Book Title: Mahendrakumar Jain Shastri Nyayacharya Smruti Granth
Author(s): Darbarilal Kothiya, Hiralal Shastri
Publisher: Mahendrakumar Jain Nyayacharya Smruti Granth Prakashan Samiti Damoh MP
Catalog link: https://jainqq.org/explore/012005/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN.mahendrakumAra jainanyAyAcArya smRtigrantha Jain Educatie International For Private & Pusual Use Only www jainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya , Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha - pradhAna sampAdaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya sampAdaka paNDita hIrAlAla kauzala DaoN0 bhAgacandra 'bhAgendu' * DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla DaoN. sAgaramala jaina * DaoN0 rAjArAma jaina DaoN0 phUlacandra 'premI' . DaoN0 ratana pahAr3I prabandha sampAdaka bAbUlAla jaina phAgulla prakAzaka DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prakAzana samiti damoha (madhyapradeza) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka DaoN0 mahendrakumAra jaina smRti-grantha prakAzana samiti kabIra bhavana 152 hAusiMga borDa, damoha (ma0 pra0) preraNA srota .paramapUjya upAdhyAya jJAnasAgarajI mahArAja .vIra ni0 saM0 2522 san 1996 * mUlya 151) rupaye milane kA patA zrI saMtoSa bhAratI kabIra bhavana 152 hAusiMga borDa, damoha (ma0 pra0) .bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa, bhelapura, vArANasI-10 dUrabhASa : 311848 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika yugapravarttaka Adi tIrthaMkara RSabhadeva 5851 bar3e bAbA siddhakSetra kuNDalapura (damoha) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhakSetra kuNDalapura ke jala-maMdira kA manohArI dRzya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika santa m ARMilitility SAULATORIALBRITER NehaRDIBASINERAL TAARADUISMMANANDHARAM ARMADAALANABALIARETTO dinsinilinotination Ratnangi HORILAR paramapUjya gaNezaprasAda jI varNI institioBALUMARNabita CatellitARLATASANATAmoitation ARMImantimonity MAAREERUTHORARY Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRtigrantha ke preraNAsrota paramapUjya upAdhyAya jJAnasAgara jI mahArAja Jain. Education International Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / prakAzakIya rASTra ke yazasvI aura mUrdhanya vidvAn (sva0) nyAyAcArya (DaoN0) paM0 mahendrakumAra jI jaina ke bahuAyAmI karmaTha jIvana, saMgharSamaya jIvana yAtrA ke madhya vikasita apratima vaiduSya, abhUtapUrva zrutasevA, vAGamaya praNayana prabhUti sadguNoM ke prati kRtajJatA samarpaNa hetu yaha "smRti grantha" prakAzita kiyA gayA hai| ise prakAzita kara etadartha gaThita "smRtigrantha prakAzana samiti" vastutaH svayaM kRtArtha huI hai / bhAratIya manISA ke sAdhakoM/upAsakoM/pAThakoM ko yadi isa grantha meM kucha preraka tattva prApta hoM to vaha sabakA saba pUjyavara paMDita jI kA mAneM aura jo bhI nyUnatAe~ anubhava hoM unheM hamArI ajJatA evaM asAvadhAnI samajhakara hameM sUcita karane kI kRpA kareM / vastutaH isa yojanA ke pramukha sUtradhAra parama pUjyazrI 108 upAdhyAya jJAnasAgara jI muni mahArAja haiM / pUjya upAdhyAyazrI AgamaniSTha jJAna-dhyAna taponiSTha durddhara tapasvI, vidyA vyasanI, vidvat paramparA ke samvarddhaka, parama yazasvI AdhyAtmika santa haiM / "sattveSu maitrI guNiSu pramodeM kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / " jaise AptavAkya ko pratipala dRSTi meM rakhakara aharniza sAdhanArata ina mahAvratI ne jahA~ zramaNa saMskRti se vimukha ho rahe lAkhoM sarAka (zrAvaka) bandhuoM ko prerita kara unake uddhAra kA vaha anupama kArya kiyA hai jise pUrva meM aisI hI pravRttiyoM ke dhanI saralatA kI pratimUrti paramapUjya santa zrI gaNezaprasAda jI varNI mahArAja ne prAraMbha kiyA thA, vahIM ArSa paramparA kI zrIvRddhi kara paramapUjya jaina AcAryoM kI vANI ke sArvajanIna kartA abase lagabhaga cAra dazaka pUrva (san 1959 meM) divaMgata mAnanIya nyAyAcArya DaoN0 paM0 mahendrakumAra jI ke divya yogadAna ko bhAratIya itihAsa ke pRSThoM meM akSuNNa banAne kI dRSTi se eka abhinava upakrama kiyA / sarAkoM ke uddhAra yAtrA-patha meM par3Ava thA-madhyapradeza ke jilA mukhyAlaya ambikApura kA | vahA~ ke jinamandira kI prANapratiSThA ke sandarbha se upAdhyAyazrI kI sakSma pArakhI dRSTi se saMsparza huA ambikApura ke jilA cikitsAlaya meM padastha dampatI (sva0) paM0 jI ke tRtIya jAmAtA DaoN0 abhaya caudharI tathA tRtIya suputrI (sau0) DaoN0 AzA caudharI se | isa DAkTara dampatI ko preritakara upAdhyAyazrI ne san 1994 meM 18, 19, 20 apraila ko sva0 paNDita jI ke yogadAna para eka tridivasIya akhila bhAratIya vidvatsaMgoSThI saMyojita karAI / isa saMgoSThI ke saMyojana meM (sva0) paM0 jI ke laghu jAmAtA zrI saMtoSa bhAratI dageha tathA kaniSTha putrI sau0 AbhA bhAratI kI rbha ullekhanIya thii| isa saMgoSThI meM bhArata ke kone-kone se samAgata manISI vidvAnoM, sAhityakAroM tathA samAja ne yaha anubhava yA ki aise divya lalAma vyaktitva kI smRti ko sthAyitva pradAna karane ke lie eka smRti grantha prakAzita kiyA jAe / etadartha sampAdaka maNDala kA gaThana nimna bhA~ti huApradhAna sampAdaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya sampAdaka vRnda paM0 hIrAlAla kauzala, DaoN0 bhAgacandra jaina "bhAgendu" DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, DaoN0 sAgaramala jaina, DaoN0 rAjArAma jaina, DaoN0 ratana pahAr3I, DaoN0 phUlacandra premI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahIta evaM prApta sAmagrI ko sampAdita karanA eka dustara kArya thA / etadartha sampAdakamaNDala kI baiThakoM meM pArAyaNa huA / isa kArya meM pradhAna sampAdaka paramazraddheya DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA, tathA sampAdaka maNDala ke mAnanIya sadasya paM0 hIrAlAla jI kauzala, DaoN0 kastUracandra jI kAsalIvAla, DaoN0 'bhAgendu' jaina, DaoN0 phUlacandrajI premI aura prabandhaka sampAdaka zrI bAbUlAla jaina phAgulla ke sahayoga vizeSa ullekhanIya haiM / sampAdakamaNDala ke sabhI manISI sadasyoM kI bahujJatA kA lAbha / sahayoga nirantara prApta kiyA gayA hai / ataH sabhI ke prati hRdaya se AbhArI haiM / grantha prakAzana samiti paramapUjya prAtaH vandanIya zrI 108 upAdhyAya jJAnasAgara jI mahArAja ko sAdara nimo'stu nivedita karate hue isa mahanIya grantha ko unake zubhAzISa, satpreraNAoM kI phalazruti ke rUpa meM Apa sabhI ke samakSa prastuta kara rahI hai / smRti grantha prakAzana samiti ke mAnanIya adhyakSa zrImanta seTha DAlacandrajI jaina (sAgara) tathA anya sabhI padAdhikArI evaM sadasyagaNa, parAmarzadAtR maMDala ke sadasyagaNa, grantha hetu sAmagrI pradAna / preSita karane vAle lekhaka aura kavi mitra tathA Arthika sahayoga pradAtAoM - vizeSa rUpa se DaoN0 zrImatI AzA caudharI evaM DaoN0 abhaya caudharI (bhopAla) tathA zrImatI madhu jaina evaM zrI aravinda jaina (muMbaI) ke prati "nyAyAcArya DaoN0 paM0 mahendrakumAra jaina smRti grantha prakAzana samiti" hArdika kRtajJatA prakaTa karatI hai| grantha kA mudraNa kArya paryApta dilacaspI se karane hetu mahAvIra presa, vArANasI ko hArdika sAdhuvAda arpita karatA hU~ / anta meM eka sAdhaka aura bhagavatI zrutadevatA ke ArAdhaka mahAmanISI nyAyAcArya paM0 (DaoN0 ) mahendrakumAra jI kA jIvana aura kRtitva bhAratIya medhA ko sphUrta kare evaM preraNA kA srota bane, isa bhAvanA ke sAtha yaha grantha sabhI ko sAdara arpita hai / bhopAla vIra zAsana jayantI vI0ni0saM0 2522 31-7-1996 . vinIta h (DaoN0 bhAgacandra jaina " bhAgendu " ) maMtrI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambikApura meM paramapUjya upAdhyAya jJAnasAgarajI mahArAja ke sAnnidhya meM eka jJAnArAdhaka kA smaraNa * zrI nirmala jaina, satanA madhyapradezakA AdivAsI aMcala saragujA bhale hI pichar3A ilAkA mAnA jAtA ho parantu vahA~kI prAkRtika aura purAtAtvika sampadA use mahattvapUrNa banAtI hai| suramya parvatazreNiyoM ke bIca base saragujAke jilA mukhyAlaya ambikApurako jaba jJAnopAsaka saMta pUjya upAdhyAyazrI 108 jJAnasAgarajI mahArAjake padApaMNakA suyoga milA to vahAM dharmAmRtakI varSA svAbhAvika hI thii| jina mandirakI vedI pratiSThA vahA~ sampanna huI, pUjya upAdhyAyazrI ke pravacanoMse zAkAhArakA vyApaka pracAra-prasAra hA aura vigata 18-19-20 apraila 1994 ko vahA~ eka prabhAvaka sArthaka vidvat goSThIkA mAyojana hamA jisake nimittase samAjake aneka pratiSThita vidvAnoMkA samAgama bhI ambikApurameM huaa| prasaMga thA 35 varSa pUrva divaMgata jaina nyAya evaM darzanake prakANDa vidvAn paMDita mahendrakumArajI nyAyAcAryakA puNya smaraNa / pUjya upAdhyAya jJAnasAgarajI mahArAja apane jJAna dhyAnake sAtha hI jahA~ eka ora sarAka uddhAra jaise gurutara kArya meM preraka bana rahe haiM vahIM sarasvatI putroMke prati unakA sneha vidvAnoMke lie preraNA banakara jinavANIkI sevA kA nimitta bhI bana rahA hai| abhI DeDha varSa pUrva paMDita nemicandra jyotiSAcArya ke mahAn grantha 'bhagavAna mahAvIra aura unakI AcArya paramparA" ke cAroM bhAgakA purnaprakAzana karAke tathA lekhakake vyaktitva-kRtitvapara eka sArthaka goSThI kA Ayojana karAke upAdhyAyazrIne eka divaMgata vidvAnke guNAnuvAdakA avasara samAja ko diyA thaa| isI kar3ImeM isa bAra 'jainadarzana' jaise maulika dArzanika granthake racayitA tathA pUrvAcAryoM dvArA racita aneka nyAya-darzana sambandhI granthoMkI TIkA saMpAdana karane vAle aura unapara mahattvapUrNa lambI prastAvanAyeM likhane vAle paiMtIsa varSa pUrva divaMgata nyAyAcArya paMDita mahendrakumArajIke vyaktitva-kRtitva para ambikApurameM eka prabhAvaka goSThI pUjya upAdhyAyazrI kI preraNAse paMDitajIke dAmAda DaoN. abhayakumAra caudharI evaM patrI DaoN. AzA caudharI, ambikApurakI orase ati utsAhapUrvaka Ayojita kI gii| 18 apraila 94 ko pUjya upAdhyAya jJAnasAgarajI evaM munizrI vairAgyasAgarajI mahArAjake sAnidhyameM samArohakA prArambha prAtaH ATha baje aMtaraMga vArtAke rUpameM huA / mere dvArA maMgalAcaraNase prArambha isa baiThakameM saMgoSThIke saMyojaka DaoN0 kasturacandrajI kAsalIvAlane goSThIke udadezya btaaye| Agantuka vidvAnoMkA paMDitajI ke parijanoMse paricaya karAyA gyaa| jaina samAjake bAraha mAnya vidvAn tathA sva. paMDita mahendrakumArajIke anuja, do putra, cAra putriyA~ evaM dAmAda isa avasara para vahA~ upasthita the| vayovRddha vidvAna DA0 darabArIlAlajI koThiyAne goSThIke Ayojanapara prasannatA vyakta karate hue ise derase kiyA jA rahA Avazyaka kArya btaayaa| sthAnIya vidvAn vayovaddha kavi zrI bAbalAla 'jalaja' ne apanI eka kavitA prastuta kii| pUjya jJAnasAgarajI mahArAjane apane udbodhanameM divaMgata vidvAnoMke mahattvapUrNa kAryoMkA malyAMkana karane kI preraNA dii| madhyAhna tIna bajese goSThIkA udghATana satra paM0 darabArIlAlajI koThiyAkI adhyakSatAmeM prArambha hamA / nagarake pramukha samAjasevI ambikApura rAjagharAneke zrI TI0 esa0 siMghadeva Ayojanake makhya atithi the| viziSTa atithike rUpameM jilAdhIza zrI goyala evaM satra nyAyAdhIza zrI esa0 ke. jaina maMca para the| pratiSThita nAgarika zrI gaMgAsAgara siMha, zrI madana tripAThI evaM zrImatI anurAdhA zaMkara sinhA bhI atithike Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 8 rUpameM isa satrameM padhAre the| isa mahattvapUrNa patrakA saMcAlana kiyA madhyapradeza saMskRta akAdamIke saciva DaoN0 bhAgacanda bhAgendu ne| maMgalAcaraNa, dIpa prajvalana evaM paMDitajIke citrapara mAlyArpaNake bAda paM0 jIke anuja zrI dhanyakumAra jaina vArANasI, putra zrI padmakUmAra tathA aravindakumAra jaina bambaI, dAmAda zrI ratana pahAr3I, kAmaThI, zrI ntoSa bhAratI, damoha. DaoN0 abhaya caudharI. ambikApara evaM samAjake padAdhikAriyoMne goSThI meM padhAre vidvAnoM evaM atithiyoMkA svAgata kiyaa| DaoN0 satyaprakAza dillIne paMDita mahendrakumArajI kA pari. caya prastuta karate hue unake janma, adhyayana-adhyApana, sampAdana, lekhana AdikI jAnakArI dii| saMyojaka DaoN. kAsalIvAla dvArA prAraMbhika vaktavya diye jAneke bAda atithiyoMne apane udbodhanameM pUjya mahArAjajI kI preraNAse honevAlI isa saMgoSThIpara prasannatA vyakta karate hue kahA ki isase nagara gauravAnvita ho rahA hai| sabhIne paMDitajIke prati zraddhAMjali arpita kii| adhyakSake rUpameM bolate hue DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA bhAva vihvala ho gaye / unhoMne paMDitajIke aneka saMsmaraNa sunAte hue unheM eka prabuddha vicAraka, dArzanika ciMtaka, Adarza adhyApaka aura saphala lekhaka-saMpAdaka nirUpita kiyaa| DaoN0 koThiyAne batAyA ki maiM adhyApana kAryameM to bahuta samaya unake sAtha rahA hI, pahale chaha mahIne taka maiMne unase adhyayana bhI kiyA thaa| udghATana satrake antameM pUjya mahArAjazrIne apane udbodhanameM adhyayana citanakI upAdeyatA pratipAdita karate hue paM0 mahendrakumArajI dvArA kI gaI jinavANI sevA kI prazaMsA kI tathA vidvAnoMse unakA anusaraNa karanekA Agraha kiyA / rAtrimeM eka saMsmaraNa sabhA Ayojita kI gaI jisameM paMDitajIke parijanoM vizeSa rUpa se unake anuja, donoM putroM evaM putriyoMne saMsmaraNa sunaaye| DaoN0 satyaprakAza dillI, nirmala jaina satanA, DA. rAjArAma ArA aura phUlacandra premI vArANasIne bhI paMDitajI kA guNAnuvAda kiyA / 19 aprailakA prAtaHkAlIna satra DaoN0 sudarzanalAlajI vArANasIkI adhyakSatAmeM prArambha huA, isa satrakA saMcAlana kiyA DaoN0 zItala caMdra jaina jayapura ne / satrameM DaoN0 ratanacandra jaina bhopAla, zrI nirmala jaina satanA, DaoN0 phUlacandra premI, vArANasI evaM0 DaoN0 nandalAla jaina rIvAne apane Alekha prastuta kiye jinameM DaoN0 mahendrakumArajI dvArA likhita evaM sampAdita kRtiyoMkI vivecanA kI gaI thii| adhyakSIya udbodhanake bAda pUjya mahArAjajIne kahA ki samAjako mArgadarzana deneke liye vidvAnoMmeM jJAnake sAtha cAritra honA bhI Avazyaka hai| madhyAhna tIna bajese prAraMbha goSThIke kAryakArI satra kI adhyakSatA kI DaoN0 ratanacaMdra jaina bhopAlane aura saMcAlana kiyA nirmala jaina satanA ne / isa satrameM DaoN0 zItalacaMdra jaina jayapura, DaoN. rAjArAmajI ArA, DaoN0 bhAgacaMdra bhAskara nAgapura, DaoN0 bhAgacaMda bhAgendu, damoha evaM DaoN0 kastUracaMdra kAsalIvAlane apane AlekhoM kA vAcana kiyaa| sabhI AlekhoM para saMcAlaka kI saTIka TippaNiyoM evaM aMtameM adhyakSa mahodaya kI mahattvapUrNa samIkSAoMne satra ko atyanta prabhAvaka banA diyaa| aMtameM upAdhyAyazrI kA maMgala pravacana bhI huaa| rAtrimeM DA0 ratanacaMdrajI dvArA zAstra pravacanake bAda pro0 kamaleza jaina ambikApura kA Alekha vAcana haA aura phira jilA evaM satra nyAyAdhIza zrI esa0 ke0 jaina kI adhyakSatAmeM eka sarasa kAvya goSThI Ayojita kI gii| isakA surucipUrNa saMcAlana zrI nirmala jaina satanAne kiyaa| goSThI meM sthAnIya kaviyitrI zrImatI uSAkirana phusakele, paM0 sureza jaina manendragar3ha, DaoN0 kAsalIbAla jayapura, DaoN0 bhAgacandra bhAgendu Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrApAdhyAya 108zrIjJAnasAgarajI mahArAja ke sAnidhya meM sva.DA.mahendra kumAra vidvat saMgoSThI dinAMka 18 aprela se20 aprela di.jaina mandira caupaDApArAza pUjya upAdhyAyazrI ke sAnidhya meM apraila 94 meM paM0 jI ke vyaktitva aura kRtitva para ambikApura meM Ayojita saMgoSThI meM mAika para bolate hae zrI saMtoSa bhAratI adhyakSatA karate hue AdaraNIya DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA / jya upAdhyAya 108 zrIjJAnasAgarajI mahArAja ke sAnidhya meM sva.DA.mahendra kumAra vidvat saMgoSThI dinAMka 18 apraila se 20 aprela di.jaina mandira caupar3ApArA avi. pUjya upAdhyAya jJAnasAgarajI mahArAja ke sAnidhya meM 18 se 20 apraila 1994 meM ambikApura (ma0pra0) meM paM0 jI ke vyaktitva aura kRtitva para Ayojita vidvat saMgoSThI meM upasthita vidvadgaNa evaM paM0 jI ke parivAra ke sadasya / isa saMgoSThI ke avasara para prastuta smRti grantha prakAzana kI yojanA banI thI / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhopAla, zrI santoSa bhAratI, damoha, DaoN0 bhAgacaMda bhAskara, nAgapura, DaoN0 ratanacaMdra bhopAla, zrI ratana pahAr3o kAmaThI evaM saMcAlaka zrI nirmala jaina satanA ne dera rAta taka kAvyapATha kiyA / 20 apraila ko prAtaH samApana satra Ayojita haA isameM saMyojaka DaoN0 kAsalIvAlane saMgoSThI kA vavaraNa dete hue isakI sArthakatA evaM upayogitA para vidvAnoMke abhimata liye tathA Ageke kAryakramoM para sujhAva liye / nirNaya huA ki paM0 mahendrakumArajIke kAryoM kA lekhA-jokhA surakSita karaneke liye eka smRti-grantha kA prakAzana kiyA jAya evaM unakI aprakAzita sAmagrI prakAzita kI jaay| unake janma dina buddha pUrNimA ko prativarSa koI na koI Ayojana vibhinna sthAnoM para kiyA jaay| AyojakoMne vidvAnoM kA AbhAra mAnate hue unakA sammAna kiyaa| vidvAnoMne bhI saMgoSThIke prabhAvapUrNa Ayojana, samucita vyavasthAoM evaM snehapUrNa Atithya ke liye Ayojaka DaoN. abhaya caudharI evaM DaoN0 AzA caudharI tathA sthAnIya jaina samAja ke sabhI sadasyoM ko dhanyavAda diyaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha prakAzana samiti parama saMrakSaka svastizrI karmayogI bhaTTAraka cArukIrtijI zravaNabelagolA siddhAntAcArya paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya svastizrI jJAnayogI bhaTTAraka cArukIrtijI mUr3abidrI samAjaratna sAhU azokakumAra jaina Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prakAzana samiti saMrakSaka maNDala zrI nirmalakumAra seThI zrI devakumArasiMha kAsalIvAla rAyabahAdura harakhacandra jaina padmabhUSaNa bAbUlAla pATaudI . Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prakAzana samiti saMrakSaka maNDala zrI vijayakumAra malaiyA zrI jJAnacandra khindUkA sAhU ramezacandra jaina / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha prakAzana samiti padAdhikArI gaNa 74 DaoN. bhAgacandra bhAgendu maMtrI zrImaMta seTha DAlacandra jaina adhyakSa zrI surezacandra caudharI koSAdhyakSa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sampAdakIya vaktavyaH) "nyAyAcArya DaoN0 (paM0) mahendrakumAra jaina smRti grantha ko lokArpita karate hue hameM sAtizaya prasannatA kI anubhUti ho rahI hai / yataH sudhIjanoM, paramapUjya santoM, rASTra netAoM, sAmAjika karNadhAroM aura vividha kSetroM meM apane prazasta kRtitva se sampUrNa vasundharA evaM cintanA ko mahimAmaMDita karane vAloM kA gaNasmaraNa sadaiva svAgateya hai / sadhIjanoM ke gaNasmaraNa kI paramparA sadara prAcIna kAla se pravartama hai| suprasiddha cintaka aura dharmazAstra-vizleSaka mahArAjA manu ne sammAnArhatA ke pA~ca prasaMgoM kA ullekha kara 'vidyA' ko hI sarvazreSTha abhinandanIya nirUpita kiyA hai : vittaM bandhurvayaH karma, vidyA bhavati paJcamI / etAni mAnyasthAnAni, garIyo yada yaduttaram / / -manusmRti : 2/136 aura etadanusAra nIti-marmajJa kA yaha kathana bhI sudhIjanoM ke pratinandana/guNasmaraNa kI hI AzaMsA karatA ____ 'svadeze pUjyate rAjA, vidvAn sarvatra pUjyate / ' sudhIjanoM ne rASTra, samAja, adhyAtma, dharma, darzana, sAhitya aura saMskRti ke vividha pakSoM ko samvardhita aura surakSita karate hue unake sAMgopAMga samunayana hetu bhagIratha prayatna kiye haiN| pratyeka rASTra aura rASTrIyatA kI abhivyakti usake darzana/cintana/manana/sAhitya aura inake preNatAoM se hotI hai / yuga-yugoM se jina AcAryoM/RSiyoM/manISiyoM ne dRzya aura adRzya ke prati apanI jina anubhUtiyoM ko zabdoM ke mAdhyama se mUrtamAna kiyA hai aura "anantapAraM kila zabdazAstraM, svalpaM tathA''yurbahavazca vighnAH / sAraM tato grAhyamapAsya phalgu, haMsairyathAkSIramivAmbumadhyAt / / " -paMcataMtram : kathAmukham, padya 9 ke vizeSajJoM ne apane sphUrta aura ojasvI cintana ko AgAmI pIr3hI dvArA vizleSita aura AviSkRta kiye jAne hetu surakSita kara rakhA hai, vijJAna ke isa tarkazIla aura vikAsavAdI yuga meM bhI unake cintana tathA niSpattiyA~ nizcita hI prakAza-stambha kA kArya kara rahe haiM | aise sudhIjana samAja, sAhitya, adhyAtma, darzana, nyAyavidyA, saMskRti aura rASTra kI dharohara hote haiM / unake jIvana-darzana, AsthAoM, naitika mUlyoM, sAdhanAoM aura sArthaka kRtitva se sampUrNa pariveza-samAja aura rASTra dizAbodha prApta karatA hai aura aise Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12 - divya lalAma sudhIjanoM ke prati unake jIvana kAla meM abhinandana/pratinandana tathA maraNoparAnta smRti/smaraNa/ guNasmaraNa ziSTa tathA kRtajJa samAja kA prAthamika dAyitva hai / jaisA ki AcArya vidyAnandi ne bhI likhA hai : "na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti / " isa dRSTi se abhinandana/smRti granthoM kI mahatI upayogitA hai / vigata sATha varSoM meM yaha paramparA nirantara vikAsa ko prApta huI hai, jisake dvArA santoM, sudhIjanoM aura rASTrIya tathA sAmAjika kSetra meM mahanIya vyaktitvoM ke abhinandana/guNasmaraNa/kRtajJatA prakAza meM "abhinandana grantha" athavA "smRti grantha" prakAzita hue / jaina jagat meM yaha paramparA san 1946 meM paM0 nAthUrAma premI ko samarpita kiye gaye abhinandana grantha se prArambha huI / isa mahattvapUrNa kArya kA sarvatra samAdara huaa| isake uparAnta aneka abhinandana/smRti grantha prakAzita hue haiM, jinameM rASTra, samAja, dharma, darzana, sAhitya, purAtattva, vijJAna, kalA. itihAsa aura saMskRti kA sArthaka pratipAdana haA hai| yahA~ yaha prazna sahaja hI samAdheya hai ki "abhinandana/smRti granthoM kI bhIr3a meM eka aura grantha kyoM ?" smRti grantha kI AyojanA aura usakA itihAsa DaoN0 paNDita nyAyAcArya zrI mahendrakumAra jaina bIsavIM zatI ke bhAratIya darzanazAstra, nyAyavidyA evaM jaina darzana ke mUrdhanya vidvAn the / unhoMne nyAyazAstra ke durUha se durUha granthoM kA sampAdana karake, unakI zodhapUrNa vistRta bhUmikAe~ likhakara jaina nyAya sAhitya ko eka nayA jIvana pradAna kiyA / unake dvArA sampAdita evaM praNIta grantha vizvavidyAlayoM evaM jaina zikSA saMsthAoM ke pAThyakrama meM nirdhArita haiM / deza kI pratinidhi prakAzana saMsthA-bhAratIya jJAnapITha kI sthApanA evaM usake prAraMbhika saMcAlakoM meM DaoN. mahendrakumAra jI kA yogadAna agragaNya hai / "jJAnodaya" jaisI yazasvI patrikA ke ve sampAdaka the| jaba unakI viziSTa pratibhA prakAza meM AyI tabhI akasmAt unakA svargavAsa ho gayA aura bhAratIya dharma, darzana evaM nyAya viSayaka kSetra ke vikAsa ke kitane hI svapna adhUre raha gaye / DaoN0 sA0 ne alpa jIvanakAla meM hI dharma, darzana-vizeSa rUpa se jaina nyAya sAhitya, prAcIna vAGmaya aura rASTra kI jo sevA kI vaha virala hai / bhagavatI vAgdevatA ke aise yazasvI varadaputra ke kRtitva ke prati kRtajJatA jJApana karane hetu smRti grantha prakAzita kI yojanA paramapUjya yuvA manISI zrI upAdhyAya jJAnasAgara jI mahArAja kI preraNA se banI / vastutaH yaha kArya cAra dazaka pUrva hI ho jAnA cAhie thA / kintu isa gurutara kArya kA zubha saMkalpa 20 apraila 1994 ko ambikApura meM liyA gayA aura taba se aba taka nirantara "DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha" prakAzana yojanA ke pramukha preraNAsrota paramapUjya zrI 108 upAdhyAya jJAnasAgara jI muni mahArAja haiM / pUjya upAdhyAyazrI AgamaniSTha jJAna-dhyAna-taponiSTha, durddhara tapasvI, vidyAvyasanI, vidvatparamparA ke sambarddhaka, parama yazasvI AdhyAtmika santa haiM / pUjya upAdhyAyazrI sarAka jAti kI utthAna yojanA ko hAtha meM lie hue madhyapradeza ke sudUra aMcala meM avasthita pichar3e hue jilA saragujA-ambikApura 1994 meM padhAre / vahA~ ke navanirmita jaina mandira kI prANapratiSThA ke sandarbha meM ambikApura ke jilA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha prakAzana samiti sampAdaka maNDala paM0 hIrAlAla 'kauzala' DaoN0 darabArIlAla koThiyA pradhAna sampAdaka DaoN0 bhAgacandra 'bhAgendu' Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prakAzana samiti sampAdaka maNDala - DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla DaoN0 sAgaramala jaina DaoN0 phUlacandra premI DaoN0 rAjArAma jaina DaoN0 ratana pahAr3I bAbUlAla jaina phAgulla prabandha sampAdaka Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cikitsAlaya meM padastha DaoNkTara dampatI DaoN. abhaya caudharI aura zrImatI DaoN0 AzA caudharI ne pUjya upAdhyAyazrI kA pAvana sAnidhya prApta kiyA / upAdhyAyazrI ke adhyayana/manana/svAdhyAya meM (sva0) DaoN0 mahendrakumAra jI ke dvArA praNIta aura sampAdita grantha Aye the / mAtra 47 varSa kI alpa jIvana yAtrA meM jisa manISI ne bhagavatI jinavANI/zruta devatA kI niSThApUrvaka adbhuta sevA kI ho aura jo san 1959 meM divaMgata huA ho, lagabhaga cAlIsa varSoM ke antarAla meM jinakA vyApaka yogadAna ojhala sA ho gayA thA-una (sva0) vidvadratna DaoN. mahendrakumAra jI nyAyAcArya ke yogadAna para eka prabhAvaka tri-divasIya akhila bhAratIya vidvata saMgoSThI ambikApura meM 18. 19, va 20 apraila 1994 ko pUjya upAdhyAyazrI kI preraNA se sampanna huI / isa saMgoSThI ke saMyojana meM (sva0) paM0 jI ke tRtIya jAmAtA DaoN0 abhaya caudharI tathA tRtIya suputrI (sau0) DaoN0 AzA caudharI evaM laghu jAmAtA zrI saMtoSa bhAratI (damoha) tathA kaniSTha putrI sau0 AbhA bhAratI kI bhUmikA sAtizaya mahattvapUrNa thI / isa saMgoSThI meM rASTra ke vibhinna bhAgoM se samAgata manISI vidvAnoM, sAhityakAroM tathA samAja bandhuoM ne pUjya upAdhyAyazrI ke sAnidhya meM yaha nirNaya liyA ki (sva0) DaoN0 mahendrakumAra nyAyAcArya prabuddha vicAraka, dArzanika, cintaka, Adarza prAdhyApaka, saphala lekhaka aura kuzala sampAdaka the| unake apratima yogadAna kI smRti ko sthAyitva pradAna karane ke lie eka smRti grantha prakAzita kiyA jAya / etadartha sampAdaka maNDala aura smRti grantha prakAzana samiti kA gaThana bhI kiyA gayA / samiti ke padAdhikAriyoM evaM sadasyoM kI samagra sUcI isI grantha ke anta meM pariziSTa meM prakAzita hai | etadnusAra isake adhyakSa zrImanta seTha DAlacandra jI sAgara evaM mantrIDaoN0 bhAgacandra jaina "bhAgendu" damoha haiM / samiti kA pradhAna kAryAlaya 152, kabIra bhavana, damoha nirdhArita huA, isakA saMcAlaka zrI saMtoSa bhAratI evaM sau0 AbhA bhAratI ne kiyA / sampAdaka maNDala kA gaThana nimna bhA~ti huA pradhAna sampAdaka sampAdakagaNa DaoN0 darabArI lAla koThiyA, nyAyAcArya paM0 hIrAlAla kauzala, dillI DaoN0 bhAgacandra jaina "bhAgendu", bhopAla DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, jayapura DaoN0 sAgaramala jaina, vArANasI DaoN0 rAjArAma jaina, ArA DaoN0 ratana pahAr3I, kAmaThI DaoN0 phUlacandra premI, vArANasI evaM zrI bAbUlAla jaina phAgulla, vArANasI prabandha sampAdaka - samiti ke nirNayAnusAra prakAzya smRti grantha kI paJcakhaNDIya rUparekhA taiyAra kI gayI / isake anurUpa hI deza ke kone-kone se bahumUlya sAmagrI prApta huI / damoha evaM bInA meM isa samiti kI tIna baiThakeM huIM, jisameM prApta sAmagrI kA vAcana/saMzodhana/sampAdana kara use prakAzana yogya banAyA gyaa| kucha sAmagrI grantha taiyAra ho jAne taka AtI rahI, usakA upayoga nahIM kara sakane hetu hama mAnanIya lekhakoM se kSamA prArthI haiM / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -14 - prastuta smRti grantha kI rUparekhA aura prakAzana krama sthira karate samaya prAcya vidyA vizAradoM ke sammAna kI vaha viziSTa paramparA nirantara dhyAna meM rahI hai jisake anusAra DaoN0 Ara0jI0 bhAMDArakara, DaoN0 ema0 viNTaranitsa, DaoN0 darabArIlAla koThiyA, DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya evaM paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya Adi kA sammAna unake jIvana kI AdhArabhUta pravRttiyoM aura mahattvapUrNa zodhaparaka racanAoM ko hI eka sAtha prakAzita kara samarpita karake kiyA gayA thA / yaha paramparA vastutaH prazasya, anukaraNIya aura abhinandanIya hai| ataeva isa smRti-grantha meM mAnanIya nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jI jaina ke prati saMsmaraNa/AdarAJjali aura unake jIvana paricaya ke sAtha-sAtha unake kRtitva ko bhI samIkSA ke nikaSa para parakhA gayA hai| sAtha hI unake dvArA vividha viSayoM para likhita kucha mahattvapUrNa nibandhoM, AlekhoM evaM granthoM kI prastAvanAoM ko bhI samAviSTa kiyA gayA hai / aisA karate samaya sampAdaka maNDala kA yaha prayatna rahA hai ki mAnanIya (sva0) mahendrakumAra jI ke vicAroM/maulika ubhAvanAoM aura niSpattiyoM se samAja. sAmAnya pAThaka. zodhArthI aura manISI sabhI lAbhAnvita ho sakeM tathA unake vyaktitva kA eka sAtha nidarzana ho sake / etadanusAra pA~ca khaNDoM meM antarvibhAjita isa smRti grantha ke prathama khaNDa meM nyAyAcArya DaoN0 mahendrakumAra jI ke smRti grantha hetu sAdhu-santoM ke zubhAzISa, manISiyoM ke AdarAJjali-pUrNa saMsmaraNa, ziSyoM aura samAja netAoM ke praNAma saniviSTa haiM / zrRMkhalAbaddha ina udgAroM meM paM0 mahendrakumAra jI nyAyAcArya ke vyaktitva aura apratima vaiduSya kA mUlyAMkana sahaja hI ho uThA hai| smRti-grantha ke dvitIya khaNDa meM-paM0 mahendrakumAra jI nyAyAcArya kA jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva rUpAyita hai / smRti-grantha ke tRtIya khaNDa meM-kRtiyoM kI samIkSAe~ meM DaoN0 mahendrakumAra jI nyAyAcArya kI samagra sArasvata sAdhanA para vizleSaNAtmaka cintana kI prastuti ke sAtha hI sAtha unake bahucarcita mahattvapUrNa granthoM para tat tat viSayoM ke marmajJa adhikArI vidvAnoM ke dvArA abhilikhita samIkSAe~ sanniviSTa haiM / isa smRti-grantha kA caturtha khaNDa : viziSTa nibandha : (sva0) paM0 nyAyAcArya jI ke kRtitva/ sArasvata ArAdhanA ke pUrNataH nidarzaka haiM / ye nibandha (sva0) nyAyAcArya jI ke lekhana, jIvana darzana aura vaiduSya kA sarvatobhAvena pratinidhitva karate haiM, jinakI upAdeyatA Age Ane vAle samaya meM bhI utanI hI hai/rahegI jitanI Aja hai athavA jaba unakA sRjana huA thA / sampAdaka maNDala yaha anubhava karatA hai ki isa sampUrNa caturtha khaNDa meM (sva0) nyAyAcArya jI kA gahana gambhIra adhyayana, viSaya upasthApanapallavana aura pratipAdana kI adbhuta kSamatA, anveSaNAtmaka sutIkSNa dRSTi, eka dArzanika/naiyAyika AcArya ke vyaktitva kA gaurava, rocaka zailI, prAJjala-pariSkRta bhASA aura komala kAnta padAvalI to nidarzita hai hI, inameM 'satyaM, zivaM, sundarama' kA lakSya bhI caritArtha huA hai / sa smRti-grantha ke paJcama khaNDa meM-jaina nyAyavidyA kA vikAsa aura jaina dArzanika sAhitya kA kAlakramAnusAra digdarzana karAyA gayA hai / zodhArthiyoM ke lie yaha khaNDa vizeSa upayogI hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15 aura pariziSTa : smRti grantha meM pariziSTa ke rUpa meM - "DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha prakAzana samiti" ke padAdhikAriyoM evaM sadasyoM kI nAmAvali tathA sampAdaka maNDala ke mAnanIya sadasyoM kA paricaya sanniviSTa hai / kRtajJatA : isa smRti grantha ke sampAdana kArya meM aneka parama pUjya sAdhu-santoM, zikSAzAstriyoM, samIkSakoM, vidvAnoM aura lekhaka mahAnubhAvoM kA bahuvidha hArdika sahayoga evaM mArgadarzana prApta huA hai / vastutaH isa AyojanA ke pramukha preraka paramapUjya zrI 108 upAdhyAya jJAnasAgara jI muni mahArAja haiM, unhIM ke sAnnidhya aura pAvana preraNA kI phalazruti yaha smRti grantha hai / unheM sAdara nimo'stu tathA granthoM ke samIkSakoM, vidvAn lekhakoM, parAmarzadAtR maNDala ke sadasyoM aura smRti grantha prakAzana samiti ke mAnanIya adhyakSa zrImanta seTha DAlacandra jI jaina tathA anya sabhI padAdhikAriyoM aura sadasyoM ke prati sampAdaka maNDala kRtajJatA nivedita karatA hai / apane vyasta jIvana kSaNoM meM se kucha samaya nikAlakara grantha meM prakAzanArtha zubhAzISa / AdarAJjali tathA anya sAmagrI bhejakara jina mahAnubhAvoM ne AyojanA ko mUrtarUpa pradAna kiyA hai una sabhI ke hama AbhArI haiM / saMgrahIta sAmagrI kA pArAyaNa kara pANDulipi taiyAra karane ke kArya meM pradhAna sampAdaka mAnanIya DaoN0 koThiyA jI evaM sampAdaka maNDala ke mAnanIya sadasyoM - sarvazrI paM0 hIrAlAla jI kauzala, DaoN0 kastUracandra jI kAsalIvAla, DaoN0 'bhAgendu' jaina, DaoN0 phUlacandra jI premI aura prabandha sampAdaka zrI bAbUlAla jaina phAgula ke sakriya sahayoga nitarAM ullekhanIya haiM / sampAdaka maNDala ke sabhI manISI sadasyoM kI bahujJatA kA lAbha nirantara prApta kiyA gayA hai / ataH sabhI ke prati hRdaya se AbhArI haiM / mAnava kI zarIra saMracanA meM jo mahattva 'rIr3ha kI asthi' kA hai vahI isa grantha kI AyojanA ke kriyAnvayana meM zrI aravindakumAra jI jaina (muMbaI), DaoN0 abhaya caudharI evaM (sau0) DaoN0 AzA caudharI, (samprati bhopAla), zrI saMtoSa bhAratI evaM sau0 AbhA bhAratI (damoha) kA hai / isa sandarbha meM zrI dhanyakumArajI (vArANasI), zrI padmakumAra jI (vArANasI), evaM mAnanIya paM0 hIrAlAla jI kauzala evaM DaoN0 satyaprakAza jI dillI, tathA zrI lakSmIcandra jI evaM sau0 maNiprabhA sAgara kA sahayoga bhI ullekhanIya hai / ina sabhI ke prati hArdika kRtajJatA / isa grantha kA mudraNa saMskRta vAGmaya aura jaina vidyA granthoM ke yazasvI mudraka zrI mahAvIra presa, vArANasI ne atyanta rucipUrvaka kiyA hai / ataH yaha samiti isa presa ke saMcAlaka zrI bAbUlAla jaina phAgulla ko hArdika dhanyavAda samarpita karatI hai / apanI sImAoM aura grantha kI truTiyoM / kamiyoM se hama bhalI-bhAMti paricita haiM / hama jAnate haiM ki yaha grantha ( sva 0 ) DaoN0 mahendrakumAra jI jaina nyAyAcArya jaise mUrdhanya vidvAn ke bahuAyAmI virAT Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 16 - vyaktitva ke anurUpa nahIM bana sakA hai / hameM saMkoca hai ki icchA rahate hue bhI isa grantha ko sarvAMgapUrNa nahIM banA sake tathA aparihArya kAraNoM se isake prakAzana meM bhI kucha vilamba huA hai, isake lie hama kSamA prArthI haiN| anta meM-eka sAdhaka aura bhagavatI zrRtadevatA ke yazasvI ArAdhaka, mahAmanISI nyAyAcArya DaoN0 (paM0) (sva0) mahendrakumAra jI kA jIvana aura kRtitva bhAratIya meghA ko sphUrta kare evaM preraNA kA srota bane, isa bhAvanA ke sAtha yaha grantha sAdara lokArpita hai / madhyapradeza saMskRta akAdamI, saMskRti bhavana, bhopAla (ma0pra0) vIra zAsana jayantI vIra nirvANa saMvat 2552 dinAMka 31-7-1996 viduSAM vazaMvadaH pradhAna sampAdaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA tathA samasta sampAdaka maNDala kI ora se JANA (DaoN0 bhAgacandra jaina 'bhAgendu') sampAdaka Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mum>>>>30099 9 viSayAnukramaNikA khaNDa : 1 : saMsmaraNa ! AdarAjali rASTra ke sArasvata jagat ke agraNI AcArya vidyAnandajI mahArAja mAM sarasvatI ke varadaputra AcArya zrI bharatasAgarajI mahArAja apUrva sAhitya sevI upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAja pUrvAgraha mukta vicAra ke dhanI muni zrI jinavijayajI syAdvAda vidyA ke prakAzastambha AryikA syAdvAdamatI mAtAjI paramparA aura AdhunikatA ke saMgama muni zrI sudhAsAgarajI mahArAja AzIrvAda muni zrI kSamAsAgarajI mahArAja sAhitya ke meru zikhara svastizrI bhaTTAraka cArukIrti svAmIjI, mUDabidrI darzanazAstra ke mahAn vidvAn siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI sampAdana kalA ke AcArya siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI dArzanika cintana ke manISI prajJAcakSu paM0 sukhalAla saMghavI eka prakAzamAna nakSatra paM0 jaganmohanalAla zAstrI sRjanAtmaka pratibhA ke dhanI paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya pariniSThita vidvAn DaoN0 maGgaladeva zAstrI advitIya vidvAn paM0 dalasukha mAlavANiyA ve sadA cirasmaraNIya raheMge svAmI satyabhakta unakI vidvattA virala thI zrI yazapAla jaina hArdika kAmanA DaoN0 prabhudayAlu agnihotrI vinodapriya mahendrakumAra jI paM0 nAthUlAla zAstrI sandeza D. Veerendra Heggade sahAdhyAyI aura jaina nyAya-vidyAguru DaoN0 darabArIlAla koThiyA utkRSTa kSayopazama ke dhanI DaoN0 pannAlAla jaina sAhityAcArya pragatizIla vicAradhArA ke poSaka paM0 balabhadra jaina hArdika zubhakAmanA padmazrI bAbUlAla pATodI zubhakAmanA zrI devakumArasiMha kAsalIvAla zubhakAmanA zrI nirmalakumAra jaina seThI asAdhAraNa vidvAn zrI DAlacandra jaina, (pUrva sAMsada ) bhAratIya darzana ke talasparzI vidvAn zrI jJAnacanda khindUkA bahumukhI pratibhAke dhanI samAjaratna sAhu azokakumAra jaina sarasvatI ke mahAn upAsaka sAhu ramezacandra jaina asAdhAraNa vyaktitva ke dhanI zrI subodhakumAra jaina alaukika pratibhA sampanna vyaktitva pro0 udayacandra jaina, sarvadarzanAcArya 8522 : 1 18 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 18 - utkaTa manISA ke dhanI ve udbhaTa vidvAn the aTUTa tejasvI vyaktitva prakhara pratibhAzAlI mahAn dArzanika manISI variSTha evaM gariSTha sAhityasevI nirlipta sAdhaka saMta unakA guNagAna hI vAstavika zruta-ArAdhanA nyAya-jagatke jAjvalyamAna nakSatra jo sadA camakate raheMge ? nyAyazAstra ke advitIya vidvAn sAdA jIvana aura ucca vicAra ke dhanI isa zatAbdI ke mahAn vidvAn zubhakAmanA mahAn vibhUti ko zata-zata namana sarasvatI ke ujjvala prakAzamAna puJja uccakoTi ke vidvAn bIsavIM zatAbdI ke prakANDa jaina dArzanika AzAvAdI buddhivAda ke janaka paNDitajI zubhakAmanA zraddhA sumana merI zraddhAke darpaNa nyAyazAstra ke prakANDa vidvAn agAdha pADitya ke dhanI bundelabhUmi kA adbhut lAla zrI nIraja jaina paM0 prakAza hitaiSI zAstrI DaoN0 bhAgacandra jaina "bhAskara" DaoN0 cetanaprakAza pATanI zrI javAharalAla jaina evaM zrImatI kailAza jaina zrI zivacaranalAla jaina zrI satyaMdharakumAra seThI paM0 bAlacandra kAvyatIrtha DaoN0 sudIpa jaina paM0 sAgaramala jaina siMghaI sumeracandra zrI mahendrakumAra mAnava zrI rAjakumAra seThI DaoN. zazikAnta jaina zrI subhASa jaina paM0 gulAbacandra 'puSpa' pratiSThAcArya zrI cetanalAla jaina DaoN0 lAlacandra jaina DaoN0 nandalAla jaina paM0 mallinAtha jaina zAstrI DaoN0 dayAcandra sAhityAcArya si0 50 jambUprasAda jaina zAstrI paM0 pUrNacandra jaina zAstrI . paMravicandra zAstrI DaoN0 kastUracandra 'sumana' zubhakAmanA prakhara cetanA aura lekhanI ke dhanI janadarzana sAhitya ke ananya sevaka jinavANI mA~ ke ananya upAsaka asAdhAraNa vyaktitva ke dhanI mArgadarzaka dArzanika nyAyAcAryajI hamArI AsthA ke sumeru nyAyAcArya zat zat namana tyAya-zAstra ke udIyamAna nakSatra zabhakAmanA DaoN0 kapUracandra jaina DaoN0 phUlacandra jaina premI zaziprabhA jaina 'zazAMka" DaoN. ramezacandra jaina DaoN0 kamalezakumAra jaina DaoN. nIlama jaina pratiSThAcArya paM0 vimalakumAra jaina sorayA DaoN0 rAjamati divAkara paM0 kamalakumAra zAstrI paM0 nanhelAla jaina mmmmmm Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 42 43 45 mh s zubha kAmanA paM0 lakSmaNaprasAda zAstrI . zraddhAJjali sa0 si paM0 ratanacanda jaina zAstrI syAdvAda-zAsana ke sajaga-Adarza praharI zrI abhinaMdanakumAra divAkara, eDavokeTa dekhA to nahIM, para dekha rahA hU~ unako zrI pavanakumAra zAstrI, dIvAna anokhA vyaktitva DaoN0 RSabhacandra jaina phaujadAra paNDitajI svataMtra cintaka the zrI jamanAlAla jaina jainadarzana ke Adhunika meru DA0 surezacandra jaina DaoN0 koThiyA jI se jo sunA; jo gunA prAcArya nihAlacaMda jaina mere vidyAguru paM0 amRtalAla zAstrI gambhIra adhyetA . AyurvedAcArya bhaiyA zAstrI evaM zAstrI parivAra 42 vidvAneva vijJAnAti vidvajjanaparizramam DaoN0 kamalezakumAra jaina caudharI bacapana kI kucha yAdeM sau0 AbhA bhAratI nyAyazAstra ke talasparzI jJAtA zrI bAbUlAla jaina phAgulla smRti-patrAJjali zrI lakSmIcandra jaina 45 asAdhAraNa vidvattAke dhanI DaoN0 ratana pahAr3I khaNDa : 2 : jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva paM0 mahendra kumAra jaina nyAyAcArya : eka paricaya paM0 horAlAla jaina kauzala unheM varNIjI kA parAmarza prApta thA zrI nIraja jaina nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jaina mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana DaoN0 mahendra kumAra nyAyAcArya kA bahu AyAmI ___ vyaktitva evaM vaiduSya DaoN0 rAjArAma jaina paM0 mahendrakumArajIko mRtyu para 'jainasandeza' kA , sampAdakIya paM0 kailAzacandra siddhAntazAstrI DaoN0 mahendrakumAra nyAyAcArya dvArA pratipAdita niyativAda eka samIkSA : pro0 ratanacanda jaina khaNDa : 3 : kRtiyoM kI samIkSAe~ tattvArthavRtti : eka adhyayana . pro0 udayacandra jaina sarvadarzanAcArya AcArya anantavIrya kI siddhi vinizcaya TIkA kA vaiduSyapUrNa sampAdana : eka samIkSA DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya paM0 mahendra kumAra nyAyAcArya ke dvArA sampAdita evaM anUdita SaDdarzanasamuccaya kI samIkSA DaoN0 sAgaramala jaina prameyakamalamArtaNDa kA sampAdana : eka samIkSA DaoN0 phalacandra jaina premI DaoN0 mahendra kumArajI dvArA sampAdita nyAyakumudacandra DA~0 jayakumAra jaina nyAyakumudacandra aura usake sampAdana kI vizeSatAe~ DaoN0 sudarzanalAla jaina nyAyavinizcayavivaraNa : eka malyAMkana DaoN0 zItalacandra jaina m s . . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 20 - 255 akalaMkadeva viracita tattvArthavArtika kA sampAdana kArya : eka samIkSA DaoN0 phUlacandra jaina premI akalaMka granthatraya : eka anucintana DaoN0 kamalezakumAra jaina vividha tIrthakalpa eka samIkSAtmaka adhyayana DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla jainadarzana : eka maulika cintana zrI nirmala jaina khaNDa : 4: viziSTa nibandha akalaMkagranthatraya aura usake kartA (akalaMkagranthatraya kI prastAvanA) vI0 ni0 2465 nyAyavinizcaya aura usakA vivecana ( nyAyavinizcayavivaraNa kI prastAvanA) vI0 ni0 2475 AcArya prabhAcandra aura usakA prameyakamalamArtaNDa ( prameyakamalamArtaNDa kI prastAvanA) vI0 ni0 2465 tattvArthavRtti aura zrutasAgarasUri ( tattvArthavatti kI prastAvanA) vI0ni0 2475 185 jainadarzana aura vizvazAnti (jaina darzana) tattvanirUpaNa (jaina darzana ) 258 SaDdravya vivecana (jaina darzana) 283 naya-vicAra (jaina darzana) 312 anekAntadarzana kI pRSThabhUmi ( jJAnodaya navambara 1950) 333 anekAntadarzana kA sAMskRtika AdhAra ( jJAnodaya julAI 1949) 338 kyA syAdvAda anizcayavAda hai ? (jJAnodaya julAI 1950) 344 jaina adhyAtma ( anekAnta varSa 9 kiraNa 9) 353 nizcayanaya sarvajJatA aura adhyAtma bhAvanA ( jaina sandeza 27 mArca 1958) 360 prAcIna navIna yA samIcIna ? ( jJAnodaya sitambara 1949) 372 jaina anusaMdhAna kA dRSTikoNa (zramaNa maI-jUna 1953) sarvodaya kI sAdhanA ( jJAnodaya disambara 1949) niyativAdI saddAlaputta (jJAnodaya agasta 1949) 379 zramaNa prabhAcandra (jJAnodaya sitambara 1949) 383 amRtadarzana (jJAnodaya navambara 1950) jaTila muni ( jJAnodaya akTUbara 1949) tIrthakara mahAvIra (zramaNa apraila 1957) khaNDa : 5 : jainanyAya vidyA kA vikAsa : jainadArzanika sAhitya jaina nyAyavidyAkA vikAsa DaoN0 darabArolAla koThiyA, nyAyAcArya jainadArzanika sAhitya DaoN. mahendra kumAra jaina nyAyAcArya pariziSTa-smRti-grantha prakAzana samiti ke padAdhikArI sampAdaka maNDalakA paricaya 374 376 mmmm Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa:1 saMsmaraNa:AdAnjali Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTra ke sArasvata jagat ke agraNI DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya prAmANika vidvAn, prabhAvI vaktA evaM saphala lekhaka to the hI; unakA vyaktitva bhI atyanta sarala, nizchala evaM sAttvika thaa| unakI sAdagI evaM vidvattA kA hI yaha prakRSTa prabhAva thA ki virodhI vicAradhArA vAle vidvAn bhI unakA prabhUta Adara karate the / paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya nAma ke sAtha svargIya zabdakI saMgati anucita lagatI hai / ve krAntikArI vicAroM aura ucca racanAoMse Aja bhI jIvita haiM aura sadA jIvita rheNge| hama san 1948 meM tIrtharAja zrI sammedazikharajI se lauTate hue vArANasI utare the / hama usa samaya kSullaka the / hamAre sAtha kolhApura ke mahAsvAmI lakSmIsena bhaTTArakajI the| usa samaya hamArA samayasAra - kalazakA svAdhyAya cala rahA thA / svAdhyAyameM paM mahendrakumArajI bhI sammilita hote the / lagabhaga pandraha dina taka hameM unakA sAnnidhya milA thA / isa kAlameM hameM unake vividha viSayaka vaiduSya aura krAntidarzI vicAroMkA jo paricaya prApta huA, usase hameM yaha vizvAsa ho gayA thA ki ye rASTra ke sArasvat jagata meM apanA ucita sthAna banAyeMge aura unhoMne apanI prajJAse hamAre isa vizvAsako satya siddha kara diyaa| yadi ve kucha varSa aura jIvita rahate, to isameM sandeha nahIM hai ki unakI prajJAkA saurabha rASTrakI sImAoM kA atikramaNa karake sudUra videzoM meM pahu~cA hotA / unameM aise gaTsa the, unameM aisI pratibhA thI / aise mahAmanISIkI smRtiyoMko saMjokara unake guNoM, vidvattA evaM garimApUrNa kAryoMse samAja evaM rASTrako paricita karAnekA jo pAvana saMkalpa Apa logoM ne liyA hai; tadartha hamArA bahuta-bahuta maMgala AzIrvAda hai / AcArya vidyAnandajI mahArAja Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA~ sarasvatI ke varadaputra koTi janma tapa tapai, jJAna bina karma jhare je| jJAnI ke chinamAMhi, trigupti te sahaja Tarai te // vidvadvayaM zrI mahendrakumAra nyAyAcAryakA smRti grantha prakAzanakA samAcAra zrI bAbUlAlajI phAgullase jJAta hote hI dimAgameM eka lahara sI uTha AI, Akhira yaha kyoM ? socA isameM galata hai hI kyA ? jJAnI, jinavANIkA anurAgI usakA smaraNa arahaMtadevakI divyadezanAkA smaraNa hai| ataH yaha to honA hI cAhiye / mA~ sarasvatIke putra zrI mahendrakumArajI ne apanI Ayuke alpavarSoM meM hI nyAya jaise jaTila viSayake granthoMkA sampAdana kara jainadarzanakI mahattAko gauravAnvita kiyA hai| smRti-granthake mAdhyamase ApakI jainadarzanake prati samarpaNakI bhAvanA yuga-yuga taka smaraNIya bnegii| aura svAdhyAya premiyoMke liye unakA adbhuta zrama anukaraNIya bnegaa| smRti-granthake pradhAna sampAdaka zrI darabArIlAlajI koThiyA evaM samasta sampAdaka maNDalako merA AzIrvAda hai| Age bhI isI prakAra jJAniyoMkA smaraNa karate hue jinAgamakI prabhAvanA karate rheN| AcArya zrI bharatasAgarajI mahArAja Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apUrva sAhitya sevI DaoN0 mahendrakumArajIkA adhyayana bahuta gambhIra aura vizada thA, apanI prakhara pratibhA aura apratihata medhAke bala para unhoMne jo pANDitya adhigata kiyA thA, vaha vastutaH Adara kI vastu hai, sabhI adhyetAoMke lie mahAn Adarza hai, bhAratIya dharma, darzana, nyAya zAstroMke Apa prakANDa vidvAn the, prAkRta, saMskRta jaisI prAcIna bhASAoM para ApakA asAdhAraNa adhikAra thA / Apane apane choTese jIvanakAlakA pratikSaNa jJAnakI ArAdhanA hetu upayoga kiyA hai| jJAnakI gambhIratA, viSayakI vizadatA aura bhASAkI sahaja subodhatA DaoN0 sA0 ko sAhitya sAdhanAke tribhuja haiM, / Apake grantha, Alekha, sampAdita racanAe~ Aja bhI apanA viziSTa sthAna rakhatI haiM / unake kAryako Age bar3hAne vAle abhI bhI durlabha hI hai / unakI samarpita sarasvatI ArAdhanA Aja bhI samAjako vikAsa evaM pragatikI preraNA de rahI hai| unakI sAhitya sevA anupama hai| aise manISIkI smRtimeM prakAzita smRti-grantha jJAna pradIpa bana anya sAhityArAdhakoM evaM vANI sAdhakoMkA patha Alokita kregaa| sampAdaka maNDala evaM prakAzana samitiko hamArA zubhAzISa hai| upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAja Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvAgraha mukta vicAra ke dhanI paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya apane viSayake AcArya haiM aura taduparAnta khUba parizramazIla aura adhyayanarata adhyApaka haiM / Adhunika anveSaNAtmaka aura tulanAtmaka dRSTise viSayoM aura padArthoMkA parizIlana karanemeM yatheSTa pravINa haiN| dArzanika, sAMpradAyika aura vaiyaktika pUrvAgrahoMkA pakSapAta na rakhakara tattva vicAra karanekI zailIke anugAmI hai| zrAvaNazuklA paMcamI saM0 1996 muni zrI jinavijayajI syAdvAda vidyA ke prakAzastambha DaoN. mahendrakumArajI nyAyAcAryake smRti-granthake prakAzanake samAcAra se prasannatA honA svAbhAvika hai| vastutaH yaha kArya bahuta pahale ho jAnA cAhie thaa| jainadharma, darzana, nyAya jaise viSaya tathA inake durlabha aura kaThina sAhityako sahaja, sarala aura bodhagamya Adhunika vaijJAnika zailImeM prastuta karake DaoN0 sA0 ne bhAratIya sAhitya aura saMskRtikI mahattvapUrNa vidhAkI sevA kI hai| unake dvArA sampAdita evaM maulika grantha aise kIrti stambha haiM jo yugoM-yugoM taka unakI smRtikA yazogAna karAte rheNge| smRti-grantha prakAzana samiti aura sampAdaka maNDalako hamArA isa kArya ke lie zubha-AzIrvAda hai, kyoMki unhoMne DaoN0 sA0 kI sAhitya sAdhanAke yogadAnake mUlyAMkanakA suavasara sAhitya jagatko diyaa| AryikA syAdvAdamatI mAtAjI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA aura AdhunikatA ke saMgama paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya ke sAhitya aura AlekhoMke adhyayanase aisA lagatA hai ki ve sadA samasAmayika haiN| unhoMne jahA~ jainadharma aura darzanake mahattvapUrNa prAcIna granthoMkA utkRSTa sampAdana karake paramparAkI rakSA kI hai vahIM unhoMne apane sampAdakIya aura samasAmayika AlekhoM dvArA jainadharmaM darzanako vaijJAnika zailI meM prastuta karake AdhunikatAkA bhI paricaya diyA hai aura aneka pIr3hiyoMko usa amRtajJAna se lAbhAnvita kiyA hai / merI yahI bhAvanA hai ki jaina samAja meM aise aneka vidvAn hoM tAki jainadharma-darzanake mahattvase sampUrNaM jagat paricita ho sake / merA zubhAzISa Apa sabhIke sadA sAtha hai / muni zrI sudhAsAgarajI mahArAja AzIrvAda nyAyazAstra ke prasiddha vidvAn paM0 mahendrakumAra nyAyAcAryakA smRti grantha nikala rahA hai | yaha uttama kArya hai / unake dvArA tattvArthavArtika Adi kaI granthoMkA naI zailI evaM vaijJAnika paddhati se sampAdana huA hai| unake sAtha anusandhAna pUrNa prastAvanA, pariziSTa - AdikA saMyojana kArya bhI kiyA gayA hai, jo anusandhitsu pAThakoM ke lie bar3A hI upayogI hai / isa sArthaka prayatnake lie hamArA Apa sabako AzISa hai / muni zrI kSamAsAgarajI mahArAja Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EXOX sAhitya ke meru zikhara ajJAnatimirAcchanna saMsArako apanI jJAnagarimAke dvArA Alokita karane vAle mahAmanISI vidvadvarya paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya ke samAna jainajagatmeM virale hI vidvAn hue haiN| prAcIna paripATIke cirantana satyAnveSaNake anupama tattvAnusaMdhAna meM tatpara paM0 jI ke vyaktitva va kRtitva se kauna sahRdaya vyakti AkRSTa evaM sazraddha natamastaka nahIM hogaa| __ paM0 jI jainadarzana, nyAya, dharma va sAhityake advitIya 'meruzikhara' the / unakA pAMDitya prabhAvapUrNa va talasparzI jJAnase otaprota thaa| unakA saMpUrNa jIvana hI mA~ jinavANo sarasvatIkI sevAmeM samarpita huaa| jainadarzana, dharma tathA saMskRtike utthAna meM paM0 jI kA jo 'na bhUto na bhaviSyati' vAlA anupama yogadAna hai, vaha zramaNa-saMskRti ke itihAsameM sadA amara rhegaa| // iti bhadra bhUyAt / / vardhatAM jinazAsanaM // svAstizrI bhaTTAraka cArukoti svAmIjI, mUDabidrI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNaH AdarAJjali : 7 darzanazAstra ke mahAn vidvAn * siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI nyAyAcArya paM. mahendrakumArajIke viSayameM hama kyA likheN| itanA hI likhanA paryApta hogA ki jaina samAjameM darzanazAstrake jo bhI ine-gine vidvAn hai unameM ye prathama haiN| inhoMne jainadarzanake sAtha saba bhAratIya darzanoMkA sAGgopAGga adhyayana kiyA hai| inhoMne hI bar3e parizrama aura adhyayanapUrvaka svatantra kRtike rUpa meM jainadarzana granthakA nirmANa kiyA hai| eka aisI maulika kRtikI AvazyakatA to thI hI, jisameM jainadarzanake sabhI dArzanika mantavyoMkA UhApohake sAtha vicAra kiyA gayA ho| hama samajhate haiM ki isa sarvAMgapUrNa kRti dvArA usa AvazyakatA kI pUrti ho jAtI hai| ataeva paM0 mahendrakumArajI kA jitanA AbhAra mAne, thor3A hai| -jainadarzana ( apanI bAta ) 1955 sampAdana kalA ke AcArya * siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI paNDita mahendrakumArajI apane vidyArthI jIvana se hI bar3e pratibhAzAlI the| jaina nyAyakA Aja una jaisA adhikArI vidvAna koI dRSTigocara nahIM hotA jo unakA bhAra saMbhAlane kI yogyatA rakhatA ho / darzanake prAyaH sabhI pramukha granthoMkA unhoMne pArAyaNa kara DAlA thaa| nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, mImAMsA, bauddha sabhI darzanoMke graMtha unake dRSTipathase nikala cuke the aura sampAdana kalAmeM to vaha AcArya ho gaye the / digambara jaina samAjameM Aja una jaisA na koI dArzanika hai aura na saMpAdaka / pratyeka vyaktimeM guNa bhI hote haiM aura doSa bhI / paM0 mahendrakumArajI meM donoM the, kintu una jaisA adhyavasAyI, unake jaisA karmaTha aura unake jaisA dhunakA pakkA vyakti honA kaThina hai| unake jIvanakA ekamAtra lakSya thA-"svakArya sAdhayet dhImAna" buddhimAnakA kartavya hai ki apane kAryako siddha kre| yahI unakA mUla maMtra thaa| unhoMne apane isa mUla maMtrake sAmane ApattiyA~/vipattiyA~ kI kabhI paravAha nahIM kii| -jainasandeza 28 maI 1959 dArzanika cintana ke manISI * prajJAcakSu paM0 sukhalAlajI saMghavI "paM0 mahendrakumArajIke sAtha merA paricaya chaha sAlakA hai / itanA hI nahIM balki itane araseke dArzanika cintanake akhAr3e meM hama loga samazIla sAdhaka haiN| isase maiM pUrA taTasthya rakhakara bhI niHsaMkoca kaha sakatA hU~ ki paM0 mahendrakumArajIkA vidyAvyAyAma kama-se-kama jaina paramparAke lie to satkArAspada hI nahIM anukaraNIya bhI hai| prastuta granthakA bahuzrutasampAdana ukta kathana kA sAkSI hai| prastAvanAmeM vidvAna saMpAdakane akalaMkadevake samayake bAre meM jo vicAra prakaTa kiyA hai, merI samajhameM anya samartha pramANoM ke abhAvameM vahI vicAra Antarika yathArtha tulanAmalaka honese satyake vizeSa nikaTa hai / samayavicArameM saMpAdakane jo sUkSma aura vistRta tulanA kI hai, vaha tattvajJAna tathA itihAsake rasikoMke lie bahumUlya bhojana hai|"maiN paMDitajI kI prastuta gaveSaNApUrNa aura zramasAdhita satkRtikA sacce hRdayase abhinandana karatA hU~, aura sAtha hI jaina samAja, khAsakara digambara samAja ke vidvAnoM aura zrImAnoMse bhI abhinandana karanekA anurodha karatA hai| vidvAna to paMDitajIkI sabhI kRtiyoMkA udArabhAvase adhyayana-adhyApana karake abhinandana kara sakate haiN| ( darzana aura ciMtana pR0 481, 475 se ) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8: DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha eka prakAzamAna nakSatra .paM0 jaganmohanalAla zAstrI maiM apanI zikSA samApta karake, kaTanIke digambara jaina vidyAlayameM prAdhyApakake pada para niyukta hokara kArya karane lagA thA / eka bAra paryaSaNa parvameM maiM khuraI samAjake dvArA AmaMtrita thA / khuraImeM eka sarakArI kanyAzAlAke pradhAnAdhyApaka mAsTara kanchedIlAlajI acche anubhavI vidvAn the| mere pitAjIke sAtha unake sauhArdapUrNa sambandha the, unhoMne yaha paricaya karAyA ki eka bAlaka bInAke jaina vidyAlayameM adhyayana karane vAlA yahA~ AyA hai, aura vaha Apase milanA cAhatA hai| vaha AyA / usake milane ke bAda mujhe yaha patA calA ki inakA nAma mahendrakumAra jaina hai, aura ye isa samaya jaina nyAya madhyamAkI parIkSAkI taiyArI kara rahe haiN| mujhe unase do-cAra praznoMke uttara mAlama kara saMtoSa huA ki yaha bAlaka bahuta honahAra aura buddhimAn hai| kAlakramase ye apane adhyayanake lie kAzI gae aura vahA~ nyAyazAstrameM AcArya parIkSA pAsa kii| sambhavataH ye prathama vyakti the jinhoMne nyAyazAstrakI AcArya parIkSAke pUrva chaH khaNDoMko uttIrNa kiyA thaa| mere sAtha unakA samparka barAbara banA huA thaa| maiM unheM hamezA protsAhana detA thA aura unakI vidyonnati dekhakara mujhe bar3A harSa hotA thaa| pUjya paM0 gaNezaprasAda jI varNI bhI jaina samAjameM agragaNya cAritradhArI mahApuruSa the / kAlAntarameM pUjyavarNI jIke nAmase eka grantha prakAzinI saMsthAkA janma huaa| usake adhyakSa hamAre vidyA guru paNDita baMzIdharajI nyAyAlaMkAra the aura maiM upAdhyakSa thA / una dinoM paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane "jaina darzana" nAmase eka vistRta grantha karIba 600 pRSThakA likhakara taiyAra kiyA thaa| varNI graMthamAlAse usa granthako prakAzana karanekI yojanA banAI thii| paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya bInA, granthamAlAke maMtrI the| ataH maMtrIjIke aura mere bIcameM yaha prazna khar3A thA / parantu granthamAlAkI Arthika sthiti kucha kamajora thI phira bhI hama logoMne yaha nirNaya kiyA ki granthamAlAkI malanidhi bhI kharca ho jAya to koI cintAkI bAta nahIM parantu isa apUrva kRtikA granthamAlAse prakAzana avazya honA cAhie / isa nirNayAnusAra granthamAlA samitine akTUbara 1955 meM isakA prakAzana kiyA / isa graMthakA sampAdana tatkAlIna suyogya vidvAn paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrIne kiyA / aitihAsika dRSTise bhAratavarSameM jaba bauddhoMkA prabhutva thA aura unake tarkapUrNa prahAroMse nyAyazAstrake vidvAnoMmeM khalabalI maca gaI thI usa samaya jainadarzanake vidvAnoMmeM AcArya samantabhadra aura AcArya siddhasena do samartha AcArya isa prakArake AcArya hue jinhoMne isa yugameM AnevAle jainadharmake prati AkSepoMkA tarka pUrNa bhASAmeM anekAnta zailImeM uttara diyA aura AkSepoMkA nirAkaraNa karate hae jainadarzanake pramANa aura prameya tattvoMkI tarka pUrNabhASAmeM sthApanA kI thii| AcArya samantabhadra ke jIvana kAlakI yaha ghaTanA unake Arhata matakI dRr3ha zraddhAkI paricAyikA hai| jaba unheM bhasmaka vyAdhi utpanna huii| to usa samaya unhoMne apane mani padakI maryAdAko bhI gauNa kara kRtrima rUpameM "zivapUjaka" banakara apane rogakA zamana kiyA / jaba zivajIko lagane vAlI sampUrNa bhoga sAmagrIko ve roga kramazaH zAMti hone para pUrA nahIM khA sake taba unakI kapaTa-sthiti usa samayake zAsakake sAmane prakaTa ho gaI aura Adeza diyA ki tuma apane aparAdhake prAyazcitta svarUpa mahAdevajIkI vandanA kro| AcArya samantabhadrane apane samyakadarzanakI prabhutAke AdhAra para unheM uttara diyA ki merA namaskAra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali :9 merI yaha mUrti sahana nahIM kara sakegI / aura jaba unhoMne caubIsa tIrthaMkaroMko bhaktimeM vibhora hokara svayaMbhUstotra" kI racanA kI aura bhagavAn candraprabhakI bhakti par3hate hue usa mUrtiko namaskAra kiyA to vaha mahAdevajIkI piNDI Uparase phaTa gaI aura usameMse unakI jinabhaktikI dRr3hatAke prabhAvase candraprabha bhagavAnkI mati prakaTa haI / jo unake namaskArako jhela sakI / isa prakAra unakI isa banAvaTI dazAmeM bhI unake samyaktvakI dRr3hatAke AdhAra para honevAlI yaha ghaTanA sarvatra prakAzita huI aura logoMne jainadharmako grahaNa kiyaa| yaha ghaTanA kevala kapola kalpanA nahIM hai / kintu yathArtha satya hai jisake pramANa svarUpa kAzImeM Aja bhI vaha mati "phaTe mahAdeva" ke nAmase sthita hai aura bAdameM yaha kalpanA usake bAdake logoMne kara lI ki ye pahale "sphaTikamaNi' ke rahe hoMge / parantu kAlAntarameM zabda bolate ve phaTa mahAdevake nAmase zabdoMmeM kahe jAne lage / parantu yaha kalpanA hI mithyA hai| jisakA pramANa usa mahAdevajIkI piMDokA phaTA huA bhAga ghaTanAkI yathArtha satyatAko svayaM prakaTa karatA hai| isa prakAra svAmI samantabhadrane apane yugameM apanI zraddhA aura AcaraNa tathA vRddhiMgata tarka vidyAke AdhAra para na kevala jaina siddhAnta kI balki usake AcAra kI bhI pratiSThA kii| AcArya samantabhadra tathA jinabhadragaNI kI sevAoMse usa samaya jainadharmakI pratiSThA huI thii| isa yugameM kAzI nagarI naiyAyikoM kI suprasiddha nagarI hai jahA~ para darzanazAstrake vibhinna matoMke vidvAn rahate haiM unake paraspara zAstrArtha calA karate haiN| isa yugameM jaina vidvAnoMmeM paM0 mahendrakumArajI jaise vidvAn "prakAzamaya nakSatra"ke rUpameM Aye jinhoMne sabhI darzanoMkA gaharA adhyayana kiyA aura jainadharma para kiye jAne vAle vividha vidvAnoM AkSepoMko anekAnta zailIse nirAkaraNa kiyaa| jainatatvakI pratiSThApanA vidvat samAjameM kii| 'jainadarzana' granthameM bAraha adhikAra haiM inameM se prathama adhikArameM granthakI pRSThabhUmi likhI gaI tathA dUsare adhikArameM viSaya paricaya diyA gyaa| tIsare adhikArameM jainadarzanane bhAratIya darzanako anekAnta darzanakA paricaya kraayaa| pratyeka dharmameM loka vyavasthA tattva, vyavasthA apane-apane DhaMgakI pAyI jAtI hai sAtha hI usa tattvoMkI siddhike lie pramANa vyavasthA bhI sunizcita rUpase kI jAtI hai isalie granthameM bhI jainamatake anusAra loka vyavasthA tathA usameM pAye jAne vAle dravyoM tathA tattvoMkI vyavasthAkA varNana cAra-pAMca-cha:-sAta adhyAyameM kiyA gayA hai| ina sabakA vivecana karane vAle pramANoM aura nayoMkA vicAra ATha, nau aura dasa adhyAyameM kiyA gayA hai| ina adhyAyoMmeM Arhata matakI mAnyatAke anusAra pramANoMke AdhAra para ukta vyavasthAe~ to siddha kI hI gaI hai sAtha hI anya darzanoMmeM kI gaI loka aura tattva vyavasthAkA parIkSaNa bhI kiyA gayA hai| jainadarzanakI bhAratIya saMskRtiko yaha bahuta bar3I dena hai ki isane vastuke vizAla svarUpakI vividha dRSTikoNoMse [ nayoMkI dRSTise ] dekhane kI preraNA dI haiM / isalie grantha ke antameM 11 aura 12 adhyAyameM vizvazAMti aura jainadarzanakA sambandha sthApita karate hue jaina dArzanika sAhityakA bhI paricaya diyA hai| vastutaH apane choTese jIvanameM paM0 mahendrakumArajIne itanA bar3A kArya kiyA hai / ve dArzanikoMkI zRMkhalAmeM eka prakAzamAna nakSatrakI taraha udita hue, para zIghra hI asta ho gae isa bAtakA duHkha sadA rhegaa| -kaTanI, apraila 1995 1-2 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa 10 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sRjanAtmaka pratibhA ke dhanI * paM0 baMzIdhara vyAkaraNacArya, bInA paM0 mahendrakumArajI pahale vyakti the, jinhoMne kramabaddha paryAyakI mAnyatAko kalpita kahA thaa| pratyeka vastukI sva-pratyaya paryAya kramabaddha hote hue bho sva-parapratyaya paryAya nimittAnusAra hI hotI hai aura nimitta evaM nimittoMkA badalAva krama tathA akrama donoM prakArase prApta hotA hai| jaise jIvakI anAdi kAlase jo svapara pratyaya paryAyeM hotI hai ve nimittake anusAra bhI hotI haiM aura nimittoMke badalAvake kAraNa bhI hotI haiN| paM0 mahendrakumArajI naye cintanake paNDita the, ve paramparA paNDita nahIM the| unhoMne 1930 meM indaura se nyAyatIrtha ( di0) kiyA thA aura syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasImeM jainadarzanake adhyApaka ho gaye the / yaha unake gauravakI bAta thii| syAdvAda mahAvidyAlayameM adhyApaka honA gaurava samajhA jAtA thaa| usa samaya vidyAlayameM zAstrI aura AcArya kakSAoMmeM par3hanevAle bar3e-bar3e chAtra the| unhoMne bhI prAcIna nyAya lekara nyAyAcArya kiyaa| yahA~ke adhyayana-adhyApana aura sampAdanake vAtAvaraNako dekhakara ve bhI grantha-sampAdanake kArya meM juTa gaye / phalataH tattvArthavArtika, tattvArthavRtti, nyAyakumudacandra, akalaMkagranthatraya, nyAyavinizcaya-vivaraNa Adi granthoMkA unhoMne vaijJAnika evaM navya paddhatise sampAdana kiyaa| 'jainadarzana' jaisI svatantra evaM maulika kRtikA sarjana bhI kiyA / aneka zodha-khojake Alekha bhI 'anekAnta' Adi patra-patrikAoMmeM likhe / vAstavameM paM0 mahendrakumArajI eka sRjanAtmaka pratibhAke adbhuta dhanI the / pariniSThita vidvAn * DaoN0 maGgaladeva zAstrI nyAyAcArya Adi padaviyoMse vibhUSita pro0 mahendrakumArajI apane viSayake pariniSThita vidvAn haiM / jainadarzanake sAtha tAttvika dRSTise anya darzanoMkA tulanAtmaka adhyayana bhI unakA eka mahAna vaiziSTaya hai| aneka prAcIna duruha dArzanika granthoMkA unhoMne bar3I yogyatAse sampAdana kiyA hai| aise adhikArI vidvAna kA kRtitva 'jainadarzana' rASTrabhASA hindIke lie eka bahumalya dena hai| hama hRdayase unakA abhinandana karate haiN| -jainadarzana ( prAkkathana ) 20-10-55 advitIya vidvAn * paM0 dalasukha mAlavANiyA, ahamadAbAda paNDita zrI mahendrakumAra apane samayake advitIya vidvAn the| unhoMne akalaGkagranthatrayase prArambha karake akaGkakake malagranthoMkA TIkAke sAtha jo sampAdana kiyA hai vaha unheM amara banAne vAlA hai| banArasa yanivarsiTImeM merI jainadarzanake prAdhyApaka rUpameM niyukti haI / jaba zAstrIke pAThaya kramameM jaina aura bauddha granthoMkA abhAva sA thaa| ataeva maiMne yUnivarsiTIko nivedana kiyA ki jainadarzanake lie merI niyakti hai to bauddha granthoMko par3hAne ke lie anya vidvAnakI niyukti jarUrI hai| taba yUnivarsiTImeM paM0 mahendrakumArajIko bauddhadarzanake prAdhyApaka para niyukti huI / aura hama donoM sAthI bana ge| paM0 mahendrakumArajI bar3e utsAhI the| ataeva yUnivarsiTIke saba prakArase saMgaThanoMmeM unakA mArgadarzana anupama rahA hai / aura unakI Akasmika mRtyu bhI unake aise saMgaThanoMmeM bhAga lene para huI hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve sadA cirasmaraNIya raheMge * svAmI satyabhakta, vardhA DaoN0 mahendrakumArajIkA mujhase ghaniSTha paricaya thA / banArasa aura indaurake vidyAlayoMkI sarvisa chor3a kara jaba maiM dUsarI jagaha calA gayA taba ye una vidyAlayoM meM par3hane gye| isake bAda milanekA aura patra vyavahArake bahuta avasara Aye / ve mujhe eka tarahase gurukA sammAna dete the / aura mere dvArA likhita bahuta-sA sAhitya bhI unane par3hA hai / isameM sandeha nahIM ki mahendra kumArajI bahuzruta aura vividha viSayoMke acche vidvAn the / yaha durbhAgya hai ki ve jaldI cale gaye anyathA samAjako unakI bahuta jarUrata thI / 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 11 4 varSakI umra ke bAda maiM damoha nivAsI bana gayA / aura garmiyoMkI chuTTI meM hara varSa damoha AyA karatA thA / isa prakAra damoha merA ghara ho thA / san 1936 meM jaba mere pitAjIkA dehAnta huA usake bAda gharake rUpameM damohakA sthAna chUTa gayA / yaha prasannatAkI bAta hai ki mahendrakumArajIkA sambandha damohase kaI tarahase AyA hai / unake jAne se mujhe kAphI duHkha huA hai| phira bhI apane thor3ese jIvanameM jo unane asAdhAraNa sAhitya sevA aura samAja sevA kI hai usase ve sadA cirasmaraNIya raheMge / unakI vidvattA virala thI * zrI yazapAla jaina, dillI paNDitajIne jaina samAja tathA jainadharma aura darzanakI jo sevA kI hai, vaha sarAhanIya hai / unakI vidvattA virala thii| unakA vyaktitva aura kRtitva atyanta yazasvI thA / vaha eka aise sAdhaka the, jinakA sthAna sadA akSuNNa rahegA / mujhe paNDitajIke samparka meM AnekA vizeSa avasara milA thA / unakI saumyatA aura sAdagI kI mere manapara bar3I gaharI chApa hai| saca yaha hai ki itane vidvAn hote hue bhI unheM kabhI apanI vidvattAkA garva nahIM huA / vaha atyanta sarala aura nizchala the / sevA unakA dharma thA / unheM smRti grantha arpita karake bhAratIya samAja upakRta hogA / hArdika kAmanA * DaoN0 prabhudayAlu agnihotro, bhopAla paM0 mahendrakumArajI mere nikaTa mitroMmeM the aura jo kucha bhI likhate yA prakAzita karAte the usakI eka prati vaha mujhe avazya bhejate the / unake dvArA bheMTa kI huI unakI pustaka "jainadarzana" mere pAsa surakSita hai / vaha na kevala jainadarzana, apitu bhAratIya darzanako anya zAkhAoM meM bhI niSNAta the / aneka varSoM taka mere aura unake bIca bhAIcArA rahA / ApakA Ayojana saphala ho, yaha merI hArdika kAmanA hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti-grantha vinodapriya mahendrakumAra jI * paM0 nAthUlAla zAstrI, indaura zrI mahendrakumArajI mere sahapAThI the / yaha san 1927 se 1929 taka tIna varSa zAstrI kakSA meM zrI mahendra siMhajI ( prasiddha AcArya zrI mahAvIrakIrtijI ) zrI vardhamAnajI zolApura, dakSiNake jinarAjajI evaM nAgarAjajI Adi jaina borDiMgameM rahakara vahIM sara hukamacaMda saMskRta mahAvidyAlaya ja~varIbAga, indaura meM zrI nyAyAlaMkAra paM0 baMzIdharajI, zrI paM0 jIvaMdharajI nyAyatIrthaM evaM zrI vyAkaraNAcArya paM0 zaMbhunAthajI tripAThI ke pAsa kramazaH jainasiddhAMta, jaina nyAya aura jaina sAhityakA adhyayana karate the / mahendrakumArajI atyaMta vinodapriya the / aura paraspara hAsaparihAsase taMga Akara jaba koI sahapAThI gurujI ke pAsa zikAyata le jAtA to gurujI kA uttara thA ki svakAryaM sAdhayataH nRtyato'pidoSAbhAvAt / hama kyA kareM mahendrakumAra medhAvI aura vyutpanna pAtra hai / usakA hama koI aparAdha nahIM mAnate - 'jindagI jindAdilIkA nAma hai' / yaha ukti usapara ghaTatI hai / hamaloga prameyakamalamArttaNDa aura aSTasahasrI Adi uccatama granthoMkA paMktizaH artha lagAte the / 'trilokasAra' alaukika gaNitakA grantha bhI hamane sAtha hI par3hA hai / sarva graMthoM meM mahendrakumArajI kA vizeSa praveza thA / san 1928 meM vairisTara caMpatarAyajIne videzase Akara eka mAha taka hameM jainadharmake noTsa likhAye the aura parIkSA bhI lI thI, usameM mahendrakumArajI prathama Ae the / hama vyAyAmazAlA, jinendrapUjA aura hAkI, phuTabAla AdimeM sAtha hI rahate the / zrI maMta saraseTha hukamacaMdajI varSa meM do bAra vyAyAmazAlA meM Akara hamArI kuztI dekhate the aura hameM pAritoSika dete the / pratidina vAyusevana yA anya samaya do ghaNTA saMskRta bhASAmeM ho hama vArtAlApa karate the / mahendrakumArajI sadRza mahAn vidvAnko bhA0 di0 jaina vidvatpariSadkA adhyakSa banAkara pariSadko gauravAnvita honA cAhie thA / parantu pariSad kAryakartAoMne isa ora dhyAna nahIM diyaa| mujhe duHkha hai ki bahuta kama umra meM unakA dehAvasAna huA / usakA kAraNa yaha hai ki ve aharniza binA vizrAma sAhitya sevAmeM saMlagna rahate the / ve rogoM ke ilAjakI cintA nahIM karate the / adhyayanake bAda jaba ve khuraImeM the, maiM unase milane gayA thaa| dUsarI bAra bhI maiM mere mitra paMcaratnake vivAha meM unake sAtha rahA thaa| patrameM mujhe, ve bhavadIyake sthAna meM anukAraka likhA karate the / vArANasI ke vidvAnoM meM bar3A prabhAva thA / unake prati maiM apanI zraddhAJjali arpita karatA hU~ / sandeza * D. VEERENDRA HEGGADE. Dharmasthala I am happy to note that you will bring out a commemorative Volume on Dr. Mahendra Kumar Jain. Hope it will highlight his activities and achievements. I wish your venture all success. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNa : AdarAJjali : 13 sahAdhyAyI aura jaina nyAya-vidyAguru * DaoN0 darabArIlAla koThiyA, bInA di0 jaina saMskRta vidyAlaya sAr3hamala ( lalitapura ) meM tIna varSa adhyayana karake maiM vArANasIke vizruta syAdvAda mahAvidyAlayameM ucca adhyayanArtha pahu~cA aura vahA~ vizArada dvitIya khaNDa evaM nyAyamadhyamA prathama khaNDameM praviSTa huaa| yaha I0 1929 kI bAta hai| vahA~ jainadarzana evaM jaina nyAyakA koI adhyApaka nahIM thaa| dUsare varSa 1930 meM svargIya paM0 mahendrakumArajI nyAyatIrthakI niyukti lA0 masadadIlAlajI amatasarake 30) mAsika Arthika sahayogase ho gyii| ve naye-naye the, chAtroM para unakA prabhAva kama thaa| AptaparIkSA paDhAte the| unake adhyApanameM skhalana rahatA thA, isase hama loga cupacApa unakA majAka ur3Ate the / hama nyAyamadhyamA dvitIya khaNDa bhI par3hate the, jisameM vaizeSika-naiyAyika darzanoMke siddhAnta the aura AptaparIkSAke ArambhameM bhI ve the / ataeva unake skhalana pakar3ameM A jAte the| phalataH unhoMne 1932 meM sampUrNa sAhitya-madhyamA uttIrNa kara 1933 meM prAcIna nyAya lekara nyAyAcAryake prathama khaNDameM praveza liyaa| udhara hamane bhI navya-nyAya madhyamAke kramazaH cAroM khaNDa prathama zreNImeM 1932 meM uttIrNa kiye aura 1933 meM prAcIna nyAya lekara nyAyAcAryake pahale khaNDameM praveza liyA / yadyapi hamane pahale navya nyAya liyA thA, para jaina dArzanika granthoMmeM usake na hone tathA prAcIna nyAya honese use hI adhyayanakA viSaya bnaayaa| isa taraha paNDitajI aura hama cAra khaNDa sAtha-sAtha pddh'e| papaurA vidyAlayameM adhyApanArtha cale jAnese sAtha na raha sakA aura eka barSakA antarAla par3a gyaa| paNDitajI lagAtAra parIkSA dete rahe aura 1939 meM nyAyAcArya ho gaye aura hama 1940 meM hue| isa prakAra hama aura paM0 jI sahAdhyAyI rhe| niHsandeha ve pratibhA sampanna the| isake sAtha hama unake pAsa jainadarzana par3hate the| jaina nyAyamadhyamA aura di0 jaina nyAyatIrthakI parIkSAe~ unhIM ke pAsa par3akara dI evaM prathama zreNImeM uttIrNatA prApta kI / ataH paNDitajI mere guru bhI the / hameM una dinoMkA smaraNa AtA hai, jaba hama donoM zItakAlameM 3 baje rAtameM udayanAcAryakRta nyAyakusumAJjalike adhyayanake lie hanumAna ghATameM sthita eka dakSiNI naiyAyikake yahA~ jAte the| ve bahata yogya vidvAn the| 4 baje taka eka ghaNTA par3hAte the / bAdameM dUsare chAtra par3haneko A jAte the / jaba paNDitajI syAdvAda mahAvidyAlayako chor3akara mahAvIra vidyAlaya bambaI pahu~ce, to kucha dinoM bAda unhoMne hameM eka patra likhA ki 'apanI dukAna hotI, to maiM usakA mAlika hotaa|' yaha patra maiMne zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtArako dikhAyA / unhoMne uttara deneko khaa| maiMne unheM likhA ki 'Apa vIra-sevA-mandira meM A jaaie|' unakI svIkRti bhI A gyii| para saMyogavaza nahIM A paaye|' maiM una dinoM vIra-sevA maMdira, sarasAvA (sahAranapura) meM kAryarata thaa| yaha 1944 kI bAta hai| tattvArthasUtrake maMgalAcaraNako lekara mere aura unake bIca 'anekAnta' meM lekha-pratilekha likhe gye| kintu mana bheda nahIM huaa| antameM to use unhoMne tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa svIkAra kara liyA thaa| jaina nyAyake uccatama granthoMkA sampAdana kara jo vaijJAnika sampAdanakI kalA pradarzita kI vaha advitIya aura asAdhAraNa hai / Aja ve nahIM haiM, kintu unakI sampAdita yazasvI kRtiyA~ unake yaza aura pratibhAkA guNagAna kara rahI haiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha khataulImeM eka saMgoSThImeM hama donoM pahu~ce the| vahAM unhoMne eka drAvaka ghaTanA sunaaii| bole'koThiyAjI, daivako kaisI vicitratA hai ki masaharIke lie eka bAMsa kharIdakara lAyA thaa| para vaha bA~sa masaharIke kAma to nahIM AyA, kintu patnIkI arthIke hetu vaha aayaa| isase lagA ki kabhI-kabhI puruSArtha daivake Age ghuTane Teka detA hai / paMDitajIko antima samayameM DaoNkTareTa aura prophesarake padoMkI upalabdhi huI thii| para ve donoMkA upabhoga nahIM kara sake / yaha devakI hI vicitratA hai / utkRSTa kSayopazama ke dhanI * DaoN. pannAlAla jaina sAhityAcArya, sAgara pratibhAzAlI evaM utkRSTa-kSayopazamake dhanI paM0 zrI mahendrakumArajIne vArANasI pahu~canekA acchA upayoga kiyaa| adhyayana karane vAle chAtroMko vArANasI sarvottama sthAna hai| yahA~ rahakara unhoMne nyAyazAstrakA sarvAGgINa adhyayana kara nyAyAcArya parIkSA uttIrNa kii| zrI sukhalAlajI saMghavIke samparka meM rahakara sampAdana kalAkA anubhava prApta kiyA aura usake phalasvarUpa sarvaprathama prameyakamalamArtaNDakA eka susampAdita saMskaraNa prakAzita karAyA / ema. e. parIkSA pAsakara DaoN0 kI upAdhi prApta ko / bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA bhI usI samaya huI thii| usake Apa pramukha sampAdaka hue aura apane kArya-kAlameM anekoM grantha sampAdita kara tathA anya vidvAnoMse sampAdita karAkara matidevI granthamAlAse prakAzita karAye / sAhityAcAryakI parIkSA deneke liye maiM vArANasI jAtA thA taba Apase milakara bar3I prasannatA hotI thii| eka bAra sAgarameM madhya prAntIya hindI sAhitya sammelanakA adhivezana thaa| usakI darzana-pariSadameM vidvAnoMko Amantrita karanekA dAyitva mujhapara thaa| usameM paM0 mahendrakumArajI ko bhI maiMne Amantrita kiyA thaa| usI samaya maiMne bhagavajjinasenAcArya viracita AdipurANakA anuvAda pUrNa kiyA thaa| bhAratIya jJAnapIThase prakAzita karAneke liye maiMne carcA kI to unhoMne svIkRti dete hue kahA ki Apa pANDulipi lekara kucha dinoMke liye vArANasI A jAiye / prAcIna pratiyoMse pAThabheda lekara Adhanika rItise sampAdi unake kahe anusAra maiM 18 dina vArANaso rahA / usa samaya jJAnapIThakA kAryAlaya durgAkuNDa vArANasImeM thaa| vahA~ AdipurANakI 12 pratiyA~ ekatrita thiiN| aneka vidvAnoMke sAtha baiThakara maiMne pAThabheda liye / paMDitajIne saba prakArakI suvidhA pradAna kii| unakI sammatise bhAratIya jJAnapIThane do bhAgoMmeM AdipurANa prakAzita kiyaa| phira samparka bar3hanese mere anya grantha-uttarapurANa, harivaMzapurANa, padmapurANa, gadyacintAmaNi, purudevacampU, jIvandharacampU, dharmazarmAbhyudaya Adi prakAzita hue / merA zodha prabandha "mahAkavi haricandra : eka anuzIlana' bhI vahA~se prakAzita huaa| maiM unake prati kRtajJa haiM ki unhoMne majha sampAdana kalA sikhAkara isa dizAmeM Age bddh'aayaa| paM0 mahendra kumArajIke dvArA sampAdita rAjavArtika, tattvArthavRtti Adi aneka grantha digambara aura zvetAmbara donoM samAjoMmeM zraddhAke sAtha par3he jAte haiN| ve spaSTa vaktA the| satya bAtako kahane meM kabhI cUkate nahIM the| alpa AyumeM hI unakA jIvana samApta ho gayA yaha duHkha kI bAta rhii| unakA abhinandana unake jIvanameM nahIM ho skaa| jaba ve the taba vidvAnoMke abhinandanakI paramparA nahIM calI thii| jaba paramparA cAla huI taba taka janatA unheM bhUla gyii| harSakI bAta hai ki pUjya upAdhyAya jJAnasAgarajI mahArAjakA isa ora lakSya gayA aura unhoMne janatAko sambodhita kara smRti-grantha prakAzanakI yojanA bnvaaii| isa sandarbha meM merI vinayAJjali samarpita hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pragatizIla vicAradhArA ke poSaka * paM0 balabhadra jaina, dillI DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcAryakA smaraNa Ate hI A~khoMke Age eka bhArI bharakama vyaktitva ubhara uThatA hai, jisane kaTTara brAhmaNa vidvAnoMko saMskRtakI kathita nagarI vArANasI meM apanI prajJA aura vaiduSyase mugdha aura prabhAvita kara liyA thaa| eka bAra vikhyAta vidvAn rAhula sAMkRtyAyanane jaina dArzanikoM dvArA svIkRta pramANakA khaNDana kara diyA, taba nyAyAcAryajI ne yukti aura pramANoM dvArA usakA jo uttara diyA, dArzanika jagatameM usakI bar3I sarAhanA huI thI aura rAhulajIne prajJAcakSu paM0 sukhalAlajI saMghavI se kahA thA ki agara yaha yuvA vidvAn yUropameM huA hotA to ise nobila puraskAra prApta huA hotA / isakI yuktiyoM meM praur3hatA hai, isake tarkoMmeM painApana hai aura isakI viSaya-pratipAdanakI zailI prabhAvaka hai / 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 15 isa ghaTanA ke bAda to vidvajjagat meM nyAyAcAryajIne bahuta ucca sthAna banA liyA / paM0 sukhalAlajI saMghavI apane samaya ke zIrSastha jaina vidvAn the / unake do ziSya aise the, jo prathama paMktike vidvAnoM meM gine jAte the - usameM eka the pro0 dalasukha mAlavaNiyA aura dUsare the pro0 mahendrakumAra nyAyAcAryaM / ye donoM hI vidvAn bar3e udAra the, vyavahAra kuzala the, pragatizIla vicAradhArA ke the, guNagrAhI bhI the / saMbhavataH isI kAraNa nyAyAcAryajI kI khyAtise IrSyA karanevAle kucha logoMne yaha ur3A diyA ki nyAyAcAryajI dUsare kaimpa meM cale gaye haiM, unhoMne bhI saMghavIjI ke vyaktitvase prabhAvita hokara apanI mAnyatA chor3a dI hai / ekabAra DaoN0 hIrAlAlajI ke sambandhameM bhI aisI hI havA calI thI / kintu donoM hI bAra yaha mithyA nikalA | donoM hI vidvAn jIvana bhara niSThA pUrvaka prAcIna ArSa granthoM para kAma karate rahe / aura durUha granthoMko sarala aura subodha banAnekA satata prayatna karate rahe / nyAyAcAryajI kA yaha smRti grantha bhale hI vilamba se hI sahI, kRtajJa samAjakI kRtajJatAkA sahI pramANa hai / hameM yaha gaurava anubhava karanekA adhikAra hai ki nyAyAcAryajI hamAre jIvana kAla meM hue aura unhoMne apanI pratibhAse jainadarzanako cirajIvI banA diyA / hArdika zubhakAmanA * padmazrI bAbUlAla pATodI, indaura vidvAn the ki unakI kRtiyoMkA Aja bhI koI mukAbalA vAGgamayakA apitu bauddha dharmapara bhI anusaMdhAna evaM zodha apane choTese yazasvI jIvanameM samAjane unako parakhA nahIM, mujhe smaraNa hai rASTrasaMta AcArya zrI vidyAnaMdajI mahArAja DaoN0 mahendrakumAra jaina eka aise pratiSThita nahIM hai / AdaraNIya DaoNkTara sA0 ne na sirpha jaina karake usa sAhityakA bhI pUrA Alor3ana kiyA / ve to aise ratna the, jo sadiyoMmeM eka hote haiM / kA varSAyoga indaurameM ho rahA thA, unake pravacanake madhya jaba yaha duHkhada samAcAra AyA ki zrI mahendrakumAra jI nahIM rahe, kucha kSaNoM ke lie ve avAk raha gaye / pazcAt karIba 40 minaTa DaoNkTara sA0 kI bahumUlya kRtiyoMpara ho unhoMne sArabhUta prakAza ddaalaa| mujhe Aja bhI yAda hai ki unake zabda the - "jaina vAGgamayakA udita ho rahA sUrya rAhuke dvArA asamaya Dasa liyA gayA / " kisI bhI mahAn vidvAnke prati kRtajJatA prakaTa karanA samAjakA dharma hai| unakI smRtimeM jo grantha prakAzita ho rahA hai vaha paMDitajIke kRtitvako punaH samAjake sAmane lAvegA / merI hArdika zubhakAmanAe~ / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zubhakAmanA * zrI devakumArasiMha kAsalIvAla, indaura DaoN. mahendrakumArajI jaina nyAyAcArya smRti granthakA prakAzana kiyA jA rahA hai usase atyaMta prasannatA hai / DaoN0 mahendrakumArajI jaina ne dharma, samAja evaM sAhityake kSetrameM jo apanI sevAeM pradAna kI haiM vaha prazaMsanIya evaM sarAhanIya haiM, isa avasara para merI anekAneka zubhakAmanAe~ evaM badhAiyA~ / zubhakAmanA * zrI nirmalakumAra jaina seThI pUjya zrI mahendrakumArajI nyAyAcArya jaina nyAyazAstrake eka uccakoTike vidvAn the aura unhoMne jaina saMskRtike saMvardhanameM apanI bahumalya sevAyeM arpita kI haiN| unakI jaina sAhitya sAdhanAke yogadAnakI jAnakArI hetu smRti granthake prakAzanake isa prayAsa kI maiM sarAhanA karatA huuN| asAdhAraNa vidvAn zrI DAlacandra jaina, sAgara ( pUrva sAMsada ) DaoN. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya samAjake udbhaTa vidvAn the jinhoMne mAM sarasvatIkI apUrva sevA kI hai / jaina sAhitya, dharma evaM darzanake asAdhAraNa vidvAn the / vidvattAke darpase ve kisI prakAra AkrAnta nahIM hye| apanI agAdha jJAna rAziko vividha rUpoMmeM vitarita kara unhoMne apanA bauddhika jIvana sArthaka kiyaa| unhoMne apanI kRtiyoMmeM pAMDityake sAtha, usa vyApaka dRSTikoNako apanAyA hai jo samabhAva tathA anekAntakA paricAyaka hai| nyAya evaM darzanake ve adhikArI vidvAn the / unhoMne sarasa-sarala bhASAmeM jainadarzanake mala siddhAntoMpara anekoM pustakeM likhI haiN| unako abhI samAjake bIjameM aura rahanA thaa| choTI AyumeM saMsAra chor3akara cale gaye jo samAja kI apUraNIya kSati hai| aise mUrdhanya vidvAnko merI sammAnAJjali samarpita hai| bhAratIya darzana ke talasparzI vidvAna * zrI jJAnacanda khindUkA, jayapura DaoN. mahendrakumArajI jaina nyAyAcAryakI gaNanA isa zatAbdIke mUrdhanya vidvAnoMmeM AtI hai / ve jainadarzanake hI nahIM apitu samasta bhAratIya darzanoMke tala-sparzI vidvAn the| jaina nyAya sAhitya para sampAdita unakI kRtiyoMmeM isakA spaSTa AbhAsa milatA hai| "jainadarzana" nAmakI unakI maulika kRti unakI asAdhAraNa yogyatA va viSayakI pakar3a kI paricAyaka hai / cAlIsa varSa pUrva likhita isa kRtimeM isa viSayapara bar3I gambhIratApUrvaka UhApoha kiyA gayA hai jisakI samAnatAmeM Adhunika aneka kRtiyA~ usa stara kI nahIM bana pAI haiN| yaha samAjakA durbhAgya hI samajhiye ki aisI asAdhAraNa pratibhA sampanna vidvAn alpAyumeM hI kAlakavalita ho gyaa| una dvArA chor3A gayA sAhitya AnevAlI pIr3hIko mArgadarzana va preraNA detA rhegaa| aise vidvAnako maiM vinayapUrvaka praNAma karatA huuN| jina mahAnubhAvoMne kRtajJatAvaza smRti-granthake prakAzanakA saMkalpa kiyA hai ve sAdhuvAdake pAtra haiN| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNa : AdarAJjali : 17 bahumukhI pratibhAke dhanI * samAjaratna sAhu azokakumAra jaina, dillI adhyakSa bhAratavarSIya tIrtha kSetra kameTI ___DaoN. paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryakI puNya smRtimeM grantha prakAzita karaneke lie pUjya upAdhyAya zrI jJAnasAgarajIkI preraNAko kArya rUpa dene para maiM Apako badhAI detA hai| apane vidvAnoMko samAdRta karanA bhAratIya saMskRtikI paramparA hai| vAstava meM hama isa rUpameM apane una gurujanoMke prati kRtajJatA jJApita karate haiM jo apane gahana jJAna, cintana, manana aura sAhitya-sarjanase mAnava-samudAyakA kalyANa karate hai| AdaraNIya DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya bhI aise ho eka supratiSThita manISI vidvAna the jinhoMne apane yazasvI kRtitva se dharma, darzana aura samAjakI bharapUra sevA kii| unake isa upakArako samAja kabhI nahIM bhulA paaegii| Apane likhA hai ki AdaraNIya paNDitajIke bAremeM maiM bhI kucha likhU / lekina yaha saba kucha bahuta sahaja nahIM / jo AtmIya-jana ho aura zraddhAkA pAtra ho usake prati bhAva zabdoMse kama bhaktise adhika vyakta hote haiM / paNDitajIkA vyaktitva mere lie aisA hI thaa| maiM zAyada taba 10-11 varSakA hI thA jaba unake samparka meM AyA aura unake udAra vicAroM tathA gUr3ha viSayoMko bhI sarala, subodha bhASAmeM samajhAnekI tarka saMgata zailIkA kAyala ho gayA / mere bAla-mana para unako jo pahalI chavi aMkita huI usameM Azcarya mizrita zraddhA-bhaktikA puTa thaa| ve anya vidvAnoM se kucha haTa kara the| maiM kalakattA kAlejameM par3hane calA gyaa| vijJAnako viSaya canA / hara paryaSaNameM bAbUjI vidvAnoMko dharma-carcAke lie ghara Amantrita karate the| mujhe bhI kaI varSa taka paNDitajIko sunanekA saubhAgya milaa| jainadharmake viSaya meM unakA daSTikoNa anya paNDitoMko apekSA udAravAdI tathA viSayoMkI vivecanA-zailI hRdayagrAhI thii| maiM vijJAnakA chAtra thaa| dharma meM to AsthA pradhAna hotI hai para vijJAna to hara bAtako tarkakI kasauTI para kasatA hai| mere mana meM bhI aneka zaMkAe~ thIM-vijJAna para AdhArita / paNDitajIne na kevala unakA samAdhAna kiyA / apitu mere jijJAsu-manameM yaha bAta baiThA dI ki jainadharma atyanta vaijJAnika dharma hai / maiM cakita thA ki AinsTInane jisa "kAla" ko sabase pahale alaga "AyAma" ke rUpameM mAnA usakA ullekha hamAre jainAcArya hajAra varSa pahale kara cuke the aura use unhoMne pRthaka "dravya" ke rUpameM mAnA thA / AcArya kaha cuke the ki kisI bhI kAryakI siddhi meM kAla bhI Avazyaka nimitta kAraNa hai| yahI bAta "dharma" aura "adharma" ke bAremeM thii| nyUTanane inake bAre meM jo bAteM pratipAdita kI ve saba jaina-siddhAntoMmeM pahalese hI paribhASita haiM / ye sArI bAteM majhe paM0 mahendrakumArajIke mAdhyamase samajhanekA maukA milA jisase eka vijJAnakA vidyArthI hone ke nAte jainadharmameM merI AsthA bddh'ii| merI kaI zaMkAe~ puruSArtha aura bhAgya jaise viSayoMse sambandha rakhatI thiiN| unhoMne jainadarzanakI anekAnta zailIse tathyoMko samajhanekI bAta mujhe samajhAyI ki kisa prakAra paraspara virodhI dikhanevAlI bAtoMmeM bhI samanvaya ho sakatA hai| ve zuddha zAstrIya bhASAmeM na kaha kara sulabha DhaMgase hameM samajhAte the| Aja aise vidvAnoM kI bahuta kamI hai jo vartamAna yuvA pIr3hI va baccoMko jainadharmake bAremeM samajhA sakeM / hamaloga samajhate haiM ki hara prANIko zubha aura azubha donoM karmokA phala bhugatanA pdd'egaa| isalie jo karma ho cuke haiM unake bAremeM kucha nahIM kiyA jA sakatA aura unakA phala bhugatanA hI pdd'egaa| para paNDitajIne samajhAyA ki yaha bAta kevala aMzataH satya hai| vAstavameM jainadharma karma bhAva pradhAna hai aura yadi bhAva prabala hai to pichale azubha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha karmoMko zubha karmoM meM badalA jA sakatA hai / puruSArtha meM itanI zakti hai ki vaha bhAgyako bhI badala sakatA hai / yaha naI dRSTi mere lie bahuta preraNAdAyaka rhii| paNDitajI alpAyumeM hI cale gae / unake bAremeM pUjya pitAjI aura mAtAjIse barAbara sunatA thA ki unake asAmayika nidhanase samAja aura jainadarzanakI apuraNIya kSati huI hai| unake udAra dRSTikoNase mere mAtA-pitA bahuta prabhAvita the| prAcIna aura viluptaprAya jaina granthoMke prakAzanake lie bAbUjI va mAtAjIne jaba bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA kI thI to paNDitajIko ho usakA kArya bhAra sauMpA thaa| ve yadyapi kucha hI varSoM taka jJAnapIThase jur3e rahe para apanI pratibhA aura jJAnase unhoMne jJAnapIThako zIrSa sAhityika saMsthA banAne meM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| paNDitajI aba nahIM haiM, basa unakI smatiyA~ zeSa haiM para Aja bhI majhe paNDitajI sabase haTakara udAra vicAroMke vidvAn pratIta hote haiM jinakI bAtoMse mere jIvanako bahuta lAbha huaa| vAstavameM paM0 mahendrakumArajI kA sampUrNa jIvana hI jJAnake saMcaya aura usake vitaraNakI pravAhamAna mandAkinIkI taraha thA / isameM jo bhI nahAyA, ajJAnake kalmaSase mukti pA gayA / jaina samAjakI pratiSThAko bar3hAne vAle aise jJAna-gauravake prati merI hArdika zraddhAMjali / unakI smRti meM prakAzita hone vAle granthake poche upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAjakI preraNA hai| gurukA AzIrvAda sadaiva kalyANakArI hotA hai / mujhe vizvAsa hai ki bahamukhI pratibhAke dhanI DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya ke jIvanako udghATita karanevAlA yaha grantha samAjako vizeSakara yuvA evaM jJAna-pipAsU varga ko nirantara preraNA detA rhegaa| maiM Apake isa prayAsakI saphalatAko kAmanA karatA huuN| sarasvatI ke mahAn upAsaka * sAhu ramezacandra jaina, dillI kAryakArI nidezaka-TAimsa Apha iNDiyA, dillI socatA hU~, vicAratA hU~ ki eka phUla hara siMgAra kA, basa rAta bharakA jIvana, saMdhyAke dhuMdhalake meM candrodayakI prathama kiraNake sAtha aThakheliyA~ karate hue khilA aura USAkI gudagudAhaTake sAtha jhara gayA, para mAtra eka rAtake jIvanameM Asa-pAsake sAre vAtAvaraNako suvAsita kara gyaa| DA~0 paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryakA jIvana bhI kucha aisA hI thaa| kevala 47 varSakI alpAyumeM unakI sAhityika-pratibhAkI sarabhine sudhI jagatako eka chorase dUsare chora taka apane AgozameM le liyaa| vaha sugandha Aja bhI vyApta hai aura darzana tathA nyAya-zAstrake premiyoM ke mana-mastiSkako sarAbora kara rahI hai| maiM parama pUjya yuvA manISI upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAjake caraNoM meM sAdara vandana karatA hU~ ki unhoMne eka aise sAhitya-sRSTA aura dRSTAkI pAvana smRtiko granthabaddha karane kI preraNA dI aura Apako badhAI detA hU~ ki Apa usa upakramako phalIbhUta kara rahe hai| DaoN0 paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya isa zatAbdIke jaina-darzana aura nyAya-zAstrake mahAna vidvAna the| ve vilakSaNa aura bahumukhI pratibhAke dhanI the| jJAna-pipAsu aura vidyAke vyasanI isa vyaktikA sampUrNa jIvana hI jJAna-garimAkI kahAnI hai / paMDitajIne aneka granthoMkA sampAdana kiyA, dArzanika granthoMkI sarala, sabodha bhASAmeM TokAe~ kI aura maulika granthoMkA sarjana kara sarasvatIke bhaNDArako zrIvRddhi kii| unakI dRSTi khojI thii| vArANasIke prakhyAta syAdvAda mahAvidyAlayamaM nyAyazAstrake prAdhyApakake rUpamaM paMDita mahe ko usa samayake jainadarzanake mahAn vidvAn paM0 kailAzacandajI zAstrIkA sAnidhya milaa| sone meM sugandhakI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 19 taraha vidyA-vyasanI jIvana para adhyayana-adhyApanakI dhAra car3ha gaI aura pratibhA nirantara painose painI hotI gii| phira to ajJAna-timirakI na jAne kitanI parateM isa jJAnadIpane bheda DAlIM aura jJAna pipAsuoMkA mArga prazasta kara diyaa| sAhityake kSetra meM agraNI saMsthA bhAratIya jJAnapIThase paMDitajI jaba jur3e to apanI kuzalatA aura bauddhika pratibhAse usakI kIrtiko cAra cA~da lagA die| na kevala jaina samAja balki sampUrNa sAhitya jagata isa vidvAna manISIko usake amara kRtitvase sadaiva yAda rkhegaa| ApakA smRti grantha una saba vyaktiyoMke jIvanako preraNA evaM sphati pradAna karegA jo mA~ sarasvatIkI vINAke tAroMse jhaMkRta hai| Apake isa prayAsake lie merI samasta zubhakAmanAe~ haiN| antama isa vandanIya vyaktitvake prati apanI hArdika zraddhAMjali arpita karate hae jJAna-sUryako punaH praNAma karatA huuN| asAdhAraNa vyaktitva ke dhanI * zrI subodhakumAra jaina, ArA DaoN0 mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya smRti granthakA prakAzana, eka aise karmaTha aura vidvatvara vyaktikI smRtiko saMjokara rakhanekA niNaya hai, jisakA jaina samAja ho nahIM apitu bhAratavarSa ke vidvat samAjameM bharapUra svAgata hogaa| inakI maulika racanAe~ aura bhAratIya jJAnapITha ke udayakAlameM inake dvArA bhAratIya jJAnapIThakI nIMva ko majabUta banAnekA prayAsa kabhI bhulAyA nahIM jA skegaa| 47 varSa ke alpAyumeM itanA kucha kara jAnA sAdhAraNa bAta nahIM hai / ve sacamuca asAdhAraNa vyaktitvake dhanI the| maiM unakI smRtimeM apanI sAdara zraddhAMjali preSita kara rahA huuN| alaukika pratibhA sampanna vyaktitva * pro0 udayacandra jaina, sarvadarzanAcArya, vArANasI AdaraNIya DaoN050 mahendrakumArajI nyAyAcArya alaukika pratibhA sampanna aura vidvajjagatake jAjvalyamAna nakSatra the| Apane apanI pratibhA aura jJAnakA jo vikAsa kiyA vaha anupama tathA sabako Azcaryacakita karanevAlA hai| Apa vidyAvyasanI tathA sampAdana kalAmeM pravINa the| Apane syAdvAda mahAvidyAlaya kAzImeM nyAyAdhyApaka pada para rahate hue nyAyAcArya parIkSA saphalatApUrvaka uttIrNa kI, tathA zrI paM0 kailAzacandrajI zAstrI, zrI paM0 sukhalAlajI saMghavI, zrI paM0 dalasukhajI mAlavaNiyA Adi uccakoTike vidvAnoMke sAtha ghaniSTha samparka honeke kAraNa sampAdana kalAmeM acchI pravINatA prApta kara lI / bhAratIya jJAnapIThameM jAne ke pahale hI Apake dvArA prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra, akalaMkagranthatraya aura pramANamImAMsAkA saMpAdana aura prakAzana ho cukA thaa| isase jaina samAja tathA vidvajjagatmeM ApakI acchI khyAti ho gaI thii| yahA~ yaha ullekha karanA aprAMsagika nahIM hogA ki zrImAn sAha zAntiprasAdajI tathA unakI dharmapatnI zrImatI ramArAnIjIne aprakAzita jaina vAGgamayake saMrakSaNa, saMzodhana, sampAdana aura prakAzanake lie san 1944 meM kAzI meM bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA kI thii| aura usa samaya jJAnapIThake saphala saMcAlanake lie eka yogya saMcAlakakI AvazyakatA thii| taba paM0 jIkI yogyatA aura vidvattAse prabhAvita hokara sAhajIne paM0 jIko jJAnapIThake saMcAlaka padapara niyukta kiyA thaa| isake sAtha hI matidevI jaina granthamAlAkA sampAdaka tathA niyAmaka bhI banAyA thaa| jJAnapIThameM A jAnepara paM0 jIne jJAnapIThakI pragatike lie bahuta parizrama kiyA aura thor3e hI samayameM jJAnapIThake kAryako bahuta Age bar3hA diyA / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha jJAnapIThameM paM0 jI ne hI sarvaprathama sampAdana kArya prArambha kiyA thaa| Apane apanI ucca pratibhAke balapara jainadarzana aura jaina nyAyake aneka durUha granthoMkA Adhunika zodhapUrNa zailImeM vidvattApUrNa sampAdana kiyA hai| Apake dvArA sampAdita granthoMmeM ApakI uccakoTikI pratibhA spaSTa jhalakatI hai| paM0 jIke dvArA sampAdita granthoMse tathA una granthoMkI prastAvanAoMse aneka maulika tathyoMkA udaghATana hotA hai| ataH Apake dvArA likhita vaiduSyapUrNa prastAvanAe~ vizeSa rUpase paThanIya, cintanIya aura mananIya haiN| Apake dvArA sampAdita granthoMmeM adhikAMza grantha jaina nyAyake pratiSThApaka AcArya akalaMkadeva praNIta haiN| aura paM0 jIke dvArA sampAdita adhikAMza granthoMkA prakAzana bhAratIya jJAnapITha dvArA huA hai| jaina darzana tathA nyAyake aneka uccakoTike granthoMke sampAdanake atirikta paM0 jIkI eka maulika kRti bhI hai jisakA nAma hai--janadarzana / isa kRtimeM jainadarzanake aneka maulika tattvoMkA prAmANika vivecana prastuta kiyA gayA hai| uccakoTike pratibhAzAlI vidvAnko apane bIcameM pAkara jaina samAja gauravAnvita hii| kintu yaha durbhAgyakI ho bAta hai ki krUrakAlane 48 varSakI alpa avasthAmeM hI paM0jo ko jaina samAjase chona liyaa| yadi paM0jI 20-25 varSa aura jIvita rahate to Ageke jovanameM ve apane sampAdana aura lekhana dvArA aura bhI aneka mahattvapUrNa sAhityika tathA sAmAjika kArya sampanna karate kintu san 1959 meM unake asAmayika nidhanase jaina samAjako aura vizeSarUpase vidvatsamAjakI jo mahatI kSati huI hai usakI pUrti 36 varSakA samaya bIta jAne para bhI Aja taka nahIM ho sakI hai aura na nikaTa bhaviSyameM hone kI sambhAvanA hai| AdaraNIya paMjI mere gurujI tathA pathapradarzaka rahe haiN| maiM zrI vIra di0 jaina vidyAlaya papaurAse vyAkaraNa madhyamA uttIrNa karake san 1940 meM syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI meM adhyayanArtha AyA thaa| usa samaya mere liye yaha bAta vicAraNIya thI ki zAstrImeM kauna sA viSaya liyA jAya / taba paM0jIne apanI dUradaSTise mujhe sujhAva diyA thA ki kimI navIna viSayako lenA ThIka rhegaa| ata: unake parAmarzase maiMne bauddhadarzana viSaya le liyaa| aura kramazaH bauddhadarzana zAstrI tathA AcArya karane ke bAda maiMne sarvadarzanAcArya bhI uttIrNa kara liyaa| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki paMjIse merA ghara jaisA nikaTakA sambandha rahA hai| yahI kAraNa hai ki jaba Apa syAdvAda mahAvidyAlaya chor3akara bhAratIya jJAnapIThameM cale gaye the taba bhI AvazyakatAnusAra ghara para mere adhyayanameM saharSa sahayoga dete rahe / Apane mujhase kaha diyA thA ki jaba bhI kucha samajhanA yA pUchanA ho taba niHsaMkoca dhara A jAyA kro| isase mujhe bauddhadarzanake adhyayanameM vizeSa kaThinAI nahIM haI / yahA~ yaha bhI jJApanIya hai ki AdaraNIya paM0jI mujhase vizeSa sneha rakhate the aura cAhate the ki maiM unake mArgadarzanameM sampAdana kAryakA prazikSaNa prApta kruuN| ataH paM0jIne sampAdana kArya sIkhaneke lie mujhe bhAratIya jJAnapIThase vizeSavRtti dilavAI thii| usa samaya paM0jo tattvArthavRttikA sampAdana kara rahe the aura maiMne paMjIke nirdezAnusAra tattvArthavRttike sampAdana kArya meM paM0jIko sahayoga diyA thaa| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki maiMne sampAdanake samaya tattvArthavRttikA hindI sAra likhA thA jo malagranthake sAtha 183 pRSThoMmeM mudrita hai / isa hindI mArameM tattvArthasUtra para zrutasAgarasUrikA jo vivecana hai vaha prAyaH pUrA saMgRhIta hai aura saMskRta na jAnane vAloMke lie yaha bahuta hI upayogI hai| tadanantara bhAratIya jJAnapIThase tattvArthavRttikA prakAzana hone para usake mukha pRSThapara paMjone apane nAma ke sAtha merA nAma bhI sahAyakake rUpa meM diyA hai| aisI thI paM0jI kI udAratA aura sdaashytaa| smati granthake prakAzanase paM0jI kI vidvattA aura kAryoM meM preraNA prApta hogii| pUjya paMjIke caraNoMmeM apane zraddhAsumana samarpita karatA huA unako zata-zata vandana karatA huuN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 21 utkaTa manISA ke dhanI * zrI nIraja jaina, satanA bhAratIya jJAnapIThake mAdhyamase jaina Agama yA purANa-granthoMkA prakAzana prArambha ho cukA thA / jJAnodaya bhI isa dizA meM niyamita pragati kara rahA thaa| usa samaya zrImAn sAhu zAntiprasAdajIne jaina purA - vidyA ke pracAra-prasAra ke bAremeM koI yojanA banAneke liye parAmarza ke vicArase kucha vidvAnoMko kalakatte bulAyA thA / taba bhAratIya jJAnapITha banArasase ho saMcAlita hotI thii| maiMne banArasa hokara ho kalakattA gayA thA / usa yAtrA meM paM0 mahendrakumArajIse merA kucha nikaTa paricaya huA / isake pUrva sAgarameM unase milanekA aura unake agama jJAnakI bAnagI dekhanekA avasara mila cukA thA, parantu nikaTatA unase nahIM huI thI / tIna-cAra dinoMke samAgama meM aneka viSayoMpara bahuta sI carcAe~ hotI rahIM / sAhujI aura unake sahayogI zrI ayodhyAprasAdajI goyalIyane eka rUparekhA banAkara usase saMbaddha kucha prazna cuna rakhe the / unhIMpara carcA hotI rahI / mUla abhiprAya yaha thA ki sthApatya, mUrtikalA aura citrita pANDulipiyoMke kSetrameM digambara paramparAkI kalAkI pRthaka pahicAna dilAnekA kyA upAya ho sakatA hai / taba maiMne pahalI bAra paM0 mahendrakumArajoke gahana pANDityako yathArtha jhalaka pahalI bAra dekhI / kahanA kaThina thA ki unakI vizeSajJatA kisa viSayameM hai / vaise to ve jaina nyAya ke pAraMgata vidvAn ke rUpameM jAne jAte the, parantu usa yAtrAmeM maiMne dekhA ki carcA cAhe sAhitya para ho, yA kalA hamArI vArtAkA viSaya ho, nyAyakA gahana prakaraNa ho yA bhaktikA sarala-sA saMdarbha ho, mahendrakumArajI usapara atyanta saTIka TippaNI karate the / unakI dRSTi udAra thI aura unheM deza-kAlakA acchA adhyayana thA / ve vaicArika sahiSNutAke pakSadhara to the, para siddhAntoMke prati unameM koI lacIlApana nahIM thA / siddhAnta- rakSAko ve jIvana-rakSAkI taraha Avazyaka aura mahatvapUrNa mAnate the aura usapara Tasase masa hone ko taiyAra nahIM the / unameM apanI dRr3ha mAnyatAoM ko, asahamata vyaktiyoMke samajha, namratApUrvaka kahanekI sahaja sAmarthya thI / " manabheda" rahita " matabheda" para aDiMga bane rahanA zAyada unake vyaktitvakA sabase camakadAra pahalU una dinoM maiMne lakSya kiyA / kucha samaya bAda guruvara pUjya nyAyAcArya kSullaka gaNezaprasAdajI varNI mahArAjake caraNa- sAnnidhya meM unake sAtha kucha samaya bitAne kA avasara prApta huA / zAyada do dina taka akalaMkadevake avadAnake bAremeM donoM nyAyAcAryoM meM gahana carcA hotI rahI / nyAyakA viSaya mere liye Aja bhI durUha hai, una dinoM to usakA tAtparyaM samajhanA bhI mere lie kaThina thA, para mujhe usa carcAmeM jo Ananda AyA aura paNDita mahendrakumArajI kI jJAna-nidhikI jo camaka maiMne una do dinoMmeM dekhI usane mujhe bahuta prabhAvita kiyaa| unhoMne mere sAtha bhAI jaisA hI snehapUrNa vyavahAra kiyA parantu mere lie AdaraNIya aura eka vilakSaNa pratibhAvAle vidvAnke rUpa meM mAnya rahe / bAdameM prasaMgavaza do bAra mere gharapara bhI unhoMne Atithya grahaNa kiyA / unake dvArA anUdita vizAla- vizAla granthoMkI zodhapUrNa prastAvanAoM meM jahA~ unake talasparzI AgamajJAnakA paricaya milatA hai vahIM dUsarI ora unakI amara maulika kRti "jainadarzana" meM unakI painI dRSTi tathA deva-zAstra-guruke prati unakI aDiga AsthA dikhAI detI hai / merI aisI kucha mAnyatA hai ki nyAya -granthoM kA anuvAda aura sampAdana mahendrakumArajoke mastiSka kI sampannatAkA paricAyaka hai parantu "jainadarzana" meM unakA hRdaya hI dhar3akatA hai / vaha grantha unake jJAnameM se nahIM, unako AsthAmeM se srajita huA hai / vaha kAlajayI racanA hai aura yadi usakA pracAra-prasAra yugAnurUpa hotA rahA to vahI kRti mahendrakumArajI nyAyAcAryako dIrghakAla taka jaina-jana-mAnasa meM jIvita rakhegI / basa, yahI zabda-sumana samarpita karake maiM unakI smRtiyoMko praNAma karatA hU~ / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ve udbhaTa vidvAn the * paM0 prakAza hitaiSI zAstrI, dehalI DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya eka viziSTa vidvAn the| adhyayana-manana-lekhana evaM sampAdana kAryameM ApakI vizeSa ruci thii| adhika samaya taka pArivArika sukha sAdhanake abhAvameM bhI ApakA lekhana kArya calatA rahatA thaa| nyAya viSayameM to pUrNa pAraMgata vidvAn the| unhoMne nyAyakumuda, akalaMkagrantha traya, pramANamImAMsA, prameyakamalamArtaNDa, tattvArtha vRtti, nyAyavinizcayavivaraNa, rAjavArtika-siddhivi nizcaya jaise nyAyake uccakoTike granthoMkA sampAdana evaM hindo TIkA, prastAvanA Adi likhakara apano apUrva jJAna pratibhAkA mahAn paricaya diyA thA evaM jainadarzana eka svatantra grantha likhakara dvAdazAMgakA sAra usameM Apane bhara diyA thaa| ve caturmakhI pratibhAke dhanI the / aneka mahattvapUrNa padoMpara rahakara unakA vidvattApUrNa nirvAha kiyaa| bhAratIya jJAnapoThake saMcAlaka rahakara eka uccastarIya sAhityika patrikA jJAnodayakA sampAdana bhI kiyaa| isa prakAra ve deza, dharma, samAjakI sevAmeM agraNI rahe haiN| vidvAnoM ke lie preraNA srota rahe haiN| aTa tejasvI vyaktitva * DaoN0 bhAgacandra jaina "bhAskara", nAgapura paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya eka aTUTa tejasvI vyaktitvake dhanI mahAvidvAn the / unakA svAbhimAna bharA pANDitya, pAramparika vidvattA bharA agAdha vaiduSya, pratibhA aura cintanase ApUra lekhana tathA sahayogI mIThA vyavahAra sahAdhyAyiyoM aura samarmiyoMke bIca IrSyAkA kAraNa banA gayA thaa| dUradarAja khuraI (sAgara, ma0 pra0) meM janme paM0 jIne apane hI adhyavasAya aura zramase jo pratiSThA pAI vaha Aja bhI anya kisIke lie durlabha rahI hai| unhoMne apane saMgharSa bhare jIvana meM siddhAntoMse kabhI samajhautA nahIM unake vyaktitvakI bar3I bhArI vizeSatA thii| mujhe paM0 jIke pAsa banArasa hindU vizvavidyAlayIya saMskRta mahAvidyAlayameM zAstrAcAryake katipaya prAcIna jaina-bauddha-nyAyake granthoMko par3hanekA avasara milA / unakI adhyApana zailI bar3I AkarSaka aura snehila thii| nyAyake gUr3ha pAribhASika zabdoMko ve itanI sarala zailI meM samajhA dete the ki chAtrakI parIkSAkI taiyArI svataH ho jAtI thI / durUha viSayako sugama banA denA unakI adhyApana paddhati kI anyatama vizeSatA thii| jaina, bauddha aura vaidika tInoM paramparAoMke ve kuzala dArzanika adhyetA the| unake lekhanameM tulanAtmaka adhyayana jhalakatA thaa| siddhivinizcaya TIkA Adi jina granthoMkA bhI unhoMne sampAdana kiyA ve Aja bhI sampAdana kalAke lie mAnadaNDa siddha ho rahe haiN| unakI sampAdana zailI anukaraNIya thii| cAhatA thA, isa viSayapara kucha likhU para samayAbhAvake kAraNa likha nahIM skaa| hA~, maiMne apane aneka vyAkhyAnoMmeM isa tathyako unake sampAdita granthoMse uddharaNa dekara spaSTa avazya kiyA hai ki prAcIna granthoMkA sampAdana kisa prakAra kiyA jAnA cAhie / pATha nirdhAraNa tathA kAla nirNaya kI unakI kSamatA bejor3a thii| paM0 jIke avasAna hue lagabhaga paiMtIsa varSa gujara cuke, para Aja bhI unase rikta jagaha sUnI par3I haI hai| isa apUraNIya kSatike jimmedAra kadAcit hama loga hI haiN| paNDita paramparAkI akSaNNatAkA prazna jisa berahamIse hamAre sAmane khar3A huA hai, usane paM0 jIke vyaktitvase kucha sIkhaneke lie hameM majabara kara diyA hai| kAza, unakI vidvattAkA kucha aMza bhI hamArI pIr3hI grahaNa kara letI to tulanAtmaka adhyayana tathA prAcIna granthoMke sampAdanameM hamameMse aneka loga unake zeSa kAryako kisI sImA taka pUrA kara cuke hote / unheM vinamra praNAma kara maiM apanI AdarAJjali vyakta karatA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNa :AdarAJjali : 23 prakhara pratibhAzAlI * DaoN0 cetanaprakAza pATanI, jodhapura prophesara mahendrakumAra jaina nyAyAcAryakA nAma smRti paTalapara Ate hI usa sAhityika-dArzanika vyaktitvako chavi mata hotI hai jisane bauddhika jagatmeM jainadharma aura darzanake sambandhameM pracalita bhrAntiyoMkA nivAraNa kara usakI mahanIya denako vidvadjagatke sammukha prastuta kiyaa| prakhara pratibhAke dhanI DaoN0 jainane apane alpakAlIna jIvanameM dharma, darzana, sAhitya, samAja aura dezakI jo sevA kI hai vaha anapama hai| unakA sAhityika avadAna sazraddha abhinandanIya hai| nyAyAcArya, nyAyadivAkara Adi padaviyoMse vibhUSita prophesara jaina apane viSayake pariniSThita vidvAna the| aneka prAcIna duruha dArzanika granthoMkA unhoMne bar3I kuzalatAse sampAdana kiyaa| nyAyavinizcaya vivaraNa, prameyakamalamArtaNDa, tattvArthavRtti, tattvArthavArtika Adi gambhIra evaM kliSTa kRtiyoMkA sampAdana unake gahana adhyayana, viSaya-marmajJatA aura sampAdana-kuzalatAkA sAkSAtkAra karAtA hai / mahApaNDitoM, dArzanikoM aura vidvAnoMke anekAnta aura syAdvAda viSayaka bhrAnta vicAroM kI unhoMne tIvra AlocanA kI aura unakI bhrAnta dhAraNAoMko nirmUla siddha kiyaa| unakI pIDA thI ki prAyaH loga jainadharma aura darzanako sAmpradAyika dRSTise Upara uThakara nahIM dekhte| yaha dUSita dRSTi hai| unakI mAnyatA thI ki "darzanake kSetra meM dRSTikoNoMkA bheda to svAbhAvika hai, parantu jaba ve matabheda sAmpradAyika vattiyoMkI jar3ameM cale jAte haiM, taba ve darzanako to dUSita kara hI dete haiM, sAtha hI svastha samAjake nirmANameM bAdhaka bana dezakI ekatAko chinna-bhinna kara vizvazAntike vighAtaka ho jAte haiN|" jainadarzana aura dharmake sambandhameM pracalita sAmpradAyika saMkIrNa vicAra sadaiva unakI cintAke viSaya rahe / apanI sampAdita kRtiyoMkI vistRta prastAvanAoMmeM unhoMne inakA nirAkaraNa karanekA bharasaka prayAsa kiyA aura phira isI kramameM mahApaNDina rAhula sAMkRtyAyanake ulAhanese preraNA prApta kara unhoMne 'jainadarzana' nAma kI mahattvapUrNa racanA kA sRjana kiyaa| vyApaka aura tulanAtmaka dRSTise jainadarzanake svarUpako spaSTa karane vAlI yaha kRti apane meM maulika, paripUrNa aura anUThI hai / samAjameM niyativAdake ekAntase prasArita hone vAlI puruSArthahInatA bhI unakI gahana cintAkA viSaya thii| unhoMne apanI sabala lekhanIse niyativAdako dRSTiviSa kahate hae isa mithyA ekAnta dhAraNAkA prabala zabdoMmeM khaNDana kiyA / maiM unake zabdoMko yahA~ uddhRta karanekA lobha saMvaraNa nahIM kara pA rahA hU~ / 'tattvArthavRtti' kI prastAvanAmeM unhoMne likhA "yaha niyativAdakA kAlakUTa 'IzvaravAda'se bhI bhayaMkara hai| IzvaravAdameM itanA avakAza hai ki yadi IzvarakI bhakti kI jAya yA satkArya kiyA jAya to Izvarake vidhAnameM heraphera ho jAtA hai| Izvara bhI hamAre satkarma aura duSkarmoM ke anusAra hI phalakA vidhAna karatA hai / para yaha niyativAda abhedya hai| Azcarya to yaha hai ki ise 'ananta puruSArtha' kA nAma diyA jAtA hai| yaha kAlakUTa kundakunda, adhyAtma, sarvajJa, samyagdarzana aura dharmakI zakkarameM lapeTa kara diyA jA rahA hai / IzvaravAdI sAMpake jaharakA eka upAya (Izvara) to hai para isa niyativAdI kAlakUTakA, isI bhISaNa dRSTiviSakA koI upAya nahIM hai kyoMki hara eka dravyakI hara samayakI paryAya niyata hai| __ 'marmAnta vedanA to taba hotI hai jaba isa mithyA ekAntaviSako anekAnta amRtake nAmase komalamati nayI pIr3hIko pilAkara unheM ananta puruSArtho kahakara sadAke lie puruSArtha vimukha kiyA jA rahA hai|" Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha tattvajJa prophesara sA0 kI pIr3A sarvathA cintanIya hai ki vizvake sammukha 'anekAnta'kA Adarza prastuta karane vAle jainadarzanase ye kaise ekAntake svara uTha rahe haiM aura inase kaisI aura kitanI hAni hone vAlI hai, isakA kisIko anumAna nahIM hai| marmAnta vedanAse Ahata hokara pro0 jaina ina zabdoMmeM apanA 'vinamra nivedana' prastuta karate haiM "merA yahI nivedana hai ki hama saba samantabhadrAdi AcAryoM dvArA pratipAdita ubhayamukhI tattva-vyavasthAko samajheM / kundakundake adhyAtmase ahaMkAra aura para-kartRtva bhAvako naSTa kareM, kArtikeyakI bhAvanAse nirbhayatA prApta kareM aura anekAnta dRSTi aura ahiMsAke puruSArtha dvArA zIghra hI Atmonnatike asIma puruSArthameM juTa / bhaviSyako hama banAyeMge, vaha hamAre hAtha meM hai| karmoM ke utkarSaNa, apakarSaNa, udIraNA, saMkramaNa, udvelana Adi sabhI hama apane bhAvoMke anusAra kara sakate haiM aura isI parama svapuruSArthakI ghoSaNA hameM isa chandameM sunAI detI hai "koTi janma tapa tapaiM, jJAna bina karma jhare je / jJAnIke chinamAMhi, trigupti te sahaja TareM te // 4 // 4 // -paM0 daulatarAmakRta chahaDhAlA bhAratIya darzanoMke gambhIra adhyetA, anekAnta aura syAdvAdake prabala pakSadhara, nirbhIka lekhaka, pravINa sampAdaka, prakhara dRSTi aura adbhuta pratibhAke dhanI usa mahanIya vyaktitvako maiM sazraddha namana karatA huuN| mahAn dArzanika manISI * zrI javAharalAla jaina evaM zrImatI kailAza jaina , bhIDara parama Agamabhakta zrImAn aprAptavArdhakya, mahAn dArzanika, nyAyanipuNa, ajJAtazatru zrI paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya, prAcIna nyAyatIrthako kauna nahIM jAnatA ? hamane unake darzana karanekA saubhAgya nahIM prApta kiyA tathApi usa satpuruSake prati hamArA zreSTha hArdika (na ki zAbdika ) sammAna hai| kyoMki jaba jayadhavalA jaise grantharAjakI pahalI pustaka hama kholate haiM usa mahAmAnavakA smaraNa ho AtA hai| inhoMne hI to jayadhavalAjI kI Adya pustakake sampAdaka honekA saubhAgya prApta kiyA thaa| usameM lagAye hue nyAyazAstrIya bahusaMkhyaka TippaNa Apake hI haiN| gurujI paMDita phUlacandrajI kahate the-'maiM jayadhavalAkA anuvAda karatA jAtA thA sAtha hI sAtha paM0 kailAzacandrajI use dekhate jAte the aura paM0 mahendrakumArajI TippaNa lagAtaM jAtaM the / " prathama pustaka nyAyazAstrIya prakaraNase saMbhRta-ApUrNa hai| syAdvAda sambandhI prakaraNoMko DhUMDhaneke silasile meM hamane ApakA 'jainadarzana" dekhA to Apake nyAya zAstrIya talasparzI jJAnase hameM samparka huaa| Apa vastutaH apane kAlake-isa zatIke zreSTha nyAyajJa gine jAne yogya haiM / Apake sampAdanameM koI bhI vidvAn praznacihna nahIM lgaataa| pUjya 105 mahAviduSI supArzvamatimAtAjIne rAjavAtikakA anuvAda kiyA to rAjavAtika mUlake mahendrakumArIya sampAdanako hI prAmANikatama maanaa| Apane sadA hI ArSa kathanako hI mukhyatA dI / hama divaMgata prAjJake prati "apanI sneha-smRti-paTalakI maMjula rekhAoM para ApakA nAma sadaiva likhe rakheMge", yahI zraddhAJjali sampreSita karate haiN| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ variSTha evaM gariSTha sAhityasevI * zrI zivacaranalAla jaina, mainapurI 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 25 DaoN0 paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya jainadarzana jagatkI mahAnatama vibhUtiyoMmeM eka the / kathitarUpa se vartamAna laukika anyAyapUrNa yugameM nyAya darzana to nyUnatama rUpase AdhyAtmika kSetrameM vidyamAna hai hI / isa nyAya dIpake prakAzameM jIvanapatha ke lie saMbala milatA hai / jaina-nyAya dIpakI bhUmikA meM paM0 mahendrakumAra nyAyAcAyane battI ke rUpa meM kArya kiyA / battIkI taraha ve sarasvatI mA~ke vaibhava-prasAra ke lie jale, tIvra gatise cale aura mAtra 47 varSakI alpAyumeM isa nazvara vizvase cale gaye aura sUkSma viSaya bhI medhAvI jana-samudAyako AkarSita karane lagA darzanako yathocita sammAna dilAnekA unhoMne bhagIratha prayatna kiyaa| mahAn vidyAzarIrI purodhA yugoM-yugoM taka smaraNIya rahegA / / / itanA kAma kara gaye ki nyAyakA rUkSa jenetara dArzanika vartamAna jagat meM jainajaina vauddha vidyAkA ekAkI saMgama yaha vizvavidyAlayIya kSetroMmeM ve agraNI kAryarata rahe / nyAya evaM darzanake tulanAtmaka adhyayanake ve pracAraka-prasAraka vidyApuMja the / unakA vyaktitva bahuAyAmI thA / lekhana, sampAdana, adhyayana, adhyApana, TIkATippaNa Adi sabhI kSetroM meM unakI paiTha thii| 'jainadarzana' unakI amara maulika kRti hai / paM0 kailAzacandrajI kA jaina-nyAya aura inakA 'jainadarzana' donoM candra-sUrya kI bhA~ti dArzanika AkAzameM jAjvalyamAna prakAza puMja haiN| mujhe unake darzanakA saubhAgya prApta nahIM huA mAdhyama se 'kRti zarIra' rUpameM mere sAmane vidyamAna haiN| ki hama bhI unake samAna hI parizrama kara uccase ucca jJAna-pada prApta kareM / nirlipta sAdhaka saMta * zrI satyaMdharakumAra seThI, ujjaina maiM Arambhase ho mAnanIya DaoN0 sAhaba ke jIvanase aura unako mahAn sAhityika sevAoMse prabhAvita huuN| kaI bAra maiMne unake pratyakSa darzana bhI kiye haiN| unake vicAroMmeM jainadarzana aura sAhityake prati ucca koTakI bhAvanAe~ thIM jinako sunakara mAnava eka kSaNa meM jaina jIvanake prati AkarSika hue binA nahIM raha sakatA thA / ve eka ucca koTike Adarza adhyetA vidvAn the| jisakA spaSTa udAharaNa hai unake choTese jIvanameM kI gaI mA~ jinavANIkI sevAyaM / ve nyAya zAstra ke to advitIya vidvAn the hI lekina jainadarzanake anya viSayoM para bhI unake adhyayana para gaharA adhikAra thaa| jisakA spaSTa udAharaNa hai unake dvArA sampAditamaulika kRtiyA~ | kintu aisA lagatA hai ki apanI amara kRtiyoMke unake prati hamArI saccI zraddhAMjali yaha hogI mAnanIya DaoN0 sAhaba sAhitya sevAmeM jitane saMlagna the isakA spaSTa pramANa yahI hai ki choTese jIvanameM unhoMne aneka granthoMkA saMpAdana karake apane vyaktitvakA paricaya diyA / saca kahA jAya to ve gRhastha jIvana meM bhI eka sAdhaka puruSa kI taraha unakA jIvana thaa| unake jIvanameM kaI bAdhAe~ aaiiN| phira bhI ve eka aTala sAdhakakI taraha sAhityika sevAmeM juTe rahe / unakA jIvana nirlipta sAdhaka saMtakI taraha thA / aise mahAmAnava evaM Adarza vidvAnke prati hama jo bhI zraddhA sumana arpita kreN| ve bhI ati alpa haiM / merI to yahI bhAvanA hai ki una mahAvidvAn ke pathapara calate hue hama bhI unhIM ke anurUpa jainadharma aura jaina sAhityake pracAra aura prasAra meM apanA jIvana arpita karate raheM / 1-4 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granya unakA guNagAna hI vAstavika zruta-ArAdhanA * paM0 bAlacandra kAvyatIrtha, navApArArAjima AdaraNIya pUjya DaoN. mahendrakumArajI nyAyAcAryako Aja smaraNa karate hue barabasa hI hRdaya akathanIya zravAse bhara uThatA hai| DaoN0 sAhaba aise jAjvalyamAna ratna the jinane jaina nyAya-darzanako deza, videzameM apanI lekhanI dvArA punaH sthApita kiyaa| unake dvArA jaTila evaM durUha granthoMkA jo sampAdana evaM una granthoMkI prastAvanA likhI gaI hai usase Aja sAmAnya jana bhI durUha viSayako saralatAse samajha lete haiM / yaha unakI pratibhA kI dena hai ki Aja ve durUha gambhIra viSaya pAThyakramoM meM sthAna pA sake haiM / yaha DaoN0 sAhabake zramakA hI phala hai ki hameM Aja pUjya AcArya akalaMkadevako mahimAkA bodha inakI sampAdita TauMkAoMse huA / jainadharmake jijJAsuoMke lie unakI kRti "jainadharma" hI paryApta hai| samAjake navayuvakoMke lie DaoN0 sA0kA jIvana eka jvalaMta udAharaNa hai ki vyakti yuvA avasthAmeM 'jo ThAna le vaha bana jAtA hai / AvazyakatA sirpha isa bAta kI hai ki usa dizAmeM usakI lagana aura puruSArtha barabire banI rhe| sarasvatI putrakA smRti graMthake prakAzanase apane Apako gaurAnvita anubhava kara rahe haiM / unakA guNagAna hI hamArI vAstavika zruta ArAdhanA hai| nyAya-jagatke jAjvalyamAna nakSatra * DaoN0 sudIpa jaina, dillI svanAmadhanya vidvadvarya DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcAryakA 'smRti graMtha' prakAzita hone jA rahA hai, yaha usa mahAn vyaktitvake agAdha pANDitya evaM ujjvala kRtitvake prati eka vinamra zraddhAJjali hogii| vilambase hI sahI, kintu jaina vidvajjagatne unakI sudha lI hai-yaha harSa kA viSaya hai| Apa jaise vartamAna jagatake vizrata nyAyavettA manISIke dvArA AdaraNIya DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcAya saMdaza bIsavIM sadIke nyAyajagatake jAjvalyamAna nakSatrake prati jo niSThA evaM sUkSma parakha pUrvaka unake prati jo bhI prakAzana kiyA jAyegA, vaha apane ApameM tathyaparaka evaM adhika sArthaka hogA-aisA mujhe pUrNa vizvAsa hai| bhaTTAkalaMkadeva praNIta 'siddhivinizcaya' evaM 'nyAyavinizcaya' jaise gUDha evaM gambhIra nyAya graMthoMkA hAda DaoN. mahendra kumArajI kI vizada prastAvanAoM ke adhyayana ke binA samajha pAnA atyanta duSkara pratIta hotA hai| sampUrNa jainajagat ki ve amUlyanidhi the / yadyapi mujhe DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya ke pratyakSa darzanoMkA saubhAgya kabhI nahIM milA, kintu unake garimAmayI kRtitvake avalokanase unake AkSitijavisrtINa vyaktitva evaM zAnagarimAkA bhalIbhAMti bodha hotA hai / vartamAna prasaMgameM una jaise mahAn vidvAnke prati vAstavika vinayAMjali yahI hogI ki hama unake anupalabdha prAyaH kRtiyoMko, tathA yadi koI unake dvArA likhita/saMpAdita anUdita kRti ho, to usako bhI prAmANika rUpase DaoN0 sAhabako garimAke anurUpa prakAzita karAyA jAya evaM unake vyaktitva evaM kRtitvakA vizada anuzIlanapUrvaka use bhI pustakAkAra prakAzita kiyA jaaye| isa sUavasara para maiM bhI una mahAn nyAyavid vidvadvareNyake prati apanI vinamra praNAmAJjali prastuta karatA huuN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 27 jo sadA camakate raheMge ? * paM0 sAgaramala jaina, vidizA - jaina sAhitya, itihAsakI zrIvRddhi karanevAle bhI apane pIche jame chor3a gaye vaha dharohaha Aja unheM jIvita rakhe hue haiM, unhIM meM se eka haiM DaoN. mahendra kumArajI nyAyAcArya / 47 varSa ke jIvana kAlameM jitanA de gaye usa dharoharako ye samAja-zAstra bhaNDAra itihAsake rUpameM sadA smaraNa karatI rahegI, pUjya umAsvAmI evaM akalaMkadevake zrIcaraNoMmeM jinane bhI zraddhA sumana arpita kiye haiM, ve svayaM hI amara ho gye| isa zatAbdImeM jainadarzana para jitanA zodhapUrNa sAhitya jinake dvArA diyA gayA hai unameM pramakhatAse nyAyAcArya DA. mahendrakumArajI kA nAma sarvopari hai / isa khoye huye mahA vidvAnko punaH samAjameM lAnekA zreya paramapUjya upAdhyAya munivara jJAnasAgarajI mahArAjazrI ko hai| maiM apane jIvanakAlameM unake darzana nahIM kara pAyA kintu unake dvArA diye gaye darzana zAstroMkA saralatAse adhyayana karanekA avasara avazya milA / aise mahAmAnavake prati zraddhA sumana arpita karate samaya maiM apaneko dhanya mAna rahA huuN| nyAyazAstra ke advitIya vidvAn * siMghaI sumeracandra, jabalapura paMjI buMdelakhaNDakI mahAn vibhUti the| unhoMne nyAyavidyAke viSayapara pANDityapUrNa jJAna prApta kiyA thA aura apanI lekhanIse jina graMthoMkA sampAdana kiyA thA vaha abhUtapUrva thaa| unakI takaNA zakti itanI prabala thI ki bar3e-bar3e vidvAn bhI lohA mAnate the| aise manISIke prati apanI zraddhAMjali samarpita karatA huuN| sAdA jIvana aura ucca vicAra ke dhanI * zrI mahendrakumAra mAnava, chatarapura ___ yaha merA saubhAgya rahA hai ki mujhe apane jIvana meM vidvAnoM, mahApuruSoM, rAjanetAoM, tyAgirameM evaM tapasviyoM se milane kA avasara milA hai| paM0 mahendrakumArajIse bheMTa vArANasImeM unake ghara para hI huI thii| jaina nyAyapara paMDitajIke avadAnakI tulanA kisI anyase nahIM kI jA sktii| vaha atulanIya hai| jaina nyAyapara paNDitajI ne jina granthoMkI racanA kI hai unheM dekhakara yaha sahaja vizvAsa nahIM hotA ki yaha samagra eka vidvAnakA kRtitva hai| pratyeka vyaktike sAtha ghara gRhasthIkI jhaMjhaTeM to rahatI hI haiM ina sabake bAvajada paNDita jIne jaina nyAyake anuzIlanake lie kitane rAtri jAgaraNa kie hoMge isakA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| jaina vidyAke adhyayanake lie pUjya varNIjIne vArANasImeM syAdvAda vidyAlaya na kholA hotA to idhara varSoM meM jaina vidyAkI jitanI pragati huI hai vaha na huI hotii| jaina vidyAko Age bar3hAne meM bundelakhaNDake chAtroMne jo yogadAna kiyA hai vaha bhI smaraNIya hai| pUre bhAratakI jaina samAjake lie bagdelakhaNDane jitane jaina paNDita die haiM unakI saMkhyA pracura hai| unameM paM0 mahendrakumArakA nAma zIrSapara hai| vidvattAke sAtha paNDitajI ko vinamratA spRhaNIya thii| apanI miTTIse unako bahata kagAva thaa| bandelakhaNDakA koI zodhArthI unake pAsa pahu~ca jAtA to paNDitajI apane snehase use abhisiMcita kara dete| paNDitajI sAdA jIvana ucca vicArameM vizvAsa rakhate the| aise mahAmanAke prati vinamra zradAJjali Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha isa zatAbdI ke mahAna vidvAn * zrI rAjakumAra seThI, kalakattA DaoN0 mahendrakumAra jainane nyAyazAstrameM durUhase durUha granthoMkA sampAdana kara jo mahAna kArya kiyA hai usake lie unake prati jitanI bhI kutajJatA jJApita kI jAya vaha kama ho hogii| ve isa zatAbdIke mahAn vidvAnameM se the| aise vidvAnako zraddhAMjali arpita karate hue unake smRti granthako saphalatAke lie kAmanA karatA huuN| zubhakAmanA * DaoN. zazikAnta jaina, lakhanaU DaoN0 mahendrakumArajI pitAjI ( DaoN. jyotiprasAdajI jaina ) ke mitra the aura unheM guruvat sammAna evaM zraddhA dete the| usI mAdhyamase merA bhI unase apratyakSa paricaya thaa| kAzI hindU vizvabidyAlayameM jainadarzanake prAdhyApakake rUpa meM unhoMne vizeSa khyAti prApta kI thii| unakI adhyayanazIlatA aura saralatAne mujhe AkarSita kiyA thA / granthake saphala prakAzanake lie merI zubhakAmanA hai / mahAna vibhUti ko zata-zata namana * zrI subhASa jaina, dillI DaoN0 mahendrakumArajIke darzanoMkA saubhAgya mujhe nahIM milA, kintu unake kAryase unako pratibhAkA anumAna lagAyA jA sakatA hai / DAkTara sAhaba isa pIr3hoke aise vidvAn the jinake samakSa cintana aura racanAke atirikta anya koI kArya nahIM thaa| unhoMne jo bhI kArya kiyA vaha samarpita bhAvanAse kiyA / Ajake yugameM jaba Agamako lekara taraha-tarahakI bhrAntiyA~ utpanna ho rahI haiM isa prakArako sabhI dhAraNAoMkA nivAraNa unhoMne kiyA hai| samAjako unake sAnnidhyakI adhika AvazyakatA thI, kintu krUra kAlane hamase vaha pratibhA asamaya hI chIna lii| unake prati saccI zraddhAMjali hogI ki vidvat varga unake adhUre kAryoMko pUrA kare / isa mahAn vibhUtiko zata-zata namana / sarasvatI ke ujjvala prakAzamAna puJja * paM0 gulAbacandra 'puSpa' pratiSThAcArya, Tokamagar3ha kauna vizvAsa kara sakatA thA ki isa mahAna vyaktikA vyaktitva itanA prabhAvazAlI, prajJApAragAmI hogaa| caritArtha hai "honahAra viravAnake hota cIkane pAta" Apane akatha parizrama, zraddhA, laganake sAtha adhyayana kara nyAyAcAryakI parIkSA uttIrNatA prApta kI tathA nyAyazAstra evaM jainadarzanake aneka granthoMkA sampAdana kiyA jo zlAghanIya hai| Apa aneka pratibhAke dhanI, samAjake gaurava the| saMbhavatayA Apa dIrghAyu pAte to jainadarzanakA Apase bahata prasAra pracAra hotaa| phira bhI Apane samAjako bahata diyA aura samAja ApakA ciraRNI rahegA / Apa sarasvatI mAtAke prakAzamAna puJja evaM calate phirate sacetana nyAyAlaya the| hama vinamra zraddhAJjali arpita karate haiN| sUratase kIrata bar3I vinA paMkha ur3a jAya / sUrata to jAtI rahe para kIrata kabhI na jAya / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccakoTi ke vidvAn * zrI cetanalAla jaina, DAlamiyAnagara 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 29 I0 san 1930meM karIba 16 varSakI AyumeM saMskRta adhyayana hetu maiM syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlayameM pahu~cA / saba kucha anajAna evaM aparicita honese mana bar3A vikala thA / gharase cala to diyA para tarahatarahake vikalpa manameM A rahe the / parivArajanoMne itanI dUra jAnese bahuta rokA, para saMskRta par3hanekI dhunameM kisI kI nahIM sunI aura akelA hI banArasa vidyAlayameM pahu~ca gayA, saMskRta zikSA prApta karanekI utkaTa abhilASAkA kAraNa thA jaina AgamakA jJAna prApta karanA jo ki saMskRta bhASAke jAne binA sambhava nahIM thA, aisI merI mAnyatA rahI / vidyAlaya pahu~cane para vahA~ke adhyApakoM, adhikAriyoM evaM chAtroMkA vyavahAra dekhakara saba vikalpa zAnta ho gaye / jahA~ taka yAda hai usa samaya vidyAlaya meM zrImAn paM0 kailAzacandrajI dharmAdhyApaka, paM0 mahendrakumArajI nyAyAdhyApaka, paM0 mukundajI zAstrI sAhityAdhyApaka evaM paM0 sadAzivajI vyAkaraNAdhyApaka rahe / prathamA meM praveza milA aura AdaraNIya gurujanoMse adhyayana prArambha kara diyaa| sabhI gurujanoMkA vyavahAra chAtroMke prati sauhArdapUrNa thA ataH zIghra hI vahA~ke jIvanameM raca-paca gayA, jo ki mere jIvanakA svarNayuga kahA jA sakatA hai / apane 6 varSa ( 1930 se 1936 ) ke vidyAlaya nivAsameM adhyayana to adhika nahIM kevala nyAya prathamA, dharma vizArada evaM gavarnamenTa saMskRta kAleja kAzIkI sAhityamadhyamA taka hI zikSA arjita kara skaa| paragtu gurujanoMkI kRpAse vahA~ rahakara jo saMskAra arjita kie ve jIvana ke kaMTAkIrNa mArgameM Aja bhI prakAzastambha ke samAna mArgadarzana kara rahe haiM / pratyeka vyaktimeM apanI kucha vizeSatAe~ hotI haiM jo use anyoMse bhinna karatI haiM / AdaraNIya paM0 mahendrakumArajI meM saralatA, nirabhimAnatA evaM jIvantatA thI / ve chAtroMke sAtha niHsaMkoca khela-kUda, tairAkI ityAdimeM hamezA bhAga lete rahe / unhoMne kabhI chAtroMko aisA AbhAsa nahIM hone diyA ki ve unake guru haiM / ve apane viSayake uccakoTike vidvAn the evaM adhyApana, lekhana evaM sampAdanAdi kAryoM meM bhI unakI abAdhagati thI / asamayameM hI unake nidhana se jaina samAjako jo kSati huI vaha apUraNIya hai / ve hamezA mere zraddhAspada rahe / unake caraNoMmeM maiM apanI zraddhAJjali arpita karatA hU~ / bIsavIM zatAbdI ke prakANDa jaina dArzanika * DaoN0 lAlacandra jaina, vaizAlI DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryakA jainadarzana ke kSetra meM vahI sthAna haiM jo bhaTTa akalaMkadeva kA hai / DaoN0 sAhabane jaina nyAya darzanake gambhIra zAstroMkA gahana adhyayana kara unakI sarala-subodha aura sarvagamya bhASAmeM vivecana kara sabhIkA dhyAna sambandhita granthoMkI ora AkarSita kiyA / nyAyavinizcayavivaraNa aura siddhivinizcayavivaraNakI prastAvanAke adhyayanase sampUrNa bhAratIya darzanakA jJAna ho jAtA hai / ukta graMthoMkI prastAvanA upanyAsakI taraha sarasa, sarala, subodha hai / 'jainadarzana' nAmaka grantha likha kara unhoMne jainadarzana jagat kA mastaka U~cA kiyA hai / ataH unake prati maiM apanI zraddhAMjali preSita kara rahA hU~ / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha AzAvAdI buddhivAda ke janaka paNDitajI * DaoN0 nandalAla jaina, rovA~ paNDita mahendrakumArajI nyAyAcArya mere syAdvAda mahAvidyAlayIna chAtra jIvanameM sAkSAt guru rahe haiM / unhoMne mujhe prameyaratnamAlA, prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacanda par3hAye haiM / ina nyAya granthoMke sAmAnya asure bhI vyaktimeM zraddhAvAdakI tulanAmeM buddhivAda aura AgamavAdakI tulanA meM hetuvAdakI manovRtti sahaja hI panapatI hai / paNDitajI ke 'jainadarzana' meM aura unakI aneka prastAvanAoMmeM unameM isa manovRttikI prakharatA ke spaSTa darzana hote haiM / paNDitajIne prAcInatA aura navInatAke dvaMdvako samApta karaneke lie samantabhadrake 'samIcInatA' kI manovRttikA nArA udghoSita kiyA hai| unake dvArA prasArita buddhivAda parIkSA pradhAnI evaM viveka jAgara hai / yaha zraddhAko balavatI banAnekA eka amogha upAya hai / yahI nahIM, unakA buddhivAda jIvanake prati AzAvAdI aura utthAnavAdI dRSTiko bhI prerita karatA hai / hameM mAnava aura pazu jIvana isa yogya banAnekA prayatna karanA cAhie ki yadi hama uttara jIvanameM jAveM, to hameM anukUla sAmagrI aura sundara vAtAvaraNa mile / phalataH paraloka sudhArane kA artha mAnavasamAjako sudhAranA hai / jainoMke samyagdarzanakA artha yahI hai ki mAnava tathA pazu samAjameM Aye hue doSoMko nikAlakara inheM sadguNI evaM sadbhAvI banAyA jaave| isa dRzya paralokake sudhAra ke lie uttama sarvodayakAraNI vyavasthA vikasita ho jisase hameM svargake sukha bhI na moha sakeM / yaha vyavasthA 'samIcIna' dharmake siddhAntoM ke paripAlana se hI saMbhava hai / paralokakA artha kevala vyakti kA maraNottara jIvana hI nahIM hai, hamArI saMtati aura ziSya paramparA bhI parokSa rUpameM isake rUpa haiM / inheM susaMskArita kara hama apanA hI nahIM, bhAvI pIr3hIko bhI sukhamaya banA sakate haiM / paNDitajIkA pracaNDa AzAvAdI svarUpa unake buddhivAda kI hI dena hai / unake svatantratA ke svarUpake kitane hI udAharaNa diye jA sakate haiM / ve nayI pIr3hIko paramparAcetAke badale svatantracetA dekhanA cAhate haiM / yahI jaina saMskRtikI paramparAko akSuNNarUpase vikasita bane rahane meM sahAyaka hogA / unake aneka AlhAdakArI aura anukaraNIya rUpa aneka vyaktiyoM dvArA prakaTa kiye gaye haiM / hama sabhI unake vicAroM ke anurUpa apane-apane kSetroMmeM AzAvAdI, buddhivAdakI mazAla jalAye rakhane meM samartha hoM, yahI parokSa AzIrvAda unase abhIpsita hai / unake caraNoM meM zata zata vaMdana / zubhakAmanA paM0 mallinAtha jaina zAstrI, madrAsa ke apratima pratibhAzAlI to the hii| unhoMne apane jIvana kAlameM kaThina se hamArI zubhakAmanA yahI hai zraddhAJjali hogI / yazasvI evaM mahAvidvAn DaoN0 mahendrakumArajI jaina nyAyAcArya U~ce darjeke vidvAn the / ve nyAyazAstrasAtha hI sAtha saMskRta, prAkRta Adi kaI bhASAoMke jJAtA bhI the / kaThina granthoMkA sampAdana kara apanI vidvattAkA paricaya diyA hai / ki hama unake batAye hue mArgapara caleM / yahI unake prati hamArI saccI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNa : AdarAJjali: 31 zraddhA sumana * DaoN0 dayAcandra sAhityAcArya, sAgara DaoN0 zrI mahendrakumArajI nyAyAcArya jainadarzanake prakANDa vidvAn, lekhaka, pravacanakartA aura pratibhAzAlI pravINa prAdhyApaka the| Apane svakIya kuzAgra buddhise nyAyazAstrakI granthiyoMko saralatAse vikasita kara diyaa| apanI vilakSaNa zikSaNa kalAse chAtroMke hRdayoMko praphullita kara diyA thaa| Apane gRhastha jIvanakI kaThinAIyoMko sAhasa aura jJAnabalase pAra kiyaa| ApakI sAhityika, sAmAjika aura zaikSaNika sevAe~ anupama evaM ullekhanIyake sAtha hI anukaraNIya haiN| hama Apake prati kRtajJatApUrvaka zraddhAsumana samarpita karate haiM / merI zraddhA ke darpaNa * si0 paM0 jambUprasAda jaina zAstrI, mar3AvarA AdaraNIya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya hamAre sAthI samakAlIna vidvAna the| yadyapi vaha mujhase umrameM 4/5 varSa jyeSTha the / umrameM hI nahIM jJAnake kSayopazamameM bhI unnata the / pUtake lakSaNa pAlane meM dikhAI dete haiM ki ukti zrI mahendrakumArajI nyAyAcArya jIke jIvanameM parilakSita hotI hai| Arambhika bAlApanase hI vaha pratibhAzAlI rhe| jJAnakA itanA acchA kSayopazama thA ki jisa vastu yA prakaraNako unhoMne eka bAra dekha liyA jIvana bhara unake mana-mastiSkameM smRta rUpa banA rahatA thaa| unake jIvanake aise anekoM prasaMga haiM jo unakI vilakSaNa pratibhAke pratIka smRta rUpa raha ge| unhoMne jo bhI lekhana, sampAdanakA kArya kiyA vaha itanI unnata evaM lokottara rUpameM huA jisase Age AnevAlI lAkhoM pIr3hiyA~ smRta kara kRtajJatAkA argha car3hAtI rheNgii| maiMne AdaraNIya nyAyAcArya jIke prAyaH sabhI TIkA granthoMkA adhyayana kiyaa| par3hate samaya mujhe apAra prasannatA hotI thI jaba inhoMne isakI TokApara akSarazaH AcAryoke pratipAdya viSayako suspaSTa rUpameM bhASAntara kara apanI vizeSa vyAkhyAse use sAdhita kiyaa| yaha unake vilakSaNa apAra jJAnakI kSamatA kA pratIka hai| maiM mahAna AtmAko apanI zraddhAJjali samarpita karatA huuN| nyAyazAstra ke prakANDa vidvAn * paM0 pUrNacandra jaina zAstrI DaoN0 paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya nyAyazAstrake prakANDa paNDita the| unake dvArA bhAratIya nyAya vidyA-vidhAko eka navIna dizA pradAna ko gii| jaina-darzanameM samupalabdha jaina-nyAyazAstrake samasta granthoMkA pArAyaNa kara unake sampAdana evaM saMzodhanakI anaThI prakriyA, hindI bhASAmeM "jaina-darzana" nAmaka graMthakI racanA kara prArambha kI gaI thii| saMskRta evaM prAkRtase anabhijJa nyAyazAstrake jijJAsuoMkA isa mahAna graMtha ke mAdhyamase mahAna upakAra kiyA hai| unakI amarakRti "jainadarzana" nAmaka graMtha "gAgarameM sAgara" kI uktiko caritArtha karatA hai| paM0 jIke prathama darzana maiMne banArasa hindU vi0 vi0 meM bauddhadarzana "vibhAgake adhyakSake rUpameM kie the / maiM san 1958 se 1960 taka banArasa hindU vi0 vi0 kA snAtaka chAtra rahA huuN| paM0 jI kI saumya chavimeM AtmIyatA evaM snehazIlatAkA apUrva sammizraNa parilakSita hotA thaa| darzaka aparicita choTe-bar3e vyaktiko unakI snigdha-dRSTi sahaja hI apanI ora AkRSTa kara letI thii| unake zrI caraNoMmeM maiM apanI vinamra zraddhAMjali prastuta karatA huA apaneko gauravAnvita mAnalA huuN| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha agAdha pANDitya ke dhanI * paM0 ravicandra zAstrI, damoha paNDita mahendrakumArajI nyAyAcArya eka zAnta svabhAvI, nirabhimAnI, udAra hRdaya tathA agAdha pAMDitya ke dhanI the / anUThI pratibhA ke dhanI, prabhAvazAlI vyaktitva sampanna paNDita mahendrakumArajI nyAyAcArya se merA prathama paricaya taba huA thA jaba maiM zrI gaNeza di0 jaina saMskRta vidyAlaya sAgara se prathamAkI parIkSA uttIrNa kara syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI meM adhyayana hetu praviSTa huA thA / paNDitajIne mujhe nyAyadIpikA, prameyaratnamAlA Adi darzana granthoMkA adhyayana karAyA thaa| inakI zikSaNa paddhati atyadhika sarasa evaM sarala thI / darzana evaM nyAya sarIkhe zuSka tathA nIrasa viSayako premapUrvaka ziSyoMke mastiSka meM sthApita kara denekI adbhuta kalA thI unameM / aise agAdha pANDityake dhanI vidvAnkA asamayameM nidhana jaina jagata kI apUraNIya kSati huI hai / unakA abhinandana bahuta pahale ho jAnA cAhie thA / para 'dera Ayat durusta Ayat' kI ukti ko caritArtha karanekA jo upakrama kiyA jA rahA hai vaha zreyaskara hai / unakI smRti meM prakAzita smRti graMthake lie merI zubhakAmanAe~ haiM / bundelabhUmi kA adbhut lAla * DaoN0 kastUracandra 'sumana' zrImahAvIrajI bhArata vasundharAmeM bundela bhUmikA apanA eka vizeSa sthAna rahA hai / dharma aura darzana, kalA aura sthApatya ke kSetra meM isakI Ana, vAna-zAna nirAlI hI hai / isa vasundharA para jo lAla utpanna hue haiM unameM na kevala vIroMne apitu aise zikSA premI sarasvatIputroMne bhI janma liyA hai jinhoMne dharma, darzanake samunnayana meM apanA sampUrNa jIvana lagA diyA / paramapUjya nyAyAcAryaM gaNezaprasAda varNI ( muni gaNezakIrti ) aise hI sAdhu the / unhIMkI preraNA svarUpa aneka vidvAnoMne isa dharatIko gauravAnvita kiyA / saMskRta zikSAke kSetrameM saMskRta sAhityako par3hakara aneka jaina vidvAn hue kintu nyAya-viSayakI ora bahuta kama vidvAnoMkA dhyAna gayA hai| jina gaNamAnya vidvAnoMne nyAyako gale lagAyA unameM sarasvatI - sAdhaka DaoN0 mahendrakumArajI jainakA nAma ullekhanIya hai / Apa pUjya varNIjIke parama anuyAyI rahe / apane adhyayana aura cintanase aise granthoMkA Apane sampAdana aura anuvAda kiyA hai jinapara Aja hameM vizeSa gaurava hai / unakI maulika racanA "jainadarzana" to jainadarzanako jAnane-samajhane ke lie bahuta upayogI grantha hai / bundelabhUmikA yaha lAla Aja bhI jana-janake hRdayameM virAjamAna hai aura rahegA / dhanya hai yaha AtmA / merA use savinaya praNAma hai / zubhakAmanA * DaoN0 kapUracandra jaina, TIkamagar3ha AdaraNIya DaoN0 mahendrakumArajI ne apane alpa jIvanakAlameM aneka granthoMkA sampAdana kara dharma, samAja aura dezakI jo sevA kI hai, vaha cirasmaraNIya rhegii| maiM zrI DaoN0 sAhabake prati apanI zraddhAMjali samarpita karatA hU~ / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNa : AdarAJjali : 33 prakhara cetanA aura lekhanI ke dhanI * DaoN0 phUlacanda jaina premI, vArANasI paM0 mahendrakumAra jIse kabhI milanekA avasara nahIM milA kintu unake bahuAyAmI kRtitvase atyanta prabhAvita huuN| vividha jaina dArzanika granthoMkA jisa taraha vaijJAnika vidhise jo sampAdana kArya unake dvArA kiyA gayA vaha adbhuta hI nahIM apitu bhAratIya vAGmayako unakA bahumalya yogadAna hai| yadyapi A0 prabhAcandra Adike granthoMkA bhI sampAdana kArya paM0 jIne kiyA hai, kintu AcArya akalaMkake granthoMse bhAratIya manISAko unhoMne paricita karAyA vaha apane ApameM abhUtapUrva hI hai| mukhyataH paM0 jIke dvArA sampAdita kRtiyoM aura unake jainadarzana granthako dekha-par3ha kara hI jainetara dArzanikoMne jainadharma-darzanakI mahattA evaM mahAnatAko svIkAra kiyaa| aura isIlie ina granthoMkA vizvavidyAlayIya stara para paThana-pAThana bhI sulabha ho skaa| ve mAtra prAcIna dArzanika granthoMke lekhaka hI nahIM apitu jJAnapITha saMsthA evaM jJAnodaya jaisI patrikAko pratiSThApakoMmeM se eka the| unake dvArA dharmayaga, jJAnodaya tathA anyAnya patra-patrikAoMmeM prakAzita lekhoMke adhyayanase rASTrIya evaM sAmAjika cetanAkA unakA svarUpa bhI sAmane AtA hai| prakhara cetanA aura nirbhIka lekhanIke mAdhyamame paM0 jIne jainadarzanake kSetrameM jaina AcAryoMkI aneka maulika udbhAvanAyeM prastuta kii| yathArthavAdI vivecana aura svAbhAvika UrjAke kAraNa unakI prasiddhi adhika rhii| unake aprakAzita kAryako bhI mujhe dekhanekA avasara milA hai / use prakAzameM lAnA bhI hama sabhIkA dAyitva hai| isa taraha paM0 jIne jainadharma-darzana jagatko jo kucha bhI diyA usakA mUlya A~ka pAnA AsAna nahIM hai| kyoMki itane alpa jIvanameM itanI bar3I sAhityika sAdhanA unakI adbhuta medhA, kSamatA ghotaka hai| aise mahAn vyaktitva aura kRtitvase sampanna manISIko merA zatazaH praNAma / jainadarzana sAhitya ke ananya sevaka * zaziprabhA jaina 'zazAMka" DaoN0 zrI mahendrakumArajI nyAyAcArya udbhaTa vidvAna, apUrva vyAkhyAtA, jainadarzana sAhityake ananya sevaka haiM unakI vicArazailI aura lekhanIkA lohA anakezaH vidvAn mAnate rahe haiM aura mAnate haiN| unakI sampAdita kRtiyoM, sAhityotkarSakA abhinandana karanA stutya hai / 1911 meM zrIyuta javAharalAlajI pitAzrI aura mAtA suMdarabAI khuraIkI punIta ku~khase janmeM DA0 mahendrajI samAjake anamola ratna rahe haiM unase samAja aura dharmake prati gaurava hai| vyaktitva aura svastha nirogI kAyA jIvanakA paramasukha hai aura ise pAyA thA mahendra bhrAtAzrIne / paM0 mahendrakumArajI dvArA labdha pratiSThita saMsthA bhAratIya jJAnapIThakI sthApanAmeM usake sarvAGgINavikAsArtha bahata zrama kiyA tathA usake saMjAne saMvArane, sarvopayogI banAne meM jo mahattvapUrNa yogadAna diyA hai vaha abhinandanIya hai isa saMsthAse prakAzita jJAnodaya patrikAke sampAdanameM jo kartavya dAyitva Apane apane sAhitya darzana premase, pratibhA sampannatAse, zramase, Atmika lagna ekAgratAse darzAyA hai, vaha anukaraNIya hai, stutya hai| __ aise mahAmanISIke prati zraddhA-sumana samarpita karake gauravakA anubhava karatI huuN| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha jinavANI mA~ ke ananya upAsaka * DaoN0 ramezacandra jaina, bijanaura maiMne zraddheya paNDita mahendrakumArajI ke pratyakSa darzana nahIM kiye haiM; kyoMki mere banArasa meM chAtra jIvana pravezase pUrva hI ve divaMgata ho cuke the, kintu usa samaya banArasa meM jainAjaina vidvatmaNDalI jo ki paNDitajIke paricayameM yA sAnnidhyameM Ayo thI, usase maiMne paNDitajI kI prazaMsA khUba sunI hai| unakA guNagAna karate hue loga aghAte nahIM the| jaina, bauddha aura bhAratIya nyAya sAhitya ve talasparzI, marmajJa aura adbhuta vidvAn the / raft ve dIrghajIvI nahIM hue, kintu apane jIvanake alpakAlameM hI siddhivinizcaya, nyAyavinizcaya, tattvArthavArtika, nyAyakumudacandra jaise aneka granthoM ke jo prAmANika saMskaraNa nikAle, ve samAja aura vidvadvargakI amUlya dharohara bana ge| ve advitIya pratibhA ke dhanI aura jinavANI mA~ ke ananya upAsaka the / yadi ve adhika samaya jIvita rahate to mA~ jinavANIkI kitanI amUlya nidhiyoMkA uddhAra karate, isa bAtakI aba kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI hai / unake bAda una jaisA nyAyazAstrakA vidvAn Aja taka utpanna nahIM huA / vidvAnoMko aura samAjako aisI mahAna vibhUti para garva hai / maiM pUjya 'paNDitajI ke prati apane hArdika zraddhA sumana arpita karatA hU~ / asAdhAraNa vyaktitva ke dhanI * DaoN0 kamalezakumAra jaina, vArANasI asAdhAraNa vyaktitva ke dhanI, svanAmadhanya paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya apanI anUThI pratibhA evaM sUjhabUjhake kAraNa na kevala jaina naiyAyikoM meM pratiSThita the, apitu apanI vidvattA evaM sampAdana - kalAke kAraNa prAcyavidyA agragaNya manISiyoMmeM bhI labdhapratiSTha the / unakI lauha lekhanIse prasUta 'jainadarzana' jaisI maulika kRtiyA~ Aja bhI unake guNa-gauravako prakaTa karatI haiM / prAcIna granthoMke sampAdana evaM samIkSA meM unakI gaharI paiTha thI / unake dvArA nirNIta aitihAsika evaM sAMskRtika tathya unakI zodha-khojake jIvanta pratIka haiM / nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jaina apane jIvana ke prArambhameM syAdvAda mahAvidyAlaya kAzI meM nyAyAdhyApaka the / vahA~ jaina nyAyake adhyayana-adhyApana evaM manana- cintana ke kAraNa unakI pratibhA dina-pratidina nikharatI gaI aura pUrvapakSa ke rUpameM Aye huye vibhinna darzanoMke adhyayana-adhyApanase unakI pratibhAmeM cAra cA~da laga gaye / ve samasta bhAratIya darzanoM, vizeSakara jaina aura bauddhadarzanoMke viziSTa jJAtA the| sAtha hI ukta darzanoMkA nirantara AloDana-viloDana karaneke kAraNa ve usImeM raca-paca gaye the / bhAratIya jJAnapITha kAzIkI sthApanA meM unakA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| jahA~ unakI taruNAIkA lAbha bhAratIya jJAnapIThako milA hai, vahIM unake vyaktitvako sajAne-sa~vArane meM bhAratIya jJAnapIThakA bhI mahanIya yogadAna rahA hai / donoMne paraspara eka dUsarekA paryApta lAbha liyA hai / prAcIna granthoMke sampAdanakI dRSTi unheM Adhunika jainadarzanake bhISmapitAmaha padmazrI paM0 sukhalAlajI saMghavIse prApta huI thI, jisakA sadupayoga karate hue unhoMne nyAyakumudacandra evaM prameyakamalamArtaNDa jaise jaina nyAyake durUha granthoMkA sampAdana evaM vivecana kiyA hai / isa durUha kAryake sampAdanameM unakI naisargika pratibhAke pade pade darzana hote haiM / unakA yaha sampAdana kArya Adhunika jainavidyA ke manISiyoMke liye Adarza ke rUpa meM cirakAla taka mArgadarzana karatA rahegA / aise vidvAn ke prati maiM apanI zraddhAJjali samarpita karatA hU~ / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 35 mArgadarzaka dArzanika nyAyAcAryajI * DaoN. nIlama jaina, sahAranapura DaoN0 mahendra kumAra nyAyAcArya una virala sraSTAoMmeM se haiN| jinhoMne apane jIvanakA eka-eka kSaNa sAhityakI sAdhanA aura ArAdhanAmeM vyatIta kiyA / 47 varSIya jIvanakAlameM apanI pratibhA va laganase apane cintanako naye DhaMgase saMskArita kiyaa| svAbhAvika, prabhAvazAlI evaM dvAdazAMga ratnAkarakI atala gaharAiyoMse nyAya, darzana evaM pramANake jo ratna pradAna kie Aja bhI vaha advitIya haiN| DaoN0 mahendrakumArajI kA sAdhanAkAla dezako viSama evaM duHsaMkramita paristhitiyoMke madhya rahA, yaha vaha samaya thA jaba pazcimakI sAmyavAdI avadhAraNAoMne tathA dAsatAkAlakI trAsdiyoMne mAnavakI antarcetanAvyaktivAdI varcasvako sthApita kara rakhA thA, tatkAlIna dezake karNadhAroMne to sAro dharma evaM sAhitya saMracanA eka hI dhArmika avadhAraNA mAnakara cintana prakriyAse pare sarakA dI thI, usa samaya DaoN0 jaina jaise hI adhyavasAyI the jinhoMne sabhI darzanoMko paribhASita karate hue jainadarzanako sarvathA nutana aura maulika pahacAna dekara hindutvase pRthak rakhate hue jainadarzanakI sarala, spaSTa evaM sarvagrAhya vyAkhyA kI, anekAnta, syAdvAda, chaH dravya evaM sAta tattva, nau padArthoM ko 'jainadarzana' pustakameM abhUtapUrva DhaMgase prastuta kiyaa| isa nayI pustakase eka naye yugakA prArambha huaa| kahanA na hogA, yaha eka aisI prathama pustaka thI jisakI bhASAko bunAvaTa evaM zailI kI kasAvaTa tathA viSaya vastukI saTIkatAse koI bhI pAThaka aprabhAvita hue binA nahIM raha sakA / yaha pustaka advitIya hai isameM vaha saba kucha hai jo vartamAna yugake sAmAjika cintanako eka sarvavidha samRddhizAlI uccakoTiko kainavAsa pradAna karatI hai, "vizva zAnti meM jainadharmakA yogadAna" evaM anekAnta syAdvAda jaise lekha nyAya, svatantratA, samAnatA evaM vizva bandhutva sthApita karane meM sakSama hai| jaina sAhityake antaraMga meM vyApaka sarvAMgINa vyavasthAoMke anantara bhI usase svAdhyAyIko socane samajhane aura grahaNa karanekI UrjA zakti nahIM prApta ho sakI, jisa samaya nyAya jaise zuSka evaM nIrasa viSaya para DA0 sAhaba ne lekhanI uThAI thI usa samaya to saMbhavataH kisI ne socA bhI na hogA ki nyAyakA abhilekhake rUpameM sthAyI aura sArvajanIna banAnekI yaha pagaDaMDI rAjamArgameM badala jAegI aura ye grantha aura vAkya prabhusattA meM badala jAyeMge tathA samasta vAGgamayako anuzAsita karanekI bhUmikA bhI nibhAne laga jAyeMge, Aja to unakA sAhitya nyAyAdhIza sarIkhA bana gayA hai| viDambanAkI bAta yaha hai ki prArambha meM ina sAhitya sAdhakoM evaM inakI sAdhanAke prati sammAnakA bhAva prAyaH nyUna hI rahA / canda hI aise vyakti the jo devapUjA kI bhA~ti isa kAryako mahattva dete haiM isI kAraNa aise prayAsake pariNAma itane utsAhavarddhaka nahIM rhe| pratyeka morce para gharase bAhara taka gAIsthika evaM Arthika samasyAoM se jUjhatA vidvAn kitanI sAdhanA kara pAyegA yaha pracchanna nahIM hai| apane jIvanake karukSetrameM aise raNa bAMkure isalie virala rahe haiM / DaoN0 mahendrakumAra dhyeyaniSTha racanAkAra the, jo sAhityako soddezya aura sAmAjika prayojana prerita mAnate the| unako pragatizIlatAke srota bahumukhI the / apane dharmake prati, rASTra ke prati, samAjake prati unakA anavarata lagAva unheM usakI behatarI, sukha, samRddhi abhaya Alokake pratyeka koNako maulika daSTikoNase khIMcatA hai, isIlie nyAyake atirikta jaba bhI Alekha unhoMne likhe haiM jo "jainadarzana' pustakake antameM hai usameM unakI abhivyakti pratyeka ladhukhaNDa Azayako samAjake saMghaTita bahattara Azayase joDatA hai unake AdarzavAda meM varNya viSayakA itanA ghulA-milApana hai jo unakI racanAoMko sarvajana sulabha banAkara saccI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha mAnavIyatA kA saMdeza detA hai, yaha saMdeza hai jIvanakI krAMtimukhI maryAdAkA, Atmotsarga pUrNa niSThAkA aura pIr3ita mAnavatAke prati gaharI karuNAkA / aise sAhityakI racanAkA jo Acarika aura naitika mUlyoM para AdhArita ho, jIvanameM bhI ve nyAyake prati saMgharSarata rahe / durlabha granthoM kA praNayana, bhAratIya jJAnapITha jaisI saMsthAoM kI saMsthApanA unakI jIvanta jIvaTatAkI pratIka haiM / sAhityakA dIpaka prajvalita kara prAcInatama granthoMkA jIrNoddhAra, jJAnodayake mAdhyama se janasAmAnyase unakA paricaya karAnA kucha aise viziSTa yojanAbaddha kAryakrama rahe jo Aja taka bhI utane hI prAMsagika haiM / jaina jAgaraNa ke agradUta banakara DaoN0 mahendrane sacamuca naye yugakA sUtrapAta kiyA / jaina sAhityake madhya stambha DaoN0 mahendrako kRtajJatA pUrvaka smaraNa / hamArI AsthA ke sumeru nyAyAcArya * pratiSThAcArya paM0 vimalakumAra jaina sorayA, TIkamagar3ha pUjya gaNezaprasAdajI varNI mahArAjake bAda nyAya zAstrakA mahAn adhyetA koI vidvAn huA hai to vaha haiM paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya haiM jinhoMne nyAyazAstrakA talasparzI jJAna prApta kara nyAyazAstroMkI bahumukhI TIkA kara apanI zreSTha pratibhAkA paricaya diyA / nyAyazAstra ke adhyayanakA dvAra Apake dvArA anuvAdita granthoMke bAda hI khulA hai nyAyazAstra jaise nIrasa durUha granthoMkI sarasa aura saralatama TIkA kara naI paramparAmeM adhyetAoMko abhiruci denekA prathamataH zreya Apako denekA kAraNa banI hai| jaina saMskRtike abhyutthAnameM pUjya 'varNIjIko dAyAM aura mahendrakumArajI nyAyAcAryajIko bAMyA hAtha kahA jAe to atyukti nahIM hai / / bhAratIya jJAnapITha jaisI unnata Agama prakAzana saMsthAkI saMvRddhi aura varNamAlA gata zreya mahendrakumArajIko hI hai / jainAgamake jo bhI zAstra durUha, dizAmeM parokSavata the / aise mahAn granthoM kI TIkA karanekA prazaMsanIya zreya zrI mahendrakumArajIko hI hai / lokottaratA pradAna karanekA kliSTa athavA paThana-pAThanakI mahAn vidvAnoMkI yaha bhAvanAe~ AdaraNIya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryakI vilakSaNa pratibhA, agAdha pANDitya aura bahumukhI vidvattApUrNa pratibhAkI dyotaka haiM / Apane apane 48 varSIya jIvanakAlameM jitanA lokotara kArya kiyA hai| kaI varSoMmeM anekoM vidvAn aisA kAryakara sakane meM samartha nahIM ho pAte / bIsavIM zatAbdIkA yaha prathama vidvAna hai jinakA abhinandana rASTra starapara sarvaprathama honA cAhiye thA / lekina prasannatA kI bAta hai ki jaina samAjane apane isa mahAn vidvAnkI sammAna smRtime isa granthakA prakAzana kara kRtajJatAkA a car3hAyA hai / zat zat namana * DaoN0 rAjamati divAkara, sAgara pratibhA navanavonmeSa zAlinI hotI hai jo samayake pAra mApa letI hai apane yaza ko; aise hI yaza:kAya nyAyatIrthaM, nyAya divAkara, nyAyAcArya mahendrakumArajI apanI viziSTa pratibhAke dhanI the jinhoMne 48 varSa jainadharma evaM darzanakI vaijJAnika dRSTi kama Ayu meM apane samayase kaI gunA AgekI jamIM pAra kara lI thI / ko sahajatA aura sarala DhaMgase sampUrNa mAnava samAjake bIca prastuta kAryaM hai / karanA apane ApameM bahuta ullekhanIya nizcaya hI pro0 DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya apane pradeyase jainadharma evaM darzanake asAdhAraNa hastAkSara haiN| aise jainadarzanake apUrvaM jJAtAko merA zat zat namana / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 37 nyAya-zAstra ke udIyamAna nakSatra * paM0 kamalakumAra zAstrI, TIkamagar3ha merI jIvana kalIne jaba A~kheM hI nahIM kholo thIM usake pUrva hI DaoN0 mahendrakumArajI apanA prakAza samasta jaina jagatameM phailA cuke the| maiMne to unake darzana eka do bAra hI kara pAye haiM una dinoM meM par3ha rahA thA aura DaoN0 sA0 aneka saMsthAoM meM kArya karate hue prakAzamAna nakSatra kI taraha camaka rahe the ki acAnaka rAhane unheM asamayameM hI grasa liyaa| una dinoM DaoN0 sA ke dvArA nyAya viSaya para khojapUrNa lekha logoMko vismayameM DAla dete the| lambA kada, bharA huA gaThIlA vadana, gola cehare para camakatA huA oja, sapheda khAdIkA kurtA aura caur3I paTTIkI TopI sahaja hI paM0 jIke vyaktitvako zAlInatA pradAna kara rahe the| maiMne eka do bAra hI darzana kie hoMge kintu Aja bhI ApakA ceharA hRdayameM aMkita hai / eka bAra unhoMne siddhoMke kevalajJAnakI eka naI carcA vidvAnoM ke samakSa rkhii| mujhe jahA~ taka yAda hai vaha kAphI carcAkA viSaya banI thii| unakA kahanA thA ki kevalajJAnI kevala apanI AtmAko hI jAnatA hai aura dekhatA hai use saMsArake padArthose kyA matalaba hai| AtmAkA lakSaNa upayogamayo hai aura unakA upayoga AtmarUpa hI rahatA hai| kyA batAU~ agara kucha dinoM aura saMsArameM rahate to nyAya-zAstra evaM samAjakA kAphI jJAna vikAsonmukha ho sakatA thaa| maiM unake prati apanI zraddhAJjali samarpita karatA hai| zubhakAmanA * paM0 nanhelAla jaina, eraurA akalaMkake sadRza vartamAnameM zraddheya DaoN0 mahendrakumArajI jaina praur3ha vidvAnoM meM prathama the / bauddha darzana-jaina nyAyake jJAtAke rUpameM DaoN0 sAhabake sadRza jJAnI vidvAnoMkI jarUrata hai tAki deza samAjako lAbhAnvita kara sakeM / merA unheM zat zat namana hai / zubhakAmanA * paM0 lakSmaNaprasAda zAstrI, maDAvarA sarasvatIputra DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya apane viSayake advitIya vidvAn the / unhoMne akalaMkadevake granthoMkA sampAdana kara mahattvapUrNa kArya kiyA hai| Apa svabhAvataH zAnta, sarala, mRdubhASI aura ucca vicAroMke dhanI the| smRti grantha prakAzanake prakuzalake avasara merI zraddhAMjali unheM samarpita hai| zraddhAJjali * sa0 si0 paM0 ratanacanda jaina zAstrI bAmaurakalA nyAyAcArya DaoN0 mahendrakumArajI vidyAlaya bInAmeM mere sahapAThI rahe haiN| unakA mere Upara apAra prema thA / Atmapriya maitrI bhulAI nahIM jA sktii| unhoMne samAjako jo diyA vaha vismaraNIya nahIM hai / unake sammAnameM prakAzita smRti graMtha amara kIrtimAna sthApita karatA rhegaa| merI zraddhAJjali prastuta hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti-grantha syAdvAda-zAsana ke sajaga- Adarza praharI * zrI abhinaMdana kumAra divAkara eDavokeTa, sivanI naya vidhAke apratima manISI niSNAta vidvAn DaoN0 paMDita mahendrakumArajI nyAyAcAryane pramANa- naya saMbaMdhI jinAgamake mahAn upakArI saMrakSaka nyAyavettA AcArya bhaTTAkalaMka, AcArya umAsvAmI Adi AcAryoMke kliSTa graMthoMkA saMpAdana sarala, subodha, hRdayagrAhI bhASA zailI meM kara samAjakA mahAn upakAra kiyA hai / paMDitajI kI " jainadarzana" kRti atyaMta sAmayika mahatvapUrNa hai / ise paMDitajI kI " kAlajayI kRti" kahanA atizayokti nahIM hai / jainadarzana ke vividha pakSoMkA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka vizleSaNa isameM saMbaddha hai, samAjakI ekAMtavAda se grasita kaI kathita vidvAnoM dvArA apane kSudra svArthIke vazIbhUta hone athavA alpajJatAke kAraNa kramabaddha paryAya, nimitta upAdAna, vyavahAra - nizcayanaya sadRza Adi bahucarcita viSayoM para, jo digbhramita kiyA gayA hai evaM kiyA jA rahA hai, usakA nirAkaraNa paMDitajI ne jo isa grantha meM kiyA hai vaha mumukSuoM dvArA vizeSarUpa se paThanIya hai| paM0 jI dvArA vizleSaNa ajJAna timirAMdhoMke liye jJAnAMjanazalAkA ke rUpa hai / smRti graMthakA prakAzana stutya ho / kintu kisI bhI mahApuruSakA sammAna, mAtra usakI maukhika prazaMsA nahIM / paMDitajI dvArA sRjita sAhitya jinAgamake adhyavasAyiyoM ke liye mArgadarzaka hai / nayoMkA jJAna arjita karaneke abhilASI mumukSa yugoM-yugoM taka unakI racanAoM se lAbhAnvita hoNge| jinAgama meM virodhAbhAsakA kicit sthAna nahIM / nayavidhAke jJAnAbhAvake kAraNa anekAMtadRSTiko ojhala kara ekAMta rUpa meM AcAryoMkI vANIko prastuta karanA jinavANIkI avamAnanA hai evaM sva-para-hita ghAtaka hai, isa tathyako pavitra buddhise hRdayaMgama kara tadanusAra AcaraNa karanA paMDitajI ke prati saccI zraddhAMjali hogI / dekhA to nahIM, para dekha rahA hU~ unako * zrI pavanakumAra zAstrI, dIvAna, morenA Aja se lagabhaga 8 varSa pUrva jaba mere gRhanagara lalitapurameM pU0 kSullaka zrI 105 guNasAgarajI mahArAja ( samprati upAdhyAyazrI 108 jJAnasAgarajI ) kI preraNA evaM unake hI sAnidhya meM sarvaprathama " jaina nyAya vidyA vAcanA samAroha" kA Ayojana kiyA gayA thA udghATana satra kI velAmeM jaba prathama bAra paM0 darabArIlAlajI koThiyAke dvArA nyAyAcAryoMkI zrRMkhalAmeM nyAyAcArya zrI DaoN0 mahendrakumArajI kA nAma sunA to kucha nayApana sA pratIta huA, unake alAvA bhI anya vayovRddha vidvAnoMse bhI jaba zrI nyAyAcArya jIke saMsmaraNa sune to sahaja hI eka prabalecchA hotI ki kAza yadi Aja unase pratyakSa bheMTa kara pAtA to dhanya ho jAtA, lekina Aja smRti granthako isa maMgalabelAmeM unake pholDarapara prakAzita citrako prathama bAra dekhakara evaM unakI alpakAlIna sazakta zrutasevA rUpa vyaktitvako dekhakara yahI lagatA hai ki vaha hamase dUra nahIM, hamAre samakSa hI haiM / prativarSa eka yA do parIkSA uttIrNa karanevAlA viziSTa jJAnAvaraNa kSayopazama vAlA hI hotA hai / nyAya jaise jaTila viSayameM itanI dakSatA prApti sahaja saMbhava nahIM hai / parantu alpAyu honese zrutasevAmeM saMlagna rahate huye jinakA jIvana samarpita ho gayA ho, unake bAremeM apanI vinamra kusumAMjali arpita karate hue yaha kahanA galata nahIM hogA, ki unheM dekhA to nahIM, ( carma cakSuoMse ) para dekha rahA hU~ unako ( cintana cakSuoMse ) / smRti granthakI isa maMgalabelA meM punazca zata-zata namana / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNa : AdarAJjali : 39 anokhA vyaktitva * DaoN. RSabhacandra jaina phaujadAra, vaizAlI paNDita mahendrakumAra nyAyAcAryake viSayameM kucha bhI likhanA sUryako dIpaka dikhAnA hai / mujhe unake darzanakA bhI maukA nahIM milA, kyoMki mere janmake pUrva hI unakA dehAvamAna ho cukA thaa| phira bhI zraddheya bAbUlAlajI phAgullake snehila anurodhako svIkArate hue do zabda likhanekA sAhasa kara rahA huuN| sarvaprathama merA usa jinavANI sevaka sarasvatI putrake caraNoMmeM zata-zata namana / paNDita mahendra kumArajI bacapanase hI pratibhA sampanna the / adhyayanake uparAnta jaba ve kAryakSetrameM utare to unheM paM0 kailAzacandra zAstrIkA sAnnidhya milA / pazcAt ve paM0 nAthUrAma premI aura paM0 sukhalAla saMghavI jaise prakANDa vidvAnoMke samparka meM aaye| anantara paraspara AdAna-pradAna evaM sahayogase ApakI pratibhAko pallavita-puSpita honekA bharapUra avasara milA / nyAyAcAryajIko uccatara adhyayana-anusandhAnakI vizeSa preraNA paM0 nAthUrAma premose prApta huii| paM0 sukhalAlajI kI prajJAdRSTise prerita hokara ve sAhitya sAdhanA evaM adhyayana-anusandhAnameM AkaNTha DUba gye| unhoMne aneka durUha granthoMkA sampAdana karake jainadArzanika sAhityakI zrIvRddhi kI tathA bhaviSyake anusandhAtAoMko eka nayI daSTi pradAna kii| yaha vizeSa rUpase ullekhanIya hai / nyAyAcAryajI ne eka-eka granthake TippaNa taiyAra karane meM zatAdhika granthoMkA adhyayana-manana kiyaa| taba kahIM tulanAtmaka TippaNa yA anya TippaNiyA~ taiyAra ho pAyIM / unhoMne dArzanika granthoMke sampAdanameM samAlocanAtmaka paddhati kA prAyaH pahalI bAra prayoga kiyA, jo pazcAtvartI vidvAnoMke lie mArgadarzaka banA / unhoMne kaI granthoMkA to malapATha bho TIkAoMse saMjokara taiyAra kiyaa| sampAdana kAryako pUrNataH pradAna karane hetu paM0 jI ko anekoM yAtrAe~ karanI par3I tathA mahInoM bAhara rahanA par3A / unakI pratibhA lagana aura kArya karanekI kSamatA uttaravartI vidvAnoM ke lie niHsandeha preraNAspada hai| unheM zata-zata namana / paMDitajI dvArA sampAdita granthoMkI prastAvanAe~ zodhake kSetrameM vizeSa mahatvapUrNa haiM / paNDitajI svataMtra ciMtaka the * zrI jamanAlAla jaina, sAranAtha sva. paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryase merA pahalA paricaya san 1950 meM huA aura phira to banArasameM unase aneka bAra milane kA avasara milA / maiM unase bahuta prabhAvita rhaa| eka dina patA nahIM kisI maDameM paMDitajIne mujhase kahA ki 'tuma to sarvodayI bana gaye, apane beTeko sarvodayI mata banA denA !' maiM vicArameM par3a gayA ! Akhira yaha bAta unhoMne kyoM kahI? kauna-sI kasamasAhaTa hai isake pIche ? kyA paMDitake putrako paMDita nahIM bananA cAhie? phira dArzanika praNAliyA~ kyA kahatI hai ? kauna kisakA nirmANa karatA hai ? kyA sabhI loga apanI apanI niyati, karmaphala bhoga, bhAgya yA saMskAra saMprabhAvita hokara vibhinna rAstoM para nahIM cala par3ate haiM ? paMDitakA beTA iMjIniyara bana jAtA hai, zarAbIkA beTA saMta bana jAtA hai| pArivArika, sAmAjika evaM sAMskArika, zaikSaNika paristhitiyA~ AdamIko kahIMkA kahIM pahu~cA detI haiM ! lekina paMDita mahendrakumArajIke kahane kA tAtparya zAyada yaha thA ki kisIko bhI apanI santAnako abhAva pUrNa jIvanakI ora nahIM dhakela denA cAhie / unakA apanA anubhava bhI zAyada prAraMbhika dinoMkA yahI rahA hogA ki samAjameM bar3e se bar3e vidvAnkA bhI koI Adara-sammAna nahIM hotaa| samAja paMDita vargase jJAnadAnakI, jJAna carcA kI apekSAe~ to rakhatA hai, para Arthika dRSTise unheM apanA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha cAkara hI samajhatA rahatA hai ! satya jJAna aura vyavahAra-kuzalatAkA yaha antarvirodha jagaha-jagaha, bAra-bAra dekhA gayA hai| Aja bhI khulI A~khoM dekhA jA sakatA hai ! paMDitajIne apane jIvana meM vipula sAhitya-sAdhanA kI / yaha sAdhanA pahAr3a khodane jaisI kaThina rahI hai| isIke kAraNa zAyada unheM brena-hemareja ho gayA aura ve acAnaka chIna liye gaye / unake jAnese na kevala vArANasI kI apUrva kSati huI, balki sampUrNa bhArata varSake jaina samAjako kSati huI hai aura svataMtra citaMna tathA nirbhIka vicAradhArAke eka prakAMDa manISI kI pAvana dhArA hI sUkha gayI! lagabhaga 35 varSa bAda unakI smRti meM kucha bhAvanA pradhAna snehIjana smRti graMthakA prakAzana karake vinayAMjali arpaNa kara rahe hai-yaha zubha hai ! AzA hai hamArI nayI taruNa pIr3hI DAkTara mahendrakumArajI ke prazasta kiye gaye svataMtra manISAke patha para apanI pratibhA kA Aloka phailAne meM samartha hoNge| jainadarzana ke Adhunika meru * DaoN0 surezacandra jaina, vArANasI pUjya santa zrI gaNezaprasAdajI varNIke satprayatnoMse jJAnadvIpakI zRMkhalAmeM DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya ke yogadAnako jaina dArzanika kSetrameM mahAn tAkika bhaTTAkalaMkadevase kisI dRSTise nyUna nahIM kahA jA sakatA, kyoMki unake jaina nyAyake gUr3ha rahasyoMkA sampAdana evaM pAdaTippaNake mAdhyamase jisa rUpameM alpatama samayameM vyAkhyAyita kiyA hai, vaha stutya, spRhanIya aura anukaraNIya hai|| yadyapi vidyamAna yuvA pIr3ho unake sAkSAt sAnidhyase vaMcita rahI hai, tathApi unakI kRtiyA~, unakI gahana cintana paddhati, gaveSaNAparaka vidhA evaM sampAdanakI nayI dizAkA sahaja bodha karAtI haiM / aise manISI anyatama dArzanika meruke prati apanI hArdika vinayAMjali arpita karatA hU~ ! DaoN. koThiyA jI se jo sunA; jo gunA * prAcArya nihAlacaMda jaina, bInA DaoN. paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya apane yugake nyAya-vAGgamayake eka kAlajayI hastAkSara jinheM buddhikA varadAna mA~ ( zrImatI ) sundarabAI jI se milA thA / bundelakhaNDa khuraI (sAgara) kI mATImeM kevala zreSTha guNavattAkA gehU~ hI nahIM upajAyA, balki jJAnakI phasaloMko bhI upajAyA hai| kharaIko aise sarasvatIke varadaputrako rUpAyita karanekA saubhAgya milA jinhoMne nyAyazAstrake kliSTase kliSTa granthoMkA jaina sAhityako apane akSaya avadAna dvArA samRddha kiyA / bIsavIM zatAbdIke jaina-vidvAnoM/paNDitoMkI sUcI taiyAra kI jAve, to usa sUcIke adhikatara pannoMmeM bundelakhaNDakA gaurava yazogAna aMkita hogaa| DaoN0 darabArIlAla koThiyA-nyAyAcArya unake samakAlIna paNDita Aja vidyamAna haiM, jinake pAsa baiThakara ina paMktiyoMke lekhakane DaoN0 paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryakI asAdhAraNa buddhi aura jJAna-pratibhAke aneka kisse/saMsmaraNa sune aura anubhava kiyA ki aise yazasvI vyaktitva-jaina samAjako, sarasvatIkI vizeSa anukampAse hI sulabha hote haiM / "jananI janmabhUmizca srvagAdapi garIyasI" kI bhAvanAse anuprANita hokara apanI janmabhUmi bundelakhaNDakI mATIkA alpAMza RNa cukAneke lie paNDita mahendrakumArajIne apanI sevAkA zrIgaNeza-khuraIke jaina Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / saMsmaraNa : AdarAJjali : 41 vidyAlaya se kiyaa| lekina saritA bhalA sarovara kI sImAoM meM ba~dhakara kaise raha sakatI hai / astu / 1930 meM ve " syAdvAda - mahAvidyAlaya" vArANasI meM adhyApana hetu cale ge| banArasa ke kaMkara kaMkarameM vyApta zaMkarakA yaha varadAna hai ki jo bhI zikSArthI 'jJAna' ko jIvana-sAdhanAkA lakSya banA kara vahA~ jAtA hai, vaha udbhaTa vidvAn banakara sampUrNa deza meM vikhyAta ho jAtA hai| aisA hI varadAna DaoN0 mahendrakumArajI ko prApta huA / Aja DaoN0 mahendrakumArajI kA bhautika zarIra hamAre bIca vidyamAna nahIM hai, parantu nyAyazAstra ke granthoMke kuzala sampAdana va unakI vistRta prastAvanAoMke rUpameM ApakA jJAna va yaza zarIra Aja bhI avidyamAna hai / aisI mahAn praNamya AtmAko ye kucha paMktiyA~- pUjAko thAlameM akSata ( cAvala ) ke kucha dhavala-kaNa hI haiM jinheM samarpita kara usa prajJA puruSako lekhakakA vinamra praNAma hai / mere vidyA-guru * paM amRtalAla jaina zAstrI, vArANasI maiM svayaM ko isa dRSTi se saubhAgyazAlI samajhatA hU~ ki syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlaya kAzI meM rahakara maiMne parama zraddhaya DaoN0 paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAya se jainadarzana kA AcArya antima khaNDa taka adhyayana kiyA thA / Apa kevala jaina aura jainetara darzanoM ke hI manISI vidvAn nahIM the pratyuta siddhAnta aura sAhitya ke bhI praur3ha vidvAn the / pUjya paM0 gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcAryaMne Apake sahayoga se gommaTasAra karmakANDakA atha se iti taka pArAyaNa kiyA thaa| maiMne dArzanika granthoMke atirikta yazastilakacampU uttarArdhake durUha padyoMkA Apase adhyayana kiyA thA / Apane adhyayana kAlameM ghora parizrama kiyA thaa| phalata: digambara evaM zvetAmbara jaina grantha Apako prAyaH kaNThastha the / prameyakamalamArtaNDa aura aSTasahasrI jaise grantha hama chAtroMke sAmane rahate the aura Apa gaddI para baiThe-baiThe kisI bhI paMktiko jarA sA dekhakara AgekI paMktiyA~ svayaM bolate jAte the aura phira unakA vistRta vivecana bhI karate jAte the / digambara granthoMkI bhA~ti zvetAmbara granthoMkA bhI Apane gahana adhyayana kiyA thA / parIkSAke dinoMmeM jaba maiM parIkSya granthako lekara Apake pAsa pahu~catA thA to Apa grantha kholakara pratyeka pRSTha kI zaMkAoM aura unake samAdhAna spaSTa batA diyA karate the aura lagabhaga eka ghaMTe meM sampUrNa granthakI sAragarbhita bAteM hameM spaSTa ho jAtI thIM / jaina aura jainetara darzanoMke atirikta bauddhadarzanakA bhI ApakA gahana adhyayana thA / kAzI hindu vizvavidyAlaya ke saMskRta kaoNlejameM Apa bauddhadarzana hI par3hAte the / samaya-samaya para aneka bauddha bhikSu Apake pAsa bauddha darzanake granthoMke adhyayana hetu AyA karate the| maiMne bauddha bhikSuoMko pramANavArtika Adi graMthoMkA Apase adhyayana karate dekhA hai / aise pratibhAzAlI vidvAn ko merA zatazaH namana / vidvAneva vijAnAti vidvajjanaparizramam * DaoN0 kamalezakumAra jaina 'caudharI' vArANasI apraila 1994 ke prArambhameM bI0 ela0 iMsTITyUTa oNpha iNDAlaoNjI, dillImeM zodha-adhyetAke pada para niyukta huA / aura 'jaina saMskRta TIkAoMmeM uddharaNa' viSayaka projekTameM kArya karanA zuru kiyA to 1-6 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha paM0 mahendrakumArajI dvArA sampAdita anuvAdita (mUla) aura svataMtra rUpa se likhI gayI unakI prAyaH sabhI kRtiyoMko atyadhika najadIka se dekhane-par3hane kA maukA milaa| isa prasaMga meM unake dvArA sampAdita lagabhaga sabhI mUlagranthoMkA eka-eka pannA palaTA hai aura kabhI-kabhI paMkti paMktiko dekhA hai, par3hA hai / usa sabako dekhakara - anubhava kara dA~toM tale u~galI dabAnI par3atI hai / unakI sampAdana paddhati AdhunikatAke sAtha prAcInatAko bhI sAtha meM lie hai, jo ki apane ApameM anUThI evaM bejor3a hai / jaina aura jainetara ( vaidika, bauddha, sAMkhya, yogAdi ) zAstrIya sandarbhoM prasaMgoMkI unako jo smRti, upasthiti aura jAnakArI rahI hai, usase paMDitajI kI janmajAta pratibhA, athaka adhyavasAya, stutya smaraNazIlatA, agAdha vidvattA aura prakhara dArzanikatAkA sahaja patA calatA hai / Adhunika sampAdanapaddhati aura tulanAtmaka adhyayanakI dRSTikA paMDitajIne yathAsambhava bakhUbI upayoga kiyA hai / paM0 mahendrakumAra jIkI uparyukta vidvattA, pratibhA, adhyayana-adhyApana kSamatA, smaraNazIlatA, athaka adhyavasAya Adiko dekhakara maiM unheM mahAn dArzanika Adya zaMkarAcArya ke naz2adIka dekhatA hU~ / pro0 mahendrakumAra jIne alpa AyumeM hI jo-jo kArya kara diye, ve kArya zAyada aneka vidvAnoMkI TImase bhI saMbhava na ho paate| unake dvArA likhI gayI granthoMkI tulanAtmaka samIkSAtmaka eka-eka prastAvanA alaga-alaga pI-eca0 DI0 kI upAdhi kI yogyatA aura samakakSatA rakhatI haiM / yaha unakA kRtitva hI hai jo paNDitajIkI amara gAthA gAtA rahegA / unhoMne bhAratIya darzana vizeSataH jainadarzanakI jo sevA kI hai, vaha asAdhAraNa evaM AzcaryaM paidA karanevAlA hai / jaina-dharma-darzana ke prAcIna kliSTa, durUha, mahanIya evaM vizAla darzanaparaka zAstroMkA unhoMne jo asAdhAraNa yogyatA- vidvattA aura kaThina parizramase sampAdanAdi - anuvAdAdi kArya kiyA hai, tulanAtmaka tathA cintanapUrNa prastAvanAe~ likhIM haiM vaha zAyada paMDita mahendrakumAra nyAyAcArya ke hI vazakI bAta rahI hai / isa mahAn vidvAn, dArzanika aura lekhaka ke prati maiM apanI hArdika zraddhAJjali samarpita karate hue gaurava kA anubhava karatA hU~ / gambhIra adhyetA AyurvedAcArya bhaiyA zAstrI, zivapurI evaM samasta zAstrI parivAra . jaina siddhAnta evaM nyAyadarzanake ciMtana mananazIla gambhIra adhyetA samasta jJAna ke bhaNDAra varNIjIke pazcAt sarvaprathama nyAyAcArya bananevAle DaoN0 mahendrakumArajI kI sevAe~ cirasmaraNIya rheNgii| prAyaH acchI vastukA saMyoga thor3e hI dina rahatA hai, paM0 jIse bar3I bhArI AzAyeM thIM ki DaoN0 sA0 jainadharmakA pracAraprasAra bar3I druta gatise kareMge kintu asamayameM hI hamAre bIcase uTha gaye / itane alpasamaya meM jo bhI paM0 jI0ne kiyA vaha thor3A nahIM hai, unake dvArA sampAdita, anUdita dArzanika grantha, TIkA grantha, maulika racanAe~ AgAmI pIr3hIke zodhArthI vidvAnoMko jJAnArAdhana karAneke mArgadarzana dekara paryApta sahAyaka hoMge / smRti grantha dvArA diyA gayA sammAna cirasmaraNIya rahegA, hama sabhI zAstrI parivAra jana unake prati kRtajJatA prastuta karate hue apane ananta zraddhA sumana samarpaNa karate haiM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNa : AdarAJjali : 43 bacapana kI kucha yAdeM * sau0 AbhA bhAratI, damoha ( suputrI sva. paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya ) kyA bhUlU kyA yAda karU~, kyA likhU kyA nA likhU, kA yahAM savAla hI nhiiN| yAda hI hai canda bAteM, canda ghaTanAe~, aura kucha lamhoM kA lar3akapana / maiM mAtra pAMca varSa kI thI jaba mere pitAjI nahIM rahe the| pitAjIko hama saba dAdA kahate the / do varSa kI thI tabhI mAM svarga sidhAra gayI thiiN| mAnasa paTalapara AtI hai eka tasvIra hara rAta dAdAke sInese bandara samAna cipaka kara sonekI / caukIdArakI AvAja 'jAgate raho' sunakara aura saTa jAne ko| bar3I bhayAvaha AvAja lagatI thI vaha / / eka dUsarI tasvIra ubharatI hai dAdAse eka pala kI asahanIya judAIse sambandhita / alagAvake bhayase lambA-lambA skUlase gola maarnaa| bhAI-bahanoMke ulAhanepara, ki aba tumhArA nAma skUlase kaTane vAlA hai, skUla jAnA aura AdhI chaTImeM bhAga AnA / gharapara dAdAko na pAkara ronaa-cillaanaa| milanepara panaH godameM savAra ho jAnA / hA~, eka bAta aura yAda AtI hai, skUla jAte samaya hama sabako ikannI ( eka AnA) milA karatI thI, usake bAvajUda nahIM jAnA to nahIM jaanaa| isI kAraNa pahalImeM eka sAla phela ho gayI maiM / eka bAra apanI ekannI mahameM dabAe masta sophe para letI thI maiM / ekannI gale meM phaMsate hae peTameM saraka gayI / gharameM becArI bar3hI dAdI! akelI kyA karatI / kAlejase pitAjI ghara Aye aura sAIkila para baiThA DAkTarake pAsa le gye| pahalI bAra eksare-kakSa dekhA aura merA eksare huA / salAha dI gayI cikane padArtha haluA, kelA Adi khilAne kii| roja subahase haluA milane lgaa| maiM sabase kahatI tuma bhI ekannI guTaka jAo haluA khAneko milegaa| yaha sunakara bhAI-bahana cir3hAte, para dAdA haMsa dete the| eka anya tasvora mAM ke abhAva meM pitA hI hama cAroM bhAI-bahanoMko bhorase nahalA-dhulA taiyAra kara dete the / skUla jAneke vakta maiM hamezAkI taraha rote-cillAte na jAnekI jiddapara ar3I thii| itane meM pahalI aura antima bAra tar3Akase sainDila pahanAte-pahanAte eka cAMTA gAla para dAdAne jar3a diyaa| mejapara baiThe-baiThe hI mere kapar3e gIle ho gye| pitAjI asoma duHkhameM Daba gaye / maiM nA jAne kaba taka rotI rahI, yAda hI nhiiN| phira Aye ve dina, jinakI bhayAnakatA patA nahIM thI taba / para Aja taka prabhAvita karatI rhii| kAla ma~DarA rahA thA Asa-pAsa / pitAkA bA~yA sampUrNa aMga lakavA grasta ho gayA thaa| na bola sakate the, na cala phira aura na hI hila-Dula sakate the| bistarapara leTe, nAkameM nalI lagI thii| maiM pAMca sAla kI thI taba / A~ganameM khelane meM masta / pitAne izArese pAsa bulvaayaa| dA~yA hAtha sirapara pheraa| unake gAloM para AMsU kI kucha bUMde Dhulaka par3I / yahI hai vaha jIvita aMtima dRzya merI tijorI meM / pUMjI bana baiThA hai / sirapara unakA vaha dAMyA hAtha Aja taka banA hai| phira yAda AtA hai do-cAra dina bAda hA-hAkAra karatI behisAba bhIr3a / kAzI hindU vizvavidyAlayakA vizAla ghara choTA par3a gayA thaa| sAmane DAkTara rAjabalI pANDe rahate the| jo bAdameM jabalapura vizvavidyAlayake kulapati hue| unhoMne hI saba baccoMko apane ghara bulavA liyA thaa| arthIkA dRzya bhI hameM nahIM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha dikhAyA gayA / zAyada isIlie maiM Aja taka apane dAdAko khojato rhii| samajha hI nahIM sakI ki ve aba isa lokameM nahIM rahe / ve mujhe kabhI chor3a sakate haiM yaha bAta mere lie kalpanAtIta thii| ve mere aura maiM unakI thii| hoza saMbhAlanepara jahA~-tahA~, jAne-anajAne vidvAnoMse pUchatI rahI ki Apa mere pitA paM0 mahendrakumAra jainako jAnate haiN| uttara milatA hA~ kauna nahIM jaantaa| para koI nahIM batAtA kahA~ haiM ve / saba kahate, ve prakANDa paNDita the, unake lekhana, udAratA, vAtsalya ko bAta jarUra batAte / aura batA bhI kyA sakate the| kAlacakra Age bar3hatA gyaa| pitAkA vahI dA~yA hAtha, varadahasta bana hama saba abodha bhAI-bahanoMpara ArzIvAdakI adRzya barasAta karatA rhaa| pitA-pradatta sAragarbhita nAmoMke sAtha hama ghanaghora abhAvameM bar3e hue| bar3I do bahaneM maNiprabhA aura prabhAdevIke vivAha dAdA hI ne sampanna kara diye the / bar3e bhAI padama aura aravinda jo usa samaya mAtra 16 varSa aura 9 varSake the, Aja apane-apane kSetrake pratiSThita injIniyara haiN| taba mAtra 7 varSakI bahana AzA Aja prasiddha strI-roga-vizeSajJa haiM / lagatA hai pitAko patA thA ki AzA hI unake jIvanakI AzA bnegii| tabhI to usIke nimitta smRti-granthakA yaha durUha, mahAna kArya Arambha huA aura saphalatApUrvaka sampanna huA jA rahA hai / mahArAja zrI jJAna-sAgarajI kI preraNA raMga laayii| pitAjI kI mRtyu ke lagabhaga sAr3he tIna dazaka bAda yaha svapnila AzA sAkAra ho rahI hai| isa apUrva kArya meM AzAko pati abhayajI kA abhayadAna milA aura mujhe apane pati saMtoSajI dvArA sNtoss| madhyapradezake AdivAsI jile saragujAse zurU huI zuruAta samApta ho rahI hai / sAtha hI pitAko DhUDhanekI hamArI anavarata khoja bhI Aja hama saba bhAI-bahanoMko sabake sahayogase hamAre dAdA mila gye| nyAyazAstra ke talasparzI jJAtA * zrI bAbUlAla jaina phAgulla, vArANasI maI sana 1949 ko bhAratIya jJAnapIThake prAMgaNameM zraddheya paM0 mahendrakumArajIse jo AtmIyatA milI thI vaha Aja bhI tAjI hai| unakA asoma prema hameM jJAnapIThake kAryakartA hone ke nAte aisA milA thA ki use bhulAyA nahIM jA sakatA / ve advitIya pratibhAke dhanI the / agAdha pANDitya pUrNa pratibhA unheM virAsatameM milI thI / nyAyazAstrakA talasparzI jJAna itanA vizAla thA ki usakI tulanA nahIM kI jA sakatI / unakI lauha lekhanIse jina graMthoMkA sampAdana huA hai vaha unakI pratibhA, adhyavasAya, lagana aura karmaThatAkA paricAyaka hai / sahaja rUpameM bar3ose bar3I gutthIko sulajhAneko unakI tIkSNabuddhikA kAma thA / bar3e-bar3e vidvAn unake sAmane natamastaka ho jAte the / unakA maulika cintana advitIya thaa| bhAratIya jJAnapIThako pratiSThA bar3hAne tathA use samunnata banAneke liye mahattvapUrNa yogadAna rahA hai aura antima samaya taka ve usake prati samarpita bane rhe| aise mahAmanISIke prati apane zraddhAsumana samarpita karate hue gauravakA anubhava kara rahA huuN| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-patrAJjali * zrI lakSmIcandra jaina, dillI snehI bhAI, kaisI viDambanA hai ki jo patra Apa kabhI mere viSayameM likhate, vaisA patra Apako smRtimeM maiM likhaneke lie raha gayA huuN| Apa thor3I AyumeM hI itanA kucha kara gaye / vAgdevIke yazasvI eka putrake rUpameM unakI vedI para itane surabhita cira-amlAna kamalapuja car3hA gaye ki pIr3hiyAM unakI suvAsase mA~ke mandirako mahakatA pAkara apanI sA~sa-sA~sako dhanya kara leNgii| yaha jo smRti grantha phAgullajIne mere variSTha snehI mitroMke sahayogase prastuta kiyA hai vaha Adyanta Apake Agamika aura sAhityika avadAnakI gAthAse bharA-pUrA hai| isa sambandha meM maiM aba kyA khaiN| bhAratIya jJAnapIThake mAdhyamase, usake bahavidha kAryakalApake mAdhyamase aura samAjake aneka aneka sAMskRtika AyojanoMse hama donoM bhAgIdAra rahe aura vikAsake ve AhalAdakArI kSaNa-varSa kartavya-niSThAke Atma-toSase paritapta bitAye-aise gurujanoM aura bandhuoMke bIca jo yugake lAkA paruSa the-prAtaH smaraNIya varNIjIne apane pAvana prayatnase jisa kalpavakSako sthApita kiyaa| usakI zAkhAoM-prazAkhAoMne, paritapta hRdayoMko jJAnakI chAyA aura vidyAke vikAsake Azraya-sthala pradAna kara die| priya bhAI mahendrajI, Apane pUjya varNo jIke jyoti kalazake jalase aneka saMsthAoMko sIMcA aura Alokase udbhAsita kiyA / kaise saubhAgyake ve dina the jaba DAkTara hIrAlAlajI, DA0 AdinAtha neminAtha upAdhye, siddhAntAcArya paMDita phUlacandajI, siddhAntAcArya paM0 kailAzacandajI Adike sAtha hama donoM baiThakara na kevala unhIM vidvAnoMse mArgadarzana prApta karate the, apitu unake snehase Azvasta hokara unake sAtha vicAra-vinimaya karate the, tathA nIti-nirdhAraNameM sahayogI banate the, hama donoM kitanI-kitanI bAra mAnanIya sAhU zAntiprasAdajIke adbhut guNoMse prabhAvita hokara nayI-nayI yojanAyeM banAyA karate the aura zrImatI ramA jaina bhAratIya jJAnapIThakI sahRdayA adhyakSAke tatvAvadhAnameM kaThinAIyoMko sahajatAse hala kara liyA karate the| Apa jJAnapIThase sambandhita to bahuta varSoM taka rahe, kintu jJAnapIThake sampAdaka aura vArANasI kAryAlayake adhikArIke rUpameM kucha hI varSoM taka kAma kara paaye| hamane kitane utAra-car3hAva-kahanA cAhie car3hAva-utAra dekhe| bahuta hI unnata kalpanAoMse Apa AvibhUta hokara U~cese U~ce zikhara chu lenA cAhate the aura jJAnapITha ko una zikharoM taka le jAnA cAhate the| jo ho sakA, bahuta haa| jo nahIM ho sakA use socakara mana khinna ho jAtA hai| aneka drAvaka kSaNoMmeM Apa apane manakI bAta mujhase kahate the aura jaba pAte the ki vyavasthA Apake manake anukUla nahIM ho pA rahI hai to nirAzAse bhara uThate the / zrImatI ramA jainake anekoM patra abhI-abhI maiMne dekhe jaba unhoMne bar3I zAlInatA aura kuzalatAse prayatna kiyA ki vaiyaktika mata-bheda yA dRSTikoNa jJAnapIThakI pragatimeM bAdhaka na bane tathA saMsthAmeM sAmaJjasya kA vAtAvaraNa dRr3ha ho / vAstavameM ve dina jJAnapIThake prArambhika vikAsa ke the| usa samaya, kahanA cAhiye, jJAnapIThakA astitva thA hI nhiiN| saMsthAkI sthApanAkI prAraMbhika kalpanA 'jaina jJAnapITha' kI thii| usI nAmase pahalA saMkalpa-patra prakAzita huA aura jJAnapIThakA pahalA prakAzana bhI jaina jJAnapIThakI patAkAke antargata haa| vaha prakAzana thA 'Adhunika jaina kavi' jisake saMpAdanakA dAyitva ramAjIko sAha zAntiprasAdajIne na pariSadake kAnapurake khule adhivezanameM kavi sammelanakI parisamApti para ghoSita kiyA thaa| usase kucha samaya pahale hI maiM sAhajIke sacivake rUpa meM DAlamiyAnagarameM niyukta haA thA aura jaina jJAnapITha kI sthApanAko prAraMbhika carcA calI thii| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha priya bhAI, bAta karate-karate maiM kahA~se kahA~ pahu~ca gyaa| jJAnapIThakA vistAra hotA rahA-DAlamiyAnagara, kalakattA aura dillIke bIca, kintu Apa aura paMDita phUlacandajI, usa samayake nikaTa sahayogiyoMke sAtha jaina vAGamayakI sevAmeM juTe rahe aura jJAnapIThako jaina granthoMke prakAzanake yazakA bhAgIdAra banAte rhe| jJAnapIThane jJAnodayakA prakAzana prAraMbha kiyA to Apane aura paMDita phUlacandajIne jaina vidyAke kSetrameM nayA prakAza-stambha sthApita kara diyaa| jJAnapITha dvArA prakAzita jJAnodaya tIrthaMkaroMkI udAra chApa aura mAnava kalyANakI bhAvanAkA pakSadhara bnaa| sAmAjika cetanAkA yahI vizva-kalyANakAraka rUpa jJAnodayameM ubhraa| harijana maMdira praveza, achatoddhAra, sAmAjika kSetrameM vibhinna jAtiyoM-upajAtiyoMke saMparkako dar3ha karanekI pratijJA Adi sAre vikAsonmukhI prazna jJAnodayameM pratibimbita hue haiN| jaina zAstroMkA vipula bhaNDAra jo jJAnapIThameM Apake vyavasthA-saMcAlanake samaya AyA aura usane samAja kI aneka pratibhAoMko utsAhita kiyA. vaha jJAnapIThake itihAsakA samRddha aura samujjvala samaya thA / Apa nirantara sAtha rahe, aura jaba antatogatvA Apa vizvavidyAlayameM cale gaye to bhI jaina granthoMkA saMpAdana karate rahe aura jJAnapIThakI pratiSThAko camakAte rhe| eka pUrA itihAsa hai / jIvanake ve ubharate-uThate amUlya kSaNa uttejaka, preraka dina smRtimeM base hue haiM / Apa itanI jaldI kyoM cale gaye ? aura maiM hU~ ki Aja bhI baiThA huuN| lekina kitane dina ? hRdaya kI samasta kuNThA aura premase Apako smaraNa kiyA hai| svIkAra kareM yaha patrAJjali yaha vinayAJjali / asAdhAraNa vidvattAke dhanI * DaoN. ratana pahAr3I, kAmaThI vadana prasAda sadapaM sadapaM hRdayaM sudhAmuco vaacH| karaNaM paropakaraNaM yeSAM keSAM na to vandyAH // prasannatAse yukta hI jinakA mukhamaMDala hai dayAse pUrNa jinakA hRdaya hai-paropakAra hI jinakA kRtya hai / aise puruSa kinake dvArA vandanIya nahIM hote haiM ? DaoN. paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryakA vyaktitva jaba smRtipaTala para ghUmatA hai to aise hI guNoMse yukta unakA sampUrNa vyaktitva, kRtitva dRSTigocara hotA hai| Aja unheM bichar3e 3 dazakase adhika ho gae / sAdhAraNa vyaktitva hotA to janamAnasa jisakI pravRtti vismaraNazIla hotI hai, bhulA diyA jAtA kintu asAdhAraNa vidvattA tathA asAdhAraNa lekhanI aura asAdhAraNa amalya granthoMke praNetAkI smRtiko sajIva karanekA zreya eka upAdhyAyazrIko milegA yaha kabhI svapnameM bhI kalpanA nahIM kI gaI thii| upAdhyAyazrI jJAnasAgarajI mahArAjane unapara goSThIkA Ayojana karake tathA unake smRti granthakI rUparekhA hetu puraskartAke rUpameM preraNAsrota banakara smatiko pAvana rUpa denekA stutya kArya kiyA hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ saMsmaraNa : AdarAJjali : 47 paM0 mahendrakumArajIke granthoMke sambandhameM, unakI vidvattAke sambandhameM, unake asAdhAraNa vyaktitvakai sambandhameM isI smRti granthameM paryApta prakAza DAlakara unheM akSuNNa ajara-amara banAne meM tathA unapara zodha karake durlabha sAmagrI prastuta karake eka upekSita mahAn vidvAnkI smRtiko derase hI sahI prastuta karane kA kRtajJa kArya kiyA hai| ___ maiM paM0 mahendrakumArajIkA bar3A dAmAda huuN| dAmAdako dazama grahakI saMjJA dI jAtI hai| dAmAda kabhI asantoSa, kabhI santoSa tathA aneka pArivArika hinDoloMmeM jhalatA hai / paM0 jIkA maiM 1940 meM syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlayakA vidyArthI bhI rahA aura 1942 meM jela gayA isa kAraNa paM0 jIkA AkarSaNa mere prati mere kAzI hindU vizvavidyAlaya meM adhyayana kAlase hI bar3hatA gayA / aura na cAhate hue bhI aneka srotoMse dabAva DAlakara unakA dAmAda bana gyaa| paM0 jI vaise to jJAnapIThameM apanI Tebala para baiThakara bar3e saberese kAmameM juTa jAte the lekina sAhityika aura sAhitya sRSTA kI jo gati hotI hai usake udAharaNa dezake sAhityikoMke logoMke sAmane haiM paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya isa dRSTise tathA pArivArika jimmedAriyoMko nibhAnekI dRSTise agara maha kholakara kahA jAya to spaSTa rUpa meM kahA jA sakatA hai ki isa vyaktine sadaiva hI apaneko grantha praNayanameM khapA diyA, apane parivAra hetu sAdhana juTAnekI ora hI khapA diyA-usakA phala bhoganekA jaba samaya kabhI AyA aura khyAtikI caramasImA jaba chaneko AI to paM0 jI ko kAlane apane Agoza meM chipA liyaa| eka bArakA prasaMga mujhe yAda A rahA hai| paM0 jI kAzI chor3akara bambaI sarvisa hetu jA rahe the| syAdvAda vidyAlayameM vidAI samAroha manAyA jA rahA thA usa samaya paM0 jIkI asamaMjasa sthiti tathA Arthika sthitikI spaSTa rUparekhA unakI mukhAkRti para spaSTa dekhI jA sakatI thii| paM0 kailAzacandrajIne unakI vidAI para jo mArmika udgAra prakaTa kie the ve Aja bhI mujhe yAda haiM-unhoMne kahA thA ki sAikilakI gatiko vazameM karane ke lie breka lagAyA jAtA hai--vaha breka apane kAbU meM vyaktiko rakhanA hotA hai paM0 jI bambaI to jA rahe haiM---magara lagatA hai paristhitiyoMne unheM breka hAthase chor3ane para majabUra kara diyA hai|" aura vahI huA ki patnI athavA gharakI sthitiyoMmeM paM0 jI aise ghire ki unheM bambaI chor3anA hI par3A aura punaH kAzI vApasa AnA pdd'aa| eka itanA bar3A vidvAn jisane sabase pahale nyAyAcArya honekA gaurava prApta kiyA ho, eka itanA bar3A vidvAn jisakI TIkA para sarvapallI DaoN. rAdhAkRSNan jaise vizvavikhyAta upakulapati bhI prabhAvita hue hoM aura DAkTareTa bhI usI TIkA para milI ho-aise mahAmanISIkA itanA karuNa anta aura antameM jo sthiti AI usakA smaraNa ho AtA hai to zarIrameM kAMTe uTha Ate haiM-bhalA itanA hI kyoM ? isase bhI bhayAnaka sthitikA sAmanA paM0 jI ke jIvanameM paM0 jIne kiyA hai| paM0 jIke ghara meM reDiyoke vAyara lagAne ke lie bA~sa lAe the-bA~sa lagane meM thor3A samaya laga kyA gayA paM0 jIkI dUsarI patnIkI isI antarAlameM mRtyu ho gaI aura ve bA~sa citA sajAneke kAmameM Ae / aisA jIvana jIne vAlA vyaktitva kitanA sahanazIla hogA-isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| itanA hI nahIM zmazAnaghATase paM0 jI Akara ghara meM baiThe haiM hamAre eka mitra zrI mUlacaMdajI baDajAtyA paM0 jIse milane bhAgyase paha~ce / unheM kucha bhI ghaTanAkA AbhAsa nahIM thA-magara vAtAvaraNa udAsI kA thaa| aura Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-prantha paM0 jI sahajabhAvase bAta kara rahe haiM - hAlacAla pUcha rahe haiM aura bAta ke daurAna batA rahe haiM ki patnIkA nidhana ho gayA hai-abhI vahIMse A rahe haiM / paM0 jI meM eka khAsiyata thI - ve kisIke bhI kAryake lie daur3a par3ate the / yahI sabake lie daur3a par3anA unake svAsthyake lie vizeSakara antima samayameM dukhada banakara unakI mRtyukA kAraNa bhI banA yaha eka kaTu satya hai jisakA ullekha basa itanA hI karanA samIcIna hogA / tulanA Aja paMDita vargakI tulanA meM pustakoM para puraskAroMkI bauchAra honekI 'meM- pArizramika kI dRSTise AjameM aura tabameM jamIna AsamAnakA antara hai / Aja pA~coM ugaliyA~ ghImeM haiM agara kahA jAya to atizayokti nahIM hogI aura pahale paMDita vargakA jIvana pisatA thA aura usameMse vidvattA nikhara - nikhara kara AtI thI kyoMki taba yahI nIti thI-- jIrNa subhASitam Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa :2 jIvana paricaya vyaktiva evaM kRtita Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya kA jIvana citramaya prastuti Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya DaoN0 mahendrakumAra jI kA jIvana : citramaya prastuti DaoN. mahendrakumAra jI kI pUjyanIyA mA~ zrImatI sundarabAI DaoN0 mahendrakumAra jI nyAyAcArya zrImatI narmadA bAI (dharmapatnI nyAyAcArya jI) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI ke akalaMka sarasvatI bhavana ke kakSa meM nyAyAcAryajI nyAyAcArya jI dharmapatnI ke sAtha DaoN0 nyAyAcArya jI lekhana aura cintana kI mudrA meM nyAyAcArya jI apanI dharmapatnI evaM baccoM ke sAtha bahanoI zrI lakSmIcandrajI tathA hIrAlAla jI evaM anya parivAra ke sAtha nyAyAcArya jI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya jI ke bhrAtA zrI maMgalajIta jaina evaM dharmapatnI zrImatI gajarAbAI nyAyAcArya jI ke bhrAtA zrI dhanyakumAra jaina evaM dharmapatnI zrImatI sItAdevI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ht / 2 " " nyAyAcArya jI ke bahanoI paM0 hIrAlAla jI evaM dharmapatnI zrImatI kAntA devI nyAyAcArya jI kI prathama putrI zrImatI prabhA jaina evaM dAmAda DaoN0 ratana pahAr3I evaM unakA parivAra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya jI kI dvitIya putrI zrImatI maNidevI jaina evaM dAmAda zrI lakSmIcandra jaina nyAyAcArya jI ke prathama putra zrI padmakumAra jaina dharmapatnI zrImatI vimalAdevI jaina evaM unakA parivAra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya jI ke dvitIya putra zrI aravinda kumAra jaina evaM dharmapatnI zrImatI madhu jaina evaM unakA parivAra nyAyAcArya jI kI tRtIya putrI DaoN0 AzA caudharI evaM dAmAda DaoN0 abhaya caudharI evaM unakA parivAra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya jI kI caturtha putrI zrImatI AbhA jaina evaM dAmAda zrI saMtoSa bhAratI evaM unake putra zrI anupama bhAratI DaoN0 mahendra kumAra jaina nyAyAcArya kI pUjyanIyA mAtA jI apane potA-potiyoM ke bIca Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjaratna sAhu zAntiprasAda jI aura unakI dharmapatnI zrImatI ramA jaina kI suputrI suzrI alakA jaina ke jaina paddhati se vaivAhika dhArmika kAryakrama meM mantroccAraNa karate hue paM0 mahendrakumAra jI nyAyAcArya sAhu zAntiprasAda jI, paM0 kamalApati tripAThI tathA tatkAlIna mukhyamaMtrI DaoN0 sampUrNAnanda jI evaM zrImatI ramA jaina Adi aneka gaNamAnyoM ke sAtha nyAyAcArya jI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnodaya ke sampAdaka-zrI muni kAntisAgara jI evaM paM0 phUlacandra jI zAstrI tathA jJAnapITha ke maMtrI zrI ayodhyAprasAda goyalIya ke sAtha nyAyAcArya DaoN0 mahendrakumArajI CR vArANasI meM nariyA sthita zrI sanmati jaina niketana (jaina laoNja) saMgaThana evaM kAzI hindU vizvavidyAlaya ke pramukhoM ke sAtha san 1952-53 meM prathama paMkti meM bAyeM se dAyeM pAMcaveM krama meM baiThe hue DaoN0 nyAyAcArya jI sAtha meM haiM cauthe krama meM haTA ke DaoN0 zikhara canda jI jaina tathA pro0 esa0 jI0 dAsa guptA, DaoN0 e0 bI0 mizra (kulasaciva), DaoN0 ema0 esa0 varmA, pro0 esa0 ema0 tivArI Adi / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CSIST abhinna mitra paM0 parameSThIdAsa ke sAtha paM0 mahendrakumAra jI dinAMka 18.8.95 se 20.8.95 taka sampAdaka maNDala kI baiThaka meM sampAdaka maNDala smRti grantha ke vAcanA meM vyasta / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita mahendrakumAra jaina nyAyAcArya : eka paricaya * paM0 hIrAlAla jaina ' kauzala', dillI ApakA janma jaina nagarI khuraI ( sAgara ) ma0 pra0 meM zrI javAharalAlajI jainake yahA~ unakI patnI zrImatI sundarabAIke kokhase di0 11 maI 1911 tadanusAra vaizAkha zuklA pUrNimA vi0 saM0 1968 ko huA thA / buddha pUrNimAkA dina thA / saMyogakI bAta hai ki hindU vizvavidyAlaya meM bauddhadarzana ke ho prAdhyApaka pada para ApakI niyukti huI / pUrNamAsIko janma honeke kAraNa ApakA nAma pUrNacandra rakhA gayA thA / khuraImeM prArambhika zikSAke pazcAt bInAkI pAThazAlAse vizArada takakI par3hAI zIghra pUrI kara lI / ApakA nAma bhI mahendrakumAra ho gayA / phira sara hukumacanda mahAvidyAlaya, indaura meM praviSTa hokara dhurandhara vidvAn paM0 vaMzIdharajI nyAyAlaMkArase siddhAntazAstra, darzanazAstra ke suprasiddha vidvAn paM0 jIvandharajIse darzanazAstra tathA paM0 zambhunAthajI tripAThI vyAkaraNAcAryame sAhityakA gambhIra adhyayana kiyaa| san 1921 meM prathamazreNI meM nyAyatIrthaM tathA agale varSa zAstrIko padavI prApta kI tathA 19 varSakI AyumeM zAstrI - vidvAn bana gaye / khuraI A jAne para vahA~ zrImanta seTha mohanalAlajI dvArA saMcAlita jaina pAThazAlAmeM adhyApaka ho gaye / usI varSa damoha siMghaI rAmalAlajokI suputrI ku0 campAbAIse ApakA vivAha ho gayA / san 1930 meM hI syAdvAda mahAvidyAlaya, banArasa meM darzanAdhyApaka ke pada para ApakI niyukti ho gayI / apane adhyayanako jArI rakhane hue banArasa pahu~cane para nyAyAcAryakI parIkSA uttIrNa kii| 13 varSa taka kArya karaneke pazcAt san 1943 meM Apa zrI mahAvIra jaina vidyAlaya meM adhyApaka banakara bambaI cale gaye / vahA~ prakhyAta purAtattva premI mAnanIya nAthUrAmajI premIke samparka meM prAcIna granthoMko khoja zodha kI / bambaI meM Apa bahuta samaya nahIM raha sake | unhIM dinoM ApakI patnI zrImatI campAbAIkA nidhana ho gayA / ye apane pIche do putriyA~ prabhA evaM maNiprabhA tathA eka putra padamakumArako chor3a gayIM / svanAmadhanya sAhU zAntiprasAdajI tathA unakI patnI zrImatI ramArAnI jainane prAcIna granthoMkI zodha, khoja, sampAdana tathA prakAzana hetu bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA kI aura usake saMcAlana aura vyavasthAke lie zrI mahendrakumArajIko banArasa bulAyA gyaa| Apake athaka prayAsoMse saMsthAkI cahu~mukhI unnati huI / saMsthAkI ora se Apane 'jJAnodaya' nAmaka patra nikAlA eva 'lokodaya' granthamAlAkI sthApanA kI / san 1947 meM banArasa hindU yUnivarsiTI meM bauddhadarzanake prAdhyApakake rUpameM ApakI niyukti ho gayI / isI varSa ApakA dUsarA vivAha ku0 narmadAbAIse huA / yaha bhI sAta varSa bAda 1954 meM eka putra aravinda - kumAra tathA do putriyA~ ku0 AzA aura ku0 AbhAko chor3akara cala basIM / Apa para gRhasthIkA sArA uttaradAyitva A par3A jise Apane bar3I sAvadhAnIse nibhAyA / Apa pakke dezabhakta tathA gAMdhIvAdI vicAradhArAke poSaka the / digambara jaina pariSada tathA samAjake anya bar3e adhivezanoMmeM ApakI upasthiti avazya huA karatI thI / DaoN0 mahendrakumArajI ke do bhAI aura haiM zrI maMgalajItajI evaM dhanyakumArajI / evaM do bahaneM haiM bar3I zrImatI kastUrIbAI jo lakSmIcandrajI zAstrIko vyAhI thIM evaM dUsarI bahina zrImatI kAntAdevI jo vidvatvarya paM0 hIrAlAla jaina 'kauzala' ko vivAhI haiM jo zikSAke kSetrameM deza ke zikSA maMtrI dvArA rAjakIya puraskArase sammAnita, mahAvIra nirvANa paccIsa sauveM mahotsava para rASTrasaMta AcArya vidyAnandajIke sAnidhya meM mahAmahima 2-1 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha uparASTrapati dvArA 'vidvatratna' kI upAdhi dvArA sammAnita vidvAn haiM / Apake putra DaoN0 satyaprakAza jaina samAjasevI va lekhaka haiM / merI ruciko dekhakara zrI mahendrakumArajIkA mujha para kucha vizeSa sneha thA aura ve mujhe nirantara Age bar3hanA dekhanA cAhate the / isalie chuTTiyoM meM prAyaH mujhe apane pAsa bulA lete the / garmIke dinoMmeM zAmako mAnanIya paM0 kailAzacandrajI zAstrI, paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI, paM0 mahendrakumArajI tathA maiM durgAkuNDa ke pArka meM jAkara baiThate the / vividha viSayoM para gambhIra carcA hotI thI / maiM sabhI bAtoMko dhyAna se sunakara aneka naI jAnakAriyA~ grahaNa karatA thA aura yahI unakA uddezya thA / san 1959 meM unakA Agraha thA ki maiM garmI kI chuTTI meM banArasa A jaauuN| vahA~ donoM jainadharma para eka pustaka likheMge / para chuTTI hone para maiM vahA~ pahu~catA, isake pUrva hI 20 maIko unakA svargavAsa ho gayA aura vaha vicAra yoM hI raha gayA / ve vAstava meM mahAn the / unameM aneka vizeSa guNa the jinake kAraNa ve sarva sammAna prApta karate the / jIvana ke sabhI kSetroM meM ve rucipUrvaka bhAga lete tathA nAma va yaza prApta karate the| unakA nidhana sAhitya aura samAjake sAtha parivAra evaM sambandhiyoMke lie apUraNIya kSati thI / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unheM varNIjI kA parAmarza prApta thA vidvAnoMke prati pUjya zrI gaNezaprasAdajI varNIkI mamatA sarva prasiddha thii| vizeSakara jisa vidvAn meM jaina vidyAoM ke anurAgake sAtha cAritrika niSThA ho usake liye to bAbAjIke manameM mAtRtva hI chalakatA rahatA thA / usake bharaNa-poSaNake liye, aura usake mAnasika poSaNa ke liye ve sadA cintita rahate the / yathAsambhava usakI sahAyatAkA bhI prayatna karate rahate the / * zrI nIraja jaina, satanA paNDita mahendrakumArajI nyAyAcArya eka aise hI "jaina- vidyAnurAgI" tathA "cAritra-niSTha" vidvAn the, ataH samaya-samaya para unheM bhI pUjya varNIjIkA satparAmarza aura mArgadarzana prApta hotA rahatA thA / jabajaba paNDitajI ke sAmane koI kaThina samaya AyA, taba-taba bAbAjIne unheM apanI amRtavANI se kabhI dizAdarzana karAyA, kabhI DhADhasa ba~dhAyA aura kabhI preraNA pradAna kI / paNDitajI bhI samaya-samaya para apanI manodazA, yA apanI samasyA bAbAjI ke sAmane usI prakAra behicaka rakhate the jaise koI putra, apanA adhikAra mAnakara apanI bAta pitAke sAmane rakha detA hai / derNIjI ke pAsa carcA meM kaI bAra unake bAremeM hameM sunaneko milatA thA / unake pAsa varNojIke aneka patra bhI the jinase ina sneha-sambandhoMkA sahaja anumAna hotA hai / san 1944 meM sAhu zAntiprasAdane jina do-cAra vidvAnoMke parAmarzase bhAratIya jJAnapIThako sthApanA kI thI, una vidvAnoMmeM paNDita mahendrakumArajI nyAyAcAryakA nAma zIrSastha thA / itanA hI nahIM, sAhujIke anurodhapara paNDitajIne banArasa vidyAlaya meM apanI teraha varSakI naukarI chor3akara bhAratIya jJAnapIThameM apanI niyukti svIkAra kara lI aura jJAnapIThako sAhu dampatike sapanoMke anurUpa AkAra pradAna kiyA / vaha paNDitajIkA yuvAkAla thA / varNIjIne unheM brahmacaryakI preraNA dI jo unake jIvana-nirmANa meM bahuta sahAyaka siddha huI / varNIjIkA vaha patra maiM yahA~ avikala prastuta kara rahA hU~ zrImAn mahAzaya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya, yogya darzanavizuddhi | eka vrata hamArI sammati se pAlana karanA / isameM ApakA hita hai / ina dinoMmeM brahmacayaMse rahanA 1 - aSTamI caturdazI / 2- varSa meM tIna bAra dasalakSaNa parva / 3 - varSa meM tIna bAra aSTAhnikA parva | 4- strIke garbha meM bAlaka Ane para, jaba taka bAlaka do varSakA na ho jAye, brahmacaryase rahanA / isakI avahelanA na karanA / vizeSa - paM0 zikharacandra jo IsarImeM hai, yogya hai / use Apa apane kAryameM bulA lo / 75/- aura makAna denese vaha prAyaH A jAyegA / kuvara vadI 11, saM0 2001 maiM socatA hU~ eka sadagRhasthako apanA jIvana sArthaka banAneke liye yaha parAmarza kyA pUrI jIvanayAtrAkA paryApta pAtheya nahIM hai ? aisI hotI thI bAbAjIkI kRpA apane kRpApAtra vidvAnoM para / ApakA zubhacintaka gaNeza varNI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ___ isake kucha samaya bAda paNDitajIko iSTa-viyogakA vaha dAruNa duHkha jhelanA par3A jo kisI bhI bhAvuka vyaktiko vikSipta karaneke liye paryApta hotA hai / pUjya varNIjIne usa dazAmeM paNDitajIko ina zabdoMke dvArA saMvedanA aura sAntvanA pradAna kI zrIyuta paM0 mahendrakumArajA nyAyAcArya, yogya drshnvishuddhi| maiMne zrI paM0 gulAbacandrajI dvArA Apake iSTa-viyogako jAnakara kucha khedakA anubhava kiyA / isakA mUla kAraNa Apase sneha hI hai| yahA~-saMsArameM-yahI hotA hai / Apako aba sarvathA yahI ucita hai jA isa jAlase apaneko rakSita rakheM, aura sva-paropakArameM apanA zeSa jIvana pUrNa kreN| yadi yaha na ho sake to jo honA hai, vahI hogaa| saMsArameM jJAnArjana utanA kaThina nahIM, jitanA usakA sadupayoga karanA kaThina hai / "sadupayoga" se tAtparya nivRtti mArgakI prAptise hai| vizeSa kyA likheN| "x x Apa sahasA koI kArya mata karanA aura na gajaToMmeM kucha chapavAnA / kucha dina bAda jaba citta sthira ho jAye taba apanI hArdika bhAvanAko pragaTa krnaa| ApakA zubhacintaka gaNeza varNI zikSA-prasAra to bAbAjIkA jIvana vrata hI thA / apane vizvasta aura samarpita janoMse ve usameM sahAyaka honeke liye bhI kahate the / paM0 mahendrakumArajI unake prati samarpita to the hI, samAja para bhI unakA acchA prabhAva thaa| jaba khuraImeM gurukulakI sthApanA huI taba, varNIjIne paNDitajIko eka aisA hI kAma sauMpA thA jo unake Upara varNIjIke vizvAsakA pratIka hai| xxx-"eka bAra maiM sAgara jAU~gA / khuraImeM jo gurukulakA udyoga huA hai. uttama hai| parantu jo mUla dravya hai vaha bahuta hI nyUna hai| gurahAjIko ucita to yaha thA jo do lAkha rupayA dekara kucha lAbha lete / zrI seThajo to abhI bAlaka hI haiM, unhoMne jo dAna diyA hai vaha to "na" ke tulya hai / gurahA jI to aba bArdhakyakA anubhava kara rahe haiN| sacce rUpa meM kArya kreN| Ajakala bIsa hajArameM to eka caTazAlA bhI nahIM cala sktii| jaba Apa khuraI jAveM, hamArA unase yaha sandeza kaha denaa|" ApakA zubhacintaka gaNeza varNI jJAnakA phala cAritra hI hai, anya kucha nahIM, yaha varNIjIkI aTala dhAraNA thI / ve sadA sabameM jJAnake anurUpa anAsakti aura saMyamakI pariNati dekhanA cAhate the| adhikAMza vidvAna aisA kara nahIM pAte isa bAtako lekara bAbAjI cintita bhI rahate the aura aphasosa bhI jAhira karate rahate the| kucha aise ho manobhAva unhoMne apane eka patrake mAdhyamase nyAyAcArya jIpara vyakta kiye haiN| yaha una donoM nyAyAcAryoMkI nikaTatAkA bhI pratIka hai Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 5 zrIyuta mahAzaya mahendrakumAra nyAyAcArya, yogya drshnvishuddhi| AdipurANa yadi pUrNa chapa gayA ho to bAbU rAmasvarUpa baruvAsAgarake nAmase bheja denA / hama kArtika sudI pUrNimA taka sonAgiri pahu~ca jaaveNge| vizeSa kyA likheN| dharmakA marma jisake jJAnameM A gayA usake zatru-mitra samAna haiN| abhI to katipaya manuSyoMkI pravRtti hai ki "apanI zAna raha jAve, dUsarA koI cAhe garta meM jAye / " merI sammati to yaha hai ki Apane jJAna pAyA hai taba svapnameM bhI kisIko zatru na samajhanA / jisa cintanAse saMkleza ho vaha cintanA kisa kAma kI ? jJAnakA phala "upekSA" bhI hai| ajJAna-nivRttikI apekSA upekSA bahuta mUlya rakhatI hai| kyA kaheM, janma bIta gayA parantu zAntikA udaya na aayaa| isameM kisIkA aparAdha nhiiN| hamArI mohakI balavattA hai jo adyAvadhi zAntiko tarasate haiM / astu, jisameM Apako zAnti mile vahI kArya krnaa| phAlguna sudI 6, saM0 2007 ApakA zubhacintaka gaNeza varNI aisA lagatA hai ki paNDitajIkA jIvana sugama nahIM rahA / unake sAmane avazya koI aisI paristhiti AI hogI jisase unake manameM asthiratAkA a~dherA vyApta haA hogaa| zAyada aisI hI kisI belAmeM varNIjIne bahuta himmata dilAnevAlA eka patra apane isa priya ziSyako likhA / zrImAn paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya, darzanavizuddhi / patra AyA, vRtta jAne / hamako koI cintA nhiiN| cintA yaha rahatI hai ki vidvAn loga nizcinta raheM kyoMki jagatkA sadvyavahAra inake Upara rahatA hai| Apa nizcinta rahiye / vaha vastu Apako milo hai jo asaMkhya dravyase nahIM miltii| paNDita loga eka mata hoM yaha asambhava hai| jisa cakrameM jagat rahatA hai, ve bhI usImeM haiN| mAtra jJAna adhika hai| inake jJAna hai, kisIke dhana hai| kisIke ajJAna hai / mUla vastuke sadbhAvameM tInoM hI kalyANake pAtra haiN| hama kyA likheM? hama bhI apanI gaNanA isI cakrameM mAnate haiN| ataH Apa Anandase jIvanayApana kro| jaina sAhityakA vikAsa ina mahAnubhAva paNDitoMse honA durlabha nahIM, parantu inakI AbhyaMtara dRSTi hI nahIM hai / kheda isa bAtakA hai ki kUpameM hI bhAMga par3o hai / kise doSa deM ? gayA, bhAdrapada vado 2,saM0 2010 ApakA zubhacintaka gaNeza varNI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha saMvat 2012 ke bhAdoM-kvA~rake ye vaha dina the jaba pUjya bAbAjI bundelakhaNDa chor3akara pArasa prabhuke pAdamalameM apanI sallekhanA-sAdhanAke liye jA rahe the| mArgameM gayAmeM unakA 1953 kA cAturmAsa huaa| vahIMse uparokta patra likhA gayA / vahIMse likhA huA eka aura patra paNDitajIke nAmakA prApta huA hai| una dinoM paM0 mahendrakumArajI bhAratIya jJAnapITha chor3akara banArasa hindU vizvavidyAlayameM A cuke the / jainadarzanako udyotita karanevAlI apanI amara kRtikA sRjana ve kara cuke the, parantu zAyada usake prakAzanameM kucha bAdhA unake sAmane rahI hogii| kahIM kisIne isa bAre meM unheM nirAza kiyA hogaa| udhara syAdvAda vidyAlayake adhiSThAtA-padase bhI, jAtivAdake jaharake kAraNa, ve uparAma ho cuke the| unakI aisI manasthitimeM unheM varNIjIne ina zabdoMmeM sAhasa dilAyA-- zrImAn paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya yogya darzanavizuddhi ApakI kRti jo darzana-zAstra, jisake likhane meM Apane athaka parizrama kiyA hai, samaya pAkara candravata prakAzita hogii| manameM aNumAtra bhI pazcAtApa na krnaa| jo, koI bhI Adara karane vAlA nhiiN| sarva kArya samaya pAkara hI hote haiN| Apake cittameM jo ho so krnaa| yadi adhiSThAtA-padase glAni hai to chor3a denA, parantu sAmAnya upadrava hoM taba mata tyAganA / athavA Apako jo ruce so karanA / hama usake rokane vAle kauna ? Ajakala eka abhiprAya honA kaThina hai| paMcama kAla hai| asaMkhyAta loka pramANa kaSAya haiN| hamArI bhAvanA to Apa logoMke utkarSako rahatI hai| isake sivAya kara hI kyA sakate haiM ? paramArthase to kara ho nahIM sakate, kintu vyavahArase kabhI karanemeM asamartha haiN| Apako yaha jAnakara prasannatA hogI jo maiMne sarva saMsthAoMse tyAgapatra de diyA hai| A0 sudI 5, saM0 2010 ___ ApakA zubhacintaka gaNeza varNI isa prakAra paNDita mahendrakumArajI nyAyAcArya ke jIvanako, yadi hama pUjya varNIjIke upayukta patroMke saMdarbhameM dekheM to sahaja hI siddha hogA ki nyAyAcAryajI eka utkRSTa aura dharmAnukula, sarala vyaktitvake dhanI the / pUjya zrI gaNezaprasAdajI jaise yuga-puruSa mahAtmAkA itanA vizvAsa, aisA sneha jise prApta rahA ho vaha nizcita hI eka prAmANika zrAvaka honA caahiye| bAbAjIke ye patra mahendrakumArajIkI zreSThatAke pramANapatra hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya paNDita mahendrakumAra * mahApaNDita zrI rAhula sAMkRtyAyana AcArya mahendrakumArake nAmake sAtha "svargIya" lagAne meM hRdayameM asahya vedanA hotI hai, aisI vedanA kisI AtmIyake nidhanapara bhI nahIM huI thii| hamAre loga pratibhAoMkI kitanI kadara karate haiM, yaha isIse mAlama hogA ki vArANasI jaise bar3e zahara meM isa mahApuruSakI jIvana samAptikI sUcanA kisI pramukha dainika patrane nahIM dI / masUrImeM unake svajanane sUcanA na dI hotI, to itane ho samaya taka maiM yahI samajhatA rahatA ki mahendrajI "siddhivinizcaya' ke uddhArameM lage hue haiN| bahuta pIche eka sAdhAraNa sAptAhikane chApA"dinAMka 20 maI; sAyaMkAla 7 baje lakavAkI bImArImeM paM0 mahendra kumAra jaina nyAyAcAryakA svargavAsa ho gayA / 14 maIko karIba 12 baje hindU yUnivarsiTImeM apane hI gharapara unheM bAyeM aMgameM lakavA laga gayA thaa| do dinake bAda sthiti kucha sudharane lagI thI, kintu pA~caveM dina jaba phirase lakavekA jora par3A, to sArA zarIra lakavAgrasta ho gayA / isa sthitimeM DaoNkTara loga saMbhAla nahIM sake aura antameM 20 maIko sAyaMkAla ve isa nazvara zarIrako chor3akara cale gaye |"-(jainbhaartii 31-5-59) mahendrajIkA janma 11 maI 1911 ko huA thA, arthAt vaha muzkila se 48 varSake ho pAye the / yahI nahIM, abhI vaha apanI sAdhanAoMko dinoM-dina bar3hA rahe the / eka hI varSa pahale unhoMne pekiMgameM mere pAsa likhA thA, ki maiM tibbatI bhASA par3hane aura sAtha hI dharmakIrtike "pramANa vinizcaya" ko phirase tibbatI anuvAdake sahAre saMskRtameM karane meM lagA hai| usa vakta mujhe kitanI prasannatA huI thii| dharmakIrtiko yuropake madhanya vidvAn bhAratakA kAnTa kahate haiM / unhoMne buddhivAda aura vastuvAdI pramANazAstra para lekhanI uThAI, aura sAta amUlya graMtha likhe / unameM se sirpha eka choTA-sA graMtha 'nyAyavindu" mala saMskRta meM raha gayA thaa| ina paMktiyoMke lekhakakI tibbata yAtrAoMke phalasvarUpa "pramANavArtika", "hetuvindu", "vAdanyAya", "saMbaMdhaparIkSA" cAra graMtha mUla saMskRtameM milakara prakAzameM Aye / "santAnAntarasiddhi" choTA graMtha honese kisI samaya bhI tibbatI anuvAdase saMskRtameM kiyA jA sakatA thA, para "pramANa vinizcaya", "pramANavArtika" jaisA hI bar3A graMtha thA, use hI mahendrajI saMskRtameM kara rahe the / para ciraMjIvI padmakumArake patrake anusAra "pUjya" pitAjo ne 'pramANavinizcaya' kA kAma prAraMbha kara diyA thA, kintu vaha pUrA na ho sakA aura bIca meM hI hameM chor3akara cale gye| UparakI paMktiyoMse usa kSatikA pUrA jJAna nahIM ho sakatA jo ki AcArya mahendrake avasAna se huA hai| bhArata parataMtratAke andhakArameM sAta zatAbdiyoM taka bhaTakatA aura girAvaTakI ora jAtA rhaa| usakI bahuta sI anamola nidhiyA~ naSTa ho gayIM, jinameM anamola natha bhI the| to bhI vidyAke lie videha bane paMDitoM ne saMskRtake bhaMDArako rakSA kI, zAstroMke adhyayana aura adhyApanameM jIvana bitaayaa| para, isa sAre samayameM eka bar3I kSati yaha huI, ki hamAre prAcIna zAstroMmeM se kitanoMkI par3hAI chuTa gayI / vArANasI, navadvIpa, pUNA, kumbhAkoNamke diggaja vidvAn prAcIna nyAyakI ora hAtha bar3hAneko bhI kSamatA nahIM rakhate the| prathama vizvayuddhakI samAptike samaya taka yahI hAlata rahI / vArANasomeM paMDita ambAdAsa zAstrI kisI taraha "nyAyakusumAMjali" ko par3hA diyA karate the / nayI pIr3hIke paMDitoMko isase santoSa nahIM huaa| unhoMne usa saMskRtapara adhikAra prApta karane ke lie prayatna AraMbha kiyA, jisake binA jaina, bauddha, brAhmaNika Adi prAcIna darzana graMtha banda pothI bane hae the / apane samayake sarvazreSTha kAzIke vidvAn mahAmahopAdhyAya paM0 bAlakRSNa zarmAne eka bAra apanI likhI kApiyA~ dikhalAyI thIM, jinameM vAtsyAyana, udyotakara, kumArila, vAcaspati, jayanta, zrIharSa AdikI kRtiyoM se bauddhoMke pakSako jamA karake unheM samajhane kI koziza kI gayI thii| Ajake Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha sulabha kitane hI mahattvapUrNa bauddha graMtha usa samaya sadAke lie lupta samajhe jAte the / hamAre paMDitoMne apanI kho-sI gayI nidhiko isa prakAra prApta karanemeM bahuta kucha saphalatA pAyI / mahendrajI unhIM meM se anyatama the / unhoMne prAcIna brAhmaNa darzana graMthoMkA gaMbhIra adhyayana kiyA, bauddha darzanakA avagAhana kiyA aura jainadarzanapara adhikAra prApta kiyA / hindU vizvavidyAlaya meM bauddha darzana ke adhyApaka hue / isIse unakI isa yogyatAkA patA lgegaa| hAla hI meM vaha usI vizvavidyAlayameM "jaina dharma-darzana aura prAkRta vibhAga" ke adhyakSa niyukta hue the, para kAryabhAra sa~bhAlane se pahale hI mahAprasthAna kara gaye / AcArya mahendra athaka parizramI the, tabhI to unhoMne itanI thor3I AyumeM darjanoM saMskRtake praur3ha darzana graMthoMkI vizAla bhUmikA likhI tathA unakA anuvAda yA vaijJAnika dRSTise sampAdana kiyA / ve grantha yaha haiM(1) 'nyAyakumudacandra' (2) 'prameyakamalamArtaNDa' (3) 'akalaMkagraMthatraya' (4) 'nyAyavinizcaya' (5) 'tattvArthavArtika' (6) 'siddhivinizcaya' (7) 'tattvArthavRtti' (8) 'jayadhavala' ( prathamapustaka ) (9) 'pramANamImAMsA' (10) 'jainatarka bhASA, jainadarzana' / (11) sAr3he chaH sau pRSThoMkA 'jainadarzana' unake dArzanika jJAnakI paripakvatAkA paricAyaka rahegA / unake nimna graMtha prakAzanArtha taiyAra haiM - (1) 'SaDdarzanasamuccaya' (2) 'satyazAsanaparIkSA' (3) 'vizvatattvaprakAza' ( 4 ) ' pramANaprameyakalikA' (5) 'yuktyanuzAsana' (6) 'AtmAnuzAsana' (7) 'vividhatIrthaMkalpa' (8) 'prabhAvakacaritra' / vaha apanI pUrI kSamatAkA upayoga nahIM kara sake vaha apane vartamAna se saMtuSTa nahIM the, isIlie apanI sAdhanA meM satata tatpara the, aura isa Ayu meM samartha paMDita banane ke bAda bhI tibbatI bhASA para adhikAra karane meM lage hue the / vaha jAnate the, do lAkha zlokoM se adhika saMskRta darzana graMtha tibbatI anuvAdoMmeM hI surakSita haiM, unake binA bhAratIya darzanakA adhyayana pUrA nahIM samajhA jA sakatA / unhoMne mujhe tibbata jAte dekha kahA thA merI AvazyakatA ho, to avazya mujhe bulAiyegA / eka jaina vAtAvaraNameM pale-pose vidvAn ke lie tibbata anukUla sthAna nahIM ho sakatA / para jisane vidyAvrata dhAraNa kiyA hai, vaha kisI bhI bAdhAse hicaka nahIM sakatA / "manuSyANAM sahasreSu kazcid yatati siddhaye" kI taraha Ajake hajAroM saMskRtake sAdhakoM meM mahendrajI eka siddhiprApta the / utane hI se santuSTa na raha apanI sAdhanAko bar3hA rahe the / bhAvI pIr3hI se maiM nirAza nahIM hU~ / mahendrakA sthAna unheM bharanA hogA, para vaha kitanA kaThina hai, ise samajhanA kaThina nahIM hai / hamAre deza meM saMskRtakI rakSA aura pracArake lie bahuta carcA sunI jAtI hai / usake lie bhAratasarakArane Ayoga bhI niyukta kiyA thaa| usane apane sujhAva bhI upasthita kara diye haiM, para jAna par3atA hai, unakA dhyAna adhikatara saMskRtake pracAra para hI hai / saMskRtake pracAra para matthA paccI karane kI vastutaH AvazyakatA nahIM hai / hamArI sabhI bhASAe~ saMskRtake avalaMba se vikasita aura samRddha huI haiM / unapara acchA adhikAra pAneke lie saMskRtakI bar3I AvazyakatA hai, ise sabhI samajhate haiM, aura usIke anusAra asamiyA, ba~galA, ur3iyA, marAThI, hindI, gujarAtI, nepAlI hI nahIM telugU, kannaDa, malayAlamake kSetra meM bhI saMskRtakA pracAra bar3ha rahA hai / vastutaH samasyA saMskRtake pracAra kI nahIM hai, balki yaha hai ki saMskRtake gaMbhIra pAMDityakI rakSA kaise kI jAya ? unnIsavIM sadI ke anta taka nahIM balki bIsavIM sadI ke madhya taka bar3he Ate pAMDitya kIjisake pratinidhi AcArya mahendra the--rakSA kaise kI jAye / AjakA zikSita puruSa adhyayana jaldI samApta kara adhika vetanavAlI naukarI prAptakara nizcinta sukhakA jIvana bitAnA cAhatA hai / vaha 48 yA 50 varSa taka vidyArthI rahakara tapasvI aura akiMcanakA jIvana bitAnA nahIM cAhatA hai| yadi hama cAhate haiM ki hamAre meghAvI taruNa saMskRtake gaMbhIra vidvAn banane ke lie prayAsa kareM, to unheM nizcinta sukhapUrvaka jIvana pAnekI suvidhA karanI hogI ! Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 9 mahendrajI madhyapradeza ke eka choTe se gA~va khuraImeM eka ati sAdhAraNa jaina gharameM paidA hue the / apanI vidyAkI utkaTa bhUkhako tRpta karane ke lie Ajase pauna sadI pahale vaha vArANasI Aye / prAyaH usI samaya se merA unase samparka huA / unakI ruci darzana jaise gambhIra viSayakI ora huI / kalakattAse " nyAyatIrthaM" aura kAzI saMskRta vidyAlaya ( aba saMskRta vizvavidyAlaya ) kI nyAyAcArya parIkSA pAsa kii| kitane hI varSoM taka kAzI ke syAdavAda vidyAlaya meM adhyApaka rhe| phira hindU vizvavidyAlaya meM gaye / durlabha granthoMko prakAza meM lAnevAlI mahatI saMsthA "bhAratIya jJAnapITha" ko astitva meM lAne meM unakA bar3A hAtha thaa| usake bahuta-se granthoM kA unhoMne sampAdana kiyA / apratima jaina naiyAyika akalaMkakI mahattvapUrNa kRti 'siddhivinizcaya' lupta ho gaI thI / isa granthako mUla kArikApara granthakArane svayaM TIkA likhI thI, vaha bhI aprApya thI / inapara likhI anantavIryakI TIkA milI thI so bhI azuddha / mahendrajI isa prayAsa ke bAremeM likhate haiM-- "jaba 1944 meM bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA huI to usake kAryakramameM AcArya akalaMka ke granthoM evaM prakAzanako prAthamikatA dI gayo / isa samaya taka dharmakIrtike pramANavArtika, vAdanyAya hetuvindu, prajJAkaraguptakA pramANavArtikAlaMkAra, arcaMTakI hetubinduTokA, jayasiMha bhaTTakA tattvopallava, karNaMgomIkA pramANavArtikasvavRttikI TokA Adi amUlya dArzanika sAhitya prakAza meM AyA thA / siddhivinizcaya TIkAkA bahubhAga inhIM granthoMke khaMDanase bharA huA hai ataH kucha utsAha isa azuddhipuja siddhivinizcaya TIkAke saMpAdanakA bhI huA aura jJAnapIThase mukta hote ho isa kArya meM pUrI taraha juTa gaye / lagabhaga 5 varSa taka satata sAdhanA ke bAda siddhivinizcaya TIkA tathA usase uddhRta siddhivinizcaya mUla evaM usakI svavRtti isa avasthA meM A gaye ki unake sampAdana aura prakAzana ke vicArako protsAhana milA / prayatna karane para bhI abhI taka na to siddhivinizcayamUla aura usakI svavRttikI hI dUsarI prati milI aura na siddhivinizcaya TIkAkI dUsarI prati / " yahI unakA sabase antima prakAzita graMtha hai, aura usIkI vidvattApUrNa 116 pRSThoMkI bhUmikA para AcAryako hindU vizvavidyAlayane pI-eca0 DI0 kI upAdhi pradAna kI / mahendrajI saMskRta aura prAkRtake ho mahAn vidvAn nahIM the, balki hindIke sulekhaka aura premI honeke nAte hindokI jananI apabhraMza bhASAke bhI satarka gaveSaka the / Aja yaha viDaMbanA mAlUma hotI hai, para Ajase do hI pIr3hI pahale hamAre diggaja vidvAn bhI nahIM jAnate the, ki hamArI AjakI bhASAoMkI jananI eka samRddha bhASA apabhraMza thI, jisane sAtavIMse bArahavIM zatAbdI taka uttarI bhArata para akSuNNa prabhutva rakhA thA / chaThI sadI usakA apanI jananI prAkRtake sAthakA aura terahavIM sadI apanI putriyoM -- AjakI hindI Adi bhASAoM - - ke sAthakA saMdhikAla thA / saMskRtake paMDita apabhraMzakA nAma Ane para turanta pataMjalike mahAbhASyakI paMktiyA~ yAdakara use IsApUrva dUsarI sadI ke gAvA-goNI-gopotalikA Adi zabdoMvAlI bhASAse jor3a dete the / Aja to apabhraMzake darjanoM bar3e-bar3e graMtha prakAzita ho cuke haiN| usakI samRddhikI dhAka svayaMbhU ke "rAmAyaNa", "mahAbhArata" jaise mahAkAvyoM dvArA sthApita ho cukI hai / merI taraha AcArya mahendrakumAra bhI apabhraMzakI nayI-nayI kRtiyoM kI khojameM the / apabhraMzake padya graMtha bahuta mile the, jinameM se thor3e hI prakAzita ho cuke haiM, parantu, apabhraMza gadya dekhane meM hI nahIM AyA thA / eka dina, vArANasI meM mulAkAta honepara, unhoMne bar3I prasannatA ke sAtha eka jIrNa-zIrNaM pAMDulipi dikhAte hue kahA -- yaha apabhraMza gadya hai, koI vratakathA hai / mahendrajI sadA smitapUrvAbhibhASI the / unakI hRdayastha udAratA muskurAhaTake rUpameM sadA mu~ha para nAcA karatI thI / unhoMne batalAyA -- yaha pustaka batalA rahI hai ki choTe-moTe jaina bhaMDAroMmeM DhUMDhanepara apabhraM zu2-2 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha hue the. 1 ke aura bhI gadya graMtha mila sakate haiM / jahA~ vaha " pramANavinizcaya" ko tibbatIse uddhAra karane meM lage vahA~ apabhraMzakI ora bhI dhyAna rakhate the / anudAra artha meM vaha jaina nahIM the / vaha bhalIbhA~ti samajhate the ki jaina dharohara ke rUpameM bhAratIya saMskRtikI aisI anamola nidhiyA~ surakSita haiM, jo jainoMke abhAva meM sadA ke lie vilupta ho jAtIM / vidvAn jAnate haiM, hamAre deza meM hamArI bhASAoM kA rUpa vaidika bhASA se pAli, prAkRtoM, apabhraMzoMke rUpameM hote-hote AjakI bhASAoM meM vikasita huA / brAhmaNoM ke vAGmayako dekhane se mAlUma hotA hai ki kevala saMskRta hI sarvadA sarvesarvA rahI / unhoMne bIcakI loka bhASAoMke loka yA ziSTa sAhityakI rakSA nahIM kI / abhI hAla taka saMskRta paMDita maMDalI unheM "bhAkhA" kahakara tiraskRta karatI thI / brAhmaNa bhASA kaviyoMne apane samaya meM prAkRta aura apabhraMzameM bhI rAmAyaNa aura mahAbhAratako bhASAnibaddha kiyA hogA, tIrthoMke ekAdazI Adike mAhAtmya banAye hoMge / para unheM brAhmaNa purohitoM aura paMDitoMne bhASAke sAtha mara jAne diyA / kyoM ? isIlie ki vaha saMskRta ke sAmane kisIkI sattA nahIM svIkAra karate the / jaina aura bauddha bhI isake bAremeM dUsarA hI bhAva rakhate the / unake lie prAkRta yA apabhraMza saMskRta se kama mahattva nahIM rakhatI thii| tIrthaMkara mahAvIra ke upadezoMko vaha pAli-kALa ( 600-1 I0 pU0 ) meM lipi-baddha nahIM kara sake the, jaisA ki bauddhoMke prAcInatama sampradAya ne kiyA / prAkRta-kAlameM lipibaddha honese zramaNa mahAvIrakI vANI prAkRta rUpameM hI hamAre sAmane maujUda hai| usake atirikta aura bhI viSayoM para prAkRta meM graMtha aura pustikAyeM, vratakathAyeM bhI bniiN| sabako surakSita rakhanA saMbhava nahIM, para kitanoM ko unhoMne surakSita rakkhA / jaba subandhu aura daMDI ke samaya apabhraMza bhASAkA AraMbha huA to jana-sAdhAraNa ke lie usameM graMtha likhe jAne lage / bArahavIM - terahavIM sadImeM apabhraMzake samApta honepara unakA upayoga sAdhAraNa janatAke lie nahIM raha gayA, to bhI jaina upAzrayoM aura bhaMDAroM se unako bAhara nahIM pheMkA gyaa| Aja vaha hamAre lie bahumulya nidhi hai, bhASA aura tatkAlIna saMskRtike samajhane ke lie anupama sAdhana haiM / aisI nidhi jisa saMpradAya ( jaina ) ne surakSita kI, usake mahattva se kaise inkAra kiyA jA sakatA hai / saMskRtimeM sAMpradAyikatA kA sthAna nahIM hai / vastutaH saMskRti hI kSaNa-kSaNa parivartita parivarddhita hote hue bhI sthAyI aura mUlyavAn vastu hai / vahI hameM bA~dhe hue haiN| para, aba bhI hamAre meM se kitanoMkA dRSTikoNa udAra nahIM hai / tabhI to hamAre hindI sAhitya ke itihAsakAra saikar3oM sundara jaina kAvyoM meM se kisIkA ullekha nahIM karate / hAlameM bauddhoMke prati vaha saMkIrNatA bahuta hada taka dUra huI hai / aba caurAsI siddhoM aura unakI kRtiyoMkI carcA hara eka hindI ke vidvAn ke mukha para hai / rAjasthAna aura gujarAtake pustaka - saMgrahAlayoMke anusaMdhAna ne batalAyA hai, ki vahA~kI sAhityika paraMparA Aja taka akSuNNa calI AI hai aura vaha jainoM ke prayAsa se hI / bundelakhaMDa meM jaina barAbarake nivAsI rahe, aura apanI jIvikAke kAraNa sAkSara hote rahe / apabhraMza se akSuNNa sambandha sthApita karanevAlI kar3I -- buMdelI sAhitya - vahA~ke jaina maMdiroM aura samAja meM jarUra milanA cAhie / mahendrajIse isake bAremeM bAta huI thI / mahendrajI isake mahattvako bhalI-bhA~ti samajhate the / apabhraMzake sAtha hamArI AjakI bhASAoM meM bahuta kama avicchinna sambandha milatA hai / hindI kSetra meM rAjasthAnIke bAda kevala maithilI aisI hai, jisake yazasvI kavi vidyApati ne donoMmeM kavitA kI hai / vistRta gaveSaNA karanepara jaina graMthoM dvArA bundelIkA bhI aisA sambandha sthApita ho jAye, to koI acaraja nahIM / jo apabhraMza Aja sAhityika rUpameM prApya hai, vaha adhikatara kadhyadezIyA ( kannojiyA ) apabhraMza hai / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 11 prAcIna upaniSadoM - bRhadAraNyaka, chAMdogya kI bhASA usa samayakI kauravI bhASA thI, jise kauravI saMskRta kaha lIjiye / usakI prAkRta aura apabhraMzakA kyA rUpa thA, yaha kahA nahIM jA sakatA / Aja hamArI hindI usIkA sAhityika rUpa hai / isakA prAcInatama rUpa kucha rUpameM davikhanI-hindI ke gadya-padya meM paMdrahavI sadI taka jAtA 1 kauravIkA vizAla kSetra bijanaura se phIrojapura taka phailA huA hai / vahA~ bar3e gA~voM takameM paramparAgata parivAra milate haiM, kasboM takameM jaina maMdira hote haiM, jinameM kucha na kucha hastalikhita graMtha rahate haiM / unakA abhI anusaMdhAna nahIM huA hai, unheM agaracanda nAhaTA jaise dhuna pakke puruSa se vAstA nahIM par3A / isa kSetrameM kauravI prAcIna gadya-padya jaina graMthoMke rUpameM mila sakate hai / jaina jIvita paramparAke rUpameM hamAre pAsa kitanI samRddha sAmagrI maujUda hai, ise hama saMkIrNa sAMpradAyika dRSTise nahIM dekha sakate / AcArya mahendrake abhAvakA bhI mUlyAMkana vaha dRSTi nahIM hone degI / hindU zabdakA AjakA prayoga bhI isa saMkIrNatAkA eka kAraNa hai / hindU zabda kabhI eka dhArmika sampradAya ke lie hamAre yahA~ prayukta nahIM hotA thA / yaha hamAre vizAla dezake logoM aura unakI saMskRti ke lie prayukta hotA thA / brAhmaNa, bauddha, jaina sabhI 'hindU' kahe jAte the| Aja bhI cIna yA jApAnameM bhAratIya bauddha indo ( hindU ) haiM / rUsa meM sabhI bhAratIyoMko indusa' kahA jAtA hai| yaha sAMskRtika ekatA hamAre bheda-bhAvako miTAne ke lie udyata hai / zramaNa-brAhmaNa paraMparA hamArI saMskRti kI pUraka hai / mahendrajI digaMbara jaina - kulameM paidA hue the, para yaha zvetAMbara - digaMbarakI lIka pITanevAle nahIM the; eka sacce vidvAnkI taraha nAnA rUpoMmeM pravAhita hamArI kRtiyoM tathA sukRtiyoM ke sAtha mamatva rakhate the / kucha hI dinoM pahale unhoMne zramaNa saMskRtipara eka vicArapUrNa lekha likhA thA / tibbatakI yAtrAoM se lauTakara Ate samaya mahendrajI se merA saMparka sthApita huA / mere sAmane hI unakA spRhaNIya vikAsa hotA rahA, unake sapane sAkAra rUpa dhAraNa karate gaye / usake sAtha unakI jijJAsA aura yogyatAkA kalevara bar3hatA gayA / unase bahuta AzA thI / zarIra dekhane meM svastha mAlUma hotA thA, isalie kabhI manameM kalpanA bhI nahIM huI thI ki 70-80 se pahale vaha apane kAma se uparAma leMge / usa Ayu taka pahu~cakara vaha kitanA kAma karane meM saphala hote| para manacetI manameM hI raha gayI / mahendra binA pUrI taraha khile hI murjhA gaye / ( sarasvatI ilAhAbAda 1959 se sAbhAra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya bahuAyAmI vyaktitva evaM vaiduSya *pro0 (DaoN0) rAjArAma jaina, ArA zraddheya paNDita mahendrakumArajI nyAyAcAryakA nAma vyaktivAcI nahIM balki vaha jainanyAya-darzanakA eka paryAyavAcI nAma bana gayA hai| 19vIM sadI ke antima caraNase hI jaina-nyAyake zAstrIya-vidvAnoMkA abhAva khaTakane lagA thaa| itaH pUrva yadyapi tadviSayaka aneka zAstrIya granthoMkA praNayana to ho cukA thA, kintu aisI riktitAkA anubhava bhI kiyA jAne lagA thA ki navazAstra-lekhanakI bAta to dUra, usake adhyetA evaM vizleSaNakartA vidvAnoMkA bhI abhAva ho gayA thaa| yaha ghora cintAkA viSaya to thA hI, jaina nyAyazAstrake pragati-patha tathA usake pracAra-prasArakA jabardasta avarodhaka bhI bana rahA thaa| jaba murainA evaM banArasameM jaina mahAvidyAlayoMkI sthApanA huI, to paM0 gopAladAsajI baraiyA ( san 1866-1917 ) prabhRti gurujanoMko bar3I cintA huI ki jaina nyAyake kSetrameM koI bhI upAdhidhArI prakANDa vidvAn taiyAra nahIM ho rahe haiM / kahate haiM ki eka bAra jaba vedAntazAstrake vizleSaka vidvAnoMkA abhAva hone lagA, to dakSiNa bhAratakI eka saMvedanazIla mahilA bar3I hI duHkhI rahane lgii| usane eka bAra mandirameM prArthanA karate hue vedAntazAstrake uddhArakake zIghra janma lenekI kAmanA kii| taba vahIM AkAzavANImeM kisIne uttarameM usase kahA ki-'he mAtA, jahA~ tuma jaisI saMvedanazIla prabuddha mAtA pRthivImaNDalapara upasthita ho aura vedAntazAstrake uddhArakake lie cintita hokara mandirameM usake ( uddhArakake ) avataraNa hetu maMgalaprArthanA kara rahI ho, to aba tumhArI maMgala kAmanA avazya aura zIghra hI pUrNa hogI aura usa uddhArakA janma keralaputrakI puNyadharA para hogaa|" vaha AkAzavANI satya nikalI / kerala meM zaMkarAcAryakA janma huA aura vedAntazAstrake prakANDa cintaka, lekhaka, vidvAn evaM TIkAkArake rUpameM ve jagadvikhyAta hue| mujhe yaha to smaraNa nahIM AtA ki kisI jaina mAtAne jaina naiyAyikake abhAvakI pUrti hetu kisI mandirameM jAkara koI prArthanA kI ho| kintu sambhavataH jinavANI-mAtA jaina-nyAyake granthoMkI durdazA dekhakara avazya hI cintita huI hogI aura jaina vidyAke saubhAgyase agale 4 dazakoMmeM cAra sapUtoMne kramazaH janma liyA--zrI paM0 gaNezaprasAdajI varNI, paM0 mANikacandrajI, paM. mahendrakumArajI evaM paM0 darabArIlAlajI kotthiyaa| ye cAroM prathama zreNIke nyAyAcArya rahe aura unhoMne apane zodhaparaka ucca kAryoMse apanI upAdhiyoMkI sArthakatA siddha kii|| san 1914 I0 meM eka jainetara yuvaka kuNDalapura ( damoha) meM jainadharmameM dIkSita haA / samarpitabhAvase usane jainadarzanakA adhyayana kiyA aura nyAya-viSayake sAtha vaha prathama nyAyAcArya bnaa| iso vyaktitva kA nAma thA svanAmadhanya paM0 gaNezaprasAda (san 1874-1954 ), jo saptama pratimAdhArI banakara paM0 gaNezaprasAdajI varNIke nAmase prasiddha hue| tatpazcAt paM0 mANikacandrajI dUsare nyAyAcArya ( san 18861970 I0) hae, aura tIsare kramameM nyAyAcArya the hamAre pUjyapAda paM0 mhendrkumaarjii| inameMse varNIjI to mahAn vratadhArI sAdhaka santa mahApuruSa bne| unhoMne jainadharmakA gahana adhyayanakara AcArya kundakundake samayasArakA gahana adhyayana kiyA aura unake siddhAntoMko apane jIvana meM utAranekA Adarza udAharaNa prastuta kiyA / zraddheya paM0 mANikacandrajIne jainanyAya zAstrake atyanta kaThina 18 sahasra zloka pramANa AcArya Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 13 vidyAnanda kRta tattvArthazlokavAtikakA alaMkAra nAmaka hindI-bhASya likhakara apanI utkRSTa pratibhAkA paricaya diyaa| phira bhI, jaina nyAyazAstrake aneka kaThina grantha abhI taka achUte hI par3e the| unakI duruhatA aura jaTilatAke kAraNa ve paThana-pAThanase bhI bAhara hote jA rahe the| yaha saubhAgyabharA saMyoga hI thA ki paM0 mahendrakumArajI apanI prArambhika zikSA samAptakara, zrI. paM0 ghanazyAmadAsajI nyAyatIrtha ke samparka meM Ae aura unakI ghanIbhUta preraNAse unhoMne jainanyAyazAstrake adhyayanameM vizeSa abhiruci jAgRta kii| unhoMne nAbhinandana di0 jaina vidyAlaya, bInA (madhyapradeza ) tathA saraseTha hukumacandra di0 jaina mahAvidyAlaya, indaura meM paM0 vaMzIdharajI evaM paM0 jIvandharajI nyAyatIrtha ke pAdamalameM baiThakara unase jainadharma evaM nyAyagranthoMkA vizeSa adhyayana kiyA / paNDitajI prArambhase hI kaThora parizramI, dRr3ha-saMkalpI evaM jaina-nyAyake granthoMke uddhArake prati samarpita bhAvanAse otaprota rahe / unhoMne sAdhanAbhAvoM evaM Arthika vipannatAse kabhI bhI hAra nahIM mAnI balki unhoMne apane adhyavasAyase apanI Arthika daridratAko varadAnameM badalaneke sAhasabhare prayatna kie| paM0 nAtha premI, mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana, paM0 sukhalAla jI saMghavI, mahAmahopAdhyAya DaoN0 gopInAtha kavirAja, DaoN0 maMgaladeva zAstrI, paM0 gaNezaprasAdajI varNI, DaoN. hIrAlAla jaina Adike sAnnidhyane unheM nirantara hI prerita evaM utsAhita rakhA / yahI kAraNa hai ki vibhinna vighna-bAdhAoMke bIca bhI unhoMne apano sAhitya-sAdhanAko akSuNNa banAe rakhA aura edayugIna naiyAyikoM tathA dArzanikoMkI apekSA unhoMne guNa evaM parimANa donoM hI dRSTiyoMse zreSTha kArya kie| jaina nyAyazAstrake kSetrameM unake nimna aitihAsika zodha-kArya agalI pauDhIko nirantara prerita karate rheNge| 1-nyAyakUmadacandra (prabhAcandra ) mANikacandra sIrIja, bambaI 1938, 41 (12 bhA0) pR0 941 ( granthAMka 38-39) 2-akalaMkagrantha trayam ( akalaMka ) pR0 288 siMghI jaina sIroja, bambaI (granthAMka 12) 1939 3-pramANamImAMsA (hemacandra) pR. 324 siMghI jaina sIrIja, bambaI (granthAMka 9) 1939 4-prameyakamalamArtaNDa (prabhAcandra) pR0 910 nirNayasAgara presa, bambaI 1941 5-tattvArthavRtti (zrutasAgarasUri) pR0 655 bhAratIya jJAnapITha, kAzI (granthAMka 13) 1949 6-nyAyavinizcayavivaraNam (akalaMka) pR0 1018 bhAratIya jJAnapITha, kAzI (granthAMka 3, 13) 1949, 54 7-tattvArtharAjavArtika (akalaMka) pR0 950 bhAratIya jJAnapITha, kAzI (granthAMka 19-20) 1957 8-siddhivinizcaya TIkA (akalaMka) pR0 215 bhAratIya jJAnapITha, kAzI (granthAMka 22-23) 1959 9-jainadarzana (hindI) 10 683 varNI granthamAlA vArANasI (granthAMka 2) 1955 10-SaDdarzana samuccaya (haribhadra) bhAratIya jJAnapITha, dillI isake atirikta jaina nyAya-darzana tathA itihAsa evaM sAhityapara kaI yojanApUrNa nibandha, kahAniyA~, kavitAe~ bhI likhiiN| ___ unake dvArA likhita evaM sampAdita sAhityake vaiziSTyakA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai1-nyAyakumuvacandra prastuta grantha bhaTTAkalaMkadeva viracita svavivRtti sahita laghIyastraya nAmaka granthapara AcArya prabhAcandra kRta vistRta TokA hai, jisakA prakAzana mANikacandra di0 jaina graMthamAlA, bambaIse kramazaH san 1938 bhASa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha evaM 1941 meM huaa| prathama bhAgameM usake sampAdaka paM. mahendrakumArajIne upalabdha mala pratiyAM tathA anya sAdhana sAmagriyoMkA paricaya dekara grantha-viSayake mahattvapara prakAza DAlA hai| zrI0 50 kailAzacandrajI dvArA likhita 126 pRSTha pramANa prastAvanAmeM akalaMka-sAhityakA paricaya vividha jainetara nyAyazAstrake vidvAnoMke sAtha unakI tulanA, jaina-nyAyakI vizeSatAe~, akalaMkake pUrvakAlIna, samakAlIna evaM paravartI kucha vidvAnoMkA paricaya evaM prabhAcandrake kAlanirdhAraNake vividha sAkSya, prabhAcandrakI kRtiyoM-prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra , tattvArthavRti, zAkaTAyananyAsa, zabdAmbhojabhAskara (jainendravyAkaramahAnyAsa ), pravacanasArasarojabhAskara ( pravacanasAraTIkA ), gadyakathAkoSa, mahApurANa-TippaNa AdikA saMkSipta paricaya, prabhAcandrake kRtitva evaM vyaktitvapara vistRta prakAza tathA unake bahuzrutatva Adi viSayoMpara gambhIra vivecanA kI hai| prastuta prathama khaNDameM do pariccheda prastuta kie gaye haiM, jisameM kula 402 pRSTha hai| dvitIya khaNDameM avaziSTa malapATha 527 pRSThoMmeM usake atirikta prastAvanA Adi 92 pRSThoMmeM prastuta hai| apanI vidvattAparNa prastAvanA paM0 mahendrakumArajI dvArA likhita hai, jisameM prabhAcandrakA vividha sAkSyoM ke AdhAra para kAla-nirNaya, vaidika vicAradhArA yathA-veda, upaniSad, smRti evaM purANoMse prabhAcandrakA paricaya, vyAsa, pataMjali, bhartRhari, vyAsabhASyakAra, IzvarakRSNa, mATharAcArya, prazastapAda vyomaziva, zrIdhara, vAtsyAyana, udyotakara, bhaTTajayanta, vAcaspati mizra, zabaraRSi, kumArila, maMDanamizra, zAlikanAtha, zaMkarAcArya, surezvara, bhAmaha, bANabhaTTa, mAgha bauddhAcAryoM meM -azvaghoSa, nAgArjuna, basubandhu, dignAga, dharmakIti, prajJAkaragupta, karNakagomi, zAntarakSita, kamalazIla, arcaTa, dharmottara, jJAnazrI, jayasiMharAzibhaTTa tathA jainAcAryoM meM-kundakunda, vaTTa kera, samantabhadra, pUjyapAda, dhanaMjaya, atantavIrya, vidyAnanda, anantakoti, zAkaTAyana, abhayanandi, vAdirAjasUri, nemicandra, devasena, zrutakIti, siddhasena, dharmadAsagaNi, haribhadra, siddharSi, devabhadra, malliSeNa, guNaratna, yazovijaya AdikA paricaya dete hue prabhAcandrake sAhityake sAtha unake pArasparika prabhAva athavA AdAna-pradAnakI carcA kI gaI hai| paNDitajIne vividha sAkSyoMke AdhArapara prabhAcandrakA samaya san 980 se 1065 I0 ke madhya nirdhArita kiyA hai| prabhAcandra ke bahuAyAmI vyaktitvakI carcA karate hue unheM AyurvedakA jJAtA bhI batalAyA hai| nyAyakUmadacandrake sampAdanase paNDita mahendrakumArajIkA eka zodhArthIka rUpameM jIvana prArambha haa| isa kati ne unake pracchanna pANDityako mukhara kiyA tathA usa dRSTise yaha grantha unake lie eka zubha zakunakA sacaka siddha haA / pArivArika jIvana meM unheM usake puraskAra svarUpa eka putraratnakI prApti huI, jisakA nAma unhoMne zabhasmRtike pratIka svarUpa "kumudacandra" rkhaa| kintu durbhAgyase vaha unakA sAtha adhika samaya makA aura bIca meM hI cala bsaa| usa samaya paNDitajI kitane vyathita hae hoMge, isakA AbhAsa janake isa kathanameM mila sakatA hai-'maiMne nyAyakumudacandrake sampAdana-kAlameM jAta apane jyeSTha putrakA nAma smRti-svarUpa 'kumudacandra" rakhA thA / kAlakI gati vicitra hai| aba to yaha sampAdita grantha hI usakA puNya-smAraka ho gayA hai / maiM to ise apane sAhitya-yajJakI Ahuti hI mAnatA huuN|" paM0 mahendrakumArajI ke zAstrIya paddhatise likhita prAcIna jaina nyAyake mala granthoMkI sampAdana-kalAke viSayameM paM. nAtharAmajI "premI" ne (mANikacandra di0 jaina granthamAlA dvArA prakAzita "nyAyakumudacandra" (dvitIya bhAga) ke apane prakAzakIya nivedanameM ) kahA hai ki-'pUrvAdhake samAna isa uttarArdhakA bhI sarvAMgasandara paddhatise sampAdana aura saMzodhana kiyA gayA hai paNDitajIkA yaha parizrama aura adhyavasAya dUsare vidvAnoMke lie grantha-sampAdanake kArya meM mArgadarzakakA kAma degaa|" Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 15 prajJAcakSu paM0 sukhalAlajI saMghavIne isa granthake prAkkathanameM bhAratIya darzanake adhyetAoMkA dhyAna aitihAsika evaM tulanAtmaka dRSTise adhyayanakI ora AkarSita karate hue kahA hai-"nyAyakumudacandra" ke sampAdaka paM0 mahendrakumArajI nyAyAcA yaMne mUlagranthake nIce eka-eka choTe bar3e mudde para jo bahuzrutattvapUrNa TippaNa diye haiM aura "prastAvanAmeM jo aneka sampradAyoMke AcAryoMke jJAnameM eka dUsarese lena-denakA aitihAsika paryAlocana kiyA hai, una sabakI sArthakatA upayukta dRSTise adhyayana karane-karAne meM hI hai / sAre "nyAyakUmadacandra" ke TippaNa tathA "prastAvakA mAMza agara kAryasAdhaka hai to sarvaprathama adhyApakake lie, cAhe vaha jaina ho yA jainetara, saccA jijJAsu isameMse bahuta kucha pA sakatA hai| adhyApakoMkI dRSTi eka bAra sApha huI, unakA avalokana-pradeza eka bAra vistRta huA, to phira yaha suvAsa vidyArthiyoM tathA apar3ha anuyAyiyoM meM bhI apane-Apa phailane lagatI hai| isI bhAvI lAbha ko, nizcita AzAse dekhA jAya, to mujhe yaha kahane meM lezamAtra bhI saMkoca nahIM hotA ki sampAdakakA TippaNa tathA prastAvanA-viSayaka zrama, dArzanika adhyayana-kSetrameM sAmpradAyikatAkI saMkucita manovRtti dUra karane meM bahuta kAragara siddha hogaa|" 2-akalaMkagraMthatrayama prastuta granthameM jyotirdhara AcArya bhaTTa akalaMka kata tIna granthoMkA eka sAtha saMgraha kiyA gayA hailaghIyastrayam, nyAyavinizcaya evaM pramANasaMgraha / jainatarkazAstrake kSetrameM akalaMkako jaina siddhAMtoM tathA padArthoMkI pramANapariSkRta vyAkhyA aura tarkasammata pratiSThAko pradAna karAne meM pramukha sthAna prApta hai| muni jinavijayajIke zabdoMmeM "svAmI samantabhadra tathA siddhasena divAkara, jahA~ jaina tarka zAstrake kSetrameM AviSkAraka koTimeM Ate haiM, vahIM bhaTTa akalaMka usa kSetrameM samuccAyaka evaM prasAraka koTimeM Ate haiN|" isa prakAra akalaMka samantabhadrake upajJa siddhAntoMke upasthApaka, samarthaka, vivecaka evaM prasAraka mAne gaye haiM / samantabhadrane jina mUlabhUta tAttvika vicAroM aura tarka-saMvAdoMkA udbodhana athavA AvirbhAva kiyA unhIMkA akalaMkane aneka prakArase upabRMhaNa, vizleSaNa, saMcayana, samupasthApana, saMkalana evaM prasAraNa kiyaa|"" jaisA ki pUrva meM likhA gayA hai, prastuta graMthameM akalaMkake pUrvokta tIna graMthoMkA saMkalana evaM sampAdana kiyA gayA hai| paNDitajIne apanI pANDityapUrNa prastAvanAmeM upayukta granthoMkA mUlyAMkana karate hue granthakArake vyaktitvapara vistArapUrvaka prakAza DAlA hai| 3-pramANamImAMsA AcArya hemacandra ( 13vIM sadI ) kRta ukta pramANamImAMsAkA prakAzana siMghI jaina sIrIja (granthAMka 9) ( ahamadAbAda, kalakattA ) se gan 1939 meM huA / isake mukhya sampAdaka paM0 sukhalAlajI saMghavI tathA unake sahAyaka-sampAdakake rUpameM paM0 mahendrakumArajI tathA paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA the| isameM paNDitajIne graMthagata avataraNoMke mala sthAnoMke khojane tathA unakI tulanA aura bhASA-TippaNake likhane meM upayogI sthaloMko jaina evaM jainetara granthoMse saMgraha karanekA vizeSa kArya kiyaa| mUlapAThake sAtha-sAtha prastuta grantha bhUmikA, viSaya-nirUpaNa, bhASA-TippaNa anukramaNI Adike sAtha kula lagabhaga 324 pRSThoMmeM vistRta hai / 4-prameyakamalamArtaNDa prastuta grantha AcArya mANikyanandi kRta parIkSAmukhasUtrapara prabhAcandra kRta TIkA-graMtha hai, jisakA prakAzana san 1941 meM nirNayasAgara presa, bambaIse huaa| isake pUrva bhI granthakA prakAzana huA thA, kintu 1. pramANamImAMsA, siMghI sIrIja, prAstAvika pR0 1 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha vaha truTipUrNa thA tathA usameM saMzodhanakI AvazyakatAkA anubhavakara paM0 kundanalAlajI, paM0 sukhalAlajI saMghavI, paM0 vaMzIdharajI, zolApura tathA paM0 nAthUrAmajI premoke vizeSa anurodhapara paM0 mahendrakumArajIne isake sammAdanakA bhAra svIkAra kiyA / paM0 mahendrakumArajI ke anusAra unhoMne prastuta saMskaraNa meM nimnalikhita sudhAra kie - (1) sUtrayojanA arthAt parIkSAmukhake sUtroMkA, jinapara ki ukta grantha meM TIkA likhI gaI aura isI kAraNa usakA aparanAma parIkSAmukhAlaMkAra bhI hai, usameM sUtroMkA yathAsthAna viniveza kiyA gayA hai, jisase pratyeka sUtrakI vyAkhyAkA pRthakkaraNa ho jAya / suvidhAke lie sUtrAMka bhI ukta grantha ke pratyeka pRSThapara die gaye haiM / inake atirikta anya vizeSatAe~ nimna prakAra haiM- ( 2 ) pATha - saMzodhana ( 3 ) avataraNa- nirdeza ( 4 ) vistRta viSayasUcI (5) pAThAntara (6) pariziSTa evaM (7) parIkSAmukha - prastAvanA / apanI 78 pRSThoM kI pANDityapUrNa vistRta prastAvanA meM paNDitajIne sUtrakAra mANikyanandi tathA TIkAkAra prabhAcandrake kRtitva evaM vyaktitvapara prakAza DAlate hue AcArya prabhAcandrakI jaina evaM jainetara AcAryoMse tulanA karate hue unakI ( prabhAcandrakI ) anya upalabdha kRtiyoMkA saMkSipta paricaya prastuta kiyA hai / isakA viSayAnukrama itane vizada rUpameM ( 72 pRSThoMmeM ) taiyAra kiyA gayA hai ki mUla grantha ke hindIanuvAdake abhAva meM bhI adhyetA svecchita Avazyaka prakaraNa athavA viSayakI khoja saralatApUrvaka kara sakatA hai / mUla viSaya 6 paricchedoM meM vibhakta hai / mUla pATha 694 pRSThoM meM tathA antameM ATha pariziSTa meM se prathama pariziSTa meM parIkSAmukha sUtra pATha tathA dvitIya pariziSTameM prameyakamalamArttaNDameM upalabdha jaina evaM jainetara avataraNoMko akArAdikramase prastuta kiyA gayA hai, jo AgAmI zodha kAryoMke lie mArgadarzaka hai / 5- tattvArthaM vRtti AcArya gRddhapiccha dvArA viracita; jJAna-vijJAnake lie vizvakoSake samAna mAne jAnevAle tattvArthasUtrapara aneka granthoMke lekhaka tathA TIkAkAra AcArya zrutasAgarasUri ( 16vIM sadI ) dvArA 10 adhyAyoM meM vibhakta ukta granthakA sarvaprathama sampAdana atyAdhunika dRSTise aneka prAcIna tAr3apatrIya pratiyoMke AdhArapara paM0 mahendra kumArajIne kiyA hai, jisakA prakAzana bhAratIya jJAnapITha dvArA mArca 1949 meM kiyA gayA / ataH pUrvaM isa granthakA saMskaraNa azuddhi puMjake rUpameM ghoSita thaa| prastuta navIna saMskaraNa meM mUlagranthakA bhAvAnuvAda prastuta kara usake guNa-doSoMkI carcA vistRta prastAvanA meM kI gaI hai / paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrIke anusAra mUla TIkAkAra ne pUjyapAdakRta sarvArthasiddhike AdhArapara ukta TIkA likhI hai / unake anusAra tattvArthavRttikA antaHparIkSaNa karane para prastuta TIkA- grantha meM aneka siddhAnta viruddha tathya dRSTigocara hue haiN| paM0 mahendrakumArajI svayaM bhI unase sahamata rahe tathA unakI carcA unhoMne apanI prastAvanAmeM kI hai / graMthakI 101 pRSThoM kI tulanAtmaka evaM samokSAtmaka prastAvanAmeM syAdvAda, saptabhaMgI, naya tattva Adi prakaraNoMkA navIna dRSTi tathA Adhunika zailIse vyAkhyA prastuta ko gaI hai, jo eka ora to vicArottejaka tathA navIna sAmagrI prastuta karatI hai aura dUsarI ora sarvagAmI midhyAtva para pariNAmakArI prahAra bhI karatI hai / prastuta kRti sarvaprathama bhagavAn mahAvIrake samakAlIna chaha anya tIrthaMkaroMke vicAroMkI samIkSA kI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 17 gaI hai, jo bauddha aura jainAgamoM ke AdhArase likhita hai / isase pAThakoMko yaha samajha pAnemeM suvidhA milatI hai ki mahAvIra - kAlameM kisa prakAra vedabAhya vicAradhArAe~ pravAhita thIM / isake atirikta yaha jAnakArI bhI milatI hai ki unakA jaina tattvajJAnake sAtha kisa prakArase samanvaya kiyA gayA / isake Age jaina tattvajJAna ke vividha aMgoMkI carcA karate hue samyagdarzanake viSayameM jo kucha bhI likhA hai, vaha pAThakoM kA dhyAna apanI ora sahaja ho AkarSita kara letA hai| paMDitajI ne dharma aura karma jaise mahattvapUrNa viSayoM para bhI acchA prakAza DAlA hai / Aja kA manuSya-samAja to paribhASAoMse jakar3A huA hai / vaha unake bhItara chipe hue tatvajJAnake rahasyoM kI ora raMcamAtra bhI dhyAna nahIM detA aura prakArAntarase mithyAtva kA hI poSaNa karatA rahatA hai / paNDitajIne samyagdarzana Adi vividha prakaraNa likhakara usI mithyAtvake bhrAmaka jAla ko dUra karane kA prayatna kiyA hai / syAdvAda kI carcA karate hue paM0 mahendrakumArajIne vibhinna vaicArika bhramoM kA jo sayuktika nirAkaraNa kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai / vastutaH sthiti yaha rahI hai, ki jainetara vidvAnoMne jaina tattvajJAna kA talasparzI adhyayana kie binA hI yugoM-yugoM se usa para vividha bhramAtmaka AkSepa kie haiM / yahA~ taka ki svAmI zaMkarAcArya bhI usa doSa se mukta na raha sake / ataH yaha Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai ki jaina nyAyazAstra ke adhyetA vidvAn Age AveM aura paMDitajI ke samAna hI nirbhIkatApUrvaka cale A rahe bhramAtmaka tathyoM ko dUra kara siddhAntoM kI yathArthatAse sabhI ko paricita karAveM / yaha tathya dhyAna meM rakhane kI mahatI AvazyakatA hai ki jainadarzana yathArtha kI paridhi na kara cintaka ko usI paridhi taka sImita rakhatA hai| kalpanA kI ur3AnoM kA usameM koI DaoN0 sarvapallI rAdhAkRSNan, mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana, paM0 baladeva upAdhyAya, DaoN0 sampUrNAnanda, DaoN0 devarAja, DaoN0 hanumantarAva Adi kI dArzanika samIkSAe~ bhI anekAnta, syAdvAda evaM saptabhaMgI nyAyake siddhAntoM kI gaharAI taka pahu~ca pAnemeM asamartha rahI haiM / kA ullaMghana sthAna nahIM / DaoN0 dattA, 6- nyAyavinizcayavivaraNa (prathama bhAga ) suprasiddha vAgmI evaM tArkika ke rUpameM pratiSThita AcArya akalaMka (san 720-780 I0) kRta 4 : 13 kArikA pramANa " nyAyavinizcaya' nAmaka sampUrNa grantha para SaTtarkaSaNmukha, syAdvAdavidyApati tathA jagadekamallavAdI Adi upAdhiyoMke dhArI, zAbdika, tArkika tathA mahAkavike rUpameM suprasiddha vAdirAjasUri ( racanAkAla san 1035 I0 ) dvArA likhita vistRta TIkA hI ukta nyAyavinizcayavivaraNake nAmase prasiddha hai / isakA prakAzana do bhAgoM meM kAzI sthita bhAratIya jJAnapIThase pharavarI 1949 I0 meM huA / prathama khaNDa pratyakSa prastAvanAtmaka hai, jisameM 64 pRSThoM kI vistRta bhUmikA meM grantha evaM granthakAra se sambandha rakhane vAlI sAmagrI tathA Agata sandarbhoM para gaharAI ke sAtha vicAra kiyA gayA hai| usameM kucha prameyoM para bhI navIna dRSTise vicAra kiyA gayA hai / sAtha hI syAdvAda evaM saptabhaMgIke viSaya meM yugoM-yugoM se pracalita bhrAmaka dhAraNAoM kI bhI samIkSA isameM bhI kI gaI hai / usake prathama khaNDa meM pratyakSa kA lakSaNa, indriya- pratyakSa kA lakSaNa, pramANasamplavasUcana, cakSurAdi buddhiyoM kA vyavasAyAtmakatva, vikalpake abhilApavatva Adi lakSaNoM kA khaNDana, jJAna ko parokSa mAnane kA nirAkaraNa, jJAnake (svasaMvedana kI siddhi, jJAnAntaravedyajJAnanirAsa sAkArajJAnanirAsa, acetanajJAnanirAsa, nirAkArajJAnasiddhi, saMvedanAdvaita nirAsa, vibhramavAdanirAsa, bahirarthasiddhi citrajJAnakhaNDana, paramANurUpabahirarthaM kA nirAkaraNa, avayavoMse bhinna avayavI kA khaNDana, dravya kA lakSaNa, guNa aura paryAya kA svarUpa, 3 2-3 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sAmAnya kA svarUpa, arthake utpAdAditrayAtmakatva kA samarthana, apoharUpa sAmAnya kA nirAsa, vyakti se bhinna sAmAnya kA khaNDana, dharmakIrtisammata pratyakSa lakSaNa kA khaNDana, bauddhakalpita svasaMvedana-yogi-mAnasapratyakSa nirAsa, sAMkhyakalpita pratyakSa lakSaNa kA khaNDana, naiyAyika ke pratyakSa kA samAlocana, atIndriya pratyakSa kA lakSaNa Adi viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| isa prakAra isa bhAgameM pratyakSa pramANa kA sAMgopAMga varNana kiyA gayA hai| 7-nyAyavinizcayavivaraNa (dvitIya bhAga) prastuta bhAga kA prakAzana bhI kAzI sthita bhAratIya jJAnapIThase sitambara 1954 I0 meM kiyA gyaa| isa khaNDameM anumAna-pravacana-prastAvoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| isa khaNDameM 40 pRSThoM kI tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka prastAvanA, bhaTTAkalaMka dvArA viracita nyAyavinizcaya kI saMzodhita kArikAe~ tathA unakI krama saMkhyA kA nirdhAraNa (prathama pratyakSa prastAva se sambandhita 1681 kArikAe~, dvitIya-anumAnake prastAvase sambandhita 2173 kArikAe~ tathA tRtIya pravacana prastAvase sambandhita 953 kArikAe~ ), 25 pRSThoM tathA mUla bhAga Adike kula milAkara 457 pRSThoMmeM vistRta yaha bhAga vizeSa mahatvapUrNa hai| kyoMki jainanyAya-darzana kI utpatti tathA itara dArzanika vicAradhArAoMse usake vaiziSTya kA nidarzana prastAvanAmeM vizeSa rUpase kiyA gayA hai| isa saMskaraNa kI vidvatjagat meM muktakaNThase prazaMsA kI gii| DaoN0 hIrAlAla jainane likhA hai ki"bhAratIya nyAya-sAhityameM akalaMkake granthoM kA mahatvapUrNa sthAna hai / usake aba taka jina granthoM kA patA calA hai, unameM nimnalikhita grantha pUrNatayA nyAya-viSaya ke haiM--(1) laghIyastraya, (2) pramANasaMgraha, (3) nyAyavinizcaya evaM (4) siddhivinizcaya / ina sabhI granthoM kA Adhunika DhaMga se paM0 mahendrakumArajIne sampAdana kiyA hai| inake sampAdanameM unhoMne jitanA zrama kiyA hai tathA abhirucipUrvaka vidvattAkA paricaya diyA hai|" bhAratIya darzanazAstrake dhurINa vidvAn DaoN0 sAtkarI mukharjIne ukta granthake apane phoravarDa meM isake sampAdana-kAryakI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai / isa viSayameM paM0 dalasurA bhAI mAlavaNiyA~ke ye vicAra bhI paThanIya hai--unake anusAra jaina dArzanika sAhitya kI hI nahIM, kintu bhAratIya dArzanika sAhitya kI dRSTise AcArya akalaMka kI kRtiyoM kI vivecanA Avazyaka hai| tathA inakI kRtiyoMkA paM0 mahendrakumArajIke sampAdana-kAryako bhI inhoMne bahuta prazaMsA kI hai| dharmakItike mantavyoM kA khaNDana vyomaziva, jayanta, vAcaspati, zAlikanAtha Adine kiyA hai aura vijJAnavAdake viruddha vAstavavAda ko punaH prasthApita karane kA prayatna bhI kiyA hai kintu AcArya akalaMkane vAstavavAda ko siddha karane ke lie dharmakItti kA jo khaNDana kiyA hai, vaha pUrvokta sabhI AcAryoMse adhika mArmika aura tarkapUrNa honeke sAtha hI dUsaroMkI taraha pUrvapakSa kI kucha hI dalIloM taka sImita na rahakara dharmakIrtike samayake darzana ko vyApta kara letA hai / isa dRSTise kahanA hogA ki bhAratIya dArzanikoMmeM dharmakorti kA samartha pratispardhA yadi koI hai, to vaha akalaMkadeva hI hai| ataeva bhAratIya darzanake kramika-vikAsa meM dharmakItike samAna akalaMka bhI yuga-vidhAtA hai| isa dRSTise akalaMkake granthoM kA vizeSa mahattva hai aura unakA atyAdhunika zailIse prakAzana vAMchanIya hai| dharmakItike TIkAkAroMmeM prajJAkarakA advitIya sthAna hai| nyAvinizcayake vivaraNameM vAdirAjane Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/ jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 19 usI ko mukhya rUpase apane tarkabANoM kA lakSya banAyA hai / prajJAkarakRta / pramANavArtika bhASya prastuta granthake prakAzana taka aprakAzita thA kintu paM. mahendrakumArane apane sampAdanameM usako paNDita rAhula sAMkRtyAyana pradatta tibbatIya hastalikhita prati kA pUrA upayoga kiyA hai aura pramANavAtikake bhASyake sampAdana kA mArga aura bhI prazasta kara diyA hai| paMDitajIne prastuta granthake prArambhameM lambI prastAvanA likhI hai| usameM darzanakI vyAkhyA karate hue jJAna aura darzanakI jo vivecanA kI hai, vaha vidvAnoM ke lie paThanIya hai / viSaya-paricayameM paMDitajIne granyapratipAdya viSayoMkA saMkSipta kintu sAragarbhita tulanAtmaka vivecana kiyA hai| usameM zrI rAhalajI dvArA samarthita pratItyasamutpAdavAdakI bhI parIkSA kI gaI hai| 8-tattvArthavArtika AcArya umAsvAtikRta tattvArthasUtra kA jaina-sAhityameM vahI sthAna hai, jo hinduoM meM gItA, bauddhoMmeM dhammapada, islAmameM kurAna, krizciyanameM bAibila tathA pArasiyoMmeM jaindAvestAkA hai| jainadharmakA sampUrNasAra usameM samAhita hai| isakA mahattva isIse samajhA jA sakatA hai ki yaha grantha kucha parivartanoMke sAtha digambara evaM zvetAmbara donoM hI sampradAyoMmeM samAna rUpase mAnya hai| granthakI garimAko dekhate hue usa para vibhinna kAloMmeM yugAnurUpa vistRta TokAe~ evaM bhASya likhe gae, jinameM sarvArtha siddhi, tattvArthazlokavArtikAlaMkAra tathA tattvArthavArtika Adi pramukha haiN| tattvArthavArtikakA prakAzana jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattAkI orase yadyapi bahuta pahale hI ho cukA thaa| isako do hindI TIkAe~ bhI upalabdha hotI haiN| eka TIkA paM0 pannAlAlajI dUnIvAloMkI hai aura dUsarI paNDita makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra kii| vaha bhI mudrita ho cukI hai / phira bhI isakA Adhunika zailIse sampAdita hokara usakA prakAzana atyAvazyaka thaa| isIke phalasvarUpa bhAratIya jJAnapIThane san 1957 meM isakA prakAzana do khaNDoMmeM kiyA / ukta donoM khaNDoMmeM kula milAkara lagabhaga 900 pRSTha haiN| prathama bhAgameM prathama cAra adhyAyake sAtha antameM unakA hindI sArAMza tathA dvitIya bhAgameM antima chaha tathA unakA hindI sArAMza grathita hai| vartamAnameM ukta grantha "tattvArtharAjavAtika' ke nAmase hI adhika prasiddha hai| jabaki isakA pUrA nAma tattvArthavAtika bhASya athavA tattvArthavArtikAlaMkAra hai| kyoMki usake pratyeka adhyAyake antameM isakA ukta nAmase ullekha kiyA gayA hai aura saMkSipta nAma tattvArthavArtika kahA gayA hai| isa nAmakA ullekha vArtikakArane Adya maMgala zlokameM bhI kiyA hai| jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai, isake kaI zatAbdiyoM pUrva tattvArthasUtra para sarvArthasiddhi ( tattvArthavRtti ) nAmaka prasiddha TIkA likhI jA cukI thii| ukta tattvArthavArtika isa TIkAko bhI sAmane rakhakara likhA gayA hai / vArtikakArane sarvArthasiddhike vAkyoMko kahIM vArtika rUpase aura kahIM TIkAkA aMga banAkara apanI vizad vyAkhyAe~ likhI haiN| yaha bahata hI spaSTa hai ki tattvArthavArtikakArake sAmane tattvArthabhASya aura usameM svIkRta sUtrapATha bhI upasthita thaa| tattvArthasUtrakI racanAke kAratA para prakAza DAlanevAlI eka sarvArthasiddhi-mAnya aura dasarI tattvArthabhASyabhAgya ye do paramparAe~ upalabdha hotI haiN| bhaTTa akalaMkadevane apanI utthAnikAmeM ina donoMko Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha samAnarUpase sthAna diyA hai / sAtha hI unhoMne aneka sUtroMkI vyAkhyA karate samaya tattvArthabhASyamAnya sUtrapAThakA bhI ullekha kiyA hai aura isa taraha unhoMne tattvArthavArtikake racanAkAlake pUrva taka tattvArthasUtra para jo kucha likhA jA cukA thA, usako bhI AtmasAt karate hue ise sarvAMgapUrNa banAyA hai| DaoN0 hIrAlAla jainake zabdoMmeM "prastuta granthako zailI nyAya-pracura hai-adhikAMza atiprasanna aura kahIM-kahIM jaTila / isake racayitAne apanese pUrvako siddhAnta aura nyAya sambandhI sAmagrI tathA paramparAkA acchA upayoga kiyA hai aura unase pIcheke racayitAoM para isa racanAkA gambhIra prabhAva par3A hai| isa prakAra jaina saMskRtikI apAra kAla-paramparAke bIca yaha grantha donoM ora apanI bhujAoMkA prasAra kie hae sumeruke samAna acala khar3A hai|" 9-siddhivinizcaya TIkA AcArya akalaMka dvArA praNIta siddhivinizcaya tathA usakI svavRtti para AcArya anantavIrya dvArA likhita TIkAkA nAma "siddhivinizcaya TIkA hai" jo jaina-nyAya tathA tarkazAstrakA uccakoTikA grantha hai| siddhivinizcaya tathA usakI lekhakIya vRttikI mUla prati lupta aura vismRta ho cukI thii| kintu saMyogase AcArya anantavIrya kRta ukta graMthako TIkA para likhita vyAkhyAmalaka TIkA upalabdha huI / arthAt yaha mAnA jAya ki siddhi vinizcayakI TIkA para anya dUsare AcArya dvArA likhita eka TokA-grantha milA, jisake AdhAra para siddhi vinizcayake mUlabhAgakA granthana karanA jitanA durUha kArya thA, use usI mArgakA niSThAvAna pathika vidvAn ho anubhava kara sakatA hai| kintu dhanya hai paM0 mahendrakumArajIkA bahuAyAmI pANDitya, asIma dhairya evaM kuzala-pratibhA, jisake kAraNa unhoMne asambhavako bhI sambhava banAkara pANDulipiyoM ke uddhAra, sampAdana evaM samIkSAke kSetrameM eka nayA pratimAna sthApita kara diyaa| siddhivinizcayaTIkAke prakAzanase vidvajjagatmeM muktakaNThase prazaMsA kI gaI / jarmanIke prAcyavidyAvid pro0 (DaoN.) AlsaDaoNrpha, mahAmahopAdhyAya DaoN0 gopInAtha kavirAya, DaoN0 sampUrNAnanda, pro0 (DaoN0) hIrAlAla jaina, DaoN0 e0 ena0 upAdhye, kAzI hindU vizvavidyAlayake saMskRta-vibhAgAdhyakSa DaoN0 sUryakAnta Adine paNDita mahendrakumArajIke ukta zramasAvya zodha kArya ke lie aneka badhAiyA~ bhejoN| yogI samrATa mahAmahopAdhyAya DaoN0 gopInAthajI kavirAjane usake prAkkathanameM ukta granthako bhAratIya nyAyazAstrakI utkRSTa kRti batalAte hue tathA nyAyAcAryajoko vilakSaNa pratibhAkI muktakaNThase prazaMsA karate hue kahA-"paM0 mahendrakumArajIne pramukha jaina tArkika AcArya akalaMkake lupta grantha siddhivinizcaya' aura usakI svavRttikA uddhAra tathA AcArya anantavIryakI TokAke sAtha usakA samAlocanAtmaka sampAdana karake na kevala jaina-darzanakI mahatI sevA kI hai, apitu, madhyakAlIna samagra bhAratIya darzanakA bhI bar3A upakAra kiyA hai / akalaMkadevakA mala siddhivinizcaya evaM usakI svavRtti aprApya hai, kevala usakI paravartI TIkAkI eka durlabha pANDulipike AdhAra para DaoN. jainane isa amUlya granthakA uddhAra kiyA hai, yatra-tatra anya sAdhanoMkA bhI upayoga kiyA hai / isa kArya ke sampAdanameM jo mahAn prayatna evaM parizrama nihita hai, usakA kevala anumAna hI kiyA jA sakatA hai|" prastuta granthakA prakAzana kAzI sthita bhAratIya jJAnapIThase do khaNDoMmeM pharavarI 1959meM huaa| prathama khaNDameM kula milAkara 290 pRSThoMko aMgrejI prastAvanA evaM usakA hindI anuvAda tathA anya 370 pRSThoMmeM siddhivinizcayaTIkAkA sampAdita mUlapATha prastuta hai jisase jalpasiddhi paryanta pA~ca prastAva grathita hai / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 21 isake dvitIya khaNDameM kevala mUlapAThake 438 pRSTha haiM, jisameM avaziSTa-hetu-lakSaNasiddhi Adi 7 prastAva prastuta haiN| prastuta granthake viSaya-vivecana, lupta-vilupta mUla granthakI itara sAdhanoMse zramasAdhya khoja, usakA uddhAra evaM sampAdana, usakI viSayavastukA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka gambhIra adhyayana Adise prabhAvita hokara kAzI hinda vizvavidyAlayake tatkAlIna saMskRta vibhAgAdhyakSa pro0 (DaoN0) sUryakAntane usa para unheM pI-eca0DI0 kI upAdhi pradAna karane hetu anuzaMsA karanese mahApaNDita nyAyAcArya mahendrakumArajIkA gaurava to bar3hA ho, kAzI hinda vizvavidyAlaya svayaM bhI gauravAnvita huA thaa| 10-jaina darzana prastuta grantha paM0 mahendrakumArajIke maulika cintanakA pratiphala hai, jisameM jainadarzanake vividha pakSoM para unhoMne tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka vistRta adhyayana kiyA hai| ekadviSayaka granthoMmeM sambhavataH yaha prathama grantha hai, jo vidyArthiyoM, zodhArthiyoM tathA jijJAsu svAdhyAyArthiyoMmeM samAna rUpase lokapriya hai tathA bhAratIya vizvavidyAlayoM ke vividha pAThyakramoM meM svIkRta hai| isakA prathama prakAzana san 1955 meM zrIgaNeza prasAda varNI jaina granthamAlA, kAzIse huaa| isa granthakA mUla viSaya 12 prakaraNoMmeM vibhakta tathA 651 pRSThoMmeM vistRta hai| inameM kramazaH paSThabhUmi evaM sAmAnyAvalokana, viSaya-praveza, bhAratIya darzanako jainadarzanakI dena, loka-vyavasthA, padArtha-svarUpa, SaTadravyavivecana, saptatattva-nirUpaNa, pramANamImAMsA, naya vicAra, syAdvAda evaM saptabhaMgo, jainadarzana evaM vizvazAnti tathA antameM jaina dArzanika sAhitya pramukha haiM / prastuta granthakA prAkkathana DaoN0 maMgaladeva zAstrIne likhA hai, jinhoMne jainadarzanake bhAratIya saMskRtike vikAsameM mahattvapUrNa yogadAnakI carcA karate hue ukta granthako rASTrabhASA hindIke gaurava granthoM meM gaNanA kI hai| eka siddhahasta kahAnIkArake rUpameM paM0 mahendrakumArajIkA vyaktitva bahuAyAmI thaa| vaha kevala jaTila nyAyagranthoMke sampAdana-samIkSA taka hI sImita na thA balki eka siddhahasta kahAnIkAra, nibandhakAra, patrakAra evaM kavike rU apanI kuzala-pratibhAkA paricaya diyaa| kahAnIkArakA unakA rUpa, usa samaya prakAzameM AyA jaba unakI sambhavataH prathama kahAnI "amRtadarzana" kA akTUbara 1950 meM prakAzana huaa| yaha kahAnI paurANika hai, jisameM bharata-cakravartI mala nAyakake rUpameM citrita haiM / kahAnIkArane isameM usa ghaTanAkA marmasparzI citraNa kiyA hai, jaba bharata cakravartI eka prabhAvakArI cakravartI-samrAT hokara bhI rAjyake sabhI sukha-bhogoM evaM aizvarya-vilAsoMke prati anAsakta the| rAjya-vaibhava aura Atmadarzana paraspara-virodhI hone para bharatake caritrameM ve donoM hI virodha-bhAvase dUra the| kyoMki kahAnIkArake hI zabdoMmeM-"vairAgya aura udAsInatA to antarako pariNati hai aura vibhati tathA vaibhava bAhya-padArtha / mAtra daSTi-parivartanase hI unakA virodhabhAva dUra ho jAtA hai|" ukta kahAnImeM somadatta evaM yajJadatta nAmaka do pAtroMke saMvAdoMke mAdhyamase kathAkArane ukta saiddhAntika-tattvakA vizleNa kiyA hai / pAtra-cayana, kathA-gaThana, saMvAda-yojanA tathA muhAvaredAra bhASAke prayoga AdikI dRSTise yaha kathA utkRSTa zreNI ko hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ___ unakI dUsarI kahAnI "bahurUpiyA" hai, jo janavarI 1951 meM prakAzita huii| yaha kahAnI aitihAsika hai| isameM kathAkArane uttaramadhyakAlIna mahAn vicAraka evaM nirbhIka vyaktitva vAle mahAkavi paM0 brahmagalAlake jIvanase sambandhita kucha ghaTanAoMkA citraNa kiyA hai, jo bar3I hI romAMcaka, manoraMjaka, preraka evaM navIna pIr3hIke manameM gauravako jAgRta karane vAlI hai| yaha dhyAtavya hai ki paM0 brahmagulAla candravAr3apaTTana rAjyAntargata phIrojAbAdake nivAsI the tathA unakI samAdhi phIrojAbAda sthita di0 jaina kaoNleja prAMgaNameM Aja bhI pratiSThita evaM darzanIya hai| paM0 brahmagulAla sthAnIya rAja-darabArake eka sammAnita sadasya the / unakI kuzala-pratibhA, svAbhAvika abhinaya evaM bar3hatI huI lokapriyatAse anya sabhAsada IrSyAse dhadhakate rahate the aura avasara pAkara ve rAjAkI dRSTi meM unheM girAnA cAhate the| brahmagulAla bahurupiyAkA svAMga bharanemeM bar3e nipuNa the| IrSyAluoMne usIke mAdhyamase unheM kSatigrasta athavA apamAnita karanekA vicAra kiyaa| eka dina unhoMne rAjAko uksaayaa| avasara pAkara rAjAne brahmagulAlako eka dina gAya tathA anya dUsare dina zerakA svAMga raca kara darabArame pradarzana karaneke anurodha kiye / tadanusAra brahmagulAlane bhI bahuta hI sundara evaM svAbhAvika svAMga racakara darabArameM sabhIko prabhAvita kara diyaa| rAjA dvArA brahmagulAlako puraskRta dekhakara IrSyAluoMke manameM vidveSakI dviguNita bhAvanA bhar3aka uThatI hai| ataH ve antima rUpameM prerita kara digambara jainakA svAMgakA Agraha karAte haiN| brahmagulAla usa svAMgake pradarzita karane meM bhI vaisA utsAha dikhAte haiM aura OM namaH siddhebhyaH" kahakara vastrAbhUSaNa tyAgakara paMcamaSTi kezaloMca kara nirgrantha munipada dhAraNa kara lete hai / rAjA abhinayase prabhAvita hokara unheM zreSThatama puraskAra denA cAhatA hai kintu muni brahmagulAla kahate haiM ki-"rAjan, zramaNavezakA koI bhI puraskAra nahIM hotA, kyoMki vaha to svayaMma hI eka zreSThatama puraskAra hai| yaha svayaM sAdhana hai, aura sAdhya, maMgala hai aura maMgalakA kAraNa hai| vaha svayaM eka dharma hai| rAjana, Apane mujhe mAnava-jIvanake carama puruSArthakI sAdhanAke dvAra para pahu~cA diyA, jo mere lie bar3A upakArI siddha huA hai| muni brahmagulAlakA kathana sunakara rAjA avAk raha gayA / vaha kSamAzramaNake caraNoM para gira pdd'aa| kSamAzramaNa brahmagulAlane abhayamudrAmeM use "dharmalAbha' kahA aura ve svayaM mahAmaMtrIke puNya kaNoMko bikherate hue tapovanakI ora cala pdd'e|" kathAzilpako dRSTise ukta kahAnI saphala evaM zreSTha hai| isI prakAra paNDita jIkI kahAniyoMmeM parAvalambanase haTAkara svAvalambanakI sIkha pradAna karane vAlI niyativAdI saddhAlapatta tathA jaTilamani aura kozA-gaNikA Adi bhI hai, jo kahAnI kalA tathA naitika malyoMke pracAra-prasArakI daSTise vizeSa mahattvapUrNa haiM / gambhIra nibandhakArake rUpameM dArzanika, sAMskRtika, AdhyAtmika evaM sarvodaya viSayaka cintanapUrNa nibandhoMke lekhanake rUpameM bhI paNDitajIkI lekhanIne apanI praur3hatAkA paricaya diyA hai| unake aise gambhIra nibandhoMmeMse anekAnta-darzanakA sAMskRtika AdhAra (1949 I0), sarvodayakI sAdhanA ( 1949 I0) vizvazAntike mUla AdhAra ( 1950 I0 ), AdhyAtmika-saMskRti ( 1950 I0 ) 'syAtH' eka praharI ( san 1951 ) tathA anekAntaH svayaM hI eka nyAyAdhIza Adi pramukha haiN| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/ jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 23 saMskRta kavike rUpameM paNDitajI bahuta kama loga jAnate haiM ki paM0 mahendrakumArajI saMskRtameM kavitA bhI karate the| bhale hI ve kavimaMcoMse unakA prasAraNa nahIM karate the kintu apane graMtha-sampAdana-kAlameM jaba ve prasaMga prApta grantha kA sampAdanAdi kArya samApta karate the, taba bhAvavibhora hokara ve apane vidyA guruoMkA smaraNa kara unheM AdarAJjali pradAna karate the| unakI vahI bhAvanA saMskRta-kavitAke vividha chandoMmeM sphurAyamAna ho uThatI thii| paNDitajI apane gurutulya zrImAn paM0 gaNezaprasAdajI varNI, guruvara paM0 jIvandharajI zAstrI, indaura evaM paM0 vaMzIdharajI zAstrI, indaura, jyeSThabhAtake samAna paM0 nAthUrAmajI premI, bambaI tathA sAhityarasika seTha musaddIlAlajIke prati ve sadaiva vinayAvanata rahate the| ataH inake sahAyatA kAryoMke prati kRtajJatA jJApita karane hetu unhoMne saMskRtake vividha chandoMmeM kucha zlokoMkA praNayana kiyA thaa| yathA-- "zrIjainasiddhAntamahodadhirme samagrasiddhAntaguruzcakAsti / vaMzIdharo jainakulAvataMsI haMsIyato nyAyanaye jano'yam // sa nyAyAlaMkArazcaMcatsyAddhAdavAridhirdhImAn / vAgdevInarmajJo marmajJaH karmakANDasya // tasyAdya varivasyAyAmupahAradhiyA mayA / sampAdya nyAyakumudottarArdhanidamayaMte / / ( nyAyakumudacandra dvi0 bhA0 ) sampAdaka prazastiH bhajati sAgaramaNDalamuddhare sukRtibhiH 'khuraI' vikasatpure / suparavAra javAharalAlataH samajaniSTaH 'mahendrakumArakaH' // 1 // kavInAzritabInAkhyanagare dharmadAsataH / nAbhinandanasadvidyAlaye saMskRtazikSaNam // 2 // prArambhikamupAdAya vishessaadhijigiisyaa| vidvatsundaramindUravidyAlayamavAptavAn // 3 // vaMzodharAt dharmamadhItya 'jIvandharAcca' tarka zramataH satarkam / syAdvAdavidyAlayametya tasminnazrAntamazrAmyamahaM cirAya // 4 // nyAyamadhyApayannantevAsino'pi nirantaram / abhUvamuttamazreNyA nyAyAcAryastataH param / / 5 / / gaveSaNApUrNadhiyeha TippaNItihAsasamyaktulanA mayA zramAm / vilikhya tatrAnavadhAnadUSaNaM sudhIjanaH zodhayitetyupekSyate // 6 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha rasarasayuganetre (vI0 ni0 2466) vIranirvANavarSe, prathamadalanavabhyAM bhaumavArAnvitAyAm / kRtiriyamagamanme pUrNatAM mAsi bhAdre, gurucaraNakRpaughanAntareNAntarAyam (nyAyakUmadacandra dvitIya bhAga ke anta meM aMkita ) vibhAti sadvRttavapurgaNezaprasAdavarNI gururasmadIyaH / prasAdato yasya nirasya vighnaM karomi nighnaM sakalepsitArtham / / maMjulajainahitaiSotyAkhyaM patraM pracArayan prathita / pUrNagaveSaNamabhitaH saMcitajainetihAsazca // nAthurAmapremI santatamatsAhayannatipremNA / nyAyakumudasampAdanalagnaM ceto mamAkArSIt / / zrIjainavANIpraNayI masaddIlAlaH svadharmasya niSevako'si / yasyAnukampAbhirahaM cirAya syAdvAdavidyAlayamAzrayAmi / / tenodAhRtanAmnAM satAM trayANAM karAravindeSu / amalAkalaMkazAstratrayaM kramAdaya'te modAt / / (akalaMka grantha trayam meM aMkita samarpaNa patra) nirbhIka patrakAra ke rUpa meM paNDitajI bhAratIya jJAnapIThake sthApanAkAla san 1944 se hI usake saMsthApaka-vyavasthApaka tathA matidevI granthamAlAke sarvaprathama sammAnya niyAmaka evaM sampAdaka the| julAI 1949 se unhoMne jJAnapITha kI zodha patrikAke rUpameM 'jJAnodaya' mAsika kA prakAzana kiyA, jisake sampAdakamaNDalameM unake sAtha-sAtha muni kAntisAgarajI tathA 50 phUlacandrajI si0 zA0 the| zodha-patrikA jagata meM alpAvadhimeM bhI isane apana ucca sthAna banA liyA thaa| isake sampAdakIya lekha bar3e hI vicArapUrNa, nirbhIka, sAmayika samasyAoMke vizleSaka, samIkSaka tathA sujhAvapUrNa hote the| aise sampAdakIya vaktavyoMmeM harijanoddhAra, varNabheda evaM vargabhedasamApti, gAMdhIvAdI vicAradhArA kA pracAra-prasAra, samattvayoga, vizvazAnti, zikSAmeM AmUla-cUla parivartana kI AvazyakatA, nArI-jAgaraNa, arthasaMkaTa evaM vipannAvasthA-grasta pratibhAzAlI chAtroMke lie chAtravRtti pradAna karane sambandhI viSayoM para unakI lekhanI prabhAvakArI DhaMgase kArya karatI rhii| isa prakAra paM0 DaoN0 mahendrakumArajIke bahuAyAmI vyaktitvake prati Aja samasta prAcya vidyA jagat zraddhAvanata hai| inhoMne sAhitya sAdhanA kA jo prazasta mArga dikhalAyA, vaha sAhityika itihAsameM svarNAkSaroM meM likhA jAyagA / pUjanIya vyaktiyoM kI pUjAse hI samAja yazasvI banakara pragati kara sakatA hai| yaha eka duHkhada prasaMga hai ki jaina vidyAke kSetrameM Aja jaina loga nagaNya haiM, jainetara vidvAn utsAhavardhaka uccastarIya kArya kara apanI pragati kara rahe haiM / jaina samAjake navayuvakoM ko unase zikSA lekara Age AnA cAhie aura pUjya paMDitajIke mArga kA anukaraNa karanA cAhie / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 25 vidattAke lie vastutaH kaThora parizrama, utkaTa abhilASA, dRr3ha saMkalpa aura asIma dhairya kI AvazyakatA hotI hai, sAtha hI use Avazyaka hai sAmAjika-sammAna, puraskAra evaM preraka utsAhavardhana / yadi jaina samAja apanA bhaviSya ujjvala banAnA cAhatA hai, to use jaina vidyAke sAdhakoM ko pratiSThA evaM sammAna denA hogA / isa dizAmeM unheM madhyakAlIna jaina samAja kI jinavANI-bhakti evaM vidvajjana-sevAse sabaka sIkhanA hogaa| jaina-vidyA evaM vidvAnoM ke prati use apane manameM zraddhAkA guNa jAgRta karanA hogaa| vidvAnoM kI gahana sAdhanA evaM unake guNoM kI upekSA nahIM honA caahie| kyoMki eka guNakA Adara hajAra gaNoM ko utpanna karatA hai| vidvAn kA Adara karanese samasta guNoM kA svataH hI Adara ho jAtA hai| isIse samAja kA tathA usakI bhAvI pIr3hI kA kalyANa ho sakatA hai| ___ aba samaya A gayA hai / pUjya paMDitajIke zodha kAryoMkA niSpakSa evaM vastuniSTha mUlyAMkana kie jAne kI AvazyakatA hai| isake binA na to eka maka sAdhaka vidvAnke samarpita jIvanake prati sAmAjika nyAya hogA aura na hI jaina vidyAke prati samAja kI zraddhA-bhakti kI abhivyakti hii| bhale hI pUjya paMDita mahendrakumArajIkI Arthika vipannatA unakI kuzala nyAya-pratibhA kI avarodhaka nahIM bana sakI, kintu yaha satya hai ki jisa samAjake utthAnake lie ve jie aura mare aura apanI antima Ahuti bhI de DAlI usa samAjane unakA sAtha nahIM diyA, yahA~ taka ki unakI mRtyuke bAda alpAvadhimeM unheM sarvathA bhulA diyaa| jaina vidyA, vizeSatayA jaina nyAyazAstra ko unhoMne Aloka pradAna kiyA kintu unheM AlokameM lAne kA kisIne prayatna nahIM kiyA / ve apanI sAdhanAke Alokase svayaM Alokita hae / kintu hameM harSa hai ki unakI mRtyuke bAda isa smRtigranthake mAdhyamase unakA smaraNa kiyaa|jaa rahA hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita mahendrakumArajIkI mRtyu para 'jaina saMdeza' kA sampAdakIya * paM0 kailAzacandra siddhAntazAstrI hamane kabhI svapna meM bhI yaha kalpanA na kI thI ki hameM apane parama suhRda aura tIsa varSake sahayogI paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya ke svargavAsa para unakI smRtimeM apanI hatabhAgya lekhanI calAnI par3egI / yaha hamase ATha varSa choTe the aura abhI unakI umra kevala 47 varSa kI thI / Aja se lagabhaga tIsa varSa pUrva vaha zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, kAzI meM nyAyAdhyApaka hokara Aye the / aura isa pada para unheM pratiSThita karAne vAle the amRtasara ke jinavANIbhakta lAlA musaddIlAlajI / lAlAjI bambaI parIkSAlaya kA parIkSAphala dekhakara jo vidyArthI sabase adhika aMka prApta karatA thA, use chAtravRtti diyA karate the / paM0 mahendrakumArajI apane vidyArthI jIvanase hI bar3e pratibhAvAna the / sadA uccazreNImeM uttIrNaM hote the / lAlAjI kI dRSTimeM vaha car3ha gaye / unhoMne unheM chAtravRtti dI / aura jaba vaha zikSA samApta karake khuraI kI jainapAThazAlA meM adhyApakI karane lage to lAlAjIne syAdvAda mahAvidyAlayake forfrayoM para jora DAlakara unheM jainanyAya kA adhyApaka banavAyA aura kucha samaya taka 30 ) mAsika vetana apanI orase diyA / lAlAjI kI isa dUradarzI dRSTi ne jainasamAja ko eka aisA hIrA diyA jo yadyapi paidA huA thA madhyapradeza ke khuraI nAmaka grAmameM kintu vidvAnoM kI khAna vArANasI meM Akara camaka utthaa| unake ucca adhyayanakA krama vArANasImeM cAlU huA / yahA~ unhoMne apanA adhyayana cAlU rakhA / gavarnameMTa kInsa kaoNleja, banArasa kI madhyamA parIkSA pAsa kI aura phira eka-eka khaNDa karake chahoM khaNDa pAsa kiye / vaha jaina samAja ke prathama nyAyAcArya the / isI bIca meM prakANDa paM0 sukhalAlajI hindU vizvavidyAlaya meM sthApita jaina ceyarake adhyApaka niyukta hokara Aye | aura paM0 mahendra kumArajIse unakA paricaya huA / aura unhoMne unase grantha saMpAdana kalAkA zikSaNa lenA AraMbha kiyaa| unakA sabase prathama sampAdita grantha thA 'nyAyakumudacandra' jo jainanyAya kA eka apUrva grantha hai / isa grantha kA prakAzana seTha mANikacanda jaina granthamAlA, bambaI kI orase huA / isa granthake sampAdanameM hama logoMne kaI varSa taka zrama kiyaa| usake bAda nyAyAcAryajIne prameyakamalamArttaNDa kA sampAdana kiyA / aura paM0 sukhalAlajI ke sAtha bhI kaI granthoM kA sampAdana kiyaa| siMdhI jaina sirIja se unake dvArA sampAdita akalaMkagranthatraya kA prakAzana huA / usakI prastAvanAse unakI vidvattA camaka uThI / bAraha varSa taka zrI syAdvAda mahAvidyAlaya meM nyAyAdhyApaka rahakara paMDitajI bambaIke mahAvIra jainavidyAlayameM cale gaye / vahA~ vaha sAhU yAMsaprasAdajI ke paricayameM Aye / sAhU zAntiprasAdajIse to vaha pahale hI paricita ho cuke the / isa paricayake phalasvarUpa san '44 meM sAhUjI kI orase bhAratIya jJAnapITha kI sthApanA vArANasI meM huI aura paMDitajI punaH banArasa lauTa Aye / jJAnapITha kI sthApanA kA aura usake dvArA sthApita mUrtidevI jaina granthamAlAke dvArA anekoM bahumUlya jaina granthoMke prakAzameM lAne kA bahuta kucha paM0 mahendrakumArajIko hai / vaha jJAnapITha ko eka kendrIya jainasaMsthA banAne kA prayatna barAbara karate rahe / usIke phalasvarUpa 'jJAnodaya' nAmaka patra kA janma huA jisake vaha sampAdaka rahe aura usake dvArA unhoMne apanI svatantra vicAradhArA ko sarvasAdhAraNa meM phailAne kA prayatna kiyaa| pIche unakA jJAnapIThase kAryakartA kA sambandha TUTa gayA aura vaha hindU vizvavidyAlayameM hI bauddhadarzanake adhyApaka hokara rahane lage / yahA~ rahate hue unhoMne ema0 e0 pAsa kiyA / aura akalaMkadevake apUrva grantha siddhivinizcaya kA saMpAdana kiyaa| isameM sandeha nahIM ki isa granthake sampAdanameM unhoMne jI-tor3a zrama kiyA aura siddhi Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / jIvana paricaya : vyaktitva evaM kRtitva : 27 vinizcayaTIkA akalaMkadevake mala grantha siddhivinizcayakA uddhAra kiyaa| usI parase unheM pichale hI dinoM hindU vizvavidyAlaya se pI-eca0 DI0 kI upAdhi prApta huii| aura isa taraha jaina vidvAnoMmeM vaha prathama DaoNkTara hue / AgAmI julAI mAsameM unakI niyukti saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI meM jainadarzana aura prAkRtake adhyakSa pada para honevAlI thI / Ajakala vaha usI kI taiyArImeM vyasta the| hinda vizvavidyAlaya chor3ane para naye nivAsasthAna kI vyavasthA karanA Avazyaka thaa| usIke sambandha 14 maI ko dinake 10 baje zaharameM eka makAna dekhakara lauTe aura 11 bajeke lagabhaga pakSAghAta kA AkramaNa ho gayA / pakSAghAtase pIDita aneka rogI hamAre sAmane hI acche hue hai aura Aja maje meM haiN| hameM AzA thI ki vaha bhI svastha ho jAyeMge kiMtu dasare AkramaNane unheM hamase sadAke liye chIna liyaa| yaha unake kuTamba para aura jainasamAja para anabhra vajrapAta hai| kala taka unake jo bacce sanAtha the Aja ve anAtha jaise ho gaye haiM / mAtA vRddhA hai--eka lar3akA aura do lar3akiyA~ dasa varSa kI avasthAse andarake ekadama ziza haiN| eka bar3A lar3akA isa sAla iMjIniyariMgameM praveza legA / kiMtu Aja una sabake sanmukha ghora aMdhakAra jaisA upasthita hai, kyoMki paM0 mahendrakumArajI koI dhanI paMDita nahIM the| hA~, Age aba yaha AzA thI kiMtu vaha AzA to unake sAtha hI calI gaI / yaha to unake kuTumba kI dazA hai / udhara jainanyAya kA Aja unake jaisA adhikArI vidvAn koI dRSTigocara nahIM hotA jo unakA bhAra sambhAlane kI yogyatA rakhatA ho / darzanake prAyaH sabhI pramukha granthoM kA unhoMne pArAyaNa kara DAlA thaa| nyAya, vaizeSika, mAMkhya, yoga, mImAMsA, bauddha sabhI darzanoMke grantha unake dRSTipathase nikala cuke the| aura saMpAdanakalAke to vaha AcArya ho gaye the / di0 jainasamAjameM Aja na vaisA koI dArzanika nahIM hai aura na sampAdaka / unako vizeSatAe~ unake sAtha calI gii| vidyAnandisvAmI kI aSTasahasrI aura tattvArthazlokavArtika jaise mahAna dArzanika grantha siddhi vinizcayake DhaMga para prakAzana kI pratIkSAmeM hai| hama socA karate mahendrakumArajIke dvArA eka-eka karake ina sabakA uddhAra ho jaayegaa| kiMtu hamArA socanA bhI unake sAtha hI calA gyaa| Aja jainasamAja lAkha rupayA bhI kharca kare to dUsarA paM0 mahendrakumAra paidA nahIM kara sktaa| Ajake yugameM jaba saMskRta par3hanevAle bhI darzana kI orase mukha mor3a rahe haiM taba aise vidvAnake utpanna hone kA svapna dekhatA bhI nAsamajhI hai / isaliye raha-raha kara krUra kAla para krodha AtA hai aura AtA hai apanI bebasI para ronA / kahA~se lAyeM hama paM0 mahendrakumAra jaisA vidvAn / pratyeka vyaktimeM guNa bhI hote hai aura doSa bhI / paM0 mahendrakumArajImeM bhI donoM hI the / kiMtu unake jaisA adhyavasAyI, unake jaisA karmaTha aura unake jaisA dhuna kA pakkA vyakti honA kaThina hai| unake jIvana kA ekamAtra lakSya thA--'svakArya sAdhayet dhImAn' 'buddhimAna kA kartavya hai ki apane kArya kI siddhi kare / ' yahI unakA malamantra thaa| unhoMne apane isa mUlamantra ke sAmane Apatti-vipattiyoM ko kabhI bhI paravAha nahIM kI, burAI-bhalAiyoM kI orase A~kheM mUMda lIM / jaba jahA~ jaise bhI apane kArya meM saphalatA mile taba vahA~ taise use prApta karake hI vaha zAnta hote the / aura kisIke sAtha burAI paidA hone para bhI usase apanA saMbaMdhase viccheda nahIM karate the| samaya para usase milane jAne meM unheM koI saMkoca nahIM hotA thaa| aura isa taraha milate the, mAno koI bAta hI nahIM hai| unake jIvanameM jo utAra-car3hAva Aye vaha merI smRtimeM Aja bhI maujUda haiN| aura unhoMne apane malamantra ko dRSTimeM rakhate hue viSa ko amRta kI taraha pI liyA, yaha bhI maiM jAnatA huuN| unake vicAra bahata udAra the| kintu sAmAjika sambandhoM ke prati bhI unakI AsthA thii| aura sAmAjika sambandhake mahattva ko Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha vaha mAnate the| phira bhI apane bhASaNoM aura lekhoMke dvArA vaha apane vicAra barAbara prakaTa karate rahate the aura avasara para cakate nahIM the| unakI dhArmika zraddhA koI gaharI nahIM thI kintu jinavANIke uddhAra aura jainasaMskRtike abhyuttthAnake prati unakI abhiruci atyanta gambhIra thii| pichale dinoM vArANasImeM sarva vedazAkhA sammelana kA Ayojana huA thaa| aura usameM vedavirodhI vidvAnoMko bhI bolane ke liye Amantrita kiyA thaa| pravAsase lauTane para mujhe jJAta huA ki paM0 mahendrakumArajIne vedake apauruSeyatvake virodhameM usameM saMskRtameM bolaa| saMskRta vizvavidyAlayameM unake pahu~ca jAnese jaina saMskRtiko avazya hI bala milatA isameM sandeha nahIM hai / kintu duHkha yahI hai ki asamayameM hI aura vaha bhI acAnaka hI unakA hamase sadAke liye viyoga ho gyaa| Aja hamAre liye vArANasI sUnI ho gaI hai| mile hue bahuta dina ho jAte the to milanekI pratIkSA karate the| aba isa pratIkSAkA kabhI anta hone vAlA nahIM hai| apanI inhIM A~khoMke sAmane unheM citAmeM jalate dekhA hai phira bhI hRdaya cAhatA ki yaha mati eka bAra kisI tarahase dekhaneko mila jAye / milane para idhara-udharakI samAjakI kitanI bAteM aura vicAra-vimarza hotA thaa| aba vaha saubhAgya kabhI prApta nahIM hogaa| aise viyogake samayameM viveka jJAna bhI sAtha nahIM detaa| manuSya yaha socakara adhIra ho uThatA hai ki jo calA gayA vaha aba kabhI bhI dekhaneko nahIM milegA / jaba hama mitroMkI yaha dazA hai to unake kuTumbiyoMkI khAsa karake unakI vRddhA mAtA aura samajhadAra bar3e putrake duHkhakI to thAha hI nahIM mila sakatI / hama unase hArdika samavedanA prakaTa karate hue bhagavAn jinendradevase yaho prArthanA karate haiM ki mahendrakumArajI apane sadguNoMko lekara punaH jainakula meM janma leM aura apane isa jIvanake zeSa bace kAryoMko pUrNa kreN| di0 28 maI 1959 ke 'jaina saMdeza'se sAbhAra Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya dvArA pratipAdita niyativAda : eka samIkSA *pro0 ratanacandra jaina, bhopAla mAnanIya DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya prathama jaina paNDita the jinhoMne jaina pAThazAlAoM aura mahAvidyAlayoMkI sImAse bAhara jAkara vizvavidyAlayameM prAdhyApakakA pada suzobhita kiyA aura jainadarzanake adhyayana-manana aura zodhako vizvavidyAlayIna AyAma diyaa| nyAyAcAryajI jaina nyAyazAstrake pAraMgata vidvAna the / unhoMne prAyaH sabhI pramukha jaina nyAyagranthoM jaise nyAyakumudacandra, nyAyavinizcayavivaraNa, akalaGkagranthatraya, prameyakamalamArtaNDa aura siddhivinizcayaTIkAke sampAdana evaM prastAvanAlekhanakA yazaskara kArya kiyA hai| isake atirikta tattvArthavArtika aura tattvArthavRtti ko bhI unhoMne mahattvapUrNa prastAvanA evaM hindIsAra dvArA atyanta upayogI banA diyA hai / 'jainadarzana' unakI vaha yazasvI kRti hai jo hindI meM sarvaprathama likhI gaI aura jisameM jainaitihAsa, jainasiddhAnta, jainanyAya aura jainAcArakA sarala bhASAmeM saMkSipta evaM uccastarIya pratipAdana kiyA gayA hai| DaoNkTara sAhabakI yaha kRti jaina evaM jainetara jijJAsuoMke lie atyanta upayogI siddha huI hai| nyAyavidyAmeM nyAyAcAryajIko Adhunika yugakA akalaMka kaheM to atyukti na hogii| vartamAna kAlameM DaoN0 rAdhAkRSNan, mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana, pro0 baladeva upAdhyAya Adi aneka jainetara vidvAnoMne syAdvAdako atyanta bhrAntipUrNa vyAkhyAe~ kI thiiN| nyAyAcAryajIne una sabakA yuktipUrvaka khaNDana kara syAdvAda kI samIcInatA sthApita karanekA sarAhanIya kArya kiyaa| itanA hI nahIM, kAladoSase jainasamudAyameM bhI kucha aise vidvAna astitvameM Aye jinake mastiSkane sarvajJopadezake viparIta ekAntavAdI mAnyatAoMkA andhakAra ugalA / isase nyAyAcAryajI atyanta pIDita hue aura unhoMne amogha yuktiyoM tathA jvalanta Agama pramANoMse ina viparIta mAnyatAoMkA joradAra khaNDana kiyA jisake darzana tattvArthavRttikI prastAvanAmeM kiye jA sakate haiN| kucha vidvAnoMne niyati-aniyati, nimitta-upAdAna, vyavahAradharmakI heyopAdeyatA, vyavahAranayakI bhUtArthatA-abhUtArthatA Adi aneka siddhAntoMke viSayameM ekAntavAdI mAnyatAeM pracalita kI haiM / tattvArthavRttiko prastAvanAmeM ina sabakI zavaparIkSA kI gaI hai / jIvakI samasta paryAyoMko kramabaddha yA niyata mAnanekI jo ekAntavAdI mAnyatA pracalita kI gaI hai usakI nyAyAcAryajIne vistArase parIkSA kI hai / vaha batalAtI hai ki yaha mAnyatA kitanI pathabhraSTa karanevAlI hai| nyAyAcAryajIne apane niSkarSa meM likhA hai ki niyativAda IzvaravAdase bhI jyAdA khataranAka hai / IzvaravAdameM karmoMkA phala Izvarake adhIna hai, kintu acche-bure karma karanA manuSyake adhIna haiM / niyativAdameM to 'acche-bure karma bhI manuSyake adhIna nahIM haiM, kyoMki ve kramabaddha haiM, pUrvaniyata haiM ( pRSTha 48 ) / nyAyAcAryajIne kramabaddha paryAyavAdakI jo zavaparIkSA kI hai usakA maiMne bhI gaharAIse anucintana kiyA jhe nyAyAcAryajIkA kathana zatapratizata samIcIna pratIta haA hai| isa mAnyatAse zraddhA kitanI viparIta aura jIvana kitanA akarmaNya ho jAtA hai tathA yaha sarvajJopadezake kitane khilApha haiM isakA maiMne jo cintana kiyA hai usa para saMkSepameM prakAza DAla rahA huuN| kramabaddhaparyAyavAda pratipAdita karatA hai ki pratyeka dravyakI sabhI paryAya kramabaddha haiN| arthAt kisa dravyakI kaba kyA avasthA hotI hai yaha pUrvanirdhArita hai| usakA sthAna bhI nirdhArita hai, kAla bhI nirdhArita hai, sAdhana-sAmagrI bhI nirdhArita hai, puruSArtha bhI nirdhArita hai| ataH jisa dravyakI, jisa sthAnameM, jisa Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha samayameM, jisa sAdhanase jo avasthA honI hai, usa dravyakI vahI avasthA, usI sthAnameM , usI samayameM, usI sAdhanase hotI hai / isa niyamakA koI ullaMghana nahIM kara sktaa| dUsare zabdoMmeM, jo honA hai vaho hogA, jaba honA hai tabhI hogA, jahA~ honA hai vahIM hogA, jisa rItise honA hai usI rItise hogA, jisa sAdhanase honA hai usI sAdhanase hogA, jisa kramase honA hai usI kramase hogaa| ataH jo kramabaddha hai, pUrvaniyata hai vahI hotA hai| honevAle kAryake liye tadanurUpa buddhi aura puruSArtha apane Apa hote haiM, nimitta bhI apane Apa mila jAte haiN| honI koI TAla nahIM sakatA, anahonI koI kara nahIM sktaa| kramabaddhaparyAyavAdI apane mantavyako isa ukti dvArA spaSTa karate haiM tAdRzI jAyate buddhirvyavasAyo'pi tAdRzaH / sahAyAstAdRzA eva yAdRzo bhavitavyatA / / jaisI honahAra hotI hai vaisI buddhi ho jAtI hai, vaisA hI prayatna hone lagatA hai, vaise hI sahAyaka mila jAte haiN| kramabaddhaparyAyakA yaha siddhAnta ekAntaniyativAdakA dUsarA nAma hai| ekAntaniyativAdameM pratyeka kArya, usake honekA kAla, nimitta evaM puruSArtha hote haiM, kramabaddha paryAyavAdameM bhI niyata hote haiN| isa siddhAntakA samarthana isa tarka dvArA kiyA jAtA hai ki sarvajJake jJAnameM samasta dravyoMkI ( bhUta, bhaviSya aura vartamAna ina tInoM kAloMkI paryAya jhalakatI haiM jisakA tAtparya yaha hai ki ve yaha jAnate haiM ki bhaviSyameM kisa dravyakI kyA-kyA avasthA honevAlI hai| isI AdhAra para ve kahate haiM jo jo dekhI votarAga ne so so hosI tIrA re| anahonI kabahu~ nahIM hosI kAhe hota adhorA re // kintu yaha siddhAnta samasta jinopadeza aura mokSamArgake niyamoM para pAnI phera detA hai kyoMki isase nimnalikhita bAteM siddha hotI haiM 1-jIva pApase bacane ke lie svataMtra nahIM hai kyoMki kramabaddha yA niyata honeke kAraNa hI pApa hote haiM aura jo niyata hai use koI TAla nahIM sktaa| 2-jIva mokSakI sAdhanA karaneke liye svataMtra nahIM hai kyoMki yadi vaha niyata nahIM hai to vaisA karanekI baddhi bhI jIvameM utpanna nahIM ho sktii| 3-pApa hotA hai to usase Daraneko AvazyakatA nahIM hai kyoMki yadi svarga aura mokSa niyata hai to pApa karaneke bAvajUda ve hokara raheMge / ('kAhe hota adhIrA re ?' ) 4-mokSake liye parezAna hone kI jarUrata nahIM hai kyoMki yadi vaha niyata hai to jaba usakA krama AyegA taba use karanekI buddhi jIvameM apane Apa utpanna hogii| 5-upadeza dene aura sunanekI bhI jarUrata nahIM hai kyoMki jo kArya kramabaddha nahIM hai use karanekA vicAra upadeza dene para bhI nahIM A sakatA aura jo kramabaddha hai usako karanekI baddhi samaya Ane para apane Apa utpanna ho jAyegI / kahA bhI hai-'tAdRzI jAyate buddhi|' isa prakAra isa siddhAntake anusAra jIvameM svacchandatA ( asaMyama ) evaM akarmaNyatA (mokSamArgase vimukhatA ) A jAnese bhI koI hAni siddha nahIM hotI, jabaki sarvajJake upadezake anusAra unhoMke kAraNa jIva anantakAla taka saMsArameM bhaTakatA hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa :3 kRtiyoM kI samIkSAe~ Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti : eka adhyayana * pro0 udayacandra jaina sarvadarzanAcArya, vArANasI AcArya gRddhapiccha aparanAma umAsvAmI dvArA viracita tattvArthasUtra jainaparamparAkA Adya sUtra grantha hai jo daza adhyAyoMmeM vibhakta hai| isa para sarvArthasiddhi, tattvArthavArtika, tattvArthazlokavArtika Adi aneka saMskRta TIkAoMkA nirmANa huA hai| unameM zrI zrutasAgarasUri viracita tattvArthavRtti bhI tattvArthasUtrakI eka vizAla aura upayogI TIkA hai| yaha TIkA pahale aprakAzita thii| sampAdanakalA vizeSajJa sva0 DaoN0 mahendrakumAra nyAyAcAryane isakA vidvattApUrNa sampAdana kiyA aura bhAratIya jJAnapITha dvArA san 1949 meM jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlAke antargata isakA prakAzana huA / grantha nAma isa TIkAkA nAma tattvArthavRtti hai / zrutasAgarasUrine granthake prArambhameM "vakSye tattvArthavRtti nijavibhavatayA'haM zratodanbadAkhyaH / " aisA likhakara spaSTa kara diyA hai ki isa granthakA nAma tattvArthavatti hai| isake prathama adhyAyake antameM Agata puSpikA vAkyameM-"tattvArthaTIkAyAM prathamo'dhyAyaH samAptaH / " aisA likhA hai| dvitIya adhyAyake antameM jo puSpikA vAkya hai usameM likhA hai-"tAtparyasaMjJAyAM tattvArthavRttI dvitIyaH pAdaH samAptaH / " aisA likhA hai| isI prakAra tRtIya Adi adhyAyoMke antameM bhI "tAtparyasaMjJAyAM tattvArthavRttau'' aisA ullekha milatA hai uparilikhita puSpikA vAkyoMse aisA pratIta hotA hai ki tattvArthavRttike do nAma aura haiM-'tattvArtha TIkA' aura tAtparya" / kintu zrutasAgarasUriko isakA nAma tattvArthavRtti hI abhISTa hai| isI kAraNa unhoMne granthake prAraMbhameM tathA antameM isakA tattvArthavRtti nAma hI likhA hai / granthake antakA ullekha isa prakAra hai-''eSA tattvArthavRttiH yrvicaaryte|" tattvArthasUtrakI TIkA honeke kAraNa isakA tattvArthaTIkA yaha eka sAdhAraNa nAma hai / tattvArthasUtrake tAtparyako spaSTa karaneke kAraNa isako tAtparya saMjJaka tattvArthavRtti bhI kaha sakate haiM / phira bhI isakA vAstavika nAma tattvArthavRtti hI hai| yahA~ eka bAta vicAraNIya hai ki zrutasAgarasUrine prathama adhyAyake antameM 'prathamo'dhyAyaH samAptaH' aisA likhA hai| kintu dvitIya Adi nau adhyAyoMke anta meM 'dvitIyaH pAdaH samAptaH', 'tRtIyaH pAdaH samAptaH' isa prakAra likhA hai| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki lekhakane adhyAyake sthAnameM pAda zabdakA prayoga kyoM kiyA hai| kyoMki saba adhyAyoM ke anta meM ekasA prayoga honA caahie| phira jaba daza adhyAya prAraMbhase hI pracalita haiM taba adhyAyako pAda likhanA aTapaTAsA lagatA hai / nyAyasUtra, vaizeSika sUtra Adi anya darzanoMke sUtra granthoMmeM eka adhyAyameM kaI pAda hote hai| ataH vahA~ 'prathame'dhyAye prathamaH pAdaH,' 'dvitIyaH pAdaH' ityAdi prakArase ullekha kiyA gayA hai jo ThIka hai / isase yahI siddha hotA hai ki adhyAya aura pAda alaga-alaga hai / isalie adhyAyako pAda likhanA ThIka pratIta nahIM hotA hai| phira bhI itanA nizcita hai ki tattvArthavRttike lekhakako pAda zabdase adhyAya hI iSTa hai| granthakArakA vyaktitva evaM kRtitva tattvArthavRttike kartAkA nAma zrutasAgarasUri hai| ye digambara jaina muni honeke sAtha hI bahuzruta vidvAn the / yathArthameM ve zrutake sAgara the / ve tarka, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, sAhityazAstra, dharmazAstra Adike jJAtA honeke sAtha hI sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, tattvArthazlokavArtika, nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaNDa, aSTasahasrI Adi jainadarzanake tathA nyAya-vaizeSika Adi itara dArzanika granthoMke prakANDa paNDita the| unakA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2: DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha jJAna kitanA vyApaka thA isakA patA tattvArthavRtti meM uddhRta vAkyoMse calatA hai / tattvArthavRttimeM jina aneka granthoMke zloka, gAthA tathA gadyAtmaka vAkya uddhata haiM unameMse kaI uddharaNa aise haiM jinake malagranthoMkA patA vidvAn sampAdakako bhI nahIM cala sakA hai / isase jJAta hotA hai ki unakA adhyayana aura jJAna kitanA vizAla thaa| zrutasAgarasUri mUlasaMghake balAtkAragaNameM vikramakI solahavIM zatAbdImeM hue haiM / inake gurukA nAma vidyAnandi thaa| zrutasAgarasUrine apaneko kalikAlasarvajJa , kalikAlagautama, vyAkaraNakamalamArtaNDa, tArkikaziromaNi, paramAgamapravINa, navanavatimahA-mahAvAdi vijetA Adi vizeSaNoMse alaMkRta kiyA hai| inhoMne tattvArthavRtti ke atirikta jina sahasranAmaTIkA, audArya cintAmaNi, vratakathAkoza, tattvatraya-prakAzikA Adi anya kaI granthoMkI racanA kI thii| tattvArthavRttikI vizeSatA ___ tattvArthavRtti tattvArthasUtrake tAtparyako spaSTa karanevAlI eka vistRta TIkA hai jo parimANameM sarvArthasiddhise bhI bar3I hai / aisA pratIta hotA hai jaise yaha sarvArthasiddhikI vyAkhyA ho / isameM pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi grantha pUrAkA pUrA samAviSTa ho gayA hai| isameM sarvArthasiddhike aneka padoMkI vyAkhyA, sArthakatA, vizeSArtha Adi vipula mAtrAmeM upalabdha hote haiM / isake sAtha hI isameM sarvArthasiddhike satrAtmaka vAkyoMke abhiprAyako acchI tarahase udghATita kiyA gayA hai| ataH sarvArthasiddhiko samajhane meM isase bahuta sahAyatA milatI hai| __ yadyapi zrutasAgarasUri aneka zAstroMke prakANDa paNDita the phira bhI 'ko na vimuhyati zAstrasamudre' isa saktike anusAra unhoMne bhI tattvArthavRttimeM kucha galatiyAM kI haiM aura ina galatiyoMkA udghATana vidvAn sampAdakane prastAvanAmeM kiyA hai| jaise sUtra saMkhyA 9/5 kI vRttimeM AdAnanikSepasamitikA svarUpa batalAte hue likhA hai dharmopakaraNagrahaNavisarjane samyagavalokya mayUravarheNa tadabhAve vastrAdinA pratilikhya svIkaraNaM visarjanaJca samyagAdAnanikSepasamitibhavati / arthAt dharmake upakaraNoMko morako pIchI se, pIchIke abhAvameM vastra Adise acchI taraha jhAr3a poMchakara uThAnA aura rakhanA samyak AdAnanikSepasamiti hai| yahA~ zrutasAgarasUrine mayUrapicchake abhAvameM vastrAdike dvArA dharmopakaraNoMke pratilekhanakA jo vidhAna kiyA hai vaha digambara paramparAke anukUla nahIM hai / isI prakAra sUtra saMkhyA 9/47 meM Agata liMga zabdakI vyAkhyA karate hue likhA hai liGga dviprakAra dravyabhAvabhedAt / tatra paJcaprakArA api nirgranthA bhAvaliGgino bhavanti / dravyaliGga tu bhAjyam / tatkim ? kecidasamarthA maharSayaH zItakAlAdau kambalazabdavAcyaM kauzeyAdikaM gRhNanti, na tat prakSAlayanti, na sIvyanti, na prayatnAdikaM kurvanti, aparakAle pariharanti / keciccharore utpannadoSA lajjitatvAt tathA kurvantIti vyAkhyAnamArAdhanAbhagavatIproktAbhiprAyeNApavAdarUpaM jJAtavyam / ___ arthAt liMgake do bheda hai-dravyaliMga aura bhAvaliMga / pA~coM prakArake muniyoMmeM bhAvaliMga samAnarUpase pAyA jAtA hai| dravyaliMgakI apekSAse unameM kucha bheda pAyA jAtA hai| koI asamartha mani zItakAla AdimeM kambala Adi vastroMko grahaNa kara lete haiN| lekina usa vastrako na dhote haiM aura phaTa jAne para na sIte hai Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 3 tathA kucha samaya bAda usako chor3a dete haiN| koI muni zarIrameM vikAra utpanna ho jAnese lajjAke kAraNa vastroMko grahaNa kara lete haiM / isa prakArakA vyAkhyAna bhagavato ArAdhanAmeM apavAdarUpase batalAyA hai| isa prakaraNameM vidvAn sampAdakane likhA hai ki bhagavatI ArAdhanAkI aparAjita sarikRta vijayodayA TokAmeM yaha apavAda mArga svIkAra kiyA gayA hai / kyoMki aparAjitasUri yApanIya saMghake AcArya the aura yApanIya AgamoMko pramANa mAnate the / parantu zrutasAgarasUri to kaTTara digambara the / ve kaise isa cakkara meM A gye| isI prakAra satra saMkhyA 5/41, 8/2, 8/11, 9/1 ityAdi sUtroMkI vRttiyoM meM bhI kula galatiyA~ vidyamAna haiN| phira bhI tattvArthavRtti atyanta pANDityapUrNa aura bahuta hI upayogI bRhadAkAra racanA hai / isakA parimANa 9000 zloka pramANa hai / supara rAyala sAijake 328 pRSThoMmeM isakA mudraNa huA hai / saMskRta TIkAke bAda 183 pRSThoMmeM isakA hindI sAra bhI mudrita hai jise zrI udayacandra jaina sarvadarzanAcAryane likhA hai / isameM tattvArthasUtra para zrutasAgarasUrikA jo vivecana hai vaha prAyaH pUrA saMgRhIta hai aura saMskRta na jAnane vAloMke lie yaha hindI sAra bahuta hI upayogI hai| granthake antameM 65 pRSThoMmeM 6 upayogI pariziSTa diye gaye haiN| isa prakAra supara rAyala sAijameM mudrita tattvArthavRttikI kula pRSTha saMkhyA 650 hai / aba yahA~ "bharatairAvatayovRddhi hAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNyavasarpiNIbhyAm / " 3/27 / isa sUtrakI vyAkhyAmeM ullikhita kucha vizeSa bAtoM para vicAra karanA Avazyaka pratIta ho rahA hai| zrutasAgarasUrine avasarpiNI kAlake varNanameM kucha vizeSa bAteM batalAI hai jo isa prakAra haiM avasarpiNyAstRtIyakAle palyasyASTama bhAge sthite sati SoDazakulakarA utpadyante / tatra SoDazakulakareSu madhye paJcadazakulakarANAmaSTama eva bhAge vipattirbhavati / SoDazastu kulakaraH utpadyate aSTama eva bhAge vinAzastu tasya caturthekAle bhavati / paJcadaza kulakarastothaMkaraH / tatputraH SoDazakulakarazcakravartI bhavati / tau dvAvapi cturshiitilksspuurvjiivitau| caturthakAle trayoviMzatistIrthakarA utpadyante nirvAnti c| ekAdaza cakravartinaH nava balabhadrAH nava vAsudevAH nava prativAsudevA utpadyante / ekAdazarudrA nava nAradAzca utpadyante / arthAt avasarpiNIke tRtIyakAlameM AThavAM bhAga zeSa rahane para 16 kulakara utpanna hote haiM / 16 kulakaroMmeM se 15 kI AThaveM bhAgameM hI mRtyu ho jAtI hai / solahavAM kulakara AThaveM bhAgameM hI utpanna hotA hai kintu usakI mRtyu caturthakAlameM hotI hai| pandrahavAM kulakara tIrthaMkara hotA hai aura solahavAM kulakara usakA putra cakravartI hotA hai / una donoMkI Ayu caurAsI lAkha pUrvakI hotI hai / cauthe kAlameM teIsa tIrthaMkara utpanna hote hai aura nirvANako prApta hote haiM / caturthakAlameM 11 cakravartI, 9 balabhadra, 9 vAsudeva aura 9 prativAsudeva utpanna hote haiM / 11 rudra aura 9 nArada bhI isa kAlameM utpanna hote haiN| aba utsapirNI kAlakI jina vizeSatAoMko zrutasAgarasUrine batalAyA hai unako dekhie utsarpiNyAH dvitIyasya kAlasyAnte varSasahasrAvazeSe sthite sati caturdazakulakarA utpadyante / tadvarSasahasramadhye trayodazAnAM vinAzo bhavati / caturdaza kulakara utpadyate / tadvarSasahasramadhye vipadyate tu tRtIyakAlamadhye / tasya caturdazasya kulakarasya putrastIrthaMkaro bhavati / tasya tIrthaMkarasya putrazcakravartI bhavati / tavayasyApyutpattistRtIyakAle bhavati / asminnevakAle zalAkAH puruSA utpadyante / arthAta utsarpiNIke dvitIya kAlake antameM eka hajAra zeSa rahane para caudaha kulakara utpanna hote haiN| teraha kulakara dvitIya kAlameM hI utpanna hote haiM aura marate bhI dvitIya kAlameM hI hai / lekina caudahavAM kUlakara utpanna to dvitIya kAlameM hI hotA hai kintu maratA tRtIya kAlameM hai| caudahaveM kulakara kA putra tIrthakara Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hotA hai aura usa tIrthaMkara kA putra cakravartI hotA hai ina donoMkI utpatti tRtIya kAlameM hotI hai| isI kAlameM 63 zalAkA puruSa utpanna hote haiN| 24 toyaMkara, 12 cakravartI, 9 balabhadra, 9 nArAyaNa, aura 9 pratinArAyaNa ye 63 zalAkA puruSa kahalAte haiN| aba mujhe yahA~ uparyukta kathanake AdhArase cAra bAtoM para vicAra karanA hai| unameMse pahalI vicAraNIya bAta yaha hai ki zrutasAgarasUrike anusAra avasarpiNI kAlameM 16 kulakara hote haiM aura utsarpiNI kAlameM 14 kulakara hote haiN| aisA kyoM hotA hai| donoM kAloMmeM kulakaroMkI saMkhyA eka samAna honA cAhiye / jaise ki tIrthaMkaroM, cakravatiyoM AdikI saMkhyA sadA eka samAna rahatI hai| pratyeka kAlameM tIrthaMkara 24 hI hote hai / kabhI 23 hoM aura kabhI 25 hoM aisA nahIM hotA hai| AdipurANa, padmapurANa Adi granthoMmeM bhI isa avasarpiNI kAlameM kulakara 14 hI batalAye gaye haiN| aura caudahaveM tathA antima kulakara nAbhirAya the| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki avasarpiNo kAlameM 16 kulakaroMkI mAnyatA zrutasAgarasUrikI apanI hai yA usakA koI AdhAra rahA hai| dvitIya vicAraNIya bAta yaha hai ki avasarpiNI kAlameM prathama tIrthakarakI utpatti kisa kAlameM hotI hai ? tRtIya kAlameM yA caturtha kAlameM ? zrutasAgarasUrike kathanase aisA pratIta hotA hai ki pratyeka avasarpiNIke tRtIya kAlameM prathama tIrthaMkarakA janma hotA hai / yadi unakI aisA mAnyatA hai to vaha galata hai| sAmAnya niyama yaha hai ki pratyeka avasarpiNI kAlake caturtha kAlameM 24 tIrthakara hote haiM aura pratyeka utsarpiNI kAlake tRtIya kAlameM 24 tIrthaMkara hote haiM / vartamAna avasarpiNI kAla isakA apavAda avazya hai / isa avasarpiNI kAlake tatIya kAlameM prathama tIrthaMkara RSabhanAthakA janma avazya huA hai, kintu sadA aisA nahIM hotA hai| isa bAra aisA kyoM huA isakA vizeSa kAraNa hai aura vaha kAraNa hai huNDAvasarpiNI kAla / yaha kAlakA eka doSa hai / isa doSake kAraNa kabhI kucha aisI bAteM hotI hai jo sAmAnyarUpase sadA nahIM hotiiN| jaise isa avasarpiNI kAlake tRtIya kAlake antameM prathama tIrthaMkarakA janma honA / tIrthaMkarake putrIkA janma nahIM hotA hai| kintu kAla doSake kAraNa RSabhanAthake do putriyA~ brAhmI aura sundarI huii| yaha saba huNDAvasarpiNI kAlakA prabhAva hai| haNDAvasarpiNI kAlameM kauna-kaunasI vizeSa bAteM hotI haiM isakA varNana tiloyapaNNattIke caturtha adhyAyameM kiyA gayA hai| kintu zrutasAgarasarine huNDAvasarpiNI kAlakA ullekha kahIM bhI nahIM kiyA hai| yahA~ yaha smaraNIya hai ki asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAloMke bIta jAne para eka bAra haNDAvasarpiNI kAla AtA hai| yahA~ tIsarI vicAraNIya bAta yaha hai ki zrutasAgarasUrine avasarpiNI kAlake prathama tIrthakarako kulakara mAnA hai kintu utsarpiNI kAlake prathama tIrthaMkarako kulakara nahIM mAnA / aisA kyoM mAnA hai yaha samajhameM nahIM A rahA hai / avasarpiNI kAlake prathama tIrthakarako kulakara mAnanekA kyA hetu hai ? kulakara to eka prakArake rAjA sadRza hote haiM / kahA~ tIrthaMkarapanA ? aura kahA~ kulakarapanA? donoMmeM bar3A antara hai| cauthI vicAraNIya bAta yaha hai ki zrutasAgarasUrine avasarpiNI kAlameM 63 zalAkA puruSoMke atirikta 9 nArada tathA 11 rudra bhI mAne haiM / kintu utsarpiNI kAlameM kevala 63 zalAkA puruSa mAne haiN| isa kAlameM 9 nArada tathA 11 rudroMko nahIM mAnA hai| unhoMne aisA apane manase mAnA hai yA isa mAnyatAkA bhI kucha AdhAra rahA hai| maiM yahA~ eka aura bAta para vicAra karanA cAhatA huuN| dhyAna deM tRtIya adhyAyake pUrvokta sUtrakI vRttiko dhyAnapUrvaka par3hanese jJAta hotA hai ki vartamAna avasarpiNI kAlake RSabhAdi caubIsa tIrthaMkaroMke bAda Age utsarpiNI kAlameM jo caubIsa tIrthaMkara hoMge ve 84 hajAra varSa ke bAda hoNge| 84 hajAra varSakI gaNanA isa prakAra hai Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 5 avasarpiNIkA paMcamakAla ( 21 hajAra varSa ) chaThA kAla ( 21 hajAra varSa ) phira utsarpiNIkA prathama kAla ( 21 hajAra varSa ) dvitIyakAla ( 21 hajAra varSa ) ataH 21 + 21 + 21 + 21 = 84 hajAra varSa hue| itanA kAla bIta jAnepara utsarpiNIke tRtIya kAlameM 24 tIrthaMkara hoMge / aba avasarpiNI kAlake 24 tIrthaMkara kitane kAlake bAda hoMge isapara vicAra kiijie| utsarpiNIkA caturthakAla ( 2 kor3Akor3I sAgara ) paMcama kAla ( 3 kor3Akor3I sAgara ) chaThA kAla ( 4 kor3Akor3I sAgara ) / phira avasarpiNIkA prathama kAla ( 4 kor3Akor3I sAgara ) dvitIya kAla ( 3 kor3Akor3I sAgara ) tRtIya kAla ( 2 kor3Akor3I sAgara ) isa prakAra 2+3+4+4+3+2 = 18 kor3A kor3I sAgara | ataH 18 kor3A kor3I sAgara pramANa kAla bIta jAnepara avasarpiNI kAlake caturthakAlameM 24 tIrthaMkara hoMge / ukta vivaraNase yaha siddha hotA hai ki utsarpiNI kAlake tRtIya kAlameM honevAle tIrthaMkara alpakAla ( kevala 84 hajAra varSa ) ke bAda hote haiM kintu avasarpiNI kAlake caturtha kAlameM hone vAle 24 tIrthaMkara bahu kAla ( 18 kor3Akor3I sAgara ) ke bAda hote haiM / arthAt pratyeka utsarpiNIke tRtIya kAlameM honevAlI caubIsI 84 hajAra varSa bAda aura pratyeka avasarpiNIke caturthaM kAlameM honevAlI caubIsI 18 kor3Akor3I sAgara pramANa kAlake bAda hotI hai / yahA~ yaha samajha meM nahIM A rahA hai ki eka caubIsIke bAda dUsarI caubIsI ke hone meM kabhI bahuta kama kAlakA antara aura kabhI bahuta adhika kAlakA antara kyoM hotA hai ? isa viSaya meM zAyada yaha uttara diyA jA sakatA hai vastu sthiti athavA kAla vyavasthAke kAraNa aisA hotA hai / phira bhI do caubIsIke bIcameM kAlakA kahIM bahuta kama aura kahIM bahuta adhika antarAla kucha vicitrasA lagatA hai / kahA~ 84 hajAra varSaM ? aura kahA~ 18 kor3Akor3I sAgara ? ina donoMmeM kitanA mahAn antara hai / sampAdana kI vizeSatA tattvArthavRttike sampAdaka DaoN0 mahendrakumAra nyAyAcArya jainadarzana, bauddhadarzana tathA anya darzanoMke prakANDa vidvAn the / unhoMne sarvazrI paM0 sukhalAla saMghavI, paM0 kailAzacandra zAstrI tathA dalasukhajI mAlavaNiyA Adi uccakoTike vidvAnoMke sAtha ghaniSTha sambandha honeke kAraNa sampAdana kArya meM acchI yogyatA prApta kara thI / yahI kAraNa hai ki unhoMne siddhivinizcaya, nyAyavinizcaya, tattvArtha rAjavArtika, nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaNDa, SaDdarzanasamuccaya Adi aneka granthoMkA zodhapUrNa sampAdana kiyA hai / yaha to sampAdaka hI jAnatA hai ki zodhapUrNa sampAdana karanemeM use kitanA parizrama karanA par3atA hai / vidvAn sampAdakane tattvArthavRttikA sampAdana cAra kAgajakI tathA eka tAr3apatrIya pANDulipiyoMke AdhArapara kiyA hai / isameM banArasa, ArA aura dillIse prApta prAcIna kAgajakI cAra pANDulipiyoM ( pratiyoM ) kA upayoga kiyA gayA hai / kintu mUDabidrIse prApta tAr3apatrIya pratikre AdhArase hI tattvArtha vRttikA zuddha saMskaraNa sampAdita ho sakA hai| yahA~ yaha smaraNIya hai ki digambara vAGmayake zuddha sampAdanameM tAr3apatrIya pratiyA~ bahuta hI upayogI siddha huI haiM / isa prakAra ukta pA~ca pratiyoM ke AdhArase tattvArthavRttikA sampAdana kiyA gayA hai | mUDabidrI jaina maThakI prati kannar3a lipimeM hai aura zuddha hai / tathA usameM kucha TippaNa bhI upalabdha hue haiM / una TippaNoMko 'tA0 Ti0' ke sAtha chapAyA gayA hai / kucha arthabodhaka TippaNa bhI likhe gaye haiM / prastAvanA sampAdita granthakI prastAvanA sampAdanakA hI aMga hotI hai / yathArtha meM prastAvanAke dvArA hI sampAdaka kI vidvattA, vicArazailI, grantha samIkSA AdikA paricaya milatA hai / vidvAn sampAdakane 93 pRSThoMkI vistRta prastAvanA likhI hai jo paThanIya aura mananIya hai / kucha gambhIra viSayoMpara apane svatantra, tarkapUrNa aura nirbhIka vicAra prastuta karane meM bhI unhoMne koI saMkoca nahIM kiyA hai / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha prastAvanA meM sarvaprathama bhagavAn mahAvIrake samakAlIna 6 pramukha tIrthanAyakoMke matoMpara vicAra kiyA gayA hai / unake nAma tathA mata isa prakAra haiM- (1) ajitakezakambali ( bhautikavAda, ucchedavAda ) (2) makkha ligozAla ( niyatavAda ) (3) pUraNakazyapa ( akriyAvAda ( 4 ) prakrudhakAtyAyana ( kUTastha nityavAda ) (5) saMjaya belaTThaputta ( saMzayavAda ) ( 6 ) gautamabuddha ( avyAkRtavAda, anAtmavAda ) / isake bAda sampAdakane bhagavAn mahAvIrake viSaya meM batalAyA hai ki ve na to anizcayavAdI the, na avyAkRtavAdI aura na bhUtavAdI / yathArtha meM ve anekAntavAdI aura syAdvAdI the / unhoMne batalAyA thA ki na to koI dravya nayA utpanna hotA hai aura na usakA sarvathA vinAza hotA hai / kintu pratyeka dravyameM pratikSaNa parivartana avazya hotA rahatA hai| kyoMki usakA yahI svabhAva hai| mahAvIrane kahA thA - "uppannei vA vigamei vA dhuvei vA " - arthAt pratyeka padArtha utpanna hotA hai, vinaSTa hotA hai aura dhruva hai / isake atirikta mahAvIrane pratyeka vastuko anantadharmAtmaka batalAyA hai / tadanantara bhagavAn mahAvIra dvArA pratipAdita jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA vistArase vivecana kiyA gayA hai| isa sAta tatvoMkA zraddhAna aura jJAna mumukSuke lie Avazyaka hai / isI prakaraNameM buddhake anAtmavAdakA yuktipUrvaka nirAkaraNa karake jainadarzana sammata AtmAkA svarUpa usake bheda Adike viSaya meM acchA prakAza DAlA gayA hai / sAta tattvoM ke vivecanake bAda sampAdakane samyagdarzanake viSayameM aneka zIrSakoMke vistArase vicAra kiyA hai / yathA- samyagdarzanakA samyagdarzana samyagdarzanakA yarthArtha svarUpa batalAne ke bAda sampAdakane likhA hai samyagdarzanake antaraMga svarUpakI jagaha Aja bAharI pUjA-pAThane le lI hai / jo mahAvIra aura padmaprabhu vItarAgatA ke pratIka the Aja unakI pUjA vyApAra-lAbha, putraprApti, bhUtabAdhA zAnti jaisI kSudrakAmanAoM kI pUrti ke lie hI kI jAne lagI hai / inake mandiroM meM zAsanA devatA sthApita hue haiM aura unakI pUjA aura bhaktine hI mukhya sthAna prApta kara liyA hai / aura yaha saba ho rahA hai samyagdarzanake pavitra nAma para / paramparAkA samyagdarzana yahA~ batalAyA gayA hai ki prAcIna honese ho koI vicAra acchA yA navIna honese hI koI vicAra burA nahIM kahA jA sakatA / kintu jo samIcIna ho vahI grAhya hotA hai / sabhI purAnA acchA aura sabhI nayA burA nahIM ho sakatA hai / ataH buddhimAn loga parIkSA karake unameMse jo samIcIna hotA hai usako grahaNa kara lete haiM / ataH prAcInatAke mohako chor3akara samIcInatAkI ora dRSTi rakhanA Avazyaka hai| kyoMki isa prAcInatA mohane aneka andhavizvAsoM aura kurUr3hiyoMko janma diyA hai / saMskRtikA samyagdarzana isameM batalAyA gayA hai ki manuSya eka sAmAjika prANI hai / baccA jaba utpanna hotA hai usa samaya vaha bahuta kama saMskAroM ko lekara AtA hai aura usakA 99 pratizata vikAsa mAtA-pitAke saMskAroMke anusAra hotA hai / yadi kisI cANDAlakA bAlaka brAhmaNake yahA~ pale to usameM bahuta kucha saMskAra brAhmaNoMke A jAte haiM / tAtparya yaha hai ki nUtana pIr3hI ke lie mAtA-pitA ho bahuta kucha uttaradAyI hote haiM / Aja saMskRtikI rakSA ke nAmapara loga samAjameM aneka prakArake anartha karate rahate haiM / ataH sabase pahale jaina saMskRtike svarUpa ko jAnanA Avazyaka hai| kyoMki jaina saMskRtine AtmA ke adhikAra aura svarUpakI ora hamArA dhyAna dilAyA hai aura kahA hai ki saMskRti kA samyagdarzana hue binA AtmA karmabandhanase mukta nahIM ho sakatA hai / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ :7 adhyAtma aura niyativAdakA samyagdarzana isameM batalAyA gayA hai ki jagata meM jo sata hai usakA sarvathA vinAza nahIM ho sakatA aura sarvathA naye kisI asatkA sadrUpameM utpAda nahIM ho sktaa| jIva, pudgala Adi jo chaha maulika dravya haiM inameM se na to koI dravya kama ho sakatA hai aura na koI nayA dravya utpanna hokara isakI saMkhyAmeM vRddhi kara sakatA hai| pratyeka dravya pariNAmI nitya hai| dravyagata mala svabhAvakI apekSA pratyeka dravyake apane pariNamana niyata haiN| jainadarzanakI dRSTise dravyagata zaktiyA~ niyata haiM, para unake pratikSaNake pariNamana aniyata haiN| isa prakaraNameM sampAdakane niyativAdakA nirbhayatApUrvaka khaNDana kiyA hai| ve likhate haiM-"jo honA hogA vaha hogA hI, isameM hamArA kucha bhI puruSArtha kAma nahIM karatA hai|" isa prakArake niyativAda sambandhI vicAra jainatattvasthitike pratikUla haiN| niyativAda dRSTiviSa hai| 'IzvarakI marjI', 'vidhikA vidhAna' ityAdi prakArake zabdoMkA prayoga puruSArthakI mahattAko kama kara dete haiN| niyativAdakA kAlakUTa IzvaravAdase bhI bhayaMkara hai / niyativAdameM puNya aura pApakI vyavasthA bhI nahIM bana sakatI hai| jaba pratyeka jIvakA prati samayakA pariNamana nizcita hai taba kyA puNya aura kyA pApa / aisA kyoM huA? niyativAdameM isa praznakA eka hI uttara hai-aisA hI honA thA, jo honA hogA so hogA hii|" niyativAdameM puruSArthakA koI sthAna nahIM hai| ityAdi prakArase saMpAdakane niyativAdake sambandhameM vistArase jo pratipAdana kiyA hai vaha cintanake yogya hai| nizcaya aura vyavahArakA samyagdarzana yahA~ batalAyA gayA hai ki nizcayanaya paranirapekSa AtmasvarUpako batalAtA hai| usakI dRSTi vItarAgatApara rahatI hai| nizcayanaya jahA~ mala dravya svabhAvako viSaya karatA hai vahA~ vyavahAranaya parasApekSa paryAya ko viSaya karatA hai| nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhatArtha hai / mUla dravyadRSTise sabhI AtmAoM sthiti eka prakAra kI hai| zaddha dravyasvarUpa upAdeya hai yahI nizcayanaya kI bhUtArthatA hai| vyavahAranayakI abhatArthatA itanI hI hai ki vaha jina vibhAva pryaayoko viSaya karatA hai ve vibhAva paryAyeM heya haiM, upAdeya nhiiN| paranirapekSa dravyasvarUpa aura paranirapekSa paryAya nizcayanayake viSaya hai aura parasApekSa pariNamana vyavahAranayake viSaya hai| paralokakA samyagdarzana yahA~ batalAyA gayA hai ki jaba AtmA eka sthUla zarIrako chor3akara anya sthUla zarIrako dhAraNa karatA hai to vaha paraloka kahalAtA hai| paralokakA artha manuSyagati, tiryaJcagati, narakagati aura devagati ina cAra gatiyoMse hai| naraka atyanta duHkhake sthAna haiM aura svarga sAMsArika abhyudayake sthAna haiM / inameM manuSya kucha bhI parivartana nahIM kara sakatA hai kintu manuSyake lie marakara utpanna honeke do sthAna to aise haiM jinheM manuSya isI janmameM sudhAra sakatA hai| ye sthAna haiM manuSyayoni aura pazuyoni / ataH Adhe paralokakA sudhAranA hamAre hAthameM hai / hameM manuSya samAja aura pazu samAjako isa yogya banA lenA cAhie ki yadi inameM punaH janma lenA par3e to anukUla vAtAvaraNa to mila jAya / paralokakA artha dUsare loga bhI hotA hai / ataH paralokake sudhArakA artha mAnava samAjakA sudhAra bhI hotA hai| isake atirikta paralokakA artha hamArI santati aura ziSya paramparA bhI ho sakatA hai| isalie paraloka sudhAranekA artha hai apanI santAna aura ziSya paramparAko sudhAranA / isa prakAra paralokake sudhArake lie hameM paralokake samyagdarzanakI AvazyakatA hai| karma siddhAntakA samyagdarzana yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki jainadarzanake anusAra pratyeka jIva svatantra hai| aura vaha svayaM apane bhAgyakA vidhAtA hai / apane karmakA kartA aura usake phalakA bhoktA bhI vahI hai / kintu anAdi se karma para Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha tantra honeke kAraNa vaha apane svabhAvako bhUlA huA hai / isa kAraNa vaha kisI Apattike Anepara 'karamagati TAlI nAhiM Talai', 'vidhikA vidhAna aisA hI hai', 'bhavitavyatA dunivAra hai' ityAdi vAkyoMkA prayoga karatA hai| yaha to vahI huA ki jaba jainadarzanane IzvarakI dAsatAse mukti dilAI to karmakI dAsatA svIkAra kara lI / yathArthameM karmakI gati aTala nahIM hai / use hama apane puruSArthase TAla sakate haiN| udIraNA, saMkramaNa, utkarSaNa, apakarSaNa Adi karmakI vividha avasthAyeM hamAre puruSArthake adhIna haiM / ataH karmakA samyagdarzana karake hameM apane anukUla satpuruSArthameM laga jAnA cAhie / vahI puruSArtha sat kahalAtA hai jo AtmakalyANakA sAdhaka hotA hai| zAstrakA samyagdarzana isa prakaraNameM yaha batalAyA gayA hai ki vaidika paramparA dharma aura adharmakI vyavasthAke lie vedako pramANa mAnatI hai tathA dharmakA jJAna kevala vedake dvArA hI mAnatI hai| kintu jaina paramparAne kevala zAstra honeke kAraNa hI kisI zAstra kI pramANatA svIkAra nahIM kI hai| yahA~ to usI zAstrako pramANa mAnA gayA hai jisakA praNayana sarvajJa aura vItarAga puruSa dvArA huA ho / vartamAna meM aneka aise zAstra pracalita haiM jinakA mUla-paramparA se mela nahIM khAtA hai / vahI zAstra pramANa haiM jisameM hamArI mUlaparamparAse virodha na AtA ho| ataH hameM yaha viveka to karanA hI hogA ki isa zAstrakA pratipAdya viSaya mUlaparamparAke anusAra hai yA nahIM / tAtparya yaha hai ki mAtra zAstra honeke kAraNa hI koI grantha pramANa nahIM mAnA jA sakatA hai| isaprakAra zAstra viSayaka samyagdarzanake dvArA hameM yaha jAnanA cAhie ki isa zAstrameM kisa yugameM kisa pAtrake lie kisa vivakSAse kyA bAta likhI gaI hai| yahI zAstrakA samyagdarzana hai| tattvAdhigamake upAya isa prakaraNameM pramANa, naya aura nikSepakA acchI tarahase svarUpa, bheda Adi samajhAkara jainadarzana sammata syAdvAdake viSayameM vistArase vicAra kiyA gayA hai| yaha draSTavya hai ki syAdvAdameM jo 'syAt' zabda hai vaha eka nizcita avasthAko batalAtA hai / syAta kA artha na to saMzaya hai, na saMbhAvanA, na anizcaya aura na kadAcit / zaMkarAcAryane zAMkarabhASyameM syAdvAdako saMzayarUpa likhA hai| isIke anusAra vartamAnameM aneka vidvAn syAdvAdako saMzayAdirUpa mAnate haiN| ataH vidvAna sampAdakane mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana, AcArya baladeva upAdhyAya, DaoN0 sampUrNAnanda, DaoN. devarAja Adi vidvAnoMke syAdvAda sambandhI mantavyoMkI yaktipUrvaka samIkSA karake jainadarzana sammata syAdvAdake svarUpako pUrNarUpase spaSTa kiyA hai aura usameM saMzaya, virodha Adi doSoMkA nirAkaraNa bhI kiyA hai| lokavarNana aura bhUgola isa prakaraNameM yaha batalAyA gayA hai ki jisaprakAra apane siddhAntoM aura tattvoMke svatantra pratipAdanake kAraNa jainadharma aura jainadarzanakA bhAratavarSa meM svatantra sthAna hai usa prakAra jaina bhUgola aura jaina khagolakA svatantra sthAna nahIM hai| yathArtha bAta yaha hai ki bhagola kabhI sthira nahIM rahatA hai| vaha to kaI kAraNoMse kAlakramase badalatA rahatA hai| jaina zAstroMmeM bhUgola aura khagolakA jo varNana milatA hai usakI paramparA lagabhaga tIna hajAra varSa purAnI hai / prAyaH yahI paramparA anya sampradAyoMke granthoMmeM bhI pAI jAtI hai| jaina, bauddha aura vaidika tInoM paramparAoMke bhUgola aura khagola sambandhI varNana lagabhaga eka jaise haiN|' sabameM jambUdvIpa, videha, devakuru, uttarakuru, sumeru Adi nAma pAye jAte haiM aura lAkhoM yojanakI ginatI bhI pAyI jAtI hai / niSkarSa yaha hai ki bhUgola aura khagolakI jo paramparA paripATIse jainAcAryoMko milI use unhoMne Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 9 zAstroM meM likha diyA hai / jaina paramparAko tattvArthasUtrake tRtIya aura caturtha adhyAyameM nibaddha kiyA gayA hai / bauddha paramparA bhUgola aura khagolale sambandhameM jo bauddha paramparA hai, abhidharmakozake AdhArase usakA vivaraNa isa prakAra hai bauddha paramparA meM cAra dvIpa haiM-- jambUdvIpa, pUrvavideha, avaragodAnIya aura uttarakuru / cAroM dvIpoMke madhya meM deha, videha ATha antara dvIpa haiM / yahA~ avIci, pratApana, tapana, mahAraurava, raurava, saMghAta, kAlasUtra aura saMjIvaka ye ATha naraka haiM / svargalokameM mahArAjika, vyAyastriMza Adi kaI prakArake deva batalAye gaye haiM / mahArAjika aura vyAyastriMza jAtike deva manuSyoMke samAna kAmasevana karate haiM / yAmadeva AliMganase, tuSita deva pANisaMyogase, nirmANarati deva hAsyase aura parinirmita vazavartI deva avalokanase kAma sukhakA anubhava karate haiM / isa kAma sevanakI tulanA tattvArthasUtrake nimnalikhita sUtroMse kIjie - kAyapravIcArA A aizAnAt / 4/7 zeSAH sparza rUpazabdamanaH pravIcArAH / 4/8 / vaidikaparamparA yahA~ bhUgola aura khagola sambandhI paramparAkA tIna AdhAroMse varNana kiyA gayA hai| eka AdhAra hai yogadarzanakA vyAsa bhASya, dUsarA AdhAra hai viSNupurANa aura tIsarA AdhAra hai zrImadbhAgavata purANa / ina. tInoM meM prAyaH eka samAna varNana hai / kahIM kucha bhinnatA bhI dRSTigocara hotI hai / isa paramparAmeM bhUloka, antarikSaloka, svargaloka, pAtAlaloka Adi sAta loka haiM / bhUlokapara jambU, plakSa, zAtmali, kuza, krauJca, zAka aura puSkara ye sAta dvIpa / ye dvIpa lavaNa, ikSu, surA, ghRta, dadhi, dugdha aura jala ina sAta samudroMse ghire hue haiN| jambUdvIpake madhya meM suvarNamaya meruparvata hai jo 84 hajAra yojana U~cA / meruke dakSiNameM bhArata, kimpuruSa aura harivarSa ye tIna kSetra haiM / tathA uttarameM ramyaka, hiraNyamaya aura uttarakuru ye tIna kSetra haiM / samudrake uttarameM tathA himAlayake dakSiNameM bhArata kSetra hai / puSkaradvIpake bIca meM mAnuSottara parvata sthita hai / isa dvIpameM mahAvIra aura dhAtakIkhaNDa ye do kSetra haiM / vaidika paramparAmeM svargalokake mAhendraloka, brahmaloka Adi pA~ca bheda haiM / yogadarzanake anusAra avIci, mahAkAla, ambarISa, raurava, mahAraurava, kAlasUtra aura andhatAmisra ye sAta naraka haiM / kintu zrImadbhAgavatapurANa ke anusAra tAmisra, andhatAmisra, raurava mahAraurava, kAlasUtra, andhakUpa, kuMbhapIka Adi aTThAIsa naraka haiM / isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina, bauddha aura vaidika - ina tInoM paramparAoMmeM dvIpoM, samudroM, svargoM aura narakakA varNana pAyA jAtA hai / inakI saMkhyA meM avazya bheda hai / kintu jainadarzanakI paramparAne hI asaMkhyAta dvIpa aura samudra mAne haiM; anya kisI paramparAne nahIM / isakA kAraNa kyA hai yaha vicAraNIya viSaya hai / yaha sabhIne mAnA hai ki sUrya aura candramA nirantara merukI pradakSiNA karate rahate haiM / saMbhavataH isa mAnyatAkA AdhAra prAcIna paramparA hai / parantu Adhunika vijJAna ke anusAra isa paramparAkA koI mela nahIM baiThatA hai / phira bhI jaina, bauddha aura vaidika ina tInoM paramparAoMke bhUgola aura khagolake tulanAtmaka adhyayanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki Ajase lagabhaga tIna hajAra varSa pahale bhUgola aura khagolake sambandha meM lagabhaga eka jaisI anuzrutiyA~ pracalita thIM / prastAvanA ke antameM vidvAn sampAdaka mahodayane grantha aura granthakAra ke sambandha meM vistAra se samIkSAtmaka vivecana prastuta kiyA hai / 3-2 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya anantavIryakI siddhivinizcayaTIkAkA vaiddhyapUrNa saMpAdana : eka samIkSA * DaoN0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya, bInA pUrvavRtta lagabhaga 49 varSa pUrva IsvI san 1946 meM 'AcArya anantavIrya aura unakI siddhivinizcaya TIkA' zIrSakase eka zodhapUrNa Alekha 'anekAnta' mAsika patrameM hamane likhA thaa| usa samaya yaha TIkA prakAzita nahIM huI thI / usake koI 12 varSa bAda svargIya DaoN0 paM0 mahendrakumAra jI nyAyAcArya ke suyogya sampAdakatvameM bhAratIya jJAnapIThase I0 1958 meM prakAzita huI / yaha vizAla TIkA do bhAgoM meM prakaTa huI hai| isake prathama bhAgake sAtha sampAdakakI vidvattApUrNa ati mahattvakI 164 pRSThakI vistRta prastAvanA bhI sambaddha / Aja yahI grantha hamArI samIkSAkA viSaya hai / mUlagrantha 'siddhi-vinizcaya' hai, jisake racayitA AcArya akalaMkadeva haiM / anya nyAyavinizcayAdi tarka-pranthoMkI taraha isa para bhI unakI svopajJavRtti hai aura mUla tathA svopajJavRtti donoM hI atyanta duruha evaM duravagamya haiM / ataeva donoM para AcArya anantavIryane vizAla TIkA likhI hai, jisakA nAma 'siddhivinizcayaTIkA' hai / upalabdha jaina sAhityameM anantavIryaM nAmake aneka AcArya hue haiN| para unameM do anantavIrya adhika vizruta haiM / eka ve haiM jinhoMne A0 mANikyanandike 'parIkSAmukha' para 'parIkSAmukhapaJjikA' nAmaka vRtti likhI hai' aura jise 'prameyaratnamAlA' nAmase abhihita kiyA jAtA hai / ye anantavIrya parIkSAmukhAlaMkAra prabhAcandra se uttarakAlIna haiM aura laghu anantavIryaM kahe jAte haiM / inhoMne svayaM prameyaratnamAlAke Arambha meM prabhAcandra aura unake prameyaka malamArttaNDa ( parIkSAmukhAlaMkAra ) kA ullekha kiyA hai| inakA samaya 12vIM zatI hai / dUsare anantavIrya ve haiM, jinhoMne prastuta siddhivinizcayaTIkA likhI hai aura jinheM bRhadanantavIrya kahA jAtA / ye akalaMkadevake praur3ha aura sambhavataH Adya vyAkhyAkAra haiM / prabhAcandra aura vAdirAja ina donoM vyAkhyAkAroM dvArA ye bar3e sammAna evaM Adara ke sAtha apane pathapradarzaka ke rUpameM smaraNa kiye gaye haiM / prabhAcandra likhate haiM ki akalaMkadevakI saMkSipta, gahana aura durgama paddhatiko anantavIryake vyAkhyAnoM parase saikar3oM bAra samyak abhyAsa karake tathA vivecana karake bar3e puNyodayase prApta ( jJAta ) kara pAyA hU~ / isase yaha prakaTa hai ki jahA~ ye anantavIryaM prabhAcandra ( 11vIM zatI) se pUrvavartI haiM vahA~ ve unakI asAdhAraNa vidvattAko bhI mAnate haiM aura akalaMkadevakI duruha kathana zailIkA marmodghATaka evaM spaSTa karanevAlA pratibhAzAlI sArasvata bhI batalAte haiM / syAdvAda vidyApati vAdirAja ( I0 1025 ) kahate haiM ki akalaMkadevake gUr3ha padoMkA artha anantavoryake vacana-pradIpa dvArA hI maiM avalokita kara sakA" / yahI vAdirAja eka dUsare sthAnapara anantavIryako 1. prameyaratna pR0 2 / 3. vahI, pR0 2, zloka 3 / 2. vahI, prazasti, pR0 210 / 4. nyAyakumuda0 dvi0 bhA0 5-30, pR0 605 / 5. nyAyavi0 viva0, bhAga 2, 1-3 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 11 vandanA karate hue likhate haiM ki maiM anantavIryarUpI meghako vandana karatA hU~, jinhoMne apanI vacanAmRta varSA dvArA jagatako dhvaMsa karanevAlI zUnyavAdarUpI agniko bujhAyA' / ataH ye anantavIryaM ina donoM ( prabhAcandra aura vAdirAja ( 1025 ) vyAkhyAkAroMse pUrvavartI haiN| tathA vidyAnanda ( 775-840 ke samakAlIna haiM, kyoMki donoM meM kisIne kisIkA ullekha nahIM kiyA / ataH anantavIryakA samaya vidyAnandakA samaya ( 8vIM9vIM zatI) jAna par3atA hai / " siddhivinizcaya-TIkA Upara hama kaha Aye haiM ki yaha TIkA akalaMkadevake svopajJavRtti sahita siddhivinizcaya kI hai / akalaMkadevake jitane tarkagrantha haiM ve sabhI duravagAha, duradhigamya haiN| TIkAkAra anantavIrya unakI gahanatA prakaTa karate hue svayaM kahate haiM devasthAnantavIryo'pi padaM vyaktuM tu jAnIte'kalaGkasya citrametatparaM na arthAt - maiM atantavIrya hokara bhI akalaMkadeva ke padoMko pUrNataH vyakta karanA nahIM jAnatA / isa loka meM yaha bar3A Azcarya hai / usa samaya aise gahana aura saMkSipta prakaraNoMkA racayitA bauddha tArkika dharmakIrtiko mAnA jAtA thA / anantavIryaM unakI akalaMkake sAtha tulanA karate hue likhate haiM sarvataH / bhuvi // 3 // sarvadharmasya nairAtmyaM kathayannapi sarvathA / dharmakIrtiH kathaM gacchedAkalaGkaM padaM nanu // 5 // arthAt sarvaM dharmakI nirAtmakatAkA kathana karanevAlA dharmakIrti bhI akalaGkake padako samAnatAko kaise prApta kara sakatA hai ? arthAt nahIM / isase prakaTa hai ki akalaMkakI racanAe~ bejor3a aura atyanta durUha haiM / inakI do taraha kI racanAe~ haiM - (1) TIkAtmaka aura (2) maulika / TIkAtmaka do haiM - (1) tattvArthavArtika ( svopajJabhASya sahita ) aura ( 2 ) aSTazatI ( devAgama - vivRti - devAgamabhASya ) / tattvArthavArtika bhASya A0 gRddhapicchake tattvArthasUtrakI vistRta vyAkhyA hai aura aSTazatI svAmI samantabhadrake devAgama (AptamImAMsA ) kI vivRti / bhASya hai / maulika grantha nimna haiM 1. laghIyastraya ( pramANa, naya aura nikSepa ina tIna prakaraNoM kA samuccaya ), 2. nyAyavinizcaya ( svopajJavRttiyuta) 3. siddhivinizcaya ( svopajJavRttisahita ) aura 4. pramANa saMgraha ( svopajJavRttiyukta ) ye saba saMkSipta aura sUtrarUpa haiM / 1. pArzva 0 ca0 / 2. jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana, pR0 250 / aSTazatIko veSTita karake vidyAnandane devAgama para apanI vidvattApUrNa aSTasahasrI ( devAgamAlaMkAra TIkA ) likhI hai / laghIyastraya aura usakI svopajJavRttipara prabhAcandrane 'laghIyastrayAlaMkAra' aparanAma 'nyAyakumudacandra' nAmakI vizAla vyAkhyA racI hai / 'nyAyavinizcaya' para mAtra usakI kArikAoM ko lekara vAdi Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12: DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha rAjane 'nyAyavinizcayavivaraNa' athavA 'nyAyavinizcayAlaMkAra' nAmaka vaidRSyapUrNa bRhad vyAkhyA likhI hai / usakI svopajJavRtti ko unhoMne chor3a diyA hai, isIse unhoMne sandhi vAkyoMmeM 'kArikA vivaraNa' zabdakA prayoga kiyA hai| phalataH vaha Aja anupalabdha hai| 'siddhivinizcaya' aura pramANasaMgraha tathA inakI svopajJavRttiyoMpara anantavIrya ne apanI mahAn vyAkhyAe~-siddhivi nizcayaTIkA aura pramANasaMgrahabhASya likhI hai| akalaMkake ina vyAkhyAkAroMmeM anantavIryakA unnata sthAna hai aura saMbhavataH ve hI akalaMkake Adya vyAkhyAkAra hai| yadi vidyAnanda anantavIryase pUrvavartI hai to ve akalaMkake prathama vyAkhyAkAra hai, kyoMki unakI aSTazatIpara aSTasahasrI likhanevAle vidyAnanda haiN| yadyapi vidyAnandane aSTasahasrI aSTazatIpara na likhakara devAgama ( AtamImAMsA ) para likhI hai| kintu aSTazatI likhI jAneke bAda aSTasahasrI likhI gayI hai kyoMki vidyAnandane aSTazatI ko aSTasahasrImeM aisA AveSTita kiyA hai, mAno vaha aSTasahasrIkA hI apanA AtmIya aMza hai| anantavIryane prabhAcanda aura vAdirAjakI taraha dArzanika evaM tAkika carcAoM ko na dekara akalaMka ke padoMke sAkAMkSa hAdako hI pUrNataH vyakta karanekA prayatna kiyA hai aura ve apane isa prayatnameM saphala bhI hae haiN| ve akalakake pratyeka pada, vAkyAdikA samAsAdi dvArA yogyatApUrNa suspaSTa vyAkhyAna karate haiN| kahIMkahIM do-do, tIna-tIna vyAkhyAna karate hue pAye jAte haiN| anantavIryako hama prajJAkarakI taraha parapakSake nirAkaraNameM mukhya pAte haiM, svapakSa sAdhana to unake lie utanA hI hai, jitanA mUlase dhvanita hotA hai / akalaMkakI coTa yadi dharmakIrtipara hai to anantavIryakI unake pradhAna TIkAkAra prajJAkara para hai| apanI isa TIkAmeM unhoMne prajJAkarakA bIsiyoM jagaha nAmollekha karake unake matakA kadarthana kiyA hai| unake pramANavArtikAlaMkArake to aneka sthaloMko uddhata karake usakA sarvAdhika samAlocana kiyA hai| hamArA anumAna hai ki anantavIryane jo pramANasaMgrahAlaMkAra/pramANasaMgrahabhASya likhA thA, jisakA ullekha svayaM unhoMne siddhivinizcayAlaMkArameM kiyA hai aura jo Aja anupalabdha hai vaha prajJAkarake pramANavAtikAlaMkArake javAbameM hI likhA hogaa| donoMkA nAma sAmya bhI yahI prakaTa karatA hai| kucha bhI ho, yaha avazya hai ki anantavIryane sabase jyAdA prajJAkarakA hI khaNDana kiyA hai, jaise akalaMkane dhrmkiirtikaa| ataH jaina sAhityameM akalaMkake TIkAkAroMmeM anantavIryakA vahI gauravapUrNa sthAna hai jo bauddha nyAya-sAhityameM dharmakIrtike TIkAkAroMmeM pradhAna TIkAkAra prajJAkarako prApta hai aura isalie anantavIryako jaina sAhityakA prajJAkara kahA jA sakatA hai| inakA vyaktitva aura vaiduSya isIse jAnA jA sakatA hai ki uttaravartI prabhAcandra, vAdirAja jaise TIkAkAroMne unake prati apanI ananya zraddhA aura sammAna prakaTa kiyA hai tathA akalaMka padoMkA unheM talasparzI evaM marmajJa vyAkhyAkAra kahA hai| akalaMkakI nyAyakRtiyoMmeM vastutaH sabase adhika kliSTa aura durbodha pramANamaMgraha aura siddhivinizcaya haiN| anantavIrya ne inapara hI apanI vyAkhyAe~ likhI haiM / yadyapi unake sAmane akalaMkake nyAyavinizcaya aura laghIyastraya grantha bhI the aura jo apekSAkRta unase sarala hai| kintu unapara vyAkhyAe~ nahIM likhiiN| isase anantavIryakI yogyatA, buddhi vaibhava aura adamya sAhasa pratIta hote haiM / isIse ye anantavIrya 'bRhadanantavIrya' kahe jAte hai| anantavIryakI guru paramparA anantavIryane apanI isa TIkAmeM pratyeka prastAvake antameM kevala apane sAkSAt gurukA nAma 'ravibhadra' diyA hai aura apaneko unakA pAdopajIvI-ziSya batalAyA hai| ye ravibhadra kauna the? isa sambandhameM na TIkAkArane kucha paricaya diyA aura na anya sAdhanoMse kucha avagata hotA hai| itanA hI jJAta hotA hai ki Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 13 ve usa samaya ke viziSTa vidvAnAcArya the, jinake caraNoMmeM baiThakara anantavIryaMne zikSaNa prApta kiyA hogA / eka bAta yaha bhI prakaTa hotI hai ki ina anantavIrya ke pUrva yA samasamaya meM anantavIrya nAmake dUsare bhI vidvAn hoMge, jinase vyAvRtta karaneke lie ye apaneko 'ravibhadrapAdopajIvI anantavIrya batalAte haiM / anantavIryaMne jo grantha race haiM ve vyAkhyA grantha haiM / sambhava hai inhoMne maulika graMtha bhI racA ho, jo Aja upalabdha nahIM hai / vyAkhyA grantha unake nimna do haiM - ( 1 ) pramANasaMgrahabhASya aura (2) siddhivinizcayaTIkA / pramANasaMgrahabhASya anupalabdha hai, kevala isake siddhivinizcayaTIkAmeM aneka jagaha ullekha Aye haiN| isase mAlUma hotA hai ki vaha mahattvapUrNa aura eka vizAla vyAkhyA grantha hai / siddhivinizcayaTIkA prastuta hai, jisakA paricaya yahA~ aMkita hai / siddhivinizcayaTIkAkI upalabdhikA dilacaspa aura duHkhapUrNa itihAsa / paricaya zraddheya itihAsa vid paM0 jugalakizorajI mukhtArane 'anekAnta' varSa 1, kiraNa 3 meM 'purAnI bAtoMkI khoja' zIrSaka lekhameM diyA hai, jisameM unhoMne batAyA hai ki yaha TIkA eka zvetAmbara jainazAstra bhaNDAra meM surakSita thI, vahA~se yaha prApta huI / jinadAsa gaNi mahattarane 'nizIthacUrNi aura zrIcandrasUrine 'jIta kalpacaNi' meM siddhivinizcayako darzana prabhAvaka zAstra batalAyA hai| isase akalaMkake 'siddhivinizcaya' kI garimA aura mAhAtmya prakaTa hotA hai / anantavIryane maMgalAcaraNake bAda TIkA Arambha karate hue akalaMkake vacanoM ko ati durlabha nirUpita kiyA hai-- akalaMkavacaH kAle kalau na kalayA'pi yat / nRSu labhyaM kvacillabdhvA tatraivAstu matirmama // 2 // 'akalaMkake vacanoMkI eka kalA / aMza bhI manuSyoM ko alabhya hai / kahIM prApta ho jAye to merI buddhi usI meM lIna rahe / ' isake Age eka anya padya dvArA akalaMkake vAGmayako sadratnAkara - samudra batalAyA hai aura usake sUkta - ratnoMko anekoM dvArA yatheccha grahaNa kiye jAnepara usake kama na honepara bhI use sadratnAkara hI prakaTa kiyA hai / vaha sundara aura priya padya isa prakAra hai| akalaMka vacombhodhe: gRhyante bahubhiH svairaM sUkta - raktAni yadyapi / sadratnAkara eva saH // / 4 / / isameM akalaMkane bAraha (12) prastAva rakhe haiM / dharmakIrtine pramANavArtika meM pariccheda nAma cunA hai aura akalaMkane paricchedArthaka 'prastAva' nAma diyA hai / ve bAraha prastAva nimna prakAra haiM - 1. pratyakSasiddhi, 2. savikalpaka siddhi, 3. pramANAntarasiddhi, 4. jIvasiddhi, 5. jalpasiddhi. 6. hetulakSaNa siddhi, 7. zAstrasiddhi, 8. sarvajJasiddhi, 9. zabdasiddhi, 10, arthanayasiddhi, 11. zabdanayasiddhi aura 12. nirakSepa siddhi | prastAvoM meM viSayakA varNana unake nAmoMse hI avagata ho jAtA hai / TIkAmeM mUlabhAga usa prakArase antarnihita nahIM hai jisa prakAra prabhAcandrake nyAyakumudacandrameM laghIyastraya aura usakI svopajJavRtti hai / kintu kArikA aura usakI vRttike Adi akSaroMke pratIka mAtra diye gaye haiM / isase yaha jAnanA bar3A kaThina hai ki yaha mUla kArikA bhAga hai aura yaha usakI vRtti hai / TIkA alaga mUlakArikA bhAga tathA vRttibhAga anyatra upalabdha nahIM, jisakI sahAyatAse use TokA parase alaga Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14:DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kiyA jA sake / niHsandeha isake liye bar3e parizrama kI AvazyakatA hai| sva0 paM0 jugalakizorajI makhtAra ne isa dizAmeM kucha prayatna karake nimna maMgalAcaraNa kArikAko uddhRta kiyA thA sarvajJa sarvatattvArthasyAdvAdanyAyadezinam / zrIvarddhamAnamabhyarcya vakSye siddhivinizcayam // hamane bhI eka kArikAko uddhRta kiyA hai vaha yaha hai samarthavacanaM jalpaM caturaGga vidurbudhAH / pakSanirNayaparyantaM phalaM mArga prabhAvanA // -hasta-li0 prati pR0 735 ( prastA0 5) / sampAdakakA stutya prayatna sva. DaoN0 paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane bahu prayAsa karake una donoMko TIkA parase uddhRta kiyA hai| isa duSkara kAryameM unheM pA~ca varSa lage the / yaha unakA adamya sAhasa thA / TIkAkA yogyatApUrNa sampAdana kiyA hai / grantha ke sAtha 164 pRSThakI mahattvapUrNa evaM asAdhAraNa parizramase likhI gayI prastAvanA bhI nibaddha kI mayI hai, jisameM granthakAra, grantha aura sampAdana sAmagrIkI yojanA para vistRta vimarza kiyA gayA hai / granthakArabhAgameM jaina nyAyake granthakAroMkA vistArase zodhapUrNa paricaya diyA gayA hai| grantha-bhAgameM pramANa, naya, nikSepa, sarvajJa, syAdvAda, anekAnta, saptabhaMgI prabhRti viSayoM para sUkSma prakAza DAlA gayA hai / bhAratIya darzanoMke vizeSajJa DaoN0 gopInAtha kavirAja aura tatkAlIna uttara pradezake mukhyamaMtrI zrI sampUrNAnandake prAkkathana bhI granthake ArambhameM diye gaye haiN| sabase bar3e AzcaryakI bAta yaha hai ki isa granthake sampAdanameM zataza: granthoMkA anuzIlana sampAdakake thora parizrama aura adhyayanako sUcita karatA hai| paNDitajIko isapara kAzI hindU vizvavidyAlayane pI0 eca0 DI0 kI upAdhi pradAna kara unake pANDityakA sammAna bhI kiyaa| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita mahendrakumAra nyAyAcArya ke dvArA saMpAdita evaM anUdita 'SaDdarzanasamuccaya' kI samIkSA * DaoN0 sAgaramala jaina, vArANaso paM0 mahendrakumArajI 'nyAyAcArya' ke vaiduSyako samajhanA ho, unakI pratibhA evaM vyaktitvakA mUlyAMkana karanA ho to hameM unakI sampAdita evaM anUdita kRtiyoMkA avalokana karanA hogaa| jinameM eka samadarzI AcArya haribhadrakA 'SaDdarzanasamuccaya' aura usakI guNaratnakI TIkAkA sampAdana- anuvAda / unakI yaha kRti bhAratIya jJAnapITha, kAzI ( vartamAna meM dehalI ) se san 1969 meM unake svargavAsake dasa varSa pazcAt prakAzita huI hai / unakI isa kRti para unake abhinna mitra evaM sAthIkI vistRta bhUmikA hai / prastuta samIkSA meM maiMne una pakSoM para jinapara paM0 dalasukhabhAIkI bhUmikA meM ullekha huA hai, carcA nahIM karate hue mukhyataH unakI anuvAda zailIko hI samIkSAkA AdhAra banAyA hai / yadi hama bhAratIya darzanake itihAsa meM sabhI pramukha darzanoMke siddhAntoM ko eka hI granthameM pUrI prAmANikatA ke sAtha prastuta karane hetu kie gaye prayatnoMko dekhate haiM to hamArI dRSTimeM haribhadra hI ve prathama vyakti haiM jinhoMne apane samayake sabhI pramukha sabhI bhAratIya darzanoM ko niSpakSa rUpase eka hI grantha meM prastuta kiyA hai / haribhadrake 'SaDdarzanasamuccaya' kI koTikA koI anya darzana saMgrAhaka prAcIna grantha upalabdha nahIM hotA hai / yadyapi haribhadrake pUrva aura haribhadrake pazcAt bhI apane-apane granthoMmeM vividha dArzanika siddhAntoMko prastuta karanekA kAryaM aneka jaina evaM jainetara AcAryoMne kiyA hai, kintu una sabakA uddezya anya darzanoMkI samIkSA kara apane darzanakI zreSThatAkA pratipAdana karanA hI rahA hai| cAhe phira vaha mallavAdIkA dvAdazAranayacakra ho yA zaMkarakA sarvasiddhAntasaMgraha ho yA madhvAcAryakA sarvadarzanasaMgraha ho / ina granthoMmeM pUrvadarzanakA unhIM darzanoMke dvArA nirAkaraNa karate hue aMtameM apane siddhAntakI sarvoparitA yA zreSThatAkI sthApanA kI gaI hai / isI prakArakA eka prayatna jainadarzana meM haribhadrake lagabhaga tIna varSa pUrva pAMcavIM zatAbdImeM mallavAdIke nayacakrameM bhI dekhA jAtA hai / usameM bhI ekadarzanake dvArA dUsare darzanakA khaNDana karAte hue antima darzanakA khaNDana prathama darzana se karavAkara eka cakrako sthApanA kI gaI hai / yadyapi nayacakra spaSTarUpase jainadarzanakI sarvoparitAko prastuta nahIM karatA kintu usakI dRSTi bhI svapakSa arthAt anekAntavAdake maNDana aura parapakSa ke khaNDanakI hI rahI hai / yahI sthiti sarvasiddhAntasaMgraha aura sarvadarzanasaMgrahakI bhI hai| unameM bhI svapakSake maNDanakI pravRtti rahI hai / ataH ve jaina dArzanika hoM yA jainetara dArzanika, sabhIke darzana saMgrAhaka granthoMmeM mUla uddezya to apane darzana kI sarvoparitAkI pratisthApanA hI rahI hai / haribhadrake SaDdarzanasamuccayakI jo vizeSatA hai vaha jaina aura jainetara paramparAke anyadarzana saMgrAhaka graMthoM meM nahIM milatI / yaha haribhadrakI udAra aura vyApaka dRSTi thI, jisake kAraNa unake dvArA sampradAyanirapekSa SaDdarzanasamuccayakI racanA ho paaii| unake SaDdarzanasamuccaya aura zAstravArtAsamuccaya ina donoMmeM anya darzanoMke prati pUrNa prAmANikatA aura AdarakA tattva dekhA jAtA hai / unhoMne SaDadarzanasamucca meM anya darzanoMko apane yathArtha rUpa meM prastuta kiyA hai| haribhadrake isa mahattvapUrNa grantha para guNaratnasUrikRta TIkA hai / kintu jJAtavya hai ki TIkA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha usa udAra dRSTikA nirvAha nahIM dekhA jAtA jo mUla granthakAra kI hai kyoMki TIkAmeM caturtha adhikArameM jainamatake prastutIkaraNa ke sAtha anya matoMkI samIkSA bhI kI gaI hai jaba ki haribhadrakI kArikAoM meM isa prakArakA koI bhI saMketa nahIM milatA / isa TIkAmeM jainadarzanakI pratisthApanAkA prayatna ativistArase huA / TIkAkA Adhe se adhika bhAga to mAtra jainadarzanase sambandhita haiM, ataH TIkAke vivecanameM vaha santulana nahIM hai jo haribhadrake mUla grantha meM hai / haribhadrakA yaha mUlagrantha aura usakI TIkA yadyapi aneka bhaMDAroMmeM hastapratiyoMke rUpameM upalabdha the kintu jahA~ taka hamArI jAnakArI hai gujarAtI TIkAke sAtha haribhadrake SaDdarzanasamuccayakA sarvaprathama prakAzana esiyATika sosAyaTI, kalakattAse 1905 meM huA thA / isI prakAra maNibhadrakI laghuvRttike sAtha isakA prakAzana caukhambhA saMskRta mIrIja, vArANasIke dvArA 1920 meM huA / isa prakAra SaDdarzanasamuccaya mUlakA TIkAke sAtha prakAzana usake pUrva bhI huA thA kintu vaijJAnika rItise sampAdana aura hindI anuvAda apekSita thA / isa graMthakA vaijJAnika rItise sampAdana aura hindI anuvAdakA yaha mahattvapUrNa kArya paMDita mahendrakumAra nyAyAcArya ke dvArA kiyA gayA / sambhavataH unake pUrva aura unake pazcAt bhI isa granthakA aisA anya koI prAmANika saMskaraNa Aja taka nahIM prakAzita ho pAyA hai / aneka pratiyoMse pAThoMkA milAna karake aura jisa DhaMgase mUlagranthako sampAdita kiyA gayA thA vaha nizcita hI eka bahuta hI mahattvapUrNa kArya rahA hogA jisameM paMDitajI ko aneka kaSTa uThAne par3e hoMge / durbhAgya se isa grantha para unakI apanI bhUmikA na ho pAneke kAraNa hama yaha nahIM samajha pA rahe haiM ki mUla pratiyoM ko prApta karake athavA eka prakAzita saMskaraNake AdhAra para isa granthako sampAdita karane meM kina-kina kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3A hogA / isa granthake saMdarbha meM apane pAMDulipise jo sUcanA milatI hai isase mAtra itanA jJAta hotA hai ki unhoMne SaDdarzanasamuccaya mUla aura guNaratna TIkAkA anuvAda 25 /6/40 ko 4 baje pUrNa kiyA thA kintu unake saMzodhana usapara TippaNa likhanekA kArya ve apanI mRtyu jUna 1959 ke pUrva taka karate rhe| isase yaha spaSTa patA calatA hai ki unhoMne isa granthako antima rUpa dene meM paryApta parizrama kiyA hai / kheda to yaha bhI hai ki ve apane jIvanakAlameM na to isakI bhUmikA likha pAe na ise prakAzita rUpa meM hI dekha pAye / bhAratIya jJAnapIThase prakAzita hokara yaha grantha jisa rUpameM hamAre sAmane AyA aura unake zrama evaM unakI pratibhAkA anumAna kiyA jA sakatA hai / yaha to eka sunizcita tathya hai ki saMskRtakI adhikAMza TIkAe~ mUlagranthase bhI adhika duSkara ho jAtI haiM aura unheM par3hakara samajha pAnA mUlagranthakI apekSA bhI kaThina hotA hai / aneka saMskRta granthoMkI TIkAoM vizeSarUpa se jainadarzanase sambandhita granthoMkI saMskRta TIkAoM ke adhyayanase maiM isa niSkarSa para pahu~cA hU~ ki TIkAoMkA anuvAda karanA atyanta durUha kArya hai / sAmAnyatayA yaha dekhA jAtA hai vidvajjana anuvAdameM granthake mUlazabdoMko yathAvat rakhakara apanA kAma calA lete haiM kintu isase viSayakI spaSTatAmeM kaThinAI utpanna hotI haiM / 'makSikA sthAne makSikA' rakhakara anuvAda to kiyA jA sakatA hai kintu vaha pAThakoM ke lie vodhagamya aura sarala nahIM hotA / paM0 mahendra kumAra nyAyAcAryakI anuvAda zailIkA yaha vaiziSTaya ki inakA anuvAda mUlagrantha aura usakI TIkAkI apekSA atyanta sarala aura subodha hai / darzanake granthako sarala aura subodha DhaMgase prastuta karanA kevala usI vyakti ke lie saMbhava hotA hai jo una granthoMko AtmasAt kara prastutIkaraNakI kSamatA rakhatA ho| jise viSaya jJAna na ho vaha cAhe kaisA hI bhASAvida ho saphala anuvAdaka nahIM hotA hai / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 17 anuvAdake kSetrameM paM0 mahendrakumArajI ne mala TIkAkI apekSA bhI arthameM vistAra kiyA hai kintu isa vistArake kAraNa unakI zailImeM jo spaSTatA aura subodhatA AI hai vaha nizcaya hI granthako saralatApUrvaka samajhAne meM sahAyaka hotI hai| udAharaNake rUpameM Izvarake sRSTikartRtvako sarala zabdoM meM samokSA karate hue be likhate haiM-acchA yaha bhI batAo ki Izvara saMsArako kyoM banAtA hai ? kyA vaha apanI rucise jagatko gar3hane baiTha jAtA hai ? athavA hama logoMke puNya-pApake adhIna hokara isa jagatkI sRSTi karatA hai yA dayAke kAraNa yaha jagat banAtA hai yA usane krIr3Ake lie yaha khela-khilaunA banAyA hai| kiMvA ziSToMkI bhalAI aura duSToM ko daNDa deneke lie yaha jagat-jAla bichAyA hai yA usakA yaha svabhAva hI hai ki vaha baiThe ThAle kucha na kucha kiyA hI kre| yadi hama unakI isa vyAkhyA ko malake sAtha milAna karake dekhate haiM to yaha pAte haiM ki mala TIkA mAtra do paMktiyoMmeM hai jabaki anuvAda vistRta hai to yaha spaSTa ho jAtA hai ki unakA yaha anuvAda zabdAnusArI na hokara viSayako spaSTa karanekI dRSTise hI huA hai / paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya ke isa anuvAda zailIkI vizeSatA yaha hai ki ve isameM kisI durUha zabdAvalIkA prayoga na karake aise zabdoM kI yojanA karate haiM jisase sAmAnya pAThaka bhI viSayako saralatApUrvaka samajha sake / isa anuvAdase aisA lagatA hai ki isameM paMDitajokA uddezya apane vaiduSya kA pradarzana karanA nahIM hai, apitu sAmAnya pAThakako viSayakA bodha karAnA hai| yahI kAraNa hai ki unhoMne mala TIkAse haTakara bhI viSayako spaSTa karane ke lie apa DhaMgase udAharaNa prastuta kie haiN| paM0 mahendrakumArajIke isa anuvAdakI dUsarI vizeSatA yaha hai ki unhoMne apanI vyAkhyAmeM janasAmAnya kI paricita zabdAvalIkA hI upayoga kiyA hai / udAharaNake rUpameM jainadRSTise Izvarake sRSTikartA honekI samIkSAke prasaMgameM ve likhate haiM ki yadi Izvara hama logoMke pApa-puNyake AdhArapara hI jagatkI sRSTi karatA hai to usakI svatantratA kahA~ rho| vaha kAhekA Izvara / vaha to hamAre karmoMke hukumako bajAnevAlA eka mainejara sarIkhA hI haa| yadi Izvara kRpA karake isa jagatko racatA hai to saMsArameM koI duHkhI prANI nahIM rahanA cAhie, khuzahAla aura sukhI hI sukhI utpanna ho| isa zabdAvalImeM hama spaSTa anumAna kara sakate haiM ki paMDitajIne darzana jaise durUha viSayako kitanA sarasa aura subodha banA diyA hai| yaha kArya sAmAnya paMDita kA nahIM apitu eka adhikArI vidvAn kA hI ho sakatA hai / vastutaH yadi ise anuvAda kahanA ho to mAtra isa prakArakA kahA jA sakatA hai ki unhoMne TIkAke mUla tarkoM aura viSayoMkA anusaraNa kiyA hai kintu yathArthameM to yaha TokApara AdhArita eka svatantra vyAkhyA hI hai| darzana jaise durUha viSayake tArkika granthoM kI aisI sarala aura subodha vyAkhyA hameM atyanta kama hI ko milatI hai| yaha unakI lekhanIkA hI kamAla hai ki ve bAta-bAtameM ho darzanakI durUha samasyAoMko hala kara dete haiN| haribhadrake hI eka grantha zAstravArtAsamuccayakI TIkA anuvAda sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlayake pUrva kulapati sva. paM0 badrInAtha zuklane kiyA hai kintu unakA yaha anuvAda itanA jaTila hai ki anuvAdakI apekSA malagranthase viSayako samajha lenA adhika AsAna hai| yahI sthiti prameyakamalamAttaNDa, aSTasahasrI Adi jainadArzanika granthoMke hindI anuvAda kI hai| vastutaH kimI vyaktikA vaiduSya isa bAta meM nahIM jhalakatA ki pAThakako viSaya aspaSTa banA rahe, vaiduSya to isI meM hai ki pAThaka granthako sahaja aura sarala rUpameM samajha ske| paM0 mahendrakumAra nyAyAcAryakI yahI eka aisI vizeSatA unheM una vidvAnoMkI usa koTimeM lAkara khar3I kara detI hai jo gambhIra viSayako bhI spaSTatAke sAtha samajhane aura samajhAne meM sakSama haiN| mAnyatayA saMskRtake granthoMke vyAkhyAtAoM yA anuvAdakoMko yaha samajhane meM eka kaThinAI yaha hotI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18: DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai ki malagrantha yA TIkAoMmeM pUrvapakSa kahA~ samApta hotA hai aura uttarapakSa kahA~se prArambha hotA hai kintu paM0 mahendrakumArajIne apane anuvAdameM IzvaravAdI jaina athavA zaMkA-samAdhAna aise choTe-choTe zIrSaka dekarake bahuta hI spaSTatAke sAtha pUrvapakSa aura uttarapakSako alaga-alaga rakha diyA tAki pAThaka donoM pakSoMko alaga-alaga DhaMgase samajha ske| bhASAkI dRSTise paMDitajIke anuvAdakI bhASA atyanta sarala hai| unhoMne durUha saMskRtaniSTha vAkyoM kI apekSA janasAdhAraNameM pracalita zabdAvalIkA hI prayoga kiyA hai / yahI nahIM, yathAsthAna urdU aura aMgrejI zabdoMkA bhI niHsaMkoca prayoga kiyA hai| unake anuvAdameM prayukta kucha padAvaliyoM aura zabdoMkA prayoga dekheM-"yaha jagat jAla bichAyA hai|" "karmoMke hukumako bajAnevAlA mainejara"; "baiThe-ThAle"; "hAiDrojana meM jaba AksIjana" amuka mAtrAmeM milatA hai to svabhAvase hI jala bana jAtA hai; "isake bIcake aijenTa Izvara kI kyA AvazyakatA hai", binA jote hue apanese hI uganevAlI jaMgalI ghAsa; "pratyakSase kartAkA abhAva nizcita hai|" ( dekheM pR0 102-103 ) Adi / vastutaH aisI zabda yojanA sAmAnya pAThakake lie viSayako samajhane meM adhika kAragara hotI hai| jahA~ taka paM0 mahendrakumArajIke vaiduSyakA prazna hai, isa granthako vyAkhyAse vaha apane Apa hI spaSTa ho jAtA hai kyoMki jaba taka vyakti SaDdarzanoM evaM mAtra itanA hI nahIM unake pUrvapakSa aura uttarapakSakA samyak jJAtA na ho taba taka vaha unakI TIkA nahIM likha sakatA / yadyapi prastuta TIkAmeM jainadarzanake pUrvapakSa evaM pUrvapakSako vistAra diyA hai kintu anya darzanoMke bhI pUrvapakSa aura uttarapakSa to apanI jagaha upasthita hue hI haiM / ataH SaDdarzanasamuccaya jaise granthakI TIkApara eka navIna vyAkhyA likha denA kevala usI vyaktike lie sambhava hai jo kisI eka darzanakA adhikArI vidvAna na hokara samasta darzanoMkA adhikArI vidvAna ho| paM0 mahendrakumArajIko yaha pratibhA hai ki ve isa granthakI sarala aura sahaja hindI vyAkhyA kara sake / dArzanika jagat unake isa avadAnako kabhI bhI nahIM bhulA pAegA / vastutaH unakA yaha anuvAda, anuvAda na hokara eka svatantra vyAkhyA hI hai / unakI vaijJAnika sampAdana paddhatikA yaha pramANa hai ki unhoMne pratyeka viSayake saMdarbha meM aneka jaina evaM jainetara granthoMse pramANa prastuta kie haiN| saMdarbha granthoMkI yaha saMkhyA sambhavataH sause bhI adhika hogI jinake pramANa TippaNIke rUpameM tulanA athavA pakSa samarthanakI dRSTise prastuta kie gae hai / ye TippaNa paM0 mahendrakumArajIke vyApaka evaM bahumukhI pratibhAke paricAyaka hai| yadi unheM ina saba granthoMkA vistRta avabodha nahIM hotA to yaha sambhava nahIM thA ki ve ina saba granthoMse TippaNa de pAte / pariziSToMke rUpameM SaDdarzanasamuccayakI maNibhadrakRta laghuvRtti, ajJAtakartRka avaNike sAtha-sAtha kArikA, zabdAnukramikA, uddhRta vAkya, anukramaNikA, saMketa vivaraNa Adise yaha spaSTa ho jAtA hai ki paM0 mahendrakumArajI kevala paramparAgata vidvAn hI nahIM the apitu ve vaijJAnika rItise sampAdana-kalAmeM bhI niSNAta the| vastutaH unakI pratibhA bahumukhI aura bahuAyAmI thI, jisakA Akalana unakI kRtiyoM ke samyak anuzIlanameM hI pUrNa ho sakatA hai| SaDdarzanasamuccaya kI guNaratnakI TIkApara unako yaha hindI vyAkhyA vastutaH bhAratIya darzana jagatko unakA mahattvapUrNa avadAna hai jisake lie ve vidvajjagatmeM sadaiva smaraNa kiye jAte rheNge| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalamArtaNDakA sampAdana : eka samIkSA * DaoN0 phUlacanda jaina premI, vArANasI kisI bhI prAcIna granthakA uddhAra karake usakA sAGgopAGga sampAdana aura prakAzana ati duSkara kArya hai / kintu jisa vidvAnne vividha kaThinAiyoMke bAda bhI aneka prAcIna dArzanika durlabha evaM jaTila bRhad granthoMkA sampAdana kArya kiyA ho usake adbhuta vaiduSya, pratibhA, zrama-sAdhanA aura adamya utsAhake viSaya meM jitanA likhA jAe, kama hI hogaa| aise virale hI sAhitya-sAdhaka hote haiM jinhoMne apane alpa jIvanakAlameM hI itane vistRta, vipula evaM kaThina aneka jaina dArzanika granthoMko susampAdita karake jaina sAhityakI sevAmeM apaneko samarpita kara deM / kintu DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcAryaMne yahI saba karake svayaMko jaina dArzanikoMkI gauravazAlI paramparAmeM sammilita kara liyA hai / Apake dvArA sampAdita aneka granthoMkI zrRMkhalAmeM prameyakamalamArttaNDa granthake sampAdana kAryako samIkSA prastuta hai - samRddha bhAratIya manISAkI pratyeka paramparAmeM upalabdha prAcIna sUtragranthoMpara anekAneka vyAkhyAyeM prApta hotI haiM / jaina paramparAke Adya saMskRta sUtragranthakI taraha jainanyAyake Adya sUtragrantha AcArya mANikyananda ( AThavIM zatI) praNIta "parIkSAmukhasUtra" para bhI aneka TIkAyeM likhI gaIM / kintu ina sabhI TIkAoMkI yaha eka anyatama vizeSatA hai ki ye sabhI apane ApameM svataMtra grantha pratIta hote haiM / ina saba TIkAoM ke nAma bhI alaga-alaga haiN| inameM se kucha to prakAzita honeke kAraNa prasiddha haiM to kucha TIkAgrantha aba taka isIlie prasiddha nahIM ho sake kyoMki ve abhI taka aprakAzita haiM / sarvaprathama ina sabakA ullekha Avazyaka hai / prakAzita TIkA grantha inake antargata (1) AcArya prabhAcaMdra ( 11vIM zatI) viracita prameyakamalamArtaNDa aparanAma parIkSAmukhAlaGkAra, (2) AcArya laghu anaMtavIrya ( 12vIM zatIkA pUrvArddha ) viracita prameyaratnamAlA ( caukhambAvidyAbhavana, vArANasI dvArA san 1964 meM prakAzita ), (3) bhaTTAraka abhinava cArukIrti ( 19vIM zatI ) dvArA praNIta prameyaratnamAlAlaMkAra ( maisUra yunivarsiTI dvArA san 1948 meM prakAzita ) tathA zAnti varNI viracita prameyakaNThikA ( bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita ) pramukha haiM / aprakAzita TIkA-grantha (1) bhaTTAraka ajitasena ( vi0 saM0 1980 ) praNIta nyAyamaNidIpikA, (2) vijayacandra viracita prameyaratnamAlA artha prakAzikA, (3) paM0 jayacandajI chAvaDA ( vi0 saM0 19vIM zatI) praNIta prameyaratnamAlA - parIkSAmukha bhASA vacanikA pramukha haiM / inameM se prAyaH sabhI prakAzita-aprakAzita TIkAgranthoMkI hastalikhita pANDulipiyA~ ArA ( bihAra ) ke suvikhyAta jaina siddhAnta bhavanameM surakSita haiM / prastuta samIkSya grantha prameyakamalamArtaNDakA sarvaprathama prakAzana nirNayasAgara presa, bambaIse paM0 baMzIdhara jI zAstrI, solApurake sampAdakatva meM huA thaa| isake bAda yahIMse san 1941 meM dvitIya saMskaraNake rUpameM mUlagrantha aneka TippaNiyoM evaM 83 pRSThIya vistRta sampAdakIya vaktavyameM vividha dArzanikoM evaM unakI kRtiyoMse tulanAtmaka vivecana, bRhad prastAvanA aura lagabhaga pacAsa pRSThIya aneka pariziSToMse yukta sAMgopAMga prakAzana DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya ke sampAdakatvameM huA / yaha usa samayake prakAzanoM meM sampAdita Adarza Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM kRti hai aura Aja bhI sampAdanake AdarzakA eka anupama udAharaNa hai| AcArya prabhAcandrakI yaha dArzanika kRti saMskana gadyakA bhI utkRSTa udAharaNa hai| yaha kRti abhI taka malagranthake rUpameM hI prakAzita honese sAmAnya pAThaka isake hArdako samajhane meM kaThinAIkA sAmanA karate the| kintu yaha prasannatAkA viSaya hai ki nyAyAcAryajI dvArA susampAdita prastuta malagranthake AdhAra para hI isake prakAzanake lagabhaga cAra dazaka bAda viduSI AryikA jinamato mAtAjI dvArA hindI anuvAda vizeSa vivecanayukta bhAvArthake sAtha tIna bhAgoMmeM prakAzita ho jAnese jana sAdhAraNako isa granthakA hArda samajhanA tathA vividha vizvavidyAlayoM aura zikSaNa saMsthAnoMke pAThyakramameM adhyayana-adhyApana evaM anusaMdhAnakA mArga sugama ho gayA hai| itane kaThina granthakA hindI anuvAda bhI paM0 mahendrakumArajI dvArA susampAdita prastuta kRtike AdhAra para hI sambhava ho skaa| hindI anuvAda sahita ina tIna khaNDoMkA prakAzana vIra jJAnodaya granthamAlA, hastinApurake mAdhyamase san 1970 se 1986 ke madhya alaga-alaga zraddhAlu dAtAroM dvArA huA hai| grantha-paricaya AcArya mANikyanandi praNIta jainanyAyake sUtragrantha "parIkSAmukha sUtra" para bAraha hajAra zloka pramANa "prameyakamalamArtaNDa" nAmase bRhad dIkA likhakara A0 prabhAcandrane granthagata malasUtroMke viSayako spaSTa aura vistRta vivecita to kiyA hI, apanI aneka maulika udbhAvanAoMke sAtha tatkAlIna pracalita una sabhI bhAratIya dArzanikoM aura nyAyazAstriyoMke pakSoM evaM cacita viSayoMko pUrvapakSake rUpa meM prastuta karake anekAntamaya prabala pramANoM dvArA khaNDanAtmaka akATya uttarapakSa prastuta karate hue jainanyAyako gaurava pradAna kiyA aura usake vikAsakA mArga prazasta banAyA / isIlie yaha grantha mAtra TIkA grantha hI na rahakara Arambhase hI maulika granthake rUpameM bhI isakI adhika khyAti rhii| yaha grantha apane nAmako sArthaka karate hue prameyarUpI kamaloMko udbhAsita karaneke lie mArtaNDa ( sUrya ) ke samAna hai tathA mithyA-abhinivezarUpI andhakArako naSTa karaneke lie bhI mArtaNDa ( sUrya ) ke sadRza honese bhI yaha grantha apane nAmako sArthaka karatA hai / vastutaH jaise sUrya kamaloMko vikasita karatA hai, vaise hI yaha grantha samasta prameyoMko pradarzita karatA hai| AcArya prabhAcandra dvArA prastuta grantha aura prameyakamalamArtaNDa Adi bAraha grantha praNIta honeke ullekha milate haiM kintu inako khyAti mukhyataH inhIM do nyAya granthoMke kAraNa hI vizeSa hai| ina donoM granthoMmeM hI sampUrNa bhAratIya darzanoMkI prAyaH sabhI zAkhAoMkI pramukha mAnyatAoMko unake vividha mUlabhUta prAcIna prAmANika granthoke AdhArapara A0 prabhAcandrane gahana adhyayana evaM maMthana karake hI unheM pUrvapakSake rUpameM prastuta kiyaa| prameyakamalamArtaNDa grantha hI itanA sarvAGga paripUrNa hai ki mAtra akele isa granthake AdhArapara hI sampUrNa prAcIna bhAratIya darzanoMko samajhA jA sakatA hai| jabaki isa granthakA pramukha uddezya mukhyataH pramANatattvakA vivecana hai| sampAdana-kAryakI vizeSatAyeM DaoN. mahendrakumArajI nyAyAcArya dvArA sampAdita prameyakamalamArtaNDakA prastuta saMskaraNa zreSTha evaM Adarza sampAdanakalAkA eka kIrtimAna udAharaNa hai| paM0 jI dvArA sampAdita prastuta granthakA jisane bhI adhyayana kiyA, paM0 jI ke agAdha pANDitya evaM apUrva zrama tathA sAhityasAdhanAkI usane bharapUra prazaMsA kii| sarvAGgINa tulanAtmaka adhyayanakI dizAmeM isa granthakI mahattA to pratyeka pRSThapara ullikhita bharapUra pAdaTippaNiyoMke AdhArase hI siddha hai / jo vidvAn isa prakArake sampAdana-kArya meM gaharo ruci rakhate haiM, isa Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 | kRtiyoMko samIkSAe~ : 21 prakArake kAryoMko ImAnadArIse sampAdita karane meM hI vizvAsa rakhate haiM ve paM0 mahendrakumArajIkI sArasvata sAdhanAse prasUta isa apratima kRtikA eka Adarza kRtike rUpameM mUlyAMkana kiye binA nahIM raha sakatA / paM0 jIne svayaM isake sampAdakIya Adya vaktavyameM prastuta saMskaraNakI vizeSatAoMkA ullekha karate hue likhA hai jaba nyAyakumudacandrakA sampAdana cala rahA thA taba zrIyuta kundanalAlajI jaina tathA paM0 sukhalAlajI Agrahase mujhe prameyakamalamArtaNDake punaH sampAdanakA bhI bhAra lenA par3A / isake prathama saMskaraNake saMpAdaka paM0 baMzIdharajI zAstrI, solApura the / maiMne unhIMke dvArA sampAdita pratike AdhArase hI isa saMskaraNakA sampAdana kiyA hai / maiMne malapAThakA zodhana, viSaya vargIkaraNa, avataraNa nirdeza tathA virAmacihna AdikA upayogakara ise kucha sundara banAnekA prayatna kiyA hai| prathama to yahI vicAra thA ki nyAyakumudacandrakI hI taraha ise tulanAtmaka tathA arthabodhaka TippaNoMse pUrNa samRddha banAyA jAya, aura isI saMkalpake anusAra prathama adhyAyameM kucha TippaNa bhI diye gae haiN| ye TippaNa aMgrejI aMkoMke sAtha cAla TippaNake nIce pRthak mudrita karAe haiM / parantu prakAzakakI maryAdA, presakI dUrI Adi kAraNoMse usa saMkalpakA dUsarA pariccheda prArambha nahIM ho sakA aura yaha prathama paricchedake sAtha hI samApta ho gyaa| Age to yathAsaMbhava pAThazaddhi karake hI isakA saMpAdana kiyA hai| saMpAdaka nyAyAcAryajIke uparyakta kathanase spaSTa hai ki ve ise aura bhI aneka TippaNoM, pAThabhedoM Adise yukta prakAzita karAneke icchuka the kintu aneka kaThinAiyoMke kAraNa ve aisA nahIM kara sake / phira bhI paM0 baMzIdharajI, solApura dvArA sampAdita prathama saMskaraNakI apekSA nyAyAcAryajo dvArA sampAdita isa dvitIya saMskaraNameM aneka vizeSatAyeM hai / inameMse kucha isa prakAra haiM-prastuta granthakA sampAdana vaijJAnika vidhi se arthAt spaSTa aura vistRta viSayasUcI dI gaI hai, aneka pariziSTa diye gaye haiM aura zabdAnukramaNikA bhI hai / inase pAThakako itane bRhad malagranthameM bhI sambaddha viSayako khojane meM kaThinAI nahIM hotii| __prameyakamalamArtaNDa granthakA dUsarA nAma parIkSAmukhAlaGkAra bhI hai ataH tadanurUpa prastuta saMskaraNameM mala rIkSAmukhake sUtroMko usakI vRttike pUrva yathAsthAna rakhakara vyavasthita kiyA hai| isase tada-tad sUtrakI vyAkhyAkA pRthakkaraNa ho gayA, anyathA kucha pAThakoMko patA hI nahIM cala pAtA thA ki kisa sUtrako vyAkhyA kahA~se prArambha hai aura kahA~ samApta hai| isI taraha prakaraNa aura arthakI dRSTise azuddhiyoMkA saMzodhana bhI kiyA gayA hai| yadyapi prathama saMskaraNameM mudrita TippaNa eka hI hastalikhita pratise liye gaye the| ataH unameM kucha-kucha astavyastatA aura azuddhiyA~ dikhalAI par3atI thIM kintu prAcIna TippaNoMko maulikatAke saMrakSaNake udadezyase nyAyAcAryajIne unheM isa apane saMskaraNameM bhI yathAvat rahane diyA kintu sAtha hI kucha anya pratiyoMke aura bhI TippaNa sAthameM de diye haiN| prastuta saMskaraNako aura bhI adhika upayogI tathA mahattvapUrNa banAneke lie nyAyAcAryajIne jo bahata hI zramasAdhya kaThina kArya kiyA hai, vaha hai vividha jaina aura jainetara malagranthoMke anekoM avataraNa, jinheM AcArya prabhAcandrane apane pratipAdya viSayakI puSTi hetu apane isa granthameM uddhRta kiyA thA aura hastalikhita granthoMkI pratilipiyA~ karate samaya lipikAroMne lagabhaga unheM malagranthameM ho sammilita kara liyA thaa| nyAyAcAryajIne una avataraNoMko alaga dikhalAnekI dRSTise una uddharaNoMko inavarTeDa kAmA ( "....'' ) meM rakha kara prastuta kiyA hai / itanA hI nahIM, jina-jina granthoMke ye uddharaNa haiM, unheM una-una granthoMmeM khojakara pRSTha sahita una granthoMke nAmollekha bhI koSThakameM kara diye gaye hai| ajJAta avataraNoMke bAda khAlI brakeTa chor3a Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha diye gaye tAki kisI vidvAn pAThakako usa avataraNake sahI grantha aura granthakArakA nAma patA ho to vahA~ use likha sake aura sampAdakako bhI sUcita kara sake tAki Ageke saMskaraNoMmeM unheM sammilita kiyA jA sake / ina granthakI 78 pRSThIya vidvattApUrNa prastAvanAmeM paM0 jIne jahA~ mUlagranthakAra A0 mANikyanandi evaM A0 prabhAcandrake vyaktitva evaM kRtitvapara vyApaka rUpameM prakAza DAlA hai vahIM jainetara evaM jaina pUrvavartI evaM paravartI aneka bhAratIya dArzanikoM evaM unake graMthoMse prameyakamalamArtaNDake pratipAdya viSayakI jo tulanA, prabhAva evaM samIkSA prastuta kI hai vaha apane ApameM tulanAtmaka adhyayana evaM anusaMdhAnakI dRSTise bahuta hI mahattvapUrNa hai| veda, upaniSad, smRti, purANa, mahAbhArata, gItA, pataJjali, bhartRhari, vyAsabhASya Adi granthoMke jina aMzoMko A0 prabhAcandrane uddhRta kiyA hai, una sandarbhoko tathA sAMkhya Adi dArzanikoMke sandarbhoko bhI sampAdakajIne uddhRta kiyA hai| isa kAryase aneka aise grantha, granthakAra evaM aise sandarbha prakAzameM Aye haiM jo aba upalabdha nahIM hote / jaise prazastapAda ( kaNAdasUtra bhASyakAra-I0 pA~cavIM zatI) ke IzvaravAdake pUrvapakSameM prameyakamalamArtaNDake pR0 270 para 'prazastamatinA ca" likhakara "sargAdau puruSANAM vyavahAro" ityAdi anumAna uddhata kiyA hai| kintu yaha anumAna prazastapAdabhASyameM nahIM hai| isI taraha A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra meM sAMkhyadarzanake kucha aise vAkya aura kArikAe~ uddhRta kI haiM jo upalabdha granthoMmeM prApta nahIM hotoN| prazastapAdabhASyake purAtana TIkAkAra A0 vyomazivakI vyomavatI TIkAmeM pratipAdya aneka matoMkA A0 prabhAcandrane khaNDana kiyA hai / A0 prabhAcandra ke ina ullekhoMse vyomazivake sahI kAla-nirdhAraNameM bahuta sahAyatA prApta huI hai| isI taraha udyotakara, jayantabhaTTa, vAcaspati, zabaraRSi, kumArila, maNDanamizra, prabhAkara, zaGkarAcArya, surezvara Adi vaidika dArzanikoM tathA azvaghoSa, nAgArjuna, vasubandhu, diGnAga, dharmakIrti, prabhAkara gupta, zAntarakSita, kamalazIla, arcaTa, dharmottara aura jJAnazrI jaise bauddhadArzanikoM tathA digambara evaM zvetAmbara jaina paramparAoMke pacAsase bhI adhika grantha evaM granthakAroMse A0 prabhAcandra dvArA likhita evaM uddhata granthagata viSayakI mahattvapUrNa samIkSA kI gaI hai| yaha bRhad prastAvanA phAlguna zuklA dvAdazI vIra nirvANa saMvat 2467 ke ASTAhnika parvameM pUrNa huii| isa mahatvapUrNa prastAvanAke bAda nyAyapraveza, nyAyabindu, nyAyavinizcaya, nyAyasAra, nyAyAvatAra, pramANanayatattvAlokAlaGkAra, pramANaparIkSA, pramANamImAMsA, pramANasaMgraha, laghIyastraya svavRtti ityAdi aneka granthoMse parIkSAmukha sUtroMkI tulanA prastuta kI gaI hai| isase ina granthagata sUtroMke bimba-pratibimba bhAvakA spaSTa bodha hotA hai| granthake antameM parIkSAmukha satrapATha, prameyakamalamArtaNDagata avataraNoM, parIkSAmakha evaM prameyakamalamArtaNDake lAkSaNika zabdoM, ullikhita grantha evaM granthakAroM, viziSTa zabdoMkI sacI aura sabase anta meM ArA ke jaina siddhAnta bhavanako hastalikhita pratike pAThAntara-ye saba zodhapUrNa pariziSTa prastuta kiye gaye hai / 694 pRSThIya mUlagranthameM pratyeka sUtrakA jisa taraha viSayakA spaSTa pratipAdana aura pUrvapakSa evaM uttarapakSake vividha pramANa uddhata karate hue unakA vizada vivecana, sAtha hI sandarbha aura kaThina zabdoMko spaSTa karaneke lie jo TippaNa diye gaye haiM-ye saba viSayako samajhanekA mArga prazasta karate haiN| __ isa prakAra prameyakamalamArtaNDake utkRSTa sampAdana-kAryase jahA~ isa granthakI mahattA aura upayogitA prakAzameM AI hai, vahIM sampUrNa bhAratIya dArzanika kSetrane bhI isakA bahumAnapUrvaka malyAMkana kiyaa| isa kArya se DA. mahendrakumArajImeM bhI vidvattA, sampAdana-paTutA, anyAnya darzanoMkA gahana adhyayana evaM unake prati Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 23 samAdara dRSTi aura tulanAtmaka adhyayana evaM anusaMdhAnakI vyApakatA, vizeSatAoMkA sAgara hiloreM letA dikhalAI par3atA hai jo kisI bhI vidvAnke manameM unake prati gaurava aura Adarake bhAva utpanna karaneke lie paryApta hai / vastutaH prastuta grantha tathA anya aneka granthoMke sampAdana kArya, maulika cintana aura lekhana kAryoM ke mUlyAMkanane zreSTha bhAratIya dArzanikoMkI paMkti meM sammilita nyAyAcArya jI eka prakAzamAna nakSatrakI taraha dikhalAI dete raheMge / DaoN0 mahendrakumArajI dvArA sampAdita nyAyakumudacandra * DaoN0 jayakumAra jaina, mujaphpharanagara paNDita mahendrakumAra nyAyAcArya prAcIna saMskRta graMthoMke sampAdana kArya meM nipuNa the / unake dvArA prAcIna AcAryoMkI hastalikhita jaina nyAya viSayaka aneka kRtiyoMkA uddhAra huA hai| unhIM meM se AcArya akalaMkadeva dvArA racita laghIyastrayakI kArikAoMpara AcArya prabhAcandra dvArA racita lagabhaga bIsa sahasra padya pramANa nyAyakumudacandra nAmaka TIkAkA sampAdana evaM saMzodhana unake jaina evaM jainetara nyAya viSayaka jJAna kA udghoSa karatA hai / prastuta grantha zrI mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaI se suprasiddha itihAsajJa paM0 nAthUrAma jI premI mantritva kAlameM san 1938 evaM 1941 meM kramazaH do bhAgoMmeM 38veM evaM 39 veM puSpake rUpameM prakAzita huA hai / nyAyakumudacandrake sampAdana evaM saMzodhanameM AdaraNIya paNDitajIke dvArA jaina evaM jainetara granthoMse liye gaye vividha TippaNa sampAdanakA mUla hArda haiM / ina TippaNoMke mAdhyamase aneka dArzanika evaM aitihAsika gutthiyoMkA spaSTIkaraNa to huA ho hai, sAtha hI samAlocanAtmaka adhyayana karanevAle zodhI-khojI vidvAnoM ke lie bahumUlya zodhAtmaka sAmagrI prastuta kI gaI hai| ina TippaNoMse eka anya lAbha yaha huA hai ki aneka AcAryoMke kAla nirdhAraNa meM paryApta sahAyatA milI hai aura lekhana zailI tathA vidvAnoM / AcAryoM dvArA paraspara AdAna-pradAna kI gaI sAmagrIkA Akalana huA hai / mUla granthameM aneka AcAryoMke nAmollekhapUrvaka Aye huye uddharaNoMke mAdhyamase aneka vilupta granthoM evaM unake lekhaka AcAryoMkA patA calA hai| isa prakAra nyAyakumudacandrake sampAdanake vyAjase samasta darzanoM evaM nyAya viSayaka vividha prasthAnoMkA eka hI sthAnapara acchA mela huA hai / ataH isa granthakA TippaNoM sahita adhyayana karane se samagra bhAratIya darzanoM evaM nyAya viSayaka mAnyatAoMko acchI jAnakArI milatI hai / sampAdanako prAmANikatAke lie AdaraNIya paNDitajIne hastalikhita mUla grantha ke eka pRSThakI phoTo prati bhI grantha meM mudrita karAI hai / uparyukta vizeSatAoMke atirikta isa granthake prArambha meM prathama bhAga meM syAdvAda mahAvidyAlaya, kAzIke pUrva prAcArya evaM jaina jagatke vizruta vidvAn paM0 kailAzacandra zAstrIke dvArA likhita prastAvanA meM siddhi - vinizcaya evaM pramANasaMgrahakA paricaya tathA nyAyakumudacandrakI itara darzanoMke graMthoMke sAtha tulanA jaise Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prakaraNa, jo ki paM0 mahendrakumArajIkI lekhanIge ho prasUta haiM aura AcArya prabhAcandra ke kAla nirdhAraNa meM paryApta sahayoga kiyA hai | sAtha hI prastAvanAgata ( pR0 126 ) anya viSayoMke lekhanameM bhI paM0 kailAzacandra zAstrIkI sahAyatA kI hai / isa prakAra nyAyakumudacandra ke prathama bhAgako prastAvanAke lekhana meM paM0 mahendrakumArajIkA ananya sahayoga rahA hai / nyAya kumudacandra ke dvitIya bhAgakI prastAvanA paM0 mahendrakumArajIne svatantra rUpase likhI hai, jisameM unhoMne laghIyastrayake racayitA bhaTTAkalaMkadeva evaM usapara nyAyakumudacandra nAmaka TIkAke lekhaka AcArya prabhAcandra ke samayapara paryApta prakAza DAlA hai / prabhAcandrakI itara vaidika evaM avaidika AcAryoMse jo unhoMne tulanA kI hai vaha atyanta mahattvapUrNa hai / prabhAcandra ke anya graMthoMkA paricaya bhI usI prastAvanAkA eka aMga hai, jisameM prabhAcandra ke granthoMkA paricaya dekara una granthoMke prabhAcandrakRta honekA satarka ullekha kiyA hai / isase prastAvaprakA mahattva aura bhI adhika bar3ha gayA hai / mUlagranthakA dohana karake likhI gaI yaha prastAvanA mandirake Upara rakhe gaye kalazakI bhA~ti suzobhita hai aura saTippaNa mUlagranthakA saMzodhana evaM sampAdana to unakI pratibhAkA nidarzana hai hI / uparyukta atirikta isa prastAvanA meM AcArya prabhAcandra ke granthoMkA Antarika parIkSaNa karake unake samaya Adipara pUrvApara dRSTise vicAra karate huye vividha yuktiyoM evaM tarkoM kA ullekha kiyA hai / isa krama meM AdaraNIya paNDitajIne AcArya prabhAcandra ke samaya Adipara jo prakAza DAlA hai vaha na kevala itaH pUrva cintita vidvAnoM ke matoMkI samIkSA hI karatA hai, apitu paNDita kailAzacandrajI zAstrI dvArA sthApita zaMkAoM ko bala detA huA unake matakI puSTi bhI karatA hai / anekAntavAdako vividha bhAratIya darzanoMmeM mahattvapUrNa sthAna mila sake, isake liye tarka aura yuktiyoM se paripUrNa vAkyoM kA prayoga apekSita hai / jainadarzanakA yaha anekAntavAda siddhAnta mUla rUpase ahiMsAvAdako hI dUsare prakArase puSTa karatA hai| isa sandarbha meM gavarnamenTa saMskRta kaoNleja, banArasa ke tatkAlIna prinsipala DaoN0 maGgaladeva zAstrIke nimnAGkita vicAra ( nyAyakumudacandra bhAga 2, Adivacana pR0 10 ) dhyAtavya haiM / ve likhate haiM ki jainadharmakI bhAratIya saMskRtiko bar3I bhArI dena ahiMsAvAda hai, jo ki vAstava meM dArzanika bhittipara sthApita anekAntavAdakA hI naitikazAstrakI dRSTise anuvAda kahA jA sakatA hai / niSkarSapara pahu~cate haiM ki paM0 uparyukta ullikhita vividha binduoM para vicAra karanepara hama isa mahendra kumArajI nyAyAcAryakI pratibhA adbhut thI / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra aura usake sampAdana kI vizeSatAyeM * DaoN0 sudarzanalAla jaina, vArANasI grantha paricaya maTTAkalaGkadevakRta laghIyastraya aura usakI svopajJa vivRttikI vistRta vyAkhyAkA nAma hai 'nyaaykumudcndr'| nyAyakumudacandra eka vyAkhyA grantha hokara bhI apanI mahattAke kAraNa svatantra grantha hI hai| isameM bhAratIya darzanake samagra tarka-sAhitya evaM prameya-sAhityakA AloDana karake navanota prastuta kiyA gayA hai / tArkika-ziromaNi prabhAcandrAcAryane niSpakSabhAvase vAtsyAyana, udyotakara Adi vaidika tArkikoMke aura dharmakIrti Adi bauddha tAkikoMke matoMkA vivecana unake hI granthoMkA AdhAra lekara utanI hI niSpakSatAse kiyA hai jitanA ki jainAcAryoMke mantavyoMkA prastutIkaraNa kiyA hai| jaina siddhAntoMke saMdarbhameM uThane vAlI sUkSmase sUkSma samasyAoMko uThAkara unakA tArkika zailImeM vizada samAdhAna prastuta kiyA hai / tarkazAstra vaha zAstra hai jo atIta, anAgata, dUravartI, sUkSma aura vyavahita arthoMkA jJAna karAtA hai| takazAstrakA vizeSataH sambandha anumAna pramANase hai| parantu kabhI-kabhI indriyapratyakSa aura AgamakI pramANatAmeM saMdeha honepara takake dvArA hI usa saMdehakA nivAraNa kiyA jAtA hai| isa zailIkA Azraya lekara paravAdiyoMke prAyaH sabhI siddhAntoMkI samIkSA nyAyakumudacandra meM kI gaI hai| jisa prakAra prabhAcandrAcAryakRta prameyakamalamArtaNDa-prameyarUpI kamaloMkA vikAsa karaneke lie mArtaNDa ( sUrya ) hai usI prakAra nyAyakumudacandra bhI nyAyarUpI kumudoMkA vikAsa karane ke lie candramA hai| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai ki nyAyakumudacandra bhaTTAkalaGkakRta laghIyastraya aura usakI svopajJavivRtikI vyAkhyA hai / laghIyastraya pramANapraveza, nayapraveza aura pravacanapraveza ina tIna choTe-choTe prakaraNoMkA saMgraha hai| pramANapravezameM cAra pariccheda haiM, nayapravezameM eka tathA pravacanapravezameM do| isa taraha laghIyastrayameM kula sAta pariccheda haiN| prathama paricchedake prArambhakI do kArikAoM para, paJcama paricchedakI aMtima do kArikAoM para, SaSTha paricchedakI prathama kArikA para aura saptama paricchedako aMtima do kArikAoM para vivRti nahIM hai, zeSa para hai| vivRtimeM diDnAga, dharmakIrti, vArSagaNya aura siddhasenake granthoMse vAkya yA vAkyAMza lie gae hai|' jainadarzanameM svAmI samantabhadra (I0 2rI zatA. ) ko jaina tarka vidyAkI nIMvakA pratiSThApaka mAnA jAtA hai / pazcAt siddhasena divAkara (vi0 saM0625 ke AsapAsa )kA jaina tarkakA avataraNa karAne vAlA aura AcArya bhaTTAkalaGka ( I0-7-8 zatA0) ko jaina tarka ke bhavyaprAsAdako saMsthApita karanevAlA mAna jAtA hai| akala dvArA saMsthApita siddhAntoMkA Azraya lekara paravartI jaina nyAyake grantha likhe ge| AcArya vidyAnaMda ( I0 9vIM zatA0 ) ne isa tarkavidyAko praur3hatA pradAna kI aura AcArya prabhAcandra ( I0 980-1065) ne jaina tarkavidyAkI durUhatAko bodhagamya bnaayaa| prazastapAdabhASya, vyomavatI, nyAyabhASya, nyAyavArtika, nyAyamaMjarI, zAbarabhASya, zlokavArtika, bRhatI, pramANavArtikAlaGkAra, tattvasaMgraha Adi jainetara praur3hatarka granthoMkA gahana adhyayana karake AcArya prabhAcandra ne unakI hI zailI meM prabalayuktiyoM ne unake siddhAntoMkA parimArjana kiyA hai| isa taraha jaina tarka zAstrameM navIna zailIko janma dekara nyAyakumudacandra Adi dvArA vyomavatI jaise prauDha granthoM kI kamIko pUrA kiyA hai| 1. nyAyakumudacandra pra0 bhA0, prastAvanA, pR0 5-7 // 3-4 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha saMpAdana aura prakAzana yojanA mANikacaMdra di0 jaina granthamAlAke maMtrI paM0 nAthUrAma jI 'premI' kI icchAse prerita hokara nyAyAcArya, nyAyadivAkara, jainaprAcIna nyAyatIrthaM Adi upAdhiyoMse vibhUSita paM0 mahendrakumAra zAstrI jo zrI syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlaya, kAzImeM jaina nyAyake adhyApaka the, ne paM0 sukhalAla saMghavI dvArA saMpAdita sanmatitarkakI zailI meM nyAyakumudacandrakA sampAdana prArambha kiyA / yaha paM0 mahendrakumArajI kA isa kSetra meM prathama prayAsa thA / isake sampAdanameM paM0 sukhalAla saMghavI aura paM0 kailAzacandrajI kA bahumUlya sahayoga rahA hai / sampAdanopayogI sAhityopalabdhi karAne meM pUjya gaNezaprasAda jI varNIkA audArya pUrNa sahayoga milaa| isake sampAdanameM pA~ca pramukha pratiyoMse sahAyatA lI gaI thI / aura una pratiyoMke AdhAra para jo yA to azuddha thIM yA adhUrI thIM, prastuta saMskaraNakA sampAdana kitanA kaThina kArya hai, yaha anubhavI sampAdaka hI samajha sakatA hai / sampAdana karate samaya jina-jina bAtoM kA dhyAna rakhanA cAhie una sabhIkA dhyAna rakhA gayA hai| prastuta saMskaraNa mANikacandra granthamAlA, bambaI se I0 san 1938 tathA 1941 meM kramazaH do bhAgoM meM prakAzita huA hai / chapAI meM mUlapATha, vivRtti, vyAkhyAna, TippaNa, pAThAntara, virAmacihnoM AdikA samucita prayoga kiyA gayA hai / viSayaka subodhatA tathA zodhArthiyoMke upayogake lie dvitIya bhAga meM nimna 12 pariziSTa die gae haiM(1) laghIyastraya - kArikAnukramaNikA (2) laghIyastraya aura usakI svavivRtimeM Agata avataraNavAkyoMkI sUcI, (3) laghIyastraya aura svavivRtike vizeSa zabdoMkI sUcI, (4) anya AcAryoM dvArA uddhRta laghIyastraya kArikAyeM evaM vivRti aMzoMkI tulanA, (5) nyAyakumudacandrameM uddhRta granthAntaroMke avataraNa, (6) nyAyakumudacandra meM nirdiSTa nyAyavAkya, (7) nyAyakumudacandra meM Agata aitihAsika aura bhaugolika nAmoMkI sUcI, (8) nyAyakumudacandra meM ullikhita grantha aura granthakAroMkI sUcI, (9) nyAyakumudacandrAntargata lAkSaNika zabdoM kI sUcI, (10) nyAyakumudacandrAntargata kucha viziSTa zabda, (11) nyAyakumudacandrAntargata dArzanika zabdoM kI sUcI, (12) mUla grantha tathA TippaNImeM prayukta grantha saMketa sUcI ( pRSTha saMketake sAtha 1 paM0 mahendrakumArajIkA vaiduSya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya jinhoMne nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaMDa, akalaGka granthatraya Adi mahattvapUrNa evaM gambhIra granthoMkA saTippaNa sundara sampAdana kiyA hai, unakI barAbarIkA Aja dUsarA koI saMpAdaka nahIM dikhalAI par3a rahA hai / Apa jainavidyAke prakANDa manISI to the hI, sAtha hI jainetara nyAyazAstrameM bhI gaharI paiTha thI / nyAyakumudacandrake TippaNa tathA dvitIya bhAgakI 63 pRSThoMkI vistRta prastAvanA Apake vaiduSyako prakaTa karatI hai / prathama bhAgakI 126 pRSThoMkI prastAvanA paM0 kailAzacandrajI zAstrI dvArA likhita hai / isake bAda bhI Apane dvitIya bhAgameM prabhAcandrakI vaidika aura avaidika itara AcAryoMse tulanA karate hue abhinava tathyoMko prakaTa karanevAlI prastAvanA likhI | grantha saMketa sUcI, zuddhipatraka Adike sAtha vistRta viSayasUcI donoM bhAgoM meM dI gaI hai jisase viSayakI durbodhatA samApta ho gaI hai / saMpAdakI pramukha vizeSatAe~ paM0 mahendrakumAra jIke vaiduSyako tathA sampAdana kalAkI vaijJAnikatA ko prakaTa karanevAlI prastuta nyAyakumudacandrake saMskaraNako pramukha vizeSatAe~ nimna haiM 1- Adhunika vaijJAnika paddhati se saMpAdana kiyA gayA hai / granthasaMketasUcI, vistRta viSayasUcI, pariziSTa, prastAvanA, zuddhipatraka, sahAyaka granthasUcI, virAma cihnoM kA samucita prayoga, TippaNa, pAThAntara, tulanA 'Adi sabhI suvyavasthita aura prAmANika haiM / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 27 2-TippaNI aura dvitIya bhAgakI prastAvanA sabase adhika mahattvapUrNa hai jisameM sampAdakane athaka zrama kiyA hai| aitihAsikatAke bIjoMko udghATita karate hue tulanAtmaka dRSTi apanAI gaI hai| viSaya vivecanameM saMkIrNatA nahIM apanAI gaI hai| 3-kucha TippaNiyAM granthakArake Azayako spaSTa karaneke lie tathA kucha pAThazuddhike lie bhI dI gaI hai| 4-pratyeka viSayake antameM pUrvapakSa aura uttarapakSa saMbaMdhI granthoMkI vistRta sUcI dI gaI hai jisase usa viSayake paryAlocanameM aura adhika sahAyatA milatI hai| 5-prastAvanAmeM AcArya akalaMka aura prabhAcandrake saMbaMdhameM jJAtavya aneka aitihAsika aura dArzanika mantavyoMkA vivecana kiyA gayA hai| prasaGgataH jaina evaM jainetara granthakAroMkI tulanA karate hue bahuta-sI bAtoMke rahasya khole gae haiN| ise yadi jainatarka yugake itihAsakI rUparekhA kahI jAya to koI atyukti nahIM hogii| ataH aitihAsikoMke lie yaha prastAvanA bahuta upayogI hai| - 6-jo pATha azuddha the unako sudhAranekA prayatna kiyA gayA hai| saMpAdakane isa bAtako iMgita karaneke lie usa kalpita zuddhapAThako ( ) aise brakiTameM diyA hai| isake atirikta jo zabda malameM truTita the yA nahIM the unakI jagaha saMpAdakane jinazabdoMko apanI orase rakhA hai use [ ] aise brakriTa ke dvArA pradarzita kiyA hai| 7-isake saMpAdanameM IDara bhaNDArakI (A0 saMjJaka ) pratiko Adarza mAnA gayA hai| zeSa anya cAra pratiyoMkA yathAsthAna upayoga kiyA gayA hai / vivRtikI pUrNatA A0 pratike atirikta jayapurakI pratise kI isa taraha nyAyAcArya paM0 mahendra kumAra jIkA yaha prathama saMpAdana kArya itanA mahattvapUrNa aura AdarzadIpaka huA ki kAlAntarameM inheM prameyakamalamArtaNDa Adi granthoMke saMpAdanakA uttaradAyitva sauMpA gayA jise inhoMne usI lagana aura ImAnadArIse pUrNa kiyaa| nyAyakumudacandrakA inapara itanA prabhAva thA ki inhoMne isake saMpAdana kAlameM utpanna jyeSTha putrakA nAma smRtinimitta 'kumudacandra' rakhA jo kAlakI gatikA nizAnA bana gayA aura saMpAdita yaha grantha hI usakA puNyasmAraka banA jise paM0 jIne apane sAhityayajJakI Ahati mAnA / aise svanAmadhanya paM0 mahendrakumAra jIkI pratibhA jo prabhAcandrAcAryavat thI ko zatazata vandana karate hae unake dvArA pradarzita mArgapara calanekI kAmanA karatA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya-vivaraNa : eka mUlyAMkana * DaoN0 zItalacanda jaina, jayapura bhAratIya darzana meM jainadarzanakA eka viziSTa sthAna hai aura jainadarzanake kSetrameM AcArya zrImadbhaTTAkalaMkadeva dvArA likhita nyAyavinizcaya advitIya grantharatna hai| isa granthake padya bhAgapara prabala tArkika syAdvAdavidyApati vAdirAjasUrikRta tAtparya vidyotinI vyAkhyAna ratnamAlA upalabdha hai jisakA nAma nyAyavinizcaya-vivaraNa hai / jaisA ki vAdirAjakRta zlokase prakaTa hai praNipatya sthirabhaktyA gurUn padAnapyudArabuddhiguNAn / nyAyavinizcayavivaraNamabhiramaNIyaM mayA kriyate // ukta zlokase spaSTa hai ki isakA nAma nyAyavinizcaya vivaraNa hI hai, alaMkAra nhiiN| isa viSaya para vidvAn saMpAdakane kAphI mahattvapUrNa pramANa upasthita kara vimarza kiyA hai| ranthakA saMpAdana 20vIM zatAbdike prasiddha mardhanya dArzanika vidvAn paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya dvArA kiyA gayA hai| paM0 jI kI jo saMpAdita kRtiyA~ hai unameM AcArya bhaTTAkalaMkadeva dvArA racita graMtha pramakha haiN| Apaka prastAvanAoMko par3hakara graMthakA rahasya sugamatAse samajhameM A jAtA hai| vastutaH prAcIna granthoMmeM dArzanika granthoMkA sampAdana ati dusAdhya kArya hai| isa kAryake liye niSThA, samaya, zaktike sAtha vidvattA atyanta apekSita hai / kyoMki dArzanika granthoMmeM granthAntaroMke avataraNa pUrvapakSa aura uttarapakSa donoMmeM pracura mAtrAmeM Ate haiM una sabakA sthAna khojanA tathA upayukta TippaNiyoMkA saMkalana Adi sabhI kArya dhairya aura sthiratAke binA nahIM sadha sakate vizeSakara una granthoM ke sampAdanameM jinakA mUla bhAga upalabdha na ho aura vivaraNakI pratiyAM azaddhiyoMkA puJja hoM aisI sthitimeM sampAdakako pratibhAkI samIkSA vidvAn hI kara sakate haiN| hama jaise atyalpabuddhi vAle to unakI sampAdita kRtiyoMkA mUlyAMkana hI kara skeNge| prastuta kRti nyAyavinizcayavivaraNa do bhAgoMmeM vibhakta hai| isameM kula tIna prastAva haiM jisameM prathama bhAgake prathama prastAvameM pratyakSakI vivecanA hai aura dvitIya bhAgake dvitIya evaM tRtIya prastAbameM kramazaH anumAna evaM pravacanakI vivecanA hai / granthakArane sarvaprathama nyAyake vinizcaya karane kI pratijJA kI hai| ve nyAya arthAt syAdvAdamudrAMkita AmnAyako kalikAla doSase guNa dveSI vyaktiyoM dvArA malina kiyA haA dekhakara vicalita ho uThate haiM aura bhavya purupoMkI hitakAmanA se samyagjJAna-vacana rUpI jalase usa nyAya para Aye hae malako dUra karake usako nirmala banAneke lie kRtasaMkalpa hote haiN| jisake dvArA vastu svarUpakA nirNaya kiyA jAya use nyAya kahate haiM / arthAt nyAya una upAyoMko kahate haiM jinase vastu tattvakA nizcaya ho| aise upAya tattvArthasUtra meM pramANa aura naya do tathA inake bheda-prabheda hI nirdiSTa haiN| vidvAna sampAdakane apane mantavyameM likhA hai ki dArzanika kSetra meM darzanakI vyAkhyA badalI hai aura vaha caitanyAkArakI paridhiko lA~dhakara padArthoM ke sAmAnyAvalokana taka jA pahu~cI parantu siddhAnta granthoM meM darzanakA anupayukta darzana talavata hI varNana hai| vidvAna sampAdakane akalaMkake jJAnakI sAkAratA viSayaka vivecanameM dhavalA-jayadhavalAkA AdhAra lete hae nyAyavinizcaya-vivaraNakA yuktisaMgata tulanAtmaka adhyayana prastAvanAmeM prastuta kiyA hai| isa prastAvanA ko par3hakara granthakI kArikAoMke hRdayako samajhane meM kaThinAI nahIM hotI hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 29 artha sAmAnya vizeSAtmaka aura dravya paryAyAtmaka hai, ke vivecana prasaMga meM suyogya vidvAnne granthako AdhAra banAte huye itara bhAratIya dArzanikoMkI samAlocanA karate hue rAhula sAMkRtyAyanake vicAroMko vistArase ullekha karake samIkSA kI hai aura jainadarzanakI dRSTise padArthakI kaisI vyavasthA hai isako sUkSmAtisUkSma tarkoM ke mAdhyama se viSayako samajhAyA hai / isI taraha vidvAn sampAdakane pratyakSa ke bhedoMke uttaravartI AcAryoM dvArA mAnya bhedoMko spaSTa karate hue kiye haiM: - 1 - indriya pratyakSa 2- anindriya pratyakSa vimarza meM AcArya akalaMka dvArA mAnya bheda aura likhA hai ki akalaMka devane pratyakSake tIna bheda 3- atIndriya pratyakSa / cakSu Adi indriyoMse rUpAdikakA spaSTa jJAna indriya pratyakSa hai / manake dvArA sukha AdikI anubhUti mAnasa pratyakSa hai / akalaMkadevane laghIyastrayasvavRttimeM smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhako atindriya pratyakSa kahA hai / isakA abhiprAya itanA hI hai ki-mati, smRti, saMjJA, ciMtA aura abhinibodha ye saba matijJAna haiM, matijJAnAvaraNa ke kSayopazamase inakI utpatti hotI hai / matijJAna indriya aura manase utpanna hotA hai / indriyajanya matijJAnako jaba saMvyavahArameM pratyakSa rUpase prasiddhi honeke kAraNa indriyapratyakSa mAna liyA taba usI taraha manomati rUpa smaraNa pratyabhijJAna tarka aura anumAnako bhI pratyakSa hI kahanA cAhiye / parantu saMvyavahAra indriyajanya matiko to pratyakSa mAnatA hai para smaraNa Adi ko nahIM / ataH akalaMkakI smaraNa Adiko anindriya pratyakSa mAnanekI vyAkhyA unhIM taka sImita rhii| ve zabdayojanA ke pahile smaraNa Adiko matijJAna aura zabdayojanA ke bAda inhIMko zrutajJAna bhI kahate | para uttarakAlameM asaMkIrNa pramANa vibhAgake lie - " indriyamati aura manomatiko sAMvyavahArika pratyakSa, smRti Adiko parokSa, zrutako parokSa aura avadhi, mana:paryaya tathA kevalajJAna ye tIna jJAna paramArtha pratyakSa" yahI vyavasthA sarvasvIkRta huI / nyAyavinizcayavivaraNake dvitIya bhAgakI vistRta prastAvanA meM pramANa vibhAgakI carcA karate hue vidvAn sampAdakane likhA hai ki dvitIya bhAgake do prastAvoM meM parokSa pramANake viSayameM AcArya akalaMkadevane jainadArzanika kSetrameM eka naI vyavasthA dI / akalaMkadevane pAMca iMdriya aura manase honevAle jJAnako jo ki Agamika paribhASA meM parokSa thA, sAMvyavahArika pratyakSa koTimeM liyA aura smRti, saMjJA, cintA, Abhinibodhika aura zruta ina pA~coMko AgamAnusAra parokSa pramANa kahA hai| pravacana prastAva meM sarvajJatA ke viSaya meM paryApta UhApoha kiyA hai / vidvAn lekhakane akalaMkake abhiprAya ko samajhAne ke lie sarvajJatAkA itihAsa batAte hue likhA hai ki sarvajJatAke vikAsakA eka apanA itihAsa bhI hai / bhAratavarSakI paramparAke anusAra sarvajJatAkA sambandha bhI mokSase thA / mumukSuoMke vicArakA mukhya viSaya yaha thA ki mokSake upAya, mokSakA AdhAra, saMsAra aura usake kAraNoMkA sAkSAtkAra ho sakatA hai yA nahIM / vizeSataH mokSa prAptike upAyoMkA arthAt una dharmAgoraint jinase AtmA bandhanoMse mukta hotA hai, kisIne svayaM anubhava karake upadeza diyA hai yA nahIM ? vaidika paramparAoMke eka bhAgakA isa sambandhameM vicAra hai ki dharmakA sAkSAtkAra kisI eka vyaktiko nahIM ho sakatA, cAhe vaha brahmA, viSNu yA mahezvara jaisA mahAna bhI kyoM na ho ? dharma to kevala apauruSeya vedase hI jAnA jA sakatA hai / vedakA dharmase nirbAdha aura antima adhikAra hai / usameM jo likhA hai vahI dharma hai / manuSya prAyaH rAgAdi dveSoMse dUSita hote haiM aura alpajJa bhI / yaha sambhava hI nahIM hai ki koI bhI manuSya kisI bhI sampUrNa nirdoSa yA sarvajJa banakara dharma jaise atIndriya padArthoMkA sAkSAtkAra kara sake / vidvAn sampAdakane nyAyavinizcayavivaraNake donoM bhAgoMkI prastAvanAoMmeM jo cintanapUrNa prameya diyA hai vaha bilkula maulika, mahattvapUrNa evaM nayA hai / jo dArzanika vidvAnoMke lie atyanta anukaraNIya, bicAraNIya evaM dizAbodha dene vAlA hai / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaMkadeva viracita tattvArthavArtika kA sampAdana-kArya : eka samIkSA * DaoN0 phUlacanda jaina premI, vArANasI sampUrNa bhAratIya vAGmayakI gauravavRddhi meM jahA~ jaina vAGmayakA apratima yogadAna hai, vahIM isa mahattvapUrNa apUrva vizAla jaina sAhityake sRjanameM sahasroM AcAryoM, vidvAnoM Adi manISiyoMkI dIrghakAlase calI A rahI lambI paramparAkA jaba smaraNa karate haiM, to hamArA hRdaya unake prati kRtajJatAse gadgada ho jAtA hai / usa samayakI vividha kaThina, pratikUla paristhitiyA~, aneka upasargoM, vipula kaSToMkA sadbhAva aura Aja jaisI sukha-suvidhAoM, anukUlatAoMkA usa samaya sarvathA abhAva hone ke bAvajUda itane vizAla sRjanAtmaka sAhityanirmANake mahAn uddezyako dekhate haiM to anubhava hotA hai ki unheM mAtra isa dezakI hI nahIM, apitu sampUrNa vizvake kalyANakI kitanI utkaTa abhilASAne unheM sAhitya-sRjanakI preraNA dI hogii| prastuta prasaMgameM hama yahA~ usa laMbI paramparAkI nahIM, apitu bIsavIM zatIke mAtra usa mahAn sapUtake kRtitvakI carcA kara rahe haiM jisane bundelakhaNDakI khuraI (sAgara jilA) nagarImeM san 1911 meM janma lekara 20 I 1959 takake mAtra 48 varSoMke jIvana meM jainadharma-darzana, nyAya tathA anyAnya vidhAoMke aise aneka prAcIna, durUha, durlabha aura kliSTa granthoMkA sampAdana karake uddhAra kiyA, jinameM sampUrNa bhAratIya manISAke tathya samAhita hai| aise ve mahAmanISI vidyAnagarI vArANasIke sva0 DaoN050 mahendrakumArajI nyAyAcArya, jinhoMne sAtavIM zatIke mahAn jaina tArkika AcArya akalaMkadevake prAyaH sampUrNa vAGmaya aura usapara likhita vyAkhyA sAhityakA vaijJAnika DhaMgase zreSTha sampAdana kArya karake AcArya akalaMkadevake sAhitya uddhArakartA vizeSa pahacAna banAI hai| vastutaH isa bIsavIM zatIke Arambhika chaha-sAta dazakoMkA samaya hI aisA thA, jabaki bahumalya durlabha jaina-sAhityake punaruddhArakI kaThina jummedArIkA alaga-alaga kSetroM evaM viSayoMmeM bIr3A uThAkara jaina vidvAnoMne apanI alaga-alaga vizeSa pahacAna banAI hai| jaise-AcArya nemicandra siddhAntacakravartI viracita gommaTasArake adhyayana-adhyApana aura svAdhyAyakI paramparAko punaH lokapriya banAnekA pramukha zreya guruNAM guru paM0 gopAladAsa jI varaiyAko hai / prAkRta, saMskRta, apabhraza aura hindoke aneka zAstroMkA zAstra-bhaNDAroMse khojabIna evaM unakA ucita malyAMkana karake ina bhASAoMke aneka zAstroMke uddhArakartA evaM jaina sAhityake itihAsa-lekhakake rUpameM paM0 nAthUrAmajI premIne sampUrNa dezameM apanI vizeSa pahacAna banAI thii| vahIM AcArya samantabhadra aura unake sampUrNa avadAnako sAmane lAnekA pramukha zreya AcArya paM0 jugalakizorajI mukhtArako hai / AcArya kundakundadevake bahumUlya cintana aura unake avadAnapara kArya karanevAle isI zatIke pUjya gaNezaprasAda varNI, pajya kAnajI svAmI Adi aneka vidvAnoMkI laMbI paramparA hai, kintu unheM mAtra dhArmika yA AdhyAtmika daSTise hI nahIM, apitu unake bAda bahuAyAmI vyaktitva aura kRtitvakA anusaMdhAnaparaka dRSTise malyAMkana karane ke lie sabhIko prerita karanekA pramukha zreya mahAmanISI DaoN0 e0 ena0 upAdhyeko hai| DaoN0 hIrAlAlajI jaina evaM e. ena. upAdhye dvArA aneka granthoMkA sampAdana evaM unakI aMgrejI bhASAmeM likhita vidvattApUrNa prastAvanAoMke rUpameM ina donoM vidvAnoMkA yogadAna vizeSa prasiddha hai| __ Agamika siddhAnta granthoM meM mukhyataH aneka khaNDoMmeM kasAyapAhuDakI jayadhavalA TIkA aura SaTkhaNDAgamakI dhavalA TIkA tathA A0 pUjyapAda viracita sarvArthasiddhikA susampAdana aura anuvAda jaise mahAn kAryoM meM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 31 siddhAntAcArya paM0 phalacandajI siddhAntazAstrIkI pahacAna isa kSetrameM sarvopari hai / siddhAntAcArya paM0 kailAzacandajI zAstrIne yadyapi aneka prAcIna granthoMkA sampAdana aura anuvAda kArya kiyA hai, kintu inheM jaina itihAsakArake rUpameM vizeSa sammAna prApta hai| mukhyataH jaina purANa ebaM kAvya sAhityake anuvAdakake rUpameM DaoN0 paM0 pannAlAlajIkA mahanIya yogadAna hai / navIM zatAbdI ke AcArya vidyAnandake adhikAMza sAhityake uddhArakartAke rUpameM DaoN0 darabAralAlajI koThiyA tathA apabhrazake mahAkavi raidhU dvArA sRjita sAhityake uddhArakartAke rUpameM DaoN0 rAjArAmajI jainakA mahanIya yogadAna hai| isI taraha aura bhI aneka vidvAnoMne sAhityakI aneka vidhAoMpara mahattvapUrNa kArya karake apanA vizeSa sthAna banAyA hai|| prathama zatIke AcArya umAsvAmI viracita tattvArthasUtra eka aisA lokapriya granthahai jisapara vyAkhyA likhaneke kAryako prAcIna aura arvAcIna AcAryoM aura vidvAnoMne mahAn gauravapUrNakArya mAnA / vastutaH isa granthameM jainadharmake cAroM anuyogoMkA sAra samAhita hai| isIlie aba taka isapara zatAdhika TIkagrantha likhe jA cuke haiM / yahA~ tattvArthasUtrapara likhI gaI sarvArtha siddhi nAmaka vyAkhyA-graMthake AdhArapara A0 akalaMkadeva dvArA likhita "tatvArya vArtika' ke sampAdana-kAryakI samIkSA prastuta hai isa tattvArthavArtika granthake sampAdaka evaM hindIsAra karanevAle paM. mahendrakumArajI hai| vastutaH akalaMkadevake tArkika, jaTila-sAhityakA yadi paM0 mahendra kumArajI uddhAra nahIM karate to zAyada paM0 jIkI pratibhA rUpameM isa anupama lAbhase hama sabhI vaMcita raha jAte / yadyapi Apane akalaMkake atirikta AcArya prabhAcanda tathA AcArya haribhadra Adi aura bhI AcArya granthoMkA bhI sampAdana kiyA hai / jaisA ki paM0 mahendrakumArajIke bahumUlya kRtitvase spaSTa hai ki unhoMne aneka mUla granthoMkA sampAdana kiyA hai, kintu A0 umAsvAmIke tattvArthasUtrapara sAtavIM zatIke mahAn AcArya akalaMkadeva dvArA TIkArUpameM racita "tattvArthavArtika" ( tattvArtha rAjavArtika ) kA paM0 jIne mAtra sampAdana hI nahIM kiyA, apitu usakA hindIsAra likhakara usa granthakA hArda samajhanekA mArga bhI prazasta kiyaa| tattvArthavArtika grantha bhAratIya jJAnapITha, kAzIke antargata matidevI jainagranthamAlAse saMskRta granthAMka 10 evaM 20ke kramameM do bhAgoMmeM kramazaH san 1953 evaM 1957meM prakAzita hue the| dvitIya saMskaraNa 1982meM prakAzita huA hai / abhI kucha varSa pUrva san 1987 meM yaha grantha zabdazaH sampUrNa anuvAda sahita do bhAgoMmeM dulIcandra vAkalIvAla yunivarsala, ejensIja, deragA~va (AsAma) se prakAzita huA hai| isakI hindI anuvAdikA hai suprasiddha viduSI gaNinI AyikA supArzvamatI mAtAjI / pUjya mAtAjIne yaha anuvAda paM0 mahendrakumArajI dvArA sampAdita isa graMthake AdhArapara kiyA / yadyapi tattvArthavArtika para paM0 sadAsukhadAsajIke ziSya paM0 pannAlAlajI saMghI, dUnIvAloMne vi0 saM0 1920 ke AsapAsa bhASA-vacanikA bhI likhI thI / san 1915 meM paM0 gajAdharalAlajIke sampAdakatvameM sanAtana jaina granthamAlA, banArasase tattvArthavArtika grantha malamAtra prakAzita huA thaa| usake bAda paM0 gajAdhara lAlajIke hI hindI anuvAdako paM0 makkhanalAla jI nyAyAlaMkArake saMzodhana evaM parivardhanake sAtha bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattAse harIbhAI devakaraNa granthamAlAke kramAMka 8veM puSpake rUpameM san 1929 I0 meM yaha prakAzita huA / kintu isa granthakI yaha bahuta hI vizAlakAya vistRta vyAkhyA hone tathA vArtikake sAtha TIkA nahIM honese svAdhyAyiyoMko kaThinAIkA sAmanA karanA par3atA thaa| ataH paM0 jI dvArA saMpAdita yaha grantha hindIsAra sahita A jAnese samasta pAThakoMko ise samajhane meM suvidhA huI / isa zramasAdhya uddezyakI pUrti karate hue, jisa jJAnasAdhanAkA kArya paM0 jIne kiyA hai, vaisA zAyada hI kisI dUsarese saMbhava hotA ? paM0 jIne aise prAmANika banAneke lie jayapara, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha byAvara, dillI, vArANasI, ArA, pUnA, mUDabidrI, zravaNabelagola Adi zAstrabhaMDAroMkI hastalikhita aura upalabdha mudrita pratiyoM ke AdhArapara isakA sampAdana kiyA hai / jo vidvAn isa prakArake durlabha granthoMkA sampAdana-kArya svayaM karate haiM, ve hI itanI adhika pratiyoMke AdhArapara milAna karake sampAdana- kAryakI zramasAdhanA aura kaThinAiyoMko samajha sakate haiM / anyathA aise dRr3ha saMkalpa, aTUTa zraddhA evaM dRr3ha icchAzaktike isa mahAn kAryakA vaisA mUlyAMkana sabhIke vazakI bAta nahIM hotI / paM0 jIke sampAdanakI yahI vizeSatA hai ki granthake uttama sampAdana kArya hetu usa granthakI aneka prAcIna hastalikhita pANDulipikI mUlapratiyoM, pUrva prakAzita granthoMkA tathA usa grantha meM pratipAdya viSayake tulanAtmaka adhyayana hetu jainetara vibhinna granthakAroMke granthoMkA ve bharapUra upayoga kara lete haiM, tAki sampAdana kArya meM kucha kamI na rahe / isalie ve vistRta prastAvanA ke sAtha hI aneka pariziSToMse bhI use susajjita karate haiM jisameM pramukha haiM - granthagata sUtrapATha, uddharaNa, grantha meM Aye granthakAra, granthoM ke nAmoMkI sUcI, zabdAnukramaNikA, bhaugolika zabda sUcI, pAribhASika zabdAvalI tathA sampAdana meM sahAyaka graMthoM kA vivaraNa Adi / prastuta tattvArthavArtika grantha ke sampAdana kAryako bhI paM0jIne inhIM vizeSatAoMse susajjita kiyA hai / isameM mAtra prastAvanAkI kamI kAphI mahasUsa hotI hai| kisI kAraNavaza paM0 jIne isakI prastAvanA isameM nahIM dI / anyathA isa grantha ke sampAdana kArya ke anubhava, AcArya akalaMka aura unake isa granthakI vividha vizeSatAoM ko sampanna karanemeM grantha, viSaya, zailI, racayitAko lena va dena evaM unakA vyaktigata paricaya, racanAkAla Adi itihAsa unheM kyA kaisA pratIta huA ? ina sabhI bAtoMkA unhoMke dvArA likhita vivaraNa granthakI prastAvanAke rUpameM pAThakoMke sAmane AtA to usakA vizeSa mahattva hotA / phira bhI paM0 jI dvArA prastuta isa granthake acche sampAdana hetu pUrvaM prakAzita saMskaraNoM ke atirikta kucha anya prAcIna hastalikhita pratiyoMke pAThasaMkalana, saMzodhana, tulanAtmaka TippaNa, hindIsAra sUtra -pATha, samasta digambara zvetAmbara TIkAkAroMke pAThabhedoM sahita sUtroMkI va tadgata zabdoMkI varNAnukramaNiyA~, avataraNa - sUcI, bhaugolika zabda sUcI tathA vArtika ke viziSTa zabdoMkI sUcI - ye isa saMskaraNakI mahattvapUrNa vizeSatAe~ haiM / tattvArthavArtika ke adhyetA yaha acchI taraha jAnate haiM ki isa granthakA mUla AdhAra AcArya pUjyapAda viracita sarvArthasiddhi / sarvArthasiddhikI vAkya racanA, sUtra Adi bar3e hI saMtulita aura parimita haiM / isIlie apane pUrvavartI aura AgamAnukUla viSayakA pratipAdana karanevAle AcArya ke prAyaH sabhI pramukha vAkyoMko AcArya akalaMkadeva ne apane tattvArthavArtikameM vArtika ke rUpameM samAyojita karake unakA vivecana prastuta kiyA / prasaMgAnusAra naye-naye vArtikoMkI racanA bhI kii| isa prakAra hama yahI kaha sakate haiM ki jisa prakAra vRkSa meM bIja samAviSTa ho jAtA hai, usI prakAra sarvArthasiddhi tattvArthavArtika meM samAviSTa hote hue bhI donoM granthoMkA apanA-apanA svataMtra aura maulika granthake samAna mahattva hai / tattvArthavArtikakI yaha bhI vizeSatA hai ki vArtikoM granthoMke niyamAnusAra yaha adhyAya Ahnika aura vArtikoMse yukta hai / isa grantha ke prathama khaNDake dvitIya saMskaraNa meM sampAdakIya prastAvanAke abhAva meM siddhAntAcArya paM0 kailAzacaMdajI zAstrIne apanI pradhAnasampAdakIya vaktavyameM likhA hai - "jahA~ bhI dArzanika carcAkA prasaMga AyA hai vahA~ akalaMkadevakI tArkika saraNike darzana hote haiM / isa taraha yaha saiddhAntika grantha darzanazAstrakA eka apUrva grantha bana gayA hai / jaina siddhAntoMke jijJAsu isa eka hI granthake svAdhyAyase aneka zAstroMkA rahasya hRdayaMgama kara sakate haiM / unheM isameM aisI bhI aneka carcAyeM mileMgI jo anyatra nahIM haiM / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 33 / isa grantha meM jagaha-jagaha AcArya akalaMkadevane vividha darzanoMke prAcIna granthoMke vAkya uddhRta kiye haiM | paM0 jIne una sabakI alaga pahacAna hetu utane aMzoM ko invaraTeDa kAmA ( ) meM rakha diyA hai tathA jitane uddharaNoM ke mUlagranthoMkI jAnakArI huI, koSThaka meM unake nAma aura sandarbha Adi saMkhyAyeM de dIM, jitane ajJAta rahe, unake koSThaka khAlI chor3a diye gaye, tAki vidvAnoMko jJAta honepara ve vahA~ likha sakeM / jisa taraha A0 akalaMkadevakI zailI gUr3ha aura zabdArtha garbhita hai, ve pratipAdya viSayako gaMbhIra aura arthapUrNa vAkyoM meM sahaja vivecana karate calate itanA hI nahIM, usa viSayako pUrI tarahase samajhAne ke lie sambhAvya praznoMko pUrvapakSa ke rUpa meM prastuta karake uttarapakSa ke rUpa meM unakA samAdhAna karate hue calate haiM, usI prakAra paM0 mahendrakumArajI kI bhI hindIsArakI zailI bhI arthagaMbhIra hai / yadyapi isa grantha ke hindIsArako mUlagranthake aMta meM ikaTThA prastuta kiyA hai / kintu mUlagranthakArakA aisA koI mukhya viSaya yA sthalakA hArda avaziSTa nahIM hai, jise paM0 jI ne spaSTa rUpameM prastuta na kiyA ho / sambaddha kucha-kucha vArtikoM aura usameM prastuta sumantraddha viSayako sampAdakane eka sAtha hindIsArake rUpameM kiyA hai / udAharaNasvarUpa granthake Arambha meM maMgalAcaraNakA artha karaneke bAda paM0 jIne prathama adhyAyake Arambhika prathama evaM dvitIya vArtika meM pratipAdya viSayako sAra rUpameM eka sAtha isa prakAra prastuta kiyA hai - "upayogasvarUpa tathA zreyomArga kI prAptike pAtrabhUta Atmadravyako hI mokSamArgake jAnanekI icchA hotI hai / jaise ArogyalAbha karanevAle cikitsA ke yogya rogIke rahanepara hI cikitsAmArga kI khoja kI jAtI hai, usI prakAra AtmadravyakI prasiddhi honepara mokSamArga ke anveSaNakA aucitya siddha hotA hai / " isake bAda mAtra tIsare vArtikakA artha batalAte hue likhA ki- " saMsArI AtmA ke dharma, artha, kAma aura mokSa - ina cAra puruSArthoM meM mokSa hI antima aura pradhAnabhUta puruSArtha hai / ataH usakI prAptike lie mokSa mArgakA upadeza karanA hI cAhie / " isa vArtikake hindIsArake bAda cauthese lekara AThaveM vArtika taka ke viSayako eka sAtha prazna ( pUrvapakSa ) aura usake samAdhAna ( uttarapakSa ) ke rUpameM artha likhA / prathama adhyAyake prathamasUtra 39 se 46 takake 7 vArtikoMkA artha eka sAtha hI nahIM apitu usa sampUrNa viSayako susambaddha karate hue "mithyAjJAnase baMdha aura samyagjJAnase mokSa" mAnanevAle sAMkhya, vaizeSika, naiyAyika, bauddha Adi jainetara darzanoMkI etad viSayaka mAnyatAoMkA alaga-alaga kintu sampUrNa vivaraNa prastuta karate hue ratnatraya - ko mokSamArga pratipAdita karate hue jainadharma sambandhI mAnyatAoMkA aucitya siddha kiyA hai / isI prakArako zailImeM paM0 jIne sampUrNa granthakA hindIsAra prastuta kiyA hai / prastuta hindI sArake ina aMzoMko udAharaNa ke rUpameM yahA~ prastuta karanekA prayojana paM0 jIkI zailI batAnA hai / Apane mUlagranthakArake sabhI aMza aura bhAvoMko kisa taraha apanI sadhI hue bhASA, cune hue zabdoM aura prabhAvaka zailI meM prastuta kiyA hai ki dekhate hI banatA hai| vastutaH kisI bhI dArzanika yA tAttvika granthakA kisI bhI bhASA meM granthakArake sampUrNa bhAvoMko anuvAda ke mAdhyamase prastuta karanA jitanA kaThina hotA hai, usakA sArAMza prastuta karanA usase bhI adhika kaThina evaM cunautIpUrNa kArya hotA hai / phira bhI paM0 jIkA hindIsAra rUpa anuvAda tathA isa granthakA zreSTha sampAdana rUpa yaha sAhasapUrNa kArya unakI vilakSaNa pratibhAkA paricAyaka hai / 3-5 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya : eka anucintana * DaoN. kamalezakumAra jaina, vArANasI oN0 mahendrakumAra nyAyAcArya dvArA sampAdita vividha prAcIna granthoMkI zRGkhalAmeM AcArya bhaTTAkalaGkadeva dvArA racita laghIyastraya, nyAyavinizcaya aura pramANasaMgraha-ina tIna granthoMko saMkalita kara 'akalaGkagranthatrayama' ke nAmase sampAdita kiyA gayA hai, jo siMghI jaina jJAnapITha kalakattA dvArA siMghI jaina granthamAlAke bArahaveM puSpake rUpameM san 1939 meM prakAzita huA hai / Ajase lagabhaga chappana varSa pUrva prakAzita vistRta prastAvanA, vividha TippaNiyoM, pATha bhedoM evaM aneka pariziSToMse alaMkRta prastuta grantha Aja bhI utanA hI prAmANika, upayogI evaM kAryakArI hai, jitanA itaH pUrva rahA hai / ukta granthatrayake kartA bhaTTAkalaGdeva jainadarzanake eka mahAna jyotirdhara AcArya the / yadi ve svAmI samantabhadrake upajJa siddhAntoMke upasthApaka, samarthaka, vivecaka aura prasAraka the to samprati IsAkI isa bIsavIM zatAbdImeM DaoN0 mahendrakumAra nyAyAcArya svAmI samantabhadra aura bhaTTAkaladeva ina donoM AcAryoM ke dvArA racita granthoMke uddhArakartA tathA hindI bhASAmeM tulanAtmaka adhyayanake mAdhyamase dArzanika jagatke samakSa ukta donoMke siddhAntoM vicAroMke prastotA haiN| DaoN. mahendrakumAra nyAyAcAryane 'akalaGkagrantha trayam' para likhI gaI apanI hindI prastAvanAko sarvaprathama do bhAgoMmeM vibhAjita kiyA hai-granthakAra aura grantha / granthakAra akalaGkadevakI janmabhUmi evaM pitakUla para vicAra kiyA hai| sAtha hI unake sthiti kAla para bhI vicAra kiyA hai| unake dvArA kAla nirNayakI paddhati bahuta hI yuktiyukta kiMvA tarkasaMgata hai / ataH bhaTTAkalaGkadevakA samaya san 720 ke pahale nahIM mAnA jA sakatA hai / isa kramameM unhoMne bhaTTAkalaGkadevake granthoMkI tulanA aneka vaidika dArzanikoM ke sAtha kI hai| yahI paddhati unhoMne nyAyakUmadacandra, prameyakamalamArtaNDa aura siddhivinizcaya Adi granthoMkI prastAvanAoM meM bhI apanAI hai| prastuta 'akalaGkagranthatrayam' meM bhaTTAkalaGkadevako tIna maulika kRtiyoM-laghIyastraya, nyAyavinizcaya aura pramANasaMgrahakA vaijJAnika paddhatise sampAdana hokara prathama bAra prakAzana huA hai / hA~, itaH pUrva laghIyastraya kI mAtra malakArioM ke sAtha abhayacandra kRta vRti avazya prakAzita huI hai| kintu prastuta grantha trayameM laghIyastrayako malakArikAe~ to hai hI, sAtha hI unapara svopajJa vivRtti bhI prakAzita hai / laghIyastraya para AcArya prabhAcandra dvArA likhI gaI aThAraha hajAra zloka pramANa nyAyakumudacandra TIkAse utthAna vAkya canakara diye hai| isI prakAra nyAyavinizcaya meM vAdirAjasUri viracita bIsa hajAra zloka pramANa nyAyavinizcaya vivaraNase liye haiN| pramANasaMgrahakI prAcIna TIkA upalabdha na honese use jyoMkA tyoM madrita kiyA hai| kahIM-kahIM Adya bhAgase kArikAMzako chA~Takara brekeTameM de diyA gayA hai| kisI bhI TIkA yA bhASyase mala kArikAko nikAla lenA bahuta bar3e parizrama evaM sAhasakI bAta hai, jise DaoN0 mahendra kumAra nyAyAcAryane sampanna kiyA hai / yaha unakI sphUrta pratibhAkA eka utkRSTa pakSa hai| DaoN sA0 ne laghIyastrayako akalaGkakartRka siddha karane hetu jisa paddhatikA prayoga kiyA hai, vaha ati spa hai| granthake Antarika sAkSyoMko to unhoMne grahaNa kiyA hI hai, sAtha hI anya paravartI granthakAroM data laghIyastrayakI kArikAoMke uddharaNoMko akalaGkadevake nAmollekha pUrvaka jahA~-jahA~ grahaNa kiyA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoko samIkSAe~ : 35 gayA hai, una uddharaNoMko bhI vibhinna granthoMse saMkalita kara apane kathanakI puSTi kI hai| isI prakAra antarbAhya sAkSyoMke dvArA nyAyavinizcaya aura pramANasaMgrahake akalaGkakartRka honekI puSTi evaM samarthana kiyA hai, jisase DaoN0 sA0 ke alpAyumeM hI vividha sampradAyoMke zAstroMke pArAyaNa karanekI jAnakArI milatI hai / ve jisa granthakA adhyayana karate the usameM unakI zodha-khoja dRSTi satat banI rahatI thii| ve granthakA mAtra vAcana hI nahIM karate the, apitu sampUrNa granthakI zalyakriyA karake use pUrNataH AtmasAt kara lete the| paNDitajIne pahale granthatrayakA saMkSepameM sAmAnya paricaya diyA hai / tatpazcAt unake viSaya para eka sAtha vicAra kiyA hai| isase AcArya akalaGkadevake etadviSayaka vivecanakA samaveta rUpameM hama sabhIko jJAna ho jAtA hai| isa granthakI sampAdana kalAkA sabase adhika mahattvapUrNa viSaya hai isa granthakI prastAvanAke antargata suprasiddha prAcIna jainetara pramakha dArzanika granthakAroMke granthoM aura viSayoMse AcArya akalaMkake granthoMkA tulanAtmaka adhyayana / yahA~ mukhyataH bhartRhari, kumArila, dharmakIrti, prabhAkaragupta, karNakagomi, dharmakIrtike yazasvI TIkAkAra dharmottara, zAntarakSita Adi aneka granthakAroMse AcArya akalaMkadevakA tulanAtmaka, samIkSAtmaka aura vivecanAtmaka adhyayana prastuta kiyA gayA hai jo paraspara AdAna-pradAna, yogadAna evaM prabhAva Adi dRSTiyoMse adhyayana hetu ati mahattvapUrNa hai| grantha trayake nAmakA itihAsa tathA unakA paricaya prastuta karate hue paM0 jIne prathama granthake paricayameM svayaM likhA hai ki "laghIyastraya nAmase mAlama hotA hai ki yaha choTe-choTe tIna prakaraNoMkA eka saMgraha hai| grantha banAte samaya akalaMkadevako 'laghIyastraya' nAmakI kalpanA nahIM thii| unake manameM to diGnAgake nyAyapraveza jaisA eka jainanyAyapraveza banAne kI bAta ghUma rahI thii| laghIyastrayake paricchedoMkA pravezarUpase vibhAjana to nyAyapravezako AdhAra mAnanekI kalpanAkA spaSTa samarthana karatA hai / "mujhe aisA lagatA ki yaha sUjha anantavIrya AcArya kI hai, kyoMki laghIyastraya nAmakA sabase purAnA ullekha siddhivinizcayaTIkAmeM milatA hai / laghIyastrayake isI saMskaraNake AdhAra para isakA hindI anuvAda siddhAntAcArya paM0 kailAzacaMdajI dvArA kucha varSa pUrva kiyA gayA, jo zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna nariyA, vArANasI se zIghra prakAzita ho rahA hai| dvitIya grantha "nyAyavinizcaya" hai| isakA nAma dharmakIrtike gadyapadyamaya "pramANavinizcaya" kA anukaraNa lagatA hai / nyAyavinizcayameM pratyakSa, anumAna aura pravacana-nAmake tIna prastAva hai| ataH saMbhava hai ki akalaMkake lie viSayakI pasaMdagImeM tathA prastAvake vibhAjanameM A0 siddhasena kRta nyAyAvatAra preraka ho aura isIlie unhoMne nyAvatArake 'nyAya' ke sAtha 'pramANavinizcaya' ke 'vinizcaya' kA mela baiThAkara nyAyavinizcaya nAma rakhA ho| ___laghIyastrayameM tRtIya grantha 'pramANasaMgraha hai| isakI bhASA vizeSakara viSaya to atyanta jaTila tathA kaThinatAse samajhane lAyaka prameya-bahula grantha hai| isakI praur3ha zailIse jJAta hotA hai ki yaha inakI antima kRti hai. jisameM inhoMne apane yAvat avaziSTa vicAroMke likhanekA prayAsa kiyA hai, isIlie pramANoM-yuktiyoMkA saMgraha-rUpa yaha grantha itanA gahana ho gayA hai / paM0 sukhalAlajI saMghavIke anusAra isa granthakA nAma diGnAmake pramANasamaccaya tathA zAntarakSitake tattvasaMgrahakA smaraNa dilAtA hai| kintu paM0 mahendrakumArajIke anusAra tattvasaMgrahake pahile bhI prazastapAda bhASyakA "padArthasaMgraha" nAma pracalita rahA hai| saMbhava hai ki saMgrahAnta nAma para isakA bhI kucha prabhAva ho / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha isa taraha laghIyastrayameM saMgrahIta tInoM grantha apane nAma ko sArthaka karate haiN| jinakA prastuta prAmANika sampAdana kArya paM. jIne vaijJAnika vidhise kiyA hai| vastutaH A0 akalaMkadevake granthoMkA isa rUpa meM sampAdana karanA koI sAdhAraNa kArya nahIM hai| isake lie paM0 jIko jaina evaM jainetara aneka prAcIna granthoM aura granthakAroMkA gahana adhyayana, manana aura tulanAtmaka vivecana karanA par3A / A0 akalaMkadevake sAhitya aura usameM pratipAdya viSayoMke talasparzI jJAnake binA aisA saphala sampAdana asambhava kArya thA kintu unake isa kAryameM saphalatAse yahI siddha hotA hai ki paM0 mahendrakumArajI bhI usa mahAna virAsatake sacce praharI the / kyoMki AcArya akalaMkadeva jaba Agamika viSaya para kalama uThAte haiM taba unake lekhanakI saralatA, vizadatA evaM prasAda guNakA pravAha pAThakako par3hane Ubane nahIM detA / rAjavAtikakI prasanna racanA isakA apratima udAharaNa hai| parantu jaba vahI akalaMka tArkika viSayoM para likhate haiM taba ve utane hI duruha bana jAte hai / yahA~ inake pramANa vivecanakA viSaya prastuta hai pramANake bhedoMke prasaGgameM AcArya akalaGkadevake dRSTikoNako spaSTa karate huye DaoN0 sA0 ne usake bhedoMko jisa paddhatise prastuta kiyA hai usakA eka udAharaNa draSTavya hai| unhoMne apanI prastAvanA (pR0 48) meM likhA hai ki "pratyakSake do bheda hai-1. sAMvyavahArika, 2. mukhya / sAMvyavahArika pratyakSake do bheda1. indriya pratyakSa, 2. anindriya pratyakSa / indriya pratyakSa-avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAdi jJAna / anindriya pratyakSa-zabda yojanAse pahale avasthA vAle smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha jJAna / " isIko spaSTa karate huye paNDitajI likhate haiM-hA~ ! isameM smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhako zabda yojanAke pahale atIndriya pratyakSa kahA hai use kisI bhI anya AcAryane svIkAra nahIM kiyaa| unheM sarvAMzameM arthAt zabda yojanAke pUrva aura pazcAta-donoM avasthAoMmeM parokSa hI kahA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya prabhAcandrane laghIyastrayakI 'jJAnamAdyaM' kArikAkA yaha artha kiyA hai ki-mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha jJAna zabda yojanAke pahale aura zabda yojanAke bAda donoM avasthAoM meM zru ta hai arthAt parokSa hai|" Age mukhya pratyakSakA svarUpa likhA hai ki-"indriya aura manakI apekSAke binA, atIndriya, vyavasAyAtmaka, vizada, satya, avyavahita, alaukika, azeSa padArthoMko viSaya karane vAle akrama jJAnako makhya pratyakSa kahate haiN|" DaoN0 sA0 ne sarvajJatA para vistArase vicAra kiyA hai| sarvaprathama unhoMne kumArilake matakI samIkSA kI hai| isa samIkSAse paM0 jIke jaina-bauddhadarzanake atirikta vaidika darzanake mUlabhUta granthoM ke adhyayana evaM unakI samAlocanAtmaka dRSTi parilakSita hotI hai| paM0 jIne 'akala granthatrayam' kI prastAvanAke madhyameM pUrvapakSiyoM dvArA uThAye gaye aneka praznoMkA samAdhAna aisA tarka evaM Aga-sammata prastuta kiyA hai ki sAmAnya vyakti bhI use par3hakara usake hArdako samajha skegaa| Age nyAyAcAryajIne (prastAvanA 50 saM0 94 meM ) nayoM aura nayAbhAsoMkA spaSTa evaM tulanAtmaka vivecana kiyA hai| nayoMke sandarbha meM AcArya siddhasenake kathanako yuktisaMgata banAte haye ve likhate haiM kicaMki naigama naya saMkalpa mAtragrAhI hai tathA saMkalpa yA to artha ke abheda aMzako viSaya karatA hai yA bheda aNshko| isIliye abheda saMkalpI naMgamakA saMgrahanayameM tathA bheda saMkalpI naigamakA vyavahAra nayameM antarbhAva karake AcArya siddhasenane naigama nayako svatantra naya nahIM mAnA hai| inake matase saMgrahAdi chaha hI naya haiN| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 37 vidvAn sampAdakane yahA~ itanI acchI tulanAtmaka naya vyavasthA prastuta kI hai ki unake isa saMkSipta vivecanameM hI nayavAdakI pUrNa aura spaSTa mImAMsA ho jAtI hai aura AcArya siddhasena evaM AcArya akalaGkake mantavyoMkA bhI spaSTIkaraNa ho jAtA hai| sAta bhaMgoMkI kraya vyavasthAmeM (prastAvanA pu0 saM0 101 ) nyAyAcAryajIkA mata hai ki avaktavya mala bhaGga hai, ataH saptabhaGgoMke ullekha kramameM avaktavyakA krama tIsarA honA caahiye| apane isa mantavyake kAraNa AcArya malayagirine AcArya akalaGkake mantavyakI AlocanA kI hai, kintu zvetAmbara vidvAn upAdhyAya yazovijayane samantabhadra aura siddhasena Adike matakA samarthana kiyA hai| ___ isa prakAra hama dekhate hai ki DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryane kAphI manana aura cintana karake isa prastAvanAko likhA hai| jisameM na kevala jainadarzana, apitu jainetara darzanoMke mUla siddhAntoMko prastuta kara unakA samAdhAna jainadarzanake pariprekSyameM khojanekA sArthaka prayAsa kiyA hai| isa vistRta prastAvanAmeM ullikhita viSaya vastu tathA tarka evaM Agama-sammata samAdhAna prastuta karanese DaoN0 mahendrakumAra nyAyAcAryakI zodha-khoja evaM samAlocanAtmaka dRSTi evaM unakA atulanIya vaiduSya mukhara huA hai| GO Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha tIrthakalpa : eka samIkSAtmaka adhyayana * DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, jayapura vividhatIrthakalpa DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya dvArA saMskRtase hindI gadya meM anUdita eka aisI kRti hai jisakA sabase kama adhyayana huA hai / jisakI carcA nahIM ke barAbara ho sakI hai| isakA kAraNa DaoN0 sAhabake nyAya zAstrake bar3e-bar3e granthoMkA saMpAdana, bhUmikA lekhanakI vizAlatAmeM daba jAnA hai yA ojhala ho jAtA hai / saMskRtase hindI meM anuvAdita unakI yaha eka mAtra kRti hai| vividhatIrthakalpakI racanA zvetAmbara jainAcArya zrI jinaprabhasUrine saMvat 1385 jyeSTha zuklA saptamIke dina kI thii| 14vIM zatAbdIkA vaha samaya musalima AkramaNakAriyoM dvArA mandiroMko naSTa karanekA thaa| isake prathama kalpameM likhA hai ki jAvaDi zAha dvArA sthApita bhagavAn AdinAthakA sundara pratibimba saMvat 1369 meM malecchoM dvArA naSTa kiye jAneke 2 varSa pazcAt arthAt saMvat 1371 meM zreSThI samarazAhane usa bhagna malanAyaka pratimAkA punaruddhAra karabAyA aura abhUtapUrva dharmalAbha liyaa| zrI jinaprabhasUrine apane vividhatIrthakalpake zatrujayakalpameM likhA hai ki svanAmadhanya maMtrI vastupAlane vicArA ki kalikAlameM maleccha loga isa tIrthakA vinAza kara deMge isane usane bhagavAn AdinAtha evaM bhagavAn puNDarIkakI bhavya mUrtiyA~ banavAkara talagharameM cupacApa virAjamAna kara dIM / unako jo AzaMkA thI vahI huA aura bhagavAna AdinAthakI pratimAko malecchoMne naSTa kara diyaa| vividhatIrthakalpa eka aitihAsika dastAveja hai jinakA zrI jinaprabhasUrine apane kalpameM ullekha kiyA hai / isI kalpa kRtikA DaoN. paM0 mahendra kumArajI ne hindI gadyameM anuvAda karake hindI bhASA-bhASI pAThakoMke lie eka aitihAsika racanAko sulabha banA diyA hai / lekina hamAre pAsa jo pANDulipi hai usameM paM0 mahendrakumArajI ke nAmakA kahIM ullekha nahIM milatA hai| aura isa kRtikA kaba unhoMne hindI gadyAnuvAda kiyA isa sambandhameM bhI kRti mauna hai| phira bhI yaha 'vividhatIrthakalpa' kRtiko hindI gadyameM unhoMne anAdita kI hai isameM koI sandeha nahIM hai| aba hama yahA~ isake pratyeka kalpakA paricaya upasthita kara rahe haiM jisase pAThakoMko isakI viSaya vastuse paricaya mila sake / zrI jinaprabhasUri zvetAmbara saMta the isaliye unhoMne tIrthoMkA itihAsa bhI unhoMne isI daSTise kiyA hai isake atirikta saMvat 1385 meM dezameM kauna-kaunase jainatIrtha the isakA bhI prastuta kRtise sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai / 1-prathama kalpa zatrujaya kalpa yaha isa kRtikA prathama kalpa hai| zatrujaya tIrtha zvetAmbara samAjakA mahAn tIrtha hai| jaise digambara samAjameM sammedazikharajI kA mAhAtmya hai usI taraha zvetAmbara jaina samAjameM zatrujaya tIrthakA mahattva hai / zaQjaya parvatase mahAtapasvI puDarokane pA~ca karor3a muniyoM ke sAtha mokSa prApta kiyA thA isaliye ise puMDarIka tIrtha bhI kahate haiM / isa girirAja se abataka anaginata tIrthakara evaM sAdhumeM mokSa pada prApta kiye, vartamAnake sabhI caubIsa tIrthakara isa parvata para padhAre the aura vahIM unakA samavazaraNa racA gayA thaa| prathama cakravartI bharata mahArAjane yahA~ eka yojana lambA caur3A caityAlaya banAyA thaa| jinameM AdinAtha svAmIkI mala nAyaka pratimA virAjamAna kI gayI thii| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 39 isa yugameM mahArAjA samprati, vikramAditya, sAtavAhana, vAgbhaTTa, pAdalipta, Ama aura datta inhoMne isa parvatarAjakA samaya-samayapara jIrNoddhAra karavA kara usakA saMrakSaNa karate rahe / prasiddha tIrthoddhAraka zrI jAvaDi sAhane bhI isa tIrtharAjakA uddhAra karavA kara ajitanAtha svAmIke mandira meM eka tAlAbakA nirmANa karAyA thaa| isa kalpameM zatrujaya tIrthakA uddhAra karAne kAle mahAna AtmAoMke nAma ginAye haiN| jinameM itihAsakA phuTa bhI hai| zrI jinaprabhasUrine jaba isa vividha tIrthakalpakI racanA Arambha kI to saMgha para rAjAdhirAja atyadhika prasanna huye isaliye kalpakA nAma 'rAjaprAsAda' bhI diyA gayA hai / zrI jinaprabhasUrine isa prathama kalpakI racanA saMvat 1385 jyeSTha mAsa zukla pakSakI saptamIko pUrNa kI thii| isa kalpameM 133 saMskRta padyoMkA bhASAnuvAda hai| 2-raivatakagiri saMkSepa kalpa raivatakagiri jisakA dUsarA girinAra hai ke mAhAtmyako batalAne vAlA hai| isa kalpakA pUrvameM pAdalipta AcAryane jisa prakAra varNana kiyA thA vajrasvAmIke ziSyane pAlItAnAkA varNana kiyA hai usI prakAra jinaprabhasUrine raivatakagirikA varNana kiyA hai| 22veM tIrthaMkara neminAtha ne chatrazilAke pAsa dIkSA lI thI, sahasrAmra vanameM kevalajJAna prApta kiyA, lakSA rAmavanameM mokSamArgakA upadeza diyA tathA sabase U~cI avalokana nAmaka zikharase mokSa prApta kiyA / svayaM zrIkRSNa jIne bhagavAnake tInoM kalyANakoMmeM bhAga liyA thaa| raivatakagiri para aura kaunase mandira Adi hai ina sabakA prastuta kalpoMmeM varNana milatA hai| 3-zrI ujjayanta stava ___ isakA nAma ujjayanta kalpake sthAna para ujjayanta stava diyA hai| raivataka, ujjayanta Adi eka hI zikharake nAma hai| ujjayanta giranAra parvatakA nAma hai jo gujarAta deza meM sthita hai| isa parvatake kinAre para base haye khaMgAragar3ha meM zrI RSabhanAtha Adi aneka tIrthaMkaroMke caityAlaya hai| kAzmIra dezake nivAsI zrI ratnazAhane kuSmAMDI devIke Adezase bhagavAn neminAthakI sundara pASANa pratimA sthApita kI thii| isa stava meM 24 padya hai| 4-ujjayanta mahAtIrtha kalpa isa kalpameM isI giranAra parvata aura 40 padyoMmeM aura vizada varNana kiyA gayA hai / 5-raivatakagiri kalpa isa kalpameM girinAra tIrthakA aura vizeSa varNana hai| itihAsakI dRSTise yaha acchA kalpa hai| zrI jinaprabhasarine isameM kitane padya likhe athavA gadyameM hI likhA isakA kalpake adhyayana meM patA nahIM calatA hai| isa prakAra raivataka kalpa cAra choTe-choTe kalpoMmeM pUrNa hotA hai / 6-zrI pArzvanAtha kalpa isa kalpameM stambhataka pArzvanAtha tIrthake udbhavakA varNana kiyA gayA hai| isa kalpameM 74 padya haiN| bhagavAn pArzvanAthakI isa pratimAke darzanake kAraNa hI abhayadevasUrikA roga dUra huA thaa| 7-ahichatrA nagarI kalpa isa kalpameM ahichatra tIrthakA itihAsa diyA hai jisameM bhagavAn pAzrvanAthako kaivalya honeke pUrva kamaTha dvArA upasarga kiyA gayA thaa| usIkA vistRta varNana hai| upasarga sthala para hI bhagavAna pArzvanAthakI virAjamAna kara dI gyii| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha 8-dAdri ( AbU parvata ) kalpa prArambha meM Aba pahAr3akI vistRta kathA dI gayI hai / saMvat 1088 meM caityAlayakA nirmANa karavA kara usakA nAma vimalavasati rakhA gayA / saMvat 1288 meM lUNigavasatikA nirmANa kiyA gayA jisameM bhagavAn pArzvanAtha kI kasauTIke pattharakI pratimA virAjamAna kI gyii| ina donoM vimala vasati evaM lUNigavasatiko mlecchoMne naSTa kara diyA thA / usake pazcAt vimalavasatikA punaruddhAra vikrama saMvat 1243 meM zrI mahaNasiMha - ke putra lallane kiyA / tathA caNDasiMhake putra pIthaDane lUNigavasatikA uddhAra kiyA / isa kalpa meM 52 padya haiM / 9- mathurApurI kalpa isa kalpameM mathurA nagarI, caurAsI mathurA AdikA vistRta itihAsa diyA gayA hai / 10- azvAvabodha tIrtha kalpa isa kalpa meM azvAvabodha tIrtha evaM sakulikAvihAra ina donoM tIrthoMkA vistRta varNana hai / isa kalpake anusAra bhagavAn munisuvratanAtha ke nirvANake 1184470 varSa pazcAt vikrama saMvat calA tathA 1194972 ke pazcAt vikrama rAjA hue / 11 - vaicAragiri kalpa isa kalpakI racanA saMvat 1364 meM kI gayI thI, rAjagRhI meM pahile vaizyoMke chattIsa hajAra ghara the jinameM Adhe bauddha aura Adhe jaina the / 12 - kauzAmbI nagarI kalpa ina nagarImeM bhagavAn mahAvIrakA candanavAlAke yahA~ pA~ca kama chaha mAhake pazcAt pAraNA huA thA / vaha jyeSTha sudI dazamIkA dina thA / kauzAmbI AryA mRgAvatIkA nagara thA / isI nagarImeM bhagavAn padmaprabhuke garbhaM, janma, dIkSA evaM jJAna ye cAra kalyANaka hue / 13 - ayodhyAnagarI kalpa ayodhyA nagarI RSabhadeva, ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinandana, sumatinAtha evaM anantanAthakI janmabhUmi hai / bhagavAn mahAvIrake naveM gaNadhara zrI acalabhAnu evaM vimalavAhana Adi sAta kulakaroMkI janmabhUmi rahI thI / bhagavAn pArzvanAtha kI divya pratimAkI sthApanAkA itihAsa bhI diyA huA hai / 14 - apApApurI saMkSipta kalpa isakA dUsarA nAma pAvApurI hai jahA~se bhagavAn mahAvIrane nirvANa pada prApta kiyA thA / yahIM mahAvIra svAmI ke kAnoMse kIla nikAlI gayI thii| isI nagarImeM bhagavAn mahAvIra jRmbhikA nagarI meM padhAra kara sarva prathama upadeza diyA thA / 15 - kalikuNDa kukkuTezvara kalpa isameM viNDa tIrtha udbhavakI kathA evaM kukkuTezvara kalpakI utpattikI kathA dI huI hai / 16- hastinApura kalpa tIrthaMkara zAntinAtha, kunthunAtha evaM aranAtha tIrthaMkaroMkI janmabhUmi tathA inake dIkSA kalyANaka evaM jJAna kalyANaka kI bhUmi rahanekA saubhAgya prApta hai / bhagavAn RSabhanAthakA prathama AhAra huA / yahA~ malli'nAtha svAmIkA samavasaraNa AyA thA / viSNukumAra muni dvArA sAta sau muniyoMkI rakSA Adi Azcaryajanaka ghaTanAe~ huIM / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 41 17-satpura tortha kalpa-satyapura tIrthakI vistRta kathA dI huI hai / kathA rocaka hai| 18-aSTApada mahAtIrtha kalpa __yaha kalpa zrI dharmadhoSasUri kRta hai / aSTApadakA dUsarA nAma girirAja kailAza hai / ATha parvatoMse veSTita honeke kAraNa ise aSTApada kahate haiM / isa kalpameM 24 padya haiN| 19-mithilA tIrtha kalpa mithilApurI videha dezameM avasthita hai| isa mithilA nagarImeM mallinAtha evaM naminAtha bhagavAnake cAra kalyANaka hue the / yahA~ bANagaMgA evaM gaMDakI nadI bahatI hai / bhagavAn mahAvIrane yahA~ eka cAturmAsa kiyA thaa| janakasutA sItAkA bhI mithilA nagarI janma-sthAna hai| mithilA nagarI aneka rAjA-mahArAjAoMkI janmabhUmi rahI hai| 20-zrI ratnavAhapura kalpa-ratnavAhapura kauzala dezameM sthita hai / yaha bhagavAn dharmanAthako janmabhUmi hai / isa __ kalpameM kumhArake lar3ake aura nAgarAjakI khelanekI kalA hai| 21-apApA bRhatkalpa dIpamAlikotsava sahita apApAkA kalpa hai / isameM aneka avAntara kathAe~ haiM / isa kalpakA nirmANa saMvat 1387 bhAdrapada kRSNa dvAdazIke dina kiyA gayA thaa| yaha bahuta bar3A kalpa hai| 22-kanyAnayanoya mahAvIra pratimA kalpa isa kalpameM kanyAnaya nagarameM teIsa parva pramANa U~cI mahAvIrakI pratimA hai ise vikramapura nivAsI jinapatisUrIke cAcA sAha mAnadevane saMvat 1233 ASAr3ha zaklA 10 ko AcArya jinapatisUri dvArA pratiSThApita kI thii| 23-pratiSThAnapura kalpa-bhagavAn mahAvIrake 993 varSa pazcAt Arya kAlakAcAryane isa nagarImeM padhAra __ kara bhAdrapada zuklA caturthIke dina vArSika pratikramaNa karake parvakI pravRtti kI thii| 24-nandIzvara dvIpa kalpa-nandIzvara dvopakA vistArase varNana hai| 25-kAmpilyapura tIrtha kalpa 26-aNahilapura ( pATana ) kalpa-isakA dUsarA nAma ariSTanemi kalpa bhI hai / 27-zaMkhapura pArzva kalpa 28-nAsikyapura kalpa-pahile yaha nagara padmapura nAmase vikhyAta thA phira tretA yugameM sUrpaNakhAkI lakSmaNa dvArA nAka kATa leneke kAraNa vaha nagara nAsikyapura nAmase prasiddha haa| Age bhI nagarameM kitanI hI ghaTanAeM hotI rhiiN| 29-harikaMkho nagara sthita pArzvanAtha klp| 30-kapadiyakSa klp| 31-zuddhadantI sthita pArzvanAtha kalpa / 32-avantidezastha zrI abhinandana klp| 33-pratiSThApura klp| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 34 - pratiSThAnapurake mahArAja sAtavAhanakA caritra- - isa kalpameM kitanI hI asaMgata bAteM haiM jo jainasiddhAntase mela nahIM khAtIM / 35 - campApurI kalpa | 36 - pATalIputra kalpa | 37 - zrAvastI kalpa | 38 - vArANasI nagarI kalpa / 39 - mahAvIra gaNadhara kalpa / 40 - kokAvasati pArzvanAtha kalpa / 41 - koTizilA tIrthaM kalpa | 42-vastupAla tejapAla mantri kalpa / 43 - DhipurI tIrthaM kalpa- isameM vaMkacalakI kathA dI huI hai / 44 - Dhipuro stava / 45 - caurAsI mahAtIrthaM nAma saMgraha kalpa / 46 - samavasaraNa racanA kalpa / 47- kuMDugezvara nAbheyadeva kalpa | 48 - vyAghrI kalpa | 49 - aSTApada gari kalpa / 50. 0 - hastinApura tIrthaM stavana / 51 - kanyAnaya mahAvIra kalpa parizeSa / 52-kulya pAkastha RSabhadeva stuti / 53- amarakuNDa padmAvatI devI kalpa / 54 - caturviMzati jina kalyANaka kalpa / 55 - tIrthaMkarAtizaya vicAra / 56 - paJca kalyANaka stavana / 57 - kollapAka mANikyadeva tIrthaM kalpa | 58 - zrIpura antarIkSa pArzvanAtha kalpa / 59 - stambhaka kalpa - avaziSTa bhAga / 60 - phalavaddhi pArzvanAtha kalpa | 61- ambikA devI kalpa / 62 - paMcaparameSThI namaskAra kalpa / isa prakAra vividhatIrthaMkalpameM 62 kalpoMkI kathAe~ dI huI haiM / DA~0 mahendrakumArajIne kalpakA bhASAnuvAda khar3I bolI meM kiyA hai / bhASA sApha sutharI hai / pUrA kalpa eka hI kathA saMgraha bana gayA hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana: eka maulika cintana * zrI nirmala jaina, satanA saMsAra aura usake cetana-acetana samasta dravyoMko jAnane aura samajhanekI jijJAsA, jijJAsu vyaktiyoM ko hamezA rahI hai / dRSTigocara evaM anubhavagamya padArthoM kA astitva kabase hai, kisa kAraNa se hai aura kaba taka rahegA / inake utpanna hone, bane rahane aura vinaza jAnekI prakriyAkA rahasya kyA hai, kauna sI zakti isake pIche kArya karatI hai / ityAdi praznoMkA uttara pAneke lie loga viziSTa jJAnI-tapasvI janoM kI zaraNa meM jAte rahe haiM / adhyAtma pradhAna hamAre bhArata dezameM ina praznoM kA uttara dene vAloMkI bhI kamI nahIM rahI, vibhinna mata-matAntaroMke janaka yA vyAkhyAkAroMne apanI-apanI mAnyatAoM ke anusAra praznoMko sulajhAnekA prayAsa kiyA parantu pakSa vyAmohake kAraNa aura dUsarI mAnyatAoMko sarvathA mithyA mAnane ke kAraNa ve sahI sthitiko na to samajha sake aura na jijJAsuoMko samajhA sake / ananta dharmAtmaka vastuoMkI taha meM ve jitane ghuse apane sImita aura bhrAmaka jJAnake kAraNa utane hI ulajhate cale gye| apanI mAnyatA banAe rakhaneke lie kucha na kucha uttara denA bhI unheM abhISTa thA so yenakena-prakAreNa ukti biThAkara uttara dete rahe / eka do dArzanikoMne kucha praznoMko anAvazyaka batAkara TAlA bhI aura kucha ne apanI anabhijJatA bhI jAhira kI, para jijJAsAe~ to banI hI rahIM / jainadarzanameM vizvavyavasthA aura usake padArthoMkA sUkSma aura vaijJAnika vizleSaNa anAdikAlase hotA AyA hai / bhagavAn mahAvIrake nirvANake kucha kAla bAda kevalajJAniyoMkI paramparA samApta huI parantu bhagavAn mahAvIrakI divyadhvani aura usake bAda hue kevalI zrutakevalI bhagavaMtoM dvArA prasArita jJAnakA sahArA lekara IsAkI dUsarI zatAbdIse 15vIM zatAbdI taka bahu zrutajJa jainAcAryoMne aneka aise granthoMkI racanA kI jisameM jainadarzana aura nyAyako pUrI bArIkiyoMke sAtha prastuta kiyA gayA hai| tathA mithyA mAnyatAoMkA khaNDana bhI yuktipUrvaka kiyA gayA hai| ukta zAstra prAyaH prAkRta bhASAmeM likhe gae, unakI TIkAe~ bhI zra tajJa AcAryoM dvArA huIM para saMskRta meM / kucha zAstra maulika rUpase saMskRtameM likhe gae / isa bIca anya dArzanikoMne bhI apane matakI puSTike lie grantha likhe / sAtha hI bhAratIya dArzanika kSitijapara kucha aise darzanoM / dArzanikoMkA bhI udaya huA jinhoMne apane matakI puSTi ke lie kutarkoM ke dvArA jainadarzanakA khaNDana karanA prArambha kiyaa| jaise syAdvAda ke mUla svara syAt zabdakA arthaM saMzayake rUpa meM pratipAdita kara eka bhrAmaka vyAkhyA upasthita kI gaI / bIsavIM sadI meM Ate-Ate bhASAkI durUhatA jana sAdhAraNa ke lie ArSa granthoMke svAdhyAyameM bAdhaka banane lagI / zAstroMkI hindI TIkAe~ to huI parantu darzana aura nyAya viSayaka granthoMpara kArya karane vAle vidvAn vizeSa nahIM hue| kucha ine-gine vidvAnoMne hI ina viSayoMko apane cintanakA viSaya banAyA / isa zatAbdIke cauthe dazaka meM yuvA vidvAn paM0 mahendrakumAra nyAyAcAryane ina gambhIra viSayoMkA vizada adhyayana kiyA, kevala jainadarzana hI nahIM, anya bhAratIya darzanoMkA bhI gahana adhyayana karake unhoMne apane vicAroMko zabdoMkA AkAra denA prArambha kiyA / jaina granthoMke prakAzanakA stutya kArya karanevAlI saMsthA bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA meM tathA vidvat pariSada jaisI saMsthAkI sthApanAmeM bhI paM0 mahendrakumAra jIkA vizeSa yogadAna thA / bhAratIya jJAnapIThakI vyavasthAmeM sahayogI banakara unhoMne 'nyAyakumudacandra', 'nyAyavinizcayavivaraNa', 'akalaMka granthatraya', 'prameyakamalamArttaNDa', 'tatvArtha vArtika', 'tatvArthavRtti', 'siddhivini 3-8 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zcayaTIkA' Adi granthoMkA kuzalatApUrvaka sampAdana kiyA tathA unapara cintana pUrNa prastAvanAe~ likhakara unheM prakAzita bhI kraayaa| - san 1911 meM janma lene vAle mahendrakumAra jIne apane tIvra kSayopazama aura puruSArthake balapara alpavayameM hI laukika evaM pAramArthika zikSA prApta karake san 1932 se hI kAzImeM adhyApana kArya prArambha kara diyA thA / adhyApanake sAtha hI ApakA adhyayana bhI jArI rahA aura unhoMne ema. e. zAstrI, nyAyAcArya Adi upAdhiyA~ ajita kara lI / paM0 mahendrakumAra jIkA cintana aura sampAdana AdikA kArya kitanA uccakoTikA thA isakA anumAna isIse lagAyA jA sakatA hai ki 'siddhivinizcaya' TIkA ke kAryakA sahI malyAMkana karake hindU vizvavidyAlaya kAzIne Apako pI. eca. DI. kI upAdhise sammAnita kiyaa| granthoMkI prastAvanAmeM DaoN. mahendrakumAra jIne jahA~ eka ora jainadarzanakI vizeSatAoMko ujAgara kiyA vahIM vibhinna dArzanikoM dvArA kie jA rahe jainadarzanake khaNDanakA bhI tarkapUrNa uttara diyaa| unhoMne apanI lekhanIko kisI lobha lAlaca yA bhayase prabhAvita nahIM hone diyaa| saMskRta mahAvidyAlaya kAzImeM bauddhadarzanake prAdhyApaka hote hue bhI bauddhadarzanako tarkasammata AlocanA evaM mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana jaise manISI evaM mAnya vidvAna ke vicAroMkI AlocanA karanA isakA pramANa hai| unakI AlocanA aise tathyoMpara AdhArita thI ki rAhula sAMkRtyAyana jaise vidvAnne use svIkAra kiyA aura unakI vidvattAse prabhAvita hokara unheM syAdvAdapara svatantra maulika grantha likhaneke liye prerita kiyaa| phalasvarUpa DaoN0 mahendra kumAra jIke cintana aura svAdhyAyakA sAra 600 pRSThoM vAle maulika grantha "jainadarzana" ke rUpa meM sAmane aayaa| unhoMne granthake 'do zabda' meM svayaM svIkAra kiyA hai ki rAhula sAMkRtyAyanake ulAhanene hI isa granthako likhanekA saMkalpa kraayaa| 'janadarzana' grantha ko apane pratipAdya viSayapara prathama graMthakA gaurava prApta huaa| akTUbara 1955 meM zrI gaNeza prasAda varNI granthamAlA vArANasose isakA prakAzana huaa| prakAzakIya vaktavyameM saMsthAke karNadhAra vidvAn paM0 phUlacanda jI siddhAntazAstrI evaM paM0 baMzodhara jI vyAkaraNAcAryane likhA hai ki ___'jaina samAjameM darzanazAstrake jo ine-gine vidvAn haiM unameM nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra prathama haiN| inhoMne jainadarzanake sAtha-sAtha saba bhAratIya darzanoMkA sAMgopAMga adhyayana kiyA hai tathA bar3e parizrama tathA adhyayanapUrvaka isa granthakA nirmANa kiyA hai| hindImeM eka aisI maulika kRtiko AvazyakatA thI jisameM jainadarzanake sabhI dArzanika maMtavyoMkA UhApohake sAtha vicAra kiyA gayA ho / isa sarvAMgapUrNa kRti dvArA usa AvazyakatAkI pUrti ho jAtI hai| ataeva hama isa prayatnake lie paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryakA jitanA AbhAra mAne, thor3A hai|' / 'jainadarzana' meM kevala jainadarzanako hI vyAkhyA nahIM hai, anya bhAratIya darzanoMkI mAnyatAoMko udAharaNa sahita prastuta karake lekhakane unake adharepanako bhI ujAgara kiyA hai aura jainadarzanase unakI tulanA karaneke lie AdhAra prastuta kie haiN| yadyapi prakAzanake pUrva kucha vidvAnoMko bhaya thA ki isa katike prakAzana sAmpradAyika vidveSa phaila sakatA hai parantu niSpakSa dArzanikoM aura vicAraka vidvAnoMne lekhakakI isa kRtikI upayogitA svIkAra karate hue sarAhanA kI, kevala maukhika sarAhanA hI nahIM, aneka vidvAnoMne prazaMsAtmaka patra likhe tathA eka jainetara vidvAna saMskRta kaoNleja banArasake pUrva prAcArya paM. maMgaladeva zAstrI ema0 e0. DI0 phila0 ne ukta granthakA prAkkathana likhakara granthakI prazaMsA kI evaM jainadarzanake siddhAntoMke mahattvako svIkAra kiyaa| prAkkathanake anta meM Apane likhA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/ kRtiyoMko samIkSAe~ : 45 "abhI taka rASTrabhASA hindImeM koI aisI pustaka nahIM thI, jisameM vyApaka aura tulanAtmaka dRSTise . jainadarzanake svarUpako spaSTa kiyA gayA ho / bar3I prasannatAkA viSaya hai ki isa bar3I bhArI kamIko prakRta pustakake dvArA usake suyogya vidvAn lekhakane dUra kara diyaa| pustakakI zailI vidvattApUrNa hai, usameM prAcIna mala granthoM ke pramANoMke AdhArase jainadarzanake sabhI prameyoMkA bar3I vizada rItise yathAsambhava subodha zailImeM nirUpaNa kiyA gayA hai / vibhinna darzanoMke siddhAntoMke sAtha tadviSayaka Adhunika dRSTiyoMkA bhI isameM sanniveSa aura unapara prasaMgAnusAra vimarza karanekA bhI prayatna kiyA gayA hai| pustaka apane meM maulika-paripUrNa aura anUThI hai / hama hRdayase granthakA abhinandana karate haiN|" __ 'jainadarzana' grantha meM lekhakane 12 adhikAroMke mAdhyamase sampUrNa vivecanA ko hai| 'pRSThabhUmi aura sAmAnyAvalokana' nAmake prathama adhyAyameM unhoMne karmabhUmiko prArambhika sthitiyoMkI carcA karate hue bhagavAn AdinAthase lekara antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrake kAla takako paristhitiyoM aura pracalita mAnyatAoMkA ullekha kiyA hai / sAtha hI jainadharma evaM darzanake mUla muddoMko ujAgara karate hue zruta paramparA aura mAnya AcAryoMkA paricaya dete hue unake dvArA pratipAdita siddhAntoMkI bhI saMkSipta carcA kI hai| isa adhyAyake upasaMhArameM ve likhate hai ki tarka jaise zuSka zAstrakA upayoga bhI jainAcAryoMne samanvaya aura samatAke sthApanameM kiyA hai| dArzanika kaTAkaTIke yugameM bhI isa prakArako samatA aura udAratA tathA ekatAke lie prayojaka samanvayadRSTikA kAyama rakhanA ahiMsAke pujAriyoMkA hI kArya thA / syAdvAdake svarUpa tathA usake prayogakI vidhiyoMke vivecanameM hI jainAcAryoMne aneka grantha likhe haiN| isa taraha dArzanika ekatA sthApita karane meM jainadarzanakA akelA aura sthAyI prayatna rahA hai / ' (pRSTha 26 / ) ___viSaya praveza' nAmaka dUsare adhyAyameM darzana zabdakI udbhUti, artha Adiko spaSTa karate hue vidvAn lekhakane vibhinna dArzanikoMke manamAne arthakA khaNDana karate hue jaina dRSTikoNakI yathArthatA pratipAdita kI hai / isa adhyAyameM sudarzana aura kudarzanakI vyAkhyA karate hue Apane likhA hai ki 'jisa prakAra nayake sunaya aura durnaya vibhAga, sApekSatA aura nirapekSatAke kAraNa hote haiM usI taraha 'darzana' ke bhI sudarzana aura kudarzana ( darzanAbhAsa ) vibhAga hote haiM / jo darzana arthAt dRSTikoNa vastukI sImAko ullaMghana nahIM karake use pAnekI ceSTA karatA hai, banAnekI nahIM, aura dUsare vastusparzI dRSTikoNadarzanako bhI ucita sthAna detA hai, usakI apekSA rakhatA hai vaha sudarzana hai aura jo darzana kevala bhAvanA aura vizvAsakI bhUmipara khar3A hokara kalpanAlokameM vicaraNa kara, vastusImAko lAMghakara bhI vAstavikatAkA dambha karatA hai, anya vastugrAhI dRSTikoNoMkA tiraskAra kara unakI apekSA nahIM karatA vaha kudarzana hai| darzana apane aise kupUtoMke kAraNa hI mAtra saMdeha aura parIkSAkI koTimeM jA pahu~cA hai| ataH jaina tIrthaMkaroM aura AcAryoMne isa bAtakI satarkatAse ceSTA kI hai ki koI bhI adhigamakA upAya, cAhe vaha pramANa ( pUrNa jJAna ) ho yA naya ( aMzagrAhI), satyako pAnekA yatna kare, banAnekA nhiiN| vaha maujUda vastukI mAtra vyAkhyA kara sakatA hai / use apanI maryAdAko samajhate rahanA caahie|' (pRSTha 38 / ) tIsare adhyAyakA zIrSaka hai 'bhAratIya darzanako jainadarzanakI dena' isa adhyAyakA prArambha karate hue lekhakane kahA hai ki parama ahiMsaka tIrthaMkara bhagavAnne mAnasika ahiMsAke lie anekAntadRSTike upayogakI bAta kahI hai| anekAntako ahiMsAkA AdhArabhata tattvajJAna, syAdvAdako eka nirdoSa bhASAzailI aura syAtako praharI Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha nirUpita karate hue Thosa tarka dekara yaha bhI siddha kiyA hai ki syAtakA artha zAyada nahIM hai / anekAnta darzanako nyAyAdhIzakI upamA dete hue kahA gayA hai ki 'pratyeka pakSake vakIloM dvArA apane pakSake samarthanake lie saMkalita dalIloMko phAilakI taraha nyAyAdhIzakA phaisalA bhale hI AkArameM bar3A na ho, para usameM vastusparza, vyAvahArikatA, sUkSmatA aura niSpakSa vazya hotI hai| usI taraha ekAntake samarthana meM prayakta dalIloMke bhaNDAra-bhata ekAntavAdI darzanoMkI taraha jainadarzanameM vikalpa yA kalpanAoMkA carama vikAsa na ho, para usakI vastusparzitA, vyAvahArikatA, samatAvRtti evaM ahiMmAdhAritAmeM to saMdeha kiyA hI nahIM jA sktaa| yahI kAraNa hai ki jainAcAryoMne vastusthitike AdhArase pratyeka darzanake dRSTikoNake samanvayakI pavitra ceSTA kI hai aura hara darzanake sAtha nyAya kiyA hai / yaha vRtti ahiMsAhRdayIke susaMskRta mastiSkakI upaja hai / yaha ahiMsA svarUpA anekAntadRSTi hI jainadarzanake bhavya prAsAdakA madhya stambha hai| isIse jainadarzanakI prANapratiSThA hai| bhAratIya darzana sacamuca isa atula satya ko pAye binA apUrNa rahatA / jainadarzanane isa anekAntadRSTike AdhArase banI huI mahattvapUrNa grantharAzi dekara bhAratIya darzanazAstrake koSAgArameM apanI Thosa aura paryApta paMjI jamA kI hai|' (pR0 55 / ) 'loka vyavasthA' nAmake cauthe avyAyameM lokake svarUpa aura chahoM dravyoMkA vivecana hai| isakI carcAmeM svAbhAvika hI dravyake pariNamana, sat tathA usake utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta honeke prakaraNa Ae haiM jinheM chahoM dravyoMmeM tarka aura udAharaNake sAtha samajhAyA gayA hai| vibhAva pariNamanakI carcA karate hue nimitta aura upAdAnakI bhI vizada vyAkhyA isa adhyAyameM kI gaI hai| kAlavAda, svabhAvavAda aura niyativAdakI vibhinna mAnyatAoMkI samIkSA bhI isa adhyAyameM hai / lekhakane kevala anya darzanoMkI bhrAmaka mAnyatAoMkA hI khaNDana nahIM kiyA hai, varan jainadarzanakI anekAnta paddhatimeM Aye ekAnta praduSaNakI bhI AlocanA kI hai| niyativAdake eka aise hI prakaraNameM zrIkAnajI svAmI likhita pustaka 'vastuvijJAnamAra' ko mAnyatAoMko ekAntika nirUpita karate hue lekhakane kahA hai ki ___ 'niyativAdakA eka AdhyAtmika rUpa aura nikalA hai| isake anusAra pratyeka dravyako pratisamayakI paryAya sunizcita hai| jisa samaya jo paryAya honI hai vaha apane niyata svabhAvake kAraNa hogI hI, usameM prayatna nirarthaka hai| upAdAnazaktise hI vaha paryAya prakaTa ho jAtI hai, vahA~ nimittakI upasthiti svayameva hotI hai, usake milAnekI AvazyakatA nhiiN| inake matase peTrolase moTara nahIM calatI, kintu moTarako calanA ho hai aura peTrolako jalanA ho hai| aura yaha saba pracArita ho rahA hai dravyake zuddha svabhAvake nAmapara / isake bhItara bhUmikA yaha jamAI jAtI hai ki-eka dravya dUsare dravyakA kucha nahIM kara sktaa| saba apane Apa niyaticakravaza pariNamana karate haiN| jisako jahAM jisa rUpameM nimita bananA hai usa samaya usakI vahA~ upasthiti ho hI jaaygii| isa niyativAdase padArthoM ke svabhAva aura pariNamanakA Azraya lekara bhI unakA pratikSaNakA anantakAla takakA kAryakrama banA diyA gayA hai, jisapara calaneko hara padArtha bAdhya hai / kisIko kucha nayA karanekA nahIM hai| niyativAdiyoMke jo vividha rUpa vibhinna samayoMmeM hue haiM unhoMne sadA puruSArthako reDa mArI hai aura manuSyako bhAgyake cakkarameM DAlA hai|' (pRSTha 84 / ) AcArya kundakundake akartRtvavAdako carcA karate hue kahA gayA hai ki samayasArameM svabhAvakA varNana karanevAlI gAthAko kucha vidvAna niyativAdake samarthana meM lagAte haiM parantu isa gAthAmeM sIdhI bAta yahI batAI gaI hai ki koI dravya dusare dravya meM koI nayA guNa nahIM lA sakatA, jo AyegA vaha upAdAna yogyatAke anusAra ho aavegaa| lekhakane prazna uThAyA hai ki jaba pratyeka jIvakA pratisamayakA kAryakrama nizcita hai taba puNya-pApa aura Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoM kI samIkSAe~ : 47 sadAcAra- durAcArako kyA paribhASA banegI ? kyoMki isa niyativAdameM to 'aisA kyoM huA' kA eka hI uttara hai ki 'aisA honA hI thA' / isa adhyAyameM karmavAda, yadRcchAvAda, puruSavAda, IzvaravAda, bhUtavAda, avyAkRtavAda, utpAdAditrayAtmakavAda, jar3avAda aura pariNAmavAdakI mAnyatAoMkI bhI samIkSA kI gaI hai / padArtha svarUpakA nirNaya karaneke lie grantha meM choTese pA~caveM adhyAyake rUpameM alaga se adhyAya rakhA gayA hai jisameM padArthake guNa aura dharmakA svarUpAstitvakA aura sAmAnya vizeSakA vivecana hai / 'SaT dravya vivecana' nAmake chaTheM adhikArameM chaha dravyoMkI sAmAnya vivecanAke bAda jIva dravyake saMsArI aura mukta Adi bheda, pudgala dravyake skandha Adi bheda, bandhakI prakriyA, dharma-adharma, AkAza aura kAla dravyoMke kAryoMkA vivecana kiyA gayA hai tathA inake svarUpameM bauddha, vaizeSika, naiyAyika Adi darzanoM kI bhrAntiyoM ko bhI ujAgara kiyA gayA hai| eka dravyake dUsare dravyapara par3anevAle prabhAvakI carcA karate hue kahA gayA hai ki 'isIlie jagat ke mahApuruSoMne pratyeka bhavyako eka hI bAta kahI hai ki "acchA vAtAvaraNa banAo; maMgalamaya bhAvoMko cAroM ora bikhero / ' kisI prabhAvazAlI yogIke acintya prema aura ahiMsAkI vizvamaMtrI rUpa saMjIvana dhArAse AsapAsakI vanaspatiyoMkA asamaya meM puSpita ho jAnA aura jAtivirodhI sA~pa - nevalA Adi prANiyoMkA apanA sAdhAraNa vaira bhUlakara unake amRtapUta vAtAvaraNameM paraspara maitrIke kSaNoMkA anubhava karanA koI bahuta anahonI bAta nahIM hai, yaha to prabhAvako acintya zaktikA sAdhAraNa sphuraNa hai / ' (pRSTha 152 / ) sAtaveM adhikArakA zIrSaka hai 'tattva nirUpaNa' / isakA prayojana batAte hue prArambhameM hI kahA gayA hai| ki yadyapi vizvaSadravyamaya hai parantu muktike lie jisa tattvajJAna kI AvazyakatA hotI hai ve tattva sAta haiM / vizva vyavasthAkA jJAna na honepara bhI tattvajJAnase mokSakI sAdhanA kI jA sakatI hai / parantu tattvajJAna na honepara vizva vyavasthAkA samagra jJAna bhI kAryakArI nahIM hotA / sAta tattvoMkI vivecanA karate hue lekhakane likhA hai ki ina sAta tattvoMkA mUla hai AtmA / svabhAva amUrti-akhaNDa avinAzI AtmAko jaina dArzanikoM dvArA anAdibaddha mAnaneke kAraNoMkI carcA karate hue kahA gayA hai ki vyavahArase jIva mUrtika bhI hai| karma saMyogake kAraNa anAdise jIva mUrtika aura azuddha mAnA gayA hai parantu eka bAra zuddha amUrtika ho jAne ke bAda phira vaha azuddha yA mUrtika nahIM hotA / AtmadRSTiko hI samyakadRSTi nirUpita karate hue kahA hai ki bandha, mokSa aura usake kAraNabhUta tattvoM ke sivAya usa AtmAkA jJAna bhI Avazyaka hai jise zuddha honA hai para jo vartamAna meM azuddha ho rahA hai / AmAkI yaha azuddha dazA svarUpa pracyutirUpa hai / yaha dazA svasvarUpako bhUlakara para padArthoM meM mamakAra ahaMkAra karaneke kAraNa huI hai ataH isa azuddha dazAkI samApti svasvarUpake jJAnase hI ho sakatI hai / saMsArake kAraNa Asrava aura bandha tathA mokSake kAraNa saMvara aura nirjarA tattvoMkI samucita vyAkhyA karake mokSa tattvakI carcA karate hue lekhakane kahA hai ki anya dArzanikoMne mokSako nirvANa nAmase vyavahAra karake Atma nirvANa ko dIpa nirvANa AdikI taraha vyAkhyAyita kara diyA para jaina dArzanikoMne sAta tattvoM meM usakA nAma ho mokSa tattva rakhA hai jisakA artha hai chUTanA / adhyAyake anta meM mokSa mArgakI carcA karate hue spaSTa kahA gayA hai ki samyagdarzana- samyagjJAna aura samyacaritrakI ekatA hI mokSa kA mArga hai / aisA samyagjJAna jo samyak cAritrakA poSaka yA vardhaka nahIM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai, mokSakA sAdhana nahIM hotaa| jo jJAna jIvanameM utarakara Atma zodhana kare vahI mokSakA sAdhana hai / antataH saccI zraddhA aura jJAnakA phala cAritra zuddhi hI hai| isa adhyAyameM eka jagaha sukha aura duHkhakI sthUla paribhASAke rUpameM bhI eka acchI bAta kahI gaI hai ki 'jo cAhe so hove, ise kahate haiM sukha aura cAhe kucha aura hove kucha yA jo cAhe vaha na hove ise kahate haiM duHkha / ' 'pramANa mImAMsA' nAmaka AThavAM adhyAya isa granthakA sarvAdhika mahattvapUrNa adhyAya hai| lagabhaga 200 pRSThoMmeM samAhita isa adhyAyameM pramANa jJAnakI vizada vivecanA kI gaI hai| prArambhameM ho jJAna aura darzanakA antara samajhAte hue kahA hai ki jar3a padArthose AtmAko bhinna karanevAlA guNa yA svarUpa hai caitanya, yahI caitanya avasthA vizeSameM nirAkAra rahakara 'darzana' kahalAtA hai aura sAkAra hokara 'jJAna' / pramANake svarUpakA nirUpaNa karate hue kahA hai ki pramANakA sAmAnyatayA artha vyutpattilabdha hai arthAt jisake dvArA padArthoMkA jJAna hotA hai usa dvArakA nAma pramANa hai| tadAkAratA, sAmagrI, indriya vyApAra Adiko pramANa na mAnaneke kAraNoMkI vyAkhyA karake bauddha darzana ke kSaNikavAdase utpanna bhrAntiyoMkA bhI nirAkaraNa kiyA gayA hai| jainadarzana padArthako ekAnta kSaNika na mAnakara kathaMcita nitya bhI mAnatA hai / vastu ananta dharmavAlI hai kisI jJAnake dvArA vastuke kinhIM aMzoMkA nizcaya honepara bhI agrahIta aMzoMko jAnaneke lie pramANAntara ko avakAza rahatA hai| pramANake bhedoMkI carcA karate hue pratyakSa pramANa aura parokSa pramANa tathA usake sAMkhyAvahArika pratyakSa , sannikarSa, pAramArthika pratyakSa, anumAna, svArthAnumAna, parArthAnumAna, pratyAkSAbhAsa, parokSabhAsA Adi bhedoMkI bhI vizada vyAkhyA karake samajhAyA gayA hai| jJAnakI utpattikA krama batAte hue usake avagraha, IhA Adi bhedoMkI vyAkhyA hai tathA sabhI jJAnoMko svasaMvedI nirUpita kiyA hai| isI sandarbhameM viparyaya Adi mithyAjJAnoM kI bhI carcA hai| avadhijJAna, manaHparyayajJAnake vizleSaNake bAda kevalajJAnakA svarUpa batAte hue 'sarvajJatAkA itihAsa' zIrSakase jainAcAryoM bhagavAn kundakunda, vIrasena Adike dvArA kI gaI sarvajJatAkI vyAkhyAoMko anya darzanoMkI sarvajJatA kI apekSA prAmANika siddha kiyA gayA hai| isa AThaveM adhyAyameM vyApti aura vyApya-vyApAra sambandha, abhAva, sAdhya-sAdhana sambandha, zabdArtha pratipakti, prAkRta, apabhraMza zabdoMkI arthavAcakatAkI vyAkhyAke sAtha zabdAdvaitavAda, brahmavAda, sAMkhyavAda, bauddhoM kA vizeSa padArthavAda, vijJAnavAda, zanyavAda AdikI bhI vistArase samokSA kI gaI hai jisase viSaya spaSTa hotA hai aura pAThakako vastusvarUpa kI nirdoSa avadhAraNA ho jAtI hai| nauvAM adhyAya hai 'naya vicAra, isameM nayakA lakSaNa tathA nayake bhedoMkA bhalIbhA~ti nirUpaNa kiyA gayA hai, sunaya-durnaya, dravyArthika-paryAyArthika, paramArtha-vyavahAra, nizcayavyavahAra Adi bhedoMke atirikta naya ke tIna aura sAta bhedoMko bhI samajhAyA gayA hai| sAtha hI nayAbhAsake mAdhyamase bhI nayoMkI vyAkhyA kI gaI hai isameM prAyaH sabhI bhAratIya darzanoMke nayavAdoMkA vizleSaNa to hai hI, samyak naya mAnanevAle nayAbhAsiyoMkI bhI AlocanA kI gaI hai / jainAcAryoMkI naya prarUpaNAkA uddezya spaSTa karate hue likhA hai ki 'adhyAtmazAstrakA uddezya hai ki vaha sAdhakako yaha spaSTa batA de ki tumhArA gantavya sthAna kyA hai ? tumhArA parama dhyeya aura carama lakSya kyA ho sakatA hai ? bIcake par3Ava tumhAre sAdhya nahIM haiM / tumheM to unase bahuta U~ce uThakara parama svAvalambI bananA hai| lakSyakA do-Taka varNana kie binA mohI jIva bhaTaka hI jAtA hai / sAdhakako una svopAdAnaka, kintu paranimittaka vibhUti yA vikAroMse usI taraha alipta rahanA hai, unase Upara uThanA hai, jisa taraha ki vaha stro, putrAdi paracetana tathA dhana-dhAnyAdipara acetana padArthoMse nAtA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 49 tor3akara svAvalambI mArga pakar3atA hai / yadyapi yaha sAdhakako bhAvanAmAtra hai, para ise A0 kundakundane dArzanika AdhAra pakar3AyA hai| ve usa lokavyavahArako heya mAnate haiM, jisameM aMzataH bhI parAvalambana ho / kintu yaha dhyAnameM rakhanekI bAta hai ki ve satyasthitikA alApa nahIM karanA caahte| ve likhate haiM ki 'jIvake pariNAmoMko nimitta pAkara pudgaladravya karmaparyAyako prApta hote haiM aura una karmoMke nimittase jIvana meM rAgAdi pariNAma hote haiM, yadyapi donoM apane-apane pariNAmoMmeM upAdAna hote haiM, para ye pariNamana parasparahetuka-anyonyanimitta hai|' unhoMne 'aNNoNNaNi mittaNa' padase isI bhAvakA samarthana kiyA hai| yAnI kArya upAdAna aura nimitta donoM sAmagrIse hotA hai|' ( pRSTha 468-469 / ) 'ataH nizcayanayako yaha kahaneke sthAnameM ki 'maiM zuddha hU~, abaddha hU~, aspRSTa hU~', yaha kahanA cAhie ki 'maiM zuddha, abaddha aura aspRSTa ho sakatA huuN|' kyoMki Aja taka to usane AtmAkI isa zaddha Adarza dazAkA anubhava kiyA hI nahIM hai| balki anAdikAlase rAgAdipaMkameM hI vaha lipta rahA hai| yaha nizcita isa AdhArapara kiyA jA rahA hai ki jaba do svatantra dravya hai, taba unakA saMyoga bhale hI anAdi ho, para vaha TaTa sakatA hai aura vaha Ta TegA to apane paramArtha svarUpakI prAptikI ora lakSya karanese / isa zaktikA nizcaya bhI dravyakA svatantra astitva mAnakara hI to kiyA jA sakatA hai / anAdikI azuddha AtmAmeM zaddha honekI zakti hai, vaha zuddha ho sakatA hai| yaha zakyatA-bhaviSyatakA hI to vicAra hai| hamArA bhUta aura vartamAna azuddha hai, phira bhI nizcayanaya hamAre ujjavala bhaviSyakI ora, kalpanAse nahIM, vastuke AdhArase dhyAna dilAtA hai ? usI tattvako AcArya kundakunda bar3I sundaratAse kahate haiM ki 'kAma, bhoga aura bandhakI kathA sabhIko zrata, paricita aura anubhUta hai, para vibhakta-zuddha AtmAke ekatvakI upalabdhi sulabha nahIM hai|' kAraNa yaha hai ki zuddha AtmAkA svarUpa saMsAra jIvoMko kevalI zrutapUrva hai arthAt usake sunane meM hI kadAcit AyA ho, para na to usane kabhI isakA paricaya pAyA hai aura na kabhI usakA anubhava hI kiyA hai| (pRSTha 471-472 / ) granthakA dasavA~ adhyAya hai 'syAdvAda aura saptabhaMgI' isa adhyAyameM syAdvAdakI udbhatikA kAraNa batAte hue vidvAn lekhakane kahA hai ki jaba manuSyakI dRSTi anekAnta tattvakA sparza karanevAlI bana jAtI hai taba usake samajhAnekA DhaMga bhI nirAlA ho jAtA hai, vaha usa zailIse vacana prayoga karanA cAhatA hai jisase vastatatvakA yathArtha pratipAdana ho jAe / isa zailIkA bhASAke nirdoSa prakArakI AvazyakatAne syAdvAdakA AviSkAra kiyA hai| isameM lagA huA syAt zabda pratyeka vAkyake sApekSa honekI sUcanA detA hai| syAta eka sajaga praharI hai jo uccarita dharmako idhara-udhara nahIM jAne detA tathA avikSita dharmoM ke adhikArakA saMrakSaNa karatA hai / syAt zabda jahA~ astitva dharmakI sthiti sudRr3ha aura sahetuka banAtA hai vahIM eka nyAyAdhIzakI taraha yaha bhI kaha detA hai ki he asti, tuma apanI adhikAra sImAko samajho, svadravya kSetra, kAla. bhAvakI dRSTise jisa prakAra tuma vastumeM rahate ho, usI taraha paradravyAdikI apekSA nAsti nAmakA tumhArA bhAI bhI usI vastumeM rahatA hai| vastUkI anantadharmAtmakatAkA sundara vizleSaNa karate hue usameM prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAva evaM atyantAbhAvakA sAmaMjasya bhI biThAyA gayA hai / sadsadAtmaka tattva, ekAnekAtmaka tattva, nityAnityAtmaka tatva aura bhedA-bhedAtmaka tattva bhI kisa prakAra vastumeM eka sAtha raha lete haiM isakI prarUpaNA bhI bahuta spaSTa rUpase kI gaI hai / saptabhaMgIkI vyAkhyA karate hue yaha bhI samajhAyA hai ki bhaMga sAta hI kyoM haiM, avaktavya bhaMgakA kyA artha hai tathA bhaMgoMmeM sakalavikalAdezatA kisa prakAra banatI hai / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha cUMki syAdvAdako lekara jainadarzanakI AlocanA pUrvavartI aura vartamAna aneka dArzanikoMne kI hai ataH lekhakane isa adhyAyameM una sabake matoMkA uddharaNa dekara syAdvAda paddhatise hI unakA nirAkaraNa bhI kara diyA hai / AlocanA karanevAloMkI to lambI sUcI hai parantu kucha vartamAna jainetara dArzanikoMne syAdvAdakI mahattAko svIkAra bhI kiyA hai jaise mahAmahopAdhyAya DaoN0 gaMgAnAtha jhA likhate haiM ki 'jabase maiMne zaMkarAcArya dvArAjaina siddhAMtakA khaNDana par3hA hai, tabase mujhe vizvAsa huA hai ki isa siddhAMtameM bahuta kucha hai jise vedAntake AcAryoMne nahIM smjhaa|' darzanazAstrake advitIya vidvAn pro0 phaNibhUSaNa adhikArIne to aura bhI spaSTa zabdoM meM likhA thA ki-'jainadharmake syAdvAda siddhAMtako jitanA galata samajhA gayA hai, utanA kisI anya siddhAMtako nahIM / yahA~ taka ki zaMkarAcArya bhI isa doSase mukta nahIM haiN| unhoMne bhI isa siddhAMtake prati anyAya kiyA hai, yaha bAta alpajJa puruSoMke lie kSamya ho sakatI thI kintu bhAratake isa mahAn vidvAna ke lie to akSamya hI khuuNgaa| yadyapi maiM isa maharSiko atIva AdarakI dRSTise dekhatA huuN| aisA jAna par3atA hai ki unhoMne jaina-dharmake mala granthoMke adhyayanakI paravAha nahIM kii|' isa prakAra isa adhyAyameM syAdvAdapara aneka matAvalambI dArzanikoMke vicAroMkA UhApoha saMkalita hai| syAdvAdapara lagAe gae AkSepoMkA jo parihAra pUrva meM ho hamAre akalaMkadeva, haribhadra Adi AcAryoMne kiyA thA vaha bhI isameM saMkSepase uddhata hai| gyArahaveM adhyAyakA zIrSaka hai 'jaina darzana aura vizva zAnti' isa adhikArako likhane meM lekhakane apane maulika vicAra hI saMjoe haiM, parantu ve vicAra jainadarzanakI mahAnatA evaM vizva zAntike pariprekSyameM usakI upayogitAko ujAgara karanevAle haiN| jainadarzana ananta AtmavAdI hai| vaha pratyeka AtmAko malameM samAna svabhAva aura samAna dharmavAlA mAnatA hai| unameM janmanA kisI jAtibheda yA adhikAra bhedako nahIM maantaa| vaha ananta jar3apadArthoMkA bhI svatantra astitva mAnatA hai / isa darzanane vAstavabahutvako mAnakara vyaktisvAtantryakI sAdhAra svIkRti dI hai| vaha eka dravyake pariNamanapara dUsare dravyakA adhikAra nahIM maantaa| ataH kisI bhI prANIke dvArA dUsare prANIkA zoSaNa, nirdalana yA svAyattIkaraNa hI anyAya hai| kisI cetanakA anya jar3a padArthoM ko apane adhIna karane kI ceSTA karanA bhI anadhikAra ceSTA hai| isI taraha kisI deza yA rASTrakA dUsare deza yA rASTrako apane adhIna karanA, use apanA upaniveza banAnA hI mUlataH anadhikAra ceSTA hai, ataeva hiMsA aura anyAya hai| ( pRSTha 573 / ) granthakA aMtima adhyAya yadyapi eka grantha sUcIke rUpameM hai parantu vaha sAmAnya pAThakoMse lekara ciMtaka aura zodhakartA vidvAnoM takake lie atyanta upayogI hai| adhyAyake antameM lekhakakI yaha TippaNI bhI hai ki yahA~ prAkRta saMskRta granthoMkA hI ullekha kiyA gayA hai| kannar3a bhASAmeM bhI aneka granthoMkI TIkAe~ pAI jAtI hai tathA kucha jainAcAryoMne ajaina darzana granthoMkI TIkAe~ bhI likhI hai ve isameM sammilita nahIM haiM / isa prakAra DaoN0 mahendrakumAra nyAyAcAryakI mahAn kRti 'jainadarzana' hameM jainadarzanake siddhAMtoMko sahI pariprekSyameM samajhaneke lie tathA anya matAvalambI dArzanikoMko bhrAmaka mAnyatAoMse bacAneke lie dIpazikhAkA kArya pichale cAra dazakoMse karatI A rahI hai, Aja bhI kara rahI hai aura Age bhI karatI rhegii| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 4 viziSTa nibandha Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya aura usake kartA granthakAra AcArya akalaGkadeva zrImadabhadrAkalaGkadevakI jIvanagAthA na to unhoMne svayaM ho likho hai aura na tannikaTasamayavartI kinhIM dUsare AcAryoMne ho| upalabdha kathAkozoMmeM sabase purAne hariSeNakRta kathAkozameM samantabhadra aura akalaMka jaise yugapradhAna AcAryoMkI kathAe~ hI nahIM hai| hariSeNane svayaM apane kathAkozakA samAptikAla zakasaMvat 853 (I0 941) likhA hai| prabhAcandrakRta gadyakathAkozameM akalaMkakI kathA milatI hai| paM0 nAthUrAmajI premI isakA racanAkAla vikramako caudahavIM sadI anumAna karate haiN| prabhAcandra ke gadyakathAkozako hI brahmacArI nemidattane vikramasaMvat 1575ke AsapAsa padyarUpameM parivartita kiyA hai / devacandra kRta kanar3I bhASAkI rAjAvalIkathe' meM bhI akalaMkakI kathA hai| isakA racanAkAla 16vIM sadIke bAda hai| isa taraha kathAgranthoMmeM caudahavIM sadIse pahilekA koI kathAgrantha nahIM milatA jisameM akalaMkakA caritra to kyA nirdeza taka bhI ho| akalaMkadevake 600 varSa bAdakI ina kathAoMkA itivRttajJa vidvAn pUre-pUre rUpameM anusaraNa nahIM karate haiM / inake sivAya akalaMkake zAstrArthakA ullekha malliSeNaprazastimeM hai| yaha prazasti vikramasaMvat 1185meM likhI gaI thii| akalaMkake pitAkA nAma rAjavAtika prathamAdhyAyake antameM Ae hae 'jIyAccira' zlokameM 'laghahavva' likhA huA hai / isa taraha akalaMkake jIvanavRttakI sAmagrI nahIM vat hai| jo hai bhI vaha itano bAda kI ha ki usapara anya prabala sAdhaka pramANoM ke abhAvameM sahasA jora nahIM diyA jA sktaa| paM0 nAthUrAmajI premIne kathAkoza Adike AdhArase jainahitaiSI (bhAga 11 aMka 7-8) meM akalaMkadevakA jIvana vRttAnta likhA hai / usIke AdhArase nyAyakumudacandrakI prastAvanAmeM bhI bahuta kucha likhA gayA hai| yahA~ maiM usakA piSTapeSaNa na karake sirpha unhIM muddoMpara kucha vicAra prakaTa karUMgA, jinake viSayameM abhI kucha nayA jAnA gayA hai tathA anumAna karaneke lie prerakasAmagrI saMkalita kI jA sakI hai| khAsakara samayanirNayArtha kucha Abhyantara sAmagrI upasthita karanA hI isa samaya mukhyarUpase prastuta hai; kyoMki isa dizAmeM jaisI gaMjAiza hai vaisA prayatna nahIM huaa| 1. janmabhUmi-pitRkula prabhAcandrake gadyakathAkoza tathA usIke parivartitarUpa brahmacArI ne midattake ArAdhanAkathAkozake lekhAnusAra akalaMkakA janmasthAna mAnyakheTa nagarI hai| ve vahA~ke rAjA zubhatuMgake mantrI puruSottamake jyeSTha putra the / zrI devacandrakRta kanaDI bhASAke rAjAvalIkathe nAmaka granthameM unheM kAJcIke jinadAsa brAhmaNa kA putra batAyA hai| inakI mAtAkA nAma jinamatI thaa| tIsarA ullekha rAjavAtikake prathama adhyAyake anta meM pAyA jAne vAlA yaha zloka hai- "jIyAcciramakalaMkabrahmA laghuhavvanRpativaratanayaH / anavaratanikhilajananutavidyaH prazastajanahRdyaH // " isa zlokake anusAra ve laghuhavva rAjAke varatanaya-jyeSTha putra the| vidvAnoMkI AjatakakI paryAlocanAse jJAta hotA hai ki ve rAjAvalIkathekA varNana pramANakoTimeM nahIM mAnate aura kathAkozake varNanakI apekSA unakA jhukAva rAjavArtikake zlokakI ora adhika dikhAI detA hai / mujhe to aisA lagatA hai ki-laghuhavva aura puruSottama eka hI vyakti hai| rASTrakUTavaMzIya indrarAjadvitIya tathA kRSNarAjaprathama bhAI-bhAI the / indrarAja dvitIya kA putra dantidurgadvitIya apane pitAkI mRtyuke bAda rAjyAdhikArI haa| karnATaka prAntameM pitAko avva yA appa zabdase kahate haiM / sambhava hai ki dantidurga apane Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2: DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha cAcA kRSNarAjako bhI avva zabdase kahatA ho| yaha to eka sAdhAraNa-sA niyama hai ki jise rAjA 'avva' kahatA ho, use prajA bhI 'avva' zabdase hI khegii| kRSNarAja jisakA dUsarA nAma zubhatuMga thA, dantidurgake bAda rAjyAdhikArI huA / mAlama hotA hai ki-puruSottama kRSNarAjake prathamase hI laghu sahakArI rahe haiM, isalie svayaM dantidurga evaM prajAjana inako 'laghu avva' zabdase kahate hoNge| bAdameM kRSNarAjake rAjyakAlameM ye kRSNarAjake maMtrI bane hoNge| kRSNarAja apanI pariNata avasthAmeM rAjyAdhikArI hae the / isaliye yaha mAnanemeM koI Apatti nahIM hai ki-puruSottamakI avasthA bhI karIba-karIba utanI hI hogI aura jyeSTha putra akalaMka dantidurgakI sabhAmeM, jinakA upanAma 'sAhasatuMga' kahA jAtA hai, apane himazItalakI sabhAmeM honevAle zAstrArthakI bAta khe| puruSottamakA 'laghuavva' nAma itanA rUr3ha ho gayA thA ki akalaMka bhI unake asalI nAma puruSottamakI apekSA prasiddha nAma 'laghuavva' adhika pasanda karate hoMge / yadi rAjavArtikavAlA zloka akalaMka yA tatsamakAlIna kisI anya AcAryakA hai to usameM puruSottamakI jagaha 'laghuavva' nAma AnA svAbhAvika hI hai| 'ladhuavva' eka tAllukedAra hokara bhI viziSTa rAjamAnya to the ho aura isIlie ve bhI nRpati kahe jAte the| akalaMka unake varatanaya-jyeSTha putra yA zreSTha putra the| yadyapi abhI taka itihAsase yaha mAlama ho sakA hai ki-mAnyakheTa rAjadhAnIkI pratiSThA mahArAja amoghavarSane kI thii| para isameM sabhI aitihAsika vidvAnoMkA ekamata nahIM hai| yaha to sambhava hai ki amoghavarSane isakA jIrNoddhAra karake punaH pratiSThA kI ho, kyoMki amoghavarSa ke pahile bhI 'mAnyapura, mAnyAn' Adi ullekha milate haiN| athavA yaha mAna bhI liyA jAya ki amoghavarSane hI mAnyakheTako pratiSThita kiyA thaa| taba bhI isase kathAkozako bAteM sarvathA aprAmANika nahIM kahI jA sktii| isase to itanA hI kahA jA sakatA hai ki-kathAkozakArake samayameM rASTrakuTavaMzIya rAjAoMkI rAjadhAnI Amataurase mAnyakheTa prasiddha thI aura isIliye kathAkozakArane zubhatuMgakI rAjadhAnI bhI mAnyakheTa likha dI hai / yadi puruSottama aura laghuavvake eka hI vyakti honekA anumAna satya hai to kahanA hogA ki akalaMkadevakI janmabhUmi mAnyakheTake hI Asa pAsa hogI tathA pitAkA asalI nAma puruSottama tathA pracalita nAma 'laghuanva' hogaa| 'laghuavva' kI jagaha 'laghuhabva' kA honA to uccAraNakI vividhatA aura prati ke lekhanavaicitryakA phala hai| 2. samaya vicAra akalaMkake samayake viSayameM mukhyatayA do mata hai| pahilA svargIya DaoN0 ke0 bI0 pAThakakA aura dUsarA pro0 zrIkaNTha zAstrI tathA paM0 jugalakizora mukhtaarkaa| DaoN0 pAThaka malliSeNaprazastike 'rAjan sAhasatuMga' zlokake AdhArase inheM rASTrakUTavaMzIya rAjA dantidurga yA kRSNarAja prathama akalaMkacaritake-"vikramArkazakAbdIyazatasaptapramAjuSi / kAle'kalaMkaya tino bauddharvAdo mahAnabhUt // " isa zlokake 'vikramArkazakAbda' zabdakA zakasaMvat artha karate haiN| ataH inake matAnusAra akalaMkadeva zakasaMvat 700 ( I0 778 ) meM jIvita the| dUsare pakSameM zrIkaNThazAstrI tathA mukhtArasA0 'vikramArkazakAbda' kA vikramasaMvata artha karake akalaMka devakI sthiti vikrama saM0 700 ( I0 643 ) meM batalAte haiN| prathamamatakA samarthana sva0 DaoN0 Ara0 jI0 bhANDArakara, sva0 DaoN0 satIzacandra vidyAbhUSaNa tathA paM0 nAthUrAmajI premI Adi vidvAnoMne kiyA hai| isake samarthanArtha harivaMzapurANa (1131 ) meM akalaMkadevakA smaraNa, akalaMka dvArA dharmakIrtikA khaMDana tathA prabhAcandrake kathAkozameM akalaMkako zubhatuMgakA mantriputra batalAyA jAnA Adi yuktiyA~ prayukta kI gaI haiN| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 3 dUsare matake samarthaka pro0 e0 ena0 upAdhye aura paM0 kailAzacandrajI zAstrI Adi haiM / isa mata ke samarthanArthaM vIrasena dvArA dhavalATIkAmeM rAjavArtikake avataraNa liye jAnA, haribhadrake dvArA 'akalaMka nyAya' zabdakA prayoga, siddhasenagaNikA siddhi-vinizcayavAlA ullekha, jinadAsagaNi mahattara dvArA nizItha cUrNi meM siddhivinizcayakA darzana prabhAvaka zAstrarUpase likhA jAnA Adi pramANa diye gaye haiM / hamArI vicArasaraNi - kisI eka AcAryakA yA usake granthakA anya AcArya samakAlIna hokara bhI ullekha aura samAlocana kara sakate haiM, aura uttarakAlIna hokara bhI / para isameM hameM isa bAtapara dhyAna rakhanA hogA ki ullekhAdi karanevAlA AcArya jaina hai yA jainetara / apane sampradAyameM to jaba mAmUlI se thor3A bhI acchA vyakti, jisakI pravRtti itaramata nirasana ke dvArA mArgaprabhAvanAkI ora adhika hotI hai, bahuta jaldI khyAta ho jAtA hai, taba asAdhAraNa vidvAnoMkI to bAta hI kyA ? svasampradAya meM prasiddhi ke liye adhika samayakI AvazyakatA nahIM hotI / ataH svasampradAya ke AcAryoM dvArA pUrvakAlIna tathA samakAlIna AcAryoMkA ullekha kiyA jAnA ThIka hai / itanA hI nahIM; para svasampradAya meM to kisI vRddha AcArya dvArA asAdhAraNapratibhAzAlI yuvaka AcAryakA bhI ullekha honA sambhava hai / para anya sampradAyake AcAryoM dvArA samAlocana yA ullekha hone yogya prasiddhi ke lie kucha samaya avazya hI apekSita hotA hai| kyoMki 12-13 sau varSa pUrvasAmpradAyika vAtAvaraNa meM asAdhAraNa prasiddhi ke binA anya sampradAyake AcAryoMpara isa prakArakI chApa nahIM par3a sakatI, jisase ve ullekha karane meM tathA samAlocana yA anusaraNa karane meM pravRtta hoM / ataH sampradAyAntarake ullekha yA samAlocana karanevAle AcArya se samAlocya yA ullekhanIya AcArya ke samaya meM samakAlIna honepara bhI 15-20 varSa jitane samayakA paurvAparya mAnanA vizeSa sayuktika jAna par3atA hai / yadyapi isake apavAda mila sakate haiM aura milate bhI haiM; para sAdhAraNatayA yaha praNAlI satyamArgonmukha hotI hai / dUsare samAnakAlIna lekhakoM dvArA likhI gaI vizvasta sAmagrI ke abhAva meM granthoMke AntarikaparIkSaNako adhika mahattva denA satya adhika nikaTa pahu~canekA prazasta mArga hai| Antarika parIkSaNake sivAya anya bAhya sAdhanoM kA upayoga to khIMcatAna karake donoM ora kiyA jA sakatA hai, tathA loga karate bhI haiM / maiM yahA~ isI vicAra paddhati anusAra vicAra karU~gA / akalaMka ke granthoMke Antarika avalokanake AdhArase merA vicAra spaSTarUpase akalaMkake samaya ke viSayahA~, merI samarthanapaddhati DaoN0 pAThakakI samarthana paddhatise khAsa yuktiyoM kI AlocanA karUMgA jinake AdhArapara sthira hai, phira una vicAroMko vistArase likhUMgA jinane merI mati DaoN0 pAThakake matasamarthana kI ora jhukAI / meM DaoN0 pAThaka matakI ora hI adhika jhukatA hai| bhinna hai / maiM pahile virodhI matako una eka do AlocanA - ( 1 ) nizItha cUrNi meM siddhivinizcayakA darzanaprabhAvakarUpase ullekha hai to sahI / yaha bhI ThIka hai ki isake kartA jinadAsagaNimahattara haiM, kyoMki nizIthacUrNike antameM dI huI gAthAse unakA nAma spaSTarUpase nikala AtA hai / para abhI isa cUrNike racanAkAlakA pUrA nizcaya nahIM hai / yadyapi nandIcUrNikI prAcIna aura vizvasanIya pratimeM usakA racanAsamaya zaka 598 ( I0 676 ) diyA hai para isake karttA jinadAsagaNimahattara haiM yaha abhI saMdigdha hai| isake kAraNa ye haiM 1- abhI taka paramparAgata prasiddhi hI aisI calI A rahI hai ki nandINi jinadAsakI hai, para koI 1. ina donoM matoMke samarthanakI sabhI yuktiyoMkA vistRta saMgraha nyAyakumudacandrakI prastAvanA meM dekhanA cAhie / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4: DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sAdhakapramANa nahIM milA / bhANDArakara prAcyavidyAsaMzodhana mandirake jainAgama kaiTalaoNgameM pro0 H. R. kApaDiyA ne spaSTa likhA hai ki-nandIcUNike kartA jinadAsa hai yaha praghoSamAtra hai| 2-nizIthacUNikI taraha nandIcUNike antameM jinadAsane apanA nAma nahIM diyaa| 3-nandINike antameM pAI jAnevAlI "NireNa gAmetta mahAsahA jitA, pasUyatI saMkha jagaddhitAkulA / kamaddhitA vIsaMta cititakkharo phuDaM kaheyaM abhihANakammuNA / " isa gAthAke akSaroMko lauTa palaTanepara bhI 'jinadAsa' nAma nahIM nikltaa| 4-nandyadhyayana TIkAke racayitA AcArya malayagiriko bhI caNikArakA nAma nahIM mAlama thA; kyoMki ve apanI TokA' meM pUrvaTIkAkAra AcAryoMkA smaraNa karate samaya haribhadrasUrikA to nAma lekara smaraNa karate haiM jaba ki haribhadrake dvArA AdhAra rUpase avalambita cUNike racayitAkA ve nAmollekha nahIM karake 'tasmai zrINikRte namo'stu' itanA likhakara hI cupa ho jAte haiN| isalie yaha spaSTa hai ki-AcArya malayagiri cUrNikArake nAmase aparicita the; anyathA ve haribhadrakI taraha caNikArakA nAma liye binA nahIM rahate / ataH jaba nandIcUNikI aura nizotharNiko ekakartRkatA hI anizcita hai taba nandIcUrNike samayase nizIthacUNike samayakA nizcaya nahIM kiyA jA sakatA / isa taraha anizcitasamayavAlA nizIthacUNikA siddhivinizcayavAlA ullekha akalaMkakA samaya I0 676 se pahile le jAne meM sAdhaka nahIM ho sktaa| (2) akalaMkacaritake 'vikramArka zakAbda' vAle ullekhako hameM anya samartha pramANoMke prakAzameM hI dekhanA tathA saMgata karanA hogA; kyoMki akalaMkacarita 15voM 16vIM zatAbdIkA grantha hai / yaha akalaMkase karIba sAta ATha sau varSa bAda banAyA gayA hai| akalaMkacaritake kartAke sAmane yaha paramparA rahI hogI ki 'saMvat 700 meM akalaMkakA zAstrArtha huA thA'; para unheM yaha nizcita mAlUma nahIM thA ki-yaha saMvat vikrama hai yA zaka athavA aura koI ? Age likhe hue 'akalaMkake granthoMkI tulanA' zIrSaka stambhase yaha spaSTa ho jAyagA ki akalaMkane bhartRhari, kumArila, dharmakIrti, prajJAkara, karNakagomi Adi AcAryoMke vicAroMkI AlocanA kI hai / kumArila AdikA kAryakAla san 650 I0 se pahale kisI bhI taraha nahIM jAtA; kyoMki bhartRhari ( san 600 se 650 ) kI AlocanA kumArila Adike granthoMmeM pAI jAtI hai| yadi vikramArka zakAbdase vikramasaMvat vivakSita kiyA jAya to akalaMkako kumArila Adise pUrvakAlIna nahIM to jyeSTha to avazya ho mAnanA pdd'egaa| yaha akalaMkake dvArA jina anya AcAryoMkI samAlocanA kI gaI hai, unake samayase spaSTa hI viruddha par3atA hai| ataH hama isa zlokako itanA mahattva nahIM de sakate, jisase hameM sArI vastusthitiko ulaTakara bhartahari, kumArila, dharmakIrti, prajJAkara aura karNakagomiko, jinameM spaSTarUpase paurvAparya hai khIMcatAnakara samAna kAlameM lAnA par3e / akalaMkadevake granthoMse mAlama hotA hai ki unakA bauddhadarzanaviSayaka abhyAsa dharmakIti tathA unake ziSyoMke mala evaM TIkAgranthoMkA thA / isakA yaha tAtparya nahIM hai ki unhoMne vasubandhu yA dignAgake grantha nahIM dekhe the / kintu bauddhoMke sAtha mahAn zAstrArtha karanevAle akalaMkako una pUrvagranthoMkA dekhanA bhara 1. bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandirake jainAgama kaiTalaoNga ( Part II. P. 302 ) meM malayagiriracita likhita tIna nandisUtravivaraNoMkA paricaya hai| uname cUrNikAra tathA haribhadrakA nimna zlokoMmeM smaraNa kiyA hai"nandyadhyayanaM pUrva prakAzitaM yena viSamabhAvArtham / tasmai zroNikRte namostu viduSe paropakRte / / 1 // madhye samastabhapIThaM yazo yasyAbhivarddhata / tasmai zroharibhadrAya namaSTIkAvidhAyine / / 2 // " Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 5 paryApta nahIM thA, unheM to zAstrArtha meM khaNDanIya jaTila yuktijAlakA viziSTa abhyAsa cAhie thA / isaliye zAstrArtha meM upayogI dalIloMke koTikrama meM pUrNa niSNAta akalaMkakA mahAnvAda vikrama 700 meM asaMbhava mAlUma hotA hai; kyoMki dharmakIrti AdikA grantharacanAkAla san 660 se pahile kisI taraha saMbhava nahIM hai / sArAMza yaha ki hameM isa ullekhakI saMgati ke liye anya sAdhaka evaM poSaka pramANa khojane hoNge| maiMne isI dizAmeM yaha prayatna kiyA hai / anya haribhadra, siddhasenagaNi Adi dvArA akalaMkakA ullekha, harivaMza purANama akalaMkakA ullekha, vIrasena dvArA rAjavArtika ke avataraNa liye jAnA Adi aise rabaraprakRtika pramANa haiM, jinheM khIMcakara kahIM bhI biThAyA jA sakatA / ataH unakI nirAdhAra khIMcatAna meM maiM apanA tathA pAThakoMkA samaya kharca nahIM karU~gA / 3. akalaMkake granthoMko tulanA hameM akalaMkake granthoM ke sAtha jina AcAryoMke granthoMkI tulanA karanA hai unake pArasparika paurvAparya evaM samaya nirNayakI khAsa AvazyakatA hai / ataH tulanA likhaneke pahile una khAsa khAsa AcAryoM ke paurvAparya tathA samaya ke viSayakI Avazyaka sAmagrI prastuta kI jAtI hai| isameM prathama bhartRhari kumArila, dharmakIrti, prajJAkara, dharmottara, karNakagomi, zAntarakSita Adi AcAryoMke samaya AdikA vicAra hogA phira inake sAtha akalaMkakI tulanA karake akalaMkadevakA samaya nirNIta hogA / bhartRhari aura kumArila - itsiMga ke ullekhAnusAra bhartRhari usa samayake eka prasiddha vaiyAkaraNa the / usa samaya inakA vAkya viSayaka carcAvAlA vAkyapadIya grantha prasiddha thA / itsiMgane jaba ( san 699 ) apanA yAtrA vRttAnta likhA taba bhartRharikI mRtyu hue 40 varSaM ho cuke the / ataH bhartRharikA samaya san 600-650 taka sunizcita hai / bhatRhari zabdAdvaita darzana ke prasthApaka the / mImAMsakadhurINa kumArilane bhartRharike vAkyapadIyase anekoM zloka uddhRtakara unakI samAlocanA kI hai / yathA "astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAsvagai: samamAhurgavAdiSu / / " - vAkyapadIya 2 / 121 tantravArtika ( pR0 251 - 253 ) meM yaha zloka do jagaha uddhRta hokara Alocita huA hai / isI taraha 1. harivaMzapurANake "indracandrAka jainendravyADivyAkarakSiNaH / devasya devasaMghasya na vandante giraH katham // " ( 1-31 ) isa zloka meM paM kailAzacandrajI devanandikA smaraNa mAnate haiM / usake liye 'devasaMghasya' kI jagaha 'devavandyasya' pATha zuddha batAte haiM (nyAyakumuda prastA0 ) / para isa zloka kA 'indracandrArkajainendravyADivyAkaraNekSiNaH' vizeSaNa dhyAna dene yogya hai / isakA tAtparya yaha hai ki ve deva indra candra arka jainendra vyADi Adi vyAkaraNoMke ikSin draSTA - viziSTa abhyAsI the / devanandi indra Adi vyAkaraNoMke abhyAsI to ho sakate haiM para jainendra vyAkaraNake to ve racayitA the| yadi devanandikA smaraNa harivaMzakArako karanA thA to ve 'jainendrakattuH yA jainendrapraNetuH' aisA koI pada rakhate / eka hI padameM jainendrake karttA tathA indrAdi vyAkaraNoMke abhyAsI devanandikA ullekha vyAkaraNazAstra ke niyamoMse viruddha hai / devanandikA smaraNa mAnane ke lie 'devasaMghasya' kI jagaha 'devavandyasya' pATharUpa kalpanAgauravakA, tathA 'devanandasya' pAThake bhraSTa rUpase devanandikA saMketa mAnane rUpa kliSTakalpanAkA bhAra vyartha hI DhonA par3atA hai / ataH isa zloka meM zabdazAstraniSNAta akalaMkakA hI smaraNa mAnanA cAhie / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha tantravArtika ( pR0 209-10) meM kumArilane vAkyapadIyake 'tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAdRte" (vAkyapa0 117) aMza ko uddhRtakara usakA khaMDana kiyA hai| mImAMsAzlokavArtika ( vAkyAdhikaraNa zloka 51 se) meM vAkyapadIya ( 2 / 1-2) meM Ae hue dazavidha vAkyalakSaNoMkA samAlocana kiyA hai| bhartRharike sphoTavAdakI bhI AlocanA kumArilane ( mI0 zlo0 sphoTavAda bar3I prakharatAse ko hai| DaoN0 ke0 bI0 pAThakane yaha nirdhArita kiyA hai ki-kumArila IsavI sanakI 8vIM zatAbdIke pUrvabhAgameM hue haiN| DaoN0 pAThakake dvArA anviSTa pramANoMse itanA to spaSTa hai ki kumArila bhartRhari ( san 650 ) ke bAda hue haiN| ataH kama se kama unakA kAryakAla san 650 ke bAda to hogA; para ve itane bAda to kabhI nahIM ho sakate / mere 'dharmakIrti aura kumArila' ke vivecanase yaha spaSTa ho jAyagA ki-kumArila bhatRharike bAda hokara bhI dharmakIrtike kucha pUrva hue haiM; kyoM ki dharmakIrtine kumArilake vicAroMkA khaMDana kiyA hai| DaoN0 pAThaka kumArila aura dharmakIrtike pArasparika paurvAparyake viSayameM abhrAnta nahIM the| yahI kAraNa hai ki-ve kumArilakA samaya I0 8vIM kA pUrvabhAga mAnate the| dharmakIrtikA samaya Age san 620 se 690 taka nizcita kiyA jaaygaa| ataH kumArilakA samaya san 600 se 680 taka mAnanA hI samucita hogaa| bhartRhari aura dharmakoti-kumArilako taraha dharmakIrtine bhI bhartRharike sphoTavAda tathA unake anya vicAroMkA khaMDana apane pramANa vArtika tathA usakI svopajJavRtti meM kiyA hai | yathA 1-dharmakIrti sphoTavAdakA khaNDana pramANavArtika ( 3 / 251 se ) meM karate haiN| 2-bhartRhari kI-"nAdenAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / AvRttiparipAkAyAM buddhau zabdo'vabhAsate // " -vAkyapa0 1185 isa kArikAmeM varNita vAkyArthabodhaprakArakA khaNDana dharmakoti pramANavArtika svopajJavRtti ( 3 / 253 ) meM isa prakAra ullekha karake karate hai "samastavarNasaMskAravatyA antyayA buddhayA vAkyAvadhAraNamityapi mithyaa|" ataH dharmakIrtikA samaya bhartRharike anantara mAnanemeM koI sandeha nahIM hai / kumArila aura dharmakIti-DaoN0 vidyAbhUSaNa Adiko vizvAsa thA ki kumArilane dharmakItiko AlocanA kI hai| madrAsa yani0se prakAzita bahatIke dvitIya bhAgakI prastAvanAmeM pro0 rAmanAtha zAstrIne ukta mantavyakI puSTike liye mImAMsAzlokavArtikake 4 sthala ( mI0 zlo0 10 69 zlo0 76, pR0 83 zlo0 131, pR0 144 zlo0 36, pR0 250 zlo0 131) bhI khoja nikAle haiN| mAlama hotA hai ki-ina sthaloMkI pArthasArathimizra viracita nyAyaratnAkara vyAkhyAmeM jo utthAna vAkya die haiM, unhoMke AdhArase hI pro0 rAmanAthajIne una zlokoMko dharmakIrtike matakhaNDanaparaka samajha liyA hai| yahA~ pArthasArathimizrakI taraha, jo kumArilase 4-5 sau varSa bAda hue haiM, zAstrIjI bhI bhramameM par3a gae haiN| kyoMki una ilokoMmeM koI bhI zabda aisA nahIM hai jisake balapara una zlokoMkA artha sAkSAta dharmakIrtike matakhaNDanaparaka rUpameM lagAyA jA sake / 4-5 sau varSa bAda hue TIkAkArako, jisakI daSTi aitihAsikakI apekSA tAttvika adhika hai aisA bhrama honA svAbhAvika hai| isI taraha DaoN0 pAThaka'kA yaha likhanA bhI abhrAnta nahIM hai ki-"mImAMsA zlokavArtikake zunyavAda prakaraNa meM kumArilane bauddhamatake 'baddhayAtmA grAhya grAhaka rUpase bhinna dikhAI detA hai isa vicArakA 1. yaha uddharaNa nyAyakumudacandrakI prastAvanAse liyA hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha :7 khaNDana kiyA hai| zlokavAtikakI vyAkhyAmeM isa sthAnapara sUcaritamizra dharmakIrtikA nimna zloka, jisako zaMkarAcArya aura surezvarAcArya ne bhI uddhRta kiyA hai, bArambAra uddhRta karate haiM "avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / / " -pramANavA0 2 / 354 isase yaha mAlUma hotA hai ki kumArila dharmakIrtike bAda hue haiN|" DaoN0 pAThaka jina zlokoMkI vyAkhyAmeM sucaritamizra dvArA 'avibhAgo'pi' zloka uddhRta kie jAnekA jikra karate haiM, ve zloka ye hai "matpakSe yadyapi svaccho jJAnAtmA paramArthataH / tathApyanAdau saMsAre pUrvajJAnaprasUtibhiH / / citrAbhizcitrahetutvAdvAsanAbhirupaplavAt / svAnurUpeNa nIlAdigrAhyagrAhakadUSitam // pravibhaktamivotpannaM nAnyamarthamapekSate / " -mI0 zlo0 zUnyavAda zlo0 15-17 ina zlokoMkI vyAkhyAmeM na kevala sucaritamizrane hI kintu pArthasArathimizrane bhI 'avibhAgo'pi' zlokako uddhRtakara bauddhamatakA pUrvapakSa sthApita kiyA hai| para ina zlokoMkI zabdAvalIkA dhyAnase paryavekSaNa karane para jJAta hotA hai ki granthakAra ina zlokoMko sIdhe taurase pUrvapakSake kisI granthase uThAkara uddhRta kara rahA hai| inakI zabdAvalI 'avibhAgo'pi' zlokako zabdaracanAse karIba-karIba bilkula bhinna hai| yadyapi Arthika dRSTise 'avibhAgo'pi' zlokakI saMgati 'matpakSe' Adi zlokoMse ThIka baiTha sakatI hai; para yaha viSaya svayaM dharmakIrti dvArA mUlataH nahIM kahA gayA hai / dharmakI tike pUrvaja AcArya vasuvandhu Adine viMzatikAvijJaptimAtratA aura triMzatikAvijJaptimAtratAsiddhi Adi granthoMmeM bar3e vistArase ukta viSayakA sthApana kiyA hai| dignAgake jisa pramANasamuccayapara dharmakIrtine pramANavArtika vRtti racI hai usameM to isakA vivecana hogA hii| sthiramati Adi vijJAnavAdiyoMne vasubandhukI triMzatikAvijJaptimAtratAsiddhipara bhASya Adi racake ukta matako pUrI-pUrI taurase pallavita kiyA hai| dharmakIrti to ukta matake anuvAdaka haiM / ataH sucaritA mizra yA pArthasArathimizrake dvArA uddhRta zlokake balapara kumArilako dharmakItikA samAlocaka nahIM kahojA sktaa| __aba maiM kucha aise sthala uddhRta karatA hU~ jinase yaha nirdhArita kiyA jA sakegA ki dharmakIrti ha kumArilakA khaNDana karate haiM 1-kumArilane zAvarabhASyake 'dharme codanaiva pramANam' isa vAkyako dhyAnameM rakhakara apane dvArA kie gae sarvajJatvanirAkaraNakA eka hI tAtparya batAyA hai ki "'dharmajJatvaniSedhastu kevalo'trIpayujyate / sarvamanyadvijAnaMstu puruSaH kena vAryate / / " arthAta-sarvajJatvake nirAkaraNakA tAtparya hai dharmajJatvakA niSedha / dharmake sivAya anya saba padArthoke jAnanevAlekA niSedha yahA~ prastuta nahIM hai / dharmakIrti pramANavArtika (1-31-35 ) meM ThIka isase viparIta sugatakI dharmajJatA hI pUre jorase siddha karate haiM, unheM sugatakI sarvajJatA anupayogI mAlUma hotI hai / ve likhate haiM ki "heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yahaH pramANamasAviSTaH na tu sarvasya vedakaH // 1. yaha zloka kumArilake nAmase tattvasaMgraha ( pR0 817 ) meM uddhRta hai / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha dUraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedeta gRdhrAnupAsmahe ||" -pramANavA0 1 / 34-35 arthAt - - jo heya-dukha, upAdeya-nirodha, heyopAya- samudaya, aura upAdeyopAya -mArga ina cAra AryasatyoMkA jAtA hai vahI pramANa hai / use samasta padArthoM kA jAnanevAlA honA Avazyaka nahIM hai / vaha dUra-atIndriya padArthoMko jAne yA na jAne, use iSTatattvakA parijJAna honA cAhie / yadi dUravartI padArthoMkA draSTA hI upAsya hotA ho taba to hamako dUradraSTA gRddhoMkI upAsanA pahile karanI cAhie / 2 - kumArilane zabdako nityatva siddha karanemeM jina kramabaddha dalIloMkA prayoga kiyA hai, dharmakIrti unakA pramANavArtika meM ( 3 / 265 se Age ) khaNDana karate 3 - kumArilake 'varNAnupUrvI vAkyam' isa vAkyalakSaNakA dharmakIrti pramANavArtika ( 3 / 259 ) meM 'varNAnupUrvI vAkyaM cet' ullekha karake usakA nirAkaraNa karate haiM / 4 - kumArilake " nityasya nitya evArthaH kRtakasyApramANatA" - mI0 zlo0 vedani0 zlo0 14 isa vAkyakA dharmakIrti pramANavArtika meM ullekha karake usakI makhaula ur3Ate haiM " mithyAtvaM kRtakeSveva dRSTamityakRtakaM vacaH / satyArthaM vyatirekeNa virodhivyApanAd yadi || - pramANavA0 3 / 289 5 - kumArilake " ato'tra punnimittatvAdupapannA mRSArthatA" / - mI0 zlo0 codanAsU0 zloka0 169 isa zlokakA khaMDana dharmakIrtine pramANavArtika svopajJavRtti ( 3 / 291 ) meM kiyA hai - " tato yatkiJcinmiyArthaM tatsarvaM pauruSeyamitya nizcayAt / " 6 - kumArilane " AptavAdAvisaMvAdasa ! mAnyAdanumAnatA" dignAgake isa vacanakI mImAMsAzlokavArtika ( pR0 418 aura 913 ) meM samAlocanA kI hai| isakA uttara dharmakIrti pramANavArtika ( 3 / 216 ) meM dete haiM / 7 - kumArila zlokavArtika ( pR0 168 ) meM nirvikalpaka pratyakSakA nimnarUpase varNana karate haiM"asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // dharmakIrti pramANavArtika ( 2 / 141 ) meM isakA "kecidindriyajatvAderbAladhI vadakalpanAm / AhubalA'''''' ullekha karake khaNDana kiyA hai / 8- kumArila veda apauruSeyatva samarthana meM vedAdhyayanavAcyatva hetukA bhI prayoga karate haiM" vedasyAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM yathA // " - mI0 zlo0 pR0 949 dharmakIrti apauruSeyatvasAdhaka anya hetuoMke sAtha hI sAtha kumArilake isa hetukA bhI ullekha karake khaNDana karate haiM-- "yathA'yamanyato'zra utvA nemaM varNapadakramam / vaktuM samarthaH puruSaH tathAnyo'pIti kazcana // " - pramANavA0 3 / 240 pramANavArtikasvopajJavRttike TIkAkAra karNakagomi isa zlokakI utthAnikA isa prakAra dete haiM"tadevaM kartturasmaraNAditi hetuM nirAkRtya anyadapi sAdhanam vedasyAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam iti Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 9 dUSayitumupanyasyati yathetyAdi / " isase spaSTa hai ki isa zloka meM dharmakIrti kumArilake vedadhyayanavAcyatva hetukA hI khaMDana kara rahe haiM / ina uddharaNoMse yaha bAta asandigdharUpase pramANita ho jAtI hai ki - dharmakIrtine hI kumArilakA khaMDana kiyA hai na ki kumArilane dharmakIrtikA / ataH bhartRharikA samaya san 600 se 650 taka, kumArilakA samaya san 600se 680 taka, tathA dharmakIrtikA samaya san 620 se 690 taka mAnanA samucita hogA / dharmakIrti ke isa samayake samarthanameM kucha aura vicAra bhI prastuta kie jAte haiM dharmakIrtikA samaya - DaoN0 vidyAbhUSaNa Adi dharmakIrtikA samaya san 635 se 650 taka mAnate haiM / yaha prasiddhi hai ki - dharmakIrti nAlandA vizvavidyAlayake adhyakSa dharmapAlake ziSya the| cInI yAtrI huenasAMga jaba san 635 meM nAlandA pahu~cA taba dharmapAla adhyakSapadase nivRtta ho cuke the aura unakA bayovRddha ziSya zIlabhadra adhyakSapada para thA / huenasAMgane inhIMse yogazAstrakA adhyayana kiyA thA / huenasAMgane apanA yAtrAvivaraNa san 645 I0 ke bAda likhA hai / usane apane yAtrAvRttAntameM nAlandA ke prasiddha vidvAnoMkI jo nAmAvalI dI hai usameM ye nAma haiM-dharmapAla, candrapAla, guNamati, sthiramati, prabhAmitra, jinamitra, jJAnamitra, zIghrabuddha aura zIlabhadra / dharmakIrtikA nAma na deneke viSayameM sAdhAraNatayA yahI vira hai, aura vaha yuktisaMgata bhI hai ki - dharmakIrti usa samaya prArambhika vidyArthI hoMge / bhikSu rAhula sAMkRtyAyanajIkA vicAra hai ki - 'dharmakIrtikI usa samaya mRtyu ho cukI hogI / cU~ki huenasAMgako tarkazAstra se prema nahIM thA aura yataH vaha samasta vidvAnoM ke nAma deneko bAdhya bhI nahIM thA, isIlie usane prasiddha tArkika dharmakIrtikA nAma nahIM liyaa|' rAhulajIkA yaha tarka ucita nahIM mAlUma hotA; kyoMki dharmakIrti jaise yugapradhAnatArkikakA nAma huenasAMgako usI taraha lenA cAhie thA jaise ki usane pUrvakAlIna nAgArjuna yA vasubandhu AdikA liyA hai| tarkazAstra se prema na honepara bhI guNamati, sthiramati jaise vijJAnavAdI tArkikoMkA nAma jaba huenasAMga letA hai taba dharmakIrtine to bauddhadarzana ke vistAra meM unase kahIM adhika evaM Thosa prayatna kiyA hai / isalie dharmakIrtikA nAma liyA jAnA nyAyaprApta hI nahIM thA, kintu huenasAMgakI sahaja guNAnurAgitAkA dyotaka bhI thA / yaha ThIka hai ki - huenasAMga sabake nAma leneko bAdhya nahIM thA, para dharmakIrti aisA sAdhAraNa vyakti nahIM thA jisakI aisI upekSA anajAna meM bhI kI jAtI / phira yadi dharmakartA kAryakAla guNamati, sthiramati Adise pahile hI samApta huA hotA to inake granthoMpara dharmakIrtikI vizAlagrantha rAzikA kucha to asara milanA cAhie thaa| jo unake granthoMkA sUkSma paryavekSaNa karanepara bhI dRSTigocara nahIM hotA / huenasAMgane eka jinamitra nAmake AcAryakA bhI ullekha kiyA hai / itsiMga ke "dharmakIrtine 'jina' ke pazcAt hetuvidyAko aura sudhArA" isa ullekha ke anusAra to yaha spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki dharmakIrtikA kAryakAla 'jina' ke pazcAt thA; kyoMki huenasAMgake jinamitra' aura sfer 'jina' eka hI vyakti mAlUma hote haiM / ataH yahI ucita mAlUma hotA hai ki-dharmakIrti usa samaya yuvA the jaba huenasAMgane apanA yAtrAvivaraNa likhA / dUsarA cInI yAtrI ilsiMga thA / isane san 671 se 695 taka bhAratavarSakI yAtrA kI / yaha san 675 se 685 taka dasa varSa nAlandA vizvavidyAlayameM rahA / isane apanA yAtrAvRttAnta san 691-92meM likhA 1. dekho vAdanyAyakI prastAvanA | 2. dignAgake pramANasamuccayapara jinendraviracita TIkA upalabdha hai / saMbhava hai ye jinendra hI huenasAMga ke jinamitra hoM / 4-2 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha hai / itsiMgane nAlandA vizvavidyAlayakI zikSApraNAlI AdikA acchA varNana kiyA hai / vaha vidyAlayake labdhapratiSTha snAtakoMkI carcA ke silasile meM likhatA hai ki - " pratyeka pIr3hImeM aise manuSyoMmeM se kevala eka yA do hI prakaTa huA karate haiM jinakI upamA cA~da yA sUryase hotI hai aura unheM nAga aura hAthIkI taraha samajhA jAtA / pahile samaya meM nAgArjunadeva, azvaghoSa, madhyakAlameM vasubandhu, asaGga, saMghabhadra aura bhavaviveka, antima samayameM jina, dharmapAla, dharmakIrti, zIlabhadra, siMhacandra, sthiramati, guNamati, prajJAgupta, guNatrabha, jinaprabha aise manuSya the / " ( itsiMga kI bhAratayAtrA pR0 277 ) itsiMga ( pR0 278 ) phira likhate haiM ki "dharmakIrti 'jina' ke pazcAt hetuvidyAko aura sudhArA / prajJAguptane ( matipAla nahIM ) sabhI vipakSI matoMkA khaMDana karake sacce dharmakA pratipAdana kiyA / " ina ullekhoMse mAlUma hotA hai ki- san 691 taka meM dharmakIrtikI prasiddhi granthakAra ke rUpameM ho rahI thI / itsiMgane dharmakIrti ke dvArA hetuvidyAke sudhAranekA jo varNana kiyA hai| vaha sambhavataH dharmakIrti ke hetuvindu granthako lakSyameM rakhakara kiyA gayA hai, jo hetuvidyAkA eka pradhAna grantha hai / vaha itanA pariSkRta evaM hetuvidyApara sarvAMgINa prakAza DAlanevAlA hai ki kevala usIke adhyayana se hetuvidyAkA paryApta jJAna ho sakatA hai / sfer dvArA dharmapAla, guNamati, sthiramati Adike sAtha hI sAtha dharmakIrti tathA dharmakIrti ke TIkAkAra ziSya prajJAguptakA nAma lie jAnese yaha mAlUma hotA hai ki usakA ullekha kisI khAsa samaya ke lie nahIM hai kintu eka 80 varSa jaise lambe samayavAle yuga ke lie hai / isase yaha bhI jJAta hotA hai ki dharmakIrti isiMga yAtrA vivaraNa likhane taka jIvita the / yadi rAhulajIkI kalpanAnusAra dharmakIrtikI mRtyu ho gaI hotI to itsiMga jisa taraha bhartRhariko dharmapAlakA samakAlIna likhakara unakI mRtyuke viSayameM bhI likhatA hai| ki- 'use mare hue abhI 40 varSa ho gae usI taraha apane prasiddha granthakAra dharmakIrtikI mRtyupara bhI A~sU bahAe binA na rahatA / parantu vaha hetuvidyA meM pANDitya nyAyadvAra, prajJaptihetu, ekIkRta yadyapi isa dharmakIrtiko hetuvidyA ke sudhAraka rUpase likhatA hai; prApta karaneke liye paThanIya zAstroMkI sUcI meM hetudvArazAstra, hetvAbhAsadvAra, anumAnoMpara zAstra, Adi granthoMkA hI nAma letA hai, dharmakIrtike kisI bhI prasiddha granthakA nAma nahIM letA / isake ye kAraNa ho sakate haiM - itsiMgane apanA yAtrA vivaraNa cAinI bhASAmeM likhA hai ataH anuvAdakoMne jina zabdoMkA hetudvAra, nyAyadvAra tathA hetvAbhAsadvAra anuvAda kiyA hai unakA artha hetubindu aura nyAyabindu bhI ho sakatA ho / athavA dharmakItiko hetuvidyA ke sudhAraka rUpa meM jAnakara bhI itsiMga unake graMthoMse paricita na ho / athavA usa samaya dharmakIrti ke granthoMkI apekSA anya AcAryoMke graMtha nAlandA meM vizeSa rUpa se paThana-pAThanameM Ate hoMge / isa vivecanase hamArA yaha nizcita vicAra hai ki - bhartRhari ( san 600 se 650 ) ke sAtha hI sAtha usake Alocaka kumArila ( san 620 se 680 ) kI bhI AlocanA karanevAle, tathA pramANavArtika, nyAyabindu hetubindu, pramANa vinizcaya, santAnAntarasiddhi, vAdanyAya, sambandha parIkSA Adi 9 praur3ha, vistRta aura saTIka prakaraNoM ke racayitA dharmakIrtiko samayAvadhi san 635 - 650 se Age lambAnI hI hogI / aura vaha avadhi san 620 se 690 taka rakhano samucita hogii| isase huenasAMgake dvArA dharmakIrti nAmakA ullekha na honekA, tathA itsiMga dvArA honevAle ullekhakA vAstavika artha bhI saMgata ho jAtA hai / tathA tibbatIya itihAsalekhaka tArAnAthakA dharmakIrtiko tibbatake rAjA sroGa san gam po kA, jisane san 629 se 689 taka rAjya kiyA thA, samakAlIna likhanA bhI yuktiyukta siddha ho jAtA hai / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 11 akalaMkadevane bhartahari kumArila tathA dharmakIrtikI samAlocanAke sAtha hI sAtha prajJAkaragupta, karNakagomi, dharmottara Adike vicAroMkA bhI Alocana kiyA hai| ina saba AcAryoMke graMthoMke sAtha akalaMkake granthoMkI Antarika tulanA akalaMkake samayanirNayameM khAsa upayogI hogii| isalie akalaMkake sAtha ukta AcAryoMkI tulanA kramazaH kI jAtI hai bhartRhari aura ava laMkaH-bhartRharike sphoTavAdakI AlocanAke silasile meM akalaMkadevane apane tattvArtharAjavArtika (pR0 231 ) meM vAkyapadIyakI ( 1171) "indriyasyaiva saMskAraH zabdasyobhayasya vaa|" isa kArikAmeM varNita indriyasaMskAra, zabdasaMskAra tathA ubhayasaMskAra rUpa tInoM pakSoMkA khaMDana kiyA hai| rAjavArtika (pR0 40) meM vAkyapadIyako 'zAstreSu prakriyAbhedairavidyevopavaya'te"-vAkyapa0 2 / 235 yaha kArikA uddhRta kI gaI hai / siddhivinizcaya ( siddhivi0 TI0 pR0 546 se ) ke zabdasiddhi prakaraNameM bhI sphoTavAdakA khaMDana hai| zabdAdvaitavAdakA khaMDana bhI siddhivinizcayameM (TI0 pR0 458 se) kiyA gayA hai| kumArila aura akalaMka-akalaMkadevake granthoMmeM kumArilake mantavyoMke Alocanake sAtha hI sAtha kucha zabdasAdRzya bhI pAyA jAtA hai1-kumArila sarvajJakA nirAkaraNa karate hue likhate haiM ki "pratyakSAdyavisaMvAdi prameyatvAdi yasya ca / sadabhAvavAraNe zaktaM kona taM kalpayiSyati ||"-mii0 zlo0 pR0 85 .. arthAta-jaba pratyakSAdipramANoMse abAdhita prameyatvAdi hetu hI sarvajJakA sadabhAva roka rahe haiM taba kauna use siddha karanekI kalpanA bhI kara sakegA? akalaMkadeva isakA prativandi uttara apanI aSTazatI ( aSTasaha. pR0 58) meM dete haiM ki-"tadevaM prameyatvasattvAdiryatra hetulakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSeddhamarhati saMzayituM vA" arthAt jaba prameyatva aura sattva Adi anumeyatvakA hetukA poSaNa kara rahe haiM taba kauna cetana usa sarvajJakA pratiSedha yA usake sadbhAvameM saMzaya kara sakatA hai ? 2-tattvasaMgrahakAra zAntarakSitake lekhAnusAra kumArilane sarvajJanirAkaraNameM yaha kArikA bhI kahI hai ki "daza hastAntaraM vyomno yo nAmotplatya gacchati / na yojanazataM gantuM zakto'bhyAzatairapi |"-tttvsN0 pR0 826 arthAt-yaha saMbhava hai ki koI prayatnazIla puruSa abhyAsa karanepara adhikase adhika 10 hAtha U~cA kUda jAya; para saikar3oM varSoM taka kitanA bhI abhyAsa kyoM na kare vaha 100 yojana U~cA kabhI bhI nahIM kUda sktaa| isI taraha kitanA bhI abhyAsa kyoM na kiyA jAya jJAnakA prakarSa atIndriyArthake jAnane meM nahIM ho sktaa| akalaMkadeva siddhivinizcaya ( TIkA pR0 425 B.) meM isakA upahAsa karate hue likhate haiM ki"daza hastAntaraM vyomno notplaveran bhavAdRzaH / yojanAnAM sahasraM kiM votplavedadhunA naraiH // " arthAt-jaba zArIrika asAmarthya ke kAraNa Apa dasa hAtha bhI U~cA nahIM kUda sakate taba dUsaroMse hajAra yojana kUdane kI AzA karanA vyartha hai| kyoMki amuka maryAdAse U~cA kUdane meM zArIrikagurutva bAdhaka hotA hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 3-kumArilane jainasammata kevalajJAnakI utpattiko AgamAzrita mAnakara yaha anyonyAzraya doSa diyA hai ki-'kevalajJAna hue binA AgamakI siddhi nahIM ho sakatI tathA Agama siddha hue binA kevalajJAnakI utpatti nahIM ho sktii|' "evaM yaH kevalajJAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUkSmAtItAdiviSayaM jIvasya parikalpitama / " "nate tadAgamAtsiddhayet na ca tenAgamo vinaa|"-mii0 zlo0 pR0 87 akalaMkadeva nyAyavinizcaya kA0 412-13 ) meM mImAMsAzlokavArtikake zabdoMko hI uddhRta kara isakA uttara yaha dete haiM ki-sarvajJa aura AgamakI paramparA anAdi hai / isa puruSako kevalajJAna pUrva Agamase huA tathA usa AgamakI utpatti tatpUrva sarvajJase / yathA "evaM yatkevalajJAnamanumAnavijambhitam / narte tadAgamAtsiddhayet na ca tena vinAgamaH // satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mtH| prabhavaH pauruSeyosya prabandho'nAdiriSyate // ". zAbdika tulanA "puruSo'bhyupagantavyaH kuNDalAdiSu sarpavat |"-mii0 zlo0 pR0 695 "pratyakSapratisaMvedyaH kuNDala diSu sarpavat |"-nyaayvi0 kA0 117 "tadayaM bhAvaH svabhAveSu kuNDalAdiSu sarpavat |"-prmaannsN0 pR0 112 dharmakIrti aura akalaMka.-akalaMkane dharmakItikI kevala mArmika samAlocanA hI nahIM kI hai, kintu parapakSake khaMDanameM unakA zAbdika aura Arthika anusaraNa bhI kiyA hai / akalaMkake sAhityakA bahubhAga bauddhoMke khaMDanase bharA huA hai| usameM jahA~ dharmakIrtike pUrvaja dignAga Adi vidvAnoMkI samAlocanA hai vahA~ dharmakIrtike uttarakAlIna prajJAkara tathA karNakagomi Adike vicAroMkA bhI nirasana kiyA gayA hai| akalaka aura dharmakItikI pArasparika tulanA kucha uddharaNoM dvArA spaSTa rUpase nIce kI jAtI hai 1-dharmakItike santAnAntarasiddhi prakaraNakA pahilA zloka yaha hai"buddhipUrvA kriyAM dRSTvA svadehe'nyatra tadgrahAt / manyate buddhisadbhAvaM sA na yeSu na teSu dhiiH|" akalaMkadevane rAjavArtika ( pR0 19 ) meM ise 'taduktam' likhakara uddhRta kiyA hai tathA siddhivinizcaya ( dvitIya pari0) meM to 'jJAyate buddhiranyatra abhrAntaH puruSaH kvacit' isa herapherake sAtha malameM hI zAmila karake isakI samAlocanA kI hai| 2-hetubindu prathamaparicchedakA "arthakriyArthI hi sarvaH prekSAvAn pramANamapramANaM vA'nveSate" yaha vAkya laghIyastrayakI svopajJavivRti (pR0 3) meM mUlarUpase pAyA jAtA hai / hetubindukI 'pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva saH / avinAbhAvaniyamAd hetvAbhAsAstato'pare // " isa AdyakArikAkI AlocanA siddhivinizcayakI hetulakSaNasiddhimeM kI gaI hai| 3-pramANavinizcayake "sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH" vAkyakI aSTazatI ( aSTasaha. pR0 242 ) meM uddharaNa dekara AlocanA hai / 4-vAdanyAyakI-"asAdhanAGgavacanamadoSodabhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyattu na yuktamiti neSyate // " isa AdyakArikAko samAlocanA nyAyavinizcaya ( kA0 378 ) meM, siddhivinizcayake jalpasiddhi prakaraNa meM tathA aSTazatI ( aSTasaha0 pR0 81 ) meM huI hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 13 5-pramANavArtika svopajJavRttikA "tasmAdekasya bhAvasya yAvanti pararUpANi tAvatyastadapekSAH tadasambhavikAryakAraNAH tasya bhedAt yAvatyazca vyAvRttayaH tAvatyaH shrutyH|" yaha aMza aSTazatI (aSTasaha0 pR0 138) ke "tato yAvanti pararUpANi tAvantyeva pratyAtma svabhAvAntarANi" isa aMzase zabda tathA arthadRSTayA tulanIya hai| 6-pramANavAtikakI AlocanA tathA tulanAke lie upayogI avataraNa nyAyavinizcayAdi graMthoMmeM pracura rUpase pAye jAte haiN| ye saba avataraNa prastutagraMtha trayake TippaNoMmeM saMgRhIta kiye haiN| dekho-laghI0 Ti0 10 131-133, 136-139, 141, 142, 146, 147, 152 tathA nyAyavinizcaya Ti0 pR0 155157, 159-170 meM Aye hue pramANavAtikake avataraNa / prajJAkaragupta aura akalaMka-dharmakItike TIkAkAroMmeM prajJAkaragupta eka marmajJa TIkAkAra haiM / ye kevala TIkAkAra hI nahIM hai kintu kucha apane svatantra vicAra bhI rakhate haiN| inakA samaya abhI taka pUrNa rUpase nizcita nahIM hai / DaoN. satIzacaMdra vidyAbhUSaNa unheM 10vIM sadIkA vidvAn batAte haiM / bhikSu rAhula sAMkRtyAyanajIne TibeTiyana guruparamparAke anusAra inakA samaya san 700 diyA hai / inakA nAmollekha anantavIrya siddhivinizcayaTIkAmeM, vidyAnanda aSTasahasrImeM tathA prabhAcandra prameyakamalamArtaNDameM karate haiN| jayantabhaTTane ( nyAyamaM0 pR0 74) jinakA samaya IsvI 8vIMkA madhya bhAga hai, inake vArtikAlaMkArake "ekamevedaM saMvi viSAdAdyanekAkAravivarta pazyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm" isa vAkyakA khaNDana kiyA hai| ataH inakA samaya 8vIM sadIkA prArambhika bhAga to honA hI caahie| itsigane apane yAtrAvivaraNameM eka prajJAgupta nAmake vidvAnkA ullekha karate hue likhA hai ki-"prajJAgupta (matipAla nahIM) ne sabhI vipakSI matoMkA khaNDana karake sacce dharmakA pratipAdana kiyaa|" hamAre vicArase itsigake dvArA prazaMsita prajJAgupta dUsare vyakti nahIM haiN| ve vArtikAlaMkArake racayitA prajJAkaragupta hI haiN| kyoMki inake vArtikAlaMkArameM vipakSa khaNDanakA bhAga adhika hai| isa taraha san 691-92 meM likhe gaye yAtrAvivaraNameM prajJAkaraguptakA nAma honese ye bhI dharmakIrtike samakAlIna hI haiM / hA~, dharmakIrti vRddha tathA prajJAkara yuvA rahe hoNge| ataH inakA samaya bhI karIba 670 se 725 taka mAnanA ThIka hai / yaha samaya bhikSu rAhulajI dvArA sUcita TibeTiyana guruparamparAke anusAra bhI ThIka baiThatA hai / prajJAkaraguptake vArtikAlaMkArakI bhikSu rAhulajI dvArA kI gayI presakApI palaTanese mAlama huA ki prajJAkarane mAtra pramANavAtikakI TIkA hI nahIM kI hai; kintu kucha apane svatantra vicAra bhI prakaTa kiye haiM / jaise 1-suSupta avasthAmeM jJAnakI sattA nahIM mAnakara jAgrat avasthAke jJAnako prabodha avasthAkAlIna jJAnameM kAraNa mAnanA tathA bhAvimaraNako ariSTa-apazakunameM kAraNa mAnanA / tAtparya yaha ki-atItakAraNavAda aura bhAvikAraNavAda donoM hI prajJAkarake dvArA AviSkRta haiN| ve vArtikAlaMkAra meM likhate haiM ki "avidyamAnasya karaNamiti ko'rthaH ? tadanantarabhAvinI tasya sattA, tadetadAnantaryamubhayApekSayApi samAnam / yathaiva bhUtApekSayA tayA bhAvyapekSayApi / nacAnantaryameva tattve nibandhanam, vyavahitasyApi kAraNatvAt / gADhasuptasya vijJAnaM prabodhe pUrvavedanAt / jAyate vyavadhAnena kAleneti vinizcitama / / tasmAdanvayavyatirekAnubidhAyitvaM nibandhanam / kAryakAraNabhAvasya tadbhAvinya pi vidyate / / bhAvena ca bhAvo bhAbinApi lakSyata eva / mRtyuprayuktamariSTamiti loke vyavahAraH, yadi / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mRtyunaM bhaviSyanna bhavedevambhUtamariSTamiti |"-vaatikaalNkaar pR0 176 / / prameyakamalamArtaNDa ( pR0 110 A.) kA yaha ullekha-"nanu prajJAkarAbhiprAyeNa bhAvirohiNyudayakAryatayA kRtikodayasya gamakatvAt kathaM kAryahetau nAsyAntarbhAvaH"-isa bAtakA sabala pramANa hai kiprajJAkaragupta bhAvikAraNavAdI the| isI taraha vyavahitakAraNavAdake silasile meM anantavIryakA yaha likhanA ki-"iti prajJAkaraguptasyaiva mataM na dharmottarAdInAmiti manyate / " ( siddhivi0 TI0 pR0 161 A.) prajJAkarake vyavahitakAraNavAdI honekA khAsA pramANa hai / prajJAkarake isa matako samakAlIna dharmottara Adi tathA uttarakAlIna zAntarakSita Adi nahIM mAnate the| 2-svapnAntikazarIra-prajJAkara svapnameM sthUla zarIrake atirikta eka sUkSma zarIra mAnatA hai| svapnameM jo zarIrakA dauDanA, trAsa, bhUkha, pyAsa, meruparvatAdipara gamana Adi dekhe jAte haiM ve saba kriyAe~, maujUdA sthUlakAyake atirikta jo sUkSmazarIra banatA hai, usImeM hotI haiN| isa sUkSmazarIrako vaha svapnAntikazarIra zabdase kahatA hai / yathA "yathA svapnAntikaH kAyaH trAsalaMghanadhAvanaiH / jAgradehavikArasya tathA janmAntareSvapi // " "svapnAntikazarIrasaJcAradarzanAt |"-vaartikaalNkaar pR0 148, 184 anantavIryAcArya ke siddhivinizcayaTIkA ( pR0 138 B. ) meM ullikhita "prajJAkarastu svapnAntikazarIravAdI"......'' vAkyase spaSTa hai ki yaha mata bhI prajJAkaraguptakA thaa| 3-dharmakIrtine sugatakI sarvajJatAke samarthana meM apanI zakti na lagAkara dharmajJatvakA samarthana hI kiyA hai / para prajJAkara dharmajJatvake sAtha hI sAtha sarvajJatvakA bhI samarthana karate haiN| sarvajJatvake samarthanameM ve 'satyasvapnajJAna'kA dRSTAnta bhI dete haiM / yathA "ihApi satyasvapnadarzino'tItAdikaM saMvidantyeva |"-vaartikaalNkaar pR0 396 4-pItazaMkhAdijJAnoMke dvArA arthakriyA nahIM hotI, ataH ve pramANa nahIM hai, para saMsthAnamAtra aMzase honevAlI arthakriyA to unase bhI ho sakatI hai, ataH usa aMzameM unheM anumAnarUpase pramANa mAnanA cAhiye, tathA anya aMzameM saMzayarUpa / isa taraha isa eka jJAnameM AMzika pramANatA tathA AMzika apramANatA hai / yathA "pItazaMkhAdivijJAnaM tu na pramANameva tathArthakriyAvyApterabhAvAt / saMsthAnamAtrArtha kriyAprasiddhAvanyadeva jJAnaM pramANamanumAnam; tathAhi 'pratibhAsa evambhUto yaH sa na saMsthAnavarjitaH / evamanyatra dRSTatvAdanumAnaM tathA ca tat // ' tato'nugAnaM saMsthAne, saMzayaH paratreti pratyayadvayametat pramANamapramANaM ca, anena maNiprabhAyAM maNijJAnaM vyAkhyAtam |"-vaartikaalNkaar pR0 6 akalaMkadevane prajJAkaraguptake ukta sabhI siddhAntoMkA khaNDana kiyA hai yathA 1-akalaMkadevane siddhivinizcayameM jIvakA svarUpa batAte hue 'abhinnaH saMvidAtmArthaH svApaprabodhAdau vizeSaNa diyA hai| isakA tAtparya hai ki-svApa aura prabodha tathA maraNa aura janma AdimeM jIva abhinna rahatA hai, usakI santAna vicchinna nahIM hotii| isIkA vyAkhyAna karate hue unhoMne likhA hai ki'tadabhAve middhAderanupapatteH' yadi suptAdi avasthAoMmeM jJAnakA abhAva mAnA jAyagA to middha-atinidrA marchA Adi nahIM bana sakeMgI; kyoMki sarvathA jJAnakA abhAva mAnanese to mRtyu hI ho jaaygii| marchA aura atinidrA vyapadeza to jJAnakA sadbhAva mAnanepara hI ho sakatA hai| hA~, una avasthAoMmeM jJAna tirohita rahatA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 15 hai / anantavIryAcArya 'tadabhAve middhAderanupapatteH' vAkyakA vyAkhyAna nimnarUpase karate haiM- " nanu svApe jJAnaM nAstyeva iti cedAha - 'tadabhAva ityAdi' jJAnasya asati middhAdeH anupapatteH iti / miTho nidrA AdiH yasya mUrcchAdeH tasyAnupapatteH maraNopapatteH avasthAcatuSTayAbhAvaH tadavastha eva / " ( siddhivi0 TI0 pR0 579 A. ) isa uddharaNase spaSTa hai ki - akalaMkadeva suSuptAvasthAmeM jJAna nahIM mAnanevAle prajJAkarakA khaMDana karate haiM / ataeva ve nyAyavinizcaya ( kA0 222 ) meM bhI jIvasvarUpakA nirUpaNa karate hue 'suSuptAdI buddha:' pada dete haiM / isake atirikta vyavahitakAraNavAdapara bhI unhoMne AkSepa kiyA hai / ( dekho siddhivi0 TI0 pR0 161 A. ) isake sivAya akalaMkadeva siddhivinizcaya prathamapariccheda meM spaSTarUpase likhate haiM ki- "na hi svApAdau cittacattasikAnAmabhAvaM pratipadyamAnAn pramANamasti" arthAt - jo loga svApAdi avasthAoM meM nirvikalpaka aura savikalpakajJAnakA abhAva mAnate haiM unakA aisA mAnanA pramANazUnya hai / isa paMktise akalaMkake dvArA prajJAkarake atItakAraNavAdake Upara kiye gaye AkSepakI bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai / 2 - nyAyavinizcaya ( kA0 47 ) meM akalaMkadevane prajJAkarake svapnAntikazarIrakA antaHzarIra zabdase ullekha karake pUrvapakSa kiyA hai / siddhivinizcaya ( TI0 pR0 138 B. ) meM bhI akalaMkane svapnAntika zarIrapara AkramaNa kiyA hai / 3- akalaMkadeva prajJAkarakI taraha sarvajJatAke samarthanameM nyAyavinizcaya ( kAri0 407 ) meM svapnakA dRSTAnta dete haiM tathA pramANa saMgraha ( pR0 99 ) meM to spaSTa hI satyasvapnajJAnakA hI udAharaNa upasthita karate haiM / yathA - "svayaMprabhuralaGghanArhaH svArthAlokaparisphuTamavabhAsate satyasvapnavat / " 4- jisa prakAra prajJAkaraguptane pItazaMkhAdijJAnako saMsthAnamAtra aMzameM pramANa tathA itarAMzameM apramANa kahA hai / usI taraha akalaMka bhI laghIyastraya tathA aSTazatI meM dvicandrajJAnako candrAMza meM pramANa tathA dvitvAMza meM apramANa kahate haiM / donoM granthoMke avataraNake lie dekho - laghI0 Ti0 pR0 140 paM0 20 se / aSTazatI meM to akalaMkadeva prajJAkaraguptakI saMsthAnamAtrameM anumAna mAnanekI bAtapara AkSepa karate haiM / yathA "nApi laiGgika ligaligasambandhApratipatteH anyathA dRSTAntetarayorekatvAt ki kena kRtaM syAt / " - aSTaza 0 aSTasaha 0 pR0 277 isake atirikta hama kucha aise vAkya upasthita karate haiM jisase prajJAkara aura akalaMkake granthoMkI zAbdika aura Arthika tulanA meM bahuta madada milegI / " ekamevedaM savidrUpaM harSaviSAdAdyanekAkAravivattaM pazyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm / " - vArtikAlaMkAra "harSa viSAdAdyanekAkAravivarttajJAnavRtteH prakRteraparAM caitanyavRtti kaH prekSAvAn pratijAnIte / "siddhivi0 TI0 pR0 526 B. zeSake lie dekho - laghI0 Ti0 pR0 135 paM0 31, nyAyavi0 Ti0 pR0 159 paM0 11, pR0 162 paM0 13, pR0 165 paM0 20 / prajJAkaraguptane pramANavArtika TIkAkA nAma pramANavArtikAlaMkAra rakhA hai / isIlie uttarakAla meM inakI prasiddhi 'alaGkArakAra ke rUpameM bhI rahI hai / akalaMkadevakA 'tattvArtha rAjavArtikAlaMkAra' yA 'tattvArthavArtikavyAkhyAnAlaMkAra' nAma bhI vArtikAlaMkArake nAmaprabhAvase achUtA nahIM mAlUma hotA / isa taraha uparyukta dalIloMke AdhAra se kahA jA sakatA hai ki - akalaMka devane dharmakIrtikI taraha unake TIkAkAra ziSya prajJAkaraguptako dekhA hI nahIM thA kintu unakI samAlocanA bhI DaTakara kI hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha karNakagomi aura akalaMka-dharmakIrtine pramANavAtikake prathama-svArthAnumAna paricchedapara hI vRtti banAI thii| isa vRttikI karNakagomiracita TIkAke prapha hamAre sAmane haiN| karNakagomike samayakA bilakula ThIka nizcaya na honepara bhI itanA to unake grantha dekhanese kahA jA sakatA hai ki-ye maMDanamizrake bAdake haiM / inhoMne anekoM jagaha maMDanamizrakA nAma lekara kArikAe~ uddhRta kI hai tathA unakA khaMDana kiyA hai| inane pramANavA0 svavR0 TIkA (pR0 88) meM 'taduktaM maNDanena' kahakara "AhuvidhAta pratyakSaM na niSeddha vipazcitaH / naikatve Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate // " yaha kArikA uddhRta kI hai tathA isakA khaNDana bhI kiyA hai| ___ maNDanamizrane sphoTasiddhi ( pR0 193 ) meM mo0 zlokavArtika (pR0 542 ) kI "varNA vA dhvanayo vApi" kArikA uddhRta kI hai, tathA vidhiviveka ( pR0 279 ) meM tantravAtika ( 2 / 1 / 1 ) kI 'abhidhAbhAvanAmAhuH kArikA uddhRta kI hai| isalie inakA samaya kumArila ( san 600 se 680) ke bAda to honA hI cAhie / vRhatI dvitIyabhAgakI prastAvanAmeM inakA samaya san 670 se 720 sUcita kiyA hai, jo yuktiyukta hai| ataH maNDanakA ullekha karanevAle karNakagomikA samaya 700 I0 ke bAda honA cAhie / ye prajJAkaraguptake uttarakAlIna mAlama hote haiN| kyoMki inhoMne apanI TIkAmeM (pR0 137 ) 'alaGkAra eva avastutvapratipAdanAt' likhakara vArtikAlakArakA ullekha kiyA hai| ataH inakA samaya 690 se pahile honA saMbhava hI nahIM hai| akalaMkadevane pramANasaMgrahameM inake matakI bhI AlocanA kI hai / yathA jaba kumArila Adine bauddhasammata pakSadharmatvarUpapara AkSepa karate hue kahA ki kRtikodayAdi hetu to zakaTodayAdi pakSa meM nahIM rahate, ataH hetukA pakSadharmatvarUpa avyabhicArI kaise kahA jA sakatA hai? taba isakA uttara karNakagomine apanI svavRttiTIkAmeM isa prakAra diyA hai ki-kAlako pakSa mAnakara pakSadharmatva ghaTAyA jA sakatA hai / yathA-"tadA ca sa eva kAlo dharmI tatraiva ca sAdhyAnumAnaM candrodayazca tatsambandhIti kathamapakSadharmatvam ? [ pramANavA0 svavR0 TI0 pR0 11] akalaMkadeva isakA khaMDana karate hue likhate haiM ki-yadi kAlAdiko dharmI mAnakara pakSadharmatva siddha karoge to atiprasaMga ho jAyagA / ythaa-"kaalaadimiklpnaayaamtiprsnggH|"-prmaannsN0 10 104 dharmottara aura akalaMka-prajJAkarakI taraha dharmottara bhI dhamakIrtike yazasvI TIkAkAra haiN| inhoMne pramANavinizcaya, nyAyabindu Adipara TIkA likhaneke sivAya kucha svatantra prakaraNa bhI likhe hai| nyAyavinizcayavivaraNakAra ( pR0 390 B.) ke lekhAnusAra mAlUma hotA hai ki-akalaMkadevane nyAyavinizcaya (kA0 162 ) meM dharmottara ( nyAyavi0 TI0 pR0 19) ke mAnasapratyakSa viSayaka vicAroMkI AlocanA kI hai| isI taraha ve nyAyavinizcayavivaraNa ( pR0 26 B. ) meM likhate haiM ki-caNimeM akalaMkadevane dharmottarake ( nyAya binduTIkA pR0 1) AdivAkyaprayojana tathA zAstrazarIropadarzanakA pratikSepa kiyA hai| yaha caNi akalaMkadevakI hI hai; kyoMki-tathA ca saktaM carNo devasya vacanam' isa ullekhake sAtha hI eka zloka nyAyavinizcayavivaraNameM uddhRta dekhA jAtA hai ( dekho isI granthakA pariziSTa 9vaaN)| isI taraha anantavIryAcAryane siddhivinizcayake aneka vAkyoMko dharmottarake khaMDana rUpameM sa kiyA hai / dharmottara karIba-karIba prajJAkarake samakAlIna mAlUma hote hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 17 zAntarakSita aura akalaMka-dharmakItike TIkAkAroMmeM zAntarakSita bhI atyanta prasiddha haiN| inhoMne vAdanyAyakI TIkAke sivAya tattvasaMgraha nAmakA vizAla grantha bhI likhA hai| isakA samaya san 705 se 762 taka mAnA jAtA hai / ( dekho tattvasaMgrahakI prastAvanA ) akalaMka aura zAntarakSitakI tulanAke lie hama kucha vAkya nIce dete haiM "vRkSe zAkhA: zilAzcAga ityeSA laukikA mtiH|"-tttvsN0 10 267 "tAneva pazyan pratyeti zAkhA vRkSe'pi laukikaH |"-nyaayvini0 kA0 104, pramANasaM0 kA026 "avikalpamavibhrAntaM tdyogiishvrmaansm|"-tttvsN0 10 934 "avikalpakamabhrAntaM pratyakSaM na paTIyasAma |"-nyaayvi0 kA0 155 "evaM yasya prameyatvavastusattvAdilakSaNAH / nihantaM hetavo'zaktAH ko na taM kalpayiSyati / / " -tattvasaM0 pR0 885 "tadevaM prameyatvasattvAdiryatra hetulakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSedhumarhati saMzayituM vaa||" -aSTaza0 aSTasaha pR0 58 inake sivAya zAntarakSitane sarvajJasiddhi meM IkSaNikAdividyAkA dRSTAnta diyA hai / yathA-"asti hIkSaNikAdyAkhyA vidyA yAM (yA) suvibhaavitaa| paracittaparijJAnaM karotIhaiva janmani // " -tattvasaM0 pR0 888 akalaMkadeva bhI ( nyAyavi0 kA0 407 ) sarvajJasiddhi meM IkSaNikA vidyAkA dRSTAnta dete haiM / ina avataraNoMse akalaMka aura zAntarakSitake bimbapratibimbabhAvakA AbhAsa ho sakatA hai / akalaMkake sAtha kI gaI prajJAkara AdikI tulanAse yaha bAta nirvivAda rUpase siddha ho jAtI hai ki akalaMkadeva inake uttarakAlIna nahIM to laghusamakAlIna to avazya hI haiN| ukta samasta AcAryoMko khIMcakara eka kAlameM kisI bhI taraha nahIM rakhA jA sktaa| ataH bhartRharike samAlocaka kumArila, kumArilakA nirasana karanevAle dharmakIrti, dharmakItike TIkAkAra prajJAkara gupta tathA prajJAkaraguptake vArtikAlaMkArake bAda banI huI karNakagomikI TIkA takakA Alocana karanevAle akalaMka kisI bhI taraha kumArila aura dharmakIrtike samakAlIna nahIM ho sakate / dharmakIrtike samayase inako avazya hI kamase kama 50 varSa bAda rakhanA hogA / ina pacAsa varSoM meM pramANavArtikako TIkA, vArtikAlaMkArakI racanA tathA karNakagomikI svopajJavRttiTIkA banI hogI, aura usane itanI prasiddhi pAI hogI ki jisase vaha akalaMka jaise tAkikako apanI ora AkRSTa kara ske| ataH akalaMkakA samaya 720 se 780 taka mAnanA caahie| purAne jamAne meM Aja jaise presa, DaoNka Adi zIghra prasiddhike sAdhana nahIM the, jinase koI lekhaka yA granthakAra 5 varSa meM hI duniyA~ke isa chorase usa chora taka khyAti prApta kara letA hai| phira usa samayakA sAmpradAyika vAtAvaraNa aisA thA jisase kAphI prasiddhi yA vicAroMkI maulikatA hI pratipakSI vidvAnoMkA dhyAna apanI ora AkRSTa kara sakatI thI, aura isa prasiddhi meM kamase kama 15-20 varSakA samaya to laganA hI caahie| isa vivecanAke AdhArapara hama nimna AcAryoMkA samaya isa prakAra rakha sakate haibhartRhari 600 se 650 taka prajJAkara 670 se 725 taka kumArila 600 se 680 taka karNakagomi 690 se 750 taka 4-3 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha dharmakIrti 620 se 690 taka dharmottara 650 se 720 taka tAtparya yaha ki - bhartRharikI antima kRti vAkyapadIya san 650 ke AsapAsa banI hogI / vAkyapadIyake zlokoM kA khaMDana karanevAlA kumArilakA mImAMsAzlokavArtika aura tantravArtika jaisA mahAn grantha san 660 se pahile nahIM racA gayA hogA / kumArila ke mImAMsAzlokavArtikakI samAlocanA jisa dharmakIrtikRta bahakAya pramANavArtika meM hai, usakI racanA san 670 ke AsapAsa huI hogI / pramANavArtikapara prajJAkara gupta ativistRta vArtikAlaMkAra TIkA san 685 ke karIba racI gaI hogI / vArtikAlaMkArakA ullekha karanevAlI karNa gomakI vizAla pramANavArtikasvopajJavRttiTIkAkI racanA 720 se pahile kama saMbhava hai / ataH ina saba granthoMkI AlocanA karanevAle akalaMkakA samaya kisI bhI taraha san 720 se pahile nahIM jA sakatA / akalaMkacaritake '700 vikramArkazakAbda' vAle ullekhako hameM inhIM pramANoMke prakAzameM dekhanA hai / yadi 16vIM sadIke akalaMkacaritakI dI huI zAstrArthakI tithi ThIka hai to vaha vikramasaMvatkI na hokara zaka saMvatkI honI cAhie / zakasaMvatkA ullekha bhI 'vikramArkazakAbda' zabdase pAyA jAtA hai / akalaMkakA yaha samaya mAnanese prabhAcandrake kathAkozakA unheM zubhatuMga ( kRSNarAja pra0 rAjya san 758 ke bAda ) kA mantriputra batalAnA, malliSeNa prazastikA sAhasatuMga ( dantidurgaM dvi0, rAjya san 745 - 758 ) kI sabhA meM upasthita honA Adi ghaTanAe~ yuktisaMgata samayavAlI siddha ho jAtI haiM / solahavIM sadI ke akalaMkacaritakI apekSA hameM 14vIM sadI ke kathAkoza tathA 12vIM sadIkI malliSeNaprazastiko agrasthAna denA hI hogA; jaba ki usake sAdhaka tathA poSaka anya Antarika pramANa upalabdha ho rahe haiM / iti / akalaMkagranthatraya grantha zAntarakSita 705 se 762 taka akalaMka 720 se 780 taka [ bAhyasvarUpaparicaya ] 1. granthatraya kI akalaGkakartR katA prastuta granthatrayake karttA prakhara tArkika, vAgmI zrImadbhaTTAkalaGkadeva haiM / akalaGkadevakI yaha zailI hai ki ve apane granthoMmeM kahIM na kahIM 'akalaGka' nAmakA prayoga karate haiM / kahIM vaha prayoga jinendra ke vizeSaNarUpase huA hai to kahIM granthake vizeSaNarUpase aura kahIM kisI lakSyake lakSaNabhUta zabdoM meM vizeSaNarUpa se / laghIyastraya ke pramANanayapraveza ke anta meM Ae hue 'kRtiriyaM sakalavAdicakracakravartino bhagavato bhaTTAkalaGkadevasya' isa puSpikAvAkyase, kArikA naM0 50 meM prayukta 'prekSAvAnakalaGkameti' padase tathA kArikA naM0 78 meM kathita 'bhagavadakalaGkAnAm' padase hI laghIyastrayakI akalaGkakartRkatA spaSTa hai aura anantavIryAcArya dvArA siddhivinizcayaTIkA ( pR0 99B ) meM uddhRta " taduktam laghIyastraye - pramANaphalayo isa vAkya se, AcArya vidyAnanda dvArA pramANaparIkSA ( pR0 69 ) evaM aSTasahasrI ( pR0 134 ) meM ' taduktamakala GkadevaH ' kahakara uddhRta laghIyastrayakI tIsarI kArikAse, tathA tattvArthazlokavArtika ( pR0 239 ) meM 'atra akalaGkadevAH prAhuH' karake uddhRta laghIyastrayakI 10vIM kArikAse laghIyastrayakI akalaGkakartRkatA samarthita hotI hai / AcArya malayagiri Avazyaka niryuktikI TIkA ( pR0 370B ) meM tathA cAhAkalaGkaH' kahakara laghIyastrayakI 30vIM kArikA uddhRta karake laghIyastrayakI akalaGkakartRtAkA anumodana karate haiM / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 19 nyAyavinizcaya kArikA naM0 386 meM prayukta 'visrabdharakalaGkaratnanicayanyAyo padase, tathA kArikA naM0 480 meM 'AbhavyAdakalaMkamaGgalaphalam' padake prayogase kevala nyAyavinizcayakI akalaGkakartakatA dyotita ho nahIM hotI; kintu nyAyavinizcayavivaraNakAra vAdirAjasUrike ullekhoMse tathA AcArya anantavIryadvArA siddhivinizcayaTIkA (pR0 208B.) meM, evaM AcArya vidyAnanda dvArA AptaparIkSA (pR0 49) meM 'taduktamakalaGkadevaiH' kahakara uddhRta kI gaI isakI 51vIM kArikAse isakA prabala samarthana bhI hotA hai / AcArya dharmabhaSaNane to nyAyadIpikA (pR0 8 ) meM 'taduktaM bhagavadbhirakalaGkadevaiH nyAyavinizcaye' likhakara nyAyavinizcayakI tIsarI kArikA uddhRta karake isakA asaMdigdha anumodana kiyA hai / pramANasaMgraha kI kArikA naM0 9 meM AyA huA 'akalata mahIyasAm' pada pramANasaMgrahake akalaGkaracita honekI sUcanA de detA hai / isakA samarthana AcArya vidyAnanda dvArA 'tattvArthazlokavAtika ( pR0 185 ) meM 'akala.rabhyadhAyi yaH' kahakara uddhRta isakI dUsarI kArikAse, tathA vAdirAjasUri dvArA nyAyavinizcayavivaraNa ( pR0 83A. ) meM 'tathA cAtra devasya vacanam' likhakara uddhRta kie gae isake ( pR0 98 ) 'vividhAnuvivAdanasya' vAkya se spaSTarUpameM ho jAtA hai / 2. anyatrayake nAmakA itihAsa tathA paricaya ___ laghIyastraya nAmase mAlUma hotA hai ki yaha choTe-choTe tIna prakaraNoMkA eka saMgraha hai| para isakA laghIyastraya nAma granthakartAke manameM prArambhase hI thA yA nahIM, athavA bAdameM granthakArane svayaM yA unake TIkAkAroMne yaha nAma rakhA, yaha eka vicAraNIya prazna hai| mAlama hotA hai ki-grantha banAte samaya akalaMkadevako 'laghIyastraya' nAmakI kalpanA nahIM thii| unake mana meM to dignAgake nyAyapraveza jaisA eka jainanyAyapraveza bAta ghuma rahI thI / yadyapi bauddha aura naiyAyika parArthAnamAnako nyAyazabdakI maryAdAmeM rakhate haiN| para akalaMkadevane tattvArthasUtrake 'pramANanayaradhigamaH' sUtra meM varNita adhigamake upAyabhUta pramANa aura nayako hI nyAyazabdakA vAcya mAnA hai| tadanusAra hI unhoMne apane granthako racanAke samaya pramANa aura nayake nirUpaNakA upakrama kiyA / laghIyastrayake paricchedoMkA pravezarUpase vibhAjana to nyAyapravezako AdhAra mAnaneko kalpanAkA spaSTa samarthana karatA hai| pramANanayapravezako samAptisthalameM vivRtikI pratimeM "iti pramANanayapravezaH samAptaH / kRtiriyaM sakalavAdicakravartino bhagavato bhaTTAkalaGkadevasya" yaha vAkya pAyA jAtA hai / isa vAkyase spaSTa mAlUma hotA hai ki -akalaMkadevane prathama hI 'pramANanayapraveza' banAyA thaa| isa pramANanayapravezakI saMkalanA, maMgala tathA paryavasAna isake akhaNDa prakaraNa honeko pUrI taraha siddha karate haiN| yadi nayapraveza pramANapravezase bhinna eka svatantra prakaraNa hotA to usameM pravacanapravezakI taraha svataMtra maMgalavAkya honA cAhie thaa| akalaMkadevakI pravacanapara agAdha zraddhA thii| yahI kAraNa hai ki svataMtra utpAdanakI pUrNa sAmarthya rakhate hue bhI unhoMne apanI zakti purAtanapravacanake samanvayameM hI lgaaii| unane pravacanameM praveza karaneke lie tattvArthasUtrameM adhigamopAya rUpase prarUpita pramANa, naya aura nikSepakA akhaMDarUpase varNana karaneke lie pravacanapraveza banAyA / isa taraha akalaMkadevane pramANanayapraveza aura pravacanapraveza ye do svataMtra prakaraNa bnaaye| yaha prazna abhI taka hai hI ki-'isakA laghIyastraya nAma kisane rakhA ?' mujhe to aisA lagatA hai ki-yaha sUjha anantavIrya AcArya kI hai; kyoMki laghIyastraya nAmakA sabase purAnA ullekha hameM siddhivinizcaya TIkAmeM milatA hai / anantavIrya kI dRSTimeM 'pramANanayapraveza' eka akhaNDa prakaraNa nahIM thA, ve use do svataMtra prakaraNa mAnate the / isakA AdhAra yaha hai ki-siddhivinizcaya TIkA (10 572 B.) meM zabdanayAdikA lakSaNa karake ve likhate haiM ki "eteSAmudAharaNAni nayapravezakaprakaraNAdavagantavyAni"-inake Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha udAharaNa nayapravezakaprakaraNase jAnanA cAhie / yahA~ nayapravezako svataMtra prakaraNarUpa meM ullekha karane se anumAna kiyA jA sakatA hai ki anantavIrya kI dRSTimeM pramANapraveza aura nayapraveza do prakaraNa the / aura yaha bahuta kucha sambhava hai ki unane ho pravacanapravezako milAkara inakI 'laghIyastraya' saMjJA dI ho / usa samaya pravezaka aura laghu graMthoMko prakaraNa zabdase kahane kI paramparA thI / jaise nyAyapravezaprakaraNa, nyAyavinduprakaraNa Adi / anantavIrya ke isa laghIyastraya saMjJAkaraNake bAda to inakI pramANanayapraveza tathA pravacanapraveza saMjJA laghIyastrayake tIna pravezoMke rUpameM hI rahI granthake nAmake rUpameM nahIM / astu, laghIyastraya nAmakA itihAsa jAna leneke bAda aba hama isakA eka akhaNDa granthake rUpameM hI varNana kareMge; kyoMki Aja taka nirvivAda rUpa se yaha eka ho grantha ke rUpameM svIkRta calA A rahA hai / isa granthameM tIna praveza haiM - 1. pramANa praveza, 2. naya praveza, 3. nikSepa praveza / pramANa pravezake cAra pariccheda haiM1. pratyakSa pariccheda, 2. viSaya pariccheda 3. parokSa pariccheda, 4. Agama pariccheda / ina cAra paricchedoM ke sAtha nayapraveza tathA pravacana pravezako milAkara kula 6 pariccheda svopajJavivRti kI pratimeM pAe jAte haiM / laghIyastrayake vyAkhyAkAra A0 prabhAcandrane pravacanapraveza ke bhI do pariccheda karake kula sAta paricchedoMpara apanI nyAyakumudacandra vyAkhyA likhI hai / pravacanapraveza meM jahA~ taka pramANa aura nayakA varNana hai vahA~ taka prabhAcandrane chaThavA~ pariccheda, tathA nikSepake varNanako svatantra sAtavA~ pariccheda mAnA hai / laghIyastrayameM kula 78 kArikAe~ haiM / mudrita laghIyastrayameM 77 hI kArikAe~ haiM / usameM 'lakSaNaM kSaNikAnte' (kA0 35 ) kArikA nahIM hai| nayapravezake antameM 'mohenaiva paro'pi' ityAdi padya bhI vivRtikI pratimeM likhA huA milatA hai / para isa padyakA prabhAcandra tathA abhayanandine vyAkhyAna nahIM kiyA hai, tathA usakI mUlagranthake sAtha koI saMgati bhI pratIta nahIM hotI, ataH ise prakSipta samajhanA cAhie / prathama pari0 meM 6 // dvi0 pari0 meM 3, tR0 pari0 meM 12, catu0 pari0 meM 7, paMcama pari0 meM 21, tathA 6 pravacana pra0 meM 28, isa taraha kula 78 kArikAe~ haiM / mUla laghIyastrayake sAtha ho svayaM akalaMkadevakI saMkSipta vivRti bhI isI saMskaraNameM mudrita hai| yaha vivRti kArikAoM kA vyAkhyAnarUpa na hokara usameM akalaMkadevane ise mUla zlokoMke sAtha ho sAtha likhA hai| mAlUma hotA hai kahanA cAhate haiM, ve usake amuka aMzakI kArikA banAkara bAkIko gadya bhAga meM likhate haiM / ataH viSayakI dRSTise gadya aura padya donoM milakara hI granthakI akhaMDatA sthira rakhate haiM / dharmakIrtikI pramANavArtikakI vRtti bhI kucha isI prakArakI hai / usameM bhI kArikokta padArtha kI pUrti tathA spaSTatAke lie bahuta kucha likhA gayA hai| akalaMkake pramANasaMgrahakA adhyayana karanese yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki - akalaMkake gadyabhAgako hama zuddha vRtti nahIM kaha sakate, kyoMki zuddha vRttimeM mAtra mUlakArikAkA vyAkhyAna honA hI Avazyaka hai, para laghIyastrayakI vivRti yA pramANasaMgraha ke gadyabhAga meM vyAkhyAnAtmaka aMza nahIMke ho barAbara haiM / hA~, kArikokta padoMko AdhAra banAkara usa viSayakA zeSa vaktavya gadyarUpa meM upasthita kara diyA hai / vyAkhyAkAra prabhAcandrane isako vivRti mAnA hai aura ve kArikAkA vyAkhyAna karake jaba gadya bhAgakA vyAkhyAna karate haiM taba 'vivRti vivRNvantAha' likhate haiM / vivRti zabdakA prayoga hamAre vicArase khAlisa TIkA yA vRttike artha meM na hokara tatsambaddha zeSa vaktavyake artha meM hai / matameM carcita viSaya saMkSepa meM isa prakAra haiMprathamapariccheda meM - samyagjJAnakI pramANatA, pratyakSa parokSakA lakSaNa, pratyakSa ke sAMvyavahArika aura sUcita viSayoM ko pUraka hai| ki - akalaMkadeva jisa padArthako Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 21 mukhya rUpa se do bheda, sAMvyavahArikake indriyAnindriyapratyakSa rUpase bheda, mukhyapratyakSa kA samarthana, sAMvyavahArikake avagrahAdirUpase bheda tathA unake lakSaNa, avagrahAdike bahvAdirUpa bheda, bhAvendriya dravyendriyake lakSaNa, pUrva pUrvaMjJAnakI pramANatAmeM uttarottara jJAnoMkI phalarUpatA Adi viSayoMkI caracA hai / dvitIyapariccheda meM- - dravyaparyAyAtmaka vastukA pramANaviSayatva tathA arthakriyAkAritva, nityaikAnta tathA kSaNikaikAnta meM kramayaugapadyarUpase arthakriyAkAritvakA abhAva, nitya mAnanepara vikriyA tathA avikriyAkA avirodha Adi pramANake viSayase sambandha rakhanevAle vicAra prakaTa kie haiN| tRtIyapariccheda meM - mati, smRti, saMjJA, cintA, tathA abhinibodhakA zabdayojanA se pUrva avasthAmeM mativyapadeza tathA uttara avasthA meM zrutavyapadeza, vyAptikA grahaNa pratyakSa aura anumAnake dvArA asaMbhava honese vyAptigrAhI tarkakA prAmANya, anumAnakA lakSaNa, jalacandrake dRSTAntase kAraNa hetukA samarthana, kRtikodaya Adi pUrvaca hetukA samarthana, adRzyAnupalabdhise bhI paracaitanya AdikA abhAvajJAna, naiyAyikAbhimata upamAnakA sAdRzyapratyabhijJAnameM antarbhAva, pratyabhijJAnake vaisadRzya ApekSika pratiyogi Adi bhedoMkA nirUpaNa, bauddha matameM svabhAvAdi hetuoMke prayoga meM kaThinatA, anumAnAnumeyavyavahArakI vAstavikatA evaM vikalpabuddhi kI pramANatA Adi parokSajJAnase sambandha rakhanevAle viSayoMkI caracA hai / caturthapariccheda meM - kisI bhI jJAnameM aikAntika pramANatA yA apramANatAkA niSedha karake pramANAbhAsakA svarUpa, savikalpajJAnameM pratyakSAbhAsatAkA abhAva, avisaMvAda aura visaMvAdase pramANa- pramANAbhAsavyavasthA, viprakRSTaviSayoM meM zrutakI pramANatA, hetuvAda aura AptoktarUpase dvividha zrutakI avisaMvAdi honese pramANatA, zabdoMke vivakSAvAcitvakA khaNDanakara unakI arthavAcakatA Adi zruta sambandhI bAtoMkA vivecana kiyA gayA hai / isa taraha pramANake svarUpa, saMkhyA, viSaya aura phalakA nirUpaNakara pramANapraveza samApta hotA hai| paMcama pariccheda meM naya durnayake lakSaNa, dravyArthika aura paryAyArthika rUpase mUlabheda, satrUpase samasta vastuoMke grahaNakA saMgrahanayatva, brAhmavAdakA saMgrahAbhAsatva, bauddhAbhimata ekAntakSa NikatAkA nirAsa, guNaguNI, dharma-dharmIko gauNa mukhya vivakSAmeM naigamanayakI pravRtti, vaizeSikasammata guNaguNyAdike ekAnta bhedakA naigamAbhAsatva, prAmANika bhedakA vyavahAranayatva, kAlpanika bhedakA vyavahArAbhAsatva, kAlakArakAdike bhedase artha - bheda nirUpaNakI zabdanayatA paryAyabhedase arthabhedaka kathanakA samabhirUDhanayatva, kriyAbhedase arthabheda prarUpaNakA evaMbhUtanayatva, sAmagrIbhedase abhinnavastumeM bhI SaTkArakIkA saMbhava Adi samasta nayaparivArakA vivecana hai / yahA~ nayapraveza samApta ho jAtA hai / 6. pravacana praveza meM -- pramANa, naya aura nikSepake kathanakI pratijJA, artha aura AlokakI jJAnakAraNatAkA khaMDana, andhakArako jJAnakA viSaya honese AvaraNarUpatAkA abhAva, tajjanma, tApya aura tadadhyavasAyakA prAmANyameM aprayojakatva, zrutake sakalAdeza vikalAdeza rUpase do upayoga, 'syAdastyeva jIvaH ' isa vAkyakI vikalAdezatA, 'syAjjIva eva' isa vAkyakI sakalAdezatA, zabdakI vivakSAse bhinna vAstavika arthI vAcakatA, naigamAdi sAta nayoMmeMse Adike nagamAdi cAra nayoMkA arthanayatva, zabdAdi tIna nayoMkA zabdanayatva, nAmAdi cAra nikSepoMke lakSaNa, aprastuta nirAkaraNa tathA prastuta arthakA nirUpaNa rUpa nikSepakA phala, ityAdi pravacanake adhigamopAyabhUta pramANa, naya aura nikSepakA nirUpaNa kiyA gayA hai / nyAyavinizcaya-- dharmakIrtikA eka pramANavinizcaya grantha prasiddha hai / isakI racanA gadyapadyamaya hai / nyAyavinizcaya nAma spaSTatayA isI pramANavinizcaya nAmakA anukaraNa hai / nAmakI pasandagI meM Antarika Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha viSayakA nizcaya bhI eka khAsa kAraNa hotA hai / siddhasena divAkarane apane nyAyAvatAra meM pratyakSa, anumAna aura zabda ina tIna pramANoMkA vivecana kiyA | akalaMkadevane nyAyavinizcayameM bhI tIna prastAva rakhe haiM1 pratyakSa prastAva, 2 anumAna prastAva, 3 pravacana prastAva / ataH saMbhava hai ki - akalaMkake lie viSayakI pasandagI meM tathA prastAva ke vibhAjana meM nyAyAvatAra preraka ho, aura isIlie unhoMne nyAyAvatArake 'nyAya' ke sAtha pramANavinizcayake 'vinizcaya' kA mela baiThAkara nyAyavinizcaya nAma rakhA ho / vAdidevasUrine syAdvAda - ratnAkara ( pR0 23 ) meM 'dharmakIrtirapi nyAyavinizcayasya yaha ullekha karake likhA hai ki nyAyavinizcayake tIna paricchedoM meM kramaza: pratyakSa svArthAnumAna aura parArthAnumAnakA varNana hai / yadi dharmakIrtikA pramANavinizcayake atirikta bhI koI nyAyavinizcaya grantha hai taba to jJAta hotA hai ki prastAva vibhAjana tathA nAmakaraNakI kalpanAmeM usIne kArya kiyA hai / yaha bhI saMbhava hai ki - pramANa vinizcayako ho vAdidevasUrine nyAyavinizcaya samajha liyA ho| isake tIna prastAvoMmeM nimna viSayoMkA vivecana hai prathama pratyakSa prastAva meM pratyakSakA lakSaNa, indriyapratyakSakA lakSaNa, pramANasamplavasUcana, cakSurAdibuddhiyoMkA vyavasAyAtmakatva, vikalpake abhilApavattva Adi lakSaNoMkA khaMDana, jJAnako parokSa mAnanekA nirAkaraNa, jJAnake svasaMvedanakI siddhi, jJAnAntaravedyajJAnanirAsa, acetanajJAna nirAsa sAkArajJAna nirAsa, nirAkArajJAna siddhi, saMvedanAdvai tanirAsa, vibhramavAdanirAsa, bahirarthasiddhi citrajJAnakhaMDana, paramANurUpa bahirarthakA nirAkaraNa, avayavoMse bhinna avayavIkA khaMDana, dravyakA lakSaNa, guNaparyAyakA svarUpa, sAmAnyakA svarUpa, artha utpAdAdAditrayAtmakatvakA samarthana, apoharUpa sAmAnyakA nirAsa, vyaktise bhinna sAmAnyakA khaNDana, dharmakIrtisammata pratyakSalakSaNakA khaMDana, bauddhakalpita svasaMvedana yo gimAnasa pratyakSa nirAsa, sAMkhyakalpita pratyakSalakSaNakA khaMDana, naiyAyikake pratyakSakA samAlocana, atIndriyapratyakSa kA lakSaNa Adi viSayoMkA vivecana kiyA gayA hai / dvitIya anumAna prastAva meM anumAnakA lakSaNa, pratyakSakI taraha anumAnakI bahirarthaviSayatA, sAdhyasAdhyAbhAsa ke lakSaNa, bauddhAdimatoM meM sAdhyaprayogakI asambhavatA zabdakA arthavAcakatva, zabdasaMketagrahaNaprakAra, bhUtacaitanyavAdakA nirAkaraNa, guNaguNi bhedakA nirAkaraNa, sAdhana-sAdhanAbhAsake lakSaNa, prameyatva hetukI anekAntasAdhakatA, sattvahetukI pariNAmitva prasAdhakatA, trairUpya khaMDana pUrvaka anyathAnupapattisamarthana, tarkakI pramANatA, anupalambhahetukA samarthana, pUrvacara, uttaracara aura sahacarahetukA samarthana, asiddha viruddha anaikAntika aura akiJcitkara hetvAbhAsoMkA vivecana, dUSaNAbhAsa lakSaNa, jAtilakSaNa, jayetaravyavasthA, dRSTAnta - dRSTAntAbhAsa vicAra, vAdakA lakSaNa, nigrahasthAnalakSaNa, vAdAbhAsalakSaNa Adi anumAnase sambandha rakhanevAle viSayoMkA varNana hai / tRtIya pravacanaprastAva meM - pravacanakA svarUpa, sugatake AptatvakA nirAsa, sugatake karuNAvattva tathA caturArya satyapratipAdakatvakA parihAsa, Agamake apauruSeyatvakA khaNDana, sarvajJatvasamarthana, jyotirjJAnopadeza satyasvapnajJAna tathA IkSaNikAdividyA ke dRSTAnta dvArA sarvajJatvasiddhi, zabdanityatvanirAsa, jIvAditattvanirUpaNa, nairAtmyabhAvanAkI nirarthakatA, mokSakA svarUpa, saptabhaMgInirUpaNa, syAdvAdameM diye jAnevAle saMzayAdi doSoMkA parihAra, smaraNa, pratyabhijJAna AdikA prAmANya, pramANakA phala Adi viSayoMkA vivecana hai / arrant taraha nyAyavinizvayapara bhI svayaM akalaGkakRta vivRti avazya rahI hai| jaisA ki nyAyavinizcayavivaraNakAra ( pR0 120 B. ) ke 'vRttimadhyavartitvAt' Adi vAkyoMse tathA siddhivinizcayaTIkA ( pR0 120 A. ) meM nyAyavinizcayake nAmase uddhRta 'nacaitadbahireva...' Adi gadyabhAgase patA calatA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 23 hai / nyAyavinizcayavivaraNa ( pR0 161 B. ) meM ' tathA ca sUktaM cUrNo devasya vacanam ' kahakara 'samAropavyavacchedAt'''' zloka uddhRta milatA hai / bahuta kucha sambhava hai ki isI vivRtirUpa gadyabhAgakA hI vivaraNakArane cUrNi zabdase ullekha kiyA ho / nyAyavinizcayavivaraNakAra vAdirAjane nyAyavinizcayake kevala padyabhAgakA vyAkhyAna kiyA hai / pramANa saMgraha - paM0 sukhalAlajIkI kalpanA hai ki - 'pramANasaMgraha nAma dignAgake pramANasamuccaya tathA zAntarakSita ke tattvasaMgrahakA smaraNa dilAtA hai / yaha kalpanA hRdayako lagatI hai / para tattvasaMgraha ke pahile bhI prazastapAdabhASyakA padArthasaMgraha nAma pracalita rahA hai| saMbhava hai ki saMgrahAnta nAmapara isakA bhI kucha prabhAva ho / jaisA ki isakA nAma hai vaisA hI yaha grantha vastutaH pramANoM - yuktiyoMkA saMgraha hI hai / isa granthakI bhASA aura khAsakara viSaya to atyanta jaTila tathA kaThinatAse samajhane lAyaka hai / akalaMkake ina tIna granthoMmeM yahI grantha prameyabahula hai| mAlUma hotA hai ki yaha grantha nyAyavinizcayake bAda banAyA gayA kyoMki isake kaI prastAvoMke antameM nyAyavinizcayakI anekoM kArikAe~ binA kisI upakrama vAkyake likhI gaI haiM / isakI praur3ha zailIse jJAta hotA hai ki yaha akalaMkadevakI antima kRti hai, aura isameM unhoMne apane yAvat avaziSTa vicAroMke likhanekA prayAsa kiyA hai, isalie yaha itanA gahana ho gayA hai| isameM hetuoMke upalabdhi anupalabdhi Adi anekoM bhedoMkA vistRta vivecana hai; jabaki nyAyavinizcayameM mAtra unakA nAma hI liyA gayA hai / ataH yaha sahaja hI samajhA jA sakatA hai ki - yaha nyAyavinizcayake bAda banAyA gayA hogA / isameM 9 prastAva haiM, tathA kula 87|| kArikAe~ / prathama prastAvameM - 9 kArikAe~ haiM / inameM pratyakSakA lakSaNa, zrutakA pratyakSAnumAnAgamapUrvakatva, pramANakA phala, mukhyapratyakSakA lakSaNa Adi pratyakSa viSayaka nirUpaNa hai / dvitIya prastAva meM - 9 kArikAe~ haiN| inameM smRtikA prAmANya, pratyabhijJAnakI pramANatA, tarkakA lakSaNa, pratyakSAnupalambhase tarkakA udbhava, kutarkakA lakSaNa, vivakSAke binA bhI zabdaprayogakA saMbhava, parokSa padArthoM meM zrutase avinAbhAvagrahaNa AdikA varNana hai / arthAt parokSake bheda smRti, pratyabhijJAna aura tarkakA nirUpaNa hai / tRtIya prastAva - 10 kArikAe~ haiM / inameM anumAnake avayava sAdhya-sAdhanakA lakSaNa, sAdhyAbhAsakA lakSaNa, sadasadekAnta meM sAdhyaprayogakI asaMbhavatA, sAmAnyavizeSAtmaka vastukI sAdhyatA tathA usameM diye jAnevAle saMzayAdi ATha doSoMkA parihAra AdikA varNana hai| caturthaM prastAva meM - 11 // kArikAe~ haiM / inameM trirUpakA khaMDana karake anyathAnupattirUpa hetulakSaNakA samarthana, hetuke upalabdhi, anupalabdhi Adi bhedoMkA vivecana, pUrvacara, uttaracara aura sahacarahetukA samarthana Adi hetu sambandhI vicAra hai / paMcama prastAva meM - 10 / / kArikAe~ haiM / inameM viruddhAdi hetvAbhAsoMkA nirUpaNa, sarvathA ekAnta meM sattvahetukI viruddhatA, sahopalambhaniyamahetukI viruddhatA, viruddhAvyabhicArIkA viruddhameM antarbhAva, ajJAta hetukA akiJcitkara meM antarbhAva Adi hetvAbhAsa viSayaka prarUpaNa hai, tathA antarvyAptikA samarthana hai / SaSTha prastAva meM - 12 / / kArikAe~ haiM / inameM vAdakA lakSaNa, jayaparAjaya vyavasthAkA svarUpa, jAtikA lakSaNa, dadhyuSTratvAdike abhedaprasaMgakA jAtyuttaratva, utpAdAditrayAtmakatvasamarthana, sarvathA nitya siddha karanemeM sahetukA siddhasenAdike matase asiddhatvAdinirUpaNa Adi vAdaviSayaka kathana hai / anta meM -- dharmakIrti Adine apane granthoMmeM prativAdiyoMke prati jina jADya Adi apazabdoM kA prayoga kiyA hai unakA bahuta sundara Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha muMhator3a uttara diyA hai / likhA hai ki-zUnyavAda, saMvRtivAda, vijJAnavAda, nirvikalpakadarzana, paramANu saMcayako pratyakSakA viSaya mAnanA, apohavAda tathA mithyAsantAna ye sAta bAteM mAnanevAlA hI vastutaH jar3a hai / pratijJAko asAdhana kahanA, adRzyAnupalabdhiko agamaka kahanA Adi hI ahrIkatA - nirlajjatA hai / nirvikapakapratyakSa ke sivAya saba jJAnoMko bhrAnta kahanA, sAkAra jJAna mAnanA, kSaNabhaGgavAda tathA asatkAryavAda hI pazutAke dyotaka haiM / paraloka na mAnanA, zAstra na mAnanA, tapa-dAna devatA Adise inkAra karanA hI alIkikatA hai / atIndriya dharmAdharma AdimeM zabda vedako hI pramANa mAnanA, kisI cetanako usakA jJAtA na kahanA hI tAmasa hai / saMskRta Adi zabdoMmeM sAdhutA, asAdhutAkA vicAra tathA unake prayogamAtrase puNya-pApa mAnanA hI prAkRta grAmINajanakA lakSaNa hai / saptama prastAva meM - 10 kArikAe~ haiM / isameM pravacanakA lakSaNa, sarvajJatA meM kiye jAnevAle sandehakA nirAkaraNa, apauruSeyatvakA khaMDana, tattvajJAnacAritrakI mokSahetutA Adi pravacana sambandhI viSayoMkA vivecana hai / aSTama prastAva meM - 13 kArikAe~ haiN| inameM saptabhaMgIkA nirUpaNa tathA naigamAdinayoMkA kathana hai / navama prastAva meM - 2 kArikAe~ haiM / inameM pramANanaya aura nikSepakA upasaMhAra hai / 3. racanAzailI akalaGka graMtha do prakArake haiM- 1 TIkA graMtha, 2. svatantra prakaraNa / TIkA graMthoMmeM rAjavArtika tathA aSTarAtI haiM / svatantra graMthoMmeM laghIyastrayasavivRti, nyAyavinizcaya savRtti, siddhivinizcaya savRtti aura pramANasaMgraha ye cAra graMtha nizcitarUpase akalaMkakartRka haiN| paramparAgata prasiddhikI dRSTise svarUpasambodhana, nyAyacUlikA, akalaMka pratiSThApATha, akalaMka prAyazcittasaMgraha Adi haiM, jinake karttA prasiddha akalaMkadeva na hokara anya akalaMka haiM / rAjavArtika ke sivAya prAyaH sabhI graMtha aSTazatI jitane 800 zloka pramANa hI mAlUma hote haiM / dharmakIrti hetubindu, vAdanyAya, pramANa vinizcaya graMtha bhI karIba-karIba itane hI choTe haiM / usa samaya saMkSipta para arthabahula, gambhIra tathA talasparzI prakaraNoMkI racanAkA hI yuga thA / akalaMka jaba Agamika viSayapara kalama uThAte haiM taba unake lekhanakI saralatA, vizadatA evaM prasAda guNakA pravAha pAThakako par3hane se Ubane nahIM detA / rAjavArtikakI prasanna racanA isakA apratima udAharaNa haiM / parantu jaba vahI akalaMka tArkika viSayoMpara likhate haiM taba ve utane hI durUha bana jAte haiM / akalaMkake prastuta saMskaraNameM mudrita prakaraNagraMtha atyanta jaTila, gUr3ha evaM itane saMkSipta haiM ki kahIM kahIM unakA AdhAra lekara TIkAkAroM dvArA kiye gaye artha akalaMkake manogata the yA nahIM yaha sandeha hone lagatA hai / akalaMka ke prakaraNoMyathArthajJatAkA dAvA karanevAle anantavIrya bhI inakI gUr3hatAke viSayameM barabasa kaha uThate haiM ki "devasyAnantavIryo'pi padaM vyaktaM tu sarvathA / na jAnIte'kalaMkasya citrametatparaM bhuvi // " arthAt - "anantavIrya bhI akalaMka devake padoMke vyakta arthako nahIM jAna pAtA yaha bar3A Azcarya hai / " ye anantavIrya usa samaya akalaMkake prakaraNoM ke marmajJa, taladraSTA samajhe jAte the / prabhAcandra evaM vAdirAja anaMtaantarata prakaraNoMkI talasparzitAkA varNana karate hue likhate haiM ki - " maiMne trilokake yAvat padArthoMko saMkSeparUpase varNana karanevAlI akalaMkakI paddhatiko anantavIryakI uktiyoMkA saikar3oM bAra abhyAsa karake samajha pAyA hai / " "akalaMkake gUr3ha prakaraNoMko yadi anantavIryake vacanadIpa prakaTa na karate to unheM kauna samajha sakatA thA ?" Adi / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 25 savivRti laghIyastrayapara prabhAcandrakI TIkA upalabdha honese tathA usakA viSaya kucha prArambhika honese samajhane meM utanI kaThinAI nahIM mAlama hotI jitanI nyAyavinizcayameM / pramANasaMgrahameM to yaha kaThinAI apanI caramasImAko pahu~ca jAtI hai| eka hI prakaraNameM aneka carcAoMkA samAveza ho jAnese to yaha jaTilatA aura bhI bar3ha jAtI hai| udAharaNArtha-nyAyavinizcayameM bhUtacaitanyavAdakA nirAkaraNa karate hue jahA~ yaha likhA hai ki jJAna bhUtoMkA guNa nahIM hai, vahIM lage hAtha guNa zabdakA vyAkhyAna tathA vaizeSikake guNaguNibhedakA khaMDana bhI kara diyA hai / samajhanevAlA isase viSayake vargIkaraNameM bar3I kaThinAIkA anubhava karatA hai| akalaMkadevakA SaDdarzanakA gaharA abhyAsa tathA bauddhazAstroMkA atulabhAvanApUrvaka AtmasAtkaraNa hI unake prakaraNoMkI jaTilatAmeM kAraNa mAlama hotA hai / ve yaha socate hai ki kama-se-kama zabdoMmeM adhikase adhika sUkSma aura bahupadArtha hI nahIM kintu bahuvidha padArtha likhA jAya / unakI yaha zabdasaMkSiptatA bar3e-bar3e prakANDapaNDitoMko apanI buddhiko mApanekA mApadaNDa bana rahI hai / dharmakIrtikI pramANavArtika-svavRttiko dekhakara to yaha aura bhI spaSTa mAlama hone lagatA hai ki usa samaya kucha aisI hI sUtra rUpase likhane kI paramparA thii| lekhanazailImeM parihAsakA puTa bhI kahIM-kahIM bar3I vyaMjanAke sAtha milatA hai, jaise-nyAyavinizcayameM dharmakIrtike-'jaba saba padArtha dravyarUpase eka haiM taba dahI aura U~Ta bhI dravyarUpase eka hue, ataH dahIko sAnevAlA U~Tako kyoM nahIM khAtA ?" isa AkSepakA uttara dete hue likhA hai ki-bhAI, jaise sugata pUrva bhavameM mRga the, tathA mRga bhI sugata huA thA, ataH santAnadRSTise eka honepara bhI Apa mRgakI jagaha sugatako kyoM nahIM khA vandanA kyoM nahIM karate ? ataH jisa taraha vahA~ paryAyabheda honese vanyatva aura khAdyatva kI vyavasthA hai usI taraha dahI aura U~Take zarIrameM pudgaladravyarUpase ekatA honepara bhI paryAyakI apekSA bhinnatA hai / yathA "sugato'pi mRgo jAtaH mRgo'pi sugatastathA / tathApi sugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate // tathA vastUbalAdeva bhedAbhedavyavasthiteH / cIdito dadhi khAdeti kimaSTamabhidhAvati // " -nyAyavi0 3 / 373-74 akalaMkake prakaraNoMkA sUkSmatAse anusaMdhAna karanepara mAlama hotA hai ki-akalaMkadevakI sIdhI coTa bauddhoMke Upara hai| itaradarzana to prasaMgase hI cacita hai, aura unakI samAlocanAmeM bauddhadarzanakA sahArA bhI liyA gayA hai / bauddhAcArya dharmakItike pramANavArtikase to anekoM pUrvapakSa zabdazaH lekara samAlocita hue haiN| dharmakIrtike sAtha hI sAtha unake ziSya evaM TIkAkAra prajJAkaragupta, karNakagomi prabhRti bhI akalaMkake dvArA yuktijAloMmeM lapeTe gaye haiM / jahA~ bhI maukA milA sautrAntika yA vijJAnavAdIke Upara pUrA-pUrA prahAra kiyA gayA hai| kumArilakI sarvajJatAvirodhinI yuktiyA~ prabalapramANoMse khaMDita kI gaI hai| jainanirUpaNameM sa bhadra, pUjyapAdakA prabhAva honepara bhI nyAyavinizcayameM siddhasena divAkarake nyAyAvatAra tathA laghIyastrayake nayanirUpaNameM sanmatitarka ke nayakANDa tathA mallavAdike nayacakrakA bhI prabhAva hai| uttarakAlIna graMthakAra anaMtavIrya, mANikyanandi, vidyAnanda, prabhAcandra, abhayadeva, zAntisUri, vAdirAja, vAdideva, hemacandra tathA yazo. vijaya Adi sabhI AcAryoMne akalaMkake dvArA prasthApita jainanyAyakI rekhAkA vistAra kiyA tathA unake vAkyoMko bar3I zraddhAse uddhRtakara apanI kRtajJatA prakaTa kI hai| akalaMka dvArA praNIta vyavasthAmeM anupapatti zAntisari tathA malayagiri AcAryane dikhAI hai / zAntisUrine jainatarkavAtikameM akalaMka dvArA pramANasaMgrahameM pratipAdita pratyakSa-anumAna-Agamanimittaka trividha zrutakI jagaha dvividha-anumAnaja aura zabdaja zruta mAnA hai| malayagiri AcAryane samyagnayameM syAtpadake prayogakA isa AdhArapara samAlocana kiyA hai ki syAta padakA prayoga karanese to pramANa aura nayameM koI bheda nahIM rhegaa| para isakA uttara u0 yazovijayane gurutattvavinizcayameM de diyA hai ki-mAtra syAt padake prayogase pramANa Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ya aura nayameM bhedAbhAva nahIM ho sakatA / nayAntarasApekSanaya yadi pramANa ho jAya taba to vyavahArAdi sabhI nayoMko pramANa mAnanA hogaa| isa taraha upAdhyAyajIne akakalaMke matakA hI samarthana kiyA hai| Antarika viSayaparicaya isa paricayameM akalaMkadevane prastuta tInoM granthoMmeM jina viSayoMpara saMkSepa yA vistArase jo bhI likhA hai, una viSayoMkA sAmAnya paricaya tathA akalaMkadevake vaktavyakA sAra diyA hai| isase yogyabhUmivAle jainanyAyake abhyAsiyoMkA akalaMkake granthoMmeM praveza to hogA hI, sAtha hI sAtha jainanyAyake rasika adhyApakoMko jainanyAyase sambandha rakhanevAle darzanAntarIya viSayoMkI anekoM mahattvapUrNa carcAeM bhI mila skeNgii| isameM prasaMgataH jina anya AcAryoMke matoMkI carcA AI hai unake avattaraNa dekhane ke lie usa viSayake TippaNoMko dhyAnase dekhanA caahie| isa paricayako graMthazaH nahIM likhakara tonoM granthoMke mukhya-mukhya viSayoMkA saMkalana karake likhA hai jisase pAThakoMko vizeSa suvidhA rhegii| yaha paricaya mukhyatayAse pramANa, prameya, naya, nikSepa aura saptabhaMgIrUpase sthUla vibhAga karake likhA gayA hai| 1. pramANanirUpaNa pramANasAmAnyavicAra-samantabhadra aura siddhasenane pramANasAmAnyake lakSaNameM svaparAvabhAsaka, jJAna tathA bAdhavarjita pada rakhe haiM, jo usa samayake pracalita lakSaNoMse jainalakSaNako vyAvRtta karAte the / sAdhAraNatayA 'pramAkaraNaM pramANam' yaha lakSaNa sarvamAnya thaa| vivAda thA to isa viSayameM ki vaha karaNa kauna ho? nyAyabhApyameM karaNarUpase sannikarSa aura jJAna donoMkA spaSTatayA nirdeza hai| yadyapi vijJAnavAdI bauddha jJAnako svasaMvedI mAnate rahe haiM, para ve karaNake sthAnameM sArUpya yA yogyatAko rakhate haiN| samantabhadrAdine karaNake sthAnameM svaparAvabhAsaka jJAna pada rakhake aise hI jJAnako pramANa mAnA jo sva aura para ubhayakA avabhAsana karanevAlA ho| akalaMkadevane isa lakSaNameM avisaMvAdi aura anadhigatArthagrAhi ina do nae padoMkA samAveza karake avabhAsakake sthAnameM vyavasAyAtmaka padakA prayoga kiyA hai| avisaMvAdi tathA ajJAtArthaprakAza pada spaSTarUpase dharmakIrtike pramANake lakSaNase Ae haiM tathA vyavasAyAtmaka pada nyAyasUtra se / inakI lakSaNasaMghaTanAke atusAra sva aura parakA vyavasAya-nizcaya karanevAlA, avisaMvAdi-saMzayAdi samAropakA nirasana karanevAlA aura anadhigatArthako jAnanevAlA jJAna pramANa hogaa| pramANasamplava vicAra-yahA~ eka bAta dhyAna dene yogya hai ki dharmakIrti aura unake TIkAkAra dharmottarane ajJAtArthaprakAza aura anadhigatArthanAhi zabdoMkA prayoga karake pramANasamplavakA niSedha kiyA hai| eka prameyameM aneka pramANoMkI pravRtti ko pramANasamplava kahate haiN| bauddha padArthoMko ekakSaNasthAyI mAnate haiN| unake siddhAntake anusAra padArtha jJAnameM kAraNa hotA hai| ataH jisa vivakSita padArthase koI bhI pratyakSajJAna utpanna huA ki vaha padArtha dUsare kSaNameM niyamase naSTa ho jAtA hai| isalie kisI bhI artha meM do jJAnoMke pravRtta honekA avasara hI nahIM hai| dUsare, bauddhoMne prameyake do bheda kie haiM-1. vizeSa ( svalakSaNa ), 2. sAmAnya ( anyaapohruup)| vizeSa padArthako viSaya karanevAlA pratyakSa hai tathA sAmAnyako jAnanevAle anumAnAdi vikalpajJAna / isa taraha viSayadvaividhyAtmaka vyavasthA honese koI bhI pramANa apanI viSayamaryAdAko nahIM lA~gha sktaa| isalie vijAtIya pramANako to svaniyata viSayase bhinna prameyameM pravRtti hI nahIM ho sktii| raha jAtI hai sajAtIya pramANAntarake samplavakI bAta, so dvitIya kSaNameM jaba vaha padArtha rahatA hI nahIM hai taba samplavakI carcA apane Apa hI samApta ho jAtI hai| yahA~ yaha prazna hotA hai ki-'jaina to padArthako ekAntakSa Nika nahIM mAnate aura na viSayadvaividhyako Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 27 hI / jainakI dRSTise to eka sAmAnya-vizeSAtmaka artha sabhI pramANoMkA viSaya hotA hai / taba anadhigatArthagrAhi padakA jainokta pramANalakSaNameM kyA upayoga ho sakatA hai ?' akalaMkadevane isakA uttara diyA hai ki-vastu anantadharmavAlI hai| amuka jJAnake dvArA vastuke amaka aMzoMkA nizcaya honepara bhI agahIta aMzoMko jAnaneke lie pramANAntarako avakAza rahatA hai| isI taraha jina jJAna aMzoMmeM saMvAda ho jAnese nizcaya ho gayA hai, una aMzoMmeM bhale hI pramANAntara kucha vizeSa pariccheda na kareM para jina aMzoMmeM asaMvAda honese anizcaya yA viparItanizcaya hai unakA nizcaya karake to pramANAntara vizeSa paricchedaka honeke kAraNa anadhigatagrAhirUpase pramANa hI haiN| pramANasamplabake viSayameM yaha bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki-akalaMkadevane pramANake lakSaNameM anadhigatArthagrAhi padake praveza karane ke kAraNa anizcitAMzake nizcayameM yA nizcitAMzameM upayogavizeSa honepara pramANasamplava mAnA hai, jaba ki naiyAyikane apane pramANalakSaNameM aisA koI pada nahIM rakhA, ataH usakI dRSTise vastu gRhIta ho yA agRhIta, yadi indriyAdi kAraNakalApa mila jAya~ to avazya hI pramANakI pravRtti hogI, isI taraha upayoga vizeSa ho yA na ho, koI bhI jJAna isalie apramANa nahIM hogA ki usane gRhIta ko grahaNa kiyA hai / tAtparya yaha ki naiyAyikako pratyeka avasthAmeM pramANasamplava svIkRta hai / akalaMkadevane bauddha matameM pramANasamplavakI asaMbhavatAke kAraNa 'anumAnakI apravRtti' rUpa dUSaNa dete hue kahA hai ki jaba Apake yahA~ yaha niyama hai ki pratyakSa ke dvArA vastuke samasta guNoMkA darzana ho jAtA hai| taba pratyakSake dvArA sarvAMzatayA gRhIta vastumeM koI bhI anadhigata aMza nahIM bacA, jisake grahaNake lie anumAnako pramANa mAnA jAya / anumAnake viSayabhUta anyApoharUpa sAmAnyameM viparItAropakI saMbhAvanA nahIM hai, ataH samAropavyavacchedArtha bhI anumAna pramANa nahIM ho sktaa| akalaMkottaravartI A0 mANikyanandine anadhigatArthakI jagaha kumArilake apUrvArtha padako sthAna diyaa| para vidyAnanda tathA unake bAda abhayadeva, vAdideva, hemacandra Adi AcAryoMne anadhigata yA apUrvArtha kisI bhI padako apane lakSaNoM meM nahIM rkhaa| jJAna kA sva-parasaMvedana vicAra-jJAnake svarUpasaMve danake viSayameM nimna vAda haiM-1. mImAMsakakA parokSajJAnavAda, 2. naiyAyikakA jJAnAntaravedajJAnavAda, 3. sAMkhyakA prakRtiparyAyAtmaka jJAnakA puruSa dvArA saMcetanavAda, 4. bauddhakA sAkAra-svasaMvedanajJAnavAda, 5. jainakA nirAkAra-svasaMvedanajJAnavAda / akalaMkadevane itara vAdoMkI samAlocanA isa prakAra kI hai parokSajJAnavAdanirAsa-yadi jJAna ko parokSa mAnA jAya arthAta jJAna svayaM apane svarUpako na jAna sake, taba usa parokSajJAnake dvArA jAnA gayA padArtha hamAre pratyakSakA viSaya nahIM ho sakegA; kyoMki AtmAntarake jJAnase hamAre jJAna meM yahI svakIyatva hai ki vaha hamAre svayaM pratyakSakA viSaya hai, use hama svayaM usIke dvArA pratyakSa kara sakate haiM, jaba ki AtmAntarake jJAnako hama svayaM usIke dvArA pratyakSa nahIM krte| yahI kAraNa hai ki AtmAntarake jJAnake dvArA hameM padArthakA pratyakSa nahIM hotA / jaba jJAna svayaM pratyakSa nahIM taba usakI siddhi anumAnase bhI kaise hogI? kyoMki asvasaMvidita arthaprakAzarUpa liMgase ajJAta dharmi-jJAnakA avinAbhAva hI gRhIta nahIM hai| arthaprakAzako svasaMvidita mAnanepara to jJAnakI kalpanA hI nirarthaka ho jAyagI; kyoMki svArthasaMvedI arthaprakAzase sva aura artha ubhayakA pariccheda ho sakatA hai| isI taraha viSaya, indriya, mana Adi bhI parokSa jJAnakA anumAna nahIM karA sakate; kyoM ki eka to inake sAtha jJAnakA avinAbhAva asiddha hai, dUsare inake honepara bhI kabhI-kabhI jJAna nahIM hotA ataH ye vyabhicArI bhI haiN| yadi viSayajanya jJAnAtmaka sukhAdi parokSa haiM; taba unase hameM anugraha yA paritApa nahIM ho skegaa| apane sukhAdiko anumAnagrAhya mAnakara anugrahAdi mAnanA to anya AtmAke sukhase vyabhicArI hai, arthAt parakIya AtmAke sukhAdikA hama usakI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prasAda-viSAdAdi ceSTAoMse anumAna to kara sakate haiM para unase anugrahAdi to hameM nahIM hotA / jJAnako parokSa mAnanepara AtmAntarakI buddhikA anumAna karanA bhI kaThina ho jaaygaa| parakIya AtmAmeM buddhikA anumAna vyApAra vacanAdi ceSTAoMse kiyA jAtA hai| yadi hamArA jJAna hameM hI apratyakSa hai, taba hama jJAnakA vyApArAdike sAtha kAryakAraNarUpa avinAbhAva apanI AtmAmeM to grahaNa hI nahIM kara sakeMge, anya AtmAmeM to abhI taka jJAnakA sadbhAva hI asiddha hai| ataH avinAbhAvakA grahaNa na honese parakIya AtmAmeM buddhikA anumAna nahIM ho skegaa| naiyAyikake jJAnAntaravedyajJAnavAdakA nirAkaraNa-yadi prathamajJAnakA pratyakSa dvitIyajJAnase mAnA jAya aura isI taraha asvasaMvedI tRtIyAdijJAnase dvitIyAdijJAnoMkA pratyakSa; taba anavasthA nAmakA dUSaNa jJAnake sadbhAva siddha karanemeM bAdhaka hogA, kyoMki jaba taka Age-Ageke jJAna apane svarUpakA nizcaya nahIM kareMge taba taka ve pUrvapUrvajJAnoMko nahIM jAna skeNge| aura jaba prathamajJAna hI ajJAta rahegA taba usake dvArA arthakA jJAna asaMbhava ho jaaygaa| isa taraha jagat arthanizcayazUnya ho jAyagA / eka jJAnake jAnanemeM ho jaba isa taraha anekAneka jJAnoMkA pravAha calegA, taba to jJAnako viSayAntarameM pravRtti hI nahIM ho sakegI / yadi apratyakSajJAnase arthabodha mAnA jAya; taba to hama loga IzvarajJAnake dvArA bhI samasta padArthoMko jAnakara sarvajJa bana jAyeMge, kyoMki abhI taka hama loga sarvajJake jJAnake dvArA arthoMko isI kAraNase nahIM jAna sakate the ki vaha hamAre svayaM apratyakSa hai| sAMkhyake prakRtiparyAyAtmakajJAnavAda nirasana-yadi jJAna prakRtikA vikAra honese acetana hai tathA vaha puruSake saMcetana dvArA anubhUta hotA hai; to phira isa akiJcitkara jJAnakA kyA prayojana ? kyoMki usI jJAnasvarUpasaMcetaka puruSAnubhavake dvArA arthakA bhI parijJAna ho jaaygaa| yadi vaha saJcetana svapratyakSa nahIM hai; taba isa akiJcitkara jJAnakI sattA kisase siddha kI jAyagI ? jJAna viSayaka saJcetanA jo ki anitya hai, avikArI kUTasthanitya puruSakA dharma bhI kaise ho sakatI hai ? ataH jJAna pariNAmI puruSakA hI dharma hai aura vaha svArthasaMvedaka hotA hai / isI taraha yadi arthasaJcetanA svArthasaMvedaka hai: taba tadvayatirikta akiJcitkara puruSake mAnane kA bhI kyA prayojana ? yadi vaha asvasaMvedaka hai; taba pUrvajJAna tathA puruSakI siddhi kisase hogI? bauddhoMke sAkArajJAnavAdakA nirAsa-sAkArajJAnavAdI nirAkArajJAnavAdiyoMko ye dUSaNa dete haiM ki-'yadi jJAna nirAkAra hai, usakA kisI artha ke sAtha koI khAsa sambandha nahIM hai; taba pratikarmavyavasthAghaTajJAnakA viSaya ghaTa hI hai paTa nahIM-kaise hogI? tathA viSayapratiniyama na honese saba artha eka jJAnake yA saba jJAnoMke viSaya ho jaayNge| viSayajJAna aura viSayajJAnajJAnameM koI bheda nahIM rhegaa| inameM yahI bheda hai ki viSayajJAnajahA~ kevala viSayake AkAra hotA hai taba viSayajJAnajJAna artha aura arthAkArajJAna donoMke AkArako dhAraNa karatA hai| viSayakI sattA siddha karaneke lie jJAnako sAkAra mAnanA Avazyaka hai|' akalaMkadevane inakA samAdhAna karake jJAnako nirAkAra siddha karate hae likhA hai ki-viSayapratiniyamake lie jJAnakI apanI zakti hI niyAmaka hai| jisa jJAnameM jisa prakArakI jitanI zakti hogI usase utanI aura usI prakArakI arthavyavasthA hogii| isa svazaktiko na mAnakara jJAnako sAkAra mAnanepara bhI yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki 'ghaTajJAna ghaTake hI AkAra kyoM huA paTake AkAra kyoM nahIM huA?' tadutpattise to AkAraniyama nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki jisa taraha ghaTajJAna ghaTase utpanna huA hai usI taraha indriya, Aloka Adi padArthose bhI to Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 29 utpanna haA hai. ataH unake AkArako bhI use grahaNa karanA cAhie / jJAna viSayake AkArako yadi ekadezase grahaNa karatA hai; taba to jJAna sAMza ho jaaygaa| yadi sarvadezase to jJAna arthakI taraha jar3a ho jaaygaa| samAnakAlIna padArtha kisI taraha AkAra jJAna meM samarpita kara sakate haiM para atIta aura anAgata padArthoM ke jAnanevAle smRti, pratyabhijJAna, anumAnAdi jJAna kaise una avidyamAna padArthoke AkAra ho sakate haiM? hA~, zaktipratiniyama mAnanese atItAdi padArthokA jJAna bhalIbhAMti ho sakatA hai| jJAnakA amuka arthako viSaya karanA hI anya padArthoMse byAvRtta honA hai / ataH jJAnako nirAkara mAnanA hI ThIka hai / amUrta jJAnameM mUrta arthakA pratibimba bhI kaise A sakatA hai ? sautrAntikako jJAnake sAkAra honekA 'jJAnameM arthakA pratibimba par3atA hai|' yaha artha iSTa thA yA nahIM yaha to vicAraNIya hai| para vijJAnavAdI bauddhoMne usakA khaNDana yahI artha mAnakara kiyA hai aura usIkA pratibimba akalaMkakRta khaNDanameM hai| isa taraha akalaMkane svArthavyavasAyAtmaka, anadhigatArthagrAhi, avisaMvAdi jJAnako pramANa kahA hai| isa lakSaNake anadhigatArthagrAhitva vizeSaNa ke sivAya bAkI aMza sabhI jaina tArkikoMne apanAe hai| anadhigatArthagrAhitvakI paramparA mANikyanandi taka hI clii| A0 hemacandrane svanirNayako bhI pramANake vyAvartaka lakSaNameM nahIM rakhA; kyoMki svanirNaya to jJAnasAmAnyakA dharma hai na ki pramANAtmaka vizeSajJAnakA / akalaMkadevane jahA~ ajJAnAtmaka sannikarSAdikI pramANatAkA vyavaccheda pramitikriyAmeM avyavahita karaNa na honeke kAraNa kiyA hai, vahA~ jJAnAtmaka saMzaya aura viparyayakA visaMvAdI honese tathA nirvikalpajJAnakA saMvyavahArAnupayogI hone ke kAraNa nirAsa kiyA hai| isI saMvyavahArAnupayogI padase suSupta caitanyake samAna nirvikalpakadarzana bhI pramANakoTise bahibharta hai isakI sUcanA milatI hai| pramANake bheda-tattvArthasUtrake 'tatpramANe' isa sUtrako lakSyameM rakhakara hI akalaMkane pramANake do mala bheda kie haiM / yadyapi unheM pratyakSa tathA parokSake kaI avAntara bheda mAnanA par3e haiN| isIlie unane 'pramANe iti saMgrahaH' pada dekara usa bhedake AdhArabhata sUtrakI sUcanA dI hai| ve do bheda haiM-eka pratyakSa, dusarA parokSa / tattvArthasUtra meM mati ( indriyAndriyapratyakSa, smRti, saMjJA ( pratyabhijJAna ), cintA ( tarka ), abhinibodha ( anumAna ) ina jJAnoMko matise anarthAntara arthAt matijJAnarUpa batAyA hai| matijJAnakA parokSatva bhI vahIM svIkRta hai / ataH uktajJAna jinameM indriyAnindriyapratyakSa bhI zAmila hai AgamikaparamparAmeM spaSTarUpase parokSa hai| para lokavyavahAra tathA darzanAntaroMmeM indriyAnindriyajJAna pratyakSarUpase hI prasiddha tathA vyavahRta hote hai| yadyapi akalaMkadevake pahile A0 siddhasena divAkarane apane nyAyAvatArameM pratyakSa, anumAna ina tIna pramANoMkA kathana kiyA hai, para pramANoMkI vyAvartaka saMkhyA abhI taka anizcitasI hI rahI hai| aka devane satrakArakI paramparAkI rakSA karate hue likhA hai ki-mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha jJAna zabdayojanAse pahile matijJAna tathA zabdayojanAke anantara zrutajJAna kahe jAya~ / zrutajJAna parokSa kahA jaay| matijJAnameM antarbhUta mati-indriyAnindriyapratyakSako lokavyavahArameM pratyakSarUpase prasiddha honeke kAraNa tathA vaizadyAMzakA sadbhAva honese saMvyavahArapratyakSa kahA jAya / pratyakSa ke indriyapratyakSa, anindriyapratyakSa aura atIndriyapratyakSa ye tIna malabheda hoN| isa vaktavyakA yaha phalitArtha huA ki pratyakSake do bheda-1. sAMvyavahArika, 2. mukhya / sAMvyavahArika pratyakSake do bheda-1. indriyapratyakSa, 2. anindriyapratyakSa / indriyapratyakSa-avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAdijJAna / anindriyapratyakSa-zabdayojanAse pahilekI avasthAbAle smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhajJAna / isa taraha akalaMkadevane pramANake bheda kie jo nirvivAda rUpase uttarakAlIna granthakAroM dvArA mAne gae / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hA~, isameM jo smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhajJAnako zabdayojanAke pahile anindriyapratyakSa kahA hai use kisI bhI anya AcAryane svIkAra nahIM kiyaa| unheM sarvAMzameM arthAt zabdayojanAke pUrva aura pazcAt donoM avasthAoMmeM parokSa hI kahA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya prabhAcandrane laghIyastrayakI 'jJAnamAya' kArikAkA yaha artha kiyA hai ki-'mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhajJAna zabdayojanAke pahile tathA zabdayojanAke bAda donoM avasthAoMmeM zruta haiM arthAt parokSa hai|' yadyapi jinabhadragaNikSamAzramaNane apane vizeSAvazyakabhASyameM pratyakSake do bheda karake indriyAnindriyajapratyakSako saMvyavahArapratyakSa kahA hai, para unhoMne smRti Adi jJAnoMke viSayameM kucha khAsa nahIM likhA / indriyapratyakSako saMvyavahArapratyakSa mAna lenese lokaprasiddhikA nirvAha tathA darzanAntaraprasiddhi kA samanvaya bhI ho gayA aura sUtrakArakA abhiprAya bhI surakSita raha gyaa| pratyakSa-siddhasenadivAkarane pratyakSakA-'aparokSa rUpase arthako jAnanevAlA jJAna pratyakSa hai' yaha parokSalakSaNAzrita lakSaNa kiyA hai| yadyapi vizada jJAnako pratyakSa mAnanekI paramparA bauddhoMmeM spaSTa hai, phira bhI pratyakSake lakSaNameM akalaMkake dvArA vizada padake sAtha hI sAtha prayukta sAkAra aura aMjasA pada khAsa mahattva rakhate haiN| bauddha nirvikalpajJAnako pratyakSa kahate haiN| yaha nirvikalpakajJAna jainaparamparAmeM prasiddha-indriya aura padArthake yogyadezAvasthitirUpa sannikarSake bAda utpanna honevAle, tathA sattAtmaka mahAsAmAnyakA Alocana vAle anAkAra darzanake samAna hai / akalaMkadevakI dRSTimeM jaba nirvikalpakadarzana pramANakoTise hI bahirbhUta hai taba use pratyakSa to kahA hI nahIM jA sktaa| isI bAtakI sUcanAke lie unhoMne pratyakSake lakSaNameM sAkAra pada rakhA, jo nirAkAradarzana tathA bauddhasammata nirvikalpapratyakSakA nirAkaraNakara nizcayAtmaka vizada jJAnako hI pratyakSakoTimeM rakhatA hai / bauddha nirvikalpaka pratyakSake bAda honevAle 'nIlamidam' ityAdi pratyakSaja vikalpoMko bhI saMvyavahArase pramANa mAna lete haiN| isakA mala yaha hai ki pratyakSake viSayabhUta dRzya-svalakSaNameM vikalpake viSayabhUta vikalpyasAmAnyakA AroparUpa ekatvAdhyavasAya karake pravRtti karanepara svalakSaNa hI prApta hotA hai| ataH vikalpajJAna saMvyavahArase vizada hai| isakA nirAkaraNa karane ke lie akalaMkadevane 'aJjasA' padakA upAdAna karake sUcita kiyA ki vikalpajJAna saMvyavahArase nahIM kintu aMjasA-paramArtharUpase vizada hai| anamAna Adi jJAnoMse adhika vizeSapratibhAsakA nAma vaizadya hai| jisa taraha anumAna Adi jJAna apanI utpattimeM liMgajJAna Adi jJAnAntarako apekSA karate haiM usa taraha pratyakSa apanI utpattimeM kisI anya jJAnakI AvazyakatA nahIM rakhatA, yahI anumAnAdise pratyakSameM atireka-adhikatA hai| akalaMkadevane itaravAdisammata pratyakSalakSaNoMkA nirAkaraNa isa prakAra kiyA hai bauddha-jisameM zabdasaMsargakI yogyatA nahIM hai aise nirvikalpajJAnako pratyakSa pramANa mAnate haiM savikalpako nahIM, kyoMki vikalpajJAna arthaka abhAvameM bhI utpanna hotA hai| nirvikalpaka pratyakSake dvArA yadyapi arthameM rahanevAle kSaNikatvAdi sabhI dharmoMkA anubhava ho jAtA hai, para vaha nIlAdi aMzoMmeM 'nIlamidam' ityAdi vikalpajJAnake dvArA vyavahArasAdhaka hotA hai, tathA kSaNikatvAdi aMzoMmeM yathAsaMbhava anumAnAdi vikalpoM dvaaraa| ataH nirvikalpaka 'nIlamidam' ityAdi vikalpoMkA utpAdaka honese tathA arthasvalakSaNase utpanna honeke kAraNa pramANa hai| vikalpajJAna aspaSTa hai; kyoMki vaha paramArthasat svalakSaNase utpanna nahIM hotaa| sarvaprathama arthase nirvikalpa hI utpanna hotA hai| nirvikalpakameM asAdhAraNa kSaNika paramANuoMkA pratibhAsa hotA hai / usa nirvikalpaka avasthAmeM koI bhI vikalpa anubhavameM nahIM aataa| vikalpajJAna kalpitasAmAnyako viSaya karaneke kAraNa tathA nirvikalpakake dvArA gahIta arthako grahaNa karaneke kAraNa pratyakSAbhAsa hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 31 akalaMkadeva isakA nirAkaraNa isa taraha karate haiM-- arthakriyArthI puruSa pramANakA anveSaNa karate haiM / jaba vyavahArameM sAkSAt arthakriyAsAdhakatA savikalpajJAnameM hI hai, taba kyoM na use hI pramANa mAnA jAya ? nirvikalpaka meM pramANatA lAneko Akhira Apako savikalpajJAna to mAnanA hI par3atA hai / yadi nirvikalpa ke dvArA gRhIta nIlAdyaMzako viSaya karanese vikalpajJAna apramANa hai; taba to anumAna bhI pratyakSa ke dvArA gRhIta kSaNikatvAdiko viSaya karaneke kAraNa pramANa nahIM ho sakegA / nirvikalpase jisa prakAra nIlAdyaMzoM meM 'nIlamidam' ityAdi vikalpa utpanna hote usI prakAra kSaNikatvAdi aMzoMmeM bhI ' kSaNikamidam' ityAdi vikalpa - jJAna utpanna honA cAhie / ataH vyavahArasAdhaka savikalpajJAna hI pratyakSa kahA jAne yogya hai / vikalpajJAna hI vizadarUpase hara eka prANI ke anubhavameM AtA hai, jabaki nirvikalpajJAna anubhavasiddha nahIM hai / pratyakSase to sthira sthUla artha hI anubhavameM Ate haiM, ataH kSaNika paramANukA pratibhAsa kahanA pratyakSaviruddha hai / nirvikalpakako spaSTa hone se tathA savikalpako aspaSTa honese viSayabheda mAnanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki eka hI vRkSa dUravartI puruSako aspaSTa tathA samIpavartIko spaSTa dIkhatA hai| AdyapratyakSakAlameM bhI kalpanAe~ barAbara utpanna tathA vinaSTa to hotI hI rahatI haiM, bhale hI ve anupalakSita raheM / nirvikalpa se savikalpakakI utpatti mAnanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki yadi azabda nirvikalpakase sazabda vikalpajJAna utpanna ho; to zabdazUnya artha se hI vikalpakI utpatti mAnanemeM kyA bAdhA hai ? ataH mati, smRti, saMjJA, cintAdi yAvadvikalpajJAna saMvAdI honese pramANa haiM / jahA~ ye visaMvAdI hoM vahIM inheM apramANa kaha sakate haiM / nirvikalpaka pratyakSameM arthakriyAsthitiarthAt arthaM kriyAsAdhakatva rUpa avisaMvAdakA lakSaNa bhI nahIM pAyA jAtA, ataH use pramANa kaise kaha sakate haiM ? zabdasaMsRSTa jJAnako vikalpa mAnakara apramANa kahane se zAstropadezase kSaNikatvAdikI siddhi nahIM ho sakegI / 1 mAnasapratyakSa nirAsa - bauddha indriyajJAnake anantara utpanna honevAle vizada jJAnako, jo ki usI indriyajJAnake dvArA grAhya artha ke anantarabhAvI dvitIyakSaNako jAnatA hai, mAnasa pratyakSa kahate haiM / akalaMkadeva kahate haiM ki - eka hI nizcayAtmaka artha sAkSAtkArI jJAna anubhavameM AtA hai / Apake dvArA batAe gae mAnasa pratyakSa kA to pratibhAsa hI nahIM hotA / 'nIlamidam' yaha vikalpajJAna bhI mAnasa pratyakSakA asAdhaka hai; kyoMki aisA vikalpajJAna to indriyapratyakSase hI utpanna ho sakatA hai, isake lie mAnasapratyakSa mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai / bar3I aura garama jalebI khAte samaya jitanI indriyabuddhiyA~ utpanna hotI haiM utane hI tadanantarabhAvI arthako viSaya karanevAle mAnasa pratyakSa mAnanA hoMge; kyoMki bAdameM utane hI prakArake vikalpajJAna utpanna hote haiM / isa taraha aneka mAnasapratyakSa mAnanepara santAnabheda jAneke kAraNa 'jo maiM khAne vAlA hU~ vahI maiM sUMgha rahA hU~' yaha pratyabhijJAna nahIM ho sakegA / yadi samasta rUpAdiko viSaya karanevAlA eka hI mAnasapratyakSa mAnA jAya; taba to usIse rUpAdikA parijJAna bhI ho hI jAyagA, phira indriyabuddhiyA~ kisalie svIkAra kI jAya~ ? dharmottarane mAnasapratyakSa ko Agamaprasiddha kahA hai| akalaMkane usakI bhI samAlocanA kI hai ki--- jaba vaha mAtra Agamaprasiddha hI hai; taba usake lakSaNakA parIkSaNa hI nirarthaka hai / svasaMvedana pratyakSa khaMDana - yadi svasaMvedana pratyakSa nirvikalpaka hai taba to svApa tathA mUrcchAdi avasthAoM meM aise nirvikalpaka pratyakSako mAnanemeM kyA bAdhA hai ? suSuptAdyavasthAoM meM anubhavasiddha jJAnakA niSedha to kiyA hI nahIM jA sakatA / yadi ukta avasthAoM meM jJAnakA abhAva ho to usa samaya yogiyoMko catuH satyaviSayaka bhAvanAoMkA bhI viccheda mAnanA par3egA / bauddhasammata vikalpake lakSaNakA nirAsa - bauddha 'abhilApavatI pratItiH kalpanA' arthAt jo jJAna zabdasaMsarga ke yogya ho usa jJAnako kalpanA yA vikalpajJAna kahate haiM / akalaMkadevane unake isa lakSaNakA khaMDana Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha karate hue likhA hai ki yadi zabdake dvArA kahe jAne lAyaka jJAnakA nAma kalpanA hai tathA binA zabdasaMzrayake koI bhI trikalpajJAna utpanna hI nahIM ho sakatA; taba zabda tathA zabdAMzoMke smaraNAtmaka vikalpake lie tadvAcaka anya zabdoM kA prayoga mAnanA hogA, una anya zabdoMke smaraNake lie bhI tadvAcaka anyazabda svIkAra karanA hoMge, isa taraha dUsare - dUsare zabdoMkI kalpanA karanese anavasthA nAmakA dUSaNa hogaa| ataH jaba vikalpajJAna hI siddha nahIM ho pAtA; taba vikalpajJAnarUpa sAdhakake abhAva meM nirvikalpaka bhI asiddha hI raha jAyagA aura nirvikalpaka tathA savikalpaka rUpa pramANadvayake abhAva meM sakala prameyakA bhI sAdhaka pramANa na honese abhAva hI prApta hogA / yadi zabda tathA zabdAMzoMkA smaraNAtmaka vikalpa tadvAcaka zabdaprayogake binA hI ho jAya; taba to vikalpakA abhilApavattva lakSaNa avyApta ho jAyagA / aura jisa taraha zabda tathA zabdAMzoMkA smaraNAtmaka vikalpa tadvAcaka anya zabdake prayogake binA hI ho jAtA / usI taraha 'nIlamidam' ityAdi vikalpa bhI zabdaprayoga yogyatA ke binA hI ho jAyeMge, tathA cakSurAdibuddhiyA~ zabdaprayogake binA hI nIlapItAdi padArthoM kA nizcaya karaneke kAraNa svataH vyavasAyAtmaka siddha ho jAya~gI / ataH vikalpakA abhilApavattva lakSaNa dUSita hai / vikalpakA nirdoSa lakSaNa hai - samAropavirodhIgrahaNa yA nizcayAtmakatva | sAMkhya zrotrAdi indriyoMkI vRttiyoMko pratyakSapramANa mAnate haiM / akalaMkadeva kahate haiM ki zrotrAdi indriyoMkI vRttiyA~ to taimirika rogIko honevAle dvicandrajJAna tathA anya saMzayAdi jJAnoM meM bhI prayojaka hotI haiM, para ve sabhI jJAna pramANa to nahIM hai / naiyAyika - indriya aura artha ke sannikarSako pratyakSa pramANa kahate haiM / ise bhI akalaMkadevane sarvajJake jJAnameM avyApta batAte hue likhA hai ki- trikAla - trilokavartI yAvat padArthoMko viSaya karanevAlA sarvajJakA jJAna pratiniyatazaktivAlI indriyoMse to utpanna nahIM ho sakatA, para pratyakSa to avazya hai / ataH sannikarSa avyApta hai / sAMvyavahArika pratyakSa - cAra prakArakA hai - 1. avagraha, 2. IhA, 3. avAya, 4. dhAraNA / pratyakSajJAnakI utpattikA sAdhAraNa krama yaha hai ki sarvaprathama indriya aura padArthakA yogyadezasthitirUpa sambandha ( sannikarSa ), tataH sAmAnyAvalokana ( nirvikalpaka ), tataH avagraha ( savikalpaka jJAna ), tataH IhA ( vizeSa jijJAsA), tataH avAya ( vizeSa nizcaya ), antameM dhAraNA ( saMskAra ) / sAmAnyAvalokanase dhAraNAparyanta jJAna cAhe eka hI matyupayogarUpa mAne jAya~ yA pRthak-pRthak upayogarUpa, donoM avasthAoM meM anusyUta AtmAkI sattA to mAnanA hI hogI, anyathA 'jo maiM dekhanevAlA hU~, vahI maiM avagraha tathA IhAdi jJAnavAlA hU~, vahI maiM dhAraNa karatA hU~' yaha anubhavasiddha pratyabhijJAna nahIM ho sakegA / isI dRSTise akalaMkadevane darzana kI avagraharUpa pariNati, avagrahakI IhArUpa, IhAkI avAyarUpa tathA avAyakI dhAraNArUpa pariNati svIkAra kI hai / anvita AtmadRSTise abheda honepara bhI ina jJAnoMmeM paryAyakI dRSTi se to bheda hai hI / hA aura dhAraNAkI jJAnAtmakatA - vaizeSika IhAko prayatna nAmakA pRthak guNa tathA dhAraNAko bhAvanAsaMskAra nAmaka pRthak guNa mAnate haiM / akalaMkadevane inheM eka caitanyAtmaka upayogakI avasthA hone ke kAraNa jJAnAtmaka hI kahA hai, jJAnase pRthak svataMtra guNarUpa nahIM mAnA hai / avagrahAdikA paraspara pramANa- phalabhAva - jJAnake sAdhakatama aMzako pramANa tathA pramityaMzako phala kahate haiM / prakRta jJAnoMmeM avagraha, IhAke prati sAdhakatama honese pramANa hai, IhA pramANarUpa honese usakA phala hai / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 33 isI taraha IhAkI pramANatAmeM avAya phala hai tathA avAyako pramANa mAnanepara dhAraNA phalarUpa hotI hai / tAtparya yaha ki -- pUrvapUrvajJAna sAdhakatama honese pramANa haiM tathA uttarottarajJAna pramitirUpa honese phalarUpa haiM / pramANaphalabhAvakA aisA hI krama vaizeSikAdi anya darzanoMmeM bhI pAyA jAtA hai / mukhya pratyakSa- indriya aura manakI apekSA ke binA honevAle, atIndriya, vyavasAyAtmaka, vizada, satya, avyavahita, alaukika, azeSa padArthoMko viSaya karanevAle, akrama jJAnako mukhya pratyakSa kahate haiM / vaha sakala aura vikalake bhedase do prakArakA hai / sakalapratyakSa kevalajJAna hai / avadhijJAna aura mana:paryayajJAna amuka padArthoMko viSaya karaneke kAraNa vikalapratyakSa haiM / sarvajJatva vicAra - prAcInakAla meM bhAratavarSakI paramparAke anusAra sarvajJatAkA sambandha bhI mokSake hI sAtha thA / mumukSuoM meM vicAraNIya viSaya to yaha thA ki - mokSa ke mArgakA kisane sAkSAtkAra kiyA hai ? isI mokSamArgako dharma zabdase kahate haiM / ataH 'dharmakA sAkSAtkAra ho sakatA hai yA nahIM ?' isa viSayameM vivAda thaa| eka pakSakA, jisake anugAmI zabara, kumArila Adi mImAMsaka haiM, kahanA thA ki dharma jaisI atIndriya vastuko hama loga pratyakSa se nahIM jAna sakate, usameM to vedakA hI nirbAdha adhikAra / dharmakI paribhASA bhI 'codanAlakSaNo'rthaH dharma' karake dharma meM codanA - vedako hI pramANa kahA hai| aisI dharmajJatA meM vedako hI antima pramANa mAnaneke kAraNa unheM puruSameM atIndriyArthaviSayaka jJAnakA abhAva mAnanA pdd'aa| unhoMne puruSoM meM rAga-dveSa- ajJAna Adi doSoMkI zaMkA honese atIndriyArthapratipAdaka vedako apauruSeya svIkAra kiyA / isa apauruSeyatvako mAnyatAse hI puruSameM sarvajJatAkA vAlI dharmajJatAkA niSedha huA / kumArila isa viSaya meM spaSTa likhate haiM ki tAtparya kevala dharmajJatvake niSedhase / dharma ke sivAya yadi koI puruSa saMsArake hai, khuzIse jAne, hameM koI Apatti nahIM hai / para dharmakA jJAna vedake dvArA hI hogA, pratyakSAdi pramANoM se nahIM / isa taraha dharmako vedake dvArA tathA dharmAtirikta anya padArthoMko yathAsaMbhava anumAnAdi pramANoMke dvArA jAnakara koI puruSa yadi ToTala meM sarvajJa banatA hai, taba bhI hameM koI Apatti nahIM hai / puruSakRta na mAnakara use arthAt pratyakSa ke dvArA honesarvajJatvake niSedhase hamArA samasta arthoMko jAnanA cAhatA dUsarA pakSa bauddhoMkA hai| ye buddhako dharma-caturAryasatyakA sAkSAtkAra mAnate haiM / inakA kahanA hai ki buddhane apane nirAsrava zuddhajJAnake dvArA duHkha, samudaya - duHkhake kAraNa, nirodha- mokSa, mArga - mokSopAya isa caturArya satyarUpa dharmakA pratyakSa se hI spaSTa sAkSAtkAra kiyA hai| ataH dharmake viSayameM buddha hI pramANa haiM / ve karuNA karake kaSAyajvAlAse jhulase hue saMsArI jIvoMke uddhArakI bhAvanAse upadeza dete haiM / isa matake samarthaka dharmakIrtine likhA hai ki hama saMsAra ke samasta padArthoMkA koI puruSa sAkSAtkAra karatA hai ki nahIM' isa nirarthaka bAta ke jhagar3e meM nahIM par3anA caahte| hama to yaha jAnanA cAhate haiM ki usane iSTatattva-dharmako jAnA hai ki nahIM ? mokSamArga meM anupayogI saMsArake kIr3e-makor3oM AdikI saMkhyA ke parijJAnakA bhalA mokSa mArga se kyA sambandha hai ? dharmakIrti sarvajJatAkA siddhAntataH virodha nahIM karake use nirarthaka avazya batalAte haiM / ve sarvajJatAke samarthakoM se kahate haiM ki bhAI, mImAMsakoM ke sAmane sarvajJatA -- trikAla - trilokavartI samastapadArthoMkA pratyakSase jJAna- para jora kyoM dete ho ? asalI vivAda to dharmajJatAmeM hai ki dharmake viSaya meM dharmake sAkSAtkartAko pramANa mAnA jAya yA vedako ? usa dharmamArga ke sAkSAtkAra ke lie dharmakIrtine AtmA-jJAnapravAhase doSoMkA atyantoccheda mAnA aura usake sAdhana nairAtmyabhAvanA Adi batAe haiN| tAtparya yaha ki -- jahA~ kumArilane pratyakSa se dharmajJatAkA niSedha karake dharmake viSaya meM vedakA hI avyAhata adhikAra siddha kiyA hai; vahA~ dharmakIrtine pratyakSa se ho dharma-mokSa mArgakA sAkSAtkAra mAnakara pratyakSa ke dvArA honevAlI dharmajJatAkA joroMse samarthana kiyA hai / 4-5 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha dharmakIrtike TIkAkAra prajJAkaraguptane sugatako dharmajJake sAtha hI sAtha sarvajJatrikAlavartI yAvat padArthoMkA jJAto bhI siddha kiyA hai| aura likhA hai ki-sugatakI taraha anya yogI bhI sarvajJa ho sakate haiM yadi ve apanI sAdhaka avasthAmeM rAgAdivinirmuktikI taraha sarvajJatAke lie bhI yatna kreN| jinane vItarAgatA prApta kara lI hai ve cAheM to thor3ese prayatnase to sarvajJa bana sakate haiM / zAntarakSita bhI isI taraha dharmajJatA sAdhanake sAtha hI sAtha sarvajJatA siddha karate haiM aura isa sarvajJatAko ve zaktirUpase sabhI vItarAgoMmeM mAnate haiN| pratyeka vItarAga jaba cAheM taba jisa kisI bhI vastuko anAyAsa hI jAna sakate haiN| yoga tathA vaizeSikake siddhAntameM yaha sarvajJatA aNimA Adi RddhiyoMkI taraha eka vibhUti hai jo sabhI rAgoMke lie avazya prAptavya nahIM hai| hA~, jo isakI sAdhanA karegA use yaha prApta ho sakatI hai| jaina tAkikoMne prArambhase hI trikAla-trilokavartI yAvajjJeyoM ke pratyakSadarzana rUpa arthameM sarvajJatA mAnI hai aura usakA samarthana bhI kiyA hai| yadyapi tarkayugake pahile 'je egaM jANai se mavaM jANai'-jo eka AtmAko jAnatA hai vaha sarva padArthoM ko jAnatA hai ityAdi vAkya jo sarvajJatAke mukhya mAdhaka nahIM haiM, pAe jAte haiM; para tarkayugameM inakA jaisA cAhie vaisA upayoga nahIM huaa| samantabhadra Adi AcAryoMne sUkSma, antarita tathA dUravartI padArthoMkA pratyakSatva anumeyatva hetuse siddha kiyA hai| jJAna AtmAkA svabhAva hai, jaba doSa aura AvaraNakA samUla kSaya ho jAyagA taba jJAna anAyAsa hI apane pUrNa rUpameM prakaTa hokara sampUrNa arthakA sAkSAtkAra kregaa| bauddhoMkI taraha kisI bhI jainatarkagranthameM dharmajJatA aura sarvajJatAkA vibhAjanakara unameM gauNa-mukhyabhAva nahIM batAyA gayA hai / sabhI jainatArkikoMne ekasvarase triloka trikAlavartI samasta padArthoM ke pUrNaparijJAna artha meM sarvajJatAkA samarthana kiyA hai / dharmajJatA to ukta pUrNasarvajJatAke garbha meM hI nihita mAna lI gaI hai| akalaMkadevane sarvajJatA tathA mukhyapratyakSa ke samarthanake sAtha hI sAtha dharmakIrtike una vicAroMkA khUba samAlocana kiyA hai jinameM buddha ko karuNAvAn, zAstA, tAyi, tathA cAturAryasatyakA upadeSTA batAyA hai| sAtha hI sarvajJAbhAvake viziSTa samarthaka kumArilakI yuktiyoMkA khaNDana kiyA hai| ve likhate haiM ki-AtmAmeM sarvapadArthoke jAnanekI pUrNa sAmarthya hai| saMsAro avasthAmeM mala-jJAnAvaraNase Avata hone ke kAraNa usakA pUrNa prakAza nahIM ho pAtA para jaba caitanyake pratibandhaka karmakA pUrNa kSaya ho jAtA hai, taba usa aprApyakArI jJAnako samasta arthoko jAnane meM kyA bAdhA hai ? yadi atIndriyapadArthoMkA jJAna na ho sake to jyotigrahoMkI grahaNa Adi bhaviSyadazAoMkA jo anAgata hone se atIndriya haiM, upadeza kaise hogA ? jyotirjJAnopadeza yathArtha dekhA jAtA hai, ataH yaha mAnanA hI cAhie ki usakA yathArtha upadeza sAkSAdraSTA mAne binA nahIM ho sktaa| jaise satyasvapnadarzana indriyAdikI sahAyatAke binA hI bhAvirAjyalAbhAdikA yathArtha spaSTa jJAna karAtA hai tathA vizada hai usI taraha sarvajJakA jJAna bhI bhAvipadArthoM meM saMvAdaka tathA spaSTa hai / jaise prazna yA IkSaNikAdividyA atIndriya padArthoMkA spaSTa pAna karA detI hai usI taraha atIndriyajJAna spaSTa bhAsaka hotA hai| isa taraha sAdhaka pramANoMko batAkara unhoMne jo eka khAsa hetukA prayoga kiyA hai, vaha hai-'sunizi bAdhakapramANatva' arthAt kisI bhI vastukI sattA siddha karaneke lie sabase bar3A pramANa yahI ho sakatA hai ki usakI sattAmeM koI sAdhaka pramANa nahIM mile| jaise 'maiM sukhI hU~' yahA~ sukhakA sAdhaka pramANa yahI hai kimere sakhI honemeM koI bAdhaka pramANa nahIM hai| cUMki sarvajJakI sattAmeM koI bhI bAdhaka pramANa nahIM hai, ataH usakI nirbAdha sattA honI caahie| isa hetuke samarthanArtha unhoMne virodhiyoM ke dvArA kalpita bAdhakoMkA nirAkaraNa isa prakAra kiyA hai pra0-'arhanta sarvajJa nahIM hai, kyoMki vaha vaktA hai, puruSa hai, jaise koI bhI galImeM ghUmanevAlA sAdhAraNa manuSya' yaha anumAna bAdhaka hai / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 35 u0-vaktRtva aura marvajJatvakA koI virodha nahIM hai, vaktA bhI ho sakatA hai aura sarvajJa bhI / jJAnakI bar3hatImeM vacanoMkA hrAsa nahIM hotA / pra0-vaktRtva vivakSAse sambandha rakhatA hai, ataH icchArahita nirmohI sarvajJameM vacanoMkI saMbhAvanA hI kaise hai ? zabdoccAraNakI icchA to mohakI paryAya hai| u0-vivakSAke sAtha vaktRtvakA koI avinAbhAva nahIM hai| mandabuddhi zAstravivakSA rakhate haiM, para zAstrakA vyAkhyAna nahIM kara sakate / suSaptAdi asthAoMmeM vacana dekhe jAte haiM para vivakSA nahIM hai| ataH vacanapravRttimeM caitanya tathA indriyoMkI paTutA kAraNa hai| lekina unakA sarvajJatAke sAtha koI ki hai| athavA, vacana vivakSAhataka mAna bhI lie jAya~ para satya aura hitakAraka vacanakI pravatti karAnevAlI vivakSA doSavAlI kaise ho sakatI hai? isI taraha nirdoSa vItarAga puruSatva sarvajJatAke sAtha koI virodha nahIM rkhtaa| ataH ina vyabhicArI hetuoMse sAdhya siddhi nahIM ho sakatI; anyathA 'jaiminiko yathArtha vedajJAna nahIM hai, kyoMki vaha vaktA hai evaM puruSa hai' isa anumAnase jaiminikI vedArthajJatAkA bhI niSedha bhalIbhA~ti kiyA jA sakatA hai| pra0-Ajakala hameM kisI bhI pramANase sarvajJa upalabdha nahIM hotA, ataH anupalambha honese usakA abhAva hI mAnanA caahie| u0-pUrvovata anumAnoMse sarvajJakI siddhi hotI hai, ataH anupalambha to nahIM kahA jA sktaa| yaha anupalambha Apako hai, yA saMsArake samasta jIvoMko? Apako to isa samaya hamAre cittameM AnevAle vicAroMkI bhI anupalabdhi hai para isase unakA abhAva to siddha nahIM kiyA jA sktaa| ataH svopalambha anekAntika hai| 'sabako sarvajJakA anupalambha hai' yaha bAta to sabake jJAnoMkA jJAna honepara hI siddha ho sakatI hai| aura yadi kimI puruSako samasta prANiyoMke jJAnakA jJAna ho sake; taba to vahI puruSa sarvajJa ho jaaygaa| yadi samastajIvoMke jJAnakA jJAna nahIM ho sake; taba to 'sabako sarvajJakA anupalambha hai' yaha bAta asiddha hI raha jaaygii| - pra0-'sarvajJatA AgamoktapadArthoMkA yathArthajJAna evaM abhyAsase hogI tathA Agama sarvajJake dvArA kahA jAyagA' isa taraha sarvajJa aura Agama donoM hI anyonyAzrita-eka-dUsareke Azrita honese asiddha haiN| u0-sarvajJa AgamakA kAraka hai| prakRta sarvajJakA jJAna pUrvasarvajJake dvArA pratipAdita Agamake arthake AcaraNase utpanna hotA hai, pUrva Agama tatpUrvasarvajJake dvArA kahA gayA hai| isa taraha bIjAMkurakI taraha sarvajJa aura AgamakI paramparA anAdi mAnI jAtI hai| anAdiparamparAmeM itaretarAzraya doSakA vicAra avyavahArya hai| pra0-jaba Ajakala puruSa prAyaH rAgAdi doSase duSita tathA ajJAnI dekhe jAte haiM, taba atItakAlameM bhI kisI atIndriyArthadraSTAkI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI aura na bhaviSyatkAlameM hI? kyoMki puruSajAtikI zaktiyA~ tInoM kAloMmeM prAyaH samAna hI rahatI haiM; ve apanI amuka maryAdA nahIM lA~gha sktiiN| u0-yadi puruSAtizayako hama nahIM jAna sakate to isase usakA abhAva nahIM hotaa| anyathA Ajakala koI vedakA pUrNa nahIM dekhA jAtA ataH atItakAlameM jaiminiko bhI usakA yathArtha jJAna nahIM thA yaha kahanA cAhiye / buddhimeM tAratamya honese usake prakarSakI saMbhAvanA to hai hii| jaise malina suvarNa agnike tApase kramazaH pUrNa nirmala ho jAtA hai, usI taraha samyagdarzanAdike abhyAsase AtmA bhI pUrNarUpase nirmala ho sakatA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha pra0--jaba sarvajJa rAgI AtmAke rAga tathA duHkhIke dRHkhakA sAkSAtkAra karatA hai taba to vaha svayaM rAgI tathA duHkhI ho jAyagA / u0-duHkha yA rAga ko jAnanemAtrase koI duHkhI yA rAgI nahIM hotaa| rAga to AtmAkA svayaM tadrUpase pariNamana karanepara hotA hai| kyA koI zrotriyabrAhmaNa madirAke rasakA jJAna karanemAtrase madyapAyI kahA jA sakatA hai ? rAgake kAraNa mohanIya Adi karma sarvajJase atyanta ucchinna ho gae haiM, ataH ve rAga yA duHkhako jAnanemAtrase rAgI yA duHkhI nahIM ho sakate / - pra.---jaba sarvajJake sAdhaka aura bAdhaka donoM prakArake pramANa nahIM milate, to usakI sattA saMdigdha ho kahanA caahie| u0-sAdhaka pramANa pahile batA Ae haiM tathA bAdhakoMkA parihAra bhI kiyA jA cukA hai taba saMdeha kyoM ho? sarvajJake abhAvakA sAdhana to sarvajJa hue binA kiyA hI nahIM jA sakatA / jaba hama trikAla-trilokavartI yAvatpuruSoMkA asarvajJarUpameM darzana kara sakeMge tabhI asarvajJatA siddha kI jA sakatI hai| para aisI asarvajJatA siddha karanevAlA vyakti svayaM anAyAsa hI sarvajJa bana jaaygaa| dharmakIttine buddhako karuNAvAna tathA heyopAdeya tattvakA upadeSTA kahA hai| akalaMka kahate hai kijaba Apa samastadharmoMke AdhArabhUta AtmAko hI nahIM mAnate taba kisapara karuNA kI jAyagI tathA kauna karuNA karegA? kauna usakA anuSThAna karegA? jJAnakSaNa to paraspara bhinna hai, ataH bhAvanA kisI anyajJAnakSaNako hogI to mukti kisI dUsare jnyaankssnnko| duHkha, samudaya, nirodha aura mArga ye cAra Aryasatya to taba ThIka ho sakate haiM jaba duHkhAdike anubhava karanevAle AtmAko svIkAra kiyA jAya / isa taraha jIva jise saMsAra hotA hai tathA jo makta hotA hai, ajIva jisake sambandhase duHkha hotA hai, ina do AdhArabhUta tattvoMko mAne binA tattvasaMkhyAkI pUrNatA nahIM ho sakatI / duHkhako jaina loga bandha tathA samudayako Asrava zabdase kahate haiM / nirodhako mokSa tathA mArgako saMvara aura nirjarA zabdase kahate haiN| ataH cAra Aryasatyake sAtha jova aura ajIva ina do mala tattvoMko mAnanA hI cAhiya / jIva aura ajIva ina do mUla tattvoMke anAdikAlIna sambandhase hI duHkha AdikI sRSTi hotI hai / buddhane hiMsAkA bhI upadeza diyA hai ataH mAlUma hotA hai ki ve yathArthadarzI nahIM the| ityaadi| sad AtmAko heya kahanA, nirodhako jo asadrUpa hai upAdeya kahanA, usake kAraNoMkA upadeza denA tathA asatkI prAptike lie yatna karanA ye saba bAteM unakI asarvajJatAkA digdarzana karAneke lie paryApta hai / akalakake dvArA buddhake prati kie gae akaruNAvattva Adi AkSepoMke lie usa samayakI sAmpradAyika paristhiti hI javAbadeha hai, kyoMki kumArila aura dharmakIrti Adine jainoMke Upara bhI aise hI kalpita AkSepa kie haiN| parokSa-akalaGkadevane tattvArthasUtrakArake dvArA nirdiSTa parokSajJAnoMmeM matijJAna mati smRtyAdi jJAnoMko nAmayojanAke pahile sAMvyavahArikapratyakSa kahakara nAma yojanA honepara unhIM jJAnoMko zrutavyapadeza diyA hai aura zrutako aspaSTa honese parokSa kahA hai| arthAt parokSajJAnake smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha tathA zruta-Agama ye pA~ca bheda hue / akalaMkadevane rAjavAtikameM anumAna Adi jJAnoMko svaprattipattikAlameM (nAmayojanAse pahile.) anakSarazruta tathA parapratipattikAlameM akSarazruta kahA hai / laghIyastrayameM mati (indriyAnindriyajapratyakSa) ko nAmayojanAke pahile matijJAna evaM sAMvyavahArikapratyakSa tathA zabdayojanAke bAda use hI zruta kahanA unake samanvaya karaneke utkaTa yatnakI ora dhyAna khIMcatA hai, aura isase yaha bhI mAlama hotA hai ki laghIyastraya banAte samaya ve apanI yojanAko dRr3ha nahIM kara sake the; kyoMki unane laghIyastrayameM mati, smati Adiko Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 37 avasthAvizeSameM matijJAna likhanepara bhI nyAyavinizcayameM smaraNAdi jJAnoMke aikAntika zrutatva-parokSatvakAvidhAna kiyA hai / smRti - smaraNako koI vAdI gRhItagrAhI honese tathA koI arthase utpanna na honeke kAraNa apramANa kahate Ae haiM / para akalaMkadeva kahate haiM ki - yadyapi smaraNa gRhItagrAhI hai phira bhI avisaMvAdI honese pramANa hI honA cAhiye / vaha avisaMvAdI pratyabhijJAnakA janaka bhI hai| smRti samAropakA vyavaccheda karanevAlI hai, ataH use pramANa mAnanemeM koI virodha nahIM honA cAhie / pratyabhijJAna - darzana aura smaraNase utpanna honevAle, ekatva sAdRzya vaisadRzya pratiyogi tathA dUratvAdirUpase saMkalana karanevAle jJAnakA nAma pratyabhijJAna / pratyabhijJAna yadyapi smaraNa aura pratyakSase utpanna hotA hai phira bhI ina donoMke dvArA agRhIta pUrvottaraparyAyavartI ekatvako viSaya karaneke kAraNa pramANa hai / avisaMvAditva bhI pratyabhijJAnameM pAyA jAtA hai jo pramANatAkA khAsa prayojaka hai / tarka - pratyakSa - sAdhyasAdhanasadbhAvajJAna aura anupalambha - sAdhyAbhAva-sAdhanAbhAvajJAnase utpanna honevAlA sarvopasaMhArarUpase sAdhyasAdhana ke sambandhako grahaNa karanevAlA jJAna tarka hai / saMkSepameM avinAbhAvarUpa vyAptiko grahaNa karanevAlA jJAna tarka kahalAtA hai / jitanA bhI dhUma hai vaha kAlatraya tathA trilokameM agnise hI utpanna hotA hai, agnike abhAva meM kahIM bhI kabhI bhI nahIM ho sakatA aisA sarvopasaMhArI avinAbhAva pratyakSAdi kisI bhI pramANase gRhIta nahIM hotA / ataH agRhItagrAhI tathA avisaMvAdaka tarkako pramANabhUta mAnanA hI cAhiye / sannihitapadArthako viSaya karanevAlA avicAraka pratyakSa itane vistRta kSetravAle avinAbhAvako nahIM jAna sakatA / bhale hI vaha eka amukasthAnameM sAdhyasAdhanake sambandhako jAna sake, para avicAraka honese usakI sAdhyasAdhanasambandhaviSayaka vicArameM sAmarthya hI nahIM hai / anumAna to vyAptigrahaNake bAda hI utpanna hotA hai, ataH prakRta anumAna svayaM apanI vyAptike grahaNa karanekA prayatna anyonyAzrayadoSa Aneke kAraNa nahIM kara sakatA; kyoMki jaba taka vyApti gRhIta na ho jAya taba taka anumAnotpatti nahIM ho sakatI aura jaba taka anumAna utpanna na ho jAya taba taka vyAptikA grahaNa asaMbhava hai / prakRta anumAnakI vyApti kisI dUsare anumAnake dvArA grahaNa karanepara to anavasthA dUSaNa spaSTa hI hai| isa taraha tarkako svatantra pramANa mAnanA hI ucita hai| jinameM avinAbhAva nahIM hai unameM avinAbhAvakI siddhi karanevAlA jJAna kutarka hai / jaise vivakSAse vacanakA avinAbhAva batalAnA; kyoMki vivakSAke abhAva meM bhI suSuptAdi avasthAmeM vacanaprayoga dekhA jAtA hai / zAstravivakSA rahanepara bhI mandabuddhiyoM ke zAstravyAkhyAnarUpa vacana nahIM dekhe jAte / anumAna - avinAbhAvI sAdhanase sAdhyake jJAnako anumAna kahate haiM / naiyAyika anumitike karaNa - ko anumAna kahate haiM / unake matase parAmarzajJAna anumAnarUpa hotA hai / 'dhUma agnise vyApta hai tathA vaha dhUma parvata hai' isa ekajJAnako parAmarzajJAna kahate haiM / bauddha trirUpaliMga se anumeyake jJAnako anumAna mAnate haiM / sAdhanakA svarUpa tathA avinAbhAvagrahaNaprakAra - sAdhya ke sAtha jisakI anyathAnupapatti- avinAbhAva nizcita ho use sAdhana kahate haiM / avinAbhAva ( binA - sAdhyake abhAva meM a-nahIM bhAva - honA ) sAdhyake abhAva meM sAdhanake na honeko kahate haiM / yaha avinAbhAva pratyakSa aura anupalambhase utpanna honevAle tarka nAmake pramANake dvArA gRhIta hotA hai / bauddha pakSadharmatvAdi trirUpavAle sAdhanako satsAdhana kahate haiM / ve sAmAnyase avinAbhAvako hI sAdhanakA svarUpa mAnate haiM / trirUpa to avinAbhAva ke paricAyakamAtra haiM / ve tAdAtmya aura tadutpatti ina do sambandhoMse avinAbhAvakA grahaNa mAnate haiM / unake matase hetuke tIna bheda haiM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 1. svabhAvahetu, 2. kArya hetu, 3. anupalabdhihetu / svabhAva aura kAryahetu vidhisAdhaka haiM tathA anupalabdhihetu niSedhasAdhaka / svabhAvahetumeM tAdAtmyasambandha, kAryahetumeM tadutpattisambandha tathA anupalabdhihetumeM yathAsaMbhava donoM sambandha avinAbhAvake prayojaka hote haiN| akalaMkadeva isakA nirAsa karate haiM ki-jahA~ tAdAtmya aura tadutpatti sambandhase hetumeM gamakatva dekhA jAtA hai vahA~ avinAbhAva to rahatA hI hai, bhale hI vaha avinAbhAva tAdAtmya tathA tadutpattiprayukta ho, para bahutase aise bhI hetu haiM jinakA sAdhyake sAtha tAdAtmya yA tadutpatti sambandha nahIM hai phira bhI avinAbhAvake kAraNa ve niyata sAdhyakA jJAna karAte haiM / jaise kRtikodayase bhaviSyat zakaTodayakA anumAna / yahA~ kRtikodayakA zakaTodayake sAtha na tAdAtmya sambandha hai aura na tadutpatti hii| hetuoMke tIna bheda mAnanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki svabhAva, kArya aura anupalabdhike sivAya kAraNa, pUrvacara, uttaracara aura sahacara hetu bhI svaniyatasAdhyakA anumAna karAte haiN| kAraNahetu-vRkSase chAyAkA jJAna, candramAse jalameM par3anevAle usIke pratibimbakA abAdhita anumAna hotA hai| yahA~ vRkSa yA candra na to chAyA yA jalapratibimbita candrake kArya haiM aura na svabhAva hii| hA~, nimittakAraNa avazya haiM / ataH kAraNaliMgase bhI kAryakA anumAna mAnanA caahiye| jisa kAraNakI sAmarthya apratibaddha ho tathA jisameM anya kAraNoMkI vikalatA na ho vaha kAraNa avazya hI kAryopAdaka hotA hai / pUrvavarahetu-kRtikA nakSatra kA udaya dekhakara eka muhUrtake bAda rohiNI nakSatrake udayakA anumAna dekhA jAtA hai| aba vicAra kIjiye ki-kRtikAkA udaya jisase rohiNIke udayakA avisaMvAdI anumAna hotA hai, kisa hetumeM zAmila kiyA jAya ? kRtikodaya tathA rohiNyudayameM kAlabheda honese tAdAtmya sambandha nahIM ho sakatA, ataH svabhAvahetumeM antarbhAva nahIM hogaa| tathA eka dUsareke prati kAryakAraNabhAva nahIM hai ataH kArya yA kAraNahetumeM usakA antarbhAva nahIM kiyA jA sktaa| ataH pUrvacarahetu atirikta hI mAnanA caahiye| isI taraha Aja sUryodaya dekhakara kala sUryodaya hogA, candragrahaNa hogA ityAdi bhaviSyadviSayoMkA anumAna amuka avinAbhAvI pUrvacara hetuoMse hotA hai / uttaracarahetu-kRtikAkA udaya dekhakara eka muhUrta pahile bharaNI nakSatrakA udaya ho cukA yaha anumAna hotA hai / yaha uttaracara hetu pUrvokta kisI hetumeM antarbhUta nahIM hotaa| sahacarahetu-candramAke isa bhAgako dekhakara usake usa bhAgakA anumAna, tarAjUke eka palaDeko nIcA dekhakara dUsare palar3eke U~ce honekA anumAna, rasa cakhakara rUpakA anumAna tathA sAsnA dekhakara gaukA anumAna dekhA jAtA hai / yahA~ rasAdi sahacara hetu hai; kyoMki inakA apane sAdhyoMke sAtha tAdAtmya aura tadutpatti Adi koI sambandha nahIM honese ye kArya Adi hetuoMmeM antarbhUta nahIM haiN| hA~, avinAbhAvamAtra honese ye hetu gamaka hote haiN| anupalabdhi-bauddha dRzyAnupalabdhise hI abhAvakI siddhi mAnate haiM / dRzyase unakA tAtparya aisI vastuse hai ki-jo vastu sUkSma, antarita yA dUravartI na ho tathA jo pratyakSakA viSaya ho sakatI ho / aisI vastu upalabdhike samasta kAraNa milanepara bhI yadi upalabdha na ho to usakA abhAva samajhanA caahiye| sUkSmAdi padArthoM meM hama logoMke pratyakSa Adi kI nivRtti honepara bhI unakA abhAva to nahIM hotaa| pramANase prameyakA sadbhAva jAnA jA sakatA hai para pramANakI apravRttise prameyakA abhAva nahIM mAnA jA sktaa| ataH viprakRSTa padArthoM meM anupalabdhi saMzayahetu honese abhAvakI sAdhikA nahIM ho sktii| akalaMkadeva isakA nirAsa karate hue likhate haiM ki-dRzyatvakA artha pratyakSaviSayatva hI na honA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 39 cAhiye kintu pramANaviSayatva karanA cAhiye / isase yaha tAtparya hogA ki jo vastu jisa pramANakA viSaya hokara yadi usI pramANase upalabdha na ho to usakA abhAva siddha hogA / dekho - mRta zarIra meM svabhAva se atIndriya paracaitanyakA abhAva bhI hama loga siddha karate / yahA~ paracaitanyameM pratyakSaviSayatvarUpa dRzyatva to nahIM hai; kyoMki paracaitanya hamAre pratyakSakA viSaya nahIM hotA / vacana uSNatAvizeSa yA AkAravizeSa Adike dvArA usakA anumAna kiyA jAtA hai, ataH unhIM vacanAdike abhAva se caitanyakA abhAva siddha honA cAhiye / adRzyApalabdhi yadi saMzaya hetu mAnI jAya to apanI adRzya AtmAkI sattA bhI kaise siddha ho sakegI ? AtmAdi adRzya padArtha anumAnake viSaya haiM; yadi hama unakI anumAnase upalabdhi na kara sakeM taba unakA abhAva siddha kara sakate haiM / hA~, jina pizAcAdi padArthoMko hama kisI bhI pramANase nahIM jAna sakate unakA abhAva hama anupalabdhise nahIM kara sakeMge / tAtparya yaha ki - jisa vastuko hama jina-jina pramANoMse jAnate haiM usa vastukA unauna pramANoMkI nivRttise abhAva siddha hogA / akalaMkakRta hetuke bheda - akalaMkadevane sadbhAva sAdhaka chaH upalabdhiyoMkA varNana kiyA hai 1 - svabhAvopalabdhi -- AtmA hai, upalabdha honese / 2- svabhAvakAryopalabdhi - AtmA thI, smaraNa honese / 3 -svabhAvakAraNopalabdhi - AtmA hogI, sat honese / 4- sahacaropalabdhi -- AtmA hai, sparza vizeSa ( zarIra meM uSNatA vizeSa ) pAyA jAnese / 5- sahacarakAryopalabdhikAyavyApAra ho rahA hai, vacanapravRtti honese / 6- sahacarakAraNopalabdhi - AtmA sapradezI hai, sAvayavazarIrake pramANa honese / asadvyavahArasAdhanake lie cha: anupalabdhiyA~ batAyI haiM 1 - svabhAvAnupalabdhi - kSaNakSayaikAnta nahIM hai, anupalabdha honese / 2 - kAryAnupalabdhi - kSaNakSayaikAnta nahIM hai, usakA kArya nahIM pAyA jAtA / 3- kAraNAnupalabdhi - kSaNakSa yaikAnta nahIM hai, usakA kAraNa nahIM pAyA jAtA / 4 - svabhAvasahacarAnupalabdhi -- AtmA nahIM hai, rUpavizeSa ( zarIrameM AkAravizeSa ) nahIM pAyA jAtA / 5- sahacarakAryAnupalabdhi-- AtmA nahIM hai, vyApAra, AkAravizeSa tathA vacana vizeSakI anupalabdhi hone se / 6- sahacara kAraNAnupalabdhi - AtmA nahIM hai, usake dvArA AhAra grahaNa karanA nahIM dekhA jAtA / sajIva zarIra hI svayaM AhAra grahaNa karatA hai / sadvyavahArake niSedhake lie 3 upalabdhiyAM batAyIM haiM 1 - svabhAvaviruddhopalabdhi - padArtha nitya nahIM hai, pariNAmI honese / 2 - kArya viruddhopalabdhi - lakSaNavijJAna pramANa nahIM hai, visaMvAdI honese / (?) 3- kAraNaviruddhopalabdhi - isa vyaktiko parIkSAkA phala prApta nahIM ho sakatA, kyoMki isane abhAvakAntA grahaNa kiyA hai / isa taraha sadbhAvasAdhaka 9 upalabdhiyA~ tathA abhAvasAdhaka chaH anupalabdhiyoMko kaNThokta kahakara inake aura anya anupalabdhiyoMke bhedaprabhedoMkA inhIM meM antarbhAva kiyA hai| sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki-dharmakIrtike kathanAnusAra anupalabdhiyA~ kevala abhAva sAdhaka hI nahIM haiM, kintu bhAvasAdhaka bhI hotI haiM / isI saMketake anusAra mANikyanandi, vidyAnanda tathA vAdidevasUrine upalabdhi aura anupalabdhi donoMko ubhayasAdhaka mAnakara unake anekoM bhedaprabheda kiye haiM / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha trairUpya nirAsa-bauddha hetuke tIna rUpa mAnatA hai / pratyeka satya hetumeM nimna trirUpatA avazya hI pAI jAnI cAhie, anyathA vaha saddhetu nahIM ho sktaa| 1. pakSadharmatva-hetukA pakSameM rhnaa| 2. sapakSasattva-hetukA samasta sapakSoMmeM yA kucha sapakSoMmeM rhnaa| 3. vipakSAsattva-hetukA vipakSameM bilakula nahIM pAyA jAnA / akalaMkadeva inameMse tIsare vipakSAsattva rUpako hI saddhetutvakA niyAmaka mAnate haiM / unakI dRSTise hetukA pakSa meM rahanA tathA sapakSa sattva koI Avazyaka nahIM hai| ve likhate haiM ki-'zakaTodaya hogA, kRtikodaya honese' 'bharaNIkA udaya ho cukA, kRtikAkA udaya honese' ina anumAnoMmeM kRtikodaya hetu pakSabhUta zakaTa tathA bharaNimeM nahIM pAyA jaataa| isI taraha 'advaitavAdIke pramANa haiM, anyathA iSTasAdhana aura aniSTaduSaNa nahIM ho skegaa|' isa sthalameM jaba isa anumAnake pahile advaitavAdiyoMke yahA~ pramANa nAmaka dharmIkI sattA hI siddha nahIM hai taba pakSadharmatva kaise bana sakatA hai ? para ukta hetuoMkI svasAdhyake sAtha anyathA'nupapatti ( anyathA-sAdhyake abhAvameM-vipakSa meM anupapatti-asattva ) dekhI jAtI hai, ataH ve saddhetu hai| dharmakItike TIkAkAra karNakagomine zakaTodayAdikA anumAna na karAnevAle kRtikodayAdi vaiyadhikaraNa hetuoMmeM kAla yA AkAzako dharmI banAkara pakSadharmatva ghaTAnekI yuktikA upayoga kiyA hai| akalakadevane isakA bhI nirAkaraNa karate hue kahA hai ki-yadi kAla Adiko dharmI banAkara kRtikodayameM pakSadharmatva ghaTAyA jAyagA taba to pRthivIrUpa pakSa kI apekSAse mahAnasagatadhUmahetuse samudrameM bhI agni siddha karanemeM hetu apakSadharma nahIM hogaa| sapakSasattvako anAvazyaka batAte hue akalaMkadeva likhate haiM ki-pakSameM sAdhya aura sAdhanakI vyAptirUpa antarvyAptike rahanepara hI hetu sarvatra gamaka hotA hai| pakSase bAhira-sapakSa meM vyApti grahaNa karane rUpa bahirvyAptise koI lAbha nahIM / kyoMki antarvyAptike asiddha rahanepara bahirvyApti to asAdhaka hI hai / jahA~ antarvyApti gRhIta hai vahA~ bahirvyAptike grahaNa karanepara bhI kucha khAsa lAbha nahIM hai| ataH bahirvyAptikA prayojaka sapakSasattvarUpa bhI anAvazyaka hai| isa taraha anyathAnupapattiko hI hetukA vyAvartaka rUpa mAnate hue akalaMkadevane spaSTa likhA hai ki-jahA~ anyathAnupapatti hai vahA~ trirUpatA mAnanese kyA lAbha ? jahA~ anyathAnupapatti nahIM hai vahA~ trirUpatA mAnakara bhI gamakatA nahIM A sktii| 'anyathAnupapannatvaM' yaha kArikA tattvasaMgrahakArake ullekhAnusAra pAtrasvAmikI mAlama hotI hai| yahI kArikA akalaMkane nyAyavinizcayake vilakSaNakhaNDanaprakaraNameM likhI hai| hetvAbhAsa-naiyAyika hetuke pAMca rUpa mAnate haiM, ataH ve eka-eka rUpake abhAvameM asiddha, viruddha, anekAntika, kAlAtyayApadiSTa aura prakaraNasama ye pAMca hetvAbhAsa mAnate haiN| bauddhane hetuko trirUpa mAnA hai, ataH unake matase pakSadharmatvake abhAvase asiddha hetvAbhAsa, sapakSasattvake abhAvase viruddha hetvAbhAsa tathA vipakSAsattvake abhAvase anaikAntika hetvAbhAsa, isa taraha tIna hetvAbhAsa hote haiM / akalaMkadevane jaba anyathAnapapannatvako hI hetukA ekamAtra niyAmaka rUpa mAnA hai taba svabhAvataH inake matase anyathAnupapannatvake abhAvameM eka hI hetvAbhAsa mAnA jAyagA, jise unhoMne svayaM likhA hai ki-vastutaH eka hI asiddha hetvAbhAsa hai| anyathAnupapattikA abhAva kaI prakArase hotA hai ataH viruddha , asiddha, sandigdha aura akiJcitkarake bhedase cAra hetvAbhAsa bhI ho sakate haiM / inake lakSaNa isa prakAra hai 1-asiddha-sarvathAtyayAta--sarvathA pakSa meM na pAyA jAnevAlA, athavA sarvathA jisakA sAdhyase avinAbhAva na ho / jaise zabda anitya hai cAkSuSa honese / 2-viruddha-anyathAbhAvAta-sAdhyAbhAvameM pAyA jAnevAlA, jaise saba kSaNika hai. sata honese / sattvahetu sarvathAkSaNikatvake vipakSabhUta kathaJcitkSa NikatvameM pAyA jAtA hai / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 41 3-anaikAntika-vipakSa meM bhI pAyA jaanevaalaa| jaise sarvajJAbhAva siddha karaneke lie prayukta vaktatvAdihetu / yaha nizcitAnakAntika, sandigdhanakAntika Adike bhedase aneka prakArakA hotA hai / 4-akiJcitkara-siddha sAdhyameM prayukta hetu / anyathAnupapattise rahita jitane trilakSaNa hetu hai una sabako bhI akiJcitkara samajhanA caahie| dignAgAtrAryane viruddhAvyabhicArI nAmakA bhI eka hetvAbhAsa mAnA hai / paraspara virodhI do hetuoMkA eka dharmI meM prayoga honepara prathama hetu viruddhAvyabhicArI ho jAtA hai| yaha saMzayahetu honese hetvAbhAsa hai| dharmakIrtine ise hetvAbhAsa nahIM mAnA hai| ve likhate haiM ki-pramANa siddha trairUpyavAle hetuke prayoga honepara virodhI hetuko avasara hI nahIM mila sakatA / ataH isakI AgamAzritahetuke viSayameM pravRtti mAnakara AcAryake vacanakI saMgati lagA lenI cAhie; kyoMki zAstra atIndriyArthaviSayameM pravRtti karatA hai| zAstrakAra eka hI vastuko paraspara virodhI rUpase kahate haiM, ataH AgamAzrita hetuoMmeM hI yaha saMbhava ho sakatA hai / akalaMkadevane isa hetvAbhAsakA viruddhahetvAbhAsameM antarbhAva kiyA hai| jo hetu viruddha kA avyabhicArI-vipakSameM bhI rahanevAlA hogA vaha viruddha hetvAbhAsakI hI sImAmeM aaygaa| arcaTakRta hetubinduvivaraNameM eka SaDlakSaNa hetu mAnanevAle matakA kathana hai| pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSAvyAvRtti, abAdhitaviSayatva, asatpratipakSatva aura jJAtatva ye chaha lakSaNa haiN| inameM jJAtatva nAmake rUpakA nirdeza honese isa vAdIke matase 'ajJAta' nAmakA bhI hetvAbhAsa phalita hotA hai| akalaMkadevane isa 'ajJAta' hetvAbhAsakA akiJcitkara hetvAbhAsameM aMtarbhAva kiyA hai| naiyAyikokta pA~ca hetvAbhAsoMmeM kAlAtyayApadiSTakA akiJcitkara hetvAbhAsameM, tathA prakaraNasamakA jo dignAgake viruddhAvyabhicArI jaisA hai, viruddha hetvAbhAsameM antarbhAva samajhanA caahie| isa taraha akalaMkadevane sAmAnya rUpase eka hetvAbhAsa kahakara bhI vizeSarUpase asiddha, viruddha , anaikAntika aura akiJcitkara ina cAra hetvAbhAsoMkA kathana kiyA hai| akalaMkadevakA abhiprAya akiJcitkarako svatantra hetvAbhAsa mAnaneke viSayameM sudar3ha nahIM mAlama hotaa| kyoMki ve likhate haiM ki-sAmAnyase eka asiddha hetvAbhAsa hai / vahI viruddha , asiddha aura sandigdha ke bhedase aneka prakArakA hai| ye viruddhAdi akiJcitkarake vistAra haiN| phira likhate haiM ki-anyathAnupapattirahita jitane trilakSaNa haiM unheM akiJcitkara kahanA caahie| isase mAlama hotA hai ki ve sAmAnyase hetvAbhAsoMkI akiJcitkara yA asiddha saMjJA rakhate the| isake svatantra hetvAbhAsa honepara unakA bhAra nahIM thaa| yahI kAraNa hai ki A0 mANikyanandine akiJcitkara hetvAbhAsake lakSaNa aura bheda kara cukanepara bhI likhA hai ki-isa akiJcitkara hetvAbhAsakA vicAra hetvAbhAsake lakSaNakAlameM hI karanA caahie| zAstrArthake samaya to isakA kArya pakSadoSase hI kiyA jA sakatA hai| AcArya vidyAnandane bhI sAmAnyase eka hetvAbhAsa kahakara asiddha, viruddha aura anai kAntikako usIkA rUpAntara mAnA hai| unane bhI akiJcitkara hetvAbhAsake Upara bhAra nahIM diyA / vAdidevasUri Adi utarakAlIna AcAryoMne asiddhAdi tIna hI hetvAbhAsa ginAe haiN| sAdhya-A0 dignAgane pakSake lakSaNameM Ipsita tathA pratyakSAdyaviruddha ye do vizeSaNa die haiN| dharmakIrti IpsitakI jagaha iSTa tathA pratyakSAyaviruddha ke sthAnameM pratyakSAdyanirAkRta zabdakA prayoga karate hai / akalaMkadeva ne apane sAdhyake lakSaNameM zakya ( abAdhita ) abhipreta ( iSTa ) aura aprasiddha ina tIna vizeSaNoMkA prayoga kiyA hai / asiddha vizeSaNa to 'sAdhya' zabdake arthase hI phalita hotA hai| sAdhyakA artha hai-siddha karane yogya, arthAt asiddha / zakya aura abhipreta vizeSaNa bauddhAcAryoMke dvArA kie gae sAdhyake lakSaNase Ae haiN| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sAdhyakA yaha lakSaNa nirvivAdarUpase mANikyanandi Adi AcAryoM dvArA svIkRta hai| siddha, aniSTa tathA bAdhitako sAdhyAbhAsa kahA hai / dRSTAnta - jahA~ sAdhya aura sAdhanake sambandhakA jJAna hotA hai usa pradezakA nAma dRSTAnta hai / sAdhyavikala tathA sAdhanavikalAdika dRSTAntAbhAsa haiM / isa taraha dRSTAnta aura dRSTAntAbhAsakA lakSaNa karanepara bhI akalaMkadevane dRSTAntako anumAnakA avayava svIkAra nahIM kiyaa| unane likhA hai ki sabhI anumAnoM meM dRSTAnta honA hI cAhiye, aisA niyama nahIM hai, dRSTAnta ke binA bhI sAdhyakI siddhi dekhI jAtI hai, jaise bauddha ke matase samasta padArthoMko kSaNikatva siddha karane meM sattva hetuke prayoga meM koI dRSTAnta nahIM hai / ataH dRSTAnta anumAnakA niyata avayava nahIM hai / isIliye uttarakAlIna kumAranandi Adi AcAryoMne pratijJA aura hetu ina doko hI anumAnakA avayava mAnA hai| hA~, mandabuddhi ziSyoMkI dRSTise dRSTAnta, upanaya tathA nigamanAdi bhI upayogI ho sakate haiM / dharmI - bauddha anumAnakA viSaya kalpita sAmAnya mAnate haiM, kSaNika svalakSaNa nahIM / A0 dignAgane kahA hai ki- samasta anumAna - anumeyavyavahAra buddhikalpita dharmadharminyAyase calatA hai, kisI dharmIkI vAstavika sattA nahIM hai / akalaMkadeva kahate haiM ki -- jisa taraha pratyakSa parapadArtha tathA svarUpako viSaya karatA hai usI taraha anumAna bhI vastubhUta arthako hI viSaya karatA hai| hA~, yaha ho sakatA hai ki pratyakSa usa vastuko sphuTa tathA vizeSAkAra rUpase grahaNa kare aura anumAna use asphuTa evaM sAmAnyAkAra rUpase / para itane mAtra se eka vastuviSayaka aura dUsarA avastuko viSaya karanevAlA nahIM kahA jA sakatA / jisa vikalpajJAnase Apa dharmadharmabhAvakI kalpanA karate haiM, vaha vikalpajJAna nirvikalpakase to siddha nahIM ho sakatA; kyoMki nirvikalpaka - nizcaya -zUnyajJAnase kisI vastukI siddhi nahIM ho sakatI / vikalpAntarase siddhi mAnanemeM anavasthA dUSaNa AtA hai | ataH vikalpako sva aura artha donoM hI aMzoMmeM pramANa mAnanA cAhie / jaba vikalpa arthAzameM pramANa ho jAyagA; taba hI usake dvArA viSaya kie gae dharmI Adi bhI satya evaM paramArtha siddha hoNge| yadi dharmI hI mithyA hai; taba to usameM rahanevAle sAdhya sAdhana bhI mithyA evaM kalpita ThahareMge / isa taraha paramparAse bhI anumAnake dvArA arthako prApti nahIM ho sakegI / ataH dharmIko pramANa siddha mAnanA cAhie kevala vikalpa - siddha nahIM / akalaMkottaravartI A0 mANikyanandine isI Azayase parIkSAmukhasUtrameM dharmIke tIna bheda kie haiM1. pramANasiddha, 2. vikalpasiddha, 3. ubhayasiddha / anumAna ke bheda - nyAyasUtrameM anumAnake tIna bheda kie haiM - pUrvavat zeSavat aura sAmAnyatodRSTa | sAMkhyatattvakaumudI meM anumAnake do bheda pAye jAte haiM-eka vIta aura dUsarA avIta / vIta anumAna ke do bheda1. pUrvavat, 2. sAmAnyato dRSTa / sAMkhyake ina bhedoMkI paramparA vastutaH prAcIna hai / vaizeSikane anumAna kAgaja, kAraNaliMgaja, saMyogiliMgaja aura samavAyiliMgaja, isa taraha pA~ca bheda kie haiM / akalaMkadeva to sAmAnyarUpase eka hI anyathAnupapatti ligaja anumAna mAnate haiM / ve ina apUrNa bhedoMkI parigaNanAko mahattva nahIM dete / vAda - naiyAyika kathAke tIna bheda mAnate haiM - 1. vAda, 2 jalpa, 3. vitaNDA / vItarAgakathAkA nAma vAda hai tathA vijigISukathAkA nAma jalpa aura vitaNDA hai / pakSa pratipakSa to donoM kathAoM meM grahaNa kie hI jAte haiN| hA~, itanA antara hai ki - bAdameM svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa pramANa aura tarkake dvArA hote haiM, jaba ki jalpa aura taNDAmeM chala, jAti aura nigrahasthAna jaise asaduttaroMse bhI kie jA sakate haiN| nayAkine chalAdike prayogako asaduttara mAnA hai aura sAdhAraNa avasthAmeM unake prayogakA niSedha bhI kiyA hai / vAdakA prayojana tattvanirNaya hai / jalpa aura vitaNDAkA prayojana hai-- tattvasaMrakSaNa, jo chalajAtirUpa Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 43 asadupAyoM se bhI kiyA jA sakatA hai| jaise khetakI rakSAke lie kAToMkI bArI lagAI jAtI hai usI taraha tattvasarakSaNake lie kA~Teke samAna chalAdike prayogakA avalambana amaka avasthAmeM ThIka hai| A0 dharmakIrtine apane vAdanyAyameM chalAdike prayogako bilakUla anyAyya batAyA hai| usI taraha akalaMkadeva ahiMsAko dRSTise kisI bhI hAlatameM chalAdi rUpa asaduttarake prayogako ucita nahIM smjhte| chalAdiko anyAyya mAna lenese jalpa aura vAdameM koI bheda hI nahIM raha jaataa| ataH ve vAdako hI ekamAtra kathA rUpase svIkAra karate haiN| unane vAdakA saMkSepameM 'samarthavacanako vAda kahate haiM' yaha lakSaNa karake kahA hai ki vAdi-prativAdiyoMkA madhyasthoMke sAmane svapakSasAdhana-parapakSadUSaNavacanako vAda kahanA cAhie / isa taraha vAda aura jalpako eka mAna lenepara ve yatheccha kahIM vAda zabdakA prayoga karate haiM to kahIM jlpkaa| vitaNDAko jisameM vAdI apanA pakSasthApana nahIM karake mAtra prativAdIke pakSakA khaNDana hI khaNDana karatA hai, vAdAbhAsa kahakara tyAjya batAyA hai| jaya-parAjayavyavasthA-naiyAyikane isake lie pratijJAhAni Adi 22 nigrahasthAna mAne haiM jinameM batAyA hai ki yadi koI vAdI apanI pratijJAkI hAni kara de, dUsarA hetu bola de, asambaddha pada-vAkya yA varNa bole, isa taraha bole jisase tIna bAra kahanepara bhI prativAdI aura pariSada na samajha pAve, hetudRSTAntAdikA krama bhaMga ho jAya, avayava nyUna kahe jAya~, adhika avazya kahe jAya~, punarukta ho, prativAdo vAdoke dvArA kahe gae pakSakA anuvAda na kara sake, uttara na de sake, vAdIke dvArA die gae dUSaNako ardhasvIkArakara khaNDana kare, nigrahAIke lie nigrahasthAna udabhAvana na kara sake, anigrahAIko nigrahasthAna batA deve, siddhAntA bola jAve, hetvAbhAsoMkA prayoga kare to nigrahasthAna arthAta parAjaya hogaa| sAmAnyase naiyAyikoMne vittipati aura apratipattiko nigrahasthAna mAnA hai| vipratipatti-viruddha yA asambaddha khnaa| apratipattipakSasthApana nahIM karanA, sthApitakA pratiSedha nahIM karanA tathA pratiSiddhakA uddhAra nahIM karanA / pratijJAhAnyAdi 22 to inhIM donoMke hI vizeSa prakAra haiN| dharmakIrtine inakA khaNDana karate hue likhA hai ki-jaya-parAjayavyavasthAko isa taraha guTAlemeM nahIM rakhA jA sktaa| kisI bhI sacce sAdhanavAdIkA mAtra isalie nigraha honA ki vaha kucha adhika bola gayA yA amuka kAyadekA pAlana nahIM kara sakA, satya aura ahiMsAko dRSTise ucita nahIM hai / ataH vAdI aura prativAdI ke lie kramazaH asAdhanAGgavacana aura adoSodbhAvana, ye do hI nigrahasthAna mAnanA cAhiye / vAdIkA kartavya hai ki vaha saccA aura pUrNa sAdhana bole / prativAdIkA kArya hai ki vaha yathArtha doSoMkA udbhAvana kare / yadi vAdI saccA sAdhana nahIM bolatA yA jo sAdhanake aMga nahIM haiM aise vacana kahatA hai to usakA asAdhanAMgavacana honese parAjaya honA cAhiye / prativAdI yadi yathArtha doSAMkA udbhAvana na kara sake yA jo doSa nahIM haiM unakA udbhAvana kare to usakA parAjaya honA caahie| isa taraha sAmAnyalakSaNa karanepara bhI dharmakIrti phira usI ghapalemeM par3a ge| unhoMne asAdhanAGgavacana tathA adoSodbhAvanake vividha vyAkhyAna karake kahA hai ki anvaya yA vyatireka dRSTAntameMse kevala eka dRSTAntase ho jaba sAdhyako siddhi saMbhava hai to donoM dRSTAntoMkA prayoga karanA asAdhanAGgavacana hogaa| trirUpavacana hI sAdhanAGga hai, usakA kathana na karanA asAdhanAGga hai / pratijJA nigamanAdi sAdhanake aMga nahIM hai, unakA kathana asAdhanAGga hai| yaha saba likhakara antameM unane yaha bhI sUcana kiyA hai ki svapakSasiddhi aura parapakSa nirAkaraNa jayalAbhake lie Avazyaka hai| akalaMkadeva asAdhanAGgavacana tathA adoSobhAvanake jhagar3eko bhI pasanda nahI karate / kisako sAdhanAGga mAnA jAya kisako nahIM, kisako doSa mAnA jAya kisako nahIM, yaha nirNaya svayaM eka zAstrArthakA viSaya ho Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha jAtA hai / ata: svapakSasiddhise hI jayavyavasthA mAnanI cAhie / svapakSa siddhi karanevAlA yadi kucha adhika bola jAya to kucha hAni nahIM / prativAdI yadi viruddha hetvAbhAmakA udbhAvana karatA hai to phira use svatantra rUpase pakSasiddhikI bhI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki vAdIke hetuko viruddha kahanese prativAdIkA pakSa to svataH siddha ho jAtA hai / hA~, asiddha Adi hetvAbhAsoM ke udbhAvana karanepara prativAdIko apanA pakSa bhI siddha karanA cAhie | svapakSasiddhi nahIM karanevAlA zAstrArtha ke niyamoMke anusAra calanepara bhI jayakA bhAgI nahIM ho sakatA / jAti - mithyA uttaroMko jAti kahate haiM / jaise dharmakIrtikA anekAntake rahasya ko na samajhakara yaha kahanA ki - "yadi sabhI vastue~ dravyadRSTi se eka haiM to dravyadRSTise to dahI aura U~Ta bhI eka ho gayA / ata. dahI khAnevAlA U~Tako bho kyoM nahIM khAtA ?" sAdharmyAdisama jAtiyoMko akalaMkadeva koI khAsa mahattva nahIM dete aura na unakI AvazyakatA hA samajhate haiN| A0 dignAgakI taraha akalaMkadevane bhI asaduttaroMko ananta kahakara jAtiyoMkI 24 saMkhyA bhI apUrNa sUcita kI hai / zruta - samasta ekAnta pravAdoMke agocara, pramANasiddha, paramAtmAke dvArA upadiSTa pravacana zruta hai / dvIpa, deza, nadI Adi vyavahita arthoM meM pramANa he / hetuvAdarUpa Agama yuktisiddha hai / usame pramANatA honese zeSa ahetuvAda Agama bhI usI taraha pramANa hai / AgamakI pramANatAkA prayojaka Aptoktatva nAmakA guNa hotA hai / zabdakA arthavAcakatva - bauddha zabdakA vAcya arthaM nahIM mAnate / ve kahate haiM ki zabdakI pravRtti saMketase hotI hai / svalakSaNa kSaNakSayI tathA ananta haiM / jaba ananta svalakSaNoMkA grahaNa bhI saMbhava nahIM hai taba saMketa kaise grahaNa kiyA jAyagA ? grahaNa karanepara bhI vyavahAra kAla taka usakI anuvRtti na honese vyavahAra kaise hogA ? zabda atItAnAgatakAlIna arthoM meM bhI prayukta hote haiM, para ve artha vidyamAna to nahIM haiM / ataH zabdakA arthake sAtha koI sambandha nahIM hai / yadi zabdakA arthake sAtha sambandha ho to zabdabuddhikA pratibhAsa indrabuddhikI taraha spaSTa honA cAhie / zabdabuddhi meM yadi artha kAraNa nahIM hai; taba vaha usakA viSaya kaise ho sakegA ? kyoMki jo jJAnameM kAraNa nahIM hai vaha jJAnakA viSaya bhI nahIM ho sakatA / yadi artha zabdajJAna meM kAraNa ho; to phira koI bhI zabda visaMvAdI yA apramANa nahIM hogA, atItAnAgata arthoM meM zabdako pravRtti hI ruka jAyagI / saMketa bhI zabda aura artha ubhayakA jJAna honepara hI ho sakatA hai| eka pratyakSase to ubhayakA jJAna nahIM ho sakatA; kyoMki zrAvaNapratyakSa arthako viSaya nahIM karatA tathA cAkSuSAdipratyakSa zabdako viSaya nahIM karate / smRti to nirviSaya evaM gRhItagrAhI honese pramANa ho nahIM hai / isalie zabda arthakA vAcaka na hokara vivakSAkA sUcana karatA hai / zabdakA vAcya artha na hokara kalpita - buddhipratibimbita anyApoharUpa sAmAnya hai / isalie zabdase honevAle jJAna meM satyArthatAkA koI niyama nahIM hai / akalaMkadeva isakA samAlocana karate hue kahate haiM ki-padArtha meM kucha dharma sadRza tathA kucha dharma visadRza hote haiM / sadRzadharmokI apekSAse zabda kA artha meM saMketa hotA hai| jisa zabda meM saMketa grahaNa kiyA jAtA hai bhale hI vaha vyavahArakAla taka nahIM pahu~ce para tatsadRza dUsare zabdase arthabodha hone meM kyA bAdhA hai ? eka ghaTazabdakA eka ghaTa arthameM saMketa grahaNa karaneke bAda tatsadRza yAvad ghaToMmeM tatsadRza yAvad ghaTazabdoMkI pravRtti hotI hai / kevala sAmAnyameM saMketa nahIM hotA; kyoMki kevala sAmAnya meM saMketa grahaNa karanese vizeSa meM pravRtti rUpa phala nahIM ho sakegA / na kevala vizeSameM; ananta vizeSoM meM saMketagrahaNakI zakti asmadAdi pAmara janoMmeM nahIM hai / ataH sAmAnyavizeSAtmaka - sadRzadharmaviziSTa zabda aura arthavyaktimeM saMketa grahaNa kiyA jAtA hai / saMketa grahaNa ke anantara Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 45 zabdArthakA smaraNa karake vyavahAra hotA hai / jisa prakAra pratyakSabuddhi atItArthako jAnakara bhI pramANa hai usI taraha smRti bhI pramANa hI hai / pratyakSabuddhimeM artha kAraNa hai, ataH vaha eka kSaNa pahile rahatA hai jJAnakAlameM nahIM / jJAnakAla meM to vaha kSaNika honese naSTa ho jAtA hai / jaba avisaMvAdaprayukta pramANatA smRtimeM hai hI, taba zabda sunakara smRtike dvArA arthabodha karake tathA artha dekhakara smRtike dvArA tadvAcaka zabdakA smaraNa karake vyavahAra acchI taraha calatA hI hai| yaha avazya hai ki - sAmAnyavizeSAtmaka arthako viSaya karanepara bhI akSajJAna spaSTa tathA zabdajJAna aspaSTa hotA / jaise eka hI vRkSako viSaya karanevAlA dUravartI puruSakA jJAna aspaSTa tathA samIpavartIkA spaSTa hotA hai / spaSTatA aura aspaSTatA viSayabheda prayukta nahIM haiM, kintu AvaraNakSayopazamAdisAmagrI prayukta haiN| jisa prakAra avinAbhAvasambandhase arthakA bodha karAnevAlA anumAna aspaSTa hokara bhI avisaMvAdI honese pramANa hai usI taraha vAcyavAcakasambandhase arthakA jJAna karAnevAlA zabdabodha bhI hI pramANa honA cAhie / yadi zabda bAhyArtha meM pramANa na ho; taba bauddha svayaM zabdoMse adRSTa nado, deza, parvatAdikA avisaMvAdi jJAna kaise karate haiM ? yadi koI ekAdha zabda arthakI gairamaujUdago meM prayukta hone se vyabhicArI dekhA gayA to mAtra itanese sabhI zabdoMko vyabhicArI yA apramANa nahIM kahA jA sktaa| jaise pratyakSa yA anumAna kahIM-kahIM bhrAnta dekhe jAnepara bhI abhrAnta yA avyabhicAri vizeSaNoMse yukta hokara pramANa haiN| usI taraha AbhrAnta zabdako bAhyArtha meM pramANa mAnanA cAhie / yadi hetuvAdarUpa zabdake dvArA arthakA nizcaya na ho; to sAdhana aura sAdhanAbhAsako vyavasthA kaise hogI ? isI taraha Aptake vacana ke dvArA arthabodha na ho to Apta aura anAptakI vyavasthA kaise kI jAyagI ? yadi puruSoMke abhiprAyoMmeM vicitratA hone ke kAraNa zabda arthavyabhicArI karAra die jAyeM; to sugatakI sarvajJatA yA sarvazAstRtAmeM kaise vizvAsa kiyA jA sakegA ? vahA~ bhI abhiprAyavaicitryakI zaMkA uTha sakatI hai / yadi arthavyabhicAra dekhA jAneke kAraNa zabda artha meM pramANa nahIM hai; to vivakSAkA bhI to vyabhicAra dekhA jAtA hai, anya zabdakI vivakSA meM anya zabda kA prayoga upalabdha hotA hai / isa taraha to zizapAtva hetu vRkSAvisaMvAdI honepara kahIM kahIM zizapAko latAkI saMbhAvanAse, agni IMdhanase paidA hotI hai para kahIM maNi Adise utpanna honeke kAraNa sabhI svabhAvahetu tathA kAryahetu vyabhicArI ho jAya~ge / ataH jaise yahA~ suvivecita vyApya aura kArya, vyApaka aura kAraNakA ullaMghana nahIM kara sakate usI taraha suvivecita zabda arthakA vyabhicAro nahIM ho sakatA / ataH avisaMvAdi zrutako artha meM pramANa mAnanA cAhiye / zabdakA vivakSAke sAtha koI avinAbhAva nahIM hai; kyoMki zabda, varNa yA pada kahIM avAMchita arthako bhI kahate haiM tathA kahIM vAMchitako bhI nahIM kahate / yadi zabda vivakSAmAtrake vAcaka hoM to zabdoM meM satyatva aura mithyAtvakI vyavasthA na ho sakegI; kyoMki donoM ho prakArake zabda apano-apanI vivakSA kA anumAna karAte haiM / zabdameM satyatvavyavasthA arthaprApti ke kAraNa hotI hai / vivakSA rahate hue bhI mandabuddhi zAstravyAkhyAnarUpa zabdakA prayoga nahIM kara pAte tathA suSuptAdi avasthA meM icchAke na rahanepara bhI zabdaprayoga dekhA jAtA hai / ata: zabdoM meM satyAsatyatvavyavasthA ke lie unheM arthakA vAcaka mAnanA hI hogA / zrutake bheda -- zrutake tIna bheda haiM--1 pratyakSanimittaka, 2 anumAnanimittaka 3 Agamanimittaka / pratyakSa nimittaka - paropadezakI sahAyatA lekara pratyakSa se honevAlA / anumAna nimittaka - paropadezake binA kevala anumAnase honevAlA / Agamanimittaka - mAtra paropadezase honevAlA / jainatarkavArtikakArane paropadezaja tathA liganimittaka rUpase dvividha zruta svIkAra karake akalaMkake isa matakI samAlocanA kI hai / paryAya hai / vaha skandha rUpa hai, zabdakA svarUpa -- zabda pudgalakI jaise chAyA aura Atapa / zabda mImAMsakoMkI taraha nitya nahIM ho sakatA / zabda yadi nitya aura vyApaka ho to vyaJjaka vAyuoMse eka jagaha Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha usakI abhivyakti honepara sabhI jagaha sabhI vargoMkI abhivyakti honese kolAhala maca jaaygaa| saMtake lie bhI zabdako nitya mAnanA Avazyaka nahIM hai; kyoMki anitya honepara bhI sadazazabdameM saMketa hokara vyavahAra ho sakatA hai| sa evAyaM zabdaH' yaha pratyabhijJAna zabdake nitya honeke kAraNa nahIM hotA kiMtu tatsadRza zabdameM ekatvAdhyavasAya karane ke kAraNa hotA hai / ataH yaha ekatvapratyabhijJAna bhrAnta hai / yadi isa taraha bhrAnta pratyabhijJAnase vastuoMmeM ekatva siddha ho; to bijalI Adi padArtha bhI nitya siddha ho jaayeNge| zabdako upAdAnabhUta zabdavargaNAe~ itanI sUkSma haiM ki unakI pratyakSase upalabdhi nahIM ho sktii| isI taraha zabdakI uttaraparyAya bhI sUkSma honese anupalabdha rahatI hai| kramase uccarita zabdoMmeM hI pada, vAkya Adi saMjJAe~ hotI haiM / yadyapi zabda sabhI dizAoMmeM utpanna hote haiM para unameMse jo zabda zrotake sAtha sannikRSTa hote haiM vahI zrotrake dvArA sune jAte haiM, anya nahIM / zrotrako prApyakArI kahakara akalaMkadevane bauddhake 'zrotrako bhI cakSurindriyakI taraha aprApyakArI mAnaneke' siddhAntakA khaNDana kiyA hai / isataraha zabda tAlvAdike saMyogase utpanna hotA hai aura vaha zrAvaNamadhyasvabhAva hai / isImeM icchAnusAra saMketa karanese arthabodha hotA hai| vedApauruSeyatva vicAra-mImAMsaka vedako apauruSeya mAnate haiN| unakA kahanA hai ki dharmameM vedavAkya hI pramANa ho sakate haiN| cUMki pratyakSase atIndriya puNyapApAdi padArthoM ke jJAnakI sambhAvanA nahIM hai, ataH atIndriya dharmAdikA pratipAdaka veda kisI puruSakI kRti nahIM ho sktaa| Aja taka usake kartAkA smaraNa bhI to nahIM hai / yadi kartA hotA to avazya hI usakA smaraNa honA cAhie thaa| ataH veda apauruSeya tathA anAdi hai| akalaMkadevane zrutako paramAtmapratipAdita batAte hue kahA hai ki jaba AtmA jJAnarUpa hai tathA usake pratibandhaka karma haTa sakate haiM, taba use atIndriyAdi padArthoM ke jAnane meM kyA bAdhA hai ? yadi jJAnameM atizaya asambhava hI ho; to jaimini Adi ko vedArthakA pUrNa parijJAna kaise sambhava hogA? sarvatra pramANatA kAraNaguNoMke hI AdhIna dekhI jAtI hai| zabdameM pramANatAkA lAnevAlA vaktAkA guNa hai| yadi veda apauruSeya hai; taba to usakI pramANatA ho sandigdha rhegii| jaba atIndriyadarzI eka bhI puruSa nahIM hai; taba vedakA yathArtha jJAna kaise ho sakatA hai ? paramparA to mithyArthakI bhI cala sakatI hai| yadi samastArthajJAnameM zaMkA kI jAtI hai; taba caMcala-indriyajanya pratyakSAdi pramANoMmeM kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? yadi apauruSeya veda apane arthakA svataH vivaraNa kare; taba to vedake aMgabhUta Ayurveda Adike parijJAnArtha manuSyoMkA paThana-pAThanarUpa prayatna niSphala hI ho jAyagA / ataH sAmagrIke guNa-doSase hI pramANatA aura apramANatAkA sambandha mAnanA caahie| zabdakI pramANatAke lie vaktAkA samyagjJAna hI ekamAtra aMkuza ho sakatA hai| jaba vedakA koI atIndriyArthadraSTA niyAmaka nahIM hai; taba usake arthameM andhaparamparA hI huii| Aja taka anAdikAla bIta cukA, aisA anApta veda naSTa kyoM nahIM huA? anAdi mAnanese yA kartAkA smaraNa na honese hI to koI pramANa nahIM ho sakatA; kyoMki lokameM bahutase aise mlecchAdivyavahAra yA gAlI-galauja Adi pAe jAte haiM, jinake kartAkA Aja taka kisI ko smaraNa nahIM hai, para itane mAtrase ve pramANa to nahIM mAne jA sakate / isalie vedake arthameM yathArthatAkA niyAmaka atIndriyArthadarzI puruSavizeSa hI mAnanA cAhie / kartAkA asmaraNarUpa hetu jIrNa khaNDahara, kuA Adi cIjoMse, jinake kartAkA kisIko smaraNa nahIM hai, anaikAntika hai| ataH sarvajJapratipAdita Agamako hI atIndriyadharma AdimeM bhI pramANa mAnanA caahie| sarvajJa ke mAne binA vedakI pratiSThA bhI nahIM ho sakatI; kyoMki apauruSeya vedakA vyAkhyAtA yadi rAgI, dveSI aura ajJAnI puruSa hogA to usake dvArA kiyA gayA vyAkhyAna pramANakoTimeM nahIM A skegaa| vyAkhyAbheda honepara antima nirNaya to dharmAdike sAkSAtkartA kA hI mAnA jA sakatA hai| paraparikalpita pramANAntarbhAva-naiyAyika prasiddha arthake sAdRzyase sAdhyake sAdhanako-saMjJAsaMjJi Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 47 sambandhajJAnako upamAna kahate haiN| jaise kisI nAgarikane yaha sunA ki 'gauke sadRza gavaya hotA hai / ' yaha jaMgalameM gayA / vahA~ gavayako dekhakara usameM gosAdRzyakA jJAna karake gavayasaMjJAkA sambandha jor3atA hai aura gavayazabdakA vyavahAra karatA hai / isI saMjJA-saMjJisambandhajJAnako upamAna pramANa kahate / akalaMkadeva isa jJAnakA yathAsambhava anumAna tathA pratyabhijJAnameM aMtarbhAva karate hue kahate haiM ki yadi prasiddhArthakA sAdRzya avinAbhAvI rUpase nirNIta taba to vaha liMgAtmaka ho jAyagA aura usase utpanna honevAlA jJAna anumAna kahalAyagA / yadi avinAbhAva nirNIta nahIM hai; to darzana aura smaraNapUrvaka sAdRzyAtmaka saMkalana hone ke kAraNa yaha sAdRzyapratyabhijJAnameM hI antarbhUta hogaa| sAdRzyapratyabhijJAnameM antarbhUta honepara bhI yadi isa jJAnako svataMtrarUpase upamAna nAmaka pramANa mAnoge; to bhaiMsako dekhakara 'yaha gavaya nahIM hai' yA 'yaha gause vilakSaNa hai' isa vailakSaNyajJAnako kisa pramANarUpa mAnoge ? 'zAkhAdivAlA vRkSa hotA hai' isa zabdako sunakara vaise hI zAkhAdimAn arthako dekhakara 'vRkSo'yam' isa jJAnako kisa nAmase pukAroge ? isI taraha 'yaha isase pUrva meM hai, yaha isase pazcimameM hai', 'yaha choTA hai, yaha bar3A hai', 'yaha dUra hai, yaha pAsa hai', 'yaha U~cA hai, yaha nIcA hai', 'ye do haiM, yaha eka hai' ityAdi sabhI jJAna upamAnase pRthak pramANa mAnane hoMge; kyoMki ukta jJAnoMmeM prasiddhArtha - sAdRzyako to gaMdha bhI nahIM hai / ataH jinameM darzana aura smaraNa kAraNa una sabhI saMkalanarUpa jJAnoMko pratyabhijJAna kahanA cAhie, bhale hI vaha saMkalana sAdRzya vaisadRzya yA ekatvAdi kisI bhI viSayaka kyoM na ho / ukta sabhI jJAna hitaprApti, ahitaparihAra tathA upekSAjJAnarUpa phalake utpAdaka honese apramANa to kahe hI nahIM jA sakate / mImAMsaka jisa sAdhanakA sAdhyake sAtha avinAbhAva pahile kisI sapakSameM gRhIta nahIM hai usa sAdhanase tatkAlameM hI avinAbhAva grahaNa karake honevAle sAdhyajJAnako arthApatti kahate / isase zakti Adi atIndriya padArthoMkA bhI jJAna kiyA jAtA hai| akalaMkadevane arthApattiko anumAnameM antarbhUta kiyA hai; kyoMki avinAbhAvI eka arthase dUsare arthakA jJAna anumAna tathA arthApatti donoMmeM samAna hai / sapakSameM vyAptikA gRhIta honA yA na honA pramANAntaratAkA prayojaka nahIM ho sakatA / sambhava nAmakA pramANa yadi avinAbhAvaprayukta hai; to usakA anumAnameM antarbhAva hogA / yadi avinAbhAvaprayukta hai; taba to vaha pramANa hI nahIM ho sakatA / aitihya nAmakA pramANa yadi AptopadezamUlaka hai, to AgamanAmaka pramANameM antarbhUta hogA / yadi AptamUlatva saMdigdha hai; to vaha pramANakoTimeM nahIM A sakatA / abhAva nAmakA pramANa yathAsambhava pratyakSa, pratyabhijJAna tathA anumAnAdi pramANoMmeM antarbhUta samajhanA cAhie / isa taraha paraparikalpita pramANoM kA aMtarbhAva honepara pratyakSa aura parokSa ye do hI mUla pramANa ho sakate haiM / pramANAbhAsa - avisaMvAdi jJAna pramANa hai, ataH visaMvAdi jJAna pramANAbhAsa hogA / yahA~ akalaMkadevakI eka dRSTi vizeSarUpase vicAraNIya hai / ve kisI jJAnako sarvathA visaMvAdi nahIM kahate / ve kahate haiM ki--jo jJAna jisa aMzameM avisaMvAdi ho vaha usa aMzameM pramANa tathA visaMvAdi-aMza meM apramANa hogA / hama kisI bhI jJAnako ekAntase pramANAbhAsa nahIM kaha skte| jaise timirarogIkA dvicandrajJAna candrAMzameM avisaMvAdI hai tathA dvitvasaMkhyA meM visaMvAdI hai, ataH ise candrAMzameM pratyakSa tathA dvitvAMza meM pratyakSAbhAsa kahanA cAhie / isa taraha pramANa aura pramANAbhAsakI saMkIrNa sthiti rahanepara bhI jahA~ avisaMvAdakI prakarSatA ho vahA~ pramANa vyapadeza tathA visaMvAdake prakarSa meM pramANAbhAsa vyapadeza karanA caahie| jaise kastUrI meM rUpa, rasa Adi sabhI guNa maujUda haiM, para gandhakI prakarSatA honeke kAraNa usameM 'gandhadravya' vyapadeza hotA hai / jJAnake kAraNoMkA vicAra - bauddhake matase cAra pratyayoMse citta aura caMttoMkI utpatti hotI hai-- Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 1. samanantarapratyaya, 2. adhipatipratyaya, 3 Alambanapratyaya, 4. sahakAripratyaya / jJAnakI utpattimeM pUvajJAna samanantarakAraNa hotA hai, cakSurAdi indriyA~ adhipatipratyaya hotI haiM, padArtha Alambanapratyaya tathA Aloka Adi anya kAraNa sahakAripratyaya hote haiN| isa taraha bauddhakI dRSTise jJAnake prati artha tathA Aloka donoM hI kAraNa haiN| unhoMne spaSTa likhA hai ki-'nAkAraNaM viSayaH' arthAt jo jJAnakA kAraNa nahIM hogA vaha jJAnakA viSaya bhI nahIM hogaa| naiyAyikAdi indriyArthasannikarSako jJAnameM kAraNa mAnate haiM ataH unake matase sannikarSa-ghaTakatayA artha bhI jJAnakA kAraNa hai hii| arthakAraNatAnirAsa-jJAna arthakA kArya nahIM ho sakatA; kyoMki jJAna to mAtra itanA hI jAnatA hai ki 'yaha amuka artha hai / vaha yaha nahIM jAnatA ki 'maiM isa arthase utpanna huA huuN| yadi jJAna yaha jAnane lage ki 'maiM isa arthase paidA huA hU~'; taba to vivAdako sthAna hI nahIM rhtaa| jaba utpanna jJAna arthake paricchedameM vyApAra karatA hai taba vaha apane anya indriyAdi utpAdaka kAraNoMkI sacanA svayaM hI karatA hai; kyoMki yadi jJAna uso arthase utpanna ho jise vaha jAnatA hai, taba to vaha usa arthako jAna hI nahIM sakegA; kyoMki arthakAla meM to jJAna anutpanna hai tathA jJAnakAlameM artha vinaSTa ho cukA hai| yadi jJAna apane kAraNoMko jAne; to use indriyAdikako bhI jAnanA caahie| jJAnakA artha ke sAtha anvaya aura vyatireka na honese bhI unameM kAraNa kAryabhAva nahIM ho sktaa| saMzayajJAna arthake abhAvameM bhI ho jAtA hai| saMzayajJAnasthalameM sthANu-puruSarUpa do artha to vidyamAna nahIM hai| artha yA to sthANurUpa hogA yA puruSarUpa / vyabhicAra-anyathA pratibhAsa buddhigata dharma hai| jaba mithyAjJAnameM indriyagata-timirAdi, viSayagata-AzubhramaNAdi, bAhya-naukAmeM yAtrA karanA Adi tathA Atmagata-vAtapittAdijanya kSobha Adi doSa kAraNa hote haiM; taba to arthako hetutA apane hI Apa vyartha ho jAtI hai / mithyAjJAna yadi indriyoMkI duSTatAse hotA hai; to satyajJAnameM bhI indriyagata nirdoSatA hI kAraNa hogI / ataH indriya aura manako hI jJAnameM kAraNa mAnanA cAhie / artha to jJAnakA viSaya hI ho sakatA hai, kAraNa nhiiN| anya kAraNoMse utpanna buddhike dvArA sannikarSakA nizcaya hotA hai, sannikarSase buddhikA nizcaya to nahIM dekhA jaataa| sannikarSapraviSTa arthake sAtha jJAnakA kAryakAraNabhAva taba nizcita ho sakegA; jaba sannikarSapraviSTa AtmA, mana, indriya Adi kisI eka jJAnake viSaya hoN| para AtmA, mana aura indriyA~ to atIndriya haiM, ataH padArthake sAtha honevAlA inakA sannikarSa bhI atondriya hogA aura jaba vaha vidyamAna rahate hue bhI apratyakSa hai, taba use jJAnakI utpattimeM kAraNa kaise mAnA jAya? jJAna arthako to jAnatA hai, para arthameM rahanevAlI sva-kAraNatAko nahIM jaantaa| jJAna jaba atIta aura anAgata padArthoM ko jo jJAnakAlameM avidyamAna hai, jAnatA hai; taba to arthakI jJAnake prati kAraNatA apane Apa niHsAra siddha ho jAtI hai / dekhokAmalAdi rogavAleko zuklazaMkhameM avidyamAna polepanakA jJAna hotA hai| maraNonmukha vyaktiko arthake rahanepara bhI jJAna nahIM hotA yA viparItajJAna hotA hai| kSaNika artha to jJAnake prati kAraNa ho hI nahIM sakatA; kyoMki jaba vaha kSaNika honese kAryakAla taka nahIM pahu~catA taba use kAraNa kaise kahA jAya? arthake honepara usake kAlameM jJAna utpanna nahIM huA tathA arthake abhAvameM hI jJAna utpanna huA taba jJAna arthakA kArya kaise mAnA jAya? kArya aura kAraNa eka sAtha to raha hI nahIM skte| yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki-"yadyapi artha naSTa ho cukA hai para vaha apanA AkAra jJAnameM samarpita kara cukaneke kAraNa grAhya hotA hai| padArthameM yaho grAhyatA hai ki vaha jJAnako utpanna kara usameM apanA AkAra arpaNa kre|" kyoMki jJAna amUrta hai vaha mUrta arthake pratibimbako dhAraNa nahIM kara sktaa| mUrta darpaNAdimeM hI mukhAdikA pratibimba AtA hai, amUrtameM mUrtakA nhiiN| yadi Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 49 padArthase utpanna hone ke kAraNa jJAnameM viSayapratiniyama ho; to jaba indriya Adise bhI ghaTajJAna utpanna hotA hai taba use ghaTakI taraha indriya Adiko bhI viSaya karanA caahiye| tadAkAratAse viSayapratiniyama mAnanepara eka arthakA jJAna karanepara usI AkAravAle yAvat samAna arthoMkA parijJAna honA caahie| tadutpatti aura tadAkAratA milakara yadi viSayaniyAmaka hoM; to ghaTajJAnase utpanna dvitIya ghaTajJAnako, jisameM pUrvajJAnakA AkAra hai tathA jo pUrvajJAnase utpanna bhI huA hai, apane upAdAnabhUta pUrvajJAnako jAnanA caahiye| para bauddhoMke sidvAntAnusAra 'jJAnaM jJAnasya na niyAmakam'-jJAna jJAnakA niyAmaka nahIM hotaa| tadadhyavasAya ( anukUla vikalpakA utpanna honA ) se bhI vastukA pratiniyama nahIM hotA; kyoMki zuklazaMkhameM honevAle pItAkArajJAnase utpanna dvitIyajJAnameM tadadhyavasAya dekhA jAtA hai para niyAmakatA nahIM hai| ataH apane-apane kAraNoMse utpanna honevAle artha aura jJAnameM paricchedya-paricchedakabhAva-viSaya-viSayibhAva hotA hai| jaise dIpaka apane tailAdi kAraNoMse prajvalita hokara miTTI Adise utpanna honevAle ghaTAdiko prakAzita karatA hai, usItaraha indriya tathA mana Adi kAraNoMse utpanna jJAna apane kAraNoMse utpanna arthako jaanegaa| jaise 'devadatta kAThako chedatA hai' yahA~ apane-apane kAraNoMse utpanna devadatta tathA kASThameM kartR-karmabhAva hai usI taraha sva-svakAraNoMse samutpanna jJeya aura jJAnameM jJApya-jJApakabhAva hotA hai| jaise khadAnase nikalI huI malayukta maNi aneka zANa Adi kAraNoMse taratama-nyUnAdhikarUpase nirmala evaM svaccha hotI hai usI taraha karmayukta AtmAkA jJAna apanI vizuddhike anusAra taratamarUpase prakAzamAna hotA hai, aura apanI kSayopazamarUpa yogyatAke anusAra padArthoM ko jAnatA hai| ataH arthako jJAna meM kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| AlokakAraNatAnirAsa-AlokajJAnakA viSaya Aloka hotA hai, ataH vaha jJAnakA kAraNa nahIM ho sktaa| jo jJAnakA viSaya hotA hai vaha jJAnakA kAraNa nahIM hotA jaise andhakAra / AlokakA jJAnake sAtha anvaya-vyatireka na honese bhI vaha jJAnakA kAraNa nahIM kahA jA sktaa| yadi Aloka jJAnakA kAraNa ho to usake abhAvameM jJAna nahIM honA cAhiye, para andhakArakA jJAna Alokake abhAva meM hI hotA hai| naktaJcararAtricArI ulla Adiko Alokake abhAvameM hI jJAna hotA hai tathA usake sadabhAvameM nhiiN| 'Alokake abhAvameM andhakArakI taraha anya padArtha kyoM nahIM dikhate' isa zaMkAkA uttara yaha hai ki-andhakAra anya padArthoMkA nirodha karanevAlA hai, ataH Alokake abhAvameM nirodha karanevAlA andhakAra to dikhatA hai para usase niruddha anya padArtha nhiiN| jaise eka mahAghaTake nIce do cAra choTe ghaTa rakhe hoM, to mahAghaTake dikhanepara bhI usake nIce rakhe hue choTe ghaTa nahIM dikhate / andhakAra jJAnakA viSaya hai ataH vaha jJAnakA AvaraNa bhI nahIM mAnA jA sktaa| jJAnakA AvaraNa to jJAnAvaraNa karma hI ho sakatA hai| isIke kSayopazamakI taratamatAse jJAnake vikAsameM tAratamya hotA hai / ataH Alokake sAtha jJAnakA anvaya-vyatireka na honese Aloka bho jJAnakA kAraNa nahIM ho sakatA / arthAlokakAraNatAviSayaka akalaMkake ina vicAroMkA uttarakAlIna mANikyanandi Adi AcAryoMne prAyaH unhoMke hI zabdoMmeM anusaraNa kiyA hai / pramANakA phala-prazastapAdabhASya tathA nyAyabhASyAdimeM hAna, upAdAna evaM upekSAbuddhiko pramANakA phala kahA hai / samantabhadra, pUjyapAda Adine ajJAnanivRttikA bhI pramANake abhinna phalarUpase prarUpaNa kiyA hai| akalaMkadeva ajJAnanivRttike vidhiparakarUpatattvanirNayakA tathA hAna, upAdAna, upekSAbuddhike sAtha hI paraniHzreyasakA bhI pramANake phalarUpase kathana karate haiN| kevalajJAna vItarAga yogiyoMke hotA hai ataH unameM rAgadveSajanya hAnopAdAnakA saMbhava hI nahIM hai, isaliye kevalajJAnakA phala ajJAnanivRtti aura upekSAbuddhi hai / inameM ajJAnanivRtti pramANakA sAkSAt phala hai, zeSa paramparAse / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 2. prameyanirUpaNa pramANakA viSaya-yadyapi akalaMkadevane pramANake viSayakA nirUpaNa karate samaya laghIyastrayameM dravyaparyAyAtmaka arthako hI prameya batAyA hai, para nyAyavinizcayameM unhoMne dravya-paryAyake sAtha hI sAtha sAmAnya aura vizeSa ye do pada bhI prayukta kie hai| vastumeM do prakArakA astitva hai-1. svarUpAstitva, 2. sA stitva / eka dravyakI paryAyoMko dUsare sajAtIya yA vijAtIya dravyase asaGkIrNa rakhanevAlA svarUpAstitva hai| jaise eka zAbaleya gau kI haraeka avasthAmeM 'zAbaleya zAbaleya' vyavahAra karAnevAlA tat-zAbaleyatva / isase eka zAbaleya gauvyaktikI paryAe~ anya sajAtIya zAbaleyAdi gauvyaktiyoMse tathA vijAtIya azvAdivyaktiyoMse apanI pRthak sattA rakhatI hai| isIko jaina dravya, dhrauvya, anvaya, UrdhvatAsAmAnya Adi zabdoMse vyavahata karate hai| mAlama to aisA hotA hai ki bauddhoMne santAnazabdakA prayoga ThIka isI artha meM kiyA hai / isI svarUpAstitvako viSaya karanevAlA 'yaha vahI hai' yaha ekatvapratyabhijJAna hotA hai| apanI bhinna-bhinna sattA rakhanevAle padArthoM meM anugatavyavahAra karAnevAlA sAdRzyAstitva hai / jaise bhinna-bhinna gauvyaktiyoMmeM 'gI gauM' isa anugatavyavahArako karAnevAlA sAdhAraNa gotva / ise tiryak sAmAnya kahate haiN| gautvAdi jAtiyA~ sadRzapariNAma rUpa hI hai; nitya eka tathA niraMza nahIM hai| eka dravyako pUrvottara paryAyoMmeM vyAvRttapratyaya paryAyarUpa vizeSake nimittase hotA hai| bhinna sattA rakhanevAle do dravyoMmeM vilakSaNapratyaya vyatirekarUpa vizeSa (dravyagatabheda) se hotA hai| isa taraha do prakArake sAmAnya tathA do prakArake vizeSase yukta vastu pramANakA viSaya hotI hai| aisI ho vastu sat hai / satkA lakSaNa hai-utpAda, vyaya tathA dhrauvyase yukta honA / satko hI dravya kahate haiN| utpAda aura vyaya paryAyakI dRSTise haiM jaba ki dhrauvya guNakI dRSTise / ataH dravyakA guNa-paryAyavattva lakSaNa bhI kiyA gayA hai / dravya eka akhaMDa tattva hai| vaha saMyukta yA rAsAyanika mizraNase taiyAra na hokara maulika hai / usameM bhedavyavahAra karaneke lie deza, dezAMza tathA guNa, guNAMzakI kalpanA kI jAtI hai| jJAna akhaNDadravyako grahaNa bhale hI kara le, para usakA vyavahAra to eka-eka dharmake dvArA hI hotA hai| ina vyavahArArtha kalpita dharmoko guNa zabdase kahate haiM / vaizeSikoMkI taraha guNa koI svatantra padArtha nahIM hai / dravyake sahabhAvI aMza guNa kahalAte haiM, tathA kramase honevAle pariNamana paryAya kahalAte haiN| isa taraha akhaNDa maulika tattvakI dRSTise vastu nitya hokara bhI kramika pariNamanakI apekSAse anitya hai| nityakA tAtparya itanA hI hai ki-vastu pratikSaNa pariNamana karate hue bhI apane svarUpAstitvako nahIM chor3a sktii| kitanA bhI vilakSaNa kyoM na ho jIva kabhI bhI pudgalarUpa nahIM ho sktaa| isa asAMkaryakA niyAmaka hI dravyAMza hai| sAMkhyake apariNAmI kuTastha nitya puruSakI taraha nityatA yahA~ vivakSita nahIM hai aura na bauddhakI taraha sarvathA anityatA hI; jisase vastu sarvathA apariNAmI tathA pUrvakSaNa aura uttarakSaNa marvathA ananvita raha jAte haiN| dhrauvya aura santAna-yahA~ yaha kaha denA Avazyaka hai ki jisa prakAra jaina eka dravyAMza mAnate haiM usI taraha bauddha santAna mAnate haiN| pratyeka paramANu pratikSaNa apanI arthaparyAya rUpase pariNamana karatA hai, usameM aisA koI bhI sthAyI aMza nahIM bacatA jo dvitIya kSaNameM paryAyake rUpameM na badalatA ho / yadi yaha mAnA jAya ki usakA koI eka aMza bilakula aparivartanazIla rahatA hai aura kucha aMza sarvathA parivartanazIla; taba to nitya tathA kSaNika donoM pakSoMmeM die jAnevAle doSa aisI vastumeM aayeNge| kathaJcittAdAtmya sambandha mAnaneke kAraNa paryAyoMke parivartita honepara bhI aparivartiSNu koI aMza ho hI nahIM sktaa| anyathA usa aparivatiSNu aMzase tAdAtmya rakhane ke kAraNa zeSa aMza bhI aparivartanazIla hI hoNge| isa taraha koI eka hI mArga pakar3anA hogA-yA to vastu bilakula nitya mAnI jAya yA bilakula parivartanazIla-cetana bhI acetanarUpase pariNamana karanevAlI / ina donoM antima sImAoMke madhyakA hI vaha mArga hai jise hama dravya kahate haiM / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 51 jo na bilakula aparivartanazIla hai aura na itanA vilakSaNa parivartana karanevAlA jisase acetana bhI apanI acetanatvakI sImAko lA~ghakara cetana bana jAe, yA dUsare acetana dravyarUpa ho jAya / athavA eka cetana dUsare sajAtIya cetanarUpa yA vijAtIya acetanarUpa ho jaay| usako sIdhe zabdoMmeM yahI paribhASA ho sakatI hai ki kisI eka dravyake pratikSaNameM pariNamana karanepara bhI jisake kAraNa usakA dUsare sajAtIya yA vijAtIya dravyarUpase pariNamana nahIM hotA, usa svarUpAstitvakA hI nAma dravya, dhrauvya yA guNa hai| bauddhake dvArA mAne gae santAnakA bhI yahI kArya hai ki-vaha niyata pUrvakSaNakA niyata uttarakSaNake sAtha hI kArya-kAraNabhAva banAtA hai kSaNAntarase nahIM / tAtparya yaha ki isa santAnake kAraNa eka cetanakSaNa apanI uttara cetanakSaNaparyAyakA hI kAraNa hogA, vijAtIya acetanakSaNakA aura sajAtIya cetanAntarakSaNakA nhiiN| isa taraha tAttvika dRSTise dravya yA santAnake kArya yA upayogameM koI antara nahIM hai| hA~, antara hai to kevala usake zAbdika svarUpanirUpaNameM / bauddha usa santAnako kAlpanika kahate haiM, jaba ki jaina uma dravyAMzako paryAya kSaNakI taraha vAstavika kahate haiM / sadA kUTastha avikAro nitya artha meM to jaina bhI use vastu nahIM kahate / santAnako samajhAne ke lie bauddhoMne yaha dRSTAnta diyA hai ki jaise dasa AdamI eka lAinameM khar3e haiM para unameM paMkti jaisI koI eka anusyata vastu nahIM hai, usI taraha kramika paryAyoMmeM kUTastha nitya koI dravyAMza nahIM hai| para isa dRSTAntakI sthitise dravyakI sthiti kucha vilakSaNa prakAra kI hai| yadyapi yahA~ daza bhinnasattAka puruSoM meM paMkti nAmakI koI sthAyI vastu nahIM hai phira bhI paMktikA vyavahAra ho jAtA hai / para eka dravyako kramika paryAe~ dUsare dravyakI paryAyoMse kisI svarUpAstitvarUpa tAttvika aMzake mAne binA asaMkrAnta nahIM raha sktiiN| yahA~ eka puruSa cAhe to isa paktise nikalakara dUsarI paMktimeM zAmila ho sakatA hai| para koI bhI paryAya cAhanepara bhI dUsare sajAtIya yA vijAtIya dravyakI paryAyase saMkrAnta nahIM ho sakatI aura apane dravya meM bhI apanA krama chor3akara na Age jA sakatI hai aura na piiche| ataH dravyAMzamAtra paMkti evaM senA AdikI taraha buddhikalpita nahIM hai kintu kSaNakI taraha satya hai| isa taraha dravyaparyAyAtmaka-utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka vastu arthakriyAkArI hai, sarvathA kSaNika tathA sarvathA nitya vastu arthakriyAkArI nahIM ho sktii| bauddha satkA lakSaNa arthakriyAkAritva karate haiN| arthakriyA do prakArase hotI hai-1. kramase, 2. yaugapadyarUpa se| unakA kahanA hai ki nitya vastu na kramase hI arthakriyA kara sakatI hai aura na yugapat / ataH arthakriyAkAritva rUpa sattvake abhAvameM vaha asat hI siddha hotI hai| nitya vastu sadA ekarUpa rahatI hai, ataH jaba vaha samartha honese sabhI kAryoMko yugapat utpanna kara degI, taba kAryoM meM bheda nahIM ho sakegA; kyoMki kAyoMmeM bheda kAraNake bhedase hotA hai| jaba kAraNa eka evaM aparivartanazIla hai taba kAryabhedakA vahA~ avasara hI nahIM hai / yadi vaha yugapata arthakriyA kare; to sabhI kArya eka hI kSaNameM utpanna ho jAya~ge, taba dUsare kSaNameM nitya akiJcitkara ThaharegA / isa taraha kramayogapadyase arthakriyAkA virodha honese nitya asata hai| akalaMkadeva kahate haiM ki-yadi nityameM arthakriyA nahIM banatI to sarvathA kSaNikameM bhI to usake bananekI gaMjAiza nahIM hai| kSaNikavastu ekakSaNa taka ho ThaharatI hai, ataH jo jisa deza tathA jisa kAlameM hai vaha usI deza tathA kAlameM naSTa ho jAtI hai| isaliye jaba vaha dezAntara yA kAlAntara taka kisI bhI rUpa meM nahIM jAtI taba dezakRta yA kAlakRta krama usameM nahIM A sakatA, ataH usameM kramase arthakriyA nahIM bnegii| niraMza honese usameM eka sAtha anekasvabhAva to raheMge ho nahIM; ataH yugapat bhI aneka kArya kaise ho sakate haiM ? eka svabhAvase to eka hI kArya ho sakegA / kAraNameM nAnA zaktiyA~ mAne binA kAryoM meM nAnAtva nahIM A sktaa| isa taraha sarvathA kSaNika tathA nitya donoM vastuoMmeM arthakriyA nahIM ho sktii| arthakiyA to Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti granthaM ubhayAtmaka - nityAnityAtmaka vastumeM hI saMbhava hai / kSaNikameM anvita rUpa nahIM hai tathA nityameM utpAda aura vyaya nahIM haiM / ubhayAtmaka vastumeM hI krama, yaugapadya tathA aneka zaktiya saMbhava hai / arthanirUpaNa ke prasaMga meM akalaMkane vibhramavAda, saMvedanAdvaitavAda, paramANurUpaarthavAda, avayavase bhinna avayavavivAda, anyApohAtmaka sAmAnyavAda, nityaika sarvagata- sAmAnyavAda, prasaMgase bhUtacaitanyavAda AdikA samAlocana kiyA hai / jisakA sAra yaha hai--- vibhramavAda nirAsa - svapnAdi vibhramakI taraha samasta jJAna vibhrama haiM / jisa prakAra svapna meM yA jAdU ke khela meM athavA mRgatRSNA meM anekoM padArtha satyarUpase pratibhAsita to hote haiM, para unakI vahA~ koI vAstavika sattA nahIM hai, mAtra pratibhAma hI pratibhAsa hotA hai, usI taraha ghaTapaTAdi jJAnoMke viSayabhUta ghaTapaTAdi artha bhI apanI pAramArthika sattA nahIM rakhate / anAdikAlIna vikalpavAsanA ke vicitra paripAkase hI saba vibhramarUpa hI haiM / inake matase kisI bhI artha aura vaha saba bhrAnta hai / isakA khaMDana karate hue akalaMkadevane isa vAkyakA artha vibhrama rUpa hai, ki taba to sabhI arthoMkI sattA avibhrama-satya siddha ho vastue~ vibhramAtmaka kahA~ huIM ? kama-se-kama ukta anekAneka arthaM pratibhAsita hote haiM / vastutaH ve jJAnakI sattA nahIM hai, jitanA grAhya grAhakAkAra hai likhA hai ki- 'svapnAdi vibhramakI taraha samasta jJAna vibhrama rUpa satya ? yadi ukta vAkyakA artha vibhrama - mithyA hai; jaaygii| yadi ukta vAkyakA artha satya hai; to samasta vAkyakA artha to svarUpa sat huA / isI taraha anya vastue~ bhI svarUpa sat siddha hoMgI / saMvedanAdvaitavAda nirasana - jJAnAdvaitavAdI mAtra jJAnakI vAstavika sattA mAnate haiM bAhyArtha kI nahIM / jJAna hI anAdikAlIna vikalpavAsanA ke kAraNa anekAkAra artharUpase pratibhAsita hotA hai / jaise indrajAla gandharvanagara Adi meM avidyamAna bhI AkAra pratibhAsita hote haiM usI taraha jJAnase bhinna ghaTAdi padArtha apanI prAtibhAsikI sattA rakhate haiM pAramArthikI nahIM / isI abhinnajJAna meM pramANa- prameya Adi bheda kalpita hote haiM, ataH yaha grAhya grAhakarUpase pratibhAsita hotA hai / isakI samAlocanA karate hue akalaMkadeva likhate haiM ki-tathokta advayajJAna svataH pratibhAsita hotA hai, yA parataH ? yadi svataH pratibhAsita ho; taba to vivAda hI nahIM honA caahie| ApakI taraha brahmavAdI bhI apane brahmakA bhI svataH pratibhAsa hI to kahate haiM / parataH pratibhAsa to parake binA nahIM ho sakatA / parako svIkAra karanepara dvaitaprasaMga hogA / indrajAladRSTa padArthaM tathA bAhyasat padArthoM meM itanA moTA bheda hai ki usameM striyA~ tathA Dhora carAnevAle gvAle Adi mUr3hajana bhI bhrAnta nahIM ho sakate / ve bAhyasatya padArthoMko prAptakara apanI AkAMkSAe~ zAnta kara santoSakA anubhava karate haiM jaba ki indrajAladRSTa padArthoM se koI artha kayA yA santoSAnubhava nahIM hotaa| ve to pratibhAsakAlameM ho asat mAlUma hote haiM / advaya jJAnavAdiyoMko pratibhAsakI sAmagrI - pratipattA, pramANa, vicAra Adi to mAnanA hI cAhie, anyathA pratibhAsa kaise ho sakegA ? advayajJAnameM artha - anartha, tattva atattva Adiko vyavasthA na honese tagrAhI jJAnoM meM pramANatA yA apramAtA bhI nizcita nahIM kI jA sakegI / parvatAdi bAhya padArthoMko vikalpavAsanAprasUta kahane se unameM mUrtatva, sthUlatva, sapratighatva Adi dharma kaise saMbhava ho sakate haiM ? yadi viSAdi padArtha bAhyasat nahIM haiM kevala jJAnarUpa hI haiM; taba unake khAnese mRtyu Adi kaise ho jAte haiM ? viSake jJAnamAtrase to mRtyu nahIM dekhI jAtI / pratipAdyarUpa AtmAntarakI sattA mAne binA zAstropadeza AdikA kyA upayoga hogA ? jaba parapratipattike upAyabhUta vacana hI nahIM hai; taba parapratipAdana kaise saMbhava hai ? isI taraha grAhya grAhakabhAva, bAdhya - bAdhakabhAva Adi advaita bAdhaka haiM / advayasiddhike lie sAdhyasAdhanabhAva to Apako mAnanA hI cAhie; anyathA sahopa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 53 lambhaniyama Adi hetuoMse advayasiddhi kaise karoge? sahopalambhaniyama-artha aura jJAna donoM eka sAtha upalabdha hote haiM ataH artha aura jJAna abhinna haiM, jaise dvicandrajJAnameM pratibhAsita honevAle do candra vastutaH pRthak sattA nahIM rakhate, kintu eka hI haiN|' yaha anumAna bhI saMvedanAdvaitakI siddhi karane meM asamartha hai| yataH sahopalambha hetu viruddha hai-'ziSyake sAtha guru AyA' isa prayogameM sahopalambhaniyama bheda honepara hI dekhA gayA hai| jJAna antaraMgameM cetanAkAratayA tathA artha bAhya dezameM jaDarUpase dekhA jAtA hai ataH unakA sahopalambhaniyama asiddha hai| bAhyasat ekacandrake svIkAra kie binA dvicandra dRSTAnta bhI nahIM bana sakatA / sahopalambhaniyamakA bhedake sAtha koI virodha nahIM honeke kAraNa vaha anaikAntika bhI hai| jJAnAdvaitavAdI bAhyapadArthake astitvameM nimna bAdhaka upasthita karate haiM ki-eka paramANu anyaparamANuoMse ekadezase saMyoga karegA, yA sarvAtmanA? ekadezase saMyoga mAnanepara chaha paramANuoMse saMyoga karanevAle paramANuke chaha deza ho jaayeNge| sarvAtmanA saMyoga mAnanepara paramANuoMkA piNDa ekaparamANurUpa ho jAyagA / isI taraha avayavI apane avayavoMmeM ekadezase rahegA, yA sarvAtmanA ? ekadezase rahanepara avayavIke utane hI deza mAnane hoMge jitane ki avayava hai| sarvAtmanA pratyeka avayavameM rahanepara jitane avayava haiM utane hI avayavI ho jaayNge| avayavI yadi niraMza hai, to raktArakta, calAcala Adi viruddhadharmokA adhyAsa honese usameM bheda ho jAyagA / ityAdi / akalaMkadevane inakA samAdhAna saMkSepameM yaha kiyA hai ki jisa taraha eka jJAna apane grAhya, grAhaka aura saMvidAkArase tAdAtmya rakhakara bhI eka rahatA hai, usI taraha avayavI apane avayavoMmeM kathaJcittAdAtmya sambandhase rahanepara bhI eka hI rhegaa| avayavoMse sarvathA bhinna avayavI to jaina bhI nahIM mAnate / paramANuoMmeM paraspara snigdhatA aura rUkSatAke kAraNa eka aisA vilakSaNa sambandha hotA hai jisase skandha banatA hai / ataH jJAnake atirikta bAhyapadArthakI sattA mAnanA hI caahie| kyoMki saMsArake samasta vyavahAra bAhyasat padArthoMse calate haiM, kevala jJAnamAtrase nhiiN| paramANusaMcayavAda nirAsa-sautrAntika jJAnase atirikta bAhyArtha mAnate haiM, para ve bAhyArthako sthira, sthUlarUpa nahIM mAnakara kSaNika paramANurUpa mAnate haiN| paramANu oMkA puMja hI atyanta Asanna honeke kAraNa sthUlarUpase mAlUma hotA hai / jaise pRthak sthita aneka vRkSa dUrase eka sthUlarUpameM pratibhAsita hote haiM / akalaMkadeva isakA khaMDana karate hue likhate haiM ki jaba pratyeka paramANu atIndriya hai aura vaha apane paramANutvako chor3akara skandha avasthAmeM nahIM AtA taba unakA samudAya pratyakSakA viSaya kaise ho sakegA? atIndriya vastuoMkA samudAya bhI apanI atIndriyatA-sUkSmatA chor3akara sthUlatA dhAraNa kie binA indriyagamya nahIM ho sktaa| bhinnaavayavavivAda nirAsa-naiyAyika avayavIko avayavoMse bhinna mAnakara bhI usakI avayavoMmeM samavAyasambandhase vRtti mAnate haiN| ve avayavIko niraMza evaM nitya svIkAra karate hai| akalaMkadeva kahate hai ki-avayavoMse bhinna koI avayavI pratyakSAdi pramANoMkA viSaya nahIM hotaa| 'vRkSameM zAkhAe~ haiM' yaha pratibhAsa to hotA hai para 'zAkhAoMmeM vRkSa hai' yaha eka nirAlI ho kalpanA hai| yadi avayavI atirikta ho; to eka-eka chaTAka vajanavAle cAra avayavoMse bane hue skandhameM avayavoMke cAra chaTAka vajanake atirikta kucha avayavIkA bhI vajana AnA cAhiye / avayava tathA avayavIkA rUpa bhI pRthak-pRthak dikhanA cAhie / niraMza avayavIke eka dezako raMganepara pUrA avayavI ra~gA jAnA caahie| usake eka dezameM kriyA honepara samasta avayavImeM kriyA honA caahiye| usake eka dezakA AvaraNa honepara pUre avayavIko AvRta ho jAnA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti-prantha cAhie / isa taraha viruddha dharmokA adhyAsa honese usameM ekatva nahIM raha sakatA / ataH avayavoMse sarvathA bhinna avayavI kisI bhI taraha pratyakSakA viSaya nahIM ho sakatA / isaliye pratIti ke anusAra avayavoMse kathaJcidbhinna -- avayavarUpa hI avayavI mAnanA cAhie / isa taraha guNa- paryAyavAlA, utpAda vyaya - zrIvyAtmaka padArtha hI pramANakA viSaya hotA hai / guNa sahabhAvI tathA paryAe~ kramabhAvI hote haiM / jaise bhedajJAnase vastuke utpAda aura vyayakI pratIti hotI hai usI taraha abhedajJAna se sthiti bhI pratibhAsita hotI hI hai / jisa prakAra sarpa apanI sIdhI, Ter3I, utkaNa, vikaNa Adi avasthAoM meM anusyUta eka sat hai usI taraha utpanna aura vilIna honevAlI paryAyoMmeM dravya anugata rahatA hai / abhinna pratibhAsa hone se vastu eka hai / viruddha dharmokA adhyAsa honese aneka hai / vastu amuka sthUla aMza se pratyakSa honepara bhI apanI sUkSmaparyAyoMkI apekSAse apratyakSa rahatI haiM / vastu ke dhrauvya aMzake kAraNa hI 'sa evAyam' yaha pratyabhijJAna hotA hai / upAdAnopAdeyabhAva bhI dhrauvyAMzake mAnanepara hI bana sakatA hai| vastu jisa rUpa se uttaraparyAya meM anvita hogI usI rUpa se usameM upAdAnatAkA nizcaya hotA hai / yadyapi zabdAdikA upAdAna tathA Age honevAlA upAdeyabhUta kArya pratyakSagocara nahIM hai, tathApi usakI madhyakSaNavartI sattA hI usake upAdAnakA tathA Age honevAle upAdeyarUpa kAryakA anumAna karAtI hai; kyoMki upAdAnake binA kAryakI utpatti nahIM ho sakatI tathA madhyakSaNa yadi Age koI kArya na karegA; to vaha arthakriyAkAritva ke abhAva meM avastu hI ho jAyagA / ataH dravyaparyAyAtmaka vastu hI pramANakA viSaya ho sakatI hai / sAmAnya - naiyAyika - vaizeSika nitya, eka, sarvagata sAmAnya mAnate haiM, jo svatantra padArtha hokara bhI dravya, guNa aura karma meM samavAyasambandhase rahatA hai / mImAMsaka aise hI sAmAnyakA vyaktise tAdAtmya mAnate haiM / bauddha sAmAnyako vastubhUta na mAnakara use atadvyAvRtti yA anyApoharUpa svIkAra karate haiM / jaina sadRza pariNamanako sAmAnya kahate haiM / ve use anekAnugata na kahakara vyaktisvarUpa mAnate haiM / vaha vyaktikI taraha aft tathA sarvagata hai| akalaMkadevane sAmAnyakA svarUpa varNana karate hue itara matoMko AlocanA isa prakAra kI hai- nitya - sAmAnyanirAsa - nitya, eka niraMza sAmAnya yadi sarvagata hai; to use pratyeka vyaktimeM khaMDazaH rahanA hogA; kyoMki eka ho vastu aneka jagaha yugapat sarvAtmanA nahIM raha sakatI / nitya niraMza sAmAnya jisa samaya eka vyaktimeM prakaTa hotA usI samaya use sarvatra vyaktike antarAlameM bhI prakaTa honA cAhiye | anyathA vyakta aura avyaktarUpase svarUpabheda honepara anityatva evaM sAMzatvakA prasaMga hogA / jisa taraha sAmAnya, vizeSa aura samavAya bhinna sattAke samavAyake binA bhI svataH sat haiM usI taraha dravya, guNa aura karma bhI svataH sat hokara 'sat sat' aisA anugata vyavahAra bhI karA sakate haiM / ataH dravyAdi ke svarUpase atirikta sAmAnya na mAnakara sadRzapariNAmarUpa hI sAmAnya mAnanA cAhie / anyApoha nirAsa - bauddha sAmAnyako anyApoharUpa mAnate haiN| inake matase koI bhI eka vastu aneka AdhAroMmeM vRtti hI nahIM rakha sakatI, ataH aneka AdhAroMmeM vRtti rakhanevAlA sAmAnya asat hai / sAmAnya anugata vyavahArake lie mAnA jAtA hai| unakA kahanA hai ki hamalogoM ko paraspara vibhinna vastuoMke dekhane ke bAda jo buddhimeM abhedakA bhAna hotA hai, usI buddhimeM pratibimbita abhedakA nAma sAmAnya hai / yaha buddhipratibimbita abheda bhI koI vidhyAtmaka dharma nahIM hai, kintu atadvayAvRttirUpa hai / jina vyaktiyoMmeM amanuSyavyAvRtti pAI jAtI hai unameM 'manuSya manuSya' vyavahAra kiyA jAtA hai / jaise cakSu, Aloka aura rUpa Adi padArthaM paraspara meM atyanta bhinna hokara bhI arUpajJAnajananavyAvRtti honeke kAraNa rUpajJAnajanakarUpase Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 55 samAna vyavahArameM kAraNa ho jAte haiM, usI taraha parasparameM atyanta bhinna manuSyavyaktiyA~ bhI amanuSyavyAvRttike kAraNa 'manuSya manuSya' aisA samAna vyavahAra kara sakeMgI / isI taraha atatkArya-kAraNavyAvRttise anugata vyavahAra hotA hai| prakRta manuSyavyaktiyA~ manuSyake kAraNoMse utpanna huI hai tathA manuSyake kAryoko karatI hai, ataH unameM amanuSyakAraNavyAvRtti tathA amanuSyakAryavyAvRtti pAI jAtI hai, isIse unameM kisI vastubhata sAmAnyake binA bhI sadRza vyavahAra ho jAtA hai / akalaMkadeva isakA khaMDana karate hai ki-sadazapariNAmarUpa vidhyAtmaka sAmAnyake mAne binA apohakA niyama hI nahIM ho sktaa| jaba eka zAbaleya gauvyakti damarI bAhaleya gauvyakti se utanI hI bhinna hai jitanI ki eka azvavyaktise, taba kyA kAraNa hai ki agovyAvRtti zAba leya aura bAhule yameM hI 'gau gau' aisA anugata vyavahAra karatI hai azva meM nahIM? ataH yaha mAnanA hogA ki zAbaleya gau bAhaleya gause utanI bhinna nahIM hai jitanI azvase, arthAt zAbaleya aura bAhuleyameM koI aisA sAdRzya hai jo azbameM nahIM pAyA jAtA / isalie sadRza pariNAma ho samAna vyavahArakA niyAmaka ho sakatA hai| yaha to hama pratyakSase hI dekhate haiM ki-koI vastu kisIse samAna hai tathA kisIse vilakSaNa / buddhi samAnadharmokI apekSAse anugata vyavahAra karAtI hai, tathA vilakSaNa dharmoMko apekSAse visadRza vyavahAra / para vaha samAnadharma vidhyAtmaka hai niSedhAtmaka nahIM / bauddha jaba svayaM aparAparakSaNoMmeM sAdRzyake kAraNa hI ekatvakA bhAna mAnate hai, zuktikA aura cA~dImeM sAdRzyake kAraNa hI bhramotpatti svIkAra karate haiM; taba anugata vyavahArake lie atavyAvRtti jaisI niSedhamukhI kalpanAse kyA lAbha ? kyoMki usakA nirvAha bhI Akhira sadRza-pariNAmake hI AdhIna A par3atA hai| buddhi meM abhedakA pratibimba vastugata sadRza dharmake mAne binA yathArthatA nahIM pA sktaa| ataH sadRzapariNAmarUpa hI sAmAnya mAnanA caahie| isa taraha akalaMkadevane sadRzapariNAmarUpa tiryaksAmAnya, ekadravyarUpa UrvatAsAmAnya, bhinnadravyoM meM vilakSaNa vyavahArakA prayojaka vizeSa aura eka dravyakI do paryAyoMmeM bheda vyavahAra karAnevAle paryAya ina dravya, paryAya, sAmAnya aura vizeSa cAra padoMkA upAdAna karake pramANake viSayabhUta padArthakI sampUrNatAkA pratipAdana kiyA hai / bhatacaitanyavAda nigama-cArvAkakA siddhAnta hai ki-jIva koI svatantra maulika tattva nahIM hai kintu pRthivI, jala, agni aura vAyuke amuka pramANameM vilakSaNa rAsAyanika mizraNase hI unhIM pRthivyAdimeM caitanyazakti AvirbhUta ho jAtI hai| isI jJAnazaktiviziSTa bhUta-zarIrameM jIva vyavahAra hotA hai| jisa prakAra kodoM, mahuA AdimeM jalAdikA mizraNa honese madirA taiyAra ho jAtI hai usI taraha jIva eka rAsAyanika mizraNase banA huA saMyukta-dravya hai svatantra akhaNDa mUla-dravya nahIM hai / usa mizraNameMse amuka tattvoMkI kamI honepara jIvanIzaktike naSTa honepara mRtyu ho jAtI hai| ataH jIva garbhase lekara mRtyuparyanta hI rahatA hai, paraloka taka jAnevAlA nahIM hai / usako zarIrake sAtha hI sAtha kyA zarIrake pahile hI itizrI ho jAtI hai, zarIra to mRtyuke bAda bhI par3A rahatA hai / "jalabubudavajjIvAH, madazaktiva dvijJAnam"-jalake bubudoMkI taraha jIva tathA mahuA AdimeM mAdakazaktikI taraha jJAna utpanna hotA hai-ye unake mUla siddhAntasUtra haiM / akalaMkadeva isakI samAlocanA karate hue likhate haiM ki-yadi AtmA-jIva svatantra mala-tattva na ho to saMsAra aura mokSa kise hogA ? zarIrAvasthAko prApta pRthivyAdi bhUta to isa lokameM hI bhasmIbhUta ho jAte haiM, paraloka taka kauna jAyagA ? paralokakA abhAva to nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki Aja bhI bahuta loga jAtismaraNa honese apane pUrvabhavakI tathyasthitikA A~khoMdekhA hAla varNana karate hae dekhe jAte haiM / yakSa, rAkSasa, bhUta pizAcAdi paryAyoMmeM pahu~ce hue vyakti apanI vartamAna tathA atItakAlIna pUrvaparyAyakA samasta Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha vRttAnta sunAte haiM / janma lete ho navajAtazizuko mA~ke dUdha pInekI abhilASA hotI hai / yaha abhilASA pUrvAnubhAvake binA nahIM ho sakatI; kyoMki abhilASA pUrvadRSTa padArthakI sukhasAdhanatAkA smaraNa karake hotI hai / ataH pUrvAnubhavakA sthAna paraloka mAnanA cAhiye / "garbha meM mA~ke dvArA upabhukta bhojanAdise bane hue amuka vilakSaNa rasavizeSa ke grahaNa karane se navajAta zizuko janma lete hI dugdhapAnakI ora pravRtti hotI hai" yaha kalpanA nitAnta yuktiviruddha hai; kyoMki garbha meM rasavizeSake grahaNa karanese hI yadi abhilASA hotI hai to garbhameM eka sAtha rahanevAle, eka sAtha hI rasavizeSako grahaNa karanevAle yugala putroMmeM paraspara pratyabhijJAna evaM abhilASA honI cAhie, ekake dvArA anubhUta vastukA dUsareko smaraNa honA caahie| pratyeka pRthivI Adi bhUtameM to caitanyazaktikA AvirbhAva nahIM dekhA jAtA ataH samastabhUtoMke amuka mizraNa meM hI jaba eka vilakSaNa atIndriya svabhAvasiddha zakti mAnanI par3atI hai taba aise vilakSaNazaktizAlI atIndriya Atmatattva ke mAnanemeM hI kyA bAdhA hai ? jJAna prANayukta zarIrakA bhI dharma nahIM ho sakatA; kyoMki andhakArameM zarIrakA pratyakSa na honepara bhI 'ahaM jJAnavAn' isa prakArase jJAnakA antaH mAnasapratyakSa hotA hai / yadi jJAnarUpase zarIrakA grahaNa hotA; to kadAcit jJAna zarIrakA dharma mAnA jaataa| dUsarA vyakti apane netroMse hamAre zarIrakA jJAna kara letA hai para zarIra ke rUpAdikI taraha vaha hamAre jJAnakA jJAna nahIM kara sakatA / zarIrameM vikAra honepara bhI buddhi vikAra nahIM dekhA jAtA, zarIrakI puSTi yA kamajorImeM jJAnakI puSTi yA kamajorI nahIM dekhI jAtI, zarIra ke atizaya balavAn honeke sAtha hI sAtha buddhibala bar3hatA huA nahIM dekhA jAtA, ityAdi kAraNoMse yaha sunizcita hai ki -jJAna zarIrakA guNa nahIM hai / jJAna, sukha Adi indriyoM ke bhI dharma nahIM ho sakate; kyoMki cakSurAdi indriyoMkI anupayukta dazAmeM manase hI 'maiM sukhI hU~' maiM 'duHkhI hU~' yaha mAnasa pratyakSa anubhavameM AtA hai / cakSurAdi indriyoMkI zakti naSTa ho jAnepara bhI mAnasa smaraNajJAna dekhA jAtA hai / ataH jIvanazakti yA jJAnazakti bhUtoMkA guNa yA paryAya nahIM ho sakatI, vaha to AtmAkI hI paryAya hai / yaha jIva jJAna-darzanAdi upayogavAlA hai / suSuptAdi avasthAoM meM bhI isakA jJAna naSTa nahIM hotA / akalaMkadevane 'suSuptAdI buddhaH ' isa padakA upAdAna karake prajJAkaragupta Adike 'suSuptAvasthAmeM jJAna naSTa yA tirohita ho jAtA hai' isa siddhAntakA khaMDana kiyA hai / yaha AtmA prANAdiko dhAraNa karake jItA hai isalie jIva kahalAtA hai / jIva svayaM apane karmoMkA karttA tathA bhoktA hai / vahI rAgAdibhAvoMse karmabandhana karatA hai tathA vItarAgapariNAmoMse karmabandhana tor3akara mukta ho jAtA hai / yaha na to sarvavyApI hai aura na baTabIjakI taraha aNurUpa hI; kintu apane upAttazarIra ke parimANAnusAra madhyama - parimANavAlA hai / karmasambandhake kAraNa pradezoMke saMkoca - vistAra hone se choTe-bar3e zarIra ke parimANa hotA rahatA hai / guNa -- isI prasaMga meM guNa aura guNIke sarvathA bhedakA khaNDana karate hue likhA ki- artha anekadharmAtmaka hai / usakA akhaNDarUpase grahaNa karanA kadAcit saMbhava hai, para kathana yA vyavahAra to usake kisI khAsa rUpadharmase hI hotA hai / isI vyavahArArthaM bhedarUpase vivakSita dharmako guNa kahate haiM / guNa dravyakA hI pariNamana hai, vaha svatantra padArtha nahIM hai / cUMki guNa padArthake dharma haiM ataH ye svayaM nirguNa- guNazUnya hote haiM / yadi guNa svatantra padArtha mAnA jAya aura vaha bhI dravyase sarvathA bhinna; to 'amukaguNa- jJAna amukaguNI - AtmAmeM hI rahatA hai pRthivyAdimeM nahIM isakA niyAmaka kauna hogA ? isakA niyAmaka to yahI hai ki -jJAnakA AtmAse hI kathaMcittAdAtmya hai ataH vaha AtmAmeM hI rahatA hai pRthivyAdimeM nahIM / vaizeSikake matameM 'eka gandha, do rUpa' Adi prayoga nahIM ho sakeMge; kyoMki gandha, rUpa tathA saMkhyA Adi sabhI guNa haiM, aura guNa svayaM nirguNa hote haiM / yadi AzrayabhUta dravyakI saMkhyAkA ekArthasamavAya sambandhake kAraNa rUpAdimeM upacAra karake 'eka gandha' Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 57 isa prayogakA nirvAha kiyA jAyagA; 'to eka dravyameM rUpAdi bahata guNa hai' yaha prayoga asaMbhava ho jAyagA; kyoMki rUpAdi bahuta guNoMke AzrayabhUta dravyameM to ekatvasaMkhyA hai bahutvasaMkhyA nahIM / ataH guNako svatantra padArtha na mAnakara dravyakA hI dharma mAnanA cAhie / dharma apane Azrayabhata dharmIkI apekSAse dharma honepara bhI apane meM rahanevAle anya dharmokI apekSAse dharmI bhI ho jAtA hai / jaise rUpaguNa AzrayabhUta ghaTakI apekSAse yadyapi dharma hai para apane meM pAye jAnevAle ekatva, prameyatva Adi dharmokI apekSA dharmI hai| ataH jaina siddhAntameM dharmadharmibhAvake aniyata honeke kAraNa 'eka gandha do rUpa' Adi prayoga bar3I AsAnIse baca jAte haiM / iti / 3. nayanirUpaNa jainadaSTikA AdhAra aura sthAna-bhAratIya saMskRti mukhyataH do bhAgoM meM bA~TI jA sakatI hai-eka vaidika saMskRti aura dUsarI usake mukAbilemeM khar3I huI zramaNasaMskRti / vaidikasaMskRtike AdhArabhUta vedako pramANa mAnanevAle nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, pUrvamImAMsA tathA aupaniSada Adi darzana haiN| zramaNasaMskRtike zilAdhAra vedako pramANatAkA virodha karanevAle bauddha aura jainadarzana haiN| vaidikadarzana tathA vaidikasaMskRtike prANapratiSThAnameM vicAroMkI pradhAnatA hai| zramaNasaMskRti evaM avaidika darzanoMkI udabhati AcArazodhanake prAmukhyase huI hai| sabhI darzanoMkA antima lakSya mokSa hai, aura gauNa yA makhyarUpase tattvajJAnako mokSakA sAdhana bhI sabane mAnA ho hai| vaidika saMskRti tathA vaidikadarzanoMkI prANapratiSThA, saMvarddhana evaM praur3hIkaraNameM buddhijIvI brAhmaNavargane puztainI prayatna kiyA hai jo Ajataka nyUnAdhika rUpameM cAla hai| yahI kAraNa hai ki vaidikadarzanakA koSAgAra, unakI sUkSmatA, talasparzitA, bhAvagrAhitA evaM parAkASThAko prApta kalpanAoMkA koTikrama apanI sAnI kama rakhatA hai| paramparAgata-baddhijIvitvazAlI brAhmaNavargane apanI sArI zakti kalpanAjAlakA vikAsa karake vedaprAmANyake samarthana meM lagAI aura vaidika kriyAkANDoMke dvArA garbhase lekara maraNa paryantake jIvanake pratyekakSaNako itanA otaprota kara diyA jisase mukAbile meM khar3I honevAlI bauddha aura jainasaMskRti bhI pIche jAkara ina kriyAkANDoMse aMzataH parAbhUta ho gii| zramaNasaMskRti vaidika kriyAkANDa, khAsakara dharmake nAmapara honevAle ajAmedha, azvamedha, naramedha Adi hiMsAkANDakA tAttvika evaM kriyAtmaka virodha karaneke lie udbhata huI, aura usane isa kSetrameM paryApta saphalatA bhI pAI / zramaNasaMskRtikA AdhAra pUrNarUpase ahiMsA rahI hai / ahiMsAkA vAstavika rUpa to sacamuca AcAragata hI hai / ahiMsAkA vicAra to vaidikadarzanoMne bhI kAphI kiyA hai para viziSTa apavAdoMke sAtha / zramaNasaMskRti ahiMsAkA sakriya rUpa thii| isa ahiMsAkI sAdhanA tathA pUrNatAke lie hI isameM tattvajJAnakA upayoga huA, jaba ki vaidika saMskRtimeM tattvajJAna sAdhyarUpameM rahA hai| bauddhadRSTi-buddha ahiMsAkI sAdhanAke lie prArambhameM chaha varSa taka kaThora tapasyA karate haiM / jaba unakA bhAvuka citta tapasyAkI ugratAse Uba jAtA hai, taba ve vicAra karate haiM ki-itanI dIrghatapasyAke bAda bhI majhe bodhilAbha kyoM nahIM haA ? yahIM unakI tIkSNadRSTi 'madhyama pratipadA' ko pakar3a letI hai| ve nizcaya karate haiM ki-yadi eka ora vaidika hiMsA tathA viSaya bhoga Adike dvArA zarIrake poSaNakA bolabAlA hai to isa ora bhI avyavahArya ahiMsA tathA bhISaNa kAyaklezake dvArA honevAlA zarIrakA zoSaNa hRdayakI komalabhAvanAoMke srotako hI banda kie detA hai| ataH ina donoMke madhyakA hI mArga sarvasAdhAraNako vyavahArya ho sakatA hai| Antarika zuddhike lie hI bAhya ugratapasyAkA upayoga honA cAhie, jisase bAhyatapa hI hamArA sAdhya na bana jAya / dayAlu buddha isa madhyamamArga dvArA apane AcArako mudu banAte haiM aura vodhilAbha kara jagatmeM mRdu-ahiMsAkA sandeza phailAte haiN| tAtparya yaha ki-buddhane apane AcArakI mRdutA 4-8 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha ke samAdhAna ke lie 'madhyamapratipadA' kA upayoga kiyaa| isa tattvakA upayoga buddhane Akhira taka AcArake hI kSetra taka sImita rakhA, use vicArake kSetrameM dAkhila karanekA prayatna nahIM huA / jaba bodhilAbha karane ke bAda saMgharacanAkA prazna AyA, ziSyaparivAra dIkSita hone lagA tathA upadezaparamparA cAlU huI, taba bhI buddhane kisI AtmAdi atIndriya padArthakA tAttvika vivecana nahIM kiyA; kintu apane dvArA anubhUta duHkha nivRtti ke mArgakA hI upadeza diyA / jaba koI ziSya unase AtmA Adi atIndriya padArtha ke viSayameM prazna karatA thA to ve spaSTa kaha dete the ki - " Avusa ! tuma ina AtmA Adiko jAnakara kyA karoge ? inake jAnane se koI phAyadA nahIM hai / tumheM to duHkhase chUTanA hai, ataH duHkha, samudaya - duHkhake kAraNa nirodha-duHkhanivRtti aura mArga - duHkhanivRttikA upAya ina cAra AryasatyoMko jAnanA cAhie tathA AcaraNa kara bodhilAbha karanA caahie|" unheM buddhijIvI brAhmaNa vargakI taraha baiTheThAle ananta kalpanAjAla racake darzanazAstra banAneke bajAya ahiMsA Azika sAdhanA hI zreyaskara mAlUma hotI thI / yahI kAraNa hai ki ve darzanazAstrIya AtmAdi padArthoMke tattva vivecanake jhagar3eko nirupayogI samajhakara usameM nahIM par3e / aura unhoMne apanI nadhyama - pratipadAkA upayoga usa samayake pracalitavAdoM ke samanvayameM nahIM kiyA / usa samaya AtmAdi padArthoMke viSaya meM anekoM vAda pracalita the / koI use kUTastha nitya mAnatA thA to koI use bhUtavikAramAtra, koI vyApaka kahatA thA to koI aNurUpa / para buddha ina saba vAdoMke khaMDana-maMDanase koI sarokAra hI na rakhate the, ve to kevala ahiMsAkI sAdhanA kI hI raTa lagAe hue the 1 para jaba koI ziSya apane AcaraNa tathA saMghake niyamoMmeM mRdutA lAneke lie unake sAmane apanI kaThinAiyA~ peza karatA thA ki-- "bhante ! Ajakala varSAkAla hai, eka saMghATaka-cIvara rakhane se to vaha pAnI meM bhoMga jAtA hai, aura usase zItakI bAdhA hotI hai / ataH do cIvara rakhanekI anujJA dI jAya / hameM bAhira snAna karate hue loka-lAjakA anubhava hotA hai, ataH jantAghara (snAnagRha) banAnekI anujJA dI jAya ityAdi' taba buddhakA mAtRhRdaya apane pyAre baccoMkI kaThinAiyA~ sunakara turanta pasIja jAtA thaa| ve yahA~ apanI 'madhyamapratipadA' kA upayoga karate haiM aura unakI kaThinAiyA~ hala karaneke lie unheM anujJA de dete haiM / isa taraha hama dekhate haiM ki - buddhakI madhyamapratipadA kevala AcArakI samAdhAnI ke lie upayukta hotI thI, vaha AcArakA vyavahAyase vyavahArya mArga DhUMr3hatI thI / usane vicArake aparimita kSetrameM apanA kAryaM bahuta kama kiyA / jaba buddha ne svayaM 'madhyamapratipadA' vicArake kSetroMmeM dAkhila nahIM kiyA taba uttarakAlIna bauddhAcAryose to isakI AzA hI nahIM kI jA sakatI thI / buddhake upadezoMmeM Ae hue kSaNika, nirAtmaka, vibhrama, paramANupuJja, vijJAna, zUnya Adi eka-eka zabdako lekara uttarakAlIna bauddhAcAryoMne ananta kalpanAjAlase kSaNikavAda, nairAtmyavAda, vibhramavAda, vijJAnavAna, zUnyavAda Adi vAdoMko janma dekara darzanakSetra meM bar3A bhArI tUphAna macA diyA / yaha tuphAna mAmUlI nahIM thA, isase vaidika darzanoMkI cirakAlIna paramparA kA~pa uThI thI / buddhane to mAra-kAma vijayake lie, viSaya-kaSAyoMko zAntakara citta zodhana ke lie jagatko jalabudbudakI taraha kSaNika-vinAzazIla kahA thA / nirAtmaka zabdakA prayoga to isalie thA ki - 'yaha jagat AtmasvarUpase bhinna hai, nitya kUTastha koI AtmA nahIM hai jisameM rAga kiyA jAya, jagat meM AtmAkA hitakAraka kucha nahIM hai' Adi samajhakara jagatse virakti ho / saMsArako svapnakI taraha vibhrama evaM zUnya bhI isIlie kahA thA ki usase cittako haTAkara cittako vizuddha kiyA jAya / strI Adi rAgake sAdhana padArthoMko eka, nitya, sthUla, amuka saMsthAnavAlI, vastu samajhakara usake mukha Adi avayavoMkA darzana- sparzanakara rAgadveSAdikI amarabela phUlatI hai / yadi unheM sthUla avayavI na samajhakara paramANuoM kA puMja hI samajhA jAyagA to jaise Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 59 miTTI ke Dhele meM hameM rAga nahIM hotA usI taraha strI Adise virakta honemeM cittako madada milegI / inhIM pavitra mumukSubhAvanAoMko subhAvita karaneke lie karuNAmaya buddhake hRdayagrAhI upadeza hote the / uttarakAlameM ina mumukSubhAvanAoM kA lakSya yadyapi vahI rahA para samarthanakA DhaMga badalA / usameM parapakSakA joroMse khaMDana zurU huA tathA buddhiti vikalpajAloMse bahuvidha panthoM aura granthoMkA nirmANa huA / ina buddhivAgvaibhavazAlI AcAryoMne buddhakI usa madhyamapratipadAkA isa nae kSetrameM jarA bhI upayoga nahIM kiyA / madhyamapratipadA zabdakA apane DhaMgase zAbdika Adara to kiyA para usake prANabhUta samanvayake tattvakA burI taraha kacUmara nikAla DAlA / vijJAnavAdiyoMne madhyamapratipadAko vijJAnasvarUpa kahA to vibhramavAdiyoMne use vibhramarUpa / zUnyavAdiyoMne to madhyamapratipadAko zUnyatAkA paryAyavAcI hI likha diyA hai "madhyamA pratipat saiva sarvadharmanirAtmatA / bhUtakoTizca saMveyaM tathatA sarvazUnyatA / " -arthAt sarvazUnyatAko ho sarvadharmanairAtmya tathA madhyamA pratipat kahate haiM / yahI vAstavika tathA tathyarUpa hai / ina ahiMsA ke pujAriyoMne madhyamapratipadAke dvArA vaidika saMskRtikA samanvaya na karake usapara aikAntika prahAra kara pArasparika manomAlinya-hiMsAko ho uttejana diyaa| isase vaidika saMskRti tathA bauddha saMskRti ke bIca eka aisI abhedya dIvAra khar3I ho gaI jisane kevala dArzanika kSetrameM hI nahIM kintu rAjanaitika aura sAmAjika kSetra meM bhI donoMko sadAke lie Atyantika vibhakta kara diyaa| isake phalasvarUpa prANoMkI bAjI lagAkara anekoM zAstrArthaM hue tathA rAjanaitika jIvanameM isa kAlakUTane pravezakara anekoM rAjavaMzoMkA satyAnAza kiyaa| uttarakAlameM bauddhAcAryoMne mantra tantroMkI sAdhanA aura Akhira isI hiMsAjvAlAse bhAratavarSa meM bauddhoMkA astitva khAka meM isa dArzanika kSetra meM bhI apanA punIta prakAza phailAyA hotA to Aja kA kucha dUsarA hI rUpa huA hotA, aura bhAratavarSakA madhyakAlIna lAyaka hotA / isI hiMsA ke uttejanake lie kI mila gayA / yadi madhyamA pratipadne usakI ahiMsaka kiraNoMse darzanazAstraitihAsa sacamuca svarNAkSaroMmeM likhA jAne jainadRSTi -- bhagavAn mahAvIra atyanta kaThina tapasyA karanevAle tapaH zUra the / inhoMne apanI ugra tapasyAse kaivalya prApta kiyA / ye itane dRr3hatapasvI tathA kaSTasahiSNu vyakti the ki inheM buddha kI taraha apanI vyaktigata tapasyAmeM mRdutA lAneke lie madhyamamArga ke upayogakI AvazyakatA hI nahIM huii| inakI sAdhanA kAyika ahiMsA sUkSmapAlanake sAtha hI sAtha vAcanika aura khAsakara mAnasa ahiMsAkI pUrNatAkI dizA meM thI / bhagavAn mahAvIra pitRcetaska vyakti the, ataH inakA AcArake niyamoMmeM atyanta dRr3ha evaM anuzAsanapriya honA svAbhAvika thA / para saMgha meM to paMcamela vyakti dIkSita hote the| sabhI to ugramArga ke dvArA sAdhanA karane meM samartha nahIM ho sakate the ataH inhoMne apanI anekAntadRSTise AcArake darje nizcita kara caturvidhasaMghakA nirmANa kiyA / aura pratyeka kakSAke yogya AcArake niyama sthirakara unake pAlana karAne meM DhilAI nahIM kii| bhaga0 mahAvIrakI anekAntadRSTine isa taraha AcArake kSetrameM sudRr3ha saMghanirmANa karake tattvajJAna ke kSetra meM bhI apanA punIta prakAza phailAyA / anekAnta dRSTikA AdhAra - bhagavAn mahAvIrane buddhakI taraha AtmAdi atIndriya padArthoMke svarUpanirUpaNameM mauna dhAraNa nahIM kiyA; kintu usa samaya ke pracalita vAdoMkA samanvaya karanevAlA vastusvarUpasparzI uttara diyA ki - AtmA hai bhI, nahIM bhI, nitya bhI, anitya bhI, Adi / yaha anekAntAtmaka vastukA kathana Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha unakI mAnasI ahiMsAkA pratiphala hai / anyathA ve buddhakI taraha isa carcAko anupayogI kaha sakate the / kAyika ahiMsA ke lie jisa taraha vyaktigata samyagAcAra Avazyaka hai, usI taraha vAcanika aura khAsakara mAnasa ahiMsA ke lie anekAntadRSTi vizeSarUpase upAsanIya hai / jaba taka do vibhinna vicAroMkA anekAntadRSTise vastusthiti ke AdhArapara samIkaraNa na hogA taba taka hRdayameM unakA antardvandva calatA hI rahegA, aura una vicAroMke prayojakoMke prati rAga-dveSakA bhAva jAgrat hue binA na rahegA / isa mAnasa ahiMsA ke binA kevala bAhya asA yAcitakamaMDanarUpa hI hai / yaha to aura bhI kaThina hai ki- 'kisI vastuke viSayameM do manuSya do viruddha dhAraNAe~ rakhate hoM, aura unakA apane-apane DhaMga se samarthana hI nahIM usakI siddhike lie vAdavivAda bhI karate hoM, phira bhI ve eka-dUsareke prati samatAbhAva - mAnasa ahiMsA rakha sakeM / ' bhagavAn mahAvIrane mAnasazuddha lie, anirvacanIya akhaNDa anantadharmA vastuke eka-eka aMzako grahaNa karake bhI pUrNatAkA abhimAna karane ke kAraNa viruddharUpase bhAsamAna aneka dRSTiyoMkA samanvaya karanevAlI, vicAroMkA vAstavika samajhautA karAnevAlI, puNyarUpA anekAntadRSTiko sAmane rkhaa| jisase eka vAdI itaravAdiyoMkI dRSTikA tattva samajhakara usakA ucita aMza taka Adara kare, usake vicAroMke prati sahiSNutAkA paricaya de, aura rAga-dveSavihIna ho zAnta cittase vastuke pUrNasvarUpa taka pahu~canekI dizA meM prayatna kare / samAjaracanA yA saMgha nirmANa meM to isa tattvakI khAsa AvazyakatA thI / saMgha meM to vibhinna sampradAya evaM vicAroMke citravicitra vyakti dIkSita hote the / unakA samIkaraNa isa yathArtha dRSTi ke binA kara sakanA atyanta kaThina thA, aura samanvaya kie binA unake cittakI sthiratA saMbhava hI nahIM thii| UparI ekIkaraNase to kabhI bhI visphoTa ho sakatA thA aura isa taraha anekoM saMgha chinna-bhinna hue bhI / anekAntadRSTi ke mUlameM yaha tattva hai ki vastu svarUpataH anirvacanIya hai, anantatharmokA eka akhaNDa piNDa hai / vacana usake pUrNa svarUpakI ora izArA to kara sakate haiM, para use pUrNarUpase kaha nahIM sakate / lihAjA eka hI vastuko vibhinna vyakti apane-apane dRSTikoNoMse dekhate haiM tathA unakA nirUpaNa karate haiM / isalie yadi virodha bhAsita ho sakatA hai to eka-eka aMzako grahaNa karake bhI apane meM pUrNatAkA abhimAna karanevAlI dRSTiyoM meM hI / jaba hama eka aMzako jAnanevAlI apanI dRSTimeM rNatAkA abhimAna kara baiTheMge to sahaja hI dvitIya aMzako jAnakara bhI pUrNatAbhimAninI dUsarI dRSTi usase ttkraaegii| yadi anekAntadRSTi se hameM yaha mAlUma ho jAya ki - ye saba dRSTiyA~ vastuke eka-eka dharmoko grahaNa karanevAlI haiM, inameM pUrNatAkA abhimAna mithyA taba svarasataH dvitIya dRSTiko, jo abhI taka viruddha bhAsita hotI thI, ucita sthAna evaM Adara mila jAyagA / isIko AcAryoMne zAstrIya zabdoM meM kahA hai ki- 'ekAnta vastugata dharma nahIM hai, kintu buddhigata hai | ataH buddhike zuddha hote hI ekAntakA nAmoMnizAna bhI nahIM rhegaa|' isI samanvayAtmaka dRSTi honevAlA vacanavyavahAra syAdvAda kahalAtA hai / yaha anekAnta-grAhiNI dRSTi pramANa kahI jAtI hai / 'jo dRSTi vastuke eka dharmako grahaNa karake bhI itaradharmagrAhiNI dRSTiyoMkA pratikSepa nahIM karake unheM ucita sthAna de vaha na kahalAtI hai / isa taraha mAnasa ahiMsA ke kArya kAraNabhUta anekAntadRSTike nirvAha evaM vistAra ke lie syAdvAda, nayavAda, saptabhaMgI Adi vividha rUpoM meM uttarakAlIna AcAryoMne khUba likhA / unhoMne udAratApUrvaka yahA~ taka likhA hai ki- 'samasta mithyaikAntoMkA samUha hI anekAnta haiM, samasta pAkhaNDoMke samudAya anekAntakI jaya ho / ' yadyapi pAtaJjaladarzana, bhAskarIyavedAnta, bhATTa Adi darzanoM meM bhI isa samanvaya dRSTikA upayoga huA hai; para syAdvAdake Upara hI saMkhyAbaddha zAstroMkI racanA jainAcAryoMne hI kI hai / uttarakAlIna jainAcAryoMne yadyapi bhagavAn mahAvIrakI usI punIta anekAnta dRSTike anusAra hI zAstraracanA kI hai; para vaha madhyasthabhAva aMzataH parapakSakhaMDanameM badala gayA / yadyapi yaha Avazyaka thA ki - pratyeka ekAntameM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 61 doSa dikhAkara anekAntakI siddhi kI jAya, phira bhI usakA sUkSma paryavekSaNa hameM isa natIjepara pahu~cAtA hai ki bhagavAna mahAvIrakI vaha mAnasa ahiMsA ThIka zata-pratizata usI rUpameM to nahIM hI rhii| vicAra vikAsako caramarekhA-bhAratIya darzanazAstroMmeM anekAntadRSTike AdhArase vastuke svarUpake prarUpaka jainadarzanako hama vicAravikAsakI caramarekhA kaha sakate haiN| caramarekhAse merA tAtparya yaha hai kido viruddha vAdoMmeM taba taka zuSkatarkajanya kalpanAoMkA vistAra hotA jAyagA jaba taka ki unakA koI vastusparzI hala-samAdhAna na ho jAya / jaba anekAntadRSTi unameM sAmaJjasya sthApita kara degI taba jhagar3A kisa aura zuSka tarkajAla kisalie? tAtparya yaha hai ki jaba taka vastusthiti spaSTa nahIM hotI taba taka vivAda bAtakA barAbara bar3hatA hI jAtA hai| jaba vaha vastu anekAntadRSTise atyanta spaSTa ho jAyagI taba vAdoMkA srota apane Apa sUkha jaaygaa| svataHsiddha nyAyAdhIza-isalie hama anekAntadRSTiko nyAyAdhIzake padapara anAyAsa hI baiThA sakate haiN| yaha dRSTi nyAyAdhIzakI taraha ubhayapakSako samucita rUpase samajhakara bhI apakSapAtinI hai| yaha maujUdA yAvat virodhI vAdarUpI muddaI muddAhaloMkA phaisalA karanevAlI hai| yaha ho sakatA hai ki-kadAcit isa dRSTike ucita upayoga na honese kisI phaisalemeM apIlako avasara mila sake / para isake samucita upayogase honevAle phaisale meM apIlakI koI guMjAiza nahIM rhtii| udAharaNArtha-devadatta aura yajJadatta mAmA-phuAke bhAI haiN| rAmacandra devadattakA pitA hai tathA yajJadattakA mAmA / yajJadatta aura devadatta donoM hI bar3e buddhizAlI lar3ake haiN| devadatta jaba rAmacandrako pitA kahatA hai taba yajJadatta devadattase lar3atA hai aura kahatA hai kirAmacandra to mAmA hai tU use pitA kyoM kahatA hai ? isI taraha devadatta bhI yajJadatta se kahatA hai ki-vAha ! rAmacandra to pitA hai use mAmA nahIM kaha sakate / donoM zAstrArtha karane baiTha jAte haiM / yajJadatta kahatA hai kidekho, rAmacandra mAmA haiM, kyoMki ve hamArI mA~ke bhAI haiM, hamAre bar3ebhAI bhI use mAmA hI to kahate haiM Adi / devadatta kahatA hai-vAha ! rAmacandra to pitA hai, kyoMki usake bhAI hamAre cAcA hote haiM, hamArI mA~ use svAmI kahatI hai Adi / itanA hI nahIM, donoMmeM isake phalasvarUpa hAthApAI ho jAtI hai| eka dasarekA kaTTara zatra bana jAtA hai| anekAntadRSTivAlA rAmacandra pAsake kamarese apane honahAra lar3akoMkI kalpanAzakti evaM buddhipaTutAse prasanna hokara bhI usake phalasvarUpa honevAlI hiMsA-mArapITase khinna ho jAtA hai / vaha una donoMkI galatI samajha jAtA hai aura unheM bulAkara dhIrese samajhAtA hai-beTA devadatta, yaha ThIka hai ki maiM tumhArA pitA haiM, para kevala tumhArA pitA hI to nahIM hU~, isakA mAmA bhI to hU~ / isI taraha yajJadattako samajhAtA hai ki-beTA yajJadatta, tuma bhI ThIka kahate ho, maiM tumhArA to mAmA hI hU~, para yajJadattakA pitA bhI to haiN| yaha sunate hI donoM bhAiyoMkI dRSTi khula jAtI hai| ve jhagar3anA chor3akara ApasameM bar3e helamelase rahane lagate haiN| isa taraha hama samajha sakate hai ki-eka-eka dharmake samarthanameM vastvaMzako lekara gar3hI gaI dalIleM taba taka barAbara cAla raheMgI aura eka-dasarekA khaMDana hI nahIM kintu usase honevAle rAgadveSa-hiMsAkI paramparA barAbara calegI jaba taka ki anekAntadRSTi unakI caramarekhA banAkara samanvaya na kara degii| isake bAda to mastiSkake vyAyAmasvarUpa dalIloMkA daladala apane Apa sUkha jaaygaa| pratyeka pakSake vakIloM dvArA apane pakSasamarthanake lie saGkalita dalIloMkI phAilakI taraha nyAyAdhIzakA phaisalA bhale hI AkAra meM bar3A na ho; para usameM vastusparza, vyAvahArikatA evaM sakSamatAke sAtha hI sAtha niSpakSapAtitA avazya hI rahatI hai / usI taraha ekAntake samarthanameM prayukta dalIloMke bhaNDArabhata ekAntavAdI darzanoMkI taraha jainadarzanameM kalpanAoMkA carama vikAsa na ho aura na usakA parimANa hI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha adhika ho; para usakI vastusparzitA, vyAvahArikatA, taTasthavRtti evaM ahiMsAdhAratAmeM to sandeha kiyA hI nahIM jA sktaa| ho sakatA hai ki uttarakAlameM madhyakAlIna AcAryoM dvArA aMzataH parapakSa khaMDanameM par3aneke kAraNa usa madhyasthatAkA usarUpameM nirvAha na haA ho; para vaha dRSTi unake pAsa sadA jAgrat rahI, aura usIke zreyaHprakAzameM unhoMne parapakSako bhI nayadaSTise ucita sthAna diyaa| jisa taraha nyAyAdhIzake phaisaleke upakramameM ubhayapakSIya vakIloMkI dalIloMke balAbalakI jA~cameM eka dusarekI dalIloMkA yathAsaMbhava upayoga hokara anta meM unake niHsAra bhAgakI samAlocanAparvaka vyavahArya phaisalA hotA hai| usI taraha jainadarzanameM eka ekAntake khaNDanArtha yA usake balAbalakI jA~cake lie dvitIya ekAntavAdIkI dalIloMkA paryApta upayoga dekhA jAtA hai / antameM unakI samAlocanA hokara unakA samanvayAtmaka phaisalA diyA gayA hai| ekAntavAdI darzanoMke samanvayAtmaka phaisalekI ye misaleM hI jainadarzanazAstra hai| bAta yaha hai ki bhagavAna mahAvIra kAryazIla ahiMsaka vyakti the / ve vAdI nahIM the kintu santa the / unheM vAdakI apekSA kArya-sadAcaraNa adhika pasanda thA, aura jaba taka havAI bAtoMse kAryopayogI vyavahArya mArga na nikAlA jAya taba taka kArya honA hI kaThina thaa| mAnasa-ahiMsAke saMvarddhana, paripoSaNake lie anekAntadRSTirUpI saMjIvanIkI AvazyakatA thii| ve buddhijIvI yA kalpanAlokameM vicaraNa karanevAle nahIM the| unheM to sarvAGgINa ahiMsApracArakA sulabha rAstA nikAla kara jagatako zAntikA sahaja sandeza denA thaa| unheM mastiSkake zuSka kalpanAtmaka vyAyAmakI apekSA hRdayase nikalI haI vyavahArya ahiMsAkI choTIsI AvAja hI adhika kAragara mAlama hotI thii| yaha ThIka hai ki-buddhijIvIvarga jisakA AcaraNase ke na ho, baiTheThAle anantakalpanA jAlase grantha gaMthA kare aura yahI kAraNa hai ki-baddhijIvIvarga dvArA vaidika darzanoMkA paryApta prasAra huaa| para kAryakSetrameM to kevala kalpanAoMse hI nirvAha nahIM ho sakatA thA; vahA~ to vyavahArya mArga nikAle binA cArA hI nahIM thaa| bhaga0 mahAvIra ne anekAntadRSTi rUpa, jise hama jainadarzanakI jAna kahate haiM, eka vaha vyavahAryamArga nikAlA jisake samacita upayogase mAnasika, vAcika tathA kAyika ahiMsA pUrNarUpase pAlI jA sakatI hai| isa taraha bhaga0 mahAvIrakI yaha ahiMsAsvarUpA anekAntadRSTi hI jainadarzanake bhavya prAsAdakA madhyastambha hai| isIse jainadarzanakI prANapratiSThA hai| bhAratIya darzanazAstra sacamuca isa atulasatyako pAye binA apUrNa rhtaa| jainadarzanane isa anekAntadRSTike AdhArase banI hae mahattvapUrNa grantharAzi dekara bhAratIya darzanazAstrake koSAgArameM apanI Thosa aura paryApta pUMjI jamA kI hai| pUrvakAlIna yugapradhAna samantabhadra , siddhasena Adi dArzanikoMne isI dRSTike samarthana dvArA sat-asat, nityatvAnityatva, bhedAbheda, puNya-pApaprakAra, advaita-dvaita, bhAgya-puruSArtha, Adi vividha-vAdoMmeM pUrNa sAmaJjasya sthApita kiyA / madhyakAlIna akalaMka, haribhadra Adi tArkikoMne aMzataH parapakSakA khaNDana karake bhI usI dRSTi ko, praur3ha kiyaa| isI dRSTike vividha prakArase upayogake lie sattabhaMgI, naya, nikSepa AdikA nirUpaNa huaa| isa taraha bhaga0 mahAvIrane apanI ahiMsAkI pUrNasAdhanAke lie anekAntadRSTikA AvirbhAva karake jagatko vaha dhra vabIjamantra diyA jisakA samucita upayoga saMsArako pUrNa sukha-zAntikA lAbha karA sakatA hai| naya-jaba bhaga0 mahAvIrane mAnasa ahiMsAkI pUrNatAke lie anekAntadaSTikA siddhAnta nikAlA, taba usako kAryarUpameM pariNata karaneke lie kucha taphasIlI bAteM socanA Avazyaka ho gayA ki kaise isa dRSTise pracalita vAdoMkA ucita samIkaraNa ho? isa anekAntadRSTikI kAmayAbIke lie kie gae moTe-moTe niyamoMkA nAma naya hai| sAdhAraNatayA vicAra-vyavahAra tIna prakAra ke hote haiM-1. jJAnAzrayI, 2. arthAzrayI, Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 63 3. zabdAzrayo / koI vyakti jJAnako sImAmeM hI apane vicAroMko daur3AtA hai use arthakI sthitikI koI paravAha hI nahIM rahatI / aise manasUbA bAMdhanevAle, havAI kile banAnevAle, zekhacillIkI taraha vicAroMkI dhunameM hI masta rahanevAle loga apane vicAroMko jJAna hI jJAna - kalpanAkSetrameM hI daur3Ate rahate haiN| dUsare prakArake loga arthAnusArI vicAra karate haiM / artha meM eka ora eka, nitya aura vyApIrUpase carama abhedakI kalpanA kI jA sakatI hai, to dUsarI ora kSaNikatva, paramANutva aura niraMzatvakI dRSTise antima bhedakI klpnaa| tIsarI kalpanA ina donoM carama koTiyoMke madhyakI hai| pahilI prakArako koTimeM sarvathA abhedaekatva svIkAra karanevAle aupaniSada advaitavAdI haiM, to dUsarI ora vastuko sUkSmatama vartamAnakSaNavartI arthaparyAyake Upara dRSTi rakhanevAle kSaNika, niraMza paramANuvAdI bauddha haiN| tIsarI koTimeM padArthako nAnArUpase vyavahArameM lAnevAle naiyAyika, vaizeSika Adi haiN| tIsare prakArake vyakti haiM bhASAzAstrI, jinheM zabdoMke bAlakI khAla khIMcane meM hI majA AtA hai| ye loga eka arthakI hara eka hAlatameM vibhinna zabdake prayogako mAnate haiN| inakA tAtparya hai ki-bhinnakAlavAcaka, bhinna kArakoMmeM niSpanna, bhinna vacanavAle, bhinnaparyAyavAcaka, bhinnakriyAvAcaka zabda eka arthako nahIM kaha skte| zabdabhedase artha bheda honA hI cAhie / upayukta jJAna, artha aura zabdakA Azraya lekara honevAle vicAroMke samanvayake lie kie gae sthUla mUla niyamoMko naya kahate haiN| inameM jJAnAzrita vyavahArakA saMkalpa-vicAramAtrako grahaNa karanevAle naigamanayameM samAveza huA / arthAzrita abhedavyavahArakA, jo 'AtmavedaM sarvam, ekasmin vA vijJAte sarva vijJAtam" Adi upaniSadvAkyoMse prakaTa hotA hai, saMgrahanayameM antarbhAva kiyA gyaa| isake Age tathA ekaparamANukI vartamAnakAlIna eka arthaparyAyase pahile honevAle yAvada madhyavartI bhedoMkA jinameM nyAya vaizeSikAdi darzana zAmila hai, vyavahAranayameM samAveza kiyaa| arthakI Akhiro dezako Ti paramANurUpatA tathA kAlakoTi kSaNamAtrasthAyitAko grahaNa karanevAlI bauddhadRSTi RjusUtranayameM zAmila huI / yahA~ taka arthako sAmane rakhakara bhedAbheda kalpita hue haiN| aba zabdazAstriyoMkA nambara aayaa| kAla, kAraka, saMkhyA tathA dhAtuke sAtha laganevAle bhinna-bhinna upasarga AdikI dRSTise prayukta honevAle zabdoMke vAcya artha bhinna-bhinna haiM, isa kAlakArakAdivAcaka zabdabhedase arthabheda grahaNa karanevAlI dRSTikA zabdanaya meM samAveza huaa| eka hI sAdhanameM niSpanna tathA ekakAlavAcaka bhI aneka paryAyavAcI zabda hote haiM, ina paryAyavAcI zabdoMse bhI arthabheda mAnanevAlI samabhirUDhanayakI dRSTi haiN| evaMbhUtanaya kahatA hai ki jisa samaya jo artha jisa kriyAmeM pariNata ho usI samaya usameM takriyAse niSpanna zabdakA prayoga honA caahie| isakI dRSTise sabhI zabda kriyAse niSpanna haiM / guNavAcaka zakla zabda bhI zacibhavanarUpa kriyAse, jAtivAcaka azvazabda AzugamanarUpa kriyAse, kriyAvAcaka calati zabda calane rUpa kriyAse, nAmavAcaka yadRcchA zabda devadatta Adi bhI 'devane isako diyA' isa kriyAse niSpanna hue hai| isa taraha jJAna, athaM aura zabdarUpase honevAle yAvadvyavahAroMkA samanvaya ina nayoMmeM kiyA gayA hai| para yaha samanvaya eka khAsa zarta para huA hai / vaha zarta yaha hai ki koI bhI dRSTi apanI pratipakSI dRSTikA nirAkaraNa nahIM kara skegii| itanA ho sakatA hai ki eka-abheda aMzakI mukhyatA honepara dUsarI-bhedadRSTi gauNa ho jAya / yahI sApekSabhAva nayakA prANa hai| isa sApekSatAke abhAvameM nayadRSTi sunayarUpa na rahakara durnaya bana jAtI hai / 'sApekSo nayaH, nirapekSo durnayaH" yaha spaSTa hI kahA hai| isa saMkSipta kathanameM yadi sUkSmatAse dekhA jAya to do prakArakI dRSTiyA~ hI mukhyarUpase kArya karatI hai-eka abhedadRSTi aura dUsarI bhedadRSTi / ina dRSTiyoMkA AdhAra cAhe jJAna ho yA artha athavA zabda, para Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kalpanA abheda yA bheda do hI rUpase kI jA sakatI hai / usa kalpanAkA prakAra cAhe kAlika, daizika yA svArUpika kucha bhI kyoM na ho| ina do mala AdhAroMko dravyanaya aura paryAyanaya nAmase vyavahRta kiyA hai / deza, kAla tathA AkAra jisa kisI bhI rUpase abheda grahaNa karanevAlA dravyAthika naya hai tathA bhedagrAhI paryAyArthika naya hai| inheM malanaya kahate haiN| kyoMki samasta vicAroMkA mala AdhAra yahI do naya hote hai| naigamAdi naya to inhIMkI zAkhA-prazAkhAe~ hai| dravyAstika-paryAyAstika, nizcaya-vyavahAra, zuddhanaya-azuddhanaya Adi zabda inhIMke artha meM prayukta hote haiN| cUMki naigamanaya saMkalpamAtragrAhI hai, tathA saMkalpa yA to arthake abheda aMzako viSaya' karatA hai yA bheda aMzako / isIlie abhedasaMkalpI naigamakA saMgrahanayameM tathA bhedasaMkalpI naigamakA vyavahAranayameM antarbhAva karake AcArya siddhasenane naigamanayako svatantra naya nahIM mAnA hai / inake matase saMgrahAdi chaha hI naya haiN| akalaMkadevane naigamanayako arthanaya mAnakara RjusUtra paryanta cAra nayoMkA arthanayarUpase tathA zabda Adi tIna nayoMkA zabdanayarUpase vibhAga kiyA hai| naya tathA durnayakA nimna lakSaNa samajhanA cAhie-bhedAbhedAtmaka, utpAdavyayadhauvyarUpa, samAnyavizeSAtmaka padArtha akhaNDa rUpase pramANakA viSaya hotA hai| usake kisI eka dharmako mukhya tathA itaradharmoMko gauNarUpase viyaya karanevAlA jJAtAkA abhiprAya naya kahalAtA hai| jaba vahI abhiprAya itaradharmoko gauNa nahIM karake unakA nirAsa karane lagatA hai taba vaha durnaya kahalAtA hai| tAtparya yaha ki-pramANameM anekadharmavAlI pUrNa vastu viSaya hotI hai, nayameM eka dharma mukhyarUpase viSaya hokara bhI itaradharmoM ke prati upekSA-gauNatA rahatI hai, jabaki durnaya itaradharmoMkA aikAntika nirAsa kara detA hai / naigama-naigamAbhAsa-yadyapi akalaMkadevane rAjavArtikameM sarvArthasiddhike anusAra naigamanayakA 'saGkalpamAtragrAhI' yaha jJAnAzritavyavahArakA samanvaya karanevAlA lakSaNa kiyA hai, para laghIyastrayameM ve naigamanayako arthakI paridhimeM lAkara usakA yaha lakSaNa karate haiM-"guNa-guNI yA dharma-dharmImeM kisI ekako gauNa tathA dusareko mukhyatAse grahaNa karanevAlA naigamanaya hai| jaise jIvake svarUpanirUpaNameM jJAnAdiguNa gauNa hote hai tathA jJAnAdiguNoMke hI varNanameM jIva / " guNa-guNI, avayava-avayavI, kriyA-kriyAvAn tathA sAmAnya-vizeSameM sarvathA bheda mAnanA naigamAbhAsa hai; kyoMki-guNa-guNIse apanI pRthak sattA nahIM rakhatA aura na guNoMkI upekSA karake guNI apanA astitva rakha sakatA hai / ataH inameM kathaJcittAdAtmya sambandha mAnanA hI samucita hai| isI taraha avayava-avayavI, kriyA-kriyAvAn, tathA sAmAnya-vizeSameM bhI kathaJcittAdAtmya hI sambandha hai| yadi guNa Adi guNI Adise bilakula bhinna svatantra padArtha hoM; to unameM niyata sambandha na kAraNa guNa-gaNyAdibhAva nahIM bana sakegA / avayavI yadi avayavoMse sarvathA pRthaka hai; to usakI apane avayavoMmeM vatti-sambandha mAnane meM anekoM dUSaNa Ate haiN| yathA-avayavI apane pratyeka avayavoMmeM yadi pUrNarUpase tAto jitane avayava hai utane hI svatantra avayavI siddha hoNge| yadi ekadeza se rahegA; to jitane avayava hai avayavIke utane hI deza mAnanA hoMge, una dezoMmeM bhI vaha 'sarvAtmanA rahegA yA eka dezase' ityAdi vikalpa honese anavasthA dUSaNa AtA hai| sattAsAmAnyakA apanI vyaktiyoMse sarvathA bheda mAnanepara, sattAsambandhase pahile dravya, guNa aura karma vyaktiyoMko sata mAnA jAya, yA asat ? yadi ve asat hai; to unameM sattAsambandha nahIM ho sktaa| sattA sarvathA asata kharaviSANAdimeM to nahIM rhtii| yadi ve sat haiM; to jisa prakAra svarUpasat dravyAdimeM sattAsambandha mAnate ho usI taraha svarUpasat sAmAnyAdimeM bhI sattAsambandha svIkAra karanA caahiye| athavA jisa prakAra sAmAnyAdi svarUpasat haiM unameM kisI anya sattAke sambandhakI AvazyakatA nahIM hai. usI taraha Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 65 dravya, guNa, karmako bhI svarUpasat hI mAnanA caahie| svarUpasat meM atirikta sattAkA samavAya mAnanA to bilakula hI nirarthaka hai / isI taraha gotvAdi jAtiyoMko zAbaleyAdi vyaktiyoMse sarvathA bhinna mAnanemeM aneka dUSaNa Ate haiM / yathA - jaba eka gau utpanna huI; taba usameM gotva kahA~se AyagA ? utpanna honeke pahile gotva usa dezameM to nahIM raha sakatA; kyoMki gotvasAmAnya govizeSameM hI rahatA hai gozanya dezameM nahIM / niSkriya honese gotva anya dezase A nahIM sakatA / yadi anya dezase Ave bhI to pUrvapiNDako ekadezase chor3egA yA bilakula hI chor3a degA ? niraMza hone ke kAraNa ekadezase pUrvapiNDako chor3anA yuktisaMgata nahIM hai / yadi gotva pUrNarUpase pUrva gopiNDako chor3akara nUtana gaumeM AtA hai; taba to pUrvapiNDa agau- gotvazUnya ho jAyagA, usameM gau vyavahAra nahIM ho sakegA / yadi gotvasAmAnya sarvagata hai; to govyaktiyoMkI taraha azvAdivyaktiyoM meM bhI govyavahAra honA cAhie / avayava aura avayavIke sambandhameM eka bar3I vicitra bAta yaha hai ki -saMsAra to yaha mAnatA hai ki paTameM tantu, vRkSa meM zAkhA tathA gaumeM sIMga rahate haiM, para 'tantuoMmeM paTa, zAkhAoMmeM vRkSa tathA sIMgameM gau' kA mAnanA to sacamuca eka alaukika hI bAta hai / ataH guNa AdikA guNI Adise kathaJcittAdAtmya sambandha mAnanA hI yuktisaMgata hai / kathaJcittAdAtmyakA tAtparya yaha hai ki guNa Adi guNI Adi rUpa hI haiM unase bhinna nahIM haiM / jo jJAnasvarUpa nahIM hai vaha jJAnake samavAyase bhI kaise 'jJa' bana sakatA hai ? yadi ajJa vastu bhI jJAna ke samavAyase 'jJa' ho jAya; to samavAya svayaM 'jJa' bana jAyagA; kyoMki samavAya AtmAmeM jJAnakA sambandha tabhI karA sakatA hai jaba vaha svayaM jJAna aura AtmAse sambandha rakhe / koI bhI sambandha apane sambandhiyoMse asambaddha rahakara sambandhabuddhi nahIM karA sakatA / ataH yaha mAnanA hI cAhiye ki -jJAnaparyAyavAlI vastu hI jJAnake sambandhako pA sakatI hai / ataH vaizeSikakA guNa AdikA guNI Adise nirapekSasarvathA bheda mAnanA nagamAbhAsa hai / / prakRti isa jJAnasukhAdirUpa vyakta kArya kI puruSa cetanarUpa tathA kUTastha - apariNAmI isI taraha sAMkhyakA jJAna sukhAdiko AtmAse bhinna mAnanA naigamAbhAsa hai / vaha mAnatA hai ki-sattvarajastamorUpa-triguNAtmaka prakRtike hI sukha-jJAnAdika dharma haiM, ve usImeM AvirbhUta tathA tirohita hote haiM / isI prakRti ke saMsargase puruSameM jJAnAdikI pratIti hotI hai dRSTise dRzya hai tathA apane kAraNarUpa - avyakta svarUpase adRzya hai / nitya hai / isa taraha vaha caitanyase buddhiko bhinna samajhakara use puruSase bhI bhinna mAnatA hai / usakA yaha jJAna aura AtmAkA sarvathA bheda mAnanA bhI nagamAbhAsa hai; kyoMki caitanya tathA jJAnameM koI bheda nahIM hai / buddhi, upalabdhi, caitanya, jJAna Adi sabhI paryAyavAcI zabda haiN| yadi caitanya puruSakA dharma ho sakatA hai; to jJAnako bhI usIkA hI dharma honA cAhiye / prakRtikI taraha puruSa bhI jJAnAdirUpase dRzya hotA hai| 'sukha jJAnAdika sarvathA anitya haiM, caitanya sarvathA nitya hai' yaha bhI pramANasiddha nahIM hai; kyoMki paryAyadRSTise unameM anityatA rahanepara bhI caitanyasAmAnyakI apekSA nityatA bhI hai / isa taraha vaizeSikakA guNa guNyAdimeM sarvathA bheda mAnanA tathA sAMkhyakA puruSase buddhyAdikA bheda mAnanA naigamAbhAsa hai; kyoMki inameM abheda aMzakA nirAkaraNa hI ho gayA hai | saMgraha - saMgrahAbhAsa - samasta padArthoMko abhedarUpase grahaNa karanevAlA naya saMgrahanaya hai / yaha para saMgraha tathA aparasaMgraha ke bhedase do prakArakA hai / parasaMgrahameM sat rUpase samasta padArthoMkA saMgraha kiyA jAtA hai, tathA aparasaMgrahameM dravyarUpase samasta dravyoMkA, guNarUpase samasta guNoMkA, gotvarUpase samasta gauoMkA Adi / yaha aparasaMgraha taba taka calatA hai jaba taka ki bheda apanI carama koTi taka nahIM pahu~ca jAtA / arthAt jaba vyava 4-9 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hAranaya bheda karate-karate RjusUtra nayake viSayabhUta eka vartamAna kAlIna arthaparyAya taka pahu~catA hai taba aparasaMgrahakI maryAdA samApta ho jAtI hai |aprsNgrh aura vyavahAranayakA kSetra to samAna hai para dRSTimeM bheda hai / jaba aparasaMgrahameM tadgata abhedAMzake dvArA saMgrahakI dRSTi hai taba vyavahAranayameM bhedakI hI pradhAnatA hai / parasaMgrahanayakI dRSTimeM sadrUpase sabhI padArtha eka haiM unameM koI bheda nahIM hai| jIva, ajIva Adi sabhI sadrUpase abhinna haiM / jisa prakAra eka citrajJAna apane nIlAdi aneka AkAroMmeM vyApta hai usI taraha sanmAtratattva sabhI padArthoM meM vyApta hai, jIva, ajIva Adi saba usIke bheda hai| koI bhI jJAna sanmAtra dravyako binA jAne bhedoMko nahIM jAna sakatA / koI bhI bheda sanmAtrase bAhira arthAt asat nahIM hai / pratyakSa cAhe cetana sukhAdimeM pravRtti kare yA bAhya nIlAdi acetana padArthoMmeM, vaha sadrapase abhedAMzako viSaya karatA hI hai| saMgrahanayakI isa abhedadRSTise sIdhI Takkara lenevAlI bauddhakI bheda daSTi hai| jisameM abhedako kalpanAtmaka kahakara vastumeM koI sthAna hI nahIM diyA gayA hai| isa sarvathA bhedadRSTike kAraNa hI bauddha avayavI, sthUla, nitya Adi abhedadRSTike viSayabhUta padArthoM kI sattA hI nahIM mAnate / nityAMza kAlika-abhedake AdhArapara sthira hai; kyoMki jaba vahI eka vastu trikAlAnuyAyI hogI tabhI vaha nitya kahI jA sakatI hai| avayavI tathA sthUlAMza daizika-abhedake AdhArase mAne jAte haiN| jaba eka vastu aneka avayavoMmeM kathaJcittAdAtmyarUpase vyApti rakhe tabhI avayavI vyapadeza pA sakatI hai / sthUlatAmeM bhI anekapradezavyApitvarUpa daizika abhedadRSTi hI apekSaNIya hotI hai| akalaGkadeva kahate haiM ki-bauddha sarvathA bhedAtmaka svalakSaNakA jaisA varNana karate hai vaisA sarvathA kSaNika padArtha na to kisI jJAnakA viSaya hI ho sakatA hai aura na koI arthakriyA hI kara sakatA hai / jisa prakAra eka kSaNika jJAna aneka AkAroMmeM yugapad vyApta rahatA hai usI taraha ekadravyako apanI kramase honevAlI paryAyoMmeM vyApta hone meM kyA bAdhA hai ? isI anAdinidhana dravyakI apekSAse vastuoMmeM abhedAMzakI pratIti hotI hai| kSaNika padArthameM kArya-kAraNabhAva siddha na honeke kAraNa artha kriyAkI to bAta hI nahIM karanI cAhiye / 'kAraNake honepara kArya hotA hai' yaha niyama to padArthako ekakSaNasthAyI mAnanevAloMke matameM svapnakI hI cIja hai; kyoMki eka kSaNasthAyI padArthake sattAkSaNameM hI yadi kAryakI sattA svIkAra kI jAya: taba to kAraNa aura kArya ekakSaNavartI ho jAyeMge aura isa taraha ve kArya-kAraNabhAvako asaMbhava banA deMge / yadi kAraNabhUta prathamakSaNa kAryabhata dvitIyakSaNa taka Thahare taba to kSaNabhaMgavAda kahA~ rahA? kyoMki kAraNakSaNakI sattA kama-sekama do kSaNa mAnanA pdd'ii| isa taraha kAryakAraNabhAvake abhAvase jaba kSaNika padArtha meM arthakriyA hI nahIM banatI taba usakI sattAkI AzA karanA mRgatRSNA jaisI hI hai| aura jaba vaha sat hI siddha nahIM hotA taba pramANakA viSaya kaise mAnA jAya ? jisa taraha bauddhamatameM kAraNa apane deza meM rahakara bho bhinnadezavartI kAryako vyavasthita rUpase utpanna kara sakatA hai usI taraha jaba abhinna nitya padArtha bhI apane samayameM rahakara kAryako kAryakAlameM hI utpanna kara sakatA hai, taba abhedako asata kyoM mAnA jAya? jisa taraha citrajJAna apane AkAroMmeM, guNI guNoMmeM tathA avayavI apane avayavoMmeM vyApta rahatA hai usI taraha dravya apanI kramika paryAyoMko bhI vyApta kara sakatA hai / dravyadRSTise paryAyoMmeM koI bheda nahIM hai| isI taraha sanmAtrakI dRSTise samasta padArtha abhinna haiN| isa taraha abhedadRSTise padArthokA saMgraha karanevAlA saMgrahanaya hai| isa nayakI dRSTise kaha sakate haiM ki-vizva eka hai, advaita hai; kyoMki sanmAtratattva sarvatra vyApta hai| yaha dhyAna rahe ki-isa nayameM zuddha sanmAtra viSaya honepara bhI bhedakA nirAkaraNa nahIM hai, bheda gauNa avazya ho jAtA hai| yadyapi advayabrahmavAda bhI sanmAtratattvako viSaya karatA hai para vaha bhedakA nirAkaraNa karaneke kAraNa saMgrahAbhAsa hai| naya sApekSa-pratipakSI dharmakI apekSA rakhanevAlA, tathA durnaya nirapekSa-parapakSakA nirAkaraNa karanevAlA hotA hai / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 67 vyavahAra-vyavahAAbhAsa - saMgrahanaya ke dvArA gRhIta artha meM vidhipUrvaka avisaMvAdI vastusthitimUlaka bheda karanevAlA vyavahAranaya hai / yaha vyavahAranaya lokaprasiddha vyavahArakA avirodhI hotA hai / lokavyavahAraviruddha, vastusthitikI apekSA na karanevAlI bhedakalpanA vyavahArAbhAsa hai / lokavyavahAra artha, zabda tathA jJAnarUpase calatA hai / jaise jIvavyavahAra jIva artha, jIvazabda tathA jIvaviSayaka jJAna ina tInoM prakAroMse ho sakatA hai / 'vastu utpAdavyayazrInyavAlI hai, dravya guNaparyAyavAlA hai, jIva caitanyarUpa hai' ityAdi vAkya pramANase avirodhI hone ke kAraNa tathA lokavyavahArameM avisaMvAdI honese pramANa haiM, evaM pUrvApara ke avirodhI honese ye sadvyavahArake viSaya | pramANaviruddha kalpanAe~ vyavahArAbhAsa haiM; jaise sautrAntikakA jar3a yA cetana sabhI padArthoMko kSaNika, niraMza, paramANurUpa mAnanA, yogAcArakA kSaNika avibhAgI vijJAnAdvaita mAnanA, tathA mAdhyamikakA sarvazUnyatA svIkAra karanA / ye saba vyavahArAbhAsa pramANavirodhI tathA lokavyavahArameM visaMvAdaka hote haiM / jo bhedavyavahAra abhedakI apekSA rakhegA vahI vyavahAranayakI paridhi meM AyagA, tathA jo abhedakA nirAkaraNa karegA vaha durvyavahAra - vyavahArAbhAsa kahalAyegA / RjusUtra - tadAbhAsa--RjusUtra naya padArthakI eka kSaNarUpa zuddha varttamAnakAlavartI arthaparyAyako viSaya karanevAlA hai / isakI dRSTimeM abheda koI vAstavika nahIM hai / citrajJAna bhI eka na hokara aneka jJAnoMkA samudAyamAtra hai / isa taraha samasta jagat eka-dUsarese bilakula bhinna hai, eka paryAya dUsarI paryAyase bhinna hai / yaha bheda itanA sUkSma hai ki sthUladRSTivAle logoMko mAlUma nahIM hotA / jaise parasparameM vibhinna bhI vRkSa dUrase saghana tathA ekAkAra rUpase pratibhAsita hote haiM, ThIka isI taraha abheda eka prAtibhAsika vastu hai / isa nayakI dRSTimeM eka yA nitya koI vastu hI nahIM hai; kyoMki bheda aura abhedakA paraspara meM virodha hai / isa taraha yaha RjusUtra naya yadyapi bhedako mukhyarUpase viSaya karatA hai para vaha abhedakA pratikSepa nahIM karatA / yaha abhedakA pratikSepa kara de to bauddhAbhimata kSaNikatattvakI taraha RjusUtrAbhAsa ho jAyagA / sApekSa hI naya hotA hai / nirapekSa to durnaya kahalAtA hai| jisa prakAra bhedakA pratibhAsa honese vastumeM bhedako vyavasthA hai usI taraha jaba abhedakA bhI pratibhAsa hotA hai to usakI bhI vyavasthA honI hI cAhie / bheda aura abheda donoM hI sApekSa haiM / ekakA lopa karanese dUsarekA lopa honA avazyambhAvI hai / zabda -kAla, kAraka, liMga tathA saMkhyAke bhedase zabdabheda dvArA bhinna arthoMko grahaNa karanevAlA zabdatya hai / zabdaya ke abhiprAyase atIta, anAgata evaM varttamAnakAlIna kriyAoMke sAtha prayukta honevAlA eka hI devadatta bhinna ho jAtA hai / 'karoti kriyate' Adi kartR karmasAdhanameM prayukta bhI devadatta bhinna-bhinna hai / 'devadatta devadattA' Adi liMgabhedase prayogameM AnevAlA devadatta bhI eka nahIM hai / ekavacana, dvivacana tathA bahuvacana meM prayukta devadatta bhI pRthak-pRthak hai / isakI dRSTise bhinnakAlIna, bhinnakAraka niSpanna, bhinnaliGgaka evaM bhinnasaMkhyAka zabda eka arthake vAcaka nahIM ho sakate / zabdabhedase arthabheda honA hI cAhie / varttanA pariNamana karanevAlA tathA svataH pariNamanazIla dravyoMke pariNamanameM sahAyaka honevAlA kAla dravya hai / isake bhUta, bhaviSyat aura vartamAna, ye tIna bheda haiN| kevala dravya, kevala zakti, tathA anapekSa dravya aura zaktiko kAraka nahIM kahate; kintu zaktiviziSTa dravyako kAraka kahate | liMga cihnako kahate haiM / jo garbha dhAraNa kara sake vaha strI, jo putrAdikI utpAdaka sAmathyaM rakhe vaha puruSa tathA jisameM ye donoM sAmarthya na hoM vaha napuMsaka kahA jAtA hai / kAlAdike ye lakSaNa anekAntAtmaka artha meM hI bana sakate haiN| eka hI vastu vibhinna sAmagrI milanepara SaTkAraka rUpase pariNamana kara sakatI hai / kAlAdibhedase eka dravyakI nAnA paryAyeM ho sakatI haiM / ekarUpa - sarvathA nitya yA anitya vastumeM aisA pariNamana nahIM ho sakatA; kyoMki sarvathA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha nityameM utpAda aura vyaya tathA sarvathA kSaNikameM sthairya nahIM hai| isa taraha kArakavyavasthA na honese vibhinna kArakoMmeM niSpanna strIliGga, pulliGga AdikI vyavasthA bhI ekAnta pakSameM nahIM ho sktii| isa taraha kAlAdike bhedase arthabheda mAnakara zabda naya unameM vibhinna zabdoMkA prayoga mAnatA hai| kAlAdi bhedase zabdabheda honepara bhI arthabheda nahIM mAnanA zabdanayAbhAsa hai / samabhirUDha-eka kAlavAcaka, eka liGgaka tathA eka saMkhyAka bhI aneka paryAyavAcI zabda hote haiM / samabhirUDha naya una pratyeka paryAyavAcI zabdoMke dvArA arthameM bheda mAnatA hai| isa nayake abhiprAyase eka liMgavAle indra, zakra tathA purandara ina tIna zabdoMmeM pravRtti nimittakI vibhinnatA honese vibhinnArthavAcakatA hai / zakrazabdakA pravRttinimitta zAsanakriyA, indrazabdakA pravRttinimitta indanakriyA tathA purandarazabdakA pravRttinimitta pUraNakriyA hai / ataH tInoM zabda vibhinna avasthAoMke vAcaka hai| zabdanayameM ekaliMgavAle paryAyavAcI zabdoMmeM artha bheda nahIM thA, para samabhirUDha nayameM vibhinna pravRttinimitta honese ekaliGgaka paryAyavAcI zabdoMmeM bhI arthabheda honA anivArya hai / paryAyavAcI zabdoMkI dRSTise arthameM bheda nahIM mAnanA samabhirUDhAbhAsa hai| evaMbhUtanaya-kriyAke bhedase bhI arthabheda mAnanevAlA evaMbhUtanaya hai / yaha naya kriyAkAlameM hI tarikrayAnimittaka zabdake prayogako sAdhu mAnatA hai| jaba indra indana-kriyA kara rahA ho usI samaya use indra kaha sakate haiM dasare samayameM nhiiN| samabhirUDha naya usa samaya kriyA ho yA na ho, para atIta-anAgata kriyA yA usa kriyAkI yogyatA honeke kAraNa tacchandakA prayoga mAna letA hai| para evaM bhatanaya kriyAkI maujUdagImeM hI takriyAse niSpanna zabdake prayogako sAdhu mAnatA hai| isa nayakI dRSTise jaba kArya kara rahA hai tabhI kAraka kahA jAyagA, kArya na karanekI avasthAmeM kAraka nahIM kahA jA sakatA / kriyAbheda honepara bhI arthako abhinna mAnanA evaMbhUtAbhAsa hai| ___ ina nayoMmeM uttarottara sUkSmatA evaM alpaviSayatA hai / naigamanaya saMkalpagrAhI honese sat asat donoMko viSaya karatA thA isalie sanmAtragrAhI saMgraha naya usase sUkSma evaM alpaviSayaka hotA hai / sanmAtragrAhI saMgrahanayase sadvizeSagrAhI vyavahAra alpaviSayaka evaM sUkSma huaa| trikAlavartI sadvizeSagrAhI vyavahAranayase vartamAnakAlIna sadvizeSa-arthaparyAyagrAhI RjusUtra sUkSma hai / zabdabheda honepara bhI abhinnArthagrAhI RjusUtrase kAlAdibhedase zabdabheda mAnakara bhinna arthako grahaNa karanevAlA zabdanaya sUkSma hai| paryAyabheda honepara bhI abhinna arthako grahaNa karanevAle zabdanayase paryAyavAcI zabdoMke bhedase arthabhedagrAhI samabhirUDha alpaviSayaka evaM sUkSmatara haa| kriyAbhedase arthabheda nahIM mAnanevAle samabhiruDhase kriyAbheda honepara arthabhedagrAhI evaMbhUta paramasUkSma evaM atyalpaviSayaka hotA hai / 4. nikSepanirUpaNa nikSepa-akhaNDa evaM anirvacanIya vastuko vyavahArameM lAneke lie usameM bheda kalpanA karaneko nikSepa kahate haiM / vyavahAra jJAna, zabda tathA artharUpase tIna prakArakA hotA hai| zabdAtmaka vyavahArake lie hI vastUkA devadata Adi nAma rakhA jAtA hai| ataH zabdavyavahArake nirvAha ke lie nAma nikSepakI sArthakatA hai / jJAnAtmaka-vyavahArake lie sthApanA nikSepa tathA arthAtmaka vyavahArake lie dravya aura bhAva nikSepa sArthaka haiM / zabdakA prayoga jAti, dravya, guNa, kriyA Adi nimittoMkI apekSAse hotA hai / jAti, dravya, guNa Adi nimittoMkI apekSA na karake icchAnusAra saMjJA rakhaneko nAmanikSepa kahate haiN| jaise kisI bAlakakI gajarAja saMjJAmAtra icchAnusAra hI kI gaI hai, usameM gajatvajAti, gajake guNa, gajakI kriyA Adi kI apekSA nahIM hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 69 jisakA nAmakaraNa ho cukA hai usakI usI AkAravAlI pratimA yA citrameM sthApanA karanA sadbhAva yA tadAkAra sthApanA kahalAtI hai / tathA bhinna AkAravAlI vastu meM sthApanA karanA asadbhAva yA atadAkAra sthApanA kahalAtI hai, jaise zataraMjake muharoMmeM ghor3e AdikI sthApanA / bhaviSyatkAlIna rAjaparyAyakI yogyatAke kAraNa yA bItI haI rAjaparyAyakA nimitta lekara vartamAnameM kisIko rAjA kahanA dravya nikSepa hai| tatparyAyaprApta vastumeM tatvyavahArako bhAvanikSepa kahate haiM, jaise vartamAna rAjaparyAyavAle rAjAko hI rAjA kahanA / aprastuta arthakA nirAkaraNa, prastuta arthakA prarUpaNa evaM saMzaya vinAzanake lie nikSepakI sArthakatA hai| anyatpanna zrotAkI apekSA aprastutakA nirAkaraNa karaneke lie, vyutpannakI apekSA yadi vaha saMzayita hai to saMzayavinAzake lie aura yadi viparyasta hai to prastuta arthake prarUpaNake lie nikSepakI sArthakatA hai| 5. saptabhaMgInirUpaNa saptabhaMgI-praznake anusAra vastumeM pramANAvirodhI vidhi-pratiSedhakI kalpanAko saptabhaMgI kahate haiN| vicAra karake dekhA jAya to saptabhaMgImeM mala bhaMga to tIna hI haiM, bAkI bhaMga saMyogaja haiN| Agama granthoMmeM 'siya atthi, siya Natthi, siya avattavvA' rUpase tIna hI bhaMgoMkA nirdeza hai| sarvaprathama AcArya kundakundake granthoMmeM hameM sAta bhaMgoMke darzana hote hai| anekAntadaSTikA uddezya paraspara virodhI dharmoMkA samanvaya karanA hai / vastutaH virodha to domeM hI hotA hai jaise nityatvakA anityatvase, bhedakA abhedase ityAdi / ataH pahile to paraspara virodhI do dharmoke samanvaya karanekI hI bAta uThatI hai / aise aneka virodhI yugala vastumeM raha sakate haiM ataH vastu anekAntAtmaka evaM anantadharmA kahI jAtI hai| avaktavya dharma to vastukI vAstavika sthiti batAnevAlA hai ki vastukA akhaNDaAtmarUpa zabdoMkA viSaya nahIM ho sakatA / koI jJAnI anirvacanIya, akhaNDa vastu ko kahanA cAhatA hai, vaha pahile usakA astirUpase varNana karatA hai para vastuke pUrNa varNana karanemeM asamartha honepara nAstirUpase varNana karatA hai / para isa samaya bhI vastukI anantadharmAtmakatAkI sImA taka nahIM pahu~ca paataa| lihAjA koziza karanepara bhI antameM use avaktavya kahatA hai / zabdameM vastutaH itanI sAmarthya nahIM hai ki vaha samagravastukA pUrNarUpase pratipAdana kre| isI anirvacanIya tattvakA upaniSadoMmeM 'asti asti' rUpase tathA 'neti neti' rUpase bhI varNana karanekA prayatna kiyA gayA hai| para varNana karanevAlA apanI tathA zabdakI asAmarthyapara khIja uThatA hai aura anta meM varavasa kaha uThatA hai ki-'yato vAco nivartante aprApya manasA saha-jisake vAstavika svarUpakI prApti vacana tathA mana bhI nahIM kara sakate ataH ve bhI usase nivRtta ho jAte haiM, aisA hai vaha vacana tathA manakA agocara akhaNDa, anirvacanIya, anantadharmA vastutattva / isI sthitike anusAra asti, nAsti tathA avaktavya ye tIna hI mUla bhaMga ho sakate haiN| Ageke bhaMga to vastutaH koI svatantra bhaMga nahIM haiN| kArmika bhaMgajAlakI taraha dvisaMyogIrUpase tRtIya, paJcama tathA SaSTha bhaMgakA AvirbhAva haA tathA saptamabhaMgakA trisaMyogIke ruupmeN| tIna mala bhaMgoMke apanarukta bhaMga sAta hI ho sakate haiM / kahIM-kahIM avaktavya bhaMgakA naMbara tIsarA hai aura kahIM ubhaya bhaMgakA / vastutaH avaktavya mala bhaMga hai / ataH usIkA naMbara tIsarA honA cAhiye / prathama bhaMgameM svadravya, kSetra, kAla, bhAvase vastukA astitva vivakSita hotA hai| dvitIya bhaMgameM paradravya, kSetra, kAla, bhAvase nAstitvakI vivakSA hotI hai| yadi vastumeM svadravyAdikI apekSAse astitva na mAnA jAya to vastu niHsvarUpa ho jaaygii| aura yadi parakA nAstitva na mAnA jAya to vastu sAMkarya ho jAyagA; kyoMki ghaTameM paTakA nAstitva na rahaneke kAraNa ghaTa aura paTa eka ho jAnA anivArya hI hai / yadyapi ApAtataH yaha mA lama hotA hai ki svasattva hI parAsattva hai; para vicAra karanese mAlama ho jAtA hai ki ye donoM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha eka dUsarese phalita na hokara svatantra dharma haiM; kyoMki inakI pravRttikI apekSAe~ bhinna-bhinna haiM tathA kArya bhI bhinna haiM / jaba hama yugapad anantadharmavAlI vastuko kahanA cAhate haiM to vastuke sabhI dharmokA yA vivakSita do dharmokA yugapat pradhAna bhAvase azakti honeke kAraNa vastu avaktavya hai / vastutaH padArtha svarUpase hI svarUpa niSTha anirvAcyatAkA dyotana yaha avaktavya nAmakA tIsarA bhaMga zabdakI kalpanA to kI hI jA sakatI hai jo do dharmoMkA bhI ekarasase bhaGga vastuke maulika vacanAtIta pUrNarUpakA dyotana karatA hai / cauthA asti nAsti bhaMga -- donoM dharmokI kramase vivakSA honepara banatA hai / kramase yahA~ kAlikakrama hI samajhanA cAhiye / arthAt prathama samaya meM astikI vivakSA tathA dUsare samaya meM nAstikI vivakSA ho aura donoM samayoMkI vivakSAko moTI dRSTise dekhanepara isa tRtIya bhaMgakA udaya hotA hai / aura yaha kramase astitva aura nAstitva donoM dharmoM kA pradhAnarUpase kathana karatA hai / pA~cavA~ asti- avaktavya bhaMga -astitva aura avaktavyakI kramika vivakSA meM, arthAt prathama samaya meM astitvakI vivakSA tathA dUsare samaya meM avaktavyakI vivakSA honepara tathA donoM samayakI vivakSAoMpara sthUla dRSTise vicAra karanepara asti-avaktavya bhaMga mAnA jAtA hai / yaha kramase astitva aura avaktavyatvakA pradhAnabhAvase kathana karatA hai / chaThavA~ nAsti avaktavya bhaMga - nAstitva aura avaktavyakI kramika vivakSAmeM / arthAt prathama samayameM nAstitvakI vivakSA tathA dUsare samayameM avaktavyakI vivakSA honepara tathA donoM samayoMkI vivakSAoMpara vyApaka dRSTi rakhanepara nAsti avaktavya bhaMgakI pravRtti hotI hai / yaha kramase nAstitva aura avaktavyatvakA pradhAnabhAvase kathana karatA hai / sAtavA~ asti nAsti - avaktavyabhaMga - asti, nAsti aura avaktavyakI kramika vivakSAmeM, arthAt prathama samaya meM astitvakI vivakSA, dUsare samaya meM nAstitvakI vivakSAse astinAsti bhaMga banA, isIke anantara tRtIya samaya avaktavyakI vivakSA honepara tathA tInoM samayoMkI vivakSAoMpara sthUladRSTise vicAra karanepara asti nAsti avaktavya bhaMgakI sRSTi hotI hai / yaha kramase astitva, nAstitva tathA avaktavyatva dharmokA pradhAnarUpase kathana karatA hai / aisA koI zabda nahIM milatA jo aisI kathana kara sake / ataH kahane kI anirvacanIya hai aura padArtha kI usI karatA hai / saMketa ke balapara aise kisI kathana kara sakatA ho / ataH yaha yahA~ yaha bAta khAsa dhyAna dene yogya hai ki -- pratyeka bhaMgameM apane dharmakI mukhyatA rahatI hai tathA zeSa dharmokI gauNatA / isI mukhya gauNabhAvake sUcanArtha 'syAt' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai| 'syAt' kA artha hai kathaJcit, arthAt amuka apekSAse vastu isa rUpa hai| isase dUsare dharmokA niSedha nahIM kiyA jAtA / pratyeka bhaMgakI sthiti sApekSa hai aura isI sApekSatAkA sUcaka 'syAt' zabda hotA hai / sApekSatAke isa siddhAntako nahIM samajhanevAloMke lie pratyeka bhaMgake sAtha syAt zabdake prayogakA niyama hai; kyoMki syAt zabdake prayoga kie binA unheM sandeha sakatA hai| para yadi vaktA yA zrotA kuzala hai taba isake prayogakA niyama nahIM haiM; kyoMki binA prayogake hI ve syAcchabdake sApekSatva arthako buddhigata kara sakate haiM / athavA spaSTatA ke lie isakA prayoga honA hI caahie| jaise 'aham asmi' ina do padoM meM se kisI ekakA prayoga karanese dUsarekA matalaba nikala AtA hai, para spaSTatA ke lie donoMkA prayoga kiyA jAtA hai / saMsArameM samajhadAroMkI apekSA kamasamajha yA nAsamajhoMkI saMkhyA ausata darje adhika rahatI AI hai / ataH sarvatra syAt zabdakA prayoga karanA hI rAjamArga hai / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 71 syAdasti-avaktavya Adi tIna bhaMga paramatakI apekSA bhI isa taraha lagAye jAte haiM ki--advaitavAdiyoMkA sanmAtra tatva asti hokara bhI avaktavya hai, kyoMki kevala sAmAnyameM vacanakI pravRtti nahIM hotii| bauddhoMkA anyApoha nAstirUpa hokara bhI avaktavya hai; kyoMki zabdake dvArA mAtra anyakA apoha karanese kisI vidhirUpa vastukA bodha nahIM ho sakegA / vaizeSikake svatantra sAmAnya aura vizeSa asti-nAsti rUpa-sAmAnya vizeSa rUpa hokara bhI avaktavya-zabdake vAcya nahIM ho sakate; kyoMki donoMko svatantra mAnanese unameM sAmAnya-vizeSabhAva nahIM ho skegaa| sarvathA bhinna sAmAnya aura vizeSa zabdakI pravRtti nahIM hotI aura na vaisI hAlatameM koI arthakriyA hI ho sakatI hai| sakalAdeza-vikalAdeza--ina bhaMgoMkA prayoga do dRSTiyoMse hotA hai--1-sakalAdezadRSTi, jise syAdvAdazabdase bhI vyavahRta kiyA gayA hai aura yahI pramANarUpa hotI hai / 2-vikalAdezadRSTi, ise naya zabdase kahate haiM / eka dharmake dvArA samasta vastuko akhaNDarUpase grahaNa karanevAlA sakalAdeza hai tathA usI dharmako pradhAna tathA zaSa dharmoMko gauNa karanevAlA vikalAdeza hai| syAdvAda anekAntAtmaka arthako grahaNa karatA hai, jaise 'jIvaH' kahanese jJAnadarzanAdi asAdhAraNa guNavAle, sattva-prameyatvAdi sAdhAraNa svabhAvavAle tathA amatatva-asaMkhyAtapradezitva Adi sAdhAraNAsAdhAraNa-dharmazAlI jIvakA samagra bhAvase grahaNa ho jAtA hai| isameM sabhI dharma ekarUpase gRhIta hote haiM ataH yahA~ gauNa-mukhyavivakSA antarlIna ho jAtI hai| vikalAdeza-naya eka dharmakA mukhyatayA kathana karatA hai / jaise 'jJo jIvaH' kahanese jIvake jJAnaguNakA mukhyatayA bodha hogA tathA zeSadharma gauNarUpase usIke garbha meM pratibhAsita hoMge / eka dharmakA mukhyatayA bodha karAneke kAraNa hI vaha vAkya vikalAdeza yA naya kahA jAtA hai| nayameM bhI syAt padakA prayoga kiyA jAtA hai aura vaha isalie ki-zeSadharmokI gauNatA usameM sUcita hotI rahe, unakA nirAkaraNa na ho jAya / isIlie syAtpadalAJchita naya samyak naya kahalAtA hai| 'syAjjIva eva' yaha vAkya anantadharmAtmaka jIvakA akhaNDabhAvase bodha karAtA hai, ataH yaha sakalAdezavAkya hai| 'syAdastyeva jIvaH' isa vAkyameM jIvake astitva dharmakA mukhyatayA kathana hotA hai ataH yaha vikalAdezAtmaka nayavAkya hai| tAtparya yaha ki sakalAdezameM dhamivAcaka zabdake sAtha evakArakA prayoga hotA hai aura vikalAdezameM dharmavAcaka zabdake sAtha / akalaMkadevane rAjavArtikameM donoM vAkyoMkA 'syAdastyeva jIvaH' yahI udAharaNa diyA hai aura unakI sakala-vikalAdezatA samajhAte hue likhA hai ki--jahA~ asti zabdake dvArA sArI vastu samagrabhAvase pakar3a lI jAya vahA~ sakalAdeza, tathA jahA~ astike dvArA astitvadharmamukhyaka evaM zeSAnantadharmagauNaka vastu kahI jAya vaha vikalAdeza samajhanA caahie| isa taraha donoM vAkyoMmeM yadyapi samagra vastu gRhIta huI para sakalAdezameM sabhI dharma mukhyarUpase gRhota hue haiM jaba ki vikalAdezameM eka hI dharma mukhyarUpase gRhIta huA hai / yahA~ yaha prazna sahaja hI uTha sakatA hai ki-'jaba sakalAdezakA pratyeka bhaMga samagra vastukA grahaNa karatA hai taba sakalAdezake sAtoM bhaMgoMmeM paraspara bheda kyA huA ?' isakA uttara yaha hai ki--yadyapi sabhI dharmoMmeM pUrI vastu gahIta hotI hai sahI, para syAdasti bhaMgameM astitva dharmake dvArA tathA syAnnAsti bhaMgameM nAstitva dharmake dvaaraa| unameM mukhya-gauNabhAva bhI itanA hI hai ki jahA~ asti zabdakA prayoga hai vahA~ mAtra 'asti' isa zAbdika prayoga hIkI mukhyatA hai dharmakI nhiiN| zeSadharmokI gauNatAkA tAtparya hai unakA zAbdika apryog| ___ isa taraha akalaMkadevane sAtoM hI bhaMgoMko sakalAdeza tathA vikalAdeza kahA hai / siddhasenagaNi Adi asti, nAsti tathA avaktavya ina tIna bhaMgoMko ekadharmavAlI vastuko grahaNa karaneke kAraNa vikalAdeza tathA zeSa bhaMgoMko anekadharmavAlI vastu grahaNa karaneke kAraNa sakalAdeza kahate haiN| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha malayagiri AcAryakI dRSTise saba hI naya midhyArUpa haiM / inakA kahanA hai ki yadi nayavAkyameM syAt zabdakA prayoga kiyA jAyagA to ve syAcchabdake dvArA sUcita anantadharmoke grAhaka ho jAne ke kAraNa pramANarUpa hI ho jAya~ge | ataH pramANavAkyameM hI syAcchabdakA prayoga unake matase ThIka hai naya vAkyameM nahIM / isI Azayase unhoMne akalaMkake matakI mamAlocanA ko hai / upA0 yazovijayajIne isakA samAdhAna karate hue likhA hai ki-- mAtra syAt padake prayogase hI nayavAkyameM pramANatA nahIM A sakatI; kyoMki pramANa meM to anantadharmoMkA mukhyatayA grahaNa hotA hai jabaki sunayameM syAcchabda-sUcita bAkI dharma gauNa rahate haiM Adi / ataH samantabhadra, siddhasena Adi dvArA upajJAta yahI vyavasthA ThIka hai ki - sApekSa naya samyak, tathA nirapekSa naya mithyA hote haiM / saMzayAdi dUSaNa- -- anekAtmaka vastumeM saMzayAdi dUSaNoMke zikAra jaina hI nahIM bane kintu itara loga bhI hue haiM / jainakI taraha pAtaJjalamahAbhASyameM vastuko utpAdAdidharmazAlI kahA hai / vyAsabhASya meM pariAmakA lakSaNa karate hue spaSTa likhA hai ki- 'avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH' arthAt sthira dravyakI eka avasthAkA nAza honA tathA dUsarIkA utpanna honA hI pariNAma hai / isI bhASya meM 'sAmAnyavizeSAtmano'rthasya' prayoga karake artha kI sAmAnyavizeSAtmakatA bhI dyotita kI hai| bhaTTakumArilane mImAMsAzlokavArtikameM arthakI sAmAnyavizeSAtmakatA tathA bhedAbhedAtmakatAkA itara-dUSaNoMkA parihAra karake prabala samarthana kiyA hai / unhoMne samantabhadrakI " ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam" ( AptamI0 kA0 59 ) jaisI - 'vardhamAnakabhaMgena rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // hemAthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / " ityAdi kArikAe~ likhakara bahuta spaSTarUpase vastu ke yAtmakatvakA samarthana kiyA hai / bhAskarAcAryane bhAskarabhASyameM brahma se avasthAoMkA bhedAbheda samarthana bahuta vistArase kiyA hai / kumArilAnuyAyI pArthasArathimizra bhI avayava avayavI, dharma-dharmI AdimeM kathaJcit bhedAbhedakA samarthana karate haiM / sAMkhyake matase pradhAna eka hote hue bhI triguNAtmaka, nitya hokara bhI anitya, avyakta hokara bhI vyakta Adi rUpase pariNAmI nitya mAnA gayA hai / vyAsabhASyameM ' trailokyaM vyakterapaMti nityatvapratiSedhAt, apetamapyasti vinAzapratiSedhAt' likhakara vastukI nityAnityAtmakatA dyotita kI hai| isa saMkSipta yAdIse itanA dhyAna meM A jAtA hai ki jainakI taraha kumArilAdi mImAMsaka tathA sAMkhya bhedAbhedavAdI evaM nityAnityavAdI the / dUSaNa udbhAvita karanevAloMmeM hama sabase prAcIna bAdarAyaNa AcAryako kaha sakate haiM / unhoMne brahmasUtra meM 'naikasminnasaMbhavAt' - ekameM anekatA asambhava hai - likhakara sAmAnyarUpase ekAnekavAdiyoMkA khaMDana kiyA hai / upalabdha bauddha granthoMmeM dharmakIrti pramANavArtikameM sAMkhyake bhedAbhedameM virodha udbhAvana karake 'etenaiva yadahnIkAH ' Adi likhate haiM / tAtparya yaha ki dharmakIrtikA mukhya AkSepa sAMkhyake Upara hai tathA unhIM doSoMkA upasaMhAra jainakA khaMDana karate hue kiyA gayA hai| dharmakIrtike TIkAkAra karNakagomi jahA~ bhI bhedAbhedAtmakatAkA khaMDana karate haiM vahA~ 'etena jainajaiminIyaH yaduktam' Adi zabda likhakara jaina aura jaiminike Upara eka hI sAtha prahAra karate haiN| eka sthAnapara to 'taduktaM jainajaiminIyaH' likhakara samantabhadrakI AptamImAMsAkA 'sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame' yaha kArikAMza uddhRta kiyA hai| eka jagaha digambarakA khaMDana karate hue 'tadAha' karake samantabhadrakI 'ghaTamaulisuvarNArthI, payovrato na dadhyatti, na sAmAnyAtmanodeti' ina tIna kArikAoM ke bIca meM kumArilakI "na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukham / sthityA vinA na mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / / " yaha kArikA bhI uddhRta kI hai| isase mAlUma hotA hai ki bauddha granthakAroMkA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 73 prahAra bhedAbhedAtmaka aMzameM sAMkhyake sAtha hI sAtha jaina aura jaiminipara samAnarUpase hotA thA / unakA jainake nAmase kumArikI kArikAko uddhRta karanA tathA samantabhadrakI kArikAke Upara jainake sAtha jaiminikA bhI prayoga karanA isa bAtako spaSTa batalAtA ki unakI dRSTimeM jaina aura jaiminimeM bhedAbhedAtmaka mAnanevAloM ke rUpase bheda nahIM thA / tattvasaMgrahakArane to 'vipranirgranthakApila' likhakara isa bAtako atyanta spaSTa kara diyA hai / saMzayAdi ATha dUSaNa abhI taka kisI grantha meM eka sAtha nahIM dekhe gae haiM / zAMkarabhASya meM virodha aura saMzaya ina do dUSaNoMkA spaSTa ullekha hai, tattvasaMgrahameM sAMkaryaM dUSaNa bhI diyA gayA hai| bAkI pramANavArtika Adi mukhyarUpase virodha dUSaNa hI diyA gayA hai| vastutaH samasta dUSaNoMkA mUla AdhAra to virodha hI hai| hA~, syAdvAdaratnAkara ( pR0 738 ) meM naiyAyikakI eka kArikA 'taduktam' karake uddhRta kI hai "saMzayavirodhavaiyadhikaraNyasaMkaramathobhayaM doSaH / anavasthA vyatikaramapi jainamate sapta doSAH syuH // " isa kArikAmeM eka sAtha sAta dUSaNa ginAe gae haiN| ATha dUSaNoMkA parihAra bhI sarvaprathama akalaMkane hI kiyA hai / unhoMne likhA hai ki-jaise mecakaratna eka hokara bhI aneka virodhI raMgoMko yugapat dhAraNa karatA hai, usI taraha pratyeka vastu virodhI aneka dharmoMko dhAraNa kara sakatI hai / isI mecakaratnake dRSTAntase saMzayAdi doSoMkA parihAra bhI kiyA hai / sAmAnya vizeSakA dRSTAnta bhI isI prasaMga meM diyA hai - jaise pRthivItva jAti pRthivIvyaktiyoM meM anugata honese sAmAnyarUpa hokara bhI jalAdise vyAvartaka hone ke kAraNa vizeSAtmaka hai aura isa taraha paraspara virodhI sAmAnya vizeSa ubhaya rUpoMko dhAraNa karatI hai, usI taraha samasta padArtha eka hokara bhI anekAtmaka ho sakate haiN| pramANasiddha vastumeM virodhAdi doSoMko koI sthAna hI nahIM hai / jisa prakAra eka vRkSa avayavavizeSameM calAtmaka tathA avayavavizeSakI dRSTise acalAtmaka hotA hai, eka hI ghar3A ekadezena lAlaraMgakA tathA dUsare dezameM anya raMgakA, ekadezena Dha~kA huA tathA anyadezase anAvRta, ekadezena naSTa tathA dUsare deza se anaSTa raha sakatA hai, usI taraha eka vastu bhI anekadharmavAlI ho sakatI haiN| 4-10 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya aura usakA viSaya vivecana varzana saMsArake yAvata cara-acara prANiyoMmeM manuSyakI cetanA savizeSa vikasita hai| usakA jIvana anya prANiyoMkI taraha kevala AhAra, nidrA, rakSaNa aura prajananameM hI nahIM bItatA kintu vaha apane svarUpa, maraNottara jIvana, jar3a jagata, usase apane sambandha Adike viSayameM sahaja gatise manana-vicAra karanekA abhyAsI hai| sAmAnyataH usake praznoMkA dArzanika rUpa isa prakAra hai-AtmA kyA hai ? paraloka hai yA nahIM ? yaha jar3a jagat kyA hai ? isase AtmAkA kyA sambandha hai ? yaha jagat svayaM siddha hai yA kisI cetana zaktise samatpanna hai ? isakI gatividhi kisI cetanase niyantrita hai yA prAkRtika sAdhAraNa niyamoMse Abaddha ? kyA sata utpanna haA ? kyA kisI satakA vinAza ho sakatA hai ? ityAdi prazna mAnava jAtike AdikAlase barAbara utpanna hote rahe haiM aura pratyeka dArzanika mAnasa isake samAdhAnakA prayAsa karatA rahA hai| Rgveda tathA upaniSat-kAlIna praznoMkA adhyayana isa bAtakA sAkSI hai / darzanazAstra aise hI praznoMke sambandhameM UhApoha karatA AyA hai| pratyakSasiddha padArthakI vyAkhyA meM matabheda ho sakatA hai para svarUpa usakA vivAdase pare hai kintu parokSa padArthakI vyAkhyA aura svarUpa donoM hI vivAdake viSaya haiN| yaha ThIka hai ki darzanakA indriyagamya aura indriyAtIta donoM prakAra ke padArtha haiN| para makhya vicAra yaha hai ki darzanako paribhASA kyA hai ? usakA vAstavika artha kyA hai ? vaise sAdhAraNatayA darzanakA mukhya artha sAkSAtkAra karanA hotA hai / vastukA pratyakSa jJAna hI darzanakA mukhya abhidheya hai| yadi darzanakA yahI mukhya artha ho to darzanoMmeM bheda kaisA ? kisI bhI padArthakA vAstavika pUrNa pratyakSa do prakArakA nahIM ho sakatA / agnikA pratyakSa garama aura ThaNDeke rUpameM do tarahase na anubhavagamya hai aura na vizvAsayogya hii| phira darzanoMmeM to paga-pagapara paraspara virodha vidyamAna hai| aisI dazAmeM kisI bhI jijJAsuko yaha sandeha svabhAvataH hotA hai ki jaba sabhI darzana-praNetA RSiyoMne tattvakA sAkSAddarzana karake nirUpaNa kiyA hai to unameM itanA matabheda kyoM hai? yA to darzana zabdakA sAkSAtkAra artha nahIM hai yA yadi yahI artha hai to vastuke pUrNa svarUpakA vaha darzana nahIM hai yA vastuke pUrNa svarUpakA darzana bhI huA ho to usake pratipAdanakI prakriyAmeM antara hai ? darzanake paraspara virodhakA koI-na-koI aisA hI hetu honA cAhiye / dUra na jAiye, sarvataH sannikaTa AtmAke svarUpapara hI darzanakAroM ke sAkSAtkArapara vicAra kIjiye-sAMkhya AtmAko kUTastha nitya mAnate haiN| inake matase AtmAkA svarUpa anAdi ananta avikArI nitya hai| bauddha isake viparIta pratikSaNa parivartita jJAnakSaNarUpa hI AtmA mAnate haiN| naiyAyika-vaizeSika parivartana to mAnate haiM, para vaha gaNoM taka hI sImita hai| mImAMsakane AtmAmeM avasthAbhedakRta parivartana svIkAra karake bhI dravya nitya svIkAra kiyA hai| yogadarzanakA bhI yahI abhiprAya hai| jainoMne avasthAbhedakRta parivartanake mUla AdhAra dravyameM parivartanakAlameM kisI bhI aparivartiSNu aMzako svIkAra nahIM kiyA; kintu avicchinna paryAya-paramparAke cAla rahaneko hI dravyasvarUpa mAnA hai| cArvAka ina sava pakSoMse bhinna bhUtacatuSTayarUpa hI AtmA mAnatA hai| use AtmAke svatantra dravyake rUpa meM darzana nahIM hue| yaha to huI AtmAke svarUpakI baat| usakI AkRtipara vicAra kIjiye to aise hI aneka darzana milate hai / AtmA amUrta hai yA marta hokara bhI itanA sUkSma hai ki vaha hamAre carmacakSaoMse nahIM dikhAI de sakatA isameM kisIko vivAda nahIM hai| isalie atIndriyadarzI kucha RSiyoMne apane darzanase batAyA ki AtmA sarvavyApaka hai / dUsare RSiyoMko dikhA ki AtmA aNarUpa hai, vaTabIjake samAna ati sUkSma hai / kucha ko dikhA ki deharUpa hI AtmA hai to kinhIMne choTe-bar3e zarIra-pramANa saMkoca Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 75 vikAsazIla AtmAkA AkAra btaayaa| vicArA jijJAsu aneka pagaDaNDiyoMvAle isa zatarAhepara khar3A hokara digbhrAnta huA yA to darzana zabdake arthapara hI zaMkA karatA hai yA phira darzanakI pUrNatA meM hI avizvAsa karaneko usakA mana hotA hai / pratyeka darzanakAra yahI dAvA karatA hai ki usakA darzana pUrNa aura yathArtha hai / eka ora mAnavakI mananazaktimUlaka tarkako jagAyA jAtA hai aura jaba tarka apane yauvanapara AtA hai tabhI roka diyA jAtA hai aura 'tarko'pratiSThaH ' 'tarkApratiSThAnAt' jaise bandhanoMse use jakar3a diyA jAtA hai / 'tarkase kucha hone jAnevAlA nahIM hai' isa prakArake narkanairAzyavAdakA pracAra kiyA jAtA hai| AcArya haribhadra apane lokatattvanirNayameM spaSTarUpase atIndriya padArthoMmeM tarkakI nirarthakatA batAte haiM "jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA teSAM kRtaH syAdarthanirNayaH // " arthAt-yadi tarkavAdase atIndriya padArthoMke svarUpa nirNayakI samasyA hala ho sakatI hotI, to itanA samaya bIta gayA, bar3e-bar3e tarkazAstrI tarkakezarI hue Aja taka unane inakA nirNaya kara diyA hotA / para atIndriya padArthoke svarUpajJAnakI pahalI pahilese adhika ulajhI huI hai / jaya ho usa vijJAnakI jisane bhautika tattvoM ke svarUpa nirNayakI dizA meM paryApta prakAza diyA hai / dUsarI ora yaha ghoSaNA kI jAtI hai ki " tApAt chedAt nikaSAt suvarNamiva paNDitaiH / parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tvAdarAt // " arthAt -- jaise soneko tapAkara, kATakara, kasauTIpara kasakara usake khoTe-kharekA nizcaya kiyA jAtA hai usI taraha hamAre vacanoMko acchI taraha kasauTIpara kasakara unakA vizleSaNakara unheM jJAnAgnimeM tapAkara hI svIkAra karanA kevala andhazraddhAse nahIM / andhI zraddhA jitanI sastI hai utanI zIghra pratipAtinI bhI / taba darzana zabdakA artha kyA ho sakatA hai ? isa praznake uttarameM pahile ye vicAra Avazyaka hai ki- jJAna' vastuke pUrNarUpako jAna sakatA hai yA nahIM ? yadi jAna sakatA hai to ina darzana-praNetAoMko pUrNa jJAna thA yA nahIM ? yadi pUrNa jJAna thA to matabhedakA kAraNa kyA hai ? 1. jJAna - jIva caitanyazaktivAlA hai / yaha caitanyazakti jaba bAhya vastuke svarUpako jAnatI hai taba jJAna kahalAtI hai / isIlie zAstroMmeM jJAnako sAkAra banAyA hai / jaba caitanyazakti jJeyako na jAnakara svacaitanyAkAra rahatI hai taba usa nirAkAra avasthA meM darzana kahalAtI hai / arthAt caitanyazaktike do AkAra hue eka jJeyAkAra aura dUsarA caitanyAkAra / jJeyAkAra dazAkA nAma jJAna aura caitanyAkAra dazAkA nAma darzana hai / caitanyazakti kA~ca ke samAna svaccha aura nirvikAra hai / jaba usa kA~cako pIche pArekI kalaI karake isa yogya banA diyA jAtA hai ki usameM pratibimba par3a sake taba use darpaNa kahane lagate haiM / jaba taka kA~ca meM kalaI lagI huI hai taba taka usameM kisI na kisI padArtha ke pratibimbakI sambhAvanA hai / yadyapi pratibimbAkAra pariNamana kA~cakA hI huA hai para vaha pariNamana usakA nimittajanya hai / usI taraha nirvikAra citizaktikA jJeyAkAra pariNamana jise hama jJAna kahate haiM mana, zarIra, indriya Adi nimittoMke AdhIna hai yA yoM kahiye ki jaba taka usakI baddha dazA hai taba taka bAhya nimittoMke anusAra usakA jJeyAkAra pariNamana hotA rahatA hai / jaba azarIrI siddha avasthAmeM jIva pahu~ca jAtA hai taba sakala upAdhiyoMse zUnya honeke kAraNa usakA jJeyAkAra pariNamana na hokara zuddha cidAkAra pariNamana rahatA hai / isa vivecanakA saMkSipta tAtparya yaha hai Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 1. zuddha kA~ca 1. mukta jIvakA cetanya, zuddha cinmAtra 2. kalaI lagA huA kA~ca-darpaNa ( pratibimba rahita). 2. sazarIrI saMsArI jIvakA caitanya, para jJeyAkAra zanya, darzanAvasthA nirAkAra 3. sapratibimba darpaNa 3. jJeyAkAra, sAkAra, jJAnAvasthA isa taraha caitanyake do pariNamana-eka nirvikAra abaddha ananta zuddha caitanyarUpa mokSAvasthAbhAvI aura dUsarA zarIra karma Adise baddha savikArI sopAdhika saMsArAvasthAbhAvI / saMsArAvasthAbhAvI caitanyake do pariNamana eka sapratibimba darpaNakI taraha jJeyAkAra aura dUsarA niSpratibimba darpaNakI taraha nirAkAra / jJeyAkAra pariNamanakA nAma jJAna tathA nirAkAra pariNamanakA nAma darzana / tattvArtharAjavAtikameM-jIvakA lakSaNa upayoga kiyA hai aura upayogakA lakSaNa isa prakAra diyA hai ___"bAhyAbhyantarahetudvayasannidhAne yathAsaMbhavamupalabdhuzcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upyogH|" (ta0 vA0 218 ) arthAta-upalabdhAko ( jisa caitanyameM padArthoke upalabdha arthAta jJAna karanekI yogyatA ho) do prakArake bAhya tathA do prakArake abhyantara hetuoMke milanepara jo caitanyakA anuvidhAna karanevAlA pariNamana hotA hai use upayoga kahate haiM / isa lakSaNameM Ae hue 'upalabdhuH' aura 'caitanyAnuvidhAyI' ye do pada vizeSa dhyAna dene yogya hai / caitanyAnuvidhAyI pada yaha sUcanA de rahA hai ki jo jJAna aura darzana pariNamana bAhyAbhyantara hetuoMke nimittase ho rahe haiM ve svabhAvabhUta caitanyakA anuvidhAna karanevAle haiM arthAt caitanya eka anuvidhAtA dravyAMza hai aura usake ye bAhyAbhyantara hetvadhIna pariNamana hai| caitanya inase bhI pare zuddha avasthAmeM zuddha pariNamana karanevAlA hai| 'upalabdhuH' pada catanyakI usa dazAko sUcita karatA hai caitanyameM bAhyAbhyAntara hetuoMse nirAkAra yA sAkAra honekI yogyatA hotI hai aura vaha avasthA anAdikAlase karmabaddha honeke kAraNa anAdise hI hai| tAtparya yaha ki anAdise karmabaddha hone ke kAraNa caitanya-kA~cameM vaha kalaI lagI hai jisase vaha darpaNa banA hai isImeM bAhyAbhyAkAra hetuoMke adhIna nirAkAra aura sAkAra pariNamana hote rahate hai jinheM kramazaH darzana aura jJAna kahate haiN| para antameM mukta avasthAmeM jaba sArI kalaI dhula jAtI hai vizuddha nirvikAra nirvikalpa ananta akhaNDa caitanyamAtra raha jAtA hai taba usakA zuddha cidrapa hI pariNamana hotA hai / jJAna aura darzana pariNamana bAhyAdhIna hai / usameM jJAna aura darzanakA vibhAga hI vilIna ho jAtA hai| . tattvArtharAjavAtika ( 1 / 6 ) meM ghaTake svaparacatuSTayakA vicAra karate hue antameM ghaTajJAnagata jJeyAkArako ghaTakA svAtmA batAyA hai aura niSpratibimba jJAnAkArako parAtmA / yathA ___ "caitanyazaktI AkArau jJAnAkAro jJeyAkArazca / anupayuktapratibimbAkArAdarzatalavat jJAnAkAraH, pratibimbAkArapariNatAdazaMtalavat jJeyAkAraH" isa uddharaNase spaSTa hai ki caitana do pariNamana hote hai-jJeyAkAra aura jJAnAkAra / rAjavArtikameM jJeyAkAra pariNamana usakA sAkAra pariNamana hai tathA jJAnAkAra pariNamana nirAkAra / jaba taka jJeyAkAra pariNamana hai taba taka vaha vAstavika arthameM jJAnaparyAyako dhAraNa karatA hai aura nirjayAkAra dazAmeM darzana paryAyako / dhavalA TIkA ( pu0 1, pR0 148 ) aura ha ( pR0 81-82 ) meM sauddhAntika dRSTise jo darzanakI vyAkhyA kI hai usakA tAtparya bhI yahI hai ki-viSaya aura viSayIke sannipAtake pahile jo caitanyakI nirAkAra pariNati yA svAkAra pariNati hai use darzana kahate haiN| rAjavArtikameM caitanyazaktike jisa jJAnAkArakI caracA hai vaha vAstavikameM darzana hI hai| isa vivecanase itanA to spaSTa jJAta ho jAtA hai ki-caitanyakI eka dhArA hai jisameM pratikSaNa utpAda, vyaya, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 77 saMsArake samasta padArtha jJeya arthAt jJAnake viSaya hone yogya haiM tathA jJAna paryAyameM jJeyake jAnanekI yogyatA hai, pratibandhaka jJAnAvaraNa karma jaba haTa jAtA hai taba vastuke pUrNa svarUpakA bhAna jJAna paryAyake dvArA avazyambhAvI hai / jJAna paryAyakI utpattikA jo krama TippaNImeM diyA hai usake anusAra bhI jisa-kisI vastuke pUrNarUpa taka jJAnaparyAya pahu~ca sakatI hai yaha nirvivAda hai| jaba jJAna vastuke anantadharmAtmaka virATa svarUpakA yathArtha jJAna kara sakatA hai aura yaha bhI asambhava nahIM hai ki kisI AtmAmeM aisI jJAna paryAyakA vikAsa ho sakatA hai, taba vastuke pUrNa rUpake sAkSAtkAra viSayakapraznakA samAdhAna ho hI jAtA hai / arthAt vizuddha jJAnameM vastuke virATa svarUpakI jhA~kI A sakatI hai| aura aisA vizaddha jJAna tattvadraSTA RSiyoMkA rahA hogaa| parantu vastukA jo svarUpa jJAnameM jhalakatA hai usa sabakA zabdoMse kathana karanA asambhava hai kyoMki zabdoMmeM vaha zakti nahIM hai jo anubhavako apane dvArA jatA ske| sAmAnyatayA yaha to nizcita hai ki vastukA svarUpa jJAna jJeya to hai| jo bhinna-bhinna jJAtAoMke dvArA jAnA jA sakatA hai vaha eka jJAtAke dvArA bhI nirmala jJAnake dvArA jAnA jA sakatA hai| tAtparya yaha ki vastukA akhaNDa anantadharmAtmaka virATsvarUpa akhaNDa rUpase jJAnakA viSaya to bana jAtA hai aura tattvajJa RSiyoMne apane mAnasajJAna aura yogijJAnase use jAnA bhI hogA / parantu zabdoMko sAmarthya itanI atyalpa' hai ki jAne hue vastuke dharmomeM ananta bahubhAga to anabhidheya haiM arthAt zabdase kahe hI nahIM jA sakate / jo kahe jA sakate haiM unakA anantavA bhAga hI prajJApanIya arthAt dUsaroMke lie samajhAne lAyaka hotA hai / jitanA dhrauvyAtmaka pariNamana hotA rahatA hai aura jo anAdi-anantakAla taka pravAhita rahanevAlI hai| isa dhArAmeM karmabandhana zarIra-sambandha mana, indriya Adike sannidhAnase aisI kalaI laga gaI hai jisake kAraNa isakA jJeyAkAra-arthAt padArthoMke jAnane rUpa pariNamana hotA hai / isakA jJAnAvaraNa karmake kSayopazamAnusAra vikAsa hotA hai / sAmAnyataH zarIra samparkake sAtha hI isa caitanyazaktikA kalaIvAle kA~cakI taraha darpaNavat pariNamana ho gayA hai| isa darpaNavata pariNamanavAle samayameM jitane samaya taka vaha caitanya-darpaNa kisI jJeyake pratibimbako letA hai arthAt use jAnatA hai taba taka usakI vaha sAkAra dazA jJAna kahalAtI hai aura jitane samaya usakI nirAkAra dazA rahatI hai, vaha darzana kahI jAtI hai| isa pariNAmI caitanyakA sAMkhyake caitanyase bheda spaSTa hai| sAMkhyakA caitanya sadA avikArI pariNamanazanya aura kaTastha nitya hai jaba ki jainakA caitanya pariNamana karanevAlA pariNAmI nitya hai| sAMkhyake yahA~ buddhi yA jJAna prakRtikA dharma hai jaba ki jainasammata jJAna caitanyakI hI paryAya haiN| sAMkhyakA caitanya saMsAra dazAmeM bhI jJeyAkAra pariccheda nahIM karatA jaba ki jainakA caitanya upAdhi dazAmeM jJeyAkAra pariNata hotA hai, unheM jAnatA hai / sthUla bheda to yaha hai ki jJAna jainake yahA~ caitanyakI paryAya hai jaba ki sAMkhyake yahA~ prakRti kii| isa taraha jJAna caitanyakI auSAdhika paryAya hai yaha saMsAra dazAmeM barAbara cAla rahatI hai jaba darzana avasthA hotI hai, taba jJAna avasthA nahIM hotI aura jaba jJAna paryAya hotI hai, taba darzana paryAya nhiiN| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma inhIM paryAyoMko hInAdhika rUpase AvRta karate haiM aura inake kSayopazama aura kSayake anusAra inakA apUrNa aura pUrNa vikAsa hotA hai / saMsArAvasthAmeM jaba jJAnAvaraNakA pUrNa kSaya ho jAtA hai taba caitanya zaktiko sAkAra paryAya jJAna apane pUrNa rUpameM vikAsako prApta hotI hai| 1. "paNNavaNijjA bhAvA, aNaMtabhAgo du aNabhilappANaM / paNNavaNijjANaM puNa, aNaMtabhAgo sudnnibddho||" -go0 jIva0 gA0 333 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prajJApanIya hai usakA anantavA~ bhAga zabda-zrutanibaddha hotA hai| ataH kadAcit darzanapraNetA RSiyoMne vastutattvako apane nirmala jJAnase akhaNDarUpa jAnA bhI ho to bhI eka hI vastuke jAnaneke bhI dRSTikoNa jude-jude ho sakate haiM / eka hI puSpako vaijJAnika, sAhityika, Ayurvedika tathA janasAdhAraNa A~khoMse samagra bhAvase dekhate haiM para vaijJAnika usake saundaryapara mugdha na hokara usake rAsAyanika saMyogapara hI vicAra karatA hai| kaviko usake rAsAyanika mizraNakI koI cintA nahIM, kalpanA bhI nahIM, vaha to kevala usake saundaryapara mugdha hai aura vaha kisI kamanIya kAminIke upamAlaMkArameM gUMthanekI komala kalpanAse Akalita ho uThatA hai / jaba ki vaidyajI usake guNadoSoMke vivecanameM apane manako kendrita kara dete haiN| para sAmAnyajana usakI romI-rImI mohaka suvAsase vAsita hokara hI apane puSpajJAnakI parisamApti kara detA hai| tAtparya yaha ki vastuke anantadharmAtmaka virATasvarUpakA akhaNDa bhAvase jJAnake dvArA pratibhAsa honepara bhI usake vivecaka abhiprAya vyaktibhedase ananta ho sakate hai| phira apane-apane abhiprAyase vastuvivecana karanevAle zabda bhI ananta haiN| eka vaijJAnika apane daSTikoNako hI pUrNa satya mAnakara kavi yA vaidyake daSTikoNa yA abhiprAyako vastutattvakA agrAhaka yA asatya ThaharAtA hai to vaha yathArtha draSTA nahIM hai, kyoMki puSpa to akhaNDa bhAvase sabhIke darzanakA viSaya ho rahA hai aura usa puSpameM ananta abhiprAyoM yA daSTikoNoMse dekhe jAnekI yogyatA hai para dRSTikoNa aura tatprayukta zabda to jude-jude haiM aura ve ApasameM TakarA bhI sakate haiM / isI TakarAhaTase darzanabheda utpanna haA hai / taba darzana zabdakA kyA artha phalita hotA hai jise haraeka darzanavAdiyoMne apane matake sAtha jor3A aura jisake nAmapara apane abhiprAyoMko eka dUsarese TakarAkara usake nAmako kalaMkita kiyA ? eka zabda jaba lokameM prasiddhi pA letA hai to usakA lebila tadAbhAsamithyA vastuoMpara bhI loga lagAkara usake nAmase svArtha sAdhanekA prayatna karate hai / jaba janatAko Thaganeke lie kholI gaI dUkAneM bhI 'rASTrIyabhaNDAra' aura 'janatA-bhaNDAra'kA nAma dhAraNa kara sakatI hai aura gAndhIchApa zarAba bhI vyavasAiyoMne banA DAlI hai to darzanake nAmapara yadi purAne jamAne meM tadAbhAsa cala par3e hoM to koI Azcarya kI bAta nahIM / sabhI dArzanikoMne yaha dAvA kiyA hai ki unake RSine darzana karake tattvakA pratipAdana kiyA hai| ThIka hai, kiyA hogA? darzanakA eka artha hai-sAmAnyAvalokana / indriya aura padArtha ke samparkake bAda jo eka bAra hI vastuke pUrNa rUpakA akhaNDa yA sAmAnya bhAvase pratibhAsa hotA hai use zAstrakAroMne nirvikalpa darzana mAnA hai| isa sAmAnya darzanake anantara samasta jhagar3oMkA mala vikalpa AtA hai jo usa sAmAnya pratibhAsako apanI kalpanAke anusAra citrita karatA hai / dharmakIrti AcArya ne pramANavArtika ( 3644 ) meM likhA hai ki "tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAntenizcIyate neti sAdhanaM sampravartate // " arthAt darzanake dvArA dRSTapadArtha ke sabhI guNa dRSTa ho jAte haiM, unakA sAmAnyAvalokana ho jAtA hai / para bhrAntike kAraNa unakA nizcaya nahIM ho pAtA isalie sAdhanoMkA prayoga karake tattadharmoM kA nirNaya kiyA jAtA hai| tAtparya yaha ki-darzana eka hI bArameM vastu ke akhaNDa svarUpakA avalokana kara letA hai aura isI artha meM yadi darzanazAstrake darzana zabdakA prayoga hai to matabhedakI guMjAiza raha sakatI hai, kyoMki yaha sAmAnyAvalokana pratiniyata arthakriyAkA sAdhaka nahIM hotaa| artha kriyAke lie to tattadaMzoMke nizcayakI AvazyakatA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 79 ha hai / ataH asalI kAryakArI to darzanake bAda honevAle zabdaprayogavAle vikalpa haiN| jina vikalpoMko darzanakA pRSThabala prApta hai ve pramANa haiM tathA jinheM darzanakA pRSThabala prApta nahIM haiM arthAt jo darzanake binA mAtra kalpanAprasUta haiM ve apramANa haiM / ataH yadi darzana zabdako AtmA Adi padArthoM ke sAmAnyAvalokana arthameM liyA jAtA hai to bhI matabhedakI guMjAiza kama hai / matabheda to usa sAmAnyAvalokanakI vyAkhyA aura nirUpaNa karane meM haiN| eka sundara strIkA mRta zarIra dekhakara virAgI bhikSako saMsArakI asAra dazAkI bhAvanA hotI hai| kAmI puruSa use dekhakara socatA hai ki kadAcita yaha jIvita hotI / to kuttA apanA bhakSya samajhakara prasanna hotA hai| yadyapi darzana tInoMko haA hai, para vyAkhyAe~ judI-judI hai| jahA~taka vastuke darzanakI bAta hai vaha vivAdase pare hai| vAda to zabdoMse zurU hotA hai| yadyapi darzana vastuke binA nahIM hotA aura vahI darzana pramANa mAnA jA sakatA hai jise arthakA bala prApta ho arthAt jo padArthase utpanna huA ho| para yahA~ bhI vahI vivAda upasthita hotA hai ki kauna darzana padArthako sattAkA avinAbhAvI hai tathA kauna padArthake binA kevala kAlpanika hai ? pratyeka yahI kahatA hai ki hamAre darzanane AtmAko usI prakAra dekhA hai jaisA hama kahate haiM, taba yaha nirNaya kaise ho ki yaha darzana vAstavika arthasamudbhUta hai aura yaha darzana mAtra kapolakalpita ? nirvikalpa darzanako pramANa mAnane vAloMne bhI usI nirvikalpakako pramANa mAnA hai jisakI utpatti padArthase huI hai / ataH prazna jyoMkA tyoM hai ki darzana zabdakA vAstavika kyA artha ho sakatA hai ? jaisA ki Upara likhA jA cukA hai ki anantadharmavAle padArthako jJAna karaneke dRSTikoNoMko zabdake dvArA kahaneke prakAra ananta hote haiM / inameM jo dRSTiyA~ vastukA sparza karatI hai tathA anya vastusparzI dRSTiyoMkA samAdara karatI haiM ve satyonmukha haiN| jinameM yaha Agraha hai ki mere dvArA dekhA gayA hI vastutattva saccA aura anya mithyA ve vastusvarUpase parAGmukha hone ke kAraNa visaMvAdinI ho jAtI haiN| isa taraha vastuke svarUpake AdhArase darzana zabdake arthako baiThAnekA prayAsa kathamapi sArthaka ho jAtA hai| jaba vastu svayaM nitya-anitya, eka-aneka, bhAva-abhAva, Adi virodhI dvandvoMkA avirodhI krIDAsthala hai, usameM una sabako milakara rahane meM koI virodha nahIM hai; taba ina dekhanevAloM ( dRSTikoNoM) ko kyoM khurAphAta sUjhatA hai jo unheM eka sAtha nahIM rahane dete ! pratyeka darzanake RSi apanI-apanI dRSTike anusAra vastusvarUpako dekhakara usakA cintana karate haiM aura usI AdhArase vizvavyavasthA baiThAnekA prayAsa karate haiM unakI manana-cintanadhArA itanI tIvra hotI hai ki unheM bhAvanAvaza usa vastukA sAkSAtkAra-jaisA hone lagatA hai| aura isa bhAvanAtmaka sAkSAtkArako hI darzana saMjJA mila jAtI hai| samyagdarzanameM bhI eka darzana zabda hai / jisakA lakSaNa tattvArthasUtra meM tattvArthazraddhAna kiyA gayA hai / yahA~ darzana zabdakA artha spaSTatA zraddhAna hI hai / arthAt tattvoMmeM dRr3ha zraddhA yA zraddhAnakA honA samyagdarzana kahalAtA hai / isa arthase jisakI jisapara dRr3ha zraddhA arthAt tIvra vizvAsa hai vahI usakA darzana hai / aura yaha artha jI ko lagatA bhI hai ki amuka-amuka darzanapraNetA RSiyoMko apane dvArA praNIta tattvapara dRr3ha vizvAsa thaa| vizvAsakI bhUmikAe~ to judI-judI hotI hai| ataH jaba darzana vizvAsako bhUmikApara Akara pratiSThita huA taba usameM matabhedakA honA svAbhAvika bAta hai / aura isI matabhedake kAraNa muNDe -muNDe matibhinnAke jIvita rUpameM aneka darzanoMkI sRSTi huI aura sabhI darzanoMne vizvAsakI bhUmimeM utpanna hokara bhI apanemeM pUrNatA aura sAkSAtkArakA svA~ga bharA aura aneka aparihArya matabhedoMkI sRSTi kI / jinake samarthanake lie zAstrArtha hue, saMgharSa hue aura darzanazAstrake itihAsake pRSTha raktaraMjita kie ge| sabhI darzana vizvAsakI bhUmimeM panapakara bhI apane praNetAoMmeM sAkSAtkAra aura pUrNa jJAnakI bhAvanAko phailAte rahe phalataH jijJAsu sandehake caurAhepara pahu~cakara digbhrAnta hotA gayA / isa taraha darzanoMne apane Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha apane vizvAsa anusAra jijJAsuko satya sAkSAtkAra yA tattva sAkSAtkArakA pUrA bharosA to diyA para tattvajJAnake sthAna meM saMzaya hI usake palle par3A / jainadarzana kI dena jainadarzana ne isa dizA meM ullekhayogya mArga - pradarzana kiyA hai| usane zraddhAkI bhUmikApara janma lekara bhI vaha vastusvarUpasparzI vicAra prastuta kiyA hai jisase vaha zraddhAkI bhUmikAse nikalakara tattvasAkSAtkAra ke raGgamaMcapara pahu~cA hai| usane batAyA ki jagatkA pratyeka padArtha mUlataH eka rUpameM sat hai / pratyeka sat paryAyadRSTise utpanna vinaSTa hokara bhI dravyakI anAdyananta dhArAmeM pravAhita rahatA hai arthAt na vaha kUTastha nitya hai, na sAtizaya nitya na, anitya / kintu pariNAmI nitya hai / jagatke kisI satkA vinAza nahIM ho sakatA aura na kisI asatkI utpatti / isa taraha svarUpataH padArtha utpAda, vyaya aura dhauvyAtmaka haiM / pratyeka padArtha nityaanitya, eka-aneka, sat-asat jaise aneka virodhI dvandvoMkA avirodhI AdhAra hai| vaha ananta zaktiyoM kA akhaNDa maulika hai / usakA pariNamana pratikSaNa hotA rahatA hai para usakI mUladhArAkA pravAha na to kahIM sUkhatA hai aura na kisI dUsarI dhArAmeM vilIna hI hotA hai / jagat meM ananta cetana dravya, ananta acetana dravya, eka dharmadravya, eka AkAzadravya, aura asaMkhyakAladravya apanI-apanI svatantra sattA rakhate haiM / ve kabhI eka dUsare meM vilIna nahIM ho sakate aura apanA mUladravyatva nahIM chor3a skte| pratyeka pratikSaNa pariNAmI hai / usakA pariNamana sadRza bhI hotA hai visadRza bhI / dravyAntarasaMkrAnti inameM kadApi nahIM ho sakatI / isa taraha pratyeka cetana acetana dravya ananta dharmokA akhaNDa avibhAgI maulika tattva hai / isI anekAnta - anantadharmA padArthako pratyeka dArzanikane apane-apane dRSTikoNa se dekhanekA prayAsa kiyA hai / koI dArzanika vastukI sImAko bhI apanI kalpanAdRSTise lA~gha gae haiM / yathA, vedAnta darzana jagat meM eka hI sat brahmakA astitva mAnatA hai / usake matase aneka sat prAtibhAsika haiM / eka satkA cetana-acetana, mUrta-amUrta, niSkriya sakriya Adi viruddha rUpase mAyAvaza pratibhAsa hotA rahatA hai / isI prakAra vijJAnavAda yA zUnyavAdane bAhya ghaTapaTAdi padArthoMkA lopa karake unake pratibhAsako vAsanAjanya batAyA hai / jahA~ taka jaina dArzanikoMne jagatkA avalokana kiyA hai vastukI sthitiko anekadharmAtmaka pAyA, aura isIlie anekAntAtmaka tattvakA unane nirUpaNa kiyA / vastuke pUrNarUpako anirvacanIya vAGmAnasAgocara yA avaktavya sabhI dArzanikoMne kahA hai / isI vasturUpako vibhinna dRSTikoNoMse jAnane aura kathana karanekA prayAsa bhinna-bhinna dArzanikoMne kiyA hai / jainadarzanane vastumAtrako pariNAmI nitya svIkAra kiyaa| koI bhI sat paryAya rUpase utpanna aura viSTa hokara bhI dravyarUpase avicchinna rahatA hai, apanI asaGkIrNa sattA rakhatA hai / sAMkhya darzanameM yaha pariNAminityatA prakRti taka hI sImita hai / puruSa tattva inake mata meM kUTastha nitya hai / usakA vizva-vyavasthAmeM koI hAtha nahIM hai / prakRti pariNAminI hokara bhI eka hai / eka hI prakRtikA ghaTapaTAdi mUrta rUpameM aura AkAzAdi amUrtarUpameM pariNamana hotA hai / yahI prakRti buddhi ahaGkAra jaise cetana bhAvoM rUpase pariNata hotI hai aura yahI prakRti rUparasa gandha Adi jar3abhAva rUpameM / parantu isa prakArake viruddha pariNamana eka hI sAtha eka hI tattvameM kaise sambhava haiM ? yaha to ho sakatA hai ki saMsAra meM jitane cetanabhinna padArtha haiM ve eka jAtike hoM para eka to nahIM ho sakate / vedAntIne jahA~ cetana-bhinna koI dUsarA tattva svIkAra na karake eka satkA cetana aura acetana, mUrta-amUrta niSkriya sakriya, antara-bAhya Adi anekadhA pratibhAsa mAnA aura dRzya jagatkI paramArthaM sattA na mAnakara prAtibhAsika sattA hI svIkAra kI vahA~ sAMkhya cetanatattvako aneka svatantrasattAka mAnakara bhI, prakRtiko eka svIkAra karatA hai aura usameM viruddha pariNa Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 81 manoMkI vAstavika sthiti mAnanA cAhatA hai| vedAntIkI viruddha-pratibhAsa vAlI bAta kadAcita samajhameM A bhI jAya para sAMkhyakI viruddha pariNamanoMkI vAstavika sthiti spaSTataH bAdhita hai| vedAntakI isa asaGgatikA parihAra to sAMpane aneka cetana aura jar3aprakRti mAnakara kiyA ki'advaita brahma tattvameM baddha aura mukta caitanya judA-judA kaise ho sakate haiM ? eka hI brahmatattva cetana aura jar3a ho mahAvirodhI pariNamanoMkA AdhAra kaise bana sakatA hai ? aneka cetana mAnanese koI baddha aura koI mukta raha sakatA hai| jar3a prakRti mAnanese jar3Atmaka pariNamana prakRtike ho sakate haiM? parantu eka akhaNDasattAka prakRti amUrta AkAza bhI bana jAya aura mUrta ghar3A bhI bana jAya / buddhi ahaMkAra bhI bane aura rUparasa bhI bane, so bhI paramArthataH; yaha mahAn virodha sarvathA aparihArya hai| eka sera vajanake ghar3eko phor3akara AdhA-AdhA serake do vajanadAra Thosa Tukar3e kiye jAte haiM jo apanI pRthak Thosa sattA rakhate haiM / yaha vibhAjana ekasattAka prakRtimeM kaise ho sakatA hai / saMsArake yAvat jar3oMmeM sattva rajastamasa ina tIna guNoMkA anvaya dekhakara ekajAtIyatA to mAnI jA sakatI hai, ekasattA nahIM / isa taraha sAMkhyakI vizvavyavasthAmeM aparihArya asaMgati banI rahatI hai| nyAyavaizeSikoMne jar3atattvakA pRthak-pRthak vibhAjana kiyA / mUrtadravya judA mAne, amarta judA / pRthivI Adike ananta paramANa svIkAra kie| para ye itane bhedapara utare ki kriyA gaNa sambandha pariNamanoMko bho svatantra padArtha mAnane lage, yadyapi guNa kriyA sAmAnya AdikI pRthak upalabdhi nahIM hotI aura na ye pRthak siddha hI haiM / vaizeSikako saMpratyopAdhyAya kahA hai| isakI prakRti hai-jitane pratyaya hoM utane padArtha svIkAra kara lenA / 'guNaH guNaH pratyaya' huA to guNa padArtha mAna liyA / 'karma karma' pratyaya huA eka svatantra karma padArtha mAnA gyaa| phira ina padArthoMkA dravyake sAtha sambandha sthApitakaraneke lie samavAya nAmakA svatantra padArtha mAnanA pdd'aa| jalameM gandhakI, agnimeM rasakI aura vAyumeM rUpakI anubhUti dekhakara pRthak pRthak dravya mAne / para vastutaH vaizeSikakA pratyayake AdhArase svatantra padArtha mAnanekA siddhAnta hI galata hai| pratyayake AdhArase usake viSayabhUta dharma to judA-judA kisI taraha mAne jA sakate haiM, para svatantra padArtha mAnanA kisI taraha yuktisaMgata nahIM hai / isa taraha eka ora vedAntI yA sAMkhyane kramazaH jagatmeM aura prakRtimeM abhedakI kalpanA kI vahA~ vaizeSikane Atyantika bhedako apane darzanakA AdhAra bnaayaa| upaniSatameM jahA~ vastuke kUTastha nityatvako svIkAra kiyA gayA hai vahA~ ajita kezakambali jaise ucchedavAdo bhI vidyamAna the / buddhane AtmAke maraNotara jIvana aura zarIrase usake bhedAbhedako avyAkaraNIya batAyA hai / buddhako Dara thA ki yadi hama AtmAke astitvako mAnate haiM to nityAtmavAdakA prasaGga AtA hai aura yadi AtmAkA nAstitva kahate haiM to ucchedavAdakI Apatti AtI haiN| ataH unane ina donoM vAdoMke Darase use avyAkaraNIya kahA hai| anyathA unakA sArA upadeza bhatavAdake viruddha AtmavAdakI bhittipara hai hii| jainadarzana vAstavameM bahutvavAdI hai| vaha ananta cetanatattva, ananta pudgaladravya-paramANurUpa, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya aura asaMkhya kAlANadravya isaprakAra ananta vAstavika maulika akhaNDa dravyoMko svIkAra karatA hai| dravya sat-svarUpa hai| pratyeka sat cAhe vaha cetana ho yA cetanetara pariNAmInitya hai| usakA paryAyarUpase pariNamana pratikSaNa hotA hI rahatA hai| yaha pariNamana arthaparyAya kahalAtA hai| arthaparyAya sadRza bhI hotI hai aura visadRza bhii| zuddha dravyoMkI arthaparyAya sadA ekasI sadRza hotI haiM, para hotI hai avazya / dharmadravya, adharmadravya, kAladravya, AkAzadravya, zuddhajIvadravya inakA pariNamana sadA sadRza hotA hai / pudgalakA pariNamana sadRza bhI hotA hai visadRza bhI / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM vaibhAvika zakti hai aura isa zaktike kAraNa inakA visadRza pariNamana bhI hotA hai / jaba jIva zuddha ho jAtA hai taba vilakSaNa pariNamana nahIM hotaa| isa vaibhAvika zaktikA svAbhAvika hI pariNamana hotA hai / tAtparya yaha ki pratyeka sat utpAda, vyaya, dhrauvyazAlI honese pariNAmI nitya hai| do svatantra satmeM rahanevAlA eka koI sAmAnya padArtha nahIM hai| kevala aneka jIvoMko jIvatva nAmaka sAdRzyase saMgraha karake unameM eka jIvadravya vyavahAra kara diyA jAtA hai| isI taraha cetana aura acetana do bhinnajAtIya dravyoMmeM 'sat' nAmakA koI svatantrasattAka padArtha nahIM hai| parantu sabhI dravyoMmeM pariNAminityatva nAmakI sadRzatAke kAraNa 'sata , sat' yaha vyavahAra kara liyA jAtA hai / aneka dravyoMmeM rahanevAlA koI svatantra sat nAmakA koI vastubhUta tattva nahIM hai| jJAna, rUpAdi guNa, utkSepaNa Adi kriyAe~ sAmAnya vizeSa Adi sabhI dravyako avasthAe~ haiM pRthaksattAka padArtha nhiiN| yadi buddha isa vastusthitipara gaharAIse vicAra karate to isa nirUpaNameM na unheM ucchedavAdakA bhaya hotA aura na zAzvatavAdakA / aura jisa prakAra unane AcArake kSetrameM madhyamapratipadAko upAdeya batAyA hai usI taraha ve isa anantadharmA vastutattvake nirUpaNako bhI pariNAminityatAmeM DhAla dete| syAdvAda-jainadarzanane isa taraha sAmAnyarUpase yAvat satko pariNAmInitya mAnA hai| pratyeka sat anantadharmAtmaka hai / usakA pUrNarUpa vacanoMke agocara hai| anekAnta arthakA TarUpase kathana karanevAlI bhASA syAdvAda rUpa hotI hai| usameM jisa dharmakA nirUpaNa hotA hai usake sAtha 'syAt' zabda isalie lagA diyA jAtA hai jisase pUrI vastu usI dharma rUpa na samajha lI jAya / avivakSita zeSadharmokA astitva bhI usameM hai yaha pratipAdana 'syAt' zabdase hotA hai| syAdvAdakA artha hai-syAt-amuka nizcita apekSAse / amuka nizcita apekSAse ghaTa asti ho hai aura amuka nizcita apekSAse ghaTa nAsti hI hai| syAtakA artha na to zAyada hai na saMbhavataH aura na kadAcit hii| 'syAt' zabda sunizcita dRSTikoNakA pratIka hai / isa zabdake arthako purAne matavAdI dArzanikoMne ImAnadArIse samajhanekA prayAsa to nahIM hI kiyA thA kintu Aja bhI vaijJAnika dRSTiko duhAI denevAle darzanalekhaka usI bhrAnta paramparAkA poSaNa karate Ate haiN| syAdvAda-sunayakA nirUpaNa karanevAlI bhASA-paddhati hai| 'syAt' zabda yaha nizcita rUpase batAtA hai ki vastu kevala dharmavAlI hI nahIM hai usameM isake atirikta bhI dharma vidyamAna haiN| tAtparya yaha kiavivakSita zeSa dharmoMkA pratinidhitva syAt zabda karatA hai| 'rUpavAn ghaTaH' yaha vAkya bhI apane bhItara 'syAt' zabdako chipAye hue hai| isakA artha hai ki 'syAt rUpavAn ghaTaH' arthAt cakSu indriyake dvArA grAhya honese yA rUpa guNakI sattA honese ghar3A rUpavAn hai, para rUpavAn hI nahIM hai usameM rasa, gandha, sparza Adi aneka guNa, choTA bar3A Adi aneka dharma vidyamAna hai| ina avivakSita guNadharmoM ke astitvakI rakSA karanevAlA 'syAt' zabda hai / 'syAt'kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai kintu nizcaya hai / arthAt ghar3emeM rUpake astitvakI sUcanA to 'rUpavAn' zabda de hI rahA hai para una upekSita zeSa dharmoke astitvakI sUcanA 'syAta' zabdase hotI hai / sArAMza yaha ki 'syAt' zabda 'rUpavAn' ke sAtha nahIM juTatA hai, kintu avivakSita / vaha 'rUpavAn ko pUrI vastupara adhikAra jamAnese rokatA hai aura kaha detA hai ki vastu bahuta bar3I hai usameM rUpa bhI eka hai| aise ananta guNadharma vastumeM laharA rahe haiN| abhI rUpako vivakSA yA dRSTi honese vaha sAmane hai yA zabdase uccarita ho rahA hai so vaha mukhya ho sakatI hai para vahI saba kucha nahIM hai| dUsare kSaNameM rasakI mukhyatA honepara rUpa gauNa ho jAyagA aura vaha avivakSita zeSa dharmoMkI rAzimeM zAmila ho jaaygaa| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 83 'syAt ' zabda eka praharI hai, jo uccarita dharma ko idhara-udhara nahIM jAne detA / vaha una avivakSita dharmokA saMrakSaka hai / isalie 'rUpavAn' ke sAtha 'syAt' zabdakA anvaya karake jo loga ghar3e meM rUpakI bhI sthitiko syAtkA zAyada yA saMbhAvanA artha karake saMdigdha banAnA cAhate haiM ve bhramameM haiM / isI taraha 'syAdasti ghaTaH ' vAkya meM 'ghaTaH asti' yaha astitva aMza ghaTameM sunizcita rUpase vidyamAna hai / syAt zabda usa astitvakI sthiti kamajora nahIM banAtA, kintu usakI vAstavika sthitikI sUcanA dekara anya nAsti Adi dharmoke sadbhAvakA pratinidhitva karatA hai / sArAMza yaha ki 'syAt' pada eka svatantra pada hai jo vastuke zeSAMzakA pratinidhitva karatA hai / use Dara haiM ki kahIM 'asti' nAmakA dharma jise zabdase uccarita honeke kAraNa pramukhatA milI hai pUrI vastuko na har3apa jAya, apane anya nAsti Adi sahayogiyoMke sthAnako samApta na kara / isalie vaha prativAkya meM cetAvanI detA rahatA hai ki he bhAI asti, tuma vastuke eka aMza ho, tuma apane anya nAsti Adi bhAiyoM ke hakako har3apanekI ceSTA nahIM karanA / isa bhayakA kAraNa hai-- 'nitya hI hai, anitya hI hai' Adi aMzavAkyoMne apanA pUrNa adhikAra vastupara jamAkara anadhikAra ceSTA kI hai aura meM aneka tarahase vitaNDA aura saMgharSa utpanna kiye haiM / isake phalasvarUpa padArtha ke sAtha to anyAya huA hI haiM, para isa vAda-prativAdane aneka matavAdoMkI sRSTi karake ahaMkAra hiMsA saMgharSa anudAratA paramatAsahiSNutA Adise vizvako azAnta aura AkulanAmaya banA diyA hai / 'syAt' zabda vAkyake usa jaharako nikAla detA hUM jisase ahaMkArakA sarjana hotA hai aura vastuke anya dharmoke astitva se inakAra karake padArtha ke sAtha anyAya hotA hai / na bAta to yaha hai ki yadi parakI apekSA rahegA kapar3A Adi pararUpa ho jAyagA / dharmakI bhI sthiti hai / tuma unakI hiMsA 'syAt' zabda eka nizcita apekSAko dyotana karake jahA~ 'astitva' dharmakI sthiti sudRr3ha sahetuka banAtA hai, vahA~ vaha usako usa sarvaharA pravRttiko bhI naSTa karatA hai jisase vaha pUrI vastukA mAlika bananA cAhatA hai / vaha nyAyAdhIzakI taraha turanta kaha detA hai ki he asti, tuma apane adhikArakI sImAko samajho / svadravya-kSetra-kAla- bhAvakI dRSTise jisa prakAra tuma ghaTameM rahate ho, usI taraha paradravyAdikI apekSA 'nAsti' nAmakA tumhArA bhAI bhI usI ghaTameM hai / isI prakAra ghaTakA parivAra bahuta bar3A / abhI tumhArA nAma lekara pukArA gayA hai isakA itanA hI artha hai ki isa samaya tumase kAma hai, tumhArA prayojana hai, tumhArI vivakSA hai / ataH isa samaya tuma mukhya ho / para isakA yaha artha kadApi nahIM hai jo tuma apane samAnAdhikArI bhAiyoMke sadbhAvako bhI naSTa karanekA duSprayAsa karo / vAstavika 'nAsti' dharma na ho to jisa ghar3e meM tuma rahate ho vaha ghar3A ghar3A ataH jaisI tumhArI sthiti hai vaisI hI para rUpakI apekSA 'nAsti' na kara sako isake lie ahiMsAkA pratIka 'syAt' zabda tumase pahale hI vAkyameM lagA diyA jAtA hai / bhAI asti, yaha tumhArA doSa nahIM hai| tuma to barAbara apane nAsti Adi ananya bhAiyoMko vastumeM rahane dete ho aura bar3e premase sabake saba ananta dharmabhAI rahate ho, para ina vastudarziyoMkI dRSTiko kyA kahA jAya / inakI dRSTi hI ekAGgI hai / ye zabdake dvArA tumameMse kisI eka 'asti' Adiko mukhya karake usakI sthiti itanI ahaMkArapUrNa kara denA cAhate haiM jisase vaha 'asti' anyakA nirAkaraNa karane laga jAya / basa, 'syAt' zabda eka aJjana hai jo unakI dRSTiko vikRta nahIM hone detA aura use nirmala tathA pUrNadarzI banAtA hai / isa avivakSita saMrakSaka, dRSTiviSahArI, zabdako sudhArUpa banAnevAle, sacetaka praharI, ahiMsaka bhAvanAke pratIka, jIvanta nyAyarUpa, sunizcita apekSAdyotaka 'syAt' zabdake svarUpake sAtha hamAre dArzanikoMne nyAya to kiyA hI nahIM kintu usake svarUpako 'zAyada, saMbhava hai, 'kadAcit' jaise bhraSTa paryAyoMse vikRta karanekA duSTa prayatna avazya kiyA hai tathA kiyA jA rahA hai / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sabase thothA tarka to yaha diyA jAtA hai ki 'ghar3A jaba 'asti' hai to 'nAsti' kaise ho sakatA hai, ghar3A jaba eka hai to aneka kaise ho sakatA hai, yaha to pratyakSa virodha hai' para vicAra to karo ghar3A ghar3A hI hai, kapar3A nahIM, kurasI nahIM, Tebila nahIM, gAya nahIM, ghor3A nahIM, tAtparya yaha ki vaha ghaTabhinna ananta padArtharUpa nahIM hai| to yaha kahane meM Apako kyoM saMkoca hotA hai ki 'ghar3A apane svarUpase asti hai, ghaTabhinna pararUpoMse nAsti hai / isa ghar3e meM ananta pararUpoMkI apekSA 'nAstitva' dharma hai, nahIM to duniyAmeM koI zakti ghar3ako kapar3A Adi bananese nahIM roka sktii| yaha 'nAsti' dharma hI ghar3eko ghar3e rUpameM kAyama rakhanekA hetu hai / isI 'nAsti' dharmakI sUcanA 'asti' ke prayogake samaya 'syAt' zabda de detA hai / isI taraha ghar3A eka hai| para vahI ghar3A rUpa rasa gandha sparza choTA bar3A halakA bhArI Adi ananta zaktiyoMkI dRSTise anekarUpa meM dikhAI detA hai yA nahIM? yaha Apa svayaM batAveM / yadi aneka rUpameM dikhAI detA hai to Apako yaha kahane meM kyA kaSTa hotA hai ki ghar3A dravya eka hai, para apane guNa dharma zakti AdikI dRSTise aneka hai| kRpAkara socie ki vastumeM jaba aneka virodhI dharmoMkA pratyakSa ho hI rahA hai aura svayaM vastu ananta vire avirodhI krIr3Asthala hai taba hameM usake svarUpako vikRta rUpameM dekhanekI durdaSTi to nahIM karanI cAhie / jo 'syAt' zabda vastuke isa pUrNa rUpa-darzanakI yAda dilAtA hai use hI hama 'virodha, saMzaya-jaisI gAliyoMse duradurAte haiM, kimAzcaryamataH param / yahA~ dharmakIrtikA yaha zlokAMza dhyAnameM A jAtA hai ki 'yadIyaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vym|' arthAt-yadi yaha aneka dharmarUpatA vastuko svayaM pasanda hai, usameM hai, vastu svayaM rAjI hai, to hama bIca meM kAjI bananevAle kauna ? jagatkA eka-eka kaNa isa anantadharmatAkA AkAra hai| hameM apanI dRSTi nirmala aura vizAla banAnekI AvazyakatA hai| vastumeM koI virodha nahIM hai| virodha hamArI dRSTimeM hai / aura isa dRSTivirodhakI amRtauSadhi 'syAt' zabda hai, jo rogIko kaTu to jarUra mAlama hotI hai, para isake binA yaha dRSTi viSamajvara utara bhI nahIM sktaa| pro0 baladeva upAdhyAyane bhAratIya darzana ( pR0 155 ) meM syAdvAdakA artha batAte hue likhA hai ki-"syAt (zAyada, sambhavataH ) zabda as dhAtuke vidhilike rUpakA tiGanta pratirUpaka avyaya mAnA jAtA hai / ghar3eke viSayameM hamArA parAmarza 'syAdasti = saMbhavataH yaha vidyamAna hai' isI rUpameM honA caahie|" yahA~ 'syAt' zabdako zAyadakA paryAyavAcI to upAdhyAyajI svIkAra nahIM karanA cAhate / isIlie ve zAyada zabdako koSThakameM likhakara bhI Age 'saMbhavataH' zabdakA samarthana karate haiN| vaidika AcAryoMmeM zaMkarAcArya ne zAMkarabhASyameM syAdvAdako saMzayarUpa likhA hai, isakA saMskAra Aja bhI kucha vidvAnoMke mAthemeM par3A huA hai aura ve usa saMskAravaza syAtakA artha 'zAyada' likha hI jAte haiN| jaba yaha spaSTa rUpase avadhAraNa karake kahA jAtA hai ki-'ghaTaH syAdasti' arthAt ghar3A apane svarUpase hai hI / ghaTaH syAnnAsti-ghaTa svabhinna svarUpase nahIM hI hai taba saMzayako sthAna kahA~ hai ? syAt zabdase jisa dharmakA pratipAdana kiyA jA rahA hai usase bhinna anya dharmoke sadbhAvako sUcita karatA hai / vaha prati samaya zrotAko yaha sUcanA denA cAhatA hai ki vaktAke zabdoMse vastuke jisa svarUpakA nirUpaNa ho rahA hai vastu utanI hI nahIM hai unameM anya dharma bhI vidyamAna haiN| jaba ki saMzaya aura zAyadameM eka bhI dharma nizcita nahIM hotaa| jainake anekAntameM ananta dharma nizcita hai, unake dRSTikoNa nizcita hai taba saMzaya aura zAyadakI usa bhrAnta paramparAko Aja bhI apaneko taTastha mAnanevAle vidvAn bhI calAe jAte haiM yaha rUr3hivAdakA hI mAhAtmya hai| isI saMskAravaza pro0 baladevajI syAtke paryAyavAciyoMmeM zAyada zabdako likhakara ( pR0 173 ) jainadarzanakI samIkSA karate samaya zaMkarAcAryakI vakAlata ina zabdoMmeM karate haiM ki-"yaha nizcita hI hai ki Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 85 isI samanvaya dRSTise vaha padArthoMke vibhinna rUpoM kA samIkaraNa karatA jAtA to samagra vizva meM anusyUta parama tattva taka avazya hI pahu~ca jaataa| isI dRSTiko dhyAna meM rakhakara zaMkarAcAryane isa 'syAdvAda' kA mArmika khaNDana apane zArIraka bhASya (2, 2, 33 ) meM prabala yuktiyoMke sahAre kiyA hai / " para upAdhyAyajI, jaba Apa syAtkA artha nizcita rUpase 'saMzaya' nahIM mAnate, taba zaMkarAcArya ke khaNDanakA mArmikatva kyA raha jAtA hai ? Apa kRpAkara sva0 mahAmahopAdhyAya DaoN0 gaMgAnAtha jhAke ina vAkyoMko dekheM- 'jabase maiMne zaMkarAcArya dvArA jaina siddhAntakA khaMDana par3hA hai, tabase mujhe vizvAsa huA hai ki isa siddhAntameM bahuta kucha hai jise vedAntake AcAryoMne nahIM samajhA / " zrI phaNibhUSaNa adhikArI to aura spaSTa likhate haiM ki- "jainadharmake syAdvAda siddhAntako jitanA galata samajhA gayA hai utanA kisI anya siddhAntako nahIM / yahA~ taka ki zaMkarA - cArya bhI isa doSa se mukta nahIM haiM / unhoMne bhI isa siddhAntake prati anyAya kiyA hai / yaha bAta alpajJa puruSoMke lie kSamya ho sakatI thI / kintu yadi mujhe kahanekA adhikAra hai to maiM bhAratake isa mahAn vidvAn ke lie to akSamya hI kahU~gA, yadyapi maiM isa maharSiko atIva AdarakI dRSTise dekhatA hU~ / aisA jAna par3atA hai unhoMne isa dharmake darzanazAstra ke mUla granthoMke adhyayanakI paravAha nahIM kI / " jainadarzana syAdvAda siddhAnta ke anusAra vastusthitike AdhArase samanvaya karatA hai / jo dharma vastu vidyamAna haiM unhIMkA samanvaya ho sakatA hai / jainadarzanako Apa vAstava bahutvavAdI likha Aye haiM / aneka svatantra sat vyavahAra ke lie sadrUpase eka kahe jAya~, para vaha kAlpanika ekatva vastu nahIM ho sakatA ? yaha kaise sambhava hai ki vetana aura acetana donoM hI eka satke prAtibhAsika vivarta hoM / jisa kAlpanika samanvayakI ora upAdhyAyajI saMketa karate haiM usa ora bho jaina dArzanikoMne prArambhase hI dRSTipAta kiyA hai / parama saMgrahanayakI dRSTise sadrUpase yAvat cetana-acetana dravyoMkA saMgraha karake 'eka sat' isa zabdavyavahArake honemeM jaina dArzanikoMko koI Apatti nahIM hai| saikar3oM kAlpanika vyavahAra hote haiM, para isase maulika tattvavyavasthA nahIM kI jA sakatI ? eka deza yA eka rASTra apanemeM kyA vastu hai ? samayasamayapara honevAlI buddhigata daizika ekatAke sivAya ekadeza yA ekarASTrakA svatantra astitva hI kyA hai ? astitva judA-judA bhUkhaNDoMkA apanA hai / usameM vyavahArakI suvidhAke lie prAnta aura deza saMjJAe~ jaise kAlpanika haiM, vyavahArasatya hai, usI taraha eka sat yA eka brahma kAlpanikasat hokara vyavahArasatya bana sakatA hai aura kalpanAkI daur3akA carama bindu bhI ho sakatA hai para usakA tattvasat yA paramArthasat honA nitAnta asambhava hai / Aja vijJAna eTama takakA vizleSaNa kara cukA hai aura saba maulika aNuoMkI pRthak sattA svIkAra karatA hai / unameM abheda aura itanA bar3A abheda jisameM cetana-acetana, mUrta-amUrta Adi sabhI lIna ho jAya~ kalpanAsAmrAjyakI antima koTi hai / aura isa kalpanAkoTiko paramArthasat na mAnaneke kAraNa yadi jainadarzanakA syAdvAda siddhAnta Apako mUlabhUta tattvake svarUpa samajhAne meM nitAnta asamartha pratIta hotA hai to ho, para vaha vastusImAkA ullaMghana nahIM kara sakatA aura na kalpanAlokakI lambI daur3a hI lagA sakatA hai| syAt zabdako upAdhyAyajI saMzayakA paryAyavAcI nahIM mAnate yaha to prAyaH nizcita hai kyoMki Apa svayaM likhate haiM ( pR0 173 ) ki - " yaha anekAntavAda saMzayavAdakA rUpAntara nahIM hai; " para Apa use saMbhavavAda avazya kahanA cAhate haiM / parantu syAtkA artha 'saMbhavataH ' karanA bhI nyAyasaMgata nahIM hai, kyoMki saMbhAvanA saMzaya meM jo koTiyA~ upasthita hotI haiM unakI 'ardhanizcitatA' kI ora saMketamAtra hai, nizcaya usase bhinna hI hai / upAdhyAyajI syAdvAdako saMzayavAda aura nizcayavAdake bIca saMbhAvanAvAdakI jagaha rakhanA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha cAhate haiM jo eka anadhyavasAyAtmaka anizcayake samAna hai| parantu jaba syAdvAda spaSTa rUpase DaMkekI coTa yaha kaha rahA hai ki-ghar3A 'syAdasti' arthAt apane svarUpa, apane kSetra, apane kAla aura apane AkAra isa svacatuSTayakI apekSA hai hI yaha nizcita avadhAraNa hai| ghar3A svase bhinna yAvat para padArthoMkI dRSTise nahIM hI hai yaha bhI nizcita avadhAraNa hai| isa taraha jaba donoM dharmoMkA apane-apane dRSTikoNase ghar3A avirodhI AdhAra hai taba ghar3eko hama ubhayadRSTise asti-nAsti rUpa bhI nizcita hI kahate hai| para zabdameM yaha sAmarthya nahIM hai ki ghaTake pUrNarUpako-jisameM 'asti-nAsti' jaise eka-aneka, nitya-anitya Adi anekoM yugala-dharma laharA rahe haiM-kaha sake ataH samagrabhAvase ghar3A avaktavya hai| isa prakAra jaba syAdvAda sunizcita dRSTikoNoMse tattat dharmoke vAstavika nizcayakI ghoSaNA karatA hai taba ise sambhAvanAvAdameM kaise rakhA jA sakatA hai ? syAt zabdake sAtha hI evakAra bhI lagA rahatA hai jo nirdiSTa dharmakA avadhAraNa sUcita karatA hai tathA syAt zabda usa nirdiSTa dharmase atirikta anya dharmokI nizcita sthitikI sUcanA detA hai| jisase zrotA yaha na samajha le ki vastu isI dharmarUpa hai| yaha syAdvAda kalpita dharmoMtaka vyavahArake lie bhale hI pahu~ca jAya, para vastuvyavasthAke lie vastukI sImAko nahIM lA~ghatA / ataH na yaha saMzayavAda hai, na anizcayavAda aura na saMbhAvanAvAda hI, kintu kharA apekSAprayukta nizcayavAda hai| isI taraha DaoN0 devarAjajI kA pUrvI aura pazcimI darzana ( pRSTha 65 ) meM kiyA gayA syAt zabdakA 'kadAcit' anuvAda bhI bhrAmaka hai / kadAcit zabda kAlApekSa hai| isakA sIdhA artha hai kisI samaya / aura pracalita arthameM yaha saMzayakI ora hI jhukAtA hai| syAtkA prAcIna artha hai kathaJcit-arthAt kisI nizcita prakArase, spaSTa zabdoMmeM amuka nizcita dRssttikonnse| isa prakAra apekSAprayukta nizcayavAda hI syAdvAdakA abhrAnta vAcyArtha hai| mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyanane tathA itaH pUrva pro0 jaikobI Adine syAdvAdako utpattiko saMjaya velaThThiputtake matase batAnekA prayatna kiyA hai / rAhulajIne 'darzana digdarzana ( pR0 496 )' meM likhA hai ki"Adhunika jainadarzanakA AdhAra syAdvAda hai| jo mAlama hotA hai saMjaya velaThThiputtake cAra aMgavAle anekAntavAdako lekara use sAta aMgavAlA kiyA gayA hai| saMjayane tattvoM (paraloka devatA) ke bAremeM kucha bhI nizcayAtmaka rUpase kahanese inkAra karate hue usa inkArako cAra prakAra kahA hai 1-hai ? nahIM kaha sktaa| 2-nahIM hai ? nahIM kaha sktaa| 3-hai bhI aura nahIM bhI ? nahIM kaha sktaa| 4-na hai aura na nahIM hai ? nahIM kaha sktaa| isakI tulanA kIjiye jainoMke sAta prakArake syAdvAdase 1-hai ? ho sakatA hai ( syAdasti) 2-nahIM hai ? nahIM bhI ho sakatA hai ( syAtnAsti) 3-hai bhI aura nahIM bhI? hai bhI aura nahIM bhI ho sakatA ( syAdasti ca nAsti ca ) ukta tInoM uttara kyA kahe jA sakate haiM ( = vaktavya hai)? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete haiM 4-syAd (ho sakatA hai) kyA yaha kahA jA sakatA ( = vaktavya) hai ? nahIM, syAd a vaktavya hai| 5-'syAdasti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd asti' avaktavya hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 - ' syAd nAsti ' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd nAsti' avaktavya hai / 7- ' syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM 'syAdasti ca nAsti ca' a-vaktavya hai / 4 / viziSTa nibandha : 87 donoM ke milAnese mAlUma hogA ki jainoMne saMjayake pahilevAle tIna vAkyoM ( prazna aura uttara donoM ) ko alaga karake apane syAdvAdakI chaha bhaMgiyA~ banAI haiM aura usake cauthe vAkya 'na hai aura na nahIM hai' ko jor3akara 'syAd' bhI avaktavya hai, yaha sAtavA~ bhaMga taiyArakara apanI saptabhaMgI pUrI kI / ..... isa prakAra eka bhI siddhAnta = vAda ) kI sthApanA na karanA jo ki saMjayakA vAda thA, usIko saMjayake anuyAyiyoM ke lupta ho jAnepara jainoMne apanA liyA aura usako catubhaMgI nyAyako saptabhaMgI meM pariNata kara diyA / " rAhulajI ne ukta sandarbha meM saptabhaMgI aura syAdvAda ke naye matakI sRSTi kI hai / yaha to aisA ho hai jaise ki corase vaha kahe ki maiM nahIM kaha sakatA ki gayA thA" aura jaja jagaha gayA thA / taba zabdasAmya dekhakara yaha kahanA ki jajakA phaisalA corake bayAna se nikalA hai / svarUpako na samajhakara kevala zabdasAmyase eka "kyA tuma amuka jagaha gaye the ? yaha pUchane para anya pramANoMse yaha siddha kara de ki cora amuka saMjayavelaTThiputta ke darzanakA vivecana svayaM rAhulajIne ( pR0 491 ) ina zabdoM meM kiyA hai - "yadi Apa pUcheM-- 'kyA paraloka hai ?' to yadi maiM samajhatA hoU~ ki paraloka hai to Apako batalAU~ ki paraloka hai / maiM aisA bhI nahIM kahatA, vaisA bhI nahIM kahatA, dUsarI tarahase bhI nahIM kahatA / maiM yaha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM hai / maiM yaha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM nahIM hai / paraloka nahIM hai / paraloka nahIM nahIM hai / paraloka hai bhI aura nahIM bhI hai / paraloka na hai aura na nahIM hai / " saMjayake paraloka, devatA, karmaphala aura muktike sambandhake ye vicAra zatapratizata anizcayavAdake haiM / vaha spaSTa kahatA hai ki--"yadi maiM jAnatA hoU~ to batAU~ / " saMjayako paraloka mukti Adike svarUpakA kucha bhI nizcaya nahIM thA isalie usakA darzana vakaula rAhulajIke mAnavakI sahajabuddhiko bhramameM nahIM DAlanA cAhatA aura na kucha nizcayakara bhrAnta dhAraNAoMkI puSTi hI karanA cAhatA hai / tAtparya yaha ki saMjaya ghora anizcayavAdI thA / buddha aura saMjaya - buddhane "loka nitya hai', anitya hai, nitya-anitya hai, na nitya, na anitya hai; loka antavAn hai', nahIM hai, hai - nahIM hai, na hai na nahIM hai; nirvANake bAda tathAgata hote haiM', nahIM hote, hote nahIM hote, na hote na nahIM hote; jIva zarIrase bhinna hai', jIva zarIrase bhinna nahIM hai / " ( mAdhyamika vRtti pR0 446 ) ina caudaha vastuoMko avyAkRta kahA hai / majjhimanikAya ( 2 / 2 / 3 ) meM inakI saMkhyA daza hai / isameM Adike do praznoMmeM tIsarA aura cauthA vikalpa nahIM ginA gayA hai / inake avyAkRta honekA kAraNa buddhane batAyA hai ki inake bAremeM kahanA sArthaka nahIM, bhikSucaryA ke liye upayogI nahIM, na yaha nirveda nirodha zAnti yA paramajJAna nirvANake liye Avazyaka hai / tAtparya yaha ki buddhakI dRSTimeM inakA jAnanA mumukSuke lie Avazyaka nahIM thA / dUsare zabdoM meM buddha bhI saMjayakI taraha, inake bAremeM kucha kahakara mAnavakI sahaja buddhiko bhramameM nahIM DAlanA cAhate the aura na bhrAnta dhAraNAoM ko puSTa hI karanA cAhate the / hA~, saMjaya jaba apanI ajJAnatA yA anizcayako sApha-sApha zabdoM meM kaha detA hai ki yadi maiM jAnatA hoU~ to batAU~, taba buddha apane jAnane-na jAnanekA ullekha na karake usa rahasyako ziSyoMke lie anupayogI batAkara apanA pIchA chur3A lete haiM / kisI bhI tArkikakA yaha prazna abhI taka asamAhita hI raha jAtA hai ki isa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha avyAkRtatA aura saMjayake anizcayavAdameM kyA antara hai? sivAya isake ki saMjaya phakkar3akI taraha kharIkharI bAta kaha detA hai aura buddha bar3e AdamiyoMkI zAlInatAkA nirvAha karate haiN| buddha aura saMjaya hI kyA, usa samayake vAtAvaraNameM AtmA loka paraloka aura muktike svarUpake sambandhameM-'hai ( sat ), nahIM ( asat ), hai-nahIM (sadasat ubhaya), na hai na nahIM hai (avaktavya yA anubhy)|' ye cAra koTiyA~ gaMja rahI thiiN| koI bhI prAznika kisI bhI tIrthaGkara yA AcAryase binA kisI saMkocake apane praznako eka sA~sameM hI ukta cAra koTiyoMmeM vibhAjita karake hI pUchatA thaa| jisa prakAra Aja koI bhI prazna majadUra aura pUMjIpati zoSaka aura zoSyake dvandvakI chAyAmeM hI sAmane AtA hai, usI prakAra usa samaya AtmA Adi atIndriya padArthoM ke prazna sat asat ubhaya aura anubhaya-anirvacanIya isa catuSkoTimeM AveSTita rahate the| upaniSad yA RgvedameM isa catuSkoTike darzana hote haiN| vizvake svarUpake sambandhameM asatse sat huA ? yA satse sat huA? yA sadasat donoM rUpase anirvacanIya hai ? ityAdi prazna upaniSad aura vedameM barAbara upalabdha hote hai ? aisI dazAmeM rAhulajIkA syAdvAdake viSayameM yaha phatavA de denA ki saMjayake praznoMke zabdoMse yA usakI caturbhaGgIko tor3amaror3akara saptabhaGgI banI-kahA~ taka ucita hai, yaha ve svayaM vicAreM / buddhake samakAlIna jo chaha tIthika the unameM mahAvIra niggaNTha nAthaputrakI, sarvajJa aura sarvadarzIke rUpameM prasiddhi thii| ve sarvajJa aura sarvadarzI the yA nahIM yaha isa samayakI caracAkA viSa para ve viziSTa tattvavicAraka the aura kisI bhI praznako saMjayakI taraha anizcaya koTi yA vikSepa' koTimeM yA buddha kI taraha avyAkRta koTimeM DAlanevAle nahIM the aura na ziSyoMkI sahaja jijJAsAko anupayogitAke bhayaprada cakkarameM DubA denA cAhate the| unakA vizvAsa thA ki saMghake pa~camela vyakti jaba taka vastutattvakA ThIka nirNaya nahIM kara lete taba taka unameM bauddhika dRr3hatA aura mAnasabala nahIM A sktaa| ve sadA apane samAnazIla anya saMghake bhikSuoMke sAmane apanI bauddhika dInatAke kAraNa hataprabha raheMge aura isakA asara usake jIvana aura AcArapara Aye binA nahIM rhegaa| ve apane ziSyoMko pardebanda padmaniyoMkI taraha jagatke svarUpa-vicArakI bAhya havAse aparicita nahIM rakhanA cAhate the, kintu cAhate the ki pratyeka prANI apanI sahaja jijJAsA aura mananazaktikA vastuke yathArtha svarUpake vicArakI ora lagAve / na unheM buddhakI taraha yaha bhaya vyApta thA ki yadi AtmAke sambandhameM 'hai' kahate haiM to zAzvatavAda arthAt upaniSadvAdiyoMkI taraha loga nityatvakI ora jhuka jAyeMge aura nahIM kahanese ucchedavAda arthAt cArvAkakI taraha nAstitvakA prasaMga prApta hogA / ataH isa praznako avyAkRta rakhanA hI zreSTha hai / ve cAhate the ki maujUda tarkokA aura saMzayoMkA samAdhAna vastusthitike AdhArase honA hI cAhiye / ataH unhoMne vastusvarUpakA anubhavakara yaha batAyA ki jagatkA pratyeka sat cAhe vaha cetanajAtIya ho yA acetanajAtIya, parivartanazIla hai| vaha nisargataH pratikSaNa parivartita hotA rahatA hai, usakI paryAya badalatI rahatI hai, usakA pariNamana kabhI sadRza bhI hotA hai, kabhI visadRza bhI / para pariNamanasAmAnyake prabhAvase koI bhI achUtA nahIM rhtaa| yaha eka maulika niyama hai ki kisI bhI satkA vizvase sarvathA uccheda nahIM ho sakatA, yaha parivartita hokara bhI apanI maulikatA yA sattAko nahIM kho sktaa| eka paramANu hai vaha hAiDrojana bana jAya, jala bana jAya, bhApa bana jAya, phira pAnI ho jAya, pathivI bana jAya, aura ananta AkRtiyA~ yA paryAyoMko dhAraNa kara le, para apane dravyatva yA maulikatvako nahIM kho sktaa| kisIkI tAkata nahIM jo usa paramANukI hastI yA astitvako miTA ske| tAtparya yaha ki jagatmeM jitane 'sat' hai utane bane raheMge / unameMse eka bhI kama nahIM ho sakatA, eka-dUsare meM vilIna nahIM 1. pro0 dharmAnanda kosAmbIne saMjayake vAdako vikSepavAda saMjJA dI hai / dekho-bhAratIya saMskRti aura ahiMsA, pR0 47 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 89 ho sktaa| isI taraha na koI nayA 'sat' utpanna ho sakatA hai| jitane haiM unakA hI ApasI saMyogaviyogoMke AdhArase yaha vizva jagat ( 'gacchatIti jagat' arthAt nAnA rUpoMkA prApta honA) banatA rahatA hai| tAtparya yaha ki-vizvameM jitane sat haiM unameMse na to eka kama ho sakatA hai aura na eka bar3ha sakatA hai| ananta jar3a paramANu, ananta AtmAe~, eka dharmadravya, eka adharma dravya, eka AkAza, aura asaMkhya kAlANu itane sat hai| inameM dharma adharma AkAza aura kAla apane svAbhAvika rUpameM sadA vidyamAna rahate hai, unakA vilakSaNa pariNamana nahIM hotaa| isakA artha yaha nahIM hai ki ye kUTastha nitya hai, kintu inakA pratikSaNa jo pariNamana hotA hai vaha sadaza svAbhAvika pariNamana hI hotA hai| AtmA aura pudgala ye do dravya eka-dasareko prabhAvita karate haiM / jisa samaya AtmA zaddha ho jAtA hai usa samaya vaha bhI apane pratikSaNabhAvI svAbhAvika pariNamanakA hI svAmI rahatA hai, usameM vilakSaNa pariNati nahIM hotii| jaba taka AtmA azuddha hai taba taka hI isake pariNamanapara sajAtIya jIvAntarakA aura vijAtIya pudgalakA prabhAva Anese vilakSaNatA AtI hai| isakI nAnArUpatA pratyekako svAnubhavasiddha hai / jar3a pudgala hI eka aisA vilakSaNa dravya hai jo sadA sajAtIyase bhI prabhAvita hotA hai aura vijAtIya cetanase bhii| isI pudgala dravyakA camatkAra Aja vijJAnake dvArA hama sabake sAmane prastuta hai| isIke hInAdhika saMyoga-viyogoMke phalasvarUpa asaMkhya AviSkAra ho rahe haiM / vidyuta zabda Adi isIke rUpAntara hai, isIkI zaktiyA~ haiN| jIvakI azaddha dazA isIke saMparkase hotI hai / anAdise jIva aura pudgalakA aisA saMyoga hai jo paryAyAntara lenepara bhI jIva isake saMyogase mukta nahIM ho pAtA aura usameM vibhAva pariNamana-rAga dveSa moha ajJAnarUpa dazAe~ hotI rahatI haiN| jaba yaha jIva apanI cAritrasAdhanA dvArA itanA samartha aura svarUpapratiSTha ho jAtA hai ki usapara bAhya jagatkA koI bhI prabhAva na par3a sake to vaha mukta ho jAtA hai aura apane ananta caitanyameM sthira ho jAtA hai| yaha mukta jIva apane pratikSaNa parivartita svAbhAvika caitanyameM lIna rahatA hai / phira usameM azuddha dazA nahIM hotI / antataH pudgala paramANu hI aise haiM jinameM zuddha yA azuddha kisI bhI dazAmeM dUsare saMyogake AdhArase nAnA AkRtiyAM aura aneka pariNamana saMbhava haiM tathA hote rahate haiN| isa jagat-vyavasthAmeM kisI eka Izvara-jaise niyantAkA koI sthAna nahIM hai, yaha to apane-apane saMyoga-viyogoMse pariNamanazIla hai| pratyeka padArthakA apanA sahaja svabhAvajanya pratikSaNabhAvI pariNamanacakra cAla hai| yadi koI dasarA saMyoga A par3A aura usa dravyane isake prabhAvako AtmasAt kiyA to pariNamana tatprabhAvita ho jAyagA, anyathA vaha apanI gatise badalatA calA jAyagA / hAiDrojanakA eka aNu apanI gatise pratikSaNa hAiDrojana rUpameM badala rahA hai| yadi AksIjanakA aNu usameM A juTa. to donoMkA jalarUpa pariNamana ho jAyagA / ve eka 'bindu' rUpase sadRza saMyukta pariNamana kara leNge| yadi kisI vaijJAnikake vizleSaNaprayogakA nimitta milA to ve donoM phira judA-judA bhI ho sakate haiN| yadi agnikA saMyoga mila gayA bhApha bana jAya~ge / yadi sA~pake mukhakA saMyoga milA viSabindu ho jAyeMge / tAtparya yaha ki yaha vizva sAdhAraNatayA padgala aura azaddha jovake nimitta-naimittika sambandhakA vAstavika udyAna hai| pariNamanacakrapara pratyeka dravya car3hA huA hai / vaha apano ananta yogyatAoM ke anusAra ananta pariNamanoMko krama: dhAraNa karatA hai / samasta 'sat' ke samudAyakA nAma loka yA vizva hai| isa dRSTise aba Apa lokake zAzvata aura azAzvatavAle praznako vicArie 1-kyA loka zAzvata hai ? hA~, loka zAzvata hai| dravyoMkI saMkhyAko dRSTise, arthAt jitane sat isameM haiM unameMkA eka bhI sat kama nahIM ho sakatA aura na unameM kisI naye satkI vRddhi hI ho sakatI hai / 4-12 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha na eka sat dUsaremeM vilIna hI ho sakatA hai| kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA jo isake aMgabhUta dravyoMkA lopa ho jAya yA ve samApta ho jaay| 2-kyA loka azAzvata hai ? hA~, loka azAzvata hai, aGgabhUta dravyoMke pratikSaNabhAvI pariNamanoMkI dRSTise? arthAt jitane sat haiM ve pratikSaNa sadRza yA visadRza pariNamana karate rahate haiN| isameM do kSaNa taka ThaharanevAlA koI pariNamana nahIM hai / jo hameM aneka kSaNa ThaharanevAlA pariNamana dikhAI detA hai vaha pratikSaNabhAvI sadRza pariNamanakA sthUla dRSTise avalokanamAtra hai| isa taraha satata parivartanazIla saMyoga-viyogoMkI dRSTise vicAra kIjiye to loka azAzvata hai, anitya hai, pratikSaNa parivartita hai| 3-kyA loka zAzvata aura azAzvata donoM rUpa hai ? hA~, kramazaH uparya kta donoM dRSTiyoMse vicAra kojie to loka zAzvata bhI hai ( dravyadRSTise ), azAzvata bhI hai ( paryAyadRSTise ) / donoM dRSTikoNoMko kramazaH prayukta karanepara aura una donoMpara sthUla dRSTise vicAra karanepara jagat ubhayarUpa hI pratibhAsita hotA hai| 4-kyA loka zAzvata aura azAzvata donoM rUpa nahIM hai ? Akhira usakA pUrNa rUpa kyA hai ? hA~, lokakA pUrNarUpa avaktavya hai, nahIM kahA jA sakatA / koI zabda aisA nahIM jo eka sAtha zAzvata aura azAzvata ina donoM svarUpoMko tathA usameM vidyamAna anya ananta dharmoko yugapat kaha sake / ataH zabdakI asAmarthyake kAraNa jagatkA pUrNarUpa avaktavya hai, anubhaya hai, vacanAtIta hai| - isa nirUpaNameM Apa dekheMge ki vastukA pUrNarUpa vacanoMke agocara hai, anirvacanIya yA avaktavya hai / yaha cauthA uttara vastuke pUrNa rUpako yugapat kahanekI dRSTise hai / para vahI jagat zAzvata kahA jAtA hai dravyadRSTise, azAzvata kahA jAtA hai paryAyadRSTise / isa taraha mUlataH cauthA, pahilA aura dUsarA ye tIna hI prazna maulika haiN| tIsarA ubhayarUpatAkA prazna to prathama aura dvitIyake saMyogarUpa hai / aba Apa vicAreM ki saMjayane jaba lokake zAzvata aura azAzvata Adike bAremeM spaSTa kaha diyA ki maiM jAnatA hoU~ to batAU~ aura baddhane ki inake cakkarameM na par3o, isakA jAnanA upayogI nahoM taba mahAvIrane una praznoMkA vastusthitike anusAra yathArtha uttara diyA aura ziSyoMkI jijJAsAkA samAdhAna kara unako bauddhika dInatAse trANa diyaa| ina praznoMkA svarUpa isa prakAra haiprazna saMjaya buddha mahAvIra 1-kyA loka zAzvata hai? maiM jAnatA hoU~ to isakA jAnanA anu- hA~, loka dravya-dRSTise zAzvata batAU~, ( anizcaya, payogI hai (avyAkRta, hai, isake kisI bhI satkA vikSepa) akathanIya) sarvathA nAza nahIM ho sktaa| 2-kyA loka azAzvata hai ? hA~, loka apane pratikSaNa bhAvI parivartanoMkI dRSTise azAzvata hai, koI bhI padArtha do kSaNasthAyI nhiiN| 3-kyA loka zAzvata aura azA hA~, donoM dRSTikoNoMse kramazaH zvata hai ? vicAra karanepara lokako zAzvata bhI kahate hai aura azAzvata bhii| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 91 4-kyA loka donoM rUpa nahIM hai hA~, aisA koI zabda nahIM jo anubhaya hai ? lokake paripUrNa svarUpako eka sAtha samagra bhAvase kaha ske| usameM zAzvata, azAzvatake sivAya bhI ananta rUpa vidyamAna haiM ataH samagra bhAvase vastu anubhaya hai, avaktavya hai, anirvacanIya hai| __ saMjaya aura buddha jina praznoMkA samAdhAna nahIM karate, unheM anizcaya yA avyAkRta kahakara apanA piNDa chur3A lete haiM, mahAvIra unhIMkA vAstavika yuktisaMgata samAdhAna karate haiN| isapara bhI rAhulajI aura dharmAnanda kosAmbI Adi yaha kahanekA sAhasa karate haiM ki 'saMjayake anuyAyiyoMke lupta ho jAnepara saMjayake bAdako hI jainiyoMne apanA liyaa| yaha to aisA hI hai jaise koI kahe ki bhAratameM rahI paratantratAko hI paratantratAvidhAyaka aMgrejoMke cale jAnepara bhAratIyoMne use aparatantratA (svatantratA ) rUpase apanA liyA hai, kyoMki aparatantratA bhI 'pa ra tantra tA' ye pA~ca akSara to maujUda haiM hii| yA hiMsAko hI buddha aura mahAvIrane usake anuyAyiyoMke lupta honepara ahiMsArUpase apanA liyA hai, kyoMki ahiMsAmeM bhI "hiM sA' ye do akSara hai hI / yaha dekhakara to aura bhI Azcarya hotA hai ki-Apa ( pR0 484 ) anizcitatAvAdiyoMkI sUcImeM saMjayake sAtha niggaMTha nAthaputta ( mahAvIra ) kA nAma bhI likha jAte haiM, tathA (pR0 491 ) saMjayako anekAntavAdI / kyA ise dharmakItike zabdoMmeM 'dhiga vyApakaM tamaH' nahIM kahA jA sakatA? ___ 'syAt' zabdake prayogase sAdhAraNatayA logoMko saMzaya anizcaya yA saMbhAvanAkA bhrama hotA hai| para yaha to bhASAkI purAnI zailI hai usa prasaGgakI, jahA~ eka vAdakA sthApana nahIM hotA / ekAdhika bheda yA vikalpakI sUcanA jahA~ karanI hotI hai vahA~ 'syAt' padakA prayoga bhASAkI zailIkA eka rUpa rahA hai jaisA ki majjhimanikAyake mahArAhulovAda suttake nimnalikhita avataraNase jJAta hotA hai-"katamA ca rAhula tejodhAtu ? tejodhAtu siyA ajjhattikA siyA baahiraa|" arthAt tejo dhAtu syAt AdhyAtmika hai, syAt bAhya hai / yahA~ siyA ( syAt ) zabdakA prayoga tejo dhAtuke nizcita bhedoMkI sUcanA detA hai, na ki una bhedoMkA saMzaya anizcaya yA sambhAvanA batAtA hai| AdhyAtmika bhedake sAtha prayukta honevAlA syAta zabda isa bAtakA dyotana karatA hai ki tejo dhAtu mAtra AdhyAtmika hI nahIM hai kintu usase vyatirikta bAhya bhI hai / isI taraha 'syAdasti' meM astike sAtha lagA huA 'syAt' zabda sUcita karatA hai ki 'asti se bhinna dharma bhI vastumeM hai kevala 'asti' dharmarUpa ho vastu nahIM hai / isa taraha 'syAt' zabda na 'zAyada' kA na anizcaya' kA aura na sambhAvanAkA sUcaka hai kintu nirdiSTa dharmake sivAya anya azeSa dharmoMkI sUcanA detA hai jisase zrotA vastuko nirdiSTa dharmamAtra rUpa hI na samajha baitthe| saptabhaMgo-vastu malataH anantadharmAtmaka hai| usameM vibhinna dRSTiyoMse vibhinna vivakSAoMse ananta dharma haiN| pratyeka dharmakA virodhI dharma bhI dRSTibhedase vastumeM sambhava hai| jaise 'ghaTaH syAdasti' meM ghaTa hai hI apane dravya kSetra kAla bhAvakI maryAdAse / jisa prakAra ghaTameM svacatuSTayakI apekSA 'astitva' dharma hai, usI taraha ghaTavyatirikta anya padArthoMkA 'nAstitva' bhI ghaTameM hai| yadi ghaTabhinna padArthokA nAstitva ghaTameM na pAyA jAya to ghaTa aura padArtha milakara eka ho jAya~ge / ataH ghaTa syAdasti aura syAnnAsti rUpa hai| isI taraha vastameM Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti granthaM dravyadRSTise nityatva, paryAyadRSTise anityatva Adi anekoM virodhI dharmayugala rahate haiM / eka vastumeM ananta saptabhaGga banate haiM / jaba hama ghaTake astitvakA vicAra karate haiM to astitvaviSayaka sAta bhaGga ho sakate haiM / jaise saMjayake praznottara yA buddhake avyAkRta praznottara meM hama cAra koTi to nizcita rUpase dekhate haiM-sat, asat, ubhaya aura anubhaya / usI taraha gaNitake hisAbase tIna mUla bhaMgoMko milAnepara adhika se adhika sAta apunarukta bhaMga ho sakate haiM / jaise ghar3ake astitvakA vicAra prastuta hai to pahilA astitva dharma, dUsarA rodhI nAstitva dharma aura tIsarA dharma hogA avaktavya jo vastuke pUrNa rUpakI sUcanA detA hai ki vastu pUrNa rUpase vacana ke agocara hai / usake virAT rUpako zabda nahIM chU sakate | avaktavya dharma isa apekSA hai donoM dharmo yugapat kahanevAlA zabda saMsAra meM nahIM hai ataH vastu yathArthataH vacanAtIta hai, avaktavya hai / isa taraha mUlameM tIna bhaGga haiM 1 - syAdasti ghaTaH 2- syAnnAsti ghaTaH 3 - syAdavaktavyo ghaTaH avaktavyake sAtha syAt pada lagAne kA bhI artha hai ki vastu yugapat pUrNa rUpameM yadi avaktavya hai to kramazaH apane apUrNa rUpa meM vaktavya bhI hai aura vaha asti nAsti Adi rUpase vacanoMkA viSaya bhI hotI hai / ataH vastu syAd vaktavya hai / jaba mUla bhaMga tona haiM taba inake dvisaMyogI bhaMga bho tIna hoMge tathA trisaMyogI bhaMga eka hogA / jisa taraha catuSkoTimeM sat aura asat ko milAkara prazna hotA hai ki 'kyA sat hokara bhI vastu asat hai ?' usI taraha ye bhI prazna ho sakate haiM ki-1 kyA sat hokara bhI vastu avaktavya hai ? 2. kyA asat hokara bhI vastu avaktavya hai ? 3 kyA sat-asat hokara bhI vastu avaktavya hai ? ina tInoM praznoMkA samAdhAna saMyogaja cAra bhaMgoM meM hai / arthAt 4- asti nAsti ubhaya rUpa vastu hai-- svacatuSTaya aura paracatuSTayapara kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara | 5 - asti avaktavya vastu hai -- prathama samayameM svacatuSTaya aura dvitIya samaya meM yugapat svapara catuSTayapara kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara | 6 - nAsti avaktavya vastu hai - prathama samaya meM paracatuSTaya aura dvitIya samaya meM yugapat svapara catuSTayakI kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara | 7- asti nAsti avaktavya vastu hai- prathama samaya meM svacatuSTaya, dvitIya samaya meM paracatuSTaya tathA tRtIya samaya meM yugapat sva-para catuSTayapara kramazaH dRSTi rakhanepara aura tInoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara / jaba asti aura nAstikI taraha avaktavya bhI vastukA dharma hai taba jaise asti aura nAstiko milAkara cauthA bhaMga bana jAtA hai vaise hI avaktavyake sAtha bhI asti, nAsti aura asti nAsti milakara pA~caveM, chaThaveM aura sAtaveM bhaMgakI sRSTi ho jAtI hai / isa taraha gaNita ke siddhAntake anusAra tIna mUla vastuoMke adhika se adhika apunarukta sAta hI bhaMga ho sakate haiM / tAtparya yaha ki vastuke pratyeka dharma ko lekara sAta prakArakI jijJAsA ho sakatI hai, sAta prakArake prazna ho sakate haiM ataH unake uttara bhI sAta prakArake hI hote haiM / darzana digdarzanameM zrI rAhulajIne pA~caveM chaThaveM aura sAtaveM bhaMgako jisa bhraSTa tarIkese tor3A maror3A hai vaha unakI apanI niro kalpanA aura atisAhasa hai / jaba ve darzanoMko vyApaka naI aura vaijJAnika dRSTise dekhanA cAhate haiM to kisI bhI darzanakI samIkSA usake svarUpako ThIka samajhakara hI karanI caahie| ve avaktavya nAmaka dharmako jo ki satke sAtha svatantrabhAvase dvisaMyogI huA hai, tor3akara a-vaktavya karake Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 93 saMjayake 'nahIM' ke sAtha mela baiThA dete haiM aura 'saMjayake ghora anizcayavAdako hI anekAntavAda kaha dete haiM ! kimAzcaryamataH param ? zrI sampUrNAnandajI 'jainadharma' pustakakI prastAvanA ( pR0 3 ) meM anekAntavAdakI grAhyatA svIkAra karake bhI saptabhaMgI nyAyako bAlakI khAla nikAlaneke samAna AvazyakatAse adhika bArIkImeM jAnA samajhate haiN| para saptabhaMgIko Ajase ar3hAI hajAra varSa pahileke vAtAvaraNameM dekhanepara ve svayaM use samayakI mA~ga kahe binA nahIM raha sakate / ar3hAI hajAra varSa pahile AbAla-gopAla pratyeka praznako sahaja tarIkese 'sat asat ubhaya aura anubhaya' ina cAra koTiyoM meM gUMthakara hI upasthita karate the aura usa samayake bhAratIya AcArya uttara bhI catuSkoTikA hI, hA~ yA nA meM dete the taba jaina tIrthaMkara mahAvIrane mUla tIna bhaMgoMke gaNitake niyamAnusAra adhika-se-adhika sAta prazna banAkara unakA samAdhAna saptabhaMgI dvArA kiyA jo nizcitarUpase vastukI sImA ke bhItara hI rahI hai / anekAntavAdane jagat ke vAstavika aneka satkA apalApa nahIM kiyA aura na vaha kevala kalpanAke kSetra meM vicarA hai / merA una dArzanikoMse nivedana hai ki bhAratIya paramparAmeM jo satyakI dhArA hai use 'darzana grantha ' likhate samaya bhI kAyama rakheM aura samIkSAkA stambha to bahuta sAvadhAnI aura uttaradAyitvake sAtha likhane kI kRpA kareM jisase darzana kevala vivAda aura bhrAnta paramparAoMkA ajAyabaghara na bne| vaha jIvanameM saMvAda lAve aura darzanapraNetAoM ko samucita nyAya de sake / isa taraha jainadarzanane 'darzana' zabdakI kAlpanika bhUmikAse nikalakara vastu-sImApara khar3e hokara jagat meM vastu-sthiti ke AdhArase saMvAda samIkaraNa aura yathArthatatvajJAnakI dRSTi dI / jisakI upAsanAse vizva apane vAstavika rUpako samajhakara nirarthaka vivAdase bacakara saccA saMvAdI bana sakatA hai / anekAntadarzanakA sAMskRtika AdhAra bhAratIya vicAra paramparAmeM spaSTataH do dhArAe~ haiM / eka dhArA vedako pramANa mAnanevAle vaidika darzanoMkI hai aura dUsarI vedako pramANa na mAnakara puruSAnubhava yA puruSAsAkSAtkArako pramANa mAnanevAle zramaNa santoMkI / yadyapi cArvAka darzana bhI vedako pramANa nahIM mAnatA, kintu usane AtmAkA astitva janma se maraNa paryanta hI svIkAra kiyA hai| usane paraloka, puNya, pApa aura mokSa jaise AtmapratiSThita tattvoMko tathA AtmasaMzodhaka cAritra Adi kI upayogitAko svIkRta nahIM kiyA hai / ataH avaidika hokara bhI vaha zramaNadhArA meM sammilita nahIM kiyA jA sakatA / zramaNadhArA vaidika paramparAko na mAnakara bhI AtmA, jar3abhinna jJAna-santAna, puNya-pApa, paraloka, nirvANa AdimeM vizvAsa rakhatI hai, ataH pANinikI paribhASA ke anusAra Astika hai / vedako yA Izvarako jagatkartA na mAnaneke kAraNa zramaNadhArAko nAstika kahanA ucita nahIM hai / kyoMki apanI amuka paramparAko na mAnaneke kAraNa yadi zramaNa nAstika kahe jAte haiM to zramaNa paramparAna mAnane ke kAraNa vaidika bhI mithyAdRSTi Adi vizeSaNoMse pukAre gaye haiM / zramaNadhArAkA sArA tattvajJAna yA darzanavistAra jIvana-zodhana yA cAritrya vRddhike lie huA thA / vaidika paramparAmeM tattvajJAnako muktikA sAdhana mAnA hai, jaba ki zramaNadhArAmeM cAritrako / vaidika paramparA vairAgya Adise jJAnako puSTa karatI hai, vicArazuddhi karake mokSa mAna letI hai; jabaki zramaNa paramparA kahatI 1. jaina kathAgranthoM meM mahAvIrake bAlajIvanakI eka ghaTanAkA varNana AtA hai ki - 'saMjaya aura vijaya nAmake do sAdhuoM kA saMzaya mahAvIrako dekhate hI naSTa ho gayA thA, isalie inakA nAma sanmati rakhA gayA thA / ' sambhava hai yaha saMjaya-vijaya saMjayavelaTThiputta hI hoM aura isIke saMzaya yA anizcayakA nAza mahAvIra ke saptabhaMgI nyAyase huA ho aura velaTThaputta vizeSaNa hI bhraSTa hokara vijaya nAmakA dUsarA sAdhu bana gayA ho / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai ki usa jJAna yA usa vicArakA koI mUlya nahIM jo jIvana meM na utre| jisakI suvAsase jIvanazodhana na ho vaha jJAna yA vicAra mastiSkake vyAyAmase adhika kucha bhI mahattva nahIM rkhte| jaina paramparAmeM tattvArthasUtrakA AdyasUtra hai-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" (tattvArthasUtra 1 / 1 ) arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrakI AtmapariNati mokSakA mArga hai| yahA~ mokSakA sAkSAt kAraNa cAritra hai| samyagdarzana aura samyagjJAna to usa cAritrake paripoSaka haiN| bauddha paramparAkA aSTAMga mArga bhI cAritrakA hI vistAra hai| tAtparya yaha ki zramaNadhArAmeM jJAnakI apekSA cAritrakA hI antima mahattva rahA hai aura pratyeka vicAra aura jJAnakA upayoga cAritra arthAt Atmazodhana yA jIvanameM sAmaJjasya sthApita karaneke lie kiyA gayA hai| zramaNa santoMne tapa aura sAdhanAke dvArA vItarAgatA prApta kI aura usI parama vItarAgatA, samatA yA ahiMsAko utkRSTa jyotiko vizvameM pracArita karane ke lie vizvatattvoMkA sAkSAtkAra kiyaa| inakA sAdhya vicAra nahIM AcAra thA, jJAna nahIM cAritrya thA, vAgvilAsa yA zAstrArtha nahIM, jIvana-zuddhi aura saMvAda thaa| ahiMsAkA antima artha hai-jIvamAtrameM (cAhe vaha sthAvara ho yA jaMgama, pazu ho yA manuSya, brAhmaNa ho, kSatriya ho yA zUdra, gorA ho yA kAlA, etaddezIya ho yA videzI ) deza, kAla, zarIrakArake AvaraNoMse pare hokara samatva-darzana / pratyeka jIva svarUpase caitanya zaktikA akhaNDa zAzvata AdhAra hai / vaha karma yA vAsanAoMke kAraNa vRkSa, kIr3A-makor3A, pazu aura manuSya Adi zarIroMko dhAraNa karatA hai, para akhaNDa caitanyakA eka bhI aMza usakA naSTa nahIM hotA / vaha vAsanA yA rAgadveSAdike dvArA vikRta avazya ho jAtA hai| manuSya apane deza, kAla Adi nimittoMse gore yA kAle kisI bhI zarIrako dhAraNa kie ho, apanI vRtti yA karmake anusAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra kisI bhI zreNImeM usakI gaNanA vyavahArataH kI jAtI ho, kisI bhI dezameM utpanna huA ho, kisI bhI santakA upAsaka ho, vaha ina vyAvahArika nimittoMse U~ca yA nIca nahIM ho sktaa| kisI varNavizeSameM utpanna honeke kAraNa hI vaha dharmakA ThekedAra nahIM bana sakatA / mAnavamAtrake mUlataH samAna adhikAra haiM, itanA hI nahIM, kintu pazu-pakSI, kIr3emakor3e, vRkSa Adi prANiyoM ke bhI / amuka prakArakI AjIvikA yA vyApArake kAraNa koI bhI manuSya kisI mAnavAdhikArase vaMcita nahIM ho sakatA / yaha mAnavasamattva-bhAvanA, prANimAtrameM samatA aura utkRSTa sattvamaitrI ahiMsAke vikasita rUpa haiN| zramaNasantoMne yahI kahA hai ki-eka manuSya kisI bhUkhaNDapara yA anya bhautika sAdhanoMpara adhikAra kara leneke kAraNa jagatmeM mahAn banakara dUsaroMke nirdalanakA janmasiddha adhikArI nahIM ho sktaa| kisI varNavizeSameM utpanna honeke kAraNa dUsaroMkA zAsaka yA dharmakA ThekedAra nahIM ho sktaa| bhautika sAdhanoMkI pratiSThA bAhyameM kadAcit ho bhI para dharmakSetrameM prANimAtrako eka hI bhUmipara baiThanA hogA / hara eka prANoko dharmako zItala chAyAmeM samAnabhAvase santoSakI sA~sa lene kA suavasara hai / Atmasamattva, vItarAgattva yA ahiMsAke vikAsase hI koI mahAn ho sakatA hai na ki jagata meM viSamatA phailAnevAle hiMsaka parigrahake saMgrahase / Adarza tyAga hai na ki saMgraha / isa prakAra jAti, varNa, raGga, deza, AkAra, parigrahasaMgraha Adi viSamatA aura saMgharSake kAraNoMse pare hokara prANimAtrako samattva, ahiMsA aura vItarAgatAkA pAvana sandeza ina zramaNasantoMne usa samaya diyA jaba yajJa Adi kriyAkANDa eka vargavizeSakI jIvikAke sAdhana bane hue the, kucha gAya, sonA aura striyoMko dakSiNAse svargake TikiTa prApta ho jAte the, dharmake nAmapara gomedha, ajAmedha kvacit naramedha takakA khulA bAjAra thA, jAtigata uccattva-nIcattvakA viSa samAja-zarIrako dagdha kara rahA thA, aneka prakArase sattAko hathiyAneke SaDyantra cAla the / usa barbara yaga meM mAnavasamattva aura prANimaitrIkA udAratama sandeza ina yugadharmI santoMne nAstikatAkA mithyA lAMchana sahate hae bhI diyA aura bhrAnta janatAko saccI samAjaracanAkA malamantra btaayaa| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 95 para, yaha anubhavasiddha bAta hai / ahiMsAkI sthAyI pratiSThA manaH zuddhi aura vacanazuddhike binA nahIM ho sakatI / hama bhale hI zarIrase dUsare prANiyoMkI hiMsA na kareM, para yadi vacana vyavahAra aura cittagatavicAra viSama aura visaMvAdI haiM to kAyika ahiMsA pala hI nahIM sktii| apane manake vicAra arthAt matako puSTa karaneke lie U~ca nIca zabda bole jAyeMge aura phalataH hAthApAIkA avasara Ae binA na rahegA / bhAratIya zAstrArthIkA itihAsa aneka hiMsA-kAMDoMke raktaraMjita pannoMse bharA huA hai / ataH yaha Avazyaka thA ki ahiMsAkI sarvAGgINa pratiSThAke lie vizvakA yathArtha tattvajJAna ho aura vicAra-zuddhimUlaka vacanazuddhikI jIvana-vyavahArameM pratiSThA ho / yaha sambhava hI nahIM hai ki eka hI vastuke viSaya meM paraspara virodhI matavAda calate raheM, apane pakSa ke samarthanake lie ucita-anucita zAstrArtha hote raheM, pakSa- pratipakSoMkA saMgaThana ho, zAstrArtha meM hAranevAleko tailakI jalatI kar3AhI meM jIvita tala dene jaisI hiMsaka hor3eM bhI lageM, phira bhI paraspara ahiMsA banI rahe / bhagavAn mahAvIra eka parama ahiMsaka santa the / unane dekhA ki AjakA sArA rAjakAraNa dharma aura matavAdiyoMke hAthameM hai / jaba taka ina matavAdoMkA vastusthitike AdhArase samanvaya na hogA taba taka hiMsA kI jar3a nahIM kaTa sakatI / unane vizvake tattvoMkA sAkSAtkAra kiyA aura batAyA ki vizvakA pratyeka cetana aura jar3a tattva ananta dharmokA bhaNDAra hai / usake virAT svarUpako sAdhAraNa mAnava paripUrNa rUpa meM nahIM jA sktaa| usakA kSudra jJAna vastuke eka-eka aMzako jAnakara apanemeM pUrNatAkA durabhimAna kara baiThA hai / vivAda vastu nahIM hai / vivAda to dekhanevAloMkI dRSTimeM hai / kAza, ye vastuke virAT ananta-dharmAtmaka yA anekAtmaka svarUpakI jhA~kI pA sakeM / unane isa anekAntAtmaka tattvajJAnakI ora matavAdiyoMkA dhyAna khIMcA aura batAyA ki - dekho, pratyeka vastu ananta guNa paryAya aura dharmokA akhaNDa piNDa hai / yaha apanI anAdyananta santAna -sthitikI dRSTise nitya hai / kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA jaba vizva ke raMgamaJcase eka aunt bhI samUla vinAza ho jaay| sAtha hI pratikSaNa usakI paryAe~ badala rahI haiM, usake guNa-dharmo meM bhI sadRza yA visadRza parivartana ho rahA hai, ataH vaha anitya bhI hai / isI taraha anantaguNa, zakti, paryAya aura dharma pratyeka vastukI nijI sampatti haiN| inameMse hamArA svalpa jJAnalava eka-eka aMzako viSaya karake kSudra matavAdoMkI sRSTi kara rahA hai / AtmAko nitya siddha karanevAloMkA pakSa apanI sArI zakti AtmAko anitya siddha karanevAloMkI ukhAr3a - pachAr3ameM lagA rahA hai to anityavAdiyoMkA guTa nityavAdiyoMko bhalA-burA kaha rahA hai / mahAvIrako ina matavAdiyoMkI buddhi aura pravRttipara tarasa AtA thA / ve buddhakI taraha Atma-nityatva aura anityatva, paraloka aura nirvANa Adiko avyAkRta ( akathanIya ) kahakara bauddhika tamakI sRSTi nahIM karanA cAhate the | unane ina sabhI tattvoMkA yathArthaM svarUpa batAkara ziSyoMko prakAzameM lAkara unheM mAnasa samatAkI samabhUmi para lA diyaa| unane batAyA ki vastuko tuma jisa dRSTikoNase dekha rahe ho vastu utanI hI nahIM hai, usameM aise ananta dRSTikoNoMse dekhe jAnekI kSamatA hai, usakA virAT svarUpa anantadharmAtmaka hai / tumheM jo dRSTikoNa virodhI mAlUma hotA hai usakA ImAnadArIse vicAra karo, vaha bhI vastumeM vidyamAna hai / cittase pakSapAtakI durabhisandhi nikAlo aura dUsareke dRSTikoNako bhI utanI hI prAmANikatAse vastumeM khojo, vaha vahIM laharA rahA hai / hA~, vastukI sImA aura maryAdAkA ullaMghana nahIM honA caahie| tuma cAho ki jar3ameM cetanatva khojA jAya yA cetanameM jar3atva, to nahIM mila sakatA / kyoMki pratyeka padArtha ke apane-apane nijI dharma nizcita haiM / maiM pratyeka vastuko ananta dharmAtmaka kaha rahA hU~, sarvadharmAtmaka nahIM / ananta dharmoM meM cetanake Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha sambhava ananta dharma cetanameM mileMge tathA acetanagata sambhava dharma acetanameM / cetanake guNa-dharma acetanameM nahIM pAye jA sakate aura na acetanake cetanameM / hA~, kucha aise sAmAnya dharma bhI haiM jo cetana aura acetana donoM meM sAdhAraNa rUpase pAe jAte haiM / tAtparya yaha ki vastumeM bahuta guJjAiza hai / vaha itanI virAT hai jo hamAre tumhAre ananta dRSTikoNoMse dekhI aura jAnI jA sakatI hai| eka kSudra dRSTikA Agraha karake dUsarekI dRSTikA tiraskAra karanA yA apanI dRSTikA ahaMkAra karanA vastuke svarUpakI nAsamajhIkA pariNAma hai / haribhadrasUrine likhA hai ki "AgrahI vata ninIpati yukti tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAta rahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam // " -- lokatattvanirNaya arthAt AgrahI vyakti apane matapoSaNa ke lie yuktiyA~ DhU~r3hatA hai, yuktiyoM ko apane matakI ora le jAtA hai, para pakSapAtarahita madhyastha vyakti yuktisiddha vastusvarUpako svIkAra karane meM apanI matikI saphalatA mAnatA hai / anekAnta darzana bhI yahI sikhAtA hai ki yuktisiddha vastusvarUpakI ora apane matako lagAo na ki apane nizcita matakI ora vastu aura yuktikI khIMcAtAnI karake unheM bigAr3anekA duSprayAsa karo, aura na kalpanAkI ur3Ana itanI lambI lo jo vastuko sImAko hI lA~gha jAya / tAtparya yaha hai ki mAnasasamatA ke lie yaha vastusthitimUlaka anekAnta tattvajJAna atyAvazyaka hai / isake dvArA isa naratanadhArIko jJAta ho sakegA ki vaha kitane pAnI meM hai, usakA jJAna kitanA svalpa hai / aura vaha kisa durabhimAna se hiMsaka matavAda - kA sarjana karake mAnavasamAjakA ahita kara rahA hai / isa mAnasa -ahiMsAtmaka anekAnta darzanase vicAroM meM yA dRSTikoNoM meM kAmacalAU samanvaya yA DhIlADhAlA samajhautA nahIM hotA, kintu vastusvarUpake AdhAra se yathArtha tattvajJAnamUlaka samanvaya dRSTi prApta hotI hai / DaoN0 sara rAdhAkRSNan iNDiyana philAsaphI (jilda 1, pR0 305 - 6 ) meM syAdvAdake Upara apane vicAra prakaTa karate hue likhate haiM ki - "isase hameM kevala ApekSika athavA ardhasatyakA hI jJAna ho sakatA hai, syAdvAda se hama pUrNa satyako nahIM jAna sakate / dUsare zabdoM meM -- syAdvAda hameM ardhasatyoMke pAsa lAkara paTaka detA hai aura inhIM ardhasatyoMko pUrNa satya mAna lenekI preraNA karatA hai / parantu kevala nizcita anizcita ardhasatyoMko milAkara eka sAtha rakha denese vaha pUrNasatya nahIM kahA jA sktaa|" Adi / kyA sara rAdhAkRSNan batAnekI kRpA kareMge ki syAdvAdane nizcita anizcita ardhasatyoMko pUrNa satya mAnane kI preraNA kaise kI hai ? hA~, vaha vedAntakI taraha cetana aura acetanake kAlpanika abhedako dimAgI daur3a meM avazya zAmila nahIM huA / aura na vaha kisI aise siddhAntakA samanvaya karanekI salAha detA hai jisameM vastusthitikI upekSA kI gaI ho / sara rAdhAkRSNanko pUrNasatya rUpase vaha kAlpanika abheda yA brahma iSTa hai jisameM cetana-acetana mUrta-amUrta sabhI kAlpanika rItise samA jAte haiM / ve syAdvAdakI samanvayadRSTiko ardhasatyoMke pAsa lAkara paTakanA samajhate haiM, para jaba pratyeka vastu svarUpataH anantadharmAtmaka hai taba usa vAstavika natIje para pahu~caneko ardhasatya kaise kaha sakate haiM ? hA~, syAdvAda usa pramANaviruddha kAlpanika abhedakI ora vastusthitimUlaka dRSTise nahIM jA sakatA / vaise, saMgrahanayakI eka carama abhedako kalpanA jainadarzanakAroM ne bhI kI hai aura usa parama saMgrahanayakI abheda dRSTise batAyA hai ki - 'sarvamekaM sadavizeSat' arthAt jagat eka hai, sadrUpase cetana aura acetana meM koI bheda nahIM hai / para yaha eka kalpanA hai, kyoMki aisA eka sat nahIM hai jo pratyeka maulika dravyameM anugata rahatA ho / ataH yadi sara rAdhAkRSNanko carama abhedako kalpanA hI dekhanI ho Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 97 to ve paramasaMgrahana ke dRSTikoNameM dekha sakate haiM, para vaha kevala kalpanA hI hogI, vastusthiti nahIM / pUrNasatya to vastukA anekAntAtmaka rUpase darzana hI hai, na ki kAlpanika abhedakA darzana / isI taraha pro0 baladeva upAdhyAya isa syAdvAdase prabhAvita hokara bhI sara rAdhAkRSNankA anusaraNakara syAdvAdako mUlabhUtatattva ( eka brahma ?) ke svarUpa ke samajhane meM nitAnta asamarthaM batAnekA sAhasa karate haiM / inane to yahA~ taka likha diyA hai ki - ' isI kAraNa yaha vyavahAra tathA paramArthake bIcobIca tattvavicArako katipaya kSaNake lie visrambha tathA virAma denevAle vizrAmagRhase bar3hakara adhika mahattva nahIM rakhatA / " ( bhAratIya darzana, pR0 173 ) / Apa cAhate haiM ki pratyeka darzanako usa kAlpanika abheda taka pahu~canA cAhie / para syAdvAda jaba vastuvicAra kara rahA hai taba vaha paramArtha sat vastukI sImAko kaise lA~gha sakatA hai ? brahmakavAda na kevala yuktiviruddha hI hai para Ajake vijJAnase usake ekIkaraNakA koI vAstavika mUlya siddha nahIM hotA | vijJAnane eTama takakA vizleSaNa kiyA hai aura pratyekakI apanI svatantra sattA svIkAra kI hai / ataH yadi syAdvAda vastukI anekAntAtmaka sImApara pahu~cAkara buddhiko virAma detA hai to yaha usakA bhUSaNa hI hai| dimAgI abhedase vAstavika sthitikI upekSA karanA manoraJjana se adhika mahattvako bAta nahIM ho sakatI / isI taraha zrIyut hanumantarAva ema. e. ne apane "Jain Instrumental theory of Knowledge" nAmaka lekhameM likhA hai ki--" syAdvAda sarala samajhautekA mArga upasthita karatA hai, vaha pUrNa satya taka nahIM le jAtA / " aadi| ye saba eka hI prakArake vicAra haiM jo syAdvAdake svarUpako na samajhane ke yA vastusthitikI upekSA karaneke pariNAma haiN| maiM pahile likha cukA hU~ ki mahAvIrane dekhA ki--vastu to apane sthAnapara apane virAT rUpameM pratiSThita hai, usameM ananta dharma, jo hameM paraspara virodhI mAlUma hote haiM, aviruddha bhAvase vidyamAna haiM, para hamArI dRSTimeM virodha honese hama usakI yathArtha sthitiko nahIM samajha pA rahe haiM / jainadarzana vAstava bahutvavAdI hai / vaha do pRthaksattAka vastuoMko vyavahArake lie kalpanAse abhinna kaha bhI de, para vastukI nijI maryAdAkA ullaMghana nahIM karanA cAhatA / jainadarzana eka vyaktikA apane guNa-paryAyoM se vAstavika abheda to mAnatA hai, para do vyaktiyoM meM avAstavika abhedako nahIM mAnatA / isa darzanakI yahI vizeSatA hai, jo yaha paramArtha sat vastukI paridhiko na lA~ghakara usakI somAmeM hI vicAra karatA hai aura manuSyoM ko kalpanAko ur3Anase viratakara vastukI ora dekhane ko bAdhya karatA hai / jisa carama abheda taka na pahu~cane ke kAraNa anekAnta darzanako sara rAdhAkRSNan-jaise vicAraka ardhasatyoMkA samudAya kahate haiM usa carama abhedako bho anekAnta darzana eka vyaktikA eka dharma mAnatA hai / vaha una abhedakalpakoMko kahatA hai ki vastu isase bhI bar3I hai, abheda to usakA eka dharma hai / dRSTiko aura udAra tathA vizAla karake vastu pUrNa rUpako dekho, usameM abheda eka kone meM par3A hogA aura abhedake anantoM bhAI-bandhu usameM tAdAtmya ho rahe hoMge / ataH ina jJAnalavadhAriyoMko udAradRSTi denevAle tathA vastukI jhA~kI dikhAnevAle anekAntadarzanane vAstavika vicArakI antima rekhA khIMcI hai, aura yaha saba huA hai mAnasa-samatAmUlaka tasvajJAnakI khojase / jaba isa prakAra vastusthiti hI anekAntamayI yA anantadharmAtmikA hai taba sahaja hI manuSya yaha socane lagatA ki dUsarA vAdI jo kaha rahA hai usakI sahAnubhUtise samIkSA honI cAhiye aura vastusthitimUlaka samIkaraNa honA cAhiye / isa svIyasvalpatA aura vastu-anantadharmaMtAke vAtAvaraNase nirarthaka kalpanAoM kA jAla TUTegA aura ahaMkArakA vinAza hokara mAnasasamatAkI sRSTi hogI / jo ki ahiMsAkA saMjIvana bIja hai / isa taraha mAnasa-samatA ke lie anekAnta darzana hI ekamAtra sthira AdhAra ho sakatA hai / jaba anekAnta darzanase vicArazuddhi ho jAtI hai taba svabhAvataH vANImeM namratA aura parasamanvayakI vRtti utpanna 4-13 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ho jAtI hai / vaha vastusthitiko ullaMghana karanevAle zabdakA prayoga hI nahIM kara sakatA / isIlie jainAcAryoM ne vastukI anekadharmAtmakatAkA dyotana karaneke lie 'syAt' zabdake prayogakI AvazyakatA batAI hai| zabdoMmeM yaha sAmarthya nahIM jo ki vastuke pUrNarUpako yugapat kaha ske| vaha eka samayameM eka hI dharmako kaha sakatA hai / ataH usI samaya vastumeM vidyamAna zeSa dharmoMkI sattAkA sUcana karaneke lie 'syAt' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai / 'syAt' kA 'sunizcita dRSTikoNa' yA 'nirNIta apekSA' hI artha hai 'zAyada', 'sambhava' 'kadAcit' Adi nahIM / 'syAdasti' kA vAcyArtha hai-'svarUpAdikI apekSAse vastu hai hI' na ki 'zAyada hai', 'sambhava hai', 'kadAcita hai Adi / saMkSepataH jahA~ anekAntadarzana cittameM samatA, madhyasthabhAva, vItarAgatA, niSpakSatAkA udaya karatA hai, vahA~ syAdvAda vANImeM nirdoSatA AnekA pUrA avasara detA hai| - isa prakAra ahiMsAkI paripUrNatA aura sthoyitvakI preraNAne mAnasazuddhike lie anekAntadarzana aura vacana-zaddhike lie syAdvAda-jaisI nidhiyoMko bhAratIya saMskRtike koSAgArameM diyA hai| bolate samaya vaktAko sadA yaha dhyAna rahanA cAhie ki vaha jo bola rahA hai utanI hI vastu nahIM hai, kintu bahuta bar3I hai, usake pUrNarUpa taka zabda nahIM pahu~ca skte| isI bhAvako jatAneke lie vaktA 'syAta' zabdakA prayoga karatA hai| 'syAt' zabda vidhiliGmeM niSpanna hotA hai, jo apane vaktavyako nizcita rUpameM upasthita karatA hai na ki saMzaya ruupmeN| jaina tIrthakaroMne isa taraha sarvAGgINa ahiMsAkI sAdhanAkA vaiyaktika aura sAmAjika donoM prakArakA pratyakSAnubhUta mAga batAyA hai| unane padArthoM ke svarUpakA yathArtha nirUpaNa to kiyA hI, sAtha hI padArthoM ke dekhanekA, unake jJAna karanekA aura unake svarUpako vacanase kahanekA nayA vastusparzI mArga btaayaa| isa ahiMsaka dRSTise yadi bhAratIya darzanakAroMne vastukA nirIkSaNa kiyA hotA to bhAratIya jalpakathAkA itihAsa raktaraMjita na huA hotA aura dharma tathA darzanake nAmapara mAnavatAkA nirdalana nahIM hotaa| para aura zAsana-bhAvanA mAnavako dAnava banA detI hai| usapara bhI dharma aura matakA 'aham' to ati dunivAra hotA hai| parantu yuga-yugameM aise hI dAnavoMko mAnava banAne ke lie ahiMsaka santa isI samanvaya daSTi, isI samatA bhAva aura isI sarvAGgINa ahiMsAkA sandeza dete Ae haiN| yaha jainadarzanakI hI vizeSatA hai jo vaha ahiMsAkI taha taka pahu~cane ke lie kevala dhArmika upadeza taka hI sImita nahIM rahA, apitu vAstavika sthitike AdhArase dArzanika yuktiyoMko sulajhAnekI 'maulika dRSTi bhI khoja skaa| na kevala dRSTi hI kintu mana, vacana aura kAya ina tInoM dvAroMse honevAlI hiMsAko rokanekA prazastatama mArga bhI upasthita kara skaa| DaoN0 bhagavAnadAsa jaise manISo samanvaya aura saba dharmokI maulika ekatAkI AvAja bulanda kara rahe haiM / ve varSoM se kaha rahe haiM ki samanvaya dRSTi prApta hue binA svarAjya sthAyI nahIM ho sakatA, mAnava mAnava nahIM raha sakatA / unhoMne apane 'samanvaya' aura 'darzanakA prayojana' Adi granthoMmeM isI samanvaya tattvakA bhUri-bhUri pratipAdana kiyA hai / jaina RSiyoMne isa samanvaya ( syAdvAda ) siddhAntapara hI saMkhyAbaddha grantha likhe haiN| inakA vizvAsa hai ki jaba taka dRSTimeM samIcInatA nahIM AyagI taba taka matabheda aura saMgharSa banA hI rhegaa| nae dRSTikoNase vastusthiti taka pahu~canA hI visaMvAdase haTAkara jIvanako saMvAdI banA sakatA hai| jainadarzanakI bhAratIya saMskRtiko yahI dena hai| Aja hameM jo svAtantryake darzana hue hai vaha isI ahiMsAkA puNyaphala hai| koI yadi vizvameM bhAratakA mastaka U~cA rakha sakatA hai to yaha nirupAdhi varNa, jAti, raGga, deza AdikI upAdhiyoMse rahita ahiMsA bhAvanA hI hai| isa prakAra sAmAnyataH darzana zabdakA artha aura unakI sImA tathA jainadarzanakI bhAratIya darzanako denakA sAmAnya varNana karaneke bAda isa bhAgameM Ae hue granthagata prameyakA varNana saMkSepameM kiyA jAtA hai Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 99 viSayaparicaya pranthakA bAhyasvarUpa nAma-AcArya siddhasena divAkarane jaina nyAyakA avatAra karanevAlA nyAyAvatAra grantha likhA hai| nyAyAvatArameM pratyakSa, anumAna aura zruta ina tIna pramANoMkA vivecana kiyA gayA hai| akalaMkadevane prakRta grantha nyAyavinizcayameM bhI pratyakSa , anumAna aura pravacana ye tIna hI prastAva rakhe haiN| dharmakIrti ke pramANavAtikameM pratyakSa, svArthAnumAna aura parArthAnumAna ina tInakA vivecana hai| parArthAnumAna aura zabda pramANakI prakriyA lagabhaga ekasI hai / dharmakItikA eka pramANa vinizcaya grantha bhI prasiddha hai| yaha grantha gadyapadyamaya rahA hai| vAdidevasUrine syAdvAda ratnAkara ( pR0 23 ) meM 'dharmakIrtirapi nyAyavinizcayasya...... ' yaha ullekha karake likhA hai ki nyAyavinizcayake tIna paricchedoM meM kramazaH pratyakSa, svArthAnumAna aura parArthAnumAnakA varNana hai| yadi dharmakIrtikA pramANavinizcayake atirikta nyAyavinizcaya nAmakA bhI koI grantha rahA hai to akalaMkadevane nAmakI pasandagImeM isakA upayoga kara liyA hogaa| abhI takake anusandhAnase dharmakIrti ke nyAyavinizcaya granthakA to patA nahIM calA hai / ho sakatA hai ki vAdidevasUrine pramANa vinizcayakA hI 'nyAyavinizcayake' nAmase ullekha kara diyA ho kyoMki usake pratyakSa, svArthAnumAna aura para:rthAnumAna pariccheda pramANake hI bhedoMke vivecaka haiM / ataH pramANavAtikakI taraha pramANavinizcaya nAmakI hI adhika sambhAvanA hai| akalaMkadevane nyAyako kalidoSase malina huA dekhakara usake vinizcayArtha nyAyAvatAra aura pramANavinizcayake Adyanta padoMse granthakA nyAyavinizcaya nAmakaraNa kiyA hogaa| nyAyavinizcayakI akalaMkakartRkatA-akalaMkadeva apane granthoM meM kahIM-na-kahIM 'akalaMka' nAmakA prayoga avazya karate haiM / yaha prayoga kahIM jinendra ke rUpameM, kahIM granthake vizeSaNake rUpameM aura kahIM lakSaNaghaTaka vizeSaNake rUpa meM dRSTigocara hotA hai| nyAyavinizcaya grantha ( kArikA naM0 286 ) meM "visrabdhairakalaMkaratnanicayanyAyo vinizcIyate" isa kArikAMzake dvArA akalaMka aura nyAyavinizcaya donoMkI hRdayahAriNI rItise spaSTa sUcanA de dI hai / vAdirAjasUrike puSpikA vAkya, anantavIryakI siddhivinizcaya TIkA (pa0 208 B ) kA ullekha, vidyAnandikA AptaparIkSA ( pR0 49) gata 'taduktamakalaMkadevaH' kahakara uddhRta kI gaI nyAyavinizcayakI 'indrajAlAdiSu' Adi kArikA, nyAyadIpikAkAra dharmabhUSuNayati dvArA 'taduktaM bhagavadbhirakalaMkadevaiH nyAya vinizcaye' likhakara 'pratyakSalakSaNaM prAhaH' isa tIsarI kArikAkA uddhRta kiyA jAnA isa granthakI akalaMkartRkakatAke prabala poSaka pramANa hai| granthagataprameya-nyAyavinizcayameM tIna prastAva hai-1. pratyakSa, 2. anumAna, 3. pravacana / ina prastAvoMmeM sthUla rUpase jina viSayoMpara prakAza DAlA gayA hai-unakA paricaya isa smRtigranthake khaNDa cArameM 'akalaMka granthatraya aura usake kartA' lekhameM diyA gayA hai| prastuta nyAyavinizcayameM tIna prakArake zlokoMkA saMgraha hai-1-vArtika 2-antarazloka 3-sNgrhshlok| isa bhAgameM 'pratyakSalakSaNaM prAhuH' Adi tIsarA zloka malavArtika hai, kyoMki Age isI zlokagata padoMkA vistRta vivecana hai / vRttike madhyameM yatra-tatra AnevAle antarazloka hai| tathA vRttike dvArA pradarzita malavAtikake arthakA saMgraha karAnevAle saMgrahazloka hai| vAdirAjasUrine (pR0 229) svayaM "nirAkAretyAdayaH antarazlokAH vRttimadhyavartitvAt" vimukhetyA di vArtikavyAkhyAnavattigranthamadhyavartinaH khalvamI ilokAH |...."sNgrhshlokaastu vRttyupadarzitasya vArtikArthasya saMgrahaparA iti vizeSaH / " ina zabdoMmeM antarazloka aura saMgrahazlokakI vizeSatA batAI hai| vAdirAjasUrikI vyAkhyA gadyabhAgapara to nahIM hI hai| padyoMmeM bhI sambhavataH kucha padya avyAkhyAta chUTa gae haiN| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kArikA saMkhyA-nyAyavinizcayakI malakArikAe~ pRthak-pRthak pUrNarUpase likhI huI nahIM miltii| inakA uddhAra vivaraNagata kArikAMzoMko jor3akara kiyA gayA hai| ataH jahA~ ye kArikAe~ pUrI nahIM milatI vahA~ uddhRta aMzako [ ] isa brakiTameM de diyA hai| akalaGkagrantha trayameM nyAyavinizcaya mala prakAzita ho cukA hai / usameM prathama prastAvameM 169 // kArikAe~ mudrita haiM, para vastutaH isa prastAvakI kArikAoMkI abhrAnta saMkhyA 168 // hai| akalaGkagranthatrayagata nyAyavinizcayameM 'hitAhitApti' ( kArikA naM. 4) kArikA mUlakI samajhakara chApI gaI hai, para aba yaha kArikA vAdirAjakI svakRta jJAta hotI hai / nyAyavinizcayavivaraNa (pR0 115 ) meM likhA hai ki-"kariSyate hi sadasajjJAna ityAdinA indriyapratyakSasya, parokSajJAna ityAdinA anindriyapratyakSasya, lakSaNaM samamityAdinA cAtIndriyapratyakSasamarthanam" isa ullekhase jJAta hotA hai ki tInoM pratyakSoMkA prakArAntarase samarthana kArikAoMmeM kiyA gayA hai lakSaNa nahIM / mala kArikAoMmeM na to anindriya pratyakSakA lakSaNa hai aura na atIndriya pratyakSakA, taba kevala indriyapratyakSakA lakSaNa kyoM kiyA hogA ? dUsare pakSameM isa zlokakI vyAkhyA (pR0 105, 111 ) vivaraNameM maujUda hai aura vyAkhyAke AdhAroMse hI ukta zlokako maiMne pahale mUlakA mAnA thaa| ho sakatA hai ki vAdirAjane svakRta zlokakA hI tAtparyodghATana kiyA ho / athavA vRttimeM hI gadyameM ukta lakSaNa ho aura vAdirAjane use padya baddha kara diyA ho / jaisA ki laghIyastraya svavRtti (pR0 21 ) meM "indriyArthajJAnaM spaSTaM hitAhitaprAptiparihArasamarthaM prAdezikaM pratyakSam'' yaha indriyapratyakSakA lakSaNa milatA hai / athava. ise ho vAdirAjane padyabaddha kara diyA ho / phalataH hamane isa zlokako isa vivaraNameM vAdirAjakRta hI mAnakara choTe TAipameM chApA hai / akalaGkagrantha trayakI prastAvanAmeM isa zlokake sambandhameM maiMne paM0 kailAzacandrajIke matakI caracA kI thI / anusandhAnase unakA mata isa samaya ucita mAlama hotA hai| akalaGkagranthatrayameM mudrita kArikA naM0 38 kA "grAhyabhedo na saMvitti bhinattyAkArabhaGgyapi" yaha uttarArdha mUlakA nahIM hai| kArikA naM0 129 ke pUrvArdhake bAda "tathA sunizcitastaistu tattvato viprazaMsataH" yaha uttarArdha mUlakA honA caahie| isa taraha isa paricchedakI kArikAoMkI saMkhyA 168 // raha jAtI hai| prastuta vivaraNameM chApate samaya kArikAoMke nambara denemeM gar3abar3I ho gaI hai| tADapatrIya pratimeM prAyaH mUla zlokoMke pahile * isaprakArakA cihna banA huA hai, jahA~ pUre zloka Ae hai / kArikA naM0 4 para yaha cihna nahIM banA hai| akalaGkagranthatrayameM mudrita prathama paricchedakI kArikAoMmeM nimnalikhita saMzodhana honA cAhiekArikA naM0 16 -zabdo -zakto / kArikA naM0 24 -vanyace -vntyce-| kArikA naM0 31 na vijJAnA na hi jnyaanaa-| kArikA naM0 70 -meSa nizcayaH -meSa vinizcayaH / kArikA naM0 78 kathanna tat kathaM tataH / kArikA naM0 102 drumepva dhruvessv-| kArikA naM0 140 atadArambha atadAbhadvitIya aura tRtIya paricchedameM mudrita kArikAoM meM nimnalikhita kArikAparivartanAdi haiM-kArikA naM0 194 kI racanA-"ataddhetuphalApohaH sAmAnyaM cedapohinAm / sandayate tathA buddhayA na tathA' prtipttitH|" isaprakAra honI cAhie / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 101 kArikA naM0 283 ke 5 pUrvArdha ke bAda "citracattavicitrA bhadRSTabhaGgaprasaGgataH / sa naikaH sarvathA zleSAt nAneko bhedarUpataH / " yaha kArikA aura honI cAhie / kArikA naM0 372 kA " pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi vidUSakaH" yaha uttarArdha mUlakA nahIM hai / kArikA naM0 431 ke bAda "tataH zabdArthayornAsti sambandho'pauruSeyakaH " yaha kArikArdha aura honA cAhie / kArikA naM0 475 ke bAda " pramA pramitihetutvAt prAmANyamupagamyate" yaha kArikArdha aura honA cAhie / ataH akalaGka granthatrayagata nyAyavinizcayake aGka anusAra saMpUrNa grantha meM 480 // kArikAe~ phalita hotI haiM / nyAyavinizcayavivaraNa - nyAyavinizcayake padya bhAgapara prabalatArkika syAdvAdavidyApati vAdirAjasUrikRta tAtparyavidyotinI vyAkhyAnaratnamAlA upalabdha hai / jisakA nAma ' nyAyavinizcaya-vivaraNa hai, jaisA ki vAdirAjakRta isa ilokase prakaTa hai "praNipatya sthirabhaktyA gurUn parAnaSyudArabuddhiguNAn / nyAyavinizcayavivaraNamabhiramaNIyaM mayA kriyate // " laghIyastrayakI taraha nyAyavinizcayavivaraNa ( prathamabhAga pR0 229 ) meM Ae hue 'vRttimadhyavartitvAt', 'vRtticUrNInAM tu vistArabhayAnnAsmAbhirvyAkhyAnamupadarzyate' ina avataraNoMse spaSTa hai ki nyAyavinizcayapara akalaGkadevakI svavRtti avazya rahI hai / vRttike madhya meM bhI zloka the jo antarazlokake nAmase prasiddha the / isake sivAya vRttike dvArA pradarzita mUlavArtika ke arthako saMgraha karanevAle saMgrahazloka bhI the / vAdirAjasUrine jina 480 || zlokoM kA vyAkhyAna vivaraNameM kiyA hai unameM antarazloka aura saMgrahazloka bhI zAmila haiM / kitane saMgrahazloka haiM aura kitane annarazloka, isakA ThIka nirNaya bAdameM ho sakegA / para vAdirAjasUrine vRtti yA cUrNigata sabhI zlokoMkA vyAkhyAna nahIM kiyA / pR0 301 meM ' tathA ca sUktaM cUrNo devasya vacanam' isa utthAna - vAkyake sAtha "samAropanyavacchedAt " Adi zloka uddhRta hai / yadi vAdirAjasUri nyAyavinizcayakI svavRttiko hI cUrNizabdase kahate haiM to kahanA hogA ki Apane vRtti yA cUrNigata sabhI zlokoMkA vyAkhyAna nahIM kiyA, kyoMki 'samAropavyavacchedAt' zloka mUlameM zAmila nahIM kiyA gayA hai / 1. paramparAgata prasiddhi ke anusAra isakA nAma nyAyakumudacandrake nyAyakumudacandrodayakI taraha nyAyavinizcayAlaGkAra rUDha ho gayA hai / parantu vastutaH vAdirAjake ukta ilokagata ullekhAnusAra isakA mukhya AkhyAna nyAyavinizcayavivaraNa hai; dUsare zabdoM meM ise tAtparyAvadyotinI vyAkhyAna ratnamAlA bhI kaha sakate haiM | para nyAyavinizcayAlaGkAra nAmakA samarthana kisI bhI pramANase nahIM hotA / paM0 paramAnandajI zAstrI, sarasAvAne isakA nyAyavinizcayAlaGkAra nAma bhI mAnakara isake 'pramANa nirNaya se pahile race jAneke sambandha meM pramANa nirNaya ( pR0 16 ) gata yaha avataraNa ekIbhAvastotra kI prastAvanA ( pR0 15 ) meM upasthita kiyA hai"ata eva parAmarzAtmakatvaM spASTaya meva mAnasapratyakSasya pratipAditamalaGkAre - idamityAdi yajjJAnamabhyAsAt purataH sthite / sAkSAtkaraNatastatra pratyakSaM mAnasaM matam // " parantu isa avataraNa meM 'alaGkAra' zabda se nyAyavinizcayAlaGkAra iSTa nahIM hai, kyoMki yaha zloka vAdirAjasUri ke nyAyavinizcayavivaraNakA nahIM hai, kintu prajJAkaraguptakRta pramANavArtikAlaGkAra ( likhita pR0 4 ) kA hai, aura ise vAdirAjane nyAyavinizcayavivaraNa ( pR0 119 ) meM pUrvapakSarUpase uddhRta kiyA hai / vAdirAja ne svayaM nyAyavinizcayavivaraNa meM bIsoM jagaha pramANavArtikAlaGkArakA 'alaGkAra' nAmase ullekha kiyA hai / ataH nyAyavinizcayavivaraNakA nyAyavinizcayAlaGkAra nAma nirmUla hai aura mAtra zrutimAdhurya nimitta hI pracalita ho gayA hai / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha isa taraha vRtti ke yAvat gadyabhAgakI to vyAkhyA kI hI nahIM gaI, sambhavataH kucha padya bhI chaTa gae haiM / jaisA ki siddhivinizcayaTIkA ( pR0 120 A ) ke niznalikhita ullekhoMse spaSTa hai "taduktaM nyAyavinizcaye-na caitad bahireva / kiM tarhi ? bahirbahiriva prtibhaaste| kuta etat ? bhraanteH| tadanyatra samAnam / iti / " siddhivinizcayaTIkA ( pR0 69 A ) meM hI nyAyavinizcayake nAmase 'sukhamAlhAdanAkAraM' zloka uddhRta hai "kathamanyathA nyAyavinizcaye sahabhuvo guNA ityasya sukhamAlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAt yUnaH kAntAsamAgame / / iti nidarzanaM syAt / ' yaha zloka siddhi vinizcayaTIkAke ullekhAnusAra nyAyavinizcaya svavRttikA honA caahie| kyoMki vaha 'guNaparyayavadravyaM te sahakramavRttayaH' ( zlo0 111 ) ke guNa zabdakI vRttimeM udAharaNarUpase diyA gayA yaha bhI sambhava hai ki akalaGkadevane svayaM isa zlokako vattimeM udadhata kiyA ho kyoMki vAdirAja ise syAdvAdamahArNava granthakA batAte haiN| yaha bhI cittako lagatA hai ki nyAyavinizcayakI ukta vRtti hI sambhavataH syAdvAdamahArNavake nAmase prakhyAta rahI ho / jo ho, para abhI yaha saba sAdhaka pramANoMkA abhAva honese sambhAvanAkoTimeM hI hai / nyAyavinizcayavivaraNakI racanA atyanta prasanna tathA maulika hai| tattata pUrvapakSoMko samaddha aura prAmANika banAne ke lie agaNita granthoMke pramANa uddhRta kiye gaye haiM / jahA~ taka maiMne adhyayana kiyA hai vAdirAjasUrike Upara kisI bhI dArzanika AcAryakA sIdhA prabhAva nahIM hai| ve haraeka viSayako svayaM AtmasAta karake hI vyavasthita DhaMgase yuktiyoMkA jAla bichAte haiM jisase prativAdIko nikalanekA avasara hI nahIM mila pAtA / sAMkhyake pUrvapakSameM (pR0 231) yogabhASyakA ullekha 'vindhyavAsinI bhASyam' zabdase kiyA hai| sAMkhyakArikAke eka prAcIna nibandhase ( pR0 234) bhogakI paribhASA uddhRta kI hai| bauddhamatasamIkSAmeM dharmakIrtike pramANa vArtika aura prajJAkarake vArtikAlaGkArakI itanI gaharI aura vistata AlocanA anyatra dekhane meM nahIM aaii| vArtikAlaGkArakA to AdhA-sA bhAga isameM Alocita hai| dharmottara, zAntabhadra, arcaTa Adi pramukha bauddha granthakAra inakI tIkhI AlocanAse nahIM chUTe haiN| mImAMsAdarzanakI samAlocanAmeM zabara, umbeka, prabhAkara, maNDana, kumArila AdikA gambhIra paryAlocana hai| isI taraha nyAyavaizeSika matameM vyomaziva, Atreya, bhAsarvajJa, vizvarUpa Adi prAcIna AcAryoMke mata unake granthoMse uddhRta karake Alocita hue haiM / upaniSadoMkA 'vedamastaka' zabdase ullekha kiyA gayA hai| isa taraha jitanA parapakSasamIkSaNakA bhAga hai vaha una-una matoMke prAcInatama granthoMse lekara hI pUrvapakSa meM sthApita karake Alocita kiyA gayA hai| svapakSasaMsthApanameM samantabhadrAdi AcAryoM ke pramANavAkyoMse pakSakA samarthana paripuSTa rItise kiyA hai| jaba vAdirAja kArikAoMkA vyAkhyAna karate haiM to unako apUrva vaiyAkaraNacuJcatA cittako vismita kara detI hai| kisI-kisI kArikAke pA~ca-pA~ca artha taka inhoMne kie haiN| do artha to sAdhAraNatayA aneka kArikAoMke dRSTigocara hote haiM / kAvyachaTA aura sAhityasarjakatA to inakI pada-padapara apanI AbhAse nyAyabhAratIko samujjvala banAtI huI sahRdayoMke hRdayako AhvAdita karatI hai| sAre vivaraNameM karIba 2000 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 103 2500 padya svayaM vAdirAjake hI dvArA race gae haiM jo inakI kAvya-cAturIko pratyeka pRSThapara mRrta kie hue haiM / inakI tarkaNAzakti apanI maulika hai / kyA pUrvapakSa aura kyA uttarapakSa, donoMkA bandhAna prasAda oja aura mAdhurya se samalaGkRta hokara tarkapravaNatAkA ucca adhiSThAna hai / isa zlokameM kitane ojake sAtha yamakameM acakA upahAsa kiyA hai "arcatacaTaka, tadasmAduparama dustarkapakSabalacalanAt / syAdvAdAcalavidalanacaJcurna tavAsti nayacaJcuH // " ( pR0 449 ) isa taraha samagra granthakA koI bhI pRSTha vAdirAjakI sAhityapravaNatA, zabdaniSNAtatA aura dArzanikatA - kI yugapat pratIti karA sakatA hai / ekIbhAvastotrake anta meM pAyA jAnevAlA yaha padya vAdirAjakA bhUtaguNodbhAvaka hai mAtra stutiparaka nahIM " vAdirAjamanu zAbdikaloko vAdirAjamanu tArkika siMhaH / vAdirAjamanu kAvyakRtaste vAdirAjamanu bhavya sahAyaH // " vAdirAjakA 'ekIbhAvastotra' usa niSThAvAn aura bhakti-vibhoramAnasakA parispadana hai jisakI sAdhanAse bhavya apanA carama lakSya pA sakatA hai| isa taraha vAdirAja tArkika hokara bhI bhakta the, vaiyAkaraNacapa hokara bhI kAvyakalAke hRdayAha lAdaka lIlAdhAma the aura the akalaGkanyAya ke saphala vyAkhyAkAra / jainadarzanake granthAgArameM vAdirAjakA nyAyavinizcayavivaraNa apanI maulikatA, gambhIratA, anucchiSTatA, yuktipravaNatA pramANasaMgrahatA AdikA advitIya udAharaNa hai| isake prathama pratyakSa prastAvakA saMkSipta viSayaparicaya isa prakAra hai pratyakSa pariccheda nyAyavinizcaya grantha ke tIna pariccheda haiM- 1 - pratyakSa 2 - anumAna aura 3 - pravacana / isa grantha meM akalaMkadevane nyAyake vinizcaya karanekI pratijJA kI hai / ve nyAya arthAt syAdvAdamudrAMkita jaina AmnAyako kalikAla doSase guNadveSI vyaktiyoM dvArA malina kiyA huA dekhakara vicalita ho uThate haiM aura bhavya puruSoM kI hitakAmanAse samyagjJAna-vacana rUpI jalase usa nyAyapara Ae hue malako dUra karake usako nirmala banAneke lie kRtasaMkalpa hote haiM / jisake dvArA vastu-svarUpakA nirNaya kiyA jAya use nyAya kahate haiM / arthAt nyAya una upAyoMko kahate haiM jinase vastu tattvakA nizcaya ho / aise upAya tattvArthasUtra ( 16 ) meM pramANa aura naya do hI nirdiSTa haiM | AtmAke ananta guNoMmeM upayoga hI eka aisA guNa hai jisake dvArA AtmAko lakSita kiyA jA sakatA hai / upayoga arthAt citizakti | upayoga do prakArakA hai, eka jJAnopayoga aura dUsarA darzanopayoga / eka hI upayoga jaba parapadArthoMke jAnaneke kAraNa sAkAra banatA hai taba jJAna kahalAtA hai / vahI upayoga jaba bAhyapadArthoMmeM upayukta na rahakara mAtra caitanyarUpa rahatA hai taba nirAkAra avasthAmeM darzana kahalAtA hai / yadyapi dArzanika kSetra meM darzanakI vyAkhyA badalI hai aura vaha caitanyAkArakI paridhiko lA~ghakara padArthoMke sAmAnyAvalokana taka jA pahu~cI hai parantu siddhAnta granthoMmeM darzanakA 'anupayukta Adarzatalavat' hI varNana hai / siddhAnta graMthoM meM spaSTatayA viSaya aura viSayIke sannipAtake pahile 'darzana' kA kAla batAyA hai| jaba taka AtmA ekapadArthaviSayajJAnopayogase cyuta hokara dUsare padArthaviSayaka upayoga meM pravRtta nahIM huA taba taka bIcakI nirAkAra avasthA darzana kahI jAtI hai / isa avasthAmeM caitanya nirAkAra yA caitanyAkAra rahatA hai / dArzanika granthoM meM 'darzana' viSayaviSayIke sannipAtake anantara vastu ke sAmAnyAvalokana rUpameM varNita hai / aura vaha hai bauddhasammata nirvikalpajJAna aura naiyAyikAdisammata sannikarSa jJAnakI pramANatAkA nirAkaraNa Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha karaneke lie / isakA yahI tAtparya hai ki bauddhAdi jisa nirvikalpakako pramANa mAnate haiM jaina use darzanakoTimeM ginate haiM aura vaha pramANakI sImAse bahirbhUta hai / astu / upAyatattvameM jJAna hI AtA hai / jaba jJAna vastu ke pUrNarUpako jAnatA hai taba pramANa kahA jAtA hai tathA jaba dezako jAnatA hai taba ny| pramANakA lakSaNa sAdhAraNatayA 'pramAkaraNaM pramANam' yaha sarva-svIkRta hai| vivAda yaha hai ki karaNa kauna ho? naiyAyika sannikarSa aura jJAna donoMkA karaNa rUpase nirdeza karate hai / parantu jaina paramparAmeM ajJAnanivRttirUpa pramitikA karaNa jJAnako mAnate haiN| AcArya samantabhadra aura siddhasenane pramANake lakSaNameM 'svaparAvabhAsaka' padakA samAveza kiyA hai| isa padakA tAtparya hai ki pramANako 'sva' aura 'para' donoMkA nizcaya karAnevAlA honA cAhie / yadyapi akalaMkadeva aura mANikyanandIne pramANake lakSaNameM 'anadhigatArtha grAhI' aura 'apUrvArthavyavasAyAtmaka' padoMkA niveza kiyA hai, para yaha sarvasvIkRta nahIM haA / AcArya hemacandrane to 'svAvabhAsaka' pada bhI pramANake lakSaNameM anAvazyaka samajhA hai| unakA kahanA hai ki svAvabhAsakatva jJAnasAmAnyakA dharma hai / jJAna cAhe pramANa ho yA apramANa, vaha svasaMvedI hogA hii| tAtparya yaha hai ki jaina paramparAmeM aisA svasaMvedI jJAna pramANa hogA jo para-padArtha-nirNaya karanevAlA ho| pramANa sakalAdezI hotA hai, vaha eka guNake dvArA bhI pUrI vastuko viSaya karatA hai| naya vikalAdezI hotA hai, kyoMki vaha jisa dharmakA sparza karatA hai use ho mukhya bhAvase viSaya karatA hai| pramANake bheda-sAmAnyatayA prAcIna kAlase jaina paramparAmeM pramANake pratyakSa aura parokSa ye do bheda nirvivAda rUpase svIkRta cale A rahe haiM / AtmamAtra-sApekSa jJAnako pratyakSa kahate haiM tathA jisa jJAnameM indriya mana prakAza Adi parasAdhanoMkI apekSA ho vaha jJAna parokSa kahA jAtA hai / pratyakSa aura parokSakI yaha paribhASA jaina paramparAkI apanI hai / jaina paramparAmeM pratyeka vastu apane pariNamanameM svayaM upAdAna hotI hai| jitane paranimittaka pariNamana hai, saba vyavahAramUlaka haiN| jitane mAtra svanimittaka pariNamana haiM ve paramArtha haiM, nizcayanayake viSaya haiN| pratyakSa aura parokSake lakSaNameM bhI vahI svAbhimakha dRSTi kArya kara rahI hai| aura usake nirvAhake lie akSa zabdakA artha ( akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA) AtmA kiyA gayA / pratyakSake lokaprasiddha arthake nirvAhake lie indriyajanya jJAnako sAMvyavahArika saMjJA dii| yadyapi zAstrIya paramArtha vyAkhyAke anusAra indriyajanya jJAna parasApekSa honese parokSa hai kintu lokavyavahArameM inako pratyakSarUpase prasiddhi hone ke kAraNa inheM saMvyavahAra pratyakSa kaha diyA jAtA hai| jainadaSTimeM upAdAnayaM vizeSa bhAra diyA gayA hai, nimittase yadyapi upAdAna-yogyatA vikasita hotI hai, para nimittAdhIna pariNamana utkRSTa yA zuddha nahIM samajhe jaate| isIlie pratyakSa-jaise utkRSTa jJAnameM indriya aura mana-jaise nikaTatama sAdhanoMkI apekSA bhI svIkAra nahIM kI gii| pratyakSa vyavahArakA kAraNa bhI AtmamAtrasApekSatA hI nirUpitakI gaI hai aura parokSa vyavahArake lie indriya mana Adi parapadArthoM kI apekSA rkhnaa| yaha to jainadRSTikA apanA AdhyAtmika nirUpaNa hai| usa pratyakSa jJAnakI paribhASA karate hae akalaMkadevane kahA hai ki "pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaH saakaarmnyjsaa| dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // " arthAta-jo jJAna paramArthataH spaSTa ho, sAkAra ho, dravyaparyAyAtmaka aura sAmAnyavizeSAtmaka arthako viSaya karanevAlA ho aura AtmavedI ho use pratyakSa kahate haiN| isa lakSaNameM akalaMkadevane nimnalikhita mudde vicArakoTike lAyaka rakhe haiM Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 - jJAna AtmavedI hotA hai / 3 - jJAna arthako jAnatA hai / 5 - artha dravyaparyAyAtmaka hai / 2- jJAna sAkAra hotA hai / 4- artha sAmAnyavizeSAtmaka hai / 6 - vaha jJAna pratyakSa hogA jo paramArthataH spaSTa ho / jJAnakA Atmaveditva - 'jJAna AtmAkA guNa hai yA nahIM' yaha prazna bhI dArzanikoMkI carcAkA viSaya rahA hai / bhUtacaitanyavAdI cArvAka jJAnako pRthvI Adi bhUtoMkA hI dharma mAnatA hai / vaha sthUla yA dRzya bhUtoMkA dharma svIkAra na karake sUkSma aura adRzya bhUtoMke vilakSaNasaMyogase utpanna honevAle avasthAvizeSako jJAna kahatA hai / sAMkhya caitanyako puruSadharma svIkAra karake bhI jJAna yA buddhiko prakRtikA dharma mAnatA hai / sAMkhyake tase caitanya aura jJAna judA-judA haiN| puruSagata caitanya bAhyapadArthoM ko nahIM jAnatA / bAhyapadArthoMko jAnanebuddhitattva jise 'mahattatva bhI kahate haiM prakRtikA hI pariNAma hai| yaha buddhi ubhayataH pratibimbI darpaNa ke samAna hai / isameM eka ora puruSagata caitanya pratiphalita hotA hai aura dUsarI ora padArthoM ke AkAra | isa buddhi madhyama dvArA hI puruSako "maiM ghaTako jAnatA hU~" yaha mithyA ahaMkAra hone lagatA hai / 4 / viziSTa nibandha 105 nyAya-vaize Saka - jJAnako AtmAkA guNa mAnate avazya haiM, para inake mata meM AtmA dravyapadArthaM pRthaka hai tathA jJAna guNapadArtha judA / yaha AtmAkA yAvaddravyabhAvI arthAt jaba taka AtmA hai taba taka usameM avazya rahane vAlA - guNa nahIM hai kintu Atmamana:saMyoga, mana- indriya-padArtha sannikarSa Adi kAraNoMse utpanna honevAlA vizeSa guNa / jaba taka ye nimitta mileMge, jJAna utpanna hogA, na mileMge na hogA / mukta avasthA meM mana indriya AdikA sambandha na rahaneke kAraNa jJAnakI dhArA ucchinna ho jAtI hai / isa avasthAmeM AtmA svarUpamAtramagna rahatA hai / tAtparya yaha ki buddhi sukha duHkha Adi vizeSa guNa aupAdhika haiM, svabhAvataH AtmA jJAnazUnya hai / Izvara nAmakI eka AtmA aisI hai jo anAdyananta nityajJAnavAlI hai| paramAtmA ke sivAya anya sabhI jIvAtmAe~ svabhAvataH jJAnazUnya haiM / vedAntI jJAna aura caitanyako judA-judA mAnakara caitanyakA Azraya brahmako tathA jJAnakA Azraya antaHkaraNako mAnate haiM / zuddha brahmameM viSayaparicchedaka jJAnakA koI astitva zeSa nahIM rahatA / mImAMsaka jJAnako AtmAkA hI guNa mAnate haiM / inake yahA~ jJAna aura AtmA meM tAdAtmya mAnA gayA hai / bauddha paramparAmeM jJAna nAma yA cittarUpa hai / mukta avasthA meM cittasantati nirAsrava ho jAtI hai / isa avasthA meM yaha cittasantati ghaTapaTAdi bAhyapadArthoMko nahIM jAnatI / jainaparamparA jJAnako anAdyananta svAbhAvika guNa mAnatI hai jo mokSa dazAmeM apanI pUrNa avasthAmeM rahatA hai / 'saMsAra dazAmeM jJAna Atmagata dharma hai' isa viSayameM cArvAka aura sAMkhyake sivAya prAyaH sabhI vAdI ekamata haiN| para vicAraNIya bAta yaha hai ki jaba jJAna utpanna hotA hai taba vaha dIpakakI taraha svaparaprakAzI utpanna hotA hai yA nahIM ? isa sambandhameM aneka mata haiM - 1. mImAMsaka jJAnako parokSa kahatA hai / usakA kahanA hai ki jJAna parokSa hI utpanna hotA hai| jaba usake dvArA padArthakA bodha ho jAtA hai taba anumAnase jJAnako jAnA jAtA hai--cU~ki padArthakA bodha huA hai aura kriyA binA karaNa ke ho nahIM sakatI ataH karaNabhUta jJAna honA cAhie / mImAMmakako jJAnako parokSa mAnanekA yahI kAraNa hai ki isane atIndriya padArthakA jJAna vedake dvArA hI mAnA hai / dharma Adi atIndriya padArthoMkA pratyakSa kisI vyaktivizeSako nahIM ho sakatA / usakA jJAna vedake dvArA hI ho sakatA hai / phalataH jJAna jaba atIndriya hai taba use parokSa honA hI cAhie / 4-14 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha dusarA mata naiyAyikoMkA hai| inake matase bhI jJAna parokSa hI utpatna hotA hai aura usakA jJAna dvitIya jJAnase hotA hai aura dvitIyakA tRtIyase / anavasthA dUSaNakA parihAra jaba jJAna viSayAntarako jAnane lagatA hai taba isa jJAnakI dhArA ruka jAneke kAraNa ho jAtA hai| inakA mata jJAnAntaravedyajJAnavAdake nAmase prasiddha hai| naiyAyikake matase jJAnakA pratyakSa saMyuktasamavAyasannikarSase hotA hai| mana AtmAse saMyukta hotA hai aura AtmAmeM jJAnakA samavAya hotA hai / isa prakAra jJAnake utpanna honepara sannikarSajanya dvitIya mAnasajJAna prathama jJAnakA pratyakSa karatA hai| sAMkhya ne puruSako svasaMcetaka svIkAra kiyA hai| isake matameM buddhi yA jJAna prakRtikA vikAra hai| ise mahattatva kahate haiM / yaha svayaM acetana hai| buddhi ubhayamukhapratibimbI darpaNake samAna hai / isameM eka ora puruSa pratiphalita hotA hai tathA dUsarI ora pdaarth| isa buddhi-pratibimbita puruSake dvArA hI buddhikA pratyakSa hotA hai, svayaM nhiiN| vedAntI ke matameM brahma svaprakAza hai ataH svabhAvataH brahmakA vivarta jJAna svaprakAzI honA hI caahie| prabhAkara ke matameM saMvina svaprakAzinI hai, vaha saMvitta rUpase svayaM jAnI jAtI hai| isa taraha jJAnako anAtmavedI yA asvasaMvedI mAnanevAle makhyatayA mImAMsaka aura naiyAyika hI haiN| akalaMkadevane isakI mImAMsA karate hue likhA hai ki yadi jJAna svayaM apratyakSa ho arthAt apane svarUpako na jAnatA ho to usake dvArA padArthakA jJAna hameM nahIM ho sakatA / devadatta apane jJAnake dvArA hI padArthoMko kyoM jAnatA hai, yajJadattake jJAnake dvArA kyoM nahIM jAnatA ? yA pratyeka vyakti apane jJAnake dvArA hI artha parijJAna karate haiM AtmAntarake jJAnase nahIM / isakA sIdhA aura spaSTa kAraNa yahI hai ki devadattakA jJAna svayaM apaneko jAnatA hai aura isaliye tadabhinna devadanakI AtmAko jJAta hai ki amuka jJAna mujhameM utpanna haA hai / yajJadattameM jJAna utpanna ho jAya para devadattako usakA patA hI nahIM calatA / ataH yajJadattake jJAnake dvArA devadatta arthabodha nahIM kara paataa| yadi jaise yajJadattakA jJAna utpanna honepara bhI devadattako parokSa rahatA hai, usI prakAra devadattako svayaM apanA jJAna parokSa ho arthAt utpanna honepara bhI svayaM apanA parijJAna na karatA ho to devadattake lie apanA jJAna yajJadattake jJAnako taraha hI parAyA ho gayA aura usase arthabodha nahIM honA caahie| vaha jJAna hamAre AtmAse sambandha rakhatA hai itane mAtrase hama usake dvArA padArthabodhake adhikArI nahIM ho sakate jaba taka ki vaha svayaM hamAre pratyakSa arthAt svayaM apane hI pratyakSa nahIM ho jAtA / apane hI dvitIya jJAnake dvArA usakA pratyakSa mAnakara umase arthabodha karanekI kalpanA isalie ucita nahIM hai ki koI bhI yogI apane yogaja pratyakSa ke dvArA hamAre jJAnako pratyakSa kara sakatA hai jaise ki hama svayaM apane dvitIya jJAnake dvArA prathama jJAnakA, para itane mAtrase vaha yogI hamAre jJAnase padArthoM kA bodha nahIM kara letaa| use to jo bhI bodha hogA svayaM apane hI jJAna dvArA hogA / tAtparya yaha ki hamAre jJAnameM yahI svakoyatva hai jo vaha svayaM apanA bodha karatA hai aura apane AdhArabhata AtmAse tAdAtmya rakhatA hai / yaha saMbhava hI nahIM hai ki jJAna utpanna ho jAya arthAt apanI upayoga dazAmeM A jAya aura AtmAko yA svayaM use jJAnakA hI patA na cle| vaha to dopaka yA sUryakI taraha svayaMprakAzo hI utpanna hotA hai| vaha padArthake bodhake sAtha hI sAtha apanA saMvedana svayaM karatA hai / isameM na to kSaNabheda hai aura na parokSatA hii| jJAnake svaprakAzI hone meM yaha bAdhA bhI ki-vaha ghaTAdi padArthokI taraha jJeya ho jAyagA-nahIM ho sakatI; kyoMki jJAna ghaTako jJeyatvena jAnatA hai tathA apane svarUpako jJAnarUpase / ataH usameM jJeyarUpatAkA prasaGga nahIM A sktaa| isake lie Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 107 dIpakase bar3hakara samadRSTAnta dUsarA nahIM ho sktaa| dIpakake dekhaneke lie dUsare dIpakakI AvazyakatA nahIM hotI, bhale hI vaha padArthoMko manda yA aspaSTa dikhAve para apane rUpako to jaisekA taisA prakAzita karatA hI hai / jJAna cAhe saMzayarUpa ho yA viparyayarUpa yA anadhyavasAyAtmaka svayaM apane jJAnarUpakA prakAzaka hotA hI hai| jJAnameM saMzayarUpatA, viparyayarUpatA yA pramANatAkA nizcaya bAhyapadArthake yathArthaprakAzakatva aura ayathArthaprakAzakatvake adhIna hai para jJAnarUpatA yA prakAzarUpatAkA nizcaya to usakA svAdhIna hI hai usameM jJAnAntarakI AvazyakatA nahIM hotI aura na vaha ajJAta raha sakatA hai / tAtparya yaha ki-koI bhI jJAna jaba upayoga avasthAmeM AtA hai taba ajJAta hokara nahIM raha sktaa| hA~, labdhi vA zakti rUpameM vaha jAta na ho yaha jadI bAta hai kyoMki zaktikA parijJAna karanA viziSTajJAnakA kArya hai| para yahA~ to prazna upayogAtmaka jJAnakA hai / koI bhI upayogAtmaka jJAna ajJAta nahIM raha sakatA, vaha to jagAtA huA hI utpanna hotA hai, use apanA jJAna karAneke lie kisI jJAnAntarakI apekSA nahIM hai| yadi jJAnako parokSa mAnA jAya to usakA sadbhAva siddha karanA kaThina ho jaaygaa| 'arthaprakAza' rUpa hetuse usakI siddhi karanemeM nimnalikhita bAdhAe~ hai-pahile to arthaprakAza svayaM jJAna hai, ataH jaba taka arthaprakAza ajJAta hai taba taka usake dvArA mUlajJAnakI siddhi nahIM ho sktii| yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai ki-"apratyakSopalambhasya nArtha siddhi : prasidhyati"-arthAt apratyakSa-ajJAta jJAnake dvArA arthasiddhi nahIM hotI / "nAjJAtaM jJApakaM nAma"- svayaM ajJAta dUsarekA jJApaka nahIM ho sakatA, yaha bhI sarvasammata nyAya hai| phalataH yaha Avazyaka hai ki pahile arthaprakAzakA jJAna ho jAya / yadi arthaprakAzake jJAnake liye anyajJAna apekSita ho to usa anyajJAnake lie tadanyajJAna isa taraha anavasthA nAmakA dUSaNa AtA hai aura isa anantajJAnaparamparAkI kalpanA karate rahanemeM AdyajJAna ajJAta hI banA rhegaa| yadi arthaprakAza svavedI hai to prathamajJAnako svavedI mAnane meM kyA bAdhA hai ? svavedI arthaprakAzase hI arthabodha ho jAnepara mala jJAnakI kalpanA hI nirarthaka ho jAtI hai / dUsarI bAta yaha hai ki jaba taka jJAna aura arthaprakAzakA avinAbhAva sambandha gRhIta nahIM hogA taba taka usase jJAnakA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| yaha avinAbhAva grahaNa apanI AtmAmeM to isalie nahIM bana sakatA ki abhI taka jJAna hI ajJAta hai tathA anya AtmAke jJAnakA pratyakSa nahIM ho sakatA / ataH avinAbhAvakA grahaNa na hone ke kAraNa anumAnase bhI jJAnakI sattA siddha nahIM kI jA sktii| isI taraha padArtha, indriyA~, mAnasika upayoga Adise bhI mUlajJAnakA anumAna nahIM ho sakatA / kAraNa inakA jJAnake sAtha koI avinAbhAva nahIM hai / padArtha Adi rahate haiM para kabhI-kabhI jJAna nahIM hotA / kadAcit avinAbhAva ho bhI to usakA grahaNa nahIM ho sktaa| AhalAdanAkAra pariNata jJAnako hI sukha kahate haiN| sAtasaMvedanako sukha aura asAtasaMvedanako duHkha sabhI vAdiyoMne mAnA hai / yadi jJAnako svasaMvedI nahIM mAnakara parokSa mAnate haiM, to parokSa sukha daHkhase AtmAko harSa viSAdAdi nahIM honA cAhie / yadi apane sukhako anumAnagrAhya yA jJAnAntaragrAhya mAnA jAya aura usase AtmAmeM harSaviSAdAdikI sambhAvanA kI jAya, to anya sukhI AtmAke sukhakA anumAna karake hameM harSa honA caahie| athavA kevalIko, jise sabhI jIvoMke sukhaduHkhAdikA pratyakSa jJAna ho rahA hai, hamAre sukhaduHkhase harSa viSAdAdi utpanna hone caahie| cUMki hamAre sukhaduHkhase hameM hI harSaviSAdAdi hote haiM, anya kisI anumAna karanevAle yA pratyakSa karanevAle AtmAntarako nahIM, ataH yaha mAnanA hI hogA ki ve hamAre svayaMpratyakSa haiM arthAt ve svaprakAzI haiN| yadi jJAnako parokSa mAnA jAtA hai to AtmAntarakI buddhikA anumAna nahIM kiyA jA sakatA / pahile hama svayaM apanI AtmA hI jaba taka buddhi aura vacanAdi vyApAroMkA avinAbhAva grahaNa nahIM kareMge taba taka Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM vacanAdi ceSTAoMse anyatra buddhikA anumAna kaise kara sakate haiM aura apanI AtmAmeM jaba taka buddhikA svayaM sAkSAtkAra nahIM ho jAtA taba taka avinAbhAvakA grahaNa asambhava hI hai| anya AtmAoMmeM to buddhi abhI asiddha hI hai| AtmAntarameM buddhikA anumAna nahIM honepara samasta guru-ziSya denalena Adi vyavasthAoMkA lopa ho jaaygaa| yadi ajJAta yA apratyakSa jJAnake dvArA artha-bodha mAnA jAtA hai, to sarvajJake jJAnake dvArA hameM sarvArthajJAna honA caahie| hameM hI kyoM, sabako sabake jJAnake dvArA arthabodha ho jAnA cAhiye / ataH jJAnako svasaMvedI mAne binA jJAnakA sadbhAva tathA usake dvArA pratiniyata arthabodha nahIM ho sakatA / ataH yaha Avazyaka hai ki usameM anubhavasiddha AtmasaMveditva svIkAra kiyA jAya / 2-naiyAyikakA jJAnako jJAnAntaravedya mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki isameM anavasthA nAmakA mahAn dUSaNa AtA hai / jabataka eka bhI jJAna svasaMvedI nahIM mAnA jAtA taba taka pUrva-pUrva jJAnoMkA bodha karane liye uttara-uttara jJAnoMkI kalpanA karano ho hogii| kyoMki jo bhI jJAnavyakti ajJAta rahegI vaha svapUrva jJAnavyaktikI vedikA nahIM ho sakatI / aura isa taraha prathama jJAnake ajJAta rahanepara usake dvArA padArthakA bodha nahIM ho sakegA / eka jJAnake jAnaneke lie hI jaba isa taraha ananta jJAnapravAha calegA taba anya padArthokA jJAna kaba utpanna hogA ? thaka karake yA arucise yA anya padArthake samparkase pahilI jJAnAdhArAko adhUrI chor3akara anavasthAkA vAraNa karanA isaliye yuktiyukta nahIM hai ki jo dazA prathama jJAnakI huI hai aura jaise vaha bIca meM hI ajJAta dazAmeM laTaka rahA hai vahI dazA anya jJAnoMkI bhI hogI / IzvarakA jJAna yadi asvasaMvedI mAnA jAtA hai to usameM sarvajJatA siddha nahIM ho sakegI, kyoMki eka to usane apane svarUpako hI svayaM nahIM jAnA dUsare apratyakSa jJAnake dvArA vaha jagatkA parijJAna nahIM kara sakatA / Izvarake do nitya jJAna isalie mAnanA ki-ekase vaha jagatko jAnegA tathA dUsarese jJAnako-nirarthaka hai; kyoMki do jJAna eka sAtha upayoga dazAmeM nahIM raha skte| dUsare yadi vaha jJAnako jAnanevAlA dvitIya jJAna svayaM apane svarUpakA pratyakSa nahIM karatA to usase prathama arthajJAnakA pratyakSa nahIM ho skegaa| yadi pratyakSa kisI tRtIya jJAnase mAnA jAya to anavasthA dUSaNa hogaa| yadi dvitIya jJAnako svasaMvedI mAnate haiM to prathama jJAnako hI svasaMvedI mAnane meM kyA bAdhA hai ? 3-sAMkhyake matameM yadi jJAna prakRtikA vikAra honese acetana hai, vaha apane svarUpako nahIM jAnatA, usakA anubhava puruSa saMcetanake dvArA hotA hai to aise acetana jJAnakI kalpanAkA kyA prayojana hai ? jo puruSakA saMcetana jJAnake svarUpakA saMvedana karatA hai vahI padArthoM ko bhI jAna sakatA hai| puruSakA saMcetana yadi svasaMvedI nahIM hai to isa akicitkara jJAnako sattA bhI kisase siddha kI jAyagI? ataH svArthasaMvedaka puruSAnubhavase bhinna kisI prakRtivikArAtmaka acetana jJAnakI koI AvazyakatA nahIM raha jaatii| karaNa yA mAdhyamake lie indriyA~ aura mana maujUda haiM / vastutaH 'jJAna aura puruSagatasaMcetana' ye do judA hai hI nhiiN| puruSa, jise sAMkhya kUTastha nitya mAnatA hai, svayaM pariNAmI hai, pUrvaparyAyako chor3akara uttaraparyAyako dhAraNa karatA hai / saMcetanA aise pariNAmInitya puruSakA hI dharma ho sakatI hai| isase pRthak kisI acetana jJAnakI AvazyakatA hI nahIM hai / ataH jJAnamAtra svasaMvedI hai| vaha apane jAnaneke lie kisI anya jJAnakI apekSA nahIM krtaa| jJAnakI sAkAratA-jJAnakI sAkAratAkA sAdhAraNa artha yaha samajha liyA jAtA hai ki jaise darpaNameM ghaTa-paTa Adi padArthoMkA pratibimba AtA hai aura darpaNakA amuka bhAga ghaTachAyAkrAnta ho jAtA hai usI taraha jJAna bhI ghaTAkAra ho jAtA hai arthAt ghaTakA pratibimba jJAnameM pahu~ca jAtA hai| para vAstava bAta aisI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 109 nahIM hai / ghaTa aura darpaNa donoM mRrta aura jar3a padArtha haiM, unameM ekakA pratibimba dUsaremeM par3a sakatA hai, kintu cetana aura amUrta jJAnameM mUrta jar3a padArthakA pratibimba nahIM A sakatA aura na anya cetanAntarakA hI / jJAnake ghaTAkAra honekA artha hai - jJAnakA ghaTako jAnane ke lie upayukta honA arthAt usakA nizcaya karanA / tattvArthavArtika ( 16 ) meM ghaTake svacatuSTayakA vicAra karate hue likhA hai ki-ghaTa zabda sunane ke bAda utpanna honevAle ghaTa-jJAnameM jo ghaTaviSayaka upayogAkAra hai vaha ghaTakA svAtmA aura bAhyaghaTAkAra parAtmA / yahA~ jo upayogAkAra hai usakA artha ghaTakI ora jJAnake vyApArakA honA hai na ki jJAnakA ghaTa - jaisA lambA caur3A yA vajanadAra honaa| Age phira likhA hai ki- "caitanyazakterdvAvAkArI jJAnAkAro jJeyAkArazca / anupayukta pratibimbAkArAdarzatalavat jJAnAkAraH, pratibimbAkArapariNatAdarzatalavat jJeyAkAraH / tatra jJeyAkAraH svAtmA / " arthAt caitanyazaktike do AkAra hote haiM eka jJAnAkAra aura dUsarA jJeyAkAra / jJAnAkAra pratibimbazUnya zuddha darpaNa ke samAna padArthaviSayaka vyApArase rahita hotA hai / jJeyAkAra sapratibimba darpaNakI taraha padArthaviSayaka vyApAra se sahita hotA hai / sAkAratAke sambandha meM jo darpaNakA dRSTAnta diyA jAtA hai usIse yaha bhrama ho jAtA hai ki - jJAnameM darpaNake samAna lambA caur3A kAlA pratibimba padArthakA AtA hai aura isI kAraNa jJAna sAkAra kahalAtA hai / dRSTAnta jisa aMzako samajhAneke lie diyA jAtA hai usako usI aMzake lie lAgU karanA cAhie / yahA~ 'darpaNa' dRSTAntakA itanA hI prayojana hai ki caitanyadhArA jJeyako jAnaneke samaya jJeyAkAra hotI hai, zeSa samaya meM jJAnAkAra / dhavalA ( pra0 pu0 pR0 380 ) tathA jayadhavalA ( pra0 pu0 pU0 337 ) meM darzana aura jJAnameM nirAkAratA aura sAkAratA prayukta bheda batAte hue spaSTa likhA hai ki- jahA~ jJAnase pRthak vastu karma arthAt viSaya ho vaha sAkAra hai aura jahA~ antaraGga vastu arthAt caitanya svayaM caitanya rUpa hI ho vaha nirAkAra / nirAkAra darzana, indriya aura padArtha ke samparka ke pahile hotA hai jaba ki sAkAra jJAna indriyArthasannipAtake bAda | antaraGga viSayaka arthAt svAvabhAsI upayogako anAkAra tathA bAhyAvabhAsI arthAt svase bhinna arthako viSaya karanevAlA upayoga sAkAra kahalAtA / upayogakI jJAnasaMjJA vahA~se prArambha hotI hai jahA~ se vaha svavyatirikta anya padArthako viSaya karatA hai / jaba taka vaha mAtra svaprakAza-nimagna hai taba taka vaha darzana-nirAkAra kahalAtA hai / isIlie jJAnameM hI samyaktva aura mithyAtva pramANatva aura apramANatva ye do vibhAga hote haiM / jo jJAna padArthakI yathArtha upalabdhi karAtA hai yaha pramANa hai anya apramANa / para darzana sadA ekavidha rahatA hai usameM koI darzana pramANa koI darzana apramANa aisA jAtibheda nahIM hotA / cakSudarzana, acakSudarzana Adi bheda to Age honevAlI tattat jJAnaparyAyoMkI apekSA haiM / svarUpakI apekSA unameM itanA hI bheda hai ki eka upayoga apane cAkSupajJAnotpAdakazaktirUpa svarUpameM magna hai to dUsarA anya sparzana Adi indriyoMse utpanna honevAle jJAnake janaka svarUpameM lIna hai, to anya avadhijJAnotpAdaka svarUpameM aura anya kevalajJAna sahabhAvI svarUpa meM nimagna hai / tAtparya yaha ki -- upayogakA svase bhinna kisI bhI padArthako viSaya karanA hI sAkAra honA hai, na ki darpaNakI taraha pratibimbAkAra honA / nirAkAra aura sAkAra yA jJAna aura darzanakA yaha saiddhAntika svarUpavizleSaNa dArzanika yugameM apanI usa sImAko lA~ghakara 'bAhyapadArtha ke sAmAnyAvalokanakA nAma darzana aura vizeSa parijJAnakakA nAma jJAna' isa bAhyaparidhi meM A gyaa| isa sImollaMghanakA dArzanika prayojana bauddhAdi sammata nirvikalpakakI pramANatAkA nirAkaraNa karanA hI hai / akalaGkadevane vizada jJAnako pratyakSa batAte hue jo jJAnakA 'sAkAra' vizeSaNa diyA hai yaha uparyakta arthako dyotana karaneke hI lie / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha bauddha kSaNika paramANu rUpa citta yA jar3a kSaNoMko svalakSaNa mAnate haiN| yahI unake matameM paramArthasat hai, yahI vAstavika artha hai / yaha svalakSaNa zabdazUnya hai, zabdake agocara hai / zabdakA vAcya inake matase buddhigata abhedAMza hI hotA hai| indriya aura padArtha ke sambandhake anantara nirvikalpaka darzana utpanna hotA hai / yaha pratyakSa pramANa hai / isake anantara zabdasaMketa aura vikalpavAsanA AdikA sahakAra pAkara zabdasaMsargI savikalpaka jJAna utpanna hotA hai / zabdasaMsarga na honepara bhI zabdasaMsargakI yogyatA jisa jJAnameM A jAya use vikalpa kahate haiN| kisI bhI padArthako dekhaneke bAda / kisI bhI padArthako dekhaneke bAda pUrvadRSTa tatsadRza padArthakA smaraNa hotA hai, tadanantara tadvAcaka zabdakA smaraNa, phira usa zabdake sAtha vastukA yojana, taba yaha 'ghaTa' hai ityAdi zabdakA prayoga | vastu-darzana ke bAda honevAle -- pUrvadRSTa smaraNa Adi sabhI vyApAra savikalpakakI sImA meM Ate haiM / tAtparya yaha ki - nirvikalpaka darzana vastuke yathArtha svarUpakA avabhAsaka honese pramANa hai / savikalpaka jJAna zabdavAsanAse utpanna honeke kAraNa, vastuke yathArtha svarUpako sparza nahIM karatA, ataeva apramANa hai| isa nirvikalpakake dvArA vastuke samagrarUpakA darzana ho jAtA hai, parantu nizcaya yathAsambhava savikalpaka jJAna aura anumAnake dvArA hI hotA hai| akalaMkadeva isakA khaNDana karate hue likhate haiM ki kisI bhI aise nirvikalpaka jJAnakA anubhava nahIM hotA jo nizcayAtmaka na ho / sautrAntika bAhyArthavAdI haiM / inakA kahanA hai ki yadi jJAna padArtha ke AkAra na ho to pratikarmavyavasthA arthAt ghaTajJAna kA viSaya ghaTa hI hotA hai paTa nahIM nahIM ho skegii| sabhI padArtha eka jJAnake viSaya yA sabhI jJAna sabhI padArthoMko viSaya karanevAle ho jaayeNge| ataH jJAnako sAkAra mAnanA Avazyaka hai| yadi sAkAratA nahIM mAnI jAtI to viSayajJAna aura viSayajJAnajJAnameM koI bheda nahIM rahegA / inameM yahI bheda hai ki eka mAtra viSaya ke AkAra hai tathA dUsarA viSaya aura viSayajJAna doke AkAra hai / viSayakI sattA siddha karaneke lie jJAnako sAkAra mAnanA nitAnta Avazyaka hai / akalaMkadevane sAkAratAke isa prayojanakA khaNDana kiyA hai| unhoMne likhA hai ki viSaya pratiniyama jJAnakI apanI zakti yA kSayopazamake anusAra hotA hai / jisa jJAnameM padArthako jAnanekI jaisI yogyatA hai vaha usake anusAra padArthako jAnatA hai| tadAkAratA mAnanepara bhI yaha prazna jyoM-kA-tyoM banA rahatA hai ki jJAna amuka padArtha ke ho AkArako kyoM grahaNa karatA hai ? anya padArthoMke AkArako kyoM nahIM ? antameM jJAnagata zakti hI viSaya pratiniyama karA sakatI hai, tadAkAratA Adi nahIM / 'jo jJAna jisa padArtha se utpanna huA hai vaha usake AkAra hotA hai' AkAraniyama nahIM bana sakatA; kyoMki jJAna jisa prakAra padArthase utpanna hotA hai indriyoMse bhI yadi tadutpattise sAkAratA AtI hai to jisa prakAra jJAna paTAkAra indriya tathA prakAzake AkAra bhI honA caahiye| apane upAdAnabhUta pUrvajJAnake dhAraNa karanA cAhiye jisa prakAra jJAna ghaTa ke ghaTAkArako dhAraNa karatA hai usI prakAra vaha usakI jar3atA isa prakAra tadutpatti se bhI usI taraha prakAza aura hotA hai usI prakAra use AkArako to use avazya hI 1 ko kyoM nahIM dhAraNa karatA ? yadi ghaTake AkArako dhAraNa karanepara bhI jar3atA agRhIta rahatI hai to paTa aura usake jar3atva meM bheda ho jAyagA / yadi ghaTakI jar3atA adatAkAra jJAnase jAnI jAtI haiM to usI prakAra ghaTa bhI atadAkAra jJAnase jAnA jAya vastumAtrako niraMza mAnanevAle bauddhake matameM vastukA khaNDazaH bhAga to nahIM hI honA cAhiye / samAnakAlIna padArtha kadAcit jJAnameM apanA AkAra arpita bhI kara deM, para atIta aura anAgata Adi avidyamAna artha jJAnameM apanA AkAra kaise de sakate haiM ? - / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 111 viSayajJAna aura viSayajJAnajJAnameM bhI antara jJAnakI apanI yogyatAse hI ho sakatA hai| AkAra mAnanepara bhI antataH svayogyatA svIkAra karanI hI par3atI hai| ataH bauddhaparikalpita sAkAratA aneka dUSaNoMse dUSita honeke kAraNa jJAnakA dharma nahIM ho sakatI / jJAnakI sAkAratAkA artha hai jJAnakA usa padArthakA nizcaya karanA yA usa padArthakI ora upayukta honA / nirvikalpaka arthAt zabda-saMsargakI yogyatAse bhI rahita koI jJAna ho sakatA hai yaha anubhavasiddha nahIM hai / jJAna arthako jAnatA hai-mukhyatayA do vicAradhArAe~ isa sambandhameM haiN| eka yaha ki-jJAna apanese bhinna sattA rakhanevAle jar3a aura cetana padArthoM ko jAnatA hai| isa vicAradhArAke anusAra jagatmeM ananta cetana aura ananta acetana padArthoM kI svatantra sattA hai| dUsarI vicAradhArA bAhya jar3a padArthoM kI pAramArthika sattA nahIM mAnatI, kintu unakA prAtibhAsika astitva svIkAra karatI hai| inakA mata hai ki ghaTapaTAdi bAhya padArtha anAdikAlIna vicitra vAsanAoMke kAraNa yA mAyA avidyA Adike kAraNa vicitra rUpameM pratibhAsita hote haiN| jisa prakAra svapna yA indrajAlameM bAhya padArthoM kA astitva na honepara bhI anekavidha arthakriyAkArI padArthoMkA satyavat pratibhAsa hotA hai, usI taraha avidyAvAsanAke kAraNa nAnAvidha vicitra arthAkA pratibhAsa ho jAtA hai| inake matase mAtra cetanatattvakI hI pAramArthika sattA hai| isameM bhI aneka matabheda haiM / vedAntI eka nitya vyApaka brahmakA hI pAramArthika astitva svIkAra karate haiN| yahI brahma nAnAvidha jIvAtmAoM aura aneka prakArake ghaTapaTAdirUpa bAhya arthoke rUpameM pratibhAsita hotA hai| saMvedanAdvaitavAdI kSaNika paramANurUpa aneka jJAnakSaNoMkA pAramArthika astitva mAnate haiN| inake matase aneka jJAnasantAne pRthaka-pRthaka pAramAthika astitva rakhatI haiN| apanI-apanI vAsanAoMke anusAra jJAnakSaNa nAnA padArthoMke rUpa meM bhAsita hotA hai| pahilI vicAradhArAkA anekavidha vistAra nyAyavaizeSika, sAMkhyayoga, jaina, sautrAntika bauddha Adi darzanoMmeM dekhA jAtA hai| bAhyArthalopakI dUsarI vicAradhArAkA AdhAra yaha mAlUma hotA hai ki pratyeka vyakti apanI kalpanAke anusAra padArthoMmeM saMketa karake vyavahAra karatA hai / jaise eka pustakako dekhakara usa dharmakA anuyAyI use dharmagrantha samajhakara pUjya mAnatA hai| pustakAlayAdhyakSa use anya pustakoMkI taraha sAmAnya pustaka samajhatA hai, to dukAnadAra use raddIke bhAva kharIdakara pur3iyA bA~dhatA hai| bhaMgI use kUr3A-kacarA mAnakara jhAr3a sakatA hai| gAya-bhaiMsa Adi pazumAtra use pudgaloMkA puMja samajhakara ghAsakI taraha khA sakate haiM to dImaka Adi kIr3oMko usameM pustaka yaha kalpanA hI nahIM hogii| aba Apa vicAra kIjie ki pustakameM, dharmagrantha, pustaka, raddI, kacarA, ghAsakI taraha khAdya Adi saMjJAe~ tattadavyaktiyoMke jJAnase hI AI haiM arthAt dharmagrantha pustaka AdikA sadbhAva una vyaktiyoMke jJAnameM hai, bAhira nahIM / isa taraha dharmagrantha pustaka AdikI vyavahArasattA hai, paramArthasattA nhiiN| yadi dharmagrantha pustaka AdikI paramArtha sattA hotI to vaha prANimAtragAya, bhaiMsako bhI dharmagrantha yA pustaka dikhanI cAhiye thii| ataH jagat kevala kalpanAmAtra hai, usakA vAstavika astitva nhiiN| isI taraha ghaTa eka hai yA aneka / paramANuoMkA saMyoga ekadezase hotA hai yA sarvadezase / yadi ekadezase, to chaha paramANuoMse saMyoga karanevAle madhya paramANu meM chaha aMza mAnane pdd'eNge| yadi do paramANaoMkA sarvadezase saMyoga hotA hai, to aNuoMkA piMDa aNumAtra ho jAyagA / isa taraha jaise-jaise bAhya padArthoMkA vicAra karate haiM vaise-vaise unakA astitva siddha nahIM hotaa| bAhya padArthoMkA astitva tadAkAra jJAnase siddha kiyA jAtA hai / yadi nIlAkAra jJAna hai to nIla nAmake bAhya padArthakI kyA AvazyakatA? yadi nIlAkAra jJAna Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha nahIM to nIlakI sattA hI kaise siddha kI jA sakatI hai ? ataH jJAna hI bAhya aura Antara grAhya aura grAhaka rUpameM svayaM prakAzamAna hai, koI bAhyArtha nhiiN| padArtha aura jJAnakA sahopalambha niyama hai, ataH donoM abhinna haiN| akalaGkadevane isakI AlocanA karate hue likhA hai ki-advaya tattva svataH pratibhAsita hotA hai yA parataH ? yadi svataH, to kimIko vivAda nahIM honA caahie| nitya brahmavAdIkI taraha kSaNika vijJAnavAdI bhI apane tattvakA svataH pratibhAsa kahate hai| inameM kauna satya samajhA jAya ? parataH pratibhAsaparake binA nahIM ho sakatA / parako svIkAra karanepara advaita tattva nahIM raha sktaa| vijJAnavAdI indrajAla yA svapnakA dRSTAnta dekara bAhya padArthakA lopa karanA cAhate haiN| kintu indrajAlapratibhAsita ghaTa aura bAhya sat ghaTameM antara to strI bAla gopAla Adi bhI kara lete haiM / ve ghaTa-paTa Adi bAhya padArthoM meM apanI iSTa arthakriyAke dvArA AkAMkSAoMko zAnta kara santoSakA anubhava karate haiM jaba ki iMdrajAla yA mAyAdRSTa padArthoMse na to arthakriyA hI hotI hai aura na tajjanya santoSAnubhava ho / unakA kAlpanikapanA to pratibhAsa kAla meM hI jJAta ho jAtA hai / dharmagrantha, pustaka, raddI Adi saMjJAe~ manuSyakRta aura kAlpanika ho sakatI hai para jisa vajanavAle rUparasagandhasparzavAle sthUla padArthameM ye saMjJAe~ kI jAtI hai vaha to kAlpanika nahIM hai| vaha to Thosa, vajanadAra, sapratigha, rUparasAdiguNoMkA AdhAra paramArthasat padArtha hai| usa padArthako apane-apane saMketake anasAra koI dharmagrantha kahe, koI pustaka, koI baka, koI kitAba yA anya kucha kahe / ye saMketa vyavahA lie apanI paramparA aura vAsanAoMke anusAra hote haiM, usameM koI Apatti nahIM hai / dRSTisRSTikA artha bhI yahI hai ki-sAmane rakhe hue paramArthasat Thosa padArthameM apanI dRSTike anusAra jagat vyavahAra karatA hai| usakI vyavahArasaMjJAe~ prAtibhAsika ho sakatI haiM para vaha padArtha jisameM ve saMjJAe~ kI jAtI hai, brahma yA vijJAna kI taraha hI paramArthasat hai / nIlAkAra jJAnase to kapar3A nahIM ra~gA jA sakatA ? kapar3A ra~ganeke lie Thosa paramArthasat jar3a nIla cAhie jo aise hI kapar3eke pratyekatantuko nIlA bnaaygaa| yadi koI paramArthasata 'nIla' artha na ho, to nIlAkAra vAsanA kahA~se utpanna huI ? vAsanA to pUrvAnubhavakI uttara dazA hai| yadi jagatameM nIla artha nahIM hai to jJAnameM nIlAkAra kahA~se AyA ? vAsanA nIlAkAra kaise bana gaI ? tAtparya yaha ki vyavahArake lie kI jAnevAlI saMjJAe~, iSTa-aniSTa, sundara-asundara, Adi kalpanAe~ bhale hI vikalpakalpita hoM aura dRSTisRSTiko sImAmeM hoM, para jisa AdhArapara ye saba kalpanAe~ kalpita hotI haiM vaha AdhAra Thosa aura satya hai / viSake jJAnase maraNa nahIM ho sktaa| viSakA khAnevAlA aura viSa donoM hI paramArthasat haiM tathA viSake saMyogase honevAle zarIragata rAsAyanika pariNamana bhii| parvata, makAna, nadI Adi padArtha yadi jJAnAtmaka hI haiM to unameM martatva, sthUlatva, sapratighatva Adi dharma kaise A sakate haiM ? jJAnasvarUpa nadImeM snAna yA jJAnAtmaka jalase tRSAzAnti athavA jJAnAtmaka pattharase sira to nahIM phUTa sakatA?' yadi advayajJAna hI hai to zAstropadeza Adi nirarthaka ho jaayNge| parapratipattike lie jJAnase atirikta vacanakI sattA Avazyaka hai / advayajJAnameM pratipattA, pramANa, vicAra Adi pratibhAsakI sAmagrI to mAnanI hI par3egI, anyathA pratibhAsa kaise hogA ? advayajJAnameM artha-anartha, tattva-attattva AdikI vyavasthA na honese tadgrAhI jJAnoMmeM pramANatA yA apramANatAkA nizcaya kaise kiyA jA sakegA? jJAnAdvaitakI siddhike lie anumAnake aMgabhUta sAdhya, sAdhana, dRSTAnta Adi to svIkAra karane hI hoMge, anyathA anumAna kaise ho sakegA? sahopalambha-eka sAtha upalabdha honA-se abheda siddha nahIM kiyA jA sakatA; kAraNa, do bhinnasattAka padArthoM meM hI eka sAtha upalabdha honA kahA jA sakatA hai| jJAna antaraMgameM cetana rUpase tathA artha bahiraMgameM jar3arUpase anubhavameM AtA hai, ataH inakA sahopalambha asiddha bhI haiM / arthazUnya jJAna svAkAratayA tathA jJAnazUnya artha apane artharUpameM astitva Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 113 rakhate hI haiM, bhale hI hameM ve ajJAta ho / yadi hama bAhyapadArthoMkA idamitthaMrUpa nirUpaNa yA nirvacana nahIM kara sakate to isakA yaha tAtparya nahIM hai ki una padArthoMkA astitva hI nahIM hai| anantadharmAtmaka padArthakA pUrNa nirUpaNa to sambhava hI nahIM hai / zabda yA jJAnakI azaktike kAraNa padArthokA lopa nahIM kiyA jA sktaa| nIlAkArajJAna rahanepara bhI kapar3A ra~gane ko nIlapadArtha kI nitAnta AvazyakatA hai| jJAnameM nIlAkAra bhI binA nIlake nahIM A sktaa| aneka paramANuoMse jo skandha banatA hai usa skandhakA koI pRthak astitva nahIM hai, unhIM paramANuoMkA kathancittAdAtmya sambandha arthAt rAsAyanika mizraNa honepara paraspara banna ho jAtA hai aura vaha skandha sthUla aura indriyagrAhya hotA hai| yahI anubhavasiddha hai| na to usakA ekadezase sambandha hotA hai aura na sarvadezase, kintu jar3a padArthoM kA snigdha aura rUkSatAke kAraNa kiyatkAla sthAyI vilakSaNabandha ho jAtA hai| jisa prakAra eka jJAna svayaM jJAnAkAra, jJeyAkAra aura jJaptisvarUpa anubhavameM AtA hai, usI prakAra pratyeka padArtha aneka dharmoM kA AdhAra hotA hai isameM virodha Adi dUSaNoMkA koI pramaGga nahIM hai| isa taraha antaraGgajAnase pRthak, svatantra sattA rakhanevAle bAhya jar3apadArtha haiM / inhIM jJeyoMko jJAna jAnatA hai / ataH akalaGdevane pratyakSake svarUpanirUpaNameM jJAnakA arthavedana vizeSaNa diyA hai jo jJAnako AtmavedIke sAtha hI sAtha arthavedI siddha karatA hai / isa taraha jJAna svabhAvase svaparavedI hai, svArthasaMvedaka hai| 5. artha-sAmAnyavizeSAtmaka aura dravyaparyAyAtmaka hai jJAna arthako viSaya karatA hai yaha vivecana ho cukanepara vicAraNIya muddA yaha hai ki arthakA kyA svarUpa hai ? jaina dRSTise pratyeka padArtha anantadharmAtmaka hai yA saMkSepase sAmAnyavizeSAtmaka hai| vastumeM do prakArake astitva hai-eka svarUpAstitva aura dUsarA sAdRzyAstitva / eka dravyako anya sajAtIya yA vijAtIya kisI bhI dravyase apaGkIrNa rakhane vAlA svarUpAstitva hai| isake kAraNa eka dravyakI paryAyeM dUsare sajAtIya yA vijAtIya dravyase amaGkIrNa pRthak astitva rakhatI haiN| yaha svarUpAstitva jahA~ itaradravyoMse vyAvRtti karAtA hai vahA~ apanI paryAyoMmeM anugata bhI rahatA hai| ataH isa svarUpAstitvase apanI payAyoMmeM anugata pratyaya utpanna hotA hai aura itaradravyoMse vyAvRtta pratyaya / isa svarUpAstitvako UrdhvatA sAmAnya kahate haiM / ise hI dravya kahate haiN| kyoMki yahI apanI kramika paryAyoMmeM dravita hotA hai, kramazaH prApta hotA hai| dUsarA sAdRzyAstitva hai jo vibhinna aneka dravyoM meM gau-gau ityAdi prakArakA anugata vyavahAra karAtA hai / ise tiryaksAmAnya kahate haiN| tAtparya yaha ki apanI do paryAyoM meM anugata vyavahAra karAnevAlA svarUpAstitva hotA hai| ise hI UrkhatAsAmAnya aura dravya kahate haiN| tathA vibhinna do dravyoMmeM anugata vyavahAra karAnevAlA sAdRzyAstitva hotA hai| ise tiryaksAmAnya yA sAdRzyasAmAnya kahate haiN| isI taraha, do dravyoMmeM vyAvRtta pratyaya karAnevAlA vyatireka jAtikA vizeSa hotA hai tathA apanI hI do paryAyoM meM vilakSaNa pratyaya karAnevAlA paryAya nAmakA vizeSa hotA hai| niSkarSa yaha ki ekadravyakI paryAyoMmeM anugata pratyaya UrdhvatAsAmAnya yA dravyase hotA hai tathA vyAvRttapratyaya paryAya-vizeSase hotA hai| do vibhinna dravyoMmeM anugatapratyaya sAdRzyasAmAnya yA tiryaksAmAnyase hotA hai aura vyAvRttapratyaya vya tirekavizeSase hotA hai| isa taraha pratyeka padArtha sAmAnyavizeSAtmaka aura dravyaparyAyAtmaka hotA hai| yadyapi sAmAnyavizeSAtmaka kahanese dravyaparyAyAtmakatvakA botra ho jAtA, para dravyaparyAyAtmakake pRthak kahanekA prayojana yaha hai ki padArtha na kevala dravyarUpa hai aura na paryAyarUpa, kintu pratyeka sat utpAda-vyayadhrauvyavAlA hai / inameM utpAda aura vyaya paryAya kA pratinidhitva karate haiM tathA dhrauvya dravyakA / padArtha sAmAnyavizeSAtmaka to utpAdavyayadhrauvyAtmaka sat na hokara bhI ho sakatA hai, ataH usake nija svarUpakA pRthak bhAna karAneke lie dravyaparyAyAtmaka vizeSaNa diyA hai| 4-15 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sAmAnya vizeSAtmaka vizeSaNa dharmarUpa hai, jo anugatapratyaya aura vyAvRttapratyayakA viSaya hotA hai / dravyaparyAyAtmaka vizeSaNa pariNamanase sambandha rakhatA hai| pratyeka vastu apanI paryAyadhArAmeM pariNata hotI huI bhaviSya vartamAna aura vartamAnase atIta kSaNako prApta karatI hai / vaha vartamAnako atIta aura bhaviSyako vartamAna banAtI rahatI hai| pratikSaNa pariNamana karanepara bhI atItake yAvat saMskArapuja isake vartamAnako prabhAvita karate haiM yA yoM kahie ki isakA vartamAna atItasaMskArapuMjakA kArya hai aura vartamAna kAraNake anusAra bhaviSya prabhAvita hotA hai / isa taraha yadyapi pariNamana karanepara koI aparivartita yA kaTastha nitya aMza vastameM zeSa nahIM rahatA jo trikAlAvasthAyI ho, para inanA vicchinna pariNamana bhI nahIM hotA ki atIta, vartamAna aura bhaviSya bilakUla asambaddha aura ativicchinna hoN| vartamAnake prati atItakA upAdAna kAraNa honA aura vartamAnakA bhaviSyake prati, yaha siddha karatA hai ki tInoM kSaNoMkI avicchinna kAryakAraNaparamparA hai| na to vastukA svarUpa sadA sthAyI nitya hI hai aura na itanA vilakSaNa pariNamana karanevAlA jisase pUrva aura uttara bhinnasantAnakI taraha ativicchinna hoN| bhadanta nAgasenane 'milinda prazna' meM jo karma aura punarjanmakA vivecana kiyA hai ( darzanadigdarzana, pR0 551) usakA tAtparya yahI hai ki pUrvakSaNako 'pratItya' arthAt upAdAna kAraNa banAkara uttarakSaNakA 'samutpAda' hotA hai| majjhimanikAya meM "asmin sati idaM bhavati" isake honepara yaha hotA hai, jo isa AzayakA vAkya hai usakA spaSTa artha yahI ho sakatA hai ki kSaNasantati pravAhita hai, usameM pUrvakSaNa uttarakSaNa banatA jAtA hai / jaise vartamAna atItasaMskArapuMjakA phala hai vaise hI bhaviSyakSaNakA kAraNa bhii| zrI rAhula sAMkRtyAyanane darzana-digdarzana ( pR0 512 ) meM pratItyasamutpAdakA vivecana karate hue likhA hai ki-'pratItyasamutpAda kAryakAraNa niyamako avicchinna nahIM, vicchinna pravAha batalAtA hai| pratItyasamutpAdake isI vicchinna pravAhako lekara Age nAgArjunane apane zUnyavAdako vikasita kiyaa|" inake matase pratItyasamutpAda vicchinna pravAharUpa hai aura pUrvakSaNakA uttarakSaNase koI sambandha nahIM hai| para ye pratItya zabdake 'hetuM kRtvA' arthAt pUrvakSaNako kAraNa banAkara isa sahaja arthako bhUla jAte haiN| pUrvakSaNako hetu banAe binA yadi uttarakA nayA hI utpAda hotA hai to bhadanta nAgasenakI karma aura punarjanmakI sArI vyAkhyA AdhArazUnya ho jAtI hai| kyA dvAdazAGga pratItyasamutpAdameM vicchinnapravAha yuktisiddha hai ? yadi avidyAke kAraNa saMskAra utpanna hotA hai aura saMskArake kAraNa vijJAna Adi, to pUrva aura uttarakA pravAha vicchinna kahA~ huA? eka cittakSaNakI avidyA usI cittakSaNameM hI saMskAra utpanna karatI hai anya cittakSaNameM nahIM, isakA niyAmaka vahI pratItya hai / jisako pratItya jisakA samutpAda huA hai una donoMmeM ativiccheda kahA~ huA? rAhulajI vahIM (10 512 ) anityavAdakI "buddha kA anityavAda bhI 'dasarA hI utpanna hotA hai / dasarA hI naSTa hotA hai' ke kahe anusAra kisI eka maulika tattvakA bAharI parivartanamAtra nahIM, balki ekakA bilakula nAza aura dUsarekA bilakula nayA utpAda hai / buddha kAryakAraNakI nirantara yA avicchinna santatiko nahIM mAnate / " ina zabdoM meM vyAkhyA karate haiN| rAhulajI yahA~ bhI kevala samutpAdako hI dhyAnameM rakhate haiM, usake malarUpa 'pratItya'ko sarvathA bhulA dete haiN| karma aura punarjanmakI siddhike liye prayukta "mahArAja, yadi phira bhI janma nahIM grahaNa kare to mukta ho gayA; kintu cUMki vaha phira bhI janma grahaNa karatA hai isalie ( mukta) nahIM huaa|" isa sandarbha meM 'vaha phira bhI' zabda kyA avicchinna pravAhako siddha nahIM kara rahe haiN| bauddhadarzanakA 'abhautika anAtmavAdo' nAmakaraNa kevala bhautikavAdI cArvAka aura AtmanityavAdI aupaniSadoMke nirAkaraNake lie prayukta kiyA jAnA cAhiye, para vastutaH buddha kSaNika Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 115 cittavAdI the / kSaNikacittako bhI avicchinna santati mAnate the na ki vicchinnapravAha / AcArya kamalazolane tattvasaMgrahapaMjikA (pR0 182 ) meM kartRkarmasambandhaparIkSA karate hue isa prAcIna zlokake bhAvako uddhRta kiyA hai "yasminneva tu santAne AhitA krmvaasnaa| phalaM tatraiva sandhatte kAsei raktatA yathA // " arthAt-jisa santAnameM karmavAsanA prApta huI hai usakA phala bhI usI santAnameM hotA hai / jo lAkhake raGga se ra~gA gayA hai usI kapAsa-bIjase utpanna honevAlI rUI lAla hotI hai, anya nhiiN| rAhalajI isa paramparAkA vicAra kareM aura phira buddhako vicchinnapravAhI batAnekA prayAsa kareM! hA~, yaha avazya thA kive ananta kSaNoMmeM zAzvata sattA rakhanevAlA kUTastha nitya padArtha svIkAra nahIM karate the| para vartamAna kSaNa ananta atItake saMskAroMkA parivartita puMja svagarbha meM lie haiM aura upAdeya bhaviSyakSaNa usase prabhAvita hotA hai, isa prakArake kAlika sambandhako ve mAnate the| yaha bAta bauddha darzanake kAryakAraNabhAvake abhyAsIko sahaja hI samajha meM A sakatI hai|| nirvANake sambandha meM rAhalajI sara rAdhAkRSNankI AlocanA karate samaya (pR0 529 ) bar3e AtmavizvAsake sAtha likha jAte haiM ki-"kintu bauddha-nirvANako abhAvAtmaka chor3a bhAvAtmaka mAnA hI nahIM jA sktaa|" kRpAkara ve AcArya kamalazIlake dvArA tattvasaMgrahapaMjikA (10 104) meM uddhRta isa prAcInazlokake arthakA manana kareM "cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva taivinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // " arthAt-citta jaba rAgAdidoSa aura kleza saMskAra se saMyukta rahatA hai taba saMsAra kahA jAtA hai aura jaba tadeva--vahI citta rAgAdivaleza vAsanAoMse rahita hokara nirAsravacitta bana jAtA hai taba use bhavAnta arthAt nirvANa kahate haiM / zAntarakSita to (tattvasaM0 pR0 184 ) bahuta spaSTa likhate haiM ki "muvitanirmalatA dhiyaH" arthAt-cittakI nirmalatAko mukti kahate haiN| isa zlokameM kisa nirvANakI sUcanA hai ? vahI citta rAgAdipravAhase vAsita rahakara saMsAra banA aura vahI rAgAdise zUnya hokara mokSa bana gyaa| rAhulajI mAdhyamikavRtti (pR0 519 ) gata isa nirvANake pUrvapakSako bhI dhyAnase dekheM "iha hi uSitabrahmacaryANAM tathAgatazAsanapratipannAnAM dharmAnudharmapratipattiyuktAnAM pudgalAnAM dvividhanirvANamapaNitam-sopadhizeSaM nirupadhizeSaM c| tatra niravazeSasya avidyArAgAdikasya klezagaNasya prahANAt sopadhizeSa nirvANamipyate / tatra 'upadhIyate asmin Atmasneha ityupadhiH / upadhizabdena AtmaprajJaptinimittAH paJcopAdAnaskandhA ucyante / ziSyate iti zeSaH, upadhireva zeSaH upadhizeSaH-saha upadhizeSeNa vartata iti sopadhizeSam / ki tat ? nirvANam / tacca skandhamAtrakameva kevalaM satkAyadRSTyAdi-klezataskararahitamavaziSyate nihatAzeSacauragaNagrAmamAtrAvasthAnasAdhamryeNa tat sopadhizeSaM nirvANam / yatra tu nirvANe skandhamAtrakamapi nAsti tannirupadhizeSa nirvANam / nirgata upadhizeSo'sminniti kRtvA / nihatAzeSacauragaNasyagrAmamAtrasyApi vinAzasAdharyeNa / " arthAt nirvANa do prakArakA hai-1-sopadhizeSa 2-nirupadhizeSa / sopadhizeSameM rAgAdikA nAza hokara jinheM AtmA kahate haiM aise pA~caskandha nirAsrava dazAmeM rahate haiN| dUsare nirupadhizeSa nirvANameM skandha bhI naSTa ho jAte haiN| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha bauddha paramparAmeM isa sopadhizeSa nirvANako bhAvAtmaka svIkAra kiyA hI gayA hai| yaha jovana,kta dazAkA varNana nahIM hai kintu nirvANAvasthAkA / Akhira bauddhadarzanameM ye do paramparAe~ nirvANake sambandhameM kyoM pracalita huI ? isakA uttara hameM buddhakI avyAkRta sUcIse mila jAtA hai| buddhane nirvANake bAdakI avasthA sambandhI ina cAra praznoMko avyAkaraNIya arthAt uttara deneke ayogya btaayaa| "1-kyA marane ke bAda tathAgata (buddha) hote haiM ? 2-kyA maraneke bAda tathAgata nahIM hote ? 3-kyA marane ke bAda tathAgata hote bhI hai nahIM bhI hote haiM ? 4-kyA marane ke bAda tathAgata na hote haiM na nahIM hote haiM ?" mA~lukyaputrake praznapara buddhane vahA ki inakA jAnanA sArthaka nahIM hai kyoMki inake bAremeM kahanA bhikSucaryA nirveda yA paramajJAnake lie upayogI nahIM hai / yadi buddha svayaM nirvANake svarUpake sambandhameM apanA sunizcita mata rakhate hote to ve anya saikar3oM laukika alaukika praznoMkI taraha isa praznako avyAkRta koTimeM na DAlate / aura yahI kAraNa hai jo nirvANake viSayameM do dhArAe~ bauddha darzanameM pracalita ho gaI haiN| isI taraha buddhane jIva aura zarorakI bhinnatA aura abhinnatAko avyAkRta koTimeM DAlakara zrI rAhulajIko bauddhadarzanake 'abhautika anAtmavAda' jaise ubhayapratiSedhaka nAmakaraNakA avasara diyA / buddha apane jIvana meM deha aura AtmAke judApana aura nirvANottara jIvana Adi atIndriya padArthoM ke zatarAhepara apane ziSyako khar3Akara lakSyacyuta nahIM karanA cAhate the| isalie loka kyA hai ? AtmA kyA hai ? aura nirvANottara jIvana kaisA hai? ina jIvanta praznoMko bhI unane avyAkaraNIya karAra diyA / vicAradhArA aura sAdhanAkA kendrabindu vartamAna duHkhakI nivRtti hI rahA hai| rAhalajo eka ora to vicchinna pravAha mAnate haiM aura dUsarI ora punarjanma / ve itanI bar3I asaGgatiko kaise pI jAte haiM ki yadi pUrva aura uttara kSaNa vicchinna haiM to punarjanma kaisA aura kisakA ? kyA buddhavAkyoMkI aisI asaMgata vyAkhyAko samhAlanekA prayatna zAntarakSita aura kamalazIla-jaise dArzanikoMne kiyA hai, jo eka avicchinna kAryakAraNa pravAha mAnate haiM ? avicchinnakA artha hai kaarykaarnnbhaavvaalii| jaina-rzanakI dRSTi meM pratyeka sat pariNAmI hai aura vaha pariNamana pratikSaNabhAvI svAbhAvika hai / usameM kisI anya hetukI AvazyakatA nahIM hai| yadi anya kAraNa mile to ve usa pariNamanako prabhAvita kara sakate haiM para upAdAna kAraNa to pUrvaparyAya hI hogI aura usameM jo kucha hai saba akhaNDarUpa hI hai / ataH dvitIya Name vaha akhaNDakA akhaNDa uttarapayAya bana jAtA hai| cUMki purAnA kSaNa hI vartamAna banA hai aura bhaviSyako apanemeM zakti yA upAdAna rUpase chipAe hai ataH smaraNa, pratyabhijJAna Adi vyavahAra sopapattika aura samUla bana jAte hai / pariNAmIkA artha hai utpAda aura vyaya hote hue bhI dhrauvya rahanA / ApAtataH yaha mAlama hotA hai ki jo utpAdavinAzavAlA hai vaha dhruva kaise raha sakatA hai ? para dhrauvyakA artha sadA sthAyI kUTastha nitya nahIM hai aura na yaha vivakSita hai ki vastuke kucha aMza utpAda-vinAzake kAraNa parivartita hote haiM tathA kucha aMza usa parivartanase achUte dhruva bane rahate haiM, aura na parivartanakA yaha sthUla artha hI hai ki jo prathamakSaNameM hai, dUsare kSaNameM vaha bilakula badala jAtA hai yA vilakSaNa ho jAtA hai / parivartana sadRza bhI hotA hai, visadRza bhI / zuddha cetanadravya mukta avasthAmeM pratikSaNa parivartita rahanepara bhI kabhI vilakSaNa parivartana nahIM karatA, usakA sadA sadRza parivartana ho hotA rahatA hai| isI taraha AkAza, kAla, dharma aura adharmadravya sadA svabhAvapariNamana karate haiN| unameM parivartana karate rahanepara bho kahane lAyaka koI vilakSaNatA nahIM aatii| yoM samajhAne ke lie paradravyoMke parivartanake anusAra inameM bhI parapratyaya vilakSaNatA dikhAI jA sakatI hai para na to inameM dezabheda hotA hai na AkArabheda aura na svarUpavilakSaNatA hI / inakA svAbhAvika pariNamana to agurula ghu Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 117 guNakRta hI hai| raha jAtA hai pudgaladravya, jisakA zuddha pariNamana koI nizcita nahIM hai| kAraNa yaha hai ki zuddha jIvako na to jIvAntarakA samparka vikArI banA sakatA hai aura na kisI pudgaladravyakA saMyoga hI, para pudgalameM to pudagala aura jIva donoMke nimittase vikRti utpanna hotI hai| lokameM aisA koI pradeza bhI nahIM hai jahA~ anya pudgala yA jIvake samparkase vivakSita pudgalANu achatA raha sakatA ho / ataH kadAcit pudgala apanI zuddha-aNu avasthAmeM bhI pahu~ca jAya, para usake guNa aura dharma zuddha hoMge yA dvitIyakSaNameM zuddha raha sakate haiM, isakA koI niyAmaka nahIM hai| aneka pudgaladravya milakara skandha dazAmeM eka saMyukta baddha paryAya bhI banAte haiM, para aneka jIva milakara eka saMyuktaparyAya nahIM banA sakate / sabakA pariNamana apanA judA-judA hai / skandhagata paramANuoMmeM bhI pratyekazaH apanA sadRza yA visadRza pariNamana hotA rahatA hai aura una saba pariNamanoMkI ausatase hI skandhakA vajana, rUpa, rasa, gandha aura sparza vyavahArameM AtA hai| skandhagata paramANuoMmeM kSetrakRta aura AkArakRta sAdRzya honepara bhI unakA maulikatva surakSita rahatA hai / lokase eka bhI paramANu ananta parivartana karanepara bhI niHsattva-sattAzUnya arthAt asat nahIM ho sktaa| ataH pariNamanameM vilakSaNatA anubhUta na honepara bhI svabhAvabhUta parivartana pratikSaNa hotA hI rahatA hai| dravya eka nadIke samAna atIta vartamAna aura bhaviSya paryAyoMkA kalpita pravAha nahIM hai| kyoMki nadI vibhinnasattAka jalakaNoMkA ekatra samudAya hai jo kSetrabheda karake Age bar3hatA jAtA hai| kintu bhaviSya, paryAya eka-eka kSaNameM kramazaH vartamAna hoto huI isa samaya ekakSaNavartI vartamAnake rUpameM hai| atIta paryAyoMkA koI paryAya-astitva nahIM hai para jo vartamAna hai vaha atItakA kArya hai, aura yahI bhaviSyakA kAraNa hai| sattA ekasamayamAtra vartamAnaparyAyakI hai| bhaviSya aura atIta kramazaH anutpanna aura vinaSTa haiM / antataH dhrauvya itanA hI hai ki eka dravyakI pUrvaparyAya dravyAntarako uttara-paryAya nahIM banatI aura na vahIM samApta hotI hai / isa taraha dravyAntarase asAGkaryakA niyAmaka hI dhrauvya hai| isake kAraNa pratyeka dravyakI apanI svatantra sattA rahatI hai aura niyata kAraNakArya paramparA cAla rahatI hai| vaha na vicchinna hotI hai aura na saMkara hii| yaha bhI atisunizcita hai ki kisI bhI naye dravyakA utpAda nahIM hotA aura na maujUdakA atyanta vinAza ho / kevala parivartana, so bhI pratikSaNa nirAbAdha gatise / isa prakAra pratyeka dravya apanI svatantra sattA rakhatA hai| vaha ananta guNa aura ananta zaktiyoMkA dhanI hai| paryAyAnusAra kucha zaktiyA~ AvirbhUta hotI haiM kucha tirobhUta / jainadarzanameM isa satkA eka lakSaNa to hai "utpAdavyayadhrauvyayukta sat", dUsarA hai ''sad drvylkssnnm'| ina donoM lakSaNoMkA mathitArtha yahI hai ki dravyako sat kahanA cAhie aura vaha dravya pratikSaNa utpAda, vyayake sAtha-hI-sAtha apane avicchinnatA rUpa dhrauvyako dhAraNa karatA hai| dravyakA lakSaNa hai-'guNaparyayavad dravyam' arthAta guNa aura paryAyavAlA dravya hotA hai / guNa sahabhAvI aura aneka zaktiyoM ke pratirUpa hote haiM jaba ki paryAya kramabhAvI aura eka hotI hai| dravyakA pratikSaNa pariNamana eka hotA hai / usa pariNamanako hama una-una guNoMke dvArA aneka rUpase varNana kara sakate haiM / eka pudgalANu dvitIya samayameM parivartita huA to usa eka pariNamanakA vibhinna rUparasAdi guNoMke dvArA aneka rUpameM varNana ho sakatA hai| vibhinna guNoMkI dravyameM svatantra sattA na honese svatantra pariNamana nahIM mAne jA sakate / akalaMkadevane pratyakSake grAhya arthakA varNana karate samaya dravya-paryAya-sAmAnya-vizeSa isa prakAra jo cAra vizeSaNa die haiM ve padArthakI upayukta sthitiko sUcita karaneke lie hI haiN| dravya aura paryAya padArthakI pariNatiko sUcita karate haiM tathA sAmAnya aura vizeSa anugata aura vyAvRtta vyavahArake viSayabhUta dharmoMkI sUcanA dete haiN| naiyAyika vaizeSika pratyayake anusAra vastukI vyavasthA karate haiM / inhoMne jitane prakArake jJAna Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha aura zabda-vyavahAra hote haiM unakA vargIkaraNa karake asAGkaryabhAvase utane padArtha mAnanekA prayatna kiyA hai| isIlie inheM 'saMpratyayopAdhyAya' kahA jAtA hai| para pratyaya arthAt jJAna aura zabda-vyavahAra itane aparipUrNa aura lacara haiM ki inapara pUrA-pUrA bharosA nahIM kiyA jA sktaa| ye to vastusvarUpakI ora izArAmAtra ho kara sakate hai| 'dravyam dravyam' aisA pratyaya huA eka dravya padArtha mAna liyA / 'guNa guNa' pratyaya huA guNa padArtha mAna liyaa| 'karma karma' aisA pratyaya huA karma padArtha mAna liyA / isa taraha inake sAta padArthoMkI sthiti pratyayake AdhIna hai / parantu pratyayase maulika padArthakI sthiti svIkAra nahIM kI jA sktii| padArtha to apanA akhaNDa Thosa svatantra astitva rakhatA hai, vaha apane pariNamanake anusAra aneka pratyayoMkA viSaya ho sakatA hai / guNa kriyA sambandha Adi svatantra padArtha nahIM hai, ye to dravyakI avasthAoMke vibhinna vyavahAra haiM / isI taraha sAmAnya koI svatantra padArtha nahIM hai jo nitya aura eka hokara aneka svatantrasattAka vyaktiyoMmeM motiyoMmeM satakI taraha piroyA gayA ho / padArthoke pariNamana kucha sadaza bhI hote haiM aura kucha visadara bhI / do vibhinnasattAka vyaktiyoMmeM bhUyaHsAmya dekhakara anugata vyavahAra hone lagatA hai / aneka AtmAe~ apane vibhinna zarIroMmeM vartamAna haiM, para jinakI avayavaracanA amuka prakArakI sadRza hai unameM 'manuSyaH manuSyaH' aisA sAmAnya vyavahAra kiyA jAtA hai tathA jinakI ghor3oM-jaisI unameM 'azvaH azvaH' yaha vyavahAra / jina AtmAoMmeM sAdRzyake AdhArase manuSya-vyavahAra huA hai unameM manuSyatva nAmakA koI sAmAnya padArtha, jo ki apanI svatantra sattA rakhatA hai, Akara samavAyanAmaka sambandha padArthase rahatA hai yaha kalpanA padArthasthitike viruddha hai| 'sat sat' 'dravyam dravyam' ityAdi prakArake sabhI anugata vyavahAra sAdRzyake AdhArase hI hote hai / sAdRzya bhI ubhayaniSTha koI svatantra padArtha nahIM hai / kintu vaha bahuta avayavoMkI samAnatA rUpa hI hai| tattad avayava una-una vyaktiyoMmeM rahate hI haiN| unameM samAnatA dekhakara draSTA usa rUpase anugata vyavahAra karane lagatA hai / vaha sAmAnya nitya eka aura niraMza hokara yadi sarvagata hai to use vibhinna dezastha svavyaktiyoMmeM khaNDazaH rahanA hogA; kyoMki eka vastu eka sAtha bhinna dezameM pUrNarUpase nahIM raha sakatI / nitya niraMza nya jisa samaya eka vyaktimeM prakaTa hotA hai usI samaya use sarvatra-vyaktiyoMke antarAlameM bhI prakaTa honA cAhie / anyathA 'kvacit vyakta' aura 'kvacit avyakta' rUpase svarUpabheda honepara anityatva aura sAMzatvakA prasaGga prApta hogaa| yadi sAmAnya padArtha anya kisI sattAsambandhake abhAvameM bhI svataH sata hai to usI taraha dravya guNa Adi padArtha bhI svataHsata hI kyoM na mAne jAya~ ? ataH sAmAnya svatantra padArtha na hokara dravyoMke sadRza pariNamanarUpa hI hai| vaizeSika tulya AkRti tulya guNavAle sama paramANuoMmeM paraspara bheda pratyaya karAneke nimitta svato vibhinna vizeSa padArthakI sattA mAnate haiM / ve mukta AtmAoMmeM mukta AtmAke manoM meM vizeSa pratyayake nimitta vizeSa padArtha mAnanA Avazyaka samajhate haiN| parantu pratyayake AdhArase padArtha vyavasthA mAnanekA siddhAnta hI galata hai| jitane prakArake pratyaya hote jAye utane svatantra padArtha yadi mAne jAya~ to padArthoM kI koI sImA hI nahIM rhegii| jisa prakAra vizeSa padArtha svataH paraspara bhinna ho sakate haiM usI taraha paramANu Adi bhI svasvarUpase hI paraspara bhinna ho sakate haiN| isake lie kisI svatantra 'vizeSa' padArthakI koI AvazyakatA nahIM hai| vyaktiyA~ svayaM hI vizeSa hai / pramANakA kArya hai svataHsiddha padArthakI asaMkara vyAkhyA krnaa| bauddha sadazapariNamanarUpa samAnadharma svIkAra na karake sAmAnyako anyApoha rUpa mAnate haiN| unakA abhiprAya hai ki-paraspara-bhinna vastuoMko dekhane ke bAda jo buddhi meM abhedabhAna hotA hai usa buddhipratibimbita abhedako hI sAmAnya kahate haiM / yaha abheda bhI vidhyAtmaka na hokara atavyAvRttirUpa hai / sabhI padArtha kisIna-kisI kAraNase utpanna hote haiM tathA koI-na-koI kArya utpanna bhI karate haiN| to jina padArthoM meM atatkAraNa Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 119 vyAvRtti aura atatkAryavyAvRtti pAI jAtI hai unameM anugata vyavahAra kara diyA jAtA hai| jaise jo vyaktiyA~ manuSyarUpa kAraNase utpanna huI hai aura Age manuSyarUpa kArya utpanna kareMgI unameM amanuSyakAraNa-kAryavyAvRttiko nimitta lekara 'manuSya manuSya' aisA anugata vyavahAra kara diyA jAtA hai| koI vAstavika manuSyatva vidhyAtmaka nahIM hai / jisa prakAra cakSu Aloka aura rUpa Adi paraspara atyanta bhinna padArtha bhI arUpajJAnajananavyAvRtti ke kAraNa 'rUpajJAnajanaka' vyapadezako prApta karate haiM, usI prakAra sarvatra atavyAvRttise hI samAnAkAra pratyaya ho sakatA hai / ye zabdakA vAcya isI apoharUpa sAmAnyako hI svIkAra karate haiM / vikalpajJAnakA viSaya bhI yahI apoharUpa sAmAnya hai| ____ akalaGkadevane isakI AlocanA karate hue likhA hai ki-sAdRzya mAne binA amuka vyaktiyoMmeM hI apohakA niyama kaise bana sakatA hai ? yadi zAbaleya gauvyakti bAhuleya gauvyaktise utanI hI bhinna hai jitanI ki kisI azvAdivyaktise, to kyA kAraNa hai ki zAbaleya aura bAhuleyameM hI atadvyAvRtti mAnI jAya, azvameM nahIM / yadi azvase kucha kama vilakSaNatA hai to yaha arthAt hI mAnanA hogA ki unameM aisI samAnatA hai jo azvake sAtha nahIM hai / ataH sAdRzya hI vyavahArakA sIdhA niyAmaka ho sakatA hai| yaha to pratyakSasiddha hai ki vastu samAna aura asamAna ubhayavidha dharmokA AdhAra hotI hai / samAnadharmoM ke AdhArase anugata vyavahAra kiyA jAtA hai aura asamAna dharmake AdhArase vyAvRtta vyavahAra / anya nahIM, 'atavyAvRtti' yahI eka samAna dharma tattadvyaktiyoM meM svIkAra karanA hogaa| bauddha jaba svayaM aparApara kSaNoM meM sAdRzyake kAraNa ekatvabhAna tathA sIpameM sAdRzyake hI kAraNa rajatabhrama svIkAra karate haiM taba anugata vyavahArake lie sAdRzyako svIkAra karane meM unheM kyA bAdhA hai ? atavyAvRtti aura buddhi gata abheda pratibimbakA nirvAha bhI sAdRzyake binA nahIM ho sakatA / ataH sadRza pariNAmarUpa ho sAmAnya mAnanA cAhie / zabda aura vikalpajJAna bhI sAmAnyavizeSAtmaka vastuko hI viSaya karate haiM, na kevala sAmAnyAtmakako aura na kevala vizeSAtmakako hii| sAmAnyatayA kalpanAoMkA lakSya dvimukhI hotA hai-eka to abhedako ora dUsarA bhedakI ora / jagatameM abhedakI ora carama kalpanA vedAnta darzanane kI hai| vaha itanA abhedakI ora bar3hA ki vAstavika sthitiko lA~dhakara kalpanAlokameM hI jA pahu~cA / cetana-acetanakA sthUla bheda bhI mAyArUpa bana gyaa| eka hI tattvakA pratibhAsa cetana aura acetana rUpameM mAnA gyaa| isa taraha deza kAla aura svarUpa, hara prakArase carama abhedakI koTi vedAnta darzana hai / bauddhadarzana pratyeka cit-acit svalakSaNoMkI vAstava svatantra sattA mAnakara hI cupa nahIM rhtaa| vaha unameM kAlika bheda bho kSaNaparyAya taka svIkAra karatA hai| yahA~ taka to usakA pAramArthika bheda hai / jo prathamakSaNameM hai vaha dvitIyameM nahIM, jo jahA~ jisa samaya jaise hai vaha vahIM usI samaya vaise hI hai. dvitIyakSaNameM nahIM / do dezoMmeM rahanevAlI do kSaNoMmeM rahanevAlI koI vastu nahIM hai| isa taraha deza kAla aura svarUpakI dRSTise antima bheda bauddhadarzanakA lakSya hai / para abhedakI tarapha vedAnta darzana aura bhedakI ora bauddhadarzana vAstavavAdase kAlpanikatA yA avAstavavAdakI ora pahu~ca jAte haiM / bauddhadarzanameM vijJAnavAdI, vibhramavAdI, zunyavAdI sabhI kAlpanika bhedake upAsaka haiM / unane bAhyajagatkA astitva hI svIkAra nahIM kiyA / kisIne use sAMvata kahA to kisIne use avidyAnirmita kahA, to kisIne use pratyayamAtra / jainadarzanane bheda aura abhedakA antima vicAra to kiyA, para vAstavasImAko lA~ghA nahIM hai| usane do prakArake abhedaprayojaka sAmAnya dharma mAne tathA do prakArake vizeSa, jo bheda-kalpanAke viSaya hote haiN| do vibhinnasattAka dravyoMmeM abheda-vyavahAra sAdRzyase hI ho sakatA hai, ekatvase nahIM / isalie parama saMgrahanaya yadyapi vedAntakI parasattAko viSaya karatA hai aura kaha detA hai ki 'sadrapeNa cetanAcetanAnAM bhedAbhAvAta arthAta sadrapase cetana aura acetanameM koI bheda nahIM hai' para vaha vyavahAranayake viSayabhUta vAstava bhedakA lopa nahIM Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha krtaa| vaha spaSTa ghoSaNA karatA hai ki cetana aura acetanameM sat-sAdRzya rUpase anugatavyavahAra ho sakatA hai, para koI aisA eka sat nahIM jo donoMmeM vAstava anugata sattA rakhatA ho, sivAya isake ki donoMmeM 'sat sat' aisA samAna pratyaya hotA hai aura 'sat sat' aisA zabda-prayoga hotA hai| eka dravyakI kAlakramase honevAlI paryAyoMmeM jo anugatavyavahAra hotA hai vaha paramArthasat ekadravyamalaka hai| yadyapi dvitIyakSaNameM avibhaktadravya akhaNDakA akhaNDa badalatA hai-parivartita hotA hai para usa satkA, jo ki parivartita huA hai astitva duniyAse naSTa nahIM kiyA jA sakatA, use miTAyA nahIM jA sakatA / jo vartamAnakSaNameM amuka dazAme hai vahI akhaNDakA akhaNDa pUrvakSaNameM atItadazAmeM thA, vahI badalakara Ageke kSaNameM tIsarA rUpa legA, para apane svarUpasattvako nahIM chor3a sakatA, sarvathA mahAvinAzake gartameM pralIna nahIM ho sktaa| isakA yaha tAtparya bilakula nahIM hai ki usameM koI zAzvata kUTastha aMza hai, kintu badalanepara bhI usakA santAnapravAha cAla rahatA hai, kabhI bhI ucchinna nahIM hotA aura na dUsaremeM vilIna hotA hai| ataH eka dravyakI apanI paryAyoMmeM honevAlA anugata vyavahAra UdhrvatAsAmAnya yA dravyamalaka hai / yaha apanemeM vastusat hai| pUrva paryAyakA akhaNDa nicor3a uttaraparyAya hai aura uttaraparyAya apane nicor3abhUta AgekI paryAyako janma detI hai| isa taraha jaise atIta aura vartamAnakA upAdAnopAdeya sambandha hai usI taraha vartamAna aura bhaviSyakA bhii| parantu sattA vartamAna kSaNamAtrakI hai| para yaha vartamAna paramparAse ananta atItoMkA uttarAdhikArI hai aura paramparAse ananta bhaviSyakA upAdAna bhI banegA / isI dRSTise dravyako kAlatrayavartI kahate haiM / zabda itane lacara hote haiM ki vastuke zatapratizata svarUpako abhrAnta rUpase upasthita karane meM sarvatra samartha nahIM hote / yadi vartamAnakA atItase bilakula sambandha na ho tabhI niranvaya kSaNikatvakA prasaGga ho sakatA hai, parantu jaba vartamAna atItakA hI parivartita rUpa hai taba vaha eka dRSTise sAnvaya hI huaa| vaha kevala paMkti aura senAkI taraha vyavahArArtha kiyA jAtevAlA saMketa nahIM hai kintu kAryakAraNabhUta aura khAsakara upAdAnopAdeyamUlaka tattva hai| vartamAna jalabindu eka oNksijana aura eka hAiDrojanake paramANuoMkA parivartanamAtra hai, arthAt oNksijanako nimitta pAkara hAiDrojana paramANu aura hAiDrojanako nimitta pAkara oNksijana paramANa donoMne hI jala paryAya prApta kara lI hai / isa dviparamANuka jalabinduke pratyeka jalANakA vizleSaNa kIjie to jJAta hogA ki jo eTama oNksijana avasthAko dhAraNa kie thA vaha samacA badalakara jala bana gayA hai| usakA aura pUrva oNksijanakA yahI sambandha hai ki yaha usakA pariNAma hai| vaha jisa samaya jala nahIM banatA aura oNksinakA oNksijana hI rahatA hai usa samaya bhI pratikSaNa parivartana sajAtIya rUpa hotA hI rahatA hai| yahI vizvake samasta cetana aura acetana dravyoMkI sthiti hai| isa taraha eka dhArAkI paryAyoMmeM anugata vyavahArakA kAraNa sAdRzyasAmAnya na hokara UrdhvatAsAmAnya dhrauvya santAna yA dravya honA hai| isI taraha vibhinna dravyoMmeM bhedakA prayojaka vyatireka vizeSa hotA hai jo tavyaktitva rUpa hai| eka dravyakI do paryAyoMmeM bheda vyavahAra karAne vAlA paryAya nAmaka vizeSa hai| jainadarzanane una sabhI kalpanAoMke grAhaka naya to batAe haiM jo vastusImAko lA~dhakara adhAratavAdakI ora jAtI hai / para sAtha hI spaSTa kaha diyA hai ki ye saba vaktAke abhiprAya hai, usake saMkalpake prakAra haiM, vastusthitike grAhaka nahIM haiM / guNa aura dharma-vastumeM guNa bhI hote hai aura dharma bhii| guNa svabhAvabhUta haiM aura inakI pratIti paranirapekSa hotI hai / dharmokI pratIti parasApekSa hotI hai aura vyavahArArtha inakI abhivyakti vastukI yogyatAke anusAra hotI rahatI hai| dharma ananta hote haiN| guNa gine hue hai| yathA-jIvake asAdhAraNa guNa-jJAna, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 121 darzana, sukha, vIrya Adi haiM / sAdhAraNa guNa vastutva prameyatva sattva Adi / pudgalake rUpa rasa gandha sparza Adi asAdhAraNa guNa haiM / dharmadravyakA gatihetutva, adharmadravyakA sthitihetutva, AkAzakA avagAhananimittatva aura kAlakA vartanAhetutva asAdhAraNa guNa haiM / sAdhAraNa guNa vastutva sattva abhidheyatva prameyatva Adi / jIvameM jJAnAdi sattA aura pratIti nirapekSa hai, svAbhAvika hai / para choTA bar3A, pitRtva, putratva, gurutva, ziSyatva Adi dharma sApekSa haiM / yadyapi inakI yogyatA jIva meM hai, para jJAnAdike samAna ye svarasataH guNa nahIM haiM / isI taraha pudgalameM rUpa rasa gandha aura sparza ye to svAbhAvika paranirapekSa guNa haiM parantu choTA bar3A, eka do tIna Adi saMkhyA, saMketake anusAra honevAlI vAcyatA Adi aise dharma haiM jinakI abhivyakti vyavahArArthaM hotI hai | guNa paranirapekSa svataH pratIta hote haiM tathA dharma parApekSa hokara / vastu meM yogyatA donoMkI hai| sAmAnyavivakSAse sabhI vastuke svabhAva mAne jAte haiM / saptabhaGgImeM dharmokI kalpanA vaktAke praznoMke anusAra kI jAtI hai / eka dharmako kendra meM mAnanepara usakA pratipakSI dharma A jAtA hai / phira donoM rUpako ekasAtha zabdase kahane kA prayatna sambhava nahIM hai, ataH vastukA nijarUpa avaktavya upasthita ho jAtA hai / isa taraha sat asat aura avaktavya ina tIna dharmoko lekara adhikase adhika sAta hI prazna ho sakate haiM / ataH saptabhaGgIkA nirUpaNa adhika-se-adhika sAta praznoMkI sambhAvanAkA uttara hai / prazna mAta ho sakate haiM isakA kAraNa sAta prakAra kI jijJAsAkA honA hai / jijJAsAkA sAta prakArakA honA sAta prakArake saMzayoMke adhIna hai / tathA saMzaya sAta isalie hote haiM ki vastuke dharma hI sAta prakArake haiM / 6. vizadajJAna pratyakSa -- isa taraha jJAna dravyaparyAyAtmaka aura sAmAnyavizeSAtmaka arthako viSaya karatA hai / kevala sAmAnyAtmaka yA vizeSAtmaka koI padArtha nahIM hai aura na kevala dravyAtmaka yA paryAyAtmaka hI / isIlie akalaGkadevane pratyakSakA lakSaNa karate samaya vArtikameM dravya paryAya sAmAnya aura vizeSa ye cAra vizeSaNa arthake die haiN| inakI sArthakatA uparyukta vivecanase spaSTa ho jAtI hai / jJAnake lie unane likhA hai ki use sAkAra aura svasaMvedI honA cAhie / yahA~ taka sAkAra svasaMvedI aura dravyaparyAya - sAmAnyavizepArthavedI jJAnakA nirUpaNa huA / aisA jJAna jaba 'aMjasA spaSTa' arthAt paramArthataH vizada ho taba use pratyakSa kahate haiN| sAdhAraNatayA darzanAntaroMmeM tathA lokavyavahArameM indriyajanya jJAnako pratyakSa mAnA gayA hai / tathA indriyake pare rahanevAle padArthakA bodha parokSa kahA jAtA hai| para jainadarzanakA pratyakSa aura parokSakA apanA svopajJa vicAra hai / vaha indriya Adi para padArthoMkI apekSA rakhanevAle jJAnako parokSa arthAt paratantra jJAna mAnatA hai, tathA indriyAdi-nirapekSa AtmamAtrottha jJAnako pratyakSa | yaha pratyakSakA kAraNamUlaka vivecana hai / para svarUpameM jo jJAna vizada ho vaha pratyakSa kahalAtA hai / yaha vizadatA vyavahArameM aMzataH indriyajanya jJAnameM bhI pAI jAtI hai, ataH indriyajanya jJAnako saMvyavahAra pratyakSa kahate haiM / yadyapi AgamoM meM indriyajanya matiko parokSa kahA hai aura vaha Agamika paribhASAmeM ucita bhI hai para lokavyavahArake nirvAhArthaM vaizadyAMzakA sadbhAva honese use saMvyavahAra pratyakSa bhI kahA gayA hai| vaizadyakA lakSaNa akalaGkadevane svayaM laghIyastraya ( kArikA naM 0 4 ) meM yaha kiyA hai "anumAnAdyatirekeNa vizeSa pratibhAsanam / tadvaizadyaM mataM buddheravaizadyamataH param // " arthAt anumAna Adikase adhika, niyata deza kAla aura AkAra rUpase pracuratara vizeSoMke pratibhAsanako vaizadya kahate haiM / dUsare zabdoM meM jisa jJAnameM anya kisI jJAnakI sahAyatA apekSita na ho vaha jJAna vizada kahalAtA hai / jisa taraha anumAna Adi jJAna apanI utpatti meM liMgajJAna Adi jJAnAntarakI apekSA 4-16 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha karate haiM usa taraha pratyakSa apanI utpattimeM kisI anya jJAnakI AvazyakatA nahIM rkhtaa| yahI anumAnAdise pratyakSameM atireka-adhikatA hai / yadyapi Agamika dRSTise indriya Aloka yA jJAnAntara kisI bhI kAraNakI apekSA rakhanevAlA jJAna parokSa hai aura AtmamAtrasApekSa hI jJAna pratyakSa para dArzanika kSetra meM akalaMkadevake sAmane pramANavibhAgakI samasyA thI jise unhoMne bar3I vyavasthita rItise sulajhAyA / tattvArtha sUtra meM mati aura zruta ina donoM jJAnoMko parokSa kahA hai aura vahI mati smRti saMjJA cintA aura abhinibodhako anarthAntara batAyA hai / anarthAntara kahane kA tAtparya itanA hI hai ki ye saba matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase hote haiM / matimeM indriya aura manase utpanna honevAle avagraha IhA avAya aura dhAraNA jJAna sammilita haiM / akalaMkadeva ne matiko sAMvyavahArika pratyakSa kahakara lokaprasiddha indriyajJAnakI pratyakSatAkA nirvAha kiyA aura smRti pratyabhijJAna tarka anumAna aura zruti ina sabako parokSa pramANa rUpase parigaNita kiyA / AgamameM mati aura zruta parokSa hI / smRti Adi matijJAnAvaraNake kSayopazamase utpanna honeke kAraNa matijJAna the hI, isalie inakA parokSatva bhI siddha thA / mAtra indriya aura manojanya matiko sAMvyavahArika pratyakSa banA denese samasta pramANavyavasthA jama gaI aura loka prasiddhikA nirvAha bhI ho gayA / yadyapi akalaMkadevane laghIyastrayameM smRti pratyabhijJAna tarka aura anumAnako bhI manomati kahA hai aura sambhavataH ve inheM bhI prAdezika pratyakSa koTimeM lAnA cAhate the, para yaha prayAsa Age ke AcAryoMke dvArA samarthita nahIM huA / isa taraha akalaMkadevane vizadajJAnako pratyakSa kahakara zrI siddhasena divAkarake 'aparokSa grAhaka pratyakSa' isa pratyakSa- lakSaNakI kamoko dUra kara diyA / uttarakAlIna samasta jainAcAryoMne akalaMkopajJa isa lakSaNa aura pramANavyavasthAko svIkAra kiyA hai / yadyapi bauddha bhI vizadajJAnako pratyakSa kahate haiM phira bhI pratyakSake lakSaNa meM akalaMkadevake dvArA vizada padake sAtha hI prayukta 'sAkAra' aura 'aMjasA' pada khAsa mahattva rakhate haiM / bauddha nirvikalpaka jJAnako pratyakSa kahate haiM / yaha nirvikalpaka jJAna jainadArzanika paramparAmeM prasiddha viSayaviSayIsannipAtake bAda honevAle sAmAnyAvabhAsI anAkAra darzanake samAna hai / akalaMkadevakI dRSTimeM jaba nirvikalpaka darzana pramANakoTise hI hita hai taba use pratyakSa to kahA hI jA sakatA thaa| isI bAtakI sUcanAke lie unhoMne pratyakSa ke lakSaNa meM sAkAra pada diyA hai, jo nirAkAra darzana tathA bauddhasammata nirvikalpaka - pratyakSakA nirAkaraNa kara nizcayAtmaka vizadajJAnako hI pratyakSa koTimeM rakhatA hai / bauddha nirvikalpaka pratyakSake bAda honevAle 'nIlamidam' ityAdi pratyakSaja vikalpoMko bhI saMvyavahArase pramANa mAna lete haiM / isakA kAraNa yaha hai ki pratyakSa keviSayabhUta dRzya svalakSaNa meM vikalpake viSayabhUta vikalpa sAmAnyakA ekatvAdhyavasAya karake pravRtti karanepara svalakSaNa hI prApta hotA hai, ataH vikalpa jJAna bhI saMvyavahArase pramANa bana jAtA hai| ina vikalpa meM nivikalpakakI hI vizadatA AtI hai / isakA kAraNa hai nirvikalpaka aura savikalpakakA atizIghra utpanna honA yA eka sAtha honA / tAtparya yaha ki bauddhake matase savikalpaka meM na to apanA vaizadya hai aura na pramANatva / isakA nirAsa karane ke lie akalaMkadevane aMjasA vizeSaNa diyA hai aura sUcita kiyA hai ki vikalpajJAna aMjasA vizada hai, saMvyavahArase nahIM / paraparikalpita pratyakSa lakSaNa nirAsa bauddha nirvikalpaka jJAnako pratyakSa mAnate haiM / kalpanApoDha aura abhrAntajJAna unheM pratyakSa iSTa hai / zabdasaMsRSTa jJAna 'vikalpa' kahalAtA hai / nirvikalpaka zabdasaMsargase zUnya hotA / nirvikalpaka paramArthasat svalakSaNa arthase utpanna hotA hai| isake cAra bheda hote haiM - indriyapratyakSa, svasaMvedanapratyakSa aura yogipratyakSa Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 123 nirvikalpaka svayaM vyavahArasAdhaka nahIM hotA, vyavahAra nirvikalpakajanya savikalpaka se hotA hai / savikalpaka jJAna nirmala nahIM hotA / vikalpa jJAnakI vizadatA savikalpameM jhalakatI hai| jJAta hotA hai ki vedakI pramAkatAkA khaNDana karane ke vicArase bauddhoMne zabdakA arthake sAtha vAstavika sambandha hI nahIM mAnA aura yAvat zabdasaMsargI jJAnoMko, jinakA samarthana nirvikalpakase nahIM hotA, apramANa ghoSita kara diyA hai / inane unhIM jJAnoMko pramANa mAnA jo sAkSAt yA paramparAse arthasAmarthyajanya haiM / nirvikalpaka pratyakSake dvArA yadyapi artha - meM rahanevAle kSaNikatva Adi sabhI dharmokA anubhava ho jAtA hai, para unakA nizcaya yathAsaMbhava vikalpakajJAna aura anumAnase hI hotA hai / nIla nirvikalpaka nIlAMzakA 'nIlamidam' isa vikalpajJAna dvArA nizcaya karatA hai aura vyavahArasAdhaka hotA hai tathA kSaNikAMzakA 'sarvaM kSaNikaM sattvAt' isa anumAnake dvArA / cU~ki nirvikalpaka 'nIlamidam' Adi vikalpoMkA utpAdaka hai aura arthasvalakSaNase utpanna huA hai ataH pramANa hai / vikalpajJAna aspaSTa hai, kyoMki vaha paramArthasat svalakSaNase utpanna nahIM huA hai / sarvaprathama arthase nirvikalpaka hI utpanna hotA hai / usa nirvikalpAvasthA meM kisI vikalpakA anubhava nahIM hotA / vikalpa kalpitasAmAnyako viSaya karaneke kAraNa tathA nirvikalpakake dvArA gRhIta arthako grahaNa karaneke kAraNa pratyakSAbhAsa hai / akalaMGkadeva isakI AlocanA isa prakAra karate haiM - arthakriyArthI puruSa pramANakA anveSaNa karate haiM / jaba vyavahAra meM sAkSAt arthakriyAsAdhakatA savikalpakameM hI hai taba kyoM na use hI pramANa mAnA jAya ? nirvikalpaka meM pramANatA lAneko Akhira Apako savikalpaka jJAna to mAnanA hI par3atA hai / yadi nirvikalpa ke dvArA gRhIta nIlAdyaMzako viSaya karanese vikalpajJAna apramANa hai; taba to anumAna bhI pratyakSake dvArA gRhIta kSaNikatvAdiko viSaya karaneke kAraNa pramANa nahIM ho sakegA / nirvikalpase jisa prakAra nIlAdyaMzoM meM 'nIlamidam' ityAdi vikalpa utpanna hote haiM, usI prakAra kSaNikatvAdi aMzoMmeM bhI 'kSaNika midam' ityAdi vikalpajJAna utpanna honA cAhiye / ataH vyavahArasAdhaka savikalpajJAna hI pratyakSa kahA jAne yogya hai / vikalpajJAna hI vizadarUpase pratyeka prANIke anubhavameM AtA hai, java ki nirvikalpajJAna anubhavasiddha nahIM hai / pratyakSase to sthira sthUla artha hI anubhavameM Ate haiM, ataH kSaNika paramANukA pratibhAsa kahanA pratyakSaviruddha hai / nirvikalpakako spaSTa honese tathA savikalpakako aspaSTa honese viSayabheda bhI mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki eka 'vRkSa dUravartI puruSako aspaSTa tathA samIpavartIko spaSTa dIkhatA hai / Adya pratyakSakAlameM bhI kalpanAe~ barAbara utpanna tathA vinaSTa to hotI hI rahatI haiM, bhale hI ve anupalakSita raheM / nirvikalpa se savi - kalpakI utpatti mAnanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki yadi azabda nirvikalpakase sazabda vikalpajJAna utpanna ho sakatA hai to zabdazUnya arthase hI vikalpakakI utpatti mAnanemeM kyA bAdhA hai ? ataH mati, smRti, saMjJA, cintAdi yAvadvikalpajJAna saMvAdI hone se pramANa haiM / jahA~ ye visaMvAdI hoM vahIM inheM apramANa kaha sakate haiM / nirvikalpaka pratyakSameM arthakriyAsthiti arthAt arthakriyAsAdhakatva rUpa avisaMvAdakA lakSaNa bhI nahIM pAyA jAtA, ataH use pramANa kaise kaha sakate haiM ? zabdasaMsRSTa jJAnako vikalpa mAnakara apramANa kahane se zAstropadezase kSaNikatvAdikI siddhi nahIM ho sakegI / mAnasa pratyakSa nirAsa - bauddha indriyajJAnake anantara utpanna honevAle vizadajJAnako, jo ki usI indriyajJAnake dvArA grAhya arthake anantarabhAvI dvitIyakSaNako jAnatA hai, mAnasa pratyakSa kahate haiM / akalaMkadeva kahate haiM ki - eka hI nizcayAtmaka arthasAkSAtkArI jJAna anubhavameM AtA hai / Apake dvArA batAye gaye mAnasa pratyakSakA to pratibhAsa hI nahIM hotA / 'nIlamidam' yaha vikalpa jJAna bhI mAnasa pratyakSakA asAdhaka hai; kyoMki aisA vikalpa jJAna to indriya pratyakSase utpanna ho sakatA hai, isake liye mAnasa pratyakSa mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai / bar3I aura garama jalebI khAte samaya jitanI indriyabuddhiyA~ utpanna hotI haiM utane Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hI tadanantarabhAvI arthako viSaya karanevAle mAnasa pratyakSa mAnanA hoMge; kyoMki bAdameM utane hI prakArake vikalpajJAna utpanna hote haiM / isa taraha aneka mAnasa pratyakSa mAnanepara santAnabheda ho jAne ke kAraNa 'jo maiM khAne vAlA hU~ vahI maiM sUMgha rahA hU~' yaha pratyabhijJAna nahIM ho skegaa| yadi samasta rUpAdiko viSaya karanevAlA eka hI mAnasa pratyakSa mAnA jAya; taba to usIse rUpAdikA parijJAna bhI ho hI jAyagA, phira indriyabaddhiyA~ kisaliye svIkAra kI jAye ? dharmottarane mAnasa pratyakSako 'Agamaprasiddha' kahA hai| akalaMkadevane usakI bhI AlocanA kI hai ki jaba vaha mAtra Agamaprasiddha hI hai, taba usake lakSaNakA parIkSaNa hI nirarthaka hai| svasaMvedana pratyakSa khaNDana-yadi svasaMvedana pratyakSa nirvikalpaka hai to nidrA tathA mUrchAdi avasthAoM meM aise nirvikalpaka pratyakSako mAnane meM kyA bAdhA hai ? suSapta Adi avasthAoM meM anubhavasiddha jJAnakA niSedha to kiyA hI nahIM jA sktaa| yadi ukta avasthAoMmeM jJAnakA abhAva ho to usa samaya yogiyoMko catuHsatyaviSayaka bhAvanAoMkA bhI viccheda mAnanA pdd'egaa| bauddha sammata vikalpake lakSaNakA nirAsa-bauddha 'abhilApavatI pratItiH kalpanA' arthAt jo jJAna zabdasaMsargake yogya ho usa jJAnako kalpanA yA vikalpa jJAna kahate haiN| akalaGkadevane unake isa lakSaNakA khaNDana karate hue likhA hai ki yadi zabdake dvArA kahe jAne lAyaka jJAnakA nAma kalpanA hai tathA binA zabdasaMzrayake koI bhI vikalpajJAna utpanna hI nahIM ho sakatA; taba zabda tathA zabdAMzoMke smaraNAtmaka vikalpake liye tadvAcaka anya zabdoMkA prayoga mAnanA hogA, una anya zabdoMke smaraNake lie bhI tadvAcaka anya zabda svIkAra karanA hoMge, isa taraha dUsare-dUsare zabdoMkI kalpanA karanese anavasthA nAmakA dUSaNa AtA hai| ataH jaba vikalpajJAna hI siddha nahIM ho pAtA taba vikalpajJAnarUpa sAdhakake abhAvameM nirvikalpaka bhI asiddha hI raha jAyagA aura nirvikalpaka tathA savikalpakarUpa pramANadvayake abhAva meM sAdhaka pramANa na honese sakala prameyakA bhI abhAva hI prApta hogaa| yadi zabda tathA zadvAMzoMkA smaraNAtmaka vikalpa tadvAcaka zabdaprayogake binA ho hotA hai to vikalpakA abhilASavattva lakSaNa avyApta ho jAyagA aura jisa taraha zabda tathA zabdAMzakA smaraNAtmaka vikalpa tadvAcaka anya zabdake prayogake binA hI ho jAtA hai usI taraha 'nIlamidam' ityAdi vikalpa bhI zabdaprayogakI yogyatAke binA hI ho jAya~ge, tathA cakSurAdibuddhiyA~ zabda prayogake binA hI nIlapItAdi padArthoMkA nizcaya karaneke kAraNa svataH vyavasAyAtmaka siddha ho jAya~gI / ataH vikalpakA abhilApavattva lakSaNa duSita hai| vikalpakA nirdoSa lakSaNa hai-samAropavirodhI grahaNa yA nizcayAtmakatva / sAMkhya zrotrAdi indriyoMkI vRttiyoMko pratyakSa pramANa mAnate haiM / akalaGkadeva kahate haiM ki-zrotrAdi indriyoMkI vattiyA~ to taimirika rogIko honevAle dvicandrajJAna tathA anya saMzayAdijJAnoMmeM bhI prayojaka hotI hai, para ve sabhI jJAna pramANa to nahIM haiM / naiyAyika indriyoM aura artha ke sannikarSako pratyakSa pramANa kahate haiN| ise bhI akalaMkadevane sarvajJake jJAnameM avyApta batAte haye likhA hai ki-trikAla-trilokavartI yAvata padArthoMko viSaya karanevAlA sarvajJakA jJAna pratiniyata zaktivAlI indriyoMse to utpanna nahIM ho sakatA, para pratyakSa to avazya hai| ataH sannikarSa avyApta hai| cakSuke dvArA rUpakA pratyakSa sannikarSake binA hI ho jAtA hai| cAkSuSa pratyakSameM sannikarSakI AvazyakatA nahIM hai / kA~ca Adise vyavahita padArthakA jJAna sannikarSakI anAvazyakatA siddha kara hI detA hai| pratyakSake bheda-akalaMkadevane pratyakSake tIna bheda kiye haiM-1-indriya pratyakSa 2-anindriya pratyakSa Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 125 3 - atIndriya pratyakSa / cakSu Adi indriyoMse rUpAdikakA spaSTa jJAna indriya pratyakSa hai / manake dvArA sukha fair anubhUti mAnasa pratyakSa hai / akalaMkadevane laghIyastrayasvavRtti meM smRti saMjJA cintA aura abhinibodhako atIndriya pratyakSa kahA / isakA abhiprAya itanA hI hai ki-mati smRti saMjJA cintA aura abhinibodha ye saba matijJAna haiM, matijJAnAvaraNake kSayopazamase inakI utpatti hotI hai / matijJAna indriya aura manase utpanna hotA hai / indriyajanya matijJAnako jaba saMvyavahArameM pratyakSa rUpase prasiddhi honeke kAraNa indriyapratyakSa mAna liyA, taba usI taraha manomati rUpa smaraNa pratyabhijJAna tarka aura anumAnako bhI pratyakSa hI kahanA cAhiye / parantu saMvyavahAra indriyajanya matiko to pratyakSa mAnatA hai, para smaraNa Adiko nahIM / ataH kalaGkI smaraNa Adiko anindriya pratyakSa mAnanekI vyAkhyA unhIM taka sImita rahI / ve zabdayojanAke pahile smaraNa Adiko matijJAna aura zabdayojanAke bAda inhIMko zrutajJAna bhI kahate haiM / para uttarakAlameM asaMkIrNa pramANa vibhAgake lie - 'indriya aura manomati sAMvyavahArika pratyakSa, smRti Adi parokSa, zruta parokSa aura avadhi manaHparyaya tathA kevalajJAna ye tIna jJAna paramArthaM pratyakSa' yahI vyavasthA sarvasvIkRta huI / paramArthapratyakSa AtmamAtrase utpanna hotA hai / avadhi aura mana:paryayajJAna sImita viSayavAle haiM tathA kevalajJAna sUkSma vyavahita viprakRSTa Adi samasta padArthoMko jAnatA hai / paramArtha pratyakSa kI siddhike lie akalaMkadevakA nimnalikhita yuktivAda antima hai arthAt--jJasvabhAva AtmAke jJAnAvaraNa karmake sarvathA naSTa ho jAnepara koI jJeya zeSa nahIM raha jAtA jo usa jJAnakA viSaya na ho sake / cU~ki jJAna svabhAvataH aprApyakArI hai ataH use padArtha ke pAsa yA padArthoMko jJAnake pAsa AnekI bhI AvazyakatA nahIM hai / ataH aise nirAvaraNa aprApyakArI pUrNajJAnase samasta padArthoMkA bodha honA hI caahie| sabase bar3I bAdhA jJAnAvaraNakI thI, so jaba vaha samUla naSTa ho gayA to nirAvaraNa jJAna svajJeyako jAnegA hI / "jJasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAt sarvArthAnavalokate // " - nyAyavi0 zlo0 465-66 / isa taraha isa pratyakSa prastAva meM pratyakSakA sAGgopAGga varNana kiyA gayA hai / bhaTTAkalaMka deva nyAyavinizcaya mUlagrantha ke praNetA jainanyAyavAGmayake amara pratiSThApaka, udbhaTavAdI, jainazAsana ke cirasmaraNIya prabhAvaka, anekAntavAdake upastotA AcAryavara bhaTTAkalaMkadeva haiN| jinake puNyaguNoMkA smaraNa, jinake tyAgako pUtagAthA Aja bhI jIvanameM preraNA aura sphUrti detI hai / jo na kevala jaina sampradAyake hI amararatna the, kintu bhAratamAtAkA mukuTa jina inegine nararatnoMse Alokita hai unameM agraNI the / ve bhAratIke bhAlakI zobhA the / zAstrArthoMmeM jinheM daivIbala bhI parAsta nahIM kara sakatA thA una zabdaarthake dhanI, para akiJcana akalaMkabrahma ke mukhya grantha nyAyavinizcayakA tadanurUpa vyAkhyAkAra vAdirAjasUrike vivaraNa ke sAtha prathamabAra prakAzana kiyA jAtA hai / grantha ke pratyakSa prastAvakA saMkSipta viSayaparicaya pahile likhA jA cukA hai / granthakAroMke viSaya meM, khAsakara unake samaya AdikA jJAta paricaya karAnA avasara prApta hai / akalaMka devake samaya Adike viSayameM 'akalaMkagranthatraya aura usake kartA' lekhameM vistArase prakAza to gayA hai / yaha lekha isI smRti graMthake khaNDa 4 meM prakAzita hai usameM granthoMke Antara parIkSaNake Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha AdhArase inakA samaya san 720 se 780 taka nizcita kiyA hai / dharmakIrti tathA unake ziSyaparivAra ke samayakI avadhi jo dazaka nizcita kie gae haiM, zrI rAhula sAMkRtyAyanakI sUcanAnusAra unameM saMzodhanakI gaMjAiza hai / nizothacUrNi meM darzanaprabhAvaka granthoMmeM jo siddhivinizcayakA ullekha pAyA jAtA hai, vaha siddhivinizcaya nizcayataH akalaMkakRta hI hai aura nizIthacUrNike karttA ve hI jinadAsagaNi mahattara haiM jinane zakasaM0 598 arthAt san 676 meM nandIcUrNikI racanA kI thii| aisI dazAmeM san 676 ke AsapAsa racI gaI nizIthacUrNimeM akalaMkake siddhivinizcayakA ullekha eka aisA mUla pramANa bana sakatA hai jisake AdhArase na kevala akalaMkakA hI samaya nizcita kiyA jA sakatA hai, apitu isa yugake aneka bauddhAcArya aura vaidika AcAryoMke samayapara bhI maulika prakAza DAlA jA sakatA hai / vAdirAjasUrikA samaya sunizcita hai / unane apanA pArzvanAthacaritra zaka saM0 947 kArtika sudI 3 ko banAyA thA / ye usa samaya caulukya cakravartI jayasiMhadevakI rAjadhAnI meM nivAsa karate the / unake isa samayakI puSTi anya aitihAsika pramANoMse bhI hotI hai / ataH san 1025 ke AsapAsa hI isa granthakI racanA huI hogI / jaina samAjake suprasiddha itivRttajJa paM0 nAthUrAma jI premIne apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' granthameM vAdirAjasUripara sAGgopAGga likhA hai jo dRSTavya hai / isa taraha grantha aura graMthakArake sambandhameM kucha khAsa jJAtavya muddoM kA nirdeza kiyA gayA hai / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya prabhAcandra aura unakA prameyakamalamArtaNDa sUtrakAra mANikyanandi jainanyAyazAstrameM mANikyanandi AcAryakA parIkSAmukhasUtra Adya sUtragrantha hai| prameyaratnamAlAkAra anantavIryAcArya likhate haiM ki "akalaGkavacombhodheH uddadhe yena dhiimtaa| nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine // " arthAt-jisa dhImAnne akalaGkake vacanasAgarakA mathana karake nyAyavidyAmRta nikAlA usa mANikyanandiko namaskAra ho / isa ullekhase spaSTa hai ki mANikyanandine akalaGkanyAyakA manthanakara apanA sUtragrantha banAyA hai| akalaGgadevane jainanyAyazAstrakI rUparekhA bA~dhakara tadanusAra dArzanikapadArthoMkA vivecana kiyA hai| unake laghIyastraya, nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya, pramANasaMgraha Adi nyAyaprakaraNoMke AdhArase mANikyanandine parIkSAmakhasatrakI racanA kI hai| bauddhadarzanameM hetumakha, nyAyamakha jaise grantha the| mANikyanandi jainanyAyake koSAgArameM apanA ekamAtra parIkSAmakharUpI mANikyako hI jamA karake apanA amarasthAna hai / isa sUtragranthakI saMkSipta para vizadasAravAlI nirdoSa zailI apanA anokhA sthAna rakhatI hai / isameM sUtrakA yaha lakSaNa "alpAkSaramasandigdhaM sAravadvizvato mukham / astobhamanavadyaJca sUtraM sUtravido viduH // " sarvAMzataH pAyA jAtA hai| akalaGkake granthoMke sAthahI sAtha dignAgake nyAyapraveza aura dharmakIrtike nyAyabindukA bhI parIkSAmukhapara prabhAva hai| uttarakAlIna vAdidevasUrike pramANanayatattvAlokAlaGkAra aura hemacandrako pramANamImAMsApara parIkSAmukha sUtra apanA amiTa prabhAva rakhatA hai| vAdidevasUrine to apane sUtra granthake bahu bhAgameM parIkSAmukhako apanA Adarza rakhA hai| unhoMne pramANanayatattvAlokAlaGkArameM naya, saptabhaMgI aura vAdakA vivecana bar3hAkara usake ATha pariccheda banAe haiM jabaki parIkSAmukhameM mAtra pramANake parikara hI varNana honese 6 pariccheda ho haiN| parIkSAmukhameM prajJAkaraguptake bhAvikAraNavAda aura atotakAraNavAdakI samAlocanA kI gaI hai| prajJAkara guptake vArtikAlaGkakArakA bhikSuvara rAhulasAMkRtyAyanake aTa sAhasa parizramake phalasvarUpa uddhAra huA hai / unakI presakApImeM bhAvikAraNavAda aura bhUtakAraNavAdakA nimnalikhita zabdoMmeM samarthana kiyA gayA hai ___"avidyamAnasya karaNamiti ko'rthaH ? tadanantarabhAvinI tasya sattA, tadetadAnantaryamubhayApekSayA samAnam-yathaiva bhUtApekSayA tathA bhAvyapekSayApi / nacAnantaryameva tattve nibandhanam, vyavahitasya kAraNatvAt gADhasuptasya vijJAnaM prabodhe pUrvavedanAt / jAyate vyavadhAnena kAleneti vinizcitama || ' tasmAdanvayavyatirekAnuvidhAyitvaM nibandhanam / kAryakAraNabhAvasya tad bhAvinyapi vidyate / bhAvena ca bhAvo bhAvinApi lakSyata eva / matyuprayuktamariSTamiti loke vyavahAraH, yadi mRtyuna bhaviSyanna bhavedevambhUtamariSTamiti |"-prmaannvaartikaalngkaar, pR0 176 / parIkSAmukhake nimnalikhita sUtra meM prajJAkaraguptake ina donoM siddhAntoMkA khaMDana kiyA gayA hai Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha "bhAvyatItayoH maraNajAgraddbodhayorapi nAriSTodbodhau prati hetutvam / tadvyApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam / " - parIkSAmu0 3 / 62, 63 | chaThe adhyAyake 57veM sUtrameM prabhAkarakI pramANasaMkhyAkA khaMDana kiyA hai / prabhAkara gurukA samaya IsA - kI 8 vIM sadIkA prArambhika bhAga hai / mANikyanandikA samaya -- prameyaratnamAlAkAra ke ullekhAnusAra mANikyanandi AcArya akalaMkadeva ke anantaravartI haiM / maiMne akalaGkagranthatraya aura usake kartA lekhameM akalaMkadevakA samaya I0 720 se 780 taka siddha kiyA hai / alaGkadevake laghIyastraya aura nyAyavinizcaya Adi tarkagranthoMkA parIkSAmukhapara paryApta prabhAva hai, ataH mANikyanandike samayakI pUrvAvadhi I0 800 nirbAdha mAnI jA sakatI hai| prajJAkaragupta ( I0 725 ka) prabhAkara ( vIM sadIkA pUrvabhAga ) Adi ke matoM kA khaMDana parIkSAmukhameM hai, isase bhI mANikyanandikI ukta pUrvAvadhikA samarthana hotA hai / A0 prabhAcandrane parIkSAmukhapara prameyakamalamArttaNDanAmaka vyAkhyA likhI hai / prabhAcandrakA samaya I0 kI 11 vIM zatAbdI hai / ataH inakI uttarAvadhi IsAkI 10vIM zatAbdI samajhanA cAhie / isa lambI avadhiko saMkucita karane kA koI nizcita pramANa abhI dRSTimeM nahIM AyA / adhika saMbhava yahI hai ki ye vidyAnandake samakAlIna hoM aura isalie inakA samaya I0 9vIM zatAbdI honA cAhie / A0 prabhAcandra 0 prabhAcandra ke samayaviSayaka isa nibandhako vargIkaraNake dhyAnase tIna sthUla bhAgoM meM bA~Ta diyA hai - 1 prabhAcandrakI itara AcAryoMse tulanA, 2 samaya vicAra, 3 prabhAcandrake grantha / prabhAcandrakI itara AcAryoMse tulanA isa tulanAtmaka bhAgako pratyeka paramparAke apane kramavikAsako lakSya meM rakhakara nimnalikhita upabhAgoM meM kramaza: vibhAjita kara diyA hai / 1 vaidika darzana - veda, upaniSada, smRti, purANa, mahAbhArata, vaiyAkaraNa, sAMkhya yoga, vaizeSika nyAya, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA / 2 avaidika darzana-bauddha, jaina - digambara zvetAmbara / vaidika darzana veda aura prabhAcandra-A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa meM purAtanaveda Rgvedase "puruSa evedaM yadbhUtaM" "hiraNyagarbhaH samavartatAgre" Adi aneka vAkya uddhRta kiye haiM / kucha anya vedavAkya bhI nyAyakumundacandra ( pR0 726 ) meM uddhRta haiM - " prajApatiH somaM rAjAnamanvasRjat, tatasyatro vedA anvasRjyanta " "rudraM vedakarttAram" Adi / nyAyakumudacandra ( pR0 770 ) meM " Adau brahmA mukhato brAhmaNaM sasarja bAhubhyAM kSatriyamurUmyAM vaizyaM padbhyAM zUdram" yaha vAkya uddhRta hai / yaha Rgvedake "brAhmaNo'sya mukhamAsId" Adi sUktakI chAyA rUpa hI hai / upaniSat aura prabhAcandra - A0 prabhAcandra ne apane donoM nyAyagranthoMmeM brahmAdvaitavAda tathA anya prakaraNoM meM anekoM upaniSadoMke vAkya pramANarUpa se uddhRta kiye haiN| inameM bRhadAraNyakopaniSad, chAndogyopaniSad, kaThopaniSat, zvetAzvataropaniSat, taittiryupaniSat brahmabindUpaniSat, rAmatApinyupaniSat, jAbAlopaniSat Adi upaniSat mukhya haiM / inake avataraNa avataraNasUcI meM dekhanA cAhiye / smRtikAra aura prabhAcandra - maharSi manukI manusmRti aura jJAyavalkyakI yAjJavalkyasmRti prasiddha haiM / A0 prabhAcandrane kArakasAkalyavAdake pUrvapakSa ( prameyaka0 pR0 8 ) meM yAjJavalkyasmRti ( 2 / 22 ) kA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 122 "likhita sAkSiNo bhuktiH" vAkya kucha zAbdika parivartanake sAtha uddhRta kiyA hai| nyAyakumudacandra ( pR0 575 ) meM manusmRtikA "akurvan vihitaM karma" zloka uddhRta hai| nyAyakumudacandra (pR0 634 ) meM manusmRtike "yajJArthaM pazavaH sRSTAH" zlokakA "na hiMsyAt sarvA bhUtAni" isa kUrmapurANake vAkyase virodha dikhAyA gayA hai| purANa aura prabhAcandra-prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM matsyapurANakA "pratimanvatarazcaiva zrutiranyA vidhIyate / " yaha zlokAMza uddhRta milatA hai| nyAyakumudacandra ( pR0 634 ) meM kUrmapurANa ( a0 16 ) kA 'na hiMsyAt sarvA bhUtAni" vAkya pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai| vyAma aura prabhAcandra-mahAbhArata tathA gItAke praNetA maharSi vyAsa mAne jAte haiN| prameyakamalamArtaNDa ( pR0 580 ) meM mahAbhArata vanaparva ( a0 30 / 28) se 'ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH ....'' zloka uddhRta kiyA hai / prameyakamalamArtaNDa (pR0 368 tathA 309 ) meM bhagavadgItAke nimnalikhita zloka 'vyAsavacana' ke nAmase uddhRta haiM-'yathaidhAMsi samiddho'gni ..." [ gItA 4 / 37] "dvAvimau puruSau loke, uttamapuruSastvanyaH..." (gItA 15 / 16, 17) isI taraha nyAyakumudacandra (pR0 358 ) meM gItA ( 2 / 16 ) kA "nAbhAvo vidyate sataH" aMza pramANarUpase uddhata kiyA gayA hai / pataJjali aura prabhAcandrapANinisUtrake Upara mahAbhASya likhanevAle RSi pataJjalikA samaya itihAsakAroMne IsavI sanase pahile mAnA hai| A0 prabhAcandrane jainendravyAkaraNake sAtha hI pANinivyAkaraNa aura usake mahAbhASyakA gambhIra parizIlana aura adhyayana kiyA thaa| ve zabdAmbhojabhAskarake prArambhameM svayaM hI likhate haiM ki 'zabdAnAmanuzAsanAni nikhilAnyAdhyAyatA'hanizam" A0 prabhAcandra kA pAtaJjalamahAbhASyakA talasparzI adhyayana unake zabdAmbhojabhAskarameM pada padapara anubhUta hotA hai| nyAyakumudacandra (pR0 275 ) meM vaiyAkaraNoMke matase guNa zabdakA artha batAte huye pAta jalamahAbhASya ( 5 / 1 / 119 ) se "yasya hi guNasya bhAvAt zabde dravyavinivezaH" ityAdi vAkya uddhRta kiyA gayA hai / zabdoMke sAdhutvAsAdhutva-vicArameM vyAkaraNakI upayogitAkA samarthana bhI mahAbhASyakI hI zailImeM kiyA hai| bhatahAra aura prabhAcandra--IsAkI 7vIM zatAbdImeM bhartRhari nAmake prasiddha vaiyAkaraNa hue haiN| inakA vAkyapadIya grantha prasiddha hai| ye zabdAdvaitadarzanake pratiSThAtA mAne jAte haiN| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra meM zabdAdvaitavAdake pUrvapakSako vAkyapadIyakI aneka kArikAoMko uddhRta karake hI paripuSTa kiyA hai / zabdoMke sAdhutva-asAdhutva vicArameM pUrvapakSakA khulAsA karane ke lie vAkyapadIyakI saraNIkA paryApta sahArA liyA hai| vAkyapadIyake dvitIyakANDameM Ae hae "AkhyAtazabdaH" Adi dazavidha yA aSTavidha vAkyalakSaNoMkA savistAra khaNDana kiyA hai| isI taraha prabhAcandra kI kRti jainendranyAsake aneka prakaraNoMmeM vAkyapadIyake aneka zloka uddhRta milate haiM / zabdAdvaitavAdake pUrvapakSameM vaikharI Adi caturvidhavANIke svarUpakA nirUpaNa karate samaya prabhAcandrane jo "sthAneSu vivRte vAyau' Adi tIna zloka uddhRta kiye haiM ve mudrita vAkyapadIyameM nahIM haiM / TIkAmeM uddhRta hai| vyAsabhASyakAra aura prabhAcandra--yogasUtrapara vyAsa RSikA vyAsabhASya prasiddha hai| inakA samaya IsAkI paJcama zatAbdI taka samajhA jAtA hai / A0 prabhAcandra ne nyAyakumudacandra (pR0 109) meM yogadarzanake AdhArase IzvaravAdakA pUrvapakSa karate samaya yogasUtroMke aneka uddharaNa die hai| isake vivecanameM vyAsa 4-17 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha bhASyakI paryApta sahAyatA lI gaI hai| aNimAdi aSTavidha aizvaryakA varNana yogabhASyase milatA julatA hai / nyAyakumudacandra meM yogabhASyase "caitanyaM puruSasya svarUpam" "cicchaktirapariNAminya pratisaGkramA" Adi vAkya uddhRta kiye gaye haiM / IzvarakRSNa aura prabhAcandra -- IzvarakRSNakI sAMkhyasaptati yA sAMkhyakArikA prasiddha hai / inakA samaya sAkI dUsarI zatAbdI samajhA jAtA hai| sAMkhyadarzanake mUlasiddhAntoMkA sAMkhyakArikAmeM saMkSipta aura spaSTa vivecana hai| A0 prabhAcandrane sAMkhyadarzana ke pUrvapakSa meM sarvatra sAMkhyakArikAoMkA hI vizeSa upayoga kiyA hai| nyAyakumudacandrameM sAMkhyoMke kucha vAkya aise bhI uddhRta haiM jo upalabdha sAMkhyagranthoM meM nahIM pAye jAte / yathA"budyadhyavasitamarthaM puruSazcetayate" "Asarga-pralayAdekA buddhiH" "pratiniyatadezA vRttirabhivyajyeta" "prakRtipariNAmaH zuklaM kRSNaJca karma" Adi / isase jJAta hotA hai ki IzvarakRSNakI kArikAoMke sivAya koI anya prAcIna sAMkhya grantha prabhAcandrake sAmane thA jisase ye vAkya uddhRta kiye gae haiM / mATharAcArya aura prabhAcandra - sAMkhyakArikAkI purAtana TIkA mATharAvRtti hai| isake racayitA mATharAcArya IsAkI cauthI zatAbdI ke vidvAn samajhe jAte haiM / prabhAcandrane sAMkhyadarzana ke pUrvapakSa meM sAMkhyakArikAoMke sAtha hI sAtha mATharavRttiko bhI uddhRta kiyA hai / jahA~ kahIM sAMkhyakArikAoMkI vyAkhyAkA prasaMga AyA hai, mATharavRttike ho AdhArase vyAkhyA kI gaI hai / prazastapAda aura prabhAcandra - kaNAdasUtrapara prazastapAda AcAryakA prazastapAdabhASya upalabdha hai / inakA samaya IsAkI pA~cavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| A0 prabhAcandrane prazastapAdabhASyakI "evaM dharmevinA dharmiNAmeva nirdezaH kRtaH" isa paMktiko prameyakamalamArttaNDa ( pR0 531 ) meM 'padArtha pravezakagrantha' ke nAma uddhRta kiyA hai / nyAyakumudacandra tathA prameyakamalamArttaNDa donoMko SaTpadArthaparIkSAkA yAvat pUrvapakSa prazastapAdabhASya aura usakI purAtanaTIkA vyomavatIse hI spaSTa kiyA gayA hai / prameyakamalamArttaNDa ( pR0 270 ) ke IzvaravAdake pUrvapakSa meM 'prazastamatinA ca' likhakara "sargAdau puruSANAM vyavahAro" ityAdi anumAna uddhRta haiM / yaha anumAna prazastapAdabhASyameM nahIM hai / tattvasaMgrahakI paMjikA ( pR0 43 ) meM bhI yaha anumAna prazastamati nAmase uddhRta hai / ye prazastamati, prazastapAdabhASyakArase bhinna mAlUma hote haiM, para inakA koI grantha adyAvadhi upalabdha nahIM hai / vyomaziva aura prabhAcandra - prazastapAdabhASya ke purAtana TIkAkAra A0 vyomazivakI vyomavatI TIkA upalabdha hai / A0 prabhAcandrane apane donoM granthoMmeM, na kevala vaizeSikamatake pUrvapakSa meM hI vyomavatIko apanAyA hai kintu aneka matoMke khaMDana meM bhI isakA paryApta anusaraNa kiyA hai| yaha TIkA unake viziSTa adhyayanakI vastu thii| isa TIkAke tulanAtmaka aMzoMko nyAyakumudacandrakI TippaNImeM dekhanA cAhie / A0 vyomazivake samaya ke viSayameM vidvAnoMkA matabheda calA A rahA hai / DaoN0 kItha inheM navamazatAbdIkA kahate haiN| to DaoN0 dAsaguptA inheM chaThavIM zatAbdIkA / maiM inake samayakA kucha vistArase vicAra karatA hU~ -- rAjazekharane prazastapAdabhASyakI 'kandalI' TIkAkI 'paMjikA' meM prazastapAdabhASyakI cAra TIkAoMkA isa kramase nirdeza kiyA hai-- sarvaprathama 'vyomavatI' ( vyoma zivAcArya ), tatpazcAt 'nyAyakandalI' ( zrIdhara ), tadanantara 'kiraNAvalI' ( udayana ) aura usake bAda 'lIlAvatI' ( zrIvatsAcArya ) / aitihyaparyAlocanAse bhI rAjazekharakA yaha nirdezakrama saMgata jAna par3atA hai / yahA~ hama vyomavatIke racayitA vyomazivAcArya ke viSaya meM kucha vicAra prastuta karate haiM / vyomazivAcArya zaiva the / apanI guru-paramparA tathA vyaktitvake viSayameM svayaM unhoMne kucha bhI nahIM Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 131 likhA / para raNipadrapura rAnoda, vartamAna nAroda grAmakI eka vApI prazasti se inakI guruparamparA tathA vyaktitva-viSayaka bahuta-sI bAteM mAlUma hotI haiM, jinakA kucha sAra isa prakAra hai "kadambaguhAdhivAsI munIndrake zaMkhamaThikAdhipati nAmaka ziSya the, unake terambipAla, terambipAlake AmardakatIrthanAtha aura AmardakatIrthanAthake purandaraguru nAmake atizaya pratibhAzAlI tArkika ziSya hue| purandaragurune koI grantha avazya likhA hai; kyoMki usI prazasti-zilAlekhameM atyanta spaSTatAse yaha ullekha hai ki-'inake vacanoMkA khaNDana Aja bhI bar3e-bar3e naiyAyika nahIM kara sakate / "2 syAdvAdaratnAkara Adi graMthoMmeM purandarake nAmase kucha vAkya uddhRta milate haiM, sambhava hai ve purandara ye hI hoM / ina purandaraguruko avantivarmA upendrapurase apane dezako le gayA / avantivarmAne inheM apanA rAjyabhAra sauMpakara zavadIkSA dhAraNa kI aura isa taraha apanA janma saphala kiyaa| purandaragurune mattamayUra meM eka bar3A maTha sthApita kiyA / dUsarA maTha raNipadrapurameM bhI inhoMne sthApita kiyA thaa| purandaragurukA kavacaziva aura kavacazivakA sadAziva nAmaka ya huA, jo ki raNipadrapurake tApasAzramameM tapaHsAdhana karatA thaa| sadAzivakA ziSya hRdayeza aura hRdayazakA ziSya vyomaziva haA, jo ki acchA prabhAvazAlI, utkaTa pratibhAsampanna aura samartha vidvAn thaa|" vyomazivAcArya ke prabhAvazAlI honekA sabase bar3A pramANa yaha hai ki inake nAmase hI vyomamantra pracalita hue the| ye sadanuSThAnaparAyaNa, mRdu-mitabhASI, vinaya-naya-saMyamake adbhuta sthAna tathA apratima pratApazAlI the / inhoMne raNipadrapurakA tathA raNipadramaThakA uddhAra evaM sudhAra kiyA thA aura vahIM eka zivamandira tathA vApIkA bhI nirmANa karAyA thaa| isI vApIpara ukta prazasti khudI hai|| inakI vidvattAke viSayameM zilAlekhake ye zloka paryApta haiM "siddhAnteSa maheza eSa niyato nyAye'kSapAdo muniH| gambhIre ca kaNAzinastu kaNabhukzAstre zruto jaiminiH / / sAMkhye'nalpamatiH svayaM sa kapilo lokAyate sadguruH / buddho buddhamate jinoktiSu jinaH ko vAtha nAyaM kRtI / / yadbhUtaM yadanAgataM yadadhunA kicitkvacidvadhaM (ta) te / samyagdarzanasampadA tadakhilaM pazyan prameyaM mahat / / sarvajJaH sphuTameSa kopi bhagavAnanyaH kSitau saM (zaM) karaH / dhatte kintu na zAntadhIviSamadRgraudraM vapuH kevalam // " ina zlokoMmeM batalAyA hai ki 'vyomazivAcArya zaivasiddhAntameM svayaM ziva, nyAyameM akSapAda, vaizeSika zAstrameM kaNAda, mImAMsAmeM jaimini, sAMkhyameM kapila, cArvAkazAstrameM bRhaspati, buddhamatameM buddha tathA jinamatameM svayaM jinadevake samAna the| adhika kyA; atItAnAgatavartamAnavartI yAvat prameyoMko apanI samyagdarzanasampattise spaSTa dekhane jAnanevAle sarvajJa the| aura aisA mAlama hotA thA ki mAtra viSamanetra (tRtIyanetra ) tathA raudrazarIrako dhAraNa kie binA ve pRthvIpara dUsare zaMkara bhagavAn hI avatare the / inake gaganeza, vyomazambhu, vyomeza, gaganazazimauli Adi bhI nAma the| zilAlekhake AdhArase samaya-vyomazivake pUrvavartI caturthaguru purandarako avantivarmA rAjA apane 1. prAcIna lekhamAlA, dvi0 bhAga, zilAlekha naM0 108 / 2. "yasyAdhunApi vibudhairatikRtyazaMsi vyAhanyate na vacanaM nayamArgavidbhiH // " 3. "asya vyomapadAdimantraracanAkhyA tAbhidhAnasya ca / " vApIprazastiH / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha nagarameM le gayA thA / avantivarmA cA~dIke sikkoMpara "vijitAvaniravanipatiH zrI avantivarmA divaM jayati" likhA rahatA hai tathA saMvat 250 par3hA gayA hai / " yaha saMvat saMbhavataH gupta-savara hai / DaoN0 phlITke matAnusAra gupta saMvat I0 san 320 kI 26 pharavarIko prArambha hotA hai / ataH 570 I0 meM avantivarmAkA apanI mudrAko pracalita karanA itihAsasiddha hai / isa samaya avantivarmA rAjya kara rahe hoNge| tathA 570 I0 ke AmapAsa hI ve purandaraguruko apane rAjyameM lAe hoMge / ye avantivarmA mokharIvazIya rAjA the| zaiva honeke kAraNa zivopAsaka purandaraguruko apane yahA~ lAnA bhI inakA ThIka hI thA / inake samaya sambandhameM dUsarA pramANa yaha hai ki -- vaisavaMzIya rAjA harSavarddhanakI choTI bahina rAjyazrI, avantivarmA ke putra grahavarmAko vivAhI gaI thI / harSakA janma I0 590 meM huA thA | rAjyazrI usase 1 yA 2 varSa choTI thI / grahavarmA harSase 5-6 varSa bar3A jarUra hogA / ataH usakA janma 584 I0 ke karIba mAnanA cAhie / isakA rAjyakAla I0 600 se 606 taka rahA hai / avantivarmAkA yaha ikalautA lar3akA thA / ataH mAlUma hotA hai ki I0 584 meM arthAt avantivarmAkI DhalatI avasthAmeM yaha paidA huA hogA / astu; yahA~ to itanA hai ki 570 I0 ke AsapAsa hI avantivarmA purandarako apane yahA~ le gae the / yadyapi saMnyAsiyoM meM ziSya-paramparAke lie pratyeka por3hIkA samaya 25 varSa mAnanA Avazyaka nahIM hai; kyoMki kabhI-kabhI 20 varSa meM hI ziSya-praziSyoMkI paramparA cala jAtI hai / phira bhI yadi pratyeka pIDhIkA samaya 25 varSa hI mAna liyA jAya to purandarase tIna pIDhIke bAda hue vyomazivakA samaya san 670 ke AsapAsa siddha hotA hai / dArzanika granthoM ke AdhArase samaya -- vyomaziva svayaM hI apanI vyomavatI TIkA ( pR0 392 ) zrIharSakA eka mahattvapUrNa DhaMga se ullekha karate haiM / yathA "ata eva madIyaM zarI ramityAdipratyayeSvAtmAnurAgasadbhAve'pi Atmano'vacchedakatvam / harSa devakulamiti jJAne zrIharSasyeva ubhayatrApi bAdhakasadbhAvAt, yatra hyanurAgasadbhAve'pi vizeSaNatve bAdhakamasti tatrAvacchedakatvameva kalpyate iti / asti ca zrIharSasya vidyamAnatvam / Atmani karttRtvakaraNatvayorasambhava iti bAdhakam / " mAlUma hotA hai phira bhI 'asti ca zrIharSasya vidyamAnaisase sApha mAlUma hotA hai ki zrIharSa ( 606-647 A. yadyapi yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki vyomaziva zrIharSa ke yadyapi isa sandarbhakA pATha kucha chUTA huA tvam' yaha vAkya khAsa taurase dhyAna dene yogya hai| D. rAjya ) vyomaziva ke samaya meM vidyamAna the / bahuta bAda hokara bhI aisA ullekha kara sakate haiM; parantu jaba zilAlekhase unakA samaya I0 san 670 ke AsapAsa hai tathA zrIharSakI vidyamAnatAkA ve isa taraha jora dekara ullekha karate taba ukta kalpanAko sthAna hI nahIM milatA / vyomavatIkA antaHparIkSaNa - vyomavatI ( pR0 306, 307,680 ) meM dharmakIrtike pramANavArtika ( 2-11,12 tathA 1-68, 72 ) se kArikAe~ uddhata kI gaI haiN| isI taraha vyomavatI ( pR0 617 ) meM tundu prathamapariccheda ke "DiNDikarAgaM parityajya akSiNo nimIlya" isa vAkyakA prayoga pAyA jAtA hai| isake atirikta pramANavArtikakI aura bhI bahuta-sI kArikAe~ uddhRta dekhI jAtI haiM / 1. dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza, dvi0 bhAga, pR0 375 / 2. dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza, dvitIya bhAga, pR0 229 / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 133 vyomavatI ( pR0 591,592 ) meM kumArilake mImAMsA-zlokavAtikakI aneka kArikAeM uddhRta haiN| vyomavatI (pR0 129 ) meM udyotakarakA nAma liyA hai, bhartRharike zabdAdvaitadarzanakA ( pR0 20 ca ) khaNDana kiyA hai aura prabhAkarake smRtipramoSavAdakA bho ( pR0 540 ) khaMDana kiyA gayA hai / inameM bhartRhari, dharmakIti, kumArila tathA prabhAkara ye saba prAyaH samasAmayika aura IsAkI sAtavIM zatAbdIke vidvAn hai / udyotakara chaThI zatAbdIke vidvAn haiN| ataH vyomazivake dvArA ina samasAmayika evaM kiMcitpUrvavartI vidvAnoMkA ullekha tathA samAlocanakA honA saMgata hI hai| vyomavatI ( pR0 15 ) meM bANakI kAdambarIkA ullekha hai / bANa harSakI sabhAke vidvAn the, ataH isakA ullekha bhI honA ThIka hI hai / vyomavatI TIkAkA ullekha karanevAle paravatI granthakAroMmeM zAntarakSita, vidyAnanda, jayanta, vAcaspati, siddharSi, zrIdhara, udayana, prabhAcandra, vAdirAja, vAdidevasUri, hemacandra tathA guNarala, vizeSarUpase ullekhanIya hai| zAntarakSitane vaizeSika-sammata SaTpadArthoMkI parIkSA kI hai| usameM ve prazastapAdake sAtha hI sAtha zaMkarasvAmI nAmaka naiyAyikakA mata bhI pUrvapakSarUpase upasthita karate haiN| parantu jaba hama dhyAnase dekhate haiM to unake pUrvapakSa meM prazastapAdavyomavatIke zabda spaSTatayA apanI chApa mArate hue najara Ate haiN| ( tulanAtattvasaMgraha, pR0 206 tathA vyomavatI, pR0 343 / ) tattvasaMgrahakI paMjikA ( pU0 206) meM vyomavatI (10 129 ) ke svakAraNasamavAya tathA sattAsamavAyarUpa utpattike lakSaNakA ullekha hai| zAntarakSita tathA unake ziSya kamalazIlakA samaya I0 kI AThavIM zatAbdikA pUrvArddha hai| (dekho, tattvasaMgrahakI bhUmikA, pR0 xcvi) vidyAnanda AcAryane apanI AptaparokSA ( pR0 26 ) meM vyomavatI TIkA ( pR0 107 ) se samavAyake lakSaNakI samasta padakRtya uddhRta kI hai| 'dravyatvopalakSita samavAya dravyakA lakSaNa hai vyomavatI (10 149 ) ke isa mantavyako samAlocanA bhI AptaparIkSA (pR0 6 ) meM kI gaI hai| vidyAnanda IsAkI navamazatAbdIke pUrvArddhavartI haiN| __ jayantakI nyAyamaMjarI ( pR0 23 ) meM vyomavatI (pR0 621 ) ke anarthajatvAt smRtiko apramANa mAnaneke siddhAntakA samarthana kiyA hai, sAtha hI pR0 65 para vyomavatI ( pR0 556 ) ke phalavizeSaNapakSako svIkAra kara kArakasAmagrIko pramANamAnaneke siddhAntakA anusaraNa kiyA hai / jayantakA samaya hama Age IsAkI 9vIM zatAbdIkA pUrvabhAga siddha kreNge| vAcaspati mizra apanI tAtparyaTIkAmeM (pR0 108) pratyakSalakSaNasUtrameM 'yataH' padakA adhyAhAra karate haiM tathA (10 102) liMgaparAmarza jJAnako upAdAnabuddhi kahate haiM / vyomavatITIkAmeM (pR0 556) 'yara padakA prayoga pratyakSalakSaNameM kiyA hai tathA ( pR0 561 ) liMgaparAmarzajJAnako upAdAnabuddhi bhI kahA hai / vAcaspati mizrakA samaya 841 A.D. hai| prabhAcandra AcAryane mokSa nirUpaNa ( prameyakamalamArtaNDa, pR0 307 ) AtmasvarUpanirUpaNa ( nyAyakamadacandra, pR0 349, prameyakamalamA0, pR0 110) samavAyalakSaNa (nyAyakumu0, pR0 295, prameyakamalamA0, pa0604) AdimeM vyomavatI (50 20, 393, 107 ) kA paryApta sahArA liyA hai| svasaMvedanasiddhimeM vyomavatIke jJAnAntaravedya jJAnavAdakA khaNDana bhI kiyA hai| zrodhara tathA udayanAcAryane apanI kandalI (pR0 4 ) tathA kiraNAvalImeM vyomavatI ( pR0 20 ka ) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha ' ke "navAnAmAtma vizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate santAnatvAt yathA pradIpasantAnaH / " isa anumAnako 'tArkikAH' tathA 'AcAryAH' zabdake sAtha uddhRta kiyA haiM / kandalI ( pR0 20 ) meM vyomavatI ( pR0 149 ) ke 'dravyatvopalakSitaH samavAyaH dravyatvena yoga:' isa matakI AlocanA kI gii| / isI taraha kandalI ( pR0 18 ) meM vyomavatI ( pR0 129 ) ke 'anityatvaM tu prAgabhAva pradhvaMsAbhAvopalakSitA vastusattA isa anityatvake lakSaNakA khaNDana kiyA hai / kandalI ( pR0 200 ) meM vyomavatI ( pR0 593 ) ke 'anumAna - lakSaNameM vidyA ke sAmAnyalakSaNakI anuvRtti karake saMzayAdikA vyavaccheda karanA' tathA smaraNa ke vyavacchedake liye 'dravyAdiSu utpadyate' isa padakA anuvarttana karanA' ina do matoMkA samAlocana kiyA hai / kandalIkAra zrIdharakA samaya kandalIke antameM die gae " tryadhikadazottaranavazatazakAbde" padake anusAra 913 zaka arthAt 991 I0 hai / aura udayanAcArya kA samaya 984 I0 hai / vAdirAja apane nyAyavinizcaya-vivaraNa ( likhita pR0 111 B tathA 111 A ) meM vyomavatIse pUrvapakSa karate haiM / vAdidevasUri apane syAdvAdaratnAkara ( pR0 318 tathA 498 ) meM pUrvapakSarUpase vyomavatIkA uddharaNa dete haiM / siddhaSi nyAyAvatAravRtti ( pR0 9) meM, hemacandra pramANamImAMsA ( pR0 7 ) meM tathA guNaratna apanI SaDdarzanasamuccayakI vRtti ( pR0 114 A ) meM vyomavatI ke pratyakSa, anumAna tathA Agama rUpa pramANatritvakI - vaizeSikaparamparAkA pUrvapakSa karate haiM / isa taraha vyomavatIkI saMkSipta tulanAse jJAta ho sakatA hai ki vyomavatIkA jaina granthoMse viziSTa sambandha hai / isa prakAra hama vyomazivakA samaya zilAlekha tathA unake granthake ullekhoMke AdhArase IsvI sAtavIM zatAbdIkA uttara bhAga anumAna karate haiM / yadi ye AThavIM yA navamI zatAbdIke vidvAn hote to apane samasAmayika zaMkarAcArya aura zAntarakSita jaise vidvAnoMkA ullekha avazya karate / hama dekhate haiM ki - vyomaziva zAMkaravedAntakA ullekha bhI nahIM karate tathA viparyaya jJAnake viSaya meM alaukikArthakhyAti, smRtipramoSa AdikA khaNDana karanepara bhI zaMkarake anirvacanIyArthakhyAtivAdakA nAma bhI nahIM lete / vyomaziva jaise bahuzruta evaM saikar3oM matamatAntaroMkA ullekha karanevAle AcArya ke dvArA kisI bhI aSTamazatAbdI yA navama zatAbdIvarttI AcArya matakA ullekha na kiyA jAnA hI unake saptamazatAbdIvartI hone kA pramANa hai / ataH DaoN0 kIthakA inheM navamI zatAbdIkA vidvAn likhanA tathA DaoN0 esa0 ena0 dAsaguptAkA inheM chaThI zatAbdIkA vidvAn batalAnA ThIka nahIM ja~catA / zrIdhara aura prabhAcandra - prazastapAda bhASyakI TIkAoMmeM nyAyakandalI TIkAkA bhI apanA acchA sthAna hai / isakI racanA zrIdharane zaka 913 ( I0 991 ) meM kI thI / zrIdharAcArya apane pUrva TIkAkAra vyomazivakA zabdAnusaraNa karate hue bhI unase matabheda pradarzita karane meM nahIM cUkate / vyomaziva buddhayAdi vizeSa guNoMkI santatike atyantocchedako mokSa kahate haiM aura usakI siddhi ke lie 'santAnatvAt' hetukA prayoga karate haiM ( praza0 vyo0, pR0 20 ka ) / zrIdhara Atyantika ahitanivRttiko mokSa mAnakara bhI usakI siddhi ke lie prayukta honevAle 'santAnatvAt' hetuko pArthivaparamANukI rUpAdisantAnase vyabhicArI batAte haiN| ( kandalI, pR0 4 ) | A0 prabhAcandrane bhI vaizeSikoM ko muktikA khaNDana karate samaya nyAyakumuda0 ( pR 826 ) aura prameyakamala0 ( pR0 318 ) meM 'santAnatvAt' hetuko pAkajaparamANuoMkI rUpAdisantAnase vyabhicArI batAyA hai / isI taraha aura bhI ekAdhikasthaloMmeM hama kandalIkI AbhA prabhAcandrake granthoMpara dekhate haiM / vAtsAyana aura prabhAcandra - nyAyasUtra ke Upara vAtsAyanakRta nyAyabhASya upalabdha hai / inakA samaya Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 135 IsAkI tIsarI-cauthI zatAbdI samajhA jAtA hai / A0 prabhAvandra ne prameyakamalamArttaNDa tathA nyAyakumudacandrameM inake nyAyabhASyakA kahIM nyAyabhASya aura kahIM bhASya zabdase ullekha kiyA / vAtsAyanakA nAma na lekara sarvatra nyAyabhASyakAra aura bhASyakAra zabdoMse hI inakA nirdeza kiyA gayA hai| udyotakara aura prabhAcandra - nyAyasUtrake Upara nyAyavArtika granthake racayitA A0 udyotakara I0 6vIM sadI, antataH sAtavIM sadI ke pUrvapAdake vidvAn haiM / inhoMne diGnAgake pramANasamuccaya ke khaNDanake lie nyAya vArtika banAyA thA / inake nyAyavArtikakA khaNDana dha maMkIrti ( I0 635 ke bAda ) ne apane pramANavArtika meM kiyA hai / ma0 prabhAcandra prameyakamala mArttaNDa ke sRSTikartRtva prakaraNa ke pUrvapakSa meM ( pR0 268 ) udyotakarake anumAnoMko 'vArtikakAreNApi zabdake sAtha uddhRta kiyA hai / prameyakamalamArttaNDa meM ekAdhikasthAnoMmeM 'udyotakara' kA nAmollekha karake nyAyavArtika se pUrvapakSa kie gae haiN| nyAyakumucandra ke SoDazapadArthavAdakA pUrvapakSa bhI udyotakarake nyAyavArtika se paryApta puSTi pAyA hai / "pUrvavaccheSavat" Adi anumAnasUtrakI vArtikakArakRta vividha vyAkhyAe~ bhI prameyakamalamArttaNDa meM khaMDita huI haiM / vArtikakArakRta sAdhakatamatvakA "bhAvAbhAvayostadvattA" yaha lakSaNa prameyakamalamArttaNDa meM pramANarUpase uddhRta hai / bhaTTa jayanta aura prabhAcandra - bhaTTa jayanta jarannaiyAyikake nAmase prasiddha the / inhoMne nyAyasUtroMke AdhArase nyAyakalikA aura nyAyamaJjarI grantha likhe haiM / nyAyamaJjarI to katipaya nyAyasUtroMkI vizada vyAkhyA hai / aba hama bhaTTa jayantake samayakA vicAra karate haiM jayantakI nyAyamaJjarIkA prathama saMskaraNa vijayanagara sIrIja meM san 1895 meM prakAzita huA hai / isake saMpAdaka ma0 ma0 gaMgAdhara zAstrI mAnavallI haiM / unhoMne bhUmikA meM likhA hai ki- " jayantabhaTTakA gaMgezopAdhyAyane upamAna - cintAmaNi ( pR0 61 ) meM jarannaiyA thika zabdase ullekha kiyA hai, tathA jayantabhaTTane nyAyamaMjarI ( pR0 312 ) meM vAcaspati mizrakI tAtparya - TIkAse " jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH " yaha vAkya ' AcAryai: ' karake uddhRta kiyA hai| ataH jayantakA samaya vAcaspati ( 841 A D ) se uttara tathA gaMgeza ( 1175 A. D. ) se pUrva honA cAhiye / inhIMkA anusaraNa karake nyAyamaJjarIke dvitIya saMskaraNake sampAdaka paM0 sUryanArAyaNajI zuklane, tathA 'saMskRtasAhityakA saMkSipta itihAsa' ke lekhakoMne bhI jayantako vAcaspatikA paravartI likhA hai / sva0 DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa bhI ukta vAkyake AdhArapara inakA samaya 9vIMse 11vIM zatAbdI taka mAnate the / ataH jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnanekI paramparAkA AdhAra ma0 ma0 gaMgAdhara zAstrI dvArA "jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH " isa vAkyako vAcaspati mizrakA likha denA hI mAlUma hotA hai / vAcaspati mizra ne apanA samaya 'nyAyasUcI nibandha' ke anta meM svayaM diyA hai / yathA--- "nyAyasUtrInibandho'yamakAri sudhiyAM mude / zrIvAcaspati mizreNa vasvaM kavasuvatsare // " isa zloka meM 898 vatsara likhA hai / ma0 ma0 vindhyezvarIprasAdajIne 'vatsara' zabdase zakasaMvat liyA hai / 2 DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa vikrama saMvat lete haiM / ma0 ma0 gopInAtha kavirAja likhate haiM ki 'tAtparyaTIkAkI parizuddhiTIkA banAnevAle 1. hisTrI oNpha di iNDiyana laoNjika, pR0 146 / 2. nyAyavArtika - bhUmikA, pR0 145 / 3. hisTrI oNpha di iNDiyana laoNjika, pR0 133 / 4. hisTrI eMDa biblogrAphI oNpha nyAyavaizeSika liTarecara, Vol. III, pR0 101 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha AcArya udayanane apanI 'lakSaNAvalI' zaka saM0 906 ( 984 A. D. ) meM samApta kI hai / yadi vAcaspatikA samaya zaka saM0 898 mAnA jAtA hai to itanI jaldI usapara parizuddhi jaisI TIkAkA bana jAnA saMbhava mAlUma nahIM hotA / ataH vAcaspatimizrakA samaya vikrama saMvat 898 ( 841 A. D. prAyaH sarvasammata hai / vAcaspatimizrane vaizeSikadarzanako chor3akara prAyaH sabhI darzanoMpara TIkAe~ likhIM haiM / sarvaprathama inhoMne maMDanamizra ke vidhivivekapara 'nyAyakaNikA' nAmakI TIkA likhI hai, kyoMki inake dUsare granthoMmeM prAyaH isakA nirdeza hai| usake bAda maMDana mizrI brahmasiddhikI vyAkhyA 'brahmatattvasamIkSA' tathA 'tattvabindu'; ina donoM granthoMkA nirdeza tAtparya - TIkAmeM milatA hai, ataH unake bAda 'tAtparya- TIkA' likhI gii| tAtparya TIkAke sAtha hI 'nyAyasUcI- nibandha' likhA hogA; kyoMki nyAyasUtroMkA nirNaya tAtparya- TIkAmeM atyanta apekSita hai / 'sAMkhyatattvakaumudI' meM tAtparyaTIkA uddhRta hai, ataH tAtparyaTIkA ke bAda 'sAMkhyatattvakaumudI' kI racanA huI / yogabhASyakI tattvavaizAradI TIkAmeM 'sAMkhyatattvakaumudI' kA nirdeza hai, ataH nirdiSTa kaumudIke bAda 'tattvavaizAradI' racI gaI / aura ina sabhI granthoMkA 'bhAmatI' TIkA meM nirdeza honese 'bhAmatI' TIkA sabake antameM likhI gaI hai / jayanta vAcaspati mizra ke samakAlIna vRddha haiM - vAcaspatimizra apanI AdyakRti 'nyAyakaNikA' ke maGgalAcaraNameM nyAyamaJjarIkArako bar3e mahattvapUrNa zabdoM meM gururUpase smaraNa karate haiM / yathA"ajJAnatimirazamanIM paradamanIM nyAyamaJjarIM rucirAm / prasavitre prabhavitre vidyAtarave namo gurave // " arthAt -- jinane ajJAnatimirakA nAza karanevAlI, prativAdiyoMkA damana karanevAlI, rucira nyAyamaMjarIko janma diyA una samartha vidyAtaru guruko namaskAra ho / isa zloka meM mRta 'nyAmaJjarI' bhaTTa jayantakRta nyAyamaJjarI jaisI prasiddha 'nyAyamaJjarI' hI honI cAhiye / abhI taka koI dUsarI nyAyamaJjarI to sunane meM bhI nahIM AI / jaba vAcaspati jayantako gururUpase smaraNa karate haiM taba jayanta vAcaspatike uttarakAlIna kaise ho sakate haiM / yadyapi vAcaspatine tAtparyaTIkAmeM 'trilocanagurUnnIta' ityAdi pada dekara apane gururUpase 'trilocana' kA ullekha kiyA hai, phira bhI jayantako unake guru athavA gurusama honemeM koI bAdhA nahIM hai; kyoMki eka vyaktike aneka guru bhI ho sakate haiM / abhI taka jAtaJca sambaddhaM cetyekaH kAla:' isa vacanake AdhArapara hI jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnA jAtA hai / para yaha vacana vAcaspatikI tAtparya - TIkAkA nahIM hai, kintu nyAyavArtikakAra zrI udyotakarakA hai ( nyAyavArtika, pR0 236 ), jisa nyAyavArtikapara vAcaspatikI tAtparyaTIkA hai / inakA samaya dharmakIrti se pUrvaM honA nirvivAda hai / ma0 ma0 gopInAtha kavirAja apanI 'hisTrI eNDa biblogrAphI oNpha nyAya vaizeSika liTarecara' meM likhate haiM ki - " vAcaspati aura jayanta samakAlIna hone cAhie, kyoMki jayantake granthoMpara vAcaspatikA koI asara dekhane meM nahIM AtA / " 'jAtaJca' ityAdi vAkyake viSaya meM bhI unhoMne sandeha prakaTa karate hue likhA hai ki- "yaha vAkya kisI pUrvAcAryakA honA cAhiye / " vAcaspatike pahale bhI zaMkarasvAmI Adi naiyAyika hue haiM, jinakA ullekha tattvasaMgraha Adi granthoMmeM pAyA jAtA hai / ma0 ma0 gaGgAdhara zAstrIne jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnakara nyAyamaJjarI ( pR0 120 ) 1. sarasvatI bhavana sIrIja, III pArTa / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 137 meM uddhRta 'yatnenAnumito'pyarthaH' isa padyako TippaNI meM 'bhAmatI' TIkAkA likha diyA hai| para vastutaH yaha padya vAkyapadIya (1-34) kA hai aura nyAyamaJjarokI taraha bhAmato TIkAmeM bhI uddhata hI hai, malakA nahIM hai| nyAyasUtrake pratyakSa-lakSaNasUtra ( 1-1-4) kI vyAkhyAmeM vAcaspati mizra likhate haiM ki-vyavasAyAtmaka' padase savikalpaka pratyakSakA grahaNa karanA cAhiye tathA 'avyapadezya' padase nirvikalpaka jnyaankaa| saMzayajJAnakA nirAkaraNa to 'avyabhicArI' padase ho hI jAtA hai, isaliye saMzayajJAnakA nirAkaraNa karanA 'vyavasAyAtmaka' padakA mukhya kArya nahIM hai| yaha bAta maiM 'gurUnnIta mArga' kA anugamana karake kaha rahA huuN| isI taraha koI vyAkhyAkAra 'ayamazvaH' ityAdi zabdasaMsRSTa jJAnako ubhayajajJAna kahakara usakI pratyakSatAkA nirAkaraNa karaneke liye avyapadezya padakI sArthakatA batAte haiN| vAcaspati 'ayamazvaH' isa jJAnako ubhayajajJAna na mAnakara aindriyaka kahate haiM / aura vaha bhI apane guruke dvArA upadiSTa isa gAthAke AdhArapara zabdajatvena zAbdaJcet pratyakSaM caakssjtvtH| spaSTagraharUpatvAt yuktamaindriyakaM hi tat // isaliye ve 'avyapadezya' padakA prayojana nirvikalpakA saMgraha karanA hI batalAte haiM / nyAyamaJjarI ( pR0 78 ) meM 'ubhayajajJAnakA vyavaccheda karanA avyapadezyapadakA kArya hai' isa matakA 'AcAryAH' isa zabdake sAtha ullekha kiyA gayA hai| usapara vyAkhyAkArakI anupapatti dikhAkara nyAyamajarIkArane ubhayajajJAnakA khaNDana kiyA hai| ma0 ma0 gaGgAdhara zAstrIne isa 'AcAryAH' padake nIce 'tAtparyaTokAyAM vAcaspatimizrAH' yaha TippaNI kI hai| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki-yaha mata vAcaspati mizrakA hai yA anya kisI pUrvAcAryakA ? tAtparya-TIkA ( pR0 148 ) meM to spaSTa hI ubhayajajJAna nahIM mAnakara use aindriyaka kahA hai| isaliye vaha mata vAcaspatikA to nahIM hai| vyomavatI' TIkA (pR0 555) meM ubhayajajJAnakA spaSTa samarthana hai, ataH yaha mata vyomazivAcAryakA ho sakatA hai| vyomavatImeM na kevala ubhayajajJAnakA samarthana hI hai kintu usakA vyavaccheda bhI avyapadezya padase kiyA hai / hA~, usapara jo vyAkhyAkArakI anupapatti hai vaha kadAcit vAcaspatikI tarapha laga sakatI hai; so bhI ThIka nahIM; kyoMki vAcaspatine apane gurukI jisa gAthAke anusAra ubhayajajJAnako aindriyaka mAnA hai, usase sApha mAlama hotA hai ki vAcaspatike garuke sAmane ubhayajajJa mAnanevAle AcArya ( sambhavataH vyomazivAcArya) kI paramparA thI, jisakA khaNDana vAcaspatike gurune kiyaa| aura jisa khaNDanako vAcaspatine apane gurukI gAthAkA pramANa dekara tAtparya-TIkAmeM sthAna diyA hai / ____ isI taraha tAtparya TIkAmeM ( pR0 102) 'yadA jJAnaM tadA hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam' isa bhASyakA vyAkhyAna karate hue vAcaspati mizrane upAdeyatAjJAnako 'upAdAna' padase liyA hai aura usakA krama 1. "na, indriyasahakAriNA zabdena yajjanyate tasya vyavacchedArthatvAta, tathA hyakRtasamayo rUpaM pazyannapi cakSaSA rUpamiti na jAnIte rUpamitizabdoccAraNAnantaraM pratipadyata ityubhayajaM jJAnam; nanu ca zabdendriyayorekasmin kAle vyApArA'sambhavAdayuktametat / tathAhi-manasA'dhiSThitaM na zrotraM zabdaM gRhNAti punaH kriyAkrameNa cakSuSA sambandhe sati rUpagrahaNam / na ca zabdajJAnasyaitAvatkAlamavasthAnaM sambhavatIti kathamubhayajaM jJAnam ? atraikA zrotrasambaddhe manasi kriyotpannA vibhAgamArabhate "tataH svajJAnasahAyazabdasahakAriNA cakSuSA rUpajJAnamutpadyate ityubhayajaM jJAnam / yadi vAbhavatyevobhayajaM jJAnam"-praza0 vyo0, pR0 555 / 4-18 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha bhI 'toyAlocana, toyavikalpa, dRSTatajjAtIyasaMskArobodha, smaraNa, 'tajjAtIyaM cedam' ityAkArakaparAmarza ityAdi batAyA hai| __nyAyamaMjarI ( pR0 66 ) meM isI prakaraNameM zaGkA kI hai ki-'prathama AlocanajJAnakA phala upAdAnAdibuddhi nahIM ho sakatI; kyoMki usameM kaI kSaNoMkA vyavadhAna par3a jAtA hai ? isakA uttara dete hue maMjarIkArane 'AcAryAH' zabda likhakara 'upAdeyatAjJAnako upAdAnabuddhi kahate haiN| isa matakA ullekha kiyA hai| isa 'AcAryAH' pada para bhI ma0 ma0 gaGgAdhara zAstrIne 'nyAyavAttika-tAtparyaTIkAyAM vAcaspatimizrAH' aisA TippaNa kiyA hai| nyAyamaJjarIke dvitIya saMskaraNake sampAdaka paM0 sUryanArAyaNajI nyAyAcAryane bhI unhIMkA anusaraNa karake use bar3e TAipameM heDiMga dekara chapAyA hai| maMjarIkArane isa matake bAda bhI eka vyAkhyAtAkA mata diyA hai / jo isa parAmarzAtmaka upAdeyatAjJAnako nahIM maantaa| yahA~ bhI yaha vicAraNIya hai ki-yaha mata svayaM vAcaspatikA hai yA unake pUrvavartI unake gurukA ? yadyapi yahA~ unhoMne apane gurukA nAma nahIM liyA hai, tathApi jaba vyomavatI' jaisI prazastapAdakI prAcIna TIkA (10 561 ) meM isakA spaSTa samarthana hai, taba isa matakI paramparA bhI prAcIna hI mAnanA hogI aura 'AcAryAH' padase vAcaspati na lie jAkara vyomaziva jaise koI prAcIna AcArya lenA hoMge / mAlama hotA hai ma0ma0 gaGgAdhara zAstrIne "jAtaJca sambaddhaM cetyekaH kAlaH" isa vacanako vAcaspatikA mAnane ke kAraNa hI ukta do sthaloMmeM 'AcAryAH' padapara 'vAcaspatimizrA' aisI TippaNI kara dI hai, jisakI paramparA calatI rahI / hA~, ma0 ma0 gopInAtha kavirAjane avazya hI use sandeha koTimeM rakhA hai| bhaTTa jayantakI samayAvadhi-jayanta maMjarImeM dharmakIrtike matakI samAlocanAke sAtha hI sAtha unake TIkAkAra dharmottarakI AdivAkyakI carcAko sthAna dete haiN| tathA prajJAkaragaptake 'ekamevedaM harSaviSAdAdyanekAkAravivarta pazyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm' ( bhikSu rAhulajIkI vArtikAlaMkArakI presakaoNpI, pR0 449 ) isa vacanakA khaMDana karate haiM, (nyAyamaMjarI, pR0 74 ) / bhikSu rAhulajIne TibeTiyana guruparamparAke anusAra dharmakIrtikA samaya I0 625, prajJAkaraguptakA 700, dharmottara aura raviguptakA 725 IsvI likhA hai| jayantane eka jagaha ravigaptakA bhI nAma liyA hai| ataH jayantakI pUrvAvadhi 760 A. D. tathA uttarAvadhi 840 A.D. honI caahie| kyoMki vAcaspatikA nyAyasUcInibandha 841 A. D. meM banAyA gayA hai, isake pahile bhI ve brahma siddhi, tattvabindu aura tAtparyaTIkA likha cuke hai / saMbhava hai ki vAcaspatine apanI AdyakRti nyAyakaNikA 815 I0 ke AsapAsa likhI ho / isa nyAyakaNikAmeM jayantakI nyAyamaMjarIkA ullekha honese jayantakI uttarAvadhi 840 A. D. hI mAnanA samucita jJAta hotA hai| yaha samaya jayantake putra abhinanda dvArA dI gaI jayantakI pUrvajAvalIse bhI saMgata baiThatA hai / abhinanda apane kAdambarIkathAsArameM likhate haiM ki "bhAradvAja kulameM zakti nAmakA gaur3a brAhmaNa thaa| usakA putra mitra, mitrakA putra zaktisvAmI haa| yaha zaktisvAmI karkoTavaMzake rAjA muktApIDa lalitAdityake maMtrI the| zaktisvAmIke putra kalyANasvAmI, kalyANasvAmIke putra candra tathA candrake putra jayanta hue, jo navavRttikArake nAmase mazahUra the / jayantake abhinanda nAmakA putra huaa|" 1. "dravyA dijAtIyasya pUrva sukhaduHkhasAdhanatvopalabdheH tajjJAnAnantaraM yadyat dravyAdijAtIyaM tattatsukhasAdhana mityavinAbhAvasmaraNam, tathA cedaM dravyAdijAtIyamiti parAmarzajJAnam, tasmAt sukhasAdhanamiti vinizcayaH tata upAdeyajJAnam..."."-praza0 vyo0, pR0 561 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 139 kAzmIrake karkoTa vaMzIya rAjA maktApIDa lalitAdityakA rAjya kAla 733 se 768 A. D taka rahA hai / zaktisvAmIke, jo apanI praur3ha avasthAmeM mantrI hoMge, apane mantritvakAlake pahile hI I0 720 meM kalyANasvAmI utpanna ho cuke hoNge| isake anantara yadi pratyeka pIr3hIkA samaya 20 varSa bhI mAna liyA jAya to kalyANasvAmIke IsvI san 740 meM candra, candra ke I0 760 meM jayanta utpanna hue aura unhoMne IsvI 800 takameM apanI 'nyAyamaMjarI' banAI hogii| isalie vAcaspatike samayameM jayanta vaddha hoMge aura vAcaspati inheM AdarakI daSTise dekhate hoNge| yahI kAraNa hai ki unhoMne apanI AdyakRtimeM nyAyamaMjarIkArakA smaraNa kiyA hai| jayantake isa samayakA samarthaka eka prabala pramANa yaha hai ki-haribhadrasUrine apane SaDadarzanasamuccaya (zlo0 20 ) meM nyAyamaMjarI (vijayAnagaraM saM0, pR0 129 ) ke "gambhIragajitArambhanibhinnagirigahvarAH / rolmbgvlvyaaltmaalmlintvissH|| tvnggttddilltaasnggpishnggottunggvigrhaaH| vRSTi vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // " / ina do zlokoMke dvitIya pAdoMko jaisAkA taisA zAmila kara liyA hai / prasiddha itivRttajJa muni jinavijayajIne "jaina sAhityasaMzodhaka' ( bhAga 1 aMka 1, ) meM aneka pramANoMse, khAsakara udyotanasUrikI kuvalayamAlA kathAmeM haribhadra kA gururUpase ullekha honeke kAraNa haribhadrakA samaya I0 700 se 770 taka nirdhArita kiyA hai / kuvalayamAlA kathAkI samApti zaka 700 ( I0 778 ) meM huI thii| merA isa viSayameM itanA saMzodhana hai ki usa samayakI AyuHsthiti dekhate hue haribhadra kI nirdhArita Ayu svalpa mAlama hotI hai| unake samayakI uttarAvadhi I0810 taka mAnanese ve nyAyamaMjarIko dekha skeNge| haribhadra jaise saikar3oM prakaraNoMke racayitA vidvAnake lie 100 varSa jInA asvAbhAvika nahIM ho sakatA / ataH I0 710 se 810 taka samayavAle haribhadrasUrike dvArA nyAyamaMjarIke zlokoMkA apane granthameM zAmila kiyA jAnA jayantake 760 se 840 I0 takake samayakA prabala sAdhakapramANa hai| A0 prabhAcandra ne vAtsAyanabhASya evaM nyAyavArtikako apekSA jayantako nyAyamaJjarI evaM nyAyakalikAkA hI adhika parizIlana evaM samucita upayoga kiyA hai / SoDazapadArtha ke nirUpaNameM jayantakI nyAyamaMjarIke hI zabda apanI AbhA dikhAte haiM / prabhAcandrako nyAyamaMjarI svabhyasta thii| ve kahIM-kahIM maMjarIke hI zabdoMko 'tathA cAha bhASyakAraH' likhakara uddhRta karate haiN| bhUtacaitanyavAdake pUrvapakSameM nyAyamaMjarImeM 'api ca' karake uddhata kI gaI 17 kArikAe~ nyAyakumudacandra meM bhI jyoMkI tyoM uddhRta kI gaI haiN| jayantake kArakasAkalyakA sarvaprathama khaNDana / prabhAcandra ne hI kiyA hai| nyAyamaJjarIkI nimnalikhita tIna kArikAe~ bhI nyAyakumudacandrameM uddhRta kI gaI haiN| ( nyAyakumuda0 pR0 336 ) "jJAtaM samyagasamyagvA yanmokSAya bhavAya vA / tatprameyamihAbhISTaM na pramANArthamAtrakam / / " [ nyAyamaM0 pR0 447] ( nyAyakumuda0 pR0 491 ) "bhUyo'vayavasamAnyayogo yadyapi manyate / sAdRzyaM tasya tu jJaptiH gRhIte pratiyogini // [ nyAyamaM0 pR0 146 ] ( nyAyakumuda0 pR0 511 ) "nanvastyeva gRhadvAravartinaH saMgatigrahaH / bhAvenAbhAvasiddhau tu kathametadbhaviSyati // " [ nyAyamaM0 pR0 38 ] 1. dekho, saMskRtasAhityakA itihAsa, pariziSTa ( kha ), pR0 15 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha isa taraha nyAyakumudacandra ke AdhArabhUta granthoMmeM nyAyamaMjarIkA nAma likhA jA sakatA hai / vAcaspati aura prabhAcandra - SaDdarzanaTIkAkAra vAcaspatine apanA nyAyasUcInibandha I0 841 meM samApta kiyA thA / inameM apanI tAtparyaTIkA ( pR0 165 ) me sAMkhyoMke anumAnake mAtrAmAtrika Adi sAta bheda ginAe haiM aura unakA khaMDana kiyA hai / nyAyakumudacandra ( pR0 462 ) meM bhI sAMkhyoMke anumAna ke inhIM sAta bhedoMke nAma nirdiSTa haiM / vAcaspatine zAMkarabhASyakI bhAmatI TIkAmeM avidyAse avidyAke uccheda karaneke lie " yathA payaH payo'ntaraM jarayati svayaM ca jIryati, viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati, yathA vA katakarajo rajo'ntarAvile pAthasi prakSiptaM rajontarANi bhindat svayamapi bhidyamAnamanAvilaM pAthaH karoti ityAdi dRSTAnta die haiM / prabhAcandrane prameyakamalamArttaNDa ( pR0 66 ) me inhIM dRSTAntoMko pUrvapakSa meM upasthita kiyA hai / nyAyakumudacandrake vidhivAdake pUrvapakSa meM vidhivivekake sAthahI sAtha usakI vAcaspatikRta nyAyakaNikA TIkAkA bhI paryApta sAdRzya pAyA jAtA hai / vAcaspatike ukta I0 841 samayakA sAdhaka eka pramANa yaha bhI hai ki inhoMne tAtparyaTIkA ( pR0 217 ) meM zAntarakSitake tattva saMgraha ( zlo0 200 ) se nimnalikhita zloka uddhRta kiyA hai- "nartakI bhrUlatAkSepo na hyekaH pAramArthikaH / anekANusamUhatvAt ekatvaM tasya kalpitam ||" zAntarakSitakA samaya I0 762 hai / 73 zabara RSi aura prabhAcandra - jaiminisUtrapara zAbarabhASya likhanevAle maharSi zabarakA samaya IsA kI tIsarI sadI taka samajhA jAtA hai| zAbarabhASyake Upara hI kumArila aura prabhAkarane vyAkhyAe~ likhI haiM / A0 prabhAcandrane zabda - nityatvavAda, vedApauruSeyatvavAda AdimeM kumArilake zlokavArtika ke sAtha hI sAtha zAbarabhASyakI dalIloMko bhI pUrvapakSa meM rakhA hai| zAbarabhASyase hI "gaurityatra kaH zabdaH ? gakAraukAravisarjanIyA iti bhagavAnupavarSaH " yaha upavarSa RSikA mata prameyakamaLamArttaNDa ( pR0 464 ) meM uddhRta kiyA gayA hai / nyAyakumudacandra ( pR0 279 ) meM zabdako vAyavIya mAnanevAle zikSAkAra mImAMsakoM kA mata bhI zAbarabhASyase hI uddhRta huA hai / isake sivAya nyAyakumudacandra meM zAbarabhASyake kaI vAkya pramANarUpameM aura pUrvapakSa meM uddhRta kie gae haiN| kumArila aura prabhAcandra - bhaTTa kumArilane zAbarabhASyapara mImAMsAra lokavArtika, tantravArtika aura dupaTIkA nAmakI vyAkhyA likhI hai kumArilane apane tantravArtika ( pR0 251-253 ) meM vAkyapadIyake nimnalikhita zlokakI samAlocanA kI hai "astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrva devatA svargaiH samamAhurgavAdiSu - vAkyapa0 2 / 121 isI taraha tantravArtika ( pR0 209 - 10 ) meM vAkyapadIya ( 17 ) ke "tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAdRte" aMza uddhRta hokara khaMDita huA hai| mImAMsAzlokavArtika ( vAkyAdhikaraNa zlo0 51 ) meM vAkyapadIya ( 2 / 1-2 ) meM nirdiSTa dazavidha yA aSTavidha vAkyalakSaNoMkA samAlocana kiyA gayA hai / bhartRharike sphoTavAdakI AlocanA bhI kumArilane mImAMsAzlokavArtikake sphoTavAdameM bar3I prakharatA se kI hai / cInI yAtrI itsiMgane apane yAtrAvivaraNameM bhartRharikA mRtyusamaya I0 650 batAyA hai ataH bhartRharike samAloka kumArikA samaya IsvI 7vIM zatAbdIkA uttara bhAga mAnanA samucita hai / A0 prabhAcandra ne prameya kamalamAtaMNDa aura nyAyakumudacandra meM sarvajJavAda, zabdanityatvavAda, vedA pauruSeyatvavAda, AgamAdipramANoMkA vicAra, prAmANyavAda Adi prakaraNoMmeM kumArilake zlokavArtikase pacAsoM kArikAe~ uddhRta kI haiN| zabdanityatvavAda Adi prakaraNoM meM kumArilakI yuktiyoMkA silasilevAra sapramANa uttara diyA gayA hai| kumArilane AtmAko vyAvRttyanugamAtmaka yA nityAnityAtmaka mAnA hai / prabhAcandrane AtmAkI nityAnityAtmakatAkA samarthana karate yvn Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 141 samaya kumArilakI "tasmAdubhavahAnena vyAvRttyanugamAtmakaH " Adi kArikAe~ apane pakSa ke samarthanameM bhI uddhRta kI haiM / isI taraha sRSTikartRtvakhaMDana, brahmavAdakhaMDana Adi meM prabhAcandra kumArilake sAtha-sAtha cala / sArAMza yaha hai ki prabhAcandra ke sAmane kumArilakA mImAMsAzlokavArtika eka viziSTa granthake rUpameM rahA hai / isIlie isakI AlocanA bhI jamakara kI gii| / zlokavArtikakI bhaTTa umbekakRta tAtparyaTIkA abhI prakAzita huI hai / isa TIkAkA AloDana bhI prabhAcandrane khUba kiyA hai / sarvajJavAdameM kucha kArikAe~ aisI uddhRta haiM jo kumArilake maujUdA zlokavArtikameM nahIM pAIM jAtI / saMbhava hai ye kArikAe~ kumArilakI bRhaTTIkA yA anya kisI graMtha kI hoM / maMDana mizra aura prabhAcandra - A0 maMDanamizrake mImAMsAnukramaNI, vidhiviveka, bhAvanAviveka, siddhi, brahmasiddhi, sphoTasiddhi Adi yantha prasiddha haiM / inakA samaya' IsAkI 8vIM zatAbdIkA pUrvabhAga hai | AcArya vidyAnandane ( I0 9vIM zatAbdIkA pUrvabhAga ) apanI aSTasahasrImeM maNDana mizrakA nAma liyA hai / yataH maNDana mizra apane granthoMmeM saptamazatakavartI kumArilakA nAmollekha karate haiM / ataH inakA samaya I0 kI saptamazatAbdIkA antimabhAga tathA 8vIM sadIkA pUrvArdha sunizcita hotA hai / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra ( pR0 149 ) meM maMDana mizra kI brahmasiddhikA " AhuvidhAtR pratyakSa" zloka uddhRta kiyA hai / nyAyakumudacandra ( pR0 572 ) meM vidhivAdake pUrvapakSa meM maMDanamizra ke vidhiviveka meM varNita aneka vidhivAdiyoMkA nirdeza kiyA gayA hai| unake matanirUpaNa tathA samAlocanameM vidhiviveka hI AdhArabhUta mAlUma hotA hai / prabhAkara aura prabhAcandra - zAbarabhASyakI bRhatI TIkAke racayitA prabhAkara karIba-karIba kumArila - ke samakAlIna the / bhaTTa kumArilakA ziSya parivAra bhATTake nAmase khyAta huA tathA prabhAkarake ziSya prAbhAkara yA gurumatAnuyAyI kahalAe / prabhAkara viparyayajJAnako smRtipramoSa yA vivekAkhyAti rUpa mAnate haiM / ye abhAvako svatantra pramANa nahIM mAnate / vedavAkyoMkA artha niyogaparaka karate haiM / prabhAcandrane apane granthoM meM prabhAkarake smRtipramoSa, niyogavAda Adi sabhI siddhAntoMkA vistRta khaMDana kiyA hai / zAlikanAtha aura prabhAcandra - prabhAkarake ziSyoMmeM zAlikanAthakA apanA viziSTa sthAna hai / inakA samaya IsAkI 8vIM zatAbdI hai / inhoMne bRhatIke Upara RjuvimalA nAmakI paJjikA likhI hai / prabhAkaraguruke siddhAntoMkA vivecana karaneke lie inhoMne prakaraNapaJjikA nAmakA svatantra grantha bhI likhA hai / ye andhakArako svatantra padArtha nahIM mAnate kintu jJAnAnutpattiko hI andhakAra kahate haiM / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArttaNDa ( pR0 238 ) tathA nyAyakumudacandra ( pR0 666 ) meM zAlikanAtha ke isa matakI vistRta samIkSA kI hai / zaGkarAcArya aura prabhAcandra - Adya zaGkarAcArya ke brahmasUtrazAGkarabhASya, gItAbhASya, upaniSadbhASya Adi anekoM grantha prasiddha haiM / inakA samaya I0 788 se 820 taka mAnA jAtA hai / zAGkarabhASya meM dharmakIrtike 'sahopalambhaniyamAt ' hetukA khaNDana honese yaha samaya samarthita hotA hai / A0 prabhAcandrane zaGkarake anirvacanIyArthakhyAtivAdakI samAlocanA prameyakamalamArttaNDa tathA nyAyakumudacandrameM kI hai| nyAyakumudacandrake paramabrahmavAdake pUrvapakSa meM zAGkarabhASyake AvArase ho vaiSamya nairRgya Adi doSoMkA parihAra kiyA gayA hai / surezvara aura prabhAcandra - zaGkarAcArya ke ziSyoM meM surezvarAcAryakA nAma ullekhanIya hai / inakA 1. dekho bRhatI dvi0 bhAgakI prastAvanA / 2. draSTavya-acyutapatra varSa 3, aGka 4 meM ma0 ma0 gopInAtha kavirAjakA lekha / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha nAma vizvarUpa bhI thA / inhoMne taittirIyopaniSadbhASyavArtika, bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika, mAnasollAsa, paJcIkaraNavArtika, kAzImatimokSavicAra, naiSkaryasiddhi Adi grantha banAe haiN| A0 vidyAnanda ( IsAkI 9vIM zatAbdI ) ne aS sahasrI (pR0 162) meM bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtikase 'brahmAvidyAvadiSTaM cennanu' ityAdi kArikAe~ uddhRta kI hai| ataH inakA samaya bhI IsAkI 9vIM zatAbdIkA pUrvabhAga honA cAhie / ye zaGkarAcArya ( I0 788 se 820 ke sAkSAt ziSya the| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 4445 ) tathA nyAyakumudacandra ( pR0 141 ) meM brahmavAdake pUrvapakSameM inake bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika ( 3 / 5 / 43-44 ) se "yathA vizuddhamAkAza" Adi do kArikAe~ uddhRta kA haiN| bhAmaha aura prabhAcandra-bhAmahakA kAvyAlaGkAra grantha upalabdha hai| zAntarakSitane tattvasaMgraha (10291) meM bhAmahake kAvyAlaMkArakI apohakhaNDana vAlo 'yadi gaurityayaM zabdaH" Adi tIna kArikAoMkI samAlocanA kI hai| ye kArikAe~ kAvyAlaMkArake 6veM pariccheda ( iloka0 17-19 ) meM pAI jAtI hai / tattvasaMgrahakArakA samaya I0 705-762 taka sunirNIta hai| bauddhasammata pratyakSake lakSaNakA khaNDana karate samaya bhAmahane ( kAvyAlaMkAra 5 / 6 ) diGnAgake mAtra 'kalpanApoDha' padavAle lakSaNakA khaNDana kiyA hai, dharmakIrti ke 'kalpanApoDha aura abhrAnta' ubhayavizeSaNavAle lakSaNakA nhiiN| isase jJAta hotA hai ki bhAmaha diGnAgake uttaravartI tathA dharmakIrtike pUrvavartI hai| antataH inakA samaya IsAkI 7vIM zatAbdIkA pUrvabhAga hai| A0 prabhAcandrane apohavAdakA khaMDana karate samaya bhAmahakI apohakhaNDanaviSayaka "yadi gaurityayaM' Adi tInoM kArikAyeM prameyakamalamArtaNDa (pa. 432 ) meM uddhRta ko haiN| yaha bhI saMbhava hai ki ye kArikAya sIdhe bhAmahake granthase uddhRta na hokara tattvasaMgrahake dvArA uddhRta huI hoN| bANa aura prabhAcandra-prasiddha gadyakAvya kAdambarIke racayitA bANabhaTTa, samrATa harSavardhana ( rAjya 606 se 648 I0) kI sabhAke kaviratna the / inhoMne harSacaritakI bhI racanA kI thii| bANa, kAdambarI aura harSacarita donoM hI granthoMko pUrNa nahIM kara ske| inakI kAdambarIkA Adyazloka "rajojuSe janmani sattvavRttaye" prameyakamalamArtaNDa ( pR 298 ) meM uddhRta hai / A0 prabhAcandrane vedApauruSeyatvaprakaraNameM ( prameyaka0 pR0 393 ) kAdambarIke kartRtvake viSayameM sandehAtmaka ullekha kiyA hai--"kAdambaryAdInAM kartavizeSa vipratipatteH"-arthAta kAdambarI Adike kattAka viSayameM vivAda hai| isa ullekhase jJAta hotA hai ki prabhAcandrake samayameM kAdambarI Adi granthoMke kartA vivAdagrasta the| hama prabhAcandrakA samaya Age IsAkI gyArahavIM zatAbdI siddha kreNge| mAgha aura prabhAcandra-zizupAlavadha kAvyake racayitA mAgha kavikA samaya I0 660-675 ke lagabhaga hai|' mAghakavike pitAmaha suprabhadeva rAjA varmalAtake mantrI the / rAjA varmalAtakA ullekha I0 625 ke eka zilAlekhameM vidyamAna hai ataH inake nAtI mAgha kavikA samaya I0 675 taka mAnanA samacita hai| prabhAcandrane mAghakAvya (1 / 23 ) kA "yugAntakAlapratisaMhRtAtmano' zloka prameyakamalamArtaNDa (pR0 688 ) meM uddhRta kiyA hai / isase jJAta hotA hai ki prabhAcandrane mAghakAvyako dekhA thaa| avaidikadarzana azvaghoSa aura prabhAcandra-azvaghoSakA samaya IsAkA dvitIya zataka mAnA jAtA hai| inake buddhacarita aura saundarananda do mahAkAvya prasiddha hai / saundaranandameM azvaghoSane prasaGgataH bauddhadarzanake kacha padArthoM 1. dekho, saMskRta sAhityakA itihAsa, pR0 143 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 143 kA bhI sAragarbha vivecana kiyA hai| A0 prabhAcandrane zUnyanirvANavAdakA khaMDana karate samaya pUrvapakSa meM ( prameyaka0 pR0 687 ) saundaranandakAvyase nimnalikhita do zloka uddhRta kie haiM "dIpo yathA nirbuNimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcida vidizaM kAJcit snehakSayAt kevalameti zAntim / / jIvastathA nirvRtimabhyupeto naivAvani gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitklezakSayAt kevalameti zAntim / / " -saundarananda 16 / 28, 29 nAgArjuna aura prabhAvandra-nAgArjunakI mAdhyamikakArikA aura vigrahavyAvartinI do grantha prasiddha haiM / ye IsAkI tIsarI zatAbdIke vidvAn haiN| inheM zUnyavAdake prasthApaka honekA zreya prApta hai / mAdhyamikakArikAmeM inhoMne vistRta parIkSAe~ likhakara zanyavAdako dArzanika rUpa diyA hai| vigrahavyAvartinI bhI isI taraha zanyavAdakA samarthana karanevAlA choTA prakaraNa hai| prabhAcandrane nyAyakUmadacandra (10 132 ) meM mAdhyamikake zUnyavAdakA khaMDana karate samaya pUrvapakSa meM pramANavAtikakI kArikAoMke sAtha hI sAtha mAdhyanikakArikAse bhI 'na svato nApi parataH' aura 'yathA mayA yathA svapno' ye do kArikAe~ uddhRta kI haiM / vasubandhu aura prabhAvandra-vasubandhukA abhidharmakoza grantha prasiddha hai| inakA samaya i0 400 ke karIba mAnA jAtA hai| abhidharmakoza bahuta aMzoMmeM bauddhadarzanake sUtragranthakA kArya karatA hai| prabhAcandrane nyAyakumadacandra (10 390 ) meM vaibhASika samasta dvAdazAGga pratItyasamutpAdakA khaMDana karate samaya pratItyasamatpAdakA pUrvapakSa vasUbandhake abhidharmakozake AdhArase hI likhA hai| usameM yathAvasara abhidharmakozase 2-3 kArikAe~ bhI uddhRta kI hai / dekho nyAyakumudacandra pR0 395 / diGnAga aura prabhAcandra-A0 dignAgakA sthAna bauddhadarzanane viziSTa saMsthApakoMmeM hai| inake nyAyapraveza aura pramANasamaccaya prakaraNa mudrita haiN| inakA samaya I0 425 ke AsapAsa mAnA jAtA hai| pramANasamuccayameM pratyakSakA kalpanApoDha lakSaNa kiyA hai| isameM abhrAntapada dharmakIrtine jor3A hai| inhIMke pramANasamuccaya para dharmakIrtine pramANavAtika racA hai| bhikSa rAhulajIne' dignAgake AlambanaparIkSA, trikAlaparokSA aura hetucakraDamaru Adi granthoMkA bhI ullekha kiyA hai| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (1080 ) meM 'stutazca advaitAdiprakaraNAnAmAdau dignAgAdibhiH sadbhiH ' likhakara pramANasamuccayakA 'pramANabhUtAya' ityAdi maMgalazlokAMza uddhRta kiyA hai| isI taraha apohabAdake pUrvapakSa ( prameyaka0 pR0 436 ) meM dignAgake nAmase nimnalikhita gadyAMza bhI uddhRta kiyA hai-"dignAgena vizeSaNavizeSyabhAvasamarthanArthama 'nIlotpalAdizabdA arthAntaranivRttiviziSTAnAMnAhuH' ityuktam / dharmakIti aura prabhAcandra-bauddhadarzanake yugapradhAna AcArya dharmakIrti IsAkI 7vIM zatAbdI meM nAlandAke bauddhavidyApIThake AcArya the / inakI lekhanIne bhAratIya darzanazAstroM meM eka yugAntara upasthita kara diyA thaa| dharmakIrtine vaidika-skRtipara daDha prahAra kie hai| yadyapi inakA uddhAra karane ke lie vyomaziva, jayanta, vAcaspatimizra, udayana Adi AcAryoMne kucha uThA nahIM rakhA / para bauddhoMke khaMDanameM jitano kuzalatA tathA satarkatAse jainAcAryone lakSya diyA hai utanA anyane nhiiN| yaho kAraNa hai ki akalaGka, haribhadra, anantavIrya, vidyAnanda, prabhAcandra, abhayadeva, vAdidevasari Adike jainanyAyazAstrake granthoMkA bahabhAga bauddhoMke khaMDanane hI roka rakhA hai| dharmakItike samayake viSayameM maiM vizeSa UhApoha "akalaGkagrantha traya" kI prastAvanA 1. vAdanyAya pariziSTa pR0 VI, Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha ( pR0 18 ) meM kara AyA hU~ / inake pramANavArtika, hetubindu, nyAyabindu, santAnAntara siddhi, vAdanyAya, sambandhaparIkSA Adi granthoMkA prabhAcandrako gaharA abhyAsa thA / ina granthoMkI anekoM kArikAe~, khAsakara pramANavArtikakI kArikAe~ prabhAcandrake granthoM meM uddhRta haiN| mAlUma hotA hai ki sambandhaparIkSAkI atha se iti taka 23 kArikAe~ prameyakamalamArttaNDake sambandhavAdake pUrvapakSa meM jyoMkI tyoM rakhI gaI haiM, aura khaNDita huI haiM / vidyAnandake tattvArthazlokavArtika meM isakI kucha kArikAe~ hI uddhRta haiM / vAdanyAyakA " hasati hasati svAmini " Adi zloka prameyakamalamAttaNDa meM uddhRta hai / saMvedanAdvaita ke pUrvapakSa meM dharmakIrti ke 'sahopalambhaniyamAt ' Adi hetuoM kA nirdezakara bahuvidha vikalpajAloMse khaNDana kiyA gayA hai / vAdanyAyakI " asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH " kArikAkA aura isake vividha vyAkhyAnoMkA sayuktika uttara prameyakamalamArttaNDameM diyA gayA hai| ina saba granthoMke avataraNa aura unase kI gaI tulanA nyAyakumudacandrake TippaNI meM dekhanI cAhie / " prajJAkaragupta aura prabhAcandra - dharmakIrtike vyAkhyAkAroMmeM prajJAkaraguptakA apanA khAsa sthAna hai / unhoMne pramANavArtikapara pramANavArtikAlaGkAra nAmakI vistRta vyAkhyA likhI hai inakA samaya bhI IsAkI 9vIM zatAbdIkA antima bhAga aura AThavIMkA prArambhika bhAga hai / inakI pramANavArtikAlaGkA ra TIkA vArtikAlaGkAra aura alaMkArake nAmase bhI prakhyAta rahI hai / inhIMke vArtikAlaGkArase bhAvanA vidhi niyogakI vistRta carcA vidyAnandake granthoM dvArA prabhAcandrave nyAyakumudacandra meM avatIrNa huI hai / itanA vizeSa hai ki - vidyAnanda aura prabhAcandrane prajJAkaraguptakRta bhAvanA vidhi Adike khaMDanakA bhI sthAna-sthAnapara vizeSa samAlocana kiyA hai / prameyakamalamArttaNDa ( pR0 380 ) meM prajJAkarake bhAvikAraNavAda aura bhUtakAraNavAdakA utlekha prajJAkarakA nAma dekara kiyA gayA hai / prajJAkaraguptane apane isa matakA pratipAdana pramANavArtikAlaGkArameM kiyA 19 bhikSu rAhula sAMkRtyAyana ke pAsa isakI hastalikhita kApI hai / prabhAcandrane dharmakIrtike pramANavArtikakI taraha unake ziSya prajJAkarake vArtikAlaGkArakA bhI Alocana kiyA hai / prabhAcandrane jo brAhmaNatvajAtikA khaNDana likhA hai, usameM zAntarakSitake tattvasaMgrahake sAtha hI sAtha prajJAkaraguptake vArtikAlaGkArakA bhI prabhAva mAlUma hotA hai / ye bauddhAcArya apanI saMskRti ke anusAra sadaiva jAtivAdapara khaDgahasta rahate the / dharmakIrtine pramANavArtika ke nimnalikhita zloka meM jAtivAda ke madako jaDatAkA cihna batAyA hai-- "vedaprAmANyaM kasyacitkartR vAdaH snAne dharmecchA jAtivAdAvalepaH / santApArambhaH pApahAnAya ceti dhvastaprajJAnAM paJca liGgAni jADye ||" uttarAdhyayanasUtrameM 'kammuNA bamhaNo hoi kammuNA hoi khattio' likhakara karmaNA jAtikA spaSTa samarthana kiyA gayA hai / di0 jainAcAryoM meM varAGgacaritrake kartA jaTA siMhanandine varAGgacaritake 25veM adhyAyameM brAhmaNatvajAtikA nirAsa kiyA hai / aura bhI raviSeNa amitagati Adine jAtivAda ke khilApha thor3A bahuta likhA hai para tarka granthoM meM sarvaprathama hama prabhAcandra ke hI granthoMmeM janmanA jAtikA sayuktika khaNDana yatheSTa vistAra ke sAtha pAte haiM / 1. isake avataraNa akalaMkagranthatrayakI prastAvanA, pR0 27 meM dekhanA cAhie / 2, ina AcAryoM ke granthoMke avataraNa ke lie dekho nyAyakumudacandra, pR0 778, Ti09 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 145 karNakagomi aura prabhAcandra-pramANavAtikake tatIyaparicchedapara dharmakIrtikI svopajJavRtti bhI upalabdha hai| isa vRttipara karNakagomikI vistRta TIkA hai| isa TIkAmeM prajJAkara guptake pramANavAtikAlaGkArakA 'alaGkAra' zabdase ullekha hai| isameM maNDanamizrakI brahma siddhikA 'AhuvidhAtR' zloka uddhRta hai / ataH inakA samaya I0 8vIM sadIkA pUrvAdha saMbhava hai| nyAyakumudacandrake zabdanityatvavAda, vedApauruSeyatvavAda, sphoTavAda Adi prakaraNoMpara karNakagomikI svavRttiTokA apanA purA asara rakhatI hai| isake avataraNa ina prakaraNoMke TippaNoMmeM dekhanA cAhiye / zAntarakSita, kamalazIla aura prabhAcandra-tattvasaMgrahakAra' zAntarakSita tathA tattvasaMgrahapaJjikAke racayitA kamalazIla nAlandAvizvavidyAlayake AcArya the| zAntarakSitakA samaya I0 705 se 762 tathA kamalazIlakA samaya I0 713 se 763 hai| zAntarakSitakI apekSA kamalazIlakI prAvAhika prasAdaguNamayI bhASAne prabhAcandrako atyadhika AkRSTa kiyA hai| yoM to prabhAcandra ke prAyaH pratyeka prakaraNapara kamalazolakI paJjikA apanA unmukta prabhAva rakhatI hai para isake lie SaTapadArthaparIkSA, zabdabrahmaparIkSA, IzvaraparIkSA, prakRtiparIkSA, zabdanityatvaparokSA Adi parIkSAeM khAsataurase draSTavya haiN| tattvasaMgrahakI sarvajJaparIkSAmeM kumArilakI pacAsoM kArikAe~ udadhRta kara pUrvapakSa kiyA gayA hai| inameMse anekoM kArikAe~ aisI hai jo kumArilake zlokavArtikameM nahIM pAI jaatiiN| kucha aisI hI kArikAe~ prabhAcandra ke prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra meM bhI uddhRta hai| saMbhava hai ki ye kArikAeM kUmArilake granthase na lekara tattvasaMgrahase hI lI gaI hoM / tAtparya yaha ki prabhAcandrake AdhArabhata granthoMmeM tattvasaMgraha aura usakI paJjikA agrasthAna pAneke yogya hai| arcaTa aura prabhAcandra-dharmakIrtike hetubindupara arcaTakRta TIkA upalabdha hai / isakA ullekha anantavIryane apanI siddhivinizcayaTIkAmeM anekoM sthaloMmeM kiyA hai / 'hetulakSaNasiddhi' meM to dharmakItike hetubinduke sAthahI sAtha arcaTakRta vivaraNakA bhI khaNDana hai| arcaTakA samaya bhI karIba IsAkI 9vIM zatAbdI honA cAhiye / arcaTane apane hetu binduvivaraNameM sahakAritva do prakArakA batAyA hai-1 ekArthakAritva, 2 parasparAtizayAdhAyakatva / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa ( pR0 10 ) meM kArakasAkalyavAdakI samIkSA karate samaya sahakAritvake yahI do vikalpa kiye haiN| dharmottara aura prabhAcandra-dharmakIrtike nyAyabindapara A0 dharmottarane TIkA racI hai| bhikSu rAhulajI dvArA likhita TibeTiyana garuparamparA ke anusAra inakA samaya I0 725 ke AsapAsa hai / A0 prabhAcandranaM apane prameyakamalamArtaNDa ( pR0 2 ) tathA nyAyakumudacandra ( pR0 20 ) meM sambandha, abhidheya, zakyAnuSThAneSTaprayojanarUpa anubandhatrayakI carcAmeM, jo unmattavAkya, kAkadantaparIkSA, mAtRvivAhopadeza tathA sarvajvaraharatakSakacUDAratnAlaGkAropadezake udAharaNa die haiM ve dharmottarakI nyAyabinduTIkA ( pR02) ke prabhAvase achUte nahIM haiN| inakI zabdaracanA karIba-karIba eka jaisI hai| isI taraha nyAyakumudacandra ( pR0 26 ) meM pratyakSa zabdakI vyAkhyA karate samaya akSAzritatvako pratyakSazabdakA vyatpattinimitta batAyA hai aura akSAzritatvopalakSita arthasAkSAtkAritvako pravRtti nimitta / ye prakAra bhI nyAyabinduTIkA ( pR0 11 ) se akSarazaH milate haiN| jJAnazrI aura prabhAcandra-jJAnazrIne kSaNabhaMgAdhyAya Adi aneka prakaraNa likhe haiN| udayanAcAryane 1. dekho, tattvasaMgrahakI prastAvanA, pR0 Xovi 2, dekho, vAdamyAyakA pariziSTa / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha apane AtmatattvavivekameM jJAnazrIke kSaNabhaMgAdhyAyakA nAmollekhapUrvaka AnupUrvIse khaNDana kiyA hai| udayanAcAryane apanI lakSaNAvalI takambirAMka ( 906 ) zaka, I0 984 meM samApta kI thii| ataH jJAnazrIkA samaya I0984 se pahile to honA hI cAhiye / bhikSa rAhula sAMkRtyAyanajIke noTsa dekhanese jJAta huA hai kijJAnazrIke kSaNabhaMgAdhyAya yA apohasiddhi(?)ke prArambhameM yaha kArikA hai _ "apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastu vidhinocyate / " vidyAnandakI aSTasahasrImeM bhI yaha kArikA uddhRta hai / A0 prabhAcandrane bhI apohavAdake pUrvapakSameM "apohaH zabdaliGgAbhyAM" kArikA uddhRta kI hai| vAcaspatimizra ( I0 841 ) ke granthoMmeM jJAnazrIkI samAlocanA nahIM haiM para udayanAcArya ( I0 984 ) ke granthoM meM hai, isalie bhI jJAnazrIkA samaya IsAka 10vIM zatAbdIke bAda to nahIM jA sktaa| jayasiMharAzibhaTTa aura prabhAcandra-bhaTTa zrI jayasiMharAzikA tattvopaplavasiMha nAmaka grantha gAyakavADa sIrIjameM prakAzita huA hai| inakA samaya IsAkI 8vIM zatAbdI hai| tattvopaplavagranthameM pramANa-prameya Adi sabhI tattvoMkA bahavidha vikalpajAlase khaNDana kiyA gayA hai| A0 vidyAnandake granthoM meM sarvaprathama tattvopaplavavAdIkA pUrvapakSa dekhA jAtA hai| prabhAcandrane saMzayajJAnakA pUrvapakSa tathA bAdhakajJAnakA pUrvapakSa tattvopaplava granthase hI kiyA hai aura usakA utane hI vikalpoM dvArA khaNDana kiyA hai| prameyakamalamArtaNDa ( 10 648 ) meM 'tattvopaplavavAdi' kA dRSTAnta bhI diyA gayA hai| nyAyakumudacandra (pR0 339) meM bhI tattvopaplavavAdikA dRSTAnta pAyA jAtA hai| tAtparya yaha ki paramatake khaNDanameM kvacita tattvopaplavavAdikRta vikalpoMkA upayoga kara lenepara bhI prabhAcandrane sthAna-sthAnapara tattvopaplavavAdike vikalpoMkI bhI samIkSA ko hai| kundakunda aura prabhAcandra-digambara AcAryoM meM A0 kundakundakA viziSTa sthAna hai| inake sAratraya-pravacanasAra, paJcAstikAyasamayasAra aura samayasAra-ke sivAya bArasaaNavevakhA aSTapADa Adi grantha upalabdha hai| pro0 e0 ena0 upAdhyene pravacanasArakI bhUmikAmeM inakA samaya IsAkI prathamazatAbdI siddha kiyA hai / kundakundAcAryane bodhapAhuDa ( gA0 37) meM kevalIko AhAra aura nihArase rahita batAkara kavalAhArakA niSedha kiyA hai| sUtraprAbhUta ( gA0 23-36 ) meM strIko pravrajyAkA niSedha karake strImuktikA nirAsa kiyA hai / kundakundake isa malamArgakA dArzanikarUpa hama prabhAcandra ke granthoM meM kevalikavalAhAravAda tathA strImaktivAdake rUpameM pAte haiM / yadyapi zAkaTAyanane apane kevalibhakti aura strImakti prakaraNoM meM digambaroMkI mAnyatAkA vistRta khaNDana kiyA hai| jisase jJAta hotA hai ki zAkaTAyanake sAmane digambarAcAryoMkA ukta siddhAntadvayakA samarthaka vikasita sAhitya rahA hai| para Aja hamAre sAmane prabhAcandra ke grantha hI ina donoM mAnyatAoMke samarthakarUpameM samupasthita hai| A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandrameM pravacanasArakI "jiyad ya marada ya' gAthA, bhAvapAhaDakI 'ego me sassado' gAthA, tathA prA0 siddhabhaktikI 'paMvedaM vedantA' gAthA uddhRta kI hai / prAkRta dazabhaktiyA~ bhI kundakundAcAryake nAmase prasiddha haiN| samantabhadra aura prabhAcandra-AdyastutikAra svAmi samantabhadrAcAryake bRhatsvayambhUstotra, AptamImAMsA, yuktyanuzAsana Adi grantha prasiddha hai| inakA samaya vikramakI dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai| kinhIM vidvAnoMkA vicAra hai ki inakA samaya vikramakI pAMcavIM yA chaThavIM zatAbdI honA caahiye| prabhAcandrane nyAyakumudacandrameM bRhatsvayambhUstotrase "anekAnto'pyanekAntaH" "mAnuSI prakRtimabhyatItavAn" "tadeva ca syAnna tadeva' ityAdi zloka uddhRta kie haiN| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 147 A0 vidyAnandane AptaparIkSAkA upasaMhAra karate hue yaha zloka likhA hai ki "zrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya, protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat, vidyAnandaH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhyai / / 123 / / " arthAt tattvArthazAstrarUpI adbhuta samudrase dIptaratnoMke udbhavake protthAnArambhakAla-prArambhika samayameM, zAstrakArane, pApoMkA nAza karaneke lie, mokSake pathako batAnevAlA, tIrthasvarUpa jo stavana kiyA thA aura jisa stavanakI svAmIne mImAMsA kI hai, usIkA vidyAnandane apanI svalpazaktike anusAra satyavAkya aura satyArthakI siddhike lie vivecana kiyA hai / athavA, jo dIptaratnoMke udbhava-utpattikA sthAna hai usa adbhuta salilanidhike samAna tattvArthazAstrake protthAnArambhakAla-utpattikA nimitta batAte samaya yA protthAnautthAnikA bhUmikA bA~dhaneke prArambhika samayameM zAstrakArane jo maMgalastotra racA aura jisa stotrameM varNita AptakI svAmIne mImAMsA kI usIkI maiM (vidyAnanda) parIkSA kara rahA huuN| ve isa zlokameM spaSTa sUcita karate haiM ki svAmI samantabhadrane 'mokSamArgasya netAram' maMgalazlokameM varNita jisa AptakI mImAMsA kI hai usI AptakI maiMne parIkSA kI hai| vaha magalastotra tattvArthazAstrarUpI samudrase dIpta ratnoMke udbhavake prArambhika samayameM yA tattvArthazAstrakI utpattikA nimitta batAte samaya zAstrakArane banAyA thaa| yaha tattvArthazAstra yadi tattvArthasUtra hai to usakA maMthana karake ratnoMke nikAlanevAle yA usakI utthAnikA bA~dhanevAle-usakI utpattikA nimitta batAnevAle AcArya pUjyapAda haiN| yaha 'mokSamArgasya netAraM' zloka svayaM sUtrakArakA to nahIM mAlUma hotA, kyoMki pUjyapAda, bhaTTAkalaGkadeva aura vidyAnandane sarvArthasiddhi, rAjavAtika aura zlokavAtikameM isakA vyAkhyAna nahIM kiyA hai| yadi vidyAnanda ise sUtrakArakRta ho mAnate hote to ve avazya hI zlokavAtikameM usakA vyAkhyAna karate / parantu yaho vidyAnanda AptaparIkSA (pR0 3 ) ke prArambhameM isI zlokako sUtrakArakRta bhI likhate haiM / yathA kiM punastatparameSThino guNastotraM zAstrAdau sUtrakArAH prAhuriti nigadyate-mokSamArgasya netAraM..' isa paMktimeM yahI zloka sUtrakArakRta kahA gayA hai| kintu vidyAnandakI zailIkA dhyAnase samIkSaNa karanepara yaha spaSTarUpase vidita ho jAtA hai ki ve apane granthoMmeM kisI bhI pUrvAcAryako sUtrakAra aura kisI bhI pUrvagraMthako sUtra likhate haiM / tattvArthazlokavArtika ( pR0 184 ) meM ve akalaMkadevakA sUtrakAra zabdase tathA rAjavAtikakA sUtra zabdase ullekha karate hai-"tena indriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNam' ityetatsUtropAttamuktaM bhavati / tataH, pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaJjasA / dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 4 // sUtrakArA iti jJeyamAkalaMkAvabodhane" isa avataraNameM 'indriyAnindriyAnapekSa' vAkya rAjavArtika ( pR0 38 ) kA hai tathA 'pratyakSalakSaNaM' zloka nyAyavinizcaya (zlo0 3) kA hai| ataH mAtra sUtrakArake nAmase 'mokSamArgasya netAraM" zlokako uddhRta karaneke kAraNa hama 'vidyAnandakA jhukAva ise mUla sUtrakArakRta mAnanekI ora hai' yaha nahIM samajha sakate / anyathA ve isakA vyAkhyAna zlokavArtikameM avazya karate / ataH isa paMktimeM satrakAra zabdase bhI iddharatnoMke udbhavakartA yA tattvArthazAstrakI bhUmikA bA~dhanevAle AcAryakA hI grahaNa karanA caahie| AptaparIkSAke "iti tattvArthazAstrAdau muniindrstotrgocraa| praNItAptaparIkSeyaM kuvivAdanivRttaye // " Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha isa anuSTup zlokameM tattvArthazAstrAdau pada 'protthAnArambhakAle' padake artha meM hI prayukta huA hai / 32 akSaravAle isa saMkSipta zlokame isase adhika kI guMjAiza hI nahIM hai / 'mokSamArgasya netAra' zloka vastutaH sarvArthasiddhikA hI maMgalazloka hai / yadi pUjyapAda svayaM bhI ise sUtrakArakRta mAnate hote to unake dvArA usakA vyAkhyAna sarvArthasiddhi meM avazya kiyA jAtA / aura jaba samantabhadrane isI zlokake Upara apanI AptamImAMsA banAI hai, jaisA ki vidyAnandakA ullekha ' haiM, to samantabhadra kamase kama pUjyapAda ke samakAlIna to siddha hote hI haiN| paM0 sukhalAlajIkA yaha tarka ki yadi samantabhadra pUjyapAdake prAkkAlIna hote to ve apane isa yugapradhAna AcAryakI AptamImAMsA jaisI anUThI kRtikA ullekha kie binA nahIM rahate" hRdayako svatantra bhAvase sAdhana bAdhana nahIM / aura jaba vidyAnandake ullekhoM ke samantabhadrakI AptamImAMsAke cauthe lagatA hai / yadyapi aise nakArAtmaka pramANoMse kisI AcArya ke samayakA hotA phira bhI vicArako eka spaSTa koTi to upasthita ho hI jAtI hai prakAzameM isakA vicAra karate haiM taba yaha paryApta puSTa mAlUma hotA hai / paricchedameM varNita "virUpakAryArambhAya " Adi kArikAoMke pUrvapakSoMkI samAkSA karanese jJAta hotA haM ki samantabhadrake sAmane saMbhavataH dignAgake grantha bhI rahe haiM / bauddhadarzanakI itanI spaSTa vicAradhArAkI sambhAvanA dignAgase pahile nahIM kI jA sakatI / bindu akRta vivaraNa meM samantabhadrakI AptamImAMsAkI " dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH" kArikAke khaMDana karanevAle 30-35 zloka uddhRta kie gae haiN| ye zloka durveka mizrakI hetubinduTIkAnuTIkA lekhAnusAra svayaM arcaMTane hI banAe haiM / arcaTakA samaya 9vIM sadI hai / kumArilake mImAMsAzlokavArtika meM samantabhadrakI "ghaTamaulisuvarNArthI" kArikAse samAnatA rakhanevAle nimna zloka pAye jAte haiM " vardhamAnakabhaGge ca rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // mAthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukham // sthityA vinA na mAdhyasthyaM tena sAmAnyanityatA / " - mI0 zlo0, pR0 619 kumArikA samaya IsAkI 7vIM sadI hai / ataH samantabhadrakI uttarAvadhi sAtavIM sadI mAnI jA sakatI hai / pUrvAdhikA niyAmaka pramANa dignAgakA samaya honA cAhie / isa taraha samantabhadrakA samaya IsAkI 5vIM aura sAtavIM zatAbdIkA madhyabhAga adhika saMbhava hai / yadi vidyAnandake ullekhameM aitihAsika dRSTi bhI niviSTa to samantabhadrakI sthiti pUjyapAdake bAda yA samasamayameM honI cAhie / pUjyapAdake jainendravyAkaraNake abhayanandisammata prAcInasUtrapATha meM "catuSTayaM samantabhadrasya" sUtra pAyA jAtA hai| isa sUtra meM yadi inho samantabhadrakA nirdeza hai to isakA nirvAha samantabhadrako pUjyapAdakA samakAlInavRddha mAnakara bhI kiyA jA sakatA hai / 1. A0 vidyAnanda aSTasahasrIke maMgalazloka meM bhI likhate haiM ki 'zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsita kRtiralakriyate mayA'sya // arthAt -- zAstra tattvArthazAstra ke avatAra - avataraNikA - bhUmikA ke samaya racI gaI stutimeM varNita AptakI mImAMsA karanevAle AptamImAMsA nAmaka granthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / yahA~ 'zAstrAvatAraracitastuti' pada AptaparIkSA ke 'protthAnArambhakAla' padakA samAnArthaka hai / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 149 pUjyapAda aura prabhAcandra-A0 devanandikA apara nAma pUjyapAda thaa| ye vikramakI pAMcavIM aura chaThI sadIke khyAta AcArya the| A0 prabhAcandra ne pUjyapAdakI sarvArthasiddhipara 'tattvArthavRttipadavivaraNa nAmakI laghuvRtti likhI hai| isake sivAya inhoMne jainendravyAkaraNapara zabdAmbhojabhAskara nAmakA nyAsa likhA hai / pUjyapAdakI saMskRta siddha bhaktise 'siddhi : svAtmopalabdhiH' pada bhI nyAyakumudacandra meM pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai| prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumadacandrameM jahA~ kahIM bhI vyAkaraNake sUtroMke uddharaNa denekI AvazyakatA haI hai vahA~ prAyaH jainendravyAkaraNake abhayanandisammata sUtrapAThase hI sUtra uddhRta kie gae haiN| dhanaJjaya aura prabhAcandra-'saMskRtasAhityakA saMkSipta itihAsa' ke lekhakadvayane dhanaJjayakA samaya I0 12veM zatakakA madhya nirdhArita kiyA hai ( pR0 173 ) / aura apane isa matakI puSTike lie ke0 bI0 pAThaka mahAzayakA yaha mata bho uddhata kiyA hai ki-"dhanaJjayane dvisandhAnamahAkAvyakI racanA I0 1123 aura 1140 ke madhyameM kI hai|" DaoN0 pAThaka aura ukta itihAsake lekhakadvaya anya kaI jaina kaviyoMke samaya nirdhAraNakI bhA~ti dhanaJjayake samayameM bhI bhrAnti kara baiThe hai / kyoMki vicAra karanese dhanaJjayakA samaya IsAkI 8vIM sadIkA anta aura navIkA prArambhika bhAga siddha hotA hai-- 1-jalhaNa ( I0 dvAdazazataka) viracita sUktimaktAvalImeM rAjazekharake nAmase dhanaJjayakI prazaMsAmeM nimnalikhita padya uddhRta hai "dvisandhAne nipuNatAM satAM cakre dhnnyjyH| yayA jAtaM phalaM tasya sa tAM cakre dhanaJjayaH / / " isa padyameM rAjazekharane dhanaJjayake dvisandhAnakAvyakA manomugdhakara saraNise nirdeza kiyA hai| saMskRta sAhityake itihAsake lekhakadvaya likhate haiM ki-'yaha rAjazekhara prabandhakozakA kartA jaina rAjazekhara hai| yaha rAjazekhara I0 1348 meM vidyamAna thA / " Azcarya hai ki 12vIM zatAbdIke vidvAn jalhaNake dvArA viracita granthameM ullikhita honevAle rAjazekharako lekhakadvaya 14vIM zatAbdIkA jaina rAjazekhara batAte haiM / yaha to moTI bAta hai ki 12vIM zatAbdIke jalhaNane 14vIM zatAbdIke jaina rAjazekharakA ullekha na karake 10vIM zatAbdIke prasiddha kAvyamImAMsAkAra rAjazekharakA hI ullekha kiyA hai / isa ullekhase dhanaJjayakA samaya 9vIM zatAbdIke antima bhAgake bAda to kisI bhI taraha nahIM jaataa| I0 960 meM viracita somadevake yazastilaka campUmeM rAjazekharakA ullekha hAnese inakA samaya karoba I0 910 ThaharatA hai| 2-vAdirAjasUri apane pArzvanAthacarita (pR0 4 ) meM dhanaJjayakI prazaMsA karate hue likhate haiM-- ___ "anekabhedasandhAnAH khananto hRdaye muhuH / bANA dhanaJjayonmuktAH karNasyeva priyAH katham / / " isa zliSTa zlokameM 'anekabhedasandhAnAH' padase dhanaJjayake 'dvisandhAnakAvya' kA ullekha bar3I kuzalatAse kiyA gayA hai| vAdirAjasUrine pArzvanAthacarita 947 zaka (I. 1025 ) meM samApta kiyA thaa| ataH dhanaJjayakA samaya I0 10vIM zatAbdIke bAda to kisI bhI taraha nahIM jA sktaa| 3-A0 vIrasenane apanI dhavalATIkA ( amarAvatIkI prati, pR0 387 ) meM dhanaJjayako anekArthanAmamAlAkA nimnalikhita zloka uddhRta kiyA hai1. dekho, anekAnta varSa 1, pR0 197 / premIjI sUcita karate haiM ki isakI prati baMbaIke ailaka pannAlAla sarasvatI bhavanameM maujUda hai| 2, dekho, dhavalaTIkA prathama bhAgakI prastAvanA, pR0 62 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha " hetAveva prakArAdau vyavacchede viparyaye / prAdurbhAva samAptau ca itizabdaM vidurbudhAH // " A0 vIrasenane dhavalATokAkI samApti zaka 738 ( I0 816 ) meM kI thii| zrImAn premIjIne banArasa vilAsako utthAnikAmeM likhA hai ki "dhvanyAlokake karttA Anandavardhana, haracaritra ke karttA ratnAkara aura jahaNane dhanaJjayakI stuti kI hai / " saMskRta sAhityake saMkSipta itihAsa meM AnandavardhanakA samaya I0 840-70, evaM ratnAkarakA samaya I0 850 taka nirdhArita kiyA hai / ataH dhanaJjayakA samaya 8vIM zatAbdIkA uttarabhAga aura navIM zatAbdokA pUrvabhAga sunizcita hotA / dhanaJjayane apanI nAmamAlAke " pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dhanaJjayakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // " isa zloka meM akalaGkadevakA nAma liyA hai| akalaGkadeva IsAko 8vIM sadIke AcArya haiM ataH dhanaJjayakA samaya 8vIM sadIkA uttarArdha aura navIMkA pUrvArdha mAnanA susaMgata he / AcArya prabhAcandra ne apane prameyakamalamArttaNDa ( pR0 402 ) meM dhanaJjayake dvisandhAnakAvyakA ullekha kiyA hai / nyAyakumudacandra meM isI sthalapara dvisandhAnakI jagaha trisandhAna nAma liyA gayA hai / ravibhadraziSya anantavIrya aura prabhAcandra - ravibhadrapAdopajIvi anantavIryAcAryakI siddhivini vyAkhyAtA aura marmajJa the / prabhAvivecana kiyA thaa| prabhAcandra TIkA samupalabdha hai / ye akalaGkake prakaraNoMke taladraSTA, vivecayitA, candra ne inakI uktiyoMse hI duravagAha akalaGkavAGmayakA suSThu abhyAsa aura anantavIrya ke prati apanI kRtajJatAkA bhAva nyAyakumudacandra meM ekAdhika bAra pradarzita karate haiM / inakI siddhifafeterTIkA akalakavAGmayake TIkAsAhityakA ziroratna hai / usameM saikar3oM matamatAntaroMkA ullekha karake unakA savistara nirAsa kiyA gayA / isa TIkA meM dharmakIrti, acaMTa dharmottara, prajJAkaragupta, Adi prasiddha prasiddha dharmakIrtisAhityake vyAkhyAkAroMke mata unake granthoMke lambe-lambe avataraNa dekara uddhRta kie gae haiN| yaha TIkA prabhAcandra ke granthoMpara apanA vicitra prabhAva rakhatI hai / zAntisUrine apanI jainatarka vArtikavRtti ( pR0 98 ) meM 'eke anantavIryAdayaH' padase saMbhavataH inhIM anantavIryake matakA ullekha kiyA hai / vidyAnanda aura prabhAcandra-A0 vidyAnandakA jainatArkikoM meM apanA viziSTa sthAna hai / inakI zlokavArtika, aSTasahasrI, AptaparIkSA, pramANaparokSA, patraparIkSA, satyazAsanaparIkSA, yuktyanuzAsanaTIkA Adi tArkika kRtiyA~ inake atula talasparzI pANDitya aura sarvatomukha adhyayanakA pade pade anubhava karAtI haiM / inhoMne apane kisI bhI grantha meM apanA samaya Adi nahIM diyA hai / A0 prabhAcandra ke prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandra donoM hI pramukha granthoMpara vidyAnandakI kRtiyoMkI sunizcita amiTa chApa hai / prabhAcandrako vidyAnandake granthoMkA anUThA abhyAsa thA / unakI zabdaracanA bhI vidyAnandakI zabdabhaMgIse pUrI taraha prabhAvita hai / prabhAcandra prameyakamalamArttaNDa ke prathamaparicchedake antameM- "vidyAnandasamantabhadraguNato nityaM manonandanam " isa zlokAMza meM fresTarUpase vidyAnandakA nAma liyA hai| prameyakamalamArttaNDa meM patraparIkSA se patrakA lakSaNa tathA anya eka zloka bhI uddhRta kiyA gayA hai| ataH vidyAnandake grantha prabhAcandra ke lie upajIvya nirvivAdarUpase siddha ho jAte haiM / A0 vidyAnanda apane AptaparIkSA Adi granthoMmeM 'satyavAkyArthaM siddhacai' 'satyavAkyAdhipAH' vizeSaNase tatkAlIna rAjAkA nAma bhI prakArAntarase sUcita karate haiN| bAbU kAmatAprasAdajI ( jaina siddhAntabhAskara Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 151 bhAga 3, kiraNa 3, pR0 87 ) likhate haiM ki - " bahuta gaMbhava hai ki unhoMne gaMgavAr3i pradezameM bahuvAsa kiyA ho, kyoMki gaMgavAr3i pradezake rAjA rAjamallane bhI gaMgavaMzameM honevAle rAjAoMmeM sarvaprathama 'satyavAkya ' upAdhi yA aparanAma dhAraNa kiyA thaa| uparyukta zlokoM meM yaha saMbhava hai ki vidyAnandajIne apane samaya isa rAjAke 'satyavAkyAdhipa' nAmako dhvanita kiyA ho / yuktyanuzAsanAlaMkArameM uparyukta zloka prazasti rUpa hai aura usameM racayitA dvArA apanA nAma aura samaya sUcita honA hI caahie| samayake lie tatkAlIna rAjAkA nAma dhvanita karanA paryApta hai / rAjamala satyavAkya vijayAdityakA lar3akA thA aura vaha san 816 ke lagabhaga rAjyAdhikArI huA thA / unakA samaya bhI vidyAnandake anukUla hai / yuktyanuzAsanAlaGkArake antima zloka ke "proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhiH zrIsatyavAkyAdhipaH " isa aMza meM satyavAkyAdhipa aura vijaya donoM zabda haiM, jinase gaMgarAja satyavAkya aura usake pitA vijayAdityakA nAma dhvanita hotA hai / " isa avataraNa se yaha sunizcita jAtA hai ki vidyAnandane apanI kRtiyA~ rAjamala satyavAkya ( 816 I0 ) ke rAjyakAlameM banAI haiM / A0 vidyAnandane sarvaprathama apanA tattvArthazlokavArtika grantha banAyA hai, taduparAnta aSTasahasrI aura vidyAnandamahodaya, isake anantara Apane AptaparIkSA Adi parIkSAntanAmavAle laghu prakaraNa tathA yuktyanuzAsana TIkA; kyoMki aSTasahasrImeM tattvArthazlokavArtikakA tathA AptaparIkSA AdimeM aSTasahasrI aura vidyAnandamahodayakA ullekha pAyA jAtA hai / vidyAnandane tattvArthazlokavArtika aura aSTasahasrImeM, jo unakI Adya racanAe~ haiM, 'satyavAkya' nAma nahIM liyA hai, para AptaparIkSA AdimeM 'satyavAkya' nAma liyA hai / ataH mAlUma hotA hai ki vidyAnanda zlokavArtika aura aSTasahasrIko satyavAkyake rAjyasiMhAsanAsIna hone ke pahile hI banA cuke hoMge / vidyAnandake granthoMmeM maMDanamizra ke matakA khaMDana hai aura aSTasahasrImeM surezvara ke sambandhavArtika 3 / 4 kArikAe~ bhI uddhRta kI gaI haiN| maMDanamizra aura surezvarakA samaya IsAkI 8vIM zatAbdIkA pUrvabhAga mAnA jAtA hai / ataH vidyAnandakA samaya IsAkI 8vIM zatAbdIkA uttarArdha aura navIMkA pUrvArdha mAnanA sayuktika mAlUma hotA hai / prabhAcandra ke sAmane inakI samasta racanAe~ rahI haiM / tattvopaplavavAdakA khaMDana to vidyAnandakI aSTasahasrImeM hI vistArase milatA hai, jise prabhAcandrane apane granthoM meM sthAna diyA hai / isI taraha aSTasahastrI aura zlokavArtikameM pAI jAnevAlI bhAvanA vidhi niyogake vicArakI duravagAha carcA prabhAcandra ke nyAyakumudacandra meM prasantarUpase avatIrNa huI hai / A0 vidyAnandane tattvArthazlokavArtika ( pR0 206 ) meM nyAyadarzana ke 'pUrvavat' Adi anumAnasUtrakA nirAsa karate samaya kevala bhASyakAra aura vArtikakArakA hI mata pUrvapakSa rUpa se upasthita kiyA hai / ve nyAyavArtikatAtparyaTIkAkArake abhiprAyako apane pUrvapakSa meM zAmila nahIM karate / vAcaspatimizra ne tAtparyaTIkA I0 841 ke lagabhaga banAI thii| isase bhI vidyAnandake ukta samayakI puSTi hotI hai / yadi vidyAnandakA grantharacanAkAla I0 841 ke bAda hotA to ve tAtparyaTIkA ullekha kiye binA na rahate / anantakIrti aura prabhAnandra - laghIyastrayAdi saMgrahameM anantakIrtikRta laghusarvajJasiddhi aura bRhatsarvajJasiddhi prakaraNa mudrita haiM / laghIyastrayAdisaMgrahakI prastAvanA meM paM0 nAthUrAmajI premIne ina anantakIrtike samayakI uttarAvadhi vikrama saMvat 1082 ke pahile nirdhArita kI hai, aura isa samaya ke samarthana meM vAdirAja ke pArzvanAthacaritakA yaha zloka uddhRta kiyA hai-- "AtmanaivAdvitIyena jIvasiddhi nibadhnatA / anantakIrtinA mukti rAtrimArgeva lakSyate // " vAdirAjane pArzvanAthacaritakI racanA vikrama saMvat 1082 meM ko thI / saMbhava to yaha hai ki inhIM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha anantakIrtine jIvasiddhikI taraha laghusarvajJasiddhi aura bRhatsarvajJasiddhi grantha banAye hoN| siddhi vinizcayaTIkAmeM anantavIryane bhI eka anantakIrtikA ullekha kiyA hai| yadi pArzvanAthacaritameM smRta anantakIrti aura siddhivinizcayaTIkAmeM ullikhita anantakIrti eka hI vyakti haiM to mAnanA hogA ki inakA samaya prabhAcandrake samayase pahile hai; kyoMki prabhAcandrane apane granthoMmeM siddhi vinizcayaTIkAkAra anantavIryakA sabahumAna smaraNa kiyA hai| astu / anantakIrtike laghusarvajJasiddhi tathA bRhatsarvajJa siddhi granthoMkA aura prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandra ke sarvajJasiddhi prakaraNoMkA Abhyantara parIkSaNa yaha spaSTa batAtA hai ki ina granthoMmeM ekakA dUsareke Upara pUrA-pUrA prabhAva hai| bRhatsarvajJasiddhi-(pR0 181 se 204 taka ) ke antima pRSTha to kucha thor3ese herapherase nyAyakumudacandra (pR0 838 se 847 ) ke muktivAda prakaraNake sAtha apUrva sAdRzya rakhate haiN| inheM par3hakara koI bhI sAdhAraNa vyakti kaha sakatA hai ki ina donoMmeMse kisI ekane dUsarekA pustaka sAmane rakhakara anusaraNa kiyA hai| merA to yaha vizvAsa hai ki anantakIrtikRta bRhatsarvajJasiddhi kA hI nyAyakumudacandrapara prabhAva hai| udAharaNArtha kintu ajJo janaH duHkhAnanuSaktasukhasAdhanamapazyan AtmasnehAt sAMsAriveSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravartate / hitAhitavivekajJastu tAdAtvikasukhasAdhanaM stryAdikaM parityajya AtmasnehAt AtyantikasukhasAdhane muktimArge pravartate / yathA pathyApathyavivekamajAnannAturaH tAdAtvikasukhasAdhanaM vyAdhivivRddhinimittaM dadhyAdikamupAdatte, pathyApathyavivekajJastu tatparityajya peyAdau ArogyasAdhane pravartate / uktaJca tadAtvasukhasaMjJeSa bhAvedhvajJo'nurajyate / hitamevAnurudhyante praparIkSya parIkSakAH ||-nyaaykumudcndr, pR0 842 / / "kintvatajjJo jano duHkhAnanuSaktasukhasAdhanamapazyan AtmasnehAt saMsArAntaHpatiteSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravartate / hitA hitavivekajJastu tAdAtvikasukhasAdhanaM stryAdikaM parityajya AtmasnehAdAtyantikasukhasAdhane muktimArge pravartate / yathA pathyApathyavivekama jAnannAturaH tAdAtvikasukhasAdhanaM vyAdhivivRddhinimittaM dadhyAdikamupAdatte, pathyApathyavivekajJastu AturastAdAtvikasukhasAdhanaM dadhyAdikaM parityajya peyAdAvArogyasAdhane prvrtte| tathA ca kasyacidviduSaH subhASitam-tadAtvasukhasaMjJeSu bhAveSvajJo'nurajyate / hitamevAnurudhyante praparIkSya parIkSakAH ||"-bRhtsrvjnysiddhi, pR0 181 / isa taraha yaha samUcA hI prakaraNa isI prakArake zabdAnusaraNase otaprota hai| zAkaTAyana aura prabhAcandra-rASTra kUTavaMzIya rAjA amoghavarSake rAjyakAla ( IsvI 814-877 ) meM zAkaTAyana nAmake prasiddha vaiyAkaraNa ho gae haiN| ye 'yApanIya saMghake AcArya the| yApanIyasaMghakA bAhya AcAra bahata kucha digambaroMse milatA jalatA thaa| ye nagna rahate the / zvetAmbara AgamoMko AdarakI daSTise dekhate the / A0 zAkaTAyanane amoghavarSa ke nAmase apane zAkaTAyanavyAkaraNapara 'amoghavRtti' nAmakI TIkA banAI thI / ataH inakA samaya bhI lagabhaga I0 800 se 875 taka samajhanA cAhie / yApanIyasaMghake anuyAyI digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMkI kucha-kucha bAtoMko svIkAra karate the| eka tarahase yaha saMgha donoM sampradAyoMke jor3ane ke lie zRMkhalAkA kArya karatA thaa| AcArya malayagirine apanI nandIsUtrakI TIkA ( pR0 15) meM za.kaTAyanako 'yApanIyayatigrAmAgraNI' likhA hai-"zAkaTAyano'pi yApanIyayatigrAmAgraNIH svopajJazabdAnuzAsanavRttau" / zAkaTAyana AcArya ne apanI amoghavRttimeM chedasUtra niyukti kAlikasUtra Adi zve0 granthoMkA 1. dekho-paM0 nAthUrAmapremIkA 'yApanIya sAhityakI khoja' ( anekAnta varSa 3, kiraNa 1) tathA pro0 e0 ena0 upAdhyAyakA 'yApanIyasaMgha' (jainadarzana varSa 4, aMka 7) lekha / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 153 bar3e Adarase ullekha kiyA hai / AcArya zAkaTAyanate kevalikavalAhAra tathA strImukti ke samarthana ke lie strImukti aura kevalibhukti nAmake do prakaraNa banAe haiN| digambara aura zvetAmbaroMke paraspara bilagAva meM ye donoM siddhAnta hI mukhya mAne jAte haiN| yoM to digambara granthoM meM kundakundAcArya, pUjyapAda Adike granthoMmeM strImukti aura kevalibhuktikA sUtrarUpase nirasana kiyA gayA hai, parantu inhIM viSayoMke pUrvottarapakSa sthApita karake zAstrArthakA rUpa A0 prabhAcandrane ho apane prameyakamalamArttaNDa tathA nyAyakumudacandra meM diyA hai / zvetAmbaroM ke tarkasAhitya meM hama sarvaprathama haribhadrasUrikI lalitavistarAmeM strImuktikA saMkSipta samarthana dekhate haiM, parantu ina viSayoMko zAstrArthakA rUpa sanmatiTIkAkAra abhayadeva, uttarAdhyayana pAiyaTIkAke racayitA zAntisUri tathA syAdvAdaratnAkarakAra vAdidevasUrine hI diyA hai| pIche to yazovijaya upAdhyAya tathA meghavijayagaNi Adine paryApta sAmpradAyika rUpase inakA vistAra kiyA hai| ina vivAdagrasta viSayoMpara likhe gae ubhayapakSIya sAhityakA aitihAsika tathA tAttvika dRSTise sUkSma adhyayana karanepara yaha spaSTa jJAta ho jAtA ki strImukti aura kevalibhukti viSayoMke samarthanakA prArambha zvetAmbara AcAryokI apekSA yApanIyasaMghavAloMne hI pahile tathA dilacaspI ke sAtha kiyA hai / ina viSayoMko zAstrArthakA rUpa denevAle prabhAcandra, abhayadeva tathA zAntisUri karIba-karIba samakAlIna tathA samadezIya the / parantu ina AcAryoMne apane pakSa ke samarthana meM eka dUsarekA ullekha yA eka dUsarekI dalIloMkA sAkSAt khaMDana nahIM kiyA / prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandrameM strImukti aura kevalibhuktikA jo vistRta pUrvapakSa likhA gayA hai vaha kisI zvetAmbara AcArya ke granthakA na hokara yApanIyAgraNI zAkaTAyanake kevalibhukti aura strImukti prakaraNoMse hI liyA gayA hai| ina granthoMke utta rapakSameM zAkaTAyanake ukta donoM prakaraNoM kI eka-eka dalIlakA zabdazaH pUrvapakSa karake sayuktika nirAsa kiyA gayA hai| isI taraha abhayadevako sanmatitarkaTIkA aura zAntisUriko uttarAdhyayana pAiyaTIkA aura jainatarkavArtika meM zAkaTAyana ke inhIM prakaraNoM ke AdhArase hI ukta bAtoMkA samarthana kiyA gayA hai / hA~, vAdidevasUri ratnAkarameM ina matabhedoMmeM digambara aura zvetAmbara donoM sAmane- sAmane Ate haiM / ratnAkarameM prabhAcandrakI dalIleM pUrvapakSa rUpameM pAI jAtI haiM / tAtparya yaha ki - prabhAcandrane strImuktivAda tathA kevalikavalAhAravAda meM zvetAmbara AcAryoMkI bajAya zAkaTAyana ke kevalikti aura strImukti prakaraNoMko hI apane khaMDanakA pradhAna lakSya banAyA hai| nyAyakumudacandra ( pR0 869 ) ke pUrvapakSa meM zAkaTAyana ke strImukti prakaraNakI yaha kArikA bhI pramANa rUpase uddhRta kI gaI hai-- "gArhasthye'pi sumattvA vikhyAtAH zIlavattayA jagati / sItAdayaH kathaM tAstapasi vizolA visattvAzca // strImu0 zlo0 31 abhayanandi aura prabhAcandra -- jainendravyAkaraNapara A0 abhayanandikRta mahAvRtti upalabdha hai / isI mahAvRtti AdhArase prabhAcandra ne 'zabdAmbhojabhAskara" nAmakA jainendravyAkaraNakA mahAnyAsa banAyA hai / paM0 nAthUrAmajI premone apane 'jainendravyAkaraNa aura AcArya devanandI' nAmaka lekhameM jainendravyAkaraNake pracalita do sUtra pAThoMmeMse abhayana ndisammata sUtrapAThako hI prAcIna aura pUjyapAdakRta siddha kiyA hai| isI purAtanasUtrapATha - para prabhAcandra ne apanA nyAsa banAyA hai / premIjIne apane ukta gaveSaNApUrNa lekhameM mahAvRttikAra abhayanandiko candra prabhacaritrakAra vIranandikA guru batAyA hai aura unakA samaya vikramakI gyArahavIM zatAbdIkA pUrvabhAga 1. ye prakaraNa jainasAhityasaMzodhaka khaMDa 2, aMka 3-4 meM mudrita hue haiM / 2. isakA paricaya 'prabhAcandra ke graMtha' zIrSaka stambhameM dekhanA cAhie ! 3. jaina sAhityasaMzodhaka bhAga 1, aMka 2 4-20 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha nirdhArita kiyA / A0 nemicandra siddhAntacakravartIke guru bhI yahI abhayanandi the / gommaTasAra karmakANDa ( gA0 436 ) kI nimnalikhita gAthAse bhI yahI bAta puSTa hotI hai "jassa ya pAya pasAeNaNaM tasaM sArajalahimuttiSNo / vIriMdavadivaccho NamAmi taM abhayaNaMdiguruM // " isa gAthAse tathA karmakANDakI gAthA naM0 784, 896 tathA labdhisAra gAthA 648se yaha sunizcita ho jAtA hai ki vIranandike guru abhayanandi hI nemicandra siddhAntacakravartIke guru the / A0 nemicandrane to vIranandi, indranandi aura indranandike ziSya kanakanandi takakA gururUpase smaraNa kiyA hai / ina saba ullekhoM se jJAta hotA hai ki abhayanandi, unake ziSya vIranandi aura indranandi, tathA indranandike ziSya kanakanandi sabhI prAyaH nemicandra ke samakAlIna vRddha the 1 vAdirAjasUrine apane pArzvacaritameM candraprabhacaritrakAra vIranandikA smaraNa kiyA hai| pArzvacarita zakasaMvat 947, I0 1025 meM pUrNa huA thA / ataH vIranandikI uttarAvadhi I0 1025 to sunizcita hai / nemicandra siddhAntacakravartIne gommaTasAra grantha cAmuNDarAya ke sambodhanArthaM banAyA thA / cAmuNDarAya gaMgavaMzIya mahArAja mArasiMha dvitIya ( 975 I0 ) tathA unake uttarAdhikArI rAjamalla dvitIyake mantrI the / cAmuNDarAyane zravaNavelgulastha bAhubali gommaTezvara kI mUrtikI pratiSThA I0 981 meM karAI thI, tathA apanA cAmuNDapurANa I0 978 meM samApta kiyA thA / ataH A0 nemicandra siddhAntacakravartIkA samaya I0 980 ke AsapAsa sunizcita kiyA jA sakatA hai / aura lagabhaga yahI samaya AcArya abhayanandi AdikA honA cAhie / inhoMne apanI mahAvRtti ( likhita pR0 221 ) meM bhartRhari ( I0 650 ) kI vAkyapadIyakA ullekha kiyA hai / pR0 393 meM mAgha ( I0 7vIM sadI ) kAvya se 'saTAcchaTA bhinna' zloka uddhRta kiyA hai tathA 3 / 2055 kI vRtti meM 'tattvArthaM vArtikamadhIyate' prayogase akalaMkadeva ( I0 8vIM sadI ) ke tattvArtha rAjavArtikakA ullekha kiyA hai | ataH inakA samaya 9vIM zatAbdIse pahile to nahIM hI hai / yadi yahI abhayanandi jainendra mahAvRtti - ke racayitA haiM to kahanA hogA ki unhoMne I0 960 ke lagabhaga apanI mahAvRtti banAI hogI / isI mahAvRttipara I0 1060 ke lagabhaga A0 prabhAcandrane apanA zabdAmbhojabhAskara nyAsa banAyA hai; kyoMki isako racanA nyAyakumudacandrake bAda kI gaI hai aura nyAyakumudacandra jayasiMhadeva ( rAjya 1056 se ) ke rAjyake prArambhakAla meM banAyA gayA hai / mUlAcArakAra aura prabhAcandra - mUlAcAra granthake karttA ke viSaya meM vidvAn matabheda rakhate haiM / koI use kundakundakRta kahate haiM to koI vaTTakerikRta / jo ho, para itanA nizcita hai ki mUlAcAra kI sabhI gAthAe~ svayaM usake karttAne nahIM racIM haiM / usameM anekoM aisI prAcIna gAthAe~ haiM, jo kundakundake granthoM meM, bhagavatI ArAdhanA meM tathA Avazyaka niryukti, piNDaniryukti aura sammatitarka AdimeM bhI pAI jAtI haiN| saMbhava hai gommaTasArakI taraha yaha bhI eka saMgraha grantha ho / aise saMgrahagranthoMmeM prAcIna gAthAoMke sAtha kucha saMgrahakAra racita gAthAe~ bhI hotI haiM / gommaTasArameM bahubhAga svaracita hai jabaki mUlAcAra meM svaracita gAthAoMkA bahubhAga nahIM mAlUma hotA / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra ( pR0 845 ) meM "ego me sassado" "saMjogamUlaM jIvena" ye do gAthAe~ uddhRta kI haiN| ye gAthAe~ mUlAcAra meM ( 2 / 48, 49 ) darja haiM / inameM pahilI gAthA kundakundake bhAvapAhuDa tathA niyamasAra meM bhI pAI jAtI hai / isI taraha prameyakamalamAttaMNDa ( pR0 331 ) meM "Acelakkuddesiya" Adi gAthAMza dazavidha sthitikalpakA nirdeza karaneke lie uddhRta hai / yaha gAthA mulA1. dekho, trilokasArakI prastAvanA / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 155 cAra (gAthA naM0 909) meM tathA bhagavatIArAdhanAmeM ( gAthA 421) vidyamAna hai| yahA~ yaha bAta khAsa dhyAna dene yogya hai ki prabhAcandrane isa gAthAko zvetAmbara AgamameM Acelakyake samarthanakA pramANa batAneke lie zvetAmbara Agamake rUpameM uddhRta kiyA hai / yaha gAthA jItakalpabhASya (gA0 1972 ) meM pAI jAtI hai / gAthAoMkI isa saMkrAnta sthitiko dekhate hue yaha sahaja hI kahA jA sakatA hai ki kucha prAcIna gAthAe~ paramparAse calI AI hai, jinheM digambara aura zvetAmbara donoM AcAryoMne apane granthoMmeM sthAna diyA hai| nemicandrasiddhAntacakravartI aura prabhAcandra AcArya nemicandra siddhAntacakravartI vIrasenApati zrI cAmuNDarAyake samakAlIna the| cAmuNDarAya gaMgavaMzIya mahArAja mArasiMha dvitIya (975 I0 ) tathA unake uttarAdhikArI rAjamalla dvitIyake mantrI the| inhIMke rAjyakAlameM cAmuNDarAyane gommaTezvarako pratiSThA ( san 981 ) karAI thii| A0 nemicandrane inhIM cAmuNDarAyako siddhAnta parijJAna karAneke lie gommaTasAra grantha banAyA thaa| yaha grantha prAcIna siddhAntagranthoMkA saMkSipta saMskaraNa hai| nyAyakumudacandra (pR0 254 ) meM 'loyAyAsapaese' gAthA uddhRta hai / yaha gAthA jIvakAMDa tathA dravyasaMgrahameM pAI jAtI hai| ataH ApAtataH yahI niSkarSa nikala sakatA hai ki yaha gAthA prabhAcandrane jIvakAMDa yA dravyasaMgrahase uddhRta kI hogI; parantu anveSaNa karanepara mAlama huA ki yaha gAthA bahuta prAcIna hai aura sarvArthasiddhi (5 / 39 ) tathA zlokavArtika (pR0 399 ) meM bhI yaha uddhRta kI gaI hai| isI taraha prameyakamalamArtaNDa ( pR0 300 ) meM 'viggahagaimAvaNNA' gAthA uddhRta kI gaI hai / yaha gAthA bhI jIvakAMDameM hai| parantu yaha gAthA bhI vastutaH prAcIna hai aura dhavalATIkA tathA umAsvAtikRta zrAvakaprajJaptimeM maujUda hai| prameyaratnamAlAkAra anantavIrya aura prabhAcandra-ravibhadrake ziSya anantavIrya AcArya, akalaMkake prakaraNoM ke khyAta TIkAkAra vidvAn the| prameyaratnamAlAke TIkAkAra anantavIrya unase pRthak vyakti haiM; kyoMki prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandra meM prathama anantavIryakA smaraNa kiyA hai, aura dvitIya anantavIrya apanI prameyaratnamAlAmeM inhIM prabhAcandrakA smaraNa karate haiM / ve likhate haiM ki prabhAcandrake vacanoMko hI saMkSipta karake yaha prameyaratnamAlA banAI jA rahI hai| pro0 e0 ena0 upAdhyAyane prameyaratnamAlAkAra anantavIryake samayakA anumAna gyArahavIM sadI kiyA hai, jo upayukta hai / kyoMki A0 hemacandra (1088-1173 I0) kI pramANamImAMsApara zabda aura artha donoM dRSTise prameyaratnamAlAkA pUrA-pUrA prabhAva hai| tathA prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA prabhAva prameyaratnamAlApara hai / A0 hemacandrakI pramANamImAMsAne prAyaH prameyaratnamAlAke dvArA hI prameyakamalamArtaNDako pAyA hai| davasena aura prabhAcandra- devasena zrIvimalasena gaNIke ziSya the / inhoMne dhArAnagarIke pArzvanAtha mandirameM mAgha sudI dazamI vikramasaMvat 990 ( I0 933 ) meM apanA darzanasAra grantha banAyA thaa| darzana1. prameyakamalamAttaMNDake prathama saMskaraNake saMpAdaka paM0 baMzIdharajI zAstrI, solApurane prameyaka0 ko prastA vanAmeM yahI niSkarSa nikAlA bhI hai| 2. "prabhendavacanodAracandrikAprasare sati / mAdRzAH kva na gaNyante jyotiriGgaNasannibhAH // tathApi tadvaco'pUrvaracanAruciraM satAm / cetoharaM bhRtaM yadvannadyA navaghaTe jalam // " 3. dekho, jainadarzana varSa 4, aMka 9 / 4. nayacakrakI prastAvanA, pR0 11 / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sArake bAda inhoMne bhAvasaMgraha graMthakI racanA kI thI; kyoMki usameM darzanasArakI anekoM gAthAe~ uddhRta milatI hai| inake ArAdhanAsAra, tattvasAra, nayacakrasaMgraha tathA AlApapaddhati grantha bhI hai| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa ( pR0 300 ) tathA nyAyakumudacanda ( pR0 856 ) ke kavalAhAravAdameM devasenake bhAvasaMgraha ( gA0 110 ) kI yaha gAthA uddhRta kI hai "NokammakammahAro kavalAhAro ya leppmaahaaro| oja maNovi ya kamaso AhAro chavviho Neyo / / " yadyapi devasenasUrine darzanasAra granthake antameM likhA hai riyakayAI gAhAI saMciUNa eyattha / siridevaseNagaNiNA dhArAe saMvasaMteNa / / raiyo dasaNasAro hAro bhavvANa Navasae nnve| siripAsaNAhagehe suvisuddhaM mAhasuddhadasamoe // " arthAt pUrvAcAryakRta gAthAoMkA saMcaya karake yaha darzanasAra grantha banAyA gayA hai / tathApi bahuta khoja karanepara bhI yaha gAthA kisI prAcIna graMthameM nahIM mila sakI hai| devasena dhArAnagarImeM hI rahate the, ataH dhArAnivAsI prabhAcandra ke dvArA bhAvasaMgrahase bhI ukta gAthAkA uddhata kiyA jAnA asaMbhava nahIM hai| cUki darzanasArake bAda bhAvasaMgraha banAyA gayA hai, ataH isakA racanAkAla saMbhavataH vikrama saMvat 997 (I0 940) ke AsapAsa hI hogaa| zrutakIti aura prabhAcandra-jainendrake prAcIna sUtrapAThapara AcArya zrutakIrtikRta paMcavastuprakriyA upalabdha hai|' zrutakIrtine apanI prakriyAke antameM zrImadRttizabdase abhayanandikRta mahAvRtti aura nyAsazabdase saMbhavataH prabhAcandrakRta nyAsa, donoMkA hI ullekha kiyA hai| yadi nyAsazabda pUjyapAdake jainendra nyAsakA nirdezaka ho to 'TIkAmAla' zabdase to prabhAcandrakI TIkAkA ullekha kiyA hI gayA hai / yathA "sUtrastambhasamuddhRtaM pravilasannyAsoruratnakSiti, zrImadvRtti kapATasaMpuTayutaM bhASyaughazayyAtalam / TokAmAlamihArurukSuracitaM jainendrazabdAgamam, prAsAdaM pRthupaJcavastukamidaM sopAnamArohatAt // " kanaDI bhASAke candraprabhacaritrake kartA aggalakavine zrutakIrtiko apanA guru batAyA hai "iti paramapurunAthakulabhUbhRtsamudbhUtapravacanasaritsarinnAthazrutakIrtitravidyacakravartipadapadmanidhAnadIpavati zrImadaggaladeva viracite candraprabhacarite" / yaha caritra zaka saMvat 1011, I0 1089 meM banakara samApta huA thaa| ataH zrutakIrtikA samaya lagabhaga 1080 I0 mAnanA yaktisaMgata hai / ina zrutakIrtine nyAsako jainendra vyAkaraNa rUpI prAsAdakI ratnabhUmi kI upamA dI hai| isase zabdAmbhojabhAskarakA racanA samaya lagabhaga I0 1060 samarthita hotA hai| zveAgamasAhitya aura prabhAcandra-bha0 mahAvIrakI ardhamAgadhI divyadhva niko gaNadharoMne dvAdazAMgI rUpameM gUMthA thaa| usa samaya una ardhamAgadhI bhASAmaya dvAdazAMga AgamoMkI paramparA zruta aura smRta rUpameM rahI, lipibaddha nahIM thii| ina AgamoMkA AkharI saMkalana vIra saM0 980 (vi0 510) meM zvetA1. dekho, premIjIkA 'jainendravyAkaraNa aura AcAryadevanandI lekha jainasA0 saM0 bhAga 1, aMka 2 / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 157 mbarAcArya devaddhi gaNi kSamAzramaNane kiyA thA / aMgagraMthoMke sivAya kucha aMgabAhya yA anaMgAtmaka zruta bhI haiN| chedasUtra anaMgazrutameM zAmila hai| A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 868 ) ke strImuktivAdake pUrvapakSameM kalpasUtra ( 5 / 20 ) se "no kappai NiggaMthIe acelAe hottae" yaha sUtravAkya uddhRta kiyA hai| tattvArthabhASyakAra aura prabhAcandra-tattvArthasUtrake do sUtrapATha pracalita haiN| eka to vaha, jisapara svayaM vAcaka umAsvAtikA svopajJabhASya prasiddha hai, aura dUsarA vaha jisapara pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi hai| digambara paramparAmeM pUjyapAdasammata sUtrapATha aura zvetAmbaraparamparAmeM bhASyasammata sUtrapATha pracalita hai / umAsvAtike svopajJabhASyake kartRtvake viSayameM Ajakala vivAda cala rahA hai / mukhtArasA0 Adi kucha vidvAn kI umAsvAtikartRkatAke viSayameM sandigdha hai / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM digambarasUtrapAThase hI sUtra uddhata kie haiN| unhoMne nyAyakumudacandra ( pR0 859) ke strImaktivAdake pUrvapakSameM tattvArthabhASyako sambandhakArikAoMmeMse "zrayante cAnantAH sAmAyikamAtrasaMsiddhAH" kArikAMza uddhRta kiyA hai / tattvArtharAjavArtika ( pR0 10) meM bhI "anaMtAH sAmAyikamAtrasiddhAH" vAkya uddhRta milatA hai / isI taraha tattvArthabhASyake antameM pAI jAnevAlI 32 kArikAe~ rAjavAtikake antameM 'uktaJca' likhakara uddhata haiN| pR0 361 meM bhASyakI 'dagdhe bIje' kArikA uddhRta kI gaI hai| ityAdi pramANoMke AdhArase yaha niHsaGkoca kahA jA sakatA hai ki prastuta bhASya akalaGkadevake sAmane bhI thaa| unane isake kucha mantavyoMkI samIkSA bhI kI hai| siddhasena aura prabhAcandra-A0 siddhasenake sanmatitarka, nyAyAvatAra, dvAtriMzat dvAtriMzatikA grantha prasiddha hai| inake' sanmatitarkapara abhayadevasUrine vistRta vyAkhyA likhI hai| DaoN0 jaikobI nyAyAvatArake pratyakSa lakSaNameM abhrAnta pada dekhakara inako dharmakItikA samakAlIna, arthAta IsAkI 7vIM zatAbdIkA vidvAn mAnate haiM / paM0 sukhalAla jI inheM vikramakI pA~cavIM sadIkA vidvAn siddha karate the| para aba unakA vizvAsa hai ki "siddhasena IsAkI chaThI yA sAtavIM sadImeM hue hoM aura unhoMne saMbhavataH dharmakIrtike granthoMko dekhA ho / " nyAyAvatArakI racanAmeM nyAyapravezake sAtha hI sAtha nyAyabindu bhI apanA yatkiJcit sthAna rakhatA hI hai / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra ( pR0 437 ) meM pakSaprayogakA samarthana karate samaya 'dhAnuSka' kA dRSTAnta diyA hai / isakI tulanA nyAyAvatArake zloka 14-16 se bhalIbhA~ti kI jA sakatI hai / na kevala mUlazloka se hI, kintu ina zlokoMkI siddharSikRta vyAkhyA bhI nyAyakumudacandra kI zabdaracanAse tulanIya hai| dharmadAsagaNi aura prabhAcandra-zve. AcArya dharmadAsagaNikA upadezamAlA grantha prAkRtagAthAnibaddha hai| prasiddhi to yaha rahI hai ki ye mahAvIrasvAmIke dIkSita ziSya the| para yaha itihAsaviruddha hai; kyoMki inhoMne apanI upadezamAlAmeM vajrasUri Adike nAma lie haiN| astu / upadezamAlApara siddharSisarikRta prAcIna TIkA upalabdha hai| 3 siddhapine upamitibhavaprapaJcAkathA vi0 saM0 962 jyeSTha zuddha paMcamIke dina samApta kI thii| ataH dharmadAsagaNikI uttarAvadhi vikramakI 9vIM zatAbdI mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa ( pR0 330 ) meM upadezamAlA ( gA0 15) kI 'varisasayadikkhayAe ajjAe ajja dikkhio sAhU' ityAdi gAthA pramANarUpase uddhRta kI hai| haribhadra aura prabhAcandra-A0 haribhadra zve0 sampradAyake yugapradhAna AcAryoM se haiN| kahA jAtA 1. dekho, gujarAtI sanmatitarka, pR0 40 / 2. iMgliza sanmatitarkakI prastAvanA / 3. jainasAhityano itihAsa, pR0 186 / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai ki inhoMne 1400 ke karIba granthoMkI racanA kI thii| muni zrI jinavijayajIne aneka prabala pramANoMse inakA samaya I0 700 se 770 taka nirdhArita kiyA hai| merA isameM itanA saMzodhana hai-ki inake samayakI uttarAvadhi I0 810 taka honI cAhie; kyoMki jayanta bhaTTakI nyAyamaMjarIkA 'gambhIragajitArambha' zloka SaDdarzanasamuccayameM zAmila huA hai| maiM vistArase likha cukA hU~ ki jayantane apanI maMjarI I0 800 ke karIba banAI hai ataH haribhadrake samayakI uttarAvadhi kucha aura lambAnI caahie| usa yugameM 100 varSakI Ayu to sAdhAraNatayA aneka AcAryoMkI dekhI gaI hai| haribhadrasUrike dArzanika granthoM meM 'SaDdarzanasamuccaya' eka viziSTa sthAna rakhatA hai / isakA "pratyakSamanumAnaJca zabdazcopamayA sh| arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimineH / / 73 / / " yaha zloka nyAyakumudacandra ( pR0 505 ) meM uddhRta hai / yadyapi isI bhAvakA eka zloka-''pratyakSamanumAnazca zAbdaJcopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaDete sAdhyasAdhakAH // " isa zabdAvalIke sAtha kamalazIlakI tattvasaMgrahapaJjikA (10 450 ) meM milatA hai aura usase saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki jaiminikI SaTapramANasaMkhyAkA nidarzaka yaha zloka kisI jaiminimatAnuyAyI AcAryake granthase liyA gayA hogaa| yaha saMbhAvanA hRdayako lagatI bhI hai| parantu jabataka isakA prasAdhaka koI samartha pramANa nahI milatA tabataka use haribhadrakRta mAnane meM hI lAghava hai| aura bahuta kucha saMbhava hai ki prabhAcandra ne ise SaDdarzanasamuccayase hI uddhata kiyA ho / haribhadra ne apane granthoMmeM pUrvapakSake pallavana aura uttarapakSake poSaNake lie anyagraMthakAroMkI kArikAe~, paryApta mAtrAmeM, kahIM una AcAryoMke nAmake sAtha aura kahIM vinA nAma lie hI zAmila kI haiN| ataH kArikAoMke viSayameM yaha nirNaya karanA bahuta kaThina ho jAtA hai ki ye kArikAe~ haribhadrakI svaracita haiM yA anyaracita hokara saMgrahIta hai ? isakA eka aura udAharaNa yaha hai ki "vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva c| samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH / / AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH samudAyaH sa sammataH / kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA yakA // sa mArga iti vijJeyo nirodho mokSa ucyate / paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca." ye cAra zloka SaDdarzanasamuccayake bauddhadarzanameM maujUda haiN| isI AnupUrvose ye hI zloka kiJcit zabdabhedake sAtha jinasenake AdipurANa ( parva 5, zloka 42-45 ) meM bhI vidyamAna haiN| racanAse to jJAta hotA hai ki ye zloka kisI bauddhAcAryane banAe hoMge, aura usI bauddha granthase SaDdarzanasamuccaya aura AdiparANameM pahu~ce hoN| haribhadra aura jinasena prAyaH samakAlIna haiM, ataH yadi ye zloka haribhadrake hokara AdipurANameM Ae haiM to ise usa samayake asAmpradAyika bhAvakI mahattvapUrNa ghaTanA samajhanI cAhie / haribhadra ne to zAstravArtAsamuccayameM samantabhadrakI AptamImAMsAke zloka uddhRtakara apanI SaDdarzanasamuccAyaka buddhike preraNA bIjako hI mUrtarUpameM aMkurita kiyA hai| yadi nyAyapravezavRttikAra haribhadra ye hI haribhadra haiM to usa vRtti ( pR0 13 ) meM pAI jAnevAlI pakSazabdakI 'pacyate vyaktIkriyate yo'rthaH saH pakSaH' isa vyutpattikI aspaSTa chAyA nyAyakumudacandra (pR0 438 ) meM kI gaI pakSakI vyutpattipara AbhAsita hotI hai| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 159 siddhaSi aura prabhAcandra-zrIsiddharSigaNi zve0 AcArya durgasvAmIke ziSya the| inhoMne jyeSTha zaklA paMcamI, vikrama saMvat 962 ( 1 maI 906 I0) ke dina upamitibhavaprapaJcA kathA ko samApti kI thii| siddhasena divAkarake nyAyAvatArapara bhI inakI eka TIkA upalabdha hai / nyAyAvatAra ( zlo0 16 ) meM pakSaprayogake samarthanake prasaMgameM likhA hai ki-"jisa taraha lakSya nirdezake vinA apanI dhanurvidyAkA pradarzana karanevAle dhanurdhArIke guNa-doSoMkA yathAvat nirNaya nahIM ho sakatA, guNa bhI doSarUpase tathA doSa bhI guNarUpase pratibhAsita ho sakate haiM, usI taraha pakSakA prayoga kie binA sAdhanavAdIke sAdhana sambandhI guNa-doSa bhI viparIta rUpameM pratibhAsita ho sakate haiM, prAznika tathA prativAdI Adiko unakA yathAvat nirNaya nahIM ho sktaa|" nyAyakumudacandra (pR0 437 ) ke 'prakSaprayogavicAra' prakaraNameM bhI pakSaprayogake samarthanameM dhanurdhArIkA dRSTAnta diyA gayA hai| usakI zabdaracanA tathA bhAvavyaJjanAmeM nyAyAvatArake malazlokake sAtha hI sAtha siddharSikRta vyAkhyAkA bhI paryApta zabdasAdRzya pAyA jAtA hai| avataraNoMke lie dekho-nyAyakumadacandra, pR0 437, Ti0 1 / abhayadeva aura prabhAcandra-candragacchameM pradyumnasUri bar3e khyAta AcArya the| abhayadevasUri inhoM pradyumnasUrike ziSya the / nyAyavanasiMha aura tarkapaJcAnana inake viruda the| sanmatitarkakI gujarAtI prastAvanA (pR0 83 ) meM zrImAn paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne inakA samaya vikramakI dazavIM sadIkA uttarAdha aura gyArahavIMkA pUrvArdha nizcita kiyA hai| uttarAdhyayanakI pAiyaTIkAke racayitA zAntisUrine uttarAdhyayanaTIkAkI prazastimeM eka abhayadevako pramANavidyAkA guru likhA hai / paM0 sukhalAlajIne zAntisUrike gururUpameM inhIM abhayadevasUrikI saMbhAvanA kI hai| prabhAvakacaritrake ullekhAnusAra zAntisUrikA svargavAsa vi0 saM0 1096meM huA thA / inhIM zAntisUrine dhanapAlakavikI tilakamaJjarI AkhyAyikAkA saMzodhana kiyA thA, aura usapara eka TippaNa likhA thA / dhanapAla kavi muJja tathA bhoja donoMkI rAjasabhAoM meM sammAnita hae the| ina saba ghaTanAoMko maddenajara rakhate hue abhayadevasUrikA samaya vikramakI gyArahavIM zatAbdIke antima bhAga taka mAna lene meM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| abhayadevasUrikI prAmANikaprakANDatAkA jIvanta rUpa unakI sanmatiTIkAmeM pada-padapara milatA hai| isa suvistRta TIkAko 'vAdamahArNava' ke nAmase bhI prasiddhi rahI hai| prabhAcandra ke nyAyakumudacandrakI apekSA prameyakamalamArtaNDakA akalpita sAdRzya isa TIkAmeM pAyA jAtA hai| abhayadevasUrine sanmatiTIkAmeM strImukti aura kevalikavalAhArakA samarthana kiyA hai| isameM dI gaI dalIloMmeM tathA prabhAcandrake dvArA kie gae ukta vAdoMke khaNDanakI yuktiyoM meM paraspara koI pUrvottarapakSatA nahIM dekhI jaatii| abhayadeva, zAntisUri aura prabhAcandra karIba-karIba samakAlIna aura samadezIya the / isalie yaha adhika saMbhava thA ki strImukti aura kevalibhukti jaise sAmpradAyika prakaraNoMmeM eka dUsarekA khaMDana karate / para hama inake granthoMmeM paraspara khaMDana nahIM dekhate / isakA kAraNa merI samajhameM to yahI AtA hai ki usa samaya digambara AcArya yApanIyoM ke sAtha hI isa viSayakI carcA karate hoNge| yahI kAraNa hai ki jaba prabhAcandrane zAkaTAyanake strImukti aura kevalibhukti prakaraNoMkA hI zabdazaH khaMDana kiyA hai taba zvetAmbarAcArya abhayadeva aura zAntisUrine zAkaTAyanakI dalIloMke AdhArase hI apane graMthoMke ukta prakaraNa puSTa kie hai| vAdidevasUrine avazya hI prabhAcandrake granthoM ke ukta prakaraNoMko pUrvapakSameM prabhAcandrakA nAma lekara upasthita kiyA hai| sanmatitake sampAdaka zrImAn paM0 sukhalAlajI aura becaradAsajIne sanmatitarka prathama bhAga (pR0 13) kI gujarAtI prastAvanAmeM likhA hai ki-'jI ke A TIkAmA~ saikar3oM dArzanikagranthoM nu dohana jaNAya che, 1. gujarAtI sanmatitarka, pR0 84 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha chata sAmAnyarIte mImAMsakakumArilabhaTTanu zlokavArtika, nAlandAvizvavidyAlayanA AcArya zAntarakSitakRta tattvasaMgraha UparanI kamalazIlakRta paMjikA ane digambarAcArya prabhAcandranA prameyakamalamArttaNDa ane nyAyakumudacandrodaya vigere granthoMnuM pratibimba mukhyapaNe A TokAmA~ che / " arthAt sanmatitarkaTIkApara mImAMsAilokavArtika, tattvasaMgrahapaMjikA, prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandra Adi granthoMkA pratibimba par3A hai / sanmatitarka ke vidvadrUpa sampAdakoMkI ukta bAtase sahamati rakhate hue bhI maiM usameM itanA parivardhana aura kara denA cAhatA hU~ ki - " prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandrakA sanmatitarka se zabdasAdRzya mAtra sAkSAt bimbapratibimbabhAva hone ke kAraNa hI nahIM haiM, kintu tInoM granthoMke bahubhAgameM jo akalpita sAdRzya pAyA jAtA hai| vaha tRtIyarAzimUlaka bhI hai| ye tRtIya rAzike grantha haiM- bhaTTajayasiMharAzikA tattvopaplavasiMha, vyomazivako vyomavatI, jayantako nyAyamaJjarI, zAntarakSita aura kamalazolakRta tattvasaMgraha aura usakI paMjikA tathA vidyAnandake aSTasahasrI, tattvArthazlokavArtika, pramANaparIkSA, AptaparIkSA Adi prakaraNa / inhIM tRtIyarAzike granthoMkA pratibimba sanmatiTIkA aura prameyakamalamArttaNDa meM AyA hai / " sanmatitarkaTIkA, prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandrakA tulanAtmaka adhyayana karanese yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki sanmatitarkakA prameyakamalamArttaNDake sAtha hI adhika zabdasAdRzya hai / nyAyakumudacandra meM jahA~ bhI yatkiJcit sAdRzya dekhA jAtA hai vaha prameyaka malamArttaNDaprayukta ho hai sAkSAt nahIM / arthAt prameyakamalamArttaNDake jina prakaraNoMke jisa sandarbhase sanmatitarkakA sAdRzya hai unhIM prakaraNoM meM nyAyakumudacandra se bhI zabdasAdRzya pAyA jAtA hai / isase yaha tarkaNA kI jA sakatI hai ki sanmatitarkakI racanA ke samaya nyAyakumudacandrakI racanA nahIM ho sakI thI / nyAyakumudacandra jayasiMhadeva ke rAjyameM san 1057 ke AsapAsa racA gayA thA jaisA ki usakI antima prazastise vidita hai | sanmatitarkaTIkA, prameyakamalamArttaNDa tathA nyAyakumudacandrakI tulanAke lie dekho prameyakamalamArttaNDa prathama adhyAyake TippaNa tathA nyAyakumudacandrake TippaNoMmeM die gae sanmatiTIkA ke avataraNa / vAdi devasUri aura prabhAcandra - 'devasUri zrImunicandrasUri ke ziSya the / prabhAvakacaritrake lekhAnusAra municandra zAntisUrise pramANavidhAkA adhyayana kiyA thA / ye prAgvATavaMzake ratna the / inhoMne vi0 saM0 1143meM gurjara dezako apane janmase pUta kiyA thA / ye bhaDoMca nagara meM 9 varSakI alpavayameM vi0 saM0 1152meM dIkSita hue the tathA vi0 saM0 1974 meM inhoMne AcAryapada pAyA thA / rAjarSi kumArapAlake rAjyakAlameM vi0 saM0 1226meM inakA svargavAsa huA / prasiddha hai ki - vi0 saM0 1981 vaizAkha zuddha pUrNimAke dina siddharAjakI sabhA meM inakA digambaravAdI kumudacandrase bAda huA thA aura isI vAdameM vijaya pAneke kAraNa devasUri vAdi devasUri kahe jAne lage the / inhoMne pramANanayattattvAlokAlaMkAra nAmaka sUtra grantha tathA isI sUtrakI syAdvAdaratnAkara nAmaka vistRta vyAkhyA likhI hai / inakA pramANanayatattvAlokAlaMkAra mANikyanandikRta parIkSAmukhasUtrakA apane DhaMga se kiyA gayA dUsarA saMskaraNa hI hai / inhoMne parIkSAmukhake 6 paricchedoM kA viSaya ThIka usI kramase apane sUtrake Adya 6 paricchedoM meM yatkiJcit zabdabheda tathA arthabhedake sAtha grathita kiyA hai | parIkSAmukhake atirikta isameM nayapariccheda nAmaka do pariccheda aura jor3e gae haiM / mANikyanandike sUtroMke sivAya akalaMkake svavivRtiyukta laghIyastraya, nyAyavinizcaya tathA vidyAnandake tattvArthazlokavArtikakA bhI paryApta sAhAyya isa sUtra grantha meM liyA gayA hai| isa taraha bhinna-bhinna granthoM meM vizakalita jaina-padArthoM kA zabda evaM arthadRSTise sundara saMkalana isa sUtragrantha meM huA 1 parIkSAmukhasUtrapara prabhAcandrakRta prameyakamalamArtaNDa nAmakI vistRta vyAkhyA hai tathA akalaMkadeva ke laghIyastrayapara inhIM prabhAcandrakA nyAyakumudacandra nAmakA bRhatkAya TIkAgrantha haiM / prabhAcandrane ina mala graMthoMkI 1, dekho, jaina sAhityano itihAsa, pR0 248 | Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 161 vyAkhyAke sAtha hI sAtha malagranthase sambaddha viSayoMpara vistRta lekha bhI likhe haiN| ina lekhoMmeM vividha vikalpajAloMse parapakSakA khaMDana kiyA gayA hai| prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra ke tIkSNa evaM Aha lAdaka prakAzameM jaba hama syAdvAdaratnAkarako tulanAtmaka dRSTise dekhate haiM taba vAdidevasUrikI guNagrAhiNI saMgrahadRSTikI prazaMsA kie binA nahIM raha sakate / inakI saMgrAhaka bIjabuddhi prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrase artha zabda aura bhAvoMko itane cetazcamakAraka DhaMgase cuna letI hai ki akele syAdvAdaratnAkarake par3ha lenese nyAyakumudacandra tathA prameyakamalamArtaNDakA yAvadviSaya vizada rItise avagata ho jAtA hai| vastutaH yaha ratnAkara ukta donoM graMthoMke zabda-artha ratnoMkA sundara Akara hI hai / yaha ratnAkara mArtaNDako apekSA candra ( nyAyakumudacandra ) se hI adhika udvelita huA hai / prakaraNoMke krama baura pUrvapakSa tathA uttarapakSake jamAnekI paddhatimeM kahIM-kahIM to nyAyakumudacandrakA itanA adhika zabdasAdRzya hai ki donoM granthoMko pAThazuddhi meM eka dUsarekA mUlapratikI taraha upayoga kiyA jA sakatA hai / pratibimbavAda nAmaka prakaraNameM vAdi devasUrine apane ratnAkara (pR0 865 ) meM nyAyakumudacandra (pR0 455) meM nirdiSTa prabhAcandrake matake khaMDana karanekA prayAsa kiyA hai| prabhAcandrakA mata hai ki-pratibimbakI utpattimeM jala Adi dravya upAdAna kAraNa haiM tathA candra Adi bimba nimittakAraNa / candrAdi bimboMkA nimitta pAkara jala Adike paramANu pratibimbAkArase pariNata ho jAte haiN| vAdi devasUri kahate haiM ki-makhAdibimboMse chAyApudgala nikalate haiM aura ve jAkara darpaNa AdimeM pratibimba utpanna karate haiN| yahA~ chAyApudgaloMkA mukhAdi bimboMse nikalanekA siddhAnta devasUrine apane pUrvAcArya zrIharibhadrasUrika dharmasAraprakaraNakA anusaraNa karake likhA hai| ve isa samaya yaha bhUla jAte haiM ki hama apane hI granthameM naiyAyikoMke cakSuse razmiyoMke nikalaneke siddhAntakA khaMDana kara cuke haiM / jaba hama bhAsurarUpavAlI A~khase bhI razmiyoMkA nikalanA yukti evaM anubhavase viruddha batAte haiM taba makha Adi malina bimboMse chAyApudgaloMke nikalanekA samarthana kisa taraha kiyA jA sakatA hai ? majedAra bAta to yaha hai ki isa prakaraNameM bhI vAdi devasUri nyAyakumudacandra ke sAthahI sAtha prameyakamalamArtaNDakA bhI zabdazaH anusaraNa karate haiM, aura nyAyakUmadacandrameM nidiSTa prabhAcandrake matake khaMDanakI dhanameM svayaM hI prameyakamalamAsaNDake usI Azayake zabdoMko siddhAnta mAna baiThate haiN| ve ratnAkarameM (pR0 698 ) hI prameyakamalamArtaNDakA zabdAnu saraNa karate hue likha jAte haiM ki-"svacchatAvizeSAddhi jala darpaNAdayo mukhAdityAdipratibimbAkAravikAradhAriNaH sampadyante |"-arthaat vizeSa svacchatAke kAraNa jala aura darpaNa Adi hI mukha aura sUrya Adi bimboMke AkAravAlI paryAyoM ko dhAraNa karate haiM / kavalAhArake prakaraNa meM inhoMne prabhAcandake nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArtaNDa meM dI gaI dalIloMkA nAmollekha pUrvaka pUrvapakSameM nirdeza kiyA hai aura unakA apanI dRSTise khaMDana bhI kiyA hai| isa taraha vAdi devasarine jaba ratnAkara likhanA prArambha kiyA hogA taba unakI A~khoM ke sAmane prabhAcandra ke ye donoM grantha barAbara nAcate rahe haiN| hemacandra aura prabhAcandra-vikramakI 12vIM zatAbdImeM A0 hemacandrase jainasAhityake hemayugakA prArambha hotA hai / hemacandra ne vyAkaraNa, kAvya, chanda, yoga, nyAya Adi sAhityake sabhI vibhAgoMpara apanI praur3ha saMgrAhaka lekhanI calAkara bhAratIya sAhityake bhaMDArako khUba samRddha kiyA hai| apane bahumukha pANDityake kAraNa ye 'kalikAlamarvajJa' ke nAmase bhI khyAta hai| inakA janma-samaya kArtikI pUrNimA vikramasaMvat 1145 hai / vi0 saM0 1154 ( I0 san 1097 ) meM 8 varSakI laghuvayameM inhoMne dIkSA dhAraNa kI thI / vikramasaMvat 1166 ( I0 san 1110 ) meM 21 varSakI avasthA sUripada para pratiSThita hue| ye mahArAja japasiMha 4-21 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha siddharAja tathA rAjarSi kumArapAlakI rAjasabhAoMmeM sabahamAna labdhapratiSTha the| vi0 saM0 1229 ( I0 1173 ) meM 84 varSakI AyumeM ye divaMgata hue| inakI nyAyaviSayaka racanA pramANamImAMsA jainanyAyake granthoM meM apanA eka viziSTa sthAna rakhatI hai| pramANamImAMsAke nigrahasthAnake nirUpaNa aura khaMDanake samace prakaraNameM tathA anekAntameM die gae ATha doSoMke parihArake prasaMgameM prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDakA zabdazaH anusaraNa kiyA gayA hai| pramANamImAMsAke anya sthaloMmeM prabhAcandra ke prameyakamalamArtaNDakI chApa sAkSAt na par3akara prameyaratnamAlAke dvArA par3I hai| prameyaratnamAlAkAra anantavIryane prameyakamalamArtaNDako hI saMkSiptakara prameyaratnamAlAkI racanA kI hai| ataH madhyakadavAlI pramANamImAMsAmeM bahatkAya prameyakamalamArtaNDakA sIdhA anusaraNa na hokara apane samAna parimANavAlI prameyaratnamAlAkA anusaraNa honA hI adhika saMgata mAlama hotA hai| pramANamImAMsAke prAyaH pratyeka prakaraNapara prameyaratnamAlAkI zabdaracanAne apanI spaSTa chApa lagAI hai| isa taraha A0 hemacandrane kahIM sAkSAt aura kahIM paramparayA prabhAcandra ke prameyakamalamArtaNDako apanI pramANamImAMsA banAte samaya maddenajara rakhA hai| prameyaratnamAlA aura pramANamImAMsAka sthaloMkI tulanA ke lie siMghI sIrijase prakAzita pramANamomAMsAke bhASA TippaNa dekhanA caahie| malayagiri aura prabhAcandra-vikramakI 12vIM zatAbdIkA uttarArdha tathA terahavIM zatAbdIkA prArambha jainasAhityakA hemayuga kahA jAtA hai| isa yugameM A0 hemacandrake sahavihArI, prakhyAta TIkAkAra AcArya malayagiri hue the / malayagirine Avazyaka nirya kti, odhaniyukti, nandIsatra Adi anekoM AgamikagranthoMpara saMskRta TIkAe~ likhI haiM / Avazyaka niyuktikI TIkA ( pR0 371 A.) meM ve akalaMkadevake 'nayavAkyameM bhI syAtpadakA prayoga karanA cAhie' isa matase asahamati jAhira karate haiM / isI prasaMgameM ve pUrvapakSarUpase laghIyastrayasvavivRti ( kA0 62) kA 'nayo'pi tathaiva samyagekAntaviSayaH syAta' yaha vAkya uddhata karate haiM / aura isa vAkyake sAtha hI sAtha prabhAcandra kRta nyAyakumudacandra ( pR0 691 ) se ukta vAkyakI vyAkhyA bhI uddhRta karate haiM / vyAkhyAkA uddharaNa isa prakArase liyA gayA hai-"atra TIkAkAreNa vyAkhyA kRtA nayo'pi nayapratipAdakamapi vAkyaM na kevalaM pramANavAkyamityapizabdArthaH, tathaiva syAtpadaprayogaprakAreNaiva samyagekAntaviSayaH syAta, yathA syAdastyeva jIva iti syAtpadaprayogAbhAve tu mithyakAntagocaratayA durnaya eva syAditi |"-is avataraNase yaha nizcita ho jAtA hai ki malayagirike sAmane laghIyastrayakI nyAyakumudacandra nAmako vyAkhyA thii| akalaMkadevane pramANa, naya aura durnayakI nimnalikhita paribhASAe~ kI haiM-anantadharmAtmaka vastuko akhaMDabhAvase grahaNa karanevAlA jJAna pramANa hai| ekadharmako mukhya tathA anyadharmoMko gauNa karanevAlA, unako apekSA rakhanevAlA jJAna naya hai| ekadharmako hI grahaNa karake jo anya dharmoMkA niSedha karatA hai-unakI apekSA nahIM rakhatA vaha durnaya kahalAtA hai / akalaMkane pramANavAkyakI taraha nayavAkyameM bhI nayAntarasApekSatA dikhAne ke lie 'syAt' padake prayogakA vidhAna kiyA hai| A0 malayagiri kahate haiM ki jaba nayavAkyameM syAtpadakA prayoga kiyA jAtA hai taba 'syAt' zabdase sUcita honevAle anya azeSavarmoMko bhI viSaya karaneke kAraNa nayavAkya nayarUpa na hokara pramANarUpa hI ho jAyagA / inake matase jo naya eka dharmako avadhAraNapUrvaka viSaya karake itaranayase nirapekSa rahatA hai vahI naya kahA jA sakatA hai / isIlie inhoMne sabhI nayoMko mithyAvAda kahA hai| malayagirike koSameM sunaya nAmakA koI zabda hI nahIM hai / jaba syAtpadakA prayoga kiyA jAtA hai taba vaha pramANakoTimeM pahu~cegA tathA jaba nayAntaranirapekSa rahegA taba vaha nayakoTimeM jAkara mithyAvAda ho jaaygaa| inhoMne akalaMkadevake isa tattvako madde Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 163 najara nahIM rakhA ki-nayavAkyameM syAt zabdase sUcita honevAle azeSadharmoMkA mAtra sadbhAva hI jAnA jAtA hai, so bhI isalie ki koI vAdI unakA aikAntika niSedha na samajha le| pramANavAkyakI taraha nayavAkyameM syAcchabdase sUcita honevAle azeSadharma pradhAnabhAvase viSaya nahIM hote / yahI to pramANa aura nayameM bheda hai ki-jahA~ gaNameM azeSa hI dharma ekarUpase-akhaNDabhAvase viSaya hote haiM vahA~ nayameM ekadharma mukhya hokara anya azeSadharma gauNa ho jAte haiM, 'syAt' zabdase mAtra unakA sadbhAva sUcita hotA rahatA hai / durnayameM ekadharma hI viSaya hokara anya azeSadharmoMkA tiraskAra ho jAtA hai| ataH durnayase sunayakA pArthakya karaneke lie sunayavAkyameM syAtpadakA prayoga Avazyaka hai| malayagirike dvArA kI gaI akalaMkakI yaha samAlocanA unhIM taka sImita rhii| hemacandra Adi sabhI AcArya akalaMkake ukta pramANa, naya aura durnayake vibhAgako nirvivAdarUpase mAnate Ae haiN| itanA hI nahIM, upAdhyAya yazovijayane malagirikI isa samAlocanAkA sayuktika uttara gurutattvavinizcaya (pR0 17 B. ) meM de hI diyA hai / upAdhyAyajI likhate haiM ki yadi nayAntarasApekSa nayakA pramANameM antarbhAva kiyA jAyagA to vyavahAranaya tathA zabdanaya bhI pramANa hI ho jAya~ge / nayavAkyameM honevAlA syAtpadakA prayoga to aneka dharmokA mAtra dyotana karatA hai, vaha unheM vivakSitadharmakI taraha nayavAkyakA viSaya nahIM banAtA / isalie nayavAkyameM mAtra syAtpadakA prayoga honese vaha pramANa koTimeM nahIM pahu~ca sktaa| devabhadra aura prabhAcandra-devabhadrasUri maladhArigacchake zrIcandrasUrike ziSya the| inhoMne nyAyAvatAraTIkApara eka TippaNa likhA hai| zrIcandrasUrine vi0 saMvat 1193 ( san 1136) ke divAlIke dina 'manisuvratacaritra' pUrNa kiyA thA / ataH inake sAkSAt ziSya devabhadrakA samaya bhI karIba san 1950 se 1200 taka sunizcita hotA hai| devabhadrane apane nyAyAvatAra TippagameM prabhAcandrakRta nyAyakUmadacandrake nimnalikhita do avataraNa lie haiM 1-"parimaNDalAH paramANavaH teSAM bhAvaH "pArimaNDalyaM vartulatvam, nyAyakumudacandre prabhAcandreNApyevaM vyAkhyAtatvAt / " ( pR0 25) 2-'prabhAcandrastu nyAyakumudacandre vibhASA saddharmapratipAdako granthavizeSaH tAM vidanti adhIyate vA vaibhASikAH ityuvAca / " (pR0 79) ye donoM avataraNa nyAyakumudacandrameM kramazaH pR0 438 paM0 13 tathA pR0 390 paM0 1 meM pAe jAte hai| isake sivAya nyAyAvatAraTippaNameM aneka sthAnoMpara nyAyakumudacandrakA pratibimba spaSTarUpase jhalakatA hai| malliSeNa aura prabhAcandra-A0 hemacandrakI anyayogavyavacchedikAke Upara malliSeNakI syAdvAdamaMjarI nAmakI TIkA mudrita hai / ye zvetAmbara sampradAyake nAgendragacchIya zrIudayaprabhasUrike ziSya the / syAdvAdamaMjarIke antameM dI huI prazastise jJAta hotA hai ki-inhoMne zaka saMvat 1214 (I. 1293 ) meM dIpamAlikAkA zanivArake dina jinaprabhasUrikI sahAyatAse syAdvAdamaMjarI pUrNa kI thii| syAdvAdamaMjarIkI zabdaracanApara nyAyakumudacandrakA eka vilakSaNa prabhAva hai| malliSaNane kA0 14kI vyAkhyA vidhivAdakI carcA kI hai| isameM unhoMne vidhivAdiyoMke ATha matoMkA nirdeza kiyA hai| sAthahI sAtha apanI granthamaryAdAke vicArase ina matoMke pUrvapakSa tathA uttarapakSoMke vizeSa parijJAnake lie nyAyakumudacandra grantha dekhanekA anurodha nimnalikhita zabdoMmeM kiyA hai-"eteSAM nirAkaraNaM sapUrvottarapadaM nyAyakumudacandrAdavaseyam / " isa vAkyase spaSTa ho jAtA hai ki malliSeNa na kevala nyAyakumudacandrake viziSTa abhyAsI hI the kintu ve syAdvAdamaMjarImeM 1. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 253 / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha acarcita yA alpacarcita viSayoMke jJAnake lie nyAyakumudacandrako pramANabhUta Akaragrantha mAnate the / nyAyakumudacandra meM vidhivAdakI vistRta caracA pR0 573 se 598 taka hai / guNaratna aura prabhAcandra - vikramakI 15vIM zatAbdI ke uttarArdha meM tapAgaccha meM zrIdevasundarasUri eka prabhAvaka AcArya hue the / inake paTTaziSya guNaratnasUrine haribhadrakRta 'SaDdarzanasamuccaya' para tarka rahasya - dIpikA nAmakI bRhadvRtti likhI hai / guNaratnasUrine apane kriyAratnasamuccaya granthako pratiyoMkA lekhanakAla vikrama saMvat 1468 diyA hai| ataH inakA samaya bhI vikramakI 15vIM sadIkA uttarArdha sunizcita hai| guNaratnasUrine SaDdarzanasamuccaya TIkAke jainamata nirUpaNa meM mokSatattvakA savistara vizada vivecana kiyA hai / isa prakaraNa meM inhoMne svAbhimata mokSasvarUpake samarthana ke sAthahI sAtha vaizeSika, sAkhya, vedAntI tathA bauddhoM ke dvArA mAne gae mokSasvarUpakA bar3e visgarase nirAkaraNa bhI kiyA hai| isa parakhaMDana ke bhAgame nyAyakumudacandrakA mAtra artha aura bhAvakI dRSTise hI nahIM, kintu zabdaracanA tathA yuktiyoMke koTikramakI dRSTise bhI paryApta anusaraNa kiyA gayA hai / isa prakaraNameM nyAyakumudacandrakA itanA adhika zabdasAdRzya hai candra pAThakI zabdazuddhi karane meM bhI paryApta sahAyatA milI hai| isake sivAya isa khAsakara parapakSa khaMDanake bhAgoMpara nyAyakumudacandrakI zubhrajyotsnA jahA~-tahA~ chiTaka rahI hai / yazovijaya aura prabhAcandra -- upAdhyAya yazovijayajI vikramako 18vIM sadI ke yugapravartaka vidvAn the / inhoMne vikrama saMvat 1688 ( IsvI 1631 ) meM paM0 nayavijayajIke pAsa dIkSA grahaNa kI thI / inhoMne kAzI meM navyanyAyakA adhyayanakara vAdameM kisI vidvAnpara vijaya pAnese nyAyavizArada' pada prApta kiyA thA / zrIvijayaprabhasUrine vi0 saM0 1718 meM inheM 'vAcaka - upAdhyAya' kA sammAnita pada diyA thaa| upAdhyAya yazovijaya vi0 saM0 1743 ( san 1686 ) meM anazana pUrvaka svargastha hue the / dazavIM zatAbdIse hI navyanyAya ke vikAsane bhAratIya darzanazAstra meM eka apUrva krAnti utpanna kara do thI / yadyapi dasavIM sadI ke bAda anekoM buddhizAlI jainAcArya hue para koI bhI usa navyanyAyake zabdajAlake jaTila adhyayanameM nahIM par3A / upAdhyAya yazovijaya hI ekamAtra jainAcArya haiM jinhoMne navyanyAyakA samagra adhyayanakara usI navyapaddhatise jainapadArthoMkA nirUpaNa kiyA hai| inhoMne saikar3oM grantha banAe hai / inakA adhyayana atyanta talasparzI tathA bahumukhI thaa| sabhI pUrvavartI jainAcAryoMke granthoMkA inhoMne vidhivat pArAyaNa kiyaa| inakI tokSNa dRSTise dharmabhUSaNa tikI choTIsI para suvizada racanAvAlI nyAyadIpikA bhI nahIM chuuttii| jainatarkabhASAmeM aneka jagaha nyAya dIpikA ke zabda AnupUrvIse le lie gae hai / inake zAstravArtAsamuccayaTIkA Adi bRhadgranthoMke parapakSa khaMDanavAle aMzoM meM prabhAcandrake vividha vikalpajAla spaSTarUpase prativimbita haiM / inhoMne prabhAcandrakA kevala anusaraNa hI nahIM kiyA hai kintu sAmpradAyika strImukti aura kavalAhAra jaise prakaraNoM meM prabhAcandra ke mantavyoMkI samAlocanA bhI kI hai / ki isase nyAyakumudavRtti ke anya sthaloMpara uparilikhita vaidika-avaidikadarzanoM kI tulanAse prabhAcandra ke agAdha, talasparzI, sUkSma dArzanika adhyayanakA yatkiJcit AbhAsa ho jAtA hai| binA isa prakArake bahuzruta avalokana ke prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandra jaise jainadarzanake pratinidhi granthoMke praNayanakA ullAsa hI nahIM ho sakatA thA / jainadarzana ke madhyayugIna granthoMmeM prabhAcandra ke grantha apanA viziSTa sthAna rakhate haiM / ye pUrvayugIna granthoMkA pratibimba lekara bhI pAradarzI darpaNakI taraha uttarakAlIna granthoMke lie AdhArabhUta hue haiM, aura yahI inakI apanI vizeSatA hai| binA isa AdAna-pradAnake dArzanika sAhityakA vikAsa isa rUpameM to ho hI nahIM sakatA / 1. dekho --- nyAyakumudacandra pR0 816 meM 847 takake TippaNa / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 165 prabhAnandrA AyurvedajJAna-prabhAcandra zuSka tArkika hI nahIM the; kintu unheM jIvanopayogI kA bhI parijJAna thaa| prameyakamalamArtaNDa (50 424 ) meM ve badhiratA tathA anya karNarogoMke lie balAtailakA ullekha karate hai / nyAyakumudacandra (10669 ) meM chAyA Adiko paudgalika siddha karate samaya unameM gaNoMkA sadabhAva dikhAneke lie unane vaidyakazAstrakA nimnalikhita zloka pramANarUpase uddhata kiyA hai 'AtapaH kaTuko rukSaH chAyA mdhurshotlaa| kaSAyamadhurA jyotsnA sarvavyAdhiharaM (karaM ) tamaH // yaha zloka rAjanighaNTu AdimeM kucha pAThabhedake sAtha pAyA jAtA hai| isI taraha vaizeSikoMke guNapadArthakA khaMDana karate samaya ( nyAyaku0, pR0 275 ) vaidyakatantrameM prasiddha vizada, sthira, khara, picchalatva Adi guNoMke nAma lie haiN| prameyakamalamArtaNDa (pR. 8) meM naDvalodaka-tRNavizeSake jalase pAdarogakI utpatti batAI hai| prabhAcandrako kalpanAzakti-sAmAnyataH vastukI anantAtmakatA yA anekadharmAMdhAratAkI siddhike lie akalaMka Adi AcAryone citrajJAna, sAmAnya vizeSa, mecakajJAna aura narasiMha Adike dRSTAnta die haiM / para prabhAcandrane eka hI vastukI anekarUpatAke samarthanake lie nyAyakumudacandra ( pR0 369 ) meM 'umezvara' kA dRSTAnta bhI diyA hai / ve likhate haiM ki jaise eka hI ziva vAmAGga meM umA-pArvatIrUpa hokara bhI dakSiNAGgameM virodhI zivarUpako dhAraNa karate hai aura apane ardhanArIzvararUpako dikhAte hue akhaMDa bane rahate haiM usI taraha eka hI vastu virodhI do yA aneka AkAroMko dhAraNa kara sakatI hai| isameM koI virodha nahIM honA caahie| udAravicAra-A0 prabhAcandra sacce tArkika the / unakI tarkaNAzakti aura udAra vicAroMkA spaSTa paricaya brAhmaNatva jAtike khaNDanake prasaGgameM milatA hai| isa prakaraNameM unhoMne brAhmaNatva jAtike nityatva aura ekatvakA khaNDana karake use sadRzapariNamana rUpa hI siddha kiyA hai| ve janmanA jAtikA khaNDana bahuvidha vikalpoMse karate haiM aura spaSTa zabdoMmeM use guNakarmAnusAriNI mAnate haiN| ve brAhmaNatvajAtinimittaka varNAzramavyavasthA aura tapa dAna Adike vyavahArako bhI kriyAvizeSa aura yajJopavIta Adi cihase upalakSita vyakti-vizeSameM hI karanekI salAha dete hai __ "nanu bAhmaNatvAdisAmAnyAnabhyupagame kathaM bhavatAM varNAzramavyavasthA tannibandhano vA tapodAnAdivyavabAra syAta? ityapyacodyamaH kriyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe tavyavasthAyAH tadvayavahArasya copapatteH / tanna bhavatkalpitaM nityAdisvabhAvaM brAhmaNyaM kutazcidapi pramANAta prasidadhyatIti kriyAvizeSanibandhana evAyaM brAhmaNAdivyavahAro yuktaH / " -nyAyakumudacandra, pR0 778 / prameyakamalamArtaNDa, pR0 486 "prazna-yadi brAhmaNatva Adi jAtiyA~ nahIM hai taba janamatame varNAzramavyavasthA aura brAhmaNatva Adi jAtiyoMse sambandha rakhanevAlA tapa dAna Adi vyavahAra kaise hogA? uttara-jo vyakti yajJopavIta Adi cihnoMko dhAraNa kareM tathA brAhmaNoMke yogya viziSTa kriyAoMkA AcaraNa kareM unameM brAhmaNatva jAtise sambandha rakhanevAlo varNAzramavyavasthA aura tapa dAna Adi vyavahAra bhalIbhA~ti kiye jA sakate hai| ataH Apake dvArA mAnA gayA nitya Adi svabhAvavAlA brAhmaNatva kisI bhI pramANase siddha nahIM hotA, isaliye brAhmaNa Adi vyavahAroMko kriyAnusAra hI mAnanA yuktisaMgata hai|" Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ve prameyakamalamArttaNDa ( pR0 487 ) meM aura bhI spaSTatA se likhate haiM ki - "tataH sadRza kriyApariNAmAdinibandhanaiveyaM brAhmaNakSatriyAdivyavasthA -- isaliye yaha samasta brAhmaNa, kSatriya Adi vyavasthA sadRza kriyA rUpa sadRza pariNamana Adike nimittase hI hotI hai / " bauddhoMke dhammapada aura zvetAmbara Agama uttarAdhyayanasUtrameM spaSTa zabdoM meM brAhmaNatva jAtiko guNa aura karmake anusAra batAkara usakI janmanA mAnaneke siddhAntakA khaNDana kiyA hai "na jaTAhiM na gottehiM na jaccA hoti brAhmaNo / jamhi saccaM ca dhammo ca so sucI so ca brAhmaNo || na cAhaM brAhmaNaM brami yonijaM mattisaMbhavaM / " - dhammapada gAthA 393 "kammuNA baMbhaNo hoi kammuNA hoi khattio / vaIso kammuNA hoi suddo havAi kammuNA // " - uttarA0 25 / 33 digambara AcAryoM meM varAGgacaritrake kartA zrI jaTAsihanandi kitane spaSTa zabdoM meM jAtiko kriyAnimittaka likhate haiM "kriyAvizeSAda vyavahAramAtrAt dayAbhirakSAkRSizilpabhedAt / ziSTAzca varNAMzcaturo vadanti na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt // " "ziSTajana ina brAhmaNa Adi cAroM varNoMko 'ahiMsA Adi vratoMkA pAlana, rakSA karanA, khetI Adi karanA, tathA zilpavRtti' ina cAra prakArakI kriyAoMse hI mAnate haiM / yaha saba varNavyavasthA vyavahAramAtra haiM / kriyAke sivAya aura koI varNavyavasthAkA hetu nahIM hai / " aise hI vicAra tathA udgAra padmapurANakAra ra viSeNa, AdipurANakAra jinasena, tathA dharmaparIkSAkAra amitagati Adi AcAryoMke pAe jAte haiM / A0 prabhAcandrane, inhIM vaidika saMskRti dvArA anabhibhUta, paramparAgata jainasaMskRtike vizuddha vicAroMkA, apanI prakhara tarkadhArAse parisiMcanakara poSaNa kiyA hai / yadyapi brAhmaNatvajAtike khaNDana karate samaya prabhAcandrane pradhAnatayA usake nityatva aura brahmaprabhavatva Adi aMzoMke khaNDanake lie isa prakaraNako likhA hai aura isake likhane meM prajJAkara guptake pramANavArtikAlaGkAra tathA zAntarakSitake tattva saMgrahane paryApta preraNA dI hai parantu isase prabhAcandrakI apanI jAtiviSayaka svatantra cintanavRtti meM koI kamI nahIM AtI / unhoMne usake hara eka pahalUpara vicAra karake hI apane ukta vicAra sthira kie / prabhAcandrakA samaya - varAGgacarita 25 / 11 kAryakSetra aura gurukula - A0 prabhAcandrane prameyakamalamArttaNDa, nyAyakumudacandra Adiko prazastimeM 'padmanandi siddhAnta' ko apanA guru likhA hai | zravaNabelagolAke zilAlekha ( naM0 40 ) meM gollAcArya ke ziSya padmanandi saiddhAntikakA ullekha hai / aura isI zilAlekhameM Age calakara prathitatarka granthakAra, zabdAmbhoruhabhAskara prabhAcandrakA ziSyarUpase varNana kiyA gayA hai| prabhAcandra ke prathitatarkagranthakAra aura zabdAmbhoruhabhAskara ye donoM vizeSaNa yaha spaSTa batalA rahe haiM ki ye prabhAcandra nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArttaNDa 1. dekho - nyAyakumudacandra, pR0 778, Ti0 9 / 2. jaina zilAlekha saMgraha mANikacandragranthamAlA / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 167 jaise prathita tarkagranthoMke racayitA the tathA zabdAmbhojabhArAma janendra nyAmake kartA bhI the| isI zilAlekhameM padmanandi saiddhAntikako aviddhakarNAdika aura kaumAradevavratI likhA hai| ina vizeSaNoMse jJAta hotA hai ki-padmanandi saiddhAntikane karNa vedha honeke pahile hI dIkSA dhAraNa kI hogI aura imIlie ye kaumAradevavratI kahe jAte the / ye mUlasaMghAntargata nandigaNa ke prabhedarUpa dezIgaNake zrIgollAcAryake ziSya the / prabhAcandra ke sadharmA zrIkulabhUSaNamuni the / kulabhUSaNa muni bhI middhAnta zAstroM ke pAragAmI aura cAritrasAgara the / isa zilAlekhameM kulabhUSaNamunikI ziSyaparamparAkA varNana hai, jo dakSiNadezameM huI thii| tAtparya yaha ki A0 prabhAcandra malasaMghAntargata nandigaNakI AcAryaparamparAmeM hae the / inake guru padmanandisaiddhAnta the aura sadharmA the kulabhaSaNamuni / mAlama hotA hai ki prabhAcandra padmanandise zikSA-dIkSA lekara dhArAnagarImeM cale Ae, aura yahIM unhoMne apane granthoMkI racanA kI / ye dhArAdhIza bhojake mAnya vidvAna the / prameyakamalamArtaNDakI "zrIbhojadevarAjye dhArAnivAsinA" Adi antima prazastise spaSTa hai ki yaha grantha dhArAnagarImeM bhojadevake rAjyameM banAyA gayA hai| nyAyakUmadacandra, ArAdhanAgadyakathAkoza aura mahApurANa TippaNakI antima prazastiyoMke "zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA" zabdoMse ina granthoMkI racanA bhojake uttarAdhikArI jayasiMhadevake rAjyameM huI jJAta hotI hai / isalie prabhAcandra kA kAryakSetra dhArAnagarI hI mAlama hotA hai / saMbhava hai ki inakI zikSA-dIkSA dakSiNameM huI ho / zravaNavelgolAke zilAlekha naM0 55 meM malasaMghake dezIgaNake devendrasaiddhAntadevakA ullekha hai| inake ziSya caturmukhadeva aura catUmakhadevake ziSya gopanandi the| isI zilAlekhameM ina gopanandike sadharmA eka prabhAcandrakA varNana isa prakAra kiyA gayA hai"avara sadharmaruzrIdhArAdhipabhojarAjamukaTaprotAzmarazmicchaTA cchAyAkuGkamapaGkaliptacaraNAmbhojAtalakSmIdhavaH / nyAyAbjAkaramaNDane dinamaNizzabdAbjarodomaNiH, stheyAtpaNDitapuNDarIkataraNiH zrImAn prabhAcandramAH / / 17 // zrocaturmukhadevAnAM ziSyo'dhRSyaH pravAdibhiH / paNDitazrIprabhAcandro rudravAdigajAGkuzaH // 18 // " ina ilokoMmeM varNita prabhAcandra bhI dhArAdhIza bhojarAjake dvArA pUjya the, nyAyarUpa kamalasamaha (prameyakamala ) ke dinamaNi ( mArtaNDa ) the, zabdarUpa abja ( zabdAmbhoja ) ke vikAsa karaneko rodomaNi (bhAskara) ke samAna the| paMDita rUpI kamaloMke praphullita karanevAle sUrya the, rudravAdi gajoMko vaza karane ke lie aMkuzake samAna the tathA caturmakhadevake ziSya the| kyA isa zilAlekhameM vaNita prabhAcandra aura padmana ndi saiddhAntake ziSya, prathitatarka grantha kAra evaM zabdAmbhojabhAskara prabhAcandra eka hI vyakti haiM ? isa praznakA uttara 'hA~' meM diyA jA sakatA hai, para isameM eka hI bAta nayI hai| vaha hai-gururUpase caturmakhadevake ullekha honekI / maiM samajhatA hU~ ki-yadi prabhAcandra dhArAmeM Aneke bAda apane hI dezIyagaNake zrI caturmakhadevako Adara aura gurukI dRSTise dekhate hoM to koI Azcarya kI bAta nahIM hai| para yaha sunizcita hai ki prabhAcandra ke Adya aura paramAdaraNIya upAsya guru padmanandi saiddhAnta hI the / caturmakhadeva dvitIya guru yA gurusama ho sakate haiN| yadi isa zilAlekhake prabhAcandra aura prameyakamalamArtaNDa Adike racayitA eka hI vyavita hai to yaha nizcitarUpase kahA jA sakatA hai ki prabhAcandra dhArAdhIza bhojake samakAlIna the| isa zilAlekhameM prabhAcandra ko gopanandikA sadharmA kahA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha gayA hai / halebelgolake eka zilAlekha ( naM0 492, jaina zilAlekhasaMgraha ) meM hoysalanareza ereyaGga dvArA gopanandi paNDitadevako die gae dAnakA ullekha hai / yaha dAna pauSa zuddha 13, saMvat 1015 meM diyA gayA thA / isa taraha san 1094 meM prabhAcandra ke sadharmA gopanandikI sthiti honese prabhAcandrakA samaya san 1065 taka mAnanekA pUrNa samarthana hotA hai / samayavicAra - AcArya prabhAcandra ke samaya ke viSayameM DaoN0 pAThaka, premIjI " tathA mukhtAra sA0 AdikA prAyaH sarvasammata mata yaha rahA hai ki AcArya prabhAcandra IsAko 8vIM zatAbdI ke uttarArdha evaM navIM zatAbdo ke pUrvArdhavartI vidvAn the / aura isakA mukhya AdhAra hai jinasenakRta AdipurANakA yaha zloka - "candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakavi kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM stuve / jagat // " arthAt - ' jinakA yaza candramAkI kiraNoMke samAna dhavala hai una prabhAcandrakavikI stuti karatA hU~ / jinhoMne candrodayakI racanA karake jagatko AhlAdita kiyA thaa|' isa zloka meM candrodayase nyAyakumudacandrodaya ( nyAyakumudacandra ) granthakA sUcana samajha gayA hai| A0 jinasenane apane guru vIrasenakI adhUrI jayadhavalA TIkAko zaka saM0 759 ( IsavI 837 ) kI phAlguna zuklA dazamI tithiko pUrNa kiyA thA / isa samaya amoghavarSakA rAjya thA / jayadhavalAkI samAptike anantara hI A0 jinasenane AdipurANakI racanA kI thii| AdipurANa jinasenakI antima kRti hai / ve ise apane jIvana meM pUrNa nahIM kara sake the / use inake ziSya guNabhadra ne pUrNa kiyA thA / tAtparya yaha ki jinasena AcAryane IsavI 840 ke lagabhaga AdipurANakI racanA prArambha kI hogii| isameM prabhAcandra tathA unake nyAyakumudacandra kA ullekha mAnakara DaoN0 pAThaka Adine nirvivAda rUpa se prabhAcandrakA samaya IsAkI 8vIM zatAbdIkA uttarArdha tathA navIMkA pUrvArdha nizcita kiyA hai / suhRdvara paM0 kailAzacandrajI zAstrIne nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA ( pR0 123 ) meM DaoN. pAThaka Adi matakA nirAsa karate hue prabhAcandrakA samaya I0 950 se 1020 taka nirdhArita kiyA hai / isa nirdhArita samayakI zatAbdiyA~ to ThIka haiM para dazakoM meM antara hai / tathA jina AdhAroMse yaha samaya 1. zrImAn premIjIkA vicAra aba badala gayA hai / apane "zrIcandra aura prabhAcandra" lekha ( anekAnta varSa 4 aMka, 1) meM mahApurANa TippaNakAra prabhAcandra tathA prameyakamalamArttaNDa aura gadyakathAkoza Adike karttA prabhAcandrakA eka hI vyakti honA sUcita karate haiM / ve apane eka patra meM mujhe likhate haiM ki hama samajhate haiM ki prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandra ke karttA prabhAcandra hI mahApurANa TippaNake karttA haiM / aura tattvArthavRttipada ( sarvArthasiddhi ke padoMkA prakaTIkaraNa ), samAdhitaM traTIkA, AtmAnuzAsana tilaka, kriyAkalApaTIkA, pravacanasArasa rojabhAskara ( pravacanasArakI TIkA) Adike kartA, aura zAyada ratnakaraNDaTIkA kartA bhI vahI haiM / " 2. paM0 kailAzacandrajIne AdipurANake 'candrAMzuzubhrayazasaM' zloka meM candrodayakAra kisI anya prabhAcandraka vikA ullekha batAyA hai, jo ThIka hai / para unhoMne AdipurANakAra jinasenake dvArA nyAyakumudacandrakAra prabhAcandrake smRta hone meM bAdhaka jo anya tIna hetu die haiM ve balavat nahIM mAlUma hote / yata: (1) AdipurANakAra isake lie bAdhya nahIM mAne jA sakate ki yadi ve prabhAcandrakA smaraNa karate haiM to unheM prabhAcandra ke dvArA smRta anantavIryaM aura vidyAnandakA smaraNa karanA hI cAhie / vidyAnanda aura anantavIryaMkA samaya IsAkI navIM zatAbdIkA pUrvArdha hai, aura isalie ve AdipurANakArake samakAlIna hote Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 169 nizcita kiyA gayA hai ve bhI abhrAnta nahIM hai| paM0 jIne prabhAcandra ke granthoMmeM vyomazivAcAryakI vyomavatI TIkAkA prabhAva dekhakara prabhAcandrakI pUrvAvadhi 950 I0 aura puSpadantakRta mahApurANake prabhAcandrakRta TippaNako vi0 saM0 1080 ( I0 1023 ) meM samApta mAnakara uttarAvadhi 1020 I0 nizcita kI hai| maiM 'vyomaziva aura prabhAcandra' kI tulanA karate samaya vyomazivakA samaya IsAkI sAtavIM zatAbdIkA uttarArdha nirdhArita kara AyA huuN| isalie mAtra vyomazivake prabhAvake kAraNa hI prabhAcandrakA samaya I0 950 ke bAda nahIM jA sktaa| mahApurANake TippaNakI vastusthiti to yaha hai ki-puSpadantake mahApurANapara zrIcandra AcAryakA bhI TippaNa hai aura prabhAcandra AcAryakA bhii| balAtkAragaNake zrIcandrakA TippaNa bhojadevake rAjyameM banAyA gayA hai| isakI prazasti nimnalikhita hai-- "zrI vikramAdityasaMvatsare varSANAmazItyadhikasahasra mahApurANaviSamapadavivaraNaM sAgarasenasaiddhAntAn hai| yadi prabhAcandra bhI IsAkI navIM zatAbdIke vidvAn hote, to bhI ve apane samakAlIna vidyAnanda Adi AcAryoMkA smaraNa karake bhI AdipurANakAra dvArA smRta ho sakate the| (2) 'jayanta aura prabhAcandra' ko tulanA karate samaya maiM jayantakA samaya I0 750 se 840 taka siddha kara AyA hU~ / ataH samakAlInavRddha jayantase prabhAvita hokara bhI prabhAcandra AdipurANameM ullekhya ho sakate haiM / (3) guNabhadrake AtmAnuzAsanase 'andhAdayaM mahAnandhaH' zloka uddhRta kiyA jAnA avazya aisI bAta hai jo prabhAcandrakA AdipurANameM ullekha honekI bAdhaka ho sakatI hai| kyoMki AtmAnuzAsanake "jinsenaacaarypaadsmrnnaadhiincetsaam| guNabhadrabhadantAnAM kRtirAtmAnuzAsanam // " isa antimazlokase dhvanita hotA hai ki yaha grantha jinasena svAmIkI mRtyuke bAda banAyA gayA hai; kyoMki vahI samaya jinasenake pAdoMke smaraNake lie ThIka UMcatA hai| ataH AtmAnuzAsanakA racanAkAla san 850 ke karIba mAlama hotA hai| AtmAnuzAsanapara prabhAcandrakI eka TIkA upalabdha hai| usameM prathama zlokakA utthAna vAkya isa prakAra hai-"bRhaddharmabhrAturlokasenasya viSayavyAmugdhabuddhaH sambodhanavyAjena sarvasattvopakAraka sanmArgamupadarzayitukAmo guNabhadradevaH ." arthAt-guNabhadra svAmIne viSayoMkI ora caMcala cittavRttivAle bar3e dharmabhAI (?) lokasenako samajhAne ke bahAne AtmAnuzAsana grantha banAyA hai / ye lokasena guNabhadrake priyaziSya the / uttarapurANakI prazastimeM inhIM lokasenako svayaM guNabhadra ne 'viditasakalazAstra, manIza, kavi avikalavRtta' Adi vizeSaNa die hai| isase itanA anumAna to sahaja hI kiyA jA sakatA hai ki AtmAnuzAsana uttarapurANake bAda to nahIM banAyA gayA; kyoMki usa samaya lokasena mani viSayavyAmugdhabuddhi na hokara viditasakalazAstra evaM avikalavRtta ho gae the| ataH lokasenakI prArambhika avasthAmeM, uttarapurANakI racanAke pahile hI AtmAnuzAsanakA racA jAnA adhika saMbhava hai / paM0 nAthUrAmajI premIne vidvadratnamAlA ( pR0 75 ) meM yahI saMbhAvanA ko hai / AtmAnuzAsana guNabhadrakI prArambhika kRti hI mAlUma hotI hai / aura guNabhadrane ise uttarapurANake pahile jinasenakI mRtyuke bAda banAyA hogA / parantu AtmAnuzAsanakI Antarika jA~ca karanese hama isa pariNAmapara pahu~ce haiM ki isameM anya kaviyoMke subhASitoMkA bhI yathAvasara samAveza kiyA gayA hai| udAharaNArtha-AtmAnuzAsanakA 32 vA padya 'netA yasya bRhaspatiH' bhartRharike nItizatakakA 88vAM zloka hai, AtmAnuzAsanakA 67 vA padya 'yadetatsvacchandaM' nairAgyazatakakA 50vA zloka hai| aisI sthitimeM 'andhAdayaM mahAnandhaH' subhASita padya bhI guNa bhadrakA svaracita hI hai yaha nizcayapUrvaka nahIM kaha sakate / tathApi kisI anya prabala pramANake abhAvameM abhI isa viSayameM adhika kucha nahIM kahA jA sktaa| 4-22 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha parijJAya mUlaTippaNikAJcAlokya kRtamidaM samuccayaTippaNam ajJapAtabhItena zrImadbalA ( tkAra ) gaNazrIsaMghAcAryasatkaviziSyeNa zrIcandramuninA nijadordaNDAbhibhUtaripurAjyavijayinaH zrIbhojadevasya / / 102 / / iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcArya (?) viracitaM smaaptm|" prabhAcandrakRta TippaNa jayasiMhadevake rAjyameM likhA gayA hai| isakI prazastike zloka ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAvanAse nyAyakumudacandra prathama bhAgakI prastAvanA (10 120 ) meM uddhRta kiye gaye haiM / zlokoMke anantara-"zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipraNAmopAjitAmalapuNyanirAkRtAkhilamalakalaGkena zrIprabhAcandrapaNDitena mahApurANaTippaNake zatatryadhikasahasratrayaparimANaM kRtamiti" yaha puSpikAlekha hai| isa taraha mahApurANapara donoM AcAryoM ke pRthak-pRthak TippaNa hai| isakA khulAsA premIjIke lekha se spaSTa ho hI jAtA hai / para TippaNa-lekhakane zrIcandrakRta TippaNake 'zrIvikramAditya' vAle prazastilekhake antameM bhramavaza 'iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcAryaviracitaM samAptam' likha diyA hai| isIlie DaoN0 pI0 ela0 vaidyara, pro. hIrAlAlajI tathA 50 kailAzacandrajIne bhramavaza prabhAcandrakRta TippaNakA racanAkAla saMvat 1080 samajha liyA hai / ataH isa bhrAnta AdhArase prabhAcandrake samayakI uttarAvadhi san 1020 nahIM ThaharAI jA sakatI / aba hama prabhAcandrake samayakI nizcita avadhike sAdhaka kucha pramANa upasthita karate haiM 1-prabhAcandrane pahile prameyakamalamArtaNDa banAkara hI nyAyakUmadacandrakI racanA kI hai| mudrita prameyakamalamArtaNDake antameM "zrI bhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadapraNAmopAjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamakaGkana zrImatprabhAcandrapaNDitena nikhilapramANaprameyasvarUpodyotiparIkSAmukhapadamidaM vivatamiti / " yaha puSpikAlekha pAyA jAtA hai / nyAyakumudacandrakI kucha pratiyoMmeM ukta puSpikAlekha 'zrIbhojadevarAjye' kI jagaha 'zrIjayasiMhadevarAjye' padake sAtha jaisAkA taisA upalabdha hai / ataH isa spaSTa lekhase prabhAcandrakA samaya jayasiMhadevake rAjyake kucha varSoM taka, antataH san 1065 taka mAnA jA sakatA hai| aura yadi prabhAcandrane 85 varSakI Ayu pAI ho to unakI pUrvAvadhi san 980 mAnI jAnI caahie| zrImAna mukhtArasA tathA paM0 kailAzacandra jI prameyakamala aura nyAyakamadacandra ke antameM pAe jAnevAle ukta 'zrIbhojadevarAjye aura jayasiMhadevarAjye' Adi prazastilezakhoMko svayaM prabhAcandrakRta nahIM mAnate / mukhtArasA0 isa prazastivAkyako TIkATippaNakAra dvitIya prabhAcandrakA mAnate haiM tathA paM0 kailAzacandrajI ise pIcheke kisI vyaktikI karatata batAte haiM / para prazastivAkyako prabhAcandrakRta nahIM mAnane meM donoMke AdhAra jade-jade haiN| mukhtArasA0 prabhAcandrako jinasenake pahilekA vidvAn mAnate haiM, isalie 'bhojadevarAjya' AdivAkya ve svayaM unhIM prabhAcandrakA nahIM mAnate / paM0 kailAzacandrajI prabhAcandrako IsAkI 10vIM aura 11vIM zatAbdIkA vidvAna mAnakara bhI mahApurANake TippaNakAra zrIcandra ke TippaNake antimavAkyako bhramavaza prabhAcandrakRta TippaNakA antimavAkya samajha leneke kAraNa ukta prazastivAkyoMko prabhAcandra kRta nahIM mAnanA cAhate / makhtArasA ne eka hetu yaha bhI diyA hai ki-prameyakamalamArtaNDakI kucha pratiyoMmeM yaha antimavAkya nahIM pAyA jaataa| aura isake lie bhANDArakara insTITyaTako prAcIna pratiyoMkA havAlA diyA hai / maiMne bhI isa 1. dekho paM0 nAthUrAmajI premo likhita 'zrIcandra aura prabhAcandra' zIrSaka lekha anekAnta varSa 4, kiraNa 1 / 2. mahApurANakI prastAvanA, pR0 XIV | 3. ratnakaraNDa-prastAvanA, pR0 59-60 / 4. nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA, pR0 122 / 5. ratnakaraNDa0 prastAvanA, pR0 60 / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 171 granthakA punaH sampAdana karate samaya jainasiddhAntabhavana, ArAkI pratike pAThAntara lie haiN| isameM bhI ukta 'bhojadevarAjye' vAlA vAkya nahIM hai| isI taraha nyAyakumudacandra ke sampAdanameM jina A0, ba0, zra0, aura bhAM0 'pratiyoMkA upayoga kiyA hai, unameM A0 aura ba0 pratimeM 'zrIjayasiMhadevarAjye' vAlA prazasti lekha nahIM hai| hA~, bhAM0 aura zra0 pratiyA~, jo tAr3apatrapara likhI haiM, unameM 'zrIjayasiMhadevarAjye' vAlA prazastivAkya hai / inameM bhAM0 prati zAlivAhanazaka 1764 kI likhI huI hai / isa taraha prameyakamalamArtaNDakI kinhIM pratiyoMmeM ukta prazastivAkya nahIM hai, kinhImeM 'zrIpadmanandi' zloka nahIM hai tathA kucha pratiyoMmeM sabhI zloka aura prazasti vAkya haiN| nyAyakumudacandrakI kucha pratiyoMmeM 'jayasiMhadevarAjye' prazastivAkya nahIM hai / zrImAn mukhtArasA0 prAyaH isIse ukta prazastivAkyoMko prabhAcandrakRta nahIM mAnate / ___ isake viSayameM merA yaha vaktavya hai ki-lekhaka pramAdavaza prAyaH maujUda pATha to chor3a dete haiM para kisI anyakI prazasti anyagranthameM lagAnekA prayatna kama karate haiN| lekhaka Akhira nakala karanevAle lekhaka ho to haiM, unameM itanI buddhimAnIkI bhI kama saMbhAvanA hai ki ve 'zrI bhojadevarAjye' jaisI sundara gadya prazastiko svakapolakalpita karake usameM jor3a deM / jina pratiyoMmeM ukta prazasti nahIM hai to samajhanA cAhie ki lekhakoMke pramAdase unameM vaha prazasti likhI hI nahIM gaI / jaba anya aneka pramANoMse prabhAcandrakA samaya karIba-karIba bhojadeva aura jayasiMhake rAjyakAla taka pahu~catA hai taba ina prazastivAkyoMko TippaNakArakRta yA kisI pIche honevAle vyaktikI karatUta kahakara nahIM TAlA jA sakatA / merA yaha vizvAsa hai ki 'zrIbhojadevarAjye' yA zrI jayasiMhadevarAjye' prazastiyA~ sarvaprathama prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake racayitA prabhAcandrane hI banAI haiM / aura jina-jina granthoMmeM ye prazastiyA~ pAI jAtI haiM ve prasiddha tarkagranthakAra prabhAcandra ke hI grantha hone cAhie / 2-yApanIyasaMghAnaNI zAkaTAyanAcArya ne zAkaTAyana vyAkaraNa aura amoghavattike sivAya kevalibhukti aura strImukti prakaraNa likhe haiM / zAkaTAyanane amoghavRtti, mahArAja amoghavarSake rAjyakAla (I0814se 877 ) meM racI thii| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM zAkaTAyanake ina donoM prakaraNoMkA khaMDana AnupUrvIse kiyA hai| nyAyakUmadacandrameM strImaktiprakaraNase eka kArikA bhI uddhRta kI hai| ataH prabhAcandrakA samaya I0 900se pahile nahIM mAnA jA sktaa| 1. dekho, inakA paricaya nyAyakU0 pra0 bhAgake sampAdakIyameM / 2. paM0 nAthUrAmajI premI apanI noTabukake AdhArase sUcita karate haiM ki-"bhANDArakara insTITyUTakI naM0 836 ( san 1875-76 ) kI pratimeM prazastikA 'zrIpadmanandi' vAlA zloka aura 'bhojadevarAjya, vAkya nahIM / vahIMkI naM0638 ( san 1875-76 ) vAlI pratimeM 'zrI padmanandi' zloka hai para 'bhojadevarAjye' vAkya nahIM hai / pahilI prati saMvat 1489 tathA dUsarI saMvat 1755 kI likhI huI hai|" vIravANIvilAsa bhavanake adhyakSa paM0 lokanAtha pArzvanAthazAstrI apane yahA~kI tADapatrakI do pUrNa pratiyoMko dekhakara likhate haiM ki-"pratiyoMkI antima prazastimeM mudritapustakAnusAra prazasti zloka pUre haiM aura 'zrI bhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA' Adi vAkya hai| prameyakamalamArtaNDakI pratiyoMmeM bahata zaithilya hai, parantu karIba 600 varSa pahile likhita hogii| una donoM pratiyoMmeM zakasaMvata nahIM haiN|" solApurakI pratimeM "zrIbhojadevarAjye" prazasti nahIM hai| dillIko Adhunika pratimeM bhI uktavAkya nahIM hai| aneka pratiyoMmeM prathama adhyAyake antameM pAe jAnevAle "siddhaM sarvajanaprabodha" zlokakI vyAkhyA nahIM hai| indaurakI tukogaMjavAlI pratimeM prazastivAkya hai aura ukta zlokakI vyAkhyA bhI hai| kharaIkI pratimeM 'bhojadevarAjye' prazasti nahIM hai, para cAroM prazasti zloka hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 3-siddhasenadivAkarake nyAyAvatArapara siddharSigaNikI eka vRtti upalabdha hai| hama 'siddharSi aura prabhAcandra' kI tulanAmeM batA Ae haiM ki prabhAcandrane nyAyAvatArake sAthahI sAtha isa vRttiko bhI dekhA hai / siddharSine I0 906 meM apanI upamitibhavaprapaJcAkathA banAI thii| ataH nyAyAvatAravRttike draSTA prabhAcandrakA samaya san 910 ke pahile nahIM mAnA jA sktaa| 4-bhAsarvajJakA nyAyasAra graMtha upalabdha hai| kahA jAtA hai ki isapara bhAsarvajJakI svapojJa nyAyabhUSaNA nAmakI vRtti thI / isa vRttike nAmase uttarakAlameM inakI bhI 'bhUSaNa' rUpameM prasiddhi ho gaI thii| nyAyalIlAvatIkArake kathanase jJAta hotA hai ki bhUSaNa kriyAko saMyoga rUpa mAnate the| prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 282 ) meM bhAsarvajJake isa matakA khaMDana kiyA hai| prameyakamalamArtaNDake chaThaveM adhyAyameM jina vizeSyAsiddha Adi hetvAbhAsoMkA nirUpaNa hai ve saba nyAyasArase hI lie gae hai| sva0 DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa inakA samaya I0 900 ke lagabhaga mAnate haiM / ataH prabhAcandra kA samaya bhI I0 900 ke bAda hI honA caahie| 5-A0 devasenane apane darzanasAra grantha ( racanAsamaya 990 vi. 933 I0 ) ke bAda bhAvasaMgraha grantha banAyA hai| isakI racanA saMbhavataH san 940 ke AsapAsa huI hogii| isakI eka 'nokammakammahAro' gAthA prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakUmadacandra meM uddhRta hai| yadi yaha gAthA svayaM devasenakI hai to prabhAcandrakA samaya san 940 ke bAda honA caahie| 6-A0 prabhAcandrane prameyakamala aura nyAyakumada0 banAneke bAda zabdAmbhojabhAskara nAmakA jainendra. nyAsa racA thaa| yaha nyAsa jainendramahAvRttike bAda isIke AdhArase banAyA gayA hai| maiM 'abhayanandi aura prabhAcandra' kI tulanA karate hue likha AyA hU~ ki nemicandra siddhAntacakravartIke guru abhayanandine hI yadi mahAvatti banAI hai to isakA racanAkAla anumAnataH 960 I0 honA caahie| ataH prabhAcandrakA samaya I0 960 se pahile nahIM mAnA jA sktaa| 7-puSpadantakRta apabhraMzabhASAke mahApurANapara prabhAcandrane eka TippaNa racA hai| isakI prazasti ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAvanA (pR061 ) meM dI gaI hai| yaha TippaNa jayasiMhadevake rAjyakAlameM likhA gayA hai / puSpadantane apanA mahApurANa san 965 I0 meM samApta kiyA thA / TippaNakI prazastise to yahI mAlama hotA hai ki prasiddha prabhAcandra hI isa TippaNakartA hai| yadi yahI prabhAcandra isake racayitA hai, to kahanA hogA ki prabhAcandrakA samaya I. 965 ke bAda hI honA cAhie / yaha TippaNa inhoMne nyAyakumudacandrakI racanA karake likhA hogaa| yadi yaha TippaNa prasiddha tarkagranthakAra prabhAcandra kA na mAnA jAya taba bhI isakI prazastike zloka aura puSpikAlekha, jinameM prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake prazastizlokoMkA evaM puSpikAlekhakA pUrA-pUrA anukaraNa kiyA gayA hai, prabhAcandrakI uttarAvadhi jayasiMhake rAjyakAla taka nizcita karane meM sAdhaka to ho hI sakate haiN| -zrodhara aura prabhAcandrakI tulanA karate samaya hama batA Ae haiM ki prabhAcandra ke granthoMpara zrIdharakI kandalI bhI apanI AbhA de rahI hai| zrIdharane kandalI TIkA I0 sana 991 meM samApta kI thii| ataH 1. dekho, nyAyakumudacandra, pR0 282, Ti0 5 / 2. nyAyasAra prastAvanA, pR0 5 / 3. dekho, mahApurANakI prastAvanA / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 173 prabhAcandrakI pUrvAvadhi I0 190 ke karIba mAnanA aura unakA kAryakAla I0 1020 ke lagabhaga mAnanA saMgata mAlama hotA hai| 9-zravaNabelgolAke lekha naM0 40 ( 64 ) meM eka padmanandisaiddhAntikakA ullekha hai aura inhIMke ziSya kulabhUSaNake sadharmA prabhAcandrako zabdAmbhoruhabhAskara aura prathitatarka granthakAra likhA hai "aviddhakarNAdikapadmanandisaiddhAntikAkhyo'jani yasya loke| kaumAradevavratitAprasiddhirjIyAttu so jJAnanidhissa dhoraH // 15 // tacchiSyaH kulabhUSaNAkhyayatipazcAritravArAMnidhi, siddhAntAmbudhipArago natavineyastatsadharmo mahAn / zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagranthakAraH prabhA candrAkhyo munirAjapaNDitavaraH zrIkundakundAnvayaH // 16 // " usa lekhameM varNita prabhAcandra, zabdAmbhoruhabhAskara aura prathitatarkagranthakAra vizeSaNoMke balase zabdAmbhojabhAskara nAmaka jainendranyAsa aura prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra Adi granthoMke kartA prastuta prabhAcandra TIkA, pu0 2 ko prastAvanAmeM tADapatrIya pratikA itihAsa batAte hue pro0 hIrAlAlajIne isa zilAlekhameM varNita prabhAcandra ke samayapara sayuktika aitihAsika prakAza DAlA hai| usakA sArAMza yaha hai-"ukta zilAlekhameM kulabhUSaNase AgekI ziSyaparamparA isa prakAra hai-kulabhUSaNake siddhAntavArAMnidhi sadvatta kulacandra nAmake ziSya hue, kulacandradevake ziSya mAghanandi muni hue, jinhoMne kollApurameM tIrtha sthApana kiyaa| inake zrAvaka ziSya the-sAmantakedAra nAkarasa, sAmanta nimbadeva aura sAmanta kAmadeva / mAghanandike ziSya hue-gaNDavimuktadeva, jinake eka chAtra senApati bharata the, va dUsare ziSya bhAnukIrti aura devakIrti, Adi / isa zilAlekhameM batAyA hai ki mahAmaNDalAcArya devakIrti paMDitadevane kollApurakI rUpanArAyaNa vasadike adhIna kellaMgareya pratApapurakA punaruddhAra karAyA thA, tathA jinanAthapurameM eka dAnazAlA sthApita kI thii| unhIM apane gurukI parokSa vinayake lie mahApradhAna sarvAdhikAri hiriya bhaMDArI, abhinavagaGgadaMDanAyaka zrI hullarAjane unakI niSadyA nirmANa karAI, tathA guruke anya ziSya lakkhanandi, mAdhava aura tribhuvanadevane mahAdAna va pUjAbhiSeka karake pratiSThA kii| devakItika samayapara prakAza DAlanevAlA zilAlekha naM0 39 hai / isameM devakIrtikI prazastike atirikta unake svargavAsakA samaya zaka 1085 subhAnu saMvatsara ASADha zukla 9 budhavAra sUryodayakAla batalAyA gayA hai| aura kahA gayA hai ki unake ziSya lakkhanandi mAdhavacandra aura tribhuvanamallane gurubhaktise unakI niSadyAkI pratiSThA karAI / devakIrti padmanandise pA~ca pIDhI tathA kulabhUSaNa aura prabhAcandrase cAra pIDhI bAda hue haiN| ataH ina AcAryoMko devakIrtike samayase 100-125 varSa arthAt zaka 950 ( I0 1028 ) ke lagabhaga hue mAnanA anucita na hogaa| ukta AcAryoMke kAlanirNayameM sahAyaka eka aura pramANa milatA hai-kulacandra munike uttarAdhikArI mAghanandi kollApurIya kahe gae haiN| unake gahastha ziSya nimbadeva sAmantakA ullekha milatA hai jo zilAhAranareza gaMDarAdityadevake eka sAmanta the| zilAhAraM gaMDarAdityadevake ullekha zaka saM0 1030 se 1058 takake lekhoMmeM pAe jAte hai / isase bhI pUrvokta kAlanirNayakI puSTi hotI hai|" yaha vivecana zaka saM0 1085 me likhe gae zilAlekhoM ke AdhArase kiyA gayA hai| zilAlekhakI vastaoMkA dhyAnase samIkSaNa karanepara yaha prazna hotA hai ki jisa taraha prabhAcandrake sadharmA kalabhaSaNakI ziSyaparamparA dakSiNa prAntameM calI usa taraha prabhAcandrakI ziSya paramparAkA koI ullekha kyoM nahIM milatA? majhe to isakA saMbhAvya kAraNa yahI mAlama hotA hai ki padmanandike eka ziSya kulabhUSaNa to dakSiNameM hI rahe aura Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha dUsare prabhAcandra uttara prAMtameM Akara dhArA nagarIke AsapAsa rahe haiN| yahI kAraNa hai ki dakSiNameM unakI ziSya paramparAkA koI ullekha nahIM miltaa| isa zilAlekhIya aMkagaNanAse nirvivAda siddha ho jAtA hai ki prabhAcandra bhojadeva aura jayasiMha donoMke samayameM vidyamAna the / ataH unakI pUrvAvadhi san 990 ke AsapAsa mAnane meM koI bAdhaka nahIM hai| 10-vAdirAjasUrine apane pArzvacaritameM anekoM pUrvAcAryoMkA smaraNa kiyA hai| pArzvacarita zaka saM0 947 (I0 1025) meM banakara samApta huA thaa| inhoMne akalaMkadevake nyAyavinizcaya prakaraNapara nyAyavinizcayavivaraNa yA nyAyavinizcayatAtparyAvadyotanI vyAkhyAnaratnamAlA nAmakI vistRta TokA likhI hai| isa TIkAmeM pacAsoM jaina-janetara AcAryoMke granthoMse pramANa uddhata kie gae haiM / saMbhava hai ki vAdirAjake samayameM prabhAcandrakI prasiddhi na ho pAI ho, anyathA tarkazAstrake rasika vAdirAja apane isa yazasvI granthakArakA nAmollekha kie binA na rahate / yadyapi aise nakArAtmaka pramANa svatantrabhAvase kisI AcAryake samayake sAdhaka yA bAdhaka nahIM hote phira bhI anya prabala pramANoMke prakAzameM inheM prasaGgasAdhanake rUpameM to upasthita kiyA hI jA sakatA hai| yahI adhika saMbhava hai ki vAdirAja aura prabhAcandra samakAlIna aura sama-vyaktitvazAlI rahe haiM ataH vAdirAjane anya AcAryoM ke sAtha prabhAcandrakA ullekha nahIM kiyA hai / aba hama prabhAcandrakI uttarAvadhike niyAmaka kucha pramANa upasthita karate haiM 1-IsAkI caudahavIM zatAbdIke vidvAna abhinavadharmabhaSaNane nyAyadIpikA (pR016) meM prameyakamalamArtaNDakA ullekha kiyA hai| inhoMne apanI nyAyadIpikA vi0 saM0 1442 ( I0 1385 ) meM banAI thii| IsAkI 13vIM zatAbdIke vidvAna malliSaNane apanI syAdvAdamaJjarI ( racanA samaya I0 1293 ) meM nyAyakUmadacandrakA ullekha kiyA hai| IsAkI 12vIM zatAbdIke vidvAna A0 malayagirine AvazyakaniyuktiTIkA (pR0 371 A.) ne laghIyastrayakI eka kArikAkA vyAkhyAna karate hue 'TIkAkArake' nAmase nyAyakumudacandra meM kI gaI ukta kArikAkI vyAkhyA uddhRta kI hai| IsAkI 12vIM zatAbdIke vidvAn devabhadrane nyAyAvatAraTIkATippaNa (pR0 21, 76 ) meM tathA mANikyacandrane kAvyaprakAzakI TIkA (pR0 14 ) meM prabhAcandra aura unake nyAyakumudacandrakA nAmollekha kiyA hai| ataH ina 12vIM zatAbdI takake vidvAnoM ke ullekhoMke AdhArase yaha prAmANikarUpase kahA jA sakatA hai ki prabhAcandra I0 12vIM zatAbdIke bAdake vidvAn nahIM haiN| 2-ratnakaraNDazrAvakAcAra aura samAdhitantrapara prabhAcandrakRta TIkAe~ upalabdha haiN| paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne ina donoM TIkAoMko eka hI prabhAcandrake dvArA racI huI siddha kiyA hai| Apake matase ye prabhAcandra prameyakamalamArtaNDa Adike racayitAse bhinna haiN| ratnakaraNDaTIkAkA ullekha paM0 AzAdharajI dvArA anAgAradharmAmRta TIkA (a08, zlo0 93 ) meM kiye jAneke kAraNa isa TIkAkA racanAkAla vi0 saM0 1300 se pahilekA anumAna kiyA gayA hai; kyoMki anAgAradharmAmRta TIkA vi0 saM0 1300 meM banakara samApta huI thii| antataH mukhtArasA0 isa TIkAkA racanAkAla vikramakI 13vIM zatAbdIkA madhyabhAga mAnate hai / astu, philahAla mukhtArasA0 ke nirNayake anusAra isakA racanAkAla vi0 1250 ( I0 1193 ) hI mAnakara prastuta vicAra karate haiM / 1. svAmI, samantabhadra, pR0 227 / 2. ratnakaraNDazrAvakAcAra bhUmikA, pR0 66 se / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 175 ratnakaraNDazrAvacAra (106) meM kevalikavalAhArake khaMDanameM nyAyakumudacandragata zabdAvalIkA pUrA-pUrA anusaraNa karake likhA hai ki-'tadalamatiprasaGgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre prapaJcataH prarUpaNAt / " isI taraha samAdhitantra TIkA ( pR7 15 ) meM likhA hai ki-''yaH punaryogasAMkhyaH muktau tatpracyutirAtmano'bhyupagatA te prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca mokSavicAre vistarataH pratyAkhyAtAH / " ina ullekhoMse spaSTa hai ki prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra grantha ina TIkAoMse pahile race gae haiM / ataH prabhAcandra IsAkI 12vIM zatAbdIke bAdake vidvAna nahIM hai| 3-vAdidevasUrikA janma vi0 saM0 1143 tathA svargavAsa vi0 saM0 1222 meM huA thaa| ye vi0 saM0 1174 meM AcAryapadapara pratiSThita hue the| saMbhava hai inhoMne vi0 saM0 1175 ( I0 1118 ) ke lagabhaga apane prasiddha grantha syAdvAdaratnAkarakI racanA kI hogii| syAdvAdaratnAkarameM prabhAcandra ke prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumadacandrakA na kevala zabdArthAnusaraNa hI kiyA gayA hai kintu kavalAhArasamarthana prakaraNameM tathA pratibimba carcA meM prabhAcandra aura prabhAMcandrake prameyakamalamArtaNDakA nAmollekha karake khaMDana bhI kiyA gayA hai / ataH prabhAcandrake samayakI uttarAvadhi antataH I0 1100 sunizcita ho jAtI hai| 4-jainendravyAkaraNake abhayanandisammata sutrapAThapara zrutakIrtine paMcavastuprakriyA banAI hai| zratakIrti kanar3Icandraprabhacaritrake kartA aggalakavike guru the / aggalakavine zaka 1011 I0 1089 meM candraprabhacarita pUrNa kiyA thaa| ataH zrutakIrtikA samaya bhI lagabhaga I0 1075 honA cAhie / inhoMne apanI prakriyAmeM eka nyAsa granthakA ullekha kiyA hai| saMbhava hai ki yaha prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskara nAmakA hI nyAsa ho / yadi aisA hai to prabhAcandrakI uttarAvadhi I0 1075 mAnI jA sakatI hai| zimogA jileke zilAlekha naM046 se jJAta hotA hai ki pUjyapAdane bhI jainendra nyAsakI racanA kI thii| yadi zratakIrtine nyAsa padase pajyapAdakRta nyAsakA nirdeza kiyA hai taba 'TIkAmAla' zabdase sUcita honevAlI TIkAkI mAlAmeM to prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskarako piroyA ho jA sakatA hai| isa taraha prabhAcandra ke pUrvavartI aura uttaravartI ullekhoMke AdhArase hama prbhaacndrk| samaya san 980 se 1065 taka nizcita kara sakate hai| inhIM ullekhoMke prakAzameM jaba hama prameyakamalamArtaNDake 'zrI bhojadevarAjye' Adi prazastilekha tathA nyAyakUmadacandrake 'zrI jayasiMhadevarAjye' Adi prazastilekhako dekhate haiM to ve atyanta prAmANika mAlama hote haiN| unheM kisI TIkA TippaNakArakA yA kisI anya vyaktikI karatUta kahakara nahIM TAlA jA sktaa| uparyukta vivecanase prabhAcandrake samayakI pUrvAvadhi aura uttarAvadhi karIba-karIba bhojadeva aura jayasiMha devake samaya taka hI AtI hai / ataH prameyakamalagArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM pAe jAnevAle prazasti lekhoMkI prAmANikatA aura prabhAcandrakartRtAmeM sandehako koI sthAna nahIM rahatA / isalie prabhAcandrakA samaya I0 980 se 1065 taka mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai / 1. dekho, isI lekhakA "zrutakIrti aura prabhAcandra" aMza / 2. prameyakamalamArtaNDake prathamasaMskaraNake sampAdaka paM0 baMzIdharajI zAstrI, solApurane ukta saMskaraNake upodaghAtameM zrIbhojadevarAjye prazastike anusAra prabhAcandrakA samaya IsAkI gyArahavIM zatAbdI sacita kiyA hai| aura Apane isake samarthanake lie 'nemicandra siddhAntacakravartIkI gAthAoMkA prameyakamalamArtaNDa meM uddhRta honA' yaha pramANa upasthita kiyA hai / para ApakA yaha pramANa abhrAnta nahIM hai| prameyakamalamArtaNDameM 'viggahagaimAvaNNA' aura 'loyAyAsapaaise' gAthAe~ uddhata hai| para ye gAthAe~ nemicandrakRta nahIM hai| pahilI gAthA dhavalATIkA ( racanAkAla I0 816 ) meM uddhRta hai aura umAsvAtikRta zrAvakaprajJaptimeM bhI Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prabhAcandra ke grantha A0 prabhAcandrake jitane granthoMkA abhI taka anveSaNa kiyA gayA hai unameM kucha svatantra grantha hai tathA kucha vyAkhyAtmaka / unake prameyakamalamArtaNDa ( parIkSAmukhavyAkhyA ), nyAyakumudacandra ( laghIyastraya vyAkhyA ), tattvArthavRttipadavivaraNa ( sarvArthasiddhi vyAkhyA ), aura zAkaTAyananyAsa ( zAkaTAyanavyAkaraNavyAkhyA ) ina cAra granthoMkA paricaya nyAyakumudacandrake prathamabhAgakI prastAvanAmeM diyA jA cukA hai / yahA~ unake zabdAmbhojabhAskara ( jainendravyAkaraNa mahAnyAsa ); pravacanasArasarojabhAskara (pravacanasAraTIkA ) aura gadyakathAkozakA paricaya diyA jAtA hai| mahApurANaTippaNa Adi bhI inhIMke grantha haiN| isa paricayake pahile hama 'zAkaTAyananyAsa' ke kartRtvapara vicAra karate hai bhAI paM0 kailAzacandrajI zAstrIne zilAlekha tathA kiMvadantiyoMke AdhArase zAkaTAyananyAsako prabhAcandrakRta likhA hai| zimogA jileke nagaratAllukeke zilAlekha naM0 46 ( epi0 karnA0 pu08, bhA0 2, pu0 266-273 ) meM prabhAcandrakI prazaMsAparaka ye do zloka hai "mANikyanandijinarAjavANIprANAdhinAthaH paravAdimardI / citraM prabhAcandra iha kSamAyAM mArtaNDavRddhau nitarAM vyadIpita / / rasukhi 'nyAyakumudacandrodayakRte namaH / zAkaTAyanakRtsUtranyAsakareM vratIndave // " jainasiddhAntabhavana, ArAmeM vardhamAnamunikRta dazabhaktyAdimahAzAstra hai / usameM bhI ye zloka haiN| unameM 'sUkhi....' kI jagaha 'sukhIze' tathA 'vratIndave' ke sthAnameM 'prabhendave' pATha hai / yaha zilAlekha 16 vIM zatAbdIkA pAI jAtI hai| dUsarI gAthA pUjyapAda (I0 6vIM ) kRta sarvArthasiddhi meM uddhata hai| ataH ina prAcIna gAthAoMko nemicandrakRta nahIM mAnA jA sktaa| avazya hI inheM nemicandrane jIvakANDa aura dravyasaMgrahameM saMgrahIta kiyA hai| ataH ina gAthAoMkA uddhRta honA hI prabhAcandrake samayako 11vIM sadI nahIM sAdha sktaa| 1. nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA, pR0 125 / isa zilAlekhake anuvAdameM rAisa sA0 ne A0 pUjyapAdako hI nyAyakumudacandrodaya aura zAkaTAyananyAsakA kartA likha diyA hai| yaha galatI Apase isaliye huI ki isa zlokake bAda hI pUjyapAdakI prazaMsA karanevAlA eka zloka hai, usakA anvaya Apane bhUlase "sukhi" ityAdi zlokake sAtha kara diyA hai| vaha zloka yaha hai "nyAsaM jainendrasaMjJaM sakalabudhanutaM pANinIyasya bhUyo, nyAsaM zabdAvatAraM manujatatihitaM vaidyazAstraM ca kRtvA / yastattvArthasya TokAM vyaracayadiha tAM bhAtyasau pUjyapAda, svAmI bhUpAlavandyaH svaparahitavacaH pUrNadRgbodhavRttaH // " thor3I-sI sAvadhAnIse vicAra karanepara yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki 'sukhi' ityAdi zlokake caturthyanta padoMkA 'nyAsa' vAle zlokase koI bhI sambandha nahIM hai / bra0 zItalaprasAdajIne 'madrAsa aura maisUraprAntake smAraka' meM tathA pro0 hIrAlAlajIne 'jaina zilAlekha saMgraha' kI bhUmikA (pR0 141 ) meM bhI rAisa sA0 kA anusaraNa karake isI galatIko duharAyA hai| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 177 hai aura vardhamAnamanikA samaya bhI 16vIM zatAbdI hI hai| zAkaTAyananyAsake prathama do adhyAyoMkI pratilipi syAdvAdavidyAlayake sarasvatIbhavanameM maujUda hai| usako sarasarI taurase palaTanepara mujhe isake prabhAcandrakRta hone meM nimnalikhita kAraNoMse sandeha utpanna huA hai 1-isa granthameM maMgalazloka nahIM hai jaba ki prabhAcandra apane pratyeka granthameM maMgalAcaraNa niyamita rUpase karate haiN| 2-sandhiyoMke antameM tathA granthameM kahIM bhI prabhAcandrakA nAmollekha nahIM hai jaba ki prabhAcandra apane pratyeka granthameM 'iti prabhAcandraviracite' Adi puSpikAlekha yA 'pramendu jinaH' Adi rUpase apanA nAmollekha karane meM nahIM cukte| 3-prabhAcandra apanI TIkAoMke prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra , zabdAmbhojabhAskara Adi nAma rakhate haiM jaba ki isa granthake ina zlokoMmeM isakA koI khAsa nAma sUcita nahIM hotA "zabdAnAM zAsanAkhyasya zAstrasyAnvarthanAmataH / prasiddhasya mahAmodhavRtterapi vizeSataH // sUtrANAM ca vivatilikhyate ca yathAmati / granthasyAsya ca nyAseti ( ? ) kriyate naamnaamtH||" 4-zAkaTAyana yApanIyasaMghake AcArya the aura prabhAcandra the kaTTara digmbr| inhoMne zAkaTAyanake strImukti aura kevalibhuktiprakaraNoMkA khaMDana bhI kiyA hai| ataH zAkaTAyanake vyAkaraNapara prabhAcandra ke dvArA nyAsa likhA jAnA kucha samajhameM nahIM aataa| 5-isa nyAsameM zAkaTAyanake lie prayukta 'saMghAdhipati, mahAzramaNasaMghapa' Adi vizeSaNoMkA samarthana hai| yApanIya AcAryake ina vizeSaNoMke samarthanakI AzA prabhAcandra dvArA nahIM kI jA sktii| yathA "evaMbhUtamidaM zAstraM caturadhyAyarUpataH, saMghAdhipatiH zrImAnAcAryaH zAkaTAyanaH / mahatArabhate tatra mahAzramaNasaMghapaH, zrameNa zabdatattvaM ca vizadaM ca vizeSataH / / mahAzramaNasaMghAdhipatirityanena manaH samAdhAnamAkhyAyate / viSayeSu vikSiptacetaso na manaH samAdhi * . asamAhitacetasazca kiM nAma zAstrakaraNam, AcArya iti tu zabdavidyAyA gurutvaM zAkaTAyana iti anvayabuddhiprakarSaH, vizuddhAnvayo hi ziSTarupalIyate / mahAzramaNasaMghAdhipateH sanmArgAnuzAsanaM yuktameva." 6-prabhAcandra ne apane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra meM jainendravyAkaraNase hI sUtroMke uddharaNa die hai jisapara unakA zabdAmbhojabhAskara nyAsa hai / yadi zAkaTAyanapara bhI unakA nyAsa hotA to ve ekAdha sthAnapara to zAkaTAyanavyAkaraNake sUtra uddhRta karate / 1. maisUra yUni0 meM nyAsagranthakI dUsare adhyAyake cauthe pAdake 124 sUtra takakI kApI hai ( naM0 A. 605) / usameM nimnalikhita maMgalazloka hai "praNamya jayinaHprApta vizvavyAkaraNAzriyaH / zabdAnuzAsanasyeyaM vavivaraNodyamaH // asmina bhASyANi bhASyante vRttayo vRttimAzritAH / nyAsA tyastAH kRtAH TIkAH pAraM pArAyaNAnyayaH / / __ tatra vRttA ( tyA ) dAvayaM maMgalazlokaH shriiviirmmRtmityaadi|" parantu ina zlokoMkI racanAzailI prabhAcandrakRta nyAyakumudacandra Adike maMgalazlokoMse atyanta vilakSaNa hai| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 7- prabhAcandra apane pUrvagranthoMkA uttaragranthoM meM prAyaH ullekha karate haiM / yathA nyAyakumudacandra tatpUrvakAlIna prameyakamalamArttaNDakA tathA zabdAmbhojabhAskara meM nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArttaNDa donoMkA ullekha pAyA jAtA hai / yadi zAkaTAyananyAsa unhoMne prameyakamalamArttaNDa Adike pahile banAyA hotA to prameyakamalamArttaNDa AdimeM zAkaTAyanavyAkaraNake sUtroMke uddharaNa hote aura isa nyAsakA ullekha bhI hotA / yadi yaha uttarakAlIna racanA hai to isameM prameyakamala AdikA ullekha honA cAhie thA jaisA ki zabdAmbhojabhAskara meM dekhA jAtA hai / 8-zabdAmbhojabhAskara meM prabhAcandrakI bhASAkI jo prasannatA tathA prAvAhikatA hai vaha isa dukhha nyAsameM nahIM dekhI jAtI / isa zailIvaicitryase bhI isake prabhAcandrakRta hone meM sandeha hotA hai / prabhAcandrane sandAmbhojakara nAmakA nyAsa banAyA thA aura isalie unakI nyAsakArake rUpase bhI prasiddhi rahI hai / mAlUma hotA ki vardhamAnamunine prabhAcandrakI isI prasiddhi ke AdhArase inheM zAkaTAyananyAsakA kartA likha diyA hai| mujhe to aisA lagatA hai ki yaha nyAsa svayaM zAkaTAyanane hI banAyA hogA / aneka vaiyAkaraNoMne apane hI vyAkaraNapara nyAsa likhe haiM / zabdAmbhojabhAskara - zravaNabelagolake zilAlekha naM0 40 ( 64 ) meM prabhAcandrake liye 'zabdAmbhoja divAkaraH ' vizeSaNa bhI diyA gayA hai / isa arthagarbha vizeSaNase spaSTa jJAta hotA hai ki prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacandra jaise prathitatarka granthoMke kartA prathitatarka granthakAra prabhAcandra hI zabdAmbhojabhAskara nAmaka jainendra vyAkaraNa mahAnyAsa ke racayitA haiM / ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvatIbhavanakI adhUrI pratike AdhArase isakA TUka paricaya yahA~ diyA jAtA hai / yaha prati saMvat 1980 meM dehalIkI pratise likhAI gaI hai / isameM jainendravyAkaraNake mAtra tIna adhyAyakA hI nyAsa hai so bhI bIcameM jagaha-jagaha truTita hai / 39 se 67 to ke patra isa pratimeM nahIM haiM / prArambhake 28 patra kisI dUsare lekhakane likhe haiM / patrasaMkhyA 228 hai / eka patra meM 13 se 15 taka paMktiyA~ aura eka paMkti meM 39 se 43 taka akSara haiM / patra bar3I sAijake haiM / maMgalA caraNa "zrIpUjyapAdamakalaGkamanantabodham, zabdArtha saMzayaharaM nikhileSu bodham / sacchabdalakSaNamazeSamataH prasiddha vakSye parisphuTamalaM praNipatya siddham // 1 // savistaraM yad gurubhiH prakAzitaM mahAmatInAmabhidhAnalakSaNam / manoharaiH svalpapadaiH prakAzyate mahadbhirupadiSTi yAti sarvApimArge ( ? ) ... tadukta kRtazikSa ( ? ) zlAdhyate taddhi tasya / kimuktamakhilajJe rbhASamANe gaNendro viviktamakhilArthaM zlAghyate'to munIndraH // 3 // zabdAnAmanuzAsanAni nikhilAnyAdhyAyatAharnizam, yo yaH sArataro vicAracaturastallakSaNAMzo gataH / taM svIkRtya tilottameva viduSAM cetazcamatkArakaH, suvyakte rasamaiH prasannavacanainya saH samArabhyate // 4 // zrI pUjyapAdasvAmi ( mI ) vineyAnAM zabdasAdhutvAsAdhutvaviveka pratipattyarthaM zabda lakSaNapraNayanaM kurvANo nirvighnataH zAstraparisamAtyAdikamabhilaSanniSTadevatAstutiviSayaM namaskurvannAha - lakSmIrAtyantikI yasya..." yaha nyAsa abhayanandikRta jainendramahAvRttike bAda banAyA gayA hai| isameM mahAvRttike zabda AnupUrvasa le lie gae haiM aura kahIM unakA vyAkhyAna bhI kiyA hai / yathA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 179 "siddhiranekAntAt-prakRtyAdivibhAgena vyavahArarUpA zrotragrAhyatayA paramArthatopetA prakRtyAdivibhAgena ca zabdAnAM siddhiranekAntAd bhavatItyarthAdhikAra AzAstraparisamApterveditavyaH / astitvanAstitvanityatvasAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyAdiko'nekaH antaH svabhAvo yasmina bhAve so'yamanekAntaH anekAtmA ityarthaH"-mahAvRtti, pR0 2 / "dvividhA ca zabdAnAM siddhiH vyavahArarUpA paramArtharUpA ceti / tatra prakRtItya ( ? ) vikArAgamAdivibhAgena rUpA tatsiddhiH sadbhedasyAtra prAdhAnyAt / zrotragrAhyo (hyAH) paramArthato ye prakRtyAdivibhAgAH pramANanayAdibhirabhigamopAyaiH zabdAnAM tattvapratipattiH paramArtharUpA siddhiH tadbhedasyAtra prAdhAnyAt, sAmayiteSAM siddhiranekAntAdabhavatItyeSo'dhikAraH AzAstraparisamApterveditavyaH / atha ko'yamanekAnto mAmetyAhaastitvanAstitvamityatvAnityatvasAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyAdiko'nekAntaH svabhAvo yasyArthasyAsAvanekAntaH anekAntAtmaka ityarthaH-zabdAmbhojabhAskara, pR0 2 A / isa tulanAse tathA tRtIyAdhyAyake antameM likhe gaye isa zlokase atyanta spaSTa ho jAtA hai ki yaha myAsa jainendra mahAvRtti ke bAda banAyA gayA hai "namaH zrIvardhamAnAya mahate devanandine / prabhAcandrAya gurave tasmai cAbhayanandine / " isa zlokameM abhayanandiko namaskAra kiyA gayA hai| pratyeka pAdakI samAptimeM "iti prabhAcandraviracite zabdAmbhojabhAskare jainendravyAkaraNamahAnyAse dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH" isI prakArake puSpikAlekha hai| tRtIya adhyAyake antameM nimnalikhita puSpikA tathA zloka hai "iti prabhAcandraviracite zabdAmbhojabhAskare jainendravyAkaraNamahAnyAse tRtIyasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / / zrIvardhamAnAya namaH / / sanmArgapratibodhako budhajanaiH saMstUyamAno haThAt / ajJAnAndhatamopahaH kSititale zrIpUjyapAdo mahAn / / sArvaH santatasatrisandhiniyataH pUrvAparAnukramaH / zabdAmbhojadivAkaro'stu sahasA naH zreyase yaM ca vai|| namaH zrIvardhamAnAya mahate devanandine / prabhAcandrAya guruve tasmai cAbhayanandine / cha / zrI vAsupUjyAya namaH / zrI nRpativikramAdityarAjyena saMvat 1980 mAsottamamAse caitrazuklapakSe ekAdazyAM 11 zrI mahAvIra saMvat 2449 / hastAkSara chAjUrAma jaina vijezvarI lekhaka pAlama (sUbA dehalo)" jainendravyAkaraNake do sUtrapATha pracalita hai-eka to vaha jisapara abhayanandine mahAvRtti, tathA zrutakIrtine paJcavastu nAmakI prakriyA banAI hai; aura dUsarA vaha jisapara somadevasUrikRta zabdArNavacandrikA hai| paM0 nAthUrAmajI premIne aneka puSTa pramANoMse abhayanandisammata sUtrapAThako hI prAcIna tathA pUjyapAdakRta mUlasUtrapATha siddha kiyA hai| prabhAcandrane isI abhayanandisammata prAcIna sUtrapAThapara hI apanA yaha zabdAmbhojabhAskara nAmakA mahAnyAsa banAyA hai| tAmA 1. dekho-'jainendravyAkaraNa aura AcArya devanandI' lekha, jainasAhitya saMzodhaka bhAga 1, aMka 2 / 2. paMDita nAthUlAlajI zAstrI, indaura sacita karate haiM ki tukogaMja, indaurake granthabhaNDArameM bhI zabdAmbhoja bhAskarake tIna hI adhyAya hai / usakA maMgalAcaraNa tathA antima prazastilekha bambaIkI pratike hI samAna Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha A0 prabhAcandrane isa granthako prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakI racanAke bAda banAyA hai jaisA ki unake nimnalikhita vAkyase sUcita hotA hai "tadAtmakatvaM cArthasya adhyakSato'numAnAdezca yathA siddhaya ti tathA prapaJcataH prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca prarUpitamiha draSTavyam / " prabhAcandra apane nyAyakumudacandra ( pR0 329 ) meM prameyakamalamArtaNDa grantha dekhanekA anurodha isI tarahake zabdoMmeM karate haiM-"etacca prameyakamalamArtaNDe saprapaJcaM prapaJcitamiha drssttvym|" vyAkaraNa jaise zuSka zabda viSayaka isa granthameM prabhAcandrakI prasanna lekhanIse prasata darzanazAstrakI kvacita arthapradhAna carcA isa grantha ke gauravako asAdhAraNatayA bar3hA rahI hai| rasameM vidhivicAra, kArakavicAra, liMgavicAra jaise anUThe prakaraNa haiM jo isa granthako kisI bhI darzanagranthakI koTimeM rakha sakate haiN| isameM samantabhadrake yuktyanuzAsana tathA anya aneka AcAryoMke padyoMko pramANa rUpase udadhata kiyA hai| pR0 91 meM vizvadRzvA'sya putro janitA prayogakA hRdayagrAhI vyAkhyAna kiyA hai| isa taraha kyA bhASA, kyA viSaya aura kyA prasannazailI, hara eka dRSTise prabhAcandrakA nirmala aura praur3ha pANDitya isa granthameM udAtabhAvase nihita hai| pravacanasArasarojabhAskara---yaha prabhAcandra ne prameyakamalako vikasita karaneke lie mArtaNDa banAneke pahile pravacanasArasarojake vikAsArtha bhAskarakA udaya kiyA ho to koI anahonI bAta na hokara adhika saMbhava aura nizcita bAta mAlUma hotI hai / ( prameya ) kamalamArtaNDa, (nyAya ) kumudacandra, ( zabda ) ambhojabhAskara jaise sundara nAmoMkI kalpikA prabhAcandrIya buddhine ho (pravacanasAra ) sarojabhAskarakA udaya kiyA hai| isa granthako saMvat 1555 kI likhI huI jIrNa prati hamAre sAmane hai| yaha prati ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, bambaIkI hai / isakA paricaya saMkSepameM isa prakAra hai patrasaMkhyA 53, zlokasaMkhyA 1746, sAija 1346 / eka patrameM 12 paMktiyA~ tathA eka paMktimeM 42-43 akSara haiM / likhAvaTa acchI aura zuddha prAya hai / prArambha "oM namaH sarvajJAya ziSyAzayaH / vIraM pravacanasAraM nikhilArthaM nirmalajanAnandam / vakSye sukhAvabodhaM nirvANapadaM praNamyAptam / / zrIkundakundAcAryaH sakalalokopakArakaM mokSamArgamadhyayanarucivineyAzayavazenopadarzayitukAmo nirvighnaH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM zAstrasyAdau namaskurvannAha / / cha / / esa suraasur"|" anta-"iti zrIprabhAcandradevaviracite pravacanasArasarojabhAskare zabhopayogAdhikAraH samAptaH // cha / saMvat 1555 varSe mAghamAse zuklapakSe pUnya( Ni )mAyAM tithau guruvAsare giripure vyA0 puruSottama li0 granthasaMkhyA SaTcatvAriMzadadhikAni saptadazazatAni / / 1746 // " madhyako sandhiyoMkA puSpikAlekha-"iti zrIprabhAcandradevaviracite pravacanasArasarojabhAskare.." hai| isa TIkAmeM jagaha-jagaha uddhRta dArzanika avataraNa, dArzanika vyAkhyApaddhati evaM sarala prasannazailI hai| paM0 bhujabalojI zAstrIke patrase jJAta haA hai ki kArakalake maThameM bhI isakI prati hai| isa pratimeM bhI tIna adhyAyakA nyAsa hai| premIjI sacita karate haiM ki baMbaIke bhavana meM isakI eka prAcIna prati hai usameM caturtha adhyAyake tIsare pAdake 211veM sUtra takakA nyAsa hai, Age nahIM hai| ho sakatA hai ki yaha prabhAcandrakI antima kRti hI ho aura isalie pUrNa na ho sakI ho| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 181 ise nyAyakumudacandrAdike racayitA prabhAcandra kI kRti siddha karaneke lie paryApta haiM / avataraNa - ( gA0 2 / 10 ) "nAzotpAdau samaM yadvannAmonnAsau tulAntayoH " ( gA0 228 ) " svopAttakarmavazAdbhavAd bhavAntarAvAptiH saMsAra:" inameM dUsarA avataraNa rAjavArtikakA tathA prathama kisI bauddha granthakA hai / ye donoM avataraNa prameya - kamala aura nyAyakumuda0 meM bhI pAe jAte haiM / isa vyAkhyAkI dArzanika zailIke namUne ( gA0 2 / 13 ) " yadi hi dravyaM svayaM sadAtmakaM na syAt tadA svayamasadAtmakaM sattAtaH pRthagvA ? tatrAdyaH pakSo na bhavati; yadi sat sadrUpaM dravyaM tadA asadrUpaM dhruvaM nizcayena na taM tat bhavati / kathaM kena prakAreNa dravyaM kharaviSANavat / havadipuNo aNNaM vA / atha sattAtaH punaranyadvA pRthagbhUtaM dravyaM bhavati tadA ataH pRthagbhUtasyApi sattve sattAkalpanA vyarthA / sattAsambandhAtsattve cAnyonyAzrayaH siddhe hi tatsattve sattAsambandhasiddhiH tasyAJca sambandhasiddhau satyAM tatsattva siddhiriti / tatsattvasiddhimantareNApi sattAsambandhe khapuSpAderapi tatprasaGgaH / tasmAt dravyaM svayaM sattA svayameva sadabhyupagantavyam / " ( gA0 2 / 16 ) tathAhi - dravati droSyatyadudravattAMstAn guNaparyAyAn guNaparyAyairvA droSyate drutaM vA dravyamiti / gamyate upalabhyate dravyamaneneti guNaH / dravyaM vA dravyAntarAt yena viziSyate sa guNaH / ityetasmAdarthaM vizeSAt yad dravyasya guNarUpe guNarUpeNa guNasya vA dravyarUpeNAbhavanaM eso eSa hi atadbhAvaH / " ina gAthAoMkI amRtacandrIya aura jayasenIya TIkAoMse isa TIkAkI tulanA karanepara isakI dArzanikaprasUtatA apane Apa jhalaka mAratI hai| isa TIkAkA jayasenIyaTIkApara prabhAva hai aura jayasenIyaTIkAse yaha nizcaya hI pUrvakAlIna hai / amRtacandrAcAryane pravacanasArakI jina 36 gAthAoMkI vyAkhyA nahIM kI hai prAyaH ve gAthAe~ pravanasArasarojabhAskarameM yathAsthAna vyAkhyAta haiM / jayasedhIya TIkAmeM prabhAcandrakA anusaraNa karate hue ina gAthAoMkI vyAkhyA kI gaI hai / hA~, jayasenIyaTIkAmeM do-tIna gAthAe~ ati rikta bhI haiN| isa TIkAkA lakSya gAthAoMkA saMkSepase khulAsA karanA / parantu prabhAcandra prArambha se hI darzanazAstra ke viziSTa abhyAsI rahe haiM isalie jahA~ khAsa avasara AyA vahA~ unhoMne saMkSepase dArzanika muddoMkA bhI nirdeza kiyA hai / pro0 e0 ena0 upAdhyene pravacanasArakI bhUmikAmeM bhAvatribhaMgIkAra zrutamunike 'sAratrayanipuNa prabhAcandra' ke ullekhase pravacanasArasarojabhAskarake karttAkA samaya 14vIM sadIkA prArambhika bhAga sUcita kiyA hai | parantu yaha saMbhAvanA kisI dRr3ha AdhArase nahIM kI gaI hai| jayasenIya TIkApara isakA prabhAva honese ye unase prAkkAlIna to haiM hI / A0 jayasena apanI TIkAmeM ( pR0 29 ) kevalikavalAhArake khaMDanakA upasaMhAra karate hue likhate haiM ki - " anyepi piNDazuddhikathitA bahavo doSAH te cAnyatra tarkazAstre jJAtavyA atra cAdhyAtmagranthatvAnnocyante / " sambhava hai yahA~ tarkazAstrase prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa Adiko vivakSA ho / astu, mujhe to yaha saMkSipta para vizada TIkA prabhAcandrAcAryakI prArambhikakRti mAlUma hotI hai / gadyakathAkoza - yaha grantha bhI inhIM prabhAcandrakA mAlUma hotA hai / isakI pratimeM 89vIM kathAke bAda "zrIjayasiMhadevarAjye" "prazasti hai / isake prazasti zlokoMkA prabhAcandrakRta nyAyakumudacandra Adike prazastizlokoMse pUrA-pUrA sAdRzya hai / isakA maMgalazloka yaha hai 1. nyAyakumudacandra prathama bhAgakI prastAvanA, pR0 122 "rArAdhya caturvidhAmanupamAmArAdhanAM nirmalAm / prAptaM sarvasukhAspadaM nirupamaM svargApavargapradA ( ? ) / - Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha praNamya mokSapradamastadoSaM prakRSTapuNyaprabhavaM jinendram / vakSye'tra bhavyapratibodhanArthamArAdhanAsatsukathAprabandhaH // " 89vIM kathAke anantara "jayasiMhadevarAjye" prazasti likhakara grantha samApta kara diyA hai| isake anantara bhI kucha kathAe~ likhIM haiM / aura antameM 'sukomalaiH sarvasukhAvabodhaH" zloka tathA "iti bhaTTArakaprabhAcandrakRtaH kathAkozaH samAptaH" yaha puSpikAlekha hai| isa taraha isameM do sthaloMpara granthasamAptiko sUcanA hai jo khAsataurase vicAraNIya hai| ho sakatA hai ki prabhAcandra ne prArambhakI 89 kathAe~ hI banAI hoM aura bAdakI kathAe~ kisI dUsare bhaTTArakaprabhAcandrane / athavA lekhakane bhUlase 89vIM kathAke bAda hI granthasamAptisUcaka puSpikAlekha likha diyA ho| isako khAsataurase jA~ce binA abhI vizeSa kucha kahanA zakya nahIM hai| mere vicArase prabhAcandrane tattvArthavRttipadavivaraNa aura pravacanasArasarojabhAskara bhojadevake rAjyase pahile apanI prArambhika avasthAmeM banAe hoMge yahI kAraNa hai ki unameM bhojadevarAjye' yA 'jayasiMhadevarAjye' koI prazasti nahIM pAI jAtI aura na una granthoMmeM prameyakamalamArtaNDa AdikA ullekha hI pAyA jAtA hai / isa taraha hama prabhAcandrakI grantharacanAkA krama isa prakAra samajhate haiM-tattvArthavRttipadavivaraNa, pravacanasArasarojabhAskara, 'prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra, zabdAmbhojabhAskara, mahApurANa TippaNa aura gadyakathAkoza / zrImAn premIjIne 2ratnakaraNDaTIkA, samAdhitantraTIkA kriyAkalApaTIkA, AtmAnuzAsanatilakA teSAM dharmakathAprapaJca racanAsvArAdhanA sNsthitaa| stheyAt karmavizuddhiheturamalA candrArkatArAvadhi / / 1 / / sukomala: sarvasukhAvabodhaH padaiH prabhAcandra kRtaH prabandhaH / kalyANakAle'tha jinezvarANAM surendradantIva virAjate'sau / / 2 // zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparapaJcaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaGgena zrImatprabhAcandrapaNDitena ArAdhanAsatkathAprabandhaH kRtaH / " 1. yogasUtrapara bhojadevakI rAjamArtaNDa nAmaka TIkA pAI jAtI hai / saMbhava hai prameyakamaLamArtaNDa aura rAja mArtaNDa nAma paraspara prabhAvita hoN| 2. paM0 jugalakizorajI mukhtArane ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAvanAmeM ratnakaraNDazrAvakAcArakI TIkA aura samAdhitantraTIkAko ekahI prabhAcandra dvArA racita siddha kiyA hai| jo ThIka hai| para Apane ina prabhAcandrako prameyakamalamArtaNDa Adike racayitA tarkagranthakAra prabhAcandrase bhinna siddha karanekA jo prayatna kiyA hai vaha vastutaH dRr3ha pramANoMpara avalambita nahIM hai| Apake mukhyapramANa haiM ki-'prabhAcandrakA AdipurANakArane smaraNa kiyA hai isalie ye IsAkI navamazatAbdIke vidvAn hai, aura isa TIkAmeM yazastilakacampU ( I0 959), vasunandizrAvakAcAra ( anumAnataH vi0 kI 13vIM zatAbdIkA pUrva bhAga ) tathA padmanandi upAsakAcAra (anumAnataH vi0 saM0 1980) ke zloka uddhata pAe jAte haiM, isalie yaha TIkA prameyakamalamArtaNDa Adike racayitA prabhAcandrakI nahIM ho sktii|" inake viSayameM merA yaha vaktavya hai ki-jaba prabhAcandrakA samaya anya aneka puSTa pramANoMse IsAkI gyArahavIM zatAbdI siddha hotA hai taba yadi ye TokAe~ bhI unhIM prabhAcandrakI hI hoM to bhI isameM yazastilakacampU aura nItivAkyAmRtake vAkyoMkA uddhRta honA asvAbhAvika evaM anaitihAsika nahIM hai| vasunandi aura padmanandikA samaya bhI vikramakI 12 vI aura terahavIM sadI anumAnamAtra hai, koI dRr3ha pramANa isake sAdhaka nahIM die gae haiM / padmanandi zubhacandrake ziSya the yaha bAta padmanandike granthase to nahIM mAlama hotii| vasunandikI 'paDigaha Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 183 Adi granthoMkI bhI prabhAcandrakRta honekI saMbhAvanA kI hai, vaha khAsa taurase vicAraNIya hai| muccaTThANaM' gAthA svayaM unhIMkI banAI hai yA anya kisI AcAryakI yaha bhI abhI nizcita nahIM hai| padmanandizrAvakAcArake 'adhruvAzaraNe' Adi zloka bhI ratnakaraNDaTIkAmeM padmanandikA nAma lekara uddhRta nahIM hai aura na ina zlokoMke pahile 'uktaM ca, tathA coktam' Adi koI pada hI diyA gayA hai jisase inheM uddhata ho mAnA jAya / tAtparya yaha ki mukhtAra sA0 ne ina TIkAoMke prasiddha prabhAcandrakRta na hone meM jo pramANa die hai ve dar3ha nahIM haiN| ratnakaraNDaTIkA tathA samAdhitantraTIkAmeM prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA eka sAtha viziSTazailIse ullekha honA isakI sUcanA karatA hai ki ye TIkAe~ bhI prasiddha prabhAcandrakI hI honI caahie| ve ullekha isa prakAra hai 'tadalamatiprasaGgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre prapaJcataH prarUpaNAt"-ratnaka0 TI0, pR06| "yaH punaryogasAMkhyarmaktau tatpracyutirAtmano'bhyupagatA te prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca mokSavicAre vistarataH pratyAkhyAtAH |"-smaadhitntrttii0, pR0 15 / ina donoM avataraNoMkI prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskarake nimnalikhita avataraNase tulanA karanepara spaSTa mAlama ho jAtA hai ki zabdAmbhojabhAskarake karttAne hI ukta TIkAoMko banAyA hai "tadAtmakatvaM cArthasya adhyakSato'numAnAdezca yathA siddhayati tathA prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandra ca prarUpitamiha draSTavyam |'-shbdaambhojbhaaskr / prabhAcandrakRta gadyakathAkozameM pAI jAnevAlI aJjanacora AdikI kathAoMse ratnakaraNDaTIkAgata kathAoMkA akSarazaH sAdRzya hai| iti / 3. kriyAkalApaTIkAkI eka likhita prati bambaIke sarasvatI bhavanameM hai| usake maMgala aura prazasti zloka nimnalikhita haimaMgala- "jinendramunmUlitakarmabandhaM praNamya sanmArgakRtasvarUpam / / anantabodhAdibhavaM guNaughaM kriyAkalApaM prakaTaM pravakSye // " prazasti- "vande mohatamovinAzanapaTustrailokyadIpaprabhuH, saMsRtisamanvitasya nikhilasnehasya saMzoSakaH / siddhAntAdisamastazAstrakiraNaH zrIpadmanandiprabhuH, tacchiSyAtprakaTArthatAM stutipadaM prAptaM prbhaacndrtH||1|| yo rAtrau divase pRthi prayatAM ( ? ) doSA yatInAM kuto pyopAtAH (?) pralaye tu""ramalasteSAM mhaadrshitH| zrImadgautamanAbhibhirgaNadharairlokatrayodyotakaiH, savyakR ( ? ) sakalo'pyasau yatipaterjAtaH prabhAcandrataH // 2 // yaH ( yat ) sarvAtmahitaM na varNasahitaM na spanditauSThadvayam, no vAJchAkalitanna doSamalinaM na zvAsatudva ( ruddha ) kramam / zAntAmarthaviSayaiH ( marSaviSaiH ) samaM parazu ( pazu ) gaNairAkaNitaM karNataH, tadvat sarvavidaH praNaSTavipadaH pAyAdapUrva vakaH // 3 // " ina prazastizlokoMse jJAta hotA hai ki jina prabhAcandrane kriyAkalApaTIkA racI hai ve padmanandisaiddhAntikake ziSya the / nyAyakUmadacandra Adike kartA prabhAcandra bhI padmanandisaiddhAntikake hI ziSya the, ataH Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kriyAkalApaTIkA aura prameyakamalamArtaNDa Adike kartA eka hI prabhAcandra hai isameM koI sandeha nahIM raha jaataa| prazastizlokoMkI racanAzailI bhI prameyakamala AdikI prazastiyoMse milatI-julatI hai| 4. AtmAnuzAsanatilakakI prati zrI premIjIne bhejI hai| usakA maMgala aura prazasti isa prakAra haimaMgala- "vIraM praNamya bhavavArinidhiprapotamuddyotitAkhilapadArthamanalpapuNyam / nirvANamArgamanavadyaguNaprabandhamAtmAnuzAsanamahaM pravaraM pravakSye // " prazasti- "mokSopAyamanalpapuNyamamalajJAnodayaM nirmalam, bhavyArthaM paramaM prabhendukRtinA vyaktaiH prasannaiH padaiH / vyAkhyAnaM varamAtmazAsanamidaM vyAmohavicchedataH, / sUktArtheSu kRtAdarairaharahazcetasyalaM cintyatAm // 1 // itizrI AtmAnuzAsana ( naM ) satilaka ( ke prabhAcandrAcAryaviracita ( taM ) sampUrNam / " Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti aura zrutasAgara sUri 1 granthavibhAga tattva aura tattvAdhigamake upAya ____ Ajase 2500-2600 varSa pUrva isa bhAratabhUmike bihAra pradezameM do mahAn nakSatroMkA udaya huA thA, jinakI prabhAse na kevala bhArata hI Alokita huA thA kintu sudUra eziyAke cIna, jApAna, tibbata Adi deza bhI prakAzita hae the| Aja bhI vizvameM jinake kAraNa bhAratakA mastaka garvonnata hai, ve the niggaMThanAthaputta vardhamAna aura zauddhodani-gautama buddha / inake udayake 250 varSa pahale tIrthaMkara pArzvanAthane kAzI dezameM janma liyA thA aura zramaNaparaMparAke cAturyAma saMvarakA jagatko upadeza diyA thaa| buddhane bodhilAbhake pahile pArzvanAthakI paraMparAke kezalaMca, Adi ugratapoMko tapA thA, para ve isa mArgameM saphala na ho sake aura unane madhyama mArga nikAlA / niggaMThanAthaputta sAdhanoMkI pavitratA aura kaThora AtmAnuzAsanake pakSapAtI the / ve nagna rahate the, kisI bhI prakArake parigrahakA saMgraha unheM hiMsAkA kAraNa mAlama hotA thaa| mAtra lokasaMgrahake lie AcArake niyamoMko madu karanA unheM iSTa nahIM thaa| saMkSepameM buddha mAtRhRdaya dayAmUrti the aura niggaMThanAtha pitRcetaska sAdhanAmaya saMzodhaka yogo the / buddha ke pAsa jaba unake ziSya Akara kahate the-'bhante, jantAgharakI anujJA dIjie, yA tIna cIvarakI anujJA dIjie' to dayAlu buddha ziSyasaMgrahake lie unakI suvidhAoMkA dhyAna rakhakara AcArako mRdu kara unheM anujJA dete the| mahAvIrakI jIvanacaryA itanI anuzAsita thI ki unake saMghake ziSyoMke manameM yaha kalpanA ho nahIM AtI thI ki AcArake niyamoMko madu karAnekA prastAva bhI mahAvIrase kiyA jA sakatA hai| isa taraha mahAvIrakI saMghaparamparAmeM cune hue anuzAsita dIrgha tapasvI the, jaba ki buddhakA saMgha mRdu, madhyama, sukumAra sabhI prakArake bhikSuoMkA saMgrAhaka thaa| yadyapi mahAvIrakI tapasyAke niyama atyanta ahiMsaka, anuzAsanabaddha aura svAvalaMbI the phira bhI usa samaya unakA saMgha kAphI bar3A thaa| usakI AcAraniSThA dIrgha tapasyA aura anuzAsanakI sAkSI pAlI sAhityameM paga-pagapara milatI hai| mahAvIra kAlameM 6 pramukha saMghanAyakoMkI carcA piTaka sAhitya aura Agama sAhityameM AtI hai / bauddhoMke pAlI granthoMmeM unakI jo carcA hai usa AdhArase unakA vargIkaraNa isa prakAra kara sakate haiM 1-ajitakezakambali-bhautikavAdI, ucchedavAdI / 2-makkhaligozAla-niyativAdI, saMsArazuddhivAdI / 3-pUraNa kshyp-akriyaavaadii| 4-prakrudha kAtyAyana-zAzvatArthavAdI, anyonyvaadii| . 5-saMjayavelaThiputta-saMzayavAdI, anizcayavAdI yA vikssepvaadii| 6-buddha-avyAkRtavAdI, caturAyaMsatyavAdI, abhautika kSaNika anaatmvaadii| . 7-niggaMThanAthaputta-syAdvAdI, cAturyAmasaMvaravAdI / ajitakezakambalikA kahanA thA ki-"dAna, yajJa tathA homa saba kucha nahIM hai| bhale bure karmokA hala nahIM miltaa| na ihaloka hai, na paraloka hai, na mAtA hai, na pitA hai, na ayonija (aupapAtika deva ) satya hai, aura na ihalokameM vaise jJAnI aura samarthazramaNa yA brAhmaNa haiM jo isaloka aura paralokako svayaM jAnakara aura sAkSAtkArakara kaheMge / manuSya pA~ca mahAbhUtoMse milakara banA hai / manuSya jaba maratA hai taba pRthvI 4-24 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mahApRthvImeM, jala-jalameM, teja-tejameM, vAyu-vAyumeM aura iMdriyA~ AkAzameM lIna ho jAtI haiN| loga mare hue manuSyako khATapara rakhakara le jAte haiM, usakI nindA prazaMsA karate haiN| haDDiyA~ ujalI ho bikhara jAtI haiM aura saba kucha bhasma ho jAtA hai| murkha loga jo dAna dete haiM usakA koI phala nahIM hotaa| AstikavAda jhUThA hai / markha aura paMDita sabhI zarIrake naSTa hote hI ucchedako prApta ho jAte haiN| marane ke bAda koI nahIM rhtaa|" isa taraha ajitakA mata uccheda yA bhautikavAdakA prakhyApaka thaa| 2-makkhaligozAlakA mata-"sattvoMke klezakA koI hetu nahIM hai, pratyaya nahIM hai| binA hetuke aura binA pratyayake hI sattva kleza pAte haiM / sattvoMkI zuddhikA koI hetu nahIM hai, koI pratyaya nahIM hai / binA hetuke aura binA pratyayake sattva zuddha hote haiN| apane kucha nahIM kara sakate haiM, parAye bhI kucha nahIM kara sakate haiM, ( koI ) puruSa bhI kucha nahIM kara sakatA hai, bala nahIM hai, vIrya nahIM hai, puruSakA koI parAkrama nahIM hai| sabhI sattva, sabhI prANI, sabhI bhUta aura sabhI jIva apane vazameM nahIM hai, nirbala, nirvIrya, bhAgya aura saMyogake pherase chai jAtiyoMmeM utpanna ho sukha aura duHkha bhogate haiN| ve pramukha yoniyAM caudaha lAkha chiyAsaTha sau haiN| pAMca sau pA~ca karma, tIna adhaM kama ( kevala manase zarIrase nahIM), bAsaTha pratipadAe~ (mArga ), bAsaTha antarakalpa, chai abhijAtiyA~, ATha puruSabha miyA~, unnIsa sau AjIvaka, unacAsa sau parivrAjaka, unacAsa sau nAga-AvAsa, bIsa sau iMdiyAM, tIsa sau naraka, chattIsa rajodhAtu, sAta saMjJI ( hozavAle ) garbha sAta, asaMjJI garbha, sAta nirgrantha garbha, sAta deva, sAta manuSya, sAta pizAca, sAta svara, sAta sau sAta gA~Tha, sAta sau sAta prapAta, sAta sau sAta svapna, aura assI lAkha choTe bar3e kalpa hai, jinheM markha aura paMDita jAnakara aura anugamanakara duHkhoMkA aMta kara sakate haiN| vahA~ yaha nahIM hai-isa zIla yA vrata yA tapa, brahmacaryase maiM aparipakva karmako paripakva kruuNgaa| paripakva karmako bhogakara anta kruuNgaa| sukha duHkha droNa (-nApa) se tule hue haiM, saMsArameM ghaTanA-bar3hanA utkarSa, apakarSa nahIM hotaa| jaise ki satakI golI pheMkanepara uchalatI huI giratI hai, vaise hI mUrkha aura paMDita daur3akara-AvAgamanameM par3akara, duHkhakA anta kreNge|" gozAlaka pUrNa bhAgyavAdI thA / svarga, naraka Adi mAnakara bhI unakI prApti niyata samajhatA thA, usake lie puruSArtha koI Avazyaka yA kAryakArI nahIM thaa| manuSya apane niyata kAryakramake anusAra sabhI yoniyoM meM pahu~ca jAtA hai / yaha mata pUrNa niyativAdakA pracAraka thaa| 3-pUraNa kazyapa-"karate karAte, chedana karate, chedana karAte, pakAte pakavAte, zoka karate, parezAna hote, parezAna karAte, calate calAte, prANa mArate, binA diye lete, seMdha kATate, gA~va lUTate, corI karate, baTamArI karate, parastrIgamana karate, jhUTha bolate bhI, pApa nahIM kiyA jAtA / churese teja cakra dvArA jo isa pathvIke prANiyoMkA ( koI ) eka mAMsakA khaliyAna, eka mAMsakA puJja banA de; to isake kAraNa usako pApa nahIM, pApakA Agama nahIM hogaa| yadi ghAta karate karAte, kATate, kaTAte, pakAte pakavAte, gaMgAke dakSiNa tIrapara bhI jAye; to bhI isake kAraNa usako pApa nahIM, pApakA Agama nahIM hogaa| dAna dete, dAna dilAte, yajJa karate, yajJa karAte, yadi gaMgAke uttara nIra bhI jAye, to isake kAraNa usako puNya nahIM, puNyakA Agama nahIM hogaa| dAna dama saMyamase, satya bolanese na puNya hai, na puNyakA Agama hai|" pUraNa kazyapa paralokameM jinakA phala milatA hai aise kisI bhI karmako puNya yA pAparUpa nahIM samajhatA thaa| isa taraha pUraNa kazyapa pUrNa akriyAvAdI thaa| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 187 4-pravadha kAtyAyanakA mata thA-"yaha sAta kAya ( samaha ) akRta-akRtavidha-anirmita-nirmANarahita, abadhya-kUTastha, stambhavat ( acala ) hai| yaha cala nahIM hote, vikArako prApta nahIM hote; na ekadUsareko hAni pahuMcAte haiM; na eka-dUsareke sukha, duHkha yA sukha-duHkhake lie paryApta hai| kaunase sAta ? pRthivIkAya, apakAya, teja kAya, vAyu-kAya, sukha, duHkha aura jIvana yaha sAta kAya akRta0 sukha-duHkhake yogya nahIM haiM / yahA~ na hantA ( -mAranevAlA ) hai, na ghAtayitA ( -hanana karanevAlA), na sunanevAlA, na sunAnevAlA, na jAnanevAlA, na jtlaanevaalaa| jo tIkSNa zastrase zIza bhI kATe ( to bhI) koI kisoko prANase nahIM / mAratA / sAtoM kAyoMse alaga, vivara ( -khAlI jagaha ) meM zastra ( -hathiyAra ) giratA hai|" yaha mata anyonyavAda yA zAzvatavAda kahalAtA thA / / 5-saMjaya velA kA mata thA-"yadi Apa pUche. kyA paraloka hai ? aura yadi maiM samajhaM ki paraloka hai, to Apako batalAU~ ki paraloka hai / maiM aisA bhI nahIM kahatA, maiM vaisA bhI nahIM kahatA, maiM dUsarI tarahase bhI nahIM kahatA, maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'yaha nahIM hai', maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'yaha nahIM nahIM hai / ' paraloka nahIM hai / paraloka hai bhI aura nahIM bhI0, paraloka na hai aura na nahIM hai / ayonija (-aupapAtika) prANI hai| ayonija prANI nahIM haiM, haiM bhI aura nahIM bhI, na haiM aura na nahIM hai / acche bure kAma ke phala hai, nahIM haiM, haiM bho aura nahIM bhI, na hai aura na nahIM hai / tathAgata maraneke bAda hote hai, nahIM hote hai / yadi mujhe aisA pUche aura maiM aisA samajhaM ki marane ke bAda tathAgata na rahate haiM aura na nahIM rahate haiM to maiM aisA Apako kahU~ / maiM aisA bhI nahIM kahatA, maiM vaisA bhI nahIM khtaa|" saMjaya spaSTataH saMzayAlu kyA ghora anizcayavAdI yA AjJAnika thaa| use tattvakI pracalita catukoTiyoMmeMse ekakA bhI nirNaya nahIM thaa| pAlIpiTakameM ise 'amarAvikSepavAda' nAma diyA hai| bhale hI hamalogoMkI samajhameM yaha vikSepavAdI hI ho para saMjaya apane anizcayameM nizcita thaa| 6-buddha-avyAkRtavAdI the / unane ina dasa bAtoMko avyAkRta' batalAyA hai| 1-loka zAzvata hai ? 2-loka azAzvata hai ? 3-loka antavAna hai? 4-loka ananta hai? 5-vahI jIva vahI zarIra hai? 6-jIva anya aura zarIra anya hai ? 7-maraneke bAda tathAgata rahate haiM ? 8-maraneke bAda tathAgata nahIM rahate ? 9-marane ke bAda tathAgata hote bhI haiM nahIM bhI hote ? 10-maraneke bAda tathAgata nahIM hote, nahIM nahIM hote ? ina praznoMmeM loka AtmA aura paraloka yA nirvANa ina tIna mukhya vivAdagrasta padArthoMko buddhane avyAkata khaa| dIghanikAyake povAdasUttameM inhIM praznoMko avyAkata kahakara anekAMzika kahA hai| jo vyAkaraNIya haiM unheM 'aikAMzika' arthAt eka sunizcitarUpameM jinakA uttara ho sakatA hai kahA hai| jaise duHkha Aryasatya hai ho ? usakA uttara ho 'hai hI' isa eka aMzarUpameM diyA jA sakatA hai| parantu loka AtmA aura nirvANa 1. "sassatoM loko itipi, asassato loko itipi, antavA loko itipi, anantavA loko itipi, taM jIvaM ta sarIraM itipi, ajhaM jIvaM ajhaM sarIra itipi, hotti tathAgato parammaraNA itipi, hotica na ca hoti ca tathAgato pammaraNA itipi, neva hoti na nahoti tathAgato parambharaNA itipi|"-mjjhimni0 cUlamAlukyasutta / 2. "katame ca te poTTapAda mayA anekasikA dhammA desitA paJattA ? sassato loko ti vA poTupAda mayA anekasiko dhammo desito paJjato / asassato loko ti kho poTThapAda mayA anekasiko.."-dIghanika poThThapAdasutta / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM saMbaMdhI prazna anekAMzika haiM arthAta inakA uttara hA~ yA na inameMse kisI ekake dvArA nahIM diyA jA sktaa| kAraNa buddhane svayaM batAyA hai ki yadi vahI jIva vahI zarIra kahate haiM to ucchedavAda arthAt bhautikavAdakA prasaMga AtA hai jo buddhako iSTa nahIM aura yadi anya jIva aura anya zarIra kahate haiM to nitya AtmavAdakA prasaMga AtA hai jo bhI buddhako iSTa nahIM thaa| buddhane praznavyAkaraNa cAra prakArakA batAyA hai-(1) ekAza (hai yA nahIM ekameM ) vyAkaraNa, pratipRcchAvyAkaraNIya prazna , vibhajya vyAkaraNIya prazna aura sthApanIya prazna / jina praznoMko buddhane avyAkRta kahA hai unheM anekAMzika bhI kahA hai arthAt unakA uttara eka hai yA nahIM meM nahIM diyA jA sakatA / phira ina praznoMke bAremeM kucha kahanA sArthaka nahIM, bhikSucaryAke lie upayogI nahIM aura na nirveda, nirodha, zAMti, paramajJAna yA nirvANake lie Avazyaka hai| .. isa taraha buddha jaba AtmA, loka aura nirvANake sambandhameM kucha bhI kahaneko anupayogI batAte haiM to usakA sIdhA artha yahI jJAta hotA hai ki ve ina tattvoMke sambandhameM apanA nizcita mata nahIM banA sake the / ziSyoMke tattvajJAnake jhagar3emeM na DAlanekI bAta to isalie samajhameM nahIM AtI ki jaba usa samayakA pratyeka matapracAraka inake viSayameM apane matakA pratipAdana karatA thA, usakA samarthana karatA thA, jagaha-jagaha inhIM ke viSayameM vAda rope jAte the, taba usa havAse ziSyoMkI buddhiko acalita rakhanA duHzaka hI nahIM azakya hI thaa| balki ina avyAkRta koTikI sRSTi hI unheM bauddhika honatAkA kAraNa banatI hogii| buddhakA inheM anekAMzika kahanA bhI arthapUrNa ho sakatA hai| arthAt ve ekAnta na mAnakara anekAza mAnate to the para cUMki niggaMThanAthaputtane isa anekAMzatAkA pratipAdana siyAvAda arthAt syAdvAdase karanA prArambha kara diyA thA, ataH vilakSaNazailI sthApanake lie unane inheM avyAkRta kaha diyA ho| anyathA anekAMzika aura anekAntavAdameM koI khAsa antara nahIM mAlama hotA / yadyapi saMjayavelaThiputta, buddha aura niggaMThanAthaputta ina tInoMkA mata anekAMzako lie hue hai, para saMjaya una aneka aMzoMke sambandhameM spaSTa anizcayavAdI hai / vaha sApha-sApha kahatA hai ki "yadi maiM jAnatA hoU~ to batAU~ ki paraloka hai yA nahIM hai Adi" | buddha kahate haiM yaha avyAka ta hai| isa avyAkRti aura saMjayakI anizci timeM kyA sUkSma antara hai so to baddha hI jAneM, para vyavahArataH ziSyoMke palle na to saMjaya hI kucha de sake aura na buddha hii| balki saMjayake ziSya apanA yaha mata banA bhI sake hoMge ki-ina AtmA Adi atIndriya padArthoMkA nizcaya nahIM ho sakatA, kintu buddha ziSyoMkA ina padArthoM ke viSayameM buddhibheda Aja taka banA huA hai| Aja zrI rAhala sAMkRtyAyana buddhake matako abhautika anAtmavAda jaimA ubhayapratiSedhI nAma dete haiM / idhara AtmA zabdase nityatvakA Dara hai udhara bhautika kahanese ucchedavAdakA bhaya hai| kiMtu yadi nirvANadazAmeM dIpanirvANakI taraha cittasantatikA nirodha ho jAtA hai to bhautikavAdase kyA vizeSatA raha jAtI hai ? cArvAka hara eka janmameM AtmAkI bhatoMse utpatti mAnakara unakA bhatavilaya maraNakAlameM mAna letA hai / buddhane isa cittasantatiko paMcaskaMdharUpa mAnakara usakA vilaya hara eka maraNake samaya na mAnakara saMsArake anta meM maanaa| jisa prakAra rUpa eka maulika tattva anAdi ananta dhArArUpa hai usa prakAra cittadhArA na rahI, arthAt cArvAkakA bhautikatva eka janmakA hai jaba ki buddha kA bhautikatva eka saMsArakA / isa prakAra buddha tattvajJAnakI dizAmeM saMjaya yA bhautikavAdI ajitake vicAroMmeMhI dolAndolita rahe aura apanI isa dazAmeM bhikSuoMko na DAlanekI zubhecchAse unane inakA avyAkata rUpase upadeza diyaa| unane ziSyoMko samajhA diyA ki isa vAda-prativAdase nirvANa nahIM milegA, nirvANake lie cAra AryasatyoMkA jJAna hI Avazyaka hai| buddhane kahA ki duHkha, duHkhake kAraNa, duHkhanirodha aura duHkhanirodhakA mArga ina cAra AryasatyoMko jaano| inake yathArtha jJAnase duHkhanirodha hokara makti ho jaaygii| anya kisI jJAnakI AvazyakatA nahIM hai| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 189 niggaMThanAthapUtta-nirgrantha jJAtaputra mahAvIra syAdvAdI aura saptatattvapratipAdaka the| unake viSayameM yaha pravAda thA ki niggaMThanAthaputta sarvajJa sarvadarzI haiM, unheM sote jAgate hara samaya jJAnadarzana upasthita rahatA hai| jJAtaputra vardhamAnane usa samayake pratyeka tIrthaMkarakI apekSA vastutattvakA sarvAMgINa sAkSAtkAra kiyA thaa| ve na saMjayakI taraha anizcayavAdI the aura na buddhakI taraha avyAkRtavAdI aura na gozAlaka AdikI taraha bhatavAdI hii| unane pratyeka vastuko pariNAmInitya btaayaa| Ajataka usa samayake pracalita matavAdiyoMke tattvoMkA spaSTa patA nahIM miltaa| buddhane svayaM kitane tattva yA padArtha mAne the yaha AjabhI vivAdagrasta hai| para mahAvIrake tattva Ajataka nirvivAda cale Ae haiN| mahAvIrane vastutattvakA eka spaSTadarzana prastuta kiyA unane kahA ki-isa jagatmeM koI dravya yA sat nayA utpanna nahIM hotA aura jo dravya yA sat vidyamAna hai unameM pratikSaNa parivartana honeparabhI unakA atyaMta vinAza nahIM ho skt|| para koI bhI padArtha do kSaNataka eka paryAyameM nahIM rahatA, pratikSaNa natana paryAya utpanna hotI hai pUrva paryAya vinaSTa hotI hai para usa maulika tattvakA Atyantika uccheda nahIM hotA, usakI dhArA pravAhita rahatI hai| citta santati nirvANAvasthAmeM zuddha ho jAtI hai para dIpakakI taraha bujhakara astitvavihIna nahIM hotii| rUpAntara to ho sakatA hai padArthAntara nahIM aura na apadArtha hI yA padArthavilaya hii| isa saMsArameM ananta cetana AtmAe~ ananta pudgala paramANu, eka AkAza dravya, eka dharmadravya, eka adharmadravya aura asaMkhya kAlaparamANu itane maulika dravya haiN| inakI saMkhyAmeM kamI nahIM ho sakatI aura na eka bhI natana dravya utpanna hokara inakI saMkhyA ekakI bhI vRddhi kara sakatA hai| pratikSaNa parivartana pratyeka dravyakA hotA rahatA hai use koI nahIM roka sakatA, yaha usakA svabhAva hai| mahAvIrakI jo mAtRkAtripadI samasta dvAdazAMgakA AdhAra banI, vaha yaha hai-"uppannei vA vigamei vA dhuvei vA" arthAt pratyeka padArtha utpanna hotA hai, vinaSTa hotA hai, aura dhruva hai / utpAda aura vinAzase padArtha rUpAntarako prApta hotA hai para dhruvase apanA maulika astitva nahIM khotaa| jagatse kisI bhI 'sat' kA samala vinAza nahIM hotaa| itanI hI dhruvatA hai| isameM na kUTasthanityatva jaise zAzvatavAdakA prasaMga hai aura na sarvathA ucchedavAdakA hI / mUlataH pratyeka padArtha utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa hai| usameM yahI anekAMzatA yA anekAntatA yA anekadharmAtmakatA hai / isake pratipAdanake lie mahAvIrane eka khAsa prakArakI bhASAzailI banAI thii| usa bhASAzailIkA nAma syAdvAda hai| arthAt amuka nizcita apekSAse vastu dhrava hai aura amuka nizcita apekSAse utpAdavyayavAlI / apane maulika sattvase cyuta na honeke kAraNa use dhruva kahate haiM tathA pratikSaNa rUpAntara honeke kAraNa utpAdavyayavAlI yA adhruva kahate haiN| dhruva kahate samaya adhruva aMzakA lopa na ho jAya aura adhruva kahate samaya dhruva aMzakA uccheda na samajhA jAya isalie 'siyA' yA 'syAt' zabdakA prayoga karanA cAhie / arthAt 'syAt dhruva hai' isakA artha hai ki apane maulika astitvakI apekSA vastu dhruva hai, para dhruvamAtra hI nahIM hai isameM dhruvatvake sivAya anya dharma bhI haiM isakI sUcanAke lie 'syAt' zabdakA prayoga Avazyaka hai| isI taraha rUpAntarakI dRSTise vastumeM adhruvatva hI hai para vastu adhruvamAtra hI nahIM hai usameM adhruvatvake sivAya anya dharma bhI vidyamAna hai isakI sUcanA 'syAt' pada detA hai| tAtparya yaha ki 'syAt' zabda vastumeM vidyamAna avivakSita zeSa dharmoMkI sUcanA detA hai| buddha jisa bhASAke sahaja prakArako nahIM pA sake yA prayogameM nahIM lAye aura jisake kAraNa unheM anekAMzika praznoMko avyAkRta kahanA par3A usa bhASAke sahaja prakArako mahAvIrane dRr3hatAke sAtha vyavahArameM liyA / pAlI sAhityameM 'syAta' 'siyA' zabda kA prayoga isI nizcita prakArakI sUcanAke lie huA hai| yathA majjhimanikAyake mahArAhalovAdasUttameM ApodhAtukA varNana karate hue likhA hai ki-"katamA ca rAhula ApodhAtu ? ApodhAtu siyA ajjhattikA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha siyA vaahiraa|" arthAt ApodhAtu kitane prakArakI hai / eka Abhyantara aura dUsarI bAhya / yahA~ Abhyantara dhAtu ke sAtha 'siyA' - syAd zabdakA prayoga ApodhAtuke Abhyantarake sivAya dvitIya prakArakI sUcanAke lie hai / isI taraha bAhyake sAtha 'siyA' zabdakA prayoga bAhya ke sivAya Abhyantara bhedakI sUcanA detA hai| tAtparya yaha ki na to tejodhAtu bAhyarUpa hI hai aura na Abhyantara rUpa hI / isa ubhayarUpatAkI sUcanA 'siyA' - syAt ' zabda detA hai / yahA~ na to syAt zabdakA zAyada artha hai aura na saMbhavataH aura na kadAcit hI, kyoMki tejodhAtu zAyada Abhyantara aura zAyada bAhya nahIM hai aura na saMbhavataH Abhyantara aura bAhya aura na kadAcit Abhyantara aura kadAcit bAhya, kintu sunizcita rUpase Abhyantara aura bAhya ubhaya aMzavAlI hai / isI taraha mahAvIrane pratyeka dharmake sAtha siyA syAt' zabda jor3akara avivakSita zeSa dharmokI sUcanA dI hai / 'syAt' zabdako zAyada saMbhava yA kadAcitkA paryAyavAcI kahanA siddhAnta bhramapUrNa hai / mahAvIrane vastutattvako anantadharmAtmaka dekhA aura jaanaa| pratyeka padArtha ananta hI guNa paryAyoMkA akhaNDa AdhAra hai / usakA virATa rUpa pUrNatayA jJAnakA viSaya ho bhI jAya para zabdoMke dvArA to nahIM hI kahA jA sakatA / koI aisA zabda nahIM jo usake pUrNa rUpako sparza kara sake / zabda eka nizcita dRSTikoNa se prayukta hote haiM aura vastuke eka hI dharmakA kathana karate haiM / isa taraha jaba svabhAvataH vivakSAnusAra amuka dharmakA pratipAdana karate haiM taba avivakSita dharmokI sUcanAke lie eka aisA zabda avazya hI rakhanA cAhie jo vaktA yA zrotAko bhUlane na de| 'syAt' zabdakA yahI kArya hai, vaha zrotAko vastuke anekAnta svarUpakA dyotaka karA detA hai / yadyapi buddhane isa anekAMzika satyake prakAzanakI syAdvAdavANIko na apanAkara unheM avyAkRta koTimeM DAlA hai, para unakA citta vastukI anekAMzikatAko svIkAra avazya karatA thA / " niggaMThanAthaputta mahAvora ne vaidika kriyAkANDako utanA hI nirarthaka aura zreyaH pratirodhI mAnate the jitanA ki buddha aura AcAra arthAt caritrako ve mokSakA antima sAdhana mAnate the / para unane yaha sAkSAt anubhava kiyA ki jabataka vizvavyavasthA aura khAsakara usa AtmA ke svarUpake sambandhameM ziSya nizcita vicAra nahIM banA letA hai jisa AtmAko duHkha hotA hai aura jise duHkhakI nivRtti karake nirvANa pAnA hai tabataka vaha mAnasavicikitsAse mukta hokara sAdhanA kara hI nahIM sakatA / jaba bAhyajagat ke pratyeka jhokemeM yaha AvAja gUMja rahI ho ki - " AtmA deharUpa hai yA dehase bhinna ? paraloka kyA hai ? nirvANa kyA hai ?" aura anyatIrthika apanA mata pracArita kara rahe hoM, isIko lekara vAda rope jAte hoM usa samaya ziSyoMko yaha kahakara tatkAla cupa to kiyA jA sakatA hai ki 'kyA rakhA hai isa vivAdase ki AtmA hai, hameM to duHkhanivRttike lie prayAsa karanA cAhie' parantu unakI mAnasazalya aura buddhivicikitsA nahIM nikala sakatI aura ve isa bauddhikahInatA aura vicAradInatAke hInatara bhAvoMse apane cittakI rakSA nahIM kara sakate / saMghameM inhIM anyatIrthikoMke ziSya aura khAsakara vaidika brAhmaNa bhI dIkSita hote the| jaba ye saba paMcamela vyakti jo mUla AtmAke viSayameM vibhinna mata rakhate hoM aura carcA bhI karate hoM to mAnasa ahiMsaka kaise raha sakate ? jabataka unakA samAdhAna vastusthiti mUlaka na ho jAya taba taka ve kaise paraspara samatA aura ahiMsAkA vAtAvaraNa banA sakate hoMge ? mahAvIrane tattvakA sAkSAtkAra kiyA aura unane dharmakI sIdhI paribhASA batAI vastukA svarUpasthita honA - "vastusvabhAvo dhammo " - jisa vastukA jo svarUpa hai usakA usa pUrNasvarUpa meM sthira honA hI dharma hai / agni yadi apanI uSNatAko lie hue hai to vaha dharmasthita hai / yadi vaha vAyuke jhoMkose spandita ho rahI hai to kahanA hogA ki vaha caMcala hai ataH apane nizcalasvarUpase cyuta honeke kAraNa utane aMzameM dharmasthita nahIM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 191 hai| jala jabataka apane svAbhAvika zItasparzameM hai tabataka vaha dharmasthita hai| yadi vaha agnike saMsargase svarUpacyuta ho jAtA hai to vaha adharmarUpa ho jAtA hai aura isa parasaMyogajanya vibhAvapariNatiko haTA denA hI jalakI mukti hai usakI dharmaprApti hai| rogIke yadi apane ArogyasvarUpakA bhAna na karAyA jAya to vaha rogako vikAra kyoM mAnegA aura kyoM usakI nivRtti ke lie cikitsA pravRtti karegA? jaba use yaha jJAta ho jAtA hai ki merA to svarUpa Arogya hai / isa apathya Adise bherA svAbhAvika Arogya vikRta ho gayA hai, tabhI vaha usa Arogya prAptike lie cikitsA karAtA hai / bhAratakI rASTrIya kAMgresane pratyeka bhAratavAsIko jaba yaha svarUpa-bodha karAyA ki-"tumheM bhI apane dezameM svataMtra rahanekA adhikAra hai ina paradeziyoMne tumhArI svatantratA vikRta kara dI hai, tumhArA isa prakAra zoSaNa karake padadalita kara rahe hai / bhArata santAnoM, uTho, apane svAtantrya-svarUpakA bhAna karo" tabhI bhAratane aMgar3AI lI aura parataMtratAkA bandhana tor3a svAtantrya prApta kiyA / svAtantryasvarUpakA bhAna kie binA usake sukhadarUpakI jhA~kI pAe binA kevala paratantratA tor3aneke lie vaha utsAha aura sannaddhattA nahIM A sakatI thii| ataH usa AdhArabhUta AtmAke mUlasvarUpakA jJAna pratyeka mumakSako sarvaprathama honA hI cAhie jise bandhanamukta honA hai| bhagavAn mahAvIrane mumukSake lie duHkha arthAt bandha, duHkhake kAraNa arthAt mithyAtva Adi Asrava, mokSa arthAt duHkhanivRttipUrvaka svarUpaprApti aura mokSake kAraNa saMvara arthAt nUtana bandhake kAraNoMkA abhAva aura nirjarA arthAt pUrvasaMcita duHkhakAraNoMkA kramazaH vinAza, isa tarahake caturAryasatyakI taraha bandha, mokSa, Asrava, saMvara aura nirjarA ina pA~ca tattvoMke jJAnake sAtha hI sAtha jisa jIvako yaha saba bandha mokSa hotA hai usa jIvakA jJAna bhI Avazyaka batAyA hai / zuddha jIvako bandha nahIM ho sakatA / bandha domeM hotA hai| ataH jisa karma-pudgalase yaha jIva ba~dhatA hai usa ajIva tattvako bhI jAnanA cAhie jisase usameM rAgadveSa AdikI dhArA Age na cale / ataH mumukSake lie jIva, ajIva, Asrava, bandha saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA jJAna Avazyaka hai| jIva-AtmA svatantra dravya hai / ananta hai / amUrta hai / caitanyazaktivAlA hai| jJAnAdi paryAyoMkA kartA hai / karmaphalakA bhoktA hai / svayaMprabhu hai / apane zarIrake AkAravAlA hai| mukta hote hI Urdhvagamanakara lokAntameM pahu~ca jAtA hai / bhAratIya darzanoMmeM pratyekane koI na koI padArtha anAdi mAne haiN| parama nAstika cArvAka bhI pRthvI Adi mahAbhatoMko anAdi mAnatA hai| aise kisI kSaNakI kalpanA nahIM AtI jisake pahale koI kSaNa na rahA ho / samaya kabase prArambha huA isakA nirdeza asaMbhava hai / isI taraha samaya kaba taka rahegA yaha uttarAvadhi batAnA bhI asaMbhava hai| jisa prakAra kAla AnAdi ananta hai usakI pUrvAvadhi aura uttarAvadhi nizcita nahIM kI jA sakatI usI taraha AkAzakI koI kSetrakRta maryAdA nahIM batAI jA sktii| 'sarvato hyanantaM tata' sabhI orase vaha ananta hai / AkAza aura kAlakI taraha hama pratyeka sadke viSayameM yaha kaha sakate haiM ki usakA na kisI khAsa kSaNameM natana utpAda huA hai aura na kisI samaya usakA samUla vinAza hI hogaa| "nA'sato vidyate bhAvaH nAbhAvo vidyate sataH" arthAt kisI asatkA sadpase utpAda nahIM hotA aura na kisI satkA samala vinAza hI ho sakatA hai| jitane gine hue sat haiM unakI saMkhyAmeM vRddhi nahIM ho sakatI aura unakI saMkhyAmese kisI ekakI bhI eka hI ho sakatI hai / rUpAntara pratyekakA hotA rahatA hai / yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai| isa siddhAntake anusAra AtmA eka svataMtra sat hai tathA pudgala paramANu svatantra sat / anAdise yaha AtmA pudgalase sambaddha hI milatA AyA hai| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha anAdibaddha mAnanekA kAraNa-Aja AtmA sthUla zarIra aura sUkSma karmazarIrase baddha milatA hai| Aja isakA jJAna aura sukha yahA~ taka ki jIvana bhI zarIrAdhIna hai| zarIrameM vikAra honese jJAnatantuoMmeM kSINatA Ate hI smRtibhraMza Adi dekhe hI jAte haiN| ataH Aja saMsAro AtmA zarIrabaddha hokara hI apanI gatividhi karatA hai| yadi AtmA zuddha hotA to zarIrasambandhakA koI hetu hI nahIM thaa| zarIrasambandha yA punarjanmake kAraNa hai-rAga, dveSa, moha aura kaSAyAdibhAva / zuddha AtmAmeM ye vibhAvabhAva ho hI nahIM sakate / cUMki Aja ye vibhAva aura unakA phala zarIrasambandha pratyakSa anubhavameM A rahA hai ataH mAnanA hogA ki Aja taka inakI azuddha paramparA calI AI hai| bhAratIya darzanoMmeM yaha eka aisA prazna hai jisakA uttara vidhimukhase nahIM diyA jA sktaa| brahmameM avidyAkA kaba utpanna huI ? prakRti aura puruSakA saMyoga kaba huA? AtmAse zarIrasambandha kaba huA? isakA ekamAtra uttara hai-anaadise| dUsarA prakAra hai ki-yadi ye zaddha hote to inakA saMyoga ho hI nahIM sakatA thaa| zuddha honeke bAda koI aisA hetu nahIM raha jAtA jo prakRtisaMsarga yA avidyotpatti hone de| usI taraha AtmA yadi zuddha ho jAtA hai to koI kAraNa usake azuddha hone kA yA pudgalasaMyogakA nahIM raha jaataa| jaba do svataMtra sattAka dravya haiM taba unakA saMyoga cAhe jitanA bhI purAnA kyoM na ho naSTa kiyA jA sakatA hai aura donoMko pRthak-pRthaka kiyA jA sakatA hai| udAharaNArtha-khAnise sarvaprathama nikAle gaye sonemeM kITa asaMkhya kAlase lagI hogI para prayogase cUMki vaha pRthak kI jAtI hai, ataH yaha nizcaya kiyA jAtA hai ki suvarNa apane zuddharUpameM isa prakAra hai tathA kITa isa prakAra / sArAMza yaha ki jIva aura pudgalakA baMdha anAdi hai| cUMki vaha do dravyoMkA bandha hai ataH svarUpabodha ho jAnepara vaha pRthak kiyA jA sakatA hai| Aja jIvakA jJAna darzana sukha rAga dveSa Adi sabhI bhAva bahuta kucha isa jIvana paryAyake adhIna hai| eka manuSya jIvana bhara apane jJAnakA upayoga vijJAna yA dharmake adhyayanameM lagAtA hai| javAnImeM usake mastiSkameM bhautika upAdAna acche the, pracura mAtrAmeM the, to ve jJAnatantu caitanyako jagAe rakhate the / bur3hApA Anepara usakA mastiSka zithila par3a jAtA hai| vicArazakti lupta hone lagatI hai| smaraNa nahIM rhtaa| vahI vyakti apanI javAnI meM likhe gaye lekhakoM ko bur3hApemeM par3hatA hai to use svayaM Azcarya hotA hai / vaha vizvAsa nahIM karatA ki yaha usIne likhA hogaa| mastiSkakI yadi koI bhautika granthi bigar3a jAtI hai to manuSya pAgala ho jAtA hai / dimAgakA yadi koI peMca kasa gayA yA DhIlA ho gayA to unmAda, sandeha Adi aneka prakArakI dhArAyeM jIvanako hI badala detI haiN| mujhe eka aise yogIkA pratyakSa anubhava hai jise zarIrakI nasoMkA viziSTa jJAna thaa| vaha mastiSkakI eka kisI khAsa nasako dabAtA thA to manuSyako hiMsA aura krodhake bhAva utpanna ho jAte the| dUsare hI kSaNa dUsarI nasake dabAte hI atyanta dayA aura karuNAke bhAva hote the aura vaha rone lagatA thA / eka tIsarI nasake dabAte hI lobhakA tIvra udaya hotA thA aura yaha icchA hotI thI ki corI kara leM / eka nasake dabAte hI paramAtmabhaktikI ora manakI gati hone lagatI thii| ina saba ghaTanAoMse eka isa nizcita pariNAmapara to paha~ca hI sakate haiM ki hamArI sArI zaktiyA~ jinameM jJAna darzana sukha rAga dveSa kaSAya Adi haiM, isa zarIra paryAyake adhIna haiM / zarIrake naSTa hote hI jIvana bharameM upAsita jJAna Adi paryAyazaktiyA~ bahata kUcha naSTa ho jAtI hai| paraloka taka inake kucha sUkSma saMskAra jAte haiN| Aja isa azuddha AtmAkI dazA ardhabhautika jaisI ho rahI hai / indriyA~ yadi na hoM to jJAnakI zakti banI rahanepara bhI jJAna nahIM ho sktaa| AtmAmeM sunanekI aura dekhanekI zakti maujUda hai para yadi A~kheM phUTa jAya aura kAna phaTa jAya~ to vaha zakti rakhI raha jAyagI aura dekhanA-sunanA nahIM ho skegaa| vicAraza vita Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 193 vidyamAna hai para mana yadi ThIka nahIM hai to vicAra nahIM kiye jA sakate / pakSAghAta yadi ho jAya to zarIra dekhane meM vaisA hI mAlUma hotA hai para saba zUnya / niSkarSa yaha ki azuddha AtmAkI dazA aura isakA sArA vikAsa pudgalake adhIna ho rahA hai / jIvananimitta bhI khAna-pAna zvAsocchvAsa Adi sabhI sAdhana bhautika hI apekSita hote haiM / isa samaya yaha jIva jo bhI vicAra karatA hai, dekhatA hai, jAnatA hai yA kriyA karatA hai usakA eka jAtikA saMskAra AtmApara par3atA hai aura usa saMskArakI pratIka eka bhautika rekhA mastiSka meM khiMca jAtI hai / dUsare, tIsare, cauthe jo bhI vicAra yA kriyAe~ hotI haiM una sabake saMskAroMko yaha AtmA dhAraNa karatA hai aura unakI pratIka Ter3hI-sIdhI, gaharI uthalI, choTI-bar3I nAnA prakArakI rekhAeM mastiSka meM bhare hue makkhana jaise bhautika padArthapara khiMcatI calI jAtI haiN| jo rekhA jitanI gaharI hogI vaha utane hI adhika dinoM taka usa vicAra yA kriyAko smRti karA detI hai / tAtparya yaha ki AjakA jJAna zakti aura sukha Adi sabhI paryAya zaktiyA~ haiM jo isa zarIra paryAya taka hI rahatI haiM / vyavahAranayase jIvako mUrtika mAnanekA artha yahI hai ki anAdise yaha jIva zarIrasambaddha hI milatA AyA hai / sthUla zarIra chor3anepara bhI sUkSma karma zarIra sadA isake sAtha rahatA hai / isI sUkSma karma zarIra ke nAzako hI mukti kahate haiM / jIva pudgala do dravya hI aise haiM jinameM kriyA hotI hai tathA vibhAva yA azuddha pariNamana hotA hai / pudgalakA azuddha pariNamana pudgala aura jIva donoMke nimittase hotA hai jabaki jIvakA azuddha pariNamana yadi hogA to pudgala ke hI nimittase / zuddha jIva meM azuddha pariNamana na to jIvake nimittase ho sakatA hai aura na pudgala ke nimittase / azuddha jIvake azuddha pariNamanako dhArAmeM pudgala yA pudgalasambaddha ta nimitta hotA hai / jaina siddhAntane jIvako dehapramANa mAnA hai / yaha anubhavasiddha bhI hai / zarIra ke bAhara usa AtmA ke astitva mAnanekA koI khAsa prayojana nahIM raha jAtA aura na yaha tarkagamya hI haiM / jIvake jJAnadarzana Adi guNa usake zarIra meM hI upalabdha hote haiM zarIra ke bAhara nahIM / choTe bar3e zarIrake anusAra asaMkhyAta pradezI AtmA saMkoca -vikoca karatA rahatA hai / cArvAkakA dehAtmavAda to dehako hI AtmA mAnatA hai tathA dehakI paristhitike sAtha AtmAkA bhI vinAza Adi svIkAra karatA hai| jainakA dehaparimANa AtmavAda pudgaladehase AtmadravyakI apanI svataMtra sattA svIkAra karatA hai| na to dehakI utpattise AtmAkI utpatti hotI hai aura na dehake vinAzase AtmavinAza | jaba karmazarIrakI zrRMkhalAse yaha AtmA mukta ho jAtA hai taba apanI zuddha caitanya dazA meM anantakAla taka sthira rahatA hai / pratyeka dravyameM eka agurulaghuguNa hotA hai jisake kAraNa usameM prazikSaNa pariNamana hote rahanepara bhI na to usameM gurutva hI AtA hai aura na laghutva hI / dravya apane svarUpameM sadA parivartana karate rahate bhI apanI akhaNDa maulikatAko bhI nahIM khotA / AjakA vijJAna bhI hameM batAtA hai ki jIva jo bhI vicAra karatA hai usakI Ter3hI-sIdhI, uthalI - gaharI rekhAe~ mastiSka meM bhare hue makkhana jaise zveta padArtha meM khicatI jAtI haiM aura unhIM ke anusAra smRti tathA vAsanAe~ udbuddha hotI haiM / jaina karma siddhAnta bhI yaho hai ki - rAgadveSa pravRttike kAraNa kevala saMskAra hI AtmApara nahIM par3atA kintu usa saMskArakI yathAsamaya ubuddha karAnevAle karmadravyakA saMbaMdha bhI hotA jAtA hai / yaha karmadravya pudgala dravya hI hai / mana, vacana, kAyako pratyeka kriyAke anusAra zukla yA kRSNa karma pudgala AtmAse sambandhako prApta ho jAte haiM / ye vizeSa prakArake karmapudgala bahuta kucha to sthUla zarIrake bhItara hI par3e rahate haiM jo manobhAvoMke anusAra AtmA ke sUkSma karmazarIra meM zAmila hote jAte haiM, kucha bAhirase bhI Ate haiM / jaise ta hue loheke goleko pAnI se bhare hue bartana meM chor3iye to vaha golA jalake bhare hue bahutase paramANuoMko jisa taraha apane bhItara sokha letA hai usI taraha apanI garamI aura bhApase bAhirake paramANuoM ko bhI khIMcatA hai| lohekA 4-25 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha golA jaba taka garama rahatA hai, pAnI meM uthala-puthala paidA karatA rahatA hai, kucha paramANuoMko legA, kuchako nikAlegA, kuchako bhApa banAegA, eka ajIbasI paristhiti samasta vAtAvaraNa meM upasthita kara detA hai / usI taraha jaba yaha AtmA rAgadveSAdise uttapta hotA hai taba zarIrameM eka adbhuta halanacalana upasthita karatA hai / krodha Ate hI A~kheM lAla ho jAtI haiM, khUnakI gati bar3ha jAtI hai, mu~ha sUkhane lagatA hai, nathune phar3akane lagate haiM / kAmavAsanAkA udaya hote hI sAre zarIrameM eka vilakSaNa prakArakA manthana zurU hotA hai / aura jaba taka vaha kaSAya yA vAsanA zAMta nahIM ho letI, yaha cahala-pahala -manthana Adi nahIM rukatA / AtmAke vicAroMke anusAra pudgala dravyoMmeM pariNamana hotA hai aura vicAroMke uttejaka pudgala dravya AtmA ke vAsanAmaya sUkSma karmazarIrameM zAmila hote jAte haiM / jaba-jaba una karmapudgaloMpara dabAva par3atA hai taba-taba ve karmapudgala phira unhIM rAgAdi bhAvoMko AtmAmeM utpanna kara dete haiM / isI taraha rAgAdi bhAvoMse nae karmapudgala karmazarIra meM zAmila hote haiM tathA una karmapudgaloMke paripAkake anusAra nUtana rAgAdi bhAvoMkI sRSTi hotI hai / phira nae karmapudgala ba~dhate haiM phira unake paripAkake samaya rAgAdibhAva hote haiM / isa taraha rAgAdibhAva aura karma pudgalabandhakA cakra barAbara calatA rahatA hai jabataka ki caritrake dvArA rAgAdi bhAvoMko roka nahIM diyA jAtA / isa bandha paramparAkA varNana AcArya amRtacandrasUrine puruSArthasiddhyupAyameM isa prakAra kiyA hai "jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena // 12 // pariNamamAnasya citazcidAtmakaiH svayamapi svakairbhAvaiH / bhavati hi nimittamAtraM paudagalikaM karma tasyApi // 13 // " arthAt jIvake dvArA kiye gae rAga-dveSa-moha Adi pariNAmoMko nimitta pAkara pudgala paramANu svataH hI karmarUpase pariNata ho jAte haiM / AtmA apane cidAtmaka bhAvoMse svayaM pariNata hotA hai, pudgala karma to usameM nimittamAtra hai / jIva aura pudgala eka-dUsareke pariNamanameM paraspara nimitta hote haiM / sArAMza yaha ki jIvako vAsanAoM rAga-dveSa-moha AdikI aura pudgala karmabandhakI dhArA bIjavRkSa - santatikI taraha anAdise cAlU hai / pUrvabaddha karmake udayase isa samaya rAga-dveSa Adi utpanna hue haiM, inameM jo jIvakI Asakti aura lagana hotI hai vaha nUtana karmabandha karatI hai / usa baddhakarmake paripAkake samaya phira rAga-dveSa hote haiM, phira unameM Asakti aura moha honese nayA karma ba~dhatA hai / yahA~ isa zaMkAko koI sthAna nahIM hai ki- ' jaba pUrvakarmase rAgadveSAdi tathA rAgadveSAdise nUtana karmabandha hotA taba isa cakrakA uccheda hI nahIM ho sakatA, kyoMki hara eka karma rAgadveSa Adi utpanna karegA aura hara eka rAgadveSa karmabandhana kareMge / ' kAraNa yaha hai ki pUrvakarmake udayase honevAle karmaphalabhUta rAgadveSa vAsanA AdikA bhoganA karmabandhaka nahIM hotA kintu bhogakAlameM jo nUtana rAga-dveSarUpa adhyavasAna bhAva hote haiM ve bandhaka hote haiM / yahI kAraNa hai ki samyagdRSTikA karmabhoga nirjarAkA kAraNa hotA hai aura mithyAdRSTikA bandhakA kAraNa | samyagdRSTi jIva pUrvakarmake udayakAlameM honevAle rAga-dveSa Adiko vivekapUrvaka zAnta to karatA hai, para unameM nUtana adhyavasAna nahIM karatA, ataH purAne karma to apanA phala dekara nirjIrNa ho jAte haiM aura nUtana Asakti na hone ke kAraNa navIna bandha hotA nahIM ataH samyagdRSTi to donoM taraphase halakA ho calatA hai jaba ki mithyAdRSTi karmaphalake samaya honevAle rAga, dveSa, vAsanA Adike samaya unameM kI gaI nita naI Asakti aura lagana ke pariNAmasvarUpa nUtana karmoMko aura bhI dRr3hatAse bA~dhatA hai, aura isa taraha mithyAdRSTikA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 195 karmacakra aura bhI tejIse cAlU rahatA hai / jisa prakAra hamAre bhautika mastiSkapara anubhavakI asaMkhya sIdhI-Ter3hI, gaharI - uthalI rekhAe~ par3atI rahatI haiM, eka prabala rekhA AI to usane pahilekI nirbala rekhAko sApha kara diyA aura apanA gaharA prabhAva kAyama kara diyA, dUsarI rekhA pahilekI rekhAko yA to gaharA kara detI hai yA sApha kara detI hai aura isa taraha antameM kucha hI anubhava rekhAe~ apanA astitva kAyama rakhatI haiM, usI taraha Aja kucha rAga-dveSAdi janya saMskAra utpanna hue karmabandhana huA, para dUsare hI kSaNa zIla, vrata, saMyama aura zruta AdikI pUta bhAvanAoMkA nimitta milA to purAne saMskAra dhula jAyeMge yA kSINa ho jAyeMge, yadi dubArA aura bhI tIvra rAgAdi bhAva hue to prathamabaddha karma pudgalameM aura bhI tIvra phaladAtrI anubhAgazakti par3a jaaygii| isa taraha jIvanake antameM karmoMkA bandha, nirjarA, utkarSaNa, apakarSaNa Adi hote-hote jo rokar3a bAkI rahatI hai vahI sUkSma karmazarIrake rUpameM paraloka taka jAtI hai / jaise teja agnipara ubalatI huI baTaloImeM dAla, cAvala, zAka jo bhI DAlie usakA Upara-nIce jAkara uphAna lekara nIce baiThakara antameM eka pAka bana jAtA hai, usI taraha pratikSaNa ba~dhanevAle acche yA bure karmoM meM zubhabhAvoMse zubhakarmo meM rasaprakarSa aura sthitivRddhi hokara azubhakarmoM meM rasApakarSa aura sthitihAni hokara aneka prakArake U~canIca parivartana hote-hote antameM eka jAtikA pAkayogya skandha bana jAtA hai, jisake kramodayase rAgAdi sukhaduHkhAdi bhAva utpanna hote haiM / athavA, jaise udarameM jAkara AhArakA mala-mUtra, sveda Adi rUpase kucha bhAga bAhara nikala jAtA hai kucha vahIM hajama hokara raktAdi dhAtu rUpase pariNata hotA hai aura Age jAkara vIryAdirUpa bana jAtA hai, bIcameM cUrana caTanI Adike yogase laghupAka dIrghapAka Adi avasthAe~ bhI hotI haiM para antameM honevAle paripAkake anusAra hI bhojanameM supAkI duSpAko Adi vyavahAra hotA hai, usI taraha karmakA bhI pratisamaya honevAle zubha-azubha vicAroMke anusAra tIvra manda madhyama mRdu madutara Adi rUpase parivartana barAbara hotA rahatA hai / kucha karma saMskAra aise haiM jinameM parivartana nahIM hotA aura unakA phala bhoganA hI par3atA hai, para aise karma bahuta kama haiM jinameM kisI jAtikA parivartana na ho / adhikAMza karmoM meM acche-bure vicArake anusAra utkarSaNa ( sthiti aura anubhAgakI vRddhi ), apakarSaNa ( sthiti aura anubhAgakI hAni ), saMkramaNa ( ekakA dUsare rUpa meM parivartana ), udIraNA ( niyata samaya se pahile udayameM le AnA) Adi hote rahate haiM aura antameM zeSa karmabandhakA eka niyata paripAkakrama banatA hai / usameM bhI pratisamaya parivartanAdi hote haiM / tAtparya yaha ki yaha AtmA apane bhale-bure vicAroM aura AcAroMse svayaM bandhana meM par3atA hai aura aise saMskAroMko apanemeM DAla letA hai jinase chuTakArA pAnA sahaja nahIM hotA / jaina siddhAntane una vicAroMke pratinidhibhUtakarmadravyakA isa AtmAse baMdha mAnA hai jisase usa karmadravyapara bhAra par3ate hI yA usakA udaya Ate ha ve bhAva AtmAmeM udita hote haiM / jagat bhautika hai / vaha pudgala aura AtmA donoMse prabhAvita hotA hai / karmakA eka bhautika piNDa, jo viziSTa zaktikA kendra hai, AtmAse sambaddha ho gayA taba usakI sUkSma para tIvra zaktike anusAra bAhya padArtha bhI prabhAvita hote haiM / bAhya padArthoM ke samavadhAna ke anusAra karmoMkA yathAsambhava pradezodaya yA phalodaya rUpase paripAka hotA rahatA hai / udayakAlameM honevAle tIvra manda madhyama zubha-azubha bhAvoMke anusAra Age udaya AnevAle karmoMke rasadAnameM antara par3a jAtA hai / tAtparya yaha hai ki bahuta kucha karmoMkA phala denA yA anya rUpameM denA yA na denA hamAre puruSArthake Upara nirbhara hai / isa taraha jainadarzanameM yaha AtmA anAdise azuddha mAnA gayA hai aura prayogase zuddha ho sakatA hai / zuddha hone ke bAda phira koI kAraNa azuddha honekA nahIM raha jAtA / AtmAke pradezoM meM saMkoca vistAra bhI Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM karmake nimittase bhI hotA hai| ataH karma nimittake haTa jAnepara AtmA apane antima AkArameM raha jAtA hai aura Urdhva lokameM lokAgrabhAgameM sthira ho apane ananta caitanyameM pratiSThita ho jAtA hai| isa AtmAkA svarUpa upayoga hai| AtmAkI caitanyazaktiko upayoga kahate haiN| yaha citi zakti bAhya abhyantara kAraNoMse yathAsaMbhava jJAnAkAra paryAyako aura darzanAkAra paryAyako dhAraNa karatI hai| jisa samaya yaha caitanyazakti jJeyako jAnatI hai usa samaya sAkAra hokara jJAna kahalAtI hai tathA jisa samaya mAtra caitanyAkAra rahakara nirAkara rahatI hai taba darzana kahalAtI hai / jJAna aura darzana kramase honevAlI paryAe~ haiM / nirAvaraNa dazAmeM caitanya apane zuddha caitanya rUpameM lIna rahatA hai| isa anirvacanIya svarUpamAtra pratiSThita AtmamAtra dazAko hI nirvANa kahate haiN| nirvANa arthAt vAsanAoMkA nirvANa / svarUpase amartika hokara bhI yaha AtmA anAdi karmabandhanabaddha hone ke kAraNa mUrtika ho rahA hai aura karmabandhana haTate hI phira apanI zuddha amUrtika dazAmeM pahu~ca jAtA hai / yaha AtmA apanI zubha-azubha pariNatiyoMkA kartA hai| aura unake phaloMkA bhovatA hai| usameM svayaM pariNamana hotA hai| upAdAna rUpase yahI AtmA rAgadveSa moha ajJAna krodha Adi vikAra pariNAmoMko dhAraNa karatA hai aura usake phaloMko bhogatA hai / saMsAra dazAmeM karmake anusAra nAnAvidha yoniyoM meM zarIroMkA dhAraNa karatA hai para mukta hote hI svabhAvataH Urdhvagamana karatA hai aura lokAgrabhAgameM siddhalokameM svarUpapratiSThita ho jAtA hai| ataH mahAvIrane bandha mokSa aura usake kAraNabhUta tattvoMke sivAya isa AtmAkA bhI jJAna Avazyaka batAyA jise zuddha honA hai tathA jo azuddha ho rahA hai| AtmAkI azuddha dazA svarUpapracyutirUpa hai aura yaha svasvarUpako bhalakara parapadArthoM meM mamakAra aura ahaMkAra karaneke kAraNa huI hai| ataH isa azuddha dazAkA anta bhI svarUpajJAnase hI ho sakatA hai / jaba isa AtmAko yaha tattvajJAnahotA hai ki-"merA svarUpa to ananta caitanyamaya vItarAga nirmoha niSkaSAya zAnta nizcala apramatta jJAnarUpa hai / isa svarUpako bhalakara para padArthoMmeM mamakAra tathA zarIrako apanA mAnane ke kAraNa rAgadveSa moha kaSAya pramAda mithyAtva Adi vikAsarUpa merA pariNamana ho gayA hai aura ina kaSAyoMkI jvAlAmeM merA rUpa samala aura caMcala ho rahA hai| yadi para padArthoM se mamakAra aura rAgAdibhAvoMse ahaMkAra haTa jAya tathA Atmaparaviveka ho jAya to yaha azuddha dazA ye vAsanAe~ apane Apa kSINa ho jAya~gI / " to yaha vikAroMko kSINa karatA huA nirvikAra caitanyarUpa hotA jAtA hai| isI zaddhikaraNako mokSa kahate haiN| yaha mokSa jabataka zuddha AtmasvarUpakA bodha na ho tabataka kaise ho sakatA hai ? baddhake tattvajJAnakA prArambha duHkhase hotA hai aura usakI samApti duHkhanivRttimeM hotI hai / para mahAvIra bandha aura mokSake AdhArabhUta AtmAko hI mUlataH tattvajJAnakA AdhAra banAte haiN| buddhako AtmA zabdase hI ciDha hai| ve samajhate hai ki AtmA arthAt upaniSadvAdiyoMkA nitya AtmA / aura nitya AtmAmeM sneha honeke kAraNa svabuddhi aura dUsare padArthoM meM parabuddhi hone lagatI hai / sva-para vibhAgase rAgadveSa aura rAgadveSase yaha saMsAra bana jAtA hai| ataH sarvAnarthamala yaha AtmadRSTi hai| para ve isa ora dhyAna nahIM dete ki 'AtmA' kI nityatA yA anityatA rAga aura virAgakA kAraNa nahIM hai| rAga aura virAga to svarUpAnavabodha aura svarUpabodhase hote haiN| rAgakA kAraNapara padArthoMmeM mamakAra karanA hai| jaba isa AtmAko samajhAyA jAyagA ki "murkha, terA svarUpa to nirvikAra akhaNDa caitanya hai| terA ina strI-putra zarIrAdimeM mamatva karanA vibhAva hai. svabhAva nhiiN|" taba yaha sahaja hI apane nirvikAra sahaja svabhAvakI ora dRSTi DAlegA aura isI viveka daSTi yA samyagdarzanase para padArthoMse rAgadveSa haTAkara svarUpameM lIna hone lagegA / isIke kAraNa Asrava rukate haiM aura citta nirAsrava hotA hai| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 197 AtmadRSTi hI bandhocchedikA-vizvakA pratyeka dravya apane guNa aura paryAyoMkA svAmI hai / jisa taraha ananta cetana apanA pRthaka astitva rakhate haiM usI taraha ananta pudgala paramANu eka dharma dravya ( gati sahAyaka ), eka adharma dravya ( sthiti sahakArI), eka AkAzadravya (kSetra ) asaMkhya kAlANu apanA pRthak astitva rakhate haiM / pratyeka dravya prati samaya parivartita hotA hai / parivartanakA artha vilakSaNa pariNamana hI nahIM hotaa| dharmadravya, adharmadravya, AkAza aura kAladravya inakA vibhAva pariNamana nahIM hotA, ye sadA sadRza pariNamana hI karate haiM / pratikSaNa parivartana honepara bhI eka jaise bane rahate haiM / inakA zuddha pariNamana hI rahatA hai / rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle pudgala paramANu pratikSaNa zuddha pariNamana bhI karate haiM / inakA azuddha pariNamana hai skandha bnnaa| jisa samaya ye zuddha paramANukI dazAmeM rahate haiM usa samaya inakA zuddha pariNamana hotA hai aura jaba ye do yA adhika milakara skandha bana jAte haiM taba azuddha pariNamana hotA hai| jIva jabataka saMsAra dazAmeM hai aura anekavidha sUkSma karmazarIrase baddha honeke kAraNa aneka sthUla zarIroMko dhAraNa karatA hai taba taka isakA vibhAva yA vikArI pariNamana hai / jaba svarUpa-bodhake dvArA para padArthoMse moha haTAkara svarUpamAtramagna hotA hai taba sthUla zarIrake sAtha hI sUkSma karmazarIrakA bhI uccheda honepara nirvikAra zuddha caitanya bhAva ho jAtA hai aura ananta kAlataka apanI zuddha cinmAtra dazAmeM banA rahatA hai| phira isakA vibhAva yA azuddha pariNamana nahIM hotA kyoMki vibhAva pariNamanakI upAdAnabhUta rAgAdi santati ucchinna ho cukI hai| isa prakAra dravya sthiti hai| jo paryAya prathamakSaNameM hai vaha dUsare kSaNameM nahIM rahatI hai| koI bhI paryAya do kSaNa ThaharanevAlI nahIM hai| pratyeka dravya apanI paryAyakA upAdAna hai / dUsarA dravya cAhe vaha sajAtIya ho yA vijAtIya, nimitta hI ho sakatA hai, upAdAna nhiiN| pudgalameM apanI yogyatA aisI hai jo dUsare paramANuse sambandha karake svabhAvataH azuddha bana jAtA hai para AtmA svabhAvase azuddha nahIM bntaa| eka bAra zuddha honepara vaha kabhI bhI phira azuddha nahIM hogaa| isa taraha isa pratikSaNa parivartanazIla anantadravyamaya lokameM maiM eka AtmA huuN| merA kisI dUsare AtmA yA pudgala Adi dravyoMse koI sambandha nahIM hai| maiM apane caitanyakA svAmI hU~, mAtra caitanyarUpa huuN| yaha zarIra ananta pudgala paramANuoMkA eka piNDa hai, isakA maiM svAmI nahIM huuN| yaha saba para dravya hai / isake lie para padArthoM meM iSTa aniSTa buddhi karanA ho saMsAra hai| maiM eka vyakti huuN| Ajataka maiMne para padArthoMko apane anukUla pariNamana karAnekI anadhikAra ceSTA kii| maiMne yaha bhI anadhikAra ceSTA kI ki saMsArake adhikase adhika padArtha mere adhIna hoM, jaisA maiM cAha~ vaisA pariNamana kreN| unakI vRtti mere anukUla ho / para markha. ta to eka vyakti hai| apane pariNamana para arthAt apane vicAroMpara aura apanI kriyApara hI adhikAra rakha sakatA hai, para padArthopara terA vAstavika adhikAra kyA hai ? yaha anadhikAra ceSTA hI rAgadveSako utpanna karatI hai / tU cAhatA hai ki-zarIra prakRti strI putra parijana Adi saba tere izArepara caleM, saMsArake samasta padArtha tere adhIna hoM, tu trailokyako izArepara nacAnevAlA ekamAtra Izvara bana jAya / para yaha saba terI niradhikAra ceSTAe~ haiM / tU jisa taraha saMsArake adhikatama padArthoMko apane anukUla pariNamana karAke apane adhIna karanA cAhatA hai usI taraha tere jaise ananta mar3ha cetana bhI yahI durvAsanA lie haiM aura dUsare dravyoMko apane adhIna karanA cAhate haiN| isI chInAjhapaTImeM saMgharSa hotA hai, hiMsA hotI hai, rAgadveSa hotA hai aura antataH duHkha / sukha aura duHkhakI sthUla paribhASA yaha hai ki 'jo cAhe so hove' ise kahate haiM sukha aura 'cAhe kucha aura hove kucha, yA jo cAhe so na ho' yahI hai duHkha / manuSyakI cAha sadA yahI rahatI hai ki mujhe sadA iSTakA saMyoga rahe, aniSTakA saMyoga na ho, cAhake anusAra samasta bhautika jagat aura cetana pariNata hote raheM, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zarIra cira yauvana rahe, strI sthirayauvanA ho, mRtyu na ho, amaratva prApta ho, dhana-dhAnya hoM, prakRti anukUla rahe, aura na jAne kitanI prakArakI 'cAha' isa zekhacillI mAnavako hotI rahatI hai| una sabakA nicor3a yaha hai ki jinheM hama cAheM unakA pariNamana hamAre izArepara ho, taba isa maDha mAnavako kSaNika sukhakA AbhAsa ho sakatA hai / buddha ne jisa duHkha ko sarvAnubhUta batAyA vaha saba abhAvakRta hI to hai| mahAvIrane isa tRSNAkA kAraNa batAyA-svarUparUpakI maryAdAkA ajJAna / yadi manuSyako yaha patA ho ki jinakI maiM cAha karatA hU~, jinakI tRSNA karatA hU~ ve padArtha mere nahIM haiM, maiM to eka cinmAtra hU~, to use anucita tRSNA hI utpanna na hogii| isa mAnavane apane AtmAke svarUpa aura usake adhikArakI sImAko na jAnakara sadA mithyA AcaraNa kiyA aura para padArthoke nimittase jagatmeM aneka kalpita U~ca-nIca bhAvoMkI sRSTi kara mithyA ahaMkArakA poSaNa kiyA / zarIrAzrita yA jIvikAzrita brAhmaNa kSatriyAdi vargoM ko lekara U~ca-nIca vyavahArako bhedaka bhitti khar3Ikara mAnavako mAnavase itanA judA kara diyA jo eka uccAbhimAnI mAMsapiDa dUsarekI chAyAse yA dUsareko chanese apaneko apavitra mAnane lagA / bAhya parapadArthoM ke saMgrahI aura parigrahIko samrATa rAjA Adi saMjJA tRSNAkI pUjA kii| isa jagatmeM jitane saMgharSa aura hiMsAe~ huI haiM ve saba para padArthokI chInAjhapaTIke kAraNa hI huI haiM / ataH jaba taka mumukSu apane vAstavika rUpako tathA tRSNAke mUla kAraNa 'paratra Atmabuddhi'ko nahIM samajha letA taba taka duHkhanivRttikI samucita bhUmikA hI taiyAra nahIM ho sakatI / buddhane saMkSepameM paMca skandhoMko duHkha kahA hai, para mahAvIrane usake bhItarI tattvajJAnako batAyA-cUMki ye skandha AtmarUpa nahIM hai ataH inakA saMsarga hI aneka rAgAdibhAvoMkA sarjaka hai, ataH ye duHkhasvarUpa hai| ataH nirAkula sukhakA upAya AtmamAtraniSThA aura para padArthoMse mamatvakA haTAnA hI hai| isake lie AtmadRSTi hI Avazyaka hai| AtmadarzanakA uparyukta prakAra parapadArthoM meM dveSa karanA nahIM sikhAtA kintu yaha batAtA hai ki inameM jo tumhArI tRSNA phaila rahI hai vaha anadhikAra ceSTA hai / vAstavika adhikAra to tumhArA apane vicAra aura apanI pravRttipara hI hai| isa taraha AtmAke vAstavika svarUpakA parijJAna hue binA duHkhanivRtti yA muktikI saMbhAvanA hI nahIM kI jA sakatI / ataH dharmakIrtikI yaha AzaMkA bhI nirmUla hai ki "Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAt prigrhdvessau| anayoH saMpratibaddhAH sarve doSAH prajAyante ||"-prmaann vA0 11221 arthAt AtmAko mAnanepara dUsaroMko para mAnanA hogaa| sva aura para vibhAga hote hI svakA parigraha aura parase dveSa hogaa| parigraha aura dveSa honese rAgadveSamUlaka saikar3oM anya doSa utpanna hote haiM / yahA~ taka to ThIka hai ki koI vyakti AtmAko sva aura Atmetarako para mAnegA / para sva-paravibhAgase parigraha aura dveSa kaise hoMge ? AtmasvarUpakA parigraha kaisA? parigraha to zarIra Adi para padArthoMkA aura usake sukhasAdhanoMkA hotA hai jinheM AtmadarzI vyakti chor3egA hI, grahaNa nahIM karegA / use to jaise strI Adi sukhasAdhanapara hai vaise zarIra bhii| rAga aura dveSa bhI zarIrAdike sukhasAdhanoM aura asAdhanoMse hote haiM so AtmadarzIko kyoM hoMge? ulaTe AtmadRSTA zarIrAdinimittaka yAvat rAgadveSa dvandvoMke tyAgakA hI sthira prayatna kregaa| hA~, jisane zarIraskandhako hI AtmA mAnA hai use avazya Atmadarzanase zarIradarzana prApta hogA aura zarIrake iSTAniSTanimittaka padArthoM meM parigraha aura dveSa ho sakate haiM, kintu jo zarIrako bhI para hI mAna rahA hai tathA duHkhakA kAraNa samajha rahA hai vaha kyoM usameM tathA usake iSTAniSTa sAdhanoMmeM rAgadveSa karegA? Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 199 ataH zarIrAdise bhinna AtmasvarUpakA parijJAna hI rAgadveSakI jar3ako kATa sakatA hai aura vItarAgatAko prApta karA sakatA hai / AtmadarzI vyakti jahA~ apane AtmasvarUpako upAdeya samajhatA hai vahA~ yaha bhI to samajhatA hai ki zarIrAdi para padArtha AtmAke hitakAraka nahIM haiM / inameM rAgadveSa karanA hI AtmAko bandhameM DAlanevAlA hai / AtmAko svarUpamAtra pratiSThArUpa sukhake lie kisI sAdhanake grahaNa karanekI AvazyakatA nahIM hai, kintu jina zarIrAdi parapadArthoM meM sukhasAdhanatvakI mithyAbuddhi kara rakhI hai vaha mithyAbuddhi hI chor3anA hai / AtmaguNakA darzana AtmamAtrameM lInatAkA kAraNa hogA na ki bandhanakAraka para padArthoMke grahaNakA / zarIrAdi para padArthoM meM honevAlA AtmAbhiniveza avazya rAgAdikA sarjaka ho sakatA hai kintu zarIrAdise bhinna AtmatattvakA darzana kyoM zarIrAdimeM rAgAdi utpanna karegA ? yaha to dharmakIrti tathA unake anuyAyiyoMkA Atmatattva ke avyAkRta hone ke kAraNa dRSTivyAmoha hai jo ve a~dheremeM usakA zarIraskandhasvarUpa hI svarUpa TaTola rahe haiM aura AtmadRSTiko mithyAdRSTi kahanekA duHsAhasa kara rahe haiM / eka ora ve pRthivI Adi bhUtoMse AtmAkI utpattikA khaMDana bhI karate haiM dUsarI ora rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ina pA~ca skandhoMse vyatirikta kisI AtmAko mAnanA bhI nahIM cAhate / inameM vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ye cAra skandha cetanAtmaka ho sakate haiM para rUpaskandhako cetana kahanA cArvAkake bhUtAtmavAdase koI vizeSatA nahIM rakhatA / jaba buddha svayaM AtmAko atryAkRtakoTimeM DAla gae to unake ziSyoMkA yuktimUlaka dArzanika kSetroM meM bhI AtmA ke viSayameM paraspara virodhI do vicAroMmeM dolita rahanA koI AzcaryakI bAta nahIM hai| Aja rAhula sAMkRtyAyana buddhake ina vicAroMko 'abhautikaanAtmavAda' jaise ubhayapratiSedhaka nAmase pukArate ' ve yaha nahIM batA sakate ki Akhira phira AtmAkA svarUpa hai kyA ? kyA usakI rUpaskandhakI taraha svatantra sattA hai ? kyA vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ye skandha bhI rUpaskandhakI taraha svatantra sat haiM ? aura yadi nirvANameM cittasantati niruddha ho jAtI hai to cArvAka ke ekajanma taka sImita dehAtmavAdase isa anekajanma sImita dehAtmavAdameM kyA maulika vizeSatA rahatI hai ? antameM to usakA nirodha huA hI / mahAvIra isa asaMgatijAla meM na to svayaM par3e aura na ziSyoMko ho unane isameM DAlA / yahI kAraNa hai jo unhoMne AtmAkA pUrA-pUrA nirUpaNa kiyA aura use svatantra dravya mAnA / jaisA ki maiM pahile likha AyA ki dharmakA lakSaNa hai vastukA sva-svabhAvameM sthira honA / AtmAkA khAlisa AtmarUpa meM lIna honA hI dharma hai aura mokSa hai / yaha mokSa AtmatattvakI jijJAsA ke binA ho hI nahIM sakatA / AtmA tIna prakArake haiM - vahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / jo AtmAe~ zarIrAdiko hI apanA rUpa mAnakara unakI hI priya sAdhanA meM lage rahate haiM ve bahirmukha bahirAtmA haiM / jinheM svaparaviveka yA bhedavijJAna utpanna ho gayA zarIrAdi bahiH padArthoMse AtmadRSTi haTa gaI hai ve samyagdRSTi antarAtmA haiM / jo samasta karmamala kalaMkoMse rahita hokara zuddha cinmAtra svarUpameM magna haiM ve paramAtmA haiM / eka hI AtmA apane svarUpakA yathArthaM parijJAnakara antardRSTi ho kramazaH paramAtmA bana jAtA hai / ataH AtmadharmakI prAptike lie yA bandhamokSa ke lie AtmatattvakA parijJAna nitAnta Avazyaka hai / jisa prakAra AtmatattvakA jJAna Avazyaka hai usI prakAra jina ajIvoMke sambandhase AtmA vikRta hotA hai, usameM vibhAvapariNati hotI hai usa ajIvatattvake jJAnakI bhI AvazyakatA hai| jaba taka isa ajIvatattvako nahIM jAneMge taba taka kina domeM bandha huA yaha mUla bAta hI ajJAta raha jAtI hai| ataH ajIvatattvakA jJAna jarUrI hai| ajIvatattvameM cAhe dharma, adharma, AkAza aura kAlakA sAmAnya jJAna hI ho para pudgalakA kiMcit Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha vizeSa jJAna apekSita hai / zarIra svayaM pudgalapiMDa hai| yaha cetanake saMsargase cetanAyamAna ho rahA hai / jagatmeM rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle yAvat padArtha paudgAlika haiM / pRthivI, jala, agni, vAyu sabhI paudgalika hai / inameM kisImeM koI guNa udbhUta rahatA hai kisImeM koI guNa / agnimeM rasa anudbhata hai, vAyumeM rUpa anudbhUta hai jalameM gandha anudbhata hai| para, ye saba vibhinna jAtIya dravya nahIM haiM kintu eka pudgaladravya hI haiM / zabda, prakAza, chAyA, andhakAra Adi pudgala skandhakI paryAyeM hai / vizeSataH mumukSuke lie yaha jAnanA jarUrI hai ki zarIra pudgala hai aura AtmA isase pRthak hai / yadyapi Aja azaddha dazAmeM AtmAkA 99 pratizata vikAsa aura prakAza zarIrAdhIna hai| zarIrake purjIke bigar3ate hI vartamAna jJAnavikAsa ruka jAtA hai aura zarIrake nAza honepara vartamAnazaktiyA~ prAyaH samApta ho jAtI haiM phira bhI AtmA svatantra aura zarIrake atirikta bhI usakA astitva paralokake kAraNa siddha hai| AtmA apane sUkSma kArmaNa zarIrake anusAra vartamAna sthUla zarIrake naSTa ho jAnepara bhI dUsare sthUla zarIrako dhAraNa kara letA hai| Aja AtmAke sAttvika, rAjasa yA tAmasa sabhI prakArake vicAra yA saMskAra zarIrakI sthitike anusAra vikasita hote hai| ataH mamakSa ke lie isa zarIra pudgalakI prakRtikA parijJAna nitAnta Avazyaka hai jisase vaha isakA upayoga AtmavikAsameM kara sake, hrAsameM nahIM / yadi uttejaka yA apathya AhAra-vihAra hotA hai to kitanA hI pavitra vicAra karanekA prayatna kiyA jAya para saphalatA nahIM mila sktii| isalie bure saMskAra aura vicAroMkA zamana karaneke lie yA kSINa karaneke lie unake prabala nimittabhUta zarIrakI sthiti AdikA parijJAna karanA hI hogaa| jina para padArthoMse AtmAko virakta honA hai yA unheM para samajhakara unake pariNamanapara jo anadhikRta svAmitvake durbhAva Aropita haiM unheM naSTa karanA hai usa parakA kucha vizeSa jJAna to honA hI cAhie, anyathA virakti kisase hogI ? sArAMza yaha ki jise baMdhana hotA hai aura jisase baMdhatA hai una donoM tattvoMkA yathArtha darzana hue binA bandha paramparA kaTa nahIM sktii| isa tattvajJAnake binA cAritrakI ora utsAha hI nahIM ho sktaa| cAritrakI preraNA vicAroMse hI milatI hai| bandha-bandha do padArthoM ke viziSTa sambandhako kahate haiN| bandha do prakArakA hai-eka bhAvabandha aura dUsarA dravyabandha / jina rAga-dveSa, moha Adi vibhAvoMse karmavargaNAoMkA baMdha hotA hai una rAgAdibhAvoMko bhAvabaMdha kahate haiM aura karmavargaNAoMkA AtmapradezoMse sambandha honA dravyabandha kahalAtA hai| dravyabandha AtmA aura pudgalakA hai| yaha nizcita hai ki do dravyoMkA saMyoga hI ho sakatA hai tAdAtmya nhiiN| pudgaladravya parasparameM bandhako prApta hote haiM to eka vizeSa prakArake saMyogako hI prApta karate haiN| unameM snigdhatA aura rUkSatAke kAraNa eka rAsAyanika mizraNa hotA hai jisase usa skandhake antargata sabhI paramANuoMkI paryAya badalatI hai aura ve aisI sthitimeM A jAte haiM ki amuka samaya taka una sabakI eka jaisI hI paryAe~ hotI rahatI haiM / skandhake rUpa rasAdikA vyavahAra tadantargata paramANuoMke rUparasAdipariNamanakI ausatase hotA hai / kabhI-kabhI eka hI skandhake amuka aMzameM rUpa rasAdi amuka prakArake ho jAte haiM aura dUsarI ora dUsare prakArake / eka hI Ama skandha eka ora pakakara pIlA mIThA aura sugandhita ho jAtA hai to dUsarI ora harA khaTTA aura vilakSaNa gandhavAlA banA rahatA hai| isase spaSTa hai ki skandhameM zithila yA dRr3ha bandhake anusAra tadantargata paramANuoMke pariNamanakI ausatase rUparasAdi vyavahAra hote haiN| skandha apanemeM svatantra koI dravya nahIM hai / kintu vaha amaka paramANaoMkI vizeSa avasthA hI hai| aura apane AdhArabhata paramANao hI usakI dazA rahatI hai / pudgaloMke bandhameM yahI rAsAyanikatA hai ki usa avasthAmeM unakA svatantra vilakSaNa pariNamana nahIM ho sakatA kintu eka jaisA pariNamana hotA rahatA hai| parantu AtmA aura karmapudgaloMkA aisA rAsAyanika mizraNa ho hI nahIM sktaa| yaha bAta judA hai ki karmaskandhake A jAnese AtmAke pariNamana meM Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 201 vilakSaNatA A jAya aura AtmAke nimitta se karmaskandhakI pariNati vilakSaNa ho jAya para isase AtmA aura pudgalakarmake bandhako rAsAyanika mizraNa nahIM kaha sakate / kyoMki jIva aura karmake bandhameM donoMkI eka jaisI paryAya nahIM hotI / jIvakI paryAya cetana rUpa hogI, pudgalakI acetanarUpa / pudgalakA pariNamana rUpa, rasa gandhAdirUpa hogA, jIvakA caitanyake vikaarruup| hA~, yaha vAstavika sthiti hai ki nUtana karmapudgaloMkA purAne ba~dhe hue karmazarIra ke sAtha rAsAyananika mizraNa ho aura vaha usa purAne karmapudgala ke sAtha ba~dhakara usI skandhameM zAmila ho jAya / hotA bhI yahI hai| purAne karmazarIrase pratikSaNa amuka paramANu jharate haiM aura dUsare kucha nae zAmila hote haiM / parantu AtmapradezoMse unakA bandha rAsAyanika bilakula nahIM hai / vaha to mAtra saMyoga hai / pradeza bandhakI vyAkhyA tattvArtha sUtrakArane yahI kI hai- "nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaka kSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnanta pradezAH / " ( tattvArthasUtra 8 / 24 ) arthAt yoga kAraNa samasta AtmapradezoMpara sUkSma pudgala Akara ekakSetrAvagAhI ho jAte haiM / isIkA nAma pradezabandha hai / dravyabandha bhI yahI hai | ataH AtmA aura karmazarIrakA ekakSetrAvagAhake sivAya anya koI rAsAyanika mizraNa nahIM hotaa| rAsAyanika mizraNa navIna karmapugaloMkA prAcIna karmapudgaloMge hI ho sakatA hai, AtmapradezoMse nahIM / jIva rAgAdibhAvoM se jo yogakriyA arthAt AtmapradezoMkA parispanda hotA hai usase karmavargaNAe~ khiMcatI haiN| ve zarIra ke bhItarase bhI khiMcatI haiM bAhirase bhI / khicakara AtmapradezoMpara yA prAddha karmazarIrase bandhako prApta hotI haiM / isa yogase una karmavargaNAoM meM prakRti arthAt svabhAva par3atA hai / yadi ve karmapudgala kisIke jJAnameM bAdhA DAlane rUpa kriyAse khice haiM to unameM jJAnAvaraNakA svabhAva par3egA aura yadi rAgAdi kaSAyase to unameM cAritrAvaraNakA / Adi / tAtparya yaha ki Ae hue karma pudgaloMko AtmapradezoMse ekakSetrAvagAhI kara denA aura unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi svabhAvoMkA par3a jAnA yogase hotA hai / inheM pradezabandha aura prakRtibandha kahate haiM / kaSAyoMkI tIvratA aura mandatA ke anusAra usa karmapudgalameM sthiti aura phala denekI zakti par3atI hai yaha sthitibandha aura anubhAgabandha kahalAtA hai / ye donoM bandha kaSAyase hote haiM / kevalI arthAt jIvanmukta vyaktiko rAgAdi kaSAya nahIM hotIM ataH unake yogake dvArA jo karmapudgala Ate haiM ve dvitIya samayameM jhar3a jAte haiM, unakA sthitibandha aura anubhAgabandha nahIM hotA / bandha pratikSaNa hotA rahatA hai aura jaisA ki maiM pahile likha AyA hU~ ki usameM aneka prakArakA parivartana pratikSaNabhAvI kaSAyAdike anusAra hotA rahatA hai / antameM karmazarIrako jo sthiti rahatI hai usake anusAra phala milatA hai / una karmaniSekoM ke udayase vAtAvaraNapara vaisA-vaisA asara par3atA hai / antaraMga meM vaise-vaise bhAva hote haiM | Ayurbandha ke anusAra sthUla zarIra chor3anepara una-una yoniyoMmeM jIvako nayA sthUla zarIra dhAraNa karanA par3atA hai / isa taraha yaha bandhacakra jabataka rAga-dveSa, moha, vAsanAe~ Adi vibhAva bhAva haiM barAbara calatA rahatA hai / bandhahetu Asrava - mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca bandhake kAraNa haiM / inheM Asrava - pratyaya bhI kahate haiM / jina bhAvoMke dvArA karmoMkA Asrava hotA hai unheM bhAvAsrava kahate haiM aura karmadravyakA AnA dravyAsrava kahalAtA hai / pudgaloMmeM karmatva prApta ho jAnA bhI dravyAsrava kahalAtA hai / Atmapradezataka unakA AnA dravyAsrava hai / jina bhAvoMse ve karma khiMcate haiM unheM bhAvAsrava kahate haiM / prathamakSaNabhAvI bhAvoMko bhAvAsrava kahate haiM aura agrima kSaNabhAvI bhAvoMko bhAvabandha | bhAvAsrava jaisA tIvra manda madhyamAtmaka hogA tajjanya Atmapradezaparispandase vaise karma AyeMge aura AtmapradezoMse ba~dhege / bhAvabandhake anusAra usa 4-26 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha skandhameM sthiti aura anubhAga pdd'egaa| ina AsravoMmeM mukhya anantakarmabandhaka Asrava hai mithyAtva arthAt mithyAdRSTi / yaha jIva apane AtmasvarUpako bhUlakara zarIrAdi para dravyoMmeM Atmabuddhi karatA hai aura isake samasta vicAra aura kriyAe~ unhIM zarIrAzrita vyavahAroMmeM ulajhI rahatI haiN| laukika yazolAbha AdikI dRSTise hI yaha dharma jaisI kriyAoM kA AcaraNa karatA hai / sva para viveka nahIM rahatA / padArthoMke svarUpameM bhrAnti banI rahatI hai / tAtparya yaha ki lakSyabhUta kalyANamArga meM hI isakI samyak zraddhA nahIM hotI / vaha sahaja aura gRhIta donoM prakAra kI mithyAdRSTiyoMke kAraNa tattvaruci nahIM kara pAtA / aneka prakArakI devaguru tathA lokamUr3hatAoMko dharma samajhatA hai| zarIra aura zarIrAzrita strI- putra kuTumbAdike mohameM ucita, anucitakA viveka kie binA bhISaNa anartha paramparAoMkA sRjana karatA hai / tuccha svArtha ke lie manuSya jIvanako vyartha hI kho detA hai / aneka prakArake U~ca-nIca bhedoMkI sRSTi karake mithyA ahaMkArakA poSaNa karatA hai| jisa kisI bhI devako, jisa kisI bhI veSadhArI guruko, jisa kisI bhI zAstrako bhaya AzA sneha aura lobhase mAnane ko taiyAra ho jAtA hai / usakA apanA koI siddhAnta hai aura na vyavahAra / thor3ese pralobhanase vaha saba anartha karane ko prastuta ho jAtA hai / jAti, jJAna, pUjA, kula, bala, Rddhi, tapa aura zarIra Adike kAraNa madamatta hotA hai aura anyoMko tuccha samajhakara unakA tiraskAra karatA hai| bhaya, AkAMkSA, ghRNA, anyadoSaprakAzana Adi durguNoMkA kendra hotA hai / isakI pravRttike mUlameM eka hI bAta hai aura vaha sva-svarUpavibhrama / use AtmasvarUpakA koI zraddhAna nahIM / ataH vaha bAhya padArthoMmeM lubhAyA rahatA hai / yahI mithyAdRSTi saba doSoMkI jananI hai, isIse ananta saMsArakA bandha hotA hai / darzanamohanIya nAmaka karmake udayameM yaha dRSTimUr3hatA hotI hai / avirati - cAritramoha nAmaka karmake udayase manuSyako cAritra dhAraNa karaneke pariNAma nahIM ho pAte / vaha cAhatA bhI hai to bhI kaSAyoMkA aisA tIvra udaya rahatA hai jisase na to sakalacAritra dhAraNa kara pAtA hai aura na dezacAritra / kaSAe~ cAra prakArakI haiM 1 - anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha - ananta saMsArakA baMdha karAnevAlI, svarUpAcaraNacAritrakA pratibandha karanevAlI, prAyaH mithyAtvasahacAriNI kaSAya / pattharakI rekhAke samAna / 2 - apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha - dezacAritra aNuvratoMko dhAraNa karaneke bhAvoMko na hone denevAlI kaSAya / isake udayase jIva zrAvaka ke vratoMko bhI grahaNa nahIM kara pAtA / miTTIke rekhAke samAna / 3 - pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha-sampUrNa cAritrakI pratibandhikA kaSAya / isake udayase jIva sakala tyAga karake sampUrNa vratoMko dhAraNa nahIM kara pAtA / dhUli rekhAke samAna / 4 -saMjvalana krodha mAna mAyA lobha - pUrNa cAritra meM kiMcinmAtra doSa utpanna karanevAlI kaSAya / yathAkhyAtacAritrakI pratibandhikA / jalarekhAke samAna / isa taraha indriyoMke viSayoMmeM tathA prANasaMyamameM nirargala pravRtti honese karmoMkA Asrava hotA hai / aviratikA nirodhakara viratibhAva Anepara karmoMkA Asrava nahIM hotA / pramAda - asAvadhAnIko pramAda kahate haiM / kuzala karmoMmeM anAdarakA bhAva honA pramAda hai / pA~coM indriyoMke viSayoMmeM lIna honeke kAraNa, rAjakathA, corakathA, strIkathA aura bhojanakathA ina cAra vikathAoMmeM rasa leneke kAraNa, krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoMmeM lipta rahaneke kAraNa, nidrA aura praNayamagna honeke kAraNa karttavyapatha meM anAdarakA bhAva hotA hai / isa asAvadhAnIse kuzalakarmake prati anAsthA to hotI Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 2030 hI hai, sAthahI sAtha hiMsAkI bhUmikA bhI taiyAra hone lagatI hai| hiMsAke mukhya hetuoM meM pramAdakA sthAna hI pramukha hai / bAhya meM jIvakA ghAta ho yA na ho kintu asAvadhAna aura pramAdI vyaktiko himAkA doSa sunizcita hai| prayatnapUrvaka pravRtti karanevAle apramatta sAdhakake dvArA bAhya hiMsA honepara bhI vaha ahiMsaka hai / ataH pramAda AsravakA mukhya dvAra hai / isIlie bha0 mahAvIrane bArabAra gautama gaNadharako cetAyA hai ki "samayaM goyama mA pmaade|" arthAta gautama, kisI bhI samaya pramAda na kro| kaSAya-AtmAkA svarUpa svabhAvataH zAnta aura nirvikArI hai| parantu krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAe~ AtmAko kasa detI haiM aura ise svarUpacyuta kara detI haiN| ye cAroM AtmAkI vibhAva dazAe~ haiM / krodhakaSAya dveSa rUpa hai yaha dveSakA kArya aura dveSako utpanna karatI hai| mAna yadi krodhako utpanna karatA hai to dveSa rUpa hai / lobha rAgarUpa hai / mAyA yadi lobhako jAgRta karatI hai to rAgarUpa hai| tAtparya yaha ki rAga, dveSa, mohakI doSatripuTImeM kaSAyakA bhAga ho mukhya hai / moharUpa mithyAtva dUra ho jAnepara bhI samyagdRSTiko rAga-dveSa rUpa kaSAyeM banI rahatI haiN| jisameM lobha kaSAya to padapratiSThA aura yazolipsAke rU muniyoMko bhI svarUpasthita nahIM hone deto| yaha rAgadveSa rUpa dvandva hI samasta anarthoMkA mUla hetu hai / yahI pramukha Asrava hai / nyAyasUtra, gItA aura pAlI piTakoMmeM bhI isI dvandvako hI pApamala batAyA hai| jainazAstroMkA pratyeka vAkya kaSAyazamanakA hI upadeza detA hai| isIlie jainamatiyA~ vItarAgatA aura akiJcanatAkI pratIka hotI hai| usameM na dveSakA sAdhana Ayudha hai aura na rAgakA AdhAra strI AdikA sAhacarya hii| ve to parama votarAgatA aura akiMcanatAkA pAvana sandeza detI haiN| ina kaSAyoMke sivAya-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ( glAni) strIveda, puruSaveda aura napuMsaka veda yo 9 nokaSAyeM haiN| inake kAraNa bhI AtmAmeM vikAra pariNati utpanna hotI hai| ataH ye bhI Asrava haiN| yoga-mana, vacana aura kAyake nimittase AtmAke pradezoMmeM jo parispanda arthAt kriyA hotI hai use yoga kahate haiN| yogakI sAdhAraNa prasiddhi cittavRttinirodha rUpa dhyAnake artha meM hai para jaina paramparAmeM cUMki mana, vacana aura kAyase honevAlI AtmAko kriyA karmaparamANuoMse yoga arthAt sambandha karAne meM kAraNa hotI hai ataH ise yoga kahate haiM aura yoganirodhako dhyAna kahate haiN| AtmA sakriya hai| usake pradezoMmeM parispanda hotA hai| mana, vacana aura kAyake nimittase sadA usameM kriyA hotI rahatI hai| yaha kriyA jIvanmaktako bhI barAbara hotI hai| paramuktise kucha samaya pahile ayogakevalI avasthAmeM mana, vacana, kAyakI kriyAkA nirodha hotA hai aura AtmA nirmala aura nizcala bana jAtA hai / siddha avasthAmeM AtmAke pUrNa zuddharUpakA AvirbhAva hotA hai na unameM karmajanya malinatA rahatI aura na yogajanya caMcalatA hii| pradhAnarUpase Asrava to yoga hI hai| isIke dvArA karmoMkA Agamana hotA hai / zubha yoga puNyakarmakA Asrava karAtA hai tathA azubha yoga pApakarmake AsravakA kAraNa hotA hai / sabakA zubhacintana tathA ahiMsaka vicAradhArA zabha manoyoga hai| hita mita priya sambhASaNa zubha vacanayoga hai| parako bAdhA na denevAlI yatnAcArapUrvaka pravRtti zubha kAyayoga hai| isa taraha isa Asrava tattvakA jJAna mumukSuko avazya hI honA caahie| sAdhAraNa rUpase yaha to use jJAta kara hI lenA cAhie ki hamArI amuka pravRttiyoMse zubhAsrava hotA hai aura amuka pravRttiyoMse azubhAsrava, tabhI vaha aniSTa pravRttiyoMse apanI rakSA kara skegaa| sAmAnyatayA Asrava do prakArakA hotA hai-eka to kaSAyAnuraJjita yogase honevAlA sAmparAyika Asrava jo bandhakA hetu hokara saMsArako vRddhi karatA hai tathA dUsarA kevala yogase honevAlA IryApatha Asrava Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha jo kaSAya na honese Age bandhanakA kAraNa nahIM hotaa| yaha Asrava jIvanmukta mahAtmAoMke vartamAna zarIrasambandha taka hotA rahatA hai / yaha jIvasvarUpakA vighAtaka nahIM hotaa| prathama sAmparAyika Asrava kaSAyAnuraMjita yogase honeke kAraNa bandhaka hotA hai| kaSAya aura yoga pravRtti zubharUpa bhI hotI hai aura azubharUpa bhii| ataH zubha aura azubha yogake anusAra Asrava bhI zubhAsrava yA puNyAsrava aura azabhAsrava arthAt pApAsravake bhedase do prakArakA ho jAtA hai| sAdhAraNatayA sAtAvedanIya, zubha Ayu, zubha nAma aura zubha gotra ye puNya karma haiM aura zeSa jJAnAvaraNa Adi ghAtiyA aura adhAtiyA~ kamaprakRtiyA~ pAparUpa haiM / isa AsravameM kaSAyoM ke tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, AdhAra aura zakti AdikI dRSTise tAratamya hotA hai / saMrambha ( saMkalpa ), sAmAraMbha ( sAmagrI juTanA ), Arambha ( kAryakI zuruAta, kRta (svayaM karanA), kArita ( dUsaroMse karAnA), anumata ( kAryakI anumodanA karanA) mana, vacana, kAya, yoga aura krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kaSAyeM paraspara milakara 34343444108 prakArake ho jAte haiM / inase Asrava hotA hai / Age jJAnAvaraNa Adi karmomeM pratyekake Asrava kAraNa batAte haiM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa-jJAnI aura darzanayukta puruSakI yA jJAna aura darzanakI prazaMsA sunakara bhItarI dveSavaza unakI prazaMsA nahIM karanA tathA manameM duSTabhAvoMkA lAnA ( pradoSa ) jJAnakA aura jJAnake sAdhanoMkA apalApa karanA (nihnava ) yogya pAtrako bhI mAtsaryavaza jJAna nahIM denA, jJAnameM vighna DAlanA, dUsareke dvArA prakAzita jJAnako avinaya karanA, jJAnakA guNa kIrtana na karanA, samyagjJAnako mithyAjJAna kahakara jJAnake nAzakA abhiprAya rakhanA Adi yadi jJAnake sambandhameM haiM to jJAnAvaraNake Asravake kAraNa hote hai aura yadi darzanake sambandhameM haiM to darzanAvaraNake Asravake kAraNa ho jAte haiM / isI taraha AcArya aura upAdhyAyase zatrutA rakhanA, akAla adhyayana , arucipUrvaka par3hanA, par3hane meM Alasa karanA, vyAkhyAnako anAdarapUrvaka sunanA, tIrthoparodha, bahazratake samakSa bhI jJAnakA garva karanA, mithyA upadeza dekara dasareke mithyA jJAnameM kAraNa bananA, bahuzrutakA apamAna karanA, lobhAdivaza tattvajJAnake pakSakA tyAga karake atattvajJAnIya pakSako grahaNa karanA, asambaddha pralApa, sUtra viruddha vyAkhyAna, kapaTase jJAnArjana karanA, zAstra vikraya Adi jitane jJAna, jJAnI aura jJAnake sAdhanoMmeM vighna aura dveSotpAdaka bhAva aura kriyAe~ hotI haiM una sabase AtmApara aisA saMskAra par3atA hai jo jJAnAvaraNa karmake AsravakA hetU hotA hai| deva, guru Adike darzanameM mAtsarya karanA, darzanameM antarAya karanA, kisIkI A~kha phor3a denA, indriyoMkA abhimAna karanA, netroMkA ahaMkAra karanA, dIrgha nidrA, atinidrA, Alasya, samyagdRSTimeM doSodbhAvana, kuzAstra prazaMsA, gurujugupsA Adi darzanake vidhAtaka bhAva aura kriyAe~ darzanAvaraNakA Asrava karAtI hai| asAtAvedanIya-apane meM parameM aura donoMmeM duHkha zoka Adi utpanna karanese AsAtAvedanIyakA Asrava hotA hai| sva para yA ubhayameM duHkha utpanna karanA, iSTaviyogameM atyadhika vikalatA aura zoka karanA, nindA, mAnabhaMga yA karkazavacana Adise bhItara hI bhItara jalanA, paritApake kAraNa azrupAtapUrvaka bahu vilApa karanA, chAtI kUTakara yA sira phor3akara Akrandana karanA, duHkhase A~kheM phor3a lenA yA AtmahatyA kara lenA, isa prakAra ronA-cillAnA ki sunanevAle bhI ro par3eM, zoka Adise laMghana karanA, azubha prayoga, paranindA, pizunatA, adayA, aMga-upAMgoMkA chedana bhedana tAr3ana, trAsa, a~gulI Adise tarjana karanA, vacanoMse bhartsanA karanA, rodhana, baMdhana, damana, Atma prazaMsA, klezotpAdana, bahuparigraha , AkulatA, mana, vacana, kAyakI kuTilatA, pApa kAryoMse AjIvikA karanA, anarthadaNDa, viSamizraNa, bANa jAla piMjarA AdikA banAnA ityAdi Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 205 jitane kArya svayaMmeM parameM yA donoMmeM duHkha Adike utpAdaka hai ve saba asAtAvedanIya karmake AsravameM kAraNa hote haiN| sAtAvedanIya-prANimAtrapara dayAkA bhAva, muni aura zrAvakake vrata dhAraNa karanevAle vratiyoMpara anakampAke bhAva. paropakArArtha dAna denA, prANirakSA. indriyajaya, zAnti arthAta krodha, mAna, mAyAkA tyAga, zauca arthAt lobhakA tyAga, rAgapUrvaka saMyama dhAraNa karanA, akAmanirjarA arthAt zAntise karmoke phalakA bhoganA, kAyakleza rUpa kaThina bAhyatapa, arhatpUjA Adi zubha rAga, muni AdikI sevA Adi sva para tathA ubhayameM nirAkulatA sukhake utpAdaka vicAra aura kriyAe~ sAtAvedanIyake AsravakA kAraNa hotI haiN| darzanamohanIya-jIvanmukta kevalI zAstra saMgha dharma aura devoMkI nindA karanA, inameM avarNavAda arthAt avidyamAna doSoMkA kathana karanA darzanamohanIya arthAt mithyAtva karmakA Asrava karatA hai| kevalI rogI hote haiM, kavalAhArI hote haiM, nagna rahate haiM para vastrayukta dikhAI dete haiM, ityAdi kevalIkA avarNavAda hai| zAstrameM mAMsAhAra AdikA samarthana karanA zratakA avarNavAda hai / zAstra muni Adi malina hai, snAna nahIM karate, kalikAlake sAdhu haiM ityAdi saMghakA avarNavAda hai / dharma karanA vyartha hai, ahiMsA kAyaratA hai Adi dharmakA avarNavAda hai| deva madyapAyI aura mAMsabhakSI hote haiM Adi devoMkA avarNavAda hai| sArAMza yaha ki deva, guru, dharma, saMgha aura zratake sambandhameM anyathA vicAra aura mithyA dhAraNAe~ mithyAtvako poSaNa karatI haiM aura isase darzanamohakA Asrava hotA hai jisase yathArtha tattvaruci nahIM ho pAtI / cAritramohanIya svayaM aura parameM kaSAya utpanna karanA, bratazIlavAn puruSoMmeM dUSaNa lagAnA, dharmakA nAza karanA, dharmameM antarAya karanA, deza saMyamiyoMse vrata aura zIlakA tyAga karAnA, mAtsaryAdise rahita sajjana puruSoM meM mativibhrama utpanna karanA, Arta aura raudra pariNAma Adi kaSAyakI tovratAke sAdhana kaSAya cAritramohanIyake Asravake kAraNa hai| samIcIna dhArmikoMkI ha~sI karanA, dInajanoMko dekhakara ha~sanA, kAma vikArake bhAvoM pUrvaka ha~sanA, bahu pralApa tathA nirantara bhA~DoM jaisI ha~sor3a pravRttise hAsya nokaSAyakA Asrava hotA hai| nAnA prakAra krIr3A, vicitra krIr3A, dezAdike prati anautsukya, vrata zIla AdimeM aruci Adi rati nokaSAya Asravake hetu hai| dUsaroMmeM arati utpanna karanA, ratikA vinAza karanA, pApazIlajanoMkA saMsarga, pApa kriyAoMko protsAhana denA Adi arati nokaSAyake Asravake kAraNa haiN| apane aura dasare meM zoka utpanna karanA, zokayuktakA abhinandana, zokake vAtAravaNameM ruci Adi zoka nokaSAyake kAraNa haiN| sva aura parako bhaya utpanna karanA. nirdayatA, dasaroMko trAsa denA, Adi bhayake Asravake kAraNa haiN| paNyakriyAoMmeM jugupsA karanA, para nindA Adi jugupsAke Asravake kAraNa hai| parastrIgamana, strIke svarUpako dhAraNa karanA, asatya vacana, paravaJcanA, paradoSa darzana, vRddha hokara bhI yuvakoM jaisI pravRtti karanA Adi strIvedake Asravake hetu hai| alpakrodha, mAyAkA abhAva, garvakA abhAva, striyoMmeM alpa Asakti, IrSAkA na honA, rAgavardhaka vastuoMmeM anAdara, svadArasantoSa, parastrItyAga Adi puMvedake Asravake kAraNa haiN| pracara kaSAya, guhyendriyoMkA vinAza, parAMganAkA apamAna, strI yA puruSoMmeM anaMgakrIr3A, vratazIlayukta puruSoMko kaSTa utpanna karanA, tIvrarAga Adi napuMsaka vedanIya nokaSAyake Asravake hetu haiM / / narakAyu-bahuta Arambha aura bahuta parigraha narakAyukA Asrava karAte haiM / mithyAdarzana, tIvrarAga, mithyAbhASaNa, paradravyaharaNa, niHzIlatA, tIvra vaira, paropakAra na karanA, yativirodha, zAstra virodha, kRSNalezyA rUpa atitAmasapariNAma, viSayoMmeM atitRSNA, raudra dhyAna, hiMsAdi kara kAryoM meM pravRtti, bAla vRddha strI hatyA Adi karakarma narakAyuke Asravake kAraNa hote haiM / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 : DaoN0 mahendra kumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha tiryaMcAyu- -chala kapaTa Adi mAyAcAra, mithyA abhiprAyase dharmopadeza denA, adhika Arambha, adhika parigraha, niHzIlatA, paravaJcakatA, nIla lezyA aura kapota lezyA rUpa tAmasa pariNAma / maraNakAlameM ArttadhyAna, krUrakarma, bheda karanA, anarthodbhAvana, sonA-cA~dI Adiko khoTA karanA, kRtrima candanAdi banAnA, jAti kula zIlameM dUSaNa lagAnA, sadguNoMkA lopa, doSa darzana Adi pAzava bhAva tiryaMcAyuke Asravake kAraNa hote haiM / manuSyAyu -- alpa Arambha, alpa parigraha, vinaya, bhadra svabhAva, niSkapaTa vyavahAra, alpakaSAya, maraNakAlameM saMkleza na honA, mithyAtvI vyaktimeM bhI namrabhAva, sukhabodhyatA, ahiMsakabhAva, alpakrodha, doSarahitatA, krUrakarmo meM aruci, atithisvAgatatatparatA, madhura vacana, jagat meM alpa Asakti, anasUyA, alpasaMkleza, guru AdikI pUjA, kApota aura pItalezyAke rAjasa aura alpa sAttvika bhAva, nirAkulatA Adi mAnavabhAva manuSyAyuke Avake kAraNa hote haiM / svAbhAvika mRdutA aura nirabhimAna vRtti manuSyAyuke Asravake asAdhAraNa hetu haiM / devAyu- sarAgasaMyama arthAt abhyudayakI kAmanA rahate hue saMyama dhAraNa karanA, zrAvakake vrata, samatA pUrvaka karmoMkA phala bhoganArUpa akAmanirjarA, saMnyAsI, ekadaNDI, tridaNDI, paramahaMsa Adi tApasoMkA bAlatapa aura samyaktva Adi sAttvika pariNAma devAyuke kAraNa hote haiM / nAma karma - mana vacana, kAyakI kuTilatA, visaMvAdana arthAt zreyomArga meM azraddhA utpanna karake usase cyuta karanA, mithyAdarzana, paizunya, asthiracittatA, jhUThe bA~Ta tarAjU gaja Adi rakhanA, mithyA sAkSI denA, paranindA, AtmaprazaMsA, paradravya grahaNa, asatyabhASaNa, adhika parigraha, sadA vilAsIveza dhAraNa karanA, rUpamada, kaThora bhASaNa, asabhya bhASaNa, Akroza, jAna bUjhakara chaila chabIlA veza dhAraNa karanA, vazIkaraNa cUrNa AdikA prayoga, mantra Adike prayogase dUsaroM meM kutUhala utpanna karanA, devaguru pUjAke bahAne gandha mAlA dhUpa Adi lAkara apane rAgakI puSTi karanA, para viDambanA, paropahAsa, IMToMke bhaTTe lagAnA, dAvAnala prajvalita karAnA, pratimA tor3anA, mandira dhvaMsa, udyAna ujAr3anA, tIvra krodha, mAna, mAyA, lobha, pApajIvikA Adi kAse azubha zarIra Adike utpAdaka azubha nAmakarmakA Asrava hotA hai / inase viparIta mana, vacana, kAyakI saralatA, Rju pravRtti Adise sundara zarIrotpAdaka zubhanAma karmakA Asrava hotA hai / tIrthaMkara nAma - nirmala samyagdarzana, jagaddhitaiSitA, jagat ke tAranekI prakRSTa bhAvanA, vinayasampannatA, niraticAra zIlavratapAlana, nirantara jJAnopayoga, saMsAra duHkhabhIrutA, yathAzakti tapa, yathAzakti tyAga, samAdhi, sAdhu sevA, arhanta AcArya bahuzruta aura pravacana meM bhakti, Avazyaka kriyAoM meM sazraddha nirAlasya pravRtti, zAsana prabhAvanA, pravacana vAtsalya Adi solaha bhAvanAe~ jagaduddhAraka tIrthaMkara prakRtike AsravakA kAraNa hotI haiM / inameM samyagdarzanake sAtha honevAlI jagaduddhArakI tIvra bhAvanA hI mukhya hai / nIca gotra - paranindA, AtmaprazaMsA, paraguNavilopa, apane meM avidyamAna guNoMkA prakhyApana, jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, zrutamada, jJAnamada, aizvaryamada, tapomada, parApamAna, parahAsyakaraNa, paraparivAdana, gurutiraskAra, guruoMse TakarAkara calanA, guru doSodbhAvana, guru vibhedana, guruoMko sthAna na denA, bhartsanA karanA, stuti na karanA, vinaya na karanA, unakA apamAna karanA, Adi nIcagotrake Asravake kAraNa haiM / uccagotra - para prazaMsA, AtmanindA, para sadguNodbhAvana, svasadguNAcchAdana, nIcaivRtti - namrabhAva, Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 207 nirmada bhAva rUpa anutseka, parakA apamAna, hAsa parihAsa na karanA, mRdubhASaNa Adi uccagotrake Asravake kAraNa hote haiM / antarAya -- dUsaroMke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna karanA, dAnakI nindA karanA, devadravyakA bhakSaNa, paravIryApaharaNa, dharmoccheda, adharmAcaraNa, paranirodha, bandhana, karNachedana guhyachedana, indriya vinAza Adi vighnakAraka vicAra aura kriyAe~ antarAya karmakA Asrava karAtI haiM / sArAMza yaha ki ina bhAvoMse una una karmoMko sthitibandha aura anubhAgabandha vizeSa vaise Ayuke sivAya anya sAta karmoMkA Asrava nyUnAdhika bhAvase pratisamaya hotA rahatA hai| Ayuke tribhAga meM hotA hai / mokSa - bandhanamuktiko mokSa kahate haiM / bandhake kAraNoMkA abhAva honepara tathA saMcita karmoM kI nirjarA honepara samasta karmoMkA sakala uccheda honA mokSa hai / AtmAkI vaibhAvikI zaktikA saMsAra avasthA meM vibhAva pariNamana ho rahA thA / vibhAva pariNamanake nimitta haTa jAnese mokSadazAmeM usakA svabhAva pariNamana ho jAtA hai / jo AtmAke guNa vikRta ho rahe the ve hI svAbhAvika dazAmeM A jAte haiM / mithyAdarzana samyagdarzana bana jAtA hai, ajJAna jJAna aura acAritra cAritra / tAtparya yaha ki AtmAkA sArA nakzA hI badala jAtA hai / jo AtmA mithyAdarzanAdi rUpase anAdikAlase azuddhikA puja banA huA thA vahI nirmala nizcala aura ananta caitanyamaya ho jAtA hai / usakA Age sadA zuddha pariNamana hI hotA hai / vaha caitanya nirvikalpa hai / vaha nistaraMga samudrakI taraha nirvikalpa nizcala aura nirmala hai| na to nirvANa dazAmeM AtmAkA abhAva hotA hai aura na vaha acetana hI ho jAtA hai / jaba AtmA eka svatantra maulika dravya hai taba usakA abhAva ho hI nahIM sakatA / usameM parivartana kitane hI ho jAya~ para abhAva nahIM ho sktaa| kisIkI bhI yaha sAmarthya nahIM jo jagat ke kisI bhI eka satkA samUla uccheda kara sake / rUpase hotA hai / AyukA Ava buddha se jaba prazna kiyA gayA ki - 'maraneke bAda tathAgata hote haiM yA nahIM to unane isa praznako avyAkRta koTimeM DAla diyA thaa| yahI kAraNa huA ki buddhake ziSyoMne nirvANake viSaya meM do tarahakI kalpanAe~ kara DAlI / eka nirvANa vaha jisameM citta santati nirAsrava ho jAtI hai aura dUsarA nirvANa vaha jisameM dIpaka ke samAna citta santati bhI bujha jAtI hai arthAt usakA astitva samApta ho jAtA hai / rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra ina pA~ca skandha rUpa hI AtmAko mAnanekA yaha sahaja pariNAma thA ki nirvANa dazAmeM usakA astitva na rahe / Azcarya hai ki buddha nirvANa aura AtmAke paralokagAmitvakA nirNaya batAe binA kahI duHkha nivRttike upadezake sarvAMgINa aucityakA samarthana karate rahe / yadi nirvANa meM cittasantatikA nirodha ho jAtA hai, vaha dIpakakI taraha bujha jAtI hai arthAt astitvazUnya ho jAtI hai to ucchedavAda ke doSase buddha kaise bace ? AtmA nAstitvase inakAra to isI bhayase karate the ki yadi AtmAko nAsti kahate haiM to ucchedavAdakA prasaMga AtA hai aura asti kahate haiM to zAzvatavAdakA prasaMga AtA / nirvANAvasthA meM uccheda mAnane aura maraNake bAda uccheda mAnanemeM tattvadRSTise koI vizeSa antara nahIM hai| balki cArvAkakA sahaja uccheda sabako sukara kyA ayatnasAdhya honese sahaja grAhya hogA aura buddhakA nirvANottara uccheda aneka prakArake brahmacaryavAsa dhyAna Adise sAdhya honeke kAraNa durgrAhya hogA / ataH mokSa avasthA meM zuddha citta santatikI sattA mAnanA hI ucita hai / mokSake kAraNa -1 saMvara-saMvara rokaneko kahate haiM / surakSAkA nAma saMvara hai / jina dvAroMse karmoMkA Asrava hotA thA una dvAroMkA, nirodha kara denA saMvara kahalAtA hai / AsravakA mUla kAraNa yoga hai / ataH Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha yoganivRtti hI mUlataH saMvarake padapara pratiSThita ho sakatI hai| para, mana, vacana, kAyakI pravRttiko sarvathA rokanA saMbhava nahIM hai / zArIrika AvazyakatAoMkI pUrtike lie AhAra karanA, malamatrakA visarjana karanA calanA phiranA, bolanA, rakhanA, uThAnA Adi kriyAe~ karanI hI par3atI haiN| ataH jitane aMzoMmeM mana, vacana, kAyakI kriyAoMkA nirodha hai utane aMzako gupti kahate haiN| gupti arthAt rakSA / mana, vacana aura kAyakI akazala pravattiyoMse rakSA krnaa| yaha gapti hI saMvarakA pramakha kAraNa hai| gaptike atirikta samiti. dharma anaprekSA, parISahajaya aura cAritra Adise saMvara hotA hai| samiti AdimeM jitanA nivattikA bhAga hai utanA saMvarakA kAraNa hotA hai aura pravRttikA aMza zubhabandhakA hetu hotA hai| samiti-samyak pravRtti, sAvadhAnIse kArya krnaa| IryA samiti-dekhakara calanA / bhASA samitihita mita priya vacana bolanA / eSaNA samiti-vidhipUrvaka nirdoSa AhAra lenA / AdAna-nikSepaNa samitidekha zodhakara kisI bhI vastukA rakhanA uThAnA / utsarga samiti-nirjantu sthAnapara malamUtrakA visarjana krnaa| dharma-AtmasvarUpameM dhAraNa karAnevAle vicAra aura pravRttiyAM dharma haiM / uttama kSamA-krodhakA tyAga karanA / krodhake kAraNa upasthita honepara bhI vivekavArise unheM zAnta karanA / kAyaratA doSa hai aura kSamA gaNa / jo kSamA AtmAmeM dInatA utpanna kare vaha dharma nhiiN| uttama mArdava-madatA, komalatA, vinayabhAva, mAnakA tyAga / jJAna pUjA kula jAti bala Rddhi tapa aura zarIra AdikI kiMcita viziSTatAke kAraNa AtmasvarUpako na bhUlanA, inakA ahaMkAra na karanA / ahaMkAra doSa hai, svamAna guNa hai| uttama Arjava-RjutA, saralatA, mana vacana kAyameM kuTilatA na hokara saralabhAva honaa| jo manameM ho, tadanusArI hI vacana aura na vyavahArakA honA / mAyAkA tyAga-saralatA guNa hai| bhoMdUpana doSa hai| uttama zauca-zucitA, pavitratA, nirlobha vRtti, pralobhanameM nahIM phaMsanA / lobha kaSAyakA tyAgakara manameM pavitratA lAnA / zauca guNa hai para bAhya solA aura caukApantha Adike kAraNa chU-chU karake dUsaroMse ghRNA karanA doSa hai| uttama satyaprAmANikatA, vizvAsa paripAlana, tathya spaSTa bhASaNa / saca bolanA dharma hai parantu paranindAke lie dUsaroMke doSoMkA DhiMDhorA pITanA doSa hai / para bAdhAkArI satya bhI doSa ho sakatA hai / uttama saMyama-indriya vijaya, prANi rakSaNa / pAMcoM indriyoMkI viSaya pravRttipara aMkuza rakhanA, nirargala pravRttiko rokanA, vazyendriya honaa| prANiyoMkI rakSAkA dhyAna rakhate hue khAna-pAna jIvana vyavahArako ahiMsAkI bhUmikApara calAnA / saMyama guNa hai para bhAvazUnya bAhya-kriyAkANDameMkA atyadhika Agraha doSa hai / uttama tapa-icchAnirodha / manakI AzA tRSNAoMko rokakara prAyazcitta vinaya vaiyAvRttya ( sevAbhAva ) svAdhyAya aura vyutsarga (parigrahatyAga ) meM cittavRtti lagAnA / dhyAna-cittakI ekaagrtaa| upavAsa, ekAzana, rasatyAga, ekAntasevana, mauna, zarIrako sukumAra na hone denA Adi bAhyatapa hai| icchAnivRtti rUpa tapa guNa hai aura mAtra bAhya kAyakleza, paMcAgni tapanA, haThayogakI kaThina kriyAyeM bAlatapa haiN| uttamatyAga-dAna denA, tyAgakI bhUmikApara aanaa| zaktyanasAra bhakhoMkoM bhojana, rogIko auSadhi, ajJAnanivRttike lie jJAnake sAdhana juTAnA aura prANimAtrako abhaya denA / samAja aura dezake nirmANake lie tana dhana Adi sAdhanoMkA tyAga / lAbha pUjA nAma Adike lie kiyA jAnevAlA dAna uttama dAna nahIM hai| uttama AkiMcanya-akiJcanabhAva, bAhyapadArthoM meM mamatva bhAvakA tyAga / dhana-dhAnya Adi bAhyapararigraha tathA zarIrameM 'yaha merA svarUpa nahIM hai, AtmAkA dhana to usakA zuddha caitanyarUpa hai 'nAstimeM kiJcana'-merA kucha mahIM hai Adi bhAvanAe~ AkiJcanya haiM / kartavyaniSTha rahakara bhautikatAse dRSTi haTAkara vizuddha AdhyAtmika dRSTi prApta krnaa| uttama brahmacarya-brahma arthAt AtmasvarUpameM vicaraNa karanA / strIsukhase virakta hokara samasta zArIrika mAnasika Atmika zaktiyoMko Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 209 AtmavikAsonmukha karanA / manaHzuddhike binA kevala zArIrika brahmacarya na to zarIrako hI lAbha pahuMcAtA hai ora na mana aura AtmA meM hI pavitratA lAtA hai| -sadbhAvanAe~ AtmavicAra / aisI bhAvanAoMko sadA cittameM bhAte rahanA cAhiye / ina vicAroMse susaMskRta citta samaya Anepara vicalita nahIM ho sakatA, sabhI dvandvoMmeM samatAbhAva rakha sakatA hai aura karmoM ke Asravako rokakara saMvarakI ora le jA sakatA hai| paroSahajaya-sAdhakako bhUkha pyAsa ThaMDa garamI barasAta DAMsa macchara calane phirane sone meM AnevAlI kaMkar3a Adi bAdhAe~, vadha Akroza mala roga AdikI bAdhAoMko zAntise sahanA cAhie / nagna rahate hue bhI strI Adiko dekhakara avikRta bane rahanA caahie| ciratapasyA karanepara bhI yadi koI Rddhi-siddhi prApta na ho to bhI tapasyAke prati anAdara nahIM honA cAhie / koI satkAra-puraskAra kare to harSa na kare to kheda nahIM karanA caahie| yadi tapasyAse koI vizeSa jJAna prApta ho gayA ho to ahaMkAra aura prApta na huA ho to kheda nahIM karanA caahie| bhikSAvRttise bhojana karate hue bhI dInatAkA bhAva AtmAmeM nahIM Ane denA cAhie / isa taraha parISahajayase cAritrameM dRr3ha niSThA hotI hai aura isase Asrava rukakara saMvara hotA hai / cAritra-cAritra aneka prakArakA hai| isameM pUrNa cAritra muniyoMkA hotA hai tathA dezacAritra shraavkoNkaa| muni ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ina vratoMkA pUrNarUpameM pAlana karatA hai tathA zrAvaka inako eka aMzase / muniyoMke mahAvata hote haiM tathA zrAvakoMke aNuvrata / inake sivAya sAmAyika Adi cAritra bhI hote haiN| sAmAyika-samasta pApakriyAoMkA tyAga, samatAbhAvakI ArAdhanA / chedopasthApanA-yadi vratoMmeM dUSaNa A gayA ho to phirase usameM sthira honA / parihAravizuddhi-isa cAritravAle vyaktike zarIrameM itanA halakApana A jAtA hai jo sarvatra gamana karate hue bhI isake zarIrase hiMsA nahIM hotii| sUkSmasAmparAya-anya saba kaSAyoMkA upazama yA kSaya honepara jisake mAtra sUkSma lobhakaSAya raha jAtI hai usake sUkSmasAmparAyacAritra hotA hai| yathAkhyAtacAritra-jIvanmukta vyaktike samasta kaSAyoMke kSaya honepara hotA hai / jaisA AtmAkA svarUpa hai vaisA hI usakA prApta ho jAnA yathAkhyAta hai| isa taraha gupti, samiti, dharma , anuprekSA, parISahajaya aura cAritra AdikI kilebandI honepara karmazatruke pravezakA koI avasara nahIM rahatA aura pUrNasaMvara ho jAtA hai / nirjarA-gupti Adise sarvataH saMvRta vyakti AgAmI karmoM ke Asravako to roka hI detA hai sAtha hI sAtha pUrvabaddha karmoMkI nirjarA karake kramazaH mokSako prApta karatA hai| nirjarA jhar3aneko kahate haiM / yaha do prakArakI hotI hai-(1) aupakramika yA avipAka nirjarA (2) anaupakramika yA savipAka nirjarA / tapa Adi sAdhanAoMke dvArA karmoko balAt udayameM lAkara binA phala diye hI jhar3A denA avipAka nirjarA hai / svAbhAvika kramase prati samaya karmokA phala dekara jhar3a jAnA savipAka nirjarA hai| yaha savipAka nirjarA pratisamaya hara eka prANIke hotI hI rahatI hai aura nUtana karma ba~dhate jAte haiN| gupti, samiti aura khAsakara taparUpI agnike dvArA karmoko udayakAlake pahile hI bhasma kara denA avipAka nirjarA yA aupakramika nirjarA hai / samyagdRSTi, zrAvaka, muni, anantAnubandhIkA visaMyojana karanevAlA, darzanamohakA kSaya karanevAlA, upazAntamoha guNasthAnavAlA, kSapakazreNIvAle, kSINamohI aura jIvanmukta vyakti kramazaH asaMkhyAtagaNI karmoMkI nirjarA karate haiN| 'karmoMkI gati Tala nahIM sakatI' yaha ekAnta nahIM hai| yadi AtmAmeM puruSArtha ho aura vaha sAdhanA kare to samasta karmoMko antarmuhUrtameM hI naSTa kara sakatA hai / "nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / " arthAt saikar3oM kalpakAla bIta jAnepara bhI binA bhoge karmokA kSaya nahIM ho sakatA-yaha mata jainoMko 4-27 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mAnya nahIM / jaina to yaha kahate haiM ki 'dhyAnAgni sarvakarmANi bhasmasAtkurute kSaNAt / " arthAt dhyAnarUpI agni sabhI karmoMko kSaNa bharameM bhasma kara sakatI hai| aise aneka dRSTAnta maujUda hai-jinhoMne apanI prAksAdhanAkA itanA bala prApta kara liyA thA ki sAdhudIkSA lete hI unheM kaivalya lAbha ho gayA / purAnI vAsanAoMko aura rAga, dveSa Adi kusaMskAroMko naSTa karanekA ekamAtra mukhya sAdhana hai dhyAna arthAt cittavRttiyoMkA nirodha karake use ekAgra krnaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIrane bandha ( duHkha ) bandhake kAraNa ( Asrava ) mokSa aura mokSake kAraNasaMvara, nirjarA ina pAMca tattvoMke sAtha hI sAtha Atmatattvake jJAnakI bhI khAsa AvazyakatA batAI jise bandhana aura mokSa hotA hai tathA usa ajIva tattvake jJAnakI jisake kAraNa anAdise yaha jIva bandhanabaddha ho rahA hai| mokSake sAdhana-vaidika saMskRti vicAra yA jJAnase mokSa mAnatI hai jaba ki zramaNa saMskRti AcAra arthAt cAritrako mokSakA sAdhana svIkAra karatI hai| yadyapi vaidika saMskRtimeM tattvajJAnake sAtha hI sAtha vairAgya aura saMnyAsako bhI muktikA aMga mAnA hai para vairAgya AdikA upayoga tattvajJAnakI puSTimeM hotA hai arthAt vairAgyase tattvajJAna paripUrNa hotA hai aura phira mukti / jaina tIrthaGkaroMne "samyagdarzanajJAnacaritrANi mokSamArga:" (tattvArthasUtra 11) samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako mokSakA mArga kahA hai / aisA samyagjJAna jo samyakcAritrakA poSaka yA varddhaka nahIM hai mokSakA sAdhana nahIM ho sakatA / jo jJAna jIvanameM utarakara Atmazodhana kare vahI mokSakA kAraNa hai / antataH saccI zraddhA aura jJAnakA phala cAritrazaddhi hai| jJAna thor3A bhI ho para yadi usane jIvanazuddhimeM preraNA dI hai to vaha samyagjJAna hai| ahiMsA, saMyama aura tapa sAdhanAtmaka vastue~ haiM, jJAnAtmaka nahIM / ataH jainasaMskRtine kore jJAnako bhAra hI batAyA hai / tattvoMkI saccI zraddhA khAsakara dharmakI zraddhA mokSa-prAsAdakA prathama sopAna hai| Atmadharma arthAta AtmasvabhAvakA aura AtmA tathA zarIrAdi parapadArthakA svarUpajJAna honA-inameM bhedavijJAna honA hI myagdarzana hai| samyakudarzana arthAt AtmasvarUpakA spaSTa darzana, apane lakSya aura kalyANa-mArgakI dRr3ha pratIti / bhaya, AzA, sneha aura lobhAdi kisI bhI kAraNase jo zraddhA cala aura malina na ho sake, koI sAtha de yA na de para bhItarase jisake prati jIvanakI bhI bAjI lagAnevAlA paramAvagADha saMkalpa ho vaha jIvanta zraddhA samyakadarzana hai| isa jyo ke jagate hI sAdhakako apane tattvakA spaSTa darzana hone lagatA hai| use svAnubhUti-arthAta AtmAnubhava pratikSaNa hotA hai| vaha samajhatA hai ki dharma AtmasvarUpakI prAptimeM hai, bAhya padArthAdhita kriyAkANDameM nahIM / isIlie usakI pariNati eka vilakSaNa prakArakI ho jAtI hai| use AtmakalyANa, mAnavajAtikA kalyANa, deza aura samAjake kalyANake mArgakA spaSTa bhAna ho jAtA hai| apane AtmAse bhinna kisI bhI parapadArthakI apekSA hI duHkhakA kAraNa hai / sukha svAdhIna vRttimeM hai| ahiMsA bhI antataH yahI hai ki hamArA parapadArthase svArthasAdhanakA bhAva kama ho / jaise svayaM jIvita rahaneko icchA hai usI taraha prANimAtrakA bhI jIvita rahanekA adhikAra svIkAra kreN| svarUpajJAna aura svAdhikAra maryAdAkA jJAna samyagjJAna hai| usake prati dRr3ha zraddhA samyagdarzana hai aura tadrapa honeke yAvata prayatna samyakucAritra hai| yathA-pratyeka AtmA caitanyakA dhanI hai| pratikSaNa paryAya badalate hue bhI usakI avicchinna dhArA anantakAla taka calatI rhegii| usakA kabhI samala nAza na hogaa| eka dravyakA dUsare dravyapara koI adhikAra nahIM hai| rAgAdi kaSAyeM aura vAsanAe~ AtmAkA nijarUpa nahIM haiM, vikArabhAva haiM / zarIra bhI para hai| hamArA svarUpa to caitanyamAtra hai| hamArA adhikAra apanI guNaparyAyoMpara hai / apane vicAra aura apanI kriyAoMko hama jaisA cAheM vaisA banA sakate haiN| dUsareko banAnA bigAr3anA Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | viziSTa nibandha : 211 hamArA svAbhAvika adhikAra nahIM hai / yaha avazya hai ki dUsarA hamAre banane bigar3anemeM nimitta hotA hai para nimitta upAdAnakI yogyatAkA hI vikAsa karatA hai / yadi upAdAna kamajora hai to nimittake dvArA atyadhika prabhAvita ho sakatA / ataH bananA bigaDanA bahuta kucha apano bhItarI yogyatApara hI nirbhara hai| isa taraha apane AtmAke svarUpa aura svAdhikArapara aTala zraddhA honA aura AcAra vyavahAra meM isakA ullaMghana na karanekI dRr3ha pratIti honA samyagdarzana hai| samyagdarzanakA samyagdarzana ___ samyagdarzanakA artha mAtra yathArtha dekhanA yA vAstavika pahicAna hI nahIM hai, kintu usa darzanake pIche honevAlI dRr3ha pratIti, jIvanta zraddhA aura usako kAyama rakhane ke lie prANoMkI bhI bAjI lagA denekA aTa vizvAsa hI vastutaH samyagdarzanakA svarUpArtha hai / samyagdarzanameM do zabda haiM samyak aura drshn| samyak zabda sApekSa hai, usameM vivAda ho sakatA hai| eka mata jise samyaka samajhatA hai dasarA mata use samyaka nahIM mAnakara mithyA mAnatA hai / eka hI vastu paristhiti vizeSameM ekako samyak aura dUsaroMko mithyA ho sakatI hai| darzanakA artha dekhanA yA nizcaya karanA hai| isameM bhI bhrAntikI sambhAvanA hai| sabhI mata apane-apane dharmako darzana arthAt sAkSAtkAra kiyA huA batAte haiM, ataH kauna samyak aura kauna asamyak tathA kauna darzana aura kauna adarzana ye prazna mAnava mastiSkako Andolita karate rahate haiN| inhIM praznoMke samAdhAna meM jIvanakA lakSya kyA hai ? dharmakI AvazyakatA kyoM hai ? Adi praznoMkA samAdhAna nihita hai| samyakdarzana eka kriyAtmaka zabda hai, arthAt samyak-acchI taraha darzana-dekhanA / prazna yaha hai ki'kyoM dekhanA, kisako dekhanA aura kaise dekhanA / ' 'kyoM dekhanA' to isalie ki manaSya svabhAva aura darzanazIla prANI hote haiN| unakA mana yaha to vicAratA hI hai ki yaha jIvana kyA hai ? kyA janmase maraNa taka hI isakI dhArA hai yA Age bhI ? jindagI bhara jo aneka dvandoM aura saMgharSoMse jUjhanA hai vaha kisalie? ataH jaba isakA svabhAva hI mananazIla hai tathA saMsArameM saikar3oM mata pracAraka manuSyako balAt vastusvarUpa dikhAte hue cAroM ora ghUma rahe haiM, 'dharma DUbA, saMskRti DUbI, dharmakI rakSA karo, saMskRtiko bacAo' Adi dharma pracArakoMke nAre manuSyake kAnake parde phAr3a rahe haiM taba manuSyako na cAhanepara bhI dekhanA to par3egA hii| yaha to karIba-karIba nizcita hI hai ki manuSya yA koI bhI prANI apane lie hI saba kucha karatA hai, use sarvapriya vastu apanI hI AtmA hai| upaniSadoMmeM AtA hai ki "Atmano vai kAmAya sarva priyaM bhavati / " kuTumba strI putra tathA zarIrakA bhI grahaNa apanI AtmAkI tuSTike lie kiyA jAtA hai| ataH 'kisako dekhanA' isa praznakA uttara hai ki sarvaprathama usa AtmAko hI dekhanA cAhie jisake lie yaha saba kucha kiyA jA rahA hai, aura jisake na rahanepara yaha saba kucha vyartha hai, vahI AtmA draSTavya / samyakadarzana hameM karanA cAhie / 'kaise dekhanA' isa praznakA uttara dharma aura samyagdarzanakA nirUpaNa hai| jainAcAryoMne 'vatthusvabhAvo dhammo' yaha dharmakI antima paribhASA kI hai| pratyeka vastukA apanA nija svabhAva hI dharma hai tathA svabhAvase cyuta honA adharma hai / manuSyakA manuSya rahanA dharma hai pazu bananA adharma hai| AtmA jaba taka apane svarUpameM hai dharmAtmA hai, jahA~ svarUpase cyuta haA adharmAtmA bnaa| ataH jaba svarUpasthiti hI dharma hai taba dharmake lie bhI svarUpakA jAnanA nitAnta Avazyaka hai| yaha bhI jAnanA cAhie ki AtmA svarUpacyuta kyoM hotA hai ? yadyapi jalakA garama honA usakI svarUpacyuti hai, etAvatA vaha adharma hai para jala cUMki jar3a hai, ataH use yaha bhAna hI nahIM hotA ki merA svarUpa naSTa ho gayA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti granthaM hai| jaina tattvajJAna to yaha kahatA hai ki jisa prakAra apane svarUpase cyuta honA adharma hai usI prakAra dUsareko svarUpase cyuta karanA bhI adharma hai / svayaM krodha karake zAntasvarUpase cyuta honA jitanA adharma hai utanA hI dUsare ke zAntasvarUpa meM vighna karake use svarUpacyuta karanA bhI adharma hai / ataH aisI pratyeka vicAradhArA, vacanaprayoga aura zArIrika pravRtti adharma hai jo apaneko svarUpacyuta karatI ho yA dUsarekI svarUpacyutikA kAraNa hotI ho / AtmAke svarUpacyuta honekA mukhya kAraNa hai-- svarUpa aura svAdhikArakI maryAdAkA ajJAna / saMsArameM ananta acetana aura ananta cetana dravya apanA svatantra astitva rakhate haiM / pratyeka apane svarUpa meM paripUrNa hai / ina sabakA pariNamana mUlataH apane upAdAna ke anusAra hokara bhI dUsare ke nimittase prabhAvita hotA hai / ananta acetana dravyoMkA yadyapi saMyogoMke AdhArase svarasataH pariNamana hotA rahatA hai / para jar3a hone ke kAraNa unameM buddhipUrvaka kriyA nahIM ho sktii| jaisI jaisI sAmagrI juTatI jAtI hai vaisA-vaisA unakA pariNamana hotA rahatA hai| miTTI meM yadi viSa par3a jAya to usakA viSarUpa pariNamana ho jAyagA yadi kSAra par3a jAya to khArA pariNamana ho jAyagA / cetana dravya hI aise haiM jinameM buddhipUrvaka pravRtti hotI hai / ye apanI pravRtti to buddhipUrvaka karate hI haiM sAtha hI sAtha apanI buddhike anadhikAra upayogake kAraNa dUsare dravyoMko apane adhIna karane kI kuceSTA bhI karate haiM / yaha sahI hai ki jabataka AtmA azuddha yA zarIra paratantra hai taba taka use parapadArthoMkI AvazyakatA hogI aura vaha parapadArthoMke binA jIvita bhI nahIM raha sakatA / para isa anivArya sthitimeM bhI use yaha samyakdarzana to honA hI cAhie ki - 'yadyapi Aja merI azuddha dazA meM zarIrAdike paratantra hone ke kAraNa nitAnta paravaza sthiti hai aura isake lie yatkicit parasaMgraha Avazyaka hai para merA nisargataH paradravyoMpara koI adhikAra nahIM hai, pratyeka dravya apanA-apanA svAmI hai / " isa parama vyaktisvAtantryakI udghoSaNA jainatattvajJAniyoMne atyanta nirbhayatAse kI hai / aura isake pIche hajAroM rAjakumAra rAjapATa chor3akara isa vyaktisvAtantryakI upAsanAmeM lagate Ae haiM / yahI samyagdarzanakI jyoti hai / pratyeka AtmA apanI taraha jagat meM vidyamAna ananta AtmAoM kA bhI yadi samAna AtmAdhikAra svIkAra kara le aura acetana dravyoMke saMgraha yA parigrahako pApa aura anadhikAra ceSTA mAna le to jagat meM yuddha saMgharSa hiMsA dveSa Adi kyoM hoM ? AtmA ke svarUpacyuta honekA mukhya kAraNa hai para saMgrahAbhilASA aura paraparigrahecchA / pratyeka mithyAdarzI AtmA yaha cAhatA hai ki saMsArake samasta jIvadhArI usake izArepara caleM, usake adhIna raheM, usakI uccatA svIkAra kreN| isI vyaktigata anadhikAra ceSTAke phalasvarUpa jagat meM jAti varNa raMga Adiprayukta vaiSamyakI sRSTi huI hai / eka jAtimeM uccatvakA abhimAna honepara usane dUsarI jAtiyoMko nIcA rakhanekA prayatna kiyA / mAnavajAtike kAphI bar3e bhAgako aspRzya ghoSita kiyA gayA / gauraraMgavAloMkI zAsaka jAti bnii| isa jAti varNa aura raMgake AdhArase guTa bane aura ina girohoMne apane vargakI uccatA aura lipsAkI puSTike lie dUsare manuSyoMpara avarNanIya atyAcAra kie| strImAtra bhogakI vastu rahI / strI aura zUdrakA darjA atyanta patita samajhA gyaa| jaina tIrthaMkaroMne ina anadhikAra ceSTAko mithyAdarzana kahA aura batAyA ki isa anadhikAra ceSTAko samApta kiye binA samyagdarzanakI prApti nahIM ho sakatI / ataH mUlataH samyagdarzana- AtmasvarUpadarzana aura AtmAdhikArake jJAnameM hI parisamApta hai / zAstroMmeM isakA hI svAnubhava, svAnubhUti, svarUpAnubhava jaise zabdoMse varNana kiyA gayA hai| jaina paramparAmeM samyakdarzana ke vividharUpa pAe jAte haiM / 1 - tattvArthazraddhAna 2 - jinadeva zAstra gurukA zraddhAna 3 - AtmA aura parakA bhedajJAna Adi / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 213 jainadeva, jainazAstra aura jainagurukI zraddhAke pIche bhI vahI AtmasamAnAdhikArakI bAta hai| jainadeva parama vItarAgatAke pratIka hai / usa vItarAgatA aura AtmamAtratvake prati sampUrNa niSThA rakhe binA zAstra aura gurubhakti bhI adhUrI hai| ataH jainadeva zAstra aura gurukI zraddhAkA vAstavika artha kisI vyaktivizeSakI zraddhA na hokara una guNoMke prati aTUTa zraddhA hai jina guNoMke ve pratIka haiN| ___ AtmA aura padArthoMkA vivekajJAna bhI usI AtmadarzanakI ora izArA karatA hai / isI taraha tattvArthazraddhAnameM unhIM AtmAko bandha karanevAle aura AtmAkI muktimeM kAraNabhUta tattvoMkI zraddhA hI apekSita hai / isa vivecanase spaSTa ho jAtA hai ki samyagdarzana AtmasvarUpadarzana aura AtmAdhikArakA parijJAna tathA usake prati aTUTa jIvanta zraddhArUpa hI hai| samyagdraSTAke jIvanameM parigrahasaMgraha aura hiMsAkA koI sthAna nahIM raha sktaa| vaha to mAtra apanI AtmApara hI apanA adhikAra samajhakara jitanI dUsarI AtmAoMko yA anya jar3adravyoMko adhIna karanekI ceSTAe~ haiM una sabhIko adharma hI mAnatA hai| isa taraha yadi pratyeka mAnavako yaha AtmasvarUpa aura AtmAdhikArakA parijJAna ho jAya aura vaha jIvanameM isake prati niSThAvAna ho jAya to saMsArameM parama zAnti aura sahayogakA sAmrAjya sthApita ho sakatA hai| samyagdarzanake isa antarasvarUpakI jagaha Aja bAharI pUjA-pAThane le lI hai| amuka paddhatise pUjana aura amuka prakArakI dravyase pUjA Aja samyaktva samajhI jAtI hai| jo mahAvIra aura padmaprabha vItarAgatAke pratIka the, Aja unakI pUjA vyApAralAbha, putraprApti, bhUtabAdhAzAnti jaisI kSudra kAmanAoMkI pUrtike lie hI kI jAne lagI hai| itanA hI nahIM, ina tIrthaMkaroMkA 'saccA darabAra' kahalAtA hai| inake mandiroMmeM zAsanadevatA sthApita hue haiM aura unakI pUjA aura bhaktine ho mukhya sthAna prApta kara liyA hai| aura yaha saba ho rahA hai samyagdarzanake pavitra nAmapara / jisa samyagdarzanase sampanna cANDAlako svAmI samantabhadrane devake samAna batAyA usI samyagdarzanakI oTameM aura zAstroMkI oTameM jAtigata uccatva nIcatvake bhAvakA pracAra kiyA jA rahA hai| jisa bAhyapadArthAzrita yA zarIrAzrita bhAvoMke vinAzake lie AtmadarzanarUpa samyagdarzanakA upadeza diyA gayA thA unhIM zarIrAzrita piNDazuddhi Adike nAmapara brAhmaNadharmakI varNAzramavyavasthAko cipaTAyA jA rahA hai| isa taraha jabataka hameM samyagdarzana prApta nahIM hogA tabataka na jAne kyA-kyA alAya-balAya usake pavitra nAmase mAnavajAtikA patana karatI rhegii| ataH AtmasvarUpa aura AtmAdhikArako maryAdAko poSaNa karanevAlI dhArA hI samyagdarzana hai anya nahIM / yahI dharma hai / jisa prakAra mithyAdarzana do prakArakA usI prakAra samyagdarzanake bhI nisargaja-arthAta buddhipUrvaka prayatnake binA anAyAsa prApta honevAlA aura adhigamaja arthAt buddhipUrvaka-paropadezase sIkhA huA, isa prakAra do bheda haiN| janmAntarase Aye hue samyagdarzana saMskArakA nisargajameM hI samAveza hai / ataH jabataka mA~ bApa, zikSaka, samAjake netA, dharmaguru aura dharmapracAraka Adiko samyagdarzanakA samyagdarzana na hogA tabataka ye aneka nirarthaka kriyAkANDoM aura vicArazUnya rUr3hiyoMkI zarAba dharma aura samyagdarzanake nAmapara natanapIDhIko pilAte jAya~ge aura nisargamithyAdaSTiyoMkI sRSTi karate jAyeMge / ataH naI pIr3hIke sudhArake lie vyakti ko samyagdarzana prApta karanA hogaa| hameM usa mUlabhUta tattva-AtmasvarUpa aura AtmAdhikArako ina netAoMko samajhAnA hogA aura inase karabaddha prArthanA karanI hogI ki ina kacce baccoMpara dayA karo, inheM samyagdarzana aura dharmake nAmapara bAhyagata uccatvanIcatva zarIrAzrita piNDazuddhi AdimeM na ulajhAo, thor3A-thor3A Atmadarzana karane do| paramparAgata rUr3hiyoMko dharmakA jAmA mata phinaao| baddhi aura vivekako jAgrata Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha zraddhA nAmapara buddhi aura vivekakI jyotiko mata bujhAvo / apanI pratiSThA sthira rakhane ke lie pIr3hIke vikAsako mata roko / svayaM samajho jisase tumhAre saMparka meM AnevAle logoMmeM samajhadArI Ave / rUr3hicakrakA AmnAya paramparA Adike nAmapara A~kha mUMdakara anusaraNa na kro| tumhArA yaha pApa naI pIr3hIko bhoganA par3egA / bhAratakI paratantratA hamAre pUrvajoMkI hI galatI yA saMkucita dRSTikA pariNAma thI, aura Aja jo svatantratA milI vaha gAndhIyugake samyagdraSTAoMke puruSArtha kA phala hai / isa vicAradhArAko prAcInatA, hindutva, dharma aura saMskRtike nAmapara phira tamaH channa mata karo / sArAMza yaha ki AtmasvarUpa aura AtmAdhikArake poSaka upabRMhaka parivardhaka aura saMzodhaka karttavyoMkA pracAra karo jisase samyagdarzanakI paramparA cale / vyaktikA pApa vyaktiko bhoganA hI sAdhanoM kI hai| adhyAtma aura niyativAdakA samyagdarzana padArthasthiti - " nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH " - jagatameM jo sat hai usakA sarvathA vinAza nahIM ho sakatA aura sarvathA nae kisI asatkA sadrUpameM utpAda nahIM ho sakatA / jitane maulika dravya isa jagata meM anAdise vidyamAna haiM apanI avasthAoM meM parivartita hote rahate haiM / ananta jIva, anantAnanta pudgala aNu, eka dharmadravya, eka adhamaMdravya, eka AkAza aura asaMkhya kAlANu inase yaha loka vyApta hai / ye chaha jAtike dravya maulika haiM, inameMse na to eka bhI dravya kama ho sakatA hai aura na koI nayA utpanna hokara inakI saMkhyA meM vRddhi hI kara sakatA hai| koI bhI dravya anyadravyarUpa meM pariNamana nahIM kara sakatA / jIva jIva hI rahegA pudgala nahIM ho sakatA / jisa taraha vijAtIya dravyarUpameM kisI bhI dravyakA pariNamana nahIM hotA usI taraha eka jIva dUsare sajAtIya jIvadravyarUpa yA eka pudgala dUsare sajAtIya pudgaladravyarUpameM pariNamana bhI nahIM kara sakatA / pratyeka dravya apanI paryAyoM avasthAoMkI dhArAmeM pravAhita hai / vaha kisI bhI vijAtIya yA sajAtIya dravyAntarakI dhArAmeM nahIM mila sakatA / yaha sajAtIya yA vijAtIya dravyAntarameM asaMkrAnti hI pratyeka dravyako maulikatA hai / ina dravyoMmeM dharmadravya, adharmadravya aura kAladravyoM kA pariNamana sadA zuddha hI rahatA hai, inameM vikAra nahIM hotA, eka jaisA pariNamana pratisamaya hotA rahatA hai / jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM zuddhapariNamana bhI hotA tathA azuddha pariNamana bhI / ina do dravyoMmeM kriyAzakti bhI hai jisase inameM halana calana, AnA-jAnA Adi kriyAe~ hotI haiN| zeSa dravya niSkriya haiM, ve jahA~ haiM vahIM rahate haiM / AkAza sarvavyApI hai / dharma aura adharma lokA kAzake barAbara haiM / pudgala aura kAla aNurUpa haiM / jIva asaMkhyAtapradezI hai aura apane zarIrapramANa vividha AkAroM meM milatA hai / eka pudgaladravya hI aisA hai jo sajAtIya anya pudgaladravyoMse milakara skandha bana jAtA hai aura kabhI-kabhI inameM itanA rAsAyanika mizraNa ho jAtA hai ki usake aNuoMkI pRthak sattAkA bhAna karanA bhI kaThina hotA hai / tAtparya yaha ki jIvadravya aura pudgaladravyameM azuddha pariNamana hotA hai aura vaha eka dUsareke nimittase / pudgalameM itanI vizeSatA hai ki usakI anya sajAtIya pudgaloMse milakara skandha-paryAya bhI hotI hai para jIvakI dUsare jIvase milakara skandha paryAya nahIM hotii| do vijAtIya dravya ba~dhakara eka paryAya prApta nahIM kara sakate / ina do dravyoMke vividha pariNamanoMkA sthUlarUpa yaha dRzya jagat hai / hai dravya - pariNamana - pratyeka dravya pariNAmI nitya hai / pUrvaparyAya naSTa hotI hai uttara utpanna hotI hai para mUladravyakI dhArA avicchinna calatI hai / yahI utpAda vyaya - prauvyAtmakatA pratyeka dravyakA nijI svarUpa hai / dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoMkA sadA zuddha pariNamana hI hotA hai / jIvadravyameM jo mukta jIva unakA Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 215 pariNamana zuddha hI hotA hai kabhI bhI azuddha nahIM hotaa| saMsArI jIva aura ananta pudgaladravyakA zuddha aura azuddha donoM hI prakArakA pariNamana hotA hai / itanI vizeSatA hai ki jo saMsArI jIva ekabAra mukta hokara zuddha pariNamanakA adhikArI huA vaha phira kabhI bhI azuddha nahIM hogA, para pudgaladravyakA koI niyama nahIM hai| ve kabhI skandha banakara azuddha pariNamana karate haiM to parimANu rUpa hokara apanI zaddha avasthAmeM A jAte haiM phira skandha bana jAte haiN| isa taraha unakA vividha pariNamana hotA rahatA hai| jIva aura pudagalameM vaibhAvikI zakti hai, usake kAraNa vibhAva pariNamanako bhI prApta hote haiN| dravyagatazakti-dharma, adharma, AkAza ye tIna dravya eka eka eka haiN| kAlANu asaMkhyAta hai| pratyeka kAlANameM eka-jaisI zaktiyA~ haiN| vartanA karanekI jitane avibhAgapraticchedavAlI zakti eka kAlANameM hai vaisI hI dUsare kAlANumeM / isa taraha kAlANuoMmeM paraspara zakti-vibhinnatA yA pariNamanavibhinnatA nahIM hai| pudagaladravyake eka aNameM jitanI zaktiyA~ haiM utanI hI aura vaisI hI zaktiyA~ pariNamanayogyatAe~ anya pudgalANuoMmeM haiN| mUlataH pudgala-aNu dravyoMmeM zaktibheda, yogyatAbheda yA svabhAvabheda nahIM hai / yaha to sambhava hai ki kucha pudgalANu mUlataH snigdha sparzavAle hoM aura dUsare mUlataH rUkSa, kucha zIta aura kucha uSNa, para unake ye guNa bhI niyata nahIM hai, rUkSaguNavAlA bhI aNu snigdhaguNavAlA bana sakatA hai tathA snigdhaguNavAlA bhI rUkSa, zIta bhI uSNa bana sakatA hai uSNa bhI zIta / tAtparya yaha ki pudgalANoMmeM aisA koI jAtibheda nahIM hai jisase kisI bhI pudgalANukA pudgalasambandhI koI pariNamana na ho sakatA ho / pudagaladravyake jitane bhI pariNamana ho sakate haiM una sabakI yogyatA aura zakti pratyeka pudgalANu meM svabhAvataH hai| yahI dravyazakti kahalAtI hai| skandha avasthAmeM paryAyazaktiyA~ vibhinna ho sakatI haiN| jaise kisI agniskandhameM sammilita paramANukA uSNasparza tejorUpa thA, para yadi vaha agniskandhase judA ho jAya to usakA zItasparza tathA kRSNarUpa ho sakatA hai, aura yadi vaha skandha hI bhasma bana jAya to sabhI paramANuoMkA rUpa aura sparza Adi badala sakate haiN| sabhI jIvadravyoMkI mUla svabhAvazaktiyA~ eka jaisI haiM, jJAnAdi anantaguNa aura ananta caitanyapariNamanakI zakti mUlataH pratyeka jIvadravyameM hai| hA~, anAdikAlIna azuddhatAke kAraNa unakA vikAsa vibhinna prakArase hotA hai / cAhe bhavya ho yA abhavya donoM hI prakArake pratyeka jIva eka-jaisI zaktiyoM ke AdhAra haiN| zaddha dazAmeM sabhI eka jaisI zaktiyoMke svAmI bana jAte haiM aura pratisamaya akhaNDa zuddha pariNamanameM lIna rahate haiN| saMsArI jIvoMmeM bhI mUlataH sabhI zaktiyA~ haiN| itanA vizeSa hai ki abhavyajIvoMmeM kevalajJAnAdi zaktiyoMke AvirbhAvakI zakti nahIM mAnI jAtI / uparyukta vivecanase eka bAta nirvAdarUpase spaSTa ho jAtI hai ki cAhe dravya cetana ho yA acetana, pratyeka mUlataH apanI-apanI cetana-acetana zaktiyoMkA dhanI hai unameM kahIM kucha bhI nyUnAdhikatA nahIM hai| a ddha dazAmeM anya paryAyazaktiyA~ bhI utpanna hotI haiM aura vilIna hotI rahatI haiN| pariNamanake niyatatvakI sImA-upayukta vivecanase yaha spaSTa hai ki dravyoMmeM pariNamana honepara bhI koI bhI dravya sajAtIya yA vijAtIya dravyAntararUpameM pariNamana nahIM kara sktaa| apanI dhArAmeM sadA usakA pariNamana hotA rahatA hai| dravyagata mUla svabhAvakI apekSA pratyeka dravyake apane pariNamana niyata hai| kisI bhI padgalANa ke ve sabhI pudgalasambandhI pariNamana yathAsamaya ho sakate haiM aura kisI bhI jIvake jIvasambandhI ananta pariNamana / yaha to sambhava hai ki kucha paryAyazaktiyoMse sIdhA sambandha rakhanevAle pariNamana kAraNabhUta paryAyazaktike na honepara na hoN| jaise pratyeka pudgalaparamANu yadyapi ghaTa bana sakatA hai phira bhI Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha jabataka amuka paramANu miTTI skandharUpa paryAyako prApta na hoMge taba taka unameM miTTIrUpa paryAyazaktike vikAsase honevAlI ghaTaparyAya nahIM ho sktii| parantu miTTI paryAyase honevAlI ghaTa, sakorA Adi jitanI paryAyeM sambhavita haiM ve nimittake anusAra koI bhI ho sakatI haiN| jaise jIvameM manuSyaparyAyameM A~khase dekhanekI yogyatA vikasita hai to vaha amuka samayameM jo bhI sAmane AyegA use dekhegaa| yaha kadApi niyata nahIM hai ki amuka samayameM amuka padArthako hI dekhanekI usameM yogyatA hai zeSakI nahIM, yA amuka padArtha meM usa samaya usake dvArA hI dekhe jAnekI yogyatA hai anyake dvArA nhiiN| matalaba yaha ki paristhitivaza jisa paryAyazaktikA dravyameM vikAsa huA hai usa zaktise honevAle yAvatkAryoMmeMse jisa kAryakI sAmagrI yA balavAn nimitta mileMge usake anusAra usakA vaisA pariNamana hotA jaaygaa| eka manuSya gaddIpara baiThA hai usa samaya usameM ha~sanA-ronA, Azcarya karanA, gambhIratAse socanA Adi aneka kAryoMkI yogyatA hai / yadi vahurUpiyA sAmane AjAya aura usakI usameM dilacaspI ho to ha~sanerUpa paryAya ho jaaygii| koI zokakA nimitta mila jAya to ro bhI sakatA hai| akasmAt bAta sunakara Azcarya meM DUba sakatA hai aura tattvacarcA sunakara gambhIratApUrvaka soca bhI sakatA hai| isalie yaha samajhanA ki 'pratyeka dravyakA pratisamayakA pariNamana niyata hai usameM kucha bhI hera-phera nahIM ho sakatA aura na koI hera-phera kara sakatA hai' dravyake pariNamanasvabhAvako gambhIratAse na socaneke kAraNa bhramAtmaka hai / dravyagata pariNamana niyata haiN| amuka sthUlaparyAyagata zaktiyoMke pariNamana bhI niyata ho sakate haiM, jo usa paryAyazaktike sambhAvanIya pariNamanoMmeMse kisI ekarUpameM nimittAnusAra sAmane Ate haiM / jaise eka aMgulI agale samaya Ter3I ho sakatI hai, sIdhI raha sakatI hai, TUTa sakatI hai, ghUma sakatI hai, jaisI sAmagrI aura kAraNa-kalApa mileMge usameM vidyamAna ina sabhI yogyatAoMmeMse anukUla yogyatAkA vikAsa ho jaaygaa| usa kAraNazaktise vaha amuka pariNamana bhI niyata karAyA jA sakatA hai jisakI pUrI sAmagrI avikala ho aura pratibandhaka kAraNakI sambhAvanA na ho, aisI antimakSaNaprApta zaktise vaha kArya niyata hI hogA, para isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki pratyeka dravyakA pratikSaNakA pariNamana sunizcita hai usameM jise jo nimitta hotA hai niyaticakrake peTameM par3akara hI vaha usakA nimitta banegA hii| yaha atisunizcita hai ki haraeka dravyakA pratisamaya koI na koI pariNamana honA hI caahie| purAne saMskAroMke pariNAmasvarUpa kucha aise nizcita kAryakAraNabhAva banAe jA sakate haiM jinase yaha niyata kiyA jA sakatA hai ki amuka samayameM isa dravyakA aisA pariNamana honA hI, para isa kAraNatAkI avazyaMbhAvitA sAmagrIkI avikalatA tathA pratibandhaka-kAraNakI zanyatApara hI nirbhara hai| jaise haldI aura cUnA donoM eka jalapAtrameM DAle gaye to yaha avazyaMbhAvI hai ki unakA lAlaraMgakA pariNamana ho / eka bAta yahA~ yaha khAsataurase dhyAnameM rakhane kI hai ki acetana paramANuoMmeM buddhipUrvaka kriyA nahIM ho sktii| unameM apane saMyogoMke AdhArase hI kriyA hotI hai, bhale hI ve saMyoga cetana dvArA milAe gae hoM yA prAkRtika kAraNoMse mile hoN| jaise pRthivImeM koI bIja par3A ho to saradI garamIkA nimitta pAkara usameM aMkura A jAyagA aura vaha pallavita puSpita hokara punaH bIjako utpanna kara degaa| garamIkA nimitta pAkara jala bhApa bana jaaygaa| punaH saradIkA nimitta pAkara bhApa jalake rUpameM barasakara pRthivIko zasyazyAmala banA degaa| kucha aise bhI acetana dravyoMke pariNamana haiM jo cetana nimittase hote haiM jaise miTTIkA ghar3A bananA yA ruIkA kapar3A bananA / tAtparya yaha ki atItake saMskAravaza vartamAna kSaNameM jitanI aura jaisI yogyatAe~ vikasita hoMgI aura jinake vikAsake anukula nimitta mileMge dravyoMkA vaisA-vaisA pariNamana hotA jaaygaa| bhaviSyakA koI nizcita kAryakrama dravyoMkA banA huA ho aura usI sunizcita ananta kramapara yaha jagata cala rahA ho yaha dhAraNA hI bhramapUrNa hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 217 niyatA'niyatatvavAda-jainadRSTise dravyagata zaktiyA~ niyata haiM para unake pratikSaNake pariNamana anivArya hokara bhI aniyata haiM / eka dravyakI usa samayakI yogyatAse jitane prakArake pariNamana ho sakate haiM unameMse koI bhI pariNamana jisake nimitta aura anukUla sAmagrI mila jAyagI ho jAyagA / tAtparya yaha hai ki pratyeka dravyakI zaktiyA~ tathA unase honevAle pariNamanoMkI jAti sunizcita hai / kabhI bhI padagalake pariNamana jIvameM tathA jIvake pariNamana pudgalameM nahIM ho sakate / para pratisamaya kaisA pariNamana hogA yaha aniyata hai / jisa samaya jo zakti vikasita hogI tathA anukUla nimitta mila jAyagA usake bAda vaisA pariNamana ho jAyagA / ataH niyatatva aura aniyatattva donoM dharma sApekSa haiM, apekSA bhedase sambhava haiN| jIvadravya aura pudgala dravyakA hI khela yaha jagata hai| inakI apanI dravyazaktiyA~ niyata haiN| saMsArameM kisIkI zakti nahIM jo dravyazaktiyoMmeMse ekako bhI kama kara sake yA ekako baDhA ske| inakA A aura tirobhAva paryAyake kAraNa hotA rahatA hai| jaise miTTI paryAyako prApta padagalase tela nahIM nikala sakatA, vaha sonA nahIM bana sakatI, yadyapi tela aura sonA bhI pudgala hI banatA hai, kyoMki miTTI paryAyavAle pudgaloMkI vaha yogyatA tirobhUta hai, usameM ghaTa Adi bananekI, aMkurako utpanna karanekI, bartanoMke zuddha karanekI, prAkRtika cikitsAmeM upayoga AnekI Adi pacAsoM paryAya yogyatAeM vidyamAna haiN| jisakI sAmagrI milegI agale kSaNameM vahI paryAya utpanna hogii| reta bhI pudgala hai para isa paryAyameM dhar3A bananekI yogyatA tirobhUta hai, aprakaTa hai, usameM sImeMTake sAtha milakara dIvAlapara puSTa lepa karanekI yogyatA prakaTa hai, vaha kA~ca bana sakatI hai yA bahI para likhI jAnevAlI kAlI syAhIkA zoSaNa kara sakatI hai| miTTI paryAyameM ye yogyatAe~ aprakaTa haiM / tAtparya yaha ki : (1) pratyeka dravyakI mUladravyazaktiyA~ niyata haiM unakI saMkhyAmeM nyUnAdhikatA koI nahIM kara sktaa| paryAyake anusAra kucha zaktiyA~ prakaTa rahatI haiM aura kucha aprakaTa / inheM paryAya yogyatA kahate haiN| (2) yaha niyata hai ki cetana kA acetanarUpase tathA acetanakA cetanarUpase pariNamana nahIM ho sakatA / (3) yaha bhI niyata hai ki eka cetana yA acetana dravyakA dUsare sajAtIya cetana yA acetana dravya rUpase pariNamana nahIM ho sktaa| (4) yaha bhI niyata hai ki do cetana milakara eka saMyukta sadaza paryAya utpanna nahIM kara sakate jaise ki aneka acetana paramANu milakara apanI saMyukta sadRza ghaTa paryAya utpanna kara lete haiM / (5) yaha bhI niyata hai ki dravyameM usa samaya jitanI paryAya yogyatAeM haiM unameM jisake anukala nimitta mileMge vahI pariNamana Age hogA, zeSa yogyatAe~ kevala sadbhAvameM rheNgii| (6) yaha bhI niyata hai ki pratyeka dravyakA koI na koI pariNamana agale kSaNameM avazya hogaa| yaha pariNamana dravyagata mUla yogyatAoM aura paryAyagata prakaTa yogyatAoMkI sImAke bhItara hI hogA, bAhara kadApi nhiiN| (7) yaha bhI niyata hai ki nimitta upAdAna dravyakI yogyatAkA hI vikAsa karatA hai, usameM nUtana sarvathA asadbhUta pariNamana upasthita nahIM kara sakatA / (8) yaha bhI niyata hai ki pratyeka dravya apane-apane pariNamanakA upAdAna hotA hai| usa samayakI paryAyayogyatArUpa upAdAnazaktikI sImAke bAhirakA koI pariNamana nimitta nahIM lA sakatA / parantu (1) yahI eka bAta aniyata hai ki 'amuka samayameM amuka pariNamana hI hogaa|' miTTIkI piMDaparyAyameM ghar3A, sakorA, surAI, diyA Adi aneka paryAyoM ke prakaTAnekI yogyatA hai / kumhArakI icchA aura kriyA Adi kA nimitta milanepara unameMse jisakI anakUlatA hogI vaha paryAya agale kSaNameM utpanna ho jAyagI / yaha kahanA ki 'usa samaya miTTIkI yahI paryAya honI thI, unakA mela bhI sadbhAva rUpase honA thA, pAnIkI yahI paryAya honI thI' dravya aura paryAyagata yogyatAke ajJAnakA phala hai| 4-28 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha niyativAda nahIM - jo honA hogA vaha hogA hI, hamArA kucha bhI puruSArtha nahIM hai, isa prakArake niSkriya niyativAda ke vicAra jainatastvasthitike pratikUla haiM / jo dravyagata zaktiyA~ niyata haiM unameM hamArA koI puruSArthaM nahIM, hamArA puruSArthaM to koyalekI horAparyAyake vikAsa karAne meM hai / yadi koyale ke lie usakI hIrAparyAya vikAsake lie Avazyaka sAmagrI na mile to yA to vaha jalakara bhasma banegA yA phira khAnimeM hI par3e-par3e samApta ho jAyagA / isakA yaha artha nahIM hai ki jisameM upAdAna zakti nahIM hai usakA pariNamana bhI nimittase ho sakatA hai yA nimittameM yaha zakti hai jo nirupAdAnako pariNamana karA sake / niyativAda - dRSTiviSa -- ekabAra 'IzvaravAda' ke viruddha chAtroMne eka prahasana khelA thA / usameM eka IzvaravAdI rAjA thA, jise yaha vizvAsa thA ki Izvarane samasta duniyA ke padArthoMkA kAryakrama nizcita kara diyA hai / pratyeka padArtha kI amuka samayameM yaha dazA hogI isake bAda yaha isa prakAra saba sunizcita hai / koI akAryaM hotA to rAjA sadA yaha kahatA thA ki - 'hama kyA kara sakate haiM ? Izvarane aisA hI niyata kiyA thA / Izvarake niyatikrameM hamArA hastakSepa ucita nahIM 'IzvarakI marjI' / ekabAra kucha guNDoMne rAjAke sAmane hI rAnIkA apaharaNa kiyA / jaba rAnIne rakSArthaM cillAhaTa zurU kI aura rAjAko krodha AyA taba guNDoMke saradArane jorase kahA--'IzvarakI marjI' / rAjAke hAtha DhIle par3ate haiM aura ve guNDe rAnIko usake sAmane hI uThA le jAte haiM / guNDe rAnIko bhI samajhAte haiM ki 'IzvarakI marjI yahI thI' rAnI bhI 'vidhividhAna' meM aTala vizvAsa rakhatI thI aura unheM Atma samarpaNa kara detI hai / rAjyameM avyavasthA phailatI hai aura paracakrakA AkramaNa hotA hai aura rAjAkI chAtI meM duzmanakI jo talavAra ghusatI hai vaha bhI 'IzvarakI marjI' isa jaharIle vizvAsa viSase bujhI huI thI aura jise rAjAne vidhividhAna mAnakara hI svIkAra kiyA thA / rAjA aura rAnI, guNDoM aura zatruoMke AkramaNake samaya 'IzvarakI marjI' 'vidhikA vidhAna' inhIM IzvarAstroM kA prayoga karate the aura Izvarase hI rakSAkI prArthanA karate the / para na mAlUma usa samaya Izvara kyA kara rahA thA ? Izvara bhI kyA karatA ? guNDe aura zatruoMkA kAryakrama bhI usIne banAyA thA aura ve bhI 'IzvarakI marjI' aura 'vidhividhAna' kI duhAI de rahe the / isa IzvaravAdameM itanI guMjAiza thI ki yadi Izvara cAhatA to apane vidhAna meM kucha parivartana kara detA / Aja zrI kAnajI svAmIko 'vastuvijJAnasAra' pustakako palaTate samaya usa prahasanakI yAda A gaI aura jJAta huA ki yaha niyativAdakA kAlakUTa 'IzvaravAda' se bhI bhayaMkara hai / IzvaravAdameM itanA avakAza hai ki yadi Izvara kI bhaktikI jAya yA satkArya kiyA jAya to Izvarake vidhAna meM heraphera ho jAtA / Izvara bhI hamAre satkarma aura duSkarmoMke anusAra hI phalakA vidhAna karatA hai / para yaha niyativAda abhedya hai / Azcarya to yaha hai ki ise 'ananta puruSArtha' kA nAma diyA jAtA / yaha kAlakUTa kundakunda, adhyAtma, sarvajJa, samyagdarzana aura dharmakI zakkarameM lapeTa kara diyA jA rahA hai / IzvaravAdI sA~pake jaharakA eka upAya ( Izvara ) to hai para isa niyativAdI kAlakUTakA, isa bhISaNa dRSTiviSakA koI upAya nahIM; kyoMki hara eka dravyakI hara samayakI paryAya niyata hai / marmAnta vedanA to taba hotI hai jaba isa mithyA ekAMta viSako anekAnta amRtake nAmase komalamati naI pIr3hIko pilAkara unheM ananta puruSArthI kahakara sadAke lie puruSArtha se vimukha kiyA jA rahA hai / puNya aura pApa kyoM ? -- jaba pratyeka jIvakA pratisamayakA kAryakrama nizcita hai, arthAt parakartRtva to hai hI nahIM, sAtha hI svakartRtva bhI nahIM hai, taba kyA puNya aura kyA pApa ? kisI musalamAnane jaina pratimA tor3I, to jaba musalamAnako usa samaya pratimAko tor3anA hI thA, pratimAko usa samaya TUTanA hI thA, saba kucha niyata thA to vicAre musalamAna kA kyA aparAdha ? vaha to niyaticakrakA dAsa thA / eka yAjJika brAhmaNa Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 219 bakarekI bali car3hAnA hai to kyoM use hiMsaka kahA jAya-'devIkI aisI hI paryAya honI thI, bakareke galeko kaTanA hI thA, chureko usako gardanake bhItara ghumanA hI thA, brAhmaNake muMhameM mAMsa jAnA hI thA, vedameM aisA likhA hI jAnA thaa|' isa taraha pUrvanizcita yojanAnusAra jaba ghaTanAeM ghaTa rahI hai taba usa vicArako kyoM hatyArA kahA jAya ? hatyAkANDarUpI ghaTanA aneka dravyoMke sunizcita pariNamanakA phala hai| jisa prakAra brAhmaNake charekA pariNamana bakareke galeke bhItara ghusane kA niyata thA usI prakAra bakareke galekA pariNamana bhI apane bhItara churA ghusavAnekA nizcita thaa| jaba ina donoM niyata ghaTanAoMkA pariNAma bakarekA balidAna hai to isameM kyoM brAhmaNako hatyArA kahA jAya? kisI strIkA zIla bhraSTa karanevAlA vyakti kyoM durAcArI guNDA kahA jAya ? strIkA pariNamana aisA hI honA thA aura puruSakA bhI aisA hI, donoM ke niyata pariNamanoMkA niyata melarUpa durAcAra bhI niyata hI thA phira use guNDA aura durAcArI kyoM kahA jAya ? isa taraha isa zrotra viSarUpa jisake sunane se hI hama to eka mahAniyati cakrake aMza haiM aura usake paricalanake anusAra pratikSaNa cala rahe hai / yadi hiMsA karate haiM to niyata hai, vyabhicAra karate haiM to niyata hai, corI karate haiM to niyata hai, pApacintA karate haiM to niyata hai / hamArA puruSArtha kahA~ hogA? koI bhI kSaNa isa niyatitakI maujUdagIse rahita nahIM hai, jaba hama sA~sa lekara kucha apanA bhaviSya nirmANa kara skeN| bhaviSya nirmANa kahA~ ? isa niyativAdameM bhaviSya nirmANakI sArI yojanAe~ havA hai| jise hama bhaviSya kahate haiM vaha bhI niyaticakrameM sunizcita hai aura hogA hii| jaina dRSTi to yaha kahatI hai ki tumameM upAdAna yogyatA prati samaya acche aura bure banane kI, sat aura asat hone kI hai, jaisA puruSArtha karoge, jaisI sAmagrI juTAoge acche bure bhaviSyakA nirmANa svayaM kara sakoge / " para jaba niyaticakra nirmANa karanekI bAtapara hI kuThArAghAta karake use niyata yA sunizcita kahatA hai taba hama kyA puruSArtha kareM ? hamArA hamAre hI pariNamanapara adhikAra nahIM hai kyoMki vaha niyata hai| puruSArthabhraSTatAkA isase vyApaka upadeza dUsarA sakatA / isa niyaticakrameM sabakA saba kucha niyata hai usameM acchA kyA ? burA kyA? hiMsA aura ahiMsA kyA ? sabase bar3A astra sarvajJatva-niyativAdI yA tathokta adhyAtmavAdiyoMkA sabase bar3A tarka hai ki'sarvajJa hai yA nahIM? yadi sarvajJa hai to vaha trikAlajJa hogA arthAt bhaviSyajJa bhI hogaa| phalataH vaha pratyeka padArthakA anantakAla taka pratikSaNa jo honA hai use Thoka rUpameM jAnatA hai| isa taraha pratyeka paramANukI pratisamayakI paryAya sunizcita hai unakA paraspara jo nimittanaimittikajAla hai vaha bhI usake jJAnake bAhira nahIM hai|' sarvajJa mAnanekA dUsarA artha hai niyativAdo honaa| para, Aja jo sarvajJa nahIM mAnate unake sAmane hama niyatitantrako kaise siddha kara sakate haiM ? jisa adhyAtmavAdake mUlameM hama niyativAdako panapAte haiM usa adhyAtmadaSTise sarvajJatA vyavahAranayakI apekSAse hai| nizcayanayase to AtmajJatAmeM hI usakA paryavasAna hotA hai, jaisA ki svayaM AcArya kundakundane niyamasAra ( gA. 158) meM likhA hai "jANadi passadi savvaM vyavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM // " arthAt-kevalI bhagavAn vyavahAranayase saba padArthoM ko jAnate dekhate hai / nizcayase kevalajJAnI apanI AtmAko hI jAnatA dekhatA hai| adhyAtmazAstragata nizcayanayakI bhUtArthatA aura paramArthatA tathA vyavahAranayakI abhatArthatA aura Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha aparamArthatA para vicAra karanese to adhyAtmazAstra meM pUrNajJAnakA paryavasAna antataH AtmajJAna meM hI hotA hai / ataH sarvajJatvakI dalIlakA adhyAtmacintanamUlaka padArthavyavasthA meM upayoga karanA ucita nahIM hai / samagra aura apratibaddha kAraNa hI hetu - akalaMkadevane usa kAraNa ko hetu svIkAra kiyA hai jisake dvitIyakSaNa meM niyamase kArya utpanna ho jAya / usameM bhI yaha zarta hai ki jaba usakI zakti meM koI pratibandha upasthita na ho tathA sAmagrayAntargata anya kAraNoMkI vikalaMtA na ho / jaise agni dhUmakI utpatti meM anukUla kAraNa hai para yaha tabhI kAraNa ho sakatI hai jaba isakI zakti kisI mantra Adi pratibandhakane na rokI ho tathA dhUmotpAdaka sAmagrI- gIlA IMdhana Adi pUre rUpase vidyamAna ho| yadi kAraNakA amuka kAryarUpa meM pariNamana niyata ho to pratyeka kAraNa ko hetu banAyA jA sakatA thaa| para kAraNa tabataka kArya utpanna nahIM kara sakatA jaba taka usakI sAmagrI pUrNa na ho aura zakti apratibaddha na ho| isakA spaSTa artha hai ki zaktikI apratibaddhatA aura sAmagrI kI pUrNatA jabataka nahIM hogI tabataka amuka anukUla bhI kAraNa apanA amuka pariNamana nahIM kara sktaa| agnimeM yadi gIlA IMdhana DAlA jAya to hI dhUma utpanna hogA anyathA vaha dhIre-dhIre rAkha bana jAyagI / yaha bilkula nizcita nahIM haiM ki use usa samaya rAkha bananA hI hai yA dhUma paidA karanA hI hai| yaha to anukUla sAmagrI juTAne kI bAta hai / jisa pariNamanakI sAmagrI juTegI vahI pariNamana usakA hogA / nizcaya aura vyavahAra kA samyagdarzana " yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyAH " arthAt bhAvazUnya kriyAe~ saphala nahIM hotIM / yaha bhAva kyA hai jisake binA samasta kriyAe~ niSphala ho jAtI haiM ? yaha bhAva hai nizcayadRSTi / nizcayanaya paranirapekSa AtmasvarUpako kahatA hai / paramavItarAgatA para usakI dRSTi rahatI hai / jo kriyAe~ isa paramavItarAgatA kI sAdhaka aura poSaka ve hI saphala haiM / puruSArtha siddhayupAyameM batAyA hai ki "nizvayamiha bhUtArthaM vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / " arthAt nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhUtArthaM / isa bhUtArthatA aura abhUtArthatAkA kyA artha hai ? 'jaba AtmAmeM isa samaya rAga, dveSa, moha Adi bhAva utpanna ho rahe haiM, AtmA ina bhAvoM rUpase pariNamana kara rahA hai, taba paranirapekSa siddhavat svarUpa ke darzana usameM kaise kie jA sakate haiM ?' yaha zaMkA vyavahArya hai, aura isakA samAdhAna bhI sIdhA aura spaSTa hai ki --- pratyeka AtmAmeM siddhake samAna ananta caitanya hai, eka bhI avibhAga praticchedakI nyUnatA kisI AtmAke caitanyameM nahIM hai / sabakI AtmA asaMkhyAtapradezavAlI hai, akhaNDa dravya hai / mUla dravyadRSTise sabhI AtmAoM kI sthiti eka prakArakI hai / vibhAva pariNamanake kAraNa guNoMke vikAsameM nyUnAdhikatA A gaI hai / saMsArI AtmAe~ vibhAva paryAyoM ko dhAraNa kara nAnArUpameM pariNata ho rahI haiN| isa pariNamanameM mUla dravyakI sthiti jitanI satya aura bhUtArtha hai utanI hI usakI vibhAvapariNatirUpa vyavahAra sthiti bhI satya aura bhUtArtha hai / padArthapariNamanakI dRSTise nizcaya aura vyavahAra donoM bhUtArthaM aura satya haiM / nizcaya jahA~ mUla dravyasvabhAvako viSaya karatA hai, vahA~ vyavahAra parasApekSa paryAyako viSaya karatA hai, nirviSaya koI nahIM hai / vyavahArakI abhUtArthatA itanI hI hai ki vaha jina vibhAva paryAyoMko viSaya karatA hai ve vibhAva paryAe~ heya haiM, upAdeya nahIM, zuddha dravyasvarUpa upAdeya hai, yahI nizcayakI bhUtArthatA hai / jisa prakAra nizcaya dravyake mUla svabhAvako viSaya karatA hai usI prakAra zuddha siddha paryAya bhI nizcaya kA viSaya hai / tAtparya yaha ki paranirapekSa dravya svarUpa aura paranirapekSa paryAe~ nizcayakA viSaya haiM aura parasApekSa pariNamana vyavahAra ke viSaya haiM / vyavahArakI abhUtArthatA hai jahA~ AtmA kahatA hai ki "maiM rAjA hU~, maiM vidvAn hUM, maiM svastha hUM, maiM U~ca hU~, yaha nIca hai, merA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 221 dharmAdhikAra hai, isakA dharmAdhikAra nahIM hai Adi" / taba arntadRSTi kahatA hai ki rAjA, vidvAn, svastha, U~ca, nIca Adi bAhyApekSa honese heya haiM, ina rUpa tumhArA malasvarUpa nahIM hai, vaha to siddhake samAna zuddha hai usameM na koI rAjA hai na raMka, na koI U~ca na nIca, na koI rUpavAn na kurUpI / usakI dRSTimeM saba akhaNDa caitanyamaya samasvarUpa samAnAdhikAra hai / isa vyavahArameM ahaMkArako utpanna karanekA jo jahara hai, bheda khar3A karanekI jo kuTeva hai, nizcaya usIko naSTa karatA hai aura abheda arthAt samatvakI ora dRSTiko le jAtA hai aura kahatA hai ki-mUrkha, kyA soca rahA hai, jise tU nIca aura tuccha samajha rahA hai vaha bhI ananta caitanyakA akhaNDa maulika dravya hai, parakRta bhedase tU ahaMkArakI sRSTi kara rahA hai aura bhedakA poSaNa kara rahA hai, zarIrAzrita U~ca-nIcabhAvakI kalpanAse dharmAdhikAra jaise bhISaNa ahaMkArakI bAta bolatA hai ? isa ananta vibhinnatAmaya ahaMkArapUrNa vyavahArasaMsArameM nizcaya hI eka amRtazalAkA hai jo dRSTimeM vyavahArakA bhedaviSa nahIM car3hane detii| para ye nizcayakI carcA karane vAle hI jovanameM ananta bhedoMko kAyama rakhanA cAhate haiM / vyavahAralopakA bhaya paga-pagapara dikhAte haiN| yadi dassA maMdirameM Akara pUjA kara letA hai to inheM vyavahAralopakA bhaya vyApta ho jAtA hai| bhAI, vyavahArakA viSa dUra karanA hI to nizcayakA kArya hai| jaba nizcayake prasArakA avasara AtA hai to kyoM vyavahAralopase Darate ho ? kabataka isa heya vyavahArase cipaTe rahoge aura dharmake nAmapara bhI ahaMkArakA poSaNa karate rahoge ? ahaMkArake lie aura kSetra par3e hue haiM, una kukSetroMmeM to ahaMkAra kara hI rahe ho? bAhya vibhUtike pradarzanase anya vyavahAroMmeM dUsaroMse zreSTha banane kA abhimAna puSTa kara hI lete ho, isa dharmakSetrako to samatAkI bhUmi banane do / dharmake kSetrako to dhanake prabhutvase achUtA rahane do / Akhira yaha ahaMkArako viSabela kahA~ taka phailAoge ? Aja vizva isa ahaMkArakI bhISaNa jvAlAoMmeM bhasmasAt huA jA rahA hai| gore kAlekA ahaMkAra, hinda musalamAnakA ahaMkAra, dhanI nirdhanakA ahaMkAra, sattAkA ahaMkAra, U~ca-nIcakA ahaMkAra, chata-achutakA ahaMkAra Adi isa sahasrajiha va ahaMkAranAgakI nAgadamanI auSadhi nizcaya dRSTi hI hai| yaha AtmamAtrako samabhUmipara lAkara usakI A~kheM kholatI haiM kidekho, malameM tuma saba kahA~ bhinna ho? aura antima lakSya bhI tumhArA vahI samasvarUpasthiti prApta karanA hai| taba kyoM bIcake paDAvoMmeM ahaMkArakA sarjana karake uccatvako mithyA pratiSThAke lie eka dasareke khanake pyAse ho rahe ho? dharmakA kSetra to kamase kama aisA rahane do jahA~ tumheM svayaM apanI mUladazAkA bhAna ho aura dUsare bhI usI samadazAkA bhAna kara sakeM / "sammolane nayanayoH na hi kiMcidasti"-A~kha madajAne para yaha saba bheda tumhAre lie kucha nahIM hai| paralokameM tumhAre sAtha vaha ahaMkAraviSa to calA jAyagA para yaha jo bhedasRSTi kara jAoge usakA pApa mAnavasamAjako bhoganA pdd'egaa| yaha mUr3ha mAnava apane purAne puruSoM dvArA kiye gaye pApako bhI bApake nAmapara poSatA rahanA cAhatA hai / ataH mAnavasamAjakI hitakAmanAse bhI nizcayadaSTi-AtmasamatvakI dRSTi ko grahaNa karo aura parAzrita vyavahArako naSTa karake svayaM zAntilAbha karo aura dUsaroMko usakA mArga niSkaMTaka kara do| ___ samayasArakA sAra yahI hai / kundakundakI AtmA samayasArake guNagAnase, usake Upara ardha car3hAnese, use cAMdI sone meM mar3hAnese santuSTa nahIM ho sktii| vaha to samayasArako jovana meM utAranese hI prasanna ho sakatI hai / yaha jAtigata U~canIca bhAva, yaha dharmasthAnoMmeM kisIkA adhikAra kisIkA anadhikAra ina saba viSoMkA samayasArake amRtake sAtha kyA mela ? yaha nizcayamithyAtvI nizcayako upAdeya aura bhatArtha to kahegA para jIvana meM nizcayakI upekSAke ho kArya karegA, usakI jar3a khodane kA hI prayAsa kregaa| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha nizcayanayakA varNana to kAgajapara likhakara sAmane TA~ga lo| jisase sadA tumheM apane dhyeyakA bhAna rahe / saca pUcho to bhagavAn jinendrako pratimA usI nizcayanayakI pratikRti hai| jo nipaTa vItarAga hokara hameM AtmamAtrasatyatA, sarvAtmasamatva aura paramavItarAgatAkA pAvana sandeza detI hai| para vyavahAramar3ha mAnava usakA mAtra abhiSeka kara bAhyapUjA karake hI karttavyakI itizrI samajha letA hai| ulaTe apane meM mithyA dharmAtmatvake ahaMkArakA poSaNa kara maMdirameM bhI caukA lagAnekA duSprayatna karatA hai| 'amuka mandirameM A sakatA hai amuka nahIM' ina vidhiniSedhoMkI kalpita ahaMkArapoSaka dIvAreM khar3I karake dharma, zAstra aura paramparAke nAmapara tathA saMskRtirakSAke nAmapara siraphuDauvala aura mukadamevAjIkI sthiti utpanna kI jAtI hai aura isa taraha raudrAnandI rUpakA nagna pradarzana ina dharmasthAnoM meM Aye dina hotA rahatA hai / isI dhAraNAvaza nizcayamar3ha 'maiM siddha hU~, nirvikAra hU~, karmabandhanamukta hU~' Adi vartamAnakAlIna prayoga karane lagate haiM / aura usakA samarthana upayukta bhrAntadhAraNAke kAraNa karane lagate haiN| para koI bhI samajhadAra AjakI nitAnta azuddha dazAmeM apaneko zuddha mAnanekA bhrAnta sAhasa bhI nahIM kara sakatA / yaha kahanA to ucita hai ki mujhameM siddha honekI yogyatA hai, maiM siddha ho sakatA hU~, yA siddhakA mala dravya jitane pradezavAlA, jitane guNadharmavAlA hai, utane hI pradezavAlA, utane hI guNadharmavAlA merA bhI hai / antara itanA hI hai ki siddhake saba gaNa nirAvaraNa haiM aura mere sAvaraNa / isa taraha zakti pradeza aura avibhAga prA dRSTise samatva kahanA judI bAta hai / vaha samAnatA to siddhake samAna nigodiyAse bhI hai| para isase mAtra dravyoMkI maulika ekajAtIyatAkA nirUpaNa hotA hai na ki vartamAna kAlIna paryAyakA / vartamAna paryAyoMmeM to antaraM mahadantaram hai| isItaraha nizcayanaya kevala dravyako viSaya karatA hai yaha dhAraNA bhI mithyA hai| vaha to para nirapekSa svabhAvako viSaya karanevAlA hai cAhe vaha dravya ho yA paryAya / siddha paryAya paranirapekSa svabhAvabhUta hai, use nizcayanaya avazya viSaya kregaa| jisa prakAra dravyake malasvarUpa para dRSTi rakhanese AtmasvarUpakI preraNA milatI hai usI taraha siddha paryAyapara bhI dRSTi rakhanese AtmonmukhatA hotI hai| ataH nizcaya aura vyavahArakA samyagdarzana karake hameM nizcayanayake lakSya-Atmasamatvako jIvanavyavahArameM utAranekA prayatna karanA cAhie / dharma-adharmakI bhI yahI kasauTI ho sakatI hai / jo kriyAe~ AtmasvabhAvakI sAdhaka hoM paramavItarAgatA aura AtmasamatAkI ora le jAya ve dharma hai, zeSa adharma / paraloka kA samyagdarzana dharmakSetra meM saba orase 'paraloka sudhAroM kI AvAja sunAI detI hai| paralokakA artha hai maraNottara jIvana / haraeka dharma yaha dAvA karatA hai ki usake batAe hue mArgapara calanese paraloka sukhI aura samRddha hogaa| jainadharmameM bhI paralokake sukhoMkA mohaka varNana milatA hai| svarga aura narakakA sAMgopAMga vivecana sarvatra pAyA jAtA hai / saMsArameM cAra gatiyA~ haiM-manuSyagati, tiryaJcagati, narakagati aura devagati / naraka atyanta duHkhake sthAna haiM aura svarga sAMsArika abhyudayake sthAna / inameM sudhAra karanA mAnavazaktike bAharakI bAta hai| inakI jo racanA jahA~ hai sadA vaisI rahanevAlI hai| svarga meM eka devako kamase kama sadAyauvanA battIsa deviyA~ avazya milatI hai| zarIra kabhI rogI nahIM hotA / khAne-pInekI cintA nhiiN| saba manaHkAmanA hote hI samupasthita ho jAtA hai / narakameM saba duHkha hI duHkhakI sAmagrI hai| yaha nizcita hai ki eka sthUla zarIrako chor3akara AtmA anya sthUla zarIrako dhAraNa karatA hai / yahI paraloka kahalAtA hai| maiM yaha pahile vistArase batA AyA hU~ ki AtmA apane pUrvazarIrake sAtha hI sAtha Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 223 usa paryAyameM upAjita kiye gae jJAna vijJAna zakti Adiko vahIM chor3a detA hai, mAtra kucha sUkSma saMskAroM ke sAtha paralokameM praveza karatA hai / jisa yonimeM jAtA hai vahA~ke vAtAvaraNake anusAra vikasita hokara bar3hatA hai| aba yaha vicAranekI bAta hai ki manuSyake lie marakara utpanna honeke do sthAna to aise haiM jinheM manuSya isI janmameM sudhAra sakatA hai, arthAt manuSya yoni aura paza yoni ina do janmasthAnoMke saMskAra aura vAtAvaraNako sudhAranA to manuSyake hAthameM hai hI / apane svArthakI dRSTise bhI Adhe paralokakA sudhAranA hamArI racanAtmaka pravRttikI maryAdAmeM hai / bIja kitanA hI paripuSTa kyoM na ho yadi kheta Ubar3a-khAbar3a hai, usameM kAsa Adi hai, sAMpa, cUhe, chachU dara Adi rahate haiM to usa bIjakI AdhI acchAI to khetakI kharAbI aura gande vAtAvaraNase samApta ho jAtA hai| ataH jisa prakAra catura kisAna bIjakI uttamattAkI cintA karatA hai usI prakAra khetako jotane bakharane, use jIvajanturahita karane, ghAsa phUsa ukhAr3ane Adiko bhI pUrI-pUrI koziza karatA hI hai, tabhI usakI khetI samRddha aura AzAtIta phalaprasUta hotI hai| isI taraha hameM bhI apane paralokake manuSyasamAja aura pazasamAja rUpa do khetoMko isa yogya banA lenA cAhie ki kadAcit inameM punaH zarIra dhAraNa karanA par3A to anukala sAmagrI aura sundara vAtAvaraNa to mila jAya / yadi pratyeka manuSyako yaha dRr3ha pratIti ho jAya ki hamArA paraloka yahI manuSya samAja hai aura paraloka sudhAranekA artha isI mAnava samAjako sudhAranA hai to isa mAnavasamAjakA nakzA hI badala jAya / isI taraha pazusamAjake prati bhI sadbhAvanA utpanna ho sakatI hai aura unake khAnepIne rahane AdikA samucita prabandha ho sakatA hai| amerikAkI gAe~ reDiyo sunatI haiN| aura sinemA dekhatI haiN| vahA~kI gozAlAe~ yahA~ke mAnava ghoMsaloMse adhika svaccha aura vyavasthita haiN| paraloka arthAt dasare loga, paralokakA sudhAra arthAt dasare logoMkA-mAnavasamAjakA sudhAra / jaba yaha nizcita hai ki marakara inhIM pazuoM aura manuSyoMmeM bhI janma lenekI sambhAvanA hai to samajhadArI aura samyagdarzanakI bAta to yaha hai ki isa mAnava aura paza samAjameM Ae hue doSoMko nikAlakara inheM nirdoSa banAyA jAya / yadi manuSya apane kukRtyoMse mAnavajAtimeM kSaya, sujAka, kor3ha, mRgI Adi rogIko sRSTi karatA hai, ise nItibhraSTa, AcAravihIna, kalaha kendra aura zarAbakhora Adi banA detA hai to vaha kaise apane mAnava paralokako sukhI kara sakegA / Akhira use bhI isI narakabhUta samAjameM janma lenA pdd'egaa| isI taraha gAya, bhaisa Adi pazuoMkI dazA yadi mAtra manuSyake aihika svArthake hI AdhArapara calI to unakA koI sudhAra nahIM ho sakatA / unake prati sadbhAva ho| yaha samajheM ki kadAcit hameM ina yoniyoMmeM janma lenA par3A to yahI bhoga hameM bhoganA pdd'eNge| jo paramparAe~ hama inameM DAla rahe hai unhIMke cakrameM hameM bhI pisanA pdd'egaa| jaisA karoge vaisA bharoge, isakA vAstavika artha yahI hai ki yadi apane kukRtyoMse isa mAnava samAja aura pazu samAjako kalaMkita karoge to paralokameM kadAcit inhIM samAjoMmeM AnA par3A to una apane kukRtyoMkA bhoga bhoganA hI pdd'egaa| mAnava samAjakA sukha duHkha tatkAlIna samAja vyavasthAkA pariNAma hai| ataH paralokakA samyagdarzana yahI hai ki jisa Adhe paralokakA sudhAra hamAre hAtha meM hai usakA sudhAra aisI sarvodayakAriNI vyavasthA karake kareM jisase svargameM utpanna honekI icchA hI na ho| yahI mAnavalokase bhI adhika sarvAbhyudaya kAraka bana jAya / hamAre jIvana ke asadAcAra asaMyama kuTeva bImArI Adi sIdhe hamAre vIryakaNako prabhAvita karate haiM aura usase janma lenevAlI santatike dvArA mAnavasamAjameM ve saba bImAriyA~ aura caritrabhraSTatAeM phaila jAtI haiM ataH inase paraloka bigar3atA hai / isakA tAtparya yahI hai ki khoTe saMskAra santati dvArA usa mAnavajAtimeM ghara kara Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha lete haiM jo mAnavajAti kabhI hamArA punaH paraloka bana sakatI hai| hamAre kukRtyoMse naraka banA huA yahI mAnavasamAja hamAre punarjanmakA sthAna ho sakatA hai / yadi hamArA jIvana mAnava-samAja aura pazujAtike sudhAra aura uddhArameM laga jAtA hai to narakameM janma lenekA maukA hI nahIM A sakatA / kadAcit narakameM pahu~ca bhI gae to apane pUrva saMskAravaza nArakiyoMko bhI sudhArane kA prayatna kiyA jA sakatA hai / tAtparya yaha ki hamArA paraloka yahI hamase bhinna akhila manuSya samAja aura pazujAti haiM jinakA sudhAra hamAre paralokakA AdhA sudhAra hai| dUsarA paraloka hai hamArI santati / hamAre isa zarIrase honevAle yAvat satkarma aura duSkarmoMke raktadvArA jIvita saMskAra hamArI santatimeM Ate haiN| yadi hamameM kor3ha, kSaya yA sUjAka jaisI saMkrAmaka bImAriyA~ hai to isakA phala hamArI santatiko bhoganA par3egA / asadAcAra aura zarAbakhorI Adise honevAle pApasaMskAra raktadvArA hamArI santatimeM aMkurita hoMge tathA bAlakake janma leneke bAda ve pallavita puSpita aura phalita hokara mAnavajAtiko naraka banAyeMge / ataH paralokako sudhArane kA artha hai santatiko sudhAranA aura santatiko sudhAranekA artha hai apaneko sudhAranA / jaba taka hamArI isa prakArakI antamukho dRSTi na hogI taba taka hama mAnava jAtike bhAvI pratinidhiyoMke jIvanameM una asaMkhya kAlI rekhAoMko aMkita karate jAyeMge jo sIdhe hamAre asaMyama aura pApAcArakA phala hai| eka paraloka hai-ziSya paramparA / jisa prakAra manuSyakA punarjanma raktadvArA apanI santatimeM hotA hai usI taraha vicAroM dvArA manuSyakA punarjanma apane ziSyoMmeM yA AsapAsake logoMmeM hotA hai| hamAre jaise AcAravicAra hoMge, svabhAvataH ziSyoMke jIvanameM unakA asara hogA hii| manuSya itanA sAmAjika prANI hai ki vaha jAna yA anajAnameM apane AsapAsake logoMko avazya hI prabhAvita karatA hai / bApako bIr3I pItA dekhakara choTe baccoMko jhUThe hI lakar3IkI bIr3I pInekA zauka hotA hai aura yaha khela Age jAkara vyasanakA rUpa le letA hai / ziSya parivAra momakA piMDa hai| use jaise sA~ce meM DhAlA jAyagA Dhala jAyagA / ataH manuSyake Upara apane sudhAra-bigAr3akI jabAbadArI to hai hI sAtha hI sAtha mAnava samAjake utthAna aura patanameM bhI usakA sAkSAt aura paramparayA khAsa hAtha hai| raktajanya santati to apane puruSArthadvArA kadAcit pitRjanya kusaMskAroMse mukta bhI ho sakatI hai para yaha vicArasantati yadi jaharIlo vicAradhArAse behoza huI to ise hozameM lAnA bar3A duSkara kArya hai / AjakA pratyeka vyakti isa nUtanapIr3hI para hI A~kha gar3Ae hue hai| koI use majahabakI zarAba pilAnA cAhatA hai to koI hindutvakI, to koI jAti kI to koI apanI kula paramparA kii| na jAne kitane prakArako vicAradhArAoMkI raMga viraMgI zarAbeM manuSyakI dubuddhine taiyAra kI haiM aura apane vargakA uccatva, svasattA sthAyitva aura sthira svArthoMkI saMrakSAke lie vividha prakArake dhArmika sAMskRtika sAmAjika aura rASTrIya Adi sundara mohaka pAtroMmeM DhAla-DhAlakara bholI natana pIr3hIko pilAkara unheM svarUpacyuta kiyA jA rahA hai| ve isake nazemeM usa mAnavasamatvAdhikArako bhalakara apane bhAiyoMkA khUna bahAnemeM bhI nahIM hicakicAte / isa mAnavasaMhArayugameM pazuoMke sudhAra aura unakI surakSAkI bAta to sunatA hI kauna hai ? ataH paraloka sudhArake lie hameM paralokake samyagdarzanakI AvazyakatA hai| hameM samajhanA hogA ki hamArA puruSArtha kisa prakAra usa paralokako sudhAra sakatA hai / paralokameM svargake sukhAdike lobhase isa janma meM kucha cAritra yA tapazcaraNako karanA to lambA vyApAra hai| yadi 32 deviyoMke mahAsukhakI tIvakAmanAse isa janmameM eka bUr3hI strIko chor3akara brahmacarya dhAraNa kiyA jAtA hai to yaha kevala pravaJcanA hai / na yaha cAritrakA samyagdarzana hai aura na paralokakA / yaha to kAmanA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 225 kA anucita poSaNa hai, kaSAyakI pUrtikA duSprayatna hai / ataH paraloka sambandhI samyagdarzana sAdhakake lie atyAvazyaka hai| karmasiddhAntakA samyagdarzana jaina siddhAntane sarvagrAsI Izvarase jisa kisI taraha mukti dilAkara yaha ghoSaNA kI thI ki pratyeka jIva svatantra hai| vaha svayaM apane bhAgyakA vidhAtA hai| apane karmakA kartA aura usake phalakA bhoktA hai| parantu jisa pakSIkI cirakAlase piMjare meM paratantra rahane ke kAraNa sahaja ur3anekI zakti kuNThita ho gaI hai use piMjar3ese bAhara bhI nikAla dIjie to vaha piMjar3ekI ora hI jhapaTatA hai| isI taraha yaha jIva anAdise paratantra hone ke kAraNa apane mala svAtantrya-AtmasamAnAdhikArako bhalA huA hai| use isako yAda dilAte haiM to kabhI vaha bhagavAnakA nAma letA hai, to kabhI kisI devI devatAkA / aura kucha nahIM to 'karamagati TAlo nAhiMTala' kA nArA kisIne chIna hI nahIM liyaa| 'vidhikA vidhAna' 'bhavitavyatA amiTa hai' Adi nAre baccese bar3e taka sabhIkI jabAnapara car3he hue haiN| IzvarakI gulAmIse haTe to yaha karmakI gulAmI gale A pdd'ii| maiMne bandhatattvake vivecanameM karmakA svarUpa vistArase likhA hai| hamAre vicAra, vacana vyavahAra aura zArIrika kriyAoMke saMskAra hamArI AtmApara pratikSaNa par3ate haiM aura una saMskAroMko prabodha denevAle pudgala skandha AtmAse sambandhako prApta ho jAte haiM / AjakA kiyA huA hamArA karma kala daiva bana jAtA hai| purAkRta karmako hI daiva vidhi bhAgya Adi zabdoMse kahate haiN| jo karma hamane kiyA hai, jise hamane boyA hai use cAheM to dUsare kSaNa hI ukhAr3akara pheMka sakate haiN| hamAre hAthameM karmokI sattA hai| unakI udIraNAsamayase pahile udayameM lAkara jhar3A denA, saMkramaNa-sAtAko asAtA aura asAtAko sAtA banA denA, utkarSaNasthiti aura phala denekI zakti meM vRddhi kara denA, apakarSaNa-sthiti aura phaladAnazakti hrAsa kara denA, upazama-udayameM na Ane denA, kSaya-nAza karanA, udvelana-kSayopazama Adi vividha dazAyeM hamAre puruSArtha ke adhIna haiM / amuka koI karma ba~dhA isakA artha yaha kadApi nahIM ki vaha vajralepa ho gyaa| ba~dhane ke bAda bhI hamAre acche-bure vicAra aura pravattiyoMse usakI.avasthAmeM saikar3oM prakArake parivartana hote rahate haiM / hA~, kucha karma aise jarUra ba~dha jAte haiM jinheM TAlanA kaThina hotA hai unakA phala usI rUpa meM bhoganA par3atA hai / para aisA karma sau meM eka hI zAyada hotA hai| sIdhIsI bAta hai-purAnA saMskAra aura purAnI vAsanA hamAre dvArA hI utpanna ko gaI thii| yadi Aja hamAre AcAra-vyavahArameM zuddhi AtI hai to purAne saMskAra dhIre-dhIre yA eka hI jhaTake meM samApta ho hI jaayeNge| yaha to balAbalakI bAta hai| yadi AjakI taiyArI acchI hai to prAcInako naSTa kiyA jA sakatA hai, yadi kamajorI hai to purAne saMskAra apanA prabhAva dikhAyeMge hii| aisI svatantra sthitimeM 'karmagati TAlI nAhoM Tale" jaise klIbavicAroMkA kyA sthAna hai ? ye picAra to usa samaya zAnti dene ke lie haiM jaba puruSArtha karanepara bhI koI prabala AghAta A jAve, usa samaya sAntvanA aura sAMsa lene ke lie inakA upayoga hai| karma balavAn thA, puruSArtha utanA prabala nahIM ho sakA ataH phira puruSArtha kIjie / jo avazyaMbhAvI bAteM haiM unake dvArA karmakI gatiko aTala batAnA ucita nahIM hai / eka zarIra dhAraNa kiyA hai, samayAnusAra vaha jIrNa zIrNa hogA hI / aba yahA~ yaha kahanA ki 'kitanA bhI puruSArtha kara lo mRtyuse baca nahIM sakate aura isalie karmagati aTala hai' vastusvarUpake ajJAnakA phala hai| jaba vaha kiMcitkAla sthAyI paryAya hai to Age pIche use jIrNa zIrNa honA hI pdd'egaa| isameM puruSArtha itanA hI hai ki yadi yukta AhAra-vihAra aura saMyamapUrvaka calA jAyagA to jindagI lambI aura sukhapUrvaka clegii| yadi asadAcAra aura asaMyama karoge to zarIra kSaya Adi rogoM 4-29 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kA ghara hokara jaldI kSINa ho jAyagA / isameM karmako kyA aTalatA hai ? yadi karma vastutaH aTala hotA to jJAnI jIva trigupti Adi sAdhanAoM dvArA use kSaNabharameM kATakara siddha nahIM ho skeNge| para isa AzayakI puruSArthapravaNa ghoSaNAe~ mUlataH zAstroM meM milatI hI haiN| spaSTa bAta hai ki karma hamArI kriyAoM aura vicAroMke pariNAma hai| pratikala vicAroMke dvArA pUrvasaMskAra haTAe jA sakate haiN| karmakI dazAoM meM vividha parivartana jIvake bhAvoMke anasAra pratikSaNa hote hI YS Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 227 rAste meM par3A huA eka patthara saikar3oM jIvoMke saikar3oM prakArake pariNamanameM tatkAla nimitta bana jAtA hai, isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki usa patthara ko utpanna karane meM una saikar3oM jIvoMke puNya-pApane koI kArya kiyA hai / saMsArake padArthoM kI utpatti apane-apane kAraNoMse hotI hai| utpanna padArtha eka dUsarekI sAtA asAtAke lie kAraNa ho jAte haiN| eka hI padArtha samayabhedase ekajIva yA nAnAjIvoMke rAga-dveSa aura upekSAkA nimitta hotA rahatA hai| kisIkA kAlika rUpa sadA ekasA nahIM rhtaa| ataH karmakA samyagdarzana karake hameM apane puruSArthako pahicAna kara svAtmadRSTi ho tadanukUla satpuruSArthameM laganA caahie| vahI puruSArtha sat hai jo AtmasvarUpa kA sAdhaka ho aura AtmAdhikArakI maryAdAko na lA~ghatA ho| saMsArake ananta acetana padArthoMkA pariNamana yadyapi unakI upAdAna yogyatAke anusAra hotA hai para unakA vikAsa puruSa nimittase atyadhika prabhAvita hotA hai / pratyeka paramANumeM pudgalakI ve saba zaktiyA~ haiM jo kisI bhI eka pudgalANa dravyameM ho sakatI haiM ataH upAdAna yogyatAkI kamI to kisI meM bhI nahIM hai / raha jAtI hai paryAyayogyatA, so paryAyayogyatA, pariNamanoMke anusAra badala jaaygii| reta paryAyase mAmUlI kumhAra Adi nimittoMse ghaTarUpa pariNamanakA vikAsa nahIM ho sakatA jaise ki miTTIkA ho jAtA hai para kA~cakI bhaTTImeM yA cInI miTTIke kArakhAne meM usI reta paryAyakA kAMcake ghar3e rUpase aura cInI miTTIke ghar3e rUpase sthiratara sundara pariNamana vikasita ho jAtA hai| acetana padArthoke pariNamana jaise svataH buddhizanya honeke kAraNa saMyogAdhIna haiM vaise cetana padArthoke pariNamana mAtra saMyogAdhIna hI nahIM hai / jabataka yaha AtmA paratantra hai tabataka use kucha saMyogAdhIna pariNamana karanA bhI par3ate hoM phira bhI vaha una saMyogoMse mukta hokara una pariNamanoMse mukti pA sakate haiM / cetana apanI svazaktikI taratamatAke anusAra apane pariNamanoMmeM svAdhIna bana sakatA hai / usameM karma arthAt hamAre purAne saMskAra tabhI taka bAdhaka ho sakate haiM jabataka hama apane prayogoM dvArA unapara vijaya nahIM pA lete / una purAne saMskAra aura vikAroMse jo pudgaladravya hamArI AtmAse ba~dhA thA, usako apanI svataH sAmarthya kucha nahIM hai use bala to hamAre saMskAra aura hamArI vAsanAoMse hI prApta hotA hai| . ___ isake sambandhameM sAMkhyakArikAmeM bahuta upayukta dRSTAnta vezyA kA diyA hai| jisa prakAra vezyA hamArI vAsanAoMkA bala pAkara hI hameM nAnAprakArase nacAtI hai, hama usake izArepara calate haiM, use hI apanA sarvasva mAnate hai, camate haiM, cA~Tate haiM, jaisA vaha kahatI hai vaisA karate haiN| para jisa samaya hama svayaM vAsanAnirmukta hokara svarUpadarzI hote haiM usa samaya vezyA kA bala samApta ho jAtA hai aura vaha hamArI gulAma hokara hameM rijhAnekI ceSTA karatI hai, punaH vAsanA jAgrata karane kA prayatna karatI hai| yadi hama pakke rahe to vaha svayaM asaphala prayatna hokara hameM chor3a detI hai, aura samajhatI hai ki aba inapara raMga nahIM jama sakatA / yahI hAlata karmapudgalakI hai| vaha to hamArI vAsanAoMkA bala pAkara hI saspanda hotA hai| baMdhA bhI hamArI vAsanAoMke kAraNa hI thA aura chUTegA yA niHsAra hogA to hamArI vAsanAnirmukta pariNatise hii| karmakA bala hamArI vAsanA hai aura vaha yadi nirbala hogA to hamArI vItarAgatAse hI / zAstroMmeM mohanIyako karmoMkA rAjA kahA hai aura mamakAra tathA ahaMkArako moharAjakA mntrii| moha arthAt mithyAdarzana, rAga aura dveSa / bAhya padArthoM meM ye 'mere haiM' isa mamakArase tathA 'maiM jJAnI hU~" 'rUpavAn' hU~ ityAdi ahaMkArase rAga dveSakI sRSTi hotI hai aura moharAja kI senA taiyAra ho jAtI hai| jisa samaya isa moharAjakA patana ho jAtA hai usa samaya senA apane Apa niUrya hokara titara-bitara ho jAtI hai / sAtha raha gayA ina kubhAvoMke sAtha ba~dhane vAlA pudgala / so vaha to vicArA para dravya hai / vaha yadi AtmAmeM par3A bhI rahA to bhI hAnikAraka nhiiN| siddhazilApara bhI siddhoMke pAsa ananta pudgalANu par3e hoMge para ve unameM rAgAdi utpanna nahIM kara sakate Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ba~dhA huA kyoMki unameM bhItarase ve kubhAva nahIM hai / ataH mohanIyake naSTa hote hI, vItarAgatA Ate hI vaha dravya bhI jhar3a jAyagA, yA na bhI jhar3A vahA~ hI banA rahA to bhI usameM jo karmapanA AyA hai vaha samApta ho jAyagA, vaha mAtra pudgalapiMDa raha jAyagA / karmapanA to hamArI hI vAsanAse unameM AyA thA so samApta ho jAyagA / " karama vicAre kauna bhUla merI adhikAI / agni sahe ghanaghAta lohakI saMgati pAI / " yaha stuti hama roja par3hate haiM / isameM karmazAstrakA sArA tattva bharA huA hai / tAtparya yaha ki karma hamArI lagAI huI khetI hai use hamIM sIMcate haiM / cAheM to use nirjIva kara deM, cAheM to sajIva / para purAnI paratantratA ke kAraNa AtmA itanA nirbala ho gayA hai ki usakI apanI koI AvAja hI nahIM raha gaI hai / AtmAmeM jitanA samyagdarzana aura svarUpa sthitikA bala AyagA utanA hI vaha sabala hogA aura purAnI vAmanAe~ samApta hotI jAyagI / isa taraha karmake yathArtha rUpako samajha kara hameM apanI zaktikI pahicAna karanI cAhie aura una sadguNoM aura satpravRttiyoM kA saMvardhana tathA poSaNa karanA cAhie jisase purAnI kuvAsanAe~ naSTa hokara vItarAga cinmaya svarUpakI punaH pratiSThA ho / zAstrakA samyagdarzana vaidika paramparA aura jainaparamparA meM mahattvakA maulika bheda yaha hai ki vaidika paramparA dharma-adharmavyavasthAke lie vedoMko pramANa mAnatI hai jaba ki jaina paramparAne veda yA kisI zAstrakI kevala zAstra hone ke hI kAraNa pramANatA svIkAra nahIM kI hai / dharma-adharmakI vyavasthA ke lie puruSa ke tattvajJAnamUlaka anubhavako pramANa mAnA hai / vaidika paramparAmeM spaSTa ghoSaNA ki - 'dharme codanaiva pramANam' arthAt dharmavyavasthA meM antima pramANa veda hai / isIlie vedapakSavAdI mImAMsakane puruSakI sarvajJatAse hI inakAra kara diyA hai / vaha dharmAdi atIndriya padArthoMke sivAya anya padArthoMkA yathAsaMbhava pratyakSAdi pramANoMse jJAna mAnatA hai, para dharmakA jJAna vedake hI dvArA mAnatA hai| jaba ki jaina paramparA prArambhase hI vItarAgI puruSake tattvajJAnamUlaka vacanoMko dharmAdimeM pramANa mAnatI AI hai / isIlie isa paramparAmeM puruSakI sarvajJatA svIkRta huI hai / isa vivecana se itanA spaSTa hai ki koI bhI zAstra mAtra zAstra honeke kAraNa hI jaina paramparAko svIkArya nahIM ho sakatA jaba taka ki usake vItarAga - yathArthavedipraNItatvakA nizcaya na ho jAya / sAkSAt sarvajJakRtatva ke nizcaya yA sarvajJapraNIta mUla paramparAgatatvake nizcayake binA koI bhI zAstra dharmake viSaya meM pramANakoTime upasthita nahIM kiyA jA sakatA / vedako gulAmIko jaina tattvajJAniyoMne hamAre Uparase utArakara hameM puruSAnubhavamUlaka pauruSeya vacanoM ko parIkSApUrvaka mAnanekI rAya dI hai / para zAstroM ke nAmapara aneka mUla paramparAmeM anirdiSTa viSayoMke saMgrAhaka bhI zAstra taiyAra ho gaye haiM / ataH hameM yaha viveka to karanA hI hogA ki isa zAstra ke dvArA pratipAdya viSaya mUla ahiMsAparamparAse mela khAte haiM yA nahIM ? athavA tatkAlIna brAhmaNadharmake prabhAvase prabhAvita hue haiN| zrI paMDita jugalakizorajI mukhtArane granthaparIkSAke tIna bhAgoM meM aneka aise granthoMkI AlocanA kI hai jo jisa janmanA jAtivyavasthAkA svAmI aura pUjyapAda jaise yuganirmAtA AcAryoMke nAmapara banAe gae haiN| jaina saMskRtine asvIkAra kiyA thA kucha purANagranthoMmeM vahI aneka saMskAra aura parikaroMke sAtha virAjamAna haiM / jainasaMskRti bAhya ADambaroMse zUnya adhyAtma-ahiMsaka saMskRti hai / usameM prANimAtrakA adhikAra hai / brAhmaNadharma meM dharmakA uccAdhikArI brAhmaNa hai jaba ki jaina saMskRtine dharmakA pratyeka dvAra mAnavamAtra ke lie unmukta rakhA hai| kisI bhI jAtikA kisI bhI varNakA mAnava dharmake ucca stara taka binA kisI rukAvaTa ke pahu~ca sakatA hai / para kAlakramase yaha saMskRti brAhmaNadharmase parAbhUta ho gaI hai aura isameM hI varNavyavasthA aura Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 229 jAtigata uccanIca bhAva Adi zAmila ho gaye haiM / yajJopavItAdi saMskAroMne jora pakar3A hai| / tarpaNa zrAddha upAdhyAyaprathA Adi isameM bhI pracalita hue dakSiNa meM to jaina aura brAhmaNa meM pharka karanA bhI kaThina ho gayA hai / tadanusAra ho aneka granthoMkI racanAe~ huI aura sabhI zAstra ke nAmapara pracalita haiM / trivarNAcAra aura carcAsAgara jaise grantha bhI zAstra ke khAte meM khatayAe hue haiN| zAsana devatAoMkI pUjA pratiSThA dAyabhAga Adike zAstra bhI bane haiM / kahane kA tAtparya yaha ki mAtra zAstra hone ke kAraNa hI hara eka pustaka pramANa aura grAhya nahIM kahI jA sakatI / aneka TIkAkAroMne bhI mUlagranthakA abhiprAya samajhane meM bhUleM kI haiN| astu / hameM yaha to mAnanA hI hogA ki zAstra puruSakRta haiM / yadyapi ve mahApuruSa viziSTa jJAnI aura loka kalyANakI sadbhAvanAvAle the para kSAyopazamikajJAnavaza yA paramparAvaza matabhedakI guMjAyaza to ho hI sakatI hai / aise aneka matabheda gommaTasAra AdimeM svayaM ullikhita haiM / ataH zAstra viSayaka samyagdarzana bhI prApta karanA hogA ki zAstrameM kisa yugameM kisa pAtrake lie kisa vivakSAse kyA bAta likhI gaI hai ? unakA aitihAsika paryavekSaNa bhI karanA hogA / darzanazAstra ke granthoMmeM khaNDana maNDanake prasaMga meM tatkAlIna yA pUrvakAlIna granthoMkA parasparameM AdAna-pradAna paryApta rUpase huA hai / ataH Atma-saMzodhakako jaina saMskRtikI zAstra viSayaka dRSTi bhI prApta karanI hogI / hamAre yahA~ guNakRta pramANatA hai / guNavAn vaktAke dvArA kahA gayA vaha zAstra jisameM hamArI mUladhArAse virodha na AtA ho, pramANa hai isItaraha hameM mandira, saMsthA, samAja, zarIra, jIvana, vivAha AdikA samyagdarzana karake sabhI pravRttiyoMkI punaH racanA Atmasamatva ke AdhArase karanI cAhie tabhI mAnava jAtikA kalyANa aura vyaktikI mukti ho skegii| tattvAdhigama ke upAya "jJAnaM pramANamAtmAderupAyo nyAsa iSyate / nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthaM parigrahaH // " -- laghIya0 akalaMkadevane laghIyastraya svavRttimeM batAyA hai ki jIvAdi tattvoMkA sarvaprathama nikSepoMke dvArA nyAsa karanA cAhie, tabhI pramANa aura nayase unakA yathAvat samyagjJAna hotA / jJAna pramANa hotA hai / AtmAdiko rakhanekA upAya nyAsa hai / jJAtAke abhiprAyako naya kahate haiM | pramANa aura naya jJAnAtmaka upAya haiM aura nikSepa vasturUpa hai / isIlie nikSepoMmeM nayayojanA kaSAyapA huDacUrNi AdimeM kI gaI hai ki amuka naya amuka nikSepako viSaya karatA hai / nikSepa - nikSepakA artha hai rakhanA arthAt vastukA vizleSaNa kara usakI saMbhAvanAe~ ho sakatI haiM unako sAmane rakhanA / jaise 'rAjAko bulAo' yahA~ padoMkA arthabodha karanA / rAjA aneka prakAra ke hote haiM yathA 'rAjA' isa paTTIpara likhe hu 'rAjA' ina akSaroMko bhI rAjA kahate haiM, jisa vyaktikA nAma rAjA hai kahate haiM, rAjAke citrako yA mUrtiko bhI rAjA kahate haiM, zataraMjake rAjA honevAlA hai use bhI loga Ajase hI rAjA kahane lagate haiM, vartamAnameM zAsanAdhikArI hai use bhI rAjA kahate haiM / ataH hameM kauna mA~gatA hai to usa samaya kisa rAjAkI AvazyakatA hogI, zataraMja ke samaya kauna rAjA aneka prakArake rAjAoMse aprastutakA nirAkaraNa karake vivakSita rAjAkA jJAna karA denA sthitikI jitane prakArakI rAjA aura bulAnA ina do zabdako bhI rAjA kahate haiM, use bhI rAjA muharoMmeM bhI eka rAjA hotA hai, jo Age rAjAke jJAnako bhI rAjA vivakSita hai rAjA kahate haiM, jo ? baccA yadi rAjA apekSita hotA hai / nikSepakA prayojana Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha hai / rAjAviSayaka saMzayakA nirAkaraNa kara vivakSita rAjAviSayaka yathArthabodha karA denA hI nikSepakA kArya / isI taraha bulAnA bhI aneka prakArakA hotA hai / to 'rAjAko bulAo' isa vAkyameM jo vartamAna zAsanAdhikArI hai vaha bhAvarAjA vivakSita hai, na zabdarAjA, na jJAnarAjA, na lipirAjA, na mUrtirAjA, na bhAvIrAjA Adi / purAnI paramparAmeM apane vivakSita arthakA saTIka jJAna karAneke lie pratyeka zabdake saMbhAvita vAcyArthIko sAmane rakhakara unakA vizleSaNa karanekI paripATI thI / AgamoMmeM pratyeka zabdakA nikSepa kiyA gayA hai / yahA~ taka ki 'zeSa' zabda aura 'ca' zabda bhI nikSepa vidhimeM bhulAye nahIM gaye haiM / zabda, jJAna aura artha tIna prakArase vyavahAra calate haiM / kahIM zabdavyavahArase kArya calatA hai to kahIM jJAnase, to kahIM arthase / bacce ko DarAneke lie zera zabda paryApta hai / zerakA dhyAna karane ke lie zerakA jJAna bhI paryApta hai / para sarakasa meM to zera padArtha hI ciMghAr3a sakatA hai / vivecanIya padArtha jitane prakArakA ho sakatA hai utane saba saMbhAvita prakAra sAmane rakhakara aprastutakA nirAkaraNa karake vivakSita padArthako pakar3anA nikSepa hai / tattvArthasUtrakArane isa nikSepako cAra bhAgoM meM hai-zabdAtmaka vyavahArakA prayojaka nAmanikSepa hai, isameM vastumeM usa prakArake guNa, jAti, kriyA AdikA nAma bhI nayanasukha ho sakatA hai| / jJAnAtmaka vyavahArakA prayovivakSita vastukI sthApanA kara honA Avazyaka nahIM hai jaisA use nAma diyA jA rahA hai| kisI andhekA aura kisI sUkhakara kA~TA hue durbala vyaktiko bhI mahAvIra kahA jA sakatA hai jaka sthApanA nikSepa hai | isa nikSepameM jJAnake dvArA tadAkAra yA atadAkAra meM lI jAtI hai aura saMketa jJAnake dvArA usakA bodha karA diyA jAtA hai / arthAtmaka nikSepa dravya aura bhAvarUpa hotA hai / jo paryAya Age honevAlI hai usameM yogyatA ke balapara Aja bhI vaha vyavahAra karanA athavA jo paryAya ho cukI hai usakA vyavahAra vartamAna meM bhI karanA dravyanikSepa hai jaise yuvarAjako rAjA kahanA aura rAjapadakA jisane tyAga kara diyA hai usako bhI rAjA kahanA / vartamAnameM usa paryAyavAle vyaktimeM hI vaha vyavahAra karanA bhAvanikSepa hai, jaise sihAsana sthita zAsanAdhikArIko rAjA kahanA / AgamoMmeM dravya, kSetra, kAla Adiko milAkara yathAsaMbhava pA~ca, chaha aura sAta nikSepa bhI upalabdha hote haiM parantu isa nikSepakA prayojana itanA hI hai ki ziSyako apane vivakSita padArthakA ThIka-ThIka jJAna ho jAya / dhavalA TIkAme ( pR0 31 ) nikSepake prayojanoMkA saMgraha karanevAlI yaha prAcIna gAthA uddhRta hai "avagayanivAraNaTTha payadassa parUvaNANimittaM ca / saMsayaviNAsaNaTTha taccatthavadhAraNaTTha ca // " arthAt - aprakRtakA nirAkaraNa karaneke lie, prakRtakA nirUpaNa karaneke lie, saMzayakA vinAza karateke lie aura tattvArthakA nirNaya karaneke lie nikSepakI upayogitA hai / pramANa, naya aura syAdvAda - nikSepa vidhise vastuko phailAkara arthAt usakA vizleSaNa kara pramANa aura nayake dvArA usakA adhigama karanekA krama zAstrasammata aura vyavahAropayogI hai| jJAnako gati do prakAra se vastuko jAnanekI hotI hai| eka to amuka aMzake dvArA pUrI vastuko jAnane kI aura dUsarI usI amuka aMzako jAnanekI / jaba jJAna pUrI vastuko grahaNa karatA hai taba vaha pramANa kahA jAtA hai tathA jaba vaha eka aMzako jAnatA hai taba naya / parvatake eka bhAgake dvArA pUre parvatakA akhaNDa bhAvase jJAna pramANa hai aura usI aMzakA jJAna naya hai | siddhAntameM pramANako sakalAdezI tathA nayako vikalAdezI kahA hai usakA yahI tAtparya hai ki pramANa jJAta vastubhAgake dvArA sakala vastuko hI grahaNa karatA hai jaba ki naya usI vikala arthAt eka aMzako Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 231 hI grahaNa karatA hai / jaise A~khase ghaTake rUpako dekhakara rUpamukhena pUrNa ghaTakA grahaNa karanA sakalAdeza hai aura ghaTameM rUpa hai isa rUpAMzako jAnanA vikalAdeza arthAt naya hai / anantadharmAtmaka vastukA yAvat vizeSoMke sAtha grahaNa karanA to alpajJAniyoMke vazakI bAta nahIM hai vaha to pUrNa jJAnakA kArya ho sakatA hai| para pramANajJAna to alpajJAniyoMkA bhI kahA jAtA hai / ataH pramANa aura nayakI bhedaka rekhA yahI hai ki jaba jJAna akhaMDa vastu para daSTi rakhe taba pramANa tathA jaba aMzapara daSTi rakhe taba naya / vastu meM sAmAnya aura vizeSa donoM prakArake dharma pAe jAte haiN| pramANa jJAna sAmAnyavizeSAtmaka pUrNa vastuko grahaNa karatA hai jaba ki naya kevala sAmAnya aMzako yA vizeSa aMzako / yadyapi kevala sAmAnya aura kevala vizeSarUpa vastu nahIM hai para naya vastuko aMzabheda karake grahaNa karatA hai / vaktAke abhiprAyavizeSako hI naya kahate haiM / naya jaba vivakSita aMzako grahaNa karake bhI itara aMzoMkA nirAkaraNa nahIM karatA unake prati taTastha rahatA hai taba sunaya kahalAtA hai aura jaba vahI eka aMzakA Agraha karake dUsare aMzoMkA nirAkaraNa karane lagatA hai taba durnaya kahalAtA hai| naya-vicAra vyavahAra sAdhAraNatayA tIna bhAgoMmeM bAMTe jA sakate haiM-1-jJAnAzrayI, 2-arthAzrayI 3-shbdaashryii| aneka grAmya vyavahAra yA laukika vyavahAra saMkalpake AdhArase ho calate haiN| jaise roTI banAne yA kapar3A bunanekI taiyArIke samaya roTI banAtA hU~, kapar3A bunatA hU~, ityAdi vyavahAroMmeM saMkalpamAtrameM hI roTI yA kapar3A vyavahAra kiyA gayA hai / isI prakAra aneka prakArake aupacArika vyavahAra apane jJAna yA saMkalpake anusAra huA karate haiM / dUsare prakArake vyavahAra arthAzrayI hote hai-artha meM eka ora eka nitya vyApI aura sanmAtrarUpase carama abheda kI kalpanA kI jA sakatI hai to dUsarI ora kSaNikatva, paramANutva aura niraMzatvakI daSTile antima bheda kii| ina donoM antoMke bIca aneka avAntara bheda aura abhedoMkA sthAna hai / abheda koTi aupaniSada advaitavAdiyoM kI hai / dUsarI koTi vastukI sUkSmatama vartamAnakSaNavartI arthaparyAyake Upara dRSTi rakhanevAle kSaNikaniraMza-paramANavAdI bauddhoM kI hai| tIsarI koTimeM padArthako aneka prakArase vyavahArameM lAnevAle naiyAyika vaizeSika Adi darzana hai| tIsare prakArake zabdAzrita vyavahAroMmeM bhinna kAlavAcaka, bhinna kArakoMmeM niSpanna, bhinna vacanavAle, bhinna paryAyavAle aura vibhinna kriyAvAcaka zabda eka arthako yA arthakI eka paryAyako nahIM kaha sakate / zabdabhedase arthabheda honA hI caahie| isa taraha ina jJAna, artha aura zabdakA Azraya lekara honevAle vicAroMke samanvayake lie nayadaSTiyoMkA upayoga hai| ___ isameM saMkalpAdhIna yAvat jJAnAzrita vyavahAroMke grAhaka naigamanayako saMkalpamAtragrAhI batAyA hai| tattvArthabhASyameM aneka grAmya vyavahAroMkA tathA aupacArika lokavyavahAroMkA sthAna isI nayakI viSayamaryAdA meM nizcita kiyA hai| __ A0 siddhasenane abhedagrAhI naigamakA saMgrahanayameM tathA bhedagrAhI naigamakA vyavahAra nayameM antarbhAva kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki ve naigamako saMkalpamAtragrAhI mAnakara arthagrAhI svIkAra karate haiN| akalaMkadevane yadyapi rAjavArtikameM pUjyapAdakA anusaraNa karake naigamanayako saMkalpamAtragrAhI likhA hai phira bhI laghIyastraya ( kA0 39 ) meM unhoMne naigamanayako artha ke bhedako yA abhedako grahaNa karanevAlA bhI batAyA hai| isIlie inhoMne spaSTa rUpase naigama Adi RjusutrAnna cAra nayoMko aryanaya mAnA hai| arthAzrita abhedavyavahArakA, jo "AtmaivedaM sarvam" Adi upaniSadvAkyoMse vyakta hotA hai, parasaMgrahanayameM antarbhAva hotA hai| yahA~ eka bAta vizeSa rUpase dhyAna dene yogya hai ki jenadarzanameM do yA adhika dravyoMmeM anasyuta sattA rakhanevAlA koI sat nAmakA sAmAnyapadArtha nahIM hai| aneka dravyoMkA sadrapase jo saMgraha kiyA jAtA hai vaha satsAdRzyake nimittase hI kiyA jAtA hai na ki sadekatvakI dRSTise / hA~, sadekatvako dRSTi Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha se pratyeka satkI apanI kramavartI paryAyoMkA aura sahabhAvI guNoMkA avazya saMgraha ho sakatA hai, para do satmeM anusyUta koI eka sattva nahIM hai / isa parasaMgrahake Age tathA eka paramANukI vartamAnakAlIna eka arthaparyAyase pahile honevAle yAvat madhyavartI bhedoMkA vyavahAranayameM samAveza hotA hai| ina avAntara bhedoMko nyAyavaizeSika Adi darzana grahaNa karate haiM / arthako antima dezakoTi paramANurUpatA tathA caramakAlakoTi kSaNamAtrasthAyitAko grahaNa karanevAlI bauddha dRSTi RjusUtrako paridhimeM AtI hai| yahA~taka arthako sAmane rakhakara bheda tathA abheda grahaNa karanevAle abhiprAya batAye gaye haiM / isake Age zabdAzrita vicAroMkA nirUpaNa kiyA jAtA hai / kAla, kAraka, saMkhyA dhAtuke sAtha laganevAle bhinna-bhinna upasarga AdikI dRSTise prayukta honevAle zabdoMke vAcya artha bhI bhinna-bhinna hai, isa kAlAdibhedase zabdabheda mAnakara arthabheda mAnanevAlI dRSTikA zabdanayameM samAveza hotA hai / eka hI sAdhanameM niSpanna tathA eka kAlavAcaka bhI aneka paryAyavAcI zabda hote haiN| ina paryAyavAcI zabdoMke bhedase arthabheda mAnanevAlA samabhirUDhanaya hai| evambhUtanaya kahatA hai ki jisa samaya jo artha jisa kriyAmeM pariNata ho usI samaya usameM takriyAse niSpanna zabdakA prayoga honA caahie| isakI dRSTise sabhI zabda kriyAvAcI hai| guNavAcaka zaklazabda bhI zacibhavanarUpa kriyAse, jAtivAcaka azvazabda Azagamana rUpa kriyAse, kriyAvAcaka calati zabda calanerUpa kriyAse, nAmavAcaka yadRcchAzabda devadatta Adi bhI 'devane isako diyA' isa kriyAse niSpanna hue haiN| isa taraha jJAna, artha aura zabdako Azraya lekara honevAle jJAtAke abhiprAyoMkA samanvaya ina nayoMmeM kiyA gayA hai| yaha samanvaya eka khAsa zarta para huA hai| vaha zarta yaha hai ki koI bhI dRSTi yA abhiprAya apane pratipakSI abhiprAyakA nirAkaraNa nahIM kara skegaa| itanA ho sakatA hai ki jahA~ eka abhiprAyakI mukhyatA rahe vahA~ dUsarA abhiprAya gauNa ho jAya / yahI sApekSabhAva nayakA prANa hai, isIse naya sunaya kahalAtA hai / A0 samantabhadra Adine sApekSako sunaya tathA nirapekSako durnaya batalAyA hai| isa saMkSipta kathanameM sUkSmatAse dekhA jAya to do prakArako dRSTiyA~ hI mukhyarUpase kArya karatI haiM eka abhedadRSTi aura dUsarI bhedadRSTi / ina dRSTiyoMkA avalambana cAhe jJAna ho yA artha athavA zabda, para kalpanA bheda yA abheda do hI rUpase kI jA sakatI hai| usa kalpanAkA prakAra cAhe kAlika, daizika yA svArUpika kucha bhI kyoM na ho| ina do mUla AdhArabhUta dRSTiyoMko dravyanaya aura paryAyanaya kahate haiN| abhedako grahaNa karanevAlA dravyAthikanaya hai tathA bhedagrAhI paryAyAthikanaya hai / inheM mUlanaya kahate haiM, kyoMki samasta nayoMke mUla AdhAra yahI do naya hote haiM / naigamAdinaya to inhIMkI zAkhA-prazAkhAe~ haiM / dravyAstika, mAtRkApadAstika, nizcayanaya, zuddhanaya Adi zabda dravyAthikake arthameM tathA utpannAstika, paryAyAstika, vyavahAranaya, azuddhanaya Adi paryAyAthikake arthameM vyavahRta hote haiN| ina nayoMmeM uttarottara sUkSmatA evaM alpaviSayatA hai| naigamanaya saMkalpagrAhI honese sat asat donoMko viSaya karatA thA isalie sanmAtragrAhI saMgrahanaya usase sUkSma evaM alpaviSayaka hotA hai / sanmAtragrAhI saMgrahanayase sadvizeSagrAhI vyavahAra alpaviSayaka evaM sUkSma huaa| trikAlavartI sadvizeSa grAhI vyavahAranayase vartamAnakAlIna sadvizeSa-arthaparyAyagrAhI RjusUtra sUkSma hai| zabdabheda honepara bhI abhinnArthagrAhI RjusUtrase kAlAdi bhedase zabdabheda mAnakara bhinna arthako grahaNa karanevAlA zabdanaya sUkSma hai| paryAyabheda honepara bhI abhinna arthako grahaNa karanevAle zabdanayase paryAyavAcI zabdoMke bhedase arthabhedagrAhI samabhirUr3ha alpaviSayaka evaM sUkSmatara haa| kriyAbhedase arthabheda nahIM mAnanevAle samabhirUr3hase kriyAbheda honepara bhI arthabhedagrAhI evambhUtanaya paramasUkSma evaM atyalpaviSayaka hai| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 233 naya-durnaya-naya vastuke eka aMzako grahaNa karake bhI anya dharmoMkA nirAkaraNa nahIM karatA unheM gauNa karatA hai| durnaya anyadharmoMkA nirAkaraNa karatA hai| naya sAkSepa hotA hai durnaya nirapekSa / pramANa ubhayadharmagrAhI haiN| akalaGkadevane bahuta sundara likhA hai-"dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAt pramANanayadurnayAnAM prakArAntarAsaMbhavAcca, pramANAta tadatatsvabhAvapratipatteH tatpratipatteH tadanyanirAkRtezca" ( aSTAza0 aSTasaha0 pR0 290 ) arthAt pramANa tat aura atat sabhI aMzoMse pUrNa vastuko jAnatA hai, nayase kevala tatvivakSita aMzakI pratipatti hotI hai aura durnaya apane aviSaya aMzoMkA nirAkaraNa karatA hai| naya dharmAntaroMkI upekSA karatA hai jabaki durnaya dharmAntaroMkI hAni arthAta nirAkaraNa karanekI dRSTatA karatA hai| pramANa sakalAdezI aura naya vikalAdezI hotA hai| yadyapi donoMkA kathana zabdase hotA hai phira bhI dRSTibheda honese yaha antara ho jAtA hai| yathA, 'syAdasti ghaTaH' yaha vAkya jaba sakalAdezI hogA taba astike dvArA pUrNa vastuko grahaNa kara legA / jaba yaha vikAladezI hogA taba astiko mukhyatayA zeSadharmoko gauNa karegA / vikalAdezI naya vivakSita eka dharmako mukhyarUpase tathA zeSako gauNarUpase grahaNa karate haiM jabaki sakalAdezI pramANakA pratyeka vAkya pUrNa vastuko samAnabhAvase grahaNa karatA hai| sakalAdezI vAkyoMmeM bhinnatAkA kAraNa hai-zabdoccAraNakI mukhytaa| jisa prakAra eka pUre caukoNa kAgajako kramazaH cAroM kone pakar3akara pUrAkA pUrA uThAyA jA sakatA hai usI prakAra anantadharmA vastuke kisI bhI dharma ke dvArA purIkI pUrI vastu grahaNa kI jA sakatI hai| isameM vAkyoMmeM paraspara bhinnatA itanI hI hai ki usa dharma ke dvArA yA tadvAcaka zabdaprayoga karake vastuko grahaNa kara rahe haiM / isI zabdaprayogakI mukhyatA se pramANasaptabhaMgIkA pratyeka vAkya bhinna ho jAtA hai| nayasaptabhaMgImeM eka dharmapradhAna hotA hai tathA anyadharma gauNa / isameM mukhyadharma hI gRhIta hotA hai, zeSakA nirAkaraNa to nahIM hotA para grahaNa bhI nahIM hotaa| yahI sakalAdeza aura vikalAdezakA pArthakya hai / 'syAt' zabdakA prayoga donoMmeM hotA hai / sakalAdezameM prayukta honevAlA syAt zabda yaha batAtA hai ki jaise astimukhena sakala vastukA grahaNa kiyA gayA hai vaise 'nAsti' Adi ananta mukhoMse bhI grahaNa ho sakatA hai| vikalAdezakA syAt zabda vivakSita dharmake atirikta anya zeSa dharmoMkA vastumeM astitva sUcita karatA hai| syAdvAda kA kathana prastuta smRti grantha ke khaNDa 4 meM pRSTha 82, 83, 84 meM diyA cukA hai / saMjayane jaba lokake zAzvata aura azAzvata Adike bAremeM spaSTa kaha diyA ki maiM jAnatA hoU~ to batAU~ aura buddhane kaha diyA ki inake cakkarameM na par3o, isakA jAnanA upayogI nahIM hai, taba mahAvIrane una praznoMkA vastusthitike anusAra yathArtha uttara diyA aura ziSyoMko jijJAsA kA samAdhAna kara unakI bauddhika dInatAse trANa diyaa| ina praznoMkA vistRta svarUpa vivecana prastuta smRti granthake isI khaNDa ke pRSTha 90 se 96 para diyA jA cukA hai / sadAdi anuyoga-pramANa aura nayake dvArA jAne gae tathA nikSepake dvArA aneka saMbhavita rUpoMmeM sAmane rakhe gae padArthose hI tattvajJAnopayogI prakRta arthakA yathArtha bodha ho sakatA hai| una nikSepake viSayabhata padArthoM meM dRr3hatAkI parIkSAke lie yA padArtha ke anya vividha rUpoMke parijJAnake lie anuyoga arthAta anukala prazna yA pazcAdbhAvI prazna hote haiM / jinase prakRta padArthakI vAstavika avasthAkA patA laga jAtA hai| pramANa aura naya sAmAnyatayA tattvakA jJAna karAte haiN| nikSepa vidhise aprakRtakA nirAkaraNa kara prastutako chAMTa liyA jAtA hai| phira chaMTI huI prastuta vastukA nirdezAdi aura sadAdi dvArA savivaraNa pUrI avasthAoMkA jJAna kiyA jAtA hai / nikSepase chaMTI huI vastukA kyA nAma hai ? ( nirdeza) kauna usakA svAmI hai ? (svAmitva) kaise utpanna hotI hai ? ( sAdhana ) kahA~ rahatI hai ? ( adhikaraNa ), kitane kAla taka rahatI hai ? Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ( sthiti ) kitane prakArakI hai ? (vidhAna), usakI dravya, kSetra, kAla, bhAva Adise kyA sthiti hai / astitvakA jJAna 'sat' hai| usake bhedoMkI ginatI saMkhyA hai| vartamAna nivAsa kSetra hai| kAlika nivAsaparidhi sparzana hai / ThaharanekI maryAdA kAla hai / amuka avasthAko chor3akara punaH usa avasthAmeM prApta hone takake virahakAlako antara kahate haiM / aupazamika Adi bhAva haiM / paraspara saMkhyAkRta tAratamyakA vicAra alpabahutva hai / sArAMza yaha ki nikSipta padArthakA nirdezAdi aura sadAdi anuyogoMke dvArA yathAvat savivaraNa jJAna prApta karanA mumukSukI ahiMsA Adi sAdhanAoMke lie Avazyaka hai| jIvarakSA karane ke lie jIvakI dravya, kSetra, kAla, bhAva AdikI dRSTise paripUrNa sthitikA jJAna ahiMsakako jarUrI hI hai| isa taraha pramANa naya nikSepa aura anuyogoMke dvArA tattvoMkA yathArtha adhigama karake unakI dRr3ha pratIti aura ahiMsAdi cAritrako paripUrNatA honepara yaha AtmA bandhanamukta hokara svasvarUpameM pratiSThita ho jAtA hai / yahI mukti hai| "zrutAdarthamanekAntamadhigamyAbhisandhibhiH / parIkSya tA~stAn taddharmAnanekAn vyAvahArikAn // 73 // nayAnugatanikSepairupAyairbhedavedane viracayyArthavAkpratyayAtmabhedAn zrutApitAn / / 54 // anuyujyAnuyogaizca nirdezAdibhidAM gtaiH| dravyANi jIvAdInyAtmA vivRddhAbhinivezanaH / / 75 // jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnatattvavit / taponirjINakarmAyaM vimuktaH sukhamRcchati / / 76 // arthAta-anekAntarUpa jIvAdi padArthoMko zruta-zAstroMse sunakara pramANa aura aneka nayoMke dvArA unakA yathArtha parijJAna karanA caahie| una padArthoM ke aneka vyAvahArika aura pAramArthika gaNa-dharmoMkI parIkSA naya daSTiyoMse kI jAtI hai / nayadRSTiyoMke viSayabhUta nikSepoMke dvArA vastukA artha jJAna aura zabda Adi rUpase vizleSaNa kara use phailAkara unameMse aprakRtako chor3a prakRtako grahaNa kara lenA caahie| usa chaMTe hue prakRta aMzakA nirdeza Adi anuyogoMse acchI taraha bArabAra pUchakara savivaraNa pUrNajJAna prApta kara lenA cAhie / isa taraha jIvAdi padArthoM kA khAsakara AtmatattvakA jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNA sthAnoMmeM dRr3hatara jJAna karake unapara gAr3ha vizvAsa rUpa samyagdarzanakI vRddhi karanI caahie| isa tattvazraddhA aura tattvajJAnake honepara parapadArthose virakti icchAnirovarUpa tapa aura cAritra Adise samasta kusaMskAroM kA vinAza kara pUrva karmoko nirjarA kara, yaha AtmA vimukta hokara ananta caitanyamaya svasvarUpa meM pratiSThita ho jAtA hai| granthakA bAhya svarUpa tatvArthAdhigamasUtra jainaparasparA kI gItA, bAibila, kurAna yA jo kahie eka pavitra grantha hai| isameM bandhanamaktike kAraNoMkA sAMgopAMga vivecana hai| jainadharma aura jainadarzanake samasta mUla AdhAroMkI saMkSipta sacanA isa sUtra granthase mila jAtI hai / bha0 mahAvIrake upadeza ardhamAgadhI bhASAmeM hote the jo usa samaya magadha aura bihArakI janabolI thI / zAstroMmeM batAyA hai ki yaha ardhamAgadhI bhASA aThAraha mahAbhASA aura sAtasau laghabhASAoMke zabdoMse samRddha thI / eka kahAvata hai-"kosa-kosa para pAnI badale cArakosa para para baanii|" so yadi magadha deza kAzIdeza aura vihAra dezameM cAra-cAra kosapara badalanevAlI boliyoMkI vAstavika gaNanA kI jAya to ve 718 se kahIM adhika ho sakatI hoMgIM / aThAraha mahAbhASAeM mukhya-mukhya aThAraha jana Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 235 padoMkI rAjabhASAe~ kahI jAtI thiiN| inameM nAmamAtrakA ho antara thA / kSullakabhASAoMkA antara to uccAraNa kI TonakA hI samajhanA caahie| jo ho, para mahAvIrakA upadeza usa samayako lokabhASAmeM hotA thA jisameM saMskRta jaisI vargabhASAkA koI sthAna nahIM thaa| buddhako pAlIbhASA aura mahAvIrako ardhamAgadhI bhASA karIbakarIba eka jaisI bhASAeM haiN| inameM vaho cArakosakI bAnI vAlA bheda hai / ardhamAgadhIko sarvArdhamAgadhI bhASA bhI kahate hai aura isakA vivecana karate hue likhA hai "ardhaM bhagavadbhASAyA magadhadezabhASAtmakam ardhaM ca sarvadezabhASAtmakam" arthAt-bhagavAnkI bhASAmeM Adhe zabda to magadha dezakI bhASA mAgadhIke the aura Adhe zabda sabhI dezoMkI bhASAoMke the / tAtparya yaha ki ardhamAgadhI bhASA vaha lokabhASA thI jise prAyaH sabhI dezake loga samajha sakate the| yaha svAbhAvika bhI hai, kyoMki mahAvIrakI janmabhUmi magadha deza thI, ataH mAgadhI unakI mAtRbhASA thI aura unheM apanA vizvazAntikA ahiMsA sandeza saba dezoMkI koTi-koTi upekSita aura patita janatA taka bhejanA thA ataH unako bolImeM sabhI dezoMkI bolIke zabda zAmila the aura yaha bhASA usa samayakI sarvAdhika janatAkI apanI bolI thI arthAt sabakI bolI thii| janabolImeM upadeza denekA kAraNa batAnevAlA eka prAcIna zloka milatA hai "bAlastrImandamUrkhANAM ndaNAM cAritryakAMkSiNAm / pratibodhanAya tattvajJaiH siddhAntaH prAkRtaH kRtaH / / " arthAta-bAlaka, strI yA markhase markha logoMko, jo apane cAritryako samannata karanA cAhate haiM, pratibodha deneke lie bhagavAnkA upadeza prAkRta arthAt svAbhAvika janabolImeM hotA thA na ki saMskRta arthAt banI huI bolI-kRtrima vargabhASAmeM / ina janabolIke upadezoMkA saMkalana 'Agama' kahA jAtA hai| isakA bar3A vistAra thA / usa samaya lekhanakA pracAra nahIM huA thaa| saba upadeza kaNThaparamparA se surakSita rahate the| eka dUsarese sunakara inakI dhArA calatI thI ataH ye 'zrata' kahe jAte the / mahAvIrake nirvANake bAda yaha zruta paramparA lupta hone lagI aura 683 varSa bAda eka aMgakA pUrNa jJAna bhI zeSa na rhaa| aMgake eka dezakA jJAna rahA / zvetAmbara paramparAmeM bauddha saMgItiyoMkI taraha vAcanAe~ huIM aura antima vAcanA devadhigaNi kSamAzramaNake tattvAvadhAnameM vIra saMvat 980 vi0 saM0 510 meM valabhImeM huii| isameM AgamoMkA truTita-atruTita jo rUpa upalabdha thA saMkalita huaa| digambara paramparAmeM aisA koI prayatna huA yA nahIM isakI kucha bhI jAnakArI nahIM hai / digambara paramparAmeM vikramakI dvitIya-tRtIya zatAbdImeM AcArya bhatabali, puSpadanta aura guNadharane SaTkhaMDAgama aura kasAyapAhuDakI racanA AgamAzrita sAhityake AdhArase kii| pIche kundakunda Adi AcAryoMne Agama paramparAko kendrameM rakhakara tadanusAra svatantra grantha racanA kii| anumAna hai ki vikramakI tIsarI-cauthI zatAbdImeM umAsvAmI bhaTTArakane isa tattvArthasUtrakI racanA kI thI / isIse jaina paramparAmeM saMskRtagranthanirmANayuga prArambha hotA hai / isa tattvArthasUtrakI racanA itane mUlabhUta tattvoMko saMgraha karanekI asAmpradAyika dRSTise huI hai ki ise donoM jaina sampradAya thor3e bahuta pAThabhedase pramANa mAnate Ae hai / zve0 paramparAmeM jo pATha pracalita hai usameM aura digambara pATha meM koI viziSTa sAmpradAyika matabheda nahIM hai| donoM paramparAoMke AcAryoMne isapara dazoM TIkA grantha likhe haiM / isa sUtra granthako donoM paramparAoMmeM ekatA sthApanA kA mala AdhAra banAyA jA sakatA hai| ise mokSazAstra bhI kahate haiM kyoMki isameM mokSake mArga aura tadupayogI jIvAdi tattvoMkA hI savistAra nirUpaNa hai / isameM daza adhyAya hai / prathamake cAra adhyAyoMmeM jIvakA, pAMcaveM meM ajIva kA, chaThaveM aura Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 : DA~0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAyeM smRti grantha sAtaveM adhyAya meM AsravakA, AThaveM adhyAyameM bandhakA, nauveM meM saMvarakA tathA dazaveM adhyAyameM mokSakA varNana hai / prathama adhyAya meM mokSakAmArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako batAkara jIvAdi sAta tattvoM ke adhigama ke upAya pramANa, naya, nikSepa aura nirdezAdi sadAdi anuyogoMkA varNana hai / pA~ca jJAna unakA viSaya AdikA nirUpaNa karake unameM pratyakSa, parokSa vibhAga unakA samyaktva, mithyAtva aura nayoMkA vivecana, kiyA gayA hai / dvitIya adhyAyameM jIvake aupazamika Adi bhAva, jIvakA lakSaNa, zarIra, indriyA~, yoni, janma AdikA savistAra nirUpaNa hai| tRtIya adhyAya meM jIvake nivAsabhUta - adholoka aura madhyaloka gata bhUgolakA usake nivAsiyoMkI Ayu kAyasthiti AdikA pUrA-pUrA varNana hai / cauthe adhyAya meM UrdhvalokakA, devoMke bheda, lezyAe~, Ayu, kAya, parivAra AdikA varNana hai / pAMcaveM adhyAyameM ajIvatattva arthAt pudgala dharma, adharma, AkAza, aura kAla dravyoM kA samagra varNana hai / dravyoMkI pradeza saMkhyA, unake upakAra, zabdAdikA pudgala paryAyatva, skandha banane kI prakriyA Adi pudgala dravyakA sarvAMgINa vivecana hai| chaThaveM adhyAya meM jJAnAvaradi karmoM kA savistAra nirUpaNa hai / kina-kina vRttiyoM aura pravRttiyoMse kisa-kisa karmakA Asrava hotA hai, kaise Asrava meM vizeSatA hotI hai, kauna karma puNya hai, aura kauna pApa AdikA vizada vivecana hai / sAtaveM adhyAyameM zubha Asravake kAraNa, puNyarUpa ahiMsAdi vratoMkA varNana hai / isameM vratoMkI bhAvanAe~ unake lakSaNa, aticAra AdikA svarUpa batAyA gayA hai| AThaveM adhyAya meM prakRtibandha Adi cAroM bandhoMkA, karmaprakRtiyoMkA unakI sthiti AdikA nirUpaNa hai / nauveM adhyAyameM saMvara tattvakA pUrA-pUrA nirUpaNa hai / isameM gupti, samiti, dharma, anuprekSA pariSahajaya, cAritra, tapa, dhyAna AdikA sabhedaprabheda nirUpaNa hai / dazaveM raat meM mokSakA varNana hai / siddhoM meM bheda kina nimittoMse ho sakatA hai / jIva Urdhvagamana kyoM karatA hai ? siddha avasthA meM kauna-kauna bhAva avaziSTa raha jAte haiM AdikA nirUpaNa hai / yaha akelA tattvArtha sUtra jaina jJAna, jaina bhUgola, khagola, jainatasva, karmasiddhAnta, jaina cAritra Adi samasta mukhya-mukhya viSayoMkA apUrva Akara hai / maMgala zloka -'mokSamArgasya netAram zloka tattvArtha sUtrakA maMgala zloka hai yA nahIM yaha viSaya vivAdameM par3A huA hai / yaha zloka umAsvAmi kartRka hai isakA spaSTa ullekha zrutasAgarasUrine tattvArthavRtti meM kiyA hai / ve isakI utthAnikAmeM likhate haiM ki - dvaiyAka nAmaka bhavya ke praznakA uttara deneke lie umAsvAmi bhaTTArakane yaha maMgala zloka banAyA / dvaiyAkakA prazna hai- 'bhagavan, AtmAkA hita kyA hai ?' umAsvAmI unakA uttara 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' sUtra meM dete haiM / para unheM uttara dene ke pahile maMgalAcaraNa karanekI AvazyakatA pratIta hone lagatI hai / zrutasAgarake pahile vidyAnanda AcAryane AptaparIkSA ( pR0 3 ) meM bhI isa zlokako sUtrakArake nAmase uddhRta kiyA hai / para yahI vidyAnanda 'tattvArthasUtrakAraiH umAstrAmiprabhRtibhiH' jaise vAkya bhI Apta parIkSA ( pR0 54 ) meM likhate haiM jo umAsvAmike sAtha hI sAtha prabhRti zabdase sUcita honevAle AcAryoM ko bhI tattvArthasUtrakAra mAnanekA yA sUtra zabdako gauNArthatAkA prasaMga upasthita karate haiM / yadyapi abhayanandi zrutasAgara jaise pazcAdvartI granthakAroMne isa zlokako tattvArthasUtrakA maMgala likha diyA hai para inake isa lekha meM nimnalikhita anupapattiyAM haiM jo isa zlokako pUjyapAda ko sarvArthasiddhikA maMgala zloka mAnaneko bAdhya karatI haiM 1- pUjyapAda isa maMgalazlokakI na to utthAnikA likhI aura na vyAkhyA kI / isa maMgalazlokake bAda hI prathamasUtrakI utthAnikA zurU hotI hai / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 237 2-akalaMkadeva tattvArthavAtikameM na isa zlokakI vyAkhyA karate haiM aura na isake padoMpara kucha UhApoha hI karate haiN| 3-vidyAnanda svayaM tattvArthazlokavArtikameM isakI vyAkhyA nahIM karate / inane prasaMgataH isa zlokake pratipAdya arthakA samarthana avazya kiyA hai / yadi vidyAnanda svayaM aitihAsika dRSTise isake kartRtvake sambandhameM asaMdigdha hote to ve isakI yathAvada vyAkhyA bhI karate / / 4 tattvArthasUtrake vyAkhyAkAra samasta zvetAmbarIya AcAryoMne isa zlokakI vyAkhyA nahIM kI aura na tattvArthasUtrake prArambhameM isa zlokakI carcA hI kI hai| yaha zloka itanA asAmpradAyika aura jaina Apta svarUpakA pratinidhitva karanevAlA hai ki ise sUtrakArakRta honepara koI bhI kitanA bhI kaTTara zve. AcArya chor3a nahIM sakatA thaa| anekAnta patrake pAMcaveM varSa ke aMkoMmeM isa zlokake Upara anukUla-pratikUla caracA cala cukI hai / phira bhI merA mata uparyukta kAraNoMke AdhArase isa zlokako mUlasUtrakArakRta mAnanekA nahIM hai| yaha zloka pUjyapAda ne sarvArthasiddhi TokAke prArambhameM banAyA hai isa nizcayako badalanekA koI prabala hetu abhItaka merI samajhameM nahIM aayaa| lokavarNana aura bhUgola-jainadharma aura jainadarzana jisa prakAra apane siddhAntoMke svatantra pratipAdaka honese apanA maulika aura svatantra astitva rakhate haiM usa prakAra jaina gaNita yA jaina bhUgola AdikA svatantra sthAna nahIM hai / koI bhI gaNita ho, vaha do aura do cAra ho khegaa| Ajake bhUgolako cAhe jaina likheM yA ajaina jaisA dekhegA yA sunegA vaisA hI likhegA / uttarameM himAlaya aura dakSiNameM kanyAkumArI hI jaina bhUgola meM rahegI / tathya yaha hai ki dharma aura darzana jahA~ anubhavake AdhArapara parivartita aura saMzodhita hote rahate haiM vahA~ bhUgola anubhavake anusAra nahIM kintu vastugata parivartanake anusAra badalatA hai| eka nadI jo pahile amuka gA~vase bahatI thI kAlakramase usakI dhArA mIloM dUra calI jAtI hai / bhUkampa, jvAlAmukhI aura bAr3ha Adi prAkRtika parivartanakAraNoMse bhUgolameM itane bar3e parivartana ho jAte haiM jisakI kalpanA bhI manuSyako nahIM ho sktii| himAlayake amuka bhAgoMmeM magara aura bar3I-bar3I machaliyoMke asthi-paMjaroMkA milanA isa bAtakA anumApaka hai ki vahA~ kabhI jalIya bhAga thaa| purAtattvake anveSaNoMne dhvaMsAvazeSoMse yaha siddha kara diyA hai ki bhUgola kabhI sthira nahIM rahatA vaha kAlakramase badalatA jAtA hai| rAjya parivartana bhI antaHbhaugilika sImAoMko badalane meM kAraNa hote haiN| para samagra bhUgolakA parivartana mukhyatayA jalakA sthala aura sthalakA jalabhAga honeke kAraNa hI hotA hai / gA~voM aura nadiyoMke nAma bhI uttarottara apabhraSTa hote jAte haiM aura kuchake kucha bana jAte haiM / isa taraha kAlacakrakA dhruvabhAvI prabhAva bhUgolakA parivartana barAbara karatA rahatA hai| jaina zAstroMmeM jo bhagola aura khagolakA varNana milatA hai usakI paramparA karIba tIna hajAra varSa purAnI hai / Ajake bhagolase usakA mela bhale hI na baiThe para itane mAtrase usa paramparAkI sthiti sarvathA sandigdha nahIM kahI jA sktii| Ajase 2 / / -3 hajAra varSa pahile sabhI sampradAyoMmeM bhUgola aura khagolake yameM prAyaH yahI paramparA pracalita thI jo jaina paramparAmeM pracalita thI jo jaina paramparAmeM nibaddha hai| bauddha, vaidika aura jaina tInoM paramparAke bhUgola aura khagola sambandhI varNana karIba-karIba eka jaise haiN| vahI jambUdvIpa, videha, sumeru, devakuru, uttarakuru, himavAn Adi nAma aura vaisIhI lAkhoM yojanakI ginatI / inakA tulanAtmaka adhyayana hameM isa niSkarSapara pahu~cAtA hai ki usa samaya bhUgola aura khagolakI jo paramparA zru tAnuzruta paripATIse jainAcAryoMko milI use unhoMne lipibaddha kara diyA hai| usa samaya bhagolakA yahI rUpa rahA Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hogA jaisA ki hameM prAyaH bhAratIya paramparAoMmeM milatA hai / Aja hameM jisa rUpameM milatA hai use usI rUpameM mAnane meM kyA Apatti hai ? bhagolakA rUpa sadA zAzvata to rahatA nhiiN| jaina paramparA isa granthake tIsare aura cauthe adhyAyake paDhanese jJAta ho sakatI hai / bauddha aura vaidika paramparAke bhagola aura khagolakA varNana isa prakAra haibauddha paramparA abhidharmakozake AdhArase asaMkhyAta vAyumaNDala haiM jo ki nIceke bhAgameM solaha lAkha yojana gambhIra hai / jayamaNDala 1120000 yojana gaharA hai / jayamaNDalameM Upara 800000 yojana bhAgako chor3akara nIcekA bhAga 320000 yojana bhAga suvarNamaya hai / jalamaNDala aura kAJcanamaNDalakA vyAsa 1202340 yojana hai aura paridhi 3640350 yojana hai| kAJcanamaNDalameM meru, yugandhara, ISAdhara, khadiraka, sudarzana, azvakarNa, vitanaka aura nimindhara ye 8 parvata hai| ye parvata eka dusareko ghere hue haiM / nimindhara parvatako gherakara jambUdvopa, pUrvavideha, avaragodAnIya aura uttarakuru ye cAra dvIpa haiN| sabase bAhara cakravAla parvata haiN| sAta parvata suvarNamaya haiM / cakravAla lohamaya hai| meruke 4 raMga haiN| uttarameM suvarNamaya, pUrvameM rajatamaya, dakSiNameM nIlamaNimaya aura pazcimameM vaidUryamaya hai / meru parvata 80000 yojana jalake noce hai aura itanA hI jalake Upara hai / meru parvatakI U~cAIse anya parvatoMkI U~cAI kramazaH AdhI-AdhI hotI gaI hai| isa prakAra cakravAla parvatakI U~cAI 312 // yojana hai| saba parvatoMkA AdhA bhAga jalake Upara hai| ina parvatoMke bIca meM sAta sotA (samudra ) haiM / prathama samudrakA vistAra 80000 yojana hai| anya samudroMkA vistAra kramazaH AdhA-AdhA hotA gayA hai| antima samudrakA vistAra 320000 yojana hai / meru dakSiNa bhAgameM jambUdvIpa zakaTake samAna avasthita hai| meruke pUrva bhAgameM pUrva videha ardhacandrAkAra hai / meruke pazcima bhAgameM abaragodAnIya maNDalAkAra hai| isako paridhi 7500 yojana hai / aura vyAsa 2500 yojana hai| meruke uttarabhAgameM uttara kurudvIpa catuSkoNa hai| isakI sImAkA mAna 8000 yojana hai / cAroM dvIpoMke madhyameM ATha antara dvIpa hai / unake nAma ye haiM-deha, videha, pUrva videha, kuru kaurava, cAmara avara cAmara, zATha aura uttrmNtrii| mAra dvIpameM rAkSasa rahate haiN| Anya dvIpoMmeM manuSya rahate haiN| jambUdvIpake uttara bhAgameM pahale tIna phira tIna aura phira tIna isa prakAra 9 kITAdri haiN| isake bAda himAlaya hai / himAlayake uttara meM pacAsa yojana vistRta anavatapta nAmakA sarovara hai / isake bAda gandhamAdana parvata hai / anavatapta sarovarameM gaMgA, siMdhu, vakSu aura sItA ye cAra nadiyA~ nikalI haiN| anavataptake samIpameM jambUvRkSa hai jisase isa dvIpakA nAma jambUdvIpa pdd'aa| jambUdvIpake nIce bIsa yojana parimANa avIci naraka hai / isake bAda pratApana, tapana, mahAraurava raurava, saMghAta, kAlasUtra aura saMjIvaka-ye sAta naraka haiN| isa prakAra kula ATha naraka haiM / narakoMmeM cAroM pAzvoM meM asipatravana, zyAmazabalazvasthAna, ayaHzAlmalIvana aura vaitaraNI nadI ye cAra utsada ( adhika pIr3Ake sthAna) haiN| jambUdvIpake adhobhAgameM tathA mahAnarakoMke dharAtalameM ATha zItalanaraka bhI haiN| unake nAma nimna prakAra hai-arbuda, nirarbuda, aTaTa, hahava, utpalapadma aura mahApadma / meru parvatake adhobhAgameM (arthAt yugandhara parvatake samatalameM ) candramA aura sUrya bhramaNa karate hai| candramaNDalakA vistAra 50 yojana hai tathA sUryamaNDalakA vistAra 51 yojana hai| cAroM dvIpoMmeM eka sAtha hI Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 239 ardharAtri, sUryAsta, madhyAhna aura sUryodaya hote haiM, arthAt jisa samaya jambUdvIpameM madhyAhna hotA hai usI samaya uttarakurumeM ardharAtri, pUrvavidehameM sUryAsta aura avaragodAnIyameM sUryodaya hotA hai / candramAkI vikalAMgatAkA darzana sUrya ke samIpa honese tathA apanI chAyAse AvRtta honeke kAraNa hotA hai / meruke cAra vibhAga / ye cAroM vibhAga kramazaH dasa hajAra yojanake antarAlase Upara haiM / pUrva meM pahile vibhAgameM karo pANi yakSa rahate haiM / inakA rAjA dhRtarASTra hai / dakSiNa meM dvitIya bhAga meM mAlAdhara yakSa rahate haiM / inakA rAjA viruDhaka hai| pazcimameM tIsare bhAga meM sadAmada deva rahate haiM / inakA rAjA virUpAkSa hai / uttarameM cauthe bhAgameM cAturmahArAjika deva rahate haiM / inakA rAjA vaizravaNa hai / meruke samAna anya sAta parvatoM meM bhI deva rahate haiM / trAyastriza svargalokakA vistAra 80000 yojana hai / vahA~ cAroM dizAoMke bIca meM vajrapANideva rahate haiM / trAstrizalokake madhyabhAgameM sudarzana nAmakA suvarNamaya nagara hai / isa nagara ke madhyameM vaijayanta nAmakA indrakA prAsAda hai / yaha nagara bAhya bhAgameM cAra udyAnoMse suzobhita hai / ina udyAnoMkI cAroM dizAoMmeM bIsa yojanake antarAlase devoMke krIDAsthala haiM / pUrvottara digbhAga meM pArijAta devadruma haiM / dakSiNa-pazcima bhAgameM sudharmA nAmakI deva sabhA hai / trAyastraza lokase Upara yAma, tuSita, nirmANarati, aura paranirmitavazavartI deva vimAnoMmeM rahate haiM / mahArAjika aura trAstrizadeva manuSyoMke samAna kAmasevana karate haiM / yAma AliMganase, tuSita pANisaMyogase, nirmANarati hAsyase aura paranirmitavazavartI deva avalokanase kAmasukhakA anubhava karate haiM / kAmadhAtumeM deva pA~ca yA dasa varSake bAlaka jaise utpanna hote haiM / rUpadhAtumeM pUrNa zarIradhArI aura vastra sahita utpanna hote haiM / Rddhibala athavA anya devoMkI sahAyatA ke binA deva apane Upara devalokako nahIM dekha sakate / jambUdvIpavAsI manuSyoM kA parimANa ( zarIrakI U~cAI ) 3 // yA 4 hAtha hai / pUrvavidehavAsI manuSyoM kA pariNAma 7 yA 8 hAtha hai| godAnIyavAsiyoMkA parimANa 14 yA 16 hAtha hai / aura uttara kuruvAsI manuSyoM kA parimANa 28 yA 32 hAtha hai / cAturmahArAjika devoMkA parimANa pAvakoza, trAyastrizadevoMkA AdhAkoza, yAmoMkA paunakoza, tuSitoMkA eka koza, nirmANaratiyoMkA savAkoza aura parinirmitavazavartI devoMkA parimANa Der3a koza hai / uttarakurumeM manuSyoMkI Ayu eka hajAra varSa hai| pUrva videhameM 500 varSa Ayu hai / gaudAnIyameM 250 varSa Ayu hai / lekina jambU dvIpameM manuSyoM kI Ayu nizcita nahIM hai / kalpake antameM dasa varSakI Ayu raha jAtI hai / uttarakurumeM Ayuke bIca mRtyu nahIM hotI hai / anya pUrva videha Adi dvIpoMmeM tathA devaloka meM bIca meM mRtyu hotI hai / vaidika paramparA yogadarzana- vyAsabhASyake AdhArase bhuvana vinyAsa - loka sAta hone haiM / prathama lokakA nAma bhUloka hai / antima avIci narakase lekara merupRSTha taka bhUloka haiM / dvitIya lokakA nAma antarikSa loka hai / merupRSThase lekara dhruva taka antarikSa loka hai / antarikSa lokameM graha, nakSatra aura tArA haiM / isake Upara svarloka hai / svarlokake bheda haiM- mAhendraloka, prAjApatyamaharloka aura brahmaloka Adi / brahmaloka ke tIna bheda haiM- janaloka, tapaloka aura satyaloka / isa prakAra svarlokake pA~ca bheda hote haiM / avIcinarakase Upara chaha mahAnaraka haiM / unake nAma nimna prakAra haiM- mahAkAla, ambarI, raurava, maddAraurava, kAlasUtra aura andhatAmisra / ye naraka kramazaH ghana ( zilAzakala Adi pArthiva padArtha ), salila, Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha anala, anila, AkAza aura tamake AdhAra ( Azraya ) haiN| mahAnarakoMke atirikta kumbhIpAka Adi ananta upanaraka bhI haiM / ina narakoMmeM apane-apane karmoM ke anusAra dIrghAyuvAle prANI utpanna hokara duHkha bhogate haiN| avIcinarakase nIce sAta pAtAlaloka haiM jinake nAma nimna prakAra haiM-mahAtala, rasAtala, atala, sutala, vitala, talAtala aura pAtAla / bhUla kakA vistAra-isa pRthvIpara sAta dvIpa haiM / bhUlokake madhyameM sumeru nAmaka svarNamaya parvatarAja hai jisake zikhara rajata, vaMDUrya, sphaTika, hema aura maNimaya hai / sumeru parvatake dakSiNapUrvameM jambU nAmakA vRkSa hai jisake kAraNa lavaNodadhise veSTita dvIpakA nAma jambUdvIpa hai| sUrya nirantara meruko pradakSiNA karatA rahatA hai / meruse uttaradizAmeM nIla, zveta aura zRMgavAn ye tIna parvata haiM / pratyeka parvatakA vistAra do hajAra yojana hai| ina parvatoMke bIca meM ramaNaka, hiraNyamaya aura uttarakuru ye tIna kSetra hai| pratyeka kSetrakA vistAra nau yojana hai / nIlagiri meruse lagA huA hai / nIlagirike uttarameM ramaNaka kSetra hai / zvetaparvatake uttarameM hiraNyamaya kSetra hai| zRMgavAn parvatake uttarameM uttarakuru hai| meruse dakSiNa dizAmeM bhI niSadha, hemakUTa aura hima nAmaka do-do hajAra yojana vistAravAle tIna parvata haiN| ina parvatoMke bIca meM harivarSa, kimpuruSa aura bhArata ye tIna kSetra hai / pratyeka kSetrakA vistAra nau hajAra yojana hai| meruse pUrvameM mAlyavAn parvata hai / mAlyavAn parvatase samudraparyanta bhadrAzva nAmaka deza hai-isa dezameM bhadrAzvanAmaka kSetra hai / meruse pazcimameM gandhamAdana parvata hai / gandhamAdana parvatase samudraparyanta ketumAla nAmaka deza hai-kSetrakA nAma bhI ketumAla hai| meruke adhobhAgameM ilAvRta nAmaka kSetra hai| isakA vistAra pacAsa hajAra yojana hai / isa prakAra jambUdvIpameM nau kSetra haiN| eka lAkha yojana vistAravAlA yaha jamba dvIpa do lAkha yojana vistAravAle lavaNa samadrase ghirA huA hai| jambadvIpake vistArase kramazaH dana-dane vistAra vAle chaha dvIpa aura haiM-zAka, kuza, krauJca, zAlmala, magadha aura pusskrdviip| sAtoM dvIpoMko ghere hue sAta samudra haiN| jinake pAnIkA svAda kramazaH ikSurasa, surA, ghRta, dadhi, mAMDa, dUdha aura mIThA jaisA hai| sAtoM dvIpa tathA sAtoM samadroM kA parimANa pacAsa karor3a yojana hai| pAtAloMmeM, samudroMmeM aura parvatopara asura, gandharva, kinnara, kimpuruSa, yakSa, rAkSasa, bhUta, preta, pizAca Adi deva rahate haiM / sampUrNa dvIpoMmeM puNyAtmA deva aura manuSya rahate haiN| meru parvata devoMkI udyAnabhUmi hai| vahA~ mizravana, nandana, caitraratha, sumAnasa ityAdi udyAna haiN| sudharmA nAmakI devasabhA hai / sudarzana nagara hai tathA isa nagarameM baijayanta prAsAda hai / graha, nakSatra aura tArA dhruva ( jyotirvizeSa) meruke Upara sthita hai / inakA bhramaNa vAyuke vikSepase hotA hai| svarlokakA varNana-mAhendralokameM chaha devanikAya haiM-tridaza, agniSvAttAyAmya, tuSita, aparinirmitavazavati aura parinirmitavazavati / ye deva saMkalpasiddha ( saMkalpamAtrase saba kucha karanevAle ) aNimA Adi Rddhi tathA aizvaryase sampanna, eka kalpakI Ayu vAle, aupapAdika ( mAtA-pitAke saMyogake binA lakSaNamAtrameM jinakA zarIra utpanna ho jAtA hai) tathA uttamottama apsarAoMse yukta hote haiN| maharlokameM pAMca devanikAya haiM-kamada, Rbhava, pratardana, ajjanAbha aura pracitAbha / ye deva mahAbhatoMko vazameM rakhane meM svatantra hote haiM tathA dhyAnamAtrase tRpta ho jAte haiN| inakI Ayu eka hajAra kalpakI hai| prathama brahmaloka ( janaloka meM) cAra devanikAya haiM-brahmapurohita, brahmakAyika, prabrahma mahAkAyika aura amara / ye deva bhUta aura indriyoM ko vazameM rakhanevAle hote haiM / brahmapurasthita devoMkI Ayu do hajAra kalpakI hai| anya deva nikAyoMmeM Ayu kramazaH dUnI-dUnI hai| dvitIya brahmalokameM ( tapolokoM ) tIna devanikAya haiM-AbhAsvara, mahAbhAsvara aura Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 241 satyamahAbhAsvara / ye deva bhUta aura indriya aura antaHkaraNako vazameM rakhanevAle hote haiM / inakI Ayu pahale forest apekSA kramazaH dUnI hai| ye deva Udhvaretas hote haiM tathA dhyAnamAtrase tRpta ho jAte / inakA jJAna Urdhvaloka tathA adholokameM apratihata hotA hai / tRtIya brahmaloka ( satyaloka ) meM cAra devanikAya hai-acyuta, zuddhanivAsa, satyAbha aura saMjJA-saMjJi / ina devoMke ghara nahIM hote / inakA nivAsa apanI AtmAmeM ho hotA hai / kramazaH ye Upara sthita haiM / pradhAna ( prakRti ) ko vaza meM rakhanevAle tathA eka saga~kI AyuvAle haiM / acyutadeva savitarka dhyAnase sukhI rahate haiM / zuddhanivAsadeva savicAra dhyAnase sukhI rahate haiM / satyAbhadeva AnandamAtra dhyAna se sukhI rahate haiM / saMjJAsaMjJi deva asmitAmAtra dhyAna se sukhI rahate haiM / ye sAta loka tathA avAntara sAta loka saba brahmaloka ( brahmANDa ) ke antargata haiM / vaidika paramparA zrImadbhAgavata ke AdhAra bhUlokakA varNana - yaha bhUloka sAta dvIpoMmeM vibhAjita hai / jinameM prathama jambUdvIpa hai / isakA vistAra eka lAkha yojana hai tathA yaha kamalapatrake samAna golAkAra hai / isa dvIpa meM ATha parvatoMse vibhakta nau kSetra haiM / pratyeka kSetrakA vistAra nau hajAra yojana hai / madhya meM ilAvRta nAmakA kSetra hai / isa kSetrake madhya meM suvarNamaya meru parvata hai| merukI U~cAI niyutayojana pramANa hai / mUlameM meru parvata solaha hajAra yojana pRthvIke andara hai tathA zikhara para battIsa hajAra yojana phailA huA hai / meruke uttara meM nIla, zveta tathA zrRMgavAn ye tIna maryAdAgiri haiM jinake kAraNa ramyaka, hiraNyamaya aura kurukSetroMkA vibhAga hotA / isI prakAra meruse dakSiNa meM niSadha, hemakUTa, himAlaya ye tIna parvata haiM jinake dvArA harivarSa, kimpuruSa aura bhArata ina tIna kSetroMkA vibhAga hotA hai / ilAvRta kSetra se pazcimameM mAlyavAn parvata hai jo ketumAla dezako sImAkA kAraNa hai / ilAvRtase pUrva meM gandhamAdana parvata hai jisase bhadrAzva dezakA vibhAga hotA hai / meruke cAroM dizAoMmeM mandara, merumandara, supArzva aura kumuda ye cAra avaSTambha parvata haiM / cAroM parvatoMpara Amra, jamba, kadamba aura nyagrodha ye cAra vizAlavRkSa haiN| cAroM parvatoMpara cAra tAlAba haiM jinakA jala dUdha, madhu, ikSurasa tathA miThAI jaise svAdakA hai / nandana, caitraratha, vaibhrAjaka aura sarvatobhadra ye cAra devodyAna haiM / ina udyonoMmeM deva devAMganAoM sahita vihAra karate haiM / mandara parvata ke Upara 19 sau yojana U~ce Amra vRkSase parvatake zikhara jaise sthUla aura amRtake samAna rasavAle phala girate haiM / mandara parvatase arugodA nadI nikalakara pUrva meM ilAvRta kSetrameM bahatI hai| aruNodA nadIkA jala Amra vRkSa ke phaloMke kAraNa aruNa rahatA hai / isI prakAra merumandara parvatake Upara jambUdvIpa vRkSake phala girate haiM merumandaraparvatase jambU nAmakI nadI nikalakara dakSiNameM ilAvRta kSetrameM bahatI hai / jambUvRkSake phaloMke rasase yukta honeke kAraNa isa nadIkA nAma jambU nadI hai / supArzva parvatapara kadamba vRkSa hai / supAra parvatase pA~ca nadiyA~ nikalakara pazcima 'ilAvRta kSetra meM bahatI haiM / kumuda parvatapara zAtavalza nAmakA baTa vRkSa hai / kumuda parvatase payonadI, dadhinadI, madhunadI, ghRtanadI, guDanadI, annanadI, ambaranadI, zayyAsananadI, AbharaNanadI Adi saba kAmoM ko tRpta karane vAlI nadiyA~ nikalakara uttarameM ilAvRta kSetrameM bahatI haiN| ina nadiyoMke jalake sevana karanese kabhI bhI jarA, roga, mRtyu, upasarga Adi nahIM hote haiN| meruke mUlameM kuraMga, kurara, kusumbha Adi bIsa parvata hai / meruse pUrva meM jaThara aura devakUTa, pazcima meM pavana aura paripAtra, dakSiNameM kailAza aura karavIra, uttarameM trizRMga aura makara isa prakAra ATha parvata haiN| meruke zikharapara bhagavAnakI zAtakaumbhI nAmakI catuSkoNa nadI hai / isa nagarI ke cAroM ora ATha lokapAloMke ATha nagara haiM / sItA, alakanandA, cakSu aura bhadrA isa prakAra cAra nadiyA~ cAroM dizAoMmeM bahatI huI samudra meM 4-31 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha praveza karatI haiN| sItA nadI brahmasadanakesara, acala Adi parvatoMke zikharoMse nIce-nIce hokara gandhamAdana parvatake zikharapara girakara bhadrAzva kSetrameM bahatI huI pUrvameM kSAra samudra meM milatI hai| isI prakAra cakSu nadI mAlyavAn parvatake zikharase nikalakara ketumAla kSetra meM bahatI huI samudra meM milatI hai| bhadrA nadI meruke zikhara se nikalakara zRMgavAna parvatake zikharase hokara uttarakurumeM bahatI huI uttarake samudra meM milatI hai| alakanandA nadI brahmasadana parvatase nikalakara bhAratakSetrameM bahatI huI dakSiNake samudrameM milatI hai| isI prakAra aneka nada aura nadiyAM pratyeka kSetrameM bahatI haiN| bhAratavarSa hI karmakSetra hai| zeSa ATha kSetra svargavAsI puruSoMke svargabhogase bace hue puNyoMke bhoganeke sthAna haiN| anya dvIpoMkA varNana-jisa prakAra meru parvata jambadvIpase ghirA huA hai usI prakAra jambadvIpa bhI apane hI samAna parimANa aura vistAravAle khAre jalake samudrase pariveSTita hai / kSAra samudra bhI apanese dUne plakSadvIpase ghirA huA hai / jambUdvIpameM jitanA bar3A jAmunakA per3a hai utane hI vistAravAlA yahA~ plakSa, ( pAkara ) kA vRkSa hai| isIke kAraNa isakA nAma plakSadvIpa huaa| isa dvIpameM ziva, yavasa, subhadra, zAnta, kSema, amRta aura abhaya ye sAta kSetra hai / maNikUTa, vajrakaTa, indrasena, jyotiSmAna, suparNa, hiraNyaSThIva aura mekhamAla ye sAta parvata haiM / aruNa, namNa, AgirasI, sAvitrI, suprabhrAtA, RtambharA aura satyambharA ye sAta nadiyA~ hai| plakSadvIpa apane hI samAna vistAravAle ikSurasake samudrase ghirA huA hai| usase Age usase dugune parimANavAlA zAlmalI dvIpa hai jo utane hI parimANavAle madirAke sAgarase ghirA haA hai| isa dvIpameM zAlmalI (semara) kA vakSa hai jisake kAraNa isa dvIpakA nAma zAlmalIdvIpa haa| isa dvIpameM surocana, saumanasya, ramaNaka, devavarSa, pAribhadra aura avijJAta ye sAta kSetra hai / svarasa, zatazRMga, vAmadeva, kunda, mukunda, puSpavarSa aura sahasrazruti ye sAta parvata haiN| anumati, sinIvAlI, sarasvatI, kuhu, rajanI, nandA aura rAkA ye nadiyA~ hai| madirAke samudrase Age usake dUne vistAravAlA kuzadvIpa hai| yaha dvIpa apane hI parimANavAle ghRtake samudrase ghirA huA hai / isameM eka kuzoMkA jhAr3a hai isIse isa dvIpakA nAma kuzadvIpa hai / isa dvIpameM bhI sAta kSetra hai, cakra, catuHzRMga, kapila, citrakUTa, devAnIka, UrvaromA aura draviNa ye sAta parvata haiN| rasakUlyA, madhukulyA, mitravRndA, devagarbhA, ghRtacyutA, aura mantramAlA ye sAta nadiyA~ haiM / ghRta samudrase Age usase dviguNa parimANavAlA krauJcadvIpa hai| yaha dvIpa bhI apane samAna vistAravAle dUdhake samudrase ghirA huA hai / yahA~ krauJca nAmakA eka bahuta bar3A parvata hai usIke kAraNa isakA nAma krauJcadvIpa huaa| isa dvIpameM bhI sAta kSetra hai| zukla, vardhamAna, bhojana, upabahiNa, nanda, nandana aura sarvatobhadra ye sAta parvata haiM / tathA abhayA, amRtodyA, AryakA, torthavatI, vRtirUpavatI, pavitravatI aura zuklA ye sAta nadiyA~ haiM / isI prakAra kSIrasamudrase Age usake cAroM ora battIsa lAkha yojana vistAravAlA zAkadvIpa hai jo apane hI samAna parimANavAle maTheke samudrase ghirA huA hai / isameM zAka nAmakA eka bahuta bar3A vRkSa hai vahI isa dvIpake nAmakA kAraNa hai| isa dvIpameM bhI sAta kSetra, sAta parvata tathA sAta nadiyA~ haiN| isI prakAra maTheke samudrase Age usase dUne vistAravAlA puSkara dvIpa hai / vaha cAroM ora apane samAna vistAravAle mIThe jalake samudrase ghirA huA hai| vahA~ eka bahuta bar3A puSkara ( kamala ) hai jo isa dvIpake nAmakA kAraNa hai| isa dvIpake bIcoMbIca isake pUrvIya aura pazcimIya vibhAgoMkI maryAdA nizcita karane Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 243 vAlA mAnasottara nAmakA eka parvata hai| yaha dasa hajAra yojana U~cA aura itanA hI lambA hai| isa dvIpake Age lokAloka nAmakA eka parvata hai / lokAloka parvata sUryase prakAzita aura aprakAzita bhUbhAgoMke bIca meM sthita hai isIse isakA yaha nAma pdd'aa| yaha itanA U~cA aura itanA lambA hai ki isake eka orase tInoM lokoMko prakAzita karanevAlI sUryase lekara dhruva paryaMta samasta jyotimaNDalakI kiraNeM dUsarI ora nahIM jA sktii| samasta bhUgola pacAsa karor3a yojana hai / isakA cauthAI bhAga ( 12 // karor3a yojana ) yaha lokAloka parvata hai| isa prakAra bhUlokakA parimANa samajhanA cAhie / bhUlokake parimANake samAna hI dhulokakA bhI parimANa hai / ina donoM lokoMke bIcameM antarikSa loka hai, jisameM sUrya, candramA, graha, nakSatra aura tArAoMkA nivAsa hai| sUryamaNDalakA vistAra dasa hajAra yojana hai aura candramaNDalakA vistAra bAraha hajAra yojana hai| atala Adi nIceke lokoMkA varNana-bhUlokake nIce atala, vitala, sUtala, talAtala, mahAtala, rasAtala aura pAtAlake nAmake sAta bha-vivara (bila ) haiN| ye kramazaH nIce-nIce dasa dasa hajAra yojanakI darI para sthita hai| pratyeka bilakI lambAI caur3AI bhI dasa dasa hajAra yojana kI hai| ye bhUmike bila bhI eka prakArake svarga haiM / inameM svargase bhI adhika viSayabhoga, aizvarya, Ananda, santAnasukha aura dhana-saMpatti hai| narakoMkA varNana-samasta naraka aTThAisa haiM / jinake nAma nimna prakAra hai-tAmisra, andhatAmisra, raurava, mahAraurava kumbhIpAka, kAlasUtra, asisatravana, sUkaramukha, andhakUpa, kRmibhAjana, sandaMza, taptasUmi, vajrakaNTakazAlmalI, vaitaraNI, pUyoda, prANarodha, vizasana, lAlAbhakSa, sArameyAdana, avIci, ayaHpAna, kSArakardama, rakSogaNabhojana, zUlaprota, dandazUka, avaTarodhana, paryAvartana aura sUcImukha / jo puruSa dUsaroMke dhana, santAna athavA striyoMkA haraNa karatA hai use atyanta bhayAnaka yamadata kAlapAzameM bAMdhakara balAtkArase tAmisra narakameM girA detA hai| isI prakAra jo puruSa kisI dUsareko dhokhA dekara usakI strI Adiko bhogatA hai vaha andhatAmisra naraka meM par3atA hai| jo puruSa isa lokameM yaha zarIra hI maiM hU~ aura ye strI, dhanAdi mere haiM aisI buddhise dUsare prANiyoMse droha karake apane kuTumbake pAlana-poSaNameM hI lagA rahatA hai vaha raurava narakameM giratA hai / jo kara manuSya isa lokameM apanA peTa pAlaneke lie jIvita pazu yA pakSiyoMko rAMdhatA hai use yamadata kUmbhIpAka narakameM le jAkara khaulate hae telameM rAMdhate haiN| jo puruSa isa lokameM khaTamala Adi jIvoMkI hiMsA karatA hai vaha andhakUpa narakameM giratA hai| isa lokameM yadi koI puruSa agamyA strIke sAtha sambhoga karatA hai athavA koI strI agamya puruSase vyabhicAra karatI hai to yamadUta use taptasUmi narakameM le jAkara kor3oMse pITate haiM / tathA puruSako tapAe hue lohekI strI-mUrtise aura strIko tapAyI huI puruSa-pratimAse Aligana karAte haiN| jo puruSa isa lokameM pazu Adi sabhIke sAtha vyabhicAra karatA hai use yamadata vajrakaNTakazAlmalI narakameM le jAkara vajrake samAna kaThora kA~ToMvAlI semarake vRkSapara car3hAkara phira nIcekI ora khIMcate hai / jo rAjA yA rAjapuruSa isa lokameM zreSThakulameM janma pAkara bhI dharmakI maryAdAkA uccheda karate hai ve usa maryAdAtikramake kAraNa marane para vaitaraNI nadImeM paTake jAte haiN| yaha nadI narakoMkI khAIke samAna hai| yaha nadI mala, matra, pIva, rakta, keza, nakha, haDDI, carbo, mAMsa, majjA Adi apavitra padArthoMse bharI huI hai / jo puruSa isa lokameM naramedhAdike dvArA bhairava , yakSa, rAkSasa, AdikA yajana karate hai unheM ve pazuoMkI taraha mAre gaye puruSa yamalokameM rAkSasa hokara taraha-tarahakI yAtanAe~ dete hai tathA rakSogaNabhojana nAmaka narakameM kasAiyoMke samAna kulhAr3Ise kATa kATakara usakA lohU pIte haiM tathA jisa prakAra ve Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha mAMsabhojI puruSa isa loka meM unakA mAMsa bhakSaNa karake Anandita hote the usI prakAra ve bhI unakA raktapAna karate aura Anandita hokara nAcate-gAte haiM / isI prakAra anya narakoMmeM bhI prANI apane-apane kramake anusAra duHkha bhogate haiM / vaidika paramparA (viSNupurANake AdhAra se ) bhUlokakA varNana - isa pRthvIpara sAta dvIpa haiM jinake nAma ye haiM-jambU, plakSa, zAlmali, kuza, krauJca, zAka aura puSkara / ye dvIpa lavaNa, ikSu, surA, ghRta, dadhi, dugdha aura jala ina sAta samudroM se ghire hue haiM / saba dvIpoMke madhya meM jambUdvIpa hai / jambUdvIpa ke madhya meM suvarNamaya meru parvata hai jo 84 hajAra yojana U~cA hai / meruke dakSiNa meM himavAn, hemakUTa aura niSadha parvata haiM tathA uttarameM nIla, zveta aura zrRMgI parvata haiN| meru dakSiNa meM bhArata, kimpuruSa aura harivarSa ye tIna kSetra haiM tathA uttarameM ramyaka, hiraNyamaya aura uttarakuru ye tIna kSetra haiN| meruke pUrva meM bhadrApUrva kSetra hai tathA pazcimameM ketumAla kSetra hai / ina donoM kSetroM ke bIca meM ilAvRta kSetra haiM / ilAvRta kSetra ke pUrva meM mandara, dakSiNa meM gandhamAdana, pazcimameM vipula, uttarameM supArzva parvata haiN| meruke pUrva meM zItAnta, cakramuJca kurarI, mAlyavAn vaikaGkA Adi parvata haiM / dakSiNa meM trikUTa, zizira, pataGga, rucaka, niSadha Adi parvata haiM, pazcima meM zikhivAsa, vaidUrya, kapila, gandhamAdana Adi parvata haiM aura uttara meM zaMkhakaTa, RSadha, haMsa, nAga Adi parvata haiM / meruke pUrva meM caitraratha, dakSiNa meM gandhamAdana, pazcimameM vaibhrAja aura uttarameM nandanavana haiM / aruNoda, mahAbhadra, asitoda aura mAnasa ye sarovara haiM / meruke Upara jo brahmapurI hai usake pAsase gaMgAnadI cAroM dizAoMmeM bahatI hai / sItA nadI bhadrApUrvakSetra se hokara pUrva samudra meM milatI hai / alakanandA nadI bharatakSetrase hokara samudra meM praveza karatI hai / cakSuHnadI ketumAla kSetra meM bahatI huI samudra meM milatI aura bhadrAnadI uttarakurumeM bahatI huI samudrameM praveza karatI hai / ilAvRtakSetra ke pUrvameM jaThara aura devakUTa, dakSiNameM gandhamAdana aura kailAza aura pazcimameM niSadha aura pAripAtra aura uttarameM trizvaMga aura jArudhi parvata haiM / parvatoM ke bIca meM siddhacAraNa devoMse sevita khAI hai aura unameM manohara nagara tathA vana haiM / samudra ke uttarameM tathA himAlaya ke dakSiNameM bhArata kSetra hai / isameM bharatakI santati rahatI hai / isakA vistAra nau hajAra yojana hai / isa kSetra meM maheMdra, malaya, sahya, zuktimAn, RkSa, vidhya aura pAripAtra ye sAta kSetra haiM / isa kSetrameM indradvIpa, kazerumAna, tAmravaNa, gaMdhahastimAn, nAgadvIpa, saumya, gandharva, vAruNa aura sAgarasaMvRtaye navadvIpa haiN| himavAn parvatase zatadru, candrabhAgA Adi nadiyA~ nikalI haiM / pAripAtra parvatase vedamukha, smRtimukha Adi nadiyA~ nikalI haiM / vidhya parvatase narmadA, surasA Adi nadiyA~ nikalI haiM / RSi parvata se tApI, payoSNa, nirvindhyA Adi nadiyA~ nikalI haiM / sahya parvatase godAvarI, bhImarathI, kRSNaveNI Adi nadiyA~ nikalI haiM | malaya parvatase kRtamAla, tAmraparNI Adi nadiyA~ nikalI haiM / mahendra parvatase trisAmA AyakulyA, Adi nadiyA~ nikalI haiM / zuktimAn parvatase trikulyA, kumArI Adi nadiyA~ nikalI haiM / plakSadvIpa - isa dvIpa meM zAntimaya, zizira, sukhada, Ananda, ziva, kSemaka aura dhruva ye sAta kSetra haiM / tathA gomeMdra, candra, nArada, dundubhi, sAmaka, sumana aura vaibhrAja yo sAta parvata haiM / anutaptA, zikhI, vipAzA, tridivA, krama, amRtA aura sukRtA ye sAta nadiyA~ haiM / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 245 zAlmalidvIpa - isa dvIpameM zveta, harita, jImUta, rohita, vaidyuta, mAnasa aura suprabha ye sAta kSetra haiM / kumuda, unnata, balAhaka, droNa, kaGka, mahiSa aura kakudma ye sAta parvata haiM / yoni, toyA, vitRSNA, candrA, zuklA, vimocanI aura nivRtti ye sAta nadiyA~ haiM / kuzadvIpa - isa dvIpameM udbhid, veNumat, vairatha, lambana, dhRti, prabhAkara aura kapila ye sAta kSetra haiM, vidruma, hemazaila dyutimAn, puSpavAn kuzezaya, hathi aura mandarAcala ye sAta parvata haiM / dhUtapApA, zivA, pavitrA, saMmati, vidyudaMbhA, mahI Adi sAta nadiyA~ 1 krauJca dvIpa - isa dvIpameM kuzala, mandaka, uSNa, pIvara, andhakAraka, muni aura dundubhi ye sAta kSetra haiM / krauJca vAmana, andhakAraka, devAvRta, puNDarIkavAn, dundubhi aura mahAzaila ye sAta parvata haiM / gaurI, kumudvatI, sandhyA, rAtri, manojavA, kSAnti aura puNDarIkA ye sAta nadiyA~ haiM / zAkadvIpa - isa dvIpa meM jalada, kumAra, sukumAra, manIcaka, kusumoda, maudAki aura mahAdruma ye sAta kSetra haiM / udayagiri, jalAdhara, vataka, zyAma, astagiri, aJcikeya aura kesarI ye sAta parvata haiM / sukumArI, kumArI, nalinI, dhenukA, ikSu, veNukA aura gabhastI ye sAta nadiyA~ haiM / puSkara dvIpa - isa dvIpameM mahAvIra aura dhAtakIkhaNDa ye do kSetra haiM / mAnuSottara parvata puSkaradvIpa ke bIca meM sthita hai / anya parvata tathA nadiyA~ isa dvIpameM nahIM haiM / bhUgolakI ina paramparAoMkA tulanAtmaka adhyayana hameM isa natIje para pahu~cAtA hai ki Ajase do DhAI hajAra varSa pahile bhUgola aura loka varNanakI karIba-karIba eka jaisI anuzrutiyA~ pracalita thIM / jaina anuzrutiko prakRta tattvArtha sUtrake tRtIya aura caturtha adhyAyameM nibaddha kiyA gayA hai / lokakA puruSAkAra varNana bhI yogabhASya meM pAyA jAtA hai / ataH aitihAsika aura usa samayakI sAdhanasAmagrIkI dRSTise bhAratIya paramparAoMkA lokavarNana apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| Ajake upalabdha bhUgolameM prAcIna sthAnoMkI khoja karanepara bahuta kucha tathya sAmane A sakatA hai / prastutavRtti - isa vRttikA nAma tattvArthavRtti hai jaisA ki svayaM zrutisAgarasUrine hI prArambhameM likhA hai - " vakSye tattvArthavRtti nijavibhavatayA'haM zrutodanvadAkhyaH / " arthAt maiM zrutasAgara apanI zaktike anusAra tattvArthavRttiko kahU~gA / adhyAyoMke antameM AnevAlI puSpikAoM meM isake 'tattvArthaTIkAyAm', 'tAtparyasaMjJAyAM tattvArthavRttI' ye do prakArake ullekha milate haiM / yadyapi dvitIya ullekhameM isakA 'tAtparya ' yaha nAma sUcita kiyA gayA hai, parantu svayaM zrutasAgarasUriko tattvArthavRtti yahI nAma pracArita karanA iSTa thA / ve isa granthake anta meM ise tattvArthavRtti hI likhate haiM / yathA - "eSA tattvArthavRttiH vicAryate" Adi / tattvArthaTIkA yaha eka sAdhAraNa nAma hai, jo kadAcit puSpikAmeM likhA bhI gayA ho, para prArambha zloka aura antima upasaMhAravAkya meM 'tattvAryavRtti' ina samullekhoMke balase isakA 'tattvArthavRtti' nAma ho phalita hotA hai / isa tattvArthavRttiko zrutasAgarasUrine svataMtravRttike rUpameM banAyA hai / parantu granthake par3hate hI yaha bhAna hotA hai ki yaha pUjyapAdakRta sarvArthasiddhikI vyAkhyA hai| isameM sarvArthasiddhi grantha to prAyaH purAkA pUrA hI samA gayA hai / kahIM sarvArthasiddhikI paMktiyoM ko do cAra zabda nae jor3akara apanA liyA hai, kahIM unakI vyAkhyA kI hai, kahIM vizeSArtha diyA hai aura kahIM usake padoMko sArthakatA dikhAI hai / ataH prastutavRttiko sarvArthasiddhikI avikala vyAkhyA to nahIM kaha sakate / hA~, sarvArtha siddhi ko lagAne meM isase sahAyatA pUrI-pUrI mila jAtI hai / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zrutasAgarasUri aneka zAstroMke paNDita the / unane svayaM hI apanA paricaya prathama adhyAya kI puSpikA meM diyA hai| usakA bhAva yaha hai-'anavadya gadya padya vidyAke vinodase jinakI mati pavitra hai, una matisAgara yatirAjakI prArthanAko pUrA karane meM samartha, tarka, vyAkaraNa, chanda, alaGkAra sAhityAdizAstrameM jinakI buddhi atyanta tIkSNa hai, devendrakIrti bhaTTArakake praziSya aura vidyAnandidevake ziSya zrutasAgarasUrike dvArA racita tattvArthazlokavArtika, rAjavArtika, sarvArthasiddhi, nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaNDa, pracaNDa-aSTasahasrI Adi granthoMke pANDityakA pradarzana karAnevAlI tattvArthaTIkAkA prathama adhyAya samApta huaa|" inhoMne apaneko svayaM kalikAlasarvajJa, kalikAlagautama, ubhayabhASAkavicakravartI, tAkikA ziromaNi, paramAgamapravINa Adi vizeSaNoMse bhI alaMkRta kiyA hai| inhoMne sarvArthasiddhike abhiprAyake udghATanakA pUrA-pUrA prayatna kiyA hai / satsaMkhyAsUtrameM sarvArthasiddhike sUtrAtmaka vAkyoMkI upapattiyA~ isakA acchA udAharaNa hai / jaise 1-sarvArthasiddhimeM kSetraprarUpaNAmeM sayogakevalIkA kSetra lokakA asaMkhyeya bhAga, asaMkhyeya bahubhAga aura sarvaloka batAyA hai| isakA abhiprAya isa prakAra batAyA hai-"lokakA asaMkhyeya bhAga daNDa, kapATa, samudghAtakI apekSA hai / so kaise ? yadi kevalI kAyotsargase sthita hai to daNDa samudghAtako prathama samayameM bAraha aMgula pramANa samavRtta yA mUlazarIra pramANa samavRtta rUpase karate haiN| yadi baiThe hue haiM to zarIrase tigunA yA vAtavalayase kama pUrNa loka pramANa daNDa samudghAta karate haiM / yadi pUrvAbhimukha haiM to kapATa samudghAtako uttara-dakSiNa eka dhanuSapramANa prathama samayameM karate haiN| yadi uttarAbhimukha haiM to pUrva-pazcima karate haiM / isa prakAra lokakA asaMkhyAtakabhAga hotA hai| pratara avasthAmeM kevalI tIna vAtavalayakama pUrNa lokako nirantara AtmapradezoMse vyApta karate haiM / ataH lokakA asaMkhyAta bahubhAga kSetra ho jAtA hai| pUraNa avasthAmeM sarvaloka kSetra ho jAtA hai| 2-vedakasamyaktvakI chayAsaTha sAgara sthiti-saudharmasvargameM 2 sAgara, zukrasvarga meM 16 sAgara, zatArameM 18 sAgara, aSTama graiveyakameM 30 sAgara, isa prakAra chayAsaTha sAgara ho jAte haiN| athavA saudharmameM do bAra utpanna honepara 4 sAgara, sanatkumArameM 7 sAgara, brahma svargameM 10 sAgara, lAntavameM 14 sAgara, navama veyakameM 31 sAgara, isa prakAra 66 sAgara sthiti hotI hai / antima praiveyakakI sthitimeM manuSyAyuoMkA jitanA kAla hogA utanA kama samajhanA caahiye| 3-sAsAdana samyagdRSTikA lokakA dezona 8 bhAga yA 12 bhAga sparzana-parasthAna vihArakI apekSA sAsAdana samyagdRSTi deva nIce tIsare naraka taka jAte haiM tathA Upara acyuta svarga taka / so nIce do rAjU aura Upara 6 rAjU, isa prakAra ATha rAjU ho jAte haiN| chaThaveM narakakA sAsAdana mAraNAntika samudghAta madhyaloka taka 5 rAjU aura lokAntavartI bAdarajalakAya yA vanaspatikAyameM utpanna honeke kAraNa 7 rAjU, isa prakAra 12 rAjU ho jAte haiN| kucha pradeza sAsAdanake sparzayogya nahIM hote ataH dezona samajha lenA caahie| ___ isa prakAra samasta sUtrameM sarvArthasiddhike abhiprAyako kholanekA pUrNa prayatna kiyA gayA hai| na kevala isI sUtrako hI, kintu samagra granthako hI lagAnekA vidvattApUrNa prayAsa kiyA gayA hai| / parantu zAstrasamudra itanA agAdha aura vividha bhaMga taraMgoMse yukta hai ki usameM kitanA bhI kuzala avagAhaka kyoM na ho cakkarameM A hI jAtA hai / isIlie bar3e-bar3e AcAryoMne apane chadmasthajJAna aura caMcala Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 247 kSAyopazamika upayogapara vizvAsa na karake svayaM likha diyA hai ki - " ko na vimuhyati zAstrasamudre " zrutasAgarasUri bhI isake apavAda nahIM haiM / yathA-- 1 - sarvArthasiddhimeM " dravyAzrayA nirguNA guNAH " ( 5/41) sUtrakI vyAkhyAmeM 'nirguNa' isa vizeSaNasArthakatA batAte hue likhA hai ki- "nirguNa iti vizeSaNaM dvadyaNukAdinivRttyartham, tAnyapi hi kAraNabhUtaparamANu dravyAzrayANi guNavanti tu tasmAt 'nirguNAH' iti vizeSaNAttAni nivartatAni bhavanti / " arthAt dvaNukAdi skandha naiyAyikoM ko dRSTise paramANurUpa kAraNadravyameM Azrita honese dravyAzrita haiM aura rUpAdi guNavAle honese guNavAle bhI haiM ataH inameM bhI ukta guNakA lakSaNa ativyApta ho jAyagA / safe saht frvRtti ke lie 'nirguNAH' yaha vizeSaNa diyA gayA hai| isakI vyAkhyA karate hue zrutasAgarasUri likhate haiM ki " nirguNAH iti vizeSaNaM dvayaNukazyaNukAdiskandhaniSedhArtham tena skandhAzrayA guNA guNA nocyante / kasmAt ? kAraNabhUtaparamANu dravyAzrayatvAt tasmAt kAraNAt nirguNA iti vizeSaNAt skandhaguNA guNA na bhavanti paryAyAzrayatvAt / " arthAt - 'nirguNAH' yaha vizeSaNa dvayaNuka, tryaNukAdi skandhake niSedhake lie hai / isase skandhameM rahanevAle guNa guNa nahIM kahe jA sakate kyoMki ve kAraNabhUta paramANudravyameM rahate haiM / isalie skandhake guNa guNa nahIM ho sakate kyoMki ve paryAyameM rahate haiM / yaha hetuvAda bar3A vicitra haiM aura jaina siddhAnta ke pratikUla bhI / jaina siddhAnta meM rUpAdi cAhe ghaTAdiskandhoMmeM rahanevAle hoM yA paramANumeM, sabhI guNa kahe jAte haiM / ye skandhake guNoMko guNa hI nahIM kahanA cAhate kyoMki ve paryAyAzrita haiM / yadi ve yaha kahate ki kAraNaparamANuoM ko chor3akara skandhakI svataMtra sattA nahIM hai aura isalie skandhAzrita guNa svataMtra nahIM hai to kadAcit saMgata bhI thA / para isa kathanakA prakRta 'nirguNa' padakI sArthakatA se koI mela nahIM baiThatA / isa asaMgatike kAraNa Ageke zaMkAsamAdhAnameM bhI asaMgati ho gaI hai / yathA - sarvArthasiddhimeM hai ki- ghaTakI saMsthAna - AkAra Adi paryAe~ bhI dravyAzrita haiM aura svayaM guNarahita hai ataH unheM bhI guNa kahanA cAhie / isakA samAdhAna yaha kara diyA gayA hai ki jo hamezA dravyAzrita hoM, rUpAdi guNa sadA dravyAzrita rahate haiM, jaba ki ghaTake saMsthAnAdi sadA dravyAzrita nahIM haiM / isa zaMkA samAdhAnakA sarvArtha siddhikA pATha yaha hai " nanu paryAyA api ghaTasaMsthAnAdayo dravyAzrayA nirguNAzca teSAmapi guNatvaM prApnoti / dravyAzrayA iti vacanAnnityaM dravyamAzritya vartante, guNA iti vizeSaNAt paryAyAzca nivartitA bhavanti, te hi kAdAcitkA iti / " isa zaMkAsamAdhAnako zrutasAgara sUri isa rUpa meM upasthita karate haiM-- " nanu ghaTAdiparyAyAzritAH saMsthAnAdayo ye guNA vartante teSAmapi saMsthAnAdInAM guNatvamAskandati dravyAzrayatvAt, sato ghaTapaTAdayo'pi dravyANItyucyante / sAnvabhANi bhavatA / ye nityaM dravyamAzritya vartante taeva guNA bhavanti na tu paryAyAtrayA guNA bhavanti, paryAyAzritA guNAH kadAcitkAH kadAcidbhavA vartante iti / " isa avataraNa meM zrutasAgarasUri saMsthAnAdiko ghaTAdikA guNa kaha rahe haiM, aura unakA kAdAcitka hone kA ullekha hai phira bhI usakA anyathA artha kiyA gayA hai / 2- sarvArthasiddhi (8|2) meM jIva zabdakI sArthakatA batAte hue likhA hai ki "amUrtirahasta AtmA kathaM karmAdatte ? iti coditaH san jIva ityAha / jIvanAjjIvaH prANadhAraNAnAyuH sambandhAt nAyuvirahA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha diti / " arthAt - ' hAtharahita amUrta AtmA kaise karma grahaNa karatA hai' isa zaMkAkA uttara hai 'jIva' padakA grahaNa / prANadhAraNa aura AyusaMbaMdha ke kAraNa jIva banA huA AtmA karma grahaNa karatA hai, Ayusambandhase rahita hokara siddha avasthA meM nahIM / yahA~ zrutasAgarasUri 'nAyuvirahAt' vAle aMzako isa rUpameM likhate haiM- "AyuH sambandhavirahe jIvasyAnAhArakatvAt ekadvitrisamayaparyantaM karma nAdatte jIvaH ekaM dvau trIn vA'nAhAraka iti vacanAt / " arthAt Ayusambandhake binA jIva anAhAraka rahatA hai aura vaha eka do tIna samaya taka karmako grahaNa nahIM karatA kyoMki eka do tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai aisA kathana hai| yahA~ karmagrahaNakI bAta hai, para zrutasAgarasUri use nokarma grahaNarUpa AhArameM lagA rahe haiM, jisakA ki Ayusambandhavirahase koI mela nahIM hai / saMsAra avasthAmeM kabhI bhI jIva AyusaMbaMdhase zUnya nahIM hotA / vigrahagatimeM usake Ayusambandha hotA hI hai / 3- sarvArthasiddhi ( 82 ) meM hI 'saH' zabdakI sArthakatA isalie batAI gaI hai ki isase guNaguNiFast nivRtta ho jAtI hai / naiyAyikAdi zubha-azubha kriyAoMse AtmAmeM hI 'adRSTa' nAmake guNakI utpatti mAnate haiM usIse Age phala milatA hai / ise hI bandha kahate haiM / dUsare zabdoM meM yahI guNaguNibandha kahalAtA hai / AtmA guNI meM adRSTa nAmake usoke guNakA sambandha ho gayA / isakA vyAkhyAna zrutasAgarasUri isa prakAra karate haiM-- "tena guNaguNibandho na bhavati / yasminneva pradeze jIvastiSThati tasminneva pradeze kevalajJAnAdikaM na bhavati kiMtu aparatrApi prasarati / " arthAt isalie guNaguNibandha - guNakA guNike pradezoM taka sImita rahanA nahIM hotA / jisa pradezameM jIva hai usI pradezameM hI kevalajJAnAdi nahIM rahate kintu vaha anyatra bhI phailatA hai / yahA~, guNaguNibandhakA anokhA hI artha kiyA hai, aura yaha dikhAnekA prayatna kiyA hai ki guNI cAhe alpadezoM meM rahe para guNa usake sAtha baddha nahIM hai vaha anyatra bhI jA sakatA hai / jo spaSTataH siddhAMtasamarthita nahIM hai 4--pR0 270 pR0 11 meM ekendriyake bhI asaMprAptAsRpATikA saMhananakA vidhAna kiyA hai / 5 - 275 meM sarva mUlaprakRtiyoMke anubhAgako svamukhase vipAka mAnakara bhI ' matijJAnAvaraNakA mati jJAnAvaraNarUpase hI vipAka hotA hai' yaha uttaraprakRtikA dRSTAnta upasthita kiyA gayA hai / 6 -- pR0 281 meM guNasthAnoMkA varNana karate samaya likhA hai ki mithyAdRSTi guNasthAna se samyagdRSTi guNasthAna meM pahu~canevAlA jIva prathama prathamopazama samyaktvameM hI darzanamohanIyakI tIna, anantAnubandhI cAra ina sAta prakRtiyoM kA upazama karatA hai / jo siddhAntaviruddha hai kyoMki prathamozamasamyaktvameM darzanamohanIyakI kevala eka prakRti mithyAtva aura anantAnubaMdhI cAra isa taraha pA~ca prakRtiyoMke upazamase hI prathamopazama samyaktva batAyA gayA hai / sAtakA upazama to jinake ekabAra samyakUla ho cukatA hai una jIvoMke dubArA prathamozamake samaya hotA hai / 7 - AdAna nikSepasamitimeM-- mayUrapicchake abhAva meM vastrAdike dvArA pratilekhanakA vidhAna kiyA gayA hai, yaha digambara paramparAke anukUla nahIM hai / 8- sUtra 8047 meM dravyaliMgakI vyAkhyA karate hue zrutasAgarasUrine asamartha muniyoMko apavAdarUpase vastrAdigrahaNa ina zabdoMmeM svIkAra kiyA hai "kecidasamarthA maharSayaH zItakAlAdau kambalazabdavAcyaM kauzeyAdikaM gRhNanti na tat prakSAlayanti, na tat sIvyanti na prayatnAdikaM kurvanti, aparakAle pariharanti / keciccharIre utpannadoSA lajjitatvAt tathA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 249 kurvantIti vyAkhyAnAmArAdhanAbhagavatIproktAbhiprAyeNa apavAdarUpaM jJAtavyam / 'utsargApavAdayorapavAdo vidhibalavAn' ityutsargeNa tAvad yathoktamAce lakyaM proktamasti, AryAsamarthadoSavaccharIrAdyapekSayA apavAdavyAkhyAne na doSaH / " arthAt bhagavatI ArAdhanAke abhiprAyAnusAra asamartha yA doSayukta zarIravAle sAdhu zItakAlameM vastra le lete haiM, para ve na to use dhote haiM na sIte haiM aura na usake lie prayatna hI karate haiM, dUsare samayameM use chor3a dete haiN| utsargaliMga to acelakatA hai para AryA asamartha aura doSayukta zarIravAloMkI apekSA apavAdaliMgameM bhI doSa nahIM hai| bhagavatI ArAdhanA (gA0 421 ) kI aparAjitasUrikata vijayodayA TIkAmeM kAraNApekSa yaha apavAdamArga svIkAra kiyA gayA hai / isakA kAraNa spaSTa hai ki aparAjitasUri yApanIyasaMghake AcArya the aura yApanIya AgamavAcanAoMko pramANa mAnate the| una AgamoMmeM Ae hue ullekhoMke samanvayake lie aparAjitasUrine yaha vyavasthA svIkAra kI hai| parantu zrutasAgarasUri to kaTTara digambara the, ve kaise isa cakkarameM A gaye ? bhASA aura zailI-tattvArthavRttikI zailI sarala aura subodha hai| pratyeka sthAnameM natana para sumila zabdoMkA prayoga dRSTigocara hotA hai| saiddhAntika bAtoMkA khulAsA aura darzanagutthiryo ke sulajhAnekA prayatna sthAna-sthAnapara kiyA gayA hai / bhASAke Upara to zrutasAgarasUrikA adbhuta adhikAra hai / jo kriyA eka jagaha prayukta hai vahI dUsare vAkyameM nahIM mila sktii| pramANoMko uddhRta karane meM to inake zrutasAgaratvakA pUrA pUrA paricaya mila jAtA hai| isa vRttimeM nimnalikhita granthoM aura granthakAroMkA ullekha nAma lekara kiyA gayA hai / anirdiSTakartRka gAthAe~ aura zloka bhI isa vRttimeM paryApta rUpameM saMgRhIta haiN| isa vRttimeM umAvAmI ( umAsvAti bhI ) samantabhadra, pUjyapAda, akalaMkadeva, vidyAnandi, prabhAcandra, nemicandra deva, yogIndra deva, matisAgara, devendrakIrtibhaTTAraka Adi granthakAroMke tathA sarvArthasiddhi, rAjavArtika, aSTasahasrI, bhagavatIArAdhanA, saMskRtamahApurANapaMjikA, prameyakamalamAttaMNDa, nyAyakUma dacandra Adi granthoMke nAmollekha hai| inake atirikta somadevake yazastilakacampU, AzAdharake pratiSThApATha, vasunandizrAvakAcAra, AtmAnuzAsana, AdipurANa, trilokasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, paMcasaMgraha, prameyakamalamArtaNDa, bArasaaNuvekkhA, paramAtmaprakAza, ArAdhanAsAra, gommaTasAra, bRhatsvayaMbhUstotra, ratnakaraNDazrAvakAcAra, zrutabhakti, puruSArthasiddhayupAya, nItisAra, dravyasaMgraha, kAtantrasUtra, siddhabhakti, harivaMzapurANa, SaDdarzanasamuccaya, pANinisUtra , iSTopadeza, nyAyasaMgraha jJAnArNava, aSTAMgahRdaya, dvAtriMzadvAtriMzatikA, zAkaTAyanavyAkaraNa, tattvasAra, sAgAradharmAmata Adi granthoMke zloka gAthA Adi uddhRta kiye gaye haiN| isa prakAra yaha vatti atizayapANDitlapUrNa aura pramANasaMgrahA hai| zrutasAgarasUrine ise sarvopayogI banAnekA pUrA prayatna kiyA hai| granthakAra isa vibhAgameM sUtrakAra umAsvAmI aura vRttikArake samaya AdikA paricaya karAnA avasara prApta hai| satrakAra umAsvAmIke saMbaMdhameM aneka vivAda hai-ve kisa AmnAyake the? kyA tattvArthabhASyake antameM pAI jAnevAlo prazasti unakI likho hai ? kyA tattvArthabhASya svopajJa nahIM hai ? mUla sUtrapATha kauna hai ? ve kaba hue the ? Adi / ina saMbaMdhameM zrImAn paM0 sukhalAlajIne apane tattvArthasatrakI prastAvanAmeM paryApta vivecana kiyA hai aura umAsvAmIko zve0 paramparAkA batAyA hai, tatvArthabhASya svopajJa hai aura usakI prazastimeM sandeha karanekA koI kAraNa nahIM hai| inane umAsvAmIke samayakI avadhi vikramakI dUsarIse pA~cavIM sadI taka nirdhArita kI hai| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zrI paM0 nAthUrAmajI premIne bhAratIya vidyAke sidhI smRti aMka meM "umAsvAtikA tattvArthasUtra aura unakA sampradAya" zIrSaka lekhameM umAsvAtiko yApanoya saMghakA AcArya siddha kiyA hai| isake pramANa meM unane maisUrake nagaratAluke 46 naM 0 ke zilAlekhameM AyA huA yaha zloka uddhRta kiyA hai "tattvArtha sUtrakarttAram umAsvAmimunIzvaram / zrutikevalidezIyaM vande'haM guNamandiram ||" isa zloka meM umAsvAmIko 'zrutakevalidezIya' vizeSaNa diyA hai aura yahI vizeSaNa yApanIyasaMghAgraNI zAkaTAyana AcAryako bhI lagAyA jAtA hai| ataH umAsvAmI yApanIyasaMghakI paramparAmeM hue haiM / idhara paM0 jugalakizorajI mukhtAra umAsvAmIko digambara paramparAkA svIkAra karate haiM tathA bhASyako svopajJa nahIM mAnate / yadyapi yaha bhASya akalaMkadevase purAnA hai kyoMki inane rAjavArtika meM bhASyagata kArikAe~ uddhRta kI haiM aura bhASyamAnya sUtrapAThakI AlocanA kI hai tathA bhASyakI paMktiyoMko vArtika bhI banAyA hai / isa taraha tattvArtha sUtra, bhASya aura umAsvAmI ke sambandhake aneka vivAda haiM jo gaharI chAnabIna aura sthira gaveSaNAkI apekSA rakhate haiM / vRttikartA zrutasAgarasUri vi0 16vIM zatAbdIke vidvAn haiM / inake samaya Adike sambandhameM zrImAn premIjIne 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM sAMgopAMga vivecana kiyA hai| unakA vaha lekha yahA~ sAbhAra uddhRta kiyA jAtA hai / zrutasAgarasUri ye mUlasaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNa meM hue haiM aura inake gurukA nAma vidyAnandi thA / vidyAnandidevendrakIti aura devendrakIrti padmanandike ziSya aura uttarAdhikArI the / vidyAnandike bAda mallibhUSaNa aura unake bAda lakSmIcandra bhaTTAraka padapara AsIna hue the / zrutasAgara zAyada gaddIpara baiThe hI nahIM, phira bhI ve bhArI vidvAn the / mallibhUSaNako unhoMne apanA gurubhAI likhA hai / vidhAnandikA bhaTTAraka paTTa gujarAtameM hI kisI sthAnapara thA, parantu kahA~ para thA, isakA ullekha nahIM milA | zrutasAgarake bhI aneka ziSya hoMge, jinameM eka ziSya zrIcandra the jinakI banAI huI vairAgyamaNimAlA upalabdha hai / ArAdhanAkathAkoza, nemipurANa Adi granthoMke kartA brahma nemidattane bhI jo mallibhUSaNa ke ziSya the - zrutasAgarako gurubhAvase smaraNa kiyA hai aura mallibhUSaNakI vahI guruparamparA dI hai jo zrutasAgarake granthoM meM milatI hai / unhoMne siMhanandikA bhI ullekha kiyA hai jo mAlavAkI gaddIke bhaTTAraka the aura jinakI prArthanAse zrutasAgarane yazastilaka kI TIkA likhI thI / zrutasAgarane apaneko kalikAlasarvajJa, kalikAlagautama, ubhayabhASAkavicakravartI, vyAkaraNakamalamArtaNDa, 1. ye padmanandi vahI mAlUma hote haiM jinake viSaya meM kahA jAtA hai ki girinAra para sarasvatI devIse unhoMne kahalA diyA thA ki digambara pantha hI saccA hai / inhIMkI eka ziSya zAkhAmeM sakalakIrti, vijayakIrti aura zubhacandra bhaTTAraka hue haiN| 2. inakI gaddI sUrata meM thI / dekho 'dAnavIra mANikacandra' pR0 37 / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 251 tArkikaziromaNi, paramAgamapravINa, navanavatimahAmahAvAdivijetA Adi vizeSaNoMse alaMkRta kiyA hai| ye vizeSaNa unakI ahammanyatAko khUba acchI taraha prakaTa karate haiN| ve kaTTara to the hI, asahiSNu bhI bahuta jyAdA the / anya matoMkA khaNDana aura virodha to auroMne bhI kiyA hai, parantu inhoMne to khaNDanake sAtha burI taraha gAliyA~ bhI dI haiM / sabase jyAdA AkramaNa inhoMne mUrtipUjA na karanevAle loMkAgaccha (DhUMr3hiyoM) para kiyA hai / ...." adhikatara TIkAgrantha hI zrutasAgarane race haiM, parantu una TIkAoMmeM mUla granthakartAke abhiprAyoMkI apekSA unhoMne apane abhiprAyoMko hI pradhAnatA dI hai| darzanapAhuDakI 24vIM gAthAkI TIkAmeM unhoMne jo apavAda veSakI vyAkhyA ko hai, vaha yahI batalAtI hai| ve kahate haiM ki digambara muni caryAke samaya caTAI Adise apane nagnatvakI DhA~ka letA hai| parantu yaha unakA khudakA ho abhiprAya hai, mUlakA nhiiN| isI taraha tattvArthaTIkA ( saMyamazrutapratisevanAdi sUtrakI TIkA ) meM jo dravyaliMgI muniko kambalAdi grahaNakA vidhAna kiyA hai vaha bhI unhIMkA abhiprAya hai, mUla granthakartAkA nhiiN| zrutasAgarake grantha 1-yazastilakacandrikA-AcArya somadevake prasiddha yazastilaka campUkI yaha TIkA hai aura nirNayasAgara presakI kAvyamAlAmeM prakAzita ho cukI hai| yaha apUrNa hai| pAMcaveM AzvAsake thor3ese aMzakI TIkA nahIM hai / jAna par3atA hai, yahI unakI antima racanA hai| isako pratiyA~ anya aneka bhaNDAroMmeM upalabdha haiM, parantu sabhI apUrNa haiN| 2-tattvArthavRtti-yaha zrutasAgaraTIkAke nAmase adhika prasiddha hai| isakI eka prati bambaIke ai0 pannAlAla sarasvatI bhavanameM maujUda hai jo vi0 saM0 1842 kI likhI huI hai| zlokasaMkhyA nau hajAra hai| isakI eka bhASAvanikA bhI ho cukI hai| 3-tattvatrayaprakAzikA-zrI zubhacandrAcAryake jJAnArNava yA yogapradIpake antargata jo gadyabhAga hai, yaha usIkI TIkA hai| isakI eka prati sva0 seTha mANikacandrajIke granthasaMgrahameM hai| 4-jinasahasranAmaTIkA-yaha paM0 AzAdharakRta sahasranAmako vistRta TIkA hai| isako bhI eka prati ukta seThajIke granthasaMgrahameM hai| paM0 AzAdharane apane sahasranAmakI svayaM bhI eka TIkA likhI hai jo upalabdha hai| 5-audArya cintAmaNi-yaha prAkRtavyAkaraNa hai aura hemacandra tathA trivikramake vyAkaraNoMse bar3A hai| isakI prati bambaIke ai0 pannAlAla sarasvatIbhavana meM hai ( 468 ka ), jisakI patrasaMkhyA 56 hai| yaha svopajJavRttiyukta hai| 6-mahAbhiSeka TIkA-paM0 AzAdharake nityamahodyotakI yaha TIkA hai| yaha usa samaya banAI gaI hai jabaki zrutasAgara dezavratI yA brahmacArI the| 7-vratakathAkoza-isameM AkAzapaJcamI, mukuTasaptamI, candanaSaSThI, aSTAhnikA Adi vratoMkI kathAyeM hai| isakI bhI eka prati bambaIke sarasvatI bhavanameM hai aura yaha bhI unakI dezavratI yA brahmacArI avasthAkI racanA hai| 8-zrutaskandhapUjA-yaha choTI-sI nau patroMkI pustaka hai| isakI bhI eka prati baMbaIke sarasvatIbhavanameM hai| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha isake sivAya zrutasAgarake aura bhI kaI granthoMke ' nAma granthasUciyoMmeM milate haiM / parantu unake viSayameM jabataka ve dekha na liye jAya~, nizcayapUrvaka kucha nahIM kahA jA sakatA / samaya vicAra inhoMne apane kisI bhI grantha meM racanAkA samaya nahIM diyA hai parantu yaha prAyaH nizcita hai ki ye vikramakI 13vIM zatAbdImeM hue haiN| kyoMki - 1- mahAbhiSekakI TIkAkI jisa pratikI prazasti Age dI gaI hai vaha vikrama saMvat 1582 kI likhI huI hai aura vaha bhaTTAraka mallibhUSaNake uttarAdhikArI lakSmIcandra ke ziSya brahmacArI jJAnasAgarake par3haneke liye dAna kI gaI hai aura ina lakSmIcandrakA ullekha zrutasAgarane svayaM apane TIkA granthoMmeM kaI jagaha kiyA hai / 2 - 0 nemidatta ne zrIpAlacaritrakI racanA vi0 saM0 1585 meM kI thI aura ve mallibhUSaNa ke ziSya the / ArAdhanAkathAkozako prazasti meM unhoMne mallibhUSaNakA 'guru rUpameM ullekha kiyA hai aura sAtha hI zrutasAgarakA bhI jayakAra kiyA hai, arthAt kathAkozakI racanAke samaya zrutasAgara maujUda the / 3- sva0 bAbA dulIcandajIkI saM0 1954 meM likhI gaI granthasUcI meM zrutasAgarakA samaya vi0 saM0 1550 likhA huA hai / 4- SaTprAbhRtaTIkA meM loMkAgacchapara tIvra AkramaNa kiye gaye haiM aura yaha gaccha vi0 saM0 1530 ke lagabhaga sthApita huA bhA / ataeva usase ye kucha samaya pIche hI hue hoMge / sambhava ye lokazAha samakAlIna hI hoM / * 1. paM0 paramAnandajIne apane lekha meM siddhabhakti TIkA, siddhacakrASTaka pUjA TIkA, zrIpAlacarita, yazodharacarita granthoMke bhI nAma die haiM / inhoMne vratakathAkozake antargata 24 kathAoMko svatantra grantha mAnakara grantha saMkhyA 36 kara dI hai / isakA kAraNa batAyA hai ki cUMki bhinna-bhinna kathAeM bhinna-bhinna vyaktiyoM ke lie vibhinna vyaktiyoMke anurodhase banAI haiM ataH ve saba svatantra grantha haiM / yathA palyavidhAna vratakathA IDarake rAThaura vaMzI rAjA bhAnubhUpati ( samaya vi0 saM0 1552 ke bAda ) ke rAjyakAlameM mallibhUSaNa guruke upadezase racI gaI hai / 2. zrI bhaTTAraka mallibhUSaNagururbhUyAtsatAM zarmaNe // 6 // 3. jIyAnme sUrivaryo vratinicayalasatpuNyapaNyaH zru tAbdhiH // 71 // 4. paM0 paramAnandajI sarasAvAne apane brahmazra utasAgara aura unakA sAhitya lekhameM likhA hai ki- bhaTTAraka vidyAnandike vi0 saM0 1499 se vi0 1523 taka ke aise mUrti lekha pAe jAte haiM jinakI pratiSThAe~ vidyAnandine svayaM kI haiM athavA jinameM A0 vidyAnandike upadezase pratiSThita honekA samullekha pAyA jAtA hai Adi / zrImAn premIjIkI sUcanAnusAra maiMne mUrti lekhoMkI khoja kI to nAharajI kRta jainalekhasaMgraha lekha naM0 180 meM saMvat 1533 meM vidyAnanda bhaTTArakakA ullekha hai tathA saMvat 1535 meM vidyAnandi gurukA ullekha hai / isI taraha 'dAnavIra mANikacanda' eka dhAtu kI pratimAkA lekha saM0 1429 kA hai jisameM vidyAnandi gurukA ullekha hai ThIka hai to bhaTTAraka vidyAnandikA samaya 1429 se 1534 taka mAnanA hogA aura sAgarakA samaya bhI 16vIM sadI / / lekha naM0 286 meM pustaka pR0 4 para yadi yaha saMvat inake ziSya zruta Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 253 grantha-prazastiyA~ zrI vidyAnandigurorbuddhiguroH pAdapaGkajabhramaraH / zrI zrutasAgara iti dezavratI tilakaSTIkate smedam / / iti brahmazrIzra tasAgara kRtA mahAbhiSeka TIkA samAptA / 2- saMvat 1552 varSe caitramAse zaklapakSe paJcamyAM tithau ravI zrIAdijinacaityAlaya zrImalasaMye sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrIkundakundAcAryAnvaye bhaTTArakazrIpadmanandidevAstatpaTTe bhaTTArakazrIdevendrakIrtidevAstatpaTTe bhaTTArakazrIvidyAnandidevAstatpaTTe bhaTTArakazrImallibhUSaNadevAstatpaTTe bhaTTArakazrIlakSmIcandradevAsteSAM ziSyavarabrahmazrIjJAnasAgarapaThanAthaM AryAzrIvimalacelI bhaTTArakazrIlakSmIcandradIkSitA vinayazriyA svayaM likhitvA pradattaM mahAbhiSekabhASyam / zubhaM bhavatu / kalyANaM bhUyAt zrIrastu / / -AzAdharakRtamahAbhiSekakI TIkA' 3- iti zrIpadmanandi-devendrakIti-vidyAnandi-mallibhUSaNAmnAyena bhaTTArakazrImallibhUSaNaguruparamAbhISTagurubhratrA gurjararadezasiMhAsanasthabhaTTArakazrIlakSmIcandra kAbhimatena mAlavadezabhaTTArakazrIsiMhanandiprArthanayA yatizrIsiddhAntasAgaravyAkhyAkRtinimittaM navanavatimahAvAdisyAdvAdalabdhavijayena tarka-vyAkaraNachandolaMkArasiddhAntasAhityAdizAstranipuNamatinA vyAkaraNAdyanekazAstracuJcunA sUrizrIzra tasAgareNa viracitAyAM yazastilakacandrikAbhidhAnAyAM yazodharamahArAjacaritacampamahAkAvyaTIkAyAM yazodharamahArAjarAjalakSmI vinodavarNanaM nAma tatIyAzvAsacandrikA parisamAptA / -yazastilakaTIkA zrIpadmanandiparamAtmaparaH pavitro devendrakItiratha sAdhujanAbhivandyaH / vidyAdinandivarasUriranalpabodhaH zrImallibhaSaNa ito'stu ca maGgalaM me / / adaH paTTe bhaTTAdikamataghaTApaTTanapaTu ghaTaddharmavyAptaH sphuTaparamabhaTTArakapadaH / prabhApuJjaH sayadvijitavaravIrasmaranaraH sudhIlakSmIcandrazcaraNacaturo'sau vijayate / / 3 / / AlambanaM suviduSAM hRdayAmbujAnAmAnandanaM munijanasya vimuktisetoH / saTTIkanaM vividhazAstravicAracArucetazcamatkRtkRtaM zra tasAgareNa // 4 // zru tasAgarakRtivaravacanAmRtapAnamatra yavihitam / janmajarAmaraNaharaM nirantaraM taiH zivaM labdham / / 5 // asti svasti samastasaGghatilakaM zrImUlasaGgho'naghaM, vRttaM yatra mumukSuvargazivadaM saMsevitaM sAdhubhiH / vidyAnandigurustvihAsti guNavadgacche giraH sAmprataM, tacchiSyazru tasAgareNa racitA TIkA ciraM nandatu / / 6 / / iti sUrizrIzrutasAgaraviracitAyAM jinanAmasahasraTIkAyAm takRcchatavivaraNo nAma dazamo'dhyAyaH // 10 // zrIvidyAnandigurubhyo namaH / -jinasahasranAmaTIkA 1. sva0 seTha mANikacandra jI jauharIke bhaNDArakI prati / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha AcAryairiha zuddhatattvamatibhiH zrIsiMhanandyAhvayaH samprAyaM zra tasAgaraM kRtivaraM bhASyaM zabhaM kAritama / gadyAnAM guNavatpriyaM vinayato jJAnArNavasyAntare vidyAnandiguruprasAdajanitaM deyAdameyaM sukham // iti zrI jJAnArNavasthitagadyaTIkA tattvatrayaprakAzikA samAptA / -tattvatrayaprakAzikA ityubhayabhASAkavicakravartivyAkaraNakamalamArtaNDatArkikaziromaNi-paramAgamapravINa-sUrizrIdevendrakIrtipraziSyamumukSuvidyAnandibhaTTArakAntevAsi dhImUlasaMghaparamAtmaviduSa (?) sUrizrIzru tasAgaraviracite audAryacintAmaNinAmni svopajJavattini prAkRtavyAkaraNe saMyuktAvyayanirUpaNo nAma dvitIyo'yAyaH / -audArya cintAmaNi sudevendrakIrtizca vidyAdindI garIyAn gururme'haMdAdiprabandI / tayoviddhi mAM malasaGgha kumAraM zra taskandhamIDe trilokaikasAram // samyaktvasuratnaM sakalajantukaruNAkaraNam / zratasAgarametaM bhajata sametaM nikhilajane paritaH zaraNam / / -iti zru taskandhapUjAvidhiH / TESHA NAVS TREN Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana aura vizvazAnti vizvazAntike lie jina vicArasahiSNutA, samajhautekI bhAvanA, varNa, jAti, raMga aura deza Adike bhedake binA sabake samAnAdhikArakI svIkRti, vyaktisvAtantrya aura dUsareke Antarika mAmaloMmeM hastakSepa na karanA Adi mUlabhUta AdhAroMkI apekSA hai unheM dArzanika bhUmikApara prastuta karanekA kArya jainadarzanane bahuta pahalese kiyA hai| usane apanI anekAntadRSTise vicAranekI dizAmeM udAratA, vyApakatA aura sahiSNutAkA aisA pallavana kiyA hai, jisase vyakti dUsareke dRSTikoNako bhI vAstavika aura tathyapUrNa mAna sakatA hai / isakA svAbhAvika phala hai ki samajhautekI bhAvanA utpanna hotI hai / jaba taka hama apane hI vicAra aura dRSTikoNako vAstavika aura tathya mAnate haiM taba taka dUsareke prati Adara aura prAmANikatAkA bhAva hI nahIM ho pAtA / ataH anekAntadRSTi dUsaroMke dRSTikoNake prati sahiSNatA, vAstavikatA aura samAdarakA bhAva utpanna karatI hai / jainadarzana ananta AtmavAdI hai| vaha pratyeka AtmAko malameM samAnasvabhAva aura samAnadharmavAlA mAnatA hai| unameM janmanA kisI jAtibheda yA adhikArabhedako nahIM maantaa| vaha ananta jar3apadArthoMkA bhI svatantra astitva mAnatA hai / isa darzanane vAstava bahutvako mAnakara vyaktisvAtantryakI sAdhAra svIkRti dI hai| vaha eka dravyake pariNamanapara dUsare dravyakA adhikAra nahIM mAnatA / ataH kisI bhI prANIke dvArA dUsare prANI kA zoSaNa, nirdalana yA svAyattIkaraNa hI anyAya hai / kisI cetanakA anya jar3a padArthoM ko apane adhIna karane kI ceSTA karanA bhI anadhikAra ceSTA hai| isI taraha kisI deza yA rASTrakA dasare deza yA rASTrako apane adhIna karanA, use apanA upaniveza banAnA hI mUlataH anadhikAra ceSTA hai, ataeva hiMsA aura anyAya hai / vAstavika sthiti aisI honepara bhI jaba AtmAkA zarIrasaMdhAraNa aura samAja nirmANa jar3apadArthoM ke binA saMbhava nahIM hai; taba yaha socanA Avazyaka ho jAtA hai ki Akhira zarIrayAtrA, samAjanirmANa aura rASTrasaMrakSA Adi kaise kie jA~ya ? jaba anivArya sthitimeM jar3apadArthoMkA saMgraha aura unakA yathocita viniyoga Avazyaka ho gayA, taba yaha una sabhI AtmAoMko hI samAna bhUmikA aura samAna adhikArase cAdarapara baiThakara socanA cAhiye ki 'jagatake upalabdha sAdhanoMkA kaise viniyoga ho ?" jisase pratyeka AtmAkA adhikAra sarakSita rahe aura aisI samAjakA nirmANa saMbhava ho sake, jisameM sabako samAna avasara aura sabakI samAnarUpase prArambhika AvazyakataoMkI pUrti ho ske| yaha vyavasthA Izvaranirmita hokara yA janmajAta vargasaMrakSaNake AdhArase kabhI nahIM jama sakatI, kintu una sabhI samAjake ghaTaka aMgoMkI jAti, varNa, raMga aura deza Adike bhedake binA nirupAdhi samAnasthitike AdhArase hI bana sakatI hai / samAjavyavasthA Uparase badalanI nahIM cAhiye, kintu usakA vikAsa sahayogapaddhatise sAmAjika bhAvanAkI bhUmipara honA cAhiye, tabhI sarvodayI samAja-racanA ho sakatI hai / jainadarzanane vyaktisvAtantryako mUlarUpameM mAnakara sahayogamalaka samAjaracanA kA dArzanika AdhAra prastuta kiyA hai / isameM jaba pratyeka vyakti parigrahake saMgrahako anadhikAravRtti mAnakara hI anivArya yA atyAvazyaka sAdhanoM ke saMgrahameM pravRtti karegA, so bhI samAja ke ghaTaka anya vyaktiyoMko samAnAdhikArI samajhakara unako bhI suvidhAkA vicAra karake hI; tabhI sarvodayI samAjakA svastha nirmANa saMbhava ho skegaa| nihita svArthavAle vyaktiyoMne jAti, vaMza aura raMga Adike nAmapara jo adhikAroMkA saMrakSaNa le rakhA hai tathA jina vyavasthAoMne vargavizeSako saMrakSaNa diye haiM, ve mUlataH anadhikAra ceSTAe~ haiN| unheM mAnava Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti-grantha hita aura navasamAjaracanA ke lie svayaM samApta honA hI cAhie aura samAna avasaravAlI paramparAkA sarvAmyudayakI dRSTise vikAsa honA cAhie / isa taraha anekAntadRSTise vicArasahiSNutA aura parasanmAnakI vRtti jaga jAnepara mana dUsareke svArtha ko apanA svArtha mAnane kI ora pravRtta hokara samajhautekI ora madA jhukane lagatA / jaba usake svAdhikAra ke sAtha-hI-sAtha svakarttavyakA bhI bhAva udita hotA hai; taba vaha dUsareke Antarika mAmaloM meM jabaradastI TA~ga nahIM ar3AtA / isa taraha vizvazAntike lie apekSita vicArasahiSNutA, samAnAdhikArakI svIkRti aura Antarika mAmaloM meM ahastakSepa Adi sabhI AdhAra eka vyaktisvAtantrya ke mAna lenese hI prastuta ho jAte haiM / aura jaba taka ina sarvasamatAmUlaka ahiMsaka AdhAroMpara samAjaracanAkA prayatna na hogA, taba taka vizvazAnti sthApita nahIM ho sktii| Aja mAnavakA dRSTikoNa itanA vistRta, udAra aura vyApaka gayA hai jo vaha vizvazAntikI bAta socane lagA hai / jisa dina vyaktisvAtantrya aura samAnAdhikArakI binA kisI vizeSasaMrakSaNake sarvasAmAnyapratiSThA hogI, vaha dina mAnavatAke maMgalaprabhAtakA puNyakSaNa hogA | jainadarzanane ina AdhAroMko saiddhAntika rUpa dekara mAnavakalyANa aura jIvanakI maMgalamaya nirvAhapaddhati ke vikAsa meM apanA pUrA bhAga arpita kiyA hai / aura kabhI bhI sthAyI vizvazAnti yadi saMbhava hogI, to inhIM mUla AdhAroMpara hI vaha pratiSThita ho sakatI hai / bhArata rASTrake prANa paM0 javAharalAla neharUne vizvazAntike lie jina paMcazIla yA paMcazilAoM kA udghoSa kiyA thA aura bADuGga sammelanameM jinheM sarvamatise svIkRti milI, una paMcazIloMkI buniyAda anekAntadRSTi - samajhaute kI vRtti, sahaastitvako bhAvanA, samanvayake prati niSThA aura varNa, jAti, raMga Adike bhedoMse Upara uThakara mAnavamAtra ke sama abhyudayakI kAmanApara hI to rakhI gaI hai / aura ina sabake pIche hai| mAnavakA sammAna aura ahiMsAmUlaka AtmaupamyakI hArdika zraddhA / Aja navodita bhAratakI isa sarvodayI pararASTranItine vizvako hiMsA, saMgharSa aura yuddhake dAvAnalase mor3akara sahaastitva, bhAIcArA aura samajhaute kI sadbhAvanArUpa ahiMsAkI zItala chAyAmeM lAkara khar3A kara diyA hai| vaha socane lagA hai ki pratyeka rASTra ko apanI jagaha jIvita rahanekA adhikAra hai, usakA Astitva hai, parake zoSaNakA use gulAma banAnekA koI adhikAra nahIM hai, parameM usakA astitva nahIM hai / yaha parake mAmaloMmeM ahastakSepa aura svAstitvakI svIkRti hI vizvazAntikA mUlamantra hai / yaha siddha ho sakatI hai-- ahiMsA, anekAntadRSTi aura jIvana meM bhautika sAdhanoM kI apekSA mAnava ke sammAnake prati niSThA honese / bhArata rASTrane tIrthaMkara mahAvIra aura bodhisattva gautamabuddha Adi santoMkI ahiMsAko apane saMvidhAna aura pararASTranItikA AdhAra banAkara vizvako eka bAra phira bhAratakI AdhyAtmikatAkI jhA~kI dikhA dI hai / Aja una tIrthaM GkaroMkI sAdhanA aura tapasyA saphala huI hai ki samasta vizva saha-astitva aura samajhautekI vRttikI ora jhukakara ahiMsakabhAvanAse mAnavatAkI rakSAke lie sannaddha ho gayA hai / vyaktikI mukti, sarvodayI samAjakA nirmANa aura yahI nidhiyA~ bhAratIya saMskRti ke AdhyAtmika koSAgAra meM karake saMjoI hai | Aja vaha dhanya ho gayA ki usakI usa jyotise vizvakA hisAndhakAra samApta hotA jA rahA hai aura saba sabake udayameM apanA udaya mAnane lage haiM / vizvakI zAntike lie jainadarzanake puraskartAoM ne Atmotsarga aura nirgranthanAkI tila-tila sAdhanA ahiMsA, anekAntadRSTi aura aparigrahabhAvanAkI rASTrapitA pUjya bApUkI AtmA isa aMzameM santoSakI sA~sa le rahI hogI ki unane ahiMsA saMjIvana Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 257 kA vyakti aura samAjase Age rAjanaitika kSetrameM upayoga karanekA jo prazasta mArga sujhAyA thA aura jisakI aTUTa zraddhAmeM unane apane prANoMkA utsargaM kiyA, Aja bhAratane dRr3hatA se usapara apanI niSThA hI vyakta nahIM kI, kintu usakA prayoga nava eziyAke jAgaraNa aura vizvazAntike kSetrameM bhI kiyA hai / aura bhAratakI 'bhA' isameM hai ki vaha akelA bho isa AdhyAtmika dIpako saMjotA cale, use sneha dAna detA huA usImeM jalatA cale aura prakAzakI kiraNeM bakheratA cale / jIvanakA sAmaMjasya, navasamAja nirmANa aura vizvazAntike yahI mUlamantra haiM / inakA nAma liye binA koI vizvazAntiko bAta bhI nahIM kara sakatA / 4-33 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva-nirUpaNa tattvavyavasthAkA prayojana tattvajJAnakI AvazyakatA rogake kAraNa, rogamukti padArthavyavasthAkI dRSTise yaha vizva SaTdravyamaya hai, parantu mumukSuko jinake mukti ke lie hai, ve tattva sAta haiM / jisa prakAra rogIko roga mukti ke lie roga, aura rogamuktikA upAya ina cAra bAtoMkA jAnanA cikitsAzAstrameM Avazyaka batAyA hai, usI taraha mokSakI prAptike lie saMsAra, saMsArake kAraNa, mokSa aura mokSake upAya isa mUlabhUta caturvyUhakA jAnanA nitAnta Avazyaka hai / vizvavyavasthA aura tattvanirUpaNake jude-jude prayojana haiM / vizvavyavasthAkA jJAna na honepara bhI tattvajJAnase mokSakI sAdhanA kI jA sakatI hai, para tattvajJAna na honepara vizvavyavasthAkA samagra jJAna bhI nirarthaka aura anarthaka ho sakatA hai / rogI ke lie sarvaprathama yaha Avazyaka hai ki vaha apaneko rogI samajhe / jaba taka use apane rogakA bhAna nahIM hotA, taba taka vaha cikitsA ke lie pravRtta hI nahIM ho sakatA / rogake jJAnake bAda rogIko yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki usakA roga naSTa ho sakatA hai / rogakI sAdhyatAkA jJAna hI use cikitsA meM pravRtti karAtA hai / rogIko yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki yaha roga amuka kAraNoMse utpanna huA hai, jisase vaha bhaviSya meM una apathya AhAra-vihAroMse bacA rahakara apaneko nIroga rakha sake / rogako naSTa karaneke upAyabhUta auSadhopacArakA jJAna to Avazyaka hai hI; tabhI to maujUdA rogakA auSadhopacArase samUla nAza karake vaha sthira Arogyako pA sakatA hai / isI taraha 'AtmA ba~dhA hai, ina kAraNoMse ba~dhA hai, vaha bandhana TUTa sakatA hai aura ina upAyoMse TUTa sakatA hai|' ina mUlabhUta cAra muddoMmeM tattvajJAnakI parisamApti bhAratIya darzanoMne kI hai / bauddhoMke cAra Aryasatya ma0 buddhane bhI nirvANake lie cikitsAzAstrakI taraha duHkha, samudaya, nirodha aura mArga ina cAra AryaM satyoMkA upadeza diyA / ve kabhI bhI 'AtmA kyA hai, paraloka kyA hai' Adike dArzanika vivAdoM meM na to svayaM gaye aura na ziSyoMko hI jAne diyA / isa sambandhakA bahuta upayukta udAharaNa milinda praznameM diyA gayA hai ki 'jaise kisI vyaktiko viSase bujhA huA tIra lagA ho aura jaba bandhujana usa tIrako nikAlane ke lie viSavaidyako bulAte haiM, to usa samaya usakI yaha mImAMsA karanA jisa prakAra nirarthaka hai ki 'yaha tIra kisa lohese banA hai ? kisane ise banAyA ? kaba banAyA yaha kabataka sthira rahegA ? yaha viSavaidya kisa gotrakA hai ?' usI taraha AtmAkI nityatA aura paraloka AdikA vicAra nirarthaka hai, vaha na to bodhike lie aura na nirvANake lie hI upayogI hai / ina AryasatyoMkA varNana isa prakAra hai| duHkha satya - janma bhI duHkha hai, jarA bhI duHkha hai, maraNa bhI duHkha hai, zoka, parivedana, vikalatA, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, iSTAprApti Adi sabhI duHkha haiM / saMkSepa meM pA~coM upAdAna skandha hI duHkharUpa haiM / samudaya- satya -- kAmakI tRSNA, bhavakI tRSNA aura vibhavakI tRSNA duHkhako utpanna karane ke kAraNa samudaya kahI jAtI hai| jitane indriyoMke priya viSaya haiM, iSTa rUpAdi haiM, inakA 1. " satyAnyuktAni catvAri duHkhaM samudayastathA / nirodho mArga eteSAM yathAbhisamayaM kramaH // " - abhidha0 ko 0 6 / 2 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 4 / viziSTa nibandha : 259 viyoga na ho, ve sadA bane raheM, isa taraha unase saMyogake lie cittakI abhinandinI vRttiko tRSNA kahate haiM / yahI tRSNA samasta duHkhoMkA kAraNa hai / nirodha- satya - tRSNAke atyanta nirodha yA vinAzako nirodhaAryasatya kahate haiM / duHkha nirodhakA mArga hai- ASTAMgika mArga / samyagdRSTi, samyakUsaMkalpa, samyak vacana, samyakkarma, samyak AjIvana, samyak prayatna, samyak smRti aura samyak samAdhi nairAtmya bhAvanA hI mukhyarUpase mArga haiM / buddhane AtmadRSTi yA sattvadRSTiko ho mithyAdarzana kahA hai| unakA kahanA hai ki eka AtmAko zAzvata yA sthAyI samajhakara hI vyakti snehavaza usake sukhameM tRSNA karatA hai / tRSNA ke kAraNa use doSa nahIM dikhAI dete aura guNadarzana kara punaH tRSNAvaza sukhasAdhanoMmeM mamatva karatA hai / unheM grahaNa karatA hai / tAtparya yaha ki jaba taka 'AtmAbhiniveza' hai taba taka vaha saMsArameM rulatA hai| isa eka AtmAke mAnane se vaha apaneko sva aura anyako para samajhatA hai / sva-paravibhAgase rAga aura dveSa hote haiM, aura ye rAga-dveSa hI samasta saMsAra paramparAke mUla srota haiM / ataH isa sarvAnarthamUla AtmadRSTikA nAza kara nairAtmya - bhAvanAse duHkha nirodha hotA hai / buddhakA dRSTikoNa upaniSadkA tattvajJAna jahA~ Atmadarzanapara jora detA hai aura Atmadarzanako hI mokSakA parama sAdhana mAnatA hai aura mumukSake lie AtmajJAnako hI jIvanakA sarvocca sAdhya samajhatA hai, vahA~ buddhane isa Atmadarzanako hI saMsArakA mUla kAraNa mAnA hai / AtmadRSTi, sattvadRSTi, satkAyadRSTi, ye saba mithyAdRSTiyA~ haiM / aupaniSada tattvajJAnakI oTameM, yAjJika kriyAkANDako jo prazraya mila rahA thA usIkI yaha pratikriyA thI fa buddhako 'AtmA' zabdase hI ghRNA ho gaI thI / AtmAko sthira mAnakara use svargaprApti Adike pralobhana se aneka krUra yajJoM meM honevAlI hiMsAke lie ukasAyA jAtA thA / isa zAzvata AtmavAdase hI rAga aura dveSakI amarabeleM phailatI haiM / majA to yaha hai ki buddha aura upaniSadvAdI donoM hI rAga, dveSa aura mohakA abhAva kara vItarAgatA aura vAsanAnirmuktiko apanA carama lakSya mAnate the, para sAdhana donoMke itane jude the ki eka jisa Atmadarzanako mokSakA kAraNa mAnatA thA, dUsarA use saMsArakA mUlabIja / isakA eka kAraNa aura bhI thA ki buddhakA mAnasa dArzanikakI apekSA santa hI adhika thaa| ve aise golagola zabdoMko bilakula haTA denA cAhate the, jinakA nirNaya na ho sake yA jinakI oTameM mithyA dhAraNAoM aura andhavizvAsoM kI sRSTi hotI ho / 'AtmA' zabda unheM aisA hI lagA / buddha kI nairAtmya - bhAvanAkA uddezya 'bodhicaryAvatAra' ( pR0 449 ) meM isa prakAra batAyA hai 'yatastato vA'stu bhayaM yadyahaM nAma kiMcana / ahameva na kiJcicet kasya bhotirbhaviSyati / " 1. " yaH pazyatyAmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute // guNadarzI paritRSyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte / tenAtmAbhinivezo yAvat tAvatsa saMsAre // Atmani sati parasaMjJA svapara vibhAgAt parigrahadveSo / anayo. sampratibaddhAH sarve doSAH prajAyante / / " " tasmAdanAdisantAnatulyajAtIyabI jikAm / utkhAtamUlAM kuruta sattvadRSTi mumukSavaH // " 2. -pra0 vA0 1 / 219-21 -pramANavA0 11258 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha arthAt - yadi 'maiM nAmakA koI padArtha hotA to use isase yA usase bhaya ho sakatA thA, parantu jaba 'maiM' hI nahIM hai, taba bhaya kise hogA ? buddha jisa prakAra isa 'zazvata AtmavAda' rUpo eka antako khatarA mAnate the, usI taraha ve bhautikavAdako bhI dUsarA anta samajhakara use khatarA hI mAnate the / unhoMne na to bhautikavAdiyoMke ucchedavAdako hI mAnA aura na upaniSadvAdiyoMke zAzvatavAdako hI / isIlie unakA mata 'azAzvatAnucchedavAda' ke rUpameM vyavahRta hotA hai / unhoMne AtmAsambandhI praznoMko avyAkRta koTimeM DAla diyA thA aura bhikSuoMko spaSTa rUpase kaha diyA thA ki 'AtmA ke sambandha meM kucha bhI kahanA yA sunanA na bodhike lie, na brahmacaryaM ke lie aura na nirvANake lie hI upayogI hai|' isa taraha buddhane usa AtmAke hI sambandha meM koI bhI nizcita bAta nahIM kahI, jise duHkha hotA hai aura jo duHkha nivRttikI sAdhanA karanA cAhatA hai / 1. Atmatatva : jainoM ke sAta tatvoMkA mUla AtmA niggaMTha nAthaputta mahAzramaNa mahAvIra bhI vaidika kriyAkANDako nirarthaka aura zreyaH pratirodhI mAnate the, jitanA ki buddha / ve AcAra arthAt cAritrako hI mokSakA antima sAdhana mAnate the / parantu unane yaha sAkSAtkAra kiyA ki jaba taka vizvavyavasthA aura khAsakara usa AtmAke viSaya meM ziSya nizcita vicAra nahIM banA lete, jisa AtmAko duHkha hotA hai aura jise nirvANa pAnA hai, taba taka ve mAnasasaMzayase mukta hokara sAdhanA kara hI nahIM sakate / jaba magadha aura videhake kone meM ye prazna gUMja rahe hoM ki - 'AtmA deharUpa hai yA dehase bhinna ? paraloka kyA hai ? nirvANa kyA hai ?' aura anya tIrthika ina sabake sambandhameM apane matoMkA pracAra kara rahe hoM, aura inhIM praznoMpara vAda rope jAte hoM, taba ziSyoM ko yaha kahakara tatkAla bhale hI cupa kara diyA jAya ki "kyA rakhA hai isa vivAda meM ki AtmA kyA hai aura kaisI hai ? hameM to duHkhanivRtti ke lie prayatna karanA caahiye|" parantu isase unake manakI zalya aura buddhikI vicikitsA nahIM nikala sakatI thI, aura ve isa bauddhika hInatA aura vicAra- dInatAke hInatara bhAvoMse apane cittakI rakSA nahIM kara sakate the / saMgha meM to vibhinna matavAdiyoMke ziSya, vizeSakara vaidika brAhmaNa vidvAn bhI dIkSita hote the / jaba taka ina saba paMcamela vyaktiyoMke, jo AtmAke viSayameM vibhinna mata rakhate the aura usakI carcA bhI karate the; saMzayakA vastusthitimUlaka samAdhAna na ho jAtA, taba taka ve paraspara samatA aura mAnasa ahiMsAkA vAtAvaraNa nahIM banA sakate the / koI bho dharma apane susthira aura sudRr3ha darzanake binA parIkSakaziSyoMko apanA anuyAyI nahIM banA sakatA / zraddhAmUlaka bhAvanA tatkAla kitanA hI samarpaNa kyoM na karA le para usakA sthAyitva vicArazuddhi ke binA kathamapi saMbhava nahIM hai / yahI kAraNa hai ki bhagavAn mahAvIrane usa mUlabhUta Atmatattva ke svarUpake viSayameM mauna nahIM rakhA aura apane ziSyoMko yaha batAyA ki dharma vastuke yathArthaM svarUpakI prApti hI hai / jisa vastukA jo svarUpa hai, usakA usa pUrNa svarUpameM sthira honA ho dharma hai| agni jaba taka apanI uSNatAko kAyama rakhatI hai, tabataka vaha dharmasthita hai| yadi dIpazikhA vAyuke jhoMkoMse spandita ho rahI hai aura caMcala honeke kAraNa apane nizcala svarUpase cyuta ho rahI hai, to kahanA hogA ki vaha utane aMzameM dharmasthita nahIM hai / jala jaba taka svAbhAvika zItala hai, tabhI taka dharma-sthita hai| yadi vaha agnike saMsargase svarUpacyuta hokara garma ho jAtA hai, to vaha dharma-sthita nahIM hai / isa parasaMyogajanya vikAra pariNatiko haTA denA hI jalakI dharma-prApti hai / usI taraha AtmAkA vItarAgatva, anantacaitanya, anantasukha Adi svarUpa parasaMyogase rAga, dveSa, tRSNA, duHkha Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4|viziSTa nibandha : 261 Adi vikArarUpase pariNata hokara adharma bana rahA hai / jabataka AtmAke yathArtha svarUpakA nizcaya aura varNana na kiyA jAya taba taka yaha vikArI AtmA kaise apane svatantra svarUpako pAneke lie ucchavAsa bhI le sakatA hai ? rogIko jaba taka apane mUlabhUta Arogya svarUpakA jJAna na ho taba taka use yahI nizcaya nahIM ho sakatA ki merI yaha asvastha avasthA roga hai| vaha usa rogako vikAra to tabhI mAnegA jaba use apanI Arogya avasthAkA yathArtha darzana ho, aura jaba taka vaha rogako vikAra nahIM mAnatA taba taka vaha roga-nivRttike lie cikitsAmeM kyoM pravRtti karegA? jaba use yaha jJAta ho jAtA hai ki merA svarUpa to Arogya hai, apathyasevana Adi kAraNoMse merA mala svarUpa vikRta ho gayA hai, tabhI vaha usa svarUpabhUta ArogyakI prAptike lie cikitsA karAtA hai| roganivRtti svayaM sAdhya nahIM hai, sAdhya hai svarUpabhUta Arogyako prApti / usI taraha jaba taka usa mala-bhUta AtmAke svarUpakA yathArtha parijJAna nahIM hogA aura parasaMyogase honevAle vikAroMko Agantuka honese vinAzI na mAnA jAyagA, taba taka duHkhanivRttike lie prayatna hI nahIM bana sakatA / yaha ThIka hai ki jise bANa lagA hai, use tatkAla prAthamika sahAyatA ( First aid ) ke rUpameM Avazyaka hai ki vaha pahale tIrako nikalavA le; kintu itane meM hI usake karttavyakI samApti nahIM ho jaatii| vaidyako yaha avazya dekhanA hogA ki vaha tIra kisa viSase bujhA huA hai aura kisa vastukA banA huA hai| yaha isalie ki zarIrameM usane kitanA vikAra paidA kiyA hogA aura usa ghAvako bharane ke lie kauna-sI malahama Avazyaka hogii| phira yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki vaha tIra acAnaka laga gayA yA kisIne duzmanIse mArA hai aura aise kauna upAya ho sakate haiM, jinase Age tIra laganekA avasara na Ave / yahI kAraNa hai ki tIrakI bhI parIkSAkI jAtI hai, tIra mAranevAlekI bhI talAzakI jAtI hai aura ghAvakI gaharAI Adi bhI dekhI jAtI hai / isIliye yaha jAnanA aura samajhanA mumukSuke lie nitAnta Avazyaka hai ki Akhira mokSa hai kyA vastu ? jisakI prAptike lie maiM prApta sukhakA parityAga karake svecchAse sAdhanAke kaSTa jhelaneke lie taiyAra hoU~ ? apane svAtantrya svarUpakA bhAna kiye binA aura usake sukhada rUpakI jhA~kI pAye binA kevala paratantratA tor3aneke lie vaha utsAha aura sannaddhatA nahIM A sakatI, jisake balapara mumukSu tapasyA aura sAdhanAke ghora kaSToMko svecchAse jhelatA hai| ataH usa AdhArabhUta AtmAke mUla svarUpakA jJAna mumakSuko sarvaprathama honA hI cAhie, jo ki ba~dhA hai aura jise chUTanA hai / isIlie bhagavAn mahAvIrane baMdha (duHkha), Asrava ( duHkhake kAraNa ), mokSa ( nirodha), saMvara aura nirjarA ( nirodha-mArga ) ina pA~ca tattvoMke sAtha hI sAtha usa jIva tattvakA jJAna karanA bhI Avazyaka batAyA, jisa jIvako yaha saMsAra hotA hai aura jo bandhana kATakara mokSa pAnA cAhatA hai| baMdha do vastuoMkA hotA hai| ataH jisa ajIvake samparkase isakI vibhAvapariNati ho rahI hai aura jisameM rAga-dveSa karaneke kAraNa usakI dhArA cala rahI hai aura jina karmapudgaloMse baddha honeke kAraNa yaha jIva svasvarUpase cyuta hai usa ajIvatattvakA jJAna bhI Avazyaka hai| tAtparya yaha ki jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva mumukSu ke lie sarvaprathama jJAtavya haiN| tattvoMke do rUpa Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye tattva do-do prakArake hote haiN| eka dravyarUpa aura dUsare bhaavruup| jina mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogarUpa AtmapariNAmoMse karmapudgaloMkA AnA hotA hai, ve bhAva bhAvAsrava kahe jAte hai aura pudagaloMmeM karmatvakA A jAnA dravyAsrava hai; arthAta bhAvAsrava jIvagata Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha paryAya hai aura dravyAsrava pudgalagata / jina kaSAyoMse karma ba~dhate haiM ve jIvagata kaSAyAdi bhAva bhAvabaMdha haiM aura pudgalakarmakA AtmAse sambandha ho jAnA dravyabandha hai / bhAvabandha jIvarUpa hai aura dravyabandha pudgalarUpa | jina kSamA Adi dharma, samiti, gupti aura cAritroMse naye karmoMkA AnA rukatA hai ve bhAva bhAvasaMvara haiM aura karmoMkA ruka jAnA dravyasaMvara / isI taraha pUrvasaMcita karmoMkA nirjaraNa jina tapa Adi bhAvoMse hotA hai ve bhAva bhAvanirjarA haiM aura karmoMkA jhar3anA dravyanirjarA hai / jina dhyAna Adi sAdhanoMse mukti prApta hotI hai| ve bhAva bhAvamokSa haiM aura karmapudgaloMkA AtmAse sambandha TUTa jAnA dravyamokSa hai / tAtparya yaha ki Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye pA~ca tattva bhAvarUpameM jIvakI paryAya haiN| aura dravyarUpameM pudgala kI / jisa bhedavijJAnase - AtmA aura parake vivekajJAnase - kaivalyakI prApti hotI hai| usa AtmA aura parameM ye sAtoM tattva samA jAte / vastutaH jisa parakI paratantratAko haTAnA hai aura jisa svako svatantra honA hai una sva aura parake jJAnameM hI tattvajJAnakI pUrNatA ho jAtI hai / isIlie saMkSepa meM muktikA mUla sAdhana 'svapara vivekajJAna' ko batAyA gayA hai / tattvoMkI anAditA bhAratIya darzanoMmeM sabane koI-na-koI padArtha anAdi mAne hI haiM / nAstika cArvAka bhI pRthvI Adi mahAbhUtoMko anAdi mAnatA hai| aise kisI kSaNakI kalpanA nahIM kI jA sakatI, jisake pahale koI anya kSaNa na rahA ho / samaya kabase prArambha huA aura kaba taka rahegA, yaha batalAnA sambhava nahIM hai / jisa prakAra kAla anAdi aura ananta hai aura usakI pUrvAvadhi nizcita nahIM kI jA sakatI, usI taraha AkAzakI bhI koI kSetragata maryAdA nahIM batAI jA sakatI - "sarvato hi anantaM tat" Adi anta sabhI orase AkAza ananta hai / AkAza aura kAlakI taraha hama pratyeka satke viSayameM yaha kaha sakate haiM ki usakA na kisI khAsa kSaNameM nUtana utpAda huA hai aura na kisI samaya usakA samUla vinAza hI hogA / "bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa ceva uppAdo / " "nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / " -bhagavadgItA 2 / 16 satkA atyanta vinAza hI hotA arthAt -- kisI asatkA sat rUpase utpAda nahIM hotA aura na kisI / jitane gine hue sat haiM, unakI saMkhyAmeM na ekakI vRddhi ho sakatI hai aura na ekakI hAni / hA~, rUpAntara pratyekakA hotA rahatA hai, yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai / isa siddhAnta ke anusAra AtmA eka svatantra sat hai aura pudgalaparamANu bhI svatantra sat / anAdikAlase yaha AtmA pudgalase usI taraha sambaddha milatA hai jaise ki khAnise nikAlA gayA sonA mailase saMyukta milatA hai / AtmAko anAdibaddha mAnanekA kAraNa - paMcAstikAya gA0 15 Aja AtmA sthUla zarIra aura sUkSma karmazarIrase baddha milatA hai / isakA jJAna saMvedana, sukha, duHkha aura yahA~ taka ki jIvana-zakti bhI zarIrAdhIna hai| zarIra meM vikAra honese jJAnataMtuoMmeM kSINatA A jAtI hai aura smRtibhraMza tathA pAgalapana Adi dekhe jAte haiM / saMsArI AtmA zarIrabaddha hokara hI apanI gatividhi karatA hai / yadi AtmA zuddha hotA to zarIrasambandhakA koI kAraNa nahIM thA / zarIrasambandha yA punarjanmake kAraNa haiM - rAga, dveSa, moha aura kaSAyAdibhAva / zuddha AtmAmeM ye vibhAva pariNAma ho hI nahIM sakate / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 263 cUMki Aja ye vibhAva aura unakA phala-zarIrasambandha pratyakSase anubhavameM A rahA hai, ataH mAnanA hogA ki Aja taka inakI azuddha paramparA hI calI AI hai| bhAratIya darzanoMmeM yahI eka aisA prazna hai, jisakA uttara vidhimukhase nahIM diyA jA sktaa| brahmameM avidyA kaba utpanna huI ? prakRti aura puruSakA saMyoga kaba huA ? AtmAse zarIrasambandha kaba huA ? ina saba praznoMkA eka mAtra uttara hai-'anAdi' se / kisI bhI darzanane aise samayakI kalpanA nahIM kI hai jisa samaya samagra bhAvase ye samasta saMyoga naSTa hoMge aura saMsAra samApta ho jaaygaa| vyaktizaH amuka AtmAoMse pudgalasaMsarga yA prakRtisaMsargakA vaha rUpa samApta ho jAtA hai, jisake kAraNa use saMsaraNa karanA par3atA hai| isa praznakA dUsarA uttara isa prakAra diyA jA sakatA hai ki yadi ye zuddha hote to inakA saMyoga hI nahIM ho sakatA thaa| zuddha honeke bAda koI aisA hetu nahIM raha jAtA jo prakRtisaMsarga, pudgalasambandha yA avidyotpatti hone de| isIke anusAra yadi AtmA zuddha hotA to koI kAraNa usake azuddha honekA yA zarIrasambandhakA nahIM thA / jaba ye do svatantrasattAka dravya haiM taba unakA saMyoga cAhe vaha jitanA hI purAnA kyoM na ho; naSTa kiyA jA sakatA hai aura donoMko pRthak-pRthak kiyA jA sakatA hai| udAharaNArtha-khadAnase sarvaprathama nikAle gaye sone meM kITa Adi maila kitanA hI purAnA yA asaMkhya kAlase lagA huA kyoM na ho, zodhaka prayogoMse avazya pRthak kiyA jA sakatA hai aura suvarNa apane zuddha rUpameM lAyA jA sakatA hai / taba yaha nizcaya ho jAtA hai ki sonekA zuddha rUpa yaha hai tathA maila yaha hai| sArAMza yaha ki jIva aura pudgalakA baMdha anAdise hai aura vaha bandha jIvake apane rAga-dveSa Adi bhAvoMke kAraNa uttarottara bar3hatA jAtA hai| jaba ye rAgAdibhAva kSINa hote haiM, taba vaha baMdha AtmAmeM naye vibhAva utpanna nahIM kara sakatA aura dhIre-dhIre yA eka jhaTake meM hI samApta ho sakatA hai / cUMki yaha bandha do svatantra dravyoMkA hai, ataH TUTa sakatA hai yA usa avasthAmeM to avazya pahu~ca sakatA hai jaba sAdhAraNa saMyoga banA rahanepara bhI AtmA usase nissaMga aura nirlepa bana jAtA hai| Aja isa azuddha AtmAkI dazA ardhabhautika jaisI ho rahI hai| indriyA~ yadi na hoM to sUnane aura dekhane AdikI zakti rahanepara bhI vaha zakti jaisI-kI-taisI raha jAtI hai aura dekhanA aura sunanA nahIM hotaa| vicArazakti honepara bhI yadi mastiSka ThIka nahIM hai to vicAra aura cintana nahIM kiye jA skte| yadi pakSAghAta ho jAya to zarIra dekhane meM vaisA hI mAlama hotA hai para saba zUnya ho jAtA hai| niSkarSa yaha ki azaddha AtmAkI dazA aura isakA sArA vikAsa bahuta kucha pudgalake adhIna ho rahA hai| aura to jAne dIjie, jIbhake amuka-amuka hissoMmeM amuka-amuka rasoMke cakhanekI nimittatA dekhI jAtI hai| yadi jIbhake Adhe hisse meM lakavA mAra jAya to zeSa hissese kucha rasoMkA jJAna ho pAtA hai, kuchakA nahIM / isa jIvanake jJAna, darzana, sukha, rAga, dveSa, kalAvijJAna Adi sabhI bhAva bahuta kucha isI jIvanaparyAyake adhIna haiN| eka manuSya jIvana bhara apane jJAnakA upayoga vijJAna yA dharmake adhyayanameM lagAtA hai, javAnI meM usake staSkameM bhautika upAdAna acche aura pracura mAtrAmeM the, to usake tantu caitanyako jagAye rakhate the| baDhApA Anepara jaba usakA mastiSka zithila par3a jAtA hai to vicArazakti lupta hone lagatI hai aura smaraNa mata par3a jAtA hai| vahI vyakti apanI javAnI meM likhe gae lekhako yadi bur3hApemeM par3atA hai to use svayaM Azcarya hotA hai| kabhI-kabhI to use yaha vizvAsa hI nahIM hotA ki yaha usIne likhA hogA / mastiSkakI yadi koI granthi bigar3a jAtI hai to manuSya pAgala ho jAtA hai| dimAgakA yadi koI purajA kasa gayA, DhIlA ho gayA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha to unmAda, sandeha, vikSepa aura udvega Adi aneka prakArakI dhArAe~ jIvanako hI badala detI haiN| mastiSkake vibhinna bhAgoMmeM vibhinna prakArake cetanabhAvoMko jAgRta karaneke vizeSa upAdAna rahate haiN| mujhe eka aise yogIkA anubhava hai jise zarIrake nazoMkA viziSTa jJAna thaa| vaha mastiSkakI kisI khAsa nasako dabAtA thA to manuSyako hiMsA aura krodhake bhAva utpanna ho jAte the| dUsare hI kSaNa kisI anya nasake dabAte hI dayA aura karuNAke bhAva jAgRta hote the aura vaha vyakti rone lagatA thA, tIsarI nasake dabAte hI lobhakA tIvra udaya hotA thA aura yaha icchA hotI thI ki corI kara leN| ina saba ghaTanAoMse hama eka isa nizcita pariNAmapara to paha~ca hI sakate haiM ki hamArI sArI paryAyazaktiyA~, jinameM jJAna, darzana, sukha, dhairya, rAga, dveSa aura kaSAya Adi zAmila haiM, isa zarIraparyAyake nimittase vikasita hotI haiM / zarIrake naSTa hote hI samasta jIvana bharameM upArjita jJAnAdi paryAyazaktiyA~ prAyaH bahuta kucha naSTa ho jAtI haiN| paraloka taka inake kucha sUkSma saMskAra ho jAte haiM / vyavahArase jIva mUrtika bhI hai jainadarzanameM vyavahArase jIvako mUrtika mAnanekA artha hai ki anAdise yaha jIva zarIrasambaddha hI milatA AyA hai / sthUla zarIra chor3anepara bhI sUkSma karmazarIra sadA isake sAtha rahatA hai| isI sUkSma karmazarIrake nAzako hI mukti kahate haiM / cArvAkakA dehAtmavAda dehake sAtha hI AtmAkI samApti mAnatA hai jaba ki jainake dehaparimANa-AtmavAdameM AtmAkI svatantra sattA hokara bhI usakA vikAsa azuddha dazAmeM dehAzrita yAnI dehanimittika mAnA gayA hai| AtmAkI dazA AjakA vijJAna hameM batAtA hai ki jIva jo bhI vicAra karatA hai usakI Ter3hI-sIdhI; aura uthalIgaharI rekhAyeM mastiSkameM bhare hue makkhana jaise zveta padArtha meM khiMcatI jAtI hai, aura unhIMke anusAra smRti tathA vAsanAe~ udbuddha hotI haiN| jaise agnise tape hue loheke goleko pAnImeM chor3anepara vaha golA jalake bahutase paramANuoMko apane bhItara sokha letA hai aura bhApa banAkara kucha paramANuoMko bAhara nikaaltaa| jaba taka vaha garma rahatA hai, pAnI meM uthala-puthala paidA karatA hai| kucha paramANuoMko letA hai, kuchako nikAlatA hai, kuchako bhApha banAtA, yAno eka ajIva hI paristhiti Asa-pAsake vAtAvaraNameM upasthita kara detA hai| usI taraha jaba yaha AtmA rAga-dveSa Adise uttapta hotA hai| taba zarIrameM eka adbhuta halana-calana utpanna karatA hai / krodha Ate hI A~kheM lAla ho jAtI hai, khUnakI gati bar3ha jAtI hai, muMha sUkhane lagatA hai, aura nathane phar3akane lagate haiN| jaba kAmavAsanA jAgRta hotI hai to sAre zarIrameM eka vizeSa prakArakA manthana zurU hotA hai, aura jaba taka vaha kaSAya yA vAsanA zAnta nahIM ho letI; taba taka yaha cahala-pahala aura manthana Adi nahIM rukatA / AtmAke vicAroMke anusAra pudgaladravyoMmeM bhI pariNamana hotA hai aura una vicAroMke uttejaka pudgala AtmAke vAsanAmaya sUkSma kamazarIrameM zAmila hote jAte hai| jaba-jaba una karmapadagaloMpara dabAva par3atA hai taba-taba ve phira rAgAdi bhAvoMko jagAte haiN| phira naye kamapudgala Ate haiM aura una karmapadagaloMke paripAkake anusAra natana rAgAdi bhAvoMkI sRSTi hotI hai| isa taraha rAgAdi bhAva aura karmapadgaloMke sambandhakA cakra taba taka barAbara cAla rahatA hai, jaba taka ki apane viveka aura cAritrase rAgAdi bhAvoMko naSTa nahIM kara diyA jAtA / sArAMza yaha ki jIvakI ye rAga-dveSAdi vAsanAe~ aura pudgalakarmabandhakI dhArA bIja-vRkSasantatikI taraha anAdise cAlU hai / pUrva saMcita karmake udayase isa samaya rAga, dveSa Adi utpanna hote haiM aura tatkAlameM Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 265 jo jIvakI Asakti yA lagana hotI hai, vahI nUtana karmabandha karAtI hai| yaha AzaMkA karanA ki 'jaba pUrvakarmase rAgAdi aura rAgAdise naye karmakA bandha hotA hai taba isa cakrakA uccheda kaise ho sakatA hai ?' ucita nahIM hai; kAraNa yaha hai ki kevala pUrvakarmake phalakA bhoganA hI naye karmakA bandhaka nahIM hotA, kintu usa bhogakAla meM jo natana rAgAdi bhAva utpanna hote haiM, unase bandha hotA hai / yahI kAraNa hai ki samyagdRSTike pUrvakarmake bhoga natana rAgAdibhAvoMko nahIM karanekI vajahase nirjarAke kAraNa hote haiM jabaki mithyAdRSTi nUtana rAgAdise baMgha hI baMdha karatA hai / samyagdRSTi pUrvakarmake udayase honevAle rAgAdibhAvoMko apane vivekase zAnta karatA hai aura unameM naI Asakti nahIM hone detA / yahI kAraNa hai ki usake purAne karma apanA phala dekara jhar3a jAte haiM aura kisI naye karmakA unakI jagaha bandha nahIM hotaa| ataH samyagdRSTi to hara taraphase halakA ho calatA hai; jaba ki mithyAdRSTi nita nayI vAsanA aura Asaktike kAraNa tejIse karmabandhanoMmeM jakar3atA jAtA hai| jisa prakAra hamAre bhautika mastiSkapara anubhavoMkI sIdhI, Ter3hI, gaharI, uthalI Adi asaMkhya rekhAe~ par3atI rahatI hai, jaba eka prabala rekhA AtI hai to vaha pahalekI nirbala rekhAko sAphakara usa jagaha apanA gaharA prabhAva kAyama kara detI hai| yAnI yadi vaha rekhA sajAtIya saMskArakI hai to use aura gaharA kara detI hai aura yadi vijAtIya saMskArakI hai to use poMcha detI hai / antame kucha hI anubhava-rekhAe~ apanA gaharA yA uthalA astitva kAyama rakhatI haiN| isI taraha Aja jo rAgadveSAdijanya saMskAra utpanna hote haiM aura karmabandhana karate haiM; ve dUsare hI kSaNa zIla, vrata aura saMyama AdikI pavitra bhAvanAoMse dhula jAte haiM yA kSINa ho jAte haiN| yadi dUsare hI kSaNa anya rAgAdibhAvoMkA nimitta milatA hai, to prathamabaddha pudgaloMmeM aura bhI kAle pudgaloMkA saMyoga tIvratAse hotA jAtA hai / isa taraha jIvanake antameM karmoMkA bandha, nirjarA, apakarSaNa ( ghaTatI), utkarSaNa ( bar3hatI ), saMkramaNa ( eka dUsareke rUpa meM badalanA) Adi hote-hote jo rokar3a bAkI rahatI hai vahI sUkSma karma-zarIrake rUpameM paraloka taka jAtI hai| jaise teja agnipara ubalatI huI baTaloImeM dAla, cAvala, zAka Adi jo bhI DAlA jAtA hai usakI Upara-nIce agala-bagalameM uphAna lekara antameM eka khicar3I-sI bana jAtI hai, usI taraha pratikSaNa ba~dhanevAle acche yA bure karmoMmeM, zubhabhAvoMse zabhakarmoMmeM rasa-prakarSa aura sthitivRddhi hokara azabha karmoM meM rasahInatA aura sthiticcheda ho jAtA hai| antameM eka pAkayogya skandha baca rahatA hai, jisake kramika udayase rAgAdi bhAva aura sUkhAdi utpanna hote haiN| athavA jaise peTameM jaTharAgnise AhArakA mala, matra, sveda Adike rUpase kucha bhAga bAhara nikala jAtA hai, kucha vahIM hajama hokara raktAdi rUpase pariNata hotA hai aura Age jAkara vIryAdirUpa bana jAtA hai| bIcameM caraNa-caTanI Adike saMyogase usakI laghupAka, doghaMpAka Adi avasthAe~ bhI hotI haiM, para antameM honevAle paripAkake anusAra hI bhojanako supaca yA duSpaca kahA jAtA hai, usI taraha karmakA bhI pratisamaya honevAle acche aura bure bhAvoMke anusAra tIvratama, tIvratara, tIvra, manda, madhyama, mRdutara aura mRdutama Adi rUpase parivartana barAbara hotA rahatA hai aura antameM jo sthiti hotA hai, usake anusAra una karmoMko zubha yA azubha kahA jAtA hai| yaha bhautika jagat pudgala aura AtmA donoMse prabhAvita hotA hai / jaba karmakA eka bhautika piNDa, jo viziSTa zaktikA srota hai, AtmAse sambaddha hotA hai, to usakI sUkSma aura tIvrazaktike anusAra bAhya 4-34 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha padArtha bhI prabhAvita hote haiM aura prAptasAmagrIke anusAra usa saMcita karmakA tIvra, manda aura madhyama Adi phala milatA hai| isa taraha yaha karmacakra anAdikAlase cala rahA hai aura taba taka cAla rahegA jaba taka ki bandhakAraka mUlarAgAdivAsanAoMkA nAza nahIM kara diyA jaataa| bAhya padArthoMke-nokarmoMke samavadhAnake anusAra karmoMkA yathAsambhava pradezodaya yA phalodaya rUpase paripAka hotA rahatA hai| udayakAlameM honevAle tIvra, madhyama aura manda zubhAzubha bhAvoMke anusAra Age udayameM AnevAle karmoMke rasadAnameM bhI antara par3a jAtA hai / tAtparya yaha ki karmokA phala denA, anya rUpameM denA yA na denA, bahuta kucha hamAre puruSArthake Upara nirbhara karatA hai| isa taraha jaina darzana meM yaha AtmA anAdise azuddha mAnA gayA hai aura prayogase yaha zuddha ho sakatA hai| eka bAra zuddha honeke bAda phira azaddha honekA koI kAraNa nahIM raha jAtA / AtmAke pradezoMmeM saMkoca aura vistAra bhI karmake nimittase hI hotA hai| ataH karmanimittake haTa jAnepara AtmA apane antima AkArameM raha jAtA hai aura UdhvaMlokake agra bhAgameM sthira ho apane caitanyameM pratiSThita ho jAtA hai| ataH bha0 mahAvIrane bandha-mokSa aura usake kAraNabhUta tattvoMke sivAya usa AtmAkA jJAna bhI Avazyaka batAyA jise zuddha honA hai aura jo vartamAna meM azuddha ho rahA hai / AtmAkI azuddha dazA svarUpapracyutirUpa hai| cUMki yaha dazA svasvarUpako bhUlakara parapadArthoM meM mamakAra aura ahaGkAra karaneke kAraNa huI hai, ataH isa azuddha dazAkA anta bhI svarUpake jJAnase hI ho sakatA hai / isa AtmAko yaha tattvajJAna hotA hai ki merA svarUpa to ananta caitanya, vItarAga, nirmoha, niSkaSAya, zAnta, nizcala, apramatta aura jJAnarUpa hai| isa svarUpako bhulAkara parapadArthoM meM mamakAra aura zarIrako apanA mAnaneke kAraNa, rAga, dveSa, moha, kaSAya, pramAda aura mithyAtva Adi vikArarUpa merI dazA ho gayI hai| ina kaSAyoMko jvAlAse merA svarUpa samala aura yogake kAraNa caJcala ho gayA hai / yadi parapadArthoMse mamakAra aura rAgAdi bhAvoMse ahaGkAra haTa jAya tathA Atmaparaviveka ho jAya to yaha azuddha dazA aura ye rAgAdi vAsanAe~ apane Apa kSINa ho jaaygii| isa tattvajJAnase AtmA vikAroMko kSINa karatA huA nirvikAra caitanyarUpa ho jAtA hai / isI zuddhiko mokSa kahate haiM / yaha mokSa jaba taka zuddha AtmasvarUpakA bodha na ho, taba taka kaise ho sakatA hai ? AtmadRSTi hI samyagdRSTi buddha ke tattvajJAnakA prArambha duHkhase hotA hai aura usakI samApti hotI hai duHkhnivRttimeN| ve samajhate haiM ki AtmA arthAta upaniSadvAdiyoMkA nitya AtmA aura nitya AtmAmeM svabuddhi aura dUsare padArthoM meM parabuddhi hone lagatI hai| svapara vibhAgase rAga-dveSase yaha saMsAra bana jAtA hai| ataH samasta anarthoMkI jaDa AtmadRSTi hai / ve isa ora dhyAna nahIM dete ki AtmAkI nityatA aura anityatA rAga aura virAgakA kAraNa nahIM hai / rAga aura virAga to svarUpake ajJAna aura svarUpake samyagjJAnase hote haiM / rAgakA kAraNa hai parapadArthoM meM mamakAra karanA / jaba isa AtmAko samajhAyA jAtA hai ki murkha, terA svarUpa to nirvikAra, akhaNDa caitanya hai, terA ina strI-putrAdi tathA zarIrameM mamatva karanA vibhAva hai, svabhAva nahIM, taba yaha sahaja hI apane nirvikAra svabhAvakI ora dRSTi DAlane lagatA hai aura isI vivekadRSTi yA samyagdarzanase parapadArthose rAgadveSa haTa kara svarUpa meM lIna hone lagatA hai| isIke kAraNa Asrava rukate haiM aura citta nirAsrava hone lagatA hai / isa pratikSaNa parivartanazIla ananta dravyamaya lokameM maiM eka AtmA hU~, merA kisI dUsare AtmA yA pudgaladravyoMse koI sambandha nahIM hai| maiM apane caitanyakA svAmI hU~ / mAtra caitanyarUpa huuN| yaha zarIra ananta pudgalaparamANuoMkA eka piNDa hai| isakA maiM svAmI nahIM huuN| yaha saba para dravya haiM / parapadArthoM meM iSTAniSTa buddhi karanA hI saMsAra hai / Ajataka maiMne parapadArthoMko apane anukUla pariNamana karAnekI anadhikAra ceSTA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 267 hI kI hai / maiMne yaha bhI anadhikAra ceSTA kI hai ki saMsArake adhika-se-adhika padArtha mere adhIna hoM, jaisA maiM cAhU~, vaisA ve pariNamana kareM / unako vRtti mere anukUla ho| para markha, tU to eka vyakti hai| tU to kevala apane pariNamanapara arthAt apane vicAroM aura kriyApara hI adhikAra rakha sakatA hai| parapadArthopara terA vAstavika adhikAra kyA hai ? terI yaha anadhikAra ceSTA hI rAga aura dveSako utpanna karatI hai| tU cAhatA hai ki zarIra, strI, putra, parijana Adi saba tere izArepara cleN| saMsArake samasta padArtha tere adhIna hoM, tU trailokyako apane izArepara nacAnevAlA ekamAtra Izvara bana jAya / yaha saba terI niradhikAra ceSTAe~ haiM / tU jisa taraha saMsArake adhikatama padArthoM ko apane anukUla pariNamana karAke apane adhIna karanA cAhatA hai usI taraha tere jaise ananta mar3ha cetana bhI yahI durvAsanA liye hue haiM aura dUsare dravyoMko apane adhIna karanA cAhate haiN| isI chInA-jhapaTImeM saMgharSa hotA hai, hiMsA hotI hai, rAga-dveSa hote haiM aura hotA hai antataH duHkha hI duHkh| sukha aura duHkhakI sthUla paribhASA yaha hai ki 'jo cAhe so hove, ise kahate haiM sukha aura cAhe kucha aura hove kucha yA jo cAhe vaha na hove ise kahate haiM duHkha / ' manuSyakI cAha sadA yahI rahatI hai ki mujhe sadA iSTakA saMyoga rahe aura aniSTakA saMyoga na ho / samasta bhautika jagata aura anya cetana mere anukUla pariNati karate raheM, zarIra nIroga ho, mRtyu na ho, dhanadhAnya hoM, prakRti anukUla rahe Adi na jAne kitane prakArakI cAha isa zekhacillI mAnavako hotI rahatI hai| buddhane jisa duHkhako sarvAnubhUta batAyA hai, vaha saba abhAvakRta hI to hai| mahAvIrane isa tRSNAkA kAraNa batAyA hai 'svarUpako maryAdAkA ajJAna', yadi manuSyako yaha patA ho ki-'jinakI maiM cAha karatA hU~, aura jinakI tRSNA karatA hU~, ve padArtha mere nahIM haiM, maiM toM eka cinmAtra hU~ to use anucita tRSNA hI utpanna na hogii| sArAMza yaha ki duHkhakA kAraNa tRSNA hai, aura tRSNAkI udbhati svAdhikAra evaM svarUpake ajJAna yA mithyAjJAnake kAraNa hotI hai, parapadArthoMko apanA mAnaneke kAraNa hotI hai| ataH usakA uccheda bhI svasvarUpake samyagjJAna yAnI svaparavivekase hI ho sakatA hai| isa mAnavane apane svarUpa aura adhikArakI sImAko na jAnakara sadA mithyAjJAna kiyA hai aura parapadArthoke nimittase jagata meM aneka kalpita U~ca-nIca bhAvoMkI sRSTi kara mithyA ahaMkArakA poSaNa kiyA hai| zarIrAzrita yA jIvikAzrita brAhmaNa, kSatriyAdi vargoM ko lekara U~ca-nIca vyavahArakI bhedaka bhitti khar3I kara, mAnavako mAnavase itanA judA kara diyA, jo eka uccAbhimAnI mAMsapiNDa dusarekI chAyAse yA dUsareko chanese apaneko apavitra mAnane lgaa| bAhya parapadArthoke saMgrahI aura parigrahIko mahattva dekara isane tRSNAkI pUjA kii| jagatameM jitane saMgharSa aura hiMsAe~ huI haiM ve saba parapadArthoM ko chonA-jhapaTIke kAraNa huI haiN| ataH jaba taka mumukSu apane vAstavika svarUpako tathA tRSNAke mUla kAraNa 'parameM Atmabuddhi'ko nahIM samajha letA taba taka duHkha-nivRttikI samucita bhUmikA hI taiyAra nahIM ho sakatI / baddhane saMkSepameM pA~ca skandhoMko duHkha kahA hai| para mahAvIrane usake bhItarI tattvajJAnako bhI btaayaa| cUMki ye skandha AtmasvarUpa nahIM haiM, ataH inakA saMsarga hI aneka rAgAdibhAvoMkA sarjaka hai aura duHkhasvarUpa hai / nirAkula sukhakA upAya AtmamAtraniSThA aura parapadArthose mamatvakA haTAnA hI hai| isake lie AtmAkI yathArthadRSTi hI Avazyaka hai| AtmadarzanakA yaha rUpa parapadArthoM meM dveSa karanA nahIM sikhAtA, kintu yaha batAtA hai ki inameM jo tumhArI yaha tRSNA phaila rahI hai, vaha anadhikAra ceSTA hai| vAstavika adhikAra to tamhArA mAtra apane vicAra apane vyavahArapara hI hai| ataH AtmAke vAstavika svarUpakA parijJAna hA binA duHkhanivRtti yA muktikI sambhAvanA hI nahIM kI jA sakatI hai| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM nairAtmyavAdakI asAratA ataH A0 dharmakotikI yaha AzaMkA bhI nirmala hai ki "Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAta parigrahadveSau / anayoH saMpratibaddhAH / doSA prajAyante / / " -pramANavA0 11221 arthAt-AtmAko 'sva' mAnanese dUsaroMko 'para' mAnanA hogA / sva aura para vibhAga hote hI svakA parigraha aura parase dveSa hogaa| parigraha aura dveSa honese rAgadveSamUlaka saikar3oM anya doSa utpanna hote haiN| yahA~ taka to ThIka hai ki koI vyakti AtmAko sva mAnanese Atmetarakopara maanegaa| para svaparavibhAgase parigraha aura dveSa kaise hoMge ? AtmasvarUpakA parigraha kaisA ? parigraha to zarIra Adi parapadArthoMkA aura usake sukhasAvanoMkA hotA hai, jinheM AtmadarzI vyakti chor3egA hI, grahaNa nahIM karegA / use to jaise strI Adi sukha-sAdhana 'para' hai vaise zarIra bhii| rAga aura dveSa bhI zarIrAdike sukha-sAdhanoM aura asAdhanoMmeM hote haiM, so AtmadarzIko kyoM hoMge? ulaTe AtmadraSTA zarIrAdinimitaka rAgadveSa Adi dvandvoMke tyAgakA hI sthira prayatna kregaa| hA~, jimane zaroraskandhako hI AtmA mAnA hai use avazya Atmadarzanase zarIradarzana prApta hogA aura zarIrake iSTAniSTanimittaka padArthoM meM parigraha aura dveSa ho sakate haiM, kintu jo zarIrako bhI 'para' hI mAna rahA hai tathA duHkhakA kAraNa mamajha rahA hai vaha kyoM usameM tathA usake iSTAniSTa sAdhanoMmeM karegA? ataH zarIrAdise bhinna AtmasvarUpakA parijJAna hI rAgadveSakI jar3ako kATa sakatA hai aura vItarAgatAko prApta karA sakatA hai| ataH dharmakIrtikA AtmadarzanakI burAiyoMkA yaha varNana bhI nitAnta bhramapUrNa hai "yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute / / guNadarzI paritRSyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte / tenAtmAbhinivezo yAvat tAvat sa saMsAre / / " -pramANavArtika 11219-20 arthAta-jo AtmAko dekhatA hai, use yaha merA AtmA hai aisA nitya sneha hotA hai| snehase AtmasukhameM tRSNA hotI hai| tRSNAse AtmAke anya doSoMpara dRSTi nahIM jAtI, guNa-hI-guNa dikhAI dete haiM / AtmasukhameM guNa dekhanese usake sAdhanoMmeM mamakAra utpanna hotA hai, unheM vaha grahaNa karatA hai| isa taraha jaba taka AtmAkA abhiniveza hai taba taka saMsAra hI hai| kyoMki AtmadarzI vyakti jahA~ apane AtmasvarUpako upAdeya samajhatA hai vahA~ yaha bhI samajhatA hai ki zarIrAdi parapadArtha AtmAke hitakAraka nahIM haiN| inameM rAgadveSa karanA hI AtmAko baMdhameM DAlanevAlA hai| AtmAke svarUpabhUta sukha ke lie kisI anya sAdhanake grahaNakI AvazyakatA nahIM hai kintu jina zarIrAdi parapadArthoM meM mithyAbuddhi kara rakhI hai| usa mithyAbuddhikA hI chor3anA aura AtmaguNakA darzana, AtmamAtrameM lInatAkA kAraNa hogA na ki bandhanakAraka parapadArthoM ke grahaNakA / zarIrAdi parapadArthoM meM honevAlA AtmAbhiniveza avazya rAgAdikA sarjaka hotA hai, kintu zarIrAdise bhinna Atma-tattvakA darzana zarIrAdimeM rAgAdi kyoM utpanna karegA? paJcaskandha rUpa AtmA nahIM: yaha to dharmakIrti tathA unake anuyAyiyoMkA Atmatattvake atryAkRta honekA kAraNa dRSTivyAmoha hI hai; jo ve usakA mAtra zarIraskandha ho svarUpa mAna rahe haiM aura AtmadRSTiko mithyAdRSTi kaha rahe haiN| eka Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 269 ora ve pRthivyAdi mahAbhUtoMse AtmAkI utpattikA khaNDana bhI karate haiM aura dUsarI ora rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ina pA~ca skandhoMse bhinna kisI AtmAko mAnanA bhI nahIM cAhate / inameM vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ye cAra skandha cetanAtmaka ho sakate haiM para rUpaskandhako cetana kahanA cArvAkake bhUtAtmavAda se koI vizeSatA nahIM rakhatA hai / jaba buddha svayaM AtmAko avyAkRta koTimeM DAla gae haiM to unake ziSyoMkA dArzanika kSetrameM bhI AtmAke viSayameM parasparavirodhI do vicAroMmeM dolita rahanA koI Azcarya kI bAta nahIM hai / Aja mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana buddhake ina vicAroMko 'abhautika anAtmavAda jaise ubhaya pratiSedhaka' nAmase pukArate haiM / ve yaha nahIM batA sakate ki Akhira AtmAkA svarUpa hai kyA ? kyA vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna skandha bhI rUpaskandhakI taraha svataMtra sat haiM ? kyA AtmAkI rUpaskandhakI taraha svataMtra sattA hai ? aura yadi nirvANameM cittasaMtati niruddha ho jAto to cArvAkake eka janma taka sImita dehAtmavAdase isa aneka janma-sImita para nirvANa meM vinaSTa honevAle abhautika anAtmavAdameM kyA maulika vizeSatA raha jAtI hai ? antameM to usakA nirodha ho hI jAtA hai / mahAvIra isa asaMgatike jAlameM na to svayaM par3e aura na ziSyoM ko hI unane isameM DAlA / yahI kAraNa hai jo unhoMne AtmAkA samagrabhAva se nirUpaNa kiyA hai aura use svatantra dravya mAnA hai / jaisA ki pahale likhA jA cukA hai ki dharmakA lakSaNa hai svabhAvameM sthira honA / AtmAkA apane zuddha AtmasvarUpameM lIna honA hI dharma hai aura isakI nirmala aura nizcala zuddha pariNati hI mokSa hai / yaha mokSa AtmatattvakI jijJAsA ke binA ho hI nahIM sakatA / parataMtratAke bandhanako tor3anA svAtaMtrya sukhake lie hotA hai / koI vaidya rogIse yaha kahe ki 'tumheM isase kyA matalaba ki Age kyA hogA, davA khAye jAo; to rogI tatkAla vaidya para vizvAsa karake davA bhale hI khAtA jAya, parantu AyurvedakI kakSAmeM vidyArthiyoMkI jijJAsAkA samAdhAna itane mAtrase nahIM kiyA jA sakatA / rogakI pahacAna bhI svAsthya ke svarUpako jAne binA nahIM ho sktii| jina janmarogiyoMko svAsthyake svarUpakI jhA~kI hI nahIM milI ve to usa rogako roga hI nahIM mAnate aura na usakI nivRttikI ceSTA hI karate haiM / ataH hara taraha mumukSuke lie AtmatattvakA samagra jJAna Avazyaka hai / AtmA ke tIna prakAra AtmA tIna prakArake haiM-- bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / jo zarIra Adi parapadArthoM ko apanA rUpa mAnakara unakI hI priyabhogasAmagrI meM Asakta haiM ve bahirmukha jIva bahirAtmA haiM / jinheM svaparaviveka yA bhedavijJAna utpanna ho gayA hai, jinakI zarIra Adi bAhyapadArthoMse AtmadRSTi haTa gaI hai ve samyagdRSTi antarAtmA haiN| jo samasta karmamala - kalaMkoMse rahita hokara zuddha cinmAtra svarUpameM magna haiM ve paramAtmA haiM / yahI saMsArI AtmA apane svarUpakA yathArtha parijJAnakara antardRSTi ho kramazaH paramAtmA bana jAtA hai / ataH AtmadharmakI prApti yA bandhana - mukti ke liye AtmatattvakA parijJAna nitAnta Avazyaka hai / cAritrakA AdhAra cAritra arthAt ahiMsAkI sAdhanAkA mukhya AvAra jIvatattva ke svarUpa aura usake samAna adhikArakI maryAdAkA tattvajJAna hI bana sakatA hai / jaba hama yaha jAnate aura mAnate haiM ki jagat meM vartamAna sabhI AtmAe~ akhaMDa aura mUlataH eka-eka svatantra samAnazakti vAle dravya haiM / jisa prakAra hameM apanI hiMsA rucikara nahIM hai, hama usase vikala hote haiM aura apane jIvanako priya samajhate haiM, sukha cAhate haiM, duHkhase ghabar3Ate haiM usI taraha anya AtmAe~ bhI yahI cAhatI haiM / yahI hamArI AtmA anAdikAlase sUkSma nigoda, vRkSa, vanaspati, Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kor3A, makor3A, pazu, pakSI Adi aneka zarIroMko dhAraNa karatI hai aura na jAne ise kauna-kauna zarIra dhAraNa karanA par3eMge / manuSyoMmeM jinheM hama nIca, achuna Adi kahakara duradurAte haiM aura apanI svArthapUrNa sAmAjika, rAjanaitika aura Arthika vyavasthAoM aura bandhanoMse una samAnAdhikArI manuSyoMke adhikAroMkA nirdalana karake unake vikAsako rokate haiM, una nIca aura achanoMmeM bhI hama utpanna hue hoNge| Aja manameM dUsaroMke prati unhIM kutsita bhAvoMko jAgrata karake usa paristhitikA nirmANa avazya hI kara rahe haiM jisase hamArI unhIM meM utpanna honekI adhika sambhAvanA hai| una sUkSma nigodase lekara manuSyoM takake hamAre sIdhe samparka meM AnevAle prANiyoMke malabhata svarUpa aura adhikArako samajhe binA hama unapara karuNA, dayA Adike bhAva hI nahIM lA sakate, aura na samAnAdhikAramalaka parama ahiMsAke bhAva hI jAgrata kara sakate haiN| cittameM jaba una samasta prANiyoMmeM AtmaupamyakI puNya bhAvanA lahara mAratI hai tabhI hamArA pratyeka ucchvAsa unakI maMgalakAmanAse bharA huA nikalatA hai aura isa pavitra dharmako nahIM samajhanevAle saMgharSazIla hiMsakoMke zoSaNa aura nirdalanase pisatI huI AtmAke uddhArakI chaTapaTAhaTa utpanna ho sakatI hai / isa tattvajJAnakI suvAsase hI hamArI pariNati parapadArthoke saMgraha aura parigrahakI duSpravRttise haTakara lokakalyANa aura jIvasevA kI ora jhukatI hai / ataH ahiMsAkI sarvabhUtamaitrIkI utkRSTa sAdhanAke lie sarvabhUtoMke svarUpa aura adhikArakA jJAna to pahale cAhiye hI / na kevala jJAna hI, kintu cAhiye usake prati dRr3ha niSThA / isI sarvAtmasamatvakI malajyoti mahAvIra bananevAle kSatriya rAjakumAra vardhamAnake manameM jagI thI aura tabhI ve prAptarAjavibhUtiko bandhana mAnakara bAhara-bhItarakI sabhI gA~The kholakara paramanirgrantha bane aura jagata meM mAnavatAko varNabhedako cakkImeM pIsanevAle tathokta uccAbhimAniyoMko jhakajhorakara eka bAra rukakara socanekA zItala vAtAvaraNa upasthita kara ske| unane apane tyAga aura tapasyAke sAdhaka jIvanase mahattAkA mApadaNDa hI badala diyA aura una samasta trAsita, zoSita, abhidrAvita aura pIr3ita manuSyatanadhAriyoMko Atmavat samajha dharmake kSetrameM samAnarUpase avasara denevAle samavasaraNakI racanA kI / tAtparya yaha ki ahiMsAkI vividha prakArakI sAdhanAoMke lie AtmAke svarUpa aura usake mala adhikAra-maryAdAkA jJAna utanA hI Avazyaka hai jitanA ki parapadArthoMse viveka prApta karane ke lie 'para' pudgalakA jJAna / binA ina donoMkA vAstavika jJAna hue samyagdarzanakI vaha amarajyoti nahIM jala sakatI, jisake prakAzameM mAnavatA musakurAtI hai aura sarvAtmasamatAkA udaya hotA hai / isa AtmasamAnAdhikArakA jJAna aura usako jIvana meM utAranekI dRr3ha niSThA hI sarvodayakI bhUmikA ho sakatI hai / ataH vaiyaktika duHkhakI nivRtti tathA jagata meM zAnti sthApita karane ke lie jina vyaktiyoMse nA hai una vyaktiyoM ke svarUpa aura adhikArakI sImAko hameM samajhanA hI hogA / hama usakI taraphase A~kha mUMdakara tAtkAlika karuNA yA dayAke A~sU bahA bhI leM, para usakA sthAyI ilAja nahIM kara sakate / ataH bhagavAn mahAvIrane bandhanamuktike liye jo 'ba~dhA hai tathA jisase ba~dhA hai' ina donoM tattvoMkA parijJAna Avazyaka btaayaa| binA isake bandhaparamparAke samaloccheda karanekA saGkalpa hI nahIM ho sakatA aura cAritrake prati utsAha hI ho sakatA hai / cAritrakI preraNA to vicAroMse hI milatI hai| 2. ajIvatattva jisa prakAra AtmatattvakA jJAna Avazyaka hai, usI prakAra jisa ajIvake sambandhase AtmA vikRta hotA hai, usameM vibhAvapariNati hotI hai usa ajIvatattvake jJAna kI bhI AvazyakatA hai| jaba taka hama isa ajIvatattvako nahIM jAneMge taba taka 'kina domeM bandha huA hai' yaha mala bAta hI ajJAta raha jAtI hai| ajIvatattvameM dharma, adharma, AkAza aura kAlakA bhale hI sAmAnyajJAna ho; kyoMki inase AtmAkA koI bhalA burA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 271 nahIM hotA, parantu pudgala dravyakA kiMcit vizeSajJAna apekSita hai / zarIra, mana, indriyA~, zvAsocchvAsa aura vacana Adi saba pudgalakA hI hai| jisameM zarIra to cetanake saMsargase cetanAyamAna ho rahA hai| jagatmeM rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle yAvat padArtha paudgalika haiM / pRthvI, jala, vAyu, agni sabhI paudgalika haiN| inameM kisImeM koI guNa prakaTa rahatA hai aura koI anubhUta / yadyapi agnimeM rasa, vAyumeM rUpa aura jalameM gandha anudadbhata hai phira bhI ye saba pudgalajAtIya hI padArtha haiN| zabda, prakAza, chAyA, andhakAra, sardI, garmI sabhI pudgala skandhoMkI avasthAe~ haiN| mumukSuke lie zarIrakI paudgalikatAkA jJAna to isalie atyanta jarUrI hai ki usake jIvanakI AsaktikA mukhya kendra vahI hai / yadyapi Aja AtmAkA 99 pratizata vikAsa aura prakAza zarIrAdhIna hai, zarIrake puoMke bigar3ate hI vartamAna jJAna-vikAsa ruka jAtA hai aura zarIrake nAza honepara vartamAna zaktiyA~ prAyaH samApta ho jAtI haiM, phira bhI AtmAkA apanA svataMtra astitva tela-battIse bhinna jyotikI taraha hai hI / zarIrakA aNu-aNu jisakI zaktise saMcAlita aura cetanAyamAna ho rahA hai vaha antaHjyoti dUsarI hI hai| yaha AtmA apane sUkSma kArmaNazarIrake anusAra vartamAna sthUla zarIrake naSTa ho jAnepara dUsare sthUla zarIrako dhAraNa karatA hai| Aja to AtmAke sAttvika, rAjasa aura tAmasa sabhI prakArake vicAra aura saMskAra kArmaNazarIra aura prApta sthUla zarIrake anusAra hI vikasita ho rahe haiM / ataH mamakSa ke lie isa zarIra-pudgalakI prakRtikA parijJAna atyanta Avazyaka hai, jisase vaha isakA upayoga AtmAke vikAsameM kara sake, hrAsameM nahA~ / yadi AhAra-vihAra uttejaka hotA hai to kitanA ho pavitra vicAra karanekA prayAsa kiyA jAya, para saphalatA nahIM mila sktii| isaliye bure saMskAra aura vicAroMkA zamana karane ke lie yA kSINa karaneke lie unake prabala nimittabhUta zarIrakI sthiti AdikA parijJAna karanA hI hogaa| jina parapadArthoMse AtmAko virakta honA hai aura jinheM 'para' samajhakara unakI chonA-jhapaTIkI dvandvadazAse Upara uThanA hai aura unake parigraha aura saMgrahameM hI jIvanakA bahubhAga nahIM naSTa karanA hai to usa parako 'para' samajhanA hI hogaa| 3. bandhatattva do padArthoM ke viziSTa sambandhako bandha kahate haiN| bandha do prakArakA hai-eka bhAvabandha aura dUsarA ndha / jina rAga-dveSa aura moha Adi vikArI bhAvoMse karmakA bandhana hotA hai una bhAvoMko bhAvabandha kahate haiM / karmapudgaloMkA AtmapradezoMse sambandha honA dravyabandha kahalAtA hai / dravyabandha AtmA aura padagalakA sambandha hai| yaha to nizcita hai ki do dravyoMkA saMyoga hI ho sakatA hai, tAdAtmya arthAta ekatva nahIM / do milakara eka dekheM, para, ekakI sattA miTakara eka zeSa nahIM raha sakatA / jaba pudgalANu parasparameM bandhako prApta hote haiM to bhI ve eka vizeSa prakArake saMyogako hI prApta karate haiN| unameM snigdhatA aura rUkSatAke kAraNa eka rAsAyanika mizraNa hotA hai, jisameM usa skandhake antargata sabhI paramANuoMkI paryAya badalatI hai aura ve aisI sthitimeM A jAte haiM ki amuka samaya taka una sabakI eka jaisI paryAya hotI rahatI hai| skandha apane meM koI svatantra dravya nahIM hai kintu vaha amuka paramANuoMkI vizeSa avasthA hI hai aura apane AdhArabhata paramANuoMke adhIna hI usakI dazA rahatI hai| pudgaloMke bandhameM yahI rAsAyanikatA hai ki usa avasthAmeM unakA svataMtra vilakSaNa pariNamana nahIM hokara prAyaH eka jaisA pariNamana hotA hai parantu AtmA aura karmapudgaloMkA aisA rAsAyanika mizraNa ho hI nahIM sakatA / yaha bAta judA hai ki karmaskandhake A jAnese AtmA ke pariNamanameM vilakSaNatA A jAtI hai aura AtmAke nimitase karmaskandhakI pariNati vilakSaNa ho jAtI hai| para itane mAtrase ina donoMke sambandhako rAsAyanikamizraNa saMjJA nahIM dI jA sakato; kyoMki jIva aura karmake Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha bandhameM donoMkI eka jaisI paryAya nahIM hotI / jIvako paryAya cetanarUpa hotI hai aura pudgalakI acetanarUpa / pudgalakA pariNamana rUpa, rasa, gandha aura sparzAdirUpase hotA hai aura jIva caitanyake vikAsarUpase / cAra bandha ___ yaha vAstavika sthiti hai ki nUtana karmapudgaloMkA purAne ba~dhe hue karmazarIrake sAtha rAsAyanika mizraNa ho jAya aura vaha natana karma usa parAne karmapadagalake sAtha ba~dhakara usI skandhameM zAmila ho jAya aura hotA bhI yahI hai| purAne karmazarIrase pratikSaNa amuka paramANu khirate haiM aura usameM kucha dUsare naye zAmila hote haiM / parantu AtmapradezoMse unakA bandha rAsAyanika hargija nahIM hai / vaha to mAtra saMyoga hai / yahI pradezabandha kahalAtA hai| pradezabandhakI vyAkhyA tattvArthasUtra ( 824 ) meM isa prakArakI hai-"nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH garvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH / " arthAt yogake kAraNa samasta AtmapradezoMpara sabhI orase sUkSma karmapudgala Akara ekakSetrAvagAhI ho jAte haiM-jisa kSetra meM Atmapradeza haiM usI kSetrameM ve pudgala Thahara jAte haiN| isIkA nAma pradezabandha hai aura dravyabandha bhI yahI hai / ataH AtmA aura karmazarIrakA ekakSetrAvagAhake sivAya anya koI rAsAyanika mizraNa nahIM ho sktaa| rAsAyanika mizraNa yadi hotA hai to prAcIna karmapudgalose hI navIna karmapudgaloMkA, AtmapradezoMse nhiiN| jIvake rAgAdibhAvoMse jo yoga arthAt AtmapradezoM meM halana-calana hotA hai usase karmake yogya pudgala khicate haiM / ve sthUla zarIrake bhItarase bhI khiMcate haiM aura bAharase bhii| isa yogase una karmavargaNAoMmeM prakRti arthAt svabhAva par3atA hai| yadi ve karmapudgala kisIke jJAna meM bAdhA DAlanevAlI kriyAse khice haiM to unameM jJAnake AcaraNa karanekA svabhAva par3egA aura yadi rAgAdi kaSAyoMse khice haiM, to cAritrake naSTa karanekA / tAtparya yaha ki Ae hue karmapudgaloMko Atmapradezase ekakSetrAvagAhI kara denA tathA unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi svabhAvoMkA par3a jAnA yogase hotA hai / inheM pradezabandha aura prakRtibandha kahate haiN| kaSAyoMkI tIvratA aura mandatAke anusAra usa karmapudagala meM sthiti aura phala denekI zakti paDatI hai, yaha sthitibandha aura anubhAgabandha kahalAtA hai| ye donoM bandha kaSAyase hote haiN| kevalI arthAt jIvanmukta vyaktiko rAgAdi kaSAya nahIM hotI, ataH unake yogake dvArA jo karmapadagala Ate haiM ve dvitIya samayameM jhaDa jAte haiN| unakA sthitibandha aura anubhAgabandha nahIM hotaa| yaha bandhacakra, jabataka rAga, dveSa, moha aura vAsanAe~ Adi vibhAva bhAva haiM, taba taka barAbara calatA rahatA hai| 4. Asrava-tattva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca bandhake kAraNa hai| inheM Asrava-pratyaya bhI kahate haiN| jina bhAvoMse karmoMkA Asrava hotA hai unheM bhAvAsrava kahate haiM aura karmadravyakA AnA dravyAsrava kahalAtA hai / pudgaloMmeM karmatvaparyAyakA vikAsa honA bhI dravyAsrava kahA jAtA hai / AtmapradezoM taka unakA AnA bhI dravyAsrava hai| yadyapi inhIM mithyAtva Adi bhAvoMko bhAvabandha kahA hai, parantu prathamakSaNabhAvI ye bhAva ce ki karmoko khIMcanekI sAkSAt kAraNabhUta yogakriyAmeM nimitta hote haiM ataH bhAvAsrava kahe jAte hai aura agrimakSaNabhAvI bhAva bhAvabandha / bhAvAsrava jaisA tIvra, manda aura madhyama hotA hai, tajjanya AtmapradezoMkA parispanda arthAta yoga kriyAse karma bhI vaise hI Ate haiM aura AtmapradezoMse ba~dhate haiN| mithyAtva ina AsravoMmeM mukhya anantakarmabandhaka hai mithyAtva arthAt mithyAdRSTi / yaha jIva apane AtmasvarUpako bhalakara zarIrAdi paradravyameM Atmabuddhi karatA hai / isake samasta vicAra aura kriyAe~ zarIrAzrita vyavahAroMmeM Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 273 ulajhI rahatI haiN| laukika yaza, lAbha Adiko dRSTise yaha dharmakA AcaraNa karatA hai / ise svapara viveka nahIM rahatA / padArthoke svarUpa meM bhrAnti banI rahatI hai / tAtparya yaha ki kalyANamArga meM isakI samyak zraddhA nahIM hotI / yaha mithyAtva sahaja aura gRhIta do prakArakA hotA / ina donoM mithyAdRSTiyoMse ise tattvaruci jAgRta nahIM hotI / yaha aneka prakArakI deva, guru tathA lokamUDhatAoM ko dharma mAnatA hai / aneka prakArake U~canIca bhedoMkI sRSTi karake mithyA ahaMkArakA poSaNa karatA hai / jisa kisI devako, jisa kisI bhI veSadhArI guruko, jisa kisI bhI zAstrako bhaya, AzA, sneha aura lobhase mAnane ko taiyAra ho jAtA hai / na usakA apanA koI siddhAnta hotA hai aura na vyavahAra / thor3ese pralobhanase vaha sabhI anartha karaneko prastuta ho jAtA haiM / jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIrake madase matta hotA hai aura dUsaroMko tuccha samajha unakA tiraskAra karatA hai / bhaya, svArtha, ghRNA, paranindA Adi durguNoMkA kendra hotA hai| isakI samasta pravRttiyoM ke mUlameM eka hI kuTeva rahatI hai aura vaha hai svarUpavibhrama / use AtmasvarUpakA koI zraddhAna nahIM hotA, ataH vaha bAhyapadArthoMmeM lubhAyA rahatA hai / yahI mithyAdRSTi samasta doSoMkI jananI hai, isIse ananta saMsArakA bandha hotA hai / avirati sadAcAra yA cAritra dhAraNa karanekI ora ruci yA pravRtti nahIM honA avirati hai / manuSya kadAcit cAhe bhI, para kaSAyoM kA aisA tIvra udaya hotA hai jisase na to vaha sakalacAritra dhAraNa kara pAtA hai aura na dezacAritra hI / krodhAdi kaSAyoMke cAra bheda cAritrako rokane kI zaktikI apekSAse bhI hote haiM 1. anantAnubandhI- ananta saMsArakA bandha karAnevAlI, svarUpAcaraNacAritra na hone denevAlI, pattharakI rekhAke samAna kaSAya / yaha mithyAtva ke sAtha rahatI hai / 2. apratyAkhyAnAvaraNa - dezacAritra arthAt zrAvakake aNuvratoMko rokanevAlI, miTTIkI rekhAke samAna kaSAya / 3. pratyAkhyAnAvaraNa -- sakalacAritrako na hone denevAlI, dhUlikI rekhAke samAna kaSAya / 4. saMjvalana kaSAya -- pUrNaM cAritrameM kiMcit doSa utpanna karanevAlI, jalarekhA ke samAna kaSAya / isake udayase yathAkhyAtacAritra nahIM ho pAtA / isa taraha indriyoMke viSayoM meM tathA prANiviSayaka asaMyama meM nirargala pravRtti honese karmoMkA Asrava hotA hai / pramAda asAvadhAnIko pramAda kahate haiM / kuzala karmoMmeM anAdara honA pramAda hai / pA~coM indriyoMke viSayameM lIna honeke kAraNa rAjakathA, corakathA, strIkathA aura bhojanakathA Adi vikathAoM meM rasa leneke kAraNa; krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoMse kaluSita honeke kAraNa; tathA nidrA aura praNayameM magna hone ke kAraNa kuzala karttavya mArga meM anAdarakA bhAva utpanna hotA / isa asAvadhAnIse kuzalakarmake prati anAsthA to hotI hI hai sAtha hI sAtha hiMsAkI bhUmikA bhI taiyAra hone lagatI hai / hiMsA ke mukhya hetuoMmeM pramAdakA pramukha sthAna hai| dUsare prANIkA ghAta ho yA na ho, pramAdI vyaktiko hiMsAkA doSa sunizcita hai / prayatnapUrvaka pravRtti karanevAle apramatta sAdhana ke dvArA bAhya hiMsA honepara bhI vaha ahiMsaka hI hai / ataH pramAda hiMsAkA mukhya dvAra hai / isIlie bhagavAn mahAvIrane bAra-bAra gautama gaNadharako cetAyA thA ki "samayaM goyama mA pamAyae" arthAt gautama, kSaNabhara bhI pramAda na kara / 4-35 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kaSAya AtmAkA svarUpa svabhAvataH zAnta aura nirvikArI hai / para krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM use kasa detI haiM aura svarUpase cyuta kara detI haiN| ye cAroM AtmAkI vibhAva dazAe~ haiM / krodha kaSAya dveSarUpa hai / yaha dveSakA kAraNa aura dveSakA kArya hai| mAna yadi krodhako utpanna karatA hai to dveSarUpa hai / lobha rAgarUpa hai / mAyA yadi lobhako jAgRta karatI hai to rAgarUpa hai / tAtparya yaha ki rAga, dveSa aura mohakI doSa - tripuTI meM kaSAyakA bhAga hI mukhya hai / moharUpI mithyAtvake dUra ho jAnepara samyagdRSTiko rAga aura dveSa bane rahate haiM / inameM lobha kaSAya to pada, pratiSThA, yazakI lipsA aura saMghavRddhi Adike rUpameM bar3e-bar3e muniyoMko bhI svarUpasthita nahIM hone detI / yaha rAga-dveSarUpa dvandva hI samasta anarthoMkA mUla hai / yahI pramukha Asrava hai / nyAyasUtra, gItA aura pAlI piTakoMmeM bhI isa dvandvako pApakA mUla batAyA hai / jainAgamoMkA pratyeka vAkya kaSAya- zamanakA hI upadeza detA hai / jaina upAsanAkA Adarza parama nirgrantha dazA hai / yahI kAraNa hai ki jaina mUrtiyA~ vItarAgatA aura akiJcanatAkI pratIka hotI haiM / na unameM dveSakA sAdhana Ayudha hai aura na rAgakA AdhAra strI AdikA sAhacarya hI / ve sarvathA nirvikAra hokara paramavItarAgatA aura akiJcanatAkA pAvana saMdeza detI haiM / ina kaSAyoMke sivAya hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda ye nava nokaSAyeM / inake kAraNa bhI AtmAmeM vikArapariNati utpanna hotI hai / ataH ye bhI Asrava haiM / yoga mana, vacana aura kAyake nimittase AtmAke pradezoMmeM jo parispanda arthAt kriyA hotI hai use 'yoga kahate haiM / yogakI sAdhAraNa prasiddhi yogabhASya AdimeM yadyapi cittavRttike nirodharUpa dhyAnake artha meM hai, parantu jaina paramparA meM cU~ki mana, vacana aura kAyase honevAlI kriyA karmaparamANuoMse AtmAkA yoga arthAt sambandha karAtI hai, isalie ise hI yoga kahate haiM aura isake nirodhako dhyAna kahate haiM / AtmA sakriya hai, usake pradezoM meM parispanda hotA hai / mana, vacana aura kAyake nimittase sadA usameM kriyA hotI rahatI hai / yaha kriyA jIvanmuktake barAbara hotI hai| paramamuktise kucha samaya pahale ayogakevalI avasthAmeM mana, vacana aura kAyakI kriyAkA nirodha hotA hai, aura taba AtmA nirmala aura nizcala bana jAtA hai / siddha avasthA meM AtmA ke pUrNa zuddha rUpakA AvirbhAva hotA hai| na to usameM karmajanya malinatA ho rahatI hai aura na yogakI caMcalatA hI / saca pUchA jAya to yoga hI Asrava hai / isIke dvArA karmoMkA Agamana hotA hai| zubha yoga puNyakarmakA Asrava karAtA hai aura azubhayoga pApakarmakA / sabakA zubha cintana yAnI ahiMsaka vicAradhArA zubha manoyoga hai / hita, mita, priya vacana bolanA zubha vacanayoga hai aura parako bAdhA na denevAlI yatnAcArapUrvaka pravRtti zubhakA hotA hai / aura inase viparIta cintana, vacana tathA kAya pravRtti azubha mana-vacana-kAyayoga hai / do Asrava sAmAnyatayA Asrava do prakArakA hotA hai / eka to kaSAyAnuraMjita yogase honevAlA sAmparAyika Asrava--jo bandhakA hetu hokara saMsArakI vRddhi karatA hai / dUsarA mAtra yogake honevAlA IryApatha Asravajo kaSAyakA ceMpa na honeke kAraNa Age bandhana nahIM karAtA / yaha Asrava jIvanmukta mahAtmAoMke jaba taka zarIrakA sambandha hai, taba taka hotA hai / isa taraha yoga aura kaSAya dUsareke jJAnameM bAdhA pahu~cAnA, dUsareko Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 275 kaSTa pahu~cAnA, dasarekI nindA karanA Adi jisa-jisa prakArake jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya Adi kriyAoMmeM saMlagna hote haiM, usa-usa prakArase una-una karmoMkA Asrava aura bandha karAte haiN| jo kriyA pradhAna hotI hai usase usa karmakA bandha vizeSa rUpase hotA hai, zeSa karmoM kA gauNa / parabhavameM zarIrAdikI prAptike lie Aya karmakA Asrava vartamAna Ayuke tribhAgameM hotA hai / zeSa sAta karmoMkA Asrava pratisamaya hotA rahatA hai| 5. mokSatatva bandhana-guktiko mokSa kahate haiM / bandhake kAraNoMkA abhAva honepara tathA saMcita karmokI nirjarA honese samasta karmokA samala uccheda honA mokSa hai| AtmAkI vaibhAvikI zaktikA saMsAra avasthAmeM vibhAva pariNamana hotA hai| vibhAva pariNamanake nimitta haTa jAnese mokSa dazAmeM usakA svAbhAvika pariNamana ho jAtA hai| jo AtmAke guNa vikRta ho rahe the ve hI svAbhAvika dazAmeM A jAte haiN| mithyAdarzana samyagdarzana bana jAtA hai, ajJAna jJAna jJAna jAtA hai aura acAritra cAritra / isa dazAmeM AtmAkA sArA nakazA hI badala jAtA hai| jo AtmA anAdikAlase mithyAdarzana Adi azuddhiyoM aura kaluSatAoMkA puJja banA huA thA, vahI nirmala, nizcala aura ananta caitanyamaya ho jAtA hai| usakA Age sadA zuddha pariNamana hI hotA hai / vaha nistaraMga samadrakI taraha nirvikalpa, nizcala aura nirmala ho jAtA hai| na to nirvANa dazAmeM AtmAkA abhAva hotA hai aura na vaha acetana hI ho jAtA hai| jaba AtmA eka svatantra maulika dravya hai, taba usake abhAvakI yA usake guNoMke ucchedakI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / pratikSaNa kitane hI parivartana hote jAya, para vizvake raMgamaJcase usakA samUla uccheda nahIM ho sktaa| dIpanirvANakI taraha AtmanirvANa nahIM hotA buddhase jaba prazna kiyA gayA ki 'marane ke bAda tathAgata hote haiM yA nahIM ?' to unhoMne isa praznako ayAkata koTimeM DAla diyA thaa| yahI kAraNa haA ki baddhake ziSyoMne nirvANake sambandhameM aneka prakArakI kalpanAe~ kii| eka nirvANa vaha, jisameM cittasantati nirAsrava ho jAtI hai, yAnI cittakA maila dhula jAtA haiN| ise 'sopadhizeSa' nirvANa kahate haiN| dUsarA nirvANa vaha, jisameM dIpakake samAna cittasaMtati bhI bajha jAto hai arthAta usakA astitva hI samApta ho jAtA hai| yaha nirupadhizeSa' nirvANa kahalAtA hai| rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra ina paMca skandharUpa AtmA mAnanekA yaha sahaja pariNAma thA ki nirvANa dazAmeM usakA astitva na rhe| Azcarya hai ki buddha nirvANa aura AtmAke paralokagAmitvakA nirNaya batAye binA hI mAtra duHkhanivRttike sarvAGgINa aucityakA samarthana karate rahe / yadi nirvANameM cittasantatikA nirodha ho jAtA hai, vaha dIpakakI lau ko taraha bujha jAtI hai, to baddha ucchedavAdake doSase kaise baca sake ? AtmAke nAstitvase inakAra to ve isI bhayase karate the ki AtmAko nAsti mAnA jAtA hai to cArvAkakI taraha ucchedavAdakA prasaMga AtA hai| nirvANa avasthAmeM uccheda mAnane aura maraNake bAda uccheda mAnanemeM tAttvika dRSTise koI antara nahIM hai| balki cArvAkakA sahaja uccheda sabako sukara kyA anAyAsasAdhya honese sugrAhya hogA aura buddhakA nirvANottara uccheda aneka prakArake brahmacaryavAsa aura dhyAna Adike kaSTase sAdhya honeke kAraNa durgrAhya hogaa| jaba cittasantati bhautika nahIM hai aura usakI saMsAra-kAlameM pratisaMdhi (paralokagamana) hotI hai, taba nirvANa avasthAmeM usake samalocchedakA koI aucitya samajhameM nahIM aataa| ataH mokSa avasthAmeM usa cittasaMtatiko sattA mAnanA hI cAhie. jo ki anAdikAlase AsravamaloMse malina ho rahI thI aura jise sAdhanAke dvArA nirAsrava avasthAmeM pahu~cAyA Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha gayA hai / tattvasaMgrahapaJjikA ( pRSTha 104 ) meM AcArya kamalazIlane saMsAra aura nirvANake svarUpakA pratipAdana karanevAlA yaha prAcIna zloka uddhRta kiyA hai "cittameva hi saMsAro raagaadikleshvaasitm|| tadeva taivinimuktaM bhavAnta iti kathyate // " arthAta-rAgAdi kleza aura vAsanAmaya cittako saMsAra kahate haiM aura jaba vahI citta rAgAdi kleza aura vAsanAoMse mukta ho jAtA hai, taba use bhavAnta arthAt nirvANa kahate haiN| isa zlokameM pratipAdita saMsAra aura mokSakA svarUpa hI yuktisiddha aura anubhavagamya hai| cittakI rAgAdi avasthA saMsAra hai aura usokI rAgAdirahitatA mokSa' hai / ataH samasta karmoMke kSayase honevAlA svarUpalAbha hI mokSa hai| AtmAke abhAva yA caitanyake ucchedako mokSa nahIM kaha sakate / rogakI nivRttikA nAma Arogya hai, na ki rogIkI nivRtti yA samApti / dUsare zabdoMmeM svAsthyalAbhako Arogya kahate haiM, na ki rogake sAtha-sAtha rogIkI mRtyu yA smaaptiko| nirvANameM jJAnAdi guNoMkA sarvathA uccheda nahIM hotA __ vaizeSika buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nava vizeSaguNoMke ucchedako mokSa kahate haiN| inakA mAnanA hai ki ina vizeSa guNoMkI utpatti AtmA aura manake saMyogase hotI hai / manake saMyogake haTa jAnese ye guNa mokSa avasthAmeM utpanna nahIM hote aura AtmA usa dazAmeM nirguNa ho jAtA hai| jahA~ taka icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, saMskAra aura sAMsArika duHkha-sukhakA prazna hai, ye saba karmajanya avasthAyeM haiM, ataH maktimeM inakI sattA nahIM rhtii| para baddhikA aryAta jJAnakA, jo ki AtmAkA nija guNa hai, uccheda sarvathA nahIM mAnA jA sktaa| hA~, saMsAra avasthAmeM jo khaMDajJAna mana aura indriyake saMyogase utpanna hotA thA, vaha avazya hI mokSa avasthAmeM nahIM rahatA, para jo isakA svarUpabhUta caitanya hai, jo indriya aura manase pare hai, usakA uccheda kisI bhI taraha nahIM ho sktaa| Akhira nirvANa avasthAmeM jaba AtmAko svarUpasthiti vaizeSikako svIkRta hI hai taba yaha svarUpa yadi koI ho sakatA hai to vaha usakA indriyAtIta caitanya hI ho sakatA hai| saMsAra avasthAmeM yahI caitanya indriya, mana aura padArtha Adike nimittase nAnAvidha viSayAkAra buddhiyoMke rUpameM pariNati karatA thaa| ina upAdhiyoMke haTa jAnepara usakA svasvarUpamagna honA svAbhAvika ho hai| karmake kSayopazamase honevAle kSAyopazamika jJAna tathA karmajanya sukhaduHkhAdikA vinAza to jaina bhI mokSa avasthAmeM mAnate haiM, para usake nija caitanyakA vinAza to svarUpocchedaka honese kathamapi svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| milinda-praznake nirvANa varNanakA tAtparya milinda-praznameM nirvANakA jo varNana hai usake nimnalikhita vAkya dhyAna dete yogya haiN| "tRSNAke nirodha ho jAnese upAdAnakA nirodha ho jAtA hai, upAdAnake nirodhase bhavakA nirodha ho jAtA hai, bhavakA nirodha honese janma lenA banda ho jAtA hai, punarjanmake banda honese bar3hA honA, maranA, zoka, ronA, 1. 'maktinirmalatA dhiyaH |"-tttvsNgrh pRSTha 184 2. "AtmalAbhaM vidurmokSaM jIvasyAntarmalakSayAt / nAbhAvo nApyacaitanyaM na caitanyamanarthakam // " -siddhivi0 pR0 384 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 277 pITanA, duHkha, becainI aura parezAnI sabhI duHkha ruka jAte haiM / mahArAja, isa taraha nirodha ho jAnA hI nirvANa hai / " (pR0 85) "nirvANa na karmake kAraNa, na hetuke kAraNa aura na Rtuke kAraNa utpanna hotA hai|" (pR0 329) "hA~ mahArAja, nirvANa nirguNa hai, kisIne ise banAyA nahIM hai| nirvANake sAtha utpanna hone aura na utpanna honekA prazna hI nahIM utthtaa| utpanna kiyA jA sakatA hai athavA nahIM, isakA bhI prazna nahIM AtA / nirvANa vartamAna, bhUta aura bhaviSyata tInoM kAloMke pare hai| nirvANa na A~khase dekhA jA sakatA hai, na kAnase sunA jA sakatA hai, na nAkase sUMghA jA sakatA hai, na jIbhase cakhA jA sakatA hai aura na zarIrase chuA jA sakatA hai| nirvANa manase jAnA jA sakatA hai| arhat padako pAkara bhikSu vizuddha, praNIta, Rju tathA AvaraNoM ora sAMsArika kAmoMse rahita manase nirvANako dekhatA hai / " (pR0 332 ) "nirvANameM sukha hI sukha hai, duHkhakA leza bhI nahIM rahatA" (pR0 386 ) ___ "mahArAja, nirvANa meM aisI koI bhI bAta nahIM hai, upamAe~ dikhA, vyAkhyA kara, tarka aura kAraNake sAtha nirvANake rUpa, sthAna, kAla yA DIlaDaula nahIM dikhAye jA sakate / " (pR0 388) "mahArAja, jisa taraha kamala pAnIse sarvathA alipta rahatA hai usI taraha nirvANa sabhI klezoMse alipta rahatA hai| nirvANa bhI logoM kI kAmatRSNA, bhavatRSNA aura vibhavatRSNAkI pyAsako dUra kara detA hai|" ( pR0 391) "nirvANa davAkI taraha klezarUpI viSako zAnta karatA hai, duHkharUpI rogoMkA anta karatA hai aura amRtarUpa hai / vaha mahAsamudrakI taraha aparampAra hai / vaha AkAzakI taraha na paidA hotA hai, na purAnA hotA hai, na maratA hai, na AvAgamana karatA hai, durjeya hai, coroMse nahIM curAyA jA sakatA, kisI dUsare para nirbhara nahIM rahatA, svacchanda khulA aura ananta hai / vaha maNiratnako taraha sArI icchAoMko pUrA kara detA hai, manohara hai, prakAzamAna hai aura bar3e kAmakA hotA hai| vaha lAla candanakI taraha durlabha, nirAlI gaMdhavAlA aura sajjanoM dvArA prazaMsita hai| vaha pahADakI coTIkI taraha atyanta hI U~cA, acala, agamya, rAga-dveSarahita aura kleza bIjoMke upajaneke ayogya hai| vaha jagaha na to pUrva dizAkI ora hai, na pazcima dizAkI ora, na uttara dizAkI ora aura na dakSiNa dizAkI ora, na Upara, na nIce aura na tteddh'e| jahA~ ki nirvANa chipA hai| nirvANake pAye jAnekI koI jagaha nahIM hai, phira bhI nirvANa hai| saccI rAha para cala, manako ThIka ora lagA nirvANakA sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai|" ( pR0 392-403 taka hindI anuvAda kA sAra ) ina avataraNoMse yaha mAlama hotA hai ki buddha nirvANakA koI sthAna vizeSa nahIM mAnate the aura na kisI kAlavizeSameM utpanna yA anutpannakI carcA isake sambandhameM ko jA sakatI hai| vaise usakA jo svarUpa "indriyAtIta sukhamaya, janma, jarA, mRtyu Adike klezoMse zUnya" ityAdi zabdoMke dvArA varNita hotA hai, vaha zanya yA abhAvAtmaka nirvANakA na hokara sukharUpa nirvANa kA hai| nirvANako buddhane AkAzakI taraha asaMskRta kahA hai| asaMskRtakA artha hai jisake utpAda, vyaya aura dhrauvya na hoN| jisakI utpatti yA anutpatti AdikA koI vivecana nahIM ho sakatA ho, vaha asaMskRta padArtha hai| mAdhyamika kArikAkI saMskRta-parIkSAmeM utpAda, vyaya aura dhrauvyako saMskRtakA lakSaNa batAyA hai| so yadi asaMskRtatA nirvANake sthAnake sambandhameM hai to ucita hI hai; kyoMki yadi nirvANa kisI sthAna vizeSapara hai, to vaha jagatkI taraha santatikI dRSTise anAdi ananta hI hogA; usake utpAda-anutpAdakI carcA hI vyartha hai / kintu usakA svarUpa janma, jarA, mRtyu Adi samasta klezoMse rahita sukhamaya hI ho sakatA hai| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha azvaghoSane saundaranandameM ( 16 / 28, 29 ) nirvANa prApta AtmAke sambandha meM jo yaha likhA hai ki telake cuka jAnepara dIpaka jisa taraha na kisI dizAko, na kisI vidizAko, na AkAzakoM aura na pRthvI ko jAtA hai kintu kevala bujha jAtA hai, usI taraha kRtI klezoMkA kSaya honepara kisI dizA - vidizA, AkAza yA pAtAlako nahIM jAkara zAnta ho jAtA hai / yaha varNana nirvANake sthAna vizeSakI tarapha hI lagatA hai na ki svarUpakI tarapha / jisa taraha saMsArI AtmAkA nAma, rUpa aura AkArAdi batAyA jA sakatA hai, usa taraha nirvANa avasthAko prApta vyaktikA svarUpa nahIM samajhAyA jA sakatA / vastutaH buddhane AtmAke svarUpa ke praznako hI jaba avyAkRta karAra diyA, taba usakI avasthAvizeSanirvANake sambandha meM vivAda honA svAbhAvika hI thA / bhagavAn mahAvIrane mokSake svarUpa aura sthAna donoM ke sambandhameM sayuktika vivecana kiyA hai / samasta karmoMke vinAzake bAda AtmAke nirmala aura nizcala caitanyasvarUpakI prApti hI mokSa hai aura mokSa avasthAmeM yaha jIva samasta sthUla aura sUkSma zArIrika bandhanoM se sarvathA mukta hokara lokake agrabhAgameM antima zarIrake AkAra hokara ThaharatA hai / Age gatike sahAyaka dharmadravyake na honese gati nahIM hotI / mokSa na ki nirvANa jaina paramparAmeM mokSa zabda vizeSa rUpase vyavahRta hotA hai usakA sIdhA artha hai chUTanA arthAt anAdikAlase jina karmabandhanoMse yaha AtmA jakar3A huA thA, una bandhanoMkI paratantratAko kATa denA / bandhana kaTa jAnepara jo ba~dhA thA, vaha svatantra ho jAtA hai / yahI usakI mukti hai kintu bauddha paramparA meM 'nirvANa' arthAt dIpakakI taraha bujha jAnA, isa zabdakA prayoga honese usake svarUpa meM hI ghuTAlA ho gayA hai / klezoMke bujhane kI jagaha AtmAkA bujhanA hI nirvANa samajha liyA gayA hai / karmoMke nAza karanekA artha bhI itanA hI hai ki karmapudgala jIvase bhinna ho jAte haiM unakA atyanta vinAza nahIM hotaa| kisI bhI satkA atyanta vinAza na kabhI huA hai aura na hogaa| paryAyAntara honA hI 'nAza' kahA jAtA hai / jo karmapudgala amuka AtmAke sAtha saMyukta hone ke kAraNa usa AtmAke guNoMkA ghAta karanekI vajahase usake lie karmatva paryAyako dhAraNa kiye the, mokSameM usakI karmatva paryAya naSTa ho jAtI hai| yAnI jisa prakAra AtmA karmabandhanase chUTakara zuddha siddha ho jAtA hai usI taraha karmapudgala bhI apanI paryAyase usa samaya mukta ho jAte haiN| yoM to siddha sthAna para rahanevAlI AtmAoMke sAtha pudgaloM yA skandhoM kA saMyoga sambandha hotA rahatA hai, para una pudgaloM kI unake prati karmatva paryAya nahIM hotI, ataH vaha bandha nahIM kahA jA sakatA / ataH jaina paramparAmeM AtmA aura karmapudgalakA sambandha chUTa jAnA hI mokSa / isa mokSameM donoM dravya apane nija svarUpameM bane rahate haiM, na to AtmA dIpakakI taraha bujha jAtA hai aura na karmapudgalakA hI sarvathA samUla nAza hotA hai / donoMkI paryAyAntara ho jAtI hai / jIvako zuddha dazA aura pudgala kI yathAsaMbhava zuddha yA azuddha koI bhI avasthA ho jAtI hai / 5 saMvara-tattva saMvara rokane ko kahate haiM / surakSAkA nAma saMdara hai / jina dvAroMse karmoMkA Asrava hotA thA, una dvAroM kA nirodha kara denA saMvara kahalAtA hai / Asava yogase hotA hai, ataH yogakI nivRtti hI mUlataH saMvarake 1. zloka pR0 139 para dekho / 2. jovAd vizleSaNaM bhedaH sato nAtyastasaMkSayaH " - Aptapa0 zloka 115 / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 279 padapara pratiSThita ho sakatI hai| kintu mana, vacana aura kAyakI pravRttiko sarvathA rokanA saMbhava nahIM hai / zArIrika AvazyakatAoMkI pUrti ke lie AhAra karanA, malamUtrakA visarjana karanA, calanA-phiranA, bolanA, rakhanA, uThAnA Adi kriyAe~ karanI hI par3atI haiN| ataH jitane aMzoMmeM mana, vacana aura kAyakI kriyAoMkA nirodha hai, utane aMzako gupti kahate haiM / gupti arthAt rakSA / mana vacana aura kAyakI akuzala pravRttiyoMse rakSA karanA / yaha gupti hI saMvaraNakA sAkSAt kAraNa hai / guptike atirikta samiti, dharma, anuprekSA, parIhajaya aura cAritra Adise bhI saMvara hotA hai| samiti AdimeM jitanA nivRttikA aMza hai utanA saMvarakA kAraNa hotA hai aura pravRttikA aMza zubha bandhakA hetu hotA hai / samiti samiti arthAt samyak pravRtti, sAvadhAnIse kArya karanA / samiti pA~ca prakAra kI hai| IrSyA samiti - cAra hAtha Age dekhakara calanA / bhASA samiti - hita-mita priya vacana bolanA / eSaNA samiti - vidhipUrvaka nirdoSa AhAra lenA / AdAna-nikSepaNa samiti -- dekha zodhakara kisI vastukA rakhanA, uThAnA / utsarga samiti -- dekha - zodhakara nirjantu sthAnapara malamUtrAdikA visarjana karanA / dharma AtmasvarUpakI ora le jAnevAle aura samAjako saMdhAraNa karanenAle vicAra aura pravRttiyA~ dharma haiM / dharma daza haiM / uttama kSamA -- krodhakA tyAga karanA / krodhake kAraNa upasthita honepara vastusvarUpakA vicArakara vivekajalase use zAnta krnaa| jo kSamA kAyaratAke kAraNa ho aura AtmAmeM dInatA utpanna kare vaha dharma nahIM hai, vaha kSamAbhAsa hai, dUSaNa hai / uttama mArdava - mRdutA, komalatA, vinayabhAva, mAnakA tyAga / jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIra AdikI kiMcit viziSTatA ke kAraNa AtmasvarUpako na bhUlanA, inakA mada na car3hane denA / ahaMkAra doSa hai aura svAbhimAna guNa / ahaMkArameM dUsarekA tiraskAra chipA hai aura svAbhimAna meM dUsareke mAnakA sammAna hai| uttama Arjava - RjutA, saralatA, mAyAcArakA tyAga / mana, vacana aura kAyakI kuTilatAko chor3anA / jo manameM ho, vahI vacana meM aura tadanusAra hI kAyakI ceSTA ho, jIvana-vyavahAra meM ekarUpatA ho / saralatA guNa hai aura bhoMdUpana doSa uttama zauca - zucitA, pavitratA, nirlobha vRtti, pralobhana meM nahIM pha~sanA / lobha kaSAyakA tyAgakara manameM pavitratA lAnA / zauca guNa hai, parantu bAhya solA aura caukApaMtha Adike kAraNa chU-chU karake dUsaroMse ghRNA karanA doSa hai / uttama satya -- prAmANikatA, vizvAsa-paripAlana, tathya aura spaSTa bhASaNa / saca bolanA dharma hai, parantu paranindAke abhiprAyase dUsaroMke doSoMkA DhiDhorA pITanA doSa hai / parako bAdhA pahu~cAnevAlA satya bhI kabhI doSa ho sakatA hai / uttama saMyama - indriya-vijaya aura prANi-rakSA / pA~coM indriyoMkI viSaya-pravRttipara aMkuza rakhanA, unakI nirargala pravRttiko rokanA, indriyoMko vaza meM karanA / prANiyoMkI rakSAkA dhyAna rakhate hue, khAna-pAna aura jIvana-vyavahArako ahiMsAko bhUmikApara calAnA / saMyama guNa hai, para bhAva-zUnya bAhya kriyAkANDakA atyadhika Agraha doSa hai| uttama tapa - icchAnirodha / manakI AzA aura tRSNAoM ko rokakara prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya ( sevA ), svAdhyAya aura vyutsarga ( parigrahatyAga ) kI ora cittavRttikA mor3anA / dhyAna karanA bhI tapa hai / upavAsa, ekAzana, rasasatya, ekAntavAsa, mauna, kAyakleza zarIrako sukumAra na hone denA Adi bAhya tapa haiM / icchAnivRtti karake akiMcana bananArUpa tapa guNa hai aura mAtra kAyakleza karanA, paMcAgni tapanA, haThayogakI kaThina kriyAe~ Adi bAlatapa haiM / uttama tyAga -- dAna denA, tyAgakI bhUmikApara AnA / zaktyanusAra bhUkhoMko bhojana, rogIko auSadha, ajJAnanivRttike lie jJAnake sAdhana juTAnA aura Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prANimAtrako abhaya denA / deza aura samAja ke nirmANake lie, tana, dhana AdikA tyAga / lAbha, pUjA aura khyAti Adike uddezyase kiyA jAnevAlA tyAga yA dAna uttama tyAga nahIM hai / uttama AkiJcanya-akiJca nabhAva, bAhya padArthoM meM mamatvakA tyAga / dhana-dhAnya Adi bAhya parigraha tathA zarIrameM yaha merA nahIM hai, AtmAkA dhana to usake caitanya Adi guNa haiM, 'nAsti me kicana'-merA kucha nahIM, Adi bhAvanAe~ AkiJcanya hai / bhautikatAse haTakara vizaddha AdhyAtmika dRSTi prApta krnaa| uttama brahmacarya-brahma arthAt AtmasvarUpa meM vicaraNa karanA / strI-sukhase virakta hokara samasta zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika zaktiyoMko AtmavikAsonmukha karanA / manakI zaddhi ke binA kevala zArIrika brahmacarya na to zarIrako hI lAbha pahu~cAtA hai aura na mana tathA AtmAmeM hI pavitratA lAtA hai / anupekSA sadvicAra, uttama bhAvanAeM aura Atmacintana anuprekSA hai / jagatkI anityatA, azaraNatA, saMsArakA svarUpa, AtmAkA akelA hI phala bhoganA, dehako bhinnatA aura usakI apavitratA, rAgAdi bhAvoMkI heyatA, sadAcArakI upAdeyatA, lokasvarUpakA cintana aura bodhikI durlabhatA AdikA bAra-bAra vicAra karake cittako susaMskArI banAnA, jisase vaha dvandva dazAmeM samatAbhAva rakha sake / ye bhAvanAeM cittako AsravakI orase haTAkara saMvarakI tarapha jhukAtI haiN| parISahajaya sAdhakako bhUkha, pyAsa, ThaMDI, garamI, DAMsa-macchara, calane-phirane-sone AdimeM kaMkar3a, kA~Te AdikI bAdhAe~, badha, Akroza aura mala AdikI bAdhAoMko zAntise sahanA cAhie / nagna rahakara bhI strI Adiko dekhakara prakRtistha bane rahanA, ciratapasyA karanepara bhI yadi Rddhi-siddhi nahIM hotI to tapasyAke pratianAdara nahIM honA aura yadi koI Rddhi prApta ho jAya to usakA garva nahIM karanA , kisIke satkAranA puraskArameM harSa aura apamAnameM kheda nahIM karanA, bhikSA-bhojana karate hue bhI AtmAmeM dInatA nahIM Ane de ityAdi parISahoMke jayase cAritrameM dRr3ha niSThA hotI hai aura karmoMkA Asrava ruka kara saMvara hotA hai| cAritra ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahakA saMpUrNa paripAlana karanA pUrNa cAritra hai / cAritrake sAmAyika Adi aneka bheda haiM / sAmAyika-samasta pApakriyAoMkA tyAga aura samatAbhAvakI ArAdhanA / chedopasthApanA-vratoMmeM dUSaNa laga jAnepara doSakA parihAra kara punaH vratoMmeM sthira honA / parihAravizaddhiisa cAritrake dhAraka vyaktike zarIrameM itanA halakApana A jAtA hai ki sarvatra gamana Adi pravRttiyA~ karanepara bhI usake zarIrase jIvoMkI virAdhanA-hiMsA nahIM hotii| sUkSmasAmparAya-samasta krodhAdikaSAyoMkA nAza honepara bace hae sUkSma lobhake nAzakI bhI taiyArI krnaa| yathAkhyAta-samasta kaSAyoMke kSaya honepara jovanmakta vyaktikA pUrNa AtmasvarUpameM vicaraNa krnaa| isa taraha gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritrase karmazatruke Ane ke dvAra banda ho jAte haiM / yahI saMvara hai| 6. nirjarA tattva gupti Adise sarvataH saMvRta-surakSita vyakti Age AnevAle karmoM ko to roka hI detA hai, sAtha ho pUrvabaddha karmoMkI nirjarA karake kramazaH mokSako prApta karatA hai| nirjarA jhar3aneko kahate haiN| yaha do prakAra kI hai-eka aupakramika yA avipAka nirjarA aura dUsarI anaupakramika yA savipAka nirjraa| tapa Adi Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 281 sAdhanAoMke dvArA karmoko balAta udayameM lAkara binA phala diye jhar3A denA avipAka nirjarA hai| svAbhAvika kramase pratisamaya karmoMkA phala dekara jhar3ate jAnA savipAka nirjarA hai| yaha savipAka nirjarA pratisamaya hara eka prANIke hotI hI rahatI hai| isameM purAne karmoM kI jagaha nUtana karma lete jAte haiN| gupti, samiti aura khAsakara taparUpI agnise karmoko phala deneke pahale ho bhasma kara denA avipAka yA aupakramika nirjarA hai| 'karmokI gati Tala hI nahIM sakatI' yaha ekAnta niyama nahIM hai| Akhira karma hai kyA ? apane purAne saMskAra hI vastutaH karma haiN| yadi AtmAmeM puruSArtha hai, aura vaha sAdhanA kare; to kSaNamAtrameM purAno vAmanAe~ kSINa ho sakatI hai| "nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / " arthAt 'saikar3oM kalpakAla bIta jAnepara bhI binA bhoge karmoM kA nAza nahIM ho sktaa|' yaha mata pravAhapatita sAdhAraNa prANiyoMko lAgU hotA hai| para jo AtmapuruSArthI mAdhaka haiM unakI dhyAnarUpI agni to kSaNamAtrameM samasta karmoMko bhasma kara sakatI hai "dhyAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute kSaNAt / " aise aneka mahAtmA hue haiM, jinhoMne apanI sAdhanAkA itanA bala prApta kara lagA thA ki sAdhu-dIkSA lete hI unheM kaivalyakI prApti ho gaI thii| purAnI vAsanAoM aura rAga, dveSa tathA mohake kusaMskAroMko naSTa karanekA ekamAtra mukhya sAdhana hai-'dhyAna' arthAt cittako vRttiyoMkA nirodha karake use ekAgra krnaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIrane bandha ( duHkha ), bandhake kAraNa ( Asrava ), mokSa aura mokSake kAraNa ( saMvara aura nirjarA ) ina pA~ca tatvoM ke sAtha-hI-sAtha usa Atmatattvake jJAna kI khAsa AvazyakatA batAI jisase bandhana aura mokSa hotA hai / isI taraha usa ajIva tatvake jJAnakI bhI AvazyakatA hai jisase baMdhakara yaha jIva anAdikAlase svarUpacyuta ho rahA hai| mokSake sAdhana vaidika saMskRtimeM vicAra yA tattvajJAnako mokSakA sAdhana mAnA hai jaba ki zramaNasaMskRti cAritra arthAt AcArako mokSakA sAdhana svIkAra karato hai / yadyapi vaidika saMskRtine tattvajJA ke sAtha-hI-sAtha vairAgya aura saMnyAsako bhI muktikA aGga mAnA hai, para vairAgyakA upayoga tattvajJAnakI puSTimeM kiyA hai, arthAt vairAgyase tattvajJAna puSTa hotA hai aura phira usase mukti milatI hai| para jaina tIrthaMkaroMne "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH|" (ta0 sa0 11) samyagdarzaga, samyagjJAna aura samyakacAritrako mokSakA mArga batAyA hai| aisA samyagjJAna jo samyakacAritrakA poSaka yA vardhaka nahIM hai, mokSakA sAdhana nahIM hotA / jo jJAna jIvanameM utarakara Atmazodhana kare, vahI mokSakA sAdhana hai / antataH saccI zraddhA aura jJAnakA phala cAritra-zuddhi hI hai / jJAna thor3A bhI ho, para yadi vaha jIvamazuddhimeM preraNA detA hai to mArthaka hai| ahiMsA, saMyama aura tapa sAdhanAe~ haiM, mAtra jJAna rUpa nahIM haiN| korA jJAna bhAra hI hai yadi vaha Atmazodhana nahIM karatA / tatvoMkI dRr3ha zraddhA arthAt samyagdarzana mokSamahalako pahilI sIr3hI hai| bhaya, AzA, sneha aura lobhase jo zraddhA cala aura malina ho jAtI hai vaha zraddhA andhavizvAsakI sImAmeM hI hai / jIvanta zraddhA vaha hai jisameM prANoM takakI bAjI lagAkara tattvako kAyama rakhA jAtA hai| usa parama avagAr3ha dRr3ha niSThAko duniyAkA koI bhI pralobhana vicalita nahIM kara sakatA, use hilA nahIM sktaa| isa jyotike jagate ho sAvakako apane lakSyakA spaSTa darzana hone lagatA hai / use pratikSaNa bhedavijJAna aura svAnubhUti hotA hai| vaha mAnatA hai ki dharma Atma Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha svarUpakI prAptimeM hai, na ki zuSka bAhya kriyAkANDa meN| isaliye usakI pariNati eka vilakSaNa prakAra kI ho jAtI hai / AtmakalyANa, samAjahita, deza nirmANa aura mAnavatAke uddhArakA spaSTa mArga usakI A~khoMmeM jhalatA hai aura vaha usake liye prANoMkI bAjI taka lagA detA hai| svarUpajJAna aura svAdhikArakI maryAdAkA jJAna samyagjJAna hai / aura apane adhikAra aura svarUpakI surakSAke anukara jIvanavyavahAra banAnA samyak / tAtparya yaha ki AtmAkI vaha pariNati samyakacAritra hai jisameM kevala apane gaNa aura paryAyoM taka hI apanA adhikAra mAnA jAtA hai aura jIvana-vyavahArameM tadanukula hI pravRtti hotI hai, dUsareke adhikAroMko har3apanekI bhAvanA bhI nahIM hotii| yaha vyaktisvAtantryakI svAvalambI caryA hI parama samyakcAritra hai| ataH zramaNasaMskRtine jIvanasAdhanA ahiMsAke maulika samatvapara pratiSThita kI hai, aura prANimAtrake abhaya aura jIvita rahanekA satata vicAra kiyA hai| niSkarSa yaha hai ki samyagdarzana aura samyagjJAnase paripuSTa samyakcAritra hI mokSakA sAkSAt sAdhana hotA hai / NAVBHARA RCal HOM MATINENTA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya vivecana chaha dravya dravyakA sAmAnya lakSaNa yaha hai-jo maulika padArtha apanI paryAyoMko kramazaH prApta ho vaha dravya hai / dravya utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta hotA hai| usake mUla chaha bheda haiM-1. jIva, 2. pudgala, 3. dharma, 4. adharma, 5. AkAza aura 6. kAla / ve chahoM dravya prameya hote haiN| 1. jIva dravya jIva dravyako, jise AtmA bhI kahate hai, jainadarzanameM eka svataMtra maulika mAnA hai| usakA sAmAnyalakSaNa upayoga hai / upayoga arthAta caitanyapariNati / caitanya hI jIvakA asAdhAraNa guNa hai jisase vaha samasta jar3a dravyoMse apanA pRthak astitva rakhatA hai| bAhya aura Abhyantara kAraNoMse isa caitanyake jJAna aura darzana rUpase do pariNamana hote haiN| jisa samaya caitanya 'sva' se bhinna kisI jJeyako jAnatA hai usa samaya vaha 'jJAna' kahalAtA hai aura jaba caitanyamAtra caitanyAkAra rahatA hai, taba vaha 'darzana' kahalAtA hai| jIva asaMkhyAta pradezavAlA hai| cUMki usakA anAdikAlase sUkSma kArmaNa zarIrase sambandha hai, ataH vaha karmodayase prApta zarIrake AkArake anusAra choTe-bar3e AkArako dhAraNa karatA hai| isakA svarUpa nimnalikhita gAthAmeM bahuta spaSTa batAyA gayA hai-- "jIvo uvaogamao amutti kattA sdehprimaanno| bhottA saMsArattho siddho so visssoddddhgii||" -dravyasaMgraha gAthA 2 arthAt-~-jIva upayogarUpa hai, amUrtika hai, kartA hai, svadehaparimANa hai, bhoktA hai, saMsArI hai, siddha hai aura svabhAvase Urdhvagamana karanevAlA hai / yadyapi jIvameM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ye cAra pudgalake dharma nahIM pAye jAte, isalie vaha svabhAvase amatika hai| phira bhI pradezoM meM saMkoca aura vistAra honese vaha apane choTe-bar3e zarIrake parimANa ho jAtA hai| AtmAke AkArake viSayameM bhAratIya darzanoMmeM mukhyatayA tIna mata pAye jAte hai / upaniSadeM AtmAke sarvagata aura vyApaka honekA jahA~ ullekha milatA hai, vahA~ usake aMguSThamAtra tathA aNurUpa honekA bhI kathana hai| 1. "aparicattasahAveNuppAyanvayadhuvattasaMjuttaM / guNavaM ca sapajjAyaM jaM taM davvaM ti buccaM ti ||3||"-prvcnsaar / "daviyadi gacchadi tAI tAI sbbhaavpjjyaaii|"-pNcaa0 gA0 9 / 2. "upayogo lakSaNam'-tattvArthasUca 2 / 8 / 3. "sarvavyApinamAtmAnam |'"-shve0 1 / 16 / 4. "aguSThamAtraH puruSaH"-zve0 3 / 13 / kttho04|12| "aNIyAn brIhervA yavAdvA""-chAndo0 3 / 14 / 3 / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti granthaM vyApaka AtmavAda vaidika darzanoMmeM prAyaH AtmAko amUrta aura vyApI svIkAra kiyA hai / vyApaka honepara bhI zarIra aura manake sambandhase zarorAvacchinna ( zarIrake bhItarake) AtmapradezoM meM jJAnAdi vizeSa guNoMkI utpatti hotI hai / amUrta honeke kAraNa AtmA niSkriya bhI hai / usameM gati nahIM hotI / zarIra aura mana calatA hai, aura apanese sambaddha AtmapradezoM meM jJAnAdikI anubhUtikA sAdhana banatA jAtA hai / isa vyApaka AtmavAda meM sabase bar3A prazna yaha hai ki eka akhaNDa dravya kucha bhAgoM meM saguNa aura kucha bhAgoM meM nirguNa kaise raha sakatA hai ? phira jaba saba AtmAoMkA sambandha sabake zarIroMke sAtha hai, taba apaneapane sukha, duHkha aura bhogakA niyama bananA kaThina hai / adRSTa bhI niyAmaka nahIM ho sakatA; kyoMki pratyeka ke adRSTakA sambandha usakI AtmAkI taraha anya zeSa AtmAoMke sAtha bhI haiM / zarIrase bAhara apanI AtmAkI sattA siddha karanA atyanta duSkara kArya hai / vyApaka pakSameM ekake bhojana karanepara dUsareko tRpti honI cAhie, aura isa taraha samasta vyavahAroMkA sAMkarya ho jAyagA / mana aura zarIra ke sambandhakI vibhinnatAse vyavasthA baiThAnA bhI kaThina hai| sabase bar3I bAta to yaha hai ki isameM saMsAra aura mokSakI vyavasthAe~ hI caupaTa ho jAtI haiM / yaha sarvasammata niyama hai ki jahA~ guNa pAye jAte haiM, vahIM usake AdhArabhUta dravyakA sadbhAva mAnA jAtA hai / guNoMke kSetrase guNIkA kSetra na to bar3A hotA hai, aura na choTA ho / sarvatra AkRtimeM guNIke barAbara ho guNa hote haiM / aba yadi hama vicAra karate haiM to jaba jJAnadarzanAdi AtmAke guNa hameM zarIra ke bAhara upalabdha nahIM hote tatra guNoMke binA guNIkA sadbhAva zarIra ke bAhara kaise mAnA jA sakatA hai ? aNu AtmavAda isI taraha AtmAko aNurUpa mAnanepara, a~gUThe meM kA~TA cubhanese sAre zarIrake AtmapradezoM meM kampana aura duHkhakA anubhava honA asambhava ho jAtA hai| aNurUpa AtmAkI sAre zarIra meM atizIghra gati mAnanepara bhI isa zaMkAkA ucita samAdhAna nahIM hotA; kyoMki krama anubhavameM nahIM AtA / jisa samaya aNu AtmAkA cakSuke sAtha sambandha hotA hai, usa samaya bhinnakSetravartI rasanA Adi indriyoMke sAtha yugapat sambandha honA asaMbhava hai / kintu nIbUko A~khase dekhate hI jihvA indriyameM pAnIkA AnA yaha siddha karatA hai ki donoM indriyoMke pradezoMse AtmA yugapat sambandha rakhatA hai| sirase lekara paira taka aNurUpa AtmAke cakkara lagAne meM kAlabheda honA svAbhAvika hai jo ki sarvAMgINa romAJcAdi kAryase jJAta honevAlI yugapat sukhAnubhUtike viruddha hai / yahI kAraNa hai ki jainadarzanameM AtmAke pradezoM meM saMkoca aura vistArakI zakti mAnakara use zarIraparimANavAlA svIkAra kiyA hai| eka hI prazna isa sambandhameM uThatA hai ki - 'amUrtika AtmA kaise choTe-bar3e zarIra meM bharA raha sakatA hai, use to vyApaka hI honA cAhie yA phira aNurUpa ?' kintu jaba anAdikAla se isa AtmAmeM paudgalika karmoMkA sambandha hai, taba usake zuddha svabhAvakA Azraya lekara kiye jAnevAle tarka kahA~ taka saMgata haiM ? 'isa prakArakA eka amUrtika dravya hai jisameM ki svabhAvase saMkoca aura vistAra hotA hai / ' yaha mAnane meM yuktikA bala adhika hai; kyoMki hameM apane jJAna aura sukhAdi guNoMkA anubhava apane zarIra ke bhItara hI hotA hai / bhUta-caitanyavAda cArvAka pRthvI, jala, agni aura vAyu isa bhUtacatuSTayake viziSTa rAsAyanika mizraNase zarIra kI utpattikI taraha AtmAkI bhI utpatti mAnate haiM / jisa prakAra mahuA Adi padArthoMke sar3Ane se zarAba banatI hai aura usameM mAdaka zakti svayaM A jAtI hai usI taraha bhUtacatuSTaya ke viziSTa saMyogase caitanya zakti bhI Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 285 utpanna ho jAtI hai / ataH caitanya AtmAkA dharma na hokara zarIrakA hI dharma hai aura isalie jIvanakI dhArA garbhase lekara maraNaparyanta hI calatI hai / maraNa - kAla meM zarIrayantra meM vikRti A jAnese jIvana-zakti samApta ho jAtI hai / yaha dehAtmavAda bahuta prAcIna kAla se pracalita aura isakA ullekha upaniSadoMmeM bhI dekhA jAtA hai / dehase bhinna AtmAkI sattA siddha karaneke lie 'aham ' pratyaya hI sabase bar3A pramANa hai, jo 'ahaM' sukhI, ahaM duHkhI' Adike rUpameM pratyeka prANIke anubhavameM AtA hai / manuSyoMke apane-apane janmAntarIya saMskAra hote haiM, jinake anusAra ve isa janma meM apanA vikAsa karate haiN| janmAntarasmaraNakI anekoM ghaTanAe~ sunI gaI haiM, jinase yaha siddha hotA hai ki isa vartamAna zarIrako chor3akara AtmA naye zarIrako dhAraNa karatA hai / yaha ThIka hai ki -- isa karmaparataMtra AtmAkI sthiti bahuta kucha zarIra aura zarIra ke avayavoMke adhIna ho rahI hai / mastiSkake kisI rogase vikRta ho jAnepara samasta arjita jJAna vismRtike garbha meM calA jAtA hai / raktacApakI kamI - bezI honepara usakA hRdayakI gati aura manobhAvoMke Upara prabhAva par3atA hai / Adhunika bhUtavAdiyoMne bhI thAirAiDa aura picuyeTarI (Thyroyd and Pituatury ) granthiyoM meM se utpanna honevAle haoNramona ( Hormone ) nAmaka dravyake kama ho jAnepara jJAnAdiguNoMmeM kamI A jAtI hai, yaha siddha kiyA hai / kintu yaha saba dehaparimANavAle svatantra Atmatatva ke mAnanepara hI saMbhava ho sakatA hai; kyoMki saMsArI dazAmeM AtmA itanA paratantra hai ki usake apane nijI guNoMkA vikAsa bhI binA indriyAdike sahAre nahIM ho pAtA / ye bhautika dravya usake guNavikAsameM usI taraha sahArA dete haiM, jaise ki jharokhese dekhane - vAle puruSako dekhane meM jharokhA sahArA detA hai / kahIM-kahIM jaina granthoMmeM jIvake svarUpakA varNana karate samaya pudgala vizeSaNa bhI diyA hai, yaha eka naI bAta hai| vastutaH vahA~ usakA tAtparyaM itanA hI hai ki jIvakA vartamAna vikAsa aura jIvana jina AhAra, zarIra, indriya, bhASA aura mana paryAptiyoMke sahAre hotA hai ve saba paudgalika haiN| isa taraha nimittakI dRSTise usameM 'pudgala' vizeSaNa diyA gayA hai, svarUpako dRSTise nahIM / AtmavAdake prasaMga meM jainadarzanakA use zarIrarUpa na mAnakara pRthak dravya svIkAra karake bhI zarIraparimANa mAnanA apanI anokhI sUjha hai aura isase bhautikavAdiyoMke dvArA diye jAnevAle AkSepoMkA nirAkaraNa ho jAtA hai / icchA Adi svatantra AtmAke dharmaM haiM icchA, saMkalpazakti aura bhAvanAe~ kevala bhautika mastiSkakI upaja nahIM kahI jA sakatoM; kyoMki kisI bhI bhautika yantra meM svayaM calane, apane Apako TUTanepara sudhArane aura apane sajAtIyako utpanna karanekI kSamatA nahIM dekhI jAtI / avasthAke anusAra bar3hanA, ghAvakA apane Apa bhara jAnA, jIrNa ho jAnA ityAdi aise dharma haiM, jinakA samAdhAna kevala bhautikatAse nahIM ho sktaa| hajAroM prakAra ke choTe-bar3e yantroM kA AviSkAra, jagat ke vibhinna kArya-kAraNabhAvoMkA sthira karanA, gaNitake AdhArapara jyotiSavidyAkA vikAsa, manorama kalpanAoMse sAhityAkAzako raMga-biraMgA karanA Adi bAteM, eka svayaM samartha, svayaM caitanya - zAlI dravyakA hI kArya ho sakatI hai / prazna usake vyApaka, aNu-parimANa yA madhyama pariNAmakA hamAre sAmanehai / anubhava siddha kAryakAraNabhAva hameM use saMkoca aura vistAra svabhAvavAlA svabhAvataH amUrtika dravya mAnane prerita karatA hai / kisI asaMyukta akhaNDa dravyake guNoMkA vikAsa niyata pradezoMmeM nahIM ho sakatA / 1. " jIvo kattA ya vattA ya pANI bhottA ya poggalo / " - uddhRta, dhavalA TI0 pra0 pu0, pRSTha 118 / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti-grantha yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki jisa prakAra AtmAko zarIraparimANa mAnanepara bhI dekhanekI zakti A~khameM rahanevAle AtmapradezoM meM hI mAnI jAtI hai aura sUMghanekI zakti nAka meM rahanevAle AtmapradezoMmeM hI, usI taraha AtmAko vyApaka mAna karake zarIrAntargata AtmapradezoM meM jJAnAdi guNoMkA vikAsa mAnA jA sakatA hai ? parantu zarIrapramANa AtmAmeM dekhane aura sUMghane kI zakti kevala una una AtmapradezoM meM hI nahIM mAnI gaI hai, apitu sampUrNa AtmAmeM / vaha AtmA apane pUrNa zarIrameM sakriya rahatA hai, ataH vaha una una cakSu, nAka Adi upakaraNoMke jharokhoMse rUpa aura gaMdha AdikA parijJAna karatA hai / apanI vAsanAoM aura karma - saMskAroM ke kAraNa usakI ananta zakti isI prakAra chinnavicchinna rUpase prakaTa hotI hai / jaba karmavAsanAoM aura sUkSma karmazarIrakA saMparka chUTa jAtA hai, taba yaha apane ananta caitanya svarUpameM lIna ho jAtA hai / usa samaya isake Atmapradeza antima samayake AkAra raha jAte haiM; kyoMki unake phailane aura sikur3anekA kAraNa jo karma thA, vaha naSTa ho cukA hai; isalie unakA antima zarIrake AkAra raha jAnA svAbhAvika hI hai / saMsAra avasthA meM usakI itanI parataMtra dazA ho gaI hai ki vaha apanI kisI bhI zaktikA vikAsa binA zarIra aura indriyoMke sahAre nahIM kara sakatA hai / aura to jAne dojie, yadi upakaraNa naSTa ho jAtA hai, to vaha apanI jAgrat zaktiko bhI upayoga meM nahIM lA sakatA / dekhanA, sUMghanA, cakhanA, sunanA aura sparza karanA ye kriyAyeM jaise indriyoMke binA nahIM ho sakatIM, usI prakAra vicAranA, saMkalpa aura icchA Adi bhI binA mana nahIM ho pAte; aura manakI gati vidhi samagra zarIra-yantrake cAlU rahanepara nirbhara karatI hai / isI atyanta paranirbharatAke kAraNa jagat ke aneka vicAraka isakI svataMtra sattA mAnane ko bhI prastuta nahIM haiM / vartamAna zarIrake naSTa hote hI jIvanabhArakA upArjita jJAna, kalA-kauzala aura cirabhAvita bhAvanAe~ saba apane sthUlarUpa meM samApta ho jAtI haiM / inake atisUkSma saMskAra-bIja hI zeSa raha jAte haiM / ataH pratIti, anubhava aura yukti hameM sahaja hI isa natIjepara pahu~cA detI haiM, ki AtmA kevala bhUtacatuSTayarUpa nahIM hai, kintu unase bhinna, para unake sahAre apanI zaktiko vikasita karanevAlA, svataMtra, akhaNDa aura amUrtika padArtha hai | isako Ananda aura saundaryAnubhUti svayaM isake svatantra astitva ke khAse pramANa haiM / rAga aura dveSakA honA tathA unake kAraNa hiMsA Adike ArambhameM juTa jAnA bhautikayaMtrakA kAma nahIM ho sakatA / koI bhI yantra apane Apa cale, svayaM bigar3a jAya aura bigar3ane para apanI marammata bhI svayaM kara le, svayaM preraNA le, aura samajha-bUjhakara cale, yaha asaMbhava hai / karttA aura bhoktA AtmA svayaM karmoMkA karttA hai aura unake phaloMkA bhoktA hai / sAMkhyakI taraha vaha akarttA aura apariNAmI nahIM hai aura na prakRtike dvArA kiye gae karmoMkA bhoktA hI / isa sarvadA pariNAmI jagat meM pratyeka padArthakA pariNamana-cakra prApta sAmagrIse prabhAvita hokara aura anyako prabhAvita karake pratikSaNa cala rahA hai / AtmAkI koI bhI kriyA, cAhe vaha manase vicArAtmaka ho, yA vacanavyavahArarUpa ho, yA zarIrakI pravRttirUpa ho, apane kArmaNa zarIrameM aura AsapAsa ke vAtAvaraNa meM nizcita asara DAlatI hai / Aja yaha vastu sUkSma kaimarA yantrase pramANita kI jA cukI hai / jisa kursIpara eka vyakti baiThatA hai, usa vyaktike uTha jAneke bAda amuka samaya taka vahA~ vAtAvaraNa meM usa vyaktikA pratibimba kaimarese liyA gayA hai / vibhinna prakArake vicAroM aura bhAvanAoMkI pratinidhibhUta rekhAe~ mastiSka meM par3atI haiM / yaha bhI prayogoMse siddha kiyA jA cukA hai / caitanya indriyoMkA dharma bhI nahIM ho sakatA; kyoMki indriyoMke bane rahanepara caitanya naSTa ho jAtA hai | yadi pratyeka indriyakA dharmaM caitanya mAnA jAtA hai; to eka indriyake dvArA jAne gaye padArthakA indriyAntarase Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 287 anusandhAna nahIM honA cAhie / para imalIko yA AmakI phAMkako dekhate hI jIbhameM pAnI A jAtA hai / ataH jJAta hotA hai ki A~kha aura jIbha Adi indriyoMkA prayoktA koI pRthak sUtra-saMcAlaka hai / jisa prakAra zarIra acetana hai usI taraha indriyA~ bhI acetana hai, ataH acetanase caitanyakI utpatti nahIM ho sakatI / yadi ho; to usake rUpa, rasa, gandha aura sparza AdikA anvaya caitanyameM usI taraha honA cAhie, jaise ki miTTIke rUpAdikA anvaya miTTIse utpanna ghar3e meM hotA hai| turanta utpanna hue bAlakameM dUdha pIne AdikI ceSTAe~ usake pUrvabhavake saMskAroM ko sUcita karatI haiM / kahA bhI hai "tadaharjastanehAto rakSodRSTaH bhvsmRteH| bhUtAnanvayanAt siddhaH prakRtijJaH sanAtanaH // " -uddhRta, prameyaratnamAlA 4/8 / arthAt-tatkAla utpanna hue bAlakakI stanapAnakI ceSTAse, bhUta, rAkSasa Adike sadbhAvase, paralokake smaraNase aura bhautika rUpAdi guNoMkA caitanyameM anvaya na honese eka anAdi ananta AtmA pRthak dravya siddha hotA hai, jo sabakA jJAtA hai / rAgAdi vAtapittAdike dharma nahIM rAga, dveSa, krodha Adi vikAra bhI caitanyake hI hote haiN| ve vAta, pitta aura kapha Adi bhautika dravyoMke dharma nahIM hai, kyoMki' vAtaprakRtivAleke bhI pittajanya dveSa aura pittaprakRtivAleke bhI kaphajanya rAga aura kapha-prakRtivAleke bhI vAtajanya moha Adi dekhe jAte haiN| vAtAdikI vRddhimeM rAgAdikI vRddhi nahIM dekhI jAtI, ataH inheM vAta, pitta AdikA dharma nahIM mAnA jA sktaa| yadi ye rAgAdi vAtAdijanya hoM to sabhI vAtAdi-prakRtivAloMke samAna rAgAdi hone caahiye| para aisA nahIM dekhA jaataa| phira vairAgya, kSamA aura zAnti Adi pratipakSI bhAvanAoMse rAgAdikA kSaya nahIM honA caahiye| vicAra vAtAvaraNa banAte haiM isa taraha jaba AtmA aura bhautika padArthoMkA svabhAva hI pratikSaNa pariNamana karanekA hai aura vAtAvaraNake anusAra prabhAvita honekA tathA vAtAvaraNako bhI prabhAvita karanekA hai; taba isa bAtake siddha karanekI vizeSa AvazyakatA nahIM rahato ki hamAre amUrta vyApAroMkA bhautika jagatpara kyA asara par3atA hai ? hamArA choTe-se choTA zabda ItharakI taraMgoM meM apane vegake anusAra, gaharA yA uthalA kampana paidA karatA hai| yaha jhanajhanAhaTa reDiyo-yantroMke dvArA kAnoMse sunI jA sakatI hai / aura jahA~ preSaka reDiyo-yantra maujUda hai, vahA~se to yatheccha zabdoMko nizcita sthAnoMpara bhejA jA sakatA hai / ye saMskAra vAtAvaraNapara sUkSma aura sthUla rUpameM bahuta kAlataka bane rahate haiN| kAlakI gati unheM dhuMdhalA aura naSTa karatI hai| isI taraha jaba AtmA koI acchA yA burA vicAra karatA hai, to usakI isa kriyAse Asa-pAsake vAtAvaraNameM eka prakArakI khalabalI maca jAtI hai, aura usa vicArakI zaktike anusAra vAtAvaraNameM kriyA-pratikriyA hotI hai| jagatke kalyANa aura maMgala-kAmanAke vicAra cittako halakA aura prasanna rakhate haiM / ve prakAzarUpa hote haiM aura unake saMskAra vAtAvaraNapara eka rozanI DAlate haiM, tathA apane anurUpa pudgala paramANuoMko apane zarIrake bhItarase hI, yA zarIrake bAharase khIMca lete haiN| una vicAroMke saMskAroMse prabhAvita una pudgala dravyoMkA sambandha amuka kAla 1. 'vyabhicArAnna vAtAdidharmaH, prakRti saMkarAt |'-prmaannvaa0 1 / 150 / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha taka usa AtmAke sAtha banA rahatA hai / isIke paripAkase AtmA kAlAntarameM acche aura bure anubhava aura preraNAoMko pAtA hai / jo pudgala dravya eka bAra kinhIM vicAroMse prabhAvita hokara khicA yA ba~dhA hai, usameM bhI kAlAntara meM dUsare dUsare vicAroMse barAbara heraphera hotA rahatA hai / antameM jisa-jisa prakArake jitane saMskAra bace rahate haiM; usa usa prakArakA vAtAvaraNa usa vyaktiko upasthita ho jAtA hai / vAtAvaraNa aura AtmA itane sUkSma pratibimbagrAhI hote haiM ki jJAta yA ajJAta bhAvase honevAle pratyeka spandana ke saMskAroMko ve pratikSaNa grahaNa karate rahate haiM / isa paraspara pratibimba grahaNa karanekI kriyAko hama 'prabhAva' zabdase kahate haiM / hameM apane samAna svabhAvavAle vyaktiko dekhate hI kyoM prasannatA hotI hai ? aura kyoM acAnaka kisI vyaktiko dekhakara jI ghRNA aura krodhake bhAvoMse bhara jAtA hai ? isakA kAraNa cittakI vaha pratibimbagrAhiNI sUkSma zakti hai, jo A~khoMkI dUrabInase zarIrako sthUla dIvArako pAra karake sAmanevAle manobhAvoMkA bahuta kucha AbhAsa pA letI hai / isIlie to eka premIne apane mitrake isa praznake uttara meM ki "tuma mujhe kitanA cAhate ho ?" kahA thA ki "apane hRdayameM dekha lo / " kavizreSTha kAlidAsa tathA vizvakavi Taigora ne premakI vyAkhyA ina zabdoM meM kI hai ki jisako dekhate hI hRdaya kisI anirvacanIya bhAvoM meM bahane lage vahI prema hai aura sauMdarya vaha hai jisako dekhate hI A~kheM aura hRdaya kahane lageM ki 'na jAne tuma kyoM mujhe acche lagate ho ?" isIlie prema aura sauMdarya kI bhAvanAoMke kampana ekAkAra hokara bhI unake bAhya AdhAra paraspara itane bhinna hote haiM ki sthUla vicArase unakA vizleSaNa kaThina ho jAtA hai / tAtparya yaha ki prabhAvakA paraspara AdAna-pradAna pratikSaNa cAlU hai / isameM deza, kAla aura AkArakA bheda bhI vyavadhAna nahIM de sakatA / paradezameM gaye patike Upara Apatti Anepara patiparAyaNA nArIkA sahasA anamanA ho jAnA isI prabhAvasUtrake kAraNa hotA hai / isIlie jagat ke mahApuruSoMne pratyeka bhavyako eka hI bAta kahI hai ki 'acchA vAtAvaraNa banAo; maMgalamaya bhAvoMko cAroM ora bikhero / ' kisI prabhAvazAlI yogI ke acintya prema aura ahiMsAko vizvamaMtrI rUpa saMjIvana dhArAse AsapAsa kI vanaspatiyoMkA asamaya meM puSpita ho jAnA aura jAtivirodhI sA~pa nevalA Adi prANiyoMkA apanA sAdhAraNa vaira bhUlakara unake amRtapUta vAtAvaraNa meM paraspara maitrIke kSaNoMkA anubhava karanA koI bahuta anahonI bAta nahIM hai, yaha to prabhAvakI acintya zaktikA sAdhAraNa sphuraNa hai / jaisI karanI vaisI bharanI niSkarSa yaha hai ki AtmA apanI mana, vacana aura kAyakI kriyAoMke dvArA vAtAvaraNase uma pudgala paramANuoMko khIMca letA hai, yA prabhAvita karake karmarUpa banA detA hai, jinake samparka meM Ate hI vaha phira usI prakArake bhAvoMko prApta hotA hai / kalpanA kIjie ki eka nirjana sthAnameM kisI hatyArene duSTabuddhise kisI nirdoSa vyaktiko hatyA kI / marate samaya usane jo zabda kahe aura ceSTAe~ kIM ve yadyapi kisI dUsarene nahIM dekhIM, phira bhI hatyAreke mana aura usa sthAna ke vAtAvaraNameM unake phoTo barAbara aMkita hue haiM / jaba kabhI bhI vaha hatyArA zAntike kSaNoMmeM baiThatA hai, to usake cittapara par3A huA vaha prativimba usakI A~khoMke sAmane jhUlatA hai, aura ve zabda usake kAnoMse TakarAte haiM / vaha usa sthAna meM jAnese ghabar3AtA hai aura svayaM apane meM parezAna hotA hai / isIko kahate haiM ki 'pApa sirapara car3hakara bolatA hai|' isase yaha bAta spaSTa samajha meM A jAtI hai ki hara padArtha eka kaimarA hai, jo dUsare ke prabhAvako sthUla yA sUkSma rUpase grahaNa karatA rahatA hai; aura unhIM prabhAvoM kI ausatase citra-vicitra vAtAvaraNa aura aneka prakArake acche-bure manobhAvoM kA sarjana hotA hai / yaha eka sAmAnya siddhAnta hai ki hara padArtha apane sajAtIyameM ghula-mila jAtA hai, aura vijAtIyase saMgharSa Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 289 karatA hai| jahA~ hamAre vicAroMke anukUla vAtAvaraNa hotA hai, yAnI dUsare loga bhI karIba-karIba hamArI vicAra-dhArAke hote haiM vahA~ hamArA citta unameM raca-paca jAtA hai, kintu pratikUla vAtAvaraNameM cittako AkulatA-vyAkulatA hotI hai / hara citta itano pahacAna rakhatA hai| use bhulAvemeM nahIM DAlA jA sakatA / yadi tumhAre cittameM dUsareke prati ghaNA hai, to tumhArA ceharA, tumhAre zabda aura tumhArI ceSTAe~ sAmanevAle vyaktimeM sadbhAvakA saMcAra nahIM kara sakatIM aura vAtAvaraNako nirmala nahIM banA sakatIM / isake phalasvarUpa tumheM bhI ghRNA aura tiraskAra hI prApta hotA hai| ise kahate haiM-'jaisI karanI taisI bhrno|' hRdayase ahiMsA aura sadbhAvanAkA samudra koI mahAtmA ahiMsAkA amRta liye kyoM khUkhAra aura barbaroMke bIca chAtI kholakara calA jAtA hai ? use isa siddhAntapara vizvAsa rahatA hai ki jaba hamAre manameM inake prati lezamAtra durbhAva nahIM hai aura hama inheM premakA amRta pilAnA cAhate haiM to ye kaba taka hamAre sadbhAvako ThukarAya~ge / usakA mahAtmatva yahI hai ki vaha sAmanevAle vyaktike lagAtAra anAdara karanepara bhI sacce hRdayase sadA usakI hita-cintanA hI karatA hai| hama saba aisI jagaha khar3e hue haiM jahA~ cAroM ora hamAre bhItara-bAharake prabhAvako grahaNa karanevAle kaimare lage haiM, aura hamArI pratyeka kriyAkA lekhA-jokhA prakRtikI usa mahAbahImeM aMkita hotA jAtA hai, jisakA hisAba-kitAba hameM hara samaya bhugatanA par3atA hai| vaha bhugatAna kabhI tatkAla ho jAtA hai aura kabhI kaalaantrmeN| pApakarmA vyakti svayaM apane zaMkita rahatA hai, aura ne hI manobhAvoMse parezAna rahatA hai| usakI yaha parezAnI hI bAharI vAtAvaraNase usakI iSTasiddhi nahIM karA paatii| cAra vyakti eka hI prakArake vyApArameM juTate haiM, para cAroMko alaga-alaga prakArakA jo naphAnukasAna hotA hai, vaha akAraNa hI nahIM hai| kucha purAne aura kucha tatkAlIna bhAva vAtAvaraNoMkA nicor3a una-una vyaktiyoM ke saphala, asaphala yA ardhasaphala hone meM kAraNa par3a jAte hai / puruSakI baddhimA puruSArtha yahI hai ki vaha sadbhAva aura prazasta vAtAvaraNakA nirmANa kare / isIke kAraNa vaha jinake samparkameM AtA hai unakI sadabuddhi aura hRdayakI rujhAnako apanI ora khIMca letA hai, jisakA pariNAma hotA haiusako laukika kAryoMkI siddhi meM anukUlatA milnaa| eka vyaktike sadAcaraNa aura sadvicAroMkI zoharata jaba cAroM ora phailato hai, to vaha jahA~ jAtA hai, Adara pAtA hai, use sanmAna milatA aura aisA vAtAvaraNa prastuta hotA hai, jisase use anukUlatA hI anukUlatA prApta hotI jAtI hai| isa vAtAvaraNase jo bAhya vibhUti yA anya sAmagrIkA lAbha huA hai usameM yadyapi paramparAse vyaktike purAne saMskAroMne kAma liyA hai; para sIdhe una saMskAroMne una padArthoMko nahIM khIMcA hai / hA~, una padArthoke juTane aura juTAne meM purAne saMskAra aura usake pratinidhi pudgala dravyake vipAkane vAtAvaraNa avazya banAyA hai / usase una-una padArthoM kA saMyoga aura viyoga rahatA hai / yaha to balAbalakI bAta hai| manuSya apanI kriyAoMse jitane gahare yA uthale saMskAra aura prabhAva, vAtAvaraNa aura apanI AtmApara DAlatA hai usIke tAratamyase manuSyoMke iSTAniSTakA cakra calatA hai / tatkAla kisI kAryakA ThIka kAryakAraNabhAva hamArI samajha meM na bho Aye, para koI bhI kArya akAraNa nahIM ho sakatA, yaha eka aTala siddhAnta hai| isI taraha jovana aura maraNake kramameM bhI kucha hamAre purAne saMskAra aura kucha saMskAraprerita pravRttiyA~ tathA ihalokakA jIvana-vyApAra saba milAkara kAraNa banate haiN| nUtana zarIra dhAraNako prakriyA jaba koI bhI prANI apane pUrva zarIrako chor3atA hai, to usake jIvana bharake vicAroM, vacana-vyavahAroM aura zarIrakI kriyAoMse jisa-jisa prakArake saMskAra AtmApara aura AtmAse cirasaMyukta kArmaNa-zarIrapara Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha par3e haiM, arthAt kArmaNa-zarIrake sAtha una saMskAroMke pratinidhibhUta pudgala dravyoMkA jisa prakArake rUpa, rasa, gandha aura sparzAdi pariNamanoMse yukta hokara sambandha huA hai, kucha usI prakArake anukUla pariNamanavAlI paristhitimeM yaha AtmA nUtana janma grahaNa karanekA avasara khoja letA hai aura vaha purAne zarIrake naSTa hote ho apane sUkSma kArmaNa zarIrake sAtha usa sthAna taka pahu~ca jAtA hai / isa kriyAmeM prANIke zarIra chor3aneke samayake bhAva aura preraNAeM bahuta kucha kAma karatI haiN| isIlie jaina parampara meM samAdhimaraNako jIvanakI antima parIkSAkA samaya kahA hai; kyoMki eka bAra nayA zarIra dhAraNa karaneke bAda usa zarIrakI sthiti taka lagabhaga eka jaisI paristhitiyAM banI rahanekI sambhAvanA rahatI hai| maraNakAlakI isa utkrAntiko samhAla lenepara prApta paristhitiyoM ke anusAra bahuta kucha purAne saMskAra aura ba~dhe hue karmoM meM hInAdhikatA honekI sambhAvanA bhI utpanna ho jAtI hai| jaina zAstroMmeM eka mAraNAntika samudghAta nAmakI kriyAkA varNana AtA hai| isa kriyAmeM maraNakAlake pahale isa AtmAke kucha pradeza apane vartamAna zarIrako chor3akara bhI bAhara nikalane haiM aura apane agale janmake yogya kSetrako sparza kara vApisa A jAte haiN| ina pradezake sAtha kArmaNa zarIra bhI jAtA hai aura usameM jisa prakArake rUpa, rasa, gaMdha aura sparza Adike pariNamanoMkA tAratamya hai, usa prakArake anukala kSetrakI ora hI usakA jhukAva hotA hai / jisake jIvanameM sadA dharma aura sadAcArakI paramparA rahI hai, usake kArmaNa zarIrameM prakAzamaya, laghu aura svaccha paramANuoMkI bahulatA hotI hai| isalie usakA gamana laghu honeke kAraNa svabhAvataH prakAzamaya lokakI ora hotA hai / aura jisake jIvana meM hatyA, pApa, chala, prapaJca, mAyA, marchA Adike kAle, guru aura maile paramANuoMkA sambandha vizeSarUpase huA hai, vaha svabhAvataH andhakAralokakI ora nIcekI tarapha jAtA hai| yahI bAta sAMkhya zAstroMmeM"dharmeNa gamanamUvaM gamanamadhastAt bhavatyadharmeNa / " / -sAMkhyakA0 44 / isa vAkyake dvArA kahI gaI hai / tAtparya yaha hai ki AtmA pariNAmI honeke kAraNa pratisamaya apanI mana, vacana aura kAyakI kriyAoMse una-una prakArake zabha aura azabha saMskAroMmeM svayaM pariNata hotA jAtA hai, aura vAtAvaraNako bhI usI prakArase prabhAvita karatA hai| ye AtmasaMskAra apane pUrvabaddha kArmaNa zarIrameM kucha naye karmaparamANuoMkA sambandha karA dete haiM, jinake paripAkase ve saMskAra AtmAmeM acche yA bure bhAva paidA karate hai| AtmA svayaM una saMskAroMkA kartA hai aura svayaM hI unake phaloMkA bhoktA hai| jaba yaha apane mala svarUpako ora dRSTi pheratA hai, taba isa svarUpadarzanake dvArA dhIre-dhIre purAne kusaMskAroMko kATakara svarUpasthitirUpa mukti pA letA hai / kabhI-kabhI kinhIM vizeSa AtmAoMmeM svarUpajJAnakI itanI tIvra jyoti jaga jAtI hai, ki usake mahAprakAzameM kusaMskAroMkA piNDa kSaNabharameM hI vilIna ho jAtA hai aura vaha AtmA isa zarIrako dhAraNa kiye hue bhI pUrNa vItarAga aura pUrNa jJAnI bana jAtA hai / yaha jIvanmukta avasthA hai| isa avasthAmeM AtmaguNoMke ghAtaka saMskAroMkA samUla nAza ho jAtA hai / mAtra zarIrako dhAraNa karane meM kAraNabhata kucha aghAtiyA saMskAra zeSa rahate haiM, jo zarIrake sAtha samApta ho jAte haiN| taba yaha AtmA pUrNarUpase siddha hokara apane svabhAvAnusAra Urdhvagati karake lokake UparI chorameM jA pahu~catA hai / isa taraha yaha AtmA svayaM kartA aura svayaM bhoktA hai, svayaM apane saMskAroM aura baddhakarmoke anusAra asaMkhya jIva-yoniyoMmeM janmamaraNake bhArako DhotA rahatA hai / yaha sarvathA apariNAmo aura nirlipta nahIM hai, kintu pratikSaNa pariNAmI hai aura vaibhAvika yA svAbhAvika kisI bhI avasthAmeM svayaM badalanevAlA hai| yaha nizcita hai ki eka bAra Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 291 svAbhAvika avasthAmeM paha~canepara phira vaibhAvika pariNamana nahIM hotA, sadA zuddha pariNamana hI hotA rahatA hai / ye siddha kRtakRtya hote haiM / unheM sRSTi-kartRtva AdikA koI kArya zeSa nahIM rahatA / sRSTicakra svayaM cAlita hai saMsArI jIva aura pudagaloMke paraspara prabhAvita karanevAle saMyoga-viyogoMse isa sRSTikA mahAcakra svayaM cala rahA hai| isake lie kisI niyaMtraka, vyavasthApaka, suyojaka aura nirdezakakI AvazyakatA nahIM hai| bhautika jagatakA cetana jagata svayaM apane balAbalake anusAra nirdezaka aura prabhAvaka bana jAtA hai| phira yaha Avazyaka bhI nahIM hai ki pratyeka bhautika pariNamanake lie kisI cetana adhiSThAtAkI nitAnta AvazyakatA ho / cetana adhiSThAtAke binA bhI asaMkhya bhautika parivartana svayameva apanI kAraNasAmagroke anusAra hote rahate haiM / isa svabhAvataH pariNAmI dravyoMke mahAsamudAyarUpa jagatko kisIne sarvaprathama kisI samaya calAyA ho, aise kAlakI kalpanA nahIM kI jA sktii| isIlie usa jagatako svayaMsiddha aura anAdi kahA jAtA hai / ataH na to sarvaprathama isa jagat-yantrako calAneke lie kisI cAlakakI AvazyakatA hai aura na isake antargata jIvoMke puNya-pApakA lekhA-jokhA rakhanevAle kisI mahAlekhakakI, aura acchebure karmoMkA phala denevAle aura svarga yA naraka bhejanevAle kisI mahAprabhukI ho| jo vyakti zarAba piyegA usakA nazA tIvra yA manda rUpameM usa vyaktiko apane Apa AyagA hii| eka Izvara saMsArake pratyeka aNu-paramANukI kriyAkA saMcAlaka bane aura pratyeka jIvake acche-bare kAryoMkA bhI svayaM vahI preraka ho aura phira vahI baiThakara saMsArI jIvoMke acche-bure karmokA nyAya karake unheM sugati aura durgatimeM bheje, unheM sukha-duHkha bhoganeko vivaza kare yaha kaisI krIr3A hai ! durAcArake lie preraNA bhI vahI de, aura daNDa bhI vahI / yadi sacamuca koI eka aisA niyantA hai to jagatkI viSamasthitike lie malataH vahI javAbadeha hai / ataH isa bhUla-bhulaiyAke cakrase nikalakara hameM vastusvarUpakI dRSTise hI jagatakA vivecana karanA hogA aura usa AdhArase hI jaba taka hama apane jJAnako sacce darzanakI bhUmipara nahIM pahu~cAyeMge, taba taka tattvajJAnakI dizAmeM nahIM bar3ha sakate / yaha kaisA andhera hai ki Izvara hatyA karanevAleko bhI preraNA detA hai, aura jisakI hatyA hotI hai use bhI; aura jaba hatyA ho jAtI hai, to vahI ekako hatyArA ThaharAkara daNDa bhI dilAtA hai| usakI yaha kaisI vicitra lIlA hai| jaba vyakti apane kAryameM svatantra hI nahIM hai, taba vaha hatyAkA kartA kaise ? ataH pratyeka jIva apane kAryoMkA svayaM prabhu hai, svayaM kartA hai aura svayaM bhoktA hai| ataH jagata-kalyANakI dRSTise aura vastuke svAbhAvika pariNabhanakI sthitipara gaharA vicAra karanese yahI siddhAnta sthira hotA hai ki yaha jagat svayaM apane pariNAmI svabhAvake kAraNa prApta sAmagrIke anasAra parivartamAna hai / usameM vibhinna vyaktiyoMkI anukUlatA aura pratikalatAse acchepana aura barepanakI kalpanA hotI rahatI hai / jagat to apanI gatise calA jA rahA hai| 'jo karegA, vahI bhogegA / jo boyegA. vahI kaattegaa|' yaha eka svAbhAvika vyavasthA hai| dravyoMke pariNamana kahIM cetanase prabhAvita hote hai. kahIM acetanase prabhAvita aura kahIM paraspara prabhAvita / inakA koI nizcita niyama nahIM hai, jaba jaisI sAmagrI prastuta ho jAtI hai, taba vaisA pariNamana bana jAtA hai / jIvoMke bheda saMsArI aura mukta jaisA ki Uparake vivecanase spaSTa hotA hai, ki yaha jIva apane saMskAroMke kAraNa svayaM ba~dhA hai aura apane puruSArthase svayaM chaTakara mukta ho sakatA hai, usIke anusAra jIva do zreNiyoMmeM vibhAjita ho Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha jAte haiN| eka saMsArI-jo apane saMskAroMke kAraNa nAnA yoniyoMmeM zaroroMko dhAraNakara janma-maraNa rUpase saMsaraNa kara rahe haiM / (2) dUsare mukta-jo samasta karmasaMskAroMse chUTakara apane zuddha caitanyameM sadA parivartamAna haiM / jaba jIva mukta hotA hai, taba vaha dIpazikhAkI taraha apane Urdhva-gamana svabhAvake kAraNa zarIrake bandhanoMko tor3akara lokAgrameM jA pahu~catA hai, aura vahIM anantakAla taka zuddhacaitanyasvarUpameM lIna rahatA hai| usake AtmapradezoMkA AkAra antima zarIrake AkArake samAna banA rahatA hai; kyoMki Age usake vistArakA kAraNa nAmakarma nahIM rhtaa| jIvoM ke pradezoMkA maMkoca aura vistAra donoM hI karmanimittase hote haiM / nimittake haTa jAnepara jo antima sthiti hai, vahI raha jAtI hai| yadyapi jIvakA svabhAva Uparako gati karanekA hai, kintu gati karanemeM sahAyaka dharmadravya cUMki lokake antima bhAga taka ho hai, ataH mukta jIvakI gati lokAgra taka ho hoto hai, Age nhiiN| isIlie siddhoMko 'lokAgranivAsI' kahate hai| siddhAtmAe~ cUMki zuddha ho gaI hai, ataH unapara kisI dUsare dravyakA koI prabhAva nahIM par3atA; aura na ve paraspara hI prabhAvita hotI haiN| jinakA saMsAracakra eka bAra ruka gayA, phira unheM saMsArameM rulanekA koI kAraNa zepa nahIM rahatA / igalie inheM anantasiddha kahate haiN| jIvakI 'saMsAra-yAtrA kabase zurU haI, yaha nahIM batAyA jA sakatA; para 'kaba samApta hogI' yaha nizcita batAyA jA sakatA hai| asaMkhya jIvoMne apanI saMsArayAtrA samApta karake mukti pAI bhI hai| ina siddhoMke sabhI guNoMkA pariNamana sadA zuddha hI rahatA hai| ye kRtakRtya haiM, niraMjana haiM aura kevala apane zuddhacitpariNamanake svAmI haiN| inakI yaha siddhAvasthA nitya isa artha meM hai ki vaha svAbhAvika pariNamana karate rahanepara bhI kabhI vikRta yA naSTa nahIM hotii| yaha prazna prAyaH uThatA hai ki 'yadi siddha sadA ekase rahate haiM, to unameM pariNamana mAnanekI kyA AvazyakatA hai ?' parantu isakA unara atyanta sahaja hai| aura vaha yaha hai ki jaba dravyakI mala sthiti hI utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa hai, taba kisI bhI dravyako cAhe vaha zuddha ho yA azuddha, isa mala svabhAvakA apavAda kaise mAnA jA sakatA hai ? use to apane mUla svabhAvake anusAra pariNamana karanA hI hogaa| cUMki unake vibhAva pariNamanakA koI hetu nahIM hai, ataH unakA sadA svabhAvarUpase hI pariNamana hotA rahatA hai| koI bhI dravya kabhI bhI pariNamanacakrase bAhara nahIM jA sakatA / 'taba pariNamanakA kyA prayojana ?' isakA sIdhA uttara hai-svabhAva' / cUMki pratyeka dravyakA yaha nija svabhAva hai, ataH use anantakAla taka apane svabhAvameM rahanA hI hogA / dravya apane agurulaghuguNake kAraNa na kama hotA hai aura na bar3hatA hai| vaha pariNamanakI tIkSNa dhArapara car3hA rahanepara bhI apanA dravyatva naSTa nahIM hone detaa| yahI anAdi ananta avicchinnatA dravyatva hai, aura yahI usakI apanI maulika vizeSatA hai / agurulaghuguNake kAraNa usake na to pradezoM meM ho nyUnAdhikatA hotI hai, aura na guNoMmeM hii| usake AkAra aura prakAra bhI santulita rahate hai| siddha kA svarUpa nimnalikhita gAthAmeM bahuta spaSTa rUpase kahA gayA hai "NikkammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehado siddhaa| loyagga-ThidA NiccA uppAdavaehiM saMjuttA // " -niyamasAra gA0 72 arthAt-siddha jJAnAvaraNAdi ATha karmoMse rahita haiM / samyaktva, jJAna, darzana, vIrya, sUkSmatva, avagAhanatva, agurulaghutva aura avyAbAdha ina ATha guNoMse yukta haiM / apane pUrva antima zarIrase kucha nyUna AkAravAle haiN| nitya hai aura utpAda-vyayase yukta hai, tathA lokake agrabhAgameM sthita haiN| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 293 isa taraha jIvadravya saMsArI aura mukta do prakAroMmeM vibhAjita hokara bhI mUla svabhAvase samAna guNa aura samAnazaktivAlA hai / pudgagala dravya 'pudgala' dravyakA sAmAnya lakSaNa hai-rUpa, rasa, gandha aura sparzase yukta honaa| jo dravya skandha avasthAmeM pUraNa arthAta anya-anya paramANuoMse milanA aura galana arthAta kucha paramANu oMkA bichur3anA, isa taraha upacaya aura apacayako prApta hotA hai, vaha 'pudgala' kahalAtA hai / samasta dRzya jagat isa 'pudgala' kA hI vistAra hai / mUla dRSTise pudgaladravya paramANurUpa hI hai| aneka paramANuoMse milakara jo skana banatA hai, vaha saMyuktadravya (anekadravya ) hai| skandhaparyAya skandhAntargata sabhI pudgala-paramANuoMkI saMyukta paryAya hai / ve pudgala-paramANu jaba taka apanI baMdhazaktise zithila yA nibir3arUpameM eka-dUsarese juTe rahate haiM, taba taka skandha kahe jAte haiM / ina skandhoMkA banAva aura bigAr3a paramANuoMkI baMdhazakti aura bhedazaktike kAraNa hotA hai| pratyeka paramANu meM svabhAvase eka rasa, eka rUpa, eka gandha aura do sparza hote haiM / lAla, pIlA, nIlA, sapheda aura kAlA ina pAMca rUpoMmeMse koI eka rUpa paramANu meM hotA hai jo badalatA bhI rahatA hai| tItA, kaDuvA, kaSAyalA, khaTTA aura mIThA ina pA~ca rasoMmeMse koI eka rasa paramANu meM hotA hai, jo parivartita bhI hotA rahatA hai / sugandha aura durgandha ina do gandhoMmeMse koI eka gandha paramANumeM avazya hotI hai| zIta aura uSNa, snigdha aura rUkSa, ina do yugaloMmeMse koI eka-eka sparza arthAt zIta aura uSNameMse eka aura snigdha tathA rUkSameM se eka, isa taraha do sparza pratyeka paramANu meM avazya hote haiN| bAkI mRdu, karkaza, guru aura laghu ye cAra sparza skandha-avasthAke haiM / paramANu-avasthAmeM ye nahIM hote| yaha ekapradezI hotA hai| yaha skandhoMkA kAraNa bhI hai aura skandhoMke bhedase utpanna hone ke kAraNa unakA kArya bhI hai| pudgalakI paramANu-avasthA svAbhAvika paryAya hai, aura skandha-avasthA vibhAva-paryAya hai| skandhoMke bheda skandha apane pariNamanoMkI apekSA chaha prakArake hote hai : (1) atisthUla-sthUla ( bAdara-bAdara )-jo skandha chinna-bhinna honepara svayaM na mila sakeM, ve lakar3I, patthara, parvata, pRthvI Adi ati sthUla-sthUla haiM / (2) sthUla (bAdara)-jo skandha chinna-bhinna honepara svayaM ApasameM mila jAya~, ve sthUla skandha haiM / jaise ki dUdha, ghI, tela, pAnI aadi| (3) sthUla-sUkSma (bAdara-sUkSma )-jo skandha dikhane meM to sthUla hoM, lekina chedane-bhedane aura grahaNa karane meM na AveM, ve chAyA, prakAza, andhakAra, cA~danI Adi sthUla-sUkSma skandha haiM / (4) sUkSma-sthUla ( sUkSma-bAdara )-jo sUkSma hokarake bhI sthUla rUpameM dikheM, ve pA~coM indriyoMke viSaya-sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda sUkSma-sthUla skandha haiN| 1. "sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH"-tattvArthasU0 5 / 23 / 2. "eyarasavaNNagaMdhaM do phAsaM saddakAraNamasadaM / " -paMcAstikAya gA0 81 / 3. "aithUlathUlathUlaM thUlaM suhumaM ca suhumathUlaM ca / suhama aisuhama iti dharAdigaM hoi chabbheyaM // " -niyamasAra gA0 21-24 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha (5) sUkSma - jo sUkSma honeke kAraNa indriyoMke dvArA grahaNa na kiye jA sakate hoM, ve karmavargaNA Adi sUkSma skandha haiM / (6) atisUkSma - karmavaNAse bhI choTe dvayaNuka skandha taka sUkSmasUkSma haiM / paramANu paramAtisUkSma hai / vaha avibhAgI hai / zabdakA kAraNa hokara bhI svayaM azabda hai, zAzvata hokara bhI utpAda aura vyayavAlA hai -- yAnI trayAtmaka pariNamana karanevAlA hai / skandha Adi cAra bheda 'pudgala dravyake skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANu ye cAra vibhAga bhI hote haiM / anantAnanta paramANuoMse skandha banatA hai, usase AdhA skandhadeza aura skandhadezakA AdhA skandhapradeza hotA hai / paramANu sarvataH avibhAgI hotA hai / indriyA~, zarIra, mana, indriyoMke viSaya aura zvAsocchvAsa Adi saba kucha pudgala dravyake hI vividha pariNamana haiM / Grant prakriyA ina paramANuoM meM svAbhAvika snigdhatA aura rUkSatA honeke kAraNa paraspara bandha hotA hai, jisase skandhoMkI utpatti hotI hai| snigdha aura rUkSa guNoMke zaktyaMzakI apekSA asaMkhya bheda hote haiM, aura unameM tAratamya bhI hotA rahatA hai| eka zaktyaMza ( jaghanyaguNa ) vAle snigdha aura rUkSa paramANuoMkA paraspara bandha ( rAsAyanika mizraNa ) nahIM hotA / snigdha aura snigdha, rUkSa aura rUkSa, snigdha aura rUkSa, tathA rUkSa aura snigdha paramANuoMmeM bandha tabhI hogA, jaba inameM paraspara guNoMke zaktyaMza do adhika hoM, arthAt do guNavAle snigdha yA rUkSa paramANukA bandha cAra guNavAle snigdha yA rUkSa paramANuse hogA / bandhakAla meM jo adhika guNavAlA paramANu hai, vaha kama guNavAle paramANukA apane rUpa, rasa, gandha aura sparza rUpase pariNamana karA letA hai| isa taraha do paramANuoMse dvyaNuka, tIna paramANuoMse vyaNuka aura cAra, pA~ca Adi paramANuoMse caturaNuka, paJcANuka Adi skandha utpanna hote rahate haiM / mahAskandhoM ke bhedase bhI do alpaskandha ho sakate haiM / yAnI skandha, saMghAta aura bheda donoMse banate haiM / skandha avasthAmeM paramANuoMkA paraspara itanA sUkSma pariNamana ho jAtA hai ki thor3I-sI jagaha meM asaMkhya paramANu samA jAte haiM / eka sera rUI aura eka sera lohe meM sAdhAraNatayA paramANuoMkI saMkhyA barAbara honepara bhI unake niviDa aura zithila bandhake kAraNa rUI thulathulI hai aura lohA Thosa / rUI adhika sthAnako rokatI hai aura lohA kama sthAnako / ina pudgaloMke isI sUkSma pariNamanake kAraNa asaMkhyAta pradezo lokameM anantAnanta paramANu samAe hue haiN| jaisA ki pahale 1. 'khaMdhA yA khaMdhadesA khaMdhapadesA ya hoMti paramANU / iti te caduvviyappA puggalakAyA muNeyavvA / / ' 2. " zarIravAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAm / " " -tattvArtha sUtra 5 / 19 / 3. "snigdharUkSatvAd bandhaH / na jaghanyaguNAnAm / guNasAmye sadRzAnAm / dvaghadhikAdiguNAnAM tu / bandhe'dhika pAriNAmikau ca / " - paJcAstikAya gA0 74-75 / - tattvArtha sUtra 5 / 33-37 // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 299 likhA jA cukA hai ki pratyeka dravya pariNAmI hai / usI taraha ye pudgala dravya bhI usa pariNamanake apavAda nahIM haiM aura pratikSaNa upayukta sthUla-bAdarAdi skandhoMke rUpameM banate-bigar3ate rahate haiM / zabda Adi pudgalakI paryAya haiM " zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, andhakAra, chAyA, prakAza, udyota aura garmI Adi pudgala dravyakI hI paryAyeM haiM / zabdako vaizeSika Adi AkAzakA guNa mAnate haiM, kintu Ajake vijJAnane apane reDiyo aura grAmophona Adi vividha yantroMse zabdako pakar3akara aura use iSTa sthAnameM bhejakara usakI paudgalikatA prayogase siddha kara dI hai / yaha zabda pudgalake dvArA grahaNa kiyA jAtA hai, pudgalase dhAraNa kiyA jAtA hai, pudgaloMse rukatA hai, pudgaloMko rokatA hai, pudgala kAna Adike pardoMko phAr3a detA hai aura paudgalika vAtAvaraNa meM anukampana paidA karatA hai, ataH paudgalika hai / skandhoMke paraspara saMyoga, saMgharSaNa aura vibhAgase zabda utpanna hotA hai / jihvA aura tAlu Adike saMyogase nAnA prakArake bhASAtmaka prAyogika zabda utpanna hote haiM / isake utpAdaka upAdAna kAraNa tathA sthUla nimitta kAraNa donoM hI paudgalika haiM / jaba do skandhoM ke saMgharSa se koI eka zabda utpanna hotA hai, to vaha Asa-pAsa ke skandhoM ko apanI zaktike anusAra zabdAyamAna kara detA hai, arthAt usake nimittase una skandhoM meM bhI zabdaparyAya utpanna ho jAtI hai / jaise jalAzaya meM eka kaMkar3a DAlane para jo prathama lahara utpanna hotI hai, vaha apanI gatizakti se pAsake jalako kramaza: taraMgita karatI jAtI hai aura yaha 'vIcIta raMganyAya' kisI-na-kisI rUpa meM apane vegake anusAra kAphI dUra taka cAlU rahatA hai / zabda zaktirUpa nahIM hai zabda kevala zakti nahIM hai, kintu zaktimAn pudgalaMdravya-skandha hai, jo vAyu skandhake dvArA dezAntarako jAtA huA AsapAsa ke vAtAvaraNako jhanajhatA jAtA hai / yantroMse usakI gati bar3hAI jA sakatI hai aura usakI sUkSma laharako sudUra dezase pakar3A jA sakatA hai / vaktAke tAlu Adike saMyogase utpanna huA eka zabda mukhase bAhara nikalate hI cAroM tarapha ke vAtAvaraNako usI zabdarUpa kara detA hai / vaha svayaM bhI niyata dizAmeM jAtA hai aura jAte-jAte, zabdase zabda paidA karatA jAtA hai / zabdake jAnekA artha paryAyavAle skanbakA jAnA hai aura zabdakI utpattikA bhI artha hai AsapAsa ke skandhoM meM zabdaparyAyakA utpanna honA / tAtparya yaha ki zabda svayaM dravyakI paryAya hai, aura isa paryAyake AdhAra haiM pudgala skandha / amUrtika AkAzake guNameM ye saba nATaka nahIM ho sakate / amUrta dravyakA guNa to amUrta hI hogA, vaha mUrttake dvArA gRhIta nahIM ho sakatA / vizvakA samasta vAtAvaraNa gatizIla pudgalaparamANu aura skandhoMse nirmita hai / usImeM paraspara saMyoga Adi nimittoMse garmI, sardI, prakAza, andhakAra, chAyA Adi paryAyeM utpanna hotIM aura naSTa hotI rahatI haiM / garmI, prakAza aura zabda ye kevala zaktiyA~ nahIM haiM, kyoMki zaktiyA~ nirAzraya nahIM raha sktiiN| ve to kisI-na-kisI AdhAra meM raheMgI aura unakA AdhAra hai - yaha pudgala dravya / paramANukI gati eka samaya meM lokAnta taka ( caudaha rAju ) ho sakatI hai, aura vaha gatikAlameM AsapAsa ke vAtAvaraNako prabhAvita karatA hai / prakAza aura zabdakI gatikA jo lekhA-jokhA Ajake vijJAnane lagAyA hai, vaha paramANukI isa svAbhAvika gatikA eka alpa aMza hai / prakAza aura garmIke skandha ekadezase sudUra deza taka jAte hue apane vega ( force ) "zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedata marachAyAtapodyotavantazca / " 1. -tattvArtha sUtra 5 / 24 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ke anusAra vAtAvaraNako prakAzamaya aura garmI paryAyase yukta banAte hue jAte haiN| yaha bhI saMbhava hai ki jo prakAza Adi skandha bijalIke TArca Adise nikalate haiM, ve bahuta dUra taka svayaM cale jAte haiM aura anya gatizIla pudgala skandhoMko prakAza, garmI yA zabdarUpa (paryAya dhAraNa karAke unheM Age calA dete haiN| Ajake vaijJAnikoMne betArakA tAra aura binA tArake TelIphonakA bhI AviSkAra kara liyA hai / jisa taraha hama amerikAmeM bole gaye zabdoMko yahA~ suna lete haiM, usI taraha aba bolanevAleke phoToko bhI sunate samaya dekha skeNge| pudgalake khela yaha saba zabda, AkRti, prakAza, garmI, chAyA, andhakAra AdikA parivahana tIvra gatizIla pudgalaskandhoMke dvArA hI ho rahA hai| paramANu-bamakI vinAzaka zakti aura haoNiDrojana bamakI mahApralaya zaktise hama pudgalaparamANukI ananta zaktiyoMkA kucha andAja lagA sakate haiM / / eka dUsareke sAtha ba~dhanA, sUkSmatA, sthUlatA, caukoNa, SaTkoNa Adi vividha AkRtiyA~, suhAvanI cA~danI, maMgalamaya uSAkI lAlI Adi sabhI kucha padgala skandhoMkI paryAyeM haiM / nirantara gatizIla aura utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNamanavAle anantAnanta paramANuoMke paraspara saMyoga aura vibhAgase kucha naisargika aura kucha prAyogika pariNamana isa vizvake raMgamaJcapara pratikSaNa ho rahe hai / ye saba mAyA yA avidyA nahIM haiM, Thosa satya haiM / svapnakI taraha kAlpanika nahIM haiM, kintu apanemeM vAstavika astitva rakhanevAle padArtha haiM / vijJAnane eTamameM jina ilekTrona aura proTonako avirAma gatise cakkara lagAte hue dekhA hai, vaha sUkSma yA atisUkSma pudgala skandhameM ba~dhe hue paramANuoMkA hI gaticakra hai / saba apane-apane kramase jaba jaisI kAraNasAmagrI pA lete haiM, vaisA pariNamana karate hue apanI ananta yAtrA kara rahe haiN| puruSakI kitanI-sI zakti ! vaha kahA~ taka ina dravyoMke pariNamanoMko prabhAvita kara sakatA hai ? hA~, jahA~ taka apanI sUjha-bUjha aura zaktike anusAra vaha yantroMke dvArA inheM prabhAvita aura niyantrita kara sakatA thA, vahA~ taka usane kiyA bhI hai| padgalakA niyantraNa paudgalika sAdhanoMse hI ho sakatA hai aura ve sAdhana bhI pariNamanazIla haiN| ataH hameM dravyakI mala sthitike AdhArase hI tattvavicAra karanA cAhiye aura vizvavyavasthAkA AdhAra DhUMr3hanA cAhie / chAyA pudgalakI hI paryAya hai sUrya Adi prakAzayakta dravyake nimittase Asa-pAsa padagalaskandha bhAsurarUpako dhAraNakara prakAzaskandha bana jAte haiM / isI prakAzako jitanI jagaha koI sthUla skandha yadi roka letA hai to utanI jagahake skandha kAle rUpako dhAraNa kara lete haiM, yahI chAyA yA andhakAra hai / ye sabhI pudgala dravyake khela hai / kevala mAyAkI A~khamicaunI nahIM hai aura na 'eko'haM bahu syAm' kI liilaa| ye to Thosa vajanadAra paramArthasat pudagala paramANaoMkI avirAma gati aura pariNatike vAstavika dRzya haiN| yaha A~kha mUMdakara kI jAnevAlI bhAvanA nahIM hai, kintu prayogazAlAmeM rAsAyanika prakriyAse kiye jAnevAle prayogasiddha padArtha haiM / yadyapi pudgalANuoMmeM samAna ananta zakti hai, phira bhI vibhinna skandhoMmeM jAkara unakI zaktiyoMke bhI jude-jude ananta bheda ho jAte haiM / jaise pratyeka paramANumeM sAmAnyataH mAdakazakti honepara bhI usakI prakaTatAkI yogyatA mahuvA, dAkha aura kodoM Adike skandhoMmeM hI sAkSAt hai, so bhI amuka jalAdike rAsAyanika mizraNase / ye paryAyayogyatAeM kahalAtI hai. jo una-una sthala paryAyoMmeM prakaTa hotI haiN| aura ina sthala paryAyoMke ghaTaka sUkSma skandha bhI apanI usa avasthAmeM viziSTa zaktiko dhAraNa karate haiN| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/viziSTa nibandha : 297 eka hI pudgala maulika hai Adhunika vijJAnane pahale 92 maulika tattva ( Elements ) khoje the| unhoMne inake vajana aura zaktike aMza nizcita kiye the| maulika tattvakA artha hotA hai-'eka tattvakA dUsare rUpa na honA / ' parantu aba eka eTama ( Atom ) hI mUla tattva baca gayA hai| yahI eTama apane meM cAroM ora gatizIla ilekTrona aura proTonakI saMkhyAke bhedase oNksIjana, haoNiDrojana, cA~dI, sonA, lohA, tA~bA, yUreniyama, reDiyama Adi avasthAoMko dhAraNa kara letA hai| oNksIjanake amaka ilekTrona yA proTonako tor3ane yA milAnepara vahI hAiDrojana bana jAtA hai / isa taraha oNksIjana aura hAiDrojana do maulika na hokara eka tattvakI avasthAvizeSa hI siddha hote haiM / mUlatattva kevala aNu ( Atom ) hai / pRthivI Adi svatantra dravya nahIM naiyAyika-vaizeSika pRthvIke paramANuoMmeM rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi cAroM guNa, jalake paramANuoMmeM rUpa, rasa aura sparza ye tIna guNa; agnike paramANuoMmeM rUpa aura sparza ye do guNa aura vAyumeM kevala sparza, isa taraha guNabheda mAnakara cAroMko svatantra dravya mAnate haiM / kintu jaba pratyakSase sIpameM par3A haA jala, pArthiva motI bana jAtA hai, pArthiva lakar3I agni bana jAtI hai, agni sma bana jAtI hai, pArthiva hima pighalakara jala ho jAtA hai aura oNksIjana aura hAiDrojana donoM vAyu milakara jala bana jAtI haiM, taba inameM paraspara guNabhedakRta jAtibheda mAnakara pRthak dravyatva kaise siddha ho sakatA hai ? jainadarzanane pahalese hI samasta pudgalaparamANuoMkA paraspara pariNamana dekhakara eka hI pudgala dravya svIkAra kiyA hai / yaha to ho sakatA hai ki avasthAvizeSameM koI guNa prakaTa hoM aura koI aprakaTa / agnimeM rasa aprakaTa raha sakatA hai, vAyumeM rUpa aura jalameM gandha, kintu ukta dravyoMmeM una guNoMkA abhAva nahIM mAnA jA sakatA / yaha eka sAmAnya niyama hai ki 'jahA~ sparza hogA vahA~ rUpa, rasa aura gandha avazya hI hoNge|' isI taraha jina do padArthoMkA eka-dUsareke rUpase pariNamana ho jAtA hai ve donoM pRthaka-jAtIya dravya nahIM ho sakate / isIlie Ajake vijJAnako apane prayogoMse usI ekajAtika aNuvAdapara AnA par3A hai| prakAza aura garmI bhI zaktiyA~ nahIM yadyapi vijJAna prakAza, garmI aura zabdako abhI kevala ( Energy ) zakti mAnatA hai| para, baha zakti nirAdhAra na hokara kisI-na-kisI Thosa AdhArameM rahanevAlI hI siddha hogI; kyoMki zakti yA guNa nirAzraya nahIM raha sakate / unheM kisI-na-kisI maulika dravyake AzrayameM rahanA ho hogA / ye zaktiyA~ jina mAdhyamoMse gati karatI haiM, una mAdhyamoMko svayaM usa rUpase pariNata karAtI huI hI jAtI haiN| ataH yaha prazna manameM uThatA hai ki jise hama zaktikI gati kahate haiM vaha AkAzameM nirantara pracita paramANuoMmeM avirAma gatise utpanna honevAlI zaktiparaMparA hI to nahIM hai ? hama pahale batA Aye haiM ki zabda, garmI aura prakAza kisI nizcita dizAko gati bhI kara sakate haiM aura samIpake vAtAvaraNako zabdAyamAna, prakAzamAna aura garama bhI kara dete haiM / yoM to jaba pratyeka paramANu gatizIla hai aura utpAda-vyayasvabhAvake kAraNa pratikSaNa natana paryAyoMko dhAraNa kara rahA hai, taba zabda, prakAza aura garmIko inhIM paramANuoMkI paryAya mAnane meM hI vastusvarUpakA saMrakSaNa raha pAtA hai| jaina granthoM meM pudgala dravyoMkI jina-karmavargaNA, nokarmavargaNA, AhAravargaNA, bhASAvargaNA, Adi rUpase-23 prakArako vargaNAoMkA varNana milatA hai, ve svatantra dravya nahIM hai| eka hI pudgalajAtIya 1. dekho, gommaTasAra jIvakANDa gAthA 593-94 / 4-38 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha skandhoMmeM ye vibhinna prakArake pariNamana, vibhinna sAmagrIke anusAra vibhinna paristhitiyoMmeM bana jAte haiN| yaha nahIM hai ki jo paramANu eka bAra karmavargaNArUpa hue haiM; ve sadA karmavargaNArUpa hI raheMge, anyarUpa nahIM hoMge, yA anya-paramANu karmavargaNArUpa na ho sakeMge / ye bheda to vibhinna skandha-avasthAmeM vikasita zaktibhedake kAraNa haiN| pratyeka dravyameM apanI-apanI dravyagata mala yogyatAoMke anusAra, jaisI-jaisI sAmagrIkA juTAva ho jAtA hai, vaisA-vaisA pratyeka pariNamana sambhava hai / jo paramANu zarIra-avasthAke nokarmavargaNA banakara zAmila hae the, vahI paramANu mRtyuke bAda zarIrake khAka ho jAnepara anya vibhinna avasthAoMko prApta ho jAte haiM / ekajAtIya dravyoMmeM kisI bhI dravyazaktike pariNamanoMkA bandhana nahIM lagAyA jA sktaa| yaha ThIka hai ki kucha pariNamana kisI sthUlaparyAyako prApta pudgaloMse sAkSAt ho sakate haiM, kisIse nahIM / jaise miTTI-avasthAko prApta pudgala paramANu hI ghaTa-avasthAko dhAraNa kara sakate haiM, agni-avasthAko prApta pudgala paramANu nahIM, yadyapi agni aura ghaTa donoM hI pudgalakI hI paryAyeM hai| yaha tI sambhava hai ki agnike paramANu kAlAntarameM miTTI bana jAyeM aura phira ghar3A baneM; para sIdhe agnise ghar3A nahIM banAyA jA sakatA / malataH pudgalaparamANu oMmeM na to kisI prakArakA jAtibheda hai, na zaktibheda hai aura na AkAra: bheda hI / ye saba bheda to bIcakI skandha paryAyoMmeM hote haiN| gatizIlatA pudgala paramANu svabhAvataH kriyAzIla hai| usakI gati tIvra, manda aura madhyama aneka prakArakI hotI hai / usameM vajana bhI hotA hai, kintu usakI prakaTatA skandha avasthAmeM hotI hai / ina skandhoMmeM aneka prakArake sthUla, sUkSma, pratighAtI aura apratighAtI pariNamana avasthAbhedake kAraNa sambhava hote haiM / isa taraha yaha jagat apanI bAhyAbhyantara sAmagrIke anusAra dRzya aura adRzya aneka prakArako avasthAoMko svayameva dhAraNa karatA rahatA hai / usameM jo kucha bhI niyatatA yA aniyatatA, vyavasthA yA avyavasthA hai, vaha svayameva hai| bIcake par3AvameM puruSakA prayala inake pariNamanoMko kucha kAlataka kisI vizeSa rUpa meM prabhAvita aura niyantrita bhI karatA hai| bIca meM honevAlI aneka avasthAoMkA adhyayana aura darzana karake jo sthala kAryakAraNabhAva niyata kiye jAte haiM, ve bhI ina dravyoMkI mala-yogyatAoMke hI AdhArase kiye jAte haiN| dharma dravya aura adhamaM dravya ananta AkAzameM lokake amuka AkArako nizcita karaneke lie yaha Avazyaka hai ki koI aisI vibhAjaka rekhA kisI vAstavika AdhArapara nizcita ho, jisake kAraNa jIva aura pudgaloMkA gamana vahIM taka ho sake; bAhara nahIM / AkAza eka amUrta, akhaNDa aura anantapradezI dravya hai| usakI apanI saba jagaha eka sAmAnya sattA hai / ataH usake amuka pradezoM taka pudgala aura jIvoMkA gamana ho aura Age nahIM, yaha niyantraNa svayaM akhaNDa AkAzadravya nahIM kara sakatA, kyoMki usameM pradezabheda hokara bhI svabhAvabheda nahIM hai| jIva aura padgala svayaM gatisvabhAvavAle haiM, ataH yadi ve gati karate haiM to svayaM rukanekA prazna hI nahIM hai| isalie jaina AcAryoMne loka aura alokake vibhAgake lie lokavartI AkAzake barAbara eka amatika, niSkriya aura akhaNDa dharmadravya mAnA hai, jo gatizIla jIva aura pudgaloMko gamana karane meM sAdhAraNa kAraNa hotA hai| yaha kisI bhI dravyako preraNA karake nahIM calAtA; kintu jo svayaM gati karate haiM, unako mAdhyama banakara sahArA detA hai| isakA astitva lokake bhItara to sAdhAraNa hai para lokakI sImAoMpara niya rUpameM hai| sImAoMpara patA calatA hai ki dharmadravya bhI koI astitvazAlI dravya hai; jisake kAraNa samasta jIva aura pudgala apanI yAtrA usI sImA taka samApta karaneko vivaza haiM, usake Age nahIM jA sakate / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 299 jisa prakAra gatike lie eka sAdhAraNa kAraNa dharmadravya apekSita hai; usI taraha jIva aura pudgaloMkI sthitike lie bhI eka sAdhAraNa kAraNa honA cAhie aura vaha hai-adharma dravya / yaha bhI lokAkAzake barAbara hai, rUpa, rasa, gandha, sparza aura zabdase rahita-amUrtika hai; niSkriya hai aura utpAda-vyayarUpase pariNamana karate hue bhI nitya hai / apane svAbhAvika santulana rakhanevAle ananta agurulaghuguNoMse utpAda-vyaya karatA huA. ThaharanevAle jIva-pudgaloMko sthitimeM sAdhAraNa kAraNa hotA hai| isake astitvakA patA bhI lokakI sImAoMpara hI calatA hai / jaba Age dharmadravya na hone ke kAraNa jIva aura pudgala dravya gati nahIM kara sakate taba sthitike lie isakI sahakAritA apekSita hotI hai| ye donoM dravya svayaM gati nahIM karate: karanevAle aura ThaharanevAle jIva aura pudgaloMkI gati aura sthitimeM sAdhAraNa nimitta hote haiN| loka aura alokakA vibhAga hI inake sadbhAvakA acaka pramANa hai| yadi AkAzako hI sthitikA kAraNa mAnate haiM, to AkAza to alokameM bhI maujada hai| vaha ki akhaNDa dravya hai, ataH yadi vaha lokake bAharake padArthoMkI sthitimeM kAraNa nahIM ho sakatA; to lokake bhItara bhI usakI kAraNatA nahIM bana sktii| isalie sthitike sAdhAraNa kAraNake rUpameM adharmadravyakA pRthaka astitva hai| ye dharma aura adharma dravya, puNya aura pApake paryAyavAcI nahIM haiM-svataMtra dravya haiN| inake asaMkhyAta pradeza hai, ataH bahupradezI honeke kAraNa inheM 'astikAya' kahate hai aura isalie inakA 'dharmAstikAya' aura 'adharmAstikAya' ke rUpa meM bhI nirdeza hotA hai / inakA sadA zuddha pariNamana hotA hai| dravyake mUla pariNAmIsvabhAvake anusAra pUrva paryAyako chor3ane aura uttara paryAyako dhAraNa karanekA krama apane pravAhI astitvako banAye rakhate hue anAdikAlase calA A rahA hai aura ananta kAla taka cAla rhegaa| AkAza dravya samasta jIva-ajIvAdi dravyoMko jo jagaha detA hai arthAt jisameM ye samasta jIva-pudgalAdi dravya yugapat avakAza pAye hue haiM, vaha AkAza dravya hai| yadyapi pudgalAdi dravyoMmeM bhI paraspara hInAdhika rUpameM eka dusareko avakAza denA dekhA jAtA hai, jaise ki Tebila para kitAba yA bartanameM pAnI AdikA, phira bhI samasta dravyoMko eka sAtha avakAza denevAlA AkAza hI ho sakatA hai| isake ananta pradeza hai / isake madhya bhAgameM caudaha rAjU U~cA puruSAkAra loka hai, jisake kAraNa AkAza lokAkAza aura alokAkAzake rUpameM vibhAjita ho jAtA hai / lokAkAza asaMkhyAta pradezoMmeM hai, zeSa ananta aloka hai, jahA~ kevala AkAza hI AkAza hai / yaha niSkriya hai aura rUpa, rasa, gandha, sparza aura zabdAdise rahita honeke kAraNa amUrtika hai| 'avakAza dAna' hI isakA eka asAdhAraNa guNa hai, jisa prakAra ki dharmadravyakA gamanakAraNatva aura adharmadravyakA sthitikAraNatva / yaha sarvavyApaka hai aura akhaNDa hai| dizA svatantra dravya nahIM isI AkAzake pradezoMmeM sUryodayakI apekSA pUrva, pazcima Adi dizAoMkI kalpanA kI jAtI hai| dizA koI svatantra dravya nahIM hai| AkAzake pradezoMkI paMktiyA~ saba tarapha kapaDemeM tantakI trh| eka paramANu jitane AkAzako rokatA hai use pradeza kahate haiM / isa nApase AkAzake ananta pradeza hai / yadi pUrva, pazcima Adi vyavahAra honeke kAraNa dizAko eka svatantra dravya mAnA jAtA hai, to pUrvadeza, pazcimadeza Adi vyavahAroMse 'deza dravya' bhI svatantra mAnanA par3egA / phira prAnta, jilA, tahasIla Adi bahatase svatantra dravyoMkI kalpanA karanI pdd'egii| Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zabda AkAzakA guNa nahIM __ AkAzameM zabda guNakI kalpanA bhI Ajake vaijJAnika prayogoMne asatya siddha kara dI hai| hama pudgala dravyake varNanameM use paudgalika siddha kara Aye haiM / yaha to moTI-sI bAta hai ki jo zabda paudgalika indriyoMse gRhIta hotA hai pudgaloMse TakarAtA hai, pudgaloMse rokA jAtA hai, pudgaloMko rokatA hai, pudgaloMmeM bharA jAtA hai, vaha paudgalika hI ho sakatA hai / ataH zabda guNake AdhArake rUpa meM AkAzakA astitva nahIM mAnA jA sakatA / na 'pudgala dravya' kA hI pariNamana AkAza ho sakatA hai; kyoMki eka hI dravyake marta aura amattaM, vyApaka aura avyApaka Adi do viruddha pariNamana nahIM ho sakate / AkAza prakRtikA vikAra nahIM sAMkhya eka prakRti tattva mAnakara usIke pathivI Adi bhUta tathA AkAza ye donoM pariNamana mAnate hai / parantu vicAraNIya bAta yaha hai ki-eka prakRtikA ghaTa, paTa, pRthivI, jala, agni aura vAyu Adi aneka rUpI bhautika kAryoM ke AkArameM hI pariNamana karanA yukti aura anubhava donoMse viruddha hai, kyoMki saMsArake ananta rUpI bhautika kAryoMkI apanI pRthaka-pRthak sattA dekhI jAtI hai| sattva. raja aura tama ina tIna guNoMkA sAdRzya dekhakara ina sabako ekajAtIya yA samAnajAtIya to kahA jA sakatA hai, para eka nhiiN| kiJcit samAnatA hone ke kAraNa kAryoMkA eka kAraNase utpanna honA bhI Avazyaka nahIM hai| bhinna-bhinna kAraNoMse utpanna honevAle saikar3oM ghaTa-paTAdi kArya kucha-na-kucha jaDatva Adike rUpase samAnatA rakhate hI haiN| phira mUrtika aura amUrtika, rUpI aura arUpI, vyApaka aura avyApaka, sakriya aura niSkriya Adi rUpase viruddha dharmavAle pRthivI Adi aura AkAzako eka prakRtikA pariNamana mAnanA brahmavAdako mAyAmeM hI eka aMzase samA jAnA hai| brahmavAda kucha Age bar3hakara cetana aura acetana sabhI padArthoMko eka brahmakA vivarta mAnatA hai, aura ye sAMkhya samasta jar3oMko eka jaDa prakRtikI paryAya / yadi triguNAtmakatvakA anvaya honese saba eka triguNAtmaka kAraNase samutpanna haiM, to AtmatvakA anvaya sabhI AtmAoMmeM pAyA jAtA hai, aura sattAkA anvaya sabhI cetana aura acetana padArthoM meM pAyA jAtA hai; to ina sabako bho eka 'advaitasat' kAraNase utpanna huA mAnanA par3egA, jo ki pratIti aura vaijJAnika prayoga donoMse viruddha hai| apane-apane vibhinna kAraNoMse utpanna honevAle svatantra jar3acetana aura mUrta-amUrta Adi vividha padArthoM meM aneka prakArake para-apara sAmAnyoMkA sAdRzya dekhA jAtA hai, para itanemAtrase saba eka nahIM ho sakate / ataH AkAza prakRtikI paryAya na hokara eka svatantra dravya hai, jo amartta, niSkriya, sarvavyApaka aura ananta hai| jala Adi pudgala dravya apanemeM jo anya pudgalAdi dravyoMko avakAza yA sthAna dete haiM, vaha unake tarala pariNamana aura zithila bandhake kAraNa banatA hai| antataH jalAdike bhItara rahanevAlA AkAza hI avakAza denevAlA siddha hotA hai| ___ isa AkAzase hI dharmadravya aura adharmadra vyakA gati aura sthitirUpa kAma nahIM nikAlA jA sakatA, kyoMki yadi AkAza hI pudgalAdi dravyoMkI gati aura sthitimeM nimitta ho jAya to loka aura alokakA vibhAga hI nahIM bana sakegA, aura mukta jIva, jo lokAntameM Thaharate haiM, ve sadA ananta AkAzameM UparakI ora ur3ate raheMge / ataH AkAzako gamana aura sthitimeM sAdhAraNa kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| yaha AkAza bhI anya dravyoMkI bhA~ti 'utpAda, vyaya aura dhrauvya' isa sAmAnya dravyalakSaNase yukta Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 301 hai, aura isameM pratikSaNa apane aguru-laghu guNake kAraNa pUrva paryAyakA vinAza aura uttara paryAyakA utpAda hote hue bhI satata avicchinnatA banI rahatI hai| ataH yaha bhI pariNAmonitya hai| AjakA vijJAna prakAza aura zabdakI gatike lie jisa IthararUpa mAdhyamakI kalpanA karatA hai, vaha AkAza nahIM hai / vaha to eka sUkSma pariNamana karanevAlA lokavyApI pudgala-skandha hI hai| kyoMki mUrtadravyoMkI gatikA antaraMga AdhAra amarta padArtha nahIM ho sktaa| AkAzake ananta pradeza isalie mAne jAte hai ki jo AkAzakA bhAga kAzImeM hai, vahI paTanA AdimeM nahIM hai, anyathA kAzI aura paTanA eka hI kSetrameM A jAyeMge / bauddha-paramparAmeM AkAzakA svarUpa bauddha-paramparAmeM AkAzako asaMskRta dharmoM meM ginAyA hai aura usakA 'varNana'' 'anAvRti' (AvaraNAbhAva ) rUpase kiyA hai / yaha kisIko AvaraNa nahIM karatA aura na kisIse AvRta hotA hai / saMskRtakA artha hai, jisameM utpAdAdi dharma pAye jAyeM / kintu sarvakSaNikavAdI bauddhakA, AkAzako asaMskRta arthAt utpAdAdi dharmase rahita mAnanA kucha samajhameM nahIM aataa| isakA varNana bhale hI anAvRti rUpase kiyA jAya, para vaha bhAvAtmaka padArtha hai, yaha vaibhASikoMke2 vivecanase siddha hotA hai| koI bhI bhAvAtmaka padArtha bauddhake matase utpAdAdizUnya kaise ho sakatA hai ? yaha to ho sakatA hai ki usameM honevAle utpAdAdikA hama varNana na kara sakeM, para svarUpabhUta utpAdAdise inakAra nahIM kiyA jA sakatA aura na kevala vaha AvaraNAbhAvarUpa hI mAnA jA sakatA hai| 'abhidhammatthasaMgaha' meM AkAzadhAtuko paricchedarUpa mAnA hai| vaha cAra mahAbhUtoMkI taraha niSpanna nahIM hotA, kintu anya pRthvI Adi dhAtuoMke pariccheda-darzanamAtrase isakA jJAna hotA hai, isalie chedarUpa kahate haiN| para AkAza kevala paricchedarUpa nahIM ho sakatA; kyoMki vaha arthakriyAkArI hai| ataH vaha utpAdAdi lakSaNoMse yukta eka saMskRta padArtha hai| kAladravya samasta dravyoMke utpAdAdirUpa pariNamanameM sahakArI 'kAladravya' hotA hai / isakA lakSaNa hai vrtnaa| yaha svayaM parivartana karate hue anya dravyoMke parivartanameM sahakArI hotA hai aura samasta lokAkAzameM ghar3I, ghaMTA, pala, dina, rAta Adi vyavahAroMmeM nimitta hotA hai / yaha bhI anya dravyoMkI taraha utpAda-vyaya-dhrauvya lakSaNavAlA hai / rUpa, rasa, gandha, sparza Adise rahita honeke kAraNa amartika hai / pratyeka lokAkAzake pradezapara eka-eka kAla-dravya apanI svatantra sattA rakhatA hai| dharma aura adharma dravyakI taraha vaha lokAkAzavyApI ekadravya nahIM hai| kyoMki pratyeka AkAza pradezapara samayabheda ise anekadravya mAne binA nahIM bana sakatA / laMkA aura kurukSetrameM dina, rAta AdikA pRthak-pRthaka vyavahAra tattatsthAnoMke kAlabhedake kAraNa hI hotA hai / eka akhaNDa dravya mAnanepara kAlabheda nahIM ho sktaa| dravyoMmeM paratva-aparatva ( lahurA-jeTha ) Adi vyavahAra kAlase hI hote haiN| purAnApana-nayApana bhI kAlakRta hI hai / atIta, vartamAna aura bhaviSya ye vyavahAra bhI kAlakI kramika paryAyoMse hote hai| kisI bhI padArthake pariNamanako atIta, vartamAna yA bhaviSya kahanA kAlakI apekSAse hI ho sakatA hai| 1. "tatrAkAzamanAvRtiH"-abhidharmakoza 1 / 5 / 2. "chidramAkAzadhAtvAkhyama AlokatamasI kil|" -abhidharmakoza 1 / 28 / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha vaizeSikakI mAnyatA __ vaizeSika kAlako eka aura vyApaka dravya mAnate haiM, parantu nitya aura eka dravyameM jaba svayaM atItAdi bheda nahIM hai, taba usake nimittase anya padArthoM meM atItAdi bheda kaise nApe jA sakate haiM ? kisI bhI dravyakA pariNamana kisI samayameM ho to hotA hai| binA samayake usa pariNamanako atIta, anAgata yA vartamAna kaise kahA jA sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki pratyeka AkAza-pradezapara vibhinna dravyoMke jo vilakSaNa pariNamana ho rahe haiM, unameM eka sAdhAraNa nimitta kAla hai, jo aNarUpa hai aura jisakI samayaparyAyoMke samudAyameM hama ghar3I, ghaMTA Adi sthUla kAlakA nApa banAte haiN| alokAkAzameM jo atItAdi vyavahAra hotA hai, vaha lokAkAzavatI kAlake kAraNa hii| cUMki loka aura alokavartI AkAza, eka akhaNDa dravya hai, ataH lokAkAzameM honevAlA koI bhI pariNamana samUce AkAzameM hI hotA hai / kAla ekapradezI honeke kAraNa dravya hokara bhI 'astikAya' nahIM kahA jAtA; kyoMki bahupradezI dravyoMkI hI 'astikAya' saMjJA hai / zvetAmbara jaina paramparAmeM kucha AcArya kAlako svatantra dravya nahIM mAnate / bauddha-paramparAmeM kAla bauddha-paramparAmeM kAla kevala vyavahArake lie kalpita hotA hai / yaha koI svabhAvasiddha padArtha nahIM hai, prajJaptimAtra hai / ( aTThazAlinI 1 / 3 / 16 ) / kintu atIta, anAgata aura vartamAna Adi vyavahAra mukhya kAlake binA nahIM ho sakate / jaise ki bAlakameM zerakA upacAra mukhya zerake sadbhAvameM hI hotA hai, usI taraha samasta kAlika vyavahAra mukhya kAladravyake binA nahIM bana sakate / isa taraha jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaHdravya anAdi-siddha maulika haiM / sabakA eka hI sAmAnya lakSaNa hai-utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatA / isa lakSaNakA apavAda koI bhI dravya kabhI bhI nahIM ho sakatA / dravya cAhe zuddha hoM yA azuddha, ve isa sAmAnya lakSaNase hara samaya saMyukta rahate haiN| vaizeSikakI dravyamAnyatAkA vicAra vaizeSika pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA aura mana ye nava dravya mAnate haiN| inameM pRthvI Adika cAra dravya to 'rUpa-rasa-gandha-sparza-vattva' isa sAmAnya lakSaNase yukta honeke kAraNa pudgala dravyameM antarbhUta hai| dizAkA AkAzameM antarbhAva hotA hai| mana svatantra dravya nahIM hai, vaha yathAsambhava jIva aura pudgalakI hI paryAya hai| mana do prakArakA hotA hai-eka dravyamana aura dUsarA bhAvamana / dravyamana AtmAko vicAra karane meM sahAyatA denevAle pudgala-paramANaoMkA skandha hai| 'zarIrake jisa-jisa bhAgameM AtmAkA upayoga jAtA hai; vahA~-vahA~ke zarIrake paramANu bhI tatkAla manarUpase pariNata ho jAte haiM / athavA, hRdayapradezameM aSTadala kamalake AkArakA dravyamana hotA hai, jo hitAhitake vicArameM AtmAkA upakaraNa banatA hai| vicAra-zakti AtmAkI hai / ataH bhAvamana AtmarUpa hI hotA hai / jisa prakAra bhAvendriyA~ AtmAkI hI vizeSa zaktiyA~ hai, usI taraha bhAvamana bhI noindriyAvaraNakarmake kSayopazamase prakaTa honevAlI AtmAkI eka vizoSa zakti hai; atirikta dravya nhiiN| 1. "dravyamanazca jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamalAbhapratyayAH guNadoSavicArasmaraNAdipraNidhAnAbhimukhasyA tmano'nugrAhakAH pudgalAH vIrya vizeSAvarjanasamarthAH manastvena pariNatA iti kRtvA paudgalikam""manastvena hi pariNatAH pudgalAH guNadoSavicArasmaraNAdikArya kRtvA tadanantarasamaya eva manastvAt pracyavante / " -tattvArthavA0 5 / 19 / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 303 bauddha paraMparAmeM hRdaya-vastuko eka pRthak dhAtu mAnA hai', jo ki dravyamanakA sthAnIya ho sakatA hai / 'abhidharmakoza' meM chaha jJAnoMke samAnAntara kAraNabhUta pUrvajJAnako mana kahA hai| yaha bhAvamanakA sthAna grahaNa kara sakatA hai, kyoMki cetanAtmaka hai / indriyA~ manakI sahAyatA ke binA apane viSayoMkA jJAna nahIM kara sakatIM, parantu mana akelA hI guNadoSavicAra Adi vyApAra kara sakatA hai / manakA koI nizcita viSaya nahIM hai, ataH vaha sarvaviSayaka hotA hai / guNa Adi svatantra padArthaM nahIM vaizeSikane dravyake sivAya guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura abhAva ye chaha padArtha aura mAne haiM / vaizeSika kI mAnyatA pratyayake AdhArase calatI hai| cUMki 'guNaH guNaH ' isa prakArakA pratyaya hotA hai, ataH guNa eka padArtha honA cAhie / 'karma karma isa pratyayake kAraNa karma eka svatantra padArtha mAnA gayA hai / 'anugatAkAra, pratyayase para aura apara rUpase aneka prakAra ke sAmAnya mAne gaye | 'apRthasiddha ' padArthoMke sambandha sthApanake lie 'samavAya' kI AvazyakatA huI / nitya paramANuoMmeM, zuddha AtmAoMmeM, tathA mukta AtmAoMke manoMmeM paraspara vilakSaNatAkA bodha karAneke lie pratyeka nitya dravyapara eka vizeSa padArtha mAnA gayA hai / kAryotpattike pahale vastuke abhAvakA nAma prAgabhAva hai / utpattike bAda honevAlA vinAza pradhvaMsAbhAva hai / paraspara padArthoMke svarUpakA abhAva anyonyAbhAva aura kAlika saMsargakA niSedha karanevAlA atyantAbhAva hotA hai / isa taraha jitane prakArake pratyaya padArthoM meM hote haiM, utane prakArake padArtha vaizeSikane mAne haiM / vaizeSikako 'sampratyayopAdhyAya' kahA gayA hai / usakA yahI artha hai ki vaizeSika pratyayake AdhArase padArtha kI kalpanA karanevAlA upAdhyAya hai / parantu vicArakara dekhA jAya to guNa, kriyA, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura abhAva ye saba dravyakI paryAyeM hI haiM / dravyake svarUpase bAhara guNAdikI koI sattA nahIM hai / dravyakA lakSaNa hai guNaparyAyavAlA honA / jJAnAdiguNoM kA AtmAse tathA rUpAdi guNoMkA pudgalase pRthak astitva na to dekhA hI jAtA hai, aura na yuktisiddha hI hai / guNa aura guNIko, kriyA aura kriyAvAnko, sAmAnya aura sAmAnyavAnko, vizeSa aura nitya dravyoMko svayaM vaizeSika ayutasiddha mAnate haiM, arthAt ukta padArtha paraspara pRthak nahIM kiye jA sakate / guNa Adiko chor3akara dravyakI apanI pRthak sattA kyA hai ? isI taraha dravyake binA guNAdi nirAdhAra kahA~ raheMge ? inakA dravyake sAtha kathaMcit tAdAtmya sambandha / isIlie kahIM " guNasandrAvo dravyam" yaha bhI dravyakA lakSaNa milatA hai / eka hI dravya jisa prakAra aneka guNoMkA akhaNDa piNDa hai, usI taraha jo dravya sakriya haiM unameM honevAlI kriyA bhI usI dravyakI paryAya hai, svataMtra nahIM hai / kriyA yA karma kriyAvAn se bhinna apanA astitva nahIM rakhate / isI taraha pRthvItvAdi bhinna dravyavartI sAmAnya sadRzapariNAmarUpa hI haiM / koI eka, nitya aura 1. " tAmraparNIyA api hRdayavastu manovijJAnadhAtorAzrayaM kalpayanti / " 2. " SaNNAmanantarAtItaM vijJAnaM yaddhi tanmanaH / " - abhidharmakoza 1 / 17 / 3. " guNaparyayavaddravyam / " - tattvArthasUtra 5 / 38 / 4. " anvarthaM khalvapi nirvacanaM guNasandrAvo dravyamiti / " pAta0 mahAbhASya 5 / 1 / 119 / - sphuTArtha abhi0, pR0 49 / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha vyApaka sAmAnya aneka dravyoMmeM motiyoMmeM sUtakI taraha piroyA huA nahIM hai| jina dravyoMmeM jisa rUpase sAdRzya pratIta hotA hai, una dravyoMkA vaha sAmAnya mAna liyA jAtA hai / vaha kevala buddhikalpita bhI nahIM hai, kintu sAdRzya rUpase vastuniSTha hai; aura vastukI taraha hI utpAdavinAzadhrauvyazAlI hai / samavAya sambandha hai / yaha jinameM hotA hai una donoM padArthoMkI hI paryAya hai / jJAnakA sambandha AtmAmeM mAnanekA yahI artha hai ki jJAna aura usakA sambandha AtmAkI hI sampatti hai, AtmAse bhinna usakI svatantra sattA nahIM hai| koI bhI sambandha apane sambandhiyoMkI avasthArUpa hI ho sakatA hai| do svatantra padArthomeM honevAlA saMyoga bhI domeM na rahakara pratyekameM rahatA hai, isakA saMyoga usameM aura usakA saMyoga isameM / yAne saMyoga pratyekaniSTha hokara bhI doke dvArA abhivyakta hotA hai| vizeSa padArthako svatantra mAnanekI AvazyakatA isalie nahIM hai ki jaba sabhI dravyoMkA apanA-apanA svatantra astitva hai, taba unameM vilakSaNapratyaya bhI apane nijI vyaktitvake kAraNa hI ho sakatA hai / jisa prakAra vizeSa padArthoM meM vilakSaNa pratyaya utpanna karaneke lie anya vizeSa padArthoM kI AvazyakatA nahIM hai, vaha svayaM unake svarUpase hI ho jAtA hai, usI taraha dravyoMke nijarUpase hI vilakSaNapratyaya mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| isI taraha pratyeka dravyakI pUrvaparyAya usakA prAgabhAva hai, uttaraparyAya pradhvaMsAbhAva hai, pratiniyata nijasvarUpa anyonyAbhAva hai aura asaMsargIyarUpa atyantAbhAva hai / abhAva bhAvAntararUpa hotA hai, vaha apane meM koI svatantra padArtha nahIM hai / eka dravyakA apane svarUpameM sthira honA hI usameM pararUpakA abhAva hai / eka hI dravyakI do bhinna paryAyoMmeM paraspara abhAva-vyavahAra karAnA itaretarAbhAvakA kArya hai aura do dravyoMmeM paraspara abhAva atyantAbhAvase hotA hai / ataH guNAdi pRthak sattA rakhanevAle svatantra padArtha nahIM haiM, kintu dravyakI hI paryAyeM haiM / bhinna pratyayake AdhArase hI yadi padArthokI vyavasthA kI jAya; to padArthoM kI ginatI karanA hI kaThina hai| isI taraha avayavI dravyako avayavoMse judA mAnanA bhI pratItiviruddha hai| tantu Adi avayava hI amuka AkArameM pariNata hokara paTasaMjJA pA lete haiM / koI alaga paTa nAmakA avayavI tantu nAmaka avayavoMmeM samavAya-sambandhase rahatA ho, yaha anubhavagamya nahIM hai; kyoMki paTa nAmake avayavIkI sattA tanturUpa avayavoMse bhinna kahIM bhI aura kabhI bhI nahIM mAlama hotI / skandha avasthA paryAya hai, dravya nhiiN| jina miTTIke paramANuoMse ghar3A banatA hai, ve paramANu svayaM ghar3eke AkArako grahaNa kara lete haiM / ghar3A una paramANuoMkI sAmudAyika abhivyakti hai / aisA nahIM hai ki ghar3A pRthak avayavI banakara kahIMse A jAtA ho, kintu miTTI, ke paramANuoMkA amuka AkAra, amuka paryAya aura amuka prakArameM kramabaddha pariNamanoMkI ausatase hI ghaTake rUpameM ho jAtA hai aura ghaTavyavahArakI saMgati baiTha jAtI hai| ghaTa-avasthAko prApta paramANa dravyoMkA apanA nijI svatantra pariNamana bhI usa avasthAmeM barAbara cAla rahatA hai| yahI kAraNa hai ki ghaTake amuka-amuka hissoMmeM rUpa, sparza aura TikAUpana AdikA antara dekhA jAtA hai / tAtparya yaha ki pratyeka paramANu apanA svatantra astitva aura svatantra pariNamana rakhanepara bhI sAmudAyika samAna pariNamanakI dhArAmeM apane vyaktigata pariNamanako vilIna-sA kara detA hai aura jaba taka yaha samAna pariNamanakI dhArA avayavabhUta paramANuoMmeM cAla rahatI hai, taba taka usa padArthakI eka-jaisI sthiti banI rahatI hai / jaise-jaise una paramANuoMmeM sAmudAyika dhArAse asahayoga prArambha hotA hai, vaise-vaise usa sAmudAyika abhivyaktimeM nyUnatA, zithilatA aura jIrNatA Adi rUpase vividhatA A calatI hai / tAtparya yaha ki mUlataH guNa aura paryAyoMkA AdhAra jo hotA hai vahI Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 305 dravya kahalAtA aura usIkI sattA dravyarUpameM ginI jAtI hai| aneka dravyoMke samAna yA asamAna pariNamanoMkI ausatase jo vibhinna vyavahAra hote haiM, ve svatantra dravyako saMjJA nahIM pA sakate / jina paramANuoMse ghaTa banatA hai una paramANuoMmeM ghaTa nAmake niraMza avayavIko svIkAra karane meM anekoM dUSaNa Ate haiN| yathA-niraMza avayavI apane avayavoMmeM ekadezase rahatA hai, yA sarvAtmanA ? yadi ekadezase rahatA hai; to jitane avayava haiM, utane ho deza avayavIke mAnanA hoMge / yadi sarvAtmanA pratyeka avayavameM rahatA hai; to jitane avayava hai utane ho avayavI ho jaayege| yadi avayavI niraMza hai; to vastrAdike eka hisseko DhaMkanepara sampUrNa vastra DhaMkA jAnA cAhiye aura eka avayava meM kriyA hone para pUre avayavoMmeM kriyA honI cAhie, kyoMki avayavI niraMza hai / yadi avayavI atirikta hai; to cAra chaTA~ka sUtase taiyAra hue vastrakA vajana bar3ha jAnA cAhiye, para aisA dekhA nahIM jAtA / vastrake eka aMzake phaTa jAnepara phira utane paramANuoMse naye avayavIkI utpatti mAnane meM kalpanAgaurava aura pratItibAdhA hai, kyoMki jaba pratisamaya kapar3akA upacaya aura apacaya hotA hai taba pratikSaNa naye avayavIkI utpatti mAnanA pdd'egii| __ vaizeSikakA ATha, nava, dasa Adi kSaNoMmeM paramANuko kriyA, saMyoga Adi kramase avayavIkI utpatti aura vinAzakA varNana eka prakriyAmAtra hai| vastutaH jaise-jaise kAraNakalApa milate jAte haiM, vaise-vaise una paramANuoMke saMyoga aura viyogase usa-usa prakArake AkAra aura prakAra banate ora bigar3ate rahate haiN| paramANuoMse lekara ghaTa taka aneka svataMtra avayaviyoMkI utpatti aura vinAzakI prakriyAse to yaha niSkarSa nikalatA hai ki jo drabya pahale nahIM haiM, ve utpanna hote haiM aura naSTa hote haiM, jabaki kisI naye dravyakA utpAda aura usakA sadAke lie vinAza vastusiddhAntake pratikUla hai / yaha to saMbhava hai aura pratItisiddha hai ki una-una paramANuoMkI vibhinna avasthAoMmeM piNDa, sthAsa, koza, kuzUla Adi vyavahAra hote hue pUrNa kalaza-avasthAmeM ghaTavyavahAra ho / isameM kisI naye dravyake utpAda bAta nahIM hai, aura na vajana bar3hanekI bAta hai| yaha ThIka hai ki pratyeka paramANu jaladhAraNa nahIM kara sakatA aura ghaTameM jala bharA jA sakatA hai, para itane mAtrAse use pRthaka dravya nahIM mAnA jA sakatA / ye to paramANuoMke viziSTa saMgaThanake kArya haiM; jo usa prakArake saMgaThana honepara svataH hote haiM / eka paramANu A~khase nahIM dikhAI detA, para amuka paramANukA samudAya jaba viziSTa avasthAko prApta ho jAtA hai, to vaha dikhAI dene lagatA hai / snigdhatA aura rUkSatAke kAraNa paramANuoMke aneka prakArake sambandha hote rahate haiM, jo apanI dRr3hatA aura zithilatAke anusAra adhika TikAU yA kama TikAU hote haiM / skandha-avasthAmeM cUMki paramANuoMkA svatantra dravyatva naSTa nahIM hotA, ataH una-una hissoMke paramANuoMmeM pRthak rUpa aura rasAdikA pariNamana bhI hotA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki eka kapar3A kisI hisse meM adhika mailA, kisImeM kama malA aura kisImeM ujalA banA rahatA hai| ..yaha avazya svIkAra karanA hogA ki jo paramANu kisI sthala ghaTa Adi kArya rUpase pariNata hae haiM, ve apanI paramANu-avasthAko chor3akara skandha-avasthAko prApta hue hai| yaha skandha-avasthA kisI naye dravyakI nahIM, kintu una sabhI paramANuoMkI avasthAoMkA yoga hai| yadi paramANaoMko sarvathA pRthak aura sadA paramANurUpa hI svIkAra kiyA jAtA hai, to jisa prakAra eka paramANu A~khoMse nahIM dikhAI detA usI taraha saikar3oM paramANuoMke ati-samIpa rakhe rahanepara bhI, ve indriyoMke gocara nahIM ho sakeMge / amuka skandha-avasthAmeM Anepara unheM apanI adRzyatAko tyAgakara dRzyatA svIkAra karanI hI caahie| kisI bhI vastuko majabUtI yA kamajorI usake ghaTaka avayavoMke dRr3ha aura zithila baMdhake Upara nirbhara karatI hai| ve hI paramANu loheke skandhakI avasthAko prAptakara kaThora aura cirasthAyI banate haiM, jabaki rUI avasthA mudu aura acira 4-39 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sthAyI rahate haiN| yaha saba to unake bandhake prakAroMse hotA rahatA hai| yaha to samajhameM AtA hai ki pratyeka pudgala paramANu-dravyameM pudgalakI sabhI zaktiyAM hoM, aura vibhinna skandhoMmeM unakA nyUnAdhikarUpameM aneka tarahakA vikAsa ho| ghaTameM hI jala bharA jAtA hai kapaDe meM nahIM, yadyapi paramANa donoM meM hI haiM aura paramANaoMse donoM hI bane haiM / vahI paramANu candana-avasthAmeM zItala hote haiM aura ve hI jaba agnikA nimitta pAkara Aga bana jAte haiM, taba anya lakar3iyoMkI AgakI taraha dAhaka hote haiM / pudgaladravyoMke paraspara nyUnAdhika sambandhase honevAle pariNamanoMkI na koI ginatI nirdhArita hai aura na AkAra aura prakAra hii| kisI bhI paryAyakI ekarUpatA aura cirasthAyitA usake pratisamayabhAvI samAnapariNamanoMpara nirbhara karatI hai / jaba taka usake ghaTaka paramANuoMmeM samAnaparyAya hotI rahegI, taba taka vaha vastu eka-so rahegI aura jyoM hI kucha paramANuoMmeM paristhitike anusAra asamAna pariNamana zurU hogA; taise hI vastuke AkAra-prakArameM vilakSaNatA AtI jAyagI / Ajake vijJAnase jaldI sar3anevAle Alako baraphameM yA baddhavAyu ( Airtite ) meM rakhakara jaldI sar3anese bacA liyA hai| tAtparya yaha ki satata gatizIla pudgala-paramANaoMke AkAra aura prakArakI sthiratA yA asthiratAkI koI nizcita javAbadArI nahIM lI jA sakatI / yaha to paristhiti aura vAtAvaraNapara nirbhara hai ki ve kaba, kahA~ aura kaise rheN| kisI lambe-caur3e skandhake amuka bhAgake kucha paramANu yadi vidroha karake skandhatvako kAyama rakhanevAlI pariNatiko svIkAra nahIM karate haiM to usa bhAgameM turanta vilakSaNatA A jAtI hai / isIlie sthAyI skandha taiyAra karaneke samaya isa bAtakA vizeSa dhyAna rakhA jAtA hai ki una paramANuoMkA paraspara ekarasa milAva huA hai yA nhiiN| jaisA mAvA taiyAra hogA vaisA hI to kAgaja banegA / ataH na to paramANuoMko sarvathA nitya yAnI aparivartanazIla mAnA jA sakatA hai aura na itanA svatantra pariNamana karanevAle ki jisase eka samAna paryAyakA vikAsa hI na ho sake / avayavIkA svarUpa yadi bauddhoMkI taraha atyanta samIpa rakhe hue kintu paraspara asambaddha paramANuoMkA puJja hI sthala pATi rUpase pratibhAsita hotA hai. yaha mAnA jAya: to binA sambandhake tathA sthala AkArakI hI vaha aNupuJja skandha rUpase kaise pratibhAsita ho sakatA hai ? yaha kevala bhrama nahIM hai, kintu prakRtikI prayogazAlAmeM honevAlA vAstavika rAsAyanika mizraNa hai, jisameM sabhI paramANu badalakara eka naI ho avasthAko dhAraNa kara rahe haiN| yadyapi 'tattvasaMgraha' (pR0 195 ) meM yaha svIkAra kiyA hai ki paramANuoMmeM viziSTa avasthAkI prApti ho jAnese ve sthalarUpameM indriyagrAhya hote haiM, to bhI jaba sambandhakA niSedha kiyA jAtA hai, taba isa 'viziSTa avasthAprApti' kA kyA artha ho sakatA hai ? antataH usakA yahI artha sambhava hai ki jo paramANu paraspara vilaga aura atIndriya the ve hI parasparabaddha aura indriyagrAhya bana jAte hai / isa prakArakI pariNatike mAne binA bAlake puJjane ghaTake paramANuoMke sambandhameM koI vizeSatA nahIM batAI jA sktii| paramANuoMmeM jaba snigdhatA aura rUkSatAke kAraNa amuka prakArake rAsAyanika bandhake rUpa meM sambandha hotA hai, tabhI ve paramANa skandha-avasthAko dhAraNa kara sakate haiM; kevala paraspara nirantara avasthita honeke kAraNa hI nhiiN| yaha ThIka hai ki usa prakArakA bandha honepara bhI koI nayA dravya utpanna nahIM hotA, para naI avasthA to utpanna hotI hI hai, aura vaha aisI avasthA hai, jo kevala sAdhAraNa saMyogase janya nahIM hai, kinta vizeSa prakArake ubhayapAriNAmika rAsAyanika bandhase utpanna hotI hai| paramANaoMke saMyoga-sambandha aneka prakArake hote haiM-kahIM mAtra pradezasaMyoga hotA hai, kahIM niviDa, kahI zithila aura kahIM rAsAyanika bandharUpa / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4| viziSTa nibandha : 307 bandha-avasthAmeM hI skandhakI utpatti hotI hai aura acAkSuSa skandhako cAkSuSa bananeke lie dUsare skandhake viziSTa saMyogakI usa rUpameM AvazyakatA hai. jisa rUpase vaha usakI sUkSmatAkA vinAzakara sthalatA lA sake; yAnI jo skandha yA paramANu apanI sakSma avasthAkA tyAgakara sthUla avasthAko dhAraNa karatA hai, vaha indriyagamya ho sakatA hai / pratyeka paramANu meM akhaNDatA aura avibhAgitA honepara bhI yaha khuzI to avazya hai ki apanI svAbhAvika lacakake kAraNa ve eka dUsareko sthAna de dete hai, aura asaMkhya paramANu milAkara apane sakSma pariNamanarUpa svabhAvake kAraNa thor3I-sI jagahameM samA jAte haiM / paramANuoMkI saMkhyAkA adhika honA hI sthalatAkA kAraNa nahIM / bahutase kamasaMkhyAvAle paramANu bhI apane sthala pariNamanake dvArA sthala skandha bana jAte haiM, jaba ki unase kaI gune paramANu kArmaNa zarIra AdimeM sUkSma pariNamanake dvArA indriyaagrAhya skandhake rUpameM hI raha jAte haiM / tAtparya yaha ki indriyagrAhyatAke lie paramANuoMkI saMkhyA apekSita nahIM hai, kintu unakA amuka rUpameM sthala pariNamana hI vizeSarUpase apekSaNIya hotA hai| ye aneka prakArake bandha paramANuoMke apane snigdha aura rUkSa svabhAvake kAraNa pratikSaNa hote rahate haiM, aura paramANuoMke apane nijI pariNamanoMke yogase usa skandhase rUpAdikA tAratamya ghaTita ho jAtA hai| eka sthala skandhameM saikar3oM prakArake bandhavAle choTe-choTe avayava-skandha zAmila rahate haiM; aura unameM pratisamaya kisI avayavakA TUTanA, nayekA jur3anA tathA aneka prakArake upacaya-apacayarUpa parivartana hote haiM / yaha nizcita hai ki skandha-avasthA binA rAsAyanika bandhake nahIM hotii| yoM sAdhAraNa saMyogake AdhArase bhI eka sthUla pratIti hotI hai aura usameM vyavahArake lie naI saMjJA bhI kara lI jAtI hai, para itanemAtrase skandha avasthA nahIM bntii| isa rAsAyanika bandhake lie puruSakA prayatna bhI kvacit kAma karatA hai aura binA prayatna ke bhI anekoM bandha prApta sAmagrIke anusAra hote haiM / puruSakA prayatna unameM sthAyitA aura sundaratA tathA vizeSa AkAra utpanna karatA hai| saikar3oM prakArake bhautika AviSkAra isI prakArakI prakriyAke asaMkhyAta pradezI lokameM ananta pudgala paramANuoMkA samA jAnA AkAzakI avagAhazakti aura pudgalANuoMke sUkSmapariNamanake kAraNa sambhava ho jAtA hai| kitanI bhI susambaddha lakar3ImeM kIla ThokI jA sakatI hai / pAnImeM hAthIkA DUba jAnA hamArI pratItikA viSaya hotA hI hai| paramANuoMkI ananta zaktiyA~ acintya haiN| Ajake eTama bamane usakI bhISaNa saMhAraka zaktikA kucha anubhava to hama logoMko karA hI diyA hai| guNa Adi dravyarUpa hI haiM pratyeka dravya sAmAnyatayA yadyapi akhaNDa hai, parantu vaha aneka sahabhAvI guNoMkA abhinna AdhAra hotA hai| ataH usameM guNakRta vibhAga kiyA jA sakatA hai / eka pudgalaparamANu yugapat rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi aneka guNoMkA AdhAra hotA hai / pratyeka guNakA bhI pratisamaya pariNamana hotA hai| guNa aura dravyakA kathaJcit tAdAtmya sambandha hai| dravyase guNa pRthak nahIM kiyA jA sakatA, isalie vaha abhinna hai| aura saMjJA, saMkhyA, prayojana Adike bhedase usakA vibhinnarUpase nirUpaNa kiyA jAtA hai; ataH vaha bhinna hai| isa dRSTise dravyameM jitane guNa haiM, utane utpAda aura vyaya pratisamaya hote haiN| hara guNa apanI pUrva paryAyako chor3akara uttara paryAyako dhAraNa karatA hai, para ve saba haiM apRthaksattAka hI, unakI dravyasattA eka hai / bArIkose dekhA jAya to paryAya aura guNako chor3akara dravyakA koI pRthak astitva nahIM hai, yAnI guNa aura paryAya hI dravya hai aura paryAyoMmeM parivartana honepara bhI jo eka avicchinnatAkA niyAmaka aMza hai, vahI to guNa Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai| hA~, guNa apanI paryAyoMmeM sAmAnya ekarUpatAke prayojaka hote haiM / jisa samaya pudgalANu meM rUpa apanI kisI naI paryAyako letA hai, usI samaya rasa, gandha aura sparza Adi bhI badalate haiM / isa taraha pratyeka dravyameM pratisamaya guNakRta aneka utpAda aura vyaya hote haiN| ye saba usa guNakI sampatti ( Property ) yA svarUpa haiN| rUpAdi guNa prAtibhAsika nahIM haiM eka pakSa yaha bhI hai ki paramANameM rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi guNoMkI sattA nahIM hai| vaha to eka aisA avibhAgI padArtha hai, jo A~khoMse rUpa, jIbhase rasa, nAkase gandha aura hAtha Adise sparza ke rUpameM jAnA jAtA hai, yAnI vibhinna indriyoMke dvArA usameM rUpAdi guNoMkI pratIti hotI hai, vastutaH usameM ina guNoMkI sattA nahIM hai| kintu yaha eka moTA siddhAnta hai ki indriyAM jAnanevAlI haiM, guNoMkI utpAdaka nhiiN| jisa samaya hama kisI Amako dekha rahe haiM, usa samaya usameM rasa, gandha yA sparza hai hI nahIM, yaha nahIM kahA jA sktaa| hamAre na sUMghanepara bhI usameM gandha hai aura na cakhane aura na chunepara bhI usameM rasa aura sparza hai. bAta pratidinake anubhava kI hai. ise samajhAnekI AvazyakatA nahIM hai| isa taraha cetana AtmAmeM eka sAtha jJAna, sukha, zakti, vizvAsa, dhairya aura sAhasa Adi anekoM guNoMkA yugapat sadbhAva pAyA jAtA hai, aura inakA pratikSaNa parivartana hote hue bhI usameM eka avicchinnatA banI rahatI hai| caitanya inhIM aneka rUpoMmeM vikasita hotA hai / isIliye guNoMko sahabhAvI aura anvayI batAyA hai, paryAyeM vyatirekI aura kramabhAvI hotI haiM / ve inhIM guNoMke vikAra yA pariNAma hotI hai / eka cetana dravyameM jisa kSaNa jJAnako amuka paryAya ho rahI hai, usI kSaNa darzana, sukha aura zakti Adi aneka guNa apanI-apanI paryAyoMke rUpase barAbara pariNata ho rahe haiM / yadyapi ina samasta guNoM meM eka caitanya anusyata hai; phira bhI yaha nahIM hai ki eka hI caitanya svayaM nirguNa hokara vividha guNoMke rUpameM kevala pratibhAsita ho jAtA ho| guNoMkI apanI sthiti svayaM hai aura yahI ekasattAka guNa aura paryAya dravya kahalAte haiN| dravya inase judA koI svatantra padArtha nahIM hai, kintu inhIM sabakA tAdAtmya hai| guNa kevala dRSTi-sRSTi nahIM haiM ki apanI-apanI bhAvanAke anusAra usa dravyameM kabhI pratibhAsita ho jAte hoM aura pratibhAsake bAda yA pahale astitva-vihIna hoN| isa taraha pratyeka cetana-acetana dravyameM apane sahabhAvI guNoMke pariNamanake rUpameM anekoM utpAda aura vyaya svabhAvase hote haiM aura dravya unhIM meM apanI akhaNDa anusyUta sattA rakhatA hai, yAnI akhaNDa-sattAvAle guNa-paryAya hI dravya hai / guNa pratisamaya kisI-na-kisI paryAya rUpase pariNata hogA hI aura aise aneka guNa anantakAla taka jisa eka akhaNDa sattAse anusyata rahate hai, vaha dravya hai / dravyakA artha hai, una-una kramabhAvI paryAyoMko prApta honA / aura isa taraha pratyeka guNa bhI dravya kahA jA sakatA hai, kyoMki vaha apanI kramabhAvI paryAyoMmeM anusyUta rahatA hI hai, kintu isa prakAra guNameM aupacArika dravyatA hI banatI hai, mukhya nhiiN| eka dravyase tAdAtmya rakhaneke kAraNa sabhI guNa eka tarahase dravya hI haiM, para isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki pratyeka guNa utpAda, vyaya aura dhrauvya svarUpa sat honeke kAraNa svayaM eka paripUrNa dravya hotA hai / arthAt guNa vastutaH dravyAMza kahe jA sakate haiM, dravya nhiiN| yaha aMzakalpanA bhI vastusthitipara pratiSThita hai, kevala samajhAne ke lie hI nahIM hai| isa taraha dravya guNa-paryAyoMkA eka akhaNDa, tAdAtmya rakhanevAlA aura apane haraeka pradezameM sampUrNa guNoMkI sattAkA AdhAra hotA hai| . isa vivecanakA yaha phalitArtha hai ki eka dravya aneka utpAda aura vyayoMkA aura guNarUpase dhrauvyakA yugapata AdhAra hotA hai| yaha apane vibhinna guNa aura paryAyoMmeM jisa prakArakA vAstavika tAdAtmya rakhatA hai, Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 309 usa prakArakA tAdAtmya do dravyoMmeM nahIM ho sktaa| ataH aneka vibhinna sattAke paramANu oMke bandha-kAlameM jo skandha-avasthA hotI hai, vaha unhIM paramANaoMke sadaza pariNamanakA yoga hai, unameM koI eka nayA dravya nahIM AtA, apitu viziSTa avasthAko prApta ve paramANu hI vibhinna skandhoMke rUpa meM vyavahRta hote haiM / yaha viziSTa avasthA unakI kathaJcit ekatva-pariNatirUpa hai| kAryotpatti vicAra sAMkhyakA satkAryavAda kAryotpattike sambandhameM mukhyatayA tIna vAda haiN| pahalA satkAryavAda, dUsarA asatkAryavAda aura tIsarA sat-asatkAryavAda / sAMkhya satkAryavAdI haiM / unakA yaha Azaya hai ki pratyeka kAraNameM usase utpanna honevAle kAryoMkI sattA hai kyoMki sarvathA asat kAryakI kharaviSANakI taraha utpatti nahIM ho sktii| gehU~ke aMkurake lie gehU~ke bIjako hI grahaNa kiyA jAtA hai, yavAdike bIjako nhiiN| ataH jJAta hotA hai ki upAdAnameM kAryakA sadbhAva hai / jagatmeM saba kAraNoMse saba kArya paidA nahIM hote, kintu pratiniyata kAraNoMse pratiniyata kArya hote haiM / isakA sIdhA artha hai ki jina kAraNoMmeM jina kAryoMkA sadbhAva hai, ve hI unase paidA hote haiM, anya nahIM / isI taraha samartha bhI kAraNa zakya ho kAryako paidA karatA hai, azakyako nahIM / yaha zakyatA kAraNameM kAryake sadabhAvake sivAya aura kyA ho sakatI hai ? aura yadi kAraNameM kAryakA tAdAtmya svIkAra na kiyA jAya to saMsArameM koI kisIkA kAraNa nahIM ho sakatA / kAryakAraNabhAva svayaM hI kAraNameM kisI rUpase kAryakA sadbhAva siddha kara detA hai| sabhI kArya pralayakAlameM kisI eka kAraNameM lIna ho jAte haiN| ve jisameM lIna hote haiM, usameM unakA sadbhAva kisI rUpase rahA AtA hai| ye kAraNoMmeM kAryakI sattA zaktirUpase mAnate haiM, abhivyaktirUpase nhiiN| inakA kAraNatattva eka pradhAna-prakRti hai, usIse saMsArake samasta kAryabheda utpanna ho jAte haiN| naiyAyikakA asatkAryavAda naiyAyikAdi asatkAryavAdI haiN| inakA yaha matalaba hai ki jo skandha paramANuoMke saMyogase utpanna hotA hai vaha eka nayA hI avayavI dravya hai| una paramANuoMke saMyogake bikhara jAnepara vaha naSTa ho jAtA hai| utpattike pahale usa avayavI dravyakI koI sattA nahIM thii| yadi kAryakI sattA kAraNameM svIkRta ho to kAryako apane AkAra-prakArameM usI samaya milanA cAhie thA, para aisA dekhA nahIM jAtA / avayava dravya aura avayavI dravya yadyapi bhinna dravya hai, kintu unakA kSetra pRthak nahIM hai, ve ayutasiddha hai / kahIM bhI avayavIkI upalabdhi yadi hotI hai, to vaha kevala avayavoMmeM hii| avayavoMse bhinna arthAt avayavoMse pRthak avayavIko judA nikAlakara nahIM dikhAyA jA sktaa| bauddhoMkA asatkAryavAda bauddha pratikSaNa nayA utpAda mAnate haiN| unakI daSTimeM pUrva aura uttarake sAtha vartamAnakA koI sambandha nahIM / jisa kAlameM jahA~ jo hai, vaha vahIM aura usI kAlameM naSTa ho jAtA hai / sadRzatA hI kArya-kAraNa bhAva Adi vyavahAroMkI niyAmikA hai / vastutaH do kSaNoMkA paraspara koI vAstavika sambandha nahIM hai| .... 1. "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAta vaishvruupysy|" -sAMkhyakA0 9 / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha jainadarzanakA sadasatkAryavAda jainadarzana 'sadasatkAryavAdI' hai / usakA siddhAnta hai ki pratyeka padArtha meM malabhUta dravyayogyatAe~ honepara bhI kucha tatparyAyayogyatAe~ bho hotI haiM / ye paryAyayogyatAe~ mUla dravyayogyatAoMse bAharakI nahIM hai, kintu unhIM se vizeSa avasthAoM meM sAkSAt vikAsako prApta honevAlI hai| jaise miTTIrUpa pudgalake paramANuoMmeM pudgalako ghaTa-paTa AdirUpase pariNamana karanekI sabhI dravyayogyatAe~ haiM, para miTTIko tatparyAyayogyatA ghaTako hI sAkSAt utpanna kara sakatI hai, paTa Adiko nahIM / tAtparya yaha hai ki kArya apane kAraNadravyameM dravyayogyatAke sAtha hI tatparyAyayogyatA yA zaktike rUpameM rahatA hai| yAnI usakA astitva yogyatA arthAt dravyarUpase hI hai, paryAyarUpase nahIM hai| sAMkhyake yahA~ kAraNadravya to kevala eka 'pradhAna' hI hai, jisameM jagatke samasta kAryoMke utpAdanakI zakti hai / aisI dazAmeM jabaki usameM zaktirUpase saba kArya maujUda haiM, taba amuka samayameM amuka hI kArya utpanna ho yaha vyavasthA nahIM bana sktii| kAraNake eka honepara parasparavirodhI aneka kAryoMkI yugapat utpatti sambhava hI nahIM hai / ataH sAMkhyake yaha kahanekA koI vizeSa artha nahIM rahatA ki 'kAraNameM kArya zaktirUpase hai, vyaktirUpase nahIM', kyoMki zaktirUpase to saba saba jagaha maujUda hai| 'pradhAna' cUMki vyApaka aura niraMza hai, ataH usase eka sAtha vibhinna dezoMmeM paraspara virodhI aneka kAryoMkA AvirbhAva honA pratItiviruddha hai / sIdhA prazna to yaha hai ki jaba sarvazaktimAna 'pradhAna' nAmakA kAraNa sarvatra maujUda hai, to miTTIke piNDase ghaTakI taraha kapar3A aura pustaka kyoM nahIM utpanna hote ? jainadarzanakA uttara to spaSTa hai ki miTTIke paramANuoMmeM yadyapi pustaka aura paTarUpase pariNamana karanekI mala dravyayogyatA hai, kintu miTTIkI piNDarUpa paryAyameM sAkSAt kapar3A aura pustaka banAnekI tatparyAyayogyatA nahIM hai, isalie miTTIkA piNDa pustaka yA kapar3A nahIM bana pAtA / phira kAraNa dravya bhI eka nahIM, aneka haiM; ataH sAmagrIke anusAra paraspara viruddha aneka kAryoMkA yugapat utpAda bana jAtA hai| mahattA tatparyAyayogyatA kI hai / jisa kSaNameM kAraNadravyoMmeM jitanI tatparyAyayogyatAe~ hoMgI unameMse kisI ekakA vikAsa prApta kAraNasAmagrIke anusAra ho jAtA hai| puruSakA prayatna use iSTa AkAra aura prakArameM pariNata karAneke lie vizeSa sAdhaka hotA hai| upAdAnavyavasthA isI tatparyAyayogyatAke AdhArapara hotI hai, mAtra dravyayogyatAke AdhArase nahIM; kyoMki dravyayogyatA to gehU~ aura kodoM donoM bIjoMke paramANuoMmeM sabhI aMkuroMko paidA karanekI samAnarUpase hai parantu tatparyAyayogyatA kodoMke bIjameM kodoMke aMkurako hI utpanna karane kI hai| tathA gehU~ke bIjameM gehU~ke aMkurako hI utpanna karane kI hai| isIlie bhinna-bhinna kAryoMkI utpattike lie bhinna-bhinna upAdAnakA grahaNa hotA hai / dharmakIrtike AkSepakA samAdhAna ataH bauddhakA' yaha dUSaNa ki "dahIko khAo, yaha kahanepara vyakti U~Tako kyoM nahIM khAne daur3atA? jabaki dahI aura U~Take pudgaloMmeM pudgaladra vyarUpase koI bheda nahIM hai|"ucit mAlama nahIM hotA; kyoMki jagatkA vyavahAramAtra dravya-yogyatAse nahIM calatA, kintu tatparyAyayogyatAse calatA hai| U~Take zarIrake padagala aura 1. sarvasyobhayarUpatve tdvishessniraakRteH| codito dadhi khAdeti kimaSTaM nAbhidhAvati // " -pramANavA0 33181 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 311 dahIke pudgala, dravyarUpase samAna honepara bhI 'eka' nahIM haiM aura caki ve sthala paryAyarUpase bhI apanA paraspara bheda rakhate haiM tathA unakI tatparyAyayogyatAe~ bhI judI-judI hai, ataH dahI hI khAyA jAtA hai, U~TakA zarIra nahIM / sAMkhyake matase yaha samAdhAna nahIM ho sakatA; kyoMki jaba eka hI pradhAna dahI aura U~Ta donoM rUpase vikasita huA hai, taba unameM bhedakA niyAmaka kyA hai ? eka tattvameM eka hI samaya vibhinna dezoMmeM vibhinna prakArake pariNamana nahIM ho sakate / isI taraha yadi ghaTa avayavI aura usake utpAdaka miTTIke paramANu paraspara sarvathA vibhinna haiM: to kyA niyAmaka hai jo ghar3A vahIM utpanna ho anyatra nahIM ? pratiniyata kArya-kAraNa kI vyavasthAke lie kAraNameM yogyatA yA zaktirUpase kAryakA sadbhAva mAnanA Avazyaka hai| yAnI kAraNameM kAryotpAdAnakI yogyatA yA zakti rahanI hI cAhie / yogyatA, zakti aura sAmarthya Adi ekajAtIya mUladravyoM meM samAna honepara bhI vibhinna avasthAoMmeM unakI sImA niyata ho jAtI hai aura isI niyatatAke kAraNa jagatmeM aneka prakArake kAryakAraNabhAva banate haiN| yaha to huI aneka pudgaladravyoMke saMyukta skandha kI bAta / eka dravyakI apanI kramika avasthAoMmeM amuka uttara paryAyakA utpanna honA kevala dravyayogyatApara hI nirbhara nahIM karatA, kintu kAraNabhUta paryAyakI tatparyAya-yogyatApara bhI / pratyeka dravyake pratisamaya svabhAvataH utpAda-vyaya-dhrauvya rUpase pariNAmI honeke kAraNa sArI vyavasthAe~ sadasatkAryavAdake AdhArase jama jAtI haiN| vivakSita kArya apane kAraNameM kAryAkArase asat hokara bhI yogyatA yA zaktike rUpameM sat hai / yadi kAraNadravyameM vaha zakti na hotI to usase vaha kArya utpanna ho nahIM ho sakatA thaa| eka avicchinna pravAhameM calanevAlI dhArAbaddha paryAyoMkA paraspara aisA koI viziSTa sambandha to honA hI cAhie, jisake kAraNa apanI pUrva paryAya hI apanI uttara paryAyameM upAdAna kAraNa ho sake, dUsarekI uttara paryAyameM nahIM / yaha anubhavasiddha vyavasthA na to sAMkhyake satkAryavAdameM sambhava hai, aura na bauddha tathA naiyAyika Adike asatkAryavAdameM hii| sAMkhyake pakSa meM kAraNake eka honese itanI abhinnatA hai ki kAryabhedako siddha karanA asambhava hai, aura bauddhoMke yahA~ itanI bhinnatA hai ki amuka kSaNake sAtha amuka kSaNakA upAdAna-upAdeyabhAva bananA kaThina hai| isI taraha naiyAyikoMke avayavI dravyakA amuka avayavoMke hI sAtha samavAyasambandha siddha karanA isalie kaThina hai ki unameM paraspara atyanta bheda mAnA gayA hai / isa taraha jainadarzanameM ye jIvAdi chaha dravya pramANake prameya mAne gaye haiN| ye sAmAnya-vizeSAtmaka aura guNaparyAyAtmaka hai / guNa aura paryAya dravyase kathaJcittAdAtmya sambandha rakhaneke kAraNa sat to hai, para ve dravya kI taraha maulika nahIM hai, kintu dravyAMza haiN| ye hI anekAntAtmaka padArtha prameya haiM aura inhIMke eka-eka dharmoMmeM nayoMkI pravRtti hotI hai| jainadarzanakI dRSTimeM dravya hI ekamAtra maulika padArtha hai, zeSa guNa, karma, sAmAnya, samavAya Adi usI dravyakI paryAyeM haiM, svataMtra padArtha nahIM haiN| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-vicAra nayakA lakSaNa adhigamake upAyoMmeM pramANake sAtha nayakA bhI nirdeza kiyA gayA hai / pramANa vastuke pUrNarUpako grahaNa karatA hai aura naya pramANake dvArA gRhIta vastuke eka aMzako jAnatA hai / jJAtAkA vaha abhiprAyavizeSa naya' hai jo pramANake dvArA jAnI gayI vastuke ekadezako sparza karatA hai / vastu anantadharmavAlI hai| pramANajJAna use samagrabhAvase grahaNa karatA hai, usameM aMzavibhAjana karanekI ora usakA lakSya nahIM hotaa| jaise 'yaha ghar3A hai' ina jJAnameM pramANa ghar3eko akhaMDa bhAvase usake rUpa, rasa, gandha, sparza Adi ananta guNadharmoMkA vibhAga na karake pUrNarUpameM jAnatA hai, jaba ki koI bhI naya usakA vibhAjana karake 'rUpavAn ghaTaH', 'rasavAn ghaTaH' Adi rUpameM use apane-apane abhiprAyake anusAra jAnatA hai / eka bAta dhyAnameM rakhane kI hai ki pramANa aura naya jJAnakI hI vRttiyA~ haiM, donoM jJAnAtmaka paryAya haiN| jaba jJAtAkI sakalake grahaNakI dRSTi hotI hai taba usakA jJAna pramANa hotA hai aura jaba usI pramANase gRhIta vastuko khaMDazaH grahaNa karanekA abhiprAya hotA hai taba vaha aMzagrAhI abhiprAya naya kahalAtA hai / pramANajJAna nayakI utpatti ke liye bhUmi taiyAra karatA hai| yadyapi chadmasthoMke sabhI jJAna vastuke pUrNarUpako nahIM jAna pAte, phira bhI jitaneko vaha jAnate haiM unameM bhI unakI yadi samagrake grahaNakI dRSTi hai to ve sakalagrAhI jJAna pramANa haiM aura aMzagrAhI vikalpajJAna naya / 'rUpavAn ghaTaH' yaha jJAna bhI yadi rUpamukhena samasta ghaTakA jJAna akhaMDabhAvase karatA hai to pramANako hI sImAmeM pahu~catA hai aura ghaTake rUpa, rasa AdikA vibhAjana kara yadi ghar3eke rUpako mukhyatayA jAnatA hai to vaha naya kahalAtA hai| pramANake jAnanekA krama ekadezake dvArA bhI samagrakI tarapha hI hai, jaba ki naya samagravastako vibhAjita kara usake aMza vizeSakI ora hI jhakatA hai| pramANa cakSake dvArA rUpako dekhakara bhI usa dvArase pUre ghar3eko AtmasAt karatA hai aura naya usa ghar3ekA vizleSaNakara usake rUpa Adi aMzoMke jAnanekI ora pravRtta hotA hai ? isIliye pramANako sakalAdezI aura nayako vikalAdezI kahA hai / pramANake dvArA jAnI gaI vastuko zabdakI taraMgoMse abhivyakta karaneke liye jo jJAnakI rujhAna hotI hai vaha naya hai| naya pramANakA ekadeza hai . 'naya pramANa hai yA apramANa ?' isa praznakA samAdhAna 'hA~' aura 'nahIM' meM nahIM kiyA jA sakatA hai ? jaise ki ghar3e meM bhare hue samudra ke jalako na to samudra kaha sakate haiM aura na asamudra ho / naya pramANase utpanna hotA hai, ataH pramANAtmaka hokara bhI aMzagrAhI honeke kAraNa pUrNa pramANa nahIM kahA jA sakatA, aura apramANa to vaha ho hI nahIM sakatA / ataH jaise ghar3ekA jala samudraka deza hai asamudra nahIM, usI taraha naya bhI pramANakadeza hai, apramANa nahIM / nayake dvArA grahaNa kI jAnevAlI vastu bhI na to pUrNa vastu kahI jA sakatI hai aura na avastu; kintu vaha 'vastvekadeza' hI ho sakatI hai| tAtparya yaha ki pramANasAgarakA vaha aMza naya hai jise 1. 'nayo jJAturabhiprAyaH |'-lgho0 zlo0 55 / 'jJAtRNAmabhisandhayaH khalu nayAH |'-siddhivi0, TI0, pR0 517 / 2. 'nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate yataH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate ||'-t0 zlo0 116 / nayavivaraNa zlo0 6 / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 313 jJAtAne apane abhiprAyake pAtrameM bhara liyA hai| usakA utpanisthAna samudra hI hai para usameM vaha vizAlatA aura samagratA nahIM haiM jisase usameM saba samA skeN| choTe-bar3e pAtra apanI maryAdAke anusAra hI to jala grahaNa karate hai / pramANako raMgazAlAmeM naya aneka rUpoM aura vezoM meM apanA nATaka racatA hai| sunaya, durnaya yadyapi anekAntAtmaka vastake eka-eka anta arthAt dharmoko viSaya karanevAle abhiprAyavizeSa pramANakI hI santAna haiM, para inameM yadi sumela, paraspara prIti aura apekSA hai to hI ve sunaya haiM, anyathA durnaya / sunaya anekAntAtmaka vastuke amuka aMzako mukhyabhAvase grahaNa karake bhI anya aMzoMkA nirAkaraNa nahIM karatA; unako ora taTasthabhAva rakhatA hai / jaise bApakI jAyadAdameM sabhI santAnoMkA samAna haka hotA hai aura sapUta vahI kahA jAtA hai jo apane anya bhAiyoMke hakako ImAnadArIse svIkAra karatA hai, unake har3apanekI ceSTA kabhI bhI nahIM karatA, kintu sadbhAva hI utpanna karatA hai, usI taraha anantadharmA vastumeM sabhI nayoMkA samAna adhikAra hai aura sunaya vahI kahA jAyagA jo apane aMzako mukhya rUpase grahaNa karake bhI anyake aMzoMko gauNa to kare para unakA nirAkaraNa na kare, unako apekSA kare arthAt unake astitvako svIkAra kare / jo dUsarekA nirAkaraNa karatA hai aura apanA hI adhikAra jamAtA hai baha kalahakAro kapUtakI taraha durnaya kahalAtA hai| pramANameM pUrNa vastu samAtI hai| naya eka aMzako mukhya rUpase grahaNa karake bhI anya aMzoMko gauNa karatA hai, para unakI apekSA rakhatA hai, tiraskAra to kabhI bhI nahIM krtaa| kintu durnaya anyanirapekSa hokara anyakA nirAkaraNa karatA hai| pramANa' 'tat aura atat' sabhIko jAnatA hai, nayameM 'atat' yA 'tat' gauNa rahatA hai aura kevala 'tat' yA 'atat' ko pratipatti hotI hai, para durnaya anyakA nirAkaraNa karatA hai / pramANa 'sat' ko grahaNa karatA hai, aura naya 'syAt sat' isa taraha sApekSa rUpase jAnatA hai jaba ki durnaya 'sadeva' aisA avadhAraNakara anyakA tiraskAra karatA hai / niSkarSa yaha ki sApekSatA hI nayakA prANa hai| __AcArya siddhasenane apane sanmatisUtra ( 1 / 21-25 ) meM kahA hai ki "tamhA savve vi NayA micchAdiTThI spkkhpddibddhaa| aNNoNNaNissiA uNa havanti smmttsbbhaavaa||" -sanmati0 1022 ve sabhI naya mithyAvRSTi haiM jo apane hI pakSakA Agraha karate haiM-parakA niSedha karate haiM, kintu jaba ve hI paraspara sApekSa aura anyonyAzrita hote haiM taba samyaktvake sadbhAvavAle hote haiM arthAt samyagdRSTi hote hai / jaise aneka prakArake guNavAlI vaiDarya Adi maNiyA~ mahAmalyavAlI hokara bhI yadi eka sUtra meM piroI huI na hoM, paraspara ghaTaka na hoM, to 'ratnAvalI' saMjJA nahIM pA sakatoM, usI taraha apane niyata vAdoMkA Agraha rakhanevAle paraspara-nirapekSa naya samyaktvapaneko nahIM pA sakate, bhale hI ve apane-apane pakSa ke liye kitane hI mahattvake kyoM na hoN| jisa prakAra ve hI maNiyA~ eka sUtameM piroI jAkara 'ratnAvalI yA ratnAhAra' 1. 'dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAta pramANanaya-durnayAnAM prakArAntarAsaMbhavAcca / pramANAttadatatsvabhAva pratipatteH tatpratipatteH tadanyanirAkRtezca |'-assttsh0, aSTasaha0 pR0 290 / 2. 'sadeva sat syAt saditi vidhArthoM mIyeta durnItinayapramANaH |'-anyyogvy0 zlo0 28 / 3. 'nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastu te'rthakRt |'-aaptmoshlo0 108 / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti-grantha bana jAtI haiM usI taraha sabhI naya parasparasApekSa hokara samyakpaneko prApta ho jAte haiM, ve sunaya bana jAte haiM / antameM ve kahate haiM "je vayaNijjaviyappA saMjujjatesu hoMti eesu / sA sasamaya paNNavaNA titthayarAsAyaNA aNNA // " - sanmati0 1 / 53 jo vacana vikalparUpI naya paraspara sambaddha hokara svaviSayakA pratipAdana karate haiM, vaha unakI svasamayaprajJApanA hai tathA anya -- nirapekSavRtti tIrthaMkarakI AsAdanA hai / AcArya kundakunda isI tatvako bar3I mArmika rItise samajhAte haiM "dohavi NayANa bhaNiyaM jANai NavaraM tu samayapaDibaddho / Na du NayapakkhaM giNhadi kiJcivi pakkhaparihINo // " - samayasAra gAthA 143 svasamayI vyakti donoM nayoMke vaktavyako jAnatA to hai, para kisI eka nayakA tiraskAra karake dUsare nayake pakSako grahaNa nahIM karatA / vaha eka nayako dvitIyasApekSarUpase hI grahaNa karatA hai / vastu jaba anantadharmAtmaka hai taba svabhAvataH eka-eka dharmako grahaNa karanevAle abhiprAya bhI ananta hI hoMge; bhale hI unake vAcaka pRthak-pRthak zabda na mileM, para jitane zabda haiM unake vAcya dharmoko jAnanevAle utane abhiprAya to avazya hI hote haiN| yAnI abhiprAyoMkI saMkhyAko apekSA hama nayoMkI sImA na bA~dha sakeM, para yaha to sunizcitarUpase kaha hI sakate haiM ki jitane zabda haiM utane to naya avazya ho sakate haiM; kyoMki koI bhI vacanamArga abhiprAyake binA ho hI nahIM sktaa| aise aneka abhiprAya to saMbhava haiM jinake vAcaka zabda na mileM, para aisA eka bhI sArthaka zabda nahIM ho sakatA, jo binA abhiprAyake prayukta hotA ho / ataH sAmAnyatayA jitane zabda haiM utane' naya haiM / yaha vidhAna yaha mAnakara kiyA jAtA hai ki pratyeka zabda vastuke kisI-na-kisI dharmakA vAcaka hotA hai / isIlie tattvArthabhASya ( 1 / 34 ) meM 'ye naya kyA eka vastuke viSaya meM paraspara virodhI tantroM ke matavAda yA jainAcAryoMke hI paraspara matabheda haiM ? isa praznakA samAdhAna karate hue spaSTa likhA hai ki 'na to ye tantrAntarIya matavAda haiM aura na AcAryoMke hI pArasparika matabheda haiM ?' kintu jJeya arthako jAnanevAle nAnA adhyavasAya haiM / ' eka hI vastuko apekSAbhedase yA aneka dRSTikoNoMse grahaNa karanevAle vikalpa haiM / ve havAI kalpanAe~ nahIM haiM / aura na zekhacillIke vicAra hI haiM, kintu arthako nAnA prakArase jAnanevAle abhiprAyavizeSa haiM / ye nirviSaya na hokara jJAna, zabda yA artha kisI-na-kisIko viSaya avazya karate haiN| isakA viveka karanA jJAtAkA kArya hai / jaise eka hI loka satkI apekSA eka hai, jIva aura ajIvake bhedase do, UrdhvaM, madhya aura adhaH ke bhedase tIna, cAra prakArake dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa honese cAra; pA~ca astikAyoMkI apekSA pA~ca aura chaha dravyoMkI apekSA chaha prakArakA kahA jA sakatA hai| ye apekSAbhedase honevAle vikalpa haiM, mAtra matabheda yA vivAda nahIM haiM / usI taraha nayavAda bhI apekSAbhedase honevAle vastuke vibhinna adhyavasAya haiM / 1 "jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA hoMti jayavAyA / " - sanmati0 3 / 47 / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 315 do naya-dravyAthika aura paryAyAthika isa taraha sAmAnyatayA abhiprAyoMkI anantatA honepara bhI unheM do vibhAgoMmeM bA~TA jA sakatA haieka abhedako grahaNa karanevAle aura dUsare bhedako grahaNa krnevaale| vastu meM svarUpataH abheda hai, vaha akhaMDa hai aura apane meM eka maulika hai / use aneka guNa, paryAya aura dharmoke dvArA anekarUpameM grahaNa kiyA jAtA hai| abhedagrAhiNI dRSTi dravyadRSTi kahI jAtI hai aura bhedagrAhiNI dRSTi paryAyadRSTi / dravyako mukhyarUpase grahaNa karanevAlA naya dravyAstika yA avyucchitti naya kahalAtA hai aura paryAyako grahaNa karanevAlA naya paryAyAstika yA vyacchitti naya / abheda arthAt sAmAnya aura bheda yAnI vizeSa / vastuoMmeM abheda aura bhedakI kalpanAke do-do prakAra haiM / abhedakI eka kalpanA to eka akhaNDa maulika dravyameM apanI dravyazaktike kAraNa vivakSita abheda hai, jo dravya yA UrdhvatAsAmAnya kahA jAtA hai| yaha apanI kAlakramase honevAlI kramika paryAyoMmeM Uparase nIce taka vyApta rahane ke kAraNa UrdhvatAsAmAnya kahalAtA hai| yaha jisa prakAra apanI kramika paryAA~ko vyApta karatA hai usI taraha apane sahabhAvI guNa aura dharmoko bhI vyApta karatA hai| dUsarI abhedakalpanA vibhinnasattAka aneka dravyoMmeM saMgrahakI dRSTise kI jAtI hai / yaha kalpanA zabdavyavahArake nirvAhake lie sAdRzyakI apekSAse kI jAtI hai / aneka svatantrasattAka manuSyoMmeM sAdRzyamalaka manuSyatva jAtikI apekSA manuSyatva sAmAnyakI kalpanA tiryasAmAnya kahalAtI hai| yaha aneka dravyoMmeM tirachI calatI hai| eka dravyakI paryAyoMmeM honevAlI eka bhedakalpanA paryAyavizeSa kahalAtI hai tathA vibhinna dravyoMmeM pratIta honevAlI dusarI bheda kalpanA vyatirekavizeSa kahI jAtI hai| isa prakAra donoM prakArake abhedoMko viSaya karanevAlI dRSTi dravyadRSTi hai aura donoM bhedIko viSaya karanevAlI dRSTi paryAyadRSTi hai / paramArtha aura vyavahAra paramArthataH pratyeka dravyagata abhedako grahaNa karanevAlI dRSTi hI dravyAthika aura pratyeka dravyagata paryAyabhedako jAnanevAlI dRSTi hI paryAyAthika hotI hai| aneka dravyagata abheda aupacArika aura vyAvahArika haiM, ataH unameM sAdRzyamalaka abheda bhI vyAvahArika hI hai, pAramArthika nahIM / aneka dravyoMkA bheda pAramArthika hI 'manuSyatva' mAtra sAdRzyamalaka kalpanA hai| koI eka aisA manuSyatva nAmakA padArtha nahIM hai, jo aneka manuSyadravyoMmeM motiyoMmeM sUtakI taraha piroyA gayA ho| sAdRzya bhI anekaniSTha dharma nahIM hai, kinta pratyeka vyaktimeM rahatA hai| usakA vyavahAra avazya parasApekSa hai, para svarUpa to pratyekaniSTha hI hai / ataH kinhIM bhI sajAtIya yA vijAtIya aneka dravyoMkA sAdRzyamalaka abhedase saMgraha kevala vyAvahArika hai, pAramArthika nhiiN| ananta pudgalaparamANu dravyoMko pudgalatvena eka kahanA vyavahArake lie hai| do pRthak paramANuoMkI sattA kabhI bhI eka nahIM ho sktii| eka dravyagata UrdhvatAsAmAnyako chor3akara jitanI bhI abheda-kalpanAe~ avAntarasAmAnya yA mahAsAmAnyake nAmase kI jAtI haiM, ve saba vyAvahArika hai / unakA vastusthitise itanA hI sambandha hai ki ve zabdoMke dvArA una pRthak vastuoMkA saMgraha kara rahI haiN| jisa prakAra anekadravyagata abheda vyAvahArika hai usI taraha eka dravyameM kAlika paryAyabheda vAstavika hokara bhI unameM guNabheda aura dharmabheda usa akhaMDa anirvacanIya vastuko samajhane-samajhAne aura kahane ke lie kiyA jAtA hai| jisa prakAra pRthak siddha dravyoMko hama vizleSaNakara alaga svatantrabhAvase ginA sakate haiM usa taraha kisI eka dravyake guNa aura dharmoko nahIM batA sakate / ataH paramArthadravyAthikanaya ekadravyagata abhedako viSaya karatA hai, aura vyavahAra paryAyAthika ekadravyakI kramika paryAyoMke kalpita bhedako / vyavahAradravyAthika anekadravyagata kalpita abhedako jAnatA hai aura para Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mArtha paryAyAthika do dravyoMke vAstavika paraspara bhedako jAnatA hai| vastutaH vyavahAraparyAyAthikako sImA eka dravyagata guNabheda aura dharmabheda taka hI hai| dravyAstika aura dravyAthika tattvArthavArtika ( 1133 ) meM dravyAthikake sthAnameM AnevAlA dravyAstika aura paryAyAthikake sthAnameM AnevAlA paryAyAstika zabda isI sUkSmabhedako sUcita karatA hai| dravyAstikakA tAtparya hai ki jo ekadravyake paramArtha astitvako viSaya kare aura tanmalaka hI abhedakA prakhyApana kre| paryAyAstika ekadravyakI vAstavika kramika paryAyoMke astitvako mAnakara unhIMke AdhArase bhedavyavahAra karatA hai| isa dRSTise anekadravyagata paramArtha bhedako paryAyArthika viSaya karake bhI unake bhedako kisI dravyako paryAya nahIM maantaa| yahA~ paryAyazabdakA prayoga vyavahArArtha hai| tAtparya yaha hai ki eka dravyagata abhedako dravyAstika aura paramArtha dravyAthika, ekadravyagata paryAyabhedako paryAyAstika aura vyavahAra paryAyAthika, aneka-dravyoMke sAdRzyamUlaka abhedako vyavahAra dravyAthika tathA anekadravyagata bhedako paramArtha paryAyAthika jAnatA hai| anekadravyagata bhedako hama 'paryAya' zabdase vyavahArake lie hI kahate haiN| isa taraha bhedAbhedAtmaka yA anantadharmAtmaka jJeyameM jJAtAke abhiprAyAnusAra bheda yA abhedako mukhya aura itarako gauNa karake dravyAthika aura paryAyAthika nayoMkI pravRtti hotI hai| kahA~, kauna-sA bheda yA abheda vivakSita hai, yaha samajhanA vaktA aura zrotAko kuzalatApara nirbhara karatA hai| - yahA~ yaha spaSTa samajha lenA cAhie ki paramArtha abheda ekadravyameM hI hotA hai aura paramArtha bheda do svataMtra dravyoMmeM / isI taraha vyAvahArika abheda do pRthak dravyoMmeM sAdRzyamUlaka hotA hai aura vyAvahArika bheda ekadravyake do guNoM, dharmoM yA paryAyoMmeM paraspara hotA hai| dravyakA apane guNa, dharma aura paryAyoMse vyAvahArika bheda ho hotA hai, paramArthataH to unakI sattA abhinna ho hai| tIna prakArake padArtha aura nikSepa tIrthaMkaroMke dvArA upadiSTa samasta arthakA saMgraha inhIM do nayoMmeM ho jAtA hai| unakA kathana yA to abhedapradhAna hotA hai yA bhedapradhAna / jagatameM Thosa aura maulika astitva yadyapi dravyakA hai aura paramArtha arthasaMjJA bhI isI guNa-paryAyavAle dravyako dI jAtI hai| parantu vyavahAra kevala paramArtha arthase hI nahIM cltaa| ataH vyavahArake lie padArthoMkA nikSepa zabda, jJAna aura artha tona prakArase kiyA jAtA hai| jAti, dravya, guNa, kriyA Adi nimittoMkI apekSA kiye binA hI icchAnusAra saMjJA rakhanA 'nAma' kahalAtA hai| jaisekisI lar3akekA 'gajarAja' yaha nAma zabdAtmaka arthakA AdhAra hotA hai| jisakA nAmakaraNa ho cukA hai usa padArthakA usoke AkAravAlI vastumeM yA atadAkAra vastumeM sthApanA karanA 'sthApanA' nikSepa hai / jaisehAthIkI mUrtimeM hAthIkI sthApanA yA zataraMjake muhareko hAthI khnaa| yaha jJAnAtmaka arthakA Azraya hotA hai| atIta aura anAgata paryAyakI yogyatAko dRSTise padArtha meM vaha vyavahAra karanA 'dravya' nikSepa hai / jaiseyuvarAjako rAjA kahanA yA jisane rAjapada chor3a diyA hai use bhI vartamAnameM rAjA khnaa| vartamAna paryAyakI dRSTise honevAlA vyavahAra 'bhAva' nikSepa hai jaise-rAjya karanevAleko rAjA kahanA / isameM paramArtha artha-dravya aura bhAva haiM / jJAnAtmaka artha sthApanA nikSepa aura zabdAtmaka artha nAmanikSepameM gabhita hai| yadi baccA zerake liye rotA hai to use zerakA tadAkAra khilaunA dekara hI vyavahAra nibhAyA jA sakatA hai| jagatake samasta zAbdika vyavahAra zabdase hI cala rahe haiN| dravya aura bhAva padArthako Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 317 kAlika paryAyoMmeM honevAle vyavahArake AdhAra banate haiN| 'gajarAjako bulA lAo' yaha kahanepara isa nAmaka vyakti hI bulAyA jAtA hai, na ki gjraaj-haathii| rAjyAbhiSekake samaya yuvarAja hI 'rAjA sAhiba' kahe jAte haiM aura rAja-sabhAmeM vartamAna rAjA hI 'rAjA' kahA jAtA hai / ityAdi samasta vyavahAra kahIM zabda, kahIM artha aura kahIM sthApanA arthAt jJAnase calate hue dekhe jAte haiM / aprastutakA nirAkaraNa karake prastutakA bodha karAnA, saMzayako dUra karanA aura tattvArthakA avadhAraNa karanA nikSepa-prakriyAkA prayojana hai| prAcIna zailImeM pratyeka zabdake prayogake samaya nikSepa karake samajhAneko prakriyA dekhI jAtI hai| jaise-'ghaDA lAo' isa vAkyameM samajhAyeMge ki 'ghar3A' zabdase nAmaghaTa, sthApanAghaTa aura dravyaghaTa vivakSita nahIM, kintu 'bhAvaghaTa' vivakSita hai| zerake liye ronevAle bAlakako cupa karaneke liye nAmazera, dravyazera aura bhAvazera nahIM cAhiye; kintu sthApanAzera cAhiye / 'gajarAjako bulAo' yahA~ sthApanAgajarAja, dravyagajarAja yA bhAvagajarAja nahIM bulAyA jAtA kintu 'nAma gajarAja' hI bulAyA jAtA hai / ataH aprastutakA nirAkaraNa karake prastutakA jJAna karanA nikSepakA mukhya prayojana hai| tIna aura sAta naya isa taraha jaba hama pratyeka padArthako artha, zabda aura jJAnake AkAroM meM bA~Tate haiM to inake grAhaka jJAna bhI svabhAvataH tIna zreNiyoMmeM ba~Ta jAte haiM-jJAnanaya, arthanaya aura zabdanaya / kucha vyavahAra kevala jJAnAzrayI hote haiM, unameM arthake tathAbhUta honekI cintA nahIM hotI, ve kevala saMkalpase calate haiN| jaise-Aja 'mahAvIra jayantI' hai / arthake AdhArase calanevAle vyavahArameM eka ora nitya, eka ora vyApI rUpameM carama abhedakI kalpanA kI jA sakatI hai, jo dUsarI ora kSaNikatva, paramANutva aura niraMzatvakI dRSTise antima bhedakI klpnaa| tIsarI kalpanA ina donoM carama koTiyoMke madhya ko hai| pahalI koTimeM sarvathA abheda-ekatva ra karanevAle aupaniSada advaitavAdI haiM to dUsarI ora vastukI sUkSmatama vartamAnakSaNavartI arthaparyAyake Upara dRSTi rakhanevAle kSaNika niraMza paramANuvAdI bauddha haiN| tIsarI koTimeM padArthako nAnArUpase vyavahArameM lAnevAle naiyAyika, vaizeSika Adi haiN| cauthe prakArake vyakti hai bhaassaashaastrii| ye eka hI arthameM vibhinna zabdoMke prayogako mAnate haiN| parantu zabdanaya zabdabhedase arthabhedako anivArya samajhatA hai| ina sabhI prakArake vyavahAroM ke samanvayake liye jaina paramparAne 'naya-paddhati' svIkAra kI hai| nayakA artha hai-abhiprAya, daSTi, vivakSA yA apekssaa| jJAnanaya, arthanaya aura zabdanaya inameM jJAnAzrita vyavahArakA saMkalpamAtragrAhI naigamanayameM samAveza hotA hai / arthAzrita abheda vyavahArakA, jo "AtmavedaM sarvam" "ekasmin vA vijJAte sarvaM vijJAtam" Adi upaniSad-vAkyoMse prakaTa hotA hai, saMgrahanayameM antarbhAva kiyA gayA hai / isase noce tathA eka paramANukI vartamAnakAlIna eka arthaparyAyase pahale honevAle yAvata madhyavartI bhedoMko, jinameM naiyAyika, vaizeSikAdi darzana haiM, vyavahAranayameM zAri hai / arthakI AkhirI deza-koTi paramANurUpatA tathA antima kAla-koTimeM kSaNikatAko grahaNa karanevAlI bauddhadRSTi RjusUtranayameM sthAna pAtI hai / yahA~ taka arthako sAmane rakhakara bheda aura abheda kalpita hue haiN| aba zabdazAstriyoMkA nambara AtA hai / kAla, kAraka, saMkhyA tathA dhAtuke sAtha laganevAle bhinna-bhinna upasarga Adise prayukta honevAle zabdoMke vAcya artha bhinna-bhinna haiN| isa kAla-kArakAdivAcaka zabdabhedase arthabheda 1. "uktaM hi-avagayaNivAraNa payadassa parUvaNANimittaM ca / saMsayaviNAsaNaTheM taccatthavadhAraNaTaM ca // " -dhavalA TI0 satpra0 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha grahaNa karanevAlI dRSTikA zabdanayameM samAveza hotA hai| eka hI sAdhanase niSpanna tathA ekakAlavAcaka bhI aneka paryAyavAcI zabda hote haiN| ataH ina paryAyavAcI zabdoMse bhI arthabheda mAnanevAlI dRSTi samabhirUDhameM sthAna pAtI hai| evambhUta naya kahatA hai ki jisa samaya, jo artha, jisa kriyA pariNata ho, usI samaya, usameM tatkriyAse niSpanna zabdakA prayoga honA cAhiye / isakI dRSTise sabhI zabda kriyAse niSpanna haiN| gaNavAcaka 'zakla' zabda zacibhavanarUpa kriyAse, jAtivAcaka 'azva' zabda AzA kriyAse, kriyAvAcaka 'calati' zabda calanerUpa kriyAse aura nAmavAcaka yadRcchAzabda 'devadatta' Adi bhI 'devane isako diyA' Adi kriyAoMse niSpanna hote haiM / isa taraha jJAnAzrayI, arthAzrayI aura zabdAzrayI samasta vyavahAroMkA samanvaya ina nayoMmeM kiyA gayA hai / mUla naya sAta nayoMke mUla bheda sAta hai-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta / AcArya siddhasena ( sanmati0 114-5 ) abhedagrAho naigamakA saMgrahameM tathA bhedagrAhI naigamakA vyavahAranayameM antarbhAva karake nayoMke chaha bheda hI mAnate haiM / tattvArthabhASyameM nayoMke mUla bheda pA~ca mAnakara phira zabdanayake tIna bheda karake nayoMke sAta bheda ginAye haiN| naigamanayake dezaparikSepI aura sarvaparikSepI bheda bhI tattvArthabhASya (113435) meM pAye jAte haiM / SaTakhaMDAgamameM nayoMke naigamAdi zabdAnta pA~ca bheda ginAye hai, para kasAyapAhuDameM mUla pA~ca bheda ginAkara zabdanayake tIna bheda kara diye haiM aura naMgamanayake saMgrahika aura asaMgrahika do bheda bhI kiye haiN| isa taraha sAta naya mAnanA prAyaH sarvasammata hai| naigamanaya saMkalpamAtrako grahaNa karanevAlA naigamanaya hotA hai| jaise koI puruSa daravAjA banAneke liye lakar3I kATane jaMgala jA rahA hai| pUchanepara vaha kahatA hai ki 'daravAjA lene jA rahA huuN|' yahA~ daravAjA banAneke saMkalpameM hI 'daravAjA' vyavahAra kiyA gayA hai / saMkalpa satmeM bhI hotA hai aura asatmeM bhii| isI naigamanayakI maryAdAmeM anekoM aupacArika vyavahAra bhI Ate haiM / 'Aja mahAvIra jayantI hai' ityAdi vyavahAra isI nayakI daSTise kiye jAte hai| nigama gA~voMko kahate haiM, ataH gA~vameM jisa prakArake grAmINa vyavahAra calate haiM ve saba isI nayakI dRSTise hote haiN| akalaMkadevane dharma aura dharmI donoMko gauNa-mukhyabhAvase grahaNa karanA naigamanayakA kArya batAyA hai / jaise-'jIvaH' kahanese jJAnAdi guNa gauNa hokara 'jIva dravya' hI mukhyarUpase vivakSita hotA hai aura 'jJAnavAn jIvaH' kahane meM jJAna-guNa mukhya ho jAtA hai aura jIva-dravya gauNa / yaha na kevala dharmako hI grahaNa karatA hai aura na kevala dharmIko ho / vivakSAnusAra donoM hI isake viSaya hote haiN| bheda aura abheda donoM hI isake kAryakSetrameM Ate haiM / do dharmoMmeM, do dharmiyoMmeM tathA dharma aura dharmImeM ekako pradhAna tathA anyako gauNa karake grahaNa karanA naigamanayakA hI kArya hai, jabaki saMgrahanaya kevala abhedako hI viSaya karatA hai aura vyavahAranaya mAtra bhedako hI / yaha kisI ekapara niyata nahIM rhtaa| ataH ise (naika gamaH) naigama kahate haiM / kAryakAraNa aura AdhAra-Adheya AdikI dRSTise honevAle sabhI prakArake upacAroMko bhI yahI viSaya karatA hai| 1. "anabhinivRtArthasaMkalpamAtragrAhI naigama : / " -sarvArthasi0 1133 / 2. laghI0 svava0 zloka 39 / 3. ta0 zlokavA0 zlo0 269 / 4. dhavalATI0 satprarU0 / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 319 naigamAbhAsa avayava-avayavI, guNa-guNI, kriyA-kriyAvAna, sAmAnya aura sAmAnyavAn AdimeM sarvathA bheda mAnanA naigamAbhAsa hai; kyoMki guNa guNIse pRthaka apanI sattA nahIM rakhatA aura na guNoMkI upekSA karake guNI hI apanA astitva rakha sakatA hai| ataH inameM kathaMcittAdAtmya sambandha mAnanA hI ucita hai| isI taraha avayava-avayavI, kriyA-kriyAvAna tathA sAmAnya-vizeSameM bhI kathaMcittAdAtmya sambandhako chor3akara dUsarA sambandha nahIM hai / yadi guNa Adi guNI Adise sarvathA bhinna, svatantra padArtha hoM; to unameM niyata sambandha na honeke kAraNa guNa-guNIbhAva Adi nahIM bana sakeMge / kathaMcittAdAtmyakA artha hai ki guNa Adi guNI Adi / haiM-unase bhinna nahIM haiN| jo svayaM jJAnarUpa nahIM hai vaha jJAnake samavAyase bhI 'jJa' kaise bana sakatA hai ? ataH vaizeSikakA guNa AdikA guNI Adise sarvathA nirapekSa bheda mAnanA naigamAbhAsa hai|' sAMkhyakA jJAna aura sukha Adiko AtmAse bhinna mAnanA naigamAbhAsa hai| sAMkhyakA kahanA hai ki triguNAtmaka prakRtike sukha-jJAnAdika dharma haiM, ve usImeM AvirbhUta aura tirohita hote rahate haiM / isI prakRtike saMsargase puruSameM jJAnAdikI pratIti hotI hai| prakRti isa jJAnasukhAdirUpa 'vyaktakAryako dRSTise dRzya hai tathA apane kAraNarUpa 'avyakta' svarUpase adazya hai| cetana puruSa kUTastha-apariNAmI nitya hai / caitanya baddhise bhinna hai| ataH cetana paruSakA dharma baddhi nahIM hai| isa taraha sAMkhyakA jJAna aura AtmAmeM sarvathA bheda mAnanA naigamAbhAsa hai; kyoMki caitanya aura jJAnameM koI bheda nahIM hai| buddhi upalabdhi caitanya aura jJAna Adi sabhI paryAyavAcI haiM / sukha aura jJAnAdiko sarvathA anitya aura puruSako sarvathA nitya mAnanA bhI ucita nahIM hai| kyoMki kUTastha nitya puruSameM prakRtike saMsargase bhI bandha, mokSa aura bhoga Adi nahIM bana sakate / ataH puruSako pariNAmI-nitya hI mAnanA cAhiye, tabhI usameM bandha-mokSAdi vyavahAra ghaTa sakate haiN| tAtparya yaha ki abheda-nirapekSa sarvathA bheda mAnanA naigamAbhAsa hai| saMgraha aura saMgrahAbhAsa aneka paryAyoMko ekadravyarUpase yA aneka dravyoMko sAdRzya-mUlaka ekatvarUpase abhedagrAhI saMgraha'naya hotA hai / isakI dRSTimeM vidhi hI mukhya haiN| dravyako chor3akara paryAyeM hai hI nhiiN| yaha do prakArakA hotA hai-eka parasaMgraha aura dUsarA aparasaMgraha / parasaMgrahameM satrUpase samasta padArthoMkA saMgraha kiyA jAtA hai tathA aparasaMgrahameM eka dravyarUpase samasta paryAyoMkA tathA dravyarUpase samasta dravyoMkA, guNarUpase samasta guNoMkA, gotvarUpase samasta gauoMkA, manuSyatvarUpase samasta manuSyoMkA ityAdi saMgraha kiyA jAtA hai| yaha aparasaMgraha taba taka calatA hai jaba taka bhedamalaka vyavahAra apanI caramakoTi taka nahIM pahu~ca jAtA / arthAt jaba vyavahAranaya bheda karate-karate RjusUtranayakI viSayabhUta eka vartamAnakAlona kSaNavartI arthaparyAya taka pahu~catA hai yAnI saMgraha karaneke liye do raha hI nahIM jAte, taba aparasaMgrahakI maryAdA samApta ho jAtI hai| parasaMgrahake bAda aura RjusUtranayase pahale aparasaMgraha aura vyavahAranayakA samAna kSetra hai, para dRSTimeM bheda hai / jaba aparasaMgrahameM sAdRzyamalaka yA dravyamalaka abhedadRSTi mukhya hai aura isIliye vaha ekatva lAkara saMgraha karatA hai taba vyavahAranayameM bhedako hI pradhAnatA hai, vaha paryAya-paryAyameM bhI bheda DAlatA hai / parasaMgrahanayakI dRSTimeM sadpase sabhI padArtha eka haiM, unameM kisI prakArakA bheda nahIM hai / jIva, ajIva Adi sabhI sadarUpase abhinna haiN| jisa prakAra eka citrajJAna apane aneka nIlAdi AkAroMmeM vyApta hai usI taraha sanmAtra 1. laghI0 sva0 zlo0 39 / 2. 'zaddha dravyamabhipreti sNgrhstdbhedtH|-lghii0 zlo0 32 / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha tattva sabhI padArthoM meM vyApta hai| jIva, ajIva Adi sabhI usIke bheda haiN| koI bhI jJAna sanmAtratattvako jAne binA bhedoMko nahIM jAna sakatA / koI bhI bheda sanmAtrase bAhara arthAta asata nahIM hai| pratyakSa cAhe cetana sukhAdimeM pravRtti kare, yA bAhya acetana nIlAdi padArthoMko jAne, vaha sadrUpase abhedAMzako viSaya karatA hI hai / itanA dhyAna rakhanekI bAta hai ki eka-dravyamalaka paryAyoMke saMgrahake sivAya anya sabhI prakArake saMgraha sAdRzyamalaka ekatvakA Aropa karake hI hote haiM aura ve kevala saMkSipta zabdavyavahArako suvidhAke liye haiN| do svatantra dravyoMmeM cAhe ve sajAtIya hoM yA vijAtIya, vAstavika ekatva A ho nahIM sktaa| saMgrahanayakI isa abhedadRSTise sIdhI Takkara lenevAlI bauddhakI bhedadaSTi hai, jisameM abhedako kalpanAtmaka kahakara usakA vastumeM koI sthAna hI nahIM rahane diyA hai| isa Atyantika bhedake kAraNa hI bauddha avayavI, sthUla, nitya Adi abhedadRSTike viSayabhUta padArthoMkI sattA hI nahIM mAnate / nityAMza kAlika abhedake AdhArapara sthira hai; kyoMki jaba vahI eka dravya trikAlAnuyAyo hotA hai tabhI vaha nitya kahA jA sakatA hai / avayavI aura sthalatA daizika abhedake AdhArase mAne jAte haiN| jaba eka vastu aneka avayavoMmeM kathaMcittAdAtmyarUpase vyApti rakhe, tabhI vaha avayavIvyapadeza pA sakatI hai / sthalatAmeM bhI anekapradezavyApitvarUpa daizika abhedadRSTi hI apekSaNIya hotI hai| isa nayakI daSTise kaha sakate haiM vizva sanmAtrarUpa' hai. eka hai. advaita hai: kyoMki sadarUpase cetana aura acetanameM koI bheda nahIM hai| advayabrahmavAda saMgrahAbhAsa hai, kyoMki isameM bhedakA "neha nAnAsti kiJcana" ( kaThopa0 4 / 11) kahakara sarvathA nirAkaraNa kara diyA hai| saMgrahanayameM abheda mukhya honepara bhI bhedakA nirAkaraNa nahIM kiyA jAtA, vaha gauNa avazya ho jAtA hai, para usake astitvase inakAra nahIM kiyA jA sktaa| advayabrahmavAdameM kAraka aura kriyAoMke pratyakSasiddha bhedakA nirAkaraNa ho jAtA hai| karmadvaita, phaladvaita, lokadvaita, vidyAavidyAdvaita Adi sabhIkA lopa isa matameM prApta hotA hai| ataH sAMgrahika vyavahArake liye bhale hI parasaMgrahanaya jagatke samasta padArthoM ko 'sat' kaha le, para isase pratyeka dravyake maulika astitvakA lopa nahIM ho sktaa| vijJAnakI prayogazAlA pratyeka aNukA apanA svatantra astitva svIkAra karatI hai| ataH saMgrahanayakI upayogitA abhedavyavahArake liye hI hai, vastusthitikA lopa karaneke liye nhiiN| ___ isI taraha zabdAdvaita bhI saMgrahAbhAsa hai| yaha isaliye ki isameM bhedakA aura dravyoMke usa maulika astitvakA nirAkaraNa kara diyA jAtA hai, jo, pramANase prasiddha to hai hI, vijJAnane bhI jise pratyakSa kara dikhAyA hai| vyavahAra aura avyavahArAbhAsa saMgrahanayake dvArA saMgrahIta arthameM vidhipUrvaka, avisaMvAdI aura vastusthitimalaka bheda karanevAlA vyavahAranaya hai / yaha vyavahAranaya lokaprasiddha vyavahArakA avirodhI hotA hai / lokavyavahAraviruddha , visaMvAdI aura vastusthitikI upekSA karanevAlI bhedakalpanA vyavahArAbhAsa hai| lokavyavahAra artha, zabda aura jJAna 1. 'sarvamekaM sadavizeSAt'-tattvArthamA0 135 / 2. saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakabhavaharaNaM vyvhaarH|' -sarvArthasi0 1 / 33 / 3. 'kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgabhAk / pramANabAdhito'nyastu tadAbhAso'vasIyatAm ||'--t0 zlo0 pR0 271 / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/viziSTa nibandha : 321 tInoMse calatA hai| jIvavyavahAra jIva-artha jIva-viSayaka jJAna aura jIva-zabda tInoMse sadhatA hai| 'vastu utpAdavyaya-dhrauvyavAlI hai, dravya guNa-paryAyavAlA hai, jIva caitanyarUpa hai' ityAdi bhedaka-vAkya pramANAvirodhI haiM tathA lokavyavahArameM avisaMvAdo honese pramANa haiM / ye vastugata abhedakA nirAkaraNa na karane ke kAraNa tathA pUrvAparAvirodhI honese satvyavahArake viSaya hai| sautrAntikakA jar3a yA cetana sabhI padArthoMko sarvathA kSaNika niraMza aura paramANurUpa mAnanA, yogAcArakA kSaNika avibhAgI vijJAnAdvaita mAnanA, mAdhyamikakA nirAvalambana jJAna yA sarvazUnyatA svIkAra karanA pramANavirodhI aura lokavyavahArameM visaMvAdaka honese vyavahArAbhAsa hai| jo bheda vastuke apane nijI maulika ekatvako apekSA rakhatA hai, vaha vyavahAra hai aura abhedakA sarvathA nirAkaraNa karanevAlA vyavahArAbhAsa hai| do svataMtra dravyoMmeM vAstavika bheda hai, unameM sAdRzyake kAraNa abheda Aropita hotA hai, jaba ki ekadravyake guNa aura paryAyoMmeM vAstavika abheda hai, unameM bheda usa akhaNDa vastukA vizleSaNakara samajhane ke lie kalpita hotA hai| isa mala vastusthitiko lAMghakara bhedakalpanA yA abhedakalpanA tadAbhAsa hotI hai, pAramArthika nhiiN| vizvake ananta dravyoMkA apanA vyaktitva maulika bhedapara hI TikA huA hai / eka dravyake guNAdikA bheda vastutaH mithyA kahA jA sakatA hai aura use avidyAkalpita kahakara pratyeka dravyake advaita taka pahu~ca sakate hai, para atanta advaitoMmeM to kyA, do advaitoMmeM bhI abhedakI kalpanA usI taraha aupacArika hai, jaise senA, vana, prAnta aura deza Adi kI kalpanA / vaizeSikakI pratItiviruddha dravyAdibhedakalpanA bhI vyavahArAbhAsameM AtI hai / RjusUtra aura tadAbhAsa vyavahAranaya taka bheda aura abhedakI kalpanA mukhyatayA aneka dravyoMko sAmane rakhakara calatI hai| 'eka dravyameM bhI kAlakramase paryAyabheda hotA hai aura vartamAna kSaNakA atIta aura anAgatase koI sambandha nahIM hai' yaha vicAra RjusUtranaya prastuta karatA hai| yaha naya' vartamAnakSaNavartI zuddha arthaparyAyako hI viSaya karatA hai / atIta cUMki vinaSTa hai aura anAgata anutpanna hai, ataH usameM paryAya vyavahAra hI nahIM ho sktaa| isakI dRSTise nitya koI vastu nahIM hai aura sthala bhI koI cIja nahIM hai| sarala sUtakI taraha yaha kevala vartamAna paryAyako sparza karatA hai| yaha naya pacyamAna vastuko bhI aMzataH pakva kahatA hai| kriyamANako bhI aMzataH kRta, bhujyamAnako bhI bhukta aura baddhyamAnako bhI baddha kahanA isakI sUkSmadRSTimeM zAmila hai| isa nayakI dRSTise 'kumbhakAra' vyavahAra nahIM ho sakatA; kyoMki jaba taka kumhAra zivika, chatraka Adi paryAyoMko kara rahA hai, taba taka to kumbhakAra kahA nahIM jA sakatA, aura jaba kumbha paryAyakA samaya AtA hai, taba vaha svayaM apane upAdAnase niSpanna ho jAtI hai / aba kise karane ke kAraNa vaha 'kumbhakAra' kahA jAya ? jisa samaya jo Akarake baiThA hai, vaha yaha nahIM kaha sakatA ki 'abhI hI A rahA hU~ isa nayakI dRSTimeM 'grAmanivAsa', 'gRhanivAsa' Adi vyavahAra nahIM ho sakate, kyoMki hara vyakti svAtmasthita hotA hai, vaha na to grAmameM rahatA hai aura na gharameM ho| 1. 'paMccuppannaggAhI ujjusuo NayavihI munnynvo|-anuyog dvA0 4 / - akalaMkagranthatraya Ti0 pR0 146 / 2. 'sUtrapAtavad RjusUtraH / ' tattvArthavA0 1 / 33. 4-41 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kauA kAlA hai' yaha nahIM ho sakatA; kyoMki kauA kauA hai aura kAlA kAlA / yadi kAlA kauA ho; to samasta bhauMrA Adi kAle padArtha kauA ho jaaeNge| yadi kauA kAlA ho; to sapheda kauA nahIM ho skegaa| phira kauAke rakta, mAMsa, pitta, haDDI, camar3I Adi milakara paMcaraMgI vastu hote haiM, ataH use kevala kAlA hI kaise kaha sakate haiM ? isa nayakI dRSTimeM palAlakA dAha nahIM ho sakatA; kyoMki AgIkA sulagAnA, dhauMkanA aura jalAnA Adi asaMkhya samayakI kriyAe~ vartamAna kSaNa nahIM ho sakatIM / jisa samaya dAha hai usa samaya palAla nahIM aura jisa samaya palAla hai usa samaya dAha nahIM, taba palAladAha kaisA ? 'jo palAla hai vaha jalatA hai' yaha bhI nahIM kaha sakate; kyoMki bahuta-sA palAla binA jalA huA par3A hai| isa nayakI sUkSma vizleSaka dRSTi meM pAna, bhojana Adi aneka-samaya-sAdhya koI bhI kriyAe~ nahIM bana sakatI; kyoMki eka kSaNameM to kriyA hotI nahIM aura vartamAnakA atIta aura anAgatase koI sambandha ise svIkAra nahIM hai / jisa dravyarUpI mAdhyamase pUrva aura uttara paryAyoMmeM sambandha juTatA hai usa mAdhyamakA astitva hI ise svIkArya nahIM hai| isa nayako lokavyavahArake virodhakI koI cintA nahIM hai| loka vyavahAra to yathAyogya vyavahAra, gama Adi anya nayoMse calegA hii| itanA saba kSaNaparyAyako daSTise vizleSaNa karanepara bhI yaha naya dravyakA lopa nahIM krtaa| vaha paryAyakI makhyatA bhale hI kara le. para dravyakI paramArthasattA use kSaNakI taraha hI svIkRta hai / usakI dRSTimeM dravyakA astitva gauNarUpameM vidyamAna rahatA hI hai| bauddhakA sarvathA kSaNikavAda RjusUtranayAbhAsa hai, kyoMki usameM dravyakA vilopa ho jAtA hai aura jaba nirvANa avasthAmeM cittasantati dIpakakI taraha bujha jAtI hai, yAnI astitvazanya ho jAtI hai, taba unake matameM dravyakA sarvathA lopa spaSTa ho jAtA hai| kSaNika pakSakA samanvaya RjusUtranaya tabhI kara sakatA hai, jaba usameM dravyakA pAramArthika astitva vidyamAna rahe, bhale hI vaha gauNa ho| parantu vyavahAra aura svarUpabhUta arthakriyAke liye usakI nitAnta AvazyakatA hai| zabdanaya aura tadAbhAsa kAla, kAraka, liMga tathA saMkhyAke bhedase zabdabheda honepara unake bhinna-bhinna arthoMko grahaNa karanevAlA zabdanaya hai| zabdanayake abhiprAyameM atIta, anAgata aura vartamAnakAlIna kriyAoMke sAtha prayukta honevAlA eka hI devadatta bhinna ho jAtA hai / 'karoti kriyate' Adi bhinna sAdhanoMke sAtha prayukta devadatta bhI bhinna hai / 'devadattaH devadattA' isa liMgabhedameM prayukta honevAlA devadatta bho eka nahIM hai| ekavacana, dvivacana aura bahuvacanameM prayukta honevAlA devadatta bhI bhinna-bhinna hai / isako dRSTimeM bhinna kAlIna, bhinnakArakaniSpanna, bhinnaliMgaka aura bhinnasaMkhyAka zabda eka artha ke vAcaka nahIM ho sakate / zabdabhedase arthabheda honA hI cAhiye / zabdanaya una vaiyAkaraNoMke tarIkeko anyAyya samajhatA hai jo zabdabheda mAnakara bhI arthabheda nahIM mAnanA cAhate, arthAt jo ekAntanitya Adi rUpa padArtha mAnate haiM, usameM paryAyabheda svIkAra nahIM karate / 1. "nanu saMvyavahAralopaprasaGga iti cet, na; asya nayasya viSayamAtrapradarzanaM kriyate / sarvanayasamahasAdhyo hi lokasaMvyavahAraH / " -sarvArthasi0 1133 / 2, "kAlakArakaliGgAdibhedAcchabdo'rthabhedakRt |"-lghii0 zlo0 44 / akalaGkagranthatrayaTi0 pR0 146 / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 323 unake matameM kAlakArakAdibheda honepara bhI artha ekarUpa banA rahatA hai / taba yaha naya kahatA hai ki tumhArI mAnyatA ucita nahIM hai| eka hI devadatta kaise vibhinna liMgaka, bhinnasaMkhyAka aura bhinnakAlIna zabdoMkA vAcya ho sakegA? usameM bhinna zabdoMkI vAcyabhUta paryAyeM bhinna-bhinna svIkAra karanI hI cAhiye, anyathA liMgavyabhicAra, sAdhanavyabhicAra aura kAlavyabhicAra Adi bane rheNge| vyabhicArakA yahA~ artha hai zabdabheda honepara arthabheda nahIM mAnanA, yAnI eka hI arthakA vibhinna zabdoM se anucita sambandha / anucita isaliye ki hara zabdakI vAcakazakti judA-judA hotI hai| yadi padArtha meM tadanukUla vAkyazakti nahIM mAnI jAtI hai to anaucitya to spaSTa hI hai, unakA mela kaise baiTha sakatA hai ? kAla svayaM pariNamana karanevAle vartanAzIla padArthoke pariNamanameM sAdhAraNa nimitta hotA hai / isake bhUta, bhaviSyat aura vartamAna ye tIna bheda haiM / kevala zakti tathA anapekSa dravya aura zaktiko kAraka nahIM kahate; kintu zaktiviziSTa dravyako kAraka kahate haiM / liMga cihnako kahate haiN| jo garbhadhAraNa kare vaha strI, jo putrAdikI utpAdaka sAmarthya rakhe vaha puruSa aura jisameM donoM hI sAmarthya na hoM vaha napuMsaka kahalAtA hai| kAlAdike ye lakSaNa anekAnta arthameM hI bana sakate hai| eka hI vastu vibhinna sAmagrIke milanepara ko rUpase pariNati kara sakatI hai| kAlAdike bhedase eka hI dravyakI nAnA paryAyeM ho sakatI haiM / sarvathA nitya yA sarvathA anitya vastu meM aise pariNamanakI sambhAvanA nahIM hai, kyoMki sarvathA nityameM utpAda aura vyaya tathA sarvathA kSaNikameM sthairya-dhrauvya nahIM hai| isa taraha kArakavyavasthA na honese vibhinna kArakoMmeM niSpanna SaTkArakI, strIliMgAdi liMga aura vacanabheda AdikI vyavasthA ekAntapakSameM sambhava nahIM hai| yaha zabdanaya vaiyAkaraNoMko zabdazAstrako siddhikA dArzanika AdhAra prastuta karatA hai, aura batAtA hai ki siddhi anekAntase hI ho sakatI hai| jaba taka vastuko anekAntAtmaka nahIM mAnoge, taba taka eka hI vartamAna paryAyameM vibhinnaliMgaka, vibhinnasaMkhyAka zabdoMkA prayoga nahIM kara sakoge, anyathA vyabhicAra doSa hogA / ataH usa eka paryAyameM bhI zabdabhedase arthabheda mAnanA hI hogaa| jo vaiyAkaraNa aisA nahIM mAnate unakA zabdabheda honepara bhI arthabheda na mAnanA zabdanayAbhAsa hai| unake matameM upasargabheda, anyapuruSakI jagaha madhyamapuruSa Adi puruSabheda, bhAvi aura vartamAnakriyAkA eka kArakase sambandha Adi samasta vyAkaraNako prakriyAe~ nirAdhAra evaM niviSayaka ho jaayeNgii| isIliye jainendra vyAkaraNake racayitA AcAryavayaM pUjyapAdane apane jainendravyAkaraNakA prArambha "siddhiranekAntAt" sUtrase aura AcArya hemacandrane hemazabdAnuzAsanakA prArambha "siddhi syAdvAdAt" sUtrase kiyA hai / ataH anya vaiyAkaraNoMkA pracalita krama zabdanayAbhAsa hai| samabhirUDha aura tadAbhAsa ekakAlavAcaka, ekaliMgaka tathA ekasaMkhyAka bhI aneka paryAyavAcI zabda hote haiM / samabhirUDhanaya' una pratyeka paryAyavAcI zabdoMkA bhI arthabheda mAnatA hai| isa nayake abhiprAyase ekaliMgavAle indra, zakra aura purandara ina tIna zabdoMmeM pravRttinimittakI bhinnatA honese bhinnArthavAcakatA hai / zakra zabda zAsanakriyAkI apekSAse, indra zabda indana-aizvarya kriyAkI apekSAse aura purandara zabda pUraNa kriyAkI apekSAse, pravRtta huA hai / ataH tInoM zabda vibhinna avasthAoMke vAcaka hai / zabdanayameM ekaliMgavAle paryAyavAcI zabdoMmeM arthanahIM thA, para samabhirUDhanaya pravRttinimittoMkI vibhinnatA honese paryAyavAcI zabdoMmeM bhI arthabheda mAnatA hai| yaha naya una kozakAroMko dArzanika AdhAra prastuta karatA hai, jinane eka hI rAjA yA pRthvIke aneka nAma 1. 'abhirUDhastu paryAya:'-laghI0 zlo0 44 / akalaGkagranthatrayaTi pR0 147 / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha paryAyavAcI zabda to prastuta kara diye haiM, para usa padArtha meM una paryAyazabdoMkI vAcyazakti judA-judA svIkAra nahIM kI / jisa prakAra eka artha aneka zabdoMkA vAcya nahIM ho sakatA, usI prakAra eka zabda aneka arthoMkA vAcaka bhI nahIM ho sakatA / eka gozabdake gyAraha artha nahIM ho sakate; usa zabda meM gyAraha prakArakI vAcakazakti mAnanA hI hogI / anyathA yadi vaha jisa zaktise pRthivIkA vAcaka hai usI zaktise gAyakA bhI vAcaka ho; to ekazaktika zabdase vAcya hone ke kAraNa pRthivI aura gAya donoM eka ho jAya~ge / ataH zabdameM vAcyabhedake hisAba se aneka vAcakazaktiyoMkI taraha padArtha meM bhI vAcakabhedakI apekSA aneka vAcakazaktiyA~ mAnanI hI cAhie / pratyeka zabdake vyutpattinimitta aura pravRttinimitta jude - jude hote haiM, unake anusAra vAcya - bhUta artha meM paryAyabheda yA zaktibheda mAnanA hI cAhiye / yadi ekarUpa hI padArtha ho; to usameM vibhinna kriyAoMse niSpanna aneka zabdoM kA prayoga hI nahIM ho sakegA / isa taraha samabhirUDhanaya paryAyavAcI zabdoMkI apekSA bhI arthabheda svIkAra karatA hai / paryAyavAcI zabdabheda mAnakara bhI arthabheda nahIM mAnanA samabhirUDhanayAbhAsa hai / jo mata padArthako ekAntarUpa mAnakara bhI aneka zabdoM kA prayoga karate haiM unakI yaha mAnyatA tadAbhAsa hai / evambhUta aura tadAbhAsa evambhUtanaya', padArtha jisa samaya jisa kriyAmeM pariNata ho usa samaya usI kriyAse niSpanna zabdako pravRtti svIkAra karatA hai / jisa samaya zAsana kara rahA ho usI samaya use zakra kaheMge, indana- kriyA ke samaya nahIM / jisa samaya ghaTana-kriyA ho rahI ho, usI samaya use ghaTa kahanA cAhiye, anya samaya meM nahIM / samabhi Dhanaya usa samaya kriyA ho yA na ho, para zaktikI apekSA anya zabdoM kA prayoga bhI svIkAra kara letA hai, parantu evambhUtanaya aisA nahIM karatA / kriyAkSaNa meM hI kAraka kahA jAya, anya kSaNameM nahIM / pUjA karate samaya pujArI kahA jAya, anya samayameM nahIM; aura pUjA karate samaya use anya zabdase bhI nahIM kahA jAya / isa taraha samabhirUDhanayake dvArA vartamAna paryAya meM zaktibheda mAnakara jo aneka paryAyazabdoMke prayogakI svIkRti thI, vaha isakI dRSTi meM nahIM hai / yaha to kriyAkA dhanI hai / vartamAna meM zaktikI abhivyakti dekhatA hai / tatkriyAkAlameM anya zabdakA prayoga karanA yA usa zabdakA prayoga nahIM karanA evambhUtAbhAsa hai / isa nayako vyavahArakI koI cintA nahIM hai / hA~, kabhI-kabhI isase bhI vyavahArakI aneka gutthiyA~ sulajha jAtI haiM / nyAyAdhIza jaba nyAyakI kurasIpara baiThatA hai tabhI nyAyAdhIza hai / anya kAlameM bhI yadi usake sirapara nyAyAdhIzatva savAra ho, to gRhasthI calanA kaThina ho jAya / ataH vyavahArako jo sarvanayasAdhya kahA hai, vaha ThIka hI kahA hai / naya uttarottara sUkSma aura alpaviSayaka haiN| ina nayoMmeM? uttarottara sUkSmatA aura alpaviSayatA hai / naigamanaya saMkalpagrAhI honese sat aura asat donoMko viSaya karatA hai, jabaki saMgrahanaya 'sat' taka hI sImita hai / naigamanaya bheda aura abheda donoMko gauNamukhyabhAvase viSaya karatA hai, jabaki saMgrahanayakI dRSTi kevala abhedapara hai, ataH naigamanaya mahAviSayaka aura sthUla hai, parantu saMgrahanaya alpaviSayaka aura sUkSma hai | sanmAtragrAhI saMgrahanayase sadvizeSagrAhI vyavahAra alpaviSayaka hai / saMgrahake dvArA saMgRhIta artha meM vyavahAra bheda karatA hai, ataH vaha alpaviSayaka hI ho jAtA hai / 1. 'yenAtmanA bhUtastenaivAdhyavasAyayati ityevambhUtaH / ' - sarvArthasiddhi 1 / 33 | akalaMkagranthatrayaTi0 pR0 147 / 2. ' evamete nayAH pUrvapUrvaviruddha mahAviSayA uttarottarAnUkUlAlpaviSayAH / ' - tattvArthavA0 136 / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 325 vyavahAranaya dravyagrAhI aura trikAlavartI sadvizeSako viSaya karatA hai, ataH vartamAnakAlIna paryAyako grahaNa karanevAlA RjusUtra usase sUkSma ho hI jAtA hai| zabdabhedakI cintA nahIM karanevAle RjusUtranayase vartamAnakAlIna eka paryAyameM bhI zabdabhedase arthabhedakI cintA karanevAlA zabdanaya sUkSma hai| paryAyavAcI zabdoMmeM bheda honepara bhI arthabheda na mAnanevAle zabdanayase paryAyavAcI zabdoM dvArA padArtha meM zaktibheda kalpanA karanevAlA samabhirUDhanaya sakSama hai| zabdaprayogameM kriyAkI cintA nahIM karanevAle samabhirUDhase kriyAkAlameM hI una zabdakA prayoga mAnanevAlA evambhUta sUkSmatama aura alpaviSayaka hai / arthanaya, zabdanaya ina sAta nayoMmeM RjusUtra paryanta cAra naya arthagrAhI honese arthanaya' hai / yadyapi naigamanaya, saMkalpagrAhI honese arthakI sImAse bAhira ho jAtA thA, para naMgamakA viSaya bheda aura abheda donoMko hI mAnakara use arthagrAhI kahA gayA hai / zabda Adi tIna naya padavidyA arthAta vyAkaraNazAstra-zabdazAstrakI sImA aura bhUmikA varNana karate haiM, ataH ye zabdanaya haiN| dravyAthika-paryAyAthika vibhAga naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tIna dravyAthika naya haiM aura RjusUtrAdi cAra naya paryAyAthika hai| prathamake tIna nayoMkI dravyapara dRSTi rahatI hai, jabaki zeSa cAra nayoMkA vartamAnakAlIna paryAyapara hI vicAra cAla hotA hai / yadyapi vyavahAranayameM bheda pradhAna hai aura bhedako bhI kahIM-kahIM paryAya kahA hai, parantu vyavahAranaya ekadravyagata UrdhvatAsAmAnyameM kAlika paryAyoMkA antima bheda nahIM karatA, usakA kSetra anekadravyameM bheda karanekA mukhyarUpase hai / vaha ekadravyakI paryAyoMme bheda karake bhI antima ekakSaNavartI paryAya taka nahIM pahu~ca pAtA, ataH ise zuddha paryAyAthika meM zAmila nahIM kiyA hai / jaise ki naMgamanaya kabhI paryAyako aura kabhI dravya ko viSaya karaneke kAraNa ubhayAvalambI hone meM dravyArthikameM hI antarbhUta hai usI taraha vyavahAranaya bhI bhedapradhAna hokara bhI dravyako viSaya karatA hai, ataH vaha bhI dravyAthikakI hI somAmeM hai / RjusUtrAdi cAra naya to spaSTa hI ekasamayavartI paryAyako sAmane rakhakara vicAra calAte haiM, ataH paryAyAthika haiN| A0 jinabhadragaNi kSamAzramaNa RjusUtrako bhI dravyAthika mAnate haiM / nizcaya aura vyavahAra adhyAtmazAstrameM nayoMke nizcaya aura vyavahAra ye do bheda prasiddha hai| nizcayanayako bhatArtha aura vyavahAranayako abhatArtha bhI vahIM batAyA hai| jisa prakAra advaitavAdameM pAramArthika aura vyAvahArika do rUpameM aura zanyavAda yA vijJAnavAdameM paramArtha aura sAMvRta do rUpameM yA upanipadoMmeM sUkSma aura sthUla do rUpoMmeM tattvake varNanakI paddhati dekhI jAtI hai usI taraha jaina adhyAtmameM bhI nizcaya aura vyavahAra ina do prakAroMko apanAyA hai / antara itanA hai ki jaina adhyAtmakA nizcayanaya vAstavika sthitiko upAdAnake AdhArase pakar3atA hai; vaha anya padArthoke astitvakA niSedha nahIM karatA; jaba ki vedAnta yA vijJAnAdvaitakA paramArtha anya -siddhivi0 / laghI0 zlo0 72 / 1. 'catvAro'rthAzrayAH zeSAstrayaM zabdataH / 2. vizeSA0 gA0 75,77,2262 / 3. samayasAra gA0 11 / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha padArthoM ke astitvako hI samApta kara detA hai / buddhakI dharmadezanAko paramArthasatya aura lokasaMvRtisatya ina do rUpase' ghaTAnekA bhI prayatna huA hai / nizcayanaya paranirapekSa svabhAvakA varNana karatA hai| jina paryAyoMmeM 'para' nimitta par3a jAtA hai unheM vaha zuddha svakIya nahIM kahatA / parajanya paryAyoMko 'para' mAnatA hai / jaise--jIvake rAgAdi bhAvoM meM yadyapi AtmA svayaM upAdAna hotA hai, vahI rAgarUpase pariNati karatA hai, parantu cUMki ye bhAva karmanimittaka haiM, ataH inheM vaha apane AtmA nijarUpa nahIM mAnatA / anya AtmAoM aura jagat ke samasta ajIvoMko to vaha apanA mAna hI nahIM sakatA, kintu jina AtmavikAsake sthAnoM meM parakA thor3A bhI nimittatva hotA hai unheM vaha 'para' ke khAte meM hI khatayA detA hai / isIliye samayasArameM jaba AtmAke varNa, rasa, sparza Adi prasiddha pararUpoMkA niSedha kiyA hai to usI jhoMkameM guNasthAna Adi paranimittaka svadharmokA bhI niSedha kara diyA gayA haiM / 2 dUsare zabdoM meM nizcayanaya apane mUla lakSya yA AdarzakA khAlisa varNana karanA cAhatA hai, jisase sAdhakako bhrama na ho aura vaha bhaTaka na jAya / isaliye AtmAkA naizcayika varNana karate samaya zuddha jJAyaka rUpa hI AtmAkA svarUpa prakAzita kiyA gayA hai / bandha aura rAgAdiko bhI usI eka 'para' koTimeM DAla diyA hai jisameM pudgala Adi prakaTa parapadArtha par3e hue haiM / vyavahAranaya parasAkSepa paryAyoMko grahaNa karanevAlA hotA hai / paradravya to svatantra haiM, ataH unheM to apanA kahanekA prazna hI nahIM uThatA / adhyAtmazAstrakA uddezya hai ki vaha sAdhakako yaha spaSTa batA de ki tumhArA gantavya sthAna kyA hai ? tumhArA parama dhyeya aura carama lakSya kyA ho sakatA hai ? bIcake par3Ava tumhAre sAdhya nahIM haiM / tumheM to unase bahuta U~ce uThakara parama svAvalambI bananA hai / lakSyakA do TUka varNana kiye binA mohI jIva bhaTaka hI jAtA hai | sAdhakako una svopAdAnaka, kintu paranimittaka vibhUti yA vikAroMse usI taraha alipta rahanA hai, unase Upara uThanA hai, jisa taraha ki vaha strI, putrAdi paracetana tathA dhana-dhAnyAdi para acetana padArthoMse nAtA tor3akara svAvalambI mArga pakar3atA hai / yadyapi yaha sAdhakakI bhAvanA mAtra hai, para ise A0 kundakundane dArzanika AdhAra pakar3AyA hai / ve usa lokavyavahArako heya mAnate haiM, jisameM aMzataH bhI parAvalambana ho / kintu yaha dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki ye satyasthitikA apalApa nahIM karanA cAhate / ve likhate haiM ki 'jIvake pariNAmoMko nimitta pAkara pudgaladravya karmaparyAyako prApta hote haiM aura una karmoMke nimittase jIvameM rAgAdi pariNAma hote haiM, yadyapi donoM apane-apane pariNAmoM meM upAdAna hote haiM, para ve pariNamana parasparahetuka -- anyonyanimittaka haiN|' unhoMne "aNNoSNanimittaNa" padase isI bhAvakA samarthana kiyA hai| yAnI kArya upAdAna aura nimitta donoM sAmagrIse hotA hai / isa tathyakA ve apalApa nahIM karake usakA vivecana karate haiM aura jagat ke usa ahaMkAramUlaka naimittika 1. 'dve samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH // ' 2. 'Neva ya jIvaTTANA Na guNaTThANA ya asthi jIvassa / jeNa du ede sabve puggaladavvassa pajjAyA / / 55 / / 3. 'jIvavariNAmaheduM kammattaM puggalA pariNamati / puggalakammaNimittaM taheva jIvofa pariNamai ||80|| Na vikuvvai kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoSNaNimatteNa du pariNAmaM jANa donhaM pi // 81 // ' - mAdhyamikakArikA, AryasatyaparIkSA, zlo0 / samayasAra / -samayasAra Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 327 katRtvakA kharA vizleSaNa karake kahate haiM ki batAo ' kumhArane ghar3A banAyA' isameM kumhArane Akhira kyA kiyA ? yaha sahI hai ki kumhArako ghar3A banAnekI icchA huI, usane upayoga lagAyA aura yoga - arthAt hAtha-paira hilAye, kintu 'ghaTa' paryAya to Akhira miTTImeM hI utpanna huI / yadi kumhArakI icchA, jJAna aura prayatna hI ghaTake antima utpAdaka hote to unase reta yA patthara meM bhI ghar3A utpanna ho jAnA cAhiye thA / Akhira vaha miTTIkI upAdAnayogyatApara hI nirbhara karatA hai, vahI yogyatA ghaTAkAra bana jAtI hai| yaha ThIka hai ki kumhArake jJAna, icchA aura prayatnake nimitta bane binA miTTIkI yogyatA vikasita nahIM ho sakatI thI, para itane nimittamAtrase hama upAdAnakI nijayogyatAkI vibhUtikI upekSA nahIM kara sakate / isa nimittakA ahaMkAra to dekhie ki jisameM raMcamAtra bhI isakA aMza nahIM jAtA, arthAt na to kumhArakA jJAna miTTImeM dha~satA hai, na icchA aura na prayatna, phira bhI vaha 'kumbhakAra' kahalAtA hai ! kumbhake rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi miTTIse hI utpanna hote haiM, usakA eka bhI guNa kumhArane upajAyA nahIM hai / kumhArakA eka bhI guNa miTTI meM pahu~cA nahIM hai, phira bhI vaha sarvAdhikArI banakara 'kumbhakAra' honekA durabhimAna karatA hai ! rAga, dveSa AdikI sthiti yadyapi vibhinna prakArakI hai; kyoMki isameM AtmA svayaM rAga aura dveSa Adi paryAyoM rUpase pariNata hotA hai; phira bhI yahA~ ve vizleSaNa karate haiM ki batAo to sahI - kyA zuddha AtmA inameM upAdAna banatA hai ? yadi siddha aura zuddha AtmA rAgAdimeM upAdAna banane lage; to muktikA kyA svarUpa raha jAtA hai ? ataH inameM upAdAna rAgAdiparyAyase viziSTa AtmA hI banatA hai, dUsare zabdoM meM rAgAdise hI rAgAdi hote haiM / nizcayanaya jIva aura karmake anAdi bandhanase inakAra nahIM karatA / para usa baMdhanakA vizleSaNa karatA hai ki jaba do svataMtra dravya haiM to inakA saMyoga hI to sakatA hai, tAdAtmya nahIM / kevala saMyoga to aneka dravyoMse isa AtmAkA sadA hI rahanevAlA hai, kevala vaha hAnikAraka nahIM hotA / dharma, adharma, AkAza aura kAla tathA anya aneka AtmAoMse isakA sambandha barAbara maujUda hai, para usase isake svarUpameM koI vikAra nahIM hotA / siddhi zilApara vidyamAna siddhAtmAoM ke sAtha vahA~ke pudgala paramANuoM kA saMyoga hai ho, para itane mAtrase unameM bandhana nahIM kahA jA sakatA aura na usa saMyogase siddhoM meM rAgAdi hI utpanna hote haiM / ataH yaha spaSTa hai ki zuddha AtmA parasaMyogarUpa nimittake rahanepara bhI rAgAdimeM upAdAna nahIM hotA aura na para nimitta usameM balAt rAgAdi utpanna hI kara sakate haiM / hameM socanA UparakI taraphase hai ki jo hamArA vAstavika svarUpa bana sakatA hai, jo hama ho sakate haiM, vaha svarUpa kyA rAgAdimeM upAdAna hotA hai ? nIcekI orase nahIM socanA hai; kyoMki anAdikAlase to azuddha AtmA rAgAdimeM upAdAna bana hI rahA hai aura usameM rAgAdikI paramparA barAbara cAlU hai / ataH nizcayanayako yaha kahane ke sthAnameM ki 'maiM zuddha hU~, abaddha hU~, aspRSTa hU~; yaha kahanA cAhiye ki 'maiM zuddha, abaddha aura aspRSTa ho sakatA hU~ / ' kyoMki Aja taka to usane AtmAkI isa zuddha Adarza dazAkA anubhava kiyA hI nahIM hai| balki anAdikAlase rAgAdipaMka meM hI vaha lipta rahA hai ! yaha nizcita to isa AdhArapara kiyA jA rahA hai ki jaba do svatantra dravya haiM, taba unakA saMyoga bhale hI anAdi ho, para vaha TUTa sakatA hai, aura vaha TUTegA to apane paramArthaM svarUpakI prAptikI ora lakSya karanese / isa zaktikA nizcaya bhI dravyakA svatantra astitva mAnakara ho to kiyA jA sakatA hai| anAdi azuddha AtmAmeM zuddha honekI zakti hai, vaha zuddha ho sakatA hai| yaha zakyatA - bhaviSyatkA hI to vicAra hai / hamArA bhUta aura vartamAna azuddha 1. jIvoM Na karedi ghaDaM Neva paDaM Neva sesa davve / joguvaogA uppAdagA ya tesi havadi kattA // 100 // ' samayasAra / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai, phira bhI nizcayanaya hamAre ujjvala bhaviSyakI ora, kalpanAse nahIM, vastuke AdhArase dhyAna dilAtA hai| usI tattvako AcArya kunda-kunda' bar3I sundaratAse kahate haiM ki 'kAma, bhoga aura bandhakI kathA sabhIko zruta, paricita aura anubhUta hai, para vibhakta-zuddha AtmAke ekatvako upalabdhi sulabha nahIM hai / ' kAraNa yaha hai ki zuddha AtmAkA svarUpa saMsArI jIvoMko kevala zrutapUrva hai arthAt usake sunane meM hI kadAcita AyA ho, para na to usane kabhI isakA paricaya pAyA hai aura na kabhI isane usakA anubhava hI kiyA hai / A0 kundakunda ( samayasAra gA0 5) apane AtmavizvAsase bharosA dilAte haiM ki 'maiM apanI samasta sAmarthya aura buddhikA vibhava lagAkara use dikhAtA huuN|' phira bhI ve thor3I kacAIkA anubhava karake yaha bhI kaha dete haiM ki 'yadi cUka jAU~, to chala nahIM mAnanA / ' dravya kA zuddha lakSaNa unakA eka hI dRSTikoNa hai ki dravyakA svarUpa vahI ho sakatA hai jo dratyakI pratyeka paryAyameM vyApta hotA hai| yadyapi dravya kisI-na-kisI paryAyako prApta hotA hai aura hogA, para eka paryAya dUsarI paryAyameM to nahIM pAI jA sakatI aura isaliye dravyakI koI bhI paryAya dravyase abhinna hokara bhI dravyakA zuddharUpa nahIM kahI jA sakatI / aba Apa AtmAke svarUpapara kramazaH vicAra kIjie / varNa, rasa Adi to spaSTa pudgalake guNa haiM ve pudgalakI hI paryAyeM haiM aura unameM pudgala hI upAdAna hotA hai, ataH ve AtmAke svarUpa nahIM ho sakate. yaha bAta nirvivAda hai / rAgAdi samasta vikAroMmeM yadyapi apane pariNAmIsvabhAvake kAraNa AtmA hI upAdAna hotA hai, usakI virAgatA hI bigar3akara rAga banatI hai, usIkA samyaktva bigar3akara mithyAtvarUpa ho jAtA hai, para ve virAgatA aura samyaktva bhI AtmAke trikAlAnuyAyI zuddha rUpa nahIM ho sakate; kyoMki ve nigoda Adi avasthAmeM tathA siddha avasthA meM nahIM pAye jAte . samyagdarzana Adi guNasthAna bhI una-una paryAyoM ke nAma haiM jo ki trikAlAnuyAyI nahIM haiM, unakI sattA mithyAtva Adi avasthAoMmeM tathA siddha avasthA meM nahIM rhtii| inameM parapadArtha nimitta par3atA hai| kisI-na-kisI para karmakA upazama, kSaya yA kSayopazama usameM nimitta hotA hI hai| kevalI avasthAmeM jo anantajJAnAdi guNa prakaTa hue haiM ve dhAtiyA karmoM ke kSayase utpanna hae haiM aura adhAtiyA karmoMkA udaya unake jIvanaparyanta banA hI rahatA hai| yogajanya caMcalatA unake AtmapradezoMmeM hai hii| ataH paranimittaka honese ye bhI zuddha dravyakA svarUpa nahIM kahe jA sakate / caudahaveM guNasthAnako pAra karake jo siddha avasthA hai vaha zuddha dravyakA aisA svarUpa to hai jo prathamakSaNabhAvI siddha avasthAse lekara Ageke anantakAla takake samasta bhaviSyameM anuyAyI hai, usameM koI bhI paranimittaka vikAra nahIM A sakatA, kintu vaha saMsArI dazAmeM nahIM pAyA jAtA / eka trikAlAnuyAyI svarUpa ho lakSaNa ho sakatA hai, aura vaha hai-zuddha jJAyaka rUpa, caitanya rUpa / inameM jJAyaka rUpa bhI parapadArthaMke jAnanerUpa upAdhikI apekSA rakhatA hai| trikAlavyApI 'cit' hI lakSaNa ho sakatI hai ataH kevala 'cit' rUpa hI aisA bacatA hai jo bhaviSyatmeM to prakaTarUpase vyApta hotA hI hai, sAtha ho atItakI pratyeka paryAyameM, cAhe vaha nigoda jaisI atyalpajJAnavAlI avasthA ho aura kevalajJAna jaisI samagra vikasita avasthA ho, sabameM nirvivAdarUpase pAyA jAtA hai / 'cita' rUpakA abhAva kabhI bhI AtmadravyameM na rahA hai, na hai aura na hogaa| vahI aMza dravaNazIla honese dravya kahA jA sakatA hai aura alakSyase vyAvartaka 1. sudaparicidANubhUdA savvassavi kaambhogbNdhkhaa| eyattassuvalaMbho Navari Na sulaho vibhattassa // -samayasAra gaa04| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 329 hone ke kAraNa lakSavyApI lakSaNa ho sakatA hai / yaha zaMkA nahIM kI jA sakatI ki "siddha avasthA bhI apanI pUrvakI saMsArI nigoda Adi avasthAoMmeM nahIM pAI jAtI, ataH vaha zuddhadravyakA lakSaNa nahIM ho sakatI', kyoMki yahA~ siddhaparyAyako lakSaNa nahIM banAyA jA rahA hai, lakSaNa to vaha dravya hai jo siddha paryAyameM pahalI bAra vikasita huA hai aura cUMki usa avasthAse lekara AgekI anantakAlabhAvI samasta avasthAoMmeM kabhI bhI paranimittaka kisI bhI anya pariNamanakI saMbhAvanA nahIM hai, ataH vaha 'cita' aMza hI dravyakA yathArtha paricAyaka hotA hai / zuddha aura azuddha vizeSaNa bhI usameM nahIM lagate, kyoMki ve usa akhaNDa citkA vibhAga kara dete haiM / isaliye kahA hai ki maiM arthAt 'cit' na to pramatta hai aura na apramatta, na to azuddha hai aura na zuddha, vaha to kevala 'jJAyaka' hai / hA~, usa zuddha aura vyApaka 'cit' kA prathama vikAsa mukta avasthAmeM hI hotA hai / isIliye AtmAke vikArI rAgAdibhAvoMkI taraha karmake udaya, upazama, kSayopazama aura kSayase honevAle bhAvoMko bhI anAdi-ananta sampUrNa dravyavyApI na honese AtmAkA svarUpa yA lakSaNa nahIM mAnA gayA aura unheM bhI varNAdikI taraha parabhAva kaha diyA gayA hai| na kevala una avyApaka paranimittaka rAgAdi vikArI bhAvoMko para bhAva' hI kahA gayA hai, kintu pudgalanimittaka honese 'pudgalakI paryAya' taka kaha diyA gayA hai| tAtparya itanA hI hai ki ye saba bIcakI maMjileM haiN| AtmA apane ajJAnake kAraNa una-una paryAyoMko dhAraNa avazya karatA hai, para ye saba zaddha aura malabhata dravya nahIM hai / AtmAke isa svarUpako AcAryane isIliye abaddha, aspaSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta vizeSaNoMse vyakta kiyA hai / yAnI eka aisI 'cit' hai jo anAdikAlase anantakAla taka apanI pravahamAna maulika sattA rakhatI hai| usa akhaMDa 'cit' ko hama na nigodarUpameM, na nArakAdi paryAyoMmeM, na pramatta, apramatta Adi guNasthAnoMmeM, na kevalajJAnAdi kSAyika bhAvoMmeM aura na ayogakevalI avasthAmeM hI sImita kara sakate haiM / usakA yadi darzana kara sakate hai to nirupAdhi, zaddha, siddha avasthAmeM / vaha malabhata 'cita' anAdikAlase apane pariNAmI svabhAvake kAraNa vikArI pariNamanameM par3I huI hai| yadi vikArakA kAraNa parabhAvasaMsarga haTa jAya, to vahI nikharakara nirmala, nirlepa aura khAlisa zuddha bana sakatI hai| tAtparya yaha ki hama zuddhanizcayanayase usa 'cit' kA yadi rAgAdi azuddha avasthAmeM yA gaNasthAnoMkI zuddhAzuddha avasthAoM meM darzana karanA cAhate haiM to ina sabase dRSTi haTAkara hameM usa mahAvyApaka mUladravyapara dRSTi le jAnI hogI aura usa samaya kahanA hI hogA ki 'ye rAgAdi bhAva AtmAke yAnI zaddha AtmAke nahIM hai, ye to vinAzI haiM, vaha avinAzI anAdyananta tattva to judA hI hai| samayasArakA zuddha naya isI mUlatattvapara dRSTi rakhatA hai| vaha vastuke pariNamanakA niSedha nahIM karatA aura na usa citke rAgAdi paryAyoMmeM rulanekA pratiSedhaka hI hai| kintu vaha kahanA cAhatA hai ki 'anAdikAlIna azuddha kiTTa-kAlimA Adise vikRta bane hae isa sone meM bhI usa 100 TaMcake sonekI zaktirUpase vidyamAna AbhApara ekabAra dRSTi to do, tumheM isa kiTTa-kAlimA AdimeM jo pUrNa suvarNatvakI buddhi ho rahI hai, vaha apane-Apa haTa jaaygii| isa zuddha svarUpapara lakSya diye binA kabhI usakI prAptiko dizAmeM prayatna -smysaar| 1. "Na vi hodi appamatto Na pamatto jANago du jo bhaavo| evaM bhaNaMti suddhaM NAo jo so u so ceva // 6 // " 2. "jo passa di appANaM abaddhapuche aNaNNayaM NiyadaM / ayisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi // 14 // " -smysaar| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha nahIM kiyA jA sakatA / ve abaddha aura aspRSTa yA asaMyukta vizeSaNase yaho dikhAnA cAhate haiM ki AtmAkI baddha, spaSTa aura saMyukta avasthAe~ bIca kI haiM, ye unakA trikAlavyApI mUla svarUpa nahIM haiN| usa eka 'cit' kA jJAna, darzana aura cAritrarUpase vibhAjana yA usakA vizeSarUpase kathana karanA bhI eka prakArakA vyavahAra hai, vaha kevala samajhane-samajhAneke liye hai| Apa jJAnako yA darzanako yA cAritrako bhI zuddha AtmAkA asAdhAraNa lakSaNa nahIM kaha sakate; kyoMki ye saba usa 'cit' ke aMza haiM aura usa akhaMDa tattvako khaMDa-khaMDa karanevAle vizeSa hai / vaha 'cit' to ina vizeSoMse pare 'avizeSa' hai, 'ananya' hai aura 'niyata' hai / AcArya AtmavizvAsase kahate haiM ki 'jisane isako jAna liyA usane samasta jinazAsanako jAna liyaa|' nizcayakA varNana asAdhAraNa lakSaNakA kathana hai darzanazAstrameM AtmabhUta lakSaNa usa asAdhAraNa dharmako kahate hai jo samasta lakSyoMmeM vyApta ho tathA alakSyameM bilakula na pAyA jAya / jo lakSaNa lakSyameM nahIM pAyA jAtA vaha asambhavi lakSaNAbhAsa kahalAtA hai, jo lakSya aura alakSya donoMmeM pAyA jAtA hai vaha ativyApta lakSaNAbhAsa hai aura jo lakSyake eka dezameM rahatA hai vaha avyApta lakSaNAbhAsa kahA jAtA hai / AtmadravyakA AtmabhUta lakSaNa karate samaya hama ina tInoM doSoM kA parihAra karake jaba nirdoSa lakSaNa khojate hai to kevala 'cit' ke sivAya dUsarA koI pakar3ameM nahIM AtA / varNAdi to spaSTatayA pudgalake dharma hai, ataH varNAdi to jIvameM asaMbhava hai| rAgAdi vibhAvaparyAya tathA kevalajJAnAdi svabhAvaparyAyeM, jinameM bhAtmA svayaM upAdAna hotA hai, samasta AtmAoMmeM vyApaka nahIM honese avyApta hai| ataH kevala 'cit' hI aisA svarUpa hai, jo pudgalAdi alakSyoMmeM nahIM pAyA jAtA aura lakSyabhUta sabhI AtmAoMmeM anAdyananta byApta rahatA hai| isaliye 'cit' hI Atma dravyakA svarUpabhUta lakSaNa ho sakatI hai| yadyapi yahI 'cita' pramatta, apramatta, nara, nArakAdi sabhI avasthAoMko prApta hotI hai, para nizcayase ve paryAya AtmAkA vyApaka lakSaNa nahIM bana sktiiN| isI vyApyavyApakabhAvako lakSyameM rakhakara aneka azuddha avasthAoMmeM bhI zuddha Atmadravyako pahicAna karAne ke liye AcAryane zuddha nayakA avalambana kiyA hai| isIliye 'zuddha cit' kA samyagdarzana, jJAna, cAritra Adi rUpase vibhAga bhI unheM iSTa nahIM hai / ve eka anirvacanIya akhaNDa citko hI Atmadravyake sthAnameM rakhate haiM / AcAryane isa lakSaNabhUta 'cit' ke sivAya jitane bhI varNAdi aura rAgAdi lakSaNAbhAsa haiM, unakA parabhAva kahakara niSedha kara diyA hai| isI dRSTise nizcayanayako paramArtha aura vyavahAranayako abhUtArtha bhI kahA hai / abhUtArthakA yaha artha nahIM hai ki AtmAmeM rAgAdi hai hI nahIM, kintu jisa trikAlavyApI dravyarUpa citako hama lakSaNa banA rahe haiM usameM inheM zAmila nahIM kiyA jA sktaa| varNAdi aura rAgAdiko vyavahAranayakA viSaya kahakara eka hI jhokameM niSedha kara denese yaha bhrama sahajameM hI ho sakatA hai ki 'jisa prakAra rUpa, rasa, gandha Adi pudgalake dharma hai usI taraha rAgAdi bhI padagalake hI dharma hoMge, aura pudgalanimittaka honese inheM padamalakI paryAya kahA bhI hai|' isa bhramake nivAraNa 1. 'vavahAreNuvadissai NANissa caritta dasaNaM NANaM / Na vi NANaM ca carittaM Na daMsaNaM jANago zuddho // 7||'-smysaar / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 331 ke liye nizcayanayake do bheda bhI zAstroMmeM dekhe jAte haiM -eka zuddhanizcayanaya aura dUsarA azuddhanizcayanaya / zuddha nizcayanayakI dRSTimeM 'zuddha cit' hI jIvakA svarUpa hai / azuddha nizcayanaya AtmAke azuddha rAgAdibhAvoMko bhI jIvake hI kahatA hai, pudgalake nahIM / vyavahAranaya sadbhUta aura asadbhUta donoMmeM upacarita aura anapacarita aneka prakArase pravatti karatA hai| samayasArake TIkAkAroMne apanI TIkAoM meM varNAdi aura rAgAdiko vyavahAra aura azuddhanizcayanayakI dRSTise hI vicAranekA saMketa kiyA hai / paMcAdhyAyIkA naya-vibhAga paMcAdhyAyIkAra abhedagrAhIko dravyArthika aura nizcayanaya kahate haiM tathA kisI bhI prakArake bhedako grahaNa karanevAle nayako paryAyArthika aura vyavahAranaya kahate haiM / inake matase nizcayanayake zuddha aura azuddha bheda karanA hI galata hai / ye vastuke sadbhUta bhedako vyavahAranayakA hI viSaya mAnate haiM / akhaNDa vastumeM kisI bhI prakArakA dravya, kSetra, kAla aura bhAva AdikI dRSTise honevAlA bheda paryAyAthika yA vyavahAranayakA viSaya hotA hai / inakI dRSTi meM samayasAragata paranimittaka-vyavahAra hI nahIM; kintu svagata bheda bhI vyavahAranayakI sImAmeM hI hotA hai| vyavahAranayake do bheda haiM-eka sadbhuta vyavahAranaya aura asadbhUta vyavahAranaya / vastumeM apane guNoMkI dRSTise bheda karanA sadbhUta vyavahAra hai / anya dravyake guNoMkI balapUrvaka anyatra yojanA karanA asadbhUta vyavahAra hai / jaise varNAdivAle mUrta pudgalakamaMdravyake saMyogase honevAle krodhAdi mUrtabhAvoMko jIvake kahanA / yahA~ krodhAdimeM jo pudgaladravyake matatvakA Aropa kiyA gayA hai-yaha asadbhuta hai aura guNa-guNIkA jo bheda vivakSita hai vaha vyavahAra hai / sadbhUta aura asadbhUta vyavahAra donoM hI upacarita aura anupacaritake bhedase do-do prakArake hote hai / 'jJAna jIvakA hai' yaha anupacarita sadbhUta vyavahAranaya haiM tathA 'arthavikalpAtmaka jJAna pramANa hai aura vahI jIvakA guNa hai' yaha upacarita sadbhUta vyavahAranaya hai / isameM jJAnameM arthavikalpAtmakatA upacarita hai aura guNa-guNIkA bheda vyavahAra hai| ___ anagAradharmAmRta ( adhyAya 1 zlo0 104"") AdimeM jo 'kevalajJAna jIvakA hai' yaha anupacarita sadbhUta vyavahAra tathA 'matijJAna jIvakA hai' yaha upacarita sadbhUta vyavahArakA udAharaNa diyA hai| usameM yaha dRSTi hai ki zuddha guNakA kathana anupacarita tathA azuddha guNakA kathana upacarita hai / anupacarita asadbhUta vyavahAranaya 'abuddhi pUrvaka' honevAle krodhAdi bhAvoMko jIvakA kahatA hai aura upacarita sadbhUta vyavahAranaya udayameM Aye hue arthAt prakaTa anubhavameM AnevAle krodhAdibhAvoMko jIvake kahatA hai / pahalemeM vaibhAvikI zaktikA AtmAse abheda mAnA hai / anagAradharmAmRtameM 'zarIra merA hai' yaha anupacati asadbhUta vyavahArakA tathA 'deza merA hai' yaha upacarita asadbhUta vyavahAranayakA udAharaNa mAnA gayA hai| paMcAdhyAyIkAra kisI dUsare dravyake guNakA dUsare dravyameM Aropa karanA nayAbhAsa mAnate haiN| jaisevarNAdiko jIvake kahanA, zarIrako jIvakA kahanA, mUrtakarma vyoMkA kartA aura bhoktA jIvako mAnanA, dhana 1. dekho,-dravyasaMgraha gA0 4 / 2. 'azuddhanizcayastu vastuto yadyapi dravyakarmApekSayA AbhyantararAgAdayazcetanA iti matvA nizcayasaMjJAM labhate tathApi zaddhanizcayanayApekSayA vyavahAra eva iti vyAkhyAnaM nizcayavyavahAranayavicArakAle sarvatra jJAtavyam |'-smysaar tAtparyavRtti gA0 73 / 3. paMcAdhyAyI za659-61 / 4. paMcAdhyAyI za525 se / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha dhAnya, strI AdikA bhoktA aura karttA jovako mAnanA, jJAna aura jJeyameM bodhyabodhaka sambandha honese jJAnako jJeyagata mAnanA Adi ye saba nayAbhAsa haiM / samayasArameM to eka zuddhadravyako nizcayanayakA viSaya mAnakara bAkI paranimittaka svabhAva yA parabhAva sabhIko vyavahArake gaDDhe meM DAlakara unheM heya aura abhUtArthaM kahA hai| eka bAta dhyAna meM rakhane kI hai ki naigamAdinayoMkA vivecana vastusvarUpakI mImAMsA karanekI dRSTise hai jaba ki samayasAragata nayoMkA varNana adhyAtmabhAvanAko paripuSTakara heya aura upAdeyake vicArase mokSamArga meM lagAne ke lakSyase hai / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta darzana kI pRSThabhUmi jJAna sadAcArako janma de sakatA hai yadi usakA ucita dizAmeM upayoga ho, ataH jJAna mAtra jJAna honese hI sadAcAra aura zAntivAhakake padapara nahIM pahu~ca sktaa| hA~, jo jJAna-jIvana sAdhanAse phalita hotA hai usa svAnubhavakA tattvajJAnatva aura jIvanonnAyaka sarvodayI svarUpa nirvivAda rUpase svataHsiddha hai / para prazna yaha hai ki-tattvajJAnake binA kyA kevala AcaraNamAtrase jIvanazuddhi ho sakatI hai ? kyA koI bhI dharma yA pantha samAja yA saMghameM binA tattvajJAnake sadAcAramAtrase, jo ki prAyaH sAmAnya rUpase sabhI dharmoM meM svIkRta hai, apanI upayogitA aura vizeSatA batA sakatA hai aura apane anuyAyiyoMkI zraddhAko jIvita rakha sakatA hai ? buddhakA avyAkRtavAda baddha aura mahAvIra samakAlIna samadeza aura sama saMskRtike pratinidhi the / dArzanika praznoM ke sambandhameM buddhakA dRSTikoNa thA ki AtmA loka-paraloka Adike zAzvata-azAzvata Adi vivAda nirarthaka haiN| ve na to brahmacaryake lie upayogI hai aura na nirveda upazama abhijJA sambodha yA nirvANake lie hii| majjhimanikAya ( 2 / 2 / 3 ) ke calamAlaMkya sUtrakA saMvAda isa prakAra hai "eka bAra mAluMkyaputtake cittameM yaha vitarka utpanna huA ki bhagavAnne ina dRSTiyoMko avyAkRta ( akathanIya ) sthApita ( jinakA uttara roka diyA jAya ) pratikSipta ( jinakA uttara denA asvIkRta ho gayA) kara diyA hai-1-loka zAzvata hai ? 2-loka azAzvata hai ? 3-loka antavAn hai ? 4-loka ananta hai ? 5-jIva aura zarIra eka hai ? 6-jIva dUsarA aura zarIra dUsarA hai ? 7-maraneke bAda tathAgata hote haiM ? 8-maraneke bAda tathAgata nahIM hote ? 9-marane ke bAda tathAgata hote bhI haiM nahIM bhI hote haiM ? 10-maraneke bAda tathAgata na hote haiM aura na nahIM hote ? ina dRSTiyoMko bhagavAn mujhe nahIM batalAte, yaha mujhe nahIM rucatA-mujhe nahIM khbhtaa| so maiM bhagavAnke pAsa jAkara isa bAtako pUrcha / yadi mujhe bhagavAn kaheMge to maiM bhagavAnke pAsa brahmacaryavAsa kruuNgaa| yadi mujhe bhagavAn na batalAe~ge to maiM bhikSuzikSAkA pratyAkhyAna kara hIna ( gRhasthAzrama ) meM loTa jaauuNgaa| ___mAlukyaputtane buddhase kahA ki yadi bhagavAn ukta dRSTiyoMko jAnate haiM, to mujhe btaaeN| yadi nahIM jAnate to na jAnane samajhaneke lie yahI sIdhI ( bAta ) hai ki vaha ( sApha kaha deM) maiM nahIM jAnatA / mujhe nahIM mAlama / buddhane kahA "kyA mAlukyaputta, maiMne tujhase yaha kahA thA ki-A mAlukyaputta, mere pAsa brahmacaryavAsa kara, maiM tujhe batalAU~gA loka zAzvata hai Adi / " "nahIM bhante" mAlukyaputtane kahA / / "kyA tUne mujhase yaha kahA thA-maiM bhante, bhagavAna ke pAsa brahmacaryavAsa karU~gA, bhagavAn mujhe batalAyeM loka zAzvata hai Adi" "nahIM bhnte"| __ "isa prakAra mAlukyaputta, na maiMne tujhase kahA thA ki A "na tUne mujhase kahA thA ki bhNte"| phira mogha puruSa ( phajalake AdamI ) tU kyA hokara kisakA pratyAkhyAna karegA? mAlukyaputta, jo aisA kahe-maiM taba taka bhagavAnke pAsa brahmacaryavAsa na karUMgA jabataka bhagavAn Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mujhe yaha na batalAveM-loka zAzvata hai Adi, phira tathAgatane to unheM avyAkRta kiyA hai, aura vaha ( bIcameM hI) mara jaaygaa| jaisA mAlukyaputta koI puruSa gAr3e lepakAle viSase yukta bANase bidhA ho usake hita-mitra bhAI-banda cikitsakako le AveM aura vaha (dhAyala ) yaha kahe ki maiM tabataka isa zalyako nahIM nikAlane dUMgA jabataka apane becanevAle usa puruSako na jAna leM ki vaha brAhmaNa hai ? kSatriya hai ? vaizya hai ? zadra hai ? amuka nAmakA, amuka gotrakA hai ? lambA hai, nATA hai, maeNjholA hai ? Adi / jabataka ki usa bedhanevAle dhanuSako na jAna leM ki cApa hai yA kodaNDa / jyAko na jAna leM ki vaha arkakI hai yA saMThekI ?""to mAlukyaputta, vaha to ajJAta hI raha jAyeMge aura yaha puruSa mara jaaygaa| aise hI mAluMkyaputta, jo aisA kahe maiM taba taka "aura vaha mara jaaygaa| mAlukyaputta, loka zAzvata hai| isa dRSTike honepara hI kyA brahmacaryavAsa hogA? aisA nahIM / loka azAzvata hai, isa dRSTike honepara hI kyA brahmacaryavAsa hogA ? aisA bhI nahIM / mAlukyaputta, cAhe loka zAzvata hai yaha daSTi rahe, cAhe loka azAzvata hai yaha dRSTi rahe, janma hai hI, jarA hai hI, maraNa hai hI, zoka ronA kAMdanA duHkha daurmanasya parezAnI hai hI, jinake isI janmameM vighAtako maiM batalAtA huuN|"""" isaliye mAlukyaputta, mere avyAkRtako avyAkRtake taurapara dhAraNakara aura mere vyAkRtako vyAkRtake taurapara dhAraNa kreN|' isa saMvAdase nimnalikhita bAseM phalita hotI hai1-buddhane AtmA loka paraloka Adi tatvoMkI caracAmeM na apameko ulajhAyA aura na ziSyoM ko| 2-lokako cAhe zAzvata mAnA jAya yA azAzvata; usase brahmacarya dhAraNa karanemeM koI bAdhA nahIM hai| 3-buddhake upadezako dhAraNa karanekI yaha zarta bhI nahIM hai ki ziSyako ukta tattvoMkA jJAna karAyA hI jaay| 4-buddhane jinheM vyAkRta kahA unheM vyAkRta rUpase aura jinheM anyAkRta kahA unheM avyAkRta rUpase hI dhAraNa karanA caahie| usa samayakA vAtAvaraNa Ajase 2500-2600 varSa pahileke dhArmika vAtAvaraNapara nigAha phekeM to mAlama hogA ki usa samaya loka paraloka AtmA Adike viSaya meM manuSyakI jijJAsA jaga cukI thii| vaha apanI jijJAsAko anupayogitAke AvaraNameM bhItara hI bhItara mAnasika hInatAkA rUpa nahIM lene denA cAhatA thaa| jina dasa praznoMko buddhane avyAkRta rakhA, unakA batAnA anupayogI kahA, saca pUchA jAya to dharma dhAraNa karanekI AdhArabhUta bAteM ve hI haiN| yadi AtmAke svatantra dravya aura paralokagAmitvakA vizvAsa na ho to dharmakA AdhAra hI badala jAtA hai| prajJA pAramitAoMkI paripUrNatAkA kyA artha raha jAtA hai| 'vizvake sAtha hamArA kyA sambandha hai ? vaha kaisA hai ? yaha bodha hue binA hamArI cAkA saMyata rUpa hI kyA ho sakatA hai / yaha ThIka hai ki inake vAda-vivAdameM manuSya na par3e para yadi jarA, maraNa, vedanA, roga Adike AdhArabhata AtmAkI hI pratIti na ho to duSkara brahmacaryavAsa kauna dhAraNa kare ? buddha ke samayameM 6 parivrAjaka the jinake saMgha the aura jinakI tIrthaMkarake rUpa meM prasiddhi thii| sabakA apanA tattvajJAna thaa| pUrNakazyapa akriyAvAdI, makkhali 1. majjhimanikAya hindI anuvAda / - Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 335 gosAla daivavAdI, ajitakeza kambala jar3avAdI, prakrudha kAtyAyana akRtatAvAdI aura saMjayavelaTThaputta anizcayavAdI the / veda aura upaniSad ke bhI AtmA paraloka Adike sambandhameM apane vividha matabheda the| phira zramaNasaMgha meM dIkSita honevAle aneka bhikSu usI aupaniSad tattvajJAna ke pratinidhi vaidika vargase bhI Ae the / ataH jabataka unakI jijJAsA tRpta nahIM hogI tabataka ve kaise apane purAne sAthiyoMke sanmukha unnatazira hokara apane naye dharma dhAraNakI upayogitA siddha kara sakeMge ? ataH vyAvahArika dRSTise bhI inake svarUpakA nirUpaNa karanA ucita hI thA / tIrase ghAyala vyaktikA tatkAla tIra nikAlanA isaliye prathama kartavya hai ki usakA asara sIdhA zarIra aura manapara ho rahA thA / yadi vaha viSailA tIra tatkAla nahIM nikAlA jAtA to usakI mRtyu ho sakatI hai / para dIkSA leneke samaya to prANoMkA aTakAva nahIM hai / jaba eka tarapha yaha ghoSaNA kI hai" parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tvAdarAt" arthAt bhikSuo, mere vacanoMko acchI taraha parIkSA karake hI grahaNa karanA, mAtra mujhameM Adara honeke kAraNa nahIM" to dUsarI ora muddeke praznoMko avyAkRta rakhakara aura unheM mAtra zraddhAse avyAkRta rUpameM hI grahaNa karanekI bAta kahanA susaMgata to nahIM mAlUma hotA / bhagavAn mahAvIrakI mAnasa ahiMsA bhagavAn mahAvIrane yaha acchI taraha samajhA ki jaba taka buniyAdI tattvoMkA vastu sthiti ke AdhAra yathArtha nirUpaNa nahIM hogA taba taka saMghake paMcamela vyaktiyoMkA mAnasa rAgadveSa Adi pakSa bhUmikAse uThakara taTastha ahiMsAkI bhUmipara A hI nahIM sakatA aura mAnasa saMtulanake binA vacanoMmeM taTasthatA aura nirdoSatA AnA sambhava hI nahIM / kAyika AcAra bhale hI hamArA saMyata aura ahiMsaka bana jAya para isase Atmazuddhi to ho nahIM sakatI, usake lie to manake vicAroMko aura vANIkI vitaNDA pravRttiko rAstepara lAnA hI hogA / isI vicArase anekAntadarzana tathA syAdvAdakA AvirbhAva huA / mahAvIra pUrNa ahiMsaka yogI the / unako paripUrNa tattvajJAna thA / ve isa bAtakI gaMbhIra AvazyakatA samajhate the ki tattvajJAnake pAyepara hI ahisaka AcArakA bhavya prAsAda khar3A kiyA jA sakatA hai / dRSTAntake liye hama yajJahiMsA sambandhI vicArako hI leM / yAjJikakA yaha darzana thA ki pazuoMkI sRSTi svayambhUne yajJake liye hI kI hai, ataH yajJameM kiyA jAnevAla vadha vadha nahIM hai, avadha hai| isameM do bAteM haiM - 1 - Izvarane sRSTi banAI hai aura 2 - pazu sRSTiyajJake liye. hI hai / ataH yajJameM kiyA jAnevAlA pazuvadha vihita hai / isa vicArake sAmane jabataka yaha siddha nahIM kiyA jAyagA ki sRSTikI racanA Izvarane nahIM kI hai kintu yaha anAdi hai / jaisA hamArI AtmA svayaMsiddha hai vaisI hI pazukI AtmA bhii| jaise hama jInA cAhate haiM, hameM apane prANapriya haiM, vaise hI pazuko bhii| isa loka meM kiye gaye hiMsA karmase paralokameM AtmAko narakAdi gatiyoMmeM duHkha bhogane par3ate haiM / hiMsAse AtmA malina hotI hai / yaha vizva ananta jIvoMkA AvAsa hai / pratyekakA apanA svataH siddha svAtantrya hai ataH mana, vacana, kAyagata ahiMsaka AcAra ho vizvameM zAnti lA sakatA hai' taba taka kisI samajhadArako yajJavadhakI nissAratA, asvAbhAvikatA aura pAparUpatA kaise samajha meM A sakatI hai / jaba zAzvata-AtmavAdI apanI sabhA meM vaha upadeza detA ho ki AtmA kUTastha nitya hai, nirlepa haiM, avadhya hai, koI hiMsaka nahIM hiMsA nahIM / aura ucchedavAdI yaha kahatA ho ki maranepara yaha jIva pRthivI Adi bhUtoMse mila jAtA hai, usakA koI astitva nahIM rahatA / na paraloka hai, na mukti hI / taba AtmA aura paralokake sambandhameM mauna rakhanA tathA ahiMsA aura duHkha nivRttikA upadeza denA sacamuca binA nIMvake makAna Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha banAne ke samAna hI hai / jijJAsu pahile yaha jAnanA cAhegA ki vaha AtmA kyA hai jise janma, jarA, maraNa Adi duHkha hai aura jise brahmacaryavAsake dvArA duHkhoMkA nAza karanA hai ? yadi AtmAkI janmase maraNa taka hI sattA hai to isa janmakI cintA hI mukhya karanI hai aura yadi AtmA eka zAzvata dravya hai to use nirlipta mAnane para ye ajJAta duHkha Adi kaise Ae ? yahI vaha pRSThabhUmi hai jisane bha0 mahAvIrako sarvAGgINa ahiMsAkI sAdhanAke lie mAnasa ahiMsAke jIvantarUpa anekAnta darzana aura vAcanika ahiMsAke nirduSTa rUpa syAdvAdakI vivecanAke lie prerita kiyA / anekAnta darzana ananta svatantra AtmAe~, ananta pudgala paramANu eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya aura asaMkhya kAlANu dravyake samahako hI loka yA vizva kahate haiM / isameM dharma-adharma, AkAza aura kAla dravyoMkA vibhAva pariNamana nahIM hotA / ve apane svAbhAvika pariNamanameM lIna rahate haiM / AtmA aura pudgala dravyoMke paraspara saMyoga vibhAgase ye parvata, nadI, pRthivI Adi utpanna hote rahate haiM / inakA niyantA koI Izvara nahIM hai / saba apane utpAda, vyaya, dhrauvya pariNamanameM apane-apane saMyoga-viyogoMke AdhArase nAnA AkAroMko dhAraNa karate rahate haiN| pratyeka dravya ananta dharmoMkA avirodhI akhaNDa AdhAra hai| usake virATa rUpako zabdoMse kahanA asambhava hai / usa anantadharmA yA anekAnta vastuke eka-eka dharmako jAnakara aura usa aMzagrahameM pUrNatAkA bhAna karanevAle ye matagraha haiM jo pakSabhedakI sRSTi karake rAga-dveSa, saMgharSa, hiMsAko bar3hA rahe haiM / ataH mAnasa ahiMsAke liye vastuke 'anekAnta' svarUpa darzanakI AvazyakatA hai / jaba manuSya vastuke virATapa tathA apane jJAnakI AMzika gatiko niSpakSa bhAvase dekhegA to use sahaja hI yaha bhAna hue bagaira nahIM raha sakatA ki dUsaroMke jJAna bhI vastuke kisI eka aMzako dekha rahe haiM ataH unakI sahAnubhUtipUrvaka samIkSA honI cAhie / dravya, kSetra kAla, bhAvakI apekSA pratyeka vastuke vicAra karanekI paddhati anekAnta darzanakA hI tAtparya yaha ki pratyeka padArtha apane-apane guNa aura paryAya rUpase pariNamana karatA huA ananta dharmoMkA yugapat AdhAra hai / hamArA jJAna svalpa hai / hama usake eka-eka aMzako chUkara usameM pUrNatAkA ahaMkAra'aisA hI hai' na kareM, usameM dUsare dharmoke 'bhI' astitvako svIkAra kreN| yaha hai vaha mAnasa ucca bhUmikA jisapara Anese mAnasa rAga-dveSa, ahaMkAra, pakSAbhiniveza, sAmpradAyika matA graha, haThavAda vitaNDA, saMgharSa, hiMsA, yuddha Adi naSTa hokara parasamAdara taTasthatA, sahAnubhUti, madhyastha bhAva, maitrI-bhAvanA, sahiSNutA, vItarAgakathA, antataH vinaya kRtajJatA, dayA Adi sAttvika mAnasa ahiMsAkA udaya hotA hai| yahI ahiMsaka tattvajJAnakA phala hai| AcAryoMne jJAnakA utkRSTa phala upekSA-rAga dveSa na hokara madhyastha anAsakta bhAvakA udaya hI batAyA hai| syAdvAda-amRta bhASA ___ isa taraha jaba mAnasa ahiMsAkI sAttvika bhUmikApara yaha mAnava A jAtA hai taba pazutAkA nAza ho jAtA hai, dAnava mAnavameM badala jAtA hai| taba isakI vANomeM taralatA, sneha, samAdara, namratA aura nirahaMkAratA Adi A jAte haiM / spaSTa hokara bhI vinamra aura hRdayagrAhI hotA hai| isI nirdoSa bhASAko syAdvAda kahate haiM / syAt vAda arthAt yaha bAta syAt amuka nizcita dRSTikoNase vAda-kahI jA rahI hai| yaha 'syAt' zabda DhulamulayakInI zAyada saMbhavataH kadAcit jaise saMzayake parivArase atyanta dUra hai| yaha aMza nizcayakA pratIka hai aura bhASAke usa iMkako naSTa karatA hai jisake dvArA aMzameM pUrNatAkA durAgraha, Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/viziSTa nibandha : 337 kadAgraha aura haThAgraha kiyA jAtA hai / yaha usa sarvahArA pravRttiko samApta karatA hai jo apane hakake sivAya dUsaroMke zrama aura astitvako samApta karake saMgharSa aura hiMsAko janma detI hai| yaha syAdvAda amRta usa mahAn ahaMkAra viSaya jvarakI paramauSadhi hai jisake AvezameM mAnava tanadhArI tUphAnake babUlekI taraha jamInapara para hI nahIM TikAtA aura jagatameM zAstrArthavAda vivAda dharmadigvijaya matavistAra jaise AvaraNa letA hai| dUsaroMko binA samajhe hI nAstika pazu mithyAtvI apasada prAkRta grAmya dhRSTa Adi sabhya gAliyoMse sanmAnita (?) karatA hai / 'syAdvAda' kA 'syAt' apanemeM sunizcita hai aura mahAvIrane apane saMghake pratyeka sadasyakI bhASAzaddhi isIke dvArA kI / isa taraha anekAnta darzanake dvArA mAnasa zuddhi aura syAdvAdake dvArA vacana zaddhi honepara hI ahiMsAke bAhyAcAra, brahmacarya Adi sajIva hue, inameM prANa Ae aura mana, vacana aura kAyake yatnAcArase inakI apramAda pariNatise ahiMsA-mandirakI prANapratiSThA huii| mahAvIrane bAra-bAra cetAvanI dI ki-'samayaM goyama yA pamAyae'-gautama, isa AtmamandirakI prANapratiSThAmeM kSaNamAtra bhI pramAda na kr| AcArakI paramparAkA mukhya pAyA tattvajJAna isa taraha jaba taka buniyAdI bAtoMkA tattvajJAna na ho tabataka to kevala sadAcAra aura naitikatAkA upadeza sunane meM sundara lagatA hai para vaha buddhi taka jijJAsA, mImAMsA samIkSA aura samAlocanAkI tRpti nahIM kara sktaa| jaba taka saMghake mAnasa vikalpa nahIM haTeMge taba taka ve bauddhikahInatA, mAnasadInatAke tAmasa bhAvoMse trANa nahIM pA sakate aura cittameM yathArtha nirvaira vRttikA udaya nahIM kara sakate / jisa AtmAke yaha saba hotA hai yadi usake hI svarUpakA bhAna na ho to mAtra anupayogitAkA sAmayika samAdhAma ziSyoMke muMhako banda nahIM rakha sakatA / Akhira mAlukyaputtane buddhako sApha-sApha kaha diyA ki Apa yadi nahIM jAnate to sApha-sApha kyoM nahIM kahate ki maiM nahIM jAnatA, mujhe nahIM mAlama / jina praznoMko buddhane avyAkRta rakhA unakA mahAvIrane anekAntadaSTise svAdvAda bhASAmeM nirUpaNa kiyaa| unane AtmAko dravyadRSTise zAzvata, paryAyaSTise azAzvata btaayaa| yadi AtmA sadA aparivartanazIla mAnA jAtA to puNya-pApa saba vyartha ho jAte haiM kyoMki unakA asara AtmApara lo par3egA nhiiN| yadi AtmA kSaNa vinazvara aura dhArAvihIna niHsantAna sarvathA navotpAdavAlA hai to bhI kRta karmakI niSphalatA hotI hai, paraloka nahIM banatA / ataH dravya-dRSTise dhArA-pravAhI pratikSaNa parivartita saMskAragrAhI AtmAmeM hI puNya-pApa kartRtva sadAcAra brahmacaryavAsa Adi sArthaka hote hai| isameM na aupaniSadoMkI taraha zAzvatavAdakA prasaMga hai aura na jar3avAdiyoMkI taraha ucchedavAdakA Dara hai aura na use ubhayaniSeSaka 'azAzvatAnucchedavAda' jaise vidhi-vihIna zabdase nirdeza karanekI hI AvazyakatA hai| yahI saba vicArakara bhagavAn mahAvIrane loka-paraloka, AtmA Adi sabhI padArthoMkA anekAntadRSTise pUrNa vicAra kiyA aura syAdvAdavANIse usake nirUpaNakA nirdoSa prakAra btaayaa| yaha jainadarzanakI pRSThabhUmi hai jisapara uttarakAlIna AcAryoMne zatAvadhi granthoMkI racanA karake bhAratIya sAhityAgArako Alo. kita kiyaa| akele 'syAdvAda' para hI bIsoM choTe-moTe grantha likhe gaye haiM / isa anekAntake vizAla sAgara meM saba ekAnta samA jAte haiM / AcArya siddhasena divAkarake zabdoMmeM ye syAdvAdamaya jina vacana mithyAdarzanake samaha rUpa hai| isameM samasta mithyAdRSTiyAM apanI-apanI apekSAse virAjamAna haiM / aura amRtasAra yA amatasvAdU haiN| ve taTastha vRttivAle saMvigna jIvoMko atizaya sukhadAyaka haiN| ve jagata kA kalyANa kareM "bhaI micchAdasaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa / / " 1. dekho, pro0 dalasukha mAlavaNiyA likhita jaina tarkavArtika kI prastAvanA / 4-43 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntadarzana kA sAMskRtika AdhAra bhAratIya vicAra paramparAmeM spaSTataH do dhArAe~ haiM / eka dhArA vedako pramANa mAnanevAle vaidika darzanoMkI hai aura dUsarI vedako pramANa na mAnakara puruSAnubhava yA puruSasAkSAtkArako pramANa mAnanevAle zramaNa santoM kI / yadyapi cArvAkadarzana bhI vedako pramANa nahIM mAnatA kintu usane AtmAkA astitva janmase maraNa paryanta hI svIkAra kiyA hai / usane paraloka, puNya-pApa-mokSa jaise AtmapratiSThita tattvoMkI tathA AtmasaMzodhaka AdikI upayogitA svIkRta nahIM kI hai ataH avaidika hokara bhI vaha zramaNadhArAmeM sammilita nahIM kiyA jA sktaa| zramaNadhArA vaidika paramparAko na mAnakara bhI AtmA, jar3abhinna jJAnasantAna, puNya-pApa, paraloka, nirvANa AdimeM vizvAsa rakhatI hai ataH pANinikI paribhASAke anusAra Astika hai| vedako yA Izvarako jagatkA na mAnaneke kAraNa zramaNadhArAko nAstika kahanA ucita nahIM hai, kyoMki kisI eka paramparAko na mAnaneke kAraNa yadi zramaNa nAstika kahe jAte haiM to zramaNaparamparAko na mAnaneke kAraNa vaidika bhI mithyAdRSTi Adi vizeSaNoMse pukAre jA sakate haiN| zramaNadhArAkA sArA tattvajJAna yA darzana vistAra jIvanazodhana yA cAritravRddhike lie huA thaa| vaidika paramparAmeM tattvajJAnako hI muktikA sAdhana mAnA hai jabaki zramaNadhArAmeM caaritrko| vaidika paramparA vairAgya Adise jJAnako puSTa karatI hai aura vicArazuddhi karake mokSa mAna letI hai jabaki zramaNaparamparA kahatI hai ki usa jJAna yA vicArakA koI mUlya nahIM jo jIvanameM na utare / jisakI suvAsase jIvana suvAsita na ho| vaha jJAna yA vicAra mastiSkake vyAyAmase adhika kucha bhI mahattva nahIM rkhte| jaina paramparAmeM tattvArthasUtrakA Adya sUtra hai-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' ( tattvArthasUtra 1 / 1 ) arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI AtmapariNati mokSakA mArga hai / yahA~ mokSakA sAkSAt kAraNa cAritra hai| samyagdarzana aura samyagjJAna to usa cAritrake paripoSaka hai / bauddha paramparAkA aSTAGga mArga bhI cAritrakA hI vistAra hai| tAtparya yaha ki zramaNadhArAmeM jJAnakI apekSA cAritrakA hI antima mahattva rahA hai aura pratyeka vicAra aura jJAnakA upayoga cAritra arthAt Atmazodhana yA jIvana meM sAmaJjasya sthApita karane ke lie kiyA gayA hai| zramaNasantoMne tapa aura sAdhanAke dvArA vItarAgatA prApta kI aura usI paramavItarAgatA samatA yA ahiMsAkI utkRSTa jyotiko vizvameM pracArita karaneke lie vizvatatvoMkA sAkSAtkAra kiyaa| inakA sAdhya vicAra nahIM, AcAra thA, jJAna nahIM, cAritra thA, vAgvilAsa yA zAstrArtha nahIM, jIvana zuddhi aura saMvAda thA / ahiMsAkA antima artha hai jIvamAtrameM-cAhe vaha sthAvara ho yA jaMgama, pazu ho yA manuSya, brAhmaNa ho yA kSatriya yA zUdra, gorA ho yA kAlA, etaddezIya ho yA videzI-deza kAla zarIrAkArake AvaraNoMse pare hokara samatvadarzana / pratyeka jIva svarUpase caitanyazaktikA akhaNDa zAzvata AdhAra hai| karma yA vAsanAoMke kAraNa vRkSa, kIr3Amakor3A, paza aura manuSya Adi zarIroMko dhAraNa karatA hai para akhaNDa caitanyakA eka bhI aMza usakA naSTa nahIM hotA vaha vAsanA yA rAga dveSAdike dvArA vikRta avazya ho jAtA hai / manuSya apane deza-kAla Adi nimittoMse gore yA kAle kisI bhI zarIrako dhAraNa kie ho, apanI vRtti yA karmake anusAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zadra kisI bhI zreNImeM usakI gaNanA vyavahArameM kI jAtI ho, kisI bhI dezameM utpanna huA ho, kisI bhI santakA upAsaka ho, vaha ina vyAvahArika nimittoMse U~ca yA nIca nahIM ho sktaa| kisI varNa vizeSameM utpanna honeke kAraNa hI vaha dharmakA ThekedAra nahIM bana sakatA / mAnavamAtrake malataH samAna adhikAra haiN| na kevala mAnavake kintu pazu, kIr3e-makor3e, vRkSa Adi prANiyoMke bhI / amuka-prakArakI AjIvikA yA vyApArake kAraNa vaha kisI mAnavAdhikArase vaMcita nahIM ho sktaa| yaha mAnavasamatvabhAvanA yA prANimAtra-samatAkI Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 339 utkRSTa sattvamaitrI ahiMsA ke vikasita rUpa haiM / zramaNasantoMne yahI kahA ki eka manuSya kisI bhUkhaNDapara yA anya bhautika sAdhanoM para adhikAra kara leneke kAraNa jagat meM mahAn etAvatA dUsaroMke nirdalanakA janmasiddha adhikArI nahIM ho sakatA / kisI varNavizeSameM utpanna honeke kAraNa dUsaroMkA zAsaka yA dharmakA ThekedAra nahIM ho sakatA / bhautika sAdhanoM kI pratiSThA bAhya meM kadAcit ho bhI para dharmakSetra meM prANimAtrako eka hI bhUmipara baiThanA hogA, haraeka prANIko dharmakI zItala chAyAmeM samAna bhAvase santoSakI sA~sa lenekA suavasara hai| vyakti Atmasamatva, vItarAgatva yA ahiMsA ke vikAsase mahAna ho sakatA hai na ki jagat meM viSamatA phailAnevAle hiMsaka parigrahake saMgrahase / Adarza tyAga hai na ki saMgraha / isa taraha jAti, varNa, raMga, deza, AkAra, parigrahasaMgraha Adi viSamatama aura saMgharSa ke kAraNoMse pare hokara prANimAtrako samatva, ahiMsA aura vItarAgatAkA pAvana sandeza ina zramaNasantoMne usa samaya diyA jaba yajJa Adi kriyAkANDa eka vargavizeSakI jIvikA ke sAdhana bane hue the / svargake TikiTa kucha gAya, sonA aura striyoMkI dakSiNAse prApta ho jAte the, dharmake nAmapara gomedha, ajAmedha kvacit naramedha takakA khulA bAjAra thA, jAtigata uccatva, nIcatvakA viSa samAjagarIrako dagdha kara rahA thA, aneka prakArase sattAko hathiyAne ke SaDyantra cAlU the / usa babara yuga meM mAnavasamatva yA prANimaitrIkA udAratama sandeza ina yugadharmI santoMne nAstikatAkA mithyA lAMchana sahate hue bhI diyA aura bhrAnta janatAko saccI samAja racanAkA mUlamantra batAyA / para yaha anubhavasiddha bAta hai ki ahiMsAkI sthAyI pratiSThA manaH zuddhi aura vacanazuddhike binA nahIM ho sakatI / hama bhale hI zarIrase dUsare prANiyoMkI hiMsA na kareM para yadi vacanavyavahAra aura cittagata vicAra viSama yA visaMvAdI haiM to kAyika ahiMsA pala hI nahIM sktii| apane vicAra arthAt matako puSTa karane ke lie U~ca-nIca zabda bole jAyeMge aura phalataH hAthApAIkA avasara Ae binA na rhegaa| bhAratIya zAstrArthoMkA itihAsa aneka hiMsAkANDoM ke khUnI pannoMse ra~gA huA hai / ataH yaha Avazyaka thA ki ahiMsAkI sarvAGgINa pratiSThAke lie vizvakA yathArthaM tattvajJAna ho aura vicArazuddhimUlaka vacanazuddhikI jIvanavyavahArameM pratiSThA ho / yaha saMbhava hI nahIM hai ki eka vastuke sambandhameM paraspara virodhI matavAda calate raheM, apane pakSa samarthanake lie ucita, anucita zAstrArtha hote raheM, pakSapratipakSoMkA saMgaThana ho, zAstrArtha meM hAranevAleko telakI jalatI kar3AhI meM jIvita tala dene jaisI hiMsaka hor3eM bhI lageM, phira bhI paraspara ahiMsA kAyama rahe ! bhagavAn mahAvIra eka parama ahiMsaka santa the / unane dekhA ki AjakA sArA rAjakAraNa dharma aura matavAdiyoM ke hAtha meM hai / jabataka ina matavAdoMkA vastusthitike AdhArase samanvaya na hogA tabataka hiMsA kI jar3a nahIM kaTa sakatI / unane vizvake tattvoMkA sAkSAtkAra kiyA aura batAyA ki vizvakA pratyeka cetana aura jar3a tattva anantadharmokA bhaNDAra hai / usake virAT svarUpako sAdhAraNa mAnava paripUrNarUpa meM nahIM jAna sakatA / usakA kSudrajJAna vastuke eka-eka aMzako jAnakara apane meM pUrNatAkA durabhimAna kara baiThA hai / vivAda vastumeM nahIM hai, vivAda to dekhanevAloMkI dRSTimeM hai / kAza, ye vastuke virAT anantadharmAtmaka yA anekAntAtmaka svarUpa jhA~kI pA sakate / unane isa anekAntAtmaka tattvajJAnakI ora matavAdiyoM kA dhyAna khIMcA aura batAyA ki dekho, pratyeka vastu anantaguNa paryAya aura dharmokA akhaNDa piNDa hai / yaha apanI anAdyananta santAnasthitikI dRSTise nitya hai, kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA jaba vizvake raGgamaJcase eka kaNakA bhI samUla vinAza ho jAya / sAtha hI pratikSaNa usakI paryAe~ badala rahI haiM, usake guNa-dharmo meM sadRza yA visadRza pari vartana ho rahA hai / ataH vaha anitya bhI hai / isI taraha ananta guNa, zakti, paryAya aura dharma pratyeka vastukI Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM nijI sampatti haiN| inameMse hamArA svalpa jJAmalava eka-eka aMzako viSaya karake kSudra matavAdoMkI sRSTi kara rahA hai| AtmAko nitya siddha karanevAloMkA pakSa apanI sArI zakti AtmAko anitya siddha karanevAloMkI ukhAr3apachAr3a meM lagA rahA hai to anityavAdiyoMkA guTa nityavAdiyoMko bhalA-burA kaha rahA hai / mahAvIrako ina matvAdiyoMkI buddhi aura vRttipara tarasa AtA thA / ve buddhakI taraha Atmanityatva aura anityatva, paraloka aura nirvANa Adiko avyAkRta kahakara bauddhika tamakI sRSTi nahIM karanA cAhate the| unane ina sabhI tattvoMkA yathArtha svarUpa batAkara ziSyoMko prakAzameM lAkara unheM mAnasasamatAkI samabhUmipara lA diyA / unane batAyA ki vastuko tuma jisa dRSTikoNase dekha rahe ho, vastu utanI hI nahIM hai usameM aise ananta dRSTikoNoMse dekhe jAnekI kSamatA hai, usakA virAT svarUpa anantadharmAtmaka hai| tumheM jo dRSTikoNa virodhI mAlama hotA hai usakA ImAnadArIse vicAra karo vaha bhI vastumeM vidyamAna hai / cittase pakSapAtakI durabhisandhi nikAlo aura dUsareke dRSTikoNako bhI utanI hI prAmANikatAse vastumeM khojo vaha vahIM laharA rahA hai / hA~, vastukI sImA aura maryAdAkA ullaMghana nahIM honA caahie| tuma cAho ki jar3ameM cetanatva khojA jAya yA cetanameM jar3atva, to nahIM mila sktaa| kyoMki pratyeka padArthake apane-apane nijI dharma nizcita hai / maiM pratyeka vastuko anantadharmAtmaka kaha rahA hU~, sarvadharmAtmaka nhiiN| ananta dharmoM meM cetanake saMbhava ananta dharma cetanameM mileMge tathA acetanagata saMbhava dharma acetanameM / cetanake guNadharma acetanameM nahIM pAe jA sakate aura na acelanake cetanameM / hA~, kucha aise sAmAnya dharma bhI hai jo cetana aura acetana donoMmeM sAdhAraNa rUpase pAe jAte haiN| tAtparya yaha ki vastumeM bahuta guMjAiza hai / vaha itanI virAT hai jo hamAre, tumhAre ananta dRSTikoNoMse dekhI aura jAnI jA sakatI hai / eka kSudra-dRSTi ke AgrahapUrvaka dUsarekI dRSTikA tiraskAra karanA yA apanI dRSTikA ahaMkAra karanA vastuke svarUpakI nAsamajhIkA pariNAma hai| haribhadrasUrine likhA hai ki "Agraho vata ninoti yukti tatrayatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam / / " arthAt AgrahI vyakti apane matapoSaNake lie yuktiyA~ DhUr3hatA hai, yuktiyoMko apane matako ora le jAtA hai para pakSarahita madhyastha vyakti yuktisiddha vastusvarUpa ko svIkAra karane meM apanI matikI saphalatA mAnatA hai| anekAnta darzana bhI yahI sikhAtA hai ki yuktisiddha vastusvarUpakI ora apane matako lagAo na ki apane nizcita matakI ora vastu aura yuktikI khIMcAtAnI karake unheM bigAr3anekA duSprayAsa karo, aura na kalpanAkI ur3Ana itanI lambI lo jo vastukI sImAko hI lA~gha jAya / tAtparya yaha ki mAnasa samatAke lie yaha vastusthitimalaka anekAnta tattvajJAna atyAvazyaka hai / isake dvArA isa naratanadhArIko jJAta ho sakegA ki vaha kitane pAnI meM hai, usakA jJAna kitanA svalpa hai, aura vaha kisa durabhimAnase hiMsaka matavAdakA sarjana karake mAnavasamAjakA ahita kara rahA hai| isa mAnasa ahiMsAtmaka anekAnta darzanase vicAroMmeM yA dRSTikoNoMmeM kAmacalAU samanvaya yA DholA-DhIlA samajhautA nahIM hotA kintu vastusvarUpake AdhArase yathArtha tattvajJAnamUlaka samanvayadRSTi prApta hotI hai| DaoN0 sara rAdhAkRSNana iMDiyana philAsaphI ( jilda 1, pR0 305-6 ) meM syAdvAdake Upara apane vicAra prakaTa karate hue likhate hai ki- "isase hameM kevala ApekSika athavA ardhasatyakA hI jJAna ho sakatA hai, syAdvAdase hama pUrNa satyako nahIM jAna skte| dUsare zabdoMmeM-syAdvAda hameM ardhasatyoMke pAsa lAkara paTaka detA hai aura inhIM ardhasatyoMko pUrNasatya mAna leneko preraNA karatA hai, parantu kevala nizcita-anizcita ardhasatyoMko milAkara ekasAtha rakha denese vaha pUrNasatya nahIM kahA jA sktaa| aadi|" Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 341 kyA sara rAdhAkRSNan yaha batAnekI kRpA kareMge ki syAdvAdane nizcita-anizcita ardhasatyoMko pUrNasatya mAnanekI preraNA kaise kI hai ? hA~, vaha vedAntakI taraha cetana aura acetanake kAlpanika abhedakI dimAgI daur3ameM avazya zAmila nahIM huA, aura na vaha kisI aise siddhAntakA samanvaya karanekI salAha detA hai jisameM vastusthitikI upekSA kI gaI ho / sara rAdhAkRSNanako pUrNasatya vaha kAlpanika abheda yA brahma iSTa hai jisameM cetana-acetana, marta-amarta sabhI kAlpanika rItise samA jAte haiN| ve syAdvAdako samanvayadRSTiko ardhasatyoMke pAsa lAkara paTakanA samajhate haiM / para jaba pratyeka vastu svarUpataH anantadharmAtmaka hai taba usa vAstavika natIjepara pahu~cane ko ardhasatya kaise kaha sakate haiN| hA~, vaha usa pramANa-viruddha kAlpanika abhedakI ora vastusthitimUlaka dRSTise nahIM le jA sakatA / vaise saMgrahanayakI eka carama abhedakI kalpanA jainadarzanakAroMne bhI kI hai aura usa paramasaMgrahanayakI abhedadRSTise batAyA hai ki 'sarvamekaM sadavizeSAt' arthAt jagat eka hai, sadrUpase cetana aura acetanameM koI bheda nahIM hai| para yaha eka kalpanA hai kyoMki aisA eka sat nahIM hai jo pratyeka maulika dravyameM anugata rahatA ho / ataH yadi sara rAdhAkRSNanako carama abhedakI kalpanA hI dekhanI ho to ve paramasaMgrahanayake dRSTikoNameM dekha sakate haiM, para vaha kevala kalpanA hogI, vastusthiti nhiiN| pUrNasatya to vastukA anekAntAtmaka rUpase darzana hI hai na ki kAlpanika abhedakA darzana / isI taraha pro0 baladeva upAdhyAya isa syAdvAdase prabhAvita hokara bhI sara rAdhAkRSNankA anusaraNakara syAdvAdako mUlabhUtatattva ( eka brahma ?) ke svarUpakake samajhane meM nitAnta asamartha batAnekA sAhasa karate haiM / inane to yahA~ taka likha diyA hai ( bhAratIya darzana, pR0 173 ) ki "isI kAraNa yaha vyavahAra tathA paramArthake bIcoMbIca tattvavicArako katipaya kSaNake lie visramma tathA virAma denevAle vizrAmagRhase bar3hakara adhika mahattva nahIM rkhtaa|" Apa cAhate haiM ki pratyeka darzanako usa kAlpanika abheda taka pahu~canA caahie| para syAdvAda jaba vastu vicAra kara rahA hai taba vaha paramArtha sat vastukI sImAko kaise lA~dha sakatA hai ? brahmakavAda na kevala yuktiviruddha hI hai para Ajake vijJAnase usake ekIkaraNakA koI vAstavika mUlya siddha nahIM hotaa| vijJAnane eTamataka vizleSaNa kiyA hai aura pratyekakI apanI svatantra sattA svIkAra kI hai| ataH vastukI anekAntAtmaka sImApara pahu~cAkara yadi syAdvAda buddhiko virAma detA hai to yaha usakA bhUSaNa hI hai / dimAgI abhedase vAstavika sthitikI upekSA karanA manoraJjanase adhika mahattvakI bAta nahIM ho sktii| isI taraha zrIyuta hanumantarAva ema0 e0 ne apane eka lekhameM likhA hai ki syAdvAda sarala samajhautekA mArga upasthita karatA hai, vaha pUrNasatyataka nahIM le jAtA Adi / ye saba ekahI prakArake vicAra hai, jo yAdvAdake svarUpako na samajhaneke yA vastusthitikI upekSA karaneke pariNAma haiN| maiM pahile likha cukA hU~ ki mahAvIrane dekhA ki-vastu to apane sthAnapara apane virATa rUpameM pratiSThita hai usameM anantadharma jo hameM paraspara virodhI mAlama hote haiM, aviruddha bhAvase vidyamAna hai, para hamalogoM kI dRSTimeM virodha honese usakI yathArtha sthitiko nahIM samajha pA rahe haiM / jainadarzana vAstava meM bahutvavAdI hai| vaha do pRthak sattA vastuoMko vyavahArake lie kalpanAse abhinna kaha bhI de para vastukI nijI maryAdAkA ullaMghana nahIM karanA cAhatA / jainadarzana eka vyaktikA apane guNa-paryAyoMse vAstavika abheda mAnatA hai para do vyaktiyoMmeM avAstavika abhedako nahIM mAnatA / isa darzanakI yahI vizeSatA hai jo yaha paramArthasata vastuko paridhiko nahIM lA~dhakara usakI sImAmeM hI vicAra karatA hai / aura manuSyoMko kalpanAko ur3Anase viratakara vastukI ora dekhaneko bAdhya karatA hai / jisa carama abhedataka na pahu~cane ke kAraNa anekAntadarzanako sara rAdhAkRSNan jaise vicAraka ardhasatyoM kA samudAya kahate haiM usa carama abhedako bhI anekAntadarzana eka-vyaktikA eka dharma mAnatA hai vaha una abheda kalpakoMko kahatA hai ki vastu isase bhI bar3I hai abheda to usakA eka dharma hai| dRSTiko aura udAra tathA Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha vizAla karake vastuke pUrNarUpako dekho usameM abheda eka konemeM par3A hogA aura abhedake anantoM bhAI-bandhu usameM tAdAtmya ho rahe hoMge / ataH ina jJAnalavadhAriyoMko udAradRSTi denevAle tathA vastukI jhAMkI dikhAnevAle anekAnta darzanane vAstavika vicArakI antima rekhA khIMcI hai / aura yaha saba huA hai mAnasa samatAmUlaka tattvajJAnakI khojmeN| jaba isa prakAra vastusthiti ho anekAntamayI yA anantadharmAtmikA hai taba sahaja hI manuSya yaha socane lagatA hai ki dasarA vAdI jo kaha rahA hai usakI sahAnubhUtise samIkSA honI cAhie aura vastusthitimUlaka samIkaraNa honA cAhie / isa svIyasvalpatA aura vastu-anantadharmatAke vAtAvaraNase nirarthaka kalpanAoMkA jAla TegA aura ahaMkArakA vinAza hokara mAnasasamatAkI suSTi hogI, jo ahiMsAkA saMjIvanabIja hogaa| isa taraha mAnasasamatAke lie anekAntadarzana hI ekamAtra sthira AdhAra ho sakatA hai| jaba anekAntadarzanase vicArazuddhi ho jAtI hai taba svabhAvataH vANImeM namratA aura parasamanvayakI vRtti utpanna ho jAtI hai / vaha vastusthitiko ullaMghana karanevAle zabdakA prayoga hI nahIM kara sktaa| isIlie jainAcAryoMne vastukI anekadharmAtmakatAkA dyotana karaneke lie 'syAt' zabdake prayogakI AvazyakatA batAI hai| zabdoMmeM yaha sAmarthya nahIM hai jo vastuke pUrNarUpako yugapat kaha sake / vaha eka samayameM eka hI dharmako kaha sakatA hai / ataH usI samaya vastumeM vidyamAna zeSa dharmokI satAkA sUcana karane ke lie 'syAta' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai / 'syAt' ke 'sunizcita dRSTikoNa', 'nirNIta apekSA' ye hI artha hai 'zAyada, saMbhava, kadAcit' Adi nahIM / 'syAdasti' kA vAcyArtha hai 'svarUpAdikI apekSAse vastu hai hI' na ki 'zAyada hai' 'saMbhava hai' yA 'kadAcit hai Adi / saMkSepataH anekAntadarzana jahA~ cittameM samatA, madhyasthabhAva, vItarAgatA, niSpakSapAtatAkA udaya karatA hai vahA~ syAdvAda vANImeM nirdoSatA lAnekA pUrA avasara detA hai| isa taraha ahiMsAkI paripUrNatA aura sthAyitAkI preraNAne mAnasazaddhike lie anekAntadarzana aura vacanazaddhike lie syAdvAda jaisI nidhiyoMko bhAratIya saMskRtike koSAgArameM diyaa| bolate samaya vaktAko sadA yaha dhyAna rahanA cAhie ki jo vaha bola rahA hai vastu utanI hI nahIM hai vastu bahuta bar3I hai usake pUrNarUpataka zabda nahIM pahu~ca sakataM / isA bhAvako jatAnaka lie vaktA 'syAt' zabdakA prayoga karatA hai| 'syAt' yaha zabda vidhiliGameM niSpanna hotA hai jo apane vaktavyako nizcita rUpameM upasthita karatA hai na ki saMzaya rUpameM / jaina tIrthaMkaroMne isa taraha sarvAGgINa ahiMsAkI sAdhanAkA vaiyaktika aura sAmAjika donoM prakArakA pratyakSAnubhUta mArga btaayaa| unane padArthoM ke svarUpakA yathArtha nirUpaNa to kiyA hI, sAtha hI sAtha padArthoke dekhanekA, unake jJAna karanekA, unake svarUpako vacana se kahanekA nayA vastusparzI tarIkA btaayaa| isa ahiMsaka dRSTise yadi bhAratIya darzanakAroMne vastukA nirIkSaNa kiyA hotA to bhAratIya jalpakathAkA itihAsa raktaraMjita na huA hotA, aura dharma tathA darzanake nAma para mAnavatAkA nirdalana nahIM hotaa| para ahaMkAra aura zAsanabhAvanA mAnavako dAnava banA detI hai| phira dharma aura satakA 'aham' atidunivAra hotA hai| parantu yugayugameM aise hI dAnavoMko mAnava banAne ke hI lie ahiMsaka santa isI samanvayadaSTi, isI samatAbhAva aura isI sarvAGgINa ahiMsAkA sandeza dete Ae haiM / yaha jainadarzanako vizeSatA hai| jo vaha ahiMsAkI taha pahu~caneke lie kevala dhArmika upadeza taka hI sImita nahIM rahA apitu vAstavika sthitike AdhArase dArzanika gutthiyoMko sulajhAne kI maulikadRSTi bhI khoja skaa| na kevala dRSTi hI kintu mana, vacana aura kAya tonoM dvAroMse honevAlI hiMsAko rokanekA prazastatama mArga bhI upasthita kara skaa| __ Aja DaoN0 bhagavAnadAsajI jaise manISI samanvaya aura saba dharmokI maulika ekatAkI AvAja bulanda kara rahe haiM / ve varSoM se kaha rahe hai ki samanvayadRSTi prApta hue binA svarAjya sthAyI nahIM ho sakatA, mAnava Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 343 mAnava nahIM raha sktaa| unhoMne apane 'samanvaya' aura 'darzanakA prayojana' Adi granthoMmeM isI samanvayatattvakA bhari-bhari pratipAdana kiyA hai| jaina RSiyoMne isa samanvaya (syAdvAda) siddhAnta para hI saMkhyAbaddha grantha likhe hai| inakA vizvAsa hai ki jabataka dRSTi meM samIcInatA nahIM AyagI tabataka jhagar3e aura saMgharSa bane rheNge| naye dRSTikoNase vastusthititaka pahu~canA hI jIvako visaMvAdase haTAkara use saMvAdI banA sakatA hai / yahI jainadarzanakI bhAratIya saMskRtiko dena hai / Aja hameM jo svAtantryake darzana hue vaha isI ahiMsAkA puNya phala hai, aura vizvameM bhAratakA mastaka yadi koI U~cA rakha sakatA hai to yaha nirUpAdhi ahiMsA bhAvanA hii| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAntinirAkaraNa kyA syAdvAda anizcayavAda hai ? [ mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana likhita 'darzana-digdarzana' kI eka samIkSA ] jainadarzanane sAmAnyarUpase yAvat satko pariNAmI nitya mAnA hai / pratyeka sat anantadharmAtmaka hai / usakA pUrNarUpa vacanoMke agocara hai / anekAntAtmaka arthakA nirdoSa rUpase kathana karanevAlI bhASA syAdvAda rUpa hotI hai / usameM jisa dharmakA nirUpaNa hotA hai usake sAtha 'syAt' zabda isalie lagA diyA jAtA hai jisase pUrI vastu dharmarUpa na samajha lI jAya / avivakSita zeSa dharmokA astitva bhI usameM hai yaha pratipAdana 'syAt' zabdase hotA hai / syAdvAdakA artha hai-- syAt - amuka nizcita apekSAse / amuka nizcita apekSAse ghaTa asti hI hai aura amuka nizcita apekSAse ghaTa nAsti hI hai / syAtkA artha na zAyada hai, na sambhavataH aura na kadAcit hI / ' syAt' zabda sunizcita dRSTikoNakA pratIka hai / isa zabdake arthako purAne matavAdI dArzanikoMne ImAnadArIse samajhane kA prayAsa to nahIM hI kiyA thA, kintu Aja bhI vaijJAnika dRSTikI duhAI denevAle darzana - lekhaka usI bhrAnta paramparAkA poSaNa karate Ate haiM / syAdvAda -- sunayakA nirUpaNa karanevAlI bhASApaddhati hai / 'syAt' zabda yaha nizcitarUpase batAtA hai ki vastu kevala dharmavAlI hI nahIM hai usameM isake atirikta bhI dharma vidyamAna haiM / tAtparya yaha ki -avivikSita zeSa dharmokA pratinidhitva 'syAt' zabda karatA hai / 'rUpavAn ghaTaH' yaha vAkya bhI apane bhItara 'syAt ' zabdako chipAe hue hai / isakA artha hai ki 'syAt rUpavAn ghaTaH' arthAt cakSu indriyake dvArA grAhya hone se yA rUpa guNakI sattA honese ghar3A rUpavAn hai, para rUpavAn hI nahIM hai usameM rasa, gandha, sparza Adi aneka guNa, choTA, bar3A Adi aneka dharma vidyamAna haiM / ina avivakSita guNadharmo ke astitvakI rakSA karanevAlA 'syAt ' zabda hai / 'syAt' kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai kintu nizcaya hai / arthAt ghar3e meM rUpake astitvakI sUcanA to rUpavAn zabda de hI rahA hai / para una upekSita zeSa dharmoke astitvakI sUcanA 'syAt' zabdase hotI hai / sArAMza yaha ki 'syAt' zabda 'rUpavAn ke sAtha nahIM juTatA hai, kintu avivakSita dharmoMke sAtha / vaha 'rUpavAn' ko pUrI vastu para adhikAra jamAnese rokatA hai aura kaha detA hai ki vastu bahuta bar3I hai usameM rUpa bhI eka hai / aise ananta guNadharma vastu meM laharA rahe haiM / abhI rUpakI vivakSA yA usapara dRSTi hone se vaha sAmane hai yA zabdase uccarita ho rahA hai so vaha mukhya ho sakatA hai para vahI sabakucha nahIM hai / dUsare kSaNa meM rasakI mukhyatA honepara rUpa gauNa ho jAyagA aura vaha avivakSita zeSa dharmokI rAzimeM zAmila ho jAyagA / vaha una avivakSita ghar3e meM rUpakI bhI isI taraha 'syA 'syAt ' zabda eka praharI hai, jo uccarita dharmako idhara-udhara nahIM jAne detA / dharmokA saMrakSaka hai / isalie 'rUpavAn' ke sAtha 'syAt' zabdakA anvaya karake jo loga sthitiko syAtkA zAyada yA sambhAvanA artha karake sandigdha banAnA cAhate haiM ve bhramameM haiM / dasti ghaTaH' vAkya meM 'ghaTaH asti' yaha astitva aMza ghaTameM sunizcitarUpa se vidyamAna hai / syAt zabda astitvakI sthiti kamajora nahIM banAtA kintu usakI vAstavika AMzika sthitikI sUcanA dekara anya nAsti Adi dharmo sadbhAvako sUcita karatA hai / sArAMza yaha ki 'syAt' pada eka svatantra pada hai jo vastuke zeSAMza Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 341 kA pratinidhitva karatA hai| use Dara hai ki kahIM asti nAmakA dharma, jise zabdase uccarita honeke kAraNa pramukhatA milI hai, pUrI vastuko na har3apa jAya, apane anya nAsti Adi sahayogiyoM ke sthAnako samApta na kara de / isalie vaha prativAkyameM cetAvanI detA rahatA hai ki-he bhAI asti, tuma vastuke eka aMza ho, tuma apane anya nAsti Adi bhAiyoMke hakako har3apaneko ceSTA nahIM karanA / isa bhayakA kAraNa hai-'nitya hI hai, anitya hI hai' Adi aMzavAkyoMne apanA pUrNa adhikAra vastupara jamAkara anadhikAra ceSTA kI hai aura jamata meM aneka tarahase vitaNDA aura saMgharSa utpanna kiye haiN| inake phalasvarUpa padArtha ke sAtha to anyAya huA hI hai, para isa vAda-prativAdane aneka matavAdoMkI sRSTi karake ahaMkAra, hiMsA, saMgharSa, anudAratA, paramatAsahiSNutA Adise vizvako azAnta aura AkulatAmaya banA diyA hai| 'syAt' zabda vAkyake usa jaharako nikAla detA hai jisase ahaMkArakA sarjana hotA hai aura vastuke anya dharmoMke sadbhAvase inakAra karake padArthake sAtha anyAya hotA hai| 'syAt' zabda eka nizcita apekSAko dyotana karake jahA~ 'astitva' dharmakI sthiti sudar3ha aura sahetuka banAtA hai vahAM usakI usa sarvahArA pravRttiko bhI naSTa karatA hai jisase vaha pUrI vastukA mAlika bananA cAhatA hai| vaha nyAyAdhIzakI taraha turanta kaha detA hai ki-he asti, tuma apane adhikArakI sImAko samajho / svadravya-kSetrakAla-bhAvako dRSTi se jisa prakAra tuma ghaTameM rahate ho usI taraha paradravyAdikI apekSA 'nAsti' nAmakA tumhArA bhAI bhI usI ghaTameM hai / isI prakAra ghaTakA parivAra bahuta bar3A hai / abhI tumhArA nAma lekara pukArA gayA hai, isakA itanA hI artha hai ki isa samaya tumase kAma hai, tumhArA prayojana hai, tumhArI vivakSA hai / ataH isa samaya tuma mukhya ho / para isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki-tuma apane samAnAdhikArI bhAiyoMke sadbhAvako bhI naSTa karanekA duSprayAsa kro| vAstavika bAta to yaha hai ki yadi 'para' kI apekSA 'nAsti' dharma na ho to jisa ghar3e meM tuma rahate ho vaha ghar3A ghar3A ho na rahegA, kapar3A Adi pararUpa ho jAyagA / ataH jaisI tumhArI sthiti hai vaisI hI pararUpakI apekSA 'nAsti' dharmakI bhI sthiti hai| tuma unakI hiMsA na kara sako isake lie ahiMsAkA pratIka 'syAt' zabda tumase pahile ho vAkyameM lagA diyA jAtA hai / bhAI asti, yaha tumhArA doSa nahIM hai / tuma to barAbara apane nAsti Adi ananta bhAiyoMko vastumeM rahane dete ho aura bar3e premase sabake saba ananta dharmabhAI hilamilakara rahate ho para ina vastuziyoMkI dRSTiko kyA kahA jAya ! inakI dRSTi hI ekAMgI hai| ye zabdake dvArA tumameMse kisI eka 'asti' Adiko mukhya karake usakI sthiti itanI ahaMkArapUrNa kara denA cAhate haiM jisase vaha 'nAsti' anyakA nirAkaraNa karane laga jAtA hai / basa, 'syAt' zabda eka aJjana hai jo unako dRSTiko vikRta nahIM hone detA aura use nirmala tathA pUrNadarzI banAtA hai / isa avivakSita-saMrakSaka, dRSTiviSahArI, zabdako sudhArUpa banAnevAle, sacetaka praharI. ahiMsaka bhAvanAke pratIka, jIvanta nyAyarUpa, sunizcita apekSAdyotaka 'syAta' zabdake svarUpake sAtha hamAre dArzanikoMne nyAya to kiyA hI nahIM kintu usake svarUpakA 'zAyada, saMbhava hai, kadAcita' jaise bhraSTa paryAyoMse vikRta karanekA duSTa prayatna avazya kiyA hai tathA abhI bhI kiyA jA rahA hai| sabase thothA tarka to yaha diyA jAtA hai ki-'ghar3A jaba asti hai to nAsti kaise ho sakatA hai, ghaDA jaba eka hai to aneka kaise ho sakatA hai, yaha to pratyakSa virodha hai' para vicAra to karo ghaDAghaDA hI hai. kapaDA nahIM, karasI nahIM, Tebila nahIM, gAya nahIM, ghor3A nahIM, tAtparya yaha hai ki vaha ghaTabhinna ananta padArtharUpa nahIM hai| to yaha kahane meM Apako kyoM saMkoca hotA hai ki 'ghar3A apane svarUpase asti hai, ghaTabhinna pararUpoMse nAsti hai / isa ghar3emeM ananta pararUpoMkI apekSA 'nAstitva' dharma hai| nahIM to duniyA meM koI zakti gharDako 4-44 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kapaDA Adi bananese roka nahIM sakatI thii| yaha 'nAsti' dharma hI ghar3eko ghar3e rUpameM kAyama rakhanekA hetu hai / isI nAsti dharmakI sUcanA 'asti' ke prayogake samaya 'syAt' zabda de detA hai| isI taraha ghar3A eka hai| para vahI ghar3A rUpa, rasa, gandha, sparza, choTA-bar3A halakA-bhArI Adi ananta zaktiyoMkI dRSTise aneka rUpameM dikhAI detA hai yA nahIM ? yaha Apa svayaM batAveM / yaha aneka rUpameM dikhAI detA hai to Apako yaha kahane meM kyoM kaSTa hotA hai ki-'ghar3A dravyarUpase eka hai, para apane guNa, dharma aura zakti AdikI dRSTise aneka hai|' kRpAkara socie ki vastumeM jaba aneka virodhI dharmokA pratyakSa ho hI rahA hai aura svayaM vastu ananta virodhI dharmoMkA avirodhI krIr3Asthala hai taba hameM usake svarUpako vikRta rUpa meM dekhanekI durdaSTi to nahIM karanI cAhie / jo 'syAt' zabda vastuke isa pUrNarUpa darzanakI yAda dilAtA hai use hI hama 'virodha saMzaya' jaisI gAliyoMse duradurAte hai| kimAzcaryamataH param / yahA~ dharmakIrtikA yaha zlokAMza dhyAnameM A jAtA hai ki "yadIyaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam / " / arthAta- yadi yaha anekadharmarUpatA vastuko svayaM pasanda hai, usameM hai, vastu svayaM rAjI hai to hama bIvameM kAjI bananevAle kauna ? jagatkA eka-eka kaNa isa anantadharmatAkA Akara hai| hameM apanI dRSTi nirmala aura vizAla banAnekI AvazyakatA hai / vastumeM koI virodha nahIM hai| virodha hamArI dRSTi meM hai| aura isa dRSTivirodhakI amRtA ( gurabela ) 'syAt' zabda hai, jo rogIko kaTu to jarUra mAlama hotI hai para isake binA yaha dRSTiviSama jvara utara bhI nahIM sktaa| mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyanane tathA itaH pUrva pro0 jaikobI Adine syAdvAdakI utpattiko saMjayavelaTThiputtake matase batAnekA prayatna kiyA hai| rAhulajIne darzana digdarzana ( pR0 496 ) meM likhA hai ki-"Adhunika jainadarzanakA AdhAra syAdvAda hai / jo mAlama hotA hai saMjayavelaThThiputtake cAra aMga vAle anekAntavAdako lekara use sAta aMgavAlA kiyA gayA hai|" saMjayane tattvoM ( paraloka devatA ) ke bAremeM kucha bhI nizcayAtmaka rUpase kahanese inakAra karate hue usa inakArako cAra prakArakA kahA hai 1-hai ? nahIM kaha sktaa| 2-nahIM hai ? nahIM kaha sktaa| 3-hai bhI aura nahIM bhI ? nahIM kaha sktaa| 4-na hai aura na nahIM hai ? nahIM kaha sakatA / isakI tulanA kIjiye jainoMke sAta prakArake syAdvAdase 1-hai ? ho sakatA hai ( syAdasti ) 2-nahIM hai ? nahIM bhI ho sakatA hai ( syAnnAsti ) 3-hai bhI aura nahIM bhI? hai bhI aura nahIM bhI ho sktaa| (syAdasti ca nAsti ca) ukta tonoM uttara kyA kahe jA sakate haiM (-vaktavya hai ) ? isakA uttara jaina nahIM meM dete haiN| 4-syAd (ho sakatA hai ) kyA yaha kahA jA sakatA hai (-vaktavya hai)? nahIM, syAd a-vaktavya hai| 5-'syAdasti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd asti' avaktavya hai| 6-'sthAda nAsti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd nAsti' avaktavya hai| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 - ' syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAdasti ca nAsti ca ' a vaktavya hai / 4 / viziSTa nibandha : 347 donoMko milAne se mAlUma hogA ki jainoMne saMjaya ke pahilevAle tIna vAkyoM ( prazna aura uttara donoM ) ko alaga karake apane syAdvAdako chaha bhaMgiyA~ banAI haiM aura usake cauthe vAkya 'na hai aura na nahIM hai' ko jor3akara 'sad' bhI avaktavya hai yaha sAtavA~ bhaMga taiyArakara apanI saptabhaMgI pUrI kii| isa prakAra eka bhI siddhAnta ( - syAd ) kI sthApanA na karanA jo ki saMjayakA vAda thA, usIko saMjaya ke anuyAyiyoMke lupta ho jAnepara jainoMne apanA liyA aura usake catubhaMgI nyAyako saptabhaMgI meM pariNata kara diyA / " rAhulajIne ukta sandarbha meM saptabhaMgI aura syAdvAdako na samajhakara kevala zabdasAmyase eka naye matakI sRSTi kI hai / yaha to aisA hI hai jaise ki corase 'kyA tuma amuka jagaha gaye the ?' yaha pUchane para vaha kahe ki "maiM nahIM kaha sakatA ki gayA thA'' aura jaja anya pramANoMse yaha siddha kara de ki cora amuka jagaha gayA thA / taba zabdasAmya dekhakara yaha kahanA ki jajakA phaisalA cora ke bayAna se nikalA hai / saMjayavelaTThiputtake darzanakA vivecana svayaM rAhulajIne ( pR0 491 ) ina zabdoM meM kiyA hai - "yadi Apa pUcheM-- 'kyA paraloka hai ?' to yadi maiM samajhatA hoU~ ki paraloka hai to Apako batAU~ ki paraloka hai / maiM aisA bhI nahIM kahatA, vaisA bhI nahIM kahatA, dUsarI tarahase bhI nahIM kahatA / maiM yaha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM hai / maiM yaha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM nahIM hai / paraloka nahIM hai paraloka nahIM nahIM hai / paraloka hai bhI aura nahIM bhI hai / paraloka na hai aura na nahIM hai / " saMjaya ke paraloka, devatA, * karmaphala aura mukti ke sambandha ke ye vicAra zatapratizata anizcayavAdake haiM / vaha spaSTa kahatA hai ki - "yadi maiM jAnatA hoU~ to batAU~ / " saMjayako paraloka-mukti Adike svarUpakA kucha bhI nizcaya nahIM thA / isalie usakA darzana vakaula rAhulajIke mAnavakI sahajabuddhiko bhramameM nahIM DAlanA cAhatA aura na kucha nizcayakara bhrAnta dhAraNAoM kI puSTi hI karanA cAhatA hai / tAtparya yaha ki saMjaya ghora anizcayavAdI thA / buddha aura saMjaya - buddhane "loka nitya haiM, anitya haiM, nitya-anitya haiM, na nitya na anitya haiM, loka antavAn hai, nahIM haiM, haiM-nahIM hai, na hai na nahIM hai, nirvANake bAda tathAgata hote haiM, nahIM hote, hote - nahIM hote, na hote na nahIM hote, jIva zarIrase bhinna haiM, jIva zarIrase bhinna nahIM hai / " ( mAdhyamika vRtti, pR0 446 / ina caudaha vastuoMko avyAkRta kahA hai / majjhimanikAya ( 2 / 33 ) inakI saMkhyA daza hai / isameM Adike do praznoM meM tIsarA aura cauthA vikalpa nahIM ginAyA gayA hai| inake avyAkRta honekA kAraNa buddhane batAyA hai ki inake bAremeM kahanA sArthaka nahIM, bhikSucaryA ke lie upayogI nahIM, na yaha nirveda nirodha zAMti paramajJAna yA nirvANake lie Avazyaka hai / tAtparya yaha ki buddhakI dRSTimeM inakA jAnanA mumukSuke lie Avazyaka nahIM thA / dUsare zabdoM meM buddha bhI saMjayakI taraha inake bAremeM kucha kahakara mAnavako sahaja buddhiko bhrama nahIM DAlanA cAhate the aura na bhrAnta dhAraNAoMko puSTa hI karanA cAhate the / hA~, saMjaya jaba apanI ajJAnatA yA anizcayako sApha-sApha zabdoM meM kaha detA hai ki yadi maiM jAnatA hoU~ to batAU~, taba buddha a jAnane, na jAnanekA ullekha na karake usa rahasyako ziSyoMke lie anupayogI batAkara apanA pIchA chur3A lete haiN| kisI bhI tArkikakA yaha prazna abhItaka asamAhita hI raha jAtA hai ki isa avyAkRtatA aura saMjayake anizcayavAdameM kyA antara hai ? sivAya isake ki saMjaya phakkar3akI taraha kharI-kharI bAta kaha detA hai aura buddha bar3e AdamiyoMkI zAlInatAkA nirvAha karate haiM / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha buddha aura saMjaya hI kyA, usa samayake vAtAvaraNameM AtmA, loka-paraloka aura maktike svarUpake saMbaMdha meM-hai ( sat ), nahIM ( asat ), hai-nahIM ( satasat ubhaya ), na hai, na nahIM hai ( avyakta yA anubhaya ) ye cAra koTiyAM gUMja rahI thiiN| koI bhI prAznika kisI bhI tIrtha kara yA AcAryase binA kisI saMkocake apane praznako eka sA~sameM hI ukta cAra koTiyoMmeM vibhAjita karake hI pUchatA thaa| jisa prakAra Aja koI bhI prazna majadura aura pUMjIpati, zoSaka aura zoSyake dvandvako chAyAmeM hI sAmane AtA hai, usI prakAra usa samaya AtmA Adi atIndriya padArthoke prazna sat, asat, ubhaya aura anubhaya-anirvacanIya isa catuSkoTimeM AveSTita rahate the| upaniSad aura RgvedameM isa catuSkoTike darzana hote haiN| vizvake svarUpake sambandhameM satse asat huA ? yA satse sat huA ? vizva sat rUpa hai ? yA asat rUpa hai, yA sadasat ubhayarUpa hai yA sadasat donoM rUpase anirvacanIya hai ? ityAdi prazna upaniSad aura vedameM barAbara upalabdha hote haiM ? aisI dazAmeM rAhulajIkA syAdvAdake viSayameM yaha phatavA de denA ki saMjayake praznoMke zabdoMse yA usakI caturbhagIko tor3a-maror3akara saptabhaMgI banI-kahA~taka ucita hai, yaha ve svayaM vicAreM / buddhake samakAlIna jo chaha tIthika the unameM niggaNThanAthaputta mahAvIrakI apane kSetrameM sarvajJa aura sarvadarzIke rUpameM prasiddhi thii| ve sarvajJa aura sarvadarzI the yA nahIM, yaha isa samayakI caracAkA viSaya nahIM hai, para ve viziSTa tattvavicAraka the aura kisI bhI praznako saMjayakI taraha anizcayakoTi yA vikSepakoTimeM aura buddhakI taraha avyAkRta koTimeM DAlanevAle nahIM the aura na ziSyoMkI sahaja jijJAsAko anupayogitAke bhayaprada cakkarameM DubA denA cAhate the / unakA vizvAsa thA ki saMghake pa~camela vyakti jabataka vastutattvakA ThIka nirNaya nahIM kara lete tabataka unameM bauddhika dRr3hatA aura mAnasabala nahIM A sktaa| ve sadA apane samAnazIla anya saMghake bhikSaoMke sAmane apanI bauddhika dInatAke kAraNa hataprabha raheMge aura isakA asara unake jIvana aura AcArapara Aye binA nahIM rhegaa| ve apane ziSyoMko pardebanda padminiyoMkI taraha jagatake svarUpavicArakI bAhya havAse aparicita nahIM rakhanA cAhate the, kintu cAhate the ki pratyeka mAnava apanI sahana jijJAsA aura mananazaktiko vastuke yathArtha svarUpake vicArakI ora lagAve / na unheM buddhakI taraha yaha bhaya vyApta thA ki yadi AtmAke sambandhameM 'hai' kahate haiM to zAzvatavAda arthAt upaniSadvAdiyoMkI taraha loga nityatvakI ora jhuka jAyeMge aura 'nahIM hai' kahanese ucchedavAda arthAt cArvAkakI taraha nAstikatvakA prasaMga prApta hogA, ataH isa praznako avyAkRta rakhanA hI zreSTha hai| ve cAhate the ki maujUda tarkokA aura saMzayoMkA samAdhAna vastusthitike AdhArase honA hI caahiye| ataH unhoMne vastusvarUpakA anubhavakara yaha batAyA ki jagatakA pratyeka sat, cAhe vaha cetanajAtIya ho yA acetanajAtIya, parivartanazIla hai| vaha nisargataH pratikSaNa parivartita hotA rahatA hai| usakI paryAya badalatI rahatI hai / usakA pariNamana kabhI sadaza bhI hotA hai, kabhI visadRza bhii| para pariNamanasAmAnyake prabhAvase koI bhI achUtA nahIM rahatA / yaha eka maulika niyama hai ki kisI bhI satkA sarvathA uccheda nahIM ho sakatA, vaha parivartita hokara bhI apanI maulikatA yA sattAko nahIM kho sakatA / eka paramANu hai vaha hAiDrojana bana jAya, jala bana jAya, bhApa bana jAya, phira pAnI ho jAya, pathidhI bana jAya aura ananta AkRtiyoM yA paryAyoMko dhAraNa kara le, para apane dravyatva aura maulikatvako nahIM kho sakatA / kisIkI tAkata nahIM jo usa paramANukI hastIko miTA sake / tAtparya yaha ki jagatmeM jitane 'sat' hai utane bane raheMge, unameMse eka bhI kama nahIM ho sakatA, eka dUsaremeM vilIna nahIM ho sktaa| isI taraha na koI nayA 'sat' utpanna ho sakatA hai| jitane haiM unakA hI ApasI saMyogoMke AdhArase yaha vizva jagat ( gacchatIti jagat arthAt nAnA rUpoMko prApta honevAlA) banatA rahatA hai| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 349 tAtparya yaha ki - vizva meM jitane sat haiM unameM se na to eka kama ho sakatA hai aura na eka bar3ha sakatA hai / ananta jar3a paramANu ananta AtmAe~, eka dharmadravya, eka adharmaMdravya, eka AkAza aura asaMkhya kAlA itane sat haiM / inameM dharma, adharma, AkAza aura kAla apane svAbhAvika rUpameM sadA vidyamAna rahate haiM unakA vilakSaNa pariNamana nahIM hotaa| isakA artha yaha nahIM ki ye kUTastha nitya hai kintu inakA pratikSaNa jo pariNamana hotA hai, vaha sadRza svAbhAvika pariNamana hI hotA hai| AtmA aura pudgala ye do dravya eka dUsareko prabhAvita karate haiN| jisa samaya AtmA zuddha ho jAtA hai usa samaya yaha bhI apane pratikSaNabhAvI svAbhAvika pariNamanakA hI svAmI rahatA hai, usameM vilakSaNa pariNati nahIM hotii| jabataka AtmA azuddha hai tabataka hI isake pariNamanapara sajAtIya jIvAntarakA aura vijAtIya mudgalakA prabhAva Anese vilakSaNatA AtI hai / isakI nAnArUpatA pratyekako svAnubhavasiddha hai / jar3a pudgala hI eka aisA vilakSaNa dravya hai jo sadA sajAtIyase bhI prabhAvita hotA hai aura vijAtIya cetanase bhI isI pudgala dravyake camatkAra Aja vijJAnake dvArA hama sabake sAmane prastuta hai / isIke hInAdhika saMyoga-viyogoMke phalasvarUpa asaMkhya AviSkAra ho rahe haiN| vidyut zabda Adi isIke rUpAntara haiM, isIko zaktiyA~ haiN| jIvakI azuddha dazA isIke saMparkase hotI hai| anAdise jIva aura pudgalakA aisA saMyoga hai jo paryAyAntara lenepara bhI jIva isake saMyogase mukta nahIM ho pAtA aura usameM vibhAvapariNamana rAga, dveSa, moha ajJAnarUpa dazAe~ hotI rahatI haiN| jaba yaha jIva apanI cAritrasAdhanA dvArA itanA samartha aura svarUpapratiSTha ho jAtA hai ki usapara bAhya jagatkA koI bhI prabhAva na par3a sake to vaha mukta ho jAtA hai aura apane ananta caitanyameM sthira ho jAtA hai| mukta jIva apane pratikSaNa parivartita svAbhAvika caitanya meM lIna rahatA hai / phira usameM azuddha dazA nahIM hotI / antataH pudgala paramANu hI aise haiM jinameM zuddha yA azuddha kisI bhI dazA meM dUsare saMyogake AdhArase nAnA AkRtiyA~ aura aneka pariNamana saMbhava haiM tathA hote rahate haiM / isa jagat vyavasthAmeM kisI eka Izvara jaise niyantAkA koI sthAna nahIM hai / yaha to apane-apane saMyoga-viyogoMse pariNamanazIla hai| pratyeka padArthakA apanA sahaja svabhAvajanya pratikSaNabhAvI pariNamanacakra cAlU hai / yadi koI dUsarA saMyoga A par3A aura usa dravyane isake prabhAvako AtmasAt kiyA to pariNamana tatprabhAvita ho jAyagA, anyathA vaha apanI gatise badalatA calA jaaygaa| hAiDrojanakA eka aNu apanI gati se pratikSaNa hAiDrojana rUpameM badala rahA hai| yadi oNksIjanakA aNu usameM A juTA to donoMkA jalarUpa pariNamana ho jAyagA / ve donoM eka jalabindu rUpase sadRza saMyukta pariNamana kara leMge / yadi kisI vaijJAnika vizleSaNaprayogakA nimitta milA to ve donoM phira judA-judA bhI ho sakate haiN| yadi agnikA saMyoga mila gayA to bhApa bana jAya~ge / yadi sA~pake mukhakA saMyoga milA to viSabindu ho jAya~ge / tAtparya yaha ki yaha vizva sAdhAraNatayA pudgala aura azuddha jIvake nimittanaimittika sambandhakA vAstavika udyAna hai / pariNamana cakrapara pratyeka dravya car3hA huA hai / vaha apanI ananta yogyatAoM ke anusAra ananta pariNamanoMko kramazaH dhAraNa karatA hai| samasta 'sat' ke samudAyakA nAma loka yA vizva hai| isa dRSTise aba Apa lokake zAzvata aura azAsvata vAle praznako vicArie - 1-kyA loka zAzvata hai? hA~, loka zAzvata hai| dravyoMkI saMkhyA kI dRSTise arthAt jitane sat isameM haiM unameMkA eka bhI sat kama nahIM ho sakatA aura na usameM kisI naye satkI vRddhi hI ho sakatI hai / na eka sat dUsare meM vilIna hI ho sakatA hai / kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA jo isake aMgabhUta dravyoMkA lopa ho yA ve samApta ho jAyeM / 2- kyA loka azAzvata hai ? hA~, loka azAzvata hai, aMgabhUta dravyoMke pratikSaNa bhAvI pariNamanoMkI dRSTise ? arthAt jitane sat hai ve pratikSaNa sadRza yA visadRza pariNamana karate rahate haiN| isameM do kSaNataka / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ThaharanevAlA koI pariNamana nahIM hai| jo hameM aneka kSaNa ThaharanevAlA pariNamana dikhAI detA hai vaha pratikSaNabhAvI sadRza pariNamanakA sthala dRSTise avalokanamAtra hai| isa taraha satata parivartanazIla saMyoga-viyogoMkI dRSTi se vicAra kIjiye to loka azAzvata hai, anitya hai, pratikSaNa parivartita hai| 3-kyA loka zAzvata aura azAzvata donoM rUpa hai ? hA~, kramazaH uparyukta donoM dRSTiyoMse vicAra kIjie to loka zAzvata bhI hai ( dravyadRSTise ), azAzvata bhI hai (paryAyadRSTise) / donoM dRSTikoNoMko kramazaH prayukta karanepara aura una donoMpara sthUladR STise vicAra karanepara jagat ubhayarUpa hI pratibhAsita hotA hai / 4- kyA loka zAzvata aura azAzvata donoM rUpa nahIM hai ? Akhira usakA pUrNa rUpa kyA hai ? hA~, lokakA pUrNarUpa avaktavya hai, nahIM kahA jA sktaa| koI zabda aisA nahIM jo eka sAtha zAzvata aura azAzvata ina donoM svarUpoMko tathA usameM vidyamAna anya ananta dharmoMko yugapat kaha ske| ataH zabdakI asAmarthya ke kAraNa jagatkA pUrNa rUpa avaktavya hai, anubhava hai, vacanAtIta hai| isa nirUpaNameM Apa dekheMge ki vastukA pUrNarUpa vacanoMke agocara hai, anirvacanIya yA avaktavya hai| yaha cauthA uttara vastuke pUrNarUpako yugapat kahanekI dRSTise hai| para vahI jagat zAzvata kahA jAtA hai dravyadRSTise, azAzvata kahA jAtA hai paryAya dRSTise / isa taraha mUlarUpase cauthA, pahilA aura dUsarA ye tIna prazna maulika haiM / tIsarA ubhayarUpatAkA prazna to prathama aura dvitIyake saMyogarUpa hai / aba Apa vicAreM ki saMjayane jaba logake zAzvata aura azAzvata Adike bAremeM spaSTa kaha diyA ki maiM jAnatA hoU~ to batAU~ aura buddhane kaha diyA ki inake cakkara meM na par3o, isakA jAnanA upayogI nahIM hai, taba mahAvIrane una praznoMkA vastusthitike anusAra yathArtha uttara diyA aura ziSyoMkI jijJAsAkA samAdhAnakara unako bauddhika dInatAse trANa diyA / ina praznoMkA svarUpa isa prakAra haiprazna saMjaya buddha mahAvIra 1-kyA loka zAzvata hai? maiM jAnatA hoU~ to batAU~ isakA jAnanA hA~, loka dravyadRSTise zAzvata (anizcaya, vikSepa) anupayogI hai hai, isake kisI bhI satkA ( avyAkRta sarvathA nAza nahIM ho sktaa| akathanIya) 2-kyA loka azAzvata hai ? hA~, loka apane pratikSaNa bhAvI parivartanoMkI dRSTise azAzvata hai, koI bhI pari vartana do kSaNasthAyI nahIM hai| 3-kyA loka zAzvata aura azAzvata ,, hA~, donoM dRSTikoNoMse kramazaH vicAra karanepara lokako zAzvata bhI kahate haiM aura azAzvata bhii| 4-kyA loka donoM rUpa nahIM hai hA~, aisA koI zabda nahIM anubhaya hai ? jo lokake paripUrNa svarUpako eka sAtha samagra bhAvase kaha ske| ataH pUrNarUpase vastu anubhaya hai, avaktavya hai, anirvacanIya hai| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 351 saMjaya aura buddha jina praznoMkA samAdhAna nahIM karate unheM anizcaya yA avyAkRta kahakara apanA piMDa chur3A lete hai, mahAvIra unhIMkA vAstavika yuktisaMgata samAdhAna karate haiN| isapara bhI rAhulajI aura sva0 dharmAnanda kosambI Adi yaha kahanekA sAhasa karate haiM ki 'saMjayake anuyAyiyoMke lupta ho jAnepara saMjayavAdako hI jainiyoMne apanA liyaa|' yaha to aisA hI hai jaise koI kahe ki 'bhAratameM rahI paratantratAko hI paratantratA vidhAyaka aMgrejoMke cale jAnepara bhAratIyoMne ise aparatantratA ( svatantratA ) rUpase apanA liyA hai, kyoMki aparatantratAmeM bhI 'pa ra ta ntra tA' ye pAMca akSara to maujUda haiM hii| yA hiMsAko hI buddha aura mahAvIrane unake anuyAyiyoMke lupta ho jAnepara ahiMmA rUpase apanA liyA hai kyoMki ahiMsAmeM bhI 'hiM sA' ye do akSara haiM hii|" yaha dekhakara to aura bhI Azcarya hotA hai ki Apa ( pR0 484 ) anizcitatAvAdiyoMkI sUcImeM saMjayake sAtha niggaMThanAthaputta ( mahAvIra ) kA nAma likha jAte haiM, tathA ( pR0 491) saMjayako anekAntavAdI bhii| kyA ise dharmakIrtike zabdoM meM 'dhig vyApakaM tamaH' nahIM kahA jA sakatA? 'syAta' zabdake prayogase sAdhAraNatayA logoMko saMzaya, anizcaya yA saMbhAvanAkA bhrama hotA hai / para yaha to bhASAkI purAnI zailI hai usa prasaMgakI, jahA~ eka vAdakA sthApana nahIM hotaa| ekAdhika bheda yA vikalpakI sUcanA jahA~ karanI hotI hai vahA~ 'syAt' padakA prayoga bhASAkI zailIkA eka rUpa rahA hai jaisA ki majjhimanikAyake mahArAhulovAdasuttake nimnalikhita avataraNase jJAta hotA hai-'katamA rAhala ca tejodhAta? tejodhAtu siyA ajjhattikA siyA bAhirA / ' arthAt tejodhAtu syAt AdhyAtmika hai syAt bAhya hai| yahA~ siyA (syAt ) zabdakA prayoga tejodhAtuke nizcita bhedoMkI sUcanA detA hai na ki una bhedoMkA saMzaya, anizcaya yA saMbhAvanA batAtA hai / AdhyAtmika bhedake sAtha prayukta honevAlA syAt zabda isa bAtakA dyotana karatA hai ki tejodhAtu-mAtra AdhyAtmika hI nahIM hai kintu usase vyatirikta bAhya bhI hai| isI taraha 'syAdasti' meM astike sAtha lagA huA syAt' zabda sUcita karatA hai ki astise bhinna dharma bhI vastu meM hai dharmarUpa hI vastu nahIM hai| isa taraha syAt' zabda na zAyadakA, na anizcayakA aura na sambhAvanAkA sUcaka hai kintu nirdiSTa dharmake sivAya anya azeSa dharmokI sUcanA detA hai jisase zrotA vastuko nirdiSTa dharmamAtra rUpa hI na samajha baitthe| saptabhaMgI-vastu malataH anantadharmAtmaka hai| usameM vibhinna dRSTiyoMse vibhinna vivakSAoMse ananta dharma haiN| pratyeka dharmakA virodhI dharma bhI dRSTibhedase vastumeM sambhava hai| jaise 'ghaTaH syAdasti' meM ghaTa hai apane dravya, kSetra, kAla, bhAvakI maryAdAse / jisa prakAra ghaTameM svacatuSTayakI apekSA astitva dharma hai usI taraha ghaTavyatirikta anya padArthoMkA nAstitva bhI ghaTameM hai| yadi ghaTabhinna padArthoMkA nAstitva ghaTameM na pAyA jAya to ghaTa aura anya padArtha milakara eka ho jAyeMge / ataH ghaTa syAdasti aura syAnnAsti rUpa hai| isI taraha vastumeM dravyadRSTise nityatva aura paryAyadRSTise anityatva Adi anekoM virodhI yugala dharma rahate haiN| eka vastu meM ananta saptabhaMga banate haiN| jaba hama ghaTake astitvakA vicAra karate haiM to astitvaviSayaka sAta bhaMga ho sakate haiM / jaise saMjayake praznottara yA buddhake avyAkRta praznottarameM hama cAra koTi to nizcita rUpase dekhate haiM-sat, asat, ubhaya aura anubhaya / usI taraha gaNitake hisAbase tIna mUla bhaMgoMko milAnepara adhikase adhika sAta apunarukta bhaMga ho sakate haiM / jaise ghar3e ke astitvakA vicAra prastuta hai to pahilA astitva dharma, dUsarA tadvirodhI nAstitva dharma aura tIsarA dharma hogA avaktavya jo vastuke pUrNa rUpakI sUcanA detA hai ki vastu pUrNarUpase vacanake agocara hai, usake virATa rUpako zabda nahIM cha sakate / avaktavya dharma isa apekSAse hai ki donoM dharmoko yugapat kahanevAlA zabda saMsArameM nahIM hai / ataH vastu yathArthataH vacanAtIta hai, avaktavya hai| isa taraha malameM tIna bhaMga hai Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 1-syAdasti ghaTaH 2-syAnnAsti ghaTaH 3-syAdavaktavyo ghaTaH avaktavyake sAtha syAt pada lagAnekA bhI artha hai ki vastu yugapat pUrNa rUpameM yadi avaktavya hai to kramazaH apane apUrNa rUpameM vaktavya bhI hai aura vaha asti, nAsti Adi rUpa vacanoMkA viSaya bhI hotI hai| ataH vastu syAd abavatavya hai / jaba mala bhaMga tIna haiM taba unake dvisaMyogI bhaMga bhI tIna hoMge tathA trisaMyogI bhaMga eka hogaa| jisa taraha catuSkoTimeM sat aura amatko milAkara prazna hotA hai ki 'kyA sat hokara bhI vastu asat hai ?" usI taraha ye bhI prazna ho sakate hai ki-1-kyA sat hokara bhI vastu avaktavya hai ? 2-kyA asat hokara bhI vastu avaktavya hai ? 3-kyA satasat hokara bhI vastu avaktavya hai ? ina tInoM praznoMkA samAdhAna saMyogaja cAra bhAgoMmeM hai / arthAt 4-asti nAsti ubhaya rUpa vastu hai svacatSTaya arthAt svadravya-kSetra-kAlabhAva aura paracatuSTayapara kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara / 5-asti avaktavya vastu hai-prathama samayameM svacatuSTaya aura dvitIya samayameM yugapat svaparacatuSTaya para kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara / 6-nAsti avaktavya vastu hai-prathama samayameM paracatuSTaya aura dvitIya samayameM yugapat svapara catuSTayakI kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmahika vivakSA rhnepr| 7-asti nAsti avaktavya vastu hai-prathama samayameM svacatuSTaya, dvitIya samaya meM paracatuSTaya tathA tRtIya samayameM yugapat sva-paracatuSTayapara kramazaH dRSTi rakhanepara aura tInoMkI sAmahika vivakSA rhnepr| ___ jaba asti aura nAstikI taraha avaktavya bhI vastukA dharma hai taba jaise asti aura nAstiko milAkara cauthA bhaMga bana jAtA hai vaise hI avaktavyake sAtha bhI asti, nAsti aura astinAstiko milAkara pA~caveM, chaThaveM aura sAtaveM bhaMgakI sRSTi ho jAtI hai / isa taraha gaNitake siddhAntake anusAra tIna mUla vastuoMke adhikase adhika apunarukta sAta hI bhaMga ho sakate haiN| tAtparya yaha hai ki vastuke pratyeka dharmako lekara sAta prakArako jijJAsA ho sakatI hai, sAta prakArake prazna ho sakate haiM ataH unake uttara bhI sAta prakArake hI hote haiN| darzana digdarzanameM zrI rAhulajI ne pA~caveM, chaThaveM aura sAtaveM bhaMgako jisa bhraSTa tarIkese tor3A-maror3A hai vaha unakI apanI nirI kalpanA aura atisAhasa hai| jaba ve darzanoMko vyApaka naI aura vaijJAnika dRSTise dekhanA cAhate haiM to unheM kisI bhI darzana ko samIkSA usake svarUpako ThIka samajhakara hI karanI caahie| ve avaktavya nAmaka dharmako, jo ki satke sAtha svatantrabhAvase dvisaMyogI huA hai, tor3akara a-vaktavya karake saMjayake 'nahIM' ke sAtha mela baiThA dete haiM aura 'saMjaya' ke ghora anizcayavAdako hI anekAntavAda kaha dete haiN| kimAzcaryamataH param / 1. jaina kathAgranthoMmeM mahAvIrake bAlajIvanakI eka ghaTanAkA varNana AtA hai ki-'saMjaya aura vijaya nAmaka do sAdhaoMkA saMzaya mahAvIrako dekhate hI naSTa ho gayA thA, isalie inakA nAma sanmati rakhA gayA thaa| sambhava hai yaha saMjaya-vijaya saMjayavelaThiputta hI hoM aura isIke saMzaya yA anizcayakA nAza mahAvIrake saptabhaMgI nyAyase huA ho| yahA~ velaThiputta vizeSaNa bhraSTa hokara vijaya nAmakA dUsarA sAdhu bana gayA hai| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina adhyAtma padArthasthiti 'nA'sato vidyate bhAvo nA'bhAvo vidyate sataH' jagatameM jo sata hai usakA sarvathA vinAza nahIM ho sakatA aura sarvathA nae kisI asatkA sadrUpameM utpAda nahIM ho sktaa| jitane maulika dravya isa jagatmeM anAdise vidyamAna hai ve apanI avasthAoM meM parivartita hote rahate haiN| anantajIva, anantAnanta pudgalaaNu, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAza aura asaMkhya kAlANu, inase yaha loka vyApta hai| ye chaha jAtike dravya maulika haiM, inameMse na to eka bhI dravya kama ho sakatA aura na koI nayA utpanna hokara inakI saMkhyAmeM vRddhi kara sakatA hai| koI bhI dravya anyadravyarUpameM pariNamana nahIM kara sakatA, jIva jIva hI rahegA, pudgala nahIM ho sakatA / jisa taraha vijAtIya dravyarUpa meM kisI bhI dravyakA pariNamana nahIM hotA usI taraha eka jIva dUsare sajAtIya jIva-dravyarUpa yA eka pudgala dUsare sajAtIya pudgaladravyarUpameM sajAtIya pariNamana bhI nahIM kara sktaa| pratyeka dravya apanI paryAyoM-avasthAoMkI dhArAmeM pravAhita hai kisI bhI vijAtIya yA sajAtIya dravyAntarakI dhArAmeM usakA pariNamana nahIM ho sktaa| yaha sajAtIya yA vijAtIya dravyAntarameM asaMkrAnti hI pratyeka dravyakI maulikatA hai / ina dravyoMmeM dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravyoMkA pariNamana sadA zuddha hI rahatA hai, inameM vikAra nahIM hotA, eka jaisA pariNamana pratisamaya hotA rahatA hai| jIva aura pudagala ina do dravyoMmeM zaddhapariNamana bhI hotA hai tathA azaddha pariNamana bhii| ina do dravyoMmeM kriyAzakti bhI hai jisase inameM halana-calana, AnA-jAnA Adi kriyAe~ hotI haiN| zeSa dravya niSkriya haiM ve jahA~ hai vahIM rahate haiN| AkAza sarvavyApI hai / dharma aura adharma lokAkAzake barAbara hai| pudgala aura kAla aNurUpa hai / jIva asaMkhyAtapradezI haiM aura apane zarIrapramANa vividha AkAroMmeM milatA hai| eka pudgaladravya hI aisA hai jo sajAtIya anya pudgaladravyoMse milakara skandha bana jAtA hai aura kabhI-kabhI itanA rAsAyanika mizraNa ho jAtA hai ki usake aNuoMkI pRthak sattAkA bhAna karanA bhI kaThina hotA hai| tAtparya yaha ki jIvadradhya aura pudgaladravyameM azuddha pariNamana hotA hai aura vaha eka dUsareke nimittse| pudgalameM itanI vizeSatA hai ki usakI anya sajAtIyapudgaloMse milakara skandha-paryAya bhI hotI hai para jIvakI dUsare jIvase milakara skandha paryAya nahIM hotii| do vijAtIya dravya ba~dhakara eka paryAya nahIM prApta kara skte| ina do dravyoMke vividha pariNamanoMkA sthalarUpa yaha dRzyajagat hai / dravya-pariNamana pratyeka dravya pariNAmInitya hai| pUrvaparyAya naSTa hotI hai uttara utpanna hotI hai para mUladravyakI dhArA avicchinna calatI hai| yahI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA pratyeka dravyakA nijI svarUpa hai| dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoMkA sadA zuddha pariNamana hI hotA hai| jIvadravyameM jo mukta jIva haiM unakA pariNamana zuddha hI hotA hai kabhI bhI azaddha nahIM hotaa| saMsArI jIva aura ananta pudgaladravyakA zuddha aura azuddha donoM hI prakArakA pariNamana hotA hai| itanI vizeSatA hai ki jo saMsAro jIva eka bAra mukta hokara zaddha pariNamanakA adhikArI huA vaha phira kabhI bhI azuddha nahIM hogA, para pudgaladravyakA koI niyama nahIM hai| ve kabhI skandha banakara azuddha pariNamana karate haiM to paramANurUpa hokara apanI zuddha avasthAmeM A jAte haiM phira skandha bana jAte haiM isa taraha unakA vividha pariNamana hotA rahatA hai / jIva aura pudgalameM vaibhAvikI zakti hai jisake kAraNa ve vibhAva pariNamanako bhI prApta hote haiM / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha dravyagatazakti dharma, adharma, AkAza ye tIna dravya eka-eka haiN| kAlANu asaMkhyAta haiM / pratyeka kAlANumeM eka-jaisI zaktiyAM haiN| vartanA karanekI jitane avibhAgapraticchedavAlI zakti eka kAlANameM hai vaisI hI dUsare kAlANumeM / isa taraha kAlANuoMmeM paraspara zakti-vibhinnatA yA pariNamana-vibhinnatA nahIM hai| pudgaladravyake eka aNumeM jitanI zaktiyA~ haiM utanI hI aura vaisI hI zaktiyA~ pariNamana-yogyatA anya pudgalANuoMmeM haiN| mUlataH pudgala-aNadravyoMmeM zaktibheda, yogyatAbheda yA svabhAvabheda nahIM hai / yaha to sambhava hai ki kucha pudgalANu mUlataH snigdha sparzavAle hoM aura dUsare mUlataH rUkSa, kucha zIta aura kucha uSNa para unake ye guNa niyata nahIM, rUkSaguNavAlA bhI snigdhaguNavAlA bana sakatA hai tathA snigdhaguNavAlA bhI rUkSa / zIta bhI uSNa bana sakatA hai uSNa bhI zIta / tAtparya yaha ki pudgalANuoMmeM aisA koI jAtibheda nahIM hai kasI bhI padagalANakA padagalasambandhI koI pariNamana na ho sakatA ho| padgaladravyake jitane bhI pariNamana ho sakate haiM una sabakI yogyatA aura zakti pratyeka pudgalANu meM svabhAvataH hai, yahI dravyazakti kahalAtI hai| skandha-avasthAmeM paryAyazaktiyA~ vibhinna ho sakatI hai| jaise kisI agniskandhameM sammilita paramANukA uSNasparza aura tejorUpa thA, para yadi vaha agniskandhase judA ho jAya to usakA zItasparza tathA kRSNarUpa ho sakatA hai / aura yadi vaha skandha hI bhasma bana jAya to sabhI paramANakA rUpa aura sparza Adi badala sakate haiN| sabhI jIvadravyoMkI mala svabhAvazaktiyA~ eka jaisI haiM, jJAnAdi anantaguNa aura ananta caitanya-pariNamanakI pratyeka zakti mUlataH pratyeka jIvadravyameM hai| hA~, anAdikAlIna azuddhatAke kAraNa unakA vikAsa vibhinna prakArase hotA hai| cAhe ho bhavya yA abhavya, donoM hI prakArake pratyeka jova eka-jaisI zaktiyoMke AdhAra hai, zuddha dazAmeM sabhI mukta eka-jaisI zaktiyoMke svAmI bana jAte haiM aura pratisamaya akhaNDa zuddha pariNamanameM lIna rahate haiM / saMsArI jIvoMmeM bhI malataH sabhI zaktiyAM haiN| itanA vizeSa hai ki abhavya-jIvoMmeM kevalajJAnAdizaktiyoMke AvirbhAvakI zakti nahIM mAnI jaatii| uparyakta vivecanase eka bAta nirvivAdarUpase spaSTa ho jAtI hai ki cAhe dravya cetana ho yA acetana, pratyeka mUlataH apanI-apanI cetana-acetana zaktiyoMkA dhanI hai unameM kahIM kucha bhI nyanAdhikatA nahIM hai| azuddhadazAmeM anya paryAyazaktiyA~ bhI utpanna ho jAtI haiM aura vilIna hotI rahatI haiN| pariNamanake niyatatvako sImA uparyakta vivecanase yaha spaSTa hai ki dravyoMmeM pariNamana honepara bhI koI bhI dravya sajAtIya yA vijAtIya dravyAntararUpameM pariNamana nahIM kara sakatA / apanI dhArAmeM sadA usakA pariNamana hotA rahatA hai / dravya svabhAvakI apekSA pratyeka dravyake apane pariNamana niyata hai| kisI bhI pudgalANa ke ve sabhI pudagalasambandhI pariNamana pratisamaya ho sakate haiM aura kisI bhI jIvake jIvasambandhI ananta pariNamana / yaha to saMbhava hai ki kucha paryAyazaktiyoMse sIdhA sambandha rakhanevAle pariNamana kAraNabhUta paryAyazaktike na honepara na hoN| jaise pratyeka pudgalaparamANu yadyapi ghaTa bana sakatA hai phira bhI jabataka amuka paramANuskandha miTTIrUpa paryAyako prApta na hoMge tabataka unameM miTTIrUpa paryAyazaktike vikAsase honevAlI ghaTaparyAya nahIM ho sktii| parantu miTTI-paryAyase honevAlI ghaTa, sakorA Adi jitanI paryAyeM sambhAvita haiM ve nimittake anasAra koI bhI ho sakatI haiN| jaise jIvameM manuSyaparyAyameM A~khase dekhanekI yogyatA vikasita hai to vaha amuka samayameM jo bhI sAmane AyegA use dekhegaa| yaha kadApi niyata nahIM hai ki amuka samayameM amaka padArthako hI dekhanekI usameM yogyatA hai zeSakI nahIM yA amuka padArtha meM usa samaya usake dvArA Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 355 hI dekhe jAnekI yogyatA hai, anyake dvArA nhiiN| matalaba yaha ki paristhitivaza jisa paryAyazaktikA dravyameM vikAsa huA hai usa zaktise honevAle yAvatkAryoM meMse jisa kAryakI sAmagrI yA balavAn nimitta mila jAyeMge usake anusAra usakA vaisA pariNamana hotA jAyagA / eka manuSya gaddIpara baiThA hai usa samaya usameM ha~sanAronA, Azcarya karanA, gambhIratAse socanA Adi aneka kAryoMkI yogyatA hai / yadi bahurUpiyA sAmane A jAya aura usakI usameM dilacaspI ho to ha~sanerUpa paryAya ho jaaygii| koI zokakA nimitta mila jAya to ro bhI sakatA hai| akasmAt bAta sunakara Azcarya meM DUba sakatA hai aura tattvacarcA sunakara gambhIratApUrvaka soca bhI sakatA hai / isalie yaha samajhanA ki pratyeka dravyakA pratisamayakA pariNamana niyata hai, usameM kucha hera-phera nahIM ho sakatA aura na koI hera-phera kara sakatA hai, dravyake pariNamanasvabhAvako gambhIratAse na socaneke kAraNa bhramAtmaka hai| dravyagata pariNamana niyata hai amuka sthUlaparyAyagata zaktiyoMke pariNamana bhI niyata ho sakate haiM jo usa paryAyazaktike avazyaMbhAvI pariNamanoMmeMse kisI ekarUpameM nimittAnusAra sAmane Ate haiM / jaise eka aMgulI agale samaya Ter3hI ho sakatI hai, sIdhI raha sakatI hai, TUTa sakatI hai, ghama sakatI hai, jaisI sAmagrI aura kAraNa-kalApa mileMge usameM vidyamAna ina sabhI yogyatAoMmeMse anukala yogyatAkA vikAsa ho jaaygaa| usa kAraNazaktise vaha amuka pariNamana bhI niyata karAyA jA sakatA hai jisakI pUrI sAmagrI avikala ho pratibandhaka kAraNakI sambhAvanA na ho aisI antimakSaNaprApta zaktise vaha kArya niyata hI hogA para isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki pratyeka dravyakA pratikSaNakA pariNamana sunizcita hai usameM jise jo nimitta honA hai niyaticakrake peTameM par3akara hI vaha usakA nimitta banA rhegaa| vaha ati sunizcita hai ki haraeka dravyakA pratisamaya koI na koI pariNamana honA hI cAhie / purAne saMskAroMke pariNAmasvarUpa kucha aise nizcita kAryakAraNabhAva banAe jA sakate haiM jinase yaha niyata kiyA jA sakatA hai ki amuka samayameM isa dravyakA aisA pariNamana hogA hI, para isa kAraNatAkI avazyaMbhAvitA sAmagrIkI avikalatA tathA pratibandhakakAraNakI zUnyatApara hI nirbhara hai| jaise haldI aura canA donoM eka jalapAtrameM DAle gaye to yaha avazyaMbhAvI hai ki unakA lAlaraMgakA pariNamana ho| eka bAta yahA~ yaha khAsataurase dhyAnameM rakhane kI hai ki acetana paramANuoMmeM buddhi pUrvaka kriyA nahIM ho sktii| unameM apane saMyogake AdhArase kriyA to hotI rahatI hai / jaise pRthivImeM koI bIja par3A ho to saradI, garamIkA nimitta pAkara usameM aMkura A jAyagA aura vaha pallavita, puSpita hokara punaH bIjako utpanna kara degaa| garamIkA nimitta pAkara jala bhApa bana jAyagA / punaH bhApa saradIkA nimitta pAkara jalake rUpameM barasakara pRthivIko zasyazyAmala banA degA / kucha aise bhI acetana dravyoMke pariNamana haiM jo cetana nimittase hote haiM jaise miTTIkA ghar3A bananA yA ruIkA kapar3A bananA / tAtparya yaha ki atItake saMskAravaza vartamAna kSaNameM jitanI aura jaisI yogyatAe~ vikasita hoMgI aura jinake vikAsake anukUla nimitta mileMge, dravyoMkA vaisA-vaisA pariNamana hotA jaaygaa| bhaviSyakA koI nizcita kAryakrama dravyoMkA banA huA ho aura usI sunizcita ananta kramapara yaha jagat cala rahA ho, yaha dhAraNA hI bhramapUrNa hai / niyatA'niyatatvavAda jaina daSTise dravyagata zaktiyA~ niyata haiM para unake pratikSaNake pariNamana anivArya hai / eka dravyakI usa samayakI yogyatAse jitane prakArake pariNamana ho sakate haiM unameMse koI bhI pariNamana jisake ki nimitta aura anukUla sAmagrI mila jAyagI, ho jAyagA / tAtparya yaha ki pratyeka dravyakI zaktiyA~ tathA unase honevAle pariNamanoMkI jAti sunizcita hai| kabhI bhI pudgalake pariNamana jIvameM tathA jIvake pariNamana pudgala meM nahIM ho sakate / para pratisamaya kaisA pariNamana hogA, yaha aniyata hai| jisa samaya jo zakti vikasita hogI Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha tathA anukala nimitta mila jAyagA usake bAda vaisA pariNamana ho jAyagA / ataH niyatatva aura aniyatatva donoM dharma sApekSa haiM / apekSAbhedase sambhava haiN| niyativAda nahIM jo honA hogA vaha hogA hI, hamArA kucha bhI puruSArtha nahIM hai, isa tarahake niSkriya niyativAdake vicAra jainatattvasthitike pratikUla haiN| jo dravyagata zaktiyA~ niyata haiM unameM hamArA koI puruSArtha nahIM, hamArA puruSArtha to koyalekI hIrAparyAyake vikAsa karAne meM hai| yadi koyaleke lie usakI hIrAparyAyake vikAsake lie Avazyaka sAmagrI na mile to yA to vaha jalakara bhasma banegA yA phira khAnimeM hI par3e-par3e samApta ho jAyagA / isakA yaha artha nahIM hai ki jisameM upAdAna zakti nahIM hai usakA pariNamana bhI nimittase ho sakatA hai yA nimitta meM yaha zakti hai jo nirupAdAnako pariNamana karA sake / ubhaya kAraNoMse kArya ___kAryotpattike lie donoM hI kAraNa cAhie upAdAna aura nimitta; jaisA ki svAmI samantabhadrane kahA hai ki "yathA kArya bahirantarupAdhibhiH" arthAt kArya bAhya-Abhyantara donoM kAraNoMse hotA hai / yahI anAdyananta vaijJAnika kAraNa-kAryadhArA hI dravya hai jisameM pUrvaparyAya apanI sAmagrIke anusAra sadRza, visadRza, ardhasadRza, alpasadRza AdirUpase aneka paryAyoMkI utpAdaka hotI hai| mAna lIjie eka jalabindu hai usakI paryAya badala rahI hai, vaha pratikSaNa jalabindu rUpase pariNamana kara rahI hai para yadi garamIkA nimitta milatA hai to turanta bhApa bana jAtI hai / kisI miTTImeM yadi par3a gaI to sambhava hai pRthivI bana jAya / yadi sA~pake muMhameM calI gaI jahara bana jAyagI / tAtparya yaha ki ekadhArA pUrva-uttara paryAyoMkI bahatI hai usameM jaise-jaise saMyoga hote jAyeMge usakA usa jAtimeM pariNamana ho jAyagA / gaGgAkI dhArA haridvArameM jo hai vaha kAnapurameM nahIM aura kAnapurakI gaTara AdikA saMyoga pAkara ilAhAbAdameM badalI aura ilAhAbAdakI gandagI Adike kAraNa kAzIkI gaGgA judI hI ho jAtI hai| yahA~ yaha kahanA ki "gaGgAke jalake pratyeka paramANukA pratisamayakA sunizcita kAryakrama banA huA hai usakA jisa samaya pariNamana honA hai vaha hokara hI rahegA" dravyakI vijJAna-sammata kAryakAraNaparamparAke pratikUla hai / 'jaM jassa jammi' Adi bhAvanAe~ haiM svAmikArtikeyAnuprekSAmeM samyagdRSTi ke cintana meM ye do gAthAe~ likhI hai jaM jasta jammi dese jeNa vihANeNa jammi kAlammi / NAdaM jiNeNa NiyadaM jammaM va ahava maraNaM vA / / 321 // taM tassa tammi dese teNa vihANeNa tammi kAlammi / ko cAledu sakko iMdo vA aha jiNi vA // 322 // arthAt jisakA jisa samaya jahA~ jaise janma yA maraNa honA hai use indra yA jinendra koI bhI nahIM TAla sakatA, vaha hogA hii| ina gAthAoMkA bhAvanIyArtha yahI hai ki jo jaba honA hai, hogA, usameM koI kisIkA zaraNa nahIM hai Atmanirbhara rahakara jo Ave vaha sahanA cAhie / isa taraha cittasamAdhAnake lie bhAI jAnevAla se vastuvyavasthA nahIM ho sakatI / anityabhAvanAmeM hI kahate haiM ki jagat svapnavat hai isakA artha yaha kadApi nahIM ki zanyavAdiyoMkI taraha jagat padArthokI sattAse zanya hai balki yahI usakA tAtparya hai ki svapnakI Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 357 taraha vaha Atmahitake lie vAstavika kAryakArI nahIM hai / yahA~ samyagdRSTike cintana-bhAvanAmeM svAvalambanakA upadeza hai| usase padArthavyavasthA nahIM kI jA sktii| sabase bar3A astra sarvajJatva niyativAdI yA tathokta adhyAtmavAdiyoMkA sabase baDA tarka hai ki sarvajJa hai yA nahIM? yadi sarvajJa hai to vaha trikAlajJa hogA arthAt bhaviSyajJa bhI hogaa| phalataH vaha pratyeka padArthakA anantakAla taka pratikSaNa jo honA hai use ThIkarUpameM jAnatA hai / isa taraha pratyeka paramANu kI pratisamayakI paryAya sunizcita hai unakA paraspara jo nimittanaimittikajAla hai vaha bhI usake jJAnake bAhira nahIM hai / sarvajJa mAnanekA dUsarA artha hai niyativAdI honA / para, Aja jo sarvajJa nahIM mAnate unake sAmane hama niyaticakrako kaise siddha kara sakate haiM ? jisa adhyAtmavAdake malameM hama niyativAdako panapAte haiM usa adhyAtmadRSTise sarvajJatA vyavahAranayakI apekSAse hai| nizcayanayase to AtmajJatAmeM hI usakA paryavasAna hotA hai jaisA ki svayaM AcArya kundakundane niyamasAra ( gA. 158 ) meM likhA hai "jANadi passadi savvaM vyavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANo jANadi passadi NiyameNa appANaM / / " arthAt kevalI bhagavAna vyavahAranayase saba padArthoMko jAnate, dekhate haiM / nizcayase kevalajJAnI apanI AtmAko jAnatA, dekhatA hai| adhyAtmazAstrameM nizcayanayakI bhUtArthatA aura paramArthatA vyavahAranayakI abhUtArthatApara vicAra karanese to adhyAtmazAstrameM pUrNajJAnakA paryavasAna antataH AtmajJAnameM hI hotA hai| ataH sarvajJatvakI dalIlakA adhyAtmacintanamalaka padArthavyavasthAmeM upayoga karanA ucita nahIM hai / niyativAdameM eka hI prazna eka hI uttara niyativAdameM eka hI uttara hai 'aisA hI honA thA, jo honA hogA so hogA hI' isameM na koI tarka hai, na koI puruSArtha aura na koI buddhi / vastuvyavasthAmeM isa prakArake muta vicAroMkA kyA upayoga ? jagatmeM vijJAnasammata kAryakAraNabhAva hai| jaisI upAdAnayogyatA aura jo nimitta hoMge tadanasAra pariNamana hotA hai / puruSArtha nimitta aura anukUla sAmagrIke juTAnemeM hai / eka agni hai puruSArthI yadi usameM candanakA cUrA DAla detA hai to sugandhita dhuAM nikalegA, yadi bAla Adi DAlatA hai to durgandhita dhuA~ utpanna hogaa| yaha kahanA ki cUrAko usameM par3anA thA, puruSako usameM DAlanA thA, agniko use grahaNa karanA hI thaa| isameM yadi koI hera-phera karatA hai to niyativAdIkA vahI uttara ki 'aisA hI honA thaa| mAno jagatake pariNamanoMko 'aisA hI honA thA' isa niyati bhagavatIne apanI godameM le rakhA ho| adhyAtmakI akartRtva bhAvanAkA upayoga taba adhyAtmazAstrakI akartatvabhAvanAkA kyA artha hai ? adhyAtmameM samasta varNana upAdAnayogyatAke AdhArase kiyA gayA hai| nimitta milAnepara yadi upAdAnayogyatA vikasita nahIM hotI, kArya nahIM ho sakegA / eka hI nimitta-adhyApakase eka chAtra prathama zreNIkA vikAsa karatA hai jabaki dUsarA dvitIya zreNIkA aura tIsarA ajJAnIkA ajJAnI banA rahatA hai / ataH antataH kArya antimakSaNavartI upAdAnayogyatAse hI hotA hai| hA~, nimitta usa yogyatAko vikAsonmukha banAte haiM, taba adhyAtmazAstrakA kahanA hai ki nimittako yaha Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ahaGkAra nahIM honA cAhie ki hamane use aisA banA diyA, nimittakAraNako socanA cAhie ki isakI upAdAnayogyatA na hotI to maiM kyA kara sakatA thA ataH apane meM kartRtvajanya ahaGkArake nivRttike lie upAdAnameM kartatvakI bhAvanAko daDhamala karanA cAhie tAki parapadArthakartatvakA ahaGkAra hamAre cittameM Aka rAgadveSakI sRSTi na kare / bar3ese bar3A kArya karake bhI manuSyako yahI socanA cAhie ki maiMne kyA kiyA ? yaha to usako upAdAnayogyatAkA hI vikAsa hai maiM to eka sAdhAraNa nimitta huuN| 'kriyA hI dravyaM vinayati nAdravyaM' arthAt kriyA yogyameM pariNamana karAtI hai, ayogyameM nahIM / isa taraha adhyAtmakI akartRtvabhAvanA hameM vItarAgatAkI ora le jAneke lie hai| na ki usakA upayoga niyativAdake puruSArtha vihIna kUmArgapara lejAneko kiyA jaay| samayasArameM nimittAdhIna upAdAna pariNamana samayasAra (gA086-88) meM jIva aura karmakA paraspara nimittanaimittika sambandha batAte hue likhA "jIvapariNAmahedu kammattaM puggalA pariNamaMti / puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamadi / / Na vi kuvvadi kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du kattA AdA saeNa bhAveNa / / puggalakammakadANaM Na du kattA savvabhAvANaM / / " arthAt jIvake bhAvoMke nimittase pudgaloMko karmarUpa paryAya hotI hai aura pudgalakarmoMke nimittase jIva rAgAdirUpase pariNamana karatA hai| itanA samajha lenA cAhie ki jIva upAdAna banakara pudgalake guNarUpase pariNamana nahIM kara sakatA aura na pudgala upAdAna banakara jIvake guNarUpase pariNati kara sakatA hai / hA~, paraspara nimittanaimittika sambandhake anusAra donoMkA pariNamana hotA hai| isa kAraNa upAdAna dRSTise AtmA apane bhAvoMkA kartA hai pudgalake jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarmAtmaka pariNamanakA kartA nahIM hai| isa spaSTa kathanase kundakundAcAryakI kartRtva-akartRtvakI dRSTi samajhameM A jAtI hai| isakA vizada artha yaha hai ki pratyeka dravya apane pariNamanameM upAdAna hai| dUsarA usakA nimitta ho sakatA hai, upAdAna nahIM / paraspara nimittase donoM upAdAnoMkA apane-apane bhAvarUpase pariNamana hotA hai| isameM nimittanaimittikabhAvakA niSedha kahA~ hai ? nizcayadRSTise paranirapekSa AtmasvarUpakA vicAra hai usameM kartRtva apane upayogarUpameM hI paryavasita hotA hai| ataH kundakundake matase dravyasvarUpakA adhyAtmameM vahI nirUpaNa hai jo Age samantabhadrAdi AcAryoMne apane granthoMmeM batAyA hai| mUlameM bhUla kahA~ ? ___ isameM kahA~ mUlameM bhUla hai ? jo upAdAna hai vaha upAdAna hai, jo nimitta hai vaha nimitta hI hai / kumhAra ghaTakA kartA hai, yaha kathana vyavahAra ho sakatA hai / kAraNa, kumhAra vastutaH apanI halana-calanakriyA tathA apane ghaTa banAneke upayogakA hI kartA hai, usake nimittase miTTIke paramANumeM vaha AkAra utpanna ho jAtA hai| miTTIko ghar3A bananA hI thA aura kumhArake hAtha vaisA honA hI thA aura hameM usakI vyAkhyA aisI karanI hI thI, Apako aisA prazna karanA hI thA aura hameM yaha uttara denA hI thaa| ye saba bAteM na anubhava siddha kAryakAraNabhAvake anukUla hI haiM aura na tarkasiddha / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 359 nizcaya aura vyavahAra nizcayanaya vastukI paranirapekSa svabhUta dazAkA varNana karatA hai / vaha yaha batAyagA ki pratyeka jIva svabhAvase anantajJAna-darzana yA akhaNDa caitanyakA piNDa hai / Aja yadyapi vaha karmanimittase vibhAva pariNamana kara rahA hai para usameM svabhAvabhUta zakti apane akhaNDa nirvikAra caitanya honekI hai / vyavahAranaya parasAkSepa avasthAoMkA varNana karatA hai| vaha jahA~ AtmAko para-ghaTapaTAdi padArthoke kartRtvake varNanasambandhI lambI ur3Ana letA hai vahA~ nizcayanaya rAgAdi bhAvoMke kartRtvako bhI AtmakoTise bAhara nikAla letA hai aura AtmAko apane zuddha bhAvoMkA hI kartA banAtA hai, azuddha bhAvoMkA nahIM / nizcayanayakI bhUtArthatAkA tAtparya yaha hai ki vahI dazA AtmAke lie vAstavika upAdeya hai, paramArtha hai, yaha jo rAgAdirUpa vibhAvapariNati hai yaha abhUtArtha hai arthAt AtmAke lie upAdeya nahIM hai isake lie vaha aparamArtha hai, agrAhya hai / nizcayanayakA varNana hamArA lakSya hai nizcayanaya jo varNana karatA hai ki maiM siddha hU~, buddha hU~, nirvikAra hU~, niSkaSAya hU~, yaha saba hamArA lakSya hai| isameM hU~' ke sthAnameM 'ho sakatA hU~', yaha prayoga bhrama utpanna nahIM karegA / vaha eka bhASAkA prakAra hai| jaba sAdhaka apanI antarjalpa avasthAmeM apane hI AtmAko sambodhana karatA hai ki he Atman ! tU to svabhAvase siddha hai, buddha hai, vItarAga hai, Aja phira yaha terI kyA dazA ho rahI hai tU kaSAyI aura ajJAnI banA hai| yaha pahalA 'siddha hai buddha hai vAlA aMza dUsare 'Aja phira terI kyA dazA ho rahI hai ta kaSAyI ajJAnI banA hai' isa aMzase hI paripUrNa hotA hai / isalie nizcayanaya hamAre lie apane dravyagatamalasvabhAvakI ora saMketa karAtA hai jisake binA hama kaSAyapaGkase nahIM nikala sakate / ataH nizcayanayakA sampUrNa varNana hamAre sAmane kAgajapara moTe-moTe akSaroM meM likhA huA TaMgA rahe tAki hama apanI usa paramadazAko prApta karanekI dizAmeM prayatnazIla raheM / na ki hama to siddha hai karmose aspRSTa haiM yaha mAnakara mithyA ahaGkArakA poSaNa kareM aura jIvanacAritryase vimukha ho nizcayakAntarUpI mithyAtvako bar3hAveM / ye kundakundake avatAra sonagar3hameM yaha pravAda hai ki zrIkAnajIsvAmI kundakundake jIva hai aura ve kundakundake samAna hI sadgururUpase pujate hai| unheM sadgurubhakti hI viziSTa AkarSaNakA kAryakrama hai / yahA~se niyativAdakI AvAja aba phirase uThI hai aura vaha bhI kundakundake nAmapara / bhAvanIya padArtha judA haiM unase tattvavyavasthA nahIM hotI yaha maiM pahale likha cukA huuN| yoM hI bhAratavarSane niyativAda aura IzvaravAdake kAraNa tathA karmavAdake svarUpako ThIka nahIM samajhaneke kAraNa apanI yaha nitAnta paratantra sthiti utpanna kara lI thii| kisI taraha aba nava-svAtantryodaya huA hai| isa yugameM vastutattvakA vaha nirUpaNa ho jisase sundara samAjavyavasthA-ghaTaka vyaktikA nirmANa ho| dharma aura adhyAtmake nAmapara aura kundakundAcAryake sunAmapara Alasya-poSaka niyativAdakA pracAra na ho| hama samyak tattvavyavasthAko samajheM aura samantabhadrAdi AcAryoMke dvArA parizIlita ubhayamukhI tattva-vyavasthAkA manana kreN| Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya sarvajJatA aura adhyAtma bhAvanA nizcayanayakI dRSTise sarvajJatAkA paryavasAna AtmajJatAmeM hotA hai, vaha pratipAdana A0 kundakundane niyamasAra ( gA0 158 ) meM kiyA hai / usakA vivecana maiMne apane 'jaina-darzana' granthameM kiyA hai / usa sambandhameM kucha vicAraNIya mudde isa prakAra haiM nizcayanayakI dRSTise jo paryavasAnakA AtmajJatAmeM kiyA gayA hai usa sambandhameM yaha vicAra bhI Avazyaka hai ki nizcayanayakA varNana svAzrita hotA hai| nirAkAra yAnI mAtra caitanya jaba taka svIkAra rahatA hai taba taka vaha darzana hai aura jaba vaha sAkAra jJAna arthAt jJeyAkAra banatA hai taba vaha jJAna kahalAtA hai| aba prazna yaha hai ki nizcayanayakI dRSTimeM jJAna svase bhinna kisI para padArthako jAnatA hai kyA? aura yadi jAnatA hai to usakA yaha parakA jAnanA kyA parAzrita kahA jAkara vyavahArakI sImAmeM nahIM AyagA ? isa praznake uttarameM apanI dArzanika prakriyAse Upara uThakara A0 kundakundakI dRSTise hI vicAra karanA hogA / jahA~ kahIM thor3A bhI para padArthakA Azraya AyA ki vaha sthiti nizcanayayakI sImAse bAhara ho jAtI hai| samaya prAbhUtare meM hI jJAna, darzana aura cAritrake guNabhedako bhI vyavahAranayameM hI DAla diyA hai "vavahAreNuvadissai NANisma carittadaMsaNaM gANaM / NaviNAMNaM Na carittaM Na daMsaNaM jANago suddho // " arthAt cAritra, darzana aura jJAnakA upadeza vyavahAranayase hai / nizcayanayase na jJAna hai, na caaritr| aura na darzana hI hai, yaha to zuddha jJAyaka hai| jahA~ taka dravyake pariNamanakI bAta hai, vaha eka dravyameM eka samayameM eka hI hotA hai| vaha bhI usake apane nija utpAdavyayadhrauvyAtmaka mala svabhAvake kAraNa / dravya cAhe zaddha yA azuddha isa pariNAmI svabhAvake kAraNa vaha pratikSaNa pUrvaparyAyako chor3akara naI paryAyako dhAraNa karatA huA atItase vartamAna hotA huA Age bar3hatA calA jA rahA hai / Atmadravya eka akhaNDa dravya hai / vaha bhI isI dhruva niyamake anusAra pratikSaNa pariNAmI hai / usake isa eka vartamAnakAlIna pariNamanako jJAna, darzana, sukha aura cAritra Adi aneka guNamukhoMse dekhA jAtA hai / samasta guNoMmeM eka caitanya jAgrat rahatA hai / vahI eka caitanyajyoti sabhI guNoMmeM prakAzamAna hai - kundakunda usI jyotiko 'zuddha jJAyaka' zabda se kahate hai| jJAna aura darzanameM bhI yahI jJAyakajyoti pravaha mAna hai / jaba yaha jyoti sva se bhinna kisI jJeyako prakAzita karatI hai taba jJAna kahI jAtI hai aura jaba mAtra svako prakAzita karatI hai taba darzana kahalAtI hai| yAnI isa jyotimeM 'jJAna' saMjJA parake prakAzakatvase AtI hai| aba vicAra kIjiye ki jo nizcayanaya apane guNa-guNIbhedako bhI sahana nahIM karatA vaha paraprakAzakatvase AnevAlI 'jJAna' isa saMjJAko 'caitanya' meM kaise svIkAra kara sakatA hai ? dUsare zabdoMmeM vaha 'jJAyaka' ko 'zaddha jJAyaka' mAnanA cAhatA hai / AtmA jaba taka vibhAvapariNati karatA hai taba taka usake aneka yoga, upayoga aura vikalpa hote rahate haiM / kintu jaba vaha vibhAvadazA se svabhAva meM pahu~catA hai taba usakI pariNati eka hI hotI hai aura vaha hotI hai zuddha jJAyaka pariNati / siddha honeke prathama kSaNase anantakAla taka eka jaisI zaddha pariNati usakI hotI hai| taba yaha prazna uThatA hai ki yadi siddhakI anantakAla taka eka jaisI zuddha paryAya 1. 'svAzrito nizcayaH parAzrito vyavahAraH / ' -niyamasAra TIkA 2. gAthA 7 // Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 361 banI rahatI hai to utpAda vyaya mAnane se kyA lAbha ? isakA sahaja samAdhAna yahI hai ki yaha to dravyakA mUlabhUta nija svabhAva hai ki vaha pratikSaNa utpAdavyayadhrauvyAtmaka ho / binA isake vaha 'sat' nahIM ho sktaa| usameM jo agurulaghuguNa hai usake kAraNa yaha na guru hotA hai aura na laghu, apane nijadravyatvako banAye rakhatA hai / utpAda vyaya kA yaha artha kabhI nahIM hai ki jo prathama samayameM hai vaha dvitIya samayameM na ho yA usase vilakSaNa hI ho, kiMtu usakA artha kevala itanA hI hai ki pUrvaparyAya vinaSTa ho aura uttara paryAya utpanna ho| vaha uttara paryAya sadRza, visadRza, ardhasadRza aura alpasadRza kaisI bhI ho sakatI hai / 'ho' itanA hI vicAraNIya hai, 'kaisI ho' yaha sAmagrIpara nirbhara karatA hai / anantakAla taka eka jaiso zuddha avasthA yadi rahatI hai to raho isameM unake siddhatvakI koI kSati nahIM hai / tAtparya yaha ki jisa prakAra vibhAva avasthAmeM usake vicitra azuddha pariNamana hote the usa prakAra svabhAva avasthAmeM nahIM hote / svabhAva eka hI hotA hai aura zuddhatA bhI eka hI hotI hai / to kyA zuddha avasthAmeM AtmA jJAnazanya ho jAtA hai ? isa praznakA zuddha nizcayanayase yahI uttara ho sakatA hai ki caitanyake pariNAmI hote hue bhI vaha avasthA nahIM honI cAhie jisameM para kI apekSA ho / jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi bheda bhI zuddha nizcayanaya kI dRSTi meM nahIM hai| vaha to eka akhaNDa citpiNDako dekhatA hai / 'AtmAke jJAnadarzana Adi guNa haiM' ise vaha bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyArthika mAnatA hai / tathA 'kevalajJAnAdirUpa jIva hai' ise vaha nirupAdhi guNaguNyabheda viSayaka azuddha nizcayanaya samajhatA hai / sArAMza yaha hai ki zuddha nizcayanaya kI dRSTimeM kisI bhI prakAra kA bheda yA azuddhatA nahIM rhtii| isa dRSTise jaba socate haiM to jisa prakAra varNAdi AtmAke nahIM hai usI prakAra rAgAdi bhI AtmAke nahIM hai aura guNasthAna paryanta samasta jJAnAdi bhAva bhI AtmAke nahIM haiN| isI dRSTise yadi 'jANadi passadi' kA vyAkhyAna karanA ho to prathama to 'jJAna aura darzana' ye bheda hI nahIM hoNge| kadAcit svIkAra karake caleM bhI, to inakA kSetra 'svasvarUpa' ho ho sakatA hai 'sva' ke bAhara nhiiN| para kA sparza karate hI vaha parAzrita vyavahAra kI maryAdAmeM jA phuNcegaa| jJAnakA para padArthako jAnanA yaha naya vyavahAra samajhatA hai, vaha svarUpajyoti hai, svanimagna hai, usakA parAzritatva vyavahAra hai| jainadarzanakI naya prakriyA atyanta durUha aura jaTila hai / isakA anyathA prayoga vastutattvakA viparyAsa karA sakatA hai / ataH jisa prakaraNameM vivakSAse jisa nayakA prayoga kiyA gayA hai usa prakaraNameM usI vivakSA se samasta paribhASAoM ko dekhanA aura lagAnA caahie| kisI eka paribhASA ko zuddha nizcayanayakI dRSTise lagAkara anya vyavahArakI paribhASAoMko pakar3akara gholaghAla karane meM jainazAsana kA yathArtha nirUpaNa nahIM ho sakatA, kintu viparyAsa hI hAtha lagatA hai / vyavahArakI dRSTi samayasArameM to eka azuddha dravya nizcayanayakA viSaya mAnakara bAkI pravartaka svabhAva yA parabhAva sabhI vyavahArake gaDDhemeM DAlakara unheM heya ataeva abhUtArtha kaha diyA hai / yahA~ eka bAta dhyAna meM rakhane kI 1. "bhedakalpanAsApekSo'zaddhadravyAthiko, yathA Atmano darzanajJAnAdayo guNAH / " (AlApa pa0, pR0 168) 2. "tatra nirupAdhiguNaguNyabhedaviSayako'zuddha nizcayaH, yathA kevalajJAnAdayo jIva iti / " ( AlApa pa0, pR0 177) Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai| naigamAdi nayoM kA vivecana vastu tattvakI mImAMsA karanekI dRSTise hai jaba ki samayasAragata nayoM kA varNana adhyAtma bhAvanA ko paripuSTa kara heya aura upAdeya ke vicAra se sanmArgameM lagAne ke lakSyase hai| nizcaya aura vyavahArake vicArameM sabase bar3A khatarA hai-nizcayako bhatArtha aura vyavahArako abhUtArtha rahanekI dRSTiko na samajhakara nizcayakI tarapha jhuka jAne aura vyavahAra kI upekSA karane kaa| dUsarA khatarA hai kisI paribhASA ko nizcayase aura kisIko vyavahArase lagAkara ghola-ghAla karane kA / A0 amRtacandrane inhIM khataroMse sAvadhAna karane ke liye eka prAcIna gAthA uddhRta' kI hai jadi jiNamayaM pavajjaha to-mA vavahAraNicchae muyaha / jeNa viNA chijjaya titthaM aNNaNa Na taccaM / / arthAta yadi jinamata ko prApta hove to vyavahAra aura nizcayameM bhedako prApta nahIM honA, kisI eka ko chor3a mata baitthnaa| vyavahArake binA tIrtha kA uccheda ho jAyagA aura nizcayake binA tattvakA uccheda hogaa| kucha vizeSa adhyAtma premI jainadarzanakI sarvanaya saMtulana paddhatiko manameM na rakhakara kucha isI prakAra kA gholaghAla kara rahe haiN| ve eka paribhASA eka nayakI tathA dUsarI paribhASA dUsare nayakI lekara aisA mArga banA rahe haiM jo na to tattvake nizcaya meM sahAyaka hotA hai aura na tIrthakI rakSAkA sAdhana hI siddha ho rahA hai| udAharaNArtha-nimitta aura upAdAnakI vyAkhyAko hI le leN| nizcayanayakI dRSTise eka dravya dUsare dravyakA kucha nahIM karatA / jo jisa rUpase pariNata hotA hai vaha usakA kartA hotA hai / isakI dRSTise kumhAra ghar3ekA kartA nahIM hotA kiMtu mRtpiNDa hI vastutaH ghaTakA kartA hai, kyoMki vahI ghaTarUpase pariNata hotA hai / isakI dRSTimeM nimittakA koI mahattvakA sthAna nahIM hai kyoMki yaha naya parAzrita vyavahArako svIkAra hI nahIM karatA / vyavahAranaya parasApekSatA para bhI dhyAna rakhatA hai / vaha kumhArako ghaTakA kartA isaliye kahatA hai ki usake vyApArase mRtpiNDameMse vaha AkAra nikalA hai| ghaTameM miTTI hI upAdAna hai isako vyavahAranaya mAnatA hai| kintu kumbhakAra' vyavahAra vaha 'mRtpiNDa' meM nahIM karake kumhArameM karatA hai| 'ghaTa' nAmaka kAryakI utpatti mRtpiDa aura kumbhakAra donoM ke sannidhAnase huI pratyakSa siddha ghaTanA hai| kintu donoM nayoMke dekhane ke daSTikoNa jade-jade haiM / aba adhyAtmI vyakti kartatvakI paribhASA to nizcayanaya pakar3ate haiM aura kahate haiM ki haraeka kArya apane upAdAnase utpanna hotA hai, anya dravya anya dravyameM kucha nahIM kara sakatA / jisa samaya jo yogyatA hogI usa samaya vaha kArya apanI yogyatAse ho jaaygaa| aura isa prati samayako yogyatAko siddhi ke liye sarvajJatAkI vyAvahArika paribhASAkI zaraNa lete haiM / yaha sahI hai ki samantabhadra Adi AcAryoM ne aura isake pahile bhI bhUtabali AcArya ne isI vyAvahArika sarvajJatAkA pratipAdana kiyA hai aura svayaM kundakundane bhI pravacanasArameM vyAvahArika sarvajJatAkA varNana kiyA hai kintu yadi hama samantabhadra AdikI vyAvahArika sarvajJatAkI paribhASA lete haiM to kAryotpattikI kriyA bhI unhIM ke dvArA pratipAdita bAhya aura antaraMga ubhaya vidha kAraNoMse jAnanI cAhie / a kAryotpattikI prakriyA kundakundakI naizcayika dRSTise lete haiM to sarvajJatAkI paribhASAkI naizcayika hI mAnanI cAhie / eka paribhASA vyavahArakI lenA aura eka paribhASA nizcayakI pakar3akara gholaghAla karanese vastukA viparyAsa hI hotA hai| isI taraha vyAvahArika sarvajJatAse niyativAdako phalita karake use nizcayanayakA viSaya banAkara 1. samayaprA0 Atma0 gA0 14. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 363 puruSArthako reDa mAranA tIrthocchedakI hI kakSAmeM AtA hai| tIrtha pravartanakA phala yaha hai ki vyakti usakA Azraya lekara asat se sat, azubha se zubha, azuddha se zuddha aura tama se prakAza kI ora jAveM / parantu isa niyativAdameM jaba apane agale kSaNameM parivartana karanekI zakyatA ho nahIM hai taba kisaliye tIrtha-dharmakA Azraya liyA jAya ? dIkSA, zikSA aura saMskArakA Akhira prayojana hI kyA raha jAtA hai ? isa taraha jinavarake durAsada nayacakrako nahIM samajhakara aura samagra jainazAsanakI sarvanayamayatAke paripUrNa svarUpakA dhyAna nahIM karake kahIMkI IMTa aura kahIM kA ror3A lene meM na vastu tattvakI rakSA hai aura na tIrtha kI prabhAvanA ho / A0 kundakundako adhyAtmabhAvanA A0 kundakundane apane samaya-prAbhata meM adhyAtma-bhAvanAkA varNana kiyA hai| unakA kahanA hai ki AtmasaMzodhana aura zuddhAtmakI prAptike liye hameM isa prakArako bhAvanA karanI cAhie-ki nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhUtArtha hai| jisa gAthA' meM unhoMne vyavahArako abhUtArtha aura nizcayanayako bhUtArtha kI bAta kahI hai / usake pahilekI do gAthAoM meM ve AtmabhAvanA karane kI bAta kahate haiN| itanA hI nahIM, ve nizcayanaya se vyavahArakA niSedha karake nirvANakI prAptike liye nizcayanayameM lona honekA upadeza karate haiM "evaM vavahAraNao paDisiddho jANa NicchayaNayeNa / NicchayaNayasallINA puna muNiNo pAvanti NivvANaM // " -samayaprA0 gA0 296 / arthAt - isa taraha nizcayanayakI dRSTise vyavahAranaya kA pratiSedha samajhanA cAhiye / nizcayanayameM lIna munijana nirvANa pAte haiN| isI taraha unhoMne aura bhI mokSamArgI sAdhakako jIvana-darzanakI tathA Atma-saMzodhanakI prakriyA aura bhAvanAe~ batAI hai jinase cittako bhAvitakara sAdhaka zAntilAbha kara sakatA hai| parantu bhAvanAse vastusvarUpakA nirUpaNa nahIM hotA / vahI kundakunda jaba vastu svarUpakA nirUpaNa karane baiThate haiM to pravacanasAra va paMcAstikAya kA samasta tattva varNana ubhayanaya samanvita anekAntadaSTise hotA hai| bhAvanAko tattvajJAnakA rUpa denese jo viparyAsa aura khatarA hotA hai tathA usake jo kUpariNAma hote haiM ve kisI bhI darzanake itihAsake vidyArthIse chipe nahIM hai| baddha ne strI Adise viraktike liye usameM kSaNika paramANupuMja svapnopama mAyopama zUnya Adi kI bhAvanA karanekA upadeza diyaa| pIche una eka-eka bhAvanAoMko tattvajJAnakA rUpa denese kSaNikavAda, paramANapuJjavAda, zanyavAda Adi vAdoM kI sRSTi ho gaI aura poche to unheM darzanakA rUpa hI mila gyaa| jaina paramparAmeM bhI mumukSuoMko anitya, azaraNa, azuci Adi -samayaprA0 gA013. 1. "vavahAro'bhU dattho bhUdattho desiho hu suddhnno| bhUdatthamassido khalu sammAdiTThI havadi jIvo / ' "NANamhi bhAvanA khalu kAdavA daMsaNe caritte ya / te puNa tiNNidi AdA tamhA kuNa bhAyaNaM Ade // jo AdabhAvaNamiNaM Niccuvajutto muNI samAcaradi / so savvadukkhamokkhaM pAvadi-acireNa kAleNa / / " -samayaprA0 gA0 11112. Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha bhAvanAse cittako bhAvita karanekA upadeza diyA gayA hai| inheM anuprekSA saMjJA bhI isIliye dI gaI hai ki inakA bAra-bAra cintana kiyA jAya / anitya bhAvanAmeM vahI vicAra to haiM jo buddhane kahe the ki-jagat kSaNabhaMgura hai, azaci hai, svapnavata hai, mAyA hai, mithyA hai Adi / isI taraha strIse viraktike liye usameM 'nAgina, sarpiNI, narakakI khAna, viSabela' Adi kI bhAvanA karate haiM, para isase vaha nAgina yA sarpiNI to nahIM bana jAtI yA nAgina aura sarpiNI tI nahIM hai| jaise isa bhAvanAko tattvajJAnakA rUpa dekara vastuviparyAsa nahIM kiyA ja tA, usI kundakundako adhyAtma bhAvanAko hameM bhAvanAke rUpa meM ho dekhanA cAhiye, tattvajJAnake rUpameM nhiiN| unake tattvajJAnakA Thosa nirUpaNa yadi pravacanasAra aura paMcAstikAya Adima dekhaneko milatA hai to Atmazodhanako prakriyA samayasArameM / nizcaya aura vyavahAranayoMkA varNana vastu tattvake svarUpake nirUpaNase utanA sambandha nahIM rakhatA jitanA heyopAdeya vivecanase / 'strI kina-kina nimitta aura upAdAnoMse utpanna haI hai' yaha varNana adhyAtma bhAvanAoM meM nahIM milatA, kintu 'strIko hama kisa rUpameM dekheM jisase viSaya virakti ho, yaha prakriyA usameM batAI jAtI hai / ataH yaha viveka karane kI pUrI-pUrI AvazyakatA hai ki kahA~ vastu tattvakA nirUpaNa hai aura kahA~ bhAvanAtmaka varNana hai| majhe yaha spaSTa karane meM koI saMkoca nahIM hai ki kabhI-kabhI asatya bhAvanAoMse bhI satyakI prAptikA mArga apanAyA jAtA hai| jaise ki strIko nAgina aura sarpiNI samajhakara usase virakti karAnekA / antataH bhAvanA, bhAvanA hai, usakA lakSya vaijJAnika vastu tattvake nirUpaNakA nahIM hai, kintu hai apane lakSyakI prAptikA jabaki tattvajJAnake nirUpaNa kI dizA vastutattvake vizleSaNa pUrvaka varNana kI hotI hai / use amuka lakSya bane yA bigar3e yaha cintA nahIM hotI / ataH hameM AcAryoMkI vibhinna nayadRSTiyoMkA yathAvata parijJAna karake tathA eka AcAryako bhI vibhinna prakaraNoMmeM kyA vivakSA hai yaha samyak pratIti karake hI sarvanayamamaha sAdhya anekAnta tIrthakI vyAkhyAmeM pravatta honA caahie| eka naya yadi nayAntarake abhiprAyakA tiraskAra yA nirAkaraNa hai to vaha sunaya nahIM rahatA dunaMya banakara anekAntakA vighAtaka ho jAtA hai / bhUtabali, puSpadanta, umAsvAmI, samantabhadra aura akalaGkadeva Adi AcAryoMne jo jaina-darzanakA munivAdI pAyedAra nirbAdha tathA sudRr3ha bhUmikA nirUpaNa kiyA hai vaha yoM hI 'vyavahAra' kahakara nahIM ur3AyA jA sktaa| koI bhI dharma apane 'tattvajJAna' aura 'darzana' ke binA kevala naitika niyamoMke sivAya aura kyA raha jAtA hai / IsAIdharma aura islAmadharma apane 'darzana' ke binA Aja parIkSA pradhAnI mAnavako apanI ora nahIM khIMca / jaina-darzanane prameyako anekAnta rUpatA, usake darzanako 'anekAnta-darzana' aura usake kathanakI paddhati kA 'syAdvAda bhASA' kA jo rUpa dekara Aja taka bhI 'jIvitadarzana' kA nAma pAyA hai use 'vyavahAra' ke gaDDhe meM pheMkanese tIrtha aura zAsana kI sevA nahIM hogii| jaina-darzana to vastu vyavasthAke mala rUpameM hI likhatA hai ki "svaparAtmopAdAnApohanApAdyatvaM hi vastuno vastutvam / " arthAt svopAdAna yAnI svAstitvake sAtha hI sAtha para kI apekSA nAstitva bhI vastuke liye Avazyaka hai| yaha asti aura nAsti anekAnta darzanakA ka kha hai, jisakI upekSA vastu svarUpakI vighAtaka hogii| samyak niyativAdake samarthanameM upayoga karanA jainInayadRSTiko gaharAIse na samajhanekA hI pariNAma hai| AcArya amRtacandrane ThIka hI kahA ki-jinendradeva dvArA prarUpita nayacakrakA samajhanA atyanta kaThina hai| yaha dUdhArI talavAra hai| ise binA samajhe calAnevAlA vinAzakI ora hI jAtA hai| AcArya kundakundane Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 365 anekoM sthaloMmeM yaha spaSTa kiyA hai ki pariNAmI AtmA aura pariNAmI pudgala eka-dUsareke nimittase pariNamana karate haiM / yadi AtmadravyameM apaneko buddhipUrvaka acAritrase cAritrako ora le jAnekI zakyatA yA avasarake upayoga karanekI pravRttiyogyatA ho to kyoM ye saba caritranirmANa aura jIvoddhArake prayatna Aja taka asaMkhya tIrthaMkaroM va AcAryone kiye? ye to isIliye hue ki na mAlama kisa nimittase kauna sulaTa jAya / kisakI upAdAnayogyatA kisa nimittase vikasita ho jaay| 'saba kArya upAdAna yogyatAse hote haiN| isameM kisIko vivAda nahIM hai parantu upAdAnayogyatAyeM sabameM malataH samAna honepara bhI unake vikAsakI sAmagrI . aneka hotI haiM / jisakI yogyatAke vikAsake lie jo sAmagrI phiTa (anukUla) baiTha jAtI hai usase usa yogyatA kA vikAsa ho jAtA hai| isIlie svayaM AcArya kundakunda' ne aneka nayadRSTiyoMse AtmAkA varNana karake svakartRtvakI zakyatA aura avasarakA vicAra karake kaSAyatyAga aura satpravRttimeM prayatna karanekA upadeza diyA hai / 'puruSArthase anAdikAlIna malina AtmA bhI dhIre-dhIre zuddha ho sakatI hai' yaha zakyatA unane svayaM svIkAra kI hai| AtmasvarUpa tIrthakara mahAvIrane upayukta sabhI kudRSTiyoMse Upara uThakara kevalajJAnase AtmAkA yathArtha sAkSAtkAra kiyA aura batAyA ki jagatkA pratyeka dravya apane malasvarUpako anAdise rakhatA AyA hai aura anantakAla taka rakhegA, usake mUlasvarUpakA kabhI samUla vinAza nahIM ho sktaa| isa taraha apanI anAdi-ananta paramparAse vaha nitya yA dhruva hokara bhI pratikSaNa apanI pUrva paryAyako chor3atA hai aura navIna uttara paryAyako grahaNa karatA huA paryAyoMkI dhArAmeM pravahamAna hai / koI bhI dravya isakA apavAda nahIM hai / AtmA jar3a padArthose bhinna svatantra dravya hai| vaha caitanyamaya hai aura asaMkhya parivartana karanepara bhI vaha apane caitanyasvarUpako nahIM chodd'taa| usake jitane bhI pariNamana hue haiM yA hoMge ve sabhI caitanyamaya hoNge| vahI anAdikAlase azuddha huA calA A rahA hai aura vahI zuddha hogaa| usakI caitanyadhArAmeM sAmagrIke anusAra asaMkhya prakArake pariNamana hote rahate haiN| niyata-aniyata tattvavAda isameM itanA niyata hai ki 1-saMsArameM jitane dravya hai-yAnI ananta Atmadravya, ananta pudgala paramANu dravya, asaMkhyakAlANu dravya, eka adharma dravya aura eka AkAza dravya, inakI saMkhyA nyUnAdhikatA nahIM ho sktii| na kisI naye dravyakI utpatti hogI aura na kisI maujUdA dravyakA samUla vinAza hI, anAdikAlase itane hI dravya the, haiM aura anantakAla taka rheNge| 2-pratyeka dravya apane nija svabhAvake kAraNa purAnI paryAyako chor3atA hai, naI paryAyakA grahaNa karatA hai aura apane pravAhI sattvakI anuvRtti rakhatA hai| dravya cAhe zuddha yA azuddha isa parivartanacakrase achUtA nahIM raha sktaa| koI bhI kisI bhI padArtha ke utpAda aura vyaya rUpa isa parivartanako roka nahIM sakatA aura na itanA vilakSaNa pariNamana hI karA sakatA hai ki vaha apane maulika sattvako hI samApta kara de aura sarvathA ucchinna ho jAya / 1. AcArya kundakundake nizcaya-vyavahArake svarUpake liye dekhiye lekhakakA 'jaina-darzana' nAmaka maulika grantha / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 3 - koI bhI dravya kisI sajAtIya yA vijAtIya dravyAntararUpase pariNamana nahIM kara sakatA / eka vetana na to acetana ho sakatA hai aura na cetanAntara hI bana sakatA hai| vaha cetana vahI cetana rahegA / 4- jisa prakAra do yA aneka pudgala paramANu milakara eka saMyukta samAna skandha rUpa paryAya utpanna kara lete haiM, usa taraha do cetana yA anya dharmAdidravya milakara saMyuktaparyAya utpanna nahIM kara sakate / 5 - pratyeka dravyakI apanI mUla dravya zaktiyA~ aura yogyatAyeM samAna rUpase nizcita haiM / unameM heraphera nahIM ho sakatA / koI naI zakti kAraNAMtara se aisI nahIM A sakatI jisakA astitva usa dravya meM na ho / isI taraha koI dravyazakti sarvathA vinaSTa nahIM ho sakatI / 6 - dravyazaktiyoM ke samAna honepara bhI amuka cetana yA acetanameM sthUla paryAya sambandhI amuka yogyatAyeM bhI niyata haiM / unameM jisakI sAmagrI mila jAtI hai usakA vikAsa ho jAtA hai / jaise pratyeka pudgalANu meM pudgalakI sabhI dravya yogyatAyeM rahanepara bhI miTTI ke pudgala hI sAkSAt ghar3A bana sakate haiM, kaGkar3oMke pudgala nahIM / taMtuke pudgala hI sAkSAt kapar3A bana sakate haiM miTTIke pudgala nahIM, yadyapi ghar3A aura kapar3A donoM hI pudgalakI paryAyeM haiM / hA~, kAlAntara meM badalate hue miTTI ke pudgala bhI kapar3A bana sakate haiM aura tantuke pudgala bhI ghdd'aa| tAtparya yaha ki saMsArI jIva aura pudgaloMkI apanI-apanI dravya zaktiyA~ samAna honepara bhI amuka sthUla paryAya meM amuka zaktiyA~ ho sAkSAt vikasita 'sakatI haiM, zeSa zaktiyA~ bAhya sAmagrI milanepara bhI tatkAla vikasita nahIM ho sakatIM / 7- yaha niyata hai ki usa dravyakI usa sthUla paryAya meM jitanI paryAya yogyatAyeM haiM unameMse hI jisakI anukUla sAmagrI milatI hai usakA hI vikAsa hotA hai zeSa tatparyAyayogyatAyeM dravyakI mUla yogyatAoMkI taraha sadbhAvameM hI banI rahatI haiM / 8 - yaha bhI niyata hai ki agale kSaNameM jisa prakAra sAmagrI upasthita hogI, dravyakA pariNamana usase prabhAvita hogA / isI taraha sAmagrIke antargata jo bhI dravya haiM unake pariNamana bhI isa dravyase prabhAvita hoMge / jaise ki oNksIjanake paramANuko yadi hAiDrojanakA nimitta mila jAtA hai to donoMkA jala rUpase pariNamana ho jAyagA anyathA jaisI sAmagrI milegI usa rUpase ve pariNamana ho jAyeMge / jaina-darzanane 'vastu kyA hai, yaha jo paryAyoMkA utpAda aura vyaya hai usameM nimitta upAdAnakI kyA sthiti hai' ityAdi samasta kAryakAraNabhAva, unake jAnanekI kyA paddhati ho sakatI hai ? isa samasta jJApakatatvakA pUrA-pUrA nirUpaNa kiyA hai| isa kAraNa tattva aura jJApaka tattvameM bhAvanAkA sthAna nahIM hai / isameM lo kaThora parIkSA aura vastu sthitike vizleSaNakI paddhatikA prAmukhya hai / ataH jahA~ vastu tattvakA nirUpaNa ho vahA~ darzanakI prakriyAse usakA vivecana kIjiye aura utpanna tathA jJApita vastumeM kisa prakArakI bhAvanA yA citanase hama rAgadveSase vItarAgatAkI ora jA sakate, isa adhyAtma bhAvanAko samayasArase parakhie / bhAvanA aura darzanakA apanA-apanA nizcita kSetra hai use eka dUsarese na milAie / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra vANI tIrthaMkara mahAvIrane bihArakI puNyabhUmi vaizAlImeM Ajase 2557 varSa pUrva janma liyA thaa| tIsa varSakI bharI javAnI meM rAjavaibhavako lAta mAra ve AtmasAdhanAmeM lIna hue the, vyaktikI mukti aura samAjameM zAntikA mArga khojane ke lie / bAraha varSakI sudIrgha ( lambI ) tapasyA ke bAda unheM kevalajJAna prApta huA / unhoMne dharmakA sAkSAtkAra kiyaa| usake bAda lagAtAra 30 varSa taka ve bihAra, ur3IsA, baMgAla aura uttarapradeza AdimeM satata pAda vihArakara dharmopadeza dekara sarvodayatIrthaMkA pravartana karate rhe| vIrabhUmi aura vardhamAna jile tIrthaMkara mahAvIrakI yazogAthAkA gAna apane nAmoM dvArA Aja bhI kara rahe haiM / ve tIrthaMkara the / tIrthaMkara janma-janmAntarase yaha saMkalpa aura bhAvanA rakhatA hai ki mujhe jo zakti, sAmarthya aura vibhUti prApta ho usakA eka-eka kaNa jagatke kalyANa va uddhArake lie arpita hai / ajJAnake andhakAra aura tRSNA jAlameM par3e hue prANI kaise prakAza pAe~ aura kaise tRSNAke jAlako bhedakara sanmArga meM lageM, yaha unake jIvanakA pramukha lakSya hotA hai| vaha usa anubhUta dharma yA tIrthakA upadeza detA hai jisapara calakara usane svayaM jIvanakA carama lakSya pAyA hotA hai aura vaha khapA detA hai apaneko prANimAtra ke uddhAra aura vizvake kalyANa meM / unhoMne apane sarvodaya tIrthaMkA upadeza usa samayakI janatAkI bolI ardhamAgadhI meM diyA thA / ardhamAgadhI vaha bhASA thI jisameM Adhe zabda magadha dezakI bhASAke the jo mahAvIrakI mAtRbhASA thI aura Adhe zabda videha aMga, vaMga, kaliMga Adi aThAraha mahAjanapadoMkI mahAbhASAoM aura 700 laghu bhASAoMke the / yAnI unakI bhASA meM sabhI boliyoMke zabda the / isakA kAraNa thA ki unheM una patita, zoSita, dalita aura abhidrAvita zUdroM takako saddharmake amRtakA pAna karAnA thA jinane sadiyoMse dharmakA zabda nahIM sunA thaa| jo dharma to kyA manuSyatA se vaMcita the| jinakI dazA pazuoMse bhI badatara thI / jo dharma varga vizeSa meM kaida thA aura vargavizeSakI prabhutAkA mAtra sAdhana banA huA thA usa dharmakA dvAra jana-janake kalyANa ke lie unhIM kI bhASA meM upadeza dekara ina tIrthaMkarane kholA / Aja prAntIya bhASAoMke nAmapara jhagar3anevAle hamalogoM ko mahAvIra aura buddhakI usa lokabhASA kI dRSTikI ora dhyAna denekI AvazyakatA hai ki bhASA eka vAhana hai vicAroMko DhokA / vaha utanA samRddha honA cAhie jisakA upayoga bahujana kara sakeM / hindI aura hindustAnI tathA prAntIya bhASAoM ke vivAdako hameM isI saMgrAhaka dRSTise hala kara lenA cAhie / dhammo maMgalamukkiTTha ahiMsA saMjamo tavo / devA vitaM NamaMsaMti jassa dhamme sayA maNo // dharma utkRSTa maMgala hai | ahiMsA, saMyama aura tapa arthAt apanI icchAoMko nirodha karanA dharmakA mUla rUpa hai | jisake jIvana aura manameM dharma A gayA use deva zreSThajana bhI namaskAra karate haiM / ahiMsAkI vyAkhyA karate hue unhoMne batAyA ki 'je ya aIyA, je ya paDuppannA, je yaha AyamissA arihaMtA bhagavaMtA savve te evamAikvaMti evaM bhAsatti evaM pannaventi evaM parUventi savve pANA savve bhUyA savve jIvA sabve sattA na tavvA na ajjAtavvA na paridhetavvA na pariyAveyavvA na uddveyavvA / esa dhamme suddhe nitie sAsae / ' Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha arthAt jitane arihaMta yA tIrthakara ho cuke haiM, tathA hoMge ve saba eka hI bAta kahate haiM, eka hI bAta batAte haiM, eka hI dharmakA pratipAdana karate haiM, eka hI saddharmakI ghoSaNA karate haiM ki kisI prANI, kisI bhUta, kisI jIva yA kisI satva yAnI choTe-moTe sthAvara yA jaMgama kisI bhI jIvako na mAranA cAhie, na pakar3anA cAhie, na kaSTa pahu~cAnA caahie| yaha dharma zuddha hai, nitya hai aura zAzvata hai| aura unhoMne isa ahiMsAkI kasauTI kitane pyAre zabdoMmeM batAI hai 'savve pANA piyAuyA suhasAyA dukkhapaDikUlA' arthAt sabhI prANiyoMko apanA jIvana pyArA hai, sabhI sukha-zAnti cAhate haiM aura sabhIko duHkha burA lagatA hai / aura _ 'jaha mama Na piyaM dukkhaM jANihi emeva svvjovaannN'| jaise hameM duHkha acchA nahIM lagatA aise hI sabhI jIvoMko jAnoM / ataH 'savve jIvA vi icchaMti jIviuM na marijjiuM / tamhA pANivahaM ghoraM NiggaMthA vajjiyaMti NaM / ' sabhI prANI jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA / ataH sabhI prakArake prANIvadha arthAta hiMsAse nirgrantha paraheja karate haiM usakA tyAga karate haiN| unhoMne sabhI prANiyoMmeM AtmopamyakI bhAvanAko jagAte hue kahA-'lumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaM ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM ajjAveyavvaM ti manasi, tumaM si nAma sacceva jaM pariyAveyavvaM ti mannasi' bhadra puruSoM, jise tuma kaSTa denA cAhate ho vaha tumhI ho, vaha tuma jaisA hI hai| jise tuma mAranA cAhate ho vaha tumhI ho| jise tuma satAnA cAhate ho vaha tumhI ho| jise tuma taMga karanA cAhate ho vaha tamhI ho| yAnI jaba tuma kisIko mArane yA hiMsA karaneko taiyAra hote ho to tuma svayaM apanI hiMsA karate ho| jisa krodha, ahaMkAra, mAyA aura lobhake vazIbhUta hokara tuma hiMsA aura anya pApakAryoMmeM pravRtta hote ho ve sarvanAzake dvAra haiM 'koho pAiM viNAsei mANo viNayaNAsaNo / mAyA mittANi NAsei lobho savvaviNAsaNo / ' krodha mitratA yA prItikA nAza kara detA hai| mAna vinayako chinna-bhinna kara detA hai| mAyA mitrabhAvako naSTa kara detI hai aura lobha to sarvavinAzakArI hotA hai| ataH ina cAra antaraMga zatruoM ko uvasameNa haNe kohaM mANaM madavayA jiNe / mAyamajjavabhAveNa lohaM saMtosao jiNe / / upazamabhAva arthAt kSamA yA zAntise krodhakA nAza kare, use jIte / vinaya yA komala bhAvanAoMse mAnakA mada cara kare / saralatA yA Rju bhAvoMse mAyAko jIte aura santoSase lobhako jiite| unakI dharmopadezakI sabhAko samavasaraNa kahate haiN| samavasaraNa-sama avasaraNa arthAt jisameM sabako samAna avasara ho / isIlie unakI sabhAmeM zUdra, mAlI, korI, camAra, nAI, cAMDAla sabhI jAte the| unakI Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 369 sabhAmeM striyoMko bhI samAna sthAna thA aura zadroMko bhii| itanA hI nahIM, pazu-pakSI bhI apanA jAtivirodha bhUlakara isa ahiMsAmUrtike darzanakara eka jagaha baiThate the| unhoMne sabako dharmakA upadeza dete hue batAyA thA ki-brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zadra rUpase yaha varNavyavasthA samAjaracanA aura vyavasthAke lie apane guNa aura karmake anusAra hai / vaha janmanA nahIM hai, apane AcaraNa se hai| koI bhI zadra sadAcAra dhAraNakara brAhmaNase bhI U~cA ho sakatA hai aura koI brAhmaNa bhI durAcArake kAraNa zUdra se bhI nIcA / ve kahate haiM "kammuNA baMbhaNo hoi kammuNA hoi khattiyo / vaiso kammuNA hoi sudo havai kammuNA // " apane karma-AcaraNase hI brAhmaNa hotA hai, kamase hI kSatriya hotA hai, vaizya bhI karmase hotA hai tathA zUdra bhI karmase hI banatA hai / unhoMne bAhyakriyAkAMDiyoM ko jhakajhorate hue kahA na vi muDieNa samaNo na oMkAreNa bNbhnno| na muNI raNNavAseNa kusacIreNa Na taavso|| koI mar3a mur3A lene mAtrase zramaNa nahIM ho sakatA aura na oMkArake raTane se brAhmaNa hI / na jaMgalameM basa jAnese mani bana sakatA hai aura na muMjakI rassI bA~dha lenese tapasvI hii| taba "samayAe samaNo hoi baMbhacereNa baMbhaNo / nANeNa muNI hoI taveNa hoi tAvaso // " samatA se zramaNa hotA hai / jisake jIvana meM zama-zAnti sama-samatvakI bhAvanA aura zrama-svAvalambana kI pratiSThA ho vahI saccA zramaNa hai| brahmacarya se arthAt AtmadharmameM vicaraNa karane se brAhmaNa hotA hai na ki bAhya kriyAkAMDa se / jJAna se munI hotA hai aura icchAoMkA nirodha karanese tapasvI hotA hai| unhoMne sacce brAhmaNakI paribhASA karate hue kahA "jahA pomma jale jAyaM novalippai vaarinnaa| evaM alittaM kAmehi taM vayaM bUma mAhaNaM / / " jisa prakAra kamala jalameM utpanna hokara bhI usase lipta nahIM hotA usI prakAra saMsArameM rahakara jo kAmabhogoMmeM lipta nahIM hotA vaha saccA brAhmaNa hai| aura isIlie mahAvIrake dharmase arjanamAlI aura harikezI cAMDAla jaise patitoMkA bhI uddhAra haA thA aura unheM dharmakSetra meM vahI darajA prApta thA jo gautama jaise sarvazreSTha brAhmaNa ko| jaba unake parama priya ziSya gautamane tIrthaMkara mahAvIrase gir3agir3Akara kahA-prabhu, merA uddhAra karo, tuma hI mujhe tAra sakate ho to unhoMne kahA thA-gautama, tuma svayaM hI apanA uddhAra kara sakate ho, koI kisIkA uddhAra karanevAlA nahIM hai| jaba taka tumhAre jIvanameM thor3A bhI parAvalambana hogA taba taka tuma parAdhIna rahoge aura bandhanameM par3e rahoge / ve bole __ "purisA tumameva tuma mittaM kiM bAhirA mittamicchasi / " bhavya puruSo, tuma svayaM apane mitra ho, bAhira mitra kahA~ hU~Dhate ho ? 4-47 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha appA naI vairaNI appA me kUDa sAmalI / appA kAmaduhA gheNU appA me naMdaNaM vaNaM // appA kattA vikattA ya suhANa duhANa ya / appA mittamamittaM ca duppaTThiya supaTThio || AtmA hI naraka kI vaitaraNI yA kUTa zAlmalI vRkSa hai / AtmA hI svarga kI kAmadhenu aura naMdana vana hai / yaha AtmA hI apane sukha aura duHkha kA kartA aura bhoktA hai / koI anya Izvara isake puNya-pApa kA lekhAjokhA nahIM rakhatA aura na puNya-pApake phala bhogake lie svarga yA naraka bhejanevAlA hai / bure mArgapara calanevAlA AtmA hI zatru hai aura sumArga para calanevAlA AtmA hI mitra hai / 'saccaM logammi sArabhUyaM / ' satya hI saMsAra meM sArabhUta hai / yaha thA unakA jIvana sUtra / samAja racanAkA AdhArabhUta sUtra batAte hue unhoMne aparigrahakA upadeza diyA aura batAyA ki " ghaNaghannapessavaggesu pariggaha vivajjaNaM / " dhana-dhAnya aura naukara-cAkara Adike parigrahakA tyAga karanA hI sarvottama hai / pUrNa tyAga saMbhava na ho to kama se kama parigraha rakhakara jIvanako svAvalambI banAnA caahie| acauryavratako bhI samAja racanAkA AdhAra batAte hue kahA ki "taM appaNA na givhaMti no vi giNhAvae paraM / annaM vA giNhamANaM pi nAnujANaMti saMjayA // " saMyamI puruSa svayaM dUsarekI vastuko grahaNa nahIM karate, na dUsaroM se curavAte haiM aura na corI karanevAle kI anumodanA hI karate haiM / unhoMne dUsaroMke vicAroMke prati udAratA aura sahiSNutA varttaneke lie anekAntadRSTikI sAdhanAkA mArga sujhAyA kahA / yathA " jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na NivvayaI / guru namo'gaMtavAyassa // " tassa jisa vicArasahiSNutA ke pratIka anekAntadarzanake binA lokavyavahAra bhI nahIM calatA usa saMsArake ekamAtra guru anekAnta vAdako namaskAra ho / isa taraha vicArameM anekAnta AcAra meM ahiMsA, samAja racanA ke lie acaurya, satya aura aparigraha tathA ina sabakI sAdhanA ke lie brahmacaryaMkA upadeza dekara antima samayameM unhoMne apane pramukha ziSya gautamako lakSyakara jisa apramAdakA upadeza diyA thA vaha hai dumapattae paMDuyae jahA NivaDai rAigaNANa accAe / evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama mA pamAyae // jaise patajhar3ake samaya pIlA pattA jhar3a jAtA hai aise hI yaha manuSya jIvana kSaNabhaMgura hai / gautama, eka kSaNa bhI prasAda na kara / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kusagge jaha osabiMdue thovaM ciTThai lambamANae / evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama mA pamAyae / jaise ghAsakI nokapara par3I huI osakI bUMda thor3e hI samaya ThaharatI hai aise hI manuSyoMkA jIvana hai na jAne kaba dulaka jAya / gautama, kSaNabhara bhI pramAda na kara / 4 / viziSTa nibandha : 371 terA zarIra jIrNa hai / gautama, kSaNa bhara bhI pramAda na kara / parijUrai te sarIrayaM kesA paMDuramA havaMti te / se savvabale ya hAyai samayaM goyama mA pamAyae / hotA jAtA | bAla paka gaye haiM / sArI zakti dhIre-dhIre vilIna hotI jA rahI " tiSNosi aNNavaM mahaM kiha puNa ciTThasi tIramAgao / abhitura pAraM gamittae samayaM goyama mA pamAyae // " gautama, tU sArA bhava samuda taira cukA / aba kinArepara Akara kyoM himmata hAratA hai - eka AkhirI chalA~ga lagAo / gautama, kSaNa bhara bhI pramAda nahIM karo / yaho bhagavAn kI puNya dezanA hai" Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa" / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna navIna yA samIcIna ? manuSya meM prAcInatAkA moha itanA dRr3ha hai ki acchIse acchI bAtako vaha prAcInatAke astrase ur3A detA hai aura buddhi tathA vivekako tAkameM rakha use 'Adhunika' kahakara agrAhya banAnekA duSTa prayatna karatA hai / isa mar3ha mAnavako yaha patA hI nahIM hai ki prAcIna honese hI koI vicAra acchA aura navIna honese hI koI burA nahIM kahA jA sktaa| mithyAtva hamezA prAcIna hotA hai, anAdise AtA hai aura samyagdarzana navIna hotA hai para isase mithyAtva acchA aura samyaktva burA nahIM ho sakatA / AcArya samantabhadrane dharmadezanAkI pratijJA karate hue likhA hai "dezayAmi samIcInaM dharma karmanivahaNam" isameM unane prAcIna yA navIna dharmake upadeza denekI bAta nahIM kahI hai, kintu ve 'samIcIna' dharmakA upadeza denA cAhate haiN| jo samIcIna arthAt saccA ho, buddhi aura vivekake dvArA samyaka siddha huA ho, vahI grAhya hai na ki prAcIna yA navIna / prAcIna meM bhI koI bAta samIcIna ho sakatI hai aura navInameM bhI koI bAta samIcIna / donoMmeM asamIcIna bAteM bhI ho sakatI haiN| ataH parIkSA kasauTIpara jo kharA samIcIna utare vahI hameM grAhya hai| prAcInatAke nAmapara pItala grAhya nahIM ho sakatA aura navInatAke kAraNa sonA tyAjya nahIM / kasauTI rakhI huI hai, jo kasanepara samIcIna nikale vahI grAhya hai| AcArya siddhasena divAkarane bahata khinna hokara ina prAcInatA-mohiyoMko sambodhita karate hae chaThavIM dvAviMzatikAmeM bahuta mArmika cetAvanI dI hai, jo pratyeka saMzodhakako sadA smaraNa rakhane yogya hai "yadazikSitapaNDito jano viduSAmicchati vaktumagrataH / na ca tatkSaNameva zIryate jagataH kiM prabhavanti devtaaH||" samIkSaka vidvAnoMke sAmane prAcIna rUr3hivAdI binA par3hA paNDitammanya jaba aMTa-saMTa bolanekA sAhasa karatA hai, vaha tabhI kyoM nahIM bhasma ho jAtA? kyA duniyAmeM koI nyAya-anyAyako dekhanevAlA devatA nahIM hai ? "purAtanairyA niyatA vyavasthitistathaiva sA ki paricintya setsyti| tatheti vaktu mRtarUDhagauravAdahaM na jAtaH prathayantu vidviSaH / / " purAne puruSoMne jo vyavasthA nizcita kI hai vaha vicAranepara kyA vaisI hI siddha ho sakatI hai ? yadi samIcIna siddha ho to hama use samIcInatAke nAmapara to mAna sakate haiM, prAcInatA ke nAmapara nahIM / yadi vaha samIcIna siddha nahIM hotI to mare hue puruSoM ke jhaThe gauravake kAraNa 'tathA' hA~ meM hA~ milAne ke lie maiM utpanna nahIM huA huuN| merI isa samIcInapriyatAke kAraNa yadi virodhI bar3hate hoM to bddh'eN| zraddhAvaza kabarapara phUla to car3hAye jA sakate haiN| para unakI hara eka bAtakA andhAnusaraNa nahIM kiyA jA sktaa| "bahuprakArAHsthitayaH parasparaM virodhayuktAH kathamAzu nishcyH| vizeSasiddhAviyameva neti vA purAtanapremajaDasya yujyate // " purAnI paramparAyeM bahuta prakAra kI haiM, unameM paraspara pUrva-pazcima jaisA virodha bhI hai| ataH binA vicAre prAcInatAke nAmapara caTase nirNaya nahIM diyA jA sktaa| kisI kArya vizeSakI siddhi ke lie 'yahI vyavasthA hai, anya nahIM, yahI purAnI AmnAya hai' Adi jar3atAkI bAteM purAtanapremo jar3a hI kaha sakate haiN| Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4|viziSTa nibandha : 373 "jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH purAtanaireva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet // " Aja jise hama navIna kahakara ur3A denA cAhate haiM vahI vyakti maraneke bAda naI pIr3hIke lie purAnA ho jAyagA aura purAtanoMkI ginatImeM zAmila ho jaaygaa| prAcInatA asthira hai| jinheM Aja hama purAnA kahate haiM ve bhI apane jamAne meM naye rahe hoMge aura usa samaya jo navIna kahakara duradurAye jAte hoMge ve ho Aja prAcIna bane hue haiN| isa taraha prAcInatA aura purAtanatA jaba kAlakRta hai aura kAlacakrake parivartanake anusAra pratyeka navIna purAtanoMkI rAzimeM sammilita hotA jAtA hai taba koI bhI vicAra binA parIkSA kiye isa gar3abar3a purAtanatAke nAmapara kaise svIkAra kiyA jA sakatA hai ? "vinizcayaM naiti yathA yathAlasastathA tathA nizcitavatprasIdati / avandhyavAkyA guravo'hamalpadhIriti vyayasyan svavadhAya dhAvati // " prAcInatAmar3ha AlasI jar3a nirNayakI azakti honeke kAraNa apane anirNayameM hI nirNayakA bhAna karake prasanna hotA hai / usake to yahI astra haiM ki avazya hI isameM kucha tattva hogA? hamAre purAne guru amoghavacana the, unake vAkya mithyA nahIM ho sakate, hamArI hI buddhi alpa hai jo unake vacanoM taka nahIM pahu~catI Adi / ina middhAvRta AlasI purANapremiyoMkI ye saba buddhihatyAke sIdhe prayatna haiM aura inake dvArA ve AtmavinAzakI ora hI tejIse bar3ha rahe hai| "manuSyavRttAni manuSyalakSaNairmanuSyahetoniyatAni taiH svayam / alabdhapArANyalaseSu karNavAnagAdhapArANi kathaM grahISyati ? // " jinheM hama purAtana kahate haiM ve bhI manuSya hI the aura unhoMne manuSyoMke lie hI manuSyacaritroMkA varNana kiyA hai| unameM koI daivI camatkAra nahIM thaa| ataH jo AlasI yA buddhi jar3a haiM unheM hI ve agAdha gahana yA rahasyamaya mAlama ho sakate haiM para jo samIkSaka cetA manasvI haiM vaha unheM A~kha madakara 'gahana rahasya' ke nAmapara kaise svIkAra kara sakatA hai ? "yadeva kiMcit viSamaprakalpitaM purAtanaruktamiti prshsyte| vinizcatApyadya manuSyavAkkRtirna paThyate yatsmRtimoha eva sH||" kitanI bhI asambaddha aura asaMgata bAteM prAcInatAke nAmapara prazaMsita ho raho haiM aura cala rahI haiN| unakI asambaddhatA 'purAtanokta aura hamArI azakti' ke nAmapara bhUSaNa bana rahI hai tathA manuSyakI pratyakSasiddha bodhagamya aura yuktipravaNa bhI racanA Aja navInatAke nAmapara duradurAI jA rahI hai| yaha to pratyakSake Upara smRti kI vijaya hai / yaha mAtra smRtimUr3hatA hai / isakA viveka yA samIkSaNase koI sambandha nahIM hai| "na gauravAkrAntamativigAhate kimatra yuktaM kimyuktmrthtH|| guNAvabodhaprabhavaM hi gauravaM kulAGganAvRtta mato'nyathA bhavet // " purAtanake mithyAgauravakA abhimAnI vyakti yukta aura ayuktakA vicAra hI nahIM kara sktaa| usako buddhi usa thothe bar3appanase itanI daba jAtI hai ki usakI vicArazakti sarvathA ruddha ho jAtI hai / antameM AcArya likhate haiM ki gaurava guNakRta hai| jisameM guNa hai vaha cAhe prAcIna ho yA navIna yA madhyayugIna, gauravake yogya hai| isake sivAya anya gauravake nAmakA Dhola pITanA kisI kuzIlA kulakAminokA apane kulake nAmase satItvako siddha karaneke samAna hI hai| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kavi kAlidAsane bhI ina prAcInatAbaddha-buddhiyoMko parapratyayananeyabuddhi kahA hai| ve parIkSakamatikI sarAhanA karate hue likhate haiM "purANamityeva na sAdhu sarvaM na cApi kAvyaM navamilyavadyam / santaH parIkSyAnyatarad bhajante mUDhaH parapratyayaneyabuddhiH / / " arthAt sabhI purAnA acchA aura sabhI nayA burA nahIM ho sktaa| samajhadAra parIkSA karake unameMse samocInako grahaNa karate haiM / mUr3ha ho dUsareke bahakAvemeM AtA hai| ataH isa prAcInatAke moha aura navInatAke anAdarako chor3akara samIcInatAkI ora dRSTi rakhanI cAhie, tabhI hama nUtana pIr3hIkI matiko samIcIna banA skeNge| isa prAcInatAke mohane asaMkhya andhavizvAsoM, kurUr3hiyoM, nirarthaka paramparAoM aura anarthaka kUlAmnAyoMko janma dekara mAnavakI sahaja buddhiko anantabhramoMmeM ulajhA diyA hai / ataH isakA samyagdarzanakara jIvanako samIkSApUrNa banAnA cAhiye / jaina anusaMdhAnakA dRSTikoNa __ yaha eka siddha bAta hai ki sAhitya apane yugakA pratibimba hotA hai| usake nirmAtAoMkA eka apanA dRSTikoNa rahanepara bhI sAhityako tatkAlIna sAmayika samAnatantrIya yA pratitantrIya sAhityake prabhAvase achatA nahIM rakhA jA sktaa| yuddha kSetrakI taraha dArzanika sAhityakA kSetra tAtkAlika sandhiyoMke anusAra mitrapakSa aura zatrupakSameM vibhAjita hotA rahatA hai / jaise IzvaravAdake khaNDanameM jaina, bauddha aura mImAMsaka milakara kAma karate haiM yadyapi una sabake apane dRSTikoNa judA-judA hai para vedake apauruSeyatvake vicArameM mImAMsaka virodha pakSameM khar3A ho jAtA hai aura jaina, bauddha sAtha calate haiN| kSaNikatvake khaNDanake prasaMgameM jaina aura bauddha donoM paraspara virodhI banate haiM aura mImAMsaka jainakA sAtha detA hai / tAtparya yaha ki kisI bhI sampradAyake sAhityameM vibhinna tatkAlIna sAhityoMkA virodha yA avirodha rUpameM pratibimba avazyaMbhAvI hai| ataH kisI bhI sAhityakA saMzodhana karate samaya tatkAlIna sabhI sAhityakA adhyayana nitAnta apekSaNIya hai| binA isake vaha saMzodhana ekadezIya hogaa| aneka AcAryoMne tatkAlIna paristhitiyoMke kAraNa, jaina saMskRtikake pIche jo mala vicAradhArA hai use bhI gauNa kara diyA hai aura ve pravAha patita ho gaye haiN| aise tathyoMkA patA lagAneke lie pratyeka vicAra vikAsakA parIkSaNa hameM aitihAsika aura sAMskRtika donoM dRSTikoNoMse karanA hogaa| jaina vicAradhArAkA mUla rUpa kyA thA aura kina-kina paristhitiyoMse usameM kyA-kyA parivartana Aye isake lie bauddha piTaka aura vaidika granthoMkA gambhIra Alor3ana kie binA hama satya sthitike pAsa nahIM pahu~ca sakate / avAntara sampradAyoMke abheda muddoMkI vikAsa paramparA aura unake udbhavake kAraNoMpara prakAza bhI isI prakArake bahumukhI adhyayanase saMbhava ho sakatA hai| yadyapi isa prakArake adhyayanake AlokameM aneka Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/viziSTa nibandha : 375 prakArake pUrvagraharUpI andhakAra sthaloMkA bhedana honese kucha aisA lagegA ki hamArA saba kucha gayA, para usase citra halkA hI hogA aura saMzodhanakA kSetra mAtra vidyA aura vicArakI punIta jyotise mAnavatAke vikAsameM sahAyaka hogaa| saMzodhanake kSetrameM hameM pUrvagrahoMse mukta hokara jo bhI virodha yA avirodha dRSTigocara hoM unheM prAmANikatAke sAtha vicAraka jagatke sAmane rakhanA caahie| kisI saMdigdha sthalakA khIMcakara kisI pakSa vizeSa ke sAtha mela baiThAnekI vRtti saMzodhanake dAyareko saMkucita kara detI hai| saMzodhanake pavitra vicArapUta sthAnapara baiThakara hameM una sabhI sAdhanoMkI prAmANikatAkI jA~ca kaThoratAse karanI hogI jinake AdhArase hama kisI satya taka pahu~canA cAhate haiN| paTaTAvalI, zilAlekha, dAnapatra, tAmrapatra, granthoMke ullekha Adi sabhI sAdhanoMpara saMzodhaka pahile vicAra karegA / kapar3A nApaneke pahile gajako nApa lenA buddhimAnIkI bA jaina saMskRtikA paryavasAna cAritrameM hai / vicAra to vahI taka upayogI haiM jahA~ taka ve cAritrakA poSaNa aura use bhAva pradhAna rakhane meM sahAyaka hote haiN| cAritra arthAt aisI AcAra paramparA jo prANimAtrameM samatA aura vItarAgatAkA vAtAvaraNa banAkara ahiMsAkI maulika pratiSThA kara sake / vyaktiko nirAkulatA aura ahiMsaka samAja racanAke dvArA vizva zAntikI ora bddh'aave| isa sAMskRtika dRSTikoNase hameM apane avAntara sampradAyoMkI aba takakI dhArAoMko jAMcanA-parakhanA hogA aura AdarzakI jagaha una mUla vicAroM ko denI hogI jo nirgrantha paramparA kI rIDha hai| bhale hI unakA vyavahAra manuSyake jIvana meM aMzataH hI ho, para Adarza to apanI U~cAIke kAraNa Adarza hI hogaa| vyavahAra usakI dizAmeM hokara apane meM saphala hai| isa mala sAMskRtika dRSTikoNakI rakSA kisa samaya kahA~ taka haI, isa chAnabInakA kArya bar3I javAbadArI kA hai / jaina saMzodhana tabhI sArthaka siddha ho sakatA hai jaba vaha apanI sAMskRtika bhUmipara baiThakara vicAra jyoti ko jalAye / hameM apane sAhityameM se una zithila aMzoMko sAmane lAnA hI hogA jinane isa pavitra dRSTikoNa ko dhuMdhalA kiyA hai aura unake kAraNoMpara sayukti prakAza bhI DAlanA hI hogaa| jaina saMzodhana saMsthAe~ tabhI apanI sAMskRtika cetanAko jagAneko dizAmeM agrasara bana sakatI haiN| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sarvodaya' kI sAdhanA "vijaya, maiM kyA karUM, AhArake samaya maryAdAko lA~dhakara bhojana kara letA hU~, para peTakI jvAlA zAnta nahIM hotii| aimA lagatA hai ki khAe hI jaauuN| kabhI ghI, dUdha Adi padArtha adhika mAtrA meM mila jAte haiM to kSaNabhara zAnti rahatI hai| phira yaha jvAlAmukhI bhar3aka uThatA hai| yaha bhasmaka mujhe bhasma hI karanA cAhatA hai| ataH aba merA vicAra zarIrarakSAkA nahIM, AtmarakSAkA hI hotA jA rahA hai| maiMne tumhArI salAha mAnakara AhArameM kiMcit DhilAI bhI kI para usakA kucha asara nahIM huaa| aba maiM zAntise AtmArAdhanA karake isa zarIrako chor3a denA cAhatA hU~ aura cAhatA hU~ ki gurujIse AjJA dilAne meM tuma hamArI sahAyatA kro|" ye zabda apane laghu sadharmA vijayase bar3I vyagratAse samantabhadrane khe| vijaya-bhante, Apako maiM kyA samajhAU~? maiM to itanI bAta sadA kahatA AyA hU~ ki zarIrake sukhAneko tapa nahIM kahate / Apane merI bAta na mAnakara sadA rUkSa bhojana liyA aura lagAtAra grantha-nirmANameM kaThora parizrama kiyaa| maiM ApakA banAyA gayA 'devAgama stotra' par3hatA hU~ to jI meM aisA lagatA hai mAnoM maiM bhagavAnke samavasaraNa meM baiThA huA unakA stavana kara rahA huuN| ApakI AtmA usameM ghula gaI hai| apane jIvana kA yaha satya 'Abhyantara tapakI vRddhike lie bAhyatapa tapanA cAhie' Apa sadA kahate haiN| para socie to sahI, zIghratAse Abhyantara prAptikI tRSNA bhI antataH tRSNA hI hai aura 2'tRSNAjvAlAe~ jalAtI haiM ve zAnta nahIM hotIM' ke anusAra vastutaH vaha tRSNA bhI manuSyako utanA hI Akula karatI hai jitanI ki dhanArthI / Apase mAnavajAtikA samatthAna honevAlA hai| yagoMmeM Apa jaise virale hI puruSa hote haiM jinase mAnavajAtike vikAsako eka gati milatI hai / use Age bar3haneke lie eka dhakkA lagatA hai / samantabhadra-vijaya, maiM bar3I duvidhAmeM par3A huuN| eka ora to mujhe apane munivratako akhaMDita rakhanA hai dasarI ora yaha bhI bhAvanA hai ki jaba hamane saba kucha chor3A aura sAMsArika sabhI bandhanoMse makta hokara sarvabhUtamaitrIkI mahAbhAvanAko jIvana meM utAraneke lie nikale taba isa manuSya janamakA pUrA upayoga usa maitrIbhAvake vikAsameM kiyA jaay| yaha bhI vicAra manameM AtA hI hai ki aba yaha roga niSpratIkAra-asAdhya mAlama hotA hai| ataH samapariNAmoMse samAdhimaraNa karake vartamAna jIvanakA anta kiyA jaay| isa manomaMthanameM mujhe yadi bhItarase pUcho to 'sarvabhUtamaitrI' kI upAsanA hI sarvAdhika priya hai| jaba maiM dharmake nAmapara ahaMkArakA poSaNa dekhatA huuN| Atmadharmake kSetrameM bhI vyAvahArika bAhya jAti-pA~ti, kula, bala, zarIra Adi jar3adharmoMkI upAsanA dekhatA hU~ aura dekhatA hU~ ki isa Atmazodhaka jainadharmake dhAraNa karanevAle zramaNa bhI jJAna, pUjA, Rddhi aura tapakA bhI ahaMkAra karake madakI hI pUjA kara rahe haiM taba jo aisA vicalita hotA hai ki isa taraha ye isako kaise TikA skeNge| ye ina ahaMkAroMse madamatta hokara aneka prakArakI kalpita rekhAe~ mAnava-mAnavameM khIMcakara antataH bhautikatAkI hI pUjA kara rahe haiN| inheM "na dharmo dhArmikaivinAdharmAtmAoMke binA dharma nahIM hotA" isa sAdhAraNa satyakA hI patA nahIM hai| vijaya, usa dinakI ghaTanAse to merA jI sihara uThatA hai jaba apane hI sAmane usa AtmadarzI mAtaMgakA tiraskAra ina dharmAbhimAniyoMne kiyA thaa| mAlama huA ki pIchese use pITA bhI gayA thaa| yadi vaha vicArA mere upadezako suna rahA thA to usase inakA kyA bigAr3a hotA thA ? 1. 'bAhyaM tapaH paramaduzcaramAMcarastvamAbhyantarasya tapasaH parivRhaNArtham / ' 2. 'tRSNAciSaH paridahanti na zAntirAsAm / ' -bRhatsvayambhUstotra Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 377 "bhante, usakI bAta na chedd'o| yaha saba khurApAta caNDazarmA kI thii| usane hI Ananda Adiko ukasAyA thaa| Ananda pachatA rahA thA ki "hama logoMne bar3I bhUla kI jo usa samabhAvI dharmAtmAkA apamAna kiyA / hameM to pIche mAlama huA ki madya, mAMsAdikA tyAgakara vratoMko dhAraNa kiyA thaa| mahArAja, usa dina usane eka hI vAkya kahA thA 'kyA zramaNoM meM bhI ahiMsA, vItarAgatA aura samatA kevala upadezakI hI vastu hai ?' para hameM to jAtikA mada car3hA thaa| usakI isa bAtane hamArI krodhAgnimeM ghIkA kAma kiyaa| hama apanA viveka kho baiThe / aura thor3e hI dina pahile par3hA huA yaha pATha bhI bhUla gae jisameM samyagdRSTi cAMDAla AyA, A~kheM DabaDabA aaii| ruMdhe hae kaMThase phira bolA, "mahArAja, usa vicArene aura kucha bhI nahIM kahA ? vaha hamalogoM kI ora maitrIbhAvase hI dekhatA rhaa| usakI samatAse hamArA pazu zAnta huA aura hama parAjita hokara hI lauTe the / usI dina hamalogoMne samajhA ki caNDakI saMskRtise hamArI zramaNa saMskRti judI hai| ekakA rAstA viSamatA, paratantratA, vargaprabhutva, ahaMkAra aura ghaNAkA hai to dUsarekA samatA, svatantratA-vyaktisvAtantrya, zAnti aura sarvamaitrIkA hai / eka vargodaya cAhatI hai to dUsarI sarvodaya / isIlie do-tIna dina taka hamaloga Apako apanA muMha dikhAne nahIM Ae the|" samantabhadra-vijaya, sacamuca, ve pachatA rahe the ? acchA huA jo unheM sadbuddhi AI / tuma unheM 'ratnakaraNDaka' to par3hA ho rahe ho? vijaya-bhante, yaha usI kA saMskAra hai jo unheM sumati AI / unake bhItara kA mAnava jAgA / astu / samantabhadra-vijaya, merA mana isa samaya dolita hai| vaha pIpalake pattekI taraha caMcala hai| cirasAdhita vrata aura tapoMko jinakI sAdhanAmeM jIvanakA sArabhAga bItA aba isa DhalatI umarameM yoM hI zithila karUM? vijaya, mujhase yaha nahIM hogA / apane hI hAthoM apanA AtmaghAta ! "AdahidaM kAdavvaM jai sakkai parahidaM ca kAdavvaM-Atmahita ho kartavya hai aura jitanA ho sake parahita karanA cAhie" yahI hamArA sambala hai / ataH maiM aba samAdhimaraNakI AjJA lene gurudevake pAsa jAtA haiN| vijaya, mujhe sambhAlanA, maiM zAntise nirAkula ho mRtyumahotsava manA skuuN| samantabhadra aura vijaya turaMta gurudevake samIpa pahu~ce / viSaNNavadana samantabhadra ko asamayameM AyA dekhakara gurudeva bole : bhadra, tuma itane Akula-vyAkula kyoM ho? maiM tumhAre manomanyanako jAnatA hU~ aura jAnatA hU~ tumhArI AtmavyathA ko| kaho, tuma kyoM vicalita ho ? tuma jagatmeM zAsana-prabhAvaka mahApuruSa hooge / divya, tuma 'sarvodaya tIrtha' para Ae hae AvaraNako isa tamastomako cIrakara usake samantataH bhadra svarUpako prakaTa karane vAle hooge| samantabhadra-guruvara, merA zarIra bhasmaka rogase bhasmasAt ho rahA hai| rakta sUkha gayA hai, mAMsa aura carbI jala cuke haiM / aba haDDiyA~ tar3atar3A raho hai / isa samaya mujhe Apa antima samAdhi dekara merI isa bhava kI sAdhanAkI antima Ahati dIjie aura AzIrvAda dIjie ki jisa prAmANikatA aura niSThAse maiMne Apake dvArA die gae vratoMko Aja taka niraticAra pAlA hai usakA anta mahotsava bhI usI niSThAse kara sarvaM / gurudeva, ApakA ananta sneha hI hamArA AdhAra hai / hama to akiMcana haiN| gurudeva-bhadra, itane Atura na hoo| abhI tumhArA samAdhikA samaya nahIM aayaa| mAnava jAtike 1. 'samyagdarzanasampannamapi mAtaMgadehajam / devA devaM vidurbhasma gUDhAMgArAntaraujasam |"-smygdrshnse yukta cANDAlako bhI gaNadhara Adine deva kahA hai| vaha to usa agnike samAna hai jisakA teja bhasmase dabA huA hai| 4-48 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 : oN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sarvodayake lie tumheM abhI bahuta bar3A tyAga karanA hai| tumheM abhI jagatkalyANakI abhaya bhAvanA bhAnA hai / tumhAre jIvana meM jo parahitakAtaratAke aMkura hai unheM pallavita aura puSpita karanA hai| ataH bhadra, isa 'jinaveSa' ko chor3akara tuma dUsarA veSa lekara yatheSTa snigdha AhArase isa bhasmaka rogako zAnta kro| jIvana ko asamayameM samApta karanA samAdhimaraNakA lakSya nahIM hai| kintu usakA parama uddezya to yaha hai ki jaba roga niSpratIkAra ho jAya aura maraNa anivArya hI ho taba maraNakA svAgata krnaa| jisa taraha samAdhi se jie usI taraha samAdhise hI maranA / bhadra, tumhArA roga asAdhya nahIM hai| samantabhadra-gurudeva, yaha Apa kyA kaha rahe haiM ! kyA maiM isa dIkSAko chor3a dUM! kyA Apa yaha kaha rahe haiM ki maiM apanI jIvanabharakI sAdhanApara pAnI phera dUM? jina vratoM aura zIloMko daridrakI pUMjIkI taraha maiMne sa~joyA hai, jisa dIpase merA mana Alokita hai use apane hI hAthoM bujhA dUM? nahIM, mujhase yaha nahIM hogaa| maraNa yadi kala honA hai vaha Aja hI ho jAya, para maiM isa punIta nirgranthatAko nahIM chor3a sktaa| Akhira mAtra jIne ke lie yaha chor3a dU~ ? nahIM, yaha kabhI nahIM hogA / gurudeva, mujhe kSamA kreN| merI hatyA mere hI hAthoM na karAe~ / maiM avratI hokara nahIM jI sakatA ? gurudeva-bhadra, roo nhiiN| maiM tumheM jo kaha rahA hU~ vaha eka mahAn uddezyake lie| usa mahAsAdhanAke lie apane mAnasakI taiyArI kro| A0 viSNukumArane bhI akampana Adi muniyoMkI rakSAke lie apanA munivrata chor3akara dUsarA veSa dhAraNa kiyA thaa| tuma to sadA unhIMkA Adarza sAmane rakhate rahe ho / yadi Aja mAnava kalyANake lie kucha samayako tumheM vratoMko sthagita karanA par3a rahA hai to yaha lAbha kI hI bAta hai| tumhArI vratoMko AtmAke prati asIma niSThA hI phira tumheM isase bhI uccatara padapara le jaaygii| ataH vatsa, merI bAtako svIkArakara tuma isa munivratako chor3akara zarIra svastha kro| samantabhadra yaha sunate hI mUcchita ho jAte haiM / aura mUrchA meM hI bar3abar3Ate haiM-nahIM"nahIM"nahIM hogA"maiM"ta"vrata"nahIM"nahIM chor3a gA"prANacale jAyeM / upacArase mUrchA dUra hote hI ve phira bole-gurudeva, merI rakSA karo, tumhArI zaraNa huuN| mujhe bcaao| vratoMke chor3ate hI kahIM maiM svayaM naSTa na ho jaauuN| Aja to vratoMko dekhakara hI maiM isa mahA bhasmaka jvAlAmukhImeM bhI zAnta hU~, aura ise cunautI detA hU~ ki jalA le, merI haDDiyoM ko bhI tar3a-tar3A le, para maiM parAjita nahIM hoU~gA / yaha kahate kahate phira unakI A~khoM ke Age andherA chA gayA....." | garudevane usa samaya vAdako bar3hAnA ucita nahIM samajha Adezaka svarameM kahA-acchA bhadra, aba vyartha tarka na karo / merI AjJA hai ki 'sarvodaya' aura antataH 'svodaya'ke lie tuma mere die hue vratoMko kucha kAla ke lie mujhe sauMpa do / yaha merI thAtI hai / uTho, zIghratA karo / yaha merI antima AjJA hai| samantabhadra-'AjJA' 'Apa mujhe yaha AjJA de rahe haiM gurudeva ! 'tathAstu' maiM Apake die hue vratoMke pratIka rUpa ina saMyama-sAdhanoM ko ApakI hI AjJAse caraNoMmeM rakhatA huuN| gurudeva, mujhe na bhUleM, ina cihnoM ko punaH mujhe deM / maiM Apake caraNaraja kI chAyAmeM ApakI AjJA pAla rahA hai| sArA vAyumaNDala niHstabdha thaa| samantabhadrakI A~khoMse azrudhArA baha rahI thii| ve phUTa-phUTakara ro par3e aura gurudevako antima vandanAkara cala pdd'e| vijaya kucha dUra taka unake sAtha gae / vijayane dekhA ki mahAmuni samantabhadra vRkSakI chAla lapeTakara tApasakA veSa dhAraNa kie cale jA rahe haiM"""""ve dekhate hI rahe""anAyAsa unake muMhase nikala par3A-'maNi kIcar3ameM par3a gayA, agni rAkhase DhaMka gaI' para 'sarvodaya' ke lie| va / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahAnI niyativAdI sadAlaputta "bAbA kucha khAneko do' bhikhArIne dIna svarameM kahA / "calo Age, maiM kyA kara sakatA huuN| isa samaya terI yahI dazA honI thii| binA pUche bhItara taka calA AyA, bhAga yahA~se' jhiTakArate hue saddAlaputta kumhArane khaa| becArA bhikhArI har3abar3Akara pAsa hI rakhe kacce ghar3oMke Dherapara bharaharAkara gira pdd'aa| kumhArake bahutase ghar3e phUTa gae / saddAlaputta krodhase AgababalA ho gayA aura bolA-markha, yaha saba kyA kiyA ? andhA kahoM kA, saba ghar3e caupaTa kara diye| merI do dina kI mehanatapara isa anAr3Ine pAnI phera diyA / bhikhArIke hoza gAyaba the, vaha par3anevAlI mArake bacAvakA upAya socane lgaa| itane meM caryA ke lie zramaNanAyaka niggaMthanAthaputta udharase nikale aura saddAlaputtake dvArapara phuNce| saddAlaputta to krodhase pAgala sA ho rahA thaa| vaha zramaNanAyakakI pratipatti karanA to bhUla gayA aura bolA-dekhie, isa andheko, isane merA sArA zrama miTTI meM milA diyA, sAre ghar3e caupaTa kara diye| sAmane eka santako dekhakara bhikhArI ko DhADhasasA ba~dhA aura usakI sahaja prajJA jAgI / vyaMgyase bolA-maiMne kyA kiyA ? ina ghar3oMkI isa samaya yahI dazA honI thii| bhikhArIne saddAlaputtase huI sArI bAteM sunAte hue kahA-'kyA niyati ekake hI lie hai ?' "sadAlaputta, yaha ThIka to kahatA hai" zramaNanAyakane khaa| yadi isakA bhikhArI honA aura usa samaya bhIkha mAMganA niyata thA aura usI niyatike balapara tumane ise bhagAyA bhI, to ghar3oMkA phaTanA bhI tumhAre hisAbase niyata hI thA / ghar3oMko isane kahA~ phor3A hai ? "yadi yaha sAvadhAnIse jAtA to mere ghar3e na phUTate"-saddAlaputta krodhako zAnta karate hue bolA / "saddAla, kyA tuma yaha samajhate ho ki tumane ina ghar3oMko banAyA hai ? kyA inake banAnemeM tumhArA kartRtva hai ? yadi tumhArA kartRtva hai to kyA tuma retako bhI ghar3A banA sakate ho ?" mRdu svarameM zramaNanAyaka ne puuchaa| "hA~, bhante, yadi inakA banAne meM kucha bhI kartRtva hai to maiM asAvadhAnIke doSakA aparAdhI hU~, vaise inakI phaTakArake nimittase hI mujhase yaha galatI huI hai|" bhikhArI Azvasta vANImeM bolaa| ____ saddAlane kahA-hamAre guru gozAlakane to yahI kahA thA ki-"sattvoMke klezakA koI hetu nahIM, pratyaya nhiiN| binA hetuke aura binA pratyayake sattva kleza pAte haiN| sattvoMkI zuddhikA koI hetu nahIM, pratyaya nahIM, binA hetukeM aura binA pratyayake sattva zuddha hote haiM / apane kucha nahIM kara sakate, parAe kucha nahIM kara sakate / koI puruSa bhI kucha nahIM kara sktaa| bala nahIM, vIrya nahIM, puruSakA kucha parAkrama nhiiN| sabhI sattva, sabhI prANI, sabhI bhata aura sabhI jIva vazameM nahIM haiN| nirbala aura nirvIrya, bhAgya aura saMyo jAtiyoM meM utpanna ho sukha aura duHkha bhogate haiN| yaha nahIM hai-isa zIla yA vrata yA tapa yA brahmacaryase maiM aparipakva karmako paripakva kruuNgaa| paripakva karmakA bhogakara anta kruuNgaa|" saddAla kahatA hI gayA-sabhI dravyoMkI saba paryAyeM niyata haiM, ve hoMgI hI; unameM hamArA koI puruSArtha nahIM, koI yala nahIM, bala nahIM, parAkrama nahIM, jo jisa samaya honA hai hogA hii| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha zramaNanAyaka bole- bhadra saddAla, yadi yahI hai to ghar3oMkA phUTanA bhI isa samaya niyata thA, isa vicArekA kyA doSa ? saddAla apanI hI kuyuktike jAla meM pha~sa cukA thA / vaha dabI jabAnase bolA "bhante, yadi yaha thor3I bhI sAvadhAnIse yahA~se bacakara calA jAnA to ghar3e na phaTate / " isane to merA sarvanAza hI kara diyA / zramaNanAyakane Adezaka svarase kahA- soco, acchI taraha soco, kyA niyatimeM kisIkA bho kucha kartRtva ho sakatA hai ? tumhIM batAo, tuma ina ghar3oMko aura sundara aura kalApUrNa banA sakate the ? "kyoM nahIM ? yadi zrama aura samaya lagAtA to aura bhI sundara banA sakatA thA / " saddAlane kalAke abhimAnase kahA / "to kyA puruSArtha aura yatnase kucha bhI hera phera saMbhava hai ?" zramaNanAyakane pUchA / yahI to mujhe saMzaya hai ki "yadi puruSArthase kucha ho sakatA hai to maiM pAtA ? bhagavan, Apa tattvajJa aura tatvadarzI haiM, mujhe isakA rahasya samajhAiye | bhrAnta ho rahI hai / zramaNanAyakane sAntvanA dete hue gambhIra vANI meM kahA - bhadra, saMsArake padArthoM ke kucha pariNamana niyata haiM aura kucha aniyata / pratyeka padArthakI apanI-apanI dravya zaktiyA~ niyata haiM, inameM na eka kama ho sakatI hai aura na eka adhika / kucha sthUla paryAyazakti se sAkSAt sambandha rakhanevAle pariNamana bhI niyata ho sakate haiM ? dekho, ghaTa, kapar3A, pAnI, Aga sabhI pudgala ke pariNamana haiM para hara eka yA ghar3A nahIM bana sakatA / miTTIse hI ghar3A banegI aura sUtase hI kapar3A / paramANu kapAsa ke per3a ke dvArA ruI banakara paramparAse kapar3A bhI bana jAyeM aura sUta bhI sar3akara miTTI ke AkAra meM ghar3A bana jAya, para sAkSAt una padArthoMne ghar3A aura kapar3e paryAyakA vikAsa nahIM ho sakatA / reta meM ghaTa bananekI usa samaya yogyatA nahIM hai / ataH vaha miTTIkI taraha ghar3A nahIM bana sakatI / jaba tuma miTTIkA piMDa banAte ho to kyA yaha samajhate ho ki itane miTTIparamANuoMkA ghar3A bananA yA sakorA bananA niyata hai ? sIdhI bAta to yaha hai ki - miTTIke piDameM usa samaya sakorA, ghar3A, pyAlA Adi aneka paryAyoM ke vikAsakI yogyatAe~ haiM / yaha tumhAre puruSArtha kA prabala nimitta hai jo usa samaya piMDase sundara yA asundara ghar3e kI hI paryAyakA vikAsa ho jAtA hai, sakorA, pyAlA Adi paryAya yogyatAe~ avikasita raha jAtI haiM / saMkSepa meM jagat ke niyatAniyatatva kI vyAkhyA isa prakAra hai retakA ghar3A kyoM nahIM banA merI buddhi isa samaya ud 1 - pratyeka dravyakI mUla dravya zaktiyA~ niyata haiM / unakI saMkhyA meM nyUnAdhikatA koI nahIM kara sakatA / varta - mAna sthUla paryAya ke anusAra inhIMmeMkI kucha zaktiyA~ prakaTa hotI haiM aura kucha aprakaTa / inheM paryAyayogyatA kahate haiM / pudgala skandha hara samaya kapar3A yaha dUsarI bAta hai ki miTTI ke 2 - yaha niyata hai ki cetanakA acetana yA acetanakA cetana rUpase pariNamana nahIM ho sakatA / 3 - yaha bhI niyata hai ki eka cetana yA acetana dravyakA dUsare sajAtIya cetana yA acetana dravya rUpase pariNamana nahIM ho sakatA / 4 - yaha bhI niyata hai ki do cetana milakara eka saMyukta sadRza paryAya utpanna nahIM kara sakate jaise ki aneka pudgala paramANu milakara apanI saMyukta sadRza ghaTa paryAya utpanna kara lete haiM / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 381 5-yaha niyata hai ki dharma, adharma, AkAza, kAla aura zuddha jIvakA sadA zuddha pariNamana hotA hai azuddha nhiiN| 6-yaha bhI niyata hai ki jIvakA azuddha pariNamana anAdikAlIna pudgala karma sambandha se ho rahA hai aura isake sambandha taka hI rhegaa| 7-yaha niyata hai ki dravyameM usa samaya jitanI paryAya yogyatAe~ haiM unameM jisake anukUla nimitta mileMge vahI pariNamana hogA, zeSa yogyatAe~ kevala sadbhAvameM rheNgii| 8-yaha atiniyata hai ki pratyeka dravyakA pratikSaNa koI na koI pariNamana avazya hogaa| yaha pariNamana dravyagata mUla yogyatA aura paryAyagata vikAsonmukha yogyatAoMkI sImAke bhItara hI hogA, bAhara kadApi nhiiN| 9-yaha bhI niyata hai ki nimitta upAdAna dravyakI yogyatAkA hI vikAsa karatA hai, usameM asadbhUta kisI sarvathA natana pariNamanako utpanna nahIM kara sktaa| 10-yaha bhI niyata hai ki pratyeka dravya apane pariNamanakA upAdAna hotA hai| usa samayakI paryAya-yogyatA rUpa upAdAnazaktike bAharake kisI pariNamanako nimitta kadApi nahIM utpanna kara sakatA / parantu yahI eka bAta aniyata hai ki "amuka samayameM amuka pariNamana hI hogA" jisa pariNamanakA anukUla nimitta milegA vahI pariNamana Age hogA / yaha kahanA ki 'miTTIkI usa samaya yahI paryAya honI thI, ataH nimitta upasthita ho gayA' dravya-paryAyagata yogyatAoMke ajJAnakA phala hai| itanA hI to puruSArtha hai ki una sambhAvya pariNamanoMmeM se apane anukUla pariNamanake nimitta juTAkara use sAmane lA denaa| dekho, tumhArA AtmA agale kSaNa atikrodharUpa bhI pariNamana kara sakatA thA aura kSamArUpa bhI pariNamana kara sakatA thaa| yaha to saMyogakI bAta hai jo maiM isa ora nikala par3A aura tumhArI AtmA kSamArUpase pariNati kara rahA hai| mujhe yA kisI nimittako yaha ahaGkAra nahIM karanA cAhie ki maiMne yaha kiyA; kyoMki yadi tumhAre AtmAmeM kSamArUpase pariNamanakI vikAsonmukha yogyatA na hotI to maiM kyA kara sakatA thA? ataH upAdAna yogyatAkI mukhyatApara dRSTipAta karake nimittako nirahaGkArI bananA cAhie aura upAdAnako bhI apane anukUla yogyatA prakaTAne ke lie anukUla nimitna juTAnemeM puruSArtha karanA cAhie / yaha samajhanA ki 'jisa samaya jo honA hogA usakA nimitta bhI apane Apa juTegA' mahAn bhrama hai| bhadra, yadi tuma yogya nimittoMke sumelakA prayatna na karoge to jo samartha nimitta sAmane hogA usake anusAra pariNamana ho jAyagA / aura yadi koI prabhAvaka nimitta na rahA to kevala apanI bhItarI yogyatAke anusAra dravya pariNata hotA rahegA / usake pratikSaNabhAvI pariNamanako koI nahIM roka sakatA / eka jalakI dhArA apanI gatise baha rahI hai / yadi usameM lAla raMga par3a jAya to lAla ho jAyagI aura nIlA par3a jAya to nIlI / yadi kucha na par3A to apanI bhItarI yogyatAke anusAra jisa rUpameM hai usa rUpase bahatI calI jaaygii| zramaNanAyakake ina yuktipUrNa vacanoMko sunakara saddAlaputtakA mana bhIMja gyaa| vaha bolA-bhante, Apane to jaise oMdheko sIdhA kara diyA ho, andheko A~kheM dI hoN| merA to janama-janama kA mithyAtva naSTa ho gyaa| mujhe zaraNAgata upAsaka maaneN| bhikhArI bhI bhagavAnakI zaraNameM prApta huaa| usane karmokI zaktiko puruSArtha dvArA parivartita karane kI dRSTi pAI aura jIvanameM zramake mahattvako smjhaa| usane karmodaya ko bhrAnta dhAraNAvaza svIkAra kie gae bhikhArIpaneko turaMta chor3a diyA aura usI kumhArake yahA~ parizrama karake AjIvikA karane lgaa| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha saddAlaputta phira bolA-bhante, sacamuca yaha niyativAda mahAn dRSTiviSa hai / isameM na hiMsA hai, na durAcAra aura na koI pApa; kyoMki hiMsA yA durAcArarUpI ghaTanAoMse sambaddha padArthoM ke pariNamana jaba niyata haiM unameM herapherakI koI sambhAvanA nahIM taba kyoM koI hiMsaka ho aura kyoM koI durAcArI ? yajJameM kI jAnevAlI pazu hiMsA kyoM pApa ho ? usa samaya bakareko kaTanA hI thA, badhakako kATanA hI thA, chureko bakarekI gardana meM ghusanA hI thA Adi sabhI padArthoM ke pariNamana nizcita hI the to kyoM usa kANDako hiMsAkANDa kahA jAya ? isI taraha jaba hamArI pratikSaNakI dazAe~ anantakAla takakI nizcita haiM taba kyA puNya aura kyA pApa? kyoM hama ahiMsAdi cAritroMko dhAraNa kareM ? kyoM dIkSA leM ? kyoMki hamArA svayaM apane agale pariNamanapara adhikAra hI nahIM hai svakartRtva hI nahIM hai, vaha to niyata hai| mAno duniyAke padArthoMkA anantakAlakA TAima-Tebula banA huA ho aura usIke anusAra yaha jagat cakra cala rahA ho / bhante, Apa mahAzramaNa haiM, jo mere isa dRSTiviSako utArakara mujhe samyak niyatAniyatatvavAdakI amRta saMjIvanI dii| mujhe apane puruSArtha aura kartRtvakA bhAna kraayaa| zramaNanAyakane saddAlaputta aura bhikhArIko AzIrvAda diyaa| isake bAda saddAlaputtane bhakti-bhAvase zramaNanAyakako AhAra diyaa| bhikhArI aura saddAlaputtake jIvanakI dizA hI badala gii| ve zramaNa saMskRtike sama aura zamase jIvana saMzodhanakara apane vyavahArameM zramakA mahattva samajhe aura parAvalambanase haTakara sacce svAvalambI bane / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahAno zramaNa prabhAcandra rAjapurohitane jaba yaha sunA ki zramaNa prabhAcandrane Aja zadroMko jaina dIkSA dI hai, aura una zadroMne sahasrakUTa caityAlayameM jinapUjA bhI kI hai to usake badana meM Aga laga gaI, A~khoM meM khUna utara AyA / bhRkuTI car3ha gii| oMTha cAbakara bolA-isa naMgekA itanA sAhasa, nAstika khiiNkaa| vaha turanta rAjA bhojake adhyayana-kakSameM paha~cA aura bolA-rAjana, sUnA hai? usa zramaNa prabhAcandrane Aja zadroMko jaina dIkSA dI hai| maiMne tumheM pahile hI cetAyA thA ki ye nirgrantha tumhAre rAjyakI jar3a hI ukhAr3a deMge / jAnate ho, prANimAtra ke samAnAdhikAra kA kyA artha hai ? ye nirantara vyaktisvAtantrya, samatA aura ahiMsAke pracAra se tumhArI zAsanasattAkI nIMva hI hilA rahe hai / tuma inakI vAsudhApara mugdha hokara sira hilA dete ho / veda aura smRtiyoMmeM pratipAdita janmasiddha varNavyavasthA aura varNadharma hI tumhArI sattAkA ekamAtra AdhAra hai| 'rAjA Izvara kA aMza hai' yaha tattva smRtiyoMmeM hI mila sakatA hai / Aja, zadra taka vyaktisvAtantrya, samatA aura samAnAdhikArake nAre lagA rahe haiN| bhoja-parantu, ye to dharmakSetrameM hI samAnatAkI bAta kahate haiN| ina nirgranthoM ko rAjakAjase kyA matalaba ? ye to prANimAtrako samatA, ahiMsA, aparigraha, aura kaSAyajayakA upadeza dete haiM / AcArya, maiM saca kahatA hU~, usa dina inakI amRtavANI sunakara merA to hRdaya gadgada ho gayA thaa| purohita-rAjan, tuma bhUlate ho| koI bhI vicAra-dhArA kisI eka kSetra taka hI sImita nahIM rhtii| usakA asara jIvana ke pratyeka kSetrapara par3atA hai| kyA tumane inake upadezoM se zadroMkA sira uThAkara calanA nahIM dekhA ? kala hI zivamandirake pujArI se bhaggU muMha lagakara bAta kara rahA thaa| soco, tumhArI sattA Izvarokta varNabhedako kAyama rakhane meM hai yA inake vyaktisvAtantryameM / hamAre RSiyoMne hI rAjA meM IzvarAMzakI ghoSaNA kI hai aura yahI kAraNa hai ki aba taka rAjanyavargake abhijAta kulakA zAsana banA hai| hamArA kAma hai ki tumheM samaya rahate cetAvanI deM aura tumheM kuladharmameM sthira kreN| bhoja-para AcArya, zramaNa prabhAcandra kA tarkajAla durbhedya hai / unane apane granthoM meM isa janmajAta varNa-vyavasthAkI dhajjiyAM ur3A dI haiN| purohita-rAjan, tuma bahuta bhAvuka ho, tumheM apanI paramparA aura sthiti kA kucha bhI bhAna nahIM hai / kyA tumheM apane purohitake pAMDityapara vizvAsa nahIM hai ? maiM svayaM vAda karake usa zramaNa kA garva kharva karUMgA / usa nAstikakA abhimAna ca ra kara dUMgA / vAdakA prabandha kiyA jAya / bhoja-para ve to rAjasabhAmeM Ate nahIM hai| hama saba hI udyAnameM cleN| aura vahIM isako carcA ho / sacamaca, inakA upadeza prajAmeM vyApaka asantoSa kI sRSTi karake eka dina sattAkA vinAzako sakatA hai| [udyAna meM A0 caturmukhadeva aura laghu sadharmA gopanandi ke sAtha prabhAcandra kI caracA ho rahI hai| saparikara rAjA bhoja Akara vahIM baiTha jAte haiM ] Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha gopanandi - Apane jo zUdroMko jaina dIkSA dI hai, isase zramaNasaMghake bhI kucha loga asantuSTa haiM / unakA kahanA hai ki bhramaNa prabhAcandra yaha naI prathA calA rahe haiM / bhante, kyA purAne AcArya bhI isase sahamata haiM ? prabhAcandra -- avazya, maiMne yaha kArya zramaNaparamparAkI mUladhArAke AdhArase hI kiyA hai / suno, maiM tumheM pUrvAcAryoM ke pramANa sunAtA huuN| varAMgacarita meM A0 jaTAsiMhanandi spaSTa zabdoM meM likhate haiM ki"kriyAvizeSAt vyavahAramAtrAt dayAbhirakSAkRSizilpabhedAt / ziSTAzca varNAzcaturo vadanti na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt // " " -varAMgacarita 25 / 11 arthAt -- ziSTajana isa varNavyavasthA ko ahiMsA Adi vratoMkA pAlana, rakSA karanA, khetI Adi karanA tathA zilpavRtti ina cAra prakAra kI kriyAoM se hI mAnate haiM / yaha varNavyavasthA kevala vyavahAra ke lie hai / kriyA ke sivAya anya koI varNavyavasthA kA hetu nahIM hai / raviSeNa padmacarita meM likhate haiM"tasmAd guNairvarNavyavasthiti: / RSizRMgAdikAnAM mAnavAnAM prakIrtyate / brAhmaNyaM guNayogena na tu tadyonisaMbhavAt // cAturvaNyaM tathA'nyacca cANDAlAdivizeSaNam / sarvamAcArabhedena prasiddhi bhuvane gatam // " - padmacarita 11 / 198- 205 arthAt - varNavyavasthA guNa karmake anusAra hai, yoninimittaka nahIM / RSizRMga AdimeM brAhmaNa vyavahAra guNanimittaka hI huA hai / cAturvarNya yA cANDAla Adi vyavahAra saba kriyAnimittaka haiM / "vratasthamapi cANDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH / " - padmacarita 11-20 arthAt - vratadhArI cANDAla brAhmaNa kahA jAtA hai / jinasena AdipurANa meM likhate haiM hai ki "manuSyajAtirekaiva jAtinAmodayodbhavA / vRttibhedAhitAdbhedAt cAturvidhyamihAznute // brAhmaNA vratasaMskArAt kSatriyAH zastradhAraNAt / vaNijo'rthArjanAt nyAyyAt zUdrA nyagvRttisaMzrayAt // " arthAt - jAti nAmakarma se to sabakI eka hI manuSya jAti hai / brAhmaNa Adi cAra bheda vRtti arthAt AcAra-vyavahAra se haiM / vrata saMskAra se brAhmaNa, zastradhAraNa se kSatriya, nyAyapUrvaka dhana kamAne se vaizya aura sevAvRtti se zUdra hote haiM / gopanandi -- to kyA zUdra isI paryAya meM zuddha ho sakate haiM ? kyA munidIkSA ke bhI adhikArI haiM ? prabhAcandra - hA~ AyuSman ! somadeva AcArya ne apane nItivAkyAmRtameM atyanta spaSTatA se likhA -Adi pu0 38 / 45-46 // Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/viziSTa nibandha : 385 "AcArAnavadyatvaM zucirupaskAraH zarIrazuddhizca karoti zUdrAnapi devadvijAtitapasviparikarmasu yogyAn / " arthAt-nirdoSa AcaraNa, gRhapAtra Adi kI pavitratA aura nitya snAna Adi ke dvArA zarIra zuddhi ye tInoM bAteM zadroM ko bhI deva dvijAti aura tapasviyoM ke parikarma ke yogya banA detI haiN| aba to purohita kA pArA aura bhI garama ho gyaa| vaha krodha se bolA-rAjan, ina nAstikoM ke pAsa baiThane se bhI prAyazcittakA bhAgI honA pdd'egaa| "purohita jI, nAstika kise kahate haiM ?" haMsate hue prabhAcandra ne puuchaa| "jo vedakI nindA kare vaha nAstika" roSa bhare svarameM tapAka se purohita ne uttara diyaa| "nahIM, pANini ne to use nAstika batAyA hai jo AtmA aura paraloka Adi kI sattA nahIM maantaa| yadi vedako nahIM mAnaneke kAraNa hama loga nAstika haiM to yaha nAstikatA hamArA bhUSaNa hI hai|" tarkapUrNa vANImeM prabhAcandra ne khaa| bhoja-mahArAja, isa jhagar3eko samApta kiijie| yadi ApakI apanI paribhASA ke anusAra ye nAstika haiM to inakI paribhASA ke anusAra Apa mithyAdRSTi bhI haiN| ye to apanI-apanI paribhASAe~ haiN| Apa prakRta varNavyavasthApara hI caracA claaie| purohita-Apane zUdrako dIkSA dekara bar3A anartha kiyA hai / brahmAke zarIra se cAroM varNa pRthak-pRthaka utpanna hue haiM / janmase hI unakI sthiti ho sakatI hai, guNakarma se nhiiN| prabhAcandra-brahmA meM brAhmaNatva hai yA nahIM ? yadi nahIM, to usase brAhmaNa kaise utpanna huA ? yadi hai; to usase utpanna honevAle zadra Adi bhI brAhmaNa hI kahe jAne cAhie / brahmAke mukhameM brAhmaNatva, bAhu meM kSatriyatva, peTameM vaizyatva aura pairoMmeM zadratva mAnanA to anubhavaviruddha hai| isa mAnyatAmeM ApakA brahmA bhI aMzataH zUdra ho jaaygaa| phira Apako brahmAjI ke paira nahIM pUjanA cAhie kyoMki vahA~ to zUdratva hai| ta-samasta brAhmaNoMmeM nitya eka brAhmaNatva hai / yaha brAhmaNa mAtA-pitAse utpanna hue zarIra meM vyakta hotA hai| adhyApana, dAnagrahaNa, yajJopavItagrahaNa Adi usake bAhya AcAra hai / pratyakSa se ho 'yaha brAhmaNa hai' isa prakAra kA bodha hotA hai| prabhAcandra-jaise hameM pratyakSa se 'yaha manuSya hai, yaha ghor3A hai' isa prakAra manuSya Adi jAtiyoM kA jJAna ho jAtA hai usa prakAra 'yaha brAhmaNa hai' yaha bodha pratyakSa se nahIM hotA anyathA 'Apa kisa jAti ke haiM ?' yaha prazna hI kyoM kiyA jAtA ? yadi brAhmaNa pitA aura zudrA mAtA tathA zudra pitA aura brAhmaNI mAtA se utpanna hue baccoMmeM ghor3I aura gadhe se utpanna khaccara kI taraha AkRti bheda dikhAI detA to yoninibandhana brAhmaNatva mAnA jaataa| phira jaba striyoM kA isa janmameM hI bhraSTa honA sunA jAtA hai to anAdikAla se Aja taka kulaparamparA zuddha rahI hogI yaha nizcaya karanA hI kaThina hai / yadi brAhmaNattva jAti gotvajAti kI taraha nitya hai aura vaha yAvajjIvana barAbara banI rahatI hai to jisa prakAra cANDAla ke ghara meM rahanevAlI gAyako Apa dakSiNAmeM le lete ho aura usakA dUdha bhI pIte ho usI taraha cANDAla ke gharameM rahI huI brAhmaNI ko bhI grahaNa kara lenA cAhie kyoMki nitya brAhmaNatva jAti to usameM vidyamAna hai| yadi AcAra bhraSTatA se brAhmaNI kI jAti naSTa ho gaI hai to AcArazuddhi se vaha utpanna kyoM nahIM ho sakatI? Apa jo zadra ke annase, zadrase bolanepara, zUdrake samparka se jAtilopa mAnate ho vaha bhI nahIM mAnanA cAhie, kyoMki Apake matase jAti nitya hai usakA lopa ho hI nahIM sktaa| 4-49 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha acchA, yaha batAie ki Apa brAhmaNatva jIvameM mAnate ho yA zarIrameM yA donoMmeM yA saMskArameM yA vedAdhyayanameM ? jIva to zadra Adi sabhImeM vidyamAna hai ataH unameM bhI brAhmaNatva honA caahie| zarIra bhI paJcabhUtAtmaka sabake samAna hai| yadi saMskArameM brAhmaNatva mAnA jAtA hai; to saMskAra zadra bAlakameM bhI kiyA jA sakatA hai / yadi saMskArake pahile brAhmaNa bAlakameM brAhmaNatva mAnate ho to saMskAra karanA vyartha hI hai / yadi nahIM mAnate to jaise brAhmaNatvazanya brAhmaNa bAlakameM saMskArase brAhmaNatva A jAtA hai usI taraha zUdrabAlakameM bhI saMskArase brAhmaNatva A jAnA cAhie / rahI vedAdhyayanakI bAta, so zUdra bhI dezAntarameM jAkara vedAdhyayana kara sakatA hai aura karA sakatA hai| kintu itane mAtrase Apa usameM brAhmaNatva nahIM mAnate / ataH yaha samasta brAhmaNAdi varNavyavasthA sadRza kriyA aura sadaza gaNoMke AdhArase hai| yadi janmanA varNavyavasthA ho to bahma, vyAsa, vizvAmitra AdimeM guNakRta brAhmaNatva Apa svayaM kyoM mAnate ho? purohita-to kyA jaina granthoMmeM batAI gaI varNAzrama vyavasthA jhUThI hai ? prabhAcandra-nahIM, jhaThI kyoM hogii| prazna to yaha hai ki varNavyavasthA janmase hai yA guNakarmase ? ataH jina-jina vyaktiyoMmeM jo-jo guNa-guNa-karma pAe jAya~ge usIke anusAra usameM brAhmaNa Adi vyavahAra hogA aura tadanukUla hI varNAzrama vyavasthA clegii| jainadarzana to vyakti svAtantryavAdI hai| usameM puruSArthako bar3I guJjAiza hai / jaise-jaise guNa-dharmoMkA vikAsa vyakti karegA usIke anusAra usameM brAhmaNatva Adi vyavahAra hoNge| zadra isI janmameM apane puruSArthake dvArA sarvocca munidIkSA le sakatA hai| maiMne nyAyakumuda candra grantha (pR0 778 ) meM spaSTa pratipAdana kiyA hai ki ___ "kriyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe tadvyavasthAyAH tadvyavahArasya copptteH| tanna bhavatkalpitaM nityAdisvabhAvaM brAhmaNyaM kutazcidapi pramANAt prasidhyatIti kriyAvizeSanibandhana evAyaM brAhmaNAdivyavahAro yuktH|" __ arthAt-yaha samasta brAhmaNAdi vyavahAra kriyAmUlaka hai, nitya aura janmamUlaka brAhmaNatva Adi jAtise nhiiN| bhoja prabhAcandrake akATya tarkose atyanta prabhAvita haA aura purohitarAjase bolA ki-dekho, maiMne pahile hI kahA thA ki ye zramaNa apanI AdhyAtmika bhUmikApara samatA aura vyaktisvAtantryake sandezavAhaka haiN| ye to atyanta aparigrahavAdI haiM / unake jIvana meM rAjakAraNakA koI mahattva nahIM hai| inakA nagnatva svayaM parama vyaktisvAtantrya kA sAkSI hai| ye prANimAtrake prati maitrI bhAvanA rakhanevAle haiN| ataH yadi inane zadroMko dIkSA dI hai to hameM cintita honekI AvazyakatA nahIM hai| inheM apanI AdhyAtmika samatAkA pracAra karane denA cAhie / isase mAnavajAtikA samutthAna hI hogaa| bhoja saparikara zramaNoMko vandanAkara bidA hue / rAjapurohitake vAdakI caracA bAta hI bAtameM dhArAnagarImeM phaila gii| A0 caturmakha aura samasta zramaNasaMgha harSavibhora ho ge| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahAnI amRta darzana " cakravartI hokara bhI virakta / asaMbhava bAta hai / aneka navayauvanA mahArAniyoM aura vipula sukhasAmagrIkA bhoktA udAsIna, kalpanA kI bAta hai| vaibhava aura Atmadarzana tIna aura chahakI taraha virodhI haiM / " "nahIM, bandhu, asaMbhava kucha nahIM hai aura na kalpanA hI hai / vairAgya aura udAsInatA antarakI pariNati hai, vibhUti aura vaibhava bAhya padArtha haiN| mAtra dRSTi pheranese nakazA hI badala jAtA hai / " somadatta aura yajJadatta do dvijakumAra ApasameM batayA rahe the| donoMne nizcaya kiyA ki yadi sacamuca bharatako AtmadRSTi prApta hai to yaha vidyA unase sIkhanI cAhiye / purAne jamAne meM adhyAtmavidyA kSatriyoM ke pAsa hI rahI hai, yaha sunA jAtA hai / donoM mahArAja bharatake darabAra meM pahu~ce / somadatta - mahArAja, sunA hai ki Apako Atmadarzana ho gayA hai / chahakhaMDake akhaNDa sAmrAjyako samhAlate hue bhI Atmadarzana ? kucha samajha meM nahIM AtA / yoM bhAToM aura cAraNoMke dvArA anya vibhUtiyoMkI taraha eka yaha bhI zobhAvarNana ho to hameM kucha kahanA kriyAoMmeM lagAte haiM aura satata dharmakI ArAdhanA karate Apa hameM vaha upAya batAveM jisase Apako AtmadRSTi nahIM hai / hama apanA caubIsoM ghaMTA agnihotra Adi AtmAke darzana nahIM ho sake / haiM para hameM abhI taka Xue Nu prApta huI hai / mahArAja bharata muskuraaye| unane kahA - viprakumAra, mujhe isa samaya kucha Avazyaka rAjakAja hai / Apa loga tabataka hamAre rAjakoza aura vaibhavakA nirIkSaNa karake vApisa Aie phira zAntise AtmacarcA kareMge / hama Apako eka-eka amRtapAtra dete haiM ise hathelIpara rakhakara hI Apa kaTaka - nirIkSaNake lie jAya~ge / dhyAna rahe, isakI eka bUMda bhI na chalaka pAve, anyathA rAjadaMDa bhoganA hogA / donoM viprakumAra daravAnake sAtha hathelIpara amRtapAtra rakhe hue kaTakameM gaye / daravAna ne eka-eka karake rAjakoza, azvazAlA, gajazAlA, senAnivAsa, rAniyoMke antaHpura Adi dikhAye / do ghaMTe meM samasta kaTaka ghUmakara viprakumAra vApisa Aye / mahArAja bharata vicAramagna the| Ate ho viprakumAroMse pUchA- kyoM bhAI, kaTaka dekha Aye ? antaHpura gae the ? kaisA lagA ? dvijakumAra siTapiTAye aura bole - mahArAja, zarIrase ghUmanekI kriyA to avazya huI para sivAya isa amRtapatrake hamane kucha nahIM dekhA / hameM isake chalakanekI cintA pratikSaNa lagI thI / daravAnake zabda kAnoM taka jAte the, pAkazAlAmeM pakavAnoMkI sugandhita nAka taka AI thI, pyAsa laganepara sundara pAnaka bhI piyA thA, antaHpurakI sukomala zayyAoMpara bhI baiThe the aura ina A~khoMne saba kucha dekhA para indriyA~ to sunane, sUMghane, cakhane aura chUnevAlI nahIM haiM, hamArA mana aura AtmA to isa amRtakI ora thA / yaha cintA thI ki kahIM isakI eka bhI bUMda na chalaka jAya / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha so mahArAja, hamane sirpha isa amRtapAtrako hI dekhA hai, kaTaka Adiko dekhate hue bhI nahIM dekhA / ''he, 'dekhate hue bhI nahIM dekhA' jhUTha / yaha kaise ho sakatA hai ?" bharatane vinodameM kahA / "mahArAja, hamArI dRSTi isa amRtapara thii| isa amRtakI eka baMda hamArI AtmAke barAbara thii| isako eka bUMdase hamArI AtmA tula rahI thii|" dvijakumArane kahA / bharatane phira pUchA"yaha amRta kaisA lagA?" dvijakumAra bolA "mahArAja, yaha amata nahIM thA, yaha to hamArI AtmA thii| isake dvArA hameM apanI AtmAkA darzana ho rahA thaa| usakA mola mAlama ho rahA thA aura usakI taula bhii| kAnoMmeM sunAI detA thA ki baMda na chalake, sAvadhAna bUMda na chalake / bUMda-bUMda-bUMda / eka hI zabda, eka hI artha aura eka hI bhAva cAroM ora vyApta thaa| do ghaMTekA pratyeka kSaNa baMda darzana, bUMda cintana, bUMda manana aura antataH bUMdamaya ho rahA thaa| aura sAmane dUsarA dRzya thA-phA~sIkA-kadAcit bUMda chalaka gaI to rezamakI DorI gale meM pdd'egii| basa, isI bhayase apanI sArI zaktise amRtapAtrako thAme rahe aura ApakI isa amata-nidhiko Apa taka le Aye haiM ? bharatane gambhIratApUrvaka kahA-dvijakumAra, jisa prakAra tumheM prANadaNDake bhayase isa amRtapAtrakA hI ekamAtra dhyAna rahA aura tuma kaTakako dekhakara bhI nahIM dekha sake usI taraha hameM svabhAvataH apane rucise hI apanI AtmArUpI amRtakumbhase guNarUpI rasake bUMdoMke chalakanekA sadA dhyAna rahatA hai| merA ekamAtra prayatna Atma-guNoMke saMrakSaNakA hai| mujhe yaha patA rahatA hai ki AtmAne isa samaya pApa yA anyAya kiyA / majhase aneka prakArake hiMsA, parigraha, anAcAra sambandhI bhI kArya paravaza ho jAte hai para ve mere anajAnameM nahIM / unheM maiM heya jAnatA hU~ aura unapara paradA DAlakara yA pravRttikA AvaraNa dekara AtmAko dhokhemeM nahIM DAlatA / parako para aura svako sva mAnatA huuN| jitanA aura jabataka karttavyakA bhAra hai tabataka usako nibhAtA huuN| maiM sadA jAgarUka huuN| mujhe apane acche-burekA samyak-darzana hai| dvijakumAra-mahArAja, Apako Atmadarzana kaise huA ? bharata-kumAra, tumane sunA hogA aura dekha bhI rahe ho ki merA rUpa kAmake samAna apratima hai| majhe bhI apanI dehake banAva-zRMgArameM rasa thA / merI AbhUSaNa aura vastroMkI navanavapriyatA rUpako cakAcauMdhayA deto thii| eka dina maiM vastrAbhUSaNoMse susajjita hokara apane rUpake ahaMkArameM madamAtA ho darpaNameM apanA saundarya dekhakara phUlA nahIM samA rahA thA ki acAnaka mere dAhine hAthakI a~gulIse maNimaya a~gUThI gira pdd'ii| usake nikalate hI vaha a~gulI zrIhIna ho gii| maiMne kramazaH zeSa nau a~gUThiyoM ko bhI nikAla DAlA aura dekhA to ve saba zobhAhIna mAlama hone lgiiN| maiMne socA-isa udhAra lI huI zobhAse kyA lAbha ? jisa dina ye aMgUThiyA~ na rahIM usa dina merI sArI zobhA samApta? isakA kyA ahaMkAra ? hameM apanI AtmAkI zobhA bar3hAnekA prayatna karanA cAhiye, usIkA zrRMgAra karanA cAhiye jise na cora curA sakatA hai aura na jisake giranekA hI Dara hai| usI kSaNameM merA mana antarmukha ho gyaa| saca pUchA jAya jo yaha jagat dRSTisRSTi hai| jisakI jaisI dRSTi hai use vaha vaisA hI mAlUma hotA hai aura yaha zekhacillI apanI udher3a bunameM hI isa durlabha manuSyajanmako nikAla detA hai / sIdhA sA mArga he sva ko sva aura para ko para samajho / aura isa svatattvake prati niSThA hI ananta muktimeM pariNata ho jAtI hai / Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 389 dvijakumAra - rAjarSi, hamArA bhrama dUra huA / Apane to jaise oMdheko sIdhA kara diyA ho / hameM mAlUma huA ki yajJa, yAgAdi kriyAkAMDoM kA lakSya bhoga hai, mukti nahIM / ye bhautika uddezyase kiye jAnevAle haiM Atma-darzana ke lie nahIM / 'plavA hyete 'dRDhAH' ye yajJAdi saMsArasamudrase tAraneke lie samartha nahIM haiM / ekamAtra sad-dRSTi aura Atma-darzana hI tAraka hai, sAdhana hai aura dharma hai / (5) Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahAnI jaTila muni , Aja bar3A anartha ho gyaa| purohita caNDazarmAne caulakyAdhipati ko zApa diyA hai kidasa mahartameM vaha siMhAsanake sAtha pAtAla hameM ghusa jAyeMge / durvAsAkI taraha vakra bhrakUTi, lAlanetra aura sarpakI taraha phuphakArate hue jaba caNDane zApa diyA to eka bAra to caulakyAdhipati hataprabha ho gye| maiM unheM sAntvanA to de AyA huuN| para jI Andolita hai| munivara, caulukyAdhipatikI rakSA kiijie|' rAjamantrIne ghabar3AhaTase khaa| jaTilamuni-mantrivara, ghabar3AnekI bAta nahIM hai / kyA caulukyAdhipatine purohitako sampatti chIna lI yA usakA apamAna kiyA ? bAta kyA huI ? mantrI-kucha nahIM munivara, rAjasabhAmeM carcA cala rahI thI ki yaha varNabheda kyoM haa| isI prasaMga meM caulukyAdhipatine kahA thA ki-"jaba prajAoMkA banAnevAlA eka hI brahmA hai taba yaha jAtibheda kaisA? eka hI pitA kI cAra santAnoMmeM jAtibhedakI kalpanA buddhigamya to nahIM hai| jaise ki eka vRkSakI vibhinna zAkhAoM meM utpanna honevAle phaloMmeM jAtibheda nahIM hai usI taraha eka brahmakI santatimeM yaha janmanA jAtibheda A gayA? brAhmaNa hI candramAke samAna gaura varNa, kSatriya hI chevaleke phalake samAna Arakta varNa, vaizya hI pItavarNa tathA zudra hI kRSNavarNa nahIM dekhe jAte, sabhI vargoM meM sabhI prakArake manuSya haiN| hamAre purohitajI hI kA raMga kRSNa hai| sabhI varNavAloMkA calanA-phiranA, zarIra, keza, khUna, camar3A, haDDI Adi eka jaise haiM unameM koI tAttvika varNabheda nahIM hai phira yaha mAnava-mAnavameM viSamatA kaisI?" itanA sunate hI purohita caNDazarmAkA pArA teja ho gyaa| ve rAjasabhAkI maryAdAko bhUla gaye aura bole-caulukyAdhipati, sAvadhAna, tuma brahmatejako nahIM jAnate / kyA veda pratipAdita satyugase pracalita varNa vyavasthA jhUThI hai ? usa samaya bhI caulukyAdhipatine purohitako zAnta karate hue namra bhAvase kahA ki purohitajI, Apane hI pahile yaha batAyA thA ki kRtayugameM varNabheda nahIM thA, tretAmeM bhI prajAe~ varNavihIna thiiN| dvApara yugameM hI yaha varNavyavasthA pracalita kI gaI tathA kaliyugameM lobha, moha, dveSa, vizvAsaghAta Adise varNavyavasthA caupaTa ho gaI hai / Apa hI batAie ki zreSTha kAla to vahI hai jisameM sabhI mAnava samAnatAse rahate the, yaha jAtigata uccanIca bhAva nahIM thaa| isa vyavasthAke malameM brAhmaNaprabhutvakI bhAvanA hI kArya kara rahI hai| mAnava jAtikA eka bar3A bhAga achUta aura aspRzya banA huA hai, unakI dazA pazuoMse bhI badatara hai| caulukyAdhipatike ina sayuktika vAkyoMne bhI caNDazarmAko krodhAgnimeM ghI kA kAma kiyaa| vaha Apese bAhara hokara caulukyAdhipati se bolA-mUrkha, tU ina zramaNoMke cakkarameM hai / aba terA vinAza kAla nizcita hai| zAstrapAtakin, tU dasa muhUrtameM hI sasiMhAsana pAtAlameM dhaMsa jAyagA, maiM anuSThAna karatA huuN| itanA kahakara purohita rAjasabhAse jAne lgaa| maiMne adhipatikI rakSAke lie purohitako jelameM DAla diyA hai| vaha vahIM mantra-pATha kara rahA hai| manivara, samaya thor3A hai| merA citta bhI kucha caMcala ho rahA hai| jaTilamuni-mantrivara, cintAkI vizeSa bAta nahIM hai| mantra apane meM koI sAmarthya nahIM rkhtaa| ve zabda jinakA mukhase uccAraNa kiyA jAtA hai, paudgalika haiN| asalI zakti to uccAraNakartAkI Atmazakti hai / Atmabala hI zabdoM ke dvArA sAmane vAle ke Upara apanA prabhAva DAlatA hai| phira jaba amuka zabdoM ke dvArA dasa-bIsa prabhAvazAlI vyakti AtmaprabhAva vyakta kara cukate haiM to vahI mantra bana jAtA hai| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 391 jina zabdoMke pIche jitane adhika samartha puruSoMkA sAdhanAbala rahatA hai ve dUsare sAdhakoM ko utane hI zIghra manakI ekAgratA karake apanA prabhAva dikhAne lagate haiM / yahI mantrasAmarthyakA rahasya hai / Apa zIghra jAkara caulukyAdhipatiko yahA~ livA lAie / itane meM hI saparikara caulukyAdhipati svayaM Akara namaskAra karake munirAja se bole munivara - caNDazarmAko zApa die hue ATha muhUrta vyatIta ho gae, para abhI taka to pAtAlameM jAne jaisI bAta nahIM dIkhatI / phira bhI merA mana bhAvI aniSTakI AzaMkAse vicalita sA ho rahA hai / jaTilamuni - rAjan, Apa cintA na kareM / Apa kSatriya paramparAko svIkAra karanevAle dRr3haparikarmA vIra puruSa ina andhavizvAsoM ko chor3eM aura apane kSAtravIryako smaraNa kareM tathA manase hiMsA aura dveSabuddhi nikAlakara jagat kalyANakI sarvabhUtamaitrIkI bhAvanA bhAveM / usa anupama AtmarasameM vibhora hokara aba Apa maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAvameM lIna hoMge taba ina kaSAyAviSTa pAmara-janoMkI zakti anAyAsa hI kuNThita ho jAyagI / Apa samasta vikalpoMko tyAgakara nirAkula hoie aura parama ahiMsaka bhAvoMkI ArAdhanA kIjie / saba acchA hI hogA / maiM ApakI rakSAkA prabandha bhI kara detA hU~ / munirAjane rAjAke AzvAsanake lie kucha kriyA kara dii| rAjA, mantrI Adi sabhI zAnta vAtAvaraNa meM ahiMsA aura adveSakA vicAra karane lage / isa ahiMsaka caracAmeM patA nahIM calA ki dasa muhUrta kaba bIta ge| jaba caracA TUTI to caulukyAdhipatikA dhyAna ghaTikA yantrapara gayA vaha harSAtireka se bolA, gyAraha muhUrta ho gae / bulAo usa mithyAcArIko / ye jhUThe hI zApakA bhaya dikhAte haiM / ina logoMne na jAne kitane ajJAnI logoMko zApake bhayase trasta kara rakhA hai / eka mAmUlI dvArapAla ke Adeza se ye hataprabha hote haiM aura hamArI anuvRttike lie hI zAstra, mantra aura zApa Adike hathiyAroMkA prayoga karate haiM / caulukyAdhipatiko isa taraha krodhAviSTa dekhakara munirAja jaTilane kahA- rAjan, kSamA vIroMkA bhUSaNa hai / Apa caNDazarmA ke hRdaya caNDatvako jItie jisase ve svayaM mAnava samatva ke puNyadarzana kara sakeM aura apane prabhAvakA upayoga vyakti aura jAtigata svArthase haTAkara mAnavamAtra ke uddhAra meM lagAveM / itane meM dvArapAla caNDazarmAko lekara A gayA / dekhate hI caulukyAdhipatikA krodha phira bhabhakA / para munirAja jaTilane unheM zAnta kara diyA / unane caNDazarmAse Azvasta vANImeM kahA purohitajI, zakti aura prabhAvakA upayoga mAnavamAtra hI nahIM prANimAtra ke kalyANa meM karanA cAhie / isa jIvanako jagadupakAra meM lgaaie| jAti, kula, rUpa Adi dehAzrita haiM / varNa AjIvikA aura kriyAke AdhIna haiM ye to vyavahAra haiM / yaha to Apako vidita hai ki-vyAsa, vasiSTha, kamaTha, kaTha, droNa, parAzara Adi janmase brAhmaNa nahIM the para tapasyA aura sadAcAra Adise unane brAhmaNatva prApta kiyA thaa| yaha saMsAra eka raMgazAlA hai / isameM apanI vRttike anusAra yaha jIva nAnA vezoMko dhAraNa karatA kama se kama dharmakA kSetra to aisA unmukta rahanA cAhie jisameM mAnavamAtra kyA prANimAtra zAntilAbha kara sake / Apa hI batAie, zUdra yadi vrata dhAraNa kara le aura saphAI se rahane lage, vidyA aura zIlakI upAsanA karane lage, madya, mAMsAdi ko chor3a de to usameM aura hamameM kyA antara raha jAtA hai ? zarIrakA rakta, mAMsa, haDDo Adi meM kyA jAtibheda hai ? zarIra meM to brAhmaNatva rahatA nahIM hai / AtmAke utkarSa kA koI bandhana nahIM hai| Aja hI rAjyameM aneka tathokta nIca kulotpanna bhI U~ce padoMpara pratiSThita haiM / hamArA to yaha nizcita siddhAnta hai kikriyAvizeSAd vyavahAramAtrAt dayAbhirakSAkRSizilpabhedAt / ziSTAzca varNAzcaturo vadanti na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt // " - varAMgacarita 25 / 11 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha arthAta-dayA Adi vratoMke dhAraNa karanese, rakSA-kArya karane se, kRSi karane se aura zilpa Adi se hI brAhmaNa Adi cAroM varNoM kI vyavasthA hai| yaha kriyAzrita hai aura vyavahAramAtra hai| dUsare prakAra se varNa vyavasthA nahIM hai| jaTilamunike ina zama aura samapUrNa vacanoMko sunakara caNDazarmA pAnI-pAnI ho gayA / vaha gadgada ho caraNoMmeM par3akara bolA-zramaNavara, Aja Apane mujhe sacce brAhmaNatvakA mArga btaayaa| merI to jaise A~kheMhI khola dI hoM / Aja to mujhe duniyA kucha dUsarI hI dikha rahI hai| merA to nakazA hI badala gayA hai| munivara, mujhe upAsaka mAneM / Apane cAlukyezvara kI kopAgnise merI rakSA kI, mujhe abhaya diyA / dhanya / A.000000 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra janma aura vihAra kSetra tIrthaMkara mahAvIrane bihAra kI puNyabhUmi vaizAlI meM Ajase 2556 varSa pUrva janma liyA thaa| tIsa varSa kI bharI javAnI meM rAjya vaibhava tyAga kara ve AtmasAdhanAmeM lIna hue the, vyakti kI mukti aura samAja meM zAnti kA mArga khojane ke lie / 12 varSa kI dIrgha tapasyA ke bAda unheM kaivalya prApta huA aura ve usake bAda 30 varSa taka bihAra, ur3IsA, baMgAla aura uttarapradeza meM satata pAda vihAra kara upadeza dete rhe| unake tathA zAstA buddhake bihAra ke kAraNa hI prAnta kA nAma bihAra pdd'aa| vIra bhUmi (bIra bhUma) aura vardhamAna ( vadavAna ) jile tIrthaMkara mahAvIrake bihAra (vicaraNa ) ko sAkSI de rahe haiN| ve tIrthaMkara the tIrthaMkara vaha vyakti bana pAtA hai, jo janma-janmAntarase yaha utkaTa bhAvanA rakhatA hai ki mujhe jo zakti aura sAmarthya prApta ho vaha jagatke kalyANa va uddhArake lie arpita hai| saMsArake prANI ajJAna andhakAra aura tRSNAke jAla meM par3e hue haiM kaise ve prakAza pAe~ aura tRSNA ke jAlako bheda kara sanmArga meM laga sakeM, isI pavitra bhAvanAse vyakti tIrthaMkara banatA hai; mokSamArga kA netA hotA hai / vaha apane kA vizva kalyANa ke lie upadeza detA hai aura apane ko khapA detA hai jagat ke uddhAra arthAt dharma mArga kA kartA hotA hai / vaha kisI zAstrameM yA grantha meM likhe hue dharma mArga kA pracAraka nahIM hotA, kintu apane jIvanameM jisa dharma kA sAkSAtkAra karatA hai aura jisa mArgase apanI AtmA kI mukti kA dvAra pAtA hai, usI dharma kA vaha upadeza detA hai| jisa mArga se vaha taratA hai, vahI mArga dUsaroM ko batAtA hai / vaha taraNa tAraNa hotA hai / unake tIrtha ke mukhya AdhAra ye haiM / puruSa svayaM pramANa hai dharmake svarUpake nizcaya karane meM paramparAse Ae hue veda yA zAstra ekamAtra pramANa nahIM ho sakate; kintu nirmala aura tatvajJAnI AtmA svayaM dharma kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| vaha svayaM apane dharma mArga kA nirNaya kara sakatA hai| isa taraha veda yA zAstra ke nAma para eka varga kI jo dharma kA adhikArI banA huA thA, vaha dharma kI jo vyAkhyA karatA thA, vahI sabako mAnya karanI par3atI thI, buddhi kI isa gulAmI ko tIrthaMkarane utAra pheMkA aura kahA ki vyakti apanI sAdhanAse svayaM vItarAgI bana sakatA hai aura vaha kevala jJAna- pUrNa jJAna prApta kara sakatA hai| jisake bala para vaha dharma kA sAkSAtkAra kara sakatA hai aura dharma mArga kA nirNaya bhI kara sakatA hai / koI bhI vAkya yA zabda, cAhe ve vedameM likhe hoM yA anya kisI zAstrameM, svataH (apane ApameM ) pramANa nahIM ho sakate zabda yA vAkya kI pramANatA vaktA (bolane vAle) ke prAmANya ( prAmANikatA ) para nirbhara hotI hai| jina zabdoM kA kahane vAlA vaktA vItarAgI aura tattvajJa hai, ve hA zabda pramANa hote haiM; arthAt zabdoM meM pramANatA svayaM kI nahIM hai, kintu bolane vAle vyakti kI hai / anubhUta dharma mArga tIrthaMkara svayaM tIrthaM eka bAta vizeSa rUpase dhyAna dene kI hai ki zramaNa saMskRtike mahAn jyotirdhara tIrthaMkara mahAvIra aura zAstA buddha donoM kSatriya the| usa samaya dharmake eka mAtra adhikArI brAhmaNa the / kintu mahAvIra aura buddhane svayaM sAdhanA karake dharmake Upara baMda aura brAhmaNa varga ke hI eka mAtra adhikAra kI paramparA ko tor3a kara svayaM dharma kA upadeza diyA / yaha eka mahAn vicArakrAnti thI / ye kSatriya kumAra dharmameM svayaM pramANa bana kara dharma tIrthaMke kartA hue| itanA ho nahIM, kintu inhoMne dharma kA dvAra mAnavamAtra ke lie khola diyA thaa| inhoMne rUr3a varNa-vyavasthA kijeme jakar3I huI mAnavatA ko trANa diyA aura spaSTa kahA ki / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha varNa vyavasthA vyavahAra ke lie hai AjIvikAke upAyoM kA vargIkaraNa varNavyavasthA kA mukhya prayojana hai| yaha sAmAjika vyavasthA kA tatkAlIna prayoga hai / isake AdhAra para dharmAdhikArameM bheda nahIM kiyA jA sktaa| koI bhI manuSya dharmake kisI bhI pada ko apanI sAdhanAse pA sakatA hai| usake pAne meM usakA zarIra bAdhaka nahIM hogaa| unhoMne janma-siddha varNa vyavasthAke viruddha apane saMghameM cAMDAla, mAlI, kahAra, nAI Adi janmase kahe jAne vAle zadroM ko bhI zAmila kiyaa| aura unake lie dharma kA dvAra hI nahIM kholA, balki apane saMghameM unheM vahI darajA diyA, jo kisI ucca varNavAle brAhmaNa Adi ko mila sakatA thA / ahiMsAke vratiyoMmeM sabase acchA udAharaNa yamapAla cAMDAla kA liyA jA sakatA hai / metArya muni aura harikezI sAdhu bhI cAMDAla hI the / tAtparya yaha ki-tIrthaMkara mahAvIra kA ahiMsA dharma kisI varNa vizeSake lie hI nahIM thA, balki usakI zItala chAyAmeM sabhI samAna rUpase zAnti lAbha karate the| jina asaMkhya zadroM ko dharma kA akSara sunane taka kA adhikAra nahIM thA, jo manuSya kI zakalameM pazuoMse bhI badatara the, unheM dharmameM samAna pada aura samAna adhikAra kA mila jAnA sacamuca usa yuga kI sabase bar3I krAnti thii| isI samatA tIrtha yA sarvodaya tIrthake pravartaka honeke kAraNa mahAvIra tIrthakara the / jagat svayaM siddha hai jagatake banAne vAle Izvara ko mAnakara aura varNavyavasthA ko Izvara kI dena kahakara jo ekAdhipatya kI paramparA pracalita thI, use bhI tIrthakarane svIkAra nahIM kiyaa| unane batAyA ki jagatakI racanA bhautika paramANaoMke saMyoga-viyogoMse svayaM ho rahI hai / usameM kisI sarva-niyantA kA koI sthAna yA hAtha nahIM hai| kahIM puruSake prayatna use bhale hI niyaMtrita kara leM, para yaha saba samaya aura saba sthAnoMke lie nahIM haiN| vizvake raMga-maMca para asaMkhya parivartana ApasI saMyoga-viyogoMse apane Apa hote rahate haiN| oNksIjana aura haoNiDrojana ko kisI prayogazAlAmeM vijJAna vettA bhI milAtA hai aura AkAzameM ve apane Apa hI milakara jala bana jAte haiN| manuSya svayaM apane puNya aura pApa kA phala pAtA hai / apane karma saMskAroM ke anusAra acchI aura barI avasthA ko prApta hotA hai / isake lie lekhA-jokhA rakhane vAle kisI mahAprabhu kI na to AvazyakatA hai aura na usakI sthiti vijJAna-saMmata kAryakAraNa kI zrRMkhalAmeM hI phiTa-sumila baiThatI hai| pazuyajJa Adi dharma nahIM Izvarake nAma para yaha bhI kahA jAtA thA ki svayaMbhU Izvarane yajJake lie pazuoM ko suSTi kI hai| ataH yajJameM pazuoM kA vadha karanA hiMsA yA adharma nahIM hai| ahiMsAke sarvodayI puraskartA tIrthaMkara mahAvIrane kahA ki Izvarane kisI ko nahIM bnaayaa| jisa prakAra hama svayaM siddha haiM, usI taraha gAya Adi paza bhii| jisa prakAra hameM prANa pyAre haiM, hama sukha cAhate haiM, isI taraha ve pazu bhii| kahA hai "jaha mama na piyaM dukkhaM, jANihi emeva savvajIvANaM / " jaise hameM duHkha priya nahIM lagatA, vaise hI saba jIvoM ko jaano| "savve jIvA piyAuA suhasAyA dukkh-pddikuulaa|" sabhI ko apane prANa pyAre haiM, saba sukha cAhate haiM, duHkhase saba Darate haiN| isalie yajJameM pazaoM kA homA jAnA kadApi dharma nahIM ho sktaa| tIrthakarake dvArA kiye gae isa pazuvadhake virodha kA janatAne svAgata kiyaa| isI taraha nadiyoMmeM snAna karanA, paMcAgni tapanA, parvatase giranA, kAzI karavaTa lenA, agnipAta Adi kriyAkANDoMmeM dharma mAnane ko mUr3hatA batAkara kahA ki dharma to Atmazuddhi kA mArga hai / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 395 apane manako zuddhi hI vAstavameM dharma hai| isa manaHzuddhike sAtha samasta prANiyoMkI Atma-samatA kI buddhise rakSA karanA hI parama dharma hai / isa dharma meM prANimAtra kA samAna adhikAra hai| lokabhASA kI pratiSThA bhASA bhAvoM kA vAhana hai / vaha eka aisA mAdhyama hai, jisase eka vyakti dUsare vyaktike hRdayagata bhAvoM ko samajhatA hai| ataH kisI bhI bhASA ko ziSTa aura puNya mAnakara usase asaMkhya janatA ko vaMcita rakhanA bhI rUr3ha varNavyavasthA kA eka abhizApa hai / saMskRta kA uccAraNa hI dharma aura puNya hai; lokabhASA prAkRta, apabhraMza Adi kA uccAraNa nahIM karanA cAhie; saMskRta vizeSataH vaidika saMskRtake par3hane kA adhikAra zadroM aura striyoM ko nahIM hai--ityAdi vyavasthAoM dvArA jo bhASA kA sAmrAjya bhArata bhUmi para sthApita thA; usake viruddha tIrthaMkara mahAvIrane apanA upadeza ardhamAgadhI bolImeM diyA thaa| ardhamAgadhI vaha bolI thI, jisameM Adhe zabda magadha-janapada kI bolIke the aura Adhe zabda anya videha aMga, vaMga, kAzI, kauzala Adi mahAjanapadoM kI boliyoMke the| yAnI usa bhASAmeM 18 mahAbhASAke aura 700 laghu bhASAoM (choTI boliyoM) ke zabdoM kA samAveza thaa| itanI udAra thI vaha bhASA, jisameM tIrthaMkara kA upadeza hotA thaa| buddha kI pAli bhASA mUlataH yahI mAgadhI hai / usakA pAlI nAma to 'buddha vacanoM kI paMkti' ke dhArmika arthake kAraNa par3A hai| Aja hama hindI aura hindustAnIke jisa visaMvAdameM par3akara bhASAke kSetra meM jo caukA lagA rahe haiM aura usake nAma para rASTra kI ekatA ko chinna-bhinna karane meM nahIM cUkate, unheM tIrthaMkara kI lokabhASA kI isa dRSTi ko apanA kara bhASA ko saMkucita rakhane kI manovRtti ko chor3anA cAhie / aura bhASA ko sAdhya nahIM, sAdhana mAna kara use saba kI bolI banane denA cAhie / vyakti dharma aura samAja dharma vyakti ko nirAkUla aura zaddha bananeke lie mahAvIrane ahiMsA, brahmacarya aura aparigraha para bahuta jora diyA hai aura batAyA ki jaba taka manuSya prANimAtrake sAtha Atma-tulyatA kI bhAvanA nahIM banAtA; saba prANiyoM ko apane hI samAna jIne kA adhikArI nahIM mAnatA-taba taka usake manameM sarvodayI ahiMsA kA vikAsa nahIM ho sktaa| vAsanAoM para vijaya pAnA hI saccI zuddhi hai aura usakI kasauTI hai brahmacarya kI puurnntaa| parigraha kA saMgraha hI viSamatA, saMgharSa aura hiMsA kI jar3a hai| isakA saMgraha karane vAlA vyakti kabhI sarvodaya (sabakA udaya, sabakA bhalA) kI bhAvanA kA adhikArI nahIM ho sktaa| ina sabake sAtha hI jIvana kI zuddhike lie satya kA bhI utanA hI sthAna hai, jitanA ahiMsA kaa| satya kA Agraha honA aura usake nibhAneke lie pratyeka tyAga kI taiyArI rakhanA parigraha-lipsu, vAsanAoMke gulAma aura hiMsaka arthAt dUsaroMke adhikAra ko har3apane vAle vyaktike vaza kI bAta nahIM hai| isI taraha acauryavrata arthAt dUsaroM kI vastu ko nahIM curAnA yAnI dUsaroMke adhikAra aura zrama ko har3apane kI vRtti kA na honA--yaha jIvana zuddhi kA mahAn prayoga hai| eka tarahase dekhA jAe, to manameM ahiMsA kI jyotike jagate hI acaurya kI pravRtti aura satya kA Agraha apane Apa hI A jAte haiN| aura ina sabako nibhAneke lie indriyajaya hI nahIM, indriya damana rUpa saMyama yA brahmacarya kI pratiSThA nitAnta Avazyaka hai| ina pA~ca vratoM kA, jo vastutaH ahiMsAke hI vistAra haiM; jIvana zuddhimeM jitanA upayoga hai, usase bhI adhika inakA svastha samAjake nirmANameM malabhata sthAna hai| samAja racanA kI mala bhUmikA hai-pratyeka ikAI kA dUsarI ikAIke prati Atma-samAnatA kA bhAva yAnI pratyeka ikAI ko apanI hI taraha samAna Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha adhikArI mAnanA / isa sarvodayo rUpa kI pUrNatA ke lie sabase pahale vyaktike mAnasa meM sarvaM samatA rUpI ahiMsA kI jyoti jaganA hI caahie| usIke nirmala prakAzameM vaha nava samAja nirmANake maMgalamaya rUpa kI racanA kara sakatA hai / isa Atma-samAnatA kI jyotike jagate hI aparigraha yA samAna - parigraha kI pravRtti usameM svataH hI A jaaegii| vaha apanI AvazyakatAoM ko itanA sImita rakhegA, ki samAja kI prAraMbhika aura anivArya AvazyakatAe~ pUrNa ho jAe~, usakI pUrNatA meM bAdhA na Ae, viSamatAke vAtAvaraNa kI sRSTi na ho / samAna adhikAra vAlI samAja kI svasthatAke lie paraspara satya vyavahAra aura acaurya vRtti yAnI dUsaroM kI bhogya vastu yA adhikAra ko nahIM har3apanA -ye mUla bAteM haiM / aura yaha saba taba ho sakatA hai, jaba jIvanameM se vilAsitA, vAsanAoM kI gulAmI aura indriya lolupatA kI beroka pravRttiyA~ dUra ho jAe~ / arthAt sImita brahmacaryaM svastha samAja kI sthiratA kA prANabhUta AdhAra hai / vicArazuddhi yAnI anekAntadRSTi saMsAra ke hara eka padArtha meM ananta dharma haiM / kiso eka padArtha kI saMpUrNa vizeSatAoM-khUbiyoM ko jAna lenA hama-tuma jaise alpajJAniyoMke vaza kI bAta nahIM hai / koI pUrNa jJAnI unheM jAna bhI le, to bhI vaha unakA varNana to kara hI nahIM sakatA / jJAna-vijJAna kI asaMkhya zAkhAe~ hamAre sAmane haiM / usa jJAna samudra kI eka bU~da ko bhI pUrNa rUpase na pAne vAlA yaha manuSya kitanA ahaMkArI bana gayA hai ki vaha apane eka dRSTikoNa ko hI pUrNa satya mAnane kA DhoMga kara baiThA hai| tIrthaMkara mahAvIrane usake isa daMbha ko jhakajhorate hue kahA - kSudra mAnava ! tU kahA~ hai ? isa ananta vizvake eka kaNa ko bhI tU pUre rUpase nahIM samajha pAyA hai / pratyeka kaNa - aNu ananta dharmoM kA AdhAra hai / ataH vastuke svarUpake sambandha meM jitane bhI vicAra aura dRSTikoNa sAmane Ae~, unheM sahAnubhUti aura vastu sthitike AdhArase dekho| koI vicAra yA dRSTikoNa eka apekSa satya ho sakatA hai, sabhI dRSTikoNoM yA pUrNa rUpase satya nahIM ho sakatA; kyoMki vastu kA svarUpa hI jaba anekAnta yAnI ananta dharma vAlA hai, taba usake eka-eka aMza ko pakar3ane vAlA vicAra pUrNa satya kaise ho sakatA hai / tAtparya yaha ki vicArazuddhi aura satyatA ke lie Avazyaka hai ki vastu kI ananta dharmatA aura apanI saMkucita zakti kA bhAna hameM rahe / aisI sthiti meM hama apane hI vicAra, dRSTikoNa yA abhiprAya ko pUrNatayA satya mAnane kA dAvA yA daMbha nahIM kara sakate / koI bhI vicAra apane rUpameM kisI eka dRSTise hI satya ho sakatA hai, sarva yA sapUrNa dRSTiyoMse nahIM / yaha anekAnta darzana hI vicAra zuddhi kA vAstavika AdhAra hai aura isI kI maMgalamaya jyotimeM hama jJAnake ahaMkAra aura usa ahaMkAra se hone vAle vividha mata-matAntaroMke sAMpradAyika kucakrase mAnava samAja kI rakSA kara sakeMge / syAdvAda bhASA tIrthaMkara mahAvIrane isa anekAnta darzanake sAtha hI sAtha bhASA kI eka nirdoSa paddhati bhI batAI / jaba choTI-bar3I sabhI vastue~ ananta dharma vAlI haiM aura hamArA jJAna unake eka hI aMza ko eka samayameM pakar3a sakatA hai, taba hamArI bhASA bhI sApekSa ( kisI apekSA se) honI caahie| hama sirpha vastuke eka hI aMza ko jAnakara bhI 'vastu aisI ho hai' isa prakAra jo eka dRSTi ko sarvaM nizcayAtmakatA yA saMpUrNarUpatA dene vAle 'hI' kA prayoga karate haiM, vaha hamAre ahaMkAra aura asatya kA hI dyotaka hotA hai / jaba ki hameM sadA 'vastu aisI bhI hai' isa prakAra sApekSatAke dyotaka 'bhI' zabda ke prayoga kI nirdoSa paddhati sIkhanI cAhie / jaba eka hI vastu aneka dRSTikoNoMse dekhI jA sakatI hai, aura ve sabhI dRSTikoNa apane meM satya haiM; taba eka dRSTikoNa para 'hI' lagAkara bhAra dene kA matalaba yaha hotA hai ki dUsare dRSTikoNoMse vaha dekhane lAyaka nahIM Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 397 hai| kintu isake ulaTA 'bhI' zabda apane dRSTikoNa kI AMzika satyatA batAkara bhI dasare AMzika satyoM kA niSedha nahIM karatA / ataH samagra dRSTise vastu kA kathana karate samaya hameM isa durAgrahakArI 'hI' se bacakara samanvayakArI 'bhI' zabdake prayoga ko apanAnA hI hogaa| 'syAt' zabda isI 'bhI' kA pratinidhi hai| 'syAt' kA artha zAyada, saMbhava yA kadAcit nahIM hai| kintu yaha 'syAt' sunizcita dRSTikoNase AMzika satyatA ko batAtA hai| yaha hama mAnate haiM ki hara eka dRSTikoNa bhI apanI AMzika satyatA kA dAvA 'hI' zabdase kara sakatA hai, para saMpUrNa satyake lie to vaha 'bhI' hI kaha sakatA hai| sArAMza yaha hai ki syAdvAda bhASA saMzaya yA saMbhAvanA rUpa na hokara sunizcita dRSTikoNa yA AMzika satya ko nirNayAtmaka rUpase prakaTa karane vAlI eka ahiMsaka bhASA paddhati hai| isa taraha vicArameM anekAnta darzana, AcArameM ahiMsA, samAja racanAke lie acaurya aura aparigraha tathA ina sabake lie satya kI niSThA aura jIvana zuddhike lie brahmacarya yAnI indriyavijaya Adi dharma tIrtha kA pravartana mahAvIrane kiyaa| hamane paMcazIla kA jo udghoSa vizvazAntike lie kiyA hai, vaha mahAvIra jaise tIrthaMkaroM kI anekAnta dRSTi, samanvaya kI pravRtti aura ahiMsA kI pavitra bhUmikA para hI huA hai / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa :5 jainanyAyavidyAkA vikAsa jailadArzanika sAhitya Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina nyAyavidyAkA vikAsa * DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya pradhAna sampAdaka prAvRtta hama yahA~ jaina saMskRtike vibhinna aMgoMmeM nyAyazAstra ke vikAsa para vimarza kareMge / isa saMskRtimeM dharma, darzana, nyAya, sAhitya, vyAkaraNa, Ayurveda, jyautiSa AdikA samAveza hai / aura pratyeka para gaharAIke sAtha vicAra kiyA gayA hai / jainadharma bhAratakI AdhyAtmika urvarA bhUmimeM utpanna huA, vikasita huA aura samRddha huA hai / yaha bhAratIya dharma hote hue bhI vaidika aura bauddha donoM bhAratIya pradhAna dharmose bhinna hai / isake pravarttaka 24 tIrthaMkara haiM; jo vaidika dharmake 24 avatAroM tathA bauddhadharmake 28 buddhoMse bhinna haiM / ina sabhIkA tattvanirUpaNa bhI bhinna-bhinna hai / hA~, kitanI hI bAtoM meM unameM sAmya bhI hai, jo svAbhAvika hai, kyoMki sadiyoMse hI nahIM; sahasrAbdiyoMse eka sAtha rahanevAloMmeM eka-dUsarese prabhAvita honA aura AdAna-pradAna karanA bahuta sambhava hai / purAtattva itihAsa aura sAhityakI pracura sAkSiyoMse bhI siddha hai ki jainadharma ina donoM dharmose pRthak evaM svatantra dharma hai| usakA mUlAdhAra usakI viziSTa AdhyAtmikatA evaM tattva nirUpaNa hai / tIrthaMkara RSabhadeva I jainadharma ke Adyapravartaka RSabhadeva / jaina sAhitya meM inheM prajApati, AdibrahmA, AdinAtha, bRhaddeva, purudeva, nAbhisUnu aura vRSabha nAmoMse bhI samullekhita kiyA gayA hai / inake eka sau eka ( 101 ) putra bharata jyeSTha putra the, jo unake rAjyake uttarAdhikArI to hue hI, prathama samrAT bhI the, aura jinake nAma para hamAre rASTrakA nAma "bhArata" par3A / vaidika dharma meM bhI inheM aSTamaavatAra ke rUpa meM mAnA gayA / " bhAgavata" meM " arhan" rAjAke rUpameM inakA vistRta varNana hai| Rgveda Adi prAcIna vaidika sAhityameM bhI inakA Adarake sAtha saMstavana kiyA gayA hai / anya 20 tIrthaMkara RSabhadevake pazcAt ajitase lekara nami paryanta 20 tIrthaMkara aise hue, jinhoMne RSabhadevakI taraha apane-apane samaya meM dharma-tIrthakA pravartana kiyA / RSabhadevake bAda namike bIca meM aise samaya Ae, jaba jainadharmakA viccheda ho gayA, jisakA punaH sthApana inhoMne kiyA / aura isase ve tIrthaMkara kahe gaye / namake pazcAt 22 veM tIrthaMkara ariSTanemi athavA nemi hue| ye zrIkRSNake bar3e tAU samudra vijaya ke tanaya tathA unake cacere bhAI the / ye bacapanase sAttvika, pratibhAvAn aura balazAlI the / inake jIvanameM eka ghaTanA aisI ghaTI, jisane unake jIvanako mor3a diyaa| jaba inakI bArAta jUnAgar3ha pahu~cI, to nagarake bAhara eka bAr3e meM ghire hue pazuoMke cItkArako inhoMne sunA / sunakara rathake sArathIse isakA kAraNa pUchA / sArathIne kahA- "mahAmAnya rAjakumAra ! bArAtameM jo mAMsabhakSI rAjA Ae haiM, unake mAMsa bhakSaNa hetu inheM mArA jAyegA / " ise sunate hI rAjakumAra ariSTanemi saMsArase virakta ho gaye / aura pazuoM ko ghere mukta karAkara vivAha na karAte hue nikaTavartI Urjayantagiri para cale ge| vahA~ pahu~cakara samasta vastrAbhUSaNa tyAga die aura digambara sAdhu hA gae / ghora tapasyA aura dhyAna karake vItarAga sarvajJa bana gae ! 5-1 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha varSoM taka janasAmAnyako ahiMsA tathA mokSamArgakA unhoMne upadeza diyaa| aMtameM usI Urjayantagirise nirvANa prApta kiyA / vaidika sAhityameM aneka sthaloM para vighna vinAzake lie inakA smaraNa kiyA gayA hai| ___ ariSTanemike eka hajAra varSa pazcAt 23veM tIrthakara pArzvanAtha hue, jinakA janma vArANasImeM huA / rAjA azvasena aura mAtA vAmAdevIkI ka~khase janma liyA / eka dina kumAra pArzva vana-krIr3Ake lie gaMgAke kinAre ge| vahAM unhoMne dekhA ki eka tApasI paMcAgni tapa rahA hai| vaha agnimeM gIle aura pole lakkar3a jalA rahA thA / pArzvakI painI dRSTine dekhA ki usa lakkar3ameM eka nAga-nAganIkA yugala hai / aura jo ardhamataka avasthAmeM hai| kUmAra pAvane yaha tApasIse kahA / tApasI jhaMjhalA kara bolA-"isameM kahA~ nAganAganI hai" aura jaba usa lakkar3ako phAr3A gayA to usameM maraNAsanna nAga-nAganIko dekhaa| pAvane "NamokAramaMtra" par3hakara donoMko sambodhA, jisake prabhAvase vaha yugala marakara deva-jAtimeM dharaNendra-padmAvatI huA / jaina maMdiroM meM pArzvanAthakI adhikAMza matiyoM ke mastaka para jo phaNAmaNDapa dekhA jAtA hai| vaha dharaNendra ke phaNAmaNDapakA aMkana hai, jise usane apane upakArIke prati kRtajJatAvaza kamaTha dvArA yogamagna pArzvanAtha para kie gaye upasargoM ke nivAraNArtha apanI vikriyAse banAyA thaa| pArzvakumAra lokameM phailI huI ina mar3hatAoMko dekhakara kumAra avasthAmeM hI pravRjita ho gaye, na vivAha kiyA aura na rAjya kiyA / kaThora tapasyA kara 'ahaMntakevalI' ho gaye aura jagaha-jagaha padayAtrAe~ karake lokameM phailI mar3hatAoMko dUra kiyA tathA jJAnakA pracAra kiyaa| aMtameM unhoMne vihAra pradezameM sthita sammedazikhara parvatase, jise Aja "pArzvanAtha hila" kahA jAtA hai, muktilAbha kiyaa| pArzvanAthase ar3hAI sau varSa pazcAt IsApUrva 526meM antima evaM 24veM tIrthaMkara mahAvIra hue, jinheM vardhamAna, vIra, ativIra aura sanmati ina cAra nAmoMse bhI ullikhita kiyA jAtA hai / ye vaizAlI gaNataMtrake nAyaka ceTakake dhevatA tathA siddhArtha evaM trizalAke putra the| kuNDalapura ( kuNDapura ) inakI janmabhUmi thii| trizalAkA dUsarA nAma priyakAriNI thaa| priyakAriNI bimbasAra aparanAma rAjA zreNikakI rAnI celanAkI sagI bar3I bahina thiiN| mahAvIrake samayameM bhI aneka mar3hatAe~ vyApta thiiN| dharmake nAmapara naramedha, gomedha, azvamedha, ajamedha Adi hiMsA pUrNa yajJa kie jAte the / tathA "yAjJikI hiMsA hiMsA na bhavati" jaise zruti vAkyoMse unakA samarthana kiyA jAtA thaa| mahAvIrane dezakI yaha sthiti dekhakara use badalanekA nirNaya kiyaa| aura bharI javAnImeM tIsa varSakI vayameM hI rAjamahalake sukhoMkA tyAgakara digambara sAdhu ho gaye / aura maunapUrvaka bAraha varSa ghora tapasyA kii| phalataH 42 varSako avasthAmeM unheM kevalajJAna prApta ho gayA aura pUrNa vItarAga-sarvajJa ho ge| unhoMne tIsa varSa taka vihAra karake ukta hiMsApUrNa yajJoMkA niSedha kiyA / tathA ahiMsApUrNa AtmayajJa karanekA upadeza diyaa| isakA pariNAma yaha huA ki naramedha, gomedha Adi yajJa baMda ho gye| aura logoMke hRdayameM ahiMsAko hI dharma mAnanekI AsthA dRr3ha ho gii| vaidika dharmake mahAna vidvAna evaM vaidika karmakANDake prasiddhakartA gautama indrabhUti aura unake vaidika vidvAn daza bhAI bhI ahiMsAke prati AsthAvAn bana gae / itanA hI nahIM, mahAvIrake pAdamUlameM pahu~cakara unake ziSya bhI ho gaye / indrabhUti to unakA pradhAna gaNadhara ( AdyaziSya ) bana gayA ? aura mahAvIrake upadezoMko usane cahu~ora phailaayaa| dhyAtavya hai ki pArzvanAthakI paramparAke eka digambara sAdhuse dIkSita evaM nagna rahanA, khar3e-khaDe AhAra lenA, kezaluJcana karanA Adi digambara caryAko pAlanevAle, kintu use bAdameM kaSTadAyI jJAtakara tyAga denevAle tathA madhyama mArgake pravartaka gautama buddhane bhI mahAvIrake ahiMsA-pracArameM prabala sahayoga kiyaa| dIghanikAya Adi bauddha sAhityameM aneka sthaloMpara "niggaMthanAthaputta"ke nAmase mahAvIrake siddhAntoMkI Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / jaina nyAyavidyAkA vikAsa : 3 carcA kI gaI hai| Aja ve aitihAsika mahApuruSake rUpameM vizruta evaM sarvamAnya haiM / san 1974-75meM samagra bhArata aura vizvake aneka dezoMmeM unakI pAvana 2500vIM nirvANa jayantI pUre eka varSa taka manAI gayI thI, jisake samAroha bhAratake sabhI rAjyoMmeM Ayojita hae the| jinameM pUre rASTrane unheM zraddhAJjaliyA~ arpita kI thiiN| aMtameM tIrthaMkara mahAvIrane buddhakI nirvANabhUmi kuzInagarake pAsa sthita pAvAse mokSa prApta kiyaa| tIrthaMkara-dezanA ina caubIsa tIrthaMkaroMne apane-apane samayameM dharmamArgase cyuta janasamadAyako sambodhita kiyA, aura use dharmamArgameM lgaayaa| isIse inheM dharmamArga-mokSamArgakA netA tIrtha pravartaka, tIrthaMkara kahA gayA hai| jaina siddhAntake anusAra janakalyANakI bhAvanA bhAnese baddha "tIrthaMkara" nAmakI eka puNya (prazasta) prakRtikarma hai, usake udayase tIrthakara hote haiM aura ve tattvopadeza karate haiN| nauvIM zatAbdIke AcArya vidyAnaMdane 'AptaparIkSA' kArikA solahameM spaSTa kahA hai ki "vinA tIrthakaratvena nAmnA nArthopadezanA" arthAta binA tIrthakara puNyanAmakarmake tatvopadeza sambhava nahIM hai| ina tIrthaMkaroMkA vaha upadeza jinazAsana, jinAgama, jinazruta, dvAdazAMga, jinapravacana Adi nAmoMse vyavahRta kiyA gayA hai| unake isa upadezako unake pramukha evaM pratibhAzAlI ziSya viSayabAra bhinna-bhinna prakaraNoMmeM nibaddha karate haiN| ataeva use prabandha evaM grantha bhI kahate haiN| unake upadezako nibaddha karane vAle ina pramukha ziSyoMko jainavAGmayameM "gaNadhara" kahA gayA hai| ye gaNadhara atyanta sUkSmabuddhivAle evaM viziSTa kSayopazamake dhAraka hote haiN| unakI dhAraNAzakti aura smaraNazakti asAdhAraNa hotI hai| uttarakAlameM alpamedhAke dhAraka AcArya unake isa zratakA Azraya lekara apane vibhinna-viSayaka granthoMkI racanA karate haiN| aura unake isI jinopadezako jana-jana taka pahu~cAnekA prazasta prayAsa karate haiN| tathA kSetrIya bhASAoMmeM bhI use grathita karate haiN| upalabdha-zruta RSabhadevakA zruta ajita taka, ajitakA zruta zambhava taka aura zambhavakA abhinandana taka, isa taraha pUrva tIrthaMkarakA zruta uttaravarto agale tIrthakara taka rhaa| teIsaveM tIrthakara pArzvakA dvAdazAGga zruta taba taka rahA, jaba taka mahAvIra tIrthakara (dharmopadeSTA) nahIM hue| Aja jo AMzika dvAdazAGgazrata upalabdha hai vaha aMtima tIrthaMkara mahAvIrase sambaddha hai| anya sabhI tIrthaMkaroMkA zruta lekhabaddha na hone tathA smRtidhArakoMke na rahanese naSTa ho cukA hai| vardhamAna mahAvIrakA dvAdazAGgazruta bhI pUrA upalabdha nahIM hai / ArambhameM vaha AcAryaziSya-paramparAmeM smRtike AdhArapara vidyamAna rhaa| uttarakAlameM smRtidhArakoMkI smRti maMda par3a jAnepara use nibaddha kiyA gyaa| digambara paramparAke anusAra vartamAnameM jo zruta upalabdha hai vaha bArahaveM aMga dRSTivAdakA kucha aMza hai, jo dharasenAcAryako AcArya paramparAse prApta thA aura jise unake ziSya bhUtabali aura puSpadaMtane unase prAptakara lekhabaddha kiyaa| zeSa gyAraha aMga aura bArahaveM aMgakA bahubhAga naSTa ho cukA hai| zvetAmbara paramparAke anusAra devadhi gaNIke nAyakatvameM huI tIsarI balabhI vAcanAmeM saGkalita gyAraha aMga maujUda haiM, jinheM digambara paramparAmeM mAnya nahIM kiyA gayA / zvetAmbara paramparA dRSTivAdakA viccheda svIkAra karatI hai| Aja Avazyaka hai ki donoM paramparAoMke avazeSa zrutakA adhyayana kiyA jAye aura mahattvapUrNa niSkarSa nikAle jA~e / Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha dharma, darzana aura nyAya ukta zra tameM tIrthaMkara mahAvIrane dharma, darzana aura nyAya ina tInoMmeM bheda karate hue batAyA ki mukhyatayA AcArakA nAma dharma hai| dharmakA jinavicAroM dvArA samarthana kiyA jAe ve vicAra darzana hai| aura dharmake sampoSaNake lie prastuta vicAroMko yukti-pratyukti, khaNDana-maNDana, prazna-uttara evaM zaMkA-samAdhAna pUrvaka dRr3ha karanA nyAya hai| usI ko pramANazAstra bhI kahate hai| inheM eka udAharaNa dvArA yoM samajheM / ahiMsAkA pAlana karo, kisI jIvakI hiMsA na karo, satya bolo, asatya mata bolo Adi vidhi aura pratiSedha rUpa AcArakA nAma dharma hai / jaba isameM "kyoM"kA savAla uThatA hai to usake uttarameM kahA jAtA hai ki ahiMsAkA pAlana karanA jIvoMkA kartavya hai aura isase sukha milatA hai| kintu jIvoMkI hiMsA karanA akartavya hai aura usase duHkha milatA hai| isI taraha satya bolanA kartavya hai, aura usase nyAyakI pratiSThA hotI hai| kintu asatya bolanA akartavya hai aura usase anyAyako bala milatA hai| isa prakArake vicAra darzana kahe jAte haiM / aura jaba ina vicAroMko dRr3ha karane ke lie yoM kahA jAtA hai ki dayA karanA jIvakA svabhAva hai, yadi use svabhAva na mAnA jAe to koI bhI jIva jIvita nahIM raha sktaa| saba sabake bhakSaka yA ghAtaka ho jAyeMge / parivArameM, dezameM aura vizvake rASTroMmeM anavarata hiMsA rahanepara zAnti aura sukha kabhI upalabdha nahIM ho skeNge| isI taraha satya bolanA manuSyakA svabhAva na ho to parasparameM avizvAsa chA jAyegA aura lena-dena Adike sAre lokavyavahAra lupta ho jaayeNge| isa taraha dharmake samarthanameM prastuta vicArarUpa darzanako dRr3ha karanA nyAya hai / tAtparya yaha ki dharma jahA~ sadAcArake vidhAna aura asadAcArake niSedharUpa hai vahA~ darzana unameM kartavya-akartavya aura sukhaduHkhakA viveka jAgRta karatA hai / tathA nyAya darzanake rUpameM prastuta vicAroMko hetupUrvaka mastiSkameM biThA detA hai| yahI kAraNa hai ki vizvameM ina tInoMpara pRthaka-pRthaka zAstroMkI racanA huI hai| bhAratameM bhI jaina, bauddha aura vaidika sabhIne dharmazAstra, darzanazAstra aura nyAyazAstrakA pratipAdana kiyA hai / tathA unheM mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| jainanyAyakA udaya aura vikAsa jainazra take bArahaveM aMga dRSTivAdameM tIna sau tiresaTha matoMkI vivecanA kI gaI hai| jainadarzana aura jainanyAyake boja bhI isameM pracura mAtrAmeM milate haiM / AcArya bhatabali aura puSpadaMta dvArA nibaddha SaTkhaNDAgamameM "siyApajjattA", "siyA apajjattA", "maNusa apajjatA davvapamANeNa kevaDiyA", "asaMkhejjA' jaise "siyA" ( syAt ) zabda aura praznottara zailIko lie hue vAkya upalabdha haiN| kundakundane paMcAstikAya, pravacanasAra Adi ArSa granthoMmeM unake kucha aura adhika bIja diye haiN| "siya atthi patthi uhayaM" Adi unake vAkya udAhRta kiye jA sakate haiN| zvetAmbara AgamoMmeM bhI jainadarzana aura jaina nyAyake bIja bahalatayA pAye jAte haiN| unameM aneka jagaha se keNachaiNaM bhaMte evamuccaI jIvANaM, bhaMte, kiM sAsayA asAsayA ? gAyamA! jovA siya sAsayA siya asAsayA? goyamA daviThThayAe sAsayA bhAvayAe asaasyaa|' jaise tarka garbhita praznottara prApta hote haiN| dhyAtavya hai ki 'siyA' yA 'siya' prAkRta zabda haiM, jo saMskRtake 'syAt' zabdake paryAyavAco haiM / aura 'kathaMcit' arthake bodhaka hai / isase prakaTa hai ki syAdvAdadarzana aura syAdvAdanyAya ArSagranthoMmeM bhI prApta hai| jaina manISI yazovijayane likhA hai ki 'syAdvAdArtho dRSTivAdArNavotthaH' arthAt syAdvAda ( jainadarzana aura nyAya ) dRSTivAda rUpa arNavase utpanna hue haiN| yathArthataH syAdvAda darzana aura syAdvAda nyAya hI jainadarzana aura jaina nyAya hai| AcArya samantabhadra ne sabhI tIrthaMkaroMko Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / jaina nyAyavidyAkA vikAsa : 5 'syAdvAdI' kahakara unake upadezako syAdvAda rUpa kahA hai| akalaMkadeva to yoM kahate haiM ki RSabhase lekara mahAvIra paryanta sabhI tIrthaMkara syAdvAdI-syAdvAdake upadezaka haiN| yathA RSabhAdimahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye / dharmatIrthakarebhyo'stu, syAdvAdibhyo namo namaH ||-lghiiy0 1 samantabhadra, akalaMka, yazovijaya Adi manISiyoMke sivAya siddhasena, vidyAnaMda jaise vizruta dArzanikoM evaM tAkikoMne bhI syAdvAdadarzana aura syAdvAdanyAyako jainadarzana aura jainanyAya pratipAdita kiyA hai| tathA unakI utpatti dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMgase batalAI hai| aba hama inake vikAsapara vicAra kreNge| kAlakI daSTise unake vikAsako tIna kAlakhaNDoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai| aura una kAlakhaNDoMke nAma nimna prakAra rakhe jA sakate haiM 1-AdikAla athavA samantabhadrakAla (I0 200 se I0 650 ) / 2-madhyakAla athavA akalaMkakAla (I0650 se I0 1050) / 3-aMtakAla athavA prabhAcandrakAla (I01050 se 1700) / 1. AdikAla athavA samantabhadrakAla jainadarzana evaM jainanyAyake vikAsa kA Arambha yoM to AcArya kundakundase upalabdha hone lagatA hai| unake paMcAstikAya, pravacanasAra Adi prAkRta granthoMmeM darzana evaM nyAyakI carcA prApta hai / zvetAmbara paramparAmeM prasiddha "bhagavatIsUtra" ( 5 / 3 / 191-192) sthAnAMgasUtra ( 298) AdimeMbhI darzanakI sAmAnya carcA upalabdha hai / A0 gRddha picchake tattvArthasUtrameM, jo jaina saMskRta-vAGmayakA Adya sUtra grantha hai, siddhAntake sAtha darzana aura nyAyakI bhI prarUpaNA milatI hai| kintu A0 samantabhadrasvAmIne usa Arambhako Age bar3hAyA aura bahuta spaSTa kiyA hai / unakI upalabdha 5 kRtiyoMmeM cAra (4) kRtiyA~ haiM to tIrthaMkaroMke stavanarUpameM, para unameM darzana aura nyAyake pracura upAdAna milate haiM, jo prAyaH unase pUrva aprApya haiN| unhoMne inameM ekAntavAdoM kI dRr3hatAse samIkSA karake anekAMta aura syAdvAdakI prasthApanA kI hai| unakI ve cAra kRtiyA~ ye haiM-(1) 'AptamImAMsA' apara nAma 'devAgama', (2) 'yuktyanuzAsana', (3) 'svayambhU' aura (4) 'jinshtk'| inameM unhoMne syAdvAda, saptabhaMganaya aura anekAntakA sundara evaM praur3ha saMskRtameM pratipAdana kiyA hai, jo usa prAcIna jaina saMskRtavAGmayameM pahalI bAra milatA hai / pratIta hotA hai ki samantabhadrane bhAratIya dArzanika evaM tArkika kSetrameM jainadarzana aura jaina nyAyake yuga pravartakakA kArya kiyA hai / unase pUrva jaina saMskRtike prANabhUta syAdvAdako prAyaH AgamarUpa hI prApta thaa| aura usakA Agamika viSayoM ke nirUpaNameM hI upayoga kiyA jAtA thA / jaisA ki hama pahale 'siyA', 'siya' ke sandarbha meM dekha Ae haiN| usake samarthanameM yuktivAdakI AvazyakatA bahuta kama samajhI jAtI thii| parantu samantabhadrake kAlameM usakI vizeSa AvazyakatA bar3ha gaI, kyoMki I0 2rI-3rI zatAbdIkA samaya bhArata varSake dArzanika itihAsameM apUrva krAMtikA mAnA jAtA hai| isa samaya vibhinna darzanoMmeM aneka prabhAvazAlI dArzanika hae haiN| yadyapi vaidika paramparA vaizeSika, mImAMsA, nyAya, vedAnta, sAMkhya Adi aneka zAkhAoM meM vibhakta thI aura unameM bhI paraspara khaNDana-maNDana, AlocanapratyAlocana calatA thaa| kintu zramaNoM aura zramaNa siddhAntoM ke viruddha saba eka the / aura sabhI apane siddhAntoMkA AdhAra prAyaH vedako mAnate the / aise samayameM IzvarakRSNa, vindhyavAsI, vAtsyAyana, asaMga, vasubandhu Adi vidvAna donoM paramparAoMmeM AvirbhUta hue / aura unhoMne svapakSake samarthana evaM parapakSake Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha khaNDanake lie aneka zAstroMkI racanA kI / isa taraha vaha samaya sabhI darzanoMkA akhAr3A bana gayA thaa| sabhI dArzanika eka dUsareko parAsta karane meM lage the| isa sabakA AbhAsa usa kAlameM race evaM upalabdha dArzanika sAhitya se hotA hai| isI samaya jaina paramparAmeM dakSiNa bhAratameM mahAmanISI samantabhadrakA udaya huA, jo unakI upalabdha kRtioMse pratibhAzAlI aura tejasvI pANDityase yukta pratIta hote haiN| unhoMne ukta dArzanikoMke saMgharSako dekhA aura anubhava kiyA ki parasparameM ekAntoMke Agrahase vAstavika tattva lupta ho rahA hai| sabhI dArzanika apane-apane pakSAgrahake anusAra tattvakA pratipAdana karate haiM / koI tattvako mAtra bhAva ( astitva ) rUpa, koI abhAva ( nAstitva ) rUpa, koI advaita ( eka ) rUpa, koI dvaita ( aneka ) rUpa, koI zAzvatarUpa koI azAzvatarUpa, koI pRthak ( bheda) rUpa, koI apRthak ( abheda ) rUpa mAna rahA hai, jo tattva ( vastu ) kA eka-eka aMza hai, samagra rUpa nahIM / isa sabakI jhalaka unakI 'AptamImAMsA' meM milatI hai| usameM unhoMne ina sabhI ekAnta mAnyatAoMko prastuta kara unakA samanvaya kiyA hai isakA vistRta vivecana unake granthoMse kiyA jA sakatA hai| yadyapi zramaNa aura zramaNetaroMke vAdoMkI carcA dRSTivAdameM upalabdha hai / kintu samantabhadrake kAlameM vaha ubharakara adhika aaii| samantabhadrane kisIke pakSako mithyA batalAkara tiraskRta nahIM kiyA, apitu unheM vastukA apanA eka-eka aMza ( dharma ) batalAyA / vaktA jisa dharmakI vivakSA karegA vaha mukhya ho jAyegA aura zeSa dharma gauNa / isa taraha samantabhadrane vastuko anaMtadharmA siddha karake syAdvAdake dvArA samasta vivAdoMko zamita kiyaa| isake sivAya pracalita ekAntavAdoMkA syAdvAdanyAya dvArA apanI kRtiyoMmeM hI samanvaya nahIM kiyA, apitu bhAratake pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttarake sabhI dezoM va nagaroMmeM padayAtrA karake vA zAstrArtha bhI kie| aura unake ekAntoMko syAdvAdanyAyase samAhita kiyaa| udAharaNake lie zravaNabelagolA (karnATaka) kA eka zilAlekha na0 54 yahA~ de rahe haiM : pUrvaM pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA, pazcAnmAlava-sindhu-Thakka viSaye kA~cIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTa, vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam / / isa padyameM samantabhadrane spaSTa kahA hai ki "he rAjan ! maiMne pahale pATaliputra ( paTanA ) nagarameM vAdake lie bherI bajAI aura vahA~ke vAdioMke sAtha vAda kiyaa| usake pazcAt mAlava, sindha, Thakka (paMjAba), kAMcIpara aura baidiza ( vidizA ) meM vAdioMko vAdake lie AhUta kiyA aura aba karahATa meM vidyAbhimAnI vAdioMko siMhakI taraha lalakArA hai|" samantabhadra vAdA ke atirikta eka anya prasaMgameM kisI rAja sabhAmeM apanA paricaya bhI dete haiM : AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paMDito'haM, daivajJo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAMtriko'haM / rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAbhilAyA mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvato'haM / / isameM kahA hai ki "he rAjan ! maiM AcArya hU~, maiM kavi hU~, maiM vAdirAT hU~, maiM paMDita hU~, maiM daivajJa hU~, maiM bhiSaga hU~, maiM mAntrika hU~, maiM tAntrika hU~ aura to kyA maiM isa samudravalayA pRthvI para AjJAsiddha hU~, jo Adeza dUM vahI hotA hai / tathA siddhasArasvata hU~-sarasvatI mujhe siddha hai|" Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / jaina nyAyavidyAkA vikAsa : 7 samantabhadra ne ekAntavAdoMko tor3A nahIM, jor3A hai| aura vastuko anekAMta svarUpa siddha kiyA hai| sAtha hI syAdvAdanyAyake aneka aMgoMkA praNayana kiyaa| jaise pramANakA lakSaNa, pramANake bheda, pramANakA viSaya, pramANake phalakI vyavasthA, naya lakSaNa, hetulakSaNa, saptabhaMgIkA samasta vastuoMmeM saMyojana, anekAMtameM bhI anekAnta, vastukA svarUpa, syAdvAda nyAyakI samyasiddhi, sarvajJakI siddhi Adi / isIse yaha kAla jainadarzana aura jainanyAyake vikAsakA AdikAla hai| aura isa kAlako samantabhadrakAla kahA jA sakatA hai| nissandeha jainadarzana aura jainanyAyake lie kiyA gayA unakA yaha mahAprayAsa hai| samantabhadrake isa kAryako unake uttaravartI zrIdatta, pUjyapAda-devanaMdi, siddhasena, mallavAdI, sumati, pAtrasvAmI Adi jaina dArzanikoM evaM tAkikoMne apanI mahattvapUrNa racanAoM dvArA agrasArita kiyaa| zrIdattane, jo tiresaTha vAdiyoMke vijetA the, jalpanirNaya, pUjyapAda-devanaMdine sArasaMgraha evaM sarvArthasiddhi, siddhasenane sanmatisUtra, mallavAdIne dvAdazAranayacakra, sumatidevane sanmatiTIkA aura pAtrasvAmIne trilakSaNakadarzana jaisI tArkika kRtiyoMko racA hai / durbhAgyase jalpanirNaya, sArasaMgraha, sanmatiTIkA aura vilakSaNakadarzana Aja upalabdha nahIM haiM, kevala unake tarka granthoM tathA zilAlekhoMmeM ullekha pAye jAte haiM / siddhasenakA sanmatisUtra, pUjyapAdakI sarvArthasiddhi aura mallavAdIkA dvAdazAranayacakra upalabdha hai; jo samantabhadrakI kRtiyoMke AbhArI haiN| isa kAlameM aura bhI darzana evaM nyAyake grantha race gae hoMge, jo Aja hameM upalabdha nahIM haiN| bauddha, vaidika aura jaina zAstrabhaNDAroMkA abhI pUrI taraha anveSaNa nahIM huA, anveSaNa honepara sambhava hai ki unameM koI grantha upalabdha ho jaae| pahale akalaMkakA 'siddhi-vinizcaya' aura 'pramANasaMgraha' azruta the / aba ve eka zvetAmbara zAstra bhaNDArameM prApta ho gaye aura unakA bhAratIya jJAnapIThase prakAzana bhI ho cukA hai| bauddha dArzanika zAntarakSita ( I0 7vIM-8vIM zatI ) aura unake sAkSAt ziSya kamalazIlane tattvasaMgraha evaM usakI TIkAmeM jaina tAkikoMke nAmollekha athavA binA nAmollekhake kaI jaina tarkagranthoMke uddharaNa prastuta kiye haiM aura unakI AlocanA kI hai| parantu ve grantha Aja upalabdha nahIM haiN| isa taraha hama dekhate haiM ki isa AdikAla athavA samantabhadrakAlameM jainadarzana aura jainanyAyakI eka yogya aura uttama bhUmikA bana cukI thii| 2. madhyakAla athavA akalaMkakAla yaha kAla IsavI san 650 se IsavI san 1050 taka mAnA jAnA cAhie / samantabhadra dvArA nirmita jainanyAyako ukta bhUmikApara isa ( jainadarzana aura jainanyAya ) kA uttuGga evaM sarvAMpUrNa mahAn prAsAda jisa kuzala evaM tIkSNabuddhi tArkika-zilpIne khar3A kiyA vaha hai sUkSmaprajJa 'akalaMkadeva' / akalaMkadevake kAlameM bhI baliSTha dArzanika muThabher3a thI / eka ora zabdAdvaitavAdI bhattRhari, prasiddha mImAMsaka kumArila, nyAya-niSNAta naiyAyika udyotakara Adi vaidika vidvAn jahA~ apane-apane pakSoMpara ArUr3ha the, vahIM dUsarI ora dharmakIrti, unake tarkapaTu ziSya evaM samarthaka vyAkhyAkAra prajJAkara, dharmottara, karNa kagomi jaise bauddha manISI bhI apanI mAnyatAoMpara Agrahabaddha the| zAstrArthoM aura zAstroMke nirmANakI parAkASThA thii| pratyeka dArzanikakA prayatna thA ki jisa kisI taraha vaha apane pakSako siddha kare aura parapakSakA nirAkaraNa kara apanI vijaya prApta kare / isake atirikta parapakSa asad prakAroMse tiraskRta evaM parAjita kiyA jAtA thaa| virodhIko 'paza', 'ahrIka', 'jar3amati' jaise abhadra zabdoMkA prayoga to sAmAnya thaa| yaha kAla jahA~ tarkake vikAsakA madhyAhna mAnA jAtA hai vahA~ isa kAlameM darzana aura nyAyakA bar3A upahAsa bhI huA hai| tattvake saMrakSaNake lie chala, jAti, nigrahasthAna jaise asat sAdhanoMkA khulakara prayoga karanA aura unheM svapakSa siddhikA sAdhana evaM Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8:DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zAstrArthakA aMga mAnanA isa kAlakI dena bana gaI thii| kSaNikavAda, nairAtmyavAda, zanyavAda, zabdAdvaita, brahmAdvaita, vijJAnAdvaita Adi vAdoMkA purajora samarthana isa kAlameM dhar3alle se kiyA gayA aura kaTTaratAse vipakSakA nirAsa kiyA gyaa| isa dArzanika evaM tArkika saMgharSake kAlameM sUkSmadRSTi akalaMkakA prAdurbhAva huaa| unhoMne isa samagra sthitikA adhyayana kiyA tathA sabhI darzanoMkA gaharA evaM sUkSma cintana kiyA, unheM pracchannavezameM tatkAlIna zikSAkendroM, yathA kAJcI, nAlandA Adi vizvavidyAlayoMmeM adhyayana karanA pdd'aa| samantabhadrane jo syAdvAda, anekAMtavAda aura saptabhaMgIkA pratipAdana kiyA thA, use ThIka taraha se na samajhaneke kAraNa dignAga, dharmakIrti Adi bauddha vidvAnoM tathA udyotakara, kumArila Adi vaidika manISiyoMne khaNDana karanekA prayatna kiyaa| akalaMkane usakA uttara deneke lie do apUrva kArya kie / eka to syAdvAda aura anekAMtapara kiye gaye AkSepoMkA sabala javAba diyaa| dUsarA kArya jainadarzana aura jainanyAyake cAra mahattvapUrNa granyoMkA praNayana kiyA, jinameM unhoMne na kevala anekAMta, syAdvAda aura saptabhaMgIpara kiye gaye AkSepoMkA uttara diyA, apitu una sabhI ekAntapakSoMmeM dUSaNa bhI pradarzita kiye / unake ve donoM kArya hama yahA~ saMkSepameM denekA prayatna kreNge| dUSaNoddhAra AptamImAMsAmeM samantabhadrane arhantakI sarvajJatA aura unake upadeza (syAdvAda ) kI sahetuka siddhi kI hai| donoM meM sAkSAt (pratyakSa ) aura asAkSAt (parokSa ) kA bheda batalAte hue donoMko sarvatattvaprakAzaka kahA hai / unameM itanA hI aMtara hai ki arhanta vaktA haiM aura syAdvAda unakA vacana hai| yadi vaktA pramANa hai to usakA vacana bhI pramANa mAnA jAtA hai| AptamImAMsAmeM arhantako yuktipurassara Apta siddha kiyA gayA hai aura unakA upadeza syAdvAda bhI pramANa mAnA gayA hai| mImAMsaka kumArilako yaha sahya nahIM huA, kyoMki ve kisI puruSako sarvajJa svIkAra nahIM karate, tathA vedako apauruSeya mAnate haiM / ataeva kumArila 'ahaMta kI sarvajJatApara Apatti karate hue kahate haiM evaM yaiH kevljnyaanmindriyaadynpekssinnH| sUkSmAtItAdiviSayaM jIvasya parikalpitam / / narte tadAgamAlsiddhayenna ca tenAgamo vinaa| yahAM kahA gayA hai ki jo sUkSma, atIta Adi viSayoMkA atIndriya kevalajJAna puruSake mAnA jAtA hai vaha Agamake binA siddha nahIM hotA aura Agama usake binA sambhava nhiiN| isa prakAra donoMmeM anyonyAzraya doSa honese na arhat sarvajJa ho sakatA hai aura na unakA upadeza ( syAdvAda ) hI siddha ho sakatA hai / yaha arhatkI sarvajJatA aura unake syAdvAda rUpa upadezapara kumArilakA eka sAtha AkSepa hai| akalaMkane isa AkSepakA uttara sabalatAke sAtha isa prakAra diyA hai evaM yatkevalajJAnamanumAnavijRmbhitam / narte tadAgamAt siddhayenna ca tena vinA''gamaH / / satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mataH / prabhavaH pauruSeyo'sya prabandho'nAdiriSyate // "yaha saca hai ki anumAna dvArA siddha kevalajJAna ( sarvajJatA ) Agamake binA aura Agama kevalajJAna Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/ jaina nyAyavidyAkA vikAsa : 9 ke binA siddha nahIM hotA tathApi unameM anyonyAzraya doSa nahIM hai kyoMki puruSAtizaya ( kevalajJAna) ko arthavaza (pratItivaza ) mAnA jAtA hai| donoMmeM bIjAMkurake pravAhakI taraha anAdi pravAha mAnA gayA hai / ataeva arhatkI sarvajJatA aura unakA upadeza ( syAdvAda ) donoM hI yuktisiddha haiN|" pAThaka, yahA~ dekheM ki samantabhadrane jo anumAnase AptamImAMsA kArikA 5, 6, 7 meM sarvajJatAkI siddhi kI hai aura jisakA samAlocana kumArilane ukta prakArase kiyA hai, akalaMkadevane usIkA yahA~ vizadatAke sAtha sahetuka uttara diyA hai / tathA sarvajJatA ( kevalajJAna ) aura Agama ( syAdvAda ) donoMmeM bIjAMkurasaMtatikI taraha anAdipravAha batalAyA hai| bauddha tArkika dharmakIrtine syAdvAdapara nimna prakArase prahAra kiyA hai etenaiva yatkicidayuktamazlIlamAkulam / pralapanti pratikSiptaM tadapyekAntasambhavAt / / "dharmakIrti kahate haiM ki kapilamatake khaNDanase hI jainadarzanakA, jo ayukta, azlIla aura AkularUpa 'kiMcit' ( syAt ) kA pralApa hai vaha khaNDita ho jAtA hai, kyoMki unakA kathana bhI ekAntarUpa sambhava hai|" yahA~ dharmakIrtine samantabhadrake "sarvathA ( ekAMta) ke tyAgapUrvaka kiMcitke vidhAnarUpa syAdvAda (A0 mI0 104)" kA khaNDana kiyA hai| isa khaNDanameM "tadapyekAntasambhavAt" padakA prayoga karake unhoMne samantabhadra dvArA pratipAdita syAdvAda lakSaNakI mImAMsA kI bhI hai| isakA bhI uttara akalaMkadevane maya vyAjake nimna prakAra diyA hai jJAtvA vijJaptimAtraM paramapi ca bahirbhAsibhAvapravAdam, cakre lokAnurodhAt punarapi sakalaM neti tattvaM prapede / na jJAtA tasya tasmin na ca phalamaparaM jJAyatenApi kiMcita, ityazlIlaM pramattaH pralapati jar3adhIrAkulaH vyAkulAptaH // -nyAyavinizcaya kA0 170 'koI bauddha vijJaptimAtra tattvako mAnate haiM, koI bAhyapadArthake sadbhAvako svIkAra karate haiM, koI donoMko lokAnusAra aMgIkAra karate haiM aura koI kahate hai ki na bAhyatattva hai, na AbhyaMtara tattva, tathA na unako jAnanevAlA hai| aura na koI usakA phala hai| aisA parasparaviruddha ve pralApa karate haiN| aise logoMko azlIla, unmatta, jar3abuddhi aura Akula kahA jAnA caahie|' dharmakIrti kevala syAdvAdapara AkSepa karake hI mauna nahIM rahe, kintu 'syAdvAda'ke vAcya 'anekAMta'ke khaNDanapara bhI unhoMne kalama calAI hai| yathA sarvasyobhayarUpatve tdvishessniraakRteH| codito dadhi khAdeti kimuSTaM nAbhidhAvati / / -pra0 vA0 1-183 'yadi saba padArtha ubhayarUpa ( anekAntAtmaka ) hai to unameM kucha bheda na hone ke kAraNa kisIko 'dahI khA' kahanepara vaha U~Tako khAneke lie kyoM nahIM daur3atA? yahA~ dharmakIrtine jisa upahAsa evaM vyaMgyake sAtha samantabhadra dvArA pratipAdita syAdvAdake vAcya anekAntakI khillI ur3AI hai, akalaMkadevane bhI usI upahAsake sAtha dharmakIrtiko uttara diyA hai / yathA Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha dadhyuSTrAderabhedatvaprasaMgAdekacodanam pUrvapakSamavijJAya dUSakopi vidUSakaH / sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtH| tathApi sugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate / / tathA vastubalAdeva bhedaabhedvyvsthiteH| codito dadhi khAdeti kimuSTramabhidhAvati // -nyA0 vi0 372, 373, 374 / "dahI aura U~Tako eka batalAkara doSa denA dharmakIrtikA pUrvapakSa ( anekAnta ) ko na samajhanA hai ve dUSaka ( dUSaNa pradarzaka ) hokara bhI vidUSaka-dUSaka nahIM, upahAsake hI pAtra haiM, kyoMki sugata bhI pUrva paryAyameM mRga the aura vaha mRga bhI sugata huA, phira bhI sugata vaMdanIya evaM mRga bhakSaNIya kahA gayA hai|' isa taraha sugata evaM mRgameM paryAya bhedase jisa kAra kramazaH vaMdanIya evaM bhakSaNIyakA bheda tathA eka cittasaMtAnakI apekSAse unameM abhedakI vyavasthA kI jAtI hai, usI prakAra vastu bala ( pratItivaza ) se sabhI padArthoM meM bheda aura abheda donoMkI vyavasthA hai / ataH kisIko 'dahI khA' kahane para vaha U~Tako khAne ke lie kyoM daur3egA, kyoMki satsAmAnyakI apekSAse unameM abheda honepara bhI paryAya ( pRthak-pRthak pratyayake viSaya kI apekSAse unameM spaSTatayA bheda hai| saMjJA bheda bhI hai| ekakA nAma dahI hai aura dUsarekA nAma U~Ta hai, taba jise dahI khAneko kahA vaha dahI hI khAyegA, U~Tako nahIM, kyoMki dahI bhakSaNIya hai, U~Ta bhakSaNIya nahIM / jaise sugata vaMdanIya evaM mRga bhakSaNIya haiN| yahI vastuvyavasthA hai| bhedAbheda ( anekAnta ) to vastukA svarUpa hai| usakA apalApa nahIM kiyA jA sakatA" / yahA~ akalaMkane dharmakItike AkSepakA zAlIna kintu upahAsa pUrvaka, cubhane vAlA karArA uttara diyA hai| yaha vidita hai ki bauddha paramparAmeM AptarUpase mAnya sugata pUrva janmameM mRga the, usa samaya ve mAMsa bhakSiyoMke bhakSya the, kintu jaba vahI pUrva paryAyakA mRga marakara sugata huA, to vaha vaMdanIya ho gyaa| isa prakAra eka cittasaMtAnakI apekSA unameM abheda hai / aura mRga tathA sugata ina do pUrvApara paryAyoMkI apekSA se unameM isa prakAra jagatakI pratyeka vastu pratyakSadRSTa bhedAbhedako lie hae hai| aura yahI anekAnta hai, koI vastu isa anekAntakI avahelanA nahIM kara sktii| isa taraha akalaMkadevane vibhinna vAdiyoM dvArA syAdvAda aura anekAntapara kiye gaye AkSepoMkA sayuktika parihAra kiyaa| nava nirmANa akalaMkadevakA dUsarA mahattvapUrNa kArya navanirmANa hai| jainanyAyake jina Avazyaka tattvoMkA vikAsa aura pratiSThA aba taka nahIM ho pAyI thI, usakI unhoMne pratiSThA kii| isake hetu unhoMne jainanyAyake nimna cAra mahattvapUrNa granthoMkI racanA kI 1-nyAyavinizcaya (svopajJavRtti sahita), 2-siddhivinizcaya (svopajJavRtti sahita ), 3-pramANasaMgraha (svopajJavRtti sahita ), 4-laghIyastraya ( svopajJa vRtti smnvit)| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / jaina nyAyavidyAkA vikAsa : 11 bauddha paramparA jisa prakAra dharmakIrtine bauddhadarzana aura bauddhanyAyako pramANavArtika, pramANa vinizcaya jaise kArikAtmaka granthoMkA nirmANakara nibaddha kiyA hai usI prakAra akalaMkadevane bhI jainadarzana aura jaina - nyAyako ina cAra kArikAtmaka granthoM dvArA nibaddha kiyA hai / nyAyavinizcaya meM 430, siddhi-vinizcayameM 367, pramANasagrahameM 87 aura laghIyastrayameM 78 kArikAyeM haiN| cAroM granthoMkI kula kArikAyeM 962 haiM / pratyeka kArikA sUtrAtmaka, bahvarthagarbha aura gambhIra hai / cAroM grantha atyanta kliSTa, duravagAha aura durUha haiM / cAroM para unakI svopajJavRttiyA~ haiM, ye vRttiyA~ bhI atyanta kaThina haiN| harSakI bAta hai ki ina cAroM para vaiduSyapUrNa vyAkhyAe~ bhI likhI gaI haiM / nyAyavinizcaya para syAdvAdavidyApati vAdirAja ( I0 1025 ) ne nyAyavinizcayAlaMkAra apara nAma nyAyavinizcayavivaraNa, siddhivinizcaya para tArkika ziromaNi bRhadanantavIrya ( I0 850 ) ne siddhivinizcayAlaMkAra tathA inhoMne hI pramANa saMgraha para pramANasaMgraha bhASya aura AcArya mANikyanaMdi ( I0 1028 ) ke ziSya AcArya prabhAcandra ( 1043 ) ne laghIyastraya para laghIyastrayAlaMkAra apara nAma nyAyakumudacandra nAmakI vistRta evaM praur3ha TIkAyeM likhI haiN| inameM pramANasaMgraha bhASya anupalabdha hai / zeSa tInoM TIkAyeM upalabdha haiM, aura apane mUlake sAtha bhAratIya jJAnapITha, dillIse prakAzita haiM / ina tInoMkA suyogya sampAdana sva0 paM0 mahendrakumAra jI nyAyAcAryane kiyA hai| pramANasaMgrahabhASyakA ullekha svayaM anantavIryane apane siddhivinizcayAlaMkAra meM aneka sthaloM para vistRta jAnane ke lie kiyA hai / isase pratIta hotA hai ki pramANasaMgrahabhASya bhI eka vistRta TIkA grantha rahA hai / akalaMkadevane ina cAroM tarkagranthoMmeM anya tArkikoMkI ekAntamAnyatAoMkI kar3I tathA marmaspezI samIkSA kI hai / jainadarzanameM mAnya pramANa, naya aura nikSepake svarUpa, unake bheda, viSaya tathA pramANaphalakA vivecana vizadatayA kiyA hai| isake atirikta pratyakSa ke sAMvyavahArika aura mukhya ina do prakAroMkI pratiSThA, parokSa-pramANake smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama ina pAMca bhedoMkA nirdhAraNa, unakI sayuktika siddhi, unake lakSaNoMkA praNayana tathA inhIM parokSabhedoMmeM upamAna, arthApatti, sambhava, abhAva Adi anya tArkikoM ke svIkRta pramANoMkA antarbhAva, sarvajJakI vividha yuktioMse vizeSa siddhi, anumAna ke sAdhya - sAdhana aGgoM ke lakSaNa aura bhedoMkA vistRta nirUpaNa, kAraNa hetu pUrvacara, uttaracara, sahacara Adi anivArya naye tuoMkI pratiSThA anyathAnupapattike abhAvase eka akiJcitkara hetvAbhAsakA svIkAra aura usake bhedarUpase asiddhAdi hetvAbhAsoMkA pratipAdana, vAdakA lakSaNa, jaya parAjaya-vyavasthA, dRSTAMta, dharmI, jAti aura nigrahasthAnake svarUpa AdikA kitanA hI nayA pratiSThApana karake jaina nyAyako akalaMka dekhane na kevala samRddha evaM paripuSTa kiyA, apitu unheM bhAratIya darzanoM evaM nyAyoMmeM pratiSThita evaM gauravapUrNa sthAna pradAna kiyA, jaisA bauddhadarzana aura bauddhanyAyako dharmakIrtine diyA / ataH akalaMkako jainadarzana aura jananyAyake madhya - kAlakA pratiSThApaka aura isa kAlako akalaMkakAla kahA jA sakatA hai / akalaMka ke isa kAryako uttaravartI jaina dArzanikoM evaM jaina naiyAyikoMne gati pradAna kI, vIrasena, haribhadra, kumAranaMdi, vidyAnaMda, anaMtavIrya prathama, vAdIbhasiMha, vAdirAja, mANikyanaMdi Adi madhyayugIna jaina tArkikoMne unake kAryako nizcaya hI Age bar3hAyA aura use yazasvI evaM prabhAvapUrNa banAyA | akalaMkake gambhIra aura sUtrAtmaka nirUpaNa tathA cintanako ina tArkikoMne apane granthoMmeM supuSTa aura vistRta kiyA hai / vIrasenakI siddhAnta evaM tarka- bahulA dhavalA - jayadhavalA TIkAe~, haribhadra kI anekAntajayapatAkA, zAstravArtAsamuccaya, vAdanyAyavicakSaNa kumAranaMdikA vAdanyAya, vidyAnaMdake vidyAnaMdamahodaya, tattvArthazlokavArtika aura usakA bhASya, aSTasahasrI, AptaparIkSA, pramANaparIkSA, patraparIkSA, satya-zAsana parIkSA, yuktyanuzAsanAlaMkAra, Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha anaMtavIrya prathamakI siddhivinizcaya TIkA va pramANasaMgrahabhASya, vAdirAjake nyAya-vinizcayavivaraNa evaM pramANanirNaya, vAdIbhasiMhakI syAdvAdasiddhi aura mANikyanaMdikA parIkSAmukha akalaMkake vAGmayase pUrNatayA prabhAvita evaM usake AbhArI tathA ullekhanIya tArkika racanAyeM haiM, jinheM madhyakAlakI mahattvapUrNa dena kahA jA sakatA hai| 3. antyakAla athavA prabhAcandrakAla yaha kAla jaina nyAyake vikAsakA aMtima kAla hai| isa kAlameM maulika granthoM ke nirmANakI kSamatA kama ho gaI aura vyAkhyA-granthoMkA nirmANa mukhya ho gyaa| yaha kAla tArkika granthoMke saphala aura prabhAvazAlI vyAkhyAkAra jaina tArkika prabhAcandrase Arambha hotA hai / unhoMne isa kAlameM apane pUrvaja jaina dArzanikoM evaM tAkikoMkA anugamana karate hue jaina nyAyake do granthoM para jo vizAlakAya vyAkhyAgrantha likhe haiM, ve atulanIya haiM / uttara kAlameM una jaise vyAkhyAgrantha nahIM likhe gaye / ataeva isa kAlako prabhAcandra kAla kahA jAya to atyukti nahIM hogii| prabhAcandrane akalaMkadevake laghIyastraya para laghIyastrayAlaMkAra apara nAma nyAyakumudacandra vyAkhyA grantha likhA hai| nyAyakumudacandra vastutaH nyAyarUpI kumudoMko vikasita karanevAlA candra hai| isameM prabhAcandrane akalaMka ke laghIyastrayakI kArikAoM aura usakI svopajJavRtti tathA unake duruha padavAkyAdikoMkI vizad evaM vistRta vyAkhyA to ko hI hai, kintu prasaMgopAtta vividha tArkika carcAoM dvArA aneka anudghATita tathyoM evaM viSayoM para bhI nayA prakAza DAlA hai| isI taraha unhoMne akalaMkake vAGamaya maMthanase prasUta mANikyana dike Adya jaina nyAyasUtra parIkSAmukha para jise laghu anaMtavIryane 'nyAyavidyAmata' kahA hai, parIkSAmukhAlakAra aparanAma prameyakamalamArtaNDa nAmakI prameyabahulA evaM tarkagarbhA vyAkhyA racI hai| isa vyAkhyAmeM bhI prabhAcandrane apanI tarkapUrNa pratibhAkA pUrA upayoga kiyA hai| parIkSAmukhake pratyeka sUtrakA vistRta evaM vizada vyAkhyAna kiyA hai| isake sAtha hI aneka zaMkAoMkA sayaktika samAdhAna kiyA hai / manISiyoMko yaha vyAkhyAgrantha itanA priya hai ki ve jainadarzana aura jainanyAya sambandhI praznoMke samAdhAnake lie ise bar3I rucike sAtha par3hate haiM aura use pramANa mAnate haiN| vastutaH prabhAcandra ke ye donoM vyAkhyAgrantha mala jaise hI haiM, jo unakI amoghatarkaNA aura unake ujjvala yazako prasRta karate haiN| prabhAcandra ke kucha hI kAla bAda abhayadevane siddhasena prathamake sanmatisUtra para vistRta sanmatitarkaTIkA likhI hai / yaha TokA anekAMta aura syAdvAda para vizeSa prakAza DAlatI hai / devasUrikA syAdvAdaratnAkara aparanAma pramANanayatattvAlokAlaMkAra TIkA bhI ullekhanIya hai / ye donoM vyAkhyAe~ prabhAcandrakI uparyakta vyAkhyAoMse prabhAvita evaM unakI AbhArI haiM / prabhAcandrakI tarka paddhati aura zailI ina donoMmeM parilakSita hai| ina vyAkhyAoke sivAya isa kAlama laghu anaMtavIyaMne parIkSAmukhapara madhyama parimANakI parIkSAmakhavRtti aparanAma prameyaratnamAlAkI racanA kI hai / yaha vRtti malasUtroM ke arthako to vyakta karatI hI hai, saSTikartA jaise vAdagrasta viSayoM para bhI acchA evaM vizada prakAza DAlatI hai| laghIyastraya para likhI abhayacandrakI tAtparyavRtti, hemacandrakI pramANamImAMsA, malliSeNakI syAdvAdamaMjarI, paNDita AzAdharakA prameyaratnAkara, bhAvasenakA vizvatattvaprakAza, ajitasenakI nyAyamaNidIpikA, abhinavadharmabhaSaNayatikI nyAyadIpikA, narendrasenakI pramANaprameyakalikA, vimaladAsako saptabhaGgItaraGgaNI, cArukIrti bhaTTArakakI arthaprakAzikA tathA prameyaratnAlaMkAra, yazovijayake aSTasahasrIvivaraNa, jaina tarkabhASA aura jJAna bindu isakAlakI ullekhanIya tArkika racanAe~ hai / aMtima tIna tArkikoMne apanI racanAoMmeM navyanyAyazailIko bhI apanAyA hai, jo bArahavIM Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / jaina nyAyavidyAkA vikAsa : 13 zatIke vidvAn gaGgeza upAdhyAyase udbhUta huA aura pichale tIna-cAra dazaka taka adhyayana, adhyApanameM vidyamAna rhaa| isake bAda jaina nyAyakA koI maulika yA vyAkhyAgrantha likhA gayA ho, yaha jJAta nahIM / phalataH uttarakAlameM jainanyAyakA pravAha avaruddha ho gayA / isa bIsavIM zatAbdI meM avazya katipaya jaina dArzanika evaM jaina naiyAyika hue, jo ullekhanIya haiM / inhoMne prAcIna AcAryoM dvArA likhita jainadarzana aura jaina nyAyake granthoMkA na kevala adhyayana-adhyApana kiyA, apitu unakA rASTrabhASA hindImeM anuvAda evaM sampAdana bhI kiyA hai / sAthameM unakI anusaMdhAna pUrNa vistRta prastAvanAe~ bhI likhI haiM, jinameM grantha evaM granthakArake aitihAsika paricayake atirikta granthagata viSayoM kA bhI tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka Akalana prastuta kiyA gayA hai / udAharaNa ke lie santa pravara nyAyAcArya zrI gaNezaprasAda varNI, nyAyAcArya paM0 mANikyacaMda kaundeya, paM0 sukhalAla saMghavI, DaoN0 paNDita mahendrakumAra nyAyAcArya paM0 dalasukha mAlavaNiyA aura prastuta Alekhake lekhaka ( DaoN0 paM0 darabArIlAla koThiyA ) ke nAma vizeSa ullekhanIya haiM / varNIjIne aneka chAtroMko jainadarzana evaM nyAyameM prazikSita kiyA, zrI kaundeyane AcArya vidyAnaMdake tattvArthazlokavArtika bhASyakA sAta khaNDoM meM hindI rUpAntara kiyA hai| zrI saMghavIne pramANamImAMsA, jJAnabindu, sanmatitarka, jainatarkabhASA Adi tarka granthoMkA vaiduSyapUrNa sampAdana va unakI prastAvanAyeM likhI haiN| DaoN0 paM0 mahendrakumArane nyAyavinizcaya-vivaraNa, siddhivinizcayaTIkA, nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaNDa, akalaMkagranthatraya, tattvArthavArtika bhASya, tattvArthavRtti AdikA vidvattApUrNa sampAdana evaM unakI anusandhAnapUrNa prastAvanAyeM likhI haiN| zrI mAlavaNiyAne 'AgamayugakA jainadarzana" AdikA lekhana-sampAdana kiyA hai| DaoN0 koThiyAne nyAyadIpikA, AptaparIkSA, pramANaparIkSA, patra parIkSA, syAdvAdasiddhi, pramANaprameyakalikA, dravyasaMgraha Adi granthoMkA sampAdana evaM hindI anuvAda kiyA tathA unakI zodhapUrNa vistRta prastAvanAe~ unake sAtha nibaddha kI haiN| isake atirikta " jaina tarkazAstra meM anumAna vicAra, jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana, jaina tattvajJAnamImAMsA Adi maulika racanAe~ bhI hindI meM prastuta kI haiM / " paM0 kailAzacandra zAstrIkA jainanyAya bhI ullekhanIya hai / " isa prakAra jaina tArkikoMne apanI tArkika racanAoM dvArA jaina vAGmayake bhaNDArako samRddha kiyA hai | aura jaina nyAyakA ullekhanIya vikAsa kiyA / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya mUla jainadarzana granthoMkA nAmollekha kiyA isa prakaraNa meM pramukha rUpase una prAcIna jainadArzanikoM aura gayA, jinake grantha kisI bhaMDArameM upalabdha haiM tathA jinake grantha prakAzita haiM / una granthoM aura granthakAroMkA nirdeza bhI yathAsaMbhava karanekA prayatna kareMge, jinake grantha upalabdha to nahIM haiM, parantu anya granthoMmeM jinake uddharaNa pAye jAte haiM yA nirdeza milate haiM / isameM aneka granthakAroMke samayakI zatAbdI AnumAnika haiM aura unake paurvAparyameM kahIM vyatyaya bhI ho sakatA hai, para yahA~ to mAtra isa bAtakI ceSTA kI gaI hai ki upalabdha aura sUcita prAcIna mUla dArzanika sAhityakA sAmAnya nirdeza avazya ho jAya / digambara AcArya ' umAsvAti - ( vi0 1-3 rI ) samantabhadra ( vi0 2-3 rI ) siddhasena ( vi0 4-5 vIM ) devanandi ( vi0 6vIM ) zrIdatta ( vi0 6vIM ) sumati (vi0 6vIM ) jaina dArzanika sAhitya tattvArtha sUtra AptamImAMsA yuktyanuzAsana bRhatsvayambhU stotra jIvasiddhi sanmatitarka kucha dvAtriMzatikAe~ ) sArasaMgraha jalpanirNaya sanmatitarkaTIkA laghIyastraya ( svavRttisahita ) nyAyavinizcaya 1. zrIvarNIgranthamAlA, banArasameM saMkalita grantha-sUcIke AdhArase / prakAzita prakAzita 31 17 sumatisaptaka [ inhIMkA nirdeza zAntarakSitake tattvasaMgraha meM 'sumate digambarasya ' ke rUpameM hai ] pAtrakesarI ( vi0 6vIM ) trilakSaNakadarzana 'pArzvanAthacarita' meM vAdirAjadvArA ullikhita prakAzita 23 dhavalA - TIkAmeM ullikhita tattvArtha zlokavArtikameM vidyAnandadvArA ullikhita | pArzvanAthacaritameM vAdirAjadvArA ullikhita malliSeNa - prazastimeM nirdiSTa pAtrakesarI - stotra [ inhIMkA mata zAntarakSitane tattvasaMgrahameM 'pAtrasvAmi' ke nAmase diyA hai / ] vAdasiMha ( 6-7vIM) akalaMkadeva ( vi0 700 ) anantavIryAcArya dvArA siddhivinizcaya TIkAmeM ullikhita prakAzita vAdirAjake pArzvanAthacarita aura jinasenake mahApurANameM smRta prakAzita ( akalaGkagranthatrayameM) prakAzita Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/ jainadArzanika sAhitya : 15 akalaMkadeva (vi0700) (nyAyavinizcaya ( akalaGkagranthatrayameM ) vivaraNase uddhRta) prakAzita pramANasaMgraha ( akalaGkagranthatrayameM) siddhivinizcaya prakAzita (siddhivinizcayaTIkAse uddhRta), aSTazatI prakAzita (AptamImAMsAkI TIkA) pramANalakSaNa (?) maisUrakI lAibrarI tathA kocInarAja pustakAlaya tirUpuNiThaNameM upalabdha tattvArthavArtika prakAzita ( tattvArthasUtrakI TIkA) [jinadAsane nizIthacUNimeM inhIMke siddhivinizcayakA ullekha darzanaprabhAvaka zAstroMmeM kiyA hai / ] kumArasena (vi0 770) jinasena dvArA mahApurANameM smRta kumAranandi (vi0 8vIM) vAdanyAya vidyAnanda dvArA pramANaparIkSAmeM ullikhita vAdIbhasiMha ( vi0 8vIM) syAdvAdasiddhi prakAzita navapadArthanizcaya maDabidrI bhaMDArameM upalabdha anantavIrya (vRddha) ( vi0 8-9vIM) siddhi vinizcayaTIkA ravibhadrapAdopajIvI anantavIrya dvArA siddhivinizcayaTIkAmeM ullikhita anantavIrya ravibhadrapAdopajIvI (9vIM) siddhivinizcayaTIkA prakAzita vidyAnanda ( vi0 9vIM) aSTasahasrI prakAzita (AptamImAMsA-aSTazatIkI TIkA) tattvArthazlokavArtika ( tattvArthasUtrakI TIkA), yuktyanuzAsanAlaGkAra, vidyAnandamahodaya tattvArthazlokavArtikameM svayaM nirdiSTa tathA vAdidevasUri dvArA syAdvAda ratnAkarameM uddhRta AptaparIkSA prakAzita pramANaparIkSA prakAzita pAtraparIkSA ,, AptaparIkSAke sAtha Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha vidyAnanda ( vi0 9vIM) satyazAsanaparIkSA zrIpurapArzvanAthastotra paMcamaprakaraNa prakAzita prakAzita aprakAzita jainamaTha zravaNabelagolAmeM upalabdha ( maisUrakurgasUcI naM 2803 ) prakAzita nayavivaraNa (?) (ta0 zlokavA0 kA aMza) anantakIrti ( 10vIM) jIvasiddhiTIkA vAdirAjake pArzvanAthacaritameM ullikhita prakAzita " devasena ( 990 vi0) prakAzita buhatsarvajJasiddhi laghusarvajJasiddhi nayacakraprAkRta AlApapaddhati AptamImAMsAvRtti parIkSAmukha syAdvAdopaniSat vasunandi ( 19vIM, 11vIM) mANikyanandi (vi0 11vIM) somadeva ( vi0 11vIM) dAnapatrameM ullikhita, jaina sAhitya aura itihAsa pR0 88 prakAzita vAdirAja sUri (vi011vIM) prakAzita mAilla dhavala (vi0 11vIM) prabhAcandra (vi011-12vIM) nyAyavinizcayavivaraNa pramANa nirNaya dravyasvabhAvaprakAza prAkRta prameyakamalamArtaNDa (parIkSAmukha-TIkA) nyAyakumudacandra ( laghIyastraya-TIkA), paramatajhaMjhAnila jaina guru cittApura ArakATa nArthake pAsa prakAzita anantavIrya (vi0 12vIM ) prameyaratnamAlA ( parIkSAmukha-TIkA) bhAvasena vidya (vi012-13vIM) vizvatattvaprakAza laghusamantabhadra ( 13vIM) AzAdhara ( vi013vIM) zAntiSeNa (vi0 13vIM) jinadeva dharmabhUSaNa (vi0 15vIM) aSTasahasrI-TippaNa prameyaratnAkara prameyaratnAkara kAruNyakAlikA nyAyadIpikA syAdvAda vidyAlaya banArasameM upalabdha prakAzita AzAdhara-prazastimeM ullikhita jaina siddhAnta-bhavana, ArA nyAyadIpikAmeM ullikhita prakAzita Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajitasena 5/ jainadArzanika sAhitya : 17 jaina siddhAnta-bhavana, ArAmeM upalabdha prakAzita nyAyamaNidIpikA (prameyaratnamAlA-TIkA) saptabhaGgitaraGgiNI saMzayavadanavidAraNa SaDdarzanapramANaprameyasaMgraha vimaladAsa zubhacandra zubhacandradeva zAntivarNI prazastisaMgraha, vIra sevA mandira, dillI jainamaTha, maDabidrImeM upalabdha jaina siddhAnta-bhavana, ArAmeM upalabdha prakAzita jainamaTha, mUDabidrImeM upalabdha cArukIrti paMDitAcArya narendrasena sukhaprakAza muni amRtAnanda muni khaNDanAkanda jagannAtha (1703 vi0) vajanandi pravarakIrti amarakIrti nemicandra maNikaNTha zubhaprakAza ajJAtakartRka parIkSAmukhavRtti prameyakaNThikA ( parIkSAmukhavRtti) prameyaratnAlaGkAra pramANaprameyakalikA nyAyadIpAvali TokA nyAyadIpAvaliviveka tattvadIpikA kevalibhuktinirAkaraNa pramANagrantha tattvanizcaya samayaparIkSA pravacanaparIkSA nyAyaratna nyAyamakarandavivecana SaDdarzana jainamaTha, mUDabidrImeM upalabdha jayapura terApaMthI mandirameM upalabdha dhavalakavi dvArA ullikhita jainamaTha, mUDabidrImeM upalabdha hummaca gANaMgaNi, puTappAmeM upalabdha jaina siddhAnta-bhavana, ArA ajJAtakartRka padmanAbhazAstrI, maDabidrIke pAsa upalabdha jainamaTha, zravaNavelagolAmeM upalabdha jaina bhavana, maDabidrImeM upalabdha madrAsa sUcI naM0 1574 , 1557 jainamaTha, mUDabidrI zlokavArtikaTippaNI SaDdarzanaprapaJca prameyaratnamAlAladhuvRtti arthavyaJjanaparyAya-vicAra svamatasthApana sRSTivAva-parIkSA saptabhaGgI SaNmatataka zabdakhaNDavyAkhyAna pramANasidi pramANapadArtha paramatakhaNDana Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ajJAtakaka " 29 "" "" 33 "" "" "" umAsvAti ( vi0 3rI ) siddhasena divAkara ( vi0 5-6vIM ) mallavAdi ( vi0 6vIM ) haribhadra ( vi0 8vIM ) haribhadra nyAyAmRta nayasaMgraha nayalakSaNa nyAyapramANabhedI nyAyapradIpikA pramANanayagrantha pramANalakSaNa matakhaMDanavAda vizeSavAda zvetAmbara AcArya ' tattvArtha sUtra svopajJa bhASya nyAyAvatAra kucha dvAtriMzatikAe~ nayacakra ( dvAdazAra ) sanmatitarkaTIkA anekAntajayapatAkA saTIka anekAntavAda praveza SaDdarzanasamuccaya zAstravArtAsamuccaya saTIka, nyAyapraveza - TIkA dharma saMgrahaNI, lokatattvanirNaya anekAnta praghaTTa tattvataraGgiNI, tribhaGgIsAra nyAyAvata vRtti paJcaliGgI dvijavadanacapeTA paraloka siddhi vedabAhyatAnirAkaraNa sarvajJasiddhi syAdvAdakucodyaparihAra strImuktiprakaraNa kevalabhuktiprakaraNa zAkaTAyana ( pAlyakIrti ) ( vi0 9vIM ) yApanIya ) 1. 'jaina grantha aura granthakAra' ke AdhArase / jainamaTha, mUDabidrI r " jaina siddhAnta bhavana, ArA " " 77 prakAzita prakAzita " 73 bambaI sUcI naM0 1612 33 " "" prakAzita anekAntajayapatAkA meM ullikhita prakAzita "" prakAzita "" " ,, " jainagrantha granthakAra sUcIse "" 33 "" 33 "" " " " 37 " jaina sAhitya saMzodhakameM prakAzita Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / jainadArzanika sAhitya : 19 siddharSi (vi0 10vIM) nyAyAvatAra-TIkA prakAzita abhayadeva sUri ( vi0 11vIM) sanmatiTIkA ( vAdamahArNava) prakAzita jinezvarasUri (vi0 11vIM) pramAlakSma saTIka prakAzita paJcaliGgIprakaraNa zAntisUri nyAyAvatAravAtika savRtti prakAzita (pUrNatallagacchIya ) ( vi0 11vIM) municandrasUri ( vi0 2vIM) anekAntajayapatAkA-vRttiTippaNa prakAzita vAdidevasUri (12vIM sadI) pramANanayatattvAlokAlaGkAra prakAzita syAdvAdaratnAkara hemacandra pramANamImAMsA prakAzita (pUrNatallagaccha ) (vi0 12vIM) anyayogavyavacchedikA vAdAnuzAsana ( anupalabdha) vedAMkuza prakAzita devasUri jIvAnuzAsana prakAzita ( vIracandraziSya ) ( vi0 1162 ) zrIcandrasUri ( vi0 12vIM) nyAyapravezaharibhadravRttipaJjikA prakAzita devabhadrasUri nyAyAvatAraTippaNa ( maladhAri zrIcandra ziSya ) (vi0 12vIM) malayagiri ( vi0 13 ) dharmasaMgrahaNITIkA prakAzita candrasena utpAdAdisiddhi saTIka ( pradyumnasUri ziSya ) (vi0 13voM ) AnandasUri siddhAntArNava anupalabdha amarasUri ( siMhavyAghrazizuka ) rAmacandra sUri vyatirekadvAtriMzikA prakAzita ( hemacandra ziSya ) ( 13 vIM) mallavAdi (13 vIM) dharmottaraTippaNaka paM0 dalasukhabhAIke pAsa pradyumnasUri ( 13 vIM) vAdasthala jainagranthagranthakArameM sUcita jinapatisUri ( 13 vIM) prabodhavAdasthala ratnaprabhasUri (13 voM) syAdvAdaratnAkarAvatArikA prakAzita devabhadra (13 vIM) pramANaprakAza jainagranthagranthakArameM sUcita naracandrasUri nyAyakandalITIkA jainagranthagranthakArameM sUcita ( devaprabha ziSya ) ( 13 vIM) abhayatilaka (14 vIM) paJcaprasthanyAyatarkavyAkhyA tarkanyAyasUtraTIkA nyAyalaMkAravRtti Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzita jainagrandhamranthakArameM sUcita jainagranthagranthakArameM sUcita prakAzita jainagranthamanthakArameM sUcita prakAzita prakAzita jainagranthagranthakArameM sUcita prakAzita janagranthagranthakArameM 20 : ma mahendrakumAra kena nyAyAcArya smRti-grantha malliSeNa ( 14 vIM) syAdvAdamaJjarI somatilaka (vi0 1392) SaDdarzanaTIkA rAjazekhara ( 15 vIM) syAdvAdakalikA ratnAkarAvArikA paJjikA SaDdarzanasamuccaya nyAyakandalIpaJjikA jJAnacandra (15 vIM) ratnAkarasvatArikATippaNa jayasiMhasUri ( 15 vIM) nyAyasAradIpikA merutuGga SaDdarzananirNaya ( mahendrasUri ziSya ) ( 15 vIM) guNaratna (15 vIM) SaDdarzanasamuccayakI tarkarahasyadIpikA bhuvanasundarasUri ( 15 vI) parabrahmotthApana laghu-mahAvidyAviDambana satyarAja jalpamaMjarI sudhAnandagaNiziSya (16 vIM) sAdhuvijaya ( 16 vIM) vAdavijayaprakaraNa hetudarzanaprakaraNa siddhAntasAra (16 vI ) darzanaratnAkara dayAratna (17 vIM) nyAyaratnAvalI zubhavijaya ( 17 vIM) tarkabhASAvArtika syAdvAdamAlA bhAvavijaya (17vIM) SaDvizatjalpavicAra vinayavijaya ( 17 vIM) nayakaNikA SaTtriMzatjalpasaMkSepa yazovijaya (18vIM) aSTasahasrIvivaraNa anekAntavyavasthA jJAnabindu ( navyazailImeM) jainatarkabhASA devadharmaparIkSA dvAtriMzat dvAtriMzatikA, dharmaparIkSA nayapradIpa nayopadeza nayarahasya jainagranthagranthakArameM prakAzita jainagranthagranthakArameM prakAzita jainagrantha granthakArameM prakAzita prakAzita Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/ jainadArzanika sAhitya : 21 yazovijaya (18vIM) nyAyakhaNDakhAdya ( navyazailI) prakAzita nyAyAloka bhASArahasya zAstravArtAsamuccayaTIkA utpAdavyayadhrauvyasiddhi TIkA jJAnArNava anekAnta praveza gurutattvavinizcaya AtmakhyAti jainagranthagranthakArameM tattvAlokavivaraNa trisUtryAloka dravyAlokavivaraNa nyAyabindu, pramANarahasya yazovijaya maMgalavAda, vAdamAlA vAdamahArNava, vidhivAda vedAntanirNaya siddhAntatarka pariSkAra siddhAntamaJjarI TIkA syAdvAdamaJjUSA ( syAdvAdamaJjarIkI TIkA ), dravyaparyAyayukti yazasvat sAgara ( 18vIM) jainasaptapadArthI prakAzita pramANavAdArtha jainagranthagranthakArameM vAdArthanirUpaNa syAdvAdamuktAvalI prakAzita bhAvaprabhasUri ( 18vIM) nayopadezaTIkA prakAzita mayAcandra ( 19vIM) jJAnakriyAvAda jainagranthagranthakAra padma vijayagaNi ( 19vIM) tarkasaMgrahaphakkikA RddhisAgara ( 20vIM) nirNayaprabhAkara ityAdi isa taraha jainadarzana granthoMkA vizAla kozAgAra hai| isa sUcI meM saMskRta granthoMkA hI pramukharUpase ullekha kiyA hai / kannar3a bhASAmeM bhI aneka darzanagranthoMkI TIkAe~ pAI jAtI haiN| ina sabhI granthoMmeM jainAcAryoMne anekAntadRSTise vastutattvakA nirUpaNa kiyA hai, aura pratyeka vAdakA khaMDana karake bhI unakA nayadRSTise samanvaya kiyA hai| aneka ajainagranthoMkI TIkAe~ bhI jainAcAryoMne likhI hai, ve una granthoMke hArdako bar3I sUkSmatAse spaSTa karatI haiM / iti / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-prantha prakAzana samitike padAdhikArI mUDabidrI zravaNabelagolA bInA naI dillI lakhanaU indaura damoha rAMcI jayapura indaura dillI bInA parama saMrakSaka svastizrI karmayogI bhaTTAraka cArukIrti svAmI jI svastizrI karmayogI bhaTTAraka cArukIrti jI siddhAntAcArya paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya samAjaratna sAhu azokakumAra jaina saMrakSaka zrI nirmala kumAra seThI zrI devakumAra siMha kAsalIvAla zrI vijayakumAra malayA zrI rAyabahAdura harakhacaMda zrI jJAnacaMda khindUkA zrI padmazrI bAbUlAla pATaudI sAhU ramezacandra jaina pradhAna sampAdaka zrI paM0 DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA nyAyAcArya sampAdaka maNDala zrI paM0 hIrAlAla kauzala zrI DaoN. kastUracaMdra kAsalIvAla zrI DaoN0 rAjArAma jaina zrI DaoN. ratana pahAr3I zrI DaoN0 bhAgacandra jaina "bhAgendu" zrI DaoN. sAgaramala jaina zrI DaoN0 phUlacanda jaina 'premI' prabandha sampAdaka zrI bAbUlAla jaina phAgulla adhyakSa zrImaMta seTha DAlacanda jaina upAdhyakSa zrI siMghaI jIvanakumAra zrI seTha motIlAla jaina zrI sureza jaina-Aya0 e0 esa0 zrImaMta seTha rAjendrakumAra jaina dillI jayapura ArA kAmaThI bhopAla vArANasI vArANasI vArANasI sAgara sAgara sAgara bhopAla vidizA Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-grantha prakAzana samitike padAdhikArI 5 / : 23 damoha damoha damoha sAgara kaTanI bInA damoha bhopAla damoha bInA-iTAvA bInA zrI jayakumAra iToriyA zrI prakAzacanda siMghaI, eDavokeTa zrI seTha lakSmIcanda jaina zrI saMtoSa jaina (baiTarIvAle) zrI dhanyakumAra rAMdhelIya, eDavokeTa zrI siM0 rAkeza kumAra koSAdhyakSa zrI surezacanda caudharI maMtrI zrI DaoN0 bhAgacandra jaina, "bhAgendu", sahamaMtrIgaNa zrI vIrendra iToriyA zrI rAjendra jaina, "baccUjI" zrI vibhavakumAra jaina-iMjIniyara sadasyagaNa zrI dazaratha jaina, eDavokeTa, evaM pUrva maMtrI, ma0 pra0 zrI prophe0 udayacanda jaina zrI DaoN0 nemIcandra jaina, prAcArya zrI paM0 kamala kumAra jaina zrI paM0 ravicandra jaina zrI saMtoSa siMghaI DaoN0 zrImatI kusuma paToriyA zrI gulAbacandra darzanAcArya zrI Izvara bhAI : prabhudAsa kizoradAsa zrI ajaya TaNDana zrI sumeracandra pATanI zrI saubhAgyamala jaina zrI maujIlAla jaina zrI kailAzacaMda jaina zrI siMghaI komalacaMda rAMdhelIya zrI candrakumAra jaina sarrApha-yUnika TrekTara, zrImatI vimalA jaina, nyAyAdhIza , rAjakumArI rAMdheliyA , DaoN. ramolA henarI chatarapura vArANasI khuraI chatarapura damoha damoha nAgapura jabalapura damoha damoha lakhanaU lakhanaU nAgapura nAgapura sAgara damoha bhopAla kaTanI damoha Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha parAmarzadAtR maNDala zrI saMhitAsUri paM0 nAthUlAla zAstrI zrI sAhityAcArya paM0 DaoN0 pannAlAla jaina zrI prophesara khuzAlacaMda gorAvAlA zrI dalasukha mAlavaNiyA zrI DaoN0 nathamala TATiyA zrI prAcArya narendra prakAza jaina zrI0 DaoN0 bhAgIrathaprasAda tripAThI "vAgIza" zrI DaoN0 gokulacaMda jaina zrI paM0 nIraja jaina zrI DaoN0 nemIcaMda jaina, sampAdaka "tIrthaMkara" zrI DA0 bholAzaMkara vyAsa zrI yazapAla jaina zrI DaoN0 zreyAMsakumAra jaina zrI paM0 satyandhara kumAra seThI zrI DaoN0 sudarzanalAla jaina zrI DaoN0 kamalacanda sAgoNI prophe0 DaoN0 lakSmIcaMda jaina zrI DaoN0 kastUracaMda "sumana" indaura jabalapura vArANasI ahamadAbAda lADanUM phirojAbAda vArANasI vArANasI satanA indaura vArANasI dillI bar3auta ujjaina vArANasI jayapura jabalapura zrImahAvIrajI Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa sampAdaka - maMDala paricaya * * prastuti - DaoN0 bhAgacandra jaina ' bhAgendu', damoha DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya zraddheya DaoN0 koThiyAjI bhAratIyadarzana aura jaina nyAyavidyAke prathama paMkti ke agragaNya manISI haiM / ve sahRdayavAgmI, kuzala saMyojaka, saphala saMcAlaka evaM udAramanA vidvAn haiM / aneka mahattvapUrNa granthoMke racayitA, saMpAdaka tathA anuvAdaka DaoN0 koThiyAjIkA janma jUna 1911 I0 meM madhyapradeza ke chatarapura maNDala ke zrI rezidIgirameM huA / aneka zikSA saMsthAoMmeM zikSAdAna karate hue DaoN0 koThiyA kAzI hindU vizvavidyAlaya meM 14 varSoM taka prAdhyApaka aura usake bAda rIDara ke pada para kAryarata rahe / akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSad ke adhyakSa, zrIgaNezaprasAda varNI granthamAlA tathA vIra sevA mandira TrasTa ke adhyakSa evaM dezakI aneka saMsthAoMke saMcAlaka DaoN0 koThiyAkA aneka bAra sammAna huA hai / san 1982 I0 meM unheM eka bhavya 'abhinandana - graMtha' samarpita karake akhila bhAratIya sammAna se alaMkRta kiyA gayA hai / DaoN0 koThiyA ke saMpAdakatva meM DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya abhinandana grantha tathA anya aneka grantha prakAzita hue / ApakI kRtiyA~ - ( 1 ) saMpAdita grantha-- nyAyadIpikA, Apta- parIkSA, pramANa-parIkSA, patra - parIkSA, syAdvAda - siddhi, pramANaprameya - kalikA, adhyAtma-kamalamArtaNDa Adi tathA (2) maulika kRtiyA~ -- jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, jaina - tarkazAstra meM anumAna vicAra, jaina tattvajJAna momAMsA Adi haiM / prastuta 'smRti grantha' ke athase iti taka yazasvI sUtradhAra aura 'pradhAnasaMpAdaka' Apa hI haiM / paNDita hIrAlAla jaina 'kauzala' ApakA janma 11 maI san 1994 ko lalitapura, uttara pradezameM eka pratiSThita jaina kulameM huA / Apane skUlakI zikSA ke pazcAt sara hukumacanda jaina mahAvidyAlaya, indaura meM siddhAnta, darzanazAstra, vyAkaraNa sAhityakA adhyayana kara zAstrI aura nyAyatIrtha kI parIkSAe~ sammAnapUrvaka uttIrNa kIM / 1934 meM rASTrapitA mahAtmA gA~dhIke Adeza se gujarAta meM hindIkA pracAra kArya kiyA / 36 varSa taka hIrAlAla jaina u0 mA0 vidyAlaya, sadara bAjAra, dillImeM ucca kakSAoMko hindI va dhArmika zikSA dete haiM / 'jaina pracAraka' dillIkA 10 varSa taka sampAdana tathA anya granthoMmeM -- pUjA-pATha pradIpa, bhaktAmara - stotra, mantra-tantra vidhi, chahaDhAlA Adi pustakoMkA sampAdana kiyA / Apa aneka saMsthAoMke saMrakSaka, adhyakSa, upAdhyakSa, padAdhikArI tathA kAryakAriNIke sammAnita sadasya haiM / Apako samAjakI orase san '40 meM 'vidyAbhUSaNa', 25 sau nirvANa mahotsava para tatkAlIna uparASTrapati dvArA 'vidvatratna' tathA AcArya saMgha dvArA 'vANIbhUSaNa' kI upAdhise sammAnita kiyA gayA / Apa jaina siddhAMta tathA anya dharmoke acche jJAtA, sulekhaka, vicAraka, karmaTha samAjasevI tathA zikSAkSetra meM viziSTa sevAoM ke liye sarakArI sammAna prApta karane zAstrI vidvAn haiM / DaoN0 bhAgacandra jaina 'bhAgendu' anilakumAra jaina anusandhitsu jabalapura jileke rIThI nagarameM janmeM DaoN0 bhAgacandrajI 'bhAgendu' jaina samAja ke una manISiyoMmeMse haiM jinhoMne apane jIvanako sevAmaya banA rakhA hai / prAcIna vAGmaya, bhASAzAstra, jaina-darzana- saMskRti aura kalA - * Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti granthe ke kSetrameM unakI viziSTa sevAe~ haiN| DaoN0 bhAgendujIkA adhyayana sAgara (ma0 pra0) ke zrIgaNeza jaina mahAvidyAlaya tathA sAgara vizvavidyAlaya meM huA / jaina vidyAoM para anusandhAna nirdezana hetu vikhyAta DaoN0 'bhAgendu' jI samprati Apa madhyapradeza saMskRta akAdamIke saciva haiM / Apake nirdezana meM kaI zodhArthiyoMko jaina viSayoM para pI-eca0 DI0 kI upAdhi ho cukI hai / DaoN0 bhAgendujI akhila bhAratIya starakI aneka saMsthAoM, zodha saMsthAnoM aura mahAvidyAlayoMse nikaTataH sambaddha haiM / Apa kuzala lekhaka, yazasvI saMpAdaka, saphala prAdhyApaka aura acche vaktA haiM / ApakI prasiddha kRtiyA~ - devagar3ha kI jaina kalAkA sAMskRtika adhyayana, bhAratIya saMskRtimeM jainadharmakA yogadAna, jainadharmakA vyAvahArika pakSa : anekAntavAda, atIta ke vAtAyanase Adi haiM / Apane aneka kRtiyoMkA sampAdana bhI kiyA hai / sAhityAcArya DaoN0 pannAlAla jaina abhinandana grantha ke pradhAna-sampAdaka aura saMyojaka DaoN0 bhAgendujI rahe haiM / prastuta smRti grantha ke sampAdana meM ApakI bhUmikA nitarAM prazaMsanIya hai / DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla rAjasthAna ke jaina grantha bhaNDAroMmeM surakSita mahanIya sAhityako ujAgara karake prAcIna vAGmaya vizeSataH jaina anusandhAna ke aneka saMbhAvita pakSoMkA udghATana karanevAle DaoN0 kAsalIvAlakA janma 8 agasta 1920 I0 ko jayapurake nikaTa huA / saMskRta, prAkRta aura hindIke 500 se adhika graMthoMkA paricaya tathA prazasti prakAzita karake unhoMne mahattvapUrNa kArya kiyA hai| Apa itihAsaratna, vidyAvAridhi Adi upAdhiyoMse sammAnita kiye gaye haiM / aneka granthoMke praNetA mahAvIra graMtha akAdamIke mAdhyama se alabhya - aprakAzita sAhityako prakAzita karanevAle DaoN0 kAsalIvAlajI aneka abhinandana granthoMkA kuzalatApUrvaka saMpAdana kara cuke haiM / vivecya 'smRti grantha' ke sampAdana kArya meM Apake sudIrgha anubhava tathA sahaja prakRtikA lAbha nirantara prApta huA hai / DaoN0 sAgaramala jaina DaoN0 sAgaramala jainakA janma san 1932 meM zAjApura meM huA / 18 varSakI avasthAmeM hI Apa vyAvasAyika kArya meM saMlagna ho gaye / vyavasAyake mAtha-sAtha ApakA adhyayana bhI kucha vyavadhAnoM ke sAtha calatA rahA / Apane vyApAra vizArada, jaina siddhAnta vizArada, sAhityaratna aura ema0 e0 kI upAdhiyA~ prApta kIM / ema0 e0 ( darzana ) Apane varIyatA sUcI meM prathama sthAna prApta kiyA aura kalA saMkAya meM dvitIya sthAna prApta kara rajata padaka prApta kiyaa| usake pazcAt adhyayanakI ruciko nirantara jAgRta banAye rakhane hetu vyavasAyase pUrNa nivRtti lekara zAsakIya sevAmeM praveza kiyA aura rIvA, gvAliyara aura indaurake, vidyAlayoMmeM darzanazAstra ke adhyApaka tathA hamIdiyA mahAvidyAlaya, bhopAla meM darzana vibhAga ke adhyakSa rahe / samprati Apa pArzvanAtha vidyApITha, vArANasIke nidezaka evaM 'Agama ahiMsA evaM prAkRta saMsthAna, udayapurake mAnad nidezaka haiM / 'zramaNa' tremAsikake pradhAna sampAdaka haiM / jaina vidyA ke kSetra meM Apako pratibhAko sadaiva sammAna milA hai / Apa aneka vizvavidyAlayoM meM adhyayana - pariSad, kalAsaMkAya evaM vidyApariSad ke sadasya raheM haiN| Apane jaina, bauddha aura gItAke AcAra darzana para pI-eca0 DI0 kI upAdhi prApta kI 1) mahA / Apake Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/pariziSTa : 27 20 grantha evaM 150 uccastarIya lekha prakAzita ho cuke haiN| sAtha hI Apane aneka granthoMkA kuzala sampAdana bhI kiyA hai| ___ Apa aneka bAra videza yAtrA kara cuke haiN| san 1993 kI vizvadharma saMsada, zikAgomeM Apa pramukha vaktAke rUpameM AmaMtrita the| amerikA, iMglaiNDa Adi aneka dezoMmeM Apane apane vyAkhyAna diye haiN| DaoN0 rAjArAma jaina samprati prAkRta bhASAoMke adhyayana-anuzIlanake kSetrameM (sva0) DaoN0 nemicandrajI jyotiSAcAryakI pravRttiyoMko gati-pradAtA DaoN0 rAjArAmajIkA janma sAgara jileke mAlathauna grAmameM pharavarI 1929 I0 ko huA thaa| unakA zikSaNa papaurAjI tathA vArANasIke jaina vidyAlayoMke atirikta banArasa hindU vizvavidyAlayameM bhI huaa| DaoN0 jainane (sva0) DaoN0 hIrAlAlajI jainake nirdezanameM zodhakArya kiyaa| apabhraMza sAhityake prasiddha kavi 'raidhU ke sAhityakA Apane vizeSa adhyayana kiyA hai / varddhamAnacariu, mahAvIracariu Adi ApakI prasiddha saMpAdita-sAhityika kRtiyA~ haiN| sAmAjika aura sAhityika jIvanameM Apa nirantara sakriya haiN| gaNeza varNI di. jaina saMsthAna, vArANasIke Apa adhyakSa hai| DaoN0 rAjArAmajI isa smati-granthake sampAdaka-maNDalake variSTha sadasya haiM / DaoN0 phUlacandra jaina 'premI' sAgara (ma0 pra0) jileke dalapatapura grAmameM janmeM DaoN0 'pramI' jI kuzala-vaktA, yazasvI-lekhaka, sAmAjika cetanAke dhanI yuvA vidvAn haiM / inhoMne kaTanI evaM banArasake jaina vidyAlayoM meM zikSA prApta kii| jainadarzanAcArya, prAkRtAcArya evaM pI-eca0 DI0 upAdhidhArI DA~0 premI, jaina vizvabhAratI, lADanU (rAjasthAna) meM cAra varSa prAdhyApaka raha cuke haiN| ve saMskRta-prAkRta bhASAoM tathA jaina-darzanake gaMbhIra adhyetA manISI haiN| inakA zodha viSaya malAcArakA samIkSAtmaka adhyayana hai| vaha prakAzita hai tathA isa para inheM prazasti-patra evaM pA~ca hajAra rupayeke sAtha 1988 kA mahAvIra puraskAra prApta huA hai| ve samprati samparNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI meM jaina-darzana-vibhAgAdhyakSa haiN| sAmAjika, sAhityika aura zaikSaNika pravRttiyoMmeM sotsAha nirata DaoN0 premIjI isa smRti-granthake sampAdaka-maNDalake mAnya sadasya haiN| DaoN0 ratana pahAr3o sana 1942 meM kevala 13 varSakI umrameM sAranAtha aura vArANasImeM 'bhArata chor3o Andolana' meM bhAga lene tathA aMgrejI sarakAra dvArA jabta patrikA 'raNabherI' ke corI chipe chApane tathA pracAra karaneke kAraNa chaha mAhakI sajA huI / san 1951 meM vardhA A gaye / Ajakala Apa kAmaThI (nAgapura) meM rahate haiM / san 1955 meM kucha samayake liye 'jaina jagata' ke sampAdaka bhI rahe / anekAnta svAdhyAyamaMdirameM aura prAkRtika cikitsAkI pravRttiyoM meM dilacaspI lete haiN| lagabhaga 10 varSoM taka di0 jaina boDiMga hAusake maMtrI rahe / AcArya vidyAsAgarajIke saMghastha maniyoM, AryikAoMkI prAkRtika cikitsAmeM samarpita / Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti granthaM zrI bAbUlAla jaina phAgulla saMskRta aura prAkRta granthoMke adhunAtana kalApUrNa mudraNa aura prathama paMktike jaina manISiyoMke abhinandanagranthoMke labdhapratiSTha mudraka zrI bAbUlAlajI jaina phAgullakA janma san 1926 I0 meM bundelakhaNDake lalitapura jileke mar3AvarA grAma meM huA / zrIvIra vidyAlaya, papaurA aura zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI Apake prazikSaNa kendra the / mudraNake kSetra meM zrI phAgullajIkA praveza bhAratIya jJAnapIThake vyavasthApakake rUpameM huA, jahA~se unhoMne aneka mahattvapUrNa grantha prakAzita kiye| samprati mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasIke svatvAdhikArI haiM | apane milanasAra vyaktitva aura kAryakSamatAke AdhAra para zrI phAgullajI sarvatra yaza: arjita kara sake / zreSTha granthoMke mudraNa-kArya meM Apa aneka bAra puraskRta ho cuke haiM / sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke abhinandana granthake prabandhana meM zrI phAgullajIkI bhUmikA, kSamatA aura dAyitvabodha nitarAM prazasya rahA hai / prastuta smRti grantha ke sRjanameM prazasya yogadAna hai / Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For ale & Personal use only