI, dravya kA mUlasvabhAva apanI malina aura nirmala paryAyoM se bhI prabhAvita nahIM hotA, yahI svabhAva kI yogyatA hai| ___7. paryAyoM ko saMskArita kiyA jA sakatA hai - isakA artha yaha nahIM hai ki unameM parivartana kiyA jA sakatA hai, paryAyeM to apane Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 naya-rahasya sunizcita krama meM hI hotI haiN| jo paryAya jaba hotI hai, taba usake anurUpa bAhya prayatna bhI hotA hai, jise yahA~ 'saMskAra' zabda dvArA kahA jA rahA hai| (30-31) kAlanaya aura akAlanaya Atmadravya kAlanaya se garmI ke dinoM ke anusAra pakanevAle Amraphala ke samAna samaya para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai aura akAlanaya se kRtrima garmI meM pakAye gaye Amraphala ke samAna samaya para AdhAra nahIM rakhanevAlI siddhivAlA hai| 1. bhagavAna AtmA meM kArya kI siddhi samaya para AdhArita ho arthAt samaya kI mukhyatA se ho - aisI yogyatA hai, jise kAladharma kahate haiM aura vaha kAla ke atirikta anya samavAyoM kI pradhAnatA se kAryasiddhi kI yogyatA vAlA hai, jise akAladharma kahate haiN| ina donoM dharmoM ko jAnanevAle jJAnAMza kAlanaya aura akAlanaya kahalAte haiN| . 2. kAlanaya ke lie DAlI para prAkRtikarUpa se pakanevAle Amaphala kA udAharaNa diyA gayA hai| yadyapi usameM bhI vRkSa ko sIMcanA, khAda Adi denA - ityAdi prayatna kiye jAte haiM, para inheM gauNa karake kAla kI mukhyatA se kahA jAtA hai ki Ama, apane samaya meM hI pakA hai| 3. akAlanaya ko samajhane ke lie kRtrima garmI se pakAye jAne vAle Ama kA udAharaNa diyA gayA hai| kRtrima garmI meM rakhe gaye Ama bhI eka sAtha nahIM pakate, Age-pIche pakate haiN| isase siddha hotA hai ki kRtrima garmI, sabhI AmoM ko eka jaisI milane para bhI apanIapanI yogyatAnusAra apane-apane svakAla meM sabhI Ama pakate haiN| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 saiMtAlIsa naya parantu nimitta ko mukhya karake aura kAla ko gauNa karake kahA jAtA hai ki Ama garmI se pake - yahI akAlanaya kA kathana hai| 4. akAla se Azaya samaya se pahale kArya ho gayA - aisA nahIM hai| anya samavAyoM ko kAla se bhinna 'akAla' zabda se sambodhita kiyA gayA hai| jarA vicAra kareM! samaya se pahale kA kyA artha hai ? jaba bhI kArya hogA, taba koI na koI samaya to hogA hii| to phira vaha samaya para hI huA kyoM na mAnA jAe? hamane apanI kalpanA meM usa kArya kA koI samaya nirdhArita kara rakhA thA, usa apekSA hama use samaya se pahale yA vilamba se huA kaha dete hai| isa prakaraNa para vizeSa jAnakArI ke lie jJAnasvabhAva jJeyasvabhAva, kramabaddhaparyAya, kramabaddhaparyAya nirdezikA Adi granthoM kA adhyayana karanA caahie| 5. koI kArya, svakAla meM hoM aura koI kArya, Age-pIche hote hoM - aisA nahIM hai| eka hI kArya meM kAla kI mukhyatA se kAlanaya aura anya samavAyoM kI mukhyatA se akAlanaya ghaTita hotA hai| ___(32-33) puruSakAranaya aura daivanaya Atmadravya, puruSakAranaya se jise puruSArtha dvArA nIMbU kA vRkSa yA madhu-chattA prApta hotA hai - aise puruSArthavAdI ke samAna yatnasAdhya siddhivAlA hai aura daivanaya se jise puruSArthavAdI dvArA nIbU kA vRkSa yA madhu-chattA prApta huA aura usameM se jise binA prayatna ke hI acAnaka mANikya prApta ho gayA hai - aise daivavAdI ke samAna ayatnasAdhya siddhivAlA hai| __ 1. bhagavAna AtmA kI duHkhoM se mukti yatnasAdhya hai yA Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 naya-rahasya ayatnasAdhya - isa prazna kA uttara ina nayoM ke dvArA diyA gayA hai| 2. bhagavAna AtmA meM antarmukhI puruSArtha dvArA mukti prApta karane kI yogyatA ko puruSakAradharma kahate hai aura usI samaya usameM karmakSaya kA naimittaka kArya hone kI yogyatA hotI hai, jise daivadharma kahate hai| ina donoM dharmoM ko jAnanevAlA jJAna kramazaH puruSakAranaya aura daivanaya kahalAtA hai| ___ 3. yadyapi yahA~ ina donoM dharmoM ko alaga-alaga udAharaNoM se iSTa saMyoga ke sandarbha meM samajhAyA gayA hai, parantu siddhAnta meM eka hI kArya meM donoM naya ghaTita hote haiN| kSapakazreNI ke puruSArtha se kevalajJAna hotA hai - aisA kahanA puruSakAranaya kA kathana hai aura jJAnAvaraNIyakarma ke kSaya se kevalajJAna hotA hai - aisA kahanA daivanaya kA kathana hai| isa .. sandarbha meM naye prajJApana, pRSTha 215-216 (gujarAtI) meM vyakta kiyA gayA pUjya gurudevazrI kA cintana dhyAna dene yogya hai - .. "kisI ko puruSArtha se mukti prApta ho aura kisI ko daiva (bhAgya) se - isaprakAra bhinna-bhinna AtmAoM kI yaha bAta nahIM hai| pratyeka AtmA meM ye donoM hI dharma ekasAtha rahate haiM; ataH daivanaya ke sAtha anya nayoM kI vivakSA kA jJAna bhI honA cAhie, tabhI daivanaya kA jJAna saccA kahA jaaegaa|" puruSArtha se mukti huI - yaha na kahakara karmoM ke Talane se mukti huI athavA daiva se mukti huI - yaha kahanA daivanaya hai, parantu usameM bhI caitanyasvabhAva ke puruSArtha kA svIkAra to sAtha meM hai hii| jisa jIva ko svabhAva-sanmukhatA kA puruSArtha hotA hai, usakA bhAgya bhI aisA hI hotA hai ki karma bhI Tala jAte haiM, karmoM ko TAlane ke lie alaga se puruSArtha nahIM karanA pdd'taa| isI sthiti meM yaha Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya 343 apekSA grahaNa karanA ki karmoM ke Talane se mukti huI - daivanaya kA kathana hai aura puruSArtha se mukti huI - yaha puruSakAranaya kA kathana hai| ____4. yadyapi yahA~ muktirUpI kArya kI carcA hai, tathApi bAhya saMyoga-viyoga ke bAre meM bhI ina nayoM kA prayoga samajhanA caahie| bAhya saMyogoM kI prApti ke lie kiye gaye yoga-upayogAtmaka prayatna ko vyavahAra se puruSArtha kahate haiM, parantu usase iSTa-saMyoga kI prApti hone kA koI niyama nahIM hai, kyoMki saMyogoM kI prApti udayAdhIna hai| pApodaya meM cAha vyartha hai, nahIM cAhane para bhI ho| puNyodaya meM cAha vyartha hai, sahajapane manavAMchita ho| ukta paMktiyoM meM saMyoga-viyoga meM karmodaya kI pradhAnatA batAI gaI hai| 5. bAhya padArthoM ke saMyoga-viyoga meM upAdAna kAraNa to una padArthoM kI tatsamaya kI yogyatA hI hai, ataH puruSArtha bhI una padArthoM kA unameM hI hai| hamArA prayatna to una kAryoM meM nimitta mAtra hai, jise upacAra se puruSArtha kahate haiN| hama to mAtra apane prayatnarUpa kArya kA vikalpAtmaka puruSArtha karate haiN| 6. padmapurANa meM zambUkumAra dvArA sUryahAsa-khaDga kI prApti ke lie kiye gaye prayatna kI ghaTanA kA varNana hai| mantra-siddhi kI zambUkumAra ne, parantu usakA prayatna nirarthaka huA, kintu lakSmaNa ko binA kisI prayatna ke, binA icchA ke vaha khaDga prApta ho gayA aura vahI khaDga, durbhAgyavaza zambUkumAra kI mRtyu kA nimitta bnaa| vartamAna meM san 2004 meM DaoN. manamohana siMha binA kisI icchA aura prayAsa ke pradhAnamantrI bana gae aura prabala prayatna karane vAle aneka loga nahIM bana paae| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 naya-rahasya 7. vartamAna zubhAzubhabhAvoM dvArA bA~dhe gae puNya-pApakarma AgAmI saMyoga-viyoga meM daiva yA bhAgya banakara udaya meM Ate haiN| naya kramAMka 26 se 33 taka kahe gae cAroM jor3oM kA Atmahita meM yogadAna kA vivecana, mAnanIya DaoN. hukamacanda bhArilla ne paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 324 para kiyA hai, jo isaprakAra hai - __ "jaba kArya hotA hai, taba ye pA~coM hI samavAya niyama se hote hI haiM aura usameM ukta ATha nayoM ke viSayabhUta AtmA ke ATha dharmoM kA yogadAna bhI samAna rUpa se hotA hI hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI siddhi ke sampUrNa sAdhana AtmA meM hI vidyamAna haiM, use apanI siddhi ke lie yahA~-vahA~ jhA~kane kI yA bhaTakane kI AvazyakatA nahIM hai| vastusthiti yaha hai ki jaba paramapAriNAmika bhAvarUpa niyatasvabhAva ke Azraya se yaha bhagavAna AtmA, apane paryAyarUpa aniyatasvabhAva ko saMskArita karatA hai, taba svakAla meM karmoM kA abhAva hokara mukti kI prApti hotI hI hai| tAtparya yaha hai ki paramapAriNAmikabhAvarUpa trikAlI dhruva AtmA ko kendra banAkara, jaba zraddhA-jJAna-cAritra pariNamita hote haiM, taba jJAnAvaraNAdika karmoM kA abhAva hokara, anantasukhasvarUpa siddhadazA pragaTa ho jAtI hai aura isameM hI ukta ATha dharma yA ATha naya va paMca samavAya samAhita ho jAte haiN|" (34-35) Izvaranaya aura anIzvaranaya Atmadravya, Izvaranaya se dhAya kI dukAna para dUdha pilAye jAnevAle rAhagIra ke bAlaka ke samAna paratantratA ko bhoganevAlA hai Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya 345 aura anIzvaranaya se hiraNa ko svacchatApUrvaka phAr3akara, khA jAne vAlesiMha ke samAna svatantratA ko bhoganevAlA hai| . 1. AtmA meM svayaM parAdhInatA bhogane kI yogyatA hai, jise Izvara dharma kahA jAtA hai aura usameM svayaM svAdhInatA bhogane kI yogyatA hai, jise anIzvaradharma kahate haiN| ina donoM dharmoM ko jAnanevAle jJAna ko Izvaranaya aura anIzvaranaya kahate haiN| 2. yahA~ Izvara dharma kA prayoga bar3A vicitra aura durlabha lagatA hai| 'Izvara' zabda kA artha to aizvarya ko bhoganevAlA athavA sarva zaktimAn svAdhIna supara pAvara ke rUpa meM jAnA jAtA hai, parantu yahA~ use parAdhInatA bhogane kI yogyatA ke rUpa meM kahA jA rahA hai| isameM yahI dRSTikoNa ho sakatA hai ki yaha jIva, svayaM apane svAdhIna svabhAva ko bhUlakara parAdhInatA bhogatA hai arthAt para-padArthoM ko apanA Izvara banA letA hai, ataH aisI parAdhIna hone kI yogyatA ko Izvaradharma kahA hai| karma-nokarma Adi AtmA ko parAdhIna nahIM karate - yaha bAta Izvaradharma se siddha hotI hai| ____ 3. yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki AtmA meM svayaM parAdhInatA bhogane kI yogyatA hai, jisake kAraNa vaha parAdhInatA bhogane meM bhI svatantra hai| dharmAstikAya Adi anya dravyoM meM aisI yogyatA nahIM hai| ___4. vastutaH koI dravya parAdhIna ho hI nahIM sktaa| AtmA bhI parAdhIna nahIM hotA, apitu apane vikArI pariNamana meM svayaM parAdhInatA bhogatA hai| 5. parAdhIna hone kI yogyatA se siddha hotA hai ki dravyakarma jabardastI AtmA ko vikAra nahIM karAte, isa jIva meM svayaM parAdhIna hokara vikAra karane kI yogyatA hai| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya 6. kaisA bhI saMyoga ho, kaisA bhI karmodaya ho, AtmA apane svarUpa kA lakSya karake atIndriya Ananda bhogane meM svatantra hai| vaha svayaM hI apanA Izvara hai, anya koI usakA Izvara nahIM hai, isalie isa yogyatA ko anIzvaradharma kahA gayA hai| 346. 7. Izvaranaya aura anIzvaranaya, jJAnI jIva para kisa prakAra lAgU hote haiM, isakA bahuta sundara spaSTIkaraNa pUjya gurudevazrI naya-prajJApana (gujarAtI), pRSTha 233 para isaprakAra karate haiM. - " paryAya meM rAga-dveSa hone se jitanI parAdhInatA hai, usakA jJAna dharmI jIva ko rahatA hai, para usI samaya antardRSTi meM AtmA kI svAdhIna prabhutA kA jJAna bhI rahatA hai, kyoMki Izvaranaya ke samaya anIzvaranaya kI apekSA bhI sAtha hI hai / jahA~ apane dravyasvabhAva kI trikAlI IzvaratA se cUke binA, mAtra paryAya kI parAdhInatA sambandhI IzvaratA 'para' ko detA hai, vahA~ to Izvaranaya saccA hai; parantu jo svabhAva kI IzvaratA ko bhUlakara, mAtra para ko hI IzvaratA pradAna kare, vaha Izvaranaya bhI saccA nahIM hai, vaha to paryAya meM hI mUr3ha hone se mithyAdRSTi hai|" (36-37) guNInaya aura aguNInaya Atmadravya, guNInaya se zikSaka dvArA zikSA prApta karanevAle kumAra ke samAna guNagrAhI hai aura aguNInaya se zikSaka ke dvArA zikSA prApta karanevAle kumAra ko dekhanevAle prekSaka puruSa ke samAna kevala sAkSI hai| jise 1. bhagavAna AtmA meM upadeza grahaNa karane kI yogyatA hai, guNIdharma kahate haiM aura upadeza se prabhAvita na hokara usameM mAtra jAnane Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 saiMtAlIsa naya kI yogyatA hai, jise aguNIdharma kahA hai - ina donoM dharmoM ko jAnanevAlA jJAna, guNInaya aura aguNInaya kahate haiN| ____ 2. ye donoM dharma bhI upadeza-grahaNa, karane athavA na karane kI yogyatA batAkara, AtmA kI paryAya kI svatantratA kI ghoSaNA karate haiN| hama kisI kA upadeza mAne yA na mAneM - isake lie hama svatantra haiM, koI hameM bAdhya nahIM kara sktaa| 3. guNIdharmarUpa yogyatA hameM hitopadeza grahaNa karane kA avasara pradAna karatI hai aura aguNIdharmarUpa yogyatA hameM kuguru Adi ke upadeza se bacane kA avasara pradAna karatI hai| (38-39) __ kartRnaya aura akartRnaya Atmadravya, kartRnaya se ra~gareja ke samAna rAgAdi pariNAma kA kartA hai aura akartRnaya se apane kArya meM pravRtta raMgareja ko dekhanevAle puruSa kI bhA~ti kevala sAkSI hai| ____ 1. AtmA apane rAgAdi pariNAmoM ko svayaM apanI yogyatA se kare - aisI yogyatAvAlA hai, jise kartRdharma kahate haiM aura usI samaya usakA svabhAva, rAgAdirUpa nahIM hone kI yogyatA bhI rakhatA hai jise akartRdharma kahate haiM - ina donoM dharmoM ko jAnanevAlA jJAna, kramazaH kartRnaya aura akartRnaya kahalAtA hai| 2. samayasAra meM rAgAdi meM ekatvabuddhi ko mithyAtva kahA hai, parantu yahA~ 'yaH pariNamati sa kartA' - isa paribhASA ke anusAra jJAnI ko bhI rAga kA kartA batAyA jA rahA hai, sAtha hI bhedajJAna hone se vaha akartA to hai hI; ataH yaha kahA jA sakatA hai ki jJAnI, dRSTi (zraddhA) kI apekSA rAgAdi bhAvoM kA akartA hai aura jJAna kI apekSA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 naya-rahasya unakA krtaa| isa prakAra bhinna-bhinna apekSAoM se donoM dharma, eka sAtha siddha hote haiN| jJAna-svabhAva rAgAdirUpa nahIM hotA, ataH usakI apekSA AtmA akartA hI hai| 3. ajJAnI ko bhI bhinna-bhinna apekSAoM se kartA-akartA dekhA jA sakatA hai| yadyapi ajJAnI ko naya nahIM hote, tathApi jJAnI use nayadRSTi se jAnatA hai| vaha rAgAdirUpa pariNamatA to hai hI, ekatvabuddhi bhI kara rahA hai; ataH vaha zraddhA-jJAna donoM apekSAoM se rAgAdi kA kartA hai, kintu usI samaya zuddhanaya kI dRSTi se usakA trikAlI svabhAva, rAgAdi ko chUtA bhI nahIM hai, ataH vaha bhI akartA hai| 4. samayasAra, gAthA 320 meM AtmA ko A~kha ke samAna rAgAdi sabhI paryAyoM kA akartA athavA mAtra jJAtA kahA hai, yaha kathana bhinnabhinna apekSAoM se jJAnI-ajJAnI sabhI jIvoM para lAgU hotA hai| 5. aguNInaya meM AtmA ko mAtra upadeza kA sAkSI kahA thaa| yahA~ apane meM honevAle rAgAdi kA sAkSI kahA gayA hai aura abhoktRtva naya se apane sukha-duHkha kA sAkSI kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kA svabhAva to sabhI padArthoM ko sAkSIbhAva se mAtra jAnane kA hI hai| (40-41) bhoktRnaya aura abhoktRnaya Atmadravya, bhoktRnaya se hitakArI-ahitakArI anna ko khAnevAle rogI ke samAnaM sukha-duHkhAdi kA bhoktA hai aura abhoktRtvanaya se hitakArI-ahitakArI anna ko khAne vAle rogI ko dekhanevAle vaidya ke samAna kevala sAkSI hI hai| 1. bhagavAna AtmA meM aisI yogyatA hai ki vaha apanI bhUla se Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya 349 apane meM utpanna honevAle sukha - duHkha evaM harSa - zoka ko bhoge arthAt vedana kare, jise bhoktRtvadharma kahate haiM aura eka aisI yogyatA bhI hai, jisase vaha apane meM utpanna honevAle sukha - duHkha evaM harSa - zoka ko bhogatA nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se jAnatA - dekhatA hai| isa yogyatA ko abhoktRtvadharma kahate haiM - ina donoM dharmoM ko jAnanevAlA jJAna, kramazaH bhoktRtvanaya aura abhoktRtvanaya hai / 2. kartRtvaMnaya aura akartRtva meM ghaTita honevAlI sabhI vivakSAe~ yahA~ bhI samajha lenA cAhie, kyoMki kartApana aura bhoktApana eka sAtha rahate haiN| kahA bhI hai - 'jo kare, vahI bhoge' / 3. jJAnI ko bhI cAritra kI kamajorI ke kAraNa puNya-pApa ke udaya meM sukha - duHkha kA vedana hotA hai to bhI usa sukha - duHkha ko parAzrita pariNAma jAnakara apane svarUpa ko usase bhinna hI jAnatA hai| yaha bhedajJAna hI sAkSIbhAva hai, jisake bala se vaha sukha-duHkha ko bhogate samaya bhI unakA jJAtA hI rahatA hai| 4. guNI - aguNI, kartR - akartR tathA bhoktR - abhoktR - ina chahoM nayoM ke mAdhyama se AtmA ke svarUpa kA varNana karate hue DaoN. bhArilla nayacakra pRSTha 332 para likhate haiM "bhagavAna AtmA, guNInaya se guNagrAhI hai arthAt upadeza ko grahaNa karanevAlA hai aura aguNInaya se guNagrAhI nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se dekhane-jAnanevAlA hai; kartRnaya se apane AtmA meM utpanna honevAle rAgAdibhAvoM kA kartA hai aura akartRnaya se unakA kartA nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se dekhane-jAnanevAlA hai| isIprakAra bhoktRnaya se apane meM utpanna sukha - duHkha kA bhoktA hai aura abhoktRnaya se apane meM utpanna sukha - duHkha kA bhI bhoktA nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se jAnane - dekhanevAlA hai / " - Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 naya-rahasya (42-43) kriyAnaya aura jJAnanaya Atmadravya, kriyAnaya se jaise khambhe ke TakarAne se sira phUTa jAne para dRSTi utpanna hokara, jise nidhAna mila gayA hai - aise andhe ke samAna anuSThAna kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai aura jJAnanaya se, jaise, muTThI bhara cane dekara cintAmaNi ratna kharIdanevAle ghara ke kone meM baiThe hue vyApArI ke samAna, viveka kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai| ... 1. bhagavAna AtmA meM anuSThAnapUrvaka kAryasiddhi kI yogyatA hai, jise kriyAdharma kahate haiM, isIprakAra jJAna dvArA kAryasiddhi kI yogyatA hai, jise jJAnadharma kahate haiM - ina donoM ko jAnanevAlA jJAna, kramazaH kriyAnaya aura jJAnanaya kahalAtA hai| ____ 2. yahA~ kriyA se Azaya jar3a kI kriyA se nahIM hai| yahA~ sAdhakadazA meM honevAle zubhabhAva ko kriyA kahA gayA hai, kyoMki ve prAyaH vrata-zIla-saMyamAdi bAhya kriyA meM nimitta hote haiN| isIprakAra jJAna se Azaya ratnatrayarUpa zuddha pariNati se hai, mAtra bahirlakSyI kSayopazamajJAna se nhiiN| ___ 3. kisI ko zubhabhAva se mokSa hotA hai aura kisI ko ratnatrayarUpa zuddhabhAva se - aisA nahIM hai| sAdhaka ko nizcaya ratnatraya ke sAtha yathAyogya zubhabhAva hote hI haiM; ataH kriyAnaya se anuSThAna (zubhabhAva evaM mahAvratAdi kriyA) kI pradhAnatA se kathana hotA hai| isa sambandha meM naya-prajJApana (gujarAtI), pRSTha 275 para pUjya gurudevazrI dvArA kiyA gayA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - "yahA~ pradhAnatA zabda kA prayoga kiyA gayA hai, jo yaha batAtA Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 saiMtAlIsa naya hai ki gauNarUpa se dUsarA kAraNa bhI vidyamAna hai| kriyAnaya meM anuSThAna kI pradhAnatA kahI hai arthAt zubhabhAva kI pradhAnatA kahI hai, usameM se bhI yahI artha nikalatA hai ki gauNarUpa se usIsamaya samyagjJAnarUpa viveka bhI vidyamAna hai| zubharAga kI pradhAnatA se siddhi hotI hai - aisA kriyAnaya se jaba kahA jAtA hai, taba usIsamaya yaha jJAna bhI sAtha meM rahatA hai arthAt usI kAla meM gauNarUpa meM antara meM zuddhatA bhI vidyamAna hai - aisA jJAna antara meM rahe, tabhI kriyAnaya saccA kahA jAtA hai|" (44-45) vyavahAranaya aura nizcayanaya Atmadravya, vyavahAranaya se anya paramANu ke sAtha ba~dhanevAle evaM usase chUTanevAle paramANu ke samAna bandha aura mokSa meM dvaita kA anusaraNa karanevAlA hai aura nizcayanaya se bandha aura mokSa ke yogya snigdha aura rUkSa guNarUpa se pariNamita badhyamAna aura mucyamAna paramANu ke samAna bandha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karanevAlA hai| ____ 1. bhagavAna AtmA meM eka aisI yogyatA hai, jisase usakI bandha yA mokSaparyAyoM ko karma kI sApekSatA (dvaitabhAva) se dekhA jA sake - isa yogyatA ko vyavahAradharma kahate haiM aura isake viruddha eka aisI yogyatA bhI hai, jisase usakI bandha-mokSaparyAyoM ko karma se nirapekSa (advaitabhAva ke rUpa meM) dekhA jA ske| isa yogyatA ko nizcayadharma kahate haiM - ina donoM dharmoM ko jAnanevAlA jJAna, kramazaH vyavahAranaya aura nizcayanaya kahalAtA hai| . 2. yahA~ bandha aura mokSa paryAyoM ko karma kI sApekSatA se kahanA Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya vyavahAranaya kahA gayA hai| yadyapi vyavahAranaya kI anyatra aneka paribhASAe~ milatI haiM, tathApi yahA~ 'parAzrito vyavahAraH' athavA vyavahAranaya, svadravya - paradravya ko unake bhAvoM ko tathA kAraNa kAryAdi ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai - yaha paribhASA ghaTita ho rahI hai| AtmA karmoM se ba~dhA hai aura karmoM se chUTA hai - aisA kahane meM paradravya kI apekSA AtI hai; ataH donoM avasthAoM meM dvaita khar3A ho jAtA hai| 352 3. yadyapi abheda AtmA meM bandha-mokSa kA bheda karanA bhI dvaita hai, parantu yahA~ yaha vivakSA nahIM hai| yahA~ to karmoM se ba~dhane yA chUTane ko dvaita kahA gayA hai| 4. bhagavAna AtmA, svayaM apanI yogyatA se ba~dhatA yA mukta hotA hai| paramANu kI snigdhatA aura rUkSatA ke samAna AtmA meM bhI ba~dhane yA chUTane kI yogyatA hai, use bandha yA mukti meM karma kI apekSA nahIM hai| isa prakAra bandha-mokSa ko svAdhIna dekhanA, nizcayanaya hai| pravacanasAra, gAthA 16 meM AtmA ko saMsAra yA mukta avasthA meM svayambhU kahA hai| 5. bandha - mokSa meM AtmA svAdhIna hai isa kathana meM usakI paryAyoM kI svatantratA kI ghoSaNA kI gaI hai| yahA~ dRSTi ke viSayabhUta trikAlI dhruva AtmA kI bAta nahIM hai / isa sambandha meM pUjya gurudevazrI dvArA naya- prajJApana (gujarAtI), pRSTha 312 para vyakta kie gae vicAra dRSTavya haiM "yahA~ jo yaha kahA jA rahA hai ki nizcayanaya se AtmA bandhamokSa meM advaita kA anusaraNa karanevAlA hai, usameM AtmA kA trikAlI svabhAva, jo ki dRSTi kA viSaya hai, vaha nahIM lenA / yahA~ Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya to bandha-mokSaparyAya meM akelA AtmA hI pariNamatA hai - isaprakAra akele AtmA kI apekSA (advaita) bandha-mokSa paryAya ko lakSya meM lene kI bAta hai| 353 bandhaparyAya meM bhI akelA AtmA pariNamita hotA hai aura mokSaparyAya meM bhI akelA AtmA hI pariNamita hotA hai - isaprakAra bandha - mokSa paryAya, nirapekSa haiM; isalie AtmA bandha evaM mokSa meM advaita kA anusaraNa karanevAlA hai - aisA kA bhagavAna AtmA meM eka dharma hai| " 6. yadyapi yahA~ bandha aura mokSa paryAya meM dvaita aura advaita dharma ghaTita kiye haiM, tathApi jIvAdi sAtoM tattvoM meM para kI sApekSatA se dvaitapanA aura para kI nirapekSatA se advaitapanA ghaTita ho sakatA hai| (46-47) azuddhanaya aura zuddhanaya Atmadravya, azuddhanaya se ghaTa aura rAmapAtra se viziSTa miTTI mAtra ke samAna sopAdhi ( upAdhisahita ) svabhAvavAlA hai aura zuddhanaya se kevala miTTI ke samAna nirupAdhi ( upAdhirahita ) svabhAvavAlA hai| 1. bhagavAna AtmA meM aupAdhika (vikArI) bhAvarUpa pariNamita hone kI yogyatA hai, jise azuddhadharma kahate haiM, lekina vikArI bhAvarUpa pariNamana hone para bhI sadA ekarUpa rahane kI yogyatA hai, jise zuddhadharma kahate haiM ina donoM dharmoM ko jAnanevAle jJAna ko kramazaH azuddhanaya aura zuddhanaya kahate haiN| - 2. azuddhadharma paryAyagata yogyatA hai, jise kSaNika upAdAna kI yogyatA kahA jA sakatA hai| yaha yogyatA hI AtmA ke vikArI Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 naya-rahasya pariNamana ko dravyakarmAdi parapadArthoM se nirapekSa aura svatantra siddha karatI hai| yadi paryAya meM vikArI bhAvarUpa pariNamane kI yogyatA na hotI to ananta para-padArtha bhI AtmA meM vikAra utpanna nahIM karA skte| 3. rAgAdi bhAva, AtmA kA trikAlI svabhAva na hone para bhI ve para ke kAraNa utpanna nahIM hote| AtmA meM unheM dhAraNa karane kI yogyatA hai arthAt azuddhanaya se AtmA kA aisA hI svabhAva hai| isa sambandha meM pUjya gurudevazrI dvArA naya-prajJApana (gujarAtI), pRSTha 321 para kiyA gayA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - "yadi isaprakAra kA dharma bhagavAna AtmA meM svayaM kA nahIM hotA to anya ananta paradravya ikaTThe hokara bhI AtmA meM vikAra utpanna nahIM kara sakate the| nigoda se lekara caudahaveM guNasthAna taka jo upAdhibhAva-vikArabhAva-udayabhAva-saMsArabhAva hote haiM, unheM AtmA svayaM hI dhAraNa kiye rahatA hai, kyoMki azuddhanaya se AtmA kA aisA hI svabhAva hai|" 4. yahA~ rAgAdi kI utpatti meM AtmA ke paryAyagata svabhAva ko kAraNa kahA hai arthAt yaha yogyatA hI svabhAva nAmaka samavAya hai| 5. kSaNika paryAya meM azuddhatA hone para bhI AtmA kA svabhAva nirupAdhika aura vikArarahita hai, usakI yaha yogyatA. zuddhanaya kA viSaya hai| 6. yahA~ vikAra hone kI yogyatA ke sAmane trikAlI sAmAnya svabhAvarUpa rahane kI yogyatA ko liyA hai| nirmala paryAyoM kI yogyatA ke bAre meM yahA~ koI carcA nahIM kI gaI hai| isaprakAra AtmA eka sAtha zuddha aura azuddha, donoM dharmoM ko dhAraNa karatA hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saiMtAlIsa naya 355 isaprakAra yahA~ ananta dharmAtmaka AtmA meM vidyamAna 47 dharmoM kA kathana kiyaa| zuddha caitanyamAtra AtmA ko dRSTi meM lenA hI ina sabhI dharmoM ko jAnane kA phala hai aura yahI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna 1. saiMtAlIsa nayoM meM una nayoM para vizeSa prakAza DAlie, jo AtmA ke trikAlI abheda sAmAnya dravyasvabhAva kI siddhi karate haiN| 2. saiMtAlIsa nayoM meM una nayoM para vizeSa prakAza DAlie, jinase AtmA kI paryAya meM vikArI bhAvarUpa pariNamita hone kI yogyatA siddha hotI hai| 3. saiMtAlIsa nayoM ke svarUpa evaM upayogitA para eka samIkSAtmaka nibandha likhie| 4. saiMtAlIsa nayoM meM pA~ca samavAya sambandhI nayoM para prakAza DAlie / 5. saptabhaMgI nayoM ko eka anya udAharaNa para ghaTAie / 6. sAkSIbhAva ko batAnevAle nayoM kI jor3iyoM para TippaNI likhie / 7. dravyArthika- paryAyArthika aura dravya - paryAyanaya meM kyA antara hai ? 8. jJAna - jJeyasambandhI nayoM para prakAza DAlie / pratyakSa zivamaya sadA jo, usa AtmA meM hai nahIM / dhyAnAvalI kiMcit aho ! ye zuddhanaya kahatA yahIM / / dhyAnAvalI hai AtmA meM', vacana yaha vyavahAra kA / yaha tattva jo jinavara kathita, hai indrajAla aho mahA / / - niyamasAra kalaza, 119 G Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) anekAnta-syAdvAda anantadharmaNastattvaM, pazyantI prtygaatmnH| anekAntamayI mUrtiH, nityameva prkaashtaam|| dharma anantamayI vastu jo, rahe sarvadA para se bhinn| sadA prakAzita anekAntamaya, mUrti kare nita avlokn|| jaina zAsana meM pratyeka vastu anekAntamayI arthAt ananta dharmAtmaka kahI gaI hai| anekAntamayI vastu ko syAvAda zailI se batAnevAlI jinavANI ko bhI anekAnta-mUrti kahA jAtA hai; ataH AcArya amRtacandradeva ne samayasAra grantha kI AtmakhyAti TIkA meM samayasArasvarUpa bhagavAna-AtmA ko namaskAra karane ke bAda anekAnta-mUrti jinavANI ko namaskAra kiyA hai| ___ ananta dharmAtmaka vastu meM paraspara virodhI svabhAvavAle satasat, nitya-anitya Adi ananta dharmayugala bhI trikAla vidyamAna rahate haiN| eka vastu meM paraspara virodhI dharmoM kI dekhanevAlI dRSTi, jainadarzana kI maulika dRSTi hai| anekAntamayI vastu aura syAdvAdamayI zailI kI carcA jinAgama ke alAvA anyatra kahIM nahIM hai| yadyapi paramabhAvaprakAzaka nayacakra meM DaoN. hukamacanda bhArilla ne isa viSaya para sAMgopAMga prakAza DAlA hai, phira bhI yahA~ praznottara zailI ke mAdhyama se Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 anekAnta- syAdvAda isa viSaya ko sarala banAne kA prayAsa kiyA jA rahA hai, kyoMki isa prakaraNa kI carcA ke binA nayoM kI carcA kalaza - vihIna zikhara ke samAna hai| prazna 1 anekAnta kise kahate haiM ? uttara - AtmakhyAti TIkA ke pariziSTa meM AcArya amRtacandra likhate haiM - " jo vastu tat hai, vahI atat hai; jo eka hai, vahI aneka hai; jo sat hai, vahI asat hai; jo nitya hai, vahI anitya hai isa prakAra eka vastu meM vastutva kI utpAdaka (niSpAdaka) paraspara viruddha do zaktiyoM kA prakAzita honA, anekAnta hai / " -- prazna 2 syAdvAda kyA hai ? uttara - AptamImAMsA, kArikA 104 meM AcArya samantabhadra kahate haiM- " sarvathA ekAnta kA tyAga karake, kathaMcit vidhAna kA nAma syAdvAda hai| vaha sAta bhaMgoM aura nayoM kI apekSA rakhatA hai tathA heyaupAdeya bheda ko batAtA hai / " - - - prazna 3 anekAnta aura syAdvAda meM paraspara kyA sambandha hai ? - uttara AcArya amRtacandra anusAra "syAdvAda, samasta vastuoM ke svarUpa ko siddha karanevAlA arhanta sarvajJa kA askhalita (nirbAdha ) zAsana hai / vaha kahatA hai ki anekAnta svabhAvavAlI hone se saba vastue~ anekAntAtmaka haiN|" isa prakAra anekAnta aura syAdvAda meM dyotya- dyotaka sambandha hai / - - prazna 4 'anekAnta' zabda kA kyA artha hai ? - uttara 'anekAnta' zabda aneka + anta ina do zabdoM se banatA hai| aneka arthAt eka se adhika aura anta arthAt dhrm| 'eka se adhika' ke do se ananta ke bIca aneka artha sambhava haiN| 1 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 - naya-rahasya yadi aneka kA artha ananta kiyA jAe to anekAnta kA artha ananta guNAtmaka vastu hogA aura aneka kA artha do kiyA jAe, taba anekAnta kA artha paraspara viruddha pratIta honevAlI dvayadharmAtmaka vastu hogaa| ... prazna 5 - 'syAt' zabda kA prayoga kahA~ aura kyoM kiyA jAtA hai? uttara - syAt zabda kA prayoga dharmoM ke sAtha kiyA jAtA hai, guNoM ke sAtha nhiiN| AtmA kathaMcit satrUpa hai aura kathaMcit asatrUpa hai - aisA prayoga to hotA hai, parantu AtmA kathaMcit jJAnarUpa hai, kathaMcit darzanarUpa hai - aisA prayoga prAyaH nahIM hotA, kyoMki guNoM meM paraspara virodha nahIM hai, isalie unheM svIkAra karane meM kisI ko Apatti nahIM hotI, parantu sat-asat Adi dharma paraspara virodhI pratIta hote haiM, ataH unheM syAdvAdI hI svIkAra kara sakate haiN| anya loga, kisI eka dharma ko hI grahaNa karake pakSapAtI ho jAte haiM; ataH anekAnta kI paribhASA meM paraspara viruddha zaktiyoM ke prakAzana para vizeSa bala diyA jAtA hai| prazna 6 - sat-asat Adi dharma paraspara viruddha to haiM hI, ataH yaha kyoM kahA jAtA hai ki ye paraspara virodhI pratIta hote haiM? uttara - inakA svarUpa to paraspara viruddha hI hai, parantu ye bhinnabhinna apekSAoM se eka hI vastu meM eka sAtha rahate haiM, ataH inameM saha-avasthAna virodha nahIM hai| yaha avirodha batAne ke lie 'paraspara virodhI pratIta honevAle' - isa zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| prazna 7 - syAdvAda zailI kI AvazyakatA kyoM hotI hai? uttara - pratyeka vastu meM ananta dharma haiN| zabdoM kI zakti sImita hone se sabhI dharmoM ko eka sAtha nahIM kahA jA sakatA, ataH kisI Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 anekAnta-syAdvAda eka dharma kI mukhyatA se vastu kA varNana kiyA jAtA hai, lekina jisa samaya kisI eka dharma ko mukhya kiyA jAtA hai, usa samaya usakA virodhI dharma yA zeSa anya dharma svataH gauNa ho jAte haiM arthAt unake bAre meM kucha bhI nahIM kahA jaataa| ___ yaha mukhyatA aura gauNatA vaktA kI icchAnusAra vANI aura jJAna meM hotI hai, vastu meM nhiiN| jo dharma mukhya kiyA jAtA hai, use vivakSita yA arpita kahate haiM aura zeSa dharmoM ko avivakSita yA anarpita kahate haiN| vastu meM sabhI dharma anAdi-ananta trikAla vidyamAna rahate haiN| prazna 8 - syAdvAda zailI se kathana karane para 'bhI' aura 'hI' kA prayoga kyoM aura kisa prakAra kiyA jAtA hai? uttara - 1. mukhya dharma kA kathana karate hue gauNa dharmoM kI sattA kA jJAna karAne ke lie 'bhI' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| jaise, AtmA nitya bhI hai - aisA kathana kiyA jAe to isakA artha yaha hogA ki AtmA nitya to hai hI, vaha anitya bhI hai, sAtha hI usameM anya ananta dharma bhI haiN| ___ isase siddha hotA hai ki 'bhI' - yaha zabda samanvaya kA sUcaka nahIM hai, apitu anukta dharmoM kI sattA kA sUcaka hai| 2. yadi apekSA spaSTa na kI jAe to 'bhI' kA prayoga Avazyaka hotA hai| jaise, AtmA nitya 'bhI' hai, lekina yadi apekSA spaSTa kI jAe to 'hI' kA prayoga Avazyaka ho jAtA hai| jaise, dravyadRSTi se AtmA nitya 'hI' hai| isa prakAra 'hI' haTha yA durAgraha kA pratIka nahIM hai, apitu dRr3hatA yA spaSTa apekSA kA pratIka hai, kyoMki jisa apekSA se bAta kahI jA rahI hai, usa apekSA vastu vaisI 'hI' hai| 3. 'bhI' kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai, kyoMki ye zabda Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya ajJAnatA ke sUcaka haiN| jabaki 'bhI' sambhAvanA kA sUcaka hokara, anukta dharmoM kI sunizcita sattA kA sUcaka hai| syAdvAda, sambhAvanAvAda kA paryAyavAcI nahIM hai, apitu nizcayAtmaka jJAna hone se pramANabhUta hai| 360 4. laukika prayoga zailI meM kabhI-kabhI 'bhI' apanI bAta para bala dene kA kAma bhI karatA hai / jaise, hamane bhI duniyA dekhI hai, hamane bhI zAstra par3he haiM - ityAdi kathanoM meM apanI tatsambandhI vizeSatAoM para bala diyA jA rahA hai| 5. apUrNa yA aMza kathana ko pUrNataH na samajha liyA jAe, ataH 'bhI' kA prayoga kiyA jAtA hai| eka dharma kA bhI kathana aMza kA hI kathana hai| 6. zlokavArtika, adhyAya 1, sUtra 6, zloka 53 ke anusAra vAkyoM meM 'hI' kA prayoga aniSTa artha kI nivRtti aura dRr3hatA ke lie karanA hI cAhie, anyathA kahIM-kahIM vaha vAkya nahIM kahA ke samAna samajhA jaaegaa| 7. 'hI' aura 'bhI' ke prayogoM kI AvazyakatA pratipAdita karate hue paNDita kailAzacandrajI siddhAntAcArya, jaina nyAya, pRSTha 300 para likhate haiM - " isI taraha vAkya meM evakAra ( hI ) kA prayoga na karane para bhI sarvathA ekAnta ko mAnanA par3egA, kyoMki usa sthiti meM anekAnta kA nirAkaraNa avazyambhAvI hai| jaise, 'upayoga lakSaNa jIva kA hI hai' - isa vAkya meM evakAra (hI) hone se yaha siddha hotA hai ki upayoga lakSaNa anya kisI kA lakSaNa na hokara jIva kA hI hai; ataH yadi isameM se 'hI' ko nikAla diyA jAe to upayoga ajIva kA bhI lakSaNa ho sakatA hai| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-syAdvAda 361 pramANavAkya meM mAtra 'syAt' pada kA prayoga hotA hai, kintu nayavAkya meM 'syAt' pada ke sAtha-sAtha 'eva' (hI) kA prayoga bhI Avazyaka hai| 'hI' - yaha zabda samyak ekAnta kA sUcaka hai aura 'bhI' samyak anekAnta kA sUcaka hai|" prazna 9 - 'syAt' pada kA prayoga kyA sUcita karatA hai? uttara - 'syAt' pada ke prayoga se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jo kathana kiyA jA rahA hai, vaha aMza ke sambandha meM hai, pUrNa vastu ke sambandha meM nhiiN| isa sandarbha meM puruSArthasiddhayupAya, gAthA 2 meM janmAndha vyaktiyoM dvArA hAthI ke bAre meM vivAda karane kA ullekha kiyA hai, jo isaprakAra hai - "jaise, eka hAthI ko aneka janmAndha vyakti chUkara jAnane kA yatna kareM aura jisake hAtha meM hAthI kA paira A jAe, vaha hAthI ko khambhe ke samAna, peTa para hAtha pheranevAlA dIvAra ke samAna, kAna pakar3anevAlA sUpa ke samAna aura sUMDa pakar3anevAlA kele ke stambha ke samAna kahe to ve sampUrNa kathana hAthI ke bAre meM sahI nahIM hoMge, kyoMki dekhA hai aMza ko aura kahA gayA sarvAMza ko| ___yadi aMza dekhakara aMza kA hI kathana kareM to galata nahIM hogaa| jaise, yadi yaha kahA jAe ki hAthI kA paira khambhe ke samAna hai, kAna sUpa ke samAna hai, peTa dIvAra ke samAna hai to koI asatya nahIM; kyoMki ye kathana sApekSa haiM aura sApekSa naya satya hote haiM; akelA paira hAthI nahIM hai, lekina peTa bhI hAthI nahIM hai, isIprakAra koI bhI akelA aMga, aMgI ko pUrNataH vyakta nahIM kara sakatA hai|" prazna 10 - anekAnta meM bhI anekAnta kisa prakAra ghaTita hotA hai? uttara - yadi koI anyamatI, jainamatI se pUche ki Apa kathaMcit Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 naya-rahasya anekAntavAdI haiM yA sarvathA anekAntavAdI? vaha isake uttara meM kahe ki hama to sarvathA anekAntavAdI haiM to yaha bhI ekAnta ho jAegA, kyoMki isameM anekAnta ke dUsare pakSa ekAnta kA sarvathA niSedha ho rahA hai| yadi vaha kahe ki hama kathaMcit anekAntavAdI haiM to isase yaha svataHsiddha ho gayA ki vaha kathaMcit ekAntavAdI bhI hai| isameM koI doSa bhI nahIM hai, kyoMki jainamata ko sarvathA ekAnta asvIkRta hai, kathaMcit ekAnta nhiiN| vastutaH jainadarzana na to sarvathA ekAntavAdI hai aura na sarvathA anekaantvaadii| vaha kathaMcit ekAntavAdI hai aura kathaMcit anekAntavAdI, kyoMki usameM pramANa aura naya dvArA vastu kA nirNaya kiyA jAtA hai| isa prakaraNa kI carcA adhyAya do meM vistAra se kI gaI hai, ataH pAThakoM se anurodha hai ki use eka bAra avazya par3ha leN| isa sambandha meM kArtikeyAnuprekSA, gAthA 261 meM kahA gayA hai - jaM vatthu aNeyaMtaM, eyaMtaM taM pi hodi svipekkhN| suyaNANeNa NaehiM ya, NiravekkhaM dIsade nnev|| arthAt jo vastu anekAntarUpa hai, vahI sApekSa dRSTi se ekAntarUpa hai| zrutajJAna (pramANa) kI apekSA anekAntarUpa hai aura nayoM kI apekSA samyak ekAntarUpa hai| binA apekSA (nirapekSa) ke vastu kA svarUpa nahIM dekhA jA sktaa| ___ vastutaH anekAnta aura ekAnta, samyak aura mithyA ke bheda se do-do prakAra ke haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai - 1. samyak ekAnta - anya dharmoM ko gauNa karake eka dharma kI mukhyatA se kathana krnaa| jaise, vastu kathaMcit nitya hai| 2. mithyA ekAnta - anya dharmoM kA sarvathA niSedha karake eka Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363. anekAnta-syAdvAda dharma kA kathana krnaa| jaise, vastu sarvathA nitya hI hai| ____3. samyak anekAnta - samyak ekAntoM kA samUha samyak anekAnta hai| jaise, vastu nityAnitya hai| 4. mithyA anekAnta - mithyA ekAntoM kA samUha mithyA anekAnta hai| jaise, vastu sarvathA nitya bhI hai aura sarvathA anitya bhI hai| AcArya samantabhadra mithyA anekAnta ko ubhayaikAnta bhI kahate haiN| isaprakAra jainadarzana vastu ko anekAntarUpa to kahatA hI hai, ekAntarUpa bhI kahatA hai| vaha pramANa ko anekAntarUpa aura naya ko ekAntarUpa kahatA hai| prazna 11 - kyA pratyeka vAkya meM 'syAt' pada lagAnA anivArya hai? uttara - yadi vaktA ke abhiprAya meM syAt pada kI vivakSA ho to hara vAkya meM 'syAt' pada kA prayoga anivArya nahIM hai| vANI meM bArabAra 'syAt' pada lagAnA bhASA ke pravAha kI dRSTi se bhI ucita nahIM mAnA gayA hai| eka bAlaka apanI mA~ ko bAra-bAra 'merI mA~..., merI mA~ na kahakara mAtra 'mA~' kahatA hai aura sabhI loga samajha jAte haiM ki yaha apanI ora se hI usakI mA~ ko mA~ kaha rahA hai, anya ko bhI nahIM aura anya kI apekSA bhI nhiiN| isIprakAra 'syAt' pada na kahA jAne para bhI kahA gayA samajha lenA caahie| prazna 12 - kyA AtmA meM sabhI dharma eka sAtha rahate haiM? uttara - anekAnta kI paribhASA meM AcArya amRtacandra ne "eka vastu meM vastutva ko nipajAnevAlI" - isa pada kA prayoga kiyA hai arthAt sat-asat, eka-aneka, nitya-anitya Adi paraspara virodhI Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 . naya-rahasya dharma hone se vastu kAyama rahatI hai, anyathA vastu ke naSTa ho jAne kA prasaMga AtA hai, parantu jina dharmoM ke eka sAtha rahane meM sarvathA virodha hai, yadi ve vastu meM eka sAtha raheMge to vastu hI naSTa ho jaaegii| jarA socie ki AtmA jar3a bhI ho aura cetana bhI ho to AtmA kA svarUpa kyA hogA? ataH AtmA meM cetanatva aura acetanatva - ye donoM dharma, eka sAtha nahIM raha sakate, usameM cetanA kI asti aura acetanA kI nAsti hI ho sakatI hai| prazna 13 - kyA syAdvAda sabhI dharmoM kA samanvaya karatA hai? uttara - syAdvAda kA artha hai - kisI apekSA se kathana karanA, ataH vastu meM vidyamAna paraspara virodhI dharmoM ko sApekSa dRSTi se kahanA hI sabhI dharmoM kA samanvaya hai| durbhAgyavaza Ajakala syAdvAda ke nAma para vastu ke dharmoM kI siddhi karane ke bajAya sabhI sampradAyoM ko saccA mAnane kA phaizana cala gayA hai| aneka vidvAn bar3e gaurava ke sAtha kahate haiM ki apanI-apanI apekSA sabhI dharma sacce haiN| kucha loga to yaha kahane meM bhI saMkoca nahIM karate ki saba dharmoM ko milA do - jainadharma bana jAegA, lekina yaha saba pallavagrAhI pANDitya kA pariNAma hai| jarA socie, kyA sau asatya milakara satya bana sakate haiM? kyA sarvathA ekAntavAdI 363 matoM ko milAkara jainadharma banA hai yA jaina zAsana meM kathita vastu-vyavasthA ke eka-eka pakSa ko sarvathA grahaNa karake ve mithyAmata janme haiM? yadi sabhI mAnyatAe~ kisI apekSA satya haiM to satya aura asatya meM kyA antara hai - yaha vicAraNIya ho jAtA hai? kyA rAgI aura vItarAgI, donoM Adarza ho sakate haiM? rAga aura vItarAga, donoM ko dharma mAnanA, kyA viSa aura amRta kA samanvaya karane ke samAna nahIM hai? ataH asatyoM kA samanvaya karane ke bajAya Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - syAdvAda 365 vItarAga - sarvajJakathita vastu - svarUpa evaM mokSamArga kA yathArtha nirNaya karanA caahie| prazna 14 apane mata ko saccA aura anyamata ko jhUThA kahanA kahA~ taka ucita hai ? kyA yaha pakSapAta nahIM hai ? - - uttara satya-asatya kA nirNaya, apane-parAye ke AdhAra para nahIM, apitu sarvajJakathita pramANa aura nayoM dvArA karanA caahie| hama jisa paramparA meM janme haiM, use hI apanA dharma yA mata samajha rahe haiN| yadi AgAmI bhava meM dUsarI paramparA meM janma ho jAegA to use apanA mAnane lgeNge| dekho ! dharma kA prayojana to Atmahita karanA hai, ataH AtmA kA svarUpa hI satya hai aura usakI anubhUti hI dharma hai| yaha vastu kA svarUpa hai, kisI vyaktivizeSa kA nhiiN| janma ke AdhAra para kisI mata ko apanA mAnanA aura kisI ko parAyA mAnyatA sahI nahIM hai| isalie pUjya gurudevazrI bArambAra kahate haiM ki " jainadharma vAr3o nathI, sampradAya nathI, A to sarvajJa paramAtmAe kahelu~ vastu no svarUpa che / " yaha - prazna 15 kyA nizcaya-vyavahAranayoM ke kathanoM meM syAdvAda zailI kA aura syAdvAda zailI ke kathanoM meM nizcaya - vyavahAranayoM kA prayoga ho sakatA hai ? uttara - syAdvAda zailI aura nizcaya - vyavahAranayoM meM buniyAdI antara yaha hai ki syAdvAda zailI atyanta vyApaka hai, usake antargata sabhI prakAra ke naya, pramANa Adi antargarbhita ho jAte haiM; jaise, dravyArthika-paryAyArthikanaya Adi Agama zailI ke naya, nizcayavyavahAra Adi adhyAtma zailI ke naya, tri-naya, sapta naya, 47 naya, saptabhaMgI, pramANa saptabhaMgI, naya saptabhaMgI, sabhI prakAra ke pramANa, cAra nikSepa Adi sabhI kA antarbhAva syAdvAda meM ho jAtA hai, jabaki ~3 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya nizcaya-vyavahAranaya, usa syAdvAda ke naya nAmaka aMga ke antargata eka prakAra ke bheda haiN| inake prayogoM meM atyanta sAvadhAnI kI AvazyakatA hai| 366 syAdvAda zailI kA prayoga, mukhyatayA sarvathA ekAnta matoM kA khaNDana karate hue vastu ke anekAnta svarUpa kI siddhi ke lie kiyA jAtA hai aura nizcaya - vyavahAranayoM kA prayoga, vastu ke yathArtha aura upacarita svarUpa kA pratipAdana karane ke lie kiyA jAtA hai| yadyapi donoM zailiyoM meM sApekSa kathana kiyA jAtA hai, nirapekSa kathana, mithyA-ekAntarUpa hote haiN| 'syAt' zabda kA artha 'kathaMcit' arthAt 'kisI apekSA' hotA hai, ataH nizcaya - vyavahAranaya ke kathana bhI kisI apekSA se kiye jAte haiM, ataH unameM bhI 'kathaMcit' zabda kA prayoga karane meM koI saiddhAntika virodha nahIM AtA, phira bhI donoM zailiyoM ke prayogoM ko eka-dUsare meM milAne meM ar3acana hone lagatI hai| yahA~ isa prakAra ke prayoga ke kucha udAharaNoM kA parIkSaNa kiyA jA rahA hai - vRhadravyasaMgraha meM AtmA ko nizcaya se amUrtika tathA vyavahAra se mUrtika kahA gayA hai / syAdvAda zailI meM yahI kahA jAegA ki AtmA kathaMcit amUrtika hai aura kathaMcit mUrtika hai| yahA~ syAdvAda zailI meM AtmA ko kathaMcit mUrtika kahane meM logoM ko saMkoca hotA hai, kyoMki prAyaH loga kathaMcit kA artha AdhAAdhA yA kucha pratizata samajhate haiM, parantu 'kathaMcit' kA artha kucha pratizata bilakula bhI nahIM hai| 'kathaMcit' zabda kA artha 'kisI apekSA' hotA hai| vyavahAranaya bhI saMyoga kI apekSA AtmA ko mUrtika kahatA hai, ataH 'AtmA kathaMcit mUrtika hai' - aisA kahane meM koI saMkoca nahIM honA cAhie / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 anekAnta - syAdvAda syAdvAda zailI meM AtmA ko kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya kahA jAtA hai, parantu yaha kahanA asatya hai ki AtmA nizcaya se nitya hai aura vyavahAra se anitya / anityatA bhI nityatA ke samAna vastu kA svabhAvabhUta dharma hai| abheda, eka, sat Adi ke samAna bheda, aneka, asat Adi bhI vastu ke svabhAvabhUta dharma haiM; ataH unheM vyavahAra arthAt upacarita kaise kahA jA sakatA hai ? hA~, yadi yahA~ ukta udAharaNa meM hama nizcaya - vyavahAranaya kI jagaha dravyArthika- paryAyArthikanaya kA prayoga kareM to syAdvAda kA sArthaka prayoga hogA arthAt AtmA dravyArthikanaya yA dravyadRSTi se nitya hai aura paryAyArthikanaya yA paryAyadRSTi se anitya hai| isaprakAra sabhI naya dRSTiyoM meM kathaMcit kA prayoga to sambhava hai, parantu sarvatra kathaMcit kI jagaha alaga-alaga nayadRSTiyA~, pramANadRSTiyA~ Adi lAgU hotI haiN| isI prakAra eka mahilA ko pitA, putra aura pati kI apekSA kramazaH kathaMcit putrI, kathaMcit mA~ aura kathaMcit patnI kahA jAegA, parantu kyA vaha kucha aMzoM meM mA~ aura kucha aMzoM patnI yA putrI Adi kahI jA sakatI hai ? nahIM! vaha jisa apekSA mA~ hai, usa apekSA sampUrNa mA~ hI hai| isI prakAra vaha pitA aura pati kI apekSA sampUrNa putrI aura sampUrNa patnI hI hai| usa mahilA ke mA~, putrI Adi dharmoM meM nizcaya-vyavahAranayoM kA prayoga karake kyA yaha kahanA ucita hai ki vaha nizcaya se mA~ hai aura vyavahAra se putrI Adi ! parantu aisA prayoga to ThIka nahIM hai, kyoMki kisI dravya-bhAva kA nAma nizcaya aura kisI dravya-bhAva kA nAma vyavahAra - aisA nahIM hai, apitu eka hI dravya ke bhAva ko usa svarUpa meM nirUpita karanA, nizcaya aura anya svarUpa meM nirUpita karanA, vyavahAra hai| isa udAharaNa meM hama aisA to kaha sakate haiM ki nizcaya se to koI Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 naya-rahasya kisI kI mAtA, patnI, bahana Adi hotA hI nahIM hai, parantu vyavahAra meM eka hI strI ko usake putra kI apekSA mAtA, pati kI apekSA patnI, bhAI kI apekSA bahana Adi kahA jAtA hai| ___ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki Atmahita kI dRSTi se AtmA meM vidyamAna paraspara virodhI dharmoM meM dravyagata dharmoM ko mukhya karake nizcaya aura paryAyagata dharmoM ko gauNa karake vyavahAra kahA jAtA hai| samayasAra, gAthA 11 meM yahI paddhati apanAI hai aura pUjya gurudevazrI ne apane pravacanoM meM isakA bahuta sarala aura vistRta vivecana karate hue bAra-bAra kahA hai ki paryAyoM kA sarvathA niSedha nahIM samajhanA cAhie, unheM gauNa karake abhUtArtha kahA hai| ina donoM zailiyoM ko bhI kathaMcit eka aura kathaMcit bhinna kahA jA sakatA hai| sApekSa kathana kI dRSTi se inameM samAnatA hai aura viSayavastu kI dRSTi se bhinnatA hai| syAdvAda kA pratipAdya viSaya, vastu meM vidyamAna dharma haiM aura nizcaya-vyavahAranaya kA viSaya, vastu kA / yathArtha aura upacarita svarUpa hai| ina donoM zailiyoM ke vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki nizcaya-vyavahAra aura syAdvAda zailI meM vidyamAna samAnatA aura antara ko yathArtha samajhakara, koI Agraha rakhe binA yathAyogya prayoga karake vastu kA svarUpa samajhanA caahie| yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki ina donoM zailiyoM meM nizcaya-vyavahAra kA prayoga prAyaH mokSamArga ke nirUpaNa meM kiyA jAtA hai, jahA~ syAdvAda kA prayoga aTapaTA lagatA hai aura syAdvAda kA prayoga anekAnta svarUpa ke nirUpaNa meM kiyA jAtA hai, jahA~ nizcayavyavahAra ke bajAya usa dharma sambandhI nayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| 47 nayoM meM isI prakAra ke prayoga kiye gaye haiN| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-syAdvAda 369 sabhI loga syAdvAda zailI se anekAntasvarUpa vastu kA nirNaya karake, nizcaya-vyavahAra ratnatraya kI prApti karanA hI zreyaskara hai| abhyAsa-prazna - syAdvAda ke paraspara sambandha ko aura kina-kina nAmoM se kahA 1. anekAnta - jA sakatA hai ? 2. 'anekAnta' zabda kI zAbdika vyutpattiyA~ kIjie / 3. 'syAdvAda' zabda kI vyAkhyA kiijie| 4. anekAnta meM anekAnta se kyA tAtparya hai ? 5. kyA syAdvAda ke dvArA sabhI dharmoM kA samanvaya sambhava hai ? vastu-svarUpa vyavasthA dvArA, nija ko sthApita karatA / isaprakAra yaha anekAnta, jinazAsana siddha alaMghya huA / / samayasAra kalaza, 263 syAdvAda dvArA pradIpta jo, jagamaga karatA jisakA teja / zuddha svabhAvarUpa mahimAmaya, mujhameM huA prakAza udaya / / bandha - mokSa - patha meM par3anevAle bhAvoM se mujhako kyA / nitya udita rahane vAlA yaha, parama svabhAva mujhe pragaTA / / samayasAra kalaza, 269 - - Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 saptabhaMga jisaprakAra naya, jainadarzana ke maulika cintana kA pratiphalana hai, usIprakAra saptabhaMga, anekAnta aura syAdvAda bhI jainadarzana ke maulika cintana ke paricAyaka haiN| anya darzanoM meM yaha cintana sarvathA anupalabdha hai| yahA~ saptabhaMgI prakaraNa para saMkSepa meM vicAra kiyA jA rahA hai| vastusvarUpa ko samajhAne ke lie ye saptabhaMga atyanta upayogI haiN| saptabhaMgI taraMgiNI, tattvArthazlokavArtika, AptamImAMsA, syAdvAda maMjarI, paMcAstikAya, pravacanasAra Adi granthoM meM isa viSaya kI vistRta carcA upalabdha hotI hai, ataH ina granthoM kA gahana adhyayana-manana avazya karanA caahie| ukta granthoM ke alAvA jaina kAvya jagat meM bhI isa prakaraNa kA ullekha kiyA gayA hai / kavivara dyAnatarAyajI deva-zAstra-guru pUjana kI jayamAlA meM likhate haiM - so syAdvAdamaya saptabhaMga, gaNadhara gU~the bAraha suaMga / - isIprakAra kavivara bhAgacandajI jinavANI stuti meM likhate haiM - saptabhaMga jaha~ taraMga uchalata sukhadAnI / santa-cit marAla-vRnda, rameM nitya jJAnI / / hamAre loka-jIvana meM jitanI gaharAI se naya-paddhati kA prayoga Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 saptabhaMga jitanA spaSTa dikhAI detA hai, saptabhaMga kA prayoga utanA spaSTarUpa se bhAsita nahIM hotaa| vidhi-niSedha athavA asti-nAsti kI, zailI to jana-jIvana meM vyApta hai| tIsare-cauthe bhaMga kA prayoga bhI yadA-kadA dikhAI detA hai, parantu antima tIna bhaMgoM kA prayoga hotA dikhAI nahIM detaa| isa prakaraNa kI carcA 47 nayoM ke antargata saptabhaMgI sambandhI nayoM meM kI gaI hai| DaoN. hukamacanda bhArilla ne paramabhAvaprakAzaka nayacakra meM aneka granthoM ke AdhAra se isa viSaya para atyanta sarala evaM vyavasthita spaSTIkaraNa kiyA hai| yahA~ praznottara zailI meM isa viSaya kI saMkSipta carcA kI jA rahI hai, tAki isa viSaya ke pramukha bindu pAThakoM ko hRdayaMgama ho sakeM - prazna 1 - saptabhaMgI kyA hai ? uttara - vibhinna granthoM meM saptabhaMgI kI paribhASAe~ nimnAnusAra upalabdha hotI haiM - 1. nayoM ke kathana karane kI zailI ko hI saptabhaMgI kahate haiN| yahA~ bhaMga zabda vastu ke svarUpa-vizeSa kA hI pratipAdaka hai, isase yaha siddha huA ki sAta bhaMgoM ke samUha ko saptabhaMgI kahate haiN| - nyAyadIpikA, tRtIya prakAza, pRSTha 127 2. prazna ke anusAra eka vastu meM pramANa se aviruddha vidhipratiSedha dharmoM kI kalpanA saptabhaMgI hai| - rAjavArtika, prathama adhyAya, pRSTha 33 3. pramANavAkya athavA nayavAkya se eka hI vastu meM avirodharUpa se jo sat-asat Adi dharmoM kI kalpanA kI jAtI hai, use saptabhaMgI kahate haiN| - paMcAstikAya, gAthA 14, tAtparyavRtti . prazna 2 - saptabhaMgI zailI kA prayoga karane kI AvazyakatA kyoM par3atI hai? Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya uttara kisI bhI vastu kA pratipAdana karate samaya sarvaprathama yaha prazna khar3A hotA hai ki vastu-svarUpa kA kathana sambhava hai yA nahIM ? kyoMki jinAgama meM aneka sthAna para bhagavAna AtmA ko vacanAtIta, vikalpAtIta kahA gayA hai| zrImad rAjacandra 'apUrva avasara' kAvya meM likhate haiM jo pada jhalake, zrI jinavara ke jJAna meM, kaha ne sake para vaha bhI zrI bhagavAna jaba / usa svarUpa ko anya vacana se kyA kahU~ ? anubhavagocara mAtra rahA vaha jJAna jaba / / yadi vastu svarUpa kahA hI nahIM jA sakatA to usake bAre meM kahanA-sunanA, par3hanA-likhanA saba vyartha hai, kintu bhagavAna sarvajJa kI vANI meM vastu-svarUpa kahA gayA hai aura gaNadhara bhagavantoM ne use dvAdazAMga meM gU~thA hai; ataH vastusvarUpa sarvathA avaktavya nahIM, kathaMcit vaktavya bhI hai| 372 - - phira prazna uThatA hai ki yadi vastu-svarUpa kahA jA sakatA hai to usake bAre meM kyA kahA jA sakatA hai? kaise kahA jA sakatA hai ? aura kyA nahIM kahA jA sakatA ? saptabhaMgI zailI isI prazna kA uttara detI hai ki vastu meM vidyamAna ananta dharmoM ko vidhi- pratiSedha kI paddhati se tIna prakAra se kahA jA sakatA hai tathA nahIM kahe jA sakane ke sandarbha meM cAra sthitiyA~ banatI haiN| vastu ke astitva ke bAre meM vaktavya aura avaktavya ke sambandha meM kula sAta paristhitiyA~ hI banatI haiN| unameM se kahe jA sakane ke sandarbha meM tIna sthitiyA~ nimna prakAra haiM 1. astitva kahA jA sakatA hai 2. nAstitva kahA jA sakatA hai aura - Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 saptabhaMga 3. krama se astitva-nAstitva donoM kahe jA sakate haiN| isI prakAra, nahIM kahe jA sakane ke sandarbha meM cAra sthitiyA~ nimna prakAra banatI haiM - ___1. eka sAtha donoM dharmoM ko nahIM kahA jA sktaa| 2. astitva to kahA jA sakatA, parantu usa samaya sampUrNa vastu ko nahIM kahA jA sktaa| 3. nAstitva to kahA jA sakatA hai, parantu usa samaya sampUrNa vastu ko nahIM kahA jA sktaa| 4. astitva-nAstitva donoM kramazaH kahe jA sakate haiM, parantu eka sAtha sampUrNa vastu ko nahIM kahA jA sktaa| isa prakAra tIna bhaMga vaktavya sambandhI aura cAra bhaMga avaktavya sambandhI - kula milAkara astitva-nAstitva sambandhI sAta bhaMga ho jAte haiM, jinheM hama kathaMcit zabda lagAkara isaprakAra vyakta karate haiM - ___ 1. kathaMcit ghaTa hai, 2. kathaMcit ghaTa nahIM hai, 3. kathaMcit ghaTa hai bhI aura kathaMcit ghaTa nahIM bhI hai, 4. kathaMcit ghaTa avaktavya hai 5. kathaMcit ghaTa hai aura avaktavya hai 6. kathaMcit ghaTa nahIM hai aura avaktavya hai aura 7. kathaMcit ghaTa hai, nahIM hai aura avaktavya hai| prazna 3 - bhaMga sAta hI kyoM hote haiM, kama yA adhika kyoM nahIM? uttara - saptabhaMgI taraMgiNI meM isa prazna kA uttara isaprakAra diyA gayA hai - "pratipAdya praznoM ke sAta prakAra hone se sAta hI bhaMga hote haiN| prazna - prazna sAta hI kyoM hote haiM? uttara - kyoMki jijJAsAe~ sAta prakAra kI hotI haiN| . prazna - jijJAsAe~ sAta hI prakAra kI kyoM hotI haiM? Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SE " naya-rahasya uttara - kyoMki saMzaya bhI sAta prakAra ke hI utpanna hote haiN| prazna - saMzaya sAta prakAra ke kyoM utpanna hote haiM? uttara - saMzayoM ke viSayabhUta dharma bhI sAta prakAra ke hote haiN| . ukta sAta bhaMgoM meM pahalA, dUsarA aura cauthA - ye tIna ekala bhaMga haiM aura zeSa cAra bhaMga saMyogI bhaMga haiM, jo ekala bhaMgoM ke saMyoga se banate haiN| isaprakAra asti, nAsti aura avaktavya asaMyogI mUla bhaMga haiM, asti-nAsti, asti-avaktavya aura nAsti-avaktavya - ye tIna dvi-saMyogI bhaMga haiM aura asti-nAsti-avaktavya - yaha eka trisaMyogI bhaMga hai| . prazna 4 - eka hI dravya sAta bhaMgarUpa kaise ho sakatA hai? - uttara - AcArya jayasena, paMcAstikAya, gAthA 14 kI TIkA meM isIprakAra kA prazna uThAkara, usakA samAdhAna nimnaprakAra karate haiM - "jisaprakAra eka hI devadatta nAmaka puruSa, mukhya aura gauNa vivakSA se aneka prakAra kA ho jAtA hai, putra kI apekSA pitA, pitA kI apekSA putra ; mAmA kI apekSA bhAnajA, bhAnaje kI apekSA mAmA; patnI kI apekSA pati aura bahina kI apekSA bhAI kahA jAtA hai; zatru kI apekSA zatru aura mitra kI apekSA mitra kahA jAtA hai| isI prakAra eka dravya, vibhinna apekSAoM se sAta bhaMgavAlA ho sakatA hai; usake sAta bhaMgarUpa hone meM koI doSa nahIM hai| yaha to sAmAnya kathana hai, sUkSma vyAkhyAna meM sat, eka, nitya Adi dharmoM meM se pratyeka dharma meM bhinna-bhinna saptabhaMgI lagAI jAnI caahie| kisaprakAra? syAd asti, syAd nAsti, syAd asti-nAsti, syAd avaktavya Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 saptabhaMga Adi ke samAna syAd eka, syAd aneka, syAd avaktavya ityAdi; syAd nitya, syAd anitya, syAd nitya-anitya, syAd avaktavya ityaadi| isa bAta ko kisa dRSTAnta se samajheM? ise bhI usI devadatta ke dRSTAnta se samajhA jA sakatA hai| jaise, vahI devadatta syAt putra, syAd aputra, syAt putra-aputra ityAdi rUpa hai|" ___tAtparya yaha hai ki vibhinna apekSAoM se devadatta putra bhI hai, pitA bhI hai, mAmA bhI hai, bhAnajA bhI hai, bhAI bhI hai, pati bhI hai, zatru bhI hai, mitra bhI hai; yaha to ThIka, para usa devadatta ke ina vibhinna rUpoM meM se pratyeka rUpa para sAta-sAta bhaMga ghaTita ho sakate haiN| jaise vaha putra bhI hai, aputra bhI hai, putra-aputra bhI hai ityAdi; mAmA bhI hai, amAmA bhI hai, mAmA-amAmA bhI hai ityAdi; pitA bhI hai, apitA bhI hai, pitAapitA bhI hai, ityaadi| __isaprakAra pratyeka dravya meM paraspara viruddha pratIta hone vAle nityaanitya, eka-aneka, bhAva-abhAva Adi jitane bhI dharma-yugala haiM; una sabhI meM sAta bhaMga avatarita hote haiN| ' prazna 5 - pratyeka vastu meM ananta dharma hote haiM to ananta bhaMga kyoM nahIM kahe jAte? sAta bhaMga hI kyoM kahe jAte haiM? uttara - pratyeka vastu meM ananta dharma hone ke kAraNa ananta bhaMga hote haiM, para ye ananta bhaMga, vidhi aura niSedha kI apekSA se pratyeka sAta-sAta ho jAte haiM arthAt ananta saptabhaMgiyA~ ho jAtI haiM, parantu ise hama ananta bhaMgI nahIM kaha skte| __ prazna 6 - saptabhaMgI kitane prakAra kI hotI hai? uttara - abhiprAya ke AdhAra para saptabhaMgI, pramANa saptabhaMgI aura naya saptabhaMgI ke bheda se do prakAra kI hotI haiN| isIprakAra ajJAnI ko Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 naya-rahasya durnayAtmaka aura duSpramANAtmaka saptabhaMgI bhI kahI jA sakatI haiN| prazna 7 - pramANa aura naya saptabhaMgI meM kyA antara hai? uttara - nimnalikhita tAlikA dvArA yaha antara spaSTa samajhA jA sakatA hai - pramANaH saptabhaMgI . naya saptabhaMgI 1. pramANa ke mAdhyama se sampUrNa | 1. naya ke mAdhyama se ekadeza vastusvarUpa kA pratipAdana hotA hai| vastusvarUpa kA pratipAdana hotA hai| 2. sAtoM bhaMga jaba sakalAdezI 2. sAtoM hI bhaMga jaba vikalAdezI hote haiM, taba pramANa saptabhaMgI kahI hote haiM, taba naya saptabhaMgI kahI jAtI hai| jAtI hai| 3. eka dharma ke dvArA samasta vastu 3. eka dharma ko mukhya karake anya ko akhaNDarUpa se grahaNa karanA | dharmoM ko gauNa karanA naya hai, ise pramANa hai, ise sakalAdeza kahate haiN| vikalAdeza bhI kahate haiN| 4. 'syAdasti' - yaha pramANa vAkya | 4. syAdastyeva dravyam - yaha * sampUrNa vastu kA bodha karAtA hai| nayavAkya, vastu ke eka dharma kA bodha karAtA hai| 5. isameM 'bhI' kA prayoga kiyA | 5. isameM 'hI' kA prayoga kiyA jA jAtA hai| jaise, vastu kathaMcit | jA jAtA hai| jaise, svacatuSTaya kI astirUpa bhI hai| apekSA vastu astirUpa hI hai| 6. apekSA spaSTa na kareM to syAt | 6. apekSA batAkara usa dharma kI yA kathaMcit zabda kA prayoga kiyA | mukhyatA se kathana hotA hai| jaise - jAtA hai| jaise, vastu syAt | svacatuSTaya kI apekSA vastu astirUpa hai| astirUpa hai| (AdhAra - paMcAstikAya, gAthA 14 kI TIkA) Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMga 377 prazna 8 - pramANa-vAkya aura naya-vAkya kI pahicAna kaise ho sakatI hai? uttara - prAyaH pramANa-vAkya meM syAt pada kA prayoga aura nayavAkya meM evakAra kA prayoga hotA hai, parantu isa sambandha meM paNDita devakInandanajI siddhAnta zAstrI ke vicAra atyanta upayogI haiN| unake dvArA likhita mahattvapUrNa aMza isaprakAra hai - ___"vAkya do prakAra ke hote haiM - pramANa-vAkya aura nyvaaky| yoM sAdhAraNatayA pramANavAkya aura nayavAkya kA vizleSaNa karanA kaThina hai, kyoMki yaha saba vaktA kI vivakSA para nirbhara karatA hai| bahuta-se vidvAn dharmI-vacana ko pramANa-vAkya aura dharma-vacana ko naya-vAkya kahate haiM; para dharmI, dharma ke binA aura dharma, dharmI ke binA nahIM pAyA jAtA; isalie aisA bheda nahIM kiyA jA sktaa| isaprakAra jaba vAkya ke do prakAra hote haiM to saptabhaMgI bhI do taraha kI ho jAtI hai|" prazna 9 - saptabhaMgI meM prayukta sAtoM bhaMga vastu ke kisa-kisa dharma ke vAcaka haiM? uttara - ina sAta bhaMgoM meM se prathama bhaMga meM pradhAnarUpa se sattvadharma (astitva) kI pratIti hotI hai| dUsare bhaMga meM pradhAnarUpa se nAstitvadharma kI pratIti hotI hai| tIsare bhaMga meM krama se pramukhatA ko prApta hue ukta donoM dharma kI pratIti hotI hai| cauthe bhaMga meM eka sAtha ukta donoM dharma kI pradhAnatA hone se avaktavyarUpa dharma kI pratIti hotI hai| pA~caveM bhaMga meM sattvadharma viziSTa avaktavyadharma kI pratIti hotI hai| chaThe bhaMga meM nAstitva viziSTa avaktavyadharma kI pratIti hotI hai aura sAtaveM bhaMga meM krama se pramukhatA ko prApta hue astitva aura nAstitva viziSTa avaktavyadharma kI pratIti hotI hai| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya - rahasya prazna 10 mAtra pahale aura dUsare bhaMga ko vastu kA dharma mAnanA cAhie, zeSa bhaMgoM ko nahIM; kyoMki ve to mAtra kramazaH yA yugapat kathana kI apekSA kahe gaye haiM ? 378 uttara jisaprakAra 'paTa' zabda 'pa' aura 'Ta' - ina donoM varNoM se bhinna artha kA vAcaka hai, usIprakAra tRtIya - caturthAdi bhaMga bhinnabhinna arthoM ke vAcaka haiN| prazna 11- tIsare aura cauthe bhaMga meM koI antara nahIM hai, kyoMki krama aura akrama kA bheda zabdoM ke AdhAra se hotA hai, vastu ke AdhAra se nahIM ? uttara tIsare bhaMga meM astitva - nAstitva ubhayarUpa dharma kI pradhAnatA hai, jabaki cauthe bhaMga meM una donoM dharmoM ko eka sAtha nahIM kaha sakate - yaha kahA gayA hai| yahI ina donoM meM antara hai / jisaprakAra peya (zarabata) meM dahI, gur3a, ilAyacI, kAlI mirca, nAgakesara Adi ke svAda kI apekSA vilakSaNa svAda hotA hai, lekina use kahA nahIM jA sakatA; usIprakAra tadubhayadharma (tRtIya) se avaktavyadharma (caturtha) vilakSaNa hai| - prazna 12- jisaprakAra avaktavyadharma ko pRthak svIkAra kiyA gayA hai, usIprakAra kyA vaktavyadharma ko bhI pRthakrUpa se mAnA jA sakatA hai ? uttara asti, nAsti tathA ubhayadharmoM ke mAdhyama se vastu vaktavya hI hai, ataH sAmAnyarUpa se vaktavyadharma pRthak nahIM mAnA gyaa| yadi kadAcit vaktavya nAma kA dharma svatantrarUpa se mAnA bhI jAe to vidhi aura niSedharUpa se vaktavya aura avaktavyadharma kI svatantra saptabhaMgI prApta hogI / prazna 13 saptabhaMgI kA prayoga paraspara viruddha dharmoM meM hI hotA - Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 saptabhaMga hai yA anyatra bhI ho sakatA hai? uttara - isa sandarbha meM tattvArtharAjavArtika, adhyAya 1, sUtra 6 ke vArtika meM AcArya akalaMkadeva likhate haiM - isaprakAra yaha saptabhaMgI jIvAdi sabhI padArthoM meM aura samyagdarzanAdi sabhI paryAyoM meM dravyArthika-paryAyArthika kI vivakSA se lagAnA caahie| ___ yadi koI kahe ki anekAnta para ukta saptabhaMgI ghaTita nahIM hone se avyApti doSa hogA to usakA yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki anekAnta para bhI ukta saptabhaMgI ghaTita hotI hai| __isa para yadi koI kahe ki saptabhaMgI-sambandhI vidhi-niSedha kI kalpanA, 'anekAnta' para ghaTita nahIM ho sakatI; kyoMki yadi anekAnta kI nAsti (niSedha) svIkAra kareMge to ekAnta kA doSa AegA aura anavasthA doSa bhI aaegaa| isalie anekAnta meM saptabhaMgI vyApta nahIM hotI hai| usase kahate haiM ki anekAnta para saptabhaMgI isaprakAra ghaTita hotI "hai - "kathaMcit ekAnta hai, kathaMcit anekAnta hai, kathaMcit ekAnta * va anekAnta donoM haiM, kathaMcit avaktavya hai, kathaMcit ekAnta aura avaktavya hai, kathaMcit anekAnta aura avaktavya hai tathA kathaMcit ekAnta, anekAnta aura avaktavya hai|" prazna 14 - durnaya saptabhaMgI aura duSpramANa saptabhaMgI kise kahate ___ uttara - vAstava meM durnaya saptabhaMgI, saptabhaMgI hI nahIM hai| vaha to saptabhaMgI kA AbhAsamAtra hai| jaba sarvathA ekAntarUpa abhiprAya se 'syAd' ke binA yadi sapta bhaMgoM kA prayoga kiyA jAe to durnaya saptabhaMgI kahA jA sakatA hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 : naya-rahasya paMcAstikAya, gAthA 14 kI TIkA meM AcArya jayasena likhate haiM - 'dravya hai' - yaha duSpramANa vAkya hai aura 'dravya hai hI' - yaha durnaya vAkya hai| ataH yaha spaSTa samajhanA cAhie ki naya-saptabhaMgI, samyak nayarUpa hai aura durnaya-saptabhaMgI, nayAbhAsa hai tathA pramANa-saptabhaMgI samyak pramANarUpa hai aura duSpramANa-saptabhaMgI, pramANAbhAsa hai, kyoMki vastusvarUpa kA nirNaya pramANa aura naya se hotA hai, pramANAbhAsa aura nayAbhAsa se nhiiN| uparyukta sampUrNa vivecana se spaSTa hai ki vastusvarUpa samajhanesamajhAne meM ye saptabhaMga atyanta upayogI haiN| inake mAdhyama se vastu kA sampUrNa svarUpa jAnakara, Atmahita kiyA jA sakatA hai| abhyAsa-prazna 1. saptabhaMgI viSaya para sAMgopAMga nibandha likhie| antima nivedana dravyasvabhAva prakAza kara, parama bhAva prkaash| nija pariNati meM nita rahe, naya-rahasya kA vaas|| paMca-prabhu kI kRpA se, grantha huA yaha puurnn| bhUla-cUka yadi raha gaI, vijJa kareM smpuurnn|| prApta huA jinake nimitta, mukti-mArga mhaan| vinaya-sahita vandana sadA, guruvara zrI khaan|| * * * Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca samavAya (soraThA) prathama cAra samavAya, upAdAna kI zakti haiN| . aru paMcama samavAya, hai nimitta paravastu hii|| (vIrachanda) guNa anantamaya dravya sadA hai, jo haiM usake sahaja svbhaav| jaise guNa hote haiM, vaise kAryoM kA ho praadurbhaav|| jaise tila meM tela nikalatA, jar3amaya pariNati ho jar3a se| cetana kI pariNati cetanamaya, jar3amaya pariNati ho jar3a se|| saba dravyoM meM vIrya zakti se, hotA hai pratipala purussaarth| apanI pariNati meM dravatA hai, usameM tanmaya hokara arth|| nija svabhAva sanmukha honA hI, sAdhya-siddhi kA sat purussaarth| para-Azrita pariNati meM hotA, bandha bhAva duHkhamaya jo vyrth|| apane-apane nizcita kSaNa meM, pratipala hotI haiM pryaay| haiM trikAla rahatI svakAla meM, kahate parama pUjya jinraay|| hai padArtha yadyapi pariNamatA, isIlie kartA hotaa| kintu kabhI bhI paryAyoM kA, krama viccheda nahIM hotaa|| ubhaya hetu se hone vAlA, kArya kahA jisakA lkssnn| vaha bhavitavya alaMghya zaktimaya, jJAnI anubhavate prtikssnn|| jaisA jAnA sarvajJoM ne, vaisA hotA hai bhvitvy| anahonI hotI na kabhI bhI, jo samajhe vaha nizcita bhvy|| prati padArtha meM hai puruSArtha, svabhAva kAlalabdhi aru kaary| kAryotpatti samaya meM jo, anukUla vahI nimitta sviikaar|| upAdAna kI pariNati jaisI, vaisA hotA hai upcaar| sahaja nimittaru naimittika, sambandha kahA jAtA bhubaar|| * ** Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya samantabhadra svAmI kRta devAgama - stotra (hindI padyAnuvAda) dohA kareM Apta-mImAMsA, samantabhadrAcArya / prastuta hai anuvAda yaha, bhavijana ko hitakAra / / - vIrachanda. devAgamana tathA nabha meM gati, chatra ca~vara anupama chavimAna / mAyAvI jana meM bhI dikhate, mAtra isalie nahIM mahAna / / 1 / / bAhyAntare atizaya tana ke isIlie prabhu isa vaibhava se " bhI, devoM meM dekhe jAte / nahIM pUjyatA ko pAte / / 2 H Agama ke AdhAra tathA, jo dharmatIrtha ke saMcAlaka / unameM hai virodha, Apta saba nahIM, eka ho pratipAlaka // / 3 // doSa aura AvaraNa hAni, atizAyana hetu dikhalAtA / antarbAhya mala-kSaya bhI hai, dhyAna- agni se ho jAtA ||4|| sUkSma aura dUrastha antarita, vizada jJAnavartI hote / haiM anumeya yathA agnyAdi, ataH sarvajJa siddha hote ||5|| . yukti - zAstra avirodhI vacanoM se, he jina! tuma hI nirdoSa / tumheM iSTa jo vaha avirodhI, pratyakSAdi na dete doSa ||6|| prabhu ke mata - amRta se bAhara, jo ekAnta sarvathA vAda / are! dagdha AptAbhimAna se, iSTa tattva jo usameM bAdha || 7 || Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 ekAntoM ke Agraha se jo, grasta sva-para ke bairI haiN| karma zubhAzubha punarjanma kI, avyavasthA ati gaharI hai||8|| vastu yadi ekAnta bhAvamaya, ho abhAva nahiM kiMcit bhii| saba sarvAtmaka, asvarUpI, bina Adi anta, svIkAra nhiiN|||| yadi nahiM mAneM prAgabhAva to, kAryArambha nahIM hogaa| yadi pradhvaMsa-abhAva na mAneM, anta kArya kA nahiM hoNgaa||10|| yadi anyonyAbhAva na ho to, ekarUpa hoM saba pudgl| yadi atyantAbhAva na mAneM, sarva dravya sabamaya tihuNkaal||11|| yadi abhAva sarvathA vastu kA, bhAvoM kA sarvathA nissedh| aprAmANika hoM jJAna-vacana, nija-para maNDana-khaNDana kaise?||12|| dvaya ekAntoM meM virodha hai, syAdvAda vidveSI ke| yadi sarvathA avAcya kaheM to, vastu vAcya isa kaNI se||13|| tumheM iSTa hai vastu kathaMcit, sattA aura asattA ruup| ubhaya kathaMcit naya-paddhati se, nahIM sarvathA vstu-svruup||14|| dravya, kSetra, nija kAla, bhAva se, sat padArtha nahiM mAne kaun| aura asat para dravya Adi se nahiM mAne avyavasthita bhaun||15|| yadi krama se kahanA cAheM to, vasturUpa hai bhaav-abhaav| akrama se hai avaktavya yaha, zeSa bhaMga svApekSa svbhaav||16|| soraThA anekAntamaya vastu, kahate haiM jinarAja sb| saddharma-vRddhirastu, isake samyagjJAna se|| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pariNati meM pragaTA zubhabhAva, ataH banA yaha sahaja banAva / zrutasevana kA alpa prayAsa, svAnubhUti phala kI hai Asa / / lekhaka kI anya racanAe~ svatantra kRtiyA~ (gadya) 1. kriyA, pariNAma aura abhiprAya 2. kramabaddhaparyAya nirdezikA svatantra kRtiyA~ (padya) 1. pratimA prakSAla pATha 2. paMca bAlayati pUjana 3. caubIsa tIrthaMkara stavana 4. bIsa tIrthaMkara stavana 5. bhakti sarovara meM saMkalita lagabhaga pacAsa AdhyAtmika gIta saMskRta / prAkRta granthoM kA padyAnuvAda 1. AtmAnuzAsana 3. paMcAstikAya 5. bhagavatI ArAdhanA 7. puruSArthasiddhayupAya 9. upadeza siddhAnta ratnamAlA 11. pravacanasAra kalaza 13. niyamasAra kalaza 15. pravacanasAra dRSTi kA nidhAna 3. 5. gurudeva stuti sampAdita kRtiyA~ 1. indradhvaja vidhAna 3. paMca parameSThI vidhAna 5. 170 tIrthaMkara vidhAna naya - rahasya 2. laghu tattvasphoTa 4. kArtikeyAnuprekSA 6. padmanandI paMcaviMzatikA 8. 10. dazabhakti saMgraha gujarAtI pravacanoM / kAvyoM kA hindI anuvAda 1. advitIya cakSu 12. samayasAra kalaza 14. paMcAstikAya kalaza ratnakaraNDa zrAvakAcAra 2. 4. 6. 2. adhyAtma ratnatraya 4. samavazaraNa - stuti 6. zrImad rAjacandra kRta kSamApanA kalpadruma vidhAna bIsa tIrthaMkara vidhAna paMcameru - nandIzvara vidhAna Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahi vAcyamavAcyameva vA tava mAhAtmyamidaM dvyaatmkm| ubhayaikatarat prabhASinAM rasanA naH shtkhnnddtaamiyaat|| vastu na vAcya, avAcya nahIM, para ubhayarUpa, yaha tava mhimaa| mAtra eka hI dharma kahU~, to sau-sau Tukar3e ho rsnaa|| laghutattvasphoTa, adhyAya 15, chanda abudhasya bodhanArthaM munIzvarAH deshyntybhuutaarthm| vyavahArameva kevalamavaiti yastasya dezanA naasti| AcAryadeva, ajJAnI jIvoM ko jJAna utpanna karane ke lie abhUtArtha vyavahAranaya kA upadeza dete haiM, parantu jo kevala vyavahAranaya kAhI zraddhAna karatA hai, usake lie upadezanahIM hai| -- puruSArtha siddhyupAya, zloka 6