Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
, |;VERA
1 મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરજિટાઝ\)
2
AND 0 0 0%
૭પ
De:066.6.0.0.69.9
1с1
અષ્ટ©©©,0::O..O. 22
મૃદિiyassી લાળથી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
米米米米米米米米米米米米米
DEPRESENCE
વસ ગ્રહ–ભાગ બીજો' તથા પચવસ્તુક ગ્રન્થના આધારે ઉધ્ધત કરેલા પદાર્થાના સગ્રહ
મુનિજીવનની બાળપોથી
છઠ્ઠો ભાગ
સુનિધી ચંદ્રશેખરવિજી
૧૭૫
Sभन 5शन
AGGEDSIDEB
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ જીવતલાલ પ્રતાપશી સંસ્કૃતિ ભવન, ૨૭૭૭, નિશાળ, ઝવેરીવાડ,
રીલીફ રોડ, અમદાવાદ ફોન નં. : ૩૩૫૭૨૩ | C/o ૩૮૦૧૪૩
લેખક પરિચય: સિદ્ધાન્ત મહોદધિ સચ્ચારિત્રચૂડામણિ સ્વ. પૂજ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના વિનેય મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી
પ્રથમ સંકરણ:
નકલ ૧૦૦૦ વિ. સં. ૨૦૩૯ તા. ૧૫-૭-૮૩
મૂલ્ય :
રૂ. ૫-૦૦
મુદ્રક : ડાહ્યાભાઈ એમ. પટેલ મધુ પ્રિન્ટરી દૂધવાળી પળ, અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
મે મેલ
વિ. સં. ૨૦૩૯માં શ્રી અંતરીક્ષજી તીરક્ષા નિમિત્તે અંતરીક્ષજી તીમાં મારું બીજુ ચાતુર્માસ થયું. તે સમયમાં મુનિએ સમક્ષ આવશ્યક સૂત્રો, પિડનિયુક્તિ, એનિયુક્તિ તથા ધસંગ્રહ [ભાગ બીજો] ઉપર જે વાચનાએ થઈ તેનું લેખન કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટે બાળપેાથીના વિવિધ ભાગેારૂપે પ્રગટ કર્યું. આ છે, ધર્માંસંગ્રહની તથા પંચવસ્તુક ગ્રન્થની વાચનાના લેખનનું મુનિજીવનની ખાળપોથીના છઠ્ઠા ભાગરૂપે પ્રકાશન.
આમાં કયાંય જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ પ્રતિપાદન થયુ હાય તો તેનુ ત્રિવિધે મિથ્યાદુષ્કૃત યાચું છું.
આ લેખનનું મનન કરીને મુનિભગવંતા અને સાધ્વીજી મહારાજે વનવિકાસ પામીને, મને નિમિત્ત બનાવીને જે પુણ્યસંગ્રહ કરી આપે તે પુણ્યથી વિશ્વના સર્વાં જીવે સાચું સુખ, સાચી શાંતિ સાચા વિકાસ પામે એ જ હાર્દિક અભિલાષા.
અંતરીક્ષજી તી
વિ. સ. ૨૦૩૯ ચૈત્રી પૂર્ણિમા
તા. ૨૭–૪–૮૩
ડીગ્રસ [મહારાષ્ટ્ર]
લિ.
ગુરુપાદપદ્મરેથુ મુનિ ચન્દ્રશેખરવિજય
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ સંગ્રહ
[બીજા ભાગની વાચનાનું અવતરણ
[વિભાગ ૧]
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ
પાના નંબર
૧૧
૧૫
૧૭
૧૯
૨૪
૧, દીક્ષા
ભૂમિકા સાધુ કેણ થઈ શકે ? દીક્ષા માટે અયોગ્ય વ્યક્તિઓ ગુરુપદને યોગ્ય કેણ કહેવાય ? દીક્ષા લેવા અંગેની પૂર્વવિધિ મુમુક્ષુ આત્મા અંગે ગુરુનાં ત્રણ કર્તવ્યો દીક્ષાના માર્ગે સવાલ-જવાબ સાધુજીવન દુઃખમય કે આનંદમય ? યતિધર્મ બે પ્રકારનાં મુનિજીવન સાપેક્ષ યતિધર્મ એટલે શું ? ભાવસાધુનાં સાત લિંગ ગુરુકુળવાસનું મહત્વ ગુરૂની આશાતના કદી ન કરવી ગ્રહણુશિક્ષા
દીક્ષા પર્યાય અને સૂત્રપ્રાપ્તિ આસેવનશિક્ષા
ઘસામાચારી દશધાસામાચારી
પદવિભાગ સામાચારી ૩. આઘસામાચારી
૨૪
૩૦
23
૩ ૫
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
૪૧.
૪૨
૪૨
४४
મુનિની દિનચર્યા
નિદ્રા અને નિદ્રાત્યાગને સમય સજઝાય સુધીની ક્રિયા
કાલગ્રહણ, પ્રતિક્રમણ અને પ્રતિલેખન પહેલી તથા બીજી પિરિસીને સ્વાધ્યાય અને પાત્રલેખન ૩૭
પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય
જિનાલયગમન ત્રીજી પરિસી ભિક્ષાચર્યા અને સ્પંડિલ ભૂમિગમન વગેરે ૪૨ ત્રણ પ્રકારની ભીક્ષાઓ (૧) સૂર્વ સંપન્કરી (૨) પેરુપદની
(૩) વૃત્તિકરી અભિગ્રહ સાથે ભિક્ષા લેવા માટે નીકળવું આઠ પ્રકારની ગોચરી (ક્ષેત્ર અપેક્ષાએ) શયાતર શય્યાતરને બાર પ્રકારને ત્યાજ્ય પિંડ શય્યાતરની કય નવ વસ્તુઓ શય્યાતર કાણું થાય ? આઠ પ્રકારને અકથ્ય રાજપિંડ વસતિશુદ્ધિ વસ્ત્રશુદ્ધિ વસ્ત્રના વિભાગે અને તેના ગુણ-અવગુણુ પાત્રશુદ્ધિ સાત ચૈત્યવંદન માંડલીભેજી અને એકલોજી સાધુ ભજનવિધિ
અંડિલભૂમિએ ગમન થી પિરિસીઃ પ્રતિલેખન, વસતિશે ધન વગેરે જિનકપીની બે થી બાર પ્રકારની ઉપાધિ
૪૭
૪૭
४८
૫૧
૫૧
૫૧
૫૨
૫૫
૫૬
૫૭
૫૭.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
૭૭
૭૧
સ્વયંસંબુદ્ધ અને પ્રત્યેકબુદ્ધની ઉપધિન વિભાગ ૫૭
ચોથા પ્રહરનું શેષ કર્તવ્ય રાત્રિના ચારે પ્રહરનાં કર્તવ્ય ૪. દશધા સામાચારી અને પદવિભાગ સામાચારી દશધા સામાચારી.
૧. ઈરછાકાર સામાચારી ૨. મિથ્યાકાર સામાચારી ૩. તથાકાર સામાચારી ૪-૫. આવશ્યિકી અને મેધિકી સામાચારી ૬–૭. આપૃચ્છા અને પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી ૮–૯, છંદણા અને નિમંત્રણું સામાચારી ૧૦. ઉપસંપદા સામાચારી
(૧) જ્ઞાનઉપસંપદા (૨) દર્શનઉ૫સંપદા (૩) ચારિત્ર ઉપસંપદા
ઉપસંહાર
આભાવ્ય પ્રકરણ પદવિભાગ સામાચારી ૫. ઉપસ્થાપના અધિકાર
ઉપસ્થાપના માટે કાળપર્યાય ષડૂછવનિકાયનું અધ્યયન વ્રત અને અતિચારાનું સ્વરૂપ પરીક્ષા
સાત માંડલીના સાત આયંબિલ ૬, મુક્તિ પામવા માટે જરૂરી અધ્યયસાયાની
શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ ૧. ગચ્છવાસ ૨. કુસંસર્ગ ત્યાગ
૭૩
૭૩
૭૪
૭૫
છE
૭૮
Ge
૮
૮૧
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
* : : : : ง ง ง ง ง 3
પાંચ શિથિલાચારી સાધુના સંસર્ગના એકત્રીસ ભાંગા ૮૩ પાંચ સંવિજ્ઞ સાધુના સંસર્ગના એકત્રીસ ભાંગા ૮૩
પાસત્થા આદિને વંદન આદિને નિષેધ અને વિધાન ૮૪ ૩, અર્થ પદચિંતન ૪. વિહાર
વિહાર કેવી રીતે કરવો ?
પૂર્વના ઋષિઓનાં ચારિત્રનું શ્રવણ છે. આલોચના અને પ્રાયશ્ચિત્ત
પાંચ પ્રકારના મુનિઓનું સ્વરૂપ
દશ પ્રકારનાં પ્રાયશ્ચિત્તો ૭. પરિષહજય ૭. આચાર્યપદ અને તેની જવાબદારી
આચાર્ય પદને યોગ્ય કોણ? આચાર્યના પાંચ અતિશય (સેવાઓ)
૧૦૦ ગચ્છાધિપતિપદ
૧૦૨ જતકલ્પ અને સમાપ્તકલ્પ
૧૧૧ ગચ્છના પાંચ ભેદે
સાધ્વીજીને પદવીઓ -૮, સંલેખના અને અનશન સંલેખના
- ૧૧૫ અનશન
૧૧૭ ૧. પાદપોપગમન
૧૧૭ ૨. ઇગિનીમરણ
૧૧૮૩. ભક્તપરિજ્ઞા
૧૧૮ ૪ગ્લાનની સેવાવિધિ
૧૧૯ ૯. સ્થવિરક૯પી સાધુની સામાચારીનાં સત્તાવીસ દ્વારા ૧૨૧ ઉપસંહાર
૧૨૪
૧૧૨
૧૪
૧૧૫
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
વિભાગ બીજે
પ'ચવસ્તુ ગ્રંથની વાચનાનું અવતરણ ૧. પહેલી વસ્તુ : પ્રવજ્યા વિધાન ૨. ખીજી વસ્તુ : પ્રતિદિનક્રિયા
૩. ત્રીજી વસ્તુ : મહાવ્રતાની ઉપસ્થાપના ૪. ચેાથી વસ્તુ : અનુયાગ અને ગુચ્છની અનુજ્ઞા ૫. પાંચમી વસ્તુ : સ લેખના
૫ ચવસ્તુક ગ્રંથ
પાંચ વસ્તુઓ પહેલી વસ્તુ : પ્રવ્રજ્યા—વિધાન દ્રવ્યઆરંભ અને ભાવઆરંભ બાહ્ય અને અભ્યંતર પરિગ્રહ પ્રત્રજ્યાનાં એકાકિ નામે પ્રત્રજ્યાને લાયક કેાણુ ? ગુરુ થવાને લાયક કાણ?
યેાગ્ય ગુરુની પ્રાપ્તિના શિષ્યને થતા ફાયદાઆ ગુરુને સૌથી મહત્ત્વને ગુણુ : અનુવ`કપણુ ગુરુગુણમાં અપવાદ
શિષ્યગુણમાં અપવાદ દીક્ષાની વયમર્યાદા
સવાલ :
દીક્ષા લેવા માટનાં ચેાગ્ય સ્થળા
દીક્ષા માટેનાં અયેાગ્ય સ્થાના
દીક્ષા માટેના કાળ
શું મુનિજીવન પાપકર્મોના ઉદયથી મળે છે? બીજી વસ્તુ : પ્રતિદિન ક્રિયા પ્રતિદિન ક્રિયાના દશ ભેદે
૧૨૯
૧૨૯
૧૩૦
૧૩૧
૧૩૩
૧૩૪
૧૩૪
૧૩૪
૧૩૫
૧૩૫
૧૩૫
૧૩૬
૧૩૬
૧૩૮
૧૩૮
૧૪૧
૧૪૧
૧૪૨
૧૪૩
૧૪૮
૧૪૮
૧૪૮
૧૫૧
૧૫૫
૧૫૬
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
૧. ઉપધિનુ પડિલેહણ ૨. ઉપાશ્રયનું પ્રમાન ૩. વિધિવત્ ગાયરી લાવી આપણું" તું ગ્
બહુધા ત્યાગી બનવાની રીતાં
ચારથી નવ સુધીનાં દ્વારા
વડાવશ્યકેાનું મૂળ સ્થાન
૭ આંવશ્યકેાની ‘હૉસ્પિટલ' ઉપર ઘટના
પહેલું આવશ્યક
ખીજું આવશ્યક
ત્રીજું આવશ્યક ચેાથું આવશ્યક
પાંચમુ.. આવશ્યક છઠ્ઠું આવશ્યક
૧૬૭
સાંજના પ્રતિક્રમણુને અનુલક્ષીને પ્રતિક્રમણુવિધિનું રહસ્ય ૧૬૮
ભૂમિકા
૧૬૮
૧૬૮
૧૬૯
૧૭૦
૧૭૦
૧૦૧
૧૭૨
૧૭૫
૧૭૬
૧૭૭
૧૭૮
૧૮૨
૧૮૨
૧૮૪
૧૮૪
ત્રીજી વસ્તુ : મહાવ્રતાની ઉપસ્થાપના (વડી દીક્ષાવિધિ) ૧૮૭
૧૮૭
ઉપસ્થાપનાના અધિકારી નવદીક્ષિતની ત્રણ પર્યાય ભૂમિ
૧૮૮
પ્રતિક્રમણમાં અદ્ભુટ્ઠિઆ વખતે ખમાવવાની મર્યાદા પ્રતિક્રમણામાં કેટલાક ફેરફાર)
તપના પચ્ચક્ખાણમાં વિશેષતા
૧૫૬
૧૫૬
૧૫૭
૧૬૦
૧૬૩
૧૬૫
૧૬૫
સવાલ
બન્ને પ્રતિક્રમણ કર્યા પછીનુ કર્તવ્ય સ્વાધ્યાયના સાત ફાયદાઓ
અવિધિથી કરાતા સ્વાધ્યાયના ગેરફાયદા પાત્ર શિષ્યને જ સૂત્ર આપવું
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવાલ
૧૮૯ ૧૯૪ ૧૯૪ ૧૯૬ ૧૯૭
૧૯૮
૨૦૦ ૨૦૦ ૨૦ ૦
૨૦૦
૨૦૦
૨૦૦
૨૦૧
ચારિત્રધર્મનું રક્ષણ કરવાના ઉપાયો ધનનાશનાં કારણે ગુરુકુલવાસના લાભ પછવાસનું મહત્ત્વ અહિતકર ગચ્છને અવશ્ય ત્યાગ કરવો વસતિવાસ વસતિના નવ દેષો ૧. કાલાતિક્રાન્ત વસતિષ ૨. ઉપસ્થાન વસતિદોષ ૩. અભિક્રાન્ત વસતિષ ૪. અનભિક્રાન્ત વસતિદોષ ૫. વર્ષ વસતિષ ૬. મહાવર્ય વસતિષ ૭. સાવદ્ય વસતિષ ૮. મહાસવિદ્યદેષ ૯. અલ્પક્રિયા વસતિષ વસતિમાં સ્ત્રીદેષની ભયંકરતા તપવિધાન કેણ મહાન દર્શન કે ચારિત્ર ચોથી વસ્તુ : અનુગ અને ગ૭ની અનુજ્ઞા અનુઘાચાર્ય ની અપાત્રતા અનુગાચાર્ય ની પાત્રતા અનુગા ચાર્યોનાં કાર્યો પ્રાપ્ત અને કલ્પિત શિષ્યો કલ્પિત શિષ્ય યુક્તિગમ્ય અને આગમગમ્ય સૂત્ર વાચના લેતા શિષ્યની ફરજ
૨૦૧ ૨૦૧ ૨૦૧
૨૦૧ ૨૦૧ - ૨૦૮ ૨૧૪ ૨૧૭ ૨૧૮
૨૧૮
૨૨૦ ૨૨૨
૨ ૨૩ ૨૨૬
૨૨૭
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮ ૨૨૮
N
૨૨૯ ૨ ૩ ૦
ه
૨૩૦
૨૩૨
૨૩૪
૨૩૫ ૨૩૬
૨૩૮ * ૨૩૮
૨૩૯
૨૪૧
અનુગાચાર્ય સ્તવ પરિણા વગેરે ઉત્તમકૃતની વાચના આપવી ઉત્તમ શ્રત કેને કહેવાય? શ્રતની કષ પરીક્ષા શ્રુતની છેદ પરીક્ષા શ્રુતની તાપ પરીક્ષા શું ઉત્તમ શ્રતની પ્રાપ્તિથી સમ્યકત્વ મળે જ ? જિનભવન–નિર્માણ સંબંધમાં મહત્ત્વની વાતે જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠા અંગે મહત્ત્વની વાત જિનપૂજા અંગે મહત્ત્વની વાત ભાવસ્તવની દુષ્કરતા અઢાર હજાર શીલાગે સાચે સાધુ સુવર્ણતુલ્ય દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવની પરસ્પર સંબઘતા તીર્થકર દેવની પૂજાથી લાભ શી રીતે થાય? ગણની અનુજ્ઞા ગણાચાર્યનાં લક્ષણ
પ્રવતીની થવાનાં લક્ષણે પાંચમી વસ્તુ : સંલેખના અદ્ભુત વિહાર
૧. જિન કર્યું ? ૨. પરિહાર વિષુદ્ધિ
૩. યથાલંદ. અભ્યદ્યત મરણ
૧. ભક્તિ પરિઃ ૨. ઇગિની
૩. પાદપપગમન. ઉપસંહાર
ક
.૨૪૫ ૨૪૮
૨૪૮
૨૪૯ ૨૫૦
૨૫૦ ૨૫૦ ૨૫૦ ૨૫૦ ૨૫૦
૨૫૦ ૨૫૦ ૨૫૦ ૨૫૪
-
.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીક્ષા
૧
ભૂમિકા
જોકે ચાર ગતિઓમાં સ્કૂલ દષ્ટિથી વિચારતાં મનુષ્યગતિ કરતાં દેવગતિનું મૂલ્ય વધુ જણાય છે કેમ કે દેવગતિનાં જન્મ, શરીર અને મૃત્યુ ત્રણેય લગભગ દુઃખ વિનાનાં છે. અને મનુષ્યગતિનાં તે ત્રણેય અનેક પ્રકારનાં દુખેથી ઘેરાયેલાં છે. તે પણ સૂક્ષમદષ્ટિથી વિચાર કરતાં માનવગતિનું મૂલ્ય સૌથી વધુ છે, કેમ કે મનુષ્યગતિમાં જન્મ પીડાઓથી ભરેલું હોવા છતાં તેના દ્વારા જ અજન્મા બનવા માટેની સાધના થઈ શકે છે. વળી મનુષ્યનું શરીર રેગોથી ઘેરાયેલું હોવા છતાં તેના દ્વારા જ અશરીરી બનવાની સાધના થઈ શકે છે અને મનુષ્યનું મોત જ એવું છે કે જે પામતા પહેલાં અમર બનવાની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.
આથી મનુષ્યગતિ દેવગતિથી પણ ચડિયાતી સાબિત થાય છે. આવી મનુષ્યગતિ પામીને પ્રત્યેક આત્માએ દુખમય, પાપમય, સ્વાર્થમય, રાગમય અને અજ્ઞાનમય સંસારને સર્વથા અંત લાવી આપતી અને અનંત, અવ્યાબાધ આત્મસુખની ભેટ કરતી સર્વવિરતિધર્મની આરાધના જ કરવી જોઈએ.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથીશાસ્ત્રકારે કહે છે કે, “ઉત્કૃષ્ટ કેટિની તે નહિ પરંતુ જે જઘન્ય કોટિની સાધુધર્મની આરાધના એક ભવ પૂરતી બરોબર કરી લેવામાં આવે તે પણ તે આત્મા વધુમાં વધુ આઠ ભવની અંદર તેવી આરાધના સતત કરતે રહીને મેક્ષ પામી જાય છે.”
પણ સબૂર! મુનિ થવું સહેલું છે, પરંતુ મુનિજીવન પાળવું અત્યંત મુશ્કેલ છે. એક છે “ખાવાને ખેલ; બીજે છે “ખાંડાને ખેલ'. એટલે મુનિશને સ્વીકાર કર્યા બાદ કઈ મોટી હોનારત સર્જાઈ ન જાય તે માટે ધર્મસંગ્રહકાર ફરમાવે છે કે પ્રથમ ગૃહસ્થ જીવનમાં મુનિજીવન અંગેની તાલીમરૂપે શક્ય તેટલું ઉત્કૃષ્ઠ શ્રાવક જીવન તે મુમુક્ષુ આત્માએ આરાધવું જોઈએ. આ આરાધનાથી તેના ચારિત્ર્યમેહનીય કર્મને ઘણે મોટો ક્ષોપશમ થાય છે. આથી તે આત્મા દીક્ષિત થાય ત્યાર પછી તે ચારિત્ર્યમહનીય કર્મ ઉદયમાં આવીને તેનું પતન કરી નાખવાની તાકાત ગુમાવી બેસે છે. સાધુ કેણ થઈ શકે? દીક્ષા એટલે શું? પૂ. હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજાએ કહ્યું છે કે, દી એટલે દાન, અને ક્ષિ એટલે ક્ષય
અર્થાત્ જગતને જે કલ્યાણનું દાન કરે તથા જાતના અને સર્વના અશિને જે ક્ષય કરે તે દીક્ષા કહેવાય.”
આવી દીક્ષા તે જ લઈ શકે કે ૧. જેને આર્યદેશમાં જન્મ થયો હોય.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬
૨. જેનાં માતા અને પિતાની જાતિ અને કુળ પવિત્ર
હેય.
વડીલેની જાતિ અને કુળ પવિત્ર હોય તે તેના દીક્ષિત થયેલા સંતાનને પતનની કોઈ શક્યતાની પળમાં તે ઉચ્ચ કુળ અને ઉચ્ચ જાતિની યાદ આપીને રહનેમિની જેમ સ્થિર કરી શકાય. પ્રાયઃ તે ઉચ્ચ જાતિ અને કુળનાં સંતાનનું લેહી એટલું બધું પવિત્ર હોય છે કે માત્ર તેના જ કારણે પતનની શક્યતા નહિવત્ બને છે.
૩. મહદ્ અંશે ચારિત્ર્યમોહનીય કર્મને નાશ જે આત્માને થયો હેય, શ્રાવક જીવનની ઊંચી આરાધના કરીને કિલષ્ટ એવું ચારિત્ર્યમેહનીય કર્મ ખત્મ થવાથી મુનિજીવન ખૂબ જ નિર્ભય બની જાય છે. ગૃહસ્થ જીવનની સઘળી આરાધનાઓમાં મેહનીય કર્મ તોડવા માટેની શ્રેષ્ઠ અને ઝડપી આરાધના તે જિનેશ્વર ભગવાનની અષ્ટપ્રકારી પૂજારૂપ ભાવભક્તિ છે.
૪, જે નિર્મળ બુદ્ધિમાન આત્મા હોય. કહ્યું છે કે શુદ્ધિ મનુનાળિો” અર્થાત્ જેવાં કર્મ હોય તે પ્રમાણે બુદ્ધિ સૂઝે.” જે કિલષ્ટ કર્મને નાશ કર્યો હોય તે તે આત્માની બુદ્ધિ સહેલાઈથી નિર્મળ બની જાય. બુદ્ધિની નિર્મળતા મુનિજીવનમાં અત્યંત જરૂરી ગણાય છે.
૫. જેણે સંસારને નગુણે જાણી લીધે હેય, અનિત્ય અશરણ વગેરે સ્વરૂપમાં જેણે સંસારને જોઈ લીધે હોય; જન્મ, જરા, રેગ અને મૃત્યુનાં કારમાં દુખેથી ઊભરાયેલા સંસાર જેને બરાબર દેખાતે હેય; સ્વાર્થ, કાવાદાવા,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી-૬ વિશ્વાસઘાત અને હિંસાદિ અનેક પાપોથી ખદબદતે સંસાર જે આત્મા પળે પળે જોઈ રહ્યો હોય અને જેને પુણ્યના ભેગે ભેગવવા જતાં સુખના ફળરૂપે નારક અને તિર્યયગતિનાં સિતમગાર દુઃખ નજર સામે રમતાં હોય. તે સંસારના સ્વરૂપને પૂરેપૂરો જાણી લીધેલે જે આત્મા પકાર કરીને બોલતે હેય કે, “આ સંસાર પુણ્યના યોગે મને સુખમય મળે તે પણ તે ભયંકર છે. તે આત્મા સાધુ થવાને માટે લાયક છે.
૬. જે સંસારથી વિરક્ત થયેલ છે. જેને આ સંસાર સુખમય મળે તે પણ ભયંકર જણાય તે આત્માને સહજ રીતે સંસારથી વૈરાગ્ય પેદા થાય.
૭. જે અ૫ક્ષાચી હય, જેના કષાય અ૯૫ હોય તે આત્મા સાધુ થવાને ગ્ય છે. કેમ કે મુનિજીવનમાં તે આત્મા પ્રાયઃ કષાય કરશે નહિ, કે તેની પરંપરા પણ ચલાવશે નહિ. પરંતુ બીજા આત્માઓના કષાયને પણ તે અ૫કષાયી આત્મા રોકવાનું જ કામ કરશે.
૮. જે અ૫હાસ્યાદિ તથા અલ્પવિકારવાળો હોય, જેના હાસ્યાદિ છે નેકષાયે તથા કામવિકારો પાતળા પડી ગયા હોય તે આત્મા દીક્ષા લેવાને પાત્ર ગણાય છે. કામવિકારો જેટલા ખરાબ છે તેટલા જ ખરાબ હાસ્યાદિભાવ છે. તે હાસ્યાદિભાવને “ચેરા ભાઈ ઘંટીચર” જેવા શાસ્ત્રકારોએ કહ્યા છે. માટે જેને કામવિકારોને શાંત રાખવા હોય તેણે હાસ્યાદિભાવનું શક્ય તેટલું ઓછું સેવન કરવું.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૯. જે કૃતજ્ઞતા ગુણવાળા હેાય. માતાપિતાદિથી માંડીને તમામ ઉપકારીજના પ્રત્યે જે ગૃહસ્થ આત્મા વાતવાતમાં કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરતા હેાય તે આત્મા મુનિ થવાને પાત્ર છે. માતાપિતાદિ પ્રત્યે પણ કૃતજ્ઞ નહિ હેાય યાવત્ તેમને તરછોડતા પણ હશે, તે આત્મા ગુરુ પ્રત્યે દીક્ષા લીધા પછી કૃતજ્ઞ રહેશે એ વાત લગભગ અસંભવિત છે. ગુર્વાદિની વિનયની તાલીમ ઉપકારી માતાપિતાના વિનય કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
૫
૧૦. જે વિનયવાન હાય, દીક્ષિત થનાર વ્યક્તિના ગૃહસ્થ જીવનમાં વિનયગુણુ તેા ટચ કક્ષાના હોવા જોઈએ. કેમકે સ`ગુણામાં શિરેામણિ વિનયગુણુ કહેવામાં આવે છે.
૧૧, જે રાજા વગેરે સરકારી વ્યક્તિઓને માન્ય હોય, મુમુક્ષુ એવા પ્રકારના અપરાધ આદિમાં ફસાયેલે ન હેાવે જોઈએ. બલ્કે, તેની નજરે જીવમાત્રનું શિવ સ્વરૂપ ચડવું જોઈ એ. અને તેથી તે જીવમાત્રને સ્નેહથી સ્વીકારતા હાવા જોઈ એ. વિશેષતઃ ઉપકારી એવા ગુરુજનેા પ્રત્યે લેશમાત્ર પણ દ્રોહભાવ ન હેાવા જોઈએ.
૧૨. જે અદ્રોહી હેાય : મુમુક્ષુ આત્મા કેઈ પણ ‘પર’ વ્યકિત તરફ દ્રોહ (તિરસ્કાર) ધરાવતા ન હેાવે। જોઈ એ. બલ્કે, તેની નજરે જીવ માત્રનું શિવ સ્વરૂપ ચડવું જોઇએ. અને તેથી તે જીવમાત્રને સ્નેહથી રવીકારતા હેાવા જોઈ એ. વિશેષતઃ ઉપકારી એવા ગુરુજના પ્રત્યે લેશમાત્ર પણ દ્રોહભાવ ન હેાવા જોઈ એ.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ ૧૩. જે સુંદર શરીરવાળે હેય. અહીં શરીર એટલે પાંચ ઇન્દ્રિયની પરિપૂર્ણતા એ અર્થ લેવો. મુમુક્ષુ વ્યક્તિ જે એકાદ ઈન્દ્રિયથી પણ વિકલ સંયમજીવનની આરાધનામાં પણું મુશ્કેલીઓ આવી જાય. વળી આવી વ્યક્તિને દીક્ષા આપવાથી અજન લેકમાં જૈન સાધુના જીવનનું અવમૂલ્યન
થાય.
૧૪, જે શ્રદ્ધાળુ હય, સમ્યગદર્શનને આત્મામાં ઝળહળાટ, એ તે દીક્ષા લેવા માટે પાયો છે. કેમ કે સમ્યગદર્શન વિનાનું ચારિત્ર્ય તે દ્રવ્યચારિત્ર્ય છે. તેવા ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્યચારિત્ર્યના પાલનથી પણ મેક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી.
૧૫. જે સ્થિરતા ગુણવાળો હેય. મુમુક્ષુ આત્મામાં ધૈર્યગુણ ખૂબ આવશ્યક છે. આદરેલા કાર્યને અધૂરું નહિ જ મૂકવું, એવી જે ટેક તે સ્વૈર્યગુણ કહેવાય. મુનિજીવનમાં અનેક પ્રકારનાં બાહ્ય અને અત્યંતર કષ્ટો ઊભાં થવાની શક્યતા પૂરેપૂરી હોય છે. આવા સમયે જે વૈર્યગુણ ન હોય તે આદરેલાં તપ-સ્વાધ્યાય કે શાસનનાં કઈ મેટાં કામ અધૂરાં રહી જાય અને તેથી સ્વને તે નુકસાન થાય જ, પણ કેમાંય હાંસી થાય.
૧૬. જે દેવગુરુ પ્રત્યે સમર્પણ ભાવવાળે હેય. દીક્ષા લેવા માટે તે વ્યક્તિ પાત્ર છે જે દેવ અને વિશેષતઃ પિતાના ગુરુને સંપૂર્ણપણે સમર્પિત છે. જે સમર્પિત નથી તેની દીક્ષા સફળ થતી નથી. કેમ કે અસમર્પિત વ્યક્તિના દેને દૂર કરવાનું કામ તેના ગુરુ માટે ખૂબ જ મુશ્કેલ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી-૬ બની જાય છે. દેશે તે કોનામાં નથી ? પરંતુ તે દોષને નાશ કરવાને માટે અત્યંત સમર્થ એવે સમર્પણનુણ જે આત્મામાં વિકસ્યો હોય તે તે આત્માનું ભાવિ અત્યંત ઉજજવળ બની જાય છે. સમર્પણગુણમાં દોષની શુદ્ધિ અને પુણ્યની વૃદ્ધિ કરવાની અપ્રતિમ તાકાત પડેલી છે.
અપેક્ષાએ દીક્ષા લેવાની પાત્રતા અંગેના દીક્ષાર્થીમાં રહેલા સેળ ગુણેમાં સૌથી ઉત્કૃષ્ટ ગુણ સમર્પણ ભાવને છે એમ કહી શકાય.
દીક્ષા માટે અયોગ્ય વ્યક્તિએ અડતાલીસ દોષોથી યુક્ત વ્યક્તિઓ દીક્ષા માટે અગ્ય છે. તેમાં અઢાર દોષ, વીસ દોષ અને દશ દેષ
અનુક્રમે પુરુષ, સ્ત્રી અને નપુંસક સંબંધી છે. દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષ
૧. બાલ : જન્મથી આઠ વર્ષની ઉંમર સુધી તે જીવ બાળ કહેવાય છે. આ ઉંમર સુધી પ્રાયઃ સઘળા જીવને જીવસ્વભાવથી જ દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિને પરિણામ પ્રાપ્ત થતું નથી. અહીં આઠ વર્ષની ઉંમરની મર્યાદા તે જન્મથી આઠ વર્ષની મર્યાદા સમજવી. કેટલાક આચાર્યો (નિશીથચૂર્ણિમાં) ગર્ભથી આઠ વર્ષની મર્યાદા પણ ગણે છે. બાળને દીક્ષા નહિ આપવાના બીજા કારણ એ છે કે તેને દ્વારા (૧) સંયમવિરાધના અને જીવવિરાધના થવાની વધુ શક્યતા છે. વળી (૨) તેને જોઈને અજૈન લેકમાં નિંદા થવાની પણ શક્યતા છે. (૩) વળી તેની વધુ પડતી માવજત
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
કરવાની હાવાથી અન્ય સાધુએને સ્વાધ્યાયમાં વિઘ્ન પણ થવાની શકયતા છે.
૨. વૃદ્ધ: સિત્તેર વર્ષથી વધુ ઉંમરવાળે વૃદ્ધ કહેવાય. તેને પ્રાયઃ દીક્ષા ન અપાય. કેમ કે તેનુ શરીર અને ઇન્દ્રિયેા નખળાં થવાના કારણે તે ઈર્ષ્યાસમિતિનું પાલન કરી શકતા નથી. આ વયમર્યાદા સે વર્ષોંના મનુષ્ય આયુષ્યને માટે સમજવુ. બાકી જેટલાં સેા વર્ષીનુ આયુષ્ય હાય તેના દૃશ ભાગ કરવા અને તેમાંના આઠમા, નવમા અને દશમા ભાગમાં તેને વૃદ્ધ સમજવા,
૩-૪, નપુંસક અને કલીમ: આ અને પ્રકારના આત્માએ પુરુષની આકૃતિવાળા નપુ ંસક હાય છે. તેમનામાં સ્ત્રી અને પુરુષ બન્ને પ્રત્યે કામવાસનાની તીવ્રતા હેાવાના કારણે દીક્ષા અંગેની પાત્રતા હેાતી નથી.
આગળ ઉપર ખીજા જે દશ નપુંસકે જણાવવાના છે તે પણુ કામવાસનાની તીવ્રતાવાળા હાય છે. પરંતુ તે નપુસકે નપુંસક આકૃતિવાળા હેાય છે. અર્થાત્ પુરુષાકૃતિરૂપ કે સ્ત્રી આકૃતિવાળા હાતા નથી. આ સિવાયના પણ છ પ્રકારના કૃત્રિમ નપુ ́સક હેાય છે. જેએ દીક્ષા માટે અપાત્ર
ગણાતા નથી.
૫. જડ્ડ : ત્રણ પ્રકારે છે. (૧) ભાષાજડ્ડ (૨) શરીરજટ્ટ (૩) ક્રિયાજ.
(૧) જેને ખેલવામાં ખુડખુડ અવાજ થતા હાય કે જીભ ખેંચાતી હોય તેથી ત્રુટક ત્રુટક ખેલતા હાય અથવા
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૬
એકડાની જેમ અવ્યક્ત ઉચ્ચાર માત્ર કરી શકતા હોય તે ભાષાજડું કહેવાય.
(ર) જેનુ' શરીર અતિ સ્થૂલ હેાય તેથી વિહાર, ભિક્ષા વગેરેમાં ખુદ મુશ્કેલી પડતી હાય તે શરીરજ′ કહેવાય.
(૩) જે વંદન વિધિ અને સમિતિ આદિનું પાલન કે પડિલેહણાદિ ક્રિયા કરવામાં અને સમજવામાં ઘણી મુશ્કેલી અનુભવતા હોય તે ક્રિયાજ કહેવાય.
૬. વ્યાધિત : મોટા રાગેાથી પીડાતા રાગી દીક્ષા માટે અયેાગ્ય છે, કેમ કે તેની ચિકિત્સા કરવા જતાં ષડ્જવનિકાયની વિરાધના, સ્વાધ્યાયહાનિ તથા અન્ય સાધુએને સ્વાધ્યાયમાં અંતરાય વગેરે દાષા લાગુ થાય છે.
૭-૮-૯-૧૦. ચાર-રાજદ્રોહી-ઉન્મત્ત-અધ: ચારેના અથ સરળ છે. વિશેષ એટલું કે વળગાડવાળાને અથવા અતિ મેહાદયવાળાને ઉન્મત્ત કહેવાય છે. અને અંધ એ પ્રકારના હાય છે. આંખા વિનાના તે દ્રવ્યાંધ અને આંતરચક્ષુ સમ્યક્ત્વ વિનાને તથા ત્યાનષી નિદ્રાના ઉદયવાળા તે ભાવાંધ. તેમાં દ્રવ્યાંષને અને ત્યાની નિદ્રાના ભાવાંધને દીક્ષા અપાય નહિ. પરંતુ આંતરચક્ષુ-સમ્યવિનાના આત્મામાં જે દીક્ષા અંગેની પાત્રતાએ જણાતી હાય તેા તેને ગીતા ગુરુ દીક્ષા આપી શકે છે.
-
૧૧.દાસ : દાસીપુત્ર તથા ધનથી ખરીદાયેલા કોઈના ઘરના દાસને દીક્ષા આપી શકાય નહિ. તેથી શાસનહીલના તથા માલિકના ઉપદ્રવ થવાની શકયતા છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ - ૧૨. દુષ્ટ: તેના બે પ્રકાર છે. (૧) અતિશય કોધવાળે તે કષાય દુષ્ટ અને અતિશય કામી તે વિષયદુષ્ટ. આ બંને દીક્ષા માટે અગ્ય છે.
૧૩. મૂઢ: જેનામાં તીવ્ર નેહરાગ કે અજ્ઞાનતાના કારણે વિવેક અને જ્ઞાનદશાને થોડો પણ વિકાસ થયેલ નથી તે મૂઢ કહેવાય છે. તે આત્મા દીક્ષા માટે અધિકારી છે.
૧૪ દેવાદર: બીજાના દેવાવાળે દીક્ષા માટે અગ્યા છે. તેને દીક્ષા આપવાથી લેણદારને ત્રાસ તથા શાસનહિલના થાય છે.
૧૫, ગિત: જાતિથી, કર્મથી અને શરીરથી જે દૂષિત હોય તે જુગિત કહેવાય છે.
જેઓ સ્પૃશ્ય મનાય છે તેવા કસાઈ કે શિકારી વગેરેનો ધંધે કરનારા શિકારી વગેરે કર્મ જુગિત કહેવાય છે.
પાંગળા, કૂબડા, બહેરા વગેરે શરીર જુગિત કહેવાય છે.
આ ત્રણે પ્રકારના જુગિતે દીક્ષા માટે અગ્ય છે. કેમ કે તેમને દીક્ષા આપવાથી ધર્મની લઘુતા થાય છે.
૧૬. પરાધીન: જે ધન, વિદ્યા વગેરે કારણસર કોઈને. ત્યાં અમુક કાળ માટે બંધાયેલ હોય તે પરાધીન કહેવાય. તેને દીક્ષા આપવાથી કલહ થવાની શક્યતા છે. - ૧૭, ચાકર: પગારથી રખાતે માણસ ચાકર કહેવાય. છે. તેને માલિકની રજા વિના દીક્ષા આપી શકાય નહિ.
૧૮. શૈક્ષનિષ્ફટિકા : શૈક્ષ એટલે જેને દીક્ષા આપવાની
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથીછે તે વ્યક્તિ. તેનું અપહરણ કરવું તે નિષ્ફટિકા કહેવાય. જેનાં માબાપે રજા આપી ન હોય તેને ભગાડીને દીક્ષા આપવી તે શૈક્ષનિષ્ફટિકા કહેવાય.
આમ કરવાથી માબાપ સ્વજનાદિ વગેરેને કર્મબંધ થવાનો સંભવ રહે છે. અને દીક્ષાદાતાને ચારીને દોષ લાગે છે.
પોતાનામાં રહેલા અઢાર દોષોમાંના જુદા જુદા દેષને કારણે અઢાર પ્રકારના પુરુષે દીક્ષા માટે અગ્ય જણાવ્યાતે જ અઢાર દોષથી યુક્ત અઢાર પ્રકારની સ્ત્રીઓ તેમ જ સગર્ભા સ્ત્રી અને ધાવતા બાળકવાળી સ્ત્રી એમ વીસ પ્રકારની સ્ત્રીઓ દીક્ષા માટે અગ્ય છે.
તદ્ ઉપરાંત ૧. પંડક, ૨. વાતિક. ૩. કલીબ, ૪. કુંભી, ૫. ઈર્ષાળુ, ૬. શકુનિ, ૭. તત્કર્મસેવી, ૮. પાક્ષિકપાક્ષિક, ૯. સૌગલિક, ૧૦. આસક્ત. આ દશ પ્રકારના નપુસકે પણ દીક્ષા માટે અયોગ્ય છે.
આ કુલ અઢાર + વીસ + દશ = અડતાલીસ દીક્ષાને અપાત્ર છ થયા. ગુરુપદને યોગ્ય કણ કહેવાય?
૧. તેની જ પાસે મુમુક્ષુએ દીક્ષા લેવી જોઈએ કે જે વિધિથી દીક્ષિત થયેલો હોય જેણે શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક અને શાસ્ત્રોક્ત કર્મ પૂર્વક દીક્ષા લીધી હોય.
૨. જે ગુરૂને ઉપાસક હેય. ગુરુચરણની સેવા કરનારો
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ અર્થાત્ ગુરુકુળવાસમાં રહીને ગુરુ પાસે તાલીમ પામનાર સાધુ ગુરુ થવાને યોગ્ય છે.
૩. જે અખંડિતવ્રતી હોય. જેનાં પાંચ મહાવ્રત અખંડ હોય અને જ્યારે અતિચારાદિ લાગે ત્યારે જે હાર્દિક શુદ્ધિ કરતે હોય.
૪. જે વિધિથી આગમ હેય. જેણે શાસ્ત્રવિધિપૂર્વક તે તે સૂત્રના પેગ વહન કર્યા હોય. તેથી જે ચારે પ્રકારના અનુગરૂપ જૈન સિદ્ધાંતની શુદ્ધ પ્રરૂપણ કરવામાં કુશળ હોય.
૫. જે અતિ નિમેળ બેધવાળો હેય. જે વિધિથી શા ભણવાને કારણે નિર્મળ શાસ્ત્રબુદ્ધિના સ્વામી હોય.
૬. જે ઉપશાંત હેય. મન, વચન અને કાયાના યે અંગેના વિકારો જેના શાન્ત થઈ ગયા હોય. બુદ્ધિની અતિ નિર્મળતા કે પટુતા માત્ર ચાલી શકે નહિ. વસ્તુતઃ સાચો જ્ઞાની તે જ છે જેના કષાયે ઉપશાંત છે.
૭. જે સંઘ પ્રત્યે વાત્સલ્યયુક્ત હોય. ગુરુ થવાને તે જ લાયક છે જેનામાં માત્ર શિષ્ય પ્રત્યે નહિ પરંતુ ચતુર્વિધ સંઘ પ્રત્યે વાત્સલ્ય છે.
૮. જે સર્વ જીવોને હિતૈષી હેય. જેના હૃદયમાં જનઅજૈન યાવત્ સકલ જીવસૃષ્ટિનું હિત કેમ થાય તેવી ભાવના રમતી હોય.
૯. જેનું વચન આદેય હેય. જેની વાણીમાં આવી
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૩ પુણ્યશક્તિ હોય કે જેથી તેના પડતા બેલને ઝીલી લેવા માટે ભવ્ય ઉત્સુક હોય.
૧૦. જે અનુવક હોય. અનુવર્તક એટલે પિતાની પાસે આવતા દીક્ષિત અથવા સંસારી–મુમુક્ષુઓના સ્વભાવને અનુસરીને ચાલે છે.
આશ્રિત વ્યક્તિ છદ્મસ્થ હોવાના કારણે તેમના જીવનમાં નાનાથી માંડીને ઘણા મોટા દોષે હવાની પૂરી સંભાવના છે. આવા દોષ સામે જે ગુરુ આડેધડ પ્રહાર કરવા લાગે તો પંચમઆરાના કાળના વિષમ પ્રભાવને લીધે આશ્રિતના દેષ દૂર થવાને બદલે વકરવાની બહુ શક્યતા છે. આ સાચી હકીક્તના જાણ જે ગુરુઓ હોય છે તેઓ આશ્રિતના દોષ દૂર કરવા માટે અનુવર્તક બનીને પ્રશસ્ત કહી શકાય તેવા ઘણુ ચાલાકીના ખેલ કરતા હોય છે.
કામચલાઉ રીતે શિષ્યના વલણને અનુકૂળ બની જઈને અંતે તે દોષિત વલણને દૂર કરીને જ જેઓ જપે છે તે ગુરુ થવાને લાયક છે. આવી સિદ્ધિ મેળવવામાં ગુરુને પોતાની પ્રકૃતિ ખૂબ સહનશીલ બનાવ્યે જ છૂટકે છે. જે ગુરુ શિષ્યનું ઉમૂલન કરી શકતા નથી તે ગુરુને તે શિષ્યના દેનું પાપ અનેકગણું થઈને લાગે છે. તેવું મહાનિશીથ સૂત્રમાં કહ્યું છે.
ગુરુ તરીકેની યેગ્યતા માટે સૌથી મહત્વને ગુણ આ અનુવકપણાને છે.
જે ગુરુને જીવનના અનાદિકાળના પરિભ્રમણને અને
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
મુનિજીવનની બાળપોથીતેમાં સેવેલા અનંતા દોષના આત્મામાં પડી ગયેલા અતિગાઢ સંસ્કારને તથા પંચમ આરાના કાળની અતિવિષમ પરિણતિને ખ્યાલ બરોબર આવી જાય છે, તે ગુરુ માટે અનુવર્તક બનવું તદ્દન સહજ છે.
ખરેખર તે શિષ્યને અનુકૂળ થઈને ગુરુ શિષ્યના હદયની અંદર પોતાના પ્રત્યેને એટલે બધે ઊંચે સદ્દભાવ સ્થિર કરતા હોય છે કે જે સભાવના જે તે ગુરુ તે શિષ્યના નાનામોટા અનેક દોષોને તક મળતાં જ હિતશિક્ષા આપવા દ્વારા નિર્મૂળ કરી દેતા હોય છે.
૧૧, જે ગંભીર હેય. રોષ કે તેષ પેદા થાય તેવા પ્રસંગે પણ જેના મોં ઉપર તે રોષ કે તેષ દેખાય નહિ તે જ ગભીર કહેવાય.
૧૨જે અવિષાદિ હેય. જે ઉપસર્ગો કે પરિષહોના પ્રસંગે સંયમપાલનમાં કદી પણ દીનતા ધારણ કરતા ન હેય.
૧૩. જે ઉપશમલબ્ધિ વગેરે લબ્ધિઓથી યુક્ત હેય. ક્રોધે ભરાયેલા બીજાને શાન્ત કરી દેવાનું સામર્થ્ય તે ઉપશમલબ્ધિ કહેવાય. વસ્ત્ર-પાત્રાદિ ઉપકરણોને મેળવવાની શક્તિ તે ઉપકરણલબ્ધિ કહેવાય. જેને દીક્ષા આપી હોય તે આત્મા પિતાના મુનિજીવનમાં એકદમ સ્થિર બની જાય તે સ્થિરહસ્તલબ્ધિ કહેવાય. આવી લબ્ધિ જેનામાં હોય તે ગુરુ થવાને લાયક છે.
૧૪. જે સ્ત્રાર્થને નિષ્ણાત પ્રરૂપક હેય. આગના ગહન અર્થોને પણ સરળ ભાષામાં સમજાવવાની અને હૈયે
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૫ ઠસાવી દેવાની જેનામાં શક્તિ હોય તે નિષ્ણાત પ્રરૂપક કહેવાય.
૧૫. જેને સ્વગુરુએ ગુરૂપદે સ્થાપેલે હેય. જેને ગુરુએ ગુરુ થવાને લાયક ગણ્ય હોય તે ગુરુ બની શકે છે. ખરેખર તે ગુરુ એટલે ગચ્છનાયક. અથવા તેમના અભાવમાં આચાર્ય ભગવંત કહેવાય.
અહીં સુધીના વિવેચનમાં દીક્ષા લેનાર મુમુક્ષુના અને દીક્ષા દેનાર ગુરુના જે ગુણે કહ્યા તે ઉત્સર્ગ માગે સમજવા. અપવાદ માગે તે જે ચોથા ભાગના ગુણ ઓછા હોય કે અડધા ભાગના ગુણે ઓછા હોય તે તે મુમુક્ષુ અને તે ગુરુ અનુક્રમે મધ્યમ અને જઘન્ય કક્ષાના કહેવાય. દીક્ષા લેવા અંગેની પૂર્વવિધિ
૧. સૌ પ્રથમ માત-પિતા વગેરે વડિલેની અનુમતિ તથા આશિષ મેળવવી. કેમકે મુનિજીવનના માર્ગમાં પ્રયાણ કરવામાં તેમની આશિષ તે મહામંગલ છે.
૨. જે મહદશાની અધિકતાના કારણે સહેલાઈથી અનુમતિ ન આપે તે માયાના પ્રયોગ કરવા. જેમાં પિતાના મૃત્યુ સુધીના દુષ્ટ સ્વને પિતાને આવ્યાનું કહેવું. જેથી જલદી અનુમતિ મળે.
૩. જે માયાના પ્રયોગમાં પણ સફળતા ન મળે તે કેટલીક વાર મરણ સમયે માણસની પ્રકૃતિ જે રીતે પલટાઈ જાય છે તેવી રીતે પોતાની પ્રકૃતિ એવી પલટી નાખવી કે જેથી માતા-પિતાને એમ લાગે કે હવે આ “દીક્ષાર્થીનું
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૬
મરણુ નજીકમાં જ દેખાય છે. જો મરણુ જ થવાનું હોય તે આપણે તેને શા માટે દીક્ષા ન આપવી ?’’
૪. જો પ્રકૃતિભેદ કરવાથી પણ અનુમતિ ન મળે તે જોષીઓ અને નૈમિત્તીકના સાથ લેવેા. અને તેમના દ્વારા આછા આયુષ્યની વાતા મુકાવવી.
પ્ર. શું આવા માયા કપટ દ્વીક્ષાથી થી થઈ શકે ખરા ?
ઉ. કહ્યું છે કે, “ધમે માયા ન માયા” અર્થાત્ ધમ સાધવા માટે જે માયા કરવી પડે તે માયા ન કહેવાય. જેમાં સ્વ અને પરનું એકાંત હિત જ વિચારવાનુ અને આચરવાનું છે, તેમાં કરવી પડતી માયા બિલકુલ ક્ષમ્ય છે.
૫. જો એવી જાણ થાય કે માત-પિતાને આજીવિકાનું કોઇ સાધન નહીં હાવાથી દીક્ષાની રજા આપતા નથી તે તે સાધન થઈ જાય તે તેમ કરવું.
પરંતુ જો તેવી અનુકુળતા ન થાય તે જાતે નાકરી કે ધંધા કરવા માટે કેટલેાક સમય સંસારમાં રહેવુ... અને તેમની આજીવિકાનુ... પુરેપુરૂ` સાધન કરી આપવુ. આમ કરવાથી ભલે થોડો સમય અવિરતિમાં પસાર થવા રૂપ નુકશાન થશે. પરંતુ તેની સામે ઉપકારીની ભક્તિ કરવાનેા લાભ પણ મળશે. વળી આવી ઉપકારી પ્રત્યેની ભક્તિ જોઈ ને અજૈનામાં પણ જૈનધર્મ પ્રત્યે ભારાભાર બહુમાન પેદા થશે.
૬. આ બધી વિધિ કર્યાં પછી પણ જો દીક્ષા માટે અનુમતિ ન મળે તેા છેવટે ગ્લાન ઔષધ ન્યાય'થી તે તે માત-પિતાને છેડવા, અને અવશ્ય દીક્ષા લેવી. જેમ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
પ અને પાસ સાથે
વિરહની ગરમી
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ ભયંકર તૃષાના કારણે તરફડતાં મૃત્યુ પાસે આવી ગયેલાં માબાપને જે દીકરે છેડતે નથી તે ખરે ભક્ત નથી, પરંતુ જે દીકરે તેમને છોડી દઈને પાણીની શોધમાં નીકળી પડે છે અને પાણી લાવીને પિવડાવે છે તે ખરો ભક્ત છે. માટે જ કહ્યું છે કે “એ વાથે વિ વાવે”, અર્થાત્ તે કરાતે ત્યાગ પણ હકીકતમાં અત્યાગ છે. મેહની ગરમીથી પેદા થયેલી કારમી તૃષા શાન્ત કરી દેવા માટે જે દીક્ષાથી આત્મા માતપિતાદિને છેડી દઈને ગુરુસેવા કરવા દ્વારા જ્ઞાનરૂપી જલને પ્રાપ્ત કરે છે અને તે જલ ઉપકારી માતપિતાને પિવડાવીને તેમની મેહતૃષા શાન્ત કરી દે છે તે આત્મા ખરેખર માતપિતાને ભક્ત છે.
અહીં એટલે ખ્યાલ રાખવો કે પહેલી પાંચ વિધિ કર્યા પછી જ આ છઠ્ઠી ત્યાગવિધિ કરવી. વળી જ્યારે આ છઠ્ઠી વિધિ પ્રમાણે માતાપિતાને છોડવાં પડે ત્યારે પણ તેમને તરછોડવાં તે નહિ જ. આ રીતે છ વિધિ કરીને તૈયાર થયેલે આત્મા પિતે નકકી કરેલા ગુરુની પાસે આવે અને પોતાની ભાવના વ્યક્ત કરે. | મુમુક્ષુ આત્મા અને ગુરુનાં ત્રણ કર્તવ્યો
ગીતાર્થ ગુરુ માત્ર ભાવના જાણીને દીક્ષા આપી શકે નહિ. પરંતુ પાત્રતા જોઈને જ દીક્ષા આપી શકે. તે માટે ગુરુ ત્રણ કામ કરે.
૧. પ્રશ્નપૃચ્છા: ગુરુ તેને પૂછે કે, “તું કેણ છે? તારે મુ. ૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી-૬ શા માટે દીક્ષા લેવી છે?” જે તેના જવાબમાં દીક્ષાથી કહે કે, “હું અમુક ઉચ્ચ કુળ અને જાતિમાં જન્મ પામેલે છું અને સઘળાં દુઃખ અને પાપોની ખાણ સમાન આ ભયાનક સંસારથી હું ત્રાસી ગયેલ છું. જલદીમાં જલદી મેક્ષ પામવા ઈચ્છું છું તે તે દીક્ષાથી આત્માને દીક્ષા માટે પાત્ર સમજ.
૨. સાધ્વાચારકથન: ગુરુ તેને કહે કે, “જેમ સંસારમાં કષ્ટો છે તેમ આ સાધુજીવન પણ ઘણું કષ્ટોથી ભરેલું છે, કાયર પુરુષ માટે આ જીવન નથી. વળી જે કઈ રેગી પિતાના રંગને દૂર કરવા માટે રસાયણ લે અને કુપથ્ય કરે તે તેની રોગપીડા અતિશય વધી જાય. એટલી બધી રેગપીડા વધી જાય કે જે તેણે રસાયણ લીધું ન હોત તે રેગ હોવા છતાં પણ આટલી પીડા ન થાત. તેવી રીતે, મુનિજીવનનું આચાર રસાયણ સ્વીકાર્યા પછી જિનાજ્ઞાભંગના કુપચ્ચ કરવામાં આવશે તે સંસારી તરીકે રહેવાથી જે દુર્ગતિ નહિ થાય તેથી ભયંકર દુર્ગતિઓની પરંપરા જિનાજ્ઞાભંગ સાથેના મુનિજીવનમાં થશે.
આ વાત સમજીને, હે મુમુક્ષુ ! તું નક્કી કર, કે તારે દીક્ષા લેવી છે કે નહિ ?”
૩ પરીક્ષા : ત્યાર પછી, સમ્યદર્શન આદિ ગુણોની પરિણતિ તે દીક્ષાથી આત્મામાં કેટલી ઊંચી થઈ છે તે જાણવા માટે અનેક રીતે તે આત્માની પરીક્ષાઓ કરવી. અને તેમાં જેવું કે તે આત્મા ષડૂજીવનિકાયની રક્ષા આદિમાં
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ કેટલો તત્પર છે? આ પરીક્ષાને કાળ સામાન્યથી છ મહિનાને હોય છે. પરંતુ તેવા પ્રકારના વધુ યોગ્ય કે વધુ અગ્ય જીવોની અપેક્ષાએ તે કાળ છ મહિનાથી એ છે કે વધારે પણ હોઈ શકે છે.
દીક્ષાના માગે - ઉપરની બાબતમાંથી પસાર થઈ ગયેલા પાત્ર એવા આત્માને તેની પાત્રતા પ્રમાણે ગુરુએ સારા દિવસે મૂળસૂત્રો આપવાનું શરૂ કરવું. (તે તે સૂત્રેનાં ઉપધાન વહન ન કર્યા હોય તે પણ) ત્યાર બાદ તે શિષ્યને સર્વવિરતિ આપવા માટે શકુન વગેરે શુભ કે અશુભ નિમિત્તો તપાસવાં તથા ક્ષેત્રશુદ્ધિ (શેરડીનું વન વગેરે), કાળશુદ્ધિ (૧. ઉત્તમતિથિ, ૨. નક્ષત્ર, ૩. વાર, ૪. ગ, અને ૫. કરણ રૂપ પંચાંગશુદ્ધિ) અને દિશાશુદ્ધિ (પૂર્વ કે ઉત્તર દિશાની સન્મુખતાએ દીક્ષાવિધિ કરવી તે અથવા જે દિશામાં જિનચૈત્ય વગેરે હોય તે દિશા તરફ ક્રિયા કરવી તે) જેવી.
આ ક્ષેત્ર વગેરેની શુદ્ધિ આચરવાથી ક્રિયા કરનાર આત્માના પરિણામે ઉછાળા મારવા લાગે છે, માટે આ વિધિએને આગ્રહ રાખવો. અન્યથા જિનાજ્ઞાભંગને દોષ લાગે છે.
ત્યાર બાદ ગુરુ, જિનપૂજાદિ કરીને આવેલા મુમુક્ષુને દીક્ષાવિધિ કરાવે. વિસ્તારભયથી આ દીક્ષાવિધિ અહી જણાવવામાં આવતી નથી. તે બીજેથી જાણી લેવી.
- સવાલ-જવાબ સવાલ– આત્માની અંદર વિરતિનો પ્રગટ થતે પરિ. ણામ તે જ દીક્ષા હોય છે જેને તે પરિણામ પ્રગટ થઈ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૬
ગયેા હાય તેને વેશ પહેરાવવાથી માંડીને બાહ્ય વ્યવહાર રૂપ વિધિ શા માટે કરાવવી જોઈએ ? ખરેખર તા કેવળજ્ઞાનના દીક્ષા વિધિ સાથે કોઈ સંબંધ જણાતા નથી. કેમ કે દીક્ષાવિધિ વિના પણ ભરતચક્રી વગેરેને કેવળજ્ઞાન થયું છે અને અનેક વાર દીક્ષાવિધિ કરવા છતાં પણ અભવ્યેને કદી કેવળજ્ઞાન થતું નથી. તે અમારા અભિપ્રાય એ છે કે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સાથે વિરતિના પરિણામને જ સંબંધ છે. પરંતુ દીક્ષાવિધિને કોઈ સંબંધ નથી.
૨૦
એ વાત તદ્ન સાચી છે કે વિરતિના પરિણામ વિના કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું જ નથી, પરંતુ તે વિરતિના પરિણામ પ્રાપ્ત કરવા માટે અને પ્રાપ્ત થયેલા વિરતિના પરિણામ ને વધારવા માટે ખાદ્ય વ્યવહારરૂપ દીક્ષાવિધિની અત્યત આવશ્યકતા છે. તે દીક્ષાવિધિથી સૌ પ્રથમ તા અનેક સાવદ્યચેાગેાની નિવૃત્તિ થઈ જવા રૂપ લાભ પહેલા ધડાકે થાય છે. આવી રીતે જે આત્માની સાવદ્યયેાગૈાથી નિવૃત્તિ થઈ હાય અને શુભયેાગેામાં પ્રવૃત્તિ થવા લાગી હાય તેના બળથી જ નહીં પેદા થયેલેા વિરતિના પરિણામ પણ પેદા થઈ જાય છે. અને જેને તે પરિણામ પેદા થયા હેાય તેને દીક્ષાવિધિ દ્વારા તે પરિણામમાં વધુ ને વધુ નિમ ળતા પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આથી એવા નિયમ અને છે કે દીક્ષાવિધિ રૂપ બાહ્ય વ્યવહાર અંદરના વિરતિધને પ્રગટ કરવા દ્વારા કેવળજ્ઞાન નામનું કાય પેદા કરે છે. જેમ ક્રેડ, ચક્ર અને ભ્રમી દ્વારા ઘટ નામનું કાર્ય પેદા કરે છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૧ હવે સવાલ રહ્યો ભરતચકીને કે તેમને દીક્ષાવિધિ વિના કેવળજ્ઞાન નામનું કાર્ય શી રીતે પેદા થયું? તેને જવાબ એ છે કે ક્યારેક દંડ વિના હાથ વગેરેથી ચકભ્રમી પેદા કરી લઈને ઘડો બનાવી શકાય છે. પણ તેથી જે જનરલ નિયમ છે કે “દંડથી ઘડે બને છે, તેને કેઈ બાધા પહોંચતી નથી. કારણ કે જે વસ્તુ કવચિત જ બનનારી હોય તે વસ્તુ જનરલ નિયમને તેડી શકતી નથી. તે રીતે અબજો આત્માએ દીક્ષાવિધિ દ્વારા જ્યારે કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું ત્યારે એકાદ ભરતચકી જેવા આત્માને દીક્ષાવિધિ વિના કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ તેથી આવા કુવચિત્ બનનારા ભાવને આગળ કરીને દીક્ષાવિધિના બાહ્ય વ્યવહારને ઉડાવી શકાય નહિ.
ખરેખર તે ભરતચકીએ પૂર્વભવમાં દીક્ષા લીધી જ હતી. વળી કદાચ કઈ મરૂદેવા માતા જેવાએ પૂર્વભવમાં દીક્ષા લીધી ન હોય તે પણ બીજા કેઈ માગથી વિરતિને પરિણામ પ્રગટ કરી દઈને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે.
- હવે બીજો સવાલ એ છે કે અભવ્યને—અનેક વાર દીક્ષાવિધિ કરવા છતાં – કેવળજ્ઞાન કેમ મળતું નથી ?
તેને ઉત્તર એ છે કે જેમ એકલા દંડથી ઘડે પેદા થઈ શકતું નથી, પરંતુ ઘડો પેદા કરવાની માટીની પાત્રતા વગેરે કારણે સાથે દંડ ઘડો પેદા કરી શકે છે, તેમ દીક્ષાવિધિ પણ તેને આચરનાર આત્માની કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાની પાત્રતા વગેરે તમામ કારણેની સાથે હોય તે જ કામ કરી શકે છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
અભબ્યામાં તેની પાત્રતા જ ન હોય તેા દીક્ષાવિધિ રૂપ ખાદ્ય વ્યવહારના કોઈ દોષ નથી. આ જ કારણસર બાહ્ય વ્યવહારધર્મનું આંતરનિશ્ચયધમ જેટલું જ મૂલ્ય આંકવામાં આવ્યું છે. કેમ કે આંતરનિશ્ચયની પ્રાપ્તિનું કારણ બાહ્ય વ્યવહાર છે. જો આપણે જગતને મેાક્ષ પમાડવા માગતા હાઈ એ તે આપણે જગતને નિશ્ચયધના લક્ષ્યવાળા અને ખાદ્ય વ્યવહારની પ્રધાનતાવાળા ઉપદેશ આપવા જોઈ એ.
૨૨
કહ્યું છે કે હે જીવ! જો તું જિનમતને માનતા હાય તા વ્યવહાર અને નિશ્ચય એમાંથી એકને પણ ત્યજીશ નહિ. જો તું વ્યવહારના અપલાપ કરીશ તા તીના નાશ કરનારે
થઈશ.”
જેટલેા પેાતાના જીવને માટે નિશ્ચયમા ઉપકારી છે તેટલે જ બીજા જીવા માટે પેાતાના વ્યવહારમા
ઉપકારી છે.
સાધુજીવન દુ:ખમય કે આનંદમય ? કેટલાક કહે છે કે, “જેમને પુછ્યદય પરવારી ગયે દાય અને પાપાય જાગ્યેા હેાય તેમને ઘણાં બધાં કષ્ટો અને દુઃખા ભાગવવા માટે ઘરખાર ત્યજીને ભૂખ્યા અને તરસ્યા રહેતા સાધુ બનવું પડે,”
આ વાત ખરાખર નથી. ખરેખર તે ચિત્તના સતાપ એ જ પાયેાય છે અને તે સ`તાપ ધનાદુિને મેળવવામાં, રક્ષવામાં અને તેના વિયેાગમાં ગૃહસ્થાને જ હેાય છે. આમ જો ચિત્તના સફ્લેશને પાપોદયની અવસ્થા કહેવામાં આવે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૩
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ તે તેવા સંક્લેશ વિનાના મુનિઓ તે ઘણું મોટા પુણ્યદયવાળા કહેવાય.
વળી કેટલાક એમ કહે છે કે, “ઈચ્છિત વસ્તુ ન મળવાથી મુનિજીવન દુઃખમય છે એ વાત પણ બરોબર નથી. કેમ કે મુનિઓને સાંસારિક કઈ પણ વસ્તુની ઈચ્છા જ થતી નથી. પછી તે ન મળવાને સવાલ જ ક્યાં રહ્યો?
મુનિજીવનમાં ઘણાં બધાં કષ્ટો ભેગવવાનું પશુ જેવું દુઃખ છે” આવો આક્ષેપ પણ બરાબર નથી. કેમ કે મુક્તિના પરમલક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરવા માટે મુનિઓ સ્વેચ્છાએ જે કષ્ટો. ભેગવતા હોય છે તેમાં તેમને અપાર આનંદને અનુભવ થતું હોય છે. કહ્યું છે કે, “દીક્ષાને એકેક માસ જેમ જેમ વધતું જાય તેમ તેમ તે મુનિઓ વાણુવ્યંતર વગેરે દેવેથી શરૂ કરીને બાર માસના પર્યાયવાળા થતા અનુત્તર વિમાનના દેવના સુખથી પણ વધુ આનંદનો અનુભવ કરતા હોય છે.”
* આથી એ નકકી થયું કે મુનિજીવન એ પાપકર્મના ઉદયથી દુઃખમય બનેલું જીવન નથી. પરંતુ ચારિત્ર્ય મેહનીય કર્મના પશમથી અપાર આનંદમય બનેલું જીવન છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
યતિધર્મ
(૨)
બે પ્રકારનાં મુનિજીવન (૧) સાપેક્ષ, (૨) નિરપેક્ષ
ગુરુ, ગચ્છ વગેરેની સહાયની અપેક્ષા સાથે વિરતિધર્મનું પાલન કરવું તે સાપેક્ષ મુનિજીવન અને તેવી કોઈ પણ અપેક્ષા વિના વિરતિ ધર્મનું પાલન કરવું તે નિરપેક્ષ મુનિજીવન જેને અનુક્રમે સ્થવિરકતપ અને જિનકલ્પાદિ કહેવાય છે.
સાપેક્ષ યતિધર્મ એટલે શું? પ્રતિદિન ગ્રહણશિક્ષા અને આસેવનશિક્ષા પામવાને માટે ગુરુકુળવાસમાં રહેવું તે સાપેક્ષ યતિધર્મ કહેવાય.
ગ્રહણશિક્ષા એટલે પ્રતિદિન ગુરુ પાસે સૂત્ર અને અર્થ ભણવા રૂપ થતજ્ઞાનને અભ્યાસ કરે તે.
આસેવનશિક્ષા એટલે પ્રતિદિન સંયમની ક્રિયાને અભ્યાસ કરે તે.
આનું તાત્પર્ય એ નીકળે છે કે સાચું મુનિપણું એટલે ગુરુકુળવાસનું હાર્દિક સેવન.
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, “શિષ્ય (૧) હેય અને ઉપાય
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ ભાવમાં ગુરુની જ આંખે જોવું. (૨) તેમની ઈચ્છા પ્રમાણે સદા વર્તવું. (૩) તેમણે શીખવેલા અનાશંસ ભાવના બળે જીવવું, અર્થાત્ કોઈ પણ પરપદાર્થમાં આસક્તિ કરવી નહિ. (૪) દરેક કાર્યમાં ગુરુકૃપાને આગળ કરવી અને તેમાં દઢ શ્રદ્ધા રાખવી. (૫) દરેક કાર્ય પિતાની કલપનાથી ન કરતાં ગુરુએ આપેલી હિતશિક્ષાના અનુસારે કરવું અને (૬) સદા ગુરુની સમીપમાં જ (આજ્ઞામાં જ) રહેવું.
જે શિષ્ય આવી રીતે ગુરુને સદા પિતાના હૃદયમાં સ્થાપન કરે છે તે સુવિનીત શિષ્ય–
(૧) સર્વ ક્રિયાઓમાં યણપૂર્વક વર્તવાને સ્વભાવ પ્રાપ્ત કરે છે. (૨) ગુરુની આજ્ઞા કે ઇંગિત થયા વિના જ તેમના હૃદયને સમજીને વર્તવાના ક્ષપશમને પામે છે. (૩) ગુરુના વિરહને સહન કરવામાં તે અશક્ત બને છે અને જ્યારે તે ગુરુની પાસે હોય છે ત્યારે તેમના શયન કરવાના સમયે સંથારો કરી લેવા વગેરે સર્વ કાર્યોને તે તે સમયે બરોબર પાર ઉતારે છે. (૪) કારણ વિના ગુરુના સાડાત્રણ હાથના અવગ્રહની બહાર જ રહે છે. (૫) ગુરુએ સંપેલા કાર્યમાં ઇસમિતિ આદિનું પાલન બરેલર કરતા હોય છે. (૬) ગુરુના ખેાળામાં જ પિતાનું અવસાન થાય તેવી ભાવના ભાવ હોય છે.
કહ્યું છે કે, “જેઓ ગુરુકુળવાસમાં રહે છે તેઓ રત્નત્રયીની સુંદર આરાધના કરી શકે છે.”
સકળ સદાચારનું મૂળ ગુરુકુળવાસ કહેવામાં આવ્યું છે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી-૬ એટલું જ નહિ પરંતુ ગુરુકુળવાસને જ બ્રહ્મચર્યનું પરમ કારણ કહેવામાં આવ્યું છે.
આથી જ એક ઠેકાણે કહ્યું છે કે, “તે શિષ્યો ધન્ય છે; જેમના હૈયે ગુરુ વસેલા છે, પરંતુ તે શિષ્ય તે. ધન્યથી પણ ધન્ય છે કે જેઓ ગુરુના હૈયે વસેલા છે.”
ભાવ સાધુનાં સાત લિંગ શાક્ત નીતિના જઘન્ય કેટિના પણ સાચા સાધુનાં નીચે પ્રમાણેનાં સાત લિગે છેઃ
૧. તેની પ્રતિલેખનાદિ સઘળી ક્રિયાઓ મેક્ષ પામવા માટેની તાલાવેલીવાળી અને શુદ્ધ હોય. - ૨. તેને ધર્મ કરવામાં દઢ શ્રદ્ધા હોય.
૩. કદાચ કઈ દુરાગ્રહમાં તે આવી જાય છે તેમાંથી જલદી તેને ઉગારી શકાય તેટલે તે સરળ હોય.
૪. શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયામાં તે પ્રમાદી ન હોય.
૫. તપ કરવામાં તે શક્તિને છુપાવતે ન હોય. : ૬. સ્વદષદ્રષ્ટા હોઈને ગુણેને દઢ પક્ષપાતી હોય.
૭. સર્વગુણશિરોમણિ ગુરુઆજ્ઞાપાલનને તે કટ્ટર રાગી હોય.
ગુરુકુળવાસનું મહત્ત્વ આ ઉપરોક્ત સાત લિંગમાં સાચા સાધુનું મુખ્ય લિંગ ગુરૂકુળવાસ છે. માટે ગુરુકુળવાસ વિનાના અત્યંત કષ્ટમય, શાક્ત ક્રિયાઓને કરનારાને પણ પંચાશકચ્છમાં મિથ્યા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
ર.
દષ્ટિ કહ્યા છે. એવા આત્માઓ ગુરુકુળવાસને ત્યાગ કરી– એકદમ શુદ્ધ ગેચરી વહોરવી, કઠેર વિહાર કર, આકરી તપશ્ચર્યા કરવી વગેરે–જે કાંઈ શુદ્ધ ક્રિયાઓ કરતા હેય. છે, તે શુદ્ધ ક્રિયાઓ શાસ્ત્રમાં કહી છે એટલા માટે તેઓ. કરતા નથી, પરંતુ તે કિયાએ પોતાના મનને બહુ ગમી ગઈ છે માટે કરતા હોય છે. નહિ તે ગુરુકુળવાસનું સેવન કરવાનું શાસ્ત્રોમાં કહ્યું જ છે તે તેને શા માટે તેઓ ત્યાગત? આથી મનસ્વીપણે વર્તનાર મિથ્યાદષ્ટિ જ કહેવાય. - શાસ્ત્રકારોએ તે એમ કહ્યું છે કે, “ગુરુકુળવાસમાં રહેવાથી આપસ આપસમાં સાધુઓના ક્યારેક ઝઘડા થઈ જતા હોય ત્યારે પણ, ગોચરી વગેરે ઓછાવત્તા અંશમાં ન છૂટકે દોષિત વાપરવી પડતી હોય તે પણ, સ્વાધ્યાયમાં
ડી હાનિ પહોંચતી હોય તે પણ ગુરુકુળવાસને ત્યાગ કરે નહિ. કેમ કે આવાં કેટલાંક નુકસાને તેમાં દેખાવા. છતાં તેની સામે વડીલેની ભક્તિ, મનની સ્વછંદતાનું નિયંત્રણ તથા બ્રહ્મચર્ય વગેરેનું પાલન વગેરે બહુ મોટા લાભ પ્રાપ્ત થાય છે.”
સાગરમાં અનેક માછલાં રહેતાં હોય ત્યારે તેઓ વરચે સંઘર્ષ થવાની પૂરી શક્યતા છે. તે વખતે જે કઈ માછલું તે સંઘર્ષમાંથી છૂટવા માટે સાગરને ત્યાગ કરી દે તે નિશ્ચલપણે માછલાને વિનાશ થાય. આ રીતે સાગર જેવા ગરછને–સંઘર્ષ કે દોષિત ગોચરીના કારણે–જે સાધુ ત્યાગ કરી દે છે તેને નિશ્ચિત વિનાશ થાય છે. આવી રીતે એકાકી વિહાર કરનારા સાધુઓ શાસનના અપભાજકે છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ ગુરુજનની જ્યાં ત્યાં નિંદા કરીને પિતાને બચાવ કરવાના કારણે તુચ્છ છે. આવા અવિચારિત કાર્ય કરનારા સાધુઓને - ગ્રન્થિભેદ ક્યારેક પણ થયું હશે કે નહિ તે સવાલ થઈ પડે છે.
ગુરુની આશાતના કદી ન કરવી શાસ્ત્રકારે કહે છે, “અનંતજ્ઞાનીએ પણ પિતાના ગુરુની સેવા છોડવી નહિ. કોઈ આચાર્ય જ્ઞાનના ક્ષપશમમાં કાંઈક ન્યૂન હોય, અથવા કોઈ બહુ નાની વયે આચાર્ય બનેલા હોય તે બહુશ્રુત અને વધુ દીક્ષાપર્યાયવાળા સાધુઓએ તેમની કદી હીલના કરવી નહિ. જેઓ આવી હલકાઈ કરે છે તેઓના જ્ઞાનાદિગુણે બળીને ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે. નાનકડા એવા ઝેરી સાપને ના સમજીને કેઈ હેરાન કરે અને તેનું જે પરિણામ આવે તેથી ઘણું ભયંકર પરિણામ ગુરૂહીલનાથી પ્રાપ્ત થાય છે.”
આથી જ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજાએ કહ્યું છે કે, જે તમારા ગુરુ મૂળગુણેથી સહિત ન હોય અને ચુસ્ત ક્રિયાકાંડી હોય તે તેમના ઉત્તરગુણની કઈ શિથિલતાને ઝાઝી નજરમાં લાવશે નહિ.” ચંડરુદ્રાચાર્ય અતિ ક્રોધી હોવા છતાં તેમના ઘણુ બધા સંવિજ્ઞ અને ગીતાર્થ શિષ્યોએ તેમને કદી છેડ્યા નેતા. વળી રાજર્ષિ શેલક, શય્યાતરને પિંડ વાપરવાની તીવ્ર આસક્તિરૂપ દેષના ભાગી બન્યા હતા ત્યારે તેમના ગીતાર્થ શિષ્યએ તેમને સર્વથા ત્યાગ ન કરતાં ભૂતપૂર્વ મંત્રીપદવાળા પંથક મુનિને તેમની સેવામાં રોક્યા પછી જ સ્વહિતાર્થે વિહાર કર્યો હતે. અને
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ યેગ્ય તક મળતાં તે શિષ્ય પોતાના ગુરુના જીવનનું સુંદર પરિવર્તન કર્યું હતું.
જિનશાસનમાં મૂળગુણયુક્ત જે ભાવગુરુઓ છે તેમનું નામસ્મરણ તે મહા ફળદાયી છે જ. પણ તેમના શેત્રનું, અરે ! તેમનાં માતપિતાનું સ્મરણ પણ અનેક પાપને હણનારું છે. એવા ભાવગુરુએ જેને પ્રાપ્ત થયા હેય તે શિષ્ય ગુરુકુળવાસનું સદૈવ સેવન કરવું જોઈએ. કેમ કે તેના દ્વારા જ ગ્રહણશિક્ષા અને આસેવનશિક્ષા પ્રાપ્ત થાય છે.
ગ્રહણશિક્ષા નીચે જણાવ્યા મુજબ શાસ્ત્રમાં જ્યારે જેને એટલે દીક્ષાપર્યાય થાય ત્યારે તે શિષ્યમાં પાત્રતા દેખાય તે ગુરુ તેને તે તે સૂત્ર (અર્થસહિત) ગ્રહણ કરાવે તે ગ્રહણશિક્ષા કહેવાય. આ સૂત્રે ગ્રહણ કરતી વખતે શાક્ત નીતિ પ્રમાણેનાં આયંબિલ, નિવિ વગેરે તપ અને તે તે ક્રિયાઓ કરવાની હોય છે. જેને ગદ્વહન કહેવામાં આવે છે. (શ્રાવકેને આ જ રીતે તે તે સૂત્રનાં જે તપ વગેરે કરવાનાં હોય છે તેને ઉપધાન કહેવામાં આવે છે.)
ઠાણાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે, “જે સાધુ અનિયાણું, સમ્યક્દર્શન અને યોગાદ્વહન સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરે છે તે સાધુના સંસારનો અંત જલદી આવી જાય છે.”
બેશક તે ગાવાહી સાધુ કે ઉપધાનવાહી શ્રાવક નમ્રતા, અમાયાવિતા, કુતૂહલરહિતતા, વિનીતતા અને ઈન્દ્રિયની દાન્તતાથી યુક્ત હવે જોઈએ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ક્યારે?
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ દીક્ષા પર્યાય અને સૂત્રપ્રાપ્તિ
ક્યું સૂત્ર? દીક્ષા લેતાંની સાથે આવશ્યક સૂત્ર ત્રણ વર્ષનો પર્યાય | આચારાંગ સૂત્ર ચાર
સૂયગડાંગ સૂત્ર પાંચ 5 )
દશાકલ્પ વ્યવહાર સૂત્ર આઠ * *
ઠાણગ-સમવાયાંગ સૂત્ર દશ , ,
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ (૨) ભગવતીજી સૂત્ર અગિયાર
સુલિલકા વિમાન પ્રવિભક્તિ વગેરે પાંચ અધ્યયન અરૂણોપાત વગેરે પાંચ અધ્યયન ઉત્થાન મૃત આદિ ચાર અધ્યયન
આશીવિષ ભાવના પંદર ,, ,, દષ્ટિવિષ ભાવના
ચારણ ભાવના સત્તર ; ;
મહાસ્વપ્ન ભાવના અઢાર , ” | જલન
તેજસનિસર્ગ સૂત્ર ઓગણીસ
દષ્ટિવાદ વીસ , , | શેષ સર્વ સૂત્ર
હાલ તે આચારાંગ પૂર્વે ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રને વેગ કરાવાય છે. જોકે જે આત્મા દીક્ષાને ગ્ય બને તે આત્મા સૂત્રે ભણવાને યોગ્ય હે જ જોઈએ. છતાં ગ્ય દીક્ષિત વ્યક્તિને સૂત્રે ભણવવાં, તેમ જ જે કહ્યું છે તે ભણવા
આર
ૌદ
સેળ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ અંગેની વિશિષ્ટ ગ્યતાને તથા છેદાદિ ગ્રન્થ ભણવા માટે તે મેહનીયકર્મની વિશિષ્ટ ક્ષય સ્થિતિને ધ્યાનમાં લેવા માટે કહ્યું છે.
છતાં જે ગુરુ વડે જ તદ્દન અગ્ય વ્યક્તિને ભૂલથી દીક્ષા અપાઈ ગઈ હોય અને જે તે વેષ પહેરાવાયેલી દીક્ષિત વ્યક્તિ જૈનશાસનની જોરદાર વિરાધના કરવાની શક્યતાવાળી જણાતી હોય તે તેનાં કપડાં તરત જ ઉતારી દેવાં. કહ્યું છે કે, “જે ગુરુ સર્વથા અગ્યને વેશ પહેરાવે કે મુંડન કરે કે શાસ્ત્રો ભણાવે કે વડી દીક્ષા આપે કે તેની સાથે ભેજન આદિ વ્યવહાર કરે છે તેને પક્ષ કરે તે તે ચારિત્ર્યવાન ગુરુ પણ પિતાના ચારિત્રને નાશ કરે છે.” આવા શિષ્યલોભી ગુરુ દુર્ગતિમાં જાય છે. - શાણે વૈદ્ય રોગને અસાધ્ય જાણે કે તરત જ ચિકિત્સા વગેરે કરવાનું છોડી દે છે, તેમ અગ્યતાની જાણ થતાંની સાથે જ ગુરુએ શિષ્યને સૂત્રાદિનું અધ્યયન કરાવવાનું બંધ કરી દેવું જોઈએ.
અગ્યને શાસનહીલનાના ભયથી જો ઘરભેગો કરવામાં ન આવે તે સાધુવેષમાં રહીને તેના દ્વારા એવા અનાચાર સેવાય કે જેથી તે ઘણી મોટી શાસનહીલના કરી બેસે. ભલે તે હાથ પિતાને જ હોય છતાં જે તેને સડે આખા શરીરને બરબાદ કરતે હેય તે તેને તત્કાળ કાપી નાખવું જોઈએ. તે વખતે તેની ઉપર મમત્વ રાખી શકાય નહિ. બગડેલી કરંડિયાની એક કેરી જે બહાર ફેંકી દેવામાં
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
32
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
ન આવે તે બાકીની સારી કેરીઓને પણ બગાડતાં વાર લાગે નહીં.
આસેવનશિક્ષા આસેવન શિક્ષા એટલે મુનિજીવનમાં શિષ્ટ પુરુષોએ આચરેલ કિયાકલાપનું જીવનમાં આસેવન કરવું.
ટૂંકમાં મુનિજીવનના આચારોનું સમ્યફ પાલન કરવું તે આસેવનશિક્ષા છે. તેને જ સામાચારી કહેવામાં આવે છે. તેના ત્રણ વિભાગ છે. ૧. એઘ સામાચારી, ૨. દશધાસામાચારી, ૩. પદવિભાગ સામાચારી.
૧. ઓઘ સામાચારી: ઓઘ એટલે સામાન્ય. સામાન્યથી સંક્ષેપમાં ઘનિયુક્તિ ગ્રન્થમાં જે સમગ્ર દિનરાતની સાત પ્રકારની (૧. પડિલેહણ, ૨. પિંડ, ૩. ઉપધિ, ૪. અનાયતન, ૫. પ્રતિસેવના, ૬. આલેચના અને ૭. વિશુદ્ધિ) સામાચારી કહી છે તે એઘ સામાચારી કહેવાય. આ સામાચારી સાધુને દીક્ષાના પ્રથમ દિવસથી જ અપાય છે માટે તેને પહેલે નંબર છે.
૨. દશધા સામાચારી : ઉત્તરાધ્યયનના છવ્વીસમાં અધ્યયનમાંથી ઉદ્ધરવામાં આવેલી જે સામાચારી છે તેનું નામ દશધા સામાચારી છે. આ સામાચારીને ચકવાલ સામાચારી કહેવામાં આવે છે, કેમ કે તેની દશેય વસ્તુઓ કૂવાના અરહટ્ટ(ચકવાલ)ની જેમ રોજિંદા વ્યવહારમાં ઉપયોગમાં આવ્યા કરે છે. તે દશ વસ્તુઓનાં નામે આ પ્રમાણે છે:
૧. ઈચ્છાકાર, ૨. મિચ્છાકાર, ૩. તથાકાર, ૪. આવ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપાથો-૬
સહી, ૫. નિસીહિ, ૬. પૃચ્છા, ૭. પ્રતિસ્પૃચ્છા, ૮. છંદના, ૯. નિમંત્રણા, ૧૦, ઉપસ પદા.
૩૩
( જ્ઞાન, દર્શીન કે ચારિત્રના વિશિષ્ટ આરાધન માટે ગુરુઆજ્ઞાપૂર્વક અન્ય ગચ્છમાં જવું તે ત્રણ પ્રકારની ઉપસ પદા)
૩. પદ્મવિભાગ સામાચારી : દૃષ્ટિવાદ નામના મારમા અગમાંથી ઉદ્ધરેલા બૃહત્કલ્પ વ્યવહારસૂત્ર વગેરે છેદ્ય ગ્રન્થમાં આ સામાચારીને વિષય હેાવાથી તેને કલ્પવ્યવહાર સામાચારી પણ કહેવાય છે.
પદ્મ એટલે ઉત્સગ અને અપવાદને જણાવનારાં શાસ્ત્રવચને.
તેના વિભાગ એટલે યેાગ્ય સ્થાને તેના ઉપયેગ.
અર્થાત્ કયારે ઉત્સગ અને કયારે અપવાદનું આલંબન લેવું એને વિભાગ બતાડતી જે છેદ સૂત્રમાં કહેલી સામાચારી તે પદિવભાગ સામાચારી કહેવાય છે.
કોઈ કારણ ન હેાવાથી ઉત્કૃષ્ટ કાટિનું શાસ્ત્રાક્ત આચરણ તેને ઉત્સગ કહેવાય છે અને ચાક્કસ પ્રકારના કારણને લીધે ઉત્સ`મા ને ન છૂટકે છેાડીને—છતાં ઉત્સગ માને ફરી જલદી પામવાના લક્ષ્યવાળું—જે શાસ્ત્રોક્ત નીચલી કોટિનું (અ) જે આચરણ તે અપવાદમા કહેવાય છે.
સીધા માર્ગે ચાલતી મેટરને સીધા રસ્તા ઉપર
૩
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ આવેલા ખાડાઓને કારણે ડાઈવર્ઝન (Diversion) આપવામાં આવે છે, જેના દ્વારા મોટર ફરી સીધા રસ્તે આવી જાય છે. તેમાં સીધે રસ્તે તે ઉત્સર્ગ છે અને ડાઈવર્ઝન (Diversion) તે અપવાદ છે.
આ પદવિભાગ સામાચારી વિશિષ્ટ કેટિના શ્રુતજ્ઞાનને અભ્યાસી બનેલા, દીર્ઘ દીક્ષાપર્યાયવાળા સાધુને અપાતી હોવાથી તેને નંબર ત્રીજે છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. ઓઘ સામાચારી
[૩]
મુનિની દિનચર્યા હવે આપણે એઘ સામાચારીને વિચારીએ. તેમાં જે વસ્ત્ર-પાત્રનું પ્રતિલેખન (બને સમયનું), ગોચરી, કિયા, પ્રતિક્રમણ વિધિ વગેરે કિયાઓ છે તે ઘનિયુક્તિ ગ્રન્થ વગેરેના વિવેચનમાં આવી ગયા હોવાથી અહી ઘ સામાચારી મુજબ મુનિની ચાવીસ કલાકની દિનચર્યા વિચારીશું.
નિદ્રા અને નિદ્રાત્યાગનો સમય સર્વ સાધુઓ રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરમાં જાગતા રહે. પરંતુ વૃષભ (પ્રૌઢ) સાધુઓ રાત્રિના પ્રથમ બે પ્રહર સુધી જાગતા રહે. અને બીજા પ્રહરની શરૂઆતથી માત્ર આચાર્ય જાગતા રહે અને ચોથો પ્રહર શરૂ થતાં બધા સાધુઓ જાગે અને તે વખતે આચાર્ય સૂઈ જાય. તે આચાર્ય પ્રતિકમણને સમય થાય ત્યારે ફરી જાગે તથા ગ્લાનાદિ પણ અશક્તતાના કારણે પ્રતિક્રમણ વખતે જાગી શકે. પ્રતિકમણને સમય એટલે જે કર્યા પછી દશ ઉપકરણોનું પડિલેહણ કરી લેતાં સૂર્યોદય થાય તે સમય પ્રતિકમણના આરંભને સમય કહેવાય.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સક્ઝાય સુધીની ક્રિયા નિદ્રાને ત્યાગ કર્યા બાદ ઈરિયાવહીથી સજઝાય સુધીની ક્રિયા કરવી. તેમાં જે જીવહિંસા વગેરેનું કુસ્વપ્ન આવ્યું હોય તે ચાર લેગસ્સનો કાઉસ્સગ્ગ “ચંદુસુનિમ્મલયરા” સુધી કરે અને જે ચતુર્થ વ્રતની વિરાધના રૂપ દુઃસ્વપ્ન આવ્યું હોય તે તે કાઉસ્સગના લેગસ “સાગરવરગંભીરા” સુધી ગણવા, અથવા ચાર લેગસ ચંદે સુનિમ્મલયરા સુધી ગણીને એક નવકાર ગણુ.
સક્ઝાય સુધીની ક્રિયા બાદ વાચના વગેરે પાંચ પ્રકારને સ્વાધ્યાય કરવા તથા પિતાના જીવન અંગે ધર્મજાગરિકા કરવી. એટલે કે પોતે કરેલા તપ તથા અભિગ્રહ યાદ કરવા. તેમાં છતી શક્તિએ પોતે શું નથી કરતે –તે ધ્યાનમાં લેવું અને નવા સુંદર સંકલ્પ કરવા, પિતાનું ચારિત્રજીવન આરાધનામાં કે વિરાધનામાં પસાર થાય છે? –વગેરે વિચારવું તે ધર્મજાગરિકા છે. પ્રાત:કાળમાં બ્રાહ્મમુહૂર્તમાં બુદ્ધિની નિર્મળતા વધુ રહેતી હોવાથી તે સમયની ધર્મજાગરિકા ઘણી લાભદાયી થાય છે.
કાલગ્રહણ, પ્રતિક્રમણ અને પ્રતિલેખન
રાત્રિના છેલ્લા ચોથા પ્રહરને છેલ્લે ચેાથે ભાગ તે પ્રભાતિક કાલગ્રહણને સમય છે. તે અંગેની વિધિ ગુરુગમથી જાણવી.
ત્યાર બાદ રાઈપ્રતિક્રમણ કરવું. તેમાં છેલ્લા ગુરુ સમક્ષ બહુલ” અંગેના બે આદેશ માગવા એટલે વારંવાર થનારી,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૩૭. અર્થાત રોકી ન શકાય તેવી – શ્વાસ લેવા-મૂક, પાંપણનું ફરકવું વગેરે સૂક્ષ્મ કાર્યની – ઘણી વાર થતી ક્રિયા, આ કિયા કરતાં પણ ગુરુની રજા મેળવવી જોઈએ. પરંતુ તે અસંભવિત હોવાથી આ બે આદેશે દ્વારા તે રજા મેળવી લેવામાં આવે છે. એને અર્થ એ થયો કે બાકીનાં સૂક્ષમ કાર્યોમાં તે ગુરુની રજા અવશ્ય મેળવવી જોઈએ.
ત્યાર પછી શાક્ત વિધિથી વસ્ત્રોની પ્રતિલેખના કરવી. જ્યારે દશ વસ્ત્રોનું પ્રતિલેખન થઈ જાય અને અગિયારમા દાંડાનું પ્રતિલેખન થવા લાગે ત્યારે સૂર્યોદય થાય તે રીતે પ્રતિલેખન શરૂ કરવું.
પ્રતિલેખનન વિધિ ઓઘનિર્યુક્તિના વિવેચનમાંથી જાણી લે. પહેલી તથા બીજી પિરિસીને સ્વાધ્યાય
અને પાત્રપ્રતિલેખન સૂર્યોદયથી પણ પ્રહર થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવું. આ પ્રથમ પોરિસીને સૂત્રપેરિસી કહેવામાં આવે છે.
પ્રથમ પારિસી પૂર્ણ થાય એટલે બીજી પિરિસીમાં અર્થચિંતન કરવાનું હોય છે. પરંતુ અપવાદ માગે તે નવદીક્ષિતેને બને પિરિસીમાં માત્ર સૂત્રપાઠ કરી શકાય છે. અને જેઓ મૂળસૂત્ર ભણું ચૂક્યા છે તેમને બન્ને પોરિસીમાં અર્થચિંતન થઈ શકે છે.
પહેલી સૂત્રપોરિસી છ ઘડીની હોય છે. તે પછીના સમયમાં તરત જ પાત્ર પ્રતિલેખન કરવું અને ત્યાર બાદ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
મુનિજીવનની બાળથી-૬ તરત જ અર્થ પરિસી શરૂ કરવી. પ્રભાતને આ સઘળો સમય સ્વાધ્યાયને હોવાથી પાત્રપ્રતિલેખન કરતાં જે ઝોળી, પડલા, રજસ્ત્રાણ વગેરે વસ્ત્રોનું પ્રતિલેખન આવે છે તે પાત્રાની જેમ બેઠાં બેઠાં જ કરવું. પરંતુ ઉભડક પગે કરવું નહિ, કેમ કે તેમ કરવા જતાં જે વધુ સમય જાય તેથી સ્વાધ્યાયને હાનિ પહોચે.
ઉભડક પગે વસ્ત્રપ્રતિલેખન કરવાને શાસ્ત્રીય નિયમ અહીં ગૌણ બનાવીને સ્વાધ્યાયનું જે મહત્ત્વ બતાડ્યું છે તેથી સમજાશે કે સ્વાધ્યાયના સમયમાં કેઈ પણ પ્રકારને પ્રમાદ કર જોઈએ નહિ.
પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય ૧. વાચના: જે વાચના આપનાર આત્મા હોય તે ઊંચા આસને બેસે, અને વાચન લેનાર સાધુઓ તેમને વંદન કરીને (શાસ્ત્રનીતિથી પર્યાયમાં મોટા હોય તે પણ) તેમની પાસે વાચના લે. તે વખતે સાધુઓ પગની પલાંઠીને, ટેકાને, પગ લાંબા પહેલા કરવાને, વિકથાને, હસવાને વગેરે અવિધિ અને અવિનયને ત્યાગ કરે.
૨. પૃચ્છના : જ્યારે પણ વિદ્યાદાતાને કઈ સવાલ પૂછ હોય ત્યારે આસન ઉપર બેઠા બેઠા કે સંથારામાં સૂતા સૂતા ન પૂછો. કિન્તુ ગુરુની સન્મુખ આવીને ઊંચા પગે બેસીને બે હાથની અંજલિ કરીને વિનયપૂર્વક પૂછો.
૩. પરાવર્તન : ઈરિયાવહી પડિકકમીને મુખ આગળ વસ્ત્ર રાખીને, શુદ્ધ ઉચ્ચારપૂર્વક, પદ છેદ કરીને, જ્યાં અટકવું જોઈએ ત્યાં અટકીને, કંઠસ્થ કરેલાં સૂત્રને સ્વાધ્યાય કરે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૩૯ ક, અનુપ્રેક્ષા: જે જિનવચન સાંભળ્યાં હોય કે તેના અર્થ જાણ્યા હોય તેના ઉપર નયનિક્ષેપ વગેરેના બળ સાથે તેનાં ઊંડાં રહસ્યને પામવા માટે તાત્વિક ચિંતન કરવું.
૫. ધર્મકથા : ગુરુકૃપાથી સારી રીતે શાસ્ત્રાર્થને સમજ્યા પછી ગ્ય જીવોને સ્વ૫ર-ઉપકારક ઉપદેશ કરો .
આવા પ્રકારને સ્વાધ્યાય કરવાથી પોતાના આત્માના હિતાહિતનું ભાન થાય છે. ભાવસંવર પ્રગટ થાય છે; શાસ્ત્રવચને પ્રત્યે શ્રદ્ધા તીવ્ર બનતી જાય છે અને તેથી સંસાર પ્રત્યેને વૈરાગ્યભાવ ઉત્કૃષ્ટ બનવા લાગે છે. આમ મેક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચળતા પ્રાપ્ત થાય છે. આથી જ બારે પ્રકારના તપમાં સ્વાધ્યાય નામના તપને ઉત્કૃષ્ટ તપ કહ્યો છે. કહ્યું છે કે, “ઘણું કોડે વર્ષોમાં પુષ્કળ ક્રિયાઓ કરીને એક અજ્ઞાની આત્મા જે અનંતાં કર્મોને અપાવે તેટલાં કર્મોને ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત એ જ્ઞાની આત્મા માત્ર એક ઉચ્છવાસમાં ખપાવે છે.”
આમાં મહત્ત્વની વાત તે એ છે કે જે આત્માને સ્વાધ્યાયને તીવ્ર રસ જાગે છે તેનામાં સ્વપરને સંસારમાંથી ઉતારનારી “પરદેશકતા નામની વિશિષ્ટ શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ જેમ તે આત્મા સ્વપરોપકારી બનતું જાય છે તેમ તેમ તેને જિનાજ્ઞા, જનસંઘ અને જિનશાસન પ્રત્યે અપૂર્વ ભક્તિ પેદા થાય છે. આના કારણે જૈનશાસનની
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
મુનિજીવનની બાળપથી ૬ અવિચ્છિન્ન પરંપરા આગળ વધારવાને મહાલાભ તે સ્વાધ્યાયરસી આત્માને પ્રાપ્ત થાય છે.
પંચવસ્તુ ગ્રન્થમાં કહ્યું છે કે, “છતી શક્તિએ સ્વાધ્યાય નહિ કરનાર આત્માએ ભવિષ્યમાં વિપરીત માગે ચઢીને ઉન્માદી બને છે અથવા તેમને શરીરમાં ભયંકર રગે પેદા થાય છે અથવા તેઓ ચારિત્રધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય છે.”
જે સાધુ સૂત્ર અને અર્થગ્રહણ કરી ચૂક્યા હોય અને શિષ્યોને પણ તે ભણાવીને પિતાની જવાબદારી પૂર્ણ કરી ચૂક્યા હોય તેવા સાધુઓ તથા જેઓની સૂત્ર કે અર્થ ભણવા સંબંધમાં અંતિમબુદ્ધિ હોય તેવા સાધુઓ સૂત્રપિરિસી કે અર્થ પરિસીના સમયમાં તથા અન્ય અનુકૂળ સમયમાં ઉનાળામાં આતાપના લે, શિયાળામાં વસ્ત્રો ત્યાગીને શીત પરિષહને સહન કરે, અને ચેમાસામાં અંગોપાંગને વધુમાં વધુ સમય સુધી સંકેચી રાખીને કાયક્લેશ નામને તપ કરે અને વિવિધ બાહ્ય તપસ્યા કરે. વળી એકાંત સ્થાનમાં જઈ કાયોત્સર્ગમાં લાંબા સમય સુધી રહે.
સૂત્રપોરિસીને બરાબર પિણે પ્રહર થાય ત્યારે જ પાત્રપ્રતિલેખન કરવાનું શરૂ કરી દેવું. જે સ્વાધ્યાય આદિના અગાઢ કારણ સિવાય પાત્રપ્રતિલેખન મોડું કરાય તે એક છઠ્ઠનું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. ક્યારેક ગુરુઆજ્ઞા લઈને પાત્રપ્રતિલેખન ડુંક વહેલું કરી શકાય. પરંતુ બને ત્યાં સુધી મોડું તે ન જ કરાય.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
સૂત્રપોરિસી અને અર્થપોરિસીમાં યથાયોગ્ય જે પાંચ પ્રકારને સ્વાધ્યાય કરવું જોઈએ તે અપ્રમત્તભાવથી કરવો જોઈએ; તે એટલે સુધી કે સ્વાધ્યાય કરતાં કઈ પચ્ચકખાણ માગે છે તે પણ આપી શકાય નહિ.
યતિદિનચર્યામાં કહ્યું છે કે, “સાધુ પિતાના આચારમાં શિથિલ હોય તે પણ જે તે વ્યાખ્યાનમાં (વાચનામાં) શુદ્ધ પ્રરૂપણ કરતે હોય એટલે કે ચારિત્રજીવનના કટ્ટર પક્ષપાતપૂર્વક તેની ભારેભાર પ્રશંસા અને શુદ્ધ પ્રરૂપણ કરતે હોય તે વળી, અવસરે પોતાના જીવનની શિથિલતાને પણ ખુલ્લી કરતે હોય તે, આચાર્ય પોતે શિથિલ છતાં અનંત કર્મોની નિર્જરા કરનારે થાય છે અને તેને ભવોભવ બધિપ્રાપ્તિ સુલભ હોય છે. તે પછી અપ્રમત્ત એવા આચારશુદ્ધ સાધુની નિર્જરાની શી વાત કરવી !”
જિનાલયગમન બીજી અર્થ પરિસી પૂરી થયા પછી જિનમંદિરે જઈને ચૈત્યવંદન કરવું જોઈએ. પણ જે ચૈત્યવંદન કર્યા પછી ગેચરી જવા માટે હજી વાર હોય તે જિનાલયમાં વધુ સમય પસાર કરે અને કેઈ ઠેકાણે ગોચરીને સમય વધુ વહેલે હેય તે પહેલી અને બીજી અને પરિસીના સમયમાં, સમયને કાપ મૂકો અને તે રીતે બને પરિસી વહેલી વહેલી પૂરી કરીને ગેચરી જવા માટે વહેલા નીકળી જવું. પાંચ પર્વતિથિએ જિનમંદિરની ચિત્યપરિપાટીએ જવું અને શેષ દિવસોમાં એક જિનાલયે તે અવશ્ય જવું. !
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ - ત્રીજી પિરિસી ભિક્ષાચર્યા અને સ્થવિલભૂમિ ગમન વગેરે
ઉત્સર્ગથી ગોચરીને સમય ત્રીજી પરિસીને છે. પૂર્વે ગોચરી નીકળતી વખતે “ઉપગને કાઉસ્સગ વગેરે કરાતા હતા. પરંતુ વર્તમાન સામાચારીમાં બાળ, ગ્લાન, વૃદ્ધ વગેરે અસહિષ્ણુ સાધુઓની ભક્તિને લાભ લેવા માટે આ વિધિ પ્રભાતમાં જ ગુરુની પાસે કરી લેવામાં આવે છે.
આ ઉપગના કાર્યોત્સર્ગમાં કેટલાક કહે છે કે માત્ર એક નવકાર ગણવાને હોય છે, જ્યારે બીજા કેટલાક કહે છે કે તે નવકારની સાથે જે આહાર વગેરે લાવવાને. હોય તેને પણ વિચાર કરી લેવું જોઈએ. કેમ કે તે વિચાર કર્યા વિના આહાર લેવા માટે પગ ઉપાડી શકાય નહિ.
ત્રણ પ્રકારની ભિક્ષાઓ ૧, સવસ પત્કરી ૨. પૌરુષની ૩. વૃત્તિકરી
(૧) સવ સંપન્કરી: સાધુતાના શુભ ધ્યાન વગેરેમાં વત, ગુરુઆજ્ઞાનું પાલક, આરંભાદિ રહિત, બાળ આદિ માટે અનાસક્તભાવે દાતાને જરા પણ ત્રાસ ન થાય તે રીતે ભ્રમરની જેમ થેડું થોડું લેનાર તથા “આ ભિક્ષા ગૃહસ્થના આત્માના તથા સાધુના શરીરના ઉપકાર માટે જિનેશ્વરદેવેએ ફરમાવી છે, માટે તે લેવામાં મારે લજજા રાખવી જોઈએ નહિ.” એવા શુભાશયથી ફરનારે સાધુ જે નિર્દોષ ભિક્ષા પામે તે સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા કહેવાય. | (૨) પૌરુષદની: સાધુતાથી વિરુદ્ધ વર્તનારે, પાપારંભી, અનેક દેને સેવી સાધુ પિતાના સંયમજીવનના
(૧) માન પાલક ને પણ
આ શિક્ષા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
४७ પુરુષાર્થને હણત હોવાથી તેની ભિક્ષા પૌરુષની કહેવાય છે. (પુરુષાર્થને હણતા એટલે એક જગ્યાએથી વધુ ગોચરી. લઈ લેવી, નજીકનાં ઘરમાંથી લઈ લેવું તે.)
(૩) વૃત્તિકરી: જેઓ આંધળા, ગરીબ કે લંગડા. વગેરે હોવાના કારણે સંસારમાં રહીને પોતાની આજીવિકા ચલાવી શકે તેમ નથી તેવા માણસે માત્ર પેટ ભરવા માટે જે સાધુ થયા હોય તે તેમની ભિક્ષાને “વૃત્તિ(આજીવિકા)કરી” ભિક્ષા કહેવાય છે. ' અભિગ્રહ સાથે ભિક્ષા લેવા માટે નીકળવું
પિતાની રસવૃત્તિ ઉપર કાબૂ મેળવવા માટે મેક્ષાથી સાધુ જ્યારે ભિક્ષા લેવા નીકળે ત્યારે દ્રવ્યાદિક ચાર પ્રકારના અભિગ્રહ કરે. (૧) દ્રવ્યથી અભિગ્રહ
અમુક જ વસ્તુ વહોરીશ અથવા અમુક સાધનથી વહેરાવશે તે જ વહેરીશ વગેરે સ્વરૂપના દ્રવ્ય અભિગ્રહ. કહેવાય. (૨) ક્ષેત્રથી અભિગ્રહ
આઠ પ્રકારને જે ગેચરી ભૂમિએને કેમ છે, તેમાંના અમુક પ્રકારથી હું ગેચરી વહેરીશ અથવા અમુક સંખ્યાનાં ઘરોમાંથી જે ભિક્ષા મળશે એટલી જ વહેરીશ વગેરે પ્રકારના ક્ષેત્ર અભિગ્રહો કહેવાય. આઠ પ્રકારની ગોચરી ભૂમિઓ છે, તેથી જુદી જુદી ગોચરી ભૂમિઓમાંથી લાવેલી ગોચરી જુદા જુદા પ્રકારની ગણતાં આઠ પ્રકારની ગેચરી થાય.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ આઠ પ્રકારની ગોચરી ૧, ગજવી ગોચરી: ધારો કે એક ઉપાશ્રયની બંને લાઈનમાં ગેચરીનાં ઘરો છે. તેમાંની કોઈ પણ એક લાઈનને અભિગ્રહ કરીને તે લાઈનમાં જ ગોચરી લેવા જવું અને જે મળે તે લઈને તે જ લાઈનમાં – સામેની લાઈનમાં ગયા વિના – સીધા પાછા ફરવું. તેવી રીતે જે ગોચરી લાવી હોય તે ગોચરી જવી ગેચરી કહેવાય. (ત્રાજવી = સીધી.)
૨. ગત્વા પ્રત્યાગતિ ગોચરી : ત્રાજવી ગોચરીની જેમ એક લાઈનમાં ગેરરી વહેર્યા પછી ગોચરી પૂરી ન થવાથી બીજી લાઈનનાં ઘરોમાં પણ ગોચરી લેવા જવું અને તે રીતે જે ગેચરી મેળવવી તે ગત્યાપ્રત્યાગતિ નેચરી કહેવાય.
૩. ગામૂત્રિકા ગોચરી: જેમ ગાય આડુંઅવળું મૂતરે તેમ અભિગ્રહ કરે કે બે લાઈનમાં આવેલાં ગૃહસ્થનાં સામસામાં ઘરમાં વારાફરતી જતાં જતાં બંને લાઈનનાં છેલ્લાં ઘરમાં પહોંચવું. એટલે એ લાઈનનું પહેલું ઘર કરવું. પછી ૨ લાઇનનું પહેલું ઘર કરવું. આ લાઈનનું બીજુ ઘર કરવું પછી ૨ લાઈનનું બીજુ ઘર કરવું. આ રીતે વારાફરતી બંને લાઈનનાં ઘરોમાંથી જે ગોચરી મેળવી હોય તે ગોમૂત્રિકા ગોચરી કહેવાય.
૪. પતંગવીથિ ગોચરી: પતંગિયાની જેમ સાવ અનિયત કમે ગમે તે ઘરમાં ગોચરી લેવા જવું અને તે રીતે જે ગોચરી લાવવી તે પતંગવીથિ ગેચરી કહેવાય.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૫. પેટા ગેાચરી : પેટીની જેમ ગામની ચારે દિશામાં સીધી લાઇનમાં જે ઘરે આવતાં હેાય તેવા ગામના છેવાડાન તે જ ઘરામાં ગેાચરી લેવા જવું. પરંતુ ગામની ચારે દિશાની લાઈનેાની અંદર જે ઘરે આવતાં હેાય તેમાં જવું નહિ. તે રીતે લાવેલી ગેાચરી પેટા ગેાચરી કહેવાય.
૪૫.
૬. અધ પેટા ગાચરી: ઉપરની ચાર લીટીની ચાર શ્રેણીમાંથી કોઈ પણ — એકબીજાને અડતી — એ શ્રેણીઓમાં બે જ ગેાચરી જવું. અર્થાત્ અંગ્રેજીના એલ (L) આકારમાં ફ્રીને જે ગેાચરી લાવવી તે અધ પેટા ગેાચરી કહેવાય.
૭, અભ્યતર શંભૂકા ગાચરી : ગામના મધ્યભાગનાં ઘરામાંથી શરૂ કરીને, શંખના મહાર નીકળતા આવર્તની જેમ ગાળ શ્રેણીમાં રહેલાં ઘરામાં ફરતાં ફરતાં છેલ્લે ગામના છેવાડે રહેલાં ઘરનું છેલ્લું આવત (રાઉન્ડ) પૂરું કરવું. તેવી રીતે ફરીને લવાયેલી ગેાચરી અભ્યંતર શંભૂકા ગાચરી કહેવાય.
૮. ખાદ્યું શમૂકા ગાચરી: અહીં અભ્યંતર શમૂકા ગેાચરીથી ઊલટા ક્રમ જાણવા. એટલે ગામના છેવાડે આવેલ છેલ્લા ઘરથી ગાળ શ્રેણીએ ફરતાં ફરતાં ક્રમશઃ અંદર અદર આવતાં છેલ્લે ગામની ખરાખર વચ્ચેના ઘરમાં આવવું. આ પ્રમાણેના ક્રમથી ફરતા ફરતા જે ગાચરી મેળવી હાય તે માહા શમ્રૂકા ગેાચરી કહેવાય.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ ૬
મુનિજીવનની બાળપથી-૬
૧. »જવી .
3 પતંગબથિ
9, અમ્યત૨ ૨-3
૦d 0 0
000 do
- પટા.
રે રાતા પ્રમાગતિ
૮. બાહ્ય
ખૂ.
- 5 ગૉકિઅ
૬. અર્ધપેટ
(૩) કાળ અભિગ્રહ
મારે ભિક્ષાકાળ થયા પછી જ, કે તે પહેલાં જ, કે તે કાળમાં જ ભિક્ષાએ નીકળવું. એ એકાદ નિશ્ચય તે કાળ અભિગ્રહ કહેવાય. જ ભાવ અભિગ્રહ
કઈ ગાતે હશે કે કઈ રડતું હશે કે કઈ બેઠેલે હશે કે અલંકાર પહેરેલ હશે, કે થાળીમાંથી કેળિયે ઉપાડીને પિતાના મોઢામાં નાખવાની તૈયારી કરતે હશે તે જે વહોરાવશે તે જ લઈશ. આમાંને કેઈ એક પ્રકારનો જે અભિગ્રહ કરવો તે ભાવ અભિગ્રહ જાણ.
આવા પ્રકારના વિશિષ્ટ કોટિના અભિગ્રહ તે જ સાધુને કરવા માટેની રજા છે, જેઓ અત્યંત સત્વશાળી છે, અર્થાત્ બીજાઓને આધ્યાનાદિને પ્રસંગ આવવાથી તેની અનુમતિ નથી.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
ભિક્ષા લેવા જવા માટે તે જ સાધુને અધિકાર છે જેણે કમસે કમ શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રના પાંચમા અધ્યયનનો અર્થથી અભ્યાસ કરેલ હોય કેમ કે તેને જ વસ્ત્ર, પાત્ર, શચ્યા અને આહારપાણની એષણ અને અનૈષણાની ખબર હોય છે. પાણી વહોરવા પણ આ સિવાયના સાધુઓ જઈ શકતા નથી.
શય્યાતર વસતિને જે માલિક હોય તે શય્યાતર કહેવાય.
શમ્યા એટલે વસતિ. તે આપવાથી જ જે સંસારસાગરને તરી જાય તે શય્યાતર કહેવાય. માલિક એક હોય કે અનેક હય, તે બધાયના બાર પ્રકારના પિંડ ત્યાગવા.
અપવાદે એટલે કે અનેક માલિકેમાંથી એકને જ પિડ ત્યાગ કરવાના આગ્રહે અથવા નિર્વાહ ન થાય તે એક જ માલિકના પિંડને પણ ત્યાગ કરી શકાય.
શય્યાતરને બાર પ્રકારનો ત્યાજ્ય પિંડ
(૧) અશન, (૨) પાન, (૩) ખાદિમ, (૪) સ્વાદિમ, (૫) રજોહરણ, (૬) વસ્ત્ર, (૭) પાત્ર, (૮) કંબળ, (૯) સોય, (૧૦) મુંડન માટેને અ, (૧૧) કાનસળી અને (૧૨) નખરની (નેઈલકટર).
શયાતરની કણ્ય નવ વસ્તુઓ (૧) સંથારા માટેનું ઘાસ વગેરે, (૨) ડગલ, (૩) રાખ, (૪) કૂડી, (૫) પાટ કે મેટું પાટિયું વગેરે, (૬)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સંથાર (નાનું પાટિયું), (૭) પીઠનું ફલક (પાટિયું), (૮) પાત્રાદિને લેપ, (૯) તેને ઉપધિ સહિતને મુમુક્ષુ સ્વજન.
શય્યાતર કેશુ થાય? ગામમાં જે વસતિમાં ગુરુ સૂતા હોય અને જ્યાં તેમણે રાઈપ્રતિક્રમણ કર્યું હોય તે એક અથવા બન્ને વસતિના માલિક શય્યાતર થાય. પણ જો આખી રાત્રિ જાગરણ કર્યું હોય અને પ્રતિક્રમણ બીજી વસતિમાં જઈને કર્યું હોય તે પહેલી વસતિને માલિક શય્યાતર ન થાય.
અપવાદ: (૧) માંદગી વગેરેના ગાઢ કારણે ત્રણ વખત ગામમાં ફરવા છતાં બીમારને ગ્ય દ્રવ્ય ન જ મળે તે પછી શાતરને ત્યાંથી પણ લઈ શકાય. જે અતિગાઢ બીમારી હોય તે તરત જ શય્યાતરને ત્યાંથી પણ લઈ શકાય. (૨) આચાર્યને યોગ્ય દ્રવ્યો અન્યત્ર દુર્લભ હોય ત્યારે. (૩) ભૂત વગેરેને અન્યત્ર ઉપદ્રવ હોય ત્યારે. (૪) દુષ્કાળને લીધે. (૫) રાજાના કેપને લીધે. (૬) બહાર લૂંટફાટના ભયને લીધે શય્યાતરને ત્યાંથી પણ લઈ શકાય. (૭) જે શય્યાતર પોતાના અતિ ભક્તિભાવના કારણે પિતાને ત્યાં વહેરવાને અતિ આગ્રહ કરે તે તેને આ ધ્યાન ન થાય તે માટે માત્ર એક વાર તેને ત્યાંથી વહોરી શકાય.
આઠ પ્રકારને અક૯ય રાજપિંડ પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરના સાધુઓએ અનાદિ ચાર, વસ્ત્ર, પાત્ર, રજોહરણ અને કંબળ એમ આઠ પ્રકારના રાજપિંડને ત્યાગ જોઈએ.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬
૪૯ - શાસ્ત્રકારે કહે છે કે, “જેમ ગૃહસ્થને પોતાના જીવનમાં નીતિ વગેરેથી વ્યવહારશુદ્ધિ સાચવવી એ ખૂબ દુષ્કર છે, તેમ સાધુને સર્વથા દોષ વિનાની આહારશુદ્ધિ ખૂબ દુષ્કર છે. એટલે જે સાધુ નિર્દોષ આહાર હંમેશ વાપરતા હોય તેને હંમેશ ઉપવાસના ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વસતિશુદ્ધિ આહારશુદ્ધિની જેમ વસતિશુદ્ધિ પણ ખૂબ આવશ્યક છે. વસતિના મૂળગુણે અને ઉત્તરગુણ હોય છે તે બન્નેથી યુક્ત તથા સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસકથી રહિત એવી વસતિ જ શુદ્ધ કહેવાય.
- પ્રાપ્ત થયેલી શુદ્ધ વસતિમાં સાધુએ કઈ જગ્યાએ બેસવું કે ન બેસવું તે માટે કરાયેલી વૃષભની કલ્પનાનું વિવેચન એઘનિર્યુક્તિમાં જોઈ લેવું.
| વસંશુદ્ધિ વસ્ત્રો કપાસ, શણ, રેશમ, ઘેટાનું ઊન વગેરે અનેક વસ્તુમાંથી બને છે. તેમાં કપાસ વગેરેનાં વસ્ત્રો પહેલા પ્રકારમાં આવે છે, રેશમી વગેરે વસ્ત્રો બીજા પ્રકારમાં આવે છે અને ઊન વગેરેનાં વસ્ત્રો ત્રીજા પ્રકારમાં આવે છે. વળી આ ત્રણે પ્રકારના દરેકના ત્રણ ત્રણ ભેદ થાય છે.
(૧) યથાકૃત (કોઈ પણ પ્રકારનું સીવણ વગેરે કર્યા વિનાનું અખંડ મળી જતું વસ્ત્ર.)
(૨) અલ્પપરિકમ (એક વાર ફાડેલું અને પછી સાવેલું.)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ (૩) બહુપરિકમ (ફાડવા સીવવાની ઘણી વાર ક્રિયા કરીને તૈયાર કરેલું.)
આમાં પૂર્વનું વસ્ત્ર ન મળે તે જ ઉત્તરઉત્તરનું લેવું.
ગૃહસ્થ જે વસ્ત્ર સાધુ માટે ખરીદ્યું ન હોય, વધ્યું કે ગૂંચ્યું ન હોય, બીજા પાસેથી હઠ કરીને લીધેલું ન હોય, ચેરીથી મેળવ્યું ન હોય તે વસ્ત્ર સાધુ માટે નિર્દોષ છે.
વસના વિભાગો અને તેના ગુણ-અવગુણ
જે વસ્ત્ર કપ્ય ગણાતું હોય તેને ધર્મલાભ આપીને વહેરતા પહેલાં ખેલીને બરાબર જોઈ લેવું. જેથી તેમાં રાખેલા ધન વગેરેની ચેરીનું દોષારોપણ ન થઈ જાય. ત્યાર પછી તે વસ્ત્રોના ગુણદોષ જેવા તે માટે વસ્ત્રના નીચે પ્રમાણે નવ વિભાગ કલપવા અને “દિવ્ય વગેરે નામ આપવાં. દિવ્ય | આસુરી | દિવ્ય | વસ્ત્રની અંદર અનેક
ડાઘાડૂધી મનુષ્ય | રાક્ષસી | મનષ્ય 1 પ્રકારના
હોય છે તેનાથી વસ્ત્ર દિવ્ય | આસુરી | દિવ્ય
નીચેના કેઈ પણ પ્રકારવાળું બને છે.
૧. આંખને સુરમ, તેલનું કાજળ વગેરે પ્રકારનાં અંજવાળું.
૨. દીવાની મેંશ કે કાજળ વગેરે પ્રકારનાં ખંજવાળું. ૩. કાદવ જેવી વસ્તુઓવાળું. ૪. ઉંદર, કંસારી વગેરેથી ખાધેલું. ૫. અગ્નિથી બાળેલું.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૬. તૂણેલું.
૭. ધોબીના કૂટવાથી છિદ્ર પાડેલું. * ૮. અતિ જીર્ણ થવાથી બીજા ખરાબ રંગના ટુકડાથી સાંધેલું.
(૧) જે વસ્ત્રના “દિવ્ય ભાગમાં ઉપર જણાવેલ અંજન આદિ કઈ પણ હોય તે તે વસ્ત્ર વહોરનાર સાધુને વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરેને ખૂબ લાભ થાય.
(૨) જે મનુષ્ય ભાગમાં તેમનું કાંઈ પણ હોય તે મધ્યમ કક્ષાએ તે લાભ પ્રાપ્ત થાય.
(૩) જે “આસુરી” ભાગમાં તે ડાઘાડૂધી વગેરે હોય તો તેના વાપરનાર સાધુને બીમારી થાય અને જે
() “રાક્ષસ” ભાગમાં તે ચિહ્નો હોય તે વાપરનાર સાધુનું મરણ થાય.
સારાંશ એ છે કે જે એક વસ્ત્રના ઊભા ત્રણ સરખા વિભાગ કરવામાં આવે અને તેમાં વચલા વિભાગમાં જે કેઈ ઉપરમાંનું ચિહ્ન હોય તે તે ન જ લેવું. “પંચકલ૫ બૃહભાષ્યમાં કહ્યું છે કે, “અઢાર રૂપિયાથી ઓછા મૂલ્યવાળું વસ્ત્ર વાપરવું. (આજની તારીખમાં એક રૂપિયે = વીસ પિસા કહેવામાં આવે છે.)
પાત્રશુદ્ધિ તુંબડાનું, લાકડાનું અને માટીનું અનુક્રમે ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય કેટિનું પાત્ર વાપરવું જોઈએ, અન્ય પાત્ર અકઃપ્ય છે. જે પાત્ર ચારે બાજુથી સરખું ગોળ હેય,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સ્થિર બેઠકવાળું હોય, કાયમી વાપરવા માટેનું હોય, તેમ જ સ્નિગ્ધ અને ટકાઉ વર્ણવાળું હોય તે લક્ષણવંતું પાત્ર જાણવું અને જે ઊંચુંનીચું હોય, અકાળે સુકાયેલું હોવાથી વળિયાં પડેલું હોય, ભાંગેલું હોય, તિરાડ કે કાણાંવાળું હોય તે અપલક્ષણવાળું જાણવું. સુલક્ષણ પાત્ર રાખવાથી અનેક લાભની પ્રાપ્તિ, ગચ્છની પ્રતિષ્ઠાવૃદ્ધિ, કીર્તિ, આરોગ્ય અને જ્ઞાનની પણ વૃદ્ધિ થાય છે. જ્યારે અપલક્ષણવાળાં પાત્ર રાખવાથી ચારિત્રનાશ, ચિત્તવિભ્રમ, રેગ અને મરણ વગેરે થાય છે.
સાત ચૈત્યવંદન (૧) પ્રભાતે ઊઠયા પછી જગચિંતામણિનું, (૨) પ્રભાતના પ્રતિકમણમાં વિશાલચનનું, (૩) જિનમંદિરમાં દર્શન કરતી વખતનું, (૪) જન પૂર્વે પચ્ચક્ખાણ પારતી વખતનું, (૫) ગોચરી (ભજન) પછીનું, (૬) સાંજે પ્રતિક્રમણમાં “નમસ્તુનું, (૭) સંથારાપેરિસી ભણાવતી વખતે ચઉક્કસાયનું, એમ સાત વાર ચિત્યવંદન કરવાની વિધિ છે.
તેમાં ભિક્ષા વાપરતા પહેલાં ચૈત્યવંદન કર્યા બાદ જઘન્યથી દશવૈકાલિકની સત્તર ગાથાને સ્વાધ્યાય કરે.
- માંડલીભાજી અને એકલા સાધુ
ભિક્ષાને વાપરનારા બે પ્રકારના સાધુ છેઃ ૧. માંડલીભેજી સાધુ અને ૨. એકલજી સાધુ.
(૧) જ્યાં સુધી ભેજન કરનારા સર્વ સાધુઓ માંડલીમાં ન આવે ત્યાં સુધી જેમનાથી ભેજન ન થઈ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની માળપેાથી-૬
શકે તે માંડલીભાજી સાધુ કહેવાય.
(૨) એકલભોજી: ચેાગવાળા, સ્વભાવથી અથવા શરીરના કારણે માંડલીમાં સાથે બેસવાને અયેાગ્ય, સ્વલબ્ધિવાળા, પ્રાથૂણુંક, કાચી દીક્ષાવાળા, નવદીક્ષિત, કૃષિત ચારિત્રી (જ્યાં સુધી પ્રાયશ્ચિત્ત પૂર્ણ ન કરે ત્યાં સુધી), ખાળ, વૃદ્ધ વગેરે એકલભાજી સાધુ કહેવાય.
૫૩
,,
જે એકલલાજી ભિક્ષા વહેારવા ગયા હેાય તે ભિક્ષા લાવ્યા પછી ગુરુને કહે કે, હું ભગવંત! ખાળ, વૃદ્ધ ગ્વાન, તપસ્વી વગેરેને આહાર આદિ આપ આપે. ત્યાર પછી ગુરુ ખીજાઓને નિમંત્રણ કરે અથવા ગુરુઆજ્ઞાથી તે એકલભાજી નિયંત્રણ કરે. જો કોઈ ન લે તેપણ નિમંત્રણ કરવાથી એકલèાજીને નિજ રાનેા લાભ મળે જ.
અસમર્થ એવા વૃદ્ધ, ગ્લાન, નવદીક્ષિત તથા પ્રાભ્રૂણ ક ગુરુ, અસહિષ્ણુ, રાજપુત્રાદિ વગેરેના અનુગ્રહ માટે તથા જે સાધુને લાભાન્તરાયના તીવ્ર ઉદય હાય તેના અનુગ્રહ માટે માંડલીબદ્ધ ભેાજનની વ્યવસ્થા છે.
જે દિગંબરમતી મૂર્છાને પરિગ્રહ ન કહેતાં વસ્ત્ર કે પાત્રને રાખવા માત્રને જ પરિગ્રહ જણાવે છે, તેમની પાસે ગ્લાન, પ્રાથૂક વગેરેને વપરાવવાની કોઈ વ્યવસ્થા નથી. ગમે તેવી માંદગી વગેરેમાં પણ ભિક્ષા માટે દરેકને જવું જ પડે અને ઊભા રહીને હાથમાં વાપરવું જ પડે.
આપણી દૃષ્ટિએ માત્ર ત્યાગ એ ધર્મ નથી’, પરંતુ
‘વિવેકપૂર્વકના ત્યાગ' એ ધર્મ છે. દિગબરમતીના ત્યાગ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
મુનિજીવનની બાળથી-૬ ગમે તેટલે કઠેર હોય પરંતુ વિવેક નહિ હેવાથી તે ત્યાગ આદેય કહી શકાય નહિ. વળી વસ્ત્ર અને પાત્રને ત્યાગ કરી દેનારા તેઓ પોતાને સર્વથા અપરિગ્રહી ભલે કહેવડાવતા હોય પરંતુ પાણી માટે કમંડલુ, ચિહ્ન તરીકે મોરપીંછ, તાપણું માટે ઘાસ, નગ્નતાને ઢાંકવા કૂડાળું વળીને ફરતા ભક્તો, નગ્નતાના કારણે ભસતા કૂતરાઓથી રક્ષા પામવા પળાતા કૂતરાઓ વગેરે કેટલા બધા પરિગ્રહ તેમને પણ ઊભા થઈ જાય છે!
વળી તેમને ત્યાં ગોચરીના બેંતાલીસ દોષની વિચારણા ન હોવાથી અને બ્રાહ્મણની જેમ આહારપાણી અંગેના દોષ સ્વીકારાયા હોવાથી અને ઘંટીના લેટને, કૂવાના પાણીને, કુમારિકા વડે જ બનાવેલે આહાર વાપરવાની વ્યવસ્થાના કારણે તેઓ જીવહિંસાને ઘણે મેટો દોષ સેવતા હોય છે.
આ ભેદ ઉપરથી સમજાશે કે વસ્ત્ર, પાત્ર અને આહાર અંગેની આપણું વ્યવસ્થા કેટલી બધી વ્યાવહારિક, વૈજ્ઞાનિક અને તાવિક છે. અસ્તુ.
બેંતાલીસ દોષથી નિર્દોષ ગોચરી લાવ્યા પછી પણ ગોચરી વાપરતી વખતના જે સંયેજના વગેરે પાંચ દેશે છે તે લાગી ન જાય તેની ખૂબ કાળજી રાખવી જોઈએ; નહિ તે નિર્દોષ ગોચરી પામવા માટે કરેલી ઘણી બધી મહેનત એળે જાય. હાઈકોર્ટમાં જીતેલે પણ જે સુપ્રીમમાં હારી જાય તે તે હારેલે જ કહેવાય.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૫૫ ભોજનવિધિ ગ્રાસષણાના આ પાંચ દોષ લાગી ન જાય તે માટે નીચે જણાવેલા ત્રણમાંથી કઈ પણ એક પ્રકારે ભેજન કરવું એવી વૃદ્ધ પરંપરા છે.
૧. કટકચ્છેદ: એક બાજુથી કકડે કકડે ખાવાનું શરૂ કરવું અને જ્યાં સુધી ભેજન પૂરું ન થાય ત્યાં સુધી તે બાજુથી જ ખાતા રહેવું. કટક એટલે સાદડી. તેને એક બાજુથી કકડે કકડે કાપતાં અને ફેકી દેતાં પૂરેપૂરી ફેકી દેવાય તેમ. દા. ત. ચાર જેટલીની થપી હોય તે આખી થપ્પીને એકી સાથે એક બાજુથી તેડતાં તેડતાં પૂરી વાપરવી.
૨. પ્રતરછેદ: રોટલીના એકેકા પડને ઉપર ઉપરથી ખાતાં છેલ્લી રોટલી સુધી આવી જવું તે પ્રતરચ્છેદ કહેવાય. - ૩. સિંહભક્ષિત : જે બાજુથી જે વસ્તુ વાપરવાની શરૂ કરી તે પૂરેપૂરી વાપર્યા પછી તેની બાજુમાં પડેલી બીજી વસ્તુ પણ વાપરવાની શરૂ કરીને પૂરેપૂરી વાપરવી. ત્યાર બાદ તેની બાજુમાં રહેલી ત્રીજી વસ્તુ પણ પૂરેપૂરી વાપરવી તે સિંહભક્ષિત ભજન કહેવાય.
ભજન કરતી વખતે સબડકા લેવાને કે ચબરાબ ચાવવાને અવાજ આવવો જોઈએ નહિ. દાણે કે છાંટો નીચે પડવો જોઈએ નહિ. અતિ ધીમે કે અતિ ઉતાવળે વાપરવું જોઈએ નહિ. ભેજન કર્યા બાદ ચિત્યવંદન અને ગુરુવંદન કરીને પચ્ચક્ખાણ કરવું અને ખરડાયેલા લૂણા વગેરે તરત કાઢી નાખવા તથા પાત્રા બાંધીને મૂકી દેવા.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સ્થ હિલ ભૂમિએ ગમન જે પહેલી કે બીજી પરિસીમાં ઈંડિલ જવું પડે તે તે અકાળગમન કહેવાય અને ત્રીજી પિરિસીમાં જવાનું થાય તે તે કાળગમન કહેવાય. દર બે બે સાધુએદીઠ શૌચ માટે પાત્રમાં ભેગું પાણી અપાય. ઘનિયુક્તિના વિવેચનમાં જણાવ્યા પ્રમાણે એક હજાર ત્રેવીસ (૧૦૨૩) અશુદ્ધ ભાંગા છોડીને એક શુદ્ધ ભાંગાની સ્થડિલભૂમિએ આવસ્યહિ કહીને જવું અને બેસતાં “અણુજાણહ જસુગ્ગહે બોલવું. ઊઠતી વખતે ત્રણ વાર સિરે, સિરે કહેવું. ડગલને ઉપયોગ કરે. પાછા ફરતાં ગામમાં પ્રવેશ કરતી વખતે શેષકાળમાં રજોહરણથી અને વર્ષાકાળમાં પાદલેખનિકાથી પગ ધેવા. પાછા ફરતી વખતે ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરતાં, ત્યારે જ પગનાં તળિયાં માત્ર દેવા, જ્યારે તે કઈ અશુચિથી ખરડાયેલાં હોય. પણ જે ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરતી વખતે શૌચવાદી લેકે તે સાધુને જોતા હોય તે તેમને સાધુ પ્રત્યે જુગુપ્સા ન થાય તે માટે પણ ચેખા પગ વધુ પાણીથી સારી રીતે ધોઈને ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરે. અન્યથા તે લેકે જૈન ધર્મની નિંદા કરવા દ્વારા દુર્લભધિ બની જાય.
ત્રણ વાર નિસીહિ કહીને પગ પૂંછને ઉપાશ્રયમાં પેસવું. જે હજી ત્રીજી પરિસી થઈ ન હોય તે તેટલે બાકીને સમય સ્વાધ્યાય કરે. કેમ કે જ્યારે પણ નવરાશને સમય મળી જાય ત્યારે સાધુએ સ્વાધ્યાય કરે તે જ ઉચિત છે, તેમ યતિદિનચર્યામાં કહ્યું છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી
ચાથી પિરિસી અતિલેખન અને વસતિશાધન વગેરે દિવસને છેલ્લે ચોથે પ્રહર બાકી રહે ત્યારે વસ્ત્ર અને પાત્ર સઘળી વસ્તુનું પ્રતિલેખન એઘનિર્યુક્તિના વિવેચનમાં જણાવ્યું છે તે રીતે કરવું. એમાં વિશેષ જિનકલ્પી અંગે નીચે પ્રમાણે જાણવું.
જિનકપીની બેથી બાર પ્રકારની ઉપધિ
જે જિનકલપી આત્માની પાસે હાથમાં જ આહારપાછું લેતી વખતે એક પણ ટીપું કે એક પણ દાણે નીચે પડી જ ન શકે તેવી લબ્ધિ હોય અને વસ્ત્રોને ત્યાગને પણ જેમણે અભિગ્રહ કર્યો હોય તેમને માત્ર અને મુહપત્તી એ બે જ વસ્તુ સાથે હોય.
તેમાં જે વસ્ત્રત્યાગના અભિગ્રહ વિનાના જિનકલ્પી જે એક વસ્ત્ર રાખે તો તેની ત્રણ ઉપધિ થાય. જે તે બે કે ત્રણ કપડાં રાખે તે અનુક્રમે તેની ઉપધિ ચાર કે પાંચ થાય.
જે જિનકલ્પી વસ્રરહિત હોય છતાં લબ્ધિરહિત હેવાના કારણે પાત્ર સપ્તક રાખનારા હોય તેમની (૨ + ૭) નવ ઉપાધિ થાય.
અને જે જિનકલ્પી પાત્રધારી અને વસ્ત્રધારી બંને હોય તે તેમની ઉપાધિ દશ-અગિયાર કે બાર પણ થાય. પ્રસંગત: સ્વયંસંબુદ્ધ અને પ્રત્યેક બુદ્ધની ઉપાધિને વિભાગ
| તીર્થકર સ્વરૂપે અને તે સિવાયના સ્વરૂપે એમ બે પ્રકારે સ્વયંસંબુદ્ધ હોય છે. તેમાં બીજા પ્રકારના સ્વયંસંબુદ્ધ અને પ્રત્યેક બુદ્ધ વચ્ચે નીચેની ચાર બાબતેમાં ભેદ હોય છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા પ્રકારના સ્વયંસંબુદ્ધ
પ્રત્યેક બુદ્ધ ૧, સમ્યકત્વ- બાહ્ય નિમિત્ત વિના જ | કઈ વૃષભ વગેરે બાહ્ય નિમિત્ત. પ્રાપ્તિ પિતાને જાતિસ્મરણ આદિથી થી જ બેધિ પ્રાપ્ત થાય. બેધિપ્રાપ્ત થાય.
જઘન્યથી બે ૨. ઉપધિ બાર પ્રકારની હોય
ઉત્કૃષ્ટથી નવ પ્રકારની (૨ + ૭) ૩. શ્રુત પૂર્વજન્મનું શ્રુત હોય
નિયમથી પૂર્વ જન્મમાં ભણેલું કે ન પણ હોય. એ શ્રુત ને
શ્રુત આ ભવમાં જાતિસ્મરણી હોય હોય તે ગચ્છમાં રહીને ગુરુ
જ. જઘન્યથી આચારાંગ આદિ પાસે નવું ભણે.
અગિયાર અંગેનું અને ઉત્કૃષ્ટથી
દેશેન દશ પૂર્વનું હેય. ૪. સાધુવેષ પૂર્વજન્મનું કૃત હેય નિયમથી દેવતા વેષ આપે.
હોય તે દેવતા વેષ આપે કદાચ દેવને ઉપગ ન હોય તે અને જે પૂર્વજન્મનું કૃત વેષ વિના પણ વિચરે, એકાકી વિહાર
ન હોય તે ગુરુ વેષ આપે. | કરે પણ ગચ્છમાં તે ન જ રહે. પ્રતિમધારી સાધુને પણ જિનકલ્પીની જેમ બાર પ્રકારની ઉપાધિ હોય,
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૬
ચાથા પ્રહરનું શેષ કેબ્ય
સર્વ ઉપધિની પ્રતિલેખના કર્યા પછી જો ચાથા પ્રહરમાં સમય રહે તે સૂત્રગ્રાહી સાધુને ઉપાધ્યાય સૂત્ર ભણાવે અને અ ગ્રાહીને અર્થની વાચના આપે. તેમાં જ્યારે એ ચેાથા પ્રહરનું છેલ્લું 'તમુ ત (અડતાલીસ મિનિટ ) ખાકી રહે ત્યારે સાધુએ સ્થ`ડિલ અને માત્રુ પરઠવવા માટેની ચાવીસ (૧૨+૧૨) ભૂમિઓનું તથા કાળગ્રહણ માટેની ત્રણ (કુલ સત્યાવીસ) ભૂમિઓનું પ્રમાન કરવા માટે સ્વાધ્યાય છેડીને ઊભા થવું.
ત્યાર બાદ પ્રતિક્રમણ કરવું. તે વખતે ગીતા સાધુ પ્રતિક્રમણ કરવાને સમય થઈ ગયા છે તેવી સૌને ઉપયેગ આપતી ઘેાષણા કરે. પ્રતિક્રમણની મ`ડલી શ્રીવત્સના આકારે પૂર્વ સન્મુખ કે ઉત્તર સન્મુખ હાવી જોઈ એ. તેમાં સૌથી આગળ ગુરુ બેસે, તેમની પાછળ એ સાધુ, તે એની પાછળ ત્રણ સાધુ, તે ત્રણની પાછળ એ સાધુ, અને તે એની પાછળ એક સાધુ એમ નવ સાધુના મંડળથી શ્રીવત્સના આકારની એક મ`ડલી થાય. હાલ આ પરપરા નથી. જો ગુરુ નિવ્રુત્ત હોય તેા સઘળા સાધુએ તેમની સાથે જ પ્રતિક્રમણ કરે. અને જો તેએ કામમાં રોકાયેલા હાય તેા પાછળથી પણ પ્રતિક્રમણમાં આવે. ત્યાં સુધી બધા સાધુઓએ કાર્યાત્સગ - મુદ્રામાં ઊભા રહીને સૂત્રાદિનું ચિન્તવન કરવુ, તેમાં અશક્ત વગેરેને અપવાદે બેસવાની રજા છે.
.
૦૦
૦૦૦
૫૯
..
d
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ પ્રતિક્રમણ થઈ ગયા બાદ પ્રાદેષિક (વ્યાઘાતિક = વાઘાઈ) કાલગ્રહણ લેવું. પ્રતિક્રમણ પછી સમય એ છે કે તે વખતે ગુરુની પાસે અનેક શ્રાવકના આવવાજવાને તથા બેસવાને પ્રસંગ બને છે. આથી એ કાળમાં અવાજ વગેરે દ્વારા વ્યાઘાત થતું હોવાથી તે કાળને વાઘાઈ' કહેવામાં આવે છે. એટલે તે વખતે લેવાતા કાલગ્રહણને “વાઘાઈ” (પ્રાદોષિક) કહેવામાં આવે છે.
આ કાલગ્રહણ લીધા પછી અગિયાર અંગ વગેરે કાલિક સૂત્રને તથા ઉપાંગ વગેરે ઉત્કાલિક સૂત્રને પાઠ કરે અને કરાવ. જે કાલગ્રહણ શુદ્ધ ન આવે તે માત્ર ઉત્કાલિક સૂત્રે તથા નિર્યુક્તિ આદિ અર્થરૂપ શ્રતને વિચાર કરે કે તેનું પુનરાવર્તન કરવું. રાત્રિના પહેલા અને છેલ્લા એ બે પ્રહરમાં અનુક્રમે વાઘાઈ અને પાભાઈ (પ્રભાતિક) કાલગ્રહણે લેવાનાં હોય છે. તે બન્ને પ્રહરમાં તથા દિવસના પહેલા અને છેલ્લા એ બે પ્રહરમાં કાલિક શ્રતનું અધ્યયન કરવાનું હોય છે.
રાત્રિના ચારે પ્રહરના વ્યા રાત્રિના પહેલા પ્રહરમાં પ્રતિક્રમણ આદિ કર્યા બાદ ગુર્નાદિની સેવા (વિશ્રમણ) કરવી. ત્યાર પછી સ્વાધ્યાય આદિ કરતાં કરતાં રાત્રિને પહેલે પ્રહર પૂરો થાય, તે વખતે સંથારાપેરિસી ભણાવવી. સંથારાનું માપ અને દરેક સાધુ વચ્ચે છોડવાની જગ્યા તથા વચ્ચે પાત્રા મૂકવાનું સ્થાન વગેરે બાબતે ઘનિર્યુક્તિના વિવેચનમાં જોઈ લેવી.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
}
સથારાપેારિસી ભણાવ્યા પછી શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક સથા કરવા અને સૂઈ જવું.
રાત્રિના બીજા પ્રહરમાં બધા સાધુએ તથા આચાય પણ સૂઈ જાય કિન્તુ વૃષભેા જાગતા રહે. રાત્રિના ખીજા પ્રહરમાં આચાર્ય જાગે અને ત્રીજો પ્રહર શરૂ થાય ત્યારે તે વૃષભે અદ્ધરત્તી (અડધી રાત્રે લેવાતું કાલગ્રહણ તે અદ્ધરત્તી) કાલગ્રહણ લે. અને પછી તેએ સૂઈ જાય. અને તે આચાર્ય સૂત્રાનું ચિંતન કરતા રહે.
ચેાથા પ્રહર થતાં બધા સાધુએ જાગે અને વેરત્તિ કાલગ્રહણુ લે તથા કાલિક સૂત્રના સ્વાધ્યાય કરે. ત્યાર પછી પ્રાભાતિક કાલગ્રહણ લે. એટલે કે ચેાથા પ્રહરની શરૂઆતમાં વેરત્તિ કાલગ્રહણ લેવું અને સ્વાધ્યાય કર્યાં ખાદ પાભાઈ કાલગ્રહણ લેવું.
ચોથા પ્રહરની શરૂઆતથી આચાય સૂઈ જાય અને સાધુએ વડે પાભાઈ કાલગ્રહણ લેવાઈ ગયા પછી આચાય કે સાધુએ પ્રતિક્રમણ શરૂ કરે કે જેથી તે પ્રતિક્રમણ અને ત્યાર પછી દશ ઉપકરણાનું પ્રતિલેખન કરતાં સૂર્યાંય થઈ જાય.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪] દશધા સામાચારી અને પદવિભાગ સામાચારી
દશધા સામાચારી (ચક્રવાલ સામાચારી)
આ દશ પ્રકારની સામાચારી સાધુની દિનચર્યામાં અઘિટની જેમ વારંવાર આવ્યા કરતી હોવાથી તેને ચકવાલ (અરઘટ્ટ) સામાચારી કહેવામાં આવે છે. તે દશ પ્રકારે છે. (૧) ઈચ્છાકાર સામાચારી
કઈ પણ કાર્ય બીજા પાસે કરાવવું હોય કે બીજાનું કાર્ય કરવાની ઈચ્છા હોય ત્યારે તે કાર્ય બલાત્કારથી કરાવવું નહીં કે હઠથી કરવું નહિ. પરંતુ “તારી ઈચ્છા હોય તે તું મારું આ કાર્ય કરી આપ” અથવા “તમારી ઈચ્છા હોય તે તમારું અમુક કાર્ય હું કરું” એ પ્રમાણે સામાની ઈચ્છાને અનુરૂપ જે વાત કરવી તે ઈરછાકાર સામાચારી કહેવાય. આમ કરવાથી એકબીજા પ્રત્યેના સદ્દભાવને કદી ધક્કો લાગતે નથી, બલકે તેમાં વૃદ્ધિ થાય છે. વડીલે પણ પિતાના શિષ્યોને આદેશ કરવાને બદલે આ ઈચ્છાકાર સામાચારીનો પ્રયોગ કરવા દ્વારા શિષ્યને કર્તવ્યમાં જોડે છે.
અપવાદ માગે તે દુવિનીત સાધુને આજ્ઞા પણ કરી શકાય.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી(૨) મિથ્યાકાર સામાચારી
મિથ્યા એટલે વિપરીત, ખોટું અથવા અસત્ય. સંયમના થી વિપરીત પણે જે કઈ આચરણ થઈ જાય તે તે યુગનું વિપરીતપણું કબૂલ કરવા રૂપે સાચા સાધુ જેમ બને તેમ જલદી “મિચ્છા મિ દુક્કડમ' એમ કહેવા દ્વારા પોતાની ભૂલને એકરાર કરે. અહીં એક વાત સમજી રાખવી કે ઈરાદાપૂર્વક કરાતી એક વખતની ભૂલની શુદ્ધિ કે વારંવાર કરાતી ભૂલની શુદ્ધિ “
મિચ્છા મિ દુક્કડમ' દેવા છતાં થતી નથી. આ મિથ્યાદુકૃત સ્વરૂપ પ્રતિક્રમણ તેનું જ શુદ્ધ કહેવાય કે જે આત્મા થયેલી ભૂલનું ખાસ કારણ વિના પુનરાવર્તન ન કરતે હોય. (૩) તથાકાર સામાચારી
જે મહાપુરુષ સંવિઝ અને ગીતાર્થ હોય અથવા જે આત્મા આચારમાં શિથિલ હોવા છતાં (અસંવિજ્ઞ) શુદ્ધ પ્રરૂપક હોય તેવા બન્ને પ્રકારના આત્માઓની જે કઈ પ્રરૂપણું હોય તેને તરત જ “તહત્તિ” કહેવું. (આપે જે કહ્યું છે તે બિલકુલ સાચું છે એમ કહેવું) તે તથાકાર સામાચારી કહેવાય. આવા ગીતાર્થ, શુદ્ધ પ્રરૂપક અને સ્વદોષની નિંદા કરનારા બન્ને પ્રકારના મહાત્માની કઈ પણ વાતમાં “તહત્તિ ન કહેવામાં આવે છે તે શિષ્યમાં મિથ્યાત્વને ઉદય સમજ.
વળી તે આત્મા ગીતાર્થ ન હોય તે પણ તેની જે પ્રરૂપણ હોય, તેમાં જે વચને યુક્તિસંગત થતાં
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ હોય તેમાં ‘તહત્તિ અવશ્ય કહેવું. અને બાકીનાં વચનામાં તહત્તિ ન જ કહેવું.
સંવિજ્ઞ અને સંવિઝ પાક્ષિક એવા ગીતાર્થોનાં વચનને આંખ મીંચીને સ્વીકારી લેવાનું એટલા માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે આ બન્ને પ્રકારના મહાત્માઓ અત્યંત ભવભીરુ હેવાથી ઉસૂત્ર ભાષણ કરવાનાં કટુ ફળના જાણકાર હોય છે, તેથી તેઓ ઉસૂત્રભાષણ કદી કરતા નથી. (૪-૫) આશ્યિકી અને નૈધિક સામાચારી
વસતિ વગેરેમાંથી નીકળતી વખતે “આવસ્સહિય” અને પિસતી વખતે “નસીહિયં કહેવું તે આ બે સામાચારીને વિષય છે.
સામાન્ય રીતે સાધુએ પિતાની વસતિમાંથી બહાર નીકળવાનું હતું જ નથી. પરંતુ એવા કેઈ ખાસ આવશ્યક કારણે જ જ્યારે તે બહાર નીકળે છે ત્યારે તે વાતને સૂચિત કરવાને માટે બહાર નીકળતી વખતે એ ત્રણ વાર આવત્સહિ બેલીને બહાર નીકળે છે. જેમ કારણ વિના બહાર નીકળવું તે દેષ છે તેમ કારણે બહાર ન નીકળવું તે પણ દેષ છે.
પંચાશકજીમાં કહ્યું છે કે, “૧. કાર્ય ઉપસ્થિત થાય ત્યારે, ૨. ગુરુની આજ્ઞાથી, ૩. સમિતિ આદિના પાલન રૂપ સૂત્ર નીતિથી સાધુ આવસ્યહિ કહીને જે બહાર નીકળે તે તેની આવસ્યતિ સામાચારી જાણવી.” અહીં રત્નત્રયીના
ગમાં સાધક એવી ગોચરી, સ્થડિલગમન, વિહાર, ગ્લાનાદિ વૈયાવચ્ચ વગેરે પ્રવૃત્તિઓ તે આવશ્યક કાર્ય કહેવાય, પણ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૬૫
સબૂર ! આવા આવશ્યક કાર્ય માટે જે સાધુ આવસ્સહિ કહીને નીકળે તેપણ જે તે સાધુ નિંદા વગેરે કરતે હોય, પ્રતિકમણ આદિ કિયામાં પ્રમાદી હોય, કષાય વગેરેથી યુક્ત હેય, રસનામાં લંપટ હોય, તે તેની આવસ્યતિ શુદ્ધ કહેવાય નહિ.
અવશ્ય કરવા યોગ્ય કાર્યો કરવા માટે બહાર નીકળવું તે આવશ્લહિને વિષય છે, જ્યારે નિસાહિ વિષય દેવગુરુના અવગ્રહમાં પ્રવેશ કરે તથા કાર્યોત્સર્ગ આદિ માટે ઊભા રહેવું તે છે. એકમાં આવશ્યક કર્તવ્યેની વિધેયરૂપ કિયા છે, તે બીજામાં પાપ-કર્તવ્યેની નિષેધરૂપ ક્રિયા છે. જ્યાં કેઈ એક કર્તવ્યને વિધેયભાવ હોય ત્યાં નિશીહિ કર્તવ્યને નિષેધભાવ પણ હેય જ. આથી એક સિક્કાની બે બાજુ જેવી આ બે સામાચારી હોવાથી બનેને અર્થ એક જ થઈ જાય છે. કેમ કે એકના વિધાનમાં બીજા બધાને નિષેધ સૂચિત થઈ જાય છે. અને એકના નિષેધમાં બીજાનું વિધાન પણ સૂચિત થઈ જ જાય છે. છતાં બન્નેનાં નામે ભિન્ન ભિન્ન હેવાનું કારણ એ છે કે બને સામાચારીઓમાં જે વખતે જેનું પ્રધાનપણું નજરમાં રહે તે વખતે તે એક જ સામાચારીને ઉપયોગ કરવાને છે. (૬-૭) આપૃચ્છા અને પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી
મા એટલે નાના કે મોટા કઈ પણ કાર્યમાં વિનયપૂર્વક પૃચ્છા એટલે ગુરુને પૂછવું તે “આપૃચ્છા સામાચારી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ કહેવાય છે અને તે કાર્ય કરવાની ગુરુની રજા મળી ગયા બાદ જ્યારે તે કાર્ય કરવાને પ્રસંગ આવી જાય ત્યારે ફરીથી ગુરુને પૂછવા જવું તે પ્રતિપુચ્છા સામાચારી કહેવાય.
દા. ત. વહેલી સવારે વિહાર કરવાની રજા પૂર્વની સાંજે ગુરુ પાસેથી મળી ગયા પછી પણ વહેલી સવારે વિહાર કરવાના સમયે ફરીથી ગુરુને પૂછવુ તે “પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી કહેવાય. આનાથી જે વચલા સમયમાં ગુરુના વિચારમાં કઈ પરિવર્તન આવ્યું હોય અથવા કેઈસૂચના આપવાની જણાઈ હોય તો તે બધી વાત પ્રતિપૃછા કરનાર શિષ્યને જાણવા મળી શકે છે. (૮-૯) છંદના અને નિમંત્રણા સામાચારી
આહારાદિ લાવ્યા પછી સાધુઓને વિનંતી કરવી કે, હું અમુક અમુક આહારાદિ લાવ્યો છું. જે તેમાંથી તમને કઈ વસ્તુને ખપ હોય તે તે તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે સ્વીકારે” એમ જે કહેવું તે છંદના સામાચારી કહેવાય.
અહીં ખ્યાલ રાખવે કે આવી છંદના ગોચરી લઈને આવેલા દરેક સાધુને કરવાને અધિકાર નથી. પરંતુ જે મહાત્માને લાભાંતરાય કર્મને જોરદાર કૃપક્ષમ હોય અથવા જે મહાત્માને વિકૃષ્ટ (અઠ્ઠમ આદિ) તપ કરવાના કારણે ગુર્વાજ્ઞાથી માંડલીની બહાર ભેજન કરવાની રજા મળી હોય તે જ મહાત્માઓ પોતાની લાવેલી ગોચરીને લાભ આપવા માટે અન્ય સાધુઓને છંદના કરી શકે. આ છંદના પણ ગુરુની સંમતિપૂર્વકની કરવાની છે. છંદના
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથોકર્યા પછી કેઈ પણ સાધુ કશું જ ન લે તે પણ તે સાધુને તેવા નિર્મળ ભાવના કારણે લાભ મળી જ જાય છે.
જે સાધુ સ્વાધ્યાય આદિમાં રક્ત હોય અને તે સાધુને અન્ય મુનિઓની વૈયાવચ્ચ કરવાની ભાવના જાગી હોય ત્યારે તે સાધુ ગુરુની આજ્ઞા મેળવ્યા પછી અન્ય સાધુઓને પૂછે (નિમંત્રણ કરે) કે “હું તમારા માટે શું શું લઈ આવું?” આવા સવાલને “નિમંત્રણ સામાચારી કહેવામાં આવે છે.
આ નિમંત્રણ સામાચારી તેની જ શુદ્ધ કહેવાય, જે સાધુ પોતાની શક્તિ પ્રમાણેને સ્વાધ્યાય અવશ્ય કરતે હેય, અને તે સ્વાધ્યાયનું કે તેના દ્વારા પેદા થનારી વિદ્વત્તાનું પિતાને અજીર્ણ ન થઈ જાય તે માટે જેને ગ્લાનાદિ સાધુઓની વૈયાવચ્ચ કરવાનું પાચકચૂર્ણ લેવાની આવશ્યકતા ખૂબ સમજાઈ હોય.
પરંતુ જે સાધુ સ્વાધ્યાય આદિ ન કરવાં પડે તે માટે વિયાવચ્ચ કરવાની રજા ગુરુ પાસેથી મેળવતા હોય તેની ગોચરી લેવા જતા પહેલાંની નિમંત્રણ સામાચારી શુદ્ધ કહેવાય નહિ. (૧૦) ઉપસંપદા સામાચારી
ઉપસંપદા ત્રણ પ્રકારની છે : (૧) જ્ઞાનની, (૨) દર્શનની અને (૩) ચારિત્રની.
૧, જ્ઞાન ઉપસંપદા : આ ઉપસંપદાના નવ પ્રકાર છે તે આ રીતે–
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સૂત્ર, અર્થ અને તદુભય-એ ત્રણ. વળી પ્રત્યેકના વત્તના સંધના અને ગ્રહણ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદ થવાથી કુલ નવ પ્રકારની જ્ઞાનસંપદા થઈ.
પૂર્વે ભણેલા પરંતુ હાલ અસ્થિર થઈ ગયેલા સૂત્ર, અર્થ કે તદુભયને પુનઃ પુનઃ પાઠ કરે તેને વર્તના કહેવાય છે.
પૂર્વે ભણેલા સૂત્ર, અર્થ કે તદુભયના જે જે અંશે વિસ્મરણ થઈ ગયા હોય તેને ફરીથી મેળવીને જોડાણ કરવું તેને સંધના કહેવાય છે.
સૂત્ર, અર્થ કે તદુભયને પહેલી જ વાર ગુરૂમુખેથી સ્વીકાર કરે તેને ગ્રહણ કહેવાય છે. જ્ઞાનની ઉપસંપદાને વિધિ છે દ્વારેથી પંચવસ્તુ ગ્રંથમાં જણાવવામાં આવ્યું છે તે આ રીતે
(૧-૨-૩) ભૂમિ પ્રમાર્જન-નિસઘા (આસન) અને સ્થાપનાચાર્યજી (સમવસરણ)
(૧) વાચન લેતા પહેલાં ભૂમિની પ્રાર્થના કરવી. (૨) ત્યાં બે આસન ગઠવવાં.
(૩) તેમાંનું એક આસન વાચનાચાર્ય ગુરુ માટે અને બીજું આસન સ્થાપનાચાર્યજી માટે હોય. સ્થાપનાચાર્યજી એટલે સમવસરણ. તે વિના વાચના કરી શકાય નહિ.
કૃતિકમી (વંદન) જે ગુરુ (વાચનાચાર્ય) શારીરિક રીતે કાંઈક નબળા
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૬૯
હાય અને તેથી તેમને વારવાર લઘુશંકા માટે જવું પડતું હાય અથવા ખળખા વગેરે પડતા હેાય તે તેમની પાસે તે એ વસ્તુઓ માટેની કૂંડીઓ મૂકી દેવી, જેથી ચાલુ વાચનાએ તે ક્રિયાએ કરવા દૂર જવું ન પડે અને તેથી વાચનાને સમય બગડતા અટકી જાય. આ ઉપરથી એમ સમજવાનું છે કે જ્ઞાની ગુરુએ પેાતાને બીમારી હોય તેપણ બીજાઓના હિત માટે જ્યાં સુધી પેાતાનું ખળ પહેાંચે ત્યાં સુધી અવશ્ય વાચના આપવી જોઈએ.
આટલું કાર્ય કર્યાં બાદ વાચનામાં કેાઈ વિઘ્ન ન આવે તે માટે પ્રારભમાં વિઘ્નશાન્તિને કાયાત્સગ, ગુરુવંદન કરવાપૂર્વક કરવા. તેની વિધિ નીચે પ્રમાણે છે, ૧. પ્રથમ ઇરિયાવહિં પડિક્કમવી, ૨. ત્યાર પછી મુહપત્તિ પડિલેહવી અને વાંદણા દેવા (આ ગુરુવંદન થયું). ૩. ત્યાર પછી ઇચ્છાકારેણ સંસિહ ભગવન્ ! યાગ આહું ? ઇચ્છ !” કહીને ફ્રી ખમાસમણું દેવું. ત્યાર પછી ઇચ્છા. સિદ્ધ ભગ ! યાગ આઢાવણા કાઉસગ્ગ કરું ?” એમ આદેશ માગવેા. ત્યાર પછી ઇચ્છતું ! યાગઆઢાવા કરેમિકાઉસગ્ગ’ કહીને અન્નત્યં ખેલીને સાગરવરગભીરા સુધી એક લેગસ્સના કાઉસગ્ગ કરવા. ત્યાર પછી પ્રગટ લેગસ ખેલીને ફ્રી એ વાંઢા દેવા, અને ત્યાર ખાદ ગુરુના આસનથી સાડાત્રણ હાથ દૂર બેસીને વાચના લેવી.
વાચના લેતી વખતે નિદ્રા, વિકથાને ત્યાગ કરવે. ઉભડક પગે, અપ્રમત્ત ભાવે, અજલિમદ્ધ નમસ્કાર સાથે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ બેસવું. ગુરુના મધુર શબ્દો સાંભળતાં વચ્ચે વચ્ચે “આપે ખૂબ સરસ સમજાવ્યું”, તેમ બોલવા વડે તથા “સાંભળવામાં ખૂબ મજા આવે છે. તેવી મુખની મુદ્રા કરવા વડે વાચનાચાર્યને વાચના આપવામાં ઉત્સાહિત કરવા. આમ થતાં વાચનાચાર્ય શાસ્ત્રોનાં ઊંડાં રહસ્યને સરળ કરી દઈને સમજાવવા માટે ખરેખર ઉત્સાહિત થઈ જતા હોય છે. અને તેથી શિષ્યને પણ સૂત્રેનાં રહસ્ય સમજવા મળતાં સંયમ અને સ્વાધ્યાય પ્રત્યે અપૂર્વ શ્રદ્ધા અને ઉલ્લાસ પ્રગટ થાય છે. કહ્યું છે કે ગુરુને સંતોષ આપવાથી, ગુરુની ભક્તિ કરવાથી, ગુરુ પાસેથી જે વાચના પ્રાપ્ત થાય છે તેના દ્વારા સૂત્રાર્થને પાર પામી જવાય છે.
વાચના પૂર્ણ થયા પછી કાયિકી (માતરું વગેરેની બાધા) ટાળીને ગુરુની વિશ્રામણ (સેવા) કરવી. અને પછી તે વાચનાચાર્ય પર્યાયમાં પોતાનાથી નાના હોય તે પણ તેમને વંદન કરવું.
પ્રશ્ન : જે રત્નાધિક નથી તેને વંદન થાય ખરું ?
ઉ. : જે પર્યાયમાં નાના છે તેવા વાચનાચાર્ય પણ જ્ઞાનથી તે મોટા જ છે. માટે આ અપેક્ષાથી તે રત્નાધિક જ કહેવાય. આથી તેમને વંદન કરવામાં કોઈ દોષ નથી.
શાસ્ત્રવિધિ તે છે કે જે પર્યાયમાં નાના હોય છતાં જે તે વાચનાચાર્ય (જ્ઞાનદાતા) હોય અથવા જે તે પ્રાયશ્ચિત્તદાતા હોય તે તે બન્ને વખતે પર્યાયમાં મોટા તેવા સાધુએ તે પર્યાયમાં નાના સાધુને વંદન કરવાનું. તે સિવાયના
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ પ્રતિક્રમણમાં માંડલીમાં અબુટ્રિએ ખામવા વગેરેના સમયમાં તે જે પર્યાયથી મોટો હોય તેને જ પર્યાયથી નાના સાધુઓએ વંદન કરવું જોઈએ.
૨. દશન ઉપસંપદા : ઉપરોક્ત નવે પ્રકારો અહીં સમજવા. પરંતુ અહીં જૈન ધર્મની વિશિષ્ટ કેસિની. પ્રભાવના કરે અને સ્વ અને પરને જેના બેધથી નિર્મળ સમ્યક્દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય તેવાં સંમતિતર્ક વગેરે શાની જ વર્તાના, સંધના અને ગ્રહણ માટે આ ઉપસંપદા સમજવી.
૩. ચારિત્ર ઉપસંપદાઃ આ ઉપસંપદાના બે પ્રકાર છેઃ
(૧) વિયાવચ્ચ અંગેની અને (૨) તપ અંગેની ઉપસંપદા. વળી આ બને યાવજજીવ સુધીની (યાવકથિત) અને અમુક કાળ સુધીની (ઈત્વરિક). જે સમુદાયમાં રહેલા સાધુને ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ કેટિના તપ કે વિશિષ્ટ કટીની વૈયાવચ્ચની અનુકૂળતા ન મળતી હોય તે તેવી અનુકૂળતા જ્યાં મળે તે સમુદાયમાં જે તેને ગુરુ મેકલે તે તે તપની અથવા વૈયાવચ્ચની ઉપસંપદા કહેવાય. ઉપસંહાર
ઉપરની ત્રણ પ્રકારની જ્ઞાનાદિ ઉપસંપદાઓ પ્રાપ્ત કરવાની વિધિ નીચે પ્રમાણે છે. પિતાના ગુરુ પાસે જેટલું જ્ઞાનાદિ હોય તે બધું પ્રથમ મેળવી લેવું જોઈએ. ત્યાર પછી તેની વધુ પ્રાપ્તિ કરવા માટે તે સાધુએ ગુરુની પાસે પિતાના મનની ભાવના પ્રદર્શિત કરવી. પરંતુ જે ગુરુની
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
મુનિજીવનની બાળપોથીપાસે બાકીના શિષ્યને સમુદાય અશિક્ષિત અથવા અપરિણત હોય અથવા તે પિતાના ગુરૂની પાસે બીજે પરિવાર જ ન હોય તે તે શિષ્ય અન્યત્ર જવાની પિતાની ભાવના ગુરુની પાસે વ્યક્ત જ કરવી નહિ. કદાચ શિષ્ય ઉપરની ભારે અનુગ્રહબુદ્ધિથી બધું સહન કરી લેવાની તૈયારી સાથે જે ગુરુ તેને અન્ય ગુરુ પાસે મોકલે તે તે ઉપસંપન્ન ગુરુએ તે શિષ્ય પાસેથી તેના ગુરુની તેવી પરિસ્થિતિ જાણી લઈને તેને તરત પાછો વાળી દે.
જ્ઞાનાદિની ઉપસંપદા પામનારા સાધુને અન્યત્ર જવા માટે સ્વગુરુની આજ્ઞા હોવી જોઈએ. તેમ જ ઉપસંપન્ન ગુરુ (જેની પાસે ઉપસંપદા સ્વીકારાય છે તે ગુરૂ)એ પણ તેની કઠોર વચને વડે પરીક્ષા કરીને તેને સ્વીકાર કરે. હોવો જોઈએ. એટલું જ નહિ પરંતુ તે ઉપસંપદા સ્વીકારનારા શિષ્ય પણ પોતાના નવા (ઉપસંપન્ન) ગુરુની તથા તેમના પરિવારની પણ પરીક્ષા કરીને એ જાણી લેવું જોઈએ કે તેઓ બધા રત્નત્રયીની આરાધનામાં શાસ્ત્રવિધિથી ઉદ્યમી છે કે નહિ? જે તે પરિવાસ્ના કેઈ સાધુ ઉન્માર્ગે પ્રવૃત્તિ કરતા હોય તે તેમને વધુમાં વધુ ત્રણ વખત ચેતવીને “મિચ્છા મિ દુક્કડ' અપાવે. અને છતાં જે તે સાધુએ ભૂલ કરતા રહે તે તેમના ગુરુને તે વાત કરે. જે ગુરુ પિતાના શિષ્યોને તેમાં બચાવ કરે તે આગંતુક સાધુ તેમને છોડીને મૂળગુરુ પાસે ચાલ્યા જાય. અને જે ગુરુ બચાવ ન કરે તે ઉપસંપદા જરૂર સ્વીકારે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૭૩
આભાવ્ય પ્રકરણ
મૂળગુરુ પાસેથી નીકળીને જ્ઞાનાદિની ઉપસંપદા માટે નીકળેલા શિષ્યના જે નવા ગુરુ થાય તે ઉપસંપન્ન ગુરુ કહેવાય. મૂળગુરુ પાસેથી નીકળીને તેમની પાસે આવતા શિષ્યને જે વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે અચિત્ત વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થાય અને શિષ્યસ્વરૂપ સચિત્ત વસ્તુ પ્રાપ્ત થાય; તે બધું બેમાંથી કયા ગુરુનું કહેવાય ? તે અંગેની જે શાસ્ત્રીય વ્યવસ્થા છે તેને આભાવ્ય વ્યવહાર કહેવામાં આવે છે. આ વ્યવસ્થા એવી છે કે તે શિષ્યના નાલબદ્ધવલી (માતા, પિતા વગેરે બાવીસ પ્રકારનાં સગાં)માંથી જો કેઈ દીક્ષા લેવા માગે છે તે બધાં મૂળગુરુને સેંપાય અને તે સિવાયના જે કઈ લેવા માગે તે બધા તથા વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે તમામ ઉપસંપન્ન ગુરુને સોંપાય.
આવી વ્યવસ્થાથી બંને ગુરુઓ પ્રત્યે તે શિષ્યને કૃતજ્ઞતાભાવ અને બંને ગુરુઓને તે શિષ્ય પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવ જળવાઈ રહે છે.
પદવિભાગ સામાચારી ઉત્સર્ગ અને અપવાદ સ્વરૂપ બે માર્ગોને (બે પદાર્થોને) જે વિભાગ તે પદવિભાગ કહેવાય. આ પદવિભાગ બૃહતકલ્પ વ્યવહાર વગેરે છેદગ્રન્થમાં જણાવાયું છે. આ પદવિભાગને સારી રીતે સમજાવનારી જે સામાચારી તે પદવિભાગ સામાચારી કહેવાય.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસ્થાપના અધિકાર
સામાયિક-ચારિત્ર આપ્યા પછી તે મુમુક્ષુને છેદેપ સ્થાપનીય ચારિત્ર ક્યારે આપવું? તે અંગેનો અધિકાર હવે આપણે જોઈએ.
જે મુમુક્ષુ (૧) ઉપસ્થાપનાના પર્યાયને પામ્યું હોય, (૨) આચારાંગ સૂત્રના શસ્ત્રપરિજ્ઞા નામના પ્રથમ અધ્યયનને કમસે કમ અર્થથી પણ જાણી ચૂક્યો હોય (હાલની પરંપરા મુજબ શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રનાં ચાર અધ્યયને અહીં લેવાં.), (૩) જેનામાં અપરિગ્રહ, શ્રદ્ધા અને સંવેગ વગેરે ગુણે સારી રીતે ખીલ્યા હોય, (૪) જેને સંયમ એ જ પિતાનું સર્વસ્વ લાગતું હોય અને (૫) જે પાપથી અત્યંત ભયભીત હોય તે મુમુક્ષુને ભવભીરુ એવા ગુરુ ઉપસ્થાપના માટે એગ્ય સમજે. આવા મુમુક્ષુની ગુરુએ ઉપસ્થાપના કરતા પહેલાં (૧) તે ઉપસ્થાપના માટેના કાળપર્યાયને પામ્યા છે કે નહિ તે જોવું. (૨) ષડૂજીવનિકાયનું તર્કસંગત સ્વરૂપ અને (૩) મહાવતે તથા તેના અતિચારોનું રહસ્યપૂર્ણ અર્થજ્ઞાન તેને જણાવવું અને છેલ્લે (૪) પરીક્ષા કરવી. આટલું કર્યા પછી મહાવતે આપવા રૂપ ઉપસ્થાપના કરવી. જે કઈ ગુરુ આ વિધિનું પાલન ન કરે તે તેને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૭પ જિનાજ્ઞાભંગ, અનવસ્થા, વ્રતવિરાધના અને મિથ્યાત્વને ઉદય વગેરે દોષ લાગુ થાય. ૧. ઉપસ્થાપના માટે કાળપર્યાય
તે જઘન્યથી સાત અહોરાત્ર છે. જેણે અન્ય ગચ્છ આદિમાં દીક્ષા લીધી હોય અને તેથી જે ષડૂજીવનિકાયના અને વ્રત વગેરેના સ્વરૂપને જાણકાર થયેલું હોય તેવા
ગ્ય અને પુરાણ થયેલા આત્માની અપેક્ષાએ માત્ર ઈન્દ્રિયને વિજય કરવા પૂરત સાત અહોરાત્રને જઘન્ય પર્યાય ગણાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રના જોગ કરી લીધા પછી ઉત્કૃષ્ટથી ઉપસ્થાપનાને કાળપર્યાય છ મહિનાને છે. જે તે કાળપર્યાય પસાર થઈ જાય છે તે જોગ ફરીથી કરવા પડે. આ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની વચ્ચેને બધે કાળપર્યાય મધ્યમ કક્ષામાં ગણાય.
જે પિતા-પુત્ર, રાજા-મંત્રી, મોટો-નાને ભાઈ, મોટો નાને શેઠ, મેટા-નાના બે કુળવાન આત્માઓ વગેરેને છેદો પસ્થાપનીય ચારિત્ર આપવાનો પ્રસંગ આવે ત્યારે તે મેટા નાના અંગેને ક્રમ શક્ય હોય ત્યાં સુધી જાળવી રાખો. કદાચ તે માટે છેદપસ્થાપનીય ચારિત્ર આપવામાં વિલંબ કરવો પડે તો તે પણ કરો. જો તે ક્રમ જાળવવાનું નજીકના થોડા સમયમાં શક્ય બને તેમ ન લાગતું હોય તે અપવાદ માગે તે ક્રમનો ત્યાગ કરીને પણ છેદપસ્થાપનીય ચારિત્ર આપવું.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ ૨. ષડૂછવનિકાયનું અધ્યયન
વડી દીક્ષા આપતા પહેલાં મુમુક્ષુને પૃથ્વી આદિ છે અને બેઈન્દ્રિયાદિ ચાર પ્રકારના તમામ જીમાં રહેલા જીવત્વને લક્ષણોથી, હેતુથી અને ભેદથી બરાબર સમજાવવા. આ પ્રમાણે સમજૂતી આપવાથી જ તે આત્મામાં તે તે જીવો પ્રત્યે દયાને પરિણામ પ્રગટ થાય છે. આ વાત ઢમં ના તો ' સૂત્રથી તથા “નો ની વિ ન થાળ વગેરે લેકેથી સ્પષ્ટ સમજાવવામાં આવી છે. ૩. વ્રત અને અતિચારેનું સ્વરૂપ | મુમુક્ષુને પાંચ મહાવ્રતનું તથા છઠ્ઠા રાત્રિભેજન વિરમણ વ્રતનું સ્વરૂપ સરળ ભાષામાં વિસ્તારથી સમજાવવું અને તેના ભંગ વગેરેથી ઉત્પન્ન થનારા કટુ વિપાકોને ખ્યાલ આવે. ૪. પરીક્ષા
આટલું થયા બાદ ગુરુએ શિષ્યની પરીક્ષા કરવી. તે આ રીતે–
જાણી જોઈને ગુરુ ૧. Wડિલ, માગું સચિત્ત ભૂમિમાં કરે. ૨. સચિત્ત ભૂમિમાં ઊભા રહીને કાર્યોત્સર્ગાદિ કરે. ૩. પવન ખાવા માટે પિતાને પંખે વીંઝે. ૪. ગોચરી માટે ફરતાં દોષિત આહારાદિ વહોરે. આવી બધી વિરાધના
જ્યારે ગુરુ કરે ત્યારે તે જોઈને પણ જે શિષ્ય પિતે તે વિરાધના ન જ કરે અને બીજા સાધુને કહે કે, “ગુરુએ આમ કરવું તે અયોગ્ય છે.” તે તે શિષ્યને વડી દીક્ષા માટે રોગ્ય જાણ, અન્યથા નહિ.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
ભવભીરુ ગુરુએ પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થયેલા શિષ્યને વિધિપૂર્વક છેદો પસ્થાપનીય ચારિત્ર આપવું. તે વખતે ઉત્તમ કોટિનાં મુહુર્તી વગેરે જેવાં. કેમ કે મુહૂર્તી વગેરે પણ જીવનના વિકાસ અને વિનાશમાં ઘણું મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. આથી જ ગુરુએ આ અંગેનું જયોતિષવિજ્ઞાન ખૂબ સારી રીતે મેળવવું જોઈએ. જે ખૂબ સારા મુહુતે જે જિનાલયમાં જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરાય છે તે તે જિનાલયને લગતું આખું ગામ ધન-ધાન્યાદિથી ભરપૂર બની જાય છે. અન્યથા પરિસ્થિતિમાં તે ગામ ખેદાન મેદાન થઈ જાય છે. આથી જે ઉત્તમ મુહૂર્ત શેડે દૂર મળતું હોય તે દીક્ષા કે પ્રતિષ્ઠાનું કાર્ય લંબાવવું તે ખૂબ ઉચિત છે. આ દષ્ટિથી એમ કહી શકાય કે યોગ્ય અને શક્તિમાન દરેક સાધુને ગુરુએ મુહૂર્તજ્ઞાન પૂરતું તિષશાસ્ત્ર ભણાવી દેવું જોઈએ.
શુભમુહૂતે મુમુક્ષુને ઉપસ્થાપના કરવી. તે અંગેની વિધિ કરતાં જ્યારે લગ્નવેળા આવે ત્યારે ઈચેઈઆઈ કે પંચમહવ્યા” પાઠ બેલ. ઉપસ્થાપના અંગેની વિધિ પૂર્ણ થયા બાદ ગુરુએ દેશના આપવી. જેમાં શેઠની ચાર પુત્રવધૂઓનું દૃષ્ટાંત કહેવું. ઉક્ઝિતા વગેરે ચાર પુત્રવધૂએને શેઠે પાંચ પાંચ દાણું આપ્યા હતા. જે દાણુઓને ઉપગ ઊંઝિતાએ ફેકી દેવામાં, ભણતાએ ખાઈ જવામાં, રક્ષિતાએ સાચવી રાખવામાં અને રોહિણીએ ઉગાડવામાં કર્યો હતો. આ દષ્ટાંતની સાથે સાથે વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં અનેક પ્રકારના સિદ્ધોના વર્ણનમાં આવતું કર્મસિદ્ધ મજૂરનું દૃષ્ટાંત પણ આપી શકાય, જેમાં તે મજૂરે દીક્ષા મૂક્યા
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
પછી મજૂરી કરવાનું કાર્ય કરીને પેટ ભરવાનું રાખ્યું હતું વગેરે. (પાંચ પથ્થર-મહાવ્રતના ભારનું દૃષ્ટાંત જાણી લેવું.) સાત માંડલીનાં સાત આય'ખિલ
૭૮
ઉપસ્થાપના અંગેના દશવૈકાલિકના યેગ પૂરા થઈ ગયા બાદ, મુનિએની સાત માંડલીમાં પ્રવેશ કરવા માટેના અધિકાર મેળવવા સાત આય`ખિલ વધુમાં વધુ એ ટુકડે (ત્રણ + ચાર અથવા ચાર + ત્રણ) કરવાના હેાય છે. સાત માંડલીનાં નામેા
૧. સૂત્ર, ૨. અ, ૩. ભાજન. ૪. કાલગ્રહણ, ૫. પ્રતિક્રમણ, ૬. સ્વાધ્યાય (પડાવવા), ૭. સ`થારે. આ સાત માંડલીઓ છે.
દીક્ષાના પર્યાયની સાચી ગણતરી ઉપસ્થાપના થયા પછી થાય છે. આ મુનિજીવનમાં હવે કોઈ પણ દોષ ન લાગે તેની સતત કાળજી કરવાની રહે છે. મૂલગુણા અને ઉત્તરગુણામાં અતિક્રમ વગેરે ચાર પ્રકારના દોષો લાગતા હાય છે. તેમાં જો મૂલગુણામાં અતિક્રમ વગેરે ત્રણ દોષા લાગે તેા તેનાથી ચારિત્રમાં મલિનતા થાય છે. તેની શુદ્ધિ આલેાચના, પ્રતિક્રમણ વગેરે પ્રાયશ્ચિત્તોથી થઈ શકે છે. પરંતુ જો મૂલગુણેામાં અનાચાર નામને છેલ્લા દોષ લાગી જાય તે તેનાથી મૂલગુણના ભંગ થાય છે. તે વખતે પ્રાયશ્ચિત્ત તરીકે પુનઃ ઉપસ્થાપના કરવાની રહે છે.
જ્યારે ઉત્તરગુણામાં અતિક્રમ વગેરે ચાર દોષો લાગે તે તેનાથી ચારિત્રતાની મલિનતા જ થાય છે પરંતુ ભંગ થતા નથી. આથી તેમાં પુનઃ ઉપસ્થાપનાના સવાલ પેદા થતા નથી.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુક્તિ પામવા માટે જરૂરી અધ્યવસાયની
શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ
ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરી રૂપ મુનિજીવનને જે બાહ્ય આચારમાર્ગ છે તેના સેવનમાત્રથી મુક્તિ થતી નથી. અભવ્યએ આ બાહ્યાચાર ઉત્કૃષ્ટપણે સેવ્યું છે. તે પણ તેઓ તેના પ્રભાવથી અનંતી વખત નવમા ગ્રેવેયક સુધી ગયા છે, પરંતુ એક વાર પણ મુક્તિ પામી શક્યા નથી. તેનું કારણ એ છે કે તેઓ પાસે આંતરિક શુભ અધ્યવસાયેની શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ થવાનું લક્ષ્ય ન હતું.
આથી એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે મુમુક્ષુએ મુનિજીવનના બાહ્યાચારોમાં જ ઓતપ્રેત રહેવાની સાથે અધ્યવસાયેની નિર્મળતા શી રીતે થાય ? તેને અંગેની વિચારણા કરવી જોઈએ અને તેનું લક્ષ્ય સતત રાખવું જોઈએ. એવું લક્ષ્ય રાખવાપૂર્વક જે ગચ્છવાસ વગેરે સાત વ્યવહારનું બરાબર પાલન કરવામાં આવે તે તે લક્ષ્ય વીંધાઈ જાય અને તે અધ્યવસાયની નિર્મળતા પ્રાપ્ત થાય અને જેને પ્રાપ્ત થઈ હોય તેને તેમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી જાય. તે સાત વ્યવહારોનાં નામ આ પ્રમાણે છે.
૧. ગચ્છવાસ, ૨. કુસંસર્ગ ત્યાગ, ૩. અર્થ-પદચિંતન,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૪. વિહાર, ૫. પૂના ઋષિએના ચરિત્રનું શ્રવણ, ૬. આલેાચના અને પ્રાયશ્ચિત્ત, ૭. પરિષજય,
८०
(૧) ગચ્છવાસ
ગચ્છ એટલે જેમાં ગુરુ, શિષ્ય, પ્રશિષ્ય વગેરે મુનિપરિવાર હાય તે. તેવા શાસ્ત્રાજ્ઞાના પાલક અને પક્ષકાર ગચ્છમાં રહેવું તે ગચ્છવાસ કહેવાય. ગચ્છવાસ કરવાના અનેક લાભા છે.
(૧) તેથી અધિકગુણી મુનિઓના વિનય કરી શકાય. (૨) નવદીક્ષિત વગેરે મુનિએને વિનય શીખવી શકાય. (૩) વિધિમા ંનું ઉલ્લંઘન કરતા સાધુઓને સારણાદિ કરી શકાય.
(૪) પેાતાની તેવી કોઈ ભૂલ થાય ત્યારે બીજાએ દ્વારા ભૂલ સુધારી શકાય.
આથી જ કહ્યું છે કે, “ગચ્છરૂપી સમુદ્રમાં સઘ રૂપી ઘેાડા ખળભળાટ થાય તે પણ મત્સ્યરૂપી મુનિઓએ તે ગચ્છસમુદ્રના ત્યાગ કરવા નહિ. તેમ કરવાથી તે મુનિજીવનના ભાવપ્રાણાના નાશ થઈ જાય.”
બેશક! જો પેાતાના ગચ્છમાં વધુ પડતી શિથિલતાએ હાય, સારણા-વારણા વગેરે થતાં ન હેાય, જ્ઞાનાદિ ગુણાથી રહિતપણું હોય તે મુમુક્ષુએ જેમ દીક્ષા લેતી વખતે પેાતાના સ્વજને અને સ્નેહીજનાના ત્યાગ કર્યાં છે તેમ તેવા ગુણરહિત ગચ્છના પણ ત્યાગ કરી દેવા જોઈએ. પરંતુ આ ગચ્છત્યાગ ત્યારે જ કરવા જ્યારે ગુયુક્ત ગચ્છમાં પેાતાને
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૬
પ્રવેશ પ્રાપ્ત થાય. જ્યાં સુધી તેવા પ્રવેશ ન મળે ત્યાં સુધી તે મુમુક્ષુએ પેાતે ગીતા હાય તેપણ પેાતાના શિથિલાચારી ગચ્છમાં રહેવું અને પેાતાના ભાવજીવનની રક્ષા કરવી. જે રીતે કુવૃષ્ટિ થતાં તેનું પાણી પીને ગાંડા બની ગયેલા પ્રજાજનેાની સાથે ડાહ્યા એવા રાજાને પણ પેાતાના રાજ્યની રક્ષા કરવા માટે—કામચલાઉ—ગાંડા બનવું પડ્યુ હતું તેમ કુવૃષ્ટિન્યાયે ગચ્છ છેડવા નહિ.
૮૧
છે. ગુરુ
ગચ્છવાસ અને ગુરુકુલવાસ તે મને જુદા કુલવાસના સેવનથી મુખ્યત્વે ગુરુના જ વિનયાદ્વિ કરવાનું અભિપ્રેત છે, જ્યારે ગચ્છવાસથી તે ગચ્છની અંદર રહેલા અન્ય વડીલા વગેરેનાં પણ વિનયાદિ કરવાનાં હાય છે. એટલે હવે જો ગચ્છવાસી સાધુ અન્ય સાધુએનાં વિનયાદિ ન કરે તે તેના ગચ્છવાસ નિરક બને છે, જેમ છાપરાવાળા મકાનની ઉપર કરવામાં આવેલું છત્ર નિરક બને છે તેમ અહી' સમજવું. એવા ગચ્છવાસ તે પેલા છત્રની જેમ માત્ર શેભા પૂરતા ગણાય. આ ઉપરથી સમજાશે કે ગચ્છવાસ સાચા આત્માથી માટે તે અત્યંત ઉપાદેય છે. કદાચ તેમાં સંઘ દેખાતા હોય તાપણુ રાગાદિ દોષાની પરમ શાન્તિ કરનારી હાવાથી તે શાન્તિનુ ધામ છે. આત્માથી મુમુક્ષુએ પેાતાના પ્રાણ જવા દેવા કિન્તુ ગચ્છવાસ છેડવા નહિ. (૧) કુસંસગ ત્યાગ
પાપમિત્ર જેવા પાસસ્થા વગેરે સાધુએ સાથે સ`ખધ રાખવા તે કુસંસગ કહેવાય. સામાન્ય રીતે જીવેા ભાવુક દ્રવ્યે
૬
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
મુનિજીવનની બાળપેાથી –૬
હાય છે. તેથી સ'સર્ગ'ની અસર જલદી થઈ જતી હાય છે. આંખા અને લીમડાની એ કલમે ભેગી કરીને દાટયા પછી જે એ વૃક્ષે પેદા થાય છે તેમાં આંખામાં લીમડાની કડવાશ આવે છે, પરંતુ લીમડામાં આંબાની મીઠાશ આવતી નથી; તેમ સારા સાધુએના સ'સગ થી શિથિલ સાધુએની સુધરવાની શકયતા કરતાં સારા સાધુએની બગડવાની શકયતા ઘણી વધારે છે. હા! જો કોઈ સાધુ એવા શિથિલ સાધુઓને પણ પેાતાના સ ́સથી સુધારવા માટે સેા ટકાની શક્તિ ધરાવતે હાય તે ગીતા ગુરુની આજ્ઞા મેળવીને તે સાધુ પરાપકારનું આ મહાન કાર્ય જરૂર કરી શકે છે. ખાકી તે મીઠાના આકરમાં પડેલા સાકર જેવા મીઠા પદાર્થા પણ ખારા થઈ ને જ રહે છે. અરે ! લેાઢાને પણ મીઠું પેાતાના પ્રભાવથી આગાળી નાખે છે.
આ વિચાર ઉત્સગ માગે સમજવા. અર્થાત્ જે કાળમાં સ'વિજ્ઞ સાધુએ ઘણા હેાય તે કાળને અનુલક્ષીને સમજવું કે સ`વિજ્ઞ સાધુએ પાસસ્થા વગેરેને સંસગ કરવા નહિ. પર`તુ જે કાળમાં 'કિલષ્ઠ પરિણામવાળા સાધુએની જ ઘણી મેાટી સખ્યા હાય તે કાળમાં જો સ`વિજ્ઞ સાધુની સહાય ન મળે તે અપવાદ માગે પાસસ્થા વગેરે પાંચ શિથિલ સાધુએને પણ સંસગ કરી શકાય. તેમાં એટલા ખ્યાલ રાખવા કે જેમ અને તેમ એછા દોષવાળાઓની સાથે રહેવું. કેમ કે દોષની તરતમતાએ આરાધક-વિાધક ભાવની પણ તરતમતા થાય છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ પાંચ શિથિલાચારી સાધુના સંસર્ગના એકત્રીસ ભાંગા
(૧) એકાકી, (૨) પાસસ્થા, (૩) સ્વછંદી, (૪) એક જ સ્થાને રહેનાર, (૫) આવશ્યકાદિ કિયામાં શિથિલ.
આ પાંચેપાંચ દોષવાળ પંચરંગી ભાગો એક જ થાય. પરંતુ બ્રિકસંગી અને ત્રિકસંગી ભાંગા દરેક દશ દશ થાય. અને ચતુઃસંયેગી ભાંગા પાંચ થાય તથા એક એક દોષવાળા ભાગ પાંચ થાય. એમ કુલ એકત્રીસ ભાંગા થયા. એમાં દોષના ભાંગાને આંક જેટલો વધારે થાય તેટલી વિરાધનાની અને ચિત્તની અશુભ પરિણતિની શક્યતા વધતી જાય. પાંચ સંવિણ સાધુના સંસર્ગના એકત્રીસ ભાંગા
આ જ રીતે (૧) ગચ્છવાસી, (૨) જ્ઞાનાદિ ગુણવાળે, (૩) ગુર્વાજ્ઞાને પાલક, (૪) અનિયત વિહારી અને (૫) ચારિત્રગુણયુક્ત એ પાંચ ગુણોના પણ ઉપરની રીતે એકત્રીસ ભાંગા થાય. જેમ જેમ ભાંગાને આંક વધે તેમ તેમ તેવા સુસાધુના સંસર્ગથી આરાધનાની અને ચિત્તની શુભ પરિPતિની વૃદ્ધિ થાય.
એ કેઈસમુદાય હોય કે જેમાં પાસસ્થાની બહુમતી હાય તથા તે સમુદાયમાં જે કંઈ સંવિજ્ઞ સાધુ હોય તે તેને જ્યાં સુધી અન્ય સંવિજ્ઞ સમુદાયમાં સંક્રમણ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી તે સંવિજ્ઞ સાધુએ તે પાસસ્થાઓની સાથે રહેવું જ ઉચિત છે. પરંતુ તે વખતે તેણે તે પાસસ્થાઓની ઉપેક્ષા કરીને રહેવું. જે તે ઘણુ પાસસ્થાઓને પિતે વાતે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૬
વાતે હિતશિક્ષા આપવા લાગી જાય અને તેમની શિથિલતાએ! ઉપર પ્રહાર કરે તે તે બધા પાસથાએ ભેગા થઈ ને તેની ઉપર તૂટી પડે. યાવત્ એવી સ્થિતિમાં મૂકી દે કે તે નિર્દોંષ સાધુ પણ જગતની આંખે દેષિત ઠરી જાય. પાસથા આદિને વંદ્યન આર્દ્રિના નિષેધ અને વિધાન
પાસસ્થેા, એસન્ના, કુશીલ, સંસક્ત અને યથાચ્છ દ એ પાંચ પ્રકારના શિથિલ સાધુએ છે. તેમાં પાસસ્થા આદિ ચારને પાંચ પ્રકારના અભ્યુત્થાન કે છ પ્રકારના નમસ્કાર કરવાથી ચતુલઘુ (આયંબિલ) પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. જ્યારે યથાચ્છંદને તે અભ્યુત્થાન કે નમસ્કાર કરવાથી ચતુર્ગુરુ (ઉપવાસ) પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. પાસસ્થાર્દિને ભણાવવામાં કે તેમની પાસે ભણવામાં જો સૂત્ર ભણાય તેા ચતુલઘુ અને અ ભણાય તે ચતુર્ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. તથા યથાસ્થ્યને તેમ કરવામાં અનુક્રમે ચતુર્ગુરુ અને ષડૂલઘુ (છ) વગેરે પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. કેમ કે તેથી તે અભ્યાસથી તેએ પેાતાના દોષોનું જ સેવન કરતા હાય છે.
અપવાદ માગે તે
તેને સુખશાતા પૂછવાથી માંડીને યાવત્ વંદન પણ કરી શકાય છે. જો દુષ્કાળના પ્રસંગ આવી પડવાને હેાય કે રાજ તરફના ભયની શકયતા હાય અથવા કોઈ સાધુને ગભીર બીમારી આવવાથી રાજવૈદ્ય વગેરેની જરૂર હાય અને તે વખતે જો પાસસ્થા વગેરેની લાગવગથી ગેાચરીની સુલભતા, રાજભયનું નિવારણ અથવા વૈદ્યની પ્રાપ્તિ શકય બની જતી હેાય તે તેવાં કારણેાસર
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
પાસથા આદિને વંદનાઢિ પણ કરવાં જોઈ એ. જો તે વખતે તેમ ન કરે તેા તેના દ્વારા ગચ્છને ઘણાં મેટાં નુકસાન થાય, શાસનની હીલના થાય અને મારણ વગેરે પ્રયે!ગે પણ થાય. આથી આવા સમયે તેના વિનય ન કરનાર સાધુને ચતુ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. આવું જ આહાર-વસ્ત્ર વગેરે તેઓને આપવા અને લેવાના સંબંધમાં સમજવું. એ રીતે વાચના સબધમાં એવા અપવાદ છે કે જો કોઈ પાસત્થા વગેરે સવજ્ઞ સાધુ પાસે ઉપસ પદ્મા સ્વીકારે અને સુંદર સંયમપાલન કરે તે તે પાસસ્થા વગેરેને વાચના પણ આપી શકાય.
(૩) અ પચિંતન
૮૫
જે પદ્મ કે વાકયના આધારે અનું જ્ઞાન થાય તે અ પદ કહેવાય. શાસ્ત્રાનાં જે ગડુન પદો કે અર્થા હાય તેની ઉપર સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી ચિંતન કરવું, અન્ય બહુશ્રુત મહાત્માએ પાસેથી તેનું રહસ્ય પામવું અને છેલ્લે જે કાંઈ શકા વગેરે પડે તે તેને નિરાસ કરીને તે તે અ પદે ના નિશ્ચય કરવા તેને અથ પચિંતન કહેવાય છે.
દા. ત. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે પીઠ અને મહાપીઠે માનસિક અતિચાર સેબ્યા તેથી તેમને સ્ત્રીના અવતાર મળ્યું.” આ અર્થ પદ ઉપર એવે સવાલ ઊભેા થાય કે છઠ્ઠા ગુણસ્થાને વંતા પ્રમત્ત સાધુએનું જીવન તે સાતિચાર જ હોય તેા પછી શાસ્ત્રોમાં તેમને જે મેાક્ષ જણાવ્યેા છે તે શી રીતે ઘટે ?
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી– આ સવાલને જવાબ એ મળે કે સાતિચાર જીવન જીવનરે સાધુ પણ જે તે અતિચારના પ્રતિપક્ષી શુદ્ધ અધ્યવસાયેનું સેવન કરે તે અતિચારજન્ય પાપોને નાશ થઈ જાય છે, તેમ થતાં તે પ્રમત્ત સાધુને મોક્ષ થાય છે. પીઠ અને મહાપીઠે પિતાના અતિચારની માત્ર આલોચના કરી હતી પરંતુ તેમના હૃદયમાં તીવ્ર પશ્ચાત્તાપ રૂપી પ્રતિપક્ષી શુદ્ધ અધ્યવસાયે પ્રાપ્ત થયા ન હતા. માટે તેમને નારીને અવતાર પ્રાપ્ત થયું હતું.
આ ઉપરથી નકકી થયું કે દેશેની શુદ્ધિ માત્ર ગુરુ પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાથી થતી નથી પરંતુ તીવ્ર પશ્ચાત્તાપરૂપી પ્રતિપક્ષી શુદ્ધ અધ્યવસાય સાથે પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાથી થાય છે. અહીં ખ્યાલ રાખવે કે જેટલા બળવાળા અતિચારો હોય તેટલા જ બળવાળા અથવા તેનાથી અધિક બળવાળા પ્રતિપક્ષી અધ્યવસાયે હોવા જોઈએ. જે અલ્પબળવાળા અધ્યવસાયે હોય તે તેનાથી અતિચારજન્ય પાપકર્મોને નાશ થતું નથી.
આ રીતે શાસ્ત્રના કોઈ એક પદાર્થ પર ચિંતન કરવાથી ચિત્તની એકાગ્રતા થવાના કારણે પ્રત્યેક સમયે અનંત કર્મની નિર્જરા થાય છે. આ જ કારણે ચાર અનુ
ગોમાં દ્રવ્યાનુયેગને મુખ્યતા આપવામાં આવી છે. (૪) વિહાર
શાસ્ત્રકારોએ ગીતાર્થને અને ગીતાનિશ્ચિત્ત એવા અગીતાર્થને જ વિહાર માન્ય કર્યો છે. આ વિહાર
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬
૮૭ દ્રવ્યાદિ ચાર નિમિત્તેના કારણે બાધારૂપ થવું જોઈએ નહિ. દ્રવ્યબાધાઃ ખૂબ ભક્તિભાવવાળા શ્રાવકને લીધે તે પ્રદેશમાં વિહાર કરવો તે. ક્ષેત્રબાધાઃ શરદીવાળા સાધુને : પવન વિનાના ઉપાશ્રયવાળા ગામમાં જવાની ઈચ્છા તે. કાળબાધા : અમુક ક્ષેત્રમાં અમુક ઋતુઓ ખૂબ અનુકૂળ હોય છે. (દા. ત. ઉનાળામાં આબુતીર્થ) એ દષ્ટિથી તે ક્ષેત્રમાં વિહાર કરે તે. ભાવબાધા : ઉગ્રવિહાર કરવાથી લેકે મને ઉગ્ર વિહારી કહીને માન-સન્માન આપશે તે માટે ઉગ્રવિહાર કરે તે. આ રીતે દ્રવ્યાદિ ચાર પ્રતિબંધથી (બાધાઓથી) મુક્ત વિહાર કરાય તે તે શાસ્ત્રમાન્ય વિહાર કહેવાય.
શાસ્ત્રકારોએ ઉત્સગ માગે એકેક મહિનાના આઠ માસક૯પ રૂપે અને ચાર મહિનાનો એક ચાતુર્માસ ક૯૫ રૂપે એમ બધું મળીને નવ માસકલ્પી વિહાર કહ્યો છે. તેમાં જે દ્રવ્યાદિની એવી પ્રતિકૂળતા થતી હોય કે જેથી અસમાધિભાવ પેદા થતા હોય તે આ માસકલ્પના વિધિના કમમાં ન્યૂનાધિકતા પણ થઈ શકે. જો આવા કોઈ કારણે
ક્યાંક વધુ સમય રહેવું પડે તે તે વખતે મહિને પૂર્ણ થતાં આસનનું સ્થાન બદલતા રહેવું. અને તે વખતે માસકાવિધિ સાચવી લેવી. આ રીતે કરતાં ભાવથી વિહાર કર્યો જ કહેવાય. આ રીતે એક જ સ્થળે લગાતાર સે વર્ષ સુધી રહેનારા શાસચુસ્ત સાધુએ સુસાધુ કહેવાય છે. હાલ આ માસકલ્પની વિધિ અમલમાં નથી. હાલ તે ગુર્વાજ્ઞા પ્રમાણે વિહાર કરવાનો હોય છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ વિહાર કેવી રીતે કરવો?
વિહાર દ્રવ્યાદિની જયણાથી કર. દ્રવ્યથી જીવોને જોતાં જોતાં ચાલવું. ક્ષેત્રથી પગની આંગળીઓથી ચાર હાથ દૂરની ભૂમિનું ક્ષેત્ર જોતાં જોતાં ચાલવું. કાળથી જ્યાં સુધી ચાલવું જરૂરી હોય તેટલા કાળ સુધી ચાલવું અને ભાવથી ઈર્યાસમિતિના ઉપગપૂર્વક ચાલવું.
અહીં ક્ષેત્રથી ચાર હાથ દૂરની ભૂમિ જવાનું કારણ એ છે કે જે સાવ નજીકની ભૂમિ ઉપર નજર રાખે તે ત્યાં રહેલ જીવ ઉપર પગ એકદમ પડી જાય. વળી તેને ઉતાવળે બચાવવા જતાં ગબડી પડાય અને આહાર-પાણી ઢળી પણ જાય. જે મુખ ઊંચું રાખીને અથવા તે વાતે કરતે કરતે કે ચારે દિશામાં જેતે તો ચાલે તે જીવવિરાધનાને સંભવ રહે. આવી બધી સમજ ગીતાર્થને જ હોય, અથવા ગીતાર્થના શરણે રહેલા સાધુને જ હોય. માટે તે બેને જ વિહારની અનુજ્ઞા આપવામાં આવી છે. આ જ કારણસર ગીતાર્થને (ગીતાર્થનિશ્ચિતને પણ) કેવળજ્ઞાની તુલ્ય કહ્યો છે. કેમ કે તે બંનેની પ્રરૂપણ એક જ હોય છે. (૫) પૂર્વના ઋષિઓના ચારિત્રનું શ્રવણ
જ્યારે સાધુ મુનિજીવનની પ્રતિક્રમણ આદિ દિનચર્યા કરવા સાથે સ્વાધ્યાય કરતાં કરતાં થાકી જાય ત્યારે તેણે સંસાર પ્રત્યે વિરાગ કરનારી અને મેક્ષ પ્રત્યે રાગ જગાડનારી એવી મહર્ષિએની કથાઓનું શ્રવણ કે વાચન વગેરે કરવું. આમ કરવાથી તેના સંવેગરસની વૃદ્ધિ થાય છે. તેથી
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
મુનિજીવનમાં ઉલ્લાસ વધી જાય છે. આથી કથાઓ જાણ્યા પછી બીજાઓને પણ તે કહેવાથી સમ્યગ્દર્શન આદિની પ્રાપ્તિ પણ કરાવી શકાય છે.
(૬) આલાચના અને પ્રાયશ્ચિત્ત
આ વિષયની શરૂઆત કરતા પહેલાં પાંચ પ્રકારના મુનિએનુ સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં સમજીએ.
પાંચ પ્રકારના મુનિઓનું સ્વરૂપ
વિનાના
છે. આ
સાધુનુ
(૧) પુલાક : સત્ત્વ વિનાના અર્થાત્ ચાખા ફોતરાને (અસાર ધાન્યને) પલાલ કહેવામાં આવે પલાલ શબ્દ ઉપરથી પુલાક શબ્દ અન્યા છે. જે ચારિત્ર ફોતરા જેવુ અસાર બની ગયું હોય તે સાધુને પુલાક કહેવામાં આવે છે. જેને તપ આદિની આરાધનાથી એવી વિશિષ્ટ લબ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ હેાય કે જેના બળે સંઘની સામે પડેલા ચક્રવતી રાજા જેવાના વિપુલ સૈન્યને પણ ખત્મ કરી શકાય. એવી લબ્ધિને કારણે જેનું સયમજીવન અનેક અતિચારા લાગવા દ્વારા ખખડી ગયું હેાય તે સાધુને પુલાક કહેવામાં આવે છે. આવા પુલાકને લબ્ધિપુલાક કહેવાય છે. જ્યારે જ્ઞાનાદિ પાંચ પ્રકારના બીજો પ્રતિસેવા પુલાક કહેવાય છે. આ પ્રતિસેવાપુલાક જ્ઞાનાદિ ગુણા (જ્ઞાન, દન, ચારિત્ર લિંગ, યથા સૂક્ષ્મ)ને દેષ લગાડતા હોય છે.
(ર) બકુશ ઃ બકુશ એટલે કાબરચીતરું. જે સાધુનું જીવન ઘેાડાક દોષાવાળું અને થાડાક ગુણાવાળું હેાય તેને અકુશ સાધુ કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ જે અતિચારયુક્ત, શુદ્ધા
L
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ શુદ્ધ ચારિત્રવાળે હોય તે સાધુ બકુશ કહેવાય છે. તેને બે પ્રકાર છે. જે વસ્ત્ર પાત્રની બાબતમાં વિભૂષાપ્રિય હેય તે ઉપકરણબકુશ કહેવાય છે અને જે શરીરની બાબતમાં વધુ પડતી ટાપટીપવાળા હોય તે શરીરબ કહેવાય છે. આ બન્ને પ્રકારના બકુશના પાંચ પાંચ ભેદ છેઃ ૧. આગ, ૨. અનાગ, ૩. સંવૃત, ૪. અસંવૃત, અને ૫ સૂક્ષ્મ.
(૩) કુશીલઃ જેનું શીલ (આચાર) મૂળ કે ઉત્તરગુણોની વિરાધનાવાળું બન્યું હોય અથવા સંજવલન કષાયના ઉદયથી જેનું શીલ અતિચારોથી ખરડાયા કરતું હોય તે સાધુ કુશીલ કહેવાય. તેમાં સંયમથી વિપરીત આચરણ કરનારો સાધુ આવનાશીલ કહેવાય અને કષાયથી દુષ્ટ બનતે સાધુ તે કષાયકુશીલ કહેવાય. આ બંને પ્રકારના કુશીલના (૧) જ્ઞાન, (૨) દર્શન (૩) ચારિત્ર, (૪) તપ, અને (૫) યથાસૂમ એમ પાંચ પાંચ પ્રકારો છે.
(૪) નિન્જ જેની મોહનીય કર્મરૂપ પ્રન્થિ (ગાંઠ) છૂટી ગઈ છે તે નિર્ચન્થ કહેવાય. તેના બે પ્રકાર છેઃ (૧) ઉપશાનમહ નિગ્રન્થ (અગિયારમા ગુણસ્થાને) અને (૨) ક્ષીણમેહ નિર્ચન્થ (બારમા ગુણસ્થાને). આ દરેકના પાંચ પ્રકારો છે. - (૧) પ્રથમ સમયે નિન્ય, (૨) અપ્રથમ સમયે નિ , (૩) ચરમ સમયે નિર્ચન્થ, (૪) અચરમ સમયે નિર્ગથ અને (૫) યથાસૂક્ષ્મ નિર્ચથ.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
(૫) સ્નાતક જેમ સ્નાન કરવાથી શરીરને સઘળે મેલ ધોવાઈ જાય છે તેમ જે આત્માએ ઘાતકર્મરૂપી મેલને ક્ષપકશ્રેણીના સ્નાનથી સર્વદા ધોઈ નાખે છે તે આત્મા સ્નાતક કહેવાય છે. તેના સગી અને અમેગી (તેરમાચૌદમા ગુણસ્થાને) એમ બે પ્રકારો છે. આ પાંચ પ્રકારેમાંથી પુલાક, નિર્ચસ્થ અને સ્નાતકને જબુસ્વામીજીથી વિચ્છેદ થયે છે. બાકીના બકુશ અને કુશીલ નામના બે પ્રકારે વરપ્રભુના શાસનના છેડા સુધી રહેશે. દશ પ્રકારનાં પ્રાયશ્ચિત્તો
- (૧) આલેચના, (૨) પ્રતિકમણ, (૩) મિશ્ર, (૪) વિવેક, (૫) વ્યુત્સર્ગ, (૬) તપ, (૭) છેદ, (૮) મૂળ, (૯) અનવસ્થાપ્ય અને (૧૦) પારાગ્ન.
(૧) આલોચનાઃ ગુરુની આગળ પોતાના અપરાધોને કહેવા તે આલેચના નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય. કહેવાની રીત બે પ્રકારની છે : (૧) જે કમે અપરાધો સેવ્યા હોય તે કમે કહેવું. (૨) જે દોષ સૌથી નાનું હોય તે પહેલાં કહીને ઉત્તરોત્તર મેટા મોટા દોષ કહેવા. આ આલેચના. નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત, ગેચરી માટે ફરતા, વિહાર કરતા, Úડિલભૂમિએ જતા-આવતા, સો હાથથી દૂરનાં આવશ્યક કાર્યોમાં જતા-આવતા અપ્રમત્ત મુનિને જ હોય છે. આ પ્રાયશ્ચિત્ત અપ્રમત અવસ્થામાં પણ શુદ્ધભાવ અને ઉપયોગ હોવા છતાં જે સૂક્ષ્મ અતિચારો લાગી જાય છે તેને માટે જ હોય છે. પ્રમત્ત અવસ્થાના મુનિઓને તે સ્થૂલ અતિચારે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી-૬ પણ લાગતા હોવાથી ઉપર ઉપરનાં પ્રતિકમણ વગેરે પ્રાયશ્ચિત્તોની પણ સંભાવના હોવાથી તેમને માત્ર આલેચના પ્રાયશ્ચિત્ત હોતું નથી. જ્યારે કેવલીભગવંતે તે કૃતકૃત્ય હોવાથી અને તેમને સૂક્ષ્મ અતિચાર પણ નહિ લાગતું હોવાથી તેમને માત્ર આલેચના પ્રાયશ્ચિત્ત પણ હોતું નથી.
(૨) પ્રતિક્રમણ પ્રાયશ્ચિત્ત : જે દેષની શુદ્ધિ માત્ર હાદિક મિચ્છા મિ દુક્કડ દેવાથી થઈ જતી હોય તે શુદ્ધિને પ્રતિકમણું પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય છે. જ્યારે સમિતિ, ગુપ્તિ વગેરેના પાલનમાં સહસાકારથી કે અનાગથી, પ્રમાદના કારણે ભૂલ થઈ જાય ત્યારે આ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવામાં આવે છે. અહીં ગુરુની સમક્ષ આલેચના કરવાની જરૂર રહેતી નથી.
(૩) મિશ્રઃ જેમાં આલેચના અને પ્રતિકમણ ઉભય હોય તે મિશ્ર પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય છે. તેમાં પ્રથમ ગુરુની સમક્ષ અતિચારની આલોચના કરાય અને પછી ગુર્વાજ્ઞાથી મિચ્છા મિ દુકકડ દેવાય. ઈષ્ટનિષ્ટ શબ્દાદિ વિષમાં પિતાને રાગ કે દ્વેષ થઈ ગયાને સંશય પડ્યો હોય ત્યારે આ પ્રાયશ્ચિત્ત કરાય છે. જે અહીં નિશ્ચય જ હોય છે તે આત્માને છઠ્ઠા નંબરનું તપ નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે.
(૪) વિવેક ઃ જે આહાર, પાણી, ઉપકરણ, વસતિ વગેરે શુદ્ધ છે એમ સમજીને સેવવા છતાં પાછળથી અશુદ્ધ નીકળે અથવા જે વસ્તુઓ ક્ષેત્રતીત કે કાલાતીત બની ગઈ હોય તેમને જે ત્યાગ કરે તે ત્યાગ જ વિવેક નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
(૫) વ્યુત્સગ : મન, વચન અને કાયાના અશુભ વ્યાપારાના ત્યાગરૂપ જે કાર્યાત્સગ છે તે જ વ્યુત્સ નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત છે. દેષિત વસ્તુને ત્યાગ, ગમનાગમન, સાવદ્ય સ્વપ્નદન, નાવડી વગેરેથી નદી આદિનું ઉત્તરણ, વડીનીતિ, લઘુનીતિ કર્યાં બાદ જે કાર્યાત્સગ કરવામાં આવે છે તે વ્યુસ નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત છે.
23.
(૬) તપ : છેદગ્રન્થા અથવા જિતકલ્પમાં કહ્યા પ્રમાણે અતિચારાની શુદ્ધિ માટે તપ નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવે છે. સચિત્ત પૃથ્વી આદિને સંઘટ્ટો વગેરેથી માંડીને અબ્રહ્મનું સેવન સુધીના દોષાની શુદ્ધિ ગીતા ગુરુએ આપેલા તપ દ્વારા થઈ શકે છે. ભૂતકાળમાં ઉત્સ માગે નીચે પ્રમાણેના તપ તે તે દેષાની શુદ્ધિ માટે આપવામાં આવતા હતે. હાલમાં સંધયણુ આદિ ખળની હીનતા થઈ જવાથી તેટલેા માટે તપ કરવાનું સામર્થ્ય ન હેાવાથી તેની જગ્યાએ જે તપ આપવામાં આવે છે તે નીચે કૌસમાં જણાવેલ છે.
૧. ભિન્નમાસ એટલે કે મહિનાની અદરના ઉપવાસ (એક આની જેટલે નીવિના તપ.)
૨. લધુમાસ એટલે કે સાડાસત્યાવીસ ઉપવાસ (પુરિમુ.) ૩. ગુરુમાસ એટલે કે એક મહિનાના પૂરા ઉપવાસ (એકાસણું.)
૪, ચતુ ધ્રુમાસ એટલે કે એકસેાદશ ઉપવાસ (એક (આય મિલ.)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
とと
મુનિજીવનની ખાળપોથી-૬
ઉપવાસ એક
૫. ચતુરુમાસ એટલે કે એકસાવીસ ઉપવાસ ઉપવાસ)
૬. ષડ્લધુમાસ એટલે કે એકસાપાસડ ઉપવાસ (એક .) ૭. ષદ્ગુરુમાસ એટલે કે એકસા એંસી ઉપવાસ (એક અઠ્ઠમ)
જે નવકારશીના પચ્ચખાણ સહિત લુખી નીવિ (આખા દિવસ વાપરી શકાય તેવી) કરવામાં આવે તે નીવિના એક આની તપ ગણાય છે. અને જે લુખી નીવિ એક જ વાર વાપરવા રૂપ એકાસણાના તપ સહિત કરવામાં આવે છે તે નવિને પાંચઆની તપ ગણવામાં આવે છે. પુરિમુğ અથવા એક બેસણું = બે આની તપ
એકાસણુ = ચાર આની તપ
આયંબિલ = આઠ આની તપ ઉપવાસ =
સાળ આની તપ
એક કલ્યાણક = બે ઉપવાસ પાંચ કલ્યાણક = દશ ઉપવાસ
(૭) છંદ પ્રાયશ્ચિત્ત : જો સાધુને તપપ્રાયશ્ચિત્ત આપવા છતાં તેના દેષમાં સુધારો ન થાય તેવું જણાતું હાય (કેમ કે તેને તપ કોઠે પડી ગયા હાય.) તે ગુરુ તે દાષાની શુદ્ધિ માટે પાંચ, દશ, પંદર અહારાત્રના ક્રમથી જેટલા ચેાગ્ય લાગે તેટલા તેના ચારિત્ર-પર્યાય કાપી નાખે. તે છંદ-પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય. આ પ્રાયશ્ચિત્ત તપ કરવામાં અસમર્થ એવા ગ્લાનાહિને અથવા નિષ્કારણ અપવાદ માને વારવાર સેવવાની રુચિવાળા સાધુને પણ આપી શકાય છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. તો તે આવી દિશા મનપરિગ્રહ કર સકતા
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
(૮) મૂળ પ્રાયશ્ચિત્ત મહાવ્રતેને ફરીથી ઉચ્ચરાવવા એટલે કે ફરીથી વડી દીક્ષા આપવી. અર્થાત્ (સંપૂર્ણ) દીક્ષાપર્યાયનો છેદ કરે તેને મૂળ પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવામાં આવે છે. આકુટ્ટી એટલે કે વારંવાર જાણી જોઈને નિષ્ફર બનીને દોષ સેવ તે. આવી આકુટ્ટીથી જે સાધુ પંચેન્દ્રિય જીને વધ કરે, અહંકાર આદિથી મિથુન સેવે, ભયંકર કોટિનો મૃષાવાદ કરે અથવા અદત્તાદાન કે પરિગ્રહ કરે અથવા નાના નાના પણ મૃષાવાદ આદિ દોષોને જાણીને નિષ્ફરતા સાથે સેવે તેને આ મૂળ પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવે છે.
(૯) અનવસ્થાપ્ય : અવસ્થાપન એટલે વ્રતોચ્ચારણ. જે સાધુ એ મોટો દોષ સેવી નાખે કે જેની શુદ્ધિ માટે તેને ફરીથી ત્રચ્ચારણ કરવાની સજા પણ ઓછી પડતી હોય તે સાધુને જે ઉગ્ર તપ આપવામાં આવે છે તે તપ જ્યાં સુધી તે પૂર્ણ ન કરે ત્યાં સુધી તેના સંપૂર્ણ દીક્ષા પર્યાયને છેદ કરે અને ફરીથી વ્રત ન ઉચ્ચરાવવા તેને અનવસ્થાપ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવામાં આવે છે. એ સાધુને એટલે બધે સખ્ત તપ અપાતે હોય છે કે તે તપ વહન કરતાં કરતાં તેનામાં ઊઠવા-બેસવા જેટલી પણ શક્તિ રહેતી નથી. તેણે બીજા સાધુઓને કહેવું પડે છે કે, “હે સાધુઓ! મારાથી ઊભા થવાતું નથી, તમે મને ટેકે આપ.” આવા વખતે અન્ય સાધુઓએ તેની તેવી ઈચછાઓ પૂર્ણ કરવી. પરંતુ તેની સાથે વાતચીત કરવી નહિ. આ રીતે જ્યારે તે તપ પૂર્ણ કરે ત્યારે જ તેને ફરીથી ત્રચ્ચારણ કરાવાય. - જે સાધુ લાઠી વગેરે શથી કે મુષ્ટિના પ્રહારથી
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૬
નિ યપણે પેાતાને અથવા ખીજાએને મારે અને અતિરૌદ્ર અધ્યવસાયાને તે વખતે સેવે, તીર્થંકર આદિની આશાતના કરે, સાધુએ કે અન્યધમી એની ચારી કરે તેને આ પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવે છે. તે જઘન્યથી છ માસ અને ઉત્કૃષ્ટથી બાર વર્ષ સુધીનુ હાય છે.
(૧૦) પારાષ્ચિત : જેનાથી હવે ખીજું માટુ' કોઈ પ્રાયશ્ચિત્ત રહ્યું નથી. અર્થાત્ જે સઘળાંય પ્રાયશ્ચિત્તના પાર પામેલું છે તેવા આ છેલ્લા પ્રાયશ્ચિત્તને પારાષ્ચિત પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવામાં આવે છે. આ પ્રાયશ્ચિત્ત માત્ર આચાર્ય ને અપાય છે. તેમાં તેને કુલ-ગણ અને સંધથી પણ મહાર મૂકી દેવાય છે. આ પ્રાયશ્ચિત્ત જધન્યથી છ મહિનાનુ' અને ઉત્કૃષ્ટથી ખાર વર્ષનું હોય છે. તે સમયમાં તે આત્માએ વિશિષ્ટ આરાધના કરીને અતિચારોની વિશુદ્ધિ કરવાની હાય છે. તે દરમ્યાન તેણે તદ્ન ગુપ્ત (સાધુ વેષ સાથે) રહેવાનું હેાય છે. અજાણ્યા પ્રદેશામાં જઈને તેણે અતિ ઉગ્ર તપ કરવાને! હાય છે. ઉપાધ્યાયની પદવીવાળા સાધુ દેશમા પ્રાયશ્ચિત્તને ચેાગ્ય અપરાધ સેવે તે પણ નવમું અનવસ્થાપ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. સામાન્ય સાધુઓને તે જો તેઓ નવમા કે દશમા પ્રાયશ્ચિત્તને ચેાગ્ય અપરાધ સેવે તાપણુ તેમને આઠમુ મૂળ પ્રાયશ્ચિત્ત જ અપાય છે. હાલ નવમા અને દશમા પ્રાયશ્ચિત્તને વિચ્છેદ થયા છે. પ્રાકૃત સૂત્રેાના સંસ્કૃત ભાષામાં અનુવાદ કરવાના વિચાર કરનાર અને નવકારમંત્રના પાંચ પદોનું સંસ્કૃત કરવાનેા પ્રયત્ન કરનાર સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીને પારાષ્ચિત નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
હ૭.
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ પડયું હતું. સાધ્વીજી કે રાજરાણુ સાથે ચતુર્થવ્રતને સંપૂર્ણ ભંગ, સાધુ, સાધ્વી કે રાજા વગેરે ઉત્તમ કોટિના ગણતા મનુષ્યને વધ, અરિહંત આદિની ઘેર આશાતના વગેરે જેવા અતિ મેટા અપરાધ કરનાર આચાર્યને આ પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવે છે.
ઉપરનાં દશ પ્રકારનાં પ્રાયશ્ચિત્તોથી દોષની શુદ્ધિ ત્યારે જ થાય, જ્યારે તે દોષ અંગેને કારણે પશ્ચાત્તાપ તે વ્યક્તિના હૃદયમાં પ્રવળ હોય. નિશ્ચયનયથી તે આ કારમે પશ્ચાત્તાપ તે જ પ્રાયશ્ચિત્ત છે. માત્ર વ્યવહારથી બાહ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત આપવાનું આવશ્યક છે. (૭) પરિષહજય
જેનું સર્જન (સર્ગ) પાસે (ઉપ) થાય તે ઉપસર્ગ કહેવાય અને જેને મેક્ષમાર્ગમાં સ્થિર થવા માટે તથા કર્મોની વિપુલ નિર્જરા કરવા માટે વારંવાર (પરિ) સહન કરવામાં આવે (સહ) તે પરિવહ કહેવાય. તે ક્ષુધા-તૃષા વગેરે બાવીસ પ્રકારના છે. તેમાંના ત્રણ–પ્રજ્ઞા, સ્ત્રી અને સત્કાર પરિષહે અનુકૂળ પરિષહે છે. બાકીના ઓગણીસ પ્રતિકૂળ પરિષહે છે. પ્રતિકૂળ કરતાં અનુકૂળ પરિષહ વધુ ખતરનાક હોય છે. તેની ઉપર વિજય મેળવવા ઘણી મોટી ગુરુકૃપાની જરૂર પડે છે. એકી સાથે એક જીવને ઉત્કૃષ્ટથી વીસ પરિષહ હોય છે કેમ કે શીત અને ઉષ્ણમાંથી એક સમયે એક જ હોય અને વિહાર તથા વસતિમાંથી પણ એક સમયે એક જ હોય છે. તથા કેઈ વખત જીવને જઘન્યથી જ્યારે પરિષહ હોય ત્યારે એક જ હોય છે તેમ પ્રવચન સારોદ્ધારની ગાથા છસોએકાણું (૬૯૧)માં કહ્યું છે. મુ. ૭
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યપદ અને તેની જવાબદારી
આચાર્યપદ્ય(ગા)ને યોગ્ય કેણ
આ ગચ્છવાસ વગેરે સાત અનુષ્ઠાનેનું જે સાધુઓ નિર્મળ મનથી અને ઊછળતા ભાવથી પાલન કરે છે તેમના ચારિત્રના અધ્યવસાયેની નિર્મળતા થાય છે અને અધ્યવસાયમાં ઉત્તરેત્તર વૃદ્ધિ થતી જાય છે. એટલું જ નહિ પણ ઉપર ઉપરનાં ગુણસ્થાનેની પણ પ્રાપ્તિ થતી જાય છે. પંચાશકજીમાં તે કહ્યું છે કે “આ રીતે નિર્મળ ચારિત્રનું પાલન કરવું તે જ સમ્યગ્દર્શન છે અને તે જ સમ્યગજ્ઞાન છે. આવા નિર્મળ ચારિત્ર વિનાનાં કેરા જ્ઞાન અને કેરી શ્રદ્ધા મેક્ષ આપવા માટે સમર્થ બનતાં નથી.” આ હકીકત નિશ્ચયનયથી સમજવી. વ્યવહારનય તે સમ્યગજ્ઞાનને પણ ભવિષ્યમાં ચારિત્ર પમાડીને મુક્તિનું ફળ આપનારા હવાથી સફળ માને છે. આ રીતે ગચ્છવાસ વગેરેની પાસે રહીને મુનિજીવનની સુંદર આરાધના કરતાં સાધુ ગણિપદને ગ્ય બને છે.
આઠ વર્ષની ઉંમરે ચારિત્રની પ્રાપ્તિ કરાય છે. ચારિત્ર પ્રાપ્ત કર્યા બાદ બાર વર્ષ સુધી સૂત્ર પ્રાપ્તિ, ત્યાર પછી બાર વર્ષ સુધી અર્થપ્રાપ્તિ અને ત્યાર પછી બાર વર્ષ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૯૮ સુધી દેશપર્યટન–અનુભવ જ્ઞાન-ભાષાજ્ઞાન-શિષ્યપ્રાપ્તિ વગેરે કરતાં કુલ ઉંમરનાં ચુમ્માલીસ વર્ષ પૂરાં થાય છે. એટલે પિસ્તાલીસમા વર્ષે તે મુનિ ગચ્છને સંભાળવાની અનુજ્ઞા અર્થાત્ ગણિપદ (આચાર્યપદ) પામે છે. (હાલ તે ભગવતીસૂત્રના યુગના સાડાચાર મહિના પૂરા થતાં જે અનુજ્ઞા કરવામાં આવે છે તે અનુજ્ઞાથી જ ગણિપદ પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યાર પછી ગ્ય સમયે તેને પંન્યાસ – ઉપાધ્યાય પદ આપને આચાર્યપદ ઉપર આરૂઢ કરવામાં આવે છે. આમ હાલ ગણિ અને આચાર્ય એ બે પદ જુદાં ગણવામાં આવે છે.) જે છત્રીસ ગુણોથી યુક્ત હોય તે જ આચાર્ય પદને યેાગ્ય છે. પિસ્તાલીસ વર્ષની ઉંમરમાં જરૂર અપવાદ હોઈ શકે છે. જે આચાર્ય થવાને પાત્ર હોય તેનાં મહાવતે અખંડ હેય, તે સાધુઓના પરિવારથી યુક્ત હોય, મુક્તિપદને અભિલાષી હોય, ચતુર્વિધ સંઘને માન્ય હોય, અને શિષ્યોને સારણ વગેરે કરવામાં કુશળ હોય.
પડતા કાળના કારણે છત્રીસમાંથી બેચાર ગુણોથી હીન હોય તે પણ આચાર્યપદને યંગ્ય ગણી શકાય. એટલે કે સામાન્ય કક્ષાના ગુણોની ખામી હજી ચાલી શકે. પરંતુ મહાવ્રતની ખામીવાળે કદાપિ આચાર્ય થઈ શકે નહિ. આ વાતની ચંડરુદ્ર નામના આચાર્ય સાક્ષીરૂપ છે. જો મૂળગુણની ખામીવાળાને આચાર્ય પદ આપવામાં આવે તે તેથી પદ આપનારને તીર્થકરની આશાતનાનું પાપ લાગે છે. એમ કરવાથી શાસનની અપભ્રાજના તથા સમ્યગજ્ઞાનાદિગુણેની હાનિ થતાં તીર્થને ઉછેદ થવાને દોષ લાગે છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
જેણે હજી સકલ સુત્રાને અને તેના અને સારી રીતે જાણ્યાં નથી, તેને વ્યાખ્યાન કરવાના કોઈ અધિકાર નથી. એવા મૂર્ખ ગુરુના જે શિષ્યા થાય તે પણ મૂ જ રહે. તેથી તે શિષ્યેાના શિષ્યા પણ મૂખ રહે. એવી ભૂખ પર’પરાના સાધુએ વેષધારી સાધુએ જ કહેવાય. આમથતાં તીના ઉચ્છેદ થાય, માટે જે કાળમાં જે સૂત્ર વિદ્યમાન હેાય તે સૂત્ર અને તેના અર્થાને જેણે ખૂબ સારી રીતે અવગાહ્યાં હેાય તેવા મહાવ્રતધારી સાધુને જ આચાય - પદ્મ આપી શકાય.
૧૦૦
જગતમાં બહુશ્રુત તરીકેની જેને ખ્યાતિ મળી, જેને શિષ્યપરિવાર વચ્ચે પરંતુ જે સિદ્ધાંતને સમજવામાં કાચા રહ્યો, એથી જેની પ્રવૃત્તિ જિનશાસનથી વિરુદ્ધ થવા લાગી તેવા અતિવિદ્વાન અને ઘણા શિષ્યવાન આચાર્યની જિનશાસનમાં કઈ ક’મત નથી.
આચાય ના પાંચ અતિશયા (સેવાએ)
આચાય ની નીચે પ્રમાણેની પાંચ સેવાએ કરવી જોઇએ.
(૧-૨) ઉત્તમ કોટિનાં આહાર અને પાણી તેમને વપરાવવાં જોઈએ. જેમ કેવળજ્ઞાન થયા પછી તીથંકરદેવ ભિક્ષા માટે ન ફરે તેમ આઠ પ્રકારની આચા ની સપત્તિથી યુક્ત આચાર્ય પણુ ભિક્ષા લેવા માટે જાય નRsિ. જો કદાચ તે ભિક્ષા લેવા જવાનું ઇચ્છે તે વૃષભ સાધુએ તેમને રાકથા વિના રહે નહિ. જો વૃષભ સાધુએ તેમને ન રશકે તે તેમને ચતુલ ઘુપ્રાયશ્ચિત્ત આવે. જો આચાય હઠ કરીને
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
ન રોકે તે તે માયશ્ચિત્ત આવે.
મુનિજીવનની બાળપથી ૬
૧૦૧ જાય તે તેમને ચતુર્ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. જે ગીતાર્થ આચાર્યને ન રેકે તે તેને માસગુરૂપ્રાયશ્ચિત્ત આવે. અને જે અગીતાર્થ ન રેકે તે તેને માસલઘુપ્રાયશ્ચિત્ત આવે. અને તે બંનેએ રોકવા છતાં આચાર્ય ન રેકાય તે આચાર્યને પ્રત્યેકના બદલામાં ચતુર્ગ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. ઉપરાંત આચાયંને જિનાજ્ઞાભંગ વગેરે દોષ લાગે તે જુદા.
જો અન્ય સાધુએથી સમસ્ત ગ૭ને જઘન્ય કક્ષાએ પણ નિર્વાહ થઈ શકતું હોય તે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવર્તક, સ્થવિર અને ગણાવચ્છેદક એ પાંચેય ગોચરી લેવા ન જાય. પણ જે ગચ્છનો જઘન્ય નિર્વાહ પણ ન થઈ શકે તેમ હોય તે ખુદ આચાર્ય પણ ગેચરી લેવા જઈ શકે.
આચાર્યપદ પામેલા સુગ્ય આચાર્ય ભગવંત જૈનસંઘના યુગક્ષેમ માટે અત્યંત જાગ્રત રહે અને તેની સાથે
ગ્ય સાધુઓને આગમેક્ત વિધિથી હંમેશ વ્યાખ્યાન આપે. જે સાધુઓ આવશ્યક સૂત્રોથી માંડીને સૂયગડાંગ સૂત્ર સુધીનું અધ્યયન કરી ચૂક્યા હોય તે સાધુઓને શાસ્ત્ર પરિભાષામાં કલ્પિક” અથવા “પાત્ર કહ્યા છે.
આટલું અધ્યયન કરનારા મુનિઓ નિશ્ચિતપણે તાર્કિક અને સૂક્ષમબુદ્ધિવાળા બની ચૂક્યા હોય. એટલે તેવા મુનિએને જ આચાર્ય વાચના, વ્યાખ્યાન આપે. પણ જે છેદગ્રન્થનું વ્યાખ્યાન આપવાનું હોય તે તે સાંભળનાર મુનિ શ્રત અને ચારિત્રધર્મ પ્રત્યે અત્યંત આદરવાળે, પાપભીરુ અને ઉત્સર્ગ અપવાદના વિષયમાં ઊંડી સમજવાળે (પરિણત)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૬
હાવા જોઇએ. આ ગુણા સિવાયના સાધુઓને છેદગ્રન્થાનુ વ્યાખ્યાન આપવાથી લાભ થવાને બદલે નુકસાન થવાની મેટી શકયતા છે. આચાયે જે વ્યાખ્યાન આપવાનુ છે તે માત્ર ખેલી જવા રૂપ (પાટિયું) ન હેાવું જોઈ એ. તેણે એવી રીતે વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ કે જેથી શ્રેાતાને સમ્યગ્ બેધ થાય. વળી જે આગમગમ્ય પદાર્થોં હાય તેને આગમનાં વચનેાથી સમજાવવા અને તે વખતે કહેવું કે, “તારક તીથ કર દેવે આમ કહ્યું છે માટે શ્રદ્ધાથી આપણે માનવું જ જોઈ એ. આમાં તર્ક ચાલે નહિ.” જે યુક્તિગમ્ય પદાર્થો હાય તેને યુક્તિ અને દૃષ્ટાંતથી જ સમજાવવા જોઇ એ. જો આગમગમ્ય પદાર્થાને તર્કથી સમજાવવા જાય અથવા
તર્કગમ્ય પદાર્થાને આગમગમ્ય (શ્રદ્ધાગમ્ય) કહી દે તે તે આચાય ને પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. જે પદાર્થા જેવા હોય તેવું તેનુ નિરૂપણ કરવાથી જૈન શ્રુતના મહિમા વધે છે. અન્યથા હીલના થાય છે. જેને આપણે આચાર્ય કહીએ છીએ તેને શાસ્ત્રીય ભાષામાં અનુયાગાચાર્ય કહેવાય છે. (અનુયાગ એટલે સૂત્રેા ઉપરનું વ્યાખ્યાન કરનારા તે અનુયેાગાચાય.) ગચ્છાધિપતિપદ
ઉપર જણાવ્યા તેવા અનુયાગાચાર્ય માં અથવા તે કચારેક ગુણાના સ્વામીના ગુરુને જો યાગ્યતા દેખાય તે વિધિપૂર્વક ગચ્છાધિપતિપદ ઉપર આરૂઢ કરી શકે. જે સૂત્રાના જ્ઞાતા હાય, ધર્મીમાં દૃઢ પ્રીતિવાળા હાય, અનુવક હાય, ઉત્તમ જાતિ અને કુળવાળા હાય, ગભીર, લબ્ધિમાન, શિષ્યપરિવારવાળા, શ્રુતરાગી, સાધુક્રિયાના
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬.
૧૩ અભ્યાસી જે આચાર્ય હોય તે ગચ્છાધિપતિપદને માટે યોગ્ય છે. સૂત્રાર્થના જ્ઞાતાપણામાં ખાસ કરીને છેદસૂત્રોનું જ્ઞાતાપણું–વિશેષતઃ અર્થથી જ્ઞાતામણું–તેનામાં અવય હોવું જોઈએ.
ગચ્છાધિપતિપદને બીજી ભાષામાં ઉત્તમ વ્યવહારી કહેલ છે. જેની પાસે દ્રવ્યપરિચ્છેદ (દ્રવ્યસંપત્તિ) હોય અને ભાવપરિછદ (ગુણસંપત્તિ) હોય તે જ ગચ્છાધિપતિ થઈ શકે. દ્રવ્યપરિચ્છદ ત્રણ પ્રકારે છે : (૧) સચિત્ત (શિષ્ય વગેરે), (૨) અચિંત્ત (ઉપકરણ વગેરે) અને (૩) મિશ્ર (ઉપધિયુક્ત શિષ્ય વગેરે).
ભાવપરિચ્છદ સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન, સમ્યગૂ ચારિત્ર, તપ અને વિનય એમ પાંચ પ્રકારે છે. આ બંને પ્રકારની સંપત્તિ જેની પાસે હોય તેણે જ વિપુલ કર્મ નિર્જ કરવા માટે ગચ્છાધિપતિપદ પામવાની ઈચ્છા કરવી.
ગુરુએ આચાર્ય પણું વગેરે પદ આપ્યું હોય કે ન આપ્યું હોય પણ ગીતાર્થો તેને કબૂલ કરે તે જ તે માન્ય થાય અને અસ્વીકાર કરે તે અમાન્ય થાય એમ શાસ્ત્રોમાં (વ્યવહારભાષામાં) કહ્યું છે.
વિએ આચાર્યના મૃતકને “ચિલિમિલી' એલે પડદામાં ગુપ્ત રાખવું અને બહારના સાધુમડલને જણાવવું કે, “આચાર્યના શરીરે અતીવ અશુભ છે, બલવાની પણ શક્તિ નથી.” એમ બહાસ્નાઓને સમજાવીને જે સાધુ વગેરે આચાર્યપદને યોગ્ય હોય તેને પડદાની બહાર બેસાડીને
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ મૃત આચાર્યને પૂછે કે, “સૂરિપદે કેને સ્થાપ?” એમ બેલીને પડદામાં રહેલા ગીતાર્થો (સ્થવિરે) આચાર્યને (મૃતકને) હાથ આચાર્યપદ જેને આપવાનું હોય તેની સન્મુખ લાંબો કરી બીજાઓને દેખાડે અને કહે કે “આચાર્યપણું આ અમુકને આપવાની ગુરુની અનુજ્ઞા છે. પણ તેઓ મુખે ઉચ્ચાર કરી શકતા નથી, હાથ લાંબો કરીને આને અનુજ્ઞા કરે છે, માટે એના મસ્તકે અમે સૂરિપદને વાસ નિક્ષેપ કરીએ છીએ. હવે પછી આચાર્યપદે આ સાધુને સ્થાપ્યો છે.” એમ કહીને પછી આચાર્ય એકાએક કાલગત થયા છે, એમ જાહેર કરે. પરિભવ સુન્નત્થહાવણયા એટલે જેઓ નૂતન આચાર્યને પરાભવ કરવાની બુદ્ધિથી તેને
ગ્ય વિનય ન કરે તે સાધુઓના સૂત્ર અથવા અર્થ કાપી નાખે, અર્થાત્ ન ભણાવે.
એમ પરમાર્થથી ગુરુએ નહિ આપેલી પણ દિશા (એટલે દિગાચાર્યની પદવી) સ્થવિરેએ જ આપી ગણાય. હવે ગુરુએ આપવા છતાં ગીતાર્થો (સ્થવિરે) તેને કબૂલ ન પણ કરે, કારણ એ છે કે પુરાણ આચાયે કહ્યું હોય કે, “આ(અમુકીને આચાર્યપદે સ્થાપે,” ત્યારે તેને દેષગુણો જાણીને સ્થવિરોએ “આચાર્યપદે સ્થાપે કે ન સ્થાપ’ તે માટે સૂત્રમાં વિકલ્પ સંભળાય છે. એથી “સ્થવિરોની જ અનુમતિ આચાર્યપદાદિગ્દાન)માં પ્રધાન છે.” એમ સિદ્ધ થયું.
આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય ધાતુઓના વિકાર (સેલ) વગેરે કઈ કારણથી (એકાએક) બીમાર થાય અને ઉપાધ્યાય,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ પ્રવર્તક, ગણાવચ્છેદક કે સાધુઓ પૈકી કોઈને પૂર્વે કઈ કારણે મોટો (આચાર્ય) બનાવી શક્યા ન હોય, તે એ બિમારી પ્રસંગે એક સાધુને આચાર્ય બનાવવાની ઈચ્છાથી ગુરુ કહે કે હે આર્યો! હું કાલધર્મ પામું ત્યારે આ અમુકને આચાર્ય બનાવજે એ રીતે જેને આચાર્ય બનાવવાનું કહ્યું હેય તેની સ્થવિરેએ પરીક્ષા કરીને જે તે યંગ્ય હોય તે તેને આચાર્યપદે સ્થાપ, પણ જે તે મોટાઈને અથ (રસ-વ્યાધિ-શાતા-ગારવવાળ) હોય, પોતાના ગુરુને અસમાધિમરણને ભય પમાડવાથી ગુરુએ ડરીને તેને આચાર્ય બનાવવાનું કહ્યું હોય, ભિન્ન ભિન્ન દેશમાં વિચરીને (વિવિધ) ભાષાઓ વગેરેને જાણ ન થયો હોય, અથવા પદ આપ્યા પછી કઠોરભાષી થયે હોય, તે પૂર્વે ગુરુની સમક્ષ કબૂલ્યું હોય છતાં ઉપર્યુક્ત કારણે એમ લાગે કે “આચાર્ય બનાવવા ગ્ય નથી તે તેને આચાર્ય નહિ બનાવ. વળી પૂર્વે કબૂલ રાખ્યો હોય તે મધુર (સર્વની પ્રીતિ સંપાદન કરે તેવી હોય છતાં અસંગ્રહશીલ (શિષ્યોને, ઉપધિને, કે સૂત્રાર્થને મેળવવાની–રક્ષણ કરવાની વૃત્તિ વિનાન) અને ગ્યતા પ્રમાણે વાચના આપીને શિષ્યને એગ્ય (જ્ઞાની) બનાવવાની કળા (આવડત) વિનાને એમ ગુણથી રહિત હોય તેને પણ આચાર્ય નહિ બનાવ. અથવા કાલગત આચાર્યને એક પણ શિષ્ય (ગુરુની હયાતીમાં) પૂર્ણ યોગ્ય ન થવાથી ગુરુએ અંતસમયે “મારો શિષ્ય એગ્ય બને ત્યારે એને આચાર્ય બનાવવા અને મેં આપેલું આ આચાર્યપદ તારે છેડી દેવું.” એવી કબૂલાત લઈને
ચાયના
ન થવા એક
ગ્ય બ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
મુનિજીવનની બાળથીઅન્યગછીય કઈ સાધુ ઉપસંપદા સ્વીકારીને રહ્યો હોય તેને, અથવા વિશિષ્ટ પ્રતિભા વગેરે ગુણેથી ભવિષ્યમાં
ગ્ય બનવા સંભવ હોય તે પોતાને શિષ્ય હોવા છતાં તે વર્તમાનમાં કુતથી કે પર્યાયથી અપૂર્ણ હોય ત્યારે (પર્યાય-કૃતથી) પૂર્ણ થયેલા પોતાના કેઈ અન્ય શિષ્યને પૂર્વે કહી તેવી કબૂલાત લઈને ગુરુ તેને ગરબધિપતિ સ્થાપે, છતાં બંને (અન્યગચ્છીય કે પિતાને શિષ્ય) પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થતાં પિતાનું સ્થાન (૫૪) ના છેડે તે તેઓને છે, પરિહાર, અથવા સપ્તરાત્રને તપ ઇત્યાદિક પ્રાસંગિક પ્રાયશ્ચિત્ત આપવું. વળી આચાર્ય કાળધર્મ પામતાં જે
ગ્ય શિષ્યને ભવિષ્યમાં ગચ્છાધિપતિ બનાવવાનું કહ્યું હોય તે સ્વયં આચાર્યના મરણ પછી અભ્યઘતવિહાર ( જિનકલ્પ વગેરે એકાકીપણું) અથવા અભ્યરતમરણ (અનશન) કરવા ઇચ્છે ત્યારે જે બીજે કઈ તે જ ગચ્છને સાધુ ગચ્છાધિપતિપદ માટે યંગ્ય હોય તે તેને ગચ્છાધિપતિ બનાવી (અન્યગચ્છીયને ત્યજી) દેવે, પણ બીજે ગ્ય સાધુ ન હોય તે ગીતાર્થ–સ્થવિરોએ જે ઉદ્યતવિહાર કે અનશન કરવા ઈચ્છતે હોય તેને કહેવું કે બીજાને ગીતાર્થ બનાવતાં સુધી તમે ગચ્છાધિપતિપદનું પાલન કરો, બીજે ગ્ય તૈયાર થયા પછી તમને જેમ ગ્ય લાગે તેમ કરજે.” એમ પ્રાર્થના કરીને તેને જ આચાર્ય બનાવ. એ રીતે ગણધરપદને સ્વીકારીને કેઈ એકને
ગ્ય બનાવે. જે પાછળથી તેને ચિત્તમાં એમ સમજાય કે ‘અભ્યતવિહારત્ની અપેક્ષાએ પણ ગચ્છનું પાલન કરવું તે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ મેટી નિર્જરાનું કારણ છે, માટે હું જ ગચછને સંભાળું, તે ગીતાર્થો તેને કહે કે હવે ગણધરપદને છેડો ત્યારે તે કહે કે, “છોડીશ નહિ, હું જ ગરછને પાલન કરવા ઈચ્છું છું.' એવા પ્રસંગે #ભ પામીને જે બીજાએ એમ કહે કે, તને અગ્યને આચાર્યપદ છેટું આપ્યું. તને તારું આચાર્ય પદ ભલે રુચ્યું પણ અમને રુચતું નથી તે તેઓને “ચતુર્ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે તથા તેઓ પૂર્ણ યોગ્ય ન થયેલાને આચાર્ય પદ આપે તે તેનું પણ તેટલું જ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે, એમ સમજવું. એટલું જ નહિ, એ અગીતાર્થ આચાર્યની ગચછના સાધુઓ ભવિષ્યમાં સેવા કરશે તેટલું તેને પ્રાયશ્ચિત્ત વધારે સમજવું. હા, પૂર્ણ-ચગ્ય થયા પછી તેને આચાર્ય પદ આપતાં છેદ, પરિહાર, અથવા સપ્તરાત્રતા, એકેય પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે નહિ. વળી ગછના જે સાધુઓ (પૂર્વે જણાવ્યા પ્રમાણે જેને ઈત્વરિક આચાર્યપદ આપ્યું હોય તે) પોતાના ગચ્છના અથવા ઉપસંપદા લઈને રહેલા અન્યગચ્છીય સાધુને આચાર્ય બનાવ્યા પછી કલપને અનુસારે (સ્વ-સ્વ મર્યાદા પ્રમાણે) વન્દન વગેરેથી તેને વિનયાદિ કરે નહિ, તેઓને પણ યથાયોગ્ય છે, પરિહાર અથવા સપ્તરાત્રને તપ ઇત્યાદિ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે. એમ અહીં સંક્ષેપથી કહ્યું.
સવાલઃ ગુરુએ આચાર્યપદ આપવાની આજ્ઞા કરી હોય છતાં ગીતાર્થો તેને છીનવી લે (આચાર્ય પદ ન આપે) તે ગુરુની આજ્ઞાને ભંગ થાય તેનું શું?
જવાબ ત્યાં સમજવું કે,-એમ નથી, વસ્તુતઃ પ્રસ્તુત
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
યુનિજીવનની બાળપોથી- ૬ વિષયમાં આજ્ઞાનું પાલન માત્ર શાબ્દિક સમજવાનું નથી, પણ ભાવ રૂપે (આશયને અનુસરીને) સમજવાનું છે. ગુરુએ પણ (ગચ્છની રક્ષા) ભાવથી (આશયથી) આચાર્યપદ આપ્યું (કે આપવાનું સૂચવ્યું) હોય છે, માટે જે તે પ્રમાણે ગચ્છની રક્ષા ન થાય તે ત્યાં ગુરુની આજ્ઞાને જ અભાવ સમજ. એટલું જ નહિ, અગ્યને ત્યાગ કરવો તે નિશ્ચયથી ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન જ છે, ઉલટું અસદ્વ્યવહાર કરવા છતાં પદને છીનવી ન લે તે (સ્થવિરએ) ગુરુની આજ્ઞાને ભંગ કર્યો ગણાય. વળી (એ પણ વિચારવું જોઈએ કે) મહાનિશિથમાં કુગુરુને સંઘ બહાર કરવાનું કહ્યું છે તે પણ પદવીને અપહરણ વિના કેમ ઘટે? માટે ગુરુની અને શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનની આ એક જ આજ્ઞા છે, એમ નકકી થયું.
શુદ્ધ ગીતાર્થ તેને જાણે કે કોઈ કાર્ય આવી પડે ત્યારે જે માયાવી, મૃષાવાઢી, અશુચિત્વવાદિ (આહારદિને અર્થે અસદાચારી) અને પાપગ્રુતનો (જોતિષાદિ નિમિત્તોને) પ્રરૂપક (આશ્રય લેનાર) પણ ન હોય, કારણ કે તે દોષોને કારણે તેવાને તે જીવે ત્યાં સુધી આચાર્ય પણું વગેરે પદ આપવાને જ નિષેધ છે, એ વ્યવહારના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં સાત સૂત્રે (૨૩થી ૨૯)થી કહ્યું છે.
એવાઓને જીવતાં સુધી તે પદો આપી શકાય નહિ. અહીં સે અપરાધ કરનારને મારવો એગ્ય નથી અને હજાર અપરાધ કરનારને દંડ પણ કરવો યોગ્ય નથી, ઇત્યાદિ લૌકિક ન્યાયને અનુસરીને વારંવાર ઘણે અપરાધ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ કરનારને પ્રાયશ્ચિત્ત પણ ન અપાય. (કારણ કે ઘણું આપવા છતાં તેની શુદ્ધિ ન થાય.)
તથા ગચ્છાચાર્યમાં ગીતાર્થપણાની જેમ સારણાદિ ગુણની પણ અવશ્ય અપેક્ષા છે. કારણ કે ગીતાર્થ પણ આચાર્ય જે ગ૭ની સારણું–વારણાદિ ન કરે અને દુષ્ટ શિષ્યને પણ ન તજે, તે તેને મહાનિશિથસૂત્રની પહેલી ચૂલાના તેરમા સૂત્રમાં આ પ્રમાણે મોટું પ્રાયશ્ચિત્ત કહેલું છે?
“હે ભગવંત! જે ગણિ (અન્ય કાર્યોમાં) અપ્રમાદી થઈને સૂત્રને અનુસારે યક્ત ઉપાયથી નિશે અનિશિ સતત ગરછને ન સંભાળે (સારણુદિ ન કરે) તેને શું પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય?”
“હે ગૌતમ! ગચ્છની સઘળી પ્રવૃત્તિના પરિહાર રૂપ (છોડાવવા) રૂ૫) પ્રાયશ્ચિત અપાય.”
તથા “હે ભગવંત! જે સર્વપ્રમાદનાં કારણોથી મુક્ત (અપ્રમાદી) ગણિસૂત્રને અનુસારે યક્ત ઉપાયથી સતત રાતદિવસ ગચ્છને સંભાળે, છતાં તેને કેઈ તે દુષ્ટ શિષ્ય સન્માર્ગે ન આવે તે શું ગુરુને પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય?”
“હે ગૌતમ! અપાય.” હે ભગવંત! કયા કારણે અપાય?”
હે ગૌતમ! તેણે ગુણદોષની પરીક્ષા કર્યા વિના શિષ્યદીક્ષા આપી તે કારણે અપાય.”
“હે ભગવંત! તેને કયું પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય?”
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૪ ગૌતમ ! એવા ગુંજ્ઞાથી યુક્ત (પણ) જે ગŘøાધિપતિ એવા પાપાચારી ગચ્છ(શિષ્ય)ને ત્રિવિષે વાસિરાવીને પેાતાનું હિત (સ યમ) સાધવા માટે સમ્યગ્ ઉદ્યમી ન થાય તેને સ`ધ બહાર કરવા જોઈએ.”
૧૧૦
“હે ભગવત! જો તે ગણીએ ગચ્છને (સ્વશિષ્યને) ત્રિવિધ ત્રિવિધ વાસિરાજ્યેા હાય તે તેને ગચ્છમાં સ્વીકારાય ?”
(હે ગૌતમ !) જો સ`વિગ્ન ખનીને, યથેાક્ત પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને, ખીજા ગચ્છાધિપતિની ઉપસ’પદા (આજ્ઞા) સ્વીકારીને સન્માને અનુસરે તે સ્વીકારાય અને જો સ્વચ્છ દપણાથી તેવું જ વર્તન કરે તે ચતુર્વિધ શ્રી સ’ધની અહાર કરેલા તેને ગચ્છ (પણ) ન સ્વીકારે.”
જે પ્રમાદી ગચ્છની સારાદિ ન કરે તેને તે (અન્ય સર્વ સાધુઓના પ્રાયશ્ચિત્તના) એકત્ર સરવાળા કરવાથી જેટલું થાય તેનાથી ચારગણું પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે.
શિષ્યે પણ તેવા કુગુરુ(ગચ્છાધિપતિ)ને સર્વથા છોડી દેવા જોઈ એ. અને ગુરુ શિષ્યપણાના સંબધ છેડવા સ’બધી લેખ લખાવી લેવાપૂર્વક તેના અધિકાર તાડીને બીજા સુવિહિત ગચ્છની આજ્ઞા સ્વીકારીને ઘાર તપ (અને આકરા સંયમ)નું અનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ. છતાં એ રીતે આરાધના માટે ઉદ્યત શિષ્યને જે ગુરુ હસ્તાક્ષરથી લખી આપે (છેડે) નહિ તે તે મહાપાપ પ્રસંગના કરનાર ગુરુ સંઘ મહાર કરવા જોઈ એ.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુનિજીવનની બાળથી-૬
૧૧૧ કુગુરુને ત્યાગ પણ બીજાગણને આશ્રય મળે તેમ હેય ત્યારે જ (અને વિધિપૂર્વક કરે ઉચિત ગણાય, અન્યથા નહિ. જાકલ્પ અને સમાસ્તાપ
જાતકલ્પઃ જાત અને અજાણ એવા બે પ્રકાસ્મા વિહાર અંગેના કલ્પ છે. તેમાં ઋતુબદ્ધકાળમાં (શેષકાળમાં) પાંચને જે ગણ હેય અને વર્ષાકાળમાં સાત સાધુને જે ગણ હોય તે જાતકલ્પ કહેવાય. બીમારી આદિના વધુ શક્યતાના કારણે વર્ષાકાળમાં વધુ સાધુઓ લેવા જરૂરી છે. માટે સાત કહ્યા. એનાથી તે તે કાળમાં ઓછા સાધુઓને ગણ હોય તે તે અજાતકલ૫ કહેવાય.
સમાપ્તકેપઃ આ કલ૫ ગીતાર્થ અંગેને છે. જે ગણમાં બધા ગીતાર્થ હોય અથવા એકાદ વગેરે ગીતાર્થ હોય અને બાકીના બધા તે ગીતાર્થની આજ્ઞાને બરોબર સ્વીકારતા હોય તે તે ગણને સમાપ્તકલ્પ કહેવાય છે. તેથી વિરુદ્ધ ગણુને અસમાપ્તગણ કહેવાય છે.
જે ગણ જાત અને સમાપ્તકલ્પરૂપે હોય તે ગણને જ વસ્ત્ર, પાત્ર, શિષ્યનું આભાવ્ય થાય છે. એટલે કે તે ગણને જ તે બધાની માલિકી કરવાને અધિકાર મળે છે. આ ઉત્સર્ગ માગે સમજવું અપવાદ માગે તે ઘણું બધા વિકલ્પ જણાવવામાં આવ્યા છે.
સાધ્વીજીઓને અનેક દોષને સંભવ હોવાથી તેમના જાતકલ્પમાં સંખ્યા દ્વિગુણ કરવી. (પાંચના સ્થાને દશ અને સાતના સ્થાને ચૌદ) :
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપાથી ૬
૧૧૨
ગચ્છના પાંચ ભેદા
ગચ્છાધિપતિની નિશ્રામાં રહેલા ગચ્છના સાધુઓને તેમની ચેાગ્યતા મુજબ ગચ્છાધિપતિ પાંચ પઢવીએ આપે છે ઃ ૧. આચાય, ર. ઉપાધ્યાય, ૩. પ્રવર્તક, ૪. સ્થવિર અને ૫. ગણાવòદક. જો ગચ્છમાં આ પાંચમાંથી કોઈ પણ એક ન હેાય તેા તે ગચ્છને યતિદિનચર્યામાં કુગચ્છ કહેવામાં આવ્યેા છે. આ પાંચે પદોની શાસ્ત્રવિધિ મુજબ અનુજ્ઞા કરવામાં આવે છે. આ પાંચેયમાં ગીતાપણું તે હાવું જ જોઈ એ. તદુપરાંત તે તે પર્દાની વિશિષ્ટતાએ તેમનામાં હાવી જોઈએ, જે નીચે પ્રમાણે છે :
૧. આચાય : તેમનાં લક્ષા પૂર્વે જણાવેલાં છે.
૨. ઉપાધ્યાય : જે રત્નત્રયીના સુંદર આરાધક હાય, ભવિષ્યમાં આચાર્ય પદ પામવાને યેાગ્ય જણાતા હાય, સૂત્ર અને અના જ્ઞાતા હેાય, મુખ્યત્વે સૂત્રેાની વાચના આપવામાં અત્યંત કુશળ હેાય, તેવા ગુણિયલ મહાત્મા ઉપાધ્યાયપદને ચેાગ્ય છે. ઉપ એટલે નજીક, અર્થાત્ જેની પાસે જઈ ને અધ્યયન (અધ્યાય) કરવાનું છે, તે ઉપાધ્યાય કહેવાય.
૩. પ્રવક : ગચ્છના સાધુએને તપ, સંયમ, સ્વાધ્યાય વગેરેમાં પ્રવર્તાવવાની જેની વાણીમાં લબ્ધિ હાય, જે ગચ્છની ચિંતા કરતા હેાય તે મહાત્મા પ્રવત કપદને યાગ્ય ગણાય.
૪. સ્થવિર : પ્રવત કે જેમને તપ-સયમ કે સ્વાધ્યાયમાં જોડચા, પરંતુ કોઈ કારણસર તે સાધુએ તેમાં પ્રમાદ કરતા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૧૩ હોય, સીદાતા હોય કે અસ્થિર બની જતા હોય ત્યારે તેમને સ્થિર કરવાની જેમની પાસે શક્તિ છે તે મહાત્મા સ્થવિરપદને યોગ્ય છે.
જેને દીક્ષા પર્યાય ઓગસ વર્ષ થઈ ગયા હોય તેમને પર્યાય સ્થવિર કહેવાય છે. જેમણે સમવાયાંગ સુધીનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લીધું હોય તે મહાત્મા પર્યાયમાં ઓછા હોવા છતાં શ્રતસ્થવિર કહેવાય છે. અને જેમની ઉંમર સાઠ વર્ષથી વધારે હોય તેઓ વયસ્થવિર કહેવાય છે.
૫. ગણાવદક: શાસનપ્રભાવના કરવાની, ગરછના ચાતુર્માસ વગેરે કરવા અંગે ક્ષેત્રોની તપાસ કરવાની તથા ગચ્છ માટે ઉપધિ અને આહાર આદિ મેળવી આપવાની, અપ્રમત્તભાવની કુશળતા જેની પાસે હોય તેવા સૂત્રાર્થના જાણ ગુણિયલ મહાત્મા ગણાવછેદકપદને એગ્ય ગણાય છે.
સંક્ષેપમાં આચાર્યાદિનાં કાર્યો ટૂંકમાં આચાર્ય મુખ્યત્વે સાધુઓને અર્થની વાચના આપે. જે નિષ્કારણ સૂત્રની વાચના આપે તે તેમને પ્રાયશ્ચિત્ત આવે.
ઉપાધ્યાય સાધુઓને સૂત્રની વાચના આપે.
પ્રવર્તક સાધુઓને તપ, સંયમ, અને સ્વાધ્યાયમાં પ્રવર્તાવે.
સ્થવિર સદાતા સાધુઓને સ્થિર કરે.
ગણાવદક ઉપધિ, આહાર-પાણી, ક્ષેત્ર વગેરે ગચ્છને માટે મેળવી આપે. મુ. ૮
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
મુનિજીવનની બાળપોથીઆ પાંચ સિવાય વાચનાચાર્યની પણ એક પદવી હોય છે. વાચનાચાર્ય ગુરુની આજ્ઞા મુજબ વાચના આપવી વગેરે સર્વ કાર્યો કરે છે. આચાર્ય વગેરે પાંચ પદને–પર્યાયમાં નાના હોય તે પણ–પર્યાયથી મેટા સાધુઓએ તેમને વંદન કરવું જોઈએ. જ્યારે વાચનાચાર્યને તે પર્યાયમાં જે નાના હોય તેઓ જ વંદન કરે. આમાં વાચના અને પ્રાયશ્ચિત્ત લેતી વખતે પર્યાયમાં મોટા સાધુઓએ પદસ્થાને વંદન કરવાનું હોય છે. તે સિવાય તે પદ રત્નાધિકને (પર્યાયમાં મોટાઓને) વંદન કરે તેવી વિશેષ વિધિ છે. હાલમાં પરસ્પરની આ વંદનવિધિ વડીલેની આજ્ઞાથી બંધ છે. સાધ્વીજીને પદવીઓ
સાધ્વીજીઓને મહત્તરા અને પ્રવર્તિની એમ બે પદવીઓ આપી શકાય. પ્રવર્તિનીને “અભિષેકા” પણ કહેવાય છે. જેની પાસે ગચ્છને સઘળાય ભાર ઉઠાવવાની પુણ્યશક્તિ હોય, સારણાદિ કરવામાં જે નિષ્ણાત હોય અને ગીતાર્થ હોય તેવી વિશિષ્ટ પુણ્યવાળી સાધ્વીજી મહત્તરાપદની ગ્યતા ધરાવે છે. અને જે સાધ્વી દક્ષા પર્યાય અને વયપર્યાયથી વૃદ્ધ હોય એટલે કે જે ચિરદીક્ષિત હોય અને પ્રૌઢ ઉંમરવાળી હોય તથા જે ગીતાર્થ હોય, સર્વાનુષ્ઠાનકુશળ હોય અને ગંભીર વગેરે હોય તે સાધ્વી પ્રવતિની પદને છે. પ્રવર્તિની સાધ્વી મહત્તરા સાધ્વીની આજ્ઞામાં રહીને સમગ્ર સાધ્વગણને તપ-સંયમ અને સ્વાધ્યાયમાં પ્રવર્તાવનારી હોય છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સલેખના
સલેખના અને અનશન
ગચ્છાધિપતિએ જેમને આચાર્યાદિ પાંચ પદવીએ તથા મહત્તરા વગેરે એ પદવીએ આપી હેાય તેનું સુ ંદર પાલન કરતાં કરતાં અંતસમય નજીક આવી જાય તે તેણે અનશન કરવું જોઇ એ. પર`તુ તે અનશનની પૂર્વ ભૂમિકા રૂપે સલેખના કરવી જોઈ એ.
તે
સલેખના એટલે જે કરવાથી શરીર અને કષાયેા વગેરે ધીમે ધીમે ઘસાર્તા જાય તેવી તપની ક્રિયા. આ સ`લેખનાના જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ પ્રકાર છે. તેમાં ઉત્કૃષ્ટ સ`લેખના ખાર વર્ષોંની હેાય છે, મધ્યમ સલેખના બાર મહિનાની હેાય છે, જ્યારે જઘન્ય સલેખના ખર પખવાડિયાની હાય છે.
ઉત્કૃષ્ટ સલેખના
પ્રથમ ચાર વર્ષ છઠ્ઠું વગેરે વિશેષ તપ (પારણામાં વિગઇ વપરાય.)
પછીનાં ચાર વ છ વગેરે વિશેષ તપ (પારણામાં વિગઇ વાપરવી ન જોઈ એ.)
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ ત્યાર પછી બે વર્ષ એકાંતરે આયંબિલ-ઉપવાસ
પછી અડધું વર્ષ મધ્યમ કક્ષાનાં ઉપવાસ વગેરે તપ (પારણે ઉદરી સહિત આયંબિલ)
ત્યાર પછી, અડધું વર્ષ વિકૃષ્ટ તપ કરે. પારણે પરિપૂર્ણ તૃપ્તિ થાય તેમ આયંબિલ કરે, ઊદરી ન કરે.
અને ત્યાર પછી છેલ્લું એક વર્ષ હંમેશ આયંબિલ. તેમાં ક્રમશઃ આહાર ઘટાડતા જવું અને છેલ્લા ચાર મહિના મુખમાં તેલને કેગળે રાખી મૂકો.
બાર વર્ષ.
જે આ તપ સંઘયણ વગેરેની દુર્બળતાથી ન થઈ શકે તે છ વર્ષની કે ત્રણ વર્ષની સંલેખના પણ કરી શકાય. આવી રીતે સંલેખના કરવાથી શરીરનાં લેહી-માંસ વગેરે ધીમે ધીમે લગભગ ક્ષીણ થઈ જાય. એટલે અંત સમયે જીવ નીકળતાં અસમાધિ થવાની શક્યતા ઘણી ઘટી જાય. આ સંલેખના તે આપઘાત નથી. કેમ કે તે રાગ કે ઠેષના ભાવથી, સંસારના ભયંકર ત્રાસથી કે અજ્ઞાનના
ગથી કરાતી નથી. વળી આપઘાત નવાં ઘણાં જન્મ-મરણેને પેદા કરે તેવા આર્તધ્યાન ભરપૂર મૃત્યુવાળે હેય છે. જ્યારે આ સંલેખના ભાવિમાં શક્ય ઘણાં જન્મ-મરણને અંત લાવનારી તથા મૃત્યુ વખતે સંપૂર્ણ સમાધિ આપનારી આનંદમય અવસ્થારૂપ છે. વળી જેમ ઓપરેશન(ગંડછેદ)ની ક્રિયા મરણ પામવા માટે નથી પરંતુ સંભવિત મરણમાંથી બચવા માટે છે, તેમ સંલેખના પણ મૃત્યુ પામી
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
જવા માટે નથી પર`તુ ભવિષ્યનાં, સ`ભવિત અનેક મૃત્યુમાંથી બચવા માટે છે.
અનશન
૧૧૭
ઉપર મુજબની સંલેખના કર્યા બાદ અનશન કરી શકાય. તેને શાસ્ત્રમાં અભ્યુદ્યત મરણ કહેવામાં આવે છે. તેના ત્રણ પ્રકાર છેઃ
૧. પાદપાપગમન, ૨. ઇંગિનીમરણ અને ૩. ભક્તપરિજ્ઞા. (૧) પાપાપગમન
પાદપ એટલે વૃક્ષ. તેની જેમ બિલકુલ હાલ્યાચાલ્યા વિના એક જગાએ પડી રહેવું તેને પાદપેાપગમન અનશન કહેવાય છે. (૧) તે પ્રથમ સઘયણીને જ હાય છે. (૨) તેમાં ચારે આહારનેા સથા ત્યાગ હાય છે. (૩) હાલવાચાલવા વગેરે સચેષ્ટાઓને ત્યાગવાની હાય છે. (૪) આ અનશન કરતા પહેલાં સજીવક્ષમાપના, દેવ-ગુર્વાદિ વંદન કરીને સમતાથી ભાવિત થયેલા આત્મા ગુરુની પાસે ચારે આહારને ત્યાગ કરે. (૫) પર્યંતની કઈ ગુફામાં જઈ ને નિર્જીવ શુદ્ધ ભૂમિ ઉપર સૂઈ જાય. આંખની પાંપણ પણ હુલાવે નહિ.
આ અનશન વ્યાઘાતરહિત અને વ્યાઘાતસહિત એમ એ પ્રકારનું છે. તેમાં વ્યાધિની આકરી પીડા કે સિંહ વગેરેના આક્રમણથી ઉત્પન્ન થયેલી વેદનાથી જે ગીતા આત્માને એવી ખબર પડી જાય કે વધુ ટકશે નહિ.” તેમને વ્યાઘાતસહિત આ અનશન હેાય.
મારું
આયુષ્ય તુવે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ આ અનશનને ચૌદપૂવઓની સાથે વિરછેદ થયા છે. (૨) ઇંગિનીમરણ
ઇંગિની એટલે ચેષ્ટા. જેમાં કેટલીક ચેષ્ટાઓની છૂટ છે તેવા મરણને ઈંગિનીમરણ કહેવાય છે. (૧) અહીં ચારે આહારનો સર્વથા ત્યાગ હોય છે. (૨) તડકાથી છાંયડામાં અને છાંયડાથી તડકામાં જવા-આવવા સુધીની ચેષ્ટાઓની –નક્કી કરેલા મર્યાદિત પ્રદેશમાં રહીને–છૂટ હોય છે. (૩) અહીં બીજાઓ પાસે સેવા લેવાની નથી. પરંતુ પોતાની જાતે પિતાની સેવા તે કરી શકે છે. (૪) જેનામાં પહેલું અનશન કરવાની શક્તિ ન હોય અથવા ગ્યતા ન હોય તે આત્મા આ અનશન કરી શકે. (૫) અહીં પણ પહેલા અનશનની જેમ કોઈ પર્વતની ગુફામાં જવાનું હોય છે. (૩) ભક્તપરિણા
ભક્ત એટલે ચાર અથવા ત્રણ પ્રકારના આહાર. તેને જેમાં ત્યાગ હોય તે ભક્તપરિજ્ઞા નામનું અનશન કહેવાય છે. (૧) તેમાં બીજાની સેવા પણ લઈ શકાય છે. (૨) અહીં ગચ્છમાં જ રહેવાનું હોય છે તથા કમળ સંથારા ઉપર સૂઈ શકાય છે. (૩) પડખાં ફેરવવા વગેરે કિયા કરી શકાય છે. (૪) આ અનશનવાળાને ઉત્કૃષ્ટથી અડતાલીસ નિર્ધામક (આરાધના કરનારાઓ) હોવા જોઈએ. જેમની ચાર ચારની બાર ટુકડીઓ થાય. કેઈ ટુકડી અનશનીનું પ્રતિલેખન કાર્ય કરે તે કઈ ટુકડી દ્વાર પર બેસીને પ્રત્યનીકોને પ્રતિકાર કરવાનું કાર્ય કરે; વળી કઈ ટુકડી ઉપદ્રવ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિ જીવનની બાળપેથી-૬
૧૧૯ કરવા આવનાર મુદ્ર આત્માઓને સામને કરવા માટે સહસ્ત્રમલ વૈદ્ધાઓની બનેલી હોય (જે ટુકડીને પ્રત્યેક સાધુ એક હજાર શત્રુઓની સામે એકલા લડવાની શક્તિ ધરાવતે હોય.) વગેરે ટુકડીઓ થઈ કુલ બાર ટુકડીઓમાં વહેંચાયેલા અડતાલીસ નિર્ધામક હોય. જે સમુદાય પાસે આટલા નિર્યામકેની સગવડ ન હોય ત્યાં ઘટતા ઘટતા ઓછામાં ઓછા બે નિર્યામકે તે હોવા જ જોઈએ. જેમાં એક અનશનીની પાસે જ રહે અને બીજે આહાર-પાણું વગેરેની ગવેષણ કરતે રહે. જે એક જ નિર્ધામકના આધારે અનશન કરાય તે અનેક કારણસર અનશનીને અસમાધિ થાય અને પ્રવચનનો ઉદ્દાહ પણ થાય.
આ અનશન સર્વ સાધ્વીઓ, પ્રથમ સંઘયણરહિત સર્વ સાધુઓ અને સર્વ દેશવિરતિધર શ્રાવકે પણ કરી શકે. આવું વિધિપૂર્વક અનશન કરનારા આત્મા કાં મેક્ષે જાય અથવા વૈમાનિક દેવ થાય. પ્લાનની સેવાવિધિ
જે શુદ્ધ આહાર-ઔષધ ન મળે તો અશુદ્ધથી પણ સાધુઓએ અને શ્રાવકેએ આચાર્ય વગેરે તમામની સેવા કરવી જોઈએ. તેમાં જે ગચ્છાધિપતિ હોય તેમની સેવા તે વિશિષ્ટ રીતે જીવનના છેડા સુધી કરવી જોઈએ. કેમ કે તેઓ સમસ્ત ગરછના આધારભૂત છે અને સકળ સંઘના હિતના નિરંતર ચિંતક છે. ઉપાધ્યાય વગેરેની સેવા બાર વર્ષ સુધી કર્યા બાદ જે તેમને વ્યાધિ અસાધ્ય કેટિનો
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ દેખાય તે તેમને આહારના ત્યાગરૂપ અનશન કરાવવું. ત્યાં સુધીમાં નવા ઉપાધ્યાય તૈયાર કરી દેવા જોઈએ. જે સામાન્ય કેટિના સાધુ હોય તે અઢાર મહિના સુધી દોષિત આહારથી પણ તેમની સેવા કરવી. ત્યાર બાદ જે વ્યાધિ અસાધ્ય કેટિને દેખાય તે તેમને અનશન કરાવવું. જ્યાં સુધી શુદ્ધ આહાર આદિ મળે ત્યાં સુધી અશુદ્ધને ઉપયોગ કરવો નહિ.
અઢાર મહિનાની સેવામાં વારાફરતી ત્રણ વિદ્ય પાસે છ છ મહિનાનાં ઔષધ અપાવવાં. જે તે ત્રણે પ્રયોગમાં નિષ્ફળતા મળે તે જ તે સાધુને અનશન કરાવવું. અહીં આ વાતને ખ્યાલ રાખ કે યુવાન વગેરે વયમાં અનશન કરવાની શક્તિ હોય અને સમાધિપૂર્વક મૃત્યુ પામવાની પૂરેપૂરી શક્યતા હોય તે પણ ઝટઝટ અનશન કરવું નહિ. કેમ કે મૃત્યુ પછી વર્તમાનકાળમાં તે નિશ્ચિતપણે વૈમાનિકદેવનું આયુષ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, જેનું ગુણસ્થાન વધુમાં વધુ ચડ્યું હોય છે. જ્યારે મનુષ્યના જીવનમાં રહેલા મુનિનું ગુણસ્થાન સાતમા સુધીનું શક્ય છે. શા માટે કાંઈક સહેલાઈથી પ્રાપ્ત થઈ શકતા સાતમા ગુણસ્થાનને છોડીને ઘણી મુશ્કેલીથી ટકી શકતા ચોથા ગુણસ્થાનવાળા દેવલોકમાં મૃત્યુ પામીને જવાની ઉતાવળ કરવી જોઈએ ?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
વિરપ્પી સાધુઆની સામાચારીનાં સત્તાવીસ દ્વારા [૯]
શ્રુત : ગચ્છવાસી સાધુઓને જઘન્યથી અષ્ટપ્રવચનમાતાનું અને ઉત્કૃષ્ટથી ચૌદપૂર્વ સુધીનું હોય.
સંઘયણ : અહી` સંઘયણ એટલે મનની ધીરજ સમજવી. તે ધીરજ ગચ્છવાસી સાધુઆને હેય પણ ખરી અને ન પણ હોય.
૩-૪. ઉપસર્ગ અને આતક : ઉપસર્ગા એટલે દેવ વગેરેથી થતાં કષ્ટો અને આતંક એટલે દુ:સાધ્ય અથવા અસાધ્ય રાગે. આ બંનેને સાધુ સહન કરે. પણ જ્ઞાનાદિની રક્ષા વગેરે કેઈ વિશેષ લાભ થતુ હોય તે! સહન ન પણ કરે. એટલે કે ઔષધ વગેરેથી તેમને પ્રતિકાર કરે.
૫. વેદના : તે સામાન્યથી તે સહન કરે પણ જ્ઞાનાદિના વિશેષ કારણે સહન ન પણ કરે.
૬. પ્રમાણ: ગચ્છવાસી સાધુએ જઘન્યથી ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી અત્રીસ હજાર સાધુએ એક ગચ્છમાં હાય ૭. સ્થંડિલ : નિર્દોષ ભૂમિમાં પરઠવે પણ આગાઢ કારણે દૂષણવાળી ભૂમિમાં પણ પરવે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ ૮. વસતિઃ ઉપાશ્રયમાં મમત્વ ન રાખે. પિતાના માટે
કરેલી લીંપણવાળી ભૂમિમાં ન રહે પણ નિર્દોષ ભૂમિ ન મળે તે લીંપણ વગેરેના પરિકમવાળી ભૂમિમાં પણ રહે. વસતિમાં રહેવાને સમય: વસતિને માલિક પૂછે કે, “તમે અહીં ક્યાં સુધી રહેશે?” ત્યારે તેને જવાબ અપાય કે, “કેઈ વિપ્ન નહિ આવે તે એક મહિના સુધી અને વિદન આવે તે તેથી ન્યૂન
કે અધિક પણ રહીશું.” ૧૦-૧૧ વડીનીતિ અને લઘુનીતિ: શય્યાતરે જે જગ્યાએ
પરઠવવાની અનુમતિ આપી હોય ત્યાં જ પરવે પણ બીમારી આદિના કારણે તે કૂડી વગેરેને ઉપગ
કરીને બહાર પણ પાઠવે. ૧૨. અવકાશ: જે શય્યાતરની અનુમતિ મળે તે ખુલ્લી
ભૂમિમાં (અવકાશમાં) બેસીને પાત્ર છેવાં ઈત્યાદિ કાર્યો કરી શકાય. કારણસર તે કમઢક (માટું પાત્ર) વગેરેમાં પણ બેઈ શકાય. ડ્રણ અને પાટિયું: સંથારો કરવા માટે તૃણ કે પાટિયું વગેરે વસ્તુઓ શય્યાતરની અનુમતિ લઈને વાપરી શકાય. સંરક્ષણ: વસતિને માલિક એમ કહે કે, “મારા મકાનની પશુઓ વગેરેથી રક્ષા કરજે. ત્યારે જે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૨૩ અશિવ આદિ ખાસ કારણે રહેવું પડે તે કહેવું કે,
“અમે જ્યાં સુધી રહીશું ત્યાં સુધી રક્ષણ કરશું.” ૧૫. સંસ્થાપન: જે વસતિને માલિક કહે કે, “તમને
આપેલી વસતિમાં જ્યાં જરૂર પડે ત્યાં સમારકામ કરજે.” ત્યારે તેને કહેવું કે, “અમે તેવાં કામમાં
કુશળ નથી.” ૧૬. પ્રાકૃતિકા: જે વસતિમાં નૈવેદ્ય તૈયાર કરાતું હોય તે
વસતિને પ્રાતિકા કહેવાય છે. જે કઈ કારણસર રહેવું પડે તેં નૈવેદ્ય (બલિ) જ્યાં સુધી તૈયાર થાય ત્યાં સુધી એક ખૂણામાં રહેવું અને પોતાના ઉપ
કરણનું રક્ષણ કરવું. ૧૭–૧૮. અગ્નિ-દીપક : જે મકાનમાં અગ્નિ કે દીપક
સળગાવેલા હોય ત્યાં જે કારણે રહેવું પડે તે તેની
ઉઝઈથી બચીને પ્રતિકમણ વગેરે કરવું. ૧૯. અવધાન: ખેતરમાં જતી વખતે વસતિને માલિક
મકાન સંભાળવાનું કહે છે, જે કારણસર ત્યાં રહેવું પડયું હોય તે તે સંભાળવું. પણ જે પાસે વડી દીક્ષા કર્યા વગરના સાધુ હોય તે તે કામ તેમને
જ સેંપવું. ૨૦. પ્રમાણ: ગૃહસ્થ પૂછે કે, “મકાનમાં કેટલા સાધુ
રહેશે?” તે તેવા મકાનમાં ખાસ કારણે રહેવું પડે તે પિતાની સંખ્યા જણાવવી. એ પછી જે પ્રાથૂર્ણક
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સાધુઓ આવે તે તેમને તે મકાનમાં ઉતારતાં પહેલાં
માલિકની રજા લેવી, અન્યથા બીજા મકાનમાં ઉતારવું. ર૧-રર. ભિક્ષા અને પાણી નિયત કરેલાં દ્રવ્યાદિ ચાર
ચાર ભાગા સાથે ભિક્ષા-પાણી લેવાં. પણ અનિયત
દ્રવ્યાદિ ચાર ભાગે પણ ભિક્ષા-પાણી લઈ શકાય ખરાં. ૨૩-૨૪, લેપાલેપ અને અલેપઃ આહાર-પાણી ક્યારેક લેપ
કૃત અને ક્યારેક અપકૃત પણ લઈ શકાય. ૨૫, આયંબિલઃ ક્યારેક કરે અને ક્યારેક ન કરે તે
પણ ચાલે. ૨૬. પડિમા: ભદ્રા વગેરે પડિમાઓ વહન કરી શકાય. ર૭. માસક૫: માસકલ્પ વગેરે અભિગ્રહે પણ કરી શકાય.
આ રીતે અહીં બૃહકલ્પભાષ્યમાં જણાવેલા સ્થવિર. કલ્પી સાધુઓના સામાચારી અંગેનાં સત્તાવીસ દ્વારો પૂરાં થયાં.
ઉપસંહારઃ આ સ્થવિરકલ્પસ્વરૂપ સાપેક્ષ-યતિધર્મ ગુરુકુળવાસથી શરૂ થઈને, મરણ સમયનાં અનશનેનું વર્ણન કરતાં પૂર્ણ થયે. આવા યતિધર્મનું આરાધન કરનાર મહાત્મા મોક્ષફળ પામે છે. તેમાં એક કારણ એ પણ છે કે શાસ્ત્રોક્ત આજ્ઞાનું પાલન કરનાર સાધુનું જીવન સ્વલક્ષી હોવા છતાં તે પરનું પણ હિત કર્યા વિના રહેતું નથી. આમ થવાથી તારક તીર્થકર દેવોએ સ્થાપેલા તીર્થની અવિચ્છિન્ન પરંપરા ચાલુ રહે છે. જે આત્માઓ મેઢેથી
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–
૧૨૫ અને પોતાના જીવનથી સમ્યક્ત્વ આદિને ઉપદેશ આપીને બીજાને સમ્યક્ત્વ વગેરે પમાડવામાં નિમિત્ત બને છે, તે આત્માઓ સ્વ અને પરનું હિત સાધીને તીર્થની અવિચ્છિન્ન પરંપરા ચલાવવામાં પ્રચંડ નિમિત્તરૂપ બને છે. આથી જ તે આત્માઓને મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
સ્થવિરકલ્પના મુનિઓ માટે વર્તમાન નબળા દેશ અને કાળ તથા તન અને મનની દુર્બળતા અને પૂર્વભામાં અણિશુદ્ધ આરાધનાને અભાવ વગેરે નજરમાં રાખતાં એમ કહી શકાય કે વર્તમાનકાળનાં ભરતક્ષેત્રનાં સાધુસાધ્વીજીઓ ઉચ્ચકક્ષાની આરાધના કરવા માટે ખૂબ નબળાં પડે છે. આ સ્થિતિમાં અતિચારબહુલ જીવન જીવવા છતાં જે તેઓ ગીતાર્થ ગુરુ પાસે પિતાના તમામ દોષાનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરતાં રહે અને મુક્તિના પરમ લક્ષવાળાં અને–જે જિનાજ્ઞાઓને પાળવામાં પોતે અસમર્થ છે તેવી–જિનાજ્ઞાઓના કટ્ટર પક્ષવાળા બને તે તેઓને વર્તમાનકાળના ઉચ્ચ કક્ષાના મહાત્મા કહી શકાય.
આ માટે દરેક મુનિએ કમસે કમ દેવની આજ્ઞાના પાલનરૂપ અને ગુરુની હાદિક સમર્પણરૂપ ભક્તિ તથા બ્રહ્મચર્યનું નિર્મળ પાલન અને મુનિઓમાં પરસ્પર અદ્દભુત કેટિને ભાઈચારે જીવનમાં આત્મસાત્ કરવા જોઈએ.
નિરપેક્ષ યતિધામ : ગચ્છવાસપૂર્વક મુનિપણાનું પાલન કરવું તે સાપેક્ષ યતિધર્મ કહેવાય છે. તે ગચ્છવાસથી કૃતાર્થ બનેલા આચાર્યાદિ પાંચ પદસ્થ જ (પ્રાય) નિરપેક્ષ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
મુનિજીવનની બાળથીયતિધર્મને સ્વીકાર કરી શકે છે. તે પણ પ્રથમ ત્રણ સંઘયણ પૈકીના જ હોવા જોઈએ.
આ નિરપેક્ષ યતિધર્મના ત્રણ પ્રકાર છે: ૧. જિનકલ્પિક ૨. પરિહાર વિશુદ્ધિક ૩. યથાલદિક.
આ ત્રણેય ગચ્છવાસથી નિરપેક્ષ હોવાના કારણે તેમના યતિધર્મને નિરપેક્ષ યતિધર્મ કહેવાય છે.
આ અંગેનું વિશેષ સ્વરૂપ અન્ય ગ્રંથમાંથી જાણી લેવું.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
米米米米米米米米米米米
米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米
વિભાગ બીજો
પચવસ્તુ ગ્રન્થની
વાચનાનું અવતરણ
洲非洲洲洲光光光光源光洲非洲非洲渊渊渊
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) પહેલી વસ્તુઃ પ્રવજ્યાવિધાન
દ્રવ્યઆરંભ અને ભાવઆરંભ બાહ્ય અને અત્યંતર પરિગ્રહ પ્રવ્રજ્યાનાં એકાથિક નામે પ્રવજ્યાને લાયક કોણ? ગુરુ થવાને લાયક કોણ? યેગ્ય ગુરુની પ્રાપ્તિમાં શિષ્યને થતા ફાયદાઓ ગુરુને સૌથી મોટો ગુણઃ અનુવકપણું ગુરુગુણમાં અપવાદ શિષ્યગુણમાં અપવાદ દીક્ષાની વયમર્યાદા સવાલ-જવાબ [દીક્ષા લેનાર બાલ-યુવાન અને વૃદ્ધ અંગેના મિથ્યા ખ્યાલે સામે સાચું શું ?]. દીક્ષા લેવા માટેનાં ગ્ય સ્થળે દીક્ષા માટેનાં અગ્ય સ્થાને દીક્ષા માટે કાળ
શું મુનિજીવન પાપકર્મના ઉદયથી મળે છે? (૨) બીજી વસ્તુઃ પ્રતિદિનક્રિયા
પ્રતિદિનક્રિયાના દશ ભેદ
આપણું કર્તવ્ય મુ. ૯
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
રહસ્ય
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૬
દેખાદેખીનું ઝેર બહુધા ત્યાગી બનવાની રીતા ખાડા પૂરવા માટે ધૂળ હોય ઝવેરાત નહિ ષડાવશ્યકોનું મૂળ સ્થાન
છ આવશ્યકીની હાસ્પિટલ ઉપર ઘટના સાંજના પ્રતિક્રમણને અનુલક્ષીને પ્રતિક્રમવિધિનું
પ્રતિક્રમણમાં અત્યુઙ્ગિએ વખતે ખમાવવાની મર્યાદા પ્રતિક્રમણમાં કેટલાક ફેરફારો
તપના પચ્ચક્ખાણમાં વિશેષતા
સવાલ-જવાબ [સČસાવદ્ય યોગના ત્યાગરૂપ સર્વાંવિરતિમાંય ખાવાના પચ્ચક્ખાણરૂપ વિરતિ શા માટે ?]
બન્ને પ્રતિક્રમણ કર્યાં પછીનુ ક બ્ય સ્વાધ્યાયના સાત ફાયદાઓ અવિધિથી કરાતા સ્વાધ્યાયના ગેરફાયદા પાત્ર શિષ્યને જ સૂત્ર આપવું
(૩) ત્રીજી વસ્તુ : મહાવ્રતાની ઉપસ્થાપના
ઉપસ્થાપનાના અધિકારી
નવદીક્ષિતની ત્રણ પર્યાય ભૂમિએ વડીઢીક્ષા અ`ગેને ક્રમ
સવાલ-જવાઞ [સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ કરનારા કે કરાવનારા
ગુરુને દોષ ન લાગે ?] ચારિત્રધર્મનું રક્ષણ કરવાના ઉપાયે
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૩૧ ધનનાશનાં કારણે સાથે ચારિત્રરૂપી ધનનાશનાં કારણે સવાલ-જવાબ ઉપાદાનની શુભાશુભતા પર જ ચારિત્ર હોય તે બાહ્ય ગુરુ વગેરે નિમિત્તોથી શું લાભ?] ગુરુકુલવાસના લાભ ગચ્છવાસનું મહત્વ અહિતકર ગરછને અવશ્ય ત્યાગ કરે સવાલ-જવાબ [ગુરુકુલવાસ કરતાં ગચ્છવાસનું જુદું મહત્ત્વ શા માટે ? વસતિ-વાસ વસતિના આઠ દેશે વસતિમાં સ્ત્રીદેષની ભયંકરતા પાપમિત્રને સંગત્યાગ તપવિધાન તત્ત્વવિચાર ભાવના ધર્મકથા કેણ મહાન : દર્શન કે ચારિત્ર સવાલ-જવાબ [મરૂદેવામાતાને પૂર્વભવના દ્રવ્યચારિત્ર વિના કેવળજ્ઞાન કેમ પ્રાપ્ત થયું ?] ચેથી વસ્તુ : અનુયોગ અને ગચ્છની અનુજ્ઞા અનુગાચાર્યની અપાત્રતા અનુગાચાર્યની પાત્રતા અનુગાચાર્યનાં કાર્યો
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ પ્રાપ્ત અને કલ્પિક શિષ્ય યુક્તિગમ્ય અને આગમગમ્ય સૂત્ર બે નિષદ્યા વગેરે વાચન લેતા શિની ફરજો અનુગાચાર્ય સ્તવપરિજ્ઞા વગેરે ઉત્તમતની વાચન આપવી ઉત્તમશ્રત કેને કહેવાય શ્રતની કબૂ પરીક્ષા કૃતની છેદ પરીક્ષા શ્રતની તાપ પરીક્ષા શું ઉત્તમકૃતની પ્રાપ્તિથી સમ્યકત્વ મળે ? સ્તવપરિજ્ઞા એ શું છે? જિન ભવન નિર્માણ સંબંધમાં મહત્વની વાત જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠા અંગે મહત્ત્વની વાત જિનપૂજા અંગે મહત્ત્વની વાત ભાવસ્તવની દુષ્કરતા અઢાર હજાર શીલાંગ સાચે સાધુ સવર્ણ તુલ્ય દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવની પરસ્પર સંબદ્ધતા સવાલ-જવાબ [સાધુને શા કારણે દ્રવ્યસ્તવ કરવાને સાક્ષાત્ નિષેધ છે?] તીર્થંકરદેવની પૂજાથી લાભ શી રીતે થાય? શ્રાવકેન દ્રવ્યસ્તવમાં મુખ્યતા મૂછત્યાગની ગણની અનુજ્ઞા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
ગણાચાર્યનાં લક્ષણે
પ્રવતિની થવાની યેગ્યતા (૫) પાંચમી વસ્તુ લેખના
અભ્યઘત વિહાર અદ્ભુદ્યત મરણ જિનક૯૫ પરિહારવિશુદ્ધિ યથાલંદ ઉપસંહાર પાદપેશગમન ઇંગિની મરણ ભક્તપરિજ્ઞા
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચવસ્તુક ગ્રંથ આ ગ્રંથ એક હજાર ચાર સે ચુમ્માલીસ ગ્રંથના પ્રણેતા પૂજ્યપાદ હરીભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ રચ્યું છે. આ ગ્રંથની ટીકા પણ તેમણે જ રચી હોવાથી આ ગ્રંથે પજ્ઞ કહેવાય છે. આ ગ્રંથની ટીકાનું નામ શિષ્યહિતા રાખવામાં આવ્યું છે.
આ ગ્રંથમાં નીચે પ્રમાણેની પાંચ વસ્તુઓ(પદાર્થો)નું વિસ્તારથી નિરૂપણ હોવાથી આ ગ્રંથનું નામ પંચવસ્તુકગ્રંથ રાખવામાં આવ્યું છે. પાંચ વસ્તુઓ
(૧) પ્રવ્રજ્યા [કાચી દીક્ષા (૨) પ્રતિદિનક્રિયા [દિનચર્યા] (૩) વ્રતની ઉપસ્થાપના [વડી દીક્ષા] (૪) ગણની અનુજ્ઞા [આચાર્ય કે ગચ્છાધિપતિપદ]
(૫) સંલેખના [અંત સમયની આરાધના] પહેલી વસ્તુ : પ્રવજ્યા-વિધાન -
વ્રજ ધાતુને અર્થ જવું થાય છે અને પ્ર ઉપસર્ગને અર્થ પ્રકર્ષ થાય છે. મેક્ષ તરફ યથાશક્ય તીવ્ર ગતિથી જવું તેને પ્રત્રજ્યા કહેવાય છે. ગૃહસ્થ જીવનના આરંભ અને સમારંભનાં તમામ પાપ અને મિથ્યાત્વ વગેરે
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૬
૧૩૫
દોષોથી છૂટીને ચારિત્રના શુદ્ધ યેાગેામાં તીવ્ર વેગથી જવું તેને પ્રત્રજ્યા કહેવાય છે.
દ્રવ્યૂરભ અને ભાવરભ
પૃથ્વી આદિ વેાના સંઘટ્ટો કરવાથી માંડીને તેમના જીવિતના નાશ કરવા સુધીના જે આરભ કરાય તે દ્રવ્યઆરંભ કહેવાય અને તેવી હિંસાથી ચિત્તમાં જે સક્લેશની પરિણતિ ઉત્પન્ન થાય તે ભાવઆરભ કહેવાય. ખારૂં અને અભ્યંતર પરિગ્રહ
જે ધમ સાધવા માટેનાં મુહપત્તિ વગેરે ઉપકરણા છે તે સિવાયના કેાઈ પણ પદ્માના સગ્રહ તે બાહ્ય પરિગ્રહ કહેવાય. વળી ધર્મના ઉપકરણ સ્વરૂપ મુહપત્તિ વગેરેમાં પણ જો મૂર્છા થઈ જાય તે તે પણ બાહ્ય પરિગ્રહ કહેવાય. જ્યારે આત્માની અંદર પડેલા મિથ્યાત્વ વગેરે દુષ્ટ ભાવા તે અભ્યંતર પરિગ્રહ કહેવાય.
આવા દ્રવ્ય અને ભાત્ર આર્ભથી અને બાહ્ય અને અભ્યંતર પરિગ્રહથી છૂટી જઈને ચારિત્રધર્માંના શુદ્ધ ચેાગામાં ઉત્કૃષ્ટ પુરુષા સાથે જવુ તેને પ્રવ્રજ્યા કહેવાય.
આવી પ્રવ્રજ્યાને જે જઘન્યથી પણ આરાધે છે તે આત્મા વધુમાં વધુ આઠ ભવમાં મેક્ષ પામતા હેાવાથી આ પ્રત્રજ્યાને માક્ષલા કહેવામાં આવી છે.
પ્રત્રજ્યાનાં એકાકિ નામા
(૧) નિષ્ક્રમણ (૨) સમતા (૩) ત્યાગ (૪) વૈરાગ્ય (૫) ધર્મ ચરણ (૬) અહિંસા (૭) દીક્ષા
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
મુનિજીવનની બાળથી-૬ પ્રવજ્યાને લાયક કેણુ? (૧) જે આર્યદેશમાં ઉત્પન્ન થયે હોય. (૨) જેનાં માત-પિતાની જાતિ અને કુળ ઉત્તમ હોય.
જેના મેહનીયકર્મને મળ ઘણે ક્ષીણ થઈ ગયે હોય.
જેની નિર્મળ વૃત્તિ હેય. (૫) જેને સંસારનું નગુણાપણું બરોબર ખ્યાલમાં આવી
ગયું હોય. (૬) આથી જ જે સંસારથી વિરક્ત હોય. (૭–૮) જેને કષાયે અને નેકષાયે મંદ પડ્યા હેય. (૯-૧૦) જે કૃતજ્ઞ હોય અને વિનીત હોય. (૧૧) સંસારીપણુમાં વિશિષ્ટ પુરુષ દ્વારા આદરણીય
બન્યા હોય. (૧૨) જેને સ્વભાવ બળવાખેર ન હોય. (૧૩) જેની પાંચે ઈન્દ્રિયે પરિપૂર્ણ હોય. (૧૪) જે સુદેવાદિની શ્રદ્ધાવાળે હેય. (૧૫) જે ગુણેમાં સ્થિર હોય. (૧૬) જે ગુરુ પાસે સ્વયં આવેલે હેય. ગુરુ થવાને લાયક કોણ? (૧) જે આત્મા પ્રવ્રજ્યાને વિધિપૂર્વક ગ્રહણ કરે. (૨) ગુરુકુલવાસનું સેવન કરે. (૩) અખંડિત શીલને ધારણ કરે. (૪) જીવમાત્ર પ્રત્યેના દ્રોહભાવથી વિરક્ત હોય. (૫) સૂત્રાર્થને સારી રીતે ભણાવનાર હોય.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૬
૧૩૭ (૬) નિર્મળ બંધ થવાને કારણે તને જાણકાર હોય. (૭) સ્વભાવથી ઉપશાંત હેય. (૮) સંઘ તથા ગણધર આદિ પ્રણિત સૂત્રો પ્રત્યે ભરપૂર
વાત્સલ્યવાળે હાય.
જીવમાત્રના હિત માટે તત્પર હોય. (૧૦) સૌને આદેય અનુવર્તક હેય. (૧૧) અતિગંભીર હેય. (૧૨) પરિષહોમાં અદીન હોય. (૧૩) જે પરલેકની પ્રધાનતાવાળા હોય. (૧૪) ઉપશમલબ્ધિ, ઉપકરણલબ્ધિ, તથા સ્થિરહસ્તલબ્ધિ
જેિના હાથે દીક્ષિત થયેલા શિષ્ય જીવનમાં સ્થિરતા
પામે.] વાળા હેય. (૧૫) જે સૂત્રાર્થને વક્તા હોય. (૧૬) લેકે સમજી શકે તેવી ભાષાને જાણકાર હેય. (૧૭) જેને ગુરુએ ગુરૂપદે સ્થાયેલું હોય, તે ગુરુ થવાને
યેગ્ય છે.
જેઓ ઉપરના સત્તર ગુણોથી યુક્ત છે તેવા આચાર્ય દીક્ષા માટે યોગ્ય વ્યક્તિઓને અવશ્ય દીક્ષા આપવી જોઈએ. ના, પિતાને પરિવાર વધારવા માટે કે લેકેમાં અનેક શિષ્યના ગુરુ તરીકેની ખ્યાતિ પામવા માટે નહિ, પરંતુ તીર્થકર દેએ પ્રકાશેલા શાસનની પરંપરા અવિચ્છિન્ન રીતે આગળ વધે તે માટે સુગ્ય વ્યક્તિઓને અવશ્ય દીક્ષા આપવી જોઈએ. તે શિષ્યોને તૈયાર કરવામાં ઘણું
જેઓ ઉપરના સને અવશ્ય દીક્ષામાં અનેક
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ કષ્ટ પડે તે પણ તેમના દ્વારા મળનારા જિનશાસનના અનેક લાભને નજરમાં રાખીને પણ દીક્ષાદાન કરવું જોઈએ. કદાચ પૂરતી ચકાસણું કરવા છતાં કઈ અગ્ય વ્યક્તિને દીક્ષા અપાઈ જાય તે પણ તેનો ગેરલાભ કરતાં સુગ્ય
વ્યક્તિઓની દીક્ષાઓના ફાયદા ઘણું પ્રાપ્ત થતા હોય છે. હીરાની ખાણ દવા જતાં શરૂ શરૂમાં પથ્થર નીકળે અને તે કપાળે વાગી જાય તે પણ અંતે તે મૂલ્યવાન હીરાઓની પ્રાપ્તિ થતાં બેસુમાર ફાયદો જ થાય છે. યોગ્ય ગુરની પ્રાપ્તિના શિષ્યને થતા ફાયદાઓ
જે શિષ્યોને શાસ્ત્રનીતિના ગુરુની પ્રાપ્તિ થઈ જતી. હોય છે તે શિષ્યના પુણ્યની કેઈ સીમા હોતી નથી. કેમ કે શિષ્યના જીવનનાં વિકાસ અને વિનાશની આધારશિલા તેમના ગુરુ અને તેમને સમુદાય મુખ્યત્વે હોય છે. જે શિષ્યને સુગુરુ મળી ગયા હોય તેમના મહાન ગુરુને ગુણે જોઈને તેમના પ્રત્યે ખૂબ આદર પેદા થતું હોય છે. હૃદયમાં બહુમાન સતત જાગતું હોય છે. અને તે સદ્ગુરુના પ્રત્યેક વાક્ય ઉપર અપાર શ્રદ્ધા પેદા થવાથી ચારિત્ર જીવનમાં કલ્પી ન હોય તેટલી બધી સ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય છે. આથી તે શિષ્યો પોતાના ગુરુના પડતા બેલ ઝીલીને નિત નવા ઉલ્લાસ સાથે ચારિત્રધર્મમાં અદ્દભુત વિકાસ સાધતા હોય છે. ગુરને સૌથી મહત્વને ગુણ: અનુવર્તકપણું
ઉપર જણાવેલ ગુરુ થવાની લાયકાતના સત્તર ગુણેમાં જે અનુવકપણું ગુણ છે તે શિષ્યને અત્યંત વધુ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૧૩૯ ફાયદાકારક છે. ગીતાર્થ ગુરુ જ્યારે એ વાત બરાબર જાણતા હોય છે કે પોતાને શિષ્ય થયેલે આત્મા અનાદિકાળથી ભવભ્રમણ કરતે અનેક પ્રકારના કુસંસ્કારોથી ઘેરાયેલ, વિચિત્ર ટેને અને જીવનપદ્ધતિને આ ભવમાં જ ભેગ બનતે, પંચમ આરાના ખૂબ નબળા દેશકાળમાં જીવતે, છેવટ્ટા સંઘયણનાં અત્યંત નબળા શારીરિક બાંધાવાળો અને આસપાસના વિષમ વાતાવરણને કારણે પ્રાયઃ નબળા મને બળવાળ હોઈ તે પિતાને શિષ્ય થયેલ છે. ત્યારે શાસ્ત્રોમાં જણાવેલ ખૂબ કઠોર ચારિત્રધર્મને તેની ઉપર એકદમ ઠેકી બેસાડવાથી કદાચ તે ચારિત્રધર્મ ઊભગી જાય.
આવા ખૂબ સ્પષ્ટ ખ્યાલને કારણે શાસ્ત્રનીતિના ગીતાર્થ ગુરુએ અનુવર્તક બનવું જ પડે. એટલે કે શિષ્યના જીવનની સામાન્ય કક્ષાની નબળી કડીઓ બાબતમાં તડાફડી બેલાવવાને બદલે કામચલાઉ રીતે અનુકૂળ બનીને તેની તે તે નબળી કડીઓને દૂર કરવાને ઉપાય ખૂબ ચાલાકીભરી રીતેથી અજમાવવું પડે. ' અરે ભાઈ! જે ઘોડો પોતે જ ચાલવામાં કુશળ હોય તેની ઉપર સવાર થવામાં શી હોશિયારી છે? ખરેખર તે તેફાની ઘેડા ઉપર સવાર થઈ તેને કાબૂમાં લઈને દોડાવ એમાં જ કળા છે.
જે ગુરુ મીઠું મીઠું બેલીને અનેકને દીક્ષા આપી દે છે અને પછી તેમના દોષને દૂર કરવા માટે અનુવર્તક બનીને સફળતા મેળવતા નથી બલકે, તેવા અવિનીત અને પ્રમાદી
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપોથી-૬
શિષ્યાને વારવાર ધમકાવતા રહીને તે શિષ્યાને આ ધ્યાનની હાળીમાં હામી નાખે છે તે ગુરુએને જિનશાસનના શત્રુએ કહ્યા છે. વળી એમ પણ કહ્યું છે કે આ લેાક કે પરલેાકના સંબંધમાં શિષ્યા જે કાંઈ અઘટત આચરણ કરે અને તેવું આચરણ જોઈને અન્ય જૈન-અજૈન લેાકેા જિનશાસનની જે હીલના કરે તેનું બધું પાપ તે ગુરુના માથે જાય, કે જે ગુરુ તાફાની ઘેાડા જેવા શિષ્યા ઉપર સવાર થવાની કલા શીખ્યા નથી. ઘેાડા પણ બે પ્રકારના હૈાય છે. કેટલાક લગામ ઢીલી મૂકવાથી દેાડનારા અને કેટલાક લગામ ખેંચવાથી દોડનારા, ગુરુરૂપી શિક્ષકમાં એ પરખશક્તિ અવશ્ય હાવી જોઈએ કે કયા ઘેાડા કયા પ્રકારના સ્વભાવને પામેલે છે. જો ઢીલું મૂકવાની જગ્યાએ વધુ તણાઈ જાય તે તેનું પરિણામ શિષ્યની દુર્ગતિ થવા સિવાય બીજું કાંઈ જ ન આવે.
એટલે જો ગુરુ અનુવકપણાના ગુણ ખરેખર આત્મસાત્ કરી લે અને જે પાણીએ શિષ્યના મગ ચડે તે પાણીએ મગ ચડાવતા રહે તેા ઉદ્ધૃત એવા શિષ્યાનું પણ અવશ્ય હિત થાય, એટલું જ નહિ પણ એવા આરાધક શિષ્યને જોઈને અન્ય લોકો અનુમેાદના કરે તેથી તેમનું પણ સહુનું હિત થાય. એટલું જ નહિ પર ંતુ આવાં બે-બે હિત કરવામાં નિમિત્ત થયેલા ગુરુનું પણ હિત થઈ જાય.
જો ગુરુ શિષ્યના અનુવક અને અને યાગ્ય સમયે શિષ્યને સારણા-વારણા વગેરે પણ કરે અને છતાં જો શિષ્ય પેાતાની વિચિત્ર વણુકાને ત્યાગ ન જ કરે તે। પછી ગુરુને કોઈ દોષ લાગતા નથી.
૧૪૦
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપાથો-૬
ગુરુગુણમાં અપવાદ
અવસર્પિણીકાળને કારણે બુદ્ધિ વગેરેની સતત હાનિ થતી હાવાથી પૂર્વે જણાવેલા ગુરુના તમામ ગુણ્ણા ન હેાય તે પણ નીચેના ગુણાવાળા સાધુ ગુરુ થવાને લાયક ગણી શકાય. અર્થાત્ આટલા ગુણુ તે ગુરુપદની લાયકાત માટે હાવા જ જોઈએ. (૧) તે શીલવાન હેાવા જોઈએ, (ર) સૂત્રાના જાણકાર હેાવા જોઈ એ, (૩) યમધના પ્રેમી હોવા જોઈ એ, (૪) શિષ્યાને ભણાવવામાં કુશળ હેાવા જોઈએ, (૫) અનુવક હેાવા જોઈએ અને (૬) આપત્તિકાળમાં ખેદ્ય ઉદ્વેગ વિનાના હાવા જોઈએ.
૧૪
શિષ્યગુણમાં અપવાદ
આવી જ રીતે પૂર્વે જણાવેલા શિષ્ય અંગેના તમામ ગુણે! ન હેાય તેવા પણ આત્મા તેમાંના ઘણા ગુણવાળા ન હોય તાય શિષ્ય થવાને લાયક ગણાય. ધબિંદુ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે, જે મુમુક્ષુમાં બધા ગુણ હેાય તે ઉત્તમ કહેવાય, પાણા ભાગના ગુણેા હેાય તે મધ્યમ કહેવાય, અને અડધા ભાગના ગુણા હોય તે જઘન્ય કક્ષાનેા મુમુક્ષુ કહેવાય. ધર્મ સંગ્રહમાં કહ્યું છે કે, દીક્ષા લેવાને લાયક તે જ આત્મા છે. જેના હૈયે સ'સાર પ્રત્યે ભારેાભાર વૈરાગ્યભાવ ભરેલા છે.
દીક્ષાનું જીવન અતિશય દુષ્કર છે. જો મુમુક્ષુના હૃદયમાં સ'સારનાં ભાગસુખા પ્રત્યે તીવ્ર નફરત હાય નહિ તે ગમે તેટલા કાબેલ ગુરુ પણ તે આત્માને સાચા સાધુ બનાવી શકે નહિ. મુનિજીવનની સફળતા તીવ વૈરાગ્ય અને ઉત્કૃષ્ટ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
મુનિજીવનની બાળપેથી – વિનયને કારણે જ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. જેનામાં વૈરાગ્ય અને વિનય ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાના હોય તેવા મુમુક્ષુને ઉત્તમ કોટિના સાધુઓની હરોળમાં આવી જવામાં કઈ મુશ્કેલી નડતી નથી. જેમના હૈયે વૈરાગ્ય નથી, તે મુમુક્ષુઓ પેલા ભૂંડ જેવા છે, જેમને ગમે તેટલે ઉપદેશ આપીએ તે પણ વિષ્ટાથી વૈરાગ્ય પામી શકે તેમ નથી. આથી એમ કહી શકાય કે દીક્ષા લેવાની લાયકાત તરીકે વૈરાગ્યની જરૂર છે અને લીધેલી દીક્ષાને જીવનમાં પામીને પાર ઉતારવાની લાયકાત તરીકે વિનય (ગુરુ સમર્પણ)ની જરૂર છે. જેની પાસે આ બે ગુણ નથી તેને દીક્ષા નામની રામબાણ ઔષધિ પણ નિષ્ફળ જાય છે. વૈરાગ્ય અને વિનય વિનાના જીવનમાં જે મેહનીયકર્મના ઉદય નામને ભેગ છે તે અસાધ્ય કેટિને સમજ. એને દૂર કરવાની તાકાત દીક્ષા નામની જડીબુટ્ટીમાં પણ નથી.
આથી જ વૈરાગ્યકલ્પલતામાં મહોપાધ્યાયજીએ કહ્યું છે કે, “જગતની સર્વકળામાં શ્રેષ્ઠ કલા તે વૈરાગ્ય નામની જ કલા છે. જેને કલાકાર સંસારરૂપી ઝેરી નાગના માથા ઉપર પગ મૂકીને નિર્ભયતાથી ઊભે રહી શકે છે.” દીક્ષાની વયમર્યાદા
જઘન્યથી જન્મથી આઠ વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટથી પાકટ વૃદ્ધાવસ્થા (લગભગ સિત્તેર વર્ષ) એ દિક્ષાની વયમર્યાદા ગણાય. આમાં પૂર્વભવના ઉત્કૃષ્ટ વૈરાગ્યવાળા અને સંસ્કારી એવા વાસ્વામીજી, હેમચન્દ્રાચાર્ય વગેરે જેવા આત્માઓને અપવાદ પદે આઠ વર્ષની પૂર્વે પણ દીક્ષા આપી શકાય.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૪૩ - આઠ વર્ષની નીચેની ઉંમરના આત્માઓને સામાન્ય રીતે દીક્ષા નહિ આપવાનું કારણ એ છે કે મોટે ભાગે તે આત્માઓમાં ચારિત્રધર્મને પરિણામ જાગ્રત થયે હોતે નથી. વળી બીજું કારણ એ છે કે તે અત્યંત બાળ અવસ્થા હોવાને કારણે જગતમાં તેને પરાભવ, તિરસ્કાર વગેરે થવાની શક્યતા ઘણી છે. સવાલ :
(૧) તે પછી આઠ વર્ષ વગેરે ઉંમરવાળા આત્માઓમાં પણ બાલપણું હેવાને કારણે ચારિત્રને પરિણામ જાગ્રત થવાની શક્યતા નથી એમ અમારું કહેવું છે.
(૨) વળી અમારે તે એમ પણ કહેવું છે કે યુવાનવયમાં પહોંચેલાને પણ દીક્ષા આપવી જોઈએ નહિ કેમ કે તેઓ પણ પોતાના અપરિણીત જીવનમાં જે કામસુખે ભેગવી ચૂક્યા નથી, તેના કારણે જે તેઓ દીક્ષા લે તે તેમને કામસુખ અંગે અનેક પ્રકારનાં કુતૂહલ જાગતાં જ રહે છે. આમ તેમનું પણ દીક્ષાજીવન આ કુતૂહલની રિબામણના આધ્યાનમાં ખતમ થઈ જાય છે. એટલે દીક્ષા તે વૃદ્ધોને જ આપવી જોઈએ કે જેઓ સંસારનું બધું કામસુખ અનુભવી ચૂક્યા હેય એથી જેમને દીક્ષા લીધા પછી કઈ કામવાસના જાગે નહિ અને ધર્મધ્યાનમાં મસ્ત રહે.
(૩) વળી અમારે એમ પણ કહેવું છે કે જગતમાં જે ચાર આશ્રમના વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. (બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રમ, વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સંન્યાસાશ્રમ),
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ તે જ પ્રમાણે દરેકે જીવવું જોઈએ. એટલે કે કુમાર અવસ્થામાં બ્રહ્મચર્ય પાળ્યા બાદ, લગ્ન કરીને ગૃહસ્થ જીવન જીવ્યા બાદ તાલીમ લેવા માટે પતિ-પત્નીએ સગાં ભાઈ-બહેન જેવાં બનીને વાનપ્રસ્થાશ્રમ પસાર કર્યા બાદ વૃદ્ધાવસ્થા આવે ત્યારે સંન્યાસાશ્રમ સ્વીકારો જોઈએ. જવાબ
વિવેક અને વૈરાગ્યને વય સાથે સંબંધ નથી. નાનકડા પણ બાળમાં પૂર્વભવના સંસ્કારથી તીવ્ર વૈરાગ્ય હોઈ શકે છે અને તદ્દન વૃદ્ધ થઈ ગયેલા પુરુષમાં તે વૈરાગ્યને છાંટો પણ ન હોય તેવું જોવા મળી શકે છે. જેને પણ ચારિત્રમેહનીય કર્મોને ક્ષયે પશમ થઈ જાય તેને ચારિત્રને પરિણામ જાણવામાં, વિવેક અને વૈરાગ્ય પ્રગટ થવામાં જરાય વાર લાગતી નથી. ભલે તે પછી નાનકડો બાળ પણ કેમ ન હોય!
સવાલઃ આ વિધાન મુજબ તે આઠ વર્ષની નીચેના આત્માઓને પણ રાજમાર્ગે દીક્ષા આપવી પડશે ને?
જવાબઃ જ્ઞાનીઓએ પોતાના જ્ઞાનમાં એવું જોયું છે કે સામાન્ય રીતે આઠથી નીચેની વયનાં બાળકમાં ચારિત્રમેહનીયના તીવ કર્મને ક્ષપશમ થવાથી જે ચારિત્રને પરિણામ ઉત્પન્ન થવા જોઈએ તે પરિણામ ઉત્પન્ન થતું નથી. માટે આઠ વર્ષની વયમર્યાદા બાંધી છે. વળી ઘણાં નાનાં બાળકે લોકેમાં પરાભવનું સ્થાન બની રહે છે.
વળી યુવાન દીક્ષામાં કામદષની સંભાવના જે જણાવી તે તે પરિણીત યુવાનની દીક્ષામાં તથા વૃદ્ધોની દીક્ષામાં
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૪૫ સંભવિત છે. કેમ કે વેદોને ઉદય તો ઠેઠ નવમા ગુણસ્થાનક સુધી રહે છે.
વસ્તુસ્થિતિ તે એ છે કે બાળદીક્ષા કરતાં પણ પરણેલાઓની દીક્ષા ઊલટી વધારે જોખમી છે, કેમ કે તેઓએ જે કામસુખ આ ભવમાં જ સાક્ષાત્ ભગવ્યાં છે તેનું સ્મરણ કેટલીક વાર એટલું બધું તીવ્ર બનવાની શક્યતા હોય છે કે તેમાં તેમનું મુનિજીવન કદાચ ભાંગીને ભુક્કો થઈ જાય. જ્યારે બાળદીક્ષિતેને તે આ ભવમાં કામસુખને સાક્ષાત્ ભગવટો નહિ હોવાથી આ બાબતમાં તેમનું મન કૂદી કૂદીને કુતૂહલ કરવા સુધી જશે પરંતુ છેવટે શાંત થઈને જ રહેશે. આમ જોવા જઈએ તે પતનની વધુ શક્યતા જેટલી બાળમાં નથી તેટલી યુવાન વગેરેમાં છે. બાલબ્રહ્મચારીઓને જે દીક્ષા આપ્યા બાદ તેના ગુરુ બરાબર સાચવી લે અને તેને જિન-વચનથી ખૂબ ભાવિત કરે તે ભેગસુખેથી કદી ન ખરડાયેલાં તન-મન અને જીવનવાળા એ બાળ-દીક્ષિતેને કામનાં કુતૂહલ પેદા થવાની શક્યતા પણ ખતમ થઈ જાય છે. આથી જ તે ઘણી મોટી સંખ્યામાં શાસન-પ્રભાવકે તે જ મહાત્માઓ થયા છે જેઓ બાળદીક્ષિત હતા. વળી, “જે ચાર પ્રકારના આશ્રમે કહ્યા છે તે બ્રહ્મચર્ય વગેરે આશ્રમમાંથી પસાર થઈને જ છેલ્લે સંન્યાસાશ્રમ સ્વીકારે જોઈએ.” એવી જે વાત પૂવે જણાવી છે તેય બરોબર નથી. જૈન દષ્ટિને આ વાત મું, ૧૦
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ix
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
માન્ય નથી. કેમ કે અવિરતિ એ જ સૌથી મોટો અધમ છે કેમ કે એમાં રહીને ગમે તેટલેા ઉત્કૃષ્ટ ધમ કરાય તેપણ તેનું જે મૂલ્ય અંકાય તેના કરતાં ઘણું વધુ મૂલ્ય સવિરતિ સહિતના ખૂબ નાનકડા ધર્મનું છે. વળી ગૃહ
સ્થ વગેરે આશ્રમે તા મહા આરભ અને પરિગ્રહથી ભરેલા છે. તેને આશ્રમ' શબ્દ લગાડવા તે જ અમને તે મિલકુલ અનુચિત લાગે છે. આથી વિવેકની પ્રાપ્તિ થાય, વૈરાગ્ય પેદા થઈ જાય અને ગુરુસમના ભાવ જાગ્રત થઈ જાય કે તરત જ કોઈ પણ ઉંમરે દીક્ષા લઈ લેવી જોઈ એ.
સવાલ : જો કુટુ‘બવાળા કોઈ આત્મા દીક્ષા લે તે તેના મેાહના કારણે કુટુ'બના સ`સારી લેાકેા તીવ્ર આત ધ્યાનથી સૂર્યાં કરે. આમ કુટુંબના તે આત્માએને પીડા આપવા રૂપ દીક્ષા બનતી હાવાથી જેને કુટુંબ-કખીલા હાય તેવા આત્માએ દીક્ષા લેવી જોઈએ નહિં, ખકે તેણે કુટુંબનુ પાલનપેાષણ જ કરવુ જોઈ એ અર્થાત્ કુટુંબ વિનાના એકલદોકલ આત્માએ જ દીક્ષા લઈ શકે ?
જવાબ : જો કુટુંબના માણસોની પીડાને કારણે દીક્ષા ન લેવાય તે। દીક્ષા બંધ રાખીને કુટુંબનું પાલન કરવા જતાં ષજીવનિકાયના અનંતા જીવાતી પીડાને કેમ નજરમાં લાવતા નથી ? કુટુંબનાં ચાર-આઠ માણસના મેાહના કારણે કાંઈ અનંતા જીવાનેા નાશ કરી શકાય નહિ. વળી તે જ મેહના કારણે કુટુબીજના રડવા વગેરે સ્વરૂપ આ ધ્યાન કરે તે તેમાં નિમિત્ત બનવારૂપે દીક્ષા લેનાર વ્યક્તિને
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૪૭ પાપકર્મોને બંધ થઈ જતું નથી કેમ કે તે વ્યક્તિના મનમાં કુટુંબને આર્તધ્યાનમાં રઝળતું મૂકવાને લેશમાત્ર આશય નથી. બલકે કુટુંબીજનેની આ મેહદશાને જલદીમાં જલદી નાશ કરવા માટે હું ક્યારે જ્ઞાનદશા પ્રાપ્ત કરું તેવા શુભ મનોરથમાં તે આત્મા રમતા હોય છે.
જે આશય વિના કર્મબંધ થઈ જતું હોય તે મોક્ષ પામી ચૂકેલા ગજસુકુમાલ મુનિના આત્માને ગાળ દેનાર સમિલ સસરાના આર્તધ્યાનમાં સિદ્ધ થયેલા ગજસુકુમાલ મુનિને પાપકર્મોનો બંધ થઈ જાત, અને તેથી તેઓ તરત જ સિદ્ધશિલાથી નીચે સંસારમાં ગબડી જાત.
આથી જ શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિઓએ કહ્યું છે કે મારવા વગેરેના આશયથી કરવામાં આવતી હિંસા તે જ હેય હિંસા છે.
ઉપરના વિચાર કરતાં તે અમારો વિચાર સાવ જુદો છે. અમારું કહેવું તે એ છે કે જેઓ કુટુંબવાળા હોય તેમણે જ દીક્ષા લેવી જોઈએ કેમ કે તેની દીક્ષાથી લેકમાં એવી વાયકા ફેલાય અને શાસન-પ્રભાવના થાય કે, “કે મહાન આ ત્યાગી આત્મા કે જેણે વિશાળ કુટુંબ પરિવારને ત્યાગ કરીને દીક્ષા લીધી!”
દશવૈકાલિક સૂત્રમાં પણ “જે આ કંતે પિએ એ ગાથાથી આ જ વાતને સમર્થન આપવામાં આવ્યું છે. એકલદેકલની દીક્ષામાં ઉપરક્ત શાસન-પ્રભાવના થઈ શકતી નથી. કુટુંબને ત્યાગ કરીને લેવાતી દીક્ષા એ જ સાચી દીક્ષા
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
મુનિજીવનની બાળપોથી -૬ છે એમ કહેવું તે બરાબર નથી. પરંતુ અવિવેકને ત્યાગ કરીને લેવાતી દીક્ષા તે જ સાચી દીક્ષા છે, પછી તે દીક્ષિત થનારે આત્મા કુટુંબવાળ હોય યા એકલદોકલ હેય. દશવૈકાલિક સૂત્રમાં જે કહ્યું છે તે વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ જાણવું. તે ગાથામાં “હું” શબ્દ છે તેને અર્થ “જ નહિ કરતાં “પણ” કરે. એટલે હવે એ અર્થ થશે કે ભેગો છેડીને દીક્ષા લેનારાની જેમ કુટુંબ આદિન ભેગ વિનાને પણ ત્યાગી છે – જે તે અવિવેકને ત્યાગી હોય તે. હા, એટલું ચોકકસ છે કે અવિવેકને ત્યાગ કરનાર બનવાથી તેના દ્વારા વિશિષ્ટ શાસન પ્રભાવના થાય. દીક્ષા લેવા માટેની યોગ્ય સ્થળો
સમવસરણ, જિનચૈત્ય, શેરડીનું વન, પિપળા વગેરે વૃક્ષેની વાડી, પડઘાવાળી કે પ્રદક્ષિણાવર્ત જળવાળાં સ્થાનો દીક્ષા લેવા માટે યંગ્ય છે. દીક્ષા માટેનાં અગ્ય સ્થાને
ભાંગેલાં કે સળગેલાં સ્થાને, સ્મશાન, શૂન્યગૃહે. ખરાબ સ્થાને કે જ્યાં અંગારા, કચરે કે વિષ્ટા વગેરે પડેલાં હોય તેવાં સ્થાને દીક્ષા લેવા માટે અયોગ્ય છે. દીક્ષા માટે કાળ
ચૌદશ, પૂનમ, આઠમ, નેમ, થ, છઠ અને બારસ આ તિથિ સિવાયની તિથિઓ દીક્ષા માટેની યેગ્ય તિથિઓ ગણાય. ઉપરોક્ત વર્ષે તિથિમાં પણ જે વિશિષ્ટ વેગે પ્રાપ્ત થતા હોય તે આ વર્જ્ય તિથિઓમાં પણ દીક્ષા
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૧૪૯
આપી શકાય. તથા નક્ષત્રમાં ઉત્તરા ફાલ્ગની, ઉત્તરાષાઢા અને ઉત્તરાભાદ્રપદમાં દીક્ષા કરવી. વળી આ નક્ષત્રોમાં આચાર્યાદિ પદની અનુજ્ઞા પણ કરી શકાય. પરંતુ નીચે લખેલાં સાત નક્ષત્રોમાં નીચે જણાવેલા દોષોને કારણે દીક્ષા કરવી નહિ.
(૧) સંધ્યાગત નક્ષત્ર (કુલેશ), (૨) રવિગત નક્ષત્ર (ખેદ), (૩) વિડ્રવર નક્ષત્ર (પરાજય) (૪) સંગ્રહ નક્ષત્ર (વિગ્રહ), (૫) વિલંબીનક્ષત્ર (ચંચળતા), (૬) રાહુહત નક્ષત્ર (કુભેજન) (૭) ગ્રહભિન્ન નક્ષત્ર (મરણ અને લેહીની ઊલટી).
દીક્ષા માટે વર્ય અને અવર્ય જે ક્ષેત્ર અને કાળ બતાવ્યાં તે ક્ષેત્રવિપાકી વગેરે કર્મોના થતા ઉદને કારણે બતાડયાં છે. આવી તીર્થકર દેવની આજ્ઞા છે. માટે આ વિષયની ઉપેક્ષા કરવી નહિ. જે તિષ અંગેનું ખૂબ સૂક્ષ્મ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લીધું હોય તે તેની સહાયથી જિનાલનાં પ્રતિષ્ઠા વગેરેનાં એવાં ઉત્કૃષ્ટ મુહૂર્તો કાઢી શકાય છે જેને લીધે તે જિનાલયવાળા ગામના લેકે બધી રીતે ખૂબ સુખી અને સમૃદ્ધ થાય જેથી તેઓ જિનશાસનની ઘણી જ પ્રભાવના કરનારા બને. એ જ રીતે મુમુક્ષુને દીક્ષા આપવા માટેના પણ એવાં મુહૂત કાઢી શકાય કે મુમુક્ષુ દીક્ષા લઈને વિશુદ્ધ સંયમ જીવનને આરાધક બનીને જેન શાસનને મહાન પ્રભાવક બને. આથી ક્ષેત્ર અને કાળ અંગેની ઉપરોક્ત જિનાજ્ઞા ખૂબ જ યથાર્થ છે એમ પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી સ્વીકારીને વર્તવું.
મુમુક્ષુને દીક્ષા આપતા પહેલાં પૃચ્છા કરવી કે તું
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ કોણ છે? વગેરે..... વળી તેને પૂછવું કે તું શા માટે દીક્ષા લે છે? જે તે પિતાને ઉચ્ચ કુળનો કે વિશિષ્ટ નગરીને જણાવે અને પાપમય સંસારમાંથી બચવા માટે દિક્ષા લેવાની વાત કરે તે તેને જરૂર દીક્ષા આપવી.
તે મુમુક્ષુઓને એવી કથાઓ કહેવી કે જેમાં કઠોર સંયમજીવનના પાલકની સગતિ થાય અને સંયમ હારી ગયેલાઓની દુર્ગતિ થાય તેનું વર્ણન સંભળાવાય. જે આવી કથા સાંભળતાં તેના મુખ ઉપર આરાધનાને આનંદ અને વિરાધનાની ધ્રુજારીઓ દેખાઈ આવે છે તે આત્માને દીક્ષા માટે યોગ્ય જાણ.
વળી તે મુમુક્ષુની કેટલીક પરીક્ષા કરવી જેમાં લીલા ઘાસ ઉપર ચાલવાનું, આદ્ર નક્ષત્ર પછી કેરી ખાવાનું તથા કાચું પાણી પીવાનું વગેરે બાબતે લઈ શકાય. ક્યારેક ગુરુ પણ હાથે કરીને એવી કઈક વિરાધના કરે. તેવા વખતે જે તે મુમુક્ષુ તેવી વિરાધનાઓથી ધ્રુજી ઊઠે. અરે ! ગુરુને પણ તેવી વિરાધના કરતા જોઈને તેમના અન્ય શિષ્ય વગેરે પાસે ગુરુએ કરેલી વિરાધનાની ફરિયાદ કરે છે તે મુમુક્ષુને દીક્ષા માટે ગ્ય જાણ. આવી પરીક્ષા દીક્ષા દીધા પછી મુમુક્ષુની છ મહિના સુધી કરવી. કોઈક પાત્રાપાત્રની અપેક્ષાએ આ સમયમાં ઘટાડો કે વધારો પણ કરી શકાય. જોકે માલધારી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના મત પ્રમાણે તે છ મહિનાને આ સમય દીક્ષા લેતા પહેલા પણ હોઈ શકે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૧૫૧ ઉપરોક્ત પૃચ્છા, કથા તથા પરીક્ષામાંથી જે પસાર થઈ જાય તેને દીક્ષાવિધિ, ચૈત્યવંદન વગેરે નાણુ સમક્ષ કરાવીને રજોહરણ આપીને યાજજીવનું સામાયિક વ્રત ઉચ્ચરાવવું. રજોહરણ આપતી વખતે દીક્ષાથીનું મુખ પૂર્વ કે ઉત્તર દિશા સન્મુખ હોવું જોઈએ અથવા જે દિશામાં જિનેશ્વરદેવનું ચિત્ય હોય તે દિશામાં પણ તેનું મુખ રખાવી શકાય. શું મુનિજીવન પાપકર્મના ઉદયથી મળે છે?
કેટલાક અજ્ઞાનતાના કારણે કહેતા હોય છે કે ગૃહસ્થપણું જ ઉત્તમ છે, અને ધર્મ કરવા માટે પણ ગૃહસ્થપણમાં જ રહેવું જોઈએ. જેમ કેઈ અભાગિયાના હાથમાં આવેલે પૈસે પાપકર્મને ઉદય થતાં નાશ પામી જાય છે, તેમ પુણ્યના ઉદયથી મળેલું સંસારનું સુખી જીવન પાપકર્મોને ઉદય થતાં દીક્ષા લેનારાઓનું નાશ પામી જાય છે. વળી મુનિજીવન દુઃખમય છે, ત્યાં ટાઢ-તરસ વગેરે વેઠવાં પડે છે, ચિત્તમાં શુભ ધ્યાન ઉત્પન્ન કરનારાં ઘર, ભેજન, પથારી વગેરે સાધનને તે એ જીવનમાં સરિયામ અભાવ છે, એટલે મુનિજીવનમાં શુભ વિચારોનું સર્જન કે ધર્મ કરવા માટેના ઉલ્લાસભર્યા સંક૯પ પેદા થવાનું શક્ય જ નથી. માટે મુનિજીવન દુઃખમય હોવાથી પાપકર્મના ઉદયરૂપ છે અને અનુકૂળ સાધનના અભાવને લીધે ધર્મ પરિણતિ પેિદા કરવા માટે અત્યંત પ્રતિકૂળ છે.
આ વિધાન તદ્દન બેઠું છે. હકીકતમાં તે સાંસારિક સુખ માટેનાં સાધને – ઘરબાર, પુત્રપરિવાર, કંચન-કામિની
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
વગેરેને પામ્યા પછી તેની રક્ષા કરવા માટે અને રક્ષા કરવા છતાં તેના નાશ થઈ જતાં ચિત્તમાં જે અતિતીવ્ર સ‘ફ્લેશ ઉત્પન્ન થાય છે તે ગૃહસ્થ જીવનમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં હાય છે. જે તે વસ્તુઓની કારમી મમતાને કારણે જ ગૃહસ્થાને આવા તીવ્ર સ'ફ્લેશેા પેદા થતા હોય છે. મુનિઓને આવી કોઈ મમતા હાતી નથી તેથી આવા સફ્લેશા પેદા થતા નથી માટે જ સર્વાંદા સફ્લેશહિત એવા મુનિએનું જીવન દુઃખમય છે જ નહિ. ગૃહસ્થાના જીવનમાં ઇષ્ટ વસ્તુએની પ્રાપ્તિની જે પુન્યાઈ દેખાય છે તે માટે ભાગે પાપાનુબંધી પુણ્યસ્વરૂપ જોવા મળે છે કેમ કે તેવી પુન્યાઈમાં જ ચિત્તની કારમી કિલષ્ટ અવસ્થા સભવે છે. આવી પાપાનુબંધી પુન્યાઈ ને કદી સારી માનવામાં આવી નથી કેમ કે તેના ભાગવટામાં કારમુ આત ધ્યાન છે અને વિપાકમાં દુર્ગતિની પરપરાએ છે.
એ વાત સાચી છે કે ચિત્તની શુભ પરિણતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે અનુકૂળ સાધના પ્રાપ્ત થવાં જોઈ એ, પરંતુ સાચા મુનિએને જ્યારે તેવી કઈ અપેક્ષા જ નથી કે, “મને ઠંડુ' પાણી, ગરમ રસોઈ, રૂની તળાઈ પ્રાપ્ત થાય,” ત્યારે તેવી વસ્તુઓ મુનિને પ્રાપ્ત ન થાય તે તેમાં દુઃખી થઈ જવાની કોઈ શકયતા જ નથી. જેને ખૂજલી ઊપડે તેને ખણવા માટેના સાધનની જરૂર પડે અને તે ન મળે તે તે દુ:ખી થાય. વળી ખણે તાયે દુઃખી થાય. ખણતાં જે સુખ મળે તે તેા સુખાભાસ હોય છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
મુનિજીવનની બળપોથી-૬
પણ જેને ખૂજલી જ ન ઊપડે તેને ખણવા માટેના સાધનની શી જરૂર પડે ? એને સાધન ન મળે તે તેમાં દુઃખ પણ શેનું થાય? વળી ખણ્યા પછીના દુઃખની પીડાની તે ત્યાં શક્યતા જ રહેતી નથી.
આ ઉપરથી વિચારો કે વાસનાની ખૂજલીવાળા ગૃહસ્થનું જીવન દુઃખમય છે કે તેની ખૂજલી વિનાના મુનિઓનું જીવન દુઃખમય છે?
સવાલ: મુનિઓને પણ મોક્ષની વાસના તે હેાય જ છે ને? તે તે પણ ખૂજલી નથી? તેની પીડા તેમને પણ નથી શું?
જવાબ: સાતમા વગેરે ગુણસ્થાને તે મેક્ષની પણ ઈરછા મટી જાય છે એ વાત ન ભૂલે. વળી છઠ્ઠા ગુણસ્થાને તે ક્ષેરછા છે તે પણ સંસાની સર્વ ઈરછાઓની મુક્તિગર્ભિત મેક્ષેચ્છા છે. માટે તે તે કાંટાથી કાંટાને કાઢવારૂપ હેય ને ઉપાદેય છે. વળી મુનિના જીવનમાં જે તપ, ત્યાગ વિહાર અને લેચ વગેરેનાં કષ્ટો છે તે પણ હકીકતમાં દુઃખરૂપ નથી બલકે અભ્યાસ દ્વારા સિદ્ધ થઈ ગયેલાં તે તપ વગેરે અત્યંત આનંદદાયક બનતાં હોય છે. કદાચ તેમાં થોડું દુઃખ માની પણ લઈએ તેય જેના સેવનમાં આરોગ્ય, યશ, વગેરેની આ લેકમાં જ પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે, જેનાથી પરલેકમાં સગતિઓ મળ્યા કરે છે અને અંતે મુક્તિના અનંત સુખની ભેટ મળે છે, તેવા અપાર સુખને મેળવી આપતા થડા દુઃખને દુઃખ સ્વરૂપ કહી શકાય ખરું? શું
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-દ
તાવ ઉતારતા કડુ–કરિયાતાના ઉકાળાને દુઃખરૂપ માનીને છેડી દેવાય ખરા ? વળી ગૃહસ્થને ષડૂજીવનિકાયના જે આરભ-સમારભ છે તે એટલા બધા પરપીડા રૂપ છે કે તે મજેથી કરનારને ચિત્તશાંતિ વગેરે કદી સભવિત નથી.
મુનિજીવન તેા આ પરપીડાથી અત્યંત મુક્ત છે. એથી મુનિને અથાગ ચિત્તશાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. પાપાનુબંધી પુણ્યનાં સુખામાં શાંતિ ન હેાય અને તેથી ગૃહસ્થજીવન જ દુઃખરૂપ કહેવાય. મુનિજીવન કદાપિ નહિ.
આમ મુનિજીવન પાપેાક્રયથી પ્રાપ્ત થનારા દુ:ખસ્વરૂપ નથી.
સવાલ : અમારા સંસારમાં ઘરબાર, કુટુંબીકખીલા વગેરે ઉપરની મમતાના કારણે અમને ચિત્તમાં સ'ફ્લેશનું દુ:ખ ઉત્પન્ન થાય છે તે શુ સાધુઓને વસ્ત્ર, પાત્ર, વસતિ વગેરેમાં મમતા ઉત્પન્ન થઈ ને ચિત્તસક્લેશ ઉત્પન્ન
ન થાય ?
જવામ : મુનિજીવનમાં વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે ઉપકરણા એવાં મૂલ્યવાન હેાતાં નથી બલ્કે ખૂબ જ સાદાં અને તુચ્છ હાય છે. એવી વસ્તુએમાં મમત્વ પેદા થવાની શકયતા ખૂબ આછી છે. માટે મૂર્છાને જ પરિગ્રહ કહેવામાં આવ્યા છે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજી વસ્તુ : પ્રતિદિન ક્રિયા
પ્રવજ્યા તેની જ સફળ કહેવાય કે જે આત્મા પ્રમાદને ત્યાગ કરીને સૂત્રમાં બતાડેલી વિધિપૂર્વક સતતપણે અને ખૂબ ઉ૯લસિત ભાવથી હંમેશની ક્રિયાઓ કરે. મુનિજીવન પામ્યા પછી પણ પૂર્વે બંધાઈ ગયેલાં અશુભ કર્મોને જે ઉદય થઈ જાય તે તે અશુભેદય કદાચ મુનિજીવનને બરબાદ પણ કરી નાખે. આવાં અશુભ કર્મોને ખતમ કરવાં જ રહ્યાં. નિકાચિત કર્મોની વાત જવા દઈએ (જેકે તેવા કર્મો ખૂબ ચેડાં જ હોય છે, તે પણ જે અનિકાચિત, મંદ કે તીવ્ર કર્મો હોય છે તેમને તે ઉદયમાં આવીને મુનિજીવન ખતમ કરતા પહેલાં જ ખતમ કરી શકાય છે. તેને ઉપાય એક જ છે કે અપ્રમત્ત ભાવે સતતપણે ભરપૂર ઉલ્લાસ સાથે શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયાઓ કરવી. જે આત્મા આ રીતે ક્રિયાઓ ન કરતાં સુખશીલ મુનિજીવન જીવે છે તેમનું જીવન ગમે તે પળે અશુભ કર્મોના ઉદયના ઝપાટામાં આવી જવાની પૂરી શક્યતા ધરાવે છે. ઈષ્ટ સ્થળને પામવા ચાલતા મુસાફરને રસ્તામાં કાંટો લાગવાથી, તાવ આવવાથી કે દિશા ભુલાઈ જવાથી જેમ ઈષ્ટ સ્થળની પ્રાપ્તિમાં વિલંબ થઈ જાય છે તેમ જ મોક્ષરૂપી ઈષ્ટ સ્થળ પામવા નીકળેલા મુનિરૂપી મુસાફરને પણ આવાં જ ત્રણ જાતનાં વિદન ચારિત્રની
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ આરાધના કરતાં આવી શકે છે. તેમાં સુખશીલતા તે કાંટા બરાબર છે (મેઘકુમાર મુનિની જેમ). માયાવી વગેરે પ્રકારનું જીવન તે તાવ બરાબર છે (દહનદેવની જેમ) અને દિશાનું ભૂલી જવું તે ચારિત્રને ઘણા બધા અતિચારોથી ખરડી નાખવું તે કહેવાય છે (અહંદુદત્તમુનિની જેમ). આ ત્રણે વિદને દૂર કરવા માટે અપ્રમત્ત ઉલ્લસિત ભાવથી મુનિજીવનની પ્રતિદિન કિયા અવશ્ય કરવી જોઈએ. આવા મુનિની પ્રત્રજ્યા જ જૈનશાસનમાં સફળ ગણવામાં આવી છે. પ્રતિદિન ક્રિયાના દશ ભેદ
(૧) ઉપધિનું પડિલેહણ, (૨) ઉપાશ્રયનું પ્રમાર્જન, (6) વિધિવત્ ગોચરી લાવવી, (૪) ઈરિયાવહીપૂર્વક કાયેત્સર્ગ કર, (૫) ગોચરી આવવી, (૬) ભજન, (૭) પાત્રપ્રક્ષાલન, (૮) સ્થાડિલગમન, (૯) વિરાધના વગરની સ્થડિલ ભૂમિનું પ્રેક્ષણ, (૧૦) પ્રતિક્રમણ કાલગ્રહણ વગેરે.... (૧) ઉપધિનું પડિલેહણ
આ અંગેનું સઘળું વિવેચન પિંડનિર્યુક્તિ તથા ધર્મ સંગ્રહની વાચનાની નોંધમાં જોઈ લેવું. (૨) ઉપાશ્રયનું પ્રમાજન
સવારે ઉપધિનું પ્રતિલેખન કર્યા બાદ જે કાજો લેવાય છે તે જ ઉપાશ્રયનું પ્રમાર્જન કહેવાય છે, જ્યારે સાંજે પહેલાં વસતિનું પ્રમાર્જન કરીને પછી વસ્ત્રાદિનું પડિલેહણ કરવું જોઈએ. આ કાજો ગીતાર્થે જ લેવું જોઈએ કેમ કે કાજે લેતી વખતે જે વિશિષ્ટ ઉપગદશાની જરૂર છે તે ગીતાર્થની દૃષ્ટિમાં જ હોય છે. કાજે ગૃહસ્થનાં સાવરણી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫9
મુનિજીવનની બાળથી-૬ આદિ સાધનોથી ન લેતાં કોમળ અને ચીકાશ વિનાના, રૂંવાટાંવાળા દંડાસનથી લેવું જોઈએ. આ રીતે વસતિ પ્રમાર્જવામાં ન આવે તે લેકનિંદા, ધૂળ લાગવાથી જીવહિંસા તથા ધૂળિયા પગને લીધે ઉપધિનું જલદીથી મેલું થવું વગેરે અનેક દોષ લાગે છે. આમ વધુ મેલી થતી ઉપધિને વારંવાર દેવામાં આવે તે એથીય વધુ જીવવિરાધનાને દોષ લાગે. અને લાંબા સમય સુધી ન ધોવામાં આવે તે શાસન હીલના, આત્મવિરાધના વગેરે દોષ લાગે. (૩) વિધિવત ગોચરી લાવવી
આ અગેનું વિવેચન પણ ધર્મસંગ્રહ તથા પિંડનિયુક્તિમાં જોઈ લેવું. તેમાં એટલું ઉમેરવું કે ગોચરી લાવ્યા પછી પડિકકમામિ ગોઅરચરિયાએ” વગેરે પાઠથી જે દોષનું આલેચન કરાય છે અને કાર્યોત્સર્ગ કરાય છે તે પિતે જ પ્રાયશ્ચિત્ત છે. દોષનું ચિંતવન કરવું તે વિશિષ્ટ કેટિની ધર્મધ્યાનની અવસ્થા છે. તે સ્થિતિમાં અશુભ કર્મોની જોરદાર નિજર થઈ જાય છે. આમ સેવેલા તે દોષનું ચિંતવન પોતે જ પ્રાયશ્ચિત્ત બની જાય છે.
શાસ્ત્રકાર પરમષિઓએ બને ત્યાં સુધી ગેચરીમાં વિગઈએ ન લાવવાને ઉપદેશ આપે છે. તે વિગઈએ આ પ્રમાણે દશ છેઃ (૧) દૂધ, (૨) દહીં, (૩) ઘી, (૪) તેલ, (૫) ગોળ, (૬) પકવાન્ન રૂપ છ વિગઈએ તથા (૭) મધ, (૮) માખણ, (૯) મદ્ય (દારૂ) અને (૧૦) માંસ રૂપ ચાર મહાવિગઈએ સમજવી.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને ગીતાથના થતી હોય
૧૫૮
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ આ દશ વસ્તુઓનું સેવન ચિત્તમાં વિકાર (વિકૃતિ) પિદા કરનારું હોવાથી તેમને વિગઈ કહેવામાં આવેલ છે. તેમાં પણ મદ્ય વગેરે ચાર તે ચિત્તમાં ભયંકર વિકૃતિ પેદા કરતી હોવાથી સર્વથા નિષિદ્ધ છે. તેમાં પણ જીવવિરાધનાને સવાલ તે છે જ. કેમ કે મધમાં લાળિયા બેઈન્દ્રિય છે, છાશથી છૂટા પડેલા માખણમાં તથા દારૂમાં અસંખ્ય જીવોની વિરાધના, તથા માંસમાં તે કાચું હોય કે રાંધી નાખ્યું હોય તે પણ અનંતકાયને સતત ઉત્પાદ અને વિનાશ ચાલુ રહેવા રૂપ મહાવિરાધના થતી હોય છે. આમ છતાં પૃષ્ટાલંબને ગીતાર્થગુરુની રજા લઈને ફક્ત દૂધ, દહીં આદિ છ વિગઈનું સેવન કરી શકાય છે. છતાં સામાન્યતઃ તે આ છ વિગઈ પણ સાધુએ વાપરવી જોઈએ નહિ કેમ કે તેઓનું સેવન આત્મામાં વિકૃતિ પેદા કરવાના સ્વભાવવાળું હોવાથી તેનું સેવન કરનારને તે કામાસક્ત બનાવે છે. હવે જેને કામ તૃપ્ત થતું નથી તે આત્મા ક્રોધી પણ બને છે. આમ વિગઈઓનું સેવન કરનારને વિગઈએ ઢસડીને દુર્ગતિઓમાં લઈ જાય છે. આ વાત પચ્ચક્ખાણ ભાષામાં “વિગઈ વિગઈ ભીએ ગાથાથી કહી છે.
વિગઈએ એ શત્રુનું ઘર છે, જ્યારે આયંબિલ એ મિત્રનું ઘર છે, અને ઉપવાસ એ માલિકીનું ઘર છે. શત્રુના ઘરમાં રહેવામાં કેટલું બધું જાનનું (‘ભાવપ્રાણનું) જોખમ છે તે સહેલાઈથી સમજાય તેવું છે. આંખમાં કામવિકાર પેદા કરવાની શક્તિ, જીભમાં પેદા થતી લાલસાઓથી હોય છે. જીભને અને શરીરના ગુપ્ત ભાગને પરસ્પર ગાઢ સંબંધ
૧, દહીં અ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૫૯ છે. તે બન્નેમાં કઈ પણ પ્રકારનું હાડકું ન હોવાથી તેઓ અને બેરોકટોક બેફામ તેફાન કરી શકે છે. આમ તે બંને એકબીજાને પૂરક બને છે. જેણે શરીરના એ ગુપ્ત ભાગને સદા માટે નિર્વિકાર એટલે કે સહજ સ્થિતિમાં રાખવાની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવી હોય તેમણે જીભની લાલસાઓને ખતમ કરવી જ પડશે. હા, પૃષ્ટાલંબને શાસ્ત્રકારોએ શીરે-મોસંબીને રસ વગેરેની રજા આપી છે તે પણ તેનું સેવન કરતી વખતે લાલસા પોષવાની રજા તે કઈ પણ અપવાદે આપી નથી. શાસ્ત્રકાર પરમષિઓ ફરમાવે છે કે જેણે મેક્ષ પામે છે તેણે મનને કાબૂમાં લેવું જ પડશે. જેણે મનને કાબૂમાં લેવું હોય તેણે બ્રહ્મચર્યનું સંપૂર્ણ પાલન કરવું જ પડશે, જેણે બ્રહ્મચર્યનું પૂર્ણ પાલન કરવાની સિદ્ધિ મેળવવી હોય તેણે મેહનીયકર્મને (‘સંસ્કારને) કાબૂમાં લેવું જ પડશે, જેણે મેહનીયકર્મને કાબૂમાં લેવું હોય તેણે ગુરુકૃપા મેળવવી જ પડશે. આ ગુરુકૃપા તેને જ મળી શકે કે જેને રસનેન્દ્રિય ઉપર અસાધારણ કાબૂ છે. શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે,
જે સારફખાય તે તયફખાય, જે તયફખાય તે સારફખાય.” (તય = છતાં) અર્થાત્ જેમણે મુનિજીવનમાં વિગઈઓના સાર ખાધા તેણે ખરેખર તે દુર્ગતિની તૈયારી કરીને છેતરાં જ ખાધાં છે અને જેણે આયંબિલ વગેરે કરીને છેતરાં જેવા રુક્ષ પદાર્થો ખાધા છે તેણે તે સદ્ગતિ નક્કી કરીને મુનિજીવનને સાર ખાધે છે. પંચવસ્તુક ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે, “ખૂબ જ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રનાં પરિણામ લઈને જે મુમુક્ષુ સાધુ થયે છે તેના તે ઉત્તમ પરિણામોને ખલાસ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૬
કરી નાખવાની તાકાત વિગઈ એના સેવનમાં પડેલી છે. જેને તેવી વિગઈ એ તરફ નફરત નથી તે આત્માને કોઈ પણ પળે મેહના ઉદય થઈ જાય અને તેથી તે આત્મા અકાર્યોંમાં દારવાઈ જાય, યાવત્ સ્રીભાગ તરફ પણ તણાઈ જાય તે તેમાં જરા પણ નવાઈ પામવી નહિ.” શરીરને આંધ્રા જેના દૃઢ છે એવા સાધુ જો રસની લુપતાથી વિગઈ એનું સેવન કરતા રહે તે તેનું જીવન કાં વાસનાએથી અથવા છેવટે કષાયેાથી કે આળસના નશાથી ખરખાદ થયા વિના રહેતું નથી. જેમ ગાડું ચલાવવા માટે તેને ઊંજવું જ ( ‘એઈલિંગ' કરવું) પડે છે તેવી રીતે સાધુએ ખૂબ જ ઓછા પ્રમાણમાં વિગઈ એને ટેકા લઈ ને ચારિત્ર ધર્મ રૂપી ગાડાને દોડાવવું જોઈએ.
આપણું કત વ્ય
જ્યારે શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિ આએ વિગઈ એને તાલપુર ઝેર કરતાંય વિઘાતક કહી છે, જ્યારે તેનું (નિષ્કારણુ) સેવન કરનારના સૌ પ્રથમ તે ચિત્તતંત્ર ઉપર હુમલેા કરીને તેની સ્થિતિને હચમચાવી મૂકીને જીવન બરબાદ કરવા તરફ પરાણે ઢસડી જઈ ને જ રહે છે, ત્યારે સાચા ખાનદાન આત્માએનું આ સૌ પ્રથમ કબ્ય બની રહે છે કે તેમણે વિગઈઆના સવથા કે છેવટે મહુધા ત્યાગ કરી જ દેવા જોઈ એ. એવું તે વિગઈ એથી શરીરખળ કેમ કમાવી શકાય જેના બદલામાં આત્મખળ સિયામ ગુમાવી દેવાનુ` હાય ! આ ધધે શે પરવડે ?
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬
બીજો મોટો તપ થાઓ કે ન થાઓ પણ વિગઈઓ તરફ તે નફરત થવી જ જોઈએ. આ નફરત એ ચોથા નંબરને બાહ્ય-તપ છે. એને ચોથા નંબરના સ્વાધ્યાય નામના અત્યંતર તપ સાથે અતિગાઢ સંબંધ છે. જેને વિગઈરસ સુકાઈ જાય તેનામાં જ સ્વાધ્યાયરસ પૂરો જામી જાય.
જેને એ વાત સમજાઈ હોય કે મુનિજીવનનાં પ્રાણભૂત બે તત્ત્વ છે : વિનય અને સ્વાધ્યાય; તેણે આ બીજા અને ચોથા નંબરના અભ્યન્તર તપને આત્મસાત્ કરવા માટે બીજા અને ચોથા નંબરના બાહ્યતપ ઊણદરી અને રસત્યાગને આત્મસાત્ કયે જ છૂટકે છે.
કેટલાકે કદાચ આ રસત્યાગ સર્વથા ન જ કરી શકે, તેમ કરવા જતાં તેમને જે ક્યારેક ત્યાગનું આધ્યાન થઈ જતું હોય તે તેમણે બહુધા રસત્યાગ કરે એગ્ય છે. મહિનામાં પાંચેક દિવસની છૂટ તેઓ રાખી શકે, અથવા રોજ ખૂબ ઓછા પ્રમાણમાં એકાદ જ વિગઈ તેઓ લેવાનું રાખે. જોકે માસમાં પાંચ દિનની છૂટ ક્યારેક તે દિવસમાં વધુ પડતી આસક્તિ પેદા કરી મૂકે તેવી પૂર્ણ શક્યતા છે. આ વખતે તે આત્માએ ખૂબ સાવધાન રહેવું જ રહ્યું.
ખરેખર તે “સર્વથા ત્યાગ” જ અનેખાં ફળ આપનારો બને છે. ડીક પણ છૂટ સ્થિર થવા લાગેલા ચિત્તને ફરી ડહોળાવી મૂકતી હોય છે. દીર્ઘકાળના, એકધારા સ્વૈચ્છિક ત્યાગની મજા જ કઈ જુદી હોય છે. એમાંથી આત્મમસ્તી અવશ્ય પેદા થાય છે. મુ. ૧૧
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ દેખાદેખીનું ઝેર
છૂટ રાખવાની જરૂર તેને જ રહે જેનું મને બળ નિર્બળ હોય. આવું બનવામાં અનેક કારણો છે. તેમાં સૌથી પ્રધાન કારણ દેખાદેખીનું ઝેર છે. પોતાને જેને ત્યાગ હોય અને બીજા મુનિઓ તે લાવીને વાપરે અને તે સ્થિતિ જે નજરમાં આવી જાય તે નબળા મનમાં ખાવાની આસક્તિ જાગી જાય. આમ નિષ્કારણ વિગઈરસે વાપરનારે પોતાનાથી બીજાને થતા આવા નુકસાનને ધ્યાનમાં લઈને તેમની ખાતર પણુ વિગઈરસે છેડી દેવા જોઈએ. જેમને ગીતાર્થ ગુરુની રજાથી પૃષ્ટાલંબને વાપરવાનું હોય તેમને ગુરુએ ત્યાગીએની માંડલીમાં ન વપરાવતાં ખાનગીમાં આગળપાછળ – જુદા બેસાડીને વપરાવી દેવું યોગ્ય છે. આથી દેખાદેખીનું ઝેર ચડે નહિ.
વસ્તુતઃ જે આત્માએ રાગથી ખીચોખીચ ભરેલા સંસારના ભેગે સામે જરાય નજર કરી નથી અને બીજા ગમે તે કરે, મારે તે મારા આત્માનું જ હિત વિચારવું છે, અને તેથી હું તે રાગાદિ ભેગેને ત્યાગ કરીને “સંયમ લઈને જ રહીશ”. એમ વિચારીને દીક્ષા લીધી છે તે આત્માએ તે જ દૃષ્ટિકોણ ફરી પણ અપનાવ જોઈએ અને મુનિઓના જીવનની કઈ શિથિલતા સામે નજર કરીને તેને ભોગ બનવાને બદલે પિતાના આત્મહિતની દૃષ્ટિ નજરમાં લાવીને તેમની વચ્ચે રહીને પણ વિગઈરસે વગેરેના સર્વથા ત્યાગી બનવું જ જોઈએ.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
મુનિજીવનની બાળથી–૬ બહુધા ત્યાગી બનવાની રીત
કદાચ તેમ ન બને તે વિગઈરસના બહુધા ત્યાગી બનવાનું કામ તે અવશ્ય કરવું જોઈએ. સર્વથા ત્યાગી બનવાના લક્ષ સાથે નીચે મુજબની પ્રતિજ્ઞાઓ લેવાથી બહુધા ત્યાગી બનવાની જઘન્ય ભૂમિકા પામી શકાશે. ૧. નિત્ય એકાસન; પાંચ તિથિ આયંબિલ. ૨. કૂટ, મે, તળેલું, ફરસાણ અને ચાને ત્યાગ
[મહિનામાં પાંચ દીની છૂટ, તળેલામાં કે ચામાં રાખી
શકાય.] ૩. (ક) આજે જ ખપી શકતી મીઠાઈઓ (દૂધપાક,
શીરે વગેરે) વાપરવી. બાકીની તમામ બંધ. (ખ) મહિનામાં પાંચ દિવસ સિવાય તમામ ગળ
પણ બંધ. (ગ) દૂધની મીઠાઈ સિવાયની તમામ બંધ.
સર્વથા નિર્દોષ મીઠાઈ સિવાયની તમામ બંધ. (ચ) કેઈ પણ મીઠાઈ નરમ દાળમાં ચેળી નાખીને
જ વાપરવી. ટૂંકમાં તેનો સ્વાદ ખતમ કરવા
સિવાય ન જ વાપરવી. (છ) ખૂબ ઓછું પ્રમાણ નક્કી કરીને તેટલું જ
વિગઈસેવન કરવું. વિગઈસેવનના દિવસે રોજ કરતાં ઘણું વધુ સખ્ત સ્વાધ્યાય કરે અને વળતે દિવસે તપ આદર.
(ઘ).
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
(ઝ) ચ્યવન પ્રાશ જેવી વસ્તુઓ, ચંદ્રોદય જેવી ઔષધિઓ અને કાચી વિગઈ એ તે કી ન વાપરવી.
ઉપરક્ત અનેક પ્રકારના અભિગ્રહેા કરીને પણ વિગઈના રસની આસક્તિમાંથી પ્રત્યેક સયમાભિલાષી મુમુક્ષુએ છુટકારો મેળવી લેવા જોઈ એ. અન્યથા તેનુ જીવન ગમે તે પળે જોખમમાં મુકાઈ જવાની પરિપૂર્ણ શકયતાવાળુ' અની જશે.
જો સંયમજીવન લઈ જાણ્યુ છે તા હવે તેને પાળી પણ જાણવું જ જોઈએ. તદ્ન વિગઈ એનું સેવન યથાશકચ સંપૂર્ણ બંધ કરી દેવું જોઈ એ.
ખાડો પૂરવા માટે ધૂળ હોય; ઝવેરાત હિ
પેટને ખાડો જ જો પૂરવા છે તે તેને રોટલી, રોટલા દાળ કે શાક જેવી ધૂળાથી જ પૂરવા જોઈ એ. તે માટે કાંઈ વિગઈ એના રસના ઝવેરાતની જરૂર નથી.
રોટલી, રોટલામાંય ઘણી શક્તિ છે; અરે ! સાચી શક્તિ તેમાં જ છે (વિગઈ એના રસા તે વ્યાધિના ઉત્પાદક છે.) એમાંય કઠોળનાં તત્ત્વો તે અત્યંત શક્તિશાળી છે. હમેશ રેટલાદિ વાપરવાથી અશક્તિ આવી જવાની કલ્પના તે નરી ભ્રમણા છે. સખ્ત મજૂરી કરનારા માણસાને દૂધ કયાં મળે છે ? ઘીનું તે સ્વપ્ન પણ કયાં છે? તેએ તે રોટલા ને મરચું જ પ્રાયઃ ખાતા હૈાય છે. મુનિએ જો તેમની તરફ થેાડીક નજર વાળે તેય તેમની ભ્રમણા ભાંગી
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળાથી ૬
૧૬૫
જાય અને ખરેખર ખાડા તે। ધૂળથી જ પુરાય” એ સૂત્ર ઉપર પૂરા વિશ્વાસ જામી જાય. કદાચ વિગઈના રસના નિષ્કારણ સેવનથી શરીર પુષ્ટ થતુ. હેાય તેાય સેવન કરવા જેવું નથી,—જો આત્મા નબળેા પડતા હેાય તે !
એ હાથમાં ઘી અને છાશની ખધેાણી હાય અને સામેથી ધસી આવતા ગાંડા આખલા સામે ઊગરી જવા માટે એકાદ બઘાણી છોડી દઈને તે હાથે બાજુની કોઈ દુકાનને થાંભલા પકડી શકાતા હોય તે કયા ડાહ્યો માણસ ઘીથી ભરેલી બઘાણી છેડશે ? તે તે આ ઉપદ્રવથી ઊગરવા અવશ્ય છાશની જ બઘાણી છેડશે ને ?
આત્મગુણા ઘી છે; શરીરબળ તે છાશ છે. તે હવે છાશના લાભમાં ઘીના લેનાર તેા મૂર્ખ જ ગણાય ને ? ચારથી નવ સુધીનાં દ્વારા
(૪) ગોચરી લાવ્યા બાદ ઇરિયાવહીપૂર્વક કાર્યાત્સગ કરવા, (૫) ગેાચરી આલેાવવી, (૬) ભેાજનવિધિ, (૭) પાત્રપ્રક્ષાલન, (૮) સ્થંડિલગમન, (૯) વિરાધના વિનાની સ્થ’ડિલભૂમિનુ પ્રેક્ષણ, (૧૦) પ્રતિક્રમણ, કાલગ્રહણ વગેરેની વિધિ. ઉપર્યુક્ત દ્વારા પિડનિયુક્તિની નોંધમાં વિસ્તારથી આવી ગયાં છે.
ષડાવશ્યકેાનું સ્થૂળ સ્થાન
જ્યારે જે તારક તીર્થંકર દેવાના આત્માની સાધના પૂર્ણ થાય છે: ઘનઘાતી કર્મોને તેએ નાશ કરે છે :
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ વિતરાગ અવસ્થા અને કલેકપ્રકાશક કેવલ્યની પ્રાપ્તિ
થાય છે. ત્યારે ટૂંક જ સમયમાં તે તારક તીર્થંકર દેવે વિશ્વકલ્યાણકર ધર્મશાસનની સ્થાપના કરે છે. તે વખતે તે ધર્મશાસનની ધુરાને વહન કરવાને ગ્ય આત્માઓને ગણધર પદ ઉપર આરૂઢ કરે છે. તેઓને પરમપિતા પરમાત્મા ત્રિપદીનું [ઉગનેઈ વા, વિગઈ વા, ધુવેઈ વા] દાન કરે છે. આ ત્રણ પદો ઉપર ઊહાપોહ કરતાં જ તે પરમેપાસ્ય ગણધર ભગવંતેના આત્મામાં દ્વાદશાંગીને જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રગટ થઈ જાય છે. પરમાત્મા તે જ્ઞાનપ્રકાશ ઉપર – વાસક્ષેપ કરવા દ્વારા – મહેરછાપ મારીને, તેને સૂત્રબદ્ધ કરવાની અનુજ્ઞા આપે છે.
આમ સંક્ષિપ્ત એવી ત્રિપદીમાંથી પ્રગટ પામી વિરાટ એવી દ્વાદશાંગી ! [બાર અંગેનાં નામ : (૧) આચારાંગ, (૨) સૂયગડાંગ, (૩) ઠાણાંગ, (૪) સમવાયાંગ, (૫) વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ, (૬) જ્ઞાતા ધર્મકથાંગ, (૭) ઉપાસક દશાંગ, (૮) અંતકૃત્ દશાંગ, (૯) અનુત્તરપપાતિક દશાંગ, (૧૦) પ્રશ્નવ્યાકરણ, (૧૧) વિપાશ્રુત, (૧૨) દષ્ટિવાદ].
જ્ઞાનાત્મક આ દ્વાદશાંગીને જે કંઈ સાર હોય તે તે છે ક્રિયાત્મક “છ આવશ્યકે”. જ્ઞાનનો સાર કિયા છે. દ્વાદશાંગીનો સાર છ આવશ્યક છે. ત્રિપદીમાંથી દ્વાદશાંગી; દ્વાદશાંગીને સાર ષડાવશ્યક; અને ષડાવશ્યકમાં પ્રધાન સામાયિક–આવશ્યક... એટલે ત્રિપદીને, દ્વાદશાંગીને અને ષડાવશ્યકને સાર સામાયિક સૂત્ર કહેવાય.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ છ આવશ્યકેની “હોસ્પિટલ ઉપર ઘટના
અહીં પ્રસંગતઃ છ આવશ્યકમાં છુપાયેલી રહસ્યમય ગંભીર ઘટના ઉપર વિચાર કરીએ. [૧] એક હોસ્પિટલ છે. કેઈ રેગી તેમાં દાખલ થવા | માટે જાય છે ત્યારે, [૨] સૌ પ્રથમ હોસ્પિટલના મુખ્ય મેનેજરને મળે છે.
તેને નમસ્ત વગેરે કહેવા રૂપે સન્માની પિતાની વાત
કરે છે. [૩] મેનેજર તેના રોગને ખ્યાલમાં લઈને તે અંગેના
નિષ્ણાત સર્જન ડૉક્ટર પાસે તે દદીને મોકલે છે. [૪] તે ડોક્ટર તેને ઓપરેશન થિયેટરમાં દાખલ કરે છે,
અને વાઢકાપ કરીને દર્દ દૂર કરે છે. [૫] પછી પાટાપિંડી થાય છે. [૬] છેલ્લે પિષણ વગેરે માટે જરૂરી દવાઓ આપે છે
અને તેનું ભવિષ્યમાં સેવન ચાલુ રાખવાનું કહે છે જેથી તે રેગ ફરી ન થાય.
અહીં [૧] સામાયિકની સાધનામાં બેસવું એ હોસ્પિટલમાં પ્રવેશ બરબર છે. [૨] મેનેજર તે “ભુત” પદથી સૂચિત મુખ્યત્વે ગુરુ છતાં સાપેક્ષ રીતે પરમગુરુ પરમાત્મા પણ છે. તેમને વંદન છે. [૩] ડેફટર તે બીજા “ભૂતે” પદથી સૂચિત ગુરુદેવ છે. તેમનું શરણ છે. [૪] ઓપરેશન તે પ્રતિક્રમણ દ્વારા પાપરેગનું નિવારણ. [૫] પાટાપિંડી
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ તે “વંદિત્તા” સૂત્ર પછીના વિસિ પ્રતિક્રમણની અપેક્ષાઓ બે, એક અને એક લેગસ્સના કાર્યોત્સર્ગ સ્વરૂપ છે. [૬] ભાવી રેગમુક્તિ માટે પિષક પદાર્થનું સેવન તે પચ્ચકખાણ કરવું એ છે.
હવે મૂળ વાત ઉપર આવીએ. “આવશ્યકને અર્થ જ એ છે કે સાધુ-સાધ્વી-અને-શ્રાવક-શ્રાવિકાએ તે તે શાસ્ત્રોક્ત કાળે અવશ્ય કરવા જેવી આરાધના. બીજુ કાંઈક એછું પણ થાય તેય આ ચારેય વર્ગોએ ઉભયતંક છ આવશ્યક તે કરવાં જ જોઈએ.
છ આવશ્યકમાં વધુ વિસ્તાર અને મહત્ત્વ “પ્રતિક્રમણ નામના ચોથા આવશ્યકને અંગે છે માટે વ્યવહારમાં ઉભયટેકની આવશ્યક ક્રિયાને ‘પ્રતિક્રમણ (રાઈ, દેવસી... વગેરે) કહેવામાં આવે છે. સાંજના પ્રતિકમણને અનુલક્ષીને પ્રતિકમણુવિધિનું રહસ્ય ભૂમિકા
સાંજના ષડાવશ્યક અંગેનાં સૂત્રે નીચે પ્રમાણે છે. સૌ પ્રથમ દેવવંદન કરવું જોઈએ કેમ કે તીર્થકર દેવને આપણી ઉપર અસીમ ઉપકાર છે. તેમની સ્તવના તે વડાવશ્યકની ક્રિયાના આરંભમાં મંગલ સ્વરૂપ છે. પહેલું આવશ્યક
હવે ગુરુ પાસે કરવા માટેના પ્રતિક્રમણ અંગેની આજ્ઞા મેળવવા માટે “દેવસિય પ્રડિક્રમણે ઠાંઉ?” એ પ્રમાણે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૬૯ આદેશ માગીને જે કરેમિ ભંતે સૂત્ર બેલાય છે તે પહેલું આવશ્યક છે.
ત્યાર પછી સયણાસણન્નની ગાથા દ્વારા જે કાર્યોત્સર્ગ કરવાનું છે તે કાર્યોત્સર્ગમાં તે ગાથાને આધાર લઈને જેમને દિવસ દરમ્યાન ઘણું અતિચાર લાગવાની સંભાવના નથી તેવા ગુર્વાદિએ માત્ર બે વાર બોલીને તે તે અતિચારેનું ચિંતવન કરવાનું છે. પરંતુ જેમને ગોચરી આદિ અનેક કાર્યો હોવાને લીધે ઘણા અતિચારો લાગવાની સંભાવના છે તેવા શિષ્યાદિને તે ગાથા બે વાર બોલવામાં વધુ સમય લાગવાના કારણે તેમણે એક જ વાર તે ગાથા બેલીને તેના શબ્દોના આધારે શાંતિથી તમામ લાગેલા અતિચારોનું ચિંતવન કરવાનું છે. આ સયણાસણને કાયેત્સર્ગ લાગેલા અતિચારેનું પોતાની જાતે સૂક્ષ્મ ચિંતવન કરવારૂપ છે તેથી તેની પ્રતિક્રમણ આવશ્યકમાં વિવક્ષા કરાઈ નથી. આ પોતે ચિંતવેલા અતિચારોનું નિવેદન
જ્યારે ગુરુ સમક્ષ કરવાનું શરૂ થશે ત્યારે ત્યાંથી જ પ્રતિકમણ આવશ્યક શરૂ થયું ગણાશે. હાલ તો “ઈચ્છામિ ઠામિ કાઉસગ્ગથી લઈને સણસણનના કાઉસગ્ગ સુધી પિતાની જાતે આલેચવાના અતિચારો અંગેનાં સૂત્રે થયાં. બીજું આવશ્યક
સણસણત્ન” ગાથા પછી જે લેગસ બોલાય છે તે વીસ વગેરે તીર્થકર દેવેની સ્તવનારૂપ છે, અને તે જ ચઉવિસળેઓ” નામનું બીજુ આવશ્યક છે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
મુનિજીવનની બાળથી-૬ ત્રીજુ આવશ્યક
સૂત્રે શરૂ કરતા પહેલાં ગુરુને દ્વાદશાવત વંદન કરવું જોઈએ અને તે પહેલાં પચ્ચીસ બેલથી કાયાનું પ્રતિલેખન કરવું જોઈએ. પણ તે પ્રતિલેખન કરતાં જે મુહપત્તિ દ્વારા કાયાનું પ્રતિલેખન કરવાનું છે તે મુહપત્તિનું જ પચ્ચીસ બેલથી પ્રતિલેખન કરવું જોઈએ. એટલે હવે બીજું આવશ્યક પૂર્ણ થતાં જ મુહપત્તિ અને કાયાનું પચાસ બેલથી પ્રતિલેખન કરવારૂપ મુહપત્તિ પડિલેહવાની અને ત્યાર પછી ગુરુવંદન સ્વરૂપ બે વાર વાંદણા દેવા. ચોથું આવશ્યક
હવે વિસ્તારથી ચેાથું આવશ્યક શરૂ થાય છે જેને પહેલે આદેશ માગવાને છે. ઈચ્છા. સંદિ. ભગ. દેવસિએ આલેઉ” આ સૂત્રથી શરૂ કરીને આયરિય ઉવજ્ઞાની. છેલી ગાથા સુધીનાં બધાં સૂત્રો આ ચેથા પ્રતિક્રમણ આવશ્યકમાં ગણાય છે. આ સઘળાં સૂત્રોમાં સૌથી સૂક્ષમ અને ખૂબ સંક્ષેપમાં સઘળા અતિચારેનું પ્રતિક્રમણ કરાવતું સૂત્ર તે “સબ્યસ્તવિ દેવસિએ” સૂત્ર છે. આ ચેથા આવથકમાં ષડૂજીવનિકાયની હિંસા વગેરે તમામ પાપોનું પ્રતિક્રમણ કરતાં કરતાં સર્વ જીવરાશિ સાથે ક્ષમાપના કરીને આત્માં ગુરુવંદન કરીને ગુરુ સાથે ક્ષમાપના “અમ્મુદ્રિઓ” સૂત્ર દ્વારા કરે છે. વળી વંદન કરીને આચાર્ય ઉપાધ્યાય વગેરે સાથે “આયરિય ઉવષ્કાએ સૂત્રો દ્વારા જ ક્ષમાપના કરે છે. ત્યાર પછી તે જ સૂત્રની બીજી ગાથા દ્વારા સકળ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૭t શ્રમણ સંઘ સાથે ક્ષમાપના કરે છે અને ત્યાર પછી ત્રીજી ગાથા દ્વારા સર્વ જીવરાશિ સાથે ક્ષમાપના કરે છે. આ ત્રણે ગાથામાં તે બધા પાસે પિતાના અપરાધની ક્ષમા માગે છે અને ત્યાર પછી તેમના તરફથી પિતાની ઉપર થયેલા અપરાધ બદલ ઉદારતાથી ક્ષમા આપે પણ છે. અહીં આ આવશ્યક પૂર્ણ થાય છે. પાંચમું આવશ્યક
ચોથા અને પાંચમા આવશ્યક વચ્ચે કરેમિ ભંતે” સૂત્ર આવે છે. આ સામાયિકસૂત્ર અત્યાર સુધીમાં ત્રીજી વાર આવ્યું. આમ વારંવાર આ સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવાનું કારણ એ છે કે સઘળી સાધુજીવનની ક્રિયા સામાયિક ભાવપૂર્વક હોવાથી ચિત્તમાં સામાયિક ભાવને સતત જાગતે રાખવે જોઈએ અને તે માટે તેના અર્થનું સ્મરણ સતત થયા કરવું જોઈએ. આ કારણસર વારંવાર વચ્ચે વચ્ચે સામાયિકસૂત્રનું ઉચ્ચારણ આવે છે.
સામાયિકસૂત્ર બેલ્યા બાદ “ઈચ્છામિ ઠામિ સૂત્રથી શરૂ કરીને જે આરાધનાના કાર્યોત્સર્ગો કરવા માટેનાં સૂત્રો છે તે બધાં પાંચમા કાત્સર્ગ” નામના આવશ્યકમાં ગણાય છે. તેમાં પહેલે બે લેગસ્સનો (પચાસ શ્વાસોચ્છવાસને) ચારિત્રધર્મની આરાધના માટે કાયોત્સર્ગ છે ત્યાર પછી એક-એક લેગસ્સના બે કાર્યોત્સર્ગ (પચ્ચીસ પચ્ચીસ શ્વાસેઙ્ગવાસના) તે અનુક્રમે દર્શન અને જ્ઞાનની આરાધનાના કાર્યોત્સર્ગો છે. દર્શન વગેરે ત્રણમાં ચારિત્રની
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ પ્રધાનતા છે એ બતાવવા માટે અને તે બે કરતાં ચારિત્રનું બળ વધારે છે તે દર્શાવવા માટે ચારિત્રની આરાધના અંગે કોત્સર્ગ પ્રથમ લીધો અને તે બે લોગસ્સનો જણાવ્યો. છે હું આવશ્યક
ત્યાર પછી જે પચ્ચકખાણ કરવાનું છે તે છઠ્ઠ પશ્ચફખાણ નામનું આવશ્યક છે. આ છ આવશ્યકમાં જ્યાં
ક્યાંય પણ વધારાનાં સૂત્રોને ઉમેરો થયો છે તે હવે પૂર્વાચાર્યોની આચરણ સ્વરૂપ બનવાથી તેને અ૫લાપ કરી શકાય નહિ. અશઠ એવા આચાર્ય કેઈ પણ સ્થાને કોઈ પણ કારણથી જે અસાવદ્ય આચરણને આરંભ કર્યો હોય અને તે આચરણને બીજા ગીતાર્થોએ નિષેધ ન કર્યો હોય છે તેવું આચરણ – ભલે તેને શાસ્ત્રમાં પાઠ ન મળતે હોય તે પણ – બહુજનસન્માન બનવાથી માર્ગ સ્વરૂપ બની જાય છે, જેમ શાસ્ત્રવચન તે મોક્ષમાર્ગ છે તેમ આવી આચરણ તે પણ મોક્ષમાર્ગ છે. તેને અ૫લાપ કેમ કરી શકાય ?
ચોથા પ્રતિકમણ આવશ્યકમાં જે અબ્દુઓ ખામવાની ક્રિયા છે તે હાલ તે આચરણારૂપ બની છે; ખરેખર તે જેટલા સાધુ હોય તે બધા(છેલ્લા બે સાધુ સિવાય)ને ખમાવવાના હોય છે. એટલે કે જે વીસ સાધુની માંડલી હોય તે ઓગણીસમા સાધુ સુધી દરેક સાધુએ પિતાના વડીલને ખમાવવાનું હોય છે. આ રીતે મોટી સંખ્યાવાળા સાધુઓની માંડલીમાં પણ સમજવું.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૧૭૩. આ બાબતમાં ગીતાર્થોએ જોયું કે જીવોની ધીરજ અને તેમના શરીરમાં સંઘયણ દિવસે દિવસે નબળાં પડતાં જાય છે; આવી સ્થિતિમાં જે તેમને ઉપર બતાવેલી શાસ્ત્રવિધિ પ્રમાણે બધા વડીલને વંદન કરવાનું ઠરાવાય તે. કદાચ ઉદ્વેગ લાવીને તેઓ આર્તધ્યાન પણ કરે એટલું જ નહિ પણ આ શાસ્ત્રમર્યાદાને ભંગ કરવાનું પણ સાહસ કરે.
આ બધું નજરમાં રાખીને ગીતાર્થોએ એવી આચરણ નકકી કરી કે દેવસી કે પખિ પ્રતિક્રમણમાં પાંચ કે તેથી વધુ સાધુની માંડલી હોય ત્યારે બે સાધુને બાકી રાખીને જ ત્રણ સાધુને વંદન કરવું. મારી પ્રતિકમણમાં સાત કે તેથી વધુ સાધુની માંડલી હોય તે બે સાધુને બાકી રાખીને જ પાંચ સાધુને વંદન કરવું. સંવત્સરી પ્રતિકમણમાં નવ કે તેથી વધુ સાધુની માંડલી હોય ત્યારે બે સાધુને બાકી રાખીને જ સાત સાધુને વંદન કરવું. પણ જો ઉપર જણાવ્યા મુજબ તે તે પ્રતિકમણની માંડલીને સાધુ પૂરા થતા ન હોય તે ઉપર જણાવેલી સંખ્યા કરતાં ઓછી સંખ્યાના સાધુને વંદન કરવું. તે વખતે એ ધ્યાનમાં રાખવું કે બે સાધુ તે બાકી રહેવા જ જોઈએ. દા.ત. માસી પ્રતિકમણની માંડલીમાં છ સાધુ હોય તે તે વખતે બેને તે બાકી રાખવા જ પડે એટલે પાંચને વંદન થઈ શકે નહિ માટે ત્રણને જ વંદન કરવું (ચારને નહિ, પણ જે કોઈ પણ પ્રતિકમણમાં ત્રણ સાધુની જ માંડલી હોય તો માત્ર એક સાધુને જ વંદન કરવું. આમ જેમને વંદન કરવાનું છે તેમની એકી સંખ્યા રહેવી જોઈએ એ વાત નક્કી થાય છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
મુનિજીવનની બાળપેથીઆ વ્યવસ્થાને આચરણ કહેવામાં આવે છે તેને (૧) શાસ્ત્રમાં ક્યાંય ઉલ્લેખ નથી. (૨) શાસ્ત્રમાં ક્યાંય વિરોધ પણ નથી અને (૩) ઘણા સુવિદિત ગીતાર્થોએ તેને માન્ય રાખીને પોતાના જીવનકાળમાં તેને અમલ પણ કર્યો છે.
આ આચરણને ભગવાનની આજ્ઞા બરાબર સમજવી. તેને અપલાપ એટલે જિનેશ્વર દેવની આજ્ઞાને અપલાપ.
ઘાની દસીઓ પાસે જે દેરી હાલ બાંધવામાં આવે છે તેનું શાસ્ત્રમાં વિધાન નથી તેમ જ તેને નિષેધ પણ નથી. વળી આ દેરીને અનેક પૂર્વાચાર્યોના સમયમાં ઉપયોગ કરાયેલે છે એટલે હવે આ દોરી દૂર કરવાની વાત કઈ વ્યક્તિથી થઈ શકે નહિ.
કાળની વિષમતાને કારણે આગમગ્રંથે છિન્નભિન્ન થવાને કારણે અને બુદ્ધિની તથા શરીરની પુષ્કળ હાનિ થવાને કારણે એવી કેટલીય પરંપરાઓ આચરણારૂપ બનીને આજે ચાલી રહી છે. જે તેને અપલાપ કઈ વ્યક્તિ કરે તે તેનાથી સંઘમાં બુદ્ધિભેદ ઉત્પન્ન થાય, અને સંકૂલેશનાં વમળ પેદા થાય. વળી એક વ્યક્તિનું આ સાહસ જોઈને બીજી પણ અનેક વ્યક્તિઓ જે તે સંશોધન કરીને તે તે પરંપરા શાસ્ત્રમાં વિહિત નથી એમ કહીને અ૫લાપ કરવા માંડે તે આરાધક વર્ગમાં વિમાસણ, શંકા, સંકુલેશ વગેરે પેદા થઈને ચારે બાજુ બુદ્ધિભેદ થવા લાગે. આ બુદ્ધિભેદ જૈનસંઘની અબાધિત એકતાને તથા શ્રદ્ધાને તેડનારી વસ્તુ છે. એના કરતાં બહેતર છે કે જે તે આચરણાને
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૭૫ આરાધક બાળજી પિતાની ભાવભરી શ્રદ્ધા સાથે કરતા રહે. એથી કોઈ મોટું આભ તૂટી પડવાનું નથી.
બેશક, ઉપરોક્ત આચરણસ્વરૂપ પરંપરા માન્ય રાખી શકાય પરંતુ જે બાબતેને અગીતાર્થ શિથિલાચારી એવા સાધુઓએ કે આચાર્યોએ ઘણા સમયથી ચલાવી હોય તેને “પરંપરા' યાને “આચરણ” કહીને માન્ય રાખી શકાય નહિ. તેને પરંપરા ન કહેતાં ખરેખર તે “પપડા' કહેવી જોઈએ. આંધળાને પકડીને ચાલતો આંધળો જે પહેલે આંધળે પડી જાય તે બીજે પણ તેની સાથે જ પડે; આને અંધની પડંપડા કહેવાય. અગીતાર્થ અને શિથિલાચારી જ્ઞાનની બાબતમાં તે અંધ જ છે.
હવે સમજાશે કે “સુઅદેવયાએ” વગેરે સ્તુતિઓ “ગુજરાતી અતિચાર” સિમંધર સ્વામી તથા શત્રુંજય તીર્થનાં બે “ચૈત્યવંદને” “સ્તવન, સઝાય, બે કાઉસગ્ગ અને લઘુશાંતિ વગેરેની વિધિઓ આચરણારૂપ છે અને તેથી તેને અપલાપ થઈ શકે જ નહિ. બેશક, આમાં નવી નિષ્કારણ વિધિ ઉમેરાય નહિ તેની કાળજી તે રાખવી જ જોઈએ. પ્રતિકમણમાં અભુદ્ધિ વખતે ખમાવવાની મર્યાદા
સામાન્ય નિયમ એ છે કે રાત્રિ કે દિવસના કેઈ પણ સમયે વંદના કરવાની આવે ત્યારે રત્નાધિકને (૨નત્રય સહિતના દીક્ષાપર્યાયમાં અધિકને) બીજાઓ વંદન કરે પરંતુ જે પદસ્થ હોય તે દીક્ષા પર્યાયમાં નાના હોય તે પણ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ તેમની પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત લેતી વખતે વાચના કે ઉદ્દેશાદિકની ક્રિયા વખતે રત્નાધિકે પણ વંદન કરવું જોઈએ પરંતુ તે સિવાયની વિધિઓમાં પરચક્ખાણ લેતી વખતે સવારસાંજના પ્રતિકમણમાં ખમાવતી વખતે તે પદસ્થ રત્નાધિકને વંદન કરે. આ રીતે જેની પાસે વિદ્યા લેવાની છે તે સાધુ જે દીક્ષાપર્યાયમાં જે ના હોય તે પણ વિદ્યા લેતી વખતે રત્નાધિકે તે નાને સાધુને વંદન કરવું જોઈએ. હાલ આ વિધિ અમલમાં નથી. હાલ તે એવી માન્યતા છે કે તેવા નાના પદસ્થ અને મોટા રત્નાધિકે એકબીજાને કઈ પણ પ્રસંગે વંદનાદિ ન કરવું જોઈએ. છતાં કેટલાક મહાત્માઓ ઉપરોક્ત શાસ્ત્રોક્ત વિધિ કરવાને અમલ કરતા આજે પણ જોવા મળે છે.
અબ્દુઓથી ક્ષમાપના કરતા પહેલાં અને પછી બનેવાર જે વાંકણું દેવાય છે તેનું કારણ એ છે કે કોઈ પણ નિવેદન કરતા પહેલાં અને પછી બે વખત નમસ્કાર આદિ કરવું જોઈએ – જેમ રાજાને નિવેદન કરતે દૂત પહેલાં અને પછી બંને વખત રાજાને નમસ્કાર કરે છે તેમ. પ્રતિક્રમણોમાં કેટલાક ફેરફારો
દેવની પ્રતિક્રમણમાં દેવવંદન શરૂઆતમાં આવે છે અને રાઈ પ્રતિક્રમણમાં તે છેલ્લે આવે છે. સયણાસણનને કાઉસગ્ગ સાંજના પ્રતિક્રમણમાં ઠાંવ્યા પછી તરત જ આવે છે કેમ કે સાંજના સમયે ઊંઘની પીડા ન રહેતી હોવાથી અતિચારોનું સ્મરણ તરત જ કરી શકાય છે. જ્યારે સવારના પ્રતિક્રમણમાં આ કાઉસગ્ગ આરાધનાના બે કાઉસગ્ગ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
(ચારિત્રશુદ્ધિ તથા દનશુદ્ધિ માટેના પચ્ચીસ-પચ્ચીસ શ્વાસેાાસપ્રમાણ આવે છે) કર્યાં બાદ આવે છે તેનું કારણ એ જ છે કે તે વખતે ઊંધની પીડાની શકયતા હેાવાને કારણે અતિચારાનું સ્મરણ તરત રાખવામાં આવે તે તેમાં સફળતા ન પણ મળે. અહીં જ્ઞાનની આરાધના માટે માત્ર શ્રુત સ્તવ (પુખ઼રવર) સૂત્ર ખેલવાની વિધિ છે પરંતુ તેના કાર્યાત્સગ નથી. તપ-ચિતવણીના કાઉસગ્ગમાં છ માસના ઉત્કૃષ્ટ તપથી શરૂ કરીને ઘટતા ઘટતા તે દિવસે જે તપ પેાતાને કરવાના હોય ત્યાં અટકી જવું. આ અંગેની વિસ્તૃત વિધિ ગુરુગમથી સમજી લેવી.
૧૭૭
ગુરુએ સાંપેલાં સ્વાધ્યાય, તપ, વૈયાવચ્ચ કાર્ય જરાય ન સીદાય આ વાતને ધ્યાનમાં રાખીને જ સાધુએ તપ કરવાને છે; આથી જ છ માસથી ઘટતા ક્રમે પેાતાની શક્તિ અને પરિણામને વિચારતા જઈ ને તે દ્વિવસના તપને નિ ય કરવાના હોય છે.
તપના પચ્ચક્ખાણમાં વિશેષતા
કોઈ પણ પચ્ચક્ખાણમાં ચાર વગેરે આગારે એટલા માટે રાખવામાં આવ્યા છે કે તેથી પ્રતિજ્ઞાના ભગ કર્યાને દેષ ન લાગે. જો આગાર વિનાની પ્રતિજ્ઞા (પચ્ચક્ખાણુ) લેવાય અને તે ન પાળી શકાય તે તેના ભગરૂપે આજ્ઞાવિરાધનાના ઘણા માટે દોષ લાગે છે. પરંતુ પ્રતિજ્ઞાને પૂરેપૂરી સાચવીને જો તેનું પાલન કરાય તે થાડાક પણ
મુ. ૧૨
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
આજ્ઞાપાલનના ઘણા જ મેાટા લાભ થાય છે. જીવાના તનમન વગેરેના બળને જોઈને જ્ઞાનીઓને આ આગારા રાખવાની જરૂર દેખાય છે. કોઈ પણ આગાર વિનાનું પચ્ચક્ખાણ એટલે એક પણ બારી-બારણા વગરના સંપૂર્ણ બંધ એરડા. જેમા જીવરૂપી દબ્ય પ્રાયઃ બફાઈ જાય, ખારી-બારણાં એટલે આગારા; તેના હેાવાથી આજ્ઞાપાલનની મોકળાશ રહે. પચ્ચક્ ખાણ કરવાથી આત્માને પ્રમાદ ત્યાગવાની અને અપ્રમાદને સેવવાની તક મળે છે. આ રીતે જીવનમાં અપ્રમાદ ધીમે ધીમે વધતા જાય છે ત્યારે પ્રમાદનેા મેાટા પ્રમાણમાં નાશ થતા જાય છે. પ્રમાદના અનાદિકાલીન ગાઢ અભ્યાસના કારણે લીધેલા પચ્ચક્ખાણના ભાગ થઈ જવાની ઘણી મોટી શકયતા છે. આવું ન બને તે માટે જ આગારા રાખવામાં આવ્યા છે.
૧૭૮
સવાલ : જે આત્માએ દીક્ષા લીધી છે તેને તે પચ્ચક્ખાણાની અંદર આગારે। ન જ હેાવા જોઈ એ ને ? કેમ કે પ્રમાદીને તે। દીક્ષા અપાય જ કચાંથી ?
જવાબ : ચારિત્રના ઉત્તમ પરિણામથી દીક્ષા પ્રાપ્ત થાય છે તે પરિણામ પ્રાપ્ત થતાંની સાથે જ તેના સઘળે પ્રમાદ નષ્ટ થઈ જાય એમ કહી શકાય નહિ. આથી જ દીક્ષિત આત્માને પણ પ્રમાદની સતામણીની શકયતા છે ૪. એટલે તેને નાશ કરવા માટે આગાર સાથેનાં પચ્ચક્ખાણે લઈ ને જ તે આત્માએ આગળ વધવુ જોઈ એ.
સવાલ : તે પછી સામાયિક ચારિત્રના પચ્ચક્ખાણમાં
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭૯
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સાધુ થનાર માટે કઈ પણ આગાર કેમ રાખવામાં આવ્યું નથી?
જવાબ : સર્વ જીવ પ્રત્યે સમભાવ તે જ સામાયિક છે. આ સામાયિક ભાવ મમત્વ વિનાને છે; વળી તે સર્વ પદાર્થને લગતે છે એટલે તેમાં કેઈ આગાર રાખવામાં આવ્યું નથી; વળી તેમાં માત્ર આ ભવના અંત સુધીની કાળમર્યાદા મૂકવામાં આવી છે તેને અર્થ એ નહિ સમજ કે મૃત્યુ પછીના ભાવમાં સાવદ્ય ગેનું સેવન કરવાની દીક્ષિત થનાર આત્માની ઈચ્છા તેના મનમાં પડેલી છે. આવી કાલમર્યાદા તે એટલા માટે છે કે જન્માંતરમાં આ પ્રતિજ્ઞાનું પાલન જન્મસમયથી તે અશક્ય જ છે. આ પ્રતિજ્ઞાભંગ ન થાય એ માટે જ યાવજજીવનની કાળમર્યાદા મૂકવામાં આવી છે. એટલે જ જે તે અગ્ય આત્માને ચારિત્ર ન અપાઈ જાય તેની ખૂબ જ કાળજી દીક્ષાદાતાઓએ રાખવી જોઈએ.
ચારિત્રધર આત્માઓ નવકારશી વગેરે જે પચ્ચખાણે કરે છે તે આગારવાળાં જ હોય એનું કારણ એ છે કે એ આગાપૂર્વકની પ્રતિજ્ઞા કરવાથી તે આત્માને પ્રતિજ્ઞા ભંગ થવાની શક્યતા પ્રાયઃ ઊભી થતી નથી. બલકે, પ્રતિજ્ઞા પાળવાથી તેનામાં જે આત્મબળ ઊભું થાય છે તે બળ તેના ચારિત્રધર્મને વિશેષ પુષ્ટ બનાવે છે.
સવાલ : સર્વ સાવદ્ય યુગની પ્રતિજ્ઞાસ્વરૂપ જ સર્વ. વિરતિ છે તે હવે તેવી સર્વવિરતિમાંય ખાવાનાં પચ્ચકખાણરૂપ વિરતિ ફરી શા માટે લેવી જોઈએ?
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૬
જવાબ : સર્વવિરતિની આરાધનામાં શરીર એ પણ એક અસાધારણ કારણ છે અને તેના ટકાવ માટે આહારાહિની અપેક્ષા રહે જ છે. આવા આહાર ગમે તે રીતે ગમે તેટલા પ્રમાણમાં તે ન જ લેવા જોઈએ. તે માટે આહારાદિના પચ્ચક્ખાણુ રૂપ વરિતિ તે સવિરતિના પાષણ માટે લેવી જરૂરી છે.
૧૮૦
સવાલ : આહારાદિની પ્રતિજ્ઞારૂપ પચ્ચક્ખાણામાં આગારે રાખવાની શી જરૂર છે ? કેમ કે આગારે એટલે જ છૂટછાટ (અવિરતિ) ! સ`વિરતિધરને આવી અવિરતિ હાય ખરી?
જવાબ ઃ જો આવા આગારા રાખવામાં ન આવે તે કેટલીક વાર ચિત્તની અસમાધિ આદિ દાષા પેદા થઈ જાય. આ અસમાધિ સર્વાંવિરતિરૂપ સામાયિકભાવને હણી નાખે. એટલે અસમાધિ ન પેદા થવા દેવા માટે આગારા રાખવાનું આવશ્યક બની જાય છે. આમ સ`વિરતિના સમભાવની રક્ષા કરવાનું કામ તે તે આગારા કરતા હેાવાથી તેએ અવિરતિરૂપ નથી અલ્કે વિરતિરૂપ જ છે.
જય પામવાના યા તેા યુદ્ધમાં ખપી જવાના ઉદ્દેશને વરેલા શૂરા સૈનિક કોઈ અકળ વ્યૂહની દૃષ્ટિથી પરાજય પામવાના કે પીછેહુઠ કરીને જીવતા રહેવાને દેખાવ કરે તે પણ હકીકતમાં તે તેના ઉદ્દેશ જીવંત હાવાના કારણે તે સૈનિકને ભીરુ કહી શકાય નહિ. એવા સૈનિક તેવુ. જે કાંઈ કરે તેનાથી પણ અંતે તે પેાતાના ઉદ્દેશને જ ખર લાવતા હાય છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૮૧ સવાલ : જે લોકોને જૂઠું બોલવાની પ્રતિજ્ઞા હોય છે તેમને જૈનશાસ્ત્રોની દ્રષ્ટિથી જૂઠું બોલાવવું કે જૂઠું બોલતાનું અનુમોદન કરવું તે પણ એટલું જ ત્યાજ્ય ગણાય છે. આ જ નિયમથી જેને ઉપવાસ કરવારૂપે ખાવાની પ્રતિજ્ઞા થઈ છે તેણે તે દિવસે બીજાને ખવડાવવું કે બીજા ખાનારાએની અનુમોદના કરવી તે પણ એટલું જ ત્યાજ્ય ગણાય કે નહિ?
જવાબ : ના, કેમ કે આહાર-પાણીના ત્યાગ અંગેનાં પચ્ચક્ખાણે માત્ર એકવિધ-એકવિધ ગણવામાં આવ્યાં છે. એટલે કે, “મારે કાયાથી ખાવું નહિ.” એટલું જ એકવિધ એકવિધ પચ્ચકખાણ હોવાથી બીજાને ખવડાવવું વગેરે બાબતને નિષેધ આવતું નથી. (એ રીતે ઉપવાસીને રાતના સમયે પારણામાં ખાવાના વિચારો આવતા હોય તે તેથી પણ તેના પચ્ચકખાણને ભંગ થઈ જતું નથી.) ઊલટું પ્રત્યાખ્યાનને મજબૂત અને સુંદર બનાવવા માટે જે “ફસિઅં....પાલિઅં” વગેરે છ વાત કહેવામાં આવી છે તેમાં સેહિ પદથી ગુર્નાદિકની આહારાદિની ભક્તિ કર્યા પછી જે શેષ આહારાદિ રહે તેનું સેવન કરવું તેમ કહ્યું છે. આ ઉપરથી બીજાને વપરાવવા વગેરે રૂપ ભક્તિ કરવી તે તે પરચક્ખાણને પુષ્ટ કરનારી બાબત છે એમ નકકી થાય છે.
સવાલ: જે સાધુને પાણીના આહારની છૂટ રૂપે તિવિહારનું પચ્ચકખાણ છે તે દુવિહારનું કેમ નહિ ?
જવાબ : સામાન્ય રીતે ખાદિમ, સ્વાદિમ પદાર્થોના ઉપભેગની જિનેશ્વર ભગવંતેની સાધુ ભગવતે માટે આજ્ઞા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ નથી માટે તે પચ્ચખાણની આચરણ કરવામાં આવી નથી. બને પ્રતિક્રમણ કર્યા પછીનું કર્તવ્ય
સાંજનું પ્રતિક્રમણ કર્યા બાદ મુનિઓએ ગુરુની વિશ્રામણ (સેવા) કરવી તથા તેમની પાસે થોડાક સમય બેસવું. તે વખતે ગુરુ, મુનિજીવનની મર્યાદાઓ વગેરેનું
સ્મરણ આદિ કરાવે. સવારનું પ્રતિક્રમણ થયા બાદ દાંડાનું છેલ્લું પડિલેહણ કરતાં સૂર્યોદય થાય તે રીતે પડિલેહણની શરૂઆત કરવી. પડિલેહણ પૂરું થઈ ગયા બાદ કાજે લઈને સક્ઝાય કરીને ઉપયોગને આદેશ વગેરે (હાલની આચરણ મુજબ) વિધિ કરવી અને ત્યાર બાદ સૂત્ર પરસિ અને અર્થ પિસિના સમયને સ્વાધ્યાય કરે. સ્વાધ્યાયના સાત ફાયદાઓ
સ્વાધ્યાય કરવાથી– આત્માનું હિત અને અહિત શેના વડે છે તેનું જ્ઞાન થાય આત્મહિતને જાણનારો મનુષ્ય જ હિંસાદિથી નિવૃત્ત થઈ શકે છે અને પરાર્થકરણમાં પ્રવૃત્ત થઈ શકે છે. જે આત્મહિતને જાણતા નથી તે મનુષ્ય મૂર્ખ છે. મૂર્ખાઈથી તે ઘણાં કર્મ બાંધે છે અને અનંત સંસાર ભમે છે. સંવરની પ્રાપ્તિ થાય છે. વાચના વગેરે પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયને કરતા સાધુને પાંચ ઈન્દ્રિયેને સંવર અને ત્રણ ગની ગુપ્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી તેના મનની એકાગ્રતા વધતી જાય છે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૮૩ (૩) નિત્ય નવું જાણવા મળતાં નિત્ય નવા સંવેગરસની
પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ જેમ જીવ અપૂર્વ-અપૂર્વ સ્વાધ્યાયના રસને ચાખતા જાય છે તેમ તેમ તેના ચિત્તમાં સંવેગનો રસ વધતું જાય છે. (સંગરસ = મેક્ષાભિલાષ). મોક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચલતા પ્રાપ્ત થાય. જે સાધુ સ્વાધ્યાય દ્વારા જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરે છે તેનું સમ્યગ્દશન વધુ નિર્મળ થવા લાગે છે. તેને તપ-સંયમ અને અનેક પ્રકારના નિયમ લેવામાં વિશેષ રસ પેદા થાય છે. આવું કરતે તે સાધુ મુનિજીવનમાં નિશ્ચલતા પામે છે. ઉત્કૃષ્ટ તપની આરાધના થાય છે. બારે પ્રકારના તપમાં સ્વાધ્યાય સમાન કેઈ તપ નથી, માટે જે સ્વાધ્યાય કરે છે તે ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારને તપસ્વી છે. “નવિ અસ્થિ નવિ હેહી, સઝાય સમં તો કમ્મ” સ્વાધ્યાય સમાન કેઈ તપ છે નહિ અને થશે પણ નહિ. નિજર થાય. સ્વાધ્યાયમાં તલ્લીન બનેલા સાધુના મન-વચન-કાયાના પેગેની એટલી બધી એકાકારતા થાય છે કે તે વખતે પ્રત્યેક શ્વાસે અનંત કર્મોને નાશ તે કરે છે. આટલે કર્મનાશ કરવા માટે અજ્ઞાનીને તે કડાકોડી વર્ષો સુધી ભારે કષ્ટ વેઠવું પડે. કર્મનિર્ભર
માટે દ્રવ્યાનુયેગને સ્વાધ્યાય સૌથી ઉત્કૃષ્ટ છે. (૭) બીજાને બોધ આપવાની શક્તિ પેદા થાય. જે તપ
વગેરે કરે છે તે તે માત્ર સ્વનું કલ્યાણ કરે છે. પરંતુ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
મુનિવનની બાળપોથી-૬
જ્ઞાન પામીને જે બીજાને મેધ આપે છે તે તે સ્વ અને પર ઉભયનું કલ્યાણ કરે છે. તેના દ્વારા તીથંકર દેવની ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિ થાય છે કેમ કે તીથ કર દેવે સ્થાપેલા તીની અવિચ્છિન્ન પરપરાનું બીજ પરકલ્યાણમાં જ પડેલુ છે.
વિધિથી કરાતા સ્વાધ્યાયના ગેરફાયદા
જેઓ કાલે, વિષ્ણુયે, બહુમાણે' જેવી વિધિપૂર્વક સ્વાધ્યાય કરતા નથી બલ્કે અહંકાર આદિને સેવે છે તેવા સાધુએને ગમે તે પળે નીચે જણાવેલી કેાઈ પણ ખાખત જીવનમાં ઊભી થઈ જાય છે. (૧) ગાંડપણ આવે, (૨) અસાધ્ય રાગા, ક્ષય, જ્વર વગેરે પેદા થાય. (૩) ચારિત્રધર્માંથી ભ્રષ્ટ થાય. આ ત્રણ દોષો ઉત્તરાત્તર માટી માટી અવિધિના ફળરૂપે જાણવા.
પાત્ર શિષ્યને જ સૂત્ર આપવુ
જે જે સૂત્ર પામવાની લાયકાત જે શિષ્યમાં દેખાય ત્યારે જ તે તે સૂત્ર તે શિષ્યને આપવું.
સવાલ : ગુરુએ જેનામાં દીક્ષા પામવાની લાયકાત જોઈ તેનામાં તમામ સૂત્રેા પામવાની લાયકાત તે હેાય જ ને ? જવામ : આ સવાલના જવાબ આંશિક રીતે હકારમાં છે. પણ તેમાં એટલું સમજવુ કે તે તે સૂત્ર પામવાની લાયકાતમાં કાળની પરિપક્વતા વગેરેની પણ જરૂર પડે છે. વળી કયારેક એવું પણ બની જાય છે કે દીક્ષા પામવા માટે અયેાગ્ય વ્યક્તિમાં રહેલી અયેાગ્યતા ખ્યાલમાં ન આવે તે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૮૫ તેવી વ્યક્તિને ગુરુ દીક્ષા આપી દે છે. તે જ્યારે તે ગુરુને તેની અગ્યતાની ખબર પડી જાય ત્યારે તે ગુરુએ તેને સૂત્ર આપવાનું બંધ કરી દેવું.
કહ્યું છે કે, “દીક્ષાની વિધિ કરતી વખતે જે અગ્યતાની ખબર પડે છે તે મુમુક્ષુનું મુંડન કરવું નહિ. જે તે વખતે તેવા અગ્યને લાલચુ ગુરુ દીક્ષા આપે તે તે ગુરુના ચારિત્રને નાશ થાય. આથી તે ગુરુને મિથ્યાત્વપ્રાપ્તિ જિનાજ્ઞાભંગ, અનવસ્થાપ્ય વગેરે ઘણું દોષ લાગે છે. કદાચ મુંડન થયા પછી મુમુક્ષુની અગ્યતાને ખ્યાલ આવે તે તેને ગ્રહણ શિક્ષા અને આસેવન શિક્ષા (જ્ઞાનદાન અને આચારદાન) કરવું નહિ. જે ભૂલથી તેને તે શિક્ષાઓ અપાઈ ગઈ હોય એને પછી અમેગ્યતાની ખબર પડી હોય તે ઉપસ્થાપના (વડી દીક્ષા) કરવી નહિ, પણ જે ઉપસ્થાપના થયા પછી અયોગ્યતાની જાણ થઈ હોય તે તેને ભેજન માંડલીમાં પ્રવેશ આપવા નહિ; પણ જે ભજન માંલીમાં પણ પ્રવેશ અપાઈ ગયા પછી તેની અગ્યતાની ખબર પડે તે તેની સાથે એક વસતિમાં સાધુઓએ રહેવું નહિ. જે ગુરુ આમાંની કઈ પણ આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે તે તેને આજ્ઞાભંગ વગેરે ભયંકર દો લાગુ થાય.
સૂત્રોનું અધ્યયન કરવા માટે દીક્ષા પર્યાયને કાળ પણ પરિપકવ થવો જોઈએ. તે તે સૂત્ર કેટલા કેટલા વર્ષના દીક્ષા પર્યાયે ભણાવવું જોઈએ તે ધર્મસંગ્રહની વાચનાની નોંધમાં જવું. સૂત્રેના અધ્યયનમાં આ કાળ પ્રમાણ પણ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
સાચવવુ જ જોઇએ. ગીતા ગુરુની આજ્ઞા મેળવ્યા વિના જો આ કાળપ્રમાણની વિધિ ન સચવાય તે તીવ્ર વિરાધનાના દોષ લાગે. જેમ જગતમાં વિધિ વિનાના મંત્રાદિ સિદ્ધાંતા થતા નથી પર`તુ નુકશાન કરનાર થાય છેતેમ વિધિ વિનાના સૂત્રપાઠ પણ ભયંકર ફળ આપે છે. વિધિપૂર્વકના સૂત્રાધ્યાયનથી જિનાજ્ઞાનું પાલન તેા છે થાય પણ તેવી વિધિ જોઈ ને ખીજા પણ તે જ પ્રમાણે ચાલતા રહે એટલે મેાક્ષમાનું ઔય પણ થાય છે.
સવિરતિ સામાયિક લઈને જે આત્માએ બાહ્ય ચારિત્ર જ નિ`ળ કક્ષાનું પાળે તે પણ તેમનું ચારિત્ર સુંદર જાવુ.. અંતે તેા ચિત્તના આંતરપરિણામની નિમળતા એ જ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ ચારિત્ર છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ત્રીજી વસ્તુ : મહાવ્રતોની ઉપસ્થાપના
| (વડી દીક્ષાવિધિ) સૂક્ષ્મ નિગોદમાં રહેલા જીવો અનંતકાળથી તે સ્થળમાં ખૂબ જ પીડાતા હોય તે તેનું કારણ અવિરતિ નામને દેષ છે; તેઓ હિંસા, જૂઠ, ચેરી વગેરે મોટાં પાપ, પાપી મનુષ્ય વગેરેની જેમ કરી શકતા નથી છતાં પણ તેઓ નારક કરતાં પણ વધુ દુઃખ ભેગવતા હોય છે. તેનું કારણ પણ અવિરતિ છે. આ અવિરતિથી જ કર્મબંધ થાય છે માટે કર્મક્ષય કરવું હોય તે સર્વવિરતિ સ્વીકારવી જ જોઈએ. સર્વવિરતિ એટલે મહાવ્રતનો સ્વીકાર, જેને ઉપસ્થાપના કહેવામાં આવે છે. ઉપસ્થાપનાને અધિકારી
(૧) જેણે સામાયિક ચારિત્ર લીધું હેય (૨) જેણે દશવૈકાલિક સૂત્રના ચાર અધ્યયન (પૂર્વ પરંપરામાં આચારાંગ સૂત્રનું “શસ્ત્ર પરિજ્ઞા” નામનું પહેલું અધ્યયન) તૈયાર કર્યું હોય. (૩) એથી જેના અંતરમાં પહૂજીવનિકાયની દયા ઉભરાઈ હોય અને તેથી જે આત્મા તેની રક્ષા કરવા માટે અત્યંત જાગ્રત બન્યા હોય અને આવું પ્રતિપાદન કરનાર જૈન ધર્મને અનુરાગી બન્યા હોય અને જેને પાપને ડર ખૂબ લાગી ગયે હેય તે સાધુ ઉપસ્થાપનાને (છેદોપ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સ્થાપનીય ચારિત્રને) લાયક ગણાય છે. આવી વ્યક્તિની એગ્યતા અંગે ગુરુએ પરીક્ષા કરવી જોઈએ. અને તેમાં ઉત્તિર્ણ થાય તે જ તે આત્માને વડી દીક્ષા આપવી જોઈએ. જે કઈ ગુરુ તેમાં ક્યાંય ગરબડ કરે કે છૂટછાટ ચલાવે તે તેને આજ્ઞાભંગ વગેરે દેષ લાગે. નવદીક્ષિતની ત્રણ પર્યાય ભૂમિ
પૂરાણને [પતિતને કિયાને ફરીથી અભ્યાસ કરાવે તથા ઈન્દ્રિયોને નિગ્રહ કરવા માટે સાત દિવસની જઘન્યથી પર્યાય ભૂમિ હોય છે. પરંતુ જે આત્મા પહેલી જ વખત સામાયિક ચારિત્ર રૂપ કાચી દીક્ષા લે છે તેને વડી દીક્ષાના જોગ ચાલુ કરાવીને જઘન્યથી ચૌદમા દિવસે વડી દીક્ષા આપી શકાય અને જેણે વડી દીક્ષાના આ જોગ સંપૂર્ણ કર્યા હોય તેને ઉત્કૃષ્ટથી છ મહિનામાં વડી દીક્ષા આપવી જ જોઈએ. જે આમ ન બને તે વડી દીક્ષાના જોગ ફરીથી કરાવવા પડે. આમ ઉત્કૃષ્ટ પર્યાયભૂમિ છ મહિના થઈ. જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પર્યાયભૂમિ વરચેની બધી પર્યાયભૂમિ (ચાર વગેરે મહિના) તે મધ્યમ પર્યાયભૂમિ કહેવાય. જે શ્રદ્ધામાં હીણું હાય, બુદ્ધિમાં મંદ હોય, સૂત્રને સમજવામાં નબળા હોય તેને માટે ઉત્કૃષ્ટ પર્યાયભૂમિ લેવી પડે. જે ગુરુ અગ્યને વડી દીક્ષા આપે કે ગ્યને વડી દીક્ષા ન આપે તે ગુરુને આજ્ઞાભંગ વગેરે દોષ લાગે. વહાદીક્ષા અંગેનો ક્રમ
| પિતા અને પુત્ર દીક્ષા લીધી હોય અને જે બનેએ દશવૈકાલિકના ચાર અધ્યયને તૈયાર કરી દીધા હોય તે
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૧૮૯ તે બન્નેને અનુક્રમ વડીદીક્ષા અપાય. પણ જે પિતાએ તે અધ્યયન કર્યું ન હોય તે જ્યાં સુધી વડી દીક્ષાને શુદ્ધ દિવસ આવે નહિ ત્યાં સુધી પિતાને પ્રયત્ન કરીને પણ તે અધ્યયને કરાવી દેવા અને પછી કમથી જ દીક્ષા આપવી. પણ જે તે વખતે પણ પિતાએ અધ્યયન રૌયાર કર્યું ન હોય તે તેની સંમતિ લઈને પુત્રને પહેલી વડી દીક્ષા આપવી. પણ જે પિતાની તેમાં પણ સંમતિ ન જ મળે તે ત્રણ વખત પાંચ-પાંચ દિવસ વધારવા અને પિતા પાસેથી સંમતિ મેળવવી અથવા તેને અધ્યયન કરાવી દેવું. આમ છતાં પણ જે તે પિતા આ પંદર દિવસમાં પણ અધ્યયન ન કરે અને સંમતિ પણ ન આપે તે પણ પુત્રની વડી. દીક્ષા વહેલી કરી દેવી. આમ કરવા જતા પિતાના અભિમાનીપણના કારણે તથા તે દીક્ષા મૂકી દે તે ભય ઉપસ્થિત થતું હોય અથવા તે પિતાને ગુરુ ઉપર તથા પુત્ર ઉપર કારમો દ્વેષ પેદા થતા હોય તે જ્યાં સુધી પિતા અધ્યયન તૈયાર ન કરે ત્યાં સુધી પુત્રને વડી દીક્ષા આપવી નહિ.
સવાલ : જે પિતા મુનિમાં આવા પ્રકારનાં ક્રોધ, માન હોય કે જેથી ગુરુ વચનને પણ જે સ્વીકારે નહિ તે તેનામાં સર્વ વિરિત સામાયિક ચારિત્ર જ ક્યાંથી હોય; અને તે પછી સામાયિક ચારિત્ર વિનાનાને છેદપ. ચારિત્ર (વડી દીક્ષા) આપી જ કેમ શકાય?
જવાબ : જે પિતા મુનિને જે ક્રોધ-માન જાગ્યાં છે તે સંજવલન કષાયના ઉદયથી પણ કેમ ન હોઈ શકે. સરાગ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-ક
ચારિત્ર સાથે સજ્વલન કષાયના ઉદયના કાંઈ વિરાધ નથી. સંજ્વલન કષાયના ઉદ્દયથી જે ક્રોધાદિ દ્વેષા પેદા થાય તે ચારિત્રમાં અતિચાર લગાડે છે. પણ તેના મૂળથી ભગ કરી દેતા નથી. માટે તે પિતા મુનિના સામાયિક ચારિત્રના
૧૯૦
-ઘરે મેકલી દેવા દ્વારા નાશ ન કરી દેવાય. કદાચ એમ માનીએ કે પિતા મુનિના સામાયિક ચારિત્રને પરિણામ સાવ ખત્મ જ થઈ ગયા છે અને તેથી જ ગુરુના વચનને તે માનતા નથી. તે પણ શું થઈ ગયું ? સામાયિક ચારિત્ર એક ભવમાં નવસેા વખત સુધી આવનજાવન (આક) કરે છે. એમ શાસ્ત્રકારાએ જણાવ્યુ` છે. (સમ્યકત્વ તથા દેશવિરતિ સામાયિકના નવ હજાર આકષ છે) તે જે વખતે પિતા મુનિ ગુરુથી વિરુદ્ધ ચાલતા હેાય તે વખતે તેમનું તે ચારિત્ર ચાલી ગયું હાય પણ તક શોધીને ચેાગ્ય સમયે ગુરુ તરફથી હિશિક્ષા મળતા તે ચારિત્ર પાછું પણ
આવી શકે છે.
સવાલ : તેવા અપ્રજ્ઞાપનીય કક્ષાના જેને કશું જ કહી શકવાની ભૂમિકા ગુરુ જોતા ન હોય તેવા સાધુને ગોચરી પાણી લાવી આપી શકાય ખરા ?
જવાબ : હા, ચાક્કસ. જો તેમ કરવામાં ન આવે તે તે સાધુના સંકલેશ ભાવ વધારે તીવ્ર બની જાય માટે ગુરુએ પાંચમઆરાની વિષમતાને નજરમાં રાખીને તેવા સાધુ સાથે પણ અનુવક બનીને ગેાચરી લાવી આપવા વગેરે વ્યવહાર અવશ્ય કરવે.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૧૮૧ આ પ્રમાણે નાના મોટા બે રાજાઓ, મંત્રી, માતા અને પુત્રી, રાણી, અને પ્રધાનની સ્ત્રી, શેઠ અને નેકર વગેરેમાં પણ સમજી લેવું. જે બે સરખા જ રાજાઓ વગેરે હોય અને તેમણે સાથે દીક્ષા લીધી હોય તથા સાથે જ અધ્યયન કર્યા હોય તે તે બન્નેને પોતાની બે બાજુ ઉપર ઊભા રાખીને ગુરુ એકી સાથે વડી દીક્ષા આપી શકે.
વર્તમાનકાળમાં તે જ્યાં પિતા પુત્ર વગેરે કોઈ પણ પ્રકારને ઉપર્યુક્ત સંબંધ નથી તેવા દીક્ષિતેની વડી દીક્ષાને ક્રમ સામાન્ય રીતે ઉંમરના હિસાબથી ગોઠવાય છે. પરંતુ નાની ઉંમરવાળાની રાશિથી જે વધુ સારું મુહૂર્ત મળતું હોય અથવા સાંસારિક જીવનમાં ભૌતિક રીતે મોટી વિશિષ્ટતા ધરાવતા હોય અથવા ભવિષ્યમાં તે મહાન શાસન પ્રભાવક બને તેવાં લક્ષણો ગુરુની નજરમાં આવતાં હોય તે નાની ઉંમરવાળાને પણ વડદીક્ષાના ક્રમમાં મોટો કરી શકાય છે.
જેને વડી દીક્ષા આપવાની છે તેને ગુરુએ ષડૂજીવનિકાયની અને છ વ્રતની વિસ્તૃત સમજણ આપવી જોઈએ. દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે કે, જીવ શું છે, અને અજીવ શું છે એ ભેદ જે જાણતા નથી તે આત્મા ચારિત્રનું પાલન શી રીતે કરી શકશે. કેમ કે ચારિત્ર એટલે જ સર્વસર્વ હિતાશય. આ સર્વસત્વ હિતાશય જીવ અને અજીવ અંગેની વિસ્તૃત સમજણ વિના શી રીતે અમલી બને. માટે જ કહ્યું છે કે, સર્વ જીવેને જીવવું જ પ્રિય છે. મરવું
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ કોઈને ગમતું નથી; આથી જ શ્રમણે કઈ પણ જીવની મનથી પણ હિંસા કરવા ધરાર કાયર હોય છે.
જે સામાયિક ચારિત્રધર આત્મા ઉપરોક્ત બે બાબતનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લે છે તેની ગુરુ પરીક્ષા શરૂ કરે છે. આ પરીક્ષામાં હાથે કરીને પણ ગુરુ સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ કરતા હોય તેવું શિષ્યની નજરમાં લાવે છે જેમ કે....(૧) અર્થાડિલ ભૂમિ ઉપર ધૈડિલ કરવું. (૨) સચિત્ત ભૂમિ પર ઊભા રહીને કાર્યોત્સર્ગ કરે. (૩) નદીના પાણીની તદ્દન નજીકમાં માત્ર કરવું. (૪) વિજણાથી પવન ખાવ (૫)
આ નક્ષત્ર બેસી ગયા પછી કેરી ખાવાની લાગણી દર્શાવવી. (૬) આ રીતે ગોચરીમાં પણ હિંસાદિ દોષનું સેવન કરવું અથવા તે સાધુને તેવું કરવા માટે કહેવું.
આવા સમયે જે મુમુક્ષુ તેવું બધું કરવા માટે કશી. આનાકાની કર્યા વિના તૈયાર થઈ જાય અથવા તેવું કરતા ગુરુની સામે જરા પણ વાંધો ન ઉઠાવે અથવા ગુરુભાઈઓને એમ પણ ન પૂછે કે, “મેટા મહારાજ સાહેબથી આવું થઈ શકે ખરું? મને તે લાગે છે કે આ સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ છે તે કેઈથી ન કરી શકાય.” તે તે મુમુક્ષુ વડી દીક્ષા માટે હજ બિલકુલ પાત્ર થયા નથી એમ સમજવું.
જે મુમુક્ષુ આવી કેઈ સાવદ્ય પ્રવૃત્તિના આદેશને અમલમાં મૂકતાં હૃદયથી થડકાટ અનુભવે અથવા ગુરુને, ગુરુભાઈઓને ભારે વિનય સાથે ગુરુ દ્વારા થતી ઉપયુક્ત પ્રવૃત્તિની હેયતા પ્રગટ કરે છે તે આત્મા વડી દીક્ષા માટે અવશ્ય પાત્ર સમજ.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૧૯૩ સવાલ : આવી સાવધ પ્રવૃત્તિ કરનારા કે કરાવનારા ગુરુને દોષ ન લાગે ?
જવાબ : ના. કેમ કે જે આત્માને આજીવન મહાવ્રત આપવાં છે તેની આ રીતે પૂરી ચકાસણી કરવા દ્વારા જે ગુણે શિષ્યને પ્રાપ્ત થવાના છે તેની સામે આ દોષ કાંઈ જ ગણતરીમાં નથી. શાસ્ત્રમાં ગર્તાકર્ષણ ન્યાય આવે છે જેમાં ખાડામાં રમતા બાળકની પાસે આવી ગયેલા સાપને જોઈને મા ઘરમાંથી દોડે છે અને એકદમ ઉતાવળે બાળકને બાવડેથી ઝાલીને ખેંચી લે છે. તે વખતે ખાડાની ધારથી બાળકના ખભે ઉઝરડા પડી જાય છે એમ જણાવવામાં આવ્યું છે. આ દૃષ્ટાંતથી એમ જણાવાયું છે કે બાળકના પ્રાણની રક્ષાના ગુણ સામે ખભાના ઉઝરડાને દેષ થોડેક પણ ગણતરીમાં લઈ શકાય નહિ.
સામાન્ય રીતે મુનિજીવનની કઈ પણ સાધના એકાંતે લાભ રૂપે બની શકે તેમ નથી એટલે શેડો ગેરલાભ અને ઘણો લાભ – ચાર ડગલાં પીછેહઠ અને દશ ડગલાં આગેકૂચ એ ન્યાયે ઠેઠ મોક્ષના દ્વાર સુધી પહોંચવાનો છે, એટલે કે આજીવન આયંબિલ કે ઉપવાસ લગભગ અશક્ય છે. એટલે જ થેડામાં થોડા વરચે પારણાં અને ઘણામાં ઘણું ઉપવાસ વચ્ચે કરવામાં અથવા થોડાક જ કલાકે આરામ લઈને પુષ્કળ કલાકનો સ્વાધ્યાય કરવા દ્વારા મુનિજીવનને આપણે સફળ બનાવવાનું છે. મુ. ૧૩
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
મુનિજીવનની બાળપથ – જે મુમુક્ષુ પરીક્ષામાંથી ઉત્તીર્ણ થાય તેને ગુરુ ગ્ય માંગલિક સમયે વડી દિક્ષા આપે, અને ત્યાર પછી તેને એકી સાથે સાત આયંબિલ કરાવીને અથવા ત્રણ કે ચાર આયંબિલ પછી એક પારણું કરાવીને માંડલીમાં લે. તે સાત આયંબિલ દ્વારા સાત માંડલીમાં પ્રવેશ થાય છે, તે સાત માંડલીનાં નામ આ પ્રમાણે છે: (૧) સૂત્ર માંડલી, (૨) અર્થ માંડલી, (૩) ભેજન માંડલી, (૪) કાલગ્રહણ માંડલી, (૫) આવશ્યક માંડલી (૬) સ્વાધ્યાય માંડલી (૭) સંથારા પિરિસિ માંડલી.
જેનામાં ચારિત્રધર્મને પરિણામ પ્રગટ થયેલ હોય તેને આ સાત આયંબિલ કરાવી શકાય, અન્યથા અગ્યને માંડલી પ્રવેશ કરાવવાથી ગુરુને આજ્ઞાભંગ વગેરે દેષ લાગે. ચારિત્રધર્મનું રક્ષણ કરવાના ઉપાયો
વડી દીક્ષા પામ્યા પછી તે આત્મા સર્વવિરતિ સામાયિક અને મહાવ્રતને સ્વામી બન્યું. હવે તે ચારિત્ર જીવન તેણે સારામાં સારું પાળવું જોઈએ. પરંતુ નીચે જણાવેલી ધનરક્ષણ અંગેની બાબતેની જેમ ચારિત્રરક્ષણમાં ખૂબ સાવધાન રહેવું જોઈએ, અન્યથા ચારિત્રધર્મનું રક્ષણ ખૂબ મુશ્કેલ બની જાય.
કઈ પુણ્યાત્માને સભાગ્યે ઘણું ધન મળી જાય છતાં તે ધનને નાશ થવાની નીચેનાં કારણેસર પૂરી શક્યતા છે. ધનનાશનાં કારણે :
(૧) જે રાજા સારો ન હોય. (૨) જે દુષ્ટો ભેગા રહેવાનું હોય. (૩) જે પાડોશ ખરાબ હેય. (૪) જે જુગારી
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ વગેરેની સેબત હોય. (૫) જે લાલસાથી ગમે તેવું ભેજન કરવાની ટેવ હોય. (૬) જે હલકાં વર ધારણ કરતાં હોય (તેથી દુષ્ટ જનની સોબત જલદી થાય). (૭) જે અજીર્ણમાં પણ ભેજન કરે (તેથી મૃત્યુ સુધીને સમય આવી જાય). (૮) જે વિચારો ખૂબ ખરાબ આવતા હોય. (૯) જે અશુભ પરિણામે પેદા થતાં હોય. (૧૦) જે વેશ્યાવાડે વગેરે અગ્ય સ્થાને રખડપટ્ટી થતી હોય. (૧૧) જે વિરુદ્ધ વાતે સાંભળવાથી મગજ ભ્રમિત થઈ જતું હોય. (૧૨) જો તીવ્ર પાપકર્મનો ઉદય થતે હેય.
ઉપરની વાતથી ઊલટું–જે સારે રાજા હોય વગેરે – તે ધનની રક્ષા અને વૃદ્ધિ અને સારી રીતે થાય છે. ઉપરની બારેય વાતે ચારિત્રરૂપી ધનની બાબતમાં પણ લગાડી શકાય તે નીચે પ્રમાણે–
(૧) જે ગુરુ સારા ન હોય. (૨) જે ગ૭ સારો ન હોય તે. (૩) જે વસતિ નિર્દોષ ન હોય તે. (૪) જે કુસાધુઓને સંસર્ગ હોય. (૫) જે ભિક્ષામાં શુદ્ધિ ન હોય. (૬) જે ઉપકરણે લક્ષણરહિત હોય. (૭) જો યથાશક્તિ તપ ન કરાતે હોય. (૮) જો દુષ્ટ વિચારો સતાવતા હોય તે. (૯) જે પરિણામેની નિર્મળતા ન રહેતી હોય તે. (૧૦) જે શાસ્ત્રનિષિદ્ધ ક્ષેત્રોમાં વિહાર થતું હોય. (૧૧) જે વિકથાઓનું જોર વધુ થતું હોય તે. (૧૨) જે મેહનીયકર્મનો તીવ્ર ઉદય થઈ જાય છે.
સવાલ : ઉપાદાનની શુભાશુભતા ઉપર જ ચારિત્ર છે ને ? આ બધાં બાહ્ય ગુરુ વગેરે નિમિત્તોથી શું લાભ?
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬
જવાબ : જેટલી મહત્તા ઉપાદાનની છે, તેટલી જ નિમિત્તની પણ છે. માટી એ ઘડાનું ઉપાદાન હેાવા છતાં કુંભાર વગેરેનાં નિમિત્તો વિના જ એકલા માટી રૂપી ઉપાદાનથી જ કાંઈ ઘડો બની જતા નથી. એટલું જરૂર કે આ નિયમમાં અપવાદ હોઈ શકે છે. પરતુ રાજમાગે તેા સારામાં સારા ગુરુ, ગચ્છ, સત્સંગ વગેરે અવશ્ય શેધવા જ જોઈ એ. જેણે પેાતાના ચારિત્રજીવનમાં તીર્થંકરદેવની આજ્ઞાને સારી રીતે આરાધવી હોય તેણે સારા ગુર્વાદિકની પણ આરાધના કરવી જ જોઈએ.
૧૯૬
ગુરુકુલવાસના લાભ
જેમ કેઈ શ્રીમંત માણસ વધુ મેટ શ્રીમ ંત થવા માટે સમૃદ્ધિમાન રાજાની સેવા કરે છે, તેમ ચારિત્રધર આત્માએ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર પામવા માટે સાચા ગુરુને સદા સેવવા જોઈ એ. આવા ગુરુકુલવાસથી ઘણા લાભે। પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ કે
(૧) સદ્ગુરુનું સતત દન અને માદન મળ્યા કરે. (૨) ગુરુના વિનય કરવાના મળે. (૩) તેમ કરવાથી બીજાઓને પણ ગુરુકુલવાસની મહત્તા સમજાય. (૪) તેથી દીક્ષા લેતી વખતે ગુરુને કરેલું આત્મસમર્પણ સફળ થાય. (૫) અપ્રતિપાતી એવા વૈયાવચ્ચના લાભ થાય. (૬) ગુરુદેવના બહુમાન દ્વારા ગણધર ભગવંત ગૌતમ વગેરે મહાપુરુષા પ્રત્યે પણ બહુમાન પેદા થાય. (૭) જિનાજ્ઞાનું પાલન થાય. (૮) એથી વિશુદ્ધ આજ્ઞાપાલનની શક્તિની પ્રાપ્તિ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૧૯9 થાય. (૯) લીધેલાં વ્રત સફળ થાય. (૧૦) તેથી પરાર્થ કરવાની યોગ્યતા પ્રાપ્ત થાય. (૧૧) ગુરુસેવાથી સુંદર શિષ્યની પ્રાપ્તિ થાય. (૧૨) જન્માંતરે ફરી આવે શુદ્ધ માર્ગ પ્રાપ્ત થાય. (૧૩) અંતે મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય.
જે સાધુઓએ સંસારી કુળનો ત્યાગ કરીને ગુરુકુલવાસને સ્વીકાર કર્યો છે એ સાધુનાં બને કુળો ત્યારે જ શોભી ઊઠે જ્યારે તે સાધુ પોતાના ગુરુની ઉત્તમ પ્રકારની સેવા કરે. ગચ્છવાસનું મહત્ત્વ
ગુરુને જે પરિવાર તે ગચ્છ કહેવાય. આવા ગચ્છમાં વાસ કરવાથી સંયમજીવનમાં અનેક ગુણોને વિકાસ થાય છે. જેમ કે–(૧) જે આત્મા ચારિત્ર લઈને ગરછમાં રહે છે તેને પોતાનાથી અનેક સાધુઓ મોટા હોવાને કારણે તેમને વિનય કરવાનો મેકે મળે છે. (૨) ગુર્નાદિક વડીલે તરફથી દોષની સારણવારણું વગેરે થતી રહેતી હોવાથી સેવેલા દોષોનું ફરી ફરી સેવન થતું અટકી જાય છે. (૩) સાધુને વિનય જેઈને નવદીક્ષિત સાધુઓ પણ તે વિનય કરતાં શીખે છે. (૪) પિતાના જીવનમાં જે કંઈ શાસ્ત્રવિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિ આચરાતી હોય તે ગુર્વાદિ વડીલે કે હિતિષી સાધુઓ તેને સાધ્વાચાર સમજાવીને અટકાવી શકે છે અને સત્કાર્યોમાં જોડાવાની જોરદાર પ્રેરણું કરીને તથા જરૂર પડે તે બધા પ્રકારની સહાય કરીને તે સાધુને પડતે અટકાવી દે છે. આ રીતે ગચ્છવાસનું ઘણું મહત્ત્વ સાબિત થાય છે.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ અહિતકર ગ૭નો અવશ્ય ત્યાગ કરવો
જે ગ૭માં ગુરુ દ્વારા સારણવારણાદિ ન થતાં હોય, જે ગચ્છમાં તપને તિલાંજલિ આપવાપૂર્વક મર્યાદા બહાર દૂધ દહીં વગેરે વિગઈઓનું સેવન થતું હોય, જે ગચ્છમાં સાધ્વીજીઓ તથા સ્ત્રીઓ સાથે વધુ પડતે સંપર્ક રાખવામાં આવતે હોય, જે ગ૭માં નિદા, વિકથા વગેરે કાતિલ દોષને કારણે સ્વાધ્યાયનો નાશ થયેલ હોય તેવા ગચ્છને વિધિપૂર્વક સાધુએ ત્યાગ કરી દેવું જોઈએ.
કોઈ ગુરુ હોવા માત્રથી કે શિષ્ય હોવા માત્રથી કે પિતાના પક્ષને હોવા માત્રથી તેવા દ્વારા આપણને કાંઈ સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ થઈ જતી નથી. તે સહુ જે રત્નત્રયીના સાચા આરાધક હોય કે છેવટે કટ્ટર પક્ષપાતી હોય તે જ તેઓ આપણે સદ્ગતિનું કારણ બની શકે છે. રત્નત્રયીના પ્રાણ વિનાનાં મુડદાંઓ આપણા ભાવજીવનને જીવંત બનાવવા જરાય સમર્થ નથી.
સવાલ : જે ગુરુકુલવાસ અને ગચ્છવાસ એક જ હોય તે ગુરુકુલવાસ કરતાં ગચ્છવાસનું જુદું મહત્ત્વ શા માટે બતાવવામાં આવે છે?
જવાબ : વસ્તુતઃ બંને એક જ છે છતાં તેને જુદું મહત્વ આપવાનું કારણ એ છે કે ગચછવાસ દ્વારા તીર્થોનતિને ઘણે મોટો ફાયદે દેખાડે છે. જે સાધુ ગચ્છમાં રહે છે તે સાધુએ ગચ્છની બધી શિસ્ત અને મર્યાદાઓ અવશ્ય પાળવી પડે છે. આવું શિસ્તબદ્ધ સંયમપાલન જોઈને
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ અન્ય ગરને પિતાનામાં પણ એવા જ પ્રકારનું ઊંચું શિસ્તપાલન કરવાની પ્રેરણા મળે છે. એટલું જ નહિ પણ ગુરુ તરફથી સાધુઓને મળતી વાચના અને જીવંત વાત્સલ્ય જોઈને તથા ગુરુ પ્રત્યેને શિષ્યને ઉત્કટ બહુમાનભાવ જોઈને અને પરસ્પર ગુરુભાઈએ વચ્ચેની એકબીજાના દોષોને ખમી ખાવાની સહિષ્ણુતા જોઈને શ્રાવકશ્રાવિકાઓને એવા ગચ્છમાં દીક્ષા લેવાની ભાવના જાગી જતી હોય છે. આમ અનેક આત્માઓ દીક્ષા લઈને તીર્થની અવિચ્છિન્ન પરંપરા જાળવી રાખતા હોય છે.
શાસ્ત્રનીતિના ગચ્છવાસથી શિષ્યને તે પાર વિનાના ફાયદાઓ છે જ પરંતુ તેની સાથે જ ગુરુને પણ ઘણું જ લાભ પ્રાપ્ત થાય છે. ગછના જે ગુરુ હોય તેણે સાધુઓના સ્વાધ્યાય-સંયમની સતત કાળજી કરવી પડે તેથી અપ્રમત્ત પિતાની આરાધના પાળી શકે. વળી કર્મષે જે વિજાતીય સંસર્ગ કરવાની ગુરુને ઈરછા જાગે તે પણ શિષ્યના ઉપસ્થિત સમૂહને કારણે ગુરુથી તે થઈ શકે નહિ. જે ગચ્છમાં શિષ્ય તપ અને ક્રિયાકાંડ સંબંધમાં વધુ સુંદર જીવન જીવતા હોય તે તેની અસર પણ કાંઈક નબળા એવા ગુરુ ઉપર થયા વિના રહે નહિ. આમ ગચ્છવાસના લાભ બને પક્ષે ઘણા મોટા છે.
: આવા ગચ્છવાસમાં રહીને પણ જે ગચ્છના નીતિનિયમને સાધુ ન પાળે તે તેના માટે તે ગચ્છવાસ કહેવાય નહિ પરંતુ સ્વછંદવાસ કહેવાય.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ વસતિવાસ
ગુરુકુલવાસ તેમ જ ગચ્છવાસની જેમ વસતિવાસનું પણ ઘણું જ મહત્વ છે. જે સાધુ સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસક ૨હિત વસતિમાં ન રહે, મૂળ અને ઉત્તરગુણથી શુદ્ધ એવી વસતિમાં ન રહે તે તે સાધુનાં વ્રતમાં દોષે લાગી જવાની પૂરી શક્યતાઓ છે. જેમ સ્થાનના સંબંધમાં દોષ હોય છે તેમ વસતિમાં મુનિઓના રહેવા સંબંધમાં પણ દેશે જણાવ્યા છે. વસતિના નવ દોષ
(૧) કાલાતિકાત વસતિષ : વતુબદ્ધ [શિયાળો– ઉનાળો] કાળમાં એક માસથી અધિક નિષ્કારણ રહેવામાં આવે તે.
(૨) ઉપસ્થાન વસતિષ : દુબદ્ધ કાળમાં એકમાસ રહ્યા હોય અને વર્ષાકાળમાં ચાર માસ રહ્યા હોય તે બે માસ અને આઠ માસ [બમણ સમય સુધી] તે જ સ્થાનમાં પાછા નિષ્કારણ આવી શકાય નહિ. અન્યથા આ દેષ લાગે.
(૩) અભિજાત વસતિષ : બીજાઓએ વાપરેલી પણ મૂળમાં તે સાધુ માટે જ બનાવાયેલી વસતિમાં રહેવું તે.
(૪) અનભિક્રાત વસતિષ : મૂળમાં સાધુ માટે બનાવાયેલી પરંતુ બીજાઓએ નહીં વાપરેલી વસતિમાં ઊતરવું તે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનનો બાળપેાથી-૬
(૫) વર્જ્ય વસતિદાષ : પોતાના માટે ગૃહસ્થાએ અનાવેલું ‘ૐ' નામનું મકાન સાધુને ઊતરવા માટે આપીને તે ગૃહસ્થ પેાતાના માટે ” નામનું નવું મકાન બનાવી લે ત્યાર બાદ ‘ૐ' નામના મકાનમાં ઊતરવું.
(૬) મહાવ વસતિઢાષ : કોઈ પણ ધર્માંના સાધુ માટે બનાવેલી વસતિમાં ઊતરવું.
(૭) સાવદ્ય વસતિઢાષ : નિગ્રંથ, શાકય વગેરે પાંચ પ્રકારના શ્રમણેા માટે અનાવેલી વસતિ,
(૮) મહાસાવદ્યદોષ : માત્ર નિગ્રંથ માટે જ બનાવેલી
૨૦૧
વસતિ
(૯) અપક્રિયા વસતિઢાષ : ઉપરના દાષાથી રહિત ગૃહસ્થાએ પેાતાના માટે કરાવેલી જેમાં સાધુ માટે સ`સ્કાર પણ ન કર્યાં હેાય તેવી વસતિ. વસતિમાં સ્રીદેાષની ભયંકરતા
મુનિજીવનની સફળતા મુખ્યત્વે બ્રહ્મચર્યના પાલન ઉપર છે. બ્રહ્મચર્યના પાલન ઉપર શાસ્ત્રકારાએ પુષ્કળ ભાર મૂકયો છે તેનું કારણ એ છે કે મુનિજીવનમાં જે એ વસ્તુએની અત્યંત આવશ્યકતા છે તે બન્ને વસ્તુએ બ્રહ્મચર્યના પાલનથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. જે મુનિએ વીર્યનાશ કરવા દ્વારા બ્રહ્મચર્યનો નાશ કરે છે તે મુનિએ આ બન્ને વસ્તુ ખાઈ બેસે છે. એથી તે મુનિજીવનમાં વિદ્વત્તા પ્રાપ્ત થાય છતાં ધરાર નિષ્ફળ જાય છે. તે વસ્તુએનાં નામ છે; શરીરનું નીરંગીપણું અને મનમાં વિકાસ સાધવા માટેના અદમ્ય ઉત્સાહ.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૦૨
મુનિજીવનની બાળપોથી - જેની પાસે વીર્યનું જોરદાર રક્ષણ છે તે મુનિનું વીર્ય રોગને પ્રતિકાર કરવાની શક્તિ ધરાવતું હોવાથી શરીરના ઘણાખરા રંગને પેદા થવા દેતું નથી. વળી આવા વીર્યવાન મુનિના ચિત્તમાં ઉત્સાહનો આવેગ એટલે બધે સુંદર રહેતું હોય છે કે તેથી તપ, ત્યાગ, સ્વાધ્યાય, ગુરુસેવા, વગેરે સંયમના તમામ ની અંદર આગળ વધી જવા. માટે મુનિને આત્મા હંમેશ થનગનતે હોય છે. આમ એકાદ ભવની અંદર જ આ મુનિ નીરોગી શરીર અને મનના અદમ્ય ઉત્સાહ દ્વારા પોતાના ભાવી સંસારને ખૂબ ટૂંકાવી દેતા હોય છે.
જેની પાસે વીર્યને સંચય નથી તે શરીરનું આરોગ્ય અને મનને ઉત્સાહ બંને બેઈ બેસીને સંયમજીવનને ઈ બેસે છે.
વીર્યના નાશમાં સૌથી મુખ્ય કારણ વિજાતીય તત્વ છે. આથી જ શાસ્ત્રકારોએ કેટલેક ઠેકાણે વધુ પડતા કડક શબ્દમાં પણ સ્ત્રી તત્વની ઝાટકણી કાઢીને મુનિઓને વધારે ચેતવવા માટે પ્રયત્ન કર્યા છે. એ વિધાને સાર એટલે જ કે મુનિએ નારીથી ખૂબ જ છેટા રહેવું જોઈએ. રે! દશવૈકાલિક સૂત્રમાં તે નારીના ચિત્રને પણ જોવાની સખ્ત મનાઈ કરવામાં આવી છે (‘ચિત્ત ભિત્તિ ન નિઝાએ') નારીને શબ્દ કરતાં પણ રૂપમાં અને તેના રૂપ કરતાં પણ તેને સ્પર્શમાં ઘણું બધી કામુકતા હોય છે. આથી જ કઈ પણ સંગમાં નારીને સ્પર્શ કરવાની સખ્ત મનાઈ કરવામાં
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૦૩. આવી છે, પછી તે નારી ભલે નાનકડી, માત્ર બે વર્ષની સગી બહેન હોય કે સાવ ખખડી ગયેલ સે વર્ષની ઉંમરની દાદી હોય. સ્પર્શની આ ભયાનકતાને જાણીને જ રૂપકોશાને. સ્થૂલભદ્રજીએ કહ્યું હતું કે, “તારે સાડાત્રણ હાથની અંદર (અવગ્રહમાં) કદી આવવું નહિ.”
બાકીની ચાર ઇન્દ્રિય કરતાં અનંતગણું વધુ કાળ સૂક્ષ્મ નિગોદમાં રહીને આપણું જીવે સ્પર્શેન્દ્રિયમાં પસાર કર્યો છે. આથી જ તેની ઉત્તેજક્તા ઘણું વધુ હોય તેમાં કઈ આશ્ચર્ય નથી. . એટલે જ સાધુને સંયમપાલન માટે ઉત્તમ વસતિ તે. જ કહેવાય જેમાં પશુ અને પંડક (નપુંસક) ન હોય તથા જેમાં નારીનાં રૂપ, શબ્દ અને સ્પર્શને લેશમાત્ર યુગ ન હેય. એટલું જ નહિ પરંતુ આસપાસમાં રહેતી નારીઓને તે મુનિઓને પણ શબ્દ, રૂપ અને સ્પર્શની શક્યતા રહેતી ન હેય.
જે સાધુઓ ઉપર્યુક્ત ત્રણ બાબતની અંદર છૂટછાટ, લેવા જાય છે તેમની બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ નાશ પામે છે. પછી, તેઓ નિર્લજજ બનીને સ્ત્રીઓ સાથેનો સહવાસ વધારતા. જાય છે. જ્યારે આવું અજૈન લોકોની નજરમાં આવી જાય છે ત્યારે તેઓ આવા સાધુઓની હાંસી ઉડાવતા હોય છે એટલું જ નહિ પણ તેઓને આહાર-પાણી આપવાને પણ નિષેધ કરે છે. આમ ધર્મમાં જોડાતા નવા જન યુવાને. ધર્મથી પાછા હટી જાય છે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ સ્ત્રીના શબ્દ, રૂપ અને સ્પર્શ તથા નિકટના સહવાસથી ભુક્ત ભેગીઓને ભેગનું સ્મરણ થતાં કામવાસના જાગે છે અને અભુક્ત ભેગીઓને ભેગેના વિષયમાં કુતૂહલ થતાં વિકારે પેદા થાય છે. આમાં પણ જે સાધુ પાસે થેડું વિશેષ રૂપ હય કે કંઠમાં મધુર સ્વર હોય તે તેના માટે શીલરક્ષાનું જોખમ ઘણું વધી જાય છે. કેમ કે સ્ત્રીઓ તેમના તરફ વધુ આકર્ષાતી હોય છે. આ બધાં કારણોસર વસતિ સર્વથા સ્ત્રીસંગરહિત હેવી જોઈએ. જે સાધુઓ નિર્દોષ વસતિમાં રહેતા હોય પરંતુ જો તેઓ અપ્રમત્ત ભાવે સ્વાધ્યાય, શરીરની શક્તિ પહોંચે તેના કરતાં પણ શેડો વધુ તપ, સંયમધર્મની વિધિવત્ ક્રિયાઓ અને અનન્ય તથા અકામભાવે ગુરુસેવા કરવામાં ઊણું ઊતરતા હોય તેવા સાધુઓને બ્રહ્મચર્યને ભંગ થવાની ઘણી મટી શક્યતા ફરી ઊભી થાય છે. તેમનું બ્રહ્મચર્ય સજાતીય સંબંધથી અથવા સ્વજાતીય પાપથી નાશ પામી શકે છે. કેમ કે દબાયેલી વાસનાઓને નારીના સંગ દ્વારા જાગ્રત થઈ જવાનું
જ્યારે શક્ય નથી બનતું ત્યારે તે વાસનાઓ સજાતીય અને સ્વજાતીય પાપ તરફ વળતી હોય છે. વિજાતીયનાં પાપ કરવામાં સમાજના તથા બેઆબરૂ થવાનો ભય ખૂબ જ આડા આવતા હોય છે. એટલે તે રસ્તે દોડી જવાનું જ્યારે ઘણું મુશ્કેલ લાગે છે ત્યારે કાબૂમાં ન રહેતી વાસનાઓ સજાતીય અને સ્વજાતીય પાપ તરફ ધસી જતી હોય છે. આવા પાપને ભેગ બનનાર સાધુને જે કઈ “મા” (પ્રાયશ્ચિત્તદાતા ગુરુ) ને મળી હોય તે વારંવાર તે પાપ
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૦૫. થવા લાગે છે અને તેથી તે મુનિ પાપો કરવામાં નિષ્ફર બની જાય છે. આવા મુનિની કેવી દુર્ગતિ થાય તેની ક૯૫ના કરતાં પણ ધ્રુજારી છૂટી જાય તેમ છે.
એટલે જ ઉપર જણાવેલ સ્વાધ્યાય, તપ અને ગુરુસેવાને જીવનમાં આત્મસાત્ કર્યા વિના છૂટકે નથી. જે સાધુઓ શાક્ત નિર્દોષ વસતિમાં રહેતા નથી તેઓને નારીસંગનું પાપ તે લાગે જ છે પરંતુ તેથી અનંતગુણ ભયંકર આજ્ઞા વિરાધના વગેરે પાપ લાગે છે.
આ અંગે વિશેષ સૂક્ષમતાથી જોતાં તે જે ગરછમાં યુવાન કે બાળસાધુઓની સંખ્યા વિશેષ હોય તે ગચ્છમાં નારીને પરિચય બિલકુલ ન રહે તે અત્યન્ત ઈચ્છનીય છે.
હાલમાં સ્ત્રીઓને પણ વાસક્ષેપ કરવાની જે પ્રથા ખૂબ જોરમાં ચાલે છે તે ખૂબ જ વિચારણીય બાબત છે. જે સાડા-ત્રણ હાથના અવગ્રહમાં વિજાતીય પ્રવેશ થઈ શકે નહિ તે સાડા ત્રણ હાથની અંદર આવતી સ્ત્રીઓને વાસક્ષેપ કેવી રીતે કરી શકાય? શું મુનિઓ પિતાનું હિત જોખમમાં મૂકીને બીજાના કલ્યાણની દેખાતી પ્રવૃત્તિ કરી. શકે ખરા?
વળી જે અંગૂઠે, યાવત્ નવાગે નારી દ્વારા ગુરુપૂજન કરાય છે તેના દ્વારા તે મુનિના શીલ ઉપર વજાઘાત જેટલું જોખમ પેદા થાય છે. આમાં તે નારીને સાવ જ નજીક આવવું પડે. મુનિના ખભા, છાતી વગેરે ઉપર વાસક્ષેપથી પૂજા કરતાં તે અતિ વધુ નજીક આવવું પડે. જે મુનિ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ પણ યુવાન હોય, નારી પણ યુવતી હોય તે આ સ્થિતિમાં કેવી મનોદશા વગેરેની શક્યતાઓ પેદા થઈ શકે ? એ આજના ગીતાર્થ વડીલેએ વિચારવું જોઈએ અને આ પ્રથા સદંતર બંધ કરવી પડશે. ખેર. કેઈ વિશિષ્ટ કેટિના સુવિહિત, સંવિ શાસનપ્રભાવક આચાર્યદેવને અપવાદરૂપ ગણી શકાય.
હાલ મર્યાદહીન રીતે જે સંઘગત ઉપધાનો થાય છે અને છેરીપાલિત સંઘે નીકળે છે તેમાં પણ યુવા કક્ષાના સાધુઓના શીલ-જીવન ઉપર મોટો ભય તેળાયેલ દેખાય છે. સિનેમાદિકને કારણે સંસારી લોકમાં જે ઉભટતા, ઉછુખલતા, મર્યાદહીનતા પેદા થઈ છે તે ધાર્મિક ક્રિયાકાંડમાં અને ધાર્મિક સ્થળમાં પણ જોવા મળે છે. આ સ્થિતિમાં પિતાને આશ્રિત બનીને આત્મકલ્યાણ માટે સંસાર ત્યાગીને આવેલા શિષ્યના ભાવપ્રાણ ઘાયલ પણ ન થાય તેની જાગતી કાળજી ગુરુવેગે લેવી જોઈએ. ભલે કદાચ તેથી તેવા ચાર ધર્માનુષ્ઠાનેનું આયોજન બંધ રાખવું પડે, પણ તેમ કરીનેય શિષ્યના ભાવપ્રાણની રક્ષા કરવી જ રહી. જેઓ આ બાબતની ઉપેક્ષા કરીને શાસનપ્રભાવના કરવા લલચાય છે તેઓ લાંબા ગાળે શાસનની ઘોર હીલનામાં જ નિમિત્ત બનતા હોય છે.
જે ઉપર્યુક્ત ધર્માનુષ્ઠાને પૂરી મર્યાદા સાથે આચરી શકાતાં હોય તે તેમાં કશે વાંધો ન લઈ શકાય.
જૈનસંઘના વર્તમાનકાલીન મેવડીઓએ આવી કેટલીક બાબતે ઉપર વિચાર કરવાનો સમય એકદમ પાકી ગયે
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧૭
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ જણાય છે. હકીકતમાં તો તેઓ મોડા પડી ચૂક્યા છે કેમ કે મુનિઓના ભાવપ્રાણ ખતમ થવા સુધીના પ્રસંગે ઉપરાછાપરી સાંભળવા મળે છે.
આ જ કારણસર વડીલવર્ગે ગૃહસ્થોના ભૌતિક જીવન સંબંધિત મંત્રતંત્રાદિનાં કાર્યોમાં પણ કદી નહિ પડવું જોઈએ. એટલું જ નહિ પરન્તુ વધુ પડતા જિનભક્તિ મહત્ય કે મેટાં નગરોના સતત ચાતુર્માસ નહિ સ્પર્શવા જોઈએ. આવા વારંવારના પ્રસંગથી આશ્રિત વર્ગનું જીવન આધાકર્માદિ દોષોનું, બહિર્મુખતાનું અને વિજાતીય ધ્યાનનું ભેગ બની જતું હોય છે.
નિર્દોષ શિની આ રીતે હત્યા થઈ જાય એમાં સંપૂર્ણ દોષિત તેવા ગુરુવર્ગને જ ન ગણવે જોઈએ શું? પાપમત્રોને સંગત્યાગ
જેણે સુંદર ચારિત્ર પાળવું હોય તેણે પાસસ્થા વગેરે પાપશ્રમણને સંગ છેડે જોઈએ. જેઓ દૂધ દહીં વગેરે વધુ પ્રમાણમાં હંમેશ વાપરે છે, તપ કે ત્યાગ કરી કરતા નથી, ગુરુકુલવાસ કે ગરવાસમાં કદી રહેતા નથી, ટૂંકમાં મૂળ અને ઉત્તર ગુણોમાં જેઓ ઘણું શિથિલ છે અને નિષ્ફર પરિણામ છે, તે બધા પાપશ્રમણે કહેવાય છે. પાપનું જીવદ્રવ્ય ભાવુક હોવાના કારણે લીંબડાના સંગે આંબે પિતાની મધુરતાને ઈ બેસે છે તેમ કુસાધુઓના સંગે ચારિત્રજીવનની મધુરતા નાશ પામી જાય છે. તેવા સાધુઓ આધાકમી ભિક્ષા લાવીને ભારે આગ્રહથી સુસાધુને
ટૂનપુર પરિભાઇ હતી બસ છે
સગે ચાની મધુરતાને ઉછેરવાના કારણે
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ વપરાવે ત્યારે દાક્ષિણ્ય ગુણથી તે ભિક્ષા વાપરવી પણ પડે. આમ તે સુસાધુ આચારહીન બને અને લેકમાં નિંદાય. બીજી બાજુ સુસાધુના સંગથી કુસાધુની કીર્તિ લેકમાં વધે. તપવિધાન
જે તે જ ભવમાં મેક્ષે જનારા તીર્થકર દેને આત્મા પણ પોતાના સાધનાકાળના સમયમાં અત્યંતર તપની ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાની સાથે સાથે ઉપવાસ વગેરે બાહ્ય તપને પણ ઘણું પ્રાધાન્ય આપતા હોય તે મુનિઓએ પિતાના કર્મના ક્ષય માટે તે બાહ્યતાને એટલું જ પ્રાધાન્ય આપવું જોઈએ. શાસ્ત્રકારોએ વ્રતના રક્ષણને જ પરમતપ કહ્યો છે. એમાં અનશન વગેરે છ પ્રકારના બાહ્ય તપ અત્યંત મદદગાર બનતા હોય છે. આ છ તપોને બાહ્ય તપ એટલા માટે કહેવામાં આવેલ છે કે બધા માણસે આ તપને આચરનારાને જોઈને તેને તપસ્વી એ પ્રમાણે કહેતા હોય છે. પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે છ પ્રકારના અત્યંતર તપ એટલા માટે કહેવામાં આવે છે કે તેને આચરનારાને જેનારા લોકે તેને તપસ્વી એ પ્રમાણે કહેતા નથી. પરંતુ એનાથી અંદરના આત્માનાં કર્મો જરૂર તપે છે. માટે તેને અત્યંતર તપ કહેવામાં આવે છે. જે નિષ્કારણ અનશન આદિ તપ કરવામાં ન આવે તે ધાતુઓની અને શરીરની એવી વૃદ્ધિ થાય કે જે વિકારમાં પરિણમે. આથી દરેક સાધુએ શરીરને થોડીક પણ પીડા આપતા અનશન વગેરે તપનું સેવન બ્રહ્મચર્યના એવનની જેમ કરવું જોઈએ.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૦૯ - એકલે સ્વાધ્યાય રૂપી અત્યંતર તપ કરનારે પણ જે બાહ્યતપથી નિરપેક્ષ હોય તે તેને સ્વાધ્યાય વિદ્વત્તાને આપી શકશે, પરંતુ મેહનીય કર્મને ક્ષય કરાવી શકશે નહિ, આથી ગમે તે પળે તેના ભાવપ્રાણ ખતમ થઈ જવાની શક્યતા ઊભી થશે. દુષમકાળની વર્તમાન પરિસ્થિતિ જોતાં તે એવું વિધાન કરવાનું યોગ્ય લાગે છે કે જે સ્વાધ્યાય અને તપના બે માંથી કઈ એક વેગને ગૌણ બનાવવાનું હોય તે સ્વાધ્યાયને ગૌણ બનાવીને તપ કરાવે. ખાસ કરીને યુવાન મુનિઓ માટે આ વિધાન વધુ યેગ્ય લાગે છે. કેઈમેટ તપ કરવા માટે યવનપ્રાશ, ભસ્મ, દૂધ અને ઘી વગેરે પદાર્થોનું સેવન કરવું તે પણ યુવાન મુનિએ માટે ખૂબ જ જોખમી દેખાય છે. આવું જોખમ લેવા કરતાં બહેતર છે કે મોટો તપ ન કરે.
તપ જેમ શરીરના નાશ માટે નથી, તેમ શરીરની પુષ્ટિ માટે પણ નથી, પરંતુ વાસનાઓના નાશ માટે છે. તથા સંયમધર્મની સુંદર આરાધના સદા થતી રહે તે માટે જરૂરી શારીરિક આરોગ્ય માટે છે.
આ તપ દુઃખરૂપ નથી, અર્થાત્ કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થતા ઔદેયિક ભાવના દુઃખરૂપ નથી પરંતુ વીર્યાતરાય કરવાના પશમ ભાવથી પ્રાપ્ત થતા આનંદરૂપ છે. આખેય મુનિધર્મ ક્ષપશમ ભાવસ્વરૂપ છે. ક્ષમા વગેરે દશ મુનિધર્મમાં તપધર્મને પણ સમાવેશ કર્યો મુ. ૧૪
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
જયકર્મ જ સ્થાનની
છે. જેની
૨૧૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ છે. એ વાત ખ્યાલમાં રાખવી કે મેક્ષ પામવા માટે અથવા સંયમજીવન જીવવા માટે માત્ર ક્ષયે પશમ ભાવ અને ક્ષાયિક ભાવ વગેરે જ ઉપયોગી છે એવું નથી પરંતુ ઔદૈયિક ભાવ પણ તેમાં ઉપયેગી બની શકે છે. - પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને ઉદય અને નિરનુબંધી કર્મને ઉદય પણ શુભ સામગ્રી આપવા વગેરે દ્વારા સહાયક બની શકે છે. પુણ્યકર્મ સેમિયા જેવું છે જે વિકટ માર્ગમાં સાથ આપે છે, પરંતુ ઈષ્ટ સ્થાનની સાવ નજીક આવી જતાં વિદાય થઈ જાય છે. તે દિવેલ જેવું છે, જે પેટને મળ (પાપકર્મ) દૂર કરે છે અને છેવટે પિતે પિતાની જાતે જ નીકળી જાય છે, અર્થાત્ એને કાઢવા માટે બીજા કેઈની જરૂર પડતી નથી. તત્વવિચાર
મુનિઓએ ધર્મકિયાની સાથે અને સિદ્ધાતિના સ્કૂલ સ્વરૂપને સમજવા સાથે તેના ઊંડાણને પણ સ્પર્શવું જોઈએ. વિરોધી દેખાતી શાની બાબતે ગીતાર્થ ગુરુ પાસે રજૂ કરીને તેની ઉપર ઊહાપોહ કરવો જોઈએ. આ રીતે શાસ્ત્રોના પદાર્થોનું રહસ્ય પામવા મળે છે, આથી જીવનમાં નિત ન સંવેગ અને વૈરાગ્યને રસ પેદા થતું રહે છે જે રસ કર્મક્ષયમાં અત્યંત ઉપકારી બને છે.
દા. ત., આ તત્વવિચાર કરી શકાય. બ્રાહ્મી અને સુંદરીના આત્માએ પૂર્વભવમાં મુનિપણામાં તપ સંબંધમાં માયાને જે સૂક્ષ્મ અતિચાર સેવે તેના કારણે ભવાંતરમાં
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ તે આત્માઓને સ્ત્રીવેદની પ્રાપ્તિ થઈ એમ શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે. આની ઉપર એ સવાલ પેદા થાય કે જે નાનકડા અતિચારોનું પણ પ્રાયશ્ચિત્ત ન કરવાથી આવું કટુફળ આવતું હોય તે વર્તમાનકાળના અમે મુનિઓ કેટલા મેટા અતિચારે સેવીએ છીએ તે શું અમારે તે કદી મેક્ષ નહિ જ થાય ને ? આ સવાલનો જવાબ એ છે કે બ્રાહ્મી-સુંદરીના આત્માને અતિચાર દોષ નાનકડા કાંટા જે હતો પરંતુ પશ્ચાત્તાપરૂપી વિશુદ્ધ અધ્યવસાય દ્વારા તેને ઉદ્ધાર કરવામાં આવ્યું ન હતું. આપણું મેટા દોષે ભલે કેન્સરની ગાંઠ જેવા હોય, પણ તેના પશ્ચાત્તાપના જોરદાર અધ્યવસાયપૂર્વકના પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા દ્વારા જે તેને ઉદ્ધાર કરી દેવાતું હોય તે આપણે મેક્ષ બિલકુલ નજીકમાં આવી જાય. જીવનમાં કશી જ મેટી સાધના ન કરનારા બલકે ઘોર પાપે સેવનારા દઢપ્રહારી અને ચિલાતી વગેરે આ હકીકતનાં જીવંત દૃષ્ટાંત છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે માત્ર બે વખતનાં પ્રતિક્રમણથી અતિચારેની શુદ્ધિ થઈ જતી નથી. તે પ્રતિકમણની ક્રિયાઓ પ્રાયશ્ચિત્તના અધ્યવસાયને જગાડવા માટે છે. પરંતુ જેને તે અધ્યવસાય જાગે જ નહિ તેને તે ક્રિયાઓ નિષ્ફળ જાય છે. બ્રાહ્મી અને સુંદરીના આત્માઓનાં માત્ર પ્રતિકમણે આ જ કારણસર નિષ્ફળ ગયાં હતાં. આ રીતે તત્ત્વવિચાર કરવાથી તારક તીર્થકર દેવેએ પ્રરૂપેલી વાતેના ઊંડાણ સુધી પહોંચાય છે; ત્યાંથી સમગ્ર જીવનને પ્રકાશિત કરી મૂકતે બેધને કઈ તેજલિસોટો પ્રાપ્ત થાય છે. માટે દરેક સાધુએ શાસ્ત્રના
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
મુનિજીવનની બાળથી-૬ પદાર્થો પર ઊંડાણથી વિચાર કરવાને અભ્યાસ પાડે જોઈએ.
ભાવના
ઉપર્યુક્ત તત્ત્વવિચારની સાથેસાથ સાધુએ બાર ભાવનાઓથી પિતાના આત્માને વારંવાર ભાવિત કરતા રહેવું જોઈએ. જેને જે બાબતને વિચાર વધુ સતાવતો હોય તેણે તે અંગેની પ્રતિપક્ષી વિચારણાઓ વારંવાર કરવી જોઈએ. જેને સ્ત્રી અંગેના વિચારે ખૂબ આવતા હોય તેણે અશુચિ ભાવના વગેરેથી સતત ભાવિત રહેવું જોઈએ. જેને શરીરની સુખશીલતા ખૂબ સતાવતી હોય તેણે પ્રધાનપણે અનિત્યભાવના ભાવવી જોઈએ. આ રીતે પ્રતિપક્ષી ભાવનાઓથી ભાવિત થવા દ્વારા મેહરાજાના હુમલાઓથી અવશ્ય ઊગરી જવાય છે. આ હુમલાઓને ખાળવા માટે નવકારમંત્ર વગેરેને એકલે જપ સફળ ન પણ થાય, તેની સાથેસાથ ઉપર જણાવ્યા મુજબની પ્રતિપક્ષી ભાવનાઓનું જેર પણ હેવું જરૂરી જ છે. ઘમકથા
જે સાધુ સ્વાધ્યાય આદિથી થાકી જાય તે સાધુએ મહાપુરુષનાં જીવનચરિત્રે વાંચવાં કે સાંભળવાં, તેમના શુદ્ધ ચારિત્રની ભારોભાર અનુમોદના કરવી. તે મહાપુરુષોએ કરેલા સંસારત્યાગને ઉત્કૃષ્ટ સંયમજીવન જીવવા દ્વારા કેટલે બધે સફળ બનાવ્યો તે વિચારીને પિતાના સંસાર
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૧૩
ત્યાગને પણ તેવે જ સફળ અનાવવાના સ`કલ્પા કરવા
જોઈ એ.
આ રીતે ધર્મકથાનું શરણ લેવાથી આત્મામાં સયમ અને સવેગની સ્થિરતા થાય તેવા મહિષ આની પર પરામાં પેાતાને સ્થાન મળ્યુ છે તે વિચારે વિશુદ્ધ સંયમ પાળવાના ઉત્સાહ વધી જાય, વિકથાએને નાશ થાય, જન્માંતરમાં ઉત્કૃષ્ટ સ`યમપ્રાપ્તિનું આ જીવનમાં જ ખીજ પડે, ચારિત્રના પરિણામની રક્ષા થાય અને તેમાં વૃદ્ધિ પણ થાય. આવી પરિણામ-રક્ષા અને વૃદ્ધિ એ જ વસ્તુતઃ સંયમ છે, માત્ર વડી દીક્ષા નિહુ કેમ કે તે તે અલભ્યા અને ક્રુબ્યાને પણ અનતી વાર પ્રાપ્ત થાય છે. વડી દ્વીક્ષા પામ્યા વિના માત્ર સામાયિક ચારિત્ર લઈને જે અનંત આત્માએ મુક્તિપદને પામ્યા છે તેમની પાછળ વિધિપૂર્વકનું સયમપાલન અને તેથી એમનામાં પેદા થયેલા સંયમના પિરણામ એ જ મુખ્ય કારણ છે. વિધિપૂર્વક ગુરુની સેવા કરતા અને ગચ્છને સત્સંગ કરતા કેટલાય આત્માઓને દીક્ષા કે વડી દીક્ષા લેતા પહેલાં જ ચારિત્રના નિ`ળ પરિણામેા પ્રગટ થયા છે. ગેાવિ વગેરે નામના સાધુઓને આ રીતે ચારિત્રને પરિણામ પેદા થયા ન હતા છતાં દીક્ષા લીધા બાદ વિધિપૂર્વક ગુરુસેવા અને ગચ્છવાસનું સેવન કરતાં ચારિત્રને પરિણામ પેદા થઈ ગયા છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે, ગચ્છવાસ અને ગુરુકુલવાસના વિધિપૂર્ણાંકના સેવનમાં કેટલી તાકાત છે. જ્ઞાન અને દર્શનનું સાચુ ફળ તે વિધિપૂર્વક ચારિત્રમાં પ્રવતન કરવું તે જ છે.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપાથી-૬
૨૧૪
કાણુ મહાન : ક્રેઈન કે ચારિત્ર
કેટલાક કહે છે કે, હજી ચારિત્ર વિના મેાક્ષ મળી શકે, પરંતુ દર્શીન વિના તેા મેાક્ષ ન જ મળી શકે. માટે ચારિત્ર કરતાં પણ દન મહાન છે. આથી દરેકે સમ્યગ્દર્શન પામવાના પ્રયત્ન જ કરવા જોઈએ.
આ વિધાનથી જો ચારિત્રધમ ને ગૌણ બનાવી દેવાની મનવૃત્તિ પ્રગટ થતી હોય તે આ વિધાન ખરાખર નથી. “દ”સણુ ભઠ્ઠો ભઠ્ઠો, દ ંસણભ^સ નથૅિ નિવ્વાણુ’” આ શ્લોક દ્વારા ઉપરની જે વાત કહેવામાં આવી છે તેમાં પણ ભાવચારિત્રના નિષેધ નથી. તે શ્ર્લાકના અથ એટલે જ થાય છે કે જેઓ દ્રવ્યચારિત્ર વિનાના છે તેએ પણ સમ્યગ્દનના ખળથી નિર્વાણપદ પામી શકે છે. પરતુ એ વખતે તે સમ્યગ્દર્શનના બળથી તે આત્મામાં ભાવચારિત્ર તેા અવશ્ય પ્રગટ થતું હોય છે. ભાવચારિત્ર વિના કોઈ પણ આત્માને ભૂતકાળમાં નિર્વાણપદ પ્રાપ્ત થયું જ નથી. વળી જે આત્માએ પેાતાના છેલ્લા ભવમાં દ્રવ્યચારિત્ર વિના પણ કેવળજ્ઞાન પામ્યા છે તે આત્માને પણ તેમના પૂર્વ ભવામાં તે દ્રવ્યચારિત્રની સુંદર આરાધના હતી જ. આમ હકીકતમાં તે ભાવચારિત્રની જેમ દ્રવ્યચારિત્રનું પણ મહત્ત્વ જરાય ઓછું જણાતુ નથી. ઉપયુક્ત લેાકમાં સમ્યક્ત્વનું જે મહત્ત્વ બતાવવામાં આવ્યુ છે તે તેની સૌ પ્રથમ જરૂરિયાતની અપેક્ષાએ છે. બાકી મુખ્યતાની અપે ક્ષાએ તે। ભાવચારિત્રનું જ મહત્ત્વ છે. આત્માના વિકાસક્રમમાં સૌ પ્રથમ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય પરંતુ તે
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
વિકાસ ત્યાં જ અટકી જતા નથી. સમ્યગ્દર્શનમાં અપ્રમત્તપણું પ્રાપ્ત થતાં ચારિત્રમેહનીય કનેા ક્ષયેાપશમ થઈ ને શ્રાવકપણું યાવત્ સર્વાંવિરતિપણું પ્રાપ્ત થાય છે. એમાં પણ જો અપ્રમત્ત રહેવામાં આવે તે ક્રમશઃ ક્ષપકશ્રેણી કેવળજ્ઞાન અને મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. કહ્યું છે કે “સમ્યક્ત્વ પામ્યા બાદ મેાહનીયકની ખેથી નવ પલ્પાપમ સુધીની સ્થિતિના ક્ષય થાય ત્યારે દેશશિવરિતપણું મળે અને ત્યાર બાદ સંખ્યાતા સાગરોપમની સ્થિતિને ક્ષય થતા જાય તે ક્રમશઃ સવિરતિચારિત્ર, ઉપશમશ્રેણી અને ક્ષયશ્રેણીની પ્રાપ્તિ થાય છે. એક આત્મા એક જ ભવમાં સમ્યક્ત્વથી લગાવીને મેક્ષ સુધીનું બધું જ પામી શકે છે, પરંતુ એક જ ભવમાં તે આત્મા ઉપશમશ્રેણી અને ક્ષપકશ્રેણી પામી શકતા નથી. [મતાંતરે તે તે પણ પામી શકે છે.]
સવાલ : મફ્તેવા માતાને ભવચારિત્રથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. પણ દ્રવ્યચારિત્ર પણ કાં હતુ ?
૨૧૫
અતિમ ભવમાં માત્ર તેમને તે પૂર્વ ભવેામાં
જવાબ : આવા પ્રસંગાને અપવાદમાં ગણવા. સ્થાવરપણામાંથી આવીને તરત જ મેક્ષ પામ્યાની આ વાતને શાસ્ત્રમાં આશ્ચર્ય ભૂત ગણાવી છે. જોકે દશ આશ્ચર્યમાં આ આશ્ચયનું. વિધાન આવતુ નથી તે પણ તેને ઉપલક્ષણથી સમજી લેવાનુ` છે. આ ઉપરથી નક્કી થયું કે સામાન્ય રીતે તે દ્રવ્યચારિત્રની પણ ખૂબ જ જરૂર છે. અને તે દ્રવ્યચારિત્ર
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
• મુનિજીવનની બાળથી-૬ હેય તે જ ગુરુકુલવાસ અને ગચ્છવાસ ઉપસ્થિત થાય છે. જે તેનું વિધિવત્ સેવન કરવામાં આવે તે નહિ પ્રગટેલું ભાવચારિત્ર પણ પ્રગટ થયા વિના રહેતું નથી. માટે દીક્ષા અને વડી દીક્ષારૂપ દ્રવ્યચારિત્રનું મહત્વ પણ જરાય ઓછું નથી. “અધ્યાત્મસાર ગ્રંથમાં પ્રથમ અધિકારમાં મહોપાધ્યાયજીએ કહ્યું છે કે, માત્ર દ્રવ્યચારિત્રને સ્વીકારનારા એવા અનંત આત્માઓ આજ સુધીમાં થઈ ગયા કે જેમને ગુજ્ઞા પારસંચરૂપ, ગુરુકુલવાસ અને ગચ્છવાસનું સેવન કરતાં કરતાં એ અપૂર્વ વિલાસ પ્રગટ થઈ ગયે કે તે જ ભવમાં ભાવચારિત્ર પામીને તેના પરિણામે તે જ ભાવમાં કેવલજ્ઞાન અને નિર્વાણપદ પામી ગયા.
જે લેકે ભરત ચક્રવતના દષ્ટાંતને આગળ કરીને દ્રવ્યચારિત્રની અનુપગિતા સમજાવે છે તેઓ એ વાત સમજી રાખે કે જે ભરત વગેરેને દ્રવ્યચારિત્ર વિના કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું તેમને પણ દ્રવ્યચારિત્રની અનુપગિતા કદી લાગી ન હતી. પરંતુ તેઓ તે આવા દ્રવ્યચારિત્ર મેળવવા માટે તલસતા હતા. હજી દ્રવ્યચારિત્ર વિના કેઈને કેવળજ્ઞાન થઈ શકશે પરંતુ “દ્રવ્યચારિત્ર બિનજરૂરી છે” એવું માનનારા એકાદ પણ આત્માને અનંતા કાળમાં આશ્ચર્યરૂપ પણ કેવળજ્ઞાન થઈ શકનાર નથી.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથી વસ્તુ : અનુગ અને ગચ્છની અનુજ્ઞ
અનુગ એટલે હંમેશ અપ્રમત્તપણે મુખ્યત્વે યોગ્ય સાધુઓ સમક્ષ તેને સૂત્રાર્થનું વ્યાખ્યાન કરવું. આવું વ્યાખ્યાન કરવાની ગુરુ તરફથી જેને અનુજ્ઞા મળે તે અનુગાચાર્ય કહેવાય.
જે વ્રત પાલનમાં નિપુણ હોય અને તે કાળને ઉચિત એવા સકલ સૂત્રાર્થને ગ્રહણ કરનારા હોય તે મુનિઓને જ અનુગની અનુજ્ઞા આપી શકાય, અન્યથા અપાત્રને અનુજ્ઞા કરનારા ગુરુને મૃષાવાદ લાગે, લેકમાં શાસન હીલના થાય, ગચ્છવતી સાધુઓનો નાશ થાય તથા સમ્યજ્ઞાન વગેરેની પ્રવૃત્તિ નહિ ચાલતાં તીર્થનો નાશ થાય. જે સાધુ કાચિત સૂત્રાર્થને પણ ધારણ કરતા નથી તે સાધુને અનુગ કરવાની અનુજ્ઞા આપવી એટલે જ્ઞાન વિનાના ભિખારીને રજોનું દાન કરવાની સલાહ આપવી. જેણે ભારે નિપુણતાથી સૂત્રાર્થનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે તેવા મહાત્મા તે ધમીઓના સંશયના અતિ સુંદર તર્ક વગેરે દ્વારા નિવારણ કરતા હોય. અને મિથ્યાધમીઓના જુઠ્ઠા આક્ષેપિના ફુરચા ઉડાવવાની અદ્ભુત મેધા ધરાવતા હોય. આ રીતે અગણિત આત્માઓને જિનશાસન પમાડતા હોય.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
SH
૨૧૮
મુનિજીવનની બાળથી-૬ અનુગાચાર્યની અપાત્રતા
જેની પાસે આવી કેઈ નિપુણતા નથી અને છતાં ગુરુએ તેને અનુગાચાર્ય બનાવી દીધા હોય તે તેવા આત્માનાં ઢંગધડા વિનાનાં પ્રવચનો, સવાલના જવાબ વગેરે દ્વારા લેકમાં શાસનહીલના થવા સિવાય બીજું શું થશે, એ આત્માના નબળા નિરૂપણને લીધે જિનશાના બંધથી મોક્ષ સુધીના અદ્ભુત પદાર્થોને લેકેમાં ન્યાય પણ શી રીતે મળશે, આવા આત્મા પાસે જે શિષ્ય સંપ્રાપ્ત થાય તે શિષ્યો પણ જ્ઞાનાદિ ગુણોથી નબળા જ હોય. તે આચાર્ય અભ્યશ્રત હોવાના કારણે તેનામાં અને તેના શિષ્યમાં સહજ રીતે તુચ્છતા હોય. તેમને બધાને હેયઉપાદેયનું જ્ઞાન યથાર્થ સ્વરૂપમાં હોય નહિ તેમ જ પિતાના તુચ્છપણને લઈને અભિમાની એવા તેઓ બીજા જ્ઞાનીઓ પાસેથી નવું જ્ઞાન પામી શકે પણ નહિ. આમ જે દશા ગુરુશિષ્યની થાય તે જ હલકી દશા પ્રશિષ્યની પણ થાય. જીવાદિ પદાર્થના તથા સૂત્રાર્થના વિશિષ્ટ જ્ઞાનના અભાવવાળું આ ટોળું બાવાઓ અને ધુતારાઓની જેમ ભિક્ષાટન કરે કે શિરમુંડન કરે તે પણ તે બધું જ નિષ્ફળ જાય છે. જ્યાં આગળ મતિ નથી પરંતુ સ્વમતિ જ પ્રધાન છે ત્યાં શાક્ત કહેવાતી ક્રિયાઓ પણ નિરર્થક જાય છે. આવા ટોળામાં જે આત્મા દીક્ષા લે છે તે પ્રાયઃ દ્રવ્યલિંગી જ રહે છે. આવું ટોળું તત્ત્વતઃ તીર્થને ઉછેદ કરનારું જ બને છે. અનુયોગાચાર્યની પાત્રતા
કાચિત સૂત્રાર્થને ધારણ કરીને તે વિષયમાં જેની
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૧૯ બુદ્ધિ ખૂબ જ નિપુણ બની હોય તેને જ અનુયાગની અનુજ્ઞા (આચાર્યપદવી) આપી શકાય. જે સાધુ ઘણું સૂત્રાર્થનું માત્ર શ્રવણ કરી ચૂક્યો છે; વળી જે પિતાની મધુર વાણીથી લેકમાં ખૂબ માનીતે થાય છે અને તેથી જ જેણે ઘણા શિષ્યોને પરિવાર ભેગે કર્યો છે, તે જ સાધુ જે સૂત્રાર્થને નિપુણ રીતે ધારક ન હોય તે તે સાધુ જિનશાસનને શત્રુ છે.
અનુયેગની અનુજ્ઞાને ગ્ય વ્યક્તિને સારા તિથિ મુહૂર્તમાં અનુજ્ઞા (આચાર્યપદવી) કરવી. પૂર્વના દિવસે સાંજે કાલગ્રહણનાં નેતરાં દેવાથી માંડીને તમામ વિધિ અન્ય ગ્રંથેથી જાણી લેવી. તેમાં નૂતન આચાર્યને મૂળ આચાર્યો વંદન કરવાની પણ વિધિ આવે છે. તે વખતે મૂળ આચાર્યના આસન ઉપર નૂતન આચાર્ય બનતા શિષ્યનું બેસવું અને પછી નૂતન આચાર્યરૂપી શિષ્યને મૂળ આચાર્ય રૂપી ગુરુ વંદન કરવું. તેના દ્વારા મૂળ આચાર્ય તરફથી સકળ સંઘને એવું સૂચિત કરવામાં આવે છે કે, “આ મારા. શિષ્ય મને પણ જે વંદનીય છે તે તમને સૌને તે વંદનીય હોવા જોઈએ; અમે બન્ને ગુણેની દષ્ટિએ તુલ્ય બન્યા છીએ અને તેથી જ ગુરુ દ્વારા શિષ્યને વંદન કરવામાં કશું જ અનિચ્છનીય નથી અને કેઈને પણ કર્મબંધનું કારણ નથી. આથી હવે તમે સૌ આ નૂતન આચાર્યની આજ્ઞાને મારી આજ્ઞાઓની જેમ જ સ્વીકાર કરજે.”
અનુયેગની અનુજ્ઞા કરવાની વિધિ પૂરી થયા બાદ મૂળ આચાર્ય નૂતન આચાર્યને ઉપદેશ આપતાં કહે કે,
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
મુનિજીવનની બાળપેથી“તું ધન્ય બની ગયું છે, જેને ચતુર્વિધ શ્રી સંઘની સેવા કરવા માટેની સારામાં સારી તક મળી છે; જ્યારે તે જિનવચનના મર્મને બરાબર જાણ્યું છે, ત્યારે તારી ફરજ થઈ પડે છે કે આ ગંભીર પદ પામીને તે જિન પ્રવચનને સારામાં સારો ઉપયોગ કરે છે તું તેમ કરવામાં સફળ થઈશ અર્થાત્ ભવ્ય જીના હૃદયને જિનવચનથી ભાવિત કરીશ તે તેટલા જ માત્રથી તને વીતરાગ-દશા અને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્ત થશે એટલું જ નહિ પણ બીજા અનેકેને પણ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવામાં તને નિમિત્ત થવા મળશે.” અનુયોગાચાર્યોનાં કાર્યો
સામાન્ય રીતે આચાર્ય પદવીને લાયક તે જ ગણાય કે જેનામાં નીચે જણાવેલ ચાર વાતે સારી રીતે જણાતી હોય. (૧) સંઘરક્ષા, (૨) પિતાના આશ્રિતે માટે જરૂરી ઉપકરણ વગેરે પામવા માટેની પુણ્ય શક્તિ, (૩) યોગ્ય વ્યક્તિઓને સૂવાર્થનુ દાન, (૪) આશ્રિત સાધુઓને મોક્ષમાર્ગ ઉપર સારી રીતે પ્રયાણ કરાવવા માટે સારણા-વારણા વગેરે કરવાની ભારે કુશળતા હોય.
ઉપર્યુક્ત ચાર વાતમાં પહેલી બે વાતમાં થોડી ન્યૂનતા હોય તે પણ હજી ચલાવી શકાય. પરંતુ છેલ્લી બે વાતમાં તે લગીરે ન્યૂનતા ચાલી શકે નહિ. પરમાત્મા મહાવીર દેવે તે ત્યાં સુધી ગૌતમ ગણધરને કહ્યું છે કે, હું ગૌતમ! જે ગચ્છમાં સારણ, વારણ વગેરે થતાં ન હોય તેને કુછ કહેવાય; આવા ગરછને સંયમન અથી સાધુ
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપાથી-}
૨૨૧
સાધ્વીઓએ સત્વર ત્યાગ કરી દેવા જોઈ એ. [(૧) સારણા એટલે મારણા = ભૂલનું સ્મરણ કરાવવું (૨) વારણા એટલે ખીજી વખત ભૂલ થાય ત્યારે તેનું નિવારણ કરવું. (૩) ચેયણા એટલે નેકણા = ત્રીજી વાર ભૂલ થતાં કડક શબ્દમાં ઠપકો આપવા અને (૪) ડિચેાયણ એટલે પ્રતિનેાઇણા હાથેથી અગર જરૂર પડયે દડ વગેરેથી વારવાર ભૂલ કરનારને મારવા.]
=
જો આચાર્ય પાસે શિષ્યને સુધારવા જેવું પુણ્ય ન હાય તા તેવા શિષ્ય સંઘના અગ્રણી ગભીર અને ધર્માત્મા એવા શ્રાવકોને પશુ—પડિચેાયણા સુધીની રજા આપવા સાથે —સોંપી દેવે પડે, આ અંગે આચારાંગસૂત્ર'માં તફાની શિષ્યને ટુચકા કરીને સીધા કરી દેતા રાજાનું દૃષ્ટાંત આવે છે.
આચાય તેા તે જ થઈ શકે જેની એક આંખમાંથી શિષ્યા પ્રત્યે વાત્સલ્યનાં પૂર ઉમટતાં હાયપર`તુ તેની સાથેસાથ મીજી આંખેથી કરડાકીની આગ એકાતી હાય. આવી કરડાકીના કારણે જ શિષ્યાના આત્માની નેવું ટકા જેટલી અનાદિકાલીન ઉચ્છ્વ ખલતા ખતમ થઈ જતી હાય છે. બાકીના દશ ટકા દાષા તેા વાત્સલ્યભાવથી જ વિસર્જન પામતા હાય છે, જે આચાર્યની અભિલાષા એવી છે કે, હું માટી સ`ખ્યામાં ગીતા અને સર્વિસ સાધુએને તૈયાર કરીને જૈન સ ંઘને તેની ભેટ આપુ.’ તે આચાયે ભીમ અને કાન્ત ગુણ એકી સાથે જીવંત કરવા જોઈએ. જે ગચ્છમાં આચાર્યની કરડાકી ન હેાવાના કારણે શિસ્ત નથી
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
મુનિજીવનની બાળપેથીઅને મર્યાદાઓનું કડક પાલન નથી, તે ગરછના સાધુઓ જૈન સંઘ માટેની મૂલ્યવાન મૂડી બની શકતા નથી, તેવા શિસ્તહીન અને મર્યાદાહીન સાધુઓનો ગચ્છ ન કહેતાં તેને ટેળું જ કહેવું જોઈએ. જે શિષ્ય આચાર્યના કાબૂની બહાર ચાલ્યા જાય તે છેવટે કાલકસૂરીશ્વરજીની જેમ તે આચાર્યો ગચ્છને ત્યાગ કરીને અન્ય ગચ્છને આશ્રય લે જોઈએ. પ્રાપ્ત અને કપિક શિષ્ય
હવે આપણે નૂતન આચાર્યનું સૂત્રાર્થને દાન અંગેનું કાર્ય વિચારીએ. પ્રથમ તે સૂવાર્થનું દાન તે જ શિષ્યને કરાય જે ધર્માથી હાય, મધ્યસ્થ હેય અને બુદ્ધિમાન હોય. આવા શિવે કઈ વાતમાં કદાગ્રહ કરતા નથી, પવિત્ર આશયવાળા હોય છે અને નજીકમાં જ મેક્ષગામી હોય છે. બુદ્ધિમાન હોવાને કારણે સૂક્ષ્મ અને સ્કૂલ ગુણે અને દેષને ગંભીરપણે સમજી શકતા હોય છે. જેમ હડા નામની વનસ્પતિને કઈ પણ જાતને પ્રતિબંધ હોતે નથી તેમ આ સાધુઓને ધનાદિ પદાર્થોમાં ક્યાંય પ્રતિબંધ હેતે નથી. આથી જ તેને નિર્મોહી બનાવવાનું કામ ગુરુના માટે ઘણું સહેલું બની જાય છે. પ્રાપ્ત શિષ્ય
જે સાધુન જેટલે દીક્ષા પર્યાય થયે હોય તેટલા વર્ષના દિક્ષા પર્યાયે તે સાધુને જે સૂત્ર ભણવાને અધિકાર પ્રાપ્ત થતે હેય [દા. ત. ત્રણ વર્ષને દીક્ષા પર્યાય થાય
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૨૩ ત્યારે તેને નિસાથસૂત્ર ભણવાનો અધિકાર મળે છે.] તે. સૂત્રને તે સાધુ તેટલા દક્ષા પર્યાયે પ્રાપ્ત થયો કહેવાય. કવિપક શિષ્ય ' “આવશ્યક સૂત્રથી માંડીને “સૂયગડાંગ સૂત્ર સુધીમાં જે સૂત્રને જે સાધુએ ભણી લીધું હોય તે સૂત્રને તે સાધુ કલ્પિક કહેવાય.
અહીં એ વાતને ખ્યાલ રાખવે કે નિસાથ વગેરે જે છેદસૂત્રો કહેવાય છે તેનું અધ્યયન તે માટે જરૂરી દીક્ષાપર્યાય થતાં કરી જ શકાય તે નિયમ નથી. તે તે છેદસૂત્રને દીક્ષા પર્યાય થઈ જવા છતાં જે તે સાધુ પરિણત પાપના તીવ્ર ડરવાળે, ધર્મની ભારે પ્રીતિવાળો, અને શુદ્ધ અંત:કરણવાળો] ન હોય તે તેને નિશીથ વગેરે છેદસૂત્રો ભણવાને અધિકાર પ્રાપ્ત થતું નથી. આ છેદગ્રંથમાં ઉત્સર્ગમાર્ગની સાથે પુષ્કળ અપવાદમાર્ગો આપવામાં આવ્યા છે. અપરિણત આત્મા હોય છે તે તેમાંના ઉત્સર્ગમાર્ગોને જ પકડી લેતે હોય છે અને જે અતિ પરિણત આત્મા હોય છે, તે જરાતરામાં અપવાદમાર્ગને પકડી લેતે હોય છે; પરંતુ જે પરિણત આત્મા હોય છે તે જ ઉત્સર્ગના સ્થાને ઉત્સર્ગને અને અપવાદના સ્થાને અપવાદને સારી રીતે સમજીને આચરતો હોય છે. જેમ ઉત્સર્ગનું આચરણ એ માગે છે તેમ એગ્ય સ્થાને (પુષ્ટાલંબને) અપવાદનું આચરણ તે પણ માર્ગ જ છે. અપરિણત અને અતિપરિણત આત્માએ ઉત્સર્ગ અને અપવાદનું અગ્ય સ્થાને આચરણ કરીને
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬ તે બન્ને માર્ગોને ઉન્માર્ગ બનાવી દેતા હોય છે. ઉત્સર્ગના સ્થાનમાં ઉત્સર્ગ જ જોરદાર ગણાય છે, અને અપવાદના સ્થાનમાં અપવાદ જ જોરદાર ગણાય છે. આમ બને સ્વસ્થાનમાં જેટલા બળવાન છે એટલા જ પરસ્થાનમાં નિર્બળ છે. " હાથીનું બળ જમીન ઉપર જ હોય છે અને મગરનું બળ પાણીમાં જ હોય છે; હવે જે પિતાના સ્થાનમાં મહાબળવાન એવા તે બન્નેને જે પરસ્થાનમાં મૂકી દેવામાં આવે તે બન્ને દુર્બળ થઈ જાય છે. !' મહોપાધ્યાયજીએ “અધ્યાત્મસાર”માં કહ્યું છે કે, “જ્ઞાનગર્ભ વૈરાગ્ય તેને જ કહેવાય જેની પાસે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને વિશિષ્ટ પ્રકારને ક્ષયે પશમ હોય તેવું ઉત્સર્ગ અને અપવાદનાં જ્ઞાનમય અને ક્રિયાનયનાં નિશ્ચય અને વ્યવહારના ભેદનું અને સ્થાનનું સૂક્ષ્મ જ્ઞાન હોય. - જે આત્મા ઉપર જણાવ્યા મુજબ પરિણત હોય છે તે આત્મા ઉત્સર્ગ અપવાદમાર્ગને સારે જાણકાર અને સાચો વિનિયોગ કરનાર બને છે. તેવા આત્માને છેદ
ને અપવાદમાર્ગો જાણીને નિષ્કારણ તેનું સેવન કરવા કરાવવાનું દિલ કદાપિ થતું નથી. અતિપરિણત આત્માઓને જે આ અપવાદમાર્ગે જાણવા મળી જાય તે તેમનું પતન પ્રાયઃ થયા વિના રહેતું નથી માટે જ છેદગ્રંથના અધ્યયનની યેગ્યતા ઉપર ગુરુને સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી તપાસ કરવી પડે છે. - શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, કાચા ઘડામાં નાખેલું પાણી કાચા ઘડાને અને પાણીને બન્નેને નાશ કરે છે. આ જ રીતે અયોગ્ય વ્યક્તિને સૂત્રાર્થનું દાન કરવાથી સ્ત્રાર્થને નાશ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૨૫ થાય છે અને તે અગ્ય વ્યક્તિની દુર્ગતિ થવા દ્વારા તેને પણ નાશ થાય છે. છેદસૂત્રો તે કાચા પારા જેવાં છે. તે ફૂટી નીકળવાની ઘણી મટી શક્યતાઓ છે. આથી તેનું અધ્યયન કરાવવામાં પાત્રતાની પરીક્ષા ખૂબ સૂક્ષમતાથી કરવી જોઈએ. અન્યથા જીવનને નિવિકાર બનાવતા આ ગ્રંથ અપાત્રોના ચિત્તને વિકારમય બનાવી દે તે પણ નવાઈ નહિ. નિશીથ નામનું એક છેદસૂત્ર છે. નિસાથ એટલે ગુપ્ત. માત્ર નિશીથ જ નહિ, ઉપલક્ષણથી તે છયે છેદસૂત્રો નિશીથ (ગુપ્ત) જ છે.
જેમ આચાર્ય પોતાના શિષ્યને પાત્રતા પ્રમાણે સૂત્રાર્થ આપે તેમ અન્યના શિષ્યને પણ યોગ્યતા પ્રમાણે સૂત્રાર્થ આપે પરંતુ તે માટે તે આગંતુક શિવે ઉપસંપદા ગ્રહણ કરવી પડે. તેને નિયમ એ છે કે પિતાના ગુરુની પાસે જેટલું જ્ઞાન હોય તે બધું ગ્રહણ કર્યા બાદ હજી વધુ જ્ઞાન ગ્રહણ કરવાની જેની શક્તિ હોય તે શિષ્ય પિતાના ગુરુની આજ્ઞા પામીને અન્ય ગચ્છના ગુરુ પાસે જઈને ઉપસંપદા સ્વીકારે. અર્થાત્ જ્યાં સુધી પિતાને ઉદ્દેશ પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી તે ગુરુના શિષ્ય તુલ્ય બનીને રહે. જે ગુરુ એકલા થઈ જતા હોય અથવા જેમની પાસે નવદીક્ષિત સાધુઓને પરિવાર હોય કે જેને તૈયાર કરવામાં તે સમર્થ શિષ્ય ખૂબ જ ઉપયેગી બનતે હોય તે તેવી સ્થિતિમાં તે સમર્થ શિષ્ય ઉપસંપદા કરવા અંગે વિચાર પણ ગુરુ પાસે રજૂ કરે નહિ.
મુ. ૧૫
નવદીક્ષિ
મર્થ શિષ્ય શિષ્ય ઉપર
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬, " હવે જે અન્ય ગુરુ પાસે ઉપસંપદા માટે જાય તે આગંતુક સાધુ તથા નૂતન ગુરુ અને તેમના ગચ્છના સાધુએની પરસ્પર પરીક્ષા થાય. જે તે ગચ્છના સાધુઓ આચારમાં શિથિલ હોય તે તે જોઈને આગંતુક સાધુ તેમના ગુરુને વાત કરે તે વખતે જે તે ગુરુ પોતાના શિષ્યના દોષેની ઉપેક્ષા કરે તે આગંતુક સાધુ ઉપસંપદા સ્વીકાર્યા વિના પાછો જાય. આ જ રીતે તે ગચ્છના સાધુઓ આગંતુક સાધુઓની પણ પરીક્ષા કરે. જો તેમાં સંતોષ થાય તે જ તેને સ્વીકાર કરાય. યુક્તિગમ્ય અને આગમખ્ય સૂત્રો
વાચનાદાતા ગુરુએ સૂત્રાર્થનું વ્યાખ્યાન કરતી વખતે જે પદાર્થો તર્ક વગેરેથી સિદ્ધ કરી શકાય એવા હોય તે –વનસ્પતિમાં જીવ વગેરે-પદાર્થોને સચોટ યુક્તિઓ અને દષ્ટાંતથી સમજાવવા માટે મુખ્યત્વે કેશિશ કરવી અને જે પદાર્થો આગમ વચનથી જ માન્ય રાખવા પડે તેવા હોય
–નિગદમાં જીવતત્વ વગેરે––તેને મુખ્યત્વે આગમવચનની શ્રદ્ધાથી જ સમજાવવા. જે આમાં ઊલટું કરવામાં આવે તે તે દેષપાત્ર સમજે. એ નિષદ્યા વગેરે
વાચનાદાતા ગુરુ માટે એક નિષદ્યા (આસન) હોય અને તેથી થેડી ઊંચી એવી બીજી નિષઘા સ્થાપનાચાર્યજી માટે હોય. આ બીજી નિષદ્યા સમવસરણ સ્વરૂપ સમજવી. વસ્તુતઃ જેટલા શિષ્ય વાચના લેતા હોય તે બધાએ પોતાનું
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૬
૨૨૭ આસન ગુરુને બેસવા માટે એકબીજાની ઉપર પાથરવું જોઈએ. (હાલ તેવી આચરણ નથી જણાતી.) જે વાચનાદાતા ગુરુ વ્યાધિગ્રસ્ત હોય તે પણ તેમણે પિતાની શક્તિ ફેરવીને શિષ્યને વાચના આપવી જ જોઈએ. તેમના માટે નજીકમાં જ યંગ્ય સ્થળે માત્રાને પ્યાલે અને ઘૂંકવાને પ્યાલે મૂકી રાખવું જોઈએ. વાચના લેતા શિષ્યની ફરજે (૧) ઈરિયાવહી પડિક્લેમીને મુહપત્તિનું પ્રતિલેખન કરીને
એકસાથે બધા શિબેએ ગુરુવંદન કરવું. ત્યાર બાદ અનુયેગને કાર્યોત્સર્ગ કરે અને ફરી ગુરુવંદન કરવું. યોગ્ય સ્થળે એગ્ય મુદ્રામાં બેસીને અપ્રમત્ત ભાવે
વાચન સાંભળવી. તે વખતે હાથ જોડેલા રાખવા. (૪) જે વખતે જે પ્રકારનું વિવેચન ગુરુમુખથી નીકળે તે
વખતે તેવા પ્રકારના મુખના પ્રસન્નતા વગેરે ભાવે એવી રીતે કરવા કે જેને જોઈને વાચના દેવાને ગુરુને ઉ૯લાસ વધી જાય. જો આમ થાય તે ઉલ્લસિત મનવાળા થયેલા એવા તે ગુરુના મુખથી ન કમ્પા હોય તેવા અપૂર્વ પદાર્થો નીકળતા હોય છે; આવા વખતે જે શિખ્ય કાં વગેરે ખાય છે તેને જોઈને
ગુરુને ઉ૯લાસ તૂટી જાય. (૫) સમયે વિનીત ભાવે શિષ્યએ યોગ્ય સવાલ
પણ રજૂ કરવા જોઈએ કે જેથી પણ ગુરુને ઉલલાસ વધી જાય.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ ( શિષ્યમાં જે શિષ્ય પાસે ગુરુએ આપેલી બાથમાની
ધારણ કરી લેવાની અપૂર્વ શક્તિ છે. અને તેથી જ જે શિષ્ય અન્ય સર્વને તે વાચના તૈયાર કરાવી શકે છે તેવા દીક્ષાપર્યાયમાં નાના હેય તે પણું અનુભાષક તરીકેની શક્તિમાં સૌથી મોટા (યેષ્ઠ) એ તે મહાત્માને પણ ગુરુને વંદન કર્યા બાદ તમામ સાધુએએ વંદન કરવું. આમાં દીક્ષાર્થે મોટાઓ પણ તેને વંદન કરે તેમાં આશાતના કેઈ દોષ નથી.
કેમ કે અનુભાષક શક્તિમાં તે તે જ સૌથી મોટો છે. અનુગાચાર્ય સ્તવ પરિજ્ઞા વગેરે ઉત્તમશ્રતની વાચના આપવી
જેમાં–(૧) ઉત્તમકૃત કોને કહેવાય? (૨) તેની વાચનાથી સમ્યકત્વની શું અવશ્ય પ્રાપ્તિ થાય? (૩) સ્તવપરિણા એટલે શું? વગેરે બાબતેને સમાવેશ કરે. (૧) ઉત્તમકૃત કોને કહેવાય?
જે શ્રત (શાસ્ત્ર) કષ, છેદ અને તાપની ત્રણ પરીક્ષામાંથી પાર ઉતરી જાય તે છત કહેવાય. જેવી રીતે કહેવાતું તેનું સાચું છે કે નહિ તે જાણવા માટે તેને કટીના પથ્થર ઉપર કસવામાં આવે છે; આ કષ પરીક્ષામાં તે પાર ઊતરતી જાય તે પણ જે શંકા પડે તે તેને છેદ કરીને તેડવામાં આવે છે, એ પછી પણ જે શંકા પડે તે તેને અગ્નિમાં તપાવવા રૂપ તાપ પરીક્ષા કરવામાં આવે છે; તેવી જ રીતે આ ત્રણે પરીક્ષામાંથી જે શ્રત થાય તે ઉત્તમ
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
રક
મુક્ટિવાની બાળથી-૬ શ્રત કહેવાય. શ્રતની કષ પરીક્ષા
જે શાસ્ત્રમાં રાગાદિને નાશ કરે તેવા ધ્યાન વગેરેને વિધિ બતાડવામાં આવ્યું હોય, વળી જેમાં સાવદ્ય બાબતે ને જોરદાર નિષેધ જણાવાયે હોય તે શાસ્ત્ર કહેવાય.
દા. ત. એક શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, “મન-વચન અને કાયાથી કોઈ પણ જીવને કદી પણ પીડા કરવી નહિ.” વળી તે જ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, “રેજ એવું ધ્યાન ધરવું જોઈએ જેથી રાગાદિ મળેને નાશ થઈ જાય.” આવાં શાસોને કષશુદ્ધ શાસ્ત્ર કહેવાય. પરંતુ જે કઈ શાસ્ત્રમાં માત્ર સ્થૂલ હિંસાના નિષેધરૂપ પ્રતિપાદન હોય અને વાગાદિને નાશ કરવા માટે પૃથ્વી વગેરેનું ધ્યાન ધરવાની વાત કરી હોય તે તે શાસ્ત્ર કષ પરીક્ષામાં નાપાસ થયું કહેવાય. દા. ત. (૧) એમ કહેવામાં આવ્યું હોય કે, “જીવને મારવાની ઈરછા સાથે તેને મારવાની ક્રિયા કરવા છતાં જે તે મરી જાય નહિ તે પેલે હિંસક કહેવાય નહિ. (૨) હાડકાં વગરના જે છ હોય તેવા લાખે ની હિંસા કરવામાં આવે પણ જે તેનું એક ગાડું ભરાય તે એક જ જીવની હિંસાને દોષ લાગે. (૩) ગુરુની પાસે પાપશુદ્ધિ વખતે જે તે માણસે બ્રાહત્યા વગેરે ન કરેલ હોય તે પણ જે તે ગુરુને એમ કહે કે, “હું બ્રહ્મહત્યારે છું.” તે તેને મૃષાવાદ સમજ નહિ. (૪) “અ” વગેરે અક્ષરનું જ ધ્યાન કરવું (શ્વાસે છૂાસ ઉપર જ નજર રાખવી.) ઉપરોક્ત દકાંતે કષ પરીક્ષામાં નાપાસ થયેલાં વિધાનવાળા શાસ્ત્રના છે.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ શ્રુતની છેદ પરીક્ષા
ક્ષને પ્રાપ્ત કરી આપનારાં અપ્રમત્ત ભાવસહિત જે બાહ્ય ક્રિયાકાંડે તે બાહ્ય અનુષ્ઠાને કહેવાય છે. જે શાસ્ત્રમાં અનુષ્ઠાનેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હોય તે પ્રતિપાદન તે જ શાસ્ત્રમાં કહેલા વિધિ અને નિષેધનાં વિધાનેથી જે વિરુદ્ધ ન જાય તે તે શાસ્ત્ર છેદ શુદ્ધ શાસ્ત્ર કહેવાય.
દા. ત. (૧) મુનિએ માગું પરડવું વગેરે તમામ કાર્યો કરતી વખતે અષ્ટપ્રવચન માતાનું પાલન કરવું જ જોઈએ. (૨) નિર્દોષ ગોચરી વાપરવી જોઈએ. ટૂંકમાં કઈ પણ અનુષ્ઠાન અપ્રમત્ત ભાવે કરવું જોઈએ. આવાં પ્રતિપાદન કરતું જિનશાસ્ત્ર એ છેદ શુદ્ધ કહેવાય કેમકે તેણે કહેલા આ બધાં અનુષ્ઠાને તેના વિધિનિષેધથી વિરુદ્ધ જતાં નથી. - જો પ્રતિપાદિત વિધિ અને નિષેધથી અનુષ્ઠાન વિરુદ્ધમાં જતાં હોય તે તે શાસ્ત્ર છેદ-અશુદ્ધ યાને છેદ પરીક્ષામાં નાપાસ થયું કહેવાય. દા. ત. (૧) દેવતાની આગળ ગીતગાન ચાલતાં હોય ત્યારે સાધુએ ત્યાં ઊભા રહેવું જોઈએ. (૨) સાધુથી હાસ્યાદિક કરી શકાય. (૩) અસભ્ય વચન બેલી શકાય. (૪) એક જ ઘેરથી બધું લઈને ભજન કરી શકાય. (૫) તરવારની ધારથી શરીર પર ઘા મારી શકાય. આ બધાં અનુષ્ઠાને વિધિનિષેધથી વિરુદ્ધ જનારા હેવાથી આને કહેનારું શાસ્ત્ર તે છેદ-અશુદ્ધ શાસ કહેવાય. શ્રતની તાપ પરીક્ષા - જે શાસ્ત્રમાં જીવાદિ પદાર્થોનું સ્વરૂપ એવું જણાવવામાં
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
મુનજીવનની બાળથી-૬ આવ્યું હોય કે જેથી વિધિનિષેધ અને અનુષ્ઠાનના પ્રતિપાદન સાથે વિસંવાદ પેદા થતું ન હોય તે શાસ્ત્ર તાપશુદ્ધ શાસ્ત્ર કહેવાય. આવું એકમાત્ર શાસ્ત્ર તે જ જિનશાસ્ત્ર. કેમ કે તેમાં જીવનું સ્વરૂપ કથંચિત્ નિત્યાનિત્ય અને દેહથી કથંચિત્ ભિન્નભિન્ન કહ્યું છે. એટલે કે જીવ એકાંતે નિત્ય પણ નથી અને એકાંતે અનિત્ય પણ નથી. પરંતુ જીવ તેના મૂળભૂત દ્રવ્યસ્વરૂપથી નિત્ય છે અને તેના પર્યાયસ્વરૂપથી અનિત્ય પણ છે. તેવી જ રીતે જીવ દેહથી એકાંતે ભિન્ન પણ નથી અને એકાંતે અભિન્ન પણ નથી પરંતુ નિશ્ચયથી જીવ ભિન્ન છે અને વ્યવહારથી અભિન્ન પણ છે.
જે શાસ્ત્રોમાં જીવનું નિત્ય, અનિત્ય, ભિન્ન, અભિન્ન તરીકેનું પ્રતિપાદન એકાંતે હોય તે શામાં જે વિધિ– નિષેધ કે અનુષ્કાનો બતાડેલાં હોય તે બધાં પ્રતિપાદન નકામાં થઈ જશે. કેમ કે એક બાજુ આત્માને એકાંતે [સર્વથા અને સર્વદા નિત્ય કે અનિત્ય કે દેહથી ભિન્ન અથવા અભિન્ન કહ્યો હોય અને બીજી બાજુ સત્ય બોલવું, અસત્ય નહિ બલવું, સ્વર્ગે જવા માટે અગ્નિહોત્રયજ્ઞનું અનુષ્ઠાન કરવું એવી બધી વિધિનિષેધ અને અનુષ્ઠાનની વાતે એકાન્તવાદ સાથે વિસંવાદી બની જશે. આવું શાસ્ત્ર તાપની પરીક્ષામાં નાપાસ થયું કહેવાય. '' જે શાસ્ત્ર કષશુદ્ધ હોય પણ છેદ-અશુદ્ધ હોય અથવા કષ અને છેદ બનેથી શુદ્ધ હોય પણ તાપથી અશુદ્ધ હોય તે તે શાસ્ત્રને ઉત્તમકૃત કહી શકાય નહિ.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
આ ચર્ચાના ઉપસ ́હાર કરતાં સંક્ષેપમાં એટલું જ કહેવું છે કે માત્ર જિન શાસ્ર ઉત્તમમ્રુત કહેવાને લાયક છે. શું ઉત્તમ શ્રુતની પ્રાપ્તિથી સમ્યકત્વ મળે જ ?
૨૩૨
ઉત્તમ શ્રુતની જેને દ્રવ્યથી પ્રાપ્તિ થાય તેને પ્રાયઃ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં પ્રાયઃ એટલા માટે કહ્યું કે અલવ્યે અને દુખ્યાને ઉત્તમમ્રુત્તની દ્રવ્યથી અન તીવાર પ્રાપ્તિ થવા છતાં સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થતું નથી.
સવાલ :– જો ઉત્તમમ્રુતની પ્રાપ્તિ થયા છતાં પણ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થયું નથી તે ભવિષ્યમાં પણ ઉત્તમશ્રુતની પ્રાપ્તિથી સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થશે ખરુ?
જવાબ :– હા, ઠં’ડી પડી ગયેલી ગાડી જેમ આઠે દશ વખત હૅન્ડલ ફેરવવા છતાં ગરમ ન થઈ તે પણ તે જ્યારે ગરમ થવાની જ હશે ત્યારે હૅન્ડલ ફેરવવાથી જ ગરમ થશે, તેમ જ્યારે પણ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ ભવિષ્યમાં થશે ત્યારે ઉત્તમશ્રુતથી જ થશે. અહી એટલેા ખ્યાલ રાખવેા કે દડથી ઘડા થાય છે તેવી જ રીતે રાટલીથી લેાહી અને છે વગેરે.... (એવુ કહેવામાં દડથી ઉત્પન્ન થયેલી ચક્રની ભ્રમી દ્વારા ઘડા પેદા થાય છે એવુ ગર્ભિત પડેલું છે તેમ અહી' પણ ઉત્તમશ્રુતથી સમ્યકૃત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે તેવું કહેવામાં પણ ઉત્તમમ્રુતથી ઉત્પન્ન થયેલા નીચે†લ્લાસ દ્વારા સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થાય છે એવુ ગતિ સમજવુ. આવે વીલ્લાસ અભવ્ય વગેરેને નહિ પેદા થતા હોવાથી તેને ઉત્તમમ્રુત ચળવા છતાં સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થતી નથી. એટલે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુનિજીવનની બાળપોથી-૬
२३३ જે આત્મામાં સમ્યકત્વ પામવા માટે તથાભવ્યત્વ નામને
ભાવ તૈયાર થયે હોય, કાળ પાક્યો હોય, નિયતિ અનુકૂળ થઈ હોય. એક કડાછેડી આગરેપમની કર્મસ્થિતિ બની હોય અને અંતાકોડાકડી સાગરોપમની કર્મસ્થિતિ કરવા માટે પુરુષાર્થ જીવંત બની ગયે હેય તે જ આત્માઓ આ પાંચ કારણે ભેગાં થતાં સમ્યક્ત્વ પામી શકે છે.
કઈ પણ કાર્ય પ્રત્યે ઉપર્યુક્ત પાંચ કારણેની હાજરી આવશ્યક છે. તેમાના એકાદને પણ અભાવ કાર્યને પેદા થવા દેતું નથી. બેશક તે પાંચમાં કેઈની ગૌણુતા અને કેઈની પ્રધાનતા જરૂર હોઈ શકે.
આ સમ્યકત્વના બે પ્રકાર છે. જિનવચન જ તત્વ એવી જે તત્ત્વરુચિ તે દ્રવ્ય-સમ્યક્ત્વ છે; અને નવ તત્વનું હાય વગેરે વિભાગપૂર્વકના જ્ઞાનમાંથી પેદા થતી શ્રદ્ધા તે ભાવસમ્યકત્વ છે. દ્રવ્ય-સમ્યક્ત્વ કરતાં ભાવ સમ્યક્ત્વ અનંતગુણ શુદ્ધ છે. આવું ભાવ-સમ્યકત્વ જેને પ્રાપ્ત થાય છે તે આત્મામાં સમસંવેગ-નિવેગ, અનુકંપા અને આસ્તિક્ય નામના પાંચ લિંગે કાર્યો ઉત્પન્ન થતા રહે છે કે એનાથી ચારિત્રમેહનીયને પશમ થતાં નિર્મળ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે અને અંતે મુક્તિ પણ મળે છે.
આ ઉપરથી સમજી શકાશે કે મુક્તિ સુધીના તમામ ભાવની પ્રાપ્તિના મૂળમાં ઉત્તમકૃત પડેલું છે. માટે અનુયોગાચારેક શિષ્યોને સ્તવ–પરિજ્ઞા વગેરે ઉત્તમદ્યુતની વાચના આપવી જોઈએ.
એ.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
મુનિજીવનની બાળપોથી(૩) સ્તવ પરિણા એ શું છે?
અનુગાચાર્ય જે જે કાળે જે જે નંદીસૂત્ર વગેરે શાસ્ત્રો વિદ્યમાન હોય તેની વાચના તેના ગ્ય શિષ્યને આપે. અથવા જે વધુ એગ્ય હોય તે તેને દષ્ટિવાદ આદિ અંગેની અથવા તે તેમાંથી ઉદ્વરેલાં સ્તવપરિજ્ઞા વગેરે શાની. પણ વાચના આપે. આ સ્તવપરિજ્ઞા વગેરે શાસ્ત્રોને અંગમાંથી ઉદ્ધર્યા હેવાથી તેને ઉદ્ધત શાસ્ત્રો કહેવાય છે. ( સ્તવપરિજ્ઞા દોઢસેથી કાંઈક અધિક કલેકને ગ્રંથ. છે. તેમાં દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. નિરતિચારપણે સંયમધર્મનું પાલન કરવું તે. ભાવસ્તવ કહેવાય છે અને તેવા ભાવસ્તવના રાગથી વિધિપૂર્વક જિનભવન બનાવવું, જિનબિંબ બનાવી તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવવી, તે જિનબિંબની વિધિપૂર્વક અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવી એ બધું શ્રાવકનું દ્રવ્યસ્તવ કહેવાય છે.
હવે જિનભવન-નિર્માણ, જિનબિંબ–પ્રતિષ્ઠા અને જિનપૂજા આ ત્રણ પ્રકારના દ્રવ્યસ્તવના વિષયમાં જે
મહત્વની વાત છે તે આપણે જોઈએ. Íજનભવન-નિર્માણ સંબંધમાં મહત્ત્વની વાતે
જિનભવન માટે પથ્થર વગેરે જે કાંઈ લાવવું પડે અથવા જે જગ્યા વગેરે ખરીદવી પડે તેમાં એવી ઉદારતા, સજજનતા રાખવી કે જેથી બીજાઓને તે ઘમીજને પ્રત્યે અપ્રીતિ ન થાય. આ વાત સાધક અવસ્થામાં પ્રથમ ચોમાસાના પંદર જ દિવસમાં કુલપતિને ત્યાંથી વિહાર કરી
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી-૬
૨૩૫. જેવાના પ્રસંગથી પ્રભુ મહાવીરે આપણને સૂચિત કરી છે. જે કઈ પણ કારણસર બીજાઓને અપ્રીતિ થાય તે કદાચ તેઓ મિથ્યાત્વ પણ પામી જાય. છતાં જે બીજાની અપ્રીતિનું નિવારણ શક્ય જ ન હોય હિાલીક ખેડૂતની જેમ] તે તે વખતે પિતાના કર્મને દેશ વિચારો પરંતુ તે વ્યક્તિને દેવ જે નહિ. કેટલીક વાર તે એવું બને છે કે ધમી. જનની ઉદારતાને કારણે નેકર-ચાકરો, કર્મચારીઓ વગેરે જિનધર્મની પ્રશંસા કરવા દ્વારા પોતાના આત્મામાં બેધીબીજ વાવી દે છે. આજે કેટલાક લોકે જિનમંદિરમાં ધન ખર્ચવાને બદલે ગરીબની માનવતામાં જ ધન ખર્ચવાની જે વાત કરે છે તે બરાબર નથી. જેની પાસે પુણ્ય નથી તે જ ગરીબ છે. આવા ગરીબની પાસે પુણ્યબળ પેદા કરાવ્યા વિના જે ધન આપવામાં આવે તે પણ તે ધન ચાલી ગયા વિના રહેવાનું નથી. એટલે અનુકંપાની દષ્ટિથી ધનાદિની મદદ કરવાની સાથે સાથે તેનું પુણ્યબળ વધારવાનું કાર્ય પણ કરવું જોઈએ. શાસ્ત્રકારો કહે છે કે સર્વોત્તમ કેટીનું પુણ્ય તે સર્વોત્તમ પુણ્યના સ્વામી એવા જિનેશ્વરદેવેની હાર્દિક ભક્તિથી જ પેદા થાય છે. આવી ભક્તિ પદા. કરવા માટે જિનમંદિરે અત્યંત આવશ્યક છે. જેમાં જઈને ગરીબ પણ પરમાત્માની સુંદર ભક્તિ કરીને વિપુલ પુણ્યના. સ્વામી બની શકે. જેથી તેમની દરિદ્રતા દૂર થઈ જાય. જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠા અંગે મહત્વની વાત
આ પ્રતિષ્ઠાવિધિમાં શક્તિ મુજબ સંઘપૂજા કરવાની પણ વિધિ છે. જે આત્મામાં સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણ પ્રગટ થયા છે તે
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૨૩૬
મુનિજીવનની બાળપોથીઆત્માઓને જ સંઘ કહેવાય છે. સંઘ એટલે પ્રવચન અથવા તીર્થ. તીર્થંકરદેવની ગેરહાજરીમાં ચતુર્વિધ સંઘ તે તીર્થકરતુલ્ય છે. દરેક તીર્થકરને તીર્થંકરપણાની પ્રાપ્તિ થવાના મૂળમાં શ્રીસંઘ જ કારણભૂત બન્યું હોવાથી તે સંઘરૂપી તીર્થને દેશનાની શરૂઆત કરતા પહેલાં “નમે તિસ્થસ” કહીને સર્વ તીર્થકર નમસ્કાર કરે છે. જેને નમસ્કાર કરવારૂપે તીર્થકારેએ પૂજનીય ગણ તે શ્રીસંઘ આપણા સૌ માટે તે કેટલે પૂજનીય ગણાય! જેનાથી સમસ્ત શ્રીસંઘની પૂજા ન થઈ શકે તે સંઘને એકાદ અંશની કે એ અંગના પણ એક અંશની પૂજા કરીને સકળ શ્રીસંઘની પૂજાને લાભ પામી શકે છે. જિનપૂજા અને મહત્ત્વની વાત
શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી જિનપૂજા કરનાર શ્રાવક-શ્રાવિકા બહુ જલદીથી ચારિત્રમેહનીયકર્મને પશમ કરી શકે છે; આથી તેને સર્વવિરતિ જલદીથી ઉદયમાં આવે છે. પરંતુ આ ત્યારે જ બની શકે જ્યારે તેની જિનપૂજની પાછળ એક માત્ર મેક્ષનું લક્ષ હેય. પૂજાની અંદર વિધિને આદર હોય છે તે જિનાજ્ઞા પ્રત્યેના બહુમાન ભાવને સૂચવતું હોય છે. આથી તે દ્રવ્યસ્તવ ભાવસ્તવનું [મુનિજીવનનું કારણ બની જાય છે. જે જિનપૂજા કરનારમાં મોક્ષનું લક્ષ કે જિનાજ્ઞા પ્રત્યેનું બહુમાન ન હોય તે જિનપૂજા. દ્રવ્યસ્તવ પણ કહી શકાય નહિ. જે આજ્ઞા વિરુદ્ધ એવી પણ ક્રિયાએને દન્સસ્તવ કહીશું તે ઘર બાંધવું, રઈ કરવી વગેરે કિયાઓને પણ દ્રવ્યસ્તવ કહેવું પડશે. વીતરાગપ્રભુને ગાળ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી ૬
૨૩૭ દેવાની ક્રિયાને પણ દ્રવ્યસ્તવ કહેવું પડશે, જે બિલકુલ યોગ્ય નથી.
- મેક્ષના લક્ષવાળી અને જિનાજ્ઞાના બહુમાનવાળી જિનપૂજા વગેરે શ્રાવકની ધર્મક્રિયાઓથી સર્વવિરતિરૂપી. ભાવસ્તવની જે પ્રાપ્તિ થાય છે તે ભાવસ્તવની પાસે તે શ્રાવકનું દ્રવ્યસ્તવ અત્યંત નાનું છે, ક્યાં મમતારહિત. સાધુનું ભાવસ્તિવ અને ક્યાં અનેક પ્રકારની મમત્વસહિત શ્રાવકનું દ્રવ્યસ્તવ. ક્યાં સૂર્ય અને કયાં આગિયે. કાંટાળા. ઝાડ ઉપર બેસીને કાંઈ નદી થેલી પાર કરી શકાય ? હા, એટલું ચોક્કસ કે તેવા ઝાડ ઉપર બેઠેલે નદીમાં ડૂબી ન. જાય. તેમ દ્રવ્યસ્તવ આવા કાંટાળા ઝાડ જેવું છે, જ્યારે ભાવસ્તવ તે આખી નદીને પાર ઉતારી દેતા બાહના બળ. જેવું છે.
અતિ કટુ ઔષધ લઈને પણ સામાન્ય રને નાશ કરી શકાય ખરે. પરંતુ કઈ પણ ઔષધ લીધા વિના શિંગ નાશ કરી શકાતું હોય તે કેટલું સુંદર ! દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવમાં આટલે તફાવત છે.
દ્રવ્યસ્તવથી પુણ્યબંધ થાય તે તેનાથી સદ્ગતિ મળે તેમાં મુનિઓને સત્સંગ મળે, જિનવાણીનું શ્રવણ મળે અને તેથી સર્વવિરતિ ધર્મરૂપી ભાવસ્તવની પ્રાપ્તિ થાય. આમ તે જ ભવમાં કે ભવાંતરમાં મુનિપણના ભાવસ્તવની. પ્રાપ્તિ દ્રવ્યસ્તવથી થાય છે. માટે દ્રવ્યસ્તવ પણ અત્યંત ઉપાદેય છે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
મુનિજીવનની બાળથી-૬ જે હાથીની ઉપમા આપીને કહીએ તે એમ કહી શકાય કે દ્રવ્યસ્તવ તે ચાંદી છે, અને ભાવસ્તવ તે સેનું છે. આથી ગૃહસ્થજીવનને ધર્મ તે સેનાની આંખવાળા ચાંદીના હાથી જેવો છે, જ્યારે મુનિજીવનને ધર્મ તે ચાંદીની આંખવાળા [‘અરિહંત ચેઈયાણના કાર્યોત્સર્ગ દ્વારા કરાતા દ્રવ્યસ્તવના અનુદન રૂપી સેનાના હાથી જેવો છે. ભાવસ્તવની દુષ્કરતા
મુનિજીવનરૂપ ભાવસ્તવની આરાધના દ્વારા જ મેક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે. પરંતુ તે મેક્ષ જીવને જલદી પ્રાપ્ત થતું નથી તેનું કારણ એ છે કે ભાવસ્તવનું આરાધન નિરતિચાર પણે કરવું તે અતિ દુષ્કર છે. એક જગ્યાએ કહ્યું છે કે,
સાધુ જીવન કઠિન હૈ, ચઢના પડખજૂર ચઢે તે ચાખે પ્રેમરસ પડે તે ચકનાચૂર.... "
મુનિજીવનના પાલનની અતિ દુષ્કરતાનું કારણ એ છે કે તે અઢાર હજાર શીલાંગની આરાધનારૂપ છે. અઢાર હજાર શીલાગે
ગ, કરણ, સંજ્ઞા, ઈન્દ્રિ, પૃથ્વીકાય વગેરે ક્ષમાદિધર્મો ૩ X ૩ ૪ ૪ ૪ ૫ x ૧૦ x ૧૦=૧૮૦૦૦ - શીલાંગરથના ધારક [પૃથ્વીકાય વગેરે દશામાં–પૃથ્વી કાયાદિ પાંચ + બેઈન્દ્રિ આદિ ચાર + અજીવ = દશ એ પ્રમાણે જાણવા.]
ઉપર્યુક્ત પૂરેપૂરા શીલાંગરથનું જે પાલન કરે તે જ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી
૨૩૯ ભાવસ્તવરૂપ સંયમને આરાધક મુનિ કહેવાય. જેમ આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશમાંથી એક પણ પ્રદેશની બાદબાકી કરાય તે બાકીના સર્વ પ્રદેશેવાળે પદાર્થ તે આત્મા ન કહેવાય તેમ એકાદ પણ શીલાંગના અભાવમાં બાકીના સર્વ પ્રદેશવાળે સાધુ તે સાચે સાધુ કહેવાય નહિ.
આ હકીકત આંતર જીવનને આશ્રયીને સમજવી. બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં તે ગીતાર્થ કે ગીતાર્થ નિશ્ચિતના જીવનમાં કઈ શીલાંગની ઊણપ દેખાય તે પણ તે શાસ્ત્રનીતિના અપવાદ સેવન રૂપે જ હોવાથી મુનિપણને બાધિત કરતી , નથી. જે ગીતાર્થ હોય છે તે ઉન્માર્ગનું સેવન કદી કરતે નથી. અર્થાત્ નિષ્કારણ અપવાદને તે કદી સેવ નથી. વળી તેને આશ્રિત એવા અગીતાર્થોને માર્ગ ઉપર જ રાખે છે અને ઉન્માર્ગથી સતત અટકાવતા રહે છે માટે તેઓની બાહ્ય જીવન પ્રવૃત્તિમાં કઈ શીલાંગની ઉણપ દેખાય તે પણ તેઓ સર્વ શીલાંગોના પાલક ગણાય છે. - અઠ્ઠાઈજેસુ સૂત્રમાં અઢાર હજાર શીલાંગવાળા મુનિ એને જ વંદન કરવામાં આવ્યું છે. કહ્યું છે કે, “હે સાધુ, તું પણ તૈલપાત્ર ધારણ કરનારા જે કે રાધાવેધને સાધનારા જે અપ્રમત્ત બનીને તમામ શીલાંગોનું પાલન કરનાર બનજે. સાચો સાધુ સુવર્ણતુલ્ય
સુવર્ણના જે આઠ ગુણે છે તે આઠે ગુણો સાચા સાધુમાં હેય. એકાદ ગુણના પણ અભાવમાં સાચું સાધુપણું રહી શકે નહિ.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
યુનિજીવનની બાળથી-૬ સુવર્ણ
સા સાથે ' (૧) વિષને નાશ કરે. (૧) મેહરૂપી વિષને નાશ કરે. (૨) રસાયણ સ્વરૂપ બને. (૨) બીજાઓને જિનવાણી
સંભળાવીને તેમના માટે
રસાયણ બને. (૩) મંગલ કરવા માટે કામ | (૩) સાધુ ગુણયુક્ત હોવાથી આવે.
તેનું દર્શન વગેરે મંગલ
બને. () નમી (ઓગળી જવાના | () વિનયને કારણે સદા નમ્ર સ્વભાવવાળું હાય.
હેય. (૫) તે દક્ષિણાવર્ત હેય. (૫) વેગમાર્ગને અનુસરતા
હોવાથી તેમને માર્ગ ન
હોય કિંતુ દક્ષિણાવર્ત હોય. (૬) તેમાં ભારેપણું હાય. (૬) ગંભીરતા હેવાથી ભારે
પણું હોય. ( તે અગ્નિથી ન બળે. () તે ક્રોધાગ્નિથી ન બળે. (૮) તેના અંગે કઈ દોષનું | (૮) (શીલવાન હોવાથી તેના કહેવાપણું ન હોય. અંગે કેઈ દોષનું કહેવા
પણું ન હોય. આ સિવાય પણ જેવી રીતે સેનું ક, છેદ અને તાપ, તાડના પરીક્ષાથી શુદ્ધ હોય છે તેવી જ રીતે સાચે સાધુ વિશિષ્ટ લેડ્યા (કષ) એકાગ્રપણું (છેદ) અપકારી ઉપર પણ અનુકંપા (ત૫) અને આપત્તિમાં પણ ચિત્તનું નિશ્ચલપણું (તાડના) પરીક્ષાથી શુદ્ધ હોય છે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૪૧ જોકે કેટલીક વાર સાચા સેના કરતાં પણ પિત્તળ (બનાવટી સાધુ) વધુ ચમકતું હોય છે તે પણ વિશિષ્ટ લેશ્યા વગેરે (કષા વગેરે) પરીક્ષામાં નાપાસ થતાં તેનું પિત્તળપણું તરત ખુલ્લું પડી જાય છે.
ગોચરી વહેરીને લાવવા માત્રથી સાચા સાધુ બની શકાતું નથી. જે નિષ્કારણ આધાકમી વાપરે છે, પૃથ્વીઆદિ છ જીની પ્રમત્તભાવે હિંસા કરે છે, [મહાનિશીથ સૂત્રમાં તે અપકાયના વિરાધકને પહેલા નંબરને ઘાતકી સાધુ કહ્યો છે. કેમ કે શરીરની કારમી મૂછ ખૂબ સંભવિત હોવાને કારણે તેને સ્નાન વગેરે કરાવવાની ઈચ્છા જલદી જલદી થવાની શક્યતા વધુ છે.] તે સાચો સાધુ કેમ કહેવાય ?
જે સાધુઓ સાચા સેના જેવા આઠ ગુણે વગેરે ધરાવે છે તેઓને અશુભ કર્મોને બંધ થઈ જાય તેપણુ તે નિરનુબંધ થઈ જાય છે. અને શુભ કર્મોને તેમને બંધ તે અત્યંત જરદાર પુણ્યાનુબંધી હોય છે. આથી જ એક વાર પણ જઘન્ય કેટિનુંય સાચુ સાધુપણું જે આત્મા પાળે છે તે વધુમાં વધુ આઠ ભવમાં મુક્તિ પામે છે. દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવાસ્તવની પરસ્પર સંબદ્ધતા - જેમ ગૃહસ્થના દ્રવ્યસ્તવમાં ચૈત્યવંદનાદિ ભાવસ્તવ સંબદ્ધ છે તેમ મુનિઓના ભાવસ્તવમાં – ગૃહસ્થા દ્વારા કરાતા ત્રિલેકનાથના વંદન, પૂજન, સત્કાર, સન્માન સ્વરૂપ અષ્ટપ્રકારી પૂજન વગેરે સ્વરૂપ દ્રવ્યસ્તની, અરિહંત મુ. ૧૬
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ ચેઈઆણંના કાર્યોત્સર્ગ દ્વારા અનુમોદનાસ્વરૂપ - દ્રવ્યસ્તવ પણ સંબદ્ધ છે. - જ્યારે સમવસરણમાં ત્રિલેકગુરુની સમક્ષ રાજાએ વગેરેએ બલિનું વિધાન કર્યું છે ત્યારે ત્યાં બિરાજમાન ત્રિલેાકપતિએ તેઓના તે દ્રવ્યસ્તવને નિષેધ કર્યો નથી. તેથી ઉચિત સ્થાનમાં પ્રભુની પણ દ્રવ્યસ્તવની આજ્ઞા છે તેમ નક્કી થાય છે.
જે મેક્ષને પ્રતિકૂળ હોય તેની ભગવાન આજ્ઞા કરે જ નહિ અને જે મોક્ષને અનુકૂળ હોય તે બધું સાધુઓને બહુમાન્ય જ હોય.
કેટલાક કહે છે કે, “સાધુઓને દ્રવ્યસ્તવની જે અનુમદના હોય છે તે અનુમોદના તે દ્રવ્યસ્તવમાં રહેલા ભાવરૂપ અંશ પૂરતી જ હોય છે.”
આ વાત બરાબર નથી કેમ કે દ્રવ્ય વગર ભાવ ગૃહસ્થને હેઈ શકતું નથી કેમ કે દ્રવ્ય એ ભાવનું કારણ છે. જે ભૂખ્યા માણસને તૃપ્તિની ઈચ્છા છે તેને તેના કારણરૂપ ભજનની ઈરછા નક્કી છે. આ જ કારણે આદિનાથ ભગવંતે જિનભવન વગેરેનું નિર્માણ કરતાં ભરતચક્રીને તેને નિષેધ ક્યારેય કર્યો નથી. આ દ્રવ્યસ્તવમાં થતી પુષ્પપૂજા, દીપકપૂજા વગેરેમાં હિંસા થાય છે તથા જિનભવનનિર્માણમાં ખાણના પથ્થરે દવા વગેરેમાં જે હિંસા થાય છે તે અનુબંધમાં અહિંસા હોવાના કારણે સ્વરૂપહિંસા કહેવાય છે તેથી બિલકુલ હેય નથી.
સવાલ : તે પછી સાધુને શા કારણે આ દ્રવ્યસ્તવ કરવાને સાક્ષાત નિષેધ છે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળાથી ૬
જવામ : (૧) જે કાદવમાં ખરડાયે। હાય તેણે સ્નાન કરવું પડે એ ન્યાયથી જેએ આરભ-સમાર‘ભરૂપી સાવદ્ય કાર્યાંથી ખરડાયા નથી તેઓને દ્રવ્યસ્તવરૂપી સ્નાન કરવાની જરૂર નથી.
(૨) જિનપૂજા વગેરે વિધિમાં બાહ્ય શુદ્ધિ માટે બાહ્ય સ્નાનની ખૂબ જરૂર છે. જો સાધુ તે બાહ્ય સ્નાન કરે તેા જીવનના બધા જ સમય પૂર્ણ અહિંસક ભાવમાં વીતતા હાવાને કારણે આ માહ્ય સ્નાન આદિ વખતે થતી જીવહિંસ સાધુના ચિત્તને તે વખતે એટલું બધું કકળાવી મૂકે કે તે પછી જિનપૂજા ચિત્તની ભારે પ્રસન્નતા સાથે તે કરી શકે નહિ. આથી પૂજનફળ તેને મળે નહિ.
૨૪૩
(૩) કદાચ મનના કકળાટ વિના કોઈ સાધુ બાહ્ય સ્નાન વગેરે કરી શતેા હાય તાપણુ તે સ્નાન શરીરની વિભૂષારૂપ હોવાના કારણે બ્રહ્મચર્ય ના ઘાત તરફ ખેચી જવાની શકયતાના કારણે સાધુથી થઈ શકે નહિ. ચાર આના ખાઇ ને જો રૂપિયા કમાઈ શકાતા હોય તેા હજી એ ધધા પરવડે, પરં'તુ જ્યાં ચાર આના ખાયા પછી ચારસ રૂપિયા ગુમાવવાની જ શકયતા હાય તે ધેા શી રીતે થઈ શકે?
(૪) ગૃહસ્થાને દ્રવ્યસ્તવની આદેયતા બતાવવા માટે શાસ્ત્રમાં કૂપનું દૃષ્ટાંત આપવામાં આવ્યું છે. ખેાદાતા કૂવામાં પ્રથમ તેા કાદવ સાથેનું પાણી નીકળે જેનાથી ખેાઢનારા મજૂરનું શરીર ખરડાઈ જાય. પર`તુ તેથી કાંઈ શરીરશુદ્ધિ કરવા માટે મજૂરને કોઈ નળ નીચે ન્હાવા જવું ન પડે. ખરડાયેલા
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
મુનિજીવનની બાળથી-૬ મજૂરે કૂવો ખોદવાનું કામ ચાલુ જ રાખવું જોઈએ જેથી છેવટે તે જ કૂવામાંથી પાણીની એવી જોરદાર શેર છૂટે કે તેનાથી ત્યાં જ તેનું શરીર શુદ્ધ થઈ જાય. આ દષ્ટાંત ઉપરથી સમજવાનું છે કે જિનપૂજાની સાવઘક્રિયાથી ખરડાતે ગૃહસ્થ તે જ જિનપૂજાની ચૈિત્યવંદનાદિ ભાવકિયાની પાણીની શેડથી ત્યાં ને ત્યાં જ એ શુદ્ધ થઈ જાય છે કે અન્ય પણ અનંતા. કર્મોના મળ ત્યાં ધોવાઈ જાય છે.
(૫) વળી ગૃહસ્થની જિનપૂજામાં પણ જે અંશમાં હિંસા છે તે પણ અત્યંત સુંદર જયણાના પાલનના કારણે અતિ અલ્પ હિંસા હોય છે. બીજું એ છે કે આ અતિ અલ્પ હિંસાની પાછળ આત્માને સર્વથા સર્વદા હિંસામુક્ત કરતી મુક્તિનું જોરદાર લક્ષ હોય છે. જે જયણમાં ખામી હોય કે અર્થ-કામનું ડું પણ લક્ષ હેય તે સાવધકર્મયુક્ત જિનપૂજાદિ શાસ્ત્રોક્ત બની શકતાં નથી. એવી જિનપૂજાથી લાભપ્રાપ્ત થતું નથી. એ તે છે સહી કર્યા વિનાને એક લાખ રૂપિયાને ચેક. માટે જ જપવીયરાયસૂત્ર દ્વારા ભાવ સ્તવને આરાધતે શ્રાવક પરમાત્માની પાસે અર્થ અને કામનાં સુખેવાળા સંસાર તરફ તીવ્ર વૈરાગ્યની. પ્રાપ્તિની માગણી (ભવનિઓ) શબ્દથી કરે છે.
(૬) જે ચીજ સાધુ ન કરે તે શ્રાવકે શા માટે કરવી તે સવાલ બરાબર નથી. પતિ સાડલે ન પહેરે તે પત્નીએ
શા માટે પહેરે એ સવાલ શું કરી શકાય ખરે? વળી નિગી દવા ન ખાય એટલે શું રેગીએ પણ ન ખાવી?
(૭) બેશક યજ્ઞયાગમાં પણ ત્રસાદિ જેની હિંસા છે
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૨૪૫ અને જિનપૂજાદિમાં પણ સ્થાવર જીવોની હિંસા છે છતાં તે બે સમાન બનીને ઉપાદેય બની શકતાં નથી. કેમ કે યજ્ઞાદિમાં સર્વથા હિંસાની નિવૃત્તિરૂપ મેક્ષનું લક્ષ નથી અને ત્રસ જીવેની ઘણું મેટી હિંસા છે, તથા જયણાનું કઈ નામ નથી જ્યારે જિનપૂજામાં અલપતમ હિંસા છે. છતાં પણ તેના દ્વારા સર્વથા હિંસાનિવૃત્તિનું લક્ષ હોવાથી શક્ય તેટલી વધુ જયણા પાળવાને આદેશ હેવાથી તે જ ઉપાદેય છે.
(૮) શાસ્ત્રમાં ગર્તાકર્ષણ ન્યાય આવે છે. જેમાં ખાડામાં ઊતરી ગયેલા બાળકની પાસે સાપને આવતે જોઈને ગભરાઈ ગયેલી મા તે બાળને બાવડેથી ઝાલીને તેને જોરથી ખેંચી લે છે. આ વખતે તે બાળકના શરીરે જે ઉઝરડા પડે છે તે નગમ્ય કહેવાય છે કેમ કે તેની પાછળ તે બાળકને બચાવી લેવાને મોટો લાભ પડે છે. આ જ કારણે આદિનાથ ભગવંતે ગૃહસ્થ જીવનના કાળમાં આર્યમહાપ્રજાને ક૯૫વૃક્ષે વગેરે કાળના પ્રભાવે મળતાં બંધ થાય અને તેથી તે મહાપ્રજા ભૂખમરા વગેરેને કારણે મતના મુખ સુધી ધકેલાય જવાની શક્યતા જોઈ. આ વખતે પ્રજાને બચાવી લેવા માટે જરૂરી પાકશાસ્ત્રથી માંડીને લગ્નાદિ વ્યવસ્થા સુધીની તમામ સંસ્કૃતિ શીખવી. આ વાત વર્તમાન કાળમાં ખૂબજ વિચારણીય છે. તીર્થકર દેવની પૂજાથી લાભ શી રીતે થાય?
અન્ય દેવદેવતાઓ તે સરાગી હોવાના કારણે તેઓની પૂજા કરવાથી તેઓ રીઝે અને ઈષ્ટ ફળ આપે પરંતુ તીર્થકરે દેવ તે વીતરાગ છે. તેમની પૂજા કરવાથી તેઓ રીઝતા
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ નથી અને તેથી તેઓ કાંઈ ફળ આપતા પણ નથી. જે. કદાચ ફળ આપે તે તેઓ કૃતકૃત્ય કહેવાય નહિ.]
સવાલ:–તે પછી તેમની પૂજાથી શો લાભ?
જવાબ :-આ સવાલનો જવાબ એ છે કે ચિંતામણિ રત્ન કે ચંદન વગેરેની સેવાથી જેમ તેઓ રડ્યા વિના તેમની સેવા કરનારને ફળ આપી દે છે તેમ જ તીર્થકરોની સેવા કરનારને પણ આપમેળે ફળ મળી જાય છે. સૂર્ય ઇચ્છતું નથી કે હું લોકોને પ્રકાશ આપુંઅગ્નિ ઈચ્છત નથી કે હું લેકની ટાઢ દૂર કરું, છતાં પણ તેમની અભિમુખ થનારાઓને પાત્રતા મુજબ પ્રકાશ અને ગરમીનું દાન થઈ જ જાય છે. તે રીતે સૂર્ય કે અગ્નિ જેવા તીર્થકર દેવોની વિધિપૂર્વક સેવા કરનારા ભવ્ય જીને ઈષ્ટ ફળ મળી જ જાય છે. - જે અન્ય દેવતાઓ રીઝતા હોય છે તે નક્કી રિસાતા પણ હોય છે. આથી તેમની પૂજામાં તે ઘણું મોટું જોખમ રહેલું હોય છે. કેમકે જરાક ભૂલ થઈ જાય તે તેઓ ઉલ્કાપાત મચાવી દે. જ્યારે કૃતકૃત્ય એવા વિતરાગની પૂજામાં રિસાવાનું કોઈ જોખમ નથી અને રીઝવાથી જે ફળ મળવાનું હોય તે ફળ વગર રીઝર્થ અવશ્ય મળી જાય છે. આથી એમ ચોક્કસ કહી શકાય કે પૂજાભક્તિ તે કૃતકૃત્ય વીતરાગ પ્રભુની જ કરવી જોઈએ,
અલબત્ત વીતરાગની ભક્તિ કરતાં જે આશાતના આદિ થઈ જાય તે તેનું કટુફળ ભક્તને ભેગવવું પડે ખરું. પરંતુ તેમાં તે આશાતનાએ કહુફળ આપ્યું એમ કહેવાય પરંતુ વીતરાગે આપ્યું એમ તે ન જ કહેવાય.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બળથી-
૨૪૭ સૂર્ય પ્રકાશ જ આપે છે પરંતુ સૂર્યના પ્રકાશમાં જ કઈ માણસને કાંટો લાગી જાય છે તો તે વખતે તેમાં સૂર્ય કારણ કહેવાતું નથી પરંતુ તેમાં તે માણસને પ્રમાદ જ કારણરૂપ છે. “મને સૂયે કાંટો વગાડ્યો” તેવું કઈ બેલતું નથી પરંતુ “મને સૂર્ય એ પ્રકાશ આપે” એવું જરૂર બોલાય છે.
કહ્યું છે કે, “આ તીર્થકર દેવેનું સ્વરૂપ એવું છે કે તેઓ વિતરાગ હોવા છતાં પણ તેમનું ધ્યાન કરનારા મુમુક્ષુઓને સ્વર્ગ કે મેક્ષ આપ્યા વિના રહેતા નથી.” શ્રાવકેના દ્રવ્યસ્તવમાં મુખ્યતા મૂછત્યાગની
શ્રાવકનું દ્રવ્યસ્તવ તે મુખ્યતાએ એમના ધનની મૂછ ઉતારવા માટે હોય છે જેઓ છતી શક્તિએ ધનની મૂછ ઉતારતા નથી અને પારકે પૈસે જિનપૂજા વગેરે દ્રવ્યસ્તવ કરે છે તેમના દ્રવ્યસ્તવથી બેશક પાપકર્મોને બંધ થતું નથી પરંતુ પુણ્યકર્મને અતિ અલ્પબંધ જ થાય છે.
જ્યાં સો રૂપિયા કમાવાના હતા ત્યાં એક જ રૂપિયા કમાવાને મળે છે તે કમાણે આનંદજનક તે ન જ હોઈ શકે. જેમણે ધનને જ મૂળમાંથી ત્યાગ કર્યો છે તેવા અત્યંત પરાક્રમી શ્રમણોને ધનમૂછ ઘટાડવા માટે આવેજિત કરાયેલા દ્રવ્યસ્તવની જરૂર રહેતી નથી. આમ એવા ચેખા બે ભેદ પડી જાય છે કે અ૫સત્ત્વવાળા શ્રાવકને મુખ્યત્વે દ્રવ્યસ્તવ આરાધવાનું અને મહાસત્ત્વવાળા સાધુઓને મુખ્યત્વે ભાવસ્ત આરાધવાનું હોય છે.
જે શ્રાવકે ધનમૂછ ઉતારવાનું અલપસત્વ પણ કેળવે નહિ, તેમણે મહાસત્વની અપેક્ષા રાખતું ભાવસ્તવ અપાય
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬ નહિ. જેનાથી બે ફૂટને ખાડો કૂદી શકાતું નથી તે માણસ બાર ફૂટને ખાડો શી રીતે કૂદી શકશે.
આથી જ જેનામાં દાનધર્મ વિકસે છે તેને જ શીલધર્મ આપી શકાય. તે બેને વિકાસ થયા બાદ તપધર્મ આપી શકાય અને ત્યાર પછી જ ભાવધર્મનું દાન કરી શકાય. આ મર્યાદા હોવાના કારણે જ દાનાદિ ચાર ધર્મોને અનુક્રમ ગોઠવવામાં આવે છે. તે ચારમાં દાન તે દ્રવ્યસ્તવ છે અને શીલાદિ ત્રણે તે ભાવસ્તવ છે.
આ રીતે અહીં સ્તવ-પરિજ્ઞા નામના ગ્રંથને વિષય પૂર્ણ થયે આવા સ્તવપરિજ્ઞા વગેરે ઉત્તમશ્રતની વાચના અનુગાચા આપવી જોઈએ. ગણની અનુજ્ઞા
અત્યાર સુધી આપણે અનુગની અનુજ્ઞા મેળવીને થયેલા આચાર્યની અનુગાચાર્યની વાત કરી. હવે ગણની અનુજ્ઞા પામનારા ગણાચાર્ય(ગચ્છાધિપતિ)નું વર્ણન જોઈએ.
જે અનુગાચાર્ય બન્યા હોય તે જ સામાન્ય રીતે ગણાચાર્ય બની શકે. પણ જો કોઈ ગણાચાર્ય અચાનક કાળધર્મ પામી જાય અને તેણે કેઈને પણ અનુગાચાર્ય બનાવ્યા ન હોય તે યોગ્ય એવી કઈ પણ વ્યક્તિને ગણાચાર્ય બનાવી શકાય. ગણાચાર્યનાં લક્ષણે
ગણાચાર્ય બનનારામાં નીચેનાં લક્ષણે હેવાં અતિ આવશ્યક છે જેમ કે : (૧) સૂત્રાર્થમાં નિપુણતા. (૨) ધર્મમાં દઢતા આદિ પ્રીત. (૩) ગરછનું સંચાલન કરવામાં
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૪૯ કુશળતા. (૪) જાતિ અને કુળની ઉત્તમતા. (૫) ગંભીર આશય (રિલી). (૬) શિષ્ય માટે ઉપકરણ વગેરે પામવાની લબ્ધિ. (૭) ઉપદેશ દ્વારા શિષ્ય પામવાની લબ્ધિ. (૮) ક્રિયાભ્યાસ. (૯) શાસનને તીવ્રરાગ (૧૦) સ્વભાવથી જ પરોપકારી. પ્રવતિની થવાની યોગ્યતા
જે સાધ્વી (૧) ઉચિત આગમાભ્યાસી હેય, (૨) કિયાચુસ્ત હોય, (૩) કુલીન હોય, (૪) ઉત્સર્ગ અપવાદ માગની જાણકાર હોય. (૫) ગંભીર હોય (૬) દિર્ગ પર્યાયવાળી હોય, (૭) વૃદ્ધઅવસ્થાવાળી હોય, તે જ સાધ્વી પ્રવતિની બનવાને ગ્ય ગણાય.
ઉપરોક્ત ગુણ જેનામાં ન હોય છતાં જે તેને ગણચાર્ય કે પ્રવતિની પદ આપવામાં આવે તે તે પદ આપનાર અને લેનારને મહા પાપી સમજવા. જેમ કે તેઓ દ્વારા ગણધરપદ ધરાવતા ગૌતમસ્વામીજીનું તથા પ્રવતિની પદ ધરાવતા ચંદનબાનાજીનું ભારોભાર અપમાન કરાય છે. છેવટે તે તે કાળની અપેક્ષાએ ઉપરના ગુણેમાં ઓછા ગુણ ધરાવનારને પણ ગીતાર્થ ગુરુ પદ આપી શકે. પરંતુ તેમાંય કમસેકમ આત્મા ધીર જોઈએ, પિડેષણું વગેરેને જાણકાર હવે જોઈએ તથા બૃહક૯પ, વ્યવહાર અને નિશીથ એ ત્રણ છેદસૂત્રેની પીઠિકાને જાણનારો હોવો જ જોઈએ અને તેનામાં અનુવર્તક ગુણ હવે જ જોઈએ. જે આટલું પણ ન હોય તેને તે નબળા કાળમાં પણ પદ આપી શકાય નહિ.
આટલા ગુણ જેની પાસે ન હોય તે તે ગીતાર્થ પણ
ન કહેવાય.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમી વસ્તુ : સલેખના
સલેખનાના બે પ્રકાર છેઃ અભ્યુદ્યુત વિહાર અને અશ્રુઘત મરણ. તે દરેકના ત્રણ ત્રણ પ્રકાર છે.
અભ્યુદ્યુત વિહાર :–(૧) જિન કલ્પ (૨) પરિહાર વિશુદ્ધિ (૩) યથાલ’૪.
અશ્રુઘત મરણ :-(૧) ભક્તિ પરિજ્ઞા (૨) ઇંગિની (૩) પાદપેાપગમન.
સલેખના એટલે વાસિરાવવાની ક્રિયા. અજ્યુવત વિહારરૂપી સ‘લેખનામાં ગચ્છની નિશ્રા વગેરે વાસિરાવવાની હાવાથી તે સલેખના કહેવાય છે. જ્યારે અજ્યુવત મરણરૂપી સલેખનામાં આહાર-પાણી-શરીર વગેરે વાસિરાવવાનાં હાવાથી તે બીજા પ્રકારની સ`લેખના કહેવાય છે.
જેને કાઈ પણ નિમિત્ત વગેરેથી તેવી જાણ થાય કે પેાતાનું આયુષ્ય કાંઈક વધુ લાંબુ છે તે જો કોઈ લેખના કરવા માંગે તે તેણે અભ્યુત વિહારની જ સ`લેખના કરવાની હાય છે. પરંતુ જેનું આયુષ્ય ટૂંકું જણાતું હાય તે જ અજ્યુવત મરણની સલેખના કરી શકે છે.
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવક, સ્થવિર અને ગણાવરચ્છેદક જ અભ્યુદ્યુત વિહારના કોઈ પણ પ્રકારને સ્વીકાર
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૬
૨૫૧.
શકે. તેએ પણ પેાતાના સ્થાને સુયેાગ્ય વ્યક્તિને મૂકે, તેની તે સ્થાન માટેની ચે।ગ્યતાની પરીક્ષા કરે અને જો તેમાં તેમને સતાષ થાય તે જ પેાતે તેને ગચ્છ વગેરેના ભાર સેાંપીને પેાતે અભ્યુદ્યુત વિહાર સ્વીકારે. આવી વ્યવસ્થા ઉપરથી એમ સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય છે કે સ્વકલ્યાણરૂપી અભ્યુદ્યુત વિહાર કરતાં પણ પરકલ્યાણની પ્રધાનતાવાળુ ગચ્છરક્ષા સઘરક્ષા વગેરે કરતું આચાય વગેરે પદ્મ વધારે મહિમાવ'તુ' છે. જે આચાય વગેરેને જીવનના અંત સુધી પણ ચેાગ્ય વ્યક્તિ મળવાના અભાવમાં નિર્જન સ્થળેામાં જઈને સ્વકલ્યાણની સાધના કરવાની તક ન મળે તે તેમાં તેણે જરા પણુ અક્સેસ કરવાની જરૂર નથી. ઉપરથી તેવા. આચાર્યાદિએ જીવનના છેલ્લા દિવસ અને છેલ્લા શ્વાસ સુધી વ્યાખ્યાનાદિ કરવા દ્વારા સંઘરક્ષા અને સરક્ષા તથા શિષ્યાને હિતશિક્ષાદિ આપવા દ્વારા ગચ્છરક્ષાનું મહા નિરાકારક કાર્ય ચાલુ જ રાખવું જોઈએ. આમાં જ તેમનું સ્વકલ્યાણ સમાઈ જાય છે.
જેણે અલ્યુવત વિહાર સ્વીકારવા હાય તેણે પાંચ તુલના, ઇન્દ્રિયવિજય રૂપી પરિક વગેરે છ ખાખતેને પહેલાં આરાધવી જોઈએ. આવા મહાત્મા શરૂઆતમાં તે ગચ્છમાં રહીને જ અતિ કઠોર જીવન જીવવાના આરંભ કરી દેતા હૈાય છે. તેની સાથેાસાથ પેાતાના પદે નીમેલા મહાત્માને બધી રીતે તૈયાર પણ કરતા ાય છે.
છેલ્લે સૌ સાથે ક્ષમાપના કરીને તે મહાત્મા ગચ્છના ત્યાગ કરીને જિનકલ્પ વગેરેના સ્વીકાર કરવા માટે આગળ
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
વધે છે તે વખતે ગચ્છવતી સાધુએ જ્યાં સુધી તે
સુધી ઊભા રહે છે અને
દૃષ્ટિથી દેખાતા બંધ ન થાય ત્યાં પછી વસતિ તરફ પાછા કરે છે. (૧) જિનકલ્પ
જિનકલ્પની સામાચારી સંબધિત જે સત્તાવીસ દ્વારા જણાવવામાં આવ્યા છે તે ખીજેથી જાણી લેવા. અહી માત્ર એટલું જ સમજવું કે જિનના જેવું (કલ્પ) લગભગ જીવન જેમાં જિવાય તે જિનકલ્પ કહેવાય. આ જીવન અતિ કઠોર હાય છે. તેમાં અપવાદ માર્ગોને કી સ્થાન હેાતું નથી. કયારેક તે મહાત્માને રાત્રે સ્થલિની શકા થઈ જાય તાપણુ સમાધિપૂર્વક પ્રાણને તેએ ત્યાગ કરશે પર’તુ સ્થ'ડિલ જશે નહિ. વિહારમાં સામેથી ભૂખ્યા સિંહ ધસી આવે ત્યારે ખાજુના ઘાસ ઉપર દોડીને ખેંચી શકાતુ હાય તે પણ ખચવાને બદલે તે મહાત્મા ભૂખ્યા સિંહના શિકાર ખનવાનું પસંદ કરશે. તેઓ કદી પણ આંખમાં ખાઝેલા પીયા કે શરીરે ચાંટેલા મેલ દૂર કરતા હાતા નથી.
(૨) પરિહાર વિશુદ્ધિ :
પાંચ પ્રકારનાં ચારિત્રમાંનું આ પણ એક ચારિત્ર છે. તે છઠ્ઠા અને સાતમાં ગુણસ્થાને હોય છે. હાલ તેના વિચ્છેદ થયા છે. આ પરિહાર વિશુદ્ધિ જઘન્યથી આંખેલના તપથી જ સેવાય છે. તેમાં નવ સાધુઓના ગણ હાય છે. તેઓ અઢાર મહિના સુધી ગચ્છની બહાર થઈને આ ચારિત્રનુ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૬
૨૫૩.
સેવન કરે છે. તે નવમાંથી ચાર સાધુએ તપ કરે બીજા ચાર સાધુએ તેમની સેવા કરે અને એક સાધુ તે આઠેયને વાચના આપે. આમ છ મહિના સુધી ચાલે છે. બીજા છ મહિના તપ કરનારા વૈયાવચ્ચ કરે અને વૈયાવચ્ચ કરનારા. તપ કરે અને તે આઠેયને તે જ વાચનાચાય વાચના આપે.. ત્યાર પછી છેલ્લા છ મહિનામાં વાચનાચાય તપ કરે અને આકીના આઠ સાધુએમાંથી એક વાચનાચાય અને અને જઘન્યથી એકથી ઉત્કૃષ્ટ સાત સાધુએ તેમની વૈયાવચ્ચ કરે. ઉનાળા–ચામાસું તથા શિયાળામાં તે તપ એક-એ-ત્રણ, એ-ત્રણ-ચાર, અને ત્રણ-ચાર-પાંચ ઉપવાસથી થાય. તેમાં પારણે જઘન્યથી આયંબિલ હેાય. આ અઢાર મહિનાના તપ પૂર્ણ થાય પછી કાં તે તે મહાત્મા જિનકલ્પ સ્વીકારી શકે અથવા ફરી તે જ તપ કરે અથવા પુનઃ ગચ્છમાં પાછા આવે.
આમાં જેએ જિનકલ્પ સ્વીકારે તે યાવત્કથિક પરિહારવિશુદ્ધિ કહેવાય.
(૩) યથાલ≠
લંદ એટલે કાળ. પાણીથી ભીને કરેલા હાથ જેટલી' વારમાં સુકાય જાય તે કાળને જઘન્ય લંદ કહેવાય છે. અને પાંચ અહારાત્રના કાળને ઉત્કૃષ્ટ લ'દ કહેવાય છે.. જે આ યથાલ૪ સ્વીકારે છે તેમની જિનકલ્પીના જેવી સમજવી.
મર્યાદાએ પ્રાયઃ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
મુનિજીવનની બાળપોથ.-૬
ઉપસંહાર
કેટલાક કહે છે કે, “જિનકલ્પ વગેરે સ્થવિરકલ્પથી વધુ સારા છે કેમ કે તેમાં અત્યંત અપ્રમત ભાવ તથા વિશુદ્ધ સયમને યાગ પ્રાપ્ત થાય છે.” જ્યારે ખીજા કેટલાક કહે છે કે, “સ્થવિર કલ્પ જ મહાન છે કેમ કે તેમાં રહેલા મહાત્મા સ્વની સાથેાસાથ જગતકલ્યાણનુ કાય પણ કરી શકે છે. ખીજાઓને ધમ પમાડવા એ જ વસ્તુતઃ વિશુદ્ધ સંયમયાગ અને અપ્રમત્ત ભાવ કેમ ન કહેવાય. ’
ઉપરોક્ત બન્ને એકાંતવાદી પક્ષે ખરાખર નથી. ખરી વાત તે એ છે કે જો આયુષ્ય લાંબુ હૈાય તે તે વખતે સ્થવિકલ્પ જ ઉપાદેય છે અને જો ઉત્તરાધિકારી મળી ચૂકયો હાય વગેરે કારણેાસર કલ્પાદિ જ ઉપાદેય છે. જેણે દેશપૂ નું અધ્યયન સંપૂર્ણ કર્યુ. હાય તેનાથી જિનકલ્પ વગેરે સ્વીકારી શકાતા નથી. કેમ કે તે મહાત્માએ પ્રાપ્ત કરેલા વિપુલ જ્ઞાનને તે પરકલ્યાણમાં જ ઉપયાગ કરવાનું અત્યંત આવશ્યક ખની જાય છે.
અભ્યુદ્યુત મરણ
અગાઉ બતાવ્યા મુજબ ત્રણ પ્રકારનાં અભ્યુદ્યત મરણા કહ્યાં છે તે કરતાં પહેલાં શરીરને અને વાસનાએને ધીમે ધીમે કૃશ કરી નાખવા માટે નીચે પ્રમાણેની સલેખના કરવાની હાય છે.
ચાર વર્ષોં સુધી અટ્ઠમથી પણ વધુ તપસ્યા.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુનિવનની બાળપોથી-૬
૨૫૫
ચાર વર્ષ સુધી વિગઈ રહિત પારણાવાળી અદ્ભુમ સુધીની તપશ્ચર્યાં.
બે વર્ષ સુધી એકાંતરે આંયખિલના તપ. અડધા વર્ષ સુધી સામાન્ય તપ તથા પારણે આય મિલ અડધા વર્ષ સુધી ઉત્કૃષ્ટ તપ.
એક વર્ષ અખડ આયમિલના તપ.
ખાર વર્ષ
ઉપરોક્ત તપમાં સંધયણ અને શક્તિ અલ્પ હોય તે અર્ધા સમયની પણ સલેખના થઈ શકે.
::
આવી સલેખના કર્યા પછી અભ્યુદ્યત મરણને સ્વીકાર કરવામાં આ ધ્યાન થવાની શકયતા મટી જાય છે. આ સલેખનાને આત્મહત્યાના પ્રકાર કહી ન શકાય કેમ કે પ્રમાદના યાગથી કોઈ જીવને મારવા તેને જ જૈન ધર્મ માં હિં`સા કહી છે. આ સલેખનામાં તે સ’પૂર્ણ અપ્રમત્ત યોગ છે માટે તેને આત્મહત્યા કહી શકાય નહિ. (૧) પાદાપગમન
જેની શક્તિ પહેાંચતી હાય તે મહાત્મા પાપેાપગમન નામનું અનશન કરે. પાપ એટલે વૃક્ષ. જેમાં વૃક્ષની જેમ યાવજીવ નિશ્ચેષ્ડ થઈને રહેવાનું છે તેવું અત્યંત કઠેર આ અનશન છે. માત્ર પ્રથમ સંઘયણી મહાત્મા આ અનશન કરી શકે છે. (૨) ઈંગિની મરણ
આ અનશનને સ્વીકારનાર મહાત્મા નક્કી કરેલી જગ્યામાં જ યાવજ્જીવ રહે છે. તે પેાતાના શરીરનું
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખા પેાથ ક
હલનચલન કરી શકે છે અને પ્રતિલેખન આદિ ક્રિયાએ પણ પેાતાની જાતે જ કરતા હાય છે. (૩) ભક્ત પરિજ્ઞા
૨૫૬
આ અનશનમાં તિવિહાર ઉપવાસ પણ થઈ શકે છે. આ મહાત્મા ગચ્છમાં રહીને પણ પેાતાની તમામ આરાધનાએ કરી શકે છે. તેમ જ તેમનાં પ્રતિલેખન વગેરે કાર્યના લાભ સામર્થ્ય ન હેાય તે બીજા સાધુએ પણ લઈ શકે છે.
આ ત્રણે અનશનીએ અનશનમાં પ્રવેશ કરતા પહેલા સર્વ જીવા સાથે તથા વિશેષતઃ વડીલેા તથા ગુરુભાઈ એ સાથે હાર્દિક ક્ષમાપના કરી સપૂર્ણ પાપશુદ્ધિ કરતા હાય છે. આ સિવાયની ખાકીની વિધિ પચવસ્તુક વગેરે ગ્રંથમાંથી વાંચી લેવી.
*
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ પૂજનીય સાધુ-સાધ્વીઓના જીવનઘડતર માટે અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશનો લેખક : મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી * પ્રાપ્તિ સ્થાનઃ કમલ પ્રકાશન સટ જીવતલાલ પ્રતાપશી સંસ્કૃતિ ભવન, 2777, નિશા પાળ, ઝવેરીવાડ, રીલીફ રોડ, અમદાવાદ. ફેન : 335723, 380543 * 1 સાધનાની પગદં ડીડીએ 19 16 અપૂર્વ સ્વાધ્યાય * 2 શરણાગતિ * 17 આગમવાણી 19 3 અધ્યાત્મસાર 18 ભવમલાચના * 4 ગુરુમાતા 19 જિનશાસન રક્ષા * 5 વિરાટ જાગે છે ત્યારે * 20 જૈનધર્મના મર્મો * 6 મહાપંથનાં અજવાળાં * 21 વિરાગ વેલડી 9 7 વંદના 22 પ્રતિક્રમણ સૂત્ર વિવેચના 8 આત્મા ભાગ-૧ 9 જેનદર્શનમાં કર્મવાદ 23 પ્રતિક્રમણ સૂત્ર વિવેચના * 10 મહાભારિ ભાગ-૨ 11 અષ્ટાનિકા પ્રવચનો 24 મુનિજીવનની બાળપોથી ભાગ-૧ 12 કેપસુત્ર પ્રવચન 25 મુનિજીવનની બાળપથી 13 સ્વરક્ષાથી સર્વ રક્ષા ભાગ -2 14 આતમ જાગે 26 મુનિજીવનની બાળથી * 15 વીર ! મધુરી વાણી તારી ભાગ- 3 મુનિજીવનની બાળપોથી ભાગ 4, 5, 6 * આ નિશાનીવાળા પુસ્તકે હાલ અપ્રાપ્ય છે. સફર કર: Rs મૂલ્ય : રૂા. 5-00 - -