Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
illlllll
l lllll
willllllllllllllllllllll|
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પ્રણીત
મોક્ષમાળા
(ભાવનાબોધ સહિત)
અંતર્ગત સિંધુબિંદુરૂપ બારભાવના અને બાલાવબેધ શિક્ષાપાક
કર્તા :શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર રવજીભાઈ
પ્રકાશક
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ
અગાસ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
“જેણે આત્મા જાયે તેણે સર્વ જાણ્યું.”
-નિર્ગસ્થ પ્રવચન
જ્ઞાન, ધ્યાન, વૈરાગ્યમય,
ઉત્તમ જહાં વિચાર એ ભાવે શુભ ભાવના,
તે ઊતરે ભવપાર.
વિક્રમ સંવત ૨૦૪૨
પંદરમી આવૃત્તિ-પ્રત ૧૦૦૦૦
ઈસ્વી સન ૧૯૮૬
વીર સંવત ૨૫૧૨
પ્રકાશક : મનુભાઈ ભ. મોદી, પ્રમુખ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ સ્ટે. અગાસ, પ. બારીઆ-૩૮૮ ૧૩૦ વાયા-આણંદ (ગુજરાત)
મુદ્રક : ભીખાભાઈ એસ. પટેલ, ભગવતી મુદ્રણાલય,
દૂધેશ્વર રોડ, અમદાવાદ,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પAAIh
l Illip
- મુમુક્ષુઓને મોક્ષમાર્ગમાં પ્રગતિ કરવામાં
આ મેક્ષમાળા સર્વ રીતે સહાયક થાઓ એ આ પ્રકાશનને
હેતુ છે.
Mutill"
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહેા સત્પુરુષનાં વચનામૃત, મુદ્રા અને સસમાગમ !
સુષુપ્ત ચેતનને જાગૃત કરનાર, પડતી વૃત્તિને સ્થિર રાખનાર, દર્શનમાત્રથી પણ નિર્દોષ
અપૂર્વ સ્વભાવને પ્રેરક, સ્વરૂપ પ્રતીતિ, અપ્રમત્ત સંયમ
અને
પૂર્ણ વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સ્વભાવનાં કારણભૂત;
છેલ્લે અયેાગી સ્વભાવ પ્રગટ કરી અનંત અવ્યાબાધ સ્વરૂપમાં
સ્થિતિ કરાવનાર ! ત્રિકાળ જયવંત વર્તો !! ૐ શાંતિ: શાંતિ: શાંતિ:
-શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ષ ૧૬ મુ
શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર
વિ. સ. ૧૯૪૦
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા ---Sીર –
ભાવનાબોધ (દ્વાદશપેક્ષાસ્વરૂપદર્શન)
વિષય ખરું સુખ શામાં છે? પ્રથમ દર્શન : બાર ભાવના પ્રથમ ચિત્ર : અનિત્ય ભાવના દ્વિતીય ચિત્ર : અશરણ ભાવના તૃતીય ચિત્ર : એકવ ભાવના ચતુર્થ ચિત્ર : અન્યત્વ ભાવના પંચમ ચિત્ર : અશુચિ ભાવના અંતર્દર્શન ષષ્ઠ ચિત્ર નિવૃત્તિબોધ સપ્તમ ચિત્ર : આસ્રવ ભાવના અષ્ટમ ચિત્ર : સંવર ભાવના નવમ ચિત્ર : નિર્જરા ભાવના દશમ ચિત્ર : લકસ્વરૂપ ભાવના
૩૭
૪૧
૫૪
૫૫
૫૭
પ૯
98
૬૩
૬૯
એક્ષમાળા (બાલાવબોધ) શિક્ષાપાઠ વિષય
ઉદ્દઘાત ૧ વાંચનારને ભલામણ ૨ સર્વમાન્ય ધર્મ (કાવ્ય) ૩ કર્મના ચમત્કાર ૪ માનવદેહ ૫ અનાથી મુનિ-ભાગ ૧ ૬ , , – ભાગ ૨
, , –ભાગ ૩
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
શિક્ષાપાઠ વિષય
૮ સદેવતત્વ ૯ સતુધર્મતત્ત્વ ૧૦ સદ્ગુરુતત્ત્વ-ભાગ ૧ ૧૧ , --ભાગ ૨ . ૧૨ ઉત્તમ ગૃહસ્થ ૧૩ જિનેશ્વરની ભક્તિ-ભાગ ૧ ૧૪
» , -ભાગ ૨ ૧૫ ભક્તિનો ઉપદેશ (કાવ્ય) ૧૬ ખરી મહત્તા ૧૭ બાહુબળ ૧૮ ચાર ગતિ ૧૯ સંસારને ચાર ઉપમા-ભાગ ૧
છે છે કે ભાગ ૨ ૨૧ બાર ભાવના ૨૨ કામદેવ શ્રાવક ૨૩ સત્ય ૨૪ સત્સંગ ૨૫ પરિગ્રહને સંકે ૨૬ તત્ત્વ સમજવું ૨૭ થના ૨૮ રાત્રિભોજન ૨૯ સર્વ જીવની રક્ષા-ભાગ ૧ ૩૦ , , , – ભાગ ૨ ૩૧ પ્રત્યાખ્યાન ૩૨ વિનય વડે તત્ત્વની સિદ્ધિ છે ૩૩ સુદર્શન શેઠ ૩૪ બ્રહ્મચર્ય વિષે સુભાષિત (કાવ્ય) ૩૫ નવકાર મંત્ર ૩૬ અનાનુપૂર્વી
૯૮ ૧૦૦ ૧૦૧ ૧૦૩ ૧૦૪ ૧૦૭.
૧૦૯
૧૧૧ ૧૧૩
૧૧૫
૧૧૬ ૧૧૭ ૧૨૦ ૧૨૧ ૧૨૩ ૧૨૫
૧૨૬
૧૨૮
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિક્ષાપાઠ
૩૭ સામાયિક વિચાર-ભાગ ૧
૩૮.
-ભાગ ૨
૩૯
-ભાગ ૩
99
૪૦ પ્રતિક્રમણ વિચાર
૪૧ ભિખારીના ખેદ–ભાગ ૧
૪૨
ભાગ ૨
૪૩
૪૪
૪૫
૪૬ કપિલ મુનિ—ભાગ ૧
૪૭
ભાગ ૨
પૃષ્ઠ
૧૩૦
૧૩૨
૧૩૪
૧૩૬
૧૩૭
૧૩૯
૧૪૧
૧૪૨
૧૪૩
૧૪૪
૧૪૬
૧૪૭
૧૫૦
૧૫૧
૫૧
વિવેક એટલે શું?
૧૫૩
પર જ્ઞાનીએ વૈરાગ્ય શા માટે બેધ્યા? ૧૫૫
મહાવીરશાસન
૧૫૭
૧૫૯
૧૬૧
૧૬૨
૧૬૩
૧૬૪
૧૬૬
૧૬૮
૧૭૦
૧૭૩
૧૭૪
૧૭૬ .
૧૭૮
""
99
99
૫૦ પ્રમાદ
૬૨
૬૩
૬૪
૬૫
અનુપમ .ક્ષમા
રાગ
સામાન્ય મનેરથ (કાવ્ય)
૫૬ ક્ષમાપના
99
૪૮
ભાગ ૩
19
૪૯ તૃષ્ણાની વિચિત્રતા (કાવ્ય)
33
19
""
૫૩
૫૪ અશુચિ કોને કહેવી?
૫૫ સામાન્ય નિત્યનિયમ
ઃઃ
ઃ
વિષય
૫૭
૫૮ ધર્મના મતભેદ ભાગ ૧
૫૯
ભાગ ૨
૬૦
ભાગ ૩
99
૬૧
સુખ વિષે વિચાર—ભાગ ૧
ભાગ ૨
-ભાગ ૩
-ભાગ ૪
ભાગ ૫
વૈરાગ્ય એ ધર્મનું સ્વરૂપ છે
99
39
99
99
( ૭ )
99
"9
"9
""
17
99
19
'
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ
૧૮૦ ૧૮૩ ૧૮૪ ૧૮૫
૧૮૭
૧૮૯ ૧૯૧ ૧૯૨
શિક્ષાપાઠ
વિષય ૬૬ સુખ વિષે વિચાર–ભાગ ૬ ૬૭ અમુલ્ય તત્ત્વવિચાર (કાવ્ય) ૬૮ જિતેન્દ્રિયતા ૬૯ બ્રહ્મચર્યની નવ વાડ ૭૦ સનતુ કુમાર-ભાગ ૧ ૭૧
– ભાગ ૨ ૭૨ બત્રીસ યોગ ૭૩ મોક્ષસુખ ૭૪ ધર્મધ્યાન-ભાગ ૧ ૭પ , , – ભાગ ૨
છે , – ભાગ ૩ ૭૭ જ્ઞાન સંબંધી બે બોલ-ભાગ ૧ ૭૮ " , , -ભાગ ૨
૯ , , , , – ભાગ ૩ ૮૦ , , , , –ભાગ ૪
૮૧ પંચમકાળ ૮૨ થી૯૮ તસ્વાવબોધ– ભાગ ૧ થી ૧૦
૯૯ સમાજની અગત્ય ૧૦૦ મનોનિગ્રહનાં વિઘ ૧૦૧ સ્મૃતિમાં રાખવા યોગ્ય મહાવાક્યો ૧૦ર વિવિધ પ્રશ્નો -ભાગ ૧ ૧૦૩
– ભાગ ૨ ૧૦૪ , , -ભાગ ૩ ૧૦૫
ભાગ ૪ ૧૦૬
, –ભાગ ૫ ૧૦૭ જિનેશ્વરની વાણી (કાવ્ય) ૧૦૮ પૂર્ણાલિકા મંગલ (કાવ્ય)
૧૯૫ ૧૯૭ ૧૯૯ ૨૦૦ ૨૦૨ ૨૦૩ ૨૦૫ ૨૦૬ ૨૦૮ ૨૩૦ ૨૩૧ ૨૩૩ ૨૩૩ ૨૩૫ ૨૩૬ ૨૩૭
૨૩૮ -
૨૪૦
૨૪૦
-
અ
લ
–
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પ્રણીત
ભાવનાબોધ
(દ્વાદશાનુપ્રેક્ષાસ્વરૂપદર્શન )
ઉપેાઘાત ખરુ સુખ શામાં છે ?
ગમે તેવા તુચ્છ વિષયમાં પ્રવેશ છતાં ઉજ્જ્વળ આત્માઓને સ્વતઃવેગ વૈરાગ્યમાં ઝંપલાવું એ છે. માહ્ય દૃષ્ટિથી જ્યાં સુધી ઉજ્જવળ આત્માએ સંસારના માયિક પ્રપંચમાં દર્શન દે છે ત્યાં સુધી, તે કથનની સિદ્ધતા ક્વચિત્ દુર્લભ છે; તાપણુ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી અવલેાકન કરતાં એ કથનનું પ્રમાણુ કેવળ સુલભ છે, એ નિઃસંશય છે.
એક નાનામાં નાના જંતુથી કરીને એક મદોન્મત્ત હાથી સુધીનાં સઘળાં પ્રાણીઓ, માનવીએ અને દેવદાનવીએ એ સઘળાંની સ્વાભાવિક ઇચ્છા સુખ અને આનંદ પ્રાપ્ત કરવામાં છે. એથી કરીને તે તેના ઉદ્યોગમાં ગૂંથાયા રહે છે; પરંતુ વિવેકબુદ્ધિના ઉદય વિના તેમાં તે વિભ્રમ પામે છે. તેઓ સંસારમાં નાના પ્રકારનાં સુખના આરોપ કરે છે. અતિ અવલેાકનથી એમ સિદ્ધ છે કે તે આરાપ વૃથા છે. એ આરેપને અનારેપ કરવાવાળાં વિરલાં માનવીએ
૧
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
વિવેકના પ્રકાશ વડે અભુત પણ અન્ય વિષય પ્રાપ્ત કરવા કહેતાં આવ્યાં છે. જે સુખ ભયવાળાં છે તે સુખ નથી પણ દુઃખ છે. જે વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવામાં મહા તાપ છે, જે વસ્તુ ભેગવવામાં એથી પણ વિશેષ તાપ રહ્યા છે, તેમજ પરિણામે મહા તાપ, અનંત શેક, અને અનંત ભય છે; તે વસ્તુનું સુખ તે માત્ર નામનું સુખ છે; વા નથી જ. આમ હોવાથી તેની અનુરક્તતા વિવેકીઓ કરતા નથી. સંસારના પ્રત્યેક સુખ વડે વિરાજિત રાજેશ્વર છતાં પણ, સત્ય તત્વજ્ઞાનની પ્રસાદી પ્રાપ્ત થવાથી, તેને ત્યાગ કરીને યેગમાં પરમાનંદ માની સત્ય મને વીરતાથી અન્ય પામર આત્માઓને ભર્તુહરિ ઉપદેશ છે કે –
भोगे रोगभयं कुले च्युतिभयं वित्ते नृपालाद्भय, माने दैन्यभयं बले रिपुभयं रूपे तरुण्या भयं, शास्त्रे वादभयं गुणे खलभयं काये कृतांताभयं, सर्व वस्तु भयान्वितं भुवि नृणां वैराग्यमेवाभयं.
ભાવાર્થ :– ભેગમાં રેગને ભય છે, કુળને પડવાને ભય છે, લકર્મીમાં રાજાને ભય છે; માનમાં દીનતાને ભય છે; બળમાં શત્રુને ભય છે, રૂપથી સ્ત્રીને ભય છે, શાસ્ત્રમાં વાદને ભય છે. ગુણમાં ખળને ભય છે અને કાયા પર કાળને ભય છે; એમ સર્વ વસ્તુ ભયવાળી છે, માત્ર એક વૈરાગ્ય જ અભય છે !!!
મહાગી ભર્તુહરિનું આ કથન સૃષ્ટિમાન્ય એટલે સઘળા ઉજજવળ આત્માઓ સદૈવ માન્ય રાખે તેવું છે. એમાં આખા તત્વજ્ઞાનનું દહન કરવા એમણે સકળ તત્વવેત્તાઓ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
નાં સિદ્ધાંતરહસ્યરૂપ અને સ્વાનુભવી–સંસારશેકનું તાદ્રશ ચિત્ર આપ્યું છે. એણે જે જે વસ્તુઓ પર ભયની છાયા પ્રશ્ય કરી તે તે વસ્તુ સંસારમાં મુખ્ય સુખરૂપે મનાઈ છે. સંસારનું સર્વોત્તમ સાહિત્ય જે બેગ તે તે રેગનું ધામ ઠક મનુષ્ય ઊંચ કુળથી સુખ માને તેવું છે ત્યાં પડતીને ભય દેખાડ્યો સંસારચક્રમાં વ્યવહારને ઠાઠ ચલાવવાને દંડરૂપ લક્ષ્મી તે રાજા ઇત્યાદિકના ભયથી ભરેલી છે, કોઈ પણ કૃત્ય કરી યશકીર્તિથી માન પામવું કે માનવું એવી સંસારના પામર જીની અભિલાષા છે તે ત્યાં મહા દીનતા ને કંગાલિયતને ભય છે, બળ-પરાક્રમથી પણ એવા જ પ્રકારની ઉત્કૃષ્ટતા પામવી એમ ચાહવું રહ્યું છે તે ત્યાં શત્રુને ભય રહ્યો છે, રૂપ–કાંતિ એ ભેગીને મોહિનીરૂપ છે તે ત્યાં તેને ધારણ કરનારી સ્ત્રીઓ નિરંતર ભયવાળી જ છે; અનેક પ્રકારે ગૂંથી કાઢેલી શાસ્ત્રજાળ તેમાં વિવાદને ભય રહ્યો છે; કોઈ પણ સાંસારિક સુખને ગુણ પ્રાપ્ત કરવાથી જે આનંદ લેખાય છે, તે ખળ મનુષ્યની નિંદાને લીધે ભયાન્વિત છે, જેમાં અનંત પ્રિયતા રહી છે એવી કાયા તે એક સમયે કાળરૂપ સિંહના મુખમાં પડવાના ભયથી ભરી છે. આમ સંસારનાં મનહર પણ ચપળ સાહિત્ય ભયથી ભર્યા છે. વિવેકથી વિચારતાં જ્યાં ભય છે ત્યાં કેવળ શેક જ છે
જ્યાં શક હોય ત્યાં સુખને અભાવ છે, અને જ્યાં સુખને અભાવ રહ્યો છે, ત્યાં તિરસ્કાર કરે યથોચિત છે.
ગદ્ર ભર્તુહરિ એક જ એમ કહી ગયા છે તેમ નથી. કાળાનુસાર સૃષ્ટિના નિર્માણ સમયથી ભર્તૃહરિથી ઉત્તમ, ભર્તુહરિ સમાન અને ભર્તૃહરિથી કનિષ્ઠ એવા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
જ
છે.
અસંખ્ય તત્વજ્ઞાનીઓ થઈ ગયા છે. એ કઈ કાળ કે આર્ય દેશ નથી કે જેમાં કેવળ તત્વજ્ઞાનીઓનું ઊપજવું થયું નથી. એ તત્વવેત્તાઓએ સંસારસુખની હરેક સામગ્રીને શેકરૂપ ગણાવી છે એ એમના અગાધ વિવેકનું પરિણામ છે. વ્યાસ, વાલ્મીકિ, શંકર, ગૌતમ, પતંજલિ, કપિલ અને યુવરાજ શુદ્ધોદને પિતાના પ્રવચનમાં માર્મિક રીતે અને સામાન્ય રીતે જે ઉપદેશ્ય છે, તેનું રહસ્ય નીચેના શબ્દોમાં કંઈક આવી જાય છે.
“અહે લેકે! સંસારરૂપી સમુદ્ર અનંત અને અપાર છે. એને પાર પામવા પુરુષાર્થને ઉપગ કરે! ઉપયોગ કરે ! !”
એમ ઉપદેશવામાં એમને હેતુ પ્રત્યેક પ્રાણીઓને શેકથી મુક્ત કરવાનું હતું. એ સઘળા જ્ઞાનીઓ કરતાં પરમ માન્ય રાખવા યંગ્ય સર્વજ્ઞ મહાવીરનાં વચન સર્વ સ્થળે એ જ છે કે, સંસાર એકાંત અને અનંત શેકરૂપ તેમ જ દુઃખપ્રદ છે. અહો ! ભવ્ય લેકે! એમાં મધુરી મેહિની ન આણતાં એથી નિવૃત્ત થાઓ ! નિવૃત્ત થાઓ !
મહાવીરને એક સમય માત્ર પણ સંસારને ઉપદેશ નથી. એનાં સઘળાં પ્રવચનેમાં એણે એ જ પ્રદર્શિત કર્યું છે; તેમ તેવું સ્વાચરણથી સિદ્ધ પણ કરી આપ્યું છે. કંચનવર્ણ કાયા, યશોદા જેવી રાણ, અઢળક સામ્રાજ્યલક્ષ્મી અને મહા પ્રતાપી સ્વજન પરિવારને સમૂહ છતાં તેની મહિનીને ઉતારી દઈ જ્ઞાનદર્શનગપરાયણ થઈ એણે જે અદ્દભુતતા દર્શાવી છે તે અનુપમ છે. એનું એ જ રહસ્ય પ્રકાશ કરતાં પવિત્ર “ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં આઠમા
:
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
અધ્યયનની પહેલી ગાથામાં કપિલ કેવળીની સમીપે તત્ત્વાભિલાષીનાં મુખકમળથી મહાવીર કહેવરાવે છે કેઃ—
—
अधुवे असासयंमि संसारंमि दुख्खपउराए, किं नाम हुज्ज कम्मं जेणाहं दुग्गई न गच्छिज्जा.
અધ્રુવ અને અશાશ્વત સંસારમાં અનેક પ્રકારનાં દુઃખ છે, હું એવી શું કરણી કરું કે જે કરણીથી કરી દુર્ગતિ પ્રતિ ન જાઉં ?” એ ગાથામાં એ ભાવથી પ્રશ્ન થતાં કપિલમુનિ પછી આગળ ઉપદેશ ચલાવે છે:
•
‘અવે અસાસયંમિ’—આ મહદ્ તત્ત્વજ્ઞાનપ્રસાદીભૂત વચને પ્રવૃત્તિમુક્ત યાગીશ્વરના સતત વૈરાગ્યવેગનાં છે. અતિ બુદ્ધિશાળીને સંસાર પણ ઉત્તમરૂપે માન્ય રાખે છે છતાં, તે બુદ્ધિશાળીએ તેને ત્યાગ કરે છે; એ તત્ત્વજ્ઞાનના સ્તુતિપાત્ર ચમત્કાર છે. એ અતિ મેધાવીએ અંતે પુરુષાર્થની સ્ફુરણા કરી મહાયેગ સાધી આત્માના તિમિરપટને ટાળે છે. સંસારને શાકાધિ કહેવામાં તત્ત્વજ્ઞાનીઓની ભ્રમણા નથી, પરંતુ એ સઘળા તત્ત્વજ્ઞાનીએ કંઈ તત્ત્વજ્ઞાનચંદ્રની સાળે કળાએથી પૂર્ણ હાતા નથી; આ જ કારણથી સર્વજ્ઞ મહાવીરનાં વચન તત્ત્વજ્ઞાનને માટે જે પ્રમાણ આપે છે તે મહદ્ભૂત, સર્વમાન્ય અને કેવળ મંગળમય છે. મહાવીરની તુલ્ય ઋષભદેવ જેવા જે જે સર્વજ્ઞ તીર્થંકરા થયા છે તેમણે નિઃસ્પૃહતાથી ઉપદેશ આપીને જગતહિનૈષિણી પદવી પ્રાપ્ત કરી છે.
સંસારમાં એકાંત
અને જે અનંત ભરપૂર તાપ છે તે તાપ ત્રણ પ્રકારના છે. આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ. એથી મુક્ત થવા માટે પ્રત્યેક તત્ત્વજ્ઞાનીઓ કહેતા આવ્યા છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
સંસારત્યાગ, શમ, દમ, દયા, શાંતિ, ક્ષમા, ધૃતિ, અપ્રભુત્વ, ગુરુજનને વિનય, વિવેક, નિઃસ્પૃહતા, બ્રહ્મચર્ય, સમ્યક્ અને જ્ઞાન એનું સેવન કરવું; ક્રોધ, લોભ, માન, માયા, અનુરાગ, અણુરાગ, વિષય, હિંસા, શાક, અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ એ સઘળાંના ત્યાગ કરવા. આમ સર્વે દર્શનાના સામાન્ય રીતે સાર છે. નીચેનાં બે ચરણમાં એ સાર સમાવેશ પામી જાય છે.
પ્રભુ ભજો નીતિ સો, પરડા પરોપકાર.'
ખરે ! એ ઉપદેશ સ્તુતિપાત્ર છે. એ ઉપદેશ આપવામાં કોઈએ કોઈ પ્રકારની અને કોઈએ કાર્ય પ્રકારની વિચક્ષણતા દર્શાવી છે. એ સઘળા ઉદ્દેશે તે સમતુલ્ય દૃશ્ય થાય તેવું છે. પરંતુ સૂક્ષ્મ ઉપદેશક તરીકે શ્રમણ ભગવંત તે સિદ્ધાર્થ રાજાને પુત્ર પ્રથમ પઢવીના ધણી થઈ પડે છે. નિવૃત્તિને માટે જે જે વિષયે પૂર્વે જણાવ્યા તે તે વિષયાનું ખરું સ્વરૂપ સમજીને સર્વાંશે મંગળમયરૂપે મેધવામાં એ રાજપુત્ર વધી ગયા છે. એ માટે એને અનંત ધન્યવાદો છાજે છે !
એ સઘળા વિષયાનું અનુકરણ કરવાનું શું પ્રયેાજન વા શું પરિણામ ? એને નિવેડો હવે લઇએ. સઘળા ઉપદેશકે એમ કહેતા આવ્યા છે કે, એનું પરિણામ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવી; અને પ્રયાજન દુ:ખની નિવૃત્તિ. એ જ માટે સર્વ દર્શનમાં સામાન્યરૂપે મુક્તિને અનુપમ શ્રેષ્ઠ કહી છે. ‘સૂત્રકૃતાંગ' દ્વિતીયાંગના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના છઠ્ઠા અધ્યયનની ચેાવીશમી ગાથાના ત્રીજા ચરણમાં કહ્યું છે કે ઃ
'निव्वाणसेट्ठा जह सव्वधम्मा. ' બધાય ધર્મમાં મુક્તિને શ્રેષ્ઠ કહી છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
સારાંશે મુક્તિ એટલે સંસારના શાકથી મુક્ત થવું તે. પરિણામમાં જ્ઞાનદર્શનાર્દિક અનુપમ વસ્તુઓ પ્રાપ્ત કરવી. જેમાં પરમ સુખ અને પરમાનંદના અખંડ નિવાસ છે, જન્મમરણની વિટંખનાના અભાવ છે, શાકના ને દુઃખના ક્ષય છે; એવા એ વિજ્ઞાની વિષયનું વિવેચન અન્ય પ્રસંગે કરીશું.
આપણુ વિનાવિવાદે માન્ય રાખવું જોઈએ કે, તે અનંત શાક અને અનંત દુઃખની નિવૃત્તિ એના એ જ સાંસારિક વિષયથી નથી. રુધિરથી રુધિરના ડાઘ જતા નથી; પણ જળથી તેને અભાવ છે; તેમ શૃંગારથી વા શૃંગારમિશ્રિત ધર્મથી સંસારની નિવૃત્તિ નથી; એ જ માટે વૈરાગ્યજળનું આવશ્યકપણું નિઃસંશય ઠરે છે; અને એ જ માટે વીતરાગનાં વચનમાં અનુરક્ત થવું ઉચિત છે; નિદાન એથી વિષયરૂપ વિષને જન્મ નથી. પરિણામે એ જ મુક્તિનું કારણ છે. એ વીતરાગ સર્વજ્ઞના વચનને વિવેકબુદ્ધિથી શ્રવણ, મનન ને નિધ્યિાસન કરી હે માનવી ! આત્માને
ઉજ્જવળ કર.
પ્રથમ દર્શન
વૈરાગ્યમાધિની કેટલીક ભાવનાએ એમાં ઉપદેશીશું, વૈરાગ્યની અને આત્મહિતૈષી વિષયેાની સુદૃઢતા થવા માટે ખાર ભાવનાએ તત્ત્વજ્ઞાનીઓ કહે છે.
વૈભવ, લક્ષ્મી, જીવને મૂળ ધર્મ
૧. અનિત્યભાવના :— શરીર, કુટુંબ, પરિવારાદિક સર્વે વિનાશી છે. અવિનાશી છે, એમ ચિંતવવું તે પહેલી અનિત્યભાવના.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
૨. અશરણભાવના :– સંસારમાં મરણ સમયે જીવને શરણ રાખનાર કોઈ નથી. માત્ર એક શુભ ધર્મનું જ શરણ સત્ય છે, એમ ચિંતવવું તે બીજી અશરણભાવના.
૩. સંસારભાવના – આ આત્માએ સંસારસમુદ્રમાં પર્યટન કરતાં કરતાં સર્વ ભવ કીધા છે. એ સંસારી જંજીરથી હું ક્યારે છૂટીશ? એ સંસાર મારે નથી, મેક્ષમયી છું; એમ ચિંતવવું તે ત્રીજી સંસારભાવના.
૪. એકત્વભાવના – આ મારે આત્મા એકલે છે, તે એકલે આવ્યો છે, એકલે જશે, પિતાનાં કરેલાં કર્મ એકલે ભેગવશે, અંતઃકરણથી એમ ચિંતવવું તે એથી એકત્વભાવના.
૫. અન્યત્વભાવના – આ સંસારમાં કઈ કેઈનું નથી એમ ચિતવવું તે પાંચમી અન્યત્વભાવના.
૬ અથથિભાવના – આ શરીર અપવિત્ર છે, મળમૂત્રની ખાણ છે, રેગ-જરાનું નિવાસધામ છે, એ શરીરથી હું ત્યારે એમ ચિતવવું તે છઠ્ઠી અશુચિભાવના. - ૭, આસવભાવના – રાગ, દ્વેષ, અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ ઈત્યાદિક સર્વ આસવ છે એમ ચિંતવવું તે સાતમી આસવભાવના.
૮, સંવરભાવના – જ્ઞાન, ધ્યાનમાં પ્રવર્તમાન થઈને જીવ નવાં કર્મ બાંધે નહીં તે આઠમી સંવરભાવના.
૯, નિર્જરાભાવના – જ્ઞાન સહિત ક્રિયા કરવી તે નિર્જરાનું કારણ છે એમ ચિતવવું તે નવમી નિર્જરાભાવના.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
૧૦. લાકવરૂપભાવનાઃ— ચૌદરાજ લાકનું સ્વરૂપ વિચારવું તે દશમી લેાકસ્વરૂપભાવના.
=
—
૧૧. યદુર્લભભાવના – સંસારમાં ભમતાં આત્માને સમ્યજ્ઞાનની પ્રસાદી પ્રાપ્ત થવી દુર્લભ છે; વા સભ્યજ્ઞાન પામ્યા તે ચારિત્ર સર્વવિરતિપરિણામરૂપ ધર્મ પામવા દુર્લભ છે એમ ચિંતવવું તે અગિયારમી એધદુર્લભભાવના.
==
૧૨. ધર્મદુર્લભભાવના :— ધર્મના ઉપદેશક તથા શુદ્ધ શાસ્ત્રના ખાધક એવા ગુરુ અને એવું શ્રવણુ મળવું દુર્લભ છે એમ ચિંતવવું તે ખારમી ધર્મદુર્લભભાવના.
એમ મુક્તિ સાધ્ય કરવા માટે જે વૈરાગ્યની આવશ્યકતા છે તે વૈરાગ્યને દૃઢ કરનારી ખાર ભાવનાઓમાંથી કેટલીક ભાવના આ દર્શનાંતર્ગત વર્ણવીશું, કેટલીક ભાવનાઓ કેટલાક વિષયમાં વહેંચી નાંખી છે, કેટલીક ભાવનાઓ માટે અન્ય પ્રસંગની અગત્ય છે; એથી તે વિસ્તારી નથી.
પ્રથમ ચિત્ર
અનિત્યભાવના
(ઉપજાતિ)
વિદ્યુત લક્ષ્મી પ્રભુતા પતંગ,
આયુષ્ય તે તે જળના તરંગ;
પુરુંઢરી ચાપ અનંગ રંગ,
શુ' ાચીએ ત્યાં ક્ષણના પ્રસંગ !
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
:
$
વિશેષાર્થ : લક્મી વીજળી જેવી છે. વીજળીને ઝબકારા જેમ થઈને એલવાઇ જાય છે, તેમ લક્ષ્મી આવીને ચાલી જાય છે. અધિકાર પતંગના રંગ જેવા છે. પતંગના રંગ જેમ ચાર દિવસની ચટકી છે, તેમ અધિકાર માત્ર થોડા કાળ રહી હાથમાંથી તે રહે છે. આયુષ્ય પાણીનાં માજાં જેવું છે. પાણીના હિલેાળેા આવ્યો કે ગયા તેમ જન્મ પામ્યા અને એક દેહમાં રહ્યા કે ન રહ્યા ત્યાં ખીજા દેહમાં પડવું પડે છે. કામભાગ આકાશમાં ઉત્પન્ન થતા ઇંદ્રના ધનુષ્ય જેવા છે. જેમ ઇંદ્રધનુષ્ય વર્ષાકાળમાં થઈને ક્ષણવારમાં લય થઈ જાય છે, તેમ યૌવનમાં કામના વિકાર ફળીભૂત થઈ જરાવયમાં જતા રહે છે; ટૂંકામાં હે જીવ! એ સઘળી વસ્તુએના સંબંધ ક્ષણભર છે; એમાં પ્રેમબંધનની સાંકળે અંધાઈને શું રાચવું ? તાત્પર્ય એ સઘળાં ચપળ અને વિનાશી છે, તું અખંડ અને અવિનાશી છે; માટે તારા જેવી નિત્ય વસ્તુને પ્રાપ્ત કર !
૧૦
ભિખારીના ખેદ
દૃષ્ટાંત :—એ અનિત્ય અને સ્વપ્રવત્ સુખ પર એક દૃષ્ટાંત કહીએ છીએ. એક પામર ભિખારી જંગલમાં ભટકતા હતા, ત્યાં તેને ભૂખ લાગી, એટલે તે બિચારા લથડિયાં ખાતા ખાતા એક નગરમાં એક સામાન્ય મનુષ્યને ઘેર પહેાંચ્યા; ત્યાં જઈને તેણે અનેક પ્રકારની આજીજી કરી; તેના કાલાવાલાથી કરુણાર્દ્ર થઈ તે ગૃહપતિની સ્ત્રીએ તેને ઘરમાંથી જમતાં વધેલું મિષ્ટાન્ન ભાજન આણી આપ્યું. એવું ભાજન મળવાથી ભિખારી ખહુ આનંદ પામતા પામતા
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ નગરની બહાર આવ્યું. આવીને એક ઝાડ તળે બેઠો. ત્યાં જરા સ્વચ્છ કરીને એક બાજુએ અતિ વૃદ્ધતાને પામેલે એ પિતાને જળને ઘડો મૂક્યો; એક બાજુએ પિતાની ફાટી તૂટી મલિન ગેડી મૂકી અને પછી એક બાજુએ પિતે તે ભેજન લઈને બેઠો. રાજી રાજી થતાં કોઈ દિવસે તેણે નહીં દીઠેલું એવું ભેજન એણે ખાઈને પૂરું કર્યું. ભેજનને સ્વધામ પહોંચાડ્યા પછી ઓશીકે એક પથ્થર મૂકીને તે સૂતે. ભજનના મદથી જરા વારમાં તેની આંખ મિચાઈ ગઈ. તે નિદ્રાવશ થયે ત્યાં તેને એક સ્વમ આવ્યું. પિતે જાણે મહા રાજરિદ્ધિ પામે છે તેથી તેણે સુંદર વસ્ત્રાભૂષણે ધારણ કયાં છે, દેશ આખામાં તેના વિજયને કે વાગી ગયે છે, સમીપમાં તેની આજ્ઞા અવલંબન કરવા અનુચરે ઊભા થઈ રહ્યા છે. આજુબાજુ છડીદાર “ખમા ! ખમા !” પિોકારે છે; એક ઉત્તમ મહાલયમાં સુંદર પલંગ પર તેણે શયન કર્યું છે દેવાંગના જેવી સ્ત્રીઓ તેને પાદચંપન કરે છે, એક બાજુથી મનુષ્ય પંખા વડે સુગંધી પવન હેળે છે, એમ એને અપૂર્વ સુખની પ્રાપ્તિવાળું સ્વપ્ર પ્રાપ્ત થયું. સ્વાવસ્થામાં તેનાં રોમાંચ ઉસી ગયાં. તે જાણે પિતે ખરેખર તેવું સુખ ભેગવે છે એવું તે માનવા લાગ્યા. એવામાં સૂર્યદેવ વાદળાંથી ઢંકાઈ ગયે; વીજળીના ઝબકારા થવા લાગ્યા મેઘ મહારાજ ચઢી આવ્યા; સર્વત્ર અંધકાર વ્યાપી ગયે; મુશળધાર વરસાદ પડશે એ દેખાવ થઈ ગયે; અને ગાજવીજથી એક સઘન કડાકે થે. કડાકાના પ્રબળ અવાજથી ભય પામીને સત્વર તે પામર ભિખારી જાગૃત થઈ ગયે. જાગીને જુએ છે તે નથી તે દેશ કે નથી તે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ભાવનાબોધ નગરી, નથી તે મહાલય કે નથી તે પલંગ, નથી તે ચામર છત્ર ધરનારા કે નથી તે છડીદારે, નથી તે સ્ત્રીઓનાં વૃંદ કે નથી તે વસ્ત્રાલંકારે, નથી તે પંખા કે નથી તે પવન, નથી તે અનુચરે કે નથી તે આજ્ઞા, નથી તે સુખવિલાસ કે નથી તે મદોન્મત્તતા. જુએ છે તે જે સ્થળે પાણીને વૃદ્ધ ઘડો પડ્યો હતો તે જ સ્થળે તે પડ્યો છે. જે સ્થળે ફાટતૂટી ગોદડી પડી હતી તે સ્થળે તે ફાટી તૂટી ગદડી પડી છે. ભાઈ તે જેવા હતા તેવા ને તેવા દેખાયા. પિતે જેવાં મલિન અને અનેક જાળી ગેખવાળાં વસ્ત્ર ધારણ કર્યા હતાં તેવાં ને તેવાં તે જ વસ્ત્રો શરીર ઉપર વિરાજે છે. નથી તલભાર ઘટ્યું કે નથી જવભાર વધ્યું. એ સઘળું જોઈને તે અતિ શેક પામે. જે સુખાબર વડે મેં આનંદ માન્ય તે સુખમાંનું તે અહીં કશું નથી. અરેરે! મેં સ્વમના ભેગ ભેગવ્યા નહીં અને મિથ્યા ખેદ મને પ્રાપ્ત થયો. બિચારે તે ભિખારી એમ ગ્લાનિમાં આવી પડ્યો.
પ્રમાણુશિક્ષા :- સ્વમપ્રાપ્તિમાં જેમ તે ભિખારીએ સુખસમુદાય દીઠા, ભગવ્યા અને આનંદ માળે, તેમ પામર પ્રાણુઓ સંસારના સ્વપ્રવત્ સુખસમુદાયને મહાનંદરૂપ માની બેઠા છે. જેમ તે સુખસમુદાય જાગૃતિમાં તે ભિખારીને મિથ્યા જણાયા, તેમ તત્ત્વજ્ઞાનરૂપી જાગૃતિ વડે સંસારનાં સુખ તેવાં જણાય છે. સ્વમાના ભંગ ન ભેગવ્યા છતાં જેમ તે ભિખારીને શેકની પ્રાપ્તિ થઈ, તેમ પામર ભવ્યો સંસારમાં સુખ માની બેસે છે, અને ભગવ્યા તુલ્ય ગણે છે, પણ તે ભિખારીની પેઠે પરિણામે ખેદ, પશ્ચાત્તાપ અને અર્ધગતિને પામે છે. સ્વમાની એકે વસ્તુનું સત્યત્વ નથી, તેમ સંસારની
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ એકે વસ્તુનું સત્યત્વ નથી. બન્ને ચપલ અને શેકમય છે. આવું વિચારી બુદ્ધિમાન પુરુષે આત્મશ્રેયને શેધે છે. | ઇતિ શ્રી ભાવનાબોધ ગ્રંથના પ્રથમ દર્શનનું પ્રથમ ચિત્ર અનિત્યભાવના” એ વિષય પર સદષ્ટાંત વૈરાગ્યપદેશાર્થ સમાપ્ત થયું.
દ્વિતીય ચિત્ર અશરણભાવના
(ઉપજાતિ) સર્વશને ધર્મ સુશણું જાણી,
આરાધ્ય આરાધ્ય પ્રભાવ આણી; અનાથ એકાંત સનાથ થાશે,
એના વિના કેઈ ન બાંહ્ય હશે. વિશેષાર્થ – સર્વજ્ઞ જિનેશ્વર દેવે નિસ્પૃહતાથી બેબેલે ધર્મ ઉત્તમ શરણરૂપ જાણીને મન, વચન અને કાયાના પ્રભાવ વડે હે ચેતન ! તેને તું આરાધ, આરાધ. તું કેવલ અનાથરૂપ તે સનાથ થઈશ. એના વિના ભવાટવીબ્રમણમાં તારી બાંય કઈ સાહનાર નથી.
જે આત્માઓ સંસારનાં માયિક સુખને કે અવદર્શનને શરણરૂપ માને તે અધોગતિ પામે, તેમજ સદૈવ અનાથ રહે એ બધ કરનારું ભગવાન અનાથી મુનિનું ચરિત્ર પ્રારંભીએ છીએ, એથી અશરણભાવના સુદ્રઢ થશે.
અનાથી મુનિ દૃષ્ટાંત :- અનેક પ્રકારની લીલાથી યુક્ત મગધ દેશને શ્રેણિક રાજા અકીડાને માટે મેડિકુક્ષ એ નામના વનમાં
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
નીકળી પડ્યો. વનની વિચિત્રતા મનેહારિણી હતી. નાના પ્રકારનાં તરુકુંજ ત્યાં આવી રહ્યાં હતાં, નાના પ્રકારની કમળ વલ્લિકાઓ ઘટાટોપ થઈ રહી હતી, નાના પ્રકારનાં પંખીઓ આનંદથી તેનું સેવન કરતાં હતાં; નાના પ્રકારનાં પક્ષીઓનાં મધુરાં ગાયન ત્યાં સંભળાતાં હતાં નાના પ્રકારનાં ફૂલથી તે વન છવાઈ રહ્યું હતું નાના પ્રકારનાં જળનાં ઝરણું ત્યાં વહેતાં હતાં, ટૂંકામાં સૃષ્ટિસૌંદર્યના પ્રદર્શનરૂપ હોઈને તે વન નંદનવનની તુલ્યતા ધરાવતું હતું. ત્યાં એક તરુ તળે મહા સમાધિવંત પણ સુકુમાર અને સુખચિત મુનિને તે શ્રેણિકે બેઠેલા દીઠા. એનું રૂપ દેખીને તે રાજા અત્યંત આનંદ પામે. એ અતુલ્ય ઉપમારહિત રૂપથી વિસ્મય પામીને મનમાં તેની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. અહો ! આ મુનિને કે અદ્ભુત વર્ણ છે! અહે! એનું કેવું મનેહર રૂ૫ છે! અહો! આર્યની કેવી અદ્ભુત સૌમ્યતા છે! અહો! આ કેવી વિસ્મયકારક ક્ષમાના ધરનાર છે! અહો ! આના અંગથી વૈરાગ્યની કેવી ઉત્તમ ફુરણું છે! અહો ! આની કેવી નિર્લોભતા જણાય છે! અહો! આ સંયતિ કેવું નિર્ભય અપ્રભુત્વ-નમ્રપણું ધરાવે છે! અહો ! એનું ભેગનું અસંગતિપણું કેવું સુદ્રઢ છે! એમ ચિંતવત ચિંતવતે, મુદિત થત થતે, સ્તુતિ કરતે કરતે, ધીમેથી ચાલતા ચાલતે, પ્રદક્ષિણા દઈને તે મુનિને વંદન કરીને અતિ સમીપે નહીં તેમ અતિ દૂર નહીં એમ તે બેઠે. પછી બે હાથની અંજલિ કરીને વિનયથી તેણે મુનિને પૂછ્યું, “હે આર્ય! તમે પ્રશંસા કરવા યોગ્ય એવા તરુણ છે; ભેગવિલાસને માટે તમારું વય અનુકૂળ છે. સંસારમાં નાના પ્રકારનાં સુખ રહ્યાં છે;
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
૧૫
ઋતુ ઋતુના કામભોગ, જળ સંબંધીના કામèાગ, તેમજ મનેહારિણી સ્ત્રીઓના મુખવચનનું મધુરું શ્રવણ છતાં એ સઘળાંના ત્યાગ કરીને મુનિત્વમાં તમે મહા ઉદ્યમ કરો છે એનું શું કારણ? તે મને અનુગ્રહથી કહેા.”
રાજાનાં વચનના આવા અર્થ સાંભળીને મુનિએ કહ્યું, હું અનાથ હતા. હે મહારાજા! મને અપૂર્વ વસ્તુને પ્રાસ કરાવનાર તથા યોગક્ષેમના કરનાર, મારા પર અનુકંપા આણનાર, કરુણાથી કરીને પરમસુખના દેનાર, સુન્—મિત્ર લેશમાત્ર પણ કોઇ ન થયેા. એ કારણુ અનાથીપણાનું હતું.”
શ્રેણિક, મુનિનાં ભાષણથી સ્મિત હસી પડ્યો. “અરે ! તમારે મહા રિદ્ધિવંતને નાથ કેમ ન હેાય? લેા, કાઈ નાથ નથી તેા હું થઉં છું. હું ભયત્રાણુ ! તમે ભાગ ભગવા. હું સંયતિ ! મિત્ર! જ્ઞાતિએ કરી દુર્લભ એવા તમાશ મનુષ્યભવ સુલભ કરી !'’
અનાથીએ કહ્યું, “પરંતુ અરે શ્રેણિક, મગધદેશના રાજા ! તું પાતે અનાથ છે તે મારા નાથ શું થઈશ ? નિર્ધન તે ધનાઢ્ય કયાંથી બનાવે ? અબુધ તે બુદ્ધિદાન કયાંથી આપે ? અજ્ઞ તે વિદ્વત્તા કયાંથી દે? વંધ્યા તે સંતાન કયાંથી આપે ? જ્યારે તું પોતે અનાથ છે, ત્યારે મારા નાથ કયાંથી થઈશ ?’’ મુનિનાં વચનથી રાજા અતિ આકુળ અને અતિ વિસ્મિત થયા. કોઈ કાળે જે વચનનું શ્રવણ થયું નથી એવાં વચનનું યતિમુખપ્રતિથી શ્રવણું થયું એથી તે શંકાગ્રસ્ત થયેા. “હું અનેક પ્રકારના અશ્વના ભાગી છું, અનેક પ્રકારના મદોન્મત્ત હાથીઓના ધણી છું, અનેક પ્રકારની સેના મને આધીન છે;
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
ભાવનાબાધ નગર, ગ્રામ, અંતઃપુર અને ચતુષ્પાદની મારે કંઈ ન્યૂનતા નથી, મનુષ્ય સંબંધી સઘળા પ્રકારના ભેગ મને પ્રાપ્ત છે અનુચરે મારી આજ્ઞાને રૂડી રીતે આરાધે છે, પાંચ પ્રકારની સંપત્તિ મારે ઘેર છે; સર્વ મનવાંછિત વસ્તુઓ મારી સમીપે રહે છે. આ હું જાજ્વલ્યમાન છતાં અનાથ કેમ હાઉં? રખે હે ભગવન્! તમે મૃષા બેલતા .” મુનિએ કહ્યું : “હે રાજા! મારા કહેલા અર્થની ઉપપત્તિને તું બરાબર સમયે નથી. તે પોતે અનાથ છે, પરંતુ તે સંબંધી તારી અજ્ઞતા છે. હવે હું કહું છું તે અવ્યગ્ર અને સાવધાન ચિત્ત કરીને તું સાંભળ, સાંભળીને પછી તારી શંકાને સત્યાસત્ય નિર્ણય કરજે. મેં પિતે જે અનાથપણાથી મુનિત્વ અંગીકૃત કર્યું છે તે હું પ્રથમ તને કહું છું.
કૌશાંબી નામે અતિ જીર્ણ અને વિવિધ પ્રકારના ભેદની ઉપજાવનારી એક સુંદર નગરી છે. ત્યાં રિદ્ધિથી પરિપૂર્ણ ધનસંચય નામને મારે પિતા રહેતું હતું. પ્રથમ યૌવનવયને વિષે હે મહારાજા ! અતુલ્ય અને ઉપમારહિત મારી આંખને વિષે વેદના ઉત્પન્ન થઈ. દુખપ્રદ દાહજવર આખે શરીરે પ્રવર્તમાન થયે. શસ્ત્રથી પણ અતિશય તીક્ષણ તે રેગ ઘેરીની પિઠે મારા પર કપાયમાન થયે. મારું મસ્તક તે આંખની અસહ્ય વેદનાથી દુખવા લાગ્યું. ઇદ્રના વજાના પ્રહાર સરખી, બીજાને પણ રૌદ્ર ભય ઉપજાવનારી, એવી તે અત્યંત પરમ દારુણ વેદનાથી હું બહુ શેકાર્ત હતે. શારીરિક વિદ્યાના નિપુણ, અનન્ય મંત્રમૂળીના સુજ્ઞ વૈદરાજે મારી તે વેદનાને નાશ કરવાને માટે આવ્યા અનેક પ્રકારના ઔષધોપચાર કર્યા પણ તે વૃથા ગયા. એ મહાનિપુણ ગણાતા વૈદરાજે
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
મને તે દરદથી મુક્ત કરી શક્યા નહીં. એ જ હે રાજા ! મારું અનાથપણું હતું. મારી આંખની વેદના ટાળવાને માટે મારા પિતાએ સર્વ ધન આપવા માંડયું, પરંતુ તેથી કરીને પણ મારી તે વેદના ટળી નહીં. હે રાજા! એ જ મારું અનાથપણું હતું. મારી માતા પુત્રના શેક કરીને અતિ દુખાર્ત થઈ, પરંતુ તે પણ મને તે દરદથી મુકાવી શકી નહીં, એ જ હે મહારાજા ! મારું અનાથપણું હતું. એક ઉદરથી ઉત્પન્ન થયેલા મારા ૪ અને કનિષ્ઠ ભાઈઓ પિતાથી બનતે પરિશ્રમ કરી ચૂક્યા પણ મારી વેદના ટળી નહીં, હે રાજા ! એ જ મારું અનાથપણું હતું. એક ઉદરથી ઉત્પન્ન થયેલી મારી જ્યેષ્ઠા અને કનિષ્ઠા ભગિનીઓથી મારું દુઃખ ટળ્યું નહીં. હે મહારાજા! એ જ મારું અનાથપણું હતું. મારી સ્ત્રી જે પતિવ્રતા, મારા પર અનુરક્ત અને પ્રેમવંતી હતી, તે આખે પરિપૂર્ણ આંસુ ભરી મારા હૃદયને સિંચતાં ભીંજાવતી હતી. અન્ન, પાણી અને નાના પ્રકારનાં અંઘેલણ, ચૂવાદિક સુગંધી દ્રવ્ય, અનેક પ્રકારનાં ફૂલ ચંદનાદિકનાં વિલેપન મને જાણતા અજાણતાં કર્યા છતાં પણ હું તે યૌવનવંતી સ્ત્રીને ભેગવી ન શક્યો. મારી સમીપથી ક્ષણ પણ અળગી નહેતી રહેતી, અન્ય સ્થળે જતી નહોતી, હે મહારાજા ! એવી તે સ્ત્રી પણ મારા રોગને ટાળી શકી નહીં, એ જ મારું અનાથપણું હતું. એમ કેઈને પ્રેમથી, કોઈના ઔષધથી, કોઈના વિલાપથી કે કોઈને પરિશ્રમથી એ રેગ ઉપશ નહીં. મેં એ વેળા પુનઃ પુનઃ અસહ્ય વેદના ભેગવી.
પછી અનંત સંસારથી ખેદ પામે. એક વાર જે હું આ મહાવિ બનામય વેદનાથી મુક્ત થાઉં તે ખંતી,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ભાવનાબેધ દંતી અને નિરારંભી પ્રવજ્યાને ધારણ કરું, એમ ચિતવતે હું શયન કરી ગયે. જ્યારે રાત્રિ અતિક્રમી ગઈ ત્યારે હે મહારાજા! મારી તે વેદના ક્ષય થઈ ગઈ અને હું નીરોગી થયે. માત, તાત અને સ્વજન, બંધવાદિકને પ્રભાતે પૂછીને મેં મહા ક્ષમાવંત ઇન્દ્રિયને નિગ્રહ કરવાવાળું, અને આરપાધિથી રહિત એવું અણગારત્વ ધારણ કર્યું. ત્યાર પછી હું આત્મા પરાત્માને નાથ થયા. સર્વ પ્રકારના જીવને હું નાથ છું.” અનાથી મુનિએ આમ અશરણભાવના તે શ્રેણિક રાજાના મન પર દ્રઢ કરી. હવે બીજે ઉપદેશ તેને અનુકૂળ કહે છે.
હે રાજા! આ આપણે આત્મા જ દુઃખની ભરેલી વૈતરણી કરનાર છે. આપણે આત્મા જ ક્રૂર શામલિ વૃક્ષનાં દુઃખને ઉપજાવનાર છે. આપણે આત્મા જ મનવાંછિત વસ્તુરૂપી દૂધની દેવાવાળી કામધેનુ ગાયનાં સુખને ઉપજાવનાર છે. આપણે આત્મા જ નંદનવનની પેઠે આનંદકારી છે. આપણે આત્મા જ કર્મને કરનાર છે. આપણે આત્મા જ તે કર્મને ટાળનાર છે. આપણે આત્મા જ દુખેપાર્જન કરનાર છે. આપણે આત્મા જ સુખોપાર્જન કરનાર છે. આપણે આત્મા જ મિત્ર ને આપણે આત્મા જ ઘેરી છે. આપણે આત્મા જ કનિષ્ઠ આચારે સ્થિત અને આપણે આત્મા જ નિર્મળ આચારે સ્થિત રહ્યા છે.”એ તથા બીજા અનેક પ્રકારે તે અનાથી મુનિએ શ્રેણિક રાજા પ્રત્યે સંસારનું અનાથપણું કહી બતાવ્યું. પછી શ્રેણિક રાજા અતિ સંતેષ પામે. યુગ હાથની અંજલિ કરીને એમ બે કે, “હે ભગવન ! તમે મને ભલી રીતે ઉપદે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ તમે એમ હતું તેમ અનાથાણું કહી બતાવ્યું. હે મહાઋષિ! તમે સનાથ, તમે સબંધવ અને તમે સધર્મ છે, તમે સર્વ અનાથના નાથ છે. તે પવિત્ર સંયતિ! હું ક્ષમાવું છું. જ્ઞાનરૂપી તમારી શિક્ષાને વાંછું છું. ધર્મધ્યાનમાં વિઘ કરવાવાળું ભેગ ભેગવવા સંબંધીનું મેં તમને હે મહાભાગ્યવંત! જે આમંત્રણ કીધું તે સંબંધીને મારો અપરાધ મસ્તકે કરીને ક્ષમાવું છું.” એવા પ્રકારથી સ્તવીને રાજપુરૂષકેસરી પરમાનંદ પામી રેમરાયના વિકસિત મૂળસહિત પ્રદક્ષિણા કરીને વિનયે કરી વંદન કરીને સ્વસ્થાનકે ગયે.
પ્રમાણુશિક્ષા :- અહે ભવ્યો ! મહા તપોધન, મહા મુનિ, મહા પ્રજ્ઞાવંત, મહા યશવંત, મહા નિગ્રંથ અને મહાકૃત અનાથી મુનિએ મગધ દેશના રાજાને પિતાના વીતક ચરિત્રથી જે બેધ આપે છે તે ખરે! અશરણભાવના સિદ્ધ કરે છે. મહા મુનિ અનાથીએ સહન કર્યા તુલ્ય વા એથી અતિ વિશેષ અસહ્ય દુઃખ અનંત આત્માઓ સામાન્ય દ્રષ્ટિથી જોગવતા દેખાય છે, તત્સંબંધી તમે કિંચિત્ વિચાર કરે! સંસારમાં છવાઈ રહેલી અનંત અશરણુતાને ત્યાગ કરી સત્ય શરણરૂપ ઉત્તમ તત્વજ્ઞાન અને પરમ સુશીલને સે. અંતે એ જ મુક્તિના કારણરૂપ છે. જેમ સંસારમાં રહ્યા અનાથી અનાથ હતા, તેમ પ્રત્યેક આત્મા તત્વજ્ઞાનની ઉત્તમ પ્રાપ્તિ વિના સદૈવ અનાથ જ છે. સનાથ થવા પુરુષાર્થ કરે એ જ શ્રેય છે!
ઈતિ શ્રીભાવનાબેધ ગ્રંથના પ્રથમ દર્શનમાં દ્વિતીય ચિત્ર “અશરણભાવને'ના ઉપદેશાથે મહા નિગ્રન્થનું ચરિત્ર પરિપૂર્ણતા પામ્યું.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
તૃતીય ચિત્ર એકત્વભાવના
(ઉપજાતિ) શરીરમાં વ્યાધિ પ્રત્યક્ષ થાય,
તે કોઈ અન્ય લઈ ના શકાય; એ ભેગવે એક સ્વ આત્મ પોતે,
એકવ એથી નયસુજ્ઞ ગોતે. વિશેષાર્થ :- શરીરમાં પ્રત્યક્ષ દેખાતા ગાદિક જે ઉપદ્રવ થાય છે તે સ્નેહી, કુટુંબી, જાયા કે પુત્ર કેઈથી લઈ શકાતા નથી; એ માત્ર એક પિતાને આત્મા પિતે જ ભગવે છે. એમાં કોઈ પણ ભાગીદાર થતું નથી. તેમ જ પાપ પુણ્યાદિ સઘળા વિપાકે આપણે આત્મા જ ભેગવે છે. એ એકલે આવે છે, એટલે જાય છે, એવું સિદ્ધ કરીને વિવેકને ભલી રીતે જાણવાવાળા પુરુષ એકત્વને નિરંતર શેધે છે.
દૃષ્ટાંત :- મહા પુરુષના તે ન્યાયને અચળ કરનાર નમિરાજર્ષિ અને શદ્રને વૈરાગ્યપદેશક સંવાદ અહીં આગળ પ્રદર્શિત કરીએ છીએ. નમિરાજર્ષિ મિથિલા નગરીના રાજેશ્વર હતા. સ્ત્રી-પુત્રાદિકથી વિશેષ દુઃખને સમૂહ પામ્યા નહતા છતાં એકત્વના સ્વરૂપને પરિપૂર્ણ પિછાનવામાં રાજેશ્વરે કિંચિત્ વિભ્રમ કર્યો નથી. શર્કે પ્રથમ નમિરાજર્ષિ જ્યાં નિવૃત્તિમાં વિરાજ્યા છે, ત્યાં વિપ્રરૂપે આવીને પરીક્ષા નિદાને પિતાનું વ્યાખ્યાન શરૂ કરે છે –
વિપ્ર – હે રાજા ! મિથિલા નગરીને વિષે આજે પ્રબલ કોલાહલ વ્યાપી રહ્યો છે. હૃદયને અને મનને ઉદ્વેગકારી
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
૨૧
વિલાપના શબ્દથી રાજમંદિર અને સામાન્ય ઘર છવાઈ ગયાં છે. માત્ર તારી દીક્ષા એ જ એ સઘળાનાં દુઃખને હેતુ છે. પરના આત્માને જે દુખ આપણાથી ઉત્પન્ન થાય તે દુખ સંસાર પરિભ્રમણનું કારણ ગણીને તું ત્યાં જા. ભેળે ન થા.
નમિરાજ – ગૌરવ ભરેલાં વચનોથી) હે વિપ્ર ! તું જે કહે છે તે માત્ર અજ્ઞાનરૂપ છે. મિથિલા નગરીમાં એક બગીચે હતું, તેની મધ્યમાં એક વૃક્ષ હતું, શીતળ છાયાથી કરીને તે રમણીય હતું, પત્ર, પુષ્પ અને ફળથી તે સહિત હતું, નાના પ્રકારનાં પક્ષીઓને તે લાભદાયક હતું, વાયુના હલાવવા થકી તે વૃક્ષમાં રહેનારાં પંખીઓ દુઃખાર્ત ને શરણરહિત થયાથી આદિ કરે છે. વૃક્ષને પિતાને માટે થઈને જ તે વિલાપ કરતાં નથી; પિતાનું સુખ ગયું એ માટે થઈને તેઓ શાકાર્ત છે.
વિપ્ર – પણ આ જ ! અગ્નિ ને વાયુના મિશ્રણથી તારું નગર, તારાં અંતપુર, અને મંદિરે બળે છે, માટે ત્યાં જા અને તે અગ્નિને શાંત કર.
નમિરાજ –હે વિપ્ર ! મિથિલા નગરીના, તે અંતઃપુરના અને તે મંદિરના દાઝવાથી મારું કંઈ પણ દાઝતું નથી; જેમ સુત્પત્તિ છે તેમ હું વડું છું. એ મંદિરાદિકમાં મારું અ૫ માત્ર પણ નથી. મેં પુત્ર, સ્ત્રી આદિકના વ્યવહારને છાંડ્યો છે. મને એમાંનું કંઈ પ્રિય નથી અને અપ્રિય પણ નથી.
વિપ્ર –પણ હે રાજા! તારી નગરીને સઘન કિલ્લો કરાવીને, પિળ, કોઠા, અને કમાડ, ભેગળ કરાવીને અને શતઘી ખાઈ કરાવીને ત્યાર પછી જજે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
નમિરાજ :—(હેતુ કારણ પ્રે૰૧) હે વિપ્ર ! હું શુદ્ધ શ્રદ્ધારૂપી નગરી કરીને, સંવરરૂપી ભાગળ કરીને, ક્ષમારૂપી શુભ ગઢ કરીશ; શુભ મનાયેાગરૂપ કાઠા કરીશ, વચનયાગરૂપ ખાઈ કરીશ, કાયાયેાગરૂપ શતલ્લી કરીશ, પરાક્રમરૂપી ધનુષ્ય કરીશ; ઇર્માંસમિતિરૂપ પણછ કરીશ, ધીરજરૂપ કમાન સાહવાની મૂઠી કરીશ; સત્યરૂપ ચાપવડે કરીને ધનુષ્યને બાંધીશ; તપરૂપ બાણુ કરીશ; કર્મરૂપી વૈરીની સેનાને ભેદીશ; લૌકિક સંગ્રામની મને રુચિ નથી. હું માત્ર તેવા ભાવસંગ્રામને ચાહું છું.
રર
વિપ્ર :( હેતુ કારણ પ્રે૰) હે રાજા ! શિખરબંધ ઊંચા આવાસ કરાવીને, મણિકંચનમય ગવાક્ષાદિ મુકાવીને, તળાવમાં ક્રીડા કરવાના મનહર મહાલય કરાવીને પછી જજે.
નમિરાજ :-~~( હેતુ કારણ પ્રે॰) તેં જે જે પ્રકારના આવાસ ગણાવ્યા તે તે પ્રકારના આવાસ મને અસ્થિર અને અશાશ્વત જણાય છે, માર્ગના ઘરરૂપ જણાય છે. તે માટે જ્યાં સ્વધામ છે, જ્યાં શાશ્વતતા છે, અને જ્યાં સ્થિરતા છે ત્યાં હું નિવાસ કરવા ચાહું છું.
વિપ્ર :—( હેતુ કારણ પ્રે॰) હે ક્ષત્રિય શિરોમણિ ! અનેક પ્રકારના તસ્કરના ઉપદ્રવને ટાળીને, નગરીનું એ દ્વારે કલ્યાણ કરીને તું જજે.
નમિરાજ હે વિપ્ર ! અજ્ઞાનવંત મનુષ્ય અનેક વાર મિથ્યા દંડ દે છે. ચારીના નહીં કરનાર જે શરીરાર્દિક ૧. હેતુ અને કારણથી પ્રેરાયેલા.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
પુદ્ગલ તે લેકને વિષે બંધાય છે અને ચારીને કરનાર જે ઇદ્રિયવિકાર તેને કોઈ બંધન કરી શકતું નથી. તે પછી એમ કરવાનું શું અવશ્ય?
વિપ્ર :–હે ક્ષત્રિય! જે રાજાએ તારી આજ્ઞા અવલંબન કરતા નથી અને જે નરાધિ સ્વતંત્રતાથી વર્તે છે તેને તું તારે વશ કરીને પછી જજે.
નમિરાજ – હેતુ કારણ પ્રે) દશ લાખ સુભટને સંગ્રામને વિષે જીતવા એ દુર્લભ ગણાય છે, તે પણ એવા વિજય કરનારા પુરૂષ અનેક મળી આવે, પણ એક સ્વાત્માને જીતનાર મળનાર અનંત દુર્લભ છે. તે દશ લાખ સુભટથી વિજય મેળવનાર કરતાં એક સ્વાત્માને જીતનાર પુરુષ પરમેસ્કૃષ્ટ છે. આત્મા સંઘાતે યુદ્ધ કરવું ઉચિત છે. બહિર્યુદ્ધનું શું પ્રયોજન છે? જ્ઞાનરૂપ આત્મા વડે ક્રોધાદિક આત્માને જીતનાર સ્તુતિપાત્ર છે. પાંચે ઈદ્રિને, ક્રોધને, માનને, માયાને, તેમજ લેભને જીતવાં દોહ્યલાં છે. જેણે મનેગાદિક જીત્યું તેણે સર્વ કર્યું.
વિપ્ર – હેતુ કારણ પ્રે) સમર્થ યજ્ઞો કરી, શ્રમણ, તપસ્વી, બ્રાહ્મણદિકને ભેજન આપી, સુવર્ણાદિક દાન દઈ, મને ભેગ ભેગવી હે ક્ષત્રિય! તું ત્યાર પછી જજે.
નમિરાજ –(હેતું કારણ પ્રે) મહિને મહિને જે દશ લાખ ગાયનાં દાન દે તેપણ તે દશ લાખ ગાયનાં દાન કરતાં સંયમ ગ્રહણ કરીને સંયમને આરાધે છે તે, તે કરતાં વિશેષ મંગળ પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
વિપ્ર –નિર્વાહ કરવા માટે ભિક્ષાથી સુશીલ પ્રવ્રજ્યામાં અસહ્ય પરિશ્રમ વેઠવું પડે છે તેથી તે પ્રવજ્યા ત્યાગ કરીને અન્ય પ્રવ્રજ્યામાં રુચિ થાય છે, માટે એ ઉપાધિ ટાળવા તે ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહી પૌષધાદિક વ્રતમાં તત્પર રહેજે. હે મનુષ્યના અધિપતિ! હું ઠીક કહું છું.
નમિરાજ – હેતુ કારણ પ્રે) હે વિપ્ર! બાલ અવિવેકી ગમે તેવાં ઉગ્ર તપ કરે પરંતુ સમ્યકકૃતધર્મ તથા ચારિત્રધર્મની તુલ્ય ન થાય. એકાદ કળા તે સેળ કળા જેવી કેમ ગણાય? - વિપ્ર –અહે ક્ષત્રિય! સુવર્ણ, મણિ, મુક્તાફળ, વસ્ત્રાલંકાર અને અશ્વાદિકની વૃદ્ધિ કરીને પછી જજે.
નમિરાજ –(હેતુ કારણ પ્રે) મેરુ પર્વત જેવા કદાચિત સેનારૂપાના અસંખ્યાત પર્વત હોય તેપણ લેભી મનુષ્યની તૃષ્ણ છીપતી નથી. કિંચિત્ માત્ર તે સંતોષ પામતે નથી. તૃષ્ણ આકાશના જેવી અનંત છે. ધન, સુવર્ણ, ચતુષ્પાદ ઈત્યાદિક સકળ લેક ભરાય એટલું લેભી મનુષ્યની તૃષ્ણા ટાળવા સમર્થ નથી. લેભની એવી કનિષ્ઠતા છે. માટે સંતેષનિવૃત્તિરૂપ તપને વિવેકી પુરુષે આચરે છે.
વિપ્ર –(હેતુ કારણ પ્રે.) હે ક્ષત્રિય! મને અદ્ભુત આશ્ચર્ય ઊપજે છે કે, તું છતા ભેગને છોડે છે. પછી અછતા કામભેગને વિષે સંકલ્પ વિકલ્પ કરીને હણાઈશ, માટે આ સઘળી મુનિ–સંબંધીની ઉપાધિ મૂક.
નમિરાજ –(હેતું કારણ પ્રે) કામગ છે તે શલ્ય સરખા છે, કામગ છે તે વિષ સરખા છે, કામગ છે તે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
સર્પની તુલ્ય છે, જેની વાંછનાંથી જીવ નરકાદ્રિક અર્ધગતિને વિષે જાય છે; તેમજ ક્રોધે કરીને અને માને કરીને માડી ગતિ થાય છે; માયાએ કરીને સદ્ગતિને વિનાશ હાય છે; લેાભ થકી આ લોક પરલોકના ભય હાય છે; માટે હું વિપ્ર ! એને તું મને ખાધ ન કર. મારું હૃદય કોઈ કાળે ચળનાર નથી; એ મિથ્યા માહિનીમાં અભિરુચિ ધરાવનાર નથી. જાણી જોઈને ઝેર કાણુ પીએ ? જાણી જોઈને દીપક લઈને કૂવે કાણુ પડે ? જાણી જોઈને વિક્રમમાં કાણું પડે? હું મારા અમૃત જેવા વૈરાગ્યના મધુર રસ અપ્રિય કરી ઝેરને પ્રિય કરવા મિથિલામાં આવનાર નથી.
:
મર્ષિ મિરાજની સુદૃઢતા જોઈ શકેંદ્ર પરમાનંદ પામ્યા, પછી બ્રાહ્મણના રૂપને છાંડીને ઇંદ્રપણાને વૈક્રિય કર્યું. વંદન કરીને મધુર વચને પછી તે રાજશ્વરની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા હે મહાયશસ્વી ! માટું આશ્ચર્ય છે કે તે ક્રોધને જીત્યા. આશ્ચર્ય, તેં અહંકારના પરાજય કર્યાં. આશ્ચર્ય, તેં માયાને ટાળી. આશ્ચર્યું, તેં લેાભ વશ કીધા. આશ્ચર્ય, તારું સરળપણું. આશ્ચર્ય, તારું નિર્મમત્વ. આશ્ચર્ય, તારી પ્રધાન ક્ષમા. આશ્ચર્ય, તારી નિભતા. હે પૂજ્ય ! તું આ ભવને વિષે ઉત્તમ છું; અને પરભવને વિષે ઉત્તમ હાઇશ. કર્મરહિત થઈને પ્રધાન સિદ્ધગતિને વિષે પરવરીશ.’ એ રીતે સ્તુતિ કરતાં કરતાં, પ્રદક્ષિણા કરતાં કરતાં, શ્રદ્ધાભક્તિએ તે ઋષિના પાદાંમુજને વંદન કર્યું. પછી તે સુંદર મુકુટવાળા શકેંદ્ર આકાશ વાટે ગયા.
પ્રમાણશિક્ષા :——વિપ્રરૂપે નમિરાજના વૈરાગ્ય તાવવામાં ઇન્દ્રે શું ન્યૂનતા કરી છે? કંઈયે નથી કરી.
૫
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
સંસારની જે જે લઘુતા મનુષ્યને ચળાવનારી છે, તે તે લઘુતા સંબંધી મહા ગૌરવથી પ્રશ્ન કરવામાં તે પુરંદરે નિર્મળ ભાવથી સ્તુતિપાત્ર ચાતુર્ય ચલાવ્યું છે. છતાં નિરીક્ષણ કરવાનું તે એ છે કે મિરાજ કેવળ કંચનમય રહ્યા છે. શુદ્ધ અને અખંડ વૈરાગ્યના વેગમાં એમનું વહન એમણે ઉત્તરમાં દશિત કર્યું છે, “હે વિપ્ર ! તું જે જે વસ્તુઓ મારી છે, એમ કહેવરાવે છે તે તે વસ્તુ મારી નથી. હું એક જ છું, એકલા જનાર છું; અને માત્ર પ્રશંસનીય એકત્વને જ ચાહું છું.” આવા રહસ્યમાં નમિરાજ પોતાના ઉત્તરને અને વૈરાગ્યને દૃઢીભૂત કરતા ગયા છે. એવી પરમ પ્રમાણશિક્ષાથી ભર્યું તે મહર્ષિનું ચિત્ર છે. ખન્ને મહાત્માઓના પરસ્પરના સંવાદ શુદ્ધ એકત્વને સિદ્ધ કરવા તથા અન્ય વસ્તુઓના ત્યાગ કરવાના ઉપદેશાર્થે અહીં દર્શિત કર્યાં છે. એને પણ વિશેષ દૃઢીભૂત કરવા નમિરાજ એકત્વ શાથી પામ્યા, તે વિષે કિંચિત્ માત્ર નમિરાજના એકત્વ સંબંધ આપીએ છીએ.
૨૪
એ વિદેહ દેશ જેવા મહાન રાજ્યના અધિપતિ હતા. અનેક યૌવનવતી મનેહારિણી સીએના સમુદાયમાં તે ઘેરાઈ રહ્યા હતા. દર્શનમેહનીયના ઉદય ન છતાં એ સંસારલુબ્ધરૂપ દેખાતા હતા. કાઈ કાળે એના શરીરમાં દાહવર નામના રોગની ઉત્પત્તિ થઈ. આખું શરીર જાણે પ્રજ્વલિત થઈ જતું હેાય તેવી ખળતરા વ્યાસ થઈ ગઈ. રામે મે સહસ્ર વીંછીની ડૈશવેદના સમાન દુઃખ ઉત્પન્ન થયું. વૈદ્યવિદ્યાના પ્રવીણ પુરુષોના ઔષધેાપચારનું અનેક પ્રકારે સેવન કર્યું; પણ તે સઘળું વૃથા ગયું, લેશ માત્ર પણ એ વ્યાધિ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ એછે ન થતાં અધિક થતે ગયે. ઔષધ માત્ર દાહજવરનાં હિતેષી થતાં ગયાં. કેઈ ઔષધ એવું ન મળ્યું કે જેને દાહજવરથી કિંચિત્ પણ દ્વેષ હોય! નિપુણ વૈદે કાયર થયા; અને રાજેશ્વર પણ એ મહાવ્યાધિથી કંટાળે પામી ગયા. તેને ટાળનાર પુરુષની શોધ ચેબાજુ ચાલતી હતી. મહાકુશળ એક વેદ મળે તેણે મલયગિરિ ચંદનનું વિલેપન કરવા સૂચવન કર્યું. મનેરમાં રાણુઓ તે ચંદનને ઘસવામાં રેકાઈ. તે ચંદન ઘસવાથી હાથમાં પહેરેલાં કંકણને સમુદાય પ્રત્યેક રાણું કને ખળભળાટ કરવા મંડી પડ્યો. મિથિલેશના અંગમાં એક દાહ જવરની અસહ્ય વેદના તે હતી. અને બીજી આ કંકણના કેલાહલથી ઉત્પન્ન થઈ. ખળભળાટ ખમી શક્યા નહીં, એટલે તેણે રાણીઓને આજ્ઞા કરી કે તમે ચંદન ન ઘસે, કાં ખળભળાટ કરે છે? મારાથી એ ખળભળાટ સહન થઈ શક્તા નથી. એક મહાવ્યાધિથી હું ગ્રહાયે છું. અને આ બીજે વ્યાધિતુલ્ય કેલાહલ થાય છે, તે અસહ્ય છે. સઘળી રાણીઓએ એકેકે કંકણુ મંગળ દાખલ રાખી કંકણ સમુદાયને ત્યાગ કર્યો એટલે તે ખળભળાટ શાંત થયે. નમિરાજે રાણીઓને કહ્યું : “તમે શું ચંદન ઘસવું બંધ કર્યું?” રાણીઓએ જણાવ્યું કે “ના. માત્ર કેલાહલ શાંત થવા માટે એકેકું કંકણ રાખી, બીજાં કંકણ પરિત્યાગી અમે ચંદન ઘસીએ છીએ. કંકણને સમૂહ હવે અમે હાથમાં રાખ્યું નથી, તેથી ખળભળાટ થતું નથી.” રાણીઓનાં આટલાં વચને સાંભળ્યાં ત્યાં તે નમિરાજને રોમેરોમ એકત્વ સિદ્ધ થયું વ્યાપી ગયું અને મમત્વ ટળી ગયું: “ખરે! ઝાઝાં મળે
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ભાવનાબાધ
ઝાઝી ઉપાધિ જણાય છે. હુવે જો, આ એક કંકણથી લેશ માત્ર પણ ખળભળાટ થતા નથી; કંકણના સમૂહ વડે કરીને માથું ફેરવી નાખે એવા ખળભળાટ થતા હતા. અહા ચેતન ! તું માન કે એકત્વમાં જ તારી સિદ્ધિ છે. વધારે મળવાથી વધારે ઉપાધિ છે. સંસારમાં અનંત આત્માના સંબંધમાં તારે ઉપાધિ ભાગવવાનું શું અવશ્ય છે ? તેનેા ત્યાગ કર અને એકત્વમાં પ્રવેશ કર. જો ! આ એક કંકહ્યુ હવે ખળભળાટ વિના કેવી ઉત્તમ શાંતિમાં રમે છે? અનેક હતાં ત્યારે તે કેવી અશાંતિ ભાગવતું હતું ? તેવી જ રીતે તું પશુ કંકરૂપ છે. તે કંકણની પેઠે તું જ્યાં સુધી સ્નેહી કુટુંબીરૂપી કંકણુસમુદાયમાં પડ્યો રહીશ ત્યાં સુધી ભવરૂપી ખળભળાટ સેવન કરવા પડશે; અને જો આ કંકણુની વર્તમાન સ્થિતિની પેઠે એકત્વને આરાધીશ તા સિદ્ધગતિરૂપી મહા પવિત્ર શાંતિ પામીશ.” એમ વૈરાગ્યના પ્રવેશમાં ને પ્રવેશમાં તે નમિરાજ પૂર્વજાતિની સ્મૃતિ પામ્યા. પ્રવ્રજ્યા ધારણ કરવા નિશ્ચય કરી તે શયન કરી ગયા. પ્રભાતે માંગલ્યરૂપ વાજિંત્રના ધ્વનિ પ્રકબ્જેf; દાહવરથી મુક્ત થયા. એકત્વને પરિપૂર્ણ સેવનાર તે શ્રીમાન મિરાજ ઋષિને અભિનંદન હા !
( શાર્દૂલવિક્રીડિત )
રાણી સર્વ મળી સુચંદ્રન સી, ને ચર્ચવામાં હતી,
ભૂઝયો ત્યાં કકળાટ કંકણતણા, મોતી નમિ ભૂપતિ; સંવાદે પણ ઇંદ્રથી દૃઢ રહ્યો. એકત્વ સાચું કર્યું,
એવા એ મિથિલેરાનું ચરિત આ, સંપૂર્ણ અત્રે થયું,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
૨૯
વિશેષાર્થ –રાણુઓને સમુદાય ચંદન ઘસીને વિલેપન કરવામાં રેકોયે હતે; તત્સમયમાં કંકણના ખળભળાટને સાંભળીને નમિરાજ બૂક્યો. ઇદ્રની સાથે સંવાદમાં પણ અચળ રહ્યો અને એકત્વને સિદ્ધ કર્યું.
એવા એ મુક્તિસાધક મહાવૈરાગીનું ચરિત્ર “ભાવનાબોધ ગ્રંથે તૃતીય ચિત્રે પૂર્ણતા પામ્યું.
ચતુર્થ ચિત્ર અન્યત્વભાવના
| (શાર્દૂલવિક્રીડિત) ના મારાં તન રૂપ કાંતિ યુવતી, ના પુત્ર કે ભ્રાત ના;
ના મારાં ભૂત સ્નેહીઓ સ્વજન કે, ના ગોત્ર કે જ્ઞાતિ ના ના મારાં ધન ધામ યૌવન ધરા, એ માહ અજ્ઞાત્વના; રે! રે! જીવ વિચાર એમ જ સદા, અન્યત્વદા ભાવના,
વિશેષાર્થ –આ શરીર તે મારું નથી, આ રૂપ તે મારું નથી, આ કાંતિ તે મારી નથી, આ સ્ત્રી તે મારી નથી, આ પુત્ર તે મારા નથી, આ ભાઈએ તે મારા નથી, આ દાસ તે મારા નથી, આ સ્નેહીઓ તે મારા નથી, આ સંબંધીઓ તે મારા નથી, આ ગોત્ર તે મારું નથી, આ જ્ઞાતિ તે મારી નથી, આ લક્ષમી તે મારી નથી, આ મહાલય તે મારાં નથી, આ પૌવન તે મારું નથી, અને આ ભૂમિ તે મારી નથી, માત્ર એ મેહ અજ્ઞાનપણાને છે. સિદ્ધગતિ સાધવા માટે હે જીવ! અન્યત્વને બંધ દેનારી એવી તે અન્યત્વભાવનાને વિચાર કર! વિચાર કર!
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
મિથ્યા મમત્વની ભ્રમણા તળવા માટે, અને વૈરાગ્યની વૃદ્ધિને માટે પ્રભાવથી મનન કરવા યાગ્ય રાજરાજેશ્વર ભરતનું ચરિત્ર અહીં આગળ ટાંકીએ છીએ ઃ~~~~
૩.
દૃષ્ટાંત :- જેની અશ્વશાળામાં રમણીય, ચતુર અને અનેક પ્રકારના તેજી અશ્વના સમૂહ શેલતા હતા; જેની ગજશાળામાં અનેક જાતિના મર્દોન્મત્ત હસ્તિ ઝૂલી રહ્યા હતા; જેના અંતઃપુરમાં નવયૌવના સુકુમારિકા અને મુગ્ધા સ્ત્રીએ સહસ્રગમે વિરાજી રહી હતી; જેના ધનિધિમાં ચંચળા એ ઉપમાથી વિદ્વાનાએ ઓળખેલી સમુદ્રની પુત્રી લક્ષ્મી સ્થિરરૂપ થઈ હતી; જેની આજ્ઞાને દેવ દેવાંગનાએ આધીન થઈને મુકુટ પર ચડાવી રહ્યાં હતાં; જેને પ્રાશન કરવાને માટે નાના પ્રકારનાં ષટ્સ લેાજના પળે પળે નિમિત થતાં હતાં; જેના કોમલ કર્ણના વિલાસને માટે ઝીણાં અને મધુરસ્વરી ગાયના કરનારી વારાંગના તત્પર હતી; જેને નિરીક્ષણ કરવા માટે અનેક પ્રકારનાં નાટક ચેટક હતાં; જેની યશસ્કીન્તિ વાયુરૂપે પ્રસરી જઈ આકાશ જેવી વ્યાપ્ત હતી; જેના શત્રુઓને સુખથી શયન કરવાના વખત આવ્યો ન હતા; અથવા જેના વૈરીની નિતાઓનાં નયનામાંથી સદૈવ આંસુ ટપકતાં હતાં; જેનાથી કેાઈ શત્રુવટ દાખવવા તેા સમર્થ નહતું, પણ સામા નિર્દોષતાથી આંગળી ચીંધવાયે પણ કોઈ સમર્થ નહેાતું; જેની સમક્ષ અનેક મંત્રીઓના સમુદાય તેની કૃપાની નિમંત્રણા કરતા હતા; જેનાં રૂપ, કાંતિ અને સૌંદર્ય એ મનેહારક હતાં; જેને અંગે મહાન ખળ, વીર્ય, શક્તિ અને ઉગ્ર પરાક્રમ ઊછળતાં હતાં; ક્રીડા કરવાને માટે જેને મહા સુગંધીમય બાગબગીચા અને વનપવન હતાં;
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
જેને ત્યાં પ્રધાન કુળદીપક પુત્રના સમુદાય હતા; જેની સેવામાં લાખાગમે અનુચરા સજ્જ થઈ ઊભા રહેતા હતા; જે પુરુષ જ્યાં જ્યાં પ્રવેશ કરતા, ત્યાં ત્યાં ખમા ખમા, કંચનફૂલ અને મૌક્તિકના થાળથી વધાવાતા હતા; જેના કુંકુમવર્ણી પાદપંકજના સ્પર્શ કરવાને ઇંદ્ર જેવા પણુ તલસી રહેતા હતા; જેની આયુધશાળામાં મહા યશેામાન દિવ્ય ચક્રની ઉત્પત્તિ થઈ હતી; જેને ત્યાં સામ્રાજ્યના અખંડ દીપક પ્રકાશમાન હતા; જેને શિરે મહાન છ ખંડની પ્રભુતાના તેજસ્વી અને ચળકાટમાન મુકુટ વિરાજિત હતા. કહેવાનો હેતુ કે જેનાં દળના, જેના નગર–પુરપાટણના, જેના વૈભવના અને જેના વિલાસના સંસાર સંબંધે કાઈ પણ પ્રકારે ન્યૂનભાવ નહાતા એવા તે શ્રીમાન રાજરાજેશ્વર ભરત પોતાના સુંદર આદર્શજીવનમાં વસ્ત્રાભૂષણથી વિભૂષિત થઈ મનેહર સિંહાસન પર બેઠા હતા. ચારે બાજુનાં દ્વાર ખુલ્લાં હતાં; નાના પ્રકારના ગ્રૂપના ધૂમ્ર સૂક્ષ્મ રીતે પ્રસરી રહ્યો હતા; નાના પ્રકારના સુગંધી પદાર્થા ધમધમી રહ્યા હતા; નાના પ્રકારનાં સુસ્વરયુક્ત વાજિંત્રો યાંત્રિક કળા વડે સ્વર ખેંચી રહ્યાં હતાં; શીતલ, મંદ અને સુગંધી એમ ત્રિવિધ વાયુની લહરીએ છૂટતી હતી; આભૂષણાકિ પદાર્થોનું નિરીક્ષણ કરતાં કરતાં એ શ્રીમાન રાજરાજેશ્વર ભરત તે ભુવનમાં અપૂર્વતાને પામ્યા.
૩૧
એના હાથની એક આંગળીમાંથી વીંટી નીકળી પડી. ભરતનું ધ્યાન તે ભણી ખેંચાયું; અને આંગળી કેવળ અડવી જણાઈ. નવ આંગળીએ વીંટી વડે કરીને જે મનહરતા ધરાવતી હતી તે મનેાહરતા વિના આ આંગળી પરથી
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
ભાવનાબાધ
ભરતેશ્વરને અદ્ભુત મૂળાન્તર વિચારની પ્રેરણા થઈ. શા કારણથી આ આંગળી આવી લાગવી જોઈએ ? એ વિચાર કરતાં વીંટીનું નીકળી પડવું એ કારણ એમ તેને સમજાયું. તે વાતને વિશેષ પ્રમાણભૂત કરવા બીજી આંગળીની વીંટી તેણે ખેંચી લીધી. એ બીજી આંગળીમાંથી જેવી વીંટી નીકળી તેવી તે આંગળી અશે।ભ્ય દેખાઈ; વળી એ વાતને સિદ્ધ કરવાને તેણે ત્રીજી આંગળીમાંથી પણ વીંટી સેરવી લીધી, એથી વિશેષ પ્રમાણ થયું. વળી ચાથી આંગળીમાંથી વીંટી કાઢી લીધી એટલે એણે પણ એવે જ દેખાવ દીધા; એમ અનુક્રમે દશે આંગળીએ અડવી કરી મૂકી; અડવી થઈ જવાથી સઘળીના દેખાવ અશે।ભ્ય દેખાયા. અશેભ્ય દેખાવાથી રાજરાજેશ્વર અન્યત્વભાવનામાં ગતિ થઇ એમ ખેલ્યા :—
.
“અહાહા! કેવી વિચિત્રતા છે કે ભૂમિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી વસ્તુને ટીપીને કુશળતાથી ઘડવાથી મુદ્રિકા ખની; એ મુદ્રિકા વડે મારી આંગળી સુંદર દેખાઇ; એ આંગળીમાંથી મુદ્રિકા નીકળી પડતાં એથી વિપરીત દેખાવ દીધા; વિપરીત દેખાવથી અશેાભ્યતા અને અડવાપણું ખેદરૂપ થયું. અશાભ્ય જણાવાનું કારણ માત્ર વીંટી નહીં એ જ ઠર્યું કે ? જે વીંટી હાત તે તે એવી અશેાભા હું ન જોત. એ મુદ્રિકા વડે મારી આ આંગળી શાભા પામી; એ આંગળી વડે આ હાથ શેલે છે; અને એ હાથ વડે આ શરીર શૈાભા પામે છે. ત્યારે એમાં હું શેાભા કોની ગણું ? અતિ વિસ્મયતા! મારી આ મનાતી મનહર કાંતિને વિશેષ દીપ્ત કરનાર તે મણિ માણિકયાદિના અલંકારો અને રંગબેરંગી વસ્ત્રો ડયાં. એ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
૩૩
કાંતિ મારી ત્વચાની શભા કરી; એ ત્વચા શરીરની ગુપ્તતા ઢાંકી સુંદરતા દેખાડે છે, અહોહો! આ મહા વિપરીતતા છે! જે શરીરને હું મારું માનું છું તે શરીર તે માત્ર ત્વચા વડે, તે ત્વચા કાંતિ વડે અને તે કાંતિ વસ્ત્રાલંકાર વડે શેભે છે. ત્યારે શું મારા શરીરની તે કંઈ શેભા નહીં જ કે? રુધિર, માંસ, અને હાડને જ કેવળ એ માળે કે? અને એ માળો તે હું કેવળ મારે માનું . કેવી ભૂલ! કેવી ભ્રમણ! અને કેવી વિચિત્રતા છે! કેવળ હું પરપુદ્ગલની શેભાથી શોભે છું. કેઈથી રમણક્તા ધરાવતું શરીર તે મારે મારું કેમ માનવું? અને કદાપિ એમ માનીને હું એમાં મમત્વભાવ રાખું તે પણ કેવળ દુઃખપ્રદ અને વૃથા છે. આ મારા આત્માને એ શરીરથી એક કાળે વિયેગ છે! આત્મા
જ્યારે બીજા દેહને ધારણ કરવા પરવરશે ત્યારે આ દેહ અહીં રહેવામાં કંઈ શંકા નથી. એ કાયા મારી ન થઈ અને નહીં થાય ત્યારે હું એને મારી માનું છું કે માનું એ કેવળ મૂર્ખતા છે. જેને એક કાળે વિયેગ થવાને છે, અને જે કેવળ અન્યત્વભાવ ધરાવે છે તેમાં મમત્વપણું શું રાખવું? એ જ્યારે મારી થતી નથી, ત્યારે મારે એનું થવું શું ઉચિત છે? નહીં નહીં, એ જ્યારે મારી નહીં ત્યારે હું એને નહીં, એમ વિચારું, દૃઢ કરું, અને પ્રવર્તન કરું, એમ વિવેકબુદ્ધિનું તાત્પર્ય છે. આ આખી સૃષ્ટિ અનંત ચીજથી અને અનંત પદાર્થોથી ભરી છે તે સઘળા પદાર્થ કરતાં જેના જેટલી કોઈ પણ વસ્તુ પર મારી પ્રિયતા નથી, તે વસ્તુ તે મારી ન થઈ તે પછી બીજી કઈ વસ્તુ મારી હોય? અહો! બહુ ભૂલી ગયો. મિથ્યા મેહમાં લથડી પડ્યો.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
ભાવનાબેધ તે નવયૌવનાઓ, તે માનેલા કુળદીપક પુત્રે, તે અઢળક લહમી, તે છ ખંડનું મહાન રાજ, એ મારાં નથી. એમાંનું લેશમાત્ર પણ મારું નથી. એમાં મારે કિંચિત્ ભાગ નથી. જે કાયાથી હું એ સઘળી વસ્તુઓને ઉપગ લઉં છું, તે ભેગ્ય વસ્તુ જ્યારે મારી ન થઈ ત્યારે બીજી મારી માનેલ વસ્તુનેહી, કુટુંબી ઇત્યાદિક—મારાં શું થનાર હતાં? નહીં, કંઈ જ નહીં. એ મમત્વભાવ મારે જોઈત નથી! એ પુત્ર, એ મિત્ર, એ કલત્ર, એ વૈભવ અને એ લક્ષ્મીને મારે મારાં માનવ જ નથી ! હું એને નહીં ને એ મારાં નહીં! પુણ્યાદિક સાધીને મેં જે જે વસ્તુ પ્રાપ્ત કરી તે તે વસ્તુ મારી ન થઈ, એ જેવું સંસારમાં કયું ખેદમય છે? મારાં ઉગ્ર પુણ્યત્વનું પરિણામ આ જ કે ? છેવટે એ સઘળાંને. વિગ જ કે? પુણ્યત્વનું એ ફળ પામીને એની વૃદ્ધિને માટે જે જે પાપ કર્યો છે તે મારા આત્માએ ભેગવવાં જ કે ? તે પણ એકલાએ જ કે એમાં કોઈ સહિયારી નહીં જ કે? નહીં નહીં. એ અન્યત્વભાવવાળા માટે થઈને હું મમત્વભાવ દર્શાવી આત્માને અનહિતેષી થઈ એને રૌદ્ર નરકને જોક્તા કરું એ જેવું કર્યું અજ્ઞાન છે? એવી કઈ ભ્રમણ છે? એ કયે અવિવેક છે? ત્રેસઠશલાકા પુરુષમાને હું એક ગણયે; ત્યાં આવાં કૃત્ય ટાળી શકું નહીં, અને પ્રાપ્ત કરેલી પ્રભુતાને ખેઈ બેસું, એ કેવળ અયુક્ત છે. એ પુત્રને, એ પ્રમદાને, એ રાજવૈભવને અને એ વાહનાદિક સુખને મારે કશે અનુરાગ નથી ! મમત્વ નથી!”
ઘેરાગ્યનું રાજરાજેશ્વર ભરતના અંતઃકરણમાં આવું ચિત્ર પડયું કે તિમિરપટ ટળી ગયું. શુક્લ ધ્યાન પ્રાપ્ત થયું.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબોધ
૩૫
અશેષ કર્મ બળીને ભસ્મીભૂત થયાં !!! મહા દિવ્ય અને સહસ-કિરણથી પણ અનુપમ કાંતિમાન કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું. તે જ વેળા એણે પંચમુષ્ટિ કેશલેચન કર્યું. શાસનદેવીએ એને સંતસાજ આપે અને તે મહા વિરાગી સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી થઈ, ચતુર્ગતિ, વીશ દંડક, તેમજ આધિ, વ્યાધિ, અને ઉપાધિથી વિરક્ત થયો. ચપળ સંસારનાં સકળ સુખવિલાસથી એણે નિવૃત્તિ કરી, પ્રિયાપ્રિય ગયું; અને તે નિરંતર સ્તવવા ગ્ય પરમાત્મા થયે.
પ્રમાણુશિક્ષા – એમ એ છ ખંડને પ્રભુ, દેવના દેવ જે, અઢળક સામ્રાજ્યલક્ષ્મીને ભક્તા, મહાયુને : ધણું, અનેક રત્નની યુક્તતા ધરાવનાર, રાજરાજેશ્વર ભરત આદર્શભુવનને વિષે કેવળ અન્યત્વભાવના ઊપજવાથી શુદ્ધ વિરાગી થયે!
ખરેખર ભરતેશ્વરનું મનન કરવા યોગ્ય ચરિત્ર સંસારની શોકાર્તિતા અને ઔદાસીન્યતાને પૂરેપૂરો ભાવ, ઉપદેશ અને પ્રમાણ દર્શિત કરે છે. કહે! એને ત્યાં કઈ ખામી હતી? નહતી એને ત્યાં નવયૌવના સ્ત્રીઓની ખામી, કે નહોતી રાજરિદ્ધિની ખામી, નહતી વિજયસિદ્ધિની ખામી, કે નહેતી નવનિધિની ખામી, નહિતી પુત્ર-સમુદાયની ખામી, કે નહતી કુટુંબ-પરિવારની ખામી, નહોતી રૂપકાંતિની ખામી, કે નહેતી યશસ્કીર્તિની ખામી.
આગળ કહેવાઈ ગયેલી તેની રિદ્ધિનું એમ પુનઃ સ્મરણ કરાવી પ્રમાણથી શિક્ષાપ્રસાદીને લાભ આપીએ છીએ કે, ભરતેશ્વરે વિવેકથી અન્યત્વના સ્વરૂપને જોયું,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
ભાવનાબાધ
જાણ્યું અને સર્પકંચુકવત્ સંસાર પરિત્યાગ કરી તેનું મિથ્યામમત્વ સિદ્ધ કરી આપ્યું. મહાવૈરાગ્યની અચળતા, નિર્મમત્વતા, અને આત્મશક્તિનું પ્રફુલ્લિત થવું, આ મહા યોગીશ્વરના ચરિત્રમાં રહ્યું છે.
એક પિતાના સા પુત્રમાં નવાણું આગળ આત્મસિદ્ધિને સાધતા હતા. સામા આ ભરતેશ્વરે સિદ્ધિ સાધી. પિતાએ પણ એ જ સિદ્ધિ સાધી. ભરતેશ્વરી–રાજ્યારૢન– ભાગીએ ઉપરાઉપરી આવનાર એ જ આદર્શભુવનમાં તે જ સિદ્ધિ પામ્યા કહેવાય છે. એ સકળ સિદ્ધિસાધક મંડળ અન્યત્વને જ સિદ્ધ કરી એકત્વમાં પ્રવેશ કરાવે છે. અભિવંદન હા તે પરમાત્માને !
( શાદૂલવિક્રીડિત ) દેખી આંગળી આપ એક અડવી, વૈરાગ્યવેગે ગયા, છાંડી રાજસમાજને ભરતજી, કૈવલ્યજ્ઞાની થયા; ચાક્ષુ' ચિત્ર પવિત્ર એ જ રિતે, પામ્યું અહીં પૂર્ણતા,
જ્ઞાનીનાં મન તેહુ રંજન કા, વૈરાગ્ય ભાવે યથા. વિશેષાર્થ :— પોતાની એક આંગળી અડવી દેખીને વૈરાગ્યના પ્રવાહમાં જેણે પ્રવેશ કર્યાં, રાજસમાજને છેડીને જેણે કૈવલ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું, એવા તે ભરતેશ્વરનું ચરિત્ર ધારણ કરીને આ ચેાથું ચિત્ર પૂર્ણતા પામ્યું. તે જેવા જોઇએ તેવા વૈરાગ્યભાવ દર્શાવીને જ્ઞાનીપુરુષનાં મનને રંજન કરનાર થાઓ !
ભાવનામેાધ ગ્રંથે અન્યત્વભાવનાના ઉપદેશ માટે પ્રથમ દર્શનના ચતુર્થાં ચિત્રમાં ભરતધરનું દૃષ્ટાંત અને પ્રમાણુશિક્ષા પૂર્ણતા પામ્યાં.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ પંચમ ચિત્ર અશુચિભાવના
(ગીતિવૃત્ત). ખાણ મૂત્ર ને મળની, રેગ જરાનું નિવાસનું ધામ; કાયા એવી ગણીને માન ત્યજીને કર સાર્થક આમ
વિશેષાર્થ:– મળ અને મૂત્રની ખાણરૂપ, રંગ અને વૃદ્ધતાને રહેવાના ધામના જેવી કાયાને ગણીને હે ચૈતન્ય ! તેનું મિથ્યા માન ત્યાગ કરીને સનત્કુમારની પેઠે તેને સફળ કર !
એ ભગવાન સનતકુમારનું ચરિત્ર અહીં આગળ અશુચિભાવનાની પ્રમાણિક્તા બતાવવા માટે આરંભાશે.
દષ્ટાંત :- જે જે રિદ્ધિ સિદ્ધિ અને વૈભવ ભરતેશ્વરના ચરિત્રમાં વર્ણવ્યાં, તે તે વૈભવાદિકથી કરીને યુક્ત સનત્કુમાર ચક્રવર્તી હતા. તેનાં વર્ણ અને રૂપ અનુપમ હતાં.
એક વેળા સુધર્મસભામાં તે રૂપની સ્તુતિ થઈ. કોઈ બે દેને તે વાત સુચી નહીં, પછી તેઓ તે શંકા ટાળવાને વિપ્રરૂપે સનત કુમારના અંતઃપુરમાં ગયા. સનત્કુમારને દેહ તે વેળા મેળથી ભર્યું હતું. તેને અંગે મર્દનાદિક પદાર્થોનું માત્ર વિલેપન હતું. એક નાનું પંચિયું પહેર્યું હતું. અને તે સ્નાનમંજન કરવા માટે બેઠા હતા. વિપ્રરૂપે આવેલા દેવતા તેનું મનેહર મુખ, કંચનવણી કાયા અને ચંદ્ર જેવી કાંતિ જોઈને બહુ આનંદ પામ્યા; જરા માથું ધુણાવ્યું, એટલે ચક્રવર્તીએ પૂછ્યું, તમે માથું કેમ ધુણાવ્યું ? દેવાએ કહ્યું, અમે તમારા રૂપ અને વર્ણ નિરીક્ષણ કરવા
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
ભાવનાબાધ
માટે બહુ અભિલાષી હતા. સ્થળે સ્થળે તમારા વર્ણ રૂપની સ્તુતિ સાંભળી હતી; આજે તે વાત અમને પ્રમાણભૂત થઇ એથી અમે આનંદ પામ્યા; માથું ધુણાવ્યું કે જેવું લાકમાં કહેવાય છે તેવું જ રૂપ છે. એથી વિશેષ છે, પણ એછું નથી. સનત્કુમાર સ્વરૂપવર્ણની સ્તુતિથી પ્રભુત્વ લાવી એલ્યા, તમે આ વેળા મારું રૂપ જોયું તે ભલે, પરંતુ હું જ્યારે રાજસભામાં વસ્ત્રાલંકાર ધારણ કરી કેવળ સજ્જ થઈને સિંહાસન પર બેસું છું, ત્યારે મારું રૂપ અને મારા વણું જોવા યેાગ્ય છે; અત્યારે તે હું ખેળભરી કાયાએ બેઠો છું. જો તે વેળા તમે મારાં રૂપ, વણૅ જુઓ તા અદ્ભુત ચમત્કારને પામે અને ચક્તિ થઇ જાઓ. દેવાએ કહ્યું, ત્યારે પછી અમે રાજસભામાં આવી; એમ કીને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા.
સનત્કુમારે ત્યાર પછી ઉત્તમ અને અમૂલ્ય વાલંકારો ધારણ કર્યાં. અનેક ઉપચારથી જેમ પાતાની કાયા વિશેષ આશ્ચર્યના ઉપજાવે તેમ કરીને તે રાજસભામાં આવી સિંહુાસન પર બેઠા. આજુબાજુ સમર્થ મંત્રીએ, સુલટ, વિદ્યાના અને અન્ય સભાસદા યેાગ્ય આસને બેસી ગયા છે. રાજઘર ચામરજીથી અને ખમા ખમાથી વિશેષ શાભી રહ્યો છે તેમજ વધાવાઇ રહ્યો છે. ત્યાં પેલા દેવતાઓ પાછા વિરૂપ આવ્યા. અદ્ભુત રૂપવર્ણથી આનંદ પામવાને બદલે જાણું ખેદ પામ્યા છે, એવા સ્વરૂપમાં તેઆએ માથું ધુણાવ્યું. ચક્રવર્તીએ પૂછ્યું, અહા બ્રાહ્મણેા ! ગઈ વેળા કરતાં આ વેળા તમે જુદા રૂપમાં માથું ધુણાવ્યું એનું શું કારણ છે ? તે મને કહેા. અવધિજ્ઞાનાનુસારે વિષે કહ્યું કે,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
હે મહારાજા! તે રૂપમાં ને આ રૂપમાં ભૂમિ આકાશને ફેર પડી ગયું છે. ચક્રવર્તીએ તે સ્પષ્ટ સમજાવવા કહ્યું. બ્રાહ્મણે કહ્યું, અધિરાજ ! પ્રથમ તમારી કમળ કાયા અમૃતતુલ્ય હતી. આ વેળાએ ઝેરરૂપ છે. તેથી જ્યારે અમૃતતુલ્ય અંગ હતું ત્યારે આનંદ પામ્યા હતા. આ વેળા ઝેરતુલ્ય છે ત્યારે ખેદ પામ્યા. અમે કહીએ છીએ તે વાતની સિદ્ધતા કરવી હોય તે તમે હમણાં તાંબૂલ થંકે, તત્કાળ તે પર મક્ષિકા બેસશે અને પરધામ પ્રાપ્ત થશે.
સનતકુમારે એ પરીક્ષા કરી તે સત્ય ડરી, પૂર્વિત કર્મના પાપને જે ભાગ, તેમાં આ કાયાના મદસંબંધીનું મેળવણ થવાથી એ ચક્રવતની કાયા ઝેરમય થઈ ગઈ. વિનાશી અને અશુચિમય કાયાને આ પ્રપંચ જોઈને સનત્કુમારના અંતઃકરણમાં વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે. કેવળ આ સંસાર તજવા ગ્ય છે. આવી ને આવી અશુચિ સ્ત્રી, પુત્ર, મિત્રાદિનાં શરીરમાં રહી છે. એ સઘળું મેહમાન કરવા ગ્ય નથી, એમ બેલીને તે છ ખંડની પ્રભુતા ત્યાગ કરીને ચાલી નીકળ્યા. સાધુરૂપે જ્યારે વિચરતા હતા ત્યારે મહારેગ ઉત્પન્ન થયે. તેના સત્યત્વની પરીક્ષા લેવાને કઈ દેવ ત્યાં
દરૂપે આવ્યું. સાધુને કહ્યું, હું બહુ કુશળ રાજવેદ છું, તમારી કાયા રોગને ભેગા થયેલી છે. જે ઈચ્છા હોય તે તત્કાળ હું તે રોગને ટાળી આપું. સાધુ બોલ્યા, “હે વેદ! કર્મરૂપી રેગ મહેન્મત્ત છે; એ રેગ ટાળવાની તમારી જે સમર્થતા હોય તે ભલે મારે એ રેગ ટાળે. એ સમર્થતા ન હોય તે આ રેગ છે રહ્યો.” દેવતાએ કહ્યું : એ રેગ ટાળવાની સમર્થતા હું ધરાવતું નથી. પછી સાધુએ પિતાની
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
લબ્ધિના પરિપૂર્ણ બળ વડે ઘૂંકવાળી અંગુલિ કરી તે રેગને ખરડી કે તત્કાળ તે રોગ વિનાશ પામે; અને કાયા પાછી હતી તેવી બની ગઈ. પછી તે વેળા દેવે પિતાનું સ્વરૂપ પ્રકાશ્ય, ધન્યવાદ ગાઈ વંદન કરી પિતાને સ્થાનકે ગયે.
પ્રમાણુશિક્ષા – રક્તપિત્ત જેવા સદૈવ લેહી પરથી ગગદતા મહારેગની ઉત્પત્તિ જે કાયામાં છે, પળમાં વણસી જવાને જેને સ્વભાવ છે, જેના પ્રત્યેક રેમે પિણાબબ્બે રેગને નિવાસ છે તેવા સાડાત્રણ કરોડ રેમથી તે ભરેલી હેવાથી કરેડો રગને તે ભંડાર છે એમ વિવેકથી સિદ્ધ છે. અન્નાદિની ન્યૂનાધિતાથી તે પ્રત્યેક રોગ જે કાયામાં દેખાવ દે છે, મળ, મૂત્ર, નરક, હાડ, માંસ, પરુ અને
શ્લેષ્મથી જેનું બંધારણ ટકયું , ત્વચાથી માત્ર જેની મનેહરતા છે તે કાયાને મેહ ખરે! વિશ્વમ જ છે! સનત કુમારે જેનું લેશમાત્ર માન કર્યું, તે પણ જેથી સંખાયું નહીં તે કાયામાં અહો પામર ! તું શું મેહે છે? “એ મેહ મંગળદાયક નથી.'
આમ છતાં પણ આગળ ઉપર મનુષ્યદેહને સર્વદેહત્તમ કહેવું પડશે. એનાથી સિદ્ધગતિની સિદ્ધિ છે એમ કહેવાનું છે. ત્યાં આગળ નિઃશંક થવા માટે અહીં નામમાત્ર વ્યાખ્યાન આપ્યું છે.
આત્માનાં શુભ કર્મને જ્યારે ઉદય આવ્યો ત્યારે તે મનુષ્યદેહ પામે. મનુષ્ય એટલે બે હાથ, બે પગ,
૧. દિ. આ૦ પાઠા“એ કિંચિત સ્તુતિપાત્ર નથી.” ૨. જુઓ, મોક્ષમાળા શિક્ષાપાઠ ૪ માનવદેહ.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
બે આંખ, બે કાન, એક મુખ, બે એણ, એક નાકવાળા દેહને અધીશ્વર એમ નથી. પણ એને મર્મ જુદો જ છે. જે એમ અવિવેક દાખવીએ તે પછી વાનરને મનુષ્ય ગણવામાં દોષ છે? એ બિચારાએ તે એક પૂછડું પણ વધારે પ્રાપ્ત કર્યું છે. પણ નહીં, મનુષ્યત્વને મર્મ આમ છેઃ વિવેકબુદ્ધિ જેના મનમાં ઉદય પામી છે, તે જ મનુષ્ય બાકી બધાય એ સિવાયનાં તે દ્વિપાદરૂપે પશુ જ છે. મેધાવી પુરુષે નિરંતર એ માનવત્વને આમ જ મર્મ પ્રકાશે છે. વિવેકબુદ્ધિના ઉદય વડે મુક્તિના રાજમાર્ગમાં પ્રવેશ કરાય છે. અને એ માર્ગમાં પ્રવેશ એ જ માનવા દેહની ઉત્તમતા છે. તે પણ સ્મૃતિમાન થવું યચિત છે કે, તે દેહ કેવળ અશુચિમય તે અશુચિમય જ છે. એના સ્વભાવમાં અન્યત્વ નથી.
ભાવનાબોધ ગ્રંથે અશુચિભાવનાના ઉપદેશ માટે પ્રથમ દર્શનના પાંચમા ચિત્રમાં સનતકુમારનું દષ્ટાંત અને પ્રમાણશિક્ષા પૂર્ણતા પામ્યાં.
અંતર્દર્શન : પsચિત્ર નિવૃત્તિ
(નારાજ છંદ) અનંત સૌખ્ય નામ દુઃખ ત્યાં રહી ને મિત્રતા !
અનંત દુખ નામ સૌખ્ય પ્રેમ ત્યાં વિચિત્રતા !! ઉઘાડ ન્યાય-નેત્ર ને નિહાળ રે ! નિહાળ તું;
નિવૃત્તિ શીઘમેવ ધારી તે પ્રવૃત્તિ બાળ તું.
વિશેષાર્થ :– જેમાં એકાંત અને અનંત સુખના તરંગ ઊછળે છે તેવાં શીલ, જ્ઞાનને માત્ર નામના દુઃખથી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ કંટાળી જઈને મિત્રરૂપે ન માનતાં તેમાં અભાવ કરે છે, અને કેવળ અનંત દુખમય એવાં જે સંસારનાં નામમાત્ર સુખ તેમાં તારે પરિપૂર્ણ પ્રેમ છે એ કેવી વિચિત્રતા છે! અહે ચેતન ! હવે તું તારા ન્યાયરૂપી નેત્રને ઉઘાડીને નિહાળ રે ! નિહાળ!!નિહાળીને શીઘ્રમેવ નિવૃત્તિ એટલે મહા વૈરાગ્યને ધારણ કર, અને મિથ્યા કામગની પ્રવૃત્તિને બાળી દે !
એવી પવિત્ર મહા નિવૃત્તિને દ્રઢીભૂત કરવા ઉચ્ચ વિરાગી યુવરાજ મૃગાપુત્રનું મનન કરવા ગ્ય ચરિત્ર અહીં આગળ પ્રત્યક્ષ છે. કેવા દુઃખને સુખ માન્યું છે? : અને કેવા સુખને દુઃખ માન્યું છે? તાદૃશ તે યુવરાજનાં મુખવાચન સિદ્ધ કરશે.
દૃષ્ટાંત :- નાના પ્રકારનાં મનહર વૃક્ષથી ભરેલાં ઉદ્યાન વડે સુગ્રીવ એ નામે એક સુશોભિત નગર છે. તે નગરના રાજ્યાસન પર બલભદ્ર એ નામે એક રાજા થયે. તેની પ્રિયંવદા પટરાણીનું નામ મૃગ હતું. એ પતિપત્નીથી બળશ્રી નામે એક કુમારે જન્મ લીધું હતું. મૃગાપુત્ર એવું એનું પ્રખ્યાત નામ હતું. જનકજનેતાને તે અતિ વલ્લભ હતા. એ યુવરાજ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યા છતાં સંયતિના ગુણને પામ્યા હતા; એથી કરીને દમીશ્વર એટલે યતિમાં અગ્રેસર ગણાવા ગ્યા હતા. તે મૃગાપુત્ર શિખરબંધ આનંદકારી પ્રાસાદને વિષે પિતાની પ્રાણપ્રિયા સહિત દેગુંદક દેવતાની પેરે વિલાસ કરતા હતા. નિરંતર પ્રદ સહિત મનથી વર્તતા હતા. ચંદ્રકાંતાદિક મણિ તેમજ વિવિધ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩.
ભાવનાબેધ રત્નથી પ્રાસાદને પટશાળ જડિત હતું. એક દિવસને સમયે તે કુમાર પિતાના ગેખને વિષે રહ્યા હતા. ત્યાંથી નગરનું નિરીક્ષણ પરિપૂર્ણ થતું હતું. જ્યાં ચાર રાજમાર્ગ એકત્વને પામતા હતા એવા ચેકમાં ત્રણ રાજમાર્ગ એકઠા મળ્યા છે ત્યાં તેની દ્રષ્ટિ દેડી. મહા તપ, મહા નિયમ, મહા સંયમ, મહા શીલ, અને મહા ગુણના ધામરૂપ એક શાંત તપસ્વી સાધુને ત્યાં તેણે જોયા. જેમ જેમ વેળા થતી જાય છે, તેમ તેમ તે મુનિને મૃગાપુત્ર નીરખી નીરખીને જુએ છે.
એ નિરીક્ષણ ઉપરથી તે એમ બોલ્યાઃ હું જાણું છું કે આવું રૂપ મેં ક્યાંક દીઠું છે. અને એમ બેલતાં બોલતાં તે કુમાર શેનિક પરિણામને પામ્યા. મેહપટ ટળ્યું ને ઉપશમતા પામ્યા. જાતિસ્મૃતિજ્ઞાન પ્રકાશિત થયું. પૂર્વિત જાતિની સ્મૃતિ ઊપજવાથી તે મૃગાપુત્ર, મહા રિદ્ધિના ભક્તા, પૂર્વના ચારિત્રના સ્મરણને પણ પામ્યા. શીધ્રમેવ તે વિષયને વિષે અણરાચતા થયા, સંયમને વિષે રાચતા થયા. માતાપિતાની સમીપે આવીને તે બોલ્યા કે “પૂર્વભવને વિષે મેં પાંચ મહાવ્રતને સાંભળ્યાં હતાં. નરકને વિષે જે અનંત દુઃખ છે તે પણ મેં સાંભળ્યાં હતાં. તિર્યંચને વિષે જે અનંત દુખ છે તે પણ મેં સાંભળ્યાં હતાં. એ અનંત દુખથી ખેદ પામીને હું તેનાથી નિવર્તવાને અભિલાષી થયે છું. સંસારરૂપી સમુદ્રથી પાર પામવા માટે હે ગુરુજને ! મને તે પાંચ મહાવ્રત ધારણ કરવાની અનુજ્ઞા દે.”
કુમારનાં નિવૃત્તિથી ભરેલાં વચને સાંભળીને માતા પિતાએ ભેગ ભેગવવાનું આમંત્રણ કર્યું. આમંત્રણ–વચનથી ખેદ પામીને મૃગાપુત્ર એમ કહે છે કે “અહે માત !
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
ભાવનાબેધ અને અહે તાત! જે ભેગેનું તમે મને આમંત્રણ કરે છે તે ભેગ મેં ભગવ્યા. તે ભેગ વિષફળ–કિંપાકવૃક્ષનાં ફળની ઉપમાથી યુક્ત છે. ભેગવ્યા પછી કડવા વિપાકને આપે છે. સદૈવ દુઃખોત્પત્તિનાં કારણ છે. આ શરીર છે તે અનિત્ય અને કેવળ અશુચિમય છે, અશુચિથી ઉત્પન્ન થયું છે; જીવને એ અશાશ્વત વાસ છેઅનંત દુઃખને હેતુ છે રોગ, જરા, અને ફ્લેશાદિકનું એ શરીર ભજન છે, એ શરીરને વિષે હું કેમ રતિ કરું? બાળપણે એ શરીર છાંડવું છે કે વૃદ્ધપણે એ જેને નિયમ નથી, એ શરીર પાણીના ફીણના બુદ્દબુદ જેવું છે એવા શરીરને વિષે નેહ કેમ યંગ્ય હેય? મનુષ્યત્વમાં એ શરીર પામીને કેદ્ર જ્વર વગેરે વ્યાધિને તેમજ જરામરણને વિષે પ્રહાવું રહ્યું છે. તેમાં હું કેમ પ્રેમ બાંધું?
જન્મનું દુઃખ, જરાનું દુઃખ, રેગનું દુઃખ, મરણનું દુઃખ કેવળ દુઃખના હેતુ સંસારને વિષે છે. ભૂમિ, ક્ષેત્ર, આવાસ, કંચન, કુટુંબ, પુત્ર, પ્રમદા, બંધવ, એ સકળને છાંડીને માત્ર ફ્લેશ પામીને આ શરીરથી અવશ્યમેવ જવું છે. જેમ કિંપાકવૃક્ષનાં ફળનું પરિણામ સુખદાયક નથી, એમ ભેગનું પરિણામ પણ સુખદાયક નથી. જેમ કેઈ પુરુષ મહા પ્રવાસને વિષે અન્નજળ અંગીકાર ન કરે એટલે કે ન લે અને સુધાતૃષાએ કરીને દુઃખી થાય તેમ ધર્મના અનાચરણથી પરભવને વિષે જતાં તે પુરુષ દુઃખી થાય, જન્મજરાદિકની પીડા પામે. મહા પ્રવાસમાં પરવરતાં જે પુરુષ અન્નજળાદિક લે તે પુરુષ સુધાતૃષાથી રહિત થઈ સુખને પામે, એમ ધર્મને આચરનાર પુરુષ પરભવ પ્રત્યે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
પરવરતાં સુખને પામે; અન્ય કર્મરહિત હૈાય; અશાતા વેદનીય રહિત હોય. હે ગુરુજના! જેમ કોઈ ગૃહસ્થનું ઘર પ્રજ્વલિત થાય છે, ત્યારે તે ઘરના ધણી અમૂલ્ય વસ્ત્રાદિકને લઈ જઈ જીર્ણ વસ્ત્રાદિકને છાંડી રહેવા દે છે, તેમ લેક ખળતા દેખીને જીર્ણ વસ્રરૂપ જરામરણને છાંડીને અમૂલ્ય આત્માને તે ખળતાથી (તમે આજ્ઞા આપા એટલે હું) તારીશ.’’
૪૫
મૃગાપુત્રનાં વચન સાંભળીને શાકાત્ત થયેલાં એનાં માતાપિતા ખેલ્યાં, હે પુત્ર! આ તું શું કહે છે ? ચારિત્ર પાળતાં બહુ દુર્લભ છે. ક્ષમાદિક ગુણુને યતિએ ધરવા પડે છે, રાખવા પડે છે, યત્નાથી સાચવવા પડે છે. સંયતિએ મિત્રમાં અને શત્રુમાં સમભાવ રાખવા પડે છે; સંયતિને પોતાના આત્મા ઉપર અને પરાત્મા ઉપર સમબુદ્ધિ રાખવી પડે છે; અથવા સર્વ જગત ઉપર સરખા ભાવ રાખવા પડે છે. એવું એ પ્રાણાતિપાતવિરતિ પ્રથમ વ્રત, જીવતાં સુધી, પાળતાં દુર્લભ તે પાળવું પડે છે. સંયતિને સદેવકાળ અપ્રમાદપણાથી મૃષા વચનનું વર્જવું, હિતકારી વચનનું ભાખવું, એવું પાળતાં દુષ્કર ખીજું વ્રત અવધારણ કરવું પડે છે. સંયતિને દાંત શેાધનાને અર્થે એક સળીનું પણ અદત્ત વર્ષેવું, નિરવદ્ય અને દોષરહિત ભિક્ષાનું આચરવું, એવું પાળતાં દુષ્કર ત્રીજું વ્રત અવધારણ કરવું પડે છે. કામભોગના સ્વાદને જાણવા અને અબ્રહ્મચર્યનું ધારણ કરવું તે ત્યાગ કરીને બ્રહ્મચર્યરૂપ ચાથું વ્રત સંયતિને અવધારણ કરવું તેમજ પાળવું બહુ દુર્લભ છે. ધન ધાન્ય, દાસનાં સમુદાય, પરિગ્રહ મમત્વનું વર્ઝન, સઘળા પ્રકારના આરંભના ત્યાગ, કેવળ એ નિર્મમત્વથી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ પાંચમું મહાવ્રત સંયતિને ધારણ કરવું અતિ વિકટ છે. રાત્રિભૂજનનું વર્જન, વૃતાદિક પદાર્થનું વાસી રાખવાનું ત્યાગવું, તે અતિ દુષ્કર છે.
હે પુત્ર! તું ચારિત્ર ચારિત્ર શું કરે છે? ચારિત્ર જેવી દુખપ્રદ વસ્તુ બીજી કઈ છે? બુધાના પરિષહ સહન કરવા, તૃષાના પરિષહ સહન કરવાનું ટાઢના પરિષહ સહન કરવા ઉષ્ણુ તાપના પરિષહ સહન કરવા; ડાંસ મચ્છરના પરિષહ સહન કરવા આક્રોશના પરિષહ સહન કરવા ઉપાશ્રયના પરિષહ સહન કરવા, તૃણાદિક સ્પર્શના પરિષહ, સહન કરવા; મેલના પરિષહ સહન કરવા; નિશ્ચય માન કે હે પુત્ર! એવું ચારિત્ર કેમ પાળી શકાય? વધના પરિષહ, બંધના પરિષહ કેવા વિકટ છે? ભિક્ષાચરી કેવી દુર્લભ છે? યાચના કરવી કેવી દુર્લભ છે? યાચના કરવા છતાં ન પમાય એ અલાભપરિષહ કે દુર્લભ છે? કાયર પુરુષના હદયને ભેદી નાખનારું કેશલેચન કેવું વિકટ છે? તું વિચાર કર, કર્મવેરી પ્રતિ રૌદ્ર એવું બ્રહ્મચર્ય વ્રત કેવું દુર્લભ છે? ખરે! અધીર આત્માને એ સઘળાં અતિ અતિ વિકટ છે.
પ્રિય પુત્ર! તું સુખ ભેગવવાને ગ્ય છે. અતિ રમણીય રીતે નિર્મળ સ્નાન કરવાને તારું સુકુમાર શરીર
ગ્ય છે. પ્રિય પુત્ર! નિશ્ચય તું ચારિત્ર પાળવાને સમર્થ નથી. જીવતાં સુધી એમાં વિસામે નથી. સંયતિના ગુણને મહા સમુદાય લેઢાની પેઠે બહુ ભારે છે. સંયમને ભાર વહન કરે અતિ અતિ વિકટ છે. આકાશગંગાને સામે પૂરે જવું જેમ દોહ્યલું છે, તેમ યૌવનવયને વિષે સંયમ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
૪૭ મહા દુષ્કર છે. પ્રતિસોત જવું જેમ દુર્લભ છે, તેમ યૌવનને વિષે સંયમ મહા દુર્લભ છે. ભુજાએ કરીને જેમ સમુદ્ર તર દુર્લભ છે, તેમ સંયમ ગુણસમુદ્ર તરે યૌવનમાં મહા દુર્લભ છે. વેળુને કવળ જેમ નીરસ છે, તેમ સંયમ પણ નીરસ છે. ખગધારા પર ચાલવું જેમ વિકટ છે, તેમ તપ આચરવું મહા વિકટ છે. જેમ સર્પ એકાંત દ્રષ્ટિથી ચાલે છે, તેમ ચારિત્રમાં ઈર્યાસમિતિ માટે એકાંતિક ચાલવું મહા દુર્લભ છે. હે પ્રિય પુત્ર! જેમ લેઢાના જ ચાવવા દુર્લભ છે, તેમ સંયમ આચરતાં દુર્લભ છે. જેમ અગ્નિની શિખા પીવી દુર્લભ છે, તેમ યૌવનને વિષે યતિપણું અંગીકાર કરવું મહા દુર્લભ છે. કેવળ મંદ સંઘયણના ધણી કાયર પુરુષે યતિપણું પામવું તેમ પાળવું દુર્લભ છે. જેમ ત્રાજવે કરી મેરુ પર્વત તેને દુર્લભ છે, તેમ નિશ્ચળપણાથી, નિઃશંકતાથી દશવિધિ યતિધર્મ પાળ દુષ્કર છે. ભુજાએ કરી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર જેમ તરે દુષ્કર છે, તેમ જે નથી ઉપશમવંત તેને ઉપશમરૂપી સમુદ્ર તટે દેહાલે છે.
હે પુત્ર! શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ એ પાંચ પ્રકારે મનુષ્ય સંબંધી ભેગ ભેગવીને ભુક્તભેગી થઈને વૃદ્ધપણુમાં તું ધર્મ આચરજે.”
માતાપિતાને ભેગસંબંધી ઉપદેશ સાંભળીને તે મૃગાપુત્ર માતાપિતા પ્રત્યે એમ બેલી ઊઠયા –
વિષયની વૃત્તિ ન હોય તેને સંયમ પાળે કંઈયે દુષ્કર નથી. આ આત્માએ શારીરિક અને માનસિક વેદના અશાતારૂપે અનંત વાર સહી છે, ભેળવી છે. મહા દુખથી
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેાધ
ભરેલી, ભયને ઉપજાવનારી અતિ રૌદ્ર વેદના આ આત્માએ ભોગવી છે. જન્મ, જરા, મરણ એ ભયનાં ધામ છે. ચતુર્ગતિરૂપ સંસારાવીમાં ભમતાં અતિ રૌદ્ર દુઃખા મેં ભોગવ્યાં છે. હે ગુરુજના ! મનુષ્યલેાકમાં જે અગ્નિ અતિશય ઉષ્ણુ મનાયેા છે, તે અગ્નિથી અનંતગણી, ઉષ્ણુ તાપવેદના નરકને વિષે આ આત્માએ ભાગવી છે. મનુષ્ય લેાકમાં જે ટાઢ અતિ શીતળ મનાઈ છે, એ ટાઢથી અનંતગણી ટાઢ નરકને વિષે અશાતાએ આ આત્માએ ભાગવી છે. લેાહમય ભાજન, તેને વિષે ઊંચા પગ બાંધી નીચું મસ્તક કરીને દેવતાએ વૈક્રિય કરેલા ધૂંવાકૂવા ખળતા અગ્નિમાં આક્રંદ કરતાં, આ આત્માએ અત્યુગ્ર દુઃખ ભોગવ્યાં છે. મહા દવના અગ્નિ જેવા મરુ દેશમાં જેવી વેળુ છે તે વેળુ જેવી વમય વેળુ કદંબ નામે નદીની વેળુ છે, તે સરખી ઉષ્ણુ વેળુને વિષે પૂર્વે મારા આ આત્માને અનંત વાર માન્યા છે.
૪
આક્રંદ કરતાં પચવાના ભાજનને વિષે પચવાને અર્થે મને અનંતી વાર નાખ્યા છે. નકમાં મહારૌદ્ર પરમાધામીએએ મને મારા કડવા વિપાકને માટે અનંતી વાર ઊંચા વૃક્ષની શાખાએ બાંધ્યા હતા. અંધવ રહિત એવા મને લાંબી કરવતે કરીને છેવો હતા. અતિ તીક્ષ્ણ કંટકે કરીને વ્યાસ ઊંચા શાલ્મલિ વૃક્ષને વિષે આંધીને મહા ખેદ પમાડ્યો હતા. પાશે કરીને ખાંધી આઘેાપાછે ખેંચવે કરી મને અતિ દુઃખી કર્યાં હતા. મહા અસહ્ય કલુને વિષે શેલડીની પેઠે આક્રંદ કરતા હું અતિ રૌદ્રતાથી પીડાયે હતા. એ ભાગવવું પડયું તે માત્ર મારાં અશુભ કર્મના અનંતી વારના ઉદયથી જ હતું. શ્વાનને રૂપે સામનામા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
પરમાધામીએ કીધા, શખલનામા પરમાધામીએ તે શ્વાનરૂપે મને ભોંય પર પાડ્યો; જીર્ણ વસ્રની પરે ફાડ્યો; વૃક્ષની પરે છેદ્યો; એ વેળા હું અતિ અતિ તરફડતા હતા.
૪૯
વિકરાળ ખગે કરી, ભાલાએ કરી, તથા ખીજા શસ્ર વડે કરી મને તે પ્રચંડીએએ વિખંડ કીધા હતા. નરકમાં પાપકર્મોં જન્મ લઈને વિષમ જાતિના ખંડનું દુઃખ ભોગવ્યામાં મા રહી નથી. પરતંત્ર કરી અનંત પ્રજ્વલિત રથમાં રાઝની પેઠે પરાણે મને જોતર્યાં હતા. મહિષની પેઠે દેવતાના ‘વૈક્રિય કરેલા અગ્નિમાં હું મળ્યા હતા. ભડથું થઈ અશાતાથી અત્યુગ્ર વેદના ભાગવતા હતા. ઢંક–ગીધ નામના વિકરાળ પક્ષીઓની સાણસા સરખી ચાંચથી ચૂંથાઈ અનંત વલવલાટથી કાયર થઈ હું વિલાપ કરતા હતા. તૃષાને લીધે જલપાનનું ચિંતન કરી વેગમાં દોડતાં, વૈતરણીનું ૭રપલાની ધાર જેવું અનંત દુઃખદ પાણી પામ્યા હતા. જેનાં પાંદડાં તીવ્ર ખગની ધાર જેવાં છે, મહા તાપથી જે તપી રહ્યું છે, તે અસિપત્રવન હું પામ્યા હતા; ત્યાં આગળ પૂર્વકાળે મને અનંત વાર છેઠ્યો હતા. મુગરથી કરી, તીવ્ર શસ્રથી કરી, ત્રિશૂલથી કરી, મુશળથી કરી, તેમજ ગદાથી કરીને મારાં ગાત્ર ભાંગ્યાં હતાં. શરણરૂપ સુખ વિના હું અશરણુરૂપ અનંત દુઃખ પામ્યા હતા. વસ્ત્રની પેઠે મને છરપલાની તીક્ષ્ણ ધારે કરી, પાળીએ કરી અને કાતરણીએ કરીને કાપ્યા હતા. મારા ખંડાખંડ કટકા કર્યાં હતા. મને તીરછે દેવો હતા. ચરરર કરતી મારી ત્વચા ઉતારી હતી. એમ હું અનંત દુઃખ પામ્યા હતા.
પરવશતાથી મૃગની પેઠે અનંત વાર પાશમાં હું
૪
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
ભાવનાત્રાધ
સપડાયા હતા. પરમાધામીએ મને મગરમચ્છરૂપે જાળ નાંખી અનંત વેળા દુઃખ આપ્યું હતું. સીંચાણારૂપે પંખીની પેઠે જાળમાં ખાંધી અનંત વાર મને હણ્યા હતા. ક્રશી ઈત્યાદિક શસ્ત્રથી કરીને મને અનંત વાર વૃક્ષની પેઠે ફૂટીને મારા સૂક્ષ્મ છેદ કર્યા હતા. મુદ્ગરાદિકના પ્રહાર વતી લેાહકાર જેમ લેાહુને ટીપે તેમ મને પૂર્વ કાળે પરમાધામીએએ અનંતી વાર ટીપ્ચા હતા. તાંબું, લેાઢું અને સીસું અગ્નિથી ગાળી તેના કળકળતા રસ મને અનંત વાર પાયા હતા. અતિ રૌદ્રતાથી તે પરમાધામીએ મને એમ કહેતા હતા કે, પૂર્વભવમાં તને માંસ પ્રિય હતું તે લે આ માંસ. એમ મારા શરીરના ખંડાખંડ કટકા મેં અનંતી વાર ગન્યા હતા. મધની વલ્રભતા માટે પણ એથી કંઈ ઓછું દુઃખ પડયું નહેતું. એમ મેં મહા ભયથી, મહા ત્રાસથી અને મહાદુ:ખથી કંપાયમાન કાયાએ કરી અનંત વેદના લાગવી હતી. જે સહન કરતાં અતિ તીવ્ર, રૌદ્ર અને ઉત્કૃષ્ટ કાળસ્થિતિની વેદના, સાંભળતાં પણ અતિ ભયંકર, અનંત વાર તે નરકમાં મેં ભેાગવી હતી. જેવી વેદના મનુષ્યલાકમાં છે તેવી દેખાતી પણ તેથી અનંતગણી અધિક અશાતાવેદની નરકને વિષે રહી હતી. સર્વ ભવને વિષે અશાતાવેદની મેં ભાગવી છે. મેષાનુમેષ માત્ર પણ ત્યાં શાતા નથી.’’
એ પ્રમાણે મૃગાપુત્રે વૈરાગ્યભાવથી સંસારપરિભ્રમણદુઃખ કહ્યાં. એના ઉત્તરમાં તેનાં જનકજનેતા એમ ખેલ્યાં કે, હે પુત્ર ! જો તારી ઇચ્છા દીક્ષા લેવાની છે તેા દીક્ષા ગ્રહણુ કર; પણ ચારિત્રમાં રાગાત્પત્તિ વેળા વૈદક કોણ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
૫૧
કરશે ? દુઃખનિવૃત્તિ કાણુ કરશે ? એ વિના બહુ દોહ્યલું છે.'' મૃગાપુત્રે કહ્યું, “એ ખરું, પણ તમે વિચારે કે અટવીમાં મૃગ તેમજ પંખી એકલું હોય છે, તેને રાગ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેનું વૈદું કોણ કરે છે? જેમ વનમાં મૃગ વિહાર કરે છે તેમ હું ચારિત્રવનમાં વિહાર કરીશ, અને સસદશ ભેદે શુદ્ધ સંયમના અનુરાગી થઈશ. દ્વાદશ પ્રકૃતિ તપ આચરીશ; તેમજ મૃગચર્યાથી વિચરીશ. મૃગને વનમાં રોગના ઉપદ્રવ થાય છે, ત્યારે તેનું વૈદું કાણુ કરે છે ?” એમ પુનઃ કહી તે ખેલ્યા કે કાણુ તે મૃગને ઔષધ દે છે ? કોણ તે મૃગને આનંદ, શાંતિ અને સુખ પૂછે છે? કણ તે મૃગને આહાર જળ આણી આપે છે? જેમ તે મૃગ ઉપદ્રવમુક્ત થયા પછી ગહનવને જ્યાં સરાવર હાય છે ત્યાં જાય છે, તૃણુપાણી આદિનું સેવન કરીને પાછું જેમ તે મૃગ વિચરે છે તેમ હું વિચરીશ. સારાંશ, એ રૂપ મૃગચર્માં હું આચરીશ. એમ હું મૃગની પેઠે સંયમવંત હાઈશ. અનેક સ્થળે વિચરતા યતિ મૃગની પેઠે અપ્રતિબદ્ધ રહે. મૃગની પેઠે વિચરીને, મૃગચર્યા સેવીને, સાવદ્ય ટાળીને યતિ વિચરે. જેમ મૃગ, તૃણુ જળાકિની ગેાચરી કરે તેમ યતિ ગાચરી કરીને સંયમભાર નિર્વાહ કરે. દુરાહાર માટે ગૃહસ્થને હીલે નહીં, નિંદા કરે નહીં એવા સંયમ હું આચરીશ.” “છ્યું પુત્તા નામુઃ —હે પુત્ર! જેમ તને સુખ થાય તેમ કરે!' ” એમ માતાપિતાએ અનુજ્ઞા આપી. અનુજ્ઞા મળ્યા પછી મમત્વભાવ છેદીને જેમ મહા નાગ કંચુક ત્યાગી ચાલ્યા જાય છે, તેમ તે મૃગાપુત્ર સંસાર ત્યાગી સંયમધર્મમાં સાવધાન થયા. કંચન, કામિની, મિત્ર, પુત્ર, જ્ઞાતિ અને સગાસંબંધીના પરિત્યાગી થયા.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
ભાવનાબેધ વસ્ત્રને ધૂણી જેમ રજ ખંખેરી નાખીએ તેમ તે સઘળા પ્રપંચ ત્યાગીને દીક્ષા લેવાને માટે નીકળી પડ્યા. પવિત્ર પાંચ મહાવ્રતયુક્ત થયા. પંચ સમિતિથી સુશોભિત થયા. ત્રિગુસ્યાનુગુમ થયા. બાહ્યાભંતરે દ્વાદશ તપથી સંયુક્ત થયા. મમત્વરહિત થયા. નિરહંકારી થયા; સ્ત્રીઆદિકના સંગરહિત થયા. સર્વાત્મભૂતમાં એને સમાનભાવ થયે. આહાર જળ પ્રાપ્ત થાઓ કે ન થાઓ, સુખ ઊપજે કે દુઃખ, જીવિતવ્ય છે કે મરણ હે, કોઈ સ્તુતિ કરે કે કેઈ નિંદા કરે, કોઈ માને છે કે કોઈ અપમાન દે, તે સઘળાં પર તે સમભાવી થયા. રિદ્ધિ, રસ અને સુખ એ ત્રિગારવના અહંપદથી તે વિરક્ત થયા. મનદંડ, વચનદંડ અને તનદંડ નિવર્તાવ્યા. ચાર કષાયથી વિમુક્ત થયા. માયાશલ્ય, નિદાનશલ્ય તથા મિથ્યાત્વશલ્ય એ ત્રિશલ્યથી તે વિરાગી થયા. સસ મહા ભયથી તે અભય થયા. હાસ્ય અને શેકથી નિવત્યું. નિદાન રહિત થયા; રાગદ્વેષરૂપી બંધનથી છૂટી ગયા. વાંછા રહિત થયા; સર્વ પ્રકારના વિલાસથી રહિત થયા; કરવાથી કેઈ કાપે અને કઈ ચંદન વિલેપન કરે તે પર સમભાવી થયા. પાપ આવવાનાં સઘળાં દ્વાર તેણે રૂંધ્યાં. શુદ્ધ અંતઃકરણ સહિત ધર્મધ્યાનાદિક વ્યાપારે તે પ્રશસ્ત થયા. જિનેન્દ્ર શાસનતત્વ પરાયણ થયા. જ્ઞાને કરી, આત્મચારિત્રે કરી, સમ્યકત્વે કરી, તપે કરી, પ્રત્યેક મહાવ્રતની પાંચ ભાવના એમ પાંચ મહાવ્રતની પચીસ ભાવનાએ કરી અને નિર્મળતાએ કરી તે અનુપમ વિભૂષિત થયા. સમ્યક્ પ્રકારથી ઘણું વર્ષ સુધી આત્મચારિત્ર પરિસેવીને એક માસનું અનશન કરીને તે મહાજ્ઞાની યુવરાજ મૃગાપુત્ર પ્રધાન મોક્ષગતિએ પરવર્યા.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ પ્રમાણશિક્ષા :– તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ સપ્રમાણ સિદ્ધ કરેલી દ્વાદશભાવનામાંની સંસાર ભાવનાને દૃઢ કરવા મૃગાપુત્રનું ચરિત્ર અહીં વર્ણવ્યું. સંસારાટવીમાં પરિભ્રમણ કરતાં અનંત દુઃખ છે એ વિવેકસિદ્ધ છે; અને એમાં પણ મેષાનમેષ જેમાં સુખ નથી એવી નરકાધગતિનાં અનંત દુખ યુવજ્ઞાની ગીંદ્ર મૃગાપુત્રે જનકજનેતા પ્રતિ વર્ણવ્યાં છે, તે કેવળ સંસારમુક્ત થવાને વિરાગી ઉપદેશ પ્રદર્શિત કરે છે. આત્મચારિત્ર અવધારણ કરતાં તપપરિષહાદિકના બહિર્દુખને દુઃખ માન્યું છે અને મહાગતિના પરિભ્રમણરૂપ અનંત દુઃખને બહિર્ભાવ મહિનાથી સુખ માન્યું છે; એ જે કેવી બ્રમવિચિત્રતા છે? આત્મચારિત્રનું દુખ તે દુઃખ નહીં પણ પરમ સુખ છે, અને પરિણામે અનંત સુખતરંગ પ્રાપ્તિનું કારણ છે તેમજ ભેગવિલાસાદિકનું સુખ તે ક્ષણિક અને બહિશ્ય સુખ તે કેવળ દુઃખ જ છે. પરિણામે અનંત દુઃખનું કારણ છે, એમ સપ્રમાણ સિદ્ધ કરવા મહાજ્ઞાની મૃગાપુત્રને વૈરાગ્ય અહીં દર્શાવ્યા છે. એ મહા પ્રભાવિક, મહા યશેમાન મૃગાપુત્રની પિઠે તપાદિક અને આત્મચારિત્રાદિક શુદ્ધાચરણ કરે, તે ઉત્તમ સાધુ ત્રિલેકમાં પ્રસિદ્ધ અને પ્રધાન એવી પરમ સિદ્ધિદાયક સિદ્ધગતિને પામે. સંસારમમત્વને દુઃખવૃદ્ધિરૂપ માની, તત્વજ્ઞાનીઓ તે મૃગાપુત્રની પેઠે જ્ઞાનદર્શનચારિત્રરૂ૫ દિવ્ય ચિંતામણિને પરમ સુખ અને પરમાનંદને કારણે આરાધે છે.
મહર્ષિ મૃગાપુત્રનું સર્વોત્તમ ચરિત્ર (સંસારભાવનારૂપે) સંસારપરિભ્રમણનિવૃત્તિને, અને તેની સાથે અનેક પ્રકારની નિવૃત્તિનો ઉપદેશ કરે છે, એ ઉપરથી નિવૃત્તિ બેધ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
ભાવનાબેધ
અંતર્દર્શનનું નામ રાખી આત્મચારિત્રની ઉત્તમતા વર્ણવતાં આ મૃગાપુત્ર ચરિત્ર અહીં આગળ પૂર્ણતા પામે છે. સંસાર- - પરિભ્રમણનિવૃત્તિ અને સાવદ્ય ઉપકરણનિવૃત્તિને પવિત્ર વિચાર તત્વજ્ઞાનીઓ નિરંતર કરે છે. ઈતિ અંતર્દશને સંસારભાવનારૂપ ષષ્ઠ ચિત્ર મૃગાપુત્રચરિત્ર સમાપ્ત.
સપ્તમ ચિત્ર
આસવભાવના દ્વાદશ અવિરતિ, ષોડશ કષાય, નવ નેકષાય, પંચ મિથ્યાત્વ અને પંચદશ વેગ એ સઘળાં મળી સત્તાવન આસવ દ્વાર એટલે પાપને પ્રવેશ કરવાનાં પ્રમાણ છે.
દષ્ટાંત:–મહાવિદેહમાં વિશાળ પુંડરિકિણી નગરીના રાજ્યસિંહાસન પર પુંડરિક અને કુંડરિક બે ભાઈઓ સ્થિર હતા. એક વેળા મહા તત્ત્વવિજ્ઞાની મુનિરાજ વિહાર કરતાં ત્યાં આવ્યા. મુનિનાં વૈરાગ્ય વચનામૃતથી કુંડરિક દીક્ષાનુરક્ત થયે; અને ઘેર આવ્યા પછી પુંડરિકને રાજ સેંપી ચારિત્ર અંગીકૃત કર્યું. સરસનીરસ આહાર કરતાં થોડા કાળે તે
ગગ્રસ્ત થયે; તેથી તે ચારિત્રપરિણામે ભંગ થયે. પુંડરિકિણી મહા નગરીની અશેકવાડીમાં આવીને એણે એ મુખપટી વૃક્ષે વળગાડી મૂક્યાં. નિરંતર તે પરિચિતવન કરવા મંડ્યો કે પુંડરિક મને રાજ આપશે કે નહીં આપે? વનરક્ષકે કુંડરિકને ઓળખે. તેણે જઈને પુંડરિકને વિદિત કર્યું કે, આકુળવ્યાકુલ થતે તમારે ભાઈ અશોક બાગમાં રહ્યો છે. પુંડરિકે આવી કુંડરિકના મનેભાવ જોયા;
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
૫૫ અને તેને ચારિત્રથી ડેલતે જોઈ કેટલેક ઉપદેશ આપી પછી રાજ સેંપી દઈને ઘેર આવ્યો. કુંડરિકની આજ્ઞાને સામંત કે મંત્રી કેઈ અવલંબન ન કરતાં, તે સહસ્ર વર્ષ પ્રવજ્યા પાળી પતિત થયે તે માટે તેને ધિક્કારતા હતા. કુંડરિકે રાજ્યમાં આવ્યા પછી અતિ આહાર કર્યો. રાત્રિએ એથી કરીને તે બહુ પીડા અને વમન થયું; અભાવથી પાસે કોઈ આવ્યું નહીં, એથી તેના મનમાં પ્રચંડભાવ આવ્યો. તેણે નિશ્ચય કર્યો કે, આ દરદથી મને જે શાંતિ થાય તે પછી પ્રભાતે એ સઘળાને હું જોઈ લઈશ. એવાં મહા દુર્ગાનથી મરીને સાતમી નરકે તે અપઠાણ પાથડે તેત્રીશ સાગરોપમને આયુષ્ય અનંત દુઃખમાં જઈ ઊપજે. કેવાં વિપરીત આસવદ્વાર !!
ઇતિ સપ્તમ ચિત્રે આસવભાવના સમાપ્ત.
અષ્ટમ ચિત્ર
સંવરભાવના સંવરભાવના – ઉપર કહ્યાં તે આસદ્ધાર અને પાપપ્રનાલને સર્વ પ્રકારે રોકવા (આવતા કર્મ સમૂહને અટકાવવા) તે સંવરભાવ.
દૃષ્ટાંત – (૧) (કુંડરિકને અનુસંબંધ) કુંડરિકના મુખપટી ઈત્યાદિ સાજને ગ્રહણ કરીને પુંડરિકે નિશ્ચય કર્યો કે, મારે મહર્ષિ ગુરુ કને જવું અને ત્યાર પછી જ અન્નજળ ગ્રહણ કરવાં. અણુવાણે ચરણે પરવરતાં પગમાં કંકર, કંટક ખૂંચવાથી લેહીની ધારાઓ ચાલી તેપણ તે ઉત્તમ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ ધ્યાને સમતા ભાવે રહ્યો. એથી એ મહાનુભાવ પુંડરિક ચવીને સમર્થ સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાને તેત્રીશ સાગરેપમના અત્યગ્ર આયુષ્ય દેવરૂપે ઊપ. આસવથી શી કુંડરિકની દુઃખદશા! અને સંવરથી શી પુંડરિકની સુખદશા !!
દૃષ્ટાંત :- (૨) શ્રી વાસ્વામી કેવળ કંચનકામિનીના દ્રવ્યભાવથી પરિત્યાગી હતા. એક શ્રીમંતની રકૃમિણ નામની મનેહારિણું પુત્રી વાસ્વામીને ઉત્તમ ઉપદેશને શ્રવણ કરીને મેહિત થઈ. ઘેર આવી માતાપિતાને કહ્યું કે, જે હું આ દેહે પતિ કરું તે માત્ર વાસ્વામીને જ કરું, અન્યની સાથે સંલગ્ન થવાની ભારે પ્રતિજ્ઞા છે. કમિણને તેનાં માતાપિતાએ ઘણું કહ્યું, “ઘેલી! વિચાર તે ખરી કે, મુનિરાજ તે વળી પરણે? એણે તે આસવ દ્વારની સત્ય પ્રતિજ્ઞા ગ્રહણ કરી છે. તે પણ ફમિણીએ કહ્યું ન માન્યુ. નિરુપાયે ધનાવા શેઠે કેટલુંક દ્રવ્ય અને સુરૂપ રુકુમિણુને સાથે લીધી; અને જ્યાં વાસ્વામી વિરાજતા હતા ત્યાં આવીને કહ્યું કે, “આ લક્ષમી છે તેને તમે યથારુચિ ઉપયોગ કરે; અને વૈભવવિલાસમાં વાપરે અને આ મારી મહા સુકમલા રુકમિણ નામની પુત્રીથી પાણિગ્રહણ કરે.” એમ કહીને તે પિતાને ઘેર આવ્યો.
યૌવનસાગરમાં તરતી અને રૂપના અંબારરૂપ રુકમિણીએ વજસ્વામીને અનેક પ્રકારે ભેગા સંબંધી ઉપદેશ કર્યો ભેગનાં સુખ અનેક પ્રકારે વર્ણવી દેખાડ્યાં, મનમેહક હાવભાવ તથા અનેક પ્રકારના અન્ય ચળાવવાના ઉપાય કર્યા, પરંતુ તે કેવળ વૃથા ગયા; મહાસુંદરી રૂકમિણી
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭.
ભાવનાબેધ પિતાના હકટાક્ષમાં નિષ્ફળ થઈ. ઉગ્રચરિત્ર વિજ્યમાન વજાસ્વામી મેરુની પેઠે અચળ અને અડેલ રહ્યા. રૂકૃમિના મન, વચન અને તનના સર્વ ઉપદેશ અને હાવભાવથી તે લેશમાત્ર પીગળ્યા નહીં. આવી મહા વિશાળ દૃઢતાથી સુમિણુએ બેધ પામી નિશ્ચય કર્યો કે, આ સમર્થ જિતેન્દ્રિય મહાત્મા કેઈ કાળે ચલિત થનાર નથી. લેહ પથ્થર પિગળાવવા સુલભ છે, પણ આ મહા પવિત્ર સાધુ વાસ્વામીને પિગળાવવા સંબંધીની આશા નિરર્થક છતાં અર્ધગતિના કારણરૂપ છે. એમ સુવિચારી તે સુમિણીએ પિતાએ આપેલી લક્ષ્મીને શુભ ક્ષેત્રે વાપરીને ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું, મન, વચન અને કાયાને અનેક પ્રકારે દમન કરી આત્માર્થ સાધે. એને તત્ત્વજ્ઞાનીઓ સંવરભાવના કહે છે.
| ઈતિ અષ્ટમ ચિત્રે સંવરભાવના સમાપ્ત.
નવમ ચિત્ર
નિર્જરાભાવના દ્વાદશ પ્રકારનાં તપ વડે કરી કર્મઓઘને બાળીને ભસ્મીભૂત કરી નાંખીએ, તેનું નામ નિર્જરાભાવના કહેવાય છે. તપના બાર પ્રકારમાં છ બાહ્ય અને છ અત્યંતર પ્રકાર છે. અનશન, ઊણેદરી, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસપરિત્યાગ, કાયક્લેશ અને સંલીનતા એ છ બાહ્ય તપ છે. પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, શાસ્ત્રપઠન, ધ્યાન અને કાર્યોત્સર્ગ એ છ અત્યંતર તપ છે. નિર્જરા બે પ્રકારે છે. એક અકામ નિર્જરા અને દ્વિતીય સકામ નિર્જરા. નિર્જરાભાવના પર એક વિપ્રપુત્રનું દૃષ્ટાંત કહીશું.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
ભાવનાબેધ દષ્ટાંત – કોઈ બ્રાહાણે પિતાના પુત્રને સપ્તવ્યસનભક્ત જાણીને પિતાને ઘેરથી કાઢી મૂક્યો. તે ત્યાંથી નીકળી પડ્યો અને જઈને તેણે તસ્કરમંડળીથી સ્નેહસંબંધ જેડ્યો. તે મંડળીના અગ્રેસરે તેને સ્વકામને પરાક્રમી જાણીને પુત્ર કરીને સ્થાપે. એ વિપ્રપુત્ર દુષ્ટદમન કરવામાં દૃઢપ્રહારી જણાય. એ ઉપરથી એનું ઉપનામ દૃઢપ્રહારી કરીને સ્થાપ્યું. તે દ્રઢપ્રહારી તસ્કરમાં અગ્રેસર થયે. નગર ગ્રામ ભાંગવામાં બલવત્તર છાતવાળો ઠર્યો. તેણે ઘણું પ્રાણીઓના પ્રાણ લીધા. એક વેળા પિતાના સંગતિસમુદાયને લઈને તેણે એક મહા નગર લૂંટ્યું. દ્રઢપ્રહારી એક વિપ્રને ઘેર બેઠો હતે. તે વિપ્રને ત્યાં ઘણા પ્રેમભાવથી ક્ષીરજન કર્યું હતું. તે ક્ષીરજનના ભાજનને તે વિપ્રનાં અનેરથી બાળકડાં વીંટાઈ વળ્યાં હતાં. દ્રઢપ્રહારી તે ભાજનને અડકવા મંડ્યો, એટલે બ્રાહ્મણીએ કહ્યું,
એ મૂર્ખના મહારાજા! અભડાવ કાં? અમારે પછી કામ નહીં આવે, એટલું પણ તું સમજતે નથી? દ્રઢપ્રહારીને આ વચનથી પ્રચંડ ક્રોધ વ્યાખ્યું અને તેણે તે દીન સ્ત્રીને કાળધર્મ પમાડી. નાહતે નાહતે બ્રાહ્મણ સહાયતાએ ધાયે, તેને પણ તેણે પરભવ–પ્રાપ્ત કર્યો. એટલામાં ઘરમાંથી ગાય દોડતી આવી, અને તેણે શીંગડે કરી દ્રઢપ્રહારીને મારવા માંડ્યો, તે મહા દુષ્ટ તેને પણ કાળને સ્વાધીન કરી. એ ગાયના પેટમાંથી એક વાછરડું નીકળી પડ્યું; તેને તરફડતું દેખી દ્રઢપ્રહારીને મનમાં બહુ બહુ પશ્ચાત્તાપ થયે. મને ધિક્કાર છે કે મેં મહા અઘેર હિંસાઓ કરી ! મારે એ મહાપાપથી કયારે છૂટકે થશે? ખરે! આત્મસાર્થક સાધવામાં જ શ્રેય છે!
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબાધ
એવી ઉત્તમ ભાવનાએ તેણે પંચમષ્ટિ કેશનુંચન કર્યું. નગરની ભાગોળે આવી ઉગ્ર કાર્યાત્સર્યાં રહ્યા. આખા નગરને પૂર્વે સંતાપરૂપ થયા હતા; એથી લોકોએ એને મહુવિધે સંતાપવા માંડ્યા. જતાં આવતાંનાં મૂળમાં અને પથ્થર, ઇંટાળા અને તરવારની મુષ્ટિકા વડે તે અતિ સંતાપ પ્રાપ્ત થયા. ત્યાં આગળ લેાકસમુદાયે દોઢ મહિના સુધી તેને પરાભવ્યા; પછી થાકયા, અને મૂકી દીધા. દૃઢપ્રહારી ત્યાંથી કાર્યાત્સર્ગ પાળી ીજી ભાગોળે એવા જ ઉગ્ર કાર્યાત્સર્ગથી રહ્યા. તે દિશાના લેાકેાએ પણ એમ જ પરાભવ્યા; દોઢ મહિને છંછેડી મૂકી દીધા. ત્યાંથી કાયાત્સર્ગ પાળી દૃઢપ્રહારી ત્રીજી પાળે રહ્યા. તેઓએ પણ મહા પરાભવ આપ્યા, ત્યાંથી દોઢ મહિને મૂકી દીધાથી ચાથી પાળે દોઢ માસ સુધી રહ્યા. ત્યાં અનેક પ્રકારના પરિષદ્ધને સહન કરીને તે ક્ષમાધર રહ્યા. છઠ્ઠું માસે અનંત કર્મસમુદાયને ખાળી વિશેાધી વિશેાધીને તે કર્મરહિત થયા. સર્વ પ્રકારના મમત્વના તેણે ત્યાગ કર્યાં. અનુપમ કૈવલ્યજ્ઞાન પામીને તે મુક્તિના અનંત સુખાનંયુક્ત થયા. એ નિર્જરાભાવના દૃઢ થઈ. હવે ——
૫૯
દશમ ચિત્ર લાકસ્વરૂપભાવના
લાસ્વરૂપભાવના ઃ— એ ભાવનાનું સ્વરૂપ અહીં આગળ સંક્ષેપમાં કહેવાનું છે. જેમ પુરુષ બે હાથ દઈ પગ પહેાળા કરી ઊભા રહે તેમ લોકનાલ કિંવા લેાકસ્વરૂપ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાબેધ
જાણવું. તીરછા થાળને આકારે તે લકસ્વરૂપ છે. કિંવા માદલને ઊભા મૂક્યા સમાન છે. નીચે ભુવનપતિ, વ્યંતર અને સાત નરક છે. તીર છે અઢી દ્વીપ આવી રહેલા છે. ઊંચે બાર દેવલેક, નવ વૈવેયક, પાંચ અનુત્તર વિમાન
અને તે પર અનંત સુખમય પવિત્ર સિદ્ધગતિની પડોશી સિદ્ધશિલા છે. તે કલેકપ્રકાશક સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી અને નિરુપમ કૈવલ્યજ્ઞાનીઓએ ભાખ્યું છે. સંક્ષેપ લેકસ્વરૂપ ભાવના કહેવાઈ.
પાપપ્રનાલને રોકવા માટે આવભાવના અને સંવરભાવના, તપ મહાફળી માટે નિર્જરાભાવના અને લેકસ્વરૂપનું કિંચિત્ તત્ત્વ જાણવા માટે લેકસ્વરૂપભાવના આ દર્શને આ ચાર ચિત્રે પૂર્ણતા પામી.
દશમ ચિત્ર સમાપ્ત.
જ્ઞાન, ધ્યાન, વૈરાગ્યમય, ઉત્તમ જહાં વિચાર; એ ભાવે શુભ ભાવના, તે ઊતરે ભવ પાર.
ભાવનાબાધ સમાપ્ત
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
“જેણે આત્મા જાણ્યો તેણે સર્વ જાણ્યું”
– નિગ્રંથ પ્રવચન
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાદ્ઘાત
નિગ્રંથ પ્રવચનને અનુકૂલ થઈ સ્વલ્પતાથી આ ગ્રંથ ગ્રંથ છું. પ્રત્યેક શિક્ષાવિષયરૂપી મણિકાથી આ પૂર્ણાહુતિ પામશે. આ ંખરી નામ એ જ ગુરુત્વનું કારણ છે, એમ સમજતાં છતાં પરિણામે અપ્રભુત્વ રહેલું હેાવાથી એમ કરેલું છે તે ઉચિત થાએ ! ઉત્તમ તત્ત્વજ્ઞાન અને પરમ. સુશીલના ઉપદેશ કરનારા પુરુષા કંઈ ઓછા થયા નથી; તેમ આ ગ્રંથ કંઈ તેથી ઉત્તમ વા સમાનતારૂપ નથી; પણ વિનયરૂપે તે ઉપદેશકાનાં ધુરંધર પ્રવચના આગળ કનિષ્ઠ છે. આ પણુ પ્રમાણભૂત છે કે, પ્રધાન પુરુષની સમીપ અનુચરનું અવશ્ય છે; તેમ તેવા ધુરંધર ગ્રંથનું ઉપદેશખીજ રાપાવા, અંતઃકરણ કેમલ કરવા આવા ગ્રંથનું પ્રયાજન છે.
આ પ્રથમ દર્શન અને ખીજાં અન્ય દર્શનામાં તત્ત્વજ્ઞાન તેમજ સુશીલની પ્રાપ્તિ માટે અને પરિણામે અનંત સુખતરંગ પ્રાપ્ત કરવા માટે જે જે સાધ્યસાધના શ્રમણ ભગવંત જ્ઞાતપુત્રે પ્રકાશ્યાં છે, તેના સ્વ૫તાથી કિંચિત્ તત્ત્વસંચય કરી તેમાં મહાપુરુષોનાં નાનાં નાનાં ચિરત્રા એકત્ર કરી આ ભાવનાબેાધ અને આ માક્ષમાળાને વિભૂષિત કરી છે. તે— “ વિદ્યુગ્ધમુખમંડનં ભવતુ.” ( સંવત્ ૧૯૪૩)
((
--ર્તાપુરુષ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
મેક્ષમાળા
શ્રીમદના પત્રોમાંથી–મેક્ષમાળા વિષે
* “મોક્ષમાળા” અમે સોળ વરસ અને પાંચ માસની ઉંમરે ત્રણ દિવસમાં રચી હતી. ૬૭મા પાઠ ઉપર શાહી ઢોળાઈ જતાં તે પાઠ ફરી લખ પડ્યો હતે, અને તે ઠેકાણે “બહુ પુણ્યકેરા પુંજથીનું અમૂલ્ય તાત્વિક વિચારનું કાવ્ય મૂક્યું હતું.
જૈન માર્ગને યથાર્થ સમજાવવા તેમાં પ્રયાસ કર્યો છે. જિક્ત માર્ગથી કંઈ પણ ન્યૂનાધિક તેમાં કહ્યું નથી. - વીતરાગ માર્ગ પર આબાલવૃદ્ધની રુચિ થાય, તેનું સ્વરૂપ સમજાય, તેનું બીજ હદયમાં પાય તેવા હેતુઓ બાલાવબેધરૂપ યેજના તેની કરી છે. તે શૈલી તથા તે બેધને અનુસરવા પણ એ નમૂને આપેલ છે. એને પ્રજ્ઞાવધ ભાગ ભિન્ન છે તે કઈ કરશે.
એ છપાતાં વિલંબ થયેલ તેથી ગ્રાહકની આકુળતા ટાળવા “ભાવનાબેધ” ત્યાર પછી રચી ઉપહારરૂપે ગ્રાહકેને આડે હતે.
* સંવત ૧૯૫૫, ચૈત્ર વદ ૧૧, મોરબી
* “મેક્ષમાળા'માં શબ્દાંતર અથવા પ્રસંગવિશેષમાં કઈ વાક્યાંતર કરવાની વૃત્તિ થાય તે કરશે. ઉપઘાત આદિ લખવાની વૃત્તિ હોય તે લખશે. જીવનચરિત્રની વૃત્તિ ઉપશાંત કરશો.
ઉપદુઘાતથી વાચકને, શ્રેતાને અલ્પ અલ્પ મતાંતરની વૃત્તિ વિસ્મરણ થઈ જ્ઞાની પુરુષના આત્મસ્વભાવરૂપ પરમ* શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર-ઉપદેશનોંધ ૭ ૪ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પત્રાંક ૯૨૧
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક્ષમાળા
ધર્મને વિચાર કરવાની સ્કુરણ થાય એ લક્ષ સામાન્ય પણે રાખશે. સહજ સૂચના છે.
શાંતિઃ સં. ૧૯૫૬, વૈશાખ વદિ ૯, વવાણિયા
મેક્ષમાળાના પાઠ અમે માપી માપીને લખ્યા છે. ફરી આવૃત્તિ અંગે સુખ ઊપજે તેમ પ્રવર્તે. કેટલાંક વાક્ય નીચે લીટી દેરી છે તેમ કરવા જરૂર નથી. શ્રોતાવાંચકને બનતાં સુધી આપણું અભિપ્રાયે ન દોરવા લક્ષ રાખવું. શ્રોતા-વાંચકમાં પિતાની મેળે અભિપ્રાય ઊગવા દે. સારાસાર તેલ કરવાનું વાંચનાર શ્રોતાના પર છેડી દેવું. આપણે તેમને દોરી તેમને પિતાને ઊગી શકે એવા અભિપ્રાયને થંભી ન દે.
સં. ૧૯૫૬, ભાદ્રપદ વદ, વઢવાણ કેમ્પ
શિક્ષણ પદ્ધતિ અને મુખમુદ્રા આ એક સ્યાદ્વાદતત્ત્વાવબોધ વૃક્ષનું બીજ છે. આ ગ્રંથ તત્વ પામવાની જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન કરી શકે એવું એમાં કંઈ અંશે પણ દૈવત રહ્યું છે. એ સમભાવથી કહું છું. પાઠક અને વાંચક વર્ગને મુખ્ય ભલામણ એ છે કે, શિક્ષાપાડ પાડે કરવા કરતાં જેમ બને તેમ મનન કરવા તેનાં તાત્પર્ય અનુભવવાં, જેમની સમજણમાં ન આવતાં હોય તેમણે જ્ઞાતા શિક્ષક કે મુનિઓથી સમજવા, અને એ ગવાઈ ન હોય તે પાંચ સાત વખત તે પાઠ વાંચી જવા. એક પાઠ વાંચી ગયા પછી અર્ધ ઘડી તે પર
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ઉપદેશનોંધ ૨૪
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા વિચાર કરી અંતઃકરણને પૂછવું કે શું તાત્પર્ય મળ્યું? તે તાત્પર્યમાંથી હેય, રેય અને ઉપાદેય શું છે? એમ કરવાથી આખો ગ્રંથ સમજી શકાશે. હદય કેમળ થશે; વિચારશક્તિ ખીલશે અને જૈનતત્ત્વ પર રૂડી શ્રદ્ધા થશે. આ ગ્રંથ કંઈ પઠન કરવારૂપ નથી, મનન કરવારૂપ છે. અર્થરૂપ કેળવણું એમાં જ છે. તે પેજના બાલાવબોધ રૂપ છે. વિવેચન અને “પ્રજ્ઞાવબોધ ભાગ ભિન્ન છે, આ એમાને એક કકડે છે, છતાં સામાન્ય તસ્વરૂપ છે. '
સ્વભાષા સંબંધી જેને સારું જ્ઞાન છે; અને નવ તત્વ તેમજ સામાન્ય પ્રકરણ ગ્રંથે જે સમજી શકે છે તેવાઓને આ ગ્રંથ વિશેષ બેધદાયક થશે. આટલી તે અવશ્ય ભલામણ છે કે નાના બાળકને આ શિક્ષાપાઠનું તાત્પર્ય સમજણરૂપે સવિધિ આપવું.
જ્ઞાનશાળાના વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષાપાઠ મુખપાઠે કરાવવા, ને વારંવાર સમજાવવા. જે જે ગ્રંથની એ માટે સહાય લેવી ઘટે તે લેવી. એક બે વાર પુસ્તક પૂર્ણ શીખી રહ્યા પછી અવળેથી ચલાવવું.
આ પુસ્તક ભણું હું ધારું છું કે, સુસવ કટાક્ષદ્રષ્ટિથી નહીં જોશે. બહુ ઊંડા ઊતરતાં આ મેક્ષમાળા મેક્ષના કારણરૂપ થઈ પડશે! મધ્યસ્થતાથી એમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને શીલ બેધવાને ઉદ્દેશ છે.
આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરવાને મુખ્ય હેતુ ઊછરતા બાળ યુવાને અવિવેકી વિદ્યા પામી આત્મસિદ્ધિથી ભ્રષ્ટ થાય છે તે ભ્રષ્ટતા અટકાવવાને પણ છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાળા
૧૬૭
મનમાનતું ઉત્તેજન નહીં હાવાથી લોકોની ભાવના કેવી થશે એ વિચાર્યા વગર આ સાહસ કર્યું છે; હું ધારું છું કે તે ફળદાયક થશે. શાળામાં પાઠકાને ભેટ દાખલ આપવા ઉમંગી થવા અને અવશ્ય જૈનશાળામાં ઉપયેગ કરવા મારી ભલામણ છે. તે જ પારમાર્થિક હેતુ પાર પડશે.
પ્રથમાવૃત્તિનું અર્પણપત્ર:-પુણ્ય પ્રભાવક સુજ્ઞ ધર્માનુરાગી ભાઈશ્રી નેમચંદભાઈ વસનજી (માંગળ નિવાસી), મુંબઈ
આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરાવવામાં આપની પૂરેપૂરી આકાંક્ષા હતી. તેમ એ માટે આપે પૂરતું ઉત્તેજન પણુ આપ્યું છે. જિનેશ્વર ભગવાનનાં પ્રણીત કરેલાં તત્ત્વ પર આપને બહુ અનુરાગ છે. ધર્મ અને ધર્મસ્નેહીઓની ઉન્નતિ જોવાની આપની બહુ અભિલાષા છે, ઉદારતાના આપના ગુણુ સ્તુતિપાત્ર છે. આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધકર્તાને માટે આપે ઉપકાર બુદ્ધિ દર્શાવી છે; તેમજ મધ્યસ્થ બુદ્ધિથી સત્ય વસ્તુ ગ્રહણ કરવાની ઇચ્છા રાખા છે. જૈન જ્ઞાનશાળા સ્થાપવા મુંબઈ ખાતે આપનું પ્રયાજન ચાલુ છે. ઇ ઇ॰ સુંદર કારણેાથી પ્રસિદ્ધકર્તાએ આ ગ્રંથ આપને બહુ માનપૂર્વક અર્પણ કર્યાં છે.
પ્રથમાવૃત્તિનું આશ્રયપત્ર :~ આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરવામાં મેટામાં માટે આશ્રય તા શેડ નેમચંદ વસનજીના છે. પરંતુ એથી પ્રથમ અને પ્રબળ આશ્રય એક સુજ્ઞ બાઈએ પણુ આપ્યા છે; તેથી તેઓના ઉપકાર ભૂલી જવા ઉચિત નથી. એ બાઈ તે મારખીના મુલક મદૂર મરહૂમ મંત્રી કીરતચંદ્ર વખતચંદ્રના પત્ની અને રાજકોટ નિવાસી શાહ આધવજી ખીમજીનાં પુત્રી છે. એ બાઈના સ્વર્ગવાસી પુત્ર ઘેલાભાઈના સ્મરણાર્થે એક ઉત્તમ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધિમાં મૂકવાના એમના હેતુ હશે; અને શેાધ વિશેાધથી એ સંબંધી આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધકર્તાને કહ્યું; તે સાથે સહુ સારા આશ્રય આપ્યા. આવાં શુભ કામમાં એએનેા ઉત્તમ પ્રયાસ થાય એ બહુ વખાણવાલાયક છે. બાઈવર્ગમાં એ ડહાપણ આ દેશમાં આખું જ છે. મરમ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
મેક્ષમાળા
કીરતચંદ વખતચંદ વિ. સં. ૧૯૮૦માં પરલોક પ્રાપ્ત થયા. એઓ જૈન ધર્મને ઉત્સાહી અને એક પ્રકારના ભાવિક હતા. એઓએ મોરબીના પ્રધાનપદમાં નામાંકિતતા મેળવી છે. એમના સ્વર્ગવાસથી બાઈના મનમાં શોક ઘોળાયા કરતો હતો, અને તે જ્યાં કેવળ વિસારે પડ્યો નહતા ત્યાં બીજો શોક ઊભો થયો; એટલે કે એમના પ્રિય પુત્ર ઘેલાભાઈનો સ્વર્ગવાસ થયો. એથી શોક કે ઉત્પન્ન થાય તે વાત પ્રત્યક્ષ અનુભવની છે; પણ બાઈએ સંસારને અનિત્યભાવ, કાળની ગહન ગતિ અને ભાવિ પ્રબળ માનીને ધીરજ ધરી હદયમાં એક પ્રકારને પુણ્ય ભાવ ઉત્પન્ન કર્યો; અને અનાથને ઉપકારકર્તા થાય એવું સાત હજાર રૂપિયા ખર્ચી સદાવ્રત બાંધ્યું, જેની યેજના સારી હોવાથી બહુ કાળ સુધી ચાલશે. જિનેશ્વર ભગવંત પ્રણીત માર્ગની વૃદ્ધિને માટે રૂ. ૪૫૦ ખર્ચા મહાન ભગવતીસૂત્ર અહીંના
સ્થાનકમાં આપવા યોજના કરી. સંવત્સરીના પારણાને ખર્ચ સોએક રૂપિયાને પ્રતિવર્ષ થાય છે તે હંમેશને માટે ચાલુ રહે એવી યોજના પણ એઓએ કરી છે. પાલનપુર ઇત્યાદિક સ્થળે જતાં તેઓએ સારી, ઉદારતા કરી છે. એમ યથાશક્તિ ઉત્તમ કામ તેઓએ કર્યા છે. એ દષ્ટિએ જોતાં તેઓએ પિતા તરફને ઉચ્ચ પ્રકારને એક ધર્મ બજાવ્યો છે. પ્રસિદ્ધકર્તા કૃતજ્ઞભાવ માનીને આશ્રયપત્ર પૂર્ણ કરતાં વિજ્ઞપ્તિ કરે છે કે શક્તિમાન પુરુષો શાસનને પ્રકાશ કરે; વખત નહીં ચૂકી જૈન તત્ત્વ દર્શાવે એવા ગ્રંથે પ્રસિદ્ધ કરો. આવાં ઉત્તમ કામમાં આ બાઈએ પગલું ભર્યું છે, તેથી તેમને શાબાશી ઘટે છે. વિશેષ લખવાનું પ્રયોજન પણ શું? મોરબી, સુરત, અમદાવાદ, લીમડી, મુંબઈ, ભાવનગર, માંડવી, રાજકેટ, જેતપુર, વાંકાનેર વગેરે સ્થળેથી મળેલા આશ્રય માટે ઉપકાર માનું છું. –પ્રસિદ્ધર્તા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પ્રણીત
મોક્ષમાળા
[ પુસ્તક ખીજું
શિક્ષાપાડ ૧. વાંચનારને ભલામણ
વાંચનાર ! હું આજે તમારા હસ્તકમળમાં આવું છું. મને યત્નાપૂર્વક વાંચજો. મારાં કહેલાં તત્ત્વને હૃદયમાં ધારણ કરજો. હું જે જે વાત કહું તે તે વિવેકથી વિચારજો; એમ કરશે તેા તમે જ્ઞાન, ધ્યાન, નીતિ, વિવેક, સદ્ગુણ અને આત્મશાંતિ પામી શકશે.
તમે જાણતા હશે કે, કેટલાંક અજ્ઞાન મનુષ્યા નહીં વાંચવા યાગ્ય પુસ્તક વાંચીને પેાતાને વખત ખાઈ દે છે, અને અવળે રસ્તે ચઢી જાય છે. આ લેકમાં અપકીર્તિ પામે છે, તેમજ પરલેાકમાં નીચ ગતિએ જાય છે.
તમે જે પુસ્તકો ભણ્યા છે, અને હજી ભણા છે, તે પુસ્તકો માત્ર સંસારનાં છે; પરંતુ આ પુસ્તક તેા ભવ પરભવ અન્નેમાં તમારું હિત કરશે; ભગવાનનાં કહેલાં વચનેને એમાં થેાડા ઉપદેશ કર્યા છે.
તમે કોઈ પ્રકારે આ પુસ્તકની આશાતના કરશેા નહીં, તેને ફાડશે। નહીં, ડાઘ પાડશે નહીં કે બીજી કોઈ પણ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા રીતે બિગડશે નહીં. વિવેકથી સઘળું કામ લેજો. વિચક્ષણ પુરુષોએ કહ્યું છે કે વિવેક ત્યાં જ ધર્મ છે.
તમને એક એ પણ ભલામણું છે કે, જેઓને વાંચતાં નહીં આવડતું હોય અને તેની ઈચ્છા હોય તે આ પુસ્તક અનુક્રમે તેને વાંચી સંભળાવવું.
તમે જે વાતની ગમ પામે નહીં તે ડાહ્યા પુરુષ પાસેથી સમજી લેજે. સમજવામાં આળસ કે મનમાં શંકા કરશે નહીં.
તમારા આત્માનું આથી હિત થાય, તમને જ્ઞાન, શાંતિ અને આનંદ મળે, તમે પોપકારી, દયાળુ, ક્ષમાવાન, વિવેકી અને બુદ્ધિશાળી થાઓ એવી શુભ યાચના અહંત ભગવાન કને કરી આ પાઠ પૂર્ણ કરું છું.
શિક્ષાપાઠ ર. સર્વમાન્ય ધર્મ
(પાઈ) ધર્મતત્વ જ પૂછયું મને, તે સંભળાવું સ્નેહે તને
જે સિદ્ધાંત સકળને સાર, સર્વમાન્ય સહુને હિતકાર. ભાખ્યું ભાષણમાં ભગવાન, ધર્મ ન બીજે દયા સમાન
અભયદાન સાથે સંતોષ, ઘો પ્રાણીને, દળવા દેવું. સત્ય શીળ ને સઘળાં દાન, દયા હેઈને રહ્યાં પ્રમાણ
દયા નહીં તે એ નહિ એક, વિના સૂર્ય કિરણ નહિ દેખ. પુષ્પપાંખડી જ્યાં દુભાય, જિનવરની ત્યાં નહિ આજ્ઞાય;
સર્વ જીવનું છે સુખ, મહાવીરની શિક્ષા મુખ્ય.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા સર્વ દર્શને એ ઉપદેશ, એ એકાંતે, નહીં વિશેષ;
સર્વ પ્રકારે જિનને બોધ, દયા દયા નિર્મળ અવિરેધ! એ ભવતારક સુંદર રાહ, ધરિયે તરિય કરી ઉત્સાહ
ધર્મ સકળનું એ શુભ મૂળ, એ વણ ધર્મ સદા પ્રતિકૂળ. તત્વરૂપથી એ ઓળખે, તે જન પહેચે શાશ્વત સુખે
શાંતિનાથ ભગવાન પ્રસિદ્ધ, રાજચંદ્ર કરુણાએ સિદ્ધ.
શિક્ષાપાઠ ૩. કર્મના ચમત્કાર
હું તમને કેટલીક સામાન્ય વિચિત્રતાઓ કહી જઉં છું; એ ઉપરથી વિચાર કરશે તે તમને પરભવની શ્રદ્ધા દ્રઢ થશે.
એક જીવ સુંદર પલંગે પુષ્પશપ્યામાં શયન કરે છે, એકને ફાટેલ ગોદડી પણ મળતી નથી. એક ભાત ભાતનાં ભેજનેથી તૃપ્ત રહે છે, એકને કાળી જારના પણ સાંસા પડે છે. એક અગણિત લક્ષમીને ઉપગ લે છે, એક ફૂટી બદામ માટે થઈને ઘેર ઘેર ભટકે છે. એક મધુરાં વચનથી મનુષ્યનાં મન હરે છે, એક અવાચક જે થઈને રહે છે. એક સુંદર વસ્ત્રાલંકારથી વિભૂષિત થઈ ફરે છે, એકને ખરા શિયાળામાં ફાટેલું કપડું પણ ઓઢવાને મળતું નથી. એક રોગી છે, એક પ્રબળ છે. એક બુદ્ધિશાળી છે, એક જડભરત છે. એક મનહર નયનવાળે છે, એક અંધ છે. એક ભૂલ છે, એક પાંગળે છે. એક કીર્તિમાન છે, એક અપયશ ભગવે છે. એક લાખ અનુચરે પર હુકમ ચલાવે છે, એક તેટલાના જ ટુંબ સહન કરે છે. એકને જોઈને આનંદ ઊપજે છે, એકને જોતાં વમન થાય છે. એક સંપૂર્ણ ઈદ્રિયોવાળે છે,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
સાક્ષમાળા
એક અપૂર્ણ છે. એકને ટ્વીન દુનિયાનું લેશ ભાન નથી, એકનાં દુઃખના કિનારા પણ નથી.
એક ગર્ભાધાનથી હરાયા, એક જન્મ્યા કે મૂઆ, એક મૂએલા અવતર્યાં, એક સો વર્ષના વૃદ્ધ થઈને મરે છે. કોઇનાં મુખ, ભાષા અને સ્થિતિ સરખાં નથી. મૂર્ખ રાજગાદી પર ખમા ખમાથી વધાવાય છે, સમર્થ વિદ્વાનેા ધક્કા ખાય છે !
આમ આખા જગતની વિચિત્રતા ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે તમે જુએ છે; એ ઉપરથી તમને કંઇ વિચાર આવે છે? મેં કહ્યું છે, છતાં વિચાર આવતા હોય તેા કહેા તે શા વડે થાય છે?
પેાતાનાં ખાંધેલાં શુભાશુભ કર્મ વડે. કર્મ વડે આખા સંસાર ભમવા પડે છે. પરભવ નહીં માનનાર પાતે એ વિચાર શા વડે કરે છે ? એ વિચારે તે આપણી આ વાત એ પણ માન્ય રાખે.
શિક્ષાપાઠ ૪. માનવદેહુ
તમે સાંભળ્યું હશે કે વિદ્વાના માનવદેહને બીજા સઘળા દેડ કરતાં ઉત્તમ કહે છે. પણ ઉત્તમ કહેવાનું કારણે તમારા જાણવામાં નહીં હાય માટે લે! હું કહું.
આ સંસાર બહુ દુઃખથી ભરેલા છે. એમાંથી જ્ઞાનીઓ તરીને પાર પામવા પ્રયાજન કરે છે. મેાક્ષને સાધી તે અનંત સુખમાં વિરાજમાન થાય છે. એ મેક્ષિ ૧. જુએ ભાવનાબાધ, પંચમચિત્ર—પ્રમાણુશિક્ષા.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૭૩ બીજા કોઈ દેહથી મળનાર નથી. દેવ, તિર્યંચ કે નરક એ એકકે ગતિથી મેક્ષ નથી, માત્ર માનવદેહથી મેક્ષ છે.
ત્યારે તમે પૂછશે કે સઘળાં માનવીઓને મેક્ષ કેમ થતું નથી ? એને ઉત્તર પણ હું કહી દઉં. જેમાં માનવપણું સમજે છે તેઓ સંસારશેકને તરી જાય છે. માનવપણું વિદ્વાને એને કહે છે કે, જેનામાં વિવેકબુદ્ધિ ઉદય પામી હોય. તે વડે સત્યાસત્યને નિર્ણય સમજીને પરમ તત્વ, ઉત્તમ આચાર અને સધર્મનું સેવન કરીને તેઓ અનુપમ મેક્ષને પામે છે. મનુષ્યના શરીરના દેખાવ ઉપરથી વિદ્વાને તેને મનુષ્ય કહેતા નથી, પરંતુ તેના વિવેકને લઈને કહે છે. બે હાથ, બે પગ, બે આંખ, બે કાન, એક મુખ, બે હેઠ અને એક નાક એ જેને હોય તેને મનુષ્ય કહે એમ આપણે સમજવું નહીં. જે એમ સમજીએ તે પછી વાંદરાને પણ મનુષ્ય ગણ જોઈએ. એણે પણ એ પ્રમાણે સઘળું પ્રાપ્ત કર્યું છે. વિશેષમાં એક પૂંછડું પણ છે ત્યારે શું એને મહા મનુષ્ય કહેવો? નહીં, માનવપણું સમજે તે જ માનવ કહેવાય.
- જ્ઞાનીઓ કહે છે કે, એ ભવ બહુ દુર્લભ છે અતિ પુણ્યના પ્રભાવથી એ દેહ સાંપડે છે, માટે એથી ઉતાવળે આત્મસાર્થક કરી લેવું. અયમંતકુમાર, ગજસુકુમાર જેવાં નાનાં બાળકે પણ માનવપણને સમજવાથી મોક્ષને પામ્યા. મનુષ્યમાં જે શક્તિ વધારે છે તે શક્તિ વડે કરીને મદોન્મત્ત હાથી જેવાં પ્રાણીને પણ વશ કરી લે છે; એ જ શક્તિ વડે જે તેઓ પિતાના મનરૂપી હાથીને વશ કરી લે તે કેટલું કલ્યાણ થાય !
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા કોઈ પણ અન્ય દેહમાં પૂર્ણ સદ્વિવેકને ઉદય થત નથી અને મેક્ષના રાજમાર્ગમાં પ્રવેશ થઈ શક્તા નથી. એથી આપણને મળેલ એ બહુ દુર્લભ માનવદેહ સફળ કરી લે અવશ્યને છે. કેટલાક મૂર્ખ દુરાચારમાં, અજ્ઞાનમાં, વિષયમાં અને અનેક પ્રકારના મદમાં મળેલ માનવદેહ વૃથા ગુમાવે છે. અમૂલ્ય કૌસ્તુભ હારી બેસે છે. એ નામના માનવ ગણાય, બાકી તે વાનરરૂપ જ છે.
મતની પળ નિશ્ચય આપણે જાણી શકતા નથી, માટે જેમ બને તેમ ધર્મમાં ત્વરાથી સાવધાન થવું.
શિક્ષાપાઠ ૫. અનાથી મુનિ-ભાગ ૧
અનેક પ્રકારની રિદ્ધિવાળો મગધ દેશને શ્રેણિક નામે રાજા અશ્વક્રીડાને માટે મંડિકુક્ષ એ નામના વનમાં નીકળી પડ્યો. વનની વિચિત્રતા મને હારિણી હતી. નાના પ્રકારનાં વૃક્ષે ત્યાં આવી રહ્યાં હતાં, નાના પ્રકારની કેમળ વેલીઓ ઘટાટોપ થઈ રહી હતી, નાના પ્રકારનાં પંખીઓ આનંદથી તેનું સેવન કરતાં હતાં, નાના પ્રકારનાં પક્ષીઓનાં મધુરાં ગાયન ત્યાં સંભળાતાં હતાં; નાના પ્રકારનાં ફૂલથી તે વન છવાઈ રહ્યું હતું, નાના પ્રકારનાં જલનાં ઝરણ ત્યાં વહેતાં હતાં, ટૂંકામાં એ વન નંદનવન જેવું લાગતું હતું. તે વનમાં એક ઝાડ તળે મહાસમાધિવંત પણ સુકુમાર અને સુચિત મુનિને તે શ્રેણિકે બેઠેલે દીઠો. એનું રૂપ જોઈને તે રાજા અત્યંત આનંદ પામે. ઉપમારહિત રૂપથી વિસ્મિત થઈને મનમાં તેની પ્રશંસા કરવા લાગ્યું આ મુનિને કે અદ્ભુત
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૭૫
વર્ણ છે! એનું કેવું મનહર રૂપ છે! એની કેવી અદ્ભુત સૌમ્યતા છે! આ કેવી વિસ્મયકારક ક્ષમાને ધરનાર છે ! આના અંગથી વૈરાગ્યને કે ઉત્તમ પ્રકાશ છે! આની કેવી નિર્લોભતા જણાય છે ! આ સંયતિ કેવું નિર્ભય નમ્રપણું ધરાવે છે! એ ભેગથી કે વિરક્ત છે! એમ ચિંતવ ચિતવતે, મુદિત થતે થતે, સ્તુતિ કરતે કરતે, ધીમેથી ચાલતે ચાલતે, પ્રદક્ષિણા દઈને તે મુનિને વંદન કરીને અતિ સમીપે નહીં તેમ અતિ દૂર નહીં એમ તે શ્રેણિક બેઠો. પછી બે હાથની અંજલિ કરીને વિનયથી તેણે તે મુનિને પૂછ્યું કે “હે આર્ય! તમે પ્રશંસા કરવા ગ્ય એવા તરુણ છે; ભેગવિલાસને માટે તમારી વય અનુકૂળ છે; સંસારમાં નાના પ્રકારનાં સુખ રહ્યાં છે, ઋતુ તુના કામલેગ, જળ સંબંધીને વિલાસ, તેમજ મનેહારિણી સ્ત્રીઓનાં મુખવચનનું મધુરું શ્રવણ છતાં એ સઘળાને ત્યાગ કરીને મુનિત્વમાં તમે મહા ઉદ્યમ કરે છે એનું કારણ? તે મને અનુગ્રહથી કહે.” રાજાનાં આવાં વચન સાંભળીને મુનિએ કહ્યું : “હે રાજા! હું અનાથ હતે. મને અપૂર્વ વસ્તુને પ્રાપ્ત કરાવનાર તથા વેગક્ષેમ કરનાર, મારા પર અનુકંપા આણનાર, કરૂણાથી કરીને પરમસુખને દેનાર, એ મારે કઈ મિત્ર થયે નહીં, એ કારણ મારા અનાથીપણાનું હતું.”
શિક્ષાપાઠ ૬. અનાથી મુનિ–ભાગ ૨
શ્રેણિક, મુનિનાં ભાષણથી સ્મિત હસીને બેઃ “તમારે મહા રિદ્ધિવંતને નાથ કેમ ન હોય? જે કઈ નાથ નથી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
મેાક્ષમાળા
તે હું થઉં છું. હું ભયત્રાણુ! તમે ભાગ ભગવા. હું સંયતિ ! મિત્ર, જ્ઞાતિએ કરીને દુર્લભ છે એવા તમારા મનુષ્યભવ સુલભ કરે !” અનાથીએ કહ્યું : “અરે શ્રેણિક રાજા! પણ તું પોતે અનાથ છે તે મારા નાથ શું થઈશ ? નિર્ધન તે ધનાઢ્ય કયાંથી બનાવે ? અબુધ તે બુદ્ધિદાન કયાંથી આપે ? અજ્ઞ તે વિદ્વત્તા કયાંથી દે ? વંધ્યા તે સંતાન કયાંથી આપે ? જ્યારે તું પોતે અનાથ છે; ત્યારે મારા નાથ કયાંથી થઈશ ?” મુનિનાં વચનથી રાજા અતિ આકુળ અને અતિ વિસ્મિત થયા. કોઈ કાળે જે વચનનું શ્રવણુ થયું નથી તે વચનનું તિમુખપ્રતિથી શ્રવણુ થયું એથી તે શંકિત થયા અને ખેલ્યા : હું અનેક પ્રકારના અશ્વના ભાગી છું, અનેક પ્રકારના મર્દોન્મત્ત હાથીઓને ધણી છું, અનેક પ્રકારની સેના મને આધીન છે; નગર, ગ્રામ, અંતઃપુર અને ચતુષ્પાદની મારે કંઇ ન્યૂનતા નથી; મનુષ્ય સંબંધી સઘળા પ્રકારના ભાગ હું પામ્યા છું; અનુચરા મારી આજ્ઞાને રૂડી રીતે આરાધે છે; પાંચે પ્રકારની સંપત્તિ મારે ઘેર છે; અનેક મનવાંછિત વસ્તુ મારી સમીપે રહે છે. આવા હું મહાન છતાં અનાથ કેમ હાઉં ? રખે હે ભગવાન ! તમે મૃષા ખેલતા હેા.” મુનિએ કહ્યું : “રાજા ! મારું કહેવું તું ન્યાયપૂર્વક સમજ્યું નથી. હવે હું જેમ અનાથ થયા; અને જેમ મેં સંસાર ત્યાગ્યે તેમ તને કહું છું. તે એકાગ્ર અને સાવધાન ચિત્તથી સાંભળ. સાંભળીને પછી તારી શંકાના સત્યાસત્ય નિર્ણય કરજે :
કૌશાંબી નામે અતિ જીર્ણ અને વિવિધ પ્રકારની ભવ્યતાથી ભરેલી એક સુંદર નગરી છે. ત્યાં રિદ્ધિથી પરિપૂર્ણ ધનસંચય નામના મારા પિતા રહેતા હતા. હે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા મહારાજા! યૌવનવયના પ્રથમ ભાગમાં મારી આંખે અતિ વેદનાથી ઘેરાઈ આખે શરીરે અગ્નિ બળવા મંડ્યો, શસ્ત્રથી પણ અતિશય તીક્ષણ તે રેગ વૈરીની પેઠે મારા પર કોપાયમાન થયે. મારું મસ્તક તે આંખની અસહ્ય વેદનાથી દુખવા લાગ્યું. વજીના પ્રહાર સરખી, બીજાને પણ રૌદ્ર ભય ઉપજાવનારી, એવી તે દારુણ વેદનાથી હું અત્યંત શેકમાં હિતે. સંખ્યાબંધ વૈદ્યશાસ્ત્રનિપુણ વૈદ્યરાજ મારી તે વેદનાને નાશ કરવાને માટે આવ્યા અનેક ઔષધ ઉપચાર કર્યા, પણ તે વૃથા ગયા. એ મહા નિપુણ ગણાતા વૈદ્યરાજે મને તે દરદથી મુક્ત કરી શક્યા નહીં, એ જ હે રાજા ! મારું અનાથપણું હતું. મારી આંખની વેદના ટાળવાને માટે મારા પિતાએ સર્વ ધન આપવા માંડયું, પણ તેથી કરીને મારી તે વેદના ટળી નહીં, હે રાજા! એ જ મારું અનાથપણું હતું. મારી માતા પુત્રના શેકે કરીને અતિ દુઃખાર્ત થઈ, પરંતુ તે પણ મને તે દરદથી મુકાવી શકી નહીં, એ જ હે રાજા ! મારું અનાથપણું હતું. એક પેટથી જન્મેલા મારા યેષ્ઠ અને કનિષ્ઠ ભાઈએ પિતાથી બનતે પરિશ્રમ કરી ચૂક્યા પણ મારી તે વેદના ટળી નહીં, હે રાજા! એ જ મારું અનાથપણું હતું. એક પેટથી જન્મેલી મારી જ્યેષ્ઠા અને કનિષ્ઠા ભગિનીઓથી મારું તે દુઃખ ટળ્યું નહીં. હે મહારાજા ! એ જ મારું અનાથપણું હતું. મારી સ્ત્રી જે પતિવ્રતા, મારા પર અનુરક્ત અને પ્રેમવંતી હતી, તે આંસુ ભરી મારું હૈયું પલાળતી હતી. તેણે અન્ન, પાણી અને નાના પ્રકારનાં અંધેલણ, ચૂવાદિક સુગંધી પદાર્થ, તેમજ અનેક પ્રકારનાં ફૂલચંદનાદિકનાં જાણીતાં અજાણીતાં વિલેપન કર્યા છતાં, હું તે વિલેપનથી મારે રેગ શમાવી ન શક્યો; ક્ષણ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
પણ અળગી રહેતી નહોતી એવી તે સ્ત્રી પણ મારા રોગને ટાળી ન શકી, એ જ હે મહારાજા! મારું અનાથપણું હતું. એમ કેઈના પ્રેમથી, કોઈના ઔષધથી, કોઈના વિલાપથી કે કોઈના પરિશ્રમથી એ રેગ ઉપશમ્યું નહીં. એ વેળા પુનઃ પુનઃ મેં અસહ્ય વેદના ભેગવી. પછી હું પ્રપંચી સંસારથી ખેદ પામ્યું. એક વાર જે આ મહા વિડંબનામય વેદનાથી મુક્ત થઉં તે ખંતી, દંતી અને નિરારંભી પ્રત્રજ્યાને ધારણ કરું, એમ ચિંતવીને શયન કરી ગયે. જ્યારે રાત્રિ અતિક્રમી ગઈ ત્યારે હે મહારાજા ! મારી તે વેદના ક્ષય થઈ ગઈ અને હું નીરોગી થયે. માત, તાત, સ્વજન, બંધવાદિકને પૂછીને પ્રભાતે મેં મહા ક્ષમાવંત, ઈદ્રિયને નિગ્રહ કરવાવાળું, આરંભોપાધિથી રહિત એવું અણગારત્વ ધારણ કર્યું.
શિક્ષાપાઠ ૭. અનાથી મુનિ–ભાગ ૩
શ્રેણિક રાજા! ત્યાર પછી હું આત્મા પરાત્માને નાથ થયે. હવે હું સર્વ પ્રકારના જીવને નાથે છું. તું જે શંકા પામ્યું હતું તે હવે ટળી ગઈ હશે. એમ આખું જગત ચક્રવતી પર્યંત અશરણ અને અનાથ છે. જ્યાં ઉપાધિ છે ત્યાં અનાથતા છે, માટે હું કહું છું તે કથન તું મનન કરી જજે. નિશ્ચય માનજે કે, આપણે આત્મા જ દુઃખની ભરેલી વૈતરણને કરનાર છે. આપણે આત્મા જ ક્રૂર શાલ્મલિ વૃક્ષનાં દુઃખને ઉપજાવનાર છે. આપણે આત્મા જ વાંછિત વસ્તુરૂપી દૂધની દેવાવાળી કામધેનુ ગાયનાં સુખને ઉપજાવનાર છે, આપણે આત્મા જ નંદનવનની પેઠે
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
આનંદકારી છે. આપણે આત્મા જ કર્મને કરનાર છે, આપણે આત્મા જ તે કર્મને ટાળનાર છે. આપણે આત્મા જ દુખપાર્જન કરનાર છે. આપણે આત્મા જ સુપાર્જન કરનાર છે. આપણે આત્મા જ મિત્ર ને આપણે આત્મા જ ઘેરી છે. આપણે આત્મા જ કનિષ્ઠ આચારે સ્થિત અને આપણે આત્મા જ નિર્મળ આચારે સ્થિત રહે છે.”
એમ આત્મપ્રકાશક બેધ શ્રેણિકને તે અનાથી મુનિએ આપે. શ્રેણિક રાજા બહુ સંતેષ પામે. બે હાથની અંજલિ કરીને તે એમ બોલ્યા કે, “હે ભગવન ! તમે મને ભલી રીતે ઉપદે; તમે જેમ હતું તેમ અનાથપણું કહી બતાવ્યું. મહર્ષિ! તમે સનાથ, તમે સબંધવ અને તમે સધર્મ છે. તમે સર્વ અનાથને નાથ છે. હે પવિત્ર સંયતિ! હું તમને ક્ષમાવું છું. તમારી જ્ઞાની શિક્ષાથી લાભ પામે છું. ધર્મધ્યાનમાં વિઘ કરવાવાળું ભેગ ભેગવ્યા સંબંધીનું મેં તમને હે મહા ભાગ્યવંત! જે આમંત્રણ દીધું તે સંબંધીને મારે અપરાધ મસ્તક નમાવીને ક્ષમાવું છું.” એવા પ્રકારથી સ્તુતિ ઉચ્ચારીને રાજપુરુષકેસરી શ્રેણિક વિનયથી પ્રદક્ષિણા કરી સ્વસ્થાનકે ગયે.
મહા તપોધન, મહા મુનિ, મહા પ્રજ્ઞાવંત, મહાયશવંત, મહાનિગ્રંથ અને મહાકૃત અનાથી મુનિએ મગધ દેશના શ્રેણિક રાજાને પિતાનાં વીતક ચરિત્રથી જે બેધ આપે છે તે ખરે ! અશરણ ભાવના સિદ્ધ કરે છે. મહામુનિ અનાથીએ ભગવેલી વેદના જેવી, કે એથી અતિ વિશેષ વેદના અનંત આત્માઓને ભેગવતા જોઈએ છીએ એ કેવું વિચારવા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
લાયક છે! સંસારમાં અશરણુતા અને અનંત અનાથતા છવાઈ રહી છે, તેને ત્યાગ ઉત્તમ તત્વજ્ઞાન અને પરમ શીલને સેવવાથી જ થાય છે. એ જ મુક્તિના કારણરૂપ છે. જેમ સંસારમાં રહ્યા અનાથી અનાથ હતા; તેમ પ્રત્યેક આત્મા તત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વિના સદૈવ અનાથ જ છે. સનાથ થવા સદેવ, સતધર્મ અને સતગુરુને જાણવા અવશ્યના છે.
શિક્ષાપાઠ ૮. સદેવતત્ત્વ
ત્રણ તત્વ આપણે અવશ્ય જાણવાં જોઈએ. જ્યાં સુધી તે તત્વસંબંધી અજ્ઞાનતા હોય છે ત્યાં સુધી આત્મહિત નથી. એ ત્રણ તત્વ તે સદેવ, સધર્મ, સતગુરુ છે. આ પાઠમાં સદેવસ્વરૂપ વિષે કંઈક કહું છું.
જેઓને કેવલ્યજ્ઞાન અને કૈવલ્યદર્શન પ્રાપ્ત થાય છે; કર્મના સમુદાય મહાગ્રતપિપધ્યાન વડે વિશાધન કરીને જેઓ બાળી નાંખે છે, જેઓએ ચંદ્ર અને શંખથી ઉજજ્વળ એવું શુક્લધ્યાન પ્રાપ્ત કર્યું છે; ચક્રવર્તી રાજાધિરાજ કે રાજપુત્ર છતાં જેઓ સંસારને એકાંત અનંત શેકનું કારણ માનીને તેને ત્યાગ કરે છે કેવળ દયા, શાંતિ, ક્ષમા, નીરાત્વિ અને આત્મસમૃદ્ધિથી ત્રિવિધ તાપને લય કરે છે. સંસારમાં મુખ્યતા ભેગવતાં જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહનીય અને અંતરાય એ ચાર કર્મ ભસ્મીભૂત કરીને જેઓ સ્વસ્વરૂપથી વિહાર કરે છે સર્વ કર્મનાં મૂળને જેઓ બાળી નાખે છે, કેવળ મેડિની જનિત કર્મને ત્યાગ કરી નિદ્રા જેવી તેવી વસ્તુ એકાંત ટાળી જેઓ પાતળાં પડેલાં કર્મ રહ્યા સુધી ઉત્તમ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
શીલનું સેવન કરે છેવિગતાથી કર્મગ્રીષ્મથી અકળાતા પામર પ્રાણીઓને પરમ શાંતિ મળવા જેઓ શુદ્ધ બોધબીજને મેઘધારાવાણીથી ઉપદેશ કરે છે, કઈ પણ સમયે કિંચિત્ માત્ર પણ સંસારી વૈભવવિલાસને સ્વમાંશ પણ જેને રહ્યો નથી, કર્મદળ ક્ષય ર્યા પ્રથમ શ્રીમુખવાણીથી જેઓ છદ્મસ્થતા ગણું ઉપદેશ કરતા નથી; પાંચ પ્રકારના અંતરાય, હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, જુગુપ્સા, શક, મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, અપ્રત્યાખ્યાન, રાગ, દ્વેષ, નિદ્રા અને કામ એ અઢાર દૂષણથી રહિત, સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપથી વિરાજમાન અને મહા ઉદ્યોતકર બાર ગુણ જેઓમાં પ્રગટે છે, જન્મ, મરણ અને અનંત સંસાર જેને ગમે છે, તે સદેવ નિગ્રંથ આગમમાં કહ્યા છે. એ દોષરહિત શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પામેલ હેવાથી પૂજનીય પરમેશ્વર કહેવાય છે. અઢાર દોષમાને એક પણ દોષ હોય ત્યાં સદેવનું સ્વરૂપ નથી. આ પરમતત્ત્વ ઉત્તમ સૂત્રોથી વિશેષ જાણવું અવશ્યનું છે.
શિક્ષાપાઠ ૯. સધર્મતત્વ
અનાદિ કાળથી કર્મચાળનાં બંધનથી આ આત્મા સંસારમાં રઝળ્યા કરે છે. સમયમાત્ર પણ તેને ખરું સુખ નથી. અર્ધગતિને એ સેવ્યા કરે છે અને અધોગતિમાં પડતા આત્માને ધરી રાખનાર જે વસ્તુ તેનું નામ “ધર્મ કહેવાય છે. એ ધર્મતત્ત્વના સર્વજ્ઞ ભગવાને ભિન્ન ભિન્ન ભેદ કહ્યા છે. તેમાંના મુખ્ય બે છે – ૧. વ્યવહારધર્મ. ૨. નિશ્ચયધર્મ.
વ્યવહારધર્મમાં દયા મુખ્ય છે. ચાર મહાવ્રતે તે પણ દયાની રક્ષા વાતે છે. દયાના આઠ ભેદ છે ઃ ૧. દ્રવ્યદયા.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૨. ભાવયા. ૩. સ્વા. ૪. પરયા. પ. સ્વરૂપયા. ૬. અનુબંધયા. ૭. વ્યવહારયા. ૮. નિશ્ચયદયા.
R
૧. પ્રથમ વ્યા કોઈ પણ કામ કરવું તેમાં યત્નાપૂર્વક જીવરક્ષા કરીને કરવું તે ‘દ્રવ્યયા’.
૨. ખીજી ભાવયા ખીજા જીવને દુર્ગતિ જતા દેખીને અનુકંપાબુદ્ધિથી ઉપદેશ આપવા તે ભાવયા’.
૩. ત્રીજી સ્વયા આ આત્મા અનાદિ કાળથી મિથ્યાત્વથી ગ્રહાયા છે, તત્ત્વ પામતા નથી, જિનાજ્ઞા પાળી શકતા નથી, એમ ચિંતવી ધર્મમાં પ્રવેશ કરવા તે ‘સ્વયા’.
૪. ચેાથી પરયા
છકાય જીવની રક્ષા કરવી તે
-
--
‘પરા’.
૫. પાંચમી સ્વરૂપયા સૂક્ષ્મ વિવેકથી સ્વરૂપ વિચારણા કરવી તે ‘સ્વરૂપદયા’.
૬. છઠ્ઠી અનુબંધદયા ગુરુ કે શિક્ષક શિષ્યને કડવા કથનથી ઉપદેશ આપે એ દેખાવમાં તે અયેાગ્ય લાગે છે, પરંતુ પિરણામે કરુણાનું કારણ છે, એનું નામ ‘અનુબંધદયા’. ૭. સાતમી વ્યવહારયા ઉપયેગપૂર્વક અને વિધિપૂર્વક જે યા પાળવી તેનું નામ ‘વ્યવહારયા’.
Add
૮. આઠમી નિશ્ચયક્રયા —— શુદ્ધ સાધ્ય ઉપયાગમાં એકતાભાવ અને અભેદ ઉપયેગ તે નિશ્ચયયા.’
એ આઠ પ્રકારની યા વડે કરીને વ્યવહારધર્મ ભગવાને કહ્યો છે. એમાં સર્વ જીવનું સુખ, સંતાષ, અભયદાન એ સઘળું વિચારપૂર્વક જોતાં આવી જાય છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
બીજો નિશ્ચયધર્મ — પેાતાના સ્વરૂપની ભ્રમણા ટાળવી, આત્માને આત્મભાવે આળખવા. આ સંસાર તે મારા નથી, હું એથી ભિન્ન, પરમ અસંગ સિદ્ધસઙ્ગશ શુદ્ધ આત્મા છું, એવી આત્મસ્વભાવવર્તના તે નિશ્ચયધર્મ છે.
જેમાં કોઈ પ્રાણીનું દુઃખ, અહિત કે અસંતેષ રહ્યાં છે ત્યાં યા નથી; અને યા નથી ત્યાં ધર્મ નથી. અર્હત્ ભગવાનના કહેલા ધર્મતત્ત્વથી સર્વ પ્રાણી અભય થાય છે.
શિક્ષાપાઠ ૧૦. સદ્ગુરુતત્ત્વ—ભાગ ૧
પિતા પુત્ર! તું જે શાળામાં અભ્યાસ કરવા જાય છે તે શાળાના શિક્ષક કોણ છે?
―
પુત્ર — પિતાજી, એક વિદ્વાન અને સમજુ બ્રાહ્મણુ છે. તેની વાણી, ચાલચલગત વગેરે કેવાં છે?
પિતા
―
૯૩
-
પુત્ર એનાં વચન બહુ મધુરાં છે. એ કોઈને અવિવેકથી ખેલાવતા નથી અને બહુ ગંભીર છે. ખેલે છે ત્યારે જાણે મુખમાંથી ફૂલ ઝરે છે. કોઈનું અપમાન કરતા નથી; અને અમને સમજણથી શિક્ષા આપે છે.
પિતા
-
તું ત્યાં શા કારણે જાય છે તે મને કહે જોઇએ. પુત્ર આપ એમ કેમ કહેા છે પિતાજી ? સંસારમાં વિચક્ષણ થવાને માટે યુક્તિએ સમજું, વ્યવહારની નીતિ શીખું એટલા માટે થઈને આપ મને ત્યાં મોકલે છે. તારા એ શિક્ષક દુરાચરણી કે એવા હેાત તે ? પુત્ર — તા તે બહુ માઠું થાત. અમને અવિવેક
પિતા
-
――――
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
અને કુવચન બેલતાં આવંડત; વ્યવહારનીતિ તે પછી શીખવે પણ કોણ?
પિતા–જે પુત્ર, એ ઉપરથી હું હવે તેને એક ઉત્તમ શિક્ષા કહું. જેમ સંસારમાં પડવા માટે વ્યવહારનીતિ શીખવાનું પ્રજન છે, તેમ ધર્મતત્વ અને ધર્મનીતિમાં પ્રવેશ કરવાનું પરભવ માટે પ્રયજન છે. જેમ તે વ્યવહારનીતિ સદાચારી શિક્ષકથી ઉત્તમ મળી શકે છે, તેમ પરભવ શ્રેયસ્કર ધર્મનીતિ ઉત્તમ ગુરથી મળી શકે છે. વ્યવહાર નીતિના શિક્ષક અને ધર્મનીતિના શિક્ષકમાં બહુ ભેદ છે.
એક બિલેરીને કકડે તેમ વ્યવહાર-શિક્ષક અને અમૂલ્ય કૌસ્તુભ જેમ આત્મધર્મ-શિક્ષક છે.
પુત્ર - શિરછત્ર! આપનું કહેવું વાજબી છે. ધર્મના શિક્ષકની સંપૂર્ણ આવશ્યક્તા છે. આપે વારંવાર સંસારનાં અનંત દુઃખ સંબંધી મને કહ્યું છે. એથી પાર પામવા ધર્મ જ સહાયભૂત છે. ત્યારે ધર્મ કેવા ગુરુથી પામીએ તે શ્રેયસ્કર નીવડે તે મને કૃપા કરીને કહે.
શિક્ષાપાઠ ૧૧. સદ્દગુરુત –ભાગ ૨
પિતા – પુત્ર! ગુરુ ત્રણ પ્રકારના કહેવાય છે : ૧. કાઇસ્વરૂપ, ૨. કાગળસ્વરૂપ, ૩. પથ્થરસ્વરૂપ. ૧. કાઝસ્વરૂપ ગુરુ સર્વોત્તમ છે, કારણ સંસારરૂપી સમુદ્રને કાષ્ઠસ્વરૂપી ગુરુ જ તરે છે; અને તારી શકે છે. ૨. કાગળસ્વરૂપ ગુરુ એ મધ્યમ છે. તે સંસારસમુદ્રને પિતે તરી શકે નહીં, પરંતુ કંઈ પુણ્ય ઉપાર્જન કરી શકે. એ બીજાને તારી શકે નહીં.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૩. પથ્થર સ્વરૂપ તે પિતે બૂડે અને પરને પણ બુડાડેકાઝસ્વરૂપ ગુરુ માત્ર જિનેશ્વર ભગવંતના શાસનમાં છે. બાકી બે પ્રકારના જે ગુરુ રહ્યા તે કર્માવરણની વૃદ્ધિ કરનાર છે. આપણે બધા ઉત્તમ વસ્તુને ચાહીએ છીએ; અને ઉત્તમથી ઉત્તમ મળી શકે છે. ગુરુ જે ઉત્તમ હોય તે તે ભવસમુદ્રમાં નાવિકરૂપ થઈ સદ્ધર્મનાવમાં બેસાડી પાર પમાડે. તત્ત્વજ્ઞાનના ભેદ, સ્વસ્વરૂપભેદ, લેકલેકવિચાર, સંસારસ્વરૂપ એ સઘળું ઉત્તમ ગુરુ વિના મળી શકે નહીં. ત્યારે તેને પ્રશ્ન કરવાની ઈચ્છા થશે કે, એવા ગુરુનાં લક્ષણ કયાં કયાં? તે હું કહું છું. જિનેશ્વર ભગવાનની ભાખેલી આજ્ઞા જાણે, તેને યથાતથ્ય પાળે, અને બીજાને બેધ, કંચનકામિનીથી સર્વભાવથી ત્યાગી હેય, વિશુદ્ધ આહારજળ લેતા હોય, બાવીશ પ્રકારના પરિષહ સહન કરતા હોય, શાંત, દાંત, નિરારંભી અને જિતેંદ્રિય હોય, સિદ્ધાંતિક જ્ઞાનમાં નિમગ્ન હોય, ધર્મ માટે થઈને માત્ર શરીરને નિર્વાહ કરતા હોય, નિગ્રંથ પંથ પાળતાં કાયર ન હય, સળીમાત્ર પણ અદત્ત લેતા ન હોય, સર્વ પ્રકારના આહાર રાત્રિએ ત્યાગ્યા હેય, સમભાવી હોય, અને નીરાગતાથી સત્યપદેશક હેય. ટૂંકામાં તેઓને કાઝસ્વરૂપ સદ્ગુરુ જાણવા. પુત્ર! ગુરુના આચાર, જ્ઞાન એ સંબંધી આગમમાં બહુ વિવેકપૂર્વક વર્ણન કર્યું છે. જેમ તું આગળ વિચાર કરતાં શીખતે જઈશ, તેમ પછી હું તને એ વિશેષ તો બોધતે જઈશ.
પુત્ર – પિતાજી, આપે મને ટૂંકામાં પણ બહુ ઉપયોગી અને કલ્યાણમય કહ્યું નિરંતર તે મનન કરતે રહીશ.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
F
માક્ષમાળા
શિક્ષાપા ૧૨. ઉત્તમ ગૃહસ્થ
સંસારમાં રહ્યા છતાં પણ ઉત્તમ શ્રાવક ગૃહાશ્રમથી આત્મસાધનને સાધે છે; તેઓના ગૃહાશ્રમ પણ વખણાય છે. તે ઉત્તમ પુરુષ, સામાયિક, ક્ષમાપના, ચાવિહાર– પ્રત્યાખ્યાન ઈ॰ યમનિયમને સેવે છે.
પરપત્ની ભણી માતુ બહેનની દૃષ્ટિ રાખે છે. યથાશક્તિ સત્પાત્રે દાન દે છે.
શાંત, મધુરી અને કામળ ભાષા બોલે છે, સત્શાસ્ત્રનું મનન કરે છે.
અને ત્યાં સુધી ઉપજીવિકામાં પણ માયા, કપટ ઈ કરતા નથી.
સ્ત્રી, પુત્ર, માત, તાત, મુનિ અને ગુરુ એ સઘળાંને યથાયાગ્ય સન્માન આપે છે.
માબાપને ધર્મના એધ આપે છે.
યત્નાથી ઘરની સ્વચ્છતા, રાંધવું, સીંધવું, શયન ૪૦ રખાવે છે.
પાતે વિચક્ષણતાથી વર્તી સ્રીપુત્રને વિનયી અને ધર્મી કરે છે.
સઘળા કુટુંબમાં સંપની વૃદ્ધિ કરે છે. આવેલા અતિથિનું યથાયેાગ્ય સન્માન કરે છે. યાચકને ક્ષુધાતુર રાખતા નથી. સત્પુરુષના સમાગમ અને તેના મેધ ધારણ કરે છે. સમર્યાદ, અને સંતાયુક્ત નિરંતર વર્તે છે. યથાશક્તિ શાસ્ત્રસંચય જેના ઘરમાં રહ્યો છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા અલ્પ આરંભથી જે વ્યવહાર ચલાવે છે. -
આ ગૃહસ્થાવાસ ઉત્તમ ગતિનું કારણ થાય એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે.
શિક્ષાપાઠ ૧૩. જિનેશ્વરની ભક્તિ-ભાગ ૧
જિજ્ઞાસ – વિચક્ષણ સત્ય ! કેઈ શંકરની, કેઇ બ્રહ્માની, કેઈ વિષ્ણુની, કેઈ સૂર્યની, કોઈ અગ્નિની, કેઈ ભવાનીની, કેઈ પિગમ્બરની અને કોઈ ઈસુ ખ્રિસ્તની ભક્તિ કરે છે. એને ભક્તિ કરીને શી આશા રાખતા હશે?
સત્ય – પ્રિય જિજ્ઞાસુ, તે ભાવિક મેક્ષ મેળવવાની પરમ આશાથી એ દેને ભજે છે.
જિજ્ઞાસુ – કહે ત્યારે એથી તેઓ ઉત્તમ ગતિ પામે એમ તમારું મત છે? .
સત્ય – એઓની ભક્તિ વડે તેઓ મેક્ષ પામે એમ હું કહી શકતું નથી. જેઓને તે પરમેશ્વર કહે છે તેઓ કંઈ મેક્ષને પામ્યા નથી, તે પછી ઉપાસકને એ મેક્ષ
ક્યાંથી આપે? શંકર વગેરે કર્મક્ષય કરી શક્યા નથી અને દૂષણ સહિત છે, એથી તે પૂજવા યોગ્ય નથી.
જિજ્ઞાસુ – એ દૂષણે કયાં કયાં તે કહે.
સત્ય – “અજ્ઞાન, કામ, હાસ્ય, રતિ, અરતિ વગેરે મળીને અઢાર” દુષણમાંનું એક દૂષણ હોય તે પણ તે અપૂજ્ય
કિં. આ પાઠા – ૧. “અજ્ઞાન, નિદ્રા, મિથ્યાત્વે, રાગ, દેપ, અવિરતિ, ભય, શોક, જુગુપ્સા, દાનાંતરાય, લાભાંતરાય, વિર્યાતરાય, ભોગાંતરાય અને ઉપભોગાંતરાય, કામ, હાસ્ય, રતિ અને અરતિ એ અઢાર.”
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
છે. એક સમર્થ પંડિતે પણ કહ્યું છે કે, “પરમેશ્વર છું એમ મિથ્યા રીતે મનાવનારા પુરૂષો પિતે પિતાને ઠગે છે; કારણ, પડખામાં સ્ત્રી હોવાથી તેઓ વિષયી ઠરે છે શસ્ત્ર ધારણ કરેલાં હોવાથી શ્રેષી ઠરે છે. જપમાળા ધારણ કર્યાથી તેઓનું ચિત્ત વ્યગ્ર છે એમ સૂચવે છે. “મારે શરણે આવ, હું સર્વ પાપ હરી લઉં' એમ કહેનારા અભિમાની અને નાસ્તિક ઠરે છે. આમ છે તે પછી બીજાને તેઓ કેમ તારી શકે? વળી, કેટલાક અવતાર લેવારૂપે પરમેશ્વર કહેવરાવે છે તે ત્યાં અમુક કર્મનું પ્રયોજન તે પરથી સિદ્ધ થાય છે.
જિજ્ઞાસુ - ભાઈ, ત્યારે પૂજ્ય કર્યું અને ભક્તિ કેની કરવી કે જે વડે આત્મા સ્વશક્તિને પ્રકાશ કરે? - સત્ય – શુદ્ધ સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ અનંત સિદ્ધની ભક્તિથી, તેમજ સર્વદૂષણરહિત, કર્મમલહીન, મુક્ત, નીરાગી, સકળભયરહિત, સર્વજ્ઞ, સર્વદશી જિનેશ્વર ભગવાનની ભક્તિથી આત્મશક્તિ પ્રકાશ પામે છે.
જિજ્ઞાસુ – એઓની ભક્તિ કરવાથી આપણને તેઓ મેક્ષ આપે છે એમ માનવું ખરું?
સત્ય – ભાઈ જિજ્ઞાસુ, તે અનંતજ્ઞાની ભગવાન તે નીરાગી અને નિર્વિકાર છે. એને સ્તુતિ, નિંદાનું આપણને કંઈ ફળ આપવાનું પ્રજન નથી. આપણે આત્મા, જે કર્મદળથી ઘેરાયેલે છે, તેમજ અજ્ઞાની અને મેહધ થયેલ છે, તે ટાળવા અનુપમ પુરુષાર્થની આવશ્યકતા છે. સર્વ કર્મળ
દિવ્ય આ૦ પાઠા – ૧. ત્યાં તેઓને અમુક કર્મનું ભોગવવું બાકી છે એમ સિદ્ધ થાય છે. ૨. “સિદ્ધ ભગવાનની.”
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
ક્ષય કરી “અનંત જીવન, અનંત વીર્ય, અનંત જ્ઞાન અને અનંત દર્શનથી સ્વસ્વરૂપમય થયા” એવા જિનેશ્વરેનું સ્વરૂપ આત્માની નિશ્ચયનયે રિદ્ધિ હેવાથી એ પુરુષાર્થતા આપે છે, વિકારથી વિરક્ત કરે છે, શાંતિ અને નિર્જરા આપે છે. તરવાર હાથમાં લેવાથી જેમ શૌર્ય અને ભાંગથી નશે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ એ ગુણચિંતવનથી આત્મા સ્વસ્વરૂપાનંદની શ્રેણિએ ચઢતે જાય છે. દર્પણ હાથમાં લેતાં જેમ મુખાકૃતિનું ભાન થાય છે તેમ સિદ્ધ કે જિનેશ્વરસ્વરૂપનાં ચિંતવનરૂપ દર્પણથી આત્મસ્વરૂપનું ભાન થાય છે.
શિક્ષાપાઠ ૧૪. જિનેશ્વરની ભક્તિ–ભાગ ૨
જિજ્ઞાસુ – આર્ય સત્ય ! સિદ્ધસ્વરૂપ પામેલા તે જિનેશ્વરે તે સઘળા પૂજ્ય છે, ત્યારે નામથી ભક્તિ કરવાની કંઈ જરૂર છે?
સત્ય – હા, અવશ્ય છે. અનંત સિદ્ધસ્વરૂપને ધ્યાતાં જે શુદ્ધસ્વરૂપના વિચાર થાય તે તે કાર્ય પરંતુ એ જે જે વડે તે સ્વરૂપને પામ્યા તે કારણ કયું? એ વિચારતાં ઉગ્ર તપ, મહાન વૈરાગ્ય, અનંત દયા, મહાન ધ્યાન એ સઘળાંનું
સ્મરણ થશે. એનાં અહત તીર્થંકર પદમાં જે નામથી તેઓ વિહાર કરતા હતા તે નામથી તેઓના પવિત્ર આચાર અને પવિત્ર ચરિત્રો અંતઃકરણમાં ઉદય પામશે, જે ઉદય પરિણામે મહા લાભદાયક છે. જેમ મહાવીરનું પવિત્ર નામ
| કિં. આ૦ પાઠા – ૧. “અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંતચારિત્ર, અનંતવીર્ય, અને સ્વસ્વરૂપમય થયા. ૨. “તે ભગવાનનું સ્મરણ, ચિંતવન, ધ્યાન અને ભક્તિ એ પુરુષાર્થતા આપે છે.”
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા સ્મરણ કરવાથી તેઓ કેશુ? ક્યારે? કેવા પ્રકારે સિદ્ધિ પામ્યા? એ ચરિત્રોની સ્મૃતિ થશે અને એથી આપણે વૈરાગ્ય, વિવેક ઇત્યાદિકને ઉદય પામીએ.
જિજ્ઞાસુ – પણ લેગસ્ટમાં તે વીશ જિનેશ્વરનાં નામ સૂચવન કર્યા છે? એને. હેતુ શું છે તે મને સમજાવે.”
સત્ય – આ કાળમાં આ ક્ષેત્રમાં જે ચોવીશ જિનેશ્વરે થયા એમનાં નામનું સ્મરણ, ચરિત્રોનું સમરણ કરવાથી શુદ્ધ તત્વને લાભ થાય એ એને હેતુ છે. વેરાગીનું ચરિત્ર વૈરાગ્ય બધે છે. અનંત વીશીનાં અનંત નામ સિદ્ધ સ્વરૂપમાં સમગ્રે આવી જાય છે. વર્તમાનકાળના વીશ તીર્થંકરનાં નામ આ કાળે લેવાથી કાળની સ્થિતિનું બહુ સૂક્ષમજ્ઞાન પણ સાંભરી આવે છે. જેમ એઓનાં નામ આ કાળમાં લેવાય છે, તેમ વીશી વીશીનાં નામ કાળ ફરતાં અને એવી શી ફરતાં લેવાતાં જાય છે. એટલે અમુક નામ લેવાં એમ કંઈ નિશ્ચય નથી, પરંતુ તેઓના ગુણ અને પુરુષાર્થ સ્મૃતિ માટે વર્તતી વીશીની સ્મૃતિ કરવી એમ તત્વ રહ્યું છે. તેઓનાં જન્મ, વિહાર, ઉપદેશ એ સઘળું નામનિક્ષેપ જાણી શકાય છે. એ વડે આપણે આત્મા પ્રકાશ પામે છે. સર્ષ જેમ મોરલીના નાદથી જાગૃત થાય છે, તેમ આત્મા પિતાની સત્ય રિદ્ધિ સાંભળતાં મેહનિદ્રાથી જાગૃત થાય છે.
| જિજ્ઞાસુ – મને તમે જિનેશ્વરની ભક્તિ સંબંધી બહુ ઉત્તમ કારણ કહ્યું. આધુનિક કેળવણીથી જિનેશ્વરની ભક્તિ કંઈ ફળદાયક નથી એમ મને આસ્થા થઈ હતી તે નાશ પામી છે. જિનેશ્વર ભગવાનની અવશ્ય ભક્તિ કરવી જોઈએ એ હું માન્ય રાખું છું.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
સત્ય જિનેશ્વર ભર્ગવાનની ભક્તિથી અનુપમ લાભ
છે. એનાં કારણ મહાન છે; ૧ એના ઉપકારથી એની ભક્તિ અવશ્ય કરવી જોઈએ. એએના પુરુષાર્થનું સ્મરણ થાય એથી કલ્યાણ થાય છે. વગેરે વગેરે મેં માત્ર સામાન્ય કારણેા યથામતિ કહ્યાં છે. તે અન્ય ભાવિકોને પણ સુખદાયક થાઓ.'
-
૯૧
શિક્ષાપાઠ ૧૫. ભક્તિના ઉપદેશ
( તાટક છંદ )
શુભ શીતળતામય છાંય રહી, મનવાંછિત જ્યાં ફળપંક્તિ કહી; જિનભક્તિ ગ્રહો તરુ કલ્પ અહેા, ભજીને ભગવંત ભવંત લહેા. ૧ નિજ આત્મસ્વરૂપ મુદ્દા પ્રગટે, મનતાપ ઉતાપ તમામ મટે; અતિ નિર્જરતા વણુદ્દામ ગ્રહેા, ભજૅને ભગવંત ભવંત લહેા. ૨ સમભાવી સદા પરિણામ થશે, જડ મંદ અધોગતિ જન્મ જશે; શુભ મંગળ આ પરિપૂર્ણ ચહેા, ભજીને ભગવંત ભવંત લો. : શુભ ભાવ વડે મન શુદ્ધ કરે, નવકાર મહાપદને સમરે; નહિ એહ સમાન સુમંત્ર કહેા, ભને ભગવંત ભવંત લહેા. કરશે! ક્ષય કેવળ રાગ કથા, ધરશેા શુભ તત્ત્વસ્વરૂપ યથા; નૃપચંદ્ર પ્રપંચ અનંત દહેા, ભર્જીને ભગવંત ભવંત લહેા.
॰િ આ પાઠા ૧. ‘તેમના પરમ ઉપકારને લીધે પણ તેની ભક્તિ અવશ્ય કરવી જોઈએ. વળી તેઓના પુરુષાર્થનું સ્મરણ થતાં પણ શુભવૃત્તિઓના ઉય થાય છે, જેમ જેમ શ્રી જિનના સ્વરૂપમાં વૃત્તિ લય પામે છે, તેમ તેમ પરમ શાંતિ પ્રગટે છે. એમ જિનભક્તિનાં કારણો અત્રે સંક્ષેપમાં કહ્યાં છે, તે આત્માર્થીઓએ વિશેષપણે મનન કરવા ચેાગ્ય છે.'
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૧૬. ખરી મહત્તા
કેટલાક લક્ષ્મીથી કરીને મહત્તા મળે છે એમ માને છે કેટલાક મહાન કુટુંબથી મહત્તા મળે છે એમ માને છે; કેટલાક પુત્ર વડે કરીને મહત્તા મળે છે એમ માને છે, કેટલાક અધિકારથી મહત્તા મળે છે એમ માને છે. પણ એ એમનું માનવું વિવેકથી જોતાં મિથ્યા છે. એઓ જેમાં મહત્તા ઠરાવે છે તેમાં મહત્તા નથી, પણ લઘુતા છે. લક્ષમીથી સંસારમાં ખાનપાન, માન, અનુચર પર આજ્ઞા, વૈભવ, એ સઘળું મળે છે અને એ મહત્તા છે, એમ તમે માનતા હશે, પણ એટલેથી એને મહત્તા માનવી જોઈતી નથી. લક્ષમી અનેક પાપ વડે કરીને પેદા થાય છે. આવ્યા પછી અભિમાન, બેભાનતા, અને મૂઢતા આપે છે. કુટુંબસમુદાયની મહત્તા મેળવવા માટે તેનું પાલનપોષણ કરવું પડે છે. તે વડે પાપ અને દુઃખ સહન કરવો પડે છે. આપણે ઉપાધિથી પાપ કરી એનું ઉદર ભરવું પડે છે. પુત્રથી કરીને કંઈ શાશ્વત નામ રહેતું નથી. એને માટે થઈને પણ અનેક પ્રકારનાં પાપ અને ઉપાધિ વેઠવી પડે છે, છતાં એથી આપણું મંગળ શું થાય છે? અધિકારથી પરતંત્રતા કે અમલમદ અને એથી જુલમ, અનીતિ, લાંચ તેમજ અન્યાય કરવા પડે છે કે થાય છે; કહે ત્યારે એમાથી મહત્તા શાની થાય છે? માત્ર પાપજન્ય કર્મની. પાપી કર્મ વડે કરી આત્માની નીચ ગતિ થાય છે નીચ ગતિ છે ત્યાં મહત્તા નથી પણ લઘુતા છે.
આત્માની મહત્તા તે સત્યવચન, દયા, ક્ષમા,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા પરોપકાર અને સમતામાં રહી છે. લક્ષ્મી ઈ. એ તે કર્મમહત્તા છે. એમ છતાં લક્ષ્મીથી શાણું પુરુષે દાન દે છે. ઉત્તમ વિદ્યાશાળાઓ સ્થાપી પરદુઃખભંજન થાય છે.
એક સ્ત્રીથી કરીને તેમાં માત્ર વૃત્તિ રેકી પરસ્ત્રી તરફ પુત્રીભાવથી જુએ છે. કુટુંબ વડે કરીને અમુક સમુદાયનું હિતકામ કરે છે. પુત્ર વડે તેને સંસારભાર આપી પિતે ધર્મમાર્ગમાં પ્રવેશ કરે છે. અધિકારથી ડહાપણ વડે આચરણ કરી રાજાપ્રજા બનેનું હિત કરી ધર્મનીતિને પ્રકાશ કરે છે. એમ કરવાથી કેટલીક ખરી મહત્તા પમાય છે; છતાં એ મહત્તા ચોક્કસ નથી. મરણભય માથે રહ્યો છે. ધારણું ધરી રહે છે. જેલી પેજના કે વિવેક વખતે હદયમાંથી જાતે રહે એવી સંસારમહિની છે; એથી આપણે એમ નિ સંશય સમજવું કે સત્યવચન, દયા, ક્ષમા, બ્રહ્મચર્ય અને સમતા જેવી આત્મમહત્તા કોઈ સ્થળે નથી. શુદ્ધ પંચ મહાવ્રતધારી ભિક્ષુકે જે રિદ્ધિ અને મહત્તા મેળવી છે તે બ્રહ્મદત્ત જેવા ચક્રવર્તીએ લમી, કુટુંબ, પુત્ર કે અધિકારથી મેળવી નથી, એમ મારું માનવું છે !
શિક્ષાપાઠ ૧૭. બાહુબળ
બાહુબળ એટલે પિતાની ભુજાનું બળ એમ અહીં અર્થ કરવાને નથી; કારણ બાહુબળ નામના મહાપુરુષનું આ એક નાનું પણ અદ્દભુત ચરિત્ર છે.
બાષભદેવજી ભગવાન સર્વસંગ પરિત્યાગ કરી ભરત, દિ. આ પાઠા ૦–૧. “એક પરણેલી સ્ત્રીમાં જન્મ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
મોક્ષમાળા બાહુબળ નામના પિતાના બે પુત્રને રાજ્ય સેંપી વિહાર કરતા હતા. ત્યારે ભરતેશ્વર ચક્રવર્તી થયે. આયુધશાળામાં ચકની ઉત્પત્તિ થયા પછી પ્રત્યેક રાજ્ય પર પિતાની આસ્રાય બેસાડી અને છ ખંડની પ્રભુતા મેળવી. માત્ર બાહુબળે જ એ પ્રભુતા અંગીકાર ન કરી એથી પરિણામમાં ભરતેશ્વર અને બાહુબળને યુદ્ધ મંડાયું. ઘણુ વખત સુધી ભરતેશ્વર કે બાહુબળ એ બન્નેમાંથી એકે હક્યા નહીં, ત્યારે ક્રોધાવેશમાં આવી જઈ ભરતેશ્વરે બાહુબળ પર ચક્ર મૂકયું. એક વીર્યથી ઉત્પન્ન થયેલા ભાઈ પર તે ચક્ર પ્રભાવ ન કરી શકે, એ નિયમથી ફરીને પાછું ભરતેશ્વરના હાથમાં આવ્યું. ભારતે ચક મૂકવાથી બાહુબળને બહુ ક્રોધ આવ્યો. તેણે મહા બળવત્તર મુષ્ટિ ઉપાડી. તત્કાળ ત્યાં તેની ભાવનાનું સ્વરૂપ ફર્યું. તે વિચારી ગયે કે “હું આ બહુ નિંદનીય કરું છું. આનું પરિણામ કેવું દુઃખદાયક છે! ભલે ભરતેશ્વર રાજ્ય ભગવે. મિથ્થા પરસ્પરને નાશ શા માટે કરવો? આ મુષ્ટિ મારવી ગ્ય નથી; તેમ ઉગામી તે હવે પાછી વાળવી પણ
ગ્ય નથી.” એમ કહી તેણે પંચમુષ્ટિ કેશલુંચન કર્યું, અને ત્યાંથી મુનિત્વભાવે ચાલી નીકળ્યું. ભગવાન આદીશ્વર
જ્યાં અઠ્ઠાણું દીક્ષિત પુત્રોથી તેમજ આર્ય આર્યાથી વિહાર કરતા હતા ત્યાં જવા ઈચ્છા કરી; પણ મનમાં માન આવ્યું. ત્યાં હું જઈશ તે મારાથી નાના અઠ્ઠાણું ભાઈઓને વંદન કરવું પડશે. તેથી ત્યાં તે જવું ગ્ય નથી. પછી વનમાં તે એકાગ્ર ધ્યાને રહ્યો. હળવે હળવે બાર માસ થઈ ગયા. મહાતપથી કાયા હાડકાંને માળો થઈ ગઈ. તે સૂકા ઝાડ જેવો દેખાવા લાગે; પરંતુ જ્યાં સુધી માનને અંકુર તેને અંતઃકરણથી ખસ્ય નહેાતે ત્યાં સુધી તે સિદ્ધિ ન
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૯૫
પાપે. બ્રાહ્મી અને સુંદરીએ આવીને તેને ઉપદેશ કર્યો, “આર્ય વીર ! હવે મદોન્મત્ત હાથી પરથી ઊતરે એનાથી તે બહુ શેત્રું.” એએનાં આ વચનેથી બાહુબળ વિચારમાં પડ્યો. વિચારતાં વિચારતાં તેને ભાન થયું કે “સત્ય છે. હું માનરૂપી મદોન્મત્ત હાથી પરથી હજુ ક્યાં ઊતર્યો છું? હવે એથી ઊતરવું એ જ મંગળકારક છે.” એમ કહીને તેણે વંદન કરવાને માટે પગલું ભર્યું કે તે અનુપમ દિવ્ય કૈવલ્યકમળાને પામે.
વાંચનાર ! જુઓ માન એ કેવી દુરિત વસ્તુ છે !
શિક્ષાપાઠ ૧૮. ચાર ગતિ
૧“શાતા વેદનીય અશાતાદનીય વેદતાં શુભાશુભ કર્મનાં ફળ ભેગવવા આ સંસારવનમાં જીવ ચાર ગતિમાં ભમ્યા કરે છે.” એ ચાર ગતિ ખચીત જાણવી જોઈએ.
૧. નરકગતિ–મહારંભ, મદિરાપાન, માંસભક્ષણ ઈત્યાદિક તીવ્ર હિંસાના કરનાર છે અઘોર નરકમાં પડે છે. ત્યાં લેશ પણ શાતા, વિશ્રામ કે સુખ નથી. મહા અંધકાર વ્યાપ્ત છે. અંગછેદન સહન કરવું પડે છે, અગ્નિમાં બળવું પડે છે અને છર૫લાની ધાર જેવું જળ પીવું પડે છે.
અનંત દુઃખથી કરીને જ્યાં પ્રાણભૂતે સાંકડ, અશાતા અને વિવિલાટ સહન કરવો પડે છે, જે દુઃખને કેવળજ્ઞાનીઓ
દિઆ પાડા-૧. “સંસારવનમાં જીવ શાતાદનીય અશાતાવેદનીય વેદ શુભાશુભ કર્મના ફળ ભોગવવા આ ચાર ગતિમાં ભમ્યા કરે છે.'
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક્ષમાળા
પણ કહી શકતા નથી. અહાહ તે દુઃખ અનંતીવાર આ આત્માએ ભેગવ્યાં છે.
૨. તિર્યંચગતિ– છલ, જૂઠ, પ્રપંચ ઈત્યાદિક કરીને જીવ સિંહ, વાઘ, હાથી, મૃગ, ગાય, ભેંસ, બળદ ઈત્યાદિક શરીર ધારણ કરે છે. તે તિર્યંચગતિમાં ભૂખ, તરસ, તાપ, વધબંધન, તાડન, ભારવહન કરવા ઈત્યાદિકનાં દુઃખને સહન કરે છે.
૩. મનુષ્યગતિ– ખાદ્ય, અખાદ્ય વિષે વિવેકરહિત છે; લજજાહીન, માતા-પુત્રી સાથે કામગમન કરવામાં જેને પાપાપાપનું ભાન નથી; નિરંતર માંસભક્ષણ, ચેરી, પરસ્ત્રીગમન વગેરે મહાપાતક કર્યા કરે છે; એ તે જાણે અનાર્ય દેશનાં અનાર્ય મનુષ્ય છે. આર્યદેશમાં પણ ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય પ્રમુખ મતિહીન, દરિદ્રી, અજ્ઞાન અને રેગથી પીડિત મનુષ્ય છે. માન-અપમાન ઈત્યાદિક અનેક પ્રકારનાં દુઃખ તેઓ ભેગવી રહ્યાં છે.
૪. દેવગતિ–પરસ્પર વેર, ઝેર, કલેશ, શેક, મત્સર, કામ, મદ, સુધા ઈત્યાદિકથી દેવતાઓ પણ આયુષ્ય વ્યતીત કરી રહ્યા છે, એ દેવગતિ.
એમ ચાર ગતિ સામાન્યરૂપે કહી. આ ચારે ગતિમાં મનુષ્યગતિ સૌથી શ્રેષ્ઠ અને દુર્લભ છે. આત્માનું પરમ હિત મેક્ષ એ ગતિથી પમાય છે. એ મનુષ્યગતિમાં પણ કેટલાંય દુઃખ અને આત્મસાધનમાં અંતરાયે છે.
એક તરુણ સુકુમારને રેમે રેમે લાલચળ સૂયા થેંચવાથી જે અસહ્ય વેદના ઊપજે છે તે કરતાં આઠગુણ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા વેદના ગર્ભસ્થાનમાં જીવ જ્યારે રહે છે ત્યારે પામે છે. મળ, મૂત્ર, લેહી, પરુમાં લગભગ નવ મહિના અહોરાત્ર મૂછગત સ્થિતિમાં વેદના ભેગવી જોગવીને જન્મ પામે છે. જન્મ સમયે ગર્ભસ્થાનની વેદનાથી અનંતગુણી વેદના ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાર પછી બાલાવસ્થા પમાય છે. મળ, મૂત્ર, ધૂળ અને નગ્નાવસ્થામાં અણસમજણથી રઝળી, રડીને તે બાલાવસ્થા પૂર્ણ થાય છે, અને યુવાવસ્થા આવે છે. ધન ઉપાર્જન કરવા માટે નાના પ્રકારના પાપમાં પડવું પડે છે. જ્યાંથી ઉત્પન્ન થયે છે ત્યાં એટલે વિષયવિકારમાં વૃત્તિ જાય છે. ઉન્માદ, આળસ, અભિમાન, નિંદ્રષ્ટિ, સંગ, વિયેગ એમ ઘટમાળમાં યુવાવય ચાલી જાય છે. ત્યાં વૃદ્ધાવસ્થા આવે છે. શરીર કંપે છે, મુખે લાળ ઝરે છે. ત્વચા પર કરચલી પડી જાય છે, સુંઘવું, સાંભળવું અને દેખવું એ શક્તિઓ કેવળ મંદ થઈ જાય છે, કેશ ધવળ થઈ ખરવા મંડે છે. ચાલવાની આય રહેતી નથી. હાથમાં લાકડી લઈ લડથડિયાં ખાતાં ચાલવું પડે છે. કાં તે જીવનપર્યત ખાટલે પડ્યાં રહેવું પડે છે. શ્વાસ, ખાંસી ઇત્યાદિક રેગ આવીને વળગે છે, અને થોડા કાળમાં કાળ આવીને કોળિયે કરી જાય છે. આ દેહમાંથી જીવ ચાલી નીકળે છે. કાયા હતી ન હતી થઈ જાય છે. મરણ સમયે કેટલી બધી વેદના છે? ચતુર્ગતિનાં દુઃખમાં જે મનુષ્યદેહ શ્રેષ્ઠ તેમાં પણ કેટલાં દુઃખ રહ્યાં છે! તેમ છતાં ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે અનુક્રમે કાળ આવે છે એમ નથી. ગમે તે વખતે તે આવીને લઈ જાય છે. માટે જ પ્રમાદ વિના વિચક્ષણ પુરૂષે આત્મકલ્યાણને આરાધે છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૧૯. સંસારને ચાર ઉપમા-ભાગ ૧
૧. સંસારને મહા તત્વજ્ઞાનીઓ એક સમુદ્રની ઉપમા પણ આપે છે. સંસારરૂપી સમુદ્ર અનંત અને અપાર છે. અહો ! લેકે ! એને પાર પામવા પુરુષાર્થને ઉપયોગ કરે! ઉપયોગ કરે ! આમ એમનાં સ્થળે સ્થળે વચને છે. સંસારને સમુદ્રની ઉપમા છાજતી પણ છે. સમુદ્રમાં જેમ મેજની છોળે ઊછળ્યા કરે છે, તેમ સંસારમાં વિષયરૂપી અનેક મોજાં ઊછળે છે. સમુદ્રના જળને ઉપરથી જેમ સપાટ દેખાય છે, તેમ સંસાર પણ સરળ દેખાવ દે છે. સમુદ્ર જેમ ક્યાંક બહુ ઊંડે છે, અને ક્યાંક ભમરીઓ ખવરાવે છે, તેમ સંસાર કામવિષયપ્રપંચાદિકમાં બહુ ઊંડો છે, તે મેહરૂપી ભમરીઓ ખવરાવે છે. હું જળ છતાં સમુદ્રમાં જેમ ઊભા રહેવાથી કાદવમાં ખેંચી જઈએ છીએ, તેમ સંસારના લેશ પ્રસંગમાં તે તૃષ્ણારૂપી કાદવમાં ખૂંચવી દે છે. સમુદ્ર જેમ નાનાં પ્રકારના ખરાબ અને તેફાનથી નાવ કે વહાણને જોખમ પહોંચાડે છે, તેમ સીએરૂપી ખરાબા અને કામરૂપી તેફાનથી સંસાર આત્માને જોખમ પહોંચાડે છે. સમુદ્ર જેમ અગાધ જળથી શીતળ દેખાતે છતાં વડવાનળ નામના અગ્નિને તેમાં વાસ છે, તેમ સંસારમાં માયારૂપી અગ્નિ બન્યા જ કરે છે. સમુદ્ર જેમ ચોમાસામાં વધારે જળ પામીને ઊડે ઊતરે છે, તેમ પાપરૂપી જળ પામીને સંસાર ઊંડે ઊતરે છે, એટલે મજબૂત પાયા કરતે જાય છે.
૨. સંસારને બીજી ઉપમા અગ્નિની છાજે છે. અગ્નિથી
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૯૯
કરીને જેમ મહા તાપની ઉત્પત્તિ છે, એમ સંસારથી પણ ત્રિવિધ તાપની ઉત્પત્તિ છે. અગ્નિથી ખળેલેા જીવ જેમ મહા વિલવિલાટ કરે છે, તેમ સંસારથી ખળેલા જીવ અનંત દુઃખરૂપ નરકથી અસહ્ય વિલવિલાટ કરે છે. અગ્નિ જેમ સર્વ વસ્તુના ભક્ષ કરી જાય છે, તેમ સંસારના મુખમાં પડેલાંના તે ભક્ષ કરી જાય છે. અગ્નિમાં જેમ જેમ ઘી અને ઈંધન હામાય છે તેમ તેમ તે વૃદ્ધિ પામે છે, ૧ તેમ સંસારમાં તીવ્ર માહિનીરૂપ ઘી અને વિષયરૂપ ધન હામાય છે તેમ તેમ તે વૃદ્ધિ પામે છે.
૩. સંસારને ત્રીજી ઉપમા અંધકારની છાજે છે. અંધકારમાં જેમ સૌંદરી સર્પનું ભાન કરાવે છે, તેમ સંસાર સત્યને અસત્યરૂપ ખતાવે છે. અંધકારમાં જેમ પ્રાણીએ આમ તેમ ભટકી વિપત્તિ ભાગવે છે, તેમ સંસારમાં બેભાન થઈને અનંત આત્માએ ચતુર્ગતિમાં આમ તેમ ભટકે છે. અંધકારમાં જેમ કાચ અને હીરાનું જ્ઞાન થતું નથી, તેમ સંસારરૂપી અંધકારમાં વિવેક અવિવેકનું જ્ઞાન થતું નથી. જેમ અંધકારમાં પ્રાણીઓ છતી આંખે અંધ બની જાય છે, તેમ છતી શક્તિએ સંસારમાં તે માહાંધ બની જાય છે. અંધકારમાં જેમ ઘુવડ ઈત્યાક્રિકના ઉપદ્રવ વધે છે, તેમ સંસારમાં લેાભ, માયાક્રિકના ઉપદ્રવ વધે છે. અનેક ભેદે જોતાં સંસાર તે અંધકારરૂપ જ જણાય છે.
॰િ આ પાઠા૦—૧. ‘તેવી જ રીતે સંસારરૂપ અગ્નિમાં તીવ્ર માહિનીરૂપ ઘી અને વિષયરૂપ ઇંધન હામાતાં તે વૃદ્ધિ પામે છે.’
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ર૦. સંસારને ચાર ઉપમા-ભાગ ૨
૪. સંસારને ચેથી ઉપમા શકટચક્રની એટલે ગાડાનાં પિડાની છાજે છે. ચાલતાં શકટચક્ર જેમ ફરતું રહે છે, તેમ સંસારમાં પ્રવેશ કરતાં તે ફરતારૂપે રહે છે. શકટચક્ર જેમ ધરી વિના ચાલી શકતું નથી, તેમ સંસાર મિથ્યાત્વરૂપી ધરી વિના ચાલી શકતું નથી. શકટચક્ર જેમ આ વડે કરીને રહ્યું છે, તેમ સંસાર શંકા, પ્રમાદાદિક આરાથી ટક્યો છે. અનેક પ્રકારથી એમ શકટચકની ઉપમા પણ સંસારને લાગી શકે છે.
સંસારને જેટલી અધઉપમા આપે એટલી શેડી છે. એ ચાર ઉપમા આપણે જાણી. હવે એમાંથી તત્ત્વ લેવું યોગ્ય છે.
૧. સાગર જેમ મજબૂત નાવ અને માહિતગાર નાવિકથી તરીને પાર પમાય છે, તેમ સદ્ધરૂપી નાવ અને
ગુરુરૂપી નાવિકથી સંસાર સાગર પાર પામી શકાય છે. સાગરમાં જેમ ડાહ્યા પુરૂએ નિર્વિધ રસ્તે શેધી કાઢો હોય છે, તેમ જિનેશ્વર ભગવાને તત્વજ્ઞાનરૂપ ઉત્તમ રાહ બતાવ્યો છે, જે નિર્વિઘ છે.
૨. અગ્નિ જેમ સર્વને ભક્ષ કરી જાય છે, પરંતુ પાણીથી બુઝાઈ જાય છે, તેમ વૈરાગ્ય જળથી સંસારઅગ્નિ બૂઝવી શકાય છે.
૩. અંધકારમાં જેમ દિ લઈ જવાથી પ્રકાશ થઈ જોઈ શકાય છે, તેમ તત્વજ્ઞાનરૂપી નિબૂક દવે સંસારરૂપી
દિ. આ પાકા – ૧. “એવી રીતે સંસારને
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
માક્ષમાળા
અંધકારમાં પ્રકાશ કરી સત્ય વસ્તુ ખતાવે છે.
૪. શચક્ર જેમ ખળદ વિના ચાલી શકતું નથી, તેમ સંસારચક્ર રાગ, દ્વેષ વિના ચાલી શકતું
નથી. એમ એ સંસારદરદનું ઉપમા વડે નિવારણ અનુપાન સાથે કહ્યું. તે આત્મહિતૈષીએ નિરંતર મનન કરવું; અને બીજાને માધવું.
૧૦૧
શિક્ષાપા ૨૧. ખાર ભાવના
વૈરાગ્યની અને તેવા આત્મહિતૈષી વિષયેાની સુદૃઢતા થવા માટે ખાર ભાવના ચિંતવવાનું તત્ત્વજ્ઞાનીઓ કહે છે.
૧. શરીર, વૈભવ, લક્ષ્મી, કુટુંબ, પરિવારાદિક સર્વ વિનાશી છે. જીવનેા મૂળ ધર્મ અવિનાશી છે એમ ચિંતવનું તે પહેલી અનિત્યભાવના.’
૨. સંસારમાં મરણુ સમયે જીવને શરણુ રાખનાર કાઈ નથી; માત્ર એક શુભ ધર્મનું જ શરણુ સત્ય છે; એમ ચિંતવવું તે બીજી ‘અશરણુભાવના’.
૩. આ આત્માએ સંસારસમુદ્રમાં પર્યટન કરતાં કરતાં સર્વ ભવ કીધા છે. એ સંસારી જંજીરથી હું કયારે છૂટીશ ? એ સંસાર મારેા નથી, હું મેાક્ષમયી છું; એમ ચિંતવવું તે ત્રીજી ‘સંસારભાવના’.
૪. આ મારે। આત્મા એકલા છે, તે એકલે આવ્યો છે, એકલેા જશે; પેાતાનાં કરેલાં કર્મ એકલેા ભાગવશે; એમ ચિંતવવું તે ચેાથી ‘એકત્વભાવના.’
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૫. આ સંસારમાં કઈ કેઈનું નથી એમ ચિતવવું તે પાંચમી “અન્યત્વભાવના.
૬. આ શરીર અપવિત્ર છે, મળમૂત્રની ખાણ છે, ગજરાને રહેવાનું ધામ છે, એ શરીરથી હું ત્યારે છું, એમ ચિતવવું તે છઠ્ઠી “અશુચિભાવના”.
૭. રાગ, દ્વેષ, અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ ઈત્યાદિક સર્વ આસવ છે, એમ ચિંતવવું તે સાતમી “આસવભાવના'.
" ૮. જ્ઞાન, ધ્યાનમાં જીવ પ્રવર્તમાન થઈને નવાં કર્મ બધે નહીં, એવી ચિંતવના કરવી એ આઠમી “સંવરભાવના'.
૯જ્ઞાનસહિત ક્રિયા કરવી તે નિર્જરાનું કારણ છે, એમ ચિંતવવું તે નવમી નિર્જરાભાવના.
૧૦. લેકસ્વરૂપનું ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, વિનાશ સ્વરૂપ વિચારવું તે દશમી લેકસ્વરૂપભાવના'.
૧૧. સંસારમાં ભમતાં આત્માને સમ્યકજ્ઞાનની પ્રસાદી પ્રાપ્ત થવી દુર્લભ છે વા સમ્યકજ્ઞાન પામે, તે ચારિત્ર સર્વ વિરતિ પરિણામરૂપ ધર્મ પામ દુર્લભ છે એવી ચિંતવને તે અગિયારમી બેધદુર્લભભાવના'.
૧૨. ધર્મના ઉપદેશક તથા શુદ્ધ શાસ્ત્રના બોધક એવા ગુરુ અને એવું શ્રવણ મળવું દુર્લભ છે, એમ ચિંતવવું તે બારમી ધર્મદુલભભાવના.
આ બાર ભાવના મનનપૂર્વક નિરંતર વિચારવાથી સપુરુષ ઉત્તમ પદને પામ્યા છે, પામે છે અને પામશે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૦૩
શિક્ષાપાઠ ૨૨. કામદેવ શ્રાવક
મહાવીર ભગવંતના સમયમાં દ્વાદશત્રતને વિમળભાવથી ધારણ કરનાર વિવેકી અને નિગ્રંથવચનાનુરક્ત કામદેવ નામને એક શ્રાવક તેઓને શિષ્ય હતે. સુધર્મ સભામાં ઇંદ્ર એક વેળા કામદેવની ધર્મઅચળતાની પ્રશંસા કરી. એવામાં ત્યાં એક તુચ્છ બુદ્ધિમાન દેવ બેઠો હતે
તે બોલ્ય: એ તે સમજાયું ! નારી ન મળે ત્યાં સુધી બ્રહ્મચારી, તેમજ જ્યાં સુધી પરિષહ પડ્યા ન હોય ત્યાં સુધી બધાય સહનશીલ અને ધર્મદ્રઢ'. આ મારી વાત હું એને ચળાવી આપીને સત્ય કરી દેખાડું.” ધર્મદ્રઢ કામદેવ તે વેળા કાર્યોત્સર્ગમાં લીન હતે. દેવતાએ હાથીનું રૂપ વેકિય કર્યું, અને પછી કામદેવને ખૂબ ગૂંઘો તે પણ તે અચળ રહ્યો; એટલે મુશળ જેવું અંગ કરીને કાળા વર્ણને સર્પ થઈને ભયંકર ફૂંકાર કર્યા, તેય કામદેવ કાર્યોત્સર્ગથી લેશ ચળે નહીં, પછી અટ્ટહાસ્ય કરતા રાક્ષસને દેહ ધારણ કરીને અનેક પ્રકારના પરિષહ કર્યા, તે પણ કામદેવ કાયેત્સર્ગથી ચળ્યો નહીં. સિંહ વગેરેનાં અનેક ભયંકર રૂપ કયા તેપણ કાત્સર્ગમાં લેશ હીનતા કામદેવે આણું નહીં. એમ રાત્રીના ચાર પહેર દેવતાએ કર્યા કર્યું, પણ તે પિતાની ધારણામાં ફાવ્યો નહીં. પછી તેણે ઉપગ વડે કરીને જોયું તે મેરુના શિખરની પરે તે અડેલ રહ્યો દીઠો.
દિ. આ૦ પાઠા – ૧. “તેણે એવી સુદઢતાને અવિશ્વાસ બતાવ્યો, અને કહ્યું કે જ્યાં સુધી પરિષહ પડવા ન હોય ત્યાં સુધી બધાય સહનશીલ અને ધર્મદઢ જણાય.”
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેાક્ષમાળા
કામદેવની અદ્ભુત નિશ્ચલતા જાણી તેને વિનય ભાવથી પ્રણામ કરી દોષ ક્ષમાવીને તે દેવતા સ્વસ્થાનકે ગયા.
૧૦૪
‘કામદેવ શ્રાવકની ધર્મવૃતતા આપણને શા મેધ કરે છે તે કહ્યા વગર પણ સમજાયું હશે. એમાંથી તત્ત્વવિચાર એ લેવાના છે કે, નિગ્રંથપ્રવચનમાં પ્રવેશ કરીને દૃઢ રહેવું. કાર્યાત્સર્ગ ઇત્યાદિક જે ધ્યાન ધરવાનાં છે તે જેમ બને તેમ એકાગ્ર ચિત્તથી અને દૃઢતાથી નિર્દોષ કરવાં.' ચળવિચળ ભાવથી કાર્યાત્સર્ગ બહુ દોષયુક્ત થાય છે. પાર્ટને માટે ધર્મશાખ કાઢનારા ધર્મમાં દૃઢતા કયાંથી રાખે? અને રાખે તે કેવી રાખે!? એ વિચારતાં ખેદ થાય છે.
શિક્ષાપાઠ ૨૩. સત્ય
૩
સામાન્ય કથનમાં પણ કહેવાય છે કે, સત્ય એ આ સિષ્ઠનું ધારણ' છે; અથવા સત્યના આધારે આ ૪સૃષ્ટિ’ રહી છે. એ કથનમાંથી એવી શિક્ષા મળે છે કે, ધર્મ, નીતિ, રાજ અને વ્યવહાર એ સત્ય વડે પ્રવર્તન કરી રહ્યાં છે; અને એ ચાર ન હોય તે જગતનું રૂપ કેવું ભયંકર હાય ? એ માટે થઈને સત્ય એ ૩ષ્ટિનું ધારણ' છે એમ કહેવું એ કંઇ અતિશયાક્તિ જેવું, કે નહીં માનવા જેવું નથી.
॰િ આ પાડા॰૧. કામદેવ શ્રાવકની ધર્મદઢતા એવા માધ કરે છે કે સત્ય ધર્મો અને સત્ય પ્રતિજ્ઞામાં પરમદઢ રહેવું અને કાયાત્સર્ગાદિ જેમ બને તેમ એકાગ્ર ચિત્તથી અને સુદઢતાથી નિર્દોષ કરવાં.' ૨. ‘ પાઈ જેવા દ્રવ્યલાભ માટે ધર્મ શાખ કાઢનારની ધર્મોમાં દઢતા કયાંથી રહી શકે ? અને રહી શકે તા કેવી રહે?'
૩. ‘જગતનું ધારણ' ૪. ‘જગત રહ્યું છે'
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૦૫
વસુરાજાનું એક શબ્દનું અસત્ય બોલવું કેટલું દુઃખ દાયક થયું હતું તે તત્વવિચાર કરવા માટે અહીં હું કહું છું.” ' વસુરાજ, નારદ અને પર્વત એ ત્રણે એક ગુરુ પાસેથી વિદ્યા ભણ્યા હતા. પર્વત અધ્યાપકને પુત્ર હતું અધ્યાપકે કાળ કર્યો. એથી પર્વત તેની મા સહિત વસુરાજાના દરબારમાં આવી રહ્યો હતે. એક રાત્રે તેની મા પાસે બેઠી છે, અને પર્વત તથા નારદ શાસ્ત્રાભ્યાસ કરે છે. એમાં એક વચન પર્વત એવું છે કે, “અજાહેતવ્યું. ત્યારે નારદ મેં ,
અજ તે શું, પર્વત?” પર્વતે કહ્યું, “અજ તે બેકડો.” નારદ્દ બેઃ “આપણે ત્રણે જણ તારા પિતા કને ભણતા હતા ત્યારે તારા પિતાએ તે “અજ’ તે ત્રણ વર્ષની “ત્રીહિ' કહી છે અને તું અવળું શા માટે કહે છે?” એમ પરસ્પર વચન વિવાદ વધે. ત્યારે પર્વતે કહ્યું: “આપણને વસુરાજા કહે તે ખરું.” એ વાતની નારદે પણ હા કહી અને જીતે તેને માટે અમુક શરત કરી. પર્વતની મા જે પાસે બેઠી હતી તેણે આ સાંભળ્યું. “અજ' એટલે “ત્રીહિ' એમ તેને પણ યાદ હતું. શરતમાં પિતાને પુત્ર હારશે એવા ભયથી પર્વતની મા રાત્રે રાજા પાસે ગઈ અને પૂછયું; “રાજા! “અજ' એટલે શું ?” વસુરાજાએ સંબંધપૂર્વક કહ્યું : “અજ” એટલે “ત્રીહિ'.” ત્યારે પર્વતની માએ રાજાને કહ્યું: “મારા પુત્રથી “કડે” કહેવાય છે માટે તેને પક્ષ કરે પડશે; તમને પૂછવા માટે તેઓ આવશે.” વસુરાજા બોલ્યા: “ અસત્ય કેમ કહું? મારાથી એ બની શકે નહીં.” પર્વતની માએ કહ્યું : “પણ જો તમે મારા પુત્રને પક્ષ નહીં કરે
દિ આ૦ પાઠા-૧. તે પ્રસંગ વિચાર કરવા માટે અહીં કહીશું.'
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
મોક્ષમાળા તે તમને હું હત્યા આપીશ.” રાજા વિચારમાં પડી ગયે કે, સત્ય વડે કરીને હું મણિમય સિંહાસન પર અધર બેસું છું. લેકસમુદાયને ન્યાય આપું છું. લેક પણ એમ જાણે છે કે, રાજા સત્યગુણે કરીને સિંહાસન પર અંતરીક્ષ બેસે છે; હવે કેમ કરવું? જે પર્વતને પક્ષ ન કરું તે બ્રાહ્મણ મરે છે, એ વળી મારા ગુરુની સ્ત્રી છે. ન ચાલતાં છેવટે રાજાએ બ્રાહ્મણને કહ્યું: “તમે ભલે જાઓ. હું પર્વતને પક્ષ કરીશ.” આ નિશ્ચય કરાવીને પર્વતની મા ઘેર આવી. પ્રભાતે નારદ, પર્વત અને તેની મા વિવાદ કરતાં રાજા પાસે આવ્યાં. રાજા અજાણું થઈ પૂછવા લાગ્યું કે “પર્વત, શું છે ?” પર્વતે કહ્યું : “રાજાધિરાજ ! “અજ' તે ? તે કહે.” રાજાએ નારદને પૂછયું : “તમે શું કહે છે?” નારદે કહ્યું: “અજ' તે ત્રણ વર્ષની “વીહિ', તમને ક્યાં નથી સાંભરતું? વસુરાજા બે : “અજ” એટલે “બેકડો', પણ “વ્રીહિ' નહીં. તે જ વેળા દેવતાએ સિંહાસનથી ઉછાળી હેઠે ના; વસુ કાળ પરિણામ પામ્યું.
આ ઉપરથી આપણે “સઘળાએ સત્ય, તેમ જ રાજાએ સત્ય અને ન્યાય બન્ને ગ્રહણ કરવારૂપ છે, એ મુખ્ય બોધ મળે છે.
જે પાંચ મહાવ્રત ભગવાને પ્રણીત કર્યા છે, તેમાંનાં પ્રથમ મહાવ્રતની રક્ષાને માટે બાકીનાં ચાર વ્રત વાડરૂપે છે, અને તેમાં પણ પહેલી વાડ તે સત્ય મહાવ્રત છે. એ સત્યના અનેક ભેદ સિદ્ધાંતથી શ્રત કરવા અવશ્યના છે.
દિવ્ય આ૦ પાઠા –૧. “સામાન્ય મનુષ્યોએ સત્ય તેમજ રાજાએ ન્યાયમાં અપક્ષપાત અને સત્ય અને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે.'
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૨૪. સત્સંગ
સત્સંગ એ સર્વ સુખનું મૂળ છે, “સત્સંગ મળે” કે તેને પ્રભાવ વડે વાંછિત સિદ્ધિ થઈ જ પડી છે. ગમે તેવા પવિત્ર થવાને માટે સત્સંગ શ્રેષ્ઠ સાધન છે, સત્સંગની એક ઘડી જે લાભ દે છે તે કુસંગનાં એક કોટયાવધિ વર્ષ પણ લાભ ન દઈ શક્તાં અધોગતિમય મહા પાપ કરાવે છે, તેમજ આત્માને મલિન કરે છે. સત્સંગને સામાન્ય અર્થ એટલે કે, ઉત્તમને સહવાસ. જ્યાં સારી હવા નથી આવતી ત્યાં રેગની વૃદ્ધિ થાય છે, તેમ જ્યાં સત્સંગ નથી ત્યાં આત્મવેગ વધે છે. દુર્ગધથી કંટાળીને જેમ નાકે વસ્ત્ર આડું દઈએ છીએ, તેમ કુસંગથી સહવાસ બંધ કરવાનું અવશ્યનું છે; સંસાર એ પણ એક પ્રકારને સંગ છે, અને તે અનંત કુસંગરૂપ તેમજ દુઃખદાયક હેવાથી ત્યાગવા યેગ્ય છે. ગમે તે જાતને સહવાસ હોય પરંતુ જે વડે આત્મસિદ્ધિ નથી તે સત્સંગ નથી. આત્માને સત્ય રંગ ચઢાવે તે સત્સંગ. મોક્ષને માર્ગ બતાવે તે મૈત્રી. ઉત્તમ શાસ્ત્રમાં નિરંતર એકાગ્ર રહેવું તે પણ સત્સંગ છે, સતુંપુરૂષોને સમાગમ એ પણ સત્સંગ છે. મલિન વસ્ત્રને જેમ સાબુ તથા જલ સ્વચ્છ કરે છે તેમ આત્માની મલિનતાને શાસ્ત્રબધ અને પુરુષને સમાગમ, ટાળી શુદ્ધતા આપે છે. જેનાથી હંમેશને પરિચય રહી રાગ, રંગ, ગાન, તાન, અને સ્વાદિષ્ટ ભેજન સેવાતાં હોય તે તમને ગમે તે પ્રિય હોય તે પણ નિશ્ચય માનજે કે, તે સત્સંગ નથી
દિ. આ૦ પાડા–૧. “સત્સંગને લાભ મળ્યો”
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
મેાક્ષમાળા
.
પણ કુસંગ છે. સત્સંગથી પ્રાપ્ત થયેલું એક વચન અમૂલ્ય લાભ આપે છે. તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ મુખ્ય આધ એવા કર્યાં છે કે, સર્વ સંગ પરિત્યાગ કરી, અંતરમાં રહેલા સર્વે વિકારથી પણ વિરક્ત રહી એકાંતનું સેવન કરો. તેમાં સત્સંગની સ્તુતિ આવી જાય છે. કેવળ એકાંત તે તેા ધ્યાનમાં રહેવું કે ચેાગાભ્યાસમાં રહેવું તે છે, પરંતુ સમસ્યભાવીના સમાગમ, જેમાંથી એક જ પ્રકારની વર્તનતાના પ્રવાહ નીકળે છે તે, ભાવે એક જ રૂપ હાવાથી ઘણાં માણસો છતાં અને પરસ્પરના સહવાસ છતાં તે એકાંતરૂપ જ છે; અને તેવી એકાંત માત્ર સંતસમાગમમાં રહી છે. કદાપિ કાર્ય એમ વિચારશે કે, વિષયીમંડળ મળે છે ત્યાં સમભાવ હાવાથી એકાંત કાં ન કહેવી? તેનું સમાધાન તત્કાળ છે કે, તેઓ એક-સ્વભાવી હાતા નથી. પરસ્પર સ્વાર્થબુદ્ધિ અને માયાનું અનુસંધાન હોય છે; અને જ્યાં એ એ કારણથી સમાગમ છે તે એક-સ્વભાવી કે નિર્દોષ હેાતા નથી. નિર્દોષ અને સમસ્વભાવી સમાગમ તે પરસ્પરથી શાંત મુનીશ્વરાનેા છે; તેમજ ધર્મધ્યાનપ્રશસ્ત અલ્પારંભી પુરુષને પણ કેટલેક અંશે છે. જ્યાં સ્વાર્થ અને માયા કપટ જ છે ત્યાં સમ સ્વભાવતા નથી; અને તે સત્સંગ પણ નથી. સત્સંગથી જે સુખ, આનંદ મળે છે, તે અતિ સ્તુતિપાત્ર છે. જ્યાં શાસ્ત્રોના સુંદર પ્રશ્નો થાય, જ્યાં ઉત્તમ જ્ઞાન, ધ્યાનની સુકથા થાય, જ્યાં સત્પુરુષાનાં ચરિત્ર પર વિચાર બંધાય, જ્યાં તત્ત્વજ્ઞાનના તરંગની લહરી છૂટે, જ્યાં સરળ સ્વભાવથી સિદ્ધાંત વિચાર ચર્ચાય, જ્યાં મેાક્ષજન્ય કથન પર પુષ્કળ વિવેચન થાય એવા સત્સંગ તે મહાદુર્લભ છે. કાઇ એમ કહે કે, સત્સંગમંડળમાં કેઈ માયાવી નહીં હાય? તે તેનું
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
૧૦૯ સમાધાન આ છે જ્યાં માયા અને સ્વાર્થ હોય છે ત્યાં સત્સંગ જ હેતું નથી. રાજહંસની સભાને કાગ દેખાવે કદાપિ ન કળાય તે અવશ્ય રાગે કળાશે, મૌન રહ્યા તે મુખમુદ્રાએ કળાશે; પણ તે અંધકારમાં જાય નહીં. તેમજ માયાવીએ સત્સંગમાં સ્વાર્થે જઈને શું કરે? ત્યાં પેટ ભર્યાની વાત તે હેય નહીં. બે ઘડી ત્યાં જઈ તે વિશ્રાંતિ લેતે હોય તે ભલે કે જેથી રંગ લાગે; અને રંગ લાગે નહીં તે, બીજી વાર તેનું આગમન હેય નહીં. જેમ પૃથ્વી પર તરાય નહીં, તેમ સત્સંગથી બુડાય નહીં, આવી સત્સંગમાં ચમત્કૃતિ છે. નિરંતર એવા નિર્દોષ સમાગમમાં માયા લઈને આવે પણ કેણ? કઈ જ દુર્ભાગી; અને તે પણ અસંભવિત છે. સત્સંગ એ આત્માનું પરમ હિતૈષી ઔષધ છે.
શિક્ષાપાઠ ર૫. પરિગ્રહને સંકોચ
જે પ્રાણીને પરિગ્રહની મર્યાદા નથી, તે પ્રાણુ સુખી નથી. તેને જે મળ્યું તે ઓછું છે કારણ જેટલું મળતું જાય તેટલાથી વિશેષ પ્રાપ્ત કરવા તેની ઈચ્છા થાય છે. પરિગ્રહની પ્રબળતામાં જે કંઈ મળ્યું હોય તેનું સુખ તે ભેગવાતું નથી પરંતુ હેય તે પણ વખતે જાય છે. પરિગ્રહથી નિરંતર ચળવિચળ પરિણામ અને પાપભાવના રહે છે અકસ્માત
ગથી એવી પાપભાવનામાં આયુષ્ય પૂર્ણ થાય તે બહુધા અગતિનું કારણ થઈ પડે. કેવળ પરિગ્રહ તે મુનીશ્વરે ત્યાગી શકે, પણ ગૃહસ્થ એની અમુક મર્યાદા કરી શકે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
મોક્ષમાળા
મર્યાદા થવાથી ઉપરાંત પરિગ્રહની ઉત્પત્તિ નથી; અને એથી કરીને વિશેષ ભાવના પણ બહુધા થતી નથી, અને વળી જે મળ્યું છે તેમાં સંતોષ રાખવાની પ્રથા પડે છે, એથી સુખમાં કાળ જાય છે. કોણ જાણે લક્ષમી આદિકમાં કેવી વિચિત્રતા રહી છે કે જેમ જેમ લાભ થતું જાય છે તેમ તેમ તેભની વૃદ્ધિ થતી જાય છે, ધર્મ સંબંધી કેટલુંક જ્ઞાન છતાં, ધર્મની દૃઢતા છતાં પણ પરિગ્રહના પાશમાં પડેલે પુરુષ કેઈક જ છૂટી શકે છે, વૃત્તિ એમાં જ લટકી રહે છે, પરંતુ એ વૃત્તિ કોઈ કાળે સુખદાયક કે આત્મહિતિષી થઈ નથી. જેણે એની ટૂંકી મર્યાદા કરી નહીં તે બહેળા દુખને ભેગી થયા છે.
છ ખંડ સાધી આજ્ઞા મનાવનાર રાજાધિરાજ, ચક્રવત કહેવાય છે. એ સમર્થ ચક્રવર્તીમાં સુભૂમ નામે એક ચક્રવર્તી થઈ ગયું છે. એણે છ ખંડ સાધી લીધા એટલે ચક્રવર્તી પદથી તે મના; પણ એટલેથી એની મને વાંછા તૃપ્ત ન થઈ હજુ તે તરસ્યા રહ્યો. એટલે ધાતકી ખંડના છ ખંડ સાધવા એણે નિશ્ચય કર્યો. બધા ચક્રવર્તી છ ખંડ સાધે છે, અને હું પણ એટલા જ સાધું, તેમાં મહત્તા શાની? બાર ખંડ સાધવાથી ચિરકાળ હું નામાંકિત થઈશ; સમર્થ આજ્ઞા જીવનપર્યત એ ખડે પર મનાવી શકીશ; એવા વિચારથી સમુદ્રમાં ચર્મરત્ન મૂકયું તે ઉપર સર્વ સૈન્યાદિકને આધાર રહ્યો હતે. ચર્મરત્નના એક હજાર દેવતા સેવક કહેવાય છે, તેમાં પ્રથમ એકે વિચાર્યું કે કેણુ જાણે કેટલાંય વર્ષે આમાંથી છૂટકે થશે? માટે દેવાંગનાને તે મળી આવું, એમ ધારી તે ચાલ્યા ગયે; પછી બીજે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૧૧
ગયે; ત્રીજે ગયે; અને એમ કરતાં કરતાં હજારે ચાલ્યા ગયા ત્યારે ચર્મરન બૂડવું, અશ્વ, ગજ અને સર્વ સૈન્ય સહિત સુભૂમ નામને તે ચક્રવતી બૂડ્યો; પાપભાવનામાં ને પાપભાવનામાં મરીને તે અનંત દુઃખથી ભરેલી સાતમી તમતમપ્રભા નરકને વિષે જઈને પડ્યો. જુઓ! છ ખંડનું આધિપત્ય તે ભેગવવું રહ્યું પરંતુ અકસ્માત્ અને ભયંકર રીતે પરિગ્રહની પ્રીતિથી એ ચક્રવર્તીનું મૃત્યુ થયું, તે પછી બીજા માટે તે કહેવું જ શું? પરિગ્રહ, એ પાપનું મૂળ છે પાપને પિતા છે. અન્ય એકાદશ વ્રતને મહા દેષ દે એવે એને સ્વભાવ છે. એ માટે થઈને આત્મહિતેષીએ જેમ બને તેમ તેને ત્યાગ કરી મર્યાદાપૂર્વક વર્તન કરવું.
શિક્ષાપાઠ ૨૬. તત્ત્વ સમજવું
શાસ્ત્રોનાં શાસ્ત્રો મુખપાઠ હોય એવા પુરુષે ઘણું મળી શકે, પરંતુ જેણે ચેડાં વચને પર પ્રૌઢ અને વિવેકપૂર્વક વિચાર કરી શાસ્ત્ર જેટલું જ્ઞાન હદયગત કર્યું હોય તેવા મળવા દુર્લભ છે. તત્વને પહોંચી જવું એ કંઈ નાની વાત નથી. કુદીને દરિયો ઓળંગી જ છે.
અર્થ એટલે લક્ષમી, અર્થ એટલે તત્વ અને અર્થ એટલે શબ્દનું બીજું નામ. આવા અર્થ શબ્દના ઘણા અર્થ થાય છે. પણ “અર્થ એટલે “તત્વ” એ વિષય પર અહીં આગળ કહેવાનું છે. જેઓ નિગ્રંથપ્રવચનમાં આવેલા પવિત્ર વચને મુખપાઠ કરે છે, તે તેઓના ઉત્સાહબળે સફળ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
મેક્ષમાળા ઉપાર્જન કરે છે, પરંતુ જે તેને મર્મ પામ્યા હોય તે એથી એ સુખ, આનંદ, વિવેક અને પરિણામે મહદ્દભૂત ફળ પામે છે. અભણ પુરુષ સુંદર અક્ષર અને તાણેલા મિથ્યા લીટા એ બેના ભેદને જેટલું જાણે છે, તેટલું જ મુખપાઠી અન્ય ગ્રંથ-વિચાર અને નિગ્રંથ-પ્રવચનને ભેદરૂપ માને છે, કારણ તેણે અર્થપૂર્વક નિગ્રંથ વચનામૃત ધાર્યા નથી, તેમ તે પર યથાર્થ તત્વવિચાર કર્યો નથી. યદિ તત્વવિચાર કરવામાં સમર્થ બુદ્ધિપ્રભાવ જોઈએ છે, તેપણ કંઈ વિચાર કરી શકે, પથ્થર પીગળે નહીં તે પણ પાણીથી પલળે તેમ જ જે વચનામૃતે મુખપાઠ કર્યા હોય તે અર્થ સહિત હોય તે બહુ ઉપયોગી થઈ પડે નહીં તે પિપટવાળું રામનામ. પિપટને કોઈ પરિચયે રામનામ કહેતાં શીખવાડે, પરંતુ પિપટની બલા જાણે કે રામ તે દાડમ કે દ્રાક્ષ. સામાન્યાર્થ સમજ્યા વગર એવું થાય છે. કચ્છી વેનું દ્રષ્ટાંત એક કહેવાય છે તે કંઈક હાસ્યયુક્ત છે ખરું, પરંતુ એમાંથી ઉત્તમ શિક્ષા મળી શકે તેમ છે, એટલે અહીં કહી જઉં છું. કચ્છના કેઈ ગામમાં શ્રાવક ધર્મ પાળતા રાયશી, દેવશી અને ખેતશી એમ ત્રણ નામધારી ઓશવાળ રહેતા હતા. નિયમિત રીતે તેઓ સંધ્યાકાળે, અને પઢિયે પ્રતિક્રમણ કરતા હતા. પરેઢિયે રાયશી અને સંધ્યાકાળે દેવશી પ્રતિક્રમણ કરાવતા હતા. રાત્રિ સંબંધી પ્રતિક્રમણ રાયશી કરાવતે અને સંબંધે રાયશી પડિકમણું ઠાર્યામિ', એમ તેને બેલાવવું પડતું તેમજ દેવશીને “દેવસી પડિકમણું ડાયંમિ', એમ સંબંધ હેવાથી બેલાવવું પડતું. ગાનુયેગે ઘણુના આગ્રહથી એક દિવસ સંધ્યાકાળે ખેતશીને બોલાવવા બેસાર્યો.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૧૩ ખેતશીએ જ્યાં દેવસી પડિક્કમણું ઠાર્યામિ', એમ આવ્યું, ત્યાં “ખેતશી પડિકામણું ઠાર્યામિ', એ વાક્યો લગાવી દીધાં! એ સાંભળી બધા હાસ્યગ્રસ્ત થયા અને પૂછયું, આમ કાં? ખેતશી બેઃ વળી આમ તે કેમ! ત્યાં ઉત્તર મળે કે, ખેતશી પડિક્કમણું ઠાર્યામિ એમ તમે કેમ બેલે છે? ખેતશીએ કહ્યું : હું ગરીબ છું એટલે મારું નામ આવ્યું ત્યાં પાધરી તકરાર લઈ બેઠા, પણ રાયશી અને દેવશી માટે તે કઈ દિવસ કોઈ બેલતા પણ નથી. એ બને કેમ રાયશી પડિક્કમણું ઠાર્યામિ અને દેવસી પડિકમણું કાર્યમિ” એમ કહે છે તે પછી હું “ખેતશી પડિકામણું ઠાર્યામિ એમ કાં ન કહું? એની ભદ્રિકતાએ તે બધાને વિનોદ ઉપજાવ્યો; પછી અર્થની કારણ સહિત સમજણ પાડી, એટલે ખેતશી પિતાના મુખપાડી પ્રતિક્રમણથી શરમાયે.
આ તે એક સામાન્ય વાર્તા છે, પરંતુ અર્થની ખૂબી ન્યારી છે. તત્ત્વજ્ઞ તે પર બહુ વિચાર કરી શકે. બાકી તે ગોળ ગ જ લાગે, તેમ નિગ્રંથ વચનામૃત પણ સલ્ફળ જ આપે. અહો ! પણ મર્મ પામવાની વાતની તે બલિહારી જ છે!
શિક્ષાપાઠ ર૭. યત્ના
જેમ વિવેક એ ધર્મનું મૂળતત્વ છે, તેમ યત્ના એ ધર્મનું ઉપતવ છે. વિવેકથી ધમેતત્ત્વ ગ્રહણ કરાય છે અને યત્નાથી તે તત્ત્વ શુદ્ધ રાખી શકાય છે, તે પ્રમાણે વર્તન કરી શકાય છે. પાંચ સમિતિરૂપ યત્ના તે બશ્રેષ્ઠ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
માક્ષમાળા
છે; પરંતુ ગૃહસ્થાશ્રમીથી તે સર્વ ભાવે પાળી શકાતી નથી, છતાં જેટલા ભાવાંશે પાળી શકાય તેટલા ભાવાંશે પણ અસાવધાનીથી પાળી શકતા નથી. જિનેશ્વર ભગવંતે ધેલી સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ યા પ્રત્યે જ્યાં બેદરકારી છે ત્યાં અહુ દોષથી પાળી શકાય છે. એ યત્નાની ન્યૂનતાને લીધે છે. ઉતાવળી અને વેગભરી ચાલ, પાણી ગળી તેને સંખાળા રાખવાની અપૂર્ણ વિધિ, કાષ્ટાદ્રિક ઇંધનના વગર ખંખેર્યે, વગર જોયે ઉપયાગ, અનાજમાં રહેલા સૂક્ષ્મ જંતુઓની અપૂર્ણ તપાસ, પૂંજ્યાપ્રમાŠ વગર રહેવા દ્વીધેલાં ઠામ, અસ્વચ્છ રાખેલા એરડા, આંગણામાં પાણીનું ઢોળવું, એંઠનું રાખી મૂકવું, પાટલા વગર ધખધખતી થાળી નીચે મૂકવી, એથી પેાતાને અસ્વચ્છતા, અગવડ, અનારાગ્યતા ઇત્યાદિક ફળ થાય છે, અને મહાપાપનાં કારણ પણ થઈ પડે છે. એ માટે થઈને કહેવાના ધ કે ચાલવામાં, બેસવામાં, ઊઠવામાં, જમવામાં અને બીજા હરેક પ્રકારમાં યત્નાના ઉપયાગ કરવા. એથી દ્રવ્ય અને ભાવે ખન્ને પ્રકારે લાભ છે. ચાલ ધીમી અને ગંભીર્ રાખવી, ઘર સ્વચ્છ રાખવાં, પાણી વિધિસહિત ગળાવવું, કાષ્ઠાદિક ઇંધન ખંખેરીને નાંખવાં એ કંઈ આપણને અગવડ પડતું કામ નથી, તેમ તેમાં વિશેષ વખત જતા નથી. એવા નિયમા દાખલ કરી દીધા પછી પાળવા મુશ્કેલ નથી. એથી બિચારા અસંખ્યાત નિરપરાધી જંતુઓ ખેંચે છે.
પ્રત્યેક કામ યત્નાપૂર્વક જ કરવું એ વિવેકી શ્રાવકનું
કર્તવ્ય છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૧૫
શિક્ષાપાઠ ૨૮. રાત્રિભોજન
અહિંસાદિક પંચ મહાવ્રત જેવું ભગવાને રાત્રિભૂજનત્યાગવત કહ્યું છે. રાત્રિમાં જે ચાર પ્રકારના આહાર છે તે અભક્ષરૂપ છે. જે જાતિને આહારને રંગ હોય છે, તે જાતિના તમસ્કાય નામના જીવ તે આહારમાં ઉત્પન્ન થાય છે. રાત્રિભેજનમાં એ સિવાય પણ અનેક દોષ રહ્યા છે. રાત્રે જમનારને રઈને માટે અગ્નિ સળગાવવી પડે છે, ત્યારે સમીપની ભીંત પર રહેલાં નિરપરાધી સૂક્ષ્મ જંતુઓ નાશ પામે છે. ઈધનને માટે આણેલાં કાષ્ઠાદિકમાં રહેલાં જંતુઓ રાત્રિએ નહીં દેખાવાથી નાશ પામે છે, તેમજ સર્પના ઝેરને, કરોળિયાની લાળને અને મચ્છરાદિક સૂક્ષ્મ જંતુને પણ ભય રહે છે. વખતે એ કુટુંબાદિકને ભયંકર રોગનું કારણ પણ થઈ પડે છે.
રાત્રિભેજનને પુરાણદિક મતમાં પણ સામાન્ય આચારને ખાતર ત્યાગ કર્યો છે, છતાં તેમાં પરંપરાની રૂઢિથી કરીને રાત્રિભેજન પિસી ગયું છે, પણ એ નિષેધક તે છે જ.
શરીરની અંદર બે પ્રકારનાં કમળ છે તે. સૂર્યના અસ્તથી સંકેચ પામી જાય છે, એથી કરીને રાત્રિભેજનમાં સૂક્ષ્મ જીવભક્ષણરૂપ અહિત થાય છે, જે મહારોગનું કારણ છે એ કેટલેક સ્થળે આયુર્વેદને પણ મત છે.
સત્પષે તે દિવસ બે ઘડી રહે ત્યારે વાળુ કરે, અને બે ઘડી દિવસ ચઢયા પહેલાં ગમે તે જાતને આહાર કરે નહીં. રાત્રિભેજનને માટે વિશેષ વિચાર
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
મોક્ષમાળા મુનિસમાગમથી કે શાસથી જાણ. એ સંબંધી બહુ સૂક્ષ્મ ભેદો જાણવા અવશ્યના છે. ચારે પ્રકારના આહાર રાત્રિને વિષે ત્યાગવાથી મહદફળ છે. એ જિનવચન છે.
શિક્ષાપાઠ ર૯. સર્વ જીવની રક્ષા-ભાગ ૧
દયા જે એકે ધર્મ નથી. દયા એ જ ધર્મનું સ્વરૂપ છે. જ્યાં દયા નથી ત્યાં ધર્મ નથી. જગતિતળમાં એવા અનર્થકારક ધર્મમાં પડ્યા છે કે, જેઓ જીવને હણતાં લેશ પાપ થતું નથી, બહુ તે મનુષ્યદેહની રક્ષા કરે, એમ કહે છે તેમ એ ધર્મમતવાળા ઝનૂની અને મદાંધ છે, અને દયાનું લેશ સ્વરૂપ પણ જાણતા નથી. એ જે પિતાનું હૃદયપટ પ્રકાશમાં મૂકીને વિચારે તે અવશ્ય તેમને જણાશે કે એક સૂમમાં સૂક્ષમ જંતુને હણવામાં પણ મહાપાપ છે. જે મને મારે આત્મા પ્રિય છે તે તેને પણ તેને આત્મા પ્રિય છે. હું મારા લેશ વ્યસન ખાતર કે લાભ ખાતર એવા અસંખ્યાતા જેને બેધડક હણું છું એ મને કેટલું બધું અનંત દુઃખનું કારણ થઈ પડશે? તેઓમાં બુદ્ધિનું બીજ પણ નહીં હોવાથી એ વિચાર કરી શકતા નથી. પાપમાં ને પાપમાં નિશદિન મગ્ન છે. વેદ અને વેષ્ણવાદિ પંથમાં પણ સૂકમ દયા સંબંધી કંઈ વિચાર જોવામાં આવતે નથી, તેપણ એઓ કેવળ દયાને નહીં સમજનાર કરતાં ઘણા ઉત્તમ છે. બાદર જીવની રક્ષામાં એ ઠીક સમજ્યા છે; પરંતુ એ સઘળા કરતાં આપણે કેવા ભાગ્યશાળી કે
જ્યાં એક પુષ્પપાંખડી દુભાય ત્યાં પાપ છે એ ખરું તત્વ સમજ્યા અને યજ્ઞયાગાદિક હિંસાથી તે કેવળ વિરક્ત
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૧૧૭
રહ્યા છીએ. મનતા પ્રયત્નથી જીવ બચાવીએ છીએ, છતાં ચાહીને જીવ હણવાની આપણી લેશ ઇચ્છા નથી. અનંતકાય અભક્ષ્યથી બહુ કરી આપણે વિરક્ત જ છીએ. આ કાળે એ સઘળા પુણ્યપ્રતાપ સિદ્ધાર્થ ભૂપાળના પુત્ર મહાવીરના કહેલા પરમતત્ત્વમેધના યોગબળથી વધ્યા છે. મનુષ્યે રિદ્ધિ પામે છે, સુંદર સ્ત્રી પામે છે, આજ્ઞાંકિત પુત્ર પામે છે, અહાળા કુટુંબપરિવાર પામે છે, માન પ્રતિષ્ઠા તેમ જ અધિકાર પામે છે, અને તે પામવાં કંઈ દુર્લભ નથી; પરંતુ ખરું ધર્મતત્ત્વ કે તેની શ્રદ્ધા કે તેના થાડા અંશ પણ પામવે। મહાદુર્લભ છે. એ રિદ્ધિ ઇત્યાદ્રિક અવિવેકથી પાપનું કારણુ થઈ અનંત દુ:ખમાં લઈ જાય છે; પરંતુ આ થાડી શ્રદ્ધાભાવના પણ ઉત્તમ પઢવીએ પહેોંચાડે છે. આમ યાનું સપરિણામ છે. આપણે ધર્મતત્ત્વયુક્ત કુળમાં જન્મ પામ્યા છીએ તેા હવે જેમ બને તેમ વિમળ યામય વર્તનમાં આવવું. વારંવાર લક્ષમાં રાખવું કે, સર્વ જીવની રક્ષા કરવી. બીજાને પણ એવા જ યુક્તિ પ્રયુક્તિથી બેધ આપવા. સર્વે જીવની રક્ષા કરવા માટે એક એધદાયક ઉત્તમ યુક્તિ બુદ્ધિશાળી અભયકુમારે કરી હતી તે આવતા પાઠમાં હું કહું છું; એમ જ તત્ત્વમેાધને માટે યૌક્તિક ન્યાયથી અનાર્ય જેવા ધર્મમતવાદીઓને શિક્ષા આપવાને વખત મળે તે આપણે કેવા ભાગ્યશાળી !
શિક્ષાપાઠ ૩૦. સર્વ જીવની રક્ષા—ભાગ ૨
મગધ દેશની રાજગૃહી નગરીને અધિરાજા શ્રેણિક એક વખતે સભા ભરીને બેઠા હતા. પ્રસંગેાપાત્ત વાતચીતના
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
મેક્ષમાળા પ્રસંગમાં માંસલુબ્ધ સામંત હતા તે બોલ્યા કે, હમણાં માંસની વિશેષ સસ્તાઈ છે. આ વાત અભયકુમારે સાંભળી. એ ઉપરથી એ હિંસક સામંતને બેધ દેવાને તેણે નિશ્ચય કર્યો. સાંજે સભા વિસર્જન થઈ, રાજા અંતઃપુરમાં ગયા, ત્યાર પછી કર્તવ્ય માટે જેણે જેણે માંસની વાત ઉચ્ચારી હતી, તેને તેને ઘેર અભયકુમાર ગયા. જેને ઘેર જાય ત્યાં સત્કાર કર્યા પછી તેઓ પૂછવા લાગ્યા કે, આપ શા માટે પરિશ્રમ લઈ અમારે ઘેર પધાર્યા ! અભયકુમારે કહ્યું: મહારાજા શ્રેણિકને અકસ્માત્ મહા રેગ ઉત્પન્ન થયે છે. વૈદ્ય ભેળા કરવાથી તેણે કહ્યું કે, કેમળ મનુષ્યના કાળજાનું સવા ટાંકભાર માંસ હોય તે આ રેગ મટે. તમે રાજાના પ્રિયમાન્ય છે માટે તમારે ત્યાં એ માંસ લેવા આવ્યો છું. સામતે વિચાર્યું કે કાળજાનું માંસ હું મૂઆ વિના શી રીતે આપી શકું? એથી અભયકુમારને પૂછયું : મહારાજ, એ તે કેમ થઈ શકે? એમ કહી પછી અભયકુમારને કેટલુંક દ્રવ્ય પિતાની વાત રાજા આગળ નહીં પ્રસિદ્ધ કરવા
આપ્યું તે તેઅભયકુમાર લેતે ગયે. એમ સઘળા સામંતને ઘેર અભયકુમાર ફરી આવ્યા. સઘળા માંસ ન આપી શક્યા, અને પિતાની વાત છુપાવવા દ્રવ્ય આપ્યું. પછી બીજે દિવસે જ્યારે સભા ભેળી થઈ ત્યારે સઘળા સામંતે પિતાને આસને આવીને બેઠા. રાજા પણ સિંહાસન પર વિરાજ્યા હતા. સામંતે આવી આવીને ગઈ કાલનું કુશળ પૂછવા લાગ્યા. રાજા એ વાતથી વિસ્મિત થયે. અભયકુમાર ભણી જોયું એટલે અભયકુમાર બેલ્યાઃ મહારાજ!
દિઆ પાઠા –૧. “માટે તે પ્રત્યેક સામંત આપતા ગયા અને તે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
માસમાળા
૧૧૯
કાલે આપના સામંતા સભામાં ખેલ્યા હતા કે હુમણાં માંસ સસ્તું મળે છે; તેથી હું તેને ત્યાં લેવા ગયા હતા; ત્યારે સઘળાએ મને બહુ દ્રવ્ય આપ્યું; પરંતુ કાળજાનું સવા પૈસાભાર માંસ ન આપ્યું. ત્યારે એ માંસ સસ્તું કે માંઘું ? બધા સામંતા સાંભળીને શરમથી નીચું જોઈ રહ્યા; કાઈથી કંઈ ખેલી શકાયું નહીં. પછી અભયકુમારે કહ્યું : આ કંઈ મેં તમને દુઃખ આપવા કર્યું નથી પરંતુ ધ આપવા કર્યું છે. આપણને આપણા શરીરનું માંસ માપવું પડે તા અનંત ભય થાય છે, કારણ આપણા દેહની આપણને પ્રિયતા છે; તેમ જે જીવનું તે માંસ હશે તેના પણ જીવ તેને વહાલા હશે. જેમ આપણે અમૂલ્ય વસ્તુ આપીને પણ પાતાના દેહ બચાવીએ છીએ તેમ તે મિચારાં પામર પ્રાણીઓને પણ હોવું જોઇએ. આપણે સમજણવાળાં, ખેલતાંચાલતાં પ્રાણી છીએ, તે ખિચારાં અવાચક અને અણસમજણવાળાં છે. તેમને માતરૂપ દુઃખ આપીએ તે કેવું પાપનું પ્રબળ કારણ છે ? આપણે આ વચન નિરંતર લક્ષમાં રાખવું કે, સર્વ પ્રાણીને પોતાને જીવ વહાલા છે; અને સર્વ જીવની રક્ષા કરવી એ જેવા એક્કે ધર્મ નથી. અભયકુમારના ભાષણથી શ્રેણિક મહારાજા સંતાષાયા, સઘળા સામંતા પશુ ધ પામ્યા. તેઓએ તે દિવસથી માંસ ખાવાની પ્રતિજ્ઞા કરી, કારણ એક તે તે અભક્ષ્ય છે, અને કોઈ જીવ હણાયા વિના તે આવતું નથી એ મેટો અધર્મ છે. માટે અભય પ્રધાનનું કથન સાંભળીને તેઓએ અભયદાનમાં લક્ષ આપ્યું; જે આત્માના પરમ સુખનું કારણ છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
ક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૩૧. પ્રત્યાખ્યાન
પચ્ચખાણ નામને શબ્દ વારંવાર તમારા સાંભળવામાં આવ્યો છે. એને મૂળ શબ્દ “પ્રત્યાખ્યાન' છે, અને તે અમુક વસ્તુ ભણી ચિત્ત ન કરવું એ જે નિયમ કરે તેને બદલે વપરાય છે. પ્રત્યાખ્યાન કરવાને હેતુ મહા ઉત્તમ અને સૂક્ષમ છે. પ્રત્યાખ્યાન નહીં કરવાથી ગમે તે વસ્તુ ન ખાઓ કે ન ભેગવે તે પણ તેથી સંવરપણું નથી, કારણ કે તત્વરૂપે કરીને ઈરછાનું રૂંધન કર્યું નથી. રાત્રે આપણે ભેજન ન કરતા હોઈએ, પરંતુ તેને જે પ્રત્યાખ્યાનરૂપે નિયમ ન કર્યો હોય તે તે ફળ ન આપે, કારણ આપણી ઈચ્છા ખુલ્લી રહી. જેમ ઘરનું બારણું ઉઘાડું હોય અને શ્વાનાદિક જનાવર કે મનુષ્ય ચાલ્યું આવે તેમ ઈચ્છાનાં દ્વાર ખુલ્લાં હોય તે તેમાં કર્મ પ્રવેશ કરે છે. એટલે કે એ ભણું આપણા વિચાર છૂટથી જાય છે, તે કર્મબંધનનું કારણ છે અને જે પ્રત્યાખ્યાન હોય તે પછી એ ભણી દ્રષ્ટિ કરવાની ઈચ્છા થતી નથી. જેમ આપણે જાણીએ છીએ કે વાંસાને મધ્ય ભાગ આપણાથી જોઈ શકાતે નથી, માટે એ ભણું આપણે દ્રષ્ટિ પણ કરતા નથી, તેમ પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી અમુક વસ્તુ ખવાય કે ભેગવાય તેમ નથી એટલે એ ભણી આપણું લક્ષ સ્વાભાવિક જતું નથી; એ કર્મ આવવાને આડે કટ થઈ પડે છે. પ્રત્યાખ્યાન કર્યા પછી વિસ્મૃતિ વગેરે કારણથી કોઈ દેષ આવી જાય તે તેનાં પ્રાયશ્ચિત્ત નિવારણ પણ મહાત્માઓએ કહ્યાં છે.
પ્રત્યાખ્યાનથી એક બીજો પણ મોટો લાભ છે, તે એ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૨૧ કે અમુક વસ્તુઓમાં જ આપણે લક્ષ રહે છે, બાકી બધી વસ્તુઓને ત્યાગ થઈ જાય છે, જે જે વસ્તુ ત્યાગ કરી છે તે તે સંબંધી પછી વિશેષ વિચાર, ગ્રહવું, મૂકવું કે એવી કંઈ ઉપાધિ રહેતી નથી. એ વડે મન બહુ બહળતાને પામી નિયમરૂપી સડકમાં ચાલ્યું જાય છે. અશ્વ જે લગામમાં આવી જાય છે, તે પછી ગમે તે પ્રબળ છતાં તેને ધારેલે રસ્તે લઈ જવાય છે, તેમ મન એ નિયમરૂપી લગામમાં આવવાથી પછી ગમે તે શુભ રાહમાં લઈ જવાય છે, અને તેમાં વારંવાર પર્યટન કરાવવાથી તે એકાગ્ર, વિચારશીલ અને વિવેકી થાય છે. મનને આનંદ શરીરને પણ નીરોગી કરે છે. વળી અભક્ષ્ય, અનંતકાય, પરસ્ત્રીઆદિક નિયમ કર્યાથી પણ શરીર નીરોગી રહી શકે છે. માદક પદાર્થો મનને અવળે રસ્તે દોરે છે. પણ પ્રત્યાખ્યાનથી મન ત્યાં જતું અટકે છે, એથી તે વિમળ થાય છે
પ્રત્યાખ્યાન એ કેવી ઉત્તમ નિયમ પાળવાની પ્રતિજ્ઞા છે, તે આ ઉપરથી તમે સમજ્યા હશે. વિશેષ સદ્દગુરુમુખથી અને શાસ્ત્રાવલેકનથી સમજવા હું બધ કરું છું
શિક્ષાપાઠ ૩ર. વિનય વડે તત્વની સિદ્ધિ છે
રાજગૃહી નગરીના રાજ્યાસન પર જ્યારે શ્રેણિકરાજા વિરાજમાન હતું, ત્યારે તે નગરીમાં એક ચંડાળ રહેતે હતું. એક વખતે એ ચંડાળની સ્ત્રીને ગર્ભ રહ્યો ત્યારે તેને કેરી ખાવાની ઈરછા ઉત્પન્ન થઈ. તેણે તે લાવી આપવા ચંડાળને કહ્યું. ચંડાળે કહ્યું, આ કેરીને વખત નથી, એટલે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
માક્ષમાળા
માશ ઉપાય નથી, નહીં તે હું ગમે તેટલે ઊંચે હાય ત્યાંથી મારી વિદ્યાના મળ વડે કરીને લાવી તારી ઇચ્છા સિદ્ધ કરું. ચંડાળણીએ કહ્યું રાજાની મહારાણીના ખાગમાં એક અકાળે કરી દેનાર આંખા છે; તે પર અત્યારે કેરીઓ લચી રહી હશે, માટે ત્યાં જઈને એ કેરી લાવા. પેાતાની સ્ત્રીની ઇચ્છા પૂરી પાડવા ચંડાળ તે ખાગમાં ગયા. ગુપ્ત રીતે આખા સમીપ જઈ મંત્ર ભણીને તેને નમાવ્યો; અને કેરી લીધી. બીજા મંત્ર વડે કરીને તેને હતા તેમ કરી દીધા. પછી તે ઘેર આવ્યો અને તેની સ્ત્રીની ઇચ્છા માટે નિરંતર તે ચંડાળ વિદ્યાખળે ત્યાંથી કેરી લાવવા લાગ્યા. એક દિવસે ફરતાં ફરતાં માળીની દૃષ્ટિ આંખા ભણી ગઈ. કેરીએની ચારી થયેલી જોઈને તેણે જઇને શ્રેણિકરાજા આગળ નમ્રતાપૂર્વક કહ્યું. શ્રેણિકની આજ્ઞાથી અભયકુમાર નામના બુદ્ધિશાળી પ્રધાને યુક્તિ વડે તે ચંડાળને શેાધી કાઢયો. પાતા આગળ તેડાવી પૂછ્યું', એટલાં બધાં માણસા બાગમાં રહે છે છતાં તું કેવી રીતે ચઢીને એ કેરી લઈ ગયે કે જે વાત કળવામાં પણ ન આવી? તે કહે. ચંડાળે કહ્યું, આપ મારા અપરાધ ક્ષમા કરો. હું સાચું બેલી જઉં છું કે મારી પાસે એક વિદ્યા છે તેના યાગથી હું એ કેરીએ લઈ શકયો. અભયકુમારે કહ્યું, મારાથી ક્ષમા ન થઈ શકે; પરંતુ મહારાજા શ્રેણિકને એ વિદ્યા તું આપ તે તેને એવી વિદ્યા લેવાના અભિલાષ હાવાથી તારા ઉપકારના બદલામાં હું અપરાધ ક્ષમા કરાવી શકું. ચંડાળે એમ કરવાની હા કહી. પછી અભયકુમારે ચંડાળને શ્રેણિક રાજા જ્યાં સિંહાસન પર બેઠા હતા ત્યાં લાવીને સામે ઊભે રાખ્યેા; અને સઘળી વાત રાજાને કહી બતાવી. એ વાતની
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણમાળા
૧૨૩
રાજાએ હા કહી. ચંડાળે પછી સામા ઊભા રહી થરથરતે પગે શ્રેણિકને તે વિદ્યાને બેધ આપવા માંડ્યો; પણ તે બંધ લાગે નહીં. ઝડપથી ઊભા થઈ અભયકુમાર બોલ્યા : મહારાજ! આપને જે એ વિદ્યા અવશ્ય શીખવી હોય તે સામા આવી ઊભા રહે અને એને સિંહાસન આપે. રાજાએ વિદ્યા લેવા ખાતર એમ કર્યું તે તત્કાળ વિદ્યા સાધ્ય થઈ.
આ વાત માત્ર બોધ લેવા માટે છે. એક ચંડાળને પણ વિનય કર્યા વગર શ્રેણિક જેવા રાજાને વિદ્યા સિદ્ધ ન થઈ, તે તેમાંથી તત્વ એ ગ્રહણ કરવાનું છે કે, સવિદ્યાને સાધ્ય કરવા વિનય કરે. આત્મવિદ્યા પામવા નિગ્રંથગુરુને જે વિનય કરીએ તે કેવું મંગળદાયક થાય!
વિનય એ ઉત્તમ વશીકરણ છે. ઉત્તરાધ્યયનમાં ભગવાને વિનયને ધર્મનું મૂળ કહી વર્ણવ્યો છે. ગુરુને, મુનિને, વિદ્વાનને, માતાપિતાને અને પિતાથી વડાને વિનય કરે એ આપણું ઉત્તમતાનું કારણ છે.
શિક્ષાપાઠ ૩૩. સુદર્શન શેઠ - પ્રાચીન કાળમાં શુદ્ધ એક પત્નીવ્રતને પાળનારા અસંખ્ય પુરુષે થઈ ગયા છે. એમાંથી સંકટ સહી નામાંકિત થયેલે સુદર્શન નામને એક પુરુષ પણ છે. એ ધનાઢય, સુંદર મુખમુદ્રાવાળ, કાંતિમાન અને મધ્ય વયમાં હતે. જે નગરમાં તે રહેતું હતું, તે નગરના રાજ્યદરબાર આગળથી કંઈ કામ પ્રસંગને લીધે તેને નીકળવું પડયું. એ જ્યારે ત્યાંથી નીકળે ત્યારે રાજાની અભયા નામની રાણી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
મોક્ષમાળા પિતાના આવાસના ગેખમાં બેઠી હતી. ત્યાંથી સુદર્શન ભણી તેની દ્રષ્ટિ ગઈ. તેનું ઉત્તમ રૂપ અને કાયા જોઈને તેનું મન લલચાયું. એક અનુચરી મોકલીને કપટભાવથી નિર્મળ કારણ બતાવીને સુદર્શનને ઉપર બોલાવ્યું. કેટલાક પ્રકારની વાતચીત કર્યા પછી અભયાએ સુદર્શનને ભેગ ભેગવવા સંબંધીનું આમંત્રણ કર્યું. સુદર્શને કેટલેક ઉપદેશ આપે તે પણ તેનું મન શાંત થયું નહીં. છેવટે કંટાળીને સુદર્શને યુક્તિથી કહ્યું: “બહેન, હું પુરુષત્વમાં નથી! તેપણું રાણીએ અનેક પ્રકારના હાવભાવ કર્યા. એ સઘળી કામચેષ્ટાથી સુદર્શન ચ નહીં, એથી કંટાળી જઈને રાણુએ તેને જ કર્યો.
એક વાર એ નગરમાં ઉજાણ હતી, તેથી નગર બહાર નગરજને આનંદથી આમ તેમ ભમતા હતા. ધામધૂમ મચી રહી હતી. સુદર્શન શેઠના છ દેવકુમાર જેવા પુત્રો પણ ત્યાં આવ્યા હતા. અભયા રાણ કપિલા નામની દાસી સાથે ઠાઠમાઠથી ત્યાં આવી હતી. સુદર્શનના દેવપૂતળાં જેવા છ પુત્રો તેને જોવામાં આવ્યા. કપિલાને તેણે પૂછયું ઃ આવા રમ્ય પુત્રો કોના છે? કપિલાએ સુદર્શન શેઠનું નામ આપ્યું. એ નામ સાંભળીને રાણીની છાતીમાં કટાર ભેંકાઈ, તેને કારી ઘા વાગ્ય. સઘળી ધામધૂમ વીતી ગયા પછી માયાકથન ગોઠવીને અભયાએ અને તેની દાસીએ મળી રાજાને કહ્યું : તમે માનતા હશે કે, મારા રાજ્યમાં ન્યાય અને નીતિ વર્તે છે દુર્જનથી મારી પ્રજા દુઃખી નથી, પરંતુ તે સઘળું મિચ્યા છે. અંતઃપુરમાં પણ દુર્જને પ્રવેશ કરે ત્યાં સુધી હજુ અંધેર છે! તે પછી બીજા સ્થળ માટે પૂછવું પણ શું?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેક્ષમાળા
૧૨૫
તમારા નગરના સુદર્શન નામના શેઠે મારી કને ભેગનું આમંત્રણ કર્યું. નહીં કહેવા ચાગ્ય કથના મારે સાંભળવાં પડ્યાં, પણ મેં તેના તિરસ્કાર કર્યાં. એથી વિશેષ અંધારું કયું કહેવાય ! રાજા મૂળે કાનના કાચા હેાય છે એ તા જાણે સર્વમાન્ય છે, તેમાં વળી સ્ત્રીનાં માયાવી મધુરાં વચન શું અસર ન કરે? તાતા તેલમાં ટાઢા જળ જેવાં વચનથી રાજા ક્રોધાયમાન થયા. સુદર્શનને શૂળીએ ચઢાવી દેવાની તત્કાળ તેણે આજ્ઞા કરી દીધી, અને તે પ્રમાણે સઘળું થઈ પણ ગયું. માત્ર શૂળીએ સુદર્શન એસે એટલી વાર હતી.
ગમે તેમ હા પણ સૃષ્ટિના’ દિવ્ય ભંડારમાં અજવાળું છે. સત્યના પ્રભાવ ઢાંકથો રહેતા નથી. સુદર્શનને શૂળીએ બેસાર્યાં, કે શૂળી ફીટીને તેનું ઝળઝળતું સેાનાનું સિંહાસન થયું; અને દેવદુંદુભિના નાદ થયા; સર્વત્ર આનંદ વ્યાપી ગયા. સુદર્શનનું સત્યશીળ વિશ્વમંડળમાં ઝળકી ઊઠયું. સત્યશીળના સદા જય છે. શિયળ અને સુદર્શનની ઉત્તમ દૃઢતા એ બન્ને આત્માને પવિત્ર શ્રેણિએ ચઢાવે છે!
શિક્ષાપાઠ ૩૪. બ્રહ્મચર્ય વિષે સુભાષિત
( દાહરા )
નોંરખીને નવયૌવના, લેશ ન વિષયનિદાન; ગણે કાષ્ઠની પૂતળી, તે ભગવાન સમાન. ૧
આ સઘળા સંસારની, રમણી નાયકરૂપ; એ ત્યાગી, ત્યાગ્યું બધું, કેવળ શોકસ્વરૂપ, ૨ દ્વિ॰ આ પાડા૦—૧. ‘જગતના’
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા એક વિષયને છતતાં, છત્યે સૌ સંસાર;
પતિ જીતતાં છતિ, દળ, પુર ને અધિકાર. ૩ વિષયરૂપ અંકુરથી, ટળે જ્ઞાન ને ધ્યાન, લેશ મદિરાપાનથી, છકે જ્યમ અજ્ઞાન ૪ જે નવ વાડ વિશુદ્ધથી, ધરે શિયળ સુખદાઈ ભવ તેને લવ પછ રહે, તત્વવચન એ ભાઈ. ૫ સુંદર શિયળ સુરતરું, મન વાણું ને દેહ;' જે નરનારી સેવશે, અનુપમ ફળ લે તેહ. ૬. પાત્ર વિના વસ્તુ ન રહે, પાત્ર આત્મિક જ્ઞાન; પાત્ર થવા સેવે સદા, બ્રહ્મચર્ય અતિમાન. ૭
શિક્ષાપાઠ ૩૫. નવકાર મંત્ર
નમે અરિહંતાણું. નમે સિદ્ધાણું. નમે આયરિયાણું. નમો ઉવક્ઝાયાણું.
ન લેએ સવ્વસાહૂણું. આ પવિત્ર વાક્યોને નિગ્રંથપ્રવચનમાં નવકાર, નમસ્કારમંત્ર કે પંચપરમેષ્ટીમંત્ર કહે છે.
અહંત ભગવંતના બાર ગુણ, સિદ્ધ ભગવંતના આઠ ગુણ, આચાર્યના છત્રીશ ગુણ, ઉપાધ્યાયના પંચવીશ ગુણ, અને સાધુના સત્તાવીશ ગુણ મળીને એક આઠ ગુણ થયા. અંગૂઠા વિના બાકીની ચાર આંગળીઓનાં બાર ટેરવાં થાય
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
૧૨૭
છે, અને એથી એ ગુણેનું ચિંતવન કરવાની યેજના હેવાથી બારને નવે ગુણતાં ૧૦૮ થાય છે. એટલે નવકાર એમ કહેવામાં સાથે એવું સૂચવન રહ્યું જણાય છે કે, હે ભવ્ય ! તારાં એ આંગળીના ટેરવાંથી નવકારમંત્ર નવ વાર ગણ– કાર એટલે કરનાર એમ પણ થાય છે. બારને નવે ગુણતાં જેટલા થાય એટલા ગુણને ભરેલે મંત્ર એમ નવકારમંત્ર તરીકે એને અર્થ થઈ શકે છે, અને પંચપરમેષ્ટી એટલે આ સકળ જગતમાં પાંચ વસ્તુઓ પરમત્કૃષ્ટ છે તે કઈ કઈ? તે કહી બતાવી કે અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ. એને નમસ્કાર કરવાને જે મંત્ર તે પરમેષ્ટીમંત્ર; અને પાંચ પરમેષ્ઠીને સાથે નમસ્કાર હેવાથી પંચપરમેષ્ઠીમંત્ર એ શબ્દ થયે. આ મંત્ર અનાદિ સિદ્ધ મનાય છે, કારણ પંચપરમેષ્ઠી અનાદિ સિદ્ધ છે. એટલે એ પાંચે પાત્ર આવરૂપ નથી. પ્રવાહથી અનાદિ છે, અને તેને જપનાર પણ અનાદિ સિદ્ધ છે, એથી એ જાપ પણ અનાદિ સિદ્ધ કરે છે.
પ્ર—એ પંચપરમેષ્ટીમંત્ર પરિપૂર્ણ જાણવાથી મનુષ્ય ઉત્તમ ગતિને પામે છે, એમ સપુરુષે કહે છે એ માટે તમારું શું મત છે?
ઉ –એ કહેવું ન્યાયપૂર્વક છે, એમ હું માનું છું. પ્ર–એને કયા કારણથી ન્યાયપૂર્વક કહી શકાય? ઉહા . એ તમને હું સમજવું ઃ મનની નિગ્રહતા અર્થે એક તે સર્વોત્તમ જગદ્દભૂષણના સત્ય ગુણનું એ ચિંતવન છે. તત્વથી જોતાં વળી અહસ્વરૂપ, સિદ્ધસ્વરૂપ, આચાર્યસ્વરૂપ, ઉપાધ્યાય સ્વરૂપ અને સાધુસ્વરૂપ એને વિવેકથી વિચાર કરવાનું પણ એ સૂચવન છે. કારણ કે
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
પૂજવા
યેાગ્ય એ શાથી છે? એમ વિચારતાં એઆનાં સ્વરૂપ, ગુણ ઇત્યાદિ માટે વિચાર કરવાની સત્પુરુષને તે ખરી અગત્ય છે. હવે કહા કે એ મંત્ર એથી કેટલે કલ્યાણકારક થાય ?
૧૮
પ્રશ્નકાર—સત્પુરુષો મેક્ષનું કારણ નવકારમંત્રને કહે છે, એ આ વ્યાખ્યાનથી હું પણ માન્ય રાખું છું.
અત્યંત ભગવંત, સિદ્ધ ભગવંત, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ એએના અકેક પ્રથમ અક્ષર લેતાં ‘અસિઆસા' એવું મહદ્ભૂત વાકય નીકળે છે. જેનું ૩ એવું યેગબિંદુનું સ્વરૂપ થાય છે; માટે આપણે એ મંત્રના અવશ્ય કરીને વિમળ ભાવથી જાપ કરવા.
શિક્ષાપાઠ ૩૬. અનાનુપૂર્વી
૧ ૨
૨ ૧ 3
૨
૪
ર
૪
૧ ૪
૧
م.
૩ ૧
૩
જ
»
3
..
0
પુસ્તક છે તે તેં જોયું છે ? પુત્ર—હા, પિતાજી.
x
x
પ
૫
૫
૫
૫
૫
પિતા—આવી જાતનાં કાષ્ટકથી ભરેલું એક નાનું
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક્ષમાળા
૧૨૯ | પિતા–એમાં આડાઅવળા અંક મૂક્યા છે, તેનું કાંઈ પણ કારણ તારા સમજવામાં છે?
પુત્ર–નહીં પિતાજી, મારા સમજવામાં નથી માટે આપ તે કારણ કહે.
પિતા-પુત્ર! પ્રત્યક્ષ છે કે મન એ એક બહુ ચંચળ ચીજ છે અને તેને એકાગ્ર કરવું બહુ બહુ વિકટ છે. તે જ્યાં સુધી એકાગ્ર થતું નથી ત્યાં સુધી આત્મમલિનતા જતી નથી; પાપના વિચારે ઘટતા નથી. એ એકાગ્રતા માટે બાર પ્રતિસાદિક અનેક મહાન સાધન ભગવાને કહ્યા છે. મનની એકાગ્રતાથી મહા યેગની શ્રેણિએ ચઢવા માટે અને તેને કેટલાક પ્રકારથી નિર્મળ કરવા માટે સહુએ એ એક કોષ્ટકાવલી કરી છે. પંચપરમેષ્ઠીમંત્રના પાંચ અંક એમાં પહેલા મૂક્યા છે, અને પછી લેમવિલેમસ્વરૂપમાં લક્ષબંધ એના એ પાંચ અંક મૂકીને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે કોષ્ટક ક્યાં છે. એમ કરવાનું કારણ પણ મનની એકાગ્રતા પામીને નિર્જરા કરી શકે.
પુત્ર–પિતાજી, અનુક્રમે લેવાથી એમ શા માટે ન થઈ શકે?
પિતા–લેમવિલેમ હોય તે તે ગોઠવતાં જવું પડે અને નામ સંભારતાં જવું પડે. પાંચને અંક મૂક્યા પછી બેને આંકડો આવે કે “નમે એ સવ્વસાહૂણું” પછી
નમો અરિહંતાણું” એ વાક્ય મૂકીને “નમે સિદ્ધાણં” એ વાક્ય સંભારવું પડે. એમ પુનઃ પુનઃ લક્ષની દૃઢતા રાખતાં મન એકાગ્રતાએ પહોંચે છે. અનુક્રમબંધ હોય તે તેમ થઈ શકતું નથી; કારણ વિચાર કરે પડતું નથી. એ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
સૂક્ષમ વખતમાં મન પરમેષ્ટીમંત્રમાંથી નીકળીને સંસારતંત્રની ખટપટમાં જઈ પડે છે, અને વખતે ધર્મ કરતાં ધાડ પણ કરી નાખે છે, જેથી સત્પરુષોએ આ અનાનુપૂર્વીની જના કરી છે, તે બહુ સુંદર અને આત્મશાંતિને આપનારી છે.
શિક્ષાપાઠ ૩૭. સામાયિકવિચાર–ભાગ ૧
આત્મશક્તિને પ્રકાશ કરનાર, સમ્યગજ્ઞાનદર્શનને ઉદય કરનાર, શુદ્ધ સમાધિભાવમાં પ્રવેશ કરાવનાર, નિર્જરાને અમૂલ્ય લાભ આપનાર, રાગદ્વેષથી મધ્યસ્થ બુદ્ધિ કરનાર એવું સામાયિક નામનું શિક્ષાત્રત છે. સામાયિક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ સમ+આય+ઈક એ શબ્દોથી થાય છે, “સમ” એટલે રાગદ્વેષરહિત મધ્યસ્થ પરિણામ, “આય એટલે તે સમભાવનાથી ઉત્પન્ન થતે જ્ઞાનદર્શનચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગને લાભ, અને ઈક' કહેતાં ભાવ એમ અર્થ થાય છે. એટલે કે જે વડે કરીને મેક્ષના માર્ગને લાભદાયક ભાવ ઊપજે તે સામાયિક. આર્ત અને રૌદ્ર એ બે પ્રકારનાં ધ્યાનને ત્યાગ કરીને, મન, વચન, કાયાના પાપભાવને રેકીને વિવેકી શ્રાવક સામાયિક કરે છે.
મનના પુદ્ગલ દેરંગી” છે. સામાયિકમાં જ્યારે વિશુદ્ધ પરિણામથી રહેવું કહ્યું છે ત્યારે પણ એ મન આકાશપાતાલના ઘાટ ઘડ્યા કરે છે. તેમ જ ભૂલ, વિસ્મૃતિ, ઉન્માદ ઇત્યાદિકથી વચનકાયામાં પણ દૂષણ આવવાથી સામાયિકમાં દોષ લાગે છે. મન, વચન અને કાયાના
દિવ્ય આ૦ પાઠા-૧. ‘તરંગી”.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
માક્ષમાળા
થઈને ખત્રીશ દોષ ઉત્પન્ન થાય છે. દશ મનના, દેશ વચનના અને ખાર કાયાના એમ ખત્રીશ દોષ જાણવા અવશ્યના છે. જે જાણવાથી મન સાવધાન રહે છે.
મનના દશ દોષ કહું છું: -
૧. અવિવેકદોષ—સામાયિકનું સ્વરૂપ નહીં જાણવાથી મનમાં એવા વિચાર કરે કે આથી શું ફળ થવાનું હતું ? આથી તે કેણુ તર્યું હશે ? એવા વિકલ્પનું નામ ‘અવિવેકદેોષ’. ર. યશેાવાંછાદોષપાતે સામાયિક કરે છે એમ અન્ય મનુષ્યા જાણે તે પ્રશંસા કરે તે ઇચ્છાએ સામાયિક કરે ઇ તે યશેાવાંછાદાષ’.
૩. ધનવાંછાદોષ—ધનની ઇચ્છાએ સામાયિક કરવું તે ધનવાંછાદોષ'.
૧૩૧
૪. ગર્વદોષ—મને લેાકા ધર્મી કહે છે અને હું કેવી સામાયિક પણ તેવી જ કરું છું? એ ગર્વદોષ’
પ. ભયદોષ—હું શ્રાવકકુળમાં જન્મ્યા છું; મને લાકે મેટા તરીકે માન દે છે, અને જો સામાયિક નહીં કરું તે કહેશે કે એટલું પણ નથી કરતા; એથી નિંદા થશે એ ‘ભયદોષ’.
૬. નિદાનદોષ—સામાયિક કરીને તેનાં ફળથી ધન, સ્ત્રી, પુત્રાદિક મેળવવાનું ઇચ્છે તે ‘નિદાનદોષ’.
૭. સંશયદોષ—સામાયિકનું પરિણામ હશે કે નહીં હાય ? એ વિકલ્પ તે ‘સંશયદેષ’.
૮. કષાયદોષ——સામાયિક ક્રોધાદ્રિકથી કરવા એસી જાય, કે કંઈ કારણથી પછી ક્રોધ, માન, માયા, લાભમાં વૃત્તિ ધરે તે કષાયદોષ’.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
મેાક્ષમાળા
૯. અવિનયદોષ—વિનય વગર સામાયિક કરે તે અવિનયદેાષ’.
૧૦. અબહુમાનદેષ —— ભક્તિભાવ અને ઉમંગપૂર્વક · સામાયિક ન કરે તે અઅહુમાનદેષ’.
શિક્ષાપાઠ ૩૮. સામાયિકવિચાર—ભાગ ૨
દશ દોષ મનના કહ્યા; હવે વચનના દશ દોષ કહું ૧. કુલદોષ—સામાયિકમાં કુવચન ખેલવું તે ‘કુલદાષ’.
૨. સહુસાકારદેષ—સામાયિકમાં સાહસથી અવિચારપૂર્વક વાકય ખેલવું તે ‘સહુસાકારદોષ’.
૩. અસદારાપણુદોષ—બીજાને ખાટા ખાધ આપે, તે ‘અસદારાપણુદોષ’.
૪. નિરપેક્ષદોષ—સામાયિકમાં શાસ્ત્રની દરકાર વિના વાકય ખેલે તે નિરપેક્ષદોષ’
૫. સંક્ષેપદોષ—સૂત્રના પાઠ ઇત્યાદિક ટૂંકામાં ખેલી નાખે; અને યથાર્થ ઉચ્ચાર કરે નહીં તે ‘સંક્ષેપદેષ’.
૬. ફ્લેશદાષ કાઇથી કંકાસ કરે તે ક્લેશદોષ', ૭. વિકથાદાષ——ચાર પ્રકારની વિકથા માંડી એસે તે ‘વિકથાદાષ’.
૮. હાસ્યદોષ—સામાયિકમાં કોઈની હાંસી, મશ્કરી કરે તે ‘હાસ્યદેખ’.
૯. અશુદ્ધદોષ-સામાયિકમાં સૂત્રપાઠ ન્યૂનાધિક અને અશુદ્ધ ખેલે તે અશુદ્ધદોષ’.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૩૩ ૧૦. મુણમુણદેષ–ગડબડગેટાથી સામાયિકમાં સૂત્રપાઠ બેલે, જે પોતે પણ પૂર માંડ સમજી શકે તે “મુણમુણદોષ”.
એ વચનના દશ દોષ કહ્યા; હવે કાયાના બાર દેષ કહું છું –
૧. અયોગ્યઆસનદોષ–સામાયિકમાં પગ પર પગ ચઢાવી બેસે એ ગુર્નાદિકનું અવિનયરૂપ આસન, માટે એ પહેલે “અગ્યઆસનદષ”.
૨. ચલાસનદોષ–ડગડગતે આસને બેસી સામાયિક કરે, અથવા વારંવાર જ્યાંથી ઊઠવું પડે તેવે આસને બેસે તે “ચલાસનદેષ.
૩. ચલદ્રષ્ટિદોષ–-કાયેત્સર્ગમાં આંખે ચંચળ રાખે એ “ચલદૃષ્ટિદોષ”.
૪. સાવઘક્રિયાદોષ–સામાયિકમાં કંઈ પાપ ક્રિયા કે તેની સંજ્ઞા કરે તે “સાવાકિયાદોષ”.
૫. આલંબનદોષ–ભીંતાદિકે એઠીંગણ દઈ બેસે એથી ત્યાં બેઠેલા જંતુ આદિકને નાશ થાય અને પિતાને પ્રમાદ થાય, તે “આલંબનદોષ'.
૬. આકુંચનપ્રસારણુદેષ–હાથ પગ સંકેચે, લાંબા કરે એ આદિ તે “આકુંચનપ્રસારણદોષ'.
૭. આલસદષ–અંગ મરડે, ટચાકા વગાડે એ આદિ તે “આલસષ'.
૮. મેટનદોષ––આંગળી વગેરે વાંકી કરે, ટચાકા વગાડે તે “મેટનદોષ”.
૯. મલદોષ–ઘરડાઘરડ કરી સામાયિકમાં ચળ કરી મેલ ખંખેરે તે “મલદોષ'.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
મોક્ષમાળા ૧૦. વિમાસણદોષ–ગાળામાં હાથ નાખી બેસે ઈ. તે “વિમાસણદોષ”.
૧૧. નિદ્રાદોષ–સામાયિકમાં ઊંઘ આવવી તે નિદ્રદોષ”.
૧૨. વસંકોચનદેષ–સામાયિકમાં ટાઢ પ્રમુખની ભીતિથી વાથી શરીર સંકેચે તે “વત્સસંકોચનદોષ'.
એ બત્રીશ દૂષણરહિત સામાયિક કરવી, પાંચ અતિચાર ટાળવા.
શિક્ષાપાઠ ૩૯. સામાયિકવિચાર–ભાગ ૩
એકાગ્રતા અને સાવધાની વિના એ બત્રીશ દેષમાંના અમુક દેષ પણ આવી જાય છે. વિજ્ઞાનવેત્તાઓએ સામાયિકનું જઘન્ય પ્રમાણુ બે ઘડીનું બાંધ્યું છે. એ વ્રત સાવધાનીપૂર્વક કરવાથી પરમ શાંતિ આપે છે. કેટલાકને એ બે ઘડીને કાળ જ્યારે જાતે નથી ત્યારે તેઓ બહુ કંટાળે છે. સામાયિકમાં નવરાશ લઈ બેસવાથી કાળ જાય પણ ક્યાંથી? આધુનિક કાળમાં સાવધાનીથી સામાયિક કરનારા બહુ જ થોડા છે. પ્રતિક્રમણ સામાયિકની સાથે કરવાનું હોય છે ત્યારે તે વખત જ સુગમ પડે છે. જોકે એવા પામર પ્રતિક્રમણ લક્ષપૂર્વક કરી શક્તા નથી. તેપણ કેવળ નવરાશ કરતાં એમાં જરૂર કંઈક ફેર પડે છે. સામાયિક પણ પૂરું જેઓને આવડતું નથી તેઓ બિચારા સામાયિકમાં પછી બહુ મૂંઝાય છે. કેટલાક ભારે કર્મીઓ એ અવસરમાં વ્યવહારના પ્રપંચે પણ ઘડી રાખે છે. આથી સામાયિક બહુ દેષિત થાય છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૩૫
વિધિપૂર્વક સામાયિક ન થાય એ બહુ ખેદકારક અને કર્મની બાહુલ્યતા છે. સાઠ ઘડીના અહોરાત્ર વ્યર્થ ચાલ્યા જાય છે. અસંખ્યાતા દિવસથી ભરેલાં અનંતાં કાળચક્ર વ્યતીત કરતાં પણ જે સાર્થક ન થયું તે બે ઘડીની વિશુદ્ધ, સામાયિક સાર્થક કરે છે. લક્ષપૂર્વક સામાયિક થવા માટે સામાયિકમાં પ્રવેશ કર્યા પછી ચાર લેગસ્સથી વધારે લેગસ્સને કાર્યોત્સર્ગ કરી ચિત્તની કંઈક સ્વસ્થતા આણવી. પછી સૂત્રપાઠ કે ઉત્તમ ગ્રંથનું મનન કરવું. વૈરાગ્યના ઉત્તમ કાવ્યો બોલવાં, પાછળનું અધ્યયન કરેલું સ્મરણ કરી જવું. નૂતન અભ્યાસ થાય તે કરે. કેઈને શાસ્ત્રાધારથી બંધ આપે; એમ સામાયિકીકાળ વ્યતીત કરે. મુનિરાજને જે સમાગમ હોય તે આગમવાણું સાંભળવી અને તે મનન કરવી, તેમ ન હોય અને શાસ્ત્રપરિચય ન હોય તે વિચક્ષણ અભ્યાસી પાસેથી વૈરાગ્યબેધક કથન શ્રવણ કરવું, કિંવા કંઈ અભ્યાસ કરે. એ સઘળી વેગવાઈ ન હોય તે કેટલેક ભાગ લક્ષપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગમાં રેક; અને કેટલેક ભાગ મહાપુરૂષનાં ચરિત્રકથામાં ઉપગપૂર્વક રેક. પરંતુ જેમ બને તેમ વિવેકથી અને ઉત્સાહથી સામાયિકીકાળ વ્યતીત કરે. કંઈ સાહિત્ય ન હોય તે પંચ પરમેષ્ટીમંત્રને જાપ જ ઉત્સાહપૂર્વક કરે. પણ વ્યર્થ કાળ કાઢી નાખે નહીં. ધીરજથી, શાંતિથી અને યત્નાથી સામાયિક કરવું. જેમ બને તેમ સામાયિકમાં શાસ્ત્રપરિચય વધારે.
સાઠ ઘડીના વખતમાંથી બે ઘડી અવશ્ય બચાવી સામાયિક તે સદૂભાવથી કરવું.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
મેક્ષમાળા , શિક્ષાપાઠ ૪૦. પ્રતિકમણુવિચાર
પ્રતિક્રમણ એટલે સામું જવું–સ્મરણ કરી જવું ફરીથી જોઈ જવું—એમ એને અર્થ થઈ શકે છે. ૧ જે દિવસે જે વખતે પ્રતિક્રમણ કરવા બેઠા તે વખતની અગાઉ તે દિવસે જે જે દોષ થયા છે તે એક પછી એક જોઈ જવા અને તેને પશ્ચાત્તાપ કરે કે દેશનું સ્મરણ કરી જવું વગેરે સામાન્ય અર્થ પણ છે.”
ઉત્તમ મુનિએ અને ભાવિક શ્રાવકે સંધ્યાકાળે અને રાત્રિના પાછળના ભાગમાં દિવસે અને રાત્રે એમ અનુક્રમે થયેલા દોષને પશ્ચાત્તાપ કે ક્ષમાપના ઈચ્છે છે, એનું નામ અહીં આગળ પ્રતિક્રમણ છે. એ પ્રતિક્રમણ આપણે પણ અવશ્ય કરવું; કારણ આત્મા મન, વચન અને કાયાના યેગથી અનેક પ્રકારનાં કર્મ બાંધે છે. પ્રતિક્રમણ સૂત્રમાં એનું દહન કરેલું છે જેથી દિવસરાત્રિમાં થયેલા પાપને પશ્ચાત્તાપ તે વડે થઈ શકે છે. શુદ્ધ ભાવ વડે કરી પશ્ચાત્તાપ કરવાથી લેશ પાપ થતાં પરલેકભય અને અનુકંપા છૂટે છે, આત્મા કેમળ થાય છે. ત્યાગવા ગ્ય વસ્તુને વિવેક આવતે જાય છે. ભગવાન સાક્ષીએ અજ્ઞાન ઈ. જે જે દોષ વિસ્મરણ થયા હોય તેને પશ્ચાત્તાપ પણ થઈ શકે છે. આમ એ નિર્જરા કરવાનું ઉત્તમ સાધન છે.
દિ આ૦ પાઠા-–૧. “ભાવની અપેક્ષાએ જે દિવસે જે વખતે પ્રતિક્રમણ કરવાનું થાય, તે વખતની અગાઉ અથવા તે દિવસે જે જે દોષ થયા હોય તે એક પછી એક અંતરાત્મભાવે જોઈ જવા અને તેને પશ્ચાત્તાપ કરી દેષથી પાછું વળવું તે પ્રતિક્રમણ.”
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેાક્ષમાળા
આવશ્યક
એનું ‘આવશ્યક’ એવું પણ નામ છે. એટલે અવશ્ય કરીને કરવા યાગ્ય; એ સત્ય છે. તે વડે આત્માની મલિનતા ખસે છે, માટે અવશ્ય કરવા યાગ્ય જ છે.
૧૩૭
સાયંકાળે જે પ્રતિક્રમણ કરવામાં આવે છે તેનું નામ દેવસીય પડિક્કમણું એટલે દિવસ સંબંધી પાપનો પશ્ચાત્તાપ; અને રાત્રિના પાછલા ભાગમાં જે પ્રતિક્રમણ કરવામાં આવે છે તે રાઈ પડિક્કમણું કહેવાય છે. દેવસીય અને રાઈ એ પ્રાકૃત ભાષાના શબ્દો છે. પખવાડિયે કરવાનું પ્રતિક્રમણ તે પાક્ષિક અને સંવત્સરે કરવાનું તે સાંવત્સરિક કહેવાય છે. સત્પુરુષોએ યાજનાથી ખાંધેલે એ સુંદર નિયમ છે.
$
કેટલાક સામાન્ય બુદ્ધિમાના એમ કહે છે કે દિવસ અને રાત્રિનું સવારે પ્રાયશ્ચિત્તરૂપ પ્રતિક્રમણ કર્યું હાય તા કંઈ ખોટું નથી, પરંતુ એ કહેવું પ્રમાણિક નથી. રાત્રિએ અકસ્માત્ અમુક કારણુ કે કાળધર્મ થઈ પડે તે દિવસ સંબંધી પણ રહી જાય.
પ્રતિક્રમણુસૂત્રની યાજના બહુ સુંદર છે. એનાં મૂળ તત્ત્વ બહુ ઉત્તમ છે. જેમ બને તેમ પ્રતિક્રમણ ધીરજથી, સમજાય એવી ભાષાથી, શાંતિથી, મનની અને યત્નાપૂર્વક કરવું.
એકાગ્રતાથી
શિક્ષાપાઠ ૪૧. ભિખારીના ખેદ—ભાગ ૧
એક પામર ભિખારી જંગલમાં ભટકતા હતા. ત્યાં તેને ભૂખ લાગી એટલે તે બિચારા લડથડિયાં ખાતા ખાતા એક નગરમાં એક સામાન્ય મનુષ્યને ઘેર પહોંચ્યા. ત્યાં
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
મોક્ષમાળા જઈને તેણે અનેક પ્રકારની આજીજી કરી, તેના કાલાવાલાથી કરુણા પામીને તે ગૃહસ્થની સ્ત્રીએ તેને ઘરમાંથી જમતાં વધેલું મિષ્ટાન્ન ભેજન આણું આપ્યું. ભેજન મળવાથી ભિખારી બહુ આનંદ પામતે પામતે નગરની બહાર આવ્યો, આવીને એક ઝાડ તળે બેઠે ત્યાં જરા સ્વચ્છ કરીને એક બાજુએ અતિ જૂને થયેલે પિતાને જળને ઘડે મૂક્યો. એક બાજુએ પિતાની ફાટતૂટ મલિન ગોદડી મૂકી અને એક બાજુએ પિતે તે ભેજન લઈને બેઠો. રાજી રાજી થતાં એણે તે ભોજન ખાઈને પૂરું કર્યું. એશકે પછી એક પથ્થર મૂકીને તે સૂતે. ભજનના મદથી જરા વારમાં તેની આંખો મીંચાઈ ગઈ. નિદ્રાવશ થયે એટલે તેને એક સ્વપ્ન આવ્યું. પિોતે જાણે મહા રાજરિદ્ધિને પામે છે સુંદર વસ્ત્રાભૂષણ ધારણ કર્યા છે, દેશ આખામાં પિતાના વિજયને ડંકે વાગી ગયા છે; સમીપમાં તેની આજ્ઞા અવલંબન કરવા અનુચરે ઊભા થઈ રહ્યા છે, આજુબાજુ છડીદારે ખમા ખમા પિકારે છે, એક રમણીય મહેલમાં સુંદર પલંગ પર તેણે શયન કર્યું છે, દેવાંગના જેવી સ્ત્રીઓ તેના પગ ચાંપે છે; પંખાથી એક બાજુએથી પંખાને મંદ મંદ પવન ઢોળાય છેએવા સ્વતામાં તેને આત્મા ચઢી ગયે. તે સ્વમાના ભંગ લેતાં તેનાં રેમ ઉઠ્ઠસી ગયાં. એવામાં મેઘ મહારાજા ચઢી આવ્યા, વીજળીના ઝબકારા થવા લાગ્યા સૂર્યદેવ વાદળાંથી ઢંકાઈ ગયે; સર્વત્ર અંધકાર પથરાઈ ગયે; મુશલધાર વરસાદ થશે એવું જણાયું અને એટલામાં ગાજવીજથી એક પ્રબળ કડાકે થયો. કડાકાના અવાજથી ભય પામીને તે પામર ભિખારી બિચારે જાગી ગયો.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૪૨. ભિખારીના ખેદ—ભાગ ૨
જુએ છે તે જે સ્થળે પાણીના ખાખરો ઘડો પડ્યો હતા તે સ્થળે તે ઘડો પડ્યો છે; જ્યાં ફાટીતૂટી ગેાદડી પડી હતી ત્યાં જ તે પડી છે. પોતે જેવાં મલિન અને ગોખજાળીવાળાં કપડાં ધારણ કર્યાં હતાં તેવાં ને તેવાં શરીર ઉપર તે વસ્ત્રો બિરાજે છે. નથી તલભાર વધ્યું કે નથી વલાર ઘટયું. નથી તે દેશ કે નથી તે નગરી, નથી તે મહેલ કે નથી તે પલંગ; નથી તે ચામરછત્ર ધરનારા કે નથી તે છડીદારા; નથી તે સ્ત્રીઓ કે નથી તે વસ્ત્રાલંકારો; નથી તે પંખા કે નથી તે પવન; નથી તે અનુચરો કે નથી તે આજ્ઞા; નથી તે સુખ વિલાસ કે નથી તે મદોન્મત્તતા; ભાઈ તેા પેતે જેવા હતા તેવા ને તેવા દેખાયા. એથી તે દેખાવ જોઈને તે ખેદ પામ્યા. સ્વન્નામાં મેં મિથ્યા આડંબર દીઠો તેથી આનંદ માન્યા; એમાંનું તે અહીં કશુંયે નથી. સ્વમાના ભાગ ભોગવ્યા નહીં; અને તેનું પરિણામ જે ખેદ તે હું ભોગવું છું. એમ એ પામર જીવ પશ્ચાત્તાપમાં પડી ગયા.
૧૩૯
અહા ભવ્યો! ભિખારીના સ્વમા જેવાં સંસારનાં સુખ અનિત્ય છે. સ્વામાં જેમ તે ભિખારીએ સુખસમુદાય દીઠા અને આનંદ માન્યા તેમ પામર પ્રાણીએ સંસારસ્વમના સુખસમુદાયમાં આનંદ માને છે. જેમ તે સુખસમુદાય જાગૃતિમાં મિથ્યા જણાયા તેમ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં સંસારનાં સુખ તેવાં જણાય છે. સ્વમાના ભાગ ન ભોગવ્યા છતાં જેમ ભિખારીને ખેદ્રની પ્રાપ્તિ થઈ, તેમ મેાહાંધ પ્રાણીઓ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
સંસારમાં સુખ માની બેસે છે, અને ભગવ્યા સમ ગણે છે; પરંતુ પરિણમે ખેદ, દુર્ગતિ અને પશ્ચાત્તાપ લે છે. તે ચપળ અને વિનાશી છતાં સ્વપ્નના ખેદ જેવું તેનું પરિણામ રહ્યું છે. એ ઉપરથી બુદ્ધિમાન પુરુષે આત્મહિતને શેધે છે. સંસારની અનિત્યતા પર એક કાવ્ય છે કે –
(ઉપજાતિ) વિધુત લક્ષમી પ્રભુતા પતંગ, આયુષ્ય તે તે જળના તરંગ; પુરંદરી ચાપ અનંગરંગ, શું રાચિયે ત્યાં ક્ષણને પ્રસંગ?
વિશેષાર્થ :લક્ષમી વીજળી જેવી છે. વીજળીને ઝબકારે જેમ થઈને ઓલવાઈ જાય છે, તેમ લક્ષ્મી આવીને ચાલી જાય છે. અધિકાર પતંગના રંગ જેવો છે. પતંગને રંગ જેમ ચાર દિવસની ચટકી છે તેમ અધિકાર માત્ર શેડો કાળ રહી હાથમાંથી જતું રહે છે. આયુષ્ય પાણીનાં મેજાં જેવું છે. પાણીને હિલે આવ્યો કે ગયે તેમ જન્મ પામ્યા, અને એક દેહમાં રહ્યા કે ન રહ્યા
ત્યાં બીજા દેહમાં પડવું પડે છે. કામગ આકાશમાં ઉત્પન્ન થતા ઇંદ્રના ધનુષ્ય જેવા છે, જેમ ઈદ્રધનુષ્ય વર્ષાકાળમાં થઈને ક્ષણવારમાં લય થઈ જાય છે, તેમ યૌવનમાં કામના વિકાર ફળીભૂત થઈ જરાવયમાં જતા રહે છે. ટૂંકામાં હે જીવ! એ સઘળી વસ્તુઓને સંબંધ ક્ષણભર છે. એમાં પ્રેમબંધનની સાંકળે બંધાઈને શું રાચવું? તાત્પર્ય એ સઘળાં ચપળ અને વિનાશી છે, તું અખંડ અને અવિનાશી છે, માટે તારા જેવી નિત્ય વસ્તુને પ્રાપ્ત કર ! એ બેધ યથાર્થ છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૪૩, અનુપમ ક્ષમા
ક્ષમા એ અંતર્શત્રુ જીતવામાં ખડ્ગ છે. પવિત્ર આચારની રક્ષા કરવામાં ખખ્ખર છે. શુદ્ધભાવે અસહ્ય દુઃખમાં સમપરિણામથી ક્ષમા રાખનાર મનુષ્ય ભવસાગર તરી જાય છે.
૧૪૧
કૃષ્ણ વાસુદેવના ગજસુકુમાર નામના નાના ભાઈ ખાર વર્ષની વયે ભગવાન મહાસરૂપવાન, સુકુમાર માત્ર નેમિનાથની પાસેથી સંસારત્યાગી થઈ સ્મશાનમાં ‘ ઉગ્ર ધ્યાનમાં રહ્યા હતા; ત્યારે તેએ એક અદ્ભુત ક્ષમામય ચરિત્રથી મહાસિદ્ધિને પામી ગયા, તે અહીં કહું છું.
સામલ નામના બ્રાહ્મણની સુરૂપવર્ણસંપન્ન પુત્રી વેરે ગજસુકુમારનું સગપણ કર્યું હતું. પરંતુ લગ્ન થયા પહેલાં ગજસુકુમાર તે સંસાર ત્યાગી ગયા. આથી પોતાની પુત્રીનું સુખ જવાના દ્વેષથી તે સામલ બ્રાહ્મણને ભયંકર ક્રોધ વ્યાખ્યા. ગજસુકુમારના શેાધ કરતા કરતા એ સ્મશાનમાં જ્યાં મહામુનિ ગજસુકુમાર એકાગ્ર વિશુદ્ધ ભાવથી કાર્યાત્સર્ગમાં છે, ત્યાં આવી પહોંચ્યા. કોમળ ગજસુકુમારના માથા પર ચીકણી માટીની વાડ કરી અને અંદર ધખધખતા અંગારા ભર્યા, ધન પૂર્યું એટલે મહાતાપ થયા. એથી ગજસુકુમારના કમળ દેહ બળવા માંડ્યો એટલે તે સેામલ જતા રહ્યો. એ વેળા ગજસુકુમારના અસહ્ય દુઃખમાં કહેવું પણ શું હાય ? પરંતુ ત્યારે તે સમભાવ પરિણામમાં રહ્યા. કિંચિત્ ક્રોધ કે દ્વેષ એના હૃદયમાં જન્મ પામ્યા નહીં. પેાતાના આત્માને સ્થિતિસ્થાપક કરીને આપ દ્વીધા કે જો ! તું એની પુત્રીને પરણ્યા હાત તા એ કન્યાદાનમાં તને
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
સાક્ષમાળા
પાઘડી આપત. એ પાડી થાડા વખતમાં ફાટી જાય
તેવી અને પરિણામે દુઃખદાયક થાત. આ એના મહે ઉપકાર થયા કે એ પાઘડી બદલ એણે મોક્ષની પાઘડી બંધાવી. એવા વિશુદ્ધ પરિણામથી અડગ રહી સમભાવથી તે અસહ્ય વેદના સહીને સર્વજ્ઞ સર્વદશી થઈ અનંત જીવન સુખને પામ્યા. કેવી અનુપમ ક્ષમા અને કેવું તેનું સુંદર પરિણામ ! તત્ત્વજ્ઞાનીઓનાં વચન છે કે, આત્મા માત્ર સ્વસાવમાં આવવા જોઇએ; અને તે આવ્યો તે માક્ષ હથેળીમાં જ છે. ગજસુકુમારની નામાંકિત ક્ષમા કેવા વિશુદ્ધ આધ કરે છે!
શિક્ષાપાઠ ૪૪. રાગ
શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરના અગ્રેસર ગણધર ગૌતમનું નામ તમે બહુ વાર વાંચ્યું છે. ગૌતમ સ્વામીના ખાધેલા કેટલાક શિષ્યા કેવળજ્ઞાન પામ્યા છતાં ગૌતમ પાતે કેવળજ્ઞાન પામતા નહેાતા, કારણુ ભગવાન મહાવીરનાં અંગાપાંગ, વર્ણ, વાણી, રૂપ ઇત્યાદિક પર હજી ગૌતમને માહિની હતી. નિગ્રંથ પ્રવચનના નિષ્પક્ષપાતી ન્યાય એવા છે કે, ગમે તે વસ્તુ પરના રાગ દુઃખદાયક છે. રાગ એ મેાહિની અને માહિની એ સંસાર જ છે. ગૌતમના હૃદયથી એ રાગ જ્યાં સુધી ખસ્યા નહીં ત્યાં સુધી તેઓ કેવળજ્ઞાન પામ્યા નહીં. પછી શ્રમણુ ભગવાન જ્ઞાતપુત્ર જ્યારે અનુપમેય સિદ્ધિને પામ્યા, ત્યારે ગૌતમ નગરમાંથી આવતા હતા. ભગવાનના નિર્વાણુ સમાચાર સાંભળીને તેઓ ખેદ પામ્યા. વિરહથી તેઓ અનુરાગ વચનથી ખેલ્યા : “હે મહાવીર !
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૪૩
તમે મને સાથે તે ન લીધે, પરંતુ સંભાયે નહીં. મારી પ્રીતિ સામી તમે દ્રષ્ટિ પણ કરી નહીં ! આમ તમને છાજતું નહતું.” એવા તરંગ કરતાં કરતાં તેનું લક્ષ ફર્યું ને તે નીરાગ શ્રેણિએ ચઢયા. “બહ મૂર્ખતા કરું છું. એ વીતરાગ નિર્વિકારી અને નીરાગી તે મારામાં કેમ હિની રાખે? એની શત્રુ અને મિત્ર પર કેવળ સમાન દૃષ્ટિ હતી. હું એ નીરાગીને મિથ્યા મેહ રાખું છું. મેહ સંસારનું પ્રબળ કારણ છે.” એમ વિચારતાં વિચારતાં તેઓ શેક તજીને નીરાગી થયા. એટલે અનંતજ્ઞાન પ્રકાશિત થયું અને પ્રાંતે નિર્વાણ પધાર્યા.
ગૌતમ મુનિને રાગ આપણને બહુ સૂક્ષ્મ બોધ આપે છે. ભગવાન પરને મેહ ગૌતમ જેવા ગણધરને દુઃખદાયક થયે, તે પછી સંસારને, તે વળી પામર આત્માઓને મોહ કેવું અનંત દુઃખ આપતું હશે! સંસારરૂપી ગાડીને રાગ અને દ્વેષ એ બે રૂપી બળદ છે. એ ન હોય તે સંસારનું અટકન છે. જ્યાં રાગ નથી ત્યાં દ્વેષ નથી; આ માન્ય સિદ્ધાંત છે. રાગ તીવ્ર કર્મબંધનનું કારણ છે એના ક્ષયથી આત્મસિદ્ધિ છે.
શિક્ષાપાઠ ૪૫. સામાન્ય મનોરથ
(સવૈયા). મહિનભાવ વિચાર અધીન થઈ; ન નીરખું નયને પરનારી; પથ્થરતુલ્ય ગણું પરભવ, નિર્મળ તાત્વિક લેભ સમારી! દ્વાદશ વ્રત અને દીનતા ધરી, સાત્વિક થાઉં સ્વરૂપ વિચારી; એ મુજ નેમ સદા શુભ ક્ષેમક, નિત્ય અખંડ રહે ભવહારી. ૧
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
મોક્ષમાળા તે ત્રિશલાતનયે મન ચિંતવી, જ્ઞાન, વિવેક, વિચાર વધારું; નિત્ય વિશેધ કરી નવ તત્વને, ઉત્તમ બેધ અનેક ઉચ્ચારું. સંશયબીજ ઊગે નહીં અંદર, જે જિનનાં કથને અવધારું; રાજ્ય, સદા મુજ એ જ મનેરથ, ધાર, થશે અપવર્ગઉતારુ. ૨
શિક્ષાપાઠ ૪૬. કપિલમુનિ-ભાગ ૧
કૌશાંબી નામની એક નગરી હતી. ત્યાંના રાજદરબારમાં રાજ્યનાં આભૂષણરૂપ કાશ્યપ નામને એક શાસ્ત્રી રહેતું હતું. એની સ્ત્રીનું નામ શ્રીદેવી હતું. તેના ઉદરથી કપિલ નામને એક પુત્ર જન્મ્ય હતું. તે પંદર વર્ષને થયે ત્યારે તેના પિતા પરધામ ગયા. કપિલ લાડપાલમાં ઊછરેલું હોવાથી વિશેષ વિદ્વત્તા પાસે નહોતે, તેથી તેના પિતાની જગે કોઈ બીજા વિદ્વાનને મળી. કાશ્યપશાસ્ત્રી જે પંજ કમાઈ ગયા હતા તે કમાવામાં અશક્ત એવા કપિલે ખાઈને પૂરી કરી. શ્રીદેવી એક દિવસ ઘરના બારણામાં ઊભી હતી, ત્યાં બે ચાર નેકરે સહિત પિતાના પતિની શાસ્ત્રીય પદવી પામેલે વિદ્વાન જાતે તેના જોવામાં આવ્યો. ઘણા માનથી જતા આ શાસ્ત્રીને જઈને શ્રીદેવીને પિતાની પૂર્વસ્થિતિનું સ્મરણ થઈ આવ્યું.
જ્યારે મારા પતિ આ પદવી પર હતા ત્યારે હું કેવું સુખ ભગવતી હતી! એ મારું સુખ તે ગયું પરંતુ મારે પુત્ર પણ પૂરું ભયે નહીં. એમ વિચારમાં ડોલતાં ડેલતાં એની આંખમાંથી દડદડ આંસુ ખરવા મંડ્યાં. એવામાં ફરતે ફરતા કપિલ ત્યાં આવી પહોંચ્યું. શ્રીદેવીને
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૧૪૫
રડતી જોઈ તેનું કારણ પૂછ્યું. કપિલના બહુ આગ્રહથી શ્રીદેવીએ જે હતું તે કહી ખતાવ્યું. પછી કપિલ ખેલ્યા : “જો મા! હું બુદ્ધિશાળી છું, પરંતુ મારી બુદ્ધિના ઉપયાગ જોઈએ તેવા થઈ શકયો નથી. એટલે વિદ્યા વગર હું એ પદ્મવી પામ્યા નહીં. તું કહે ત્યાં જઈને હવે હું મારાથી અનતી વિદ્યા સાધ્ય કરું.” શ્રીદેવીએ ખેદ સાથે કહ્યું : એ તારાથી ખની શકે નહીં, નહીં તા આર્યાવર્તની મર્યાદા પર આવેલી શ્રાવસ્તી નગરીમાં ઇંદ્રવ્રુત્ત નામના તારા પિતાના મિત્ર રહે છે, તે અનેક વિદ્યાર્થીઆને વિદ્યાદાન દે છે; જે તારાથી ત્યાં જવાય તે ધારેલી સિદ્ધિ થાય ખરી.” એક એ વિસ રોકાઈ સજ્જ થઈ, અસ્તુ કહી કપિલજી પંથે પળ્યા.
અવધ વીતતાં કપિલ શ્રાવસ્તીએ શાસ્ત્રીજીને ઘેર આવી પહોંચ્યા. પ્રણામ કરીને પેાતાના ઇતિહાસ કહી ખતાવ્યો. શાસ્ત્રીજીએ મિત્રપુત્રને વિદ્યાદાન દેવાને માટે બહુ આનંદ દેખાડ્યો. પણ કપિલ આગળ કંઈ પૂંછ નહાતી કે તેમાંથી ખાય, અને અભ્યાસ કરી શકે; એથી કરીને તેને નગરમાં યાચવા જવું પડતું હતું. યાચતાં યાચતાં ખાર થઈ જતા હતા, પછી રસોઈ કરે, અને જમે ત્યાં સાંજના થોડા ભાગ રહેતા હતા; એટલે કંઈ અભ્યાસ કરી શકતા નહાતા. પંડિતે તેનું કારણ પૂછ્યું ત્યારે કપિલે તે કહી બતાવ્યું. પંડિત તેને એક ગૃહસ્થ પાસે તેડી ગયા અને હંમેશાં ભાજન મળે એવી ગેાઠવણ એક વિધવા બ્રાહ્મણીને ત્યાં તે ગૃહસ્થે કપિલની અનુકંપા ખાતર કરી દીધી, જેથી કપિલને તે એક ચિંતા ઓછી થઈ.
૧૦
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસાળા
શિક્ષાપાઠ ૪૭. કપિલમુનિ—ભાગ ૨
એ નાની ચિંતા ઓછી થઈ, ત્યાં બીજી મોટી જંજાળ ઊભી થઈ. ભદ્રિક કપિલ હવે યુવાન થયા હતા; અને જેને ત્યાં તે જમવા જતા હતા તે વિધવા ખાઈ પણ યુવાન હતી. તેની સાથે તેના ઘરમાં બીજું કોઈ માણુસ નહેતું. હમેશના પરસ્પરના વાતચીતના સંબંધ વધ્યા; વધીને હાસ્યવિનાદરૂપે થયા; એમ કરતાં કરતાં બન્નેને પ્રીતિ બંધાઈ. કપિલ તેનાથી લુખ્ખાયા ! એકાંત બહુ અનિષ્ટ ચીજ છે !!
૧૪૩
વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાનું તે ભૂલી ગયા. ગૃહસ્થ તરફથી મળતાં સીધાંથી બન્નેનું માંડ પૂરું થતું હતું; પણ લૂગડાંલત્તાંના વાંધા થયા. ગૃહસ્થાશ્રમ માંડી બેઠા જેવું કપિલે કરી મૂકર્યુ. ગમે તેવા છતાં હળુકર્મી જીવ હાવાથી સંસારની વિશેષ લેાતાળની તેને માહિતી પણ નહોતી. એથી પૈસા કેમ પેદા કરવા તે ખિચારે તે જાણતા પણ નહેાતા. ચંચળ સ્ત્રીએ તેને રસ્તા ખતાવ્યો કે, મૂંઝાવામાં કંઈ વળવાનું નથી; પરંતુ ઉપાયથી સિદ્ધિ છે. આ ગામના રાજાના એવા નિયમ છે કે, સવારમાં પહેલા જઈ જે બ્રાહ્મણુ આશીર્વાદ આપે તેને તે એ માસા સેાનું આપે છે. ત્યાં જો જઈ શકે અને પ્રથમ આશીર્વાદ આપી શકો તે તે એ માસા સેાનું મળે. કપિલે એ વાતની હા કહી. આઠ દિવસ સુધી આંટા ખાધા પણ વખત વીત્યા પછી જાય એટલે કંઈ વળે નહીં. એથી તેણે એક દિવસ નિશ્ચય કર્યાં કે, જો હું ચાકમાં સૂઉં તે ચીવટ રાખીને ઉઠાશે. પછી તે ચાકમાં સૂતા. અધરાત ભાગતાં ચંદ્રના ઉદય થયા. કપિલે પ્રભાત સમીપ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
જાણીને મૂઠીઓ વાળીને આશીર્વાદ દેવા માટે દેડતાં જવા માંડયું. રક્ષપાળે ચેર જાણીને તેને પકડી રાખે. એક કરતાં બીજું થઈ પડ્યું. પ્રભાત થયું એટલે રક્ષપાળે તેને લઈ જઈને રાજાની સમક્ષ ઊભે રાખે. કપિલ બેભાન જે ઊભે રહ્યો; રાજાને તેનાં ચેરનાં લક્ષણ ભાસ્યાં નહીં. એથી તેને સઘળું વૃત્તાંત પૂછયું. ચંદ્રના પ્રકાશને સૂર્ય સમાન ગણનારની ભકિતા પર રાજાને દયા આવી. તેની દરિદ્રતા ટાળવા રાજાની ઈચ્છા થઈ, એથી કપિલને કહ્યું, આશીર્વાદને માટે થઈ તારે જે એટલી તરખડ થઈ પડી છે, તે હવે તારી ઈચ્છા પૂરતું તું માગી લે, હું તને આપીશ. કપિલ શેડી વાર મૂઢ જે રહ્યો. એથી રાજાએ કહ્યું, કેમ વિપ્ર, કંઈ માગતા નથી? કપિલે ઉત્તર આપ્યો, મારું મન હજુ સ્થિર થયું નથી, એટલે શું માગવું તે સૂઝતું નથી. રાજાએ સામેના બાગમાં જઈ ત્યાં બેસીને સ્વસ્થતાપૂર્વક વિચાર કરી કપિલને માગવાનું કહ્યું. એટલે કપિલ તે બાગમાં જઈને વિચાર કરવા બેઠે.
શિક્ષાપાઠ ૪૮. કપિલમુનિ–ભાગ ૩
બે માસા સેનું લેવાની જેની ઈચ્છા હતી તે કપિલ હવે તૃષ્ણતરંગમાં ઘસડા. પાંચ મહેર માગવાની ઈચ્છા કરી, તે ત્યાં વિચાર આવ્યું કે પાંચથી કંઈ પૂરું થનાર નથી. માટે પંચવીશ મહેર માગવી. એ વિચાર પણ ફર્યો. પંચવીશ મહેરથી કંઈ આખું વર્ષ ઊતરાય નહીં, માટે સે મહેર માગવી. ત્યાં વળી વિચાર ફર્યો. સે મહેરે બે વર્ષ ઊતરી,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
મોક્ષમાળા. વૈભવ ભેગવી, પાછાં દુઃખનાં દુઃખ માટે એક હજાર મહેરની યાચના કરવી ઠીક છે, પણ એક હજાર મહેરે છેકરા છેયાંના બે ચાર ખર્ચ આવે કે એવું થાય તે પૂરું પણ શું થાય? માટે દશ હજાર મહોર માગવી કે જેથી જિંદગીપર્યંત પણ ચિંતા નહીં. ત્યાં વળી ઈચ્છા ફરી. દશ હજાર મહોર ખવાઈ જાય એટલે પછી મૂડી વગરના થઈ રહેવું પડે. માટે એક લાખ મહોરની માગણી કરું કે જેના વ્યાજમાં બધા પૈભવ ભેગવું; પણ જીવ! લક્ષાધિપતિ તે ઘણાય છે. એમાં આપણે નામાંકિત ક્યાંથી થવાના? માટે કરોડ મહેર માગવી કે જેથી મહાન શ્રીમંતતા કહેવાય. વળી પાછો રંગ ફર્યો. મહાન શ્રીમંતતાથી પણ ઘેર અમલ કહેવાય નહીં માટે રાજાનું અધું રાજ્ય માગવું. પણ જે અધું રાજ્ય માગીશ તેય રાજા મારા તુલ્ય ગણાશે, અને વળી હું એને યાચક પણ ગણાઈશ. માટે માગવું તે આખું રાજ્ય માગવું. એમ એ તૃષ્ણામાં ડૂબે, પરંતુ તુચ્છસંસારી એટલે પાછો વળે. ભલા જીવ ! આપણે એવી કૃતઘતા શા માટે કરવી પડે કે જે આપણને ઈચ્છા પ્રમાણે આપવા તત્પર થયે તેનું જ રાજ્ય લઈ લેવું અને તેને જ ભ્રષ્ટ કરે? ખરું જોતાં તે એમાં આપણું જ ભ્રષ્ટતા છે. માટે અધું રાજ્ય માગવું, પરંતુ એ ઉપાધિયે મારે નથી જોઈતી. ત્યારે નાણુની ઉપાધિ પણ ક્યાં ઓછી છે? માટે કરોડ લાખ મૂકીને સો બસે મહેર જ માગી લેવી. જીવ, સે બસે મહેર હમણું આવશે તે પછી વિષય વૈભવમાં વખત ચાલ્યા જશે અને વિદ્યાભ્યાસ પણ ધ રહેશે, માટે પાંચ મહેર હમણું તે લઈ જવી, પછીની વાત પછી. અરે! પાંચ મહેરનીયે હમણું કંઈ જરૂર નથી, માત્ર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા બે માસા સેનું લેવા આવ્યો હતો તે જ માગી લેવું. આ તે જીવ બહુ થઈ. તૃષ્ણાસમુદ્રમાં તે બહુ ગળકાં ખાધાં. આખું રાજ્ય માગતાં પણ તૃષ્ણ છીપતી નહોતી, માત્ર સંતોષ અને વિવેકથી તે ઘટાડી તે ઘટી. એ રાજા જે ચકવતી હોત તે પછી હું એથી વિશેષ શું માગી શકત? અને વિશેષ જ્યાં સુધી ન મળતા ત્યાં સુધી મારી તૃષ્ણા સમાત પણ નહીં જ્યાં સુધી તૃષ્ણા સમાત નહીં
ત્યાં સુધી હું સુખી પણ ન હોત. એટલેથીયે મારી તૃષ્ણ ટળે નહીં તે પછી બે માસાથી કરીને ક્યાંથી ટળે? એને આત્મા સવળીએ આવ્યો અને તે બે, હવે મારે બે માસાનું પણ કંઈ કામ નથી; બે માસાથી વધીને હું કેટલે સુધી પહોંચે ! સુખ તે સંતેષમાં જ છે. તૃષ્ણ એ સંસારવૃક્ષનું બીજ છે. એને હે જીવ, તારે શું ખપ છે? વિદ્યા લેતાં તે વિષયમાં પડી ગયે; વિષયમાં પડવાથી આ ઉપાધિમાં પડ્યો, ઉપાધિ વડે કરીને અનંત તૃષ્ણસમુદ્રના તરંગમાં તું પડ્યો. એક ઉપાધિમાંથી આ સંસારમાં એમ અનંત ઉપાધિ વેઠવી પડે છે. આથી એને ત્યાગ કરે ઉચિત છે. સત્ય સતેષ જેવું નિરપાધિ સુખ એકે નથી. એમ વિચારતાં વિચારતાં તૃષ્ણ શમાવવાથી તે કપિલનાં અનેક આવરણ ક્ષય થયાં. તેનું અંતઃકરણ પ્રફુલ્લિત અને બહુ વિવેકશીલ થયું. વિવેકમાં ને વિવેકમાં ઉત્તમ જ્ઞાન વડે તે સ્વાત્માને વિચાર કરી શક્યો. અપૂર્વ શ્રેણિએ ચઢી તે કૈવલ્યજ્ઞાનને પામ્ય કહેવાય છે.
તૃષ્ણ કેવી કનિષ્ઠ વસ્તુ છે! જ્ઞાનીઓ એમ કહે છે કે તૃષ્ણ આકાશના જેવી અનંત છે. નિરંતર તે નવયૌવન
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
મોક્ષમાળા રહે છે. કંઈક ચાહના જેટલું મળ્યું એટલે ચાહનાને વધારી દે છે. સંતેષ એ જ કલ્પવૃક્ષ છે; અને એ જ માત્ર મને વાંછિતતા પૂર્ણ કરે છે.
શિક્ષાપાઠ ૪૯. તૃષ્ણાની વિચિત્રતા
(મનહર છંદ) (એક ગરીબની વધતી ગયેલી તૃષ્ણા) હતી દીનતાઈ ત્યારે તાકી પટેલાઈ અને,
મળી પટેલાઈ ત્યારે તાકી છે શેઠાઈને, સાંપડી શેઠાઈ ત્યારે તાકી મંત્રિતાઈ અને,
આવી મંત્રિતાઈ ત્યારે તાકી નૃપતાઈને, મળી નૃપતાઈ ત્યારે તાકી દેવતાઈ અને,
દીઠી દેવતાઈ ત્યારે તાકી શંકરાઈને; અહો! રાજચંદ્ર માને માને શંકરાઈ મળી; વધે તૃષનાઈ તેય જાય ન મરાઈને. ૧
(૨) કરચલી પડી દાઢી ડાચાં તણે દાટ વળે,
કાળી કેશપટી વિષે શ્વેતતા છવાઈ ગઈ સુંઘવું, સાંભળવું, ને દેખવું તે માંડી વાળ્યું,
તેમ દાંત આવલી તે, ખરી કે ખવાઈ ગઈ. વળી કેડ વાંકી, હાડ ગયાં, અંગરંગ ગયે,
ઊઠવાની આય જતાં લાકડી લેવાઈ ગઈ, અરે ! રાજચંદ્ર એમ, યુવાની હરાઈ પણ,
મનથી ને તેય રાંડ મમતા મરાઈ ગઈ. ૨
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
(૩)
કરાડાના કરજના શિર પર ડંકા વાગે, રાગથી રૂંધાઈ ગયું. શરીર સુકાઈને; પુરપતિ પણ માથે, પીડવાને તાકી રહ્યો,
પેટ તણી વેઠ પશુ, શકે ન પુરાઈને. પિતૃ અને પરણી. તે, મચાવે અનેક ધંધ,
પુત્ર, પુત્રી ભાખે ખાઉં ખાઉં દુઃખદાઈને; અરે! રાજચંદ્ર તેાય જીવ ઝાવા દાવા કરે, જંજાળ ઠંડાય નહીં, તજી તૃષનાઈને. (૪)
થઈ ક્ષીણુ નાડી અવાચક જેવા રહ્યો પડી, જીવન દીપક પામ્યા કેવળ ઝંખાઈને; છેટ્ટી ઇસે પડ્યો ભાળી ભાઈએ ત્યાં એમ ભાખ્યું, હવે ટાઢી માટી થાય તા તા ઠીક ભાઈને. હાથને હલાવી ત્યાં તા ખીજી બુદ્ધે સૂચવ્યું એ, ઓલ્યા વિના એસ બાળ તારી ચતુરાઈને ! અરે ! રાજચંદ્ર દેખા દેખા આશાપાશ કેવા ? જતાં ગઈ નહીં ડેશે મમતા મરાઈને !
૧૫૧
3
૪
શિક્ષાપાઠ ૫૦. પ્રમાદ
ધર્મની અનાદરતા, ઉન્માદ, આળસ, કષાય એ સઘળાં પ્રમાદનાં લક્ષણ છે.
ભગવાને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ગૌતમને કહ્યું કે, હૈ ગૌતમ ! મનુષ્યનું આયુષ્ય ડાભની અણી પર પડેલા જળના
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
સાલમાળા
બિંદુ જેવું છે. જેમ તે બિંદુને પડતાં વાર લાગતી નથી, તેમ આ મનુષ્યાયુ જતાં વાર લાગતી નથી. એ ખેાધના કાવ્યમાં ચાથી કડી સ્મરણમાં અવશ્ય રાખવા જેવી છે. - સમય નોયમ મા માર્” – એ પવિત્ર વાચના બે અર્થ થાય છે. એક તા હે ગૌતમ ! સમય એટલે અવસર પામીને પ્રમાદ ન કરવા અને ખીજો એ કે મેષાનુમેષમાં ચાલ્યા જતા અસંખ્યાતમા ભાગના જે સમય કહેવાય છે તેટલા વખત પણુ પ્રમાદ ન કરવા. કારણ દેહ ક્ષણભંગુર છે; કાળશિકારી માથે ધનુષ્યખાણુ ચઢાવીને ઊભા છે. લીધા કે લેશે એમ જંજાળ થઈ રહી છે; ત્યાં પ્રમાદથી ધર્મકર્તવ્ય કરવું રહી જશે.
અતિ વિચક્ષણ પુરુષો સંસારની સર્વોપાધિ ત્યાગીને અહારાત્ર ધર્મમાં સાવધાન થાય છે. પળના પણુ પ્રમાદ કરતા નથી. વિચક્ષણ પુરુષા અહેારાત્રના થેાડા ભાગને પણ નિરંતર ધર્મકર્તવ્યમાં ગાળે છે, અને અવસરે અવસરે ધર્મકર્તવ્ય કરતા રહે છે. પશુ મૂઢ પુરુષો નિદ્રા, આહાર, મેાજશેાખ અને વિકથા તેમજ રંગરાગમાં આયુ વ્યતીત કરી નાખે છે. એનું પરિણામ તેએ અધાતિરૂપ પામે છે.
જેમ બને તેમ યત્ના અને ઉપયાગથી ધર્મને સાધ્ય કરવા યેાગ્ય છે. સાઠે ઘડીના અહેારાત્રમાં વીશ ઘડી તે નિદ્રામાં ગાળીએ છીએ. બાકીની ચાળીશ ઘડી ઉપાધિ, ટેલટપ્પા અને રઝળવામાં ગાળીએ છીએ. એ કરતાં એ સાઠ ઘડીના વખતમાંથી બે ચાર ઘડી વિશુદ્ધ ધર્મકર્તવ્યને માટે ઉપયોગમાં લઈએ તેા બની શકે એવું છે. એનું પિરણામ પણ કેવું સુંદર થાય ?
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૫૩
પળ એ અમૂલ્ય ચીજે છે. ચક્રવતી પણ એક પળ પામવા આખી રિદ્ધિ આપે તે પણ તે પામનાર નથી. એક પળ વ્યર્થ છેવાથી એક ભવ હારી જવા જેવું છે એમ તત્વની દ્રષ્ટિએ સિદ્ધ છે!
શિક્ષાપાઠ ૫૧. વિવેક એટલે શું?
લઘુ શિષ્ય–ભગવન! આપ અમને સ્થળે સ્થળે કહેતા આવે છે કે વિવેક એ મહાન શ્રેયસ્કર છે. વિવેક એ અંધારામાં પડેલા આત્માને ઓળખવાને દીવે છે. વિવેક વડે કરીને ધર્મ ટકે છે. વિવેક નથી ત્યાં ધર્મ નથી તે વિવેક એટલે શું? તે અમને કહે.
ગુરુ–આયુષ્યમને ! સત્યાસત્યને તેને સ્વરૂપે કરીને સમજવાં તેનું નામ વિવેક.
લઘુ શિષ્ય–સત્યને સત્ય અને અસત્યને અસત્ય કહેવાનું તે બધાય સમજે છે. ત્યારે મહારાજ! એઓ ધર્મનું મૂળ પામ્યા કહેવાય?
ગુરુ—તમે જે વાત કહે છે તેનું એક દૃષ્ટાંત આપે જોઈએ.
લઘુ શિષ્ય–અમે પિતે કડવાને કડવું જ કહીએ છીએ; મધુરાને મધુરું કહીએ છીએ, ઝેરને ઝેર ને અમૃતને અમૃત કહીએ છીએ.
ગુરુ–આયુષ્યમને ! એ બધાં દ્રવ્ય પદાર્થ છે. પરંતુ આત્માને કઈ કડવાશ, કઈ મધુરાશ, કયું ઝેર ને કર્યું અમૃત છે એ ભાવપદાર્થોની એથી કંઈ પરીક્ષા થઈ શકે?
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
મોક્ષમાળા લઘુ શિષ્ય–ભગવન્! એ સંબંધી તે અમારું લક્ષ પણ નથી.
ગુરુ-ત્યારે એ જ સમજવાનું છે કે જ્ઞાનદર્શનારૂપ આત્માના સત્ય ભાવ પદાર્થને અજ્ઞાન અને અદર્શનરૂપ અસત્ વસ્તુએ ઘેરી લીધા છે. એમાં એટલી બધી મિત્રતા થઈ ગઈ છે કે પરીક્ષા કરવી અતિ અતિ દુર્લભ છે. સંસારનાં સુખ અનંતી વાર આત્માએ ભેગવ્યાં છતાં તેમાંથી હજુ પણ મેહિની ટળી નહીં, અને તેને અમૃત જે ગણ્યો એ અવિવેક છે; કારણ સંસાર કડે છે; કડવા વિપાકને આપે છે, તેમજ વૈરાગ્ય જે એ કડવા વિપાકનું ઔષધ છે, તેને કહે ગયે; આ પણ અવિવેક છે. જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણે અજ્ઞાન, અદર્શને ઘેરી લઈ જે મિત્રતા કરી નાંખી છે તે ઓળખી ભાવ અમૃતમાં આવવું,
એનું નામ વિવેક છે. કહે ત્યારે હવે વિવેક એ કેવી વસ્તુ કરી?
લધુ શિષ્ય–અહો! વિવેક એ જ ધર્મનું મૂળ અને ધર્મરક્ષક કહેવાય છે, તે સત્ય છે. આત્મસ્વરૂપને વિવેક વિના ઓળખી શકાય નહીં એ પણ સત્ય છે. જ્ઞાન, શીલ, ધર્મ, તત્ત્વ અને તપ એ સઘળાં વિવેક વિને ઉદય પામે નહીં એ આપનું કહેવું યથાર્થ છે. જે વિવેકી નથી તે અજ્ઞાની અને મંદ છે. તે જ પુરુષ મતભેદ અને મિથ્યા દર્શનમાં લપટાઈ રહે છે. આપની વિવેક સંબંધીની શિક્ષા અમે નિરંતર મનન કરીશું.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક્ષમાળા
૧૫૫ શિક્ષાપાઠ પર,જ્ઞાનીઓએ વૈરાગ્ય શા માટે બોળે?
સંસારના સ્વરૂપ સંબંધી આગળ કેટલુંક કહેવામાં આવ્યું છે તે તમને લક્ષમાં હશે.
જ્ઞાનીઓએ એને અનંત ખેદમય, અનંત દુઃખમય, અવ્યવસ્થિત, ચળવિચળ અને અનિત્ય કહ્યો છે. આ વિશેષણે લગાડવા પહેલાં એમણે સંસાર સંબંધી સંપૂર્ણ વિચાર કરેલે જણાય છે. અનંત ભવનું પર્યટન, અનંતકાળનું અજ્ઞાન, અનંત જીવનને વ્યાઘાત, અનંત મરણ, અનંત શેક એ વડે કરીને સંસારચકમાં આત્મા ભમ્યા કરે છે. સંસારની દેખાતી ઇદ્વવારણ જેવી સુંદર મહિનીએ આત્માને તટસ્થ લીન કરી નાંખે છે. એ જેવું સુખ આત્માને ક્યાંય ભાસતું નથી. મેહિનીથી સત્યસુખ અને એનું સ્વરૂપ જેવાની એણે આકાંક્ષા પણ કરી નથી. પતંગની જેમ દીપક પ્રત્યે મેહિની છે. તેમ આત્માની સંસાર સંબંધે મોહિની છે. જ્ઞાનીઓ એ સંસારને ક્ષણભર પણ સુખરૂપ કહેતા નથી. તલ જેટલી જગ્યા પણ એ સંસારની ઝેર વિના રહી નથી. એક ભૂંડથી કરીને એક ચક્રવતી સુધી ભાવે કરીને સરખાપણું રહ્યું છે એટલે ચક્રવર્તીની સંસાર સંબંધમાં જેટલી મેહિની છે, તેટલી જ બલકે તેથી વિશેષ ભૂંડને છે. ચક્રવત જેમ સમગ્ર પ્રજા પર અધિકાર ભેગવે છે, તેમ તેની ઉપાધિ પણ ભેગવે છે. ભૂંડને એમાંનું કશુંયે ભેગવવું પડતું નથી..
અધિકાર કરતાં ઊલટી ઉપાધિ વિશેષ છે. ચક્રવર્તીને પિતાની પત્ની પ્રત્યે પ્રેમ એટલે છે, તેટલે જ બલકે
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
સાક્ષમાળા
તેથી વિશેષ ભૂડના પાતાની ભૂડણી પ્રત્યે પ્રેમ રહ્યો છે. ચક્રવર્તી ભાગથી જેટલેા રસ લે છે, તેટલા જ રસ ભૂંડ પણ માની બેઠું છે. ચક્રવર્તીની જેટલી વૈભવની મહાળતા છે, તેટલી જ ઉપાધિ છે. ભૂંડને એના વૈભવના પ્રમાણમાં છે. બન્ને જન્મ્યાં છે અને બન્ને મરવાનાં છે. આમ અતિ સૂક્ષ્મ વિચારે ક્ષણિકતાથી, રાગથી, જરાથી ખન્ને ગ્રાહિત છે. દ્રવ્ય ચક્રવર્તી સમર્થ છે. મહાપુણ્યશાળી છે. શતાવેદની ભાગવે છે, અને ભૂડ બિચારું અશાતાવેદની ભોગવી રહ્યું છે. ખન્નેને અશાતાશાતા પણ છે; પરંતુ ચક્રવર્તી મહા સમર્થ છે. પણ જો એ જીવનપર્યંત 'માહાંધ રહ્યો તે સઘળી ખાજી હારી જવા જેવું કરે છે. ભૂખૂડને પણ તેમ જ છે. ચક્રવર્તી શ્લાધાપુરુષ હોવાથી ભૂંડથી એ રૂપે એની તુલના જ નથી; પરંતુ આ સ્વરૂપે છે. ભેગ ભાગવવામાં પણ મન્ને તુચ્છ છે; ખન્નેનાં શરીર પરુ માંસાદિકનાં છે. સંસારની આ ઉત્તમાત્તમ પદ્મવી આવી રહી ત્યાં આવું દુઃખ, ક્ષણિકતા, તુચ્છતા, અંધપણું એ રહ્યું છે તે પછી ખીજે સુખ શા માટે ગણવું જોઈએ ? એ સુખ નથી, છતાં સુખ ગણા તે જે સુખ ભયવાળાં અને ક્ષણિક છે તે દુઃખ જ છે. અનંત તાપ, અનંત શોક, અનંત દુઃખ જોઈને જ્ઞાનીઓએ આ સંસારને સૂંઠ દીધી છે તે સત્ય છે. એ ભણી પાછું વાળી જોવા જેવું નથી, ત્યાં દુઃખ, દુઃખ ને દુઃખ જ છે. દુઃખના એ સમુદ્ર છે.
વૈરાગ્ય એ જ અનંત સુખમાં લઈ જનાર ઉત્કૃષ્ટ ભામિયા છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૫૩. મહાવીરશાસન
હમણાં જે શાસન પ્રવર્તમાન છે તે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરનું પ્રણત કરેલું છે. ભગવાન મહાવીરને નિર્વાણ પધાર્યા ૨૪૧૪ વર્ષ થઈ ગયાં. મગધ દેશના ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં ત્રિશલાદેવી ક્ષત્રિયાણીની કુખે સિદ્ધાર્થ રાજાથી ભગવાન મહાવીર જમ્યા. મહાવીર ભગવાનના મોટા ભાઈનું નામ નંદિવર્ધમાન હતું. મહાવીર ભગવાનની સ્ત્રીનું નામ યદા હતું. ત્રીશ વર્ષ તેઓ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યા. એકાંતિક વિહારે સાડાબાર વર્ષ એક પક્ષ તપાદિક સમ્યકાચારે એમણે અશેષ ઘનઘાતી કર્મને બાળીને ભસ્મીભૂત કર્યા અને અનુપમેય કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન હજુવાલિકા નદીને કિનારે પામ્યા. એકંદર તેર વર્ષની લગભગ આયુ ભેળવી સર્વ કર્મ ભસ્મીભૂત કરી સિદ્ધસ્વરૂપને પામ્યા. વર્તમાન વીશીના એ છેલ્લા જિનેશ્વર હતા.
એઓનું આ ધર્મતીર્થ પ્રવર્તે છે. તે ૨૧,૦૦૦ વર્ષ એટલે પંચમકાળની પૂર્ણતા સુધી પ્રવર્તશે, એમ ભગવતીસૂત્રમાં પ્રવચન છે.
આ કાળ દશ અપવાદથી યુક્ત હોવાથી એ ધર્મતીર્થ પર અનેક વિપત્તિઓ આવી ગઈ છે, આવે છે, અને પ્રવચન પ્રમાણે આવશે પણ ખરી.
જૈન સમુદાયમાં પરસ્પર મતભેદ બહુ પડી ગયા છે. પરસ્પર નિંદાગ્રંથેથી જંજાળ માંડી બેઠા છે. વિવેક વિચારે મધ્યસ્થ પુરુષ મતમતાંતરમાં નહીં પડતાં જૈન શિક્ષાનાં મૂળ
૧. મોક્ષમાળાની પ્રથમવૃત્તિ વીર સંવત ૨૪૧૪ એટલે વિક્રમ સંવત ૧૯૪૪ માં છપાઈ છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
સાક્ષમાળા
તત્ત્વ પર આવે છે; ઉત્તરૢ શીલવાન મુનિ પર ભાવિક રહે છે, અને સત્ય એકાગ્રતાથી પેાતાના આત્માને દમે છે.
વખતે વખતે શાસન કંઈ સામાન્ય પ્રકાશમાં આવે છે; પણ કાળપ્રભાવને લીધે તે જોઈએ એવું પ્રકૃક્ષિત ન થઈ શકે.
યંત્ર લડાય મિા' એવું ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં વચન છે; એના ભાવાર્થ એ છે કે છેલ્લા તીર્થંકર (મહાવીરસ્વામી)ના શિષ્યા વાંકા ને જડ થશે; અને તેમની સત્યતા વિષે કાઈને ખેલવું રહે તેમ નથી. આપણે કાં તત્ત્વના વિચાર કરીએ છીએ ? કયાં ઉત્તમ શીલના વિચાર કરીએ છીએ? નિયમિત વખત ધર્મમાં કયાં વ્યતીત કરીએ છીએ ? ધર્મતીર્થના ઉડ્ડય માટે કયાં લક્ષ રાખીએ છીએ ? કયાં દાઝવડે ધર્મતત્ત્વને ષીએ છીએ ? શ્રાવકકુળમાં જન્મ્યા એથી કરીને શ્રાવક, એ વાત આપણે ભાવે કરીને માન્ય કરવી જોઈતી નથી; એને માટે જોઈતા આચાર, જ્ઞાન, શેષ કે એમાંનાં કંઈ વિશેષ લક્ષણૢા હેાય તેને શ્રાવક માનીએ તે તે યથાયેાગ્ય છે. દ્રવ્યાદિક કેટલાક પ્રકારની સામાન્ય ક્રયા શ્રાવકને ઘેર જન્મે છે અને તે પાળે છે, તે વાત વખાણવા લાયક છે; પણ તત્ત્વને કોઈક જ જાણે છે; જાણ્યા કરતાં ઝાઝી શંકા કરનારા અર્ધદગ્ધા પણ છે; જાણીને અહંપદ્મ કરનારા પણ છે; પરંતુ જાણીને તત્ત્વના કાંટામાં તાળનારા કાઈક વિરલા જ છે. પરંપર આમ્રાયથી કેવળ, મન:પર્યંવ અને પરમાવધિજ્ઞાન વિચ્છેદ ગયાં; દૃષ્ટિવાદ વિચ્છેદ ગયું; સિદ્ધાંતના ઘણા ભાગ વિચ્છેદ ગયે; માત્ર થોડા રહેલા ભાગ પર સામાન્ય સમજણથી શંકા કરવી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૫૯ યોગ્ય નથી. જે શંકા થાય તે વિશેષ જાણનારને પૂછવી, ત્યાંથી મનમાનતે ઉત્તર ન મળે તેપણ જિનવચનની શ્રદ્ધા ચળવિચળ કરવી નહીં. અનેકાંત શૈલીના સ્વરૂપને વિરલા જાણે છે.
ભગવાનનાં કથનરૂપ મણિના ઘરમાં કેટલાંક પામર પ્રાણીઓ દેષરૂપી કાણું શોધવાનું મથન કરી અધોગતિજન્ય કર્મ બાંધે છે. લીલોતરીને બદલે તેની સુકવણી કરી લેવાનું કેણ, કેવા વિચારથી શેધી કાઢયું હશે? '
આ વિષય બહુ મોટો છે. એ સંબંધી અહીં આગળ કંઈ કહેવાની યેગ્યતા નથી. ટૂંકામાં કહેવાનું કે આપણે આપણા આત્માના સાર્થક અર્થે મતભેદમાં પડવું નહીં. ઉત્તમ અને શાંત મુનિને સમાગમ, વિમળ આચાર, વિવેક, દયા, ક્ષમા એનું સેવન કરવું. મહાવીરતીર્થને અર્થે બને તે વિવેકી બેધ કારણ સહિત આપ. તુચ્છ બુદ્ધિથી શક્તિ થવું નહીં, એમાં આપણું પરમ મંગળ છે, એ વિસર્જન કરવું નહીં.
શિક્ષાપાઠ ૫૪. અશુચિ કોને કહેવી?
જિજ્ઞાસુ–મને જૈનમુનિઓના આચારની વાત બહુ ચી છે. એએના જે કઈ દર્શનના અંતમાં આચાર નથી. ગમે તેવા શિયાળાની ટાઢમાં અમુક વસ્ત્ર વડે તેઓને રેડવવું પડે છે; ઉનાળામાં ગમે તે તાપ તપતાં છતાં પગમાં તેઓને પગરખાં કે માથા પર છત્રી લેવાતી નથી. ઊની રેતીમાં આતાપના લેવી પડે છે. યાજજીવ ઊનું પાણી પીએ છે. ગૃહસ્થને ઘેર તેઓ બેસી શક્તા નથી. શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળે છે. ફૂટી બદામ પણ પાસે રાખી શકતા
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
સાક્ષમાળા
નથી. અયેાગ્ય વચન તેએથી ખેલી શકાતું નથી. વાહન તેઓ લઈ શકતા નથી. આવા પવિત્ર આચાર ખરે ! મોક્ષદાયક છે. પરંતુ નવ વાડમાં ભગવાને સ્નાન કરવાની ના કહી છે એ વાત તે મને યથાર્થ બેસતી નથી.
સત્ય~~ શા માટે બેસતી નથી ?
.
જિજ્ઞાસુ—કારણ એથી અશુચિ વધે છે. સત્ય—કઈ અશુચિ વધે છે? જિજ્ઞાસુ——શરીર મલિન રહે છે એ.
સત્ય—ભાઈ, શરીરની મલિનતાને અશુચિ કહેવી એ વાત કંઈ વિચારપૂર્વક નથી. શરીર પાતે શાનું બન્યું છે એ તા વિચાર કરે. રક્ત, પિત્ત, મળ, મૂત્ર, શ્લેષ્મને એ ભંડાર છે. તે પર માત્ર ત્વચા છે; છતાં એ પવિત્ર કેમ થાય ? વળી સાધુએ એવું કંઇ સંસારી કર્તવ્ય કર્યું ન હેાય કે જેથી તેઓને સ્નાન કરવાની આવશ્યકતા રહે. જિજ્ઞાસુ—પણ સ્નાન કરવાથી તેઓને હાનિ શું છે? સત્ય—એ તે સ્થળબુદ્ધિના જ પ્રશ્ન છે. નાહવાથી અસંખ્યાતા જંતુના વિનાશ, કામાગ્નિની પ્રદીપ્તતા, વ્રતને ભંગ, પરિણામનું અદલવું, એ સઘળી અશુચિ ઉત્પન્ન થાય છે અને એથી આત્મા મહામલિન થાય છે. પ્રથમ એના વિચાર કરવા જોઈએ. શરીરની, જીવહિંસાયુક્ત જે મલિનતા છે તે અશુચિ છે. અન્ય મલિનતાથી તે આત્માની ઉજ્જવળતા થાય છે, એ તત્ત્વવિચારે સમજવાનું છે; નાહવાથી વ્રતભંગ થઈ આત્મા મલિન થાય છે; અને આત્માની મલિનતા એ જ અશુચિ છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૬૧ જિજ્ઞાસુ–મને તમે બહુ સુંદર કારણ બતાવ્યું. સૂક્ષમ વિચાર કરતાં જિનેશ્વરનાં કથનથી બેધ અને અત્યાનંદ પ્રાપ્ત થાય છે. વારુ, ગૃહસ્થાશ્રમીઓને જીવહિંસા કે સંસારકર્તવ્યથી થયેલી શરીરની અશુચિ ટાળવી જોઈએ કે નહીં?
સત્ય–સમજણપૂર્વક અશુચિ ટાળવી જ જોઈએ. જૈન જેવું એકે પવિત્ર દર્શન નથી, અને તે અપવિત્રતાને બધ કરતું નથી. પરંતુ શૌચાશૌચનું સ્વરૂપ સમજવું જોઈએ.
શિક્ષાપાઠ ૫૫. સામાન્ય નિત્યનિયમ
પ્રભાત પહેલાં જાગૃત થઈ, નમસ્કાર મંત્રનું સ્મરણ કરી મન વિશુદ્ધ કરવું. પાપ વ્યાપારની વૃત્તિ રેકી રાત્રિ સંબંધી થયેલા દેષનું ઉપગપૂર્વક પ્રતિક્રમણ કરવું.
પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી યથાવસર ભગવાનની ઉપાસના, સ્તુતિ તથા સ્વાધ્યાયથી કરીને મનને ઉજજવલ કરવું.
માતાપિતાને વિનય કરી, આત્મહિતને લક્ષ ભુલાય નહીં, તેમ યત્નાથી સંસારી કામમાં પ્રવર્તન કરવું.
પિતે ભેજન કરતાં પહેલાં સત્પાત્રે દાન દેવાની પરમ આતુરતા રાખી તેને વેગ મળતાં યાચિત પ્રવૃત્તિ કરવી.
આહાર, વિહારને નિયમિત વખત રાખવે તેમજ સતુશાસ્ત્રના અભ્યાસને અને તારિવક ગ્રંથના મનનને પણ નિયમિત વખત રાખવે.
સાયંકાળે સંધ્યાવશ્યક ઉપગપૂર્વક કરવું. ચોવિહાર પ્રત્યાખ્યાન કરવું. નિયમિત નિદ્રા લેવી.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ર
મોક્ષમાળા - સૂતા પહેલાં અઢાર પાપાનક, દ્વાદશત્રતદોષ અને સર્વ જીવને ક્ષમાવી, પંચપરમેષ્ટીમંત્રનું સ્મરણ કરી, મહા શાંતિથી સમાધિભાવે શયન કરવું.
આ સામાન્ય નિયમ બહુ લાભદાયક થશે. એ તમને સંક્ષેપમાં કહ્યા છે. સૂક્ષ્મ વિચારથી અને તેમ પ્રવર્તવાથી એ વિશેષ મંગળદાયક થશે.
શિક્ષાપાઠ ૫૬. ક્ષમાપના
હે ભગવાન! હું બહુ ભૂલી ગયે, મેં તમારાં અમૂલ્ય વચનને લક્ષમાં લીધાં નહીં. તમારાં કહેલાં અનુપમ તત્વને મેં વિચાર કર્યો નહીં. તમારાં પ્રણત કરેલાં ઉત્તમ શીલને સેવ્યું નહીં. તમારાં કહેલાં દયા, શાંતિ, ક્ષમા અને પવિત્રતા મેં ઓળખ્યાં નહીં. હે ભગવન ! હું ભૂલ્ય, આથડ્યો, રઝળ્યો અને અનંત સંસારની વિટંબામાં પડ્યો છું. હું પાપી છું. હું બહુ મદેન્મત્ત અને કર્મરજથી કરીને મલિન છું. હે પરમાત્મા ! તમારાં કહેલાં તત્ત્વ વિના મારે મેક્ષ નથી. હું નિરંતર પ્રપંચમાં પડ્યો છું, અજ્ઞાનથી અંધ થયે છું, મારામાં વિવેકશક્તિ નથી અને હું મૂઢ છું, હું નિરાશ્રિત છું, અનાથ છું. નીરાગી પરમાત્મા! હું હવે તમારું, તમારા ધર્મનું અને તમારા મુનિનું શરણ ગ્રહું છું. મારા અપરાધ ક્ષય થઈ હું તે સર્વ પાપથી મુક્ત થવું એ મારી અભિલાષા છે. આગળ કરેલાં પાપને હું હવે પશ્ચાત્તાપ કરું છું. જેમ જેમ હું સૂકમ વિચારથી ઊંડે ઊતરું છું તેમ તેમ તમારા તત્વના ચમત્કારો મારા સ્વરૂપને પ્રકાશ કરે છે. તમે
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક્ષમાળા
૧૬૩ નીરાગી, નિર્વિકારી, સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ, સહજાનંદી, અનંતજ્ઞાની, અનંતદર્શી અને ક્યપ્રકાશક છે. હું માત્ર મારા હિતને અર્થે તમારી સાક્ષીએ ક્ષમા ચાહું છું. એક પળ પણ તમારાં કહેલાં તત્ત્વની શંકા ન થાય, તમારા કહેલા રસ્તામાં અહોરાત્ર હું રહું, એ જ મારી આકાંક્ષા અને વૃત્તિ થાઓ ! હે સર્વજ્ઞ ભગવાન! તમને હું વિશેષ શું કહું? તમારાથી કંઈ અજાણ્યું નથી. માત્ર પશ્ચાત્તાપથી હું કર્મજન્ય પાપની ક્ષમા ઈચ્છું છું. શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ
શિક્ષાપાઠ ૫૭. વૈરાગ્ય એ ધર્મનું સ્વરૂપ છે
એક વસ્ત્ર લેહીથી કરીને રંગાયું. તેને જે લેહીથી જોઈએ તે તે જોઈ શકનાર નથી, પરંતુ વિશેષ રંગાય છે. જે પાણીથી એ વસ્ત્રને જોઈએ તે તે મલિનતા જવાને સંભવ છે. એ દ્રષ્ટાંત પરથી આત્મા પર વિચાર લઈએ. આત્મા અનાદિકાળથી સંસારરૂપી લેહીથી મલિન થયું છે. મલિનતા રમ રેમ ઊતરી ગઈ છે ! એ મલિનતા આપણે વિષય શૃંગારથી ટાળવા ધારીએ તે તે ટળી શકે નહીં. લેહીથી જેમ લેહી દેવાતું નથી, તેમ શૃંગારથી કરીને વિષયજન્ય આત્મમલિનતા ટળનાર નથી એ જાણે નિશ્ચયરૂ૫ છે. અનેક ધર્મમતે આ જગતમાં ચાલે છે, તે સંબંધી અપક્ષપાતે વિચાર કરતાં આગળથી આટલું વિચારવું અવશ્યનું છે કે જ્યાં સ્ત્રીઓ ભેગવવાને ઉપદેશ કર્યો હોય, લક્ષ્મીલીલાની શિક્ષા આપી હોય, રંગ, રાગ, ગુલતાન અને એશઆરામ કરવાનું તત્વ બતાવ્યું હોય ત્યાંથી
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
માક્ષમાળા
1
આપણા આત્માની સત્ક્રાંતિ નથી. કારણ એ ધર્મમત ગણીએ તે આખા સંસાર ધર્મમતયુક્ત જ છે. પ્રત્યેક ગૃહસ્થનું ઘર એ જ યાજનાથી ભરપૂર હાય છે. છેકર છૈયાં, સ્ત્રી, રંગ, રાગ, તાન ત્યાં જામ્યું પડ્યું હેાય છે. અને તે ઘર ધર્મમંદિર કહેવું, તે પછી અધર્મસ્થાનક કર્યું ? અને જેમ વર્તીએ છીએ તેમ વર્તવાથી ખોટું પણ શું ? કોઈ એમ કહે કે પેલાં ધર્મમંદિરમાં તે પ્રભુની ભક્તિ થઈ શકે છે તા તેઓને માટે ખેદ્યપૂર્વક આટલા જ ઉત્તર દેવાના છે કે, તે પરમાત્મતત્ત્વ અને તેની વૈરાગ્યમય ભક્તિને જાણતા નથી. ગમે તેમ હા પણ આપણે આપણા મૂળ વિચાર પર આવવું જોઈએ. તત્ત્વજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ આત્મા સંસારમાં વિષયાદિક મલિનતાથી પર્યટન કરે છે. તે મલિનતાના ક્ષય વિશુદ્ધ ભાવ જળથી હાવા જોઈએ. અર્હુતનાં કહેલાં તત્ત્વરૂપ સાબુ અને વૈરાગ્યરૂપી જળથી ઉત્તમ આચારરૂપ પથ્થર પર રાખીને આત્મવસ્રને ધાનાર નિગ્રંથ ગુરુ છે. આમાં જો વૈરાગ્યજળ ન હેાય તે બધાં સાહિત્ય કંઈ કરી શકતાં નથી; માટે વૈરાગ્યને ધર્મનું સ્વરૂપ કહી શકાય. યદિ અર્હુત પ્રણીત તત્ત્વ વૈરાગ્ય જ આધે છે, તેા તે જ ધર્મનું સ્વરૂપ એમ ગણવું.
શિક્ષાપાઠ ૫૮. ધમ ના મતભેદ—ભાગ ૧
આ જગતીતળ પર અનેક પ્રકારથી ધર્મના મત પડેલા છે. તેવા મતભેદ અનાદિકાળથી છે, એ ન્યાયસિદ્ધ છે. પણ એ મતભેદો કંઈ કંઈ રૂપાંતર પામ્યા જાય છે. એ સંબંધી કેટલાક વિચાર કરીએ.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
મેક્ષમાળા કેટલાક પરસ્પર મળતા અને કેટલાક પરસ્પર વિરુદ્ધ છે, કેટલાક કેવળ નાસ્તિકના પાથરેલા પણ છે. કેટલાક સામાન્ય નીતિને ધર્મ કહે છે. કેટલાક જ્ઞાનને જ ધર્મ કહે છે. કેટલાક અજ્ઞાન એ ધર્મમત કહે છે. કેટલાક ભક્તિને કહે છે, કેટલાક ક્રિયાને કહે છે કેટલાક વિનયને કહે છે અને કેટલાક શરીર સાચવવું એને ધર્મમત કહે છે.
એ ધર્મમતસ્થાપકે એ એમ બધ કર્યો જણાય છે કે, અમે જે કહીએ છીએ તે સર્વજ્ઞવાણીરૂપ અને સત્ય છે. બાકીના સઘળા મતે અસત્ય અને કુતર્કવાદી છે; પરસ્પર તેથી તે મતવાદીઓએ ગ્ય કે અયોગ્ય ખંડન કર્યું છે. વેદાંતના ઉપદેશક આ જ બધે છે; સાંખ્યને પણ આ જ બેધ છે. બુદ્ધને પણ આ જ બેધ છે; ન્યાયમતવાળાને પણ આ જ બેધ છે; વૈશેષિકને આ જ બોધ છે, શક્તિપંથીને આ જ બોધ છે; વૈષ્ણવાદિકને આ જ બંધ છે; ઇસ્લામીને આ જ બોધ છે; અને કાઈસ્ટને આ જ બધ છે કે આ અમારું કથન તમને સર્વસિદ્ધિ આપશે. ત્યારે આપણે હવે વિચાર કરે ? - વાદી પ્રતિવાદી બન્ને સાચા હોતા નથી, તેમ બન્ને બેટા દેતા નથી. બહુ તે વાદી કંઈક વધારે સાચે અને પ્રતિવાદી કંઈક એ છે ખોટો હોય. કેવળ બન્નેની વાત છેટી હોવી ન જોઈએ. આમ વિચાર કરતાં તે એક ધર્મમત સાચે કરે; અને બાકીના ખોટા ઠરે.
૧. દ્વિતીયાવૃત્તિમાં આટલે ભાગ વધારે છે–“અથવા પ્રતિવાદી કંઈક વધારે સાચો અને વાદી કંઈક ઓછો ખેટ હેય.”
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
મોક્ષમાળા - જિજ્ઞાસુ એ એક આશ્ચર્યકારક વાત છે. સર્વને અસત્ય અને સર્વને સત્ય કેમ કહી શકાય?, જે સર્વને અસત્ય એમ કહીએ તે આપણે નાસ્તિક કરીએ અને ધર્મની સચ્ચાઈ જાય. આ તે નિશ્ચય છે કે ધર્મની સચ્ચાઈ છે, તેમ સૃષ્ટિ પર તેની આવશ્યકતા છે. એક ધર્મમત સત્ય અને બાકીના સર્વ અસત્ય એમ કહીએ તે તે વાત સિદ્ધ કરી બતાવવી જોઈએ. સર્વ સત્ય કહીએ તે તે એ રેતીની ભીંત કરી; કારણ તે આટલા બધા મતભેદ શા માટે પડે? સર્વ એક જ પ્રકારના મતે સ્થાપવા શા માટે યત્ન ન કરે? એમ અજેન્યના વિરોધાભાસ વિચારથી થોડી વાર અટકવું પડે છે.
તેપણ તે સંબંધી યથામતિ હું કંઈ ખુલાસે કરું છું. એ ખુલાસે સત્ય અને મધ્યસ્થભાવનાને છે. એકાંતિક કે મતાંતિક નથી; પક્ષપાતી કે અવિવેકી નથી, પણ ઉત્તમ અને વિચારવા જેવે છે. દેખાવે એ સામાન્ય લાગશે, પરંતુ સૂફમ વિચારથી બહુ ભેદવા લાગશે.
શિક્ષાપાઠ ૫૯. ધર્મના મતભેદ-ભાગ ૨
આટલું તે તમારે સ્પષ્ટ માનવું કે ગમે તે એક ધર્મ આ સૃષ્ટિ પર સંપૂર્ણ સત્યતા ધરાવે છે. હવે એક દર્શનને સત્ય કહેતાં બાકીના ધર્મમતને કેવળ અસત્ય કહેવા પડે, પણ હું એમ કહી ન શકું. શુદ્ધ આત્મજ્ઞાનદાતા નિશ્ચયનય વડે તે તે અસત્યરૂપ ઠરે; પરંતુ વ્યવહારનયે તે અસત્ય ઠરાવી શકાય નહીં. એક સત્ય અને બાકીના અપૂર્ણ અને સદોષ છે એમ હું કહું છું. તેમજ કેટલાક
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
કુતર્કવાદી અને નાસ્તિક છે. તે કેવળ અસત્ય છે, પરંતુ જેઓ પરલેક સંબંધી કે પાપ સંબંધી કંઈ પણ બંધ કે ભય બતાવે છે તે જાતના ધર્મમતને અપૂર્ણ અને સદોષ કહી શકાય છે. એક દર્શન જે નિર્દોષ અને પૂર્ણ કહેવાનું છે તેની વાત હમણાં એક બાજુ રાખીએ.
હવે તમને શંકા થશે કે સદેષ અને અપૂર્ણ એવું કથન એને પ્રવર્તકે શા માટે બેઠું હશે? તેનું સમાધાન થવું જોઈએ. એ ધર્મમતવાળાઓની જ્યાં સુધી બુદ્ધિની ગતિ પહોંચી ત્યાં સુધી તેમણે વિચાર કર્યા. અનુમાન, તર્ક અને ઉપમાદિક આધાર વડે તેઓને જે કથન સિદ્ધ જણાયું તે પ્રત્યક્ષરૂપે જાણે સિદ્ધ છે એવું તેમણે દર્શાવ્યું. જે પક્ષ લીધે તેમાં મુખ્ય એકાંતિક વાદ લીધે; ભક્તિ, વિશ્વાસ, નીતિ, જ્ઞાન કે ક્રિયા એમાંના એક વિષયને વિશેષ વર્ણવ્યો, એથી બીજા માનવા ગ્ય વિષયે તેમણે દૂષિત કરી દીધા. વળી જે વિષયે તેમણે વર્ણવ્યા તે સર્વ ભાવ ભેદે તેઓએ કંઈ જાણ્યા નહોતા, પણ પિતાની મહાબુદ્ધિ અનુસારે બહુ વર્ણવ્યા. તાર્કિક સિદ્ધાંત ડ્રષ્ટાંતાદિકથી સામાન્ય બુદ્ધિવાળા આગળ કે જડભરત આગળ તેઓએ સિદ્ધ કરી બતાવ્યો. કીર્તિ, લેકહિત, કે ભગવાન મનાવાની આકાંક્ષા એમાંની એકાદિ પણ એમના મનની ભ્રમણ હોવાથી અત્યગ્ર ઉદ્યમાદિકથી તેઓ જય પામ્યા. કેટલાકે શૃંગાર અને લહેરી સાધનાથી મનુષ્યનાં મન હરણ ક્યાં. દુનિયા મહિનામાં તે મૂળે ડૂબી પડી છે, એટલે એ લહેરી દર્શનથી ગાડરરૂપે થઈને તેઓએ રાજી થઈ તેનું કહેવું
દિ આ પાડા–૧. લેકેચ્છિત
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
મોક્ષમાળા
માન્ય રાખ્યું. કેટલાકે નીતિ તથા કંઈ વૈરાગ્યાદિ ગુણ દેખી તે કથન માન્ય રાખ્યું. પ્રવર્તકની બુદ્ધિ તેઓ કરતાં વિશેષ હોવાથી તેને પછી ભગવાનરૂપ જ માની લીધા. કેટલાકે વૈરાગ્યથી ધર્મમત ફેલાવી પાછળથી કેટલાંક સુખશીલિયાં સાધનને બંધ બેસી દીધું. પિતાને મત સ્થાપન કરવાની મહાન ભ્રમણાઓ અને પિતાની અપૂર્ણતા ઈત્યાદિક ગમે તે કારણથી બીજાનું કહેલું પિતાને ન રહ્યું એટલે તેણે જુદી જ રાહ કાવ્યો. આમ અનેક મતમતાંતરની જાળ થતી ગઈ. ચાર પાંચ પેઢી એકને એક ધર્મ પાળે એટલે પછી તે કુળધર્મ થઈ પડ્યો. એમ સ્થળે સ્થળે થતું ગયું. ૧
- શિક્ષાપાઠ ૬૦. ધર્મના મતભેદ–ભાગ ૩
જે એક દર્શન પૂર્ણ અને સત્ય ન હોય તે બીજા ધર્મમતને અપૂર્ણ અને અસત્ય કઈ પ્રમાણથી કહી શકાય નહીં એ માટે થઈને જે એક દર્શન પૂર્ણ અને સત્ય છે તેનાં તત્વપ્રમાણથી બીજા મતેની અપૂર્ણતા અને એકાંતિક્તા જઈએ.
એ બીજા ધર્મમમાં તત્વજ્ઞાન સંબંધી યથાર્થ સૂક્ષ્મ વિચારે નથી. કેટલાક જગકર્તાને બંધ કરે છે, પણ જગકર્તા પ્રમાણ વડે સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. કેટલાક જ્ઞાનથી મેક્ષ છે એમ કહે છે તે એકાંતિક છે, તેમજ ક્રિયાથી મોક્ષ છે એમ કહેનારા પણ એકાંતિક છે. જ્ઞાન, ક્રિયા એ બન્નેથી મેક્ષ કહેનારા તેના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણતા નથી અને એ બન્નેના ભેદ શ્રેણિબંધ નથી કહી
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૬૯
શક્યા એ જ એમની સર્વજ્ઞતાની ખામી જણાઈ આવે છે. સદેવતત્વમાં કહેલાં અષ્ટાદશ દૂષણોથી એ ધર્મમત
સ્થાપકે રહિત નહોતા એમ એઓનાં ગૂંથેલાં ચરિત્રો પરથી પણ તત્વની દ્રષ્ટિએ દેખાય છે. કેટલાક મતેમાં હિંસા, અબ્રહાચર્ય ઈ0 અપવિત્ર વિષયને બોધ છે તે તે સહજમાં અપૂર્ણ અને સરાગીનાં સ્થાપેલાં જોવામાં આવે છે. કેઈએ એમાં સર્વવ્યાપક મેક્ષ, કેઈએ કંઈ નહીં એ રૂપ મેક્ષ, કેઈએ સાકાર મેક્ષ અને કેઈએ • અમુક કાળ સુધી રહી પતિત થવું એ રૂપે મોક્ષ માન્ય છે, પણ એમાંથી કઈ વાત તેઓની સપ્રમાણુ થઈ શકતી નથી.
એએના અપૂર્ણ વિચારનું ખંડન યથાર્થ જેવા જેવું છે અને તે નિગ્રંથ આચાર્યોનાં ગૂંથેલાં શાસ્ત્રોથી મળી શકશે.
વેદ સિવાયના બીજા મતેના પ્રવર્તકો, એમના ચરિત્રો, વિચારે ઈત્યાદિક વાંચવાથી અપૂર્ણ છે એમ જણાઈ આવે છે. વેદે, પ્રવર્તક ભિન્ન ભિન્ન કરી નાંખી બેધડકતાથી વાત મર્મમાં નાંખી ગંભીર 3ળ પણ કર્યો છે. છતાં એમના પુષ્કળ મતે વાંચવાથી એ પણ અપૂર્ણ અને એકાંતિક જણાઈ આવશે.
જે પૂર્ણ દર્શન વિષે અત્રે કહેવાનું છે તે જૈન એટલે નીરાગીના સ્થાપન કરેલા દર્શન વિષે છે. એના બેધદાતા
દિ. આ૦ પાઠા – ૧ “એના વિચારોનું અપૂર્ણપણું નિસ્પૃહ તત્વવેત્તાઓએ દર્શાવ્યું છે તે યથાસ્થિત જાણવું યોગ્ય છે. ૨ “વર્તમાનમાં જે વેદે છે તે ઘણું પ્રાચીન ગ્રન્થ છે તેથી તે મતનું પ્રાચીનપણું છે. પરંતુ તે પણ હિંસાએ કરીને દૂષિત હેવાથી અપૂર્ણ છે, તેમજ સરાગીનાં વાક્ય છે એમ સ્પષ્ટ જણાય છે.”
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
સર્વજ્ઞ અને સર્વદેશી હતા. કાળભેદ છે તાપણુ એ વાત સૈદ્ધાંતિક જણાય છે. દયા, બ્રહ્મચર્ય, શીલ, વિવેક, વૈરાગ્ય, જ્ઞાન, ક્રિયાદિ એના જેવાં પૂર્ણ એએ વર્ણવ્યાં નથી. તેની સાથે શુદ્ધ આત્મજ્ઞાન, તેની કોટિએ, જીવનાં ચ્યવન, જન્મ, ગતિ, વિગતિ, યાનિદ્વાર, પ્રદેશ, કાળ, તેનાં સ્વરૂપ એ વિષે એવા સૂક્ષ્મ ખાધ છે કે જે વડે તેની સર્વજ્ઞતાની નિઃશંકતા થાય. કાળભેદે પરંપરાસ્રાયથી કેવળજ્ઞાનાદિ જ્ઞાને જોવામાં નથી આવતાં છતાં જે જે જિનેશ્વરનાં રહેલાં સૈદ્ધાંતિક વચના છે તે અખંડ છે. તેઓના કેટલાક સિદ્ધાંતા એવા સૂક્ષ્મ છે કે, જે એકેક વિચારતાં આખી જિંદગી વહી જાય તેવું છે. આગળ પર કેટલુંક એ સંબંધી કહેવાનું છે.
૧૭૦
જિનેશ્વરનાં કહેલાં ધર્મતત્ત્વથી કાર્ય પણ પ્રાણીને લેશ ખેદ ઉત્પન્ન થતા નથી. સર્વ આત્માની રક્ષા અને સર્વાત્મશક્તિને પ્રકાશ એમાં રહ્યો છે. એ ભેદે વાંચવાથી, સમજવાથી અને તે પર અતિ અતિ સૂક્ષ્મ વિચાર કરવાથી આત્મશક્તિ પ્રકાશ પામી જૈનદર્શનની સર્વજ્ઞતાની, સર્વોત્કૃષ્ટપણાની હા કહેવરાવે છે. બહુ મનનથી સર્વ ધર્મમત જાણી પછી તુલના કરનારને આ કથન અવશ્ય સિદ્ધ થશે.
એ સર્વજ્ઞ દર્શનનાં મૂળતત્ત્વા અને ખીજા મૃતના મૂળતત્ત્વો વિષે અહીં વિશેષ કહી શકાય તેટલી જગ્યા નથી.
શિક્ષાપાઠ ૬૧. સુખ વિષે વિચાર—ભાગ ૧
એક બ્રાહ્મણુ દરિદ્રાવસ્થાથી કરીને બહુ પીડાતા હતા. તેણે કંટાળીને છેવટે દેવનું ઉપાસન કરી લક્ષ્મી
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૭૧
મેળવવાનો નિશ્ચય કર્યો. પિતે વિદ્વાન હેવાથી ઉપાસના કરવા પહેલાં વિચાર કર્યો કે કદાપિ દેવ તે કઈ તુષ્ટમાન થશે; પણ પછી તે આગળ સુખ કયું માગવું? તપ કરી પછી માગવામાં કંઈ સૂઝે નહીં, અથવા ન્યૂનાધિક સૂઝે તે કરેલું તપ પણ નિરર્થક જાય; માટે એક વખત આખા દેશમાં પ્રવાસ કર. સંસારના મહપુરુષનાં ધામ, વૈભવ અને સુખ જેવાં. એમ નિશ્ચય કરી તે પ્રવાસમાં નીકળી પડ્યો. ભારતનાં જે જે રમણીય અને રિદ્ધિમાન શહેરે હતાં તે જોયાં. યુક્તિ-પ્રયુક્તિએ રાજાધિરાજનાં અંતઃપુર, સુખ અને વૈભવ જેયાં. શ્રીમંતેના આવાસ, વહીવટ, બાગબગીચા અને કુટુંબ પરિવાર જોયા; પણ એથી તેનું કઈ રીતે મન માન્યું નહીં. કેઈને સ્ત્રીનું દુઃખ, કોઈને પતિનું દુઃખ, કોઈને અજ્ઞાનથી દુઃખ, કેઈને વહાલાંને વિયેગનું દુઃખ, કેઈને નિર્ધનતાનું દુઃખ, કેઈને લક્ષ્મીની ઉપાધિનું દુઃખ, કેઈને શરીર સંબંધી દુઃખ, કેઈને પુત્રનું દુઃખ, કેઈને શત્રુનું દુઃખ, કેઈને જડતાનું દુઃખ, કોઈને માબાપનું દુઃખ, કેઈને વૈધવ્યદુઃખ, કેઈને કુટુંબનું દુઃખ, કેઈને પિતાના નીચ કુળનું દુઃખ, કેઈને પ્રીતિનું દુઃખ, કોઈને ઈર્ષ્યાનું દુઃખ, કેઈને હાનિનું દુઃખ, એમ એક બે વિશેષ કે બધાં દુઃખ સ્થળે સ્થળે તે વિપ્રના જોવામાં આવ્યાં. એથી કરીને એનું મન કેઈ સ્થળે માન્યું નહીં, જ્યાં જુઓ ત્યાં દુઃખ તે ખરું જ. કઈ સ્થળે સંપૂર્ણ સુખ તેના જેવામાં આવ્યું નહીં. હવે ત્યારે શું માગવું ? એમ વિચારતાં વિચારતાં એક મહાધનાઢયની પ્રશંસા સાંભળીને તે દ્વારિકામાં આવ્યો.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક્ષમાળા
દ્વારિકા મહારિદ્ધિમાન, વૈભવયુક્ત, બાગબગીચા વડે કરીને સુશોભિત અને વસ્તીથી ભરપૂર શહેર તેને લાગ્યું. સુંદર અને ભવ્ય આવાસે જેતે અને પૂછતે પૂછતે તે પેલા મહાધનાઢયને ઘેર ગયે. શ્રીમંત મુખગૃહમાં બેઠા હતા. તેણે અતિથિ જાણુને બ્રાહ્મણને સન્માન આપ્યું. કુશળતા પૂછી અને ભેજનની તેઓને માટે પેજના કરાવી. જરા વાર જવા દઈ ધીરજથી શેઠે બ્રાહ્મણને પૂછ્યું, આપનું આગમન કારણ જે મને કહેવા જેવું હોય તે કહો. બ્રાહ્મણે કહ્યું, હમણાં આપ ક્ષમા રાખે; આપને સઘળી જાતને વૈભવ, ધામ, બાગબગીચા ઈત્યાદિક મને દેખાડવું પડશે; એ જોયા પછી આગમન કારણ કહીશ. શેઠે એનું કંઈ મર્મરૂપ કારણ જાણીને કહ્યું, ભલે આનંદપૂર્વક આપની ઇચ્છા પ્રમાણે કરે. જમ્યા પછી બ્રાહણે શેઠને પોતે સાથે આવીને ધામાદિક બતાવવા વિનંતી કરી. ધનાઢયે તે માન્ય રાખી; અને પિતે સાથે જઈ બાગબગીચા, ધામ, વૈભવ, એ સઘળું દેખાયું. શેઠની સ્ત્રી, પુત્રે પણ ત્યાં બ્રાહ્મણના જોવામાં આવ્યા. મેગ્યતાપૂર્વક તેઓએ તે બ્રાહ્મણને સત્કાર કર્યો, એએનાં રૂપ, વિનય અને સ્વચ્છતા તેમજ મધુર વાણી જોઈને બ્રાહ્મણ રાજી થયું. પછી તેની દુકાનને વહીવટ જે. એક વહીવટિયા ત્યાં બેઠેલા જોયા. તેઓ પણ માયાળુ, વિનયી અને નમ્ર તે બ્રાહ્મણના જેવામાં આવ્યા. એથી તે બહુ સંતુષ્ટ થયે. એનું મન અહીં કંઈક સંતેષાયું. સુખી તે જગતમાં આ જ જણાય છે એમ તેને લાગ્યું.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૬૨. સુખ વિષે વિચાર—ભાગ ૨
કેવાં એનાં સુંદર ઘર છે! તેની સ્વચ્છતા અને જાળવણી કેવી સુંદર છે ! કેવી શાણી અને મનેાના તેની સુશીલ સ્ત્રી છે! તેના કેવા કાંતિમાન અને કહ્યાગરા પુત્રો છે! કેવું સંપીલું તેનું કુટુંબ છે! લક્ષ્મીની મહેર પણ એને ત્યાં કેવી છે! આખા ભારતમાં એના જેવા ખીજે કાઈ સુખી નથી. હવે તપ કરીને જો હું માગું તે આ મહાધનાઢય જેવું જ સઘળું માગું, ખીરુ ચાહના કરું નહીં.
૧૭૩
દિવસ વીતી ગયા અને રાત્રિ થઈ. સૂવાના વખત થયા. ધનાઢય અને બ્રાહ્મણ એકાંતમાં બેઠા હતા; પછી ધનાઢયે વિપ્રને આગમન કારણ કહેવા વિનંતિ કરી.
વિપ્ર~~~હું ઘેરથી એવા વિચાર કરી નીકળ્યા હતા કે બધાથી વધારે સુખી કાણુ છે તે જોવું, અને તપ કરીને પછી એના જેવું સુખ સંપાદન કરવું. આખા ભારત અને તેનાં સઘળાં રમણીય સ્થળા જોયાં, પરંતુ કઈ રાજાધિરાજને ત્યાં પણ મને સંપૂર્ણ સુખ જોવામાં આવ્યું નહીં. જ્યાં જોયું ત્યાં આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ જોવામાં આવી. આ ભણી આવતાં આપની પ્રશંસા સાંભળી, એટલે હું અહીં આવ્યો; અને સંતાષ પણ પામ્યા. આપના જેવી રિદ્ધિ, સપુત્ર, કમાઈ, સ્ત્રી, કુટુંબ, ઘર વગેરે મારા જોવામાં કયાંય આવ્યું નથી. આપ પોતે પણ ધર્મશીલ, સદ્ગુણી અને જિનેશ્વરના ઉત્તમ ઉપાસક છે. એથી હું એમ માનું છું કે આપના જેવું સુખ આજે નથી. ભારતમાં આપ વિશેષ સુખી છે. ઉપાસના કરીને કદાપિ દેવ કને ચાચું તે આપના જેવી સુખસ્થિતિ યાચું.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા ધનાઢય–પંડિતજી, આપ એક બહુ મર્મભરેલા વિચારથી નીકળ્યા છે, એટલે અવશ્ય આપને જેમ છે તેમ સ્વાનુભવી વાત કહું છું પછી જેમ તમારી ઈચ્છા થાય તેમ કરજે. મારે ત્યાં આપે જે જે સુખ જોયાં તે તે સુખ ભારતસંબંધમાં ક્યાંય નથી એ આપે કહ્યું તે તેમ હશે; પણ ખરું એ મને સંભવતું નથી; મારે સિદ્ધાંત આવે છે કે જગતમાં કોઈ સ્થળે વાસ્તવિક સુખ નથી. જગત દુઃખથી કરીને દાઝતું છે. તમે મને સુખી જુએ છે પણ વાસ્તવિક રીતે હું સુખી નથી.
- વિપ્ર—આપનું આ કહેવું કઈ અનુભવસિદ્ધ. અને માર્મિક હશે. મેં અનેક શાસ્ત્રો જોયાં છે, છતાં મર્મપૂર્વક વિચારે આવા લક્ષમાં લેવા પરિશ્રમ જ લીધે નથી. તેમ મને એ અનુભવ સર્વને માટે થઈને થયેલ નથી. હવે આપને શું દુઃખ છે તે મને કહો.
ધનાઢ્ય–પંડિતજી, આપની ઈચ્છા છે તે હું કહું છું તે લક્ષપૂર્વક મનન કરવા જેવું છે, અને એ ઉપરથી કંઈ રસ્તે પામવા જેવું છે.
શિક્ષાપાઠ ૬૩. સુખ વિષે વિચાર–ભાગ ૩
જે સ્થિતિ હમણાં મારી આપ જુઓ છે તેવી સ્થિતિ લક્ષમી, કુટુંબ અને સ્ત્રી સંબંધમાં આગળ પણ હતી. જે વખતની હું વાત કરું છું, તે વખતને લગભગ વીશ વર્ષ થયાં. વ્યાપાર અને વૈભવની બહોળાશ એ સઘળું વહીવટ અવળે પડવાથી ઘટવા મંડ્યું. કેટયાવધિ કહેવાતે હું
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૧૭૫
ઉપરાચાપરી ખાટના ભાર વહન કરવાથી લક્ષ્મી વગરના માત્ર ત્રણ વર્ષમાં થઈ પડ્યો. જ્યાં કેવળ સવળું ધારીને નાખ્યું હતું ત્યાં અવળું પડયું. એવામાં મારી સ્ત્રી પણ ગુજરી ગઈ. તે વખતમાં મને કંઈ સંતાન નહોતું. જખરી ખેાટાને લીધે મારે અહીંથી નીકળી જવું પડયું. મારા કુટુંબીઓએ થતી રક્ષા કરી; પરંતુ તે આભ ફાટયાનું થીગડું હતું. અન્નને અને દાંતને વેર થવાની સ્થિતિએ હું બહુ આગળ નીકળી પડ્યો. જ્યારે હું ત્યાંથી નીકળ્યા ત્યારે મારા કુટુંબીઓ મને રાકી રાખવા મંડ્યાં કે તેં ગામના દરવાજો પણ દીઠા નથી, માટે તને જવા દઈ શકાય નહીં. તારું કોમળ શરીર કંઈ પણ કરી શકે નહીં; અને તું ત્યાં જા અને સુખી થા તા પછી આવ પણ નહીં; માટે એ વિચાર તારે માંડી વાળવા. ઘણા પ્રકારથી તેઓને સમજાવી, સારી સ્થિતિમાં આવીશ ત્યારે અવશ્ય અહીં આવીશ, એમ વચન દુઈ જાવામંદર હું પયૅટને નીકળી પડ્યો.
પ્રારબ્ધ પાછાં વળવાની તૈયારી થઈ. દૈવયેાગે મારી કને એક દમડી પણ રહી નહોતી. એક કે બે મહિના ઉત્તરપાષણ ચાલે તેવું સાધન રહ્યું નહોતું. છતાં જાવામાં હું ગયા. ત્યાં મારી બુદ્ધિએ પ્રારબ્ધ ખીલવ્યાં. જે વહાણમાં હું બેઠો હતા તે વહાણના નાવિકે મારી ચંચળતા અને નમ્રતા જોઈને પોતાના શેઠ આગળ મારા દુઃખની વાત કરી. તે શેઠે મને ખેલાવી અમુક કામમાં ગેાવ્યો; જેમાં હું મારા પાષણથી ચાગણું પેદા કરતા હતા. એ વેપારમાં મારું ચિત્ત જ્યારે સ્થિર થયું ત્યારે ભારત સાથે એ વેપાર વધારવા મેં પ્રયત્ન કર્યાં અને તેમાં ફાવ્યો. બે વર્ષમાં પાંચ લાખ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ક્ષમાળા
જેટલી કમાઈ થઈ. પછી શેઠ પાસેથી રાજીખુશીથી આજ્ઞા લઈ મેં કેટલેક માલ ખરીદી દ્વારિકા ભણું આવવાનું કર્યું.
ડે કાળે ત્યાં આવી પહોંચે ત્યારે બહુ લેક સન્માન આપવા અને સામા આવ્યા હતા. હું મારાં કુટુંબીઓને આનંદભાવથી જઈ મળે. તેઓ મારા ભાગ્યની પ્રશંસા કરવા લાગ્યાં. જાવેથી લીધેલા માલે મને એકના પાંચ કરાવ્યા. પંડિતજી! ત્યાં કેટલાક પ્રકારથી મારે પાપ કરવાં પડ્યાં હતા, પૂરું ખાવા પણ હું પામ્યું નહોતે; પરંતુ એક વાર લકમી સાથે કરવાને જે પ્રતિજ્ઞાભાવ કર્યો હતે તે પ્રારબ્ધગથી પજો. જે દુઃખદાયક સ્થિતિમાં હું હતું તે દુઃખમાં શું ખામી હતી? સ્ત્રી, પુત્ર એ તે જાણે નહોતાં - જ; માબાપ આગળથી પરલેક પામ્યાં હતાં. કુટુંબીઓના વિયેગવડે અને વિના દમડીએ જાવે જે વખતે હું ગમે તે વખતની સ્થિતિ અજ્ઞાનદ્રષ્ટિથી આંખમાં આંસુ આણી દે તેવી છે, આ વખતે પણ ધર્મમાં લક્ષ રાખ્યું હતું. દિવસને અમુક ભાગ તેમાં રક્ત હતું, તે લક્ષ્મી કે એવી લાલચે નહીં, પરંતુ સંસારદુઃખથી એ તારનાર સાધન છે એમ ગણીને, તને ભય ક્ષણ પણ દૂર નથી, માટે એ કર્તવ્ય જેમ બને તેમ કરી લેવું, એ મારી મુખ્ય નીતિ હતી. દુરાચારથી કંઈ સુખ નથી; મનની તૃપ્તિ નથી; અને આત્માની મલિનતા છે. એ તત્ત્વ ભણી મેં મારું લક્ષ દેરેલું હતું.
શિક્ષાપાઠ ૬૪. સુખ વિષે વિચાર–ભાગ ૪
- અહીં આવ્યા પછી હું સારા ઠેકાણાની કન્યા પામ્યું. તે પણ સુલક્ષણી અને મર્યાદશીલ નીવડી, એ વડે કરીને મારે
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
માસમાળા
૧૭૭
ખાતર
ત્રણ પુત્ર થયા. વહીવટ પ્રમળ હાવાથી અને નાણું નાણુાને વધારતું હાવાથી દશ વર્ષમાં હું મહાકટયાવધિ થઈ પડ્યો. પુત્રની નીતિ, વિચાર અને બુદ્ધિ ઉત્તમ રહેવા મેં બહુ સુંદર સાધના ગાઠવ્યાં, જેથી તેઓ આ સ્થિતિ પામ્યા છે. મારાં કુટુંબીઓને યાગ્ય ચેાગ્ય સ્થળે ગાઠવી તેઓની સ્થિતિને સુધરતી કરી. દુકાનના મેં અમુક નિયમ ખાંધ્યા. ઉત્તમ ધામના આરંભ કરી લીધા. આ ફક્ત એક મમત્વ કર્યું. ગયેલું પાછું મેળવ્યું; અને કુળપરંપરાનું નામાંકિતપણું જતું અટકાવ્યું, એમ કહેવરાવવા માટે આ સઘળું મેં કર્યું. એને હું સુખ માનતે નથી. જોકે હું બીજા કરતાં સુખી છું; તાપણુ એ શાતાવેદની છે; સત્સુખ નથી. જગતમાં બહુધા કરીને અશાતાવેદની છે. મેં ધર્મમાં મારા કાળ ગાળવાને નિયમ રાખ્યા છે. સત્ત્થાઓનાં વાંચન, મનન, સત્પુરુષના સમાગમ, યમનિયમ, એક મહિનામાં ખાર દિવસ બ્રહ્મચર્ય, ખનતું ગુપ્તદાન, એ આદિ ધર્મરૂપે મારો કાળ ગાળું છું. સર્વે વ્યવહારસંબંધીની ઉપાધિમાંથી કેટલાક ભાગ બહુ અંશે મેં ત્યાગ્યા છે. પુત્રાને વ્યવહારમાં યથાયેાગ્ય કરીને હું નિગ્રંથ થવાની ઈચ્છા રાખું છું. હમણાં નિગ્રંથ થઈ શકું તેમ નથી; એમાં સંસારમેાહિની કે એવું કારણ નથી; પરંતુ તે પણ ધર્મસંબંધી કારણ છે. ગૃહસ્થધર્મનાં આચરણ બહુ કનિષ્ઠ થઈ ગયાં છે; અને મુનિ તે સુધારી શકતા નથી. ગૃહસ્થ ગૃહસ્થને વિશેષ ખેાધ કરી શકે; આચરણથી પણ અસર કરી શકે. એટલા માટે થઈને ધર્મસંબંધે ગૃહસ્થવર્ગને હું ઘણે ભાગે બધી યમનિયમમાં ભણું છું. દર સપ્તાહે આપણે ત્યાં પાંચર્સે જેટલા સગૃહસ્થોની સભા ભરાય છે. આઠ દિવસના નવેા અનુભત્ર અને બાકીના આગળના
૧૨
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
સક્ષમાળા
ધર્માનુભવ એમને એ ત્રણ મુહૂર્ત બેખું છું. મારી સ્ત્રી ધર્મશાસ્ત્રના કેટલાક ખાધ પામેલી હાવાથી તે પશુ સ્ત્રીવર્ગને ઉત્તમ યમનિયમના આધ કરી સામાહિક સભા ભરે છે. પુત્રો પણ શાસ્ત્રના બનતા પરિચય રાખે છે. વિદ્વાનેાનું સન્માન, અતિથિનું સન્માન, વિનય અને સામાન્ય સત્યતા, એક જ ભાવ એવા નિયમો બહુધા મારા અનુચરો પણ સેવે છે. એએ બધા એથી શાતા ભાગવી શકે છે. લક્ષ્મીની સાથે મારી નીતિ, ધર્મ, સદ્ગુણુ, વિનય એણે જનસમુદાયને મહુ સારી અસર કરી છે. રાજાસહિત પણ મારી નીતિવાત અંગીકાર કરે તેવું થયું છે. આ સઘળું આત્મપ્રશંસા માટે હું કહેતા નથી એ આપે સ્મૃતિમાં રાખવું; માત્ર આપના પૂછેલાં ખુલાસા દાખલ આ સઘળું સંક્ષેપમાં કહેતા જઉં છું.
૧૭૮
શિક્ષાપાઠ ૬૫. સુખ વિષે વિચાર—ભાગ ૫
આ સઘળા ઉપરથી હું સુખી છું એમ આપને લાગી શકશે અને સામાન્ય વિચારે મને અહુ સુખી માના તા માની શકાય તેમ છે. ધર્મ, શીલ અને નીતિથી તેમજ શાસ્રાવધાનથી મને જે આનંદ ઊપજે છે તે અવર્ણનીય છે. પણ તત્ત્વદૃષ્ટિથી હું સુખી ન મનાઉં. જ્યાં સુધી સર્વ પ્રકારે ખાદ્ય અને અત્યંતર પરિગ્રહ મૈં ત્યાગ્યા નથી ત્યાં સુધી રાગદોષના ભાવ છે. જો કે તે બહુ અંશે નથી, પણ છે; તે ત્યાં ઉપાધિ પણ છે. સર્વસંગપરિત્યાગ કરવાની મારી સંપૂર્ણ આકાંક્ષા છે; પણ જ્યાં સુધી તેમ થયું નથી ત્યાં સુધી હજી કોઈ ગણાતાં પ્રિયજનના વિયેગ, વ્યવહારમાં હાનિ, કુટુંબીનું દુઃખ એ થાડે અંશે પણ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
માક્ષમાળા
૧૯૭૯
ઉપાધિ આપી શકે. પોતાના દેહ પર માત સિવાય પણ નાના પ્રકારના રોગના સંભવ છે. માટે કેવળ નિગ્રંથ, “ ખાહ્વાયંતર પરિગ્રહના ત્યાગ, અલ્પારંભને ત્યાગ એ સઘળું નથી થયું ત્યાં સુધી હું મને કેવળ સુખી માન નથી. હવે આપને તત્ત્વની દૃષ્ટિએ વિચારતાં માલૂમ પડશે. કે લક્ષ્મી, સ્ત્રી, પુત્ર કે કુટુંબ એ વડે સુખ નથી; અને એને સુખ ગણું તે જ્યારે મારી સ્થિતિ પતિત થઈ હતી ત્યારે એ સુખ કયાં ગયું હતું ? જેના વિયેગ છે, જે ક્ષણુભંગુર છે અને જ્યાં એકત્વ કે અવ્યાખાધપણું નથી તે સુખ સંપૂર્ણ નથી. એટલા માટે થઈને હું મને સુખી કહી શકતા નથી. હું બહુ વિચારી વિચારી વ્યાપાર વહીવટ કરતા હતા, તેપણ મારે આરંભેાપાધિ, અનીતિ અને લેશ પણ કપટ સેવવું પડ્યું નથી, એમ તે નથી જ. અનેક પ્રકારનાં આરંભ અને કપટ મારે સેવવાં પડ્યાં હતાં. આપ જો ધારતા હા કે દેવેાપાસનથી લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવી, તે તે જો પુણ્ય નહાય તા કોઈ કાળે મળનાર નથી... પુણ્યથી લક્ષ્મી પામી મહારંભ, કપટ અને માનપ્રમુખ વધારવાં તે મહાપાપનાં કારણ છે; પાપ નરકમાં નાખે છે. પાપથી આત્મા, પામેલા મહાન મનુષ્યદેહ એળે ગુમાવી દે છે. એક તે જાણે પુણ્યને ખાઈ જવાં; ખાકી વળી પાપનું બંધન કરવું; લક્ષ્મીની અને તે વડે આખા સંસારની ઉપાધિ ભાગવવી તે હું ધારું છું કે વિવેકી આત્માને માન્ય ન હેાય. મેં જે કારણથી લક્ષ્મી ઉપાર્જન કરી હતી, તે કારણ મેં આગળ આપને જણાવ્યું હતું. જેમ આપની ઈચ્છા હેાય તેમ કરે. આપ વિદ્વાન છે, હું વિદ્વાનને ચાહું છું. આપની અભિલાષા હોય તે ધર્મધ્યાનમાં પ્રસક્ત
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
સામાળા
થઈ સહકુટુંબ અહીં ભલે રહેા. આપની ઉપવિકાની સરળ ચેાજના જેમ કહે તેમ હું રુચિપૂર્વક કરાવી આપું. અહીં શાસ્રાધ્યયન અને સત્વસ્તુના ઉપદેશ કરો. મિથ્યારંભાપાધિની લાલુપતામાં હું ધારું છું કે ન પડી, પછી આપની જેવી ઇચ્છા.
પંડિત——આપે આપના અનુભવની બહુ મનન કરવા જેવી આખ્યાયિકા કહી. આપ અવશ્ય કાઈ મહાત્મા છે; પુણ્યાનુબંધી પુણ્યવાન જીવ છે; વિવેકી છે. આપની શક્તિ અદ્ભુત છે. હું દરદ્રતાથી કંટાળીને જે ઇચ્છા રાખતા હતા તે એકાંતિક હતી. આવા સર્વ પ્રકારના વિવેકી વિચાર મેં કર્યાં નહેાતા. આવા અનુભવ, આવી વિવેકશક્તિ હું ગમે તેવા વિદ્વાન છું છતાં મારામાં નથી જ. એ હું સત્ય જ કહું છું. આપે મારે માટે જે યાજના દર્શાવી તે માટે આપના બહુ ઉપકાર માનું છું; અને નમ્રતાપૂર્વક એ હું અંગીકાર કરવા હર્ષે બતાવું છું. હું ઉપાધિને ચાહતા નથી. લક્ષ્મીના ફંદ ઉપાધિ જ આપે છે. આપનું અનુભવસિદ્ધ કથન મને બહુ રુચ્યું છે. સંસાર ખળતા જ છે, એમાં સુખ નથી. આપે નિરુપાધિક મુનિસુખની પ્રશંસા કહી તે સત્ય છે. તે સન્માર્ગ પરિણામે સર્વોપાધિ, આધિ, વ્યાધિ અને સર્વ અજ્ઞાનભાવ રહિત એવા શાશ્વત મેક્ષના હેતુ છે.
શિક્ષાપાઠ ૬૬. સુખ વિષે વિચાર—ભાગ ૬
ધનાઢય—આપને મારી વાત રુચી એથી હું નિરભિમાનપૂર્વક આનંદ પાસું છું. આપને માટે હું યાગ્ય
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણમાળા
જના કરીશ. મારા સામાન્ય વિચારે કથાનુરૂપ અહીં હું કહેવાની આજ્ઞા લઉં છું.
જેઓ કેવળ લક્ષ્મીને ઉપાર્જન કરવામાં કપટ, લભ અને માયામાં મૂંઝાયા પડ્યા છે તે બહુ દુખી છે. તેને તે પૂરે ઉપગ કે અધૂરો ઉપગ કરી શકતા નથી, માત્ર ઉપાધિ જ ભેગવે છે. તે અસંખ્યાત અપ કરે છે. તેને કાળ અચાનક લઈને ઉપાડી લય છે. અધોગતિ પામી તે જીવ અનંત સંચાર વધારે છે. મળેલે મનુષ્યદેહ એ નિર્મલ્યા કરી નાખે છે જેથી તે નિરંતર દુઃખી જ છે.
જેણે પિતાનાં ઉપજીવિકા જેટલાં સાધના અલ્પારંભથી રાખ્યાં છે, શુદ્ધ એકપત્નીક્ત, સંવ, પરાત્માની રક્ષા, યમ, નિયમ, પરોપકાર, અ૫રાગ, અલ્પદ્રવ્યમાયા અને સત્ય તેમજ શાસ્ત્રાધ્યયન રાખ્યું છે, જે સત્પરુષને સેવે છે, જેણે નિર્ચથતાને મને રથ રાખ્યો છે, બહુ પ્રકારે કરીને સંસારથી જે ત્યાગી જે છે, જેના વૈરાગ્ય અને વિવેક ઉત્કૃષ્ટ છે તે પવિત્રતામાં સુખપૂર્વક કાળ નિર્ગમન કરે છે.
| સર્વ પ્રકારના આરંભ અને પરિગ્રહથી જેઓ રહિત થયા છે, દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી જેઓ અપ્રતિબંધ પણે વિચરે છે, શત્રુ-મિત્ર પ્રત્યે જે સમાન દ્રષ્ટિવાળા છે અને શુદ્ધ આત્મધ્યાનમાં જેમને કાળ નિર્ગમન થાય છે, અથવા સ્વાધ્યાય ધ્યાનમાં જે લીન છે, એવા જિતેંદ્રિય અને જિતકષાય તે નિગ્રંથે પરમ સુખી છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
સર્વ ઘનઘાતી કર્મને ક્ષય જેમણે કર્યો છે, ચાર કર્મ પાતળાં જેનાં પડ્યાં છે, જે મુક્ત છે, જે અનંતજ્ઞાની અને અનંતદશી છે તે તે સંપૂર્ણ સુખી જ છે. મોક્ષમાં તેઓ અનંત જીવનના અનંત સુખમાં સર્વ-કર્મ-વિરક્તતાથી વિરાજે છે. .. આમ પુરુષોએ કહેલે મત મને માન્ય છે. પહેલે તે મને ત્યાજ્ય છે. બીજો હમણાં માન્ય છે, અને ઘણે ભાગે એ ગ્રહણ કરવાને માટે બેધ છે. ત્રીજે બહુ માન્ય છે. અને જે તે સર્વમાન્ય અને સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ જ છે.
એમ પંડિતજી, આપની અને મારી સુખસંબંધી વાતચીત થઈ. પ્રસંગે પાત્ત તે વાત ચર્ચતા જઈશું. તે પર વિચાર કરીશું. આ વિચાર આપને કહ્યાથી મને બહુ આનંદ થયેલ છે. આપ તેવા વિચારને અનુકૂળ થયા એથી વળી આનંદમાં વૃદ્ધિ થઈ છે. પરસ્પર એમ વાતચીત કરતાં કરતાં હર્ષભેર પછી તેઓ સમાધિભાવથી શયન કરી ગયા.
જે વિવેકીઓ આ સુખસંબંધી વિચાર કરશે તેઓ બહુ તત્વ અને આત્મશ્રેણિની ઉત્કૃષ્ટતાને પામશે. એમાં કહેલાં અલ્પારંભી, નિરારંભી અને સર્વમુક્ત લક્ષણે લક્ષપૂર્વક મનન કરવા જેવાં છે. જેમ બને તેમ અપારંભી થઈ સમભાવથી જનસમુદાયના હિત ભણી વળવું; પરોપકાર, દયા, શાંતિ, ક્ષમા અને પવિત્રતાનું સેવન કરવું એ બહુ સુખદાયક છે. નિગ્રંથતા વિષે તે વિશેષ કહેવારૂપ જ નથી. મુક્તાત્મા તે અનંત સુખમય જ છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા -
૧૦૩
૧૮૩
શિક્ષાપાઠ છે. અમૂલ્ય તત્વવિચાર
(હરિગીત છંદ). બહુ પુણ્યકેરા પુંજથી શુભ દેહ માનવને મળે,
તેયે અરે ! ભવચક્રને આંટો નહિ એ ટળે, સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે છે લેશ એ લક્ષે લહે,
ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહો રાચી રહે ? ૧ લક્ષ્મી અને અધિકાર વધતાં, શું વધ્યું છે તે કહો?
શું કુટુંબ કે પરિવારથી વધવાપણું, એ નય ગ્રહે, વધવાપણું સંસારનું નર દેહને હારી જ,
એને વિચાર નહીં અહે! એક પળ તમને હવે !!! ૨ નિર્દોષ સુખ નિર્દોષ આનંદ, યે ગમે ત્યાંથી ભલે,
એ દિવ્ય શક્તિમાન જેથી જજીરેથી નીકળે; પરવસ્તુમાં નહિ મૂંઝ, એની દયા મુજને રહી,
એ ત્યાગવા સિદ્ધાંત કે પશ્ચાદુઃખ તે સુખ નહીં. ૩ હું કેણ છું? ક્યાંથી થયે? શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું?
કેના સંબંધે વળગણ છે? રાખું કે એ પરહરું? એના વિચાર વિવેકપૂર્વક શાંત ભાવે જે કર્યા,
તે સર્વ આત્મિક જ્ઞાનનાં સિદ્ધાંતતત્વ અનુભવ્યાં. ૪ તે પ્રાપ્ત કરવા વચન કોનું સત્ય કેવળ માનવું?
નિર્દોષ નરનું કથન માને “તેહ” જેણે અનુભવ્યું; રે! આત્મ તારે ! આત્મ તારે! શીધ્ર એને ઓળખે,
સર્વાત્મમાં સમદ્રષ્ટિ ઘો આ વચનને હદયે લખે. ૫
As.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાણમાળા
શિક્ષાપાઠ ૬૮. જિતેન્દ્રિયતા
૧૯૪
જ્યાં સુધી જીભ સ્વાદિષ્ટ ભાજન ચાહે છે, જ્યાં સુધી નાસિકા સુગંધી ચાહે છે, જ્યાં સુધી કાન વારાંગનાનાં ગાયન અને વાજિંત્ર ચાહે છે, જ્યાં સુધી આંખ વનેાપવન જોવાનું લક્ષ રાખે છે, જ્યાં સુધી ત્વચા સુગંધીલેપન ચાહે છે, ત્યાં સુધી તે મનુષ્ય નીરાગી, નિગ્રંથ, નિઃપરિગ્રહી, નિરારંભી અને બ્રહ્મચારી થઈ શકતા નથી. મનને વશ કરવું એ સર્વોત્તમ છે. એના વડે સઘળી ઇંદ્રિયે વશ કરી શકાય છે. મન જીતવું બહુ બહુ દુર્ઘટ છે. એક સમયમાં અસંખ્યાતા ચેાજન ચાલનાર અશ્વ તે મન છે. એને થકાવવું બહુ દુર્લભ છે. એની ગતિ ચપળ અને ન ઝાલી શકાય તેવી છે. મહાજ્ઞાનીઓએ જ્ઞાનરૂપી લગામ વડે કરીને એને સ્તંભિત રાખી સર્વ જય કર્યાં છે.
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં નિમરાજ મહિષએ શકેંદ્ર પ્રત્યે એમ કહ્યું કે દશ લાખ સુભટને જીતનાર કંઈક પડ્યા છે, પરંતુ સ્વાત્માને જીતનારા બહુ દુર્લભ છે; અને તે દશ લાખ સુભટને જીતનાર કરતાં અત્યુત્તમ છે.
મન જ સર્વોપાધિની જન્મદાતા ભૂમિકા છે. મન જ અંધ અને મોક્ષનું કારણ છે. મન જ સર્વે સંસારની માહિનીરૂપ છે. એ વશ થતાં આત્મસ્વરૂપને પામવું લેશમાત્ર દુર્લભ નથી.
મન વડે ઇન્દ્રિયાની લેાલુપતા છે. ભાજન, વાજિંત્ર, સુગંધી, સ્રીનું નિરીક્ષણુ, સુંદર વિલેપન એ સઘળું મન જ માગે છે. એ માહિની આડે તે ધર્મને સંભારવા પણ દેતું
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા નથી. સંભાર્યા પછી સાવધાન થવા દેતું નથી. સાવધાન થયા પછી પતિતતા કરવામાં પ્રવૃત્ત, લાગુ થાય છે. એમાં નથી ફાવતું ત્યારે સાવધાનીમાં કંઈ ન્યૂનતા પહોંચાડે છે. જેઓ એ ન્યૂનતા પણ ન પામતાં અડગ રહીને મન જીતે છે તે સર્વ સિદ્ધિને પામે છે.
મન અકસ્માત કેઈથી જ જીતી શકાય છે, નહીં તે અભ્યાસ કરીને જ જિતાય છે. એ અભ્યાસ નિગ્રંથતામાં બહુ થઈ શકે છે, છતાં ગૃહસ્થાશ્રમે સામાન્ય પરિચય કરવા માંગીએ તે તેને મુખ્ય માર્ગ આ છે કે, તે જે દુરિચ્છા કરે તેને ભૂલી જવી; તેમ કરવું નહીં. તે જ્યારે શબ્દસ્પર્શાદિ વિલાસ ઈચ્છે ત્યારે આપવાં નહીં. ટૂંકામાં આપણે એથી દોરવું નહીં પણ આપણે એને દરવું; અને દોરવું તે પણ મેક્ષમાર્ગમાં. જિતેન્દ્રિયતા વિના સર્વ પ્રકારની ઉપાધિ ઊભી જ રહી છે. ત્યાગે ન ત્યાગ્યા જે થાય છે, લેકલજજાએ તેને સેવ પડે છે. માટે અભ્યાસે કરીને પણ મનને જીતીને સ્વાધીનતામાં લઈ અવશ્ય આત્મહિત કરવું.
શિક્ષાપાઠ ૬૯ બ્રહાચર્યાની નવ વાડ
જ્ઞાનીઓએ ચેડા શબ્દોમાં કેવા ભેદ અને કેવું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે? એ વડે કેટલી બધી આમેન્નતિ થાય છે? બ્રહ્મચર્ય જેવા ગંભીર વિષયનું સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં અતિ ચમત્કારિક રીતે આપ્યું છે. બ્રહ્મચર્યરૂપી એક સુંદર ઝાડ અને તેને રક્ષા કરનારી જે નવ વિધિઓ તેને વાડનું રૂપ આપી આચાર પાળવામાં વિશેષ સ્મૃતિ રહી શકે એવી સરળતા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
મોક્ષમાળા કરી છે. એ નવ વાડ જેમ છે તેમ અહીં કહી જઉં છું.
૧. વસતિ–જે બ્રહ્મચારી સાધુ છે તેમણે જ્યાં સ્ત્રી, પશુ કે પડંગ એથી કરીને જે સંયુક્ત વસતિ હોય ત્યાં રહેવું નહીં. સ્ત્રી બે પ્રકારની છે ? મનુગ્રિણી અને દેવાંગના. એ પ્રત્યેકના પાછા બે બે ભેદ છેઃ એક તે મૂળ અને બીજી સ્ત્રીની મૂર્તિ કે ચિત્ર. એ પ્રકારને જ્યાં વાસ હોય ત્યાં બ્રહ્મચારી સાધુએ ન રહેવું; પશુ એટલે તિર્યચિણી ગાય, ભેંસ ઈત્યાદિક જે સ્થળે હોય તે સ્થળે ન રહેવું. અને પગ એટલે નપુંસક એને વાસ હોય ત્યાં પણ ન રહેવું. એવા પ્રકારને વાસ બ્રહ્મચર્યની હાનિ કરે છે. તેઓની કામચેષ્ટા, હાવભાવ ઇત્યાદિક વિકારે મનને ભ્રષ્ટ કરે છે.
૨. કથા–કેવળ એક્સી સ્ત્રીઓને જ કે એક જ સ્ત્રીને ધર્મોપદેશ બ્રહ્મચારીએ ન કરે. કથા એ મેહની ઉત્પત્તિરૂપ છે. સ્ત્રીના રૂપ સંબંધી ગ્રંથ, કામવિલાસ સંબંધી ગ્રંથે, કે જેથી ચિત્ત ચળે એવા પ્રકારની ગમે તે શૃંગાર સંબંધી કથા બ્રહ્મચારીએ ન કરવી.
૩. આસન–સ્ત્રીઓની સાથે એક આસને ન બેસવું. જ્યાં સ્ત્રી બેઠી હોય ત્યાં બે ઘડી સુધીમાં બ્રહ્મચારીએ ન બેસવું. એ સ્ત્રીઓની સ્મૃતિનું કારણ છે, એથી વિકારની ઉત્પત્તિ થાય છે, એમ ભગવાને કહ્યું છે.
૪. ઇદ્રિયનિરીક્ષણ-સ્ત્રીઓનાં અંગોપાંગ બ્રહ્મચારી સાધુએ ન જેવાં; એનાં અમુક અંગ પર દ્રષ્ટિ એકાગ્ર થવાથી વિકારની ઉત્પત્તિ થાય છે.
પ. કુક્યાંતર–ભીંત, કનાત કે ત્રાટનું અંતર વચમાં
સંબંધી
ન કરવીકારની ગએ
જ્યાં છે આસન
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
હોય ને સ્ત્રીપુરુષ જ્યાં મૈથુન સેવે ત્યાં બ્રહ્મચારીએ રહેવું નહીં. કારણ શબ્દ, ચેષ્ટાદિક વિકારનાં કારણ છે.
૬. પૂર્વક્રીડા–પિતે ગૃહસ્થાવાસમાં ગમે તેવી જાતના શૃંગારથી વિષયક્રીડા કરી હોય તેની સ્મૃતિ કરવી નહીં તેમ કરવાથી બ્રહ્મચર્ય ભંગ થાય છે.
૭. પ્રણીત–દૂધ, દહીં, છૂતાદિ મધુર અને ચીકાશવાળા પદાર્થોને બહુધા આહાર ન કરે. એથી વીર્યની વૃદ્ધિ અને ઉન્માદ થાય છે અને તેથી કામની ઉત્પત્તિ થાય છે; માટે બ્રહ્મચારીએ તેમ કરવું નહીં.
૮. અતિમાત્રાહાર–પેટ ભરીને આહાર કરે નહીં, તેમ અતિ માત્રાની ઉત્પત્તિ થાય તેમ કરવું નહીં. એથી પણ વિકાર વધે છે.
૯. વિભૂષણ-સ્નાન, વિલેપન, પુષ્પાદિક બ્રહ્મચારીએ ગ્રહણ કરવું નહીં, એથી બ્રહ્મચર્યને હાનિ ઉત્પન્ન થાય છે.
એમ ભગવંતે નવ વાડ વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્યને માટે કહી છે. બહુધા એ તમારા સાંભળવામાં આવી હશે. પરંતુ ગૃહસ્થાવાસમાં અમુક અમુક દિવસ બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરવામાં અભ્યાસીઓને લક્ષમાં રહેવા અહીં આગળ કંઈક સમજણપૂર્વક કહી છે.
શિક્ષાપાઠ ૭૦. સનત્કુમાર-ભાગ ૧
ચક્રવર્તીના ભાવમાં શી ખામી હોય? સનત્ કુમાર એ ચક્રવતી હતા. તેનાં વર્ણ અને રૂપ અત્યુત્તમ હતાં. એક વેળા સુધર્મ સભામાં તે રૂપની સ્તુતિ થઈ. કઈ બે દેને
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
เเเ એ વાત રૂચી નહીં. પછી તેઓ તે શંકા ટાળવાને વિપ્રરૂપે સનત્કુમારના અંતઃપુરમાં ગયા. સનતકુમારને દેહ તે વેળા ખેળથી ભર્યો હતે. તેને અંગ મર્દનાદિક પદાર્થોનું માત્ર વિલેપન હતું. એક નાનું પંચિયું પહેર્યું હતું અને તે નાનમંજન કરવા માટે બેઠા હતા. વિપ્રરૂપે આવેલા દેવતા તેનું મનેહર સુષ, કંચતાણી કાયા અને ચંદ્ર જેવી ક્રાંતિ જોઈને બહુ આનંદ પામ્યા અને માથું ધુણાવ્યું એટલે ચકવર્તીએ પૂછ્યું, તમે માથું શા માટે ધુણાવ્યું? દેવે કહ્યું, અમે તમારું રૂપ અને વર્ણ નિરીક્ષણ કરવા માટે બહુ ચણિી હતા. સ્થળે મળે તમારા વાઈરૂપની સ્તુતિ સારી હતી, આજે તે એ પ્રરાક્ષ એયું એથી અમને પૂર્ણ રાત ઉપજે. માણ ધુણાવ્યું એનું કારણ એ કે જેવું કેમાં કહેવાય છે તેવું જ રૂ૫ છે, એથી વિશેષ છે, પણું ઓછું નથી. સનત્કુમાર સ્વરૂપવર્ણની સ્તુતિથી પ્રભુત્વ લાવી બેલ્યા, તમે આ વેળા મારું રૂપ જોયું તે ભલે, પરંતુ હું રાજસભામાં વસ્ત્રાલંકાર ધારણ કરી કેવળ સજ્જ થઈને જ્યારે સિંહાસન પર બેસું છું, ત્યારે મારું રૂપ અને મારે વર્ણ જેવા ગ્ય છે. અત્યારે તે હું ખેળભરી કાયાએ બેઠો છું. જે તે વેળા તમે મારાં રૂપ, વર્ણ જુઓ તે અદ્ભુત ચમત્કારને પામે અને ચક્તિ થઈ જાઓ. દેવેએ કહ્યું, ત્યારે પછી અમે રાજસભામાં આવીશું. એમ કહીને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા.
સનત્કુમારે ત્યાર પછી ઉત્તમ વસ્ત્રાલંકાર ધારણ કર્યો. અનેક ઉપચારથી જેમ પિતાની કાયા વિશેષ આશ્ચર્યતા ઉપજાવે તેમ કરીને તે રાજસભામાં આવી સિંહાસન પર બેઠા. આજુબાજુ સમર્થ મંત્રીઓ, સુભટો, વિદ્વાને અને
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
เมนเตเ
૧૮૯
અન્ય સભાસદો ગ્ય આસને બેસી ગયા છે. રાજેશ્વર ચામરછત્રથી અને ખમા ખમાથી વિશેષ શેલી રહ્યા છે તેમ જ વધાવાઈ રહ્યા છે. ત્યાં પેલા દેવતાઓ પાછા વિપ્રરૂપે આવ્યા. અદ્દભુત રૂપવાથી આનંદ પામવાને બદલે જાણે ખેદ પામ્યા છે એવા સવરૂપમાં તેઓએ માથું ધુણાવ્યું. ચકવર્તીએ પૂછયું, અહો જાણે! ગઈ વેળા કરતાં આ વેળા તમે જુદા રૂ૫માં માથું ધુણાવ્યું એનું શું કારણ છે, તે મને કહે. અવધિજ્ઞાનાનુસારે વિપ્રે કહ્યું કે, હે મહારાજા ! તે રૂપમાં અને આ રૂપમાં ભૂમિ આકાશને ફેર પડી ગયા છે. ચક્રવર્તીએ તે સ્પષ્ટ સમજાવવાને કહ્યું. બ્રાહ્મણોએ કહ્યુંઃ અધિરાજ! પ્રથમ તમારી કમળ કાયા અમૃત તુલ્ય હતી. આ વેળાએ ઝેરતુલ્ય છે. જ્યારે અમૃત તુલ્ય અંગ હતું ત્યારે આનંદ પામ્યા અને આ વેળા ઝેર તુલ્ય છે ત્યારે ખેદ પામ્યા. અમે કહીએ છીએ તે વાતની સિદ્ધતા કરવી હોય તે તમે તાંબુલ શૂકે. તત્કાળ તે પર માખી બેસશે અને પરલોક પહેરી જશે.'
શિક્ષાપાઠ ૭૧. સનત્કુમાર– ભાગ ૨
સનતકુમારે એ પરીક્ષા કરી તે સત્ય ઠરી. પૂક્તિ કર્મનાં પાપને જે ભાગ, તેમાં આ કાયાને મદસંબંધીનું મેલવણ થવાથી એ ચક્રવર્તીની કાયા ઝેરમય થઈ ગઈ હતી. વિનાશી અને અશુચિમય કાયાને આવે પ્રપંચ જોઈને સનત્ કુમારને અંતઃકરણમાં વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે. કેવળ આ સંસાર તજવા ગ્ય છે. આવી ને આવી અશુચિ , પુત્ર, મિત્રાદિનાં શરીરમાં રહી છે. એ સઘળું મેહમાન કરવા ગ્ય નથી, એમ બોલીને તે છ ખંડની પ્રભુતા ત્યાગ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
મોક્ષમાળા કરીને ચાલી નીકળ્યા. સાધુરૂપે જ્યારે વિચારતા હતા ત્યારે મહારોગ ઉત્પન્ન થયું. તેના સત્યત્વની પરીક્ષા લેવાને કોઈ દેવ ત્યાં પૈદરૂપે આવ્યો. સાધુને કહ્યું, હું બહુ કુશળ રાજવૈદ છું; તમારી કાયા રેગને ભેગા થયેલી છે, જે ઈચ્છા હોય તે તત્કાળ હું તે રેગને ટાળી આપું. સાધુ બેલ્યા, “હે વૈદ! કર્મરૂપી રેગ મહોન્મત્ત છે; એ રેગ ટાળવાની તમારી જે સમર્થતા હોય તે ભલે મારે એ રેગ ટાળે. એ સમર્થતા ન હોય તે આ રોગ ભલે રહ્યો.” દેવતા બલ્ય, એ રેગ ટાળવાની સમર્થતા હું ધરાવતે નથી. સાધુએ પિતાની લબ્ધિના પરિપૂર્ણ પ્રબળ વડે થંકવાળી અંગુલિ કરી તે રેગને ખરડી કે તત્કાળ તે રેગને નાશ થયે, અને કાયા પાછી હતી તેવી બની ગઈ. પછી તે વેળા દેવે પિતાનું સ્વરૂપ પ્રકાશ્ય ધન્યવાદ ગાઈ વંદન કરી તે પિતાને સ્થાનકે ગયે.
રક્તપિત્ત જેવા સદૈવ લેહીપરુથી ગગદતા મહા ગિની ઉત્પત્તિ જે કાયામાં છે, પળમાં વણસી જવાને જેને સ્વભાવ છે, જેના પ્રત્યેક રેમે પિણા બળે રેગને નિવાસ છે, તેવા સાડા ત્રણ કરોડ રેમથી તે ભરેલી હોવાથી રેગને તે ભંડાર છે એમ વિવેકથી સિદ્ધ છે. અન્ન વગેરેની જૂનાધિક્તાથી તે પ્રત્યેક રોગ જે કાયામાં દેખાવ દે છે, મળ, મૂત્ર, નરક, હાંડ, માંસ, પરુ અને શ્લેષ્મથી જેનું બંધારણ કર્યું છે, ત્વચાથી માત્ર જેની મનેહરતા છે, તે કાયાને મેહ ખરે! વિશ્વમ જ છે! સનત કુમારે જેનું લેશ માત્ર માન કર્યું, તે પણ જેથી સંખાયું નહીં તે કાયામાં અહે પામર! તું શું મહે છે? એ મેહ મંગળદાયક નથી.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૭ર. અત્રીસ યાગ
૧૯૧
સત્પુરુષો નીચેના બત્રીસ યેાગના સંગ્રહ કરી આત્માને
ઉજ્જવળ કરવાનું કહે છે.
૧. શિષ્ય પેાતાના જેવા થાય તેને માટે તેને શ્રુતાદિક જ્ઞાન આપવું.’૧
૨. પોતાના આચાર્યપણાનું જે જ્ઞાન હોય તેના અન્યને મેધ આપવા અને પ્રકાશ કરવા.’ર
૩. આપત્તિકાળે પણ ધર્મનું દૃઢપણું ત્યાગવું નહીં. ૪. લેક, પરલેાકનાં સુખનાં લની વાંછના વિના તપ કરવું.
પ. શિક્ષા મળી તે પ્રમાણે યત્નાથી વર્તવું; અને નવી શિક્ષા વિવેકથી ગ્રહણ કરવી.
૬. મમત્વના ત્યાગ કરવા.
૭. ગુપ્ત તપ કરવું. ૮. નિલેૉલતા રાખવી.
૯. પરિષદ્ધ ઉપસર્ગને જીતવા. ૧૦. સરળ ચિત્ત રાખવું. ૧૧. આત્મસંયમ શુદ્ધ પાળવા. ૧૨. સમતિ શુદ્ધ રાખવું. ૧૩. ચિત્તની એકાગ્ર સમાધિ રાખવી.
૧૪. કપટરહિત આચાર પાળવા.
૧૫. વિનય કરવા યેાગ્ય પુરુષોના યથાયેગ્ય વિનય કરવા. ૧૬. સંતાષથી કરીને તૃષ્ણાની મર્યાદા ટૂંકી કરી નાંખવી.
હિં॰ આ॰ પાઠા-૧ મેાક્ષસાધક યાગ માટે શિષ્ય આચાય પાસે આલાચના કરવી.' ૨.‘આચાર્ય આલેાચના ખીન પાસે પ્રકાશવી નહીં.’
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
મોક્ષમાળા
૧૭. વૈરાગ્યભાવનામાં નિમગ્ન રહેવું. ૧૮. માયારહિત વર્તવું. ૧૯. શુદ્ધ કરણીમાં સાવધાન થવું. ૨૦. સંવરને આદર અને પાપને રેકવાં. ૨૧. પિતાના દોષ સમભાવપૂર્વક ટાળવા. ૨૨. સર્વ પ્રકારના વિષયથી વિરક્ત રહેવું. ૨૩. મૂલ ગુણે પંચમહાવ્રત વિશુદ્ધ પાળવાં. ૨૪. ઉત્તર ગુણે પંચમહાવ્રત વિશુદ્ધ પાળવાં. ૨૫. ઉત્સાહપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગ કરે. ૨૬. પ્રમાદરહિત જ્ઞાન, ધ્યાનમાં પ્રવર્તન કરવું. ૨૭. હંમેશાં આત્મચારિત્રમાં સૂકમ ઉપગથી વર્તવું. ૨૮. ધ્યાન, જિતેંદ્રિયતા અર્થે એકાગ્રતાપૂર્વક કરવું. ૨૯. મરણાંત દુઃખથી પણ ભય પામ નહીં. ૩૦. સ્ત્રીઆદિકના સંગને ત્યાગ. ૩૧. પ્રાયશ્ચિત્ત વિશુદ્ધિ કરવી. ૩૨. મરણકાલે આરાધના કરવી.
એ એકેકે વેગ અમૂલ્ય છે. સઘળા સંગ્રહ કરનાર પરિણામે અનંત સુખને પામે છે.
શિક્ષાપાઠ ૭૩. મેક્ષસુખ
કેટલીક આ સુષ્ટિમંડળ પર પણ એવી વસ્તુઓ અને મનેચ્છા રહી છે કે જે કેટલાક અંશે જાણતા છતાં કહી શકાતી નથી. છતાં એ વસ્તુઓ કંઈ સંપૂર્ણ શાશ્વત કે અનંત ભેદવાળી નથી. એવી વસ્તુનું જ્યારે વર્ણન ન થઈ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રાક્ષમાળા
૧૯૩
શકે ત્યારે અનંત સુખમય મેક્ષ સંબંધી તેા ઉપમા કયાંથી જ મળે ? ભગવાનને ગૌતમસ્વામીએ માક્ષના અનંત સુખ વિષે પ્રશ્ન કર્યાં ત્યારે ભગવાને ઉત્તરમાં કહ્યું, ગૌતમ ! એ અનંતસુખ ! હું જાણું છું; પણ તે કહી શકાય એવી અહીં આગળ કંઈ ઉપમા નથી. જગતમાં એ સુખના તુલ્ય કોઈ પણ વસ્તુ કે સુખ નથી. એમ વદી એક ભીલનું દૃષ્ટાંત નીચેના ભાવમાં આપ્યું હતું.
એક જંગલમાં એક ભદ્રિક ભીલ તેનાં ખાળબચ્ચાં સહિત રહેતા હતો. શહેર વગેરેની સમૃદ્ધિની ઉપાધિનું તેને લેશ ભાન પણ નહાતું. એક દિવસે કોઈ રાજા અશ્વક્રીડા માટે ફરતા ફરતા ત્યાં નીકળી આવ્યો. તેને બહુ તૃષા લાગી હતી. જેથી કરીને સાન વડે ભીલ આગળ પાણી માગ્યું. ભીલે પાણી આપ્યું. શીતળ જળથી રાજા સંતાષાયે. પેાતાને ભીલ તરફથી મળેલા અમૂલ્ય જળદાનના પ્રત્યુપકાર કરવા માટે થઈને ભીલને સમજાવીને સાથે લીધેા, નગરમાં આવ્યા પછી ભીલે જિંદગીમાં નહીં જોયેલી વસ્તુમાં તેને રાખ્યા. સુંદર મહેલમાં, કને અનેક અનુચરો, મનહર છત્રપલંગ અને સ્વાદિષ્ટ ભેાજનથી મંદ મંદ પવનમાં સુગંધી વિલેપનમાં તેને આનંદ આનંદ કરી આપ્યા. વિવિધ જાતિનાં હીરામાણેક, મૌક્તિક, મણિરત્ન અને રંગબેરંગી અમૂલ્ય ચીજો નિરંતર તે ભીલને જોવા માટે મેલ્યા કરે; ખાગબગીચામાં ફરવા હરવા માકલે. એમ રાજા તેને સુખ આપ્યા કરતા હતા. કોઈ રાત્રે બધાં સૂઈ રહ્યાં હતાં ત્યારે તે ભીલને ખાળખચ્ચાં સાંભરી આવ્યાં એટલે તે ત્યાંથી કંઈ લીધા કર્યા વગર એકાએક નીકળી પડ્યો.
૧૩
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
સાક્ષમાળા
જઈને પોતાનાં કુટુંબને મળ્યા. તે બધાંએ મળીને પૂછ્યું કે તું કયાં હતા ? ભીલે કહ્યું, બહુ સુખમાં. ત્યાં મેં બહુ વખાણવા લાયક વસ્તુઓ જોઇ.
કુટુંબીઓ—પણ તે કેવી ? તે તે અમને કહે.
ભીલ—શું કહું, અહીં એવી એ વસ્તુ જ નથી. કુટુંબીઓ—એમ હોય કે ? આ શંખલાં, છીપ, કોડાં કેવાં મજાનાં પડ્યાં છે! ત્યાં કાઈ એવી જોવા ‘ લાયક વસ્તુ હતી ?
ભીલ—નહીં, નહીં ભાઈ, એવી ચીજ તા અહીં એક નથી. એના સામા ભાગની કે હારમા ભાગની પણ મનહર ચીજ અહીં નથી.
કુટુંબીઓ—ત્યારે તે તું ખેલ્યા વિના બેઠો રહે, તને ભ્રમણા થઈ છે; આથી તે પછી સારું શું હશે ?
હે ગૌતમ ! જેમ એ ભીલ રાજવૈભવસુખ લાગવી આવ્યો હતેા તેમજ જાણતા હતા; છતાં ઉપમા યોગ્ય વસ્તુ નહીં મળવાથી તે કંઈ કહી શકતા નહાતા, તેમ અનુપમેય મેાક્ષને, સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપમય નિર્વિકારી મેાક્ષનાં સુખના અસંખ્યાતમા ભાગને પણ યાગ્ય ઉપમેય નહીં મળવાથી હું તને કહી શકતા નથી.
માક્ષના સ્વરૂપ વિષે શંકા કરનારા તે કુતર્કવાદી છે; એએને ક્ષણિક સુખસંબંધી વિચાર આડે સત્સુખના વિચાર નથી. કોઈ આત્મિકજ્ઞાનહીન એમ પણ કહે છે કે, આથી કાઈ વિશેષ સુખનું સાધન ત્યાં રહ્યું નહીં એટલે અનંત અવ્યાબાધ સુખ કહી દે છે. આ એનું કથન વિવેકી નથી.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૯૫
નિદ્રા પ્રત્યેક માનવીને પ્રિય છે, પણ તેમાં તેઓ કંઈ જાણું કે દેખી શક્તા નથી; અને જાણવામાં આવે તે માત્ર સ્વોપાધિનું મિથ્યાપણું આવે; જેની કંઈ અસર પણ થાય. એ સ્વમા વગરની નિદ્રા જેમાં સૂક્ષ્મ સ્થૂલ સર્વ જાણી અને દેખી શકાય; અને નિરુપાધિથી શાંત ઊંઘ લઈ શકાય તે તેનું તે વર્ણન શું કરી શકે? એને ઉપમા પણ શી આપે? આ તે સ્થૂળ દૃષ્ટાંત છેપણ બાલ, અવિવેકી એ પરથી કંઈ વિચાર કરી શકે એ માટે કહ્યું છે.
ભીલનું દ્રષ્ટાંત, સમજાવવા રૂપે ભાષાભેદે ફેરફારથી તમને કહી બતાવ્યું.
શિક્ષાપાઠ ૭૪. ધર્મધ્યાન-ભાગ ૧
ભગવાને ચાર પ્રકારનાં ધ્યાન કહ્યાં છે. આર્ત, રૌદ્ર, ધર્મ અને શુક્લ. પહેલાં બે ધ્યાન ત્યાગવાયેગ્ય છે. પાછળનાં બે ધ્યાન આત્મસાર્થકરૂપ છે. શ્રુતજ્ઞાનના ભેદ જાણવા માટે, શાસ્ત્રવિચારમાં કુશળ થવા માટે, નિગ્રંથપ્રવચનનું તત્વ પામવા માટે, સત્પરુષોએ સેવવા યેગ્ય, વિચારવા યોગ્ય અને ગ્રહણ કરવા ગ્ય ધર્મધ્યાનના મુખ્ય સેળ ભેદ છે. પહેલા ચાર ભેદ કહું છું. ૨. બાળવિકાર (આજ્ઞાવિચય), ૨. આવાચવિષય (અપાયરિચય), રૂ. વિવાનિચ (વિપાકવિચય), ૪. સંડાવિનય (સંસ્થાનવિચય). ૧. આજ્ઞાવિચય–આજ્ઞા એટલે સર્વજ્ઞ ભગવંતે ધર્મતત્વ સંબંધી જે જે કહ્યું છે તે તે સત્ય છે, એમાં શંકા કરવા જેવું નથી, કાળની હીનતાથી, ઉત્તમ જ્ઞાનના વિચ્છેદ જવાથી, બુદ્ધિની
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
સાક્ષમાળા
મંદતાથી કે એવા અન્ય કોઈ કારણથી મારા સમજવામાં તે તત્ત્વ આવતું નથી. પરંતુ અદ્વૈત ભગવંતે અંશ માત્ર પણ માયાયુક્ત કે અસત્ય કહ્યું નથી જ, કારણ એએ નીરાગી, ત્યાગી અને નિઃસ્પૃહી હતા. મૃષા કહેવાનું કંઈ કારણ એમને હતું નહીં, તેમ એ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી હાવાથી અજ્ઞાનથી પણ મૃષા કહે નહીં. જ્યાં અજ્ઞાન જ નથી, ત્યાં એ સંબંધી મૃષા કચાંથી હાય? એવું જે ચિંતન કરવું તે આજ્ઞાવિચય' નામે પ્રથમ ભેદ છે. ૨. અપાયવિચય— રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ એથી જે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે તેનું જે ચિંતન કરવું તે ‘અપાયવિચય’ નામે બીજો ભેદ છે. અપાય એટલે દુઃખ. ૩. વિપાકવિચય—હું જે જે ક્ષણેક્ષણે દુઃખ સહન કરું છું, ભવાટવીમાં પર્યટન કરું છું, અજ્ઞાનાદિક પાસું છું, તે સઘળું કર્મના ફળના ઉય વડે કરીને છે. એ ધર્મધ્યાનના ત્રીજો ભેદ છે. ૪. સંસ્થાનવિચય—ત્રણ લાકનું સ્વરૂપ ચિંતવવું તે. લેાકસ્વરૂપ સુપ્રતિષ્ટકને આકારે છે; જીવ અવે કરીને સંપૂર્ણ ભરપૂર છે. અસંખ્યાત યેાજનની કોટાનુકાટીએ તીર લેાક છે, જ્યાં અસંખ્યાતા દ્વીપ– સમુદ્ર છે. અસંખ્યાતા નૈતિષીય, વાણવ્યંતરાદિકના નિવાસ છે. ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવતાની વિચિત્રતા એમાં લાગી પડી છે. અઢી દ્વીપમાં જઘન્ય તીર્થંકર વીશ, ઉત્કૃષ્ટા એકસે સિત્તેર હોય, તથા કેવળી ભગવાન અને નિગ્રંથ મુનિરાજ વિચરે છે, તેએને “વૃંદામિ, નમંસામિ, સારેમ, સમાણેમિ, કઠ્ઠાણું, મંગલ, દેવાં, ચેઇમં, પન્નુવાસામિ” એમ તેમજ ત્યાં વસતાં શ્રાવક, શ્રાવિકાનાં ગુણગ્રામ કરીએ. તે તીરછા લેાક થકી અસંખ્યાત ગુણ્ણા અધિક ઊર્ધ્વલેાક છે. ત્યાં અનેક પ્રકારના દેવતાઓના નિવાસ છે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૧૯૭
પછી ઇષત્ પ્રાગ્બારા છે. તે પછી મુક્તાત્માએ વિરાજે છે. તેને વૃંદામિ, યાવત્ પન્નુવાસામિ.'' તે ઊર્ધ્વલાકથી કંઈક વિશેષ અધેાલાક છે, ત્યાં અનંત દુઃખથી ભરેલા નરકાવાસ અને ભુવનપતિનાં ભુવનાર્દિક છે. એ ત્રણ લેાકનાં સર્વ સ્થાનક આ આત્માએ સમ્યક્ત્વરહિત કરણીથી અનંતીવાર જન્મમરણ કરી સ્પર્શી મૂકયાં છે; એમ જે ચિંતન કરવું તે ‘સંસ્થાનવિચય’ નામે ધર્મધ્યાનના ચાથે ભેદ છે. એ ચાર ભેદ વિચારીને સમ્યક્ત્વસહિત શ્રુત અને ચારિત્રધર્મની આરાધના કરવી, જેથી એ અનંત જન્મમરણ ટળે. એ ધર્મધ્યાનના ચાર ભેદ સ્મરણમાં રાખવા.
શિક્ષાપાઠ ૭૫. ધર્મધ્યાન—ભાગ ૨
ધર્મધ્યાનનાં ચાર લક્ષણ કહું છું. ૧. આજ્ઞારુચિ એટલે વીતરાગ ભગવાનની આજ્ઞા અંગીકાર કરવાની રુચિ ઊપજે તે. ૨. નિસર્ગરુચિ—આત્મા સ્વાભાવિકપણે જાતિસ્મરણાદિક જ્ઞાને કરી શ્રુત સહિત ચારિત્રધર્મ ધરવાની રુચિ પામે તેને નિસર્ગરુચિ કહે છે. ૩. સૂત્રરુચિ—શ્રુતજ્ઞાન અને અનંત તત્ત્વના ભેદને માટે ભાખેલાં ભગવાનનાં પવિત્ર વચનનું જેમાં ગૂંથન થયું છે, તે સૂત્ર શ્રવણુ કરવા, મનન કરવા અને ભાવથી પઠન કરવાની રુચિ ઊપજે તે સૂત્રરુચિ. ૪. ઉપદેશરુચિ—અજ્ઞાને કરીને ઉપાર્જેલાં કર્મ જ્ઞાને કરીને ખપાવીએ, તેમજ જ્ઞાન વડે કરીને નવાં કર્મ ન ખાંધીએ; મિથ્યાત્વે કરીને ઉપાર્યું કર્મ તે સમ્યક્દ્ભાવથી ખપાવીએ, સમ્યક્દ્ભાવથી નવાં કર્મ ન બાંધીએ; અવૈરાગ્યે કરીને ઉપાર્જ્ય કર્મ તે વૈરાગ્યે કરીને ખપાવીએ અને વૈરાગ્ય વડે
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
મોક્ષમાળા કરીને પાછાં નવાં કર્મ ને બાંધીએ; કષાયે કરી ઉપાજ્ય કર્મ તે કષાય ટાળીને ખપાવીએ, ક્ષમાદિથી નવાં કર્મ ન બાંધીએ; અશુભ ગે કરી ઉપાજ્ય કર્મ તે શુભ યોગે કરી ખપાવીએ, શુભ યેગે કરી નવાં કર્મ ન બાંધીએ; પાંચ ઇન્દ્રિયના સ્વાદરૂપ આવે કરી ઉપાજ્ય કર્મ તે સંવરે કરી ખપાવીએ, પરૂપ સંવરે કરી નવાં કર્મ ના બાંધીએ; તે માટે અજ્ઞાનાદિક આસવમાર્ગ છાંડીને જ્ઞાનાદિક સંવર માર્ગ ગ્રહણ કરવા માટે તીર્થંકર ભગવંતને ઉપદેશ સાંભળવાની રુચિ ઊપજે તેને ઉપદેશરુચિ કહીએ. એ ધર્મધ્યાનનાં ચાર લક્ષણ કહેવાયાં.
ધર્મધ્યાનનાં ચાર આલંબન કહું છું. ૧. વાંચના, ૨. પૃચ્છના, ૩. પરાવર્તના, ૪. ધર્મકથા. ૧. વાંચના–એટલે વિનય સહિત નિર્જરા તથા જ્ઞાન પામવાને માટે સૂત્રસિદ્ધાંતના મર્મન જાણનાર ગુરુ કે પુરુષ સમીપે સૂત્ર તત્વનું વાંચન લઈએ તેનું નામ વાંચનાલંબન. ૨. પૃચ્છના– અપૂર્વ જ્ઞાન પામવા માટે, જિનેશ્વર ભગવંતને માર્ગ દીપાવવાને તથા શંકાશલ્ય નિવારણને માટે તેમ જ અન્યના તત્વની મધ્યસ્થ પરીક્ષાને માટે યથાયોગ્ય વિનય સહિત ગુર્નાદિકને પ્રશ્ન પૂછીએ તેને પૃચ્છના કહીએ. ૩. પરાવર્તના–પૂર્વે જિનભાષિત સૂત્રાર્થ જે ભણ્યા હોઈએ તે સ્મરણમાં રહેવા માટે, નિર્જરાને અર્થે શુદ્ધ ઉપગ સહિત શુદ્ધ સૂત્રાર્થની વારંવાર સક્ઝાય કરીએ તેનું નામ પરાવર્તનાલંબન. ૪. ધર્મકથા–વીતરાગ ભગવાને જે ભાવ જેવા પ્રણીત કર્યા છે તે ભાવ તેવા લઈને, ગ્રહીને, વિશેષ કરીને નિશ્ચય કરીને, શંકા, કંખા અને વિતિગિચ્છા
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૧૯૯ રહિતપણે, પિતાની નિર્જરાને અર્થે સભામધ્યે તે ભાવ તેવા પ્રણીત કરીએ તેને ધર્મકથાલંબન કહીએ. જેથી સાંભળનાર, સહનાર બન્ને ભગવંતની આજ્ઞાના આરાધક થાય. એ ધર્મધ્યાનનાં ચાર આલંબન કહેવાયાં. ધર્મધ્યાનની ચાર અનુપ્રેક્ષા કહું છું. ૧. એકત્યાનુપ્રેક્ષા, ૨. અનિત્યાનુપ્રેક્ષા, ૩. અશરણાનુપ્રેક્ષા, ૪. સંસારાનુપ્રેક્ષા. એ ચારેને બંધ બાર ભાવનાના પાઠમાં કહેવાઈ ગયું છે તે તમને સ્મરણમાં હશે.
શિક્ષાપાઠ ૭૬. ધર્મધ્યાન–ભાગ ૩
ધર્મધ્યાન, પૂર્વાચાર્યોએ અને આધુનિક મુનીશ્વરેએ પણ વિસ્તારપૂર્વક બહુ સમજાવ્યું છે. એ ધ્યાન વડે કરીને આત્મા મુનિસ્વભાવમાં નિરંતર પ્રવેશ કરે છે.
જે જે નિયમ એટલે ભેદ, આલંબન અને અનુપ્રેક્ષા કહી તે બહુ મનન કરવા જેવી છે. અન્ય મુનીશ્વરેના કહેવા પ્રમાણે મેં સામાન્ય ભાષામાં તે તમને કહી એ સાથે નિરંતર લક્ષ રાખવાની આવશ્યકતા છે કે એમાંથી આપણે કયે ભેદ પામ્યા; અથવા કયા ભેદ ભણી ભાવના રાખી છે? એ સોળ ભેદમાંને ગમે તે ભેદ હિતસ્વી અને ઉપયોગી છે, પરંત જેવા અનુક્રમથી લેવું જોઈએ તે અનુક્રમથી લેવાય તે તે વિશેષ આત્મલાભનું કારણ થઈ પડે.
સૂત્રસિદ્ધાંતનાં અધ્યયને કેટલાક મુખપાઠ કરે છે, તેના અર્થ, તેમાં કહેલાં મૂળત ભણી જે તેઓ લક્ષ પહોંચાડે તે કંઈક સૂમ ભેદ પામી શકે. કેળનાં પત્રમાં, પત્રમાં પત્રની જેમ ચમત્કૃતિ છે તેમ સૂત્રાર્થને માટે છે. એ ઉપર વિચાર કરતાં નિર્મળ અને કેવળ દયામય
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
સાતમાળા
માર્ગના જે વીતરાગપ્રણીત તત્ત્વમેધ તેનું ખીજ અંતઃકરણમાં ઊગી નીકળશે. તે અનેક પ્રકારનાં શાસ્રાવલેાકનથી, પ્રશ્નોત્તરથી, વિચારથી અને સત્પુરુષના સમાગમથી પોષણ પામીને વૃદ્ધિ થઈ વૃક્ષરૂપે થશે. નિરા અને આત્મપ્રકાશરૂપ પછી તે વૃક્ષ ફળ આપશે.
શ્રવણુ, મનન અને નિર્દિધ્યાસનના પ્રકારા વેદાંતવાદીઓએ બતાવ્યા છે; પણ જેવા આ ધર્મધ્યાનના પૃથક્ પૃથક્ સાળ ભેદ કહ્યા છે તેવા તત્ત્વપૂર્વક ભેદ કોઈ સ્થળે નથી, એ અપૂર્વ છે. એમાંથી શાસ્ત્રને શ્રવણુ કરવાના, મનન કરવાના, વિચારવાના, અન્યને મેધ કરવાના, શંકા, કંખા ટાળવાના, ધર્મકથા કરવાના, એકત્વ વિચારવાને, અનિત્યતા વિચારવાના, અશરણતા વિચારવાના, વૈરાગ્ય પામવાના, સંસારનાં અનંત દુ:ખ મનન કરવાના અને વીતરાગ ભગવંતની આજ્ઞા વડે કરીને આખા લેાકાલેાકના વિચાર કરવાના અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. ભેદે ભેદે કરીને એના પાછા અનેક ભાવ સમજાવ્યા છે.
એમાંના કેટલાક ભાવ સમજવાથી તપ, શાંતિ, ક્ષમા, દયા, વૈરાગ્ય અને જ્ઞાનને બહુ બહુ ઉદય થશે.
તમે કદાપિ એ સાળ ભેદનું પઠન કરી ગયા હશે। તાપણ ફરી ફરી તેનું પરાવર્તન કરજો.
શિક્ષાપાઠ ૭૭. જ્ઞાન સબંધી એ ખેલ—ભાગ ૧
જે વડે વસ્તુનું સ્વરૂપ જાણીએ તે જ્ઞાન. જ્ઞાન શબ્દના આ અર્થ છે. હવે યથામતિ વિચારવાનું છે કે એ જ્ઞાનની
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
ર૦૧ કંઈ આવશ્યકતા છે? જે આવશ્યકતા છે તે તે પ્રાપ્તિનાં કંઈ સાધન છે? જે સાધન છે તે તેને અનુકૂળ દેશ, કાળ, ભાવ છે? જે દેશકાળાદિક અનુકૂળ છે તે ક્યાં સુધી અનુકૂળ છે? વિશેષ વિચારમાં એ જ્ઞાનના ભેદ કેટલા છે? જાણવારૂપ છે શું? એના વળી ભેદ કેટલા છે? જાણવાનાં સાધન કયાં કયાં છે? કઈ કઈ વાટે તે સાધને પ્રાપ્ત કરાય છે? એ જ્ઞાનનેઉપગ કે પરિણામ શું છે? એ જાણવું અવશ્યનું છે.
૧. જ્ઞાનની શી આવશ્યકતા છે? તે વિષે પ્રથમ વિચાર કરીએ. આ ચતુર્દશ રજવાત્મક લેકમાં, ચતુર્ગતિમાં અનાદિકાળથી સકર્મસ્થિતિમાં આ આત્માનું પર્યટન છે. મેષાનુમેષ પણ સુખને જ્યાં ભાવ નથી એવાં નરકનિદાદિક સ્થાનક આ આત્માએ બહુ બહુ કાળ વારંવાર સેવન કર્યા છે અસહ્ય દુખને પુનઃ પુનઃ અને કહો તે અનંતી વાર સહન કર્યા છે. એ ઉતાપથી નિરંતર તપતે આત્મા માત્ર સ્વકર્મ વિપાકથી પર્યટન કરે છે. પર્યટનનું કારણ અનંત દુઃખદ જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મો છે, જે વડે કરીને આત્મા સ્વસ્વરૂપને પામી શકતું નથી; અને વિષયાદિક મેહબંધનને સ્વસ્વરૂપ માની રહ્યો છે. એ સઘળાનું પરિણામ માત્ર ઉપર કહ્યું તે જ છે કે અનંત દુઃખ અનંત ભાવે કરીને સહેવું, ગમે તેટલું અપ્રિય, ગમે તેટલું દુઃખદાયક અને ગમે તેટલું રૌદ્ર છતાં જે દુઃખ અનંતકાળથી અનંતી વાર સહન કરવું પડયું તે દુઃખ માત્ર સહ્યું તે અજ્ઞાનાદિક કર્મથી; એ અજ્ઞાનાદિક ટાળવા માટે જ્ઞાનની પરિપૂર્ણ આવશ્યકતા છે.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
મોક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૭૮. જ્ઞાન સંબંધી બે બેલ-ભાગ ૨
૨. હવે જ્ઞાનપ્રાપ્તિનાં સાધને વિષે કંઈ વિચાર કરીએ. અપૂર્ણ પતિ વડે પરિપૂર્ણ આત્મજ્ઞાન સાધ્ય થતું નથી એ માટે થઈને છ પર્યામિ યુક્ત જે દેહ તે આત્મજ્ઞાન સાધ્ય કરી શકે. એ દેહ તે એક માનવદેહ છે. આ સ્થળે પ્રશ્ન ઊઠશે કે માનવદેહ પામેલા અનેક આત્માઓ છે. તે તે સઘળા આત્મજ્ઞાન કાં પામતા નથી? એના ઉત્તરમાં આપણે માની શકીશું કે જેઓ સંપૂર્ણ આત્મજ્ઞાનને પામ્યા છે તેઓને પવિત્ર વચનામૃતની તેઓને તિ નહીં હેય. શ્રુતિ વિના સંસ્કાર નથી. જે સંસ્કાર નથી તે પછી શ્રદ્ધા ક્યાંથી હોય? અને જ્યાં એ એકે નથી ત્યાં જ્ઞાનપ્રાપ્તિ શાની હોય? એ માટે માનવદેહની સાથે સર્વજ્ઞવચનામૃતની પ્રાપ્તિ અને એની શ્રદ્ધા એ પણ સાધનરૂપ છે. સર્વજ્ઞવચનામૃત અકર્મભૂમિ કે કેવળ અનાર્યભૂમિમાં મળતાં નથી તે પછી માનવદેહ શું ઉપયેગને? એ માટે થઈને આર્યભૂમિ એ પણ સાધનરૂપ છે. તત્ત્વની શ્રદ્ધા ઊપજવા અને બંધ થવા માટે નિગ્રંથગુરુની આવશ્યક્તા છે. દ્રવ્ય કરીને જે કુળ મિથ્યાત્વી છે, તે કુળમાં થયેલ જન્મ પણ આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિની હાનિરૂપ જ છે. કારણ ધર્મમતભેદ એ અતિ દુઃખદાયક છે. પરંપરાથી પૂર્વજોએ ગ્રહણ કરેલું જે દર્શન તેમાં જ સત્યભાવના બંધાય છે, એથી કરીને પણ આત્મજ્ઞાન અટકે છે. એ માટે ભલું કુળ પણ જરૂરનું છે. એ સઘળાં પ્રાપ્ત કરવા માટે થઈને ભાગ્યશાળી થવું. તેમાં સત્પર્ય એટલે પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય ઇત્યાદિક ઉત્તમ સાધન છે. એ દ્વિતીય સાધનભેદ કહ્યો.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૨૦૩ ૩. જે સાધન છે તે તેને અનુકૂળ દેશ, કાળ છે? એ ત્રીજા ભેદને વિચાર કરીએ. ભારત, મહાવિદેહ ઈ. કર્મભૂમિ અને તેમાં પણ આર્યભૂમિ એ દેશભાવે અનુકૂળ છે. જિજ્ઞાસુ ભવ્ય ! તમે સઘળા આ કાળે ભારતમાં છે; માટે ભારતદેશ અનુકૂળ છે. કાળભાવ પ્રમાણે મતિ અને શ્રત પ્રાપ્ત કરી શકાય એટલી અનુકૂળતા છે કારણ આ દુષમ પંચમકાળમાં પરંપરાસાયથી પરમાવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ એ પવિત્ર જ્ઞાન જેવામાં આવતાં નથી એટલે કાળની પરિપૂર્ણ અનુકૂળતા નથી.
૪. દેશકાળાદિ જે અનુકૂળ છે તે ક્યાં સુધી છે? એને ઉત્તર કે શેષ રહેલું સૈદ્ધાંતિક મતિજ્ઞાન, કૃતજ્ઞાન, સામાન્યમતથી કાળભાવે એકવીશ હજાર વર્ષ સુધી રહેવાનું. તેમાંથી અઢી સહસ્ત્ર ગયાં, બાકી સાડા અઢાર હજાર વર્ષ રહ્યા એટલે પંચમ કાળની પૂર્ણતા સુધી કાળની અનુકૂળતા છે. દેશકાળ તે લઈને અનુકૂળ છે.
શિક્ષાપાઠ ૭૯. જ્ઞાન સંબંધી બે બેલ–ભાગ ૩
હવે વિશેષ વિચાર કરીએ.
૧. આવશ્યક્તા શી છે? એ મહદ્ વિચારનું આવર્તન પુનઃ વિશેષતાથી કરીએ. મુખ્ય અવશ્ય સ્વસ્વરૂપસ્થિતિની શ્રેણિએ ચઢવું એ છે. જેથી અનંત દુઃખને નાશ થાય, દુઃખના નાશથી આત્માનું શ્રેયિક સુખ છેઅને સુખ નિરંતર આત્માને પ્રિય જ છે, પણ જે સ્વસ્વરૂપિક સુખ છે તે. દેશ, કાળ, ભાવને લઈને શ્રદ્ધા, જ્ઞાન છે. ઉત્પન્ન કરવાની
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
આવશ્યકતા છે. સમ્યકુભાવ સહિત ઉચ્ચગતિ, ત્યાંથી મહાવિદેહમાં માનવદેહે જન્મ, ત્યાં સમ્યફભાવની પુનઃ ઉન્નતિ, તત્વજ્ઞાનની વિશુદ્ધતા અને વૃદ્ધિ, છેવટે પરિપૂર્ણ આત્મસાધના જ્ઞાન અને તેનું સત્ય પરિણામ કેવળ સર્વ દુઃખને અભાવ એટલે અખંડ, અનુપમ અનંત શાશ્વત પવિત્ર મેક્ષની પ્રાપ્તિ; એ સઘળાં માટે થઈને જ્ઞાનની આવશ્યકતા છે.
૨. જ્ઞાનના ભેદ કેટલા છે એને વિચાર કહું છું. એ જ્ઞાનના ભેદ અનંત છે, પણ સામાન્યદ્રષ્ટિ સમજી શકે એટલા માટે થઈને સર્વજ્ઞ ભગવાને મુખ્ય પાંચ ભેદ કહ્યા છે. તે જેમ છે તેમ કહું છું. પ્રથમ મતિ, દ્વિતીય શ્રુત, તૃતીય અવધિ, ચતુર્થ મન:પર્યવ અને પાંચમું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ કેવળ. એના પાછા પ્રતિભેદ છે. તેની વળી અતીન્દ્રિય સ્વરૂપે અનંત ભંગજાળ છે.
૩. શું જાણુવારૂપ છે? એને હવે વિચાર કરીએ. વસ્તુનું સ્વરૂપ જાણવું તેનું નામ જ્યારે જ્ઞાન, ત્યારે વસ્તુઓ તે અનંત છે, એને કઈ પંક્તિથી જાણવી? સર્વજ્ઞ થયા પછી સર્વદર્શિતાથી તે સત્યરુષ, તે અનંત વસ્તુનું સ્વરૂપ સર્વ ભેદે કરી જાણે છે અને દેખે છે; પરંતુ તેઓ એ સર્વજ્ઞશ્રેણિને પામ્યા તે કઈ કઈ વસ્તુને જાણવાથી? અનંત શ્રેણિએ જ્યાં સુધી જાણી નથી ત્યાં સુધી કઈ વસ્તુને જાણતાં જાણતાં તે અનંત વસ્તુઓને અનંત રૂપે જાણુએ? એ શંકાનું સમાધાન હવે કરીએ. જે અનંત વસ્તુઓ માની તે અનંત ભંગ કરીને છે. પરંતુ મુખ્ય વસ્તૃત્વ સ્વરૂપે તેની બે શ્રેણિઓ છે: જવ અને અજીવ. વિશેષ વસ્તુત્વ સ્વરૂપે નવતત્વ કિંવા ષડદ્રવ્યની શ્રેણિઓ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૨૦૫
જાણુવારૂપ થઈ પડે છે. જે પંક્તિએ ચઢતાં ચઢતાં સર્વ ભાવે જણાઈ લેાકાલેાકસ્વરૂપ હસ્તામલકવત્ જાણી દેખી શકાય છે. એટલા માટે થઈને જાણુવારૂપ પદાર્થ તે જીવ અને અજીવ છે. એ જાણુવારૂપ મુખ્ય એ શ્રેણિ કહેવાઈ.
શિક્ષાપાઠ ૮૦, જ્ઞાન સંબંધી એ ખેલ—ભાગ ૪
૪. એના ઉપભેદ સંક્ષેપમાં કહું છું. જીવ એ ચૈતન્ય લક્ષણે એકરૂપ છે. દેહસ્વરૂપે અને દ્રવ્યસ્વરૂપે અનંતાનંત છે. દેહસ્વરૂપે તેના ઇંદ્રિયાક્રિક જાણુવારૂપ છે. તેની ગતિ, વિગતિ ઇત્યાદિક જાણુવારૂપ છે. તેની સંસર્ગરિદ્ધિ જાણુવારૂપ છે. તેમ જ અજીવ', તેના રૂપી અરૂપી પુગળ, આકાશાક્રિક વિચિત્ર ભાવ, કાળચક્ર ઈ॰ જાણુવારૂપ છે. જીવાજીવ જાણવાની પ્રકારાંતરે સર્વજ્ઞ સર્વદર્શીએ નવ શ્રેણિરૂપ નવતત્ત્વ કહ્યાં છે.
જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર, નિર્જરા, અંધ, મેાક્ષ. એમાંનાં કેટલાંક ગ્રાહ્યરૂપ, કેટલાંક જાણુવારૂપ, કેટલાંક ત્યાગવારૂપ છે. સઘળાં એ તત્ત્વા જાણુવારૂપ તેા છે જ.
સાધન ઃ
સામાન્ય વિચારમાં એ તાપણુ વિશેષ કંઇક જાણીએ. શુદ્ધ સ્વરૂપ યથાતથ્ય જાણવું. નહીં તે નિગ્રંથ જ્ઞાની ગુરુ સર્વાંત્તમ છે. એટલા માટે શ્રદ્ધાનું ખીજ રોપનાર કે તેને પોષનાર ગુરુ એ સાધનરૂપ છે; એ સાધનાદિકને માટે સંસારની નિવૃત્તિ
૫. જાણવાનાં સાધના જોકે જાણ્યાં છે, ભગવાનની આજ્ઞા અને તેનું સ્વયં કઈક જ જાણે છે. જણાવી શકે. નીરાગી માતા
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
સાક્ષમાળા
એટલે શમ, ક્રમ, બ્રહ્મચર્યોંકિ અન્ય સાધના છે. એ, સાધના પ્રાપ્ત કરવાની વાટ કહીએ તેપણ ચાલે.
૬. એ જ્ઞાનના ઉપયાગ કે પરિણામના ઉત્તરના આશય ઉપર આવી ગયા છે; પણ કાળભેદે કંઈ કહેવાનું છે; અને તે એટલું જ કે દિવસમાં બે ઘડીને વખત પણ નિયમિત રાખીને જિનેશ્વર ભગવાનના કહેલા તત્ત્વમેધની પર્યટના કરી. વીતરાગના એક સૈદ્ધાંતિક શબ્દ પરથી જ્ઞાનાવરણીયના બહુ ક્ષયાપશમ થશે એમ હું વિવેકથી કહું છું.
શિક્ષાપાઠ ૮૧. પચમકાળ
કાળચક્રના વિચાર। અવશ્ય કરીને જાણવા ચેગ્ય છે. જિનેશ્વરે એ કાળચક્રના બે ભેદ કહ્યા છે. ૧. ઉત્સર્પિણી, ૨. અવસર્પિણી. એકેકા ભેદના છ છ આરા છે. આધુનિક વર્તન કરી રહેલેા આરા પંચમકાળ કહેવાય છે અને તે અવસર્પણી કાળના પાંચમે આરે છે. અવસિપણી એટલે ઊતરતા કાળ; એ ઊતરતા કાળના પાંચમા આરામાં કેવું વર્તન આ ભરતક્ષેત્રે થવું જોઈએ તેને માટે સત્પુરુષાએ કેટલાક વિચારા જણાવ્યા છે; તે અવશ્ય જાણવા જેવા છે.
એઓ પંચમકાળનું સ્વરૂપ મુખ્ય આ ભાવમાં કહે છે. નિગ્રંથ પ્રવચન પરથી મનષ્યાની શ્રદ્ધા ક્ષીણ થતી જશે. ધર્મનાં મૂળતત્ત્વામાં મતમતાંતર વધશે. પાખંડી અને પ્રપંચી મતાનું મંડન થશે. જનસમૂહની રુચિ અધર્મ ભણી વળશે. સત્ય, દયા હળવે હળવે પરાભવ પામશે. મેહાર્દિક દોષાની વૃદ્ધિ થતી જશે. દંભી અને પાષિષ્ઠ ગુરુએ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
એક્ષમાળા પૂજ્યરૂપ થશે. દુવૃત્તિનાં મનુષ્ય પોતાના ફંદમાં ફાવી જશે. મીઠા પણ ધૂર્ત વક્તા પવિત્ર મનાશે. શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યાદિક શીલયુક્ત પુરુષે મલિન કહેવાશે. આત્મિજ્ઞાનના ભેદો હિણાતા જશે. હેતુ વગરની ક્રિયા વધતી જશે. અજ્ઞાનક્રિયા બહુધા સેવાશે. વ્યાકુળ વિષયનાં સાધને વધતાં જશે. એકાંતિક પક્ષ સત્તાધીશ થશે. શૃંગારથી ધર્મ મનાશે.
ખરા ક્ષત્રિયે વિના ભૂમિ શેકગ્રસ્ત થશે, નિમલ્ય રાજવંશીઓ વેશ્યાના વિકાસમાં મેહ પામશે, ધર્મ, કર્મ અને ખરી રાજનીતિ ભૂલી જશે; અન્યાયને જન્મ આપશે, જેમ લૂંટાશે તેમ પ્રજાને લૂંટશે. પિતે પાપિષ્ટ આચરણો સેવી પ્રજા આગળ તે પળાવતા જશે. રાજબીજને નામે શુન્યતા આવતી જશે. નીચ મંત્રીઓની મહત્તા વધતી જશે. એએ દીન પ્રજાને ચૂસીને ભંડાર ભરવાને રાજાને ઉપદેશ આપશે. શિયળ ભંગ કરવાને ધર્મ રાજાને અંગીકાર કરાવશે. શૌર્યાદિક સદ્દગુણોને નાશ કરાવશે. મૃગયાદિક પાપમાં અંધ બનાવશે. રાજ્યાધિકારીઓ પોતાના અધિકારથી હજારગુણી અહંપદતા રાખશે. વિપ્રે લાલચુ અને લેભી થઈ જશે; સદ્ધિવાને દાટી દેશે; સંસારી સાધનેને ધર્મ કરાવશે. જો માયાવી, કેવળ સ્વાથી અને કઠોર હૃદયના થતા જશે. સમગ્ર મનુષ્યવર્ગની સવૃત્તિઓ ઘટતી જશે. અકૃત અને ભયંકર કૃત્ય કરતાં તેઓની વૃત્તિ અટકશે નહીં. વિવેક, વિનય, સરળતા ઈત્યાદિ સદગુણ ઘટતા જશે. અનુકંપાને નામે હીનતા થશે. માતા કરતાં પત્નીમાં પ્રેમ વધશે; પિતા કરતાં પુત્રમાં પ્રેમ વધશે; પતિવ્રત નિયમપૂર્વક પાળનારી સંદરીઓ ઘટી જશે. સ્નાનથી પવિત્રતા ગણાશે ધનથી
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા ઉત્તમકુળ ગણાશે. ગુરુથી શિષ્ય અવળા ચાલશે. ભૂમિને રસ ઘટી જશે. સંક્ષેપમાં કહેવાને ભાવાર્થ કે ઉત્તમ વસ્તુની ક્ષીણતા છે, અને કનિષ્ઠ વસ્તુને ઉદય છે. પંચમકાળનું સ્વરૂપ આમાંનું પ્રત્યક્ષ સૂચવન પણ કેટલું બધું કરે છે?
મનુષ્ય સદ્ધર્મતત્વમાં પરિપૂર્ણ શ્રદ્ધાવાન નહીં થઈ શકે; સંપૂર્ણ તત્વજ્ઞાન નહીં પામી શકે, જંબુસ્વામીના નિર્વાણ પછી દશ નિર્વાણ વસ્તુ આ ભરતક્ષેત્રથી વ્યવચ્છેદ ગઈ.
પંચમકાળનું આવું સ્વરૂપ જાણુને વિવેકી પુરુષે તત્વને ગ્રહણ કરશે; કાળાનુસાર ધર્મતત્વશ્રદ્ધા પામીને ઉચ્ચગતિ સાધી પરિણામે મેક્ષ સાધશે. નિગ્રંથ પ્રવચન, નિગ્રંથગુરુ ઈ. ધર્મતત્વ પામવાનાં સાધને છે. એની આરાધનાથી કર્મની વિરાધના છે.
શિક્ષાપાઠ ૮૨. તત્ત્વાવબોધ-ભાગ ૧
દશવૈકાળિસૂત્રમાં કથન છે કે જેણે જીવાજીવના ભાવ નથી જાણ્યા તે અબુધ સંયમમાં સ્થિર કેમ રહી શકશે? એ વચનામૃતનું તાત્પર્ય એમ છે કે તમે આત્મા, અનાત્માનાં સ્વરૂપને જાણે, એ જાણવાની પરિપૂર્ણ આવશ્યકતા છે.
આત્મા અનાત્માનું સત્ય સ્વરૂપ નિગ્રંથ પ્રવચનમાંથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. અનેક મતેમાં એ બે ત વિષે વિચારે દર્શાવ્યા છે તે યથાર્થ નથી. મહા પ્રજ્ઞાવંત આચાર્યોએ કરેલાં વિવેચન સહિત પ્રકાર તરે કહેલાં મુખ્ય નવતત્વને વિવેકબુદ્ધિથી જે ય કરે છે, તે સપુરુષ આત્મસ્વરૂપને ઓળખી શકે છે. '
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૨૦૯ સ્યાદ્વાદશૈલી અનુપમ અને અનંત ભેદભાવથી ભરેલી છે; એ શૈલીને પરિપૂર્ણ તે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ જ જાણું શકે; છતાં એએનાં વચનામૃતાનુસાર આગમ ઉપગથી યથામતિ નવતત્વનું સ્વરૂપ જાણવું અવશ્યનું છે. એ નવતત્વ પ્રિય શ્રદ્ધાભાવે જાણવાથી પરમ વિવેકબુદ્ધિ, શુદ્ધ સમ્યક્ત્વ અને પ્રભાવિક આત્મજ્ઞાનને ઉદય થાય છે. નવતત્વમાં લેકાલેકનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ આવી જાય છે. જે પ્રમાણે જેની બુદ્ધિની ગતિ છે, તે પ્રમાણે તેઓ તત્વજ્ઞાન સંબંધી દ્રષ્ટિ પહોંચાડે છે અને ભાવાનુસાર તેઓના આત્માની ઉજજ્વલતા થાય છે. તે વડે કરીને તેઓ આત્મજ્ઞાનને નિર્મળ રસ અનુભવે છે. જેનું તત્ત્વજ્ઞાન ઉત્તમ અને સૂક્ષમ છે, તેમજ સુશીલયુક્ત જે તત્વજ્ઞાનને સેવે છે તે પુરુષ મહદ્દભાગી છે.
એ નવતત્વનાં નામ આગળના શિક્ષાપાઠમાં હું કહી ગયે છું; એનું વિશેષ સ્વરૂપ પ્રજ્ઞાવંત આચાર્યોના મહાન ગ્રંથી અવશ્ય મેળવવું કારણ સિદ્ધાંતમાં જે જે કહ્યું છે, તે તે વિશેષ ભેદથી સમજવા માટે સહાયભૂત પ્રજ્ઞાવંત આચાર્યવિરચિત ગ્રંથ છે. એ ગુરુગમ્યરૂપ પણ છે. નય, નિપા અને પ્રમાણભેદ નવતત્વના જ્ઞાનમાં અવશ્યના છે, અને તેની યથાર્થ સમજણ એ પ્રજ્ઞાવતેએ આપી છે.
શિક્ષાપાઠ ૮૩. તરવાવબોધ-ભાગ ૨ | સર્વજ્ઞ ભગવાને કાલેકના સંપૂર્ણ ભાવ જાણ્યા અને જેયા. તેને ઉપદેશ ભવ્ય લેકોને કર્યો. ભગવાને અનંત જ્ઞાન વડે કરીને કાલેકનાં સ્વરૂપ વિષેને અનંત ભેદ ૧૪
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
મોક્ષમાળા
જાણ્યા હતા, પરંતુ સામાન્ય માનવીઓને ઉપદેશથી શ્રેણિએ ચઢવા મુખ્ય દેખાતા નવ પદાર્થ તેઓએ દર્શાવ્યા. એથી લેકોલોકના સર્વ ભાવને એમાં સમાવેશ આવી જાય છે. નિગ્રંથપ્રવચનને જે જે સૂક્ષ્મ બેધ છે, તે તત્ત્વની દ્રષ્ટિએ નવ તત્વમાં સમાઈ જાય છે, તેમજ સઘળા ધર્મમતના સૂક્ષ્મ વિચાર એ નવતત્વવિજ્ઞાનના એક દેશમાં આવી જાય છે. આત્માની જે અનંત શક્તિઓ ઢંકાઈ રહી છે તેને પ્રકાશિત કરવા અહંત ભગવાનને પવિત્ર બંધ છે. એ અનંત શક્તિઓ ત્યારે પ્રફુલ્લિત થઈ શકે કે જ્યારે નવ તત્વ વિજ્ઞાનમાં પારાવાર જ્ઞાની થાય.
સૂકમ દ્વાદશાંગી જ્ઞાન પણ એ નવતત્વ સ્વરૂપ જ્ઞાનને સહાયરૂપ છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે એ નવતત્વ સ્વરૂપ જ્ઞાનને બેધ કરે છે, એથી આ નિઃશંક માનવા ગ્ય છે કે નવતત્વ જેણે અનંત ભાવ ભેદે જાણ્યા તે સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શી થયે.
એ નવ તત્વ ત્રિપદીને ભાવે લેવા યોગ્ય છે. હેય, સેય અને ઉપાદેય, એટલે ત્યાગ કરવા ગ્ય, જાણવા ગ્ય અને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય, એમ ત્રણ ભેદ નવતત્ત્વ સ્વરૂપના વિચારમાં રહેલા છે.
પ્રશ્ન :– જે ત્યાગવારૂપ છે તેને જાણીને કરવું શું? જે ગામ ન જવું તેને માર્ગ શા માટે પૂછો?
ઉત્તર – એ તમારી શંકા સહજમાં સમાધાન થઈ શકે તેવી છે. ત્યાગવારૂપ પણ જાણવા અવશ્ય છે. સર્વજ્ઞ પણ સર્વ પ્રકારના પ્રપંચને જાણ રહ્યા છે. ત્યાગવારૂપ વસ્તુને જાણવાનું મૂળતત્વ આ છે કે જે તે જાણું ન હોય તે
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૨૧૧ અત્યાજ્ય ગણું કેઈ વખત સેવી જવાય. એક ગામથી બીજે પહોંચતાં સુધી વાટમાં જે જે ગામ આવવાનાં હોય તેને રસ્તે પણ પૂછ પડે છે, નહીં તે જ્યાં જવાનું છે ત્યાં ન પહોંચી શકાય. એ ગામ જેમ પૂક્યાં પણ ત્યાં વાસ કર્યો નહીં તેમ પાપાદિક ત જાણવાં પણ ગ્રહણ કરવાં નહીં. જેમ વાટમાં આવતાં ગામને ત્યાગ કર્યો તેમ તેને પણ ત્યાગ કરે અવશ્યને છે.
શિક્ષાપાઠ ૮૪. તત્ત્વાવબેધ–ભાગ ૩
નવ તત્વનું કાળભેદે જે સપુરુષે ગુરુગમ્યતાથી શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસનપૂર્વક જ્ઞાન કરે છે, તે સપુરુષે મહાપુણ્યશાળી તેમ જ ધન્યવાદને પાત્ર છે. પ્રત્યેક સુજ્ઞ પુરુષને મારે વિનયભાવભૂષિત એ જ બેધ છે કે નવ તત્વને સ્વબુદ્ધિ અનુસાર યથાર્થ જાણવાં.
મહાવીર ભગવંતના શાસનમાં બહુ મતમતાંતર પડી ગયા છે, તેનું મુખ્ય આ એક કારણ પણ છે કે તત્ત્વજ્ઞાન ભણથી ઉપાસક વર્ગનું લક્ષ ગયું. માત્ર કિયાભાવ પર રાચતા રહ્યા; જેનું પરિણામ દ્રષ્ટિગોચર છે. વર્તમાન શોધમાં આવેલી પૃથ્વીની વસતિ લગભગ દોઢ અબજની ગઈ છે તેમાં સર્વ ગચ્છની મળીને જૈનપ્રજા માત્ર વશ લાખ છે. એ પ્રજા તે શ્રમણોપાસક છે. એમાંથી હું ધારું છું કે નવતત્વને પઠનરૂપે બે હજાર પુરુષો પણ માંડ જાણતા હશે; મનન અને વિચારપૂર્વક તે આંગળીને ટેરવે ગણું શકીએ તેટલા પુરુષે પણ નહીં હશે. જ્યારે આવી પતિત સ્થિતિ તત્વજ્ઞાન
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
સાક્ષમાળા
સંબંધી થઈ ગઈ છે ત્યારે જ મતમતાંતર વધી પડ્યા છે. એક લૌકિક કથન છે કે સેા શાણે એક મત' તેમ અનેક તત્ત્વવિચારક પુરુષાના મતમાં ભિન્નતા બહુધા આવતી નથી.
એ નવતત્ત્વ વિચાર સંબંધી પ્રત્યેક મુનિઓને મારી વિજ્ઞપ્તિ છે કે વિવેક અને ગુરુગમ્યતાથી એનું જ્ઞાન વિશેષ વૃદ્ધિમાન કરવું; એથી તેનાં પવિત્ર પંચમહાવ્રત દ્રઢ થશે; જિનેશ્વરનાં વચનામૃતના અનુપમ આનંદની પ્રસાદી મળશે; મુનિત્વઆચાર પાળવામાં સરળ થઈ પડશે; જ્ઞાન અને ક્રિયા વિશુદ્ધ રહેવાથી સમ્યક્ત્વના ઉદય થશે; પરિણામે ભવાંત થઈ જશે.
શિક્ષાપાઠ ૮૫. તત્ત્વાવમેધ
ભાગ ૪
જે જે શ્રમણાપાસક નવતત્ત્વ પઠનરૂપે પણ જાણતા નથી તેઓએ અવશ્ય જાણવાં. જાણ્યા પછી બહુ મનન કરવાં, સમજાય તેટલા ગંભીર આશય ગુરુગમ્યતાથી સદ્ભાવે કરીને સમજવા. આત્મજ્ઞાન એથી ઉજ્જવળતા પામશે; અને યમનિયમાદિકનું બહુ પાલન થશે.
નવ તત્ત્વ એટલે તેનું એક સામાન્ય ગ્રંથનયુક્ત પુસ્તક હાય તે નહીં; પરંતુ જે જે સ્થળે જે જે વિચાર જ્ઞાનીઓએ પ્રણીત કર્યાં છે તે તે વિચારી નવતત્ત્વમાંના અમુક એક એ કે વિશેષ તત્ત્વના હેાય છે. કેવળી ભગવાને એ શ્રેણિઓથી સકળ જગમંડળ દર્શાવી દીધું છે; એથી જેમ જેમ નયાદિ ભેન્નુથી એ તત્ત્વજ્ઞાન મળશે તેમ તેમ અપૂર્વ આનંદ અને નિર્મળતાની પ્રાપ્તિ થશે; માત્ર વિવેક,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૨૧૩
ગુરુગમ્યતા અને અપ્રમાદ જોઇએ. એ નવતત્ત્વજ્ઞાન મને અહુ પ્રિય છે. એના રસાનુભવીએ પણ મને સદૈવ પ્રિય છે.
કાળભેદે કરીને આ વખતે માત્ર મતિ અને શ્રુત એ એ જ્ઞાન ભરતક્ષેત્રે વિદ્યમાન છે; બાકીનાં ત્રણ જ્ઞાન પરંપરાસ્રાયથી જોવામાં આવતાં નથી; છતાં જેમ જેમ પૂર્ણ શ્રદ્ધાભાવથી એ નવતત્ત્વજ્ઞાનના વિચારેની ગુફામાં ઊતરાય છે, તેમ તેમ તેના અંદર અદ્ભુત આત્મપ્રકાશ, આનંદ, સમર્થ તત્ત્વજ્ઞાનની સ્ફુરણા, ઉત્તમ વિનાદ અને ગંભીર ચળકાટ દિંગ કરી દઈ, શુદ્ધ સમ્યજ્ઞાનના તે વિચાર। બહુ ઉડ્ડય કરે છે. સ્યાદ્વાદવચનામૃતના અનંત સુંદર આશય સમજવાની પરંપરાગત શક્તિ આ કાળમાં આ ક્ષેત્રથી વિચ્છેદ ગયેલી છતાં તે પરત્વે જે જે સુંદર આશયે સમજાય છે તે તે આશયે અતિ અતિ ગંભીર તત્ત્વથી ભરેલા છે. પુનઃ પુનઃ તે આશયા મનન કરતાં ચાર્તાકમતિના ચંચળ મનુષ્યને પણ સદ્ધર્મમાં સ્થિર કરી દે તેવા છે. સંક્ષેપમાં સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિ, પવિત્રતા, મહાશીલ, નિર્મળ ઊંડા અને ગંભીર વિચાર, સ્વચ્છ વૈરાગ્યની ભેટ એ તત્ત્વજ્ઞાનથી મળે છે.
શિક્ષાપાઠ ૮૬. તત્ત્વાવખેાધ—ભાગ ૫
એક વાર એક સમર્થ વિદ્વાનથી નિદ્રંથપ્રવચનની ચમત્કૃતિ સંબંધી વાતચીત થઈ; તેના સંબંધમાં તે વિદ્વાને જણાવ્યું કે આટલું હું માન્ય રાખું છું કે મહાવીર એ એક સમર્થ તત્ત્વજ્ઞાની પુરુષ હતા; એમણે જે ખેાધ કર્યાં છે, તે ઝીલી લઈ પ્રજ્ઞાવંત પુરુષોએ અંગ, ઉપાંગની યાજના
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
સાલમાળા
કરી છે; તેના જે વિચારે છે તે ચમત્કૃતિ ભરેલા છે; પરંતુ એ ઉપરથી આખી સૃષ્ટિનું જ્ઞાન એમાં રહ્યું છે એમ હું કહી ન શકું. એમ છતાં જો તમે કંઈ એ સંબંધી પ્રમાણ આપતા હા તે હું એ વાતની કંઈ શ્રદ્ધા લાવી શકું. એના ઉત્તરમાં મેં એમ કહ્યું કે હું કંઈ જૈન વચનામૃતને યથાર્થ તે શું પણ વિશેષ ભેદે કરીને પણ જાણતા નથી; પણ જે સામાન્ય ભાવે જાણું છું એથી પણ પ્રમાણ આપી શકું ખરા. પછી નવતત્ત્વવિજ્ઞાન સંબંધી વાતચીત નીકળી. મેં કહ્યું, એમાં આખી સૃષ્ટિનું જ્ઞાન આવી જાય છે; પરંતુ યથાર્થ સમજવાની શક્તિ જોઈએ. પછી તેઓએ એ કથનનું પ્રમાણ માગ્યું, ત્યારે આઠ કર્મ મૈં કહી બતાવ્યાં; તેની સાથે એમ સૂચવ્યું કે એ સિવાય એનાથી ભિન્નભાવ દર્શાવે એવું નવમું કર્મ શોધી આપે. પાપની અને પુણ્યની પ્રકૃતિએ કહીને કહ્યું : આ સિવાય એક પણ વધારે પ્રકૃતિ શોધી આપો. એમ કહેતાં કહેતાં અનુક્રમે વાત લીધી. પ્રથમ જીવના ભેદ કહી પૂછ્યું: એમાં કંઈ ન્યૂનાધિક કહેવા માગેા છે ? અજીવદ્રવ્યના ભેદ કહી પૂછ્યું : કંઈ વિશેષતા કહેા છે ? એમ નવતત્ત્વ સંબંધી વાતચીત થઈ ત્યારે તેઓએ થેાડી વાર વિચાર કરીને કહ્યું : આ તે મહાવીરની કહેવાની અદ્ભુત ચમત્કૃતિ છે કે જીવના એક નવા ભેદ મળતા નથી; તેમ પાપપુણ્યાદિકની એક પ્રકૃતિ વિશેષ મળતી નથી; અને નવમું કર્મ પણ મળતું નથી. આવા આવા તત્ત્વજ્ઞાનના સિદ્ધાંતા જૈનમાં છે એ મારું લક્ષ નહેાતું. આમાં આખી સૃષ્ટિનું તત્ત્વજ્ઞાન કેટલેક અંશે આવી શકે ખરું.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
માક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૮૭. તત્ત્તાવખેાધ—ભાગ ૬
હેતુ
એના ઉત્તર આ ભણીથી એમ થયા કે આપ આટલું કહેા છે તે પણ જૈનના તત્ત્વવિચારે આપના હૃદયે આવ્યા નથી ત્યાં સુધી; પરંતુ હું મધ્યસ્થતાથી સત્ય કહું છું કે એમાં જે વિશુદ્ધજ્ઞાન ખતાવ્યું છે તે કયાંય નથી; અને સર્વ મતાએ જે જ્ઞાન બતાવ્યું છે તે મહાવીરના તત્ત્વજ્ઞાનના એક ભાગમાં આવી જાય છે. એનું કથન સ્યાદ્વાદ છે, એકપક્ષી નથી.
તમે એમ કહ્યું કે કેટલેક અંશે સૃષ્ટિનું તત્ત્વજ્ઞાન એમાં આવી શકે ખરું, પરંતુ એ મિશ્રવચન છે. અમારી સમજાવવાની અલ્પજ્ઞતાથી એમ અને ખરું, પરંતુ એથી એ તત્ત્વામાં કંઈ અપૂર્ણતા છે એમ તે નથી જ. આ કંઈ પક્ષપાતી કથન નથી. વિચાર કરી આખી સૃષ્ટિમાંથી એ સિવાયનું એક દશમું તત્ત્વ શેાધતાં કોઈ કાળે તે મળનાર નથી. એ સંબંધી પ્રસંગેાપાત્ત આપણે જ્યારે વાતચીત અને મધ્યસ્થ ચર્ચા થાય ત્યારે નિઃશંકતા થાય.
ઉત્તરમાં તેઓએ કહ્યું કે આ ઉપરથી મને એમ તે નિઃશંકતા છે કે જૈન અદ્દભુત દર્શન છે. શ્રેણિપૂર્વક તમે મને કેટલાક નવતત્ત્વના ભાગ કહી બતાવ્યા એથી હું એમ બેધડક કહી શકું છું કે મહાવીર ગુપ્તભેદને પામેલા પુરુષ હતા. એમ સહજસાજ વાત કરીને ‘ઉપન્નેવા’, ‘વિઘનેવા’, વેવા', એ લબ્ધિવાકય મને તેઓએ કહ્યું. તે કહી બતાવ્યા પછી તેઓએ એમ જણાવ્યું કે આ શબ્દોના સામાન્ય અર્થમાં તે કોઈ ચમત્કૃતિ દેખાતી નથી; ઊપજવું,
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
માક્ષમાળા
નાશ થવું અને અચળતા, એમ એ ત્રણે શબ્દોના અર્થ છે. પરંતુ શ્રીમાન ગણધરોએ તા એમ દર્શિત કર્યું છે કે એ વચને ગુરુમુખથી શ્રવણુ કરતાં આગળના ભાવિક શિષ્યાને દ્વાદશાંગીનું આશયરિત જ્ઞાન થતું હતું. એ માટે મેં કંઈક વિચાર પહેાંચાડી જોયા છતાં મને તે એમ લાગ્યું કે એ બનવું અસંભિવત છે, કારણ અતિ અતિ સૂક્ષ્મ માનેલું સૈદ્ધાંતિક જ્ઞાન એમાં કયાંથી સમાય ? એ સંબંધી તમે કંઈ લક્ષ પહોંચાડી શકશે ?
.
શિક્ષાપાઠ ૮૮. તત્ત્વાવમાધ—ભાગ ૭
ઉત્તરમાં મેં કહ્યું કે આ કાળમાં ત્રણ મહાજ્ઞાન પરંપરાસ્રાયથી ભારતમાં જોવામાં આવતાં નથી, તેમ છતાં હું કંઈ સર્વજ્ઞ કે મહાપ્રજ્ઞાવંત નથી; છતાં મારું જેટલું સામાન્ય લક્ષ પહેાંચે તેટલું પહાંચાડી કંઈ સમાધાન કરી શકીશ, એમ મને સંભવ રહે છે. ત્યારે તેમણે કહ્યું, જો તેમ સંભવ થતા હાય તા એ ત્રિપટ્ટી જીવ પર 'ના' ને ‘હા' વિચારે ઉતારી. તે એમ કે જીવ શું ઉત્પત્તિરૂપ છે? તેા કે ના. જીવ શું વિાતારૂપ છે ? તે કે ના. જીવ શું ધ્રુવરૂપ છે? તા કે ના. આમ એક વખત ઉતારા અને બીજી વખત જીવ શું ઉત્પત્તિરૂપ છે ? તે કે હા. જીવ શું વિન્નતારૂપ છે? તા કે હા. જીવ શું ધ્રુવરૂપ છે? તે કે હા. આમ ઉતારો. આ વિચાર। . આખા મંડળે એકત્ર કરી ચૈાજ્યા છે. એ જો યથાર્થ કહી ન શકાય તે અનેક પ્રકારથી દૂષણુ આવી શકે. વિન્નરૂપે હાય એ વસ્તુ ધ્રુવરૂપે હાય નહીં, એ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
માક્ષમાળા
૨૧૭
પહેલી શંકા. જે ઉત્પત્તિ, વિન્નતા અને ધ્રુવતા નથી તેા જીવ કયા પ્રમાણથી સિદ્ધ કરશેા ? એ ખીજી શંકા. વિન્નતા અને ધ્રુવતાને પરસ્પર વિરોધાભાસ એ ત્રીજી શંકા. જીવ કેવળ ધ્રુવ છે તે ઉત્પત્તિમાં હા કહી એ અસત્ય અને ચેાથે વિરાધ. ઉત્પન્ન યુક્ત જીવના ધ્રુવ ભાવ કહા તે ઉત્પન્ન કાણે કર્યાં ? એ પાંચમે વિધિ. અનાદિપણું જતું રહે છે એ છઠ્ઠી શંકા. કેવળ ધ્રુવ વિશ્ર્વરૂપે છે એમ કહેાતા ચાર્વાકમિશ્ર વચન થયું એ સાતમે દોષ. ઉત્પત્તિ અને વિશ્વરૂપ કહેશે તે કેવળ ચાર્વાકના સિદ્ધાંત એ આઠમે દોષ. ઉત્પત્તિની ના, વિન્નતાની ના અને ધ્રુવતાની ના કહી પાછી ત્રણેની હા કહી એના પુનઃરૂપે છ દોષ. એટલે સરવાળે ચૌદ દોષ. કેવળ ધ્રુવતા જતાં તીર્થંકરનાં વચન ત્રુટી જાય એ પંદરમા દોષ. ઉત્પત્તિ ધ્રુવતા લેતાં કર્તાની સિદ્ધિ થતાં સર્વજ્ઞ વચન ત્રુટી જાય એ સેાળમા દોષ. ઉત્પત્તિ વિશ્ર્વરૂપે પાપપુણ્યાદિકના અભાવ એટલે ધર્માધર્મ સઘળું ગયું. એ સત્તરમા દોષ. ઉત્પત્તિ વિશ્વ અને સામાન્ય સ્થિતિથી (કેવળ અચળ નહીં) ત્રિગુણાત્મક માયા સિદ્ધ થાય એ અઢારમે દેષ.
શિક્ષાપાઠ ૮૯. તત્ત્વાવખાધ—ભાગ ૮
એટલા દ્વેષ એ કથના સિદ્ધ ન થતાં આવે છે. એક જૈનમુનિએ મને અને મારા મિત્રમંડળને એમ કહ્યું હતું કે જૈન સમભંગી નય અપૂર્વ છે, અને એથી સર્વ પદાર્થ સિદ્ધ થાય છે. નાસ્તિ, અસ્તિના એમાં અગમ્ય ભેદ રહ્યા છે. આ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
મોક્ષમાળા
કથન સાંભળી અમે બધા ઘેર આવ્યા પછી યેજના કરતાં કરતાં આ લબ્ધિવાક્યની જવ પર પેજના કરી. હું ધારું છું કે એવા નાસિત અસ્તિના બને ભાવ જીવ પર નહીં ઊતરી શકે. લબ્ધિવાક્યો પણ કલેશરૂપ થઈ પડશે. યદિ એ ભણ મારી કંઈ તિરસ્કારની દ્રષ્ટિ નથી. આના ઉત્તરમાં મેં કહ્યું કે આપે જે નાસ્તિ અને અતિ નય જીવ પર ઉતારવા ધાર્યો તે સનિક્ષેપ શૈલીથી નથી, એટલે વખતે એમાંથી એકાંતિક પક્ષ લઈ જવાય; તેમ વળી હું કંઈ સ્થાદ્વાદ શૈલીને યથાર્થ જાણનાર નથી. મંદમતિથી લેશ ભાગ જાણું છું. નાસ્તિ અસ્તિ નય પણ આપે શૈલીપૂર્વક ઉતાર્યો નથી એટલે હું તર્કથી જે ઉત્તર દઈ શકું તે આપ સાંભળે.
ઉત્પત્તિમાં “ના” એવી જે પેજના કરી છે તે એમ યથાર્થ થઈ શકે છે કે “જીવ અનાદિ અનંત છે.
વિઘતામાં “ના” એવી જે પેજના કરી છે તે એમ યથાર્થ થઈ શકે કે “એને કોઈ કાળે નાશ નથી. *
ધ્રુવતામાં “ના” એવી જે પેજના કરી છે તે એમ યથાર્થ થઈ શકે કે “એક દેહમાં તે સદેવને માટે રહેનાર નથી
શિક્ષાપાઠ ૯૦. તવાવબેધ–ભાગ ૯
ઉત્પત્તિમાં “હાએવી જે પેજના કરી છે તે એમ યથાર્થ થઈ શકે કે “જીવને મેક્ષ થતાં સુધી એક દેહમાંથી ચ્યવન પામી તે બીજા દેહમાં ઊપજે છે.
વિઘતામાં “હા” એવી જે પેજના કરી છે તે એમ યથાર્થ થઈ શકે કે તે જે દેહમાંથી આવ્યું ત્યાંથી વિશ્વ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૨૧૯ પામે; વા ક્ષણ ક્ષણ પ્રતિ એની આત્મિક રિદ્ધિ વિષયાદિક મરણ વડે રૂંધાઈ રહી છે, એ રૂપે વિધતા જી શકાય છે.
ધ્રુવતામાં “હા” એવી જે પેજના કહી છે તે એમ યથાર્થ થઈ શકે કે “દ્રવ્ય કરી જીવ કેઈ કાળે નાશરૂપ નથી, ત્રિકાળ સિદ્ધ છે.
હવે એથી કરીને જેલા દેષ પણ હું ધારું છું કે ટળી જશે.
૧. જીવ વિધરૂપે નથી માટે ધ્રુવતા સિદ્ધ થઈ. એ પહેલે દેષ ટળે.
૨. ઉત્પત્તિ, વિદ્વતા અને ધ્રુવતા એ ભિન્ન ભિન્ન ન્યાયે સિદ્ધ થઈ એટલે જીવનું સત્યત્વ સિદ્ધ થયું એ બીજે દેશ ગયે.
૩. જીવના સત્ય સ્વરૂપ ધ્રુવતા સિદ્ધ થઈ એટલે વિધતા ગઈ. એ ત્રીજે દેવ ગયે.
૪. દ્રવ્યભાવે જીવની ઉત્પત્તિ અસિદ્ધ થઈ એ ચોથે દેષ ગ. - પ. અનાદિ જીવ સિદ્ધ થયે એટલે ઉત્પત્તિ સંબંધીને પાંચમે દોષ ગ.
૬. ઉત્પત્તિ અસિદ્ધ થઈ એટલે કર્તા સંબંધીને છઠ્ઠો દોષ ગ.
૭. ધ્રુવતા સાથે વિઘતા લેતાં અબાધ થયું એટલે ચાર્વાકમિશ્રવચનને સાતમે દેવ ગયે.
૮. ઉત્પત્તિ અને વિક્રતા પૃથફ પૃથફ દેહે સિદ્ધ થઈ માટે કેવળ ચાકસિદ્ધાંત એ નામને આઠમે દોષ ગ.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
૯ થી ૧૪. શંકાના પરસ્પરના વિરાધાભાસ જતાં ચૌદ સુધીના દોષ ગયા.
૨૦
૧૫. અનાદિ અનંતતા સિદ્ધ થતાં સ્યાદ્વાદવચન સત્ય થયું એ પંદરમા દોષ ગયા.
૧૬. કર્તા નથી એ સિદ્ધ થતાં જિનવચનની સત્યતા રહી એ સેાળમે દ્વેષ ગયા.
૧૭. ધર્મધર્મ, દેહાર્દિક પુનરાવર્તન સિદ્ધ થતાં સત્તરમા દોષ ગયે.
૧૮. એ સર્વ વાત સિદ્ધ થતાં ત્રિગુણાત્મક માયા અસિદ્ધ થઈ એ અઢારમા દાષ ગયા.
શિક્ષાપાઠ ૯૧. તાવમાધ—ભાગ ૧૦
આપની ચેાજેલી ચેાજના હું ધારું છું કે આથી સમાધાન પામી હશે. આ કંઇ યથાર્થ શૈલી ઉતારી નથી, તાપણ એમાં કંઈ પણ વિનોદ મળી શકે તેમ છે. એ ઉપર વિશેષ વિવેચન માટે મહેાળા વખત જોઇએ એટલે વધારે કહેતા નથી; પણ એક બે ટૂંકી વાત આપને કહેવાની છે તે જો આ સમાધાન યેાગ્ય થયું હોય તે કહું. પછી તેઓ તરફથી મનમાન્યા ઉત્તર મળ્યે, અને એક એ વાત જે કહેવાની હોય તે સહર્ષ કહા એમ તેઓએ કહ્યું.
પછી મેં મારી વાત સંજીવન કરી લબ્ધિ સંબંધી કહ્યું. આપ એ લબ્ધિ સંબંધી શંકા કરો કે એને ક્લેશરૂપ કહેા તે એ વચનાને અન્યાય મળે છે. એમાં અતિ અતિ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાળા
૨૨૧ ઉજજવળ આત્મિક શક્તિ, ગુરુગમ્યતા અને વૈરાગ્ય જોઈએ છે, જ્યાં સુધી તેમ નથી ત્યાં સુધી લબ્ધિ વિષે શંકા રહે ખરી, પણ હું ધારું છું કે આ વેળા એ સંબંધી કહેલા બે બેલ નિરર્થક નહીં જાય. તે એ કે જેમ આ યાજના નાસ્તિ અસ્તિ પર જ જોઈ, તેમ એમાં પણ બહુ સૂક્ષમ વિચાર કરવાના છે. દેહે દેહની પૃથફ પૃથફ ઉત્પત્તિ,
ચ્યવન, વિશ્રામ, ગર્ભાધાન, પર્યાતિ, ઇદ્રિય, સત્તા, જ્ઞાન, સંજ્ઞા, આયુષ્ય, વિષય ઈત્યાદિ અનેક કર્મપ્રકૃતિ પ્રત્યેક ભેદે લેતાં જે વિચારે એ લબ્ધિથી નીકળે તે અપૂર્વ છે.
જ્યાં સુધી લક્ષ પહોંચે ત્યાં સુધી સઘળા વિચાર કરે છે, પરંતુ દ્રવ્યાર્થિક, ભાવાર્થિક નયે આખી સૃષ્ટિનું જ્ઞાન એ ત્રણ શબ્દોમાં રહ્યું છે તેને વિચાર કઈ જ કરે છે; તે સદ્ગુરુમુખની પવિત્ર લબ્ધિરૂપે જ્યારે આવે ત્યારે દ્વાદશાંગી જ્ઞાન શા માટે ન થાય? જગત એમ કહેતાં જેમ મનુષ્ય એક ઘર, એક વાસ, એક ગામ, એક શહેર, એક દેશ, એક ખંડ, એક પૃથ્વી એ સઘળું મૂકી દઈ અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રયુક્તાદિકથી ભરપૂર વસ્તુ એકદમ કેમ સમજી જાય છે? એનું કારણ માત્ર એટલું જ કે તે એ શબ્દની બહોળતાને સમક્યું છે, કિંવા લક્ષની અમુક બહોળતાને સમક્યું છેજેથી જગત એમ કહેતાં એવડે મેટો મર્મ સમજી શકે છે, તેમજ આજુ અને સરળ સત્પાત્ર શિષ્ય નિગ્રંથ ગુરુથી એ ત્રણ શબ્દની ગમ્યતા લઈ દ્વાદશાંગી જ્ઞાન પામતા હતા. અને તે લબ્ધિ અલ્પજ્ઞતાથી વિવેકે જેમાં ક્લેશરૂપ પણ નથી.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
માક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૨. તવાવબેધ-ભાગ ૧૧
એમ જ નવ તત્વ સંબંધી છે. જે મધ્યવયના ક્ષત્રિયપુત્રે જગત અનાદિ છે, એમ બેધડક કહી કર્તાને ઉડાડ્યો હશે, તે પુરુષે શું કંઈ સર્વજ્ઞતાના ગુપ્ત ભેદ વિના કર્યું હશે? તેમ એની નિર્દોષતા વિષે જ્યારે આપ વાંચશે ત્યારે નિશ્ચય એ વિચાર કરશે કે એ પરમેશ્વર, હતા. કર્તા નહોતે અને જગત અનાદિ હતું તે તેમ કહ્યું. એના અપક્ષપાતી અને કેવળ તત્વમય વિચારો આપે અવશ્ય વિધવા યોગ્ય છે. જૈન દર્શનના અવર્ણવાદીઓ માત્ર જૈનને નથી જાણતા એટલે અન્યાય આપે છે, તે હું ધારું છું કે મમત્વથી અર્ધગતિ સેવશે.
આ પછી કેટલીક વાતચીત થઈ. પ્રસંગે પાર એ તત્ત્વ વિચારવાનું વચન લઈને સહર્ષ હું ત્યાંથી ઊડ્યો હતે.
તવાવબેધના સંબંધમાં આ કથન કહેવાયું. અનંત ભેદથી ભરેલા એ તત્વવિચારે જેટલા કાળભેદથી જેટલા રેય જણાય તેટલા ય કરવા, ગ્રાહ્યરૂપ થાય તેટલા ગ્રહવા અને ત્યાગરૂપ દેખાય તેટલા ત્યાગવા.
એ તને જે યથાર્થ જાણે છે, તે અનંત ચતુષ્ટયથી વિરાજમાન થાય છે એ હું સત્યતાથી કહું છું. એ નવ તત્વનાં નામ મૂકવામાં પણ અરધું સૂચવન મેક્ષની નિકટતાનું જણાય છે!
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
F
માસમાળા
શિક્ષાપાઠ ૯૩. તનાવમાધ
ભાગ ૧૨
એ તા તમારા લક્ષમાં છે કે જીવ, અજીવ એ
અનુક્રમથી છેવટે મેાક્ષ નામ આવે છે. હવે તે એક પછી એક મૂકી જઈએ તેા જીવ અને મેાક્ષને અનુક્રમે આવંત રહેવું પડશે.
જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર, નિર્જરા, અંધ, માક્ષ.
મેં આગળ કહ્યું હતું કે એ નામ મૂકવામાં જીવ અને મેાક્ષને નિકટતા છે. છતાં આ નિકટતા તા ન થઈ પશુ જીવ અને અજીવને નિકટતા થઈ પરંતુ એમ નથી. અજ્ઞાન વડે તેા એ બન્નેને જ નિકટતા રહી છે. જ્ઞાન વડે જીવ અને મેાક્ષને નિકટતા રહી છે જેમ કે :~
ho
પ્રીત
અજય
પુણ્ય
નવતત્વ નામયક્ર
bo
૨૨૩
પાપ
આસવ
ank
•P
હવે જુઓ, એ બન્નેને કંઈ નિકટતા આવી છે ? હા, કહેલી નિકટતા આવી ગઈ છે. દ્રવ્યરૂપ છે. જ્યારે ભાવે નિકટતા
પણ એ નિકટતા તે આવે ત્યારે સર્વસિદ્ધિ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
સાક્ષમાળા
થાય. એ નિકટતાનું સાધન સપરમાત્મતત્ત્વ, સદ્ગુરુતત્ત્વ અને સદ્ધર્મતત્ત્વ છે. કેવળ એક જ રૂપ થવા જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર છે.
એ ચક્રથી એવી પણ આશંકા થાય કે જ્યારે બન્ને નિકટ છે ત્યારે શું ખાકીનાં ત્યાગવાં? ઉત્તરમાં એમ કહું છું કે જો સર્વે ત્યાગી શકતા હો તે ત્યાગી દો, એટલે મેાક્ષરૂપ જ થશે.. નહીં તેા હેય, જ્ઞેય, ઉપાદેયના આધ લે, એટલે આત્મસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થશે.
શિક્ષાપાઠ ૯૪. તત્ત્વાવષેાધ—ભાગ ૧૩
જે જે હું કહી ગયા તે તે કંઈ કેવળ જૈનકુળથી જન્મ પામેલા પુરુષને માટે નથી, પરંતુ સર્વને માટે છે, તેમ આ પણ નિઃશંક માનજો કે હું જે કહું છું તે અપક્ષપાતે અને પરમાર્થબુદ્ધિથી કહું છું.
તમને જે ધર્મતત્ત્વ કહેવાનું છે, તે પક્ષપાત કે સ્વાર્થબુદ્ધિથી કહેવાનું મને કંઈ પ્રયેાજન નથી. પક્ષપાત કે સ્વાર્થથી હું તમને અધર્મતત્ત્વ બધી અધોગતિને શા માટે સાધું ? વારંવાર હું તમને નિગ્રંથનાં વચનામૃત માટે કહું છું, તેનું કારણ તે વચનામૃતા તત્ત્વમાં પરિપૂર્ણ છે, તે છે. જિનેશ્વરાને એવું કોઈ પણ કારણ નહોતું કે જે નિમિત્તે તેઓ મૃષા કે પક્ષપાતી ધે; તેમ એઓ અજ્ઞાની ન હતા, કે એથી મૃષા આધાઈ જવાય. આશંકા કરશે કે એ અજ્ઞાની નહેાતા એ શા ઉપરથી જણાય? તે તેના ઉત્તરમાં એઓના પવિત્ર સિદ્ધાંતાના રહસ્યને મનન કરવાનું કહું છું; અને એમ જે કરશે તે તેા પુનઃ આશંકા લેશ પણ
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાલમાળા
૨૫
નહીં કરે. જૈનમતપ્રવર્તકાએ મને કંઈ ભૂરશી દક્ષણા આપી નથી; તેમ એ મારા કંઈ કુટુંબપરિવારી પણ નથી કે એ માટે પક્ષપાતે હું કંઈ પણ તમને કહું. તેમજ અન્યમતપ્રવર્તક પ્રતિ મારે કંઈ વૈરબુદ્ધિ નથી કે મિથ્યા એનું ખંડન કરું. બન્નેમાં હું તે સંમતિ મધ્યસ્થરૂપ છું. બહુ બહુ મનનથી અને મારી મતિ જ્યાં સુધી પહેાંચી ત્યાં સુધીના વિચારથી હું વિનયથી એમ કહું છું કે, પ્રિય ભવ્યો। જૈન જેવું એ પૂર્ણ અને પવિત્ર દર્શન નથી; વીતરાગ જેવા એ દેવ નથી, તરીને અનંત દુ:ખથી પાર પામવું હેાય તે એ સર્વજ્ઞ દર્શનરૂપ કલ્પવૃક્ષને સેવા
શિક્ષાપાઠ ૯૫. તત્ત્વાવમાધ—ભાગ ૧૪
જૈન એ એટલી બધી સૂક્ષ્મ વિચારસંકળનાથી ભરેલું દર્શન છે કે જેમાં પ્રવેશ કરતાં પણ બહુ વખત જોઈએ. ઉપર ઉપરથી કે કોઈ પ્રતિપક્ષીના કહેવાથી અમુક વસ્તુ સંબંધી અભિપ્રાય બાંધવા કે આપવા એ વિવેકીનું કર્તવ્ય નથી. એક તળાવ સંપૂર્ણ ભર્યું હાય; તેનું જળ ઉપરથી સમાન લાગે છે; પણ જેમ જેમ આગળ ચાલીએ છીએ તેમ તેમ વધારે વધારે ઊંડાપણું આવતું જાય છે; છતાં ઉપર તા જળ સપાટ જ રહે છે; તેમ જગતના સઘળા ધર્મમતા એક તળાવરૂપ છે. તેને ઉપરથી સામાન્ય સપાટી જોઈને સરખા કહી દેવા એ ઉચિત નથી. એમ કહેનારા તત્ત્વને પામેલા પણ નથી. જૈનના અકા પવિત્ર સિદ્ધાંત પર વિચાર કરતાં આયુષ્ય પૂર્ણ થાય, તાપણુ પાર પામીએ નહીં તેમ રહ્યું છે. બાકીના સઘળા ધર્મમતાના વિચાર
૧૫
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
મોક્ષમાળા જિનપ્રણીત વચનામૃતસિંધુ આગળ એક બિંદુરૂપ પણ નથી. જૈન જેણે જા અને સેવ્યો તે કેવળ નીરાગી અને સર્વજ્ઞ થઈ જાય છે. એના પ્રવર્તકે કેવા પવિત્ર પુરુષે હતા! એના સિદ્ધાંતે કેવા અખંડ સંપૂર્ણ અને દયામય છે? એમાં દૂષણ કાંઈ જ નથી. કેવળ નિર્દોષ તે માત્ર જેનું દર્શન છે. એ એકે પારમાર્થિક વિષય નથી કે જે જૈનમાં નહીં હોય અને એવું એકે તત્વ નથી કે જે જૈનમાં નથી.
એક વિષયને અનંત ભેદે પરિપૂર્ણ કહેનાર તે જૈન દર્શન છે. પ્રજનભૂત તત્વ એના જેવું ક્યાંય નથી. એક દેહમાં બે આત્મા નથી, તેમ આખી સૃષ્ટિમાં બે જૈન એટલે જૈનની તુલ્ય એ દર્શન નથી. આમ કહેવાનું કારણ શું? તે માત્ર તેની પરિપૂર્ણતા, નીરાગિતા, સત્યતા અને જગતહિતસ્વિતા.
શિક્ષાપાઠ ૯૬. તત્વાવબેધ– ભાગ ૧૫
ન્યાયપૂર્વક આટલું મારે પણ માન્ય રાખવું જોઈએ કે જ્યારે એક દર્શનને પરિપૂર્ણ કહી વાત સિદ્ધ કરવી હોય ત્યારે પ્રતિપક્ષની મધ્યસ્થબુદ્ધિથી અપૂર્ણતા દર્શાવવી જોઈએ. અને એ બે વાત પર વિવેચન કરવા જેટલી અહીં જ નથી; તે પણ શેડું થોડું કહેતે આવ્યો છું. મુખ્યત્વે જે વાત છે તે આ છે કે એ મારી વાત જેને રુચિકર થતી ન હોય કે અસંભવિત લાગતી હોય તેણે જૈનતત્ત્વવિજ્ઞાની શાસ્ત્રો અને અન્ય તત્વવિજ્ઞાની શાસ્ત્રો મધ્યસ્થબુદ્ધિથી મનન કરી ન્યાયને કાંટે તેલન કરવું. એ ઉપરથી અવશ્ય એટલું મહાવાક્ય નીકળશે, કે જે આગળ નગારા પર ડાંડી ઠેકીને કહેવાયું હતું તે ખરું હતું.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૨૨૭ જગત ગાડરિયે પ્રવાહ છે. ધર્મને મતભેદ સંબંધીના શિક્ષાપાઠમાં દર્શિત કર્યા પ્રમાણે અનેક ધર્મમતની જાળ લાગી પડી છે. વિશુદ્ધાત્મા કેઈક જ થાય છે. વિવેકથી તત્વને કોઈક જ શેધે છે. એટલે મને કંઈ વિશેષ ખેદ નથી કે જૈનતત્વને અન્યદર્શનીઓ શા માટે જાણતા નથી? એ આશંકા કરવારૂપ નથી.
છતાં મને બહુ આશ્ચર્ય લાગે છે કે કેવળ શુદ્ધ પરમાત્મતત્વને પામેલા, સકળ દૂષણ રહિત, મૃષા કહેવાનું જેને કંઈ નિમિત્ત નથી એવા પુરુષના કહેલા પવિત્ર દર્શનને પિતે તે જાણ્યું નહીં, પિતાના આત્માનું હિત તે કર્યું નહીં, પણ અવિવેકથી મતભેદમાં આવી જઈ કેવળ નિર્દોષ અને પવિત્ર દર્શનને નાસ્તિક શા માટે કહ્યું હશે? યદિ હું સમજું છું કે એ કહેનારા એનાં તત્ત્વને જાણતા નહતા. વળી એના તત્વને જાણવાથી પિતાની શ્રદ્ધા ફરશે, ત્યારે લેકે પછી પિતાને આગળ કહેલા મતને ગાંઠશે નહીં. જે લૌકિક મતમાં પિતાની આજીવિકા રહી છે, એવા વેદની મહત્તા ઘટાડવાથી પિતાની મહત્તા ઘટશે; પિતાનું મિથ્યા
સ્થાપિત કરેલું પરમેશ્વરપદ ચાલશે નહીં, એથી જૈન તત્વમાં પ્રવેશ કરવાની રુચિને મૂળથી બંધ કરવા લેકોને એવી ભ્રમભૂરકી આપી કે જૈન નાસ્તિક છે. લેકે તે બિચારા ગભરુ ગાડર છે; એટલે પછી વિચાર પણ ક્યાંથી કરે? એ કહેવું કેટલું અનર્થકારક અને મૃષા છે તે જેણે વીતરાગપ્રત સિદ્ધાંતે વિવેકથી જાણ્યા છે, તે જાણે. મારું કહેવું મંદબુદ્ધિએ વખતે પક્ષપાતમાં લઈ જાય.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
મેક્ષમાળા શિક્ષાપાઠ ૯૭. તસ્વાવબોધ– ભાગ ૧૬
પવિત્ર જૈનદર્શનને નાસ્તિક કહેવરાવવામાં તેઓ એક દલીલથી મિથ્યા ફાવવા ઈચ્છે છે કે, જૈનદર્શન આ જગતના કર્તા પરમેશ્વરને માનતું નથી; અને જે પરમેશ્વરને નથી માનતા તે તે નાસ્તિક જ છે. આ વાત ભદ્રિજ્જનેને શીવ્ર ચેટી રહે છે. કારણ તેઓમાં યથાર્થ વિચાર કરવાની પ્રેરણું નથી. પણ જે એ ઉપરથી એમ વિચારવામાં આવે કે જૈન જગતને ત્યારે અનાદિ અનંત કહે છે તે ક્યા ન્યાયથી કહે છે ? જગતકર્તા નથી એમ કહેવામાં એમનું નિમિત્ત શું છે? એમ એક પછી એક ભેદરૂપ વિચારથી તેઓ જૈનની પવિત્રતા પર આવી શકે. જગત રચવાની પરમેશ્વરને અવશ્ય શી હતી? રચ્યું તે સુખ દુઃખ મૂકવાનું કારણ શું હતું? રચીને મેત શા માટે મૂકયું? એ લીલા બતાવવી કેને હતી? રચ્યું તે કયા કર્મથી રમ્યું? તે પહેલાં રચવાની ઈચ્છા કાં નહોતી? ઈશ્વર કેણ? જગતના પદાર્થ કેણુ? અને ઈચ્છા કેણુ? ર તે જગતમાં એક જ ધર્મનું પ્રવર્તન રાખવું હતું, આમ જમણામાં નાખવાની અવશ્ય શી હતી? કદાપિ એ બધું માને કે એ બિચારાની ભૂલ થઈ ! હશે! ક્ષમા કરીએ, પણ એવું દોઢ ડહાપણ ક્યાંથી સૂઝયું કે એને જ મૂળથી ઉખેડનાર એવા મહાવીર જેવા પુરુષોને જન્મ આપે? એના કહેલા દર્શનને જગતમાં વિદ્યમાનતા આપી? પિતાના પગ પર હાથે કરીને કુહાડો મારવાની એને શી અવશ્ય હતી? એક તે જાણે એ પ્રકારે વિચાર અને બાકી બીજા પ્રકારે એ વિચાર કે જૈનદર્શનપ્રવર્તકેને એનાથી
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૨૨૯ કંઈ દ્વેષ હતે? એ જગત્કર્તા હોત તે એમ કહેવાથી એઓને લાભને કંઈ હાનિ પહોંચતી હતી? જગત્કર્તા નથી, જગત અનાદિ અનંત છે એમ કહેવામાં એમને કંઈ મહત્તા મળી જતી હતી? આવા અનેક વિચારે વિચારતાં જણાઈ આવશે કે જેમ જગતનું સ્વરૂપ હતું તેમ જ તે પવિત્ર પુરુષોએ કહ્યું છે. એમાં ભિન્નભાવ કહેવા એમને લેશમાત્ર પ્રયેાજન નહતું. સૂમમાં સૂક્ષમ જતુની રક્ષા જેણે પ્રણીત કરી છે, એક રજકણથી કરીને આખા જગતના વિચારે જેણે સર્વ ભેદે કહ્યા છે, તેવા પુરુષનાં પવિત્ર દર્શનને નાસ્તિક કહેનારા કઈ ગતિને પામશે એ વિચારતાં દયા આવે છે!
શિક્ષાપાઠ ૮. તત્વાવબોધ–ભાગ ૧૭
જે ન્યાયથી યે મેળવી શક્યું નથી તે પછી ગાળો ભાંડે છે, તેમ પવિત્ર જૈનના અખંડ તત્વસિદ્ધાંતે શંકરાચાર્ય, દયાનંદ સંન્યાસી વગેરે જ્યારે તેડી ન શક્યા ત્યારે પછી “જૈન નાસ્તિક હૈ, સે ચાવકર્મસે ઉત્પન્ન હુઆ હૈ” એમ કહેવા માંડયું. પણ એ સ્થળે કોઈ પ્રશ્ન કરે કે, મહારાજ એ વિવેચન તમે પછી કરે. એવા શબ્દ કહેવામાં કંઈ વખત, વિવેક કે જ્ઞાન જોઇતું નથી; પણ આને ઉત્તર આપ કે જૈન વેદથી કઈ વસ્તુમાં ઊતરતે છે; એનું જ્ઞાન, એને બેધ, એનું રહસ્ય અને એનું સીલ કેવું છે તે એક વાર કહે! આપના વેદવિચારો કઈ બાબતમાં જૈનથી ચઢે છે? આમ જ્યારે મર્મસ્થાન પર
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
સક્ષમાળા
આવે ત્યારે મૌનતા સિવાય તેઓ પાસે ખીજું કંઈ સાધન . રહે નહીં. જે સત્પુરુષાનાં વચનામૃત અને યાગબળથી આ સૃષ્ટિમાં સત્ય, દયા, તત્ત્વજ્ઞાન અને મહાશીલ ઉડ્ડય પામે છે, તે પુરુષા કરતાં જે પુરુષ શૃંગારમાં રાચ્યા પડ્યા છે, સામાન્ય તત્ત્વજ્ઞાનને પણ નથી જાણતા, જેના આચાર પણ પૂર્ણ નથી તેને ચઢતા કહેવા, પરમેશ્વરને નામે સ્થાપવા અને સત્યસ્વરૂપની અવણૅ ભાષા ખેલવી, પરમાત્મસ્વરૂપ પામેલાને નાસ્તિક કહેવા, એ એમની કેટલી બધી કર્મની અઢોળતાનું સૂચવન કરે છે! પરંતુ જગત માહાંધ છે, મતભેદ છે ત્યાં અંધારું છે; મમત્વ કે રાગ છે ત્યાં સત્યતત્ત્વ નથી એ વાત આપણે શા માટે ન વિચારવી !
હું એક મુખ્ય વાત તમને કહું છું કે જે મમત્વરહિતની અને ન્યાયની છે. તે એ છે કે ગમે તે દર્શનને તમે માના; ગમે તે પછી તમારી દૃષ્ટિમાં આવે તેમ જૈનને કહો, સર્વદર્શનનાં શાસ્રતત્ત્વને જીએ, તેમ જૈનતત્ત્વને પણ જુઓ. સ્વતંત્ર આત્મિકશક્તિએ જે ચેાગ્ય લાગે તે અંગીકાર કરે. મારું કે ખીજા ગમે તેનું ભલે એકદમ તમે માન્ય ન કરો પણ તત્ત્વને વિચારો.
શિક્ષાપાઠ ૯૯. સમાજની અગત્ય
આંગ્લભૌમિએ સંસાર સંબંધી અનેક કલાકૌશલ્યમાં શાથી વિજય પામ્યા છે? એ વિચાર કરતાં આપણને તત્કાલ જણાશે કે તેના બહુ ઉત્સાહ અને એ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાલમાળા
૨૩૧
ઉત્સાહમાં અનેકનું મળવું. કળાકૌશલ્યના એ ઉત્સાહી કામમાં એ અનેક પુરુષાની ઊભી થયેલી સભા કે સમાજે પરિણામ શું મેળવ્યું ? તે ઉત્તરમાં એમ આવશે કે લક્ષ્મી, કીર્ત્તિ અને અધિકાર. એ એમનાં ઉદાહરણ ઉપરથી એ જાતિનાં કળાકૌશલ્યા શેાધવાના હું અહીં બેધ કરતા નથી; પરંતુ સર્વજ્ઞ ભગવાનનું કહેલું ગુપ્ત તત્ત્વ પ્રમાદસ્થિતિમાં આવી પડયું છે, તેને પ્રકાશિત કરવા તથા પૂર્વાચાર્યાંનાં ગૂંથેલાં મહાન શાઓ એકત્ર કરવા, પડેલા ગચ્છના મતમતાંતરને ટાળવા તેમજ ધર્મવિદ્યાને પ્રફુલ્લિત કરવા એક મહાન સમાજ સદાચરણી શ્રીમંત અને શ્રીમંત બન્નેએ મળીને સ્થાપન કરવાની અવશ્ય છે એમ દર્શાવું છું. પવિત્ર સ્યાદ્વાદમતનું ઢંકાયલું તત્ત્વ પ્રસિદ્ધિમાં આણુવા જ્યાં સુધી પ્રયેાજન નથી, ત્યાં સુધી શાસનની ઉન્નતિ પણ નથી. લક્ષ્મી, કીર્ત્તિ અને અધિકાર સંસારી કળાકૌશલ્યથી મળે છે, પરંતુ આ ધર્મકળાકૌશલ્યથી તેા સર્વ સિદ્ધિ સાંપડશે. મહાન સમાજના અંતર્ગત ઉપસમાજ સ્થાપવા. મતમતાંતર તજી, વાડામાં બેસી રહેવા કરતાં એમ કરવું ઉચિત છે. હું ઇચ્છું છું કે તે નૃત્યની સિદ્ધિ થઈ જૈનાંતર્ગચ્છ મતભેદ ટળેા, સત્ય વસ્તુ ઉપર મનુષ્યમંડળનું લક્ષ આવેા; અને મમત્વ જાએ !
શિક્ષાપાઠ ૧૦૦, મનેાનિગ્રહનાં વિધ
વારંવાર જે બેધ કરવામાં આવ્યો છે તેમાંથી મુખ્ય તાત્પર્ય નીકળે છે તે એ છે કે આત્માને તારે અને
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
સાક્ષમાળા
તારવા માટે તત્ત્વજ્ઞાનના પ્રકાશ કરે તથા સત્શીલને સેવા. એ પ્રાપ્ત કરવા જે જે માર્ગ દર્શાવ્યા તે તે માર્ગ મનેાનિગ્રહતાને આધીન છે. મનેાનિગ્રહતા થવા લક્ષની બહોળતા કરવી યથાચિત છે. એ બહોળતામાં વિન્નરૂપ નીચેના દાષ છેઃ --
૧. આળસ
૨. અનિયમિત ઊંઘ
3. વિશેષ આહાર
૪. ઉન્માદ પ્રકૃતિ ૫. માયાપ્રપંચ ૬. અનિયમિત કામ
૭. અકરણીય વિલાસ
૮. માત
૯. મર્યાદા ઉપરાંત કામ
૧૦. આપવડાઈ
૧૧. તુચ્છ વસ્તુથી આનંદે ૧૨. રસગારવલુબ્ધતા ૧૩. અતિભાગ
૧૪. પારકું અનિષ્ટ ઈચ્છવું ૧૫. કારણ વિનાનું રળવું ૧૬. આઝાના સ્નેહ ૧૭. અયેાગ્ય સ્થળે જવું ૧૮. એક ઉત્તમ નિયમ સાધ્ય ન કરવા
આ
અષ્ટાદશ પાપસ્થાનક ત્યાં સુધી ક્ષય થવાનાં નથી કે જ્યાં સુધી આ અષ્ટાદેશ વિજ્ઞથી મનના સંબંધ છે. અષ્ટાદશ દોષ જવાથી મનેાનિગ્રહતા અને ધારેલી સિદ્ધિ થઈ શકે છે. એ દોષ જ્યાં સુધી મનથી નિકટતા ધરાવે છે ત્યાં સુધી કોઈ પણ મનુષ્ય આત્મસાર્થક કરવાના નથી. અતિભાગને સ્થળે સામાન્ય ભાગ નહીં, પણુ કેવળ ભાગત્યાગવત જેણે ધર્યું છે, તેમજ એ એક દોષનું મૂળ જેના હૃદયમાં નથી તે સત્પુરુષ મહદ્ભાગી છે.
......
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૧૦૧. સ્મૃતિમાં રાખવા ચાગ્ય મહાવાકચો ૧. એક ભેદે નિયમ એ જ આ જગતના પ્રવર્તક છે. ૨. જે મનુષ્ય સત્પુરુષાનાં ચરિત્રરહસ્યને પામે છે તે મનુષ્ય પરમેશ્વર થાય છે.
૩. ચંચળ ચિત્ત એ જ સર્વ વિષમ દુઃખનું મૂળિયું છે. ૪. ઝાઝાના મેળાપ અને થાડા સાથે અતિ સમાગમ એ બન્ને સમાન દુઃખદાયક છે.
.
૫. સમસ્વભાવીનું મળવું એને જ્ઞાનીઓ એકાંત કહે છે. ૬. ઇન્દ્રિયા તમને જીતે અને સુખ માના તે કરતાં તેને તમે જીતવામાં જ સુખ, આનંદ અને પરમપદ પ્રાપ્ત કરશે. ૭. રાગ વિના સંસાર નથી અને સંસાર વિના રાગ નથી. ૮. યુવાવયના સર્વસંગપરિત્યાગ પરમપદને આપે છે. ૯. તે વસ્તુના વિચારમાં પહેાંચા કે જે વસ્તુ અદ્રિયસ્વરૂપ છે.
૧૦. ગુણીના ગુણમાં અનુરક્ત થાઓ.
૨૩૩
શિક્ષાપાઠ ૧૦૨. વિવિધ પ્રશ્નો—ભાગ ૧
આજે તમને હું કેટલાંક પ્રશ્નો નિગ્રંથપ્રવચનાનુસાર ઉત્તર આપવા માટે પૂછું છું.
પ્ર૦—કહા, ધર્મની અગત્ય શી છે?
અનાદ્ઘિકાળથી આત્માની કર્મજાળ ટાળવા માટે. પ્ર૦—જીવ પહેલા કે કર્મ?
ઉમત્તે અનાદિ છે જ; જીવ પહેલા હોય તા એ વિમળ વસ્તુને મળ વળગવાનું કંઈ નિમિત્ત જોઈએ.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૪
મોક્ષમાળા કર્મ પહેલાં કહો તે જીવ વિના કર્મ કર્યા કેણે? એ ન્યાયથી બન્ને અનાદિ છે જ.
પ્ર–છવ રૂપી કે અરૂપી? ઉ૦–રૂપી પણ ખરે અને અરૂપી પણ ખરે. પ્ર–રૂપી કયા ન્યાયથી અને અરૂપી કયા ન્યાયથી
તે કહે.
ઉ–દેહ નિમિત્તે રૂપી અને સ્વ સ્વરૂપે અરૂયી. પ્ર.–દેહ નિમિત્ત શાથી છે? ઉ–સ્વકર્મને વિપાકથી. • પ્ર–કર્મની મુખ્ય પ્રકૃતિએ કેટલી છે? ઉ૦–આઠ. પ્ર –કઈ કઈ ?
ઉ૦–જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મેહનીય, નામ, ગોત્ર, આયુષ્ય અને અંતરાય.
પ્ર—એ આઠે કર્મની સામાન્ય સમજ કહે.
ઉ૦–જ્ઞાનાવરણય એટલે આત્માની જ્ઞાન સંબંધીની જે અનંત શક્તિ છે તેને આચ્છાદન કરે છે. દર્શનાવરણીય એટલે આત્માની જે અનંત દર્શનશક્તિ છે તેને આચ્છાદન કરે તે. વેદનીય એટલે દેહનિમિતે શાતા, અશાતા બે પ્રકારનાં વેદનીયકર્મથી અવ્યાબાધ સુખરૂપ આત્માની શક્તિ જેનાથી રોકાઈ રહે તે. મેહનીયકર્મથી આત્મચારિત્રરૂપ શક્તિ રેકાઈ રહી છે. નામકર્મથી અમૂર્તિરૂ૫ દિવ્ય શક્તિ રેકાઈ રહી છે. ગત્રકર્મથી અટલ અવગાહનારૂપ આત્મશક્તિ રેખાઈ રહી છે. આયુકર્મથી અક્ષય સ્થિતિ ગુણ
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
ર૩૫
રોકાઈ રહ્યો છે. અંતરાય કર્મથી અનંત દાન, લાભ, વીર્ય, ભેગ, ઉપભેગશક્તિ રેખાઈ રહી છે.
શિક્ષાપાઠ ૧૦૩. વિવિધ પ્રશ્નો-ભાગ ૨
પ્ર–એ કર્મો ટળવાથી આત્મા ક્યાં જાય છે? ઉ૦-અનંત અને શાશ્વત મોક્ષમાં. પ્ર–આ આત્માને મેક્ષ કોઈ વાર થયું છે? ઉ –ના. પ્ર –કારણ? ઉ મક્ષ થયેલે આત્મા કર્મમલરહિત છે. એથી પુનર્જન્મ એને નથી.
પ્ર–કેવલીનાં લક્ષણ શું? '
ઉ૦–ચાર ઘનઘાતી કર્મને ક્ષય અને ચાર કર્મને પાતળાં પાડી જે પુરુષ દશ ગુણસ્થાનકવતી વિહાર કરે છે.
પ્ર–ગુણસ્થાનક કેટલાં? ઉ૦–ચૌદ. પ્ર–તેનાં નામ કહે.
ઉ – ૧ મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક ૬ પ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનક ૨ સાસ્વાદન ગુણસ્થાનક ૭ અપ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનક ૩ મિશ્રગુણસ્થાનક
૮ અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનક ૪ અવિરતિસમ્યગૃષ્ટિ ગુણસ્થાનક ૯ અનિવૃત્તિ બાદર ગુણસ્થાનક ૫ દેશવિરતિ ગુણસ્થાનક ૧૦ સૂમસાપરાય ગુણસ્થાનક
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
શાસમાળા
૧૧ ઉપશાંતમાહ ગુરુસ્થાનક ૧૩ સયાગીવળી ગુણુસ્થાનક ૧૨ ક્ષીણમેાહ ગુણસ્થાનક ૧૪ અયેાગીકેવળી ગુણુસ્થાનક
શિક્ષાપાઠ ૧૦૪. વિવિધ પ્રશ્નો—ભાગ ૩
પ્ર૦—કેવલી અને તીર્થંકર એ ખન્નેમાં ફેર શે ? ઉ—કૈવલી અને તીર્થંકર શક્તિમાં સમાન છે; પરંતુ તીર્થંકરે પૂર્વે તીર્થંકરનામકર્મ ઉપાર્જ્યું છે; તેથી વિશેષમાં ખાર ગુણુ અને અનેક અતિશય પ્રાપ્ત કરે છે.
પ્ર૦—તીર્થંકર પર્યટન કરીને શા માટે ઉપદેશ આપે છે? એ તા નીરાગી છે.
૩૦—તીર્થંકરનામકર્મ જે પૂર્વે ખાંધ્યું છે તે વેદવા માટે તેઓને અવશ્ય તેમ કરવું પડે છે.
પ્ર૦—હમાં પ્રવર્તે છે તે શાસન કાનું છે? —શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું. પ્ર૦—મહાવીર પહેલાં જૈનદર્શન હતું ?
ઉ—હા.
પ્ર—તે કાણે ઉત્પન્ન કર્યું હતું? ઉ—તે પહેલાંના તીર્થંકરેએ.
—તેના અને મહાવીરના ઉપદેશમાં કંઈ ભિન્નતા ખરી કે?
ઉ॰—તત્ત્વસ્વરૂપે એક જ. પાત્રને લઇને ઉપદેશ હાવાથી અને કંઈક કાળભેદ હાવાથી સામાન્ય મનુષ્યને ભિન્નતા લાગે ખરી; પરંતુ ન્યાયથી જોતાં એ ભિન્નતા નથી.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાળા
પ્ર૦—એએના મુખ્ય ઉપદેશ શા છે? ૩૦—આત્માને તારા; આત્માની અનંત શક્તિઓના પ્રકાશ કરો; એને કર્મરૂપ અનંત દુઃખથી મુક્ત કરો.
૨૩૭
પ્ર૦એ માટે તેઓએ કયાં સાધના દર્શાવ્યાં છે ? ઉ॰—વ્યવહારનયથી સદેવ, સદ્ધર્મ અને સદ્ગુરુનું સ્વરૂપ જાણવું; સદેવના ગુણગ્રામ કરવા; ત્રિવિધ ધર્મ આચરવા અને નિગ્રંથ ગુરુથી ધર્મની ગમ્યતા પામવી. પ્ર૦—ત્રિવિધ ધર્મ કયા?
ઉ॰—સમ્યજ્ઞાનરૂપ, સમ્યગ્દર્શનરૂપ અને સમ્યક્
'
ચારિત્રરૂપ.
શિક્ષાપાઠ ૧૦૫. વિવિધ પ્રશ્નો—ભાગ ૪
પ્ર—આવું જૈનદર્શન જ્યારે સર્વોત્તમ છે ત્યારે સર્વ આત્માએ એના આધને કાં માનતા નથી ?
૩૦—કર્મની ખાહુલ્યતાથી, મિથ્યાત્વનાં જામેલાં દળિયાંથી અને સત્તમાગમના અભાવથી.
પ્ર॰~જૈન મુનિના મુખ્ય આચાર શા છે ? ઉ॰—પાંચ મહાવ્રત, શવિધિ યતિધર્મ, સમર્દેશવિધિ સંયમ, દેશવિધિ વૈયાવૃત્ય, નવનિધિ બ્રહ્મચર્ય, દ્વાદશ પ્રકારનાં તપ, ક્રોધાદિક ચાર પ્રકારના કષાયના નિગ્રહ; વિશેષમાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રનું આરાધન ઇત્યાદિક અનેક ભેદ છે.
પ્ર૦—જૈન મુનિએના જેવાં જ સંન્યાસીઓનાં પંચ યામ છે; બૌદ્ધધર્મનાં પાંચ મહાશીલ છે. એટલે એ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
મોક્ષમાળા
આચારમાં તે જૈન મુનિએ અને સંન્યાસીઓ તેમ જ બૌદ્ધમુનિએ સરખા ખરા કે?
ઉ–નહીં. પ્ર–કેમ નહીં?
ઉ–એઓનાં પંચ કામ અને પંચ મહાશીલ અપૂર્ણ છે. મહાવ્રતના પ્રતિભેદ જૈનમાં અતિ સૂક્ષમ છે. પેલા બેના સ્થળ છે.
પ્ર–સૂક્ષમતાને માટે દ્રષ્ટાંત આપે જોઈએ?
ઉ૦-દ્રષ્ટાંત દેખીતું જ છે. પંચયામીઓ કંદમૂળાદિક અભક્ષ્ય ખાય છે, સુખશય્યામાં પોઢે છેવિવિધ જાતનાં વાહને અને પુને ઉપગ લે છે કેવળ શીતળ જળથી વ્યવહાર કરે છે. રાત્રિએ ભજન લે છે. એમાં થતે અસંખ્યાતા જંતુને વિનાશ, બ્રહ્મચર્યને ભંગ એની સૂક્ષમતા તેઓના જાણવામાં નથી. તેમજ માંસાદિક અભક્ષ્ય અને સુખશીલિયાં સાધનેથી બૌદ્ધમુનિએ યુક્ત છે. જૈનમુનિઓ તે કેવળ એથી વિરક્ત જ છે.
શિક્ષાપાઠ ૧૬. વિવિધ પ્રશ્નો ભાગ ૫
પ્ર–વેદ અને જૈનદર્શનને પ્રતિપક્ષતા ખરી કે?
ઉ–જૈનને કંઈ અસમંજસભાવે પ્રતિપક્ષતા નથી, પરંતુ સત્યથી અસત્ય પ્રતિપક્ષી ગણાય છે, તેમ જૈનદર્શનથી વેદને સંબંધ છે.
પ્ર—એ બેમાં સત્યરૂપ તમે તેને કહે છે? ઉ–પવિત્ર જૈનદર્શનને.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષમાળા
૩૯
પ્ર–વેદ દર્શનીએ વેદને કહે છે તેનું કેમ?
ઉ૦–એ તે મતભેદ અને જૈનના તિરસ્કાર માટે છે. પરંતુ ન્યાયપૂર્વક બન્નેનાં મૂળતત્વે આપ જોઈ જજે.
પ્ર—આટલું તે મને લાગે છે કે મહાવીરાદિક જિનેશ્વરનું કથન ન્યાયના કાંટા પર છે, પરંતુ જગતકર્તાની તેઓ ના કહે છે, અને જગત અનાદિ અનંત છે એમ કહે
છે તે વિષે કંઈ કંઈ શંકા થાય છે કે આ અસંખ્યાત દ્વિીપસમુદ્રયુક્ત જગત વગર બનાવ્યું ક્યાંથી હોય?
ઉ–આપને જ્યાં સુધી આત્માની અનંત શક્તિની લેશ પણ દિવ્ય પ્રસાદી મળી નથી ત્યાં સુધી એમ લાગે છે, પરંતુ તત્વજ્ઞાને એમ નહીં લાગે. “સમ્મતિતક ગ્રંથને આપ અનુભવ કરશે એટલે એ શંકા નીકળી જશે.
પ્ર–પરંતુ સમર્થ વિદ્વાને પિતાની મૃષા વાતને પણ દ્રષ્ટાંતાદિકથી સૈદ્ધાંતિક કરી દે છે, એથી એ ત્રુટી શકે નહીં, પણ સત્ય કેમ કહેવાય?
ઉ૦–પણ આને કંઈ મૃષા કથવાનું પ્રજન નહોતું, અને પળભર એમ માને છે, એમ આપણને શંકા થઈ કે એ કથન મૃષા હશે તે પછી જગતકર્તાએ એવા પુરુષને જન્મ પણ કાં આપે? નામબાળક પુત્રને જન્મ આપવા શું પ્રયોજન હતું? તેમ વળી એ પુરુષ સર્વજ્ઞ હતા; જગતક્ત સિદ્ધ હેત તે એમ કહેવાથી તેઓને કંઈ હાનિ નહતી.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 મોક્ષમાળા શિક્ષાપાઠ 107. જિનેશ્વરની વાણ (મનહર છંદ) અનંત અનંત ભાવ ભેદથી ભરેલી ભલી, અનંત અનંત નય નિક્ષેપે વ્યાખ્યાની છે; સકલ જગત હિતકારિણી હારિણી મોહ, તારિણી ભવાબ્ધિ મેક્ષચારિણી પ્રમાણ છે, ઉપમા આપ્યાની જેને તમા રાખવી તે વ્યર્થ, આપવાથી નિજ મતિ મપાઈ મેં માની છે; અહે! રાજચંદ્ર, બાળ ખ્યાલ નથી પામતા એ, જિનેશ્વર તણું વાણી જાણી તેણે જાણું છે. 1 શિક્ષાપાઠ 108. પૂર્ણાલિકા મંગલ (ઉપજાતિ) તપાધ્યાને રવિરૂપ થાય, એ સાધીને સેમ રહી સુહાય; મહાન તે મંગળ પંક્તિ પામે, આવે પછી તે બુધના પ્રણમે. 1 નિગ્રંથ જ્ઞાતા ગુરુ સિદ્ધિ દાતા, કાં તે સ્વયં શુક પ્રપૂર્ણ ખ્યાતા; ત્રિગ ત્યાં કેવળ મંદ પામે, સ્વરૂપ સિદ્ધ વિચરી વિરામે. 2 [મોક્ષમાળા સમાપ્ત ]