Nalkantha nu Nidrshan

Author(s): Santbal
Publisher: Mahavir Sahitya Prakashan Mandir Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008091/1

Page #1

નળકાંઠાનું નિદર્શન
: પ્રકાશક :
અંબુભાઇ મ. શાહ
મંત્રી
મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર હરીભાઈની વાડી–દિલ્હી દરવાજા બહાર,
અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૪

Page #2

પ્રયાગ ને શ્રદ્ધા
મારા નમ્ર મત મુજબ જે સાહિત્ય સાથે પ્રત્યક્ષ સક્રિય સફળ પ્રયાગેાનુ અનુસ ́ધાન નથી તેવા માત્ર સાહિત્યથી આજના વૈજ્ઞાનિક અને પ્રાયેાગિક જમાનામાં નવી પેઢીની શ્રદ્ધા ઊભી કરી શકાવાની નથી.
એટલે આજે આવું જ્યાં અને જે સાહિત્ય છે, તેની સાથે ખરી રીતે તે આવા સફળ અને પ્રત્યક્ષ સક્રિય પ્રયાગે થયા છે તેમનું અનુસ`ધાન જ ઊભું' કરવાનું છે જેથી પ્રયાગેને જે તન, મન અને સાધનેાની જરૂર છે તે મળી રહે અને જ્યાં તન, મન અને સાધના છે ત્યાં પ્રયાગના અનુસ ધાનનેા આનંદ મળી રહે. આવી પ્રક્રિયા ઠેર ઠેર ચાલુ થાય તે જરૂરી છે. એમાં જ ચુનંઢી શક્તિએ રાકવી જોઈએ. તે જ સમાજમાં ક્રાંતિકારી પરિવર્તન આવી શકશે.
સંતમાલ

Page #3

નળકાંઠાનું નિદર્શન
ધર્મથી જગત ટકે છે. સમાજમાં ધર્મ અને નીતિનાં મૂલ્ય પ્રતિષ્ઠિત થાય અને જીવન માનવતાભર્યું બને તે માટે આ એક સામાજિક પ્રયોગ છે.
સંતબાલ

Page #4

પ્રારંભમાં પ્રભુ પદે નમીએ તમે અમે ને તે પછી કૃષકને સ્મરીએ તમે અમે
આ અન્ન નીતિમય મહેનતથી મળેલ જે તે સત્ત્વ પેાષક બના ચહીએ જ આપણે
અન્નનું ભગ
પચેલા વહેા વાત્સલ્ય માર્ગોમાં આત્મા ને વિશ્વનું શ્રેય સંગે સધાય જે થકી
સાથે રમીએ સાથે જમીએ સાથે કરીએ સારાં
કાયમ રહેજો સૌ
ઘટ ઘટ
કામ
સઘાતે
વસતા શ્રી ભગવાન

Page #5

આમુખ
ઉનાળે ઉતેલિયા, શિયાળે સરલા,
ચોમાસે કાળી વેજ, તે જીવે જવલ્લા. ઉતેલિયાને ઉનાળો આકરો લાગે. સરલાને શિયાળો સુસવાટા સાથે શરીરને સારી નાખે. વર્ષમાં વારિથી વેજી વીંટળાઈ જાય.
ભાલકાંઠાની ત્રણે ઋતુ કેવી આકરી છે તેને કંઈક નિદેશ આપતી આ કડીઓ છે.
આવા ભાલ નળકાંઠામાં આ સરલા ગામ ધોળકા તાલુકામાં બગોદરા પાસે આવેલું છે. આજે તે બગોદરા ગામની સડક પાસેથી રોજ સેંકડે મેટરે પસાર થાય છે. ૪૫ વર્ષ પહેલાં મુનિશ્રી સંતબાલજીએ આ પ્રદેશમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે આ પ્રદેશમાં પાકે રસ્તે એક પણ ન હતે. રેલવે સ્ટેશન અને પાકા રસ્તાથી માઈલો દૂર ઊંડાણુના આ સરલા ગામમાં એક સવારે ગામમાં એક કૌતક જેવું બન્યું.
એક માજી ઘરના ઓટલા પર બેસી દાતણ કરતા હતા. બાજુમાં પાણીને લેટ. કંઈક કામસર માજી ઘરમાં ગયા. બહાર આવીને જુવે તો લેટે ન મળે. રસ્તા પર નજર કરે ત્યાં કઈક સફેદ કપડાંમાં નવતર એવી વ્યક્તિને

Page #6

ઝડપથી જતી એમણે જોઈ. દેડતાંકને એમની પાસે પહેચીને માજીએ કહ્યું :
એય ઊભું રે, તારી ઝોળીમાં શું છે તે બતાવ.”
પેલી વ્યક્તિ શાંતિથી ઊભા રહીને હસતાં હસતાં પૂછે છે?
કેમ માજી! શાંતિમાં છોને? શું છે ?”
પણ માને તે પોતાના લોટાની પડી હતી. એમને શક હતું કે આ કેાઈ બાવા જેવો માણસ એની ઝોળીમાં મારો લોટે સંતાડીને લઈ જતે તો નથીને ?
આ વ્યકિત તે મુનિશ્રી સંતબાલજી. આગલી રાત સરલામાં રાતવાસો રહ્યા હતા. વહેલી સવારના બીજે ગામે વિહાર હતા. ગામની બહાર નીકળતાં આ માજીના ઘર આગળથી પસાર થતા આમ ઊભા રહેવાનું બન્યું. ત્યાં તે પાછળથી શિયાળના કેશવલાલ શેઠ (કેશુભાઈ) અને બીજા આવી પહોંચ્યા. જે મુનિશ્રીની સાથે જ હતા. માજી તેમને ઓળખતા હતા. પછી તે માજીને કેશુભાઈએ સમજાવ્યા. મુનિશ્રીની ઓળખાણ આપી.
આ પ્રસંગ તે એટલા માટે ટાંક્ય છે કે એ વખતે આ ભાલનળકાંઠાનાં પછાત અને ઊંડાણુનાં પ્રદેશમાં લેકે કઈ જૈન સાધુ સાધ્વીથી પરિચિત જ ન હતા. કારણ કેઈ આવા ઊંડાણના ગામડાંમાં જતું જ નહિ.
મુનિશ્રીએ નર્મદા કિનારે રણપુરમાં એક વર્ષ સમન–એકાંત વાસની સાધના પછી કરેલા જાહેર નિવેદનના સંદર્ભમાં ત્યાર પછીના ૧૯૪ના વર્ષનું ચાતુર્માસ

Page #7

અમદાવાદ બાવળા રોડ ઉપર આવેલા વાઘજીપુરા ગામ પાસે સડક પાસે એક કુટિરમાં કર્યું હતું. ચાતુર્માસ પૂરું કરી નજીકના નળકાંઠાના ગામડાંનો પ્રવાસ મુનિશ્રીએ કર્યો અને ત્યાર પછી તે “ધર્મ દષ્ટિએ સમાજ રચનાના પિતાના આદર્શ મુજબ સમાજને વ્યવહાર ગોઠવાય તે માટે પ્રગ ભૂમિ તરીકે શરૂમાં નળકાંઠા અને પછી ભાલ વિસ્તારને એમાં ઉમેરી કુલ ૨૦૦ ગામમાં કામ શરૂ કર્યું. નાનાં મોટાં બધાં જ ગામમાં મુનિશ્રી એક વખત તો જઈ આવ્યા જ ગામડાં, પછાત વર્ગ અને માતૃજાતિને કેન્દ્રમાં રાખીને કામ શરૂ કર્યું.
તે વખતની એટલે ૪૫ વર્ષ પહેલાંની આ પ્રદેશની ભૌગોલિક,સામાજિક, આર્થિક, શૈક્ષણિક ને સાંસ્કૃતિક સ્થિતિ કેવી હતી તેને ઊંડાણથી અભ્યાસ કર્યો.
સન ૧૯૩૯ સંવત ૧૫ માં “નળકાંઠાનું નિદર્શન પુસ્તિકામાં મુનિશ્રીએ એની કંઈક ઝાંખી કરાવી છે. તેમાંથી થોડું ટૂંકાવીને આ પુસ્તિકા પ્રગટ કરી છે.
પછાત પ્રદેશના સર્વાગી વિકાસ માટે મુનિશ્રીએ વ્યાપક અને સર્વગ્રાહી સૂચનો કર્યા છે જે આજે પણ આજનની અને સંકલિત ગ્રામ વિકાસના કાર્યક્રમની વિચારણામાં ઉપયોગી બને તેમ છે.
ભાલનળકાંઠાનાં સમગ્ર ઉત્થાન માટે મુનિશ્રી અને મુનિશ્રી પ્રેરિત ભાલનળકાંઠા પ્રયોગની સંસ્થાઓએ કે પુરુષાર્થ કર્યો છે તે સમજવા માટે આજની સ્થિતિના મૂળ સુધી ઊંડા જવું જોઈએ. આ પુસ્તિકાની સાથે જ પ્રગટ

Page #8

થયેલ બીજી પુસ્તિકા “પેલી પૂનમ પણ સાથે સાથે વાંચી લેવી જોઈએ.
આ બંને પુસ્તિકાનું વાચન ભાલ નળકાંઠાની પ્રજા ઉપરાંત ગ્રામ વિસ્તારમાં રચનાત્મક દૃષ્ટિએ કામ કરતી સંસ્થાઓ અને કાર્યકરોને ઉપયોગી બનશે એવી આશા છે. ગુંદી આશ્રમ કારતક સુદ-૧૧
અંબુભાઈ શાહ સંવત ૨૦૩૯
ભલે મળીએ છુટા પડીએ, પરંતુ પ્રેમ અખંડ રહે; ઝઘડીએ ને ફરી મળીએ, સદા સત્યો અખંડ વહે.

Page #9

નળકાંઠાનું નિદર્શન
સ્થળ વર્ણન માઈલેના માઈલે તમારી દૃષ્ટિની અને દૂર દર્શક યંત્રની મર્યાદાને વટી જાય તેવી આંખે ફેંકયા કરો. તે જાઓ સીધી સપાટ જમીન અને વચ્ચે ઊભેલાં નાગા બાવાની જમાત જેવાં ગામડાઓ. ચોમાસામાં એ દરિ. યામાં તરતી બેટે રૂ૫ અને ઉનાળામાં મહા નદીઓના બેટરૂપ લાગે. પ્રથમ કહ્યું તે પ્રમાણે અહીં રસ્તા તો છે જ નહિ. માણસ અને ગાડાં જ્યાંથી ચાલે ત્યાં રસ્તે માની લે અને ચોમાસામાં તો તે પણ બંધ. ચોમાસા વિનાની ઋતુમાં તે જેને દિશાની સૂઝ હોય તે જે દિશામાં જવા ધારેલું ગામ હોય તે દિશાભિમુખ ચાલ્યો જાય, પણ ચેમાસામાં તે જાતે જ જઈ શકે. વચ્ચે નાના મોટા ખાડાઓ આવે અને પાણી તે ચોમેર ભરાઈ ગયું હોય એટલે મિયા વગર ચાલતા મુસાફર મુશ્કેલીમાં મુકાઈ જાય !
ભાલની માફક આ પ્રદેશ મૂળ દરિયાનો જ ભાગ હશે ! અહીંની જૂનામાં જૂની વસેલી કોમના ઈતિહાસ પ્રમાણે વધુમાં વધુ ગણીએ તે પાંચ સદી પહેલાં તો અહીં
હશે મહા મામા ના વસતી અને પ્રતિકાર

Page #10

અરબી સમુદ્ર, ખંભાતના અખાત દ્વારા હીલોળા ખાતે
હશે.
થોડાં રમણીય સ્થાને ખારા રે સમુદરિયામાં મીઠી એક વીરડી રે જી એ ભજન પ્રમાણે અહીં “પીપળિયા’ નામને વિશાળ ધરે છે. અડધા માઈલના લંબાણમાં એ પોતાનું સ્થાન જમાવી બેઠો છે. પણ સામાન્ય રીતે મીઠું હોય છે પણ ઓછું થાય ત્યારે ખારૂં થાય ખરૂં. છપનિયા જેવા દુષ્કાળમાં એ ગુપ્ત ગંગા ખૂટી ન હતી. ત્યાં ઊંડું પાડ્યું છે. એ એવા સ્થાનમાં છે કે કંઈક વિશાળ યેજના હોય તો ઘણાં ગામોને કૃષિક્ષેત્રમાં ઉપયેગી થાય એ લોકાભિપ્રાય છે, એ પ્રદેશ પાણીને એક અખૂટ ભંડાર છે. “જુઆલ” ગામની પાસે પણ એકથી દોઢ માઈલ વિસ્તારમાં પડેલી ખાઈ છે. તેમાં વરસાદનું પાણી ભરપૂર ભરાઈ રહે છે, લોકો આને “જુઆલની પાટ” તરીકે ઓળખે છે.
આ આખાય પ્રદેશ ખાતે એક “ડ” નામની ગાંડી નદી છે. ખાખરી આમાંના ઊંચા પ્રદેશમાંથી પાણી ભેળું થતું થતું નદી સ્વરૂપ પકડી કોઈ મદોન્મત્ત હાથણી જાણે પિતાનાં પ્રિયતમને મળવા કાં ન જતી હોય ! તેવી ગતિએ અને મહાકાય સ્વરૂપે ચાલતી ઠેઠ ભેગાવા નદીમાં જઈ મળે છે. આ વહી જતાં પાણી ફકત ચેમાસા પૂરતાં જ હોય છે. પછી આ બને નદીઓ સાવ સૂકી જ હોય છે. આ કોડે ગેલન પાણીનો ઉપયોગ થાય તે અહીંના

Page #11

ખેડૂતોને આશીર્વાદ રૂપ એ થઈ પડે એવી દૃષ્ટિ “ઈરીગેશન” ખાતાને સૂઝી છે, પણ વધુમાં વધુ ગામોને ઉપયોગી કેમ થઈ શકે એ માટે અહીંના અનુભવી જનની ઉસ્તાદ ઈજનેરે સલાહ લે, તો એ વધુ ઉપયોગી સ્વરૂપ પકડશે.
આતિહાસિક દષ્ટિએ કેટલાંક સ્થળોમાંથી ખોદાણ કરતાં દટાઈ ગયેલાં સેંદ્રિય અવશે અને જૂના બીજા પ્રાચીન ઐતિહાસિક નમૂનાઓ વગેરે મળે છે.
અહીં પૂર્વે ગાયોના ટોળાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં રહેતાં પણ કાઠી, બહારવટિયા તથા ધાડપાડુઓનાં ટેળે ટેળાં ઊતરી પડતાં અને વારંવાર પોતાની તરાપ મારતાં. બહુધા અજ્ઞાત પ્રદેશ હાઈ સરકારની મદદ ભાગ્યે જ મળતી, એટલે ગામેગામ જુઓ તો પાદરમાં મીંઢળબંધા જુવાન શહીદોનાં અમર સ્મારક સંખ્યાબંધ દેખાશે. પણ એ મદદ નહિ મળવાને કારણે અને એ અજ્ઞાત પ્રદેશ હેવાને કારણે જેમ કેટલીક અસાધારણ અગવડે એણે વેઠી લીધી છે તેમ એ જ કારણે હિંદની પ્રાચીન સંસ્કૃતિ અને વીરતા સારા પ્રમાણમાં જાળવી રાખી છે. ગામેગામ નજરે ચડતા પાળિયાઓ તરફ દરેક ગામનો અસીમ સદ્દભાવ હોય છે અને તેવા પરકાજે ભોગ અપાયેલા જીવોને દેવરૂપ ગણી, એ તીવ્રશ્રદ્ધા ધરાવે છે.
મેઘાણ જેવા વીરતા રસિક સાહિત્યકાર, ઈતિહાસ પ્રેમી અભ્યાસીઓ તથા વૈજ્ઞાનિકોનું આ પ્રદેશ તરફ લક્ષ

Page #12

ખેંચવા જેવું છે.
મુખ્ય વસતિ આ આખા પ્રદેશમાં આંગળીને વેઢે ગણીએ તેટલાં ચાર-પાંચ ગામે બાદ કરતાં મુખ્ય વસતિ “તળપદા કેળી પટેલિયા” કે જેમને હવે (સંમેલને પછી) લોકપાલ પટેલ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેમની છે.
ખરી રીતે તો આ “લોકપાલ પટેલ કેમે જ આ પ્રદેશ વસાવ્યો છે અને પઢાર સિવાયની બીજી જાતિઓ તે એમની ખાનપાન વ્યવસાયાદિ સગવડ જાળવી પૈસા કમાવાનું લક્ષ રાખી આવી વસી છે. પઢાર લકે અહીંની પ્રાચીન વસતિ એટલું જ નહિ પણ ભારત વર્ષની પ્રાચીન જાતિઓમાંય એને સમાવેશ થાય તેવી એ જાત છે. જો કે તે કપડાં પહેરે છે, પણ રહેવા માટે ભલની જેમ એમને ભાગે કુબા જ હોય છે. નળસરોવરમાં પાણી ન હોય, ત્યારે મધ્યમાં જઈને પણ તે વસે છે. અને વર્ષાનું પાણી
જ્યાં ભરાયું હોય તે પી તથા બીડ માંહેલું અનાજ ખાઈ પિતાનો અને પશુનો ગુજારો કરે છે. એક માનવ બંધુની કાળી મજૂરીના બદલામાં આ દશા ન્યાયી કુદરત કયાં લગી સહન કરશે ? એની કરડી આંખ થાય તે પહેલાં ચેતાય તો કેવું સારું ?
રહન સહન, ખાનપાન ને શરીરશ્રમ આ લેકેને રહેવા માટે ગારમાટીનાં સાદાં ઘરો,

Page #13

પહેરવા માટે જાડાં સાધારણ કપડાં અને ખાનપાનમાં મુખ્યત્વે જુવાર અને ઘઉંના રોટલા, પુષ્કળ મરચાંની ચટણું, છાશ અને ખીચડી અને બીજું દૂષણરૂપે આવેલા માંસાહાર (માંસાહાર” અને હત્યા બંને સંમેલને પછી. એમણે પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક સદંતર તજ્યાં છે. ચોરીછૂપીથી પણ એવા ગુના પકડાય ત્યારે એ કેમ એવા ગુના પ્રત્યે ઘણાની દૃષ્ટિથી જુએ છે. “સંમેલન પહેલાં સાર્વત્રિક એ વસ્તુ નહતી). ગાયના ટેળે ટેળાં હવે નથી દેખાતાં. કઈ કઈને ત્યાં ભેંસે હોય છે. ભેંસ તથા બળદને ખાવા માટે ડાંગરનું ઘાસ, ઘર અને કડબ તેમજ કામ વખતે ગુવાર અને કપાસિયાં આપે છે. ખારી જમીનમાં થતું ઘણુંખરું ઘાસ ઢાર ખાઈ શકતાં નથી અને કપાસના છેડને પાલો તો કામમાં આવે જ શાને? એટલે ઢોર એ રીતે દુર્બળ રહે છે, અને લોકે ગજા ઉપરાંત શરીરશ્રમ કરવા છતાં પૌષ્ટિક ખોરાકને અભાવે શક્તિ વહેલી ગુમાવી બેસે છે.
આઈક અવનતિનાં કારણે આ લેકેને બંધના પાણીથી મોટી રાહત મળે છે અને ક્યારીમાં સેંકડે મણ ઘઉં પકવે છે, પણ એ ડાંગરના ઢગ માત્ર ગગનરંગ જેવા ક્ષણજીવી દેખાઈને આખરે બાવલા, સાણંદ અને વિરમગામ વચ્ચે વહેચાઈ જાય છે, અને થોડા ઘણા રદ્યાસહ્યા હોય તે અહીંના વેપારીને ઘેર ચાલ્યા જાય છે. સો સે વીઘાં જમીન ખેડ

Page #14

નારા શ્રમજીવી ખેડૂત અને એક હજાર મણ ડાંગર તથા ચાર મણ કાલાં પકવનારા પરિશ્રમી ખેડૂતના ઘરમાં મોસમ વીતી ગયા પછી ખાવાના દાણાના વખા પડે, એના અંગ ઉપર પૂરાં વસ્ત્ર ન મળે. આખું ઘર (આબાલવૃદ્ધ) બારે માસ મજૂરી કરવા છતાં દેવાદાર રહે. આનાં કારણે શાં હશે? જે કે એ તો બિચારો નસીબનો દોષ કાઢી જીવી રહ્યો હોય છે, પણ એ અવનતિમાં એના નસીબ કરતાં માનવજાતિનું નસીબ વધુ જવાબદાર છે. એક પચીશી પહેલાં બાવલામાં બંગલા, હવેલીઓ નહોતાં, હવે બાવલા બંગલામય બની ગયું છે, પ્રથમ સાણંદની બોલબાલા હતી. પણ સાણંદને વારો બદલાયો છે, અને બાવલાનો તાજો છે, એમ લોકવાણી બોલે છે, પણ સાણંદ અને બાવલાનેય અમદાવાદ, મુંબઈ જેવાં શહેરો કયાં છોડે એમ છે અને એમનેચ પાછાં એઈયાં કરનારનો ક્યાં તો છે? સટ્ટો અને વિલાસ, માંહોમાંહે કુસુંપ અને મેભા જાળવવા પાછળની માથાફોડ. આખરે દર્દ અને અધઃપતન ! ! !
આર્થિક અવનતિ માટે (૧) અક્ષરજ્ઞાનનો સદંતર અભાવ (૨) વહેમી અને ભેળું માનસ (૩) વ્યસન અને સામાજિક રિવાજે પાછળના હદ બહારના ખર્ચાઓ મુખ્યત્વે જવાબદાર છે.
નિતિક દષ્ટિએ ચેરી કરવી, એ ઘલા બાળવા, કેઈની સવેલી ઉપાડી

Page #15

જવી અને જીવહિંસા એવાં દૂષણે એમનામાં મોટે ભાગે દેખાતાં. (અહીં દેખાતાં પ્રગ જાણી જોઈને કર્યો છે. કારણ કે સંમેલન બાદ નવાં બંધારણ ઘડાયા પછી આવા ગુના નહિવત બની ગયા છે અને જે થયા છે; તેમના પરત્વે કામના આગેવાનેએ એમની ભૂમિકા પ્રમાણે ભરચક પ્રયાસ કર્યો છે, આ જ રીતે ચાલે તે એમનો આખે આ નવીન રચાતે ઈતિહાસ કાયમ રહે અને ભવ્યતાનું સ્વરૂપ પકડે એવી વકી છે.)
ચેરી અને જીવહિંસા કરવાનું મૂળ કારણ એમની તંગસ્થિતિ છે. અનાજ પેટપૂર ન મળે એટલે બંધના જળમાં ગેલ કરતાં નિર્દોષ માછલાં, સીમની વાડમાં ફરતાં સસલા, હરણ કે ઉડતાં પંખી તરફ અથવા ભરવાડના ઘેટાં, બકરાં તરફ દિલ જાય અને ચોરી કરવાનું સૂઝે, પણ અનુભવ પછી એમ જણાવ્યું કે એ દુર્ગણે એમને પચ્યા નહોતા, એમને સાલતા હતા, અને કેટલાક વર્ગ એ પણ હતો કે જે આ દુર્ગુણોથી નીરાળે અને એમના પ્રત્યે તિરસ્કારની દૃષ્ટિએ જેનાર હતું. જો કે અમુક ગામ એવા પણ હતાં કે એમને એ જ મુખ્ય ધંધો થઈ પડ્યો હતો, પણ એવાં ગામનું એમના સમાજમાં વજન નહોતું. એથી જ જોતજોતામાં ચમત્કારિક જાગૃતિ આવી. અને આ ઈતિહાસ ફેરવી નાખે એમ લાગે !
આ કામમાં સવેલી ઉપાડી (સવેલી ઉપાડી જવી એટલે કેઈની પરણેતર બાઈને ઉપાડી જવી. સંમેલન પહેલાં આવા ગુના આ કોમમાં બહુ બનતા.) જવાનાં

Page #16

૧૪
કારણોમાં અણબનાવ, હુંસાતુંસી અને અભિમાન વધુ ભાગ ભજવે છે. ઘલા બાળવાનું મૂળ કારણ તો સવેલી ઉપાડી જાય અને જેની સવેલી ઉપાડી જાય અને જેની સવેલી ઉપડીને જે ગામમાં ગઈ હોય અથવા જે ગામમાં એના ગુનેગારનાં સગાંને નિવાસ હોય ત્યાં જઈ ધાન્ય કે ઘાસના ગંજમાં જઈને આગ લગાડે અને જાસાચિઠ્ઠી બાંધે. આ આગ એટલે પોતાના બાર પાસેથી પોતાની વસ્તુ અપાવવાની ફરિયાદનું ચિન્હ આ પ્રથાનું મૂળ ઘણું પ્રાચીન છે. એમના વડવાઓ એ ઉપદેશ કરતા કે એક બે પૂળા બાળીને જાસાચિઠ્ઠી બાંધવી, વધુ ન બાળવા. પણ આ તે વાંદરાની નિસરણ જેવું થયું ! પછી મર્યાદાની આશા શી? એમના વડવાઓ આ માર્ગ સૂચવતા એની પાછળ પણ સરકારની મદદને અભાવ સ્પષ્ટ તરી આવે છે. પછી જોઈએ તે એ મળતો ન હોય અથવા એ મદદ લેવાની આ કમને ઈચ્છા ન હોય. તે ગમે તે હે ! પણ આજે સુધ્ધાં કેર્ટ કચેરીનાં કે ફેજદારનાં દર્શન અસહ્ય વેદનાને ભેગે પણ તેઓ વાંચ્છતા નથી.
ધાર્મિક દ્રષ્ટિએ વહેમને લીધે દેવી આગળના છૂપા પશુવધે અને દર્દ અથવા કોઈ પણ આફત ઊભી થાય કે તરત જ દેવીની માનતા, ભૂતપ્રેતની શંકા અને કાં તો ડામ દેવાની પ્રથા એ જ એમના પહેલા અને છેલ્લા ઉપચારો, આથી

Page #17

૧૫.
વાસ્તવિક પુરુષાર્થમાં અને નક્કર ધર્મજીવનમાં હાનિ થાય એ સ્વાભાવિક છે.
શારીરિક દષ્ટિએ એ લોકે શરીર જાળવણી પ્રત્યે ઘણું જ બેદરકાર રહે છે. તળાવ અને હવાડામાં છોકરાં ન્હાય, મોટેરાં હાય, મેલું ધોવાય, ઢાર પડે અને પાછું એ જ પાણી પીવામાં વપરાય, ચોમાસામાં ખેતરમાં શ્રમ કરતાં હોય ત્યારે ભાત જાય એની સાથે ચાખું જળ લઈ જવાનો રિવાજ ન હોવાથી ત્યાંનું જ કયારીમાં પડેલું ગંદુ અને કચરાવાળું પાણી વપરાય.
ઉપરાંત ગામની નજીક (જગ્યાના અભાવનું બા'નું કેટલેક સ્થળે ગણી શકાય પણ મોટે ભાગે તો પોતાની કાળજીને અભાવે) એવા રથાનમાં ઉઘાડા ઉકરડાઓ હોય છે કે જ્યાંથી બદબો વેરાઈને આખા ગામને અસર કરે છે. આથી બે નુકસાન થાય છે. (૧) શારીરિક સ્વાથ્ય બગડે છે અને (૨) મહામૂલ્ય ખાતરને કસ ધોવાઈ જાય છે.
શરીર શુદ્ધિ તરફ એટલી બેદરકારી હોય છે કે કેટલાકને તો વરસાદ જ ઉપરથી પડીને પરાણે નવડાવે છે અથવા સ્મશાન યાત્રાએ જાય ત્યારે ન્હાવું પડે છે.
ધાન્ય શુદ્ધિ તરફ પણ બેદરકારી હોય છે. ઘરમાં અને આંગણામાં ચેકબાઈની દૃષ્ટિને અભાવે અને ભંડકિયાં જેવાં એક જ બારણાવાળો ઘરની બાંધણું તથા

Page #18

૧૬
ઢારે પણ ઘરમાં રાખતા હોઈ માખી અને મચ્છરોનું જોર રહે છે અને ઘર બદબે મારતું હોય છે. એટલે મોટે ભાગ હમેશાં બિમારીથી રીબાતે રહે છે. ચોમાસામાં પાણી ચોમેર ભરાઈ રહેતું હોઈને તે ઋતુમાં મેલેરિયા” એ અહીંનું સર્વ સાધારણ દર્દ થઈ પડે છે. એટલે ચામડીનાં દર્દો, તાવના ઉપદ્રવે અને ખોરાકની અવ્યવસ્થા તથા આહવાને લીધે “વ”, “ક્ષય વગેરે ભયંકર દર્દી જોર પકડે છે. મરચાં અને ડુંગળીને અતિ પ્રમાણમાં વપરાશ તથા ઘી, દૂધ, છાશની ઓછપને કારણે આંખનાં તેજ ઝાંખાં પડી આંખનાં દર્દો વધી પડે છે.
રાષ્ટ્રીયતા રાજકીય વાતાવરણથી તે એ તદ્દન અસ્પૃશ્ય છે. ખારાઘોડાના મીઠાના અગરની કૂચ વખતે એમાંના ખાખરિયા પ્રદેશવાળાં કેટલાંક ગામોને રાષ્ટ્રીય ચળવળની આછી પાતળી રેખા મળી, પણ એ વખતની પહેલી અસર વિવેકપૂર્ણ અને વિશુદ્ધ નહોતી.
પશુધન પશુધન બહુ નજીવું છે. લગભગ એક વીઘાંએ ત્રણથી ચાર બળદની એવરેજ આવે છે, અને જે બળદ છે, તે ખારી જમીન, મીઠા પાણીની પૂરી અગવડ અને ઘાસચારાને અભાવને લઈને બહુ જ દુર્બળ છે. ગાયે બહુ ઓછી છે. સંધી પાસેથી બમણી કિંમતે હપ્તા ઠરાવી બળદ

Page #19

૧૭
લેવાય છે અને સંધીઓનું દેવું એટલે પઠાણું દેવું ગણાય. ઉધરાણીએ આવે ત્યારે આખા ટાળાંના ગામે ગામ ધામા લાગે. ખાધાખના ને ઘેાડાનાં જોગણ પણ ખેડૂતને જ માથે. આવી પરિસ્થિતિમાં કંગાળ દશા સિવાય બીજું શું હોય?
પાણીની હાડમારીઓ આખાય પ્રદેશમાં એવાં વીશેક ગામ માંડ નીકળે કે જ્યાં કે, હવા અને બંધની પૂરી સગવડ હેય ! બાકી તે એવાં ગામે પુષ્કળ છે કે જ્યાં વીરડા ગાળીને ચાંપવું ચાંપવું પાણી મેળવા નિર્વાહ કરે પડે છે. જ્યાં મનુષ્યની આવી દશા હોય ત્યાં ઢોરની દુર્દશાનું તે પૂછવું જ શું?
અસ્પૃશ્યતા અસ્પૃશ્યતાનો રોગ અહીં હળાહળ છે અને તે માત્ર સવર્ણોમાં જ નહિ પણ હરિજનેમાં પણ મહેમાં સેળે સેળ આના. છતાં એટલું ખરું કે તેઓ વચ્ચે માનવ સુલભ માયાળુપણું ઠીક ઠીક છે.
રસ્તાઓ વળી અધૂરામાં પૂરું રસ્તાઓ વ્યવસ્થિત ન હોવાને કારણે ઢેરને માલ લાવવા લઈ જવામાં અપાર મુશ્કેલી પડે છે. ખાસ કરીને ચોમાસામાં તે ગાડા વ્યવહાર

Page #20

૧૮
પણ મુશ્કેલ થઈ પડે છે, એથી ગામના વ્યાપારીઓ પાસેથી જ ખરીદવાને એક માર્ગ માત્ર રહેવાને કારણે દર વધુ આપ પડતે હેઈ આર્થિક બાજે વધુ પડે છે.
શાળાઓ અને દવાખાનાંઓ દવાખાનાંઓ છે નહિ, અને ખરી રીતે અહીં નૈસર્ગિક ઉપચારોના પ્રચારની જરૂર છે, દવાખાનાની નહિ! નિરક્ષરતાનું પ્રમાણુ જેવું હોય તો ૩૯ ગામના વસતિપત્રકમાં ૭૪૭૧ની વસતિમાં ૨૪૪ ભણેલા છે. એટલે ૧/૩૦ ભાગ અને તે પણ “ચકપલબ” જેવી સહી કરતાં આવડે તેવા જ ભણેલા. એટલી વસતિમાં ગુજરાતી સાત ચેપડી ભણેલે માત્ર એક જ જણ છે.
આટલી નિરક્ષરતાની રાક્ષસી ફાળ વચ્ચે એની બૌદ્ધિક સંપત્તિ, અસાધારણ મૃતિ દ્વારા સાચવેલી સાહિત્યિક સામગ્રી જેઈ વિસ્મય થઈ જવાય છે.
એક સાવ નિરક્ષર કવિનાં કંઠસ્થ રાખીને સ્વયંરચિત મોટા કાવ્યભંડળમાંની થેડી વાનગીને રસાસ્વાદ ચાખે. એમાં રહેલી ભાષાની ઝમક, ભાવનું તલસ્પર્શીપણું અને સ્વાભાવિકતા જોઈ એમને સાક્ષર બનાવ્યા પછી આથી આગળ હશે કે પાછળ! એ એક કોયડા થઈ પડે છે.
અમેરિકન કુમારી “હેલન કેલરી વાચા, શ્રવણ અને ચક્ષુ ત્રણેથી અપંગ હતી. એને સાક્ષાર બનાવવામાં “સલીવને જીવન સમપ્યું, પણ સાક્ષર બન્યા પછી એ

Page #21

૧૯
અપંગતા ટળી ને પ્રતિભા સાંપડી ! નિરક્ષરતારૂપી અપંગતાથી ઘેરાયેલા કવિની પ્રતિભા નિહાળી ક્ષણભર એ કુમારીની પ્રતિભા ભૂલી નહિ જવાય શું?
સામાજિક દષ્ટિ પણ આ બધાં કરુણ ચિત્રો નિહાળ્યાં પછી એક અદભુત દર્શન સાંપડે છે, તે એમની સામાજિક વ્યવસ્થાનું અને કેટલાક અવ્યક્ત દૈવકેટિના સગુણાનું. પ્રાચીન ભારતની ગ્રામ પંચાયતોને આદર્શ સોળે કળાએ ખીલેલે અને સફળ થયેલે અહીં આબેહુબ દેખાય છે.
(૧) માનકેલ ચોવીશી (૨) ઝાંપ નાનોદરા વીશી અને (૩) કમીજલા અડતાલીશી. ચાવીશી એટલે ચાવીશ ગામનું સામાજિક બંધારણ. આગેવાન પટેલિયાઓ જે ધોરણ નક્કી કરે તે પ્રમાણે સમાજે ચાલવું જ જોઈએ, ન ચાલે તેના પર દંડ અને છેવટે અસહકારનું શસ્ત્ર એટલું જબરું કે પછી એને સહભજનનો કે સાથનો કશેય હક ન રહે, બેનબેટીઓ પણ એમને ત્યાંનું ભોજન ન લે! જો કે આ પ્રથામાં શુદ્ધ અહિંસક દૃષ્ટિએ ઘણું દોષે છે જ. પણ જ્યાં અંધેર અને અવ્યવસ્થા ટાળવા માટે બીજું સામાજિક હથિયાર ન હોય ત્યાં આ એક સાધન તરીકે કામ આપે છે, પણ અસહકાર પાછળ જે અણિશુદ્ધ દૃષ્ટિ જોઈએ તે પ્રજામાં હવે ખીલવવી પડશે.
જૂના કાળની પ્રથા પ્રમાણે અહીં પણ ખેપિયા દ્વારા પોસ્ટનું કામ સરી રહે છે. એ એકલી કોમ તેમજ

Page #22

૨૦
બેટી વ્યવહાર નજીક હોવાથી સગાંવહાલાંઓમાં જાવ નિત્ય રહેવાથી પોસ્ટની ગરજ હતી નથી. મોટર અને આગગાડીનાં સાધનો કવચિત જ જોયાં હોવાથી પગે પંથ કાપવાની શક્તિ જળવાઈ રહી છે.
કેટલાંક સદ્ગુણો
લોકો પ્રકૃતિના એટલા સરળ, નીખાલસ અને ટેકીલા છે કે વૈરી સાથે પણ સંધિ થયા પછી હેત ઢળી શકે છે અને જે વાત ઝાલે, તેને જીવ સાટે પાળવાની વૃત્તિ પણ રાખે છે. એક પ્રસંગ ટાંકવાથી એમની ટેકીલી વૃત્તિને કંઈક ખ્યાલ આવશે. (આ માટે જુઓ પા. ૪૪).
શુદ્ધ ઘાર્મિક રીતે એમના હૃદયમાં વાસ કર્યા પછી એમને દોરવણી મળે તે ઉજળિયાત કેમે કરતાં આ કેમે જલ્દી આગળ આવે. ખરા ધમની હૂંફના અભાવે જ એમનામાં દૂષણે વધ્યાં છે એવી મને પ્રતીતિ થતી રહી છે. જે એ હૂંફ નિરંતર મળ્યા કરે તે વહેમ અને અંધશ્રદ્ધાને બદલે પુરુષાર્થ, નિર્ભયતા અને પ્રભુનિષ્ઠા પરિપકવ થાય, કારણ કે કુતર્ક પ્રધાન બુદ્ધિ કેશંકાશીલ માનસ કરતાં એમનાં નિષ્કપટી હૃદય વધુ તેજ અને તાકાતવાળાં છે.

Page #23

૨૧
લોક અદાલતની ભૂમિકા
નાતના કાયદા એટલે એમને મન વેદવાકય. સંમેલન પછી તુરત જ ગુનાઓનું પ્રમાણ ઘટવા માંડયું. પણ તે પહેલાંની જૂની કન્યાઓના વાંધા [કન્યાને એના માબાપ સાસરે ન મેકલતા હોય કે તેના પતિએ ન ગમવાથી બીજી કરી હોય અને પહેલીના છૂટાછેડા (સકારણ છૂટાછેડા એ કામમાં થઈ શકે છે તે) ન કર્યા હેય એવા વાંધા] પતાવવા તથા પૂર્વના ગુનાઓનો ફડચે કરવા માટે મેમ્બરોની એક કમિટી ફાંગડી મુકામે મળી હતી. તે વખતે નાનામેટા લગભગ ૧૨૫ કેશ આવેલ હતા. બે દિવસમાં એ લોકેએ ૮૦ કેશને ફડચ આપી દીધે. જે રહ્યા તે આપમેળે પતી જાય તેવા ને સાધારણ રહ્યા. બહુ મહત્ત્વના ને મુશ્કેલીભર્યા પાંચેક સકારણ રહી ગયા.
બે જ દિવસમાં આટલું કામ અને તે પણ રીતસરવ્યવસ્થિત જોઈ કેઈને પણ આશ્ચર્ય થયા વગર ન રહે. પટેલિયામાં આટલી બધી તર્કશક્તિ અને આવડતનું મને તો આ પ્રથમ જ દર્શન થયું. ફરિયાદી અને આરોપી બન્નેની વિગતે ઝીણવટથી સાંભળવી, ગુનેગારની ઉલટ તપાસ કરવી અને કેટલીકવાર ફરિયાદી પોતે જ ગુનેગાર હોય તે શોધી કાઢવું એમાં કેટલું અસાધારણ બુદ્ધિબળ

Page #24

૨૨
જોઈ એ ! એનું મૂલ્ય ન્યાયાધીશ ભેજુ જ મૂલવી શકે ! પણ મને જે ગમ્યું તે તત્ત્વ તે એ લેાકેાની અલૌકિક
શ્રદ્ધા !
આ પ્રદેશમાં ચાર પાંચ શ્રદ્ધેય સ્થાના છેઃ (૧) મેાડાસરના મહાદેવ (૨) દેવ ધેાલેરાના મહા
(૪) કુમરખાણનું
દેવ (૩) મેટાલનાં મહાકાળી માતાજી ગુરુ મંદિર અને (૫) ઝપના પીર.
આવાં થાનામાં જગી મેળાઓ ભરાય છે અને એ વિષે ખૂબ ચમત્કારાની વાતે ફેલાયેલી છે. કુમારખાણુ મંદિરના સદ્ગત મહુ ́ત પર આ કામના પૂર્ણ પૂજ્યભાવ હતા. જો કે ચમત્કાર વાતાનાં રૂપા પાછળ લાક્ષણિક તથ્ય તા છે જ, પણ મુખ્યત્વે તા એમનું અપાર શ્રદ્ધામળ જ ઉલ્લેખવા ચેાગ્ય છે.
ફાંગડી પછીથી નાની માટી અનેકવાર પંચાની મિટીંગ શિયાવાડા, ચલ, રાણિયાપરા, માનકાલ, સાંકેાડ, હઠીપુરા ઇત્યાદિ સ્થળે મળી ગઇ. લગાર પણ ગુનેા થયે કે ફરિયાદ આવી જ છે; અને તેના ફડચા પણ થઈ જાય છે. અગાઉ આગેવાના કામ કરતા પણુ લાચરૂશ્વતે સ્થાન જમાવેલું એટલે એમનું વજન નહાતું. હવે તેઓએ એ પદ્ધતિ માંડી વાળી છે, એટલે પ્રજા હૃદયમાં પ્રેમનું સ્થાન ઠીક જામતું જાય છે પણ પીઠબળ અને વાત્સલભાવી લાકસેવકની દોરવણીની હજુ જરૂર તા છે જ.

Page #25

બેઠેલા સેવકેની પ્રવૃત્તિઓ પ્રિય છગનભાઈને તે “માનકેલ અને “હઠીપરા” માટે અંબાલાલ સારાભાઈએ રોક્યા છે. પણ એમની નિસર્ગરુચિનું વલણ લેકસેવા તરફ જ હાઈ એ પોતાનું કામ બજાવવામાં પ્રજાહુદય પ્રવેશને આદર્શ સામે રાખ્યાં કરે છે, અને નલકંઠા ખાતેની બધી પ્રવૃત્તિઓ તરફ એમને કે રસ છે અને ધગશ છે!
પ્રિય જૂઠાભાઈ અમદાવાદ ખાતે જ રહે છે, છતાં એમણે ત્યાં રહ્યાં રહ્યાં પોતાની દૃષ્ટિ આ તરફ રાખી છે. એ નલકંઠાની પ્રવૃત્તિઓનું હૃદય છે, એ જ રીતે પ્રિય છેટુભાઈ! સાથીઓ એમને નલકંઠાના સરદાર તરીકે ઓળખે છે અને નલકંઠાની ભક્તિમાં બીજા છે ભાઈલાલભાઈ! એના ધબકતા શાણિતમાં લગની છે.
પ્રિય ભાઈલાલભાઈ એ કેળવણીનું ક્ષેત્ર સંભાળ્યું છે. પોતાના મિત્ર અને બહારની આર્થિક મદદથી, તેમજ ગામ લોકેની શારીરિક મદદથી તથા પોતાના પરિશ્રમથી દેગામડા” ખાતે “સરદાર સેવાશ્રમનું મકાન ઊભું કરી એકસેબત્રીસ ગામના ચુનંદા બાળકોને વર્ધા યેજના પ્રમાણે શિક્ષણ આપવા સારુ છાત્રાલય ચલાવવા પ્રયત્ન કરે છે. એમના બીજા ત્રણેક મિત્રો ખેંચાઈ આવ્યા છે; તે ત્રણ ચાવીશીમાં જુદા જુદા કેન્દ્ર બેસવા ઈચ્છે છે.
પ્રૌઢ શિક્ષણ સમિતિના અમદાવાદ જિલ્લાના મંત્રી

Page #26

૨૪ ઝવેરી પન્નાલાલભાઈએ બર્ડ દ્વારા પદ્ધતિસર ન થઈ શકે, ત્યાં ત્યાં ખાનગી મંડળ દ્વારા શાળાઓ અને પ્રૌઢ માટે રાત્રિશાળાઓ લગભગ પચ્ચીસેક સ્થળે ખેલી દીધી છે.
આર્થિક રાહત માટે શ્રી જેઠાભાઈ દ્વારા એક સસ્તા અનાજની દુકાન “માનકેલ ખાતે ખેલાઈ છે અને શેઠ શ્રી અંબાલાલ સારાભાઈએ આર્થિક મદદ કરી સહકારી મંડળી ખાલી છે.
આ દુકાનમાં રોકડેથી અથવા વસ્તુ વિનિમયથી વસ્તુ આપવાનું ધોરણ નિયત કર્યું છે એટલે તાત્કાલિક પ્રજાને ફાવતું નથી, કારણ એ છે –૧. ઉધાર લેવાની પડેલી આદત અને ૨. તંગ આર્થિક દશા. પણ એટલે તે લાભ થાય જ છે કે બીજા ગામના વેપારીઓ એથી વધુ ભાવ લઈ શકતા નથી અને લે તે ઉઘાડું પડી જાય છે અને સહકારી મંડળી તરફથી જેમને નાણાં મળ્યાં છે તેમને તે લાભ થયે જ છે; નહિ તો એ લોકોને દરવર્ષે વટાવ અને નફા બદલ રૂા. પ૦૦ બીજા ગુમાવવા પડતા એવા આંકડા જોવા મળે છે.
મંત્રીજી ડાહ્યાભાઈ કે જેમના રોમે રોમે “લોકપાલ પટેલોની સેવાના કેડ ઝળકે છે, અને “હાલે નલકંઠામાં એ જેમનું જપ સૂત્ર છે તે તથા એક બીજા સેવક ત્રણે એવીશીના ગામડાંઓમાં ફરી નૈસર્ગિક ઔષધોપચાર, થયેલા બંધારણ પ્રમાણે વર્તાવ છે કે કેમ તથા એ બંધારણના પરિણામના ગુણદોષનું નિરીક્ષણ કરી

Page #27

૨૫
લોકપાલ પટેલેાના આગેવાનાની જાગૃતિમાં નિર'તર સાથ
આપે છે.
ગ્રામ આયાજન
४
સરકારનું લક્ષ્ય
મહાસભાના હાથમાં કાબૂ હાઈ, આ પ્રદેશ પ્રત્યે સરકારનું હવે વધુ ને વધુ લક્ષ્ય ખેં'ચાયું છે. પણ આ લાક સૌથી પહેલી તકે તા ખેતી માટે જળ તથા સાધનાની યથાશકય સગવડ, મીઠાપાણીની સગવડ અને રસ્તાની સગવડ માગી રહ્યા છે. ઋણ રાહત ખિલના ખરડા આવવાને કારણે વ્યાપારી વર્ગનાં દિલ ડાળાયાં છે, એટલે ધીરધાર ઓછી થઈ છે. પણ આ વર્ષે બંધારણને લીધે ખર્ચ બહુ ઓછું થતાં તથા ચા' વગેરે વ્યસના જતાં ઢાકાની આર્થિક જરૂરિયાતે ઘણી જ ઓછી થઈ ગઈ છે, છતાંય બિલકુલ ધીરધાર બંધ થવાને કારણે કેટલાંકને સુશ્કેલી પડવાના સંભવ છે જ પણ ત્યાં બીજો ઉપાય નથી, સહકારી મ`ડળીઆ બધે સ્થળે ઊભી થઈ શકે તેવી સ્થિતિ નથી અને અજ્ઞાત મનુષ્ય આર્થિક ધીરધારમાં પહોંચી વળે તેમ નથી.
બંધારણ પછી રૂા. ૧૦૦) માં લગ્ન થઈ શકે તેવી સ્થિતિ હાવાથી આ વર્ષે લગભગ ૧૦૦૦) ઉપરાંત લગ્ન થયાં હશે. પ્રથમ એછામાં આછા, લગ્ન દીઠ, રૂપિયા

Page #28

અઢીસે ખર્ચ થતો! પણ જે ઓછા ખર્ચે લગ્ન કરી તે ઘન બચાવ્યું હોત તે એમને “બી”, “કપાસિયા, “ગવાર,
ળ” અને ખાદ્ય અનાજની સગવડમાં ઉપયોગી થાત પણ તેવી રદર્શિતા હજી એમને ગોઠતાં વાર લાગશે !
એમના ઉજ્જવળ ભાવિની જરૂરિયાત (૧) કૃષિ વિજ્ઞાનના નિષ્ણાત અને કૃષિ જેમના જીવનનો અત્યંત પ્રિય વિષય હોય છતાં ગામડિયા બનેલા કે બનવા ઈચ્છતા નેહાળ સેવકે મળે તે ખેતી સુધારને લીધે આ લોકે પુષ્કળ રાહત પામે.
(૨) સાફસૂકી કરનારા એવા જ ખાતરના નિષ્ણાત અને સફાઈના પ્રેમી સેવકાના પ્રયત્નથી ચકખું ગામ થાય અને રસમય ખાતર મળે તે દર્દ ઓછો થાય ને પાકમાં બરકત થાય.
(૩) એવા વ્યાપારી સેવકેની પણ જરૂર છે કે, જેએ એવી વ્યવસ્થા બારોબાર કરી લે, કે જેથી ખેડૂતને પોતાને માલ અહીંથી ભરીને મુકેલી સાથે પાસેનાં નાનાં શહેરમાં લઈ જવું પડે છે ને ત્યાંના પીઠભાવે નિરૂપાયે વેચવો પડે છે, તે કષ્ટ મટી જાય અને શહેરી ચેપથી બચે, તેમજ જે ચરખા અને પીંજણ –કાંતણનાં કેન્દ્રો ખેલાય તે અહીંના વણકરોના આશીર્વાદ મળે અને ગામને મજૂરીને લાભ મળવાથી મજૂરી પર નિર્વાહ ચલાવતાં હોય તેવાં કુટુંબોને પુષ્કળ મદદ મળે.
અહીંનું સંગઠન એક રંગીલું વાતાવરણ તથા શહેરી

Page #29

૨૭
વાયુને પ્રાયઃ અભાવ આદિ સંચોગો; થોડા અપવાદ ન ગણીએ તો રચનાત્મક કાર્ય માટે ઠીકઠીક અનુકૂળ છે.
સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરે !!! શિયા મંદિર, માણકેલ તા. ૭-૭-૩૯
સતબાલ
પ્રયોગ– દર્શન
પ્રયાગ પહેલાં...સન ૧૯૩૭ નાણુઓ પ્રદેશ, પાણીએ તાળાં, મૂડીવાદ, જમીનદારી પ્રથા, વહેમ, સામાજિક કુરૂઢિઓ, ઢોરારી, ધાડલૂંટ, જાસાચિઠ્ઠી, આગ, નિરક્ષરતા, વ્યસન, રોગ.
પ્રથમ દસ
૧૯૩૭ થી ૧૯૪૭ લોકસંગ્રહ – પરિભ્રમણ
એકે એક ગામને પગપાળા પ્રવાસ, ચાતુર્માસ નિવાસ, ચાલુ જ્ઞાતિ – પંચનું નવ સંસ્કરણ, ગ્રામ સભા – વિભાગીય સમેલને, વિશ્વવાત્સલ્ય ચિંતકવર્ગો – શિબિર, વ્યસન નિષેધ આંદોલનો, સામૂહિક પ્રાર્થના, સર્વ જ્ઞાતિમાં ભિક્ષાચરી, સ્થાનિક લોક સેવકનું ઘડતર, સંસ્થા અને સંગઠનની ભૂમિકા નિર્માણ, રાહત કાર્યો, શહેરો ગામડાંને પૂરક અને મદદરૂપ બને એવી ભૂમિકા.

Page #30

બીજે દસકો
૧૯૪૭ થી ૧૯૫૭ સ્વરાજ્યની સાથે સાથે
સંસ્થા સંગઠનનું માળખું, પૂરક, પ્રેરક અને માર્ગ દર્શક પરિબળાનું નિર્માણ, નૈતિક ગ્રામ સંગઠન, રચનાત્મક કાર્યકર સંગઠન, કાંતિ પ્રિય સાધુ સમાજ, આજનનો પાયે-ગામડું, સપ્ત સ્વાવલંબી ગ્રામ સમાજ, કોંગ્રેસની શુદ્ધિ અને સંગીનતા, સહકારી અર્થ વ્યવસ્થા, પંચપ્રથા, જમીનદારી નાબૂદી, ભૂદાન કાર્ય, ગે-સંવર્ધન, ખેતી વિકાસ, ગૃહ-ગ્રામોદ્યોગ, ભાલ પાઈપ લાઈન – પાણું યોજનાનો અમલ, વૈદકીય સેવા, સેવાનાં વિવિધ કેન્દ્રો, શુદ્ધિ પ્રાગ (સ્વરાજ્યનું સત્યાગ્રહ શાશ્વ)
ત્રીજે દસકે
૧૯૫૭ થી ૧૯૬૭ પ્રાગની વ્યાપકતા :
વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંઘ, માતૃ સમાજ, દેશભરમાં પરિભ્રમણ, પશુબલિ નિષેધ કાર્ય-કલકત્તા, ગ્રામ કેસ.
ચૌદ વર્ષને સ્થિરવાસ
૧૯૬૮ થી ૧૯૪૨ આંતર રાષ્ટ્રીય કેન્દ્ર ચિચણી (મહારાષ્ટ્ર), અનુબંધ વિચારધારા, સાધુ સમાજ સેવક સમાજનું સંકલન.

Page #31

૨૯
વાત્સલ્યને વડલો માતૃ સંસ્થા : ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘ સ્થાપના : ડિસેમ્બર ૧૯૪૭
પબ્લિક ટ્રસ્ટ નોંધણું નંબર એફ ૨૦ સ્થાપક હોદેદારે ? ૧ પૂ. રવિશંકર મહારાજ
પ્રમુખ – ૧૯૪૭ થી ૧૯૫૬ ૨ શ્રી પરીક્ષિતલાલ મજમુદાર
મંત્રી – ૧૯૪૭ થી ૧૯૫૯ શ્રી ગુલામરસુલ કુરેશી ઉપ પ્રમુખ – ૧૯૪૭ થી ૧૯૫૬
પ્રમુખ – ૧૯૫૭ થી ચાલુ ૪ શ્રી છોટાલાલ વસનજી મહેતા મંત્રી પ્રવર્તમાન પદાધિકારીઃ ૧૯૭૬ – ૮૨ ૧ શ્રી ગુલામરસુલ કુરેશી
પ્રમુખ ૨ કુ. કાશીબહેન મહેતા ઉપ પ્રમુખ ૩ શ્રી અંબુભાઈ શાહ
મંત્રી ૪ શ્રી સુરાભાઈ ભરવાડ સહ મંત્રી
સંઘ સંચાલિત સંસ્થાઓ ક્રમ
નામ ૧ જલ સહાયક સમિતિ (હેતુ પૂર્ણ થવાથી બંધ) ૧૯૪૩ ૨ વિધવત્સલ ઔષધાલય (ગુંદી – શિયાળ) ૧૯૪૪ ૩ ઋષિ બાલ મંદિર સાણંદ
૧૯૪૭
સ્થાપના

Page #32

૩૦
૪ મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર અમદાવાદ ૧૯૪૭ (પુસ્તક પ્રકાશન – વિશ્વવાત્સલ્ય પાક્ષિક
પ્રયોગદર્શન માસિક) ૫ ખેડૂત મંડળ
૧૯૪૮ ૬ ભાલ નળકાંઠા ગોપાલક મંડળ
૧૯૫૦ ૭ ગુજરાત ગોપાલક મંડળ
૧૯૫૫ ૮ સઘનક્ષેત્ર સમિતિ ગુંદી (ખાદી ગ્રામોદ્યોગ ૧૯૫૪
પ્રવૃત્તિ) ૯ શિક્ષણ સંસ્કાર સમિતિ ગુંદી
૧૯૫૭ ૧૦ ખાદી ગાદ્યોગ મંડળ રાણપુર ૧૯૫૬ ૧૧ કૃષિ વિકાસ સમિતિ
૧૯૬૨ ૧૨ શ્રમજીવી મજૂર મંડળ
૧૯૭૨ ૧૩ માતૃશ્રી મતીમણિ સ્મૃતિ ટેળ
૧૯૭૭ પ્રયોગ અન્વયે સંસ્થા નિર્માણ ૧ સર્વોદય યોજના
૧૯૪૯ ૨ વિશ્વવાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંઘ મુંબઈ ૧૯૫૮ ૩ માતૃસમાજ : ૧ મુંબઈ ૧ ઘાટકોપર ૧૯૫૮
૨ શિવ ૩ સી. પી. ટેન્ક ૧૯૬૦
૧૯૬૨ ૩ કલકત્તા
૧૯૬૪ ૪ ધંધુકા તાલુકા જયવિજય
માતૃસમાજ ૧૯૮૧
૨ વિ
૧૯૫૯
એ
અમદાવાદ
છે

Page #33

૩૧
પશુ લિનિષેધક સમિતિ કલકત્તા ( સ્થગિત ) ૧૯૬૪
૫ ભાલ સેવા સમિતિ
૧૯૬૪
૬ સર્વધર્મ ઉપાસના સમિતિ ભીલાઈ
૧૯૬૪
છ આંતરરાષ્ટ્રીય કેન્દ્ર ચિચણી ( મહાવીરનગર ) ૧૯૭૦
O
D
પ્રયાગ–કાવ્ય
૧. પ્રવેશ અને સમાજ સુધારણા
વિશ્વના નકશામાં ભાલનળકાંઠા પ્રદેશ સિધુમાં હિંદુ માત્ર પણ ગાગરમાં સાગર, પિડે તે બ્રહ્માંડે, આત્મા સૌ પરમાત્મા અને સંતની વ્યક્તિ ચેતનાએ વિશ્વચેતનામાં બળવા, એકરૂપ થવા દોટ મૂકી. સ‘વત ૧૯૯૪નું ચાતુર્માસ વાઘજીપુરાના કુખામાં કર્યું' અને પછી ધર્માદિષ્ટએ સમાજ રચના'ની પ્રયાગભૂમિ ભાલનળકાંઠામાં સંતબાલજીના પ્રવેશ થયા અને મંગલાચરણ શરૂ થયું. માનવધર્મનું પ્રાથમિક પગલું સમાજ સુધારણા
સવૈયા
સંવત એગણીસસેા પંચાણુ પાષી પૂનમ મન ભાવી સંતબાલને નળ કાંઠાની
દુઃખી ધરા ખેચી લાવી
માંસ, મદિરા, શિકાર, જુગટુ ગામ ગામમાં વ્યાપક જયાં ચાહ, તમાકુ ને બીડીનાં વ્યસના ઘરઘર
શાપ સમાં

Page #34

૩૨
નિર્બળ તનડાં, પોચાં મનડાં, પૈસાનું કરતા પાણી વહેમ કુસંપે જાસા ઝઘડા કુટિલ જનોને ઉજાણું ધરતી કહેઃ મોબળ દઢ દે, એવી કંઈ આશિષ આપો પછાત નળકાંઠાની જનતાનાં આ સઘળાં દુઃખ કાપો
સંત વિચારે મનમાં ત્યારે કરુણા – ઝરણું સળવળતું ધર્મ દૃષ્ટિએ સમાજ-રચના” સ્વપ્ન લાધ્યું ઝળહળતું ! માણુકેલમાં અભુત એવું લોકપાલ સંમેલન મળ્યું જાણે વિખરાયેલું ઝરણું પ્રેમે મુખ્ય પ્રવાહે ભળ્યું સાંઠે સાંઠે હતા લેક સ બાંધ્યા પ્રેમ તણા બંધે નીમ્યું પંચ, કર્યું સંગઠન સજી એકતા સંબંધે ૨, પાણીની પાઈપ લાઈન નપાણિયે ભાલ ઝાંઝવાનાં જળ
પાણીએ તાળાં આ દુઃખદ દશ્ય દેખી સંતના પવિત્ર હદયમાંથી કરુણુનું કાવ્ય ર્યું અને એમાંથી સાકાર થઈ ભાલ પાઈપ લાઈન પેજના.

Page #35

૩ ૩
ત્યાંથી ચરણે આગળ ધાય, નજરે નવું કંક દેખાય !!
દેહરા મૃગજળ ભાળી ભાલમાં ભૂલ્યા તું ભગવાન જળ મીઠે વંચિત રહ્યાં જન–પશુ–ખડ ને ધાન
સવૈયા ખારાં ડાળાં પાણી પીતાં, ગાગર જેવાં પેટ ફુલાય
મીઠા જળનાં સ્વપ્નાં નાવે આંખે ઝીણી તેજ ઓલાય ધળી તે ગામને તળાવ કાંઠે સંત
ઊભે એક અચરજ જુવે રે... પાવળું મીઠા પાણી કાજે ટળવળતાં લેક જોઈ
અંતર એનું છાનું છાનું રુવે રે... ખા ખાડે ખાટલા ઊંધા ઢાળીને લોકે
છાલિયે ઉલેચી પાણી ભરતા રે... અમરત ચોરાયે ન મારું મેંઘેરા મૂલનું એ
ચિતા ચિત્તમાં કરતા રે.....
ઉપજાતિ તળાવમાં કૂપ અનેક ગાળી ચોકી કરે રાત્રિ-દિને ખડ ખડાં આબાલ વૃદ્ધો જળની અહાહા ! ત્યારે મળે પાવળું માત્ર પાણી !!

Page #36

૩૪
સવૈયા સંત-હૃદયથી કરુણ કેરાં પાવન અમી-ઝરણું ઊમટયાં નયનેથી મેતીડાં છલકયાં પાંપણ–પાળે જઈ અટક્યાં “સુણે સજ્જને, માનવતાને સાદ આ હેતે મન ધરજે તરસ્યા દુખિયા નપાણિયા ભાલને મીઠા જળ થકી ભંડારભરજો”
અફળ ન જાય કદી સંતની વાણું ભાઈ, ભાલમાં પાઈપલાઈન નખાણું !
પૂર્ણ બન્યું પહેલું આયોજન
ગામ ગામ જળ-ટાંકી મળી હરખ્યાં લેક ધ્રપીને જળથી
જનજીવનની આશ ફળી
૩, ઔષધાલય પછાત એવો આ ભાલ નળકાંઠા પ્રદેશ. એના પ્રશ્નોનો પાર નથી. એમાંને એક અગત્યને પ્રશ્ન આરોગ્યને. માઈલ સુધી ડૉકટર કે દવાનાં દર્શન દુર્લભ. વહેમ અને અજ્ઞાનથી ઘેરાયેલી ને રોગમાં સબડતી પ્રા. રાહતની જરૂર હતી અને એમાંથી આવ્યાં ઔષધાલયે.
સવૈયા શીતળ તાવ ભાદર ભારે અનેક રોગના વાયરા વાય ઓરી અછબડા મરડા આંકડી સારવાર વિના લોક રીબાય
દેહરે ઔષધ વૈદ્ય મળે નહીં, પ્રસૂતા પેટ પીડાય મૂંગાં આંસુ સારતાં બાળ-મરણ બહુ થાય

Page #37

૩૫
રાગ : ધોળ ભૂવા ધુણાવે ડાકલા વગડાવે, ધૂતે ધૂતારા મૂઠ મંતરાવે ભૂત-પ્રેતથી ઢોંગી બાંધે બાખડી,
દોરા-ધાગા ને રાખે બાધા-આખડી વેણુ-વધા દાણા જોવરાવે રે,
મઢમાં માળા ધુલિયું ઉપડાવે રે લેહ કડાઈમાં તેલ કકડાવે રે,
વીંટી ધગતી પાંચશેરી ઉપડાવે રે
દેહ ભૂવા ભગત બારોટ જળોની જેમ ચાટતા કપટ દાબ ને દંભથી હીર બધુયે ચૂસતા
રાગ : પ્રભાતિયું વહેમને કાઢવા, રોગ અટકાવવા,
આશ્વાસન ઓસડનું આપવાને ઓષધાલય તણી સગવડે શરૂ કરી,
દરદીના દુઃખ સૌ ડામવાને રાગીમાં ભગવાન ભાળી માની જેમ,
સેવા શુશ્રવા એની કરતા રે દીનહીન કંગાલ ભેળા લોકે અંતરની દુઆ
આશિષ આપી ઝળી ભરતા રે
8. ગ્રામ સંગઠન કહ્યું છે કે કલીયુગે. ... સંઘશક્તિ પણ સંતે કહ્યું,

Page #38

સંઘની સંગઠન શક્તિનો પાયે નીતિ. જેમાં જન સાધારણનું હિત જળવાય એવી નીતિ અને નિર્માણ થયું નૈતિક ગ્રામ સંગઠન.
સવૈયા શ્રદ્ધા મનમાં, શક્તિ તનમાં, ભક્તિ ભરી હૃદયમાં સંત-ચરણથી પાવન ધરતી, ભાલ ભળ્યું ભાગ્યોદયમાં ભૂમિ પારકી, છપ્પર બીજાનાં, પાક નહીં પકવે તેનો પવિત્ર ગૌમાતા, પણ એને હક નહીં ઊભા રહેવાનો !
(રાગ : ડગલે ડગલે થાય છે) વેઠે કેડયે વાંકી વળતી, વ્યાજે વણિક તિજોરી કરતી
આવે ઘઉંની વાવણી
જાણે ઘીની તાવણું બુકાની બાંધી ધાડાં ફરે ખેતરમાં રાતે બંદૂક ધરે
છેડી બળદને હાલ્યા જાય
બીકમાં ખેડૂત મૂંગે થાય હતે બિચારો બાપડે ગરીબ કંગાલ ને રાંકડ
સવૈયા રાખ ઊડી ગઈ પ્રગટયું ચેતન, વાણી સંતની કાન પડી જાગીને જોયું અંતરમાં અમૂલખ એવી વસ્તુ જડી
સવયા

Page #39

ભલું બીજાથી થતું નથી એ કરવું પતાએ જ પડે સપુરુષાર્થ કરે માનવ તે ભાગ્ય દોડતું પછવાડે
દેહરા પિતાના પ્રશ્નો કયા, પડે ખબર નહીં કાંઈ હૈયે હામ ધરી કર્યું, ગ્રામ સંગઠન સાંઈ
પ. શિક્ષણ સંસ્કાર સમાજની પ્રગતિની આધારશીલા તે શિક્ષણ. પણ કેવું શિક્ષણ ? માનવને સંસ્કારી બનાવે, એની બધી ઈદ્રિયોને કેળવે, એને ગૌરવભેર પગભર કરે અને એવું શિક્ષણ આપવા શરૂ થયાં:
શિક્ષણ-સંસ્કારના કેન્દ્રો
પણ તે પહેલાં સ્થિતિ આવી હતી :
“એક રૂપિયાને ગળ ગળને એક રૂપિયે, ઉધાર રૂપિયે એક
ગોળ ત્રણ રૂપિયે પડ્યો ! શેઠ ભણેલ ગાદીએ બેસી
લાંબી લેખણે હિસાબ તાણે રૂપિયે કેવળ એક, પણ
ત્રણ બાલીના ત્રણ ગણે ! ! !

Page #40

૩૮
અભણ લાચાર, ભલો ભેળે ઘરાક એનું ડોકું ધુણાવી હામાં હા ભણે!
શેઠની હામાં હા ભણે!
છંદ રૂપિયાનું ગણતાં પરચૂરણ, અધધધ જેને થઈ પડતો કાળા અક્ષર ફૂટી માર્યા અંગૂઠા છાપ ને અભણ હતો એ ભણી ગણું કાબેલ થયો, સહકાર અને પંચાયતથી લાખે લેખાં એ લખે હવે વેપાર-વણજની ફાવટથી
દેહરો ઋષિવર “રહર ભંગી બન્યા
તેનું ઋષિ–બાલમંદિર ! ઉત્તર-બુનિયાદી, શાળાંત ને
અધ્યાપન મંદિર !
સવૈયા ગાંધી બાપુની નયીતાલીમના સિદ્ધાંત છે પાયાના તેને શિક્ષણ–સંરકાર સાથે, પ્રયાસ છે સાંકળવાના
૬. ખાદી-ગ્રામોદ્યોગ ભૂખ્યાને રોટલો આપ તે પુણ્ય છે. કેઈ નો રોટલે લેવો તે પાપ છે. કેઈને રોટલાનું સાધન આપવું તે ધર્મ છે. કેઈનું રોટલાનું સાધન ઝૂંટવવું તે અધર્મ છે.

Page #41

૩૯
જે યંત્ર રટલે છીનવે-પરિગ્રહ વધારે તે મહારંભ. માટે હિંસા. ખાદી ગ્રામોદ્યોગ અસંખ્ય ગરીબોને રોજી આપે છે અને મહારંભમાંથી અલ્પારંભ ભણી લઈ જાય છે અને સક્રિય અહિંસાનાં આવાં કેન્દ્રો સ્થપાયાં તે ખાદી-ગ્રામોદ્યોગ
સવૈયા અને કહે છે બધા ધર્મમાં પરમ ધર્મ અહિંસા છે મન-વાણું–કાયાથી કરો-કરા–અનુદો તે હિંસા છે ક્રિયા માત્રમાં દોષ રહ્યો, આરંભ સમારંભ હિંસા ગણે સાધુજનેને તે કપે નહીં એમ શાસ્ત્રોની ગાથા વાચે–ભણે અહિંસાના પૂજારી યુગ–પુરુષ ગાંધીએ
ખાદીને અહિંસાનું પ્રતિક ગણી કઃ કાંતે, વણે, ખાદી પડે પહેરો
શહેરી વળે તમે ગામડાં ભણું મિલ-કાપડના મહારંભમાં મહાપરિગ્રહ હિંસા છે ચરખામાં આરંભ ખરો પણ અપારંભ અહિંસા છે.
દુહા ઘટી, ઘાણ ને ખાણિયે, ખાદી, ખેતી ને ગાય કુંભારી, લુહારી, સુથારી ને વળી અહિંસક સાબૂ થાય ટેકનોલેજી વિજ્ઞાનને વિવેકભર્યો ઉપયોગ અહિંસા પરમોધર્મનો વ્યવહારે છે કે

Page #42

૪૦
૭. સપ્ત સ્વાવલ અન
પેટ, પહેરણ અને પથારી શિક્ષણ અને આરાગ્ય
રક્ષણ
ન્યાય અને એ સાતે ખાખતમાં ગામડાં પગભર અને. આમ આર્થિક સ્વાવલંબન અને સત્તાના વિકેન્દ્રીકરણના નમૂનારૂપ સાકાર થયું સપ્ત સ્વાવલ અન સવા
ગામે ગામે મની મંડળી, સહકારી બેંકની શાખા ઘણી ખેડૂત—ભરવાડ બન્યા બેંકના ડાયરેકટર ને રણીધણી ખેડે તેની થઈ ધરતી પણ કાયમી હુકમાં વાંધા પડ્યો નજર ન પહેાંચે ઝાંપા સુધી તે કિસાન સુપ્રીમ સુધી લડથો પકવનારની પાસ પીઠ નહી', પાણી મૂલે પાક ખપે પરવડે તેવી ભાવનીતિના ખેડનાર ખાનાર જાપ જપે સરકારે સ્વીકાર કર્યાં છે સૈદ્ધાંતિક સપાટીએ પચીસ વર્ષ વર્ષે ફળી માગણી ધીરજની પરિપાટીએ મહેનતનું ફળ બીજો ભાગવે, નહીં શ્રમિકની માલિકી પાષણ જેટલી મિલકત રાખા, મૂળભૂત હક્કમાં પાતીકી ખેડૂત મડળે સૂચવેલા આ બંધારણામાં સુધારા વીસ વીસ વરસે ભારતભરમાં, જાગી પડયો મેટા નારા
*

Page #43

૪૧
દેહરા અન્ન વસ્ત્ર ને ઓટલે, ઝઘડે લવાદી ન્યાય સીમ શેઢે ઘર હાટ ને શીલનું રક્ષણ થાય સુશિક્ષણ આરોગ્યથી સપ્ત–સ્વાવલંબી સમાજ સત્તા વિકેનિદ્રત બને, સાચું ગ્રામ-વરાજ
૮. લોકશાહી સુરક્ષા લેકશાહી સતત વિકસતી જતી પ્રક્રિયા છે. તેને સુદઢ બનાવવી જોઈએ. સહુની શક્તિ પરસ્પર પૂરક બનવી જોઈએ. પ્રશ્નોને ઉકેલ તોફાન કે હિંસાથી નહિ. સંત પુરુષોના આશીર્વાદ મેળવી તપ ત્યાગના સામૂહિક પ્રયાસેથી લાવવું જોઈએ. સંત આર્ષ વાણીએ ૩૦ વર્ષ પહેલાં આપેલી આ શીખનું મૂર્ત સ્વરૂપ તે શુદ્ધિ પ્રાગ અને પરિણામ લોકશાહી સુરક્ષા.
સયા રોજી રોટી મકાન કપડાં સમાન ગૌરવ સૌને મળે પછાત નારી ગ્રામ નગર સહુ પૂરક બનીને હળભળે નહીં સંઘર્ષ, નહીં તોફાને, બંધારણ કાનૂન પાળે રાષ્ટ્રની મિલકત છે પિતાની એમ ગણુને ના બાળ કદી થાય અન્યાય અનીતિ, અહિંસાથી પ્રતિકાર કરો આચાર્યોની આશિષ પામો, સમાજ-જીવન તપથી ભરે

Page #44

૪૨
૯. શાસન મુકિત આદેશ ઊંચા છે. ધર્મદષ્ટિએ સમાજ રચના. એને વહેવાર શક્ય છે ? હા. પણ તે માટે શાસનને આધાર છોડતા જ અનિવાર્ય છે. સંયમ અને શિસ્ત વડે તે બની શકે. ઘડાયેલું સંસ્થાકીય બળ આમાં મદદરૂપ થઈ પડે. વિશ્વભરમાં અતિહાસિક પરંપરા અને પ્રણાલીથી પોષાયેલું કઈ પરિબળ હોય તો તે રાષ્ટ્રીય મહાસભાતેના ઉરચ આદર્શોનું સાતત્ય સાચવવું અને તેના માળખામાં ચગ્ય પરિવર્તન કરવું આમ પૂરક, પ્રેરક અને માર્ગદર્શક બળનું સંકલન અને અનુબંધ સિદ્ધ કરશે શાસન મુકિત.
સપૈયા વિશ્વશાંતિનો દયેયમંત્ર છે, વિદેશનીતિ તટસ્થ સહી પંચશીલ ને ન્યાયે સક્રિય, પરંપરા ભારતની રહી સમાજવાદ લોકશાહી, સર્વધર્મ સમાદર છે રાષ્ટ્રવાદ નહીં સંકુચિત ને, ના કોઈ પંથ અનાદર છે ભવ્ય વારસે ભૂતકાળને, સાતત્યે જારી રાખો કલેવર બદલ, પ્રાણ સાચવા, કાયાકલ્પ કરો આ કોગ્રેસને સહગ આપવા અને સમર્થન કરવામાં દૃષ્ટિ આ પૂરક–પ્રેરકની, ધરબી ઊંડા પાયામાં

Page #45

૪૩
રાષ્ટ્રહિતમાં સત્તાપક્ષનો, શાંત વિરોધ જરૂર કરો પૂરક–પ્રેરક માર્ગદર્શક બળ, અનુબંધ વિચારથી યશને વરે સત્તા ગૌણ બને ને જનતાનાં શક્તિ તપ તેજ વધે સજા દંડ કે કેદ નહીં ને, અનુશાસન સ્વ-શિસ્ત બધે
દેહરો એક દિન એવો આવશે, શ્રદ્ધા છે ઘટમાં ધર્મદષ્ટિએ સમાજરચના, સર્વોદય જગમાં
૧૦. બંધન મુકત માનવ માત્ર ઝંખે છે મેક્ષ. ભારતમાં મેક્ષ માર્ગની સડક તૈયાર છે. પગલી ભરવી પડે. ભલે વરસે લાગે. ભી જાય. પગલે પગલે બેડીઓ તૂટતી જશે અને થશે બંધન મુકિત.
મહાવીરે પ્રરૂપેલી, ઋષિ મુનિએ સેવેલી સંસ્કૃતિમાં વણાયેલી, ભારતે પચાવેલી શ્રીમદને લાધેલી, જ્ઞાને ઉપદેશેલી. ગાંધીએ સાધેલી, જવાહરે સિંચેલી સંતે સમજાવી એ અહિંસાની વાતલડી સંઘે ઉપાડી પા પગલી એ વાટલડી
દેહરા સંતે આપે પ્રેરણા, સ્વ-પર કલ્યાણ કાજ બંધન તૂટે કર્મનાં મુક્તિ મળે ભવ આજ
અંબુભાઈ શાહ

Page #46

લોકપાલ પટેલની ટેકીલી વૃત્તિ
અમે બંધારણ પછી માનકેલ ચોવીશીમાં લોકમાનસનું નિરીક્ષણ કરવા તથા બંધારણ પાછળનો હેતુ સ્પષ્ટ કરવા ફરતા હતા. “ભાટ્ટોની દેવતી ગામમાં ચારામાં નિવાસ થયો કે ગામ આખું ભેગું થઈ ગયું. સાથીઓ નિયમાવલિ વાંચતા હતા અને મૌન સમય થઈ ગયો, ત્યાં ઓચિંતી ગામમાં બૂમ સંભળાઈ.
વાત એમ હતી કે “ભાટ્ટોની દેવતી”ની સીમમાંથી એક મેટર ધીરે વેગે પસાર થતી હતી, અંદર “સફર' સિવાય બે વાઘરી અને એક સાહેબ હતા. એની ઉપર બે “લોકપાલ પટેલ” જુવાનોની દષ્ટિ ગઈ એટલે દોડીને મેટર રોકી...વાઘરીને ધમકાવ્યા. તે એમના અંગ પર આવ્યા એટલે ઝપાઝપી ચાલી. સાહેબ, ડોસા પારસી બાવા હતા. શિકાર અર્થે અમદાવાદથી નીકળેલા. “જુવાલ”ની જાણીતી પાટ પર ગયા. પણ હવે આગલા દિવસે ન હતા, કયાંય ન ફાવ્યા એટલે ‘જુડા’ના બે વાઘરીને મદદમાં લઈ અજ્ઞાત પ્રદેશમાં નીકળેલા પણ આ આખો પ્રદેશ નિયમને આધીન હતો, એની એમને જાણ ન હતી.
હવે વાઘરીઓ ખૂબ ગભરાયા, સાહેબ પણ મુંઝાયા. એની બંદૂકની બીકથી જુવાનિયા ગાંઠે તેમ ન હતા. મેટરને કાચ ફૂટ; આ હુંસાતુંસી ને બૂમરાણની વાત ગામમાં પહોંચી એટલે ગામ આખું દોડયું.

Page #47

જયાં જોયું ત્યાં અહિંસાની રક્ષા માટે આવી જબરાઈ ભર્યા પશુબળને એ જુવાને એ અજમાવેલું ઉપચાર જોઈ ભારે દુઃખ થયું. વાતાવરણમાં ઉશ્કેરાટ હતો, પણ હાથ ઊંચે થતાં સહુ શમશમી રહ્યા. પ્રિય છેટુભાઈએ પારસી બાવાની જોડે મીઠાશથી વાત કરી, ધીરજ આપી. અહીંની પરિસ્થિતિની અને થયેલા બંધારણની સમજ પાડી. પછી વિશ્વાસ પમાડી પારસી બાવાને લઈ ચેરામાં આવ્યા કે તુરત ગામે એ અતિથિનું ભાવભીનું આતિથ્ય કર્યું. એ હેતથી છલકાતું તાજુ દૂધ એમણે પુષ્કળ ભાવથી પીધું અને આ લોકોની આવી પલટાયેલી સ્થિતિ જોઈ, એમનું હૃદય દ્રવી ઊઠયું. આંખમાંથી બે-ચાર અશ્રુ બિન્દુએ ટપકી પડયાં. માણસના ખીસ્સામાંથી એમણે રકમ કાઢી રૂા. ૧૦) ગામ ચરણે ધર્માદા માટે પોતાની ભેટ ધરી. સહુ બેલી ઊઠયાઃ “સાબ ! આ બિચારાં અપરાધવણાની હત્યા છે એટલે જાણે લાખની ભેટ અમને આપી દીધી જાણશું.” “જેઓ પહેલાં એ જ શિકારમાં સાથ આપતા હતાં તે જ આજે આમ બેલે છે. એ જાણું એમને ઊંડી અસર થઈ. એમણે વચન આપ્યું કે “હું હવેથી આ પ્રદેશમાં નહિ આવું અને આવું કૃત્ય ફરીથી નહિ કરવાનું “અહુરમજદ પાસેથી માંગી લઈશ. તમારી ભલી લાગણી દુભાવી છે; એ પ્રાયશ્ચિત્ત બદલ હું આજીજી કરું છું કે તમે આટલું જરૂર સ્વીકારે, અત્યારે મારી પાસે વધુ નથી પણ હું આવતે રવિવારે રૂા. ૫૭ બીજા

Page #48

આપી જઈશ, એ પણ સારા કામમાં વાપરી નાખજે.”
ખરેખર ! આપેલ વચન પ્રમાણે તે આવીને મમતાભરી રીતે આપી ગયા. ઉપરાંત ત્યાંના બાળકોને મિષ્ટ પ્રસાદી વહેંચી અને છેવટે કહ્યું કે અહીં પશુને પાણી પીવા માટે હવાડાની તમને જરૂર છે, એમ મેં જાણ્યું છે એટલે એ કામમાં હું રૂપિયા ૧૦૦૭ બીજા આપીશ.
આ પારસી ભાઈ બહુ સારી સ્થિતિના હતા. છતાં, એમનું દિલ અર્પણ ભાવથી ઉભરાઈ ગયું હતું. આ પ્રસંગે તેમને ભાવભીના કરી મૂકયા હતા, તે સાવ સ્પષ્ટ હતું. એ પારસી ભાઈને સંખ્યાબંધ ધર્મશાસ્ત્રના ઉપદેશમાંથી ન મળે તેવું સત્ય આજે માનવ હૃદયની અમાપ લાગણીમાં નજરે ચડ્યું હતું. ગામને આનંદ માતો નહોતો.
પણ જે આનંદ ગ્રામજનો હતો તે, સાહેબે આવી પામ વૃત્તિથી પાછા ફરવાના વચન બદલ હ. કંગાળ સ્થિતિમાં પણ રૂપિયા એ એમને મહત્ત્વની વસ્તુ નહોતી.
આ પ્રસંગ પરથી એમની સંગઠિત ટેકીલી વૃત્તિ અને પ્રેરક પ્રત્યેની વફાદારીને ખ્યાલ આવશે. આવા આવા નાના મોટા તે બહુ ઠેકાણે પ્રસંગ બન્યા હશે. પણ એવા પ્રસંગમાં એમને અહિંસક દષ્ટિ રાખી અહિંસક રીતે સામને કરવાની તાલીમ હવે પૂરેપૂરી કાળજીથી મળવી જોઈએ, નહિ આ ઉભરે ક્યારે સમાઈ જાય એ કહી શકાય નહિ.
સંતબાલ

Page #49

નિરક્ષર કવિ લોકપાલ પટેલ મોહનલાલ છેલાભાઈ
રચિત
છપ્પનીયે અષાડે અલબેલડે નાવિયે, સેડુને પાડી કાશ સપનિયારે તારી સાલમાં, ટોલિયે બેસી છાશ. ૧ શ્રાવણ ગયે વણ-સરવડે, ઢોર ઢેઢું ને ઘેર; સપનિયા તારી સાલમાં, વાળે કાળો કેર.
૨ ભાદરવો ભરમાંડમાં સાં પડ્યો ના એક સપનિયા તારી સાલમાં, કાઢી આશા છેક. આસેના દા'ડા ઉજળા, સહુ સેકડીએ જાય; સપનિયે મલાજે મેલાવિયે, ગાળે સે સસરો ને વહુ ૪ કાર્તકે કઈ વેચે, ઢાંઢા ને વળી ઢોર; પરાણે પકવી વાડીઓ, પાકતાં પહોંચ્યા સોર. ૫ માગસરે મત મુંઝવી, કાઢે નળની બીડ૧૦ સપનિયા તારી સાલમાં, પેટમાં વાપરી પીડ. ૬ પહ મહિને પરણેલી, જુવે પીયુની વાટ, દાણા હોય તે વેલે આવજે, (નહિતો) દેહની થાશે ઘાત. ૭ માહ મહિને મૂક્યાં માવતર, સોકડિયું ગાળવા ઝાય; સ સ૨ દાડે પગાર સૂકવે, નમુંડયાં શું ખાય? ૮
૧. મુખી પણ, ૨. ખેડુત, ૩. છપ્પનિયા, ૪. તાંસળે. ૫. સરવડિયું થયા વગર. ૬. હે મરી જવાથી હરિજને તાણી જતા એ વ્યંગાથે છે. ૭. બ્રહ્માંડ. ૮. તળાવ ગાળવામાં ચેકડીઓ ખોદાય છે તે. ૯. મતિ ૧૦. નળ સરોવરમાં અપથ્ય એવું થતું એક ધાન. ૧૧. છ છ. ૧૨. મૂડી વિન નાં..

Page #50

૪૮
સઘળે શિયાળે ઊતર્યો, આવી હેળીની ઝાળ, અફણ બંધાણીનાં બૂટિયાં, પૈસાનું પૂરું ન થાય. ૯ સંતરે સહુને આલેસ, ગરીબને વળી ડેલ; સાંજ પડે સહુ ભેળાં થાય, ધરૂંસકે વાગે ઢેલ. ૧૦ વૈશાખે હાલે વાદળાં મેગ્ની મેલી આશ; વેસ્યાં સે ખાટલા ને ગોદડાં, વેશ્યાં પરુણાને રાસ.૧૦ ૧૧ જેઠ મહિને ઘણું જાળવ્યાં, પિસ્યાં૧૧ નહિ કેઈ ઘેર; સપનિયા તારી સાલમાં, વાળે કાળો કેર. ૧૨ અષાડે આવી પહાંસિયાં, સહુ સહુને વળી ઘેર; પાસલ્યા૨ પનરમાં વરસિા , થઈ સે૧૪ લીલાલહેર. ૧૩
૧. અફીણ. ૨. ચત્ર માસે, ૩. આપે. ૫. ધર્માદનું અનાજ, ઢમઢમ ૬. ચાલે. ૭. વરસાદ. ૮. વેચ્યાં ૯. પણ. ૧૦. દોરડાં. ૧૧. પહોંચ્યાં. ૧૩. પાછલા. ૧૩, ૫ખવાડિયામાં. ૧૪. છે.
પ્રયાગકાર મુનિશ્રી સંતબાલજી એક જેન સાધુ. પિતાને ગળથુથીમાં મળેલી મહાવીરની અહિંસા અને ગાંધીજીની સત્યાગ્રહ દષ્ટિને સમન્વય તેઓ સહજ રીતે સાધી શક્યા. તેમની જાગ્રત ધર્મભાવના તેમને સંકુચિત ધર્મ ભાવનામાંથી “માનવ ધર્મ પ્રત્યે ખેંચી ગઈ અને તેથી તેઓ વિશ્વ ઘમી બન્યા. પોતાના સઘળા ચિંતન-મનન દ્વારા તેઓ વિશ્વમાં વાત્સલ્ય ભરવા મથી રહ્યા. અ.

Page #51

લેપાલ પટેલની લેક અદાલત
નાતના કાયદા” એટલે એમને મન “વેદ વાકય.” જ્યારે ગુનાનું મૂળ શોધ્યું મળે નહિ, પુરાવાઓ મળે નહિ અથવા મળે તે ઉપરચેટિયા હોય ત્યારે છેવટે વાત આવે સતની. બંને ધણુના મુચરકા લેવાય અને ગુનેગાર કરે તેણે પંચ ઠરાવે તે શિક્ષા સહવાની.
સતની કસોટી એટલે સાધુ મહાત્માના પગ પર હાથ મેલવે, ગાયને ગળે હાથ મેલ, પાપ પુણ્યની ચિઠ્ઠી કાઢવી અને ઝાંપના પારની બેડી.
આવી વાતે આવીને ઊભી રહે, એટલે જે ગુનેગાર હોય તે તૈયાર થાય જ નહિ. તે તે એમ જ કહીને ઊભે. રહે કે બીજું બધું કહો તે કરું, એ નહિ બને ! એટલે એ અચૂક ગુનેગાર બની જ ગયે!
એમની અપાર ત્રુટીઓ વચ્ચે એમનામાં રહેલે આ દૈવી ગુણ સર્વોત્તમ છે. ઉજળિયાત ગણાતી કોમ કે આગળ પડતા ગણાતા શિક્ષિત વર્ગના અનુભવમાં ગીતા કે ધર્મના સેગંદ માટે આટલું દિલમાં માન બહુ ભાગ્યે જ જણાશે! મને મારી જાત માટે પણ એટલા અપાર આદર વિષે શકા છે. કારણ કે એ એકલા હૃદયને જ વિષય છે.
સંતબાલ

Page #52
ત્યાગ સર્વધર્મઉu ઉસ માલિકી શકે મૂલ્ય : રૂ૩-૦૦ પિષ સુદ 15 સંવત 2039 તા. 28-1-83 પ્રત : 1000 મુદ્રક પ્રવીણભાઈ ગામી, પ્રણવ પ્રિન્ટર્સ, 114, વિજય કેલેની, અમદાવાદ-૧૪