Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય-ગલાગલ મંગલમૂર્તિ મહાવીર
અથવા
: લેખક :
ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય
ગાંધી રસ્તા : અમદાવાદ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય-ગલાગલ
આ થ વા મંગળમૂર્તિ મહાવીર
લેખકઃ જયભિખુ
: પ્રસ્તાવડેખક :
પ્રજ્ઞાચક્ષુ પંડિતવર્ય શ્રી. સુખલાલજી
: પ્રકાશકઃ ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય
ગાંધીરન્તઃ અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકઃ શ'ભુલાલ જગશીભાઈ શાહ
ગૂર્જર ગ્ર ંથરત્ન કાર્યાલય, ગાંધીરસ્તા ઃ અ મ દ્દા વો દ
મુદ્રકઃ
ગાવિધ્યાલ જગશીભાઈ શાહ,
શા ૨ દા
મુદ્રા લ ય પાનકારનાકા : અ મ ! વા દ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય-ગલાગલની વૃત્તિમાં ફસાયેલી
ત્રસ્ત પૃથ્વીની મુક્તિ માટે મથનાર, અહિંસા ને અપરિગ્રહના ઉપદેણા,
પ્રેમમૂર્તિ, ત્યાગમૂર્તિ, તપમતિ ભગવાન મહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધ
આ જ ભૂમિ પર અવતર્યા હતા, એ પિતાના અવતાર-કાર્ય દ્વારા અને જીવન-સમર્પણ દ્વારા
સાક્ષાત્કાર કરનાર પ્રેમમૂર્તિ, ત્યાગામતિ,
વિશ્વમતિ, પૂ. મહાત્મા ગાંધીજીને ચરણે
– જયભિખ્ખ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
DURI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખકનું નિવેદન
અંતરની વેદનામાંથી આ નવલકથાનો જન્મ થયો છે.
એક દિવસે હીરાશીમા ને નાગાસાકી પર એટમ એકમના પતનના સમાચારે મનને વ્યગ્ર બનાવ્યું. અસંખ્ય નિર્દોષ સ્ત્રી, પુરુષો ને બાળકા, મૃત્યુની છેલ્લી ચીસ પશુ પાડે તે પહેલાં યમશરણુ થયું. આ તે એક ઘટના થઈ. પછી મુસદ્દો રાજનીતિજ્ઞાએ એટમ ખેમ વિષે વખાણુ કરતાં કહ્યું કે આનાથી તેા વિશ્વશાન્તિ સિદ્ધ થશે. અને એથી આગળ વધીને જ્ઞાનવિજ્ઞાનના પડિતાએ કહ્યું કે અનેક રચનાત્મક ઉદ્યોગામાં આનાથી વેગ આવશે! સસારને મૂર્ખ બનાવવાની પિરસીમા આવી ગઇ! આ વાત તેા એવી લાગી કે જાણે રૂ બજારને સટારિયા–જુગારી કહે છે, કે અમારા ખેલાથી ખેતીને વેગ મળશે ! શું જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનું અંતિમ આ ? શું સંસ્કૃતિની ને પ્રગતિ એટલે માત્ર આ? માનવજાત ફરીથી જંગાલિયત તરફ તા નથી જતી ને! સબળે નિળનું ભક્ષણ કરવું, મોટા તે સશક્ત માલાએ નાના તે નિબંળ માછ્યાને ખાવું—એ ‘ મત્સ્ય-મલાગલ ન્યાયનું પુનઃવન ને એ વૃત્તિની પ્રતિષ્ઠા તા થતી નથી તે, આ સુધરેલા તે સ ંસ્કૃતિધર કહેવાતા આજના જમતમાં ?
પરાકાષ્ઠા
>
મનના કાઈ મેળ મળતા નહોતા. વિસ્મરણુની શક્તિ આ વિચારણાને ધીરે ધીરે ભુલાવી રહી હતી, ત્યાં એક દિવસ આપેાત્માપ પુરાણી સ્મૃતિ જાગે તેવું એક દૃશ્ય જોયું !
2
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ . मत्स्य-गलागल
એ બેસતા વર્ષનું ખુશનુમા પ્રભાત હતું. ચિત્ત પ્રસન્ન થાય તેવું વાતાવરણ હતું. દિશાઓ રંગબેરંગી હતી. નવ વર્ષની દીર્ધાયુ ને મુબારકબાદીની શુભેચ્છાઓ હવામાં ગુંજી રહી હતી. રાતી માંજ૨ ડોલાવતાં ભાતીગર કૂકડાં ફરતાં હતાં. હું નવ વર્ષની મુલાકાતોએ નીકળ્યા હતો. માર્ગ આ સુંદર ફૂલ-છાડથી ભર્યો હતો ને એ છોડ પર રંગ-બેરંગી પતંગિયાં ઊડી રહ્યાં હતાં. બટેર, કલૈયાં ને પોપટ ઝાડની ડાળે બેઠાં કિલ્લેબ કરતાં હતાં. એકાએક એક કૂકડીએ સુંદર સેનેરી પતંગિયું પકાવું ને બે ચાર કૂકડાં ધસી આવ્યાં!
સુષ્ટિસૌંદર્યમાં મન એવું મગ્ન હતું, કે આ ઘટનાએ કંઈ સંસ્કાર ન જન્માવ્યા. થેડે જ આગળ મોટી પંજાબી હોટલ હતી. ભપકાદાર વસ્ત્રો પહેરીને, મસ્ત યૌવનભર્યા, મનને ને દિલને બહેન લાવવા નીકળેલા ગ્રાહકે આવી રહ્યાં હતાં. બંગડીવાળું એક પછી એક સુંદર ગાણાં છેડી રહ્યું હતું. ગ્રાહકોને ભારે દોડે હતા. એ વેળા એક પ્રચંડ શીખ જુવાન રસોઈઘરમાંથી બહાર આવ્યો. એણે પાસે ચગતાં કૂકડામાંથી એકને પકડવા પ્રયત્ન કર્યો. ન જાણે કેમ, પણ કુકડાને પોતાના ભાવિની ભયસંશા લાધી ગઈ હશે, કે ગમે તે કારણે તેઓ કુક કુકુ કુક કરતાં નાઠાં. પેલા જુવાને એની પાછળ દેટ દીધી, પણ એકે ન પકડાયા. એમને ઘેરવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ ન ઘેરાયા. આખરે એ જુવાને માટે પથ્થર લઈ ઘા કર્યો. ઘા બરાબર એક કુકડાને પગે વાગ્યો. એ તમ્મર ખાઈ નીચે ઢળી પડ્યું. શીખ જુવાન એને પગથી પકડીને રડામાં ચાલ્યો ગયા.
બંગડીવાનું નૌતમ ગાણું ગાતું હતું. અતિથિઓ પરસ્પર દીર્ધાયુ અને નવ વર્ષની શુભેચ્છાઓ પાઠવતાં નવનવી વાનીઓ આસ્વાદી રહ્યાં હતાં. કેટલાંક દૃશ્ય એટલી બધી વાર જોવાય છે કે પછી એ દષ્ટિને સ્વાભાવિક થઈ જાય છે; બલકે એનું વૈષમ્ય જાણે સહજ લાગે છે !
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
થોડાક દિવસ બાદ ધત મનપત્રમાં પંજાબ ને સિંધમાં ગુજરેલા જુલમોની કહાનીઓ પ્રગટ થઈ. કુમળાં બાળકે મા-બાપની આંખ સામે વધેરાય. યુવતીઓને નગ્ન કરી પ્રદર્શન ભરવામાં આવ્યું. એમના પર સગાંસંબંધીના દેખતાં અત્યાચાર થયા. મને તો શ્રીફળ જેટલા સસ્તા સમજી વધેર્યા !
મન ભારે ઉશ્કેરાઈ ગયું! અહિંસા જયાં થંભી ગઈપ્રેમ જ્યાં પાણી થઈ ગયે, સત્ય જ્યાં છિનવાઈ ગયું, માનવતા જ્યાં મૃત્યુ પામી–ને પશુતાને પણ શરમાવે તેવાં કૃત્ય ધર્મ, દેશ ને સંસ્કૃતિને નામે આચરાયાં. નિર્બળ મનમાં વેર! વેર! વેર ! નાપિકા પડવા લાગ્યા.
અજંપાના દિવસો વીત્યા. ધીરે ધીરે મન શાંત થતાં વિચારશાએ નવો વેગ લીધો. મનમાં એક મેળ મળતો લાગ્યોઃ પેલાં પતંગિયાં. એને ભસતાં કૂકડાં, ફૂકાને ભક્ષ તો નવજુવાન, નવજુવાનને ભતા પેલા હુમલાખે ને હુમલાખોરોને હણતા પેલે અમેરિકાને એટમ બેબ! વાહ, સબળ નિર્બળને ભક્ષે–એ આદિન્યાય જાણે હજીય સંસારમાં પ્રવર્તી રહ્યો છે!
કપના આવી કે હજીય પૃથ્વી પરથી પશુરાજયનો અંત આવ્યો નથી ને ધર્મરાજય કાયમ થઈ શક્યુ નથી. બલ્ક ધર્મને માણસે હગ માની દૂર દૂર ફગાવવા માંડ્યો છે! માણસે આદિ કાળમાં સ્થાપેલ સિદ્ધાંત માણસ જ સૃષ્ટિને ભક્ત, માણસના માટે જ બધું !' એ જાણે ફરીથી પ્રચલિત બન્યો છે. અને એમાંથી અનિવાર્ય રીતે ફલિત થયો એક સિદ્ધાંત–માણસને જ જીવવાનો હક્ક, પારકાના ભોગે પણ જીવવાને હક્ક ! ને એનું સીધું પરિણામ એ આવ્યું કે “માણસમાં પણ બળવાનને જ જીવવાને હક્ક!” સબળ નિર્બળને રાંદે-રગદોળે, એ જાણે સ્વાભાવિક! સબળને કર બનવાને હક, નિબળને કૂરતા સહન કરવાની ફરજ !
જગતમાં “મસ્ય-મલાગલ’ ન્યાયનું જાણે નાટક શરૂ થયું. એ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ मत्स्य-गलागल રસ્તે નેપોલિયન આવ્યો, કેસર આવ્યો, હિટલર આવ્યું, જે આવે, હજીય ન જાણે કણ કણ આવશે! મેદાન જાગતું છે! સંહારક શક્તિની ઘોર ઉપાસના ત્યાં ચાલી રહી છે. એટમ બોમ ને હાઈડ્રોજન બોમ પાછળ રાષ્ટ્ર ધુમ પૈસા ખર્ચી રહ્યાં છે ! ૪૦ બેમ એક અબજ માનવીને સંહારી શકે, એટલી શોધ થઈ ચૂકી છે. એક જ બોમ જગતને હતું-ન હતું કરી શકે–તેવી આસુરી સાધનાની સિદ્ધિ પાછળ જગતનાં રાષ્ટ્રની મબલખ સંપત્તિ ખર્ચાઈ રહી છે. - આ તે થઈ રાજકીય બાબતે. પણ પ્રકૃતિના કાનૂન મુજંબ માણસ પહેલાં મન-ચિત્તમાં લડાઈનાં બીજ રોપે છે; બાહ્ય યુદ્ધ તો એની ફલશ્રુતિ માત્ર છે. આજે સામાજિક, નૈતિક ને ધાર્મિક રીતે માણસનું કેટલું પતન થયું છે ! આજની રીતે આ દુનિયા આગળ વધતી રહી તો–મને લાગે છે કે એટમ બેબિ વધુ નજીક આવતાં વાર નહીં લાગે. પ્રેમનું નામ નહિ, સત્ય પર ઇતબાર નહિ, પડોશીધર્મને છાટો નહિ, ઉદારતા ને મહાનુભાવતા તે ન જાણે ક્યાંય અલોપ થઈ ! અહમ સહુને માથે ચઢી બેઠું છે. વાસના, વિલાસ ને વૈભવની છડેચોક અહીં પૂજા થાય છે. પુરુષ નિર્બળ બન્યો છે. સ્ત્રી સૌંદર્યની પૂતળી બની છે. શંકર-પાર્વતી જેવાં યુગલેની કલ્પના લગભગ અશકય બની છે. વજન બ્રહ્મચર્ય ને આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ લગભગ લુપ્ત બન્યાં છે. નરોત્તમોને જન્માવવા માટે ભૂમિ હવે જાણે નિર્બળ બની રહી છે. - વાદ ને પક્ષ તે તોબા બન્યા છે. ચૂંટણી, મત ને અધિકારની દુનિયા તો અંધારી બની છે. ભોળા લેકને ભમાવવા જાતજાતના અખતરા અજમાવાય છે. વર્તમાનપત્રોએ પણ એમાં સૂરમાં સૂર પુરાવ્યો છે. અને આ બધુય છત–આમાંનું કશું આપણે ન આચરતા હાઈ એ તેમ–ડોળઘાલુની રીતે આપણે વતીએ છીએ. વિશ્વબંધુત્વની વાતો કરનાર પ્રાંત-બંધુત્વના પંકમાં જ ખૂલ્યો હોય છે; ને પ્રાંતબંધુત્વનો નાદ ગજવનારા પિતાની કેમ, એમાં પિતાની જ્ઞાતિ, એમાં, પિતાનો કિરકે, એમાં પિતાને વંશને જ શ્રેષ્ઠ માનતા હોય છે,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
लेखकनु निवेदन : ९ બ્રહ્મા ને વિષ્ણુ જાણે સૂઈ ગયા છે. હવે રુદ્રનાં ડમરુ-એટમ બોંબના ભણકારા-આપણે સાંભળી રહ્યા છીએ. ઈસ હાથ દો ઉસ હાથ લા ! જાણે આપણું કર્યું આપણે આજે ભોગવીએ છીએ. ૫૦ લાખના એક માલિકને મેં જોયા ત્યારે મને એ કંગાલથી પણ હીન લાગ્યો. ખેતરે આટરાં ખેડાય છે, પણ માનવીને દાણો નથી મળતો. કાળદુકાળ, રોગ-મહામારી, કલેશ ને બુદ્ધ રોજના જીવનનાં અંગ બન્યાં છે. રાજકીય રીતે આની અનેક કારણપરંપરાઓ ને એના નિવારણને અનેક અખતરાઓ જાય છે. પણ જયાં એકબીજા પ્રત્યેને સંદેહ, એના પરિણામરૂ૫ યુહ અથવા યુદ્ધની માત્ર સંભાવના કે કપના જ પ્રજાકમાણીનો મોટો હિસ્સા ખાય છે, ત્યાં બીજી વાતો કર્યો માટે કરવી ?
થોડુંક એવું પશુ પ્રતિકૂલ પરિવર્તન માનવીને સહ્ય નથી. અવશ્વાસ, ભય, આશંકા, પૂર્વગ્રહ ને નમાલા ગજગ્રાહે પૃથ્વીની તાકાતને નિરર્થક રીતે ભરખી રહ્યાં છે. શાન્તિનું નામ નથી રહ્યું ! સડકારને પાસ નથી ! સમન્વયની ધીરજ નથી ! દિશાઓમાં ભણે યુદ્ધના જ પડઘા સદાકાળ ગુંજ્યા કરે છે !
ઉપર્યુક્ત વિચારણાથી ખળભળેલી હદ્દતંત્રીએ આ નવલને જન્મ આપ્યો છે. એને કાપનિક બનાવી શકાત, પણ એમ સકારણું નથી કર્યું ! વર્તમાન યુગની નાની-મોટી આવૃત્તિશી પ્રાચીન યુગની એકાદ એતિહાસિક ઘટના શોધવા દષ્ટિ દેડાવી ને આ અનેક કથાતંતુથી ગૂંથાયેલી કથા હાથ આવી ગઈ. આને કાઈરેન નવલકથા ન માને; આમાંનાં ઘણાં પાત્રો બૌદ્ધ ને બ્રાહાણ સાહિત્યમાં પણ છે એટલે સાધન માટે સ્વીકારાયેલા આ વાર્તાતત્ત્વને સંપ્રદાય સ થે કંઈ સંબંધ નથી. એ વેળા જેનો સ્વાધ્યાય ચાલતો હતો, એ મહ: વર-જીવનમાં આવેલી કથાઓમાંથી એકાએક આ નવલ મુ ચાઈ ગઈ છે ! પ્રસંગે પણ એવા અનુરૂપ મળી ગયો કે મારી કલ્પનાને કંઈ નવીન ઘટના ઉમેરવાની જરૂર ન રહી !
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० : मत्स्य - गलागल
એટલે આ નવલકથા જેટલી પૌરાણિક છે તેટલી અર્વાચીન પશુ છે. સમય, સ્થળ, કાળ, વ્યક્તિમનાં નામકરણ નવાં કરીએ તે જાણે આજનુ જ–અત્યારનું–અબઘડીના બનતા બનાવેનું એ ઇતિવૃત્ત છે. કૌશાંબી, અવન્તિ, ચંપા તે વિદેહને સ્થાને ખુશીથી ઇટલી, જર્મની, ઇંગ્લેંડ ને રશિયા મૂકી શકાય; ભારત ને પાકીસ્તાન તે નિસ કાચ મુકી જ શકાય. પ્રદ્યોત, ઉદયન, શતાનિકને સ્થાને મૂકી શકાય તેવાં પાત્રા પણ તરત મળી શકે તેમ છે!
સારાંશ કે જગત જાણે એનુ` એ છે!નહિ મનીદર્શનાત્।
રામરાજ્યના સ્થાપક રામ આવી ગયા; પ્રભુનું રાજ્ય સ્થાપનાર ઈસુ આવી ગયા; સ્નેહની બંસી બજાવનાર શ્રીકૃષ્ણ અવતાર ધરી ગયા; તૃષ્ણાત્યાગને ઉપદેશ દેનાર ભ. બુદ્ધ આવી ગયા; અહિંસા તે અનેકાન્તના આદર્શ ધરનાર ભ. મહાવીર આવો ગયા; અરે, વીસમી સદીમાં પ્રેમ-ધમતા મહિમા સમજાવનાર મહાત્માજીય આવી ગયા તેાય, મગશીળિયા પથ્થરની બનેલી આ પૃથ્વી ન પલળી તે ન પલળી ! એમાં ન કઇ પરિવત'ન થયું, ન કાઇ પરાવત જન્મ્યા !
તા શું પૃથ્વી પરાવતે ચેાગ્ય નથી ! માજીસ પશુરાજ્યના જ હજી પ્રજાજન છે! શું નિરક હતા એના બધા યત્ને !
ના, હરગીજ નહિ! મૂશળધાર વરસતી વર્ષાનાં પાણી ભલે નદી, નાળાં વાટે વહી નય, છતાં એકાદબિંદુ કાઇ છીપમાં સ્વાતિ અતી મેસી જાય છે. તે એમાંથી અમુલખ મેાતી મળે છે; એ મેાતી સ'સારને ભાવે છે ! દુઃખી દુનિયા કદી કાઇક કાળે પુનર્જીવન પામવા એ માનવમાતીની ઝંખના કરે છે; રાજકાજના લપ્રપંચેાથી થાકેલા, મારા-તારાના ધડાધી ખુવાર ચયેલા એક દહાડા એ સાદાં સત્યાથી નવજીવન પામે છે !
એ છે–તા જ આશા છે કે માશુસ માણુસ બનશે. એનુ રાજ્ય રામરાજ્ય-ધર્મરાજ્ય બનશે !
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
लेखक- निवेदन : ११ આજની દુનિયા હવે ત્રસ્ત બની છે. એટમ બેબના વપરાશ માટે ખુદ વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓએ વિરોધ કર્યો છે ને હીરોશીમા ને નાગાસાકીના નાગરિકાએ વેરની પરંપરાને જિવાડવાને બદલે પિતાના વંસમેન માફી આપો, શાનિને માટે સમેલન ભર્યું : હિંદમાં પણ વિશ્વ શાન્તિવાદી નું સંમેલન હમણાં જ ભરાયું સ્વીડનના એક ચિત્રકારે પિતાની કલા યુદ્ધ નિમિત્તે વપરાય–તે માટે ચિત્રનો કસબ છોડી દીધા.
મહાત્મા ગાંધીજી તે આજે ઉજજવળ ગમનતારકની જેમ આપણી સામે જ છે.
આશા હોય તો-આ નાની ઘટનાઓ પર છે. ભૌતિક બળ પર માનવી સુખી નહિ બની શકે. એ માટે એણે આધ્યાત્મિક માર્ગનું ગમે ત્યારે શરણ લેવું પડશે–ને એ માટે અહિંસા (પ્રેમ), અપરિગ્રહ (જરૂરિયાતોને સંયમ ને અનેકાન્ત (સમય) એ તત્વત્રયને આશરે લેવા જ પડશે. બાકી તે રાષ્ટ્ર માં તે પરસ્પર સંઘર્ષ, ઠેષ, દમ ને દુશ્મનાવટ દેખાય છે. એક માનવ-રાષ્ટ્ર ને એક વિશ્વ-સરકારનું કલ્પના પણ આજની દ્વેષભરી માનવતા જોઈ શેખ વદલીની કપના લાગે છે ! સંયમ, સદાચાર, સમભાવજગતના પાયારૂપ આ પણ હવે અદશ્ય થતા જાય છે. રંગભેદ, વાદભેદ ને વર્મભેદ નવન રીત અહીં પળ્યા-પાથયો જ છે. આપણાં સુખસાવઠ કાજે બધું : ” એ ભાવના દઢ રીતે ડાં મૂળ ઘાલતા જાય છે. અસ્તુ. વિષ વાત નવલકથા કહે એ જ યોગ્ય છે.
આ નવલકથાને એક મુસંજોગ લાધે છે, અને તે પંડિવર્ય . સુખલાલજીના પ્રાધનાને ! પ્રાચીન કાળના !ષ મુનિઓની ઝાંખી કર તા, પ્રાચીન ઋષિ-બાશ્રમનું આજ ની વીસમી સદીમાં જીવન જીવતા, સંપ્રદાયો મુક્ત પ્રતિભાવ આપતા અને પોતાની વિનાશક ને પથિી આખલ ભારત થી ય વિદ્વાતા ની અગ્રસ્થાન ધરાવતા પ્રજ્ઞાચક્ષુ પડતવયંછે સાથે પ્રસ્તાવના નિમિત્ત જે સમય
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુર રાજા શાળ્યો છે, એણે મારા મન પર ભારે અસર જન્માવી છે. એમ જ લાગે છે, કે ક્ષણભર ગુસ્કુલવાસની શાનિત આસ્વાદીને પાછો આ કોલાહલી જગતમાં આવી પાયો છું. આત્માની અજેય શક્તિના જીવંત દૃષ્ટાંત સમા,દેહનાં અંગની ખામીન અંગ પ્રજ્ઞાથી પૂરો પાડનાર એમનું જીવન કર્મયતાને એક નમૂનો છે. એમણે મારા જેવાની અલ્પ કૃતિઓનું નિરીક્ષણ કરી, નિરીક્ષણ દરમ્યાન મને માર્ગદર્શન આપી, મને જે આભારી કર્યો છે, એને કયા શબ્દોમાં હું વ્યક્ત કરું ! માત્ર મૂકભાવે હું એ મહાન ભારતીય પ્રતિભાને નમું છું–વંદુ છું. આશા છે કે વાચકે મારા ગ્રંથવિષય કરતાં પણ વધુ મહત્વની આ પ્રસ્તાવનાને વાંચવી નહી ચૂકે!
વાચકો આ નવલને મારી દષ્ટિએ વચે–એટલી નમ્ર પ્રાર્થના સાથે લાંબે સમયે શરૂ થયેલી ને લાંબે ગાળે પૂરી થયેલી આ નવલ આપની સેવામાં રજુ કરું છું.
જ્યભિખુ
પટેલનો માઢ, માદલપુરા એલીસબ્રીજ, અમદાવાદ
૧૫૨-૫૦
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનધિકાર ચેષ્ટા
પ્રાચીન ભારતીય કથાસાહિત્ય મેં સાંભળ્યું છે, પણ તે ઈચ્છું તેટલી એકાગ્રતાથી અને વ્યાપક રીતે નથી સાંભળ્યું તે વખતે વિષયાન્તર વ્યાસંગને લીધે મનમાં એમ થતું કે મારે આ વિષે ક્યાં લખવું છે ? જ્યારે લખવું હશે ત્યારે સાંગોપાંગ વાંચીશું અને વિચારીશું. પણ એ અવસર આવ્યો જ નહિ, અને ધારેલું રહી ગયું. નવયુગીન વાર્તાસાહિત્ય વિષે પણ એમ જ બન્યું છે. નોવેલ, ઉપન્યાસ, કાદંબરી ને ગ૯૫ જેવાં નામથી પ્રસિદ્ધ થતું કથાવાડ્મય મેં સાભળ્યું જ નથી, એમ કહું તે જરાય અત્યુક્તિ નથી. વિદેશી ભાષામાં પ્રસિદ્ધ થતી ઉત્તમોત્તમ વાર્તાઓ વિષે પણ એમ જ બન્યું છે. તેથી હું પિતે જ વાર્તા વિષે કાંઈ પણ લખવા માટે અનધિકાર સમજું છું. તેમ છતાં હું કાંઈક લખવા પ્રેરાયો છું તે-અનધિકાર ચેષ્ટા-ને ખુલાસે અંતમાં થઈ જશે.
મનુષ્યજાતિનાં વ્યાવર્તક કે વિશિષ્ટ લક્ષણો અનેક છે. તેમાંથી એક સરળ અને ધ્યાન ખેંચે એવું લક્ષણ તે – તેને કથા-વાર્તાને વારસે છે. નાના મોટા માનવસમાજની વાતો દૂર રહી, પણ એક
ક્યાંક ખૂણે અટૂલું પડેલ કુટુંબ લઈ તે વિષે વિચાર કરીએ તેય જણાઈ આવશે, કે કુટુંબનાં બાળકો અને વડીલ વચ્ચેનું અનુસંધાનકારી તત્ત્વ એ વાર્તાઓ છે. માતા કે દાદી, બાપ કે દાદો, નાનાં-મોટાં પિતાનાં બાળકોને વાત ન કહે, તેમનું મન નવાનવા વિષયોમાં ન
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४ : मत्स्य-गलागल કેળવે, તો એ બાળકે ભાષા વિનાના અને વિચાર વિનાના પશુ જ રહે. વડીલોને પિતે જાણેલી વાતો કે હકીકતો કહ્યા વિના ચેન નથી પાતું, અને ઊછરતાં બાળકોને એ સાંભળ્યા વિના બેચેની રહે છે. આ પરસ્પરને આકર્ષનાર અને જેનાર જિજ્ઞાસા-તત્ત્વને લીધે જ માનવજાતિએ જ્ઞાનવારસો મેળવ્યો અને કેળવે છે. ઈશ્વરની વ્યાપક્તા સમજવા માટે પ્રબળ શ્રદ્ધા જોઈએ; કથા કે વાર્તાની વ્યા૫ક્તા સ્વયંસિદ્ધ છે.
જ્ઞાનની શાખાઓ અપરિમિત છે. એના વિષયો પણ તેટલા જ છે. જ્ઞાનવિનિમયનાં સાધને પણ કાંઈ ઓછાં નથી. અને તે નવાં નવાં શોધાતાં તેમજ ઉમેરાતાં જાય છે. એ બધામાં સરલ અને સર્વગમ્ય જ્ઞાનવિનિમયનું સાધન તે વાર્તા છે. લગભગ અઢીત્રણ વર્ષનું બાળક થાય ત્યારથી માંડી જીવનની છેલ્લી ક્ષણ સુધીની જુદી જુદી ઉંમર, સમજણ અને શક્તિની પાયરીઓમાં એક સરખી રીતે ઉપયોગી થાય, કંટાળા વિના વધારે ને વધારે જિજ્ઞાસા પિષે જાય અને જ્ઞાન લેનાર ને દેનાર બંનેને શાંતિ અને સ્વસ્થતાને અનુભવ કરાવે એવું સાધન એકમાત્ર કથા-વાર્તા છે. તેથી જ દુનિયાના આ ખા પટમાં વિસ્તરેલી બધી જ માનવજાતિઓમાં એવું સાહિત્ય એક અથવા બીજી રીતે ખેડાયેલું મળી આવે છે. જે સમાજ જેટલો જૂને અને એટલે વિશાળ તેટલું જ તેનું કથાસાહિત્ય વિવિધ ને વિશાળ. એની મારત ભાષા, વિચાર અને સંસ્કાર ઘડાય છે તેમજ વિસ્તરે છે. જેમ વાયુ એ સદાગતિ છે તેમ વાર્તાસાહિત્ય એ સદાતિ છે.
. સામાજિક, આર્થિક, રાજકીય કે ધામિક–ાઈ પણ બનાવ કે ઘટના હોય તે તેનું પ્રતિબિંબ વાર્તા ઝીલ છે. જે ઘટના જેવી બની હોય તેનું તેવું ચિત્રણએ ઈતિહાસ છે. પણ ઈતિહાસ સુદ્ધાં એક વાર્તા જ છે. ભૂતકાળના દૂર દૂરના સંબંધ અને દૂર દૂર દેશના સંબંધે વર્તમાન જીવનમાં કેવી રીતે કામ કરી રહ્યા છે, એના ઉપર આપણે વિચાર કરીએ તો સ્પષ્ટ સમજાશે કે આ ભૂત
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને વર્તમાનની સાંકળ મોટે ભાગે કથા-વાર્તામાં જ છે. તેથી એની ઉપેક્ષા કઈ એ કરી નથી, કેઈથી થઈ શકી પણ નથી.
ક -નાત એ છે કે જ, પણ એ એક પ્રયતાએ એને અને તેને દર 1 જી - છે. જો ચિત્રપટ ન હતો, ત્યાર પડી “મુંબઈ દેખે, શા દે છે. સાથ રાક ઘાટ” એમ કહી માથે લિંકાની પેટી લઈ ઘેર ઘેર ફરનાર સંખલપુત્ર-ચિત્રપ્રદશ કે હતા જ. નાટક-ભવાઈ તે હજી પણ ચાલે જ છે. હજારો વર્ષ પહેલ ના રપ-સ્થાપત્યમાં વાતાએ ઉકીર્ણ મળી આવે છે. એ બધુ તેના કપ્રિયતા જ સૂચવે છે,
જલાં આવા લોકપ્રિયતા હાય, ત્યાં તેને વાહક એક વિશિષ્ટ વગ વાને છે. વ્યાસો માત્ર કથા જ ન કરતા, કે પુરાણો જ ને સંભળાવતા, પણ તેમાંથી કેટલાક પ્રતિભાશાળી નવનવ પ્રકારે વાતોએ : ચતી અને તેને પ્રચાર પણ કરતા. ચારણ, ગરી, અને ભ ટે ના કે મને એ જ કામ : ભોજક, તરાળાઓમાં પણ કેટલાક એ જ કામને વરે લા. જેઓ અગર (ઘર) છેડી અનમાર-ભક્ષાછરી થયેલી તેવા અનેક પ્રકારના શ્રમણો પણ પિતાની સમગ્ર પ્રવૃત્તિ અને લેકસ પ્રકારની વૃત્તિ કથા-વાતાં દ્વારા પાષતા. તેમાંથી અનેક પ્રાતભોશ છે ને સર કરતા, તો બીજા કથક કે કથક તરીક જ
પિન ક : !. તેવી જ રીતે ચઢતા –ઉતરતા : જ સ્ત ? વાળ સમા માં અને જુદી જુદી ભાષા બોલનાર બધા વગેમાં તું : પાષામાં પડાયેલું અને સવારે કહ્યું
સ ની . . પણે જ્યારે ધાનપૂર્વક રા સાહિત્ય વાંચીએ છીએ
૨ તા. સ ન અને
પ્રચાર -- રાવલ -
- ર ને
નમ:
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
- માથાના વાર્તાકાર જન્મે ત્યારે એ ભૂતકાળના પાયા ઉપર નવી નવી ઘટનાઓ અને કપનાઓને આધારે ન આકર્ષક વાર્તા–મહેલ ઊભો કરે છે. પછી લોકચ કાંઈક નવી દિશાએ વળે છે. નવી દિશાએ વળેલી લોકચિ નવા વાર્તાકારોને નવી રીતે લખવા પ્રેરે છે. એમ નવસર્જનથી લોકચિ અને લેકચિથી પુનર્નવસર્જન ઘડાતાં જ ચાલ્યાં આવ્યાં છે. તેથી જ આપણે વાર્તા-સાહિત્યની જુદી જુદી કક્ષાઓ અને ભૂમિકાઓ જોવા પામીએ છીએ. આજે તે વાર્તાકળા ની એટલી બધી કદર થઈ છે, અને તે એટલી બધી વિકસી છે, કે તેનાં
જ બનશે, પલ બર્ક, ગાસવધી, આનાતાલ ફન્સ, જેવા સ' કાને નેબેલ પ્રાઇઝ સુદ્ધાં મળ્યું છે. અને પ્રાચીન કાળમાં જેમ બાણાવળી તરફ સહુની નજર જતી અને સ્વયંવરમંડપમાં કન્યા તેને પસંદ કરતી, તેમ આજે આપણે બધાંની દૃષ્ટિ એવા કુશળ વાર્તાકાર ભણું જાય છે, અને સ્વયંવર તે આપોઆપ જ સર્જાય છે.
લગભગ છેલ્લી શતાબ્દીમાં બંગાળી, હિંદી અને મરાઠી જેવી પ્રાન્તીય ભાષાઓમાં પાશ્ચાત્ય સંસ્કારનું પ્રતિબિંબ ઝીલતી અને આર્ય સંસ્કૃતિને પડઘો પાડતી અનેક નવલ-નવલિકાઓ અસ્તિત્વમાં આવી. ગુજરાતે પણ એ દિશામાં મંગળ પ્રયાણ કર્યું. નવાં યુગ બેસી ગયું અને પછી તે અનેક લેખકે વાર્તાની રંગભૂમિ પર ઉપસ્થિત થયા. મુદ્રણ અને પ્રકાશનયુગે લખનાર-વાંચનારને એટલી બધી સગવડ કરી આપી કે બે વર્ગ વચ્ચેનું દેશ કે કાળનું અંતર જ લુપ્ત થઈ ગયું. અને રેડિયોએ તો, કાન બંધ કરીને બેસીએ તોય. પરાણે તેના દ્વાર ખોલવા માંડયાં. આજે વર્તમાનપત્રોમાં, માસિકમાં અને પુસ્તકોમાં જ્યાં દેખે ત્યાં નાની-મોટી વાર્તાનું દર્શન થવાનું. હવે વ્યાસે કે ચારણ-ભાટે કઈ કામ પૂરતા ન રહ્યા. જેમ બીજી બાબતમાં તેમ વાર્તા–લેખન અને વાર્તા-પ્રચારની બાબતમાં પણ જાતિબંધન લુપ્ત થયું. એ સૂચવે છે, કે વાર્તાતત્વ મૂળે જ વ્યાપક છે, એ કૃત્રિમ બંધનોથી પર છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनधिकार चेष्टा : १७ ભારતને પેાતાનુ કચા-સાહિત્ય છે, અને તે જેવું તેવું નહિપણ અસાધારણ કાટિનું છે. કદાચ પ્રાચીનતાની દૃષ્ટિએ એ બધામાંય મુરુગ પણ હાય. ભારતે એટલા બધા દાનવીશ, રવીશ અને ધારા પેદા કર્યા છે, કે તેની આસપાસ ગૂંથાયેલું અને ગૂંથાતુ જતું સાહિત્ય એક અજબ ખુમારી પેદા કરે છે. એમ તા ભારતીય સાહિત્યના કાંઇ ચેાકા પાડી ન શકાય; ભાષા ને સંસ્કારની દૃષ્ટિએ ધી પરપરામાં ઘણું સામ્ય છે, છતાં કાંઇક કાંઇક જુદી પદ્મતી માન્યતાઓ અને જીવનગત જુદાં જુદાં વલણાને લીધે ભારતીય કયા–સાહિત્યને મુખ્યપણે ત્રણ પ્રવાહમાં વહેંચી શકાય ઃ ૧. વૈદિક અને પૌરાણિક, ર. બૌદ્ધ, ૩. જૈન.
વૈદિક અને પૌરાણિક ગણાતા કથાસાહિત્યમાં એક તરત નજરે ચઢે એવી કલ્પના તેને બીન્ન બે પ્રવાહાથી જુદુ પાડે છે. એ કલ્પના તે દેવાસુર સંગ્રામની. દેવા અને અસુરા મૂળે કાણુ હતા, તેમનેા સંગ્રામ કથારે અને કયે નિમિત્તે તેમજ કયાં થયેલા —એ બધુ આજે તદ્ન સ્પષ્ટ નથી. પશુ એ સંગ્રામની કલ્પના કથારેક વાર્તામાં દાખલ થઈ. પછી તે। એ કલ્પના વ્યાસા અને પૌરાણિકા માટે કામા ધેનુ બની ગઇ. એ કલ્પનાની ભૂમિકા ઉપર એટલું બધું વૈદિક અને પૌરાણિક સાહિત્ય રચાયું છે, કે તે જોતાં આશ્ચર્યંમાં ગરક થઈ જવાય છે. ઐતરેય અને શ્રુતપથ બ્રાહ્મણમાં દેવાસુર-સગ્રામના સ`કેત એક રીતે છે, જ્યારે છાંટ્ટેગ્ય અને બૃહદારણ્યક જેવાં ઉપનિષદ્રામાં તેને ઉપયાગ કથારૂપે તત્ત્વજ્ઞાનના વિકાસમાં થયા છે. અને મહાભારત જેવાં મહાકાવ્યા અને પુરાણામાં તે એ કલ્પના વિના જાણે વ્યાસે આગળ જ વધી શકતા નથી. મહાદેવને ઉમા સાથે પરણાવવા હોય કે કંસ જેવાતા વધ કરાવવા હાય કે લેખકે પોતે માની લીધેલા બૌ–જૈન જેવા નાસ્તિક અસુરાને નરકે માકલી વૈદિક-આસ્તિક દેવાનુ રાજ્ય કે ભાવ જેવા વંશને અસુર કાટીમાં મૂકવા હોય તે
સ્થાપવુ હૈય તેને પ્રાચીન
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८ : मत्स्य गलागल
મદદગાર
કાળથી ચાલી આવતી દેવાસુર—સંગ્રામની કલ્પના ભારે થાય છે. એક માત્ર દેવાસુર સંગ્રામની કલ્પનાના આશ્રય કરી તેને આધારે નાનાં-મોટાં કેટલાં વાર્તાઓ-આખ્યાન તે આખ્યાયિકા રચાયાં છે, એ જો કાઇ સર્વાંગીણ શેધપૂર્વક લખે તા તે ખાતરીથી પીએચ. ડી. ની ડિગ્રી મેળવે. અને તેમાં રસ પણ જેવા તેવા નથી દેવાસુર-સંગ્રામની કલ્પનાની સાથે જ અવતારવાદ સંકળાયેલા છે. અેટલે વૈદિક કે પૌરાણિક કથા—સાહિત્યમાં તે કાઇ ને કાઈ રૂપે ભાગ ભજવ્યા વિના રહેતા જ નથી.
બૌદ્ધ કથા-સાહિત્ય એનાં વિશિષ્ટ લક્ષણૈાથી નાખું તરી આવે છે. એમાં ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવું લક્ષણ તે ખેાધિસત્ત્વની પાર્[મતા છે. બુદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન કરનાર ઉમેદવાર તે માધિસત્ત્વ. બૌદ્ધ પરંપરા ભવતારવાદ કે દેવ-અસુર વર્ગના વિગ્રહને આધારે વિચાર નથી કરતી. પણ તે સત્-અસત્ વૃત્તિનાં અથવા દૈવી–આસુરી વૃત્તિનાં ને અવલખી જડતા, પ્રમાદ, ક્રોધ જેવી આસુરી વૃત્તિઓને પ્રજ્ઞા, પુરુષાર્થ અને ક્ષમા જેવી દૈવી વૃત્તિઓ દ્વારા પરાભવ કથાઓમાં ચિત્રિત કરે છે; અને દર્શાવે છે, કે જે વ્યક્તિ દૈવી વૃત્તિઓના વિકાસની પરાકાષ્ઠા-પારમિતા સાધે છે તે જ એષિસત્ત્વ, અને તે જ ક્રમે બુદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. અન્ય પરંપરાઆની પેઠે બૌદ્ધ પર’પરા પણ પુનર્જન્મવાદનેા આશ્રય લઈ પારમિતાની સિદ્ધિ જન્મજન્માંતરના પુરુષાર્થ દ્વારા વર્ણવે છે. આ માટે બૌદ્ધ પર પરાએ તયાગત મુદ્ધના પૂર્વજન્માને લગતી પારમિતાની સાધના સૂચવતી સેંકડા મનેાર્જક કથાએ રચી છે, જે જાતકકથા નામથી વિશ્વવિખ્યાત છે. જાતકકથા સિવાય પશુ બૌદ્ધ-પાણિ વાઙમયમાં કથા આવે છે, પણુ વિશેષ ધ્યાન તા જાતક કથાઓ જ ખેચે છે!
જૈન પરંપરાનું કથાવાડ્મય જેટલું પ્રાચીન છે તેટલુ જ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશાળ પણ છે. એની વિશેષતા કર્મવાદના ખુલાસાને કારણે છે. જીવનમાં જે સુખદુઃખના તાકા-છાયાનું પરિવર્તનશીલ ચક્ર અનુ. ભવાય છે, તે નથી ઈશ્વર-નિર્મિત કે નથી દેવપ્રેરિત, નથી સ્વભાવસિદ્ધ કે નથી નિયતિ તંત્ર; તેનો આધાર છવની પોતાની સહઅસદ્ વૃત્તિ એ જ છે. જેવી વૃત્તિ-એટલે બુદ્ધિ અને પુરુષાર્થ – તેવી જ કર્મચેતના, અને તેવી જ ફળચેતના. માણસ પોતે જે છે તે તેના પૂર્વ–સંચિત સંસ્કાર અને વર્તમાન સંસ્કારનું પ્રતિબિંબ છે. તે જેવો થવા માગે તેવો સ્વપુરુષાર્થથી બની શકે. આખું ભાવિ એના પોતાના જ હાથમાં છે. આ રીતે જીવનમાં ચારિત્ર ને પુષાર્થને પૂર્વ અવકાશ આપવાની દૃષ્ટિએ જ જૈન કથા-સાહિત્ય મુખ્યપણે લખાયેલું છે.
લેકીને મોઢે મોઢે અને ઘરે ઘરે રમતું લોકકથાસાહિત્ય અજ્ઞાત કાળથી ચાલ્યું જ આવે છે, અને તેમાં નવા નવા ઉમેરાઓ પણ થતા રહ્યા છે. એની સદી વહેતી ગંગા માંથી ઉપર દર્શાવેલી ત્રણે પરંપરાઓએ પિતપોતાની માન્યતાને પોષવા અને સંપ્રદાયને પુષ્ટ, કરવા પિતાને ફાવે તે તે કથાઓને લઈ તેને નવા નવા ઘાટો ને આકારો આપ્યા છે. કથા મૂળ એક જ હોય પણ તે વ્યાસના હાથે એક રૂપ પામી, બૌદ્ધ ભિક્ષુકે અને જેન નિગ્રંથને હાથે વળી તેથી જુદા આકાર પામી. જેઓ ઉક્ત ત્રણે પરંપરાઓના કથાસાહિત્યના તુલનાત્મક અભ્યાસી છે, તેઓથી આ વસ્તુ અછાની નથી. રામ-રાવણ, કંસ-કણ, અને કૌરવ-પાંડવની લોકકથા પુરાણોમાં એક રૂપે હોય તે જૈન પરંપરામાં તે સહેજ બીજે રૂપે હોય અને બૌદ્ધ પરંપરામાં વળી ત્રીજી જ રીતે હેય. કેઈ એક જ પરંપરાના જુદા જુદા લેખકે પણ ઘણી વાર એક જ કથાને જુદી જુદી રીતે ચીતરે છે. પુરાણમાં તે નાભિ-મરુદેવીના નંદન ઋષભદેવની વાત જૈન પરંપરાથી કાંઈક જુદી હેવ એ સમજી શકાય તેવું છે, પણ જૈન પરંપરાના દિગંબર-વેતાંબર જેવા બે કવિલેખકે પણ ઋષભદેવની
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
२० : मत्स्य-गलागल કથા વિષે સર્વથા એકરૂપ નથી રહી શકતા. મૂળે બધા કથા-વાર્તાના લેખકે કે પ્રચારકોને ઉદેશ પિતપોતાની કથાને વધારેમાં વધારે લોકપ્રિય બનાવવાનો હોય છે. એ ઉદેશ તેમને તત્કાલીન આકર્ષક બળને કથામાં સમાવવા પ્રેરે છે. ને તેથી જ મૂળ માન્યતા એક હોય તેય કથાના સ્વરૂપમાં થોડે ઘણે ફેર પડી જ જાય છે. શિબિએ બાજથી પારેવાનું રક્ષણ કરવા પિતાનું શરીર અર્યાની કથા મહાભારતના વનપર્વમાં છે. બોધિસત્વે પણ પ્રાણી રક્ષણ માટે હિંસ્ત્ર પશુને પિતાનો દેહ અર્પે એવી વાત વ્યાધ્રોજતકમાં છે. સોળમા તીર્થંકર શાંતિનાથે મેઘરથ રાજાના ભવમાં બાજના પંજામાંથી પારેવાને બચાવવા પિતાને દેહ અર્યાની વાત છે. સિંહના પંજામાંથી સુરભીનું રક્ષણ કરવા દિલીપના દેહાપણની વાત પણ કાવ્યમાં આવી છે. આ બધી વાર્તાઓમાં પાત્રો અને પ્રસંગે ભલે જુદા હોય પણ તેમાં પ્રાણીરક્ષણની ધર્મોચિત કે ક્ષત્રિયોચિત જવાબદારી અદા કરવાના પ્રાણ તો એક જ ધબકી રહ્યો છે. મહાભારતમાં મિથિલાના અનામત કર્મયોગી વિદેહ જનકની વાત છે. બૌદ્ધ જાતકેમાં મહાજનક એક જાતક છે, તેમાં મિથિલાનરેશ તરીકે મહાજનક નામનું બોધિસત્વ પાત્ર આવે છે. તે પણ અનાસક્તપણે ત્યાગની દિશામાં આગળ વધે છે. જૈન પરંપરામાં ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં નમિરાજ વીશ્વરની કથા છે. તે પણ અમુક પ્રસંગે વૈરાગ્યવૃત્તિથી પ્રેરાઈ, પિતાની નગરી મિથિલાના દાહ અને બીજા ઉપદ્રવોની કશી જ ચિંતા સેવ્યા વિના, આધ્યાત્મિક સાધનાની દિશામાં આગળ વધે છે. આ જુદાજુદા દેખાતા કથા-ઉગ મૂળમાં કોઈ એક જ બીજનાં પરિણામ છે, અગર તે એકના બીજા સુધારેલાં અનુકરણો છે. ઉદયન વત્સરાજ જેવી ઐતિહાસિક વ્યક્તિનું આલેખન કરતી કથાઓ પણ ઉપર સૂચવેલ બ્રાહ્મણ-શ્રમણ પરંપરાઓમાં કાંઈક ને કાંઈક જુદો જુદો આકાર ધારણ કરે છે. આટલી ચર્ચા એટલું જાણવા પૂરતી કરી છે કે પ્રાચીન કાળમાં અને મધ્ય કાળમાં પણ એક સામાન્ય કથાના ખેખા
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनधिकार चेष्टा : २१
પરથી જુદા જુદા સંપ્રદાયવાળા અને જુદી જુદી શક્તિ ધરાવનારા લેખકા કેવી રીતે ભિન્નભિન્ન આલેખન કરતા.
આપણે ઉપર જોયું તેમ, એક સર્વસામાન્ય કથાસાહિત્યના પ્રભવસ્થાનમાંથી ઉદ્ભવેલી સંપ્રદાય-ભેદની છાયાવાળી થાત્રિવેણી ભારતીય વાયના પટ પર તેા વહે જ છે, પણ એના પ્રચારની બાબતમાં ધ્યાન આપવા લાયક મહત્ત્વને ભેદ છે. બૌદ્ધ ભિક્ષુકાને ન નડતું જાતિ ધન કે ન નડતા વિહારના સખત પ્રતિઋધ તેથી તેએા ભારતની ભૂમિ ઓળંગી તે સમયમાં જાણીતી એવી સમગ્ર દુનિયાના ખૂણેખૂણે પહેાંચવા મથ્યા. સાથે પોતાનુ અણુમાલું કથાસાહિત્ય પણ લેતા ગયા. અને પરિણામે બૌદ્ધ કથાસાહિત્ય, ખાસ કરીને જાતકસાહિત્ય, અનેક ભાષાઓમાં અનુવાદિત થયું અને ભારત બહારની જનતાનું ધ્યાન તેણે યુદ્ધભૂમિ પ્રત્યે આકર્યું. વૈદિક અને પૌરાણિક કથાસાહિત્યને એવી તક મળવા સામે મુશ્કેલી હતી. વ્યાસા ને પોરાણિકા વાર્ટ્સર ને વાક્પટુ કાંઇ ઓછા નહિ, પ્રચાર– ઉત્સાહ પણ જેવા તેવા નહિ, પણ તેમને નડતું મુખ્યપણે જાતિનું ચેાકાબંધન. તેથી બૌદ્ધ કથાસાહિત્ય જેટલું પૌરાણિક કથાસાહિત્ય તે કાળમાં ભારત બહાર પ્રચાર ન પામ્યું એ ખરું; પણુ ભારતમાં તે એ દરેક રીતે ફૂલ્યું-ફાલ્યું અને ધરે ધરે આવકાર પામ્યું. એક તેા બ્રાહ્મણવ જ વિશાળ, ખીજું તે પુદ્ધિપ્રધાન અને માત્ર બુદ્ધિજીવી, ત્રીજી એ લાક અને શાસ્ત્રમાં ગુરુસ્થાને એટલે પૌરાણિક કથાએએ જનતામાં એવા સંસ્કાર સીંચ્યા, કે જે વૈદિક કૅ પારાણિક પર પરાના અનુયાયી ન હેાય તેના કાન ઉપર પણુ પૌરાણિક કથાઓના પડધા પડતા જ રહ્યા છે.
જૈન કથા-સાહિત્યના પ્રશ્ન સાવ નિરાળા છે. જો કે જૈન ભિક્ષુકાને યથેચ્છ વિહારમાં જાતિબંધનનું ઠામણુ નડે તેમ ન હતું, પણ તેમને જીવનચર્યાના ઉમ્ર નિયમે મુક્ત વિહારમાં આડે આવતા. તેથી ભારત બહાર જૈન કથા-સાહિત્યના પ્રચારના
3
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२ मत्स्य गलागल સંભવ જ લગભગ ન હતો. અલબત્ત, ભારતમાં એ પ્રચાર માટે પૂર્ણ અવકાશ હતું, છતાં એમ સિદ્ધ ન થવાનાં અનેક કારણે પૈકી મુખ્ય કારણુ-જૈન મિક્ષુકેની પોતાના ધર્મસ્થાન પૂરતી મર્યાદા એ જ હતું. જે જેને પોતાના ધર્મસ્થાનમાં જતા રહે અને કથા-શ્રવણ કરે તે તે ઓછેવત્તે અંશે જૈન કથાથી પરિચિત રહેતા, પણ જેઓ એ રીતે ટેવાયેલા ન હોય તેવા રેનો પણ જૈન કથા વિષે ભાગ્યે જ જાણતા. તેથી જેન કથાઓ જેટલા પ્રમાણમાં ગ્રંથોમાં આલેખાયેલી છે ને સંગૃહીત છે તેટલા પ્રમાણમાં તેનું પ્રચારક્ષેત્ર વધ્યું નથી, એ નક્કર હકીકત છે. જે વસ્તુ સાર્વજનિક ક્ષેત્રમાં પ્રચારમાં આવે છે તેમાં હમેશાં લોકચિ પ્રમાણે અનેક આકર્ષક સુધારા-વધારા પણ થતા રહે છે. જેને પ્રચાર નહિ અથવા ઓછો તેમાં કોઈ સારું તત્વ હોય તેય તે આંખે વળગે અને કાનને પકડે એવી રીતે ઉઠાવ પામતું નથી. અને કોઈ તત્વ ખટકે એવું હોય તો તે તેમાંથી દૂર થવા પામતું પણ નથી. કેટલીક જૈન કથાઓની બાબતમાં કાંઈક આવું જ બન્યું હોય તેમ મને લાગે છે. જૈન સાહિત્યમાં કેટલીક કથાઓ એવી આકર્ષક અને માનવતાના ઉત્કર્ષની દષ્ટિએ ઉપયોગી તત્વ ધરાવતી છે કે જે તે સુયોગ્ય લેખકની કળાના નવનવ સંસ્કાર પામતી રહે છે, જ્યારે પણ વાસી ન થાય અને સદાય પ્રજાને દીપિકાની ગરજ સારતી રહે.
કુશળ લેખક પિતાના અનુભવના નાનાવિધ પાસાઓને પરાણિક, ઐતિહાસિક કે કલ્પિત-અકલ્પિત મિશ્ર પાત્રોના આલેખન દ્વારા એવી ઉઠાવદાર કળાથી તેમજ રસસંભત છટાથી રજૂ કરે કે જેથી વાચનાર-સાંભળનાર વર્ગની જિજ્ઞાસા કુંઠિત થવાને બદલે ઉત્તરોત્તર વધતી ચાલે અને જેના રસાસ્વાદ દ્વારા વાચક કે શ્રોતાને ન થાય શ્રમને અનુભવ કે ન રહે સમય વીત્યાનું ભાન ! વાર્તાસામાન્યનું મારી દષ્ટિએ આ લક્ષણ છે, જે નાની કે મોટી બધી નવલ કે નવલિકાઓને આવરે છે. હું પોતે તો એ લક્ષણમાં એટલું
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनधिकार बेटा : २३ પણ ગર્ભિત રીતે સમાયેલું માની જ લઉં છું, કે લેખકની કળા વાચક અને શ્રેતામાં વિવેક તેમજ સાહસ પ્રગટાવે તેવી જ હેય. એવી કળા વિનાનાં લખાણો છેવટે વાચક કે શેતાને ઉર્ધ્વગામી ન બનાવતાં નીચે જ પાડે છે–એ કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર રહે છે.
ગુજરાતી ભાષામાં નવલ-નવલિકાઓનું સાહિત્ય ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં રચાયું છે, અને હજી રચાયે જાય છે. એણે વાચકેનો ચાહ પણ ઠીક ઠીક મેળવ્યો છે. કેવળ પ્રાચીન સાહિત્યનાં પાત્રોના આલંબનવાળું જે નવલ-નવલિકા સાહિત્ય અત્યાર લગીમાં પ્રસિહ થયું છે, તેમાં જૈન કથા-સાહિત્યને આધારે નવલ–નવલિકાઓનું રચિર સર્જન કર્યું હોય તો તે મારી જાણ મુજબ એકમાત્ર “સુશીલે કર્યું છે, અને તેમની તે કૃતિ તે “અર્પણ” નામક નવલિકાઓને સંગ્રહ. ત્યારબાદ ન થા-સાહિત્યના વિશાળ ખજાનામાંથી જૂની, નાનીમોટી કથાઓને આધાર લઈ, તેના એતિહાસિક કે કપિત પાત્રોના અવલંબન દ્વારા નવા યુગની રસવૃત્તિ અને આવશ્યક્તાને સંતોષ એવા સંસ્કારવાળું કથાસંવિધાન કરનાર, હું જાણું છું ત્યાં સુધી, જ્યભિખુ’ એ એક જ છે.
“જયભિખુ' ભણતરની ચાલુ ડાકારી છાપ પ્રમાણે તો નથી ભણ્યા એમ જ એક રીતે કહી શકાય. નથી એમણે સ્કૂલનું ભણતર પૂરું કર્યું કે નથી કોલેજમાં પગ મૂક્યો. શાસ્ત્રોની કે સંસ્કૃત-પ્રાકૃતની જૂની પંડિતાઈના અખાડામાં પણ તેમણે બહુ કુસ્તી કરી નથી. અને છતાંય તેમણે વિવિધ પ્રકારનું જેટલા પ્રમાણમાં ગુજરાતી સાહિત્ય રચ્યું છે, તે જોતાં તેમની શક્તિ અને સાધના પ્રત્યે ગુણાનુરાગમૂલક સમાનવૃત્તિ કેઈ ને પણ થયા વિના ન રહે, એમ હું સ્વાનુભવથી માનું છું. તેમનાં લખાણોની યાદી તો બહુ મોટી છે, તેમ છતાં ડઝનેક જેટલી નાની–મોટી નવલે ને અર્ધ ડઝન જેટલા લધુ વાર્તાસંગ્રહ એટલું પણ એમની લેખનકળાની હથોટી સિદ્ધ કરવા પૂરતું છે. એમણે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ : मत्स्य-गलागल લખવાની શરૂઆત તે લગભગ ૧૫–૧૭ વર્ષ પહેલાં કરી. એ શરૂઆત મૂળે તો આર્થિક આવશ્યકતામાંથી જન્મી. એણે એ આવશ્યક્તા ઠીક ઠીક સંતોષી પણ ખરી. અને પછી તો એમને એ રસ-વ્યવસાય જ થઈ ગયો છે. શરૂઆતમાં એમણે “વિદ્યાર્થી વાચનમાળા' જેવી નાની નાની પુસ્તિકાઓ લખી, અનેક પત્ર-પત્રિકાઓમાં પણ લખતા રહ્યા. વાચન અને ચિંતન લેખન-વ્યવસાય સાથે જ વધતું અને સમૃદ્ધ થતું ચાલ્યું. તેને પરિણામે જેમ જેમ નવી નવી કૃતિઓ જન્મતી ગઈ તેમ તેમ તેમાં વધારે રસ અને વિચાર–પ્રેરક્તાનાં ત પણ આવતાં ગયાં. ભાષા પણ વધારે સરળ અને શ્રવ્ય ઘડાતી ચાલી. એની પ્રતીતિ કામવિજેતા સ્થૂલિભદ્ર, મહર્ષિ મેતારજ, વિક્રમાદિત્ય હેમૂ, ભાગ્યનિર્માણ અને ભગવાન ઋષભદેવ જેવી નવલે જતાં થાય છે. જયભિખુની એક નવલ નામે ‘પ્રેમભક્ત કવિ જયદેવ” ઉપરથી કળાકાર શ્રી. કનુ દેસાઈની દોરવણી પ્રમાણે “ગીતગોવિંદ' નામે ચિત્રપટ પણ તૈયાર થયું અને તે ઠીક ઠીક પસંદગી પણ પામ્યું. એમની ભગવાન ઋષભદેવ નામની નવલકથાને અનુલક્ષી ૨૦૦૩ના પ્રજાબંધુના દીપોત્સવી અંકમાં અધ્યાપક ઈશ્વરલાલ દવેએ અત્યારના સુપ્રસિદ્ધ નવલકારોની કળાનું બીજી દિશામાં ધ્યાન ખેંચવા લખેલું:
આપણે ઇચ્છીએ છીએ કે આપણે વાર્તાકારે સેલંકી યુગને નમસ્કાર કરી હવે સેનાપતિ (આચાર્ય ) અને ભગવાન બાષભદેવ (જયભિખ્ખ ) ની જેમ, વિશેષ સફળતાથી, નવા યુગમાં વિહાર કરે.”
ગુજરાતી સાહિત્ય સભા તરફથી પ્રગટ થતી ચાલીસના ગ્રંથસ્થ વાલ્ફમયની સમીક્ષા કરતાં, અધ્યાપક રવિશંકર મ. જોશીએ “યૂલિભદ્ર વિષે જે લખ્યું છે તે લંબાણભયને સંકોચ ટાળીને હું પૂરેપૂરું અહીં ઉદ્દધૃત કરવું યોગ્ય સમજું છું?
“જયભિખ્ખું કૃત “લિભદ્ર”માં નવલકથામાં ઐતિહાસિક ધર્મ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनधिकार चेष्ठा २५
કથાને ઉચિત કલાથી ગૂથવાના સફળ યત્ન થયા છે. પ્રેમકથા, મુત્સદ્દીગીરી કે સાહસથાઓની પુનરુક્તિથી અકળાતા લેખકોને ધર્મકથાઓને રુચિર સ્વરૂપે ગૂથવાનુ` ક્ષેત્ર હજી અણખેડાયેલું. અને ભાવિ સમૃદ્ધિભર્યુ જણાશે. સાંપ્રદાયિક તત્ત્વો આ કથામાં વિશાળ માનવતāામાં વેરાઈ ગયાં છે, અને સ્થૂલભદ્ર, કૈાશા, વિષ્ણુગુપ્ત, વરચિ વગેરે પાત્રો અને ‘ કાશાને વિલાસ ’‘ સ્થૂલિભદ્રના સંન્યાસ, ‘અજમ અનુભવેા,’ ‘કામવિજેતા ' વગેરે પ્રકરણેા હૃદયસ્પશી છે. વસ્તુ સુધતિ છે. પ્રસંગેામાં કલ્પનાપ્રતિ ચેતન મુકાયું છે. અને ધાર્મિક તત્ત્વા વાર્તાસમાં સારી રીતે ગૂંથાઈ આખીયે નવલને સુવાચ્ય બનાવી મૂકે છે. ’
"
'
એકતાલીશ-ખેંતાલીસના ગ્રંથસ્થ વાઙમયની સમીક્ષા કરાં કવિ શ્રી સુંદરમે મહર્ષિ` મેતાર્જ ' વિષે લખતાં લેખકની કેટલીક મર્યાદાએને તટસ્થ નિર્દેશ કરીને છેવટે લખ્યું છે, કે:
આ લેખકે જૈન ધર્મ માંથી વિષયા લઈ તે પર નવલકથા લખવાના જે શુભ આરંભ કર્યાં છે, તે ખરેખર આદરણીય છે. અને આ કાઅે માટે તેમની પાસે પૂરતી સર્જક કલ્પનાશક્તિ પણ છે, એ આનંદૃદૃાયક હકીકત છે. પાત્રસૃષ્ટિમાં સૌથી આકર્ષીક પાત્રો જ્ઞાતપુત્ર મહાવીર અને પ્રતિનાયક રોહિણેયનાં છે...ગૂજરાતી સાહિત્યમાં મહાવીરનું આવું સત્ર ચિત્ર ખીન્નું ભાગ્યે હશે......કથાને સૌથી ઉત્તમ કલાઅ'શ એમાં રહેલા કેટલાક કાવ્યરસિત પ્રસંગે છે, જેમાં લેખક ઉત્તમ ઉત્તમ ઊર્મિકવિતાની છટાએ પહોંચી રાકથા છે, અને પેાતાના અભ્યાસના પરિપાક તથા કલ્પનાની સૌદૃસક શક્તિ બતાવી શકયા છે.’
ગુજરાતના વયવૃદ્ધ સાક્ષર શ્રી કૃષ્ણલાલ મેા. ઝવેરીએ જયભિખ્ખુનાં કેટલાંક પુસ્તકાના સ્વીકાર કરતાં જવાબમાં જે લખ્યું છે, તેમાંથી એક કંડિકા અત્રે ઉદ્યુત કરવાને લાલ રોકી શકાતા નથી :
“સંસ્કૃતનું આવું ઉચ્ચ જ્ઞાન, સાથે બીજી ભાષાનું પણ. અને કલ્પનાથી પૂર સર્જને Imagination in a large digree
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६ : मत्स्य-गलागल
suplemented by creation faculty. એ ખાસ મને મહત્વનાં લાગ્યા. Imaginative બનાવોને મૂર્તરૂવરૂપ આપવા જેટલી કલમની શક્તિ એ પણ બીજો પ્રશંસાયુક્ત ગુણ. (૮-ક-૪૭)”
લેખનના પ્રારંભકાળમાં પ્રસિદ્ધ થયેલો તેમની કૃતિ તે શ્રી. ચારિત્રવિજય. [ઈ. સ. ૧૯૩૬] એની નિર્ભય સમાલોચના એક પત્રમાં શ્રીયુત પરમાણંદ કુંવરજી કાપડિયાએ કરેલી. તેમાં તેમણે લેખકને ઘણું માર્મિક સૂચનાઓ કરી છે, પણ તેમની લેખનશક્તિ વિષે અભિપ્રાય ટૂંકમાં આ છે:
આવી સુંદર છટાથી લખાયેલું અને આવી આકર્ષક રીતે વિવિધ પ્રકારનાં રેખાચિત્રો, છબીઓ વગેરેથી સુશોભિત બનાવેલું બીજું કોઈ જીવનચરિત્ર ગુજરાતી ભાષાસાહિત્યમાં હજુ સુધી મારા જેવામાં આવ્યું નથી... લેખનશૈલી પણ એટલી બધી મોહક છે, કે વાંચનાર પહેલેથી છેડે સુધી એક સરખા રસથી ખેંચાય જાય છે. (૩૦-૭–૩૭ ”
જે કે જયભિખ્ખું જેન કથાસાહિત્યને આધાર લઈ નવલનવલિકા લખનાર તરીકે સામાન્ય રીતે જાણીતા છે, પણ એ અપૂર્ણ સત્ય છે. એમણે અનેક નાની-મોટી નવલો અને નવલિકાએ જૈનેતર પરંપરાના સાહિત્યને આધારે અને વ્યાપક લેખાતા ઇતિહાસને આધારે પણ આલેખી છે. દા. ત. હેમુ, ભાગ્યનિર્માણ, ભાગ્યવિધાતા એ ત્રણમાં મુસ્લિમ–યુગનું ચિતિહાસિક પ્રતિબિંબ છે. એ નવલો જોતાં એમ લાગે છે કે તેમણે એ યુગને સ્પર્શતુ હિંદુમુસ્લિમ સાહિત્ય ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં વાંચ્યું-વિચાર્યું હોવું જોઈએ. “જયદેવ એ પણ ઐતિહાસિક ઘટનાવાળી નવલ છે. જ્યાં લગી વૈષ્ણવ સાહિત્યને ઠીક ઠીક પરિચય સાધ્યો ન હય, અને તે પરંપરાનું સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિએ પરિશીલન કર્યું ન હોય ત્યાં લગી એવી ઉઠાવદાર નવલ કદી આલખી ન શકાય. એનો વાંચનાર એવી છાપ અવશ્ય ઝીલવાને કે આ નવલને લેખક વૈષ્ણવ હેય તે ના નહિ!
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमधिकार वेशा : २७ વૈષ્ણવ પરંપરાની પ્રશંસાયેલી કે વગેવાયેલી શૃંગારભક્તિ જાણીતી છે. જ્યારે “જયદેવ”ના “સૌંદર્યપૂજા' પ્રકરણમાં વાચક એ શૃંગાર -ભકિતના અદ્વૈતને જુએ છે ત્યારે તો એની એ છા૫ વધારે દૃઢ બને છે.
પણ આ વિષયમાં હું મારા વલણને નિર્દેશ કરે તો તે અસ્થાને નહીં લેખાય. હું રાસપંચાધ્યાયીમાંના ગેપી-કૃષ્ણના, કુમારસંભવમાંના ઉમા-મહાદેવના, અને ગીતગોવિંદમાંના રાધાકૃષ્ણના ગમે તેવા કાવ્યમય પણ નગ્ન શૃંગારને નથી માનતે ભક્તિના સાધક કે નથી માનતે તરુણોને ઉચિત એવી શક્તિ અને દીપ્તિના પિષક! તેથી સહેજે જ જયભિખુએ લખેલ “જયદેવ' નવલમાંના ઉત પ્રકરણ પ્રત્યે મારું સવિશેષ ધ્યાન ગયું. મેં લેખક સાથે મુક્ત મને ચર્ચા કરી, તેમનો દૃષ્ટિકોણ જાણી લીધો. મેં મારો પણ દૃષ્ટિકોણ તેમની સામે મૂકયો. જ્યારે મેં એમ જાણ્યું કે બીજી આવૃત્તિમાં જયભિખુ એ પ્રકરણ બાળી નાખવાના છે, અને એ પણ જાણ્યું કે તરુણ પેઢીની વૃત્તિને પંપાળે એવાં શૃંગારી લેખને વિશેષ પ્રલોભન આપી લખાવનારને પણ તેમણે નકાર્યા છે, ત્યારે મારી દઢ ખાતરી થઈ કે આ લેખકની શક્તિ હવે નવી પેઢીને બળ અને સમર્પણ વર્ધક કાંઈક નવું જ આપશે.
જેને કથા-સાહિત્ય માટે ઐતિહાસિક કહી શકાય તેવી અને પૌરાણિક લેખી શકાય તેવી ઢગલાબંધ નાની-મોટી વાર્તાઓમાંથી જયભિખુએ આધુનિક રુચિને પોષે અને તોષે એવું નવ-નવલિકા સાહિત્ય સર્જી બેવડ ઉપકાર (જો એને ઉપાકર કહે હેય તો) કર્યો છે. જેનેતર જગતમાં અનેક સુપ્રસિદ્ધ લેખકે એવા છે કે જે પિતે જ ગમે તેવા ખૂણેખાંચરેથી યોગ્ય કથા-વસ્તુ મેળવવાની વૃત્તિ ધરાવતા હોય છે. તેમને સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ અને સુવિદિત એવા વૈદિક-પૌરાણિક સાહિત્ય કે બૌદ્ધ સાહિત્યમાંથી સહેજે જોઈતી કથાવસ્તુઓ મળી જાય છે, ને તે ઉપર તેઓ પિતાની હથોટી અજમાવે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ +0000 છે. પરિણામે એ જૂની કથા-વસ્તુઓ નવે રૂપે પ્રચારમાં આવે છે. આવા શોધક લેખકોને જૈન કથા-સાહિત્યમાંથી જોઈતી વસ્તુ સપાવાની તક બહુ જ ઓછી મળી છે. એનું એક કારણ એ પણ છે કે જૈન કથાસાહિત્ય એક રીતે સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાના આવરણ તેમજ ભંડાર અને પંથ-દષ્ટિના બંધિયારખાનામાં ગંધાયેલું રહ્યું છે. તેથી કરીને તે સાહિત્યમાંથી આ યુગમાં પણ સહુને ગમે અને માર્ગદર્શક બને એવી કથાવસ્તુઓ સુયોગ્ય લેખકોના હાથમાં પડી નથી. બીજી બાજુએ જે ગણ્યાગાંઠયા જેન લેખકે હેય અને કઈક નવ-દષ્ટિને આધારે કથાસર્જન કરવા ઇચ્છતા હોય તેમની સામે પંથની સંકુચિત દષ્ટિ હુરતી હોય છે. જૂના વાઘા બદલ્યા વિના પ્રાચીન કથા-વસ્તુઓ ભાગ્યે જ સાર્વત્રિક આવકાર પામે. અને એ વાઘાઓમાં સહેજ પણ લંબાણ-ટૂંકાણ કે સંસ્કાર થયા ત્યાં તો રૂઢિઓની ભૂતાવળ જાગી ઊઠે. પરિણામે એણે ગમે તેવું લખ્યું હોય તોય જેને ખરીદવા ન લલચાય, અને જૈનેતર જગતમાં એને પ્રવેશ મુશ્કેલ બને. એટલે છેવટે લેખક-પ્રકાશકને બીજી દિશા સ્વીકારે જ છૂટકે.
આ અને આના જેવા બીજા કારણોથી જેન કથા-સાહિત્ય નવા સ્વરૂપમાં બહાર આવી શકતું નથી. જયભિખુએ પોતાનાં લખાણોથી એ બંને લક્ષ્ય સિદ્ધ કર્યા છે. તેમણે જૈનેતર સુલેખકો સામે જૈન કથાસાહિત્યમાંથી સારી સારી કથાવસ્તુઓ રજૂ કરી તેમનું ધ્યાન એ કથા-સાહિત્ય તરફ ખેંચી તેમને નવી દિશાએ કળા અજમાવવા સૂચવ્યું છે, અને જૈન જગતને એવું ભાન કરાવ્યું છે, કે તમને જે રૂઢિબંધને નડે છે તે માત્ર તમારા સંકુચિત દૃષ્ટિબિંદુને લીધે. ખરી રીતે તો કોઈ પણ કથા કે વાર્તા ત્રણે કાળમાં એકરૂપ હોતી કે રહી શકતી જ નથી. ખુદ પ્રાચીન જૈન લેખકે પણ તે તે દેશ-કાળના પ્રભાવ તળે આવી કથાને નવા નવા ઓપ આપતા જ રહ્યા છે. જયભિખુએ બંને લો કેટલા પ્રમાણમાં સિદ્ધ કર્યા છે એની સાબિતી એમના સાહિત્યને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनधिकार चेष्टा : २९
વાચકવર્ગ જ પૂરી પાડે છે. એક તરફથી જૈનેતર જગતમાં એમનાં લખાણા બહુ જ છૂટથી વંચાય છે, જ્યારે બીજી તરફથી જૈન પરંપરાના રૂઢિચુસ્તા પણ એને વધારે ને વધારે સત્કારવા લાગ્યા છે, તે એવા નવા સર્જનતી માગ કર્યા જ કરે છે.
મેં ઉપર કહ્યું જ છે, કે જયભિખ્ખુ મુખ્યપણે જૈન કથાસાદ્ધિત્યના આશ્રય લઈ અનેક સજ્જતા કરતા રહ્યા છે. પણ આ ઉપરથી સહેજે એમ લાગવાના સંભવ છે, કે ત્યારે એ તેા સાંપ્રદાયિક ષ્ટિ અગર પથષ્ટિમાં બદ્ધ હશે. મને પણ શરૂઆતમાં એ જ કલ્પના આવેલી, પણ જ્યારે એમનાં લખાણુમાંના કેટલાંક ભાગા સાંભળ્યા ત્યારે માશ એ ભ્રમ ભાંગ્યા. એમણે જૈન પરપરામાં પ્રસિદ્ધ અને જૈન સમાજમાં રૂઢમૂળ એવી અનેક બાબતેા પેાતાની વાર્તાઓમાં ગ્રંથી છે ખરી, પણ એ તેા પ્રસ’ગ–વષ્ણુનનું જમાવટ પૂરતુ સ્થૂલ ખાખુ છે. જ્યારે તે કાઇ સિદ્ધાન્તની અને માન્યતાની ચર્ચા કરે છે ત્યારે જ તેમની પથમુક્ત દૃષ્ટિ જોવા પામીએ છીએ. દા. ત. ચાલી આવતી પરપરા પ્રમાણે સાધુએ કે જતિ રાજ્યાશ્રયદ્વારા ધર્મપ્રચારમાં માનતા, અને તે માટે રાજાને કે બીજા કેાઈ સત્તાધારીને રીઝવવા બ્રાહ્મણેા અને બૌદ્ધ ભિક્ષુકાની પેઠે વિવિધ પ્રયત્ન કરતા, જૈન પર પરામાં પેસી ગયેલ ધર્મપ્રચારમૂલક આવી ગુલામી અને આત્મશ્રદ્ધાની મેાળપ સામે જયભિખ્ખુએ ‘ ભાગ્યનિર્માણ'માં ઠીક ઠીક ટંકાર કરી છે. એ ઐતિહાસિક સત્ય છે, કે વિદ્વાના અને ત્યાગીએ એક અથવા બીજા બહાના તળે સત્તાધારી અને ધનપતિઓના ગુલામ બન્યા, અને જતે દિવસે તેમણે પેાતાની વિદ્યા અને પેાતાના ધર્માંતે શુદ્ધ રૂપમાં રહેવા ન દીધાં. દેશ-પતનની સાથે માનવતાનું પણ પતન થયું, અને ધર્મને નામે પથા પરસ્પર સાઠમારીમાં ઊતરી પડ્યા. પથના અનુયાયીઓ પણ સમગ્રનું હિત વિસારી ખંડ ખંડ બની છાપણીમાં વહેંચાઈ ગયા, અને પછી તેા કાઈ એક જ પંચના વાડાઓમાં પણુ ક્લેશ-દ્વેષને દાવાનલ પ્રગટયો. એટલે સુધી કે તેને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
३० : मत्स्य-गलागल લીધે જ્ઞાતિનું બળ તૂટયું, મહાજનને મોભે ગયો, શેઠાઈ માત્ર વારસાગત રહી અને મોટે ભાગે તે દલિતો, ગરીબ ને અસહાયની વહારે આવવાને બદલે તેમને જ વધારે કચરવા લાગી. એ સત્યને જાણે જયભિખુએ પિછાન્યું ન હોય તેમ એવા અનિષ્ટથી સમાજને બચાવવા માટે તેમણે, હેમુને યુદ્ધમાં જિતાવવા માટે જ ૫ અને મંત્રતંત્રમાં પડેલ ત્યાગવેશધારી જેન જતિની ઠીક ઠીક સમાલોચના કરી છે, અને સૂચવ્યું છે, કે જે કોઈ ધર્મ માર્ગ સ્વીકારો તો પછી એને જ રસ્તે ચાલા, અને અધર્મને કાંટા-ઝાંખરાને ધર્મને અબો સમજવાની ભૂલ ન કરો, ન બીજાને ભૂલમાં રાખે. મારી દૃષ્ટિએ માત્ર જૈન પરંપરાને જ નહિ, પણ બધી જ ધર્મપરંપરાઓને એમની ચેતવણું ખાસ ઉપયોગી છે.
જયભિખ્ખું અનેક પ્રસંગે વિશ્લેષણ ઠીક ઠીક કરે છે. હું માનું છું કે કોઈ પણ પ્રકારનું સાહિત્ય કેમ ન હોય, તેને વાચનારમાં સત -અસત્ વચ્ચેનું અંતર કરવા અને પારખવાની વિવેકદષ્ટિ વિકસવી જ જોઈએ જે સાહિત્ય એ કામ ન કરી શકે તે ગમે તેવું હોય છતાં બુદ્ધિ માટે બોજરૂપ જ છે. આ કસોટીએ પણ તેમની નાનીમોટી વાર્તાઓ વાચકને ઉપયોગી થશે, એમ મને લાગે છે. દા. ત. પ્રસ્તુત “મસ્ય–ગલાગલ’ નવલનું પ્રકરણ “મરીને માળો લેવાની રીત” જુઓ. એમાં ગાંધીજીના હદય-પરિવર્તનને અથવા એમ કહા કે પ્રાચીન અવેરેણુ ય વેરાણિ અને સિદ્ધાંત વ્યક્ત કરવા કરેલું નિરૂપણ વાંચનારમાં વિવેકબુદ્ધિ જાગૃત કરે છે. એ નિરૂપણ ઉદયન, વાસવદત્તા વગેરે, દિલ સાફ કરી, નિર્ભયપણે, પિતાને હડાહડ વિરોધી માનતા ચંઠપ્રકૃતિના પ્રદ્યોત સામે જ્યારે જાય છે ત્યારે બરાબર ઉપયુક્ત સ્થાને આવે છે.
જયભિખુની વાર્તાઓમાં અનેકવાર દીધુતપસ્વી મહાવીરનું પાત્ર આવે છે. જેને માત્ર પંથદષ્ટિએ વિચારવાની ટેવ પડી હેય
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनधिकार चेष्टा : ३१ તે સહેજે એમ માનવા લલચાય કે જયભિખુની દૃષ્ટિ માત્ર મહાવીરમાં બહ છે. પણ મને એમના સાહિત્યને પરિચય એમ કહેવા લલચાવે છે કે તેમણે જન્મસંસ્કાર–પરિચિત નિર્ચ થનાથ મહાવીરને તો માત્ર અહિંસા અને ક્ષમાના પ્રતીકરૂપે ઉલ્લેખ્યા છે. એ દ્વારા તે બધા જ અહિંસા અને ક્ષમાના અનન્ય ઉપાસક ધર્મવીરને આદર્શ રજૂ કરે છે. આપણે વાચકે અને સમાલોચકેએ લેખકના મનની વાત જાણીને જ તેના વિષે અભિપ્રાય બાંધવો જોઈએ, નહિ કે નામ અને પરંપરાને આધારે! કઈ કૃષ્ણ કે રામની વાત કરે એટલા માત્રથી એમ માની ન શકાય કે તે રામ કે કૃષ્ણ જેટલે બીજા કોઈનો આદર કરતો નથી. આવી કલપના પોતે જ પંથદષ્ટિની સૂચક છે.
વાર્તા નાની હોય કે મેટી લેખક એની જમાવટ અમુક રીતે, અમુક પ્રસંગ લઈ કરે છે. પણ એની સફળતાની ચાવી એના મૂળ વક્તવ્યની વ્યંજનાની સિદ્ધિમાં છે. જે મૂળ વકતવ્ય વાચકના હદય ઉપર વ્યકત થાય તો એની સિદ્ધિ કહેવાય. આ દૃષ્ટિએ પણ જયભિખુની વાર્તાઓ સફળ છે. દા. ત. એક વાર દઢપણે કરેલો શુદ્ધ સંકલ્પ હજાર પ્રલેભને સામે કેવી રીતે અડગ રહે છે, એ વ્યકત કરવા ધૂલિભદ્રની વાર્તા લખાઈ છે, અને તે મૂળ વક્તવ્યને બરાબર છુટ કરે છે. જાતિવાદના ઉચ્ચનીચપણનું સંકુચિત ભૂત માત્ર બ્રાહ્મણ વર્ગને જ નહિ પણ એના ચેપથી બધા જ વર્ગોને વળગ્યું છે. જે જે એ ભૂત સામે થયા તેના વારસો જ પાછા એને પંજામાં સપડાયા. જૈન જેવી ઉચ્ચ-નીચપણના ભૂતની ભાવના સામે બળવો કરનાર પરંપરા પણ એ ભૂતની દાસ બની. જયભિખુએ મહર્ષિ મેતારજ'માં જેનેને તેમની મૂળ ભાવનાની યાદ આપવા અને ધર્મસ્મૃતિનું ભાન કરાવવા મેતારજ પાત્રની આસપાસ કથાગુંફન કર્યું છે. તેમણે પોતાનું મૂળ વક્તવ્ય એટલી સારી રીતે અને ઉઠાવદાર સ્ટાથી વ્યકત કર્યું છે, કે એને પ્રશંસતા રૂદિના ગુલામ જેનેને પણ જોયા છે. ખરી રીતે મારી દૃષ્ટિએ ઉચ્ચનીચ ભાવમાં માનનાર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२ : मत्स्य-गलागल
બધા જ વને એક સરખા એધ આપવા માટે આ વાર્તા લખાયેલી છે. પાત્ર કેવળ જૈન કથાસાહિત્યમાંથી લીધુ છે એટલું જ.
લાભી અને કંગાળ વૃત્તિના માણસ પણ કાઈ ના ઉદાત્ત અને અને સાત્ત્વિક ત્યાગ જોઈ ક્ષણ માત્રમાં કેવી રીતે બદલાઇ જાય છે, દીન-હીન મટી કેવી રીતે તેજસ્વી બને છે, એ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરવા તેમણે ‘ દેવદૂછ્યું 'ની નાની વાર્તા લખી છે. વાંચવા કે સાંભળવા માંડવા પછી તે પૂરી કરીને જ ઊઠવાનું મન થાય છે, અને અંતે યુગ્મ સમજાઈ જાય છે.
"
હવે બહુ લંબાવ્યા સિવાય પ્રસ્તુત · મત્સ્ય—ગલાગલ ’ નવલકથા વિષે જ કાંઈક કહેવું પ્રાપ્ત થાય છે. સત્ય ખે છે : લૌકિક અથવા માયિક સત્ય, અને લેાકેાત્તર અથવા પારમાર્થિક સત્ય. સામાન્ય જગત પહેલા જ સત્યને આદર કરી તેમાં રસ લે છે. તેને લીધે જ્યારે તે વિ'બનામાં સડાવાય છે ત્યારે તેમાંથી તેને મુકત કરવા-અંધકારમાંથી પ્રકાશપથ દર્શાવવા-કાઇ ને કાઇ મંગળમૂર્તિ લેાકાત્તર સત્ય, વિચાર તે વત નથી, ઉપસ્થિત કરે છે. એ પ્રકાશમાર્ગમાંથી ધણા આશ્વાસન મેળવે છે તે વળી પાછું સામાન્ય જગત તેા પુરાણા ચાલેલ ચીલેઅંધકારની દિશામાં- ગતિ કરે છે. આમ લૌકિક ને લોકોત્તર અને સત્યનું ચક્ર વારાફરતી પેાતાતાનું કામ કરે જાય છે, સત્તાની લાલચ, જાતીય આકર્ષણુ, સંપત્તિના માહુ અને મિથ્યા અભિમાન જેવાં દુસ્તવાથી પ્રેરાયેલ કાઇ સબળ હમેશાં પેાતાનાથી નિળ સામે
જ બળના પન્ને અજમાવે છે. અને પેાતાથી વધારે સમકે બળશાળી સામે પાછે દીનતા દાખવે છે. આ લૌકિક સત્ય છે. જે વિભૂતિને લેાકેાત્તર સત્ય સાક્ષાત્ થાય છે, તેમનાં વિચાર અને વન તદ્દન જુદાં તરી આવે છે. તે કદી સબળ સામે અયેાગ્ય રીતે નમતું નથી આપતા અને નિર્બળને માત્ર એની નબળાઈ તે કારણે દુખાવતા કે સતાવતા પણ નથી, ઊલટુ' તે પેાતાના સમગ્ર ખળના ઉપયેાગ નિળને દીનતામુકત કરી સબળ બનાવવામાં અને
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनधिकार चेष्टा : ३३ સબળને મિથ્યાભિમાનની દિશામાંથી વાળી તેના બળને વિધિવત વિનિયોગ કરવામાં કરે છે. સમયે સમયે આવી લોકોત્તર વિભૂતિઓને ઈતિહાસે જોઈ છે. એ વિષે કોઈને સંદેહ હોય તો, જાણે તે સંદેહ નિવારવા જ આ યુગે ગાંધીજીને જન્મ ન આપો હાય !– તેવી મૂળગત ધારણાથી જ પ્રસ્તુત નવલ આલેખાયેલી હોય એમ લાગે છે. તેથી જ તો લેખકે આ નવલ પૂજ્ય ગાંધીજીને ચરણે અપી છે.
મસ્ય–ગલાગલ'ને અર્થ માસ્યી ન્યાય શબ્દથી પ્રગટ થત આવ્યો છે. આ ન્યાય બહુ જૂના વખતથી જાણીતો છે. કેમકે નિર્બળની સતામણીનું અસ્તિત્વ પણ એટલું જ જૂનું છે. લેખકે માસ્યી ન્યાય દર્શાવવા ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ પાત્રો અને કથાનકેને. આશ્રય લીધો છે. એ પાત્રો અને કથાનકે માત્ર જૈન સાહિત્યમાં જ મળે છે, એમ નથી, પણ તે રૂપાંતર અને ઓછેવત્તે અંશે બી. તેમજ બ્રાહ્મણ સાહિત્યમાં પણ મળી આવે છે. નિગ્રંથનાથ મહાવીર તે ઐતિહાસિક છે જ, પણ એમના મામા ચેટક–જે કે એ નામથી અન્ય સાહિત્યમાં સુવિદિત નથી, છતાં–તે જૈન સાહિત્યમાં તે અતિ. પ્રસિદ્ધ છે. ચેટકની સાત પુત્રીઓ પૈકી પાંચ પુત્રોએ જ્યાં જયાં પરણી હતી ત્યાંનાં રાજ્ય સત્તાધારી હતાં અને વિશેષ સત્તા માટે મથતાં. ચેટકના એ પચે જમાઈએમાં માસ્યી ન્યાય કેવી રીતે પ્રવર્તે અને તેઓ કોરવ-પાંડવોની પેઠે પિતાની ખાનદાની, તેમજ અંદરો અંદરનું સગપણ વિસારી ક્ષત્રિયત્વને ભાવિ પતનની દિશામાં તેઓએ કેવી રીતે ઉન્મુક્ત કર્યું, તે લેખકને દર્શાવવું છે. અને છેવટે લકાતર સત્ય ઉપસ્થિત થઈ કેવી રીતે કાર્યસાધક બને છે, એ પણ દર્શાવવું છે. આ બધું વક્તવ્ય નવલકથાની સુંદર અને રસમય ગૂંથણી દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. અને વાંચનારને એમ લાગે છે, કે જા કે સર્વત્ર માસ્યી ન્યાય પવતે છે, છતાં વચ્ચે વચ્ચે આશાસ્પદ લોકેત્તર સત્યના દીવડાઓ પણ પ્રગટતા રહે છે. આથી વાચનાર માસ્યી ન્યાયનાં બળે જઈ નિરાશ ન થતાં ઊલટો
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ મા
આશાવાન બને છે, અને સત્પુરુષાર્થ કરવાની પ્રેરણા પામે છે. મારી દૃષ્ટિએ આવી પ્રેરણા જન્માવવી અને પરાક્ષપણે ગાંધીજીના જ ઉદાહરણથી પુષ્ટ કરવી—એ જ પ્રસ્તુત નવલની મુખ્ય વિશેષતા છે.
જયભિખ્ખુની ભાષા કેટલો સડેલી, પ્રસન્ન અને અવાહી છે તે એના વાચકવર્ગથી અજાણ્યુ નથી. પશુ એમનો આ સ્થળે એક જણાવવા જેવી વિશેષતા મને એ પણ લાગે છે, કે તે પ્રશુાલિકાબદું, છતાં તર્ક અને બુદ્ધિથી ગ્રાહ્ય ન બને એવી કેટલીક કલ્પનાઓને બુદ્ધિમાત થઈ શકે તેમજ જીવનમાં ઉપયોગી થઈ શકે તે રીતે રજૂ કરે છે. દા. ત. ભગવાન મહાવીરે લાંબા ઉપવાસાને પારણે એક દુપુર અભિગ્રહ-સ’કલ્પ કર્યોની વાત જૈન સાહિત્યમાં પ્રસિદ્ધ છે. એ અભિગ્રહ કે સંકલ્પનું સ્વરૂપ ત્યાં એવી રીતે વવવામાં આવ્યું છે, કે જાણે એ અભિગ્રહ જ અસ્વાભાવિક લાગે. પગમાં બેડી પહેરેલ, માથુ' મૂડાવેલ, એક પગ ઉંબરામાં તે એક પગ બહાર મૂકેલ, આંખમાં આંસુ સારેલ ઇત્યાદિ લક્ષણવાળી ક્રાઈ શ્રી ભિક્ષા આપે તેા જ પારણુ કરવુ, એવા અભિગ્રહ કથામાં વવાયા છે. આધુનિક વાચકને સહેજે પ્રશ્ન થાય કે ખેડી, મસ્તકમુંડન, અમુક પ્રકારની દૈતુસ્થિતિ, આંસુ વગેરેને ભિક્ષા દેવા કે લેવા સાથે શું સંબંધ છે? ભિક્ષા દેનાર ભક્તિપૂર્ણ હાય, ભિક્ષા નિર્દોષ હાય, અને લેનાર સાત્ત્વિક હાય એટલું જ ભિક્ષા લેવાદેવા વચ્ચે અપેક્ષિત છે. તા આવી અભિગ્રહની કઢંગી કલ્પના કથામાં કેમ આવી ? આ પ્રશ્નનેા જયભિખ્ખુએ બુદ્ધિગમ્ય ખુલાસા કર્યાં છે, અને તે ભગવાન મહાવીરના સાત્ત્વિક જીવન તેમજ જૈન સિદ્ધાન્તની સાથે સુમેળ ધરાવે છે, અને તત્કાલીન ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિને પણ ન્યાય આપે છે. તે વખતે દાસ-દાસી અને ગુલામની પ્રથા કેટલી રૂદ્ધ તેમ જ પ્રતિષ્ઠિત હતી, એ બીના ઐતિહાસિકાને સુવિદિત છે. ભગવાન મહાવીર મક્કમપણે આત્મૌપમ્યના સિદ્ધાંતમાં માનતા, અને તદનુસાર જ જીવન જીવવા સપૂર્ણ પણે મથતા. જાતિગત ઉચ્ચ
---
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनधिकार वेष्टा : ३५ નીચ ભાવ કે ગરીબી-તવંગરી કૃત દાસ-સ્વામિભાવ એ આત્મૌપમ્પના સિદ્ધાંતનું મેટું આવરણ છે. એ આવરણ નિવારવું તે જ ભગવાનને અભિપ્રેત હતું. તેથી તેમને અભિગ્રહ આ કે તે ચિહ્ન ધરાવનાર સ્ત્રીના હસ્તે ભિક્ષા લેવાના પૂલ રૂપમાં બદ્ધ ન હતો, પણ તેમનો અભિગ્રહ લેકમાં તુચ્છ મનાતાં ને અવગણના પામતાં દાસ-દાસીઓને પણ ઉચ્ચ લેખાતા નાગરિક જેવા જ માની તેમને હાથે સુદ્ધાં ભિક્ષા લઈ તેમને માનવતાનું ભાન કરાવવું, એ સર્મરૂપમાં સમાતો હતો. જયભિખ્ખએ ભગવાન મહાવીરના અભિગ્રહનું આ સુક્ષ્મ રૂ૫ વ્યક્ત કરી એના થુલ રૂપમાં દેખાતા કઢંગાપણુને વધારે બુદ્ધિગ્રાહ્ય કર્યું છે.
“મસ્ય–ગલાગલ' શબદ ઘણાને અપરિચિત જેવો લાગવાને સંભવ છે, પણ વસ્તુતઃ એ બહુ પ્રાચીન છે. પાણિનિ જેવા હજાર વર્ષ પહેલાં થયેલા વૈયાકરણોએ એ શબ્દને મૂળ સંસ્કૃત રૂપમાં લઈ તેની વ્યુત્પત્તિ દર્શાવી છે. આ ઉપથી બે બાબતો સ્પષ્ટ સૂચિત થાય છે. એક તો એ, કે સબળો નબળાને ગ્રસે, એ વસ્તુ તે કાળે પણ કેટલી સર્વવિદિત હતી ! અને બીજી એ કે એ વસ્તુને સૂચવવા તે વખતના જનસમાજે કે અર્થવાહી અને નજરોનજર દેખાતી યથાર્થ ઘટનાને સૂચવતો સરલ શબ્દ વ્યવહારમાં આણેલો. વ્યાકરણ શાસ્ત્રમાં નિમરિ, મર્યાબિટ અને મતિ-મિત્ર જેવી ઉદાહરણે ટાંક્યાં છે. તિમિ એ નાનામાં નાનું માછલું. તેને જરાક મોટું માછલું ગળી જાય. એ મસ્યને વળી એનાથી મોટું માછલું ગળે, ને એને પણ એનાથી મોટું ગળે. આ બીના ઉક્ત ઉદાહરણોમાં સૂચવાઈ છે. એ પ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત શબ્દનું જ આધુનિક ગુજરાતીમાં રૂપાંતર “મસ્ય–ગલાગલ” છે. એટલે જયભિખુએ નવલનું નામ યોર્યું છે તે નામ જેટલું પ્રાચીન છે તેટલું જ તે અર્થવાહી પણ છે. લેખકે એક સ્થળે ચિતારાનું જળાશયદર્શન અને ચિંતન આળેખતાં એ ભાવ હૂબહૂ સ્પષ્ટ કર્યો છે. (પ્રકરણ ૧ભું સબળ નિર્બળને ખાય')
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ, મા-પરાયણ
પ્રસ્તુત કથાનું ગુંફન કરવાનો વિચાર કે પ્રસંગે ઉદ્દભવ્ય અને તેણે ભૂત રૂપ કેવી રીતે ધારણ કર્યું, એ હકીકત લેખકે પિતાના નિવેદનમાં બહુ સચોટપણે અને યથાર્થ રીતે રજૂ કરી છે. તે ઉપરથી વાચક સમજી શકશે કે પ્રસ્તુત કથાનું નામ કેટલું સાર્થક છે.
શરૂઆતમાં આપેલ વચન પ્રમાણે, પોતાનો અધિકાર જાણવા છતાં, એ લખાણની પ્રવૃત્તિ કરવાની લાલચ કેમ થઈ આવી, એને ખુલાસો મારે કર રહે છે. ખુલાસામાં મુખ્ય તત્તવ તે લેખક પ્રત્યે બહુ મોડું મોડું થયેલું મારું આકર્ષણ છે. એનાં બે કારણે એક તે લેખકની મેં જાણેલી નિર્ભય સાહસિક વૃત્તિ. અને બીજું એમની સતત સાહિત્ય-વ્યાસંગવૃત્તિ. આ ટૂંક નિર્દેશનું સ્પષ્ટીકરણ કરવું જરૂરી છે. એમ તો અમદાવાદમાં સોળ-સત્તર વર્ષ થયાં, અને તે પણ બહુ નજીક નજીક અમે રહેતા. કહી શકાય એ પરિચય તે ત્રણેક વર્ષ પહેલાં થયે, અને ચિત્તને વિશેષ આકર્ષનારી હકીકત તે
ડાં વખત પહેલાં જ જાણવા પામ્યો. નૈતિક બળને આધારે, કક્ષા પણ જે ખમને કે અગવડનો વિચાર કર્યા સિવાય, પિતાના આશ્રયદાતા અને શ્રદ્ધેય લેખાતા સંસ્થાના અધિષ્ઠાયક ગુરુવર્ય સામે બળવે. કરવાની વૃત્તિ, એ મને આકર્ષનારું જયભિખુના જીવનનું પ્રથમ તત્વ. લગભગ બેંતાલીસ વર્ષ પહેલાં કાશીમાં મારા મિત્રો સાથે મારે જે સ્થિતિને સામનો કરવો પડે –લગભગ તેવી જ સ્થિતિને અને તે જ વર્ગ સામે સામને પોતાના મિત્રો સાથે જયભિખુને કરવો પડ્યો, એ અમારી સમશીલતા. પણ એથીયે વધારે આકર્ષણ તો તેમનામાં આવિર્ભાવ પામેલ વંશપરંપરાગત સંસ્કારને જાણીને થયેલું છે.
હકીકત એ છે, કે જયભિખુ ઊર્ફે બાલાભાઈ દેસાઈના જ એક નિકટના પિત્રાઈ નામે શિવલાલ ઠાકરશી દેસાઈ કાશીમાં મારી સાથે હતા. મારા પહેલાં તેમણે પોતાને આશ્રય આપનાર અને પોતે જેને શ્રદ્ધય માનેલ તેવા અધિષ્ઠાયક ગુરુજન સામે નૈતિક બળની ભૂમિકા પર જ બળવો કરેલે, અને પૂરેપૂરી અગવડમાં મુકાયા
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनधिकार चेष्टा : ३७ છતાં જરાય નમતું નહિ તોળેલું. એ દશય આજે પણ મારી સામે નાચતું હોય તેવું તાજું છે. અને મને પણ એ જ ભાઈના સાહસથી કાંઈક અજ્ઞાત રીતે સાહસ ખેડવાની પ્રેરણા મળેલી. જ્યારે મને માલૂમ પડયું કે બાલાભાઈ એ તે ઉપર્યુક્ત શિવલાલ ઠાકરશીના પિત્રાઈ અને વધારામાં એ માલુમ પડ્યું કે તેમણે પણ એમના જ જેવી અને એ જ ભૂમિકા ઉપર અને એ જ વર્ગ સામે બળવો કર્યો, ત્યારે એક બાજુથી વંશપરંપરાગત સંસ્કાર ઊતરી આવવાનું આશ્ચર્ય થયું અને બીજી બાજુથી જયભિખુ પ્રત્યે બાકી ર્ષણ વધ્યું. નવાઈની વાત તો એ છે કે શિવલાલ ઠાકરશી દેસાઈના બળવા વખતે જયભિખ્ખને જન્મ પણ ન હતો.
આકર્ષનારી બીજી બાબત એ લિમ્બુની સાહિત્ય પરિ. શીલનવૃત્તિ છે. જે વૃત્તિ સાથે મારું જીવન પહેલેથી જ એક અથવા બીજે કારણે જોડાયેલ છે, તે જ વૃત્તિ સાથે તેમનું આખું જીવન જોડાયેલું છે. આ બીજી સમશીલતા. જયભિખુએ એ વૃત્તિના બળે અને આત્મવિશ્વાસે બીજા કેટલાક એવા સંકલ્પ કરેલા છે કે જે પુરુષાથી અને સ્વાવલંબી જીવનના જ આધાર ગણુય. મુખ્ય આ બે બાબતોના આકર્ષણે મને અનધિકારના વિચારની ઉપેક્ષા કરાવી અને એ જ આ સ્થળે લખવાને મારે જે અધિકાર કહી શકાય તો) મુખ્ય અધિકાર છે.
સરિતકુંજ, એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ-૯, તા. ૧૯-૨-૫૦
સુખલાલ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
– અ નુ કે મ– १ लेखकनुं निवेदन २ अनधिकार चेधाः पं. सुखलालजी
२३
૧. વિલેચન ૨. શ્રેષ્ઠિ ધનાવહ છે. મૂલા શેઠાણ ૪. દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ ૫. ચિતારા રાજશેખર ૬. અભિગ્રહ ૭. મહાયોગી ૮. પિતાના પડઘા ૯. કણ કેને ન્યાય કરે ૧૦. સબળ નિર્બળને ખાય ૧૧. અવનિપતિ પ્રોત ૧૨. રજમાંથી જ ૧૦. હાથનાં કર્યા હૈયે ૧૪. સતીમાં
૧૦૫
૧૨૦
૧૩૮ ૧૪૫
૧૫૨
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ ૧૪ ૧૮૪ ૧૯૯
૨૧૦
૧૫. વત્સરાજ ઉદયન ૧૬. બળ અને બુદ્ધિને ઝઘડા ૧૭. મંગળમૂર્તિ મહાવીર ૧૮. સામાણસાઈનું દુઃખ ૧૯. વત્સરાજ ને વનરાજ ૨૦. વાસવદત્તા ૨૧. કુંવરી કાણું ને રાજા કેડિયો
ઘી અને અગ્નિ ૨૩. આતમરામ અકેલે અબત ૨૪. પહેલો આદર્શ ૨૫. દુવિધામેં દેનાં ગઈ ૨૬. વહેશે અહીં સમર્પણની ધારા ર૭. મરીને માળો લેવાની રીત ૨૮. મંગળ મિલન
૨૨૨ ૨૪ ૨૪૭
૨૨,
જી
)
૨૫૯
૨૬૭ ૨૭૫ ૨૮
હ૦૨
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
सव्वे पाणा पियाउया, सुहसाया, दुक्खपडिकूला अप्पियवहा, पियजीविणो जीविउकामा सम्वेसि जीवियं पियं ।
બધા જીવોને આયુષ્ય અને સુખ પ્રિય છે. દુખ અને વધ અપ્રિય ને અકારાં છે, છવિતની મનાવાળા ને જીવિતને પ્રિય માનનારા છે. બધાને છગન પિય છે.
इमेण चेव जुज्झाहि ! कि ते जुज्रेण ज्यओ। તારી જાત સાથે જ યુદ્ધ કર ! બહાર કરવાથી શું ?
तूं बत्ती में स्नेह बनूं वह बन जावे चिनगारी । इस असीम जल थलके उपर तब फैलेगी उजियाली ॥
जबसे हमने सुना है, मरनेका नाम जिंदगी है। सरसे कफन लपेटे, कातीलको ढूंढते हैं।
IN
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય–ગલાગલ [ સબળ નિર્બળને ખાય ]
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્સ્ય પહેલુ વિલા ચ ન
શર ઋતુની સુંદર સવાર હજી હુમાં જ ઊગી હતી. વત્સદેશની રાજનગરી કૌશાંખીનાં બજારામાં વહેલી સવારથી ભારે ભીડ મચી હતી.
કૌશાંખીપતિ મહારાજ શતાનિક ગઈ કાલે અંગદેશની ચંપાનગરી પર વિજય મેળવીને પાછા ફર્યા હતા. એમણે ઉદાર હાથે ચંપામાંથી આપેલી માલ-મિલકત ને દાસદાસીએ સૈનિકેામાં ને સામ તામાં વહેંચી આપ્યાં હતાં. એની આપ-લે માટે બજારમાં ભારે ભીડ જામી છે. કયાંક રત્નજડિત મુગટ વેચાય છે, કચાંક નવલખા હાર વેચાય છે. અરે, પણું હીરાજડિત . કાંસકી પાણીનાં મૂલે જાય છે. સેાનાના બાજઠ ને રૂપાના પલંગા મતના ભાવે મળે છે. હીરચીર ને હાથી ઘેાડાં તા ઢાલે ઢીમાય છે. રૂપાળાં દાસદાસીઓના પણ કઈ અમેàા જામ્યા છે ! દેશદેશથી ગ્રાહકેા દેડવા આવે છે !
કૌશાંખીનાં આ ખજારામાં વિલેચન નામીચા વેપારી હતા. હજી ગઈ કાલની જ વાત છે. વત્સદેશાધિપતિએ એને
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪: મત્સ્ય–ગલાગલ
રોગ્ય ધ્વજા આપી અર્ધ કટિવજ બનાવ્યો હતો. પણ એ પછી તે, એણે જોતજોતામાં એટલે નફે ક્ય, કે મહારાજ વત્સરાજને બીજે દરબાર ભરાય એટલી જ વાર એને સુવર્ણધ્વજા મેળવી કોટિધ્વજ જાહેર થવાની હતી.
વિલેચનની શાખ પ્રામાણિક વેપારી તરીકેની હતી. એની આંટ જબરી હતી. એને ત્યાંથી વહેરેલા માલ માટે કદી દાદ-ફરિયાદ ન આવતી. એ હતો પણ ચેખાબોલે. ગ્રાહકના મેઢા પર જ એ પોતાના માલની ખેડખાંપણ કહી
તે અને છેવટે કહે કે “શ્રીમાન, પશુ અને સ્ત્રીનાં રૂપરંગ જેવા કરતાં, જરા એની જાત-જાત જુએ. જે ઢાર અને સ્ત્રી સારાં પગલાનાં હોય તે નિકાલ કરી દે. એમાં બે-ચાર ભાષા સુવર્ણ લાભ સારો નહિ. તમે માનશે નહિ, શ્રીમાન ! પણ લક્ષણશાસ્ત્ર મારે મેઢે છે. રેખાશાસ્ત્રમાં તે કૅઈ પંડિત સાથે વાદમાં ન હારું. અરે, લાંબી ટૂંકી વાત શું કામ કરવી? આપણા સેનાપતિ શૂલપાણિજી, બે વર્ષ પહેલાં એક દાસી ખરીદવા આવેલા. કહે, વિલોચના તે જ જોઈ તપાસીને આપ; તારા પર ભરુસો છે! શ્રીમાન, પેટછૂટી વાત કહું છું, વેપારમાં તે વિશ્વાસુને જ ઠગાય ! પણ હું તે વેપારી નથી. મેં એક એવી સુલક્ષણ દાસી આપી, કે ચાર વર્ષમાં તે સાત ભવનું ધન કમાયા અને મહારાજ શતાનિક આજ એમની આંખે જ દેખે છે. અને પેલી ત્રણ ટકાની દાસી રાણી બની બેઠી, ને એયને રાજમહેલમાં અમનચમન ઉડાવે.”
વિલોચન ભારે વાચાળ! જે તમે જરા મન બતાવે,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિલોચન : ૫
તે સાંજ સુધી પિતાનું પુરાણ હાંક્યા જ કરે, બેલે કદી ન થાકે. અને પિતાના માલની આટઆટલી પ્રશસ્તિ કર્યા પછી ભલા કયે પાષાણ ન પીગળે? પણ આજ તે એનું બેલ્થ ન સંભળાય એટલી ભીડ હતી. ગ્રાહકે કીડિયારાની જેમ ઉભરાણ હતાં ને ભારે બૂમાબૂમ કરતાં હતાં.
વિવેચન તેઓને ઘાંટા પાડીને એક જ વાત કરતા ઉતાવળા કઈ થશે મા ! ને જોગી છું. દરેક લડાઈ પછી આ રીતે બજારમાં પડાપડી થાય છે. વેપારી અને ઘરાકને સહુને થાય છે, કે આપણે રહી ગયા. આવી તક ફરી હાથ આવશે કે નહિ! અને તેના લીધે ક્યાંક કથીરના ભાવે કુંદન વેચાય છે; તે વળી કઈ ઠેકાણે કુંદનને ભાવે કથીર જાય છે પણ હું તે તકવાદી નથી. ટચ માલને લેનારો ને વેચનારે છું. અમારી સાત પેઢીથી અમે એ રીત રાખીએ છીએ. સહુ સહુનો માલ હાજર કરે. પદ્મિની, હસ્તિની, ચિત્રિ, શંખણું – મને પરખ કરતાં વાર નહિ લાગે ”
અરે એ વિલોચન ! કોની વાત કરે છે? જરા મુંહ સંભાળીને વાત કર !” એક સિનિક જેવા માણસે જરા દમ છાંટો બંધ કરે છે કે ભીખ માગવી છે? પવિની, પવિત્રની શું કરે છે? ભલા માણસ, પશ્વિની તે વત્સદેશમાં શું, આખી ભારતભૂમિ પર એકમાત્ર મહારાણી મૃગાવતી જ છે. રાજદરબારમાં ખબર પડી તો અવળી ઘાણીએ ઘાલી તેલ કાઢશે. રાજાજીને જાણે છે? મહારાણી તરફ આંગળી ચીંધનારને હાથ વાઢે, નજર કરનારનાં નેણ કાઢે, નામ લેનારની જેમ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ કાપે ! ” સૈનિકે ભારે રૂવાબ છાંટો. એણે પોતાની પાછળ દોરીથી બાંધીને એક રૂપાળી છોકરી ઊભી રાખી હતી. ચાંદા જેવું એનું મં હતું ને હરણાં જેવાં એનાં નેત્ર હતાં.
“અરે હા ! સૈનિકવર શ્રીમાન વિક્રમાવતારજી! નમસ્તે, નમસ્તે ! શ્રીમાન, આયુષ્યમાન, ગુસ્સો અમ ગરીબ પર ન હોય. અમારે એવા બેલ શા ને વાત શી ! અમારે તે અમારો વેપાર ભલે ને અમે ભલા ! દુનિયા દુનિયાનું ફેડી લે! બાપજી! અમે તે આપની રાંક પ્રજા છીએ. વાંક આવે તો તે વઢે, એમાં નવાઈ શી? બલકે વગર વાંકે પણ મારવા કે જિવાડવા તમારી મરજી પર છે ને? પધારે ને, મારું લક્ષ બીજે હતું. આ ભીડ જુઓ ને !” ઉસ્તાદ વિલોચને સૈનિકને મીઠી જબાનથી આમંત્રણ આપ્યું ને પિતાની પાસે બેલા, અને વળી હસતે હસતે કહેવા લાગ્યો :
શ્રીમાન, લેકે તે ભારે ગાંડા છે. અને એક રીતે પૂછો તે એમનો પણ દેષ નથી. ગરજુ હમેશાં ગાંડા જ હાય. આ બધા એમ માને છે, કે ચંપાનગરીની ફતેહમાંથી આણેલી બધી સ્ત્રીઓ માત્ર પદ્મિની ને ચિત્રિશું જ છે.”
પાછું પવિનીનું નામ લીધું? અરે મૂર્ખ, એ નામ બાલવું બંધ કર! પદ્મિની સ્ત્રીના પગની પાની પણ તે જોઈ નથી!”
“અરે હાં. ભૂલ્યો સાહેબ! પધારે પધારે! બોલે કંઈ ખપ. મારા જેગું કંઈ કામ! શ્રીમાન, એક વાર તે. , મને ખટા. જીવનભર યાદ કરશે હે !” વિચને વાત અદલી નાખી.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિલેાચન : ૭
“ વિલેચન, તારા જોણુ કામ લઈને આન્યા છું. તારા જ ખપ પડ્યો છે. ',
“અરે શ્રીમાન, તેા ખેલતા કાં નથી ? કહો તે માલ હાજર, અંગનાં ફૂંદાં, ખંગનાં ગુલાખ, કાશીની કમલિની, કૈાશલની કેતકી, મગધની માહિની, રાની રભા, કામરુની કામિની ! હું કાઈ ને છેતરતા નથી, અને તેમાં પણ આપને...” “ મારે માલ લેવા નથી, વેચવા છે. ” સૈનિકે એમ કહેતાં પેાતાની પાછળ રાખેલી છેાકરીને દ્વારીથી આગળ ખેંચી ! “ જો, કેવી સુરેખ તે
""
નમણી છે.
#
“ એસ....તા આજ આપ વેપારી થઈ ને આવ્યા છે, ને હું આપના ગરીબ ગ્રાહક છું! વારુ, વારુ, એ તા સાહેબ, એમ જ ચાલે. કભી નાવ ગાઢેમે, તેા કભી ગાડા નાવમ ચિંતા નહિ !” જરા લહેકા કરતા વિદ્યાચન આગળ આવ્યા, એક આંખને ઝીણી કરી છેાકરીને જોઈ રહ્યો. કસાઈ ઘેટું ખરીઢતાં પહેલાં, કાછીઆ શાકના સાદા કરતાં પહેલાં માલની જાત, એના કસ વગેરે જે ખારીકાઈથી નિહાળે, એ રીતે એ નિહાળી રહ્યો હતા. છેકરીનું એક એક અંગ એ ખારીક દ્રષ્ટિથી વિલેાકી રહ્યો હતા. અને જાણે પાતે પૂરી પરીક્ષા કરી ચૂકચો હોય તેમ ઘેાડી વારે મેલ્યા :
“ સૈનિકજી, છેકરી સુલક્ષણી છે. રાખી મૂકા ને! વારવાર આવા માલ બજારમાં આવતા નથી. ”
re
ના ભાઈ, ના. ચંપાની લડાઈમાંથી એક આ છે।કરી અને એક એની મા એમ એને ઉપાડી લાળ્યેા હતા. એની
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮: મય-ગલાગલ મા ઉપર મારું મન ઠર્યું હતું. પણ એ તે સતીની પૂંછડી નીકળી. હું જરા અડવા ગયો ત્યાં જીભ કરડીને ભેંય પર પડી. ભલે ગુલામ તરીકે પકડેલી પણ ગમે તેમ તેય સ્ત્રી ખરી ને ! મારું મન જરા પાપભીરુ છે. મને લાગ્યા કરે છે કે રે! મને સ્ત્રીહત્યા લાગી. ત્યારથી મન ભારે ભારે છે. એની માના ચહેરા-મહેરાને મળતી આ છોકરી દીઠી ગમતી નથી.”
અરે શ્રીમાન, ભારે ધર્મપરાપણ જીવ છે! સાક્ષાત્ ધર્માવતાર છો. બાકી તે રસશાસ્ત્ર ને કામશાસ્ત્રની નજરે જરા જુએ ને! કેવી તારલિયા જેવી આંખે છે? અરે, એની અંદરને આસમાની રંગ તે જાણે જોયા જ કરીએ. આ કેશ, અત્યારથી નાગપાશ જેવા છે. કૌશાંબીના કોઈ શંગારગૃહમાં જરા સંસ્કારિત કરાવી, કેશ ગુંથા તે એની પાસે દેવાંગના પણ ઝાંખી પડે.”
કવિ બની ગય લાગે છે.”
ના રે શ્રીમાન, અમારા ધંધામાં વળી કવિત્વ કેવું? અસ્થિ, માંસ, મજજાના આ વેપારમાં તે ભારે વૈરાગ્ય આવે છે! જે જો સાહેબ, કેઈ દહાડે હું સંન્યાસી ન બની જાઉં તો કહેજે ! આ તે બાળબચ્ચાં માટે બે ટકાને સંઘરે થઈ જાય એટલી વાર છે!”
હવે આડી વાત મૂકી દે. આ સદે પાર પાડી દે.”
“ફરી એક વાર કહું છું, રાખી મૂકે ! શ્રીમાન, મારી સો ટચની સલાહ માને.”
“ના, ના, આ વેઠ હું ક્યાં વેંઢારું. અરે, જે મૂલ્ય
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપવાની જ શક્તિ છે, ત્યારે જોઈશે ત્યારે મનપસંદ માલ મળી શકશે. કૌશંબી દાસબજાર ક્યાં ઉજજડ થઈ ગયે છે?”
“વા સાહેબ, તે તમે કહે તેટલું સુવર્ણ આપું!”
આ પછી વિલેચન અને સૈનિક ખાનગીમાં ચર્ચા કરવા લાગ્યા. જે કિંમત સૈનિક માગતું હતું એ વિલેચનને ભારે પડતી દેખાતી હતી, પણ આખરે સમાધાન થયું. સૈનિકે છોકરીને વિલેચર પાસે ખેંચી ને રસ્સી છાડી લીધી.
વિચને બૂમ મારીને અંદરની વખારમાંથી એક સ્ત્રીને બેલાવી એ યક્ષિકા હતી; ગુલામ સ્ત્રીઓની પરીક્ષક ને સંરક્ષક! પ્રચંડ, કદાવર ને સાક્ષાત ચંડિકાસ્વરૂપ! કાળા
F
“વિલોચન ! મારે સોદો પાર પાડી દે!”
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ : મત્સ્ય–ગલાગલ મુખમાં એના મોટા લાલ હોઠ, એમાં લાલઘૂમ જીભ! લાંબી ભુજાઓમાં રહેલું અણદાર ત્રિશૂળ! ત્રિશુળને છેડે નઠોર ગુલામના લોહીથી રંગાયેલો હતો. ગમે તેવી અભિમાની શ્રી યક્ષિકા પાસે ઢીલી ઢસ થઈ જતી. યક્ષિકા ઘડીભર આ નવી ગુલામડી તરફ નીરખી રહી!
છોકરી સૂનમૂન ઊભી હતી. એની આંખમાં નિરાધારતા હતી. જાળમાં ફસાયેલી મૃગલીની જેમ એ પરવશ હાય. તે એની મુદ્રા પર ભાવ હતા.
“ચંદનની ડાળ જેવી કરી છે!” ગુલામમાં જાલીમ ગણાતી યક્ષિકાને પણ પળ વાર છોકરી ઉપર વહાલ આવ્યું.
યક્ષિકા!” કરાવેલી કિમતનું સુવર્ણ ગજવામાં મૂકતાં સેનિક યક્ષિકાની પાસે આવ્યું. એણે જરા નરમાશથી કહ્યું: “યક્ષિકા, કેઈ સારા ગ્રાહકને વેચજે હે, છોકરી સારી છે. ”
“શ્રીમાન, વળી પાછી એની એ વાતે. જુઓ, એક નિયમ કહું. સ્ત્રી, દાસ અને શૂદ્ધ તરફ કદી માયા મમતા દેખાડવી નહિ. એ તે ચાબુકના ચમકારે સીધાં દેર! એમને વળી શું સારે ગ્રાહક ને શું ખેટે ગ્રાહક !”
ના, ના, જે ને છોકરીનાં નયનમાં કે ભાવ છે !”
તમે પુરુષો ભારે વિચિત્ર છેહે! ઘડીમાં માયાભાવ એ દેખાડે કે જાણે હમણું ગળગળા થઈ જશે, ને ઘડીમાં ક્રોધભાવ એ દેખાડો કે જાણે દેહનાં ચિરાડિયાં કરી અંગેઅંગમાં મરચું ભરશે! મન ન માનતું હોય તો હજીય તક છે, લઈ જાએ ઘેર!”
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વિલોચન : ૧૧ “ના, એ તે જે એક વાર નક્કી થયું એ થયું. અહીં બે બેલ”ની વાત નહિ!”
એ તે હું જાણું છું. ઘરવાળીએ ઘસીને રાખવાની ના પાડી હશે. હવે તે બધી સ્ત્રીઓ દાસી તરીકે કદરૂપી કાળી દાસીઓ પસંદ કરે છે! મને માફ કરજે, શ્રીમાન, તમારા. મેટાના ઘરમાં ઉંદર-બિલાડીના ખેલ ચાલે છે! એના કરતાં તે અમે....યક્ષિકા બેલતાં બોલતાં મર્યાદા વટાવતી જતી હતી; વિલોચને અડધેથી વાત કાપી નાખતાં કહ્યું :
વારુ સાહેબ! હવે કઈ નવી લડાઈ ખેલવા જવાના છે, એ કહે ને! કામરૂ દેશમાં જાઓ તે જરૂર ચાર-છ લેતા આવજે. ત્યાંની ઘનકુયુગમા ને સુતનુજઘનાની માંગ વધારે છે. ”
વાડ, વાયુ,ને સેનિક છેલ્લી એક નજર પિલી છોકરી તરફ નાખીને ચાલ્યા ગયે.
યક્ષિકા, ઓતરાદી વખારમાં-જ્યાં આપણે ઉચ્ચ. કુળની દાસીઓ રાખીએ છીએ ત્યાં—એને રાખ. કેઈ દાસ એના તરફ નજર પણ ન નાખે, એ ધ્યાન રાખજે ! આપણે પણ ગુલામને શીલ પાળતાં શીખવવું જોઈએ, કારણ કે બજારમાં તેઓને ભાવ મેં માગ્યે મળે છે.”
વા!પ્રચંડકાય યક્ષિકા હાથમાં નવી દાસીને હાથ લઈને ચાલી ગઈ.
આજને દહાડે બગડ્યો. સવારના પહેરમાં જ એક લપ વળગી, હે ભગવાન!” વિલેચન એક ઊંચા આસન પર બેઠે, વેપારમાં એ વહેમ અને તિષને બહુ માનતે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ : મત્સ્ય—ગલાગલ
એ કહેતા કે શુકન તા દીવા છે. આજ શરૂઆતમાં જ ખાટ એડી. એણે નવા માલ લેવા દેવાની સહુને આજ પૂરતી ના સંભળાવી દીધી.
એની ચિંતા સ્વાભાવિક હતી, કારણ કે એની વખારામાં હુમાં ખૂબ દાસ-દાસી ભરાઈ ગયાં હતાં. ભારતવર્ષના રાજાએ હમણાં દિવિજયના શાખમાં પડ્યા હતા. રાજ છાશવારે લડાઇ એ થતી. લડાઈમાં જે રાજાની જીત થતી, એ હારેલા રાજ્યની માલ-મિલકત સાથે સ્ત્રીએ ને પુરુષાને પણ ઉઠાવી લાવતા; ને એવી સ્ત્રીએ ને એવા પુરુષા ગુલામ કહેવાતાં. આ ચુલામા રાજમાન્ય દાસ-બજારમાં વેચાતાં.
વળી પ્રત્યેક લડાઈનું પરિણામ સ્વાભાવિક રીતે અનાજની તંગીમાં આવતું. ખેતરા રાળાતાં, ભંડારા લૂંટાતા ને દુષ્કાળ ડાકા. આમાં પણ પેટની આગ ઠારવા બાળકે વેચાતાં. દુષ્કાળ પછી અનિવાર્ય એવા રાગચાળા ફાટતા. કેટલાંય ખળકા અનાથ બનતાં, સ્ત્રીએ વિધવા થતી; એ બધાં નિરાધારાના આધાર વિલેાચન જેવા દાસબજારના વેપારી હતા. અને આ બધાં કારણાથી હમણાં વિલેાચનની વખારામાં ખૂબ માલ ભરાઇ ગયા હતા. એની ઇચ્છા ભારણ એછું કરવાની હતી, કારણ કે એટલા મેાટા ગુલામ–સમુદાયને સ ંભાળતાં, સાચવતાં ને ચેાગ્ય શણગારીને રાખતાં ભારે ખર્ચ થતા !
રાજમાન્ય દાસ–બજારમાં ખરીદ કરેલાં દાસ દાસી ખરીદ કરનાની મિલકત લેખાતાં. આવા ગુલામેાને કોઈ રાજકીય કે માનવીય હક ન મળતા. ખરીદનાર સર્વ સત્તાધીશ ! ગુલામ પર અને સર્વ પ્રકારના વધ, બંધ ને ઉચ્છેદ્યના અધિકાર! વિલેાચન એવા રાજમાન્ય ખાનદાન વેપારી હતા.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય બીજું
શ્રેષ્ઠી ધનાવહ વિલેચન જે કુશળ વહેપારી હતો, એ વહેમીલે પણ હતે પેલી ચંદનની ડાળ જેવી નાજુક છેકરી ખરીદ્યા પછી એનામાં ભારે પરિવર્તન આવતું જતું હતું. જલનિધિના અતાગ ઊંડાણ જેવી પેલી છેકરીની નીલી નીલી આખે એના સ્મરણપટ પર કંઈ કંઈ ભાવ અંકિત કરી રહી હતી.
તે પેટની દીકરી સુનયનાને જોતેને વિચારમાં પડી જત!, અરે, પેલી ચંદના ને આ સુનયના, એમાં ફેર શું ? રૂપે-રંગે, ગુણે કઈ રીતે કઈ ઊતરતી છે? શા માટે એક ગુલામ? શા માટે એક પ્રતિષ્ઠિત? ગુલામને શું જીવ ન હોય? પેટનાં જણ્યાં ને પારકાં જગ્યામાં કેટલું અંતર! અને પછી એ મૂંઝવણમાં પડી જતા.
જે કે આવા વિચારે વિચનના વેપાર માટે આત્મઘાતક હતા, અને આ પહેલાં કદી એ એ વેવલે બને પણ હેતે. પણ પેલી નાની શી છોકરીની શાન્ત–પ્લાન મુખમુદ્રા એણે જોઈ ત્યારથી એને કંઈનું કંઈ થઈ ગયું હતું. એને લાગતું. સંસારની કરુણતા-ક્ષણભંગુરતા જાણે ત્યાં આવીને થીજી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ ગઈ હતી. કિસલય સમા એના ઓષ્ટ જોઈને એમ થતું કે અરે, રડી પડીએ! એ દિવસથી એણે ચાબૂક મૂકી દીધા. કમમાં કમ નાની છોકરીઓને તે એ મારતે બંધ થયે.
કેટલીક વાર યક્ષિકાને બોલાવી એ કહેઃ “હે યક્ષિકા, તે તે કેટલાય ગુલામેના વાંસા ફાડી નાખ્યા છે, પણ તને એમ નથી લાગતું કે ગુલામ કંઈ બધા સરખા નથી હોતા. ખરાબ હોય તેમ સારા પણ હોય?”
એવી વાત હું ન જાણું. હું તો એટલું જાણું કે આપણા કહ્યામાં રહે તે સારે, કહ્યામાં ન રહે એ ખરાબ! તાડનને અધિકારી ! ગઈ કાલની જ વાત છે. એક ડોસાને ગુલામડી જોઈતી હતી. એ કૃપણ આત્મા ખૂબ સુવર્ણ લઈને આવ્યો હતો. એણે એક નાની છોકરી ખરીદ કરી. જૂઈના જેવી કમળ! કેળના જેવી સ્નિગ્ધ! એને જોઈને વિષયી બૂઢાના મેમાંથી લાળ જવા માંડી. મેં કહ્યું: ડેસલજી, ચેતતા રહેજે, નહિ તે મરી જશે તો પાપ લાગશે. બૂઢ દાંત કટકટાવીને કહેવા લાગ્યો કે “ગુલામને હાથે કરીને ક્યાં મારી નાખીએ છીએ? બાકી એની મેળે મરી જાય એમાં તે પાપ કે પુણ્ય! અરે, એમ પણ એ જીવને મુક્તિ મળશે ને! નહિ તે બિચારા આ ભવે કંઈ ગુલામીમાંથી છૂટવાનાં હતાં ? પેલી છોકરી બિચારી એને જોઈ ડરી ગઈ હતી. પહેલાં તે પાછાં પગલાં ભર્યા. પણ આ ત્રિશૂળ જરા પીઠમાં ભરાવ્યું કે જાય ભાગી!” યક્ષિકા અટ્ટહાસ્ય કરી ઊઠી.
યક્ષિકાની વાત સાંભળી હમેશાં ભયંકર અટ્ટહાસ્ય કરનારે વિલાચન જાણે આજે થાકી ગયે. એ નીચે બેસી
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રેષ્ઠિ ધનાવહે ::૧૫
cr
ગયા. અને કહેવા લાગ્યા : “ ચક્ષિકા, આપણે એટલુ ન કરીએ કે દાસીઓના-છેકરીઓના વેપાર ખધ કરીએ; માત્ર દાસા જ વેચીએ. એ લડધા તરફ મને જરાય યા—માયા નથી જાગતી.”
“કાઈ શ્રમણ ભેટી ગયેા લાગે છે! ભગતડા થયું.
""
છે શું ?
ર
ના, ના, ભગત તેા શું ? સાત પેઢીના આ ખાપુકા જમાવેલા ધંધા છે, પણ આ છેકરી ભારે વિચિત્ર છે. અને જોયા પછી ઘણા વિચાર આવે છે. આવા નમળે! હું કદી નહાતા પડયો.”
“ અરે, તારા વિચારવાયુનું મૂળ જ એ કરી છે. કાલે સવારે જે પહેલા આવશે, એને વેચી દઈશ. એ જ અપશુકનિયાળ લાગે છે. અઠવાડિયાથી ધધા જ ચાલતા નથી.” “ના, ના, એવું ન કરીશ, અક્ષિકા ! ”
''
“તારી એક પણ નહિ સાંભળું. કામરૂ દેશની કામિની અથવા રારૂની રંભા જેનું મન ચળાવી ન શકી એનું મન એક છેકરી ચળાવી જાય, એ તે ન બનવાનું મને છે. આ લાગણીવેડા ભૂંડા છે. આ તા વેપાર છે. વેપારમાં તા વેપારની રીતે બધું ચાલે ! એ છોકરીનેતા જે મળે તે લઈ ને વેચી નાખે જ છૂટકે. એ જશે તેા તારું મન થાળે પડશે. પુરુષાનાં ચિત્ત ભારે ચંચળ ઘડ્યાં છે ઘડનારે !” યક્ષિકાને વિલેાચન જેવા પ્રતિષ્ઠિત વેપારીને પણ લાડમાં તુકારે ખેલાવવાના ખાનગી અધિકાર હતા.
tr
“હું ઘરાક લાવી દઈશ, ” એટલું કહીને વિદ્યાચન
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ : મત્સ્ય–ગલાગલ બહાર નીકળી ગ. એ ઘણે ઠેકાણે ફરી આ, પણ મન શાન્ત ન થયું. અતલ ઊંડાણવાળી પેલી છોકરીની નીલી નીલી આંખે એને યાદ આવી રહી હતી! કેટલાંક મેં એવાં હોય છે, જે મૃત્યુની છેલી પળ સુધી વિસરાતાં નથી ! એમાં ક્રાંતિકારી અસર ભરી હોય છે.
એ ભજનમંડળીમાં ગયો. મોડી રાત સુધી ભજન ગાયાં, પણ ચિત્ત ઠેકાણે ન આવ્યું! ગુરુદેવના ચરણે દાબી ધમી વિલેચન ભેટ ધરી આવ્યા, પણ શાન્તિ ન મળી. ઈષ્ટદેવને જાપ કર્યો, પણ ચેન ન પડ્યું. અરે, છોકરીને જોઈને કામ જાગવાને બદલે શમી ગયો છે, છતાં આ અશાન્તિ શી? મેલડી રાતે એ પથારીમાં પડ્યો.
આખી રાત સ્વપ્નામાં પેલાં નયનતારક દેખાતાં રહ્યાં. સવારે વિલોચન વહેલો ઊઠી ગયે. રસ્તા ઉપર જઈને એ ઊભું રહ્યો.
સૂર્યને સુવણરંગી પ્રકાશ ચારે તરફ પથરાઈ ગયા હતે. ગુલામાં વહેલી સવારથી કામે લાગ્યા હતા. ગુલામડીએ પિતાની માલિક માટે શંગારનાં સાધને એકત્ર કરી રહી હતી. કેઈ વાર નઠેર ઠેર કે રેઢિયાળ ગુલામ ઉપર વીંઝાતા ચાબુકના સપાટા ઠંડી હવામાં ગાજતા. કોઈ વાર બૂમે કાને પડતી: “બેટાઓને કામ કરતાં ટાઢ વાય છે. કરમ બંદિયાળનાં ને રેફ રાજાને.” ને થોડી વારમાં જ કે ઘરના દરવાજામાંથી આગળ દડતે અર્ધનગ્ન ગુલામ ને પાછળ પશ્મીનાની શાલ ઓઢી હાથમાં ચાબૂક લઈ દોડતે ઘરધણું દેખાતે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રેષ્ઠી ધનાવહ : ૧૭
ભારે રમૂજ ! ઘર ઘરના દરવાજામાં પ્રજાજને આ તમાશો જેવા આવીને ખડા થયા હતા. ખૂબ મજા જામી. વાહ ભાઈ વાહ! ખૂબ કરી ! એ પકડી પાડ્યો ગુલામને ને ભરબજારે બધાની સામે માંડ્યો ફટકારવા! આવી ટાઢમાં ભારે કાશ્મીરી શાલમાંથી હાથ બહાર કાઢીને જોરથી ચાબૂક વીંઝ એ કંઈ ઓછી મહેનતનું કામ હતું ! ગુલામના મેંમાંથી લોહી જતું હતું, એ હાથ જોડતું હતું, પણ પેલે બમણુ આવેશથી ટાકરતા હતા. જોકે હસતાં હતાં. ભારે રમૂજ! સવારના પહેરમાં સુંદર રમૂજ માણવા મળી.
પણ વિલેચનનું દિલ અત્યારે રમૂજ માટે તૈયાર નહોતું. એણે એ દશ્ય તરફથી માં ફેરવી લીધું ને દૂર દૂર ક્ષિતિજ સુધી નજર નાખી. પઢનાં પંખેરું ચારે ચૂગવા અહીંથી તહીં ગાતાં ગાતાં ઘૂમી રહ્યાં હતાં. વિવેચનની વ્યગ્ર દૃષ્ટિને એ જોવામાં કંઈક આસાયેશ મળી. ત્યાં તે એ ધરી માર્ગ પર એક રાજકાથી ઘટા વગાડતે આવતે દેખાયે. સેથી રસેલી અંબાડી તેજનાં અંબાર છેડતી હતી. એમાં દેવકુમાર જેવો કોઈ પુરુષ બેઠેલો હતો.
વિલોચને ઉત્કંઠાથી બે ચાર જણાને પૂછ્યું કે શ્રેષ્ઠી, કઈ મહાજન, કેઈ વ્યવહારીઓ ગુલામોની ખરીદીએ તે આવતો નથી ને ! અરે ચાલ, આજ ભારે તડાકો પડશે! આજ છોકરીઓ બધી વેચી નાખું! પછી દેખવું નહિ ને દાઝવું નહિ! કૌશાંબીના દાસબજારમાં મારા જેટલે માલ પણ છે કેની પાસે ? વિલેચનની આંખમાં અવનવું તેજ ભભૂકી ઊઠયું. પણ થોડી વારમાં એ નિરાશ થઈ ગયો. એને ખબર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ : મત્સ્ય-ગલગલ
પડી કે આ તે રાજ અતિથિ છે. મહારાજા શતાનિક રંગશાળા નિર્માણ કરી રહ્યા છે, એમાં મૂકવા માટે મહારાણી મૃગાવતીની છબી ચિતરાવવાની છે. એ માટે ભારતવર્ષમાં સુવિખ્યાત યક્ષમંદિરના ચિતારા રાજશેખરને તેડ્યો છે. લબ્ધિવંત છે. માત્ર એક અવયવ જોઈને સાંગોપાંગ છબી દેરી શકે છે!
વિલેચનની ઉત્સુક આંખે નિરાશ થઈ પાછી ફરી. એ કંઈ અત્યારે છબી પડાવવા નીકળે નહોત!
અરે વિલેચન!” યક્ષિકા એને શોધતી હતી અહીં આવતી દેખાઈ. વિચને એની સામે માત્ર એક લુખ્ખી નજર નાખી, કંઈ જવાબ ન આપે.
શું કરે છે?”
“છબી દેરાવું છું, યક્ષિકા! પેલો યક્ષમંદિરને ચિતારો રાજશેખર આવે. ચાલ, તારી છબી દેરવા એને કહું !” ને વિચને યક્ષિકાના પ્રચંડ દેહ પર નજર નાખી. સુંદર શુર્પણખા! ઈતિહાસની શુર્પણખા કદાચ કુરૂપ હતી; એની આ યક્ષિકા એવી નહતી! એની દુકાનની વિશ્વાસુ વાણેતર હતી, સાથે સાથે એ વહાલસોઈ પત્ની પણ હતી, લાડ લડાવનારી માતા પણ હતી, ભાવભરી ભગિની પણ હતી: યક્ષિકા અનેકરૂપ હતી.
એ દહાડા ગયા, ગાંડા !” ને યક્ષિકાએ પોતાના દેહ પર એક સ્નિગ્ધ નજર નાખી ! “વિવેચન, રાજશેખર તે જ૮ પ્રકારના નાયકે ને ૩૮૪ પ્રકારની નાયિકાઓની છબી
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રેણી ધનાવહ : ૧૯ ચીતરનાર છે. રાજા-મહારાજા સિવાય બીજાનું ગજું નહિ, ને પવિની સિવાય બીજીનું કામ નહિ. હું કંઈ પતિની છું !”
ના, ના, યક્ષિકા,! કૌશબીમાં પદ્મિની માત્ર મહારાણી મૃગાવતી. નહિ તે યક્ષિકા, પ્રેમના નિયમ કંઈ ઓર છે: એમાં તે જે શંખણીથી મન લાગી જાય તે પદ્મિની એની પાસે પાણી ભરે. બાકી, પેલી છેકરી.ચંદનની ડાળી જેવીચંદના-મટી થતાં હું ખાતરીથી કહું છું કે જરૂર પશ્વિની થવાની.”
જેઈ ન હોય તે તારી પતિની ! અરે નામ મૂક એ રાંડ પદ્મિનીઓનું ! અરે, પતિની તે આખા વંશનું નખેદ કાઢે, તમામ દેશનું ધનત-પત વાળે, એમ ઘરડા લેઓ કહે છે. એ તો જીવતી જાગતી પનોતી ! એના કારણે ભયંકર લડાઈઓ થાય.”
ચૂપ મર ! વળી કોઈ સિપાઈસપરું સાંભળી જશે તે તને ને મને અવળી ઘાણીએ ઘાલી તેલ કાઢશે. આ રાજાઓને તે માખી મારવી કે માણસ મારવું સરખું ! જય હે પશ્ચિની રાણું મૃગાવતીને !” વિલેચન પાછળનું વાક્ય જરા જોરથી બે. રાજહાથી પાસે આવતાં યક્ષિકા ઉતાવળી ઉતાવળી બાજુમાં સરી ગઈ
વિવેચન ઘણી વાર ત્યાં ઊભો રહ્યો. સૂરજ તપવા લાગ્યો, પણ મનમાન્ય ગ્રાહક ન મળે. એટલામાં દૂરથી ધનાવહ શેઠને આવતા ભાળ્યા. વિલેચન એ ભદ્રિક શ્રેષ્ઠીને જોઈ ખુશ થઈ ગયો.
ધનાવહ શેઠ ભારે દયાળુ–દયાધમ માં માનનારા! બે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવતા
એ મજબુત ચલા કરતા. દર
૨૦ : મત્સ્ય-ગલાગલ હિરણ્યકોટી નિધાનમાં હતા. એક વેપારમાં ને અડધી વ્યાજમાં રાખતા હતા. એમને મૂલા નામની પત્ની હતી. બંને સ્વર્ગનું સુખ જોગવતાં હતાં. સંસાર માંડયાને ઘણે વખત વીત્યે છતાં કંઈ સંતાન નહોતું થયું; એટલું માત્ર દુખ હતું. .
સંતાનની અછત શેઠના મનને મૂંઝવતી. વાંઝિયાનું મુખ લોકો ન જુએ, એવી માન્યતા હોવા છતાં સવારના પહારમાં ધનાવહ શેઠનું નામ હોંશથી લેવાતું. મેં જેનાર માનતું કે દહાડે સફળ થયો. એ વિલોચનના જૂના ગ્રાહક હતા. વેપાર ધંધા માટે તેમજ ઘરકામ માટે માણસની જરૂર પડતી ત્યારે વિલોચનને ત્યાં જ આવતા. જૂના વખતમાં એ મેતીને વેપાર કરતા. દરિયામાંથી મોતી કાઢવા જુવાન ને મજબૂત ગુલામોની જરૂર રહેતી, પણ મેતી કાઢવાનું કામ એવું ભારે હતું કે એ ગુલામ ત્રણ-ચાર વર્ષમાં અકાળ. મૃત્યુને ભેટતા. એક વાર કેઈએ કહ્યું: “શેઠ, ગુલામને માણસ ભલે ન ગણે પણ એનામાંય જીવ તે હોય છે ને! ભારે પાપ છે, અને આ પાપે તમને સંતાન થતાં નથી.'
શેઠે મેતીને ધંધો છોડ્યો, પણ સંતાન તે ન થયાં. વિલેચનને જોતાં જ શેઠે કહ્યું :
કેમ વિલોચન! અત્યારમાં ફુરસદમાં!”
“આપના માટે જ આવ્યા હતા. એક સુંદર દાસી તમારા માટે રાખી લીધી છે! મારે એમાં કંઈ નફે ખા નથી, શેઠજી !”
વેપારી નફો નહિ ખાય તે શું વેરાગી ખાશે? પણ અલ્યા, હરી ફરીને અમે હુ ને હુતી. બે માણસમાં તે કેટલાં દાસ-દાસી રાખવાં?”
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રેષ્ઠી ધનાવહ ? ૨૧
અરે શ્રીમાન, લઈ જવા જેવી છે. પેટની દીકરી જેવી લાગશે. સૂનાં ઘર વસાવે એવી છે. ચાલે પધારે, બતાવું! મન માને તે લઈ જજે ને !”
વિલેચી ધનાવહ શેઠને અત્યંત આગ્રહ કરીને વખારે લઈ ગયે. એક કાષ્ઠ-સિંહાસન પર શેઠને બેસાડી ચંદનાને હાકલ કરી.
ચંદના તૈયાર જ હતી. આજે એને વેચી નાખવાની હોવાથી સવારથી જ એને શણગાર થઈ રહ્યો હતો. ગુલામો માટે ખાસ બનાવવામાં આવતાં તાંબાનાં, અબરખનાં ને મીણનાં ઘરેણાં એને પહેરાવ્યાં હતાં, લાંબા કેશકલાપ ગૂંચ્યું હતું ને હાથમાં રાતું કમળ આપ્યું હતું.
કોઈ પણ ગ્રાહક સામે હસતા મુખે ઊભા રહેવાની
=
=
SINE
-
ચંદના શાન્ત ગંભીર ઊભી હતી.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ અને હાથનું લીલા-કમળ રમાડતાં રહેવાની આજ્ઞા હતી.
ચંદના-લાવણ્યભરી ચંદના–હસતી તે નહતી, પણ શાન્ત ગંભીર ઊભી હતી.
“ચંદના, શેઠના પગ પખાળ!” યક્ષિકાએ હુકમ કર્યો. ચંદનાએ પગ પખાળ્યા. “ચંદના, એક ગીત ગા જે!”
ચંદનાએ એક નાનું ગીત ગાયું. એ રડતી હતી કે હસતી હતી, એ કંઈ ન સમજાયું: પણ એના નિર્દોષ સ્વરે શેઠનું હૈયું હલમલાવી મૂકયું. એની કામણભરી કીકીઓએ શેઠને આકર્ષણ કર્યું.
શું મૂલ્ય છે ?” “આપે તે, તમને જ આપવી છે.” વિલોચને કહ્યું.
“હા, હા, આ તે મગના ભાવે મરી વેચાય જેવો ઘાટ છે. જે આપે છે. આજે જ નિકાલ કરે છે,” યક્ષિકાએ કહ્યું.
માગે તે આપું!” શેઠ પણ ઉદાર બની ગયા. ત્રણે જીવ દરેક વાતે તૈયાર હતા. એ રીતે એક અનાથ જીવનું ભાવિ બહુ જલદી નક્કી થયું.
સોદો સરળ રીતે પતી ગયે. યક્ષિકાએ ચંદનાને દેરી દીધી. વિલોચન-વાઘ જેવો વિલોચન-એશિયાળ બનીને એને જતી જોઈ રહ્યો. એને લાગ્યું કે એના જીવનમાંથી જાણે ચેતન ચાયું જાય છે !
શેઠની પાછળ ચંદના ચાલી નીકળી: નવા આવાસમાં, નવા પરિવારમાં, નવું ભાગ્ય ઘડવા!
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ત્રીજું
મૂલા શેઠાણી ઊડણ ચરકલી જેવી ચંદના, અમે કહીશું કે, ખરેખર ભાગ્યશાળી હતી. એ આવી ત્યારથી ધનાવહ શેઠના ઘરમાંથી અમાવાસ્યાને અંધકાર સરી ગયા છે ને પૂનમની ચાંદનીને શીતળ છંટકાવ સર્વત્ર વ્યાખ્યા છે.
શેઠ-શેઠાણીના હૃદયમાં હજી સુધી ભરી પડેલી સંતાનની માયા ચંદના પર ઠલવાઈ રહી છે. લીલા વનની પોપટડી જેવી ચંદના કળા કરતી, જંગલની મૃગલી જેમ આખો દિવસ કૂદ્યા કરતી. ભાતભાતના શણગાર એના માટે આવતા, રંગરંગનાં વસ્ત્રો એને માટે મંગાવાતાં અને ખૂબી તે એ હતી, કે ગમે તેવાં વસ્ત્ર કે અલંકાર ચંદનાને અડીને અરધી ઊઠતાં. અલંકારથી ચંદના શોભે છે કે ચંદનાથી અલંકાર દીપે છે–રસશાસ્ત્રીઓ માટે એ ભારે મૂંઝવણને પ્રશ્ન રહેતે. ચંદનાને પડ્યો બોલ શેઠશેઠાણ ઝીલતાં.
ચંદના ભૂતકાળ ભૂલી રહી હતી, ને સુખદ વર્તમાનની કું જેમાં કેકા કરી રહી હતી. આજ નાગપાશસ કેશકલાપ બાંધી રાસ રમવા જતી, કાલે પાયે સુવર્ણન પુર બાંધી
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ
નૃત્ય કરવા લાગતી. વસતાત્સવ ને કૌમુદ્રી ઉત્સવામાં ચંદના સહુથી અગ્રેસર રહેતી.
ચંદના પણ નગુણી નહેાતી. એ જાણતી હતી કે આ સ'સારમાં ગુલામનું સ્થાન ગમાણુના ઢાર કરતાં હીણું હતું. એ માટે એણે ઘરની વ્યવસ્થાનું તમામ કામ ઉપાડી લીધું હતુ. અશન, પાન, ખાદિમ ને સ્વામિ એ પેાતે જ તયાર કરતી. વસ્ત્ર, કમલ, પ્રતિગ્રહ, પાદપ્રેાંછન એ પેાતે જ વ્યવસ્થિત રાખતી. પીઠલક, શય્યા, સંસ્તારક યથાયાગ્ય સ્થાને એ જ રખાવતી. એસડવેસડની ઉપાધિ પણ એજ રાખતી. ઘરનાં અન્ય દાસદાસીઓને પણ એ જ સંભાળતી.
દાસ-દાસીઓને વિચાર આવતા: અરે, આ કરી તે ગુલામ છે કે માલિક ! આપણી જાણે શેઠાણી ડાય એમ વર્તે છે.’ ગુલામ કદી ગુલામનું શાસન સહન કરી જ ન શકે, ત્યાં એનુ સ્વામિભાન સહેજે ઘવાય. ભૈરવી નામની નવજુવાન દાસીને ચંદનાનું આ જાતનું આધિપત્ય સહુથી વિશેષ ખટકતું. એ ઘણી વાર મૂંગા વિરોધ દર્શાવતી. એક રીતે બંને હરીફ પણ હતાં. ભૈરવીનું પણ ઊગતું યૌવન હતું, ને ચંદના પણુ નયૌત્રના અની રહી હતી. અને જીવનની નવ વસંતને સત્કારી રહી હતી.
દાસત્વના કટુ ને અપમાનિત જીવનમાં ભૈરવી એક વાતને નિશ્ચય કરી ચૂકી હતી, કે કામદેવ વય કે અવસ્થા કઇ જાતા નથી. ગમે ત્યારે, ગમે તેને, ગમે તે વયે પીડે છે. ભરવીની છૂપી સાધના ધનાવહ શેઠમાં કામપીડા પેદા કરવાની હતી. સ્વસ્થ, શાંત ને ચતુર્થાંમના પાલક ધનાવહુ શેઠ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલા શેઠાણી : ૨૫ ભિરવીને પુત્રીની નજરે નીરખતા, એની દરકાર રાખતા, કઈ વાર એની સુખપૃચ્છા પણ કરતા. ભરવી પોતાના અંગે બેદરકાર રીતે ઉઘાડાં રહેવા દઈ, રતિપીડા વ્યક્ત કરતાં બેશરમ ગીતે ગાઈ વારંવાર કઈ ને કઈ કામના બહાને શેઠની નજર સામે આવી, હસીને, વ્યંગ કરીને પિતાના ઇચ્છિત માગે કદમ કદમ આગે બઢી રહી હતી.
તેમાં અડધે રસ્તે ચંદના આવી મળી. બધે ખેલ બગડી ગયે. શેઠ-શેઠાણી તે ચંદના પાછળ ઘેલાં બન્યાં હતાં. એને પડો બોલ ઝીલાતો હતે. ભૈરવી આ સહી ન શકી. શરૂઆતમાં ધીમે વિરોધ કર્યો, બધાં દાસ-દાસીને એની સામે ઉશ્કેર્યા પણ ખરાં, પણ ચંદનાએ એક વાતમાં તેમને સહુને ઠડાં કરી દીધાં:
“આપણે બધાં દાસ છીએ. આપણે એક જ જ્ઞાતિનાં કહેવાઈએ, એટલે આપણી વચ્ચે એક શોભે! લડશું-ઝઘડશું તે આપણા હાથે આપણે આપણું બગાડશું.”
આ જવાબથી બીજાં બધાં તે સમજ્યાં પણ ભૈરવી ન માની. એ મનમાં ને મનમાં બબડી: “ગઈ કાલે આવેલી દેઢ ટકાની ગુલામડી અમારા પર રાજ કરશે? અરે, એના કરતાં કે નીચના ઘેર દાસત્વ કરવું શું ભૂંડું?”
ભેરવી ચંદનાનું મૂળ ઉખેડી નાખવા સજજ થઈ. પિતાની રૂપતમાં જલી મરનાર કે પતંગિયું ન મળ્યું, એટલે એ દિશાને પ્રયત્ન એણે બંધ કર્યો. બીજ દાસદાસી પણ ચંદનાને વધુ પ્રેમ કરવા લાગ્યાં, એટલે એ તરફને યત્ન પણ એણે બંધ કર્યો.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ : મત્સ્ય–ગલાગલ | એક ઘોર અંધારી રાતે, છેષ-દાવાનલમાં જલી રહેલી
એ તુચ્છ દાસીએ મંથરા ને કૈકેયીનું નાટક ભજવવાને નિરધાર કર્યો. ભલી ને હરખઘેલી મૂળા શેઠાણું સંસારના દાવપેચથી અજાણ હતાં. સંતાન નહોતાં, એટલે એ તરફ સ્વાભાવિક આકર્ષણ રહેતું, છતાં ચંદના ઘરમાં આવ્યા પછી મન કંઈક શાન્ત થયું હતું.
એક દહાડાની વાત છે.
અચાનક સ્નાનગૃહમાંથી સ્નાન કરીને આવતી ચંદના લીસી ભૂમિ પર લપસી પડી. એક જ ઉત્તરીય એણે શરીરે વીટયું હતું ને એનાં સુંદર ગાત્રે તરતના સ્નાનની સ્નિગ્ધતાથી ચમકી રહ્યાં હતાં. લાંબે છૂટે કેશકલાપ પગની પાની સુધી વિખરાયેલે પડ્યો હતો.
એક ચીસ નાખીને ચંદના બેહોશ બની ગઈ. એના માથામાંથી લોહી ફૂટીને વાળને ભીંજાવી રહ્યું. આજુબાજુ કોઈ નહોતું. એક માત્ર ભૈરવી થોડે દૂર કામ કરતી હતી. એણે ચંદનાને પડતી જોઈ, પણ તરત જ જાણે કંઈ ન જાણતી હોય તેમ આડું જઈને કામ કરવા લાગી. “રાંડ, એ જ લાગની છે, મરી જાય તો મારી આંખનું કશું જાય !” તે મનમાં બબડી.
ધનાવહ શેઠ બહાર ગયા હતા, ને મૂલા શેઠાણું પડોશણને ત્યાં બેસી ગપ્પાં મૂડી રહ્યાં હતાં. પડોશણે મશ્કરીમાં કહેતી હતી: “શેઠાણ, તમે તે વગર સુવાવડે-વગર સૂંઠ ખાધે દીકરી જણ ને તેય અસરા જેવી! શાસ્ત્રીજી કહેતા હતા કે સ્વર્ગમાં દેવ-દેવીને કંઈ માતાના ઉદરમાં
માહિતું. એક નઈ, પણ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલા શેઠાણી : ૨૭ ગર્ભમાં રહેવું પડતું નથી. જેવો કોઈ પુણ્યશાલી જીવ અહીંથી સ્વર્ગમાં ગયે કે ત્યાં દેવી પલંગમાં જ આળસ મરડીને સીધે ઊભું થાય. ન એમને બાલ્યાવસ્થા, ન એમને વૃદ્ધાવસ્થા! જન્મે ત્યારે જુવાન, મરે ત્યારે પણ જુવાન !”
મારી ચંદના પણ પૃથ્વી પર ભૂલી પડેલી અસર જ છે ને ?” મૂલા શેઠાણું બોલ્યાં.
જોઈ તારી ચંદના !” એક વૃદ્ધ ડેશીમા તાડૂકી ઊઠયાં, “નીચ જાતને માથા પર ચઢાવવી સારી નહિ. ગુલામ એ આખરે ગુલામ! એનામાં ખાનદાની હોય ક્યાંથી ?”
મારી ચંદના જુઓ તો તમે ખાનદાની ને ઊંચનીચની વાત ભૂલી જાઓ. બેન, ગુલામ શું ને શેઠ શું? માણસ તે ન ઊંચ છે, ન નીચ છે. સ્થિતિ પ્રમાણે સારોનરસો થાય છે.”
“અરે એ વાડિયણ! તારી વાતે પૂરી થશે કે નહિ ?” તાજા જ ઘરમાં આવેલા ધનાવહ શેઠે ચંદનાને બેભાન પડેલી જોઈને બૂમ પાડી.
મૂલા શેઠાણીએ સાદ સાંભળે, પણ શેઠની રેજની આદત સમજી તે બેસી રહ્યાં.
તમારે તે ઘરડે ઘડપણે જુવાની આવી છે,” પાડેએણે મીઠી મશ્કરી કરી, “ઘરમાં આવ્યા કે શેઠથી શેઠાણીને જોયા વિના ઘડીભર એકલા રહેવાતું નથી.”
“એ તે એવા જ છે! ઘરમાં મને ન જુએ કે બૂમાબૂમ કરી મૂકે, જાણે કાલે જ પરણું ન ઊતર્યા હોઈ એ !
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ
એન, કાઈ વાર શરમાવા જેવું કરે છે એ !” મૂલા શેઠાણીએ મનમાં હરખાતાં ને ઉપરથી લજાવાના ડાળ કરતાં કહ્યું. “ શેઠાણી સ્વાધીનપતિકા છે. આવું સુખ તેા દેવદેવી પણુ........”
''
સામેથી એકદમ ભરવી દોડતી આવી : ખૂબ નારાજ થયા છે; જલદી ચાલેા. ” “એ તેા નાના
કરાજી ! ”
“ખા, શેઠ
છેાકરા જેવા છે. ઘડીમાં રાજી, ઘડીમાં
cr
ના, ના, મા! આ તા ચંદના સ્નાનગૃહમાં લપસીને પડી ગઈ છે. જાણે શુ થયું છે કે મેલ્યા—ચાલ્યા વગર પડી છે. શેઠજીએ ઉપાડીને પથારીમાં સુવાડી છે ને તમને ખેલાવે છે.” તું ચંદના બેભાન પડી છે? હાય આપ! લે, આ
66
આવી. ”
મૂલા શેઠાણી ઊઠીને ઉતાવળાં ઘર તરફ ધસ્યાં.
'
ચંદનાનું નામ આવ્યું કે ગાંડાં !” પાડેશણે ટીકા કરી. “એ છેકરીએ તે ભૂરકી નાખી લાગે છે,” ભૈરવી ધીમેથી મેલી ને કપાળે હાથ પછાડી પાછળ ચાલી.
ચંદના ધીરે ધીરે શુદ્ધિમાં આવી રહી હતી. શેઠે પેાતે એના માથે પાટા બાંધ્યા હતા ને પાસે બેસીને પખ્ખા નાખી રહ્યા હતા. યોવન અવસ્થાનું આગમન સૂચવતાં એનાં અધખુલ્લાં અંગે. ભલભલાની નજરને ખાંધી લે તેવાં હતાં.
શેઠાણીને જોતાં જ શેઠે તાડૂકથાઃ “ તમને બૈરાંને દિલમાં ક્રયા જ નહિ! આ છેાકરી મરવા પડી છે ને પાતે,”
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલા શેઠાણ : ૨૯ “ખોટા ચિડાશે મા! કેને ખબર કે છોકરીને આમ થયું છે. મૂઆ કર ચાકર પણ સ્નાનગૃહ સાફસૂફ નથી રાખતાં ને! લીલ-શેવાળ કેવી થઈ જાય છે! હાય રે મારી લાડલી!”
બા, એ લાડલીને મેં ઘણી વાર કહ્યું કે નીચું જોઈને ચાલજે, પણ માને તે ને!” ભરવીએ ચંદનાની બેશુદ્ધિને લાભ લઈ કહ્યું, “ભારે રેફબા, આંખે જાણે ઍડે આવી! હું પૂછું છું કે શું જુવાની એને એકલીને જ આવી હશે?”
ભરવાની વાતમાં છૂપે વ્યંગ હતે. મૂલા શેઠાણી ચંદનાની સેવામાં લાગી ગયાં, પણ શેઠ તે પથારી પાસેથી ખસે જ નહિ !
શેઠાણું ચંદનાની ભારે આળપંપાળ કરતાં, પણ આ વખતની ચંદનાની તમામ સુશ્રુષા શેઠે પોતે ઉપાડી લીધી. ઐરક જાતિ પર અવિશ્વાસ તેઓ વારે વારે વ્યક્ત કરતા :
બૈરાની જાત ભારે બેદરકાર ! એને પિતાના પેટનાં જણ્યાં ને પિતાને “પર”—એ બે સિવાય કેઈની પડી હતી નથી.” અને તેઓ શેઠાણુના હાથમાંથી ઓસડની
પ્યાલી લઈને પોતે જ ચંદનાને પાતા. ચંદનાના વિખરાયેલા વાળ પણ પોતે જ વ્યવસ્થિત કરતા, માથાના ઘામાં ને કમરના. દુઃખાવામાં એસડ પણ પિતે જ લગાવતા.
દાસ-બજારનો નામીચા વેપારી વિલોચન પણ છાનામાને એક વાર ખબર લેવા આવી ગયે એને કેઈ એ ખબર આપેલી કે ચંદનાને ખૂબ વાગ્યું છે, માથું ફૂટી ગયું છે ને મરણપથારીએ છે. વિલોચન જાણતો હતો કે ઘરના ગુલામને સાધારણ વાંકમાં પણ ભયંકર શિક્ષાઓ થાય છે. તેણે પોતાના મનમાં વિચાર્યું,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ : મત્સ્ય–ગલાગલ ચંદનાને વાંક આવ્યું હશે ને મારતાં ધ્યાન નહિ રહ્યું હોય! લાવ, ખબર કાઢતે આવું ને જે શેઠ એને પાછી આપે તે લેતો આવું!” વિલોચન સાથે સુવર્ણ લઈને આવ્યું હતું. પણ અહીંની આવી સ્થિતિ જોઈને એ શું બેલે? શેઠ તે ગાંડાઘેલા થઈ ગયેલા. શેઠે રેજની આદત મુજબ શેઠાણીને વાંક કાઢતાં કાઢતાં, ને આખા સ્ત્રીવર્ગ તરફ નિર્દયતાને કટાક્ષ કરતાં કરતાં, બધી વાત અઈથી ઈતિ સુધી કહી દીધી.
ભરવી પાસે જ ઊભી હતી. એણે શેઠાણીને પક્ષ લેતાં કહ્યું : “શેઠજી, મારાં શેઠાણીને વાંક ન કાઢશો. સગી મા પણ આટલું હેત ન રાખે. રેજ વાતવાતમાં તમે શેઠાણબાને આ દેઢ ટકાની ગુલામડી ખાતર હલકાં પાડે છે !”
દેઢ ટકાની ગુલામડી ! રે ! મારી ચંદનાનું અપમાન!” અને ધનાવહ શેઠે એને ઊધડી લીધી.
ભરવી રોઈ પડી ને રડતી રડતી અંદર ચાલી ગઈ. મૂલા શેઠાણી ઓસડ બનાવી રહ્યાં હતાં. ભૈરવીને રડતી જોઈને, તેમણે તેને પાસે બોલાવીને બધી હકીકત પૂછી.
ભેરવીએ મીઠું-મરચું ભભરાવીને બધી વાત કરી ને છેલ્લે છેલ્લે કહ્યું: “બા, તમે તે સતજુગનાં સતી છે. તમને શું સમજણ પડે. બાકી પેલી મનેરમા દાસીની વાત જાણે છે ને. ચંડ શેઠ સાથે પ્રેમમાં પડી ને શેઠે પિતાનાં શેઠાણને તગડી મૂક્યાં. આ રાંડે તો મારે ત્યારે આખું ઘર મારે છે! મને તે આ ચંદનાનાં લક્ષણ સારા નથી લાગતાં.”
આ તું શું કહે છે, ભરવી?”
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલા શેઠાણ : ૩૧ “સાચું કહું છું બા! મને મારીને કટકા કરશે તેય બા, હું તો સાચું જ કહેવાની. સાચું કહેવામાં શેઠે મને ધમધમાવી, હવે તમે મને ભલે શૂળીએ ચઢાવે, પણ બા, ખોટું તે મારાથી નહિ બોલાય” સત્ય કરતાં અસત્યની જબાનમાં ભારે જાદુ હોય છે. ભરવીએ આગળ ચલાવ્યું: “એ રાંડ ચંદના શેઠને જોઈને વાળ વિખેરી નાખે છે, વસ્ત્ર આડાઅવળાં કરે છે. અરે, કંઈ કંઈ ચાળા કરે છે! બા, જે શેઠ આમ એને પંપાળતા રહ્યા તે દશ વર્ષેય સાજી થાય તે કહેજે. અને બા, હું મરું. મને રાંડને ક્યાંથી આ સત પ્રગટયું કે સાચું કહેવા માંડી,” ભરવી જરા પાસે સરી ને શેઠાણીના કાનમાં કહેવા લાગી, “બા, કહેશે તે હું ચાલી જઈશ, પણ કોઈ વાર મારી વાત સંભારજો ! આ તમારી માનીતી ચંદના એક દહાડો તમારી શક્ય ન થાય તે જેજે! પુરુષ તે આખર પુરુષ છે. ભમરાની જાતને બધી વાતમાં વિશ્વાસ થઈ શકે, પણ કયા ફૂલની સુવાસ લેવા ક્યારે દેડશે, એ કંઈ ન કહેવાય. બસ બા, હવે મને મારવી હોય તે મારી નાખે. હતું તે કહી દીધું !”
માયાભર્યા જગતમાં મૂલા શેઠાણ મૂંઝાઈ ગયાં. અરે, શું ચંદના મારી શોય? ના, ના, મારા પતિ એવા નથી! પણ આ રવિ કહે છે કે પુરુષ તે ભ્રમર !
મૂલા શેઠાણી કંઈ નિર્ણય ન કરી શક્યાં.
સંસારના આ પિલા ગેળામાં અસત્ શબ્દના પડઘા ભારે પ્રચંડ હેાય છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્સ્ય ચેાથુ દૃષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ
દિવસા વીતી ગયા છે ને ચંદના તેા પાછી હતી તેવી થઈ ગઈ છે. એ જ કામકાજ, એ જ નૃત્યગાન, એ જ આનંદૅ—ઉલ્હાસ ! પણ વચ્ચે વચ્ચે ચંદના કદી ગભીર બની જાય છે, અને માતાતુલ્ય મૂલા શેઠાણીના પ્રેમમાં કઈક ખૂંચ્યા કરે છે! પણ મસ્તીભરી ચઢના ભાવિના ખેાળે બધું ભૂલી ખીજી પળે આનદમાં ડાલવા લાગે છે.
ધનાવહ શેઠ તેા એના જીવનદાતા હતા. ચઢના એમના માટે જીવ આપીને પણ કંઇ સેવા થઈ શકતી હાયતા જીવ આપવા તૈયાર હતી. અરે, રાજવંશની કેટલીય રૂપાળી છેકરીએ ગુલામડી તરીકે પકડાયા પછી કેવી દુર્દશા પામી હતી અને પાતે! આજે એના તરફ કાઈ ઊંચી આંખે જોઇ શકે તેમ નહોતું.
પણ જે દિશામાંથી રાજ મીઠા શ્વાસે આવતા, ત્યાંથી આજ અગ્નિની આળ આવતી હતી. વાતાવરણ ભારેખમ હતું. આજ સવારથી શેઠાણી ને ભૈરવી ઘરમાં નહોતાં. શેઠ મહાર કામે ગયા હતા. વશાખના મહિના આંતરબાહ્ય તપતા હતા. ચંદનનાં કચેાળાં ને શીતળ પેયા વગર રહેવાય તેમ નહોતું. સુંદર વીંઝા ને દહીં શ્રીખંડનાં ભાણાં પાસે તૈયાર હતાં,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ : ૩૩
મૂલા શેઠાણી નહાતાં એટલે ચંદનાએ શેઠના સ્વાગતના ભાર પાતે ઉપાડી લીધેા હતા. એણે પાદપ્રક્ષાલનથી માંડીને ઠેઠ તેમના આરામ માટેની સેજની વ્યવસ્થા કરી હતી. ચંદ્રનાના હાથમાં ચમત્કાર હતા. એના હાથ જે ચીજ પર ક્રૂરતા તે જાણે પલટાઈ જતી. મારીએમાં કેવડાના સુગધી શુચ્છા ને પલંગ પર ખટમેગરાની છીણી ચાદર ગૂંથીને એને બિછાવી હતી. પેાતાના જીવનદાતા માટેતા ચંદના પાતનું કમળ હૈયું પણ બિછાવવા તૈયાર હતી.
શેઠના આવવાના સમય થતા જાય છે, પણ શેઠાણી ન જાણે હજી કેમ ન આવ્યાં? અરે, વસંતના દિવસેા છે. શેઠ અહારના તાપથી આકુળ ને ક્ષુધાથી વ્યાકુળ આવશે. એમના પગ ધોવાનું, જમવા બેસાડવાનું ને છેવટે વી અણ્ણા ઢાળી ઘેાડી વાર આરામ આપવાનું કામ શેઠાણી વિના ખીજી કાણુ કરશે ? ઘેાડી વાર વિચાર કરીને ચંદના પાતે તે સેવાકાર્ય મજાવવા સજ્જ થઈ.
66
એક દાસીએ કહ્યુ: મૂલા શેઠાણી આજે પેાતાને પિયર જવાનાં છે અને એ માટે બહાર ગયાં છે. કદાચ સાંજે પણ આવે !”
એમને કહેજો કે શેઠની ચિંતા ન
ચંદના કહે : '' વારુ, કરે, હું અધુ" સંભાળી લઈશ. ”
ભેાળી ચંદ્નના તૈયારી કરતાં કરતાં હર્ષાવેશમાં આવી ગઈ. એણે ઘણા દિવસથી સંગ્રહી રાખેલું લાલ કસુંબલ આઢણું કાઢ્યું, નાનાં નાનાં આભલાથી જડેલું કંચુકીપટ કાઢ્યું, ને પાની સુધી ઢળતા કેશ સુગ ંધી તેલ નાખીને
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ : સાયગલાગલ
ઢીલા ખાંધી લીધા. હાભર્યો વનની પાપટડી જેવી ચંદના અધી તૈયારીઓ કરીને એક માજોઠ પર બેસીને શેઠ ધનાવહુની રાહ જોવા લાગી. અરે, પાતાના પિતાનું, પેાતાના જીવનદ્માતાનું સ્વાગત પેાતાના હાથે કરવાની કેવી અમૂલ્ય તક !
ચંદના આજ જોયા જેવી બની હતી. છલકતુ રૂપ, મઘમઘતું યૌવન ને ઉપર શણગારના સાજ ! ચંદનાનું રૂપ કાઈ કવિનું જીવંત કાવ્ય મની બેઠું હતું.
જાણે દેવી ‘વાસંતિકા નવવસંતના સ્વાગતે સજ્જ બેઠી હતી. જે રૂપમાં સંસાર સદા વિકાર જેવા ટેવાયા છે એમાં વિશુદ્ધિનાં દર્શન કરતાં શીખે તા, માનવદેહની નિન્દ્વા કરનારા કવિએ જરૂર લાજી મરે!
ધનાવહુ શેઠ હુમેશથી કંઈક મેાડા ઘેર આવ્યા. ચઢ્ઢના સ્વાગત માટે દ્વાર સુધી દોડીને જઈ આવી. શેઠના હાથની લાડી લઈ તે લાકડીને હાથમાં રમાડતી ચક્રના શેઠને ચંદનના ખજોડ સુધી ઢારી ગઈ અને માજોઠ પર ખેસાડી, પાતે તેમના માટે તૈયાર કરેલ ખાટી આમ્રફળના પાણીને લઈ આવી. ઉનાળાના તાપમાં ગરમ લૂ લાગી હાય તા આ પાણીથી દૂર થાય, એ ચંદના જાણતી હતી.
“ અરે ચંદના, આ ચીકણું ચીકણું જળ શાનું છે ?” “એ આમ્લ જળ છે. લૂ લાગી હોય તા નષ્ટ થઈ જાય. જુએ ને, તાપ કેવા સખત પડે
"
છે ! ” “અરે ચંદના, તું કેટલું વહાલ મતાવે છે! મારા જેવા ભાગ્યશાળી આખી કૌશાંખીમાં બીજે નહિ હોય. તારા જેવી પર તેા સાત સાત દીકરાદીકરી ઓળઘોળ કરુ.”
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ : ૩૦ “ખેટી મશ્કરી કરી કેઈને શરમાવે નહિ. શેઠજી, તમારા માટે તે મારા ચામના જોડા ને ચંદના પગનાં તળિયા પર જરા ભારથી પેલું ખાટું જળ ઘસી રહી. પગની પાની પર થતા કમળ સ્પર્શથી મીઠાં ગલગલિયાં માણ રહેલા શેઠ મુક્ત હાસ્ય કરી રહ્યા; એક નેહભરી નજરયૌવનના સૌરભ બાગ જેવી ચંદનાના દેહ પર નાખી રહ્યા. એ નજરમાં રૂપયૌવનભરી પુત્રીને નીરખનાર પિતાનું ચિરંતન વાત્સલ્ય કરતું હતું.
આજે ચંદનાને હર્ષ એના નાના હૈયામાં તે શું, આખા વિશ્વના વિશદ પાત્રમાં પણ સમાતો નહોતે. પગની પાનીઓને ખાટા જળથી ઘસ્યા પછી, એ સ્વચ્છ જળને કુંભ લઈ આવી. કુંભ લઈને આવતી, કસુંબલ સાડી પરિધાન કરેલી ચંદનાને જેવી એ પણ આ ચર્મચક્ષુઓની સાર્થકતા હતી. સાચા ગુણ જનનાં દર્શન જેમ સંસારમાં દુર્લભ હોય છે, એમ સાત્વિક સૌંદર્યભરી દેહલતાનાં દર્શન પણ મહાદુર્લભ હોય છે.
શેઠ બાજોઠ પર શાન્તિથી બેઠા હતા. એમને તમામ થાક જાણે ઊતરી ગયા હતા. ઉતાવળ તે આજે ઘણું હતી, જલદી જમીને પાછા રાજદરબારમાં જવું હતું, પણ એ બધુંય આ મીઠી પળે ભૂલી જવાયું.
પૂનમના ચાંદા જેવું મેં નીચું ઢાળીને પગ ધોઈ રહેલો ચંદનાને ઢીલે કેશકલાપ છૂટા થઈ ગયે, ને આખી પીઠ પર કાળા વાસુકી નાગની જેમ ઝૂમી રહ્યો. એ કેશકલાપની એકાદ બે લટ હવાની સાથે ઊડી શેઠના પગ પર જઈ પડી; પગના ધાવણના પાણીમાં મલિન થવા લાગી.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ
અરે, પોતાની પુત્રીને કેશકલાપ, આમ ધૂળમાં રગદેળાય! શ્રેષ્ઠીએ હેતથી હવામાં ઊડી રહેલી અલક લટ લીધી ને છૂટા પડેલા કેશકલાપમાં ધીરેથી બાંધી દીધી.
પગ પખાળીને શેઠ ભાણે બેઠા. આજની રસવતી (રસેઈ) અભુત હતી. ખૂબ હોંશથી બંને જણાએ બાપબેટીએ પેટ ભરીને વાતો કરી, ને એમ કરતાં પેટ તે બમણું ભરાઈ ગયું. આજને દિવસ મહાહર્ષને હતે.
ચંદના, માણસ માણસમાં પણ કેટલે ફેર છે? એક હેય તે જલ-થલ પલટાવી નાખે, બીજું હોય તો દિવાળીની હોળી કરી નાખે. આજ જાણે આખું જીવન કોઈ અશ્રાવ્ય ગીતથી મધુરું બની રહ્યું છે. વિલેચન કહેતું હતું કે ચંદના પદ્ધિની સ્ત્રી છે.”
મારે પશ્વિની નથી થવું. કૌશાંબીના મહારાણું મૃગાવતી ભલે એકલાં જ પવિની રહ્યાં. તમે પુરુષોએ પણ બિચારી સ્ત્રીને શાં શાં ઉપનામ આપી, એની ન જાણે કેવી કેવી કક્ષા પાડી, ન જાણે મૂખર્તાની પરિસીમા જેવાં કંઈ કંઈ એનાં વખાણ ને નિંદા કરી, એ બિચારીઆપડીને કેવી બદનામ કરી છે!”
પતિની થવું બેટું છે, ચંદના?”
હા. કેઈ કહેતું હતું કે એનું રૂપ આગ જેવું હાય. એમાં પતે બળે ને બીજાનેય બાળે.”
“સાચી વાત છે. રાણી મૃગાવતી પદ્મિની તરીકે પંકાય છે. રાજા શતાનિક એની પાછળ ગાંડા છે. છબીઓ ચિતરાવતાં થાકતાં જ નથી. પેલો યક્ષમંદિરવાળે ચિતારે રાજશેખર દિવસથી અહીં પડ્યો છે. અનેક છબીઓ ચીતરી, પણ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ : ૩૭
રાજાજીનું મન ધરાયું નથી. એ તે કહે છે, કે હજી મન ડાલી ઊઠે તેવી છબી ચીતરી જ નથી. એમને તે સાક્ષાત મૃગાવતી જોઇએ !”
“ લાક ઘેલાં થયાં છે. રૂપ, યૌવન સત્તા કે ધન મળ્યું એટલે માનવી વિવેક જ છાંડી દે છે. આ કાયામાં ચીતરવા જેવું શું છે? અને કાયા ગમે તેવી સુંદર ડાય–એથી શું છમીમાં સુંદરતા આવી જશે? અસલી હીરા સાથે નકલી હીરા હાડ અકી શકશે ખરા ? ”
66
“ ચંદના, તારી વાતા અજબ હાય છે !” શેઠ જમી રહ્યા હતા. વખત ઘણા વીતી ગયા હતા. રાજદરબારમાં તાકીદે પહેાંચવાનું હતું. તેઓ જવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. “ મધ્ય ખંડમાં સેજ બિછાવી છે, જરા આરામ કરતા જાઓ તા સારુ, ” ચંદનાએ કહ્યુ.
“ તારી પાથરેલી સેજ પર આરામ કરવાનુ કાને દિલ ન થાય ! ” શેઠે આરામ કરવા માટે વિચાર કરી રહ્યા, એટલામાં તેા રાજદરબારમાંથી તેડાગર આવીને જ ઊભે. એણે સપ્રણામ કહ્યું:
જ
રાજાજી આપની રાહ જોઇને બેઠા છે. કહેવરાવ્યું છે, કે અમે જમીને આવી ગયા છીએ, ને છતાં શેઠજી હજી જમી પરવાર્યા નથી ? ”
66
''
અરે, મારા સુખને મિચારા રાજા શું જાણે ? ” શેઠે ધીરેથી કહ્યું, ને પછી મેાટેથી કહ્યું : “ ચાલેા, આ આવ્યા !”
'
શેઠ તરત રવાના થઈ ગયા, જતાં જતાં એમની નજર ચંદનાની નજર સાથે મળી ! વાત્સલ્યનાં એ તેજ ભેટી પડયાં.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ.
દ્વાર સુધી આવીને ચદના શેઠને જતા જોઈ રહી! પિતાને વાત્સલ્યને ઝરો ! પિતાનો જીવનદાતા ! ઓ જાય!
ચંદના બે ક્ષણ સુખનિદ્રામાં મગ્ન થઈ રહી. અચાનક આકાશમાંથી વજપાત થાય તેમ કેઈએ એને ધક્કો માર્યો, કેઈએ જોરથી એને કેશકલાપ ખેંચ્યું. એણે વેદનામાં ચીસ નાખી, ને પાછા વળીને જોયું:
– જોયું તે ક્રોધથી ધમધમતાં મૂલા શેઠાણુ ઊભાં હતાં, ને ભરવી એને ચોટલે જોરથી ખેંચી રહી હતી. યમદૂત જેવા બે કદાવર ગુલામે હાથમાં દંડા લઈને ખડા હતા.
“પકડે એ રાંડને !: ઘસડીને ચોકમાં નાખે, ને હજામને બોલાવી એનું માથું મુંડાવી નાખે.”
માતા, માતા, આ શું?”
કણ તારી માતા?” શેઠાણને બદલે ભૈરવીએ જવાબ આપે, “રાંડ, જેનું ખાય છે તેનું પેદવા બેઠી છે!” - “ કંઈ નથી સમજતી!”
તું કેમ સમજે ? અમે અમારી સગી આંખે બધું નાટક નિહાળ્યું. આજ તારાં ચરિતર જેવા અમે સવારનાં ઘરમાં જ છુપાઈ બેઠા હતાં,”શેઠાણીએ કહ્યું.
“હું કઈ કામ છૂપું કરતી નથી; એમાં પાપ સમજુ છું.”
“જે પંડિતા ! એટલે જ રાંડે આજ લાલ કસુંબલ વસ્ત્ર પહેર્યું છે, (લાલ વસ્ત્ર અનુરાગનું ચિહ્ન છે) ને છૂટા કેશ રાખી શેઠ જેવા પુણ્યાત્મા પાસે કેશપાશ બંધાવ્યા છે. અરે, પુરુષ તે ભ્રમર છે. એમાં તું મળી, પછી પૂછવું શું? કામક્રીડાની જાણનારી તારા જેવી જ આ નાટક ભજવી શકે !”
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
* દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ : ૩૯ “અરે માતાજી! હું નિર્દોષ છું. આ તે તમે ઠંડા પાણીને માથે જાણે એ આરોપ મૂકો છે કે તેં આગ લગાડી ! જેની માતાએ શીલને સાટે પ્રાણ દીધે, એની હું
પુત્રી છું.”
સોનાની છરી ભેટે બેસાય, પેટમાં ન મરાય. હું વધુ સાંભળવા તૈયાર નથી ! હજી તો સેજ પર સૂવું હતું મારી શક્યને !” શેઠાણુંએ ગર્જના કરી ! ગેરસમજ એટલી મોટી હતી કે દલીલનાં વચન વ્યર્થ હતાં. ભીષણ આગમાં છંટાતું પાણી પણ તેલની ગરજ સારે છે.
“એ પ્રભુ! આ શબ્દો સંભળાવવા કરતાં મારા કાનમાં ખીલા ઠોક્યા હોત તો સારું.” ચંદના રડી પડી. એને પોતાની બેહાલી કરતાં શેઠની બદનામી વધુ સાલી રહી હતી.
“એ પણ થશે. ગુલામનું મેત ને શેરીના કૂતરાનું મેત સરખું છે.”
તને તે મને ડર નથી, પણ...”
એટલી વારમાં ગુલામ હજામને બોલાવી લાવ્યું. એને જોતાં જ શેઠાણુએ બૂમ પાડીને કહ્યું:
મૂંડી નાખ એ ચંદ્રમુખીના કેશ! ન રહેગા બાંસ, ન બજેગી બાંસુરી !”
બે ગુલામોએ ચંદનાને મુશ્કેટાટ પકડી. સુંદર કેશકલાપ ક્ષણવારમાં–આત્મા વિનાના દેહ જે-દૂર જઈને પડ્યો. કેટલો સુંદર, છતાં સ્થાનભ્રષ્ટ થયેલે કેટલે અસુંદર !
ભૈરવી, મારા ઘરની આ નવી રાણી જોઈ. મારી શક્ય, મારી સેજની ભાગીદાર, આપ એને કાળી કોટડી, નાખ એને પગે બેડ, જી દે એના હાથે જ જીર!”
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦ : મત્સ્ય અલાગલ
શેઠાણી, ગુલામ તે આખરે ગુલામ. નસીમમ શેઠાણી થવાનું લખ્યું હાત તા કેાઈ શેઠાણી કે રાજરાણીના પેટે જન્મ ન લેત !” ભરવીએ ચંદનાને હાથે-પગે એડી નાખીને એક અંધારી કાટડી તરફ ઘસડી જતાં કહ્યું . આખરે નિષ્ફળ ગયેલો ભૈરવી સફળ થઈ.
66
ak;
નિષ્ફળ ગયેલી ભરવી આખરે સફળ થઈ.
રા-કકળ કરતી ચંદના આટલું ભયંકર અપમાન જોઇ શાંત અની ગઈ હતી. હવે પુરુષાર્થ એની સીમા એળગી ચૂકયો હતા; પ્રારબ્ધની ભેટ તેા પ્રેમથી સ્વીકારવી ઘટે. એના આપ્યાં સુખદુઃખ તે શાંતિથી સહેવાં ઘટે. એના માં પરથી ક્ષણવાર માટે સરી ગયેલું ગૌરવ પાછું ફરીને આવીને ત્યાં બેસી ગયું. “ કાઇએ શેઠને ચંદનાના પત્તો દીધા છે, તેા ખબરદાર છે. ઘાંચીની ઘાણીએ ઘાલી તેલ કાઢીશ. હું મારે પિયર જાઉં છું. ” ઘરનાં દાસ-દાસીને ક્રમાન કર્યું, તે મૂલા શેઠાણી ભરવીને ઘર ભળાવી પિયર ચાલ્યાં ગયાં.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય પાંચમું ચિતારો રાજશેખર
૨! કૌશાંબીની રૂમઝૂમતી હવા હમણ ભારે કાં લાગે? આ શ્વાસે શ્વાસ લેતાંય થાક કાં ચઢે? અરે, વગર કે મનમાં કાં રેવું રોવું થયા કરે ! નિરર્થક-વગર કારણે પિતાના પર અને પારકા પર ખીજ કાં ચઢયા કરે! ગવૈયાઓ સિતાર પર કરુણાનાં ગીત કાં બજાવે!
બધા હસે છે, પણ રડવા કરતાં હસવું ખરાબ લાગે છે. ઊજળાં મેં કોઈનાં નથી. કેઈ ભારે સામૂહિક પાપ શું સહુને આવરી બેઠું છે ?
યક્ષમંદિરને ચિતારે રાજશેખર પણ કઈ ભારે પળએગમાં આવ્યું છે. કૌશાંબીનાં મહારાણી મૃગાવતીના રૂપની ઘણી પ્રશંસા એણે સાંભળી હતી. એ મહારાણીને નજરે નીરખીને એ દીવાને બની ગયે. રૂપનું પ્રચંડ ઝરણ ત્યાં પિતાના પૂર દમામથી ખળખળ નાદે વહેતું હતું. શું સુકુમારતા! શી સુરેખતા! શી સુડેલતા ! શું લાવણ્ય! એક એક અવયવ કવિની કલ્પનાને બેહોશ બનાવનાર હતું. ઉષાની લાલાશ એ દેહ પર હતી. ચંદ્રનું સૌમ્ય અને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨ : મત્સમ્યગલાગલ
પુષ્પની ખુશો ત્યાં બિરાજતી હતી. ગાલે ગલફૂલ પડમાં હતાં ને લજ્જાનાં ડાલર ત્યાં સદા ખીલેલાં રહેતાં.
એમણે ઝીણું પારદર્શક હું`સલક્ષણ વસ્ત્ર પરિધાન કર્યું હતું, જે શ્વાસ માત્રથી પણ ઊડી જાય તેવું હતું. ચીનાંશુકની ગુલાખી કંચુકી ને માથે કમળની વેણી ગૂંથી હતી. સુંવાળા મૃગચર્મોના ગલપટા ગળે વીંટચો હતા. વત્સદેશની મહારાણીને નીરખીને ચિતારાની પીંછી સ્તબ્ધ મની ગઈ.
ચિતારી સાવધ અને, એના રંગ જમાવે, ત્યાં તા મહારાણી મૃગાવતી એઠાં ન એઠાં ને ચાલ્યાં ગયાં. દાસી કંઈ સમાચાર લાવી હતી. આ સાંભળી ઉનાળે જાણે વાદળવીજળી ઝબૂકીને અદૃશ્ય થઈ જાય તેમ તે ચાલ્યાં ગયાં. અને જતાં જતાં એ કહેતાં ગયાં :
“ રે, ન જાણે કેમ, આજે મન ભારે ભારે છે. નથી ઉતરાવવી છમી ! મને જોઈ ને માત્ર માહ પામનારા કે મુગ્ધ મની. જનારા મને થ્રુ ન્યાય આપશે ? આજ સુધી તેા મારા રૂપયોવનભર્યો દેને કોઈ ચિતારા ફલક પર સપૂર્ણતાથી ચીતરી શકયો નથી, તે આ બિચારા શુ....” મહારાણીએ પેાતાના ભુવનમાહન સૌંદય વિષેનું અભિમાન પ્રગટ કર્યું. ને સાથે સાથે સ્વમાની ચિતારાના અહંકાર પર પણ ઘા કર્યો.
ઘાયલ થયેલા માજ જેમ બેવડી ઝપટ કરે, એમ ચક્ષમદિરના ચિતારા રાજશેખર અભિમાનથી ખાલી ઊઠયો: “ મારી કળાને લાંછના ન દેશેા. રાણીજી,સાંભળી લે, છેલ્લા ને પહેલે ખેલ ! વિદ્યા ને વપુ અને હાડમાં મૂકું છું. વસુની તમા જ નથી ! સાંળલી લેા ! મહારાણી મૃગાવતીની
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિતારી રાજશેખર : ૪૩
છમી દ્વારાશે, માત્ર છષ્મી નહિ—સાંગેાપાંગ દેહયષ્ટિ ! રંગ અને રેખામાં આ ફલક પર એ ટૂંક સમયમાં અંકિત થશે. મારી જીવનભરની સાધના આજ હાડમાં મૂકી દઉં છું. હવે ન પધારો તા પણ પૂર્ણ છમી ચેાગ્ય સમયે આવીને જોઈ જશે.. ”
રાણીજી ગમાં ને ગર્વમાં તેપૂરના ઝંકાર કરી ચાલ્યાં ગયાં. ને ચિતારા પેાતાની સાધનામાં પડી ગયા. એણે પેાતાના તમામ રંગ ઢોળી નાખ્યા, તમામ પીંછીઓ કાતરી નાખી. નવા રંગ, નવી પીંછી, નવું ચિત્રલક !
''
એણે રાજાજીને કહ્યું: “રાણીજી ફી ન પધારે તે ન સહી. આપના શૃંગારભવનનું અચૂક નિર્માણ થશે, ને એમાં મહારાણી મૃગાવતીનું માંગેાપાંગ ચિત્ર હશે—સ'સારે કાઇ વખત નહિ નિહાળ્યું હાય તેવું આબેહૂબ ! ”
રાજા થતાનિક પ્રસન્ન થયા. એમણે અત:પુરમાં જઈ રાણીજીની મશ્કરી કરતાં કહ્યું : “ તમે નહિ એસેા તા પણુ છબી તા જરૂર દારાશે. દ્મિનીના કઇ તેાટો છે, વત્સદેશમાં.”
“ શ્રીજી કાઈ ખતાવા તા ખરા!” રૂપગર્વિતા રાણી મૃગાવતી આજ રવે ચઢળ્યાં હતાં. સંસાર જે રૂપને સદા વખાણતું હતુ, એ રૂપને આજે પોતે જાતે જ પ્રશ'સવા બેઠાં હતાં.
“ અને બીજી મળે તેા એ પટરાણી અને, એમ કબૂલ છે ને! ” રાજા શતાનિકે મમòદી ઘા કર્યો.
**
“ સુખે એને પટરાણી બનાવજો. તમારે રાજાને શું? પાંજરાનું પંખી ને અંત:પુરની રાણી-મેય સરખાં, જૂનાને ઉડાડી મૂકા, નવાને પિંજરામાં પૂરા !”
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ
છતાંય રાણજી, હું સારે છું. બીજા રાજાઓને તે જુઓ: ઘોડાસરમાં જેટલા ઘેડા, અંતઃપુરમાં એટલી રાણુઓ. જેટલી વધુ રાણુઓ એટલી વધુ ભા. લોક પણ વાહવાહ કરે.”
“અરે, હજારને અંગ વાળી દઉં એવી હું એક નથી !” રાણી મૃગાવતીએ એક સુંદર અંગભંગ રચતાં ધીરેથી કહ્યું. તે પણ રાણે મૃગાવતીને ન્યાય આપવા ખાતર એટલું કહેવું જોઈએ, કે વત્સ દેશમાં શું, ભારતવર્ષમાં એના જેવી બીજી પઢિણી સ્ત્રી ક્યાંય નહાતી. એના પરસેવામાં કસ્તૂરીની મહેક હતી, ને શ્વાસમાં કેસરની સુવાસ હતી. રાણજીનાં રોજનાં વસ્ત્રો રાજ-ધબી રાતે દેવા જતા. દિવસે સુંગંધી પરસેવાથી મઘમઘતાં વસ્ત્રોને ફૂલ સમજી આકર્ષાઈને ભમરાઓના ટોળાં ધસી આવતાં અને છેવું મુશ્કેલ બનાવતાં.
ચિતારા રાજશેખરે ગર્વ કરતાં તે કર્યો, પણ હવે એને લાગ્યું કે વાત સહેલી નહતી. એણે પોતાનાં ચિત્ર બધાં તપાસી જોયાં, પણ એમાં કેઈ એ માપ-ઘાટની સ્ત્રી નહોતી. એ શહેરની ગલીએ ગલીએ ફરી વળે, પણ ક્યાંય બીજી મૃગાવતી ન લાધી.
એને યાદદાસ્ત માત્ર હતી રાણજીના ચહેરાની અને રાણીજીના ચહેરાના ઉપસતા ભાગ પર રહેલા એક તલમાત્રની. ચિતારાનું અંગશાસ્ત્ર કહેતું હતું કે અમુક ઠેકાણે જેને તલ હોય, પગમાં લાબું હોય, જંઘા પર બે નાના તલ હોય, વક્ષપ્રદેશ પર એક...પણ એ વાત અત્યારે નકામી હતી.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિતારા રાજશેખર : ૪૫
પહેલાં તા દેહપ્રમાણ જાણવાની જરૂર હતી. હજી ચહેરા પર પૂરી સૃષ્ટિ મંડાઈ નહાતી ત્યાં તેા રાણીજી ગર્વ કરીને ચાલ્યાં ગયાં. ફરી વાર એણે આડકતરી રીતે રાણીજીને જોવા ઘણા યત્ન કર્યાં, પણ પગની પાની સુદ્ધાં જોવા ન મળી. મુખમુદ્રા પરથી એ માનવદેહ, એની પુષ્ટતા, સ્થૂલતા, સૂક્ષ્મતા, ઊંચાઈ, પહેાળાઈ ચોતરવી એ શકય નહોતુ.
મૂંઝવણુ હંમેશાં માદક હાય છે. એવી મૂંઝવણમાં પડેલા ચિતારાને અચાનક એક માર્ગ સૂઝી આબ્યા. ગધેડાં પર વસ્ત્રોની ગાંસડી લાદીને જતી રાજધામણુને એણે ચીતરી નાખી. અરે, રાજમાન્ય ચિતારા એક આવી સ્ત્રીના ચિત્રણ પાછળ પેાતાની કલમ ઉઠાવે ? અને કલમ ઉઠાવી તા ઉઠાવી, પણ ખુદ પોતે ચિત્ર લઈને ધેાખણને મળવા ચાલ્યેા.
આદિ સંસારમાં સ્ત્રી શાસક હતી, પુરુષ પ્રજા હતી. એ આગ્નિ સંસારના રિવાજ હજી આ શ્રમજીવી કુળામાં પ્રવર્તતા હતા. ધેાખણુના આ પાંચમે પતિ હતા. ચાર ચાર પતિ એના ગાસ્થ્યને નિભાવી ન શકયા, ને જીવના ગયા. આ રાજ-ધામી એના પાંચમા પિત હતા. તિ મેલેાધેલે ભલે રહે, ધામણુ તા સદા ઠાઠમાઠથી રહેતી. જ્યારે એ ગધેડ એસતી ત્યારે એના ઠસ્સા પાસે હાથી પર આરૂઢ થયેલી રાજાની રાણી પણ તુચ્છ લાગતી. આઠે પહેાર એના માંમાં સુગધી તાંબૂલ રહેતું. એ ચાલતાં ચાલતાં જ્યાં પિચકારી મારતી, એ સ્થળ શહેરના ઈશ્મી નરો માટે અલિવેદી સમુ અની જતું.
યક્ષમ દિરને ચિતારે। રાજશેખર સામે પગલે એક
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬, : મત્સ્ય-ગલાગલ
ક્ષુદ્રાતિશુદ્ર ધાબણને ઘેર પહેચે. ગણું તે ઘેલી ઘેલી થઈ ગઈ. એણે ધોબીને બૂમ મારી: “એ માટીડા, તારા ભાગ્ય જાગ્યાં. ચારમાં તે કોઈની સાથે બેસીને છબી ન દોરાવી, પણ હાલ્ય, તારી સાથે તે બેસું. આપણી આખી ધોબીની નાતમાં પંદર-અંદરાણી જેવાં શોભશું.”
“ રહેવા દો એ તકલીફ! આ બુડથલ ઇંદર કરતાં, રસ-રંગભરી ઇંદ્રાણું જ મારી પીંછીને ચગ્ય પાત્ર છે. હ, આ મારી ભેટ !” ચિતારાએ કહ્યું, ને છબી ભેટ ધરી. - ઘેબણે દેડીને છબી ઉપાડી લીધી. થોડી વાર એ એકી ટશે જોઈ રહી. પછી પિતાના મુખ પર પિતે જ ચૂમી ભરી લીધી.
મારી જ છબી અને બન્યું મને જ હેત આવે છે! જાણે એક દેહનાં બે રૂપ છે કે, મહામાન્ય ચિતારાજી, કહે, આપનાં શાં શાં સન્માન કરું ?” - “એક ખાસ કામ અંગે આ છું.”
એક શું, અનેક કામ કહો ! અરે, હું મરું મારા લાલ! શું છબી બનાવી છે! મારી મા બિચારી જોઈને ગાંડી ગાંડી થઈ જશે. કહે, ચિતારાજી, શું કામ છે?”
“જરા ખાનગી છે.”
વાર!” ધોબણે ચારે તરફ નજર ફેરવી અને ઈશારાથી સહુને બહાર ચાલ્યા જવા સૂચવ્યું. આવી જાજરમાન સ્ત્રીની ઈચ્છાની અવહેલના કરનારું પુરુષત્વ ત્યાં નહોતું. બધા ધીરે ધીરે બહાર ચાલી ગયાં.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિતારા પિતાના પશુઓ બાબતમાં કઈ મદદ કરી શકે તેમ હોય તે તમે જ છે. રાણું મૃગાવતીનાં એક જોડ ૫ડાં એટલું જ !”
અરે, રાજાજી જાણે તે માથું જ કાપી નાખે એવાં વસ્ત્ર પહેરનારી પણ ક્યાં છે! આપ શું રાજીના રૂપ પર.”
“ના, ના. મારે રૂપની જરૂર નથી, વસ્ત્રની છે.”
એ વસ્ત્ર લઈને શું કરશે?”
એનાથી દેહયષ્ટિનું માપ કાઢીશ-એ વસો જેને અનુરૂપ થશે એને પહેરાવીશ, એના પરથી મહારાણીનાં તમામ અવય સઈશ.”
એ કમનીય ઘાટ ધરાવનાર ગાત્રોવાળી સ્ત્રી કૌશાંબીમાં નહિ મળે !”
સોનાની મૂર્તિ બનાવીશ, પણ વારુ, ઊંચાઈ માટે શું કરીશું ?” ચિતારાએ મૂંઝવી રહેલો છેલ્લે પ્રશ્ન પૂછો. થોડી વારમાં બંને જાણે ચિરપરિચિત બની ગયાં હતાં. -
ધોબણ અત્યંત પ્રસન્નચિત્ત હતી. એણે કહ્યું: “રાજની માલણને તેડાવું છું. એ જ પારિજાતકનાં પુષ્પને દેહપ્રમાણ પિશાક ગુંથી મહારાણીને પહેરાવવા જાય છે. એની લંબાઈ પહેળાઈ એ જાણે છે. ચાલો, તમારું કામ પતાવી દઉં.
ચિતારા રાજશેખરની યુક્તિ સફળ થઈ. એને પિતાને વિજય હાથવેંતમાં લાગ્યું. પિતાને આવાસે આવીને એણે પાળેલી ખિસકેલીઓને રમાડવા માંડી સોનેરી, રૂપેરી ને
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮: મત્સ્ય–ગલાગલ કાબરચીતરા વર્ણવાળી ખિસકોલીઓ એના દેહ પર કૂદકા મારવા લાગી.
ચિત્રકારે એક નાની કાતર લીધી ને ખિસકોલીઓની પૂંછડીએ કાતરવા માંડી. એ પૂંછડીઓના મુલાયમ બાલને દેરીએ બાંધી કુશળ સેની સુવર્ણ પીંછીઓ બનાવવા લાગ્યા. થડી વારમાં અનેક પીંછીઓ બની ગઈ ઝીણામાં ઝીણ રંગકામ માટે એ વેળા ખિસકેલીની પૂંછડીઓ વપરાતી. એની બનેલી પીંછીઓ દેહ પરના ઝીણામાં ઝીણા રૂંવાટાને પણ ચીતરી શકતી.
' પિતાની પૂંછડી કપાવીને-પ્રત્યેક ખિસકેલી એક અખરોટ લઈને નાચતી નાચતી ચાલી જતી હતી. સંસારમાં ગુમાવ્યાની ગણતરી નથી, છતાંય મળ્યાને આનંદ છે.
ચિતારા રાજશેખરની સાધના અપૂર્વ હતી.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્સ્ય છઠ્ઠું
અભિગ્રહ
રે, તે દિવસે પેલી દાસીએ આવીને મહારાણી મૃગાવતીને કાનમાં એવું તે શું કહ્યું, કે છબી ઉતરાવવા માટે આવેલાં રાણીજી પાછાં ફરી ગયા? શા કારણે એમણે ચિતારા રાજશેખરને નિરર્થક ઊંડા પાણીમાં ઉતાર્યાં? શા માટે પત્નીઘેલા રાજા શતાનિકે નિર્માણ કરવા માંડેલા શૃંગારભવનમાં વિક્ષેપ નાખ્યું ? અલૌકિક સૌદર્ય રાશિના સ્વામિત્વના એમના ગરાશિને એમણે આમ અડધે કાં થંભાળ્યેા ? મહાન જીવન જેમ સંસારની મિલકત છે, એમ મહાસૌંદર્ય પર પણ સંસારને હક છે. તે પછી સંસારની એકમાત્ર સૌર્ય રાશિ સમી પદ્મિનીના ચિત્રને આમ અડધે કાં થલાવ્યું !
વાત સાવ સામાન્ય હતી એક રીતે અસામાન્ય પણ હતી. પોષ માસના પહેલા પક્ષમાં, નગર બહારના વનમાં, એક તરુણુ તપસ્વી પધાર્યા હતા. ભરપૂર યુવાની હતી. હસ્તિના મસ્તક જેવું પ્રશસ્ત ને વસ્તી સંસ્થાન હતું. નિશ્ચલ શ્રીવત્સથી શાલતું હૃદય હતું. ગ ંધહસ્તિ જેવી ચાલથી એ સહુનુ મન માહતા હતા. એમના મુખ પર સિંહ જેવી દુર્જેયતા હતી. મેરુના જેમ એ સદા અપ હતા. ચંદ્ર ને
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ : મત્સ્ય-ગલાગલ
સૂર્યની સૌમ્યતા તથા તેજસ્વિતા બને ત્યાં ભેળી મળી હતી. જોઈએ ને મન મોહી જાય તેવા એ સેહામણુ હતા. વગર વાત કરે મનના બંધ છૂટી જાય એવા પ્રતિભાશાળી હતા એ તરુણ તપસ્વી.
પિષ મહિનાના અજવાળિયા પક્ષમાં એ યોગી ભિક્ષા માટે નગરમાં ન આવતા, પણ અંધારિયો પક્ષ બેસતાં એ જરૂર આવતા. ભિક્ષાન્નની–અશન–પાનની આકાંક્ષા પણ મેં પર દેખાતીઃ છતાં ન જાણે સહુના દ્વાર સુધી જઈને, ભિક્ષાન્ન અને ભિક્ષાઆપનાર બંને પર એક મીઠી નજર નાખી એ પાછા ફરી જતા. ' અરે, એ મહાગીને શું ખપતું હશે? નિત નિત નવનવાં ભેજને બનવા લાગ્યાં; પ્રજાજને, સામતે, શ્રેષ્ઠીજને દેડી દેડીને પોતાને ત્યાં નોતરી લાવવા લાગ્યા પણ ગીને સંકેચાયેલો પવિત્ર હાથ ભિક્ષા માટે લાંબે ન થયે તે ન થયો. અદ્દભુત રે ગી! શી અજબ હશે તારી વાંછના!
વખત ઝડપથી પસાર થવા લાગ્યો. શિશિર અને પાનખર પસાર થઈ ગઈ. વસંત આવી; એય ગઈ ને જગતને અકળાવતી ગ્રીષ્મ પણ આવી. આમ્રતરુઓ પર કેરીઓ પાકી ગલ થઈ ગઈ, ને નગરવાસીઓ પૃથ્વી પરના એ અમૃતને આરોગવા લાગ્યાં. શ્રીખંડ ને શીતળ પે ઘર ઘરમાં તૈયાર રહેવા લાગ્યાં. પણ એક દિવસ નહિ–બે દિવસ નહિ–એક અઠવાડિયું નહિ–બે અઠવાડિયાં નહિ, પાંચ પાંચ માસ લગી આ ભૂખ્યા મહાયોગીની ભિક્ષા પૂરી ન થઈ
કૌશાંબીના વિખ્યાત મહાઅમાત્ય સુગુપ્તના ઘરમાં
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિગ્રહ : ૧ નંદાદેવી નામે સુલક્ષણી પત્ની છે. મહાગીની એ પરમ પૂજારિણી છે. સહુનાં દેખતાં એણે બીડું ઝડપ્યું કે આવતી કાલે એ મહાગીને અવશ્ય ભિક્ષા આપશે. અજબ હતી એની તૈયારીઓ. પાન અને પિંડની સાત પ્રકારની એષણાઓ (પવિત્રતા) વિચારીને એણે બધી સજાવટ કરી ' બીજે દિવસે મહાયોગી પધાર્યા. નંદાદેવીએ વિનયથી આમંત્રણ આપ્યું. યોગીરાજ ઘરઆંગણે આવ્યા. ભિક્ષાના તરફ જોયું ને તરત પાછા વળી ગયા. નંદાદેવીનું અભિમાન ચૂર્ણ સૂર્ણ થઈ ગયું. એ ખાધા-પીધા વગર પલંગ પર જઈને પડી. સાંજ પડી તેય એણે ન કેશ સમાર્યા પતિને આવવાની વેળા થઈ તેય ન એણે ફૂલ ઘાલ્યાં, પૃથ્વી પર અંધારાં વિટાયાં તોય ન એણે દિપક જલાવ્યા.
રે માનુની! આજે તું માનભંગ કાં થઈ?” સાંજે અમાત્ય સુગુપ્ત ઘેર આવ્યા, ત્યારે એમણે કહ્યું.
ધિક્કાર છે આવા અમાત્યપદથી કે જેના અન્નને એક કણ પણ મહાગી સ્વીકારતા નથી! અને શરમ છે આપના ચાતુર્યને કે એ મહાગીને શું ખપે છે, તેની ખાતરી પણ આપણે કરી શકતા નથી ! મને તે વત્સ દેશનું ભાવિ અમંગળ ભાસે છે.”
સાધારણ ઘટનાઓમાં મંગલ કે અમેગલનું નિર્માણ ભાળનારી તમને સ્ત્રીઓને હજાર વાર નમસ્કાર છે!” મહાઅમાત્ય વાત ઉડાડી દેવા માગતા હતા.
“આ સામાન્ય ઘટના? એક પવિત્ર અતિથિ આંગણેથી ભૂખે જાય, એને તમે સાધારણ ઘટના માનો છે? જે ઘરને
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૨ મત્સ્ય—ગલાગલ
એક કશુ પણ ચેગી—અતિથિના પાત્રમાં ન પડે એ ઘર-ઘર કે સ્મશાન ? તમારી બધાની મતિ ફરી ગઈ છે. તમારા રાજાને આવી વેળાએ શૃંગારભવન નિર્માણ કરવાનું સૂઝયું છે ! તમારી રાણીને છબી પડાવવાની આકાંક્ષા જાગી છે. રૂપ તે યૌવન એમને ત્યાં જ આવ્યું હશે ? દરેક વસ્તુને અથવા કાર્યો ને હૃદ-મર્યાદા હાય. જે વસ્તુને તમે વધુ માયાથી વળગશે, એ તમને વધુ સંતાપશે. જે ચીજો માયિક છે, એ ગમે તેવી સારી હાય પણ તેમાં વધુ આસક્તિ સારી નહિ. તમારાં રાજા–રાણી ઘેલાં નથી તેા શુ? અરે, તમે ચંપાના વિજય કરી આવ્યા, ત્યાંના રાજા દધિવાહનને માર્યાં, લૂંટ ને જુલમ કર્યા, એમાં રાણી મૃગાવતીની સગી એન રાણી ધારિણી ને કુંવરી વસુમતી દાસ બજારમાં વેચાઈ. ત્યારથી મને તે ભીતિ લાગે છે. આ દાસ-દાસીએ ! તમારાં પશુખળ નીચે પાયમાલ થયેલા ગુલામે ! આ તમારા વૈભવ-પ્રાસાદો ! આ તમારા ખૂની વિલાસે ! આ તમારી અન્યના સંતાપથી સગ્રહાયેલી સોંપત્તિએ ! મને તે જ્યાં જોઉં છું ત્યાં અન્યાય, અન્યાય, અધર્મ, અધમ લાગે છે. મહાગી આવું અન્ન તે આગે ! સ્વામિનાથ, મને તે। આ તમારા કટકાંગરા તમારા વૈભવના ભારથી જ ડગુમગુ થઈ ગયા લાગે છે ! ” “ નંદા, તમે સ્ત્રીએ રજતુ ગજ કરવામાં ચતુર હા છે. એ ત્તા સહુનાં કરમની વાતા. લેખમાં મેખ કાણુ મારી શકે ? સહુનાં સુખદુ:ખ સહુ સહુનાં કરમનાં કારણે. લે જો, આ મહારાણી મૃગાવતીની પ્રતિહારી વિજયા તને રાજમહાલયમાં તેડવા આવી છે. રાજાજી શૃંગારભવન નિર્માણ કરી રહ્યા છે. શેષ કાર્યોંમાં ફક્ત મહારાણીજીની સર્વાંગ
28
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિગ્રહ : ૫૩
છબી બાકી હતી. આજે જ રાણુજી હંસલક્ષણ વસ્ત્ર પહેરી ચિતારાની સામે બેસવાનાં છે. તમને બતાવ્યાં છે.”
વિયા, આવ બહેન!” અમાત્યપત્ની નંદા વિજય તરફ ફરી ને એને પાસે બોલાવી. વિજયા અંત:પુરની મુખ્ય પ્રતીહારી હતી. વિવેકી, વિનયી ને ધર્મશીલ હતી, રૂપવતી પણ એટલી જ. અંતઃપુરની આ દાસીએ કદી લગ્ન ન કરતી. વેળા-કવેળાએ જાગેલી રાજાઓની કામલિગ્સા તૃપ્ત કરવા સિવાય, સંસારમાં એ સદા શીલવંતી રહેતી. રાજાએ પણ આવી દાસીઓ દ્વારા થયેલા દાસીપુત્રોને રાજપુત્રની જેમ જાળવતા, એટલે વિજયા અલબત્ત દાસી જરૂર હતી, પણ રાણુ જેટલા માનની અધિકારિણી બની બેઠી હતી. - નંદાએ એનું બહુમાન કરતાં કહ્યું : “વિજયા, પેલા મહાયેગીની વાત તું જાણે છે ને ! આજ મહિનાઓથી એ ભૂખ્યા છે. આંગણે આવેલે આ અદ્ભુત અતિથિ આપણું અન્નને એક કણ પણ ન લે, એને અર્થ તું સમજે છે? હું તે એમાં રાજા અને પ્રજાનું અમંગળ ભાવિ જોઉં છું. રાણુજીને કહેજે કે રૂપ તે પતંગ જેવું છે, આ દેહ પર બહુ ગર્વ કરવા જેવું નથી. કેઈ વાર આપણું રૂપ આપણને જ ખાઈ જશે. વિકારોનું પિષણ વિવેકને નાશ કરે છે માટે ચેતી જાય. આ પૃથ્વી જેઓનાં સુકૃતથી ટકી રહી છે, એ યોગીઓનાં સન્માન માટે સજજ થાઓ, નહિ તે આપણાં પાપ તે ઓછાં નથી. એ પાપથી તે આ પૃથ્વી રસાતાળ ચાલી જાય.”
નંદાદેવીની આ વાતે દાસી વિજ્યાને વિચારમાં નાખી
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ : મતક્ય–ગલાગલ દીધી. એ જલદી જલદી ત્યાંથી ચાલી નીકળી, ને રાજી છબી ઊતરાવવા બેઠાં હતાં ત્યાં આવીને બધી વાત કહી, ને છેલ્લે કહ્યું :
રૂપ, યૌવન ને ધનનાં આ બધાં નખરાં છડે. આ નખરાં એક દહાડો આપણને ભરખી જશે, કંઈક ઉપાય કરો. અતિથિને અન્ન-પ્રાશન કરાવવાનો. નહિ તે વૃથા છે આ રાજપદ, આ રાણીપદ ને આ સામ્રાજ્ઞીપદ !”
દાસી વિજયાની વાતોએ રાણી મૃગાવતીના મર્મભાગ પર પ્રહાર કર્યો. પારદર્શક વસ્ત્રો પહેરીને, અંગોપાંગને બાપત્યાના બહાના નીચે પ્રત્યક્ષ કરાય તે રીતે અલંકાર સજીને, ફૂલના ગુચ્છા ને સુવર્ણની ઘૂઘરીઓ ફણીધર જેવા અંબોડામાં ગૂંથીને બેઠેલાં રાણીજીને પિતાને પિતાના રૂપ પર ગુસ્સો ઊપજ્યો. ચંપા કળી જે દેહનો રંગ જોઈને, મછઠના રંગથી અધિક પગની પાનીની લાલાશ જોઈને અને કમળના ફૂલની રતાશને શરમાવે તે ગાલને રંગ જોઈને ચિતારે તે કઈ દિવાસ્વપ્નમાં પડી ગયે. એની કલપનાદેવી પણ આટલી મેહક નહાતી–અને કદાચ મેહક હોય તે પણ આટલી સુંદર ને સુરંગ તે નહતી જ.
પણ અચાનક રાણજી તો ઊભાં થઈને ચાલ્યાં ગયાં. ચિતારાના રંગમાં ભંગ પડ્યો. રાણીજી જઈને રાજા શતાનિકની પાસે પહોંચ્યાં, ને ભૂખ્યા પેગીની વાત કરી. છેલ્લે છેલ્લે કહ્યું :
શરમ છે આ વૈભવને, આ સત્તાને, આ રાજપદને ! શું આપણે એવાં અ૫-હીન છીએ, શું આપણું રાજલક્ષમી
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિગ ૫૫ એવી શાપિત છે કે આટઆટલી સાહાબી છતાં આપણે એક ભૂખ્યા એક ગ–અતિથિને પણ ન સંતોષી શકીએ ?”
ક્રોધમાં વિશેષ સોંદર્યવંતાં લાગતાં રાણુજીને સાંત્વન આપતા રાજાજી બોલ્યા: “રાણીજી, અબઘડી પ્રબંધ કરું છું. વસ્ત્રદેશના રાજભંડારમાં કઈ વાતની કમીના છે! આટલા રાજભંડારે, આટઆટલાં રસેડાં ને આવડા મોટા પથભંડારો. ચગીની ઈચ્છાને તૃપ્ત કરવી એમાં શું? એમનું પાશેરનું પિટ પૂરવું એમાં શી વિસાત?”
. પણ દેગી તે અભિગ્રહવાળા છે. એ પેટમાં અન્યાયસંપન્ન હવ્યને એક દાણે પણ નહિ જાય. ગીના અભિગ્રહ વિચિત્ર હોય છે. આપણી પંગતમાં તે હાથ ધંઈને આવે ખૂની પણ જમી જાય–પણ એ દયાવતાર તે આપણું મનની વાત પણ જાણતા હેય. પાપને પડછાયા હોય ત્યાં ઊભા જ ન રહે.”
“તેની ચિંતા ન કરશે. સભાપતિ તથ્યવાદી અભિગ્રહના વિષયમાં નિષ્ણાત છે. અભિગ્રહાના પ્રકારે જાણી લઈએ. હજાર પ્રકાર હશે તો એ રીતની તૈયારીઓ થશે.”
રાજઆજ્ઞા છૂટી. ડી વારમાં સભાપંડિત આવીને હાજર થયા. રાજાજીએ આજ્ઞા કરી કે “યેગીઓના અભિગ્રહની ખાસ ખાસ વાતે અમને સંભળાવો.”
સભાપડિતે શાસ્ત્ર કાઢી એ વિષે કહેવા માંડયું. ત્યાં દાસી વિજ્યા વિનમ્ર વદને આગળ આવી અને કંઈક કહેવા માટે રજા માગી.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ : મ –ગલાગલ
વિવેકી દાસી, તારે જે કહેવું હોય તે કહે
“મહારાજ, મારી એક નાનીશી અરજ છે. અભિગ્રહની વાતો સર્વ પ્રજાજનોને પણ સંભળાવે, કારણ કે આ મહાગીને મન રાય કે રંક સમાન છે, ઉચ્ચ-નીચના ભેદ એને નથી. હજી ગયા વર્ષની તાજી વાત છે. વૈશાલીમાં ચારચાર માસના ઉપવાસનું પારણું કરાવવા ત્યાંના નગરશેઠ ભારે પરિશ્રમ ને કાળજી રાખી રહ્યા હતા, પણ એ મહાયોગીએ તે એક દહાડો વૈશાલીના પુરણઆ નામના સામાન્ય ગૃહસ્થને ત્યાં લૂખું-સૂકું જે મળ્યું તેનાથી પારણું કરી લીધું.”
ધન્ય છે વિજયા તને, તે અમને યોગ્ય સૂચના કરી. અરે જાઓ, પુરજનેને રાજપરિષદમાં આમત્રે !”
ડી વારમાં રાજપરિષદ પુરજનેથી હેકડેઠઠ ભરાઈ ગઈ. સભાપંડિત તથ્યવાદીએ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ ને ભાવવિષયક અભિગ્રહોનું વર્ણન કર્યું. યોગીઓના અન્ન-પાનની મર્યાદા વિષે સવિસ્તર વ્યાખ્યાન આપ્યું. સાત પ્રકારની પિંડેષણ અને પાનેષણા (ખાન-પાનની શુદ્ધિ, એને બનાવવાની શુદ્ધિ, એના બનાવનારની શુદ્ધિ, પાત્ર, સ્થળની શુદ્ધિ વગેરે) બતાવી.
રાણ મૃગાવતીની વતી દાસી વિજયાએ કહ્યું કે
“રાણીજીનાં ફઈના એ દીકરા છે. રાણજીનાં બેન એમના મોટા ભાઈ નંદિવર્ધનનાં પત્ની થાય. વૈશાલીના ગણનાયક રાજા ચેટકના એ ભાણેજ થાય. પણ એ વિશ્વપ્રેમીએ બધું તર્યું છે, ને સંસાર માટે સાચા સુખની શોધમાં એ નીકળ્યા છે. સંસારના સંબંધે એમને માટે વાદળના રંગ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિગ્રહ : ૫૭ જેવા છે. દિવસોથી મૌન છે. દિવસો બાદ જમે છે. તેઓ માને છે, કે સુખબુદ્ધિથી સંસાર જે વિષ સેવે છે, તે જ તેમના દુઃખ-સંતાપનું અને અન્ય જીવોની હિંસાનું પણ કારણ બને છે. એ તે કહે છે-અહિંસક બને, નમ્ર બને, ઉદાર બને, સંયમી બને, સત્યપ્રિય બને. આટલું કરશો તે જે સાચા સુખને તમે શોધવા જાઓ છે, તે તમારે બારણે આવીને ખડું રહેશે! માટે બુઝહ! બુઝઝહ! જાગો ! જાગે ! - “આનાદ એમણે શૂલપાણે નામના તાલભૈરવને સંભળાવ્યે, ને સાધ્ય કર્યો. અચ્છેદક નામના તાંત્રિકને તેના અસત્ય માગેથી વાળ સત્ય, અહિંસા ને બ્રહ્મચર્યના તેજને સમજતે કર્યો. અરે, શ્વેતાંબી પાસેના કનકપલ આશ્રમમાં આયોને કટ્ટર શત્રુ કૌશિક નામને નાગ રહેતું હતું. તે એ ક્રોધી હતું કે એને સહુ ચંડ કૌશિક કહેતા. એને પણ બુઝ. એવા બીજા સંબલ ને કંબલ જેવા નાગકુમારને પણ ગંગા નદીના તટ પર તાર્યા, ને પછી ખુદ અનાયે દેશમાં સંચર્યો -પિતાની સહનશક્તિની ને અહિંસાની કટી કરવા. એ દુખે તમે શું જાણે? કૂતરાં વારંવાર બચકાં ભરી પગની માંસપેશીઓ કાપી નાખતા, અનાર્ય કે એમને મારતા, એમના શરીરમાંથી લેહી કે માંસ કાઢી જતા. છતાં ન કોઈ પર ક્રોધ કે ન કોઈ પર વેરભાવ!
અરે, અનાર્યદેશની વાત શી, આર્યદેશમાં એ મહાપુરુષને મારણું, તાડન, છેદન ઘણાં થયાં. પણ આ હૃદયદ્રાવક દુઃખેએ એ સમબુદ્ધિ, તપસ્વી, દયાવતાર મહાત્માનાં અહિંસા, - બ્રહ્મચર્ય અને સત્યને અલૂણણ રાખ્યાં. ચમત્કારે તે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮: મચ-ગલાગલ કેટલાય એમના છે, પણ ચમત્કારો કરવામાં એ માનતા નથી. સંસારને બાળીને ભસ્મ કરનારી તેજેશ્યા ને સળગતા અગ્નિને શાન્ત કરનારી શીતલેશ્યા એમની પાસે હાજરાહજૂર છે.” દાસી વિયાએ જરા ગૌરવથી પિતાનું કથન પૂરું કર્યું. - “સુવર્ણસિદ્ધિ કે પારદસિદ્ધિ જેવું એ જાણતા હશે, કે વિજયાદેવી?” એક સામતે સ્વાભાવિક જિજ્ઞાસાથી પૂછયું,
આવા મહાત્માઓ પાસે આવી ગુપ્ત વિદ્યાઓ હોય છે; પણ ખૂબ સેવાભાવ કર્યા વગર એ બતાવતા નથી! આકાશગામિની વિદ્યા પણ જાણતા હશે વારુ!”
તમારું મન હજી સંસારને દુઃખી કરનાર સેના ને રૂપામાં છે. તમારે ભક્તિભાવ સ્વાથી છે. એ સુવર્ણસિદ્ધિ, કે પારદસિદ્ધિ તે નથી જાણતા-પણ આત્મસિદ્ધિ ને પરમાત્મસિદ્ધિ જરૂર જાણે છે. એ મહાન આત્મા દિવસથી આપણી શેરીઓમાં ભૂખે ને તર ફરે છે!” * “વિજયાબેન વૈશાલીના ક્ષત્રિયે વિચિત્ર હોય છે. એ દેશ પણ વિચિત્ર. એમને એક નહિ, અનેક રાજા હેય. બધા મળી રાજ ચલાવે, આમ્રપાલી ત્યાંની ભારે નામાંકિત નટડી!” એક વૃદ્ધ સામતે આમ્રપાલીનું નામ આવતાં મેં પહેલું કર્યું, ને મેંમાંથી તાંબુલને રસપ્રવાહ આખા દેહ પર પ્રસરી રહ્યો. - “ નટડી નહીં નર્તકી!” એક જુવાને કહ્યું ને વધુમાં ઉમેર્યું, “અરે, એ તે મગધના રાજાની રાખેલી !”
“રાજા માણસની વાત એ છે! અલ્યા, એવાં સુખે રાજા નહિ ભગવે તે શું હાલીમવાલી ભેગવશે.”
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિગ્રહ : ૫ દાસી વિજ્યા આ વાર્તાલાપથી છેડાઈ ગઈ. રાજા, શતાનિક પિતાના બાહુબળસમા આ પરાક્રમી સામે તેનાં ટોળટપ્પાં મૂછમાં મલકાતા સાંભળી રહ્યા હતા. વિજયા જરા છેડાઈને બેલી:
કેવી વિચિત્ર તમારી વાત છે! અરે, જે વાતને વિચાર કરવા અને એકત્ર મળ્યાં છીએ એ વિચાર કરે ને!”
બરાબર છે !” રાજા શતાનિકે સમર્થન આપ્યું. “વત્સદેશ પર આફત તળાઈ રહી છે. વિજયાએ કહ્યું.
શાની, બેન? વિજયાદેવી! એ આફત-બાફતની વાતમાં કંઈ માલ નથી. હજી તે અમારી તાતી તલવારે કમર પર જ છે. ચંપાના રાજા દધિવાહનને દધિ—પાત્રની જેમ રગદોળી નાખે એ તે જાણો છો ને?” બે ચાર સામતેએ ભુજા ઠોકીને, મૂછે તાવ દઈ ને કહ્યું.
“તે તમને સૂઝે તેમ કરે!” વિજયા નારાજ થઈ પાછી ફરી.
ના, ના, વિજયા ! આ તે બે ઘડીની મજાક છે. વારુ, સભાપંડિત તથ્યવાદી, તમારે મત દર્શાવે!” રાજા શતાનિકે પિતાની માનીતી દાસીને સાંત્વન આપ્યું. - “મહારાજ, મારું સંક્ષેપમાં કહેવું એ જ છે કે છેલ્લે છેલ્લે એમણે કહ્યું કે આ પ્રકારના યેગીઓ આવા અભિગ્રહ દ્વારા આપણી ભૂલો બતાવવા, આપણું પાપ પખાળવા કે આપણું ભક્તિની કસોટી કરવા આવે છે. તેઓ પરમ જ્ઞાનની ખેજમાં છે. એટલે મૌન છે. તેઓ બાહા રીતે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિ૦ : મત્સ્ય-ગલાગલ
સુખી દેખાતા આપણા દુઃખભર્યા જીવનના ઉતાર માટે મથે છે. તેઓ બોલતા નથી, પણ પિતાના કાર્યથી સત્ય માર્ગ દાખવે છે. આપણે આત્મિક આલોચના કરતા રહીએ. પાપ કર્મથી દૂર રહીએ. ન જાણે એ મહાચેની આ અભિગ્રહ દ્વારા આપણે કયે દોષ દૂર કરવા માગતા હશે ! તેઓના અભિગ્રહ સદળે જ હોય છે માટે સહુએ સાવધાની ને ભક્તિથી વર્તવું.”
ભરી પરિષદ જ્યારે વિખરાઈ ત્યારે સહુ એક વાત માટે કૃતનિશ્ચય હતાં ને તે આવતી કાલે એ મહાગીને મહાઅભિગ્રહ સંપૂર્ણ કરવાની બાબતમાં.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય સાતમું
મહાગી
હવેલીના ભૂગર્ભમાં આવેલ ભેંયરામાં ચંદનરસ જેવી કમળ ને ચંદનકાષ્ટ જેવી કઠેર ચંદના ભૂખી ને તરસી બંદીવાન દશામાં બેઠી હતી. રડવાનું તે એણે ક્યારનું છોડી દીધું હતું. સખત રીતે જડાયેલી બેડીઓ એના કમળ અંગોને કહી રહી હતી. ઉતાવળે મૂડ બનાવેલું મસ્તક કાળી બળતરા કરી રહ્યું હતું, ને સહુથી વધુ તે પોતાનું સ્વમાન હણાયું– પિતાને શિર હલકટ આરોપ મુકાયે, એની સહસ વીંછીના ડંખ જેવી વેદના અને વ્યાકુળ બનાવી રહી હતી. - પૃથ્વીને સ્વર્ગસમી માની બેઠેલી ચંદના, આજ પૃથ્વી પર નરકની ગંધને અનુભવ કરી રહી હતી. ક્ષુધાની કઈ સગવડ
ત્યાં નહેાતી, તૃષાનું કોઈ સાધન ત્યાં નહતું—પણ એ ખુદ પિતે જ ઊંઘ, આરામ, ક્ષુધા કે તૃષા ભૂલી ચૂકી હતી. એના હૃદયમાં કઈ સતીની ભડભડતી ચિતા જેવી અનેક ચિતાઓ જલી રહી હતી. અરે, સતીની ચિતા તે સારી, એક વાર જલીને ખાખ થયે છૂટકે થઈ જાય. આ તે ચિતા જેવું હૈયું અવિરત ભડકે બળી રહ્યું હતું. એમાંથી મુક્તિ ક્યારે?
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ૨મસ્ય-ગલાગલ
અતિ દુ:ખ મનનાં બિડાયેલાં દ્વાર ખોલી નાખે છે. વિપત્તિ વિરાગના દરવાજા ઉઘાડી આપે છે. કષ્ટ સહન કરતાં આવડે તે માણસ કુંદન બની જાય છે. જોતજોતામાં દીનહીન બનેલી, કચડાયેલી ચંદના સ્વસ્થ બની ગઈ. પુરુષાર્થથી પલટી ન શકાય એવી પળોને “પ્રારબ્ધની ભેટ” સમજી એણે વધાવી લીધી. એ મને મન વિચારી રહી:
પૃથ્વીને નિષ્કટક ન સમજે. પૃથ્વી કાંટાથી ભરેલી છે. કાંટા તે સદા રહેશે, એમાંથી ફૂલ વીણવાની કળા શીખે. સંસારમાંથી અનિષ્ટને કઈ દૂર કરી શક્યું નથી, અનિષ્ટને ઈષ્ટમાં ઉપયોગ કરતાં જાણે. દુઃખ તે છે જ. એને સુખની જેમ ઉપભેગ કરતાં શીખે.”
ચંદનાની વિચારણું ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ થતી ચાલી. દિવસની તપશ્ચર્યા ને મહિનાઓને જ્ઞાનાભ્યાસ જે વિરાગ તેને ન આપી શક્ત, એ ત્રણ દિવસની કાળી કેટડીએ એને આપે. સંસારનું સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ કરી આપ્યું. કર્મનાં રહસ્ય તાદૃશ કરી દીધાં. - દિવસ અને રાત ચાલ્યાં, આગળ વધ્યાં, પણ કેઈનું મેં ન દેખાયું. ચંદનાની વિચારશ્રેણું ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ બનતી ચાલી. મહાન દુ:ખમાંથી ઊભું થયેલ માનવી કાં તે સંત બને છે, કાં શેતાન ! કાં શ્રદ્ધાને સાગર બને છે, કાં અશ્રદ્ધાને આગાર બને છે. ચંદના સંસારનું અનિત્યપણું, અસ્થિરપણું, અશુચિપણું ભાવી રહી. અરે, માણસ પણ પ્રારબ્ધનું રમકડું છે. દુઃખ પડે કોઈને શાપ આપ, ને સુખ પડે કોઈને આશિષ આપવી, એ તે ચંચળ મનનું જ પરિણામ છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદના મને કહેવા લાગીઃ “અરે, દુખી અવશ્ય હઈશ, પણ દીન તે નથી જ. જે દુઃખમાં દીનતા ન હોય, તે દુઃખ ગૌરવની નિશાની છે. ચંદના, તું અ૫ હઈશ, પણ અધમ નથી, તું હિણાયેલી હઈશ, પણ હીન નથી. રે ઘેલ્લી, વિપત્તિની રાત વગર સમૃદ્ધિનું પ્રભાત કદી ખીલે ખરું!” - વાહ રે ચદના ! તું શાન્ત, સ્વસ્થ, સ્થિતપ્રજ્ઞ બની ગઈ દુઃખ માત્રને સામે પગલે વધાવવા સજજ થઈને બેઠી.
ત્રણ રાત ને ત્રણ દિવસ વીતી ગયાં. કઠોર મનવાળી પણ કેમળ દેહધારિણી ચંદના ક્ષુધા-તૃષાથી નિબળ બનતી ચાલી, પણ એ તે દેહની નિર્બળતા હતી. દેહ નિર્બળ ભલે બને, અંદર રહેલે આમાં શા માટે નિર્બળ બને? ચંદનાના આત્માએ ચેમ્બુ દેહને સંભળાવી દીધું હતું કે–તું નિબળ બનીશ, તો પણ હું નિબળ-લાચાર બનવા તૈયાર નથી. બહુ થશે તે તું મને છોડીને ચાલ્યો જઈશ, પણ એથી ડરે એ બીજા ? હું હાજર હઈશ, તે મારે દેહને તટે નથી; ને વળી જે એમ કરતાં તારો પીછો છૂટી જાય તે તે ગંગા નાહ્યા.
આ સાંભળીને કાયા તે બિચારી ડાહી થઈ ગઈ. અરે, નગુરા આત્મા, આપણે તે જનમજનમનાં સાથી! ગાંડા, આવી વાતે કાં કરે? તું કહીશ તેમ કરીશ, પણ તારા વગર મારું કંઈ જેર નહિ ચાલે, માટે જે જે, એમ ને એમ ભાગી છૂટતે !
આત્મા અને દેહને આ અશ્રાવ્ય સંવાદ સાંભળી ચંદના મીઠું મીઠું મલકાય છે. પણ એ જાણે છે, કે હવે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪ : મત્સ્ય–ગલાગલ અહીંથી બંનેને એક સાથે બહાર નીકળવાને સર્વથા અસંભવ છે! કાયા તે બિચારી આ કારાગારમાં પડી રહેશે. ને આત્મા ઊડી જાશે. અરે, પ્રાણને પિપટ ઉડીને ચાલ્યા. જશે, ને કાયાનું પિંજર રવડતું પડયું રહેશે!
ચંદનાના મુખ પર એક સુંદર સ્મિત ફરકી રહ્યું. તે વિચારવા લાગી: “જગત કેવું મૂખ! એ સમજે છે, કે હું કારાગારમાં છું, પણ એવી નાસી છૂટીશ કે શોધી નહિ જડું!” એ હસી!ને એ સ્મિતને સામે જવાબ વાળતું હોય તેમ કિચૂડાટ કરતું કોટડીનું દ્વાર ખૂલ્યું.
દ્વાર ખૂલતાં જ “ચંદના! મારી પ્રાણ! રે બેટી!” એ પોકાર ગાજી રહો ને થોડી વારમાં ધનાવહ શેઠ આવીને ચંદનાને ભેટી પડયા. એમણે ચંદનાના દેહ પર હાથ ફેરવ્યો, માથું સુંદયું, હાથે પગે જડેલી બેડીઓને દાતેથી કરડી. - બે પળ સુધી બેમાંથી કેઈ કશું ન બોલ્યું. ચંદના શાન્ત સ્વસ્થ હતી. ભય વાદળાં જેવા નયનેમાંથી એક ટીપું પણ પડતું નહોતું. શેઠ ચોધાર આંસુએ રડી રહ્યા હતા. - “મારી દુખિયારી ચંદના!”
પિતાજી, દુખે મને ડાહી બનાવી છે. હવે હું સમજી છું કે શરીરના સુખથી આત્મા સુખી થતો નથી, તેમ શરીરના દુઃખથી આત્મા દુઃખી થતું નથી. દુઃખસુખ શરીરને ધર્મ છે, આત્માને નથી.”
બેટા, તારા દુઃખનું કારણ હું બન્યું.” , “કઈ કેઈના સુખદુઃખનું કારણ બનતું નથી. પુરુષાર્થ ને પ્રારબ્ધની ઘટમાળમાં અન્યને શે દેષ દેવ પિતાજી?”
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથી : ૫ ચંદના, તું ખરેખર થનાર છે. અરે, મને એ રાંડ પર ક્રોધ આવે છે, એવું મન થાય છે, કે.”
સંસારનું રહસ્ય જે જાણી લઈએ, તે પિતાજી! કોઈ પર ક્રોધ કરવાનું મન ન થાય. સહુ પોતપોતાની રીતે સાચું સમજીને જ સમાચરે છે. પછી ભલે એ બીજાની નજરમાં નાહ હોય. સહુ સહુની રીતે સાચાં છે. શેઠાણું
રીતે સાચાં હતાં. આપણે આપણી દષ્ટિથી જોઈએ તે કરતાં બીજાની દ્રષ્ટિથી જોઈએ, તે વધુ ઠીક છે.” ચંદનામાં આપોઆપ જ્ઞાન–ઝરણું ફૂટયું હતું, જે સંસારની કઈ મહાશાળાના મહાપંડિતે પણ એને આપી શકયા ન હોત.
“ચંદના, તારી વાણીમાં જ્ઞાનીના બેલ ગાજે છે.”
“પિતાજી, દિવસે પેટ ભરીને ચરેલી ગાય, રાતે જેમ બધું વાગોળીને એક રસ કરે છે, એમ મેં પણ આ ભયંકર એકાંતમાં જીવનનાં તમામ સત્યે વાળ્યાં છે, ને નવું નવનીત પામી છું.”
“ચંદના, ધન્ય છે તને ! તારાં માતપિતાને ધન્ય છે! દુઃખ જાણે તું ઘેળીને પી ગઈ છે, વેદના જાણે આરોગી ગઈ છે. તારી વાણીમાં કડવાશ નથી, વર્તનમાં ક્રોધ નથી.”
અરે, પણ આડીઅવળી વાતે છોડી એની ખાવાપીવાની તે ભાળ લે. ત્રણ દહાડાના કડાકા છે બિચારીને! હું તે ઘણી વાર કહેતી કે બહુ પ્રેમઘેલા થવું સારું નહિ ! એમાંથી દુઃખ જ ઊભું થાય.” વૃદ્ધ દાસીએ આવીને ભાવનાશીલ શેઠને સાવધ કર્યા! એણે જ મૂલા શેઠાણની સખ્ત
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ
મનાઇ હાવા છતાં ચંદનાની માહિતી શેઠને આપી હતી. એણે કહ્યું: “ શેઠ, તમારી સેવામાં જિંદગી કાઢ઼ી. હવે મરણુ કિનારે ખેડી છું ત્યારે આટલું સુકૃત કરતી જા, તા ખીજે ભવે કઈ સારા અવતાર ભાળુ.”
'
“ સાચી વાત છે. દાસી, જે ખાવાનુ હાય તે જલદી
હાજર કર !”
દાસી ઘરમાં ગઈ, પણ રાંધેલા અડદના ખાકળા સિવાય કંઈ તેપાર નહતું. એક સુપડામાં એ લઇ ને દાસી આવી. શેઠ એ દરમ્યાન પગે જડેલી એડીએ તેાડવાના નિષ્ફળ પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. આખરે થાકીને તેમણે દાસીને કહ્યું :
“ તું ચંદનાને જમાડી લે, હું લુહારને ખેલાવી લાવું છું.” ને શેઠ બહાર નીકળી ગયા.
મધ્યાહ્નના સમય થઈ ગયા હતા ને સદાની જેમ આજે પેલા મહાયોગી ભિક્ષા માટે નગરમાં આવ્યા હતા. દ્વાર દ્વાર પર નરનારી ખડાં હતાં. કૌશાંખીના રાજવી શતાનિક ને રાણી મૃગાવતી પણ હંમેશની જેમ આવીને ઊભાં હતાં. મંત્રીરાજ સુગુપ્ત ને દૈવી ના પણ હાજર હતાં. વિજયા દાસી પણ ત્યાં ખડે પગે હતી.
અને હમેશની જેમ એ મહાયેાગી દ્વાર પછી દ્વાર, શેરી પછી શેરી વટાવતા આગળ ચાલ્યા જતા હતા. રૂ, શું સદાની જેમ આજે પણ રિક્ત હાથે ચેાગી પાછે ચાલ્યા જશે ? અરે ! શું આપણાં કાર્ય અજાણ્યાં પાપના ભાર આપણને નિર્માલ્ય બનાવી બેઠા છે ? જે દેશમાં અતિથિ જેવા અતિથિચેાગી જેવા ચેગી—છ છ માસથી અન્નજળ વિનાના ઘૂમે,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાયોગી : ૬૭ એના માથે આપત્તિના ભણકારા અવશ્ય સમજવા! નિરાશાનું ઘાર માનું સર્વત્ર પ્રસરી રહ્યું. પણ ત્યાં અચાનક મહાયોગી થોડે દૂર જઈને ક્ષણભર થે, કદી સ્થિર ન થતા એના પગ સ્થિર થયા, કદી લંબાતા ન જોવાયેલા એના હાથ આજે લંબાતા દેખાયા.
કર
ALLય, NIfમણ
my.
જat
ધન્ય ઘડી! ધન્ય ભાગ્ય! આખરે મહાયોગીનો અભિગ્રહ પૂરે થયે. હર્ષની એક કિકિયારી ચારે તરફથી જાગી ઊઠી, પણ એ અડધે જ દબાઈ ગઈ | મહાગીએ થંભાવેલા પગ ફરી ઉપાડ્યા, લંબાવેલા હાથ પાછા ખેંચી લીધા! અરે, ભિક્ષા લીધા વિના એણે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
* *
૧૮ : સામ-ગાગલ આગળ કદમ બઢાવવાની તૈયારી કરી. બધાના વ્યાસ અડધે શીરહ્યા, ત્યાં એક કમળ રુદતના હૃદયદ્રાવક સ્વર સંભળાયા. " માગીના ઉપડેલા પગ પુનઃ થંભી ગયા, ખેંચાયેલા હાથ ફરી લંબાયા. એણે ભિક્ષાત્ર લીધું ને છ માસિક ત૫નું પારણું કર્યું.
ધન્ય ચંદના! ધન્ય મહાગી ! બધેથી જયજયકાર ગાજી રહ્યો.
અરે, મહાયોગીએ એક દાસીના હાથના બાકુળાથી. પિતાને અભિગ્રહ પૂર્ણ કર્યો:”વાની સાથે વાત પ્રસરતી ચાલી!
દાસી નહિ, ત્રણ ટકાની ગુલામડી ! જેના ચારિત્ર્યનું, જેની ખાનદાનીનું, જેની નાગરિક્તાનું ઠેકાણું નથી એવી, ધનાવહ શેઠે દાસબજારમાંથી આણેલી એક છોકરીના હાથેથી. અલ્યા, ગુલામ કરતાંય આપણે હેઠ! નીચ! અધમ ! જાતપાત વગરના ગુલામના હાથનું અન્ન તે અડાય ! શું કળિ આવ્યા છે!” બીજાએ કહ્યું.
દાસીના હાથના બાકુલા? એક નીચ ગુલામડીના હાથના અન્નથી ઉજજવળ તપનું પારણું?” કેટલાક ટીકા કરી રહ્યા.
હા, હા, શું ગુલામ મનુષ્ય નથી ? અરે, ગુલામાં ન્ટલી માનવતા છે એટલી તમારામાં ક્યાં રહી છે? ગુલામના ચારિત્રની વાત કરે છે ને તમારું ચારિત્ર તે. જુઓ ! એના નાગરિકત્વની વાત કરે છે, ને તમારા પગ નીતું બળતું તે જુઓ. મહાયોગીને મન શું ઊંચ કે શું નીચ! એ દીવાલે ને વાડા તે આપણે બધાએ આપણું
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાચમી – ૬
સ્વાર્થ માટે ખડા કરેલા. બેલા, જય હૈા મહાયેાગી જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરના! અરે, ચાલે! અન્ત લેનાર ને અન્ન દેનાર બન્નેનાં દર્શન કરીએ.” માનવી ટાળાબંધ એકઠું થઈ રહ્યું હતું.
ભારે રૂડા નેગ જામ્યા હતા. પેલી દાસી ચઢના એ હાથ જોડીને ખડી હતી. જે પગના અંધ ધનાવહ શેઠથી તૂટ્યા નહાતા અને જેને માટે શેઠ લુહારને તેડવા ગયા હતા, તે આપોઆપ તૂટી ગયા હતા. દાસત્યની તૂટેલી સાંકળા જાણે મનુષ્યત્વનાં ખંડેર સમી સહુને મૂંગા મધપાઠ આપી રહી હતી.
“ દાસત્વના હિમાયતીઓ ! સહુ ચેતતા રહે. આજે તમે એકને દાસ બનાવશે, કાલે બીજો તમને મનાવશે. અહીં તા કરશે તેવું પામશે. સહુના વારા પછી વારો છે. સમય કે શક્તિના ગેરલાભ ન ઉઠાવશે; સારી કે ખાટી ઊભી કરેલી પરપરા આખરે તમારે જ ભાગવવી પડશે. ” ચંદનાના મુખ પર દિવ્ય તેજ ઝળહળી રહ્યું હતું. આજ એ ક્ષુદ્ર ગુલામડી નહાતી રહી; કૌશાંખીના દરેક મનુષ્ય કરતાં મહાન ઠરી હતી. દાસ પશુ મહાન છે, મનુષ્યત્વના સર્વ હક્કે એને છે; એની આજે આડકતરી પણ સ્પષ્ટ જાહેરાત થઈ ચૂકી હતી.
46
ચક્રના એ હાથની અંજલિ રચી કહી રહી હતી: પ્રભુ, મુજ જતમદુ:ખિયારીને આજ આપ જનમસાથી મળ્યા. આખા મીંચાય છે. જલવાદળી વરસે છે. અરે, મારા સૂના અંતરમાં આવીને કૈાઈ વસ્યુંછે, પ્રભુ ! મારું જીવન જ રુદનમય હતું. રાઈ રાઈને મારાં અશ્રુ થીજી ગયાં હતાં.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦ : મત્સ્ય-ગલાગલ ભવ આખો કાઢવાને હતે. રેઉં તે પાર ક્યાં આવે? કર્મ અને પુરુષાર્થનાં દ્રોને સદા યાદ કર્યા કરતી. તમને આવતા જોયા. જાણે શરીરને ત્યાં પ્રાણને આવતો ભા ને અંતર મલકી રહ્યું. પણ પછી તે દુર્ભાગીના સુખની જેમ આપને જતા જોયા ને ન રહેવાયું. સૂર્યપ્રકાશના સ્પશે હેમંતનું ઝરણું વહી નીકળે, એમ થીજેલા અંતરમાંથી આંસુ વહી નીકળ્યાં. ધન્ય ભાગ્ય આજ મારું ગણું! સંસારમાં હવે ચંદન હીન નહિ, દીન નહિ! તમારા દર્શને એ ભાભવ તરી ગઈ. મારો આત્મા અજેય બની ગયે, કાયાના ભલે કણ કણ થાય, જુલમગારે ભલે એને છુંદે-મને કોઈ ઊની આંચ પણ નહીં પહોંચાડી શકે. દેવ, હું તે ન્યાલ થઈ ગઈ”
પ્રભુ તે દિવ્ય મૌન ધારીને, અંતરના પડદા મૌન વાણીથી ઉચોદી રહ્યા હતા. માનવતાના પરાગ સમું એમનું જીવનમાધુર્ય વાતાવરણમાં મધુરતા પ્રસારી રહ્યું હતું. જાણે કદી ત્યાં શક નહોતે, સંતાપ નહોતે.
ધનાવહ શેઠનું વિશાળ પ્રાંગણ માનવમેદનીથી ભરાઈ ગયું હતું. જનસમુદાય પ્રભુને અભિગ્રહ પૂર્ણ થવાથી ગેલમાં આવી ગયેલ હતા. કોઈ ભાતભાતનાં વાજિંત્ર બજાવતાં હતાં, કઈ પુષ્પ, અક્ષત, સુવર્ણજવ, મણિમૌક્તિક ઉડાવતાં હતાં. ઘડી પહેલાં નરકની ગંધ જ્યાં પ્રસરી હતી, ત્યાં સ્વર્ગની શોભા પ્રગટી રહી હતી. લોક કહેતાં: “અરે પૃથ્વી એ પૃથ્વી જ છે. સ્વર્ગ ને નરક ખડાં કરનારાં આપણે જ છીએ.”
રાજા અને રાણી પણ આવી પહોંચ્યાં હતાં. એમના અંતરને આનંદ આજ અંતરમાં સમાતે નહે. શહેરને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
: મહાયોગી: ૭૧ શિરેથી શાપ ટળ્યાને એમને સંતોષ હતું. એમણે જે જોયું તે દશ્ય અપૂર્વ હતું.
પ્રભુ તેજકિરણે વહાવતા સ્થિર ખડા હતા. ચંદના ભક્તિઝરણું વહાવતી પૃથ્વી પર મસ્તક નમાવીને પડી હતી. વાહ રે વાહ! કયું જ્ઞાન આ ભક્તિને જીતી શકે ! એ ઘેલી કંઈ કંઈ લાવી રહી હતી. જાણે એના દિલના બાગમાં કવિતાનાં સુમન ખીલ્યાં હતાં.
પ્રભુ, સ્વાતિતરસ્યાં ચક્ષુ-ચાતકોને આજ મેઘ મળે છે. આશાનિરાશાના હંસોને મેતીને ચાર મળે. છે. વેદના ને વિષાદની ભૂમિ પર આશાનાં અમર ફૂલ ખીલ્યાં છે. આજ ભક્તને ભગવાન મળે છે. બેટીને બાપ મળે છે. બહેનને ભાઈ મળે છે. આવા સંતોષમાં જ જીવનનો અંત આવી જાય તે...”
પ્રભુ તો હજી મરતા ખડા હતા. રાજા-રાણીએ પ્રભુના ચરણ વાંદ્યા. અપૂર્વ ભાગ્યને વરનારી ચંદનાને ઊભી કરી સાતા પૂછી, ત્યાં તે અચાનક એક વૃદ્ધ ડેસો ભીડને ચરતે ધસી આવ્યું. એણે ચંદનાને ઊંચકી લીધી ને રડતે રડતે નાચતે નાચતે બેલવા લાગે.
“ધન્ય હો રાજકુંવરી વસુમતીને ! અવગતે ગયેલાં માબાપ આજે સદગતિ વર્યા. જ્ય જયકાર હે ચંપાનગરીની કુંવરીને !”
ચંપાનગરીની કુંવરી ! રાજા દધિવાહનની પુત્રી !” સર્વત્ર જાણે અચંબાની લહરી પ્રસરી ગઈ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે : પરમાલાગલ
“હા, રાજા છે. જે ચંપાનગરી પર અચાનક એપ મારી તમે બંટી લીધી, જ્યાંના નાના સૈન્ય સામે મોટું સૈન્ય ચલાવી તમે ફતેહ મેળવી, જેના રાજા દધિવાહનને લડાઈમાં હણ્ય, જ્યાંનાં સ્ત્રીપુરુષને તમારા રાજ-નિયમ પ્રમાણે દાસ બનાવી આણ્યાં-વેચ્યાં, એ રાજની આ કુંવરી વસુમતી !” વૃદ્ધ પુરુષના શબ્દમાં આગ ભરી હતી.
મેં ચંપાને જરૂર લૂંટી–વિજયી રાજા તરીકે મારો એ હક હતો. મેં ત્યાંના રાજા દધિવાહનને રણમાં રાજે, કારણ કે એ મારે ક્ષત્રીને ધર્મ હતો. પણ મેં તેની કુંવરીને નથી લૂંટી.”
જેને રાજા લૂંટ કરતો હોય એની સેના શાહુકાર ક્યાંથી હોય? રાણી ધારિણી અને કુંવરી વસુમતીને એક સનિક ઉપાડી લાવ્યું. રાણું ધારિણું શીલની રક્ષામાં મૃત્યુને વર્યા. કુંવરી વસુમતી દાસબજારમાં વહુ માટે વેચાઈ શું મહારાણું મૃગાવતી પિતાની માજણ બેન ધારણની પુત્રીને ભૂલી ગયા?”
કોણ વસુમતી ? મારી ભાણેજ, એ ગુલામ ! એનું વેચાણ ! ” રાણી મૃગાવતી એકદમ આગળ આવ્યાં ને ચંદનાને ભેટી પડ્યાં. માસી–ભાણેજ એકબીજાને ગળે વળગ્યાં. મૃગાવતીની આંખમાં આંસુ હતાં. સંસારના સગપણનું રહસ્ય જાણનારી ચંદના સવસ્થ હતી.
ધિ છે આ રાજધર્મને! ધિક્કાર છે આ ક્ષત્રીવટને ! એકને અનેક જીતે, એમાં શી બહાદુરી! સબળ નબળાને હણે એમાં શી માનવતા !”
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધેથી લેકવાણી પ્રગટી નીકળી. આ ભીડભીડમાંથી ન જાણે પેલો મહાગી ક્યારે સરકી ગયે, તેનું કોઈને ભાન નહોતું. આંસુ ને આશ્વાસનની દુનિયામાંથી ભેગીઓ સદા એમ જ સરી જાય છે. સિતારના તાર જરા છેડાથી મિલાવીને કામઠી એમ જ અલગ થઈ જાય છે, ને સંસારને પ્રત્યેક રજકણ એનાથી જ ધ્વનિત થઈ દિવ્ય સંગીત છેડયા કરે છે.
મહાગી આપણાં અન્ન કેમ નહતા આરોગતા એ જાણ્યું ને !” મંત્રી રાજનાં પત્ની નંદાદેવી આગળ આવી બેલ્યાં, “આપણાં પાપ એણે આ રીતે પ્રત્યક્ષ કરી બતાવ્યાં. તમે ઢાર કરતાંય ભૂંડી રીતે ગુલામેને રાખે છે. એ ગુલામે કેણુ છે, તેનું તમને ભાન કરાવ્યું. ગુલામ પણ માણસ છે, ને માણસના હકથી એને તમારા જેટલો જ સુખ-દુઃખને અધિકાર છે.”
“નંદાદેવી! તમે સાચાં છે. વસુમતીને–મારી ચંદનાને -દુઃખ દેનાર હું જ છું. મને સજા કર !” શ્રેણી ધનાવહ આગળ આવ્યા, ને ગદ્ગદિત કકે બેલ્યા. લુહારની શોધ કરતાં વિલંબ લાગવાથી એ મોડા પડયા હતા. એમણે લેકમુખે બધે વૃત્તાંત સાંભળી લીધું હતું.
પિતાજી, હું તે તમારી ચરણરજ ! હું તે તમારી ચંદના જ છું. વસુમતી નામ પણ મારે ભૂલવું છે. રાજાની કુંવરી ન હેત ને તમારે ત્યાં જન્મી હોત તે? માતા મૂલાના ઉદરમાં વસી હતી તે તમારે અને મારી માતા મૂલાને ઉપકાર કયે દિવસે વાળીશ.”
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪ મત્સ્ય લાગલ
ચંદના, તું ધન્ય બની ! મહાગીના મૂંગા મૂંગા કેવા મહાઆશીર્વાદ તને મળ્યા ! ”
એમણે તે સહુને ધન્ય કર્યા, ને આપણે સમજીએ તે સમજાવ્યું કે પશુ, પંખી કે મનુષ્ય–કોઈને ગુલામ બનાવવા પાપ છે. ગુલામી પાય છે. ગુલામ પણ તમારા જેવો જ-અરે, કોઈ વાર તમારાથી પણ શ્રેષ્ઠ માણસ છે!” નંદાદેવીએ કહ્યું.
“એવું બલી આ નફફટ ને નઘરોળ ગુલામોને ફટવીશ. મા ! આપણાથી પણ શ્રેષ્ઠ !” એક વૃદ્ધ રાજપુરુષે કહ્યું.
શ્રેષ્ઠ! સાત વાર શ્રેષ્ઠ ! જે પારકાના સુખ માટે દુખ ઉઠાવે તે શ્રેષ્ઠ ને પિતાના સુખ માટે પારકાને દુઃખ આપે તે કનિષ્ઠ ! ભગવાનનું તો વચન છે, કે કોઈ પણ કર્કશ વચન, કઠિન વર્તાવ ને કઠેર વ્યવહારને આ જગત તે પડે છે. આ તે સદાને બજાર છે, જેટલું આપશે એટલું પામશે!વિજયા દાસી બોલી, અને ચંદનાને ભેટી પડી. “બહેન, તું તે ધન્ય છે. તારા જેવો પ્રભુપ્રસાદ પામવા એક વાર નહિ, સે વાર ગુલામ બનવા તૈયાર છું!”
પણ સંસારમાં સહુ એક મતના હેતા નથી. જેઓ સૂર્યને દિવસને રાજા માને છે, તેની સામે છછુંદર જેવા પ્રાણીઓને વિરોધ પણ હશે, એ એને નકામી વસ્તુ પણ. માનતા હશે. કેટલાક કર્મચારીઓ માનતા હતા, કે નાની વાતને છેટું મહત્વ અપાય છે! જ્યાં સ્ત્રીઓનું ચલણ, હોય ત્યાં આવું જ બને !
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાયાણી : ૭૫
ક્રર્માની આર્દ્રતા વગરના કર્મચારીઓને તરત એક સદેશે! મળ્યો. ગારભત્રન પૂરુ થયુ છે. મહારાજ વત્સરાજ ઇચ્છે ત્યારે નિરીક્ષણ કરે !
શ
66
મહારાજ શતાનિકને આ સમાચાર પહોંચાડવામાં આવ્યા. તેઓએ તરત મંત્રીરાજને કહ્યું : પસ અંત:પુરને લઇ ને આવેા. હું શૃંગારભવનમાં થતા આવું છું. કેાઈ એ સાથે આવવાની જરૂર નથી. ”
ચંદના, મૃગાવતી, નંદા, વિજયા બધાંને વાતા કરતાં મૂકી મહારાજ શતાનિક શૃંગારભવન તરફ વહી ગયા.
આખા સમુદાયને વિધવિધ વાતામાં ડૂબેલે! રાખી ફક્ત બે જણા પાતપેાતાના મનમાન્યા રસ્તે ચાલી ગયા. એક ચેાગી—જં ગલ તરફ ગયા.
એક રાજા—શૃંગારભવન તરફ વળ્યા.
જુદા એ રાહ, જુદા જુદા એ પથિક ! એક થવાનું હતું. રાજા તે યોગી, ચેાગી તે સંસાર તા માયાવી છે ને !
નિર્માણુ તા રાજા ! પછુ.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય આઠમું
પોતાના પડઘા હસી હસીને મહારાજ શતાનિક આજ શુંગારભવનનાં દ્વાર ઠેલી રહ્યા હતા. દ્વારપાળે દેડી દેડીને મહારાજ વત્સરાજ આવ્યાની વધામણું આપી રહ્યા હતા.'
ગઈ કાલે જ ચિતારાએ ચિત્ર પૂરું કર્યું છે. પૂરું કરીને એ ઘેર જઈને નિરાંતે સૂતે છેએને દિલમાં અરમાન છે, કે રાજાજી હમણાં હાથીને તેડવા મોકલશે ! હમણાં રાજપોશાક લઈને રાજકર્મચારીઓ સાબાશી દેતા આવશે. એ બહુમૂલ્ય પિશાક પરિધાન કર, ગજરાજની પીઠ પર રચેલી સુવર્ણ અંબાડીમાં બેસી, આખું કૌશાંબી વીંધી હું રાજદરબાર ભણી જઈશ! મારી વિદ્યાનાં ભર્યા દરબારમાં વખાણ થશે. મારી કલા પર જનગણ વારી જશે. મહારાજ શિતાનિક સેનાના ઢગથી મને નિહાલ કરશે. ભુવનમોહિની મૃગાવતી દેવી પણ પિતાનું સાક્ષાત સ્વરૂપ જોઈ આડી કતરાતી આંખે ધન્યવાદ ઉચ્ચારશે! મારા જીવનની સાર્થકતા થશે. કલાની કૃતાર્થતા થશે. શેષ આયુષ્ય સાનંદ સમાસ થશે. અરે, રીઝયો રાજવી શું શું નહિ આપે!
અને એવી જ કદરદાનીની તાલાવેલી હૈયામાં હીંચળતા
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેતાતા પાણા : C
વત્સરાજ શૃંગારભવનનાં દ્વાર દૈવી રહ્યા હતા. અસાધ કંચુકીઓ દોડાદોડ કરતા હતા. મહારાજ તા પાતાના હાથે જ દ્વાર ખાલી અંદર ધસી ગયા. શૃંગારભવનનામુખ્યખડમાં પહોંચ્યા. અરે, ત્યાં ! મહારાણી મગાવતી જાણું છાનાંમાનાં પહેલેથી આવીને ખડાં હતાં !
વત્સરાજને પાતાના માળાના આ સોધ્યું ભર્યા સાથીને દોડીને ભેટવાનુ દિલ થઈ આવ્યું! શુ` નખશિખ તાદ્દશ તસમીર બનાવી હતી ચિતારાએ ! જાણે પહેલી સાહાગરાતે અમે મળ્યાં ત્યારનાં મહારાણી ! યૌવન તેા ઉભરાઈ જતું હતું ! લી'બુની ફાડ જેવાં નયનોમાં ન જાણે શાં શાં કામણુ ભર્યા હતાં! અરે, એ જ આ સુવણું તંતુથી ગૂંથેલું કંચુકીપટ, અરે, સેાસેા કારીગરીએ છછ મહિના જેને વણ્યુ હતું એજ આ હુંસલક્ષણ વસ્ત્ર ! સાનેરી ન કેશરિયા છાંટનો એ જ ધૂપછોવ રંગ ! અને એમાંથી દેખાતા એમના કુકુમવરણા દેહનાં, ચિંતને પણુ લજવે તેવાં અંગપ્રત્યંગ ! આ એ જ મૃણાલ ઈંડ જેવા ખાતુ, આ એ જ કેળના થભ જેવા એ પગ !
માથેથી મલાર ખસી ગયું છે. નાગપાશ સમા કેશકલાપ ઉન્નત એવા વક્ષસ્થળ પર, ફાર્ક ખજાનાની રક્ષા કરતાફણીધરની જેમ, હિલેાળા લઈ રહ્યો છે !
“અરે, છે કોઈ હાજર ! ”
આજ્ઞા સ્વામી !”
“ જાએ, રાજહસ્તી માકલા ને રાજપેાશાક ભેટ આપે પેલા યક્ષમદિરના ચિતારાને! જલદી રાજદૂરમારમાં લાવે ! મહારાજ વત્સરાજની અસાડનાં ભર્યા વાદળ જેવી કૃપા
66
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ
આજ વરસું વરસું થઇ રહી છે. આજે આખુ આર્યાવર્ત વત્સરાજની ઉદારતા આંખ ખેાલીને જોઈ લે ! ”
“ મારે મેઘ એક સામટા!” ધીરેથી ખોલીને સેવકા આજ્ઞા ઉઠાવવા ચાલ્યા ગયા. ને વત્સરાજ પેલી અદ્ભુત અલૌકિક છમી તરફ મીટ માંડીને તલ્લીન થઈ રહ્યા. દેહનુ એકેએક અવયવ પારદર્શક વસ્ત્રોમાંથી છાનું છાનું ડાકિયાં કરીને મનમાં શમાઇ જવા ચાહતું હતું. અરે, આ ચિત્રિત અંગાનાં સ્પર્શીમાં પણ જાણે સ્વર્ગ હતું.
શૃંગારભવનના જુદા જુદા ખડામાં ભિન્ન ભિન્ન રચના હતી. ચાંક ફુવારા ફુંકાર કરતા ઊડતા હતા, તે ખધે શીતળતા પ્રસરાવતા. કયાંક સેાનાદાનીઓમાંથી ધૂપના ગૂંચળા ઊ ંચે આકાશમાં ચચા કરતાં. કાંક આખાય ખંડ પ્રતિબિંબ પાડનાર અરીસાથી રચ્યેા હતા, તેા કાંક પારદર્શક રંગબેરંગી કાચની વચ્ચે રાજા–રાણીનું સિંહાસન માંડી દ્વીધુ હતું. ખાદ્ય, પેય ને શણગારની સામગ્રીના ખંડના ખંડ ભર્યાં હતા. વાજીકરણૢાની કીમતી મંજૂષાએ રાજવૈદ્યે છàાછલ રાખી હતી. કંદી નંદનવનની ખહાર, કદી મલયાનિલના ઝંકાર, કદી માનસરેાવરની મૃદુ લહેરી અહીં વાયા કરતી. રાજા ને રાણી શાસ્ત્રોમાં વણુ વેલા સર્વ કામપ્રકાર ને અહીં સાક્ષાત્ કરવાનાં, પૃથ્વી પર વસીને જીવતે જીવ સ્વર્ગનાં સુખ ભાગવવાનાં. રાજારાણીની અહીની એક રાત્રિનું મૂલ્ય કૌશાંખીની આખી પ્રજાનું એક દહાડાનું ધન હતું. અહીં રાજા-રાણી સ્વગૅના સ્વાદ માણતાં. કેઇ મૂર્ખા એમ પણ કહેતા કે નરક પણ અહીં જ વસતું હતું. કેાના અધૂરી રહેતા.
માટે
એ પ્રશ્ન
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેાતાના પડઘા : ૭૯
ભાગવિલાસનાં સાધનો, હીડાળાખાટા, સિ’હાસનો, ગાલીચાઓ, સુગંધી તેલભર્યાં દીવાઓ ને અત્તરથી મહેકતાં ફૂલદાનો ! હાથીદાંત ને સુવણૅની દીપિકાએ! રત્ને જડચાં પાંજરામાં કામસૂત્ર રટતાં પક્ષીએ!
વત્સરાજ ચિત્રની નજીક સર્યા. પૂર્ણિમાના ચંદ્રસમુ મુખડું, મદભર્યા નયન, કમળદાંડી જેવી નાકની દાંડી, મેહના મહાપાશ સમા લટકતા માહુ, નેત્રના ખંજનપક્ષીને વારે વારે ચમકાવતી મદભરી પાંપણા, પેાતાનું પ્રતિબિંબ પાડતાં કણું ફૂલ, કપ્પુ જેવી ગ્રીવા ને કાઈ પણ પુરુષને પાગલ બનાવતા કામણુગારી અંગભંગ, સિહુની કટી જેવી ગૌર લચકાળી કમર ને એના પર શેષનાગના જેવા કઢાશ, અધ કુસુમિત એ અધેાવ ને.........
વત્સરાજનાં નેત્રા સૌ’ધૈર્ય સુધાનું પાન કરવામાં તલ્લીન હતાં. એમનુ હૈયું આવુ.ભુવનમાહન સૌંદય પેાતાના અતપુરમાં હાવાના ગર્વં ધારી રહ્યુ' હતું. અરે, આર્યાવના રાજાએ એક વાર મારા અંતપુરની આ મહાશાલાને નીરખી લે તે? એમના વિલાસે એમની મશ્કરી કરતા લાગે ! એમની સૌદર્યોપાસના શ્રીહીન લાગે! અરે, બિચારા એવા ભેાંઠા પડે કે પેાતાનાં અંત:પુર પેાતાને હાથે જલાવી ખાખ કરી સંન્યાસી મની જાય, ને ખીજા ભવમાં આવું રૂપ પણ જોવા મળે એ માટે શેષ જીવન તપશ્ચર્યામાં વીતાવી !
યક્ષમ`દિરના ચિતારા રાજશેખરે અદ્ભુત કળા દાખવી હતી. વસ્ત્ર તે એણે પહેરાવ્યાં હતાં છતાંય એ પારદર્શીક રંગામાંથી રાણીનાં ઘાટીલા અવયવ સુસ્પષ્ટ દેખાતાં હતાં.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
મામલ
ડેમાં ! એકે સ્મૃતિ સમૂહ છે, ન એક તિ સૂક્ષ્મ છે, ન દી છે ન હુલ્લ છે! કાં વ્યાકરણી જે કામમાં વાકયની રચના કરે, કાઈ કવિ જે જાતની પ્રાસમેળમાત્રા સાથે કાવ્યની રચના કરે, એ રીતે ચિતાએ આ ચિત્રકાનાની રમતા કરી હતી.
“ વાહ, વાહ! નારીના દેહ તા કામદેવના ખાગ છે.” રાવજીને કથાવાર્તા કરનાર પુરાણીજીત વચન યાદ આવ્યું, તે ચિત્ર જોવાની તલ્લીનતા વધી. પુષ્ટ જઘનપ્રદેશ પર એમની દૃષ્ટિ સ્થિર થઇ રહી. માહમૂર્છા આવી જાય એવી પદ્મ હતી. વિએની ઉપમાઓ ને રસશાસ્ત્રીઓના અલંકાર ટ્યું ફિક્કા પડતા હતા. અરે, કયા કવિ આ અનુપમ અવયવાને યોગ્ય શબ્દોમાં વર્ણવી શક્શે !
વત્સરાજ આગળ વધ્યા. એમની દ્રષ્ટિ ત્યાં સ્થિર થઈ રહી. અચાનક એમને ચિત્રના અધેાભાગ પર કઈક કાળા ડાઘ જેવું દેખાયું. એમની નજર ત્યાં સ્થિર થઈ રહી. સુવર્ણની થાળીમાં લેાઢાની મેખ જેવા આ બે નાના શા ડાઘ શરૂ ? બીજી જ ક્ષણે એમની દ્રષ્ટિ ને સ્મૃતિ સતેજ અની, અરે, પ્રિય રાણી મૃગાવતીના જઘનપ્રદેશ પરના એ એ તલ! સૌનું છૂપું રહસ્ય ! અને ત્રીજી જ ક્ષણે વિચાર આવ્યો, કે મારી રાણીના જધનપ્રદેશ પરના તલની ચિત્રકારને ક્યાંથી ભાળ !
* કાઈ વાચક આ વનને કપાલકલ્પિત ન લેખે. આજે પણ આવાં શૃંગારભવન મોજૂદ છે. તે અનેક ચિત્રકાર એવા મહેલને શણુગારવા માટે નગ્ન ચિત્રની જોડીએ બનાવે છે. આજે પણ ! 'ધા જોરથી ચાલુ છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ થાલી ગયા. વિલાસી રાજવી એ વાતના પેાતાના વાસના ને વિલાસથી પરિપૂર્ણ મનથી તાગ મેળવવા લાગ્યા; પાતાના ખંડિત ને ફૂં કા ગજથી દુનિયાને માપવા ચાલ્યા.
ચિત્ર ચિત્રને ઠેકાણે રહ્યું, તે રાજાજીનું ચિત્ત ચિત્રવિચિત્ર કલ્પનાઓના રમણે ચઢી ગયું. એમણે ખાજુના અરીસામાં પોતાનુ રૂપ નિહાળ્યું ! અરે, કેટલું ટાપટીપવાળુ છતાં કેવું કથિત! મુખ પર અતિ વિલાસની નિસ્તેજતા છે. ભસ્મ ને માત્રાએથી આવેેલી તાકાત, જલદી સળગીને રાખ થઈ જનાર પદાર્થની જેમ, પેાતાની આછી આછી કાળાશ મધે પાથરી બેઠી છે! દેહમાં અશક્તિની છૂપી કપારીએ છે. અરે, પ્રિયતમાને બાથમાં લઈ કચડી નાખનારું પુરુષાતન તે કયારનું અકાળે અદૃશ્ય થઈ ગયું છે! નિ ળ હૈયામાં પ્રશસ્ત ને નિર્દોષ શૃંગારને બદલે અશ્લીલ ને અશક્ત શૃંગારે સ્થાન લઈ લીધુ છે.
કાં હું ને કયાં પૂર્ણિમાની ચાંદની જેવી મગાવતી ! કાં અનેક પત્નીઓ ને ઉપપત્નીએથી ચૂર્ણ ચૂર્ણ થયેલા અરીસા જેવા હું, ને કાં શુકલ પક્ષના ચદ્રની જેમ રાજ રાજ વધતુ મૃગાવતીનું મિલેટરી કાચ જેવું રૂપ ! હું કદાચ મૃગાવતીથી તૃપ્ત હા–એ મારાથી........
ને શાંતિના સામ્રાજ્યમાં એકાએક શંકાના જ્વાલામુખી ઝગી ઊઠચો. વત્સરાજના વિલાસી મનના દાખડામાં પુરાયેલી અનેક કુશંકારૂપી પિશાચિનીએ દાખડાનું માં ખૂલી જતાં, સ્વયસેવ જાગીને—સાપણુ પેાતાનાં જણ્યાંને ખાય તેમ–એમના જ ચિત્તને ફાલી ખાવા લાગી. એમને પુરાણીજીની પેઢી Àાકપક્તિ યાદ આવી ગઈ :
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટર : મત્સ્ય–ગલાહ
स्त्रियाश्चरित्र पुरुषस्य माग्य
देवो न जनाति कुतो मनुष्यः । પુરુષનું ભાગ્ય ને સ્ત્રીનું ચરિત્ર દેવ પણ જાણતા નથી, તે પુરુષની શી મજાલ કે તે જાણે!
રાજા વિચારતો ગયો તેમ તેમ એના મનમાં છુપાયેલી છેષ ધૂધવાવા લાગ્યા. એનાં ગૂંચળાં રાજ શતાનિકના મનને વધુ ને વધુ વ્યગ્ર બનાવવા લાગ્યાં. સંસારની એ ખૂબી છે કે કામી કામદષ્ટિથી જ, લોભી લેભદષ્ટિથી દુનિયાને મૂલવે છે! યેગી ચગીની દષ્ટિએ-ને રેગી રેગીની દૃષ્ટિએ ! ગીને મન ગમે તેવું સૌંદર્ય હાડ-ચામ માત્ર માળો , ત્યારે ભેગીનું જગત એમાં કંઈ કંઈ ભાળે છે. એ વેળા ભેગીને મન સંયમ કે પવિત્રતા જેવી વસ્તુ સંસારમાં સંભવી શકે તે મનુષ્ય હશે હશે એ પાળી શકે, તેની કલ્પના કરવા માટે પણ એનું મન અશક્ત હોય છે. ભૂખ્યા અખાજ ખાય, એ એની માન્યતા; અખાજ ગમે તેવી ભૂખ હોય તો પણ ખવાય, એ વાત એને ન સમજાય.
રાજા વિચારની ઊંડી અતલ ખીણમાં સરત ચાલે. એને યાદ આવ્યું, પેલું શાસ્ત્રવચન !
“સ્ત્રીને કામ છાણા જેવો છે; પ્રગટયા પછી બુઝાવ સહેલ નથી.
પુરુષને કામ લાકડા જેવો છે. જલદી પ્રગટે છે, જલદી બુઝાય છે.
“ સ્ત્રીને કામ પુરુષથી આઠગણે છે!”
અરે, જે એમાં સત્ય હોય તે મને એક પુરુષને સે રાણીઓથી સંતોષ નથી, તે આઠગુણ વધુ કામવાળી સ્ત્રીને
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાના પ૭ : ૮૩ સંતોષ માટે ૮૦૦ પુરુષ ન જોઈએ તો આ અનુપમ રૂપ-યૌવના મૃગાવતી, જેને આખો એક પણ પતિ ન હોય તેને, ખંડિતમંડિત-ટુકડા જેવા મારા જેવા – એકમાત્ર પતિથી કેમ સંતોષ થાય ?
અંકગણિતના આંકડાઓની આંટીઘૂંટીમાં રાજા પડી ગયો. સરવાળા-બાદબાકીના જડ અંકેથી સંસારના અંકેને એ નાણવા લાગ્યા. થોડા વખત પહેલાં બનેલી ને શાસ્ત્રીજીએ ભરસભામાં રસિક રીતે કહી સંભળાવેલી એક આવી ઘટના એના સ્મરણમાં ચડી આવી! મન-મરકટને નીસરણી મળી. એ ઘટનાની યાદને એ પંપાળી રહ્યો.
ક્ષણવારમાં મૃગાવતીની સુંદર છબી જાણે ફલક પરથી ભુંસાઈ ગઈ, અને નારીજીવનની એક અધમાધમ કથા એ ફલક પર અંકાતી રાજ નીરખી રહ્યો. મનના ઉધામાં અપૂર્વ હોય છે.
“ચંપાનગરીમાં એક બ્રાહ્મણ રહે! એને બે બાળકઃ એક દીકરે ને બીજી દીકરી! દીકરે દૂધની ખીર જે પણ દીકરી ખાટી છાશ જેવી ! જન્મી ત્યારથી રડતી છાની જ ન રહે કજિયા તે એવા કરે કે જેને પાર નહિ! બહુ હલરાવે તેય છાની ન રહે ! મા ને બાપને તે રાત-દહાડાના ઉજાગરા થાય. એ તે બિચારા એને હીંચાળીને, હાલરડાં ગાઈન, હલાવી–ફુલાવીને અડધાં થઈ ગયાં. પણ રડતી બંધ રહે એ બીજી ! ભારે વેરવણ!
ભાઈને એક દહાડે બહેનને ભળાવી માબાપ અનેક રાતની ઊંઘ કાઢવા બીજે જઈને સૂતાં. ભાઈ તે બેનને ખૂબ પંપાળે પણ છાની ન રહે! એમ કરતાં કરતાં એને હાથ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪ : મત્સ્યબલાઅલ
પેડુના નીચેના ભાગ પર ગયા ને ૮૫ લઈ તે મેન છાની રહી ગઈ ! ચાડી વારે ફ્રી રડી. વળી એણે એ ભાગ ૫ પાળ્યો ને છાની રહી ગઈ. છોકરા આશ્ચય થી જોઈ રહ્યો. પણ પછી તા અને મેનને છાની રાખવાની તરકીબ મળી ગઈ. મેન પણ એનાથી રડતી તરત શાન્ત થઈ જાય ને ઘસઘસાટ ઊંઘે ! મા-બાપને નિરાંત વળી.
“ અને કિશોર વયમાં આવ્યાં. ભાઈ તા શરીરે અલમસ્ત ખન્યા; શાસ્ત્ર કરતાં શસ્ત્રના અભ્યાસમાં કુશળ નીકળ્યો. શેરીમાં, ગલીમાં ને શહેરમાં એ દાદાગીરી કરતા ફરવા લાગ્યા; મા-ખાપને પણ ન ગાંઠવા લાગ્યા. એક દહાડા મા-માપે એને પેાતાની બેનને પેલી તરકીબથી છાનેા રાખતા જોયા, ને આવા અનાર્ય વ્યવહારથી ચિડાઇ એને ઠપકા આપ્યા. સ્વચ્છંદ છેાકરાને એ ઠીક ન લાગ્યા, ને એ સામે થયા. માઆપે એને માર માર્યા, એટલે એ તા જંગલમાં નાસી ગયા.
“ જંગલમાં ચારસા નવાણુ ચાર રહે. એ પણ ચાર ભેગે જઈને રહ્યો. એમની વિદ્યામાં એ પારંગત બની ગયા. થાડા વખતમાં તે એમના નાયક બની ગયા. એક રાતે તે સહુએ ચંપા પર છાપા માર્યાં, ને ખૂબ લૂંટ ચલાવી. લૂંટની સાથે એક સુંદર યુવતીને પણ ઉપાડી લાવ્યા. ચાસે નવ્વાણુ ચારાએ પેલા નાયકને કહ્યું : આ કદ્રુપને પણ લજાવે તેવી કામિની આપને ભાગ ભાગવવા માટે ચાગ્ય છે. નાયક કર્ડ : ભાઇઓ, આપણા નિયમ છે, કે સહુએ સરખા ભાગે વહેં'ચી ખાવું; પછી તે કંચન હાય કે કામિની ! માટે તમે સહુ મારા જેટલા જ તેના અધિકારી છે ! ’ વાહ, શું એકબીજાનો નિયમ 1
"
'
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાતાના પહેલા : ૮૫
“ પાંચસેા લૂંટારા પેલી એક સ્ત્રી સાથે ભાગ ભાગયુવા લાગ્યા. વખત જતાં પેલા નાયકને વિચાર થયા કે આ એકલી આપણા બધાની સાથે ભાવિલાસ ભાગવતાં મરી જશે, તા નાહક સ્ત્રીહત્યા લાગશે ! આમ વિચારી તેએ! બીજી એક સ્ત્રીને ઉપાડી લાવ્યા, ને તેની સાથે ભેગ ભગવવા લાગ્યા.
“ પાંચસે લૂટારા પર એક સરખા હુક ધરાવતારી પેલી સ્ત્રીને આથી મનમાં ઘણું માઠું લાગ્યું. એને પેાતાનું મહત્ત્વ આસરી જતું લાગ્યું. નવી આવેલી શોકય આંખના કણાની જેમ ખૂંચવા લાગી. એક દિવસ બધા લૂંટારા ફ્ર દેશમાં લૂંટ કરવા ગયા ત્યારે પેલી સ્ત્રીએ નવી આવેલી શોકચને કૂવામાં નાખી મારી નાખી. લૂંટારા ઘણે દિવસે પાછા આવ્યા ને પેલી નવી સ્રો માટે પૂછપરછ કરી તે એણે કહ્યું : · મને શી ખખર ? એ તે કઈ મારા જેવી હતી કે તમને પાંચસેાને એક સરખા હેતથી જાળવે ને ઘર જાળવીને બેસે! ચાંચ નાસી ગઈ હશે !”
વાર્તા પૂરી થઈ! ને રાજા વત્સરાજ વળી વિચારના વટાળમાં ઝડપાયા : પાંચસે જંગલી ને ઝનૂનીએથી તૃપ્ત ન થનારી આ સ્ત્રી ! અને એવી સ`સારની મીજી સ્ત્રીએ ! રાજા ઢાલની એક માસ્તુને નીરખી રહ્યા, ને ઉતાવળે મનોમન નિર્ણય બંધાવા લાગ્યા.
જેવી એ સ્ત્રી એવી રાણી પણ સ્ત્રી! મહારાણી થયે કઈ સ્ત્રી મટી જવાય છે. અરે, ઊલટા આ આહ્વાર-વિહાર તા વધુ કામપ્રદ દ્વાય છે. રાજમહેલમાં ચેગી એક દહાડા તેા વસી જીએ! ખીજે દહાડે ચેગીને ભાગી અની જાય !
॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬ મચ–ગલાહ
અવશ્ય મૃગાવતીએ મારા પ્રેમનો ગેરલાભ લીધે. આવા રૂપાળા રઢિયાળા ચિતારાને જોઈ વૃદ્ધ પુરુષની કઈ પત્ની ન લોભાય? અરે! મૃગાવતી લોભાણી ન હોય તો એની જંગ પરનો તલ ચિત્રકાર કઈ રીતે જાણી શકે?
વત્સરાજની આંખોમાં અગ્નિ ભભૂકી ઊઠયો. એ વખતે ચેકીદારે અંદર પ્રવેશ કરીને કહ્યું : “મહારાજ, ચિતારાજી આવી પહોંચ્યા છે. ”
જાઓ, એનું કાળું મેં મને ન બતાવશે. એને લઈ જઈને કારાગૃહમાં કેદ કરો. બપોરે ન્યાયસભામાં એને ન્યાય તેળીશ. એના મસ્તક પર ભયંકર અપરાધ, કાળા નાગની જેમ ફણ પ્રસારીને ખડે છે !”
દ્વારપાલ અજાયબીમાં ડૂબી ગયે. એક ક્ષણમાં આ કેવું પરિવર્તન ! અરે, હજુ બે પળ પહેલાં તે જેને રાજકીય માનસન્માનથી નવાજી નાખવાની વાત હતી, એને માટે અત્યારે બેડી ને કારાગૃહની આજ્ઞા! પાઘડી બંધાવવાને બદલે માથું જ મૂળગું લઈ લેવાની વાત! પણ આ ગરીબ દબાયેલા દ્વારપાળે એક સૂત્ર જાણતા હતા, કે રાજાની કૃપા સમુદ્રના તરંગ જેવી ચંચળ છે. માટે કૂવાજામાજ્ઞા અવિવારનીચા રાજાની આજ્ઞા વિચાર કર્યા વિના ઉઠાવવી.
છતાંય એણે યુક્તિપૂર્વક ફરી વાર આજ્ઞાની સ્પષ્ટતા કરવા પૂછયું : ” મહારાજ, બેડીઓ જડું કે હેડમાં નાખું ?”
“જાઓ, એવી બેડીઓ જડે કે બદમાશ જરાય હલી કે ચલી ન શકે. આ સંસારને હવે થોડી ઘડીને એ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહેમાન છે. એને ગુને ભયંકર છે. પૃથ્વી એનાથી ભરે મરે છે! ” રાજાજી, જે સેવકો સાથે સંક્ષેપમાં વાત કરવાની ટેવવ્રાળા હતા તે, આવાં લાંબાં વાક્યો પોતાની જાતને સંભળાવતા હતા, કે સેવકોને તે પ્રશ્ન હતે.
દ્વારપાળ શિર નમાવીને ચાલ્યા ગયા.
વત્સરાજના ધગધગતા કે પાનલમાં ફરી ભડકા ઊઠવા લાગ્યા. એમના ચિત્તનું તંત્ર ધડાકા કરતું વિચાર કરવા લાગ્યું:
છરી ભલે સોનાની હાય, પણ આખરે તો કરી જ ને! પેટ પડી લેહી જ કાઢવાની ! મૃગાવતી ભલે પદ્ધિની રહી, પટરાણું રહી, પણ આખરમાં સ્ત્રી તે ખરી ને! અને શાસ્ત્રમાં કહ્યું નથી ફાવતી મા રાત્રુ રૂપાળી સ્ત્રી ભરથારને શત્રુની ખોટ પૂરી પાડે ! કાલે શા માટે એ મને વિષ આપીને આ ચિતારા સાથે વેરવિહાર ન માણે? પુરાણીજી કહે છે, કે નારી પ્રત્યક્ષ રાક્ષસી !
નારી! ખરેખર, નારી નરકની ખાણુ! સારું છે, કે મારું અંતપુર વિશ્વાસુ કંચુકીઓથી રક્ષાયેલું છે. નહિ તો કેણ જાણે શું થાત? હું રાગાંધ એ વાત કેમ ભૂલી જાઉં છું, કે એક દહાડે આ રાણું મૃગાવતીએ જ મને કહ્યું હતું કે આ કંચુકીઓને ખસી કરવાની મના કરીએ તે? આ રીતે જોરજુલમથી એ લેકેને પુરુષત્વથી હીન કરવામાં શો લાભ? એમને સંસાર ઉજજડ કરી મૂકવાથી શું હાંસલ ' કહ્યું: “તે તો અંત:પુર વેશ્યાવાડા જેવાં જ બની જાય. આ કંઢ રોકીદારે જ એના સાચા ને નિર્દોષ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ : મત્સ્ય—ગલાગલ
રક્ષકા છે. એક તા, એકાકી હાવાથી મરતાં સુધી અહીં પડ્યા પાથર્યા રહેવાના. પ્રેમ કરવાની શક્યતા દૂર થવાથી એ કાઇ લાભ-લાલચમાં નહિ સપડાવાના. વળી કુટુંબકબીલા નહિ એટલે જે મળે તેનાથી સતાષ પામવાના. સ્ત્રીએની રક્ષા માટે અથવા રાજાશ્માનાં વિશાળ અંત:પુરાની રક્ષા માટે અન્ય કોઇના ભાસા ન રાખી શકાય ! ”
એ વેળા મૃગાવતીએ શું કહેલું ? અરે, હું મૂર્ખ એ વેળા એની વાતને! મમ ન સમજી શકો! મારા ચિત્ત ઉપર એના રૂપની માહિની એવી પથરાયેલી હતી, કે એ રાત કહે તે રાત ને દિન કહે તે દિન સમજતા. એણે કહ્યું હતું: “ સ્વામીનાથ, આપ સ્ત્રીને શું સમજો છે ? એ પણુ શક્તિશાલિની છે. તમે માના છે કે તમારા જેલ જેવાં અંત:પુરા ને પડદાઓથી એ સુરક્ષિત ને સયમી રહે છે. પશુ એમાં આપ ભૂલ ખાઓ છે. એ ધારે તે વજાના કિલ્લા પણ ભેદીને બહાર નીકળી જઈ શકે છે. ફૂલની જેમ કામળ લાગતી સ્ત્રી અંદરથી વજા જેવી હાય છે. પણ એની અંદર રહેલા એક કોમળ મૃદુ તત્ત્વથી એ પાતે રિખાય છે, પણ સામાને અનતાં લગી ડંખ નથી મારતી. એટલું યાદ રાખો કે સ્ત્રી રહે તે આપથી ને જાય તે સગા માપથી ! ”
ને રાણીનાં એ વચનેાને મે લેાળા ભાવથી સ્વીકાર્યા !. અરે, એના રૂપના હું એવા દાસ બની ગયે હતા, કે એણે જે સારું ખાટુ કહ્યું—મેં સદા તેના સ્વીકાર કર્યો! હું કેવા મૂઢ ઘેટા જેવા કે એ મને દાસબજારમાં લઈ ગઈ ને મૂહની જેમ એના દાર્યા હું... દાયા. ને ત્યાં ફરતાં જે ઢક્ષ્ા
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોતાના પડઘા : ૮૯ એણે મને બતાવ્યાં એ મેં જોયાં. મેં વિચાર ન કર્યો કે દુનિયામાં કેટલીક વાતમાં આંખ આડા કાન કરવા પડે છે. ને હું ન સમજ્યો કે દુનિયાનું ગાડું તો એમ જ ચાલે. આ દાસદાસીઓને વેપાર કંઈ ન છે? જમાનાઓથી ચાલ્યા આવે છે. શું અમારા કરતાં અમારા વૃદ્ધો ઓછા ડાહ્યા હતા! એમને જેવાને આંખ, સાંભળવાને કાન ને સમજવાને બુદ્ધિ નહોતી! અરે, સંસાર આ નિર્લજજ, નાગ ને નાલાયક છે. સારાં વસ્ત્રો પહેર્યા, જરા સંસ્કાર ને શણગાર કર્યા, એટલે શું સંસાર સુધરી ગયે? મૃગાવતના કેટલાક ગુરુઓ તે કહે છે, કે લડાઈ ન કરે, લશ્કર ન રાખે ! તે શું વળી કઈ રાજા યુદ્ધ વિના રહી શકે ? યુદ્ધમાં સ્વર્ગ બતાવનાર પુરાણું પુરુષે શું અક્કલ વગરના હતા ?
રાજા શતાનિકની વિચારણા આગળ વધી :
“જેમ કેટલુંક સાંભળ્યું–ન સાંભળ્યું કરવું જોઈએ એમ કેટલુંક જોયું–ના જેવું કરવામાં સંસારને સાર રહેલો છે. પણ સ્ત્રીની બુદ્ધિએ ચાલનાર મેં, મૃગાએ બતાવ્યું તે જોયું ! એણે મધલાળ જેવા શબ્દોમાં કહ્યું: “સ્વામીનાથ! આ મહામાન્ય દાસબજારોમાં કેવાં ધૃણિત કાર્યો ચાલે છે, તે તે જુએ. રાજા, પ્રજાની કમાણુના દશમા ભાગને જેમ હકદાર છે, એમ એના પાપ-પુણ્યમાં પણ એને હિસ્સો છે. અરે, ત્યાં જુએ ! પેલા દેખાવડા જુવાનને પુરુષત્વથી હીન કરવાની કેવી વૃણિત ક્રિયા ચાલી રહી છે. લાચાર પશુની જેમ કેવાં કાંસાં એ પાડી રહ્યો છે. તે ઉપરથી વધારામાં
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ : મત્સ્ય-ગલાગલ
એને ચૂપ કરવા માટે કેવા માર મારવામાં આવે છે! અરે, એ રીતે આ ગુલામની કિંમત વધારવામાં આવે છે. કારણ કે વિલાસીજનેાનાં વિલાસભુવનામાં રહેલી વિલાસિકાઓની રક્ષા માટે આ ખૂબ જ ઉપયાગી થઈ પડે છે! અંતઃપુરાની અસય પસ્યાએની ચેાકી માટે રાજ-રજવાડાં મોટાં મૂલ્ય આપી એમને લઇ જાય છે! શ્રીમંત ગૃહસ્થાનાં ઘરાની ચેાફી માટે સદ્દા અતૃપ્ત રહેતા ને પરિણામે ખિજવાયેલા રહેતા આ દ્વારપાલેા ભારે સગવડભર્યો હાય છે. સ’સારને એમણે કઠોર ને કદ જોયા હાય છે, એટલે મરેલા આત્માવાળા આ દાસેાને ગમે તેવું કઢાર કે કદ કામ કરતાં આંચકા આવતા નથી !
“ અને સ્વામીનાથ ! કેવળ જુવાનને જ નહિ, નાનાં નાનાં ગુલામ બાળકો પર પણ આ ઘૃણિત અત્યાચાર ગુજરી રહ્યો છે. મેોટી ઉંમરના દાસ ઉપર એ ક્રિયા કરતાં ઘણી વાર શસ્ત્રના ઘાની તીક્ષ્ણતાથી એ મૃત્યુ પામે છે, જ્યારે નાની ઉંમરનાં ખાળકામાં એ ક્રિયાથી મૃત્યુપ્રમાણ ઓછું આવે છે! શું આ ભયંકર કાંડના આપણે જવાબદાર નથી ? શ્રું સંસારમાં જાણતાં કે અજાણતાં કરેલાં કર્મ ના ખલે! માનવીને અવશ્ય મળવાના છે, એ વાત આપનાથી ભુલાઈ ગઈ છે?”
વાહ રે પુૠલી! મેં તારી મીઠી મીઠી વાતાને સાચી માની લીધી! એમાં પેલી ચંદનાના પ્રસંગ બની ગયા. ન જાણે મહાયાગી ભગવાન મહાવીરે શા કારણે એના હાથે ભિક્ષા લીધી હશે ! કદાચ એમના મામાની દીકરીની દીકરી થાય એટલે લીધી હાય. મહાયાગી તેા વર્ષોથી મોન છે. પણુ એમના મૌનના આ બધાએ જૂઠો અર્થ તારવ્યા ને
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોતાના પડા : ૧ સહુને બનાવ્યાં ! અરે, હું પણ મૂખ કે, કે સમસ્ત વદેશમાં ગુલામીના વેપારની બંધી માટે રાજ–આજ્ઞા કાઢવા માટે તૈયાર થઈ ગયે. બેએક દિવસ વધુ વીત્યા હત તે એમ બની પણ ગયું હોત! મને એ વખતે વિચાર સરખે પણ ન આવ્યું કે આ સ્ત્રીઓ આ રીતે અંતઃપુરમાં મનમાન્યા પુરુષથી યથેચ્છ વિલાસ ભેગવવાની તક ઊભી કરવા માગતી હતી ! અરે, સંસારમાં પુરુષને બધી બાબતમાં વિશ્વાસ કરી શકાય, પણ એક સ્ત્રી, અને તે પણું સૌંદર્યવતી સ્ત્રીના વિષયમાં કદી વિશ્વાસ ન કરી શકાય. હળાહળ વિષભરેલા નાગને ઘરમાં સંઘરે ઓછો ભયાનક છે, પણ સુંદર સ્ત્રી જે ઘરમાં છે ત્યાં જુવાન પુરુષને માત્ર પડછાયે પણ વિષથીય વધુ કાતીલ બને છે! અલબત્ત, આ ગુલામેને થોડું દુઃખ જરૂર થાય છે, પણ એમની કિંમત કેટલી વધી જાય છે! આખી જિંદગી કેવી સુખમાં પૂરી થઈ જાય છે! ન કંઈ આળપંપાળ, ન કેઈ જાતની જંજાળ. બિચારા બીજા સંસારીઓ તે ન જાણે કેવી ભયંકર દશા ભોગવી રહ્યા હોય છે ! ન ખાવાના ઠેકાણું, ન રહેવાના ! વળી વધુ માણસેના સુખ માટે થોડા દુઃખ ભેગવે તે કંઈ ખોટું પણ નથી!
રાજા શતાનિકની વિચાર-નૈયા ભારે વાવંટેળમાં સપડાઈ ગઈ હતી. રાણની જંઘા પરના બે તલ ન જાણે એના મનચક્ષુ આગળ કેવાં કેવાં કલ્પના-દક્ષે રજૂ કરી રહ્યા હતા. વૃદ્ધ પુરુષ જુવાન સ્ત્રી સમક્ષ પોતાની અશક્તિને એકરાર કરી શકતું નથી. પણ એ જાણતા હોય છે, કે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨ : મત્સ્ય–ગલાગલ પિતાની અશક્તિ ક્યાં રહી છે, ને સ્ત્રી કઈ વાતે પિતાનાથી તુષ્ટ થતી નથી. ને તેથી એ વાતમાં એ હમેશ શંકાશીલ રહ્યાં કરે છે !
મહારાજ, ચિતારાને ન્યાયસભામાં ઉપસ્થિત કરવામાં આવ્યું છે ” દ્વારપાળે આવીને સમાચાર આપ્યા.
ચાલે, હું આવું છું. અધર્મને ભાર જેટલે જલદી પૃથ્વી પરથી હળવો થાય એટલું સારું ! અરે, માણસ ઈશ્વરને તે જાણે વીસરી ગયેલ છે. સારું છે કે પૃથ્વી પર ઈશ્વરી શાસનની બીજી આવૃત્તિસમું રાજશાસન હયાત છે!”
કોધાંધ માણસને શાસ્ત્ર, શિખામણે ને શિક્ષાવચને ઊલટી રીતે પરિણમે છે–રેગીને જેમ સુંદર ભજન પરિણમે તેમ!
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
મતસ્ય નવમું
કેણ કેને ન્યાય કરે? ભરતકુલભૂષણ મહારાજ શતાનિક આવીને વસ્ત્ર દેશના ન્યાયાસન પર બિરાજમાન થઈ ગયા. યુવરાજ ઉદયન પણ બાજુમાં આવીને બેસી ગયે. મંત્રીરાજ સુગુપ્ત પણ યથાસ્થાને ગોઠવાઈ ગયા. અંતઃપુરનાં સ્ત્રીઓને પણ પાછળ આવીને બેસી ગયાં. અમા, મંત્રીઓ, સેનાપતિઓ, રાજન્ય, ભટ્ટી, માંડલિકે વગેરે પણ યોગ્ય સ્થાને આવીને બેસી ગયાં. પ્રશાસ્તારો (ધર્માધ્યાપક) પણ પોતાના ઉચ્ચ સ્થાને બિરાજમાન થયા. નગરશેઠ, સાર્થવાહ, શ્રેણનાયક, ધનિકે ને ગૃહસ્થ પણ સભામાં આવી ગયા હતા.
સહુના મુખ પર ભારે ઇંતેજારી હતી. થોડી વાર પહેલાં યક્ષમંદિરના સુવિખ્યાત ચિતારા રાજશેખરને માનઈનામની મોટી મોટી વાતોની જાહેરાત થઈ હતી. અને બીજી જ ક્ષણે એની કેદ અને કલની વાતે હવામાં ગૂંજતી. થઈ હતી. અરે, રાજકૃપા તે ભારે ચંચળ છે. વરસે તે
+ વત્સરાજ શતાનિક ભરત વંશના પાંડવપૌત્ર જનમેજયને વંશજ હતો. મૃગાવતી વૈશાલીના ગાણનાયક રાજા ચેટકની પુત્રી હતી. વારવનિતા આમ્રપાલી પણ વૈશાલીની હતી.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ
-
~~
અનરાધાર વરસે ન વસે તે હોય તેય શોષી લે, બધું બાળીને ખાખ કરી નાખે. .
ભરતકુલભૂષણ મહારાજ વત્સરાજે મંત્રી સુગુપ્ત સાથે કેટલીક મંત્રનું કરી. મંત્રીરાજે સામે કેટલીક ચર્ચા કરી, ને અંતે બંને એક નિર્ણય પર આવ્યા. જાણે વત્સરાજ એમ કહેતા લાગ્યા, કે મંત્રીરાજ, હું તે એક ઘા -ને બે કટકામાં માનું છું. બંનેને લટકાવી દો! મંત્રીરાજ એમ સમજાવવા લાગ્યા કે એમ ન બને ! રાજવંશનાં માણસને નિર્ણય બંધબારણે થ ઘટે. ને તેમાં શિક્ષા પણ શૂળી જેવાં સાધનોથી નહિ પણ વિષપાન જેવાં સાધનથી થવી ઘટે ! આખરે વત્સરાજ કંઈ સમજ્યાં, ને મંત્રી રાજને એમની રીતે વાત સભામાં રજૂ કરવા કહ્યું. થોડી વારે મંત્રીરાજ પોતે ખડા થયા, ને સભાજનેને ઉદ્દેશીને બેલ્યા:
“મહામાન્ય, ભરતકુલભૂષણના હાથે આજ જાહેરસભામાં જેને ન્યાય ચુકવાઈ રહ્યો છે, એ અપરાધી અન્ય રાજકુળની રીત મુજબ ન્યાય માગવાને પણ હકદાર નથી; એનો તે ઈશ્વરનું નામસ્મરણ કરવા જેટલી પણ તક આપ્યા સિવાય શિરછેદ કરે જોઈએ. પણ પરમ ઉદાર મહારાજ વત્સરાજને એ રીત પસંદ નથી.
વિગત એવી છે, કે ચિતારા રાજશેખરે રાજવંશની સંદરીને, ઔચિત્યને ભંગ થાય તે રીતે, ચીતરી છે. તેમ જ એમાં કેટલાંક અવયવો એટલાં તાદશ ચતર્યો છે કે એ ચિતારાના નૈતિક અધઃપાત માટે પૂરતા પુરાવારૂપ છે. અને એ અધ:પાતની સજા માત્ર દેહાંતદંડ જ રાજ્યશાસનમાં લખેલી છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
કણ કેને ચાય કર? : ૫ મારે મતિક અધઃપાત ? કોની સાથે?” ચિતાવાએ વિશે કહ્યું.
તમે તમારી વાત ભલે કરે. પણ યાદ રાખો કે રાજકેળનાં કોઈ પણ સ્ત્રી-પુરુષનાં શીલ-સંયમની જાહેર ચર્ચા શાસનના ધારાની બહાર છે. એને કઈ કાયદે સ્પશી શકતું નથી. રાજકુળનાં મહામાન્ય સ્ત્રી અથવા પુરુષોમાંનું એક પણ નામ તમારી જીભ પર આવવું ન જોઈએ. તમારા અપરાધ વિષે ખુશીથી જે કહેવું હોય તે કહે. વત્સરાજની ન્યાયસભામાં વાઘબકરી એક આરે પાણી પીએ છે !”
હું સમજે, ” ચિત્રકારે ક્ષણવાર વિચાર કરતાં કહ્યું, “જેને હું મારી નિપુણતા લેખું છું એને આપ મારે
પર ધ લે છે ! અંગશાસ્ત્રના નેતા તરીકેનું મારું અભિમાન એ મારે અપરાધ કરે છે! મારું નિવેદન માત્ર એટલું છે, કે આ વિદ્યાને મેં ત૫, વિનય, પાવિત્ર્ય ને કૌશલથી હાંસલ કરી છે. બજવૈયા બંસી બજાવે છે ને એણે ન ધારેલી સ્વરમાધુરી પ્રસરી રહે છે, એમ મને જાણ પણ નથી હોતી, ને મારી કલમથી સ્વાભાવિક રીતે પરિપૂર્ણ ચિત્રકૃતિ આલેખાઈ જાય છે. પ્રસ્તુત ચિત્રમાં પણ તેમ જ બન્યું. આંખની કીકીમાં કાણું અંજન ભરતાં પીંછીમાંથી એક ટપકું અધોભાગ પર પડયું. મેં જાળવીને લુછી નાખ્યું. ફરી વાર પણ ત્યાં જ ટપકું પડ્યું. ફરી મેં લૂછી નાખ્યું, પણ ન જાણે કેમ, પૂરતી સાવચેતી છતાં ત્રીજી વાર પણ બિંદુ ત્યાં પડયું. આ વખતે એને લૂછી નાખતાં એ ચિત્ર બગડવાનો સંભવ લા.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ હું થંભી ગયા. વિચાર કરવા લાગ્યું કે અરે, મારી કુશળ લેખિનીમાં આટલી મંદતા કેમ સંભવે? શેડ વાર વિશેષ વિચાર કર્યો. પછી તરત જ મને યાદ આવ્યું કે અમુક લક્ષણેથી યુક્ત મહાપત્રિની સ્ત્રીને જંઘા પર તલ હાય, અને તે એક નહિ પણ છે. મહારાજ, ભારે કદરદાનીની આશાથી આ કાર્ય કર્યું છે.”
સભા ચિતારાના નિવેદન તરફ દેરવાઈ ગઈ. તરત જ મહારાજ શતાનિકે ચિતારાના નિવેદનની છણાવટ કરવા માંડી: “કાગડાને બેસવું ને ડાળનું પડવું, એ “કાક્તાલીય” નામને ન્યાય અમે પણ જાણીએ છીએ. પણ આવી બાબતમાં ચાલાક ગુનેગારને એ બચાવ નથી. પુરુષની ચંચળતા ને સ્ત્રીચરિત્રની દુર્ગમતા જાણનાર સહેજે કલ્પી શકે છે .”
મહારાજ,” મંત્રીરાજ સુગુપ્ત વચમાં ધીરેથી કહ્યું, “આ તે આપણી જાંઘ આપણે હાથે ઉઘાડી થાય છે.” વ્યગ્ર વત્સરાજને વિચક્ષણ મંત્રીએ આગળ બોલતાં વાર્યા. પણ રાજાજીએ બૂમ મારી:
મંત્રીરાજ! એક તે ચોરી અને પાછી શિરજોરી ! ચઢાવી દે એ ચિતારાને શૂળીએ!”
સુવર્ણને બદલે શૂળી!” ચિતારાએ ઉચચ સ્વરે કહ્યું, “શું આનું નામ વત્સરાજના દરબારને ન્યાય ? ઘેર ઘરે આવ્યો એટલે શું બધું વિસરાઈ ગયું ? મારી કળા, મારી મહેનત, મારી સાધના, મારું તપ–એ બધાનું શું આ ઈનામ ! રાજન ! ” ' “ભરેલા દૂધના ઘડામાં વિષનું એક ટીપું પણ એને નિરર્થક બનાવી નાખે છે. ચિતારા, તારા અધ:પાતે
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેણ કેને ન્યાય કરે : ૭ તારી કળા, તારી મહેનત, તારી સાધના, તારું તપ–સર્વ કંઈ નિષ્ફળ બનાવ્યું છે ! પાપાત્માઓને ભારે પૃથ્વી સહન કરી શકતી નથી. માટે હું તને દેહાંતદંડની સજા ફરમાવું છું.”
“રાજાજી, આપ જ્યારે ન્યાય ન છતાં માત્ર આક્ષેપ જ કરે છે, ત્યારે પરિણામનો પૂરતે વિચાર કરીને કહું છું, કે વત્સરાજના ભાવભર્યા હૃદયમાં શંકાનું વિષ સીંચાયું છે. મહારાજ, કોઈ વાર માણસ પોતાના પડછાયાથી
તે જ કરે છે, પિતાના જીવનના પડઘા – પ્રતિબિંબ સ્વયં સાંભળે છે તે જ નિહાળે છે, ને એને સત્ય માને છે ! પાપાત્મા કદાચ હું હઈશ પાપ એટલું જ કે મેં મારાથી મોટા પાપાત્માઓની સેવા કરી હશે! રાજસેવા શું આટલી ભુંડી હશે ? સજજનેએ આ માટે જ એને આવડી હશે! ”
“વધુ સાંભળવા તૈયાર નથી !” વત્સરાજે ઉચ્ચ સ્વરે કહ્યું. અચાનક પાછળ કંઈક પડયાને અવાજ થયે. વત્સરાજનું લક્ષ તે તરફ ખેંચાયું.
મહારાજ ! મહારાણી મૃગાવતી દેવી એકાએક બેભાન બની નીચે પછડાયાં !”
“એમને સુશ્રુષાગૃહમાં લઈ જાઓ ને રાજવૈદને તેડાવે.” રાજ રાણજીનું નામ પડતાં દેડયા જતા રાજવી આજ કંઈક સ્વસ્થ લાગ્યા. એમણે ફરી કહ્યું :
મંત્રીરાજ, તમે તે ધર્મના જાણકાર છે. આ વિષયમાં તમારો અભિપ્રાય શું છે?”
“ મહારાજ, અપરાધમાં સંદેહ ઊભું થાય છે. સંસારમાં
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮ : મત્સ્યગલાગલ
ઘણી એવી વાત છે, કે એને સાદી સમજ અને ચાલું રીતથી ન્યાય તેળી ન શકાય. કેટલાંક રહસ્યો ભારે ગઢ હોય છે, અને તેથી જ જ્યાં જરા જેટલો સંદેહ ઊભું થાય ત્યાં આરોપીને શિક્ષા ન થઈ શકે, એવો પવિત્ર ન્યાયને જૂને કાનૂન છે. માણસ માત્ર–પછી ભલે ને ગમે તે સમર્થ હોય, એ પણ–ભૂલે છે. રાજા પણ ભૂલે! ન્યાયશાસ્ત્રી પણ ભૂલે!”
મંત્રીરાજ! તમે માને છે ખરા કે ચિતારાએ ઔચિત્યભંગ કર્યો છે ? રવિ શુદ્ધ ચૌmવિદ્ધ ના મળી નાળીયેં વસ્ત્રોની નીચે કણ નગ્ન નથી? છતાં શું તેથી બધાં નગ્ન થઈને ફરશે કે?” વત્સરાજ સત્યને અવળે હાથે રજૂ કરતા હતા. એમની કલપનાની ભૂમિમાં ચિતારાનાં દુષ્ટ અવયવે જાણે મહારાણું મૃગાવતીને સ્પર્શતાં જેવાતાં હતાં. અરે, એ નયનાં સામે નજર નેધનારનાં નેણ કઢાવું, આંગળી ચીંધનારના હાથ વઢાવું, હઠ હલાવનારની જીભ વઢાવું. એનાં વત્સરાજની કલ્પનામૂમિ હાહાકાર કરી ઊઠી.
રાજની સજા તે જે કરવી ઘટે તે કરજે, કારણ કે હું તમારે વશ છું, અહીંથી તમારી મરજી વગર મારે છુટકારો અશક્ય છે. પણ આજના રાજદરબારમાં શું આવાં ચિત્ર શેખ નથી? હજી તે મેં આમાં ઘણી મર્યાદા જાળવી છે; પારદર્શક વસ્ત્રોને પડદે રાખે છે. ફક્ત એકાકી સ્ત્રીનું ચિત્ર દોર્યું છે. પણ શોખીન રાજાઓએ પિતાની પત્નીઓની સાથે, સાવ નગ્ન, અને કેવલ નગ્ન પણ નહિ.” કયા શબ્દમાં એ વાસ્તવિકતાને રજૂ કરવી એ ચિત્રકારને ન સૂઝયું.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાણુ કાના ન્યાય કરે :
“ મંત્રીરાજ ! ચાલાક ગુનેગાર સાથે હવે વધુ વાર્તાલાપની ધીરજ નથી. તમને પૂછું છું, કે શું એણે ઔચિત્યલ ગ નથી કાં ?” વત્સરાજ આજ ઉચિત-અનુચિતતા છણુતા હતા. તમે લાખ કેાશિશ કરેા પશુ ચાર પાતાને ચાર કદી નહી કહે !”
(6
મહારાજ, ઔચિત્યભગ તા થયા છે! ”
""
“ તા ખસ, મારી સજા છે કે....
“ હાં, હાં, મારા નાથ ! સજા વિચારીને કરો. કલાકારની સજા શું હાય તે આપ જાણેા છે. નાગને માથેથી મણિ લઈ લેા, ક્લાકારની પાસેથી કલા ! પછી એમાંથી એકેને હણવાની જરૂર નથી. મહારાજ, દયાનિધિ છે, વિવેકવારિધિ છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, કે સનસ્પતિરાગામઃ। રાજા એક જ વાર એલે. માટે એવું એલજો, કે મારે કઈ ધર્મોવતારને વિનંતિ કરીને ફેરવવું ન પડે! મારા વત્સરાજના ન્યાય ઝાંખા ન પડે ! ભરતકુલભૂષણના સિંહાસનને ઝાંખપ ન લાગે ! ”
cr
“ ભારે જિદ્દી છે, મત્રીરાજ ! બીજો રાજા હાત તા તમારી આટલી વાત ન સાંભળત....'
66
અરે, મારા સ્વામી ! એ પણ જાણું છું કે એની વચ્ચે આટલી પણ રાકટાક કરત તા અપરાધીની સાથે મારું મસ્તક પણ ઊડી જાત. પણુ આ તા વત્સરાજના દરખાર છે. ગરીબ પારેવાને પણ પેાતાની પાંખ ફફડાવી પક્ષ રજૂ કરવાના હક છે. ’
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ : મત્સ્ય-ગલાગલ
વા, વારુ મંત્રીરાજ! મારા મનમાં પણ હજી સંદેહ જ છે. બીજા પક્ષને સાંભળે પણ નથી. આપણે એને સંદેહને લાભ આપીએ, પણ સાથે સાથે એક અનિષ્ટને હળવું કરીએ. આવા ચિતારાઓએ રાજાઓનાં અંત:પુર, જે મૂળથી જ વિલાસ-વાસનાના માંડવા હતાં, એમાં ચિતરામણે આળેખી ભડકા લગાડી દીધા છે. જ્યાં જઈએ ત્યાં એવાં ચિતરામણ કર્યો છે, કે અમારાં હૈયાં ઊકળતાં જ રહે, અમારી આ ખેંચાઈ-ખેંચાઈને એમાં આંધળી જ થઈ જાય. બીજી શિક્ષા એ પાપાત્માને નથી કરતું-ફક્ત એટલે હુકમ કરું છું, કે એના જમણા હાથનો અંગૂઠો કાપીને એને વત્સદેશની બહાર કાઢી મૂકે. ફરી વત્સદેશની હદમાં દેખાય તે તરત ગરદન મારો !”
વત્સરાજ સજા સંભળાવીને વધુ વાર ન થોભ્યા. એ અંતઃપુરમાં ચાલ્યા ગયા. પણ મૂછિત મહારાષ્ટ્રના આવાસ તરફ ન જતાં એ બીજી તરફ ચાલ્યા. વિધવિધ સામગ્રીઓથી શણગારેલાં, હાથીદાંતની કમાનવાળા, સોના-રૂપાની છતવાળા, સુગંધી દીપકેવાળા ભવનમાંથી એ પસાર થવા લાગ્યા. આયોવર્તન મશહૂર ચિત્રકારે નિર્માણ કરેલાં વિધવિધ ચિત્રપટે ત્યાં લટકતાં હતાં.
એક ચિત્રની પાસે આવતાં વત્સરાજ જરા થોભી ગયા.
એ ચિત્રમાં ગિરનારની ગુફામાં, વરસાદના પાણીથી પલળેલાં દેવી રાજુલ પિતાનાં વસ્ત્ર અળગાં કરીને સૂકવતાં દેખાતાં હતાં. ને દૂરથી ભગવાન નેમનાથના ભાઈ રહનેમિ એ સુંદર કાયાને કામવશ થઈને નીરખી રહ્યા હતા !
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાણુ કાના ન્યાય કરે : ૧૦૧ નિર્લજ્જ ચિત્રકાર ! શું દેવી રાજુલના આવા પ્રસંગ આળેખી શકાય ? ગમે તેવા પુત્ર માતાની નગ્નતા નીરખી શકે? અરે, નીરખીને આળેખી શકે? ધિક્કાર હો મને, કે આ છબીઓ મેં નીરખ્યા કરી ને વખાણ્યા કરી ! ધમ ને નામે પણ કેવળ કામને પાધ્યેા ! વત્સરાજે હાથમાં રહેલા રાજદડથી એ છંખીને તેાડી નાખી નષ્ટભ્રષ્ટ કરી નાખી !
જરા આગળ વધ્યા ત્યાં બીજું ચિત્ર આવ્યું. ચિતારાએ એમાં સુવર્ણ રંગો પૂરીને અજબ કારીગરી આણી હતી. એ ચિત્રલક પ્રસન્નચદ્ર રાજવીના પુત્ર વલ્કલચીરીને જ ંગલનું જીવન છેડાવીને શહેરમાં આણવા ગયેલી વેશ્યાઓનું હતું. જીવનભર સ્ત્રીને ન નીરખનાર પેલા વનમાનવ જેવા વલ્કલચીરી પાસે પેાતાના ઉન્નત વક્ષસ્થળના સ્પર્શી કરાવતી વેશ્યાઓને પેલા કુમાર જ્યારે આશ્ચર્ય થી પૂછે છે, કે તમારી છાતી પર આ કાં ફળ ઊગ્યાં છે, ત્યારે વેશ્યાઓ કહે છે, કે એ ફળ શહેરમાં જ થાય છે, ને ખૂબ રસીલાં થાય છે. મારી સાથે ચાલે તા તારી ઇચ્છા મુજમ ચખાડું !
“ છે. કાઈ હાજર ? ” વત્સરાજે બ્રૂમ પાડી. પાછળ જ દાસ-દાસીઓનું ટાળું પડી આજ્ઞા ઉઠાવવા સજ્જ ખડું હતું. “ શું માણસાનાં મન છે—વિષ્ટાની માખી જેવાં ! મીઠાઈના ભરેલા થાળ મૂકી વિષ્ટા પર જ જઇને બેસે. જલાવી દે આ ચિત્રને ! ”
ગઈ કાલે જ જેની ઉત્કૃષ્ટતાનાં વખાણ કરતાં રાજાજી થાકતા નહેાતા, એને જ આજ અગ્નિને આધીન ! પણુ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ રાજાઓનાં ચંચળ ચિત્તને જાણનાર દાસ-દાસી આજ્ઞાને અમલ કરવા દેડયાં.
વત્સરાજ આગળ વધ્યા. અચાનક એમની નજરે એક નટડીના સૌંદર્યને પિતાનું બનાવવા નીકળેલ ને એ માટે વયં નટ બનેલા શ્રેષ્ઠીપુત્ર ઈલાચીકુમારનું ચિત્ર આવ્યું. નટડી ફૂટડી-સૌંદર્યના ઝરણા જેવી-એક બાજુ ઊભી ઊભી કામણ કરતી હતી. સામે નટના ખેલ જેતે રાજા વિચારતા હતું કે આ નટ દર ચૂકે ને મારે તે આ સુંદર સ્ત્રીને મારી કરું! પેલે નટ વિચારતો હતો કે આ રાજાને રીઝવી દઉં ને ઈનામ લઉં તે નટડી એના વચન મુજબ મારી થાય !
વાહ, વાહ, શું નારીના રૂપની મેહિની ! સુંદર પ્રસંગ ચીતર્યો ચિતારાએ! દુનિયામાં આવું જ ચાલ્યા કરે છે ! પલે પેલીને ઝંખે છે; પેલી પેલાને ઝંખે છે! સહું ઝંખતા ઝંખતા મરે છે, ને ઝંખેલું કદી મળતું નથીદાસી, આ ચિત્રને મધ્ય ખંડમાં સુંદર રીતે ગોઠવ!
અને હાં..ઊભી રહે દાસી! આ કેનું ચિત્ર છે? પુત્રને ખાનારી માતાનું! પૈસા માટે દીકરાને વેચી દેનાર ને વેચાયેલો દીકરે પાછાં આવતાં રખે, પિતાની સંપત્તિ લેકે લઈ જશે, એ બીકે–અંધારી રાતે પુત્રને હણવા જનાર માતાનું !
શાબાશ! સંસારમાં સ્ત્રી માત્ર ખરાબ ! પછી એ માતા હોય કે પ્રિયતમા હાય! શાસ્ત્રીજી કહેતા હતા– ૧ શ્રી સ્વાતંત્ર્યતિ. સ્ત્રીને સ્વતંત્રતા ન હોય. બાળપણમાં
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોણ મને ન્યાય કરે : ૧ઋ ૫- રક્ષા કરે, મેટપણે પતિ ને વૃદ્ધાવસ્થાએ પુત્ર! વત્સરાજ હસ્યા એ હાસ્ય યંકર હતું!
એક દેહદાહી–મેઢે ચઢાવેલી-દાસી આ વખતે જરા આગળ આવી, ને નમસ્કાર કરી કહ્યું : “મહારાણું આપને યાદ કરી રહ્યાં છે ! બાળકુમાર ઉદયન પણ પાસે બેસીને રડ્યા કરે છે!”
“જાઓ, ઉદયનને મારી પાસે તેડી લાવ! તારી સણને કહેજે કે રાજાજીએ આજ સુધી તે સ્ત્રીચરિત્ર સાંભળ્યાં હતાં, પણ હવે તો નજરે નીરખ્યાં. આજથી મેં સ્ત્રીમુખ ન જોવાની બાધા કરી છે! તારી રાણીએ તે સ્ત્રીપદ સાચું ઉજળી બતાવ્યું !”
દાસી ગઈ. થોડી વારમાં ખુદ મહારાણ મૃગાવતી બાળકુમાર ઉદયનને આંગળીએ વળગાડીને આવતાં જણાયાં. રાજજીએ તરત જ ભયંકર સ્વરે કહ્યું :
ઉદયન, અહીં આવ! રાણી, તમે પાછાં ફરી જાઓ! મારે સ્ત્રીનું મુખ નીરખવાની બંધી છે. આવશે તે કાં તો તમે નહિ છે, કાં હું !”
અરે રે! જે કાલે દ્વિતીય પ્રાણુ હતી, કાલે જે બે દેહ ને એક આત્મા જેવાં હતાં એ આટલા જલદી જુદા થઈ ગયા.” રાણું મૃગાવતી પડદા પાછળ રહી બેલ્યાં, “શું હવે જાતે અવતારે જે મેએ તાંબુલ ચાવ્યાં એ મેંએ લાળા ચાવવાના આવ્યા. રાજાજી, સ્ત્રીના શીલ પર પ્રહાર કરવાને બદલે એના શિર પર પ્રહાર કર્યો હોત તે એને મરવું મીઠું લાગત! સ્વમાની સ્ત્રીને મન મરવાજીવવાની
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ
મહત્તા નથી, તમે તો આવું આળ મસ્તક પર મૂકી મરવું મુશ્કેલ કર્યું, ને આવું અપમાન સહી જીવવું મુશ્કેલ છે. ચંદનાની માતાની હું બેન છું. જીભ મને પણ કરડતાં આવડે છે!”
રાણ, વધુ સ્ત્રીચરિત્ર ન દાખવે.”
સ્ત્રી! સ્ત્રી ! રાજાજી સ્ત્રી સ્ત્રી શું કરે છે? જાણે સ્ત્રી સાથે તમારે કંઈ લેવા-દેવા નથી ! અમે સ્ત્રી ન હતશાસ્ત્રમાં કહ્યો છે તે અમારો પતીકાં જન પ્રત્યેને કામ આઠ ગુણ બલવાન ન હત–તે શા સુખે આ સંસારને વળગી રહેત? શા કાજે આ બધાં બંધને હોંશે હોંશે સ્વીકારત ? તમારા નિત્યપ્રતિના તિરસ્કારે ફૂલની જેમ શા માટે ઝીલ્યા કરત? એશિયાળું જીવન જીવી તમારા સુખશાન્તિના યજ્ઞમાં શા માટે પિતાની જાતને હોમી દેત? ને એમ કરીને બાળકોને જન્મ આપી–હૈયાનાં ધાવણ ધવડાવી–તમારા જે જ નિર્લજજ પુરુષ બનાવવા એને શા માટે મેટે કરત? અને શા લેભે પિતાના હાથે પિતાના દાસત્વની શૃંખલાને વધુ મક્કમ બનાવત?”
રાજાજી કંઈ ન બેલ્યા; બાળકુમાર ઉદયનને આંગળીએ વળગાડી બહાર ચાલ્યા ગયા.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય દસમું
સબળ નિર્બળને ખાય
સધ્યા રક્તરંજિત વાદળોની પાછળ ઊતરી રહી હતી. કોશાબીનાં વિશાળ તળાવમાં કુમુદિની ધીરે ધીરે ઊંચું મેં કરી રહી હતી. સારસબેલડીએ કાંઠે આવીને સ્તબ્ધ ખડી હતી. ઘેર જતાં ગૌધણના ગળાની વાગતી ઘંટડીઓ ને ઘેટાં ચારીને પાછા વળતા ગેવાળની વાંસળીના સૂર વાતાવરણને ભરી રહ્યાં હતાં!
એ વેળા યક્ષમંદિરને પેલો ચિતારે, ઘાયલ સ્થિતિમાં, તળાવની પાળે, વૃક્ષને ટેકે બેઠે બેઠે દૂર આભમાં નજર નેધી રહ્યો હતો. હાથના અંગૂઠામાંથી ધીરે ધીરે રક્ત ટપકી રહ્યું હતું. મંત્રીરાજે સજા ફરમાવતાં ઘણી મહેર રાખી હતી. માત્ર અંગૂઠાને અગ્ર ભાગ જ છેદવામાં આવ્યું હતું. છતાં એ શસ્ત્રના ઘા કરતાં હૈયામાં પડેલા ઘાની વેદના અપરંપાર હતી!
છેલી રાત જ હતી – કૌશાંબીમાંથી વિદાય લેવાની ! એના હૃદયાકાશમાં પણ કેઈ અંધારી રાત જામી રહી હતી. ને ત્યાં જાણે હવે સૂર્યોદય થવાનો નહતો! સંધ્યા જેમ દિશાએ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ : મત્સ્યગલાગલ પર અંધારપછેડા લટકાવી રહી હતી, એમ કલાકારનાં દેહ, બુદ્ધિ, મન ને આત્માચારે પર ભયંકર અંધારપછેડે લપેટાઈ રહ્યો હતો!
માનવહૃદયના બે પડખામાં કુદરતે મૂકેલા અમૃત ને વિષના બે કુંભમાંથી–વિષકુંભમાં આજે ઉછાળ આવ્યો હતો. એક તરફ તપ, પવિત્રતા, કૌશલને કઠણાઈથી પ્રાપ્ત કરેલી વિદ્યાને આવા વિલાસીજનેના ચરણમાં માત્ર લક્ષ્મીની આશાએ અપર્ણ કરીને કરેલા જીવનદ્રોહનો અંતસ્તાપ એને બાળી રહ્યો હતો. બીજી તરફ એના વૃદ્ધ ગુરુને શબ્દ યાદ આવી રહ્યા હતા કે, સરસ્વતીનું માનમર્દન કરીને લક્ષમીના ચરણકિંકર બનશે મા ! એમ કરવા કરતાં સરસ્વતીને સપર્શશે મા ! તમારી વિદ્યા, તમારી કલા, તમારી સાધનાને પરાશ્રયી બનાવશે મા ! સતત જ્યાં કામ-ક્રોધના વાવટેળ ચઢતા હોય ત્યાં બીજની રેખ જેવી તમારી કલાને લઈ જશે !
ચિત્રકારે એક વાર કપાળ કૂટયું !
બીજી ક્ષણે અંતસ્તાપ પર જેર કરીને અપમાનની જેગણું શંખ, ડાકલાં ને ડમરુ સાથે જાગ્રત થઈ ઊઠી ! જાણે કઈ ભયંકર ચિકાર કરીને કહેતું સંભળાયું: “નામર્દ, આટઆટલું અપમાન પામ્ય, લેકની નજરમાં દુરાચારી ઠર્યો, તેય તને કંઈ ચાનક ચઢતી નથી ! રે પંઢ! તારા કરતાં તે ક્ષુદ્ર કીડી પણ સેગણ સારી. એ પણ પગ નીચે ચગદનારને મય પહેલાં જરૂર ચટકે ભરે છે! વૈર! વૈર ! પ્રતિશોધ! નિર્માલ્યતાને સંગી બનીને શા માટે બેઠે છે! તારું અસ્તિત્વ ના થાય તે ભલે થાય, પણ એ દુષ્ટ રાજાને દંડ દે!”
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબળ બળને ખાય : ૧૦૭
ચિતાર વેદનાભરી રીતે પાણીના અતલ ઊંડાણને નીરખી સહ્યો. એક તણખલું પહાડને તોડી પાડવાના મનસૂબા કરે, એક પક્ષી સમુદ્ર પી જવાની આકાંક્ષા કરે, કેટલું હાસ્યાસ્પદ! કોશાબીના ધણી પાસે કેટલું લાવલશ્કર! કેટલાં
કર-ચાકર ! કેટકેટલી શસ્ત્રસામગ્રી ! એની સામે-હાથીના ઝુંડની સામે-મગતરાની શી વિસાત! પણ આકાંક્ષાને પાર કઈ પામ્યું છે કે આ દુખી ચિતાર પામે !
તળાવનાં ઊંડાં આસમાની જળ ગૂંચળાં વળતાં જાણે એમાં હામાં હા પુરાવતાં લાગ્યાં. માળા તરફ જતાં પંખીઓ પણ સૂરમાં સૂર પુરાવતાં ભાસ્યાં. હવા પણ જાણે એમાં સંમતિ દર્શાવતી વહેવા લાગી. આથમતા સૂર્યનાં છેલ્લાં કિરણે પણ વિદાય લેતાં એ જ કહી રહ્યાં ભાસ્યાં: કેસરિયા કર, એ કમનસીબ ! વેર, વેર, વેર. ક્યા દઢ સંકલ્પને સિદ્ધિ નથી વરી ?
ધીરે ધીરે શીતળ બનતા જતા જળનાં ખૂબ ઊંડાણમાં ઊતરીને ભરાઈ રહેલી માછલીઓ હવે ઉપર આવીને રમવા લાગી હતી. સુંદર સ્ત્રીની આંખે જેવી, રૂપેરી–સોનેરી માછલીઓ, ચિત્રકાર બેઠે હતો ત્યાં સુધી, રમતી ગેલ કરતી આવી પહોંચી.
આ સુખી સ્વતંત્ર, નિદ્ધ રમતી માછલીઓને ચિતારે નીરખી રહ્યો. બીજે બધે જાણે આગ લાગી હોય એમ લેક આંધળા થઈને દેડયે જાય છે. જ્યારે અહીં કેવી શાન્તિ ! કેવી સરલતા ! અરે, આ સંસારમાં તે સર્વત્ર અશાન્તિ ને અશાનિત જ લાગ્યા કરે છે. જાણે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ
*
*
.
માણસ આ પૃથ્વી પર સમાતું નથી, એટલે એકબીજાને ખાઈને જગ્યા કરી રહ્યું છે. એના શ્વાસમાંથીય હદયના જવાલામુખીને લાવા નીકળે છે. એના સ્પર્શ માં પણ તપાવેલા લોઢાના થંભની આંચ છે. એની જીભમાં પણ મારણ વિષ છે. આ જગતમાં કુટિલતા એ જ સર્વશ્રેષ્ઠતા–સર્વોચ્ચ ગુણ—લેખાય છે. જે વધુ લુચ્ચા–વિશેષ કુનેહબાજ–લેકોને લડાવી મારવામાં કુશળ એ રાજને સર્વશ્રેષ્ઠ પુરુષ! એ જ માન-પાન પામવાને પહેલે અધિકારી! પ્રપંચનિપુણતા એ જ સંસાર જીતવાની મોટી કૂંચી ! રાજ અને સમાજ બંને આવી કુટિલ ને પ્રપંચી વ્યક્તિઓથી સંચાલિત થઈ એક પ્રપંચજાળ બની ગયાં છે. ત્યાં નિખાલસતા એ દુર્ગુણ લેખાય, નિર્દશતા એ નિર્માલ્યતા લેખાય, નિરભિમાનીપણું એ નાલાયકી ગણાય!
અરે, સંસારના આ પિલા ગાળામાં કેટકેટલે દંભ, કેટકેટલે અનાચાર ને કેટકેટલી વ્યર્થ મારામારી ભરી દીધી છે! અને તે પણ માનવીએ પિતાને સગે હાથે!
ચિતારાની ચિત્તવૃષ્ટિમાં આજ નવા વિચાર-સૂર્યને ઉદય થઈ રહ્યો હતો. એકાએક એની નજર એક સુંદર રૂપેરી માછલી પર સ્થિર થઈ ગઈ. કેવી ચપળ, કેવી રમતિયાળ, કેવી રઢિયાળી ! અરે, સંસારમાં માત્ર સુખ જ હશે, શાન્તિ જ હશે, એમ માનતી નાની નાની પૂંછ હલાવતી એ ફરી રહી હતી! ડૂબતાં સૂર્યનાં કિરણે પાણીની સપાટીને વીધીને એને રંગી રહ્યાં હતાં.
જેમ જેમ પ્રકાશ ઝાંખે પડતે જતો હતે-એમ એમ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબળ નિમળને ખાય : ૧૦૯
માછલીઓનાં ટોળાં જળના ઊંડાણુને ભેટ્ટી મહાર આવી રહ્યાં હતાં. અચાનક એક ખૂણેથી કાઈ જરા માટી માછલી ધસી આવી ને પેલી નાની રમતિયાળ ગેલ કરતી માછલીને ગળી ગઈ! અરરર !
ચિતારાથી એક ક્ષણ માંમાંથી અરેકારા નીકળી ગયા. ૨ દુષ્ટ ! આવી સુંદર માછલીને ખાતાં તારુ દિલ કેમ ચાલ્યુ ? ચિતારાએ જોયું કે એ દુષ્ટ માછલી પેલા ટાળામાં ભળી ગઈ હતી, ને જાણે કંઈ ન બન્યું હાય તેમ સહુ પાછાં ગેલે ચઢળ્યાં હતાં. સુંદર માછલીના નાશની જાણે કાઈને વેદના નહેાતી, જાણે કાઈને રાષ નહાતા, એમ દુષ્ટ માછલી સાથે સહુ રમતાં હતાં. હૈ, નિર્દય માછલી! શા માટે તમારા ટાળામાંની એક નિર્દોષ માછલીને ખાનાર દુષ્ટ ખૂની સાથે ખેલી રહ્યાં છે!! કરી દ્યો એને બહિષ્કાર !
પણ પેલી નિર્દોષ હત્યા સાથે જાણે આ માછલીઓને કઈ જ નિસ્બત નહાતી ! એ તે એમ ચાલ્યા જ કરે, એમ જાણે કહેતી કહેતી હત્યારી માછલી સાથે ગેલ કરતી ઘૂમી રહી હતી.
ચિતારી મનેામન પ્રશ્ન કરી રહ્યો: અરે, એક નિષિ માછલીને આ રીતે હડપ કરી જવાના એ માછલીને હક્ક શે? એકના જીવનને નષ્ટ કરવાના ખીજા જીવને અધિકાર કયેા ? શા માટે ખીજી માછલીએ એની સામે મળવા જગાવી એ હત્યારીને હાંકી કાઢતી નથી ?
પણ આ પ્રશ્નના ગંભીર રીતે વિચાર કરે એ પહેલાં
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦ : મત્સ્ય-લાગલ તે તળાવના ઊંડા તળિયેથી ધસી આવેલી કેઈ બીજી મોટી માછલી પેલી દુષ્ટ માછલીને હડપ કરી ગઈ.
ઠીક થયું! ચિતારાના મેં પર જરા મલકાટ આ. ખૂની માછલીને એ જ સજા થવી ઘટતી હતી. ગુનેગારને ગુનાની સજા થવી જ ઘટે! ચિતારાને પેલી ખૂની માછલીને ગળી રહેલી માછલી તરફ ભાવ ઊપજ્ય. એના વીરવને ધન્યવાદના બે શબ્દથી વધાવવાનું દિલ થઈ આવ્યું. અરે, જે આમ ગુનેગારને શિક્ષા મળતી રહે તે જ સંસારમાં શાન્તિ ને વ્યવસ્થા સચવાઈ રહે!
સૂર્યનાં સોનેરી કિરણે અદશ્ય થઈ ચૂક્યાં હતાં, ને આકાશ આસમાની રંગની ઓઢણી ઓઢી રહ્યું હતું. નાનકડી ત્રીજની ચંદ્રરેખા પાણીમાં પડછાયા પાડી રહી હતી. ચિતારાને મન વહાલી બનેલી પેલી માછલી પાણીમાં ગેલ કરી કહી હતી. પેલું માછલીઓનું ટોળું તે, જેમાં પહેલી માછલી સાથે રમતું હતું એમ, આ બીજીની સાથે પણ ખેલવા લાગ્યું. એમને જાણે હર્ષ પણ નહોતે, વિષાદ પણ નહોતો. ઊંડાણમાંથી માસ્યનાં ઝુંડ આવી રહ્યાં હતાં. અચાનક બીજી એક મોટી માછલી ધસી આવી, ને પેલા ચિતારાને મન વહાલી બનેલી માછલીને ગળી ગઈ!
અરરર! પરમ પરાક્રમી, બહાદુર માછલીને આમ અકાળે નાશ? એણે તે જુલમીની જડ ઉખેડી નાખવાનું પુણ્યકાર્ય કર્યું હતું ! એની આ દશા? ચિતારાની કલાવિષ્ટ આંખો એના તરફ કેપ વરસાવી રહી, અને રાહ જોઈ રહી કે કઈ બીજી એનાથી જબરી માછલી એ શેતાનની સાના
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબળ નિબળને ખાય : ૧૧૧
ઠેકાણે આણે! એ રાહ તરત જ ફળી. બીજી એક મેટાં ભીંગડાંવાળી માછલી ત્યાં ધસી આવી, ને પેલી ખૂની માછલીને, બીજી પાંચ પંદર માછલીઓની સાથે, અહિયાં કરી ગઈ.
ચિતારા હસતા હસતા થ‘ભી ગયા. આ નવી આગ તુક મામ્બ્લીના કાર્યોને અભિનક્રેતા અભિનઢતા એ વિચારમાં પડી ગયે. અરે, પેલી ખૂની માછલીને ખાધી તે તેા વ્યાજબી હતું; પણ સાથે આ નિર્દોષ અન્ય માછલીએનો પશુ આહાર શા માટે કર્યો !
ઘડીભર આ દીવાને ચિતારા પેલી આગંતુક માછલી માટે સારા અભિપ્રાય થાય તેવાં કારણેા મનમાં ઉપજાવી રહ્યો. એક સારા રાજા બીજા દુષ્ટ રાજાને મારે છે, ત્યારે સાથે સાથે અનિવાય રીતે થોડું ઘણું સૈન્ય પણ યુદ્ધમાં હણાય છે! પણ આ ઉપમા એને ખરાખર ન લાગી. કડી કાંક તૂટતી હતી, વાસ્તવિકતા કાંય ખંડિત થતી હતી, સત્ય કાંક હણાતું હતું.
પણ એ વધુ વિચાર કરે ત્યાં કિનારાની ખખેાલમાંથી એક નાનેાશે મગરમચ્છ નીકળી આવ્યેા. આવતાંની સાથે એણે ચીલઝડપ કરી. પેલી આગ ંતુક માછલી સાથે ખીજી સા–મસાને પેાતાના કાળચુકા જેવા જડખામાં જકડીને એ ઉત્તરમાં ઉતારી ગયા.
અરરર! આ શું ? રે ખૂની મગરમચ્છ! ન્યાય, નીતિ, નિયમ કંઈ નહિ ?
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ
“ કંઈ નહિ !” એમ જાણે કહેતા હૈાય તેમ મગરમચ્છે જડબું પહેાળુ કરી અવાજ કર્યા. એના માટા રાક્ષસી દાંતા વચ્ચે ભરાઈ રહેલાં નાની નાની માછલીએનાં એ ચાર નિર્જીવ શમ પાણી પર પડયાં. અને એણે બીજી માછલીઆને ઝડપવા જડબું વિસ્તાર્યું.
ચિતારાની ચિત્તતંત્રી ખળભળી ઊઠી. અરે, અહીં તા જુદો જ ન્યાય છે. આ તા એક બીજાને ખાય છે–નાનુ મેટાને ખાય છે. માટાને એનાથી મોટુ ખાય છે. દયા ખાવા ચૈાગ્ય માત્ર સહુથી પહેલી માછલી હતી. પણ પહેલી માછલીને ખાનાર માછલી એને ખાનાર માછલી કરતાં કઇ વિશેષ અપરાધી નહાતી. અપરાધ તા મનના એક જ હતા. નૃત્ય પણ એક જ હતું: માત્ર એણે એક નિષ માછલીને ખાવાને ગુના કર્યા હતા.
ચિતારા વળી વિચારના વમળમાં ઊંડા ઊતર્યા: “ પહેલી માછલી નિર્દોષ શા માટે ? શું એણે પોતાનાથી નાની માછલીઓને નહી. ખાધી હોય. મે' મારી આંખે એના અપરાધ ન જોયા એટલે શું એ શાણી સીતા થઈ ગઈ ? ના, ના, અહીં તા એક જ ન્યાય પ્રવર્તતા લાગે છે: માટુ' નાનાને ખાય!
અને શુ' સંસારમાં એકે ગુના કર્યો, એટલે ખીજાએ એવા જ ગુના કરવા ? પહેલા ગુના થયા એટલે પછી શું ગુનેગારને હણનાર અપરાધીઓની પરંપરા બધી માક્ થઈ જવાની ? ચિતારાને પેાતાનું મનેવિશ્લેષણ પેાતાને જ મૂંઝવી રહ્યું ! ઘડીભર એ વિચારતા કે સ’સારમાં ન્યાય, નીતિ, સૌજન્ય,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબળ નિર્બળને ખાય : ૧૧૩
સંસ્કાર એ કંઈ નથી. માણસે બીજા માણસને ભેળવવા માટે જ એની રચના કરી છે. કટકાળમાં માણસ એકે સંસ્કારને જાળવતો નથી ! એ માત્ર સ્વાર્થી, ઝનૂની, લોહીતર પશુ બની રહે છે. એક રાજા બીજા રાજા પર ચઢાઈ કરે ત્યારે એ કહે છે કે જુલમની જડ ઉખેડવાને ન્યાયનું શાસન પ્રવર્તાવવા જઈએ છીએ. પણ શું ચઢાઈ એજ જુલમ નથી? પછી એ અપરાધી કે નિરપરાધીની કલ કરે છે. ઘર બાળે છે, ખેતર ઉજાડે છે. પૈસો લૂંટી લાવે છે. સ્ત્રીઓ હરી લાવે છે. ગૌધણ વાળી લાવે છે. શું આ બધાને સમાવેશ ન્યાયના શાસનમાં થાય છે! ને પેલે રાજા-કે જેને જુલમી માની લઈ ચઢાઈ કરી હતી એના જે જુલમ એ પોતે જ વરસાવે છે. વળી એના જુલમની જડ ઉખેડવા બીજે બળિયે રાજા ચઢી આવે છે, ને પેલાએ જે હત્યાઓ, ધ્વંસ, જુલમ કર્યા હતા એ છે કે ચાર ગણે ગુણાકાર કરે છે, ને ન્યાયનું શાસન પ્રવર્તાવે છે! કેવી બુદ્ધિની ભ્રમણ ! ન્યાયની કેવી મશ્કરી!
ભલા, અંગ દેશની ચંપા નગરીને રેળી નાખી, રાજા દધિવાહનને નષ્ટભ્રષ્ટ કરતી વખતે, આ મહારાજ શતાનીક પિતે જ ન્યાયના અવતાર બનીને નીકળ્યા નહતા !
પણ પ્રજા શા માટે આ વિનાશકારી વિપ્લવને ઉત્તેજન આપે છે? એક રાજાના જુલમથી જે બધા રાજ્યમાં જુલમ પ્રસરી જતે હોય તે-અસંખ્યાત પ્રજા શા માટે એને કાન પકડીને તગડી મૂકતી નથી! શા માટે નવું શાસન સ્થાપતી નથી! ન્યાયની સ્થાપના માટે આ ભંડાં કાળમુખાં યુદ્ધોની શી આવશ્યક્તા, પ્રજા જે સ્વયં સમર્થ હોય છે?
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ : મલ્ય-ગલીગલ
પણ પ્રજા તા ઘેટાંનુ ટોળુ છે! અને એમ ન હત તા જેમ મહામત્રીએ મારી સેર કરી, એમ પ્રજા શા માટે પાકાર કરી ન ઊઠત કે રાજાજી, ચિતારા નિર્દોષ છે. તમારી એકાદ શંકામાં એના જીવનને ધૂળધાણી ન કરે. રાજાજી શંકા ડાકણને વશ થયા હતા. એ ડાકણના જોરમાં જો આગળ વધે તા પ્રજા પડકાર કરત કે ખબરદાર, એમ અમે જુલમ નદ્ઘિ થવા દઇ એ ! પણ આ ભીરુ પ્રજા ! એની પાસે આશા કેવી ? પશુજીવનમાંથી માનવજીવનમાં આણેલી આ પ્રજા દેખાવે માત્ર માનવ છે, આકી તે અંદર સ્વાથી ભીરુ પશુ ખેડુ છે; જે નમળાંને સતાવે છે, સમળાંની સેવા–પૂજા કરે છે! એ પ્રજાએ જ પેાતાના ઘરામાંથી કાઢીને પશુ જેવા સૈનિકા આપ્યા છે, જળેા જેવા રાજકમ ચારીએ આપ્યા છે : વરુ જેવા પચપટેલે આપ્યા છે. ઉકળતા ચરૂના રેશમના કીડા પેાતાને જ તાંતણે વીંટાયેા છે !
ત્યારે પૃથ્વી પર માત્ર હજી પન્નુરાજ્યના જ નિયમ પ્રવર્તે છે? સખળ નિર્મૂળને ખાય ! એ ન્યાય !
ત્રીજની ઝાંખી ચંદ્રરેખા આછું અજવાળું ઢાળી રહી હતી. તળાવનાં આસમાની નીર કાળાં ભમ્મર અની ગયાં હતાં. એના કિનારે રમતાં નવજાત દેડકાંના ચારા ચરવા સર્પ અહીંતહી` ઝડપ મારતા જોવાતા હતા. દિવસે જેના માળા કાગડાએ ચૂંથીને હેરાન કર્યા હતા, એ ઘુવડા અત્યારે રાતના ચાર અધકારમાં કાળ ખેલી ખેલતાં કાગડાંનાં બચ્ચાંની ઉજાણી જમી રહ્યાં હતાં.
વેરના ઘેાર અધકાર જેવા અંધકાર જામતા જતા હતા.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબળ નિર્બળને ખાય : ૧૧૫ ચિતારાના હૃદયમાં પણ પ્રતિહિંસા-વેરને અંધકાર જામત જતે હતે. ' અરે! હું નિર્બળ એટલે જ રાજાએ મને અપમા, ઠ, તિરસ્કાર્યો ને જિંદગીથી બાતલ કો ! જે હું સબળ હત તે રાજા મને સ્પશી શક્યો પણ ન હત! એણે પિતાના શત્રુ ચંપાના રાજાની રાણીને જેમ એક સેનિકને હવાલે કરી ને છોકરીને ગુલામ બજારમાં હડસેલી, એમ હું પણ એની રાણી મૃગાવતીને
આર્યાવર્તની મહાપદ્મિનીને! વત્સરાજનું અભિમાન ચૂર્ણ ચૂ!
ચિતાર એક વાર હ. વેરની ધૂનમાં એને પિતાની નાની શી કાયા પ્રચંડ બનતી લાગી. એનું મન નાનું બનીને જે ગળી જતું હતું, એમાં જાણે વાથે બેડ નાખી ! એ હુંકારા કરવા લાગ્યું. મનમાંથી દીનતા સરી ગઈ. નિર્માલ્યતા નિસરી ગઈ!
પણ હું નિર્બળ છું!” વળી ક્ષણભર મન ગળિયા અળદની જેમ બેસી ગયું. વળી મનમાં બોડ નાખીને બેઠેલું વિરનું વરૂ છી કેટા નાખવા લાગ્યું !
તું નિર્બળ નથી ! સબળ છે! તારી પાસે કળા છે. કેઈ સબળ રાજાને સાધી લે! લોટાથી લેતું કપાય. હીરાથી જે હીરે કપાય. ઝેરથી ઝેર ટળે!
મારી વિદ્યા, મારી કલા ! ગઈ, એ તે આ અંગુઠા સાથે ગઈ. હવે આ આંગળીઓ રૂડાં ચિતરામણ નહિ કરી
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ શકે, સંસાર મુગ્ધ બની શકે એવાં ચિત્રકા સઈ નહિ શકે! છેલ્લી અપૂર્વ કૃતિ-જેણે અપમાન ને તિરસ્કાર આપ્યાં, એના જેવી અપૂર્વ છબી હવે એ નહીં દેરી શકે!
જે મૂ! કોઈ પણ રસ્તે કાર્ય સિદ્ધિ કરી લે. વારુ, ચિત્ર નહીં દેરી શકાય, તે એ ઉઠાવીને પણ નહિ લઈ જવાય! આ શેતાન સંસારમાં માણસે કાર્યસિદ્ધિ માટે એટલા અપ્રમાણિક બનવામાં લેશ પણ વાંધો નથી !
ઉઠાવી લાવું? ચિતારો ઘડીભરમાં ચાર બની ગયે. એના પગ નીસરણી જેવા થઈ ગયા. એના હાથને પાંખે આવી. એના વાળ શિહેાળિયા જેવા ખડા થઈ ગયા. એના નખમાં વાઘનખ આવી બેઠા.
એને યાદ આવ્યે એક રાજવી, મહા બળવાન, મહા પરાક્રમી, મહાવિષયી ! અને તે ઉજજૈનીને રાજા પ્રદ્યોત ! વીર અને શૃંગાર રસને સ્વામી! સ્ત્રી-સૌંદર્યને એ શેખીન કે ન પૂછો વાત! એક સ્ત્રી મેળવવા રાજ આખું ફુલ કરી નાખે! એ મમતી કે લીધેલી વાત પૂરી કરવા માથું ઉતારીને અળગું મૂકે. એ કહેતો કે સ્ત્રી તે રત્ન છે : ઉકરડે પડયું હોય તે પણ લઈ આવવું!
પણ પ્રોતની રાણુ શિવાદેવી મૃગાવતીની બેન થાય! શિવા આ કાર્યમાં વિદ્ધ નહિ નાખે !
પળ વાર ગુંચવાડે થઈ આવ્યા. શાન્તિ કરતાં અશાન્તિ બળવાન છે. ક્ષમા કરતાં ક્રોધમાં અનન્ત ગુણ તાકાત છે. વિષયનાં ઝાડ કલમી ઝાડ જેવાં છે. એના પર ઝટ ફળફેલ આવે છે!
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખળ નિર્મૂળને ખાય : ૧૧૭
ચિતારાને એકદમ યાદ આવ્યું : અરે, પણ હું કેવા મૂર્ખ છું! શું ચંપાના રાજાની રાણી ધારિણી, મૃગાવતીની મહેન નહાતી ! અને એને માથે શું જીન વીત્યું! પછી અગર શિવાદેવી મૃગાવતીની બહેન હાય તેથી શું ? રાજકુળમાં કાણુ કનુ સગુ કાણુ કાતુ હાલું !
અહિકુળ જેવું જ રાજકુળ ! પારકાંય ખાય ને પેાતીકાંયે ખાય!
શાબાશ વીર રાજા પ્રદ્યોત ! મૃગાવતી જેવું રત્ન તારે જ ચેાગ્ય છે ! કાયર શતાનીક તે એની પાની ચૂમવાને પણ લાયક નથી ! કાગડા દહીંથરું લઈ ગયા છે! વિધાતાની ભુલ સુધારી નાખ! જેવી તારે મન શિવા એવી એની બહેન !
મૂર્ખ શતાનીક મૃગાવતીને ન આપેતા ક્ષત્રી ધર્મ !....લડાઇ, હિંસા, પ્રતિહિંસા, પ્રતિશેાધ, ક્રૂરતા, અત્યાચાર, કત્લેઆમ ! બાળકાને ફૂલના દડાની જેમ આકાશમાં ઉછાળી છૂંદી નાખવાનાં ! સ્ત્રીઓના મૃદુ અયવાને ભ્રષ્ટ કરીને કાપી નાખવાના, એક એક સશક્ત જીવાનને—જે સામે થાય તેને હણી નાખવાના, શરણે આવે એને મૃતપ્રાયઃ કરી નાખવાના ! ચિતારી કલ્પનાપટમાં યુદ્ધનુ ચિત્ર આળેખી રહ્યો. ઘેાડી વારે એ ભયંકર રીતે હસ્યા : “ બિચારી પ્રજા ! અરે, એક રાજાના ગુને એમાં પ્રજા પર જુલમ ! રાંક પ્રજા !” “ રાંક પ્રજા !” ચિતારા પેાતાના પ્રશ્નના પાતે ઉત્તર આપવા લાગ્યા : “ રાંક શા માટે? એણે જ આવા નાલાયક માણુસને રાજા અનાબ્યા, એણે જ રાજાને લડવા માટે સૈનિક, રાજચલાવવા માટે કર્મચારીએ આપ્યા. પ્રજાના જોર
cr
'
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ પર તે રાજા કૂદે છે. સત્ય ને ન્યાયની ડીંગો ઠેકનાર એક પણ પ્રજાજન શા માટે મારા પર થતા જુલમની આડે ઊભે ન રહ્યો? અંગૂઠે કાપવા દઈ શા માટે મને જીવતું મેત અપાવ્યું! મને જીવતે શા માટે દફનાવી દીધે?
સંસારમાં દયા-માયા ક્યાં છે? રાજા સૈનિકને ડે છે, સંનિક શ્રેષ્ઠિને દંડે છે. શ્રેષ્ઠિ ગુમાસ્તા પર રોફ કરે છે. ગુમાસ્તે ચાકર પર જોર જમાવે છે. ચાકર ઘરની બૈરી પર રેષ ઠાલવે છે. ઘરની સ્ત્રી પોતાના બાળકને ઢીબીને શાન્ત થાય છે. બાળક વળી કૂતરાનાં બચ્ચાંને લાકડીએ મારે છે. કૂતરું બિલાડીને દેખ્યું છોડતું નથી, ને બિલાડી પારેવાને પકડીને છૂંદે છે, પારેવું ઝીણું જતુને છોડતું નથી. જંતુ વળી એનાથી નાનાં જંતુને સંહારી જાય છે. નાનાં જતુ જીવતા છેડના છોડ ભરખી જાય છે. છેડ વળી ધરતી કે જેના પર એ ઊભા છે, એને રસકસ પીધા કરે છે. આમ સબળ નિર્બળને ખાય એ વિશ્વનો નિયમ છે–ત્યાં દયા ને માયાને ક્યાં પ્રશ્ન !
સંસારના આ વિષમ ચકને કેઈ આદિ કે અન્ત નથી. સદોષ કેણ કે નિર્દોષ કૅણ એને નિર્ણય સામાન્ય નથી. ખૂન કોનું ને ખૂની કોણ, એ નિર્ણય કરે મુશ્કેલ છે. જે સાપ દેડકાને ખાવા તૈયાર થયે છે, એ સાપને મારવા નળિયા પાછળ ખડે છે; ને જે દેડકે અત્યારે નિદોષ રીતે હણ દેખાય છે-એ ઘડી પહેલાં નિરાંત અનેક ઊડતાં જતુને ભક્ષ્ય કરી ગયો હતે.
દયા એક જાતની કાયરના મનમાં વસેલી નિર્બળતા
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબળ નિર્બળને ખાખ : ૧૧૯ છે, શક્તિશૈથિલ્ય માત્ર છે. હું કૌશાંબી પાસેથી-કૌશબીના રાજા પાસેથી–એની પ્રજા પાસેથી પૂરેપૂરે બદલે લઈશ.”
ચિતાર એક વાર હસ્ય.
એ હમેશાંની સ્વસ્થ રીતભાત ભૂલી ગયો. ઊભે થયો, તે પણ ઠેકડે મારીને, પગ માંડયા તે પણ છલાંગ મારીને ! ક્ષણ વારમાં એ અદશ્ય થઈ ગયે.
ચિતારે દબાતે પગલે દક્યો.
રાતને પહોર વધતા ચાલ્યા. ચંદ્રરેખા આથમી ગઈ. મધરાતને પહોર પેલે ચિતારે કંઈ લઈને નાસતે હતે.
કર્મનું એક કણ આજ મહાવટેળ આણવા જતું હતું. જે કીડીની હમેશાં ઉપેક્ષા થઈ હતી, એ કીડી હાથીનું કટક નેતરવા હાલી નીકળી હતી !
રેગ ને શેક ક્યાંથી, કયે અજાણ્યે ખૂણેથી આવે છે ને આવશે, એ કણે જાણે છે !
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ૧૧ મુ
અવન્તિપતિ પ્રદ્યોત ક્ષિપ્રા નદીના સુંદર તટ પર અવન્તીનું પાટનગર ઉજજેની આવેલું છે. ગગનચુંબી મહાલયે ને આભ ઊંચી અટ્ટાલિકાઓથી શોભતું એ નગર હતું. કાવ્ય, સાહિત્ય ને શગારની અહીં નદીઓ વહેતી. વિલાસ આ નગરપ્રજાને ખાસ ગુણ હતે. કારણ કે અહીંના કવિ-કલાકારોને નાયક રાજા મહાન પ્રદ્યોત, શંગાર અને વીરરસને સ્વામી હતે.
યુદ્ધની વાત આવી કે એ ચાર પગે સજજ થઈ જતે. . સંગારની સામગ્રી આવી કે ભૂખડી બારસની જેમ તૂટી પડતા. આ બે એના રસાસ્વાદ, એમાં જે વિન નાખે, એની સામે એ યમરાજની અદાથી, ભયંકર કાળારૂપ બનીને ઝૂઝતા. એ વેળા એના ક્રોધને પરિસીમા ન રહેતી. સદેષ કે નિર્દોષ, શત્રુ કે મિત્ર જે કઈ વચ્ચે આવ્યું એ દાઈ જતું. એના કપાલને શાન્ત કરે સામાન્ય નહોતે.
આ કારણે એને ઘણા ચંડ-(પ્રચંડ) પ્રદ્યોત કહેતા. યુદ્ધના મેદાનમાં એના તલવારના વાર જોવા એ ખરેખર અપૂર્વ હતા. સો સેનાઓનું સામર્થ્ય એના એકમાં દેખાતું,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવન્તિપતિ પ્રોત: ૧૨૧ એના નામ માત્રથી ભલભલા ભડવીરોના છક્કા છૂટી જતા. આખી સેનાની હિંમત એના નામ માત્રથી નાસી જતી! આ અવન્તિપતિ પ્રદ્યોતે પિતાની સાથે પિતાના જેવા ચૌદ રાજાઓને રાખ્યા હતા. જે એના ખંડિયા હતા ને સામંતગીરી કરતા.
આ અલબેલી ઉજજેનીના તીરે, થાક્યો પાક્યો ચિત્રકાર ચાલતો ચાલતે આવી પહોંચે. માર્ગની મુશ્કેલીઓએ, ક્ષુધા અને તૃષાએ એના વેરભાવને બમણે બનાવ્યો હતે.
થાક્યો, હાર્યો ચિત્રકાર સંધ્યા સમય થઈ જવાથી શહેરની બહાર એક વટવૃક્ષ નીચે રાત્રિ ગાળવા થે અહીં કેટલાય વટેમાર્ગુઓ રાતવાસે રહેવા રોકાયા હતા, કારણ કે રાજા ચંડપ્રદ્યોતની અજાણ્યાને નગરમાં પ્રવેશવાની મનાઈ હતી. હમણું એ પરદેશીઓથી ભારે સચિંત રહેતો. વટેમાર્ગુઓમાં જાતજાતના માણસે હતા. કેઈ સાર્થવાહ, કેઈ વણઝારા, કેઈ વેપારી, કોઈ અન્ય દેશોના પ્રવાસી, કેઈનૃત્ય-સંગીત જાણનારા, કવિઓ ને વિદ્વાન હતા. મહાસન પ્રદ્યોતમાં જે કામગુણની તીવ્રતા ન હતા તે પ્રરાક્રમી રાજા તરીકે, કદરદાન રાજવી તરીકે વિખ્યાત થઈ જાત. પણ એ દુર્ગણે એને વિવશ બનાવ્યું હતું, અને એના બીજા સારા ગુણે ઢંકાઈ ગયા હતા.
યક્ષમંદિરને ચિતારે આરામ કરવા જ્યાં આડે પડખે થયે હતું, ત્યાંથી થોડે જ દૂર બે સાધુપુરુષે જેવા પ્રવાસીઓ પણ ઊતર્યા હતા. તેઓ ગુરુ-શિષ્ય હોય તેમ વાતચીત પરથી લાગતું હતું. નિત્ય ધર્મક્રિયા કર્યા પછી તેઓ ધર્મકથા કરતા હતા. ચિતારાનું દિલ વ્યાકુળ હતું. વેર
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ વેરના પિકારે અંતરમાં પડતા હતા. ઊંઘ ઊડી ગઈ હતી. સ્વસ્થતા હરાઈ ગઈ હતી. મૂડીમાં તો માત્ર વત્સદેશના રાજમહાલયમાંથી ચોરીને આણેલી રાણી મૃગાવતીની સોંગસુંદર છબી હતી
શિષ્ય કહ્યું “ગુરુદેવ, કંઈ વાત સંભળાવો.”
વત્સ!” ગુરુદેવે કહ્યું. “હું એજ ઈચ્છામાં હતું. જો કે સાધુ માટે સામાન્ય રીતે રાજકથાને નિષેધ છે, પણ જે નગરીમાં આપણે જઈ રહ્યા છે એને વિષે, એની પ્રજા ને એના રાજ વિષે પુરતા ખ્યાલ આવે તે માટે એક કથા કહું છું. ભગવાન મહાવીરને પણ સ્પર્શતી છે, એટલે ધર્મકથા પણ કહી શકાય. હે શિષ્ય! આ કથા સાચી છે, ને બનેલી. છે અને એ વિષે સંદેહની લેશ પણ આવશ્યકતા નથી.”
શિષ્ય કથા સાંભળવામાં દત્તચિત્ત થયો. ચિતારાએ પણ એ તરફ કાન માંડ્યા. ક્ષિપ્રાના તટ ઉપર પૂરી શાન્તિ હતી. આકાશમાં ચંદ્ર પણ સુધા ઢળી રહ્યો હતો. નદીતીરે આવેલી અભિસારિકાઓના ઝબૂક દીવડા ને ઝાંઝરને મૃદુરવ આછો આછો સંભળાઈને લુપ્ત થઈ જતા હતા.
વત્સ!” ગુરુદેવે વાત આરંભી, “પતિતપાવન ભગવાન મહાવીરદેવને સર્વ પ્રથમ નમસ્કાર હો. હે શિષ્ય, એ મહાપ્રભુની પરિષદામાં જાત જાતના ને ભાત ભાતના ભક્તો છે. પાપ તરફ પૂર્ણ અચિ રાખનાર એ મહાપ્રભુ, પાપીઓને તિરસ્કાર કરતા નથી, બલકે એમને પ્રેમભયો સત્કાર કરે છે. દીન, હીન, દંભી કે દૂષિત કઈ આત્માનું મન, કદી કડવી વાણીથી કે કઠેર વ્યવહારથી દુભવતા નથી.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવનિપતિ પ્રદ્યોત : ૧૨૩ અને આ કારણે તેમની લાક્તપરિષદામાં જેમ જગવિખ્યાત ગુણ, શીલવાન ને અપ્રમત્ત જ છે, તેમ જગજાહેર કામ, ક્રોધી, લેભી ને મહી પણ છે. એમની પરિષદામાં વીતભયનગરને સર્વગુણસંપન્ન રાજર્ષિ ઉદયન પણ છે, ને વૃદ્ધ વયે નાની નવોઢાને અંત:પુરમાં આણનાર શ્રદ્ધાવાન મગધરાજ શ્રેણિક પણ છે –ને જેને આપણે વાત કરીએ છીએ તે યુદ્ધ ને શંગારના અધિરાજ-કામી ને ક્રોધી-અવન્તિનાથ પ્રદ્યોત પણ છે.
વત્સ, સુશીલ સ્વભાવી ભક્તો પ્રભુની આ અતિ ઉદાર વૃત્તિ તરફ ઘણીવાર ટીકા કરતા. પિતાના ભક્તોની ઉણપોથી જગદૃષ્ટિએ પિતે ઉપાલંભને પાત્ર ઠરે છે, એમ પણ સૂચવતા : છતાંય ભગવાન મહાવીર તો હસીને એ ચર્ચાને ટાળી દેતા. પણ કોઈ વાર ચારે તરફથી એક સામટા પ્રશ્નોત્તરે થતાત્યારે મંદ મંદ સ્મિત કરતા તેઓ કહેતા: “લેકચિ વા લકની શરમમાં દેખાદેખી ચાલવાથી ધર્મ ન ચાલે. પાપને તિરસ્કાર યોગ્ય છે, પાપીને તિરસ્કાર અગ્ય છે. આત્મભાવે સહુ કઈ બંધુ છે. પાણીની પરબ તૃષાતુર માટે હોય છેનહિ કે તૃપ્ત માટે !”
“હે વત્સ! જગની નિંદા અને પ્રશંસાના પલ્લામાં જ તોળી તોળીને જીવન જીવનારા–એમાં શાસન પ્રભાવના લેખનારા ભક્તો ભગવાનની આ વાણીથી સંતુષ્ટ ન થતા, છતાં મોન રહેતા. તેઓ માનતા કે મહાત્માઓ ઘણીવાર મનસ્વી હોય છે. વાર્યા રહેતા નથી, હાર્યા રહે છે. છતાં વળી કઈવાર લેકનિંદાથી અકળાઈને ભગવાનને બીજી રીતે પિતાના ભક્તોનાં વ્રતની—એમની સુશીલતાની, એમની નીતિની કડક
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ : મચગલાગલ કસેટ પર પરીક્ષા લેવાનું સૂચવતા ને એ રીતે સંઘની પુનરચના માટે આગ્રહ કરતા.
“છતાં જ્ઞાતાશૈલી-કથાશૈલી પર ઉપદેશ દેનાર ભગવાન નવી નવી રીતે બોધ આપતા. કોઈ વાર કહેતાઃ “ગી જ આદર્શ રાજા બની શકે, કદાચ આ વાત આદર્શ રાજવી માટે હોય. છતાંય સામાન્ય રાજવી પણ સારાં સુશીલ માતપિતાથી જન્મેલે, પોતે મર્યાદાવાળો ને લોક માટે મર્યાદા બાંધનાર, પિતાનું ને પારકું ક્ષેમકલ્યાણ કરનાર, જનપદને પિતા, પુરોહિત, સેતુ ને કેતુ ધન મેળવવામાં ને તેને ઉપયોગ કરવામાં કુશળ, બળવાન, દુર્બળને રક્ષક, નિરાધારાને આધાર ને દુને દંડ દેનાર હોવો જોઈએ.”
આ વેળા ફૂલની આસપાસ મધુમક્ષિકાઓ ગુંજારવ કરી રહે એમ અનેક પ્રશ્નો ગુંજારવ કરી રહેતા કેઈ કહેતુંઃ
પ્રભુ, ખૂબ ભેગ ભેળવીને આદમી આખરે કઈ દિવસ પણ ધરાઈ જાય ખરો ને !”
“ભાઈ જલથી સમુદ્ર કદી સંતુષ્ટ થાય છે?”
પ્રભુ, આપના ઉપદેશની અસર કેઈની ઉપર ન પણ થાય એમ ખરું !”
અવશ્ય, ગમે તે કુશળ ચિત્રકાર પણ સારી ભીંત વગર સુંદર ચિત્ર ન દેરી શકે.”
“મહાપ્રભુ, જે પુણ્યશાલી ન હોય તે પાપી કહેવાયને !”
“ભાઈ, કેટલાક જીવો આકાંઠે પણ નથી, પેલા કાંઠે પણ નથી. એમને એકાંત ભાવે પાપી કે પુણ્યશાલી ન કહી શકીએ.”
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવન્તિપતિ પ્રદ્યોત : ૧૨૫ “એવા તરફ કે ભાવ રાખવો જોઈએ?” " “પ્રેમભાવ. આપણે સામાની નિર્બળતાઓ જાણીએ, છતાં એના તરફ પ્રેમ ધરાવીએ એનું જ નામ ધર્મ. માણસનું મન નિર્બળ છે, પણ હૃદય મહાન વસ્તુ છે. મન અને હૃદય વચ્ચે સદા સંગ્રામ ચાલે છે. હૃદય જીતે ત્યારે માણસના જીવનમાં અજબ પલટે આવે છે. રાજાઓ માટે એક નાને શે નિયમ આપું. રાજાએ જે એટલું જ કરે કે પિતાના સુખભેગે-જેનાથી અન્ય જીવને દુઃખ પહોંચે છે તે છાંડી દે. નિર્દોષ સુખને સદા વાંછે ”
ગુરુદેવ છેલ્યા. શિષ્ય તો આ ગુરુપ્રસાદ મેળવવામાં લયલીન બન્યા હતા. પણ ઘેડે જ દૂર ઊંઘવાને ઢગ કરીને પડેલો, પણ કાન માંડીને કથા સાંભળી રહેલો ચિતારો આ સુનિની ધર્મકથા પર ચિડાતું હતું. એ આગળ આવતી રાજકથા માટે આકાંક્ષિત હતે.
ગુરુએ આગળ ચલાવ્યું. રાત્રિ નીરવ રીતે આગળ ધપી રહી હતી:
જેઓના કાન માત્ર જ મારા ઉપદેશને સાંભળવા તૈયાર હાય, પછી ભલે એનાં મન-દેહ એને અમલ કરવા તૈયાર ન હેય, અરે, મારા ઉપદેશના અર્થને અનર્થ પરિણત કરનાર હિય, પણ એને હું મારી ઉપદેશસભા માટે અધિકારી ન લેખું. આત્માની ખૂબી ઔર છે. ન જાણે એ કયારે, કઈ પળે જાગ્રત થઈ જશે! જગમાં-આત્મામાં શ્રદ્ધા રાખતાં શીખે!”
પણ ભગવાનની વાત પરની શ્રદ્ધાને ડેલાવી નાખે તે બનાવ તરત જ બની ગયા. મહાકાળ અવનિપતિ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૬ : મત્સ્ય–ગલાગલ' પ્રદ્યોતે રાજર્ષિ ઉદયનનું જ ઘર માર્યું. એના જ રાજમહેલમાંથી, અનલગિરિ નામના ભયંકર હાથી પર ચઢી આવીને, રાજર્ષિ ઉદયનની એક સુંદર દાસીને અને એના દેવમંદિરની મહાપવિત્ર એવી ચ દનકાષ્ટની પ્રતિમાને એ ચરી ગયે. - દાસી અને પ્રતિમા બજારમાં મળે છે તેવાં સામાન્ય હત, તે તો રાજર્ષિ ઉદયન કંઈ વિરોધ ન દાખવત. પણ આ દેવપ્રતિમા ત્રિભુવનમાં અપ્રાપ્ય હતી. એને એક મહાન શિપીએ સ્વર્ગમાં થતાં ચંદનકાષ્ઠથી રિમિત કરી હતી, ને ખુદ દેવામાં આવીને એની પ્રિય પત્ની પ્રભાવતીને અર્પણ કરી હતી.
આ સંસારમાં બે પ્રકારના છમાં ધરમી થેડા, પ્રમાણિક થેડા, સિંહ થોડા, હંસ ડા, સાધુ ચેડા, સુજાણ થોડા, ગંભીર થોડા, દાતાર થાડા, ઉદાર ડા, અપકાર પર ઉપકાર કરનાર થોડા, સાચા ધમી છેડા, સંયમી થોડા, ને વાત રાખનાર થતા હોય છે. એ થોડા લોકોમાંનાં આ રાજા-રાણ હતાં. રાણુ પ્રભાવતી ને રાજા ઉદયન એની
જ પૂજા કરતાં. રાણી પ્રભાવતીને એ પ્રાણથી પણ વિશેષ પ્રિય પ્રતિમા હતી. પણ અચાનક એ સતી રાણી પ્રભાવતી મૃત્યુ પામી. મૃત્યુવેળાએ રાજાને એ પ્રતિમા પૂજવાને ને એની કુબજા દાસીને એનું જતન કરવાનો આદેશ આપે. પત્ની પ્રેમી રાજવી આ પ્રતિમાને નિહાળી પોતાને હિયાશક ઓછો કરતા, ને ધીરે ધીરે એ સંસારી મોહને
* આ વાર્તા માટે “વીરધર્મની વાત” ભા. રજની “શિલ્પી” નામની કથા જુઓ.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ દૂર કરતા ચાલ્યા. નયામાં એ જળકમળની જેમ રહેવા લાગ્યા.
આ પ્રતિમાનું પૂજન કરનાર કુબ્જા દાસી તનમનથી દેવમંદિરની રક્ષા કરવા લાગી. એવામાં ગાંધાર દેશથી એક ગૃહસ્થ આ દૈવી મૂર્તિનાં દર્શીને આગ્યે. આવ્યે તે ખરા, પણ આવતાંની સાથે પ્રવાસના શ્રમથી તે હવા-પાણીના એકાએક પરિવર્તનથી ખીમાર પડી ગયેા. પેાતાના પ્રભુના ભક્ત ગૃહસ્થની દુર્દશા જોઈ કુખ્ત દાસીને દયા આવી ને એણે ખૂબ સેવાસુષા કરી. ગૃહસ્થે સાજા થતાં એણે દાસીને ઉપકાર વાળવા પેાતાની પાસે રહેલી ‘ સુવર્ણ શુલિકા ’ આપી. એમાં માનવીનું રૂપ જાગ્રત કરવાના ગુણુ હતા. એક ગાળી, એ ગાળી ને ત્રીજી ગાળી ખાતાં કુબ્જા દાસીના દેઢુપર રાજરાણીનાં રૂપ ઢોળાવા લાગ્યાં. આખી દેહયષ્ટિ ૫૨ લાવણ્ય દમકી રહ્યું. એના તિસ્વરૂપ યોવન પર રાજકુમારા વા જવા લાગ્યા. રૂપ તે કેવું ! દૈનિકન્નરી જેવું ! ટૂંકા ખરછટ વાળની જગ્યાએ-નવ મેઘથી નવ વૃક્ષ પલ્લવે તેમ-સવા વાંભના ચાલે લહેરિયાં લેવા લાગ્યા. ચીન્નુ નાક પાપટની ચાંચ જેવું અણીદાર સુરેખ ખની ગયુ. શ્યામવણી ત્વચા ગેારાં ગેારાં રૂપ કાઢવા લાગી.
સુવર્ણ શુટિકાના પ્રતાપે કાયા જાસવતી જેવી બની. દાંત દાડમકળી જેવા થયા. જાડા હોઠ પરવાળાની શેાભા ધરી બેઠા. શ્વાસ લે ને સુગંધી ઝરે, હસે ને હીરા ગરે, ચાલ તા હુંસનો યાદ આપે. મેલે તા પદ્મિનીની પ્રભા પાટી
જગતમાં ખીજાને છાપરે ચઢાવનાર લેાક કયાં એછાં છે?
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ સહુ કહેવા લાગ્યાં : અરે, કુબજા ! તું તે કઈ રાજાની રાણી થાય તે જ આ રૂપ અર્થે! લક્ષમી હાથમાં આવે ને શેઠાઈના શોખ થાય, અધિકાર હાથમાં આવે ને અવનિપતિ થવાના કેડ જાગે, એમ સૌંદર્ય પણ એવું માન-લાલસાવાળું છે!
દાસીએ રાજરાણું થવાના કોડ કર્યા. રાજા ઉદયન પર એની દૃષ્ટિ કરી. પણ એ તો જળકમળનું જીવન જીવતા હતો. સંસારની વાસનાના બંધ એ છેડી રહ્યો હતો. દાસી ત્યાંથી નિરાશ બની પાછી ફરી. એવામાં એને સંદેશ મળે કે અવંતિપતિ પ્રદ્યોત સૌંદર્યને ભારે શોખીન છે. દાસીએ પિતાનું ચિત્ર મોકલ્યું. ચંડપ્રદ્યોત પણ આવી શોધમાં રહેતે જ હતા. સૌંદર્યનું નામ સાંભળ્યું કે એને સંયમ સરી જતે. અને આ તે વળી સ્વેચ્છાથી સામે પગલે વરવા આવતું સૌંદર્ય એની ના કેમ પડાય!
બંને વચ્ચે સંકેત રચાયા. ઉદયનના દરબારમાંથી દાસીને કેમ કરીને હરી જવી? સ્ત્રીનાં હરણએ તે ક્ષત્રીધર્મ ગણાત, પણ મહાબલી ઉદયનના મહેલમાં કણ પ્રવેશે? યમના મેંમાં કણ માથું ઘાલે ! રાજા પ્રદ્યોત ખુદ ચડયો. એ પોતાના પરાકમી હાથી અનલગિરિ પર સંકેત કરેલા સમયે આવ્યું, ને રાજમહેલના ગવાક્ષમાં રાહ જોઈને ઊભેલી દાસીને ફૂલની જેમ તળી લીધી. દાસીના હાથમાં એક સુવર્ણમંજુષા હતી. રાજા પ્રદ્યોતે માન્યું કે દાસીએ કંઈ સેનું રૂપું કે જરઝવેરાત સાથે લીધું હશે. સ્ત્રી આખરમાં માયાને અવતાર ને !
“સુંદરી, ક્ષત્રિય સુંદરીઓના હરણમાં શરમ સમજતા નથી, પણ સુવર્ણની ચેરીમાં શરમ માને છે. અવન્તિના
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવનિપતિ પ્રીત ઃ ૧૨૯ ભંડારો સુવર્ણ રોપ્યથી છલકાતા પડયા છે!” રાજા પ્રદ્યોતે દાસીને પોતાના ભુજપાશમાં દબાવતાં કહ્યું.
“રાજન, એ તે મને સુવિદિત જ છે. પણ આ સુવર્ણમંજુષામાં સંસારની સર્વ દોલત ખર્ચ પણ ન મળે તેવી વસ્તુ છે. એની અંદર દેવાધિદેવની પ્રતિમા છે, જેના પ્રતાપે મને આ નવે અવતાર મળે છે. એ પ્રતિમાની હું રોજ પૂજા કરું છું. એના વિના હું એક પગલું પણ નહિ આગળ મૂકું ” દાસીના શબ્દોમાં અફર નિરધાર ગુંજતે હતે.
રાજા પ્રદ્યોતે વધુ વિરોધ ન બેંધાવ્યું. રૂપસુંદરીને એ લેવા આવ્યું હત-રૂપસુંદરીને લઈને એ પાછો ફર્યો.
પણ આ સમાચાર રાજર્ષિ ઉદયનને મળ્યા ત્યારે એનું ચિત્ત શુભિત થઈ ગયું. અરે, મારા મહેલમાં પ્રવેશવાની હિંમત ! અને મારા દેવની ચેરી ! સાથે સાથે દાસીનું પણ હરણ! રે, રાજા ચંડપ્રદ્યોતે મારા ધર્મ અને મારા રાજની આબરૂ માથે હાથ નાખે !
રાજધર્મ રાજાને કહેતે હતો કે રાજા કદી નિરર્થક હિંસા ન કરે, પણ જ્યાં સુધી રાજપદ ધારણ કરે ત્યાં સુધી દંડશક્તિ જાળવે. અપરાધીને દંડ ન દઈ શકે, એ રાજાનું રાજપદ નકામું એ અવળચંડા રાજાને દંડ દેવે ઘટે. એને રાજદંડ હાકલ કરવા લાગ્યો કે દે નગારે ઘાવ ! રોળી નાખ ઉજેનીને ! કેદ કરીને ગરદન માર એના રાજાને ! પણ સાથે સાથે એ નીતિપરાયણ રાજવીને પુરત ખ્યાલ હ કે આવેશમાં આવીને યુદ્ધ ખેલવામાં ન્યાય સાથે અન્યાય પણ થઈ જાય છે. અને નિર્દોષેનાં રક્ત રેડાય છે. જન
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ : મત્સ્ય-ગલાગલ
વસ્તી ઉજ્જડ અને છે: સમજાવટથી-શાંતિથી-ક્ષમાથી કામ સરે ત્યાં સુધી સારું એને કૃત મેકલી શાંતિથી ઉકેલ લાવવાના સકલ્પ કર્યા. દૂત માકલી એને કહેવરાવ્યું :
te
રાજા, દેવપ્રતિમા અને દાસીને પાછાં ફેરવ ! યુદ્ધમાં કઈ સાર નહિ કાઢે. ત રવાના થયા
પણ એ વેળા મહેલની અન્ય દાસીએએ કહ્યું : “મહારાજ, એ દાસીનાં જ આ કરતુત છે. એને જ રાજરાણી થવાની ઝંખના હતી. એણે જ આ કામી રાજાને નાત[ હતા. એ દાસીને તેા ભયકર શિક્ષા થવો ઘટે. ”
66 વાત એવી છે ?” રાજા વિચારમાં પડચો ને થાડી વારે મેલ્યાઃ “ો એ દાસી રાજી થઈ ને ગઈ હાય તા ભલે ગઇ, માણસને પેાતાના ભલા-ખુરાના હક છે. એ હવે પાછી નથી જોઈતી. અરે, છે કેાઈ! ખેલાવા ખીજાતને !”
cr
થાડી વારમાં બીજો રાજદૂત હાજર થયા. રાજા ઉડ્ડયને એને સ ંદેશ આપતાં કહ્યું : “ જા, ઉજરેની જઈ ને એના રાજાને કહેજે કે દાસીને રહેવું હાય તા ભલે રહે. એના પર અમે મળજખરી ચલાવવા માગતા નથી. પણ અમારી પૂજનીય દેવપ્રતિમા પાછી વાળ ! ’ આ વખતે રાજમંત્રી વચ્ચે ખેલી ઊઠયા : આ સંદેશ રાજધમ ને શેાલતા નથી. શૂરવીર રાજાએ પેાતાની માગણીને એક વાર જાહેર કર્યાં પછી અલ્પ કરવી ન જોઇ એ, એ અશક્તિનું ચિહ્ન ગણાય છે. એક વાર તે દાસીને અહીં જ પકડી લાવીએ. ”
662108th
ન
“ મંત્રીરાજ, એક માત્ર રાજગવને ખાતર આપણે યુદ્ધને
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવન્તિપતિ પ્રદ્યો : ૧૩૧
ઉત્તેજન ન આપવું જોઈએ. યુદ્ધ તેા ટાળી શકાય તેમ હાય તાટાળવું જોઈ એ. યુદ્ધમાં જનકલ્યાણુ નથી, સધિમાં છે”
યુગ'ધર મંત્રીને આ વાત ન રુચિ, એને લાગ્યું કે મહાવીર વમાનના ભક્ત રાજવી, અહિંસા ને પ્રેમના પરિખળથી રણખેલનના ઉત્સાહમાં કાયર બની ગયા છે.
બીજો દૂત પણ રવાના થયા, પણ એનું પરિણામ મત્રીરાજે કહ્યુ હતુ, એ જ આવ્યું. 'ડપ્રદ્યોતે કહ્યું : “ત, હું તારા રાજાના ત્રીજા દૂતના આગમનની રાહ જોઉ છું, જે તારા રાજાના સ ંદેશા લાવે કે અમે તમને ક્ષમા કરી છે, ભલે દાસી ને દેવપ્રતિમા તમે જ રાખેા. તારા રાજા તા રાજિષ કહેવાય છે ને! યુદ્ધ એ એમના ગજા બહારની ચીજ છે. ”
“ મંત્રીરાજ ! ” રાજા ઉદયને કહ્યું : કરો ! જુએ, જેટલી હિંસા અલ્પ થાય 4થી કામ સરતું હેાય તે તેમ કરા ! હુ રાજા પ્રદ્યોત
“ હુવે સૈન્ય સજ તેટલુ યુદ્ધ ખેલા.
સાથે લડીશ. ’
'મહારાજ, આપની ક્ષમા એ વેળા ઢગે દેશે.”
મંત્રીરાજ, સદ્ગુણૢામાં શ્રદ્ધા રાખતાં શીખો. દ ણુને કારણે મરીએ-એના કન્નતાં સદ્ગુને કારણે મરવું મહેતર છે.’ અવન્તિના રણમેદાનમાં રાજર્ષિ ઉદયન તે રાજા પ્રદ્યોત એ લો મેઘની જેમ ખાખડી પડયા. પેાતાની શક્તિ પર ગુમાન ધરાવનાર રાજા પ્રદ્યોત રાજર્ષિ ઉદયનના દ્વંદ્વ યુદ્ધના આવાહનને પાછું ફેરવી ન શકયો, અને એનુ ગુમાન ઊતરી જતાં પણ વાર ન લાગી. સાત્ત્વિક જીવન
66
66
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ : મ ચ-ગલાગલ જીવનારા રાજાના વાંગ દેહમાં એવું બળ હતું કે હજાર છળપ્રપંચ જાણનાર આ કામી રાજા એને પરાસ્ત કરી ન શક્યો. જોતજોતામાં એ ચત્તોપાટ પડયો ને લેઢાની જંજીરોમાં જકડાઈ ગયે.
રાજા ઉદયને અવન્તિમાં પ્રવેશ કર્યો. એણે સાથે સાથે અમારિયડહ વગડાવ્યું. જાહેર કર્યું કે નિર્દોષનું રક્ષણ કરવામાં આવશે, અમારી શક્તિથી કઈ ભય ન પામે! અમારે અવન્તિનું રાજ જોઈતું નથી !
તરત બીજે હુકમ છૂટ્યોઃ “દાસીને હાજર કરે!” ડીવારમાં સમાચાર આવ્યા કે એ નાસી ગઈ!
સારું થયું. ચાલ, દેવપ્રતિમાના દર્શને જઈએ.” રાજા છડી સવારીએ દર્શને ચાલ્યો.
દાસીએ પોતાના આ પ્રિય દેવ માટે રાજા પાસે ક્ષિપ્રા નદીના તટે સુંદર દેવાલય નિર્માણ કરાવ્યું હતું. રતનપઠિકા રચી એના પર એને બિરાજમાન કર્યા હતા, આરતી, ધૂપ, દીપને નૈવેવની ઘટા ત્યાં જામી રહેતી.
જોતજોતામાં ઉજૈનીના લેકે દેવમંદિર પાસે એકત્ર થઈ ગયા. તેઓએ કહ્યું: “હે રાજન, લેક તમને રાજર્ષિના નામથી ઓળખે છે. તમારે મન શું વીતભય કે શું અવન્તિ ! અમે માગીએ છીએ કે અમને આ પ્રતિમા આપે. સ્થાપન કરેલા દેવને ન ઉખાડશે. અમે પણ પ્રેમથી ચરણ પખાળીશું ને પૂછશું.”
રાજા ઉદયન પ્રજાના આ પ્રેમ પાસે નમી પડયો એણે પ્રતિમાને–પિતાની પ્રિય પત્નીના આ પુણ્ય સ્મારકને
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવનિપતિ પ્રણોત : ૧૩ ઉજૈનીમાં જ રહેવા દીધું. એ ખાલી હાથે પાછો ફર્યો ને એણે પ્રદ્યોતને હાજર કરવા હુકમ આપે છેડી વારમાં જંજીરમાં જકડાયેલા રાજાને હાજર કરવામાં આવ્યા.
અરે, એના લલાટ પર “ દાસીપતિ” શબ્દ ડામો! જીવે ત્યાં સુધી સ્ત્રીઓ એનાથી ધૃણા કરતી રહે. સંસાર એના કામાભિલાષને જાણે! અને જ્યારે પણ અરિસામાં પિતાનું મુખારવિંદ નિહાળે ત્યારે પિતાના આ નિંદ્યકર્મથી એને સદા લજજા આવતી રહે. આ રીતે નવાં પાપકર્મથી કદાચ બચે તે!”
થોડી વારમાં રાજા પ્રદ્યોતના કપાળમાં “દાસી પતિ” શબ્દ ચંપાઈ થયા. એ અભિમાની રાજાએ ચુંકાર પણ ન કર્યો.
“ચાલો, એને આપણી સાથે લઈ લે. આપણી રાજધાનીમાં એ રહેશે.”
બીજે દિવસે અવન્તિને રાજઅમલ ત્યાંના કુશળ કાર્યવાહકોને સોંપી રાજર્ષિ ઉદયન પાછો ફર્યો સેનાએ દડમજલ કૂચ શરૂ કરી.
ત્યાં તે અનરાધાર વરસાદ લઈને ચોમાસું આવ્યું. કૂચ માટેના રસ્તા નકામા થઈ ગયા. રાજાએ માર્ગમાં જ પડાવ નાખે.
શ્રાવણના દિવસો હતા. સાંવત્સરિક પર્વ ચાલતું હતું. ભગવાન મહાવીરના આ ભક્ત આઠ દહાડા માટે દાનધર્મ ને વ્રત, જપ, તપની રેલ રેલાવી. આજે એ પર્વનો અન્તિમ દિવસ હતું. રાજા ઉદયને સવારમાં જ જાહેર કર્યું:
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪૪ મત્સ્ય-ગલાગલ
અમે આજ ઉપવાસ કરીશું. પણ એથી જે ઉપવાસ ન કરતા હોય તેને ભૂખ્યા ન મારશે.”
“મહારાજ, બીજા તે સહુ આપને અનુસર્યા છે. વાત માત્ર રાજા પ્રદ્યોતની છે.” રાજના વડા રસોઈયાએ કહ્યું.
વારુ, વારુ એ ભેગી રાજાને ભૂખે ન મારશે. જે ઈચ્છા હોય તે પૂછીને બનાવે.”
પાઠશાળાનો વડે અધિકારી રાજા પ્રદ્યોતને પૂછવા ગયે. કોઈ દિવસ નહિ ને આજ થતી પૂછપરછના કારણ વિષે રાજાએ જિજ્ઞાસાથી પૂછયું. પાકશાળાના વડાએ બધી વાત વિગતથી કહી સંભળાવી. પ્રપંચમાં રાચી રહેલા પ્રદ્યોતે મનમાં વિચાર્યું કે રખેને ખોરાકમાં ઝેર આપવાની આ નવી રીત હાય, માટે મારે પણ આજે ઉપવાસ કરવું હિતાવહ છે.
એણે કહ્યું : “અરે, હું પણ ભગવાન મહાવીરના ધર્મને અનુયાયી છું. મારી તે આ દુર્દશામાં મત જ મુંઝાઈ ગઈ છે. એટલું યાદ પણ ન રહ્યું! જા, તારા રાજાને કહેજે કે મારે પણ ઉપવાસ છે.”
પાકશાળાના વડાએ અથથી તે ઈતિ સુધી બધી વાત વિસ્તારીને કહી. રાજા ઉદયન એકદમ વિચારમાં પડ્યો :
અરે, આ પ્રોત તે મારા સહધમી થયે. આજ તે મારે સાંવત્સરિક ક્ષમાપના કરવાની. પ્રેમીની સાથે ક્ષમાપનાની શી કસોટી ! ખરી તે વેરી સાથેની ક્ષમાપના શોભે! એને ખમાવું નહિ તે મારી પર્વ–આરાધના કેમ પરિપૂર્ણ થાય !” રાજા ઉદયને એકદમ મંત્રીઓને બોલાવ્યા, ને વિચારણા કરવા માંડી:
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવનિપતિ પ્રદ્યોત : ૧૩૫ મહારાજ, સહધમી ભલે હોય, પણ શત્રુ છે ને !” મંત્રીરાજે કહ્યું.
“તેથી શું? શત્રુ ભલે હોય, પણ સહધમી છે ને !” રાજાએ શબ્દ ઉલટાવીને જવાબ આપે.
રાજન, એ તો ભગવાન મહાવીરની પરિષદામાં બેસે છે એટલું જ બાકી તે બધી વાતે પૂરે છે. ધર્મને અને એને શું લાગેવળગે? જે થથા ચંવનમાવદી ચંદનના ભારને ઊંચકનારે ગધેડો માત્ર છે. એને એના સુવાસની કશી સમજ નથી !
ભલે ગમે તે હોય, પણ ભગવાને પોતાની પરિષદામાં બેસવાની એને એક દિવસ ના પાડી? ન જાણે માનવીનું સૂતું અંતર કઈ પળે જાગે ! ચાલે, એને ધર્મ એ જાણે. આપણે ધર્મ આપણે પાળીએ. આજ એને મુક્ત કરીએ સહધમી દાવે ક્ષમાપના કરીએ-કરાવીએ. ”
“શું વાઘને પાંજરેથી છોડી દેવો છે?”
તો શું, આપણે બનાવટી ક્ષમાપના કરવી છે?”
પ્રભુ, કાલે એ લેહીતર વાઘ ફરી વિખવાદ જગાવશે. ન કરે નારાયણ ને આપણે હાર્યા તે આપણું સત્યાનાશ વાળતાં પાછું નહિ જુએ!”
તે આપણે ક્યાં કાયર બની ગયા છીએ. માત્ર શત્રુને શિક્ષા કરવામાં જ વીરત્વ સમાઈ જતું નથી. ક્ષમા આપવી એ પણ વીરનું જ લક્ષણ છે.”
ને એ પંચમીને ચંદ્ર આકાશમાં ચમકે એ પહેલાં
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ
રાજા ઉદયને સ્વહસ્તે એની એડીએ દૂર કરી. એની પાસે સહુધમી તરીકે અવિનય-અપરાધની ક્ષમા માગી. પ્રદ્યોત પણ સામેથી ભેટ્યો ને જલદી જલદી છાવણીને વીંધી અતિ તરફ ચાલી નીકળ્યેા.
એક દિવસ રાજર્ષિ ઉદયને પેાતાના મંત્રીઓના મનની શાન્તિ માટે ભગવાનને પ્રશ્ન પૂછ્યો: 66 ભગવાન, ગમે તેટકા ધેાઈ એ તાય કાલસા ધેાળા થાય ! વિષધરને સા વાર દૂધ પીવરાવીએ તૈાયજી... નિર્વિષ થાય !”
66
જરૂર થાય, પ્રયત્નવાન અપ્રમત્ત પુરુષની કદી હાર નથી. એવા પવિત્ર યત્નથી સામાનું કલ્યાણુ જરૂર થાય. અને કદાચ તેનું કલ્યાણુ ન થાય તેા કલ્યાણ કરનારનુ તા અકલ્યાણ કદી થાય જ નહિ !”
*
અહી ગુરુદેવે પેાતાની વાત થભાવી. ક્ષિપ્રા નદીના તટ પર રાત્રિ સમસમ કરતી વહી જતી હતી. શિષ્યે ઉત્સુકતાથી પ્રશ્ન પૂછ્યા :
“ જ્ઞાનના ધવલિંગર, તપના મેરુપર્યંત, ચારિત્રના સુવણુ મેરુ એવા પ્રભુએ એ પ્રદ્યોતને હજી પાતાની પરિષદામાં સ્થાન આપ્યું છે ? ”
,,
'
અવશ્ય
“ને હવે એ સુધર્યા છે? ”
66
ના વત્સ ! આજે તેા એ વધુ ઉગ્ર બન્યા છે. એણે સૈન્યનું ભારે જૂથ જમાવ્યું છે—સાથે ભગવાનના ઉપદેશમાં
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવનિપતિ પ્રીત ઃ ૧૩૭ પણ જવાનું ચાલુ રાખ્યું છે. પેલી દેવપ્રતિમાનાં દર્શને પણ જાય છે. છતાં કાલે વળી એના કામ-ક્રોધને જોઈતું ભક્ષય મળે તે ફરીથી કામી-ક્રોધી બની જતાં વાર ન કરે! એ તે કૂતરાની પૂંછડી !
રાત ઘણું વીતી ગઈ હતી. શિષ્ય આ કથાથી સંતુષ્ટ થયે હતે થેડી વારમાં આ બંને નિષ્પા૫ છે ઘસઘસાટ ઊંઘી ગયા, પણ વેરની ડાકણ જેને વળગી હોય એને નિદ્રા કેવી!
ચિતારાએ આખી રાત પથારીમાં પડ્યા પડ્યા આળોટ્યા કર્યું, અને આ ધર્મવાર્તા પર વિચાર કર્યા કર્યો. વહેલી પરેઢે એણે એક વાતને નિશ્ચય કર્યો: “મારે એડે પાર કરી શકે તે અવન્તિને પ્રઘાત કરી શકે !”
છેલી રાતે એની આંખ મીચાઈ ગઈ. સ્વપ્નમાં પણ વેરદેવીને આરાધી રહી.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્સ્ય બારમુ રજમાંથી ગજ
માડી સવારે જ્યારે ચિતારા શેખરની આંખ ઉઘડી, ત્યારે વટવૃક્ષની નીચે એ એકલા જ હતા. બધા વટેમાર્ગુ નગરમાં પ્રવેશ કરી ગયા હતા. ચિતારી ઝટ ઝટ નદીતીરે પ્રાત:કર્મ થી નિવૃત્ત થયા, ને ચિત્ર લઈને આગળ વધ્યા.
ક્ષિપ્રાતીરે આવેલા દેવાલયની પવિત્ર ઘ્વજા સવારની શીની હવામાં ફરી રહી હતી. ચિતારાએ એ દિશા સાંધી. થાડી વારમાં એ ત્યાં પહોંચ્યા, ત્યારે દેવાલયના દ્વાર પાસે રાજહસ્તિ ઊભા હતા ને રાજસેવા નગરજનેાની ભીડને નિયત્રી રહ્યા હતા.
ઘેાડીવારમાં અવન્તિપતિની જે થી વાતાવરણ માછ ઊઠયું. સાક્ષાત કામદેવની મૂર્તિ શે! રાજા પ્રદ્યોત દ્વારમાંથી નીકળતા નજરે પડ્યો. પડછંદ એના દેહ હતા. દીર્ઘ એનાં બાહુ હતા. વિશાળ એનું વક્ષસ્થળ હતું. એના લલાટપર સુવર્ણ ૫૮ ભીāા હતા. ચિતારાએ નિર્ણય કર્યો કે આજ એ દાસીપતિ રાજા પ્રદ્યોત. એની વાઘના જેવી માંજરી ને વેધક
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજમાંથી ગજ : ૧૩૯ આંખમાં હજી વાસનાની લાલી હતી, ને અધર પર જાણે સુંદરીના અધરામૃત આસ્વાદવાની ઝંખના હતી. અત્યારે એ ભક્તને છાજે તેવા સાદા પોશાકમાં હતું, છતાંય એની વિલાસિતા અછતી નહોતી રહેતી. એણે ક્ષીરસમુદ્ર જેવું ધળું ને પુષિત ઉત્તરીય ઓઢયું હતું
રાજતાથી પાસે આવીને એ ઊભું રહ્યો ત્યારે ઐરાવત પાસે ઊભેલા ઈંદ્ર જેવી એની શોભા થઈ રહી. બરાબર આ વેળાએ ચિતારો ભીડને મહામહેનતે ચીરતો આગળ આવ્યો. ને એના ચરણમાં મૂકી પડ્યો.
કેણ છે? ક્યાંથી આવો છો?” બોલવામાં ભારે બેપરવાઈ હતી. કાચાપોચાની છાતી થડકાવી નાખે એ આતશ હતો.
“કૌશાંબીથી?”
કૌશાંબીથી?” જરા માત્ર આશ્ચર્ય દાખવી, એણે તરત સ્વસ્થતા મેળવતાં કહ્યું: “હા, શું કહેવું છે?”
“ આ ચિત્ર ભેટ કરવું છે” ચિતારાએ પિતાની પાસે કપડામાં વીંટાળેલું ચિત્ર રજૂ કર્યું: રાજા એની સામે નીરખી રહ્યો. ચિતરામણની સુંદરીએ પળવારમાં પોતાની રૂપમેહની સર્વત્ર પ્રસારી દીધી. જડ છતાં ચેતનની શોભાને વિસ્તારી રહી.
આ કઈ જીવંત વ્યક્તિનું ચિત્ર છે, કે દેવાંગનાનું ?” - “જીવંત વ્યક્તિનું. રાજરાજેશ્વર ! આ તે જડ ચિત્ર છે! માટીના રંગે ને વાળની પીંછી જીવંત દેહની બરાબરી કયાંથી કરી શકે ! ચંદ્રધવલ દેહ, ચંપકકળી જેવી આંગળીઓ.....”
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ
ચિતાના શબ્દ શબ્દને અવન્તિપતિ જાણે હૈયામાં કતરી રહ્યો. પણ અચાનક એને ભાન આવ્યું કે અરે, આ તે દેવપ્રાસાદ છે. એણે કહ્યું :
ચિતારાજી! અવન્તિની એવી રસમર્યાદા છે કે જ્યાં ભક્તિ રસ છે ત્યાં ભક્તિ રસ, શૃંગાર રસ છે ત્યાં શૃંગાર રસ, ને વીર રસ શોભે ત્યાં વીર રસ! દેવપ્રસાદ ને રાજપ્રાસાદ બંનેની મર્યાદા સાચવવી જોઈએ રાજ મહેલે આવ. તમારી શીધ્ર મુલાકાત માટે ઉત્સુક છે.”
રાજાજી રાજ હાથીએ ચડયા. ચિતાર દેતે રાજમહાલયમાં પહોંચ્યો એના પ્રવાસને સફળતા મળવાનાં ચિહ્નો દષ્ટિગોચર થતાં હતાં. એને પિતાનો શ્રમ સફળ થતા જણાય.
જ પ્રાસાદમાં જઈને તરત રાજા પ્રદ્યોતે ચિતારાને તેડાવ્યું. અહીંને ઠાઠ અપૂર્વ હતો. અનેક રૂપભરી પરિચારિકાઓ સેવામાં હાજર હતી.
કેટલીય રાણીઓ હજી હમણાં જ જાગી હતી. એમના હાર–કેયૂર ખસી ગયેલા, પત્રરચનાઓ ભુંસાઈ ગયેલી, વેણી ઢીલી પડેલી ને મુખ પર પ્રસ્વેદ હતા. પણ એથી તે તેઓના રૂપમાં વધારે થતું હતું. ચિતારાએ અહીં રૂપસાગર લહેરાતે જે. કોઈના અધર પર મઘગંધ, કેઈનાં નેત્ર મદિરામય, કેઈની આંખે લહેરે જતી હતી!
ભેગસામગ્રી પણ ભરપૂર હતી. ગંધ, માલ્ય, ચંદન, દિવ્ય આભરણ, અમૂલ્ય પાન, શ્રેષ્ઠ આસવ, ગીત, નૃત્ય, ને વાદ્ય ચાલી રહ્યાં હતાં.
સ્થભે સ્થંભ નવનવી કલા કારીગરી હતી. સુગંધી તેલનાં
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજમાંથી ગજ : ૧૪૧ ઝુમ્મરે જલી રહ્યાં હતાં. ખાદ્ય છે પેય વિધવિધ ભાતનાં સામે મોજુદ હતાં. વાજીકરણ લઈને જવેદ્ય પણ હાજર હતા.
નવનવાં વાજીકરણ સાથે નવનવાં વશીકરણ પણ જોઈએ ! અહીં વશીકરણની ખામી હતી. તે લઈને ચિતાર હાજર થયે. એણે પોતાનું વર્ણન આગળ ધપાવ્યું:
“મહારાજ, કાગડો દહીંથરું લઈ ગયો છે. આ રત્ન તે આપ જેવા ચક્રવર્તીને ઉંબરે જ શોભે. ચંપકકળી જેવી આંગળીઓ, શ્રીફળને શરમાવે તેવું વક્ષસ્થળ, હાથીના કુંભસ્થળ શા નિતંબ, ખંજન જેવી આંખે, મૃગમદ ને કપૂરભર્યા શ્વાસ, નાગપાશ શે કેશ કલાપ, કિનર શ કંઠ... શું કહું, રાજરાજેશ્વર ! વહેમી પતિથી સંતપ્ત એ સુંદરીને કેણ છેડાવશે ? વિધાતાની આ ભૂલને બીજે કણ સુધારશે? મહારાજ, આ ભવ મીઠા તે પરભવ કે દીઠા? આ ફૂલને વાસી અને લેખતા : ક્ષણે ક્ષણે નવીન શેભા ધરે એ આ ફૂલવેલ છે. ”
ચિતારા, પરભવની, પુણ્યની, પાપની વાત ન કરીશ. એની યાદથી મારું મન નિર્મળ થઈ જાય છે ! ને ભગવાન મહાવીરની યાદ જાગે છે! ને એની સાથે જ અંતરમાં વસતી રૂપમોહિની સરી જાય છે! રે, આ સુંદરી શતાનિકના દરબારમાં ન શોભે, અવન્તિપતિના અંત:પુરને ચે ગ્ય એ રત્ન છે. બેલા મંત્રીરાજને !”
વયેવૃદ્ધ મંત્રી રાજ આવ્યા. સ્વયં ધર્મરાજ આવતા હોય તેવાં એમનાં ભવ્ય દાઢી-મૂછ હતાં. અવનિના શાસનના પાયામાં આ મંત્રીની રાજનીતિ કામ કરી રહી હતી.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે તેની મા મહારાજની જઈને
૧૪૨: મત્સ્ય-ગલાગલ
મંત્રીરાજ, મને મારે ક્ષત્રીધર્મ હાકલ કરી રહ્યો છે. વેરની આગ સુખે સૂવા દેતી નથી.'
સાચું છે મહારાજ ! તયારીઓ પણ તેવા જ પ્રકારની થઈ ચૂકી છે. અવન્તિની સેના જેઈને શત્રુની છાતી ફાટી જાય, એવી રચના કરી છે. ચક્રવર્તી પદ મારા રાજાના હાથમાં જોઈને રણ-પથારી કરવી છે, મહારાજ !” મંત્રીએ કહ્યું: “આ તે વાતમાં ને વાતમાં ઊંદર ડુંગરને ચાંપી ગયો !”
તે મંત્રીરાજ, દે નગારે ઘાવ! “પણ મહારાજ, કંઈ નિમિત્ત તે જોઈએને!”
“નિમિત્ત તૈયાર છે. વત્સદેશના રાજા શતાનિકથી આપણે ગણેશ માંડીએ.”
પણ રાજા શતાનિકને કંઈ વાંકગુને!”
“મંત્રીરાજ, રાજકાજ કરતાં ધોળાં આવ્યાં પણ એટલું ન સમજ્યા. વાંક શુને શોધે હોય તો કેન નથી શોધી શકાતે? જુઓ, યક્ષમંદિરના ચિતાર શેખર પર એ રાજાએ નમાલી વાતમાં જુલમ ગુજાર્યો છે–શેખરે આપણે આશ્રય લીધે છે. લખી દો એ રાજાને કે જેના ચિત્ર માટે તે જુલમ કર્યો–એ રાણી અમને સુપ્રત કરી દે. નહિ તે લડવા તૈયાર રહે!”
“મહારાજ, વળી આપની નજરમાં કેણ વસી?”
મંત્રીરાજ, તમે ગાયત્રી જપતા ઘરડા થયા એટલે તમને શું સમજણ પડે! હરણને ચારે ને વાઘને ચારો એ બેમાં ફેર કેટલો? રાણું મૃગાવતી પદ્મિની છે.”
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજમાંથી ગજ : ૧૪૩ પતિની હોય તેથી શું?' તે એ અવન્તિના અંતઃપુરમાં જ શોભે!”
“મહારાજ, દીકરીનાં માગાં શેભે, પત્નીનાં માગ ન હોય”
મંત્રીરાજ, એમાં તમે ન સમજે. અવતિનાં મહારાણું શિવદેવીની એ બહેન થાય. પણ એમાં ઘણે ફેર છે. એ વેળા પરખવામાં ભૂલ થઈ અવન્તિની મહારાણી તરીકે તે મૃગાવતી જ શોભે. તેડી મેડી પણ ભૂલ સુધારીએ.”
“મહારાજ, અવિનય થાય તે ક્ષમા. પણ પાછો આપને કામગુણ.”
કામગુણ નહિ, વીરત્વ ગુણ ! અને મંત્રીરાજ, જુઓ, વિતભયનગરને ખેદાન–મેદાન કર્યા વગર મને જપ વળવાને નથી. ને એ માટે શતાનીક ઉપર છત એ પહેલું પગલું છે. દૂત મોકલીને ખબર આપે કે રાણું મૃગાવતીને આપણા દરબારમાં મોકલી આપે, નહિ તે અમે આવીએ છીએ !”
પણુ મહારાજ, રાઈ શિવાદેવીને આ વાતની ખબર પડશે તો? એ તો ભગવાન મહાવીરનાં સાચાં અનુયાયી છે. આપ તે જાણે જ છે, કે આ નગરીમાં વારંવાર આગ લાગતી. કેમે કરી એ વશ નહતી થતી, ત્યારે રાજગૃહથી બુદ્ધિધન અભયકુમારને તેડાવેલા. તેમણે કહ્યું કે આ દૈવી આગ છે. કેઈ શિયળવંતી જળ છાંટે તે શમે. અને શિયળવંતાં રાણી શિવાદેવીએ જળ છાંટીને શાન્ત કરી. એવાં રાણીને પ્રકેપ થાય તેમને ભય લાગે છે.”
“જુઓ મંત્રીરાજ, આ રાજકારણ છે. એમાં સ્ત્રીઓની
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ દખલ લેશ પણ સહન નહિ થાય. વળી શિવાદેવી તે સતી છે. સતી સ્ત્રીઓ પતિની ઇચછાને આડે કદી આવતી નથી. તાકીદે દૂતને રવાના કરે.”
ચિતારાનું કાર્ય સફળ થતું હતું. ધર્મવંત મંત્રીને આખરે રાજાની વાતને સહમત થવું પડ્યું. બીજે દિવસે દૂત રવાના થયે, પણ એનું પરિણામ તે નિશ્ચિત હતું.
જે ગયે હતું તે પાછો આવ્યે. ગમે તે દુર્બળ માણસ પણ પિતાની પત્નીને સામે પગલે સેપે ખરે!
રાજા પ્રદ્યોતે ભયંકર સેના તૈયાર કરી. પ્રચંડ ઘટાપ સાથે એ મદાને પડ્યો. એની સાથે એના ચૌદ ચોદ ખંડિયા રાજા પણ ચઢયા. ધરતી એકવાર યુદ્ધનાદથી ગાજી ઊઠી. ગામડાંઓ ઉજજડ બન્યાં. નવાણે નીર ખૂટયાં.
અવન્તિને પતિ વત્સદેશ પર આંધી કે વાવટેળની જેમ ધસી આવ્યું. વેરભૂમિનું એક નાનું રજકણ ભયંકર ઘટાટોપ જમાવી બેઠું.
જજ બન્યાં. નવા યુદ્ધનાથી એ અડિયા
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્યા તેરમું
હાથનાં કર્યા હૈયે શરદરડતુને ઠંડોગાર વાયુ જેમ ઉપવનને ઊભાં ને ઊભા બાળી નાખે છેઃ એમ બધી ધરાને ઉજજડ કરતે રાજા પ્રદ્યોત કૌશબીને ઘેરો ઘાલીને પડ્યો છે. કાલભૈરવ જેવા પ્રદ્યોતને તલવારના બળથી પાછો કાઢવો અશક્ય થતું જાય છે. નાની નાની સૈન્ય ટુકડીઓ લડવા ગઈ તે ગઈ. પાછી ફરી જ નથી. શત્રુના લશ્કરને તે મહાસાગર ઘૂઘવે છે. એમાં આ શેઠ ઈધન જેવાં વત્સદેશનાં સૈન્ય એને શું બુઝવી શકે !
રાજા શતાનિક ભારે વિમાસણમાં પડ્યો છે. પિતાની હાર ઉપર હારના સમાચાર એને મળી રહ્યા છે. એની ડાબી આંખ ફરકી રહી છે. અપશુકન પર અપશુકન એ જોઈ રહ્યો છે. પંખીઓ અમંગળ સ્વર કાઢે છે. ધ્વજા પર ગીધ આવીને બેસે છે. શિયાળવાં આખી રાત રડ્યા કરે છે. ધર્મ અધ્યયનના ગ્રહોમાં નર્યો સાપ નીકળે છે. રાજશાળાની ગાયનાં દૂધ એાછાં થઈ ગયાં છે. ઘડા હણહણતા નથી. હાથીઓને મદ ઝર બંધ થયે છે. ભયંકર કાળમૃત્યુની છાયાએ બધે સે પાડી દીધું છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ મય ગલાગલ
રુદ્રની ક્રીડાભૂમિ જેવી રાજધાની ભાસે છે. રાજા શતાનિક દિવસોથી મૌન છે. એને પોતે કરેલી ચંપાની લૂંટ યાદ આવે છે. ત્યાંના રાજા દધિવાહનને જે ક્રૂરતાથી માર્યો, એ સ્મૃતિમાં સજીવ થાય છે. ભર શેરીમાં ઘોડે બેસીને વિજેતાની છટાથી ઘૂમતાં ઘૂમતાં ત્યાંની પ્રજા પર ગુજરતા જુલમને જે હાસ્યથી નિહાળ્યા હતા. અરે, એવી જ અત્યાચારની પરંપરા જેવાને વખત આવી લાગે પ્રદ્યોત ભારે ક્રૂર છે. એ વિનાશમાં કંઈ બાકી નહિ રાખે.
રાજા શતાનિક કૌશાંબીને દુર્ગની દીવાલ પર ફરી રહ્યો. દૂર દૂર ઘુવડ ભારે ચિત્કાર કરી રહ્યો હતો. પાછલી રાતને ચંદ્ર રૂપેરી અજવાળાં ઢાળી રહ્યો હતે. છેડે દૂર રણભૂમિ દેખાતી હતી. નાના નાના ટેકરા જેવી સૈનિકોની લેશે પડી હતી. વૈશાખમાં કેસૂડે પૃથ્વી છવાઈ જાય તેમ બધે રક્તવણું આભા હતી. કેટલાક દેહમાંથી રક્તધારા હજી વહેતી હતી. એની આજુબાજુ માંસમજજાને કાદવ હતો, ને કપાયેલી ભુજા ને મસ્તકરૂપી મ એમાં તરતાં હતાં. કેટલાક અધમર્યા સૈનિકેની આછી ચીસે કાનને સ્પર્શતી હતી!
રાજા શતાનિક વ્યાકુળ બનતે ચાલ્યા. આકાશમાં પથરાયેલા તારાની જેમ ક્ષિતિજ રેખા સુધી રાજા પ્રદ્યોતના સૈન્યના તંબુઓ પથરાયેલા પડ્યા હતા. આ મહાકાળ રાજાને અને મહાસાગર સમી સેનાને કેમ થંભાવી શકાય?
મહારાજ શતાનિક જેમ વધુ વિચાર કરતા ગયા, તેમ વધુ વ્યગ્ર બનતા ચાલ્યા. તેઓ ગ ઉપરના એક આવાસમાં ગયા. ત્યાંના પહેરેગીરને હુકમ કર્યો કે, “મારે એકાંતની જરૂર છે. કોઈને મળવા માટે મોકલીશ નહિ!”
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથનાં કર્યાં હૈયે : ૧૪૭ અંતર અસ્વસ્થ હોય ત્યારે એકાંત ભયાનક નીવડે છે. માણસના મનચિત્તમાંથી એ વેળા શંકા-કુશંકાની રાક્ષસી ને ભય અને મૃત્યુના કાલભૈર છૂટીને ખંડને આવરી લે છે! એક માણસ આટલી સેના સાથે કેમ કરીને લડી શકે! માણસ મને મન લડી, હારી, થાકીને નિશ્ચણ બની જાય છે. રાજા શતાનિકનું એમ જ બન્યું!
આખો ભૂતકાળ આવીને સામે ઊભું રહ્યો !
અરે, આજ પિતાને શ્વાસ પણ પિતાને ગંધાય છે. વિકૃતિ ને વિકારનું પાત્ર ભરાઈ ગયું. પૃથ્વી તે અજબ કેઈધારાધારણ પર ચાલી જાય છે. જમણે હાથે વા-ડાબા હાથે લણે. કર્મનો એક અપૂર્વ તંતુ સહુને નિયંત્રિી રહ્યો છે. પછી કેણ રાજા કે કોણ રંક ! તમે તમારી શક્તિથી આજ સુધી એને ઠોકરે ચઢાવ્યું પણ હવે સમય ભરાઈ ગયા. વિશ્વનો ન્યાયાધીશ જેની પિથીમાં દયા-ક્ષમા નથી, જે દાંતને બદલે દાંત, મસ્તકને બદલે મસ્તક માગે છે. એને ન્યાય ચુકવવાની કાળવેળા આવી ખડી થઈ ગઈ! સંસારની સ્ત્રીઓને વિકારનું પાત્ર બનાવનારા તમે-તમારી સ્ત્રી સામે કઈ મેલી નજરે નીરખે, એ વિચાર પણ કેમ સહી શકતા નથી! જેના તરફ નજર નાખતા ફરો છે, જેને લુટો છે, બદનામ કરે છે, એ પણ તમારી પત્ની જેવી પત્ની, તમારી માતા જેવી માતા છે !
રે શતાનિક, સંસારમાં તે આજ સુધી શું સારાં કર્મ કર્યો કે આજ દયા માગવાને તારે અધિકાર રહે! તે જે બીજા સાથે આચર્યું, એ જ આચરણનું આ પ્રત્યાચરણ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮: મત્સ્ય લાગેલ માત્ર છે! આજ તને ન્યાય મળે છે–દયાને તે હકદાર નથી !
નિર્બળ પર જુલમ ગુજારનાર એ દિવસે ભૂલી જાય છે, કે એક દહાડો તારાથી અધિક સબળ જ્યારે તારા પર જુલમ ગુજાશે, ત્યારે દયા માગવાનો તને લવલેશ અધિકાર નહિ રહે.
શતાનિક પાગલની જેમ પોતાના પડછાયા સામે જોઈ રહ્યો!
એમાંથી મારમાર કરતો પ્રદ્યોત ધસી આવતે દેખાય. થોડીવારમાં પ્રદ્યોત અદૃશ્ય થયા ને દધિવાહન દેખાયે. “યાદ છે ચંપાની ચઢાઈ! સગો સાદ્ધ હતા, પણ રાજકીય બહાના નીચે એને ચગદી નાખે. એની સ્ત્રીની શી દશા થઈ, એ તને ખબર પડી ને ! એની પુત્રી તે તારા ગુલામ બજારમાં જ વેચાણી ! ભગવાન મહાવીર કહેતા હતા કે હસતાં કરેલાં દુષ્ટ કમ રડતાં ભેગવવાં પડે છે! પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવાની ઘડી આવી પહોંચી છે! શતાનીક! હવે શા માટે ભીરુ થઈ પાછે ભાગે છે! મર્દની જેમ મેદાને પડ !
તે અનેકની સ્ત્રીઓને વિધવા, નિરાધાર બનાવી છે, તારા એક યુદ્ધ પછી હજારો સ્ત્રીઓ ગુલામ બની છે; કરડેએ શીલ વેચવાનાં હાટ માંડયાં છે. કેટલાંય આશાસ્પદ બાળકો જિંદગી વેડફી ગલીએ ગલીએ પેટ માટે ભીખ માગતાં ફર્યો છેઃ ને માગી ભીખ ન મળી ત્યારે લુચ્ચાઈ, દેગાંઈ ને દુષ્ટતાને પંથે પળ્યાં છે!
તારા પગ નીચે દબાયેલી કીડીની સ્થિતિ તે ન
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથનાં કર્યા હૈયે : ૧૪૯ વિચારી તે–હાથીના પગ તળે દબાયેલા તારી સ્થિતિ કેણ વિચારી શકશે?
પ્રજાની સેવા માટે રાજા છે, એ નિયમ તું ભૂલી ગયો. પ્રજાને તારી સેવા માટે વાપરી ! જે ચેકીદાર ગામની રક્ષા માટે હતું, એને બદલે ગામે ચેકીદારની રક્ષા કરી.
રાજા શતાનિક સામે સંસારને નકશે ચિતરાતે ચાલે. અરે, શેરને માથે સવાશેર છે, એ પાઠ કેમ ભૂલી ગયે ! સબળની ફરજ નિર્બળનું રક્ષણ કરવાની શ્રીમંતની ફરજ ગરીબને અન્ન આપવાની. એ સિદ્ધાંત આ વિસા, ને વાડે નિરાંતે નિષ્ફર ભાવે ચીભડાં ગળ્યાં.
રાજાની પવિત્ર સંસ્થાએ ભારે અનર્થ જન્માવ્યા. તમે જન્માવેલા અનર્થીએ દુનિયા જર્જરિત બની ગઈ તમે તમારા વિલાસ, વિકાર, વૈભવ પિષવા હજારે તૂત જગાવ્યાં તમને એ માટે દુન્યવી ઈન્સાફ અડી ન શકે! ને પ્રજાને એ માટે સજા ! પણ આજ દૈવી ન્યાય ચુકવાય છે. તમારું યુદ્ધ બીજા યુદ્ધને ખેંચી લાવ્યું ! રે, બાવળ વાળીને કમલકુલ વણવાની આશા નકામી છે!
નાની એવી બારી વાટે એણે દૂર દૂર દૂર નીર ! બે પ્રકાશમાન તારલિયાઓ પર એની ઉન્મત્ત દષ્ટિ સ્થિર બની. અરે, એ તે મહાકામી ને મહાક્રોધી પ્રદ્યોતની આ હતી! એ આંખે મૃગાવતીને માગતી હતી. મૃગાવતીના પ્રત્યેક અંગને એ લાલસાથી ગળી જતી દષ્ટિ હતી!
“સુંદરીઓ! તમારા મેં પર પડદા નાખો! તમારા મેહક ચહેરા પુરુષની સુખ શાંતિ હણી લે છે. તમારા
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ : મત્સ્ય ગલાગલ એક એક આકર્ષક અવયવ ઉપર આવરણ નાખો-જેથી પુરુષની આંખ એને સ્પશી ન શકે!
ચૌદ ચોદ ખંડિયા રાજાઓનું સન્મ લઈને અવતીને પ્રદ્યોત આવ્યું છે. વિકરાળ, પૂની, જલ્લાદ, ક્રોધી, પ્રદ્યોત મારી નગરીને ખેદાનમેદાન કરશે, મારા નગરની લતને લૂંટી જશે. જે એક પણ સૌંદર્યવતીને સ્પર્યા વિના એ કેડે નહિ છોડે!
એટલું જ નહિ, મારી રાણી મૃગાવતીને પણ એ લઈ જશે, એની લાજ લૂંટશે ! મારા કુમાર ઉદયનને એ પકડીને હાથીના પગતળે ચગદશે! વિનાશને ઝંઝાવાત મારા સમગ્ર રાજ્યને આવરી લેશે.
હું શું કરું? મૃગાવતીને સોંપી દઉં! ના, ના, એ નહિ બને !
મૃગાવતીને ઝેર આપીને મારી નાખું! એનું ગળું પીસીને જીવ લઈ લઉં! પણ તેય એ હત્યારા પ્રદ્યોતને શી ખાતરી થશે કે મૃગાવતી મરી ગઈ!
ચિતારો એની નજર સમક્ષ આવ્યો. ચિતારાની આંગળીએથી ધડધડ લોહી વહે જતું હતું. એ કહેતે હતે: “રાજા, તે મારી આંગળી કાપી મને જિંદગી માટે નકામે બનાવ્યું. પણ હું તને મારીશ નહિ, જિવાડીશ. પણ મર્યાની જેમ! તું જીવીશ પણ અશાંતિભરી રીતે! વેરનું વેર કેમ લેવાય, એ આજે તને સમજાશે. તે તારા માપથી દુનિયાને માપી. દુનિયાના માપથી તારી જાતને માપવાની કદી ઈચ્છા ન કરી ! આજ તારું માપ કાઢી લેવાની ઘડી આવી પહોંચી છે !
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથનાં કર્યાં હશે ૧૫૧ વત્સરાજના મેં પર મૃત્યુની ભીષણ વેદના ઝળકી ઊઠી ! ભયનું ગાંડપણ એને ઝનૂની બનાવી રહ્યું! ભગવાનની વાણી યાદ આવી. એ કહેતા હતા, સહુને જીવ વહાલા છે. બધા જીવ જીવવાને ચાહે છે. સાચું છે. પણ આ ડહાપણ રાંડયા પછીનું છે. અરે મૃગાવતી, તું પણ મરવાથી આનાકાની કરે છે! તને ય જીવતર વહાલું છે ! મનેય જીવતર વહાલું છે! મારે જીવવું છે. મૃગાવતી, તું મારે માટે મરી ફીટ ! તું સતી છે. હું કામી છું. મારે માટે મરી ફીટ.
આવ, આવ, મૃગાવતી ! તારી બંકી ગરદન જેના પર મારા ભુજ પાશ વીંટાતા, અરે, જેમાં પહેરાવવા માટે હું હાર ગૂંથતે એ ગરદન મને પકડવા દે! મૂંઝાઈશ મા ! માત્ર હું તને ગળે ચીપ દઈશ! ભયંકર ચીપ દઈશ. તારો પ્રાણ ચાલ્યો જશે. પછી તારા શબને કામી પ્રદ્યોત શું કરશે! સુંદરી, વિશ્વાસ રાખજે કે તારા કોઈ પણ સુંદર લાલિત્ય ભર્યા અવયવને લેશ પણ હાનિ પહોંચાડીશ નહિ!
વત્સરાજે પોતાના હાથે પોતાના ગળાને પકડયું. જા જોરથી દબાવ્યું. વધુ જોરથી દબાવ્યું.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ચિદમ્
સ તી મા સતી રાણી હાથમાં વિષને ખ્યાલે લઈને આવતાં હતાં. દિવસથી પતિદેવનાં દર્શન નહેતાં થયાં. રાજાજીના મનમાં રાણી તરફ દિવસોથી ઉદાસીન ભાવ આવ્યું હતું. ઘણીવાર
એ ગણગણતા, “રૂપવતી ભાર્યા શત્રુ !” અરે, જે રૂપની તસ્બીરે ઉતરાવતાં, જેનાં વર્ણન કરતાં થાકતા નહિ, એ રૂપ તરફ આટલી બેપરવાઈ ! અરે, આટલું રૂપ લહેરાતું હતું, છતાં પતિદેવ મીટ પણ કેમ માંડતા નહતા ? યુદ્ધની જંજાળમાં કદાચ ભૂલી ગયા હશે ! પણ ધીરે ધીરે સતીને બધી વાતની સમજણ પડતી ગઈ. રે, યુદ્ધના આ પડછાયા કૌશાંબીને પિતાને કારણે વીંટાયા હતા ! રાજાજીએ ચિતારાના ચિત્રને જોઈને શંકા કરી, કે કદાચ ઘણીજી અસતી થયાં હોય! હાય રે ! આ વહેમ, દર્દ, કલંકભર્યા જીવનથી જીવવું એના કરતાં મૃત્યુ કંઈ વિશેષ દુઃખદ નથી ! આખરે એમણે નિર્ણય કર્યો કે ચિતા જેવા હૈયા કરતાં, સતીની ચિતા સારી ! સુખદ!
આજ એ છેલ્લાં દર્શન લેવા ચાલ્યાં આવતાં હતાં. પતિદેવના ચરણદ્વાર પર ખડા રહીને છેલા જુહાર કરી લેવા
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતીમા ઃ ૧૫૭ હતા. છતા પતિએ પણ મૃગાવતી સતી થવાને નિરધાર કરી ચૂક્યાં હતાં.
વેશ પણ એ સને હતે. પાની સુધી કેશ ઢળતા છુટા મૂક્યા હતા. ભાલમાં કેસરની મેટી આડ કરી હતી. સર્વ શણગાર સજીને આર્યાવર્તની પવિની આજ અસરાઓને પણ ઝાંખી પાડે તેવી બની હતી! વસંતપુષ્પની માહિની દેહ પર વિરાજી રહી હતી.
પાછળ મંત્રીરાજ યુગધર મૌન ભાવે, ભર્યું હૈયે, ભારે પગલે ચાલતા હતા.
સતીએ દૂર્ગ–ખંડનાં દ્વાર ઠેક્યાં, પણ કંઈ જવાબ ન મળે. મંત્રીરાજ યુગંધરે મહેનત કરી, પણ નિષ્ફળ ગઈ! એકાંત એારડાનો પહેરેગીર એટલું જ બે : “મહારાજા કાલ રાતથી એકાંતમાં છે. બધાને મુલાકાતથી પાછા ફેરવ્યા છે. રાખી રાત મહારાજાએ જોર જોરથી બોલ્યા કર્યું છે. બારીઓ ખખડાવ્યા કરી છે. પાછલી રાતે જરા એક જંપ્યા લાગે છે!”
મંત્રીરાજનો વહેમ વધતો ચાલ્યો. જે કે છેલ્લા દિવસમાં રાજાજી નાહિંમત ને નિરાશ જણાતા હતા. વારંવાર કહેતા કે, મંત્રીરાજ આભ ફાટયું ત્યાં થીગડાં કેમ દેવાશે! પણ મંત્રી રાજે ધીરજ બંધાવી હતી. એ ધીરજનો બંધ આજે તૂટી ગયો હોય તે....
શક્તિ માણસની શંકા દુનિયાને ખાય છે, ને છેવટે પિતાની જાતને ખાય છે. મંત્રીરાજે બારણું પર જોરથી પાટુ માર્યું ! વિજ જેવાં કમાડ જર્જરિત દીવાલની જેમ ખડી પડયાં!
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ : મત્સ્ય લાગલ
રે આવું પુરુષાતન કેવું વેડફાય છે! જે પુરુષાતનથી સંસાર નિર્ભય થવે જઈએ, એનાથી આજે ભયભીત બન્યા છે. જેનાથી સ્ત્રીએ સુરક્ષિત થવી જોઈએ, એનાથી સાશંક બની છે!
રાણું મૃગાવતીને ભગવાન મહાવીરની એ વાણી યાદ આવી. એણે એક વાર પૂછેલું કે જીવનું સબળપણું સારું કે દુબળપણું! ઉદ્યમીપણું સારું કે આળસપણું! એમણે સ્પષ્ટ ભાખેલું કે ધમો જનું ઉદ્યમીપણું ને સબળપણું સારું ! અધમનું દુબળપણું ને અનુદ્યમીપણું સારું.
મનથી રાણી ભગવાન મહાવીરને મરી રહી ને વાદી રહી, પણ અચાનક જે દશ્ય એની નજરે પડયું, એણે એને ઘેલી બનાવી મૂકી. ખંડના મધ્ય ભાગમાં રાજા શતાનીક હાથપગ પ્રસારીને પડ્યા હતા. મળમૂત્રથી એમનાં વસ્ત્રો ખરડાયેલાં હતાં. મેં ફાટેલું હતું, ને આંખના ડોળા ભયાનક રીતે ઉઘાડા હતા. ક્ષણભરમાં એ વાતની ખાતરી થઈ ગઈ કે એ જીવતે દેહ નહોતે, મરેલું શબ હતું!
રાણી પિતાના પતિદેવની આ હાલત ન જોઈ શક્યાં. એ દેડયાં, પડયાં ને બેભાન બની ગયાં. રાજકુમાર ઉદયન થોડી વારમાં દેડતે આવ્યો. એ હૃદય પીગળાવી નાખે તેવું રડવા લાગ્યો. પુત્રના રુદને માતાની મૂછીને વાળી. એ જાગતાંની સાથે રડવા લાગી હૈયાફાટ વિલાપ કરવા લાગી.
મંત્રીરાજ ભારે ચિતે રાજાજીને યોગ્ય અંત્યેષ્ટિ સંસ્કારની વ્યવસ્થા કરી રહ્યા. અત્યારનો ગભરાટ વત્સદેશનો વિનાશ નોતરે તેમ હતું. નિરાશ સૈન્ય નાસીપાસ બને તેમ હતું. તેમણે રાજીને કહ્યું: “ઝરામાંથી પાણી વહી ગયું,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતીમાં : ૧૫૫ માતાજી! ગમે તેટલે શેક કરીએ તેય વૃથા છે! નવા પાણની જોગવાઈ કરો!”
મંત્રીરાજ, હું તે સતી થઈશ. શબને દેન સાથે મારી પણ વ્યવસ્થા કરશો.”
રાણમા, તમે સતી થશો, પછી આ કુમારનું શું? આ નિરાધાર પ્રજાનું શું ? શું બાજને ચકલાંને માળે ચુંથવા સોંપી દેવો છે?” મંત્રીરાજે પિતાનું ડહાપણ દર્શાવ્યું. આ ભારે અનિષ્ઠ પ્રસંગમાંથી પ્રજાને એ બચાવવા ચાહતા હતા.
હું જીવીને ઊલટી ઉપાધિરૂપ બનીશ. મારે માટે આજ સુધી મરવું જરૂરી હતું–આજે તે એ ધર્મરૂપ બન્યું છે.”
સતીમા, મારે કહેવું જોઈએ કે તે આપ પરિસ્થિતિ સમજ્યાં નથી ! ગઈ કાલે કદાચ તમારું મૃત્યુ જરૂરી હતું, આજે તમારું જીવન જ એટલું જરૂરી બન્યું છે. સતીમા, ચિતાના અંગારા તે તમને ક્ષણભર પ્રજાળીને હમેશાંની શાન્તિ આપશે, પણું કર્તવ્ય-ચિતાના આ અંગારા તમને જીવતાં રાખીને ભૂજશે. કસોટી આજે જીવનમાં છે, મારવામાં નહિ ! કુમાર ઉદયનના નસીબમાંથી શું હમેશને માટે રાજગાદી મીટાવી દેવી છે! વત્સરાજના વેરને બદલો લેનાર શું કેઈને તૈયાર કર નથી ! મહારાજનું છતે પુત્ર નખેદ વાળવું છે!”
રાણું મૃગાવતીને મંત્રી રાજના ડહાપણ પર વિશ્વાસ આવ્યું. પણ રે, પિતાના ખાતર તે આ સંગ્રામ મંડાય છે! એણે કહ્યું: “મંત્રીરાજ! મારા જીવવાથી શું ફાયદે છે, તે સમજાતું નથી. હું જીવતી હઈશ ત્યાં સુધી અવન્તિપતિ પાછા નહિ ફરે!”
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ : મય-ગલાગલ
“ફરશે. રાણજી, જરા રાજરમતને અનુસરો. બળથી એક જણને હરાવી શકાય-બુદ્ધિથી હજારોને હંફાવી શકાય. યુક્તિથી કામ લે. કાલે સહુ સારાં વાનાં થશે.”
રાજરમતમાં હું શું જાણું?”
“બધું જાણી શકે છે. અમે છીએ ને! મંત્રીઓ પછી શું કામના ! રાણજી, મારું કહ્યું કરે. તમે પ્રેમભર્યાં વચનથી રાજા પ્રદ્યોતને કહેવરાવે, કે રાજાજી ગુજરી ગયા છે. કુમાર ઉદયન નાનો છે. કોટકાંગરા જર્જરિત થયા છે. બધું ઠીક કરી લેવા દે, રાજા ! પછી હું તારી પાસે ચાલી આવીશ.”
મંત્રીરાજ, તમે આ શું કહે છે? મારે મેં આ વચન ! અરે, જીવતાં એનું મેં જોવામાં પણ હું પાપ માનું છું.”
તે હું કબૂલ કરું છું, સતી મા ! પણ રાજનીતિ કહે છે કે બળવાનને અનુસરવું. આટલે કપટયુક્ત વ્યવહાર વત્સદેશને બચાવશે, કુમાર ઉદયનને રક્ષશે ને વત્સદેશનું સત્યાનાશ થંભાવશે. વધુ સારા માટે થોડું ખોટું કરવામાં કઈ દેષ નથી, સતી મા !”
મંત્રીરાજે ગંભીર રીતે પરિસ્થિતિ સમજાવીને વિશેષમાં કહ્યું: “અંતર કપાતું હોય ને અમીના ઓડકાર ખાઈએ ત્યારે કોટી કહેવાય. મનને જરાય રુચતું ન હોય, પણ કઈ મહાક માટે એ ચતું કરીએ એમાં જ ખરી અગ્નિપરીક્ષા. દુઃખ આવે મૃત્યુ વાંછનારા અને સુખ આવે જીવિત ચાહનારા કાયરને તે ક્યાં તો છે?”
મંત્રીરાજે તરત જ લહિયાને આમંચ ને એક લેખ તૈયાર કરાવવા માંડે. એમાં લખ્યું:
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ હું વીર શજવો.
“ મારા પતિદેવ એકાએક અવસાન કૌશાંખી અનાથ છે, ને કાઈ તમારી સાથે નથી. વળી અમે કાઇ તમારાં વેરી નથી. માણસના અંત સુધી–મૃત્યુ સુધી જ હાય વીરત્વ પર મુગ્ધ છે.
સતીમા : ૧૫૭
પામ્યા છે. હવે
લડવા માગતુ તેમ જ વેર પણ છે. હું તમારા
“ માટે હું શાણા રાજવી,
66
હું વિનતિ કરું છું કે અત્યારે પાછા ફરી જાએ. મારા પુત્ર ઉદયન બાળક છે. વળી જગષ્ટિએ મારે શાક પણ રાખવા જોઈએ. પાંચ વર્ષની હું મહેતલ માગું છું. કોશાંખીના જતિ કિલ્લાને સમરાવી લેવા ઢો, પુત્રને રાજ પર બેસાડી લેવા ઢો. પછી ઘીના ઠામમાં ઘી પડી રહેશે. પ્રીતિ પરાણે થતી નથી. પુષ્પ પણે પ્રફુલ્લતુ નથી, માટે હું વીર રાજવી, મારી આટલી વિનતિ માન્ય કરશેા. ઘેરા ઉઠાવી લેશે, ને કૌશાંખીના કેટ કિલ્લાના સમારકામમાં ચેાગ્ય મદદ કરશે.
“ જો આ પત્રનો નિષેધમાં જવામ આવશે, તા મારા જોદ્ધાઓ, મરી ફીટવા તૈયાર છે. એ મરશે-સાથે બીજા ઘેાડાઘણાને પણ મારશે. વળી જેને માટે તમે યુદ્ધ નોતરીને આવ્યા છે. એની માત્ર રાખ જ તમારે હાથ આવશે. આશા રાખું છું કે વેરથી નહિ પણ પ્રેમથી કૌશાંખીને જીતશે. ”
પત્ર પૂરા થઈ ગયા, સતી રાણી મ ંત્રીરાજની ચતુરાઈ પર મુગ્ધ થઈ ગયાં. એમના નિરુત્સાહી હૃદયમાં આશાના
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ : મત્સ્ય ગલાગલ
અંકુર ફૂટી નીકળ્યા. રડતું અંતર સ્થિર કરી પેાતાના સુંદર મરોડદાર હસ્તાક્ષર કર્યો અને રાજદૂતને રવાના કર્યો.
ઘેાડીવારમાં તે અવન્તિના સૈન્યમાંથી સુલેહની રણભેરીના સરાદો આવવા લાગ્યા. સહુએ કિલ્લા પર ચઢીને જોયું તા સૈન્યશિબિરો સમેટવા લાગી હતી. રણુમારચા પરથી લશ્કરી ખસવા લાગ્યાં હતાં.
આ તરફ્ અંત્યેષ્ટિ ક્રિયાની તૈયારીએ થઈ રહી. ત્યાં તા રાજા ચડપ્રદ્યોતના દૂત આવ્યા :
“ અવન્તિપતિ પોતાની ગજસેના સાથે મૃતરાજવીને છેલ્લુ માન આપવા હાજર રહેશે.”
કૌશાંખીના દરવાજા ખુલ્લી ગયા. શરણાઈ એ વિલાપના સૂર છેડવા લાગી. અવન્તિપતિ પ્રદ્યોત એની ગજસેના સાથે અગ્નિની જવાલાને અભિની રહ્યો અને કૌશાંખીની સેના સ્વયં રુદ્રાવતાર અવન્તિપતિને નીરખી રહી.
અવન્તિપતિ પ્રદ્યોતે મીઠાં વચનથી ઉયનને પાસે આલાન્ગેા, પ્રેમથી એના ખભે હાથ મૂકયો, ને બે ઘડી એ કુમારની સામે જોઇ રહ્યો!
રાણી મૃગાવતીની આબેહૂબ મૂર્તિ જેવા એ બાળક હતા. મનમાં માયા જન્માવે તેવું તેનુ રૂપ હતું. વાઘ જેવા અવન્તિપતિને પણ કૌશાંખીના આ માળ રાજવી પર વહાલ આવ્યું.
એણે સ્વહસ્તે ઉદયનને સિંહાસન પર બેસાર્યા. પેાતે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતીમા : ૧૫૯ જ એના મસ્તક પર વત્સદેશને રાજમુગટ મૂક્યો, ને રાજસભાની વિદાય માગી.
સહુએ વિદાય આપી. પ્રદ્યોતનાં નેત્ર મૃગાવતીને એક વાર નજરે જોઈ લેવા લાલાયિત હતાં. પણ એને નિરાશા જ સાંપડી. આખરે એણે વિદાય લીધી.
સંધ્યાનું રંગબેરંગી આકાશ જ્યારે જગત પર છેલ્લાં અજવાળાં પાથરી રહ્યું હતું, ત્યારે અવન્તિપતિની પ્રચંડ ગજસેના ક્ષિતિજમાં ચાલી જતી હતી. કિલ્લાના બુરજ પરથી મા-દિકરો જોઈ રહ્યાં હતા!
મા, શું આ અવન્તિપતિ અજેય છે!” “બેટા, એ અજેય નથી. એની ગજસેના અજેય છે.”
કુમાર ઉદયન કંઈ ન બેલ્યો. એ ફક્ત સંધ્યાના પ્રકાશમાં અસ્ત થતી સેનાને નીરખી રહ્યો! ને ફક્ત એટલું જ ગણગણ્યઃ
ગ જ સે ના !” વાઘનું બચ્ચું શત્રુનું લોહી ચાખવા સજજ થતું હતું !
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય પંદરમું
વત્સરાજ ઉદયન વિપત્તિનાં ભર્યા વાદળ વત્સદેશ પરથી વગર વરસ્યાં ચાલ્યાં ગયાં. મંત્રીરાજ યુગધરની યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓએ તત્કાલ માટે પરાજયની કાલિમામાંથી કોશાબીને બચાવી લીધું. જીવતો નર ભદ્રા પામે, એ વિચારે એક વાર તો ખરેખર સહુ વિજયના જે આનંદ અનુભવી રહ્યાં.
પણ જેને શિરે આવતી કાલનું ઉત્તરદાયિત્વ છે : એ પૂરેપૂરાં જાગ્રત હતાં. મંત્રી રાજ યુગધર સૈન્ય વ્યવસ્થામાં પડયા હતા. પિતાને વૃદ્ધાવસ્થા ઘેરતી આવતી હતી, એટલે કદાચ કેઈ કામ પિતાનાથી અધૂરું રહી જાય તો એને પૂરું કરવા તેમના યુવાન પુત્ર ગંધરાયણને તૈયાર કરી રહ્યા હતા. શસ્ત્ર અને શાસ્ત્ર, રાજમંત્ર ને રાજશાસન બધાથી એને પરિચિત કરી રહ્યા હતા.
વિધવા રાણી મૃગાવતી સતી સીતાની બીજી આવૃત્તિ બન્યાં હતાં. પોતાના પ્રિય પતિને શોક વિચારીને–પોતાના બાળા રાજા પર બધું ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું. એને શસ્ત્ર શાસ્ત્ર, અશ્વ, ગજ, સંધિ, વિગ્રહ, હેપીભાવ વગેરે અનેક
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ઉદયન : ૧૧ જાતનું શિક્ષણ અપાઈ રહ્યું છે. માતા એકના એક પુત્રને હૈયામાં ઘાલીને શિખામણ આપે છે. ન્યાયના, નીતિના, ઉદારતાના પાઠ પઢાવે છે. ભગવાન મહાવીરનું જીવન સંભળાવે છે, એમના ઉપદેશે કહે છે, એમની ઉપદેશકથાઓનું પાન કરાવે છે. છતાં આ સતી નારી એક વાત ભૂલી શકતી નથી; પિતાના પતિનું અકાળ મૃત્યુ ને એનો નિમિત્ત બનનાર ચંડપ્રદ્યોત ! બધી વાતમાં ક્ષમા, ઉદારતા, ન્યાય–નીતિના પાઠ પઢાવનારી નારી આ વાત આવે છે, કે આવેશમય બની જાય છે. એ કહે છે, “બેટા, તું વાઘ! વેરીનું લેહી પીવાને તારે ધર્મ ! ત્યાં દયા, ઉદારતા કે ન્યાય–નીતિ જવાનાં નહિ!”
મન-ચિત્તથી પતિને જ પરમેશ્વર માની બેઠેલી રાણી રંગરાગથી દૂર રહી વૈરાગ્યભર્યું જીવન જીવે છે. આજ ગઢના મૂહભર્યા દરવાજા રચાવે છે, તે વળી બીજી કાલે સિન્યની કૂચ નીરખે છે. વળી કઈ સાંજે અક્ષણધી ઘનુધની શરતે જી એમને ઉત્સાહિત કરે છે, તે કઈ વેળા અશ્વપરીક્ષા જેવા સતી રાણી રણમેદાનની મુલાકાત લે છે.
ભાટ, ચારણે ને બંદીજને વીરત્વભર્યા દુહા ગાય છે, ને અવન્તિ તરફ હડહડતું વેર કેળવાય એવી કથાઓ ચકલે ને ચૌટે મંડાય છે. ઘર ઘરનું સૂત્ર બન્યું છે, કે “અવન્તિ અમારું શત્રુ છે. અવન્તિને નાશ એ અમારા જીવનમંત્ર છે.” ઉત્સાહી યુવાન દ્ધાઓ “મરવા ને મારવા માટે થનગની રહ્યા છે. હવે તેઓ દેશભક્ત બની ચૂક્યા છે, ને જન્મભૂમિની સેવા માટે જગત આખાની કત્વ કરતાં એ કદી પાછા હઠવાના નથી ! જનનિ જન્મભૂમિશ્ચ સ્વર્ગાદપિ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨ : મજ્ય-ગલગલ ગરિથસિ! જન્મભૂમિ વત્સદેશની સેવા કરતાં, એના પ્રતાપી રાજવી અને રાણીની વફાદારી ખાતર ગમે તેવાં હીન કૃત્ય કરતાં સ્વર્ગને બદલે નરક મળે તે પણ આ હા અચકાશે નહિ!
અલબત્ત, ધર્મશાસ્ત્રીઓ તે કહેતા હતા કે રણભૂમિ ઉપર મરનાર હરકોઈ માટે સ્વર્ગનાં દ્વાર ખુલ્લાં હોય છે, ને સ્વર્ગની સુંદરીઓ સ્વાગતે હાજર હોય છે. આટઆટલી સગવડે હય, પછી કેણ નામર્દ પાછો હઠે ! વત્સદેશના આ જુવાન એ વંટેળ જમાવવાની યેજનામાં હતા કે જેમાં અવનિનું સ્ત્રી કે બાળક પણ ભરખાઈ જાય. શત્રુનું નામનિશાન ન રહે. ભગવાન મહાવીરનાં અનુયાયી સતી રાણું મૃગાવતી આ શૌર્ય ને આ સ્વાર્પણભાવ જોઈ ખુશ ખુશ થઈ રહ્યાં હતાં. પતિના મૃત્યુનો શોક આ વેરભાવનાની જ્વલંત આગમાં ઠંડો થઈ ગયે હતે.
મંત્રીરાજ યુગધર પણ એવી એવી યુકિતએ શેાધી ૨હ્યા છે, કે વાતવાતમાં શત્રુના સૈન્યનું ધનોતપનોત નીકળી જાય. માર્ગનાં ખેતરોમાં કે અન્ય ઉગાડાય છે. નવામાં ધારીએ તે પળે હલાહલ ભેળવી શકાય–તેની યેજના વિચારાય છે. એકાએક દવ લગાડી શકાય તેવાં અરણ કાષ્ટનાં થો જાય છે. રૂપાભરી વિષકન્યાઓ માર્ગનાં ઉદ્યાનમાં આશ્રમ બાંધીને રહે છે. શત્રુનાં વધુ માથાં ઉતારી લાવનારને ઈનામની જાહેરાત થાય છે. કીડની દયા જાણનારાં સતી રાણી યુદ્ધની હિંસાને અનિવાર્ય લેખતાં હતાં. આમ કૌશાંબીમાં આ રણરંગ ઉત્સવ ચાલી રહ્યો હતે.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ઉદધન : ૧૬૩ શકા પ્રદ્યોતના દૂતે આવતા શસ્ત્રસામગ્રી બે આલસામગ્રી લઈને આવતા. માણસ ગમે તેટલે વીર્ધશાળી બને, પણ બેને દેહ તે પચા માંસનો મે સહેજે કીડીના ડંખથી ભેદી શકાય તેવી ચામડીનો જ રહે છે. જગતવિજેતા બનનાર માનવી એમાં કંઈ પરિવર્તન આણું શક્ય નથી. સિંહ જે એ મૃત્યુ પાસે ઘેટા જે બનતે કંઈ પણ ઉપાયે અટકી શક્યો નથી. નહિ તે જવા દે એ વાત. પણ અનુભવથી એટલી વાત તે જરૂર કહી શકાય કે શકિતથી ભર્યોભયો માનવીઓના દુધર્ષ શક્તિના પુંજ નીચે પણ એક અજાણી અશકિત દબાયેલી હોય છે. શકિતને પંજ સત્યાનાશ વતાવી મૂકે ત્યારે પેલી નાનીશી નગણ્ય અશકિત પ્રબળ થઈને એને નીચેથી અગ્નિ ચાંપીને ઉડાડી દે છે. રાતને ઘુવડ દિવસે ને નિહાળવાની અશકિતવાળો છે. વિષધર સર્પ પગ વિનાના પંગુ છે. વનનો વાઘ અગ્નિથી બીએ છે.
રાજા પ્રદ્યોતનું પણ એમ જ થયું. કંચન અને કામિનીનો રસિ એ જીવડે–એ બે વાત પાસે નમી પડત. રાણું મૃગાવતીના રૂપમાં એ પિતાની મુસદ્દીવટ ખાઈ બેઠો. યુગંધર મંત્રી પણ કોઈ વાર પ્રેમાલાપના, કઈ વાર વિરહાલાપના, કઈ વાર ઋતુસંહારના, કોઈ વાર વસતોત્સવ તે કેઈવાર કૌમુદીવિહારના રસભર્યો પત્રો લખતા. રાણું નીચે હસ્તાક્ષર કરતાં. રાજા પ્રદ્યોત કાગળ વાંચી વાંચીને સાહિત્ય, સંગીત ને સૌંદર્યકલાની ત્રિવેણી સમી રાણી પર મને મન સુધ થઈ જતે.
એ ઘેરો ઉપાડીને હઠો હતો, પણ આવડા મોટા
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ
સૈન્યને શુ નિક એકત્ર કર્યું ને હવે એમ ને એમ અર્થહીન રીતે વિખેરી નાખવું ? સૈન્યશકિત પાસે છેતા એના ઉપયાગ કાં ન કરવા ? ચડપ્રદ્યોતે પાતાના જેવા અળિયા રાજા મગધરાજ શ્રેણિક પર ચઢાઈ જાહેર કરી. આ સમાચારે વત્સ દેશમાં શાંતિ પ્રવર્તાવી. એ મળિયા ખાખડચા છે, તેા ઠીક ઠીક વખત વહી જશે. મ`ત્રીરાજ યુગ'ધરે રાણી મૃગાવતી વતી એક પત્ર લખી અવન્તિપતિને નવા નિર્ણય ખલ ધન્યવાદ આપતાં જણાવ્યું કે એક વાર મગધપતિને એવા રણુરગના સ્વાદ ચખાડજો કે ફરીથી ખો ભૂલી જાય.
આ તરફ જેના ઉપર વત્સ દેશના સંપૂર્ણ આધાર હતા, એ કુમાર ઉદયન પણ ધીરે ધીરે યાગ્ય થતા જતા હતા. મંત્રીરાજ યુગધરે પાતાના પુત્ર પણ એની સાથે ચૈાન્યા હતા, અને સમવયસ્ક હતા. સુશિક્ષિત હતા, સુશીલ હતા. વિદ્વાન હતા, કવિ હતા, રસિયા હતા. તે રણુજંગના જાણકાર બન્યા હતા. રાણી મૃગાવતી પોતાના ખાળને તીક્ષ્ણ નહારવાળા મૃગરાજ બનતા નિહાળીને અને મંત્રીરાજ યુગ ધર પેાતાના પુત્રને પેાતાના જેવા જ પરાક્રમી દેખી, માણસ અરીસામાં પેાતાનું પ્રતિબિંબ નિહાળે, એમ ખન જણાં હરખાતાં હતાં.
પશુ છેલ્લા દિવસેામાં બાળ રાજા અને બાળમત્રી અને વનવિહારી બન્યા હતા. દિવસે સુધી જંગલેામાં ફર્યા કરતા. જંગલી હાથીથી ભર્યાં... વનામાં એ ઘૂમ્યા કરતા. ઉદયન 'સી બજાવતા તે મ ંત્રીપુત્ર સાંભળ્યા કરતા. પણ આ ખસી ધીરે ધીરે લેાકેાના આકર્ષણના વિષય બનતી ચાલી. જગદ્યાના નાકે તે પહાડની તળેટીમાં વસેલાં ગામડાંનાં
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ઉદયન : ૧૬૫ સિક નર-નારીઓ આ બંસીસ્વર વિષે અનેક કિંવદન્તીઓ જોડતાં.
મહાભારત કાળમાં શ્રીકૃષ્ણની બંસીને સ્વર મધુર મેહક કામણગારો હતે. એવા મેહક સ્વરે ફરીથી સંભળાયા હતા, યુગની પછી ! એ સ્વરોના આકર્ષણે ગાયે ખીલા છેડીને જંગલ તરફ દેડી જતી, ગોવાળે પશુની દેખરેખ ભૂલી આત્મવિલેપન અનુભવતા ને મહિયારણે તે કમળ અધર પર ગેરી ગેરી આંગળી મૂકી કેઈ સુખદ વનભાગમાં સરી જતી. હવામાં સ્વરો ઘૂમતા ને કઈને કામકાજમાં ચિત્ત જ ન લાગતું. રોતાં બાળ છાનાં રહેતાં, ભાંભરતાં ઢેર ખીલા પર ઊંચું મેં કરી સ્વરદિશા તરફ નિહાળી રહેતાં.
અરે, આ સંતપ્ત પૃથ્વીને શાન્ત કરવા ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ ફરીને અવતાર ધર્યો લાગે છે ! આ બંસીના સ્વર બીજા કોઈના ન હોય, આટલે પ્રાણ અન્ય કોઈના નાદમાં ગાજતે ન હોય.
એમાં એક ચમત્કાર બન્યા. જંગલનાં ગામડાંઓમાંથી નાકા પરના એક ગામ પર વનહાથીઓના વંદે એક વાર ધસારો કર્યો. મહુડાની ઋતુ હશે. પિટપૂર મહુફળ આરોગીને મસ્તીએ ચડેલા હાથીઓએ રમત માટે એ ગામડું પસંદ કર્યું ! સબળની રમતમાં તે નિબળનું મોત ખડું હતું ! ગામનાં નર-નારીઓ કાળે કપાત કરતાં નાઠાં. પણ હાથીઓને તે માનવ-દડા વડે ખેલ ખેલ હતે. ઝાડ ને પહાડની રમત તે રોજ રમ્યા, પણ આ પ પિચ માનવદડા
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬ : મજ્યગલાગલ
ક્યારે મળે ! હાથ પડયાં સ્ત્રી, બાળક કે પુરુષને સુંઢથી ઉલાળી ફંગળવા માંડયાં.
સત્યાનાશની-સર્વનાશની ભયંકર પળ આવીને ખડી થી માનવી આ બળના પેજ ઉપર હમેશાં બુદ્ધિના છળબલ ચલાવીને જે રીતે કાબૂ રાખતે, એ આજ નિરર્થક નીવડ્યો. અનાથે ગ્રામજને માટે ઉપર આભ ને નીચે ધરતી સિવાય બીજો આશા ન રહ્યો.
એકાએક હવામાં પહેલી મેહક બંસીના સૂર સંભળાયા. અરે, ધન્યભાગ્ય! મરતી વેળાએ પણ મીઠા સ્વરો સાંભળતા મરવાનું સદ્દભાગ્ય વર્યું. શાન્તિના મેહક વાતાવરણને ઘેરા બનાવતા સ્વરે બધે ગૂંજવા લાગ્યા. પવન, પાણું, પહાડ, સ્ત્રીપુરુષ, વાતાવરણ સહુ સ્વરથી સભર બની ગયાં.
મદઘેલા બનીને તેફાને ચઢેલા વનહાથીઓ પણ જાણે ગંભીર બન્યા. એક પળ સુંઠ હલાવ્યા વિના શાન્ત ઊભા, ને પછી પાછા પગલે ફરીને ધીરે ધીરે સ્વરની દિશામાં ચાલ્યા ગયા. ગામડું અજબ રીતે સર્વનાશના પંજામાંથી બચી ગયું!
લેકે બોલી ઊઠ્યાં. “અરે, એજ વૃંદાવનવિહારીએ આપણું ભેર કરી! કંસવધ કરનાર ભગવાન શ્રીકૃષણે આપણાં કષ્ટ કાપ્યાં! ધન્ય ધન્ય વર્ધનધારી !”
બધેથી જયજયકાર પ્રગટી નીકળ્યો. પણ જાણકારીએ જાણી લીધું કે એ બંસી બજવે એમને તરુણ રાજા ઉદયન વત્સરાજ છે. હસ્તિકાન્ત વીણાની એણે સાધના કરી છે. એ નાદસ્વર માટે એણે ભારે તપ તપ્યું છે. અજબ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ઉદયન : ૧૬૭ બ્રહ્મચર્ય સાધ્યું છે. એ સ્વામાં એવી સંકલ્પસિદ્ધિ પ્રગટાવી છે, કે મનુષ્ય તા શું, જગલનાં જીવા પણુને જંગલના જીવા તે શું-પવન પહાડ ને પાણી પશુ-પવન, પહાડ ને પાણી તા શું પણું વૃક્ષ, ડાળ ને વનસ્પતિ પણ મુગ્ધ ભાવે વશ થઈ રહે !
આ વર્તમાન તરત જ રાણી મૃગાવતીને મળ્યા. વેરભાવની આરાધનામાં આંતર બાહ્ય નિમગ્ન બનેલાં રાણી આ સમાચારથી છ છેડાઇ ઊચાં
“ મંસીથી તે આપનાં વેર વળાશે ? ”
જમાનાને પિછાણનાર મંત્રીશ્વર યુગ ધરે કહ્યું: “ રાજમાતા, વેર લેવાના ય અનેક પ્રકાર છે. કેટલીક વાર શત્રુને હરાવીને હણવા કરતાં જિવાડવામાં વેરની અદ્ભુત વસૂલાત હાય છે. મારા માળા રાજા પણ આવી કાઇ વેરવસૂલાતની તૈયારીમાં કાં ન હાય!
મત્રીરાજ, તમે તેા અમારું અંગ છે. તમારાથી વાતનું રહસ્ય ન છુપાવાય. મને શક છે, કે પિતાના જેવી રૂપમેાહિની પુત્રમાં પ્રગટી ન નીકળે ! આખરે તા એ સતાન કાનું ? ઇદ્રિયસુખ-પછી ભલે એ ગ્રૂપ, રસ, ગ ́ધ કે સ્પર્શ'માંથી એકાદનું હાય, પણુ એ એક સુખ પાંચે સુખ એકત્ર કર્યો વિના જ પતું નથી. સ્વરમાહનીનું અવિભાજ્ય અગ સૌદર્ય - માહુની છે. ”
''
“ તા રાણીજી, ચાઢા તપાસ માટે નીકળીએ. મને તા મને હીરા જેવા લાગે છે!
“એનું જ નામ મામાપ ! કાળું સંતાન પણુ અને ગારુ ગાર્ડ લાગે. ચાલા, આપણે પ્રવાસે નીકળીએ. આપણી
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ : મત્સ્ય-ગલામલ
વેરસાધનાની એક પણ કડી હું નિ`ળ રાખવા માગતી નથી. નિર્મળ રહી ગયેલી એક કડી આખી સાંકળ છિન્નભિન્ન કરી શકે છે, એ તમે કયાં જાણતા નથી ? ”
“ સતી રાણી ! જેટલું જાણીએ છીએ એનાથી જીવનમાં અજાણ્યુ' ઘણું છે. જેના તાગ અમે મુસદ્દીએ તા શું, મહાત્માઓ પણ મેળવી શકયા નથી ! ” મંત્રારાજે કહ્યું.
છેલ્લા કેટલાએક સમયથી મત્રીશ્વરની વિચારસરણી કઈક સાત્ત્વિક ભાવ તરફ ઝૂકતી દેખાતી હતી. સતી રાણી પેાતે પણ ધર્મનિષ્ઠ હતાં. ભગવાન મહાવીરની પરિષદ્યાનાં એક અનુયાયી તરીકે પેાતાની જાતને લેખાવતાં, પણ જ્યારે વેરને પેાતાના ધમ લેખ્યા હાય ત્યારે આવી તાત્ત્વિક વાર્તાના રગડા શા ? મંત્રીરાજને રાણી જા મીઠે ઠપકા આપતાં તા મત્રીરાજ કહેતા :
“ સતી મા, વેર્ અને વળી ધર્મ ! વિષ અને વળી અમૃત ! એ તે કેવી વાત! ધર્મ તા ક્ષમા જ હાઈ શકે ! વદ્વતા બ્યાઘાત જેવું કાં ભણા! જળ ગમે તેવું ગરમ હાય, પણ તેનાથી આગ ન લાગે ! ”
પણ રાણી પછી આગળ ન વધતાં, ધર્મ ચર્ચાનાં શેાખીન હાવા છતાં, આજે તે રાજચર્ચા સિવાય એમને કંઈ રુચતું નહાતું. અને એક દહાડા રાજહસ્તિ ઉપર તરુણુ રાજા અને તરુણુ મંત્રીની શોધમાં નીકળ્યાં. વનજ ગલની શેાભા અપરંપાર હતી. ફૂલ, ફળ ને પંખીઓથી જંગલમાં મંગળ રચાઈ રહ્યું હતું. પણ રાણી તે ત્રુને આંતરવા માટે કર્યુ સ્થળ સુગમ છે, એના જ વિચારમાં હતાં.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ઉદયન : ૧૬૯ માર્ગમાં વનહસ્તિઓના વિનાશમાંથી બચેલું પેલું ગામ આવ્યું. સહુએ “જય હે મહારાજ ઉદયન વત્સરાજને’ ના નાદથી રાણી અને મંત્રીનું સ્વાગત કર્યું ! બધી કથા વિસ્તારીને કહી, પણ રાણજીએ એમાં ખાસ લક્ષ ન આપ્યું! પુત્રને આ વિજય એમને મન મહત્તવને નહેાતે. માનવજીવનમાં એવાં નાનાં મોટાં પરાક્રમ તે ચાલ્યા કરે છે, પણ સાચું પરાક્રમ તે એજ જે લક્ષ્યસાધનામાં લેખે લાગે!
રાણીએ પુત્રની ભાળ પૂછી. ક્યા વનજંગલોમાં અત્યારે વિહરે છે એના વર્તમાન માગ્યા. પણ સ્વૈરવિહારી રાજનાં પગેરુ કેણુ કાઢી આપે ! ત્યાં એકાએક હવામાં પેલા વીણસ્વરે ગુંજી રહ્યા. રાજહસ્તિએ પિતાની સૂંઢ હિલેળવી બંધ કરી. એ સ્તબ્ધ બનીને પળવાર ઊભો રહ્યો.
ગ્રામ્યજાએ કહ્યું: “મા, આ એ જ સ્વર ! આપ હોદ્દા પર શાંતિથી બેસી રહો. આ હાથી સ્વયં આપને ત્યાં લઈ જશે. અંકુશ તે શું, અવાજ પણ કરશે નહિ. નહિ તે સહુ કંઈ ફગાવીને એ ચાલ્યો જશે ! આ સ્વરમાં માતાનાં હાલરડાં, પત્નીના નિમંત્રણ-સાદની માહિની છે. જેને પશે છે, એ સુધબુધ ભૂલી જાય છે!”
શસ્ત્રની શક્તિથી સુપરિચિત રાણીને આ સ્વરશક્તિ અદ્દભુત લાગી. પળવાર સ્થિર થયેલ રાજહતિ વગર દોર્યો સ્વરદિશા તરફ દેરાઈ રહ્યો હતો નદી, નવાણ, વન, જંગલ, અટવી અરણ્ય વટાવતે હાથી-તીર જેમ લક્ષિત સ્થળ તરફ જાય તેમ ચાલ્યો જતે હતે. આખાય વનપ્રદેશ અજબ સ્વરમોહનીથ ગૂંજી રહ્યો હતો.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ : મયગલાગલ
બંસીને એ અદ્દભુત બજવેચો પહાડની એક તળેટીમાં, રૂપેરી ઝરણાને તીરે, કદંબવૃક્ષની ડાળ પર બેઠો બેઠે સ્વર છેડી રહ્યો હતો. એક શિલા પર સિંહની જાળમાં માથું પસવારતે અશ્વ સ્તબ્ધ બન્યું ખડે હતો. તળેટીમાં હાથીએનાં વૃદ ગાયના ધણની જેમ નમ્ર બનીને ખડાં હતાં. ચંદનકાષ્ઠ વણતી ભીલડીએના હાથમાં ભારા રહી ગયા. હતા ને ઊભી ઝોલાં ખાતી હતી.
ઉદયન !રાણીએ ચીસ પાડી.
આવા સુંદર વાતાવરણમાં, રે, આ નાદ–પથ્થર કોણે ફેંક્યો ! હાથીએ છીંકોટા નાખી રહ્યા. કેસરી સિંહ ગઈ રહ્યા. કસ્તુરી મૃગ સુગંધનાભિ છુપાવતા હવામાં ઉછળ્યા.
“ઉદયન! તારી બાળચેષ્ટા છાંડી દે!” સતી રાણના સુરેખ અધરોમાંથી અમી નહિ-વેરઝેરની વર્ષા થતી હતી. આખું વન આ નાદમાધુરમાં તરબળ હતું ત્યારે વેરભરી આ વીરાંગનાનું હૈયું બેચેનીમાં તરફડી રહ્યું હતું.
મા, આ મા !” વીણાના સ્વરો થંભ્યા કદંબની ડાળ પરથી મધુર અવાજ આવ્યું. લાગલ જ ઉદયન કુદીને ભૂમિ પર આવ્યું. કે રૂપાળે કુમાર! કેવી સૌંદર્યભરી તરુણાવસ્થા ! તરુણે રાજહસ્તિ પાસે આવીને છલાંગ દીધી. એક છલાંગે ગંડસ્થળ પર જઈને ઊભું રહ્યો. માએ તરુણ પુત્રને ગેદમાં ખેંચે.
સ્વરપ્રવાહ સ્થગિત થતાં વનમાંથી આવેલા હાથીઓ પીઠ ફેરવી હ્યા હતા. કેસરી સિંહ આળસ મરડતા ઊભા થયા. હતા, ને ડરપોક કરતૂરી મૃગ કુદતાં કૂદતાં અદશ્ય થતાં હતાં.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ઉદયન : ૧૭ “વત્સ, તારા બાપને ખૂની હજી જીવે છે.” “હું જાણું છું.”
તે પછી આ રાગરંગ!”
“શાના મા રાગારંગ ! મેં સુવાળાં બિછાનાં સેવ્યાં નથી. પલંગમાં કદી પઢષો નથી. પકવાન કદી આરોગ્યાં નથી. સ્ત્રીને સ્વમમાં પણ સમજી નથી. મા, પછી શાના રાગરંગ!”
“આ બંસી! આ વાતાવરણ ! આ ઘેલી બનેલી ગ્રામ્ય વધૂઓ! બેટા, તારા બાપને ખૂની પ્રદ્યોત આજ મગધના સીમાડા પર લડાઈ છેડી બેઠો છે. મગધના મહામંત્રી બુદ્ધિનિધાન અભયકુમારથી એને પાલો પડ્યો છે. જલદી એ જીતી નહિ શકે, પણ તેટલા કાળમાં આપણે તૈયારીઓ પૂરી કરી લેવી જોઈએ ને !”
“એની જ તૈયારીમાં છું. મા, મને સૂતે ન સમજીશ. સિંહણને પુત્ર છું. તિયારીમાં જ છું. મારા બાલમંત્રી ને મિત્ર યોગંધરાયણને મગધના વર્તમાન મેળવવા મોકલ્યા જ છે.”
ખાખની તૈયારી, બેટા! શું વણાથી વિકરાળ શત્રુ વશ થાય ખરો ! અલબત્ત, સુંદરીઓ જરૂર વશ થાય.” રાણના શબ્દોમાં વ્યંગ હતા.
મા, ત્યારે તે ન સમજી! તે એક દિવસ નહોતું કહ્યું કે રાજા પ્રદ્યોતનું ખરું પરાક્રમ ગજસેના છે.”
“ અવશ્ય. »
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ
એ ગજસેના વિફરી બેસે તે એ વિકરાળ વાઘ ગરીબ ઘેટું બની જાય ને !”
ઘેટું બને કે ન બને, પણ જલદી વિજય ન મેળવી શકે !”
બસ ત્યારે. આ વિણાની સાધના એ માટે જ છે. આ વીણાને સામાન્ય ન સમજીશ, મા ! એ હસ્તિકાન્ત વીણા છે. બાર બાર વર્ષનાં બ્રહ્મચર્ય સાધ્યાં હોય, એ જ આ નાદ સ્વર છેડી શકે. આ સ્વરે સાંભળ્યા કે ગજસેના રણમેદાન છાંડી દેશે.”
“ધન્ય પુત્ર! ધન્ય વત્સ!” રાણી ખુશ થઈ ગઈ.
માએ કંઈ પણ બોલ્યા વિના પુત્રને ગોદમાં લઈ લીધે. ચુમીઓથી એને નવરાવી નાખે. જુવાનીના દ્વાર પર ઉભેલા પુત્રને નાના બાળની જેમ વહાલ કરવા લાગી.
એના વાળ સમાય, ગાલ પૂંછડ્યા ને મીઠા કઠે કંઈ કંઈ ગાવા લાગી ! જુવાન પુત્ર સમજતા કે ત્રિભુવન પર સત્તા ચલાવી શકે તેવી માને વિધાતાએ જોઈએ તેવા સંયોગે ન આપ્યા ! વિધવા માતાનું પૂર્ણ ચંદ્ર જેવું મેં એ નીરખી રહ્યો
“મા, તારા મેં પર કવિત્વ કરવાનું દિલ થઈ આવે છે. પૃથ્વીને અમૃતસુધાથી નાન કરાવતી પૂર્ણિમા શું આ મુખચંદ્રથી વધુ સુંદર હશે! ભગવતી વસુંધરાના હદયપટમાં શું તારા અધરમાં વહેતા અમૃત જેવી સંજીવની સુધા હશે ખરી!”
“બેટા, તું કવિ થઈ જઈશ. કોઈ રાજકુમારીની
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ઉદયન : ૧૭૩ શોધમાં જ છું. કેઈ કાવ્યકલાની રસિયણ શેાધી લાવીશું. મેના-પોપટ જેવાં તમે બંને પછી રાજઝરૂખે બેસી કાવ્યકલ કર્યા કરે છે. પણ બેટા, પહેલાં તારું પિતૃઋણ અદા કર, નહિ તે તારા બાપ જે સૌંદર્ય ઘેલા બની કંઈ કંઈ અનર્થ નેતરી લાવીશ.”
મા, મારા કવિત્વને વિષય તું છે: વીરત્વને વિષય પ્રદ્યોત છે.”
ઉદયન કંઈ કઈ કાલી પંક્તિઓ બોલવા લાગે. મૃગારાણું એને નીરખી રહી. પિતાનું સૌંદર્ય એની રેખાએ રેખામાં ઊતર્યું હતું.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય સેળયું
બળ અને બુદ્ધિને ઝગડે સંસારમાં સર્વત્ર શક્તિનાં ઝરણ ભરપૂર વહ્યા કરતાં હોય છે. નિર્બળ માનવી સહેલાઈથી એનું પાન કરી સબળ બની શકે છે. પણ આશ્ચર્ય અને અનુભવની વાત એ છે, કે એ ઝરણનું પાન કરીને સબળ બનેલા નિબળ પિતાને પ્રાપ્ત થયેલી શક્તિથી અન્ય નિર્બળોને સતાવવાં શરૂ કરે છે! સંત નિર્બળ સબળ બનવા પ્રયત્ન કરે છે, ને એ પણ સબળ બની અન્ય નિર્બળને સંતાપે છે ! આમ સબળ-નિર્બળની ઝાલઝલામણ સંસારમાં ચાલ્યા કરે છે.
શકિત પામીને જેણે ભકિત જાળવી હોય એવા સંસારમાં વિરલા હોય છે. શકિતની સાથોસાથ ગર્વ, અભિમાન ને અહંતા પ્રગટ થઈ જાય છે. સબળ બનેલ માનવી સંસારને પિતાનો સેવક, પિતાના ઉપગનું ધામ માની લે છે, ને પરિણામ એ આવે છે, કે એ સબળને ખાનાર નવે સબળ નીકળી આવે છે. સંસારને કઈ ખાઈ શક્યું નથી. વિષયને કઈ ભેગવી શકયું નથી. સંસાર સહુ કોઈને ખાઈ ગયું છે, વિષયે સહુ કેઈને હણી નાખ્યા છે, આજે જે હણનાર. છે એ કાલે હણનાર છે. આજ જે કસાઈ છે, એ કાલે ઘેટું છે! પણ શક્તિ પામીને પણ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખળ અને બુદ્ધિના અગઢો : ૧૭૧ નમ્ર રહેનાર સતા કે મહેતા સિવાય આ રહસ્ય કાઈ પામ્યું નથી. ક્ષમામ દિર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર દિવસેથી તુ આ નહાતા કહેતા. અરે રાજાએ! તમે સુધરી. તમે સુધરશેા તા પ્રજા સુધરશે. યથા રાજા તથા પ્રજા !
સંસારમાં શકિતનો સટ્ટુપયાગ જેટલા થયેા હશે, એનાથી એના દુરૂપયાગ વિશેષ થયા છે. શક્તિથી શાન્તિનું સામ્રાજ્ય જેટલું પ્રસર્યુ હશે, એનાથી પ્રલયનું પૂર વધુ વહ્યું હશે.
આ તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રતીતિ મહામત્રી યુગ ને તેમના પુત્રે કરી આપી. મગધના રણમેદાન પર શત્રુની ચર્ચા જોવા ગયેલા આ કુશળ જુવાન ઘણા દિવસેા બાદ બધી માહિતી લઇ ને આવ્યા હતેા. વત્સરાજ ઉદયન, રાણી મૃગાવતી અને મહામંત્રી યુગધરની હાજરીમાં આ જુવાન મંત્રીપુત્રે પેાતાની કથા આરંભી:
'
અવન્તિપત્તિ પ્રદ્યોત અને મગધરાજ શ્રેણિક મિ’બિસાર વચ્ચે જે યુદ્ધ લડાયું અને હું યુદ્ધ કહેતા નથી, માત્ર મળ ને બુદ્ધિનો ઝગડા કહું છું. ”
મંત્રીપુત્રની વાતની નવીન પ્રકારની રજુઆતે સહુને આશ્ચર્યમાં નાખ્યા. તમામની યાત વિષેની ઇંતેજારી વધી ગઈ. વાત આગળ ચાલી,
''
વાત એવી અની, કે મધમાં અવન્તિપતિની ચઢાઇના જેવા સમાચાર મળ્યા તેવા મહારાજ શ્રેણિકે પેાતાની મંત્રણાસભા ખાલી. કેટલીએક ગુપ્ત વિચારણા બાદ સહુએ આ યુદ્ધ સ ંચાલનની તમામ જવાબદારી મહામ`ત્રી બુદ્ધિ નિધાન અલયકુમારને સુપ્રત કરી.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ : મત્સ્ય ગલાગલ
“ યુદ્ધતા ખરેખર ભયંકર થવાનું. અવન્તિપતિ સામાન્ય લડવૈયા નહાતા. એના પ્રચંડ સૈન્યખળ પાસે ભલભલા રાજા મામાં તરણું લઇ અધીનત્વ સ્વીકારી સલામતી શેાધતા. મહામંત્રી અભયકુમારે સૈન્યને સજ્જ થવા આજ્ઞા આપી, પણ ખીજી કંઈ વિશેષ તૈયારી ન કરી.
વાવટાળને વેગે. અર્થાન્તનું લશ્કર આવી રહ્યું હતુ. હવે તા કાલે પાટનગરીના દુ`ને ઘેરી લેશે. છતાં રે, મહામંત્રી કાળઝાળ દુશ્મનને થભાવવા રણમેદાન પર મગધની સેનાને કાં દ્વારતા નથી ? મગધના ચાદ્ધાઓ કંઇ સામાન્ય નહેાતા, છતાંય મગધની પ્રજાને પેાતાના બુદ્ધિનિધાન મંત્રોમાં શ્રદ્ધા હતી, વિશ્વાસ હતા. એ માનતી કે આ ધર્મવીર ને ક`વીર, સુરત મંત્રી એવા કાઇ ચમત્કાર કરશે કે શત્રુનું સૈન્ય વગર લડયે ભાંગી પડશે.
શ્રદ્ધાની પણ કસેાટી થાય એવી કટોકટી ઊભી થઈ. કાળભૈરવ જેવા અવન્તિપતિએ રાજગૃહને ઘેરી લીધુ. એની સાગર સમી સેના દૂર દૂર સુધી પથરાઇ ગઈ. હાથીએ હુંકાર કરવા લાગ્યા. અશ્વો ખૂ`ખારવા લાગ્યા. રાજગૃહની સળગતી ભાઇ આળંગવાની ને વહેતી ખાઈ તરવાની ચેાજના ઘડાવવા લાગી. ચૌદ ચૌદ ખડિયા સામ'તરાજાગ્માને જુદી જુદી કામગીરી પર મૂકી દીધા.
આટઆટલી મગધને રાળવાની તૈયારી છતાં મહામંત્રી અભયકુમારના પેટનું પાણી પણ હાલતું નથી. છેલ્લા ચારેક દિવસથી વહેલી પ્રભાતે રાજદુગાઁ પર કેટલાક ધનુધરા સાથે એ દેખાય છે. હવામાં એ ચાર તીર એક કાગળના કટકા
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
બળ અને બુદ્ધિને ઝગડે : ૧૭૭ સાથે ચાલ્યાં જતાં દેખાય છે, બાકી કઈ પ્રવૃત્તિ દૃષ્ટિગોચર થતી નથી. છતાં પ્રજા નચિંત છે કારણ કે પિતાના પ્રાણ એક જવાબદાર વ્યક્તિના હાથમાં સલામત મૂક્યા છે.' | શ્રદ્ધા મોટી વસ્તુ છે. કેટલાક દિવસો બાદ અવનિતપતિની સેના મોટા ઘોંઘાટ સાથે ઘેરે ઉઠાવીને પાછી ફરી. રાજા પ્રદ્યોત તે એવા વેગથી પાછો ફર્યો કે ન પૂછો વાત! અને રાજધાનીમાં પહોંચીને એણે ચૌદે ચોદ ખંડિયા સામંત રાજાઓને કેદમાં પૂર્યા! પણ કંઈ વાંકગુને ! બિચારા સામંત રાજાએ તે ઈનામને બદલે કારાગૃહ મળેલું જોઈ આભા બની ગયા.
બીજે દિવસે એમને ન્યાયસભામાં ઊભા કરવામાં આવ્યા, ત્યારે બધા ભેદ ખુલ્યા. રાજા પ્રદ્યોતે કહ્યું કે “રણ મેદાન પર આવીને શત્રુ સાથે ભળી જવાને ભયંકર દ્રોહ તમે કર્યો છે. એની સજા માત્ર દેહાંત દંડની જ હોઈ શકે !”
“પણ મહારાજ અવતિ પતિ પાસે એનું કઈ પ્રમાણ તે હશે ખરું ને!” રાજાએ પૂછયું.
જરૂર. જુઓ આ તમારો છૂપે પત્રવ્યવહાર ને તમારા તંબૂ નીચેથી નીકળેલું આ જરજવાહર !”
અવન્તિપતિના ઈશારા સાથે એ બધું હાજર કરવામાં આવ્યું. ઘડીભર ચોદે સામંત રાજાઓ એ જોઈ રહ્યા. ભારે બનાવટ કરવામાં આવી હતી. એ પત્રો મગધના મહામંત્રી અભયે લખેલા હતા, તેમાં જે સામંત રાજાએ મગધને જતાવી દે તમને ઈનામ હતાં. આ પત્રમાં કોને અવતિને કયો ભાગ આપ, ને કેને મગધને કયો ભાગ આપ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ : માય ગલ્લાલ જે ઉમે રેડ જરજવાહર કેટલું કાપવું તેને ઉલ્લેખ હતો. કેટલાકને તે પહેચા વધાની વાત પણ એમાં હતી. ને જેને “ોંચાડવું હતું તેના તંબૂ નીચે હતા એ મળી પણ આવ્યું હતું. રજૂ થયેલું જરજવાહર એને પ્રત્યક્ષ પુરા હતા. કહે, આથી વધુ સાબિતી શું જોઈએ?
મહારાજ, આ તરકટ છે, મહામંત્રી અભયકુમાર બુદ્ધિનિધાન કહેવાય છે. હજાર લશ્કરનું બળ એક એના મસ્તિષ્કમાં છે. ”
હું બધું જાણું છું ભગવાન મહાવીરની પરિષદામાં મારી જેમ એ પણ બેસનારે છે. પણ જ્યારે મગધના પાટનગરમાંથી એક પંખી પણ આવી શકતું ન હોય ત્યારે આ બધુ કેમ આવ્યું?”
“અમે પણ એ જ પ્રશ્ન કરીએ છીએ. મહારાજ, આ તે એની પૂર્વતૈયારી જ હોય. એની રાજરમત જલદી સમજાય તેવી નથી. અને અમારી રાજભક્તિને નાણી જેવી હોય તે ગમે તે પળે અમે કસોટીમાં ખડા રહેવા તૈયાર છીએ.” સામંત રાજાઓના અવાજમાં સત્યને નિર્દોષ હતા.
અવન્તિપતિ પ્રોતના દિલમાંથી શંકાની વાદળી સરકી ગઈ એને તરત જ ભાન આવ્યું, કે બુદ્ધિનિધાન મંત્રી એને આબાદ બનાવી ગયે. હવે ગમે તે રીતે એને બદલે લેવું જોઈએ.
ફરીથી કૂચ કરવી? થાકેલું સિભ્ય આ જાતના પ્રથમ હીન રઝળપાટથી કદાચ કંટાળી ઉઠી બળ કરે તે! હાય
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
બળ અને બુદ્ધિના અા : ૧૭૯
કારાગૃહમાં બંદી બનીને અમાન પામેલા સામત રાજાએ હવે એઈએ તેટલા ઝનૂનથી ન પણ લડે તે ?
તા!!! તેર મણના તા!
અવન્તિપતિએ આખરે નિર્ણય કર્યો કે બુદ્ધિનિધાનને બુદ્ધિથી જ પરાસ્ત કરવા !
X
ર
27
“ ખૂળ કરી, બુદ્ધિનિધાને ! ધન્ય મંત્રો ! ” રાણી મૃગાવતી વચ્ચે બેસી ઊઠયાં.
“ને ખૂબ કરી મારા ખાલમંત્રીએ ! ભારે ભેદ લાવ્યો. વારુ, પછી શું થયું તે કહા ! ” બાલરાજા ઉડ્ડયને કહ્યું.
*
66
અળ અને બુદ્ધિના ઝઘડા આગળ વધ્યું: ” મંત્રી ચાગ ધરાયણે વાત આગળ ચલાવી.
૮૮ અવન્તિપતિ એ ઉજૈનીની કુશળ ગણિકા આલાવી. મહારાજ, અવન્તિકા સુંદરીએ ભારત ભરમાં વિખ્યાત છે. મદ્રની સ્ત્રીઓને રૂપ હાય છે, કામરુ દેશની સ્ત્રીઓમાં કામણુ હાય છે: પણ અવન્તિકાઓમાં જે સૌ`, સાહિત્ય ને સંસ્કારને ત્રિવેણી સંગમ હાય છે, તેવા અન્યત્ર મળતા નથી ! વિશ્વમાં જુએ તા એ અગ્રેસર, કાવ્ય, છંદ, દુહા, હેલિકા-પ્રહેલિકામાં એ પ્રથમ આવે! શણગારમાં જુએ તા એનું ચાપલ્ય સહુથી ચઢતું. રાજકારણ ધર્મ કારણું સહુમાં એ ભાગ લે! અવન્તિની અભિસારિકાએ પર તા ભલભલા ચાગીઓ ઘેલા બની ગયા છે!”
“ વાતમાં બહુ મેણુ નાખીશ મા!” મનીધર
માલ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ : મત્સ્ય ગલાગલ
યુગ'ધરે પુત્રને અન્ય વિગતાના પ્રવાહમાં ઘસડાતા જોઈ કહ્યું: તાકાત હાય તા તારા રાજાને એવી કાઈ અદ્ભુત અવન્તિકા લાવી ક્રેજે !”
66
“ એ તેા નક્કી કરી રાખી છે.”
“ કાણુ ?
''
""
16
વાસવદત્તા !
,,
મહારાજ પ્રદ્યોતની લાડઘેલી પુત્રો? વાહ, ઘર ફાડવું ત્યારે સામાન્યનું શું કામ ફાડવું! વારુ, વારુ! તુવે તારી વાત આગળ ચલાવ. ” રાણી મૃગાવતીએ કહ્યું.
‘ રાણીજી, આપ જાણેા જ છે!, કે ભગવાન મહાવીરે પેાતાના ઉપદેશને આચરણમાં મૂકનારનો એક સંધ-સમાજ સ્થાપ્યા છે. એમાં સાધુ, સાધ્વી, ગૃહસ્થ પુરુષ ને ગૃહસ્થ સ્રો એમ ચાર ભાગ પાડવા છે. ભગવાન મહાવીરના અનુયાયી ગૃહસ્થ પુરુષ તે શ્રાવક કહેવાય, ગૃહસ્થ સ્ત્રી તે શ્રાવિકા કહેવાય. આપણાં ચદતા જેમના હાથે અડદના બાકળા તેમણે લીધા હતા, તેમને સાધ્વી સમુદાયનાં નેતા
મનાવ્યાં છે.
* ભગવાન મહાવીર કૅવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુધી એકાકી હતા. પછી તે અપાપા નગરીમાં આવ્યા. અહીં, ૧૧ બ્રાહ્મણુ પડિતાએ સહુ પ્રથમ પેાતાના શિષ્યગણુ સાથે તેમના ઉપદેશને સ્વીકાર્યાં ને શિષ્ય થયા. આમ જ્ઞાની, ધ્યાની તે તપી બ્રાહ્મણેાએ ભગવાનને મા પ્રથમ ગ્રંથો. પછી રાન્ત શતાનિકને ત્યાં રહેલી ચંદનાએ પણ સંસારત્યાગની ઇચ્છા દાખવી. એને પ્રથમ સાધ્વી બનાવી અભયકુમાર પ્રથમ શ્રાવક થયા.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
બળ અને બુદ્ધિને ઝગડે : ૧૮૧ આમાં સંસારમાંથી સંન્યાસ લેવાની તાત્કાલિક સગવડ ન હોવાથી, છતાં ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશને અનુસરવાની પૂર્ણ તૈયારી હોવાથી મહામંત્રી અભયકુમાર પ્રથમ શ્રાવક થયા. ભગવાન મહાવીરના અનુયાયીઓને સંઘ રચાયે, એટલે એ સંઘના હરકોઈ સભાસદ માટે એમને અમાપ પ્રેમ! અને સાથે પ્રેમ તે સર્વ કંઈ કુરબાન કરવા તૈયાર રહે.
આ પ્રેમને ગેરલાભ લેવાને રાજા પ્રદ્યોતે નિર્ણય કર્યો. એણે સર્વ કળાકુશળ એક ગણિકાને શ્રાવિકા બનાવી. ભગવાન મહાવીરને ઉપદેશ શિખવાડ્યો ને મોકલી રાજગૃહિમાં!
ભગવાન મહાવીરના ધર્મના અનુયાયી શ્રાવિકા બનીને આવેલી આ અવન્તિકાઓ, રાજગૃહિમાં તે ભારે ધૂમ મચાવી. સાધુઓ માટે જેલાં પાંચ મહાવ્રતની જેમ ગૃહશા માટે જાયેલાં પાંચ અણુવ્રતની ને સાત શિક્ષાવ્રતની એ ચર્ચા કર્યા કરતી. કેઈને ઉપદેશ દેતી ને કહેતી“જુઓ ભગવાન મહાવીરે ગૃહસ્થો માટેનાં આ વ્રતે આમ કહ્યાં છે.
જુઓ. સ્થલ હિંસાના ત્યાગી સ્ત્રી પુરુષે કેઈને બાંધ નહિ, વધ ન કરે, અંગપ્રત્યંગ ન કાપવું. ગજા ઉપરાંત ભાર ન ભરે. કોઈને ભૂખ્યા તરસ્ય ન રાખ. એવી રીતે સ્થૂલ મૃષાવાદમાં કોઈ પર આળ ન મૂકવું, ગુપ્ત વાત પ્રકાશિત ન કરવી, સ્ત્રી-પુરુષના મર્મ ન ખેલવા, બેટી સલાહ કે ખોટા લેખ ન કરવા. સ્થૂલ ચૌર્યના ત્યાગી શ્રમણોપાસકે ચેરીની પ્રેરણા ન કરવી, ચેરીને માલ ન સંઘરે, બે વિરોધી રાજ્ય નિષેધ કરેલી સીમા ન ઓળંગવી, વસ્તુમાં
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ર : વરસ સલાકાર ભેળસેળ કે બનાવ્રત ન કરવી. કુડાં તેલ માપ ન કરવાં. ચાવતમાં પોતાની પત્ની કે પોતાના પતિમાં સંતોષ ધર. પુરુષ વેશ્યા, કુમારી ને વિધવા ન વાં. શૃંગારશ્ન ન કરવી. આ વિવાહ ન કરવા. ને છેલ્લું પરિગ્રહવ્રત એમાં ગૃહ શેત્રવાતુ (ઘરજમીન, હિરયસુવર્ણ, ધનધાન્ય, પશુ ને ઘરવખરીનું પ્રમાણ નકી કહ્યું. આ ઉપરાંત સાત શિક્ષાત્રત ધારીને શ્રાવક* કહે.”
વાહ, કેવી સુંદર વ્યાખ્યા! એક તરફ ભર્યું ભર્યું રૂષ ને બીજી તરફ આ વૈરાગ્ય ! વાત મહામંત્રી અભયકુમાર પાસે પહોંચી. શ્રાવિકાનું જ્ઞાન જોઈ તેઓ ખુશ થઈ ગયા, ને દરેક પ્રકારે સગવડ કરી આપી. વાત વધતાં વધતાં એક દહાડો એક સાધર્મિક (સમાન ધર્મવાળાની)ના હકે તેણીએ પર્વના દિવસે મહામંત્રીને ભેજન માટે નિમંત્રણ આપ્યું. રાજકાજમાં નિપુણ મંત્રીરાજ ધર્મમાં સરળ ચિત્ત હતા, આમંત્રણને સ્વીકાર કરી જમવા આવ્યા.
પિલી બનાસ્ટી શ્રાવિકોએ ભેજનમાં કેફી વસ્તુ ભેળવી હતી. ભેજન કરતાંની સાથે મહામંત્રો બેભાન બની ગયા. યોજના પ્રમાણે અવન્તિના ફત તૈયાર હતા. એક રથમાં નાંખીને સહુ ઉપડી ગયા. વહેલું આવે ઉજજૈની !
“મહામંત્રી અભયકુમાર જાગ્યા ત્યારે જોયું તે આવન્ડિકા કારાગારમાં ! એમણે જોયું કે ચતુર કાગડે ઠગા છે! પણ આ તો અભયકુમાર ! ક્યાં જાય ત્યાં માગ મુકાવે તે નર! અવન્તિમાં ય એની લાગવગ વધી ગઈ. સહુ
* શ્રોત્તિ હિતવાસયાનિ યઃ સ શ્રાવ : હિતોપદેશ સાંભળે તે શ્રાવક
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
બળ અને બુદ્ધિનો ઝગડે : ૧૮૩ જેલમાં ય એની સલાહ લેવા આવે! રાજા પ્રોતની રાણ શિવાદેવીને એના પર પૂરો ભાવ! એક દહાડે કર્ણાટકને એક હત કંઈક સમશ્યા લઈને આવ્યો, અવતિને તે આવી બાબતમાં અભિમાન ! એણે અનેક વિદ્વાનો, બુદ્ધિમાનેને નેતર્યા, પણ કેઈ સમશ્યા બેલી ન શકયું!
એ વેળા રાજકેદી અભયકુમારે સમશ્યા ઉકેલી આપી. અવન્તિ શરમમાંથી બચી ગયું. એક વાર રાજાને પ્રિય હાથી ગાંડા થઈ ગયે. એને લડાઈ જેવું વાતાવરણ સર્જી ડાહ્યો કરી દીધું. રાજા પ્રદ્યોત ખુશી ખુશી થઈ ગયો, ને એક વચન માગવા કહ્યું. એણે કાં વખતે માગીશ.
રાણબા, અભયકુમાર છે મગધને યુવરાજ, પણ ગાદી નથી લેવાનો. એ તે સર્વસ્વ ત્યાગીને વહેલ માટે ભગવાન મહાવીરને પંથે પળવાને.
પણ અત્યારે ક્યાં છે એ?” રાણીએ પૂછ્યું.
એ ઉજજેનીમાં બેઠે લહેર કરે ! એણે તે પ્રતિજ્ઞા કરી છે, કે ભલે રાજા મને બેભાન કરી; છાનામાના ઉપાડી લાવ્યા. પણ હું તે રાજાને સાજા સારા, અવન્તિની બજાર વચ્ચેથી બંદીવાન બનાવીને લઈ જઈશ. અને તે જ મારું નામ અભયકુમાર !”
સહુ હસી પડ્યા. પણ રાણી મૃગાવતી તે ગંભીર રહ્યાં ને બોલ્યાં “અત્યારે હસવાને સમય નથી. કાળ માથે ગાજે છે ! રાજા પ્રદ્યોત હવે નિવૃત્ત થયે હશે. એને ત આ સમજે !”
સહુ ગંભીર બની ઐયા
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્સ્ય સત્તરમુ
મગળભૂતિ મહાવીર
આખરે એક દિવસ રાજા ચંડ પ્રદ્યોતના ભ્રમ ભાંગ્યા. રાણી મૃગાવતીએ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં તને જવાખ આપી દીધા.
<<
‘સૂર્યને હજાર કમલિનીએ હાય, કમલિનીને એક જ સૂર્ય હાય. સતી સ્ત્રીને મેળવવાના મનારથા છાંડી ક્રેજે. કંઇક સ્વધર્મના વિચાર કરતા થા, રાજા !
99
રાજા પ્રદ્યોતના ક્રોધાગ્નિ આ જવાખથી પ્રચંડ અની બેઠા. અરે, એના અજોડ સામર્થ્યને ચાલાકીથી સહુ ધૂળ મેળવનારા મળ્યા. વિશ્વાસે જ પેાતાનું વહાણ ડૂબ્યુ. દુનિયા વળી કઈ વિશ્વાસ કરવા લાયક છે! એણે વત્સદેશને નાશ કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરી. આંધિ, વાવટાળ ને ઉલ્કાપાત સમી સૈન્ય ને શસ્ત્રસામગ્રી સાથે એ કૌશાંબી પર ચઢી આવ્યેા. આ વખતે કાઇના છેતો એ છેતરાય તેમ નહાતા. કાઈ ના મનાવ્યે માને તેમ ન હતા. સંસારમાં ન્યાય, નીતિ કે ધર્મ છે જ કયાં કે હવે હું એનું પાલન કરું! અધી તે સંસારના ધર્મની ભારે ચિંતા રહે છે!
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગળમૂર્તિ મહાવીર : ૧૮૫
કૌશાંખી અને અવન્તિ વચ્ચે દિગ્પાળ ટાઢી જાય તેવુ યુદ્ધ જામ્યું. રાજા પ્રદ્યોતે ત્વરાથી એના નિકાલ લાવવા પેાતાની ગજસેનાને મેદ્યાનમાં હાંકી. પળવારમાં ગઢના દ્વાર તૂટ્યાં સમજો ને કૌશાંખીનું સત્યાનાશ નીકળી ગયું. માના !
હાથીએ ગજારવ કરતા કિલ્લા તરફ ધસ્યા. એવામાં અચાનક હસ્તિકાન્ત વીણાના સ્વર છૂટથા! વાતાવરણું નવા પ્રકારના ભાવથી ગૂંજી રહ્યું. ભયંકર પહાડ જેવા હાથીઓના કાનમાં એ સ્વર પ્રવેશ્યા કે જાણે ધૂળના ઢગલા જેવા ઢીલાઢસ થઇ ઊભા રહ્યા. માવાએ ઘણાં અંકુશ માર્યા, ખમે વાર મહુ-જળ પિવરાવ્યું પણ હાથી ન માન્યા તે ન માન્યા !
એ દિવસે એમને પાછા લઈ જવામાં આવ્યા. બીજે દિવસે ખમણી તૈયારી સાથે એમને મેદાન પર લાવવામાં આવ્યા. અધા હાથી ભયંકર નશામાં કાળ-ભુજંગ જેવી ફા ઘૂમાવી રહ્યા હતા. લિાનાં દ્વારના કચ્ચરઘાણ વચ્ચે સમજો ! હાથીઓને હુલકાર્યાં! હાથીએ ધસ્યા, પણ ત્યાં તે ફરી પેલા સ્વર સંભળાયા. ઉછળતા મહાસાગર ઠંડાગાર ! સૂંઢ માંમાં ઘાલીને બધા ચૂપચાપ ઊભા થઈ રહ્યા. રાજા પ્રદ્યોત પેાતે રણમેદાન પર આવ્યેા. પણ એનાથી ય કઇ અન સ!
ય
('
મહારાજ, કાઇ હસ્તિકાન્ત વીણા બજાવે છે. મારલી પર સાપ નાચે એમ આ વીણા પર હાથી નાચે. આ હાથીસેનાને હવે ઉપયોગમાં લેવી નકામી છે. જો જંગલમાંથી હાથી ખેલાવતી હાય એવા · પ્રિયકાન્ત’ સ્વરે એમાંથી છૂટયા, તા આ બધું ભાંગી કચડી, બંધન તાડી જંગલમાં ચાલ્યા જશે. ”
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ : મત્સ્ય ગલામા
અવન્તિના વિજયની ચાવીરૂપ હાથીચેના આ રીતે નિષ્ફળ નીવડી. એને સૈન્યના પાછળના ભાગમાં લઇ જવામાં આવી. પણ હવે લડાઈ અવશ્ય લાંખી ચાલવાની. રાજા પ્રદ્યોતે લાં ઘેરા માટેની તૈયારીઓ કરી લીધી. પેાતાની રાણીઓને રણમેદાન પર ખેલાવી લીધી. અન્નના ભડારા માણવામાં આવ્યા. તમામ રસ્તાઓ પર ચાકીએ મી દેવામાં આવી જેથી કૌશાંબીમાં અનાજના કણ પણ ન જાય.
ઘેરા ઘાલ્યાને દિવસેા વીતતા ચાલ્યા. ખ'ને પક્ષમાં ભીંસ વધતી ચાલી. કૌશાંખીના ભડારા ખાલી થતા ચાલ્યા ને અવન્તિનુ સૈન્ય પણ ખેતરામાં ઉગાડેલા કેડ઼ી અન્નથી ને હળાહળ ભેળવેલા જળપાનથી રોગીષ્ટ ખન ચાલ્યું. છતાંય અવન્તિના સન્ય માટે બહારથી અન્ન-જળ આણવાના ઘણા સગ્રેગેા હતે.
રાજ પ્રદ્યોત પાતાના નિર્ણયમાં અડગ હતા. કૌશાંઅને પાદર અનાવીને જ પાછા ક્વા એ!
યુદ્ધની દેવી એવી છે, કે કઇ મળે પેાતાને કૃપાપ્રસાદ કાના પર ઉતારશે, તે કઈ નિશ્ર્ચિત કહી ન શકાય.
અને રણખેલનને ઉત્સાહ પશુ એવે છે, કે એ મરવા મારવા મ્રિવાય મોજી કઈ ગગુતરી કરતા નથી.
વાતાવરણુ ધીરે ધીરે અભીર ખનતું ચાલ્યુ ! યુદ્ધને ઉત્સાહ આસરતા ચાલ્યા ને આવતી કાલની ભયંકર ૫નાએ આવવા લાગી. આ પ્રલયમાંથી ઉગારના કાઇ ઉપાય જડતા નહતા. હાથી અને મગરના ગ્રાહ થયેા હતેા. હાથી એવા કાદવમાં ખૂચ્યા હતેા કે એનાથી પીછેહઠ શકય
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળસૂતિ મહાવીર : ૧૦૭ નહેાતી. ને મગર એવા દાંત ભીડાવી દીધા હતા કે છેડયા છૂટતા નહોતા! આ ગંજબધ કોણ છોડાવે ! મૃત્યુ સિવાય તે કેશુ? અભિમાની હંમેશાં આધાર વિનાના હોય છે. સવમાનથી સામે મુખે ઘા દઈને ને સામી છાતીએ ઘા ઝીલીને મરવાનો સહુએ સંકલ્પ કર્યો !
| આમ શત્રુરૂપી દવમાં આખું કૌશાંબી ભીંસાઈ રહ્યાં હતું, ત્યાં એકાએક શાતિના સમીર વાયા. દિશાઓમાં પ્રસન્નતા રેલાઈ રહી. દવજલન્તી દુનિયાને ઠારવા આકાશમાં જાણે નવમે આવ્યા હોય એવા, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કોશબીના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. અગ્નિભરી મરુમૂમિમાં જાણે શાન્તિની સરિતા રેલી રહી.
રાણ મૃગાવતીને દ્વારપાલે આ વૃત્તાંત નિવેદિત કર્યો. મૂંઝાઈ બેઠેલી રાણી પ્રફુલ્લિત થઈ ઊઠી. એણે નિરાધારના તાથને ઉદ્ધારવા આવતે દ. પિતાનું અભિમાન, છળ, બુદ્ધિ, બળ બધું થાકી ચૂક્યું હતું, ત્યાં અનાથના નાથ આંગણે પધાર્યા. એણે મહામંત્રીને આજ્ઞા કરી:
“નાં દ્વાર ખેલાવો. ભગવાનનાં દર્શને જઈએ.” “પણ રાણીજી, બહાર કાળમુખ શત્રુ બેઠે છે ”
ભલે બેઠો. વસુધા પર સુધાની સરિતા વહેતી હોય, પછી હળાહળની પણ શી પરવા! જેની ચરણરજથી રેગ નાશ પામે, જેના કૃપાકટાક્ષથી ગૃહે કુટિલતા તજે, જેની દષ્ટિ માત્રથી વાઘ ને બકરી મત્રી સાધે, એ આ પ્રભુ છે. પવિત્ર જીવનની શકિત આપણે દંભી, સ્વાથી ને કુટિલ બની ભૂલી ગયા છીએ. આજ પરમ તારણહારનાં પગલામાં કાં તે
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ : વત્સરાજ ઉદયન આપણે નાશ કાં આપણે ઉદ્ધાર ! એક રીતમાં આપણને કંઈ ખવાતું નથી.” - “પણ રાણીજી, કંઈ માનવબુદ્ધિ વાપરવાની ખરી કે નહિ? બસ, આંધળા થઈને ઝંપલાવી દેવાનું !”
મહામંત્રીજી, તમે દુનિયાના રાજશાસનના દેર ચલાવ્યા છે. હું તે સ્ત્રી છું, પણ એક વાત શીખી છું.
જ્યાં માનવબુદ્ધિ મૂંઝાઈને ઊભી રહે, આપણું ડહાપણની સીમાં આવીને ખડી રહે, ત્યાં આપણા વિશ્વાસને પાત્ર પૂજનીય વ્યક્તિમાં સર્વ આકાંક્ષાઓ સમર્પિત કરી દેવી ! મંત્રી, ચંડપ્રદ્યોત પણ પિતાને ભગવાનને ભક્ત કહાવે છે! કાં એની ભક્તિ સાચી ઠરે છે, કાં એની ભક્તિની ફજેતી થાય છે»
મહામંત્રી કંઈ ન બોલ્યા. કહેવાનું મન તે ઘણું થયું કે નિશાળમાં એક ગુના હાથ નીચે સે નિશાળિયા હાયએથી શું બધાને સમાન વિદ્યા વરશે! વળી આ વાત ગઈ કાલે કાં યાદ ન આવી? આ તે વાર્યાનું જ્ઞાન નથી, હાર્યાનું છે. છતાં ભલે ! ભૂંડા બહાને મરવું એના કરતાં સારા બહાને મરવું સારું કે મહામંત્રી યુગધરે સેનાને કેશરિયાં માટે તૈયાર રહેવા આદેશ આપ્યો. સ્ત્રી-બાળકને ગુપ્ત રસ્તે ચાલ્યા જવા હુકમ કર્યો ન કર્યો ને કૌશાંબીના દુર્ગના દરવાજા ખેલી નાખ્યા. એ દ્વારમાં થઈને રાણી મૃગાવતી સાદાં વસ્ત્રો સજી ભગવાનના દર્શને જવા નીકળ્યાં!
( શ્વાસોશ્વાસ થંભાવીને માનવી નીરખી રહે એવી આ ઘડી હતી. પ્રત્યેક ઘડી એક અસ્તિ-નાસ્તિ લઈને વીતતી
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળસૂતિ મહાવીર : ૧૮ હતી હમણાં અવન્તિની ચમસેના નગરમાં પેઠી સમજે. હમણું ઝાટકા ઊડ્યા સમજે ! ભર્યું નગર સ્મશાન બની ગયું માને ! - પણ પળેપળ શાંત વીતતી ચાલી. બીજી તરફ અશોક વૃક્ષ નીચે બેઠેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની અમૃતવાણું વાતાવરણમાં ગૂંજી રહી. શરદના ચંદ્ર જેવા ભગવાનના મુખમાંથી. સુધા ઝરતી હતી. એમની પરિષદામાં રાણું મૃગાવતી આવીને બેઠી! એણે માર્ગમાં જ જોયું હતું કે એક હંસનું નાનું શું બચ્ચું બિલાડી સાથે ગેલ કરી રહ્યું હતું. મંત્રી રાજને ઈશારાથી બતાવ્યું હતું કે જુએ, અલૌકિક વિભૂતિઓના નિર્મળ જીવનને આ પ્રભાવ ! આપણે તે જન્મથી જ જૂઠું, વંચનાભર્યું ને દંભી જીવન જીવ્યા ! જીવનપ્રભાવની આપણને શી ગમ!
શ્રમણ ભગવાનનાં ચાતક શા નયન એક વાર રાણું મૃગાવતી ઉપર ને બીજી વાર સામે જ ગદાહાસને બેઠેલ રાજાપ્રદ્યોત પર ફરી ગયાં. એ નયનપ્રકાશમાં રાણીએ ઊંચે જોયું તે સામે જ રાજા ચંડપ્રદ્યોત ! અરે, કાળનું કેવું પરિબળ યમરાજ જે રાજા નમ્ર ભક્તિવંત ગૃહસ્થના લેબાશમાં હતો. લેકે એને ચંડ કહેતા, પણ અહીં તે શાંતિને અવતાર થઈને બેઠો હતો. ભગવાનની વાણી એને સ્પર્શતી હોય એમ એના ચહેરા પરથી દેખાતું હતું! માનવી પણ પરિસ્થિતિનો ગુલામ છે ને !
આસોપાલવનાં પાન ધીમી હવામાં સહેજ ખખડ્યાં. ભગવાનની વાણીમાં એ જ સ્વાભાવિક પલટે આવ્યું.. ભરી પરિષદામાં કોઈને એ વાતની જાણ ન થઈ, પણ રાણી મૃગાવતી અને રાજા ચંડપ્રદ્યોતનું અંતર હકારા ભણવા લાગ્યું છે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦ : મહી–ાલા
“હે મહાનુભાવે, વય ને યૌવન પાણી વેગે ચાલ્યાં જાય છે. ચાળણમાં પાણી ભરી રાખવું ને કામનાઓ પૂરી કરવી, બંને બરાબર છે. ભેગી ક્કી તૃષણ શમતી નથી. વેસ્થી અંતરની આગ ઠંડી થતી નથી. કામ પૂર્ણ થવા શક્ય નથી, અને જીવિત વધારી શકાતું નથી.”
મધરાતને શીળે પવન રેતીને બરબચડા પટને એક સમાન બનાવી દે, એવાં સહુમાં અંતર બની ગયાં. “તમે શાની છે કે નહિ, તેની ચિંતા નથી. તમે તર્કવાદ કે તવવાદમાં કુશળ છે કે નહિ, તે જાણવાની જરૂર નથી. સંચમ, ત્યાગ ને તપ તમારી પાસે હોય, તે તમારું કલ્યાણ કરે પૂરતાં છે.” |
ભગવાન તે દષ્ટાંતશૈલીથી ઉપદેશ આપનારા હતા. એમણે તરત જ એક દષ્ટાંત ઉપાડ્યું.
મહાનુભાવ, આસક્તિ ભારે મૂંડી ચીજ છે. આ ભેગવવાથી શાતિ થતી નથી, પણ એથી આહુતિ આપેલ અગ્નિજવાળાની જેમ ભેગલાલસા વધે છે. એક સાચું બનેલું દૃષ્ટાંત તમને કહું છું.
ચંપાનગરીમાં એક મહાકામી શ્રીલ પટ સોની હતો. તે કયાં જ્યાં જતા ત્યાં ત્યાંથી રૂપાની કન્યાએ પસંદ કરીને લાવતે, ને પાંચસે સેનૈયા આપીને તેની સાથે પરણતે. આમ કરતાં કરતાં એણે પાંચસે સ્ત્રીઓ એકઠી કરી. પણ જેમ જેમ આઓની સંખ્યા વધતી ગઈ, તેમ તેમ સ્ત્રીઓના શીતલ માટેની તેની શંકા વધતી ગઈ. એણે કેટકિલ્લાવાળું મકાન બનાવ્યું. અંદર કોઈ પ્રવેશી ન શકે તેવા ખંડ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
:. :
મંગળમૂર્તિ મહાવીર : ૧૯૧ અભાવ્યા. દરવાજા પર ભચંકર પંઢ પહેરેગીર મૂકવા. તેમજ તમામ પત્નીઓને પા કરી કે જે સ્ત્રીને પોતાની પાસે આવવાને વારે હોય તેજ સ્નાન કરે, શંગાર કરે, વસ્ત્ર ભૂષણ સજે! બીજી કઈ કંઈ ન કરે !
આ પ્રમાણે ક્રમ ચાલ્યા કરે, પણ એની સ્ત્રીઓ ઉપર વિશ્વાસ આવે જ નહિ. કોઈ બારી ઉપાડી રાખી હવા આરેવાદવા ચાહે આ મુપિત થઈ જાય. પિતાના કઈ મિત્ર સાથે હસીને વાત કરે તે ભારે વહેમમાં પડી જાય. આ કારણે એણે મિત્રાને આવતા બંધ કર્યા ને પાસે મિત્રને ત્યાં જતે બંધ થયો.
એકવાર એવું બન્યું, કે સોનીને કેઈ બાળમિત્ર એને જમવાનું નિમંત્રણ આપવા આવ્યો. સનીની ઈરછા તે નહતી, પણ આ મિત્રને ના કહી શકાય તેમ પણ નહતું. અનિચ્છાએ જવાનું કબૂલ કર્યું, પણ પાંચસોય સ્ત્રીઓને બોલાવી હુકમ કર્યો કે તમારે હું ન આવું ત્યાં સુધી ખંડની બહાર ડોકિયું પણ ન કરવું!
સોની મિત્રને ઘેર જવા રવાના થયા. પાંચસો સ્ત્રીએએ ભારે છુટકારાને દમ ખેંચે. સનીને પાછા ફરતાં વિલંબ થશે, માટે સહુએ ઘણે દિવસે બહાર ફરવા જવાને ઈરાદો કર્યો. પાંચસોએ સ્નાન કર્યુંશુંગાર કર્યો, વસ્ત્રાભૂષણ સજ્યાં, ને હેલિ-પ્રહેલિકા મચાવતી બહાર નીકળી. સંજોગની વાત છે. પેલે સની અડધે રસ્તેથી પાછો ફરી ગયે. એને પિતાનું અંતઃપુર સૂનું મૂકવું ન ઇચ્યું. ને બધી સ્ત્રીઓ જાતંત્ર રીતે આનંદપ્રદ માણતી હતી, ત્યાં આવી પહયે!
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ
“બધી સ્ત્રીઓને ઠાઠ માઠે સાથે આનદ્ન પ્રમાદ કરતી જોઈ ને સેાનીને પગથી તે માથા સુધી ઝાળ લાગી ગઈ! એણે એક સ્ત્રીને પકડીને ગળચી મરડીને મારી નાખી. સેાની એસાડવા તા ગયા રાક્, પણ પેલા અખળાના મનમાં આવ્યું, કે અરે, આ એકને મારી નાખી. હવે એકે એકે આપણું સહુને મારી નાખશે. એટલે પેાતાના જીવ ખચાવવા અબળા સમળા બની. હાથમાં રહેલાં દપ ણું વગેરે સાધનાથા સાનીને ઝૂડી નાખ્યા. સેાના ત્યાં ને ત્યાં ૫'ચત્વ પામ્યા. સ્ત્રીઓ એના શમ સાથે ચિતા જલાવી સતી થઈ !”
ભગવાન ચે!લ્યા. એમની વાણીએ વિરામ લીધા. આખી પરિષદાનાં દૃષ્ટિ—શર ચંડપ્રદ્યોતને મૂંગાં મૂંગાં ભેદી રહ્યાં. અરે, આ દૃષ્ટિશર ઝીલવા કરતાં, દેહ પર તલવારના ઝટકા ઝીલવા સહેલા છે. શરમથી ભૂમિ માગ આપે તે સમાઇ જાઉ એમ રાજાને થઈ આવ્યું ! છતાં નત મસ્તકે પ્રદ્યોત બેઠા રહ્યો.
ભગવાન જાણે સહુના મનની આ સ્થિતિ પરખી ગયા. અનેકાંત દૃષ્ટિના સ્વામી કેાઈ એકાંત વિધાન કરવા માગતા નહાતા. જેવા નર તેવી નારો. એમના વાણીપ્રવાહ પુન: ચાલુ થયા.
66
મહાનુભાવા, આ કથા તા હજી અધ ભાગ માત્ર છે. અધ ભાગ હજી શેષ છે. પેલાં મૃત્યુ પામનારાં ૫૦૧ માંથી સેાની તથા સૈાનીએ મારેલી સ્ત્રી એક બ્રાહ્મણને ત્યાં ભાઈ બહેન તરીકે પેદા થયાં. સેાની ખંડેન થયા, ને શ્રી ભાઈ થઈ. સતી થનારી પેઢી ૪૯૯ સ્ત્રોએ એક ભીલપટ્ટીમાં ભીલ તરીકે જન્મી, ને લૂંટારાના ધંધા કરવા લાગી
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળતિ મહાવીર ઃ ૧૯૩ બ્રાહ્મણના ઘેર બેટી તરીકે જન્મેલે સોનીને જીવ ભારે કામી હતો. જન્મતાંની સાથે જ એ ભારે કજિયાળી નીવડી. ગમે તેટલું કરે તેય છાની ન રહે. આખરે પિલા ભાઈને બેનને રમાડવાનું કામ સોંપ્યું. ભાઈએ બેનના શરીર પર હાથ ફેરવવા માંડયો, ને ફેરવતાં ફેરવતાં જે એના અધભાગ પર હાથ આવ્યું કે બેન ચટ છાની રહી ગઈ. બામણ અને બામણુ ઘણુ ખુશી થયાં. બને ભાઈ–બેન આ રીતે મોટાં થયાં. પણ એક વાર બ્રાહ્મદપંતીને બેનના ગુપ્ત શરીરને આ રીતે ભાઈ ને સ્પર્શ કરતે જોઈ ક્રોધ ચઢયો ને કુલક્ષણ દીકરાને હાંકી કાઢયો. જન્મથી જ કામક્રોધની એનામાં ભરતી હતી જ. એ જઈને પેલા ૪૯ ચેરોમાં ભળી ગયે. થોડા વખતમાં તે આગેવાન થઈ પડયો.
એક દિવસની વાત છે. પાંચસો ચરાએ ચંપાનગરી લુંટી. આ વખતે પેલી રૂપ-યોવન ભરી બ્રાહ્મણ-બાળા (પૂર્વ ભવને સેની) કેઈ પ્રેમીની પાસે જતી હશે. પેલા ચોરો એને ઉપાડી ગયા. પિતાની પાસે રાખી એની સાથે ભાગ ભેગવવા લાગ્યા. આમ દિવસ વીતી ગયા. એક દિવસ કૂર લૂંટારૂઓને વિચાર આવ્યો કે આપણે પાંચસો ને આ એક ! નિરર્થક મરી જશે તે સ્ત્રીહત્યા લાગશે. તેઓ બીજી એક સ્ત્રી ઉપાડી લાવ્યા.
તમને આશ્ચર્ય લાગશે, પણ પેલી પાંચસો સાથે ભોગ ભગવનારી સ્ત્રીને પોતાની આ શક્ય ખટકી. એણે એક વાર લાગ મળતાં એને પકડીને કૂવામાં નાખી મારી નાખી! ભેગનું કેવું પરિણામ!”
૧૩
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪ : મય ગાગલ
પ્રભુ થોભ્યા. ત્યાં અચાનક એક પલીપતિ જે જુવાન ઊભો થઈને પ્રશ્ન કરી રહ્યો:
પ્રભુ, શું આ સ્ત્રી તે જ પેલી બ્રાહ્મણબાળા?” હા, ભાઈ! તે જ.” પ્રભુએ ટૂંકે જવાબ વાળે.
“તે પ્રભુ! હું ભગિની ભેગી થયો. પેલા બ્રાહ્મણને બાળક તે હું જ ! ૪૯ રને જમાદાર ! મેં બેનને ભેગવી. પ્રભુ મને આશ્રય આપો! મને પાપીને તારો!”
ભાઈ, તું જલ્ડ ચેરને જમાદાર હશે, પણ અહીં બેઠેલા કેટલાય ઉજળા લાગતા જ ચેરના પ્રછા સરદાર છે. કામરૂપી ચેર, ક્રોધરૂપી ચેર, માયા ને મેહ રૂપી ચાર એમના અંતરમાં બેઠા છે, પણ તેઓની વચ્ચે ને તારી વચ્ચે ફેર માત્ર એટલો છે કે તેઓએ કપડાં શાહકારનાં પહેર્યા છે, બાહા વર્તન સજ્જન જેવું રાખ્યું છે, એટલે છાનાચાર અટ ઝલાતા નથી. શરમ ન કરીશ, ભાઈ! પશ્ચાત્તાપ એ પુણ્યના પ્રાસાદમાં પ્રવેશવાનું પહેલું પગથિયું છે. જે માણસ પોતાના પૂર્વજન્મ જોઈ શકે તે સંસાર પરની કેટલી આસક્તિ છાંડી છે ! આસક્તિ માણસ પાસે શું અકાર્ય નથી આચરાવતી ! માટે ધર્મને સમજાવે. અને સમજીને સંઘર નહિ પણ અનુસરો. પાપને પાપ તરીકે સ્વીકારવામાં શરમ નથી. પાપને પુણ્ય તરીકે સ્વીકારવામાં શરમ છે.”
| ભગવાનની આ વાણી સહુના અંતરમાં બુઝાયેલી આતમ તને જગવી રહી. સહુ પિતાનાં અંતર જ રહ્યાં.
રાણું મૃગાવતી આપોઆપ પોતાના જીવનની આલોચના
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળમૂર્તિ મહાવીર : ૧૫ કરી રહી. હાથે કરીને પિતાનું કેવું કૃત્રિમ, બનાવટી જીવન કરી મૂકયું છે ! વાણું, વિચાર ને વર્તન એ ત્રણે એકબીજાની કેવી છેતરપીંડી કરી રહ્યા છે ! વેરા વિચારમાં એણે શું ન કર્યું ! રાણીની શુદ્ધ બુદ્ધિ જાગી. એણે આજ જીવનની સોનેરી સંધિ નીરખી. એ પરિષદામાં ખડી થઈ ગઈ, ને નત મસ્તકે બેલી:
“હે તરણતારણ દેવ! પહેલી ગુનેગાર હું છું. એક તરફ તમારે ક્ષમાધર્મ અપનાવ્યો, બીજી તરફ વેરધમની પ્રતિષ્ઠા કરી. માણસ ચેર બન્યો છે. ચાર તો કાળી રાતે ચોરી કરે, આણે તે ધોળે દહાડે શરૂ કરી છે. મેં પર વચન જુદું, અંતરમાં રટણ જુદું, વર્તન એથી સાવ જુદું. હું માનતી કે દુઃખને કઈ દેવતા મોકલે છે, પણ ના! દુઃખ ક્યાંયથી આવતાં નથી, અમે જ પેદા કર્યા છે. કહેવાઈએ રાજા અને રાણું પણ સાચું છે તે ગરીબ જેટલું સુખ અમારે નસીબ નથી! હું પહેલી ગુનેગાર છું, અત્યાર સુધી સ્ત્રીચરિત્રથી જેને ઠગતી રહી છું, એવા રાજા પ્રદ્યોતને હું આજ ભરી પરિષદમાં ખમાવું છું. આશા છે કે મારા અપરાધની તેઓ ક્ષમા આપશે.”
મૃગાવતીએ રાજા ચંડપ્રદ્યોત સામે હાથ જોડયા. રાજા ચંડપ્રદ્યોત વિચાર કરી રહ્યો.
ક્ષમા મહાવીરના ઉપદેશને મર્મ ! વણમાગી આપવાની હિોય ત્યાં માગી કેમ ન અપાય ! એ ક્ષમાના પ્રતાપે તે વીતભયનગરના રાજા ઉદયન પાસેથી પોતે છૂટી શક્યો હતે. આજ મૃગાવતી એની સહધાર્મિક બનતી હતી. સહધાર્મિક
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ : મસ્ય ગલાગલ
(સાધર્મિક) પ્રત્યે વેર કેવું! એણે પણ સામા હાથ જોડવા. મૃગાવતીએ આગળ કહ્યું:
“ અને હું ભગવાન મહાવીરની સામે-રાજાપ્રદ્યોતની અનુજ્ઞા માગું છું... દીક્ષા લેવા માટે. સ'સારના ભાગવિલાસ પરથી મારું મન ઊઠી ગયું છે. મારા પુત્રની અને પતિના રાજની રક્ષાના ભાર એમને માથે મૂકું છું ! ’વેરીને પ્રેમથી વશ કરવાના ભગવાનના ઉપદેશને રાણી અનુસરી.
આ વેળા ચડપ્રદ્યોતની પટરાણી શિવાદેવી વગેરે આઠ રાણીઓ પણ સભામાં ખડી થર્મ, દીક્ષા માટે રાજા ચડપ્રદ્યોતની આજ્ઞા માગી રહી!
રાજા ચંપ્રદ્યોત ભગવાનની દેશનાની ધારાથી નિળચિત્ત બન્યા હતા. એણે હા કે ના કઈ ન પાડી ! રાણી મૃગાવતીએ પેાતાના યુવાન પુત્રના હાથ એના હાથમાં સોંપી દ્વીધા ને એના મૌનને સંમતિસૂચક લેખ્યું.
ભગવાને ચંપાની રાજકુવરી વસુમતી-ચંદનબાળા– જેને પેાતાના અનુયાયીઓના ચતુવ ધ સધની શ્રેષ્ઠ સાધ્વી મનાવી હતી—એ આ ચંદનાને મેલાવ્યાં તે નવે રાણીઓન એજ સભામાં પ્રત્રજ્યા આપી! સાધ્વી સ્ત્રીએને સહુ નમી-વઢી રહ્યાં.
! “હુ મહાનુમાવે ! વિવેકી જ આ લેાક ને પરલોક અનેમાં શાલે તેવું કૃત્ય કરે છે. એટલું યાદ રાખો કે જેને તમે હણવા માગેા છે, તે ‘તમે' જ છે. જેને તમે પરિતાપ ઉપજાવવા માગો છે, જેને તમે દબાવવા માગે , અરે, જેને તમે મારી નાખવા માગેા છે, તે પણ ‘તમે’ જ છે. આ રહસ્ય સમજીને ડાહ્યો માણસ કોઈને
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળસૂતિ મહાવીર ઃ ૧૯૭ હણ નથી, હણાવતું નથી. એટલું યાદ રાખજો કે ચંદ્ર જેમ શીતલતાથી લે છે તેમ માણસ સંયમથી શેભે છે!
“શાશ્વત ધર્મનું એક સૂત્ર તમને કહું છું: ૩વરમાં હુ તમન્ના ઉપશમ–વિકારોની શાન્તિ એ મારા શ્રમણધર્મનું મુખ્ય સૂત્ર છે. કોઈ ક્રોધ કરે ને તમે શાન્તિ દાખવે, કઈ તમને હાનિ કરે ને તમે હસે, કોઈ તમારું લઈ જાય ને તમે ઉદાર રહે, કેઈ અવિનયી રીતે વર્તે ને તમે વિનયી રહો. આ મારા ધર્મના અનુયાયીનું લક્ષણ છે. ગરમની સામે નરમ, સ્વાથી સામે નિ:સ્વાચી, પાપીની સામે પવિત્ર રહે! કડવા જગત સાથે મીઠાશથી વર્તા! તમારા જીવનને ઉદ્ધાર અવશ્ય છે.
એટલું યાદ રાખજો કે સહુને જીવન પ્રિય છે. સહુને સુખ પ્રિય છે. બીજાના જીવનથી તમારા જીવનને નભાવવું એ પાપ. બીજાના સુખના ભેગે તમારું સુખ વધારવું એ અધર્મ. તમે છ ને સંસારને જીવવા દે. તમે સુખી થાઓ ને સંસારને સુખી રહેવા દે. સર્વને દુઃખ અપ્રિય છે. માટે સર્વ કેઈ પ્રાણ, ભૂત, જીવ કે સત્વને ન હણવા ન કલેશ દે, ન પરિતાપ આપ, ન ઉપદ્રવ કરે. મારે શુદ્ધ, ધ્રુવ ને શાશ્વત ધર્મ આ છે.આ ધર્મને અનુસરનારે ભલે મને ન અનુસરે પણ અન્તિમ લક્ષને વરે છે.”
* જે લીલા પિયા ૩યાપુણસરાવુપરિવું अप्पियवहा पियजीविणो जीविउकामा। णातिवारज्जे किचणं ।
+ सेयंबरोय आसंबरो य बुद्धो वा तहय अन्नो वा। समभावभावी अप्पा लहई मुखं नसंदेहो ॥संबोधसत्तरी
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ : મત્સ્ય ગલાગલ
પણ મહારાજ, સંસાર તે વિપરીત રીતે ચાલી રહ્યો છે ”
દુનિયાની દેખાદેખી ચાલશે નહિ. ગામમાં રોગચાળે ચાલતા હોય ત્યારે પચ્ચે પાળનારે જ બચી શકે છે.”
આ ભવતારિણે વાણીને સહુ વદી રહ્યાં. |
રાજા ચંડપ્રદ્યોત પરિષદામાંથી પાછા ફર્યો. કૌશાંબીમાં પ્રવેશ્ય-પણ શત્રુ તરીકે નહિ, મિત્ર તરીકે! એ કુમાર ઉદયનને સિહાસને બેસાડી સેના સાથે અવન્તિ તરફ પાછો ફર્યો !
ભગવાન મહાવીરની ઉપસ્થિતિએ ખૂનખાર યુદ્ધને ખાળ્યું, ને ફરી વાર શાન્તિના સમીર લહેરાઈ રહ્યા !
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય અઢારમું
સારમાણસાઈનું દુખ ભરત કુલભૂષણ વત્સરાજ ઉદયન કૌશબીના સિંહાસને બિરાજ્યા છે, પણ એણે તે ગાદીએ આવતાં જ ભારે ઠાઠ જમાવે છે.
માતા મૃગાવતી સાધ્વી બન્યાં છે, ને ભગવાન મહાવીરના ચતુર્વિધ સંઘમાં ભિક્ષુણી બન્યાં છે. મહામંત્રી યુગધર પણ કાયાનું કલ્યાણ કરવા પવિત્ર અરણ્યમાં ચાલ્યા ગયા છે. સૂર્યનું સ્થાન અગ્નિ લે તેમ-મંત્રીપુત્ર યોગ ધરાયણ વદેશના મંત્રી બન્યા છે.
બાલરાજા ને બાલમંત્રીને જોઈ રાજા પ્રદ્યોત મનમાં મલકાતે હતા, કે આવાં છેકરથી તે રાજકાજના મામલા ઉકેલાયા છે કરી ? આજ નહિ તે કાલે. મારું શરણ લીધે છૂટકે છે! વળી આ તરફ હું છું, બીજી તરફ મગધનું બળિયું
જ છે, એટલે પણ મને નમ્યા સિવાય એને બીજે આરે નથી ! વગર જીત્યે એ જિતાયેલ જ છે. વગર હથે હણાયેલે છે.
પણ રાજી પ્રદ્યોતને અનુભવે પિતાની ગણતરી
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ : મત્સ્ય અલાગલ
ખેાટી પડતી લાગી. જે દૂત આવતા એ વત્સરાજનાં વખાણુ કરતા આવતા. એના રાજ્ય માટે કહેતા કે નમળાને ને સબળાને સરખા ન્યાય ને સરખુ` શાસન મળે છે. રાજા ઉદયન પરદુ:ખભંજન વિક્રમના બીજો અવતાર બન્યા છે. રાતે અંધારપછેડી ઓઢી પ્રજાની ચર્ચા જોવા નીકળે છે. મહારાજ, સ્ત્રીએ એનાં પ્રરાક્રમનાં ગીત જોડીને મહાલ્લે મહાલ્લે ગાય છે. દતકથાઓના એ ધ્રુવ અન્યા છે. એક વારની વાત છે. રાજા રાત્રિચર્યાએ નીકળ્યેા હશે. કૌશાંખીના ગઢની દક્ષિણ બાજુથી કોઇ સ્ત્રીના દતસ્વર આવતા સાંભળ્યે. વત્સરાજ એકલા જ હતા. સિહુને અને ક્ષત્રિયને વળી સાથ કેવા ? એકલા જ તપાસ માટે એ દિશામાં ચાલી નીકળ્યા. “ અંધારી ઘાર રાત ! વાટ બિહામણી ! માર્ગોમાં દડાની જેમ ખાપરીએ રઝળે. રાની પશુ ને પક્ષી ભૈરવી એલી એલે. પણ ડરે એ બીજા ! કાઈ સ્ત્રીનું હૈયાને વી ધે તેવું રુદન સંભળાઈ રહ્યું હતું! વત્સરાજ તા એ સ્વરની દિશામાં ચાલતા ચાલતા એક માટી શુક્ા પાસે આવી પહેાંચ્ય ।. નરમાંસની ગધ એમને અકળાવી રહી. મન થયું કે લાવ પાછા ફરી જાઉં! હશે કાઈ અઘારીનુ અઘારકમ નું ધામ ! પશુ રુદનના સ્વરા હૃદયદ્રાવક હતા. એક રાજા તરીકે એમની શી ફરજ હતી ! જે સાહસથી પગ પા ભરે તા ક્ષત્રિય શાના! પ્રજાના સુખદુ:ખ વખતે ભાગી છૂટે એ પ્રજાના પ્રેમી રાજા શાના ! વત્સરાજે નાકે ડૂચા દઈ દર પ્રવેશ કર્યા, પણ અંદર પ્રવેશ કરતાંની સાથે આખી પરિસ્થિતિ પલટાતી લાગી, સુંદર એવી ગુઢ્ઢા હતી. મીઠી મીઠડી હવા હતી. સુંદર સુગ ંધિત વેફૂલાના કુંજ હતા.
(6
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારમાણસાઈનું દુઃખ : ૨૦ એમાં બેઠી એક સોળે શણગાર સજેલી સુંદર સ્ત્રો બેઠી બેઠી રડતી હતી. છીપમાંથી મોતી ગરે એમ સુંદર સુંદર આંખમાંથી અશ્રુ ગરતાં હતાં. વત્સરાજને જોઈ એ સુંદરી થડકી ગઈ. એણે કહ્યું: “કાળા માથાના માનવી, તું
“તું કોણ છે?”
હું રાક્ષસની પુત્રી-અંગારવતી!” રડે છે શા માટે?”
મારા બાપનાં બુરાં કૃત્યો નીરખીને. અરે, એ જાનવરને મારે એ તે ઠીક, પણ માણસને ય મારીને ખાઈ જાય છે. એના દિલમાં દયા નથી, પ્રેમ નથી, માનવતા નથી. મેં વિરોધ કર્યો તો મને પણ પૂરી રાખે છે, ને સતાવે છે! આ૫ કોણ છે ? ”
હું પૃથવી પરથી પાપીઓને ભાર ઓછો કરનાર એક શૂરવીર ક્ષત્રિય છું. આજ રાક્ષસનાં સેએ સે વર્ષ પૂરાં થયાં સમજે !”
ના, ના, વીર પુરુષ ! એ એવો બલીષ છે, કે તું એને હરાવી શકીશ નહિ! તારું રૂપ ને તારી સુંદર મુદ્રા કહી આપે છે, કે તું કઈ ભદ્ર પુરુષ છે. જલદી ચાલ્યા જા! તારા જીવિતને પ્રિય લેખતે હોય તે આ કાળગુફામાંથી જલદી ભાગી છૂટ!”
કેસરી સિંહ નાનું હોય છે, છતાં મદમસ્ત હાથીને હરાવી શકે છે. સુંદરી, હું અહીંથી પાછો ફરું તે મને જન્મ
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ : મત્સ્ય લાગલ
જાયનારી ક્ષત્રિયાણીનું દૂધ વાજે. ક્ષત્રિયને વિતના માહ ન ડાય. ”
રાક્ષસની પુત્રી અંગારવતી વત્સરાજને સમજાવી રહી હતી, ત્યાં તા દિશાઓને પેાતાની પ્રચંડ હાકલથી ધ્રુજાવતા રાક્ષસ આવી પહાંચ્યા. એણે કાઈ નવાં પગલાં પેાતાની ગુફામાં ગયેલાં જોયાં ને ક્રોધથી ધ્રૂજી ઊઠ્યો. ધસમસતા ગુફામાં આવ્યે તા સામે જ સુંદર માનવીને ઊભેલા જોયા. “ વાહ, વાહ, સુંદર ભક્ષ મળ્યા !” એમ આવીને એણે ઇલાંગ મારી, પણ વત્સરાજ સાવધ હતા. છલાંગ ચુકાવી માથ ભરી રાક્ષસની કમર પરથી ખંજર ખેંચી લઈ એની છાતીમાં પરાવી દીધું. પહાડ જેવા રાક્ષસ ભૂમિ પર પડયો ને પંચત્વ પામ્યા. વર્ષોથી ધરાને પેાતાનાં પાપકર્મથી સતખ્ત કરનારના અંત એક પળમાં આવી ગયા. પાપના ઘડા ભરાઈ જાય ત્યારે કાંકરીથી પણ ફૂટી જાય તે આનું નામ !
અગારવતી હાથમાં ફૂલના હાર લઈને ઢાડી આવી. એણે હાર રાજાના ગળામાં પહેરાવીને કહ્યું: “ જિવાડા કે મારા. તમે જ મારા પ્રાણ છે—પતિ છે, દેવ છે. આ તકમાંથી મને લઈ જાઆ. ”
આ તરફ્ કૌશાંખીમાંતા રાજાની ભારે ખેાળ થઈ રહી હતી. મંત્રીરાજ પગલે પગલું દખાવતા આવી રહ્યા હતા. સહુના મનમાં રાજાજીના આ દુ:સાહસ માટે ભારે આશકા હતી. આખી રાત શોધખાળ ચાલી. પણ રાતે તે દક્ષિણ દિશામાં કાણું જાય? સવારે સહુ સાથે એ દિશા તરફ ચાલ્યાં તે એક સૌંદર્યવતી સ્ત્રીને ઘોડાની પીઠ પર બેસાડીને
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારમાણસાઈનું દુખ : ૨૦૩ સામે પગલે રાજાને આવતા જોયા. આ જોઈ બધા દિગદિગન્તવ્યાપી જયનાદ કર્યો.
રાજાજીએ બધી વાત કરી. સમસ્ત પ્રજા રાક્ષસ જેવા નરાધમના નાશથી ને રાજાજીના શૌર્યથી ફૂલી ઊઠી ! કવિઓએ કાવ્ય રચ્યાં. ચિત્રકારોએ ચિત્ર દે! નટએ નાટક કર્યા! પંડિતએ પ્રશસ્તિ રચી. વેદોએ આશીર્વાદ આપ્યા.
હત પોતાની વાત પૂરી કરી રહ્યો કે રાજા પ્રોત સિંહાસન પરથી ગર્જી ઊઠયો, “જૂઠા એ ચિત્રકારો ને
એઠા ટુકડા ખાનારા એ કવિઓ! ખુશામદીઆ એ નટો ને પારિતોષિક ભૂખ્યા એ પંડિત ! અરેરસ્તે જતી કોઈ સ્ત્રીને રૂપાળી જોઈને ઉપાડી લાવ્યા હશે-ને પછી હાંકી હશે બડાશ! એ તે બાપ એવા બેટા.”
પ્રભુ, રાજા ઉદયન તે ભગવાન મહાવીરને સાચે સેવા છે.”
“ને હું નથી? સેવક થયા તેથી શું થયુ! સંન્યાસી. તે નથી થયે ને! ત્યાંસુધી ધર્મ જુદાં કર્મ જુદાં! સહુ સહુને ઠેકાણે શેભે !'
દૂતને કહેવાનું ઘણું મન થયું, પણ બિચારો નાને મેરે મટી વાત કેમ કરે! એણે તે આગળ વધતાં કહ્યું:
મહારાજ, આ પછી સ્વપરાક્રમથી તેઓ બીજી એક તક્ષકરાજની પુત્રી પણ પરણી લાવ્યા છે.”
તે એ તે વનજંગલની ભીલડી કે શબરી જ એને મળે ને! એને વીણા વગાડનારને કઈ રાજકુંવરી ડી.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪ મત્સ્ય ગેલાગલ વરવાની હતી ! એ તે “રાજાને ગમી એ રાણું, ને છાણું વિણતી આણ” જેવું કર્યું! એનાથી બીજું થશે પણ શું ?
ભલે એ રૂપાળો હેય, ભલે હય, બહાદુર હોય, પણ પ્રખ્યાત રાજકુળની એકે કુંવરી સામે પગલે વરવા આવી?”
તે આખરે રજા માગી. રાજા પ્રદ્યોતે કહ્યું:
શાબાશ દૂત! તું સમાચાર તે બરાબર વિગતથી લાવ્યું છે. જા. એવી રીતે સમાચાર પહોંચાડયા કરજે. હું તારા પર પ્રસન્ન છું”
દૂત વિદાય થયે. રાજા પ્રદ્યોતે દૂર દૂર ગવાક્ષમાંથી ક્ષિપ્રા નદીના તટ પર નજર નાખી. રાજહસ્તિઓ ત્યાં
સ્નાન કરી રહ્યા હતા. અચાનક એને વત્સની લડાઈમાં પિતાની કીર્તિધજા જેવી હાથીસેનાની થયેલી ફજેતી યાદ આવી. એ સાથે હૃદયમાં અપકીર્તિની કાળી બળતરા ઝગી ઊઠી.
અરે, દુનિયામાં મારા જે તે ડાહો મૂર્ખ કઈ હશે ખરો! બીજાનું એક લેવા જતાં પિતાનાં બે ખાયાં. રાણી મૃગાવતી તે ન મળી, પણ પિતાની પત્ની શિવાદેવી અને બીજી સાત રાણીઓ પણ ગઈ! મૃગાવતી એક મળી હતી તો-તોય સંતોષ લાત, પણ ન જાણે ભગવાનની ઉપસ્થિતિમાં હું--હું નથી રહી શકતે. મારું વાઘનું મન બકરી બેં બની જાય છે. રોજ પાપ માટે ઉત્તેજના કતું મારું અનાડી મને એ વખતે પાપને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગે છે. રોગમાં પણ જાદુની શક્તિ હશે ખરી ! બેશરમ જીવને પણ શરમ લાગી જાય છે. અને શરમ તે કેવી! સગે હાથે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારમાણસાઈનું દુખ: ૨૦૫ શત્રુના બાળને ગાદી પર બેસાડવાની! દુનિયામાં બહુ ભલા થવામાં સાર નથી. મૃગાવતીને છોડી દીધે, ઉદયનને ગાદી પર બેસાયે, હું શું સાર થઈ ગયે? મારું શું ભલું થયું !”
અને રૂપમાધુર્યભરી મૃગાવતીની સુંદર મૂર્તિ આંખ સામે તરી આવી. ભગવાન મહાવીરની પરિષદામાં સાદા વેશમાં પણ એ કેવી શોભી રહી હતી ! રાજકવિ કહે છે કે સ્ત્રીના દેહમાં મધુ વસે છે, એ વાત મૃગાવતીના દેહને જોતાં અવશ્ય જણાઈ આવે છે. ભક્તિભારથી નમેલાં એનાં અંબેમાંથી કેવી માધુરી ઝરતી હતી! વય તો થઈ હતી તેય વપુસૌંદર્ય કંઈ ઝાંખું નોતું પડયું.
રાજા પ્રદ્યોતની માનસમૃષ્ટિમાં ખળભળાટ મચી ગયે. કામરુ દેશની દાસી પણ એને સાંત્વન ન આપી શકી. એણે મહામંત્રીને હાકલ કરી.
વૃદ્ધ મહામંત્રી થોડી વારમાં હાજર થયા. એમને જતાં જ રાજાએ કહ્યું:
મંત્રીરાજ, વત્સદેશના મેદાનમાં આપણે હાર્યા કે જીત્યા?”
હાર કે જીતને વિચાર ત્યાં મિથ્યા હતે. એના કરતાં પણ એ પ્રસંગ વિશેષ હતે મહારાજ, આપની ઉદારતાની, આપની સરળતાની, આપની ધાર્મિક્તાની જનતા પ્રશંસા કરી રહી છે. ધર્મ સમજ્યા તે આપ સમજ્યા એમ સહુ કહે છે. ભગવાનના બધા રાજવી શિખ્યામાં સાચા શિષ્ય તમે! આપના ત્યાગનાં તે કવિએ કવિતા રચી રહ્યાં છે. તેઓ કહે છે કે અવતિની સંસ્કારિતાને આપે પુનઃ સંસ્કારિત કરી છે ?
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ મત્સ્ય લાગલ
“ થાલા, મંત્રીરાજ થાણા!” રાજાએ મંત્રીને વાત આગળ ચલાવતા અટકાવ્યા. “ શું તમને બધાને માનસિક રોગ વળગ્યેા છે? આનું નામ જ દુનિયા! આપણે કૈારા ધાકાર જેવા ને જગત સમજે કે ભરી ભરી વાદળી જેવા છે. ભક્તિ એ તા ભૂંડી કરી. દુનિયામાં સારા દેખાવા પરિષદામાં બેસતા થયા, એમાં વાત વિકી ગઈ. અરે, મારા હાથમાં કઇ આવ્યું નહિ ને લેાકેાએ પાણીના પરપોટા જેવી હજાર પ્રશસ્તિમે રચી તેથી શું! મને તા એજ સમજાતું નથી કે સ્વર્ગની લાલસામાં કષ્ટ વેઠી રહેલા સંતા કરતાં આ પૃથ્વી પર સ્વર્ગ ઉતારવા ઇચ્છનાર આપણે શા ખેટા ! મંત્રીરાજ ! એ આ દષ્ટિના મને તાપ લાગે છે. એ દૃષ્ટિના દાબ્યા દ્વારવાઈ ગયા, પણ મારા મનમાં તે મૃગાવતીની છબી હજી ઢારાયેલી પડી છે. સ્વર્ગની અપ્સરા પૃથ્વી પર મળી જાય તા વળી મરવાની ને સત્કર્મ કરવાની ને સ્વર્ગમાં જવાની એંઝટ શા માટે! સાધ્ય તા એક જ છે ને!”
66
શાન્તમ્ પાપમ્ ! મહારાજ, એ તે સાધ્વી બન્યાં. એમને સ્પર્શ કરવાની શક્તિ ધરાવનાર સ્વર્ગ, પાતાળ કે પૃથ્વી પર હવે કાઇ નથી. શાણા રાજવીએ એ વિચાર પણ છેડી દેવા ઘટે! ને સ્વર્ગને પણ ભગવાન કઈ પૃથ્વી કરતાં ભારે માટુ કહેતા નથી. એ તે કમાયેલું ખર્ચ કરવાની ભૂમિ ને આખરે દેવાળું કાઢી દેવ મટી જવાનું. મનુષ્યજન્મ જ સર્વ શ્રેષ્ઠ છે, જ્યાંથી માણસ સત્ ચિત્ ને આનંદસ્વરૂપ મેક્ષ મેળવી શકે.”
66
પણ આ વત્સરાજ ઉદયનની કીર્તિ મારું હૈયું કારી નાખે છે. અરે, હું અનેક રાણીઓ ખાઇ બેઠા. એ રાજ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
22
સારમાણુસાઈનું દુઃખ : ૨૦૭ નવી નવી લાવે છે . એને કેક કરીને લાવ્યા વિના મને જપ વળશે નહિ, પણ મત્રીરાજ, મારે પણ ખળથી એને પકડી આવા નથી. બુદ્ધિથી એને જકડી લેવા છેઃ ને એમ કરતાં વચ્ચેથી વત્સદેશ ટળે તેા મગધ પરની મારી દાઝ કાઢી શકું. મહારાજ, મગધ આપણા ડરે છે, આપણે મગધથી ડરીએ છીએ. વત્સ વળી આપણા મેથી ડરે છે. એકબીજા પરસ્પરના ડરથી સૈન્યને શસ્ત્ર સજ્યા કરે છે. મને લાગે છે, કે ઝેરી સાપ માણસને શે।ખથી કરતા નથી. એના અંતરમાં રહેલા માનવ પ્રત્યેને સદ્દેશે જ ઈંશ દેવા પ્રેરે છે. ” “મારે ખીજું કંઈ સાંભળવુ નથી. હુમાં હંમણુાં બધે મંત્રીઓને ધરમની હવા લાગી છે. વત્સના યુગ ધર આવા થયા, મગધના મંત્રી અભય ખાવા થવાની ઘડીએ ઘણાય છે, ને તમે પણ તૈયારી કરી રહ્યા લાગે છે!!”
''
66
મહારાજ, માટૅ કરો લક્ષ્મી અને રાજકૃપાના અસ્થાયીપણાની તેને ખબર છે. રાજસેવા કરવી તે નગ્ન તલવાર પર ચાલવુ સરખુ છે. એ દિવસ કયાંથી કે આપ રાજી થઈને રજા આપે! અને હું રાજરાજેશ્વર ભગવાન મહાવીરનાં ચરણુ ચૂમીને સંસારની અલાખલા છાંડી ઘઉં ! ”
“ અને છતાંય મંત્રીરાજ, જી. અભયકુમાર ગમે તેવા ધર્મીષ્ઠ હાય પણ એના પિતા માટે કેવા છે, તે તમે જાણે! ત્યારે તમને ખબર પડશે. અને મારા સ્રી પ્રેમ વિષે તમે અધા જે અપ્રેમ ધરાવે છે, તે નીકળી જશે. શ્રેણિકરાજ તા મારાથી મોટા છે. મારાથી પશુ મૂઢા એ રાજાની નજર આઠ વર્ષની એક સુંદર ગાવાળ કન્યા દુર્ગંધા પર
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮મજ્ય ગલાગલ પડી. વૃદ્ધ રાજા એ અવિકસિત કળીને ભોગવવા ઘેલો બન્યો. એના વિના એ પાગલ બની ગયો. આખરે અભયકુમારે એ છોકરીને લાવીને રાજાના અંતઃપુરમાં મેકલી આપી. મંત્રીરાજ, મારા કામગુણની સહુ નિંદા કરે છે, તે પછી આવું શું? શું એ ભગવાનની પરિષદામાં નથી બેસતો?”
પણ ભગવાને ક્યાં એની પણ શરમ રાખી છે ! ચોખું સંભળાવી દીધું છે કે રાજા, નરકેસરી વા નરકેશ્વરી ! તુ નરકમાં જઈશ. બાકી તો ભગવાનને મન પુણ્યશાલી ને પાપી, ભક્ત કે વેરી બંને સમાન છે. એમની પરિષદામાં કેઈ ને જાકારે ન મળે.” - પણ રાજા પ્રદ્યોત તે બીજા વિચારમાં ડૂબી ગયા હતો. તેણે કહ્યું: “યાદ છે મંત્રીરાજ! એક દહાડો ઈનામની આશાએ કેઈ કળાકાર લાકડાને હાથી લઈને દરબારમાં આવ્યા હતા. જીવતા હાથીની જેમ એ દેડ, ખાતે, પીતા ને ગજરવ કરતો. એને બોલાવે ”
“સમજી ગયે, મહારાજ ” મહામંત્રીએ વખત વર્યો. “એ હાથી લઈને વત્સના જંગલમાં જાઉં ને જે જેને આસક્ત એનું અનિષ્ઠ અમાં. ”
“પણ સાથે પંદરેક મલ્લ લેતા જજે. જેવા તેવાને ગાંઠે તેવો નથી એ !”
ચિંતા નહિ. મહારાજ ! ઉદયન માટે કારાગૃહ તૈયાર રાખે, એટલી વિનંતિ! બાકી તે હાજર કર્યો સમજો !” { “વારુ વારુ! રાજમહાલયના પાછળના ભાગમાં રાજકેદીઓ માટેના કારાગૃહમાં એની વ્યવસ્થા રાખીશું. વાસવ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારમાણુસાઈનું દુઃખ : ૨૦૯
66
દત્તા રાજ કહે છે, કે પિતાજી ! તમને એક બાળકે છેતર્યા !” મહારાજ, ખાળકાના કથન પર શું લક્ષ આપવું...! આપે જે કર્યુ, એથી તા આર્યાવર્તનાં તમામ રાજકુળામાં આપની પ્રતિષ્ઠા જામી છે. સહુ કહે છે, વાહ અવન્તિપતિ! ભગવાનના ઉપદેશ તે ચરતાર્થ કરી બતાવ્યા!”
“ એનું જ નામ સંસાર ને ! એના સાચા સાર કાણે જાણ્યા ”
રાજા પ્રદ્યોત એપરવાઈ ભર્યું હસ્યા. વત્સરાજને 'દિવાન કરીને લાવવાની નવી યૉજના સાથે મંત્રીરાજ વિદાય થયા.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્સ્ય ૧૯મું વત્સરાજ ને વનરાજ
વત્સરાજ ઉડ્ડયન રાજેદ્યાનમાં ફરી રહ્યા હતા. બકુલ, પારિજાતક ને ખટમોગરાની બિછાત ખિછાણી હતી. રાણીજીનાં અનુપમ કયાં અંંગા સાથે કઈ કુસુમકળીની સદૃશ્યતા, એના પર રસભયો કાવ્યવિનાદ થઈ રહ્યો હતા.
૮ સ્ત્રીના સૌંદર્યનું કાવ્ય અને અને પુરુષને શું સો જ નહિ; કે તેમનું કાવ્ય જ નહિ ? ' રાણી અંગારવતીએ પ્રશ્ન કર્યાં.
૮ પુરુષમાં વળી સૌંદર્ય કેવું? આ કાળી કાળી દાઢી ! આ લાંબી લાંબી કર્કશ મૂછે ! આ કંઠાર ને લાઠા જેવાં અંગે! પુરુષને અને સૌને થ્રુ લાગેવળગે, સુંદરી !’ વત્સરાજે વ્યંગ કરતાં કહ્યું.
૮ સૌંદર્યના અનેક પ્રકારો છે. કાળા વાદળમાં પૂર્ણિમાના ચંદ્ર કેવા શાભાભર્યો લાગે છે. વત્સ દેશનાં પદ્મિની રાણી મૃગાવતીનું સૌંદર્ય મહારાજના દેહ પર દમકી રહ્યું છે. એની :પાસે તા કોઈ પશુ રૂપવતીનું રૂપ ઝાંખું પડે, ' અગારવતીએ કહ્યું :
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ને વનરાજ ઃ ૨૧૧ દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ ! રાણીજી, પુરુષ-કવિ સ્ત્રોનું સૌંદર્ય વખાણે, સ્ત્રી-કવિ પુરુષનું સૌંદર્ય વખાણે છે જેને સુલભ નહિ, તે તેને વધુ પ્રિય!”
વાસ્તવિક કહ્યું, મહારાજ ! અમને તમારું બળ પ્રિય લાગે, તમને અમારી સુકુમારતા આકર્ષક લાગે. પણ એ બે
એકલાં હોય તે નિરર્થક. એટલે જ દાંપત્યને મહિમા શામાં ગાયે લાગે છે. એકની ઊણપની બીજાથી પૂર્તિ થાય. સાંભળે મહારાજ, હું તમારી કવિતા કરું.”
અરે, રાક્ષસપુત્રીને વળી કવિત્વ કેવું?”
સત્સંગને પ્રભાવ છે. પારસના સ્પર્શ લેહ પણ સુવર્ણ થઈ જાય ને!”
“વારુ, રાણીજી ! ચલાવે તમારું કવિત્વ. પણ જેજે, રાજદરબારના કવિઓનાં પેટ પર પાટુ મારતાં. એ બિચારા તે કવિત્વના જોર પર જીવન વહે છે. બીજી કશી આવડત એમને હોતી નથી. ચંદ્રને મુખચંદ્ર અને તરણાને ડુંગર કર એનું નામ જ એમનું કવિત્વ ને! બાકી તે ઈશ્વર સિવાય બીજા કોની કવિતા કરવા જેવી છે ! સમજ્યાં કવિરાણી!”
રાક્ષસપુત્રી અંગારવતી હાથમાં રહેલા લીલા-કમળથી મહારાજને મારી રહી. રણાંગણમાં તીક્ષણ ભાલાના પ્રહારથી જરા પણ આકુળ વ્યાકુળ ન થનાર મહારાજ વત્સરાજ આ લીલાકમળના મારથી ત્રાહા બા પોકારી ઉઠયા. એમણે રાણુજીને કહ્યું: “માફ કર દેવી! હવે તમારી મશ્કરી નહિ કરીએ. ગમે તે કઠોર ચક્રવર્તી પણ પ્રથમ અપરાધની
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ ક્ષમા બક્ષે છે. અમારે આ અપરાધ પહેલે જ છે, એટલું વત્સદેશનાં સામ્રાજ્ઞી લક્ષમાં લે, તેવી અરજ છે.”
રાજાના રાજ્યની વાત છે. અહીં તો રાજીનું રાજ ચાલે છે; શિક્ષા અવશ્ય થશે.”
ફરમા અપરાધીને શિક્ષા ! ગુનેગાર નતમસ્તકે હાજર છે. ”
આજ સાંજ થતાં થતાં અહીં તમારે ઉપસ્થિત થવું; વત્સદેશનાં સામ્રાજ્ઞીની વેણ આ બકુલ પુષ્પથી ગૂંથવી ને એમાં પારિજાતકની કલગી પરોવવી, અને પછી એમને બે હાથમાં ઊંચકીને ફૂલહિંદોલ પર મૂલે ઝુલાવવાં. શિક્ષા કડક છે હો. અપરાધી પ્રત્યે દયા અમે સમજ્યાં નથી. 'ને રાણી અંગારવતી બોલતાં બોલતાં હસી પડયાં. જાણે ચંપા પરથી ચંપકળીઓ કરી.
અને માનનીય રાણજીએ અપરાધી ઉપર રહેમ કરવા ખાતર એક ઋતુગીત ગાવું, જેથી અપરાધીને શ્રમ સાર્થક બને.”
વિનતિ સ્વીકારવામાં આવે છે.”ને રાણજીએ મહારાજના હાથને પોતાના બે હાથ વચ્ચે જકડી લઈ તેમને આગમાં દર્યા.
સંસારમાં સર્વત્ર જાણે મદનનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તે છે. જ્યાં જ્યાં મદન પિતાની આણ વર્તાવે છે, ત્યાં ત્યાં રસિક સ્ત્રી ચક્રવતી પદ ભેગવે છે. પુરુષ ભલે કઠોર ભૂમિકાભર્યા પ્રદેશોમાં પિતાની આણ વર્તાવતા હોય, પણ સુકુમાર ગૃહજીવનની સામ્રાજ્ઞી તે સ્ત્રી જ છે. આવા આવા વિચારોમાં રસિયા વત્સકાજ ઉદયન અટવાતા હતા, ત્યાં દાસીએ આવીને નિવેદન કર્યું :
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ને વનરાજ ઃ ૨૧૩ મહારાજ, વનપાલક આવ્યું છે. આવશ્યક સંદેશ લઈને ઉપસ્થિત થયે છે.”
જલદી મોકલો આપ, દાસી !” વત્સરાજ ઉદયને કહ્યું.
તરત જ વનપાલક આવીને પ્રણામ કરી ઊભે રહ્યો. વત્સરાજની આજ્ઞા થતાં એણે કહ્યું: “ પૃથ્વી પતિ, આપણાં ઉપવનમાં કઈ વિચિત્ર હાથી આવ્યું છે. એને શસ્ત્ર કંઈ કરી શકતાં નથી. ચાલાકીમાં એ કેઈથી છેતરાય એવો નથી. હાથણીઓથી ન લોભાય એવો કઠોર બ્રાચારી છે. ઉપવનનું સત્યાનાશ નીકળી ગયું છે. રાજસૈનિકોની કંઈ કારી ફાવતી નથી.”
દિલને ઉત્સાહ આપે તેવા સમાચાર છે. ઘણા દિવસે આવા હાથી સાથે ગેલ કરવાને પ્રચંગ મળે છે. વત્સરાજને વશ ન થાય એ હાથી તે વળી જે છે?”
મહારાજ, સામાન્ય હાથી જેવો આ હાથી નથી લાગતો ચેતીને ચાલવા જેવું છે, વનપાલકે કહ્યું.
ક્ષત્રિયે ચેતીને ચાલશે તે વૈશ્ય અને એની વચ્ચે શે ભેદ રહેશે ? સાહસ એ તે ક્ષત્રિને સ્વભાવ છે,” ઉદયને કહ્યું.
પણ મહારાજ ! તમે કહેતા હતા કે ભગવાન મહાવીરે રાજાને સુખી થવું હોય તે સાત વસ્તુથી દૂર રહેવાનું કહ્યું છે. એમાં મઘ, માંસ ઉપરાંત મૃગયા પણ છે ને ! મૃગયા એટલે શિકાર હવે છોડ ઘટે. સાધી માતાને જાણ થશે તે તેમને દુઃખ નહિ થાય? ” શણીએ વચમાં નવી વાત ઉમેરી.
રાણી, એ તે નિરપરાધી મૃગ જેવાં જીવેને મારવા
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ
માટે નિષેધ છે. આ તે અપરાધીને દંડ દેવાના છે. આ મૃગયા ન કહેવાય; આ તા રાજધર્મનુ પાલન કહેવાય--- આતતાયીને રાજ—દંડ કહેવાય.
• ચતુર માણસાને શબ્દોના અનેક અથ કરતાં આવડે છે. સારું, સિધાવા ને સફળ થાઓ. પણ પેલી સાંજની સજા વિષે વિસ્મરણ થવું ન ઘટે. ’ રાણીએ કટાક્ષ કરતાં કહ્યું, રાણીજી, વત્સરાજ એકવચની છે.’
C
• આજ તે! હું પોતે આપને મુગટ પહેરાવીશ ને અખ્તર પણ હું જ સજાવીશ, નાથ! એટલી સેવા કરવાની દાસીને અનુજ્ઞા મળવી જોઈ એ. '
· અરે, સામ્રાજ્ઞીને આ દીન-ભાવ શેાલે? ઘડી ભર પહેલાંનાં સામ્રાજ્ઞીની આ રવૃત્તિ !?
,
· સ–નાથ સ્રો પાસે સામ્રાજ્ઞીના રુઆમ હાય છે, નાથ વિનાની એકલી સ્ત્રી કીડીથી પણ કમજોર છે, ’ રાણીએ ખખ્ખર તથા ધનુ—માણુ પહેરાવતાં કહ્યું.
X
ઘડી પહેલાં સ્ત્રીના સેવક થઈને રસિત્રનાદ માણી રહેલા મહારાજ વત્સરાજ હવે ઉપવનામાં તાતાં તીરના ટકારવથી વનને ગજવી રહ્યા હતા. રાણીના લીલા-કમળના મારથી ત્રાઃ—તેાખા પાકારનાર વત્સરાજને ઉપરથી ધૂમ તપતા સૂ, માનાં ઊંડાં નદી-નાળાં કે ભૂખ-તરસ હેરાન કરતાં નહાતાં. છતાં પેઢા હાથી પણ અજખ હતા. આ જગલામાં આવા હાથી કદી આવ્યે નહાતા. વત્સરાજનાં તાતાં તીર, પુષ્પ પરથી પાણીનું મિઠ્ઠુ સરી પડે તેમ, હાથીના
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ને વનરાજ ઃ ૨૧૫ દેહને સ્પશીને નીચે પડી જતાં. એની ગતિ પણ ખૂબ વેગ ભરી હતી.
પણ કાર્ય જેમ કઠિન થતું ગયું, તેમ તેમ વત્સરાજને ઉત્સાહ દ્વિગુણ થતો ગયે. ગજરાજ અને વત્સરાજ વચ્ચે ભારે સ્પર્ધા ચાલી. વત્સરાજ ઉત્સાહમાં ને ઉત્સાહમાં સેનિકેથી છૂટા પડી ગયા. મંત્રી યૌગંધરાયણ પણ સાથ આપી ન શક્યા. વસ દેશની સીમા પૂરી થઈ ગઈ, એનું પણુ વત્સરાજને ભાન ન રહ્યું. અવન્તિની સીમામાં એમને પ્રવેશ થઈ ગયે.
હવે પેલે ગજરાજ કંઇ શિથિલ થયેલ હોય તેમ દેખાતું હતું. પ્રતિસ્પધીને શિથિલ નિહાળી રાજાને વિશેષ ઉત્સાહ વ્યાપે. એ ખૂબ વેગથી આગળ વધ્યા. જોતજોતામાં ગજરાજને ને વત્સરાજને ભેટે થઈ ગયે. પણ ભેટે થતાં તે ભારે અજાયબ ઘટના બની.
રાજા ઉદયને પિતાનું તેજસ્વી પગ ખેંચી ઘા કરવા જે હસ્ત ઉગામ્યું કે એકાએક વનરાજનું પેટ સાંચાકામ વાળી સંપૂટની જેમ ઊઘડી ગયું. એમાંથી દશથી પંદર મલ્લો બહાર કૂદી આવ્યા. વત્સરાજ તરત કળી ગયા કે પોતે કે કાવતરાના ભોગ બન્યા છે. ભાથામાંથી તીર ખૂટી ગયાં હતા, આટલે પીછો પકડવામાં શક્તિ ઘણી ખરી ખર્ચાઈ ગઈ હતી, છતાં હિંમત હારે એ ક્ષત્રિય કેમ કહેવાય? વત્સરાજે યુદ્ધનું આવાહન આપ્યું. પંદર મલેને એમણે દાવપેચથી હંફાવવા માંડયા, પણ ત્યાં તે અવંતીપતિના બીજા સિનિકો પણ આવી પહોંચ્યા.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ : મત્સ્ય-ગલાગલ
એકાકી વત્સરાજ ઘેરાઈ ગયા. થોડી વારમાં એમને પકડીને બધા મલે રાજદરબારમાં ઉપસ્થિત થયા. મહારાજ પ્રોત સિંહાસને બિરાજ્યા હતા. એમણે ઉન્નત મસ્તકે ડગ ભરતા વત્સરાજનું શરમથી બાળી મૂકે તેવાં વેણથી સ્વાગત કર્યું.
બિલીબાઈ કેટલી વાર ઘી ચાટી જશે! માતાએ ભગવાનનું શરણ લઈ જીવ બચાવ્ય, હવે પુત્ર કોનું શરણ લેશે?”
અવનિપતિ, ક્ષત્રિય જાયાને પિતાના ભુજબળ સિવાય કોઈનું શરણુ ખપતું નથી, એ કેમ ભૂલી જાઓ છે? એ કક્યાં શીરા માટે શ્રાવક બનનાર અવન્તિપતિ છે !” વત્સરાજ ઉદયને હૈયામાં ક્રોધની જવાલા ભભૂકી ઊઠે તેવાં વેણ કહ્યાં. એમણે વીતભય નગરના ઉદયનવાળી ઘટનાની યાદ આપી.
છેકરા, નાના મોંએ મોટી વાત કરે છે! વાસની ગાદી પર તને સ્થાપન કરનાર કેણું છે, એ તું જાણે છે? તારું આજનું અસ્તિત્વ કોને આભારી છે, એ તને ખબર છે? ખબર ન હોય તે એ તારી રૂપાળી માને પૂછી જે. અવન્તિનાથની સત્તાને તું જાણે છે ને! એ સત્તાની આમન્યા સ્વીકારવા તું તૈયાર છે કે નહિ ?” અવન્તિપતિએ વિવેક છે.
“આમન્યા વર્ષની હોય-શિરછત્રની હોય. ગઈ કાલ સુધી મારા હૃદયમાં અવનિપતિનું એ રીતે માનભર્યું સ્થાન હતું. આજ તે અવનિ અને વત્સ પ્રતિસ્પર્ધી બની સામસામાં ખડાં છે. પ્રતિસ્પધીની આમન્યા સ્વીકારવી એટલે પરાજય સ્વીકાર. અને વત્સરાજ મૃત્યુ પહેલાં પરાજયને સ્વીકારતા નથી.’
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ને વનરાજ : ૨૧૭
'
તા અવન્તિનાં કારાગારની દીવાલે! અમેદ્ય છે. ‘ કુદ્યમી પુરુષાર્થી ને મન કશુંય અભેદ્ય નથી. ’
· ઉદયન, તારા જેવા છેાકરવાદ હું' પણુ હુમાં કરી જાઉં. મારા એક શબ્દ જ આજે તને તા-ન હતા કરી શકે. છતાં મારા જેવા કઠાર પુરુષના જીવનમાં પણ માયાના એકાદ અંશ છુપાઈ બેઠા લાગે છે. તારી માતા પર મે' એક વાર સ્નેહભાવ દાખવેàા. એ વેળા તેા તારા દાંત પરનું દૂધ પણ સુકાયું નહાતુ. એ વેળા તારી ડાકી મરડી નાખતાં મને ન લાગત. પણ મારામાં પશુ કંઈક દયાના અંશ હશે. એ વખતે જેને જિવાયો એને આજે મારું, એ કેમ બને? ’
વાર
'
રાજન, મારી માતા આજે એવા પદે છે, કે કોઈ પણ ચર્ચાવિષયથી પર બન્યાં છે. રાજકાજનાં ભૂંડાં પિરણામા એણે સાક્ષાત્ સાકાર નિહાળ્યાં. જે કાદવમાંથી એ તરી ગઈ એ કાદવમાં ખદખદ થતા જીવ આપણે છીએ. વીતભય નગરના રાજા ઉદયનની દયાથી જેમ એક દહાડી આપ જીવ્યા, એમ મારું બન્યું હોય તે એમાં શરમાવા જેવું શું છે ? દયા એ પણ માનવીના ગુણુ છે; દાનવનેા તે નથી ને! મહારાજા, ભગવાન તેા કહે છે, વાવશે તેવું લણશેા.’ વત્સરાજ કઈ
યંગ કરતા હતા.
"
પણ આખરે ચતુર કાગઢા ઢગાયા ખરા !’ રાજા પ્રદ્યોતે વાતને ખીજી રીતે વાળતાં કહ્યું. આ શબ્દોમાં મશ્કરી ભરી હતી.
‘હા મહારાજ ! હુંમેશાં ચતુર કાગડા જ ઠંગાયા છે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ કારણ કે એમને પિતાની ચતુરાઈ પર અભિમાન હોય છે. મારા જેવા એક બીજા ચતુર કાગડાની વાત પણ હું જાણું છું. આજ્ઞા હોય તે કહું.”
જરૂર કહે તારી ભાષામાં તો જરા અલંકાર, ઉપમા ને કવિત્વની છાંટ હશે. અમારી જેમ તડ ને ફડ બોલનાર તમ નહિ,' અવન્તિપતિ પ્રદ્યોતે કહ્યું. આખી સભા પણ કથા સાંભળવા ઉત્સુક થઈ રહી.
વાત સરસ છે, સમજે તે સમજવા જેવી છે. સુંદર એવું એક શહેર છે. એ ગામમાં “રાજા” નામને કાગડે રાજ કરે. એને પિતાની કુટિલતાનું ભારે અભિમાન. એણે “મંત્રી” નામના, એક હંસની ભારે ખ્યાતિ સાંભળી, તેને. ઠગવાનો નિર્ણય કર્યો. એક વાર ભેજનમાં કેફી વસ્તુ જમાડી એ હંસને કેદ કરી પિતાને ત્યાં આર્યો. કાગડાભાઈ તે ફૂલ્યા ન સમાયા. પણ હંસ તે હંસ. કાગડાભાઈ રાજ કરતાં મૂંઝાય એટલે હંસની સલાહ લે. આખરે એક દહાડે ખુશી થઈને કાગડાએ હસને કારાગારમાંથી મુક્ત કર્યો.
પણ પેલા મંત્રી નામના ફેંસના મનમાં એક વાત રહી ગઈ એને થયું કે આ “રાજા”ને બોધપાઠ આપું. એણે વેપારીને વેશ લીધે, બે સારી રૂપાળી મેનાં લઈને એના રાજમાં આવીને રહ્યો. રોજ મેના ગોખ પર બેસીને વિનોદ કરે, ને પેલો રાજા કાગડો ત્યાં થઈને નીકળે. એ તે મેના પર લદુ બની ગયે.
હવે પેલા વેપારી હંસે એ “રાજા કાગડાના જેવા ચહેરા મહેરાવાળે એક કાગડો પિતાને ત્યાં રાખે. એનું
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ને વનરાજ : ૨૧૯ નામ પણ “રાજા” પાડયું ને દરરોજ ભર બજારે માચા પર નાખી ઔષધ માટે વૈદ્યને ત્યાં લઈ જાય. પેલે રેજ બૂમ મારે કે “હું રાજા છું. મને આ લેકે પકડી જાય છે. કેઈ છોડાવે. પહેલાં તો લોકે ચમક્યા કે છે શું ? પણ પછી તેમને ખબર પડી કે આ તે ગાંડા “રાજા” નામને કાગડે છે. એટલે કોઈ તે તરફ ધ્યાન ન આપે.
હવે પેલા વેપારીઓ ત્રાગડે . પેલી મેના દ્વારા ખરેખર રાજા કાગડાને મળવા બોલાવ્યો. કાગડાભાઈ તે મેનાની મીઠી મીઠી વાતમાં લપટાઈ ગયા. ત્યાં તે હંમંત્રીના સેવકે એ એને અચાનક ઘેરી લીધે ને મુશ્કેટાટ બાંધીને ગામ વચ્ચેથી ખરે બપોરે ઉપાડ્યો. પેલે કાગડા બૂમ મારે : “અરે, હું તમારો રાજા, મને આ લેકે ઉપાડી જાય છે. કોઈ છોડાવો.” લોકો સમજ્યા કે આ તો રોજ જે ગાડે ઓષધાલયે જવા નીકળે છે તે જ હશે. ભરબજારે પેલા રાજા કાગડાને હંસ મંત્રી ઉપાડી ગયે” વત્સરાજ ઉદયન થેભ્યા. એમની વાતે સભામાં રસ ઉપજાવ્યું હતું. સભાજનેએ આગળની વાત જાણવાની ઉત્સુકતામાં કહ્યું: “પછી શું થયું ?”
પછી શું થાય? હંસ ઉદાર હતું. એણે કાગડાભાઈને કહ્યું : “જુઓ, આ તે કર્મભૂમિ છે. અહીં તે બાવળ વાવશે તે કાંટા મળશે, બકુલ વાવશે તે ફૂલ મળશે. કરશો તેવું પામશે. જાઓ, હું તમને મુકત કરું છું. હવે સુધરશો. બસ, વાત થઇ પૂરી. આંબે આવ્યા મર ને વાત કહીશું પર!”
પશુ-પક્ષીની તે માત્ર ઉપમા જ છે. કેઈ રાજ
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦ : મત્સ્ય-ગલાગલ કુળની વાત હોય એમ લાગે છે” એક સભાસદે પ્રશ્ન કર્યો.
જરૂર. કેટલીક વાર પશુ-પક્ષીની વાત પરથી માણુને નીતિને બેધ અપાય છે. જેમ વત્સરાજને આજે વનરાજથી બેધપાઠ મળે, તેમ
અમને કાગડા અને હંસનાં સાચાં નામ કહે.”
“તમારો આગ્રહ છે, તે કહું છું. એ હંસ મંત્રીનું નામ અભયકુમાર અને કાગડાનું નામ...” વત્સરાજ થોભ્યા, ને થેડી વારે બેલ્યા: “અરે, ભારે ભૂલકણે છું! વાતોરસિક સભાજને, માટી ટૂંકી સમરણશક્તિ માટે મને માફ કરશે. એ રાજા કાગડાનું નામ હું સાવ વીસરી ગયો છું. મહારાજ અવનિપતિ વાતેના ભારે રસિયા છે. એમને જરૂર યાદ
હશે.”
અતિપતિને આ વાત-પિતાને ઉદ્દેશીને હતી, એની અસ્પષ્ટ ખાતરી થઈ હતી, છતાં છાણે વીંછી ન ચઢાવવા માટે તેમણે મૌન ધર્યું હતું. થોડા વખત પહેલાં પોતે મહામંત્રી અભયને ઠગેલા, એને જ બદલો લેવા જાયેલી આ ઘટના હતી. વત્સરાજના આ છેલ્લા શબ્દ સાંભળતાંની સાથે ઉશ્કેરાઈને તેમણે કહ્યું :
આ ચિબાવલાને કારાગારમાં પૂરી દે. એની વાર્તા ભલે એને લાગુ પડે. એના દેશમાં વિવેક જેવી વસ્તુ જ લાગતી નથી. નાના મોંએ મોટી વાત કરતાં એને શરમ આવતી નથી.”
તરત જ સુભટએ વત્સરાજને ત્યાંથી કારાગાર તરફ દેયો. વત્સરાજે ઉન્નત મસ્તકે જતાં જતાં કહ્યું :
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્સરાજ ને વનરાજ : ૨૨૧ યાદ રાખજે, અવન્તિપતિ! હું પણ એક દહાડે એ રીતે ચાલ્યા જઈશ, ડંકાની ચેટ પર.”
અવનિના કારાગારમાં યમને પ્રવેશ પણ દુર્લભ છે,” મહારાજ અવનિપતિએ કૃત્રિમ રીતે હસતાં હસતાં કહ્યું. કૃત્રિમ હાસ્ય એ મુસદ્દીઓની ખાસિયત છે.
માયા બૂરી ચીજ છે. એની મા પર જેવી મારી માયા હતી, એવી જ આ છેકરા પર છે. નહિ તે આ તલવાર કેની સગી થઈ છે! અવન્તિ પતિના કાનમાં કોણ ભસ્મ નથી થયું ! પણ છેકરાની સાથે છોકરડા કરવા આપણને ન શોભે!” અવનિપતિએ મનની મોટપ દાખવતાં કહ્યું. એ મોટપ પણ એક મુસદ્દીવટ મનાઈ
“જય હો મહાસેન અતિપતિ પ્રદ્યોતરાજને !”
સભાએ જયજયકાર કર્યો. સારે કે માટે દરેક પ્રસંગે આવા એક્સરખા, માટે અવાજે ઊર્મિહીન જ્યજયકાર કરવા પ્રજાની જીભ ટેવાયેલી હતી.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ૨૦મું
વાસવદત્તા
અવન્તિની રાજકુમારી વાસવદત્તા અપ્સરાનું રૂપ ને સતીનું શીલ લઈને જન્મી હતી. કાદવમાંથી કમળ પેદા થાય તેમ, રાજા પ્રદ્યોતના વાસના-વૈભવવાળા જીવન સરોવરમાં શેભા અને સુશ્રીભર્યું આ પૂર્ણકમળ ખીલ્યું હતું. જીવનના પરાગ સમી આ પુત્રી પિતાના અસંતુષ્ટ ‘જીવનને જોઈ આત્મસંતુષ્ટ બની હતી. પટરાણી શિવાદેવી એના માતા નહોતાં, પણ એ ધર્મશીલા રાણીએ આ નમાયી દીકરીને માને પ્યાર આપ્યો હતો. એણે સતી રાણીનું દીપકના જેવું-સુખ ને દુઃખમાં સરખી રીતે બળતું-જીવન જોયું હતું. પિતાના સંતપ્ત વાસનાઅગ્નિમાં જ ભુંજાવાનું જેના નસીબે જડાયું હતું, એવી માતાને મૃત્યુ સુધી કેઈ છુટકારે નહોતે. એણે સતી થઈને જીવવાનું હતું, શીલ પાળવાનું હતું, ને જેના કાજે એ શીલ પાળતી, એ પતિના શીલવિહીન જીવનને જાળવવાનું પણ હતી. કારણ કે એ સ્ત્રી હતી.
આ સંસારમાં જે સ્ત્રી તરીકે પિદા થઈ, એના નસીબમાં સદા ગુલામી લખાઈ હતી, પછી ભલે એ દાસબજારની
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસવદત્તા : ૨૨૩ વેચાયેલી દાસી હોય કે રાજમહાલમાં ઊછરેલી રાજકુમારી હેય ! સ્ત્રીના અવતારમાં બાલ્યાવસ્થામાં બાપ દીકરીને દાબમાં રાખતા હતે યુવાવસ્થામાં પતિને કરડે તૈયાર રહે, વૃદ્ધ અવસ્થામાં પણ પુત્ર માતા માટે ચિંતિત રહેતા. સ્ત્રીના શીલને પુરુષને કદી ભરોસો નહોતે, કારણ કે પુરુષેએ શીલ સર્વથા ખાયું હતું! સ્ત્રો પણ પિતાનું શીલ જાળવવા સ્વતંત્રતાના દ્વારને સદા ભીડેલું રાખતી. એમાં પણ સ્ત્રી જેમ ઉચ્ચ વર્ણની, ઉચ્ચ ઘરની, ઉચ્ચ રાજવંશની એમ એની આ મૂંઝવણમાં વધારે થતું. સૂર્યનું દર્શન પણ એને નસીબ નહોતું. કારાગાર જેવા અંતઃપુરો ને કર પંઢ ચેકીદારો એની આસપાસ અભેદ્ય દીવાલે રચતા. સ્ત્રીને સવતંત્ર જીવન જેવું જ કાંઈ નહોતું !
આ સવતંત્રતાનાં દ્વારને પહેલવહેલું ભગવાન મહાવીરે તેમણે દાસબજારમાં વેચાયેલી દીન-હીન ચંદનાને ઉદ્ધાર કર્યો અને એક દહાડો એને જ આગેવાન બનાવી સાવીસંઘ સ્થાપે. સ્ત્રી ઉપરના પુરુષના અનન્ત વર્ચસ્વને ત્યાં અંત આવ્ય, ભોતિક જીવન કરતાં આધ્યાત્મિક જીવન જીવવા ઇચ્છતી, વિલાસ કરતાં વેરાગ્યને પસંદ કરનારી, સ્વાથી પુત્રોના પાશમાં હિજરાયેલી, જુલ્મી પતિના હાથ નીચે હણાયેલી, લગ્ન જીવનની અનિછાવાળી અનેક સ્ત્રીએ આ મંડળમાં ભળી. કૌશાંબીની રાણી મૃગાવતી ને અવન્તિની રાષ્ટ્ર શિવાદેવીએ
જ્યારે એ સંઘનું અવલંબન લીધું ત્યારે તે એની સુકીર્તિ ચારે તરફ પ્રસરી ગઈ.
સ્ત્રી એ દિવસે આધ્યાત્મિક સ્વતંત્રતા મેળવી શકી. ત્યાં એને પતિને ત્રાસ, પિતાનો દાબ કે પુત્રનું એશિયાળાપણું
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ નહોતાં. શીલ તે બંને સ્થાને એને અનિવાર્ય હતું, પણ અહીં એને અવમાન મળ્યું, જીવનની સ્વતંત્રતા લાધી. નિયમન તે અહીં પણ હતાં ને ત્યાં પણ હતાં. પણ ત્યાંનાં નિયમને લાદેલાં હાઈ એને પશુથી હીન બનાવતાં, આ નિયમને અછિક હેઈજીવનવિકાસમાં સાથ પુરાવતાં ઊછળતા કુદતા રૂપેરી ઝરણ જેવી વાસવદત્તા નાની ઉંમરે મોટી સમજ મેળવી શકી હતી.
આત્મિક મુક્તિ પથે માતા શિવાદેવીના ગયા પછી, વાસવદત્તાને જીવન ઊણું અધૂરું લાગ્યા કરતું. મૂર્તિમય રાગિણી જેવી એ હવે ઘણી વાર ઉદાસીનતાની મૂર્તિ બની જતી. નૃત્ય, ગીત ને વાદ્યની પંડિતા હમણું હમણાં એમાં નીરસ બની હતી. આજ સુધી જેને જીવન વિષે વિચાર નહેાતે આવ્યા એને હવે ડગલે ડગલે જીવનના જ વિચાર આવ્યા કરતા. સજીવ ઊર્મિકાવ્ય જેવી વાસવદત્તા વૈરાગ્યનું શુષ્ક કાવ્ય બનતી જતી હતી. આંબાડાળે ટહુકા કરતી કેલડી, શ્રાવણના અનરાધાર નીરમાં પાંખ ભીડીને બેઠેલી ભીંજાયેલી ચકલીની જેમ, કંઈક વ્યાકુળ મદશા ભગવતી હતી.
પ્રચંડ પરાક્રમી, અજબ ખાંડાના ખેલ ખેલનારે, અવનિના રાજ્યને આર્યાવર્તનું એક મહાન સામ્રાજ્ય બનાવનાર રાજા પ્રદ્યોત, જે પિતાની ક્રોધપ્રકૃત્તિને લીધે ચંડ પ્રદ્યોતનું ઉપનામ પામ્યું હતું, એ આ રૂપશીલા ને ગુણશીલા પુત્રી વાસવદત્તાને જે વાત્સલ્યધેલ બની જતે. અહીં એના અંતરના કઠેર દુર્ગમ પડ પાછળ છુપાયેલી
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસવદત્તા : ૨૨૫ નેહની સરવાણું એકાએક ફૂટી નીકળતી, ને વાસવદત્તાને નિર્મળ નેહના નીરથી સ્નાન કરાવતી. આ વેળા રાજા પ્રદ્યોત ગ્રીષ્મ ઋતુના ઝરણુ જે શીતળ, તદ્દન સરળ પ્રકૃતિને આદમી ને પ્રેમાળ સદ્દગૃહસ્થ દેખાતે
અવન્તિના શાણા મહામંત્રી આવે વખતે કેટલાંક ગૂંચવાળાં કામોના નિકાલ માટે આવતા, ને જેવું જોઈએ તેવું આજ્ઞાપત્ર મેળવી લેતા. એ કઈ વાર ખાનગીમાં કહેતા:
મહારાજ અવન્તિપતિ બે વ્યક્તિ પાસે ડાહ્યા ડમરા બની જાય છે. એક ભગવાન મહાવીર પાસે, બીજી રાજકુંવરી વાસવદત્તા પાસે. એ વખતે એમનામાં સંગ્રહસ્થાઈ એટલી ઝળહળે છે, કે જાણે મહારાજ પ્રદ્યોત જ નહિ! ધાયું કરાવી લો !”
અસાડને મહિને હતો, ને આકાશ ઝરમર ઝરમર વરસી રહ્યું હતું. ગ્રીષ્મના તાપથી અકળાયેલી સરખેસરખી સાહેલી. એનું એક વૃંદ રાજકુંવરી વાસવદત્તાને ઉપવનમાં આમંત્રી જવા આગ્રહ કરી રહ્યું હતું. અકળાયેલી આ સખીઓ લજજાનાં આવરણ હલકાં કરીને ચંદનબાગમાં ઝરમર ઝરમર મેહલાને ઝીલવા જવાની હતી. આખા ઉનાળે અળાઈઓથી દેહને ખાઈ ગયે હતું. કેળના થંભ જેવી સ્નિગ્ધ દેહલતાએ એને કારણે કર્કશ બની ગઈ હતી. આજે દેહને અને દિલને ખુલ્લી કુદરતમાં બહેલાવી સહુની ઈચ્છા મનને ભાર અલ્પ કરવાની હતી.
કુંવરીબા, આ મેહુલો તે જુઓ! પેલી તળાવડી દૂધે ભરાઈ ગઈ. એની મેતીની પાળ ઉપર મેરલા ઢેલ સાથે ૧૫
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ કળા કરી રહ્યા છે. દેવકુસુમ લવીંગની લતા લંબે ને ગૂંબે ફૂલીફાલી છે. ચંદનનાં વૃક્ષો પરથી સુગંધિત મેઘજળ ચૂએ છે. ચાલે, ચાલે, મહારાજ પ્રદ્યોતની લાડકવાયી કુંવરી આમ ઊણી ને ઓશિયાળી કાં?” એક સખીએ કટાક્ષમાં કહ્યું. પણ વાસવદત્તા તે શાંત વિચારમગ્ન બેસી રહી. એની કમળદંડ જેવી નાકની સુરેખ દાંડી ને આભના બે તારલીઆ જેવી આંખે એક રસકાવ્ય રચી રહ્યાં.
“રે સખી! ઘણુમૂલા સાજન મેં સ્વપ્નામાં દીઠા !” બીજી સખીએ એક આંખ રાજકુમારી તરફ ને બીજી આંખ સખીઓ તરફ અર્ધમીંચી રાખીને કટાક્ષ કર્યો.
સપનાંની તે અવસ્થા છે, સખી! પણ એમ ઉદાસ થયે કંઈ ચાલે ! અંતરની પ્રીત પીડા કરતી હોય તે કંઈક ઓષ્ઠ પ૨ આણીએ ને! આપણે તે કંઈ સર્વજ્ઞ છીએ ?”
વાસવદત્તાએ આ વ્યંગ તરફ લક્ષ ન આપ્યું. એણે ઊંડે નિશ્વાસ નાખ્યો.
હાય રે મા! દુઃખ બહુ ઊંડું છે. લાવો રે સખીઓ! ઉશીરનું (ખસનું) અત્તર સખીને હૈયે ઘસીએ. સ્ત્રી અને માછલી ક્યારે તરફડે? જાણે છે સખીઓ! સ્નેહનું જળ ન હોય ત્યારે ! હાય રે સાજન ! આ તે જલમેં મીન પ્યાસી !”
બટકલી સખીઓમાંથી એક સખી દેડીને ખરેખર ઉશીરનું અત્તર લઈ આવી, અને વાસવદત્તાની કંચૂકીની કરૂ છેડવા લાગી. ઉદાસ રાજકુંવરીથી આ અટકચાળી
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસવદત્તા : ૨૨૭ સખીઓ પાસે આખરે હસી દેવાયું. એણે સખીઓને કોમળ હસ્તથી દૂર હડસેલતાં કહ્યું : “મને અહીંથી આવી ”
અમે તે ભલે આઘી મરીએ, પણું ઘણું જીવે તારા સાજન ! વાસવદત્તા, સાચું કહેજે, તું કોનું ધ્યાન ધરતી હતી? કયા પુરુષના ભાગ્યનું પાંદડું તે ખસેડી નાખ્યું? કેને સંસાર ધન્ય કરવાનો તે નિર્ણય કર્યો છે? જે ભાગ્યશાળી કુંવરીબાને પામશે, એને સંસારમાં સ્વર્ગ ઉતારવા માટે અન્ય શું મેળવવાનું શેષ રહેશે ?”
બકુલા! પુત્રી થઈને જે જન્મી, એ પારણામાં જ પરાધીનતા લેતી આવી. દીકરી ને ગાય, દોરે ત્યાં જાય!” વાસવદત્તાએ કહ્યું.
ના, ના, તારા વિષયમાં એ વાત ખેટી છે. મહારાજ અવન્તિપતિ સ્વયં અમને કહેતા હતા કે વાસુને સ્વયંવર રચો છે. એ પસંદ કરે તેની સાથે જ મારે એને વરાવવી છે. રાજ કુળમાં થાય છે તેમ મારે મડા સાથે મીંઢળ નથી બાંધવું.'
એ વાત સાચી છે. બાપુજી તે અનેક વાર કહે છે, કે મારે ક્યાં વૈશાલીના ગણનાયક રાજા ચેટકની જેમ પાંચસાત પુત્રીઓ છે, તે વગર જે જાગ્યે ઊડે કૂવે નાખું!'
એ વળી કેવી વાત! અમે તે જાણતી જ નથી. એક બાપને સાત દીકરી! ઊંડા કૂવાને શો અર્થ? અમને કહે.” સખીઓએ ઉત્સુકતાથી પૂછ્યું. સ્ત્રીઓ સ્વાભાવિક રીતે પરવાની રસિયણ હોય છે.
ઊંડે કૂવે નાખ્યા જેવું જ ને! એકે દીકરીમાં સુખ
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ
ન ભાખ્યું. માટી દીકરી પ્રભાવતીનુ વીતભય નગરના રાજા ઉદયન વેરે લગ્ન કર્યું. ખિચારી નાનપણમાં જ મરી ગઇ. અને રાજા ઉદયન એના શાકમાં રાજામાંથી રાજિષ બની ગયા. દુ:ખમાં એનું મન મહાવીર તરફ વત્યું. બીજી દીકરી પદ્માવતી. એનું લગ્ન ચંપાના રાજા દધિવાહન જોડે કર્યું. એ ધિવાહન રણમાં રાળાયા ને બિચારી પદ્માવતી શિયળ અચાવવા જીભ કરડીને મરી. રાણી પદ્માવતીની દીકરી વસુમતી હાર્ટ હાર્ટ વેચાણી !’
૬ વસુમતી એટલે આયો ચંદનબાળા ને ! કૌશાંખીનાં રાણી મૃગાવતીએ જેની પાસે દીક્ષા લીધી એ જ નેએ ? ’ સખીઓએ વચ્ચે કહ્યું.
‘હા, હા, ભાણેજ ગુરુ ને માસી શિષ્યા. ચંદનખાલાની મા ને રાણી મૃગાવતી ને સગી બહેનેા. મૃગાવતીના પતિ રાજા શતાનિક રાજા ચેટકના ત્રીએ જમાઈ ?
‘ અરર! ત્યારે આ તે। સગા સાદ્ધુએ જ સાહુને માયા, એમ થયું ને, મા ? ’
નહિ તા ખીજું શું થયું ? આ સંસારમાં સ્વા પાસે ક્રાણુ સગું ને કાણુ વહાલુ ! પણ કઢાર કર્મ કરનાર એ રાજાની આખરી દશા શી થઈ એ તા ખખર છે ને? ખાપુજી એના દેશ પર ચઢાઇ લઇ ગયા, એટલે એવા ડર્યા કે અતિસાર થયા ને ભૂૐ હાલે મરણ પામ્યા. એની રાણી મૃગાવતી તા પદ્મિની ગણાતી પુરુષને તે! સમજો જ છેને! કહે છે, કે ખાપુની દાઢ ઝળકી હતી. એ તે ભગવાન
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસવદત્તા : ૨૨૯ મહાવીર આવી પહોંચ્યા ન હતા તે, ભારે ગજબ થઈ જાત. સહની બાંધી મૂઠી રહી ગઈ” વાસવદત્તાએ કહ્યું,
પુરુષની વાત પુરુષ જાણે. એ તે ભ્રમરની જાત. આજ આ ફૂલે તે કાલ પેલા ફૂલે. ધરમ તે સ્ત્રીએ સાચવવાને કુંવરી બા ! લેકે કહે છે, કે એને કુંવર વત્સરાજ ઉદયન કેઈ લેકકથાના નાયક જે રૂપાળે, રઢિયાળો ને ગુણ છે. લોકે એનાં શાં વખાણ કરે છે ! હમણાં એક રાક્ષસને હરાવી આવ્યો. એ રાક્ષસને એક દીકરી-રાક્ષસને ઘેર ગાય જેવી. અંગારવતી એનું નામ. પણ પછી તે એ રાક્ષસની છોકરી એ રાજની કોટે જ વળગી. કહે, તમે પરણે તે હા, નહિ તે જીભ કરડીને મરું. બિચારા રાજાએ એની સાથે લગ્ન કર્યા. બાકી તે એ પરદુખભંજન રાજા જેવા સુંવાળા સ્વભાવને છે, તેવી શૂરવીર પ્રકૃતિને પણ છે. બંસીના સ્વરમાત્રથી એ ભલભલા હાથીને વશ કરે છે. સિંહ જેવું એનું પરાક્રમ છે, પણ સ્ત્રી સામે નજર પણ કેવી ! સ્વયંવરમાં એને જરૂર નેતરું મોકલશું, બા! પાંચે આંગળીએ પ્રભુ પૂજગ્યા હોય તે આ રાજકુળમાં એવો ભરથાર મળે!” મુખ્ય સખી એ કહ્યું.
“અરે, એ વખતની વાત એ વખતે. હું જે વાત કરી રહી હતી, એ તે પૂરી સાંભળી લો. માતા શિવાદેવી એ રાજા ચેટકનાં ચોથાં દીકરી ! જમાઈમાં તે શું જાણું હતું ! બાપુજી જે બળીઓ બીજે કયો રાજા છે ? પણ રાજપાટ ને ધનદેલતથી દીકરીને દી વળતું નથી. તમે સહુ જાણે જ છે! દીકરી આપીને રાજા ચેટકે શે લાભ લીધે?
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦ : મત્સ્ય-ગલાગલ અરે ! બાપુજી તે મનમાં રાજા ચેટકના રાજ સામે ભારે દાઝ રાખે છે. શિવા દેવી પછીનાં દીકરી જ્યેષ્ઠા. ભગવાન મહાવીર સ્વામીનાં ભાભી! કંઈક સુખી એ કહેવાય. જ્યેષ્ઠા પછીની બે દીકરીએ. ચલણ ને સુયેષ્ઠા ! રાજા ચેટકનું મન બીજે વરાવવાનું ને દીકરીઓનું મન બીજે વરવાનું. સુષ્ઠાનું મન મગધના રાજા બિંબિસાર શ્રેણિક પર લાગેલું. બંને સાથે ભાગી, પણ મટી બેન ઘરેણને ડાબલો ભૂલી ગયેલી તે લેવા ગઈ ને ત્યાં તે વખત થતાં મગધવાળાઓએ રથ મારી મૂક્યો. ભારે ધમાલ મચી ગઈ. નાની બેન ચલ્લણ સાથે મગધરાજ પરણ્યા. હવે મોટી બેન સુષ્ઠાની સ્થિતિ ત્રિશંકુ જેવી થઈ ગઈ. મગધને અને વૈશાલીને વેર બંધાણું. સુષ્ઠા મનથી તે મગધરાજને વરી ચૂકી હતી. એના માટે સંસારના બધા પુરુષ પરપુરુષ બન્યા હતા. આખરે એણે પિતાને નિર્ણય જાળવવા ને પિતાની પત રાખવા નિર્ગથે દીક્ષા લીધી. સારું થજે ભગવાન મહાવીરનું કે સ્ત્રીઓ માટે સુખ-દુઃખનું આ એક ઠેકાણું કર્યું છે ! નહિ તો હિરે જ ચૂસ પડે ને!”
કુંવરીબા! એ તે દુઃખ જોવા જઈએ તે સંસારમાં બધે દુખ, દુઃખ ને દુઃખ જ મળે. બાકી હું તો કહું છું કે રાજા ચેટકની તે બહેતર પેઢી તરી ગઈ !”
કેવી રીતે?”
ત્રિશલાનંદન ભગવાન મહાવીર ખરા ને! રાજા ચેટકના શું થાય તે જાણે છો !'
સગા ભાણેજ! એમની બેન ત્રિશલારાણને ક્ષત્રિય
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસવદત્તા : ૨૩૧ કુંડના રાષ્ટ્રપતિ રાજા સિદ્ધાર્થ વેરે વાવેલી. એ જ ત્રિશલા શના જાયા ભગવાન પતે. કુળમાં એક જ આવું રતન પાકે, એટલે આખું કુળ તરી જાય.”
“અરે, પણ વાતેમાં વખત વહી ચાલ્યો! ઇંદ્ર મહારાજે આભમાં ગેડીદડે રમવા માંડયું, ને મોરલે ગળાના કકડા કરીને ટહુકી રહ્યો છે. ચાલે, ચાલ સખી, ચંદનબાગમાં!'
સહુએ વાસવદત્તાને આસન પરથી ખેંચી. ઇંદ્રધનુષ્ય રંગનું ઓઢણું પહેરાવ્યું, નીલરંગી પટકુળ બાધ્યું, માથે વેણ છૂટી મૂકી હીરાની દામણ બાંધી, હાથમાં સુવર્ણ વલય પહેરાવ્યાં અને કમર પર ઘૂઘરિયાળી કટિમેખલા બાંધી.
ચંદનના બાગમાં સંસારનું સૌંદર્યસરવર લહેરે ચડયું. મન મોકળાં મૂકીને, લજપનાં બંધન હળવાં કરીને સરખે સરખી સખીએ ઝીણી ઝરમર જલધારામાં ખેલી, કૂદી, વૃક્ષ પર ખૂલે ઝૂલી, કુંડમાં માછલીઓની જેમ મહાલી. કુબેરને ધન મંડાર જેમ ખુલે મુકાતાં માનવી મુગ્ધ થઈ જાય, એમ અહીં અવન્તિની અલબેલી સુંદરીઓને મનમોહક સૌંદર્ય–અજાને આજ પ્રગટ થયો હતે.
આકાશમાં આષાઢી બીજ દેખાણી ત્યાં સુધી સહુ હસી –ખેલી. સુરજમુખી બિડાઈ ગયાં ત્યાં સુધી સહુએ વિદ– વાર્તા કરી. નિશિગંધાએ પોતાની સુગંધ વહાવવી શરૂ કરી ત્યારે થાકીને સહુ નીલમ-કુંડને કાંઠે બેઠી અને પાસે રમતાં હંસબાળને ઊંચકી ઊંચકીને ખોળામાં લઈને રમાડવા લાગી.
ઓતરાદે પવન બંધ થયે, ને પશ્ચિમ દિશામાંથી શીતળ વાયરા છૂટયા. પણ એ વાયરાના આકાશી વીંઝણુની
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ પાંખ પર ચઢીને કેઈ સુંદર સ્વરે શ્રવણને સ્પર્શી રહ્યા. વાતાવરણમાં ઘેલાતા હોય એમ થોડી વાર એ સ્વરો ચારે તરફ ઘૂમરી ખાઈ રહ્યા. ચંદન વૃક્ષોની સુવાસ જેમ પૃથ્વીને છાઈ રહે એમ આ સ્વરે ધીરેધીરે પૃથવી, પાણી ને આકાશને છાઈ રહ્યા.
ગજબની વીણા કઈ વાતું હતું. એના પ્રત્યેક સૂરમાં ચિત્તતંત્રીને મુગ્ધ કરે તેવી મેહની હતી. ચાંદની રાતની શીતળતા એમાં ભરી હતી. મનને વશ કરી દે તેવું કંઈ મુગ્ધ તત્ત્વ એ સ્વરમાં ભર્યું હતું.
વણાના સ્વરે વધુ ગાઢ થતા જતા હતા, એમ એમ જાણે આ બાગ, આ કુંડ, આ હંસ, આ હંસગામિનીએ બંધુ એકાકાર બનતું જતું હતું. અસ્તિત્વ ભુલાવે એવી, સમાધિ ચઢાવે તેવી સુંદરીના અધરની મધુરતા એમાં હતી. ક્ષણભર સહુ પોતાની જાતને વિસરી ગયાં. હંસ હંસગામિનીઓનાં વક્ષસ્થળ પર લાંબી ચાંચ નાખીને સ્તબ્ધ બની ગયા. શબ્દ બોલીને સ્વરમાધુરીમાં વિક્ષેપ આણવાની કલપના પણ સર્વ કેઈન હણાઈ ગઈ.
આષાઢી બીજ ઊગીને આથમી ગઈ તેય મૂહુ સ્વરસમાધિમાં લીન હતાં. થોડી વારે જાદુગર જેમ માયા સંકે. લતે હોય એમ સ્વરો પાછા ખેંચાવા લાગ્યા થોડી વારે સ્વરે અદશ્ય થયા, માત્ર એને રણકાર કેટલાય વખત સુધી મન પર અસર જમાવી રહ્યો. મેડે મેડે કઈ મેહક સ્વપ્નમાંથી જાગતાં હોય તેમ–ગાઢ નિદ્રા પછીની જાગૃત્તિ અનુભવતાં હોય તેમ સહુ સ્વસ્થ બન્યાં.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસવદત્તા : ૨૩૩ જીવનમાં પ્રથમ વાર જ આવા સ્વરે સાંભળ્યા !” એક સખીએ શાતિને ભંગ કરવાની હિંમત કરી.
“જાણે કૃષ્ણ કનયાની બંસી યમુનાને તીરે વાગી !”
સાચી વાત છે, સખી!” વાસવદત્તા જાણે ઘેનમાંથી જાગતી હોય તેમ આંખે ચળતી બેલી, “હું તે ગોપીની અવસ્થા જ અનુભવી રહી હતી. જાઓ, ક્યાંથી આ સ્વરો આવ્યા ને કેણ છે આ સ્વરસમ્રાટ એની તપાસ કરો.”
બે સખીઓ રાજમહેલના પશ્ચિમ ખૂણા તરફ ગઈ, પણ જેવી ગઈ તેવી પાછી આવી. તેમણે કહ્યું: “કુંવરીબા ! એ સ્વરો રાજકેદી માટેના કારાગારમાંથી આવ્યા છે. એ સ્વરસમ્રાટને મળવા માટે, કારાગૃહના અધિપતિ કહે છે કે, મહારાજ અવન્તિપતિની આજ્ઞા જોઈએ.”
ચાલ, અબઘડીએ મહારાજ પાસે જઈ ને અનુજ્ઞા લઈ આવીએ. આવા સ્વરસમ્રાટને અમે જરૂર છેશું, ને આ વિદ્યા અમે જરૂર શીખીશું. અરે, આવો યોગ તે જનમ જનમની સાધના હોય તે મળે.” કુમારીના શબ્દોમાં નૃત્ય, ગીત ને વાદ્ય તરફને ઉત્કટ પ્રેમ વ્યક્ત થતું હતું.
સુંદરીવૃંદ ઊપડયું. એમના પગમાં રહેલાં નૂપુર, વેગમાં રણઝણ રહીને અપૂર્વ સંગીત પેદા કરી રહ્યાં.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ૨૧મુ
કુંવરી કાણી ને રાજા ક્રિએ અવનિપતિ પ્રદ્યોત મંત્રણાગૃહમાં બેઠા હતા. દાસીએ જેવા ખબર આપ્યા તેવા જ મહારાજ અંતઃપુરમાં જવા ઊભા થયા. એમણે જતાં જતાં મંત્રી રાજને કહ્યું: “લાડલી બેટી કંઈ રઢ લઈને બેઠી હશે. વાસુને કંઈ કઈ વાતની કદી ના પાડી છે, તે આજે ના પડાશે? મંત્રી રાજ, તમે શેષ કામ પતાવીને શીઘ આવે. કદાચ તમારે ખપ પડે! એક તે બાળહઠ ને વળી એમાં સ્ત્રીહઠ ભળે, એટલે થઈ રહ્યું.”
મહારાજ પ્રદ્યોત રવાના થયા. તેમણે માર્ગમાં જ દાસીને ડુંઘણું પૂછી લીધું. બાકીનું સેજમાં પડેલી વાસવદત્તાની પીઠ પર ને મસ્તક પર હાથ ફેરવતાં પૂછી લીધું.
વણ શીખવી છે ને, પુત્રી! વાતમાં વાત એટલી જ ને? “હા, પિતાજી!”
અવન્તિ તે નૃત્ય, ગીત ને વાદ્યની ભૂમિ છે. અહીં વીણાવાદકેને ક્યાં તૂટે છે?”
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંવરી કાણી ને રાજા કાઢિયા : ૨૩૫
'
પિતાજી, અવન્તિની જ હું છું ને ! મારા મનમાં પણ એમ જ હતું. હું પણ એમ માનતી હતી—અરે આજ સાંજ સુધી મારે પણ એવા ભ્રમ હતા, પણ જે સૂર મેં આજે સાંભળ્યા એણે મારા ભ્રમ દૂર કરી નાખ્યા. એમ તા વીણા હું કયાં નથી શીખી ? પિતાજી! તમારી આ પુત્રીને આપના પ્રતાપે ગીત, વાદ્ય ને નૃત્યમાં આ અવન્તિમાં તે થુ, આયોવતમાં પણ પરાજય આપે તેવુ કાઇ નથી. પણ આ સૂર સાંભળતાં એમ લાગે છે કે અમે તેા આજ સુધી મુશળ જ વગાડ્યું ! અવન્તિમાં આવા સ્વરસમ્રાટ હજી જન્મ્યા નથી. આ તા જનમ જનમની સાધના! એ વિના આ સ્વરમાહિની લાધે ખરી ??
‘ પણ પુત્રી ! કારાગારના એક કેંદી પાસેથી અન્તિની રાજકુવરીને વીણા શીખતાં શરમ નહિ લાગે ? એવા હલકા લાક પાસે જવામાં પણ આપણી શી શાલા ? આપણું પદ પણ વિચારવું ઘટે ને !
‘પિતાજી! વિદ્યા તેા નીચ કુળમાંથી પણ લેવામાં શરમ કેવા ? વિદ્યા ને વનિતા તા ગમે ત્યાંથી લાવી શકાય, એમ તા તમાશ પડિતા જ કહે છે. એક વાર મારે તમારા એ કેદીને સગી નજરે નિહાળવા છે.” વાસવદત્તાએ પિતાના ખભા પર પાતાનું મસ્તક નાખ્યું ને લાડ કરી રહી.
મત્રીરાજ કાર્ય પતાવીને ત્યાં આવી પહોંચ્યા હતા. અવન્તિપતિને પુત્રીને શી રીતે સમજાવવી તે સૂઝતું નહાતું. મંત્રીરાજને જોતાં જ ઊગી આવ્યું. એમણે મંત્રીરાજને ઉદ્દેશીને કહ્યું :
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ
'
વાસુને કારાગારના પેઢા વીણા વગાડનારા જોવા છે. પેલા કાઢિયા જ વીણા વગાડે છે ને!’
"
ચતુર મંત્રી સ્વામીનો પ્રશ્ન સમજી ગયા. એમણે તરત વાતને મર્મ ગ્રહી લીધા ને કહ્યું : હા મહારાજ, આખે શરીરે ખિચારાને રાગ ફાટી નીકળ્યેા છે. ભારે ચેપી રાગ ! એની બાજુથી આવતી હવા પણ ભયંકર ! રૂંવે રૂંવે ને અંગે અંગે પાસ પરૂના રેગાડા. ’
‘ચેપી રોગ ! પુત્રો, સાંભળે છે ને ?’
6
ગમે તે હાય. પિતાજી, આવી વિદ્યા શીખતાં અગર કાઢ જઇ જતા હાય, તેાય એ એખમ વેઠીને શીખવા જેવી વિદ્યા છે. અસલ કૃષ્ણ કનૈયાની બંસી! અદ્ભુતવિદ્યા !’
(
પુત્રીની હઠ પાસે અવન્તિપતિ મૂંઝાઈ ગયા. કાઈ વાતે ચતુર કુંવરી ન ઠગાઈ. આખરે સમય વર્તવામાં સાવધાન વિચક્ષણ મંત્રીરાજે માગ શેાધી કાઢયો. તેમણે કહ્યું : આપ તા દૂધથી કામ છે ને, પાડાપાડીની શી પંચાત ! કુંવરીખાને તા વિદ્યા શીખવી છે ને ? એના વ્યવસ્થા કરી દઇ એ ! કાઢિયાને બેસાડીએ દશ ગજ દૂર ને વચ્ચે નાખીએ પડદા એ કુશળ દાસીઓને વચ્ચે મેસાડીએ. એટલે આ તરફની માખીને પણ પેલી તરફ જવા ન દે. ખસ, આ રીતે ભલે કુંવરીમા વિદ્યા શીખે. ’
6
*
ખરાખર છે, બરાબર છે!' મહારાજ પ્રદ્યોત મંત્રી. રાજની બુદ્ધિ પર વારી ગયા. વાસવદત્તા, બેટી, વસા, કળાકારને જોવા કરતાં કળાની પરખ કરવી સારી ! કમળનું મૂળ જોવા ક、તાં કમળ જોવું સારું, મંત્રીરાજ ! આની
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંવરી કાણી ને રાજા કાઢિયા : ૨૩૭ વ્યવસ્થા જલદી કરીએ. ભલે વાસવદત્તા વીણા શીખે. તમે અને હું બરાબર એક માસે એની પરીક્ષા લઇશું. જોઈ એ, વાસુ કેટલી ઝડપ કરે છે!’
‘ભલે, પણ પછી મહિના થતાં થતાં કાંક લડવા ઊપડશે। તા નહિ જવા દઉં! રાજાઓને તા આખી પૃથ્વી મળે તાય કયાં પગ વાળીને બેસવું છે ? કરોડા માણુસ સમાય તેવી મેાકળી પૃથ્વી તમારા જેવા વીર નરને સાંકડી પડે છે.’ વાસવદત્તાએ વ્યંગ કર્યો. એમાં પિતાની ખુશામત પણ હતી. પુત્રીના પ્રશ્નના જવાબ વાળ્યા વિના, એને ખભે હાથ મૂકી અવન્તિપતિ ઊભા થયા.
· શિવાદેવી ગઈ અને હું ઘરડા થઈ ગયા, વાસુ !
"
પણ તમારી તલવાર કાં ઘરડી થઈ છે!' વાસવદત્તાએ કહ્યું
6
તલવાર વૃદ્ધ થાય તે તા ક્ષત્રિય જીવતા મરી જાય, કેમ મંત્રીરાજ !? અવન્તિપતિએ હાસ્યમાં જવાખ આપ્યા.
અવશ્ય મહારાજ ! અને હજી તેા જમાઈરાજ પશુ શેાધવાના છે ને! દશમા ગ્રહની શેાધ તા કરવી જ પડશે ને. ઘરડા થયે કેમ ચાલશે?' મંત્રીરાજે સૂરમાં સૂર પુરાવ્યે. મત્રોરાજ, મારે વંકાયેલા દશમા ગ્રહ જેવા જમાઈ નથી લાવવેા. એ વાતમાંથી મેં હાથ જ ખેંચી લીધેા છે. મારી વાસવદત્તા સ્વયંવરથી ને વરશે. મારે કુલડીમાં ગાળ ભાંગવા નથી.'
'
6
વાસવદત્તા શરમાઈને ઊભી રહી, આસમાની સાળુમાં છુપાયેલું એનું પૂર્ણ ચંદ્ર જેવુ' મુખ અપૂર્વ શેાલા ધરી રહ્યું.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ
ખુલ્લી તલવાર મ્યાન કરાવે તેવી દીકરી છે હે,” અવન્તિપતિએ કહ્યું.
ન જાણે વિધાતાએ કેના ભાગ્યમાં અમારી અવંતિનું આ અમુલખ રત્નમણિ લખ્યું હશે,' મંત્રીરાજે ટેકે આપે.
વાસવદત્તાન મેં પર લજજાનાં ડોલર ખીલી રહ્યાં. રાજા અને મંત્રી ખંડની બહાર નીકળ્યા. તેઓ સીધા કારાગાર તરફ ચાલ્યા. થોડે દૂર જઈને રાજાએ કહ્યું :
મંત્રીરાજ, ઘી ને અગ્નિ પાસે મૂકવામાં સેએ સો ટકાનું જોખમ છે. જુવાની દીવાની છે.”
મહારાજ, એમાં પણ વિણા વગાડનાર વત્સદેશને રાજા ઉદયન ભારે જોખમી છે. સ્ત્રીઓ માટે તે એ વશીકરણ મંત્ર સમાન છે. પણ એક રમત કરીએ. એને કહીએ કે અમારી એક કાણું કુંવરીને વિણ શીખવી છે. તમારી સામે બેસતાં શરમાય છે. વચ્ચે અંતરપટ રાખી વીણા ન શીખવે? એનું નિરાશ જીવન તમારી વિદ્યાથી ઉલ્લસિત ન બનાવે?”
“સુંદર પેજના છે. મંત્રી રાજ, તમે એકલા જ જાઓ, ને નક્કી કરી આવે. મને જોશે તો જરા માથે ચઢશે. છોકરે ફિલણશી છે, જરા કુલાવજે એટલે કામ પાર પડી જશે.”
મંત્રીરાજ નમન કરીને વિદાય થયા. કારાગારનાં તેતીંગ દ્વાર ઊઘડી ગયાં.
ચોવી જતાં શરમ કરીને જ કરીએ. એ જી.
કેટલાક ચોગ મળતાં વિલંબ થતું નથી. જાણે વિધાતા
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંવરી કાણી ને રાજા કેઢિયે : ૨૩૯ એની રાહ જોઈને જ બેઠી હોય છે—જ્યારે હાથ લંબાવે ને હું સંગ સાધી દઉં
એ રીતે આ ગુરુ અને શિષ્યાને વેગ મેળવતાં મંત્રીરાજને બહુ પરિશ્રમ ન પડ્યો. બીજે જ દિવસે ગાંધર્વ. શાળાના એક ખંડમાં કુશળતાથી બધી આજના કરવામાં આવી. નિયત સમયે મધ્યમાં ઉભેલી દાસીઓએ પરસ્પરને નિવેદન કર્યું, કે ગુરુ શિષ્યા ઉપસ્થિત થયાં છે.
ઉપાધ્યાયજી, નમસ્તે.” વાસવદત્તાએ કહ્યું.
સ્વસ્તિ, બાલે આવનિકે!” વત્સરાજે ધીરેથી કહ્યું. એને કાણી કુંવરીના સ્વરમાં અપૂર્વ મીઠાશ લાગી. “શું શીખશે, કુંવરી ! અવન્તિની અલબેલીઓ તે સંગીત, સાહિત્ય ને સરસ્વતીમાં નિપુણ હોય છે.”
“જી ગુરુજી! અને છતાં અનન્તરાત્રુિ ને વઘુ વેણિતત્રં વિદ્યાને કંઈ છેડે છે! વાસવદત્તાએ પોતાના ગુરુને વિનય કર્યો સાથે રહેલી દાસીએ કુંવરીબાને ચેતવતાં કહ્યું કે આટલી બધી નમ્રતા શેભતી નથી. આખરે તે આપણે કેદી છે ને!”
“વાણીચતુર લાગે છે અવનિનાં સરસ્વતીવાર, શું ભણશે, ગીત કે વાદ્ય! સ્વર, કૃતિ, ગ્રામ, મૂછના, યતિ ને આરોહ-અવરોહને અભ્યાસ તે ખરો ને !”
“અવતિનાં શુક-સારિકા પણ એ જાણે છે. ને વળી હું તે અવન્તિના દિગગજ વિદ્વાન, હરશેખરની શિષ્યા છું.”
ધન્ય! ધન્ય! રસાવતાર ભગવાન હરશેખરને કેણ ન ઓળખે? તમારા ગુરુદેવને અમારાં વંદન પાઠવજો કુંવરી!”
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
~~
~
૨૪૦ : મત્સ્ય–ગલાગલ
કેવી રસભરી ને અલંકાર યુક્ત વાણી!” વાસવદત્તા ધીરેથી બોલી, ને બુદ્ધિનું માપ કાઢવા એ અન્યક્તિ વદી, “કુદરત પણ કેવી કઠેર છે, કે કેયલને કાળી કરી !'
કુંવરી, કેયલને કાળી ન કરી હતી તે, પ્રજા એને રૂપાળી દેખી પાંજરે પૂરત! પોપટની જેમ, એ પણ પાંજરે પુરાયેલી પારકું ભર્યું ભણત અને અંતરના રસટહુકા વિસરી જાત ”
ઉપાધ્યાયજી, ઉત્તમ છે આપનો ઉત્તર. હવે હું આપની પાસેથી વણું શીખવા માગું છું, થોડું થોડું ગીત પણ સાંભળ્યું છે કે વત્સરાજ ઉદયન વીણાવાદક તરીકે પ્રખ્યાત છે. કહેવાય છે, કે જ્યારે એ હસ્તિકાન્ત વિષ્ણુ વગાડે ત્યારે હાથી ચારે ચરતા થંભી જાય છે.”
શા માટે નહિ? મા હાલરડાં ગાય ત્યારે બાળક જપી જતું નથી! કુંવરી, સ્વર આપનાર અંતરમાં સનેહ પણ જગાવ રહે. અંતરની સ્નિગ્ધતા વગર રવરમાં માધુરી ન જામે. વીણા વણને વાદક, ને તેને શ્રોતા ત્રણે એકાકાર બનવાં જોઈએ. સંસારના સંતાપ, દેહનાં દુઃખ, આશાના ઝંઝાવાત બધાં ત્યાં જંપી જાય તે જ દિવ્ય ગાન નીકળે! ગીત, શબ્દ, તાલ, લય, સંગીત, ભાવ બધું શ્વાસોશ્વાસમાં વણાઈ જવું ઘટે, બાલે! રજકણ માત્ર એમાં રણકાર કરતું હોય. પૃથ્વી, પાણું ને ગગન-સર્વકાળ–સર્વદિશા વિસરાઈ જાય. સેહને નાદ માત્ર ત્યાં ગુંજ્યા કરે.”
યથાર્થ વચન છે આપનાં, ઉપાધ્યાયજી!' વાસવદત્તા આ કઢી ગાયકની રસછટા પર મુગ્ધ બનતી ચાલી હતી.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંવરી કાણું ને રાજા કેઢિયે : ૨૪૧ આપની વણ હવે થવા દે. કેઈ ગીતનું પણ અનુસંધાન કરજે.”
“હે આવન્તિકે, મારી વીણાના સ્વરમાં ગીત અનુસ્મૃત હોય છે. થોડો પણ ચતુર શ્રોતા એને શીધ્ર પકડી શકે છે. ગીત અને વાઘ સમજવા માટે પણ મન પારદર્શક જોઈએ. સંસારના કલેશથી કલાન્ત થયેલાઓથી આ સૂરે સમજાઈ શકાતા નથી. એને માટે આંટીઘૂંટી વગરનું અંતર જોઈએ છે. મૃગ જ્યારે વીણાનાદ તરફ ધસે છે, ત્યારે એ વિચારતું નથી કે એને વાદક સાધુ છે કે શિકારી !'
સાચું છે. સરસ્વતી હમેશાં સ્વાર્પણથી જ સાધ્ય છે,” વાસવદત્તાએ કહ્યું.
શાબાશ ! અવન્તિ જેવા લક્ષમીપરાયણ દેશમાં પણ રાજકુંવરીઓને સ્વાર્પણના પાઠ પઢાવનાર વિદ્યાગુરુઓ છે ખરા !”
ઉપાધ્યાય, લાગે છે વિવેકી ને કાં ભૂલે છે એક જ માનવ આત્મામાં સ૬-અસના બંને અંશ શું નથી હોતા?”
“ચતુર છે, આવતિકે !” અને આટલા શબ્દ બોલતાં ઉપાધ્યાયજીએ ભારે નિશ્વાસ નાખે. એ નિશ્વાસનો રણકો કુંવરીને કાને પડે એટલે ભારે હતો. પણ એ નિશ્વાસનું કારણ રાજકુંવરી પૂછે તે પહેલાં તો વીણા વાગવા માંડી હતી. એના સ્વરે ગાંધર્વશાળાને મધુર ગુંજન કરતી બનાવી રહ્યા. ધીરે ધીરે સ્વરે વેગ ધરતા ગયા. થોડીક ક્ષણમાં તો બધું એક્તાર બની ગયું.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
^^^^^^
૨૪૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ
મનને મોહ પમાડે એવું ગીત એમાંથી ઝરતું હતું કે પહાડ પરથી ચાંદની ઝરે એમ, એ વાદ્યમાંથી સૂર સાથે ગીત પણ રસળતું આવતું હતું. કોઈ વિગદગ્ધ સ્વામી પ્રિયાને સંબોધતા હતેકાળી અણિયાળી આંખે વાળી મારી રાણી,
તારી વેણ બાંધવાનું આપેલું વચન હું વીસર્યો નથી. તારા વક્ષસ્થળ પર માથું મૂકી, આકાશી તારક સમાં, તારાં નેત્રો સાથે મિત્રી સાધતાં નૌકાવિહાર
કરવાના વાયદા ભુલાયા નથી. અશોકની છાયામાં, બકુલની સેજમાં, પારિજાતકના
પુષહિંડલમાં તારે સેંથે સિંદૂર પૂરવા હું જરૂર આવીશ.
અાહિરલમાં ** . ભા પ્રલે છે.
હું આવીશ, રાણી! નીલ સમંદરના એ મધ્ય પ્રવાહમાં,
જ્યાં જલસુંદરીઓ નીલમને પરવાળાના બેટમાં ખેલે છે. જ્યાં સેનેરીરૂપેરી માછલીઓ અગાધ પાણીમાં
વાદળની વીજ જેવી ઝબૂક્યા કરે છે; જ્યાં આત્માના પવિત્ર હાસ્ય જેવા સમુદ્રતરંગ,
હરહમેશ ગાયા કરે છે ! જ્યાં ઉષારાણું સોનેરી કસુંબલ સાડી લઈને,
તને આચ્છાદવા આવે છે. ત્યાં હું આવીશ રાણ, તારી વેણ બાંધવા!
તારે સ્વામી એનું વચન વિમર્યો નથી. રાણી ! ત્યાં હું આવીશ, જ્યાં આકાશનું બિંદુ સ્વાતિ બનવા
વરસી રહ્યું છે.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંવરી કાણી ને રાજા કેઢિયે : ૨૪૩ જ્યાં શરદ પૂનમની ચાંદની, તારા સ્નાન કાજે
અમૃતના કુંભ ઠાલવી રહી છે. જ્યાં વાત મંદ મંદ અનિલ સુરાના સ્વાદને પીકે
બનાવી રહેલ છે. ત્યાં, જ્યાં—
જીવનને આ બજ કુળમર્યાદાને આ ડર
લજજાને આ ભય કોયલ માળામાંથી ચાલી જાય તેમ પપૈયે વાદળને પાર જવા ઊડી જાય તેમ
વિલેપ પામે છે. વણ થંભી ગઈ. સ્વરે ને તેને રણકાર બધે ગુંજતાં ઘૂમરી ખાઈ રહ્યાં. મેહ ને મૂછની છેડી ક્ષણે વીતી ગઈ. ધીરે ધીરે બધાં સ્વસ્થ થયાં.
વાસવદત્તાએ પિતાનાં પિપચાં પર હાથ ફેરવ્યું ને ભારે નિશ્વાસ નાખે. એ નિશ્વાસ ઉપાધ્યાયના કર્ણપટલ પર અથડાયે.
“હે બાલે, આટલે ભારે નિશ્વાસ કાં?”
“મારો નિશ્વાસ તો સહેતુક છે. પણ આપને નિશ્વાસ કયા કારણે હો?”
માનવજીવનમાં દુ:ખ, દુ:ખ ને દુઃખ જ છે ને? અહીં નિ:શ્વાસની શી નવાઈ ? પણ હે રાજકુંવરી, એવડા ભારે નિશ્વાસ તમારે શા કાજે નાખવા પડયા? પહેલાં ખુલાસો તમારે”
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪ : મય–ગલાગલ
ના, તમે કરે, ગુરુજી! શિષ્યભાવે પણ સંદેહ– નિરસનને મારે હક પહેલે
જરૂર, પણ પહેલાં કેઈનું સાચું કહેવરાવે પછી પિતાનું સાચું કહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે ને!”
અવશ્ય.’ “કુંવરી, હું વિધાતાને દોષ દેતો હતો.”
અરે ઉપાધ્યાયજી, તમે તે મારા મનની વાત કહી. હું પણ વિધાતાને દેષ દઈ રહી હતી.”
કળાના ભંડારને કુરૂપ કાં કર્યો?”
હું પણ એ જ વિચાર કરતો હતું કે અવન્તિની કલામૂર્તિને કઠોર વિધાતાએ કાં કાં કરી?”
કેણ કાણી? ઉપાધ્યાયજી ! તમે કાઢી થયા એટલે. બીજાને કાણી શા માટે કરે?”
કણ કેઢી? કુંવરી, ઉપાધ્યાયનું અપમાન?”
અપમાન નહિ સન્માન. કેઢિયા કહીને આપને ગાળ આપતી નથી, વિધાતાને શાપ આપું છું.”
આંખ સાથે અકલ તે નથી ચાલી ગઈ ને કુંવરી?” કોની આંખ ગઈ છે?”
તારી ! બાલે તારી! સત્યને છેહ નહિ દઈ શકાય. અલબત્ત, કાણાને કાણા નામથી બોલાવવામાં અવિવેક જરૂર છે.”
* અવિવેકીને જ કાયાએ કોઢ નીકળે! જુઓ, કેઢિયા.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંવરી કાણું ને રાજા કેઢિયે : ૨૪૫ રાજા, આખાએ અંધાપે ન આવ્યું હોય તે જુઓ, જેને કવિઓ શુક્રતારક સમી કહે છે એ મારી આંખે ને !”
વાસવદત્તા રેષમાં ઊભી થઈ ગઈ. બાળહઠ, સ્ત્રીહઠ ને રાજહઠ એમ ત્રિવિધ હઠનો નશે એને વ્યાપી ગયો. એણે પડદે દર હઠાવી દેતાં કહ્યું: “જે કેઢિયા મહાશય! ”
આકાશમાં વીજળીને સળવળાટ થાય ને આંખે અંજાઈ જાય એમ વિસ્ફારિત નેત્ર બંને પરસ્પરને નીરખી રહ્યાં. આશ્ચર્યના અર્ણવમાં ઘડીભર બને ડૂબી ગયાં. નયન-પાલવી જ એક બીજાને પરિચય કરી રહી. પુષ્પધન્વાને બળે બેળે જાગવું પડે તેવી એ ઘડી હતી ! રતિ ને કામદેવ સામસામાં આવી ઊભાં હતાં.
વાસુબેન, આ તે વત્સરાજ ઉદયન !—જેમનું રાજ નાનું છે ને કીર્તિ માટી છે,” બંનેને લાધેલી પ્રેમસમાધિ તેડવા દાસીએ શાન્તિને ભંગ કરતાં કહ્યું.
“તમે જ અવન્તિનાં રાજકુમારી વાસવદત્તા ગુરુભાવે હું પહેલો અવિવેકી છું. ક્ષમા યાચું છે, સુલોચને!” વત્સરાજે કહ્યું.
ક્ષમા માગું છું, હે નત્તમ! વાસવદત્તાએ નખથી જમીન ખેતરતાં કહ્યું. શરમની લાલી એના સુંદર ચહેરા પર કંકુ છાંટી રહી હતી.
“આપણને વડીલોએ છેતયાં, રાજકુંવરી ! તમારી ખ્યાતિ શ્રવણપટ પર અનેક વાર આવી હતી, આજે સદેહે સરસ્વતીનાં દર્શન લાધ્યાં.”
ને આપની પણું, હસ્તિકાન્ત વિણાના ગાયક, પરદુઃખ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
ww
૨૪ર : મસ્ય–ગલાગલ ભંજન, સ્વયં શૌયના અવતાર ! આપની યશકીર્તિ કરતૂરીની જેમ પ્રસરેલી છે.”
સમય પૂરો થાય છે,” દાસીએ બંનેને એકબીજાની પ્રશંસાની લાંબી પુષ્પમાળ ગૂંથતાં વાર્યા.
શું અવનિના આ અપરાધી પુરુષને આવતી કાલે ફરી આવન્તિકાનાં દર્શન લાધશે ખરાં?”
અવશ્ય. અવન્તિનાં રાજકુમારી કાલે સંગીતના અભ્યાસ માટે નિયત સમયે ઉપસ્થિત થશે જ. ગુરુજી સમયાન ન ભૂલે—કેઈની વેણુ બાંધવાનાં સ્વમાં, “વાસવદત્તાએ નયને નચાવતાં, જેનાથી પુરુષના દિલ પર પ્રહાર થાય તેવાં વેણ કહ્યાં.
“મર્મ પર ઘા કરવામાં કુશળ છે, શશિવદનિ! પણ કઈ વાર ઘાયલને પટ્ટી બાંધવાની ફરજ ઘા કરનારને માથે અનિવાર્ય રીતે આવીને ઊભી રહે છે, એ ન ભૂલશે.”
ચિંતા નહિ. જ્યાં બંને સમાન દરદી બન્યાં હોય ત્યાં અમૃત-ઔષધની વ્યવસ્થા તે બંનેએ કરવી પડશે ને!'
મહારાજ અવન્તિપતિને આવવાને સમય થતે જતો. હતે. ગુરુ-શિષ્યાએ પરસ્પરની વિદાય લીધી. પણ એ વિદાય વિદાય નહતી; મિલનની પળોને ઉત્કટ કરનાર સમયને ગાળો હતો.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ૨૨મું
ઘિી અને અગ્નિ ઘી અને અગ્નિ એક સ્થળે સ્થાપવું નહિ, એ અવન્તિપતિને શિખામણ-બેલ સચે પડ્યો હતે. ઘૂંઘટપટમાં છુપાયેલી પ્રિયાએ, અંતરપટ આડે રહેલા પ્રિયતમને પિછાણી લીધે હતો. રાજાને અપરાધી કુંવરીને માનનીય અતિથિ બની ગયો હતે.
બંનેનાં ઉરનાં દ્વાર ઊઘડી ગયાં હતાં, પણ હજી કારા ગારનાં દ્વાર અભેદ્ય હતાં. અને એથીય અભેદ્ય હતું મહારાજ પ્રદ્યોતનું હૃદય! રાજકુમારી વાસવદત્તાએ એક વાર લાડમાં પિતાજીને પૂછી જોયું :
“સખીઓ વત્સરાજના સદ્દગુણે બહુ વખાણે છે.”
એ ઉછાંછળા ને અવિવેકી છોકરાનું નામ ન લઈશ. ભારે વિષયી છે. કેઈ રાક્ષસપુત્રીને પરણી લાવ્યા છે, રેઢિયાળ !”
પણ પટરાણ-પદ તે જ પુત્રીને જ મળે ને !”
એ સાચું, પણ જે આ વાત તું તારા જેવી કેઈ માટે કરતી છે તે જાણે છે કે અવનિની રાજકુંવરી માટે
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮ : મત્સ્ય–ગલાગલ વત્સદેશ ના પડે. બેટી, એટલું રાજ તે તને કરિયાવરમાં કાઢી આપીશ.”
વધુ વાર્તાલાપમાં વાસવદત્તાએ સાર ન જે. પણ વત્સરાજ પ્રત્યેના પિતાના આ વલણ પછી રાજકુંવરીની ચિંતા વધી ગઈ. બીજી તરફ પિતાજીના મનમાં બીજી શંકા ઊગે અને વધુ તપાસ કરવા પ્રેરાય તે પિતાનું મિલન બંધ થઈ જાય, એ ભયથી એણે આગળ કંઈ ન કહ્યું. એણે પિતાના સંગીત-શિક્ષણના વિકાસની વાત કહી. આવા કલાકારને વિધાતાએ કેઢી કયે, એમ કહી એની દયા ખાધી; પિતાજીનું મન બહેલાવવા અનેક આડીઅવળી વાત કરી.
પણ એથી એના મનને સંતાપ કંઈ ઓછું થાય? એને એમ જ લાગ્યા કરતું કે હું કઈ દરિદ્રને ત્યાં દુહિતા થઈને જન્મી હતી તેય સારું હતું ! રાજકુળમાં જન્મવું એટલે કુળને, મોટાઈન, સ્વમાનને પ્રશ્ન પહેલે. અહીં પ્રેમદેવતા બિચારો આવે શું કામ આવે તે આ બધી દંભી પારાયણેમાં બે ઘડી ઊભે પણ કેમ રહે? રે, આ રાજકુળનાં અંત પુરો તે ત્રાહા તેબા ! વિલાસ, વાસના ને વૈભવની જલતી ભઠ્ઠી ! જીવનભર શેકાવાનું. એમાં પણ જે સાહ્યબે છેતરામણે મળે તે... ”
એક દિવસ એને આવી નિરાશામાંથી અદ્ભુત વિચાર આવ્યું. હું તે દુઃખી છું જ. કોઈને સુખી કાં ન કરું? એણે એ દિવસે ગાંધર્વશાળામાં વત્સરાજ સાથેની મુલાકાતમાં પ્રસ્તાવ મૂક્યોઃ
રાજન, આ કારાગારમાંથી ક્યારે મુક્ત થશો?”
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘી અને અગ્નિ : ૨૪૯
(
‘ અબઘડીએ, આજે, આવતીકાલે, કાં કાર્ય દિવસ નહિ !’
‘ એમ કેમ ? તમારું કથન સમજાતું નથી. ’
‘ આવન્તિકે, કુશળ થઈને ન સમજ્યાં? જો તમારા રાજા પ્રદ્યોત મને હણી નાખે તેા અબઘડીએ મુકત થઈ જાઉં. મારા કુશળ મત્રી યોગ ધરાયજી એની કાઈ યુતિ દ્વારા મને છેડાવી જાય તા આજે અથવા કાલે મુકત થઈ જાઉં. બાકી તા રાજકુંવરીના પ્રેમ મળે તેા કાર્ય દિવસ કારાગારમાંથી મુકત થવા ન ઇચ્છું. ’
તમે તા પ્રજાપ્રેમી રાજા છે. પ્રજા તમને જોવા તલસતી નહિ હોય ? હું તમને મુકત કરુ તે તમે ચાલ્યા જાએ કે મારા પ્રેમથી બધાઈ અહી સખડચા કરી ? ’
'
રાજા તેા પ્રજાર જક છે. પણ તમે મને મુક્ત કરી રાજકુવરી, એવી કઈ સત્તા તમારી પાસે છે ?
'
સ્વાપ ણુની. વત્સરાજ, મારેા વેશ પહેરીને તમે બહાર નીકળી જાઓ. મને તમારા પેશાક આપે. ’
અને પછી અવન્તિપતિના ક્રોધ જોયા છે ? પેટની પુત્રીને પણ ભરખી જાતાં એ ખચકાશે નહિ, ’
"
તાજ મને શાંતિ થશે—જીવનના કંઈક સાર લાગશે. જે કાર્ય ધમ સમજીને કરીએ એને વાણિયાના ત્રાજવે લાભાલાભની ઢષ્ટિએ ન તેાળીએ. મારું શું થશે એની તમે ચિંતા ન કરશે!'
,
‘ વાસવદત્તા, ’ વત્સરાજ રાજકુંવરીના ઉદાર સ્વભાવ પર વારી ગયા, ‘છું તમે મને એટલા સ્વાથી સમજ્યાં
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦ : મ -ગલાગલ કે મારા સુખ માટે તમને દુઃખી બનાવું? શું મને એટલે કાયર ધાર્યું કે સ્ત્રીના વેશે કારાગારમાંથી નાસી છૂટું ? તે તે મારી પ્રજા મારું મેંય ન જુએ અને મને પણ જીવતરમાં રસ ન કહે. સુંદરી, મારી પ્રતિજ્ઞા છે. જઈશ ત્યારે ડંકાની ચોટ પર અવન્તિની બજારે વધીને જઈશ. એટલું વચન આપ, કે એ વેળા હાથ લંબાવું તે તરછોડશો ના!”
“સ્ત્રી જેને પિતાનું જીવન સમર્પણ કરે છે એને માટે પછી એ કંઈ કહેતાં કંઈ કરતાં પાછા ડગ ભરતી નથી; ભલે પછી સમસ્ત સંસાર એને દ્વેષી બની રહે.”
વાસવદત્તાના કાન પર આ વખતે બહારથી કંઈ અવાજ આવવા લાગ્યા. વત્સરાજના કાન પણ ચમક્યા. ભારે ચિત્કાર, હોહા ને બૂમાબૂમ સંભળાતી હતી. ભડભડ દરવાજા બંધ થવાના ને ભાલા ફેંકાવાના અવાજ આવતા હતા. વાસવદત્તા બહાર નીકળી. પહેરેગીરો વત્સરાજને જલદી કારાગાર તરફ દેરી ગયા.
હહ વધતી જ જતી હતી. થડી વારમાં સ્પષ્ટ અવાજો આવવા લાગ્યા.
“રાજહસ્તી અનલગિરિ ગાંકે થઈ ગયો છે. ઘરને તેડી પાડત, બગીચાઓને ઉજજડ કરતે, વન વેડત, જે હાથમાં આવે એનું સત્યાનાશ વાળ એ વાવંટળની ઝડપે ઘૂમી રહ્યો છે. એને કાબૂમાં લેવા માટેની સર્વ કરામતો વ્યર્થ થઈ છે. ગજપાલકો ને વનપાલકે હિંમત કરવા ગયા તે જીવના ગયા છે.”
૨, ભર્યું અતિ ઉજજડ થઈ ગયું હતું. ઘર, હવેલી.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘી અને અગ્નિ : ૨૫૧ ને પ્રાસાદના દરવાજા દેવાઇ ગયા હતા. યમરાજની અદાથી અનલિરિ ધી શેરીઓ અને ગલીઓમાં ઘૂમતા હતા.
એ વેળા રાજપ્રાસાદ પાસે અચાનક બૂમ પડી : ‘અરે, મહારાજ પ્રદ્યોતને ખબર આપેા. એમના કારાગારમાં રહેલા વત્સદેશના રાજા ગમે તેવા કુ ંજરને કબજે લેવાની કરામત જાણે છે !’મેાલનાર કોઈ સન્યાસી હતા.
6
જાણે ડૂમતાના હાથમાં તરણું આવ્યું. સ્થળે સ્થળેથી આ પાકાર પડયો. મહારાજ પ્રદ્યોત પણ મૂન્નાઇને ખડા હતા. એમને પણ આ સર્વનાશને થભાવવાના કાઈ ઉપાય જડતા નહાતા. એમના માંમાંથી આજ્ઞા નીકળવાની તૈયારી હતી, કે ' જાએ, અનગિરિને ઠેકાણે પાડા, જીવા હાથી લાખને હવે મૂએ સવા લાખના !’ પણ પ્રજાના આ પાકારે એમના દિલમાં નવી અાશા પ્રગટાવી. અરે, એ રીતે પણ પેાતાના પ્રિય હાથી બચી જાય તા સારું ! બહુ બહુ તે એના બદલામાં એ છેકરાને સારુ પારિતાષિક આપીશું.
એમણે આજ્ઞા કરી : ‘ જાએ, વત્સરાજને કારાગારમાંથી આમંત્રા અને કહા કે અવન્તિના દરબારની સામે એની ગજવિદ્યાની પરીક્ષા આપે. '
>
‘ પણ પિતાજી ! ગજવિદ્યાની પરીક્ષા તા ડાહ્યા હાથી સામે હાય. આ તા ગાંડા હાથી ! વત્સરાજને ચગદી નાખશે.” વાસવદત્તા વચ્ચે માલી ઊઠી. એના માં પર વત્સરાજના અનિષ્ટની ચિંતા ઘેરાતી હતી.
‘તા ટાઢે પાણીએ ખસ જશે, કુવરી!’
પિતાજી........’ ને વાસવદત્તા એલાન અની નીચે
C
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨પર : મત્સ્ય-ગલાગલ પડી ગઈ. રાજા પ્રદ્યોત અત્યારે વ્યગ્ર હતા. પિતાની લાડકવાયી પુત્રીની સારસંભાળ લેવાનું દાસીને ભળાવી પિતે ઝરૂખામાં જઈ પહોંચ્યા.
સામે દેખાતું દશ્ય ભારે મહર્ષણ હતું. વત્સને તરુણ રાજવી એક હાથમાં વીણા લઈને રાજપ્રાસાદમાંથી બહાર નીકળતા હતા. સામે જ થોડે દૂર અનલગિરિ હાથી એક વડલાને પોતાની સૂંઢના પ્રહારથી હચમચાવતે ઊભે હતા. એની પીળી આંખમાંથી માણસના મતિયા મરી - જાય એવું ખૂની તેજ કરતું હતું.
શ્વાસોશ્વાસ આપોઆપ થંભી જાય તેવી પળ હતી.
સાક્ષાત્ યમદેવની મુલાકાતે જતા હોય તેમ વત્સરાજ આગળ વધ્યા, કમર પર રહેલી વીણા હોઠ પર મૂકી. ધીરે ધીરે સ્વરે છૂટવા લાગ્યા. એ જ નીલસમંદરનું ગીત! પ્રિયાને સંદેશો મોકલવા પૂરતું હદય ! ગાઢ આલેષની તીવ્ર ઝંખના! પ્રાણીમાત્રના હૃદયમાં સૂતેલા સ્નેહના સૂરોને આમંત્રણને એ સાદા જાણે સર્જનની પીડ! | સ્વરે વધતા જતા હતા. ઉલ્કાપાત જે અનલગિરિ કંઈક શાંત થતા જ દેખાય. સ્વરો સાંભળીને મૂછમાંથી - જાગેલી વાસવદત્તા પણ રાજઝરૂખે આવીને ઊભી હતી. પિતાના પ્રિમીના પુરુષાર્થને નિહાળી એની કંચૂકીની કસો તૂટું તૂટે થતી હતી. પિતાના ને પારકાના શા ભેદ કર્યા છે ! ગઈ કાલે જે પારકે હતે ને જેનાં સુખદુઃખની કશી તમા નહાતી, આજે એ પિતાનો થતાં શ્વાસેશ્વાસે રાજકુમારી ખમ્મા ખમ્મા શબ્દ બોલતાં હતાં.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘી અને અગ્નિ : ૨૫૩
જીવનમાં અજખ દશ્ય જોવા મળે, એવી ઘેાડીએક પળેા કાઈ ને કાઈક વાર લાધી જાય છે. એવી પળેા આરે આવી હતી. અનલિમિર હવે માત્ર પગથી પૃથ્વીને ખણુતા સૂંઢ માંમા દબાવીને ખડા હુતા. છતાં એની પીળચટ્ટી આંખામાંથી ઝેર તા વરસતુ જ હતું. વીણુા વગાડતા વત્સરાજ નજીક ને નજીક સરી રહ્યા હતા. આખી અવન્તિ જાણે એ સ્વરો સાથે શ્વાસ લેતી ને મૂકતી હતી.
હવે વત્સરાજ એ વનરાજની સમીપ પહોંચી ગયા હતા. એમણે એક હાથે એની સૂંઢના સ્પર્શ કર્યા. પણ શાન્ત માણસમાં એકાએક ભૂતના સંચાર થાય એમ એ જીવતા પહાડ ધૂણી ઊઠયો, મે ડગ પાછા હઠયો ને એકદમ આગળ વધી વત્સરાજને પોતાની સૂંઢમાં ઝડપી લીધા; જેવા ઝડપ્યા તેવા જ ઊંચે ઉછાળ્યા.
‘એ મા હૈ!” ફરીથી રાજકુંવરી બેભાન અની ગયાં. દાસીએ એમની આંખેા દાખી દ્વીધી. અન્તિની પ્રજા હાહાકાર કરી રહી. રે, એક મરજીવાના આજે ભાગ લેવાયા!
કેટલાકનાં નયનામાં આંસુ ઉભરાયાં, પણ ત્યાં તા ની કિકિયારીથી ગગન ગાજી રહ્યું. સહુની આંખેામાં આંસુ અડધે આવીને થંભી ગયાં ને શાકનાં અશ્રુ હર્ષોંનાં આંસુ ખની બહાર પડયાં.
વત્સરાજ અનગિરિના કુંભસ્થળ પર બેઠા હતા, ને હૈતાળ હાથની એક થપકીથી અનલિઝિરને ડાહ્યો કરી નાખ્યા હતા. એમની પાછળ પેલે સન્યાસી જેવા જણાતા માણુસ
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪ : મ –ગલાગલ હ, જેણે પ્રજા સમક્ષ વત્સરાજનું નામ મૂક્યું હતું સહુએ ગગન ગજવે તે જયજયકાર કર્યો.
ક્ષણભર પહેલાં યમમૂર્તિ લાગતે અનલગિરિ શાણે ને સમજુ બની ખડે હતો. આજુબાજુનાં ગૃહોમાંથી કેટલાક હિંમતવાન માણસો બહાર નીકળ્યા હતા, ને કંઈક ખાવાની વસ્તુઓ લઈ હાથી પાસે આવતા હતા. વત્સરાજ ઉપર કંકુ, , અબીલ ને ગુલાલ ઝરૂખાઓમાંથી પડતો હતો. આ કુંકુમવષો ઝીલતાં ઝીલતાં તેમણે હાથીને રાજગવાક્ષ તરફ હાંક્યો.
મહારાજ પ્રદ્યોત જ્યાં ઊભા હતા એ ગવાક્ષ પાસે જઈને હાથીએ સૂંઢ ઊંચી કરી નમન કર્યું. અવનિપતિએ એની સુંઢના અગ્રભાગ પર હાથ ફેરવ્યું ને કહ્યું : “શાણે જે અનલગિરિ!” ને પછી વત્સરાજ તરફ જતાં કહ્યું :
શાબાશ ઉદયન, તેં ભરતકુલ ઉજાળ્યું. અવન્તિને દરબાર તારી કદર કરશે
સન્માન સ્વીકારતો હોય તેમ અનલગિરિએ બીજી વાર સૂઢ ઊંચી કરી, ને પછી આગળ વધ્યા. રાજકુમારી વાસવદત્તા પિતાની સખીઓ સાથે ગવાક્ષમાં કંકુ ને ગુલાલ લઈને ખડાં હતાં. હાથી સમીપ આવતાં કંકુ ને ગુલાલને વટેળ ચડ્યો. એક રક્તરંગી વાદળ જામી ગયું ને બધાંની આંખો એથી ભરાઈ ગઈ.
અચાનક એક હાથ લંબાય, ને રાજકુમારી વાસવદત્તા ગવાક્ષમાંથી ઊંચકાયાં. હાથી વૃક્ષ પરથી ડાળ લઈ લે, એમ રાજકુમારી ગવાક્ષમાંથી હાથીના હોદ્દા પર આવી ગયાં; ને એ કંકુ-વાદળ ભેદતે હાથી અવનિતની બજારો તરફ વળે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘી અને અગ્નિ ૨૫૫ ઘડી ભર તે શી ઘટના ઘટી રહી છે, તેની કેઈને ખબર ન પડી. એ કંકુની વાદળી વિખરાઈ જતાં, મુખ્ય દાસીએ આંખ ચોળતાં ચોળતાં રાજકુંવરીને શોધવા માંડ્યાં. રાજમહેલમાં ચાલ્યાં ગયાં હશે, એમ સમજી સહુ અંદર જઈને ગતવા લાગ્યાં.
અવતિની બજારે વીંધતે હાથી ચાલ્યું જતું હતું. ધીરે ધીરે એને વેગ વધતે જતો હતો. લજાવંતીના છોડ જેવી વાસવદત્તા સંન્યાસી જેવા ત્રીજા માણસની હાજરીથી શંકાશીલ હતી; રખેને પિતાજીને કોઈ પક્ષકાર હોય! ચતુર વત્સરાજે કુંવરીની શંકાને જાણે લીધી ને કહ્યું:
હે મૃગલેચને ! આ પુરુષથી લજજા કરવાની આવશ્યક્તા નથી. એ તે આપણે મુક્તિદૂત છે, જેના સામર્થ્ય પર જીવતા નરકાગાર સમાં અવન્તિના કારાગારમાંથી છૂટવા માગતું હતું, એ મારે મિત્ર અને વિદેશને મહામંત્રો યૌગંધરાયણ!”
અને સ્વામી! આ દેવી કોણ છે? એક તરફી પરિચય ન શોભે!” યૌગધરાયણે હાથીને વધુ વેગમાં હતાં કહ્યું.
અવન્તિના મારા નરકાગારને સ્વર્ગ બનાવનાર દેવી! અવન્તિનાં રાજકુમારી વાસવદત્તા !”
ધન્ય સ્વામી! ધન્ય સ્વામી ! પિતાના મંત્રીની શેખીને અને રાણમાતા મૃગાવતીની મશ્કરીને આપે સાચી કરી બતાવી ! ઘર ફાડયું તે મેટાનું ફાડયું. જુગ જુગ જીવે મારાં રાજા-રાણું !”
“મંત્રીરાજ ! હજી તે લગ્નવિધિ બાકી છે.”
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬ : મત્સ્ય - ગુલાલ
ક્ષત્રિયનાં તા ગધ લગ્ન હાય !’
અવન્તિની બજાર પૂરી થઇ હતી, ને હવે એનાં શાખાનગર વીંધતા હાથી આગળ વધતા હતા. પશુ એટલી વારમાં તે પાછળ પેાકારા પડતા સંભળાયા.
6
‘અરે, વત્સના રાજા રાજકુમારીનું હરણ કરીને નાઠો છે! જીવતા કે મૂએલા પકડા ને !’
'
મહારાજ, હુવે કસોટી છે; આપની ગવિદ્યાની પરીક્ષા થવા દો!’
રાજાએ હાથીનું મહાવતપણું સ્વીકાર્યું. મંત્રીરાજે ધનુષ્યમાણુ ચઢાવ્યાં. થાડે દૂર જતાં માની અને માજી કેટલાક ઘડા નજરે પડયા. મંત્રીએ એક એક તીર ફૂંકી બધા ઘડા ફાડી નાખ્યા. એમાંથી ઉત્કટ ગધવાળા કાઈ રસ પ્રસરી રહ્યો.
‘યોગ ધરાયણ ! આ શું છે ? ?
"
મહારાજ, હેમખેમ વત્સદેશ ભેગા થવાની યાજના છે. હમણાં અવન્તિની વાર આવી સમજો ! એની હાથીસેનાને ખાળવાની આ ચેાજના છે. આ ગધ પાસે હાથી પરવશ થઈ જાય છે. અનલિગિરને જલદી હાંકે. '
અવન્તિનાં શાખાનગર પૂરાં થયાં, ને વનજંગલની વાટ આવી. હાથી ભારે ઝડપથી જતા હતા. મહારાજ વત્સ રાજ પણ પેાતાની ગજસંચાલન કળા દાખવી રહ્યા હતા. વાસવદત્તાનું દિલ પારેવીની જેમ ધડકી રહ્યું હતું. વત્સના મંત્રીએ જોયું તા દૂર દૂર ધૂળના ડમ્મર ચઢતા આવતા હતા. હાકલા-પડકારા નજીક ને નજીક સંભળાતા હતા.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘી અને અગ્નિ : ૨૫૭ જેર રાખે સ્વામી! અલબત્ત, અવન્તિના હાથીઓ પેલા રસ પાસે થંભ્યા ખરા, પણ થોડી વારમાં એ આગળ વધ્યા સમજો. કુશળ ગજ-નિષ્ણાતે સાથે લાગે છે. બની શકે તો આડમાગે હાંકે.”
વત્સરાજે હાથીને કેડી વગરના જંગલમાં હાંક્યો. ભારે વિકટ એ મજલ હતી. અવતની હસ્તિ–સેના પણ પગેરુ દાબતી આવતી હતી.
સંધ્યાની રૂઝે વળી, તેય આ ગજ-દોડ પૂરી ન થઈ. રાત્રિના અંધકારમાં મશાલો પેટાવીને પંથ કાપવા માંડયો. અવન્તિના ગજ સવારે હવે જૂથમાં રહેવું નિરર્થક માની, જુદી જુદી દિશામાં વહેંચાઈ ગયા હતા. જ્યાં જરા પણ પ્રકાશ દેખાય કે ત્યાં એ દોડી જતા. પણ અંધકારમાં ઠેબાં ખાવા સિવાય કાંઈ ન લાધતું કેટલેક સ્થળે તે હાથીઓ ગબડી પડતા, ને સૈનિકે હાથ–પગ ભાંગી બેસતા.
એક આખી રાત જીવસટોસટને મામલે જામે. પણ વત્સદેશના મંત્રીની પૂર્વયોજનાઓ સુંદર હતી, ને વત્સરાજનું ગજ-સંચાલન અદ્દભુત હતું.
પૂર્વ દિશામાં સૂર્યનારાયણે કેર કાઢી, ત્યાં તે વત્સ દેશની સીમા દેખાણી. એ સીમા ઉપર વત્સની સુસજ્જ સેના પડી હતી. મંત્રીરાજે દૂરથી જય જયકાર કર્યો.
જય હો મહારાજ વત્સરાજને !” સામેથી અવાજ આવ્યો: “જય હે મહારાજ ઉદયનને.” ક્ષણવારમાં સહુ પાસે આવી ગયા. વત્સરાજ હાથી પરથી
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ ઠેકડો મારી નીચે કૂદ્યા. રાજકુમારી વાસવદત્તા સૂંઢ સાહીને નીચે આવ્યાં.
“સહુ કંઈ સાંભળો !” મંત્રીરાજે ઊંચેથી કહ્યું, “આજે આપણે માત્ર રાજાજીને જ પામ્યા નથી, આપણને ક્ષત્રિય કુલાવર્તસ રાણીજી પણ સાંપડ્યાં છે !”
આ સમાચારે બધે હર્ષ પ્રસરાવી દીધું. આખી હસ્તિસેનાએ સૂંઢ ઊંચી કરી પિતાનાં રાજા-રાણીનું સન્માન કર્યું.
રાજઘડિયાં ગાજી ઊઠયાં. મંગળ ગીત ગવાવા લાગ્યાં.
પિતાની સીમા પૂરી થઈ હોવાથી, અવતિની સેના નિરાશાનાં ડગ દેતી, પાછી વળતી, ક્ષિતિજ પર લુપ્ત થતી હતી.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ૨૩મું
આતમરામ અકેલે અબધૂત વનના પશુમાં જ્યારે પિતાનાં બાળ ખાવાની ઝંખના જાગે છે, ત્યારે એ ભારે વિકરાળ લાગે છે! સંસાર શેહ ખાઈ જાય તેવી ક્રૂરતા ત્યાં પ્રગટે છે. સનેહના શબ્દ, શિખામણના બેલ ને હિતભય વચને એ વેળા લાભને બદલે હાનિકર્તા નીવડે છે! કઈ શક્તિ, કેઈ સામર્થ્ય એને સર્વ. નાશના માર્ગેથી રોકી શકતું નથી!
અવન્તિપતિ પ્રોતમાં એ ભૂખ ઊઘડી હતી. પીછો પકડનારી પિતાની ગજ-સેના પરાજિત મેંએ પાછી ફરી હતી. વત્સદેશમાં વાસવદત્તાનાં લગ્ન વત્સરાજ સાથે થયાને ઉત્સવ ઉજવાઈ રહ્યાના સમાચાર મળ્યા હતા, ને રાક્ષસપુત્રી અંગારવતીએ સ્વહસ્તે વાસવદત્તાને પટરાણી પદે સ્થાપ્યાં હતાં? ધીરે ધીરે આવી રહેલા આ બધા વર્તમાને બળતામાં ઘીનું કામ કરી રહ્યા.
અવન્તિપતિ પ્રોતે તાબડતોબ પિતાના નિષ્ણાત ચરોને રાજમંત્રણાગૃહમાં નિમંત્ર્યા. અવન્તિપતિની એ ખાસિયત હતી કે યુદ્ધનું આવાહન કર્યા પહેલાં, આર્યાવર્તનાં તમામ
ની ભાળ મેળવી લેતા. આજે જે યુદ્ધ જગવવાને
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦ : મસ્ય–ગલાગલ તેમણે નિર્ણય કર્યો હતે એમાં ત્રણ રાજ્યને કચડી નાખવાને તેમના નિરધાર હતો. એક વત્સ, બીજુ મગધ ને ત્રીજું સિંધુસૌવીરનું વીતભયનગર ! ત્રણે દેશ પર જે નવન્તિને વજ ન ફરકે તે, નામોશીની કાળી ટીલી મહારાજના ભાલેથી કદી ભુંસાવાની નહોતી! એ વિના ઊજળ મેં બહાર નીકળી શકાય તેમ નહોતું રહ્યું
અરે! યાદ કરતાં દિલ જલી ઊઠે એવી અપમાન પરંપરાઓ અવન્તિપતિ પાસે હતી. કેટલું યાદ કરવું ને કેટલું ભૂલવું ! સિંધુસૌવીરને ઉદયન, જે “રાજર્ષિ” કહવાતે એણે જ પિતાને મુશ્કેટોટ બાંધ્યું હતું, ને માર્ગમાં પિતાને મહાવીરને અનુયાયી જાણી “દાસીપતિ’ કહી છોડયો હતે. મગધના મહામંત્રી અભયે પિતાની કરેલી દુર્દશા તે ચરે ને ચૌટે ચર્ચાતી હતી. આજ વત્સરાજ ઉદયને એમાં વધારો કર્યો હતે.
“આજ સુધી મેં દહીં ને દૂધમાં પગ રાખ્યા, પણ હવે ભલે એ સ્પષ્ટ થઈ જાય, કે અવનિપતિ શત્રુ પ્રત્યે ક્ષમા, દયા કે ઉદારતા વાપરવાનું જાણતા નથી. ભલે, ભગવાન મહાવીરના કહ્યાગરા ભક્ત તરીકેની મારી કીર્તિ નષ્ટ પામતી. દંભી રીતે મેળવેલી મારી પ્રતિષ્ઠા ભલે વિસર્જન થતી. ગીરાજના રાહ ન્યારા છે, ભગીરાજના રાહ ન્યારા છે. અહીં તે અપમાનને બદલે અત્યાચારથી ને વેરને બદલે વિનાશથી ચુકવાય છે, અવન્તિપતિ મનમાં વિચારી રહ્યા.
મંત્રણાગૃહ ધીરે ધીરે ચરપુરુષથી ભરાતું જતું હતું. સહુ કેઈ આવી જતાં મહારાજાએ કહ્યું:
મારા મસ્તકસમાં ચરપુરુષ, તમારો રાજા એક કાંકરે
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતમરામ અકેલે અખધૂત : ૨૬૧
એ પંખી નહિ પણ ત્રણ પંખી પાડવા ચાહે છે. તમે આર્યાવર્ત માં સર્વત્ર ઘૂમી વળેા. ને દેશેદેશની રાજકીય, આર્થિક ને ભૌગેાલિક માહિતી એકત્ર કરી લાવેા. પ્રસ્થાન માટેની પળ પણ તમે જ નક્કો કરી લાવે! ! આ વખતનું યુદ્ધ જોવા સ્વર્ગથી અપ્સરાએ પણ ઊતરશે. અવન્તિના ધ્વજ શીઘ્રાતિશીઘ્ર દિગદિગન્ત સુધી ઊડતા જોશેા.
બહુ માલવામાં નહિ માનનારા, પશુ પેાતાના કાર્યમાં કુશળ ચરપુરુષા થાડીએક ચર્ચા કર્યા પછી વીખરાયા. તેએ પેાતાનું કાર્ય યથાથ રીતે બજાવવા તત્કાલ રવાના થઈ ગયા. પણ એ સમય વ્યતીત કરવા અવન્તિપતિને ભારે પડી ગયા. દિવસ મહિના જેવા ને મહિને વર્ષ જેવા ભાસવા લાગ્યા. અવન્તિપતિ તે પ્રતિક્રિન એમની પ્રતીક્ષા કરતા મેસતા હતા. ખાનપાનના રસ, અત:પુરને વિનાદ, અધખેલનના ઉત્સાહ ને નૃત્ય, ગીતિ ને સંગીતિના શૈાખ એ વિસરી ગયા હતા. યુદ્ધ, યુદ્ધ, ને યુદ્ધના જ પાકારા એમના અંતરમાં
પહેતા હતા.
વિદાય થયેલા ચરપુરુષામાં મગધના ચર સહુથી પડેલા પાછા આવ્યા. મહારાજે અને ભારે ઉમળકાથી વધાવ્યા. ગરજ વખતે કડવા વખ માણુસમાં પણ અજબ ગળપણુ આવી જાય છે.
.
મગધના ચરપુરુષે પેાતાની વાત શરૂ કરતાં કહ્યું : મહારાજ, પતંગ જેમ આપે!આપ દ્વીપક પર ઝંપલાવે છે, એમ આપના શત્રુએ પણ પેાતાના નાશ સ્ત્રય” નાતરે છે. મગધરાજ શ્રેણિકનું મૃત્યુ કારાગારમાં થયું.’
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨ : મત્સ્ય-ગલાગલ ૮ કારાગારમાં ? ’
‘હા પ્રભુ! સંસારના કાયદા છે, કે આ હાથે કે તે ખીજે હાથે લે! જે કારાગારમાં અનેક રાજશત્રુએ પુરાયા હતા, એ જ કારાગારમાં બંદીવાન બનવાનુ મગધરાજ શ્રેણિકના ભાગ્યમાં આવ્યું.
"
‘શા કારણે ? એને કાણે બંદીવાન બનાવ્યા ? મગધના બુદ્ધિનિધાન મંત્રી અભય શું એ વખતે મરી ગયા હતા? એને વયમાં આવેલેા પુત્ર અજાતશત્રુ કુણિક કાં ગયા હતા ?'
મંત્રી અભયકુમાર સર્વે રાજપાટ છાંડી ભગવાન મહાવીર પાસે દીક્ષિત થયા.
"
સરસ ભગવાન મહાવીરે ત્યારે શરૂઆત કરી ખરી! સંસારમાં સહુ કાઈનાં હૃદય પલાળી શકાય, પણુ રાજકાજમાં પડેલાનું પરિવર્તન અશકય છે. કર્માની આર્દ્રતા જ ત્યાં હાતી નથી. હાં, અજાતશત્રુએ પછી શું કર્યું? '
• અને સિંહાસનની ઉતાવળ થઈ, ને આ વૃદ્ધ રાજાને માતનાં તેડાં માડાં પડવાં. દીકરાએ ઊઠીને મૂઢા બાપને મુશ્કેટાટ જકડી કારાગારમાં પૂરી દીધા !'
‘છૂટ્ટા બાપને કારાગારમાં પૂરી દીધા !’ અવન્તિપતિએ છેલ્લું વાકય મેવડ્યું.
· હા પ્રભુ, માત્ર કારાગારમાં પૂરી દીધા એટલુ જ નહિં, રાજ કારડાના માર પડવા લાગ્યા. આખી દુનિયાથી એના સસ` ટાળી દીધા, ફક્ત રાણી ચેલણાને– એની માને ખૂબ ખૂખ આજીજી પછી રાજ એક વાર જવાની
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતમરામ અકેલે અબધૂત ! ૨૬૩ આજ્ઞા આપી. ભગવાન કહેતા હતા એ સંસારની અસારતા મગધરાજે પ્રત્યક્ષ જોઈ ! આ સ્વાથી દુનિયામાં કોને ભરોસે કરે ? જે રોજ રોજ મગધરાજના જયજયકારથી જીભ સુકવી નાખતા હતા એ મગધવાસીઓ ને સરદાર-સામંતેમાંથી કોઈએ આ હડહડતા જુલમ સામે આંગળી પણ ન ચીંધી! રાજની અવકૃપાની બીકે માનવીનાં અંતર પણ એશિયાળાં થઈ ગયાં !”
પછી મગધરાજનું મૃત્યુ કઈ રીતે થયું?”
આટમાટલા અત્યાચાર ગુજ૨વા છતાં એ વૃદ્ધ રાજાની આયુષ્ય દેરી એટલી જબરી કે ન તૂટી! કર્યા ભોગવવાનાં હોય ત્યારે માગ્યાં મત પણ ક્યાંથી મળે ! અને જગતમાં તે સહુ શત્રુનું મોત જલદી જ વાંછે છે. શત્રુ બને. મગધરાજ શ્રેણિકને સપૂત કૂણિક, વિચારતા હતા, કે સાપ ભલે છુટ્ટો ન હોય, ભલે એને દાબડામાં સુરક્ષિત રીતે પૂર્યો હોય, છતાં અકસ્માત બનવાને હેય ને કોઈ પાંજરું ખોલી નાખે તે.... બનવાજોગ હોય ને બને, અને જીવતા બૂઢા બાપ તરફ કોઈની વફાદારી જાગે, કઈ કંઈ હલચલ મચાવે, ફરીથી કઈ નવા તેફાનને સામને કરે પડે ! એના કરતાં ન રહે વાંસ, ન વાગે વાંસળી ! પણ જન્મ, જરા ને મરણ કંઈ કોઈના કાબૂમાં છે કે મગધરાજ કાબૂમાં હોય! એક વારને સિંહસમો દુધર્ષ રાજા શિયાળ બનીને પણ જીવી રહ્યો. કહે છે, કે અન્તિમ સમયની એની શાન્તિ ત્રાષિને છાજે તેવી હતી. એ વારંવાર કહેતા: “હું વિષયી ભૂલે. ભગવાને મારી સામે દીવ ધરીને માર્ગ સૂઝાડો, તોય રાજસુખના કીચડમાં ભૂંડની જેમ મહાલી રહ્યું. એ દિવ્ય
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪ : મત્સ્ય ગલગલ પ્રકાશનાં જરૂર મેં વખાણ કર્યા, પણ એને લાભ ન લીધે. બુઢાપામાંય સ્ત્રીનાં સુવાળા અંગેના શેખ રહ્યા. અરે, એક ચેલણ રાણીને અણુવા જતાં સુલસા જેવી સતીના બત્રીસ જે ધારમલ દીકરાઓનું મોત નીપજાવ્યું. માણસ જેટલે મેટા એટલાં એનાં સુકૃત્ય દુષ્કૃત્ય પણ મેટાં! પાપ તે ચક્રવર્તીને પણ ક્યાં છેડે છે! કેટલાં પાપ વર્ણવું! ને એમાં રાજકાજનાં જીવતર જીવનારના પાપને તે ક્યાં પાર હોય છે ! જુવાનજોધ અભય દીક્ષિત થઈ સ્વાર્થી સંસારના સંબંધ ફગાવી ચાલ્યો ગયે, તોય મેં ઊભા ઊભા જોયા કર્યું! ભગવાને જ મારી શરમ રાખ્યા વગર મારાં કૃત્ય જોઈ કહ્યું : “રાજા, તું નરકેશ્વરી છે !” વચનગુપ્તિના ધારક આથી વધુ શું. કહે? છતાં હું ન સમજે, ને મર્યા પછીના નરકને અહીં સાક્ષાત્કાર કરવાનો સમય આવ્યો. અહા, પ્રભુની વાણી આજે સમજાય છે. કિસકે ચેલે, કિસકે પૂત, આતમરામ અકેલે અબધૂત ! આ કણિકને જન્મતાં જ અપશુકનિયાળ માની એની માએ ઉકરડે નાખી દીધેલો. કૂકડાએ એની આંગળી પણ ઢોલી ખાધેલી. મને માયા ઊપજી ને હું એને ઉપાડી લાવ્યા. પાસ-પરૂવાળી આંગળીને મેંમાં રાખી ચૂસી! આ બધું મેં એના ભલા માટે કર્યું ! ના, ના. અંતરની માયાને સંતૃપ્ત કરવા કર્યું. માયાને હું મિત્ર બન્યું, પણ માયા મારી મિત્ર ન બની. આહ, પણ ભગવાનનાં પેલાં વચને કાં ભૂલું? “સુખ શેખે ભેગવ્યું તે દુખ પણ એ જ ભાવે ભેગવી લે, રાજા! તારો બેડો પાર થશે. જાગ્યા ત્યાંથી સવાર ગણું લે!” મહારાજ, કહે છે કે વૃદ્ધ મગધરાજે સહુ કોઈને માછી આપી, પિતાના અપરાધી પુત્રને પણ ક્ષમા આપી અને
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતમરામ અકેલે અબધૂત : ૨૬૫ સુખ, દુ:ખ, માન, અપમાન સર્વ વિષયો પરથી મન વાળી લીધું” રાજચર થેભ્ય ને થેડી વારે ચલાવ્યું:
“છતાં લલાટમાં જે લેખની મેખ મરાઈ હોય તે કેમ ભૂંસાય? કહે છે, કે એક દહાડે જુવાન રાજા અજાતશત્રુ હાથમાં કુહાડે લઈ દેડતા આવતા દેખાયા. વૃદ્ધ મગધ. રાજને લાગ્યું કે પુત્ર મારી હત્યા કરવા આવે છે! એણે વિચાર્યું કે એ મને મારી નાખશે એની તે કંઈ ચિંતા નથી, પણ મારે કારણે એના કપાળે પિતૃહત્યાનું કલંક સદાકાળ ગૂંટી જશે. મારું તે જે ભલું બૂરું થયું તે થયું પણ એ જુવાનની જિંદગી શા માટે બગાડું ? વૃદ્ધ મગધરાજે પોતાની પાસે રાખી મૂકેલો હીરે ચૂસી આત્મહત્યા કરી લીધી. દેહના બંધ છૂટી ગયા. આત્મા ચાલ્યા ગયે–નવા દેહની જોગવાઈ કરવા!”
“અજાતશત્રુ કુણિક કુહાડે લઈને ખરેખર પિતૃહત્યા કરવા ગયેલે?” રાજા પ્રદ્યોતે મુખ્ય પ્રશ્ન ઉપાડ્યો.
કંઈ કહેવાય નહિ રાજકારણું પ્રવૃત્તિઓનાં મૂળ પામવાં સુલભ નથી. પણ પ્રજામાં બે પ્રકારની વાતે ચાલે છે: એક પક્ષ કહે છે કે હત્યા કરવા જ ગયેલ બીજે કહે છે કે એના અંતરમાં પૂજ્ય પિતાને રિબાવ્યાને #ભ પેદા ધ ને–હાથમાં કુહાડો આવ્યો તે કુહાડ લઈને–બેડીઓ તેડવા ધસી ગયે. આ તે સત્યં નિહિત મુદ્દામ્ '
અવન્તિપતિ ક્ષણભર વિચારમાં પડી ગયા. એમના પ્રચંડ ભાલ પર કરચલીઓના આટા-પાટા દેરાઈ રહ્યા. થડી વારે સહેજ સાવધ થઈ તેમણે પૂછયું:
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬ : મત્સ્યગલાગલ
અજાતશત્રુ કુણિકની તૈયારીઓ કેવી છે ?” અજબ છે.”
એના આ દુષ્કૃત્યને લીધે પ્રજામાં અસંતોષ નથી?”
“જરાય નહિ! એ તે બધા જગની જીવતાં લગીની માયા ! બળવાન માછલું નબળા માછલાને ખાઈ જાય, એ તો સંસારને જાણે નિત્ય કમ છે ! આજે એ વાતને દુઃસ્વપ્ન જેવી લેખી કઈ સંભારતુંય નથી !'
સારું, જા. ફરીથી મગધમાં જા, અને સમાચાર મેળવતે રહે!”
ચર પુરુષ પ્રણામ કરી વિદાય થયે. અવપિતિ કેટલીય વાર મંત્રણાગૃહમાં એકલા એકલા આંટા મારતા રહ્યા. મગધરાજનું મોત સુધારનાર “આતમરામ અકેલે અબધૂત સૂત્ર યાદ આવી રહ્યું. પણ મન સાથે એને કંઈ મેળ મળે નહિ.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ૨૪મું
પહેલે આદર્શ મગધને ચરપુરુષ રાજગૃહી તરફ ઊપડયાને બહુ દિવસે ન વીત્યા ત્યાં, સિંધુસૌવીર દેશના પાટનગર વીતભયમાં ગયેલ ચર પુરુષ દડમજલ કરતો નવીન વર્તમાન સાથે આવી પહોંચે.
મંત્રણગૃહમાં અવન્તિપતિને આવતાં શેડાએક વિલંબ થયે. તેઓ પિતાની સુસજજ સેનાનું નિરીક્ષણ કરવા ગયા હતા. યુદ્ધની પૂર્ણ તૈયારીઓ થઈ ગઈ હતી, પણ ન જાણે કેમ પ્રસ્થાનનાં ચિહ્નો હજી દેખાતાં નહોતાં. અવન્તિપતિ કઈ ભારે દ્વિધામાં અટવાઈ રહ્યા હતા, છતાં યુદ્ધ કઈ પળે છેડાઈ જાય તે કહેવાય તેમ નહોતું.
ભાટ-ચારણે ચૌટે ચકલે વત્સ, મગધ ને સિંધુ સૌવીર વિષે વેરભાવ કેળવાય તેવાં કવિતા લલકારવા માંડયાં હતાં. પ્રજામાં હિંસ પશુ જેવું ઝનૂન પેદા કરવા આ સરસ્વતી–સેવકે મેદાને પડ્યા હતા. શત્રુની નૃશંસ હત્યા એ પુણ્ય, રણમેદાનમાં પીઠ બતાવવી એ પાપ ને રણ-મૃત્યુ એ સ્વર્ગની સીધી વાટ – કર્મધર્મ કરવાની કોઈ ઉપાધિ જ નહિ, એ વાત પર ખાસ ભાર દેવાતે હતો. જીત્યા તે શત્રુનું ધન ને શત્રુરાજ્યની
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮ : મત્સ્ય--ગલાગલ અપૂર્વ સુંદરીઓ, મયો તે સ્વર્ગનું સુખ ને ત્યાંની રૂપરૂપની અંબાર અસરાઓ વિલાસ માટે મળવાની હતી. અવન્તિના જુવાને ભયંકર યુદ્ધ જગવવા માટે તલસી રહ્યા હતા. “કેનું કેણે શું બગાડયું?” આટલી સાદી સીધી વાત સમજવાની શુદ્ધિ સહુએ ગુમાવી હતી. માણસના રાજ્યમાં પશુરાજ્ય પ્રગટી નીકળ્યું હતું!
આ પશુરાજ્યને પરાક્રમી સ્વામી અવનિપતિ પ્રદ્યોત મંત્રણાગૃહમાં પાછા ફર્યા ત્યારે તેમના મુખ પર ભારે ઉત્સુક્તા હતી. પોતાના પરમ શત્રુ-જે પરમ ઉદાર કહેવાતે હતે ને જેણે પિતાને જીવતદાન આપી એની કીર્તિને સવાયી ને પોતાની કીતિને કલંકિત કરી હતી એ પરમ શત્રુ ઉદયન–ના દેશની વાર્તા! ન જાણે કેવી હશે! એમણે સંજ્ઞાથી જ ચરપુરુષને વૃત્તાંત કહેવા આજ્ઞા કરી.
“મહારાજ, જ્યારે હું વીતભય નગરમાં જઈ પહોંચ્યા ત્યારે ત્યાં રાજ તે કેશીકુમારનું હતું!”
શું ઉદયન અને એને પુત્ર અભીતિ બંને યમરણ થયા? અરે, મગધમાં શ્રેણિક મરી ગયે ને અભય સાધુ થયે. બધે આ શી ઉથલપાથલ મચી છે !”
પ્રભુ! વાત ભારે હૃદયદ્રાવક છે. રાજા ઉદયન ભગવાન મહાવીરના ધર્મોપદેશને ધરનારે હતેા. ભગવાન મહાવીરે એક વાર કહેલું કે “વથા નાશા તથા પ્રજ્ઞા', પ્રજા રાજાના ગુણ અવગુણનું અનુસરણ કરે છે. ત્યાગનું મહત્ત્વ બતાવવા માટે રાજાઓએ પિતે તેવું આચરણ કરી બતાવવું જોઈએ. તે જ પ્રજા સમજે કે ભંગ અથવા સંગ્રહ એ ધ નહિ, પણ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા આદર્શ : ૨૬૯ તપ અને ત્યાગ એ જ મહાન ધર્મ ! વેર એ આદરવા લાયક વસ્તુ નહિ, ક્ષમા એ જ મહાગુણુ ! સખàાનો નિષ્ઠુરતા તે જ નાશ પામે; નિમાની નિરાધારતા તા જ ટળે; તેા જ આ સંસારમાં સાચું સુખ સ્થપાય. આજે તે જે સમળ થયે તે નિમળેને કચડવાના પેાતાના ધમ' માની બેસવાને, સમળ એમ નહિ માને કે નિર્બળના રક્ષણના ભાર પેાતાને માથે આળ્યેા. પૃથ્વીને સુખી, શાન્ત ને સમૃદ્ધ બનાવવા માટે આ સિવાય અન્ય કાઇ માર્ગ નથી !
6 ભગવાન તા મધુ કહે, પશુ પગ પર કુહાડા કાણુ લે? ’ ‘મહારાજ, એ લેનારા ય પડચા છે. 'बहुरत्ना वसुंधरा . આ ધરતીના ભાર તેા એવા જ વેઠી રહ્યા છે. રાજા ઉદયને એક વાર રાત્રિના વિચાર કર્યો કે અહા, એ ગ્રામનગરને ધન્ય છે, એ રાજા–શેઢાને ધન્ય છે જેઓ શ્રમણુ ભગવતનાં દર્શન–વંદન કરે છે. શ્રમણુ ભગવંત અહીં આવે તા હું દન-વંદન કરું, ઉપાસના પણ કરું. જોગાનુજોગ વિચિત્ર છે. બીજે જ દિવસે સવારે શ્રમણુ ભગવંત ત્રીતભય નગરના મૃગવનમાં પધાયો. રાજા તા અત્યંત હર્ષિત થયા,ને પ્રભુના દશ'ને ગર્ચા. ભગવાને ઉપદેશ આપતાં કહ્યું: ‘સ’સારના આ મત્સ્યગલાગલ ન્યાયના કાણુ અંત આણશે ? આજ સુધી સબળના હાથેામાં નિખ`ળ પિલાયા છે. હવે નિષ ળ હાથેા પાસે સબળ કારે ક્ષમા માગીને પેાતાની સખળતા શાભાવશે ? સંસારના દુધ્ધકને પેાતાનાં તપ-ત્યાગથી કયા રાજા કચારે ખાળશે અને એ રીતે રાજાના વર્તનના અનુકરણમાં માનનારી પ્રજા સામે એક અદ્ભુત આદશ રજૂ કરશે ?’ ભગવાનના ઉપદેશ સાંભળી
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦ : મત્સ્ય -ગલાગલ રાજા ઉદયન ભરી પરિષદામાં ખડા થયા ને બોલ્યા: “હું અભીતિકુમારને રાજ વિષે સ્થાપન કરી દીક્ષા લેવા ઈચ્છું છું.”
આટલી જવાબદારીવાળે આટલો ઉતાવળે?” અવન્તિપતિએ વચ્ચે કહ્યું.
ઉતાવળ તે ખરી જ ને! મૃત્યુ કઈ પળે આવીને દબાવી બેસશે, એનો ક્યાં કેઈને ખ્યાલ છે! એ તે આજની ઘડી રળિયામણી! આજ્ઞા લઈને પાછા ફરતા રાજા ઉદયનને વિચાર આવ્યું કે મારે સગે હાથે પુત્રને શા માટે આ જંજાળમાં ફસાવું. આજના રાજકાજમાં તે મત્સ્ય-ગલાગલ ન્યાય પ્રવર્તી રહ્યો છે. એમાં એકને વધારે કાં કરું? એના કરતાં એક સમર્પણશીલ આત્માને વધારે શા માટે ન કરું? એણે પુત્રને બેલા ને રાજકાજના ખૂની મામલા વિષે સમજાવ્યું. તેમ જ એક “સગૃહસ્થ” તરીકે રહીને પિતે વધુ સાધી શકશે, તે કહ્યું. અભીતિકુમારનું મન એ વખતે તે માની ગયું. રાજા ઉદયને મંત્રીમંડળને બધી વાત કહી. તેઓએ રાજાના ભાણેજ કેશીકુમારને રાજગાદી પર સ્થાપન કર્યો. તે જ દિવસે સર્વસ્વ ત્યાગીને, પ્રવજ્યા લઈને રાજા ઉદયન ચાલી નીકળ્યા. અમીતિકુમાર રાજ્યમાં રહ્યો પણ થોડા દિવસમાં એનું મન માયામાં લોભાયું: હાથમાં આવેલી અનેક ભવનાં પુયે પ્રાપ્ત થનારી આ મોમ સાહ્યબી શું છાંડી દેવી! એણે પિતાની ગાદી મેળવવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ સહુએ કહ્યું: “રાઈના ભાવ રાતે ગયા!” એ રિસાઈને બીજે ચાલ્યા ગયે, ને પિતાનું રાજ મેળવવા ખટપટ કરવા લાગ્યા.
રાજર્ષિ ઉદયન વનજંગલમાં વિહરતા ઉગ્ર તપશ્ચયો
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલે આદર્શ : ૨૭૧ કરવા લાગ્યા, લૂખા- સૂકા અને આહાર કરવા લાગ્યા.
ક્યાં રાજપાટ ને કયાં વનવગડા ! ક્યાં બત્રીસાં પકવાન ને ક્યાં લૂખાંસૂકાં અન્ન! એમના સુકોમળ દેહમાં વ્યાધિ થયે. વોએ દહીં લેવાની સલાહ આપી. રાજર્ષિ ઉદયન વીતશય નગરની પાસેના ગોવાળોના વ્રજમાં આવી રહ્યા. પણ રાજખટપટમાં પડેલા પુરુષે કમળાના રોગી હોય છે. તેઓ બધે પીળું ભાળે છે. તેઓએ વાત ઉડાડી કે રાજર્ષિ ઉદયન તપસ્વી જીવનથી કંટાળ્યા છે અને પિતાનું રાજ પાછું લેવા આવ્યા છે! કોઈનું બૂરું ઈચ્છી પિતાનું ભલું ચાહનારા લેકને ક્યાં તેટે છે ! પણ કેશીકુમાર સરળ હતો. એણે પહેલાં તે કહ્યું: “તેમનું હતું ને તેમને આપવામાં સંકોચ કે?” પણ મંત્રીઓએ ધરે ધીરે એની બુદ્ધિ ફેરવી નાખી. એ પણ માયાને પૂજારી બની ગયો. અને માયાને પૂજારી બન્યો એટલે સગા મામાને શત્રુના રૂપમાં દેખાવા લાગ્યા. પુનઃ એ જ “મસ્ય ગલાગલ’ ન્યાયનું નાટક ભજવાનું શરૂ થયું. સહુ રાજર્ષિ તરફ ઝેરી નજરથી નિહાળવા લાગ્યા.”
કઈને ક્ષણ એકનો ભરોસો કરવા જેવું નથી! ક્ષમા–ઉદારતા થતાં તે થઈ જાય, પણ પછી એનો જીવનભર પસ્તાવો થાય છે,” અવન્તિપતિ વચ્ચે બેલી ઊઠયા.
મહારાજ, રાજર્ષિ ઉદયનને કંઈ પસ્તાવો થતા નહોતે. ધૂકેલું ગળવા, વમન કરેલું જમવા એ આવ્યા નહોતા. પણ કૂવાના દેડકા જેવા ભાણેજ કેશીકુમારને હાથીના પ્રચંડ રૂપનો શે ખ્યાલ હાય! મંત્રીઓએ એક ગોવાલણને બોલાવી, ને એની દ્વારા દહીંમાં ઝેર આપવાને પ્રબંધ થયે. પણ રાજર્ષિ ઉદયન તે જીવન અને મૃત્યુને પાર પામી ગયા હતા;
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ : મત્સ્ય- ગુલાલ
અમૃત અને ઝેર ભેદ ભૂલી ગયા હતા, અને શાન ભાવે વિહરી રહ્યા હતા. એવાળણ દહીં લઈને આવી ત્યારે નિર્મોહ ભાવે એ લઈ લીધું ને આરેગી ગયા. એ દેહનું મમત્વ વીસરી ગયા હતા; એમને દેહ આડખીલી રૂપ જ લાગતું હતું, પણ આયુષ્યના બંધ તુટે ત્યારે ને! એ બંધ તેડવામાં આ બધા નિમિત્ત બન્યા ! રાજષિ ઉદયને તે સહુને ખમાવ્યા. પિતે ખમ્યા : ને શાંત ભાવે દેહત્યાગ કર્યો. એ તે પોતાનું કલ્યાણ કરી ગયા, પણ નગરીને માથે ઉગ્ર પાપના પડછાયા પથરાયા. ચર પુરુષ છે .
“અરે, રાજકાજમાં ઉગ્ર શું ને નરમ શું? એમાં સુંવાળી ચામડી ન ચાલે. એ તે એવું ચાલ્યા જ કરે ! ધરમપુણ્ય પણ આ માટે જ કરી મૂક્યાં છે ને ! ઘડપણમાં ગોવિંદ ક્યાં જતા રહેવાના છે?”
“ના મહારાજ, મહાવીરની વાણી આવે વખતે યાદ આવે છે. તેઓ કહે છે, આ રષ્ટિને નિયમ તે અવિચળ છે. આપણે મહામારી જોઈ વિચારીએ છીએ કે કેમ આવી? આપણે કઈ વિનાશ, કઈ પ્રલય, કેઈ સર્વનાશ જોઈ થંભી જઈએ છીએ ને એનાં કારણેની શોધમાં પડીએ છીએ. કારણ શોધ્યાં જડતાં નથી, પણ જરા આપણે જીવન-વ્યવહાર નીરખીએ તો કેટલી હત્યાઓ, કેટલા અનાચાર, અત્યાચાર ને દુર્વને આપણે ચલાવી રહ્યા છીએ, તેની સમજ પડે! આ પૃથ્વીનું પ્રત્યેક કણ અદશ્ય એવા કેઈ નિયમનથી નિયંત્રિત છે. ધમીર પુરુષો તે માને છે, કે રજનું એક કણ પણ કર્મના નિયમ વગર ફરતું નથી. આપણી હિંસાને
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલે આદશ : ૨૭૩ પડશે આત્મહિંસામાં આવે છે! આટલી વ્યાખ્યા હું એ માટે કરું છું કે હજી રાજર્ષિ ઉદયનની ભસ્મ પણ પૂરી વિખરાઈ નહીં હોય, ત્યાં એકાએક શહેર પર ભયંકર વાવાઝોડું ચઢી આવ્યું, પ્રલયના પવન છૂટયા, પૃથ્વીના બંધ તૂટયા, બારે મેઘ સામટા ઊમટયા. જોતજોતામાં આખું નગર સ્વાહા! ન રહ્યો રાજા-ન રહી પ્રજા! ન રહ્યાં સૈન્ય-ન રહ્યા શાહુકાર! સૂકાને પાપે લીલાં પણ બળી ગયાં. સામુદાયિક પાપને ઉદય તે આનું નામ! રાજાના અવિચારી કૃત્યને પ્રજાન રેકે તે એ પાપમાં પ્રજા પણ ભાગીદાર બને. બીજે દિવસે સવારે સૂર્યોદય થયે ત્યારે પટ્ટણ સે દટ્ટણ જેવું થઈ ગયું. જ્યાં ભર્યું નગર હતું ત્યાં ખી ને કંદરાઓ! ચારે તરફ જળના ઓઘ ઘૂઘવે. પણ આશ્ચર્યની વાત એ કે જે કુંભારને ઘેર રાજર્ષિ ઉદયન રહેલા એ ઘર, એ માણસે, એ પશુ સહ સલામત ! પાપ-પુણ્યના તાળે કેટલીક વખત આ રીતે મળી રહે છે.”
“સબળ નિબળને નમે ભારે વિચિત્ર ન્યાય શોધે છે. બધી વાતમાં ઊંધું! આપણા જેવાને તે કંઈ સમજ જ ન પડે.”
હા, પ્રભુ ! એમાં શત્રુ તરફ શિક્ષાદંડ નહિ-પ્રેમનીતિ આચરવાની ! આપણે ભૂખ્યા રહી બીજાને ખવરાવવાનું ! અને વળી ખૂબી એ કે કહે છે કે એમાં જ કઈ દહાડો તમને તૃપ્તિ લાધશે. બાકી તે ખાતાં ખાતાં આખી જિંદગી જશે ને પેટ ખાલી ને ખાલી રહેશે. આપણને કઈ ગાળ દે તે સામે વિનય કરવાને. આપણે સબળ એટલે નિર્બળને ન્યાય મળે એ ૧૮
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ જેવાને ભાર આપણું ઉપર! સંસારમાં શાન્તિ ને સુખ આણવું હિય તે સમર્પણ ને ત્યાગ શીખે ને આચરી બતાવે, એમ એમનું કહેવું છે. નહિ તે પછી આ સંસાર પશુઓને વાડે બનશે. જેમાં એક સબળ પશુ બીજા નિર્બળ પશુને ખાવા હમેશાં લાગ શોધતું હશે.”
આપણને તો આમાં પૂરી સમજણ પડતી નથી. સહુએ વહેલા બાવા બનવાને ધંધે આદર્યો લાગે છે!”
મહારાજ, આશ્ચર્ય તે એ છે કે લેક આ ઉપદેશને ઝીલી રહ્યા છે. હવે તે સબળ નિબળોને ન્યાય આપવાઅપાવવા તત્પર બન્યા છે. કુંજરે કીડીની ખેવના રાખવા માંડી. છે. લેક ભય ઘર છાંડી દે છે, દેલત લૂંટાવી દે છે, રંભા જેવી સ્ત્રીઓને ને જુવાનજોધ સંતાનને છાંડી દે છે ને અરણ્યમાં ચાલ્યા જાય છે. અને માગીને ખાય છે. “યથા રાજા તથા પ્રજામાં માનનાર પ્રભુએ પહેલ વહેલાં રાજકુળને તૈયાર કર્યા છે. રાજપાટ છાંડી રાજર્ષિ બનનાર માત્ર ઉદયન જ નથી, પ્રસન્નચંદ્ર રાજા પણ સર્વસવ છાંડી ત્યાગી બન્યા છે, ને શિવરાજર્ષિએ અને રાજા દશાર્ણભદ્દે પણ એ માર્ગ ગ્રહ્યો છે.”
અવન્તિપતિ વિશેષ કંઈ કહી ન શક્યા. ઊંડા વિચારમાં ઊતરી ગયા. દુનિયા કઈ દિશામાં જઈ રહી છે, એ તેમને ન સમજાયું. સ્વામીને વિચારમગ્ન જોઈ ચરપુરુષ થોડી વારે નમસ્કાર કરીને વિદાય થયે.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ
લીધે તે સિવાય બીજો માર્ગ નહાતા. અન્તિમાં વત્સરાજે બતાવેલું પરાક્રમ પણ એની તમારા જમાઈ બનવાની યાગ્યતાને અનુરૂપ હતું. એના દેશ નાના હશે, પણ એની કીર્તિ માટી છે. એના સ્વભાવ તા ન ભૂલી શકીએ તેવા મીઠા છે.
પિતાજી, એક વાર આ નમાયી પુત્રીને માફ કરે, ને ખાળે લે! શું આપ એ સ્વકથન ભૂલી ગયા કે પુત્રી, તને વય વરથી વરાવીશ ને વત્સદેશ જેવા દેશ કરિયાવરમાં આપીશ. અને વસ્તુ ખની છે, માત્ર આપના આશીર્વાદ ખાકી છે. આપની કુશળતાના સમાચાર માટે ઉત્કંઠિત છું. લિ. આપની અપરાધી દુહિતા વાસવદત્તા !'
આ પત્ર મત્રીરાજ અને રાજસભાને પિગળાવી નાખી. મંત્રીરાજે હિંમતભેર ઘણા દિવસે પેાતાને અભિપ્રાય પ્રગટ કર્યા: ‘ મહારાજ! દીકરી તે પારકી થાપણ કહેવાય. એણે હાથે કરીને પેાતાના ભાવિની પસ’દગી કરી લીધી, એમાં તે આપણી જવાખદારી ઓછી થઇ. કાલે ગમે તેવું દુ:ખ હશે, પણ દીકરી રાતી તા નહિ આવે ને ! અને વત્સરાજ જેવા જમાઈ પણ....
'
• કાણુ જમાઈ ! ” અવન્તિપતિ ચિડાઈ ગયા. · મંત્રીશજ, વાસવદત્તા મારી દીકરી નથી, વત્સરાજ મારે જમાઈ નથી. એણે જમનાં તેડાં હાથે કરીને નેતર્યા છે. દીકરીને નામે દયા માગે છે! કાયર નહિ તે શુ ? ?
અર્થાન્તપતિના ક્રોધને સહુ સમજતા હતા કે વધુ એ-ચાર ભભૂકાવવાની જરૂર નહાતી, પણ છાંટવાની આવશ્યક્તા હતી.
જાણુતા હતા. મંત્રીરાજ શબ્દો એટલી એ ક્રોધને મોનશાન્તિનાં મિષ્ટ જળ
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ લીધે તે સિવાય બીજો માર્ગ નહિ. અવનિમાં વત્સરાજે બતાવેલું પરાક્રમ પણ એની તમારા જમાઈ બનવાની યેગ્યતાને અનુરૂપ હતું. એને દેશ ના હશે, પણ એની કીર્તિ મોટી છે. એને સ્વભાવ તે ન ભૂલી શકીએ તે મીઠે છે.
પિતાજી, એક વાર આ નમાયી પુત્રીને માફ કરે, ને ખેળે લો ! શું આપ એ સ્વકથન ભૂલી ગયા કે પુત્રી, તને વયંવરથી વરાવીશ ને વત્સદેશ જે દેશ કરિયાવરમાં આપીશ. બંને વસ્તુ બની છે, માત્ર આપના આશીર્વાદ બાકી છે. આપની કુશળતાના સમાચાર માટે ઉત્કંઠિત છું. લિ. આપની અપરાધી દુહિતા વાસવદત્તા !”
આ પત્રે મંત્રીરાજ અને રાજસભાને પિગળાવી નાખી. મંત્રીરાજે હિંમતભેર ઘણું દિવસે પિતાને અભિપ્રાય પ્રગટ કર્યો: “મહારાજ ! દીકરી તો પારકી થાપણ કહેવાય. એણે હાથે કરીને પોતાના ભાવિની પસંદગી કરી લીધી, એમાં તે આપણી જવાબદારી ઓછી થઈ. કાલે ગમે તેવું દુઃખ હશે, પણ દીકરી રિતી તે નહિ આવે ને! અને વત્સરાજ જે જમાઈ પણ....”
કેણ જમાઈ !” અવનિપતિ ચિડાઈ ગયા. “મંત્રીરાજ, વાસવદત્તા મારી દીકરી નથી, વત્સરાજ મારે જમાઈ નથી. એણે જમનાં તેડાં હાથે કરીને નેતર્યા છે. દીકરીને નામે દયા માગે છે ! કાયર નહિ તે શું?”
અવન્તિપતિના ક્રોધને સહુ જાણતા હતા. મંત્રી રાજ સમજતા હતા કે વધુ બે–ચાર શબ્દ બેલી એ કોઈને ભભૂકાવવાની જરૂર નહતી, પણ મૌનશાન્તિનાં મિષ્ટ જળ છાંટવાની આવશ્યકતા હતી.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુવિધામેં દેને ગઈ! : ૨૭૭ મહારાજ વ્યાકુળ ચિત્તે રાજસભામાંથી ચાલ્યા ગયા. પણ એમના ક્રોધને વૃદ્ધિગત કરે તેવું કંઈ ઈંધન ન મળવાથી શાન્તચિત્ત બનતા ચાલ્યા. જેમ જેમ શાન્તચિત્ત બનતા ગયા, તેમ તેમ એમને નિર્બળતા દાખવવા લાગી. ક્રોધ વખતે જે અપ્રતિસ્પધેય લાગતા તે શાન્તિમાં સાવ સામાન્ય ભાસતા. એ વિચારી રહ્યા
“મેં ધર્મોપદેશ સાંભળ્યા છે, એટલે મન કમજોર થઈ ગયું છે. ક્રોધ એ ચંડાલ છે, એમ સાંભળી સાંભળીને મારું પૌરુષેય હણાઈ ગયું છે. “મસ્યગલાગલ ન્યાયની ફિલસૂફી સાંભળી મારી દ્રશક્તિ શાન્ત થઈ ગઈ છે. ન જાણે કેમ મારા મંત્રીઓ, મારા અમાત્યે ને મારી સેનામાં પણ યુદ્ધખેલનના ઉત્સાહની રેખાઓ દષ્ટિગોચર થતી નથી! હું પોતે કાયર નથી, છતાં કમજોર જરૂર બનતે ચાલ્યો છું. શસ્ત્ર કરતાં શાસ્ત્રોમાં સરવાળે વધુ શક્તિ લાગે છે.”
અવનિપતિ સુખશય્યા પર પડ્યા, પણ શાન્તિ ન લાધી. સ્ત્રીઓ તરફથી તેમનું ચિત્ત ફરી ગયું હતું. ખાનપાનમાં પૂર રસ રહ્યો ન હતો. સુખદ ને ગાઢ નિદ્રા તો ક્યાંથી નસીબમાં હેય ! એમણે સહસા નિર્ણય કર્યો ?
કાલે જ વત્સદેશ પર ચડાઈ કરી દેવી.”
સુખશય્યા પરથી ઊઠીને અવન્તિપતિ બહાર આવ્યા. દાસીઓ વીંઝણે લઈને દોડી આવી. તે સહુને લાલ આંખ બતાવી ડારી દીધી. દાસીએ અંદર ચાલી ગઈ.
“મારે મંત્રીની પણ સલાહ લેવી નથી. રાજસભાને
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮ : મત્સ્ય–ગલાગલ પણું નિમંત્રી નથી. હું એકલો પૃથ્વીને જીતી લાવીશ; હજી આ ભુજાઓમાં એટલું બળ અવશ્ય છે.”
આ નિર્ણય એમના વ્યગ્ર મનને શાંતિ આપનારે નીવડ્યો. પણ મન તે ભારે ચંચળ; એણે વળી નવતર કલ્પના ઉગાડી: “મારા આ સાહસથી મારો યુવરાજ ને મંત્રી નાખુશ થઈ જાય, ને કાલે મગધરાજ શ્રેણિક જે ઘાટ ઘડાય છે. રાજકાજમાં કેણ કેનું સગું?”
એમણે તરત મંત્રીને બોલાવ્યા. મંત્રીરાજ હજી પુરા ઘેર પહોંચ્યા પણ નહતા, ત્યાં તે તેડું આવ્યું. તેઓ તરત ઉપસ્થિત થયા. અવન્તિપતિએ કહ્યું :
મંત્રીરાજ, વત્સદેશ પરની ચડાઈને પ્રબંધ કરે!” જેવી આજ્ઞા, મહારાજ!' મંત્રીરાજે ફક્ત હાજી હા કરી. ક્યારે ઉપડશું?” આપ કહો ત્યારે,” મંત્રીરાજે પૂરી સ્વસ્થતાથી કહ્યું. કણ કણ સાથે આવશે?” આપ કહે તે મંત્રીએ એ જ પદ્ધતિએ પ્રત્યુત્તરવાળ્યો. વરસાદની ઋતુ નજીક છે.” “જી હા, જયેષ્ઠ બેસી ગયે.” તે ત્વરાથી યુદ્ધ ખેલવું પડશે.” અવશ્ય.” ને વરસાદ વહેલે આવી ગયું ?”
તે જરૂર વિધ્ર ઊભું થાય,”મંત્રીરાજની બોલવાની ઢબ એની એ હતી.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુવિધામેં દેને ગઈ1 : ૨૭૯ વિઘ તે દરેક વાતમાં હોય જ છે. વિધ્રમાં માર્ગ કરે એ જ વીર કહેવાય ! મારે એ લુચ્ચા વત્સરાજને અવન્તિની શક્તિ દેખાડવી છે.”
જી હા.”
માણસના મનને ઉશ્કેરાવા માટે પ્રતિસ્પધીની જરૂર રહે છે. ઘા કરનારને સામે ઘા આપનાર હોય તો જ રવ ચઢે. અવનિપતિને પિતાના નિર્ણય સામે કેઈનો વિરોધ ન મળ્યો, એટલે એ સ્વયં નિર્બળ બનતે ચાલે. કેટલીક વાર પ્રતિકૂળ કરતાં અનુકૂળ ઉપસર્ગ ફાવી જાય છે. અવન્તિપતિએ કહ્યું : “પણ કુદરત પાસે આપણું શક્તિ શું? શક્તિ દેખાડવા જતાં ક્યાંક યુદ્ધ ભારે પડી ન જાય! યુદ્ધ ઘણી વાર ભાગ્યાધીન પણ હોય છે. સબળ હારી જાય, નિબળ જીતી જાય.”
“ખરું છે, મહારાજ!” મંત્રીરાજ, હાજી હા ન કરે! સ્પષ્ટ સલાહ આપે!”
શું સ્પષ્ટ સલાહ આપું? વનરાજ એવો હોય છે કે સુધા હોય કે નહિ, શિકાર હણયે જાય છે. આપની નીતિ અત્યારે વનના વાઘ જેવી છે. નહિ તો આપણે સંકલ્પ કરીએ અને તરત સિદ્ધિ થતી હોય ત્યાં આ યુદ્ધની નિરર્થક ઉપાધિ વહેરવાની જરૂર શી! આપે મગધને પદદલિત કરવા ઈચ્છવું ને ત્યાં એના જાણે પડઘા પડયા. મગધને આધારરતંભ મહામંત્રી અભય સાધુ થ. મગધરાજ શ્રેણિકને આપ જેવી શિક્ષા કરત એનાથી ભૂંડી શિક્ષા વેઠી એ કમોતે મર્યો. વીતભયને હેરાન કરવાનો વિચારમાત્ર કર્યો ને એનું, એના રાજાનું, એની પ્રજાનું નેતપનેત નીકળી ગયું. પછી લડાઈ જગાવવાનું કંઈ કારણ? અને લડાઈનું
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦ મત્સ્ય--ગલાલગ મેદાન કેઈ ને સદા અનુકૂળ રહ્યું છે, કે આપણને રહેશે? વિજયસુંદરી વરમાળ કોને આપશે તે નિર્ણત હોતું નથી. એના કરતાં આપણે ભારબજમાં રહીએ—એ શું ખોટું ?”
મંત્રીરાજ, પણ અવન્તિની આબરૂને લૂંટનાર આ વત્સરાજને શિક્ષા ન કરવી? એની માએ પણ આપણને ઠગ્યા, છોકરો પણ આપણી સાથે રમત રમી ગયે! ડોસી મરવાને વધે નથી, આ તો જમ ઘર જોઈ જાય છે.”
“આપણને કઈ ઠગી શકે તેમ નથી. આપણે તે હાથે કરીને ઠગાયા છીએ. એ દિવસે ભગવાન મહાવીરની પર્ષદાનું આપણે માન રાખ્યું, મહારાજ ! એ કાર્ય તે આપણી કીર્તિને અમર કરનારું નીવડયું. આ વત્સદેશની વાત પર ક્રોધ નહિક્ષમા દાખવીએ. એને માફ કરીએ તે જગમાં આપણે હલકા નહિ લાગીએ. છોરુ કરુ થાય, પણ માવતરે તે મમતા જ દેખાડવી ઘટે. '
મંત્રીરાજ, મારે કોપાનિ એમ શાંત નહિ થાય!”
તે સ્વામી, આજ્ઞા આપે તે અત્યારે ચઢાઈ કરી દઉં. પણ છોકરાને મારનારી મા આખરે પોતે રડવા બેસે છે, એટલું યાદ રાખજે.”
અવન્તિપતિ વિચારમાં પડી ગયા. મંત્રીરાજે તક પારખી લીધી હજી જેવી હૈયા-દીવાલમાં કંઈક નરમાશ આવતી હતી. એમણે આગળ ચલાવ્યું:
“ક્ષમામાં ખરી શક્તિ છે. મહારાજ, વારંવાર લડાઈએ જગાવવાની વૃત્તિઓને આપણે દાખવી જોઈએ. શાતિમાં સાચું સુખ છે. એક લાડાઈ હજારે ઉજાગરા ને લાખો મુશ્કેલીઓ
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુવિધામેં દેને ગઈ! : ૨૮૧ લઈને આવે છે. આપે રાજા થઈને કયું સાચું સુખ, કઈ સાચી શાન્તિ અનુભવી? જીવનની મધુરતાને શે અનુભવ કો? સદાય અતૃપ્તિ, સદાય ઝંખના, સદાય ઉશ્કેરાટ, સદાય સંદેહ! પ્રત્યેક પળે લાગણીઓને ખળભળાટ ! શું મોટા કહેવાતા જીવનું જીવનસુખ માત્ર આ જ હશે? હું તે ઈતિહાસ તરફ નજર નાખું છું, ને કંઈનું કંઈ થઈ જાય છે! આપણે એકબીજાનાં, પિતાનાં ને પારકાનાં ગળાં કાપવાને જ જાણે ધંધે લઈ બેઠા છીએ. ચંપાને રણમાં રેળનાર રાજા શતાનિકનું શું થયું ? એ શતાનિકનું આપના હાથે મૃત્યુ થયું ! એને દીકરા વળી જોર જમાવવા ગયે ને આપણે કેદી થયે. એણે વળી જબરું જેર કર્યું ને આપણી આંખમાં ધૂળ નાખી! જે સબળ બને એ શેતાનની ગત શીખે. રાજા કુણિકે સન્યને પોતાની પડખે લઈ, સબળ બની નિર્બળ બનેલા બૂઢા બાપને હ ! વળી એ વેરના પડઘા ન જાણે કેવા પડશે? આપણે જાણે અહિ-નકુળને ન્યાય પ્રવતાવી બેઠા છીએ હજી જાગીએ તો સારું. ભગવાન મહાવીરની અહિંસક ભાવવાળી પ્રેમમય વાણી વાતાવરણમાં પ્રસરી રહી છે. ગઈ કાલે વેરને બદલો વેરથી લેવાતે– એમાં જ મહત્વ ગણાતું–આજે એમાં પરિવર્તન આવ્યું છે; પ્રતિકાર કરનાર નહિ, પણ ક્ષમા કરનાર માટે લેખાય છે. આયુષ્યની અસ્થિરતાને આપણે કદી ખ્યાલ કરતા નથી. ધૃણાને બદલે પ્રેમ,ભયને સ્થાને વિશ્વાસ, શેષણને સ્થાને સેવા ને અધિકાને સ્થાને કર્તવ્ય સ્થાપવાના પ્રયત્નો આરંભાયા છે. આપણે સુખી થઈશું તે આ માગે ! જીવનની ક્ષણભંગુરતા વિષે આપણને કંઈ કલ્પના પણ હોય તેમ લાગતું નથી.”
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨ : મત્સ્ય–ગલાગલ
મંત્રીરાજ! જુઓ પણે ઉત્તર દિશામાં મેઘ ચઢતા આવે. આકાશમાંથી બાફ વરસે છે. નક્કી ચારેક દિવસમાં વરસાદ આવી પહોંચ્યું સમજે.”
વાદળના રંગ એવા જ છે.' “આ વર્ષે વરસાદ કંઈક વહેલે આવી પહોંચ્યો”
ધરતી વહેલી સુખ પામશે, મહારાજ ! સૂકાં વનમાં ફરીને થાકેલાં ગૌધણ ચારે ચરતાં આશિષ આપશે. કૃષિકારો આનંદમાં આવી જશે. પૃથ્વી હરિયાળું ઓઢણું એાઢશે. નદી સરેવર છલકાઈ જશે. ધરતીને ધણુ તુષ્ટમાન થયો! હવે અવન્તિને પતિ તુષ્ટમાન થાય તેટલી વાર છે.”
સંગ્રામ શરદ ઋતુ સુધી મુલતવી રહેશે, મંત્રીરાજ! મુનિઓ જેવાં ચાતુર્માસ કરે એવાં રાજાને પણ ચાતુમાસ! ન અવાય ન જવાય !”
“રાજા અને મુનિ–સત્તા અને સેવા–આખરે તે લેકકલ્યાણની જ બે ભૂમિકાઓ છે ને! રાજા તે યોગી, યોગી તે રાજા !”
“ખરેખર, મારા શસ્ત્ર કરતાં આ શબ્દ વધુ બળવાન છે. મંત્રી રાજ, યુદ્ધ સ્થગિત રહ્યાના વર્તમાન પ્રસારી દે! ભલે, સહુ નિરાંતે ચાતુમાસ નિર્ગમન કરે!
“જેવી આજ્ઞા!’
મંત્રીરાજ બહાર નીકળ્યા. એ આજે ચાલતા નહેતા, ઊડતા હતા. એમની શાન્તિની ઝંખના કંઈક સાકાર રૂપ લેતી હતી.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ૨૬ મું વહેશે અહીં સમર્પણની ધારા. ધારવા પ્રમાણે આકાશમાં વાદળ વરસી રહ્યો. આખી પૃથ્વી જળબંબાકાર બની ગઈ. અવરજવરના માર્ગો છેદાઈ ગયા, ને નિત્યપ્રવાસીઓ પણ એક સ્થળે સ્થિરવાસ સેવી રહ્યા. પૃથ્વીએ હરિયાળું ઓઢણું એાઢી લીધું. ખેડૂતે માટે સાદે તુગીત ગાતા ખેતરમાં કામ કરી રહ્યા. આ ઋતુ યુદ્ધ માટે યોગ્ય ન હોવાથી પ્રત્યેક ગામનગર ધર્મવાર્તાઓ સાંભળવામાં લયલીન બન્યાં.
વત્સદેશના રાજા ઉદયન અને નવાં પટરાણુ વાસવદત્તા આજે નગરચર્યાએ નીકળ્યાં છે. રાજ-સેવા લઈને આનંદ પામતાં આ રાજા-રાણી હવે લેકસેવા કરીને હર્ષ અનુભવી રહ્યાં છે. દુઃખીઓને મદદ કરવામાં, નિરુદ્યમીને ઉદ્યમ આપવામાં, દરિદ્રનું દારિદ્ઘ ફેડવામાં તેઓ દિવસ-રાત વ્યગ્ર રહે છે. કદી કવિતકથા કરે છે, કદી વિનેદવાર્તા કરે છે, કદી હાસ્યખેલ પણ માણે છે. છતાં રાજાઓને ગ્ય આડંબરેથી અળગાં રહે છે. તેઓ માને છે કે આ આડંબરે જ આપણે અર્ધા આનંદ હરી લે છે! મુક્ત મન જે આનંદ કે !
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪ : મત્સ્ય–ગલાગલ
માતા મૃગાવતી તે સાધ્વી બનીને આયો ચંદનબાળાની સાથે પગપાળા ઘૂમી રહ્યાં છે. પણ એમના સાધ્વીપદના સંસ્કાર વત્સની ભૂમિને નવી રીતે સીંચી રહ્યા છે. પુત્રના સુખદુઃખના સમાચાર મળ્યા કરે છે, પણ મનની પાટી પરથી જાણે મમત્વ ધઈ નાખ્યું છે. એ સંયમ અને તપથી જીવે છે, સર્વ જી પર સમાન ભાવ રાખે છે અને ઉપદેશમાં એટલું જ કહે છે કે અહંને ભાવ છાંડીએ તે આ ભવમાં જ આપણું કલ્યાણ છે ! આ બધા ઝઘડા “અહં” ભાવના જ છે.
અહું' પદના ત્યાગને એમના સ્વજીવનનો જ ઈતિહાસ હતો. ચંદનબાળા પોતાની ભાણેજ-નાની બાળકી જેવી–ને એની આજ્ઞામાં ભગવાન મહાવીરે પોતાને મૂક્યાં! માણસના જીવનમાંથી બધું છૂટી જાય, સંયમ અને તપથી સર્વ વાતની શુદ્ધિ થઈ જાય, પણ “અહમ ” જલદી ન છૂટે. એ અહં પર જ ભૂતકાળમાં ભરત ચક્રવતી ને બાહુબલિનું યુદ્ધ થયેલું. ભગવાને પહેલે જ પગલે આકરી પરીક્ષા કરી, અને રાષ્ટ્રના
અહં” પર જ પહેલો પ્રહાર થયો. પિતે વદેશની રાણી, નિપુણ રાજમાતા, અને ચંદનબાળાની વડીલ માસી–એ ભાણેજની અધીનતામાં–આજ્ઞામાં રહે ખરી!
પણું રાણી મૃગાવતીના અંતરમાં વૈરાગ્યની જીત એવી પ્રગટી હતી કે એણે પહેલે પગલે “અહમ ” ને ત્યાગ કર્યો; વયમાં તે સંબંધે પિતાની આજ્ઞામાં રહેવાને યોગ્ય ચંદનબાળાની અધીનતાને સહર્ષ સ્વીકાર કર્યો. એમની આજ્ઞા વડીલની આજ્ઞા માનીને પાળી. અંતરમાં અભિમાનનો કેટ ઊગવા ન દીધો. રાણીએ પહેલે જ પગલે બાજી જીતી લીધી.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેશે અહીં સમર્પણની ધારા : ૨૮૫ એનમ્રતાનો અવતાર બની ગઈ. એક વાર ભગવાન વીરને વાદીને પાછા વળતાં મોડું થઈ ગયું, ને બધી વાતથી અજાણ આયો ચંદનાએ ઠપકો આપ્યો. | ‘કુલીન સ્ત્રીઓને મોડી રાત સુધી બહાર રહેવું ન ઘટે ?
નમ્રતાના અવતાર સમાં મૃગાવતીને આ શબ્દો હૃદયમાં ઝણઝણાટ પેદા કર્યો. લાંબા લાંબા વિચારે થઈ આવ્યા. ભૂતકાળની ભૂતાવળે જાગી ઊઠી ! પિતે કેન્સ! કેવું પિતાનું જીવનના ! વાહ રે કર્મરાજ તારા ખેલ! પણ આમાંથી મરી ગયેલું “અહમ' ન જાગ્યું. અરે, જીવનસમર્પણ કર્યા પછી પાછા ડગ ભરાય ! મૃગાવતીની વિચારધારા ઉચ્ચ કક્ષાએ ચઢતી ગઈ. એ સૂતી, છતાં જાગતી હતી. સંસારનું, સર્વ લકનું રૂપ પ્રત્યક્ષ થતું ચાલ્યું. જે જ્ઞાનપ્રકાશની ઝંખના હતી, એની જ્યોતિ અંતરમાં ઝગી ઊઠી. સંસારનું સાચું સ્વરૂપ સમજાઈ ગયું.
આર્યા ચંદનબાળા પાસે જ નિદ્રાવશ હતાં. મૃગાવતીના હૃદયમાં સાગરની ભરતી સંપૂર્ણ કક્ષાએ હતી. એકાએક એને પોતાને દેહપુંજ પ્રકાશપુંજ બની જતે લાગ્યા. એ સ્વસ્થ થઈ બેઠી. ત્યાં તે એણે અંધકારમાંથી ચાલ્યો આવતે એક સર્ષ જોયો. ચંદનબાલાને હાથ વિષધરની વાટ વચ્ચે વિરોધ કરતો લંબાયેલું હતું. સાધી મૃગાવતીએ શાંતિથી એ હાથ ખસેડી લીધે.
આર્યા ચંદનબાળા સ્પર્શ થતાં જ જાગી ગયાં, અને પાસે મૃગાવતીને જોઈ પ્રશ્ન કર્યો:
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬ : મત્સ્ય-ગલાગલ
મારો હાથ કેમ ખસેડ્યો?” જુએ, પેલે સાપ ચાલ્યા જાય.”
ક્યાં છે? આ ગાઢ અંધકારમાં હું તે જોઈ શકતી નથી.” મને તે સ્પષ્ટ દેખાય છે.”
આયો ચંદનબાલાએ ઊઠીને દ્વાર ખેલ્યું. તારાના તેજમાં મોટે મણુઝર નાગ ગૂંચળું વળીને પડેલે જે. ચંદનબાળાએ તરત પ્રશ્ન કર્યોઃ “આવા ગાઢ અંધકારમાં તમે કેમ કરીને સર્પને ?”
મારા હૃદયમાં પ્રકાશનો ઉદય થયો છે.” “શું કઈ યોગિક જ્ઞાન થયું છે?”
હા,” સમતા રસની મૂર્તિ શાં સાધવી મૃગાવતીએ કહ્યું. ક્ષણભર ચંદનબાળા અશંકામાં પડી ગયાં. અરે, મારા જેવીને જે જ્ઞાન નથી થયું તે આ સાધારણ સ્ત્રીને થયું? અશક્ય! પણ વધુ વાર્તાલાપ કરતાં એમને તરત ખાતરી થઈ કે મૃગાવતીને તે બેડો પાર થઈ ગયો છે. બસ, આ વાતને નિશ્ચય થતાં એમના શકનો પાર ન રહ્યો. મૃગાવતીના જીવનમાં શું મમ રહેલો છે, એની વિચારણા ચાલી. એમને તરત ખાતરી થઈ કે . “મૃગાવતીએ અદ્દભુત આત્મસમર્પણ કર્યું છે. સામાન્યમાં સામાન્ય માનવીથી પણ છાંડી ન શકાતું “અહમ ” એણે છાંડયું છે. પિતાની જાતને તૃણથી પણ હળવી ને રજથી પણ હલકી બનાવી દીધી છે.”
ચંદનબાળા પિતાના પદની મહત્તા ભૂલો મૃગાવતીને
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેશે અહીં સમપની ધારા : ૨૮૭ વંદન કરી વિનય કરવા લાગ્યાં. પણ એ સાથે એમને પણ જીવને દ્ધારક જ્ઞાન ઝગમગી ઊઠયું.
ઓ બે મહાજ્ઞાની સાધ્વીઓની કથાએ વિદેશમાં ભારે આનંદ પ્રવર્તાવ્યું, અને એ રીતે પણ જ્ઞાનમય અને ત્યાગમય વાતાવરણમાં વેગ આવ્યું. વત્સરાજ પિતાનાં પટરાણુ સાથે હમણાં જ સાધ્વી માતાને વઢીને આવ્યા હતા, ને જીવનને નવીન દૃષ્ટિથી નિહાળ્યું હતું. સંસારના સુખ માટે જીવનઅર્પણ એના જેવી અન્ય સાર્થક્તા શું હોઈ શકે! બળનું ગુમાન ને બુદ્ધિનું અભિમાન બંને નકામાં! સહદય હૃદય ને નીતિ–સદાચારભર્યું જીવન એ જ સાચું જીવન! એમાં જ આખરે જયારે છે!
વત્સરાજ આ રીતે જીવન ઘડી રહ્યા. પ્રજામાં પણ એ રીતના મંત્રે પ્રસરી રહ્યા. શાન્તિ ને સમૃદ્ધિના સુખદ વાયરા વત્સ દેશ પર વાઈ રહ્યા.
આમ સુખમય દિવસ પસાર થતા હતા, ત્યાં એક દિવસ વત્સદેશમાં અશુભ વર્તમાન પ્રસરી વળ્યા. પ્રમોદવનમાં વિહરે ગયેલાં રાણુ વાસવદત્તા અચાનક વનમાં લાગેલા દવમાં બળી ગયાં. એ ટાણે મહારાજ વત્સરાજ પણ સાથે નહેતા, કેવલ મહામંત્રી યૌગંધરાયણ મૌજૂદ હતા. એટલે આ સમાચારે વત્સરાજને વ્યાકુળ કરી નાખ્યા. આખો વત્સદેશ શોકમય બની ગયે. ને ક્યાંય લગ્નનાં ગીત છે, ને ક્યાંય જન્મોત્સવને આનંદ છે ! શુભ પ્રસંગે જ જાણે સરી ગયા !
મંત્રીશ્વર યૌગંધરાયણ ભારે નિરાશા સાથે પાછા ફર્યા
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮: મત્સ્ય-ગલાગલ. છે. વાત કરતાં રડી પડે છે. વત્સરાજની તે વ્યાકુળતાને પાર નથી. દિવસો સુધી એમની સાથે કંઈ વાતચીત પણ થઈ શકી નહિ! લગ્નની વાત આવતાં જ એ ભારે ઉશ્કેરાઈ જતા.
દુઃખનું ઓસડ દહાડા! દિવસે વીતતાં એક દિવસ મંત્રીએ રાજાને સમજાવ્યું કે વત્સની ગાદી પર કઈ જોઈશે ખરો ને? શું ભરતકુળની પરંપરાને મિટાવી દેવાનું પાપ આપે આચરવું છે? આપને ખાતર નહિ, દેશને ખાતર પણ આપે કંઈક વિચારવું જોઈએ.
એક તો અનેકપત્નીની પ્રથાએ અને બીજું ઉત્તરાધિકારીના પ્રશ્નને વત્સરાજને નવા લગ્ન માટે મને-કમને તૈયાર કર્યા. પણ ઉત્સાહ નહોત! ઉલ્લાસ નહાતા ! નવાં પત્ની તરીકે મગધનાં કુવરી પાવતીને નિર્ણય છે. આવા સુશીલ રાજાને કણ કન્યા ન આપે !
રાણી પદ્માવતી મગધ છેડીને વત્સ દેશ આવ્યાં, સાથે પિતાની પ્રિય સખી પ્રિયંવદાને લાવ્યાં છે, પણ રાજાજી તે જૂનાં રાણું વાસવદત્તાના સ્વપ્નમાં જ મગ્ન છે. સૂતાં એ, બેસતાં એ!
નવાં રાણુની સખી પ્રિયંવદા ભારે ચતુર છે. રાજા અને રાણુની અપૂર્વ સેવા કરે છે. રાજા એને જુએ છે ને વાસવદત્તાને સંભારે છે! જાણે ચહેરે મહોરે એક જ છે. વાતચીત ને વિવેક પણ એવાં જ! એક દહાડે ભારે આશ્ચર્ય પૂર્વક મંત્રીરાજે જાહેર કર્યું કે આ પ્રિયંવદા એ જ સાચા વાસવદત્તા! એ બળી ગયાં એ જુઠાણું! મગધ દેશની
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેશે અહીં સમર્પણની ધારા : ૨૮૯ સાથે સંબંધ બાંધવા માટે ગંધરાયણે રચેલું માત્ર કાવતરું હતું! વાત એકદમ ન માની શકાય તેવી હતી. છતાં રાજનીતિનિપુણ મંત્રીરાજ વિષે અશ્રદ્ધા ગ્રહણ કરી શકાય તેમ પણ નહતું”
રાજાજીએ વાત ન માની. એમણે કહ્યું: “ધુતાલાવેડા ! વાસવદત્તા મગધની કુંવરી પદ્માવતી પાસે ક્યાંથી?”
મંત્રીરાજે કહ્યું: “મગધ અને અવતિ બંને વત્સન વિનાશ વિચારી રહ્યાં હતાં. આ માટે અમે મગધ સાથે સંબંધ બાંધવાની યોજના વિચારો. ચેજના પ્રમાણે મગધનાં કુંવરીને આપના પર અનુરાગ વધારવા માટે એમણે સખીપદ સ્વીકાર્યું ! દાસી બનીને મગધના અંતઃપુરની સેવા અપનાવી. એમણે કહ્યું : “જે મારા મૃત્યુથી વત્સ દેશનું હિત સધાતું હોય તે તે માટે પણ હું તૈયાર છું. તે દાસીપદ તો કંઈ ભારે કામ નથી !” એમણે પદ્માવતીને વત્સદેશનાં રાણી બનવા તૈયાર કર્યા
નવાં રાણી પદ્માવતી આશ્ચર્યથી જોઈ રહ્યાં. પ્રિયંવદા બનેલાં રાણુ વાસવદત્તા બોલ્યાં : “હું તે તમારી દાસી જ છું હે ! વત્સદેશનાં પટરાણીને મુગટ તમારે શિરે જ રહેશે.”
રાણુ વાસવદત્તાના ત્યાગે સહુનાં મન ગળગળાં કરી મૂક્યાં. વત્સરાજ તે શું બોલવું તેની જ મૂંઝવણમાં પડી ગયા. પણ એ વેળા મગધનાં કુંવરીના દિલમાં સમર્પણની
તે પ્રકાશ પાથર્યો. એ આગળ વધ્યાં ને વાસવદત્તાને ભેટી પડ્યાં.
ધન્ય છે રાણું ! પટરાણપદ તે તમને જ શેભે !
१६
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦ : મત્સ્ય-ગુલાલ તમે જ રાજમહિષીનું પદ ચરિતાર્થ કરી બતાવ્યું. દેશદેશમાં યુદ્ધ જગાવવા માટે નાટક ભજવાય છે. તમે શાંતિ સ્થાપવા માટે નાટક ભજવ્યું. અંતઃપુરમાં પટરાણી-પદનો વિખવાદ ભારે વિષભર્યો હોય છે, એ હું જાણું છું. એ પદ સહજભાવે તજી, એ પદ માટે અન્યને આમંત્રણ આપવા સ્વયં દાસભાવ સ્વીકારી, તમે ત્યાગનું એક નવીન દૃષ્ટાંત પૂરું પાડયું છે! અંત:પુરની શુદ્ધિનું પુનિત પ્રભાત તમે જ ખિલાવ્યું! તમે જ પટરાણી ! તમે જ મહારાણું ! દાસી જેવું વર્તન દાખવ્યા બદલ ક્ષમા મળશે કે!”
ક્ષમા મને મળવી ઘટે! હું કે સ્વાર્થી નીકળે!” વત્સરાજ પિતાની જાતને ઠપકે દઈ રહ્યા.
ગુનેગાર તે હું જ છું,” મંત્રીશ્વરે કહ્યું. “મેં જ આ નાટકનું દિગ્દર્શન કર્યું. મેં જ રાજાજીને વિયેગ ને શેકમાં નાખ્યા. મેં જ રાણી વાસવદત્તાને દાસી બનાવ્યાં! બીજું તે કંઈ કહેતા નથી, પણ જેના ખોળે અવતાર લેવાનું મન થાય, એવાં રાણું વાસવદત્તા છે! વત્સ દેશ માટે કેટલે આપગ !”
અને મગધ માટે પણ નહિ? આજથી મગધ સ્નેહની સાંકળે વત્સ સાથે જડાયું. એક ખૂનખાર મહાયુદ્ધ શેકાઈ ગયું !” રાણી પદ્માવતીએ કહ્યું.
મેં તે મારા સ્વાર્થે કર્યું છે, મંત્રીશ્વર !” વાસવદત્તાએ કહ્યું! “મારા પિતાશ્રી યુદ્ધ વિના સમજે તેવા નહેતા. મારે તે એક તરફ પતિદેવ, બીજી તરફ પિતૃદેવ! જય કે પરાજય બંનેમાં મને હાનિ હતી. યુદ્ધ-પ્રકારના જાણકાર
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેશે અહીં સમર્પણની ધારા : ૨૯૧ પિતાજી જ્યારે જાણશે, કે મગધ ને વત્સ એક બન્યાં ત્યારે યુદ્ધ નાદ છાંડી દેશે.”
“આહ! સ્ત્રીઓ પર સમર્પણ ભાવનાએ પ્રાબલય જમાવ્યું. હવે પૃથ્વી પર સ્વર્ગ ઊતરે તો નવાઈ નહિ !' રાજા ઉદયન ભાવાવેશમાં આવી ગયા.
અરે, અવન્તિપતિને મારા મૃત્યુના સમાચાર મળ્યા હશે. મારા જીવિતની વધામણું સત્વર મોકલો,” શણુ વાસવદત્તાએ કહ્યું.
એમ શા માટે? તેડાવે મગધના નાથને અહીં, અને ચાલો આપણે એમનું આતિથ્ય માણવા જઈએ,” રાણી પદ્માવતીએ કહ્યું.
પણ અવન્તિપતિ જોયા છે?”
ચિંતા નહિ! પ્રેમના સિંહાસન પર શિરકમળ પડે તે પણ શું! પૃથ્વી એ તે પડે છે. શું આપણાં પ્રેમભર્યા હૈયાંને કંઈ પડશે એ હૈયામાં નહિ પડે?”
શા માટે નહિ! આખરમાં તે એ માનવહૃદય છે!” રાજા ઉદયને સંમતિ આપી.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
મસ્ય ૨૭મું
મરીને માળો લેવાની રીત કેટલીક વાર બહુ ઝંખનાપૂર્વક હાથમાં આવેલ લાડ હાથમાં ને હાથમાં રહી જાય છે, અનેક કશિશ કયો છતાં એ મેંમાં મૂકી શકાતો નથી. જેનું મૃત્યુ સદા વાંચ્છયું હોય એવા શરણે આવેલા શત્રુને મારવાની વાત તે દૂર રહી, પણ મુખથી મેર પણ કહી શકાતું નથી. ત્યાં ને ત્યારે, મનુષ્યહદયમાં છુપાયેલ આશાસ્પદ દિવ્ય નિગૂઢ તત્વની ઝાંખી થાય છે. ચંડપ્રકૃતિના રાજા પ્રદ્યોતના વિષયમાં પણ એમ જ બન્યું.
અજબ મળ્યા હતા વર્તમાન! સિંહના મુખમાં સ્વયં શિકાર ચાલ્યા આવતું હતું. બડભાગી હતે અવન્તિપતિ પ્રદ્યોત. એ માત્ર સંકલ્પ કરતે ને સિદ્ધિ થઈ જતી. એનાં આચરણ અને એની સિદ્ધિ જોઈ ઘણા માણસોને સત્કર્મ પરથી શ્રદ્ધા ઓછી થઈ જતી. અરે, નીતિ, ન્યાય, પાપ, પુણ્યથી ડરી કરીને આપણે મરી ગયાં, છતાંય કંઈ કાજ ન સર્યો, ને આ તે બધું નેવે મૂકી બેઠો છે, તેય કેવી મોજ કરે છે! કાલે સ્વર્ગ મળશે એ આશામાં આપણું “આજ” વેદનાની ભહી બની છે, ને આ તો કાલ ભલે ગમે તેવી ઊગે, પણ આજ તે સ્વર્ગ માઈ રહ્યો છે!
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરીને માળ લેવાની રીત : ૨૯૩ પણ માન્યતા ને વાસ્તવિકતા વચ્ચે ઘણે ફેર હતા. ધન, સત્તા, શક્તિ ને સંપત્તિ–જેને સંસાર સુખનું કારણ માનતા–એના જ કારણે રાજા પ્રદ્યોત દુ:ખી દુ:ખી હતો. ધન વધ્યું એમ તૃષ્ણ વધતી ચાલી હતી. ભરેલી તિજોરી એને સદા અધૂરી જ લાગ્યા કરતી. સત્તા વધી એમ પિતાની સીમાભૂમિ નાની લાગવા માંડી હતી. શક્તિ વધી એમ શત્રુતા પણ વધતી ચાલી હતી. એટલે રેશમના કીડાની જેમ રાત ને દહાડે એ પિતાના તાંતણે પોતે જ વીંટાવા લાગ્યા હતા.
એને ક્ષણ માત્રની શાતિ નહતી, પળવારની નિરાંત. નહતી. કડકડતી ભૂખ ને ગાઢ નિદ્રા તો એણે ભાળી નહોતી. સહુ એની સત્તા સ્વીકારતાં પણ કોઈ એને પ્રેમ ન કરતું બધા એની શેહમાં તણાતાં પણ સ્નેહનાં પૂર ક્યાંય વહેતાં નહેતાં. બાહ્ય આવરણે હઠાવીને ખરી રીતે નીરખીએ તે અવનિપતિ જેવું અનાથ, લાચાર ને અશક્ત અવનિમાં બીજું કેઈ નહતું. ભર્યા સંસારમાં એ એકલે હતે. એકમાત્ર એની દીકરી દુખિયાના વિસામા જેવી હતી, એ પણ પિતાના શત્રુ સાથે સ્નેહ સાધી ચાલી ગઈ!
પણું આ તે સંસાર હતે. પાપાત્માને વિજય પટેલે થતે; પુણ્યાત્માને પ્રારંભમાં દુઃખ જ ભેટતાં. જેમ દીપકની
ત પર આપ આપ પતંગ બળી મરવા ખેંચાઈ આવે છે, એમ અવનિપતિની શક્તિ ને શેહથી વત્સરાજ આજ સામે પગલે મોમાં તરણુ લઈને આવતા હતા. પિતાની પુત્રી વાસવદત્તા, જેના બળી મર્યાના સમાચારે પિતાના છેડા ઘણા સંબંધ બંધાયેલા હાથને છૂટા કર્યા હતા, ને ત્યારે વેરભાવનાથી જલતા હદયે કંઈક મોકળાશ અનુભવી હતી,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪ : મય–ગલાગલ એના જ જીવિતના વર્તમાન જ્યારે મળ્યા, ત્યારે અવન્તિપતિને હર્ષ કરે કે વિષાદ માણો, એ પણું ન સમજાયું! વેર, દ્વેષ, ઈષ્યો ને વાસનાથી ઘેરાઈ ગયેલું એનું અંતર શિયાળના ટોળામાં ઊછરેલ સિંહબાળની જેમ પિતાને સ્વાભાવિક ધર્મ ખોઈ બેઠું હતું! ને હસવાને સ્થાને એ હસતું! ન રડવાને સ્થાને એ રડી પડતું.
‘મંત્રીરાજ! વત્સરાજ–મારો ચાર-આવી રહ્યો છે, અવનિપતિએ શબ્દોને દાંત વચ્ચે કચરતાં કહ્યું.
હા, મહારાજ! વાસુબેન પણ સાથે છે. વાહ રે વાસુ બેન! બાપ તેવી બેટી–તે આનું નામ !”
મંત્રીરાજ, તમારી વાત ન સમજાઈ ! મારા જેવી મારી દીકરી?” રાજાના મનમાં આશંકા ઊગી. મારા જેવી એટલે શું? સારી કે ખરાબ? ઘણી વાર સંદિગ્ધ માણસને પિતાની સારપ વિષે પણ શંકા ઊગે છે.
હા, મહારાજ ! બાપ તેવી જ બેટી! આપે મહાવીરની પરિષદમાં ડંકે વગાડો, વાસુબેને પણ તેવું જ આપજોગભર્યું કાર્ય કર્યું.'
મંત્રીરાજ, મારે આપગ તે હું જાણું છું, પણ એ છોકરીએ વળી શું ઊંધુ માર્યું? આ સાધુઓએ તે દુનિયાને ભારે ચકરાવે ચડાવી છે. મારા જેવો એમાં ફસાઈ જાય, તો બિચારાં વાસુ જેવાં ભાવનાઘેલાં અણસમજુ છોકરાંનું શું ગજું?”
મહારાજ, આપણે જેમ વત્સદેશને ખાઈ જવા ચાહતા હતા, તેમ મગધને ડાળે પણ એ દેશ પર હતે. કારણ કે
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરીને માળો લેવાની રીત : ૨૫ આપણી સામે યુદ્ધ જગાવવામાં મગધને વત્સ વચ્ચે નડતો હતું. આમ વત્સદેશ બંને બાજુની ભીંસમાં હતું. જ્યારે કોણ ચઢી આવે ને આખું રાજ પાયમાલ થઈ જાય, તે કહેવાય તેમ નહોતું. આ આપત્તિમાંથી વાસુબેને અને તેના મંત્રી
ગધરાયણે દેશને બચાવ્યા. તેઓએ એક ભારે નાટક રચ્યું: વાસુબેન વનના દવમાં બળી ગયાં એમ જાહેર કર્યું. ને બીજી તરફ લઈ જઈને એમને મગધના અંતઃપુરમાં રાજકુંવરીનાં દાસી તરીકે રાખ્યાં. આ તરફ વત્સરાજને લગ્ન માટે સમજાવવા માંડયા. મગધની કુંવરીનું માથું કર્યું. મગધને પણ વત્સને પિતાને કરવો હત-સંગ્રામ દ્વારા કાં નેહ દ્વારા. તેઓએ આ તક ઝડપી લીધી. મગધની રાજકુમારીને પણ વાસુબેને વત્સરાજનાં ગુણગાન કરી લગ્ન માટે તૈયાર કર્યો. બધે મેળ બેસી ગયે.”
મેળ બેસી ગયો? મગધ ને વત્સ એક થઈ ગયાં ?” “હા પ્રભુ!”
ને મગધની કુંવરી પદ્માવતી પટરાણું બની? મૂર્ખ ભાવનાઘેલી વાસુના નસીબમાં અને દાસીપદ રહ્યું!”
ના, ના. મગધની કુંવરીએ જ કહ્યું કે રાજમહિષીપદ તે વાસુબેનને જ શોભે. વાસુબેનના આપણે એમને
કહૃદયમાં અમર કરી મૂક્યાં. આજે એ બધાં આપને વંદન કરી આશીર્વાદ લેવા આવે છે. કહે છે કે વડીલ છે, મારશે તે એમના હાથે મરશું, જિવાડશે તો એમના હાથે જીવશુંપણ હવે શત્રુતા તે નથી નિભાવવી!”
“આશીર્વાદ? અને તે મારા? મારા કપાલને તેઓ જાણતાં નથી? આશીવાદ લેવાની એમનામાં હિંમત છે?”
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬ : મ -ગલાગલ અવનિપતિ અકળાઈ ગયા. શું કરવું તેની કંઈ સમજ ન પડી. એક તરફ હાણુ-બીજી તરફ હસવું! કેવાં વિચિત્ર થઈ ગયાં છે લકે! અરે, કેવી અજબ યુકિતઓ અજમાવે છે–વિરોધીને વશ કરવાની ! અમે તે એક ઘા ને બે કકડાની નીતિમાં જ આજ સુધી ભરોસો રાખે છે.
મહારાજ, જે મરવા તૈયાર થયું એ અમર બની ગયું જેને મૃત્યુભય ગયે એને કઈ મારી શકતું નથી. હિંમત હશે તે જ આવતાં હશે ને? અને આપનું હદય તો એક વહાલસોયા પિતાનું છે, એ તે એ જાણે છે ને!'
મને મેળે પાડી ઘો છે તમે બધાં!”
મહારાજ, આપણું મન આપણને મળું પાડે છે. હજીય આપણે સમજીએ. રાજનીતિની દષ્ટિએ પણ હવે વત્સ અને મગધ એક થયાં એટલે મૈત્રી કરી લેવી આવશ્યક છે. સંગ્રામ તરફ બહુ ન ખેંચાશો. એ દિવસ પણ આવે કે આજનાં લોહીતરસ્યાં સો આપણી મનસ્વી ઈચ્છાઓ સામે બળ કરી બેસે, વગર કારણે મરવા-મારવા સજજ ન થાય; એ સનિકોનાં સ્ત્રીઓ ને બાળકે પતિ કે પિતાને વરૂને ધર્મ અદા કરવા મેદાને જતા રેકે, ને જાય છે એ ખૂની આક્રમક માણસોનાં ઘર વસાવવાની ના ભણે. શક્તિનું નહી પણ સનેહનું સામ્રાજ્ય હવે સીમાડા વિસ્તારી રહ્યું છે. દૂરથી આવતી આંધીના સામના માટે વહેલા સાવચેત બની જઈએ. આપણે મોડા પડયા એમ પાછળથી ન થાય તે માટે પણ વહેલા જાગીએ. તલવાર તો આપણે કમર પર એની એ છે, પણ એની શકિત જાણે હણાઈ ગઈ. આજ્ઞા આપે તે વત્સ અને
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરીને માળવા લેવાની રીત : ૨૯૭ મગધના રાજવીએના સ્વાગતે જાઉં! તેઓ અવન્તિની સીમાને સ્પશી ચૂકયા હશે.’
અવન્તિપતિ ક ંઈ ન ખેલ્યા. એમને જૂની આંખે નવા ખેલ હતા. ખિલાડીની ડાકે ઊંદરા ઘટ આંધવા આવતા હતા.
મંત્રીએ વળી કહ્યું : ‘મહારાજ, રખે લેાકમાં એમ ન કહેવાય, કે અવન્તિપતિએ ટૂંકું હૃદય દાખવ્યું! સામે પગલે આવતા શત્રુ પણ અતિથિ છે, ને આદરને યાગ્ય છે, તે આ તે આપણાં પેાતાનાં જ છે!'
· પેાતાનાં ? કંઈ સૂઝ પડતી નથી, મંત્રીરાજ! પેાતાનાં અને પારકાંના ભેદ જ મને સમજાતા નથી ! શું કરુ` મ`ત્રીરાજ ! ' અવન્તિનાથના શબ્દોમાં અકળામણુ હતી.
અવન્તિનાથ, હું તે કહું છું કે શાણુા, સજ્જન, શૂરવીર ને બધી રીતે ચેાગ્ય વત્સરાજને જમાઈ તરીકે સ્વીકારી ખડાં થયેલાં જમનાં તેડાં ટાળેા.'
6
મારી મતિ મૂંઝાઈ ગઈ છે. તમે બધાં એકમત થયા, તા મારા વિરોધ હું કયાં સુધી નિભાવી શકીશ ? જાએ, સન્માન સાથે રાજ-અતિથિઓને તેડી લાવેા, અવન્તિપતિએ આજ્ઞા આપતાં ટેકા માટે હાથ લખાવ્યા. વેદેવી વિદાય લઈ રહી હતી. શરીરમાં અશક્તિ આવી રહી હતી. મંત્રી તરત “વિદ્યાય થયા.
આજની ઘટના અદ્ભુત હતી. વનરાજના મુખમમાં જાણે નિર્ભય રીતે મૃગશાવક પ્રવેશી રહ્યાં હતાં. અનિષ્ટની કોઇ ને ચિંતા નહોતી, કારણ કે પ્રત્યેક હૃદયમાં પ્રેમ, વિશ્વાસ ને
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮ : મત્સ્ય–ગલાગલ અર્પણ પ્રગટી ચૂક્યાં હતાં. લેકવાણી પ્રગટી કે વિશ્વ તે વિચાર ને આચાર પડઘમાત્ર બન્યું છે. જેવાં આચારવિચાર સારાં-નરસાં એ જ સારે-માઠા પડઘો !
આ સિદ્ધાંત સાચે પાડવા—મરીને માળ લેવા હિંમતભેર ચાલ્યા આવતાં રાજા ઉદયન અને વાસવદત્તાના મનમાં અનેક પ્રકારની શંકાએ ભરી હતી. પણ આજ પાછી પાની કરવાની નહોતી. મરજીવાઓએ ભગવાન મહાવીરના સિદ્ધાંતની સરાણ પર પિતાની કાયાને કસોટીએ ચડાવી હતી. અવન્તિના સીમાડા પર પગ દેતાં મન ધ્રૂજી ઊઠયું, બુદ્ધિ અનેક જાતની ચિત્રવિચિત્ર દલીલે કરવા લાગી, પણ બુદ્ધિની દલીલ પર મહાનુભાવ હદયે તરત વિજય મેળવ્યો. થોડી વારમાં એ ભય ચાલ્યો ગયો.
અવન્તિ નગરીના કાંગરા દેખાયા. સંગ્રામમાં જ સાહસ કરતાં શીખેલું મન આ નવા પ્રકારના સાહસ પાસે ઢીલુંઢસ બની ગયું. આજ તે મરીને માળ લેવાનાં પગરણુ હતાં. અચાનક અવન્તિના મંત્રી સ્વાગતે આવતા દષ્ટિએ પડયા. સન્માનસૂચક વાજિત્રાના નાદ ગાજી ઊઠયા.
બિલાડી હાથમાં આવેલા ઊંદરને મારતાં પહેલાં રમાડે છે-અરે, એવું તો નથી ને ! અવન્તિપતિ પ્રદ્યોતના ચંડ-પ્રચંડ કાપાનલને કશુંય અશક્ય નહોતું! અશક્યને શક્ય ને અસંભવિત ને સંભવિત કરવાને સંગ્રામ આજે મંડાયો હતો.
એક વાર સહુને અવન્તિના નગરદ્વારમાં પ્રવેશતાં કલ્પના આવી ગઈ કે જાણે જ્વાલામુખીના સળગતા પેટાળમાં પ્રવેશી
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરીને માળ લેવાની રીત : ૨૯૯ રહ્યાં છીએ. પણ બીજી જ પળે આ શૂરાઓએ મૃત્યુભયને દૂર કર્યો. પ્રભુ મહાવીરનાં અહિંસા અને પ્રેમને નાણું લેવાને નિરધાર કર્યો. સમષ્ટિના હિત માટે બેચાર વ્યક્તિના આપગ એ કઈ બડી મિસાત નહોતી.
રાજમહેલમાં પ્રવેશીને તેઓ રાજા પ્રદ્યોતની પાસે ચાલ્યાં ત્યારે તે સહનું રૂંવેરૂંવું એક વાર કંપી ઊડ્યું. હજારો સૈનિકે વચ્ચે ક્ષત્રિય એકલે ઝૂઝતાં ન ડરે, પણ આજની સ્થિતિ વિચિત્ર હતી! સામે ઘા વાળવાનું એકે શસ્ત્ર કે સાધન પાસે નહેતું; માત્ર પ્રેમભર્યા અંતરની ઢાલ આડી હતી.
મહારાજ પ્રદ્યોત સામે જ સિંહાસન પર વિરાજ્યા. હતા. એમના ચહેરા પર મીટ માંડી શકાય તેમ નહોતી. કાપો તે ત્યાં જ ઠરી જાય. પણ રાજા ઉદયને પહેલ કરી. એ આગળ વધ્યા ને તેમને નમસ્કાર કરતાં કહ્યું :
આપનો અપરાધી ઉપસ્થિત થયેલ છે. આપ મન ચાહે તે શિક્ષા કરી શકે છે.”
અવનિપતિથી સહસા સામે હાથ જોડાઈ ગયા, પણ મુખેથી કંઈ બેલી શકાયું નહિ. વાસવદત્તા આગળ વધી ને પગ પર મૂકી પડી : “પિતાજી, આ નમાયી પુત્રીને આશિષ નહીં આપો !”
અવનિપતિનો હાથ પુત્રીને માથે અચાનક રીતે મુકાઈ ગયો, પણ ભવાં તે ભયંકર રીતે ખેંચાઈ રહ્યાં. હમણું જ શું એમાંથી અગ્નિવર્ષા થશે ! આ વેળા મગધરાજ આગળ આવ્યા ને બોલ્યા :
અવનિપતિ, લાખેણ પળ કાં ગુમાવો? અમે મિત્રતા
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
* * *
w w
www
- ૧
૩૦૦ : મય–ગલાગલ કરવા આવ્યા છીએ. આપણે પારસ્પરિક સ્વાથી ભાવનાઓથી જગવેલાં યુદ્ધોને કારણે પૃથ્વી નરક બની રહી છે. આ નરકને અન્ય કેઈ મિટાવે, એ પહેલાં આપણે મિટાવીએ. આ પુણ્યકાર્યમાં આપણી મિત્રી જે કંઈ કાર્યસાધક નીવડી શકે તે, આપને ઉદાર હાથ લંબાવે ?
અવનિપતિએ હાથ લંબાવ્યું, પણ માંથી એકે શબ્દ નીકળી ન શક્યો. મન-ચિત્તમાં ભયંકર વાવાઝોડું પ્રસરી રહ્યું હતું. આ વખતે પાછળ ઊભેલાં રાણી પદ્માવતી આગળ આવ્યાં :
“પિતાજી, પ્રણામ સ્વીકારશેને પુત્રીના !”
“કાણ પુત્રી? વાસુ?” અવન્તિપતિથી અચાનક બોલાઈ ગયું. ને એમણે પદ્માવતી સામે જોયું. વાસવદત્તા તે હજી પગમાં જ પડી હતી.
પિતાજી, એક નહિ પણ બબે પુત્રીઓ ખોળે બેસવા આવી છે. જમાઈ પણ પુત્રના હકનો દાવો કરીને આવે છે. પળને વધાવી લે–આપની કીર્તિ અમર કરી લે. પિતાજી, ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે, કે એક જ રાતે તારા ને મારા જીવતરના બંધ તૂટવાના છે. આપ હસે ને જગ રહે, એવું બને તે જ જીવતર જીવ્યું ધન્ય!”
“વાસુ, મને ટેકો આપ! બેટા, હું મૂંઝાઈ ગયે છું, ને અંતરની અકળામણમાં અવનિપતિ વાસવદત્તાને ભેટી પડ્યા. એમની આંખમાંથી શ્રાવણ-ભાદરે વરસી રહ્યા. તેમણે એક પછી એક સહુનું સ્વાગત કરતાં, બહાર ઊભા ઊભા બધે ખેલ જોતા મંત્રી રાજને બૂમ મારીને અંદર બોલાવ્યા.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરીને માળ લેવાની રીત : ૩૦૧ મંત્રીરાજ, આસન તે લાવે. બધાં કેટલી વારથી ઊભાં છે!”
“પિતાજી, પહેલાં ક્ષમા આપ, પછી આપના અંતરમાં આસન આપે. એ વિના આ આસન નિરર્થક છે,” વાસવદત્તાએ કહ્યું.
ક્ષમા હું શું આપું? રે! મારાં બાળકે જેટલુંય હૃદયબળ મારી પાસે નથી ! મારા જીવતરથી મને શરમ આવે છે. જીવનનું ઓદાર્ય હું જાણતા નથી. જીવનભર માત્ર સિંહના અમોઘ બળની જ ઉપાસના કરી,ને એ બળ મેળવીને હું પશુ બને. પશુને ધર્મની સમજ કેવી? અને ધર્મ વિનાનું જીવતર કેવું અકારું થઈ પડે છે! તલવારથી સહુ કે વશ થઈ શકે, પણ અંતરની વહાલપ ન મળી શકે. મારા વિજયે વગડાના વાઘ જેવા હતા, જેના પ્રત્યેક વિજયે સર્વનાશ સિવાય કંઈ ન સજયું! હું તમ સહુની પાસે ક્ષમા માગું છું, અવન્તિપતિ જીવનભરમાં આજે પહેલી વાર નમતા હતા.
રાજા ઉદયને તેમના હાથ પકડીને કહ્યું: “અમને શર માવશે નહિ, મહારાજ ! અમે તે આપનાં છે!”
આજની ઘડી ધન્ય છે. અરે, મને ધન્ય છે!” અવન્તિપતિ એટલું બોલતા બોલતા સહુને ભેટી પડયા. બધાની આંખમાંથી હર્ષનાં અશ્ર સરી રહ્યાં.
એવામાં વન પાલક વધામણું લાવ્યા: “મહારાજ, નજીકના વનમાં જ્ઞાતપુત્ર મહાવીર પધાર્યા છે.”
ધન્ય ઘડી, ધન્ય ભાગ્ય! ચાલે, સહુ એ મંગળમંદિર પ્રભુના દર્શને!
અવન્તિમાં જાણે ઉત્સવ ઉજવાઈ રહ્યો.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળ મિલન
[નવ જાગરણ ] આમા જ સ્પર્શી શકે એવી સૌરભ લઈને મહાવીર ઉદ્યાનના અશેકવૃક્ષ નીચે બેઠા છે. નિશ્ચલ શ્રીવત્સભર્યું હદય જાણે હજારે તરંગને સમાવનાર સાગરસમું વિશાળ બન્યું છે. નયનેમાંથી અમીકિરણ નિર્જરી રહ્યાં છે. રાય ને ૨ક, માનવ કે પશુ સહુ કોઈ ને એ પરિષદામાં આદર મળે છે
નરકેસરીઓનો આ સમૂહ ત્યાં પહેર્યો, ત્યારે હૈયાને શાતા આપતે અનિલ ત્યાં લહેરાતા હો, વનવગડાનાં ફૂલ મધુર સુવાસ વેરી રહ્યાં હતાં, વાતાવરણમાં દિવ્ય દવનિ ગૂંજી રહ્યો હતે. એમાંથી જાણે આપોઆપ સ્વર–શબ્દો ગૂંજતા આ રાજવી-સમુદાયે સાંભળ્યા :
વાસનાના વિદેશમાં વસતા ઓ રાજવીઓ, આત્માના સ્વદેશમાં આવોપ્રજાના પ્રભુ તમે છે, તમારા પ્રભુને તમે પિછાણે. માનવજગતના આદર્શ તમે છે! તમારા જીવનના આદર્શને તમે જાણે. ફરી વાર કહું છું તમે નરકેસરી કાં નરકેશ્વરી ! જરા પણ જવાબદારી ચૂક્યા કે રૌરવ નરકનું તમારે કાજે નિમણ છે. તમારા હક મોટા એમ ર્તવ્ય
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ જાગરણ : ૩૦૩ પણ મેટાં. પુય મોટાં તેમ પાપ પણ મોટાં! રાજસી વૈભવને તામસિક નહિ, સાત્વિક બનાવો !”
વાતાવરણના પડઘા શમ્યા ન શમ્યા ત્યાં ભગવાન મહાવીરની વાણી તેમને કાને પડી. એ અમરસુધા હતી. સહુએ ચાતકની જેમ તેનું પાન કરવા માંડયું. ભગવાન કહેતા હતા :
સંસારમાં સબળ નિર્બળને દુભવે, દબાવે, શેષ, હશે, એ “મસ્ય–ગલાગલ” ન્યાયને અંત, સુખ ઈચ્છતા સર્વ જજોએ આણ ઘટે. હિંસક પરાક્રમ ને હિંસક વાણીથી સંસારનું સુખ કદી વધ્યું નથી. સંસારમાં બધા દિવસો કેઈના સરખા જતા નથી. આજે જે યુવાન છે, તે કાલે વૃદ્ધ છે. આજે જે કુટુંબથી ઘેરાયેલું છે, કાલે તે એકાકી છે. આજે જે નરગી છે, કાલે તે રોગી છે. આજે જે દરિદ્ર છે, કાલે તે સંપત્તિવાન છે. સમષ્ટિ કે વ્યક્તિ બંને માટે આ કહું છું. કોઈના સઘળા દિવસ કદી એક સરખા જતા નથી. સંસારનું ચક્ર વેગથી ઘૂમી રહ્યું છે. આજે જે ઉપર છે, પળ પછી તે નીચે છે. ઊંચા નીચાની સાથે સ્નેહ ને સમાનતાથી વર્તવું ઘટે! આવતી કાલ માટે પણ આજે ઉદાર બને ! પ્રેમી બને ! પ્રેમ તમારા જીવનને રાજા બનવું જોઈએ. જગતની કામનાઓને પાર નથી. એક ભવમાં બધી કામના પૂર્ણ થવી શક્ય નથી, ને જીવિત પલભર માટે પણ વધારી શકાતું નથી! માટે સબળે સંયમી ને નિર્બળે ઉદ્યમી થવું ઘટે!
“આ માટે અહિંસા, અપરિગ્રહને અનેકાન્ત–આ તત્વત્રય
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪ : મત્સ્ય-ગલાગલ તમારે સ્વીકારવાં જોઈએ. અહિંસા વિશ્વબંધુતાનું બીજું રૂપ છે. પ્રાણીમાત્ર સાથે મૈત્રીને એમાં આદેશ છે. અપરિગ્રહ તમારાં સુખસાધન ને સંપત્તિ–વૈભને મર્યાદિત કરવાનું સૂચવે છે. વધુ ભેગ રોગ ને શોકને નીપજાવનારાં છે. છેલ્લે ને ત્રીજું તત્વ સ્યાદવાદ-અનેકાન્ત એ તમને સર્વધર્મ સમન્વય સૂચવે છે. તર્ક, વિવાદ ને વાદ તમારો ઉદ્ધાર નહિ કરે, પક્ષ, વાડે કે પંથ તમને મુક્તિ નહિ બક્ષે; ઢાલની બંને બાજુ જેવાને વિવેક એ મારો સ્વાદવાદ ધર્મ–અનેકાન્ત! સત્ય જ્યાંથી મળે ત્યાંથી સ્વીકારી લેવું ઘટે! સત્યને ઈજારો કેઈએ રાખે નથી !
“ઉદ્વેગ, સંઘષ, દમન, યુદ્ધ ને અશાન્તિ તમારા જીવનને ઘેરે ઘાલી બેઠાં છે. તમારું મન તમારું મિત્ર બનવાને બદલે તમારું શત્રુ બની બેઠું છે. તમે પ્રત્યેક પળે યુદ્ધ દેવતાની ઉપાસનામાં પડ્યો છે ! “વધુ વિનાશ એ તમારે ધર્મ બન્યું છે. રે જીવ! તું બહાર યુદ્ધને શા માટે શોધે છે? આ બાહ્ય યુદ્ધ એ આપણું મનની કલેશકર, દ્વેષી, દંભી સ્થિતિને પડઘમાત્ર છે. યુદ્ધને આરંભ પહેલે આપણે આપણા અંતરમાં કરીએ છીએ, પછી જ આપસમાં લડીએ છીએ. યુહ તે તારે તારી સાથે જમાવવું ઘટે. જેને તું હણવા માગે છે એ તારા શત્રુ ને તારો ચેર તો તારી અંદર જ બેઠો છે. રાજશાસન અને ધર્મશાસન અને એથીય મોટું આત્મશાસન છે. આત્માના રાજ્યમાં આવો ! એક બીજાને સમજે, સહયોગ કરે ! સંઘર્ષ, હૃદ્ધ, હિંસા ને યુદ્ધને સમાપ્ત કરે. વિશ્વબંધુત્વવાળું વિશ્વશાસન જમાવો!
પોતાનાં અને પારકાના ભેદ ભૂલી જાઓ. સહુ જીવને
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ જાગરણ : ૩૦૫ સમાન માના. બિલાડી એ જ દાંતથી પેાતાના બચ્ચાને પકડે છે ને એ જ દાંતથી ઉંદરને પકડે છે : પણ એમાં ફેર કેટલે છે? લેાકવિજયી બને! આખા સંસાર પેાતાના સુખ માટે અન્યને દુ:ખ ઉપજાવનાર–હિંસક અન્યા છે. અસત્ય વતાં એને આંચકા આવતા નથી. મતનુ લેવાના એ ઉત્સાહી છે. વ્યભિચારમાં એ અતિચાર કે અનાચાર જોતા નથી. પરિગ્રહમાં પંડિતાઈ માને છે, ને ખીજાનુ લૂંટીને એ ઘર ભરવા માગે છે. ખીજાને હણીને એ જીવવા માગે છે; ખાવળનું વૃક્ષ વાવીને એ બકુલ પુષ્પ ચૂંટવા માગે છે!
‘ ભૌતિક સુખલિપ્સાઆએ તમારાં સુખાને સુકાવી નાખ્યાં છે. જીવનની મેાજો અને આવશ્યકતાઓએ તમારી ક્રર્મોની આતાને હણી લીધી છે. જાત માટેની સગવડતાએ શેાષણુ વધારી દીધું છે. જે વધુ કામી, વધુ ક્રોધી, વધુ માની, વધુ લેાભી એની તમે પ્રશંસા કરી છે, અને જાણ્યે-અજાણ્યે તેની સમાજમાં પ્રતિષ્ઠા કરી છે. ને બદલામાં તમને વધુ ને વધુ દુ:ખ ને સંતાપ મળ્યાં છે!
· કચન અને કામિનીના તમારી શાખ હદ વટાવી ગયા છે. અને એટલે જ તમારે માટે એ સુખ ને સગવડ રૂપ મનવાને બદલે ભારરૂપ ને સંતાપરૂપ બન્યાં છે. એ તમારાં કેદી બન્યાં છે, તમે એમના તાબેદાર બન્યા છે. તમે જેને સુખ માના છે, પણ એ તા માત્ર પ્રચ્છન્ન દુઃખ છે. માટે સક્ષેપમાં કહું છું. સાર ગ્રહણ કરવા હાય તા કરી લેજો. સુખ માટે સંયમી બના! અહિંસા તમારા જીવનને, અપરિગ્રહ તમારી સુખસગવડાને ને અનેકાન્ત તમારા વિચારને અજવાળી રહેા ! સ્નેહ અને સૌખ્યથી જીવા ! તપથી ને ત્યાગથી
२०
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬ : મત્સ્ય–ગલાગલ છે! દયા ને દાનથી જ ! આપીને ખુશી થાઓ ! માફ કરીને મેટા થાઓ! સહુને અભય કરી નિર્ભય બનો! - “તમે જે કરે એમાં એટલું યાદ રાખજો, કે લેનાર કરતાં દેનાર માટે છે! જીવનાર કરતાં જિવાડનાર માટે છે. ખાનાર કરતાં ખવરાવનાર મટે છે. માણસ શસ્ત્ર, શાસ્ત્ર ને સંપત્તિથી મેટ નથી થતું-સેવા, સંયમ, સમર્પણ, તપ ને ત્યાગથી માટે થાય છે!
છેલ્લે છેલ્લે એટલું જ કહેવાનું કે-બધા જીવને આયુષ્ય અને સુખ પ્રિય છે. દુખ ને વધ અપ્રિય છે. જીવ માત્ર જીવિતની કામનાવાળા ને જીવિતને પ્રિય માનનારા છે! જેવાં આપણને સુખ પ્રિય ને દુઃખ અપ્રિય તેવાં અન્યને પણ છે. જે અન્ય જીવના સુખ વિષે બેદરકાર છે, તેઓ પોતાના સુખથી પણ ખરી રીતે બેપરવા છે. આ પાઠ જે શીખશે એ પૃથ્વી પર સ્વર્ગ ઉતારશે! સ્વર્ગમાં પતે જીવશે, ને આસપાસ સ્વર્ગ રચશે.
જેમ બગલી ઇંડામાંથી જન્મે છે, ને ઠંડું બગલીમાંથી જન્મે છે, એમ મોહનું ઉત્પતિસ્થાન તૃષ્ણા છે. તૃષ્ણાનું ઉત્પત્તિસ્થાન મેહ છે. રાગ-દ્વેષનું ઉત્પત્તિસ્થાન તૃષ્ણ છે. જેને તૃષ્ણા નથી એને મોહ નથી. જેને મોહ નથી એને લેભ નથી. જેને લેભ નથી તેને કાંઈ નથી ! એ સંસારમાંથી તરી ગયેલ છે.
“સંસાર આખે કામ, ક્રોધ, માન ને લેભમાં ફસાયે. છે. જેનાં કામ-ક્રોધ, માન-લેજ ઉત્કટ એ પ્રતિષ્ઠાવાન ગણાયો છે. અપ્રતિષ્ઠાની પ્રતિષ્ઠા કરીને તમે શું મેળવશો? શું મેળવ્યું?
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ જાગરણ : ૩૦૭ તમે અશાન્ત છે, તમને લાગે છે કે તમે દુઃખી છે, તમને સદા લાગ્યા કરે છે કે કંઈક તમારામાં ઊણું–અધૂરું છેસોદિત કેઈ ને કોઈ વાતનું દુઃખ તમને સાલ્યા કરે છે. આ બધાને ઉપાય તમે બાહ્ય સંસારમાં શોધવા જાઓ છે, ત્યાં ઉગ્ર બની ધમાલ મચાવે છે. નિર્બળને હણે છે, સબળની સેવા કરે છે! અને આમ જીવનભર કર્યા છતાં–છેવટે પણ તમારી અશાન્તિને, દુ:ખને, અધૂરાશને અંત આવતો નથી! હું કહું છું કે આ બધાં અનિષ્ટનું મૂળ તમારી અંદર છે ! તમારા મિત્ર ને શત્રુ-સુખ ને દુઃખ-તમારા દેહમાં જ-તમારી ભાવનામાં જ છુપાયેલાં છે. આ ગ્રહ છેડી, આવેશ તજી, અહમ દૂર કરી–એ સુખ ને શાન્તિને ખેજે! જે પ્રકાશની ખેજમાં જગમાં ભટકે છે, એ જોતિ તો તમારા હૃદયના ઊંડાણમાં ઝગમગે છે ! જરા અંદર જુએ એટલે એનાં દર્શન થયા વિના નહી રહે.
આશ્ચર્યની વાત તે એ છે, કે જે તમારું નથી એને માટે તમે હજાર યત્ન કરે છે, કે જે તમારું છે એને યાદ પણ કરતા નથી. આ તે મોહ કે? દેહ માટે રાતદિવસ ચિંતા કરનાર તમે તમારા આત્માના સુખ માટે કંઈ પ્રવૃત્તિ કરી?
“ફરીથી કહું છું. યુદ્ધમાત્ર પોતાની જાત સાથે, બાકી કોઈ સાથે નહિ. યુદ્ધ એ ગમે તેટલું ન્યાયી હોય, ગમે તેટલું અનિવાર્ય હોય, પણ આખરે તે માનવ સમાજ માટે શાપછે. નમો અરિહેંતાળ એ મંત્રને અરિ—તમારા દિલમાં ને દેહમાં છે. એને હણે. પછી બાહ્ય જગતમાં હણવા જેવું કશું રહેશે નહિ. જે લોખંડના બનેલાં એક હજાર હળ પૃથ્વીને શસ્યશ્યામલા કરી શકે છે, એ જ લેખંડની બનેલી હજારે
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮ : મત્સ્ય-ગલાગલ
તલવારે-પૃથ્વીને નિરાધાર તે આક્રંદભરી બનાવશે. સત્તાપ્રીપે! આ સમજે. એ ન સમજે તે પ્રજા સમજે. રાજા અને પ્રજા પોતાના આ વિનાશની કલ્પના કરે ! એ દ્વારા પેદા થતાં ના, લેશે ને કાલાહલેા તરફ લક્ષ કરે!
· એટલું યાદ રાખા કે પૃથ્વી સમસ્તનું રાજ્ય તમને મળી જાય, ભેગ માત્ર તમારા ચરણે ઠલવાય, પણ તેથી તમને જીવનનું સુખ, મનની શાન્તિ ને આત્માનું અમરત્વ લાધવાનુ નથી. એ માટે તા માનવીએ આત્માને સમજવા, પિછાનવો, આળખવો અનિવાર્ય છે. આ રાજપાટને પણ આત્માને માટે, ધનને પણ આત્માને માટે, સુખ-સગવડાને પણ આત્માના માટે સ્વીકારી. આત્મા માટે એ બધાં છે. પાંખી માટે પાંખા છે. પાંખો માટે પંખી નથી. આત્માને અહિતકર હાય–પછી તે રાજપાટ હાય, ધન હોય, સત્તા હોય-સવના ત્યાગ કરા! વિશ્વમાં દષ્ટિગોચર થતી વેદના તે વિષમતા આ રીતે જ દૂર થશે. ક્ષમા, અહિંસા, શાન્તિ, ત્યાગ તે વિરાગ આ રીતે જ સ્થપાશે.
ખીશું, જે તમને અપ્રિય હાય તેનું બીજા પ્રત્યે આચરણુ ન કરશે. સંસારમાં કાઇ ને હણાવું-રગઢોળાવું પસંદ નથી. દુ:ખી થવાતુ આપણે ઇચ્છતા નથી. એમ સંસાર પણ ઇચ્છતા નથી. આત્મવત્ બધા જીવામાં ષ્ટિ રાખા, આથી જ સમાનતા, સ્વાતંત્ર્ય ને ખંધુત્વના જગતમાં વિકાસ થશે.
'
‘સંસાર તેા સેાદાના માર છે. જેવા સાદો કરશે તેવા નફ્ા મળશે. નુકસાનના સાદામાં નફા નિહ જોઈ શકે. અહી ક્રૂર થશે. તેા બદલામાં તમને પણુ કરતા મળશે. પ્રેમ આપશે
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ જાગણ : ૩૦૯ તા પ્રેમ મળશે. પારકાંને પીડા કરશે! તા એ તમને પીડા કરશે. જેમ કેાઈ ઝાડ વહેલાં ક્ળે છે ને કાઈ મોડાં ફળે છે, એમ કર્મનાં વૃક્ષ પણ વહેલાં-માડાં ફળે છે. એથી કમના અબાધિત નિયમ પર અશ્રદ્ધા ન ધરશેા. ’
ભગવાનની વાણી યેાગ્ય કાળે શમી ગઈ, પણ એના પડઘા દિગદિગન્તમાં ગાજી રહ્યા. રેલાયેલી એ અમર સુધામાં સહુ કાઈ સ્નાન કરી રહ્યાં !
‘ કેટલું સાદું ને નિખાલસ સત્ય !' વાસવદત્તાએ કહ્યું.
'
અરે, સુખની કેડી સામે છે. છતાં દુઃખના ‘દરિયામાં ન જાણે આપણે કેમ હૂંબકાં મારીએ છીએ !’રાજા પ્રદ્યોતે કહ્યું.
‘ ખરેખર, આપણી જાતને આપણે, આપણી અવિદ્યા જેવી વિદ્યાઓએ, સત્યાનાશના મૂળ જેવી સંસ્કૃતિએ હણી નાખી છે. ચાલા, આપણે એની પુનર્રચના કરીએ,’વત્સરાજે કહ્યું.
· સાચુ છે!! ઊંઘનારને પણ યુગે યુગે જગાડનાર યુગમૂર્તિ એ આવી મળે છે. ચાલા, ચાલા! જાગ્યા ત્યાંથી સવાર ગણીએ!’
હુ એ નવજીવનના મંત્રને ગ્રહીને નગર .તરફ્
*
4
પાછાં વળ્યાં.
સમાપ્ત
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી. ‘ જયભિખ્ખુ ’ ના ગ્રંથા
ચરિત્રા
નવલકથાઓ :
ભગવાન ઋષભદેવ કામવિજેતા સ્થૂલીભદ્ર મર્ષિ મેતારજ
નરકેસરી વા નરકેશ્વરી
વિક્રમાદિત્ય હૈમૂ
ભાગ્યનિર્માણ ભાગ્યવિધાતા પ્રેમભક્ત કવિ જયદેવ
મત્સ્યગલાગલ બેઠા મળવા
નવલિકા-સગ્રહા
ઉપવન
પારકા ઘરની લક્ષ્મી વીરધર્મની વાતા ભા. ૧ ભગવાન મલ્લિનાથ
માદરે વતન સાહસ-કથાઓ
જવાંમર્દ
એક કદમ આગે
હિંમતે મર્દા
ગઈ ગુજરી
ઝાંસી રાણી
શ્રી. ચારિત્રવિજય ચેાગનિષ્ઠ આચાય
વીર વિઠ્ઠલભાઈ વસ્તુપાળ–તેજપાળ વિમળશાહે
રાજા શ્રીપાલ
શ્રેણી:
વિદ્યાર્થી વાચનમાળા
[ લેખનસંપાદન ]
જૈન માલગ થાવિલ
[ લેખન–સંપાદન ]
અનુવાદ :
દેવદાસ
[ રતિલાંલ દેસાઈના સહકારથી ]
આગામી પ્રકાશના
ભગવાન મહાવીર
ભરત ચક્રવ
બ્રાહ્મણશ્રેષ્ઠ
પાણીપત
ગૃહ ને ગૃહિણી
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
_