Book Title: Mahamatya Vastupalnu Sahitya Mandal tatha Sanskrit Sahityama teno Falo
Author(s): Bhogilal J Sandesara
Publisher: Gujarat Vidyasabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005263/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa tathA saMskRta sAhityamAM tenA phALA 53 gujarAta vidyAsabhA : a ma dA vA da For Private & Personal I Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzodhana granthamAlA-granthAMka 53 zeTha pUnamacaMda karamacaMda kaTAvALA, aM. 6 zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI adhyayana-saMzAdhana vidyAbhavana - - - mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa tathA saMskRta sAhityamAM tene phALe lekhaka : Do. bhegIlAla ja, sAMDesarA, ema. e, pIeca. DI. adhyakSa, gujarAtI vibhAga, mahArA sayAjIrAva vizvavidyAlaya, vaDodarA; gujarAtI ane ardhamAgadhInA bhUtapUrva adhyApaka, bhe. je, vidyAbhavana, gujarAta vidyAsabhA, amadAvAda gujarAta vidyAsabhA : a ma dA vA da. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prakAzaka : che. rasikalAla choTAlAla parIkha adhyakSa, zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana, - gujarAta vidyAsabhA, bha, amadAvAda zaka 1879 pahelI AvRtti prata 500 I. sa. 157 vi. saM. 2013 kiMmata rUpiyA 6 2 0 = 0 0. : mudraka : surezacaMdra popaTalAla parIkha dhI DAyamaMDa jyubilI prinTiMga presa, salApasa roDa, amadAvAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana gujarAta vidyAsabhAnA bheA. je. adhyayana saMzAdhana vidyAbhavanamAM je saMzAdhana prathA taiyAra karI pragaTa karavAmAM Ave che te kA nuM eka aMga judA judA dharma ane saMpradAyAnuM sAhitya sazeAdhananI zAstrIya dRSTie taiyAra karAvavAnuM che. A kAryamAM zeTha pUnamacaMda kaTAvALA TrasTanA vahIvaTadArA ze.zrI premacaMda ke. kATAvALA ane zeSazrI bheALAbhAI jezi gabhAI e A sarathAne nIce jaNAvelI zarate jaina sAhityanA graMthe| taiyAra karI pragaTa karavA dAna karyuM che. e mATe bho. je. vidyAbhavana TrasTa emanuM AbhArI che. zarata " jaina saskRtinAM tamAma aMgAnuM-jemake dravyAnuyAga Adi cAra anuyAgAnuM temaja kAvya, zilpakaLA, itihAsa AdinuM sAhitya taiyAra karAvI pragaTa karavuM. AmAM mULa saMskRta prAkRtAdi graMthAnA, zilpa AdinA sacitra itihAsa vagerenA samAveza karavA.' A mAlA khAte atyAra sudhImAM nIcenAM prakAzana bahAra paDayAM cheH kimata nAma 1. uttarAdhyayanasUtra ( prathama khaMDa ) 3. 2. traNa prAcIna gujarAtI kRti jainaAgama sAhityamAM gujarAta 4. gaNudharavAda 5. yAgazataka gujarAta vidyAsabhA amadAvAda tA. 2017-'17 prA. DaoN. bhAgIlAla ja. sAMDesarA bho. je. vidyAbhavanamAM hatA tyAre pIeca. DI. mATe Vastupala and His Literary Circle e mathALe mahAnibaMdha lakhyA hatA. e mahAnibaMdhane emaNe adyatana karI amane soMpyA te A prasiddha karavAmAM Ave che. A mATe bheA. je. vidyAbhavana emanuM kRta che. G-O-E 3-0-0 41010 10-0-0 3-0-0 sikalAla che. parIkha adhyakSa, bhA. je. adhya.-saMzA. vidyAbhavana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (lahzaj 3 police odd Ich lebe) kh. ha PHP lEh1> Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ in Education International zAyAmamA SOCCEEL kAraNAvadayArAjA yaakndhvaashivmaari| gAvAbhamorayAgarapA s012| cAvayAsa priya umara lAmA TokhAya012 vAsanAdhIna sakAmamA nAjharaNa BAmatayeuoya pasAkalamanAlayatA laritamAnADA kapiMDAzahI mi sAhA nAyavizvayAbaMdalakAmamA chApAThoThAlAha maNDAvapAsanazrIdhAmIkadaya asamAdhAnadyAravAyA Privada Personal Use Only vastupAlanA hastAkSara --dharmAlyudaya' mahAkAvyanI saM. 1290mAM lakhAyelI tADapatrIya hastapratanuM aMtima patra (nusa / 12) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastA vinA IsavI sananI teramI sadInA pUrvArdhamAM thayelA, LakAnA vAghelA rANA viradhavalane mahAmAtya vastupAla pitAnA samayane pramukha rAjapuruSa hatA, eTaluM ja nahi, paNa sAhitya ane kalAne mahAna AzrayadAtA, vikhyAta sthApatyo baMdhAvanAra, ane pote paNa eka sAhityakAra hato. enI AsapAsa sAhityakAranuM eka maMDaLa ekatra thayuM hatuM, jeNe madhyakAlIna saMskRta sAhityanA lalita temaja zAstrIya prakAramAM noMdhapAtra phALo Apyo hato. chellA keTalAka dAyakAthI bhAratIya vidyAnA vidvAnanuM dhyAna vastupAlanAM jIvana ane kAryanA abhyAsa tarapha AkarSAyuM che. I. sa. 1883 mAM e saMskRta sirIjhamAM (pu. 25) prakaTa thayela, semezvarakRta "kIphimudI'nI prastAvanAmAM che. e. vI. kAthavaTee varatupAlanAM jIvana ane kAryanI TUMkI rUparekhA ApI hatI, ane I. sa. 1889 mAM prakaTa karelA eka nibaMdhamAM De. nyUlare arisiMhakRta "sukRtasaMkIrtana"nuM vivecanAtmaka pRthakkaraNa karatAM A ja viSayanI pharI vAra sAdhAra carcA karI hatI.' I. sa. 1896 mAM prakaTa thayela "babe gejheTiyara' grantha 1, bhAga 1 (gujarAtano ItihAsa)mAM vAghelAonA itihAsanuM eka prakaraNa che, jemAM varatupAlanI rAjakIya kArakirdIne vRttAnta thoDAMka pRSThamAM (pR. 198-203) Apyo che. phebsakata "rA'mAlA'nA gujarAtI anuvAdaka zrI. raNachoDabhAI udayarAme e anuvAdanI I. sa. 1899 mAM prakaTa thayelI bIjI AvRttimAM vAghelAo vizenI eka anupati umerI, ane emAM varatupAlanA aMgata ane rAjakIya jIvanane lagatI rasaprada hakIkate ekatra karI che. somezvarakata "kIti. kamadI'nA I. sa. 1908 mAM prakaTa thayelA gujarAtI padyAnuvAdanI prastAvanAmAM zrI. vallabhajI haridatta AcArya A vidhyanI sAdhAra carcA karI che. gAyaka. vAgjha oriyenTala sirIjhanA prathama saMpAdaka zrI. cimanalAla DAhyAbhAI dalAle e sirIjhamAM prasiddha thayela varatupAlakRta "naranArAyaNAnaMda, bAlacandrakata 'vasaMtavilAsa ane jayasiMhasUrikRti "hamIramadamardana" e kRtionI 1. mULa jarmana nibaMdha vinAnI impIriyala ekeDemInA SitzungsberichtemAM (pR. 119, I. sa. 1889) prakaTa thaye hato, ane "dhI sukRtasaMkIrtana opha arisiMha' e zIrSaka nIce tene aMgrejI anuvAda inDiyana eTiverI', pu. 31 mAM (pR. 477 thI AgaLa) chapAye che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgrejI prastAvanAmAM varatupAlanAM jIvana ane kArya vize vividha daSTibiMduthI saMkSipta, paNa zAstrIya ane vidvattApUrNa nirUpaNa karyuM che. chelle I. sa. 1939 mAM zrI durgAzaMkara zAstrIe "gujarAtane madhyakAlIna rAjapUta ItihAsa" e puratakanA bIjA bhAgamAM (pR. 38-395) vastupAlanA jIvana ane kArya viSe tathA teNe sAhityapravRttine ApelA uttejana viSe (pR. 394-95) lakhyuM che. paraMtu kAthavaTe, cUlara, raNachoDabhAI ane AcAryo pitAnA nibaMdho lakhyA tyAra pachInA pAMca cha dazakAmAM vastupAlanA jIvanane lagatAM ghaNAM sAdhanosAhityika racanAo temaja utkIrNa lekho rUpe-tathA varatupAlanI potAnI keTalIka racanAo (eka mahAkAvya ane cAra stotro) pATaNa ane anya sthaLoe jUnA hastalikhita graMthabhaMDAromAMthI zodhI kADhavAmAM Avela che. vastupAlanA sAhityamaMDaLanA aneka kavipaMDitenA jIvana vizenI puSkaLa hakIkata temaja emanI racanAo jANavAmAM AvI che, jo ke A sAhityaracanAo ThIka ThIka aMze hajI aprakaTa hAI mAtra haratapratorUpe ja upalabdha che, paNa abhyAsa mATe te bahu upayogI sAmagrI pUrI pADe che. " upara je vidvAne vize vAta karI che temaNe ghaNuMkharuM varatupAlanA jIvananA koI aMga vize lakhyuM che, paNa temAMnA koIe e viSayanuM sagapAMga nirUpaNa karavAno prayAsa karyo nathI; tathA varatupAla ane tenA sAhityamaMDaLe saMskRtamAM ApelA phALA vize to kevaLa achaDatI carcA thaI che. vaLI atyAra sudhI zodhAyelI navIna sAmagrIne paNa e mATe upayogI thayo nathI. Ama vastupAlanA jIvana para-khAsa karIne teNe ane tenA sAhityamaMDaLe saMskRta sAhityamAM ApelA phALA vize samIkSAyukta nirUpaNa karavAne avakAza hate. prastuta pustakamAM A viSayanuM aitihAsika ane sAhityika dRSTie avalokana karavAno prayAsa che. 2. A pustaka chapAI gayA pachI paNa A dRSTie gaNanApAtra keTalIka hastaprato maLI che. lATanA hAkema zaMkhane vastupAle karelA parAjaya varNavatuM eka zaMkhaparAbhava nATaka pahelI ja vAra jANavAmAM AvyuM che ane enI hastaprata amadAvAdamAM devazAnA pADAnA bhaMDAramAMthI pUmunizrI puNyavijayajIne maLI che. gujarAtamAM racAyelAM aitihAsika saMskRta nATakomAM ethI ekano umero thAya che. somezvarakRta "ullAgharAghava" nATakanI upalabdha ekamAtra truTita prata vize pR. 157 upara noMdha karI che. enI saMpUrNa hastaprata paNa uparyukta bhaMDAramAMthI prApta thaI che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A pustaka traNa bhAgamAM vaheMcAya che. pahelA "prAstAvika' vibhAgamAM vastupAla ane enA sAhityamaMDaLanA kAryane yogya rIte samajavA mATe e pUrvenA gujarAtanI sAMskRtika ane sAhityika pArzvabhUmikA nirUpavAne tathA pUrvakAlIna vidyA paraMparA samajAvavA prayAsa che. "mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa" e bIjo vibhAga vastupAlane kauTumbika vRttAMta ane rAjakIya kArakirdI Ape che tathA sAhityottejaka ane sAhityakAra vastupAla vizene eka svAdhyAya rajU kare che. vaLI A sAhityamaMDaLanA kavipaDita vize tamAma upalabdha mAhitI AdhArabhUta svarUpe ApavAno prayAsa tyAM karyo che. Ama A pustakanA pahelA be vibhAgamAM aitihAsika ane jIvanavRttaviSayaka sAmagrInuM adhyayana che. saMskRta sAhityamAM phALo' e trIjA vibhAgamAM vastupAla ane tenA maMDaLe sAhityanI vividha zAkhAomAM karelA pradAnanI samIkSA che. pahelAM mahAkAvya, nATaka, prazasti, stotra, sUktisaMgraha, dharmakathA, prabaMdha, apabhraMza rAsa e lalita vAphamayaprakAranI ane tyArapachI alaMkAra, vyAkaraNa, chaMdazAstra, nyAya, jayotiSa, dhArmika grantho uparanI TIkA Adi zAstrIya nAmayaprakAranI samIkSA karI che. ane chelle, prastuta adhyayanane samArepa karato "upasaMhAra" jeDa che. A pustaka taiyAra karatAM saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane jUnI gujaretImAM racAyelA, prakaTa ke aprakaTa, tamAma upalabdha mULa granthane upayoga karavAne tathA aMgrejI, gujarAtI ane hiMdImAM arvAcIna vidvAnonA A vizenA saMzodhanalekhe jevAne banato badhA prayAsa meM karyo che. upara kahyuM tema, vastupAlana sAhityamaMDaLanI tathA e vizenI ghaNI mULa kRtio hajI aprakaTa hAI A adhyayana mATe, tADapatra ane kAgaLa 3. chaThThA prakaraNanA aitihAsika mahAkAvyone lagatA bhAganI keTalIka vigata prazastio vizenA AThamAM prakaraNamAM punarAvRtta thayelI jaNAze. Ama thavuM anivArya hatuM, kemake cAreya aitihAsika mahAkAvyo ane tamAma prazastio samakAlIna itihAsanAM sAdhano che te sAthe jemAM nAyakane sthAne vastupAla che evI kAvyaracanAo paNa che. madhyakAlIna gujarAtanA itihAsa temaja sAhitya vizenA A adhyayanamAM e baneya mATe A racanAono meM upayoga karyo che ane aitihAsika kAvyAdinI vastu ane nirUpaNanI daSTie samIkSA karatAM nidAna keTalIka bAbatonuM punarAvartana karavuM paDe tema hatuM. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara lakhAyelI Azare cALIsa prate me" ekatra karI hatI. pU. munizrI puNyavijayajInA saujanyathI pATaNa, vaDAdarA ane chANInA graMthabhaDArAne upayega huM karI zakyA hate. vaLI amadAvAda, khabhAta ane cANasmAnA graMthabhaDArAmAM Ate aMge keTaluMka kAma meM karyuM hatuM ane tyAMnA vyavasthApakAe e mATenI anukULatA mane karI ApI hatI. pUnAnA bhAMDArakara insTiTayUTanA kyUreTara ke. pI. ke. gArDae e saMsthAmAM rakhAyelA muMbaI sarakAranA saMgrahanI hastaprata tathA munizrI kAntivijayajIe keTalIka aprakaTa mULa kRtinI nakalA mane lAMbA samaya sudhI upayega mATe ApI hatI. preA. ke. vI. abhyaMkara, pU. paM. sukhalAlajI ane DaoN. jitendra jeTalIe A kArya ne aMge keTalAMka upayogI sUcanA karyA hatAM. e sarva sajjatAne huM RNI chuM. gujarAta vidyAsabhAnA bheA. je. vidyAbhavanamAM gujarAtI ane adha mAgadhInA adhyApaka tarIke huM hatA e samaye A abhyAsalekha meM taiyAra karyA hatA. e saMsthAnA adhyakSa preA. rasikalAla che. parIkhe mArAM saMzAdhana kAryamAM vividha prakAre anukULatA karI ApI tathA kiMmatI mArgadarzana ApyuM e mATe emane paNa huM atyaMta AbhArI chuM. A pustaka chapAyuM e badhA samaya daramiyAna huM yurepa, amerikA ane eziyAnA deronA pravAsamAM hatA. enAM prazna sudhAravAnuM mitrakArya gujarAta vidyAsabhAnA kyureTara preA. kezavarAma zAstrIe karyuM che ane sUci zrI. sAmAbhAI pArekhe taiyAra karI che. e banne mitrAne huM upakAra mAnuM chuM, 'adhyApaka nivAsa', vaDAdarA tA. 20 julAi, 1957 bhAgIlAla ja, sAMDesarA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama nivedana prastAvanA anukrama saMkSepasUci zuddhipatra vibhAga pahelo: prAstAvika prakaraNa 1: sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA (pR. 3-30) vidyAdhAma valabhI-4; zrImAlanuM sAMskArika jIvana-9; aNahilavADa pATaNanI sAhitya ane pAMDityanI paraMparA-64. vibhAga bIjo: mahAmAtya vastupAla ane enuM sAhityamaMDaLa prakaraNa 2: abhyAsanAM sAdhane (pR. 33-36) samakAlIna sAhityika sAdhano-31; pachInA kALanAM sAhityika sAdhano-34; utkIrNa lekha -35; sthApatya-36. prakaraNa 3: vastupAlane kauTuMbika vRttAnta tathA rAjakIya kArakirdI (pR. 37-49) vastupAla, eka punarlagna karela vidhavAno putra-17; vastupAlanAM bhAI bahena-39; rAjakIya kArakirdIne prAraMbha-39; Arthika ane rAjakIya suvyavasthAnI sthApanA-40; zaMkha upara vijaya-43; devagirinA yAdava rAjA sAthe saMdhi-43; viradhavala ane enA maMtrIonAM bIjAM yuddho-44; eka muslima AkramaNane pratikAra 45; viradhavala ane vastupAlanuM mRtyu-46; tejapAlanuM maraNa-48. prakaraNa 49 vastupAla-sAhitya ane kalAne AzrayadAtA ane sAhityakAra (pR. 49-60). vastupAlanI yAtrAo-49; vastupAlanAM bAMdhakAma-50; AbunuM mandiramadhyakAlIna bhAratIya sthApatyano ciraMjIva namUne-pa2; vastupAla, vidyA ane sAhityano mahAna AzrayadAtA-pa3; vastupAlanI sAhityaracanA-pa6. prakaraNa 5: mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa (pR. 1-118) 1. semezvara (62-74): semezvara ane tenA pUrva-62; somezvaranI sAhityakRtio-66; "kAvyaprakAzanI TIkA "kAvyAdarzanA kartAthI A semezvara bhinna che-69; semezvaranI kRtionI AnupUrvI-70; somezvaranI sUktio-71; vastupAlanA avasAna pachI somezvare vyAsavidyA choDI dIdhI-74. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. harihara (74-79): pribandhakozamAM hariharane vRttAnta-75; gujarAtamAM "naiSadhIyacaritIne abhyAsa ane pracAra-77; hariharanAM subhASito-78. 3. nAnA, (79-82) : nAnAkano kulavRttAnta-80; nAnAka ane vIsaladeva81; kavione AzrayadAtA nAnAka-81; nAnAkanI kavitA-81. 4. yazavIra (82-86) : yazavIra, vastupAlana gADha mitra-83; zilpazAstranuM cAvIranuM jJAna-84; cazavara: kavi, ane sAhityane AzrayadAtA-85. 5. subhaTa (86-87). 6. arisiMha (97-90) : arisiMha ane amaracandra-87; "sukRtasaMkIrtana ane tene samaya-88. 9. amaracandrasUri (90-97) : amaracandra, vAyaDa gacchanA sAdhu-90; dikSA pUrve ghaNuM karIne vAyaDA brAhmaNa-91; vIsaladevanA darabAramAM amaracadra; amaracandra ane arisiMha-2; amaracandranI sAhityakRtio-93; amaracandra ane padma maMtrI-94; amaracandranI kRtionI AnupUrvI-95; veNukRpA amaracandra-96; amaracandranI mUrti-97. 8. vijayasenasUri (97-100) : vijayasenasUri, vastupAlanA kulaguru97; nAgendra gacchanI paTTAvali-97; vastupAlanA kuTuMba sAthe vijayasenasUrine ghaniSTha saMbaMdha-98; vijayasenasUri: kavi ane vidvAna-99; vijayasenasUrinuM avasAna-99. 9. udayaprabhasUri (100-102) udayaprabhasUri, vijayasenasUrinA paTTaziSya-100; udayaprabhanI sAhityakRtio-100, 10. jinaprabha (12) 11. naracandrasUri (103-106) : naracandra, mAtRpakSe vastupAlana guru103; naracandrasUrinI sAhityakRtio-104; naracandrasUrinA avasAnanuM varSa-106. 12. narendraprabhasUri (106-108).: vastupAlanI vinaMtIthI "alaMkAramahodadhinI racanA-106; narendraprabhasUrinI anya racanAo -107. 13. bAlacandra (108-111) : bAlacandranI guruparaMparA-108; bAlacandrane vRttAna ane vastupAla sAthe emane saMbaMdha-109; bAlacandranI sAhityakRtio-110. 14. jayasiMhasUri (111-112) : "hammIramadamana ane vastupAlaprazasti '-111. 15. mANicandra (112-115): "saMketane racanAkAla-112; vastupAla sAthe mANicandrane saMparka114. anya kavio ane vidvAne (115-118): harihara sAthe madananI spardhA-115; pAhaputra, cAcariyAka ane anya kavi paMDito-117; vastupAlanAM kuTuMbIjanonI kAvyaracanA-118; ajJAtanAmA kavio-118, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga trIjo : saMskRta sAhityamAM phALo prakaraNa 6: mahAkAvya (pR. 121-154) mahAkAvyanAM lakSaNo-121; mahAkAvyonA praziSTa namUnAone gujarAtamAM abhyAsa-122. aitihAsika mahAkAvya. somezvarakRta "kIrtikaumudI'-123; arisiMhakRta "sukRtasaMkIrtana-131; bAlacandrakRta 'vasaMtavilAsa"-136; udayaprabhasUrikRta dharmAsyudaye" athavA "saMdhapaticaritra'-141. paurANika mahAkAvya. semezvarakRta "suratsava'-144; vastupAlakRta naranArAyaNAnaMda'-149; amaracandrakRta 'bAlabhArata"--151; amaracandrasUrikRta caturvizati jinendra saMkSipta caritAni-153; mANikyacandrata "zAntinAthacarita' ane 'pArzvanAthacarita'-153. prakaraNa 7: nATaka (pR. 155-175) saMskRta nATakanAM lakSaNo-155; semezvarakRta 'ullAgharAghave"--157; suTakRta 'dUtAMgada', eka chAyAnATaka-164; "chAyAnATaka' zabdane artha; chAyAnATakanI lAkSaNiktAo-165; bAlacandrakRta "karUNAvejayudha'-167; jayasiMhasUrita 'hammIramadamana"--169; naracandrakRta 'ardha rAdhava' TippaNa-174. prakaraNa 8H prazasti (pR. 176-187) prazastine sAhityaprakAra tathA tene vikAsa-175; vastupAla ane tejapAlanAM satkRtya varNavatI prazastio-177; semezvarakRta "Abuprazasti'-177; giranAranA zilAlekhomAMne gadyabhAga-178; giranAranA zilAlekhomAM somezvaranA zleka-179; semezvarakRta 'vaidyanAthaparAti'-179; giranAra lekhamAMnA udayaprabhanA blekA tathA temanI sukRtakIrtAikallelinI'-180; khaMbhAtanA upAzrayanI udayaprabhakRta prazasti tathA temanI 'vastupAlatuti'-181; giranAranA lekhamAMnA naracandranA leke tathA emanI 'vastupAlamarAsti"--182; giranAranA lekhamAM naredraprabhanA zloko tathA emanI be "vastupAlaprazasti'-183; jayasiMharikRta vastupAla-tejapAla prazasti'-183; "darbhAvatI prazasti'-184; vastupAla ane tenA putra jaitrasiMha viSenI granthaprazastio-186. prakaraNa 9H stotra (pR. 187-193) saMskRta sAhityamAM stotra-187; semezvarakRta "rAmazataka' -188; jaina sAhityamAM stotra-190; vastupAlaracita stotra-191. prakaraNa 10 : sUktisaMgraha (pR. 197-197) somezvarakRta karNAmRtapA'-193; narendrabhasUrikRta viveka pAdapa" ane "vivekakalikA'-196. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prakaraNa 11 : pramanya (pR. 198-203) prabandha, sAhityanA prakAra tarIke ane itihAsanA sAdhana tarIke-198; jinabhadraMkRta 'prabandhAvalI'-199. prakaraNa 12 : dharmakathAsaMgraha (pR. 203205) naracandrasUriSkRta 'kathAratnAkara'-205. prakaraNa 13 : apabhraMza rAsa (pR. 206-210) 'rAsaka' athavA 'rAsa'--206; vijayasenasUriSkRta ' raivatagiri rAsu'-208; pAlheNaputrakRta 'Abu rAsa'-209, prakaraNa 14 : ala kAragranthA (210-233) mANikayacandrakRta 'kAvyaprakArA sa`keta'-214; narendraprabhasUrikRta 'alaMkAramahAdhi'-218; kizikSAnA sAhityane vikAsa-222; amaracandrakRta kAvyakalpalatA' ane te uparanI TIkA 'kivirAkSA'-224; 'kAvyakalpalatA'uparanI bIjI svapajJa vRtti 'parimala'-230, prakaraNa 15 : vyAkaraNagranthA (pR. 234-239) saMskRta vyAkaraNasa pradAyA-234; amaracandrasUrikRta 'cAdiza-samuccaya'- 236; naracandrasUriSkRta 'prAkRtaprabhASa'-237. prakaraNa 16 H InduHzAstranA grantha (pR. 239-244) sa`skRtamAM chanduHzAsra-239; amaracandrakRta 'chadaratnAvali'-241, prakaraNa 17H nyAyagrantha (pR. 244-254) vaizeSika darzana ane 'nyAyakalI'-244; 'nyAyaka dalI' uparanuM naracandranuM TippaNa-246. prakaraNa 18: jyAtiSagranthA (pR. 254-256) jyotiSaviSayaka sAhitya-254; udayaprabhasUriSkRta 'Arabhasiddhi' ane naracandrasUriSkRta 'jyotiHsAra'-256. prakaraNa 19 : jaina prakaraNagranthA uparanI TIkAo (pR. 256-260) jainAnuM TIkAsAhitya-256; udayaprabhasUriSkRta 'upadezamAlAkaNikA'-257; vivekama'jarI' ane 'upadezakandalI' uparanI khAlacandranI TIkAo-258, upasaMhAra (pR. 261-263) sandarbha sUci (pR. 265-280) sUci (pR. 281-304), Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ama ie ihikavA ukaTI uta rA ei anAlsa kAkala kApra kIko jhumarAi U';a jebha'sa jaipuprasaM jaisapra jaisAi jesAsa kA guele gujarAtanA aitihAsika lekhA tanA nyAka nyATi pAbha'sa pupasa sa'kSepasUci narendraprabhasUriSkRta alaMkAramahAdhi inDiyana enTikverI inDiyana hisTArikala kvArTarlI prA praci bAlacandrakRta upadezakalI TIkA ratnamadiragaNikRta upadezatara giNI sAmezvarakRta ullAdharAdhava epigrAphiyA inDikA anAlsa eN!k dhI bhAMDArakara eriyenTala risarca insTiTayUTa amaracandrasUrikRta kAvyakalpalatA mammaTakRta kAvyaprakAza sAmezvarakRta kArtti kaumuddI kaeNTelegasa kaeNTelAJAram gujarAtanA madhyakAlIna rAjapUta itihAsa (durgAzaMkara zAstrI) hemacandrakRta chandAnuzAsana jesalamera bhaDAra sUci jaina pustaka prazastisaMgraha (si`ghI jaina granthamAlA) jaina satyaprakAza (mAsika) jaina sAhityanA sa*kSipta itihAsa (meAhanalAla desAI ) jaina sAhitya sazodhaka ( traimAsika ) vastupAlakRta naranArAyaNAnaMda mahAkAvya zrIdharakRta nyAyakalI naracandrasUriSkRta nyAyakandalI TippaNa pATaNa bhaMDAra sUci purAtana prabandhasagraha rAjazekharasUriSkRta prabandhakAza meruttuMgakRta prabandhacintAmaNi prAcIna gurjara kAvyasaMgraha (gAyakavADa sirIjha) prAgukAsa prArjalesa prAcIna jaina lekhasa'graha naracandrasUriSkRta prAkRtaprakheAdha prApra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAle phAgu bhAbhA bujha ge bhAvi lIsa veca vivi prAcIna lekhamAlA phArbasa gujarAtI sabhA trimAsika amaracandrasUrikRta bAlabhArata buddhiprakAza (mAsika) bebe gejheTiyara bhAratIya vidyA (hindI-gujarAtI sAmayika) lIMbaDI bhaMDAra sUci jinaharSakRta vastupAlacarita bAlacandrakRta vasaMtavilAsa mahAkAvya narendraprabhasUrikRta vivekakalikA jinaprabhasUrikRta vividhatIrthakalpa narendraprabhasUrikRta vivekapAipa bAlacakRta vivekamaMjarI TIkA somezvarakRta suratsava mahAkAvya udayaprabhasUrikRti sujhutakIrtAikallolinI arisiMhakRta sukRtasaMkIna jalaNakRta suktimuktAvali jayasiMhasUrikRta hammIramadamana vika vitIka vipA vimaTI suu sujhIka susaM sUkuM humama Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha pa'kti 4 1 (++. tA.) 1 10 7 8 . 11 saraka 25 epa 26 27 29 30 *se Ta 15 18 14 22 11 22 16 23 24 1 1 2 19 pa kaccha 4 4 4 4 x 1 (phUM. ne.) 9 (x. ne.) 51 13333 13 6 (ku. tA.) 6 (krU. ne.) 13 vAta 23 18 4 10 13 2 (phU. ne.) 10 21 LS 18 2 (phUM. nA.) 5 zuddhipatra azuddha 'kAvyAnusAna' sIdhe 'vizrAntara vidyAdhara' mULa mULa 'vizrAntara vidyAdhara umiti bhav prapaMca kathA'nA cAturvidheka prakaTitau I. sa. 1236 yazapAla guNAguNa nATakamAMnAM Simplicion Ornation eN ja matijaleba kupArapALa vA lakhAyA sAhityamAM temaja ratnamandiragaNitakRta subhazIlakuMta adhirAja bhAsvataprabhAkamadhurAya jayamaladevInA mAravADanAM...rAjye enA sainyane kevI rIte sulatAta muImuddIna parama zuddha 'kAvyAnuzAsana' enA vizrAnta vidyAdhara' mULa vizrAnta vidyAdhara' upamiti bhavaprapaMca kathA' caturvidhaika prakaTitaM I. sa. 1136 carA:pAla guNAvaguNa nATakamAMnI Simplicior Ornatior e matijalena kumArapALa jovA sacavAyA sAhityamAM lalita temaja ratnAMndaragaNikRta zubhazIlagaNikRta AzArAja bhAsvataprabhAvamadhurAya jacataladevInA mAravADanA...rAjae e ene kevI rIte sulatAna muijhudIna paramata Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 56 56 58 23 2 6 (phU. no.) 14 65 67 22 1 (. ne.) - * * * 2 - ja - 2 + 9 = saM saM che e saM che } } } ATalo ATalAM caitra zuddha ravau caitra zuddha 12 ravau "vA devIpasUnuM 'vAdevadharmarasUnuM "Abuprazasti- "AbuprazastimAM- tonI tetronI yuddha karIne nasADI mU yuddha karIne tene nasADI mUkyo lokaspRgaM lokampRNaM vAgdevatA vasantasya vAgdevatAvasantasya somezvaradeva somezvara deva rasap rasam saMsaT...... sUnanA sU nunA ratnazekhare rAjazekhare hariharane harihare sUcavAyelA sacavAyela prabhAsa 67 68 68 6 (. .). 4 (phU. ne.) 6 (phU. ne.) saMsAra... 75 " " $ prabhAse 78 22 78 26 82 7 (phU. ne.) ke na kena 84 12 87 11. 9 v uta. uta yazavIra yazavIra- bleka vaDe svAgata loka vaDe tenuM svAgata vastupAlanakIrtikanyayA vastupAlanavakIrtikanyayA ......ritam | ....tritam II. --amaracandrasUri arisiMha' "arasiMha" sAhityano salphane ...(1-2)mAM ...(1-2)nA vRtAto vRttAnto rAjya rAjyakartA (oNrA 126) (paira 126) phaTina pharaTana gaNA gaNa ...vratama : ! ...pratimAH | udAharaNa maNisUri. malliSeNasUri $ ja Y. 95 16 96 5 (phU. no.) 14 (phU. no.) 96 17 (phU. ne) 97 11 102 1 102 3 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 104 14 (ku. ne.) 106 10 108 12. 108 5 (phU. no.) 111 4 114 115 115 29 117 122 122 121 125 128 pupamAM 129 21 130 32 131 8 131 2 (phU. no.) vRSTivAtoDhi... vArtA i.. vyAM satyo muH... satyodaivakSa:... kavinA kavi anunAna anumAna samAntare kALAMtare eka zleka pleka madakIrtithI madanakIrtithI jayapAle vastupAle prazastimAM (perA 88), prazastimAM che (parA 88), pratiSThA semanuM pratiSThAmanuM yAtrikA cAmiko-- hAthanagArAMthI hAthI nagArAMthI mukhamAM *..ramaparadhara *.. puremaparathI mukAvelAM mukAyelAM eva vaDanaganA vaDanagaranA aNahilavADamAM aNahilavADamAM teNe paMcAsarA paMcAsarA alaMkArene zabdAlaMkAre te emAM . enAM AvatAM ja AvatAM sa-pahelA sargomAM-pahelA ane agAu vAta karI nathI vAta bIjA...... athavA..... SaDaRtuonuM SaDaRtuonI durgamagaurava granthonA durgama gauravagranthanA samAveza thaI... samAveza emAM thaI "padmAnaMda mahAkAvya"mAM "padmAda mahAkAvyamAM paNa prathama prathama te aMke te dvArA aMke mAhitIo dvArA prekSakone mAhitI prekSakone rAjayamAM samayamAM 136 167 139 141 1 141 e 142 ( 145 146 148 153 22 10 (phU. ne.) 9 o 8 156 156 157 8 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vicArapUrvaka 24 utsAhapUrvaka 160 162 164 to 1 166 A 169 13 170 25 174 18 176 177 23 179 179 181 13 183 21 183 186 pAThyaparaMparAomAM pAThaparaMparAomAM jeno kaThapUtaLInA jene pATha kaThapUtaLInA " enuM evuM ApaNe ApeluM racAyeluM teNe tene vivecanakRti vicita kRti pradeza kritao prazastio purANanI purANokta sAmezvakRta somezvarakRta rinArAyaNaprasAdanI vIranArAyaNaprAsAdanI ullekha kare che. ullekha te kare che, AlekhAtu oLakhAtuM sAhityanuM sanuM sAhityanA salphanA 1thI 35 1thI 36 bhAga kaI kaI bhAga tethI upakAra uddhAra ...pranidha.. gacaniye nItimU (?) camArcaH nItimUrvocamAH ..."kumaH ...velyuma vRttinI vRttanI anulabdha anupalabdha pAdubhUtaM prAdubhUtaM gurUzca (I. sa. 1946mAM.) (I. sa. 1933mAM..) salasallitam salasalitam uruiga uLiga saMskRta saMkula Asteya asteya rAsa zrAvakone zrAvakone tethI 188 21 189 21 189 22 19ra 19 193 1 193 194 26 197 17 1987 201 23 201 30 204 28 205 208 4 209 23 guruzca Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 211 10 (I. sa. pUrve 600...) (I. sa. 600.) 213 ArAdhanA mATe javA ArAdhanA mATe kAzamIra javA 214 maNiyacandrata mANacandrakRta 215 vidhAna vidvAna 215 karikAe kArikAo vyutpati vyutpatti maLatuM maLatI 231 16 "kavi kSikSA kavizikSA 232 zIkhavAnuM zIkhavAtuM pravanAM pravAnAM 244 vaidika ke bauddhane vaidika, jena ke bauddha 246 5200 2500 251 (5) sAMkhya (1) sAMkhya 256 kaDI baMdha kuDIbaMdha 259 sAra batAvIne - sAra batAvIne. 261 27 guNadaSTie kArya guNadRSTie e kArya 270 19 medI, ramaNalAla sI. medI, rAmalAla sI. "vastupAla," "ajayapAla" Adi nAmomAM sarvatra "La" ne badale la" vAMcavo. 242. - - - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga pahele prAstAvika Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA 1. IsavI sananA teramA saikAmAM thaI gayela mahAmAtya vastupAla mAtra gujarAtanA ItihAsamAM ja nahi, paNa madhyakAlIna saMskRta sAhityanA ItihAsamAM paNa bahu noMdhapAtra vyakti che. vastupAla tathA enA nAnA bhAI tejapAla e dhavalaka(dhoLakA)nA vAghelA rAjA viradhavalanA-je aNahilavADa pATaNanA rAjA caulukyarAja bhImadeva bIjAno mAMDalika hato tenA-maMtrIo hatA. vastupAla eka nipuNa rAjapuruSa ane senApati hatA tathA gujarAtanA ItihAsamAM zaurya, rAjanItijJatA ane vepArI kuneha mATe prasiddha prAgvATa (piravADa) jJAtinA eka jaina kuTuMbamAM janmyo hato. paNa vadhAre dhyAnapAtra e che ke vastupAla vidyA ane sAhityane mahAna AzrayadAtA ane dAnezvarI hato. vaLI pitAne samayane te eka suprasiddha dhArmika puruSa hato. Abu ane giranAra uparanAM mandira jevI imArato baMdhAvIne te eka kalApremI tarIke paNa vikhyAta thayo che. vaLI saMskRta bhASAne te eka gaNanApAtra kavi hatuM ane teNe racela eka mahAkAvya tathA keTalAMka stotro jANavAmAM che. A sarvane pariNAme kavio ane paMDitonuM eka tejavI maMDaLa enI AsapAsa ekatra thayuM hatuM, jeNe saMrakata sAhityanI vividha zAkhAomAM viziSTa phaLa Ape che. saMrakata sAhityanA sudIrdha ane vaividhyabharyA itihAsamAM vastupAla jevI bIjI koI vyakti bhAgye ja haze ke jene vize samakAlInee ATaluM badhuM lakhyuM che, ane vaLI je Aja sudhI sacavAyuM che. paratupAlanAM jIvana ane kArya, khAsa karIne sarakRtika ane sAhityika daSTie, banatI vigate carcavAne tathA enI AsapAsa ekatra thayelA kavipaMDitonA tejasvI maMDaLa vize aitihAsika purAvA rajU karavAno A granthano uddeza che. vaLI vastupAla tathA enA sAhityamaMDaLe saMskRta sAhityanI vividha zAkhAone kevI rIte samRddha karI che e batAvavAne paNa Ane Azaya che. 2. vastupAla ane enA sAhityamaMDaLanA kAryane yogya rIte mUlavavA mATe enA samayanI sAMskRtika ane sAhityika pArzvabhUmikA samajavI jarUrI che. A mATe vastupAlanA samaya pUrvanI gujarAtanI sAhitya ane vidyAnI paraMparAonuM Traka avalokana ahIM ucita gaNAze. TheTha valabhInA mitraka rAjAonA samayathI saMskRta sAhityane samRddha karavA mATe gujarAte zuM karyuM che te e uparathI jaNAze. A dRSTie gujarAtanA itihAsamAM be tejasvI yuga mAlUma Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga 1 paDe che--eka che. mahAna paDita, kalikAsasana AcArya hemacandrane (I. sa. 1088-1173) ane khIje vastupAlanA. AmAMnA pahelA yuganI vigatavAra carcA DaoN. byulare Life of Hemachandracharya mAM, adhyApaka rasikalAla che. parIkhe hemacandranA ' kAvyAnuzAsana ' nI aMgrejI prastAvanAmAM tathA zrI. madhusUdana meAdIe * haimasamIkSA ' mAM karI che. khIjo arthAt vastupAlanA yuga e A pustakanA viSaya che. " 3, jyAM vasIne hemacandra ane vastupAla jevA puruSAe peAtAnuM jIvanakA karyuM hatuM te aNuhilavADa ane dhALakA jevAM zaheranuM bauddhika ane sAMskArika jIvana, ApaNe hamaNAM joizuM te pramANe, pATaliputra, kAnyakubje, valabhI ane bhinnamAla jevAM zaherAnI ucca paraparAnuM sAtatya jALave evuM hatuM. vidyAdhAma valabhI 4. zrIkRSNe jarAsadhathI nAsIne jyAM potAnI rAjadhAnI banAvI hatI e purANaprasiddha dvArakAne cheADI daie teA, gujarAtanAM aitihAsika zaherAmAM ApaNe girinagara(jUnAgaDha)thI AraMbha karavA paDe. jUnAgaDhanA pAdharamAM giranAranI taLeTImAM AvelA eka khaDaka upara bhAratanA traNa asAdhAraNa mahattvanA aitihAsika lekhA kAtarelA che emAMnA eka te samrATa azoka (I. sa. pUrve 274-237)ne prAkRta zAsanalekha, jenI prAkRta bhASA pazcima bhAratamAM sarvasAmAnya rIte samajAtI hAvI joie; emAMnA khIjo lekha te zaka-kSatrapa rudradAmAnA saMskRta gadyamAM kAtarAyelA zilAlekha (I. sa. 15), je praziSTa alaMkRta saMskRta sAhityanA prAcInatama namU nAo paikInA eka che; tyAMnA trIjo zilAlekha te gupta samrATa skandaguptane saMskRta kavitAmAM racAyele lekha che. gujarAtanI prAcInatama sAhityaracanAemAM A lekhAnuM--khAsa karIne rudradAmA ane skandaguptanA lekhAnuM--viziSTa sthAna che, ane anukrame maurya, kSatrapa ane gupta e bhAratanA traNa prasiddha itihAsayugA sAthe e lekhA sabadha dharAve che. e pachI ApaNe valabhInA maitrakAnA yugamAM AvIe chIe ke je yuga uttarakAlIna guptAne samasAmayika hatA. valabhI (vaLA athavA valabhIpura) e brAhmaNu, bauddha ane jaina vidyAnuM meATuM kendra hatuM. mahAna cIneA musAphara yuvAna-cAMga je I. sa. 641 nA arasAmAM valabhI AvyA hatA eNe ApeluM tyAMnuM varNana A vizenA 1. zrI. rasikalAla che. parIkha, 'kAvyAnusAna', prastAvanA, pR. 1 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ 5 sacoTa purAvo rajU kare che. yuvAna-cAMganA varNana pramANe, valabhImAM seMkaDo saMdhArAma hatA ane tyAM rahIne lagabhaga 6000 bauddha sAdhuo hInayAnanA siddhAntane abhyAsa karatA hatA. vaLI te lakhe che, " zaherathI bahu dUra nahi eve sthaLe eka moTo saMdhArAma hato, je ahaMte (e--le) baMdhAvelo hato, tyAM bodhisaravo gumati ane sthiramatika pitAnAM paryaTana daramyAna rahyA hatA ane tyAM emaNe prasiddha grantha racyA hatA." asaMga, vasubadhu ane sthiramati e mahAyAna bauddha dharmanA bhegAcAra saMpradAyamAM bahu prasiddha nAmo che, ane yuvAna-cAMganA purAvAne AdhAre ApaNe kahI zakIe ke emAMnA eka ritharamati-jeNe vasubaMdhunI 'trizikA" upara TIkA lakhI hatI tathA keTalAka gAcAra grantho racyA hatA tevalabhInI pAse rahetA hatA, tathA bauddha philasUphIne valabhImAM moTA pramANamAM abhyAsa thato hato. 5. valabhI moTuM vidyAkendra hatuM e yuvAna-cAMganA laghuvayaraka samakAlIna isiMganA kathana uparathI paNa jaNAya che. enA kathana pramANe, " dakSiNa bihAranuM nAlaMdA ane valabhI e be bhAratanAM evAM sthaLo che jeonI tulanA cInanAM sauthI vikhyAta vidyAdhAma sAthe thaI zake. A sthaLoe puSkaLa vidyArthIo AvatA ane teo sAdhAraNa rIte be athavA traNa varSa sudhI bauddha philasUphIne lagatAM vyAkhyAne sAMbhaLatA.pa 6. brAhmaNa ane jaina vidyAone vikAsa valabhImAM thayo hato e batAvavA mATe paNa pUratA purAvA che. kAzmIrI somadeva ( I. sa. no 11me seka)ne "kathAsaritsAgara'nA karamA taraMgamAM eka viSNudattane vidyA bhaNavA mATe aMtarvedImAMthI valabhI jato varNavyA che. "kathAsaritsAgara" je ke agiyAramA saikAmAM racAyelo che, paNa uparyukta ullekha ghaNo jUno hoI zake, kemake e grantha IsavI sananA AraMbhamAM thaI gayelA guNAkya 2. A saMdhArAmane bhAvanagara pAsenA taLAjAnI guphAo tarIke oLakhavAmAM Avela che ( 'purAtatva', pu. 1, pR. 10-12 ). 3. paraMparA anusAra, guNamatinA ziSya eka sthiramati thaI gayA che ane te I. sa. 425 pahelAM vidyamAna hatA (juo vinTaranilsa, A History of Indian Literature, pu. 2, pR. 362 TippaNa. ) 4. bIla, Budhhist Records of the Western World, bhAga 11, pR. 208 pa. mitha, Early History of India, pR. 314 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 kavinI lupta "bRhatkathA'ne saMkSepa che e jANItI hakIkata che. valabhInAM dAnapatro uparathI jaNAya che ke AkhAye rAjyamAM vedAdhyayanane rAjyAzraya maLato hato. AnaMdapura(vaDanagara)nA vidvAna vedapAThI brAhmaNone ullekha e dAnapatromAM vAraMvAra Ave che. bhadinuM prasiddha "bhadikAvya" athavA rAvaNavadha( I. sa. 500 ane 650 nI vacce), je saMskRta sAhityanA ItihAsamAM paheluM ja vyAkaraNakAvya che te valabhImAM racAyeluM che. rAmAyaNanI kathA varNavatA e kAvyamAM pANininAM vyAkaraNasUtrane viniyoga bhASAmAM kaI rIte thAya enAM udAharaNa ApelAM che ane e rIte emAM, kavitAnI vAta bAjue rAkhIe topaNa, eka pracaMDa bauddhika prayatna che. pachInA samayamAM racAyelAM AcArya hemacandranAM be vyAkaraNakA -eka saMskRta ane bIjuM prAkRta-je caulukyayugIna gujarAtanAM sAhitya ane saMrakRtinA adhyayana mATe bahu upayogI sAdhano che, enA mULa namUnA tarIke A "bhadikAvya" hoya ema jaNAya che. valabhInI brAhmaNa sAhityapravRttino A ekamAtra avazeSa bace che, paNa te aneka rIte viziSTa ane vilakSaNa hoI tyAMnI vyApaka sAhityapravRttino sUcaka banI rahe che. A anumodananA TekAmAM keTalAMka pramANe che; jemake valabhInA keTalAka rAjAone khUba vidvAna tarIke varNavavAmAM AvyA che. dhruvasena 2 jA (I. sa. 329)ne dAnapatromAM sAlAturIya arthAta pANinIya vyAkaraNamAM temaja rAjanItimAM niSNAta (TILanATAsurIyataMtramathoji nidAta...) kahyo che. dharasena 2 jA (I. sa. 478)ne eka dAnapatramAM enA pitA guhasenane saMrakata, prAkRta ane apabhraMza e traNe bhASAomAM prabandharacanA karavAmAM nipuNa (saMskRtapratApabhraMzamAtra prativapravadharanAnigtAnta kAraDa) kahyuM che. valabhInA lekho kevaLa dAnanI noMdha karatA dastAvejo che, paNa emAM dAna denAra rAjA ane enA pUrvajonA ullekha evI bhASAmAM che ke je pachInA samayamAM saMskRta gadyakAvyomAMnA gadyanI AgAhI karatI lAge che. 7, jaina vidyAnuM valabhI kendra hatuM e mATenAM paNa pramANa che. jaina 6. 2. che. parIkha, uparyukta pR. 56 7. guele, naM. 63 8. e ja, naM. 50. De. myularanA mata pramANe (ie, pu. 10, pR. 278 ane AgaLa), A banAvaTI dAnapatra che ane emAM ApelA varSa karatAM arvAcIna che. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 ] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ 7 dharmane uddabhava che ke pUrva bhAratamAM thayo hato, ema chatAM dhIre dhIre sIdho vistAra anya pradezamAM thayo ane IsavI sananA AraMbhakALe madhyabhAratamAM ujjayinI, uttarapradezamAM mathurA ane pazcima bhAratamAM valabhI jaina dharmanAM kendro banyAM hatAM. jaina zratane saMkalita karavA mATenI prathama pariSada mahAviranA nirvANa pachI bIjI zatAbdImAM pATaliputramAM maLI hatI. e samaye agiyAra aMga saMkalita karavAmAM AvyAM hatAM tathA cauda pUrvamAMthI je kaMI bacyuM hatuM te bAramA aMga 'daSTivAda' tarIke ekatra karavAmAM AvyuM hatuM. paNa samaya jatAM pAchuM zrata vizakhala thayuM, ane ene vyavasthita karavA mATe vIranirvANa pachI navamI zatAbdImAM mathurAmAM Arya Rndile ane valabhImAM Ayara nAgArjune lagabhaga eka samaye pariSada bolAvI ( muni kalyANavijaya, 'vIra nirvANa saMvata aura jaina kAlagaNanA,' pR. 104). durbhAgye A be AcAryo parasparane maLI zakyA nahi ane pariNAme bannee taiyAra karAvelI jaina zratanI vAcanAomAM ghaNuM agatyanAM pAThAntare rahI gayAM. emAMnI eka vAcanA "mAghurI vAcanA" tarIke ane bIjI "valabhI vAcanA" tarIke oLakhAya che. A pachI keTaleka samaye AkhuMye jaina zruta mAdhurI vAcanA anusAra lekhAdhirUDha karavAmAM AvyuM ane jarUra jaNAya tyAM valabhI vAcanAnAM pAThAntaro noMdhavAmAM AvyAM. vIra nirvANa pachI 980 (vAcanAntare 993) varSa (arthAt I. sa. 454 athavA 467 mAM ) devardhigaNi kSamAzramaNanA pramukhapaNa nIce valabhImAM pharI pAchI eka pariSada belAvavAmAM AvI. A pariSadanI doravaNI nIce Akhuye jaina zrata ekasAmaTuM pahelI vAra lipibaddha karavAmAM AvyuM. AvI rIte taiyAra thayelI adhikata vAcanAnI hAthaprata dezamAM jude jude rathaLe mokalavAmAM AvI hoya e saMbhavita che. kharuM jotAM, jaina ItihAsamAM A eka zakavartI ghaTanA che, ane AvI mahattvanI pariSadanA sthAna tarIke valabhInI pasaMdagI karavAmAM AvI e ghaNuM sUcaka che. 9. A traNa pariSadone lagatI anuzruti jinadAsagaNi mahattakRta " naMdicUrNi" (I. sa. 677), haribhadrasUri (i. sa. 701-77)nI "naMdivRtti, meru, ganI vicArazreNi' (I. sa. ne 14mA saika), malayagiri AcArya kRta "jyotiSkaDaka vRtti' (I. sa. ne 12 me sake), upAdhyAya vinayavijayakRta lokaprakAza (I. sa. 165ra), samayasundarakRta "sAmAcArI zataka' (I. sa. 1616) ane bIjA keTalAka granthamAM sacavAyelI che. devadhigaNinA pramukhapade taiyAra thayelI chellI saMklanAmAM valabhavAcanAnAM pAThAtaro vAcavaMtare pukha evA zabdothI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaDaLa [ vibhAga 1 8. mallavAdI e valabhInA eka mahAna jaina vidvAna hatA. jaina nyAyanA sarvottama granthA paikI eka 'nayacakra' athavA 'dvAdazAranayacakra'nA te kartA che. prabhAcandrasUrinA ' prabhAvakacarita ' ( I. sa. 1278 ) anusAra, jitayazas athavA jinayazasa, yakSa ane malla e traNa bhAI emAM malla sauthI nAnA hatA. emanA eka mAmA zvetAMbara jaina sAdhu hatA ane emanuM nAma jinAnaMdasUri hatuM. naMda athavA muddAnaMda nAme eka bauddha sAdhue bhRgukaccha (bharUca)mAM eka vAdavivAdamAM jinAnaMdasUrineA parAjaya karyA hatA. AthI jinAnaMdasUri bharUcathI valabhI AvyA ane tyAM peAtAnA bhANejone ziSya banAvyA. traNeya jaNu valabhImAM ucca vidyAdhyayana karIne zAstranipuNa banyA. jitayazase 'vizrAntaravidyAdhara'10 nAme vyAkaraNagrantha upara nyAsa lakhyA, yakSe 'nimittASTAMgakheAdhinI' nAme jyAtiSanA grantha lakhyA, ane malle peAtAnA suprasiddha grantha 'nayacakra' racyA. pachI malla bhRgukaccha gayA ane peAtAnA mAmAnA virodhIne vAdamAM parAjaya karIne teNe 'vAdI 'nuM biruda meLavyuM. A ghaTanAnuM varSa 'prabhAvakacarita' vIranirvANu pachI 884 (I. sa. 358 ) Ape che. durbhAgye, mUla nayacakra ' atyAre upalabdha nathI, ane mukhyatve siMha kSamAzramaNa (I. sa. 700 AsapAsa ) nI TIkAne AdhAre mULa granthanA pAThanuM punaTana karavuM paDe che. ( " 9. bauddha vidvAna dharma kArtikRta 'nyAyabindu'nI dharmAMttaraskRta TIkA upara mallavAdIe TippaNa lakhyuM hatuM ema kahevAya che.11 jaina nyAyanA khIjA sUcavelAM che. tathA mULa mULa sUtreAnA TIkAkAro bIna aneka pAyAntarA nAnAnuMnIyAtu pati ( 'nAgArjunanA anuyAyIo Ama vAMce che') evA nirdeza sAthe utAre che. 10. A granthane! ullekha hemacandre peAtAnA vyAkaraNamAM karyo che ( purAtattva', pu. 4, pR. 91 ) tyAM vAmanane ene kartA gaNelA che. ( 2. che. parIkha, uparyukta pR. 76-77) 11. keTalAka vidvAne dharmottarane I. sa. nA 8 mA saikAmAM mUke che. ( vidyAbhUSaNa, History of Mediaeval School of Indian Logic, pR. 34-35 ) vaiyAkaraNa vAmana, jenA upara hemacandre 'vizrAntaravidyAdhara 'nuM katva ArepyuM che, te baeNMkaDAnala ( A History of Sanskrit Literature, pR. 432 ) AdinA mata pramANe, prAya: chaThThA saikAmAM thaI gayA. dharmAMttara upara TippaNa lakhanAra mallavAdI 'nayacakra'nA kartAthI bhinna na hoya te 'prabhAvakarate' ApelA paraMparAgata varSamAM kaMIka bhUla che ema gaNavuM joI e. mallavAdInA Indian Logic, samayanI carcA mATe jue vidyAbhUSaNa, A History of Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ 9 eka mahAna grantha "sanmatitika " upara temaNe TIkA racI hatI evI paNa anukRti che. AcArya hemacanTe potAnA "siddhahema vyAkaraNamAM 'tArkikamAM zreNa" tarIke mallAdIne biradAvyA che.12 A mahAna jaina vidvAnane paraM. parAgata vRttAnta "prabhAvaka carita' uparAMta merUtuMganA "prabandhacintAmaNi (I. sa. 1305)mAM, rAjazekharanA "prabandhakoza (I. sa. 1340)mAM tathA bIjA keTalAka granthAmAM maLe che. zrImAlanuM sAMskArika jIvana 10, "vividha tIrthakalpa'nA lekhaka jinaprabhasUrie kahyuM che te pramANe, ghaNuM karIne I. sa. 789 nA arasAmAM sindhamAMthI AvelA Arabene hAthe valabhInuM patana thayuM.13 " valabhInA parAjaya pachI pazcima bhAratanA pramukha nagara tarIkenuM enuM sthAna aNahilavADe lIdhuM ane paMdaramA sikAmAM amadAvAdanI sthApanA thatAM sudhI jALavI rAkhyuM. 14 parantu ApaNe aNahilavADa upara AvIe tyAre pahelAM, jemaNe ApaNA prAntane "gujarAta" nAma ApyuM e gurjaranA pahelA pATanagara zrImAla ane bhinnamAlanA sAMskArika jIvana upara eka daSTipAta karI laIe. bhinnamAla jyAre gurjara dezanuM pATanagara na rahyuM tyAre paNa meTe bhAge tyAMthI AvelA lokoe gujarAtane itihAsa dha che. vastupAla te zrImAlamAMthI gujarAtamAM AvelI prAgvATa jJAtino hato. 11. zrImAla athavA bhinnamAla AbunI pazcime Azare 50 mAIla dUra AveluM che. yuvAna-cAMgane AdhAre ema kahI zakAya ke I. sa. nA AThamA saikAmAM e gurjara rAjyanuM pATanagara hatuM tathA e rAjyane gherAvo Azare 830 mAIla hato.15 atyAranA zaheramAMnA tathA AsapAsanA pR. 194-95. emAM paraMparAgata varSane vIra nirvANa saMvatane badale vikama (athavA zaka) saMvatamAM gaNIne malavAdIne IsavI navamI sadImAM mUkyA che. A sAme, munizrI jaMbuvijayajI ( vizAla bhArata', pu. 46, pR. 415) vividha pramANe raju karIne paraMparAgata varSanuM samarthana kare che. 12. manuSThAvinaM tAjA:, "siddhahaima" uparanI bRhadrIkA (2-2-39) 13. hariprasAda zAstrI, itikavA, pu. 23, pR. 248 ane AgaLa 14. smitha, uparyukta, pR. 314-15 15. Aje taLa gujarAtanI sImAomAM bhinnamAlane samAveza thato nathI, paNa ochAmAM ochuM roLamAM saikA sudhI gujarAta ane rAjasthAna saMskAra ane bhASAnI dRSTie eka hatAM e jANItuM che ane e ja kAraNe che. TesiTarI jevA vidvAnoe jUnI gujarAtane "junI pazcimI rAjasthAnI " evuM nAma ApyuM che; Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] mahAmAtya varatupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 purAtana avaze, tyAMthI maLelA keTalAka jUnA zilAlekha tathA "zrImAla purANa" nAme granthamAM Apela paurANika ane anuzrutyAtmaka vRttAnta-e badhuM atyAranuM zrImAla eka vAranuM AbAda zahera hatuM e batAvavAne basa che.16 "prabhAvaka carita'(14-15)mAM zrImAlanuM sundara varNana ApeluM che tathA cheka I. sa. 1612 mAM nikalAsa uphaleTa nAme aMgreja vepArIe 36 mAIlanA gherAvAvALI zrImAlanI killebaMdhI tathA emAMnAM bismAra banatAM saMkhyAbaMdha sundara sarovarone ullekha karyo che. 17 emAMnuM kazuM Aje jovA maLatuM nathI. 12. valabhIpuranI jema zrImAla paNa brAhmaNa ane jaina vidyAonuM kendra hatuM ane yuvAna-cAMgane kathana pramANe tyAM bauddha dharma paNa pracalita hate. 'zrImAlapurANa anusAra, zrImAlamAM eka hajAra brahmazAlAo ane cAra hajAra maTho hatA, jyAM vividha zAstrane abhyAsa thato hato. purANakAra caturvedAH sAgAzca yupaniSatsahitAstathA / sarvazAstrANi vartante zrImAle zrIniketane // (adhyAya 71, bleka 9) 13. bhinnamAla vize sarva prathama AdhArabhUta mAhitI varmalAtanA eka zilAlekhamAMthI maLe che. "prabhAvakarita' anusAra, A varmalAta bhinnamAlane rAjA hato. A zilAlekhamAM vi. saM. 682 (= I. sa. 6ra6) nuM varSa che. mAdha kavie "zizupAlavadha" nI prazastimAM jeno ullekha karyo che te ja varmalAta ghaNuM karIne A haze. je A vastu svIkAravAmAM Ave ta, paraMparAnusAra zrImAlavAsI evA mAgha kavine A karatAM Azare pa0 varSa tathA arvAcIna kALamAM artha bhrama TALavA mATe zrI. umAzaMkara jozIe "mAragurjara evuM subhaga nAma ene ApyuM che. caulukya samayamAM rAjakIya temaja sAMskArika dRSTie "gujarAta" mAM uttara gujarAta uparAMta rAjasthAnano samAveza thato hato ane lATa athavA dakSiNa gujarAta, te upara siddharAje vijaya karyo tyAra pachI, gujarAtanA rAjyamAM umerAyuM hatuM. paMdaramA saikAmAM amadAvAdamAM dilhIthI svataMtra gujarAtI saltanata sthapAyA pachI gujarAta ane rAjasthAnane svataMtra rIte vadhAre vegathI vikAsa thaye hoya e zakya che. 16. bhinnamAlanA avazeSonA vigatavAra varNana mATe beMgenA pariziSTamAM e vize jeksanano nibaMdha juo. 17. e ja, pR. 449 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1] sAMskRtika ane sAhityika pArvabhUmikA [ 11 arvAcIna kALamAM, athavA "kAzikA' uparanA jinendrabuddhikRta "nyAsane mAdhe je ullekha karyo che e jotAM I. sa. 700 AsapAsa mUkI zakAya,18 kemake mAghane dAdo suprabhadeva varmalAtane pradhAna hato. mAdhe "zizupAlavadhIne pratyeka sarga "zrI" zabdathI pUro karyo che ane pariNAme te "yaMka' tarIke oLakhAya che, te zrImAla sAthe enA saMbaMdhane kAraNe haze.19 14. bIjo eka zrImAlavAsI suprasiddha vidvAna te jyotiSI brahmagupta che. teNe pitAne prantha "brAhmasphaTasiddhAnta' zaka saM. 550 arthAt I. sa. 628 mAM pUro karyo hato. e samaye tyAM cApavaMzane vyAdhramukha nAme rAjA rAjya karato hato. pite je zaheramAM nivAsa karato hato enA nAma uparathI brahmagupta bhAratIya sAhityamAM "bhillamAlakAcAya" tarIke prasiddha che. 15. zrImAla jaina sAhityanuM paNa kendra hatuM. sirSinI suprasiddha upamitibhavaprapaMcakathAnA kartAnA pitAnA ja kathana mujaba tyAM vi. saM. 962 (= I. sa. 906) mAM e kathA pUrI thaI hatI. jaina sAhityano "dharmakathA" e nAme oLakhAte prakAra A rUpakagranthi lekhe AlekhAyela vistRta kathAmAM parAkASThAne pAme che. A granthanI prazastimAM siddhaSi potAnI guruparaMparAnI vAta karatAM nivRti kulanA sUryAcArya, della mahattara ane durgasvAmIne ullekha kare che. AmAMnA durgasvAmI mULe eka samRddha brAhmaNa hatA ane pachIthI jaina sAdhu thayA hatA. emanuM avasAna bhinnamAlamAM thayuM hatuM. 20 A pachI kartA bahumAnapUrvaka haribhadrasUrine ullekha kare che ane emanI pAsethI pitAne zuddha dharmanI prApti thaI ema jaNAve che. A pustakamAM anyatra paNa temaNe haribhadrasUrine " dharmabodhakara " kahyA che. A uparathI koI ema anumAna karavA dorAya ke haribhadrasUri kadAca siddharSinA pratyakSa gura haze. paraMtu AcArya jinavijayajIe akATa pramANethI haribhadrasUrine je samaya (I. sa. 701-771) nakkI karyo che1 e dhyAnamAM rAkhIe 18. katha, Sanskrit Literature, pR. 124 19. 2. che. parIkha, uparyukta, pR. 95-96 20. e ja nagaranA jaina mandiramAM siddharSie pitAnI kRti pahelI vAra saMbhaLAvI hatI tathA durgasvAmInA ziSyasamudAyamAMnI gaNa nAme sAdhvIe enI pahelI nakala karI hatI. 21. juo pUnAmAM maLelI pahelI prAcyavidyA pariSadanA ahevAla (bhAga 1, pra. 124-34) mAM zrI. jinavijayajIne saMskRta nibaMdha rimadAvArtha samajanirjI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 te Ama banavuM azakya che. ane zrI. jinavijayajInI jema ApaNe paNa anumAna karI zakIe ke siddhi haribhadrasUri pratye je bahumAna vyakta kare che te potAnA e mahAna purAgAmInAM lakhANeAmAMthI pAtAne maLelI preraNAne kAraNe che. siddhaSi kahe che ke vAcakAnuM AkarSaNa thAya e mATe pote rUpakagranthinA prakAra pasaMda karyo che ane e ja kAraNe pote prAkRtane badale saMskRtamAM lakhavAnuM pasaMda karyuM che, kaimake prAkRta azikSitAnI bhASA che, jyAre suzikSitene paNa satkarma tarapha AkarSavAnA che. upamitibhavaprapa cakathA e eka jaina kartAe racelA pahelA ja sudI saMskRta grantha che. vaLI te batAve che ke samasta bhAratIya vidvatsamAjane sparzavA mATe jenAne e samaya pahelAM ja prAkRtane badale saMskRtamAM lakhavAnuM jarUrI lAgyuM hatuM. siddhi nA A grantha jatemAM khUba leAkapriya thayA hatA ane enI racanA pachI mAtra seA varSa bAda ja enA saMkSepA ane sAreAddhArA thayA hatA. AcArya hemacandra potAnA pariziSTa parva'mAMnI eka kathAmAM evAM nAmeA prayAje che, je siddhakRita dharmakathA sarvasAmAnya rIte jANItI hovAnuM sUcave che.22 siddhi e prAkRta 'caMdraprabhacarita'nuM saMskRta rUpAntara karyuM che, tathA dharmadAsaNakRta prAkRta 'upadezamAlA' ane siddhasena divAkarakRta 'nyAyAvatAra' upara TIkAo racI che. 16. upara kahyuM te pramANe, zrImAla e haribhadrasUrinuM paNa pravRttithAna hatuM. haribhadrasUrie jaina philasUphI upara ghaNA granthA racyA che, bhAratIya darzananAM vividha aMgonI mAhitI ApatI 'gdarzanasamuccaya' nAme racanA karI che, 'samarAicchakahA' nAme eka sudI prAkRta dharmakathA racI che, 'dhUrtAkhyAna' nAme eka kaTAkSapradhAna prAkRta kathA lakhI che, saMkhyAbudha dhArmika prakaraNagranthA racyA che, tathA keTalAka jaina AgamagranthA upara sa'skRta TIkAo lakhI che. mULa prAkRta sUtro upara sarakRta TIkAo lakhanAra kadAca e pahelA ja jaina lekhaka che. jUnI prAkRta TIkAne A mATe upayega karatAM emaNe sarakRta TIkAemAM paNa jUnAM prAkRta kathAnakA kAyama rAkhyAM che. " 17, khIjI eka prAkRta dharmakathA-udyotanasUrinI 'kuvalayamAlA' bhinnamAlathI thoDe dUra AvelA jAbAlipura(jAlAra)mAM zaka sa. 700 (I. sa. 78)mAM racAI hatI. granthaprazastimAM kartAnA peAtAnA ja kathana 22. viTaraniTsa, A lIistory of Indian Literature, bhAga 2, rR. 572 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 ] sAMskRtika ane sAhityika pArzvabhUmikA [ 13 mujaba, emanA gurunuM nAma tattvAcAyaeN hatuM. A uparAMta kartAe peAtAnA e vidyAguruone ullekha karyo che. emAMnA eka vIrabhadre jAbAlipuramAM AdinAthanuM sundara mandira karAvyuM hatuM. te kartAnA siddhAntAdhyApaka guru hatA. khIjA guru te haribhadrasUri jemaNe kartAne yuktizAstra-nyAyazAstra zIkhavyuM hatuM. A pramANe haribhadrasUri e kartAnA vRddhusamakAlIna hatA. peAtAnI guruparaparAmAM kartAe devagupta nAme AcAya jee 'mahAkavi' hatA, emaneA tathA devaguptanA ziSya zivacandra jee zrImAlamAM sthira thayA hatA temanA ullekha karyA che (prazasti, gAthA, 5-6).23 18. A gheADAMka udAharaNA zrImAlanA dhabakatA sAhityika jIvanane kaMIka khyAla ApavA mATe basa thaze. aNuhilavADane preraNA zrImAlamAMthI maLI hatI ema kahI zakAya. A samayamAM, I. sa. 953 sudhI, zrImAla gurjara dezamAM sauthI mahattvanuM nagara hAya ema spaSTa jaNAya che.24 paNa e pachI turata, bhImasena nAme eka rAjAnA rAjyamAM zrImAlamAMthI 18000 gurjarAnuM sthaLAntara thayAnI noMdha maLe che. zrImAlapurANu' anusAra, zrIe A nagaranA saM. 1203 (I. sa. 1147)mAM tyAga karyA.25 A vidhAna je sAcuM mAnIe teA, e arasAmAM zrImAlamAMthI uttara gujarAtamAM ane khAsa karIne aNahilavADa tarapha vastInuM moTA pramANamAM sthaLAntara thayuM hAvuM joI e. gujarAtanA vikA, brAhmaNeA ane kArIgara varganA meTA bhAga pote mAravADamAMthI AvyA haiAvAnuM batAve che tathA emAMnA keTalAka zrImAla ane enAM parAMomAMthI AvyAnuM jaNAya che. zrImALI brAhmaNA ane vANiyA, prAggATa ( pAravADa=zrImAlanA pUrva bhAgamAM rahenArA ) vANiyA ane zrImALI sAnIe, emanAM jJAtinAme batAve che tema, taLa zrImAlamAMthI ja che. zrImAla bhAMgyuM eneA lAbha aNahilavADane maLyA ane pachInA samayamAM zrImALIe ane pAravADAe gujarAtanA rAjakIya, sAMskRtika ane dhArmika jIvanamAM keTalA phALA ApyA e ApaNe jANIe chIe. emAMnA keTalAka meTA vahIvaTakartA ane senApati tarIke, nipuNa granthakartAe tarIke, kalAmaya smArakA badhAvanAra tarIke ane peAtAnA samayanA dhArmika netAo tarIke prasiddha thayelA che. 23. 'vasanta rajata mahotsava smAraka grantha' (pR. 270-71)mAM 'kuvalayamAlA' vize zrI, jinavijayajInA lekha 24. 2. che. parIkha, uparyukta, pR. 107 25. e ja, pR. 102 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [vibhAga 1 aNuhilavADa pATaNanI sAhitya ane pAMDityanI paraparA 19. zrImAlanI paDatI agAu keTalIka sadIo pahelAM, vi. saM. 802 (I. sa. 746 ) mAM26 cAvaDA vaMzanA eka ThAkAra vanarAje uttara gujarAtamAM sararavatI nadInA kinAre lAkhArAma nAme eka prAcIna gAmaDAnA sthAna upara aNahilavADa pATaNa vasAvyuM hatuM.27 cAvaDA vize samakAlIna nAMdhA ke emanA lekhA nathI, emanA sikkAe paNu maLyA nathI; vaLI H prabandhacintAmaNi ' jevA granthAmAM emanA ullekha 'lUMTArA' tarIke karelA che,28 e dhyAnamAM letAM emanI hakUmata ahilavADa AsapAsanA gheADA pradeza upara ja haze ema mAnavuM ceAgya che. cAvaDAonA rAjyane I. sa. 942mAM aMta AvyA. chellA cAvaDA rAjA sAmatasiMha dArUDiyA hatA ane teNe dArUnA ghenamAM peAtAnA bhANeja mUlarAja seAlakane rAjya bakSisa ApyuM hatuM; paNa mUlarAje teA peAtAnA mAmAne vadha karIne rAjyanA kabajo laI lIdhA. A samayamAM, jyAre aNahilavADanuM rAjya nAnakaDI karAta jevuM hatuM tyAre paNa, ApaNane echAmAM echI eka ghaTanA evI maLe che je batAve che ke zrImAlanA sAMskArika jIvananuM sAtatya aNuhilavADanI AsapAsanA pradezamAM paNa rahyu hatuM. ApaNe hamaNAM (vAkyakhaMDa 17) joyuM ke 'kuvalayamAlA'nA kartA udyotanasUrinA guru tattvAcA nAme hatA. pATaNa pAsenA gabhutA (gAMbhu) gAmamAM jaina AgamanAM e agA 'AcArAMga' ane 'sUtrakRtAMga' upara pramANabhUta TIkAe lakhanAra zIlAcAya athavA zIlAMkAcAthI A tattvAcArya abhinna hAya e zakya che. A tarkane mATe AdhAra e che ke A zIlAcArya tattvAditya tarIke paNa jANItA che, jene tattvAcAnA paryAya gaNI zakAya. vaLI 'kuvalayamAlA'nI prazastinI 12mI gAthAmAM tattvAcA nA ullekha karatAM lekhaMke zleSAtmaka rIte zIlAMkanI paNa vAta karI che.29 pATaNanA sthApaka vanarAjanA guru zIlaguNasUri te ja A zIlAMka, 26. pATaNanI sthApanAnI samayacarcA mATe jue 'kAntamAlA' mAM zrI. rAmalAla meAdInA lekha. 14 ] 27. vitIkamAM 26 me kalpa. juA ra. che. parIkha, uparyuMkta rR. 203-4. 28. praci, pR. 14 29. tassa vi sIso tattAario tti NAma payaDaguNo atti tataiyaLigniniLayoddo [ viLayarva ] || 11 || [ jo dUsamasalilapavA have hIrantaguNa saharasANa ] sIlaMgaviulasAlo lakkhaNarukkho va nikaMpo // 12 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 ] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ 15 evI paNa eka anuzruti che.30 vanarAjanA pitAne zatruoe mArIne enuM rAjya pacAvI pADayuM hatuM tyAre zIlaguNasUrie vanarAja ane enI mAtAne Azraya Apyo hato ema jaina paraMparA nedhe che. 20. aNahilavADanA vikhyAta caulukya athavA solaMkI vaMzane pahelo rAjA mULarAja eka mahAna senApati ane dIrghadarzI rAjapuruSa hato ane teNe cAvaDAonI nAnI ThakarAtamAMthI gujarAtanuM vizALa rAjya vikasAvyuM. dakSiNanA caulukane lATamAMnA hAkema bArappane teNe harAvya, saurASTranA graharipune ane kacchanA lAkhA phulANIne parAsta karyA. caulukya yuganA sauthI mahAna sthApatya-avazeSomAM eka, siddhapurano rUdramahAlaya teNe bAMdhyo ane uttarApathanA vidvAna brAhmaNone gujarAtamAM vasAvI saMskAravitaraNane vega Apyo. 21 ApaNA prAnta mATe "gujarAta" e nAma mULarAja solaMkInA samayamAM pracAramAM AvyuM.32 rAjakIya vistAranI sAthosAtha saMskAra ane sAhityane vikAsa paNa Avyo ane IsavI sananA bAramA saikAmAM siddharAja ane kumArapAlanA rAjyamAM e sarvocca keTie pahoMcyo. bhImadeva 1 lAnA rAjakAla (I. sa. 1022-1064) daramyAna mahamUda gajhanavInA AkramaNathI gujarAtanI zAnti keTalAka samaya visubdha banI rahI hatI, paraMtu tyArapachI sAhityane vikAsa te satatapaNe cAlu hato. aNahilavADa pATaNamAM gurjara sAmrAjyanI sthApanA pachI khAsa karIne uttara gujarAtanA pradezamAM viziSTapaNe jaina vidvAna ane kavionI sAhityapravRtti ApaNe joIe chIe. A vidvAna ane kaviomAMthI-uttarAdhyayana sUtra" upara anukrame vidvAno ane vidyArthIone upayogI be TIkAo lakhanAra zAnti upara je abhinnatA sUcavI e ke taddana zakya che, to paNa "AcArAMga sUtra'nI TIkAnuM racanA varSe je keTalAke ajamAyazI rIte I. sa. 877 sUcavyuM che (jesAI, pR. 181), enuM nirAkaraNa thAya tyAMsudhI ene chevaTanA nirNayarUpe gaNI zakAya nahi. juo jinavijayajI, 'jatakalpasUtra', prastAvanA. 30. muniratnasUri 'amaracaritramAM zIlAMka vize kahe che- gurugujerarAjasya cAturvidyakasRSTikRt / / triAdinarAvRttavivAM ne navara: || 31. A brAhmaNanA vaMzajo Aje udIcya athavA audIcya brAhmaNe tarIke oLakhAya che. 32bho. ja. sAMDesarA, "itihAsanI keDI ' (pR. 171-52)mAM "prAcIna gujarAtI sAhityamAM "gujarAta'nA u9leba" e lekha Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] , mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 sUri (11 me saMka) ane nemicandra (I. sa. 1073), jaina AgamanAM nava aMge upara pramANabhUta TIkAo lakhanAra ane e kAraNe navAMgIvRttikAra tarIke oLakhAtA abhayadevasUri (11 me saike), A TIkAonuM saMzodhana karanAra veNAcArya tathA vividha dhArmika ane sAhityika viSaya upara grantha lakhanAra be bhAIo-jinezvarasUri ane buddhisAgarasUri (11 mA saikAne pUrvArdha) khAsa ullekhapAtra che.33 21. upalabdha pramANethI jANavA maLe che ke bhAratanA judA judA pradezanA tathA saMpradAyanA kavio, vidvAne ane tAki ke gurjara dezanA pATanagaranI mulAkAte AvatA hatA ane jaina vidvAnonI bAbatamAM paNa emanI kasoTI taka ane vAdavivAdanI pravINatA, vividha darzanenuM jJAna, vyAkaraNa upara prabhutva ane kAvyakaLAnI zakti--e vaDe thatI hatI.34 tarka, lakSaNa (vyAkaraNa) ane sAhitya e traNa bhAratamAM bauddhika pravRttinA mukhya viSayo hatA ane gujarAtanA jaina lekhakoe paNa "vidyAtrI' tarIke e traNane khAsa ullekha kare che." 22. aNahilavADa ane dhArA arthAta gujarAta ane mALavA vacce saMskAra ane vidyAnI bAbatamAM UMDI rapardhA cAlatI hatI. eka pradezanA vidvAne bIjA pradezamAM jaIne pitAnA vatananI vidyAviSayaka sarasAI puravAra karavAne prayatna karatA hatA. gujarAta ane mALavAnA rAjAo je ke kAyama laDyA karatA hatA ane pariNAme keTalAka rAjakIya utpAta macato hato, te-- paNa A spardhAne kAraNe gujarAta ane mALavAnuM sAMskArika jIvana jANe ke ekasAthe vikasatuM hatuM. aNahilavADanA rAjA siddharAja jayasiMhe I. sa. 1136-37 mAM mALavA upara vijaya meLavIne ene gujarAtanA rAjya sAthe bheLavI dIdhuM hatuM.39 23. gujarAtanA badhA rAjAomAM leke siddharAja jayasiMha (I. sa. 1094-1143)ne sauthI vadhu yAda kare che. hajI paNa lekasAhityamAM ane 33. aNahilavADa ane AsapAsanA pradezamAM racAyelA granthamAMthI A thoDAka ja che. vadhu vigato mATe jijJAsu vAcake za. mehanalAla desAIta jena sAhityane saMkSipta ItihAsa" jevuM pustaka jevuM. 34. 2. cho. parIkha, uparyukta, pR. 130-40 35. bhe. ja. sAMDesarA, uparyukta pR. 36 36. 2. cho. parIkha, uparyukta, pR. 140 ane AgaLa 37. durgAzaMkara zAstrI, gumarAI, bhAga 1, pR. 245 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 ] sAMskRtika ane sAhityika pArzvabhUmikA [ 17 lAkanATaya arthAt bhavAImAM te jvata che. vikrama ane bhojanI jema siddharAja paNa jANe ke eka daMtakathAnuM pAtra banI gayA che. ujjayanInA vikramAdityanuM anukaraNa karavAnI siddharAjanI mahattvAkAMkSA hAya ema jaNAya che.38 ene darabAra bhAratanA sarva pradezeAnA vidvAnAnuM AkarSaNa banyA hatA. digabara AyAya kumudacaMdra ane zvetAMbara AcAya vAdI devasUri vacce thayA hatA evA 9 mahattvanA vAdavivAde enA darabAramAM thatA ane e prasaMge e pramukhasthAna lete, je batAve che ke enA samayanI jJAnanI vividha zAkhAethI e paricita hatA. mALavAnI sAhityasamRddhi sAme UbhA rahI zake evA granthAnI racanA hemacandre siddharAjanI vinatithI karI hatI. 24. ' kalikAlasarvajJa ' hemacandra e devacandranA ziSya hatA. emanI sAhityapravRtti vipula temaja vistRta che ane kavi temaja pati tarIke temaNe vividha kSetrAmAM lekhanakArya karyuM che. gujarAta zvetAMbara jainAnA kendra tarIke sadIo sudhI cAlu rahyuM tathA bAramI ane teramI sadImAM ahIM jaina sAhitya khUba vikasyuM enA mukhya yaza hemacandrane dhaTe che. te mAtra jaina granthAnA racayitA naheAtA, parantu temaNe vyAkaraNa, kAza, alaMkAra ane chaMda jevA sArvatrika agatyanA sAhityika viSayeA upara mahattvanA pAThyagranthe ApyA. A sarvane kAraNe te kalikAlasarvajJa ' tarIke oLakhAya che. amadAvAda pAsenA dhaMdhukAmAM I. sa. 1089 mAM emanA janma thayA hatA. te eka vepArInA putra hatA. emanAM mAtA-mAmA zraddhALu jaina hatAM ane bAlyavayamAM ja emane jaina sAdhu tarIkenI dIkSA apAI hatI. jaina sAdhu tarIke emaNe peAtAnA jIvanane mATe| bhAga gujarAtanA pATanagara aNuhilavADamAM gALyA hatA. jyAre siddharAja jayasiMha mALavA upara vijaya karIte pAchA AvyA tyAre aNuhilavADanA vidvAnA ene abhinavAne ekatra thayA hatA. ujjayinInI sAhityasamRddhinI spardhA karavAnI icchAthI siddharAje e samaye hemacandrane eka vyAkaraNa lakhavAnI vinati karI ane e kArya mATe dezanA judA judA bhAgAmAMthI hemacandrane pUrvakAlIna vyAkaraNagranthA magAvI ApyA. hemacandre peAtAnA suprasiddha vyAkagrantha lakhyA tathA kartA hemacandra 38. 2. che. parIkha, uparyukta, pR. 162. 39. samakAlIna lekhaka carIzcandrakRta sa MskRta nATaka 'mudritakumudacandraprakaraNa 'mAM kumudacandra ane devasUrinA vAdanuM tathA siddharAja ane enI sabhAnuM sundara citraNa maLe che. 3 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 ane AzrayadAtA siddharAja e bannenuM nAma e sAthe joDavA mATe ene siddhahemacandra' evuM nAma ApyuM. siddharAje enI puSkaLa nakale karAvI ane bhAratanA judA judA pradezamAM mokalI ApI. e samayanA sararavatIpITha- kAzmIramAM enI vIsa nakala mokalavAmAM AvI. vaLI hemacandra be "yAzraya" kA -eka saMskRta ane bIju prAkRta-racyAM. emAM "siddhahema' vyAkaraNanAM anukrame saMskRta ane prAkRta bhASAne lagatAM sUtrone bhASAmAM kaI rIte viniyoga thAya che. enAM udAharaNa ApavA sAthe caulukya vaMzane tathA siddharAja ane kumArapALa(I. sa. 1143-1174)ne itihAsa temaNe Ape che. sAhityanI eka paNa zAkhA evI nathI, jemAM hemacandra pitAne viziSTa phALo Apyo na hoya. hemacandranA eka ladhuvayaska samakAlIna semaprabhAcAryo nIcenA zlokamAM hemacandranI sAhityika siddhione bahu saMkSepamAM paNa aucityapUrvaka varNavI che-- klaptaM vyAkaraNaM navaM viracitaM chando navaM dvanyAzrayAlaMkArau prathitau navI prakaTitau zrIyogazAstraM navam / tarkaH saMjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH // arthAta jemaNe navuM vyAkaraNa ("siddhahema') racyuM, navuM chanda zAstra ("chandAnuzAsana') racyuM, navAM 'dvayAzraya" kAvyo ane alaMkArazAstra ("kAvyAnuzAsana') prathita karyo, navuM yogazAstra prakaTa karyuM, navuM tarkazAstra ("pramANamImAMsA') sajja karyuM tathA jinezvara AdinuM navuM caritra ("triSaSTizalAkApuruSacarita' ane "pariziSTa parva ') racyuM; temaNe kaI rIte ApaNuM ajJAna dUra karyuM nathI ?" A grantho uparAMta hemacanTe 'anekArthasaMgraha', "abhidhAnacintAmaNi," saMskRtetara prAkRta zabdone keza "dezanAmamAlA ' e sAhityane lagatA keze racyA che. emane "nighaMTuzeSa'nA pahelA be vibhAgo oSadhi ane vanaspatine lagatA che, jyAre trIjo vibhAga ratnone lagato che. A sivAya emaNe tattvajJAnagarbhita keTalAMka stotro paNa racAM che.40 hemacandra pratye 40. hemacaMdranAM jIvana ane kArya mATe juo, . nyUlara, "lAIpha opha hemacaMdrAcArya;" 2. cho. parIkha, uparyukta bhAga 1; tathA madhusUdana modI haimasamIkSA.' Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 ] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ 19 mAtra gujarAtanuM ja RNa nathI, paraMtu samagra saMskRta sAhityamAMye emanuM sthAna bahu mAnabharyuM che.41 25. siMhane uttarAdhikArI kumArapALa caulukaya vaMzanI kulaparaMparAe ziva hato, paraMtu AcArya hemacandranA gADha saMparkane kAraNe te jaina dharmanI asara nIce Avyo hato ane hemacandrane potAnA guru gaNato hato. hemacandranA upadezane pariNAme kumArapALe potAnA AkhA rAjyamAM prANivadha, mAMsabhakSaNa, surApAna, ghata Adi upara pratibaMdha mUkyo hato. kumArapALe ghaNuM jaina mandira baMdhAvyAM hatAM temaja sAhitya-pravRttine sAro Azraya Apyo hato. hemacandranuM prAkRta thAzraya" kAvya je "kumArapAlacarita " tarIke oLakhAya che tathA jemAM "siddhahema' vyAkaraNanA AThamA adhyAyamAM AvatA prAkRta vyAkaraNane niyamanAM udAharaNa apAyAM che, te kumArapALanI eka zraddhALu zrAvaka tarIkenI jIvanacaryA varNave che. siddharAja ane kumArapALa e bannenA rAjyakALamAM mAtra hemacandra ane temanA ziSyamaMDaLe ja nahi, paNa saMkhyAbaMdha jaina temaja jainetara kavio tathA vidvAnoe grantha racyA che. gujarAtanI sAhityapravRttine e survaNakALa che. 26. hemacandranuM zikSaNakArya emanA sAhityakArya karatAM kaMI ochuM saphaLa nahotuM. saMskRta sAhityanI vividha zAkhAo upara emanA ziSyoe grantho racyA che.42 gaNanApAtra nATakakAra, nATayazAstra uparanA eka grantha nATayaMdarpaNa'nA kartA tathA viziSTa svAtaMtrya premI43 rAmacandra e ziSyomAM mukhya hatA. emanA bIjA eka ziSya guNacandra hatA, jemaNe "nATadarpaNa"nI racanAmAM rAmacandrane sahakAra Apyo hato. 'mudrArAkSasanA kartA vizAkhadattanA lupta aitihAsika nATaka "devIcandragupta mAMthI "nATayadarpaNa" saMkhyAbaMdha avataraNo Ape che ane ene pariNAme guptavaMzanA ItihAsa upara navo ja prakAza paDe che. guptasamrATa samudraguptanA avasAna pachI ene nAne putra caMdragupta bIje gAdIe AvyuM tyAra pahelAM samudraguptane moTo putra rAmagupta rAjA thayo hato, teNe zatrurAjA sAthe saMdhinI zarata tarIke pitAnI rANI dhruvadevIne e rAjAnI chAvaNImAM mokalavAnuM kabUlyuM hatuM, paNa 41. nyUlaranA granthanA aMgrejI anuvAdanI Do. vinTaranise lakhelI prastAvanA 42. bho. ja. sAMDesarA, uparyukta, pR. 25-49 ( hemacandrAcAryanuM ziSyamaMDaLa" e lekha) 43, e ja, pR. 35-38 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 caMdragupta A AkhI yejanA niSphaLa banAvI hatI ane rAmaguptane vadha karI athavA karAvIne te gAdIe Avyo hato ane dhruvadevI sAthe lagna karyuM hatuM. A aitihAsika hakIkata e avataraNomAMthI jANavA maLe che. upalabdha ane anupalabdha saMkhyAbaMdha saMskRta nATakamAMthI "nATayadarpaNamAM avataraNa apAyAM che, jemAM rAmacandranAM pitAnAM nATaka paNa che. dhanaMjayanuM dazarUpaka' (IsavI sananI dasamI sadI) rAmacandrane jANItuM haze, paNa teNe "nATayadarpaNa"nI racanA maulika dRSTie karavAno prayatna karyo che. nATakanA prakAre, enA svarUpa tathA rasa para A granthamAM keTalIka evI paraMparAo sacavAI che ke je bharatathI spaSTa rIte bhinna jaNAya che. gujarAtamAM racAyelAM Azare be Dajhana saMskRta nATakomAMthI agiyAra nATake rAmacandra racelAM che. saMskRta nATakane ochAmAM ochA cAra prakAro-nATaka, prakaraNa, nATikA ane vyAya--ApaNane rAmacandra pAsethI maLe che. 27. hemacandranA bIjA ziSyomAM emanA "anekArtha keza' upara TIkA lakhanAra mahendrasUri, sapAdalakSa athavA zAkaMbharInA (rAjapUtAnAmAM AvelA sAMbharanA) rAjA arNorAja upara kumArapALane vijaya tathA arNorAjanI putrI jahRNadevI sAthe kumArapALanuM lagna varNavatA saMskRta nATaka "caMdralekhAvijayaprakaraNa'nA kartA devacandra, kumArapALe pATaNamAM baMdhAvelA jaina prAsAda kumAravihAranuM kAvyamaya varNana karatA rAmacandrakRta prazastikAvya "kumAravihArazataka' upara vidvattApUrNa TIkA lakhanAra vadhamAnagaNi, hemacandranA "gazAstra mAMnI keTalIka vyAkaraNaviSayaka khalanAo pratye dhyAna doranAra udayaca, "prabhAvaka carita' (22-739) ane kumArapAlaprabandha" (pR. 188)mAM jemane ullekha Ave che te yazacandra, tathA chelle kumArapALa pachI gAdIe AvanAra jainadveSI rAjA ajayapALane haste thayelA rAmacandranA mRtyumAM nimitta bananAra bAlacandra4 eTalAM nAma maLe che. anuzruti pramANe hemacandrano ziSyasamudAya ghaNo moTo hato, ane upara jemanAM nAma noMdhyAM che e sivAya bIjA saMkhyAbaMdha ziSya emane hoya e taddana zakya che. 28, hemacandranA noMdhapAtra samakAlInamAM siddharAjanA prajJAcakSu rAjakavi zrIpAlane khAsa ullekha karavo joIe. zrIpAla prAgvATa jJAtino hato. 44. praka, pR. 98; purasa, pR. 49; ci, pR. 97 45. khulara, uparyukta, pR. 60. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ ra1 siddharAje baMdhAvelA suprasiddha sahastraliMga taLAvanuM saMskRta prazastikAvya teNe raceluM hatuM. e kAvya ArasanI eka padikAmAM kotarIne sahastraliMgane kinAre siddharAje baMdhAvelA kIrtistaMbhamAM mUkavAmAM AvyuM hatuM. e padikAne eka nAne TukaDe pATaNamAM eka maMdiranI bhIMtamAM caNAyele maLyo che.46 siddhapuranA rudramahAlayane siddharAje jIrNoddhAra karAvyo hato enI prazasti paNa zrIpAle racI hatI ema kahevAya che.47 kumArapALanA rAjyakALamAM, I. sa. 1150mAM baMdhAyelI vaDanagaranA killAnI prazastine aMte zrIpAla pitAne vize kahe che- ekAhaniSpannamahAprabandhaH zrIsiddharAjapratipannabandhuH / zrIpAlanAmA kavicakravartI prazastimetAmakarotpazastAm // 48 AmAM jenI vAta karavAmAM AvI che e "mahAprabandha' e "prabhAvakacaritamAM nirdiSTa vairocanavijaya haze,49 evuM anumAna thAya che. vaDanagaraprazastine upara TAMkelA lekamAM kahyuM che tema zrIpAla e siddharAjane gADha mitra hato tathA enA darabAramAMnA kavimaMDaLamAM mukhya hate. aNuhilavADanA darabAramAM AvelA bhAgavata saMpradAyanA AcArya devabodha tathA anya paMDito sAthenAM enAM spardhA ane saMparka vizenI ghaNI mAhitI prabomAMthI maLe che.50 samakAlIna kaviomAMnA keTalAka pitAnI racanAo sudharAvavA mATe zrIpAla pAse AvatA evI hakIkata paNa prApta thAya che. 51 29 zrIpAlane putra siddhapAla eka sAro kavi hate. somaprabhAcAryuM pitAne prAkRta grantha kumArapAlapratibodha I. sa. 1185 mAM siddhapAlanA upAzrayamAM rahIne ra hato. siddhapAlane putra vijayapAla paNa nATakakAra hato ane eNe raceluM draupadIravayaMvara' nATaka aNahilavADamAM mULarAje baMdhA 46. sAtamI akhila bhAratIya prAcyavidyA pariSadane ahevAla, pR. 649 upara A vize zrI. rAmalAla medIne aMgrejI lekha. A lekha gujarAtImAM "sva. 2. yu. medI lekhasaMgraha mAM chapAye che. 47. jaisAi, pR. 235-36 48. "prAcIna lekhamAlA', bhAga 1, naM. 45 49. buka, pu. 77, pR. 33 50. 2. cho. parIkha, uparyukta, pR. 255 ane AgaLa 51. jaisAI, pR. 235-36 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 velA tripuSaprAsAdamAM bhImadeva bIjAnI AjJAthI bhajavAyuM hatuM.para Ama satata traNa peDhI sudhI kavitvaparaMparA cAlu rahI hoya evAM udAharaNa sAhityanA itihAsamAM bahu virala che. 30. A samayanA noMdhapAtra lekhakamAM sAhityazAstranA grantha vAbhuTAlaMkArane kartA vAbheTa che. maMtrI udayananA putra vAbhaTa sAthe tathA nemikumArane putra vAbhaTa jeNe "kAvyAnuzAsana' nAme alaMkAra grantha e che ane A pachInA samayamAM thaI gayo che enI sAthe A vADmaTane keTalIka vAra goTALe karavAmAM Ave che e barAbara nathI. A vADmaTanA pitAnuM nAma sema hatuM. "vAbhadAlaMkAranA maMgalAcaraNa uparathI jaNAya che te pramANe e jainadharmo hate. adhyA. rasikalAla cho. parIkhe yogya anumAna karyuM che tema A kRti jayasiMhanA mAlavavijaya (I. sa. 1236) tathA enA mRtyu (I. sa. 1143) vaccenA kALamAM racAI haze, kemake mAlavavijayane e ullekha kare che, paNa emAM ekeya zloka kumArapALanI prazaMsAne nathI." - 31, e samayanAM bIjA be gaNanApAtra saMskRta nATake te prahalAdanadevanuM "pArtha parAkrama vyAyoga' (I. sa. 1170 AsapAsa) tathA yazapAlanuM meharAjaparAjaya" (I. sa. 1174 ane 11 nI vacamAM) che. prahalAdanadeva e caMdrAvatInA rAjA ane kumArapALanA mAMDalika paramAra dhArAvarSane nAno bhAI hato. praratAvanAmAM ullekha che te pramANe, eno "pArthaparAkrama vyAga" Abu upara paramAronA kuladeva acalezvaranA pavitrakAropaNa parvamAM bhajavAyo hato. dIpta rasanuM nirUpaNa karavAne ene dAvo che. nATakanuM varatu prasiddha che ane te "mahAbhAratanA 'virATa parvamAMthI levAmAM AvyuM che. virATa rAjAnI gAyo karavo harI jAya che tyAre gupta vAsamAM rahelA pAMDavomAMthI arjuna emane harAvIne gAya pAchI vALe che. kartA prahalAdanadevanI vIratA ane udAratAnI prazaMsA varatupALanA mitra samezvare patAnA "kIrtikImudI' kAvyanA AraMbhamAM karelI che. ahIM e pitAnI kavitA mATe prasAda guNano do kare che ane e vAjabI che. nATayazAstranI daSTie A vyAyoga kaMIka dhyAna kheMce evo che, kemake emAM nAndI pachI turata ja sthApaka Ave che ane be bleka bele che; e pachI turata para. bho. ja sAMDesarA, uparyukta, pR. 60 pa3, 2. che. parIkha, uparyukta, pR. 262 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 ] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ 23 ja eka naTa raMgabhUmi upara AvIne ene saMbodhe che, paNa ene uttara sUtradhAra Ape che ! spaSTa che ke kartAnA mata mujaba athavA pachInA kALanI zAstraparaMparA mujaba sthApaka ane sUtradhAra e be zabdo ekArthika gaNutA haze. vaLI chevaTanuM bharatavAkya nAyaka arjunanA mukhamAM mukAyuM nathI, paNa nATakane aMte apsarAo sAthe vimAnamAM besIne AvatA vAsavanA mukhamAM mukAyuM che.54 prahalAdane bIjI keTalIka kRtio racI hatI ema subhASita saMgrahamAM jaLavAI rahelA enA keTalAka zleke uparathI jaNAya che. rAmacandranI pachI vyAyogane nATayaprakAra ajamAvanAra e pahele gujarAtI nATayakAra che. uttara gujarAtanuM prahalAdanapura athavA pAlana pura zahera teNe vasAvyuM hatuM. 32. "moharAjaparAjayanI racanA kumArapALanA uttarAdhikArI ajayapALanA jaina maMtrI yazapAle karelI che. A nATaka ajayapALanA rAjyakALa (I. sa. 1174-77) daramyAna racAyuM hatuM, ane thArApadramAM (banAsakAMThA jillAmAM AvelA atyAranA tharAdamAM) rAjA kumArapALe baMdhAvelA mandira kumAravihAramAM mahAvIrasvAmInI mUrtinA yAtrA mahotsava prasaMge bhajavAyuM hatuM. kartA yazapAla e samaye thArApadrane hAkema hoya athavA tyAM kevaLa nivAsI hAya ema bane. pramANamAM jUnA samayamAM racAyelI jaina rUpakanyi (Allegory)nuM A nATaka udAharaNa che. kumArapALanA jainadharmaravIkAranuM, tathA AcArya hemacandranA prayatnone pariNAme teNe jAhera karelI amArI zeSaNAnuM ane mRtyu pAmelA nAvArasa mANasanuM dhana rAjya kabaje laI le e jUnI rUDhi(datIvitta)ne teNe karelA tyAganuM varNana emAM che. nATakanA zIrSakane zabdArtha thAya che "meha athavA ajJAna upara vijaya,' ane rAjA, hemacandra ane vidUSaka sivAyanAM emAMnAM badhAM pAtro judA judA guNaguNanAM pratIka che.55 rUpaka tarIke paNa e kaMI UtaratI koTinuM nathI. sAdA saMskRtamAM e racAyeluM che ane madhyakALanAM saMskRta nATakomAM sAmAnya evI zailInI kRtrimatAothI mukta che. kumArapALanA rAjyakALanI sAmAjika sthiti upara te prakAza pADe che, ane zilAlekho tathA gujarAtanA itihAsanAM anya sAdhanemAMthI je mAhitI maLe che ene anumodana Ape che. ghatanA jAdA judA prakAro ane prANihiMsAne vihita gaNanArA saMpradAya 54. katha, saMta DAmA, pR. 265 55. e ja, pR. 253-54 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 vize emAMthI ghaNI mahatvanI mAhitI maLe che. A nATakamAMnAM prAkRti upara hemacandranA prAkRta vyAkaraNanI UMDI asara che. A rUpakagrathine e prakAranA eka pUrvakAlIna nATaka, kRSNamizrakRta "prabocandrodaya" (11 mA sike) sAthe sarakhAvI zakAya. "prabodhacandrodayanI keTalIka asara A nATaka upara hoya ema jaNAya che. 33, jaina Agama granthanA eka mahAna saMskRta TIkAkAra AcArya malayagiri paNa A samayamAM thaI gayA. keTalAka mahattvane Aga upara TIkAo lakhavA uparAMta keTalAka Agametara grantha upara paNa temaNe TIkAo racelI che, ane "muSTi vyAkaraNa" (mUThImAM samAya evuM saMkSipta vyAkaraNa) nAme eka vyAkaraNa paNa lakhyuM che. malayagirie pitAnI kRtiomAM pitAne vize kazI mAhitI ApI nathI, eTaluM ja nahi, paNa koI kRtinuM racanAvarSa paNa emaNe ApyuM nathI. paraMtu emAMnI keTalIkamAM "kumArapALanA rAjyane ullekha emaNe karyo che tathA ati kumArapADajAtIna e udAharaNa vyAkaraNamAM ApyuM che.pa7 A uparathI spaSTa che ke malayagiri kumArapALanA rAjyakALamAM athavA e arasAmAM vidyamAna hovA joIe. emanI TIkAomAM asAdhAraNa vidvattA ane saraLatAne sumeLa thayela che ane ethI abhyAsIo tathA vidyArthIo mATe e ghaNI agatyanI che. jaina AgamanA saMskRta TIkAkAromAM haribhadrasUri, zIlAMkadeva, abhayadevasUri ane malayagiri e sauthI mukhya che. emAM samayadaSTie malayagiri sauthI chellA che. mUla Agamo magadhamAM racAyelA hovA chatAM enuM chevaTanuM saMkalana gujarAtamAM thayuM hatuM tathA e uparanI sarva TIkAo prAcIna gurjara dezamAM racAyela che e vastu jaina sAhityanA itihAsamAM seMdhapAtra che. 34. kumArapALa ane enA anugAmIne samaya cheDIne IsavI sananA bAramA zatakanA aMtamAM AvatAM samasta bhAratIya kathAsAhityanA abhyAsa mATe ghaNo mahattvano eka grantha maLe che. A grantha te pUrNabhadranuM "paMcA khyAna." enI racanA saM. 1555 (I. sa. 1199)mAM thayelI che, jyAre vastupALa ane tejapALa prAyaH kizorAvasthAmAM haze. pazcima bhAratIya paMcataMtra' je mUla "paMcataMtranI sauthI prasiddha pAThaparaMparA che tathA 56. e ja, pR. 255-56 - 57. jesAI, pR. 273-74. AmAM kriyApada adyatana bhUtamAM che, tethI taddana najIkanA samayamAM banelA banAno kartA ullekha kare che ema gaNI zakAya. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ 25 saMskRtamAM je "sarala vAcanA' (Textus Simplicion) tarIke jANItI che enI A "paMcAkhyAna" e "alaMkRta vAcanA' (Textus Ornation) che. enA upara "paMcataMtranI kAramIrI pAThaparaMparA 'taMtrAkhyAyikAnI spaSTa asara che tathA te uparAMta ajANyA mULanI-dhaNuM karIne lekasAhityamAMthI levAyelI keTalIka vArtAo paNa emAM che. paNa A kRtinuM kharuM mahattva te e vastumAM raheluM che ke kartAe bahu saMbhALapUrvaka AkhIye "sarala vAcanA'nuM saMzodhana kareluM che, kemake enA samaya sudhImAM e khUba azuddha banI cUlI hatI. A saMzodhananuM kArya pUrNabhadra eka semamaMtrInI sUcanAthI hAtha dharyuM hatuM.pa8 A semamaMtrI koNa ene niNa hajI barAbara thaI zakya nathI. granthaprazastimAM ullekha che te pramANe, "mUla granthanA pratyeka zabdanuM pUrNabhadra zodhana karyuM hatuM,pa9 ane pariNAme kRtinuM evuM "pratyantara taiyAra karyuM, je bIje kayAMya nathI."10 ApaNe dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke A kaMI arvAcIna paddhatinuM granthasaMpAdana nathI, paNa eTaluM te rapaSTa che ke pUNabhadre saMkhyAbaMdha hastaprato ekatra karI levI joIe ane sAdI vAcanA'nI kapriyatAne kAraNe emAM je pAThabhraSTatAo dAkhala thaI hatI te pitAnI rIte sudhArelI hovI joIe. pazcima bhAratIya "paMcataMtramAM keTaleya ratha pUrNabhadra-saMmata pATha svIkAravAthI ja ApaNe zuddha vAcanA ane tarkazuddha artha Aje paNa meLavI zakIe chIe e ja ene zramanI saphaLatAno purAvo che. 21 35. gurjaradezanI keTalIka viziSTa sAhityika vyaktio ane kRtione A saMkSipta vRttAnta che. saMskRta, prAkRta ane apabhraMzamAM tathA e kALe A prAntamAM pracalita haze evI uttarakAlIna apabhraMzamAM-prAcIna gujarAtImAM seMkaDo grantha mULarAja solaMkInA samayathI mAMDI gujarAtanA 58. zrI somamantrivacanena vizIrNavarNamAlokya zAstramakhilaM khalu paJcatantram / zrIpUrNabhadraguruNA guruNAdareNa saMzodhitaM nRpatinItivivevanAya // 59. pratyakSaraM pratipadaM prativAkyaM prati kathaM pratizlokam / zrIpUrNabhadrasUriviMzodhayAmAsa zAstramidam / / pratyantaraM na punarastyamunA krameNa kutrApi kiJcana jagatyapi nizcayo me / kitvAdyamatkavipadAkSatabIjamuSTiH kSiptA mayA matijaleva jagAma vRddhim // 61. juo bhe. ja. sAMDesarA, "paMcataMtra (guja. anuvAda) pR. 11-12 Ti, 242-43 Ti. 327 Ti. 330 Ti. 331-32 Ti., 333 Ti, ItyAdi. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 chellA hindu rAjA karNa vAghelAnA samaya sudhI (I. sa. 1296-1304)mAM aNahilavADamAM tathA gujarAtanA caulukaya rAjyanA judA judA pradezomAM racAyelA che. e pachI TheTha 18 mA saikA sudhI A prakAranI kRtio vipula saMkhyAmAM ApaNane maLe che. dhArmika temaja anya viSayanA sAhityanI sarva zAkhAone lagatI racanAo emAM che. AmAMnA moTA bhAganA grantho hajI aprakAzita hoI prAcIna haratalikhita pustakabhaMDAromAM sacavAyelA che. 36. aNahilavADa pATaNa e gurjara sAmrAjyanuM kendra hatuM. kumAra pALanA rAjyakALamAM enI samRddhinI parAkASThA hatI ane e samaye ene vistAra dakSiNe kAMkaNathI mAMDI Akhuye rAjapUtAnA ane pazcime kaccha saurASTra ane sindhanI sarahada sudhInA pradezathI mAMDI pUrve AkhAye mALavAne AvarI leto hato. gujarAtanI rAjasattAnI paDatInAM bIja kumArapALanA rAjyakALanA chellA divase mAM vavAI cUkyAM hatAM. 2 kumArapALa pachInA trIjA rAja-vaccenA be rAjAo bahu thoDA samaya gAdIe rahyA hatA--bhImadeva bIjAnA samaya (Isa. 1178-1242)mAM A paDatI spaSTa rIte joI zakAya che, te paNa viradhavala vAghelA ane tenA vikhyAta maMtrIe vastupALa ane tejapALanA samayamAM gujarAtanI jAhajalAlI pharI vAra pUrvavat prakAzI hatI. pazcima bhAratamAM madhyakAlIna hindu rAjyakALamAM pATaNanuM je ati agatyanuM sthAna hatuM e jotAM e zaheranI sAMskArika mahattAnuM vihaMgAvalokana ahIM ucita thaze. - 37. mauryakALamAM hatI evI koI prakAranI vastIgaNatarInI prathAnuM astitva caulukaya ane vAghelA samayamAM hatuM ema kahevAnA koI purAvA nathI. paraMtu aNahilavADanAM je saMkhyAbaMdha varNane ApaNane maLe che te uparathI enI vastI ghaNI moTI hatI ema kahevAmAM kazI atizayokita nathI. keTaleka sthaLe ene ullekha narasamudra" tarIke karela che. vepAra ane vANijyanuM e meTuM mathaka hatuM. samakAlIna sAhityaracanAomAM A nagaranAM ghaNAM varNana maLI Ave che. hemacandranAM bane "yAzrayakAvya 'nAM tathA somezvarakRta "kIrtikaumudI nAM varNane AmAM viziSTa che ane kAvyasahaja atizaktio ane alaMkAre emAM hovA chatAM abhyAsInI itihAsalakSI kalpanAzaktine utteje evI vAstavadarzitA emAM avazya rahelI che. 13 62. 2. cho. parIkha, uparyukta, pR. 229-30 63. e ja, pR. 232 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 ] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA [ 27 siddharAje baMdhAveluM sahastraliMga taLAva jenI AsapAsa 1008 zaiva mandirA ane 108 devamandira AvelAM hatAM tathA enA kinArA upara Arasane bhavya kIrtistaMbha je upara zrIpAlakRta prazasti kotarelI hatI-e vaDe aNuhilavADane dekhAva kharekhara AkarSaka lAgate hai joIe. judA judA vidyAviSayanuM adhyayana karAvatI satrazALAo ane vidyAmaThA, jemAM adhyApaka ane vidyArthIo mATe rAjya taraphathI vinA mUlya rahevAnI ane annavastranI vyavasthA hatI, 4 ene kAraNe sahastraliMga AsapAsane vistAra eka vizvavidyAlaya jevo banelo hato. badhA ja saMpradAyane ahIM sthAna hatuM tathA bauddha tarkazAstra sametapa sarva darzanene abhyAsa A nagaramAM thato hate. vastupALanI bAbatamAM ApaNe joIzuM te pramANe, eka prakArane sarvadharma samabhAva pravartate hato, ane eka ja kuTuMbanA mANaso judA judA dharmo pALavA sAthe paraspara pUrA premabhAvathI rahetA hoya evAM udAharaNo che. rAjyakartA varganA mANaso jaina sAdhu banyA hoya evA paNa saMkhyAbaMdha dAkhalA che. bhImadeva pahelAnA mAmA droNAcArya (pairA 20) tathA gRhasthAvarathAmAM droNAcAryanA bhatrIjA ane pachI emanA ziSya surAcAryanAM nAma emAM noMdhapAtra che. 6 38. agAu kahevAmAM AvyuM che tema, A nagaramAM saMskAritAnuM ekaMdara dhAraNa UMcuM hatuM. rAjya dvArA saMcAlita vidyAmaTho uparAMta judA judA saMpradAyanAM ca ane maThe e kharuM jotAM UMcI koTinI adhyayanazALAo ja hatAM, jyAM vidyAtrayI (tarka, lakSaNa ane sAhitya) tathA e sAthe saMbaMdha dharAvatA viSayone abhyAsa thato hato. aNahilavADa ane bIjA nagaromAM saMskRta nATaka parvadivasee ke utsavaprasaMgoe bhajavAtAM hatAM ane leke utsAhapUrvaka e jAvA mATe jatAM hatAM. sAmAnya mANaso paNa nATakanA saMskRta ane prAkRta saMvAdo samajI zakatAM na hoya to A banI zake nahi. nATaka ghaNuM kharuM madiramAM rAjA, maMtrI ke koI dhanika vepArInI AjJAthI bhajavAtAM hatAM. suprasiddha kAzmIrI kavi bilDaNa je siddharAjanA pitA karNa solaMkInA rAjya (I. sa. 1064-94)mAM thoDoka 64. saMskRta 'thAzraya kAvyanI TIkA, 1-7 65. * prabhAvaka carita," 16-74 66. surAcArya paNa mahAna paMDita ane adhyApaka hatA. emanA jIvananA paraMparAgata vRttAnta mATe juo "prabhAvacarita," prabandha 18. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 1 samaya pATaNamAM rahyo hato teNe racelI "karNasundarI nATikA' maMtrI saMpatthara athavA zAnta mahetAnI AjJAthI pATaNamAM AdinAthanA mandiramAM bhajavAI hatI.AcArya nemacandranA eka ziSya devacandrakRta (juo upara perA ra7) "caMdralekhAvijaya prakaraNa" pATaNamAM kumAravihAramAM kumArapALanI sabhAnA paritoSa arthe bhajavAyuM hatuM. prahalAdanakata "pArtha parAkramabAga" ane yazapAlakata "moharAjaparAjaya'nA abhinayaprayoga vize agAu nirdeza karyo che (perA 31-3ra). siddharAjanA rAjakavi zrIpAlano patra vijayapAla te nizcitapaNe vastupALane samakAlIna hatA ane IsavI sananA teramA zatakanA uttarArdhamAM vidyamAna hato. teNe raceluM draupadI svayaMvara' nATaka pATaNamAM tripuruSaprAsAdamAM vasaMtotsava prasaMge bhImadeva bIjAnI AjJAthI bhajavAyuM hatuM. rAmabhadrakRta "prabuddharauhiNeya" nATaka jemAM bhagavAna mahAvIranA samakAlIna eka cAra rohiNeyane thayelI dharma prAptinI kathAnuM nirUpaNa kareluM che; I. sa. 1200 nA arasAmAM jaloramAM yazavIra ane ajayapALa nAmanA be vaNika baMdhuonI sUcanAthI temaNe ja baMdhAvelA eka mandiramAM bhajavAyuM hatuM. 27 mahAmAtya vastupALa ane enAM kuTuMbIjanenI AjJAthI bhajavAyelAM nATakonI samAlocanA ApaNe have pachI karIzuM; parantu upara ApelAM udAharaNa gujarAtanI e samayanI sAMskRtika sthiti upara keTaleka jarUrI prakAza pADe che. gujarAta e bhAratane kadAca eka mAtra evo prAnta haze, jyAM prAgvATa, zrImALI Adi vaNika jJAtionI vyaktio paNa vidvAna hatI ( ja prakaraNa 4, chelle TippaNa). kAvya nATakAdi prakAranA saMrakRta prAkRta gra ja nahi, paNa kAvyazAstra ane philasUphI jevA zAstrIya vinA grantha paNa temaNe racelA che. emAMnA keTalAka pitAne guruo ane upa- . dezakane pitAnI jJAnavRddhi mATe judA judA viSaya upara grantho racavAnI 67. bha. ja. sAMDesarA, uparyukta, pR. 60 ane AgaLa. gujarAtamAM muslima rAjya thayA pachI ane amadAvAdamAM gujarAtanI svataMtra muslima saltanata sthapAyA pachI paNa saMskRta nATako bhajavavAnI paraMparA gujarAtanAM thoDAMka hindu rAjyamAM cAlu rahI hatI. I. sa. 1449nA arasAmAM ApaNane gaMgAdharanuM "gaMgAdAsapratApavilAsa" nAmanuM nava aMkanuM nATaka maLe che. A gaMgAdhara e cAMpAneranA rAjA gaMgAdAsane Azrita hato ane dakSiNamAM vijayanagarathI gujarAtamAM AvyuM hato. eka samakAlIna rAjakIya ghaTanA upara racAyeluM A aitihAsika nATaka che ane amadAvAdanA sulatAna muhammada bIjAnA gaMgAdAsane hAthe thayelA parAjayanuM emAM nirUpaNa che. nATakamAM vararasa mukhya che. cAMpAneramAM mahAkAlInA mandiranA sabhAgRhamAM e bhajavAyuM hatuM. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 ] sAMskRtika ane sAhityika pAzvabhUmikA rahe vinaMti karatA paNa dekhAya che. pustakonI nakala karAvavI ane yogya vidvAnone dAnamAM ApavI tathA jJAnabhaMDAra arthAta hastalikhita pustaka bhaMDAro nI sthApanA karAvavI ene puNyanuM kArya gaNeluM che, kema ke je sAta kSetramAM dhanane vyaya karavAnuM jaina zAstromAM kaheluM che. emAMnuM eka kSetra jJAna paNa che. paratu Ane artha e nathI ke gujarAtamAM sAhityapravRtti jaina dharmanA anuyAyIo pUratI maryAdita hatI. gujarAtane caulukya rAjavaMza kulaparaMparAe zivadharmI hato; rAjapurohita tarIke sAmAnya rIte vidvAna mANasa raheto. vastupALane parama mitra ane pitAnI anekavidha sAhityapravRttimAM enI pAsethI Azraya meLavanAra saMmezvara caulukya rAjAne kulaparaMparAgata purohita hato. enA eka pUrvajanma athavA semezvara-nA prayatnathI durlabharAjanA samaya (I. sa. 1010-1022)mAM suvihita jaina sAdhuo e ja dharmanA cityavAsI sAdhuone kaTTara virodha hovA chatAM pATaNamAM praveza meLavI zakyA hatA. 18 rAjA vidvAnene Azraya Apato ane pariNAme enI sabhAmAM kavitA vidvattA ane tAtvika vAdavivAdanuM vAtAvaraNa rahetuM. AthI brAhmaNa vidvAnoe paNa sAruM sAhityasarjana kareluM hovuM joIe, kemake teo peiDhIonI paraMparAthI vidyAnA vArasadAro hatA. paNa jenoe racelA granthonI tulanAmAM jainetara vidvAnonA grantho bahu ochI lakhAyA che. valabhI ane zrImAlanI je sAhityapravRttine ullekha agAu karyo che tenI pahelAM dakSiNa gujarAtamAM thayelA, "nirukta kAra yAskanA TIkAkAra durgAcArya tathA tenI pachI ane varatupALane samaya pahelAM IsavI sananI 11 mI sadInA prAraMbhamAM vAjasaneyI saMhitA' ane prAtizAkhya sUtro " uparanAM vaDanagaranA brAhmaNa paMDita UvaTavRta bhAge ane I. sa. 1054 mAM e ja nagaranA ghAveidakRta vedamAMnI prAcIna ItihAsakathAo-nItidharmanA upadeza athe varNavatI 'nItimaMjarI" ane e ja arasAmAM thayelA kAyastha kavi soDhalakRta "udayasundarI kathA" jevI upalabdha racanAo virala gaNI zakAya evI che. AnuM kAraNa e che ke jaina grantha samarata jaina saMdhanI mAlikInA jJAnabhaMDAromAM surakSita rahyA hatA, jyAre bIjA saMpradAyamAM granthanA saMgApana mATe koI khAsa vyavasthA nahotI. khAsa noMdhapAtra to e che ke rAjazekharaphata "kAvyamImAMsA,' bhaTTa jayarAzita "tapa" ane mUla saMskRta "tavasaMgraha" 68. "prabhAvaka carita, prabaMdha 19 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [vibhAga 1 jevAM bhAratIya sAhityanAM aneka virala grantharatnA gujarAtanA jaina jJAnabhaDArAmAMthI ja jaDelAM che. game tema paNa A banne sapradAyA vacce gaNanApAtra sahiSNutA ane parasparanI bauddhika samaja hatI, jene AviSkAra sAhityamAM temaja zAstrIya prakAreAnI vipula racanArUpe tathA vanamAM paraparanA sAMskArika ane sAmAjika sahakArarUpe vyakta thAya che. mahAmAtya vastupALa ane enA sAhityamaDaLe A samayamAM peAtAnuM kArya karyuM hatuM. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga bIjo mahAmAtya vastupALa ane enuM sAhityamaMDaLa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 abhyAsanAM sAdhana 39 vastupALanAM jIvana ane kAryane vicAra karatAM pahelAM ene abhyAsa mATenI upalabdha sAdhanasAmagrIne ahIM ullekha karI laIe. madhyakAlIna gujarAtanA itihAsanA abhyAsInuM e sadbhAgya che ke potAnA viSaya mATe vipula sAdhana-sAmagrI ene maLe che. vastupALa ane enA sAhityamaMDaLa vizenI abhyAsa sAmagrIne traNa bhAgamAM vaheMcI zakAyaH (1) sAhityika sAdhana, (2) utkIrNa lekho, ane (3) thApatya. sAhityika sAdhanane paNa be bhAgamAM vaheMcI zakAya : (1) samakAlIna, ane (2) pachInA kALanAM. samakAlIna sAhityika sAdhana 40. agAu kahevAmAM AvyuM che tema, vastupALa e vidyAne mahAna AzrayadAtA hatA ane ethI kavio ane paMDito tenA saMparkamAM AvyA emaNe vastupALa vize karelI aneka sAhityika racanAo sacavAI rahI che, jemAM prakIrNa subhASitothI mAMDI mahAkAvya sudhIne samAveza thAya che. A badhI racanAo mAtra vastupALanA pitAnA vRttAnta mATe ja nahi, paraMtu gujarAtanA itihAsa mATe paNa ghaNI upayogI che, kemake vastupALanuM jIvana samakAlIna itihAsa sAthe otaprota thayeluM che. vaLI AmAMnI ghaNI racanAo saMskRta kavitAnA paNa sundara namUnA che. vastupALe pite raceluM "naranArAyaNanaMda" mahAkAvya jenA chellA sargamAM te potAne ane pitAnA kuTuMbane vRttAnta Ape che te uparAMta A viSayanA abhyAsa mATe ApaNI pAse nIcenI samakAlIna sAhityaracanAo cheH mahAkAvyomAM sAmezvarakRta "kIrtikaumudI' ane "suratsava, arisiMhakRta "sukRtasaMkIrtana, bAlacandrakRta 'vasaMtavilAsa," ane udayaprabhasUrikRta dharmAlyudaya" athavA "saMdhapaticaritra" maLe che. "kArtikaumudI' "sukRtasaMkIrtana ane "vasaMtavilAsa" e samakAlIna ItihAsamAMthI vastu laIne racAyelAM che ane emAM nAyaka vastupALa che. emAMnAM pahelAM be vastupALanA jIvanakALamAM ja racAyelAM che, jyAre trIjuM "vasaMtavilAsaenA avasAna bAda thoDA samayamAM ja racAyuM che; ane e rIte A traNa kAvyamAMthI vastupALano pUro vRttAnta maLe che (prakaraNa 6, pariccheda 1); joke sAthosAtha e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke sAhityazAstranA niyama pramANe lakhAyelAM A Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 alaMkRta mahAkAvyo che ane arvAcIna arthamAM jene "jIvanacarita' kahevAmAM Ave che te nathI. suratsava'nuM vastu paurANika che, paNa emAM paTaMtare ItihAsa vaNI lIdhela hoI rAjA bhImadeva bIjAnI caDatI paDatI vRttAnta AlekhAyo hoya ema jaNAya che (perA 75). A bhImadevanA rAjyakALamAM vastupALe pitAnI rAjakIya kArakirdIne AraMbha karyo hato ( perA 47). "dharmAbhyadayane aitihAsika bhAga vastupALe eka zraddhALu zrAvaka tarIke karelI yAtrAonA varNanamAM rokAyela che (perA 162-64). jayasiMhasUrikRta 'hammIramadamana" nATaka (I. sa. 1210 ane 1230 nI vacce) vastupALanI rAjakIya ane lazkarI kArakirdI mATe agatyanuM che, kemake gujarAta uparane eka murilama AkramaNane pAchuM vALavAmAM eNe vAparelI kunehanuM emAM Alekhana che (perA 200-202). vastupALanA guru vijayasenasUrikata "revaMtagirirAsu" tathA pitAne "pAmhaNuputra tarIke oLa khAvatA kavie racelo "AburAsa" e apabhraMza kAvyo che. "revaMtagiri rAsumAM vastupALe karelI revaMtigiri athavA giranAranI yAtrAnuM varNana che, jyAre AburAsa'mAM Abu upara teNe bAMdhelAM mandiranuM varNana che. (juo prakaraNa 12). jinabhadrakRti "prabandhAvali' (I. sa. 1234) noMdhapAtra che, kemake prabandhanA sAhityaprakArane e jUnAmAM jUne upalabdha namUne che (juo prakaraNa 11) tathA emAM lekhake vastupALanA jIvananA evA banAvanI noMdha karI che, je aitihAsika AnupUrvInA keTalAka agatyanA prazno ukelavAmAM sahAyabhUta thAya che (paMrA 129). A uparAMta narendraprabhasUrikata "vastupAlaprazasti" nAme be nAnAM kAvyo (perA 122 ane 21 6), naracandrasUrinI eka "vastupAlaprazasti " ( perA 215) tathA udayaprabhasUrikRta "vastupAlastuti' (perA ra14) e prazastikAvyo che ane mukhyatve vastupALanAM sukRtyonuM varNana kare che. A samakAlIna racanAo uparAMta bIjI saMkhyAbaMdha evI racanAo che ke jemAM vastupALa ke bIjI koI aitihAsika vyaktinuM jIvana e mukhya viSaya nathI, paNa jemanI prazastio ke pupikAomAMthI athavA printhanA aMtargata prakIrNa ullekhomAMthI agatyanI mAhitI maLe che. pachInA kALanAM sAhityika sAdhana 41, pachInA kALanAM sAhityika sAdhanAmAM merUtuMgakRta "prabandhacintAmaNi' (I. sa. 1305), rAjazekharasUrikRta "prabandhakAza' (I. sa. 1349) tathA teramA caudamA ane paMdaramA saikAomAM racAyelA keTalAka Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 ] abhyAsanAM sAdhana [ 35 prabandha-saMgrahanA samuccayarUpa "purAtana prabandhasaMgraha -e sauthI mahattvana che. jinabhadrasUrikRti "vividhatIrthakalpa' (I. sa. 1333 mAM pUro thayo) paNa seMdhapAtra che. jinaharSakRta "vastupAlacarita' (I. sa. 1441) vastupALanI vigatavAra jIvanakathA Alekhe che, ane nAyakanA avasAna pachI lagabhaga be saMke racAyuM hovA chatAM ene vizenI keTalIka evI hakIkato Ape che je bIje kayAMyathI maLatI nathI. atizayoktithI pramANamAM e dUra rahe che. vastupALanAM jIvana ane kAryane lagatAM, potAnA samayamAM upalabdha evAM tamAma aitihAsika sAdhanane jina upayoga karyo hato ema jaNAya che. ratnamandiragaNitakata "upadezataraMgiNI' (I. sa. 1461 AsapAsa), suzIlagaNikRta "prabandhapaMcazatI" athavA "kathAkeza" (I. sa. 1453) ane semadharmakRta 'upadezasaptati' (I. sa. 1447) e paMdaramAM saikAnI prabandhAtmaka racanAo che. e badhI--khAsa karIne pahelImAM vastupALanA jIvananA sAMskRtika aMga vize tathA keTalAka kavio sAthenA eka AzrayadAtA tarIkenA enA saMparka vize ghaNI jANavA jevI mAhitI maLe che. keTalAka jaina kavioe jUnI gujarAtImAM "vastupAla rAsa athavA "vastupAla-tejapAla rAsa" nAmathI oLakhAtAM kAvyo racyAM che, ane emAMthI hirAnaMda (I. sa. 14ra8), lakSmIsAgara (I. sa. 145ra pachI), pArzva candra (I. sa. 1541), samayasundara (I. sa. 1626) tathA meruvijaye (I. sa. 1665) racelA rAsAo upalabdha che. vastupALanA samaya pachI ghaNe kALe tathA paraMparAgata kAvyapaddhatie A rAsAo racAyelA che, te paNa emAMnA keTalAka nAyakanA jIvana vize evI sUcaka aitihAsika sAmagrI rajU kare che je samakAlIna lekhake eka athavA bIjA kAraNasara ApI zakyA nathI. utkIrNa lekho kara, utkIrNa sAdhanamAM vastupALane saMkhyAbaMdha zilAlekho maLe che. emAMnA keTalAka lekho bahu TUMkA-mAtra thoDIka paMktine ja che, jyAre keTalAka lekho pramANamAM lAMbA hoI svataMtra kAvya jevA che. A lekhe mAMnA ghaNAkharA saMzodhananAM vividha sAmayikomAM ane gujarAtanA aitihAsika lekho "prAcIna jaina lekhasaMgraha" tathA "prAcIna lekhamALA' jevA saMgrahamAM chapAyelA che. A lekhe meTe bhAge Abu ane giranAra upara 1. prabanA sAhityaprakAranA etihAsika ane sAhityika mUlyAMkana mATe juo prakaraNa 11, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 maLe che, tathA DAka uttara gujarAtamAM tAraMgAnA DuMgara upara ane DabhoI, aNahilavADa pATaNa, kalola pAse zerIsA vagere sthaLoe jyAM vastupALa ane tejapALe mandira baMdhAvyAM hatAM-tathA mahesANA jillAmAM vIjApura pAse navA saMgapuramAM che. udayaprabhasUrikRti "sukRtakIrtikarlolinI' (I. sa. 1rara1) ane jayasiMhasUrikRta vastupAlatejapAlaprazastie be kAvyo mULa zilAlekho tarIke ketarAyAM hatAM. e zilAo nAza pAmI gaI che, paNa e kAvyanI nakale hastapratomAMthI maLI che. "sarasvatI sadanaprazasti (I. sa. 1272) tarIke oLakhAtA be zilAlekho prabhAsapATaNamAMthI maLyA che tathA jUnAgaDha pAsenA vaMthaLImAMthI eka adhUro lekha jaDI Ave che. e traNe vastupALanA sAhityamaMDaLanA eka brAhmaNa kavi nAnAkanA jIvananA abhyAsa mATe upayogI che (perA 85-89). bhAgyeja kahevAnI jarUra che ke A badhA zilAlekhone samakAlIna sAdhana tarIke gaNavA joIe, kemake emAMnA ghaNA vastupALanA jIvanakALa daramyAna lakhAyA che, ane je ke somezvarakRta DabhoinI vaidyanAthaprazasti(I. sa. 1455) tathA prabhAsapATaNanI "sarasvatI sadanaprazasti' vastupALanA avasAna pachI lakhAyelI che, topaNa samayadaSTie e eTalI nikaTavartI che ke eone samakAlIna sAdhanarUpe gaNI zakAya. sthApatya 43. sthApatyakRtio kalA ane saMskAritAnA ItihAsa mATe upayogI che. vastupALa ane tejapALe gujarAta ane saurASTramAM jude jude sthaLe (perA 58-60) saMkhyAbaMdha mandiro ane anya sthApatye baMdhAvyAM hatAM, paNa emAMthI mAtra Abu ane giranAra uparanAM mandira ja bacyAM che. Abu uparanuM mandira e madhyakAlIna bhAratIya sthApatyane atyuttama zilpa vaDe alaMkRta evo ciraMjIvI namUne che tathA e baMdhAvanAranI ucca rasikatA ane asAdhAraNa udAratAnI sAkSIrUpa banI rahe che. 2. navA saMgapurano lekha sauthI ocho jANIto che. vAghelA yugano A eka traTaka zilAlekha che. emAM vastupALa ane tejapALane maMtrIo tarIke mAnapUrvaka ullekha karelo maLe che. A zilAlekha keTalAMka varSa pahelAM buddhisAgarasUrie "bahad vijApura vRttAta', prastAvanA pR. 2-8 mAM chapAvyo hato. dha baroDA Akiyolojikala riTa, 1938-39 (pR. 3) mAM A lekhanI noMdha levAmAM AvI che. 3. vastupALanA je zilAle svataMtra kAvya tarIkenA sthAnane pAtra che enA vivecana mATe juo prakaraNa 8. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 vastupALanA kauTumbika vRttAnta tathA rAjakIya kArakirdI 44, sAhitya ane kalAnA eka mahAna AzrayadAtA tarIkenuM vastupALanuM kArya samajavA mATe tenAM kauTumbika vRttAnta tathA rAjakIya kArakirdI TrakamAM jovAM joI e. A viSayanA abhyAsa mATenI sAdhanasAmagrI vipula che; je ke TalIka vAra emAMthI paraspara virodhI hakIkatA maLe che. vastupALa ane tejapALa e aNuhilavADa pATaNanA eka samRddha prAgvATa kuTuMbamAM janmyA hatA. emanA pUrvajo vize pramANabhUta mAhitI upalabdha che. aitihAsika sAdhanagranthAmAM vastupALanA pUrvajone vRttAnta caMDapa nAme puruSathI zarU thAya che.1 vastupALanA peAtAnA tathA enA mitra sAmezvaranA kathana mujaba, caMDapa maMtrI hatA. ghaNuM karIne te aNuhilavADanA kAI caulukaya rAjAne maMtrI haze. caMDapane putra caMDaprasAda hatA, jene hAtha kadI paNa trimudrAthI rahita naheA.3 caDapane be putra hatA-- sAma ane sUra. sema e siddharAja jayasiMhanA ratnakezane adhikArI hatA.4 enI patnI sItA nAme hatI,pa jenAthI ene adhirAja ke azvarAja nAme putra thayA hatA. azvarAja paNu kAI sthaLe matripada bhAgavatA hatA.6 Abhu nAme prAggATa viNaka je daMDapati hatA tenI putrI kumAradevIne azvarAja paraNyA hatA.7 azvarAja ane kumAradevI e vastupALanAM mAtApitA hatAM. vastupALa--eka punarlagna karela vidhavAnA putra 5. atyAra sudhI eka evI anuzruti cAlatI AvelI che, je anusAra kumAradevIe vidhavA thayA pachI azvarAja sAthe punarlagna karyuM hatuM. prabandhacintAmaNi 'nA kartA meruttuMge A anuzrutinI pahelI vAra noMdha 6 1-2. nanA, 16-3; kIau, 3-4 3. kAkI, 3-9 4. e ja, 3-14 5. e ja, 3-16 6. e ja, 3-17 ane 22 7. e ja, 3-22; nanA, 16-25. vaLI jue vaca, 1. 8. praci, pR. 98 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 karelI che, tathA lakSmIsAgara, pArdhacandra ane meruvijaya0 e traNa kavi oe racela "vastupAla rAsa" e nAmanAM traNa judAM judAM jUnI gujarAtInAM kAvya ene anumodana Ape che. zrI. cimanalAla dalAla11 ane zrI. mohanalAla desAI 12 A anuzrutine aravIkAra kare che, kemake vastupALanI samakAlIna koI paNa racanAmAM ene ullekha nathI. ahIM aitihAsika paddhatino eka rasaprada prazna upasthita thAya che. samakAlIna lakhANa sAmAnya rIte pachInA samayanAM lakhANa karatAM vadhAre AdhArabhUta gaNAvA chatAM keTalIka bAbate evI hoI zake je vize samakAlIne mauna rAkhavAnuM pasaMda kare. koI viziSTa vyakti athavA tene kuTuMbanuM ghasAtuM lekhAya evI bAbata hoya tyAre AvuM khAsa bane; ane evI vyaktinA jIvanane mukhyatve prazastigarbha vRttAnta ApavAne jemane Azaya hoya evA lekhako A prakAranA prasaMge vize mauna rAkhe e ravAbhAvika che. A kAraNathI vastupALanI mAtA kumAradevInA punarlagnanI hakIkata samakAlInee nahi nAMdhI hoya. pachInA samayanA lekhakone A prakArano saMkoca rAkhavAnuM kazuM kAraNa nahotuM. AthI samakAlIna lekhakoe enI noMdha karI nathI eTalA ja mAtra kAraNasara A anuzrutine aravIkAra karI zakAya nahi. merUtuMga jeNe varatupALanA avasAna pachI mAtra sATheka varSa bAda pitAne grantha lakhyo che tathA jeno Azaya jaina dharmanA mahApuruSonI kIrti vistAravAnuM che te A anuzrutimAM tathya na hota to enI vigata bhAgyeja Apata. kumAradevInA punarlagnane vRttAnta ApatA traNa jUnA gujarAtI rAsAoe meru tuMganA lakhANanI nakala karI nathI, paNa teo anya svataMtra paraMparAne anusaratA jaNAya che, je batAve che ke A hakIkata mATe bIjA purAvA paNa hovA joIe. 13 jUnI gujarAtImAM lakhAyelI jena AcAryonI vIravaMzAvali' nAme paTTAvali uparyukata anuzrutine prakArAntare Teke Ape 9. lamIsAgara ane pArzva cadrakRta rAsAo mATe juo jesAsa, pu. 3, pR. 112 ane AgaLa. 11. vavi, prastAvanA pR. 13 12. jesAi, pR. 351-para 13. lakSamIsAgara ane pArzva candrakRta rAsAomAM vidhavA punarlagna mATe A vastune AdhAra zodhavAmAM Avyo che ke prathama tIrthakara AdinAthe eka vidhavA sAthe lagna karyuM hatuM, ane ethI emAM kahyuM che ke bIjAo paNa e jUnI rUDhine anusarI zake. (jesAsa, pu. 3, pR. 113 ane 118) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa3] vastupALane kauTuMbika vRttAta tathA rAjakIya kArakirdI [ 39 che.14 emAM je ta na hota to vastupALanA avasAna pachI jaina sAhityanI kRtiomAM ja enI AvI vividha rIte neMdha levAI na hota, vastupALanAM bhAI-bahene 46. azvarAja ane kumAradevIne agiyAra saMtAna hatAM, emAM jAhu, mAu, sAu, dhanadevI, sehagA, vaIju ane padmaladevI 15 e sAta putrIo hatI tathA luNiga, maladeva, vastupALa ane tejapALa e cAra putro hatA. A cAra bhAIomAMthI luNiga nAnI vayamAM maraNa pAmyo hato ane malladeva yuvAvasthAmAM ja, pUrNasiMha nAme eka putra mUkIne, avasAna pAmyo hato. vastupALanuM janmavarSa khoLI kADhavAnuM koI sAdhana nathI. enA jIvana vizenI jUnAmAM jUnI noMdhAyelI sAla te saM. 1249 (I. sa. 1193) che.16 rAjakoTanA vaeNTasana myujhiyamamAM sacavAyelA eka zilAlekhamAM te maLe che. e zilAlekhamAM te utkIrNa thayAnuM varSa ApyuM nathI, paNa lipi uparathI te vastupALanA samaya karatAM arvAcIna nathI. A zilAlekha pramANe, vastupALa tathA enA nAnA bhAI tejapALe saM. 1249 nA varSamAM potAnA pitAnI sAthe zatruMjayanI yAtrA karI hatI. A emanA bALapaNanI vAta haze ema mAnI zakAya. vastupALIne be patnIo hatI-lalitA ane sokhu athavA vayajalladevI. tejapALanuM lagna anupamA ane suvadevI sAthe thayuM hatuM. A banne baMdhuone aneka bAbatomAM upayogI salAha ApanAra tarIke tejapAlanI patnI anupamAnuM nAma prasiddha che. rAjakIya kArakirdIne prAraMbha 43. vastupALa ane tejapALanI bAlyAvasthA vize jhAjhuM jANavAmAM nathI. nAnapaNamAM teo potAnA pitAnI sAthe saMhAlakapura nAme gAmamAM rahetA hatA.17 e gAma caulukyarAja taraphathI adharAjane enI sevAonA badalAmAM InAmamAM apAyuM hatuM. azvarAjanA avasAna pachI banne bhAIe 14. "vIravaMzAvali' umere che ke gujarAtanI vaNika jJAtiomAM khAsa karIne prAgvATemAM-vRddhazAkhA ane laghuzAkhAnA (arvAcIna "dazA" ane "vIzA nA) bheda, cAlu rUDhino bhaMga karatI A ghaTanAthI pedA thayA hatA. jeo vastupALanI sAthe rahyA teo "laghuzAkhIya " (UtaratA) gaNAyA. A vizenI vigato mATe juo jesAsaM, pu. 1, aMka 3 mAM chapAyela "vIravaMzAvali'nAM pR. 36-37. 15. prAcaeNlesa, naM. 64, 94-97 ane 103. vaLI juo vaca 1. 16. vavi, prastAvanA, pR. 11 17, vaca, 1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 pitAnI mAtA sAthe maMDalI (varamagAma pAsenA mAMDala)mAM rahevA gayA.18 A ghaTanA kayAre banI e nakakI thaI zake ema nathI. mAtAnA avasAna sudhI teo mAMDalamAM rahyA, ane tyArapachI emanI rAjakIya kArakirdIne prAraMbha thayo hoya ema jaNAya che. eka vAra zatruMjayanI yAtrAethI pAchA pharatAM teo dhoLake AvyA hatA. 'kIrtikaumudI' "vasantavilAsa" prabandhacintAmaNi' ane 'prabandhakAza" neMdhe che ke baMne bhAIo dhoLake gayA hatA ane somezvare rANA vIradhavala sAthe temane paricaya karAvyA pachI viradhavale emanI maMtrI tarIke nimaNuka karI hatI. bIjI tarapha arisiMhakRta "sukRtasaMkIrtana" (sarga 4), jayasiMhasUrikRta "vastupAlatejapAlaprazasti' (zloka 51), ane udayaprabhasUrikRta "sukRtakIrti kalelinI " (bleka 118-19) lakhe che ke teo aNahilavADanA rAjA bhImadeva bIjAnI sevAmAM hatA, ane viradhavalanI vinaMtithI bhImadeve teone dhoLake mokalyA hatA. naranArAyaNAnaMda' mahAkAvyanA prazastisargamAMnuM vastupALanuM pitAnuM kathana A vizenI badhI zaMkAo dUra karI de che. emAMthI jaNAya che ke vastupALa pahelAM bhImadeva pAse hato,19 ane pAchaLathI enI sevA dhoLakAnA rANAne uchInI ApavAmAM AvI hatI. bhImadevanI sevAmAM vastupALa kayA varSamAM joDAyo e nakakI thaI zake ema nathI, paraMtu te ane tejapALa dhoLakAmAM saM. 1276 (I. sa. 1220)mAM nimAyA hatA e nizcita che.20 A varSathI emanI mahAna kArakirdIno AraMbha thayo. Arthika ane rAjakIya suvyavasthAnI sthApanA 48. je vakhate bhImadeva bIje aNahilavADanI kendrIya sattA TakAvavA mATe prayatna karI rahyo hato tyAre caulunI ja eka zAkhA-vAghelAo dhoLakA AsapAsanA pradezamAM prabaLa baLe jatA hatA. dhoLakA e vAghelAenuM pATanagara hatuM. vAghelAone mULa puruSa, kumArapALane mAsIne dIkaro AnAka athavA arNorAja nAme hato. aNahilavADanI nIce Azare 18. e ja. vaLI juo ake, pR. 103. 19. mAsvapramAmadhurAya nirakhatarAya dharmotsavavyavatirAya nirantarAya / yo gurjarAvanimahIpatibhImabhUpa matradratAparavarAva peDhe che (nanA, 16-35) 20. A hakIktanI noMdha giranAra uparanA vastupALanA badhA zilAlekhomAM levAmAM AvI che. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3] vastupALane kauTumbika vRttAnta tathA rAjakIya kArakirdI [1 dasa mAila dUra AveluM vyAghrapallI athavA vAghela gAma AnAkane kumArapALe enI sevAonA badalAmAM InAma ApyuM hatuM, AthI AnAkanA vaMzajo 'vAdhelA' tarIke oLakhAyA.21 AnAMke kumArapALanI pachI bhImadeva bIjAnA hAtha nIce paNa rAjyasevA bajAvI hatI, ane pATaNanA caulukaca rAjyane sthira karavAnA prayatnamAM teNe maraNa sudhI sAtha ApyA hatA. AnAkane putra lavaNuprasAda hatA ane lavaNuprasAdanA putra vIradhavala nAme hateA. sAdhanagrantheAmAM maLatA vRttAntA uparathI jaNAya che ke A pitA putra--lavaNaprasAda ane vIradhavala amuka samaye dhALakAmAM rAjya karatA hatA; jo ke vAghelAee dheALakAmAM rAjya kAre sthApyuM e nizcayapUrvaka kahI zakAya ema nathI. bhImadeva bIjo, je itihAsamAM bheALA bhImadeva tarIke jANItA che te, eka nabaLA rAjA hatA, ane mAMDilakAnA ke pararAjyenA AkramaNathI gujarAtane bacAvavAne te zaktimAna nahAtA. sa. 1280 (I. sa. 1224) nA arasAmAM te jayaMtasiMha nAme eka sAmaMte aNahilavADanuM siMhAsana pacAvI pADyuM hatuM ane peAtAnA nAmanuM dAnapatra paNa ApyuM hatuM.22 rAjyatyAga karavAnI pharaja paDatAM bhImadeve kAI thaLe Azraya lIdhA hAvA joie. peAtAnA rAjyanI zrI punaHsthApita karavA mATe bhImadeve lavaNaprasAdane peAtAne sarvezvara nImyA. lavaNuprasAda ane vIradhavala amuka samaya mATe te| aNahilavADanI pUrvavat jAheAjalAlI pAchI lAvavAmAM saphaLa thayA, paNa temaNe aNahilavADanuM rAjya kabaje levAnA vicAra kadI karyuM nahi, ane jIvananA aMta sudhI 'mahAmaDalezvarA' ane 'rANakA' ja rahyA; jo ke temaNe dhAryuM hAta te! sahelAIthI 'mahArAdhirAja' banI zakata.ra7 rAjya Ama 21. bhAga, pu. 1, bhAga 1, pR. 198 22. byulara, ie, pR. 6, pR. 187 ane AgaLa. vaLI jIe nIcenAM avataraNA satatavitatadAna kSINaniH zeSalakSmIH ritasitarucikIrtirbhImabhUmabhujaGgaH / balakavalitabhUmImaNDalo maNDale - zrimunitanitArAcittAntaromUtra || (susa. 11-51) mantrimimaNDalIkaizca balavad bhiH zanaiH zanaiH / vAsasya mUmipAya tathya rAgya thamacaMta // (kIkau, 11-61) 23. vAdhelAAmAMthI pahele| mahArAdhirAja teA vIradhavalane putra vIsaladeva (I. sa. 1278-1261 ) banyA hatA. ALakAmAM maMDalezvara tarIke 9 varSa sudhI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 vahIvaTanAM samagra kAryomAM lavaNaprasAda ane viradhavalane varatupALa ane tejapALanI moTI sahAya hatI. A banne maMtrIoe potAnAM vIratva ane kAryakuzaLatAthI narmadA ane sAbaramatI vaccenA AkhAye pradezamAM vAghelAonI sattA vistArI tathA AkhAe gujarAtamAM zAnti ane suvyavasthA sthApIne dezane aMdhAdhuMdhImAMthI bacAvyo. 49 prabaLe uparathI jaNAya che ke vastupALane enI nimaNuka pachI staMbhatIrtha athavA khaMbhAtanuM Adhipatya saMpAyuM hatuM ane tejapALane pradhAnamaMtrimudrA suparata thaI hatI.24 potAnI pahelAMnA hAkemoe karelA aneka anyAya vastupALa dUra karyA. enA amalamAM lekinA naitika dharaNamAM sudhAro thayo, ane sarve prAmANikapaNe potAno dhaMdho karavA lAgyA. teNe cAMciyAgIrI aTakAvI tathA vahANavaTI mANasane mokalI eone pakaDI lAvavA vyavathA karI (kIkI, 4-16). teNe kaDaka hAthe lAMcaruzavata dabAvI dIdhI ane rAjyavahIvaTa suvyavasthita karyo. eka jUnA lAMciyA amaladAra pAsethI teNe 21000 drAmane daMDa vasUla karyo.25 rAjyanuM mahesUla ghaNA samayathI caDI gayuM hatuM; nItizAstramAM kahelA cAre upAyone prayoga karIne teNe te vasUla karyuM ane rAjakAza bharI dIdhe.26 staMbhatIrthanA keTalAka uccAdhikArIo jeo potAnA kAmakAja vize saMtoSajanaka khulAso ApatA nahotA, emanA hisAbe teNe tapAsyA, ane emane sajA karI,27 khaMbhAtanI AsapAsanAM gAmanA keTalAka anyAyI mukhIone teNe sajA karI tathA emanI pAsethI vasUla lIvelAM nANAMthI mandira baMdhAyAM.28 A pramANe rAjayamAM pravartata mAnya nyAya teNe dUra karyo (vaca, 4-40) ane meTA nAnA tamAma rAjyadhikArIonuM zaithilya kaDakAIthI dAbI dIdhuM. vastupALa ane tejapALe potAnI rAjakIya kArakirdInA AraMbhamAM karelAM yuddho A avyavarathI dUra karIne lokomAM vizvAsa punaH rathApita karavAnA rAjya karIne te pATaNanI gAdIe Avyo hato. pATaNanA chellA caulukya rAjA tribhuvanapAlano teNe vadha karyo hoya athavA tribhuvanapAlane vArasa na hoya tethI teNe rAjyagAdI kabaje karI hoya ( gumarAi, bhAga 2, pR. 399). 24. prake, pR. 102 25. vaca, 2; prakA, pR. 103 26. vaca, 2 27. e ja, 4 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makaraNa 3] vastupALanA kauTumbika vRttAnta tathA rAjakIya kArakirdI[43 AzayathI tathA bheALA bhImadevanA nabaLA rAjyaamalamAM khAlI thaI gayelA rAjakAza bharavAnA hetuthI thayAM hAya evA pUrA saMbhava che. vastupAlacarita' lakhe che ke khaMbhAtanA eka samRddha muslima vepArI saddIka athavA sadane zAsana karavAmAM (jue pairA pa9) vastupALanA Azaya prajAne e batAvavAnA hatA ke have navA rAjyaamalamAM mANya nyAyane kAI avakAza nahAtA.29 TUMkAmAM, sattArUDha thayA pachI vastupALanuM paheluM kArya gujarAtamAM rAjakIya ane Arthika vyavasthA sthApavAnuM hatuM. zakha upara vijaya 50. dhALakA ane khaMbhAta AsapAsanA pradezamAM vastupALa zAnti rathApavAmAM saphaLa thayA e arasAmAM lATanA zAsaka zaMkhe khaMbhAta baMdara lATanA rAjAnuM che evA dAvA karIne tenA upara AkramaNu karyuM. khaMbhAta pAsenA grUpa (vaDavA) nAme rathAne bhAre laDAI thayA pachI vastupALathI hArIne zaMkhe pIchehaTha karI. A vijayanI ujavaNI mATe khaMbhAtanA nagarajanAe zaheranI bahAra Avela ekalavIrA mAtAnA mandiramAM utsava karyo, ane maMtrI paNa darzanArthe tyAM gayA.30 A ghaTanA guM. 1279 (I. sa. 1223) pahelAM banI hAvI joie, kramaka e varSamAM vastupALe khaMbhAtanuM zAsana peAtAnA putra jayaMtasiMha athavA jayasiMhane soMpyuM hatuM.31 khabhAtatA vahIvaTa mAMgIna pAyA upara mUkavAnuM vastupALanuM kArya e rIte mahattvanuM che ke e samaye uttara ane pazcima bhAratanuM e mukhya baMdara hatuM, ane ethI Arthika tathA vepArI diSTae enI bhAre agatya hatI. . devagirinA yAdava rAjA sAthe sadhi 51. dakSiNamAMthI devagirinA yAdava rAkhta siMhaNu athavA siMdhaLuM ane uttaramAMthI cAra mAravADI rAjAoe ekasAthe gujarAta upara humalA karyA tyAre paNa gaMbhIra paristhiti UbhI thaI hatI. parantu lavaNuprasAda ane vIra dhavale hiMmata gumAvI nahi, ane te bahAdurIthI laDacA. aMte mAravADanA cAra rAjAe sAthe2 temaja vigiranA yAdava rAjA sAthe7 sadhi 29. e ja. 30. kAkI, sa` 4-5; vizva, sa pa; vaLI jue prA, pR. 109-109; praci, pR. 102. 31. prAlesa, na. 40-6 32. kAkI, 6-67 33, ' lekhapati ' pR. 92. vaLI jue bArge, pu. 1, bhAga 1, 3. 199-200, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [vibhAga 2 thaI. vividha prakAranA dastAvejonA svarUpanA namUnA ApatA saMskRta grantha 'lekhapaddhati'mAM yAghra siMhaNa sAthenI saMdhinA je pATha che emAM sa 1288 (I. sa. 1232)nuM varSa ApyuM che. A varSa te sAcuM mAnIeane nahi mAnavAnuM kaMI kAraNa nathI--tA siMhaNa sAthenA yuddhane e vamAM aMta AvyA haze ema gaNI zakAya. vIradhavala ane enA matrIenAM bIjA yuddho para. vIradhavala ane vastupALa-tejapALe karelAM bIjA keTalAMka yuddhonAM vRttAntA paNa prabandhAmAM Ave che. sau pahelAM te! temaNe vAmanarathaLI (jUnAgaDha pAse vaMthaLI)nA DAdhArA sAMgaNu ane cAmuMDa upara vijaya karyA. teo vIradhavalanI rANI jayamaladevInA bhAI e hatA ane rANIe ane-ka vAra vinaMtI karyA chatAM vIradhavalanuM varcasa svIkAratA nahAtA. laDAImAM te banne marAyA ane vAmanasthaLInA mahelanA samRddha khajAnA vIradhavalanA hAthamAM AvyA.74 vIradhavale khIjuM AkramaNa kacchamAM bhadrezvaranA bhImasiMha pratihAra upara karyuM, paNa mAravADathI AvelA keTalAka parAkramI cAhA bhImasiMhanI sevAmAM hatA (A caiAhAe agAu vIradhavala pAse AvI gayA hatA, paNa vIradhavale emane rAjasevAmAM rAkhavAnI azakti darzAvI hatI), tethI vIradhavala ene harAvI zakayA nahi ane sadhi karIne ene pAchA vaLavuM paDayuM.3pa A saMdhine pariNAme gujarAtanA rAjye eka navA mitra meLavyA ane kaccha taraphanI sarahada salAmata thaI. A pachI vIradhavale mahItaTa pradezamAM AvelA geAdra(godharA)nA kAkAra thulane tAme karavAnA nizcaya karyo. mAravADanAM cAra rAjye gujarAta upara humalA karyAM tyAre dhUMghula temanI sAthe maLI gayA hatA tathA gujarAtamAM AvatA jatA vepArIe, sArthA ane yAtrALuone lUMTatA hatA. enI sAme tejapALane eka baLavAna sainya sAthe mekalavAmAM AvyA. teNe ghughulane pakaDIne lAkaDAnA pAMjarAmAM pUryA tathA peAtAnA eka saradAranI gAdharAnA hAkema tarIke nimaNUka karI. A apamAna nahi sahana thavAthI dhRdhule pAtAnI chatra karaDIne AtmaghAta karyAM.96 A vijayane pariNAme vAghelAenI sattA gujarAtanI pUrva sarahada sudhI vistarI ane mALavA bAjunA vepArI mArga salAmata banyA. 34. prarkA, pR. 106-104; vaca, 2 35. prakA, pR. 104 ane AgaLa; vaca, 2 36. prA, pR. 107-108, vaca, 3 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3] vastupALanA kauTumbika vRttAnta tathA rAjakIya kArakirdI[45 eka muslima AkramaNanA pratikAra 53. vIradhavalanA rAjyakALa daramyAna gujarAta upara eka muslima AkramaNa thayuM hatuM ane vastupALe enA saphaLatApUrvaka pratikAra karyAM hatA, e batAvavA mATenAM pUratAM aitihAsika pramANe! che. jayasiMhasUrie potAnA saMskRta nATaka 'hammIramadamardAna'mAM A ghaTanAnuM nirUpaNa karyuM che. dilhInA sulatAna meAjadIne gujarAta upara kevI rIte humalA karyA ane enuM lazkara Abu pAsenA eka pahADI mArgamAM pravezyA pachI uttaramAMthI caMdrAvatInA paramAra dhArAvadhe ane dakSiNamAMthI maMtrI vastupALe enA sainyane kevI rIte gherI lIdhuM enuM varNana prabandhakAza'mAM che.37 Ane pariNAme sulatAnane pAchA haDI javuM paDayuM.38 keTalAka samaya pachI sulatAnanI mAtA ('prabandhacintAmaNi pramANe, enA guru) makkA javA mATe vahANumAM esavA gujarAtanA eka baMdare (saMbhavataH khaMbhAta baMdare) AvI. vastupALe enI badhI milakata kabaje levA peAtAnA mAyuseAne sUcavyuM. vahANavaTI vastupALa pAse AvyA ane sulatAnanI mAtAne cAMciyAoe lUTI lIdhI hAvA vize phariyAda karI. vastupALe pelA kahevAtA cAMciyAone pakaDI maMgAvyA, dhrA mAla sulatAnanI mAtAne pAchA ApIne tene satkAra karyA, tathA enI sukhasagavaDa ane salAmatI mATe vyavasthA karI. makkAthI pAchA pharyA pachI sulatAnanI mAtA vastupALane peAtAnI sAthe dilhI lai gaI ane sulatAta sAthe ene paricaya karAvyA. vIradhavala sAthe maitrI rAkhavAnuM vacana vastupALe sulatAna pAsethI lIdhuM. vastupALa dilhIthI pAche AvyA tyAre vIradhavale enA bhAre satkAra karyA. 9 dilhInA muslima AkramaNanA pratikAra varNavatA 'hammIramadamardana' nATakanI jesalameranA bhaMDAra 37. prA, pR. 117 38. meAjaddIna athavA muinuddIna kANu e vize keTaleka matabheda che, kemake e nAmanA kAI sulatAna dilhInA takhta upara thayeA nathI. borge ( pu. 1, bhAga 1, pR. 201 ) anusAra, medIna te muhammada dhArI che. preA. rasikalAla parIkhe ene rAhabuddIna dhArI galye! che ( jesAsa, pu. 6, pR. 153 ane AgaLa ). paM. gaurIza'kara ojhA ( ' rAjapUtAne kA itihAsa ', pu. 1, pR. 467-468 ), zrI. durgArA kara zAstrI ( gumarAi, bhAga 2, pR. 380-381 ), zrI. bhAgIlAla sAMDesarA nA ( ' gujarAtI ' sAptAhika, dIpeAtsavI aMka, I. sa. 1934, pR. 18-19 ) mate meAjadIna e dilhInA sulatAna altamaza (I. sa. 1210-1275) che. aitihAsika kAlAnukramanI dRSTie chellA mata vadhAre svIkAryaM lAge che. 39, prakA, pR. 119-120; praci, pR. 103 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 mAnI tADapatrIya pratanI nakala saM. 1286 (I. sa. 1230)mAM thayelI che, tethI A dhaTanA saM. 1276 (I. sa. 122 0) (varatupALanA maMtripadanA prAraMbhanuM varSa) ane saM. 1286nI vacce banI hovI joIe. vidhavala ane varatupALanuM mRtyu 54. rANA vIradhavalanuM I. sa. 1ra38 mAM mRtyu thayuM.41 prabandho lakhe che ke enI citA upara aneka lokoe prANApaNa karyuM, ane bIjaene baLI maratA aTakAvavA mATe tejapALane sainya sAthe smazAnabhUmi upara AvavuM paDyuM.42 varadhavalane be putro hatA--pratApamadha ane vIsaladeva. pratApamala te viradhavalanA jIvanakALamAM ja, arjunadeva nAme putra mUkIne, maraNa pAmyuM hatuM. viradhavalanA nAnA putra vIsaladeva I. sa. 1238 mAM gAdI upara Avyo.43 vasaladeva rAjyagAdI upara Avyo tyArapachI mAtra be varSamAM ja, I. sa. 1240 (saM. 1296)mAM varatupALanuM avasAna thayuM, "prabandhakAza44 ane "vastupAlacarita 45 banneyamAM vastupALa avasAnanuM varSa I. sa. 1242 (saM. 1298) ApeluM che, ane 40. hamama, prastAvanA, pR. 1; jebhaMsU, pR. 23 41. ge pu. 1, bhAga 1, pR. 203. vaLI juo 'zatruMjayatIrthoddhAraprabandha nA pariziSTamAM chapAyeluM "rAvalI keThaka." lavaNaprasAdanA mRtyu vize kazuM jANavAmAM nathI. bege (pu. 1, bhAga 1, pR. 200 ) nA lekhake ema mAnyuM che ke I. sa. 123ra mAM devagirinA yAdava rAjA siMhaNa sAthe saMdhi thayA pachI lavaNaprasAde viradhavalanI tarapheNamAM gAdItyAga karyo haze. zrI. durgAzaMkara zAstrI mAne che ke e arasAmAM kadAca enuM mRtyu thayuM haze (gumarAI, bhAga 2, pR. 389). " rAjAvalI kehika 'mAM varadhavalanA rAjyaamalane prAraMbha saM. 1282 (I. sa. 1rara6)thI kahyo che. ekaMdare jotAM lavaNaprasAdanuM maraNa I. sa. 12kara ane 1238 nI vacce thayuM hoya e banavAjoga che. 42. praca, pR. 105 41. viradhavalanA eka putra vIramadeva vizenI tathA rAjya kabaje karavA mATenA tenA prayatananI vAto prabomAM ApelI che (prake, pR. 124-125). ema paNa kahevAya che ke vIramadevane prayatna niSphaLa gayA ane vastupALanI sahAyathI vasaladeva gAdI upara AvI zakI. paNa have puravAra thayuM che ke varadhavalane virama nAme kaI putra nahote, ane tethI prabandhamAM ApelI vAta mAnavA jevI nathI (gumarAI, bhAga 2, pR. 390 ane AgaLa). 44. prakA, pR. 127-128 45. vaca, 7 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3] vastupALane kauTumbika vRttAnta tathA rAjakIya kArakirdI[47 vAliyA e va sAmAnya rIte pramANabhUta gaNavAmAM AvatuM hatuM. paNa vastupALanA samakAlIna bAlacandre racelA 'vasa'tavilAsa' kAvyamAM vastupALanA mRtyunI tithi saM. 1296 nA mAdha suda pAMcama ne ravivAra (I. sa. 1240 nI 1 lI jAnyuArI) ApavAmAM AvI che.46 eka tADapatrIya hastapratamAM vastupALanuM mRtyuvarSa sa. 1296 ane tejapALanuM mRtyu varSa sa. 1304 (I. sa. 1248) ApyuM che,47 tethI paNa 'vasaMtavilAsa'nA kathanane TaMkA maLe che. prabandhA kahe che ke vastupALa zatruMjayanI yAtrAe jatA hatA tyAre mArgamAM (vaDhavANathI agni khUNe 10 mAIla dUra AvelA) gAmamAM avasAna pAmyA.48 A kathana kadAca pramANabhUta hAya tApaNa satavilAsa'mAM evA kaMI ullekha nathI.49 'prabandhakArA' (pR. 125) ane 'vividhatIrthakalpa' (pR. 80) vastupALane matripada gumAvavuM paDayuM ane te nAgara maMtrI nAgaDane maLyuM hatuM, evA ullekha kare che. anyatra ema paNa kaheluM che ke vastupALa rAjA vIsaladevanA bhAre kreAdhane bhAga thaI paDayeA hatA, kemake vIsaladevanA eka mAmA siMhe eka jaina sAdhunuM apamAna karyuM hatuM enI zikSArUpe vastupALe ene hAtha kapAvI nAkhyA hatA, parantu rAjapurAhita sAmezvare maMtrIne bacAvI lIdhA hatA.5 vaLI evI vAta paNa maLe che ke eka vAra vIsaladeve vastupALa pAse rAjyanA mahesUlane hisAba mAgye ane emAMnI keTalIka rakama mandirA vagere bAMdhavAmAM vaparAI che 46. varSe harSaniSaNNavaNNavatike zrIvikramorvIbhUtaH kAlAd dvAdazasaMkhya hAyanazatAt mAse'tra mAghAhvaye / paJcamyAM ca tithau dinAdisamaye vAre ca bhAnostavodvoDhuM sadgatimasti lagnamamaM tattvaryatAM tvaryatAm // 47. e ja, prastAvanA, pR. 8 48. ci, pR. 105; prakA, pR. 128; vaca, 8 49. AthI UlaTuM, viva tA ema kahe che ke vastupALa rAtruMjaya upara caDace ane tyAM AdinAthanI samakSa dharmanI putrI sati sAthe lagna karyuM, arthAt rAtruMjaya upara enuM avasAna thayuM (viSe, 14-49, 50). A kevaLa rUpaka che ke kharekhara hakIkata che e ApaNe ANatA nathI. sastaMbhava che ke rAtrujaya jatAM mArgomAM vastupALanuM avasAna thayuM hoya tepaNa AdinAtha samakSa lagnanuM rUpaka kAvyaSTie saMpUrNa banAvavA mATe kavie enuM A rIte varNana karyuM hoya. 50, prakA, pR. 126-27; va, 2 ( viva, 14-37 ) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ]. mahAmAtya varatupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 ema jovAmAM AvatAM ene sajA karavAno nirNaya karyo; parantu ahIM paNa semezvare ene tema karatAM aTakAvyo.51 AvI badhI vAta zabdazaH sAcI na manAya, paNa e uparathI jaNAya che ke uttarAvasthAmAM vastupALanA navA rAjA sAthenA saMbaMdha joie evA sArA nahotA. Ama banavuM taddana saMbhavita che, kemake itihAsamAM ApaNe aneka evA udAharaNa joIe chIe jemAM navA rAjA ane jUnA maMtrI vacce gharSaNa thAya che. vIsaladeva sAthenA vastupALanA saMbaMdhe bahu sArA nahAtA rahyA, paNa vIsaladeve vastupALane maMtripada uparathI kharekhara dUra karyo hato ema kahevA mATeno vizvAsapAtra purAvo ApaNI pAse nathI. nAgaDa ane bIjA nAgara mutsaddIenI khaTapaTane kAraNe vastupALa ane vIsaladevanA saMbaMdho bagaDayA athavA vIsaladevane pitAne ja jUnA anubhavI maMtrInI murabbIvaTa akArI lAgI hoya. tejapALanuM maraNa papa, vastupALanA avasAna pachI keTalAMka varSa sudhI tejapALa mahAmAtya tarIke cAlu rahyo hato enA purAvAo che, eTale varatupALane visaladeve maMtripadethI dUra nahoto karyo e anumAna vadhAre vajanadAra bane che. saM. 1296 nA vaizAkha suda trIja (tA. 26 mI eprila, I. sa. 1240) nA Abu uparanA eka zilAlekhamAM tejapALane mahAmAtya kahevAmAM Avyo che,para te e ja varSanA mAgha mAsamAM vastupALanuM avasAna thayuM hovAnA vasantavilAsa 'nA kathanane anumodana Ape che. vaLI e sUcave che ke vastupALanA avasAna pachI tarata ja tejapALe pitAnA vaDIla baMdhunA odhAne adhikAra saMbhALyo haze. pATaNa bhaMDAramAMnI saM. 1298 (I. sa. 1242) nI tADapatrIya hastapratanI puSpikAmAM mahAmAtya tejapALanA putra luNasiMhane bhagukacchanA hAkema tarIke ullekha che. saM. 1303 (I. sa. 1247) mAM lakhAyelI AcArAMga sUtra " nI eka hastapratanI puSpikAmAM aNahilavADamAM mahAmAtyanA adhikArapade tejapALa hovAnuM kahyuM che.pa4 nAgaDano mahAmAtya tarIke ullekha karatAM pahelI upalabdha pupikA saM. 1310 (I. sa. 1254) nI che, 55 je batAve che ke tejapALanuM avasAna I. sa. 51. prako, pR. 125 pa2. prAlese, naM. 66 53. pAbhaMsU, pR. 60 54. piTarsana, pahele riporTa, pariziSTa 1, pR. 41 55. bhaMsU , pR. 37-38 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4]vastupALa-sAhitya ne kalAnA AzrayadAtAne sAhityakAra [49 1247 ane 1254 nI vacce thayuM hatuM. vastupAlacarita ' anusAra tejapALanuM maraNa vastupALanA maraNa pachI dasa varSe thayuM hatuM, ane ' prabandhakAza 'mAM tejapALanA maraNanuM varSa sa. 1308 (I. sa. 12para) ApyuM che. A pramANe, sa'. 1306 ( vastupALanA maraNanuM varSa sa. 1296 + 10 varSa = saM. 176 I. sa. 1250), sa. 1308 (=I. sa. 1252) athavA sa. 1304 ( = I. sa. 1248; eka tADapatrIya pratamAM ApeluM tejapALanuM avasAnava; jue paeNrA 54 )-e traNamAMnuM eka varSa tejapALanA avasAnanuM varSa hAI zake. vastupALanI bAbatamAM thaI zakyuM tema, A traNamAMthI kAI eka varSa aitihAsika daSTie vizeSa pramANabhUta gaNavA mATenA purAvA paNa ApaNI pAse nathI. game tema paNa tejapALanA avasAna pachI ja nAgara brAhmaNa nAgaDa mahAmAtya thaI zakyA hatA e ceAsa che. prakaraNa 4 vastupALasAhitya ane kalAnA AzrayadAtA ane sAhityakAra pa6. prakaraNa 3 mAM ApaNe joyuM te pramANe, dheALakA ane aNuhilavADanA rAjadarabAreAmAM vastupALa ane tejapALanA bhAre prabhAva hatA ane gujarAtanuM rAjya Arthika temaja rAjakIya dRSTie temaNe vyavasthita karyuM hatuM. parantu temanI udAratA ane dAnazIlatAne kAraNe je sAMskRtika pravRttiene uttejana maLyu. ene kAraNe temanuM nAma vadhu prasiddha che. emaNe gujarAtamAM evuM sAMskArika navajIvana pedA karyuM, je kalikAlasarvajJa AcArya hemacandranA divaseAnI yAda Ape che tathA mALavAnA mahAna vidyAvilAsI rAjAe muMja ane bheAjanA samayanI vidyApravRttinI spardhAmAM UbhuM rahI zake ema che. 6 vastupALanI yAtrAe 57. prabandhA anusAra vastupALe zatruMjaya ane giranAranI tera yAtrAe karI hatI. bAlyAvasthAmAM teNe A banne sthAnAnI yAtrA peAtAnA pitA azvarAje saMdha kADhyo hatA tenI sAthe karI hatI. e banyuM I. sa. 1193 ane 1194 mAM. matripade ArUDha thayA pachI teNe aneka vAra saMdha kADhyA hatA, ane I. sa. 1221, 1234, 1234, 1236 ane 1237 nAM varSomAM zatruMjaya ane giranAranI yAtrAe karI hatI. saMdha lIdhA vinA n Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 pitAnA kuTuMba sAthe te I. sa. 1227, 1228, 1229, 1230, 1231, 1232 ane 1233 mAM mAtra zatruMjayanI yAtrAe gayo hato. zatruMjayanI chellI yAtrA, je mArgamAM mRtyu thatAM e pUrI karI zakyo nahote te mATe e I. sa. 1240 mAM nIkaLyo hato. AnuM varNana bAlacane "vasantavilAsa" mahAkAvyamAM karyuM che. teNe I. sa. 1221 (saM. 1277) mAM je saMdhayAtrA karI te sauthI vadhu mahatvanI hatI, kemake e eka ja yAtrAne vAraMvAra ullekha vastupALane giranAranA zilAlekhomAM karavAmAM AvyA che, tathA ghaNuM karIne e ja yAtrAnuM ThIka ThIka vigatabharapUra ane kavitvapUrNa varNana "kIrtikImudI' sukRtasaMkIrtana" ane "dharmAlyudaya" jevAM samakAlIna kAvyamAM maLe che. A vize ApaNe prakaraNa 6 mAM carcA karIzuM. vastupALanAM bAMdhakAma 58. je upara vizvAsa mUkI zakAya evAM samakAlIna granthanAM varNane joIe topaNa vastupALa ane tejapALe karAvelAM mandiro, dharmazALAo, taLAvo, kUvA Adi rathApatya ane pUrtakAryonI saMkhyA ghaNI moTI hovI joie. pachInA samayanA prabadhAne bAjue rAkhIne mAtra samakAlIna pramANone vicAra karIe to paNa emanI dAnazIlatA ane udAratA AkhAye gujarAta, saurASTra ane mAravADamAM aneka sthaLoe viratarelI hatI emAM kazI zaMkA nathI. jinaprabhasUri ane rAjazekharasUri kahe che ke emaNe karAvelAM sthApatyo dakSiNe zrIzela, pazcime prabhAsa, uttare kedAra ane pUrve kAzI sudhI hatAM. lagabhaga AkhAye bhAratamAMthI vidvAno, kavio ane dhArmika puruSo e kALe aNahilavADa ane dhoLakAmAM AvatA hatA tathA varatupALa-tejapALa pAsethI kaMIka Azraya meLavatA hatA e vastune vicAra karIe tyAre A kathanamAM kazuM azakya lAgatuM nathI. vastupALe mAtra jainadharmanAM mandiro baMdhAvyAM evuM nahotuM; aneka sthaLe ullekha maLe che ke teNe sRSNAlaya, brahmazALAo, maTho, zivamandire tathA marijado paNa baMdhAvI hatI.4 pachInA samayamAM lakhAyelA granthomAM kaMIka atizayokti haze, kemake je sthaLoe vastupALe dhanano vyaya karyo e rathAnonI saMkhyA "sukRtasaMkIrtana jevI samakAlIna racanAmAM 50 nI che, jyAre rAjazekhara, jinaharSa ane jinaprabhanA granthamAM 1. vaca, 8, puprasaM. pR. 59. vaLI juo jaisAI, pR. 308-309. 2. nana, 16-37; vaLI ja susaM, sukIka. Adi. 3. vitIka, pR. 70-80; prako, pR. 130 4. prakA, pR. 129-130; vaca, 2, 3 ane 6; vitIka, pR. 70-80 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4]vastupALa-sAhityane kalAne AzrayadAtAne sAhityakAra[pa1 e saMkhyA ghaNI vadhI gayelI joIe chIe, ane keTalIka vigato kevaLa atizayoti svarUpanI lAge che, paraMtu samakAlInee ApelI mAtra nakkara hakIkata tarapha dRSTi karIe to paNa gujarAtanA ane kadAca bhAratanA sauthI meTA dAnezvarIomAM vastupALanuM sthAna che e vize zaMkA rahetI nathI. 59vastupALa-tejapALe mandiro Adi sthApatyo pAchaLa bhAre dravya kharyuM hatuM; A dravya kakyAMthI AvyuM haze evo prazna svAbhAvika rIte thAya che. teo eka ucca kuTuMbanA putra hatA, jemAM vaMzaparaMparAthI maMtripada cAlyuM AvatuM hatuM, eTale temanI Arthika sthiti sArI ja haze. paraMtu akaya samRddhi temanI pAse zI rIte AvI e vize prabomAM keTalIka vAta ApelI che. A vAta Ama to daMtakathAo jevI lAge che, paNa emAM kaMIka vAstavika aMza rahelo hoya e saMbhavita che. vastupALa jyAre khaMbhAtano hAkema nimAye tyAre saIda athavA dIka nAme eka samRddha muslima vepArIe tenuM Adhipatya mAnavAne asvIkAra karyo. varatupALe jyAre ene zAsana karavA prayatna karyo tyAre lATanA rAjA zaMkhane te potAnI madade bolAvI lAvyuM. paraMtu zaMkhane parAjya thayo, saIdakeda pakaDAya ane enI milakata japta karavAmAM AvI. rANA varadhavalane jyAre AnI jANa karavAmAM AvI tyAre teNe hukama karyo ke saIdanI badhI milakata rAkezamAM Ave, paNa enA gharanI dhULa vastupALane maLe. A te sonAnI dhULa hatI; vaLI Aga lAgavAne pariNAme saIdanuM keTaluMka sonuMrUpuM paNa dhULa bheguM thaI gayuM hatuM. Ama saIdanI milakatane moTo bhAga vastupALane maLyo. bIje vRttAnta evo che ke-eka vAra saurASTramAM jaina tIrthonI yAtrAe jatAM vastupALa ane tejapALa pitAnuM dhana dATavAne haDAlaka nAme gAma (dhaMdhukA pAsenuM haDALA) AgaLa gayA. A dhana eka lAkhanA AzarAnuM hatuM, paNa tyAM jamIna khodatAM emane bIjuM ghaNuM vadhAre dhana maLyuM. tejapALanI patnI anupamAne vastupALe pUchayuM ke "A dhananuM zuM karavuM ?" anupamAe uttara ApyuM ke "A dhanane parvatanA zikhara upara rAkhavuM, jethI atyAre ApaNe hAtha caDayuM evI rIte e bIjAne hAtha jAya nahi." pachI varatupALa ane tejapALe e dhanane giranAra ane Abu uparanAM prasiddha mandire bAMdhavAmAM tathA zatruMjyanI saMdhayAtrA kADhavAmAM vyaya karyo. 5. puprasaM, pR. 56 ane 73 6. prake, pR. 101 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 AbunuM madira-madhyakAlIna bhAratIya sthApatyane ciraMjIva namUne 60. anupamAnI salAha sAcI paDI che, ane Abu tathA giranAra uparanAM vikhyAta mandira sivAya vastupALa-tejapALanAM bIjAM koI sthApatya baccAM nathI. Abu uparanuM mandira tejapALe I. sa. 1231 (saM. 1287) mAM baMdhAvyuM che ane temAM muLa nAyaka tarIke bAvIsamA jaina tIrthaMkara neminAtha che. giranAra uparanAM mandiro varatupALe I. sa. 1232 (saM. 1288) mAM baMdhAvyAM hatAM. delavADAnI devAlaya-nagarImAM AveluM neminAtha mandira vastupALane moTA bhAI luNiganI smRtimAM luNavasati tarIke jANItuM cheane madhyakAlIna bhAratIya kalAnA zreSTha namUnAo paikI eka hAIe baMdhAvanAranuM nAma kalAnA ItihAsamAM amara karI jAya che. A mandira tathA enI pahelAM Azare 200 varSa pahelAM vimalazAhe baMdhAvela, enI lagolaga Avela vimalavasati AkhAye sapheda ArasanAM che, jo ke A sthaLathI trIseka mAilanI aMdara sapheda ArasanI khANa jANavAmAM nathI. A badhA paththarane mandiranA sthaLe DuMgara upara laI javAnuM kArya bahu mahenatabharyuM ane kharcALa hovuM joIe. A mandira bahArathI te sAva sAdAM che ane ethI aMdaranI zipasamRddhi jonArane vizeSa Azcaryamugdha karI mUke che. kajhinsa lakhe che te pramANe, "A mandiromAM chata, staMbha, bArasAkho, takhtIo ane gokhalAo uparanAM sUkSma kotaraNIvALAM alaMkaraNa kevaLa abhuta che. Arasa uparanuM kaMDAreluM, jhINuM, camakadAra, jANe sapheda zaMkhA upara karyuM hoya evuM kAma ajoDa che, ane keTalAMka kalArUpa te kharekhara saundaryanA ravama jevAM che. kAma eTaluM bArIka che ke sAdhAraNa kAtarakAmathI 7. ArasanA traNa prAcIna staMbhe pATaNamAM sacavAI rahyA che. emAMnA be staMbhe pramANamAM arvAcIna evA kAlikA mAtAnA mandiranA bAMdhakAmamAM vaparAyA che ane trIjo eka pATaNa vidyArthImaMDaLanA sthAnika saMgrahAlayamAM pahele che. A traNe uparanA zilAlekhamAMthI spaSTa che ke vastupALa ane tenA kuTuMbIjananA mahAlanA avazeSarUpa A staMbha che. (A zilAlekhe meM chapAvyA che. juo phAgusadga, pR. 4, pR. 192 ane AgaLa.) 8. praci, pR. 101. paraMtu zilAlekhomAM kahyuM che ke tejapALanI patnI anupamA ane putra luNasiMhanA AdhyAtmika zreya arthe te baMdhAyuM hatuM. 9. A mandiranA varNana mATe juo phargyusana, hisTarI opha inDiyana enDa IsTa ArkiTekacara, pu. 2, pR. 36 ane AgaLa; brAuna, inDiyana ArkiTekacara pu. 1, pR. 144-145; vaLI juo sAMkaLiyA, ArkiyolaoNjI epha gujarAta, mR. 108, 128, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4]vastupALa-sAhitya ne lAno AzrayadAtAne sAhityakAra[53 A pariNAma lAvavAnuM azakya hatuM. kahe che ke AmAMnuM ghaNuM kAma te Arasa ghasIne karavAmAM AvyuM hatuM, ane je bhUkI paDe te anusAra zipIone vetana ApavAmAM AvatuM hatuM. " "tejapALanA mandiranA ghumaTanA madhyabhAgamAMthI laTakatuM laMbaka te pratyeka AgaMtukanuM dhyAna AkarSI le che. karnala ToDa egya ja kahe che ke enuM citra AlekhatAM kalama hArI jAya che ane atyaMta vairyavAna kalAkAranI pIMchIne paNa te thakavI nAkhe ema che." ane te barAbara lakhe che ke atyaMta puSpita paddhatinA gethika sthApatyane kaI zaNagAra paNa enI zobhAne mukAbale karI zake ema nathI. te ardha khIlelAM kamaLanA guccha jevuM dekhAya che, jenI pAMkhaDIo eTalI sUma, eTalI pAradarzaka ane bArIkAIthI kAtarelI che ke te AMkhane vimayathI stabdha karI de che. paraMtu A mandiranI zilpasamRddhi mAtra nijIva vastuonAM Alekhana pUratI maryAdita nathI; sAMsArika jIvananAM dazyo, vepAra ane vahANavaTuM tathA raNakSetranAM dazyanuM Alekhana paNa emAM che. ane nizcayapUrvaka eTaluM kahI zakAya ke purAtattvane kaI paNa abhyAsI A zilpanuM dhyAnapUrvaka avalokana kare to madhyakAlIna bhAratanAM jIvana ane rItarivAjo vizenI aneka rasaprada bAbato vizenuM enuM jJAna eTaluM vadhe ke A zramane pUrata badale maLI jAya."10 prabandha anusAra vastupALa ane tejapALe aDhAra karoDa ane cha-- lAkha zatruMjaya upara, bAra koDa ane eMzI lAkha giranAra upara, tathA bAra karoDa ane trepana lAkha Abu upara luNavasati baMdhAvavAmAM kharyA hatA. A AMkaDAomAM atizayokti haze, paNa A mandira baMdhAvavAmAM puSkaLa zrama ane anargaLa dravyane vyaya thayo hovo joIe e nakkI che. baMdhAvanAranI asAdhAraNa udAratA ane dharmaprItinuM e mandira ja pratyakSa pramANa che. prabo jaNAve che ke A mandira bAMdhavAmAM, bhAratamAM tathA anyatra keTaleka rathaLe banyuM che tema, veThane upayoga nahote the, paraMtu kArIgarone pUratuM vetana ApavAmAM AvatuM hatuM tathA emanI sukhasagavaDo pratye paNa khUba dhyAna apAtuM hatuM.12 vastupALa-vidyA ane sAhityane mahAna AzrayadAtA 21. sAhitya ane kalAne paNa vastupALa mahAna AzrayadAtA ane uttejaka hatA. moTI rakama kharcIne teNe aNahilavADa, khaMbhAta ane bhaNya 10. phebsa, rAsamALA, pu. 1, pR. 257- 258 11. prakA, pR. 129 12. e ja, pR. 122-123 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa [ vibhAga 2 mAM traNa jJAnabhaMDAra athavA pustakAlayeA sthApyAM hatAM.13 enuM aMgata pustakAlaya dhaNuM samRddha hatuM, ane badhA mahattvanA zAstragranthAnI eka karatAM vadhu nakalA emAM hatI.14 kavie ane vidvAnA pratye te bahu udAra hatA. ene vize noMdhAyuM che ke bhAja ane vikramAdityanI jema teNe eka leAka ke zlokAne mATe kaviene hajArAnAM dAna ApyAM hatAM. kavitAnA eNe karelA satkAranAM ane kavione ApelA uttejananAM lAMbAM ane vigatabharapUra vana * praznanvakAza ' 6 varatupAlacarita '' purAtanaprabaMdhasaMgraha ' ane ' upadezatara'giNI' jevA granthAmAM maLe che. kavie pratyenI udAratAne kAraNe e ' laghubhAjarAja ' kahevAtA hatA. eTalA badhA kaviojemAMnA keTalAkanAM nAma jANavAmAM AvyAM che ane keTalAkanAM ajJAta che teo-ne vastupALanI udAratAnA lAbha maLyA hatA ke sAmezvare nIcenA zabdAmAM emanI udAratA kSeAkabaddha karI che-- 3 sUtre vRttiH kRtA pUrva durgasiMhena dhImatA / visRtre tu kRtA teSAM vastupAlena mantriNA ||15 * pUrva dhImAna durgAsiMhe ( ' kAtantra vyAkaraNa ')nAM sUtreA upara vRtti (athavA TIkA) karI, paNa vastupALa matrIe kAI sUtra vinA ja emane (kavione) vRtti (AjivikA) karI ApI. ' kavione Azraya ApatAM tathA vidyottejana mATe dAna ApatAM kadI paNa vastupALe jaina ajaina vacce bheda pADayo nahAtA. prabhAsanA zaiva tI ne teNe daza hajAra smanuM dAna ApyuM hatuM, 16 tathA kavitvazaktivALA 13. e ja, pR. 129; puprasa', pR. 65; vitIka, pR. 80. jJAnabha'DAra athavA jaina pustakAlayAnI saMsthA gujarAtamAM zreNI tRnI jaNAya che. devardhigaNanA adhyakSapaNA nIce jyAre jaina zruta lekhAdhirUDha thayuM tyAre e kAI pustakAlayamAM mukAyuM haze (paeNrA 7). kumArapALe 21 jJAnabhaMDArA sthApyA hatA ema kahevAya che ( ' kumArapAlaprabandha', pR. 96-97). A bhaMDArAmAMnI hastapratA atyAra sudhI sacavAI nathI. saMbhavataH muslimeAne hAthe eenA nArA thayA haze. sa. 1284-I. sa. 1228 mAM lakhAyelI ' jItakalpa-cUrNi vyAkhyA 'nI eka tADapatrIya hastaprata pATaNanA bhaMDAramAM che ( pAbhasU, pR. 400); enI puSpikAmAM vastupALanI prazastinA keTalAka zlokA che. vastupALe sthApelA bhaMDArAnAM pustakAnA e eka virala avazeSa hoya ema lAge che ( jue parA 220 ), 14. 2, 7-113 15. prakA, 112; vaca, 4-443 16. uta, pR. 77 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4]vastupALa-sAhitya ne kalAnA AzrayadAtA ne sAhityakAra 55 : , brAhmaNAne ghaNI samRddhi ApI hatI. AvA prasaMgeA virala naheAtA, paNa UlaTuM vAraMvAranA hatA. eTale ' kIrttikaumudI ' e vize kahe che-- nAnarca bhaktimAnmau nemau zaMkarakezavau / jaino'pi yaH savedAnAM dAnAmbhaH kurute kare || 17 vastupALanI parama sahiSNutA eTalI te vikhyAta hatI ke ' purAtanaprAsa'graha ' e vize nIcene leAka TAMke che-- atit vaiSNavairviSNubhaktaH zaivaiH zaivo yogibhiryogaraGgaH / jainaistAvajjaina eveti kRtvA sattvAdhAraH stUyate vastupAlaH || 18 arthAt judA judA dhArmika saMpradAyavALA ene peAtAnAmAMtA gaNIne stuti karatA hatA. 6 62. vaLI kAvyanA doSa samajIne e sudhAravAnI zakti vastupALamAM hatI, ane ethI ene sahRdayacaDAmaNa ' tarIke varNavavAmAM AvyA che.19 kavitA ane kalAne e bhAvaka hatA, eTaluM ja nahi, potAnA khAdha ane AnaMda mATe dhArmika ane sAhityika granthA paNa teNe bIjA vidvAne pAse racAvyA hatA. naracandrasUrinA kathAratnAkara ' ane narendraprabhasUrinA ' 6 * alaMkAramaheAdhi 'vastupALanI vinaMtIthI racAyA hatA ( jue paeNrA 119-121 ). eneA phurasadanA samaya mATe bhAge sAhityakArA ane kavienI seAbatamAM vItateA hateA.20 eNe pote ja naranArAyaNAnaMda 'mahAkAvya (16-36) mAM kahyuM che ke nAnA bhAI tejapALa rAjakAryanI pUratI kALajI letA hatA tethI pAte vidyAvinAdamAM samaya gALI zakatA hatA. AvA meATA rAjakIya AdhA bhAgavavA chatAM e svabhAve ghaNA namra hateA; peAtAnA guru vijayasenasUrinA ziSya udayaprabhasUriSkRta ' dharmAbhyudaya ' mahAkAvyanI peAtAnA hastAkSareAmAM nakala karavAnA samaya teNe ATalA vahIvaTI kAryAmAMthI paNa kADhayA hatA. sa. 1290 (I. sa. 1234) mAM lakhAyelu A tADapatrIya pustaka khaMbhAtanA jaina bhaMDAramAM che, ane AvA mahAna puruSanA svahastAkSara sAta sadI karatAM paNa vadhAre samaya pachI emAM 17. kIkI, 4--40 18. puprasa', pR. 68 19. pavitrAcArIre luccoSoLa mivad / zrIvastupAlasacivaH sahRdaya cUDAmaNirjayati // 20. kIkI, 6 ( UrA, 2 ) d Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ] O mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga 2 sacavAyelA maLe che ( jue e hastapratanI puSpikA--ma ra0 varSe caitra zuddha ravau zrIstaMbhatIrthavelA kUlamanupAlayatA mahaM0 shriivstupAhena zrIdharmAtyudyamahAvyapustamivamavi / / e kALanA gujarAtanA jaina ke jainetara kAI viziSTa vidvAna bhAgyeja evA haze ke je eka athavA khIjI rIte vastupALanA saparka mAM AvyA na heAya. enA peAtAnA pratyakSa Azraya nIce ke enA vyaktitvanI apratyakSa asara nIce saMkhyAbaMdha granthA racAyelA maLe che. vastupALanI sAhityaracanA 6 63. itihAsamAM ghaNI vAra evuM banyuM che ke kavienA AzrayadAtA peAte ja kavie hAya. rAjyakartA kavionAM ghaNAM udAharaNa bhAratIya sAhityamAM che. vastupALanuM nAma paNa AvI vyaktimAM gaNI zakAya. kavinA AzrayadAtA tarIke enI praza'sA thaI che evI rIte kavi tarIke paNa enI puSkaLa stuti karavAmAM AvI che. sUryAla sarasvatI ' ( dADhIvALI sarasvatI ) 21 ane ' kavikuMjara 'tathA ' kavicakravartI ' tarIke e varNavAyA che tathA sarasvatInA dharmaputra lekhe eneA ullekha thayA che.22 prabandhacintAmaNi' (pR. 100) ane khIjA granthAmAM 'sarasvatIkAbharaNa' evuM enuM biruda ApyuM che. e paNa jANavA maLe che ke vastupALe naracaMdrasUri pAse nyAya vyAkaraNa ane sAhitya e traNa vidyAnA tathA jaina zAstrone abhyAsa karyAM hatA. (jue paeNrA 118). enuM kavitAnuM nAma vasaMtapAla' hatuM, ane te sAmezvara, harihara Adi kaviee ene ApyuM hatuM.23 21. puprasa', pR. 55 22. giranAranA zilAlekhAmAM vastupALane dharmadu jI: saravasyA: ane zAravAprativajJAvalyam: tarIke varNavela che. jue kIkau, 1-29. vastupAlayazovIrau satyaM vAgdevatAsutau / eko dAnasvabhAvo'bhU dubhayoranyathA katham // vAdaivIpa sU nu ' biruda vastupALe peAtAne mATe nanA 19--40 mAM pratyeAjyuM che. vastupALanAM birudeza mATe jue vaca, 6-133-134; vaLI jue hIrAna'danA vastupAla rAsa' 6 ( 23. nanA, 16-38. jevI rIte vasaMtapAla e vastupAla nAmanuM kavitAnuM rUpa che tevI rIte vastupAla' nAma paNa saheja gAmaDiyA gaNAya evA kAi nAmanuM saMskRtIkaraNa hAca e banavA dvega che. junA gujarAtI rAsAomAM ghaNI vAra vastupAla ane tejapAlane badale vistaMga ane tejiga evAM nAma maLe che. tethI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4]vastupALa-sAhitya ne kalAne AzrayadAtA ne sAhityakAra[57 " vastupALanuM jIvana AlekhatA svaracita mahAkAvyane bAlacandre 'vasaMtavilAsa' nAma ApyuM hatuM te A kAraNathI. zatru Mjaya upara AdinAthanuM darzana karIte prApta thayelI naisargika preraNAthI racelu staMtra te potAnI prathama kAvyaracanA hatI ema ' naranArAyaNAnaMda ne aMte te kahe che.24 A racanA te vastupALakRta ' AdinAthasteAtra. ' vastupALe A sivAya 'neminAthasteAtra' ane * aMbikAAtra' jevAM keTalAMka sta! tathA 10 kSeAkanI saMkSipta 'ArAdhanA' racI che. ' ArAdhanA ' e dhaNuM karIne vastupALanI aMtima racanA che, kemake enA pahelA zleAka (nata mukta iizcata ) ' prabandhacintAmaNi ' (zleA. 234), ' prabandhakAza '( leA. 337 ) ane ' purAtana prabandhasaMgraha 'mAM (zle|. 202) uddhRta thayA che tathA vastupALe e zloka maraNapathArIethI uccAryAM hAvAnuM kahyuM che. 'prabandhacintAmaNi' (pR. 105) kahe che ke zatruMjayanI yAtrAe jatAM mArgamAM maraNAsanna vastupALe A zlAka uccArIne paryantArAdhanA karI hatI. chellI zatruMjayayAtrAnA samaye, jyAre zarIra khUba zithila banyuM hatuM tyAre vastupALe ArAdhanA 'nI racanA karI hatI ema jaNAya che. 6 64. sAhityika sAdhanAmAMthI e paNa jaNAya che ke vastupALa sUktiracanAmAM kuzaLa hatA. potAnA AzrayadAtA ane mitranI A viziSTazakti vize sAmezvara lakhe che ambhojasambhavasutAvaktrAmbhoje'sti vastupAlasya / raNAraNitAni zrUyante sUktidambhena // 25 udayaprabhasUrie pAtAnI pahelI * vastupAlatuti ' mAM vastupALanI sUktionI prazaMsA nIcenA sarala paNa kavitvapUrNa leAkamAM karI che~~ pIyUSAdapi pezalAH zazadharajyotsnAkalApAdapi svacchA nUtanacUtamaJjaribharAdapyullasatsaurabhAH / vAgdevImukhAmasUktavizadodvArAdapi prAJjalAH keSAM na prathayanti cetasi mudaM zrIvastupAloktayaH || 21 A anumAna karavAne huM prerAye chuM. Aje paNa uttara gujarAta ane mAravADanA vaNikAmAM vastA nAma pracalita che e sUcaka che. 24. meAja, 16-39 25. uMrA, 8 26. A zlAka prakA (pR. 116) ane uta (pR. 78) mAM paNa che. udayaprabhunA 'dharmAbhyudaya'mahAkAvyane aMte paNa te uddhRta thayelA che, 1 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 vastupALakRta sUktio subhASitasaMgrahamAM uThThata karavAmAM AvI che, je batAve che ke enI kavitAnI kIrti gujarAtanI sImAonI bahAra prasarelI hatI. varatupALanA cAra zloke devagirinA rAjA kRSNa (I. sa. 1247-1260)nA AreThaka--hastidaLanA uparI jalaNakRta "sUkti-muktAvalimAM uddata thayA che. 27 devagiri ane gujarAtanA rAjAo vacce satata yuddho cAlyA karatAM hatAM, paNa A saMdharSane pariNAme vacce vacce zAntinA gALAmAM sAMskArika saMparka vadhato haze ane banne pakSe AdAnapradAna thatuM. haze te A uparathI jaNAya che. zAkaMbharIne zADagadhara (I. sa. 1263), kata "zAgadharapaddhati mAM vastupALane eka kaleka rathAna pAme che.28 prabandhAmAM puSkaLa bleka vastupALanA mukhamAM mukAyA che29 ane amuka prasaMgeo e ke bolAyA hatA e paNa tyAM sUcita kareluM che. sUtiracanAmAM vastupALanI kuzaLatA jotAM emAMnA ghaNAkharA leke enI pitAnI ja racanA haze e mAnavuM egya che. yogya prasaMgoe zIdhrasUtiracanA te karI zakato haze evI kalpanA thAya che. "Abuprazasti -somezvare kAvyaracanAmAM vastupALanI maulikatAnI ane rAjyavyavasthAmAM enA kaDaka vahIvaTanI prazaMsA karI che. chellI zatruMjayayAtrA samaye varatupALanA mukhamAM mukAyelA zleka (praci, pR. 105; vaca, 8-571 thI 574) UMDe dhArmika bhAva ane namratA sUcave che. 5. upara kahyuM te pramANe, vastupALe "naranArAyaNanaMda' nAme mahAkAvya racyuM che. arjuna ane zrIkRSNanI maitrI, raivataka udyAnamAM temane vihAra tathA arjune kareluM subhadrAnuM haraNae prasaMgo varNavatuM e 16 sarganuM 27. (1) madavAna caDhi , (2) catromuluM, () saMgrati 10, (4) sAmaM ninonnatatA. AmAMno mAtra bIje leka nanA, 1-6 mAM boLI zakAya che. A batAve che ke jANavAmAM AvI che te sivAya bIjI racanAo paNa vastupALe karI haze. 28. saMgrati 10 (naM. 66), je sU mumAM che. 29. puprasaM; pR. 64, prake, pR. 114, 116, 123, 124, 125, 128; praci, pR. 105; vaca, 6-507, 504, 552, 609, 610, Adi keTalAka loko vize ci nIcenuM sUcaka vAkya lakhe che-cAvI izrIvatupAtramAra rAyetAvyamUri (pR. 105). 30. viracayati vastupAlazculukya paciveSu kaviSu ca pravaraH / na jAvirtha zrIvara jANe a | (prAlesa, naM. 64) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4] vastupALa-sAhitya ne kalAnA AzrayadAtA ne sAhityakAra[59 kAvya che. kAvyane aMte (16-33) vastupALe peAtAnI saMdhayAtrAnA ullekha karyAM che. khIjAM sAdhaneAmAMthI jaNAya che ke eNe pahelI mATI saMdhayAtrA I. sa. 1221 mAM karI hatI, AthI kAvyanI racanA e varSanI pachI thaI hAvI joI e. jIvana ane sAhityanAM vividha kSetrAmAM AvuM viziSTa kA karanAra vastupALanI prazaMsA nIcenA klAkamAM karIne narendraprabhasUrie enI anekavidha siddhinA sakSipta kavitvamaya ullekha karyo che-- tyAgAH kuDmalayanti kalpaviTapityAgakriyApATavaM kA kAvyakalApa komalayati dvaipAyanIyaM vacaH / buddhirdhikkurute ca yasya dhiSaNAM cANakyacintAmaNeH so'yaM kasya na vastupAlasacivottaMsaH prazaMsAspadam ||31 66. eka vyakti mahAna rAjapuruSa ane vahIvaTakartA hAya ane sAtheAsAtha sAhityakAra paNa hAya e Adhunika vAcakane jarA Azcarya janaka lAge che. AvA leAkeA sAhityane Azraya ApatA hAya evuM jANavAmAM Ave che, paNa jyAre emanA upara granthAnA kartRtvanuM ArepaNa karavAmAM Ave tyAre keTalAkane e vize zaMkA thAya che. vaLI AvI zakA dara vakhate pAyA vinAnI hAtI nathI, kemake bhAja ane khIjA prasiddha rAjAne nAme caDelI sAhityakRti temanA AzritAe racelI che ema keTalAka vidyAnA mAne che, teA pachI vastupALanI gaNAtI kRti vize paNa AvI zaMkA rAkhavI ceAgya nathI ? AvI bAbatamAM zaMkAnuM saMpUrNa nivAraNa te na thaI zake, kemake chevaTe teA A prazna purAvAne kevI rIte artha karavA ene che. parantu eka vastu ceAkkasa che ke rAjapuruSa ane vahIvaTakartA sAtheAsAtha sAhityakAra paNa hAya emAM kazuM asaMgata ke asaMbhavita nathI. DijharAyalInuM udAharaNu bahu jANItuM che. paNa AvAM udAharaNa mATe ApaNe paradeza sudhI javAnI jarUra nathI; gujarAtanA tathA bhAratanA bIjA pradezanA sAhityika itihAsamAMthI AvA ghaNA dAkhalA maLe che. emAMnA keTalAkane ullekha ahIM karI zakAya. saMskRta nATaka mudrArAkSasa ' nA ( I. sa.nI p mI sadI ) kartA vizAkhadatta e mahArAja bhAskaradattanA putra ane sAmata vaTezvaradattanA pautra hatA, ane guptakAlanA eka sAmaMta kuTuMbamAM janmyA hatA. * kapUracarita bhANa ' Adi cha rUpAneA (gAyakavADjha oriyenTala sirIjhamAM 'rUpakaSaTkam' zIrSaka nIce prakaTa thayelAM rUpakAnA ) kartA vatsarAja 13 mI sadImAM thayelA 6 : 31. ama, pR. 2 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ]. mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 kAlaMjaranA rAja paramardi deva ane enA putra zaileyavarmadevane maMtrI hato. prAkRta grantha "munisuvratacarita' (I. sa. 1137)nA kartA 'zrIcandrasUri sAdhu thayA te pahelAM lATa dezanA maMtrI hatA. A hakIkta "supAsanAhacariya" (I. sa. 1143)nA prasiddha kartA, emanA bhAI lakSmaNagaNie pitAnA granthane aMte seMdhI che. mahAna vaidika bhASyakAro sAyaNa ane tene bhAI mAdhava jeo vijayanagaranA rAjyanA maMtrIo hatA emanAM nAma to jANItAM che. teo pote moTA vidvAne havA sAthe vidyAnA AzrayadAtAo hatA ane emanA kAryathI saMskRta sAhityane koI paNa abhyAsI bhAgye ja ajJAna haze. ucca sthAna dharAvatA puruSo potAnA samayanA sAMskArika netAo paNa hoya e prAcIna ane madhyakAlIna bhAratanI eka paraMparA hatI, ane pitAnuM jIvanakArya karyA pachI jagatanAM baMdhano dUra karIne, ApaNuM vastupALa vize joIe chIe tema, meganI tanune tyAga karavAnI emanI mahattvAkAMkSA hatI. AthI hamaNAM sUcavyuM te pramANe mAnI lIdhelI asaMgatine AdhAre vastu pALanI sAhityaracanAonA kartutva vize zaMkA uThAvavAnuM kazuM kAraNa nathIsivAya ke, bIja dAkhalAomAM che tema, evI zaMkA uThAvavA mATe pUrata kahI zakAya evo pratyakSa ke parokSa nizcita purAvo maLato hoya.32 32. gurja dezanI sAMskArika paraMparAno vicAra karatAM A prAntanI viziSTa evI keTalIka aitihAsika hakIkatone paNa khyAla rAkhavo joIe. ApaNe joyuM che ke potAnA janma ane vyavasAyathI vidvattAne varelA brAhmaNe uparAMta gujarAtamAM prAgvATa ane zrImALIonA saMskRta samudA hatA, jemane zrImAlanI sAhityaparaMparAne vAra maLyo hato; ane ema kahI zakAya ke rAjakArya ane sAhityanI kalAomAM samAnapaNe pravINa vastupALe potAnI jJAtinI paraMparAne ja cAluM rAkhI hatI. A bane jJAtio prAgvATa ane zrImALIe mAtra vepArIo ja nahi paNa vikhyAta vahIvaTakartAo, senApatio, mahAna sthApatye baMdhAvanArAo, vidvAno temaja kavio pedA karyA che. mAtra DAMka ja udAharaNa laIe to-IpAla, ene putra sipAla ane patra vijayapAla (juo pairA 28-29) prAgvATa hatA. kumArapALane kavi-maMtrI durlabharAja, jeNe jyotiSagrantha "sAmudrika tilaka'nuM lekhana I. sa. 1160 mAM AraMvyuM hatuM te prAgvATa hato (jesAI, pR. 277-78 ). AlaMkArika vAlmaTa (paeNrA 30) tathA "meghadUtane TIkAkAra ane "upadezakaMdalI" ane "vivekamaMjarI" nAme prAkRta prakaraNa lakhanAra AsaDa zrImALI hato (piTarsana, riperTa 1, pR. 56; riperTa 3, pR. 12 ane 100 ). hemacandra jene bAlakavi'nuM biruda ApyuM hatuM te jagadeva eka maMtrIno putra hato ane zrImALI hato (piTarsana, riperTa 3, pR. 96-97). pramANamAM arvAcIna kALa tarapha AvatAM mALavAmAM mAMDunA zrImALI maMtrI maMDana (I. sa. 1450 AsapAsa)ne Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa prakaraNa 5 mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa 67. varatupALanAM jIvana ane kAryanI rUparekhA joyA pachI ApaNe enA sAhityamaMDaLanA kavipaMDita tarapha AvIe. emanA jIvana vizenI upalabdha hakIkatamAMthI jANavA maLe che ke A leke vastupALanA saMparkamAM kevI rIte AvyA hatA, potAnI kAvyaracanAo vaDe teo vastupALane kevI rIte prasanna karavAno prayatna karatA hatA, tathA maMtrI emanI racanAonI kevI rIte kadara karato hato. ApaNe e paNa joIzuM ke e kaviomAMnA keTalAke vastupALanAM parAkramo ane enAM satkRtye varNavavA mATe svataMtra kAvyo racyAM hatAM tathA amuka viziSTa viSaya uparanA grantha maMtrInI khAsa vinaMtithI lakhAyA hatA. A kavipaMDite parasparanA saMparkamAM kevI rIte AvatA hatA, parasparane sahAya karatA hatA, ekabIjAnI spardhA karatA hatA, e paNa ApaNe joIzuM. A leke eka vidyAmaMDaLarUpe hatA ane mAtra Akasmika AgaMtuka nahAtA e turata joI zakAya ema che. paraMtu A kavipaMDitane vAghelA rAjyadarabAranA sAhityamaMDaLa tarIke nahi, paNa vastupALanA sAhityamaMDaLa tarIke oLakhAvavAnuM kaI rIte yogya che evo prazna kadAca thaze. A leke dhoLakAnA darabAramAM AvatA hatA tathA harihara, nAnAka ane arisiMhane vize banyuM che tema ( perA 81, 87, 96 ) rAjA pAsethI keTalIka vAra prItidAna meLavatA hatA, paNa have pachI rajU thanAra purAvAne AdhAre e joI zakAze ke teo vAghelA rAjA vizenI prazaMsAtmaka kAvyaracanA kaI kaI prasaMge ja karatA hatA, je puravAra kare che ke emane vastupALane ja mukhya Azraya hatA ane vastupALa dvArA ja emanI sAhityaullekha karI zakAya. maMDana vidyAne mATe AzrayadAtA hatA tathA pote paNa sArA saMskRta lekhaka hato (jesAi, pR. 476 ane AgaLa). gujarAtanI bIjI keTalIka vaNika jJAtio-parkaTa, moDha, vAyaDA vageree paNa saMskRta sAhityamAM phALo Ape che. darekanuM mAtra eka udAharaNa laI e. "mudritakumudacandra prakaraNano kartA yAzcandra (paMrA 23, TippaNa) dharkaTa hato. "maharAjaparAjaya'ne kartA cazapAla (pairA 32) meDha hato. parva maMtrI jeNe keTalAMka strotonI racanA karI hatI (pairA 105) te vAyaDA jJAtine hatA. bIjA ghaNu lekhako che, jemane A rIte ullekha karI zakAya, paNa gujarAtanA rAjapuruSo tathA zAhasedAgare lakSamI ane sarasvatInI samAna ArAdhanA kevI rIte karatA hatA e batAvavA mATe A DAMka udAharaNa paNa pUratAM thaI paDaze. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] ' mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 pravRttine uttejana maLatuM hatuM. A sAhityamaMDaLanI pravRttine abhyAsa vastupALanA samayanA sAMkArika jIvana upara bhAre prakAza pADe che ane madhyakAlIna gujarAtanI sAhityika ane vidyAviSayaka paraMparA samajavA mATe paNa te bahu upayogI che. A sAhityakAro vize eka pachI eka ApaNe vicArIe. (1) somezvara yasyAste mukhapaGkaje sukhamRcAM vedaH smRtIrveda ya. stretA sadmani yasya yasya rasanA sUte ca sUktAmRtam / rAjAnaH zriyamarjayanti mahatIM yatpUjayA gurjarAH / kartuM tasya guNastutiM jagati kaH somezvarasyezvara. // -vastupALa 68. somezvara athavA semezvaradeva varatupALane gADha mitra hato tathA enA Azrita kaviomAM mukhya hato. gujarAtanA caulukya rAjAone e vaMzaparaMparAgata purohita hatA, ane aNahilavADa tathA dhoLakAnA rAjadarabAromAM tene bhAre prabhAva hato. eka vAra zatruMjayanI tIrthayAtrAethI pAchA pharatAM vastupALa ane tejapALa dhoLake AvyA tyAre somezvara sAthe temane meLApa thayo (perA 47), ane TUMka samayamAM to teo evA gADha mitra banI gayA ke vastupALe rANuM varadhavala sAthe temane paricaya karAvyo. ghaNuM karIne A prasaMga pachI ja, vastupALa-tejapALanI zaktionI kadara karIne viradhavale bhImadeva bIjA pAsethI temanI sevAo uchInI lIdhI haze. AthI vastupALanA maMtripadane prAraMbha thayo tyAre pahelAM--eTale ke I. sa. 1220 pahelAM vastupALa ane saMmezvara pararapara paricayamAM AvyA hoya e taddana saMbhavita che. emane paricaya vaLI vadhAre jUne hAya evI kalpanA karavAnuM paNa mane mana thAya che. caulukayonA vaMzaparaMparAgata purohita semezvara ane vastupALanuM milana aNahilavADamAM ja thayuM hoya ema bane. A banne viziSTa vyaktioe ekabIjA upara je chApa pADI te dhoLakAmAM maMtrIrUpe pariNamI heya. hindu gujarAtanA chellA rAjakIya ane sarakArika punarjajIvananuM eka sAcuM preraNAsthAna A maitrIne gaNI zakAya. semezvara ane tenA pUrvajo 69 saMskRta sAhityanA aneka granthakArothI UlaTuM ja sAmezvare pitAne vize tathA potAnA pUrvajone vize ghaNu mAhitI ApI che. potAnA 1. ura 1-8 mAM udbhUta. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ 63 surathAtsava 'mahAkAvyanA ' kaviprazastivarNana ' e nAmanA chellA samAM teNe peAtAnA daza pUrvajone Traka vRttAnta ApyA che tathA ghaNI mahattvanI AtmakathanAtmaka vigatA paNa pUrI pADI che. prastuta sanA A aitihAsika aMzanA sAra ahIM jovA upayAgI thaI paDaze. emAM sAmezvara kahe che-- " jyAM prazasta AcaraNAnI pradhAnatA che evuM nagara nAmanuM brAhmaNAnuM sthAna che. gA`patya, AhavanIya ane dakSiNa e traNa agniethI e pavitra hAvAthI tyAM kali kadI praveza karI zakate nahAtA. tyAM sadA vedA ccAra thatA ane tyAMnA mahAlayAmAM bALaka paNa apavitra naheAtA. e tIrthasthAnane zI upamA ApI zakAya ? e sthAnanI zrImattA ane pavitratAthI AkarSAI ne devAe svarganA tyAga karIne jANe ke brAhmaNArUpe tyAM nivAsa karyAM na hAya ! e nagaramAM viziSTa gAtranA brAhmaNAmAM gulecA nAme oLakhAtuM kuLa hatuM. e kuLamAM selazarmA nAme brAhmaNa thayA hatA; teNe yajJAmAM sAmarasa vaDe tathA prayAgamAM piMDadAna vaDe pitRonuM tarpaNuM karyuM hatuM. gu rakSitipati mULarAje ene purAhita banAvyA hatA, tathA sUryavaMzamAM vaziSThanI jema te meATI pratiSThA pAmyA hatA. A kalikAlamAM paNa teNe vidhivat vAjapeya yajJa karyAM hatA. enAM keTalAM sucaritA varNavuM ! RgvedavedI, zatatu-sA yajJA karanArA annadAna ApanAra ane jitendriya e pure|hitendranuM avasAna thatAM eneA putra lallazamAM mULarAjanA putra cAmuMDarAjanA purAhita thayA. lallazarmAnI pachI ene svayaMbhU jevA putra muMja thayA, je durlabharAjanA purAhita banyA hatA. enA purAhitakALamAM A jagatamAM kazuM ja durlabharAja mATe durlabha nahotuM. enA putra sAma" hatA, jenA AzIrvAdathI rAjA bhImadevane yaza prApta thayA hatA. sAmanA putra AmazarmA thayA, jeNe cha prakAranA jyAtiSThAma yajJA karyA hatA ane 'samrAT' evI yAjJikI upAdhi prApta karI hatI.5 siddharAjanA pitA karNanA e 6 2. uttara gujarAtanA vaDanagara (prAcIna AnaMdapura)nuM TUMkuM nAma. vaDanagarA nAgara brAhmaNAnuM e mULa sthAna che. 3. atyAre nAgAmAM lagnasamayanI gAtrAccAravidhimAM gulecA gAtranuM nAma Ave che. A AcArya AnaMdaza'kara dhruva, 'digdarzana,' pR. 18 TippaNa. nyAyamUrti zrI. harasiddhabhAI diveTiyA gulecA kuLanA A sAmezvaranA vazamAM thayA heAvAnI paraMparA temanA kuTuMbamAM che. 4. suvihita jaina sAdhuene aNahilavADamAM praveza apAvanAra sema ke sAmezvara A ja haze ( jIe paeNrA 37). 5, madhyakAlIna gujarAtamAM vaidika yajJAtA hatA, eTaluM ja nahi, paNa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $4 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga 2 purAhita hatA. caulukyavaMzIya rAjAe ApelA dhanamAMthI teNe zivamandirA karAvyAM, kamaLA vaDe rucira sareAvare bAMdhyAM tathA garIkhAne dAna ApyAM. eka vAra karNe mALavA upara AkramaNa karyuM hatuM. mALavAnA sainyane yuddhamAM hAratuM joI te dhArAnA purahite eka kRtyA utpanna karI. parantu AmazarmAe maMtra baLathI pAtAnA rAjAnuM rakSaNa karyuM, eTaluM ja nahi, paNa kRtyAne rAkI dIdhI. viSNullatA vRkSane nAza kare tema kRtyA peAtAne utpanna karanArane ja nAza karIne adRzya thaI gaI. AmazarmAnA putra kumAra hatA, ane te siddharAjane purAhita hatA. enI AziSathI siddharAje sindhu dezanA pauDhapratApa adhipatine keda pakaDo hateA, mALavAnA baLavAna rAjAne tenI strI sahita kArAgRhamAM nAkhyA hatA, ane sapAdalakSanA garviSTha rAjAne peAtAnA caraNAmAM mastaka namAvavAnuM zIkhavyuM hatuM. cakravartInA A purAhita ghaNA yajJa karyA aheALA pramANamAM thatA hatA e noMdhapAtra che. IsavI sananA caudamA saikAnA AraMbhamAM, jyAre muslimAe ahilavADa upara vijaya karyA tyAMsudhI ochAmAM echuM, A para'parA cAlu rahI hatI. 'naiSadhIyacati'nA suprasiddha TIkAkAra tathA dheALakAnA rahevAsI ca u paMDite (I. sa. 1297) dvAdazAha ane agnicayana jevA keTalAka vaidika yajJA karyA hatA; vAjapeya ane bRhaspatisava yajJA karIne teNe anukrame 'samrATa' ane ' sthapati 'nI padavIe meLavI hatI. yo vAjapeyayajanena babhUva samrAT kRtvA bRhaspatisavaM sthapatitvamapi / dvAdazAha []nacidapyabhUt saH zrIcaMDupaNDita imAM vitatana TIkAm // ca u paMDite keTalAka sAmasatrA paNa karyA hatA. saskRta kAvyone caMDu eka mAtra evA TIkAkAra che, je vAraMvAra zrIta sUtronAM avataraNa Ape che ( kRSNakAnta sadiI, ' naiSadhIcarita 'ne aMgrejI anuvAda, prastAvanA, pR. 3). A batAve che ke gujarAtamAM khAsa karIne vaDanagara, ahilavADa ane dheALakAnA brAhmaNAmAM vaidika vidvattAnA sArA pracAra hatA. aALakA ke je vastupALanI pravRttienuM kendrasthAna hatuM, te mAtra rAjakIya dRSTie ja nahi, sAMskArika daSTie paNa gujarAtanuM duScama pATanagara banyuM hatuM. A saMbaMdhamAM neAMdhavuM rasaprada thaze ke lAkAcata darzInanA eka advitIya grantha, bhaTTa jayarAzikRta ' tattve paplavasiMha ' (IsavI. 7 me 8mA saikA )nI dhoLakAmAM I. sa. 1293mAM tADapatrIca nakala thayelI che. A batAve che ke vAdhelA rAjyakALa daramyAna e nagaramAM dAnika vAdavidyA e abhyAsanA eka AkarSIka viSaya hatI ane cArvAka jevA lagabhaga vismRta denanA siddhAntAnA abhyAsanI paNa tyAM avagaNanA thatI nahetI. ( 5'. sukhalAlajI ane ra. cheA, parIkha, 'tattve paplavasiMha,' prastAvanA pR. 1 TippaNa) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaDaLa [ 65 hatA tathA sekaDA taLAvA khAdAvyAM hatAM. kumAranA putra sarva deva manusmRtimAM pravINa hatA. pAtAnA pUrvajonI para MparAne anusarIne teNe yajJA karyA hatA ane dAna ApyAM hatAM, paNa dAna levAne peAtAnA hAtha kadI lAMkhA karyAM nahAtA. sadevanA putra Amiga vedanA jJAtA hatA. satkarmImAM rata evA tene e ja vastuthI lajjA thatI hatI : ekatA uttama puruSAthI thatI peAtAnI prazaMsA sAMbhaLavAthI ane khIju A saMsArakArAgAramAM rahevAthI. brahmAnA cAra vedanI jema ene cAra putrA hatA. sarva vidyAmAM zreSTha evA sarva deva emAM jyeSTha hatA. khIjA traNa putrAnAM nAma kumAra, muMja ane AhuDa e pramANe hatAM. sarvadeve rAjA kumArapALanAM asthi gaMgAmAM padharAvyAM hatAM tathA gayA ane prayAganA viAne dAna vaDe kRtArtha karyAM hatA. teNe sthAne sthAne taLAva karAvyAM hatAM, pratidina te zivapUjA karatA hatA, pratyeka brAhmaNanA te satkAra karatA hatA, ane enI prazaMsA ghera ghera thatI hatI. enA bhAI kumAra lAbhamukta hatA. eka vAra sUryagrahaNasamaye rAjAe--je kumArapALanA putra hatA--6 dhaNA Agraha karyA chatAM ene ratnarAzi kumAre grahaNa karyA nahAtA. rAjA ajayapALane yuddhamAM vAgelA dhA teNe kaTukezvara mahAdevanI ArAdhanA karIne rUjhavyA hatA. eka vAra duSkALanA samayamAM jyAre lokA sukAI ne hADapiMjara jevAM thaI gayAM hatAM tyAre eNe rAjA mULarAja khIjA pAse verA mApha karAvyA hatA. rASTrakUTa vazanA pratApamalle tene potAnA sarva maMtrIomAM mukhya banAvyA hatA. eka vAra caulukya rAjAe kumArane potAnA senApati banAvyA hatA ane kumAre paNa zatruone parAjaya karIne peAtAnI pasaMdagI yAgya TharAvI hatI. eka vAra kumAre dhArAnA rAjA yazeAvarmAnA putra vindhya sAthe yuddha karIne nasADI mUkyA hatA, eTaluM ja nahi, paNu gAgarasthAna nAmanA eka nagaranA nAza karIne mahelanA sthaLe kUvA khAdAvyA hatA. mAlavezvaranA dezamAMthI teNe ghaNuM dhana prApta karyuM hatuM, ane gayAzrAddha samaye teNe brAhmaNAne e dAnamAM ApyuM hatuM. mlecchapatinA atula sainyane teNe rAnIsara nAme thAna AgaLa parAjita karyuM hatuM, ane gaMgAnA jaLa vaDe zrAvidhi karIne pitRone tRpta karyA hatA. brAhmaNAnAM SaTkamAM te karatA hatA tathA mamuvaH svaH e pavitra akSarAnA jApa karatA hateA. 6. kumArapALane putra naheAtA, eTale putrane a ( ghumArapAraNya bhutena rAjJA, zlAka 31 ) ahIM tene 'vArasa-uttarAdhikArI' evA karavA joI e. AveA a karavAnuM yogya che, kemake A pachInA ja bleka ( zlA. 32 )mAM kumArapALanA uttarAdhikArI ajacapALane nAma daIne ullekha karelA che. E Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 yajJo karavA vaDe zAstramAM tathA yuddho karavA vaDe teNe zastramAM potAnI nipuNatA batAvI hatI. zarIra upara e sarvadA brahmasUtra athavA yajJopavIta dhAraNa karato hato ane hRdayamAM rAjyasUtra dhAraNa karato hato arthAt tenA hRdayamAM sadAkALa rAjyanA kalyANanI cintA rahetI hatI. ene sAkSAta lakSmI jevI sundara lamI nAmanI AjJAkArI patnI hatI. lakSmIe mahAdeva, semezvaradeva ane vijaya e traNa putrane janma Apyo hato."7 30. A pramANe somezvara e caulukyarAjapurohita kumAra ane tenI patnI lakSmIne putra hato, tathA ene mahAdeva nAme nA bhAI ane vijaya nAme moTo bhAI hatA. caulukyavaMzanA sthApaka mULarAjanA samayathI mAMDI Azare 25 varSanA lAMbA gALAne pitAnA pUrvajone itihAsa saMmezvare Ape che. A vRttAnta uparathI spaSTa che ke gujarAtanA eka vidvAna, vikhyAta ane samRddha brAhmaNa kuTuMbamAM somezvarane janma thayo hato. A kuTuMbanuM mULa rathAna vaDanagara hatuM. rAjapurohita tarIke kAma karavA uparAMta, somezvaranA pitA kumAranI jema, A kuTuMbanI keTalIka vyakitaoe saphaLa yoddhA ane senApati tarIke paNa kArya karyuM hatuM. municandrasUrikata "amamasvAmI caritra' (I. sa. 1199 )ne AdhAre jaNAya che ke e ja purahita kumAra keTalAka samaya mATe gujarAtanA rAjyane mukhya hisAbanIza ( "nRpAkSapaTalAdhyakSa") hato ane municandrasUrinI vinaMtIthI teNe e kRtinuM saMzodhana karyuM hatuM. prAcIna bhAratamAM rAjapurohitanI pharajo anekavidha hatI. zAstramAM ja nahi daMDanItimAM paNa te nipuNa rahe ane keTalIka vAra mulakI ane lazkarI vahIvaTa paNa tene saMbhALavo paDato e ApaNe dhyAnamAM rAkhIe tyAre A varatuM Azcaryajanaka nahi lAge. uparyukta vRttAntamAMthI e paNa jaNAya che ke somezvaranA pUrvamAM vedavidyA ane vaidika vidhividhAnanuM khAsa mahatva hatuM ane emAMnA keTalAka moTA vidvAno hatA emAM zaMkA nathI. paraMtu somezvare emane vize anekavidha rasaprada vigato ApI hovA chatAM emanI sAhityaracanAo vize kazuM kahyuM nathI e noMdhapAtra che. saezvaranI sAhityakRtio 71. potAnA pUrvajono vRttAnta ApyA pachI "suratsava 'mAM semezvare pitAne vize keTalIka hakIkata ApI che. harihara ane subhaTa 7. suI, 1pa-loka 1 thI 4 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 67 jevA samakAlIna kavio pitAnI kavitAnI kevI prazaMsA karatA hatA e teNe jaNAvyuM che. nUtana-padapAkavALuM kAvya tathA ardha yAmamAM (doDha kalAkamAM) ja eka nATaka racIne teNe rAjA bhImadevanA sabhAsadonuM manaraMjita karyuM hatuM. pitAnI kavitAnI tathA vastupALanI kavitA ane dAnazaratAnI saMkhyAbaMdha zleke (le. 48-6 6 )mAM prazaMsA karIne somezvara sarganI samApti kare che te batAve che ke "suratsava'nA racanAkALa pahelAM ja bannenI gADha maitrI thaI cUkI hatI. 72. "mAkeDeyapurANa mAMnA devImAhAne AdhAre lakhAyelA "suratsava" uparAMta somezvare bIjI keTalIka kRtio racI che. "kIrti kaumudI" mahAkAvya e vastupALanAM parAkrame ane satkRtyanI prazastirUpa che tathA samakAlIna itihAsa ane sAmAjika sthitino abhyAsa mATe ghaNuM mahatvanuM che. "rAmAyaNa'nI kathAnuM nATakarUpe nirUpaNa karatuM "ullAdharAdhava" nATaka10 paNa somezvare racyuM che. e nATaka dvArakAnA suprasiddha mandiramAM prabodhinI ekAdazInA divase bhajavAyuM hatuM. 11 je nATakanI racanAthI 8. zrIsomezvaradevakave vetya lokaspRNaM guNagrAmam / hariharasubhaTaprabhRtibhirabhihitamevaM kavipravaraiH // vAgdevatA vasantasya kaveH zrI somazarmaNaH / dhunoti vibudhAn sUkti: sAhityAmbhonidheH sudhA / / tava vaktraM zatapatraM sadvarNa sarvazAstrasaMpUrNam / avatu nijaM pustakamiva somezvaradeva vAgdevI // -e ja, 15-44, 46 thI 47 8. kAvyena navyapadapAkarasAspadena yAmArdhamAtraghaTitena ca nATakena / yo bhImabhUmipatisaMsadi sabhyalokamastokasaMmadavazaMvada mAdadhe yaH / / --e ja, 15-49 10. astyeya vaziSThAnvayasaMbhUtezcaulukyacakravartivanditacaraNAravindasya zrIsomezvaradevasya kRtinavamullAgharAghavaM nAma nATakam / / -urA, prastAvanA 11. taddA mAvata: rivAranI4maLe: zrIvaya purata: prayokaadshiiprvnni sarvadigAgatAnAM sAmAjikajanAnAM janakasutApaticaritAbhinayadAnena kRtArthayAbhi saMsArakadarthitamAtmAnam // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 somezvare bhImadevanA sabhAsadonuM raMjana karyuM te A "ullAgharAghava ke bIju koi, e nizcayapUrvaka kahI zakAya ema nathI. prastAvanAmAMthI jANavA maLe che tema, "ullAdharAghava" kavinA putra bhalazarmAnI prArthanAthI racAyuM hatuM ? ane, hamaNAM noMdhyuM che tema, dvArakAmAM bhajavAyuM hatuM. Ama chatAM 'suratsava'nA prazastisargamAM jeno ullekha che te somezvarapraNIta nATakathI A ullAdharAghava " abhinna hoya e zakyatA kADhI nAkhavA jevI nathI. 73. A uparAMta bedhaka subhASitanA eka saMgraha "karNAmRtaprapA' nI racanA semezvare karelI che.13 A kRtinI noMdha atyAre pahelAM koIe lIdhI nathI. se lekAmAM racAyeluM rAmanuM ratatra "rAmazataka paNa somezvaranI kRti che;14 enI saMkhyAbaMdha hastaprata maLI che tathA e uparanI je be TIkAo jANavAmAM AvI che-eka ekanAthakRta tathA bIjI koI ajANyA lekhakanI--e jemAM eka kALe te kRti kapriya hovI joIe.15 semezvarakRta 'Abuprazasti mAM16 saM. 1287 (I. sa. 1231) nuM varSa che. e varSamAM tejapALe baMdhAvelA Abu uparanA mandiramAM neminAthanI mUrtinI pratiSThA thaI hatI. giranAra uparanA vastupALanA saMkhyAbaMdha zilAlekha paikI 12. tanna: sthAnamajhaphArmamyA prArthanA prabhutra: | cakAra somezvaradevanAmA rAmAyaNaM nATakarUpametat // 13. hA nA nirNaya rAMtezvara nIra: | zrIkumArasuto brUte pipAsuna bamaM rasap // - karNAmRtaprapA", zloka 4 saMsA sthaladu.sthAnAM prANinAM prItihetave / zrIsomezvaradevena kRtA karNAmRtaprapA // -e ja, bleka 217 14. vizvamAM mAtra naya zrIrAmamadrazya tharA:prANitam | ___ cakAra somezvaradevanAmA yAmArdhanippannamahAprabandhaH // -"rAmazataka', bleka 217 15. pUnAnA bhAMDArakara saMzodhanamadiramAM rakhAyelA hastapratonA sarakArI saMgrahamAM "rAmazataka'nI pAMca hastaprata sacavAyelI che. emAMnI eka hastapratamAM ekanAthanI TIkA paNa che. ajJAta kartAe racela TIkAvALI hastaprata mane pU. munizrI puNyavijayajI mahArAja pAsethI maLI hatI. 16. prAsaM. naM. 64; guele, naM. 206 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaDaLa [ 69 e lekhAnA padyabhAga sAmezvaranI racanA che.17 sAmezvarakRta ' vaidyanAthaprazasti ' jemAM DabhoImAM rAjA vIsaladeve samarAvelA vaidyanAtha mahAdevanA mandiranI prazasti che,18 temAM saM. 1311 ( I. sa. 1255 )nuM varSa che, je batAve che ke vastupALanA avasAna pachI sAmezvara echAmAM ochuM 16 varSa sudhI vyA hatA. ' vaidyanAthaprazasti' e enI chellI racanA heAya ema jaNAya che. khIjI eka prazasti sAmezvare racI hatI, paNa tenA kaI patto atyAre lAgatA nathI. rANA vIradhavale dheALakAmAM badhAvelA vIranArAyaNuprAsAdanI e prazasti hatI. emAM 108 padya hatAM.19 prAsAdanA nAma uparathI anumAna thAya che ke nArAyaNa athavA viSNunuM e mandira haze. vartamAna dhALakAmAM A mandiranA temaja vIradhavala ke vastupALanAM khInta kAI khAMdhakAmanA avazeSa jaNAtA nathI. vividha viSayeA paratvenI sAmezvaranI racanAe uparathI te eka udAra-daSTivALA puruSa jaNAya che. te eka ArUDha zaiva ane zAkta tathA vedavidyAmAM niSNAta hatA, chatAM rAmabhakti pradarzita karatAM nATako teNe racyAM che, eTaluM ja nahi, jaina mandirAnI prazasti paNa lakhI che. kAvyaprakAzanI TIkA ' kAvyAdeza 'nA kartAthI A sAmezvara bhinna che 74, mammaTanA ' kAvyaprakAza ' upara ' kAvyAdarza ' nAme TIkA racanAra sAmezvarane keTalAka vidvAnee ApaNA sAmezvarathI abhinna gaNavA prayAsa karyo che.20 parantu ' kAvyAdarza ' nA kartA bharadvAja gAtranA devakanA putra hatA21 jyAre ApaNA sAmezvara vaziSTha gAtranA kumAranA putra hateA; AthI A bannenI abhinnatA mAnavI cAgya nathI. 17. prAlesa, na. 38-1 ane 40-6; gueNle, na. 207 ane 209; prArlamA, na. 168 ane 170 18. ei, pu. 1, pR. 20 thI AgaLa, gueNle, na. 215 19. prA, pR. 59 20. piTasana, ripArTa 1, pR. 84; kaeNke, pu. 1, pR. 102 ane 737, vaLI jue suuM, prastAvanA, pR. 10. 21. madyAnosaMghamaTavevasUnanA / somezvareNa racitaH kAvyAdarzaH sumedhasA || --jebhasU, prastAvanA, pR. 62 TippaNa A 'kAvyAdarza ' nI jesalamera bhaMDAramAMnI tADapatrIya prata sa. 1283 (I. sa. 1227)nI che (jue e ja, pR. 43) eTale enA kartA bharadvAjagotrIca seAmezvara I. sa. nA bAramA saikAmAM athavA tyAra pahelAM thayA haze. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 semezvaranI kRtionI AnupUrvI Dapa, mAtra zilAlekho sivAyanI sAmezvaranI kaI kRtimAM varSa ApyuM nathI, paNa AMtarika pramANane AdhAre AmAMnI keTalIka kRtionI racanAkALanI pUrva maryAdA ane uttaramaryAdA nakakI thaI zake che. "suratsava" ane "kIrtikaumudI " nI tulanA karatAM e bane kAvyonI relImAM moTo taphAvata jaNAya che. "surathotsava" nI racanA ochAvattA pramANamAM gauDI rItinI-kaThina, kvacita kilaSTa, aspaSTa ane thakavI nAkhe evA zlokothI bharelI che, jyAre "kIrtikamudI nI racanA vaidarbhe rItinI gaNAya evI prAsAdika che ane e vAMcatAM ja ema thAya che ke ahIM kartAnI najara samakSa kAlidAsane Adarza hovo joIe. alabatta, A rItibhedane AdhAre ja eka kRti pahelAM racAI haze ke pachI eno nirNaya thaI na zake, tepaNa goDI rItinI racanA pahelAM thaI haze ema anumAna karavAnuM valaNa thAya che. ane kAvyonA varatu uparathI paNa A anumAnane Teko maLe che. rAjA bhImadeva bIjAnI rAjakIya Apattio ane aNahilavADamAM tenI sattAnI punaHrathApanAnuM rUpaka surathanI paurANika kathAne paDache suratsava"mAM apAyuM che. I. sa. 1224 nA eka tAmrapatra uparathI jaNAya che ke koI eka jayaMtasiMha bhImadevanuM rAjya pacAvI pADyuM hatuM ( juo upara perA 48). bhImadevane kaI rathaLe Azraya levo paDyo hato ane lavaNuprasAda ane vIradhavalanI vaphAdArIbharI sevAothI e pitAnuM rAjya I. sa. 1225 thI 1rara6 mAM ke chevaTe saM. 1rara7 nI pahelAM (gumarAI, pu. 2, pR. 359) pAchuM meLavI zako hatA. "surathotsava" mAM paurANika rAjA surathane rAjyanAza tathA pharI vAra rAjyaprApti varNavelI che (pairA 168-71) ane samakAlIna rAjakIya banAva sAthenA noMdhapAtra sAmene kAraNe sAmezvare A paurANika kathA potAnA kAvya mATenA varatu tarIke pasaMda karI hoya e zakya che. bhImadevane rAjyanI punaHprApti thaI e prasaMganA smaraNarUpe paNa "suratsava ' racAyuM hoya e asaMbhavita nathI. "kIrti kamadI'mAM zatruMjaya upara baMdhAyelAM mandira sahita vastupALanA jIvananI aneka ghaTanAo varNavelI che, ane kAthavaTee rajU karelAM pramANene AdhAre ( kaka, praratAvanA, pR. 17) ema mAnI zakAya ke enI racanA saM. 123ra pachI thaI haze. "karNAmRtaprapA" ane "rAmazataka " nAM racanA varSa mATe kazuM nizcita kahI zakAya ema nathI, to paNa emAM thayeluM kavitAzailInuM parimArjana jotAM e bane "surathotsava'nI pachI racAyelAM hoya ema mAnavuM ucita che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 71 somezvaranI sUktie 76. vastupALa sAthenA saMmezvaranA saMparkane lagatAM aneka kathAnake, TucakAo ane ullekho prabandhamAM maLe che. A sarvane zabdazaH sAcA ApaNe na gaNIe, topaNa sUkSma parIkSA karatAM enA mULamAM aitihAsika tathya hAya ema jaNAya che. AvA saMkhyAbaMdha ullekho huM bhegA karI zakyo chuM, paNa emAMthI keTalAka mahatvanA ane rasika ullekho mAtra ahIM utAruM chuM. eka vAra varSARtumAM vastupALa ane semezvara khaMbhAtanA baMdara upara gayA hatA. paradezamAMthI AyAta karelA ghaDAone e samaye vahANamAMthI utAravAmAM AvatA hatA.22 samudra zAnta hato. vastupALa ghaDA sAme joyuM ane semezvara samakSa nIcenI samarayA rajU karI pAvRTkAle payorAziH kathaM garjitavarjitaH / eTale somezvare turata ja enI pUrti karI ke- antaHsuptajagannAthanidrAbhalabhayAdiva // A sAMbhaLIne varatupALe semezvarane soLa ghoDA InAmamAM ApyA.23 eka vAra sAhityamaMDaLanA kavipaMDita ekatra thayA hatA. vastupALa ane tejapALa paNa hAjara hatA. tyAM eka samasyA rajU karavAmAM AvI- ravi urjA rA menTara 1 semezvare turata ja eka zloka ra ane samasyAnA asaMbaddha lAgatA arthonI pUrti karI- yenAgacchana mamAkhyAto yenAnItazca me patiH / prathamaH sakhi kaH pUjyaH kAkaH kiM vA kramelakaH // A zIghrakavitvathI prasanna thaI vastupALa saMmezvarane soLa hajAra kanma ApyA.24 eka vAra semezvara varatupALanA mahAlayamAM Avyo tyAre ene Asana ApavAmAM AvyuM, paNa te beThe nahi. AnuM kAraNa pUchavAmAM AvatAM semezvare nIcenA zloka kahyo 22. arabastAna ane bIjA dezomAMthI UMcI jAtanA ghoDA bhAratamAM AyAta thatA e jANItuM che (buka, pu. 90, pR. 15-96 ). bhAratanA pazcima kinArA uparanAM nagaramAM Araba vepArIonAM saMsthAne hatAM. sadIka athavA saIda Avo kaI samRddha vepArI haze (juo perA 59). 23. ke, pR. 121; vaca. 7- ka 377 thI 384 24. e ja. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] mahAmAtya varatupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 annadAnaiH payaHpAnadharmasthAnaizca bhUtalam / yazasA vastupAlena ruddhamAkAzamaNDalam // A sAMbhaLIne maMtrIe ene eka hajAra kanma ApyA.25 zatruMjyanI saMdhayAtrA vakhate eka vAra vastupALa tIrthaMkaranI mUrtinI pUjA karatA hatA te samaye yAcake ekasAmaTA tenI tarapha doDavyA. emanA samudAya tarapha joIne sAmezvare nIcene bleka kahyo- icchAsiddhisamunnate suragaNe kalpadrumaiH sthIyate pAtAle pavamAnabhojanajane kaSTaM praNaSTo baliH / nIrAgAnagamanmunIn surabhayazcintAmaNiH kvApyagAt tasmAdarthikadarthanAM viSahatAM zrIvastupAlaH kSitau // prabandho nedhe che ke A sAMbhaLIne paNa vastupALe somezvarane moTI rakamanuM dAna ApyuM hatuM.26 lATanA rAjA zaMkhane parAjaya karIne jyAre vastupALa pAcho pharyo tyAre semezvare nIcenA zlekathI enuM svAgata karyuM hatuM- zrIvastupAla pratipakSakAla tvayA prapede puruSottamatvam / tIre'pi vArddharakRte'pi mAtsye dUraM parAjIyata yena zaGkhaH // 27 77. A sUktio uparAMta, somezvare jude jude prasaMge uccArelA aneka kAnAM avataraNa prabandhAmAM maLe che. godharAnA ThAkara ghUghulano parAjaya karIne tejapALa pAcho Avyo tyAre somezvare uccArelI enI prazasti,28 pAlItANAmAM vastupALe pitAnI patnInA nAma uparathI bAMdhelA lalitAsaranuM teNe kareluM suMdara varNana,29 zatruMjayanI saM yAtrAmAM teNe kahelA vastupALanA prazastika,30 eka navaprApta vijayane aMge viradhavale bharelA darabAramAM teNe uccArelA viradhavalanA prazastile ke 1-A uparyukta prakAranAM keTalAMka udAharaNo che. jalaNanI "ktimuktAvali mAM semezvara 25. praci, pR. 104; uta, pR. 76 26. prako, pR. 116; uta, pR. 74 27. pu.saM. pR. 74 28. puprasaM. pR. 69; vaca. 4-le. 428 thI 433 29. e ja, pR. 72; vaLI praci, pR. 102; vaca, 6-12; uta, pR. 79 30. vaca, 6-83; uta, pR. 75 31, vaca, 3-464 thI 468 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 73 devanA cAra kaleke uddhata karavAmAM AvelA che. A nAmanA eka karatAM vadhu kavio saMskRta sAhityamAM thaI gayA che, ane tethI A zleke ApaNA saMmezvaranA ja hovA vize kaMIka saMdeha rahe che. paraMtu gujarAtanA keTalAka saMskRta kavio jevA ke hemacandra, samaprabha, zrIpAla, vastupALa, vATa, vijayapAla, prahalAdana, devadhi athavA devabedha,34 kumudacandra, arasI Thakakura athavA arisiMhanA zleke "sUktimuktAvalI" mAM che tathA aNahilavADanA suprasiddha rAjA siddharAja jayasiMhanA be zleke paNa emAM uddata karavAmAM AvyA che, e jotAM uparyukta semezvaradeva e "kIrtikaumudI kAra somezvara hoya e taddana zakya che. "sUktimuktAvali'nA saMkalanAkare neMdhyuM che tema, A somezvara paNa pitAne semezvaradeva tarIke oLakhAvavAnuM vadhu pasaMda kare che e jotAM A zakyatA vadhu vajUdavALI bane che. vaLI "sUktimuktAvalina kartA "vaidyanAthaprazasti' mAMthI be zloko utAre che;35 e prazasti somezvaranI ja racanA che e ApaNe joyuM. saMskRta subhASita saMgraha zilAlekhomAMnA leke bhAgye ja utAre che, ane "vaidyanAthaprazasti mAMnAM po e rIte TAMkavAmAM AvyAM che e batAve che ke e prazastilekha ucca sAhityika guNavattAvALA gaNAte hato.6 semezvarakata "kIrtikImadI'mAMne eka zleka (7-79. nirituM vipinA0i) I. sa. nA 15 mA 32. indrAbhyarthanayA0, yathAvadvAdanAta0, vanabhuvi0, vAcaM yasya rasa0 33. kRSNamAcAriyara, kalAsikala saMskRta liTarecara, pR. 1108-9 34. "prabhAvacarita' (21) anusAra, siddharAjanA rAjyakALamAM devadha aNahilavADamAM Avyo hato ane rAjakavi zrIpAlanA saMparkamAM AvyuM hato. e bhAgavata saMpradAyanA AcAryo hato. devabedha temaja zrIpAla bane siddharAjanA prItipAtra hatA, paNa e baneyanA paraspara sAthenA saMbaMdhe kaI rIte maitrIbharyA nahotA. (2. cho. parIkha, "kAvyAnuzAsana," prastAvanA, pR. 255 thI AgaLa) 35. hinUra sImattAtaane cetana kSaya. " vaidyanAthaprazasti " bahu ja truTaka sthitimAM maLelI che, kemake je zilAo upara te karelI che te jIrNazIrNa sthitimAM che, AthI A be loko emAMthI khoLI kADhavAnuM zakya nathI. 36. "sUktimuktAvali'mAM jemAMthI zloka utAravAmAM Avyo che e bIje prazasti lekha te "seminAthaprazasti" che (dhyAtAva, Adi). spaSTa rIte A paNa gujarAtane prazastilekha che. seraThI somanAthanA mandira sAthe saMbaMdha dharAvatA koI vidyamAna prazastilekhamAM A leka nathI, tethI anumAna thAya che ke e mandiranI-jenA aneka jIrNoddhAra thayelA che--kaI prAkAlIna prazastimAMthI e haze. 10 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ]. mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 saikAmAM racAyelA junA gujarAtI phAgu "vasaMtavilAsa'mAM sthAna pAmela che e paNa ahIM noMdhavuM joIe. vastupALanA avasAna pachI somezvare vyAsavidyA cheDI dIdhI 78vastupALanI prazaMsAnA semezvarakRta uparyukta ke eka mitranAM prema ane saMmAnavRtti vyakta kare che. vastupALe paNa semezvaranAM vidvattA, kavitva ane ucca padavIne eTalA ja utsAhathI biradAvyAM che (juo perA 68 nA prAraMbhamAM TAMkelo leka.). prabandho anusAra, rAjA vIsaladevanA kadhamAMthI semezvare vastupALane be vAra bacAvyo hato (perA 54). vastupALa ane tejapALanA pitA uparanA anekavidha upakAra chatAM visaladeva temane herAna karato hato tyAre somezvare rAjAnA apakArIpaNAnuM sUcana karato eka zleka zIghrakavitvathI ro hato, ane rAjA tethI zaramAI gayo hato. 7 prabandha noMdhe che ke vastupALanA avasAna pachI somezvare pitAnA e gADha mitranA avasAna paratve UMDo zoka vyakta karavA mATe vyAsavidyAne tyAga karyo hato, ane vIsaladeve Agraha karyA chatAM tenI AgaLa purANonI kathAo vAMcavAno asvIkAra karyo hato. pariNAme rAjAe gaNapati vyAsa nAme bIjA vidvAnane A kArya mATe nImyo hato.78 A anuzruti vAstavika jaNAya che, kemake I. sa. 127ranI nAnAkanI bIjI prazastinA kartAnuM nAma gaNapati vyAsa che, ane temAM mALavA upara vIsaladevane vijaya varNavatuM "dhArAvaMsa" nAme kAvya pote racyuM hovAnuM teNe kahyuM che.39 gaNapati vyAsa vIsaladevane darabArI kavi banyo hato e spaSTa che. 79 semezvaranuM avasAna kyAre thayuM e cokkasapaNe jANI zakAya ema nathI. I. sa. 1255 sudhI--"vaidyanAthaprazasti " nA varSa sudhI e vidyamAna hate eTaluM te nakkI che. (2) harihara mudhA madhu mudhA sIdhu mudhA ko'pi sudhArasaH / AsvAditaM manohAri yadi hAriharaM vacaH // -vastupALa40 37. pke, pR. 126; vaca, 3-332; vitIka, pR. 80 38. puprasaM, pR. 80 39. guele, naM. 210, . 18 40. prakA, pR. 58 mAM uddata Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa svavAkpAkena yo vAcAM pAkaM zAstyaparAn kavIn / kathaM hariharaH so'bhUt kavInAM pAkazAsanaH // prakaraNa 5] --sAmezvara41 80. A samayanA kaviomAM harihara eka viziSTa vyakti jaNAya che, kemake ratnazekhare ' prabandhrakAza 'mAM tene vizenA AkhA prabandha ApyA che. vastupALa paNa enI kavitAnuM samAna karatA hatA. ' prabandhakAza ' anusAra,42 saMskRta sAhityanA atyanta kaThina chatAM kavitvamaya mahAkAvya * naiSadhIyacarita '(I. sa. 1174 AsapAsa )43nA kartA zrIharSanA vazamAM hirahara thayelA hatA. ' naiSadhIyacarata 'nI gujarAtamAM pahelI hastaprata harihara lAvyA hatA, ane vastupALa dvArA ene ahIM pracAra thayeA hateA. pariNAme 'naiSadhIyacarata 'nI jUnAmAM jUnI TIkAe gujarAtamAM racAyelI che. * prabandhakAza ' mAM hariharane vRttAnta 81. ' prabandhakAza ' anusAra, rihara eka samRddha vyakti hatA ane seA dhADA, pacAsa UMTa ane pAMcase| mANusanA rasAlA sAthe te gauDa dezamAMthI gujarAtamAM AvyA hatA. mAmAM AvatAM teNe bhUkhyAMne udAra hAthe annadAna ApyuM hatuM. dheALakA pAsenA gAmamAM AvI paheAMcatAM teNe Tu mAraphata vIradhavala, vastupALa ane seAmezvarane pRthak pRthak AzIrvAda pAThavyA. AvA vidvAna pAtAnA pradezamAM AvyA jANI vIradhavala ane vastupALa prasanna thayA, paNa sAmezvare mAtsathI baTu sAthe vAta paNa karI nahi. khIje divase vIradhavala ane vastupALa samAra bhapUrvaka hariharanuM svAgata karavA gayA ane eka mahAlayamAM tene utAre ApyA. e pachI harihara sabhAmAM AvatA ane sAhityavArtA thatI. eka vAra vIradhavale hariharane kahyuM ke 'dhoLakAmAM meM badhAvelA vIranArAyaNuprAsAdanI 108 zlAkanI prazasti sAmezvare racI che tenI parIkSA karo. 'hirahara sAmezvaranA mAtsa ne kAraNe kApAyamAna hatA, eTale teNe kahyuM : * A zlokA bhejadeve ujjayanomAM bAMdhelA sarasvatIka ThAbharaNu prAsAdamAM meM joyelA che. jo vizvAsa paDatA na heAya teA huM paripATIpUrvaka khelI batAvuM chuM te sAMbhaLe.. A pachI rihara askhalitapaNe kramapUrvaka te kheAlI gayA. rANA khinna thayA ane vastupALa Adi sajjanAne vyathA thaI. jenA upara Ama 6 H [ 75 41. kIkI, 1-25 42. prA, pR. 58 ane AgaLa ( 43. paM. zivadatta, naiSadhIcarita, ' prastAvanA, pR. 9-13; kRSNamAcAricara, kalAsa'li, pR. 177-78 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 kAvyacerIne Aropa mukAyo e somezvara te zaramathI mAM paNa bahAra batAvato nahote, te rAjabhavanamAM javAnI to vAta ja zI ! thoDA samaya pachI semezvare varatupALane tyAM jaIne kAvyacorInuM ALa pitAnA upara khoTI rIte caDAvavAmAM AvyuM hatuM enI vAta karI. vastupALa tene harihara sAthe maitrI karavA sUcanA ApI; ane banne jaNa hariharane ghera gayA. somezvare pitAnA uparano kAvyarIne Aropa dUra karavA hariharane vinaMtI karI. harihare e vinaMtIne ravIkAra karyo. pachI bIje divase rAjasabhAmAM hariharane kahyuM ke "paramezvarI bhAratInI kRpAthI mane evI zakti prApta thayelI che ke game te prakAranAM 108 padyo ekasAthe sAMbhaLIne huM yAda rAkhI zakuM.' semezvarakata 108 padyo paNa pote e rIte yAda rAkhIne belyo hato e teNe kahyuM. rAjAne khAtarI karAvavA mATe AvA bIjA paNa aneka prayogo harihare te samaye karI batAvyA. viradhavale hariharane pUchayuM ke "jo Ama hatuM to tame somezvara upara zA mATe ALa caDAvyuM ?" harihare uttara Apyo ke "semezvare mArI avajJA karI hatI tethI." rAjAe kahyuM ke "sarasvatIputronI vacce te sneha ja yukta che." pachI teNe banenuM AliMgana karAvyuM. somezvara niSkalaMka puravAra thayo ane bane paMDita mitro thayA. pachI nitya darabAramAM iSTagoSThI thatI. harihara "naiSadhIyacaritamAMthI avasaracita kAvyo besato. I. sa. 1174 nA arasAmAM racAyeluM "naiSadha " vastupALanA samaya sudhImAM gujarAtamAM jANItuM thayuM nahotuM, ane AthI emAMnA laikAthI sarvane Azcarya thatuM. eka vAra e vize vastupALe prazna karyo tyAre harihare kahyuM ke "A naiSadhakAvyanA zleke che ane tene kartA zrIharSa che." e kAvyanI hastaprata mATe vastupALe mAgaNuM karI tyAre harihare kahyuM ke "A pustaka anyatra nathI, mATe cAra paheAra mATe ja te huM ApIza." pachI vastupALe rAtre lahiyAo besADIne e pustakanI navIna prati lakhAvI lIdhI, ane jIrNa derIothI bAMdhIne ane sugaMdhI cUrNo vaDe dhUsara banAvIne te rAkhI mUkI. bIje divase savAre harihara pustikA levA AvyA tyAre maMtrIe kahyuM ke "amArA kozamAM paNa A zAstra hAya evuM smaraNa thAya che.' pachI kezamAMthI vilaMbapUrvaka pelI navIna prati khoLI kADhavAmAM AvI. hariharane te batAvI, eTale harihare kahyuM: "maMtrI ! A tamArI ja mAyA che. tame pratipakSIone daMDayA che, jaina vaiSNava ane ziva zAsane sthApita karyo che, ane svAmInA vaMzane utkRSTa sthiti upara mUkyo che."44 44. pke, pR. 58 thI AgaLa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa 77 gujarAtamAM "naiSadhIyacarita"ne abhyAsa ane pracAra 82. "prabandhakAzamAM Apele uparyukta vRttAnta enI vigatamAM pUrepUrA tavALo che ke kema e kahI zakAya nahi, paNa De. mUlare kahyuM che te pramANe,45 vRddhaparaMparA dvArA sUcavAyela aitihAsika anukRtione AdhAre jaina prabandha racAyelA che, ane "prabandhakoza mAM apAyele vRttAnta ekaMdara sAce hovAno pUro saMbhava che. rAjadarabAro ke jyAM kavipaMDite ekatra thatA hatA tathA rAjA ke maMtrIne prasanna karavA mATe paraspara sAthe spardhA karatA hatA ene vAtAvaraNa upara paNa te keTaleka prakAza pADe che. "naiSadhIyacaritanI gujarAtamAM prathama prati harihara lAvyo hato ane gujarAtanA vidvAnamAM e kAvyane pracAra, upara batAvyuM tema, vastupALa dvArA thayo hato emAM zaMkA nathI, kemake enI prAcInatama hastaprato gujarAtamAMthI maLelI che. pATaNanA jaina granthabhaMDAramAM "naiSadhIyacarita nI saM. 1304 (I. sa. 1248) ane saM. 1395 (I. sa. 1339) jeTalI jUnI be tADapatrIya prato sayavAyelI che.46 saM. 1378 (I. sa. 1322)mAM nakala thayelI enI bIjI eka tADapatrIya prati jesalameranA bhaMDAramAM che,47 tathA pATaNa ane jesalamera e banne sthaLe lekhanasaMvata vinAnI keTalIka tADapatrIya prato che.48 rAjA visaladevanA bhAratIbhAMDAgAra athavA pustakAlayamAM "naiSadhIyacarita 'nI nakala makAI hatI e batAvavAmAM AvyuM che;49 A nakala hariharanI mULa pratane AdhAre athavA te uparathI vastupALe karAvelI nakala ke nakalane AdhAre thaI haze ema mAnavuM vadhAre paDatuM nathI. A suprasiddha kAvyanI be sauthI jUnI TIkAo gujarAtanI ja che-eka vidyAdharakRta sAhityavidyAdharI" nAme TIkA ane bIjI dhoLakAnA vidvAna caMDa paMDite racelI TIkA. vidyAdharanI TIkA ghaNuM karIne visaladevanA rAjyakALa (I. sa. 1238-1261)mAM racAI haze, visaladevanA pustakAlayamAMnI prati anusAranA pAThanI e TIkA che.50 caMDa paMDitanI TIkA, enA pitAnA ja kathana mujaba, saM. 13pa3 (I. sa. 1297) 45. lAIpha opha hemacaMdra pR. 4 46. pAbhaMsU, pR. 64 ane 113 47. jebhaMsUpR. 14 48. e ja, pR. 13, 16, 17; pArbhagna, pR. 170 49. saMdiI, "naiSadhIyacarita'nuM aMgrejI bhASAntara, prastAvanA, pR. 9 50. sAMDesarA, bhAvi, pu. 3, pR. 26, "gujarAtamAM auSadhIyacaritane pracAra tathA te upara lakhAyelI TIkAo" e lekha Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 mAM racAyelI che.51 "naiSadhIyacarita' nI racanA pachI eka saikAmAM ja gujarAtanA vidvAnomAM eno pracAra hariharanA gujarAtamAM thayelA Agamanane tathA vastupALa ane enA sAhityamaMDaLanI vidyApravRttine AbhArI che. gauDadezIya hariharanI gujarAtanI mulAkAta dUra kAzmIrathI AvelA kAzmIrI kavi bihalaNanuM samaraNa karAve che, jeNe siddharAjanA pitA kaI solaMkInA samayamAM aNahilavADamAM "karNasundarI" nATikA racI hatI (perA 38). hariharanAM subhASita 83. semezvarakRta "kIrtikaumudI'nA kathana pramANe, harihara eka viziSTa kavi hato, paNa harihare je kaI svataMtra sAhityakRtio racI hoya te te sacavAI rahI nathI; parantu hariharane nAme caDelA saMkhyAbaMdha zloke. prabandhAmAM maLe che. viradhavala ane varatupALa hariharanuM svAgata karavA mATe AvyA tyAre viradhavalanI prazaMsAnA harihare uccArelA zloko para potAnI tAbedArInI cihanarUpe eka paradezI rAjAe varadhavalane bheTa mokalele suvarNadaMDa vastupALe yAcakane ApI dIdho tyAre harihare karelI maMtrInI stuti,53 ane vastupALanI saMdhayAtrA prasaMge teNe kahelA zlekepa4-khAsa rasaprada che. "sUtimuktAvali" ane "zArDagadharapaddhati'mAM hariharanA keTalAka zloke che, paNa ene kartA ApaNe harihara che ke e nAmane bIjo koI kavi che e nakkI thaI zake ema nathI. 84. harihara gujarAtamAM keTaluM rahyo haze e ApaNe nizcitapaNe jANatA nathI, paNa prabandhamAM Apela vRttAnta jotAM te dhoLakAmAM thoDoka varSa te rahyo haze ema lAge che. prabandha kahe che ke bhagavAna somezvara athavA somanAthanuM darzana karavA mATe harihara prabhAse gayo hato. tyAM bannenA nAmasAmane kAraNe tene ekAeka kavi somezvaranuM tathA teNe pitA pratye batAvelA mAtsaryanuM smaraNa thayuM, ane teNe turata ja be zloko uccAryA. emane eka zloka nIce pramANe che ane temAM enA kartA hariharanuM nAma paNa che- kva yAtu kvAyAtu kva vadatu samaM ke na paThatu kva kAvyAnyavyAja racayatu sadaH kasya vizatu / 51. e ja. para. rAmurmAnavani, daratana rAzana pra, pR. 58 53. ma: ! sAme na saddAmahe e ja, pR. 61 54, dharaH vadhava, mAnanA ivazItA, vaya, 6 . 79, 80 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa khalavyAlagraste jagati na gatiH kvApi kRtinAmiti jJAtvA tattvaM hara hara vimUDho hariharaH // pachI teNe peAtAnA dhanamAMthI ardhuM yAyakAne ApI dIdhuM tathA bAkInuM ardhuM sAthe laI ne dheALake AvyA, ane tyAMthI vIradhavala ane vastupALanI vidAya laI ne kAzI gayeA.56 (3) nAnAka mukhe yadIye vimalaM kavitvaM buddhau ca tattvaM hRdi yasya sattvam / kare sadA dAnamayAvadAnaM pAde ca sArasvatatIrthayAnam // kAvyeSu navyeSu dadAti karNa prApnoti yaH saMsadi sAdhuvarNam / vibhUSaNaM yasya sadA suvarNa prApte tu pAtre na mukhaM vivarNam || [ 79 --gaNapativyAsapa7 85. nAnAkabhUti athavA nAnAka paNa sAmezvara ane hariharanI jema vidvAna brAhmaNNAnA eka samRddha kulamAM janmyA hatA. te vIsaladevane darabArI kavi hatA ane vastupALanA saMparkamAM paNa AvyA hatA. prabhAsapATaNamAM jyAM sarasvatI nadI samudrane maLe che tyAMpa teNe eka sarasvatIsadas athavA vidyAlaya sthApyuM hatuM. A sarasvatIsadanI sthApanAne lagatI khe prazastipa9 maLelI che, ane temAMthI nAnAka ane enA kuTuMbane lagatI ghaNI hakIkatA prApta thAya che. pahelI prazastimAM varSa nathI, jyAre khIjI prazastimAM saM. 1328 (I. sa. 1272) che, je rAjA vIsaladevanA avasAna pachInuM agiyAramuM varSa che. pahelI prazastimAM paNa vIsaladevanA nirdeza diza 55. prakA, pR. 61. bIjo zlAka che AkSAma nRvatramAr.. upara TAMkelA vaca cAtu. zlAkane rAjazekhare ghaTAvelA sandarbha pratItijanaka lAgate nathI, kemake sAmezvara ane harihara bannee parasparanI kavitAnI prA'sA karelI che ( kIkI, 1-25; suuM, 15-44), ane temanA paricaya o ke IrSyAthI zarU thayA hatA, paNa te mitratAmAM pariNamyA hatA. praba dhAre emanI IrSyAnI vAta upara ja vadhu bhAra mUkyA jaNAya che. ( 56. prakA, pR. 61 57. nAnAkanI bIjI prazasti, leAka 14-15 58. prabhAsamAM zraddhezvaranA mandira pAse A sthAna atyAre paNa khatAvavAmAM Ave che. tyAM dara varSe navarAtrinA chellA divase sarasvatIpUjA thAya che. pa9. ie, pu. 11, pR. 96thI AgaLa. vaLI jue gueNle, na. 218-19, gadre, iibarsTa, pR. 14. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 suhaMdu" athavA devanA mitra tarIke karela che, je batAve che ke e samaye paNu rAjA vidyamAna nahoto. vIsaladeva tathA vastupALa bannenA karatAM nAnAka vayamAM ThIka nA haze ema A uparathI mAnI zakAya. nAnAkane kulavRttAnta 86, nAnAkanuM kuTuMba AnaMdapura athavA nagara(vaDanagara)mAM rahetuM hatuM. e nAgara brAhmaNa hato. enuM gotra kApichala hatuM. prazastiomAM enI vaMzAvalino prAraMbha somezvara nAme puruSathI karelo che. somezvarane janma vaDanagara pAse guMja gAmamAM thayo hato. e gAma vaijavApa gotranA brAhmaNanuM hatuM; e gAma vaijapApa gotranA koI brAhmaNane tenA maMtrIpaNAthI prasanna thaIne caulukya rAjAe dAnamAM ApyuM hatuM. 10 semezvara e AcArya hatA. enI pAse taiyAra thayelA ziSya paNa meTA vidvAne banyA hatA. ene sItA nAme patnI ane AmaTa nAme putra hatuM. AmaTa yajJavidhimAM pravINa hato. AmaTanI patnI sajjanI nAme hatI ane tene govinda nAme putra hato. govinda brahmA jevA vidvAna hatuM. govindane be patnIo hatI-lAchI ane suhavA. suhavAnA guNonuM varNana karavuM muzkela che. suhavAnI sAthe govinda traNa prakAranAM RNamAMthI mukta thayo hato ane pavitra revAmAM snAna karIne teNe saMnyasta lIdhuM hatuM. govindane traNa putra hatA. emAM sauthI moTo puruSottama vedone abhyAsI hato. sauthI nAnA putra malhaNa nAme hatA. e cha guNomAM pravINa hato ane rAjasabhAmAM besato. eNe kAzInI yAtrA karI hatI ane samagra "Rgvada " ene kaThe hato. govindane vaceTa putra nAnAka hato; e dhanika hatA ane sarasvatIne paNa mAnI hatI. nAnAke "kAta- vyAkaraNanuM UMDuM adhyayana karyuM hatuM. ene samagra veda'nuM jJAna hatuM tathA mahAbhArata", "rAmAyaNa', purANa, smRtio, kAvya, nATaka ane alaMkAramAM te nipuNa hatuM. prAcIna kaviorUpI potAnA putranA avasAnane zeka dUra karavA mATe sararavatI nAnAkanI jIbha upara vasatI hatI, ema prazastimAM kahyuM che tethI jaNAya che ke nAnAka kavi paNa hato. "nAgaronA AbhUSaNa' (tanidhi tta , pahelI prazasti zlo. 23) tarIke ene ullekha karavAmAM Avyo che. enI patnInuM nAma lakSmI hatuM, je bane kulene alaMkArarUpa hatI. nAnAkane putra gaMgAdhara nAme hato; enAM kAryo ke vidvattA 60. somezvara pite kapila getrane hato, paNa ene janma vaijavA5 gotranA muMjA gAmamAM thaye hato. A uparathI anumAna thAya che ke zuM jA enA mAtAmahanuM gAma haze. juo rAmalAla modI, "AcArya dhruva smAraka grantha, pR. 386. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 81 vize prazastimAM kaI kahyuM nathI, paNa ene AzIrvAda ApavAmAM AvyA che, je sUcave che ke gaMgAdhara A samaye nAnI vayane hovo joIe. nAnAka ane visaladeva 87. vIsaladevanI nAnAka upara ghaNI kRpA hatI. prabhAsamAM pote baMdhAvela vIsala brahmapurI nAme brAhmaNanA nivAsanI pAse teNe nAnAkane eka mahAlaya ApyuM hatuM, ane e rIte teNe nAnAkane e tIrthasthAnane nivAsI banAvyA hatA. somanAthanI pUjA karatI vakhate vIsaladeve nAnAkane vagasarA (atyAranuM bagasarA) gAma dAnamAM ApyuM hatuM. AnA badalAmAM, rAjA vidyamAna hatuM tyAre nAnAka ene purANonI kathAo saMbhaLAvato hato ane enA avasAna pachI pa pa enuM zrAddha sarAvate hate. nAnake karelI seminAthanI pUjAthI prasanna thaIne somanAthanA maThapati vIrabhadra maMgalagrAma(mAMgaroLa)nI Upajane sAtamo bhAga ene A hatA. nAnAka atithione sAre satkAra karato tathA supAtra sagAMvahAlAM ane mitrone chUTe hAthe dravyanI sahAya Apata. kavione AzrayadAtA nAnaka 88, nAnAka, enA kuTuMba ane pUrvajo vize ApaNane Ama pUratI vigate maLe che. enI samRddhi ane vidyApriyatA e kevaLa prazastikAranI atizayokti nathI, e teNe sarasvatI sadasa sthApyuM e hakIkata batAve che. bIjA kavione paNa te Azraya Apato hato. enI pahelI prazasti ratnanA putra ane "kuvalayAdhucarita"nA kartAnA pautra kavi kRSNa racelI che; A kRSNanA aSTAvadhAnathI khuza thayelA lekAe ene "bAlasararavatI " birUda ApyuM hatuM. nAnAkanI bIjI prazasti "dhArAvaMsa 'nA kartA gaNapati vyAse racelI che (perA 78). nAnAkanI kavitA 8, prazastiomAM nAnAkanI kavitvazakti vize ghaNuM kahevAmAM AvyuM che, paNa enI ekeya saLaMga kRti atyAre maLatI nathI. vaMthaLImAMthI maLelo eka prazastilekha 1 nAnAkanI racanA jaNAya che, kemake kartA pitAnuM vatana AnaMdapura, gotra kApikkala ane pitAnuM nAma govinda Ape che. lekhanI chellI paMkti ardhI ja kotaravAmAM AvI che, eTale lekha apUrNa rahe che ane kartAnuM nAma jANuM zakAtuM nathI. pahelI paMkti ghasAI gayelI 61. eNnAlsa, pu. 1, pR. 171; guela, naM. 225 11 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] mahAmAtya varatupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 hovAthI lekhanuM varSa paNa jANavA maLatuM nathI. A prazastilekhane nAnAkanI kavitAne eka virala namUne gaNavo joIe. "prabandhakAza" anusAra, amaracaMdrasUri rAjA vIsaladevanI sabhAmAM AvyA tyAre nAnAka sahita keTalAka kavioe emanI kavitvazaktinI parIkSA karI hatI (perA 103).12 nati na mAlita yuvattinirANu e caraNa nAnAke pAdapUrti mATe amaracandrane ApyuM hatuM. nAnAkanI kavitAne bIje paNa eka namUne maLe che; varatupALa sAthenA nAnAkanA saMparkane e sUcaka hoI noMdhapAtra che: eka vAra kavie vastupALanI udAratAnI prazaMsA karatA hatA ane vastupALa saMkecathI nIcuM joI rahyo hato. e samaye yuvAna nAnAke nIcene zloka kahyo ekastvaM bhuvanopakAraka iti zrutvA satAM jalpitaM lajjAnamrazirAH sthirAtalamidaM yadvIkSase vedmi tat / vAgdevIvadanAravindatilaka zrIvastupAla dhruvaM pAtAlAda balimuddidhIrgharasakRnmArga bhavAn mArgati // A sAMbhaLIne vastupALe kavine vipula prItidAna ApyuM. 13 (4) yazavIra lakSmIryatra na vAk tatra yatra te vinayo na hi / yazovIra mahaccitraM sA ca sA ca sa ca tvayi // -vastupALa64 prakAzyate satAM sAkSAda yazovIreNa dhImatA / mukhe dantayatA brAhmI kare zrIH svarNamudrayA // -somezvara 5 62. prako, pR. 62. ahIM nAnAkane "vIsalanagarIya" arthAta visalanagarauttara gujarAtanA vIsanagarane vatanI kahevAmAM AvyuM che. e ja granthamAM anyatra (pR. 120) ene "mahAnagarIya " arthAta vRddhanagara-vaDanagarano kahyo che; parantu samakAlIna prazastione AdhAre e spaSTa che ke nAnAka vIsanagarane nahi, paNa vaDanagarano hato. 63. prake, pR. 120. puprasaM. (pR. 60 ) anusAra, 16000nI rakama ApavAmAM AvI hatI. uta. (pR. 65) jaNAve che ke vastupALe nAnAkane sonAnI jIbha dAnamAM ApI hatI. prabanA eka uttarakAlIna saMgrahamAM (puprasaM, pR. 74 ) A kanuM kartRtva semezvara upara ApeluM che. 64. praci, pR. 102 mAM udita 65. kIka, 1-27 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa coAvIra vastupALanA gADha mitra C 90. yazAvIra vastupALane gADha mitra hatA. A banne mitronI prazasA sAmezvare sarasvatInA be putra! ' tarIke karI che ( vastupAjIcovInai satya vAavatAvuto ).66 yazeAvIra jaina viSNuka hatA, jo ke vikamAM kaI jJAtinA hatA e jANavAmAM nathI. jAbAlipura (jAleAra) nA cauhANa rAjA udayasiMhanA e matrI hatA.67 ' kArtikaumudI 'e paNa * cAhamAnendramaMtrI '=cauhANu rAjAnA maMtrI tarIka enA ullekha karyo che;18 jo ke rAjAnuM nAma ApyuM nathI. jayasiMhasUriSkRta ' hammIramadamana ' nATaka (5-48)mAM vastupALa potAnA vaDIla baMdhunI jema yazeAvIranuM saMmAna karatA heAvAnuM varNana che. e ja nATakane AdhAre jaNAya che ke gujarAta upara thayeluM muslima AkramaNu pAchuM khALavAnI vastupALanI yeAjanA (je * hammIramadamardana ' nA viSaya che) saphaLa banAvavAmAM yazeAvIre tejapALane dhaNI sahAya karI hatI ane e vize badhI agatyanI bAbatAmAM tejapALa yazAvIranI salAha letA hatA, kemake mAravADa ane mevADa e samaye yuddhabhUmi banyAM hatAM ( hamama, 5-43 ane pR. 54). yazeAvIre kAtarAvelA 'zilAlekhAmAMthI jaNAya che ke enA pitAnuM nAma uyasiMha hatuM. purAtanaprabandhasaMgraha 'mAM enA pitAnuM nAma dusAja ApyuM che, ane ' dusAjutra ( dusAjanA putra ) tarIke enA ullekha karatA, cAraNNAe karelA enI prazaMsAnA apabhraMza dUhA pazu tyAM ApavAmAM AvyA che (juo paeNrA 93). 6 69 6 A uparathI anumAna thAya che ke dusAja e yazeAvIranA pitA udayasiMhanuM khIjuM nAma hAya.70 yazeAvIranI patnInuM nAma suhagadevI hatuM; ene pAMca putrA hatA, jemAMthI eka mAtra karmasiMhanuM ja nAma jANavAmAM che. prakaraNa 5 ] * 66. e ja, 1-29 67. vacce, 7; puprasa', pR. 49 68. kIkI, 1-28 69. prArjalesa', naM. 108, 109, 213 [ 83 , 70. puprasa, pR. 50-51. je yoAvIranA Azraye * prabuddhrauhiNeya ' nATaka bhajavAyuM hatuM (paeNrA 78) tenAthI A maMtrI yoAvIra bhinna che. e yazeAvIra pAsune putra ane ma`trI yazeAvIranA vRddha samakAlIna hatA ane je cauhANa siMhane ApaNA cazAvIra maMtrI hatA enA pitA samarisaMhanA samayamAM vidyamAna hatA. (mArjalesa', naM. 352; jaisAI, pR. kara5 Ti. ) > Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 zilpazAstranuM thazevaranuM jJAna 1. yazovara "sarasvatIkaMThAbharaNa" tarIke paNa oLakhAto hato.71 enA vidyAprema tathA kavione enA taraphathI maLatA Azrayane kAraNe A biruda apAyuM haze. zilAlekhamAM ene "kavIndrabadhu " tarIke paNa varNavela che.72 "kIrtikamudI nA pahelA sargamAM semezvare yazavIra vizenA cAra prazaMsAtmaka zleke ApyA che, je "kIrti kaumudI'nA nAyaka vastupALa sAtheno yazavIrane gADha saMbaMdha batAve che. I. sa. 1231mAM Abu upara lUNavasatinA pratiSThA mahotsava prasaMge vastupALa ane yazovaranA milananuM varNana maLe che. A mahotsavamAM hAjara rahelA rAjavIomAM jAbAlipurane rAjA udayasiMha, naDulane rAjA ane caMdrAvatIne paramAra rAjA semasiMha hatA, ane caulukya rAjyanAM grAmanagaramAMthI seMkaDo adhikArIo tyAM AvyA hatA.73 yazavIra paNa potAnA rAjA sAthe Avyo hato. e samaye vastupALe keTalAka zloka vaDe vAgata karyuM hatuM, ane yazavIre be kavitvamaya padyo vaDe vastupALanI prazaMsA karI hatI.74 prabandhAmAM yazavIrane zilpazAstranA uttama jJAtA tarIke varNavela che. Abu uparanA mandira vize yazavIrane abhiprAya mAgavAmAM Avyo tyAre zilpazAstra anusAranI nIcenI kSatio tarapha teNe mandiranA mukhya zilpI zobhanadevanuM dhyAna kheMcyuM hatuM-"raMgamaMDapamAM zAlabhaMjikA-pUtaLIonAM joDakAMne AvaDo vizALa ghATa sarvathA ,anucita ane vAstuzAstrathI niSiddha che. e ja pramANe garbhagRhamAM pravezadvAre siMhonuM toraNa devanI vizeSa pUjAne vinAza karanAruM che. vaLI pUrva punI mUrtiyukta gajazAlA mandiranA pAchaLanA bhAgamAM rAkhI che te mandira karAvanAranA vaMzaviratArane nAza karanArI che. jene have pratikAra na thaI zake evA A traNa doSa vijJa sUtradhArane hAthe thayA ene bhAvI karmana ja doSa gaNavo joIe." e pramANe nirNaya ApIne yazavIra pitAne sthAne pAcho gayo.75 71. prake, pR. 123 haratagaramAdita vItravadhutrI covIsa rUti prasiddhaH ! brAhmIramAbhyAM yugapad guNotthavirodhazAntyarthamivAzrito yaH // (prAUlesa, naM. 108, 109, 213) 73. vaca, 8 74. praci, pR. 101-2; pke, pR. 124; puprasaM, pR. 70-71 5. ci, pR. 101. A prakAranI zilpazAstrIya kSationI bIjI eka Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa coAvIra kavi ane sAhityane AzrayadAtA 92. prabandhAmAM TAMkavAmAM AvelAM padyo uparathI jaNAya che ke yazeAvIra saMskRta bhASAnA eka sAre| kavi hatA. ' kIrtti kaumudI 'e kAlidAsa, mAdha ane abhinanda sAthe enI tulanA karI che tethI e vAtane anumeAdana maLe che.76 parantu yazeAvIranI kAI saLaMga kRti hajI sudhI jANavAmAM AvI nathI. eka ucca AdhdhA dharAvatA hAI yaze!vIra sAhityanA AzrayadAtA paNa hatA. pATaNamAM saMdhavInA pADAnA bhaMDAramAMnI, eka saMskRta subhASita saMgrahanI tADapatrIya peAthImAM ( apUrNa vibhAga, naM. para ) ' sajjanaprazaMsA ' khaMDamAM ma`trI yazeAvIranI prazaMsAnA keTalAka zleAkA me joyA hatA. A peAthI sAva tUTaka sthitimAM che, eTale kRtinuM nAma, enA saMkalanakAranuM nAma, racanAva ke lekhanava kazuM jANI zakAtuM nathI; parantu kavie yazeAvIrane kevuM mAna AtA e batAvavA uparyukata zlokA pUratA thaI paDe che. jAleAramAM yazeAvIre badhAvelA caMdanavasati nAme mandiramAM mahAvIranI mUrttinA pratiSThAmahAtsava prasaMge vAdI devasUrinA praziSya ane rAjasthAnamAM sUMdhAnI pahADI uparanI cAcigadevanI prazastinA kartA jayamagalasUrie nIcenA zleAka kahyo hatA-- yattvayopArjitaM vittaM yazovIra pratiSThayA / tallakSaguNitAM nItaM yazo vIrapratiSThayA // 77 kAvyaprakAza-saMketa 'nA kartA AlaMkArika mANikyacandre (jue paeNrA 129-30 ) eka prasaMge yazeAvIranI A pramANe stuti karI hatI-- ratara likhatyAkhyAM yAvaccandre vidhistava / na mAti bhuvane tAvadAdyamapyakSaradvayam ||78 [ 85 93. cAraNAmAM paNa yazeAvIra prasiddha hatA, kemake cArAne teNe ghaNAM dAna ApyAM hatAM. yoAvIranI smRtirUpe cAraNeAe kahelA saMkhyAbadha dUhA cAdI prakA, pR. 124mAM che. A kSati mULe sAdyanta yoAvIre ja batAvelI haze ema ApaNe nizcayapUrvaka kahI na zakIe. parantu vAstuzAstranI dRSTie teNe mandiranA sthApatyanI TIkA karI haze ane mAtra kalA ke kArIgarInI ja nahi, paNa lAkapracalita mAnyatAe ke vahemeAne piraNAme doSarUpa gaNAtI kSati tarapha paNa dhyAna kheMcyuM haze. 76. kIkau, 1-26 77. puprasa', pR. 50 78. e ja, pR. 50 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga 2 prabandhAmAM sacavAyelA che. yoAvIranA vanavRttAnta mATe ke cAraNeAne teNe ApelA Azraya jANavA mATe te upayAgI che, eTaluM ja nahi, paNa gujarAta ane rAjasthAnanA apabhraMza leAkasAhitya--jenA mUlyavAna aMza hemacandranA 6 " prAkRta vyAkaraNa 'mAM tathA ' prAkRta piMgala ' jevI kRtiomAM sacavAyele che enA abhyAsa mATe pazu te agatyanA che. peAtAnA rAA udayasiMhanI vatI vIsaladeva vAghelA sAthe yazAvIre saMdhi karIne udayasiMhanuM rAjya surakSita banAvyuM tyAre eka cAraNe nIcenA dUhA kahyo hatA---- jima ketU hari Aju tima jai laMkAM huta dusAjutra / nAuM bUData rAju rANAhIva rAvaNa taNauM // 78 66 * hai dusAjanA putra ! tuM ahIM che te pramANe lakAmAM hAta tA rANAnA adhipati rAvaNanuM rAjya khUTyuM na heAta. 94. hamaNAM ApaNe joyuM te pramANe (paeNrA 92), yazAvIre jAleAramAM eka mandira badhAvyuM hatuM. potAnI mAtAnA zreya athe (mAravADamAM eranapurA rADa pAse ) mAdarImAM bAMdhelA mandiramAM teNe saM. 1288 (I.sa. 1232) mAM 16 mA tIrthaMkara zAntinAthanI mUrtinI pratiSThA karAvI hatI,80 ane AjI upara saM. 1291 (I. sa. 1235 ) mAM e devakulikAo badhAvI hatI.81 A sthAnAmAMnA zilAlekhA uparathI jaNAya che ke yazeAvIra saMDeraka gacchanA AcArya zAntisUrinA anuyAyI hatA. (5) subhaTa subhaTena padanyAsaH sa ko'pi samitau kRtaH / yenAdhunApi dhIrANAM romAJco nApacIyate // 82 ,, 95, subhaTa kANu hatA e vize kazuM jANavAmAM nathI, parantu vastupALanA sAhityamaMDaLanA anya kavipaDitA naracandra, vijayasena, harihara ane yazAvIranI sAthe subhaTanI kavitAnI prazaMsA paNa sAmezvare kIrttikaumudI 'nA pahelA samAM karI che, tathA hirahara, subhaTa Adi kavipravare sAmezvaranI kavitAne kevI rIte vakhANatA hatA e ' suratheAtsava 'nA prazasti 81. prAgailesa, na, 108-9 82. kIkI, 1-24 79. e ja, pR. 52. yazeAvIranI prarAsAnA vadhu be apabhraMza EhA emAM ja (pR. 50-51) TAMkelA che; uryAsaMhanI prazaMsAno eka duhe paNa tyAM che. 80. sAi, pR. 389 6 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 87 sargamAM kahyuM che (perA 71), ethI A sAhityamaMDaLa sAthe subhaTane nikaTane saMbaMdha hato e samajAya che. ekAMkI nATaka "datAMgada' jene kavie chAyAnATaka kahyuM che e subhaTanI jANavAmAM AvelI eka mAtra kRti che. aNuhilavADamAM kumArapALe padharAvelI zivanI mUrtinA dolatsava prasaMge rAjA tribhuvanapAla (I. sa. 1242-1244)nI AjJAthI te bhajavAyuM hatuM e ullekha enI prastAvanAmAM che. subhaTane somezvara "kavipravara" tarIke varNave che e jotAM kadAca teNe bIjI kaMI racanAo paNa karI haze. "dUtAMgada"nI prastAvanAmAM subhaTa pote pramANuzAstramAM nipuNa hovAne ullekha kare che. (6) arisiMha yatkavelavaNasiMhajanmanaH kAvyametadamRtodadIrghikA / vastupAlanavakIrtikanyayA dhanyayA kimapi yatra khelitam // - arisiMha ane amaracandra 96. Thakakura arisiMha e lAvaNyasiMha athavA lavaNasiMhane putra hatA.84 vastupALane e prItipAtra hato ane semezvaranI jema tene paNa bhUmidAna ane bIjo puraskAra maLyAM hatAM.85 "prabandhakAza" anusAra, te vAyaDa gacchanA jinadattasUrine anuyAyI hatA,86 eTale e jaina hovo joIe. arisiMha eka gRhastha hatA, chatAM prasiddha kavi ane AlaMkArika amaracandrasUrine e 'kalAguru" hato.87 amaracandrasUrinI kRtiomAMthI spaSTa che ke arisiMha ane enI kavitAnuM teo pUrUM saMmAna karatA hatA; ane A be vidvAne eka sAdhu ane bIje gRhastha-parasparanA gADha sahakArathI kArya karatA hatA. jevI rIte amarasiMha amaracandrane kavitAnI kalAmAM praveza karAvyo hato tema amaracandra rAjA vIsaladevanI sabhAmAM arisiMhane praveza karAvyA hatA. eka vAra vIsaladeve amaracandrane pUchyuM ke "ApanA kalAguru koNa che ?" amare uttara Apyo : "kavirAja arisiMha." (rAjAe kahyuM," "te prabhAte emane lAvaje." pachI kavirAjane amaracandra savAre rAjA pAse laI gayA. e vakhate rAjA talavAranA paTA pheravavAnI kasarata karato hato. rAjAe pUchayuM : "A kavirAja che?kavirAje javAba Apo : "hA." rAjA bolyo : "ta 83. susaM, 10-46 84. e ja, 8-48 ane 10-46 85. uta, pR. 79 86. prakA, pR. 61 87. e ja, pR. 61 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 samayocita kaMIka kaho." e samaye rAjAnI talavAranI prazaMsA karatA cAra zleke arisiMhe kahyA. enI kavitAthI prasanna thaIne rAjAe kavirAjane kAyamI sevA ApI tathA moTo garAsa Ape.88 - "sukRtasaMkItana" ane tene samaya 97. kavi tarIke arisiMhanI kIrti gujarAtanI bahAra paNa prasarelI hatI ane "sUktimuktAvali89 tathA "zAgadharapaddhati 90 jevA subhASitasaMgrahamAM tenA saMkhyAbaMdha ke uddhata thayelA che. A subhASita saMgrahamAM tene ullekha "arasI Thakakura' tarIke thayelo che. "arasI e "arisiMha' zabdanuM cAlu prAkRta rUpa che; "prabandhakoza'mAM enA nAmanuM "arisiMha' evuM rUpa ApavAmAM AvyuM che-je uparyukta subhASita saMgrahomAMnA "arasI rUpanI bahu najIka che-ethI arasI ane arisiMha eka ja che evo nizcaya thAya che. 'upadezataraMgiNI'mAM arisiMhe kahela vastupALane eka prazastika noMdhAya che; e mATe vastupALa arisiMhane be hajAranuM pratidAna ApyuM hatuM evo emAM ullekha che. paNa arisiMhanI kavitAne sauthI noMdhapAtra namUne vastupALanAM sAhityano mahimA gAvA mATe racAyeluM enuM "sukRtasaMkIrtana mahAkAvya che. A mahAkAvyanA pratyeka sarganA aMtima pAMca ke e arisiMhanI nahi, paNa amara paMDita ke amaracandranI racanA che. "arisiMhe racelA A prabandhanA pratyeka sargamAM A cAra kAvya amara paMDite racyAM che"92 A arthane eka zleka pratyeka sargane cheDe punarAvRtta thAya che, jyAre e pahelAMnA cAra zleke dareka sargamAM navA Ave che. A pramANe pAMca zlokanI saMkhyA thAya che. sargamAM varNavAyelA prasaMgo sAthe A lekane kaMI khAsa saMbaMdha nathI. emAMnA pahelA traNa vastupALanI prazaMsA kare che tathA ene AzIrvAda Ape che athavA arisiMhe varNavyA na hoya evA prasaMgone ullekha kare che; ethI bleka A mahAkAvyanA - 88. e ja, pR. 63. prastuta cAra zloka paNa tyAM uddhata thayelA che. 88. ativipulaM0, vAntAre deva., taDidvA paGko vA0, dadhimathana, naktaM niraMtuphA, madaghena tathA ahIM mithana e lekanA katRtvanuM AropaNa arisiMha upara khoTI rIte thayuM che; e kaleka amaracandrakRta "bAlabhArata'nA AdiparvanA 11 mA sargamAMthI che. 90. matavipu. (naM. 11) 91. uta, pR. 73 92. susa, 1-46 ane pachI pratyeka sargane che?. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ macchu 2 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa [ 89 kartA tarIke arisiMhanA nirdeza kare che tathA enI kavitAzaktinI prazaMsA kare che; ane A cAra zlokA amara pitanI racanA che evI nAMdha, upara batAvyuM tema, pAMcamA kSeAkamAM thaI che. 98. vastupALanI pUrNAheAjalAlInA samayamAM 'sukRtasa'kIrtana'nI racanA thaI haze e jaNAya che.93 pahelA ane khIjA sarganA cheDe AvatA (amara paDitakRta) e zlakA A hakIkata spaSTa kare che-- " matrIzvara vastupALa ! 'tuM dIrghAyu thA ! ' evA AzIrvAda tame brAhmaNeA Ape che; 'tuM brahmA jeTalA AyuSyavALA thA ! ' ema baMdIjanA kahe che; ane 'tuM ajarAmara thA !' ema kulastrIo kahe che; parantu ame bIjAM kaMIka kahIe chIe ke tArI vistAriNI kArtti jyAMsudhI AkAzamAM nRtya kare che tyAMsudhI tuM AnaMda pAma ! " (1-42) " huM kAmadhenu ! kalpavRkSa ! cintAmaNi ! meru parvatanI visa`skula zilAomAM tame zA mATe satAI jAe che ? tame A bhUmine vibhUSita karA; tamArI pAse kAI yAcanA nahi kare. zrAvastupALa saciva sanAtanAyu thAo ! " (2-para) 33 'sukRtasa'kIrtana'nA racanAkALanI uttaramaryAdA ane pU maryAdA vadhAre ceAsAIthI nakkI thaI zake che. I. sa. 1231mAM Abu uparanAM mandirA badhAvyAM tyAra pahelAM enI racanA thaI haze, kemake A adbhuta sthApatyakRtione temAM kyAMya ullekha nathI; parantu Apyu upara vastupALa mallinAthanI daherI I. sa. 1222 (sa. 1278)mAM badhAvI e hakIkata emAM noMdhAI che,94 eTale tyArapachI enI racanA thaI haze. arisiMhanI bIjI kAI saLaMga kRti (1-2)mAM 5 eka zlAkane AdhAre 'kavitArahasya' nAme khIje eka grantha racyA haze ane te kavitA vizenA pAThyagrantha haze;96 jo ke 'kavitArahasya' 99, 'sukRtasaMkIrtana' sivAya sacavAI nathI; paNa 'kAvyakalpalatA' byUlara ema mAne che ke arisiMhe 93. byUlara, ie, pu. 31, pR. 480 94. susa, 11-54 95. sAra-tAmRtamAvivRnimenTo matvAri siMha sukaveH kavitArahasyam / kiJcicca tadracitamAtmakRtaM ca kiJcid vyAkhyAsyate tvaritAvyakRte'tra sUtram // ( 1-2 ) 96. byUlara, uparyukta, pR. 479 12 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga 2 zabda kAI pranthavizeSa tarIke nahi, paNa sarvasAmAnya arthamAM paNa laI zakAya. tarkazAstra ane vAdavidyAmAM arisiMha nipuNa haze ema jaNAya che, kemake amaracandre eka sthaLe ane 'prativAdIrUpI hastIo mATe siMha' tarIke varNavyA che;97 paNa e viSayA paratve arisiMhe kAI grantha lakhele jANavAmAM nathI. 100. prabandhA jenuM vAravAra varNana kare che te vastupALanA kavimaMDaLanA arisiMha temaja amaracandra banne sabhyA hatA e vize 'sukRtasaMkIna' kaze! saMdeha rahevA detuM nathI. khInna sanA aMtima zlokapacaka paikI ekamAM amaracandra kahe che : zrIvastupALa sacivanI stuti karavAmAM nityarata puruSAmAM virakta thayelI akiMcanatAe temane evA tyajI dIdhA ke daivavacanathI ma` evI te emanA paDANIonAM dhara sudhI paNa jatI nathI." (2-53) A prakAranA zleAkAmAMthI spaSTa che ke arisiMha ane bIjA kavione emanI sAhityaracanA mATe vastupALe puSkaLa prItidAna ApyAM hatAM ane vastupALe vidyAne ApelA Azraya vize pachInA samayanA prabandhAmAMthI je hakIkata maLe che emAM ThIka ThIka tathya hovuM joie, vaLI arisiMha ane amaracandranI kavi tarIkenI kArakirdInA prAraMbhakALa vIsaLadevanA rAjyakALa jeTalA meDA ApaNe na mUkIe, paNa rANA vIradhavaLanA tathA peAtAnA AzrayadAtA vastupALanA avasAna pachI paNa temaNe dhALakAnA rAjadarabAra sAthenA mIThThA saMbadha jALavI rAkhyA haze ema nizcita jaNAya che. 66 ( 7 ) amacari brahmajJapravaro mahAvratadharo veNIkRpANo'maraH || ~~nayacandrasuri8 amacaMdra vAyaDa gacchanA sAdhu 101, madhyakAlIna saMskRta sAhityanAM smaraNIya nAmeAmAMnuM eka amaracandrasUrinuM che, ane 'bAlabhArata' ane 'kAvyakalpalatA'nA kartA tarIke te sauthI vadhAre jANItA che. jaina zvetAMbara saMpradAyanA vAyaDa gacchanA jinadattasUrinA 9 amaracandra ziSya hatA. aNuhilavADa pATaNathI IzAna 97. susa', 1-45, vaLI 2-55 98. 'hammIra mahAkAvya,' 14-31 99. A jinadattasUri e ja arisiMhanA guru (paeNrA 96). zrAvaka gRhasthA mATe racAyelA vivekavilAsa' (I. sa. 1220 AsapAsa) nAme sarvasa'grahAtmaka Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa [ 91 khUNe padara mAIla dUra AvelA vAyaDa gAma uparathI vAyaDa athavA vAyaTIya gaccha nAma paDeluM che. gujarAtamAM vAyudevatAnuM mukhya mandira vAyaDamAM che, ane gujarAtanA vAyaDA vANiyA ane brAhmaNA jee vAyudevatAnA bhakto che teonuM mULa sthAna vAyaDa che. vAyaDa gacchamAM evI rUDhi hatI ke AcAryonAM traNa ja nAma paDatAM--jinadatta, rAzilla, ane jIvadeva,100 A pramANe amaracandranA gurujinadattasUri hatA, jinadattanA paTTadhara rAzillasUri hatA ane rAzillanA ziSya devasUri hatA; e pachInA AcAryanuM nAma pAchuM jinadattasUri hatuM. vAyaDa gacchanI prAcInatA vize tathA enA AcAryo vize dhaNI hakIkata ' prabhAvakacarita 'nA 'jIvadevasUricarita'mAMthI tathA 'bAlabhArata-' nI prazastimAMthI maLe che. dIkSA pUrva ghaNuM karIne vAyaDA brAhmaNa 6 bAlabhArata ' nA pratyeka stuti karI che tathA 6 " 102. amaracandra jaina sAdhu thayA tyAra pahelAMnA emanA jIvana vize kazuM jANavAmAM nathI. parantu pUrvAzramamAM tee vAyaDA brAhmaNa hAya e azakya nathI, kemake pAte jaina sAdhu hovA chatAM sarganA AraMbhamAM temaNe ' mahAbhArata 'kAra vyAsanI e ja granthanI prazastimAM vAyaDa gAmanA adhidevatA vAyudevanI stuti karI che.101 vAyaDamAM vastA brAhmaNeAnI vinaMtIthI amaracandre bAlabhArata racyuM hatuM e paNa temAMthI jANavA maLe che.102 ' hammIra mahAkAvya ( I. sa. nA 14 mA saikA ) amaracandrane brahmajJapravara athavA zreSTha sauMskRta granthanA tee kartA che. jinadattasUrie bIjA ghaNA granthA raccA hAvAnuM amaracaMdra noMdhe che (khAbhA, aMtima sa`, zloka 60), paNa emAMthI 'vivekavilAsa' sivAya bIjI keAI kRti Aje maLatI nathI. jinadatte vastupALane ApelA upadeza mATe jIe praci pR. 101. 6 100, anImiddhimireva zrI nana ttAvinAma: / sUrayo bhUrayo'bhUvaMstatprabhAvAstadanvaye // (khAbhA, aMtima saga, zlAka 37) 101. vicit cahita vivastutimAM caEmavAmamahe vizvaM yanmayamIzvarAdimayatAspaSTapramANepsitam / saMsAraprasaraH parastanumatAM yasyAnurodheSu yat saMrodheSu zivaM sa yacchatu satAM zrIcAstAM mArutaH || (e ja, aMtima sa, bleAka 1) 102, e ja, aMtima sa, zlAka 42-44 " Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 vedavid tarIke varNave che, ane "kAvyakalpalatA mAMthI brAhmaNazAstro uparanuM amaracandranuM asAdhAraNa prabhutva chatuM thAya che. jaina sAdhu thayA chatAM amaracandra pUrvaparaMparAgata brAhmaNudharmanA saMskAravArasA mATe gaurava anubhavatA haze ema spaSTa jaNAya che. dIkSA pachInA amaracandranA jIvana vize ApaNane keTalIka hakIkato maLe che, paraMtu e hakIkato vilakSaNa camatkAronA vRtAto sAthe vaNAI gayelI che. "prabandhakeza 103 nedhe che ke jinadattasUrinA ziSya amaracandrane kavirAja arisiMha pAsethI siddhasArasvata maMtra prApta thaye hatA. vAyaDa gachanA bhakata padma maMtrInA vizAla sadananA eka bhAgamAM ekAntamAM ekavIsa divasa sudhI A maMtrane amaracandra jApa karyA pachI madhyarAtrie devI sarasvatI candranA biMbamAMthI nIkaLI AvIne tenI AgaLa pratyakSa thaI ane sarva narapatiothI pUja-gauravita siddha kavi thavAnuM ene varadAna ApyuM. "purAtanaprabandhasaMgraha 104 jaNAve che ke amaracanTe koI vidvAnane ghAtaka rogamAMthI bacAvyo hato ane ethI teNe amaracandrane siddha sArasvata maMtra Apyo hato. game tema, paNa ApaNe ema mAnI zakIe ke eka vidvAna-arthAta arisiMha-jenA upara amaracanTe kaMIka upakAra karyo hato teNe kAvyakalAmAM amaracandrane praveza karAvyo hato. - visaladevanA darabAramAM amaracandra amaracandra ane arisiMha 103, " prabandhakAza" noMdhe che ke A pachI amaracandra ghaNuM grantha racyA ane kavi tarIke teo vikhyAta thayA; ane mahArASTrane rAjA tathA bIjA keTalAka rAjAo temanuM saMmAna karatA hatA. amaracandranI kIrti sAMbhaLIne rAjA visaladeve maMtrI vaijala dvArA emane pitAnA darabAramAM AvavA nimaMcyA hatA. darabAramAM pravezatAM ja be kavitvamaya laeNka dvArA amaracandra visaladevanI stuti karI. tyAM pachI amaracandranA zIghrakavitvanI parIkSA karavAmAM AvI, ane sAmezvara, vAmanarathalInA somAditya, kRSNanagaranA kamalAditya, nAnAka ane bIjA kavioe samasyAo ApI, ane amaracandra kavitvapUrNa bleka racanAo dvArA e samasyAonI pUrti karI. "prabandhakAza" lakhe che ke amaracandra A pramANe 108 samasyAonI pUrti karI; sabhAjane eTalA cakita thaI gayA hatA ke sabhA TheTha sAMja sudhI beThI ane rAjAe kavi sArvabhauma tarIke amaracandrane ravIkAra karyo. 105 amaracandrane 103. prake, pR. 61 104. puprasaM', pR. 78 105. prake, pR. 62-63 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 93 bhAre sAhityika kIrti prApta thaI hatI, te paNa pitAne kalAguru arisiMha sarvadA emanA mAnapAtra hatA; "sukRtasaMkIrtana nA pratyeka sargane aMte amaracanTe umerelA zlokamAMthI A vastu barAbara spaSTa thAya che. udAharaNa tarIke juo- prativAdIrUpI hAthI mATe siMha samAna arisiMhe sarvadA prasAdonmukha vastupALanA daSTipAtanA pIyUSarasanuM anukaraNa karato A prabandha racyo che." (1-45.) "lAvaNyasiMhanA putranA mukhacandranA razmisamUharUpa ane duSTonAM vadanarUpI kamaLAmAMthI bhramarane dUra karanAra A prabadhu zrIvAstupALa sacivAdhipatinA kIrtirUpa kSIrasamudramAM nitya taraMgo pedA kare che." (8-48) amaracandranI sAhityakRtio 104, amaracandranI sAhityaracanAo vipula ane vividha viSayane lagatI che. "mahAbhArata ne padyamaya saMkSepa "bAlabhArata" ane kavizikSAne lagato grantha "kAvyakalpalatA" e be kRtio te suprasiddha che. amaracandranA pitAnA ja kathana mujaba, "kAvyakalpalatA" nI kArikAomAMnI keTalIka amaracandranI pitAnI ane keTalIka arisiMhanI racanA che. 106 " kAvyakalpalatA" upara "kavizikSA" nAme TIkA paNa amaracanTe racelI che. e ja grantha uparanI bIjI be TIkAo "kAvyakalpalatAparimala " ane "kAvyakalpalatA-maMjarI" paNa temaNe racI che.107 emAMthI "maMjarI" atyAre upalabdha nathI. A banne TIkAone ullekha kartAe "kAvyakalpalatA mAM karyo che. 108 "alaMkAraprabodha" nAme kAvyazAstrane grantha amaracanTe racyA hato; ene ulekha temaNe uparyukta "kavizikSA " vRtti (pR. 116)mAM karyo che, parantu te grantha paNa atyAre upalabdha nathI. A uparAMta amaracandra chaMda zAstranI eka kRti "chandoratnAvali " ane vyAkaraNanI eka kRti svAdizabdasamuccaya " racI che. "svAdizabdasamuccaya' upara jayAnaMdanI TIkA maLI che, paNa e TIkAne samaya jANavAmAM nathI. "sUkatAvali' ane kalAkalApa" nAmanI amaracandranI bIjI be anupalabdha racanAono 106. juo Ti. 95 107. kAvyakalpalatA" upara zubhavijaye I. sa. 1609 mAM "makaranda nAme TIkA racI che (jirake, pra. 89). 108. kAkala, pR. 19, 28, 63, 67. vaLI juo kApaDiyA, " pAnanda mahAkAvyanI prastAvanA, pR. 28, 42; jesAi, pR. 378, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga 2 6 6 hAI zake; ullekha H prabandhakAza 'mAM che.109 ' sUktAvali ' e subhASitAne saMgraha kalAkalApa 'ne ' prabandhakAza 'mAM zAstra kahevAmAM AvyuM che, eTale kSemendranA ' kalAvilAsa 'jevA para'parAgata vividha kalAonuM nirUpaNa karatA grantha te hAya e sabhavita che. amacandra ane padma matrI 105. amaracandranI kRtimAM padmAnaMda mahAkAvya athavA jinendracarita ' khAsa ullekhapAtra che, kemake vastupALanA nahiM paNa padma maMtrInA Azraya nIce te racAyuM hatuM. padmanA nirdeza padmAnanda ' e nAmamAM ja che; siddhasAraravata maMtranA jApa karatAM amaracandra enA mahAlayamAM rahyA hatA ( purA 102 ). padmAnanda mahAkAvya 'nI prazastimAM amacandre padma matrI vize ghaNI hakIkata ApI che. vidyA ane sAhityanA zeAkhIna, aNuhilavADanA eka samRddha kuTuMba vize emAMthI ghaNuM jANavA maLe che. vAyaDA viNaka jJAtimAM padmanA janma thayA hatA. enI vaMzAvalanA prAraMbha vAsupUjya nAme puruSathI amaracandra kare che. vAsupUjya paNa eka maMtrI hato. padmane rAjA vIsaladeva taraphathI zrIkaraNamudrA prApta thaI hatI. enA nAnA bhAI malladevanA ullekha paNa matrI tarIke karavAmAM AvyA che; vIsaladevanA maMtrimaMDaLamAM e haze ane vIsaladevanA uttarAdhikArI arjunadevanA samayamAM e mahAmAtya-pada pahoMcyA haze, kemake utkIrNa lekhA anusAra, aju nadevanA mahAmAtya mahladeva nAme hateA.1 110 rAjanItimAM kuzaLa hAvA uparAMta padma eka kavi paNa hatA, ane navAM navAM stotrA racIne te tIrthaMkaranI stuti karatA hatA. amaracandra ane gauraguNa nAme eka paDita vacce padma matrI samakSa vAdavivAda thayA hatA, ane temAM amaracandranA vijayanI mAnyatArUpe paDye emane jayapatra tathA ' brahmandu biruda ApyuM hatuM. A padmanI vinaMtIthI ja amaracandre ' padmAnanda mahAkAvya ' racyuM hatuM. A be puruSA-eka gRhastha ane khIjA sAdhu-eka ja sthaLanA vAyaDanA vatanI ane eka ja gacchanA anuyAyI hAI parasparanA gADha saMpaka mAM hatA, ane pariNAme vastupALanI jema padma matrIe paNa amaracandrane emanI sAhityapravRttiemAM anekavidha sahAya ane uttejana ApyAM hAya emAM kazuM Azcarya nathI. padmAnanda mahAkAvya 'mAM prathama tIrthaMkara AdinAthanA jIvananuM nirUpaNa che, ane tethI e ' jinendracarita 'tarIke paNa , * 6 6 109. prA, pR. 62 110, bAga, pu. 1, bhAga 1, pR. 206 " Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 95 oLakhAya che. vIse tIrthakaronI saMkSipta jIvanakathA AlekhatuM bIjuM eka nAnuM kAvya, "caturvizatijinendra-saMkSisa-caritAni' paNa amarayane racyuM che. amaracandranI kRtionI AnupUrvI 106, amaracandranI racanAonI AnupUrvI vize nizcayapUrvaka kazuM kahI zakAya ema nathI, kemake emAMthI ekeyamAM racanAvarSa nathI. A vize prakAza pADe evo jhAjho AMtarika purAvo paNa nathI. ApaNe eTaluM ja kahI zakIe ke "kAvyakalpalatA-maMjarI" "kAvyakalpalatA-parimala" alaMkAraprabodha" ane " indoratnAvalI" e cAre kRtio, "kAvyakalpalatA-vRtti'mAM emano ullekha hovAthI,111 enI pahelAM racAI hovI joIe. vaLI 'kAvyakalpalatA nI TIkAonA viziSTa nAma uparathI ema paNa anumAna thAya ke pahelAM "maMjarI' ane tyArapachI "parimala nI racanA thaI haze. 'padmAnanda mahAkAvya nI racanA I. sa. 1238 (vIsaladevane rAjyAbhiSeka ) ane I. sa. 1241 (saM. 1297 khaMbhAtanA bhaMDAra mAMnI enI hastapratanuM lekhanavarSa)nI112 vacce thaI hovI joIe, kemake enI prazastimAM rAjyartA tarIke vIsaladevano ullekha hoI enA rAjyAbhiSeka pahelAMnuM e hoI na zake; ane e ja rIte enI nakala thayAnA varSa-I. sa. 1241 pachInuM paNa e na hoya. "caturvizatijinendra-saMkSiptacaritAni'mAMnA eka ullekha113 uparathI jaNAya che ke saMkSipta kRtinI racanA "padmAnanda mahAkAvya 'nI pahelAM thaI hatI. 107, amaracandrane nAme caDelI keTalIka sUktio prabadhAmAM sacavAI che. vastupALanI eka saMdhayAtrAno prasaMge amaracandra jhokAM khAtA hatA e joIne vastupALe emane mIThe ToNo mAryo, paNa amaracanTe pitAnI yoganidrAnuM kAraNa Apato eka kavitvamaya zleka turata race ane emAM saMdhayAtrAnI bhavyatA vize vArtAlApa karatAM viSNu ane lakSmIne varNavyAM;114 111. indoratnAvalinA ullekha mATe juo kAkala, pR. 6. 112. gUlara, ie, pu. 331, pR. 480 113. pUrve bIvRSamAnAmaetAM caritAni te | puraH zrIpadmasaMkSepAd vakSye vistaratastataH // (1-2) 114. phiksa presi. (vaca, 6-90). prasta (pR. 62)mAM A leka naracaMdrAcAryanA mukhamAM mukAyela che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 ane vastupALe amaracandranuM siMhAsana sarva kaviomAM prathama mUkayuM. bIje eka zleka "upadezataraMgiNI'mAM neMdhAyuM che. amaracandranuM vyAkhyAna sAMbhaLavA mATe eka vAra vastupALa jato hato. e vyAkhyAnagRhanA bAraNAmAM hatA ane AcArya nIcenI blekapaMkti bolyA asminnasAre saMsAre sAraM sAraGgalocanA / A sAMbhaLIne, AcAryanuM citta strImAM Asakta thayuM che ema mAnIne vastupALe emane namaskAra karyA nahi. pachI AcArya lekane uttarArdha bolyA- yatkukSiprabhavA ete vastupAla bhavAdRzAH // ane Azcarya pAmIne varatupALe saMmAnapUrvaka emane praNAma karyA.115 veNI-kUpANa" amaracandra 108, saMskRta sAhityamAM jema kAlidAsa "dIpazikhA-kAlidAsa tarIke, mAgha "ghaMTA-mAgha" tarIke ane harSa "anaMga-harSa" tarIke oLakhAya che tema amaracandra "veNI-kRpANa" tarIke (prake, pR. 62) prasiddha che, kemake 115. uta, pR. 74. prakA (pR. 109-111) ane vaca (4-485thI AgaLa) khaMbhAtanA staMbhanapArzvanAtha cetyanA adhiSThAyaka mallavAdI upara A prasaMganuM AropaNa kare che, jyAre pukasa (pR. 76) bharUcanA munisuvratasvAmI-caityanA adhiSThAyaka bAlahaMsasUri vize e varNave che. varasUri ane temanA ziSya jayasiMhasUri vastupALanA samayamAM munisuvratatyanA adhiSThAyako haze (merA 126), eTale puprasaMno ullekha ahIM baMdhabesatuM nathI. malavAdI to valabhI-samayamAM thaI gayA (perA 8), eTale emanuM nAma paNa ahIM baMdhabesatuM nathI ane utano vRttAnta vadhAre vizvAsapAtra lAge che, ema mArA aMgrejI pustaka (pR.68, Ti. 2)mAM meM jaNAvyuM hatuM. paraMtu pU. pravartaka zrIkAntivijayajI mahArAjanA saMgrahamAMthI tyArapachI upalabdha thayelA eka jUnA hastalikhita pAnAmAM, vastupALanA avasAna pachI turatamAM, saM. 1298 (I. sa. 1241)mAM zatruMjaya upara kotarAyelA ane atyAre anupalabdha eka zilAlekhanI nakala ApavAmAM AvI che emAM tatkAlIna AcAryomAM staMbhana pArzvanAtha caityanA zrImalsavAdI sUrine nAme lekha che, (ja sattaramI prAcya vidyA pariSadamAM De. umAkAnata zAhano lekha : e phageTina cepTara ina dha hisTarI opha vetAMbara jainacarca; eTale emanA nAmanI aitihAsiktAne prazna rahetuM nathI. to paNa upara TAMkelo minAre vALe prasaMga amaracandra vize gaNAya ke bIjA koI AcArya vize ene pUro nirNaya ethI thaI zakato nathI. AvI hAjarajavAbI ane zIghrakavitvanI ekasarakhI vAto judA judA prasiddha AcAryo ke kavio vize pAchaLathI cAlatI hoya evuM paNa bane. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa : 7 bAlabhAratanA eka sundara lekamAM prabhAtedadhimaMthana karatI sundarInI vilela veNInI tulanA temaNe anaMganA kRpANa sAthe karI che.116 amaracandranI mUrti - 109 pATaNamAM TAMgaDiyAvADAnA jaina mandiramAM paMDita mahendranA ziSya kaI madacandra saM. 1349 (I. sa. 1293)mAM pratiSThita karAvelI amaracandranI mUrti che. 117 amaracandra kaI gacchAdhipati nahetA, topaNa emanA avasAna pachI thoDAM varSamAM emanI mUrti eka jaina mandiramAM pratiSThita thaI ane pUjAvA lAgI e vidvattA ane sAhityanA kSetramAM temaja tatkAlIna jaina dhArmika samAjamAM emanuM viziSTa sthAna batAve che. (8) vijayasenasUri jIyA vijayasenasya prabhoH prtibhdrpnnH| pratibimbitamAtmAnaM yatra pazyati bhaartii|| -udayaprabhasUri118 munervijayasenasya sudhAmadhurayA girA / bhAratImajumaJjIrasvaro'pi prussiikRtH|| -somezvara 19 | vijayasenasUri-vastupALanA kulaguru 110. vijayasenasUri nAgendra garachanA AcArya hatA, ane pitRpakSe vastupALanA kulaguru hatA, AthI vastupALe baMdhAvelAM mandiramAM mUrtionI pratiSThAvidhi emane haste thaI hatI. vijayasenasUrinAM salAha ane sadhane pariNAme vastupALa ane tejapALane mandira baMdhAvavAmAM, granthabhaMDAro sthApavAmAM ane saMghayAtrA kADhavAmAM preraNA maLI hatI. 20 nAgendra gacchanI paTTAvali 111. vijayasenasUrinA paTTaziSya udayaprabhasUrie pitAnA dharmAlyudaya" mahAkAvyanI prazaritamAM tathA "upadezamAlA" uparanI svaracita TIkAne aMte 116. Adiparva, 11-6 lagabhaga A ja AzayanA bIjA bleka mATe juo Adiparva, 3-63. 117. prArja le saM, naM. para3 118. "dharmAsyudaya" mahAkAvya, 1-14 119. kIkI, 1-23 12. vaca, 5-120 thI AgaLa; 6-63 thI ane 613 thI AgaLa; 7-333 thI AgaLa; 8-1 thI AgaLa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 nAgendra gacchanA AcAryonI paTTAvali ApI che. paTTAvalino prAraMbha mahendrasUri nAme AcAryathI udayaprabhasUri kare che. mahendrasUri AgamanA mahAna vidvAna hatA ane pramANazAstramAM pravINa hatA. emanA ziSya zAntisUri hatA, jemaNe potAne jJAnathI digaMbane parAjita karyA hatA. emanA be ziSya AnaMdasUri ane amaracandrasUri hatA, jeo dharmarUpI hastInA daMkUzaLa jevA hatA. sAhityanA atAga sAgaranuM maMthana karavAmAM teo maMdarAcaLa samAna hatA ane bAlyAvasthAmAM paNa temaNe prativAdIo upara vijaya meLavyo hato tethI rAjA siddharAje temane "siMha-vyAdhrazizuka" kahyA hatA. temanI pachI haribhadrasUri thayA jeo potAnA saguNane kAraNe kalikAlagautama" tarIke oLakhAtA hatA. emanA ziSya vijayasenasUri hatA, jemanI vANI saMsArane agni zAnta karavA mATe varSanA jala samAna hatI. prazastimAMthI e paNa jANavA maLe che ke vijayasenasUri jyAre aNahilavADamAM hoya tyAre e nagaranA sthApaka vanarAje baMdhAvelA paMcAsarA pArzvanAthanA mandiramAM dararoja potAnuM dhArmika vyAkhyAna ApatA. vastupALanA kuTuMba sAthe vijyasenasUrine ghaniSTha saMbaMdha 11. kulaguru vijayasenasUrine saMbaMdha vastupALanA kuTuMba sAthe svAbhAvika rIte bahu nikaTane hato. A nikaTatA varNavate eka lAkSaNika prasaMga merUtuMge varNavyo che. te lakhe cheH "anupamAdevInuM avasAna thatAM tejapALanA hRdayamAM ArUDha thayelI zekagranthi kemeye dUra thatI nahatI, tethI tyAM AvelA vijayasenasUri jevA uttama puruSe tene zoka TADhA pADyA, eTale kaMIka cetanA AvatAM (pitAnI nabaLAI mATe) kaMIka zaramAtA tejapALane sUrie kahyuM: "ame A prasaMge tamAre daMbha jovA AvyA chIe." tyAre vastupALe pUchayuM ke "e vaLI zuM ?" eTale gurue javAba Ape: "ame bALaka tejapALanA lagna mATe dharaNiga pAse enI putrI anupamAnuM mAguM karyuM hatuM, ane pachI e saMbaMdha nakkI thaye hatuM, paNa te kanyA bahu kadarUpI che ema sAMbhaLIne e saMbaMdha toDavA mATe caMdraprabha jinanA mandiramAM pratiSThita kSetrapALane ATha drampane bhega dharAvavAnI mAnatA tejapALe karI hatI. have e strInA viyegathI A duHkha thAya che, te A be vAtamAM sAcuM zuM ?" A mUla saMketathI tejapALe pitAnA hRdayane daDha karyuM. 121 121. praci, pR. 104-5 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa vijayasenasUri-kavi ane vidvAna 6 124 " 113, vijayasenasUrinA sUcanathI vastupALa vRddha tapAgacchanA jagaccandrasUrine vaMdana karavA mATe gayA hatA,122 tathA emanuM ane emanA ziSyAnuM teNe saMmAna karyuM hatuM. vijayasena eka vidvAna hatA. ' samarAditya-saMkSepa ' (I. sa. 1268 )nA kartA pradyumnasUrine temaNe nyAya zIkhavyA hatA,123 ane bAlacandranI vivekamaMjarIneTIkA 'nuM temaNe saMzAdhana karyuM hatuM. upadezatara`giNI ' ( pR. 76 )mAM vastupALanI stutinA eka zlAka (va svathi zabda)nuM kartRtva vijayasenasUri upara AreApita karavAmAM AvyuM che, paNa te AdhArabhUta gaNI zakAya ema nathI, kemake e zlAka giranAranA zilAlekha ( prA%0lesa, na. 4-4; gueNle, na. 210) mAMnA narendraprabhakRta padyabhAgamAM sAtamA blAka tarIke ane e ja kartAnI khIjI 'vastupAlaprazasti-' nA 27 mA klAka tarIke maLe che.125 vijayasenasUrinI kAI saLaga saMskRta kRti hajI jANavAmAM AvI nathI, paNa emanI kavitvazaktinI je prakAre praza'sA samakAlIna lekhakAe karelI che e jotAM temaNe kaMI mahattvanI saMskRta racanA karI heAya e banavAjoga che. ' revagiri rAsu ' nAme emanuM eka apabhraMza kAvya jANItuM che. vastupALanI giranAranI saMdhayAtrA prasaMge e racAyuM hatuM. " vijayasenasUrinuM avasAna 6 114. vaDAdarA pAse chANI gAmanA jaina granthabhaDAramAMnI piMDaniyukti 'nI eka hastapratanI puSpikA anusAra, vijayasenasUrinuM avasAna sa. 1301 (I. sa. 1245) mAM thayuM hatuM.126 A hastapratanI nakala nAgendra gacchanA kAI sAdhue karI hAya ema jaNAya che, kemake puSpikAmAM [ 99 122. vaca, 8-31 thI AgaLa. A jagaccaMdrasUrinA ziSya vijayacandrasUri temaNe dIkSA lIdhI tyAra pahelAM vastupALanA gharamAM mukhya hisAbanIza hatA( jue! munisu*darasUriSkRta ' gurvAli ', zlAka 122-25. ) 123, 8 samarAditya-sakSepa ', 1-24 124, piTasana, ripeMA` 3, pR. 100 125. prarkA ( pR. 59)mAM A zrlAkane riharakRta gaNavAmAM Avye che ane vaca (5-407)mAM e kAI ajJAtanAmA kavinA mukhamAM mukAyeA che. 1 1 2 1 126. ndusthAninipurNaNyavare ceinavamItiau nizi / sva:jurImajamAg(ra)dvaitAM dhyAnato viyasenasUcaH // (zloka 5) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 e gacchanA AcAryonI eka padyamaya paTTAvali, mahendrasUrithI AraMbhIne ApI che, AthI emAM ApeluM varSa vizvAsapAtra gaNuM zakAya. (9) udayaprabhasUri gurostasyAziSAM pAtraM sarirastyudayaprabhaH / mauktikAnIva sUktAni bhAnti yatpratibhAmbudheH / / -somezvara127 udayaprabhasUri--vijayasenasUrinA paTTaziSya 115. udayaprabhasUri e vijayasenasUrinA paTTaziSya hatA. emane vividha zAstronuM zikSaNa ApavA mATe vastupALa dUradUranA pradezamAMthI prasiddha vidvAnane nimaMtryA hatA. e uparathI jaNAya che ke vastupALa karatAM teo vayamAM ThIka ThIka nAnA hatA.128 udayaprabhane AcAryapada arpaNa karavAne samAraMbha vastupALe bhAre kharca karIne kejo hato.129 udayaprabhanI sAhityakRtio 116. udayaprabhasUrinI mukhya kRti e emanuM dharmAsyudaya mahAkAvya" athavA "saMdhapaticaritra" che. enI racanA I. sa. 1221nI vastupALanI sauthI moTI saMghayAtrA prasaMge thaI haze ema anumAna thAya che, je ke kartAe te racanAvarSa ApyuM nathI ke amuka cokkasa saMghayAtrAne paNa nirdeza karyo nathI. game tema paNa, I. sa. 1234 (saM. 1290 ) pahelAM enI racanA thaI hatI e nizcita che, kemake e varSamAM vastupALanA hastAkSaramAM nakala thayelI enI tADapatrIya prati khaMbhAtanA jaina granthabhaMDAramAM sacavAyelI che. udayaprabhasUrinuM 'neminAtha caritra" (jirake, pR. 217; jaisAI, pR. 386) e koI svataMtra kRti nathI, paNa emanA "dharmAbhyadayane ja bhAga (sarga 10-14) che. "neminAthacaritra"nuM prasthAca 2100 zleka ApavAmAM AvyuM che (jika, pR. 217), ane "dharmAlyudaya 'nA uparyukta pAMca sargonuM granthAga 212 zleka che. lahiyAonI niSkALajIne lIdhe ahIMtahIM thoDAka zlekene taphAvata paDe e vastu jemAM prasthAgra lagabhaga sarakhuM gaNAya, ane neminAthacaritra" e "dharmAlyudaya ne eka bhAga che evA upayukta kathanane 127. "Abuprazasti ", bleka 7 128. puprasaM, pR. 24 129. vaca, 7, pleka 60-61 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 101 ethI paNa Teko maLe che. udayaprabhasUrinI anya racanAomAM vastupALa ane tejapALanAM satkanAM guNagAna karatAM "sukatakIrtikarlolinI" ane vastupAlastuti" e be prazastikAvyuM che. emAMnuM paheluM I. sa. 121 mAM vastupALanI moTI zatruMjayayAtrA prasaMge racAyuM hatuM ane zatruMjaya upara teNe baMdhAvelA indramaMDapamAM eka zilApaTTa upara te kotaravAmAM AvyuM hatuM.130 dharmadAsagaNi (9 mI sadI pahelAM)ne suprasiddha prAkRta prakaraNa "upadezamAlA" upara "kaNikA" nAmanI vistRta saMskRta TIkA dhoLakAmAM vastupALe baMdhAvelA upAzrayamAM rahIne udayaprabhe I. sa. 1243 (saM. 1299) mAM racI hatI.131 granthaprazastimAM ullekha che te pramANe, A TIkA kartAnA guru vijayasenasUrinA sUcanathI racAI hatI, ane enI pahelI nakala devabedha nAme eka vidvAne taiyAra karI hatI. kanakaprabhanA ziSya ane "samarAdityasaMkSepa nA kartA pradyumnasUrie enuM saMzodhana karyuM hatuM. udayaprabhasUrinI vidvattAnuM darzana vAyumayanAM anya kSetramAM paNa thAya che. jyotiSazAstrane jANa grantha "AraMbhasiddhi' temaNe racyo che. jenA mAtra 47 prAraMbhika zleke sacavAyA che evI eka traTaka kRtinI tADapatrIya prati pATaNamAM khetaravasInA bhaMDAramAM sacavAI che te udayaprabhasUrinI racanA che ane emAMnA bIjA zleka (pramomaH ibrahmosaH pravAritAmA) uparathI e kRtinuM nAma kadAca "zabdabrahmolAsa" haze ema anumAna thAya che. kRtinA upalabdha zloke moTe bhAge maMgalAcaraNanA che, ane te uparathI granthane viSaya paratve kaMI kahevuM muzkela che. granthanA nAma uparathI anumAna thAya che tema, vakhate e vyAkaraNanI tatvacarcAne lagatI racanA hoya. giranAra uparanA vastupALanA zilAlekho paikI ekamAMnA zleke udayaprabhasUrie racelA che.132 vastupALe khaMbhAtamAM I. sa. 1225 (saM. 1281) mAM baMdhAvelI pauSadhazAlAnI 19 zlekanI prazasti udayaprabhe racelI che,133 ane emanA 130. "sukatakIrti karlolinI , zloka 163-17 131. seyaM pure vava vRvavI vIra mantrIzapuNyavasato vasatau vasadbhiH / varSe graha-graha-vau kRtabhArkasaMkhyaiH lokairvizeSavikRtirvihitA'bhutazrI: // -"karNikA', prazasti 132. gule, naM. 212, prArjarsa, naM. 43-6 133. enAlsa, pR. 9, pR. 277 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa : vibhAga 2 keTalAka kenAM udAharaNa prabandhamAM 2pApelAM che.134 jaina darzanane pramANabhUta grantha "syAdvAdamaMjarI" (I. sa. 1292)-je hemacandrakAMta acagavyavacchedakAciMzakA " uparanI TIkA che, enA kartA mallipaiNasUri A udayaprabhasUrinA ziSya hatA (jirake, pR. 12; piTarsana, riporTa 4, pR. 125). nemicandranA pravacanasAroddhAra" upara TIkA lakhanAra 135 tathA karmavipAka " "kastava " ane "zataka' e traNa karmagrantha upara TippaNe lakhanAra udayaprabhasUri e raviprabhasUrinA ziSya hAIkara prastuta udayaprabhasUrithI bhinna che. raviprabhAziSya udayaprabha I. sa. nA 12mA zatakamAM eTale ke ApaNuM udayaprabhanI pUrve thayelA che.137 (10) jinaprabha 117 jinaprabha e uparyukta udayaprabhasUrinA ziSya hatA. emane vize vadhu kaMI hakIkata maLatI nathI, paNa eTaluM jANavA maLe che ke vastupALanA putra jayaMtasiMhanA vAcana athe temaNe I. sa. 1234 (saM. 1290)mAM eka prabandhAvali" racI hatI.138 A grantha kaMIka apUrNa ane avyavasthita svarUpamAM sacavAya che ane emAM keTalAka prakSepa paNa thayA che (pairA 234); paraMtu gujarAtanA itihAsane e eka mahattvane sAdhanagrantha che, ane ethI AcArya :jinavijayajIe "purAtanaprabandhasaMgraha" nA prakAzanamAM ene samAveza karyo che. 134. puprasaM, pR. 71; uta, pR. 149 135. piTarsana rirTa 3, pR. 262; jirake, pR. 22 13. juo "zataka" uparanA TippaNane aMte-- havagharamayajJAna9Ita gAjhanAshvturvcnaamodmRssttaamreshguruprbhaaH / amijhavA bastitIrtAstdnu mahasa: pAtraM yAtA raviprabhasUrayaH // tacchiSyaH svaparakRte zrIzatakasya Tippanam / zrIudayaprabhasUrizvakAra zubhamaGgalam // karmavipAka" ane "karma stava" uparanAM TippaNone aMte paNa AvA AzayanA ke jovAmAM Ave che. (juo pravartaka zrIkAtivijayajI zAstrasaMgraha, vaDodarAnI hastaprata naM. 2173.) 137. jaisAI, pR. 25 138. puprasaM, pR. 136 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa (11) naracandrasari naracandramunIndrasya vizvavidyAmayaM mahaH / caturantadharitrIzasabhyairabhyarcitaM stumaH || --uddayaprabhasUri139 kavIndrazca munIndrazca naracandro jayatyasau / prazastiryasya kAvyeSu saMkrAntA hRdayAdiva || --sAmezvara149 naracandva-mAtRpakSe vastupALanA guru 6 vaDAvazyaka " 118. naracandrasUri e ha purIya athavA maladhAra gucchanA devaprabhasUrinA141 ziSya hatA. teeka vastupALanA mAtRpakSe guru hatA,142 ane vijayasenasUri tathA emanA ziSyAnA gADha saMparka mAM hatA. vastupALa emanuM ghaNuM saMmAna karatA hatA; emaNe vastupALane traNa vidyA--nyAya, vyAkaraNa ane sAhitya--zIkhavI hatI tathA ' ane ' karmaprakRti ' e jaina dharmagranthA paNa bhaNAvyA hatA.143 peAtAnI eka saMdhayAtrA prasaMge vAsakSepane vidhi karavA mATe vastupALe naracandrasUrine vInavyA hatA, paNa naracandre aucityapUrvaka e vidhi karavAnI nA pADI hatI ane emanA ja sUcanathI vastupALe peAtAnA pitRpakSe gurue vijayasenasUri ane udayaprabhasUrine e mATe mAravADamAM AvelA piluprada athavA piluAi nAme gAma ( dhaNuM karIne bhUtapUrva bikAnera rAjyamAM hanumAnagaDha pAsenA pilu )thI khAsa nimaMtraNa ApIne teDAvyA hatA. 144 vastupALanI saMkhyAbaMdha sayAtrAmAM naracandrasUri joDAyA hatA. 139. ' dharmolyudaya ', 1-13 140. kIkau, 1-22 141. A devaprabhasUrie jaina mahAbhAratane kAvyamAM AlekhatuM pAMDavacarita ', murAriSkRta ' anarAdhava ' nATaka upara TIkA, tathA bIjI keTalIka kRtio racI che. prabandhA jaNAve che ke teo brAhmaNazAstronA AdhAra ApIne dhArmika pravacana karatA, ane emane upadeza sAMbhaLIne rAjA vIradhavale mRgacA, mAMsa ane madirAne tyAga karyA hatA ( vaca, 5-348 thI AgaLa; prA, pR. 113), 142. vaca, 1-92; prakA, pR. 113 143. prakA, pR. 113 144, vaca, 1-420; prakA, pR. 113 [ 103 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityama DaLa [vibhAga ra naracandrasUrinI sAhityakRtio 119, naracandrasUri meATA vidvAna hatA ane nidAna cAra zAstronyAya, vyAkaraNa, sAhitya ane jyAtiSamAM teo pravINa hatA. nyAyanA viSayamAM temaNe zrIdharAcAyanI * nyAyakalI 'upara vidvattApUrNa TippaNa racyuM che, vyAkaraNamAM prAkRta vyAkaraNu uparanA grantha ' prAkRtaprakhAdha ' racyA che, sAhityaviSayamAM murAriSkRta ' ana rAdhava ' nATaka upara TippaNuM racyuM 145 ane jyAtiSaviSayamAM jyAtiHsAra 6 > che,14 ' 6 athavA nAya jyeAtiHsAra * athavA saMkSepamAM kevaLa ' nAracandra ' tarIke oLakhAtA grantha racyA che. A ' jyeAtiHsAra ' e jaina jyAtiSane kadAca sauthI vadhu leAkapriya grantha che.146 durbhAgye A ' jyeAtiHsAra 'nAM mAtra be ja prakaraNa 104 ] 145. A TippaNanA lekhanamAM naracandrasUrine vimalasUrie sahAya karI hatI; jue enI granthaprazastineA chellA zloka---- zabdapramANa sAhitya triveNIsaGgamazriyAm / zrImadvimalasUrINAmidamudyamavaibhavam // 146. rAjazekharasUrie ' nyAyakandalIpaoNMjikA ' ( I. sa. 1349 AsapAsa) mAM naracandrasUri vize Ama kahyuM che- Tippanamanargha rAghavazAstre kila TippanaM ca kandalyAm / sAraM jyotiSamadRbhadyaH prAkRtadIpikAmapi ca // --piTasana, ripATa 3, pR. 275 praznarAtaka ( I. sa. 1178 ), * yAtiRRturvi'zikA ' ane 'janmasamudra' iti e jyAtiSanA granthA racanAra naracandra kAsada gacchanA sAdhu tathA sihasUrinA ziSya hAI ApaNA naracandrathI bhinna che. jue ' praznazataka'nI puSpikA~~ zrIkAsahUdagacchIyazrIsiMha sUriziSyazrInaracandropAdhyAyakRtAyAM dIpikA saMjJAyAM praznazatakavRttau vRttibeDAlaghu bhaginyAM vRSTivAttodiprakIrNakaphalalakSaNo nAma saptamaH prakAzaH // cha|| jJAnadIpikAnAmavRttiH samAptA // janmaprakAzaM kavitattvaleza praznaprakAza naracandranAmA | yodhyApakaH praznazataM sa cakre kAmahado gamanu vRttI: / / ( pravartaka zrIkAntivijayajI zAsrasa'graha, vaTAdarAnI hastaprata naM. 2164) vaLI jue ' yAtiRtuvi'zikA 'nI puSpikA zrIkAsaha gacchapo'rbuda girinyastAdinAthaH purA cakAkI navamAsakalpavikRtiH zrIsiMhasUriprabhuH / . jJAna Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [105 Aje vidyamAna che. sAgaracandra (jene samaya nizcita thaI zakyo nathI) paNa mAtra A be ja prakaraNa upara TIkA lakhI che e batAve che ke ene paNa A grantha jovA maLyo nahi hoya. naracandrasUrinI ziSya paraMparAmAM thayelA "prabandhakAza kAra rAjazekharasUrinA ziSya sudhAkalaze I. sa. 1324 (saM. 1380)mAM "saMgItapaniSad ' nAme saMgItazAstrane grantha racyo hato (je Aje upalabdha nathI) ane I. sa. 1350 (saM. 1406) mAM ene "saMgate paniSasAra ' nAmathI sAra karyo hata; e sAranI prazastimAM sudhAkalaza pitAnA pUrvasUri naracandrane "saMgItazAstravida' tarIke paNa varNave che (to navanimavata chAtrasaMtamatA). jaina dharmane lagatI kathAo sAMbhaLavA mATenI vastupALanI utsukatA saMtoSavA mATe naracandrasUrie kathAratnAkara" athavA "kathAratnasAgara' nAme grantha racyo hato. 147 piTarsane naracandrasUrikRta "caturvizatijinartotra'nI pATaNa bhaMDAramAMnI eka haratapratanI noMdha karI che,148 paratu pATaNamAM tapAsa karatAM koI sthaLe e prati mArA jevAmAM AvI nathI. "sarvajinasAdhAraNastavana " nAme naracandrakRta eka stotra "jaina stotramoha " (pR. 20-22)mAM chapAyuM che; piTarsane nedhelA stotrathI kadAca e abhinna hoya. giranAra uparanA vastupALane zilAlekho paikI bene padyabhAga naracanTe racela che,149 tathA tanAmapratimAbhidho gururabhUd gotre'sya ziSyaH zrutastenAyaM caturAthemarthabahulA cakre caturvizatiH / / iti naracandropAdhyAyakRtA caturviMzatikA saMpUrNA ||ch|| (zrIhemacandrAcArya jJAnamandira, pATaNanI hastaprata naM. 5101) 147. zarmattito maTI nidhAya dhumam tena vijJapitaH zrImAn naracandramunIzvaraH // yuSmAbhiH svakarAmbujasya zirasi nyastasya mAhAtmyataH prAptaM janmajito'pi durlabhataraM saMghAdhipatyaM mayA / dharmasthAnazatAni dAnavidhayaste te ca santenire cetaH samprati janazAsanakathAH zrotuM samutkaNThate / ityabhyarthanayA cakrurvastupAlasya mantriNaH / naracandramunIndrAste zrIkathAratnasAgaram // -" kathAranAkara" 1, loka 8-10 148. piTarsana, ripaeNrTa pa, pR. 96 14. gule, naM. 208 ane 211; prAraile, naM. 39-2 ane 4-5 14. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 eka "vastupAlaprazasti paNa emanI racanA che. potAnA guru devaprabhasUrikRta pAMDavacarita nuM tathA udayaprabhasUrikRta "dharmAlyudaya 'nuM saMzodhana naracandra karyuM hatuM; e banne granthAne aMte A vAtano ullekha che. vaLI "samarAdityasaMkSepa nA kartA pradyumnasUri, jemane nirdeza agAu thayo che (perA 113 ane 116) emane naracanTe "uttarAdhyayana sUtra' bhaNAvyuM hatuM. 150 racandranA keTalAka prakIrNa leke prabamAM sacavAyA che.15 vastupALe zatruMjaya upara potAnI mAtAnI mUrti joIne rudana karyuM tyAre naracandrasUrie ene ApelA AzvAsanane vRttAnta kharekhara hRdayasparzI che tathA aitihAsika dRSTie paNa sUcaka che, kemake siddharAja jayasiMhanA jIvanamAMnA e ja prakAranA prasaMgano ullekha paNa tyAM kare che.15ra naracandrasUrinA avasAnanuM varSa 1200 ' prabandhakoza" anusAra, saM. 1287 (I. sa. 1231)nA bhAdaravA suda dasamanA divase naracandrasUrinuM avasAna thayuM hatuM. 153 "vastupAlacarita" noMdhe che ke pitAnA avasAnanA keTalAka samaya agAu temaNe vastupALanA avasAnanuM bhaviSya bhAkhyuM hatuM. 154 (12) narendraprabhasUri tasyaH guroH priyaziSyaH prabhunarendraprabhaH prabhAvADhayaH / yo'laMkAramahodadhimakarot kAkutsthakeliM ca // -rAjazekharasUri155 vastupALanI vinaMtithI "alaMkAramahedadhi"nI racanA 121, "eka vAra vastupALe bhaktipUrvaka hAtha joDIne naracandrasUrine Ama vinaMti karI: "alaMkAranA keTalAka grantha vistArane kAraNe dustara che, keTalAka saMkSepane kAraNe aspaSTa che, keTalAka aprastuta vastuthI bharelA che, jyAre bIjA keTalAka klezathI samajAya evA che. kAvyarahasyanA nirNayathI 150. "samarAditya-saMkSepa", 1-23 151. puprasaM, pR. 69; prake, pR. 115; vaca, 6-75 ane 372; uta, pR. 73 152. prake, pR. 115; vaca, 6-468 ane AgaLa 153. praka. pR. 127 154. vaca, 8-440 thI 442 155. "nyAyakanDalI paMjikA "nI prazasti; juo piTasana, riporTa 3, pR. 275. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 107 bahibhUta AvA ghaNu granthathI mAruM mana khUba kadarzita thayuM che, mATe jene ochA buddhizALI paNa samajI zake evuM, ativistRta nahi evuM, kavikalAne sarvasvarUpa zAstra kahe." varatupALanI A abhyarthanAthI AcArya sAhityatatva kahyuM tathA pitAnA ziSya narendraprabhasUrine Avo grantha racavA Adeza Apyo. pariNAme narendraprabhe "alaMkAramahodadhi -kArikA tathA te uparanI vRtti-vastupALanA AnaMda athe racyAM.156 kartAnA pitAnA kathana mujaba, enI racanA saM. 1282 (I. sa. 1226 ) mAM thaI hatI. narendra narendraprabhasUrinI anya racanAo 122. "nyAyakalIpajikA'mAMthI upara uThThata karelA rAjazekharasUrinA zlekathI jaNAya che ke "alaMkAramAdadhi" uparAMta narendraprabhe "kAkuWkeli" nAme eka kRti racI hatI. eka jUnA granthabhaMDAranI sUci uparathI jaNAya che ke "kAkalthakeli" e nATaka hatuM157 tathA enuM granthamAna athavA granthAga 1500 zlokanuM hatuM. 158 "kAkusthalinA vastune nirdeza e sUcimAM nathI, paraMtu kRtinA nAma uparathI anumAna thAya che ke rAmAyaNane lagatuM kaMIka ItivRtta emAM haze. "kAkusthalinI koI hastaprata hajI sudhI jaDI nathI. vastupALanAM be stutikAvyo narendraprabhasUrie racyAM che; bannenuM nAma vastupAlaprazasti che. ekamAM 100 zleka che jyAre bIjAmAM 37 bleka che. emAMnI 104 zlekavALI prazasti vastupALanI eka saMdhayAtrA prasaMge zatruMjaya upara racAI hoya ema zatruMjayane emAM je rIte nirdeza karavAmAM Avyo che te uparathI anumAna thAya che (raiva manojJamAdhumA ca0 zleka 78; va =aniTauDa bleka 82). enA 77 thI 98 sudhInA plekAmAM yAtrA daramyAna vastupALe karelAM satkRtyenI yAdI ApI che tethI paNa A anumAnane puSTi maLe che. e ja pramANe 37 zlokavALI TUMkI "vastupAlaprazasti mATe ema kahI zakAya ke e saMghayAtrAno prAraMbha thaye e samaye te racAI 156. "alaMkAramahedadhi, pR. 3 : 157. "purAtattva" vaimAsika, pu. 2, pR. 426 158. mukhyatve jaina granthakAro ane lekhakoe kRtine vistAra sUcavavA mATe A prathAgranI yukti cha che e prasiddha che. kRti gadyamAM hoya ke padyamAM, paNa 32 akSaranA zlokana-anuSNupane ekama tarIke svIkArIne pratyakSaragaNanAthI A granthamAna apAya che. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 haze, kemake yAtrA zarU thayAne nirdeza enA chellA zlokamAM che, paNa enI bIjI kazI vigata emAM apAI nathI; bAkInuM kAvya vastupALa-tejapALanI AlaMkArika prazaMsAthI bhareluM che. AthI anumAna thAya che ke naredraprabhasUri saMdhanI sAthe gayA haze, ane yAtrAnA prAraMbhamAM 37 zlekavALI TUMkI prazasti ane zatruMjaya upara pahoMcyA pachI 104 zlekavALI lAMbI prazasti temaNe racI haze. giranAra uparanA vastupALanA eka zilAlekhamAMne padyabhAga narendraprabhanI racanA che.159 vaLI dhArmika viSaya uparane be subhASitasaMgraha-vivekapAdapa" ane "vivekakalikA'--naredraprabhe racyA che, temAMthI jaNAya che ke 'vibudhacandra' kavinAmathI teo kavitA karatA hatA.160. (13) bAlacandra vAgvallIdaladasyavaH kati na te santyAkhutulyopamAH satyollekhamukhaiH svakoSThapiTharIsampUrtidhAvaddhiyaH / so'nyaH ko'pi vidarbharI tibalavAna bAlendusariH puro yasya svargipurohito'pi na gavAM paurogavastAdRzaH // -aparAjita kavi11 bahuprabandhakartuH zrIbAlacandrasya kA stutiH / mantrIzavastupAlena yaH stutaH kavitAguNAt // -pradyumnasUri162 bAlacandranI guruparaMparA 13. bAlacandra e candragacchane haribhadrasUrinA ziSya hatA. AsaDakata "upadezakanDalI" ane "vivekamaMjarI'nI svaracita TIkAonI prazastie (pAbhaMr, pR. 329-33; vimaMTI, pR. 215 thI AgaLa)mAM temaNe pitAnI guruparaMparA laMbANathI ApI che-candragacchamAM pradyumnasUri nAme AcArya thayA, jemaNe talavATaka (vAMsavADAnI pazcime ATha mAIla dUra Avela talavADA)ne rAjAne prabodhyo hato. temanI pachI thayelA candraprabhasUrie 159. guele, naM. 210; prAcelesa, naM. 41-4 160. pAbhaMsU, pR. 187-88 161. pATaNa bhaMDAramAMnI bAlacaMdrakRta 'vasantavilAsa" mahAkAvyanI hastapratane ane A zloka lakhAyele maLe che (vavi, pR. 79). enA kartA aparAjita kavinA vize kazuM jANavAmAM nathI. 162. "samarAditya-saMkSepa." 1-26 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityameLa [109 jinanI prAbhAvika rasuti racI hatI. emanI pachI dhanezvarasUri thayA, jemaNe pitAnA guru pAsethI maMtra prApta karyo hato ane samayapura(pATaNa pAsenA samau)nI devatAne prabodhI hatI. sarasvatInA cAra hAtha jevA vIrabhadra, devasUri, devabhadra ane devendrasUri e emane cAra ziSyo hatA. jyAM puSkaLa jinaprAsAdo hatA evA maMDaLI (mAMDala) nagaramAM devendrasUrie mahAvIracaityamAM mUrtinI pratiSThA karI hatI. temanA ziSya bhadrezvarasUri ane emanA ziSya abhayadevasUri thayA, jemaNe aneka vAdIone parAjita karyA hatA. abhayadevasUrinuM dharmopadezAmRta pIne ADe upadezakanDalI" ane "vivekamaMjarI" e be prakaraNagra racyA hatA. abhayadevasUrinA ziSya haribhadrasUri "padarzana ane sAhityamAM niSNAta hatA. emanA ziSya e bAlacandra. bAlacandrane vRttAnta tathA vastupALa sAthe emane saMbaMdha 124, sAdhu tarIke dIkSA lIdhA pUrvenA pitAnA jIvanane keTalAka vRttAnta bAlacandra "vasantavilAsa' mahAkAvyanA prathama sargamAM Ave che - moDheraka nagaramAM dharAdeva nAme eka suprasiddha brAhmaNa hato. te jinapraNIta zAstronA rahasyane jANanAra hatA, dhanika hato ane tene ghera AvanAra yAcake haMmezAM dhanasamRddha thaIne jatA hatA. emanI patnInuM nAma vidyuta hatuM. emane muMjAla nAme putra hato, je pitAnA gharamAM rahevA chatAM saMsArane jAlasvarUpa samajato hato. haribhadrasUrinI vANI sAMbhaLI, vivekarUpa saMpa meLavI, mAbApanI anumatithI te sAdhu thaye, ane enuM nAma bAlacandra rAkhavAmAM AvyuM. haribhadrane pitAne aMtakALa najIka Avelo jaNAyo tyAre emaNe bAlacandrane potAne sthAne sthApyA. caulukya rAjAo jemanA caraNamAM namatA evA mahAvidvAna padmAditya temanA adhyApaka hatA. vAdIdevasUrinA gacchanA udayasUrie emane sArasvata maMtra Apyo hato. eka vAra ganidrAmAM devI sarasvatI bAlacandrane pratyakSa thaI ane teNe temane kahyuM ke vatsa! tArA bAlyakALathI sArasvata kalpathI karelA mArA dhyAnathI huM tArA upara prasanna thaI chuM ane pUrve kAlidAsa Adi mArI bhaktithI kavIndro thayA tema tuM paNa thaIza." ane bAlacandra kahe che ke A pramANe vAgevatAne AzIrvAda pAmIne vastupALanI kIrti gAvAnuM sAhasa huM karuM chuM. prabo noMdhe che ke yuvAna bAlacanTe badhI bAbatamAM ziva sAthe vastupALanI tulanA - 163. jaina AgamonA suprasiddha TIkAkAra abhayadevasUrithI (paeNrA 20) A abhayadevasUri bhinna che, e dhyAnamAM rAkhavAnuM che. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 karate eka prazastizleka (narI rajavatA ci0) kahyo hato, 14 ane tethI prasanna thaIne vastupALe bAlacandranI AcAryapadasthApanAnA samAraMbhamAM hajAre drazna kharcA hatA. bAlacandranI sAhityakRtio 125, bAlacandranI mukhya kRti e emanuM vasantavilAsa" mahAkAvya che. vasantapAla athavA vastupALanA jIvananuM emAM Alekhana che. vasantapAla nAma vastupALane enA kavi mitroe ApyuM hatuM (perA 63). 'vasantavilAsa" kAvya vastupALanA putra jaitrasiMhanI vinaMtithI racAyuM hatuM. kartAe racanAvarSa ApyuM nathI, paNa I. sa. 1240 (saM. 1296)mAM vastupALanA avasAnane e ullekha kare che, eTale tyArapachI e racAyuM haze. "karuNAvAyudha" e bAlacandranuM ekAMkI nATaka che. enI prastAvanAmAM ullekha che te pramANe, vastupALanI eka saMdhayAtrA prasaMge yAtrikanA paritoSa athe zatruMjaya upara AdinAthanA mandiramAM te bhajavAyuM hatuM. keTalAka vidvAne mAne che ke e I. sa. 1221nI prasiddha saMghayAtrA hatI.145 upara jeno nirdeza karyo che te zrImALI jJAtinA AsaDakRta prAkRta prakaraNagrantha "vivekamaMjarI' ane 'upadezakanDalI" uparanI saMskRta TIkAo e bAlacandranI bIjI be racanAo che. banne TIkAonI prazastiomAM kahyuM che tema, caulukya rAjAnA darabArIoe AsaDane "kavisabhAgAra'nuM biruda ApyuM hatuM. vivekamaMjarI" TIkAnuM saMzodhana nAgendra ga7nA vijayasenasUri ane bRhadvarachanA pradyumnasUrie karyuM hatuM. emAM racanAvarSa nathI, paraMtu I. sa. 1245mAM vijayasenasUrinuM avasAna thayuM (perA 114) tyAra pahelAM enI racanA thaI hovI joIe. "upadezakanDalI" TIkAmAM paNa rAvarSa nathI, paNa pATaNa bhaMDAramAMnI enI eka tADapatrIya prati saM. 1296 (I. sa. 1240)mAM lakhAI che, 16 6 eTale tyAra pahelAM e racAyelI che. mULa granthanA kartA AsaDanA nAnA putra jaitrasiMhanI vinaMtithI bAlacandra A bane TIkAonI racanA karI hatI. bannenI prazastiomAMthI e jANavA maLe che ke jesiMhanuM kuTuMba candragacchanuM anuyAyI hAI bAlacandra ene kulaguru hatA. 164. praci, pR. 103; vaca, cha,118-20; uta, pR. 73. A ja leka cheDA pheraphAra sAthe, vastupALanA putra jetrasiMhanI prazaMsArUpe bAlaca 'vasaMtavilAsanA trIjA sarganA aMte Ape che. 165. jaisAi, pR. 384 166, pAbaMnna, pR. 333 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 111 vaLI ratnazrI nAme sAdhvInA teo dharmaputra hatA. e ja gacchanA pradyumnasUri jeo bAlacandrane moTA bhAI gaNatA hatA temaNe A TIkAo lakhavAmAM emane sahAya karI hatI.118 "gaNadharAvalI" nAme eka grantha bAlacandra ra hato; enA nAma uparathI anumAna thAya che ke emAM jana AcAryonI paTTAvalI ApI haze. potAnI A kRtine ullekha teNe vivekamaMjarI' TIkAmAM karyo che,129 paNa e kRti hajI upalabdha thaI nathI. (15) siMhasUri hammIramadamana" ane "vastupAlaprazasti' 126, jayasiMhasUri e vIrasUrinA ziSya ane bharUcanA munisuvratacityanA adhiSThAyaka hatA. gujarAta upara thayeluM eka muslima AkramaNa khALavAmAM vastupALanI kunehanuM nirUpaNa karatA nATaka "hammIramadamardana"nA teo kartA che. vastupALanA putra jayaMtasiMha athavA jaitrasiMhanI AjJAthI khaMbhAtamAM bhImezvaradevanA yAtrA mahotsava prasaMge e nATaka bhajavAyuM hatuM; jayaMtasiMha e samaye khaMbhAtane hAkema hato. I. sa. 1223 (saM. 1279) mAM170 jayaMtasiMha khaMbhAtane hAkema thayo ane A nATakanI jesalameranA bhaMDAramAMnI tADapatrIya prati I. sa. 1230 (saM. 1286)mAM171 lakhAyelI che, eTale I. sa. 1223 ane 1230 nI vacce kyAreka e racAyuM haze. jayasiMhasUrinI bIjI racanA e "vastupAla-tejapAlaprazasti " nAmanuM 77 lokanuM kAvya che. eka vAra tejapALa suvratasvAmItyanI yAtrAe bharUca Avyo tyAre tyAM zakunikAvihAramAM kumArapALanA daMDanAyaka AMbaDe baMdhAvelI 25 devakulikAo upara suvarNanA dhvajadaMDa karAvI ApavA mATe jayasiMhasUrie ene vinaMti karI. varatupALanI saMmatithI tejapALe e dhvajadaMDo karAvI ApyA,172 enI smRtimAM siMhasUrie A prazastikAvya racyuM. kAvyanA svarUpa uparathI jaNAya che ke mandiramAM koI sthaLe paththara upara e kotaravAmAM AvyuM hatuM. pAchaLathI zakunikAvihAranI masjida banAvavAmAM 167. "samarAditya-saMkSepa, prazasti, pleka 4 168. piTarsana, ripaeNrTa , pR. 100. vaLI juo vimaTI, prazasti, bleka 14. 169. DumaramAminArAvayAnuM vimaMTI, pR. 5 ane 50 170. juo giranAra uparanA vastupALanA zilAlekhe. 171. hamama, prastAvanA, pR. 1; jebhaMsU, pR. 23 172. vaLI juo vaca, prastAva 7, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 AvI ane lekhavALe paththara nAza pAmyo, paNa e uparathI thayelI hastapratarUpe prazasti jaLavAI rahI che. prazastine cakkasa racanAkALa nakkI thaI zake ema nathI. 127. bhAsarvajJanA "nyAyasAra" upara "nyAyatAtparyadIpikA' TIkA tathA "kumArapAlacarita" mahAkAvya (I. sa. 136 6)nA racanAra kRSNagacchanA jayasiMhasUrithI temaja I. sa. 859 mAM "dharmopadezamAlA" lakhanAra kRSNaziSya siMhasarithI (perA 304) ApaNuM jayasiMhasUri bhinna che. (15) mANikyacandra 128. mANikyacandra rAjagacchanA jaina sAdhu hatA ane nemicandrasUrinA ziSya sAgaracandranA ziSya hatA.173 mammaTanA "kAvyaprakAza" (I.sa. 1100 AsapAsa) uparanI sauthI jUnI ane pramANabhUta TIkAomAMnI eka saMta" nAmanI suprasiddha TIkA, temaNe racelI che; "kAvyaprakAza"nI gujarAtamAM racAyelI bIjI eka jUnI TIkA te rAjA sAraMgadeva vAghelAnA mahAmAtyanA purohita ane bhAradvAjanA putra jayaMtabhaTTanI "dIpikA " (I. sa. 1294) che.174 "zAntinAthacaritra" ane "pArzvanAtha caritra" nAmanAM be mahAkAvyo paNa mANikyacandra rahyAM che.175 saMketa ne racanAkAla 129 "saMketa nI racanA I. sa. 1160 (saM. 1216)mAM thaI hovAnuM vidvAne sAmAnya rIte mAne che. 176 mANikyacanTe pote e kRtine ane racanAvarSane ullekha nIce pramANe karyo che- 173. mANikyacandranI guruparaMparA mATe juo piTarsana, rirTa 3, pR. 57 thI AgaLa; vaLI pAbhaMsU , pR. 53-54. 174. de, "saMta peTisa,' pu. 1, pR. 171-72 175. jirake, pR. 244 ane 379 176. kANe, "sAhityadarpaNa" prastAvanA pR. 106; de, uparyukta, pR. 167; kRSNamAcAriyara, kalAsaMli, pR. 198; AcArya dhruva, "digdarzana', pR. 22. mahAmahopAdhyAya vAsudeva zAstrI alpe kare "saMketa "nA pitAnA saMpAdananI prastAvanAmAM A varSa ApyuM che, paNa ene ullekha karato prastuta mULa zleka je hastapratomAM maLe che te emanI vAcanAmAM nathI. saMketa "nI granthaprazasti emaNe potAnI vAcanAmAM lIdhI nathI ema jaNAya che. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ 113 rasa-vaktra-grahAdhIzavatsare mAsi mAdhave / kAvye kAvyaprakAzasya saMketo'yaM samarthitaH // 177 AmAMnA vakatra zabdane artha sAmAnya rIte 'eka' thAya, ane ethI vidvAnoe rasa-vara-jUdAdhIzane artha saMvata "1216 nuM varSa" e karyo che. paraMtu A sAme keTalIka evI nakkara aitihAsika hakIkato che, je vavajane artha 'eka' nahi, paNa "" (kArtikeyanAM mukha) athavA cAra' (brahmAnAM mukha) karavA prere che, ane pariNAme uparyukta zabdAMka saM. 1266 athavA saM. 1246 tarIke vAMcI zakAya. (1) sau paheluM te, mANikyacanTe pitAnuM "pArzvanAthacarita" I. sa. 1220 (saM. 1276) mAM deva5ka athavA dIvamAM racyuM che. emAM racanAvarSa emaNe Ama jaNAvyuM che 6 7 12 rasarSiravisaMkhyAyAM samAyAM dIpaparvaNi / samarthitamidaM velAkUle zrIdevakRpake // 178 have, kartAe potAnI paripakava vidvattAnA phaLarUpa "saMketa nI racanA I. sa. 1160mAM karI hoya te, sATha varSa pachI I. sa. 1220 mAM te vidyamAna hoya to paNa pAMca hajAra karatAM vadhu lekanuM A mahAkAvya te racI zake ema mAnavuM muzkela che. ane vastrane artha "cha" (kArtikeyanAM mukha) athavA "cAra" (brahmAnAM mukha) karIne saMtanI racanA saM. 1266 (i. sa. 1210) mAM athavA saM. 1246 (I. sa. 1190) mAM thaI hoya ema mAnavuM vadhAre samucita thaI paDaze. A arthane keTalAka jUnA granthanA ullekhathI puSTi maLe che. 179 saMskRta-prAkRta sAhityanA saMkhyAbaMdha granthonI puSpikAomAM prayojita A prakAranA zabdAMkane UMDo abhyAsa karanAra zrI. 177. pAbhaMsU, pR. 54 178. piTarsana, ripaeNrTa 3, pR. 157 170. (1) tu nIyo ro pherI TUtha% ghaTa varam kumAravadanaM varNa zilImukhapadAni ca // -mahAvIrAcAryane "gaNitasAra' (2) rasadarzanartutarkAH guhavaktrANi SaT tathA / -zabdAMkane lagatuM eka prAcIna tADapatrIya pAnuM (zrI. nAhaTAnA tA. 15 mI me 1948 nA patramAMthI) A uparAMta juo raNavAvajhoLa: trizirone trAtALa kuLataH | darzanaguhamukhabhUkhaMDacakrANi syuriha SaTsaMkhyA // -kAla mR. 145 15 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaDaLa [ vibhAga 2 6 agaracaMda nAhaTA mAna che ke putra, puSana athavA mAmula jevA 'cha' arthanA vAcaka zabdo samAntare saMkSepa pAmIne vana, yuna athavA mukSu A svarUpe prayeAnavA lAgyA ane chatAM emAM cha' te! mULa artha cAlu rahyo. zabdAMkAne lagatI racanAomAM kyAMya muttu zabda ' eka ' arthamAM vaparAyA nathI e rasaprada che ( udAharaNa tarIke kAkala, rR, 144 ); kAM to e brahmamula che athavA nu muva che. (2) khIjuM, pArzvanAthacarita 'nI prazastimAM ema kahevAmAM AvyuM che ke kartAe A kAvyanI racanA zrImAlI jJAtinA dehaDa ane enA putra pAlgunI--je paNa kavi hatAvinaMtI uparathI karI hatI; dehaDa a aNuhilavADa pATaNanA rAjA kumArapALa ane ajayapALanA eka dArI vardhamAnanA putra hateA.180 kumArapALa I. sa. 1174 mAM maraNa pAmyA181 tathA enI pachI ajayapALa gAdIe AvyA jenuM I. sa. 1177 mAM khUna thayuM hatuM.182 have je mANikyacandre ajayapALanA eka dArInA putra ane pautranI vinaMtIthI lakhyuM hoya ( pautra paNa pukhta vayanA hAvA joI e, maka mANikyacandre ene nirdeza prajJAvatA maovipullRthena e pramANe karyA che) te e spaSTa che ke emanA granthA ajayapALa karatAM ThIka ThIka A taraphanA mahAvA joI e. dekhItuM che ke e granthAnI racanA I. sa. 1220 (' pArzvanAthacarata ' nA racanAva ) AsapAsa thai hAvI joI e. vastupALa sAthe mANiyacandranA sapa 6 130. (3) trIju, vastupALa sAthe mANikyacandragADha saMpaka mAM AvyA hatA ema batAvatA vizvAsapAtra aitihAsika purAvA che. jinabhadrakRtasamakAlIna ( purA 117 ) prabandhAvali ( I.sa. 1234 ) anusAra, mANikyacandra jyAre khaMbhAta pAsenA vaTapa( vaDavA )mAM rahetA hatA tyAre vastupALe emane peAtAnI pAse AvavA nimaMtraNa ApyuM hatuM.1 183 mANikyacandre khI kAryAnA rAkANane lIdhe nima traNa svIkAryuM naheAtuM. 1 184 9 180. piTasana, uparyukta 181. khAge, pu. 1, bhAga 1, pR. 194 182. e ja, pR. 195 183. puprasa', pR. 63-64; vaLI e ja, pR. 76-77 184, vaca ( 7-99 thI 113) anusAra, vastupALe peAtAnI eka saMdhacAtrAmAM joDAvA mANikyacandrane nimaMtraNa ApyuM hatuM, paNa tee * saMketa 'nA lekhanakArya mAM rokAyelA heAvAthI AvI zakyA naheAtA; temaNe peAtAnA kAI ziSyane paNa mAlyA nahotA, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa ( 115 AthI khijAIne varatupALe mANikyacandrane eka-kaTAkSagarbhita eka bleka mokalyo, jemAM vadapa zabda upara zleSa karIne teNe mANikyacandrane kUvAmAMnA deDakA sAthe sarakhAvyA. mANiyAcane evA ja kaTAkSamaya zlekamAM ene javAba Apyo. AthI AcArya pitAnI pAse Ave e mATe vastupALe khaMbhAtamAMnI temanI pauSadhazALAmAMthI hastaprato ane bIjI vastuo khaseDIne eka sthaLe mukAvI dIdhI. eTale AcArya AvIne maMtrIne maLyA ane kahyuM : "saMdhanA dhurINa evA tame vidyamAna hovA chatAM amArI pauSadhazALAmAM A upadrava zAthI ?" maMtrIe rimata pUrvaka uttara Apyo: "pUjyanuM Agamana nahotuM thatuM e ja kAraNe." pachI maMtrIe AcAryane badhuM pAchuM ApyuM, ane emanuM jAhera saMmAna karyuM.185 e ja "prabandhAvali pramANe, vastupALanA eka mitra ane samakAlIna yazavIra(perA 9ra)nA saMparkamAM paNa mANijyacandra hatA.186 have, jo ApaNe "saMketa "nuM racanAvarSa I. sa. 1160 mAnIe to gaMbhIra kAlavyakramane deva utpanna thaze, kemake e varSamAM vastupALano janma paNa thayo nahoto. upara sUcavyA pramANe I. sa. 1210 ke 119 nuM varSa e aitihAsika pramANe sAthe susaMgata che. - 131. prabo uparathI jaNAya che ke vastupALa ane mANikyacandranA saMbaMdhe zarUAtamAM parasparane anukULa nahotA, paNa dhIre dhIre teo parasparanI najIka AvyA hatA ane varatupALe hataprata Adi pUrAM pADIne mANicandranI sAhityapravRttimAM agatyanI sahAya karI hatI. vastupALanI prazaMsAnA mANijyacandrata keTalAka zleke prabandhAmAM uddhata thayelA che. 17 anya kavio ane vidvAne harihara sAthenI madananI spardhA 132. upara jemanI vAta karI che e badhA kavipaMDite uparAMta bIjA paNa evA aneka kavio ane vidvAne hatA, jeo vastupALanA saMparkamAM AvyA hatA ane enI pAsethI eka athavA bIjI rIte Azraya pAmyA hatA. emane vizenA paraMparAgata vRttAnta prabandhomAM sacavAyA che, ane teonA jIvana vize emAM tapAsa karatAM e kALanA sAhityika vAtAvaraNanuM paNa keTaluMka darzana thAya che. AvA kaviomAM eka madana nAme hato. "prabandhakAza'nA 14mA prabaMdhamAM jenuM jIvana varNavyuM che e digaMbara madakIrtithI 185. vaca (7-99 thI 113) anusAra vastupALe pitAnA pustakAlayamAMthI mANikyacandrane badhAM mahattvanAM zAstranI eka eka nakala bheTa ApI hatI. 186. puprasaM', pR. 50 187, e ja, pR. 64 ane 77 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 2 ene abhinna gaNavAno prayAsa Do. bhAMDArakare karyo che.188 jo ke A mAtra eka taka ja che, ane e mATe kaI aitihAsika purAvo nathI. saMvata 1298 (i. sa. 1241)mAM zatruMjaya upara kotarAyelA eka lekhamAM (juo TippaNa 115) e prazastipadikAnA kartA tarIke prAgvATa jayaMtanA putra madanane ullekha che, paNa te uparyukta madana haze ke bIjo koI e nizcayapUrvaka kahI zakAya ema nathI. " purAtana-prabandha saMgraha" noMdhe che ke vastupALanI sabhAmAM madana ane harihara (perA 80-84) nAme be kavio hatA teo paraspara khUba matsara karatA hatA, AthI vastupALe potAne dauvArikane AjJA karI hatI ke "jyAre A bemAMthI eka paMDita aMdara hoya tyAre bIjAne praveza karavA devo nahi." paNa eka vAra maMtrInI sAthe harihara vidyAvida karate hato tyAre madana AvI pahoMcyo ane teNe kahyuM harihara parihara garva kavirAjagajAGkazo madanaH / e sAMbhaLIne harihare turata pratyuttara Apyomdn vimudraya vadanaM hariharacaritaM smarAtItam // pachI emanA vAdane aMta lAvavA mATe maMtrIe vinodamAM kahyuM : "je zaMghakavitvathI so kAvya racI kADhe ene huM mahAkavi kahe." eTale madane nAriyeLanA varNananAM so kAvya racyAM; harihara mAtra sADanI racanA karI za; eTale maMtrIe kahyuM ke " harihara te hAryA." AthI koI gAmaDiyA vaNakare vaNelAM puSkaLa gAmaThI vastro ane rANIone paheravA lAyaka, lAMbe samaye vaNAyela ekAda kImatI vastra vacceno bheda pADato eka bleka tatkAla kahIne harihare ema batAvavA prayatna karyo ke kavitAnA viSayamAM pramANanuM nahi, paNa guNanuM mahattva che- re re grAmakuvinda kandalayatA vastrANyamUni tvayA goNIvibhramabhAjanAni bahuzaH svAtmA kimAyAsyate / apyekaM ruciraM cirAdabhinavaM vAsastadAsUtryatAM yannojjhanti kucasthalAt kSaNamapi kSoNIbhRtAM vllbhaaH|| A sAMbhaLI maMtrIe harSathI bannene satkAra karyo.189 'purAtana prabandha-saMgraha ApelI hakIkatone kRSNakRta "subhASitaratnakoza'nuM anumodana maLe che, kemake harihara ane madananI spardhA sUcavatA leke emAM uddata thayelA che. 190 188. bhAMDArakara, riperTa 4, pR. 77 189. puprasaM, pR. 77 190. bhAMDArakara, uparyukta, pR. 57 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa pAhuNaputra, cAcariyAka ane anya kavi hitA 133, jayapAle Abu upara I. sa. 1271 mAM mandirA badhAvyAM e ghaTanA varNavatA apabhraMza ' AkhurAsa 'I. sa. 1233 (sa. 1289)mAM racanAra, peAtAne pAlhaNaputra tarIke oLakhAvatA eka kavi thaI gayA. dekhItI rIte ja vastupALanA saparkamAM AvelA kaviemAMnA e eka hAvA joie. cAcariyAka nAme eka vidvAna vastupALanA samayamAM dUra dezathI AALakA AvyA hatA; enI vANI sAMbhaLavA mATe uddayaprabhasUri paNa vezapalaTA karIne jatA hatA. vastupALa be hajAra 6zma prItidAna ApIne enA jAheramAM satkAra karyo hatA.191 AmAM cAcariyAka nAmane huM vizeSa nAma nahi, paNa sAmAnya nAma samajuM chuM. saM. catvara > prA. caccara > guja. cAcara-cAgAnamAM kathA kare te, vyAsa, evA enA artha thaI zaka. A cAriyAkane haradeva nAme ziSya hatA ene paNa ' cAcarayAka ' kahevAmAM AvyA che, ethI e zabdanA upara meM sUcavelA ane puSTi maLe che. A haradeve rAmAyaNanI kathAnuM gAna karIne AzApallInA leAMkAne mugdha karI dIdhA hatA.192 pippalAcArya nAmanA e vaktAo-kathAkAreAe tejapALa ane anupamA AgaLa mahAsatI candranabAlAnA ciratranuM gAna karI, emane prasanna karIne cAvIsa hunnara dramma meLavyA A uparAMta bIjA aneka kavie ane bhATacAraNAnAM nAma ApaNute maLe che--vAmanasthalInA yazodhara,194 mAdhava,195 kRSNanagaranA kamalAditya,196 zaMkarasvAmI,197 dAmAdara,198 vikala,199 prabhAsapATaNane vairisiMha,20 200 jayaMtasihu athavA jayadeva,201 ityAdi. A badhA vividha prakAre vastupALanA saMparkamAM AvelA hatA ane yAtrA, vijaya, kavisabhA athavA satkArasamAraMbha jevA vividha prasaMgeAe emaNe kahelAM kAvyA ke zloke 193 hatA. 191. puprasa', pR. 76 192. e ja, pR. 78 196, e ja, pR. 75 194. e ja, pR. 62 195. e ja. pR. 62 196. makA, pR. 120 197, 12 4-736, 737 198. e ja, 6-81 199. e ja, 6-364 200, e ja, 8-344 201, praci, pR. 106; uta, rR, 76 [ 117 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga 2 prabandhAmAM sacavAyAM che. emane vastupALe vipula prItidAna ApyAM hatAM. vastupALanAM kuTu'bI janeAnI kAvyaracanA 134, vastupALanAM keTalAMka kuTuMbI janAe kAvyaracanA karI hAvAnI hakIkata prabandhAmAM ApelI che e noMdhavuM ahIM rasaprada thaze. `TalAka zlokA tejapALanA ApavAmAM AvyA che;202 emAM Abu upara yazeAvIrane satkAra karatAM teNe kahelA klAka khAsa noMdhapAtra che.203 tejapALanI viduSI patnI anupamA jene sarvadarzaneAnA anuyAyIo pratyenA samabhAvane kAraNe D darzanamAtA' tarIke eLakhavAmAM AvatI hatI tenA ullekha eka 'kaMkaNukAvya' (strInI racanA ?) karanAra tarIke thayA che, ane 'kakakAvya' tarIke gaNAyelA e zlAka paNa praznadhamAM ApelA che. 204 vastupALanA putra jayaMtasihu athavA jaMtisaMha, je ApaNe agAu joyuM tema (paeNrA 117 ane 126), vidyAvilAsI hatA teNe peAtAnA pitAnA avasAnakALe kahelA zlAka eka karatAM vadhAre prabandhAmAM ApavAmAM AvyA che.205 eka prakAranA sAhityika vAtAvaraNamAM UcharelI vyakti pote kavi na dvAya tepaNa amuka viziSTa prasaMga ka paristhitinA sparzathI kAvyaracanA karI zake emAM kaI Azcarya nathI. e rIte prabandhAmAM ApelI A hakIkatA vize saMdeha karavAnuM kAraNa nathI. ajJAtanAmAM kavie 135. A uparAMta khIjA aneka evA kavie hatA, jemanAM nAma tavAmAM nathI, paNa jemaNe vividha prasaMgoe kahelA vastupALanA stutizlokA prabandhAmAM sacavAyA che. ajJAtanAma kavinA AvA prazastilAMkAnI saMkhyA kadAca eka sA karatAM paNa vadhAre thavA jAya che; e sarvanA raciyatAone vastupALe judI judI rIte uttejana ApyuM hatuM tathA emane vipula prItidAna apAyAM hatAM evI noMdha prabandhAmAM vAravAra karavAmAM AvI che. A kaviemAM saMkhyAbaMdha bhATacAraNA paNa hatA, jemaNe apabhraMza duhAmAM pAtAnA AzrayadAtAnI stuti karI che.206 apabhraMza ane jUnI gujarAtImAM muktakA ane subhASitAnI racanA mATe du| e sauthI vadhu pracalita chaMda hatA e jANItuM che. 202. puprasa', pR. 70; prakA, pR. 102 203. 12, 84-210 204, puprasa', pR. 66; vaLI jue pR. 70 205. va, 8-480 209. udAharaNa tarIke jue puprasa', pR. 63-64; uta, pR. 79. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga trIjo saMskRta sAhityamAM phALe Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 mahAkAvya 136 vastupALanA sAhityamaMDaLane aitihAsika daSTie tathA emAMnA kavipaMDitanA jIvanavRttanI daSTie abhyAsa karyA pachI temaNe saMskRta sAhityamAM ApelA phALAne ApaNe vicAra karIe e mATe kavipaDitAe racelI sAhityakationI samAlocanA karavI jarUrI che. prakAra anusAra e sAhityanA vibhAgo pADIne A samAlocanA karavAnuM sagavaDabharyuM thaze. sau paheluM ApaNe mahAkAvya laIe. mahAkAvyanAM lakSaNe 137, mahAkAvya ("moTuM varNanAtmaka kAvya ')" e saMskRta sAhityanuM kadAca sauthI vadhu lokapriya svarUpa che ane azvaghoSanA samayathI athavA tenI pahelAMthI seMkaDe kavioe e prakAranI racanA karI che. jokapriyatA para enI kaMIka tulanAmAM UbhA rahI zake e prakAra mAtra nATakane che. "kAvyAdazamAM daMDIe (i. sa. 600 AsapAsa) mahAkAvyanAM lakSaNe nIce pramANe varNavyAM che: "sarga baMdha te mahAkAvya che. tenuM lakSaNa kahuM chuM. AziSa, namaskAra ke vastunirdeza e tene mukhabaMdha che. ItihAsanI kathA upara racAyeluM athavA bIjuM jemAM puruSone Azraya hoya tevuM ('sadAzraya") caturvarganA phalavALuM, catura ane udAtta nAyakavALuM, nagara, samudra, parvata, Rtu, candra sUryanA udaya vagerenAM varNanathI temaja udyAnakrIDA, jalakrIDA, madhupAna ane ratsavathI, tema vaLI vipralaMbha, vivAha tathA kumAranA janma ane udayanAM varNanathI, tema maMtraNA, dUta, prayANa, yuddha ane nAyakanA abhyadayathI alaMkRta, asaMkSipta, cAlu rasa ane bhAvavALuM, bahu lAMbA nahi evA sauMvALuM, zravya vRttovALuM, yogya saMdhiovALuM, badhe ja bhinna vRttAntavALuM (arthAta jenA pratyeka sargane aMte bhinna vRtta Ave che evuM), lekanuM raMjana kare tevuM ane sArA alaMkAravALuM kAvya kalpathI paNa vadhu Take evuM thAya che." 1. "rAmAyaNa ane mahAbhArata thI bheda darzAvavA mATe "mahAkAvya"nuM A rIte zAbdika bhASAtara karyuM che. rAmAyaNa" ane "mahAbhArata" mATe vIrakAvya (Epic) zabda vAparI zakAya. 2. "kAvyAdarza ', 1-14 thI 19. uparanuM bhASAntara zrI. DelararAya mAMkaDanuM che (juo "saMdeza" dIpotsavI aMka, saM. 2006, pR. 27). mahAkAvyanI bIjI be vigatavAra vyAkhyAo mATe juo DhaTane "kAvyAlaMkAra" 16-7 thI 18 ane sAhityadarpaNa". 6-315 thI 325. 16 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ]. mahAmAnya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 138 A vyAkhyAmAM kahyuM che te pramANe, mahAkAvya ItihAsakathAne AdhAre athavA paraMparAthI UtarI AvelI kathAne AdhAre racAya che. athavA daDIe kahyuM che tema, "sadAzraya" arthAta sapune vRttAntane AdhAre racAyuM hoya athavA arvAcIna arthamAM aitihAsika vastu dharAvatuM hoya. saMskRtanAM moTA bhAganAM mahAkAvya itihAsakathA athavA parANika vastunA AdhAre racAyelAM che. arvAcIna arthamAM etihAsika kahI zakAya evA viSayo upara lakhAyelAM mahAkALe to tulanAe pachInA samayamAM maLe che. paNa ApaNI sAhityaruci AkhAye bhAratane paricita evA paurANika puruSonI kathAone AdhAre vikaselI hatI, ane ItihAsakALamAM thayelA, mukAbale ochA jANItA vIra puruSo jemAM nAyaka tarIke Ave che evAM mahAkAvyA pramANamAM maryAdita prasiddhi ja pAmI zakyAM. AvuM sarvasAmAnya valaNa hovA chatAM bhAratanA keTalAka pradezamAM-khAsa karIne gujarAtamAM- aitihAsika ghaTanAo ane vyaktio paratve ThIka ThIka saMkhyAmAM mahAkAvyo racAyAM che, ane pramANamAM lokapriya paNa thayAM che. je aitihAsika mahAkAvyonI A prakaraNamAM ApaNe samAlocanA karavAnA chIe eonI pUrve gujarAtamAM e prakAranI racanAomAM hemacandrakRta be 'dvayAzraya" kAvyo (pairA 24) che, tathA enI pachI gaNapati vyAsakRta "dhArAvaMsa" jene ullekha nAnAkanI prazastimAM (pairA 88), jyasihasUrinuM 'kumArapAlacarita mahAkAvya (I. sa. 1367), pratika samanuM "semasaubhAgya' (I. sa. 1468), devavimalanuM "hIrasaubhAgya' (I. sa. 17mo saMke) ane bIjI racanAo che; ane keTalAMka aitihAsika caritrone paNa sagavaDabharI rIte A kaTimAM mUkI zakAya. mahAkAvyanA prakaraNamAM vastupALanA sAhityamaMDaLane phALe cAra aitihAsika mahAkAvyo ane brAhmaNa athavA jaina purANakathA vizenAM keTalAMka mahAkAvyono che. aitihAsika ane paurANika mahAkAvyonI samAlocanA judI judI karavI sagavaDabharI thaze. mahAkAvyanA praziSTa namUnAone gujarAtamAM abhyAsa 139, A kRtionI samAlocanA karatI vakhate ApaNe dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke kAlidAsAdimAM maLe che evI prathama paMktinI kavitAnI apekSA ApaNe emAM na rAkhIe topaNa teonI sAhityika siddhi nagaNya nathI, kemake praziSTa kAvyasAhityanA gADha adhyayananA paripAkarUpa A racanAo che. agAu ApaNe joyuM tema, madhyakAlIna gujarAtamAM jIvaMta vidyApravRtti Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 saMskRta sAhityamAM phALe [ 123 hatI ane kAlidAsa, bhaTTi, bhAravi, mAdha ane pAchaLathI zrIharSa jevA praziSTa kavionI racanAone ahIM utsAhapUrvaka abhyAsa thato hato tathA e upara TIkA TippaNu racAtAM hatAM, ane ethI UcharatA kavione poSaNa maLatuM hatuM, nATakanA premIomAM harSanAM nATako ane murArinuM "anarAdhava khUba lokapriya hatAM. Ama chatAM, je racanAonI ApaNe ahIM samAlocanA karIzuM te prAcIna praziSTa kavionI racanAnuM anukaraNa mAtra nathI. zailI, vaNane ane viSayanI bAbatamAM emane prAcInatara kAvyomAMthI preraNA maLelI che, paNa emanuM potAnuM alaga vyaktitva che ane keTalAka dAkhalAomAM te ApaNane evAM suMdara kAvyo maLe che ke jeone madhyakAlIna saMskRta kavitAne sarvottama namUnAomAM gaNI zakAya. aitihAsika mahAkAvyo somezvarakRta "kArtikaumudI' 140. aitihAsika mahAkAvyane vicAra karatAM sau pahelAM ApaNe semezvaranuM "kIrti kaumudI' laIe. agAu joyuM che tema, vAghelAonA tathA vastupALanA ItihAsane lagatA samakAlIna mULa granthomAM te mukhya che. nava sarganuM e mahAkAvya che, ane emAM badhA maLIne kara2 zleka che. pahelA sargamAM dharmanA cAra yAtrike paheregIra jevA viSNunA cAra hAthane smarIne kavi ziva ane sarasvatIne vaMdana kare che. pachI te kaviprazaMsA kare che ane temAM vAlmIki, vyAsa, kAlidAsa, mAdha, bhAravi, bANa, dhanapAla, bihalaNa, hemacandra, nIlakaMTha ane prahalAdana e kavionI prazaMsAnA zloke Ape che. vastupALanA sAhityamaMDaLanA kaviomAM naracandra, vijayasena, subhaTa ane yazavIranI teNe prazaMsA karI che. pachI thoDA zlokamAM sarjanonI prazaMsA ane durjanI niMdA karIne somezvara kahe che ke vastupALanuM kula, udAratA, saMmAna, uttama AcAra, DahApaNuM, dayA, nyAya ane potAmAM (arthAta semezvaramAM) bhakti joIne pite ene vizenuM kAvya lakhavA prerAyo che, ane maMtrInA guNa gAvAne potAnI girA jANe ke utAvaLI thAya che (ka 44-47). pachI kavi aNahilavADa pATaNanuM varNana Ape che, je alaMkAra 3. saMskRta paMcakA upara gujarAtamAM racAyelI TIkAo mATe juo bhAvi, pR. 2, pR. 217 thI AgaLa; pu. 417 thI AgaLa; pu. 3, pR. 25 thI AgaLa. 4. "kIrtikaumudInA vastuparicaya mATe juo jaina satyaprakAza' mArca 1950-mAro lekha "somezvarakRta kIrtimudI." Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa [vibhAga kuM pUrNa hAvA chatAM gujarAtanI rAjadhAnInI jAheAjalAlIne khyAla ApI zaMka eTaluM vigata-bharapUra che. khIjI aneka hakIkatA sAthe kavie sahasaliMga sarAvaranI tathA ene kinAre AvelA kIrtistaMbhanI noMdha lIdhI che ( zlAka 71-81 ). 141. khIjA samAM mULarAjathI mAMDI dhALakAnA vAghelA lavaNaprasAda ane tenA putra vIradhavaLa sudhInA gujarAtanA rAjAnA itihAsa ApyA che. mULarAja, cAmuMDa, vallabharAja, durlabharAja, bhIma, kahyuM, jayasiMha siddharAja, kumArapALa, ajayapALa, mULarAja bIjA ane bhImadeva bIjAnI rAjakIya kArakirdInI tathA emanAM parakramAnI theDIka kavitvamaya paMktiomAM kavi vAta kare che (lAka 1-61), ane vAdhelA vaMzanA mULa puruSa dhavala ane gujarAtanA caulukya rAjyane daDha banAvavAmAM phALA ApanAra enA putra aNNarAja sudhI Ave che. arNorAjanA putra lavaNuprasAda ane pautra vIradhavalanA vRttAnta svAbhAvika rIte ja kavi vadhAre vistArathI Ape che. emaNe vastupALa ane tejapALane peAtAnA maMtrI tarIke pasaMda karyA hatA. lavaNuprasAde peAtAnA khaDgathI naDulanA svAmIne haNyA hatA. enA surAjyamAM cArInuM nAma nahAtuM; mAtra e pote ja zatru rAjAonI prItinuM haraNa karatA hatA. enA putra vIradhavala potAnA pitAnI AkRtinuM eTaluM sAmya dharAvatA hatA ke jANe darpaNamAM paDeluM enuM pratibiMba na hAya ! (zlAka 66-77) eka vAra prabhAte nidrAmAMthI jAgIne lavaNuprasAde rAtrie peAtAne AvelA svapnanI vAta kahevA mATe purAhita sAmezvaradevane (arthAt kavine) elAvyA. purahite AvIne AzIyana uccAryAM ane te Asana upara eDe!, eTale putra vIradhavalane sAthe rAkhIne lavaNuprasAde svama kahevA mAMDayuM (zloka 83-86) : " rAtre huM kailAsa parvata upara caDayA ane tyAM pratyakSa zivanI pUjA karI. zivanI pUjA saMpUrNa karIne huM samAdhimAM lIna thayA tyAM candra jevA mukhavALI, rAkA jevA saundavALI, zveta vastromAM sajja thayelI, zveta tilakavALI ane hAthamAM zveta mALA dhAraNa karelI eka strIne meM joI. Azcaya pAmIne meM pUchyuM ke 'tuM kANu che? kAnI che? ane ahIM krama AvI che?' teNe uttara ApyA ke huM vIra ! huM gurjara rAjyanI lakSmI chuM ane zatruothI atyaMta du:khI thayelI chuM. are ! e gujarenko ane kuMjarendro zatruo vadhu haNAI gayA che, jemanA bhujomAM ane teAmAM mAre nivAsa hatA. Aje je Ala athavA mUrkha rAjA rAjya kare che e zatrumaMtrIe ke mAMDilakAmAM krama ke parAkrama sainyAne khALavAne samartha nathI. enA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 saMskRta sAhityamAM phALA [ 125 kazuM nathI. huM ke je emanA svAmInI strI chuM enI paNa te kAmanA kare che. sudharUpI kavacathI jeNe mAruM rakSaNa karyuM hatuM e purAhita AmazarmA vidyamAna nathI. jeNe potAnI maMtrazaktithI virAdhI kSatriyAne vaza karyA hatA e muMjAlanA putra paNa nathI. zatruenA hastIonI gaMdha paNu je sahana karI zakatA nahAtA e rASTrakUTavazane pratApamalla paNa nathI. mArA peAtAnA mANasoe ja mArI halakI dazA karI che; eka mAtra jagaddevane ja kAraNe gurapurImAM zatrue pesI zakayA nathI. gurjara dezanI rAjadhAnImAM rAtre dIvA paNa thatA nathI, rAtre karatAM hAthanagArAMthI je purI gAjI rahetI temAM ziyALavAM zabda kare che. vRkSeA bhAMgI paDavAthI A nagarI jANe ka muMDita ane killA paDI javAthI jANe ke kuDalavihIna thaI gaI che. tArA putra vIradhavala sahita tuM mAruM rakSaNa kare. Ama khelIne e devIe zveta mALA mArA kadamAM paherAvI ane mArI nidrAnI sAthe te paNa kyAMka cAlI gaI. have kahA ke AnA arthazA. '' lavaNuprasAdanI A vAta sAMbhaLIne sAmezvare kahyuM ke " rAjA ! tamane dhanya che. zrI pote ja tamane varavA mATe AvI che, mATe enA vIkAra karo ane uttama ma`trIonI nimaNUka kare.. " "" 142. A rUpakapradhAna vana ema sUcave che ke durvyayasthA dUra karavA mATe tathA rAjAnuM rakSaNa karavA mATe aNuhilavADanA rAjakAre khAranI lagAma lavaNuprasAde potAnA hAthamAM lIdhI hatI. Aja rUpaka gheADA pheraphAra, alaMkaraNA ane umerA sAthe 'sukRtasaMkIrtana' ane 'vasantavilAsa' jevAM khIjA" samakAlIna kAvvAmAM tathA 'prabandhakAza' ane 'vastupAlacarita' jevA pachInA samayanA prabandhAtmaka granthAmAM najare paDe che. kharI vastu e hAI zake ... bhImadevanA zatruone nAza karavA mATe lavaNuprasAda ane vIradhavale kUTanIti sameta aneka upAyo ajamAvyA ho, ethI gurjara rAjalakSmInA hitamAM A badhA upAyAne nyAyya TharAvavAnA prayatna sAmezvara ane khIjA samakAlIna kaviee karyo haze, jene pAchaLanA lekhake paNa anusaryA jaNAya che. 143. trIjA sarga mAM caDapathI mAMDIne vastupALanA pUrva puruSAnA vRttAnta kavi Ape che ane vastupALanA putra caitrasiMhanA tathA tejapALanA putra lAvaNyasiMhanA ullekha karIne e vazAvaLI pUrI kare che (zlAka 1-50). lavaNuprasAda kArya kuzaLa maMtrIonI nimaNUka karavA icchatA hatA, ane teNe vastupALa-tejapALane teDAvyA ane emane maMtrI tarIke nImavAnI peAtAnI icchA jaNAvI. vastupALe A icchAne svIkAra karyo ane lavaNuprasAde Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga che bane bhAIone maMtrI mudrA suparata karI. cothA sargamAM kavi kahe che ke A niyukti pachI varatupALane khaMbhAta mokalavAmAM Avyo tyAM eNe arAjakatA dUra karI, rAjavahIvaTa suvyavasthita karyo (perA 49), ane dezamAM zAnti prasarI rahI. evAmAM davagirinA yAdava rAjA siMhaNe gujarAta upara humalo karyo, paNa ene lavaNaprasAde pAcho haThAvyo. lATane rAjA zaMkha, je khaMbhAta upara potAnuM Adhipatya hovAnuM gaNato hato teNe vastupALa pAse dUta mokalyo ane ene potAnI sevA ravIkAravA Agraha karyo. paNa vastupALe ene jaDabAtoDa javAba Apyo, ane dUta pAcho pharyo, pAMcamA sargamAM vastupALa ane zaMkha vaccenA bhayAnaka yuddhanuM varNana che. emAM banne pakSanA saMkhyAbaMdha parAkramI yoddhAo marAyA, ane chevaTe pitAnA rahyAhyA sainya sAthe zaMkhane nAsI javuM paDayuM. chaThThA sargamAM vastupALanA parAkramathI ane zatrunA parAjayathI AnaMdita thayelA khaMbhAtanA nAgarikoe karelA utsavanuM varNana che. pratyeka ghara dhAtusathI lIMpAyuM, Thera Thera svastika thayA, vAditronA nAda saMbhaLAyA ane keTalI strIo maMgala gIta gAvA lAgI, devAlayamAM vizeSa pUjA thaI, rAjamArgo suzobhita thayA ane vadhUjanoe vizeSaveza paheryA (zloka 2-3). khaMbhAtanI sImamAM ekallavIrA mAtAnA maMdiramAM moTo samAraMbha thayo. tyAM mAtAnAM darzana karavA mATe vastupALa game tyAre e vijayI vIranuM darzana karavA mATe rAjamArgo upara strI puruSonI bhAre bhIDa thaI. devInI pUjA karyA pachI madhyAhana veLAe pAsenA kIDodyAnamAM maMtrI pravezyo, ane tyAM kavio sAthe goSThI zarU thaI. keTalAka kavioe tene kulanI, dalAke dAnanI ane keTalAke enA anya guNanI prazaMsA karI. karNa jevA dAnezvarI vastupALanA kaNa kavionI vANIthI pavitra thayA, ane teNe udAra harate dAna ApIne emanAM hRdayamAM pramodane saMcAra karyo. A pramANe kavionI vANIrUpI sudhAthI siMcAtA vastupALe grISma Rtune madhyAhna udyAnamAM gALyo ane saMdhyAkALe te svagRhe Avyo (zloka 49-56). 14. sUryodaya ane praNayakalinAM paraMparAgata paddhatinAM alaMkArapracura vaNathI sAtame samAM rokAyelA che. AThamA sargane "paramArthavicAra' nAma ApavAmAM AvyuM che. prabhAte snAna pachI maMtrI tIrthakaranI pUjA karIne dhyAnamAM beTho ane pachI jIvananuM zreya vicArI yAtrAe nIkaLavAne teNe nirNaya karyo e AThamA sargane viSaya che. navamo saga saMghayAtrAnA varNanathI rokAyela che. saMkhyAbaMdha hAthI, ghoDA, baLada, UMTa, ratha ane dainika upayoganI sava jarUrI vastuo sAthe zubha divase saMdha nIkaLe. saMdhanI sAthe ghaNA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNa huM ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 127 nokarA paNa levAyA. jemanI pAse vAhana nahAtuM emane vAhana apAyuM, dravya nahAtuM. emane dravya apAyuM, ane vastro nahAtAM emane vastra apAyAM. mArgamAM AvatAM sarva nagarAmAM sadhAyogya satkAra karavAmAM AvyA hatA. saMdhamAMnAM strIpuruSo jinezvaranI stutinAM gIta gAtAM hatAM ane mArga mAM AvatAM madirAmAM jinamUrtionI pUrjA karatAM hatAM. zatru MjayanA zikhara upara pahoMcIne maMtrIe kapardhI yakSanI pUjA karI. tyAM teNe neminAtha ane pArzvanAthanAM sundara madirA karAvyAM, ane pArzvanAthanA maMdiranA sabhAmaDapamAM peAtAnA pUrvajo, bhAi ane mitrAnI azvArAhI mUrtio karAvI, ane unALAmAM paNa jemAM pANI rahe evuM sundara sareAvara e parvatanI pAse karAvyuM (zleAka 31-36). tyAM betraNa divasa rAkAI ne (klAka 37)pa sarve raivataka (giranAra) parvata upara gayA ane tyAM neminAthanA maMdiramAM pravezIne sugaMdhI padArthothI devanI pUjA karI, jethI Akhe parvata suvAsita thaI rahyo. rAjakAcanI cintA bhUlIne vastupALe tyAM ghaNA divasa gALyA (zlAka 69). pachI prabhAsa pATaNuM jaI ne tIrthaMkara candraprabhune vaMdana karyAM, bhaktipUrvaka sAmanAthanI pUjA karI, ane yAyAne dAna ApatAM ApatAM te dhALake pAcho pharyo. tyAM pratyeka mArga upara nagaranI strI maMtrInuM darzana karavA mATe ekatra thaI, kemake pUrve seMkaDA vAra bhaiyA chatAM priyadarzananI tRpti thatI nathI. nagaramAM AvIne vastupALe pAtAnA indra jevA svAmInA caraNumAM namaskAra karyA ane saMdhanAM yAtrALuone! satkAra karIne emane vidAya ApI (zlAka 77), kaNu jevA dAnezvarI vastupALa peAtAnuM baMdI-prAkta yAgAna sAMbhaLatAM sAMbhaLatAM, 'jaya pAmeA' evAM AzIrvacana uccArIne sAmezvara A kAvyanI samApti kare che (zleAka) 78). 145. Ama eka samakAlIna nAyakanAM yogAna gAvA mATe 'kIrti kaumudI'nI racanA thaI che, paNa mahAkAvyanAM zAstrokta lakSaNA aNIzuddha jALavIne e racAyuM che. eka aitihAsika puruSanA jIvanane AdhAre ('sadAzraye') e lakhAyuM che, ane enA nAyaka caturAdAtta che. A kAvyamAM sAmezvare saraLa ane prAsAdika vaidarbhI rItinA prayAga karyA che, je prastuta sthAnAe zatrujaya upara 5. A kathana noMdhapAtra che, kemake atyAre jaina yAtrALue rAta rokAtAM nathI. susaM. ( 9-43 ) anusAra, zatruMjaya upara vastupALa ATha divasa rokAyA hatA. A vidhAnane vastupAlarita ' anumeAdana Ape che ( ie, pu. 31, pR. 489, TippaNa ). game tema, paNa e divaseAmAM cAtrALue parvata upara ja keTalIka rAtrie gALatAM. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [vibhAga 3 ucita bhavyatA paNa dhAraNa kare che. zleSane prayAga emAM javalle ja thayeA che, ane e samayanI saMskRta kavitAmAM sAmAnya rIte pracalita kRtrimatAthI e mukta che. spaSTa rIte, seAmezvara kAlidAsane pratIkarUpa gaNe che, ane ochAmAM ochuM tenuM eka kAvya-kArtikaumudI'-evuM che je kAlidAsa, bhAravi ane mAdhanI pachI racAyelA saMskRta kavitAnA sauthI prasiddha namUnA sAthe mAnabhera Ubhu` rahI zake. 'suratheAtsava' mahAkAvyanA pahelA sa`mAM kAlidAsanI kavitA mATene prema teNe nIcenA zabdomAM vyakta karyo che--zrIkAlidAsanI vANInA vicAra karyA pachI khIjA kAinA kAvyamAM mArI mati ramatI nathI; pArijAtanA tyAga karIne bhamarAne samUha zuM sindhuvAranA mukhamAM AnaMda pAme kharA ? 6 'kIti kaumudI'nA khIjA sarga mAM gurjara rAjalakSmInA AtmavRttAnta, e 'raghuva'za' (16-4 thI 24)mAMne e ja prakArane vRttAnta, jemAM urdUsta ayeAdhyAnagarI kuza rAjAne kuzAvatImAMthI rAjadhAnI pAchA ayeAdhyAmAM laI javAnI vinatI kare che, enuM anukaraNa nahi te spaSTa rIte anuraNana che e dhyAnamAM rAkhIe tyAre kAlidAsa vizenuM sAmezvaranuM uparyukta kathana sUcaka banI jAya che. kArtikaumudI'mAMnAM keTalAMka vanA evA ucca sAhityika guNavALAM che ke saMskRta kavitAnA sarvottama namUnAo sAthe enI tulanA thaI zake. aNuhilavADa, sahasraliMga sarovara ane kIrtistaMbhanuM varNana (1-47 thI AgaLa), Apadmasta gurjararAjalakSmInA vilApa (2087 thI AgaLa), vastupALa khaMbhAtanA hAkema tarIke gayeA tyAre tyAM thayelA enA satkAra (2-7 ane 8) ane za*khaneA parAjaya thatAM nAgarikAe karelA utsava ( -2 thI AgaLa ); vastupALanA darzana mATe tvarA karatI strInuM vana ( 9-16 thI AgaLa ), je azraddASa, kAlidAsa ane mAdhamAM AvatAM e prakAranAM vahunAnI yAda Ape che; candrodayanuM AhlAdaka varNana (7) ane saMdhayAtrAnuM vigatabharapUra varNana (9) e A prakAranAM keTalAMka udAharaNa che. vastupALa ane lavaNuprasAdanA TUMkA saMvAda ( 3-59 thI AgaLa ) e ' zizupAlavadha ' ane ' kirAtArjunIya nA prArabhamAM maLe che evA, rAjanItinI mahattvanI carcA karatA sattvazIla kAvyamaya saMvAdanuM udAharaNa che. 146, ahIM ' kIrttikaumudI ' mAMthI gheADA leAka TAMkavAnuM ucita thaI paDaze. sAmezvaranI kAvyakalAne kaIka khyAla e zlokA ApI zakaze. 6. su7, 1-35 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALA [ 128 udAharaNa tarIke, sahasraliMganA kinAre UbhA karelA sapheda ArasanA kIrtti sta'bhanuM ekazleAkI varNana-- (1-75) yasyoccaiH sarasastIre rAjate rajatojjvalaH / kIrtistabhbho nabhogaGgApravAho'vataranniva // ane bhImadevanA rAjyamAM ahilavADanI dayAjanaka dazAnuM rAjalakSmIe aretuM varNana muNDeva khaNDitanirantaravRkSakhaNDA niSkuNDaleva dalitojjvalavRttavaprA / dUrAdapAstaviSayA vidhaveva dainyamabhyeti gurjaradharAdhiparAjadhAnI || kArya kuzaLa maMtrI nImavA mATe lavaNaprasAda samakSa sAmezvaranI dalIlahRpydbhujaaH kSitibhujaH zriyamarjayanti (2-104 ) nItyA samunnayati mantrijanaH punastAn | ratnAvaliM jaladhayo janayantu kintu saMskAramatra maNikAragaNaH karoti // (2-113 ) rAjanItimAM nyAyI rIte vavAnI rAjA khAtarI Ape teA ja te ma`trIpadanI javAbadArI svIkAravA taiyAra che evuM vastupALanuM kathana-- puraskRtya nyAyaM khalajanamanAdRtya sahajAnnarInnirjitya zrIpaticaritamAzritya ca yadi / samuddhartuM dhAtrI mabhilaSasi tatsaiSa zirasA dhRto devAdezaH sphuTamaparadhA svasti bhavate / ( 3-77 ) zekhanA AkramaNathI gurabhUmimAM pedA thayela bhayanuM dabada vana zrutasiGghanasainyasiMhanAdaprasarA gurjararAjarAjadhAnI / hariNIva harinmukhAvalokaM cakitAntaHkaraNA muhuzcakAra / / gRhamArabhate na ko'pi kartuM kurute ko'pi na saMgrahaM kaNAnAm / sthiratAM kvacanApi naiti cetaH paracakrAgamazaGkayA prajAnAm // avadhIritadhAnyasaMcayAnAM bahumAnaH zakaTeSu mAnavAnAm / vipadAmudaye hi durnivAre zaraNaM cakrabhUdeva dehabhAjAm // samupaiti yathA yathA samIpaM ripurAjadhvajinI madAttadAnIm / parataH paratastathA tathAsau janatA jAtabhayocchrayA prayAti || ( 4-43 thI 46 ) 17 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 sarala paNa arthavAhaka rItie AlekhAyeluM khaMbhAtanI prajAnA utsavanuM varNana- gRhe gRhe dhAturasAnulepAH samantataH svastikapaktimantaH / virejire tUryaravAnukUlAH kulAGganAmaGgalagItayazca // babhUva deveSu vizeSapUjA rAjanyamArgeSu vizeSazobhA / vizeSaharSaH purapUruSeSu vizeSaveSazca vadhUjaneSu / / (1-2 mane 3) sundara kavitvamaya arthAntaranyAsotrailokydiipke deve lokAntaramupeyuSi / tamastAntamabhUdvizvaM kaH sukhI mahadApadi // gate bhAnau sthite dhvAnte padminyA sAdhu mIlitam / durIkSya mahatAmApadasatAmunnatizca yada // (1-15 sane 11) TalIka kAvyamaya ujhekSAo- kva gataH savitA dhvAntametadapyAgataM kutaH / evaM savismayeva dyauH sphAratAramavaikSata // (7-18 ) nIrandhreNAndhakAreNa rodasI saMpuTIkRte / athodadhATayituM ko'pi pravRtta iva pUrvataH // (7-24 ) rohiNIramaNaM vIkSya rAgAdAgatamantike / sasmiteva tadudyotadambhAdabhavadindradika // (7-21) AvirbabhUva pUrvasmAdadrezcandraH zanaiH zanaiH / tadIyaistaTamANikyakiraNogherivAruNaH // (7-28 ) mANikya jaDelAM strIonAM kuMDaLanI tulanA ula tADapatramAM lakhAyelA kALA akSara sAthe karavAmAM eka prakAranI vAstavikatA che- tADapatrazriyA nyastanIlAzmagaNavarNayA / pustikeva cakAsti sma kAcit kAmavipazcitaH / / (7-53) zaradaRtunuM varNana, je batAve che ke lAMbAM vRtto upara paNa semezvaranuM asAdhAraNa prabhutva che- svacchaM vAri nivAritAmaradhanuryoma vyapetAmbhasaH pAthodAH samadAH sitacchadavardharAzAH sakAzAH puraH / bhAti sma prathayannahaMprathamikAM tejasviSUttejitaH zyAmAmbhodharabhasmaneva zazabhRddikAminIdarpaNaH // (8-71 ) yAtrAnA prAraMbha pUrve vastupALanA mukhamAM mukAvelAM keTalAMka arthagarbha subhASitomAMnAM be- Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 131 pitrAcairupabhuktA yA putrAcairapi bhokSyate / jAmajo ja tAM santo grAmaverAmapi cima che (8-35) andhA eva dhanAndhAH syuriti satyaM tathA hi ye / anyoktenAdhvanA gacchantyanyahastAvalambinaH // (8-37) ane te chevaTe nirNaya upara Ave che ke dharma e ja jIvanamAM eka mAtra AdhAre che- vidhau vidhyati sakrodhe varma dharmaH zarIriNAm / varuM tamArA nAthatAM jatiH | ( 8-56) arisiMhakRta "sukRtasaMkIrtana" 147. arisiMhakRta "sukRtasaMkIrtana" e vastupALanAM jIvana ane kAryone vizenuM aitihAsika mahAkAvya che. enuM nAma sUcave che tema, vastupALanAM sukRtonA guNagAna artha te racAyuM che. jema 'kIrtikaumudI " vastupALanA jIvananA rAjakIya aMga upara vadhAre bhAra mUkIne ene varNave che ema sukRtasaMkIrtana" enAM dhArmika kAryo ane anya satkRtyone pramANa mAM mahatva Ape che. A pramANe A be mahAkAvya parasparanAM pUraka che. e daSTie ja be samakAlIna kavioe e be kAvyanI racanA karI hoya e saMbhavita che. 148, "sukRtasaMkIrtanamAM agiyAra sarga ane kula 53 zloka che. pahelA sargamAM aNahilavADamAM prathama rAjya karanAra cApatkaTa athavA cAvaDA vaMzanA rAjAonI vaMzAvali ApI che ane e pachI aNahilavADanuM varNana Ave che. caulukya ane vAghelA yugamAM gujarAtamAM racAyelAM saMkhyAbaMdha aitihAsika kAvyo paikI mAtra "sukRtasaMkIrtana" ane udayaprabhasUrikRta "sukRtakItikallolinI" e be ja evA che ke je cAvaDAone ullekha kare che; haimacandra ke jemaNe gujarAtane rItasarane ItihAsa "vAzraya" kAvyamAM AlekhavAno prayatna karyo che teo paNa cAvaDAo vize mauna rAkhe che. enuM kAraNa kadAca e hAya ke vanarAja aNahilavADane sthApaka hato ane tethI e nagara AsapAsanA nAnakaDA pradeza upara rAjya karanAra cAvaDA vaMzane gauNu mahattvane rAjavaMza gaNavAmAM Avato hato. arisiMha cAvaDA vaMzanA ATha rAjAo-vanarAja, yogarAja, ratnAditya, vairisiMha, kSemarAja, cAmuMDa, rAhaDa ane bhUbhaTane nirdeza karyo che. emAMne pratyeka che. utkIrNa lekhamAM cAvaDAo vizene pahelavahelo ullekha kumArapALanA saM. 1208 (I. sa. 11para) nA vaDanaganA lekhamAM maLe che. aNahilavADanA sthApaka Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga kuM vize kartAne kaMi khAsa kahevAnuM nathI, sivAya ke vanarAja vize kahyuM che ke aNuhilavADamAM pacAsarA pArzvanAthanuM maMdira baMdhAvyuM hatuM (1-10), jene pAchaLathI vastupALa IddhAra karAvyA hatA (11-2).8 khIjo saga caulukya vaMzanA itihAsa Ape che, ane muLarAjathI zarU karIne bhImadeva khIjAnA samaya sudhI kavi Ave che. rAjyanA pradezo mAMDilakAe baLapUrvaka pacAvI pADavA hAvAthI bhImadeva aticintAtura hAvAnuM kavi varNave che. 149, trIjA sane 'matriprakAza' nAma ApavAmAM AvyuM che. A samAMnA varNana sAthe 'kArtikaumudI'nA khIjA sa mAM sAmezvare ApeluM varNana sarakhAvIe teA banne vacce noMdhapAtra taphAvata jaNAze. sAmezvaranA varNana pramANe, gurjara rAjalakSmI lavaNuprasAdanA vapramAM AvI, ane bhImadevanA nabaLA kArabhAramAM gujarAtanA rAjya upara AvelI Apatti dUra karavA teNe lavaNuprasAdane vinati karI. e devInA Adezane mAna ApIne lavaNuprasAda ane vIradhavale aNuhilavADanI kIrti punaH sthApita karavAnuM kAma mAthe lIdhuM. vastupALa ane tejapALane temaNe ma`trI tarIke nImyA. sAmezvaranA vanamAM AvatA paurANika ane AlaMkArika paddhatinA umerA bAda karIe tA, emAMnI mukhya vAta ATalI che. A ja vastune arisiMhaiM judI rIte rajU karI cheH rAjA kumArapALa (je vAghelA vaMzanA prathama puruSa az2arAjanA mAsIne dIkarA hatA) eka devatArUpe bhImadevanA svapnamAM AvyA (31 thI AgaLa) ane lavaNuprasAdane potAnA sarvezvara tarIke nImavAnI ene AjJA karI (3-23), jethI rAjyanA zatruonA nAza thAya ane bhImadevapeAtAnI samRddhi pAchI prApta karI zake. bhImadeve potAnI sabhAmAM lavaNuvanarAja cAvaDA vizenA pahelA sAhityika ullekha (' samarAiccakakDA' AdinA kartA, cAkinImahattarAsU nu haribhadrasUrithI bhinna, jue. paeNrA 16-17) haribhadrasUriSkRta apabhraMza neminAra ' ( sa. 1216 = I. sa. 1160 ) nI prazastimAM che ( jue! ra. che. parIkha ' kAvyAnuzAsana ', prastAvanA pR. 103). pachInA samayamAM racAyelA granthAmAM ApelI cAvaDA rAntanI vAvila ane emanA rAjyakALanAM varSamAM ThIka DIka taphAvata che, ane cAvaDA vaMrAnI AnupUrvI hajI pUrepUrI nizcita thayelI gaNAya nahi. A praznanI sAdhAra carcA mATe jIe byUlara ie, pu. 31, pR. 481-82; ane sAtamI gujarAtI sAhitya pariSadamAM zrI. rAmalAla cunIlAla meAdInA nibaMdha ' cAvaDAonI va'zAli. ' zrI. medInA lekha meAdI lekhasaMgraha ' mAM granthastha thayA che. rA. yu. 8. 2, 7-6 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa } } saMskRta sAhityamAM phALe [ 133 prasAdane sarvezvara tarIke nImyA ane vIradhavalane peAtAnA yuvarAja tarIke oLakhAvyA (3-37 thI 39).9 lavaNuprasAde bhImadevane vinati karI ke sarvezvaranuM kArya yAgya rIte karavA mATe peAtAnI pAse evA matrIe hevA joI e, jeA zAstramAM ane zastramAM, dhanamAM ane pradhana(yuddha)mAM ekasarakhA nipuNa hAya (7-43). rAjAe gheADI vAra vicAra karIne kahyuM ke A mATe vastupALa ane tejapALanI sevAo huM tamane ApIza;' ane e pachI e bannene vIradhavalanA maMtrI tarIke kAma karavAnI AjJA karI (3-44 thI 6 ).10 150. A pramANe vastupALanI maMtrIpadaprApti varNavyA pachI cothA samAM arisiMha enAM sukRtA upara Ave che. vastupALanI sahAyathI vIradhavale ' abdhimekhalA medinI' upara vijaya karyAM. pachI, peAtAnA bhAI tejapALanI sUcanAthI vastupALa pAtAnA gurunA upadeza sAMbhaLIne te anusAra sukRtyo karavAnA nizcaya karyo (4-14 thI 26). ahIM kavi mahendrasUrithI mAMDI vijayasenasUri sudhInA nAgendragacchanA AcAryonI paTTAli Ape che, jeo caDapanA samayathI enA kuTuMbanA kulaguru hatA (4-15 thI 26). vastupALa vijayasenasara pAse gayA, emanA sadupadeza sAMbhaLyA, ane e pachI zatruMjaya ane giranAranI mATI saMdhayAtrAe nIkaLavAnuM teNe nakkI karyuM (4-33 thI 44). pAMcamA sarga yAtrAnI taiyArIo vadhe che (5-1 thI 6). 'kiaumudI'nA navamA samAMnA A prakAranA varNana sAthe tene sarakhAvI zakAya. mArgamAM mAMdAMnI sAravAra karI zakAya e mATe jarUrI auSadhA sAthe vaidyone pazu levAmAM AvyA hatA (pa-2 thI 4). vastupALe jAte judA judA upAzrayeAmAM jaine yAtrAe AvavA mATe sAdhuone nimaMtryA (5-6). saMghamAM janAra TalAka prasiddha AcAryanAM nAma paNa ApavAmAM AvyAM che. naracandrasUri, vAyaDa gacchanA 'kalAspada' jinadattasUri,11 saMDe 8. gRhANa vigrahodagrasarvezvarapadaM mama / yuvarAjo'stu meM vIradhavala dhalo guNaiH // 10. AhUya tau svayaM prAha namanmaulI sahodarau // ri narendravyApArapArAvArai kapAragau / kurutAM mantritAM vIradhavalasya madAkRteH // 11. jIe paeNrA 101, pAiTippaNa. ( susa, 3-39 ) ( susa, 6-58 ane 5 ) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 raka gacchanA zAntisUri,12 ane gallakalekabhAskara'-gallaka jAtinA sUrya 13 vardhamAnasUri14 emAM hatA (5-10 thI 13). zatruMjayanI taLeTImAM saMdha AvI pahoMcyo tyAM pAMcame sarga pUre thAya che. 151, chaThTho sa sUryodayanA AlaMkArika varNanathI rokAyela che. sAtamA sarga pahADa upara saMghanuM caDANa ane bIje divase savAre thayelo utsava varNave che. kapardI yakSane namaskAra karIne vastupALa AdinAthanA mukhya mandira AgaLa gayo ane yAtrALuo paNa ene anusaryA. tyAM bahArathI praNAma karIne vastupALe jinezvaranI stuti karI (8-ra6 thI 13). pachI pavitra thaIne teNe saMgIta ane nRtyapUrvaka mandiramAM praveza karI, kesaranA jaLathI mUrtine snAna karAvyuM, karatUrIthI aMgarAga karyo ane puSpa caDAvyAM. zatrujaya upara ATha divasa rahyA pachI maMtrI tyAMthI nIce Utaryo ane giranAra javAne usuka thayo. giranAra upara neminAthanI ane prabhAsapATaNamAM somanAthanI yAtrA maMtrIe karI e AThamA sargamAM varNavyuM che. giranAra upara paNa te ATha divasa rahyo. parvatanA DhoLAva upara vastupALe samakAle cha RtuonI zobhA joI enuM varNana navamA sargamAM karIne mahAkAvyamAM Avazyaka evuM eka paraMparAgata lakSaNa kavi umere che. 12. zAntisUri e jAbAlapuranA maMtrI yazovaranA guru hatA (perA 94). yazavare baMdhAvelAM mandirAmAM mUrtionI pratiSThA A AcAryane haste thaI hatI (kAjolesa, naM. 108-109). 13. vardhamAnasUri e gallaka jAtanA guru hoya ema jaNAya che. varSamAnAmadhapUrizevarahatatoDavaH strotamAra: susaM, 5-13). valabhI saM. 927 (I. sa. 1246)nA verAvaLanA eka zilAlekha pramANe, gallaka jAtinA zreSThI mUle prabhAsapATaNamAM gavardhananI mUrtinI pratiSThA karAvI hatI (guaile, naM. 2pa0 a). "gallaka' zabdane kAnaDI ane telugu bhASAnA galla (bharavADa) zabda sAthe vakhate kaMI saMbaMdha hoya. jana AgamonI TIkAomAM golla dezano ullekha aneka vAra Ave che, ane caMdragupta mauryane guru cANakya golla dezanA caNaka gAmanA rahevAsI hato evI hakIkata eka sthaLa che (deg abhidhAnarAje , bhAga 2. pU. 1011). paNa A pradeza kyAM AvyA haze e nizcayapUrvaka kahevAnuM sAdhana nathI. gallaka jAti mULa e pradezamAMthI AvI hoya ema kadAca bane. 14. vardhamAnasUri e vRddha gacchanA AcArya hatA (vaca, 8-603). emane upadeza sAMbhaLIne vastupALe uttara gujarAtamAM zaMkhezvaranI yAtrA karI hatI (vaca, 7-284 thI 297). pukha paNa emane aneka vAra ullekha kare che (pR. 18, 83, 95, 119). Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saskRta sAhityamAM phALe [ 135 152, giranArathI dhoLakA sudhInI gaMdhanI vaLatI musApharI dasamA samAM varNavelI che. giranAra uparathI nIce UtaryA pachI vastupALe yAtrALuone jamADayA tathA emane prItiAnA ApyAM. pachI tyAMthI AgaLa vadhI zubha dine utsavapUrvaka vAmanasthalImAM praveza karyo, kemake agAu jaina saMdhAne e nagaramAM pravezavAne niSedha hatA (10-6). vIradhavalanA sALA sAMgaNu ane cAmuMDanA virAdhane kAraNe (paeNrA para) kadAca e niSedha haze. saMdha jyAre dhALakA najIka pahoMcyA tyAre rANA vIradhavala ane ghaNA nArikA ene satkAra karavA mATe AvyA. vastupALa, tejapALa ane vIradhavala, 'tripuruSarUpamAM sthita zivanI jema' (10-11) baMdIjanAnAM stutivAkayA (10-14 thI 29) ane darzanAtsuka yuvationAM AnaMdavAkayAnI (10-3 thI 42) vacce nagaramAM pravezyA. 153. agiyAramA sarga vastupALanAM satkRtyAnA varNanathI rAkAyelA che, ane kAvyanuM nAma dhyAnamAM rAkhatAM A sane enA sauthI mahattvanA bhAga gaNavA joie. sarganA ArbhamAM ja kavi kahe che ke khaMbhAtanA hAkema tarIke nimAyA pachI turata vastupALe potAnI mUrtimaMta kIrti jevAM mandira bAMdhavA mAMDavyAM. A sa.mAM (zlAka 2 thI 34) judAM judAM bAMdhakAmA ane jaddhArA maLI vastupALanAM kula 43 sakRtyAnI teAMdha kavie karI che. vastupALanAM A prakAranAM kAryonI kharekharI yAdI A karatAM lAMkhI hAvI joI e, kemake 'sukRtasaMkIrtana'nI racanA I. sa. 1231 pahelAM thayelI che (paeNrA 98), eTale e pachI thayelAM kAryAnI noMdha svAbhAvika rIte ja emAM AvI na zake. uparyukta yAdI arisiMhe vyavasthita rUpe ApI che, ane eka pachI eka gAma ke nagara lai emAM thayelAM bAMdhakAma eNe varNavyAM che. aNuhilavADa, khaMbhAta, dheALakA, zatruMjaya, pAdaliptapura athavA pAlItANA, aka pAlita athavA aMvAliyA, ujjayaMta athavA giranAra, staMbhana athavA kheDA jillAnuM thAmaNA, darbhAvatI athavA DabhAi ane ANumAM vastupALe baMdhAvelAM athavA rNoddhAra karelAM mandirA, taLAvA ane khIjAM vividha prakAranAM bAMdhakAmeAnA ullekha kavi kare che.15 brAhmaNa dharmanAM keTalAMka mandirAnA jIrNoddhAra AdinI noMdha paNa A yAdImAM che, je A mahAna dAnezvarInI udAra maneAvRtti upara prakAza pADe che. aMtamAM, vastupALanAM 15. susa'mAM noMdhelAM satkRtyo mATe tathA khIjAM sAdhanAmAMthI maLatI e prakAranI hakIkatA sAthe enI tulanA mATe jue byUlara, ie, pu, 31, pR. 41 thI AgaLa. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 asaMkhya "kIrtane'-kIrtismAraka vistArathI varNavavAnI potAnI azakti jaNAvI, enI kIrtinI prazasti gAIne arisiMha A kAvya pUruM kare che. 154. sAhityika dRSTie "sukRtasaMkIrtana kAvya "kItikamidInI barAbarImAM UbhuM rahI zake ema nathI. Ama chatAM padyaracanA upara arisiMhane sAro kAbU che, ane keTalAMka sArAM vaNane ane AhalAdaka zabdAlaMkArone Ape che, je alaMkArazAstrane enA abhyAsanuM pariNAma hoI zake. aNahilavADanuM varNana (1-10 thI AgaLa), je vAstavika karatAM kAlpanika vadhu aMze jaNAya che. bhImadevane svamamAM kumArapALanuM udabodhana (3-1 thI AgaLa), saMghane prayANane kAraNe caDelI dhULanI DamarI (pa-rarathI AgaLa), sundara yamakAdithI bharelAM candrodaya (6) ane RtunAM (9) vana-e arisiMhane yaza apAve evAM che. chaThThA sarganA AraMbhamAM jene nirdeza che te zrAvaka strIono rAsa e gujarAtane garabo ja che, ane kAvyane te eka viziSTa sthAnika raMga arpe che- jinamahamahimAnaM pratyadIyanta dUrAdatha valayitavRndaM rAsakAH zrAvikAbhiH / tanusadananiSaNNakUrakAkolakAlasphuritaduritajAlatrAsakRttAratAlam // (6-1) ane e ja sargamAM candrodayanuM varNana virahazikhisamIraH kAmanAsIravIrastimiratarukuThAraH pUrvadikatArahAraH / gaganagajaniSAdI kAminIcakravAdI sitacitoDya vacana vAMDhAyama che (6-16) AkarSaka yamakAdithI bharelA vasantavarNananA be bhale ke - smitasarojamukhImukhavAsanAsurabhimadyavizeSitasaurabham / parihRtAparavallimadhuvratIdhavakulaM bakulaM prati dhAvati // sumanasAM tvamasi sthitibhRstvayA jayati vizvamasau kusumaayudhH| madhumitIha ramAlarasAlasA pikavayaH kavayaH kavayantyamI / / (9-5 ane 6) bAlacandrakRta 'vasaMtavilAsa' 155. vastupALanA jIvana paratve racAyeluM trIju mahAkAvya bAlacandranuM vasantavilAsa' have laIe. A kAvya 14 sargamAM vaheMcAyeluM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 137 che ane emAM kula 1021 zlAka che. vastupALane putra jaisiMha ke jenI vinatithI A kAvya racAyuM hatuM tenI prazaMsAnA eka zlAka pratyeka sane aMte kavie ApyA che (paeNrA 125). 156. pahelA samAM sajjanaprazaMsA ane durjananindA pachI ane kAvyAmRtane mahimA varNavyA pachI kavi AtmavRttAnta Ape che, ane peAtAnA upara sarasvatInI kRpA kevI rIte thaI e jaNAve che. kAvyanAyakane paricaya ApatAM, pote karelI vastu-pasaMdagI nyAyya dharAvatAM te kahe che : 'je guNA nala rAma ane yudhiSThiramAM hatA te Aje vastupALamAM che, ane tethI ene vize kaMIka kavana huM karuM chuM' (1-76). bIjA samAM aNuhillapuranuM------emAM suvarNa kalazavALAM bhavya mandirAnuM, enAM mahAlayeAnuM, majabUta killAnuM tathA enI AsapAsanI khAInuM ane durlabharAjasaranuM varNana che. trIjA sa mAM mULarAjathI mAMDI bhImadeva bIjA sudhInA caulukya vaMzanA rAjAonA itihAsa apAyA che, jenI tulanA ' kArtikaumudI ane ' sukRtasaMkIrtana 'mAMnA itihAsa sAthe thaI zake. je parAkramathI vIradhavala ane enA pUrvajoe arAjakatAmAMthI gujarAtanuM rakSaNa karyu. enI praza'sA karavAmAM AvI che (3-37 thI 10). pachI gurjara-rAjyalakSmI vIradhavalanA svamamAM Ave che, ane bhImadevanA niLa zAsanamAM thayelI durdazAmAMthI peAtAnuM rakSaNa karavA vinaMti kare che tathA e mATe vastupALa ane tejapALane maMtrIe tarIke nImavAnI salAha Ape che (3-51 thI 64). A AkhAye prasaMga ' kItikaumudI 'nA bIjA samAMnA vRttAntanuM (paeNrA 141) spaSTa rUpAntara jaNAya che. 157, ceAthe! sa banne maMtrI bandhuonA guNNA vadhe che, ane khaMbhAtanA hAkema tarIke vastupALanI nimaNUka thAya che tyAM e sarganA aMta Ave che. pAMcamA sarga zaMkha sAthe vastupALanuM yuddha ane za`khanA parAjaya varNave che; ane zaMkha bharUca tarapha vegathI palAyana karI gayA ane nirdeza karatAM kavi kahe che ke ' peAtAnA nagaramAM pahoMcyA pachI ja eNe zvAsa khAdhe! ' (4-109). zaMkha upara maLelA vijaya UjavavA mATe khaMbhAtamAM thayelA utsavanA varNanathI (4-11 ane 111) sa pUrA thAya che. e pachInA traNa saphLa paraMparAgata rItinAM varNanAthI rAkAyelA che. chaThThA samAM RtunuM varNana che. sAtamA sa puSpAvacaya, dAlA ane jalakrIDAnAM vanAthI ane Ame! sasurata ane candroyanAM varNanAthI ja kAyelA che. " 18 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 158. navame sa kahe che ke vastupALa rAtre nidrAdhIna thayuM hatuM. tyAre eNe eka ma joyuM. jene eka ja paga bAkI rahyo hato evA devatArUpe dharma tenI pAse Avyo ane bolyo ke "kRtayugamAM mAre cAra paga hatA, tretAmAM traNa ane dvAparamAM be hatA; have kaliyugamAM mAtra eka ja paga bAkI rahyo che.' vaLI dharma AgaLa kahe che ke "mULarAja ane siddharAja jevA rAjAoe somanAthanI yAtrA karIne mane puSTa karyo hato. siddharAje to mArA krIDAzala jevuM rAjavihAra nAme mandira bAMdhyuM hatuM ane mArA tejanI vRddhi karavA mATe zatruMjaya tIrthane bAra gAma dAnamAM ApyAM hatAM. e rAjA ga; enI mAtA mayaNaladevI paNa gaI, jeNe bAhuleda (dhoLakA pAsenA bhoLAda) AgaLa somanAthanA yAtrALuo pAsethI levA kara nAbUda karyo hato, ane UlaTuM, emane annapAna ApavAnI vyavasthA karI hatI. kumArapALe zatruMjaya ane giranAranI yAtrAo karI hatI tathA ghaNAM maMdiro bAMdhyAM hatAM. teNe somezvara ane kedAranAM mandiranA jIrNoddhAra karAvyA, je vRSarUpe varNavAyelA evA mArAM jANe ke be ziMgaDAM hatAM. mULarAje maMDalI(mAMDala)mAM bAMdhelA mUlezvara mahAdevanA mandirane paNa kumArapALe jIrNoddhAra karAvyo hato. paNa e jUnA samayanI sthiti have palaTAI gaI che. vibhinna darzananA anuyAyIo have kyAM jAya ? samagra Apattino nAne zo bhAga ja meM varNavyo che. te maMtrIzvara ! mArA mananI pIDA dUra thAya evo prayatna tuM kara." dharma Ama bolyo te samaye vastupALa nidrAmAMthI jAgI gayo (9-1 thI 34). A sane bAkIne bhAga (9-35 thI 60) vaitAlikonAM stutikAvyothI rokAyelo che, jeo kAvyamaya vANImAM vastupALanI prazasti gAvA sAthe sUryodayanuM paNa varNana kare che. vastupALanA svapnamAM dharmanuM darzana A kAvyanuM bahu noMdhapAtra aMga che. vRSarUpe varNavAyela catuSpAda dharma, jene eka ja pAda kaLiyugamAM bAkI rahyo che e ullekha jaina sAhitya athavA purANakathAmAM bIje kayAMya maLatuM nathI. A prakAranuM varNana " bhAgavata purANa" (skandha 1, adhyAya 16-17) mAM che, jenI asara bAlacandra upara thaI hoya. kRtayugamAM dharmane cAra paga havAne ullekha "naiSadhIyacarita' (1-7) paNa kare che. aNuhilavADa ane dhoLakAnA rAjadarabAromAM brAhmaNa ane jana vidvAne vacce ghaniSTa sAMskArika saMparka hatuM, ane bAlacandra ke jeo pUrvAzramamAM brAhmaNa hatA (pairA 124) teo 'bhAgavata purANa mAMthI sAhityika projana (Motif) le ane vastupALanuM jIvana AlekhatAM ene kavitAmAM viniga Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 139 kare che emAM kazuM Azcarya nathI. vaLI navamA sane aMte AvatAM ja vaitAlikAnAM stutikAnI tulanA saMskRta sAhityamAMnAM A prakAranAM nidAna be vaNane eka "raghuvaMza' (5-65 thI 76 )nuM ane bIjuM naiSadhIyacarita' (19)mAMnuM--sAthe thaI zake, jemAM anukrame aja ane nalane nidrAmAMthI jagADavA sAthe vaitAlike sUryodayanuM paNa vistArathI varNana kare che. kRSNane nidrAmAMthI jagADatA vaitAlikAnAM, "zizupAlavadha' (11)mAMnAM tutikAvyonI tulanA paNa karI zakAya. - 159. dasathI tera sudhInA sargomAM vastupALanI yAtrAnuM varNana che, je "kItikaumudI ane "sukRtasaMkIrtana'mAMnA varNanathI hakIkatamAM khAsa juduM paDatuM nathI. caudamA sargamAM kavi kahe che ke judAM judAM grAma nagaramAM ane pahADo upara vastupALe baMdhAvelAM dharmasthAnonI saMkhyA eTalI moTI che ke AkAzamAMnA tArAonI jema enI gaNanA thaI zake ema nathI. (14-9 ane 10). pachI vastupALanuM avasAna varNavatuM eka rUpaka Ave che, ane anyatra te anupalabdha hoI khAsa naMdhapAtra che-"eka vAra dharmanI dUtI jarAe vastupALa pAse AvIne kahyuM ke dharmanI putrI sadgati tamane maLavA mATe utsuka che. sadgatinAM mAtApitAe paNa enuM lagna tamArI sAthe karavAnuM nakkI karyuM che. sadgati vizenA vicAromAM magna thatAM vastupALane enI pRhAna javara thayo ane teNe enI sAthe lagna karavA mATe zatruMjaya upara javAnuM TharAvyuM. enA sevaka Ayubadhe A nirNayanA samAcAra dharmane ApyA. dharma AthI prasanna thayo, ane lagnane divasa nakkI karIne teNe potAne dUta sabodhane vastupALa pAse mokalyo. sabaMdhe vastupALane kahyuM ke sadgati sAthe lagna mATe 1296 ne mAgha sudi pAMcama ne ravivAranA divase savAre zatruMjaya upara padhAravA dhame tamane nimaMtraNa pAThavyuM che." e pachI vastupALe potAnA putra jasiMha, patnI lalitAdevI ane bhAI tejapALane bolAvyA ane emane Avazyaka sUcanAo ApI, rAjAnI anujJA laIne e zatruMjaya tarapha nIkaLyo. parvata upara teNe ArahaNa karyuM. lagnanA divase AdinAthanuM mandira puSkaLa zaNagAravAmAM AvyuM hatuM. dhame pitAnI putrI sadgati vastupALane AdinAtha samakSa lagnamAM ApI ane pachI ene svargamAM laI gayo, jyAM InDe premapUrvaka ane satkAra karyo."16 rAjA vivekacandranI putrI kRpAsandarI sAthe kumArapALanuM lagna varNavatA, yazaH pAlakRta nATaka "meharAjaparAjaya'mAMnI rUpakagranthi (perA 32) uparathI 16. dalAla, "vasantavilAsa', prastAvanA pR. 4 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [vibhAga 3 bAlacandrane santavilAsa'nA aMtima samAM A rUpaka ApavAnI preraNA maLI hAya e saMbhavita che. 160. aparAjita kavie bAlacandrane ' vidarbha rItiguNavAna ' tarIke varNavyA che ane emanI kAvyazaktinAM ghaNAM vakhANa karyA che. (jue pairA 123 pahelAM TAMkalA zloka. ). vinA saMkeAce kahI zakAya ke A prazaMsA asthAne nathI, kemake pUrve sAmezvara ane amarasiMha jevA khe kavioe vastupALanA jIvanane mahAkAvyane viSaya banAvyA chatAM e ja vastu laI ne trIjA mahAkAvyanI racanA bAlacandra saphaLa rIte kare che. enI bhASAmAM viziSTa kavitAnA Aveza che, je enI racanAne eka AgavuM vyaktitva arpe che. enAM varNanA sAmAnya rIte lAMbAM ane alaMkArapracura hAvA chatAM AkarSaka ane maneAhara kalpanAothI sabhara che. kavine yAnidrAmAM pratyakSa thatI sarasvatInuM varNana (1-58 thI 7 ); ahilavADanuM varNana (2), jemAM vAstava ane kalpanAnuM subhaga saMmizraNa jovA maLe che; khaMbhAtanA baMdaranuM Tre paNa sacATa varNana (3-17 thI 23 ); zaMkha sAthenA yuddhanuM varNana, jemAM bhAga lenAra mukhya yAddAonAM nAmane paNa ullekha maLe che (5);-evAM keTalAMka udAharaNa rajU karI zakAya. 161, maMtrI tarIke niyukti thavA prasaMge vastupALanA mukhamAM mukAcelA bleka leSanuM sundara udAharaNa che-- atyarthamathamupaDhaukitamAdriyante taM ca prabhUtaguNitaM punararpayanti / nyastAH pade samucite gamitAzca maitrIM zabdAH kaveriva nRpasya niyoginaH syuH || ane rAjAne uddezIne vastupALe kahelA nIcenA zloka 'kArtikaumudI' (3-77)nA lagabhaga e ja AzayanA kSeAkanuM smaraNa karAve che-- nyAyaM yadi spRzasi lobhamapAkaroSi karNejapAnapadhinoSi zamaM tanoSi / susvAminastava dhRtaH zirasA nidezastannUnameSa mayakA'parathA'stu bhadram || ( 3180 ) vastupALane zaMkhanI sevAmAM joDAvA sUcanAne saMdeze lAvanAra dUtane vastupALe ApelA jaDabAtoDa javAba---- kSatriyAH samarakelirahasyaM jAnate na vaNijo bhrama eSaH / ambast vaNigapi pradhane kiM mallikArjunanRpaM na jadhAna || Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 141 dUta re vaNigahaM raNahaTTe vito'situlayA kalayAmi / maulibhANDapaTalAni ripUNAM svargavetanamatho vitarAmi || ( 4-42 ane 43 ) eka manehara upekSA-~ yauvanaM calamupaiti no gataM vigrahairalamupAsyatAM priyaH / ityavocadiva jhakRtairvadhUpAdayorabhinipatya nUpuraH / / ( 4-45 ) sAmanAtha pATaNa pAse sAgara ane sararavatInA saMgamanuM vana-- sarasvatIvAridhivIcihastasaJcAritairyasya puraH purasya / parasparAzleSavibhedavadbhizcAmaryamAcaryata phenakUTaiH || tIrasphuTannIra kadambakena bahiH sadA garjati yatra vAddha / vRthaiva someza pinAkino'gre tridhUpavelApaTahaprapaJcaH || (11-33 ane 34) udayaprabhasUriSkRta dharmAbhyudaya' athavA ' sa`ghapaticarita ' 6 " 162, udayaprabhasUriSkRta 'dharmAbhyudaya ' athavA saMghapaticarita ' e khIju eka evuM kAvya che jemAM vastupALanA jIvananA saMbadha Ave che. aitihAsika mahAkAvyAnI samAlAcanAmAM A kAvyane chelluM lIdhuM che, kemake enA e ja sargA-pahelA ane chellA--aitihAsika kahI zakAya evI hakIkata che, jyAre bAkInA sargAmAM mAtra jaina dharmakathAo che. dharmAbhyudaya 'mAM 15 sarga che, ane pratyeka sane aMte vastupALanI praza'sAnA keTalAka zlokA mUkavAmAM AvyA che. AkhAe kAvyanuM granthAtra 3041 zlAkanuM che. 6 163, jinane namaskAra karIne pahelA sanA prAraMbha kartA kare che ane pachI mahAvIranA gaNadhara gautamaravAmInA nAnAdinI tathA haribhadra, siddhasena divAkara, hemacandra, naracandra ane vijayasenanI prazaMsA kare che; sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikAnA banelA caturvidha saMdhanI mahattAnI vAta kare che ane vastupALanI mahattAnI stuti kare che. A pachI kavie eka zloka (1-17)mAM kRtinuM nAmaApyuM che tathA prAcIna kALathI mAMDI vijayasenasUri sudhInI pAtAnI guru paraMparA ApI che (1-18 thI 25). pachI vastupALa dharmopadeza sAMbhaLavA mATe vijayasenasUri pAse jAya che. e vavyuM che. guru ane traNa prakAranA prabhAvanAdha vize-az2AhnikA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 utsava, rathayAtrA ane saMghayAtrA vize vAta kare che tathA saMdhayAtrAmAM pALavA joItA niyamo kahe che (1-48 thI 106). 164. e pachI paropakAra, brahmacarya, dayA Adi sadguNothI prApta thatAM puNya vizenI keTalIka dharmakathAo vastupALane guru kahe che. 2 thI 14 sudhInA sargo A prakAranI dharmakathAothI rokAyelA che. 2 thI 6 sudhInA sage prathama tIrthaMkara RSabhadeva athavA AdinAthanuM ane emanA putro bharata ane bAhubalinuM jIvana tathA chevaTe bharatanuM nirvANa varNave che. chaThThA sargamAM zatruMjayanA rakSaka devatA yakSa kapadIne vRttAnta Ave che tathA zatruMjaya upara prathama bharate bAMdhelA ane pachI sagara cakravartI, rAmacandra, jAvaDa, zIlAditya tathA siddharAjanA maMtrI Azuka ane kumArapALanA maMtrI bAhaDa jevA bhUtakALanA mahApuruSoe jIrNoddhAra karAvelA mandiranuM mAhAsya varNavAyuM che (6-67 thI 87). A vRttAnta viSayAntara jevo hovA chatAM zatruMjayanI saMghayAtrA varNavavAnA uddezathI racAyelA granthamAM asaMgata nathI. lagnanI prathama rAtre ja ATha saundaryavatI patnIone tyAga karIne dIkSA lenAra jaMbusvAmInI kathA AThamA sargamAM che, ane navamA sargamAM tapanuM mAhAtmya varNavatI rAjakumAra yugabAhunI kathA che. dazathI cauda sudhInA sargomAM bAvIsamA tIrthaMkara neminAthanuM, emanA pUrva janmothI mAMDI nirvANa sudhInuM jIvana vistArapUrvaka ApyuM che, ane A pAMca sarganuM prasthAjha 2142 zleka che (juo perA 116). paMdaramA sargamAM pharI pAchI ApaNe kartAnA samakAlIna itihAsa upara AvIe chIe. vijayasenasUrinA A upadezanI preraNAthI thayelI zatruMjayanI saMghayAtrA e sarga varNave che. zatruMjaya uparathI saMgha pAcho phare che emAM evA be mukAmano ullekha che jenA vize agAu vAta karI nathI athavA koI aitihAsika kAvyamAM nathI; e mukAma te ajAharanagara17 ane keTinagara athavA koDInAra (15-13). e ja sarganA zleka 25-31 mAM vastupALanAM bAMdhakAmanI eka yAdI ApI che, jene bIjAM samakAlIna lakhANanuM anumodana maLe che. granthane aMte prazastimAM kartA pitAnA gacchanA-nAgendra gacchanA AcAryonI paTTAvali, bIjI vigato uparAMta, Ape che (pairA 111). 16pa, dareka sarganA aMtima lekamAM AvatA "lakSmI' zabdathI A kAvya aMkita thayeluM hoI pupikAomAM ene "layaMka' kahevAmAM AvyuM 17. dakSiNa saurASTramAM UnA pAsenuM ajAhara tathA ajArA. atyAre te nAnuM gAmaDuM che. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 143 che (Ti. 18). peAtAnAM kAvyAne zubha zabdothI aMkita karavAnI supracalita paraMparA saMskRta ane prAkRta kaviemAM hatI, ane ApaNe joie chIe ke bhAravinuM 'kirAtArjunIya' 'lakSmI' zabda vaDe, mAdhanuM 'zizupAlavadha' 'zrI' vaDe, pravarasenanuM 'setubaMdha' 'aNurAya' (saM. matturatna) vaDe ane ratnAkaranuM 'harivajaya' 'hara' vaDe aMkita thayela che. AvAM khIjA paNa udAharaNa ApI zakAya. 166, pratyeka sane aMte AvatI puSpikAomAM 'dharmAbhyudayane mahAkAvya kahevAmAM Avyu che;18 A puSpikAe mULa kartAnI ja che ke kAvyanI nakala karanAra vastupALanI che e ApaNe jANatA nathI; paNa enA vastunA upara ApelA sAra uparathI jaNAze ke A prakaraNanA prAraMbhamAM saMskRta mahAkAvyanAM je lakSaNA ApyAM che e dRSTie ene mahAkAvya gaNI zakAya nahi. kharu. jotAM enuM vaikalpika nAma 'saMdhapaticarita' sUcave che tema, A caritra che. khAsa karIne jenAmAM aitihAsika ke paurANika vyaktionAM caritro racavAnI paddhati hatI; evAM ciratrAmAM mukhya chaMda anuSTupa rahetA ane racanA sAdI purANazailIe thatI. jemAM tIrthaMkarAnAM caritronA paNa samAveza thAya che evAM, A prakAranAM kAvyAne keTalIka vAra mahAkAvya' kahetA. Ama kahevAmAM tAtparya e haze ke A kRtie mahApustheAnAM athavA jemane dhArmika daSTie mahAna kahI zakAya evA puruSAnAM caritra che. sAhityazAstramAM jene 'mahAkAvya' kahevAmAM Ave che evI kRtionA kalAvidhAnanA ajJAnane kAraNe AvI racanAone 'mahAkAvya' kahevAmAM AvI haze ema mAnavuM yogya nathI, make mANikyacandra jevA sAhityanA vyutpanna paDite racelAM kAvyA. daDI Adie ApelAM lakSaNAne anusaratAM nahi hAvA chatAM eene 'mahAkAvya' nAma apAyuM che ( paeNrA 182 ). 167, 'dharmAbhyudaya' e be tIrthaMkarAnAM jIvana sahita keTalIka kathAenA saMgraha che. enA mATe bhAga saraLa, vahetI paNa hakIkatAne ja spa karatI zailIe lakhAyela heAI lAMbAM vahunA ke jhAjhAM alaMkaraNAne avakAza 18. udAharaNa tarIke jue pahelA sa`ne aMte--kRti zrIvijJayasenasUrishissyshrii udayaprabhasUriviracite zrIdharmAbhyudayanAmni saMghapaticarite lakSmyaGke mahAkAvye tIrthayAtrA vidhivarNano nAma prathamaH sargaH // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 ApatA nathI. A prakAranI zailIne prayoga madhyakALamAM jaina lekhakoe saMskRta temaja prAkRta kathAgranthamAM kare che, ane emAM kartAne uddeza varNana karavA karatAM ativRttanuM kathana karavAne ja hoya che.19 pirANika mahAkAvyo semezvarakRta "suratsava' 168, aitihAsika mahAkAvyonI samAlocanA karyA pachI sau pahelAM somezvarakRta "suratsava" laIzuM, kemake enuM vastu purANamAMthI levAyeluM hovA chatAM tatkAlIna rAjakIya ane aitihAsika paristhiti sAthe paNa ene saMbaMdha che. "mAkaDeya purANanA adhyAya 81-93 mAMnA "devImAhA" athavA "saptazatImAM AvatuM suratha rAjAnuM caritra e tene viSaye che, paNa sAthesAtha rAjA bhImadeva bIjAnI rAjakIya Apattio tathA ene pharI vAra thayelI rAjya prAptinuM sUcana paNa, agAu kahyuM che tema ( perA 48 ane 75), e dvArA thatuM jaNAya che. 169. "suratsava'mAM paMdara sa tathA kula 108ra zloka che. pahelA sargamAM kavi vividha devatAone namaskAra kare che, ane temAM paNa prArabhika pAMca zlekamAM bhavAnI athavA durgAnI stuti kare che. "jeNe potAnA sakAvya devAyatanamAM rAdhavakIrtirUpa mUrtinI pratiSThA karI che te munimukhyane tathA " danA rahasya, yajurvedanA vivarta ane sAmavedanA sAra jevI jenI kati trilekIne pavitra kare che evA satyavatI sutane arthAta vAlmIki ane vedavyAsane te praNAma kare che. 'hatkathA nA kartA guNAtya, subadhu, kAlidAsa, mAdha ane murAri jevA bIjA keTalAka kavione paNa te saMmAnapUrvaka ullekha kare che. prAcIna hastapratonI zodhanA pitAne eka ahevAlamAM "suratsavane uttama sAra ApanAra De. rAmakRSNa gopAla bhAMDArakaranA zabdomAM kahIe to-"e pachI kavitA, sajanaprazaMsA, durjananindA Adi sAmAnya viSayo paratve kavi keTalAka leke Ape che ane pachI pitAnA kAvyanAyaka surathano paricaya vAcakane Ape che. surathanA vizvavijayanA vRttAnta sAthe pahele sarga pUro thAya che. bIjA sargamAM, surathanA keTalAka maMtrIo enA zatruonI sahAyathI enuM rAjya 19. A prakAranA thoDAka viziSTa kathAnA paricaya mATe juo haTala, aina nereTIva liTarecara opha dha zvetAmbara aipha gujarAta." Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 145 paDAvI le che. AthI surathe vanamAM Azraya lIdhe. tyAM ene eka munine paricaya thayo, ane munine teNe potAnA saMkaTanI vAta karI. tapazcaryA vaDe bhavAnIne prasanna karavAnI salAha munie surathane ApI, ane bhavAnInAM parAkramo enI AgaLa varNavyAM. zuMbha ane nizuMbha e be dee brahmadeva pAsethI varadAna meLavyuM hatuM ke strI sivAya bIjA koIne haste emanuM mRtyu na thAya. A varadAnane kAraNe teo bahu prabaLa banI gayA hatA ane badhAM prANIone pIDA karatA hatA. A pachI devo brahmadeva pAse gayA ane pitAnI phariyAda emanI AgaLa rajU karI. brahmAe potAnA varadAnane prakAra devane samajAvyo; temaNe devone bhavAnI pAse jaIne zuMbhano vadha karavA mATe ene vinaMti karavA mATe sUcavyuM. ahIM trIje sarga pUro thAya che. 170, "devo pachI himAlayamAM gayA. sAhityazAstranI paripATI mujabanuM himAlayanuM varNana cothA sargamAM Ave che. e samaye samakAle upasthita thayela RtuonuM zebhAnuM varNana pAMcamA sagamAM ane caMdrodayanuM varNana chaTTA sargamAM Ave che. sUryodayanA varNana sAthe sAme sarga zarU thAya che, ane bhavAnI puSpAvaya mATe jAya che. e pachI snAna mATe devI gaMgAtaTe jAya che, ane ratnAna karIne e pAchI phare che tyAre devo dUrathI ene joine enI stuti kare che. pachI devo pitAnI phariyAda kahe che, ane zuMbha daityane vadha karavA mATe devIne vinaMti kare che. devI emane bhaya dUra kare che ane daityane vadha karavAnuM vacana Ape che. AThamA sargamAM bhavAnI eka atyaMta sundara strInuM rUpa dhAraNa kare che ane himAlayanA eka zikhara upara vAsa kare che. himAlayamAM eka sundarI AvI che evI vAta phelAya che, ane zuMbhane sAMbhaLavAmAM paNa e vAta Ave che. pachI potAnI sAthe lagna karavA mATe saMdeze e sundarIne zubha mokale che. e saMdeza lAvanAra dUtane bhavAnI kahe che ke "mAruM evuM vrata che ke huM siMha upara savArI karatI houM tyAre mArI sAthe je puruSa yuddha karaze enI sAthe ja huM lagna karIza." dUta A samAcAra zuMbhane Ape che, AthI Azcarya pAmIne e vicitra pratijJA cheDI devAne samajAvavA mATe dhUlecana daityane zuMbha devI pAse mele che, ane e je pitAnI jaka choDe nahi te ene baLapUrvaka upADI lAvavA kahe che. dhUmralocana bhavAnI pAse jAya che ane zuMbhanA hukamane amala karavAno prayatna kare che eTalAmAM to devInA prabhAvathI te baLIne bhasma thAya che. navamA sargamAM moTA sainya sAthe umAnI sAthe yuddha karavA mATe zuMbha jAya che; dasamA sargamAM emanI vacce yuddha thAya che, ane agiyAramAM sargamAM zuMbhane vadhu vaNavA che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 171. "muninA mukhethI bhavAnInAM A parAkramo sAMbhaLIne suratha kaThina tapazcaryA dvArA bhavAnIne prasanna karavAne nizcaya kare che. A tapazcaryAenuM varNana bAramA sarNamAM che. teramA sargamAM surathanI daDhatAnI parIkSA karavA mATe pArvatI eka sundarIne mokale che, paratuM enA AkarSaNathI paNa suratha tapamAMthI calita thato nathI. caudamA sargamAM bhavAnI suratha upara prasanna thaI tenI AgaLa pratyakSa thAya che, tathA eka hajAra varSa sudhI cakravartIpadanI prAptinuM tathA atyAra sAtame manuM pUro thAya pachI, AvatA janmamAM AThame mana thavAnuM ene varadAna Ape che. bIjI bAju suratha rAjAne je vaphAdAra maMtrI hatA temaNe kapaTIone nAza karyo tathA surathanI zodha mATe cAre dizAmAM mANase mekalyA. suratha je vanamAM tapa karato hato tyAM emane eka AvI pahoMcyo, ane tene vize eNe pelA vaphAdAra maMtrIone samAcAra ApyA. teo ghaNuM mANasa sAthe tyAM AvI pahoMcyA ane surathane rAjadhAnImAM laI gayA, jyAM umAnA varadAna anusAra teNe ghaNA samaya sudhI cakravartIpada bhogavyuM. 20 paMdaramA sargamAM semezvara pitAne kulavRttAnata Ape che. ane chevaTe vastupALanI stutinA keTalAka le ke Ape che. pAMcamA prakaraNamAM (parA 69-71) A chellA sargane sAra meM Ape che. 172, somezvarakRta "kIrtikaumudI' vaidarbhI rItimAM lakhAyuM che te enA "sura "mAM gauDI rItimAM kAvya racavAno prayatna che; ahIM enA citta samakSa kAlidAsano nahi paNa " kirAtAjanIya " ane "zizupAlavadha'ne namUno hoya ema jaNAya che. jo ke saMskRta kavitAnA A be durgamagaurava granthanA mukAbale "suratsava"nI bhASA sarala che, te paNa emAM puSkaLa le, virala ane asAdhAraNa zabdonA prayogo tathA zabdAlaMkAra che. bhavAnI ane daityanuM yuddha varNavatA dasame saga badhA prakAranAM citrakAthI bhareluM che; " kirAtAjunIya " no paMdaramA sargamAM ane zizupAlavadha " nA ogaNIsamI sargamAM yuddhavarNananI sAthosAtha citrakAvya che. mahAkAvyonA lekhakomAM vividha prakAranAM citrakAvyo dvArA yuddhavarNana karavAnI eka paraMparA hatI ema jaNAya che; je ke yuddhanI gati ane vegane nirUpaNamAM kharuM jotAM, A citrakA vidyarUpa thAya che. 133. "kIrtikaumudI nA kartAnuM kavitva A kAvyamAM paNa jaNAya che. AmAM semezvare karelAM keTalAMka varNane "kIrtikaumudI nAM uttama varNane 20. bhAMDArakara, ripaeNrTa 4, pR. 19-20 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 147 sAthe sarakhAvI zakAya evAM che. potAnI phariyAda rajU karavA mATe deva Ave che e prasaMge brahmadevanuM varNana (3), ane zabdAlaMkArothI bhareluM himAlayanI bhavyatAnuM varNana (4)-jemAM kavine "kumArasaMbhava " ne prathama sargamAMthI kaMIka preraNA maLI hAya-AnA udAharaNa tarIke rajU karI zakAya. paRtuvarNana (4) ane yuddhavarNana (10) paNa noMdhapAtra che. 174, "suratsava mAMthI semezvaranI kavitAkalAnAM keTalAMka udAharaNa ahIM TAMkIe. maMtrIonI dagAbAjIthI rAjyabhraSTa thayele suratha vanamAM praveze che e varNavatAM kavi eka sundara nikAvya Ape che- vizan vanAdeva vanAntarANi sAndramazreNinirantarANi / bhAti sma bhinnAJjanasaMnibhAni dhanAdivendurghanamaNDalAni // (2-18 ) jo ke ahIM kavi bhAravi ane mAdhanI racanAonA kaThina namUnAone sAmAnya rIte anusare che, to paNa keTaleka sthaLe atyaMta sarala prAsAdika zailImAM racAyelI kavitA maLe che, jemake paRtuvarNanamAM vasaMta- kaTAkSitA kairapi cumbitA paraiH kRtopabhogA madhupaizca kaizcana / madhu kSarantI virarAja mAdhavI navInarUpA gaNikeva kAmibhiH // (5-10 ) zaradajlN prasanna jaladA nivartitAH pravartitAzcAdhvani sAdhusindhavaH / gadAdharaH svApaparaH prabodhitaH zaraddinanirmalatocitaM kRtam // (5-39) vasantane prAraMbha- labhante saubhAgyaM kimapi hariNAGkasya kiraNAH pikAH zabdAyante svagatamamRtasyandi ca vacaH / calatyadya zvo vA pavanapRtanA cndngirevarSa ma0 rati ra sumAni nanam II (5-56)21 saMskRta sAhityamAM kAcanI baMgaDIne ullekha nathI ema sAmAnya rIte mAnavAmAM Ave che, paNa "suratsava" 6-105 mAM kAcanI baMgaDIone spaSTa ullekha che e noMdhapAtra che - 21. A zleka urA 2-36 mAM paNa che. 22. "saMskRta sAhityamAM kAcanI baMgaDIne koI ullekha meM jo nathI, paNa ene vaparAza 8 mA-9mA saikAnA arasAmAM zarU thaye haze ema huM dhAruM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [vibhAga 3 kA ca kAcavalayAvalizabdairAjuhAva hRdayaM dayitAsya / A batAve che ke sAmezvaranA samayamAM gujarAtamAM strIone A alaMkAra supracalita hatA. vastupAlakRta 'naranArAyaNAna'du' 15. ' naranArAyaNAnaMda ' e vastupALe raceluM eka mahAkAvya che. enuM vastu ' mahAbhArata 'nA ' vanaparva 'mAMthI levAyela che. nara ane nArAyaNa athavA arjuna ane kRSNanI maitrI, raivataka udyAnamAM temanA AnaMdavihAra ane kRSNanI bahena subhadrAnuM aju ne kareluM haraNu e tene viSaya che. kavi samakSa mAne ane kaTaleka aMze bhArivane namUne che. saMskRtanA A e praziSTa kavionAM kAvyeAmAM temaja vastupALanI prastuta racanAmAM viSaya je ' mahAbhArata 'mAMthI levAyelA che, tenuM kRtinA vistAranA pramANamAM tivrutta nAnuM che ane nagara, rAjA ane rAjadarabAra, sUryodaya, candrodaya, puSpAvacaya AdinAM lAMbAM paraparAgata va AthI tathA keTalIka vAra lAMbA saMvAdothI kRtine meTA bhAga rAkAyelA che. traNe kavienI zailI khUba alaMkRta ane keTalIka vAra te kRtrima gaNavI paDe evI che; jo ke vastupALanuM kAvya enA puragAmI karatAM saraLa che. bhAvi ane mAdhanI jema vastupALe paNa eka AkhA sa (14) citrakAvyA dvArA yuddhanA varNanathI relA che; e sarganA cALIse zlokA citrakAvyAnA ghaNA prakAra rajU kare che ane emAMnA keTalAka prakAra te alaMkRta saMskRta kavitAnA kSetramAM paNa virala che. chuM. madhya eziyAmAMthI AvelI hUNa ane gurjara jevI paradaeNzI jAtie dvArA enA upayoga zarU thayA hoya ema lAge che. ''jana la Apha eriyenTala sTaDIjha, pu. 1, pR. 16 mAM zrI. pI. ke gArDae ApeluM DA~. vAsudevazaraNa agravAlanuM avataraNa. " saMskRta raTiza rAbdanA keTalIka vAra * kAca ' artha karavAmAM Avyo che e ahIM noMdhavuM joIe. udAharaNa tarIke, sAmardevanA ' yazastilaka pU ' ( I.sa. 951 ) mAMnA ' sphaTikavalaya ' zabdano artha prA. sakiI e ' kAcanI baMgaDI' eve! karyo che. carcAstalaka eNnDa inDiyana kalcara, pR. 123. ) Ti, zabdanA ( * eka ntatanA sapheda kiMmatI paththara evA) saMskRtamAM sAmAnya a che e vistRta thaI ne kRtrima ' kAca 'nA arthanA samAveza thaI gayA haze ke kema e kahevuM muzkela che. AthI vaiya zabdamAM ' kAcanI ba'gaDI'ne sauthI jUne upalabdha asadigdha ullekha 'suratheAtsava 'mAMthI maLe che ema kahevuM cita che. 6 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 149 176, "naranArAyaNanaMda " soLa sargamAM vaheMcAyeluM che ane emAM kula 794 zleka che. "kumArasaMbhava," "zizupAlavadha,' "kirAtAjunIya" ane "naiSadhIyacarita nI jema koI devane namaskAra karyA vinA ja ene AraMbha thAya che. pahelA sargamAM kRSNanI rAjadhAnI dvArakAnuM ane bIjA sargamA emanA darabAranuM tathA tyAM emanA AgamananuM varNana che. pachI revatakane udyAnapAla AvIne kRSNa samakSa puSpanI bheTa dhare che, tathA emane khabara Ape che ke arjuna revataka udyAnamAM Avela che. pitAnA ISTa mitrane maLavA mATe kRSNa utsuka bane che, ane trIjA samA revatakamAM AvIne ene bheTe che. baMne mitro drAkSamaMDapamAM besIne vAto kare che. raivatakamAM samakAle pravartamAna cha RtuonI zobhAnuM varNana cothA sargamAM kareluM che. A be gADha mitrAnuM jANe darzana karavA Icchato na hoya evo caMdra pachI Uge che. A pachI traNa sarga (5-7)mAM sUryArata, candrodaya, surApAna ane surata, sUryArata tathA sUryodayanAM varNana che. arjuna ane kRSNa AkhI rAta vArtAlApamAM gALe che. AThamA sagamAM kRSNanA bhAI balabhadra raivatakamAM jAya che, ane kavi emanA sainyanuM varNana karavAnI taka meLave che. navamA ane dasamA sargamAM puSpAvacaya ane jalakrIDAnuM varNana che. subhadrA snAna karIne pAchI vaLatI hatI tyAre arjune ene joI ane bannene ekabIjA tarapha praNaya the. arjuna ane kRSNa paNa raivatakamAMthI dvArAvatImAM AvyA. agiyAramA sargamAM virahathI vyathita arjunanuM varNana che. eka dUtI arjuna pAse Ave che ane subhadrAnI dazA paNa evI ja hovAnuM tene kahe che. subhadrAe pAThavelo premapatra arjuna vAMce che ane subhadrAe pote raivatakamAM maLavuM e saMdezo dUtI mAraphata mokale che. kAmadevanI pUjA mATe raivataka udyAnamAM jatI subhadrAnuM varNana bAramA sarga mAM che; e samaye ajuna enuM haraNa karI jAya che. rakSake baLadevane khabara Ape che, eTale krodhAyamAna thayelA baLadeva kRSNa AgaLa emanA mitranA durvartana badala phariyAda kare che. kRSNa uttara Ape che ke "subhadrAne mATe arjuna egya vara che, ane subhadrA paNa arjunane Icche che, mATe tamAre kApa karavAnuM kAraNa nathI." teramA ane caudamA sargamAM yAdava sinya ane arjuna vaccenA tumula yuddhanuM varNana che. chevaTe kRSNa vacce paDe che, yuddha aTakAve che ane arjunane dvArakAmAM laI Ave che. paMdaramA sargamAM dvArakAmAM thayelA AnaMdaitsavanuM tathA arjuna ane subhadrAnA lagnanuM varNana che. chellA ane seLamAM sargamAM vastupALe pitAnA pUrvaja caMDapathI mAMDIne pUrva puruSane tathA pitAne vRttAnta Ape che, ane nIcenA namratAsUcaka kalekathI te kAya pUruM kare che- Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 ubhAsvadvizvavidyAlayamayamanasaH kovidendrA vitandrA mantrI baddhAJjalivo vinayanatazirA yAcate vstupaalH| svalpaprajJAprabodhAdapi sapadi mayA kalpite'smin prabandhe bhUyo bhUyo'pi yUyaM janayata nayanakSepato doSamoSam // vastupALanA Azrita koI kavie "naranArAyaNanaMda'nA pratyeka sargane aMte enI stutinA eka ke be leke umerelA che. AvA konI kula saMkhyA 18 che. - 177, "naranArAyaNanaMda enI racanA pachInA cheDA samayamAM saMskRta sAhityajagatamAM ThIka pratiSTita thayuM hoya ema jaNAya che, kemake enA pahelA sagane chaTTo leka jahulaNanI "kitamukatAvala mAM uddata thayo che (perA 64), ane bIjo eka zloka (14-6) amaracandrakRta "kAvyakalpalatA " (pR. 103)mAM sthAna pAme che. ApaNe joyuM tema, kAvyane moTo bhAga mahAkAvyonI paripATI mujabanAM varSothI rokAyele che; paNa emAMye vastupALanI kavi tarIkenI viziSTatA achatI rahetI nathI, ane emAMnAM keTalAMka sthAne te bhAravi ane mAdhanA uttama glaeNkenI yAda Ape che, ane AkhuM kAvya ekaMdare evuM dhAraNa jALave che, je madhyakALanA saMskRta mahAkAvyanA lekhakomAM sAmAnya rIte jovA maLatuM nathI. kRSNanI prakRtimAM sAmAnya manuSyanI najare dekhAtA virodhAbhAso kavi Ama varNave che : pupoSa mitrANyapi nirmamo'sau gataspRho rAjyamapi pratene / jaghAna zatrUnapi zAntacetAH prabhuH prajaikArthakRtAvatAraH / / (1-2) kRSNa ane arjuna e be mitronuM raivataka udyAnamAM lAMbA samaya pachI milana- urati rasikayostayoH pramodAda DhaparirambhavibhinnabhUSaNe'pi / dratamatanuta tArahAralakSmI smitarucivicchuritAzrubindupaktiH / / (3-11) sUryodaya thatAM aMdhakAranI vilupti vize eka suMdara kalpanA naktaM niraGakuzatayAkuzamRcibhedyo yaH sarvatastribhuvane'pi mamau kathaMcit / mAti sma so'pi dRzi ghUkavihaGagamasya bhAnorbhayAd jhagiti saMkucito'ndhakAraH // (7-35) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 151 subhadrAne harI jatA arjunane baLabhadranI jalada cetavaNI- re caura yadi saujanyaM tAkSamapi vismRtam / tavA ke vAmapoDapi viskRta ripatramita che (12-37) bIje eka sthaLe, subhadrAnA stanapradeza upara laTakatI veNIne virahavedanAthI pIDAtA arjunanI zarIrakAntinI corI karavAnA apavAdamAM AvelA manmathanA ghaTasari3 nAme divya (jenA upara aparAdhane saMdeha hoya enI sadaSatA ke nirdoSatA puravAra karavA mATe karavAmAM AvatI camatkArika parIkSA) sAthe sarakhAvI che- drutataramaparasyA jAlagarbha gatAyA lalitalulitaveNiH pIvarazrIruroje / shtmkhsutkaaycchaaycauryaapvaadaadata ghara kamatha vidhya (15-11) amaracandrakRta "bAlabhArata" 138, amaracandrasUrikRta "bAlabhArata" e, enuM nAma sUcave che tema, mahAbhArata nA mukhya kathAvastune saMkSepa che. kartAe ene mahAkAvya kahyuM che tathA pratyeka sargane aMte "vIra" zabdathI aMkita hAI amaracandrasUrinuM A kAvya temaja emanuM 'padmAnaMda mahAkAvya" ane "vIrAMka' tarIke oLakhAya che. mULa mahAbhArata nI jema "bAlabhArata nAM paNa 18 parva che ane pratyeka parva sargomAM vaheMcAyeluM che; chellI prazastisarga sahita sargonI kula saMkhyA 44 che. chellA sarganA chellA zlekamAM jaNAvyA pramANe AkhI kRtinuM prasthAzra 6950 zlekanuM che. mahAbhArata'nuM kathAvastu che ke eka mahAkAvyamAM samAI zake e karatAM ghaNuM moTuM che, paNa saMskRta AnaMkArikAe ApelAM lakSaNe anusAra mahAkAvya gaNuM zakAya evI rIte tenA A sAranI ejanA amaracanTe karI che. chellA saga sivAyanA pratyeka sarganA AraMbhe amaracanTe eka eka zlokamAM vedavyAsanI stuti karI che; arthAta AkhA granthamAM vedavyAsanI stutinA 43 leke che, je batAve che ke 23. ghaTasa" nAme divyamAM, jemAM sApa rAkhele hoya evA ghaDAmAM, hAtha mUvAnI AropIne pharaja pADavAmAM AvatI. prakA (pR. 125) jaNAve che ke vastupALe rAjyanAM nANunI duvyavasthA karI hovAno rAjA vIsaladevane saMdeha hovAthI te A divyamAMthI pasAra thAya ema rAjA Icchato hato, paNa lavaNaprasAde ene evuM karatAM aTakAvyo hato. jo ke vIsaladeva rAjA thayo tyAMsudhI lavaNaprasAda vidyamAna haze ke kema evo aitihAsika tathyano prazna ahIM rahe che. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 mahAbhArata nA kartA mATe amaracandrane keTaluM mAna hatuM. "Adiparva 'ne sAme sargamAM vasaMtanuM varNana che, ane AhathI agiyAra sudhInA sargomAM puSpAvacaya, jalakrIDA, candrodaya, pAnagoSTi, surata AdinuM varNana che. arjune jenuM dahana karyuM hatuM e khAMDava vananuM suMdara varNana bAramA sargamAM che. sabhAparva'nA cethA sargamAM RtuonuM tathA "koNaparva " ane "bhISmaparva mAM yuddhanuM varNana che. strI parva mAM kauravakulanI strIo pitAnAM sagAnAM zekamAM rudana kare che tyAM amaracanTe karuNa rasanuM nirUpaNa karyuM che. 170, Ama A kRtine mahAkAvya tarIke rajU karavAne kartAne prayatna hevA chatAM kharA sAhityika mahAkAvya karatAM vadhu aMze to te "mahAbhAratane kavitArUpe kevaLa sAra ja banI rahe che. mULane saMkSepa karavAmAM amaracandra enA bedhapradhAna ane dhArmika ane lagabhaga tyAga karIne kevaLa kathA bhAga upara ja dhyAna ApyuM che. A ja kAraNathI 'bAlabhArata mAM AdithI udyoga sudhInAM parvo ThIka ThIka jagA reke che, jyAre "zAntiparva" ane "anu. zAsanaparva" "mahAbhArata'nAM badhapradhAna tathA dharma AcAra AdinI carcA karatAM pa che ene mAtra eka eka sarga ja ApavAmAM Avyo che. e pachInAM parvonI kathA to khUba ja saMkSepamAM kahevAmAM AvI che. eka jaina sAdhunI kRti hovA chatAM brAhmaNa sAhityajagatamAM paNa "bAlabhArata" suprasiddha hatuM. mULane kathA bhAgane vaphAdArIpUrvaka anusarate "mahAbhArata ne A padyamaya saMkSepa havA sAthe te eka sArI kAvyakRti che e paNa enI lokapriyatAnuM eka kAraNa che. amarara padhAnanda mahAkAvya ' 180, amaracandrasUrikRta 'padmAnanda mahAkAvya" athavA "jinendracarita" evI eka kRti che, jene AlaMkArie ApelAM lakSaNa mujabanA sAhityika mahAkAvya ane jaina dhArmika caritranI aMtarAlavartI gaNI zakAya. A kRtimAM pahelA jaina tIrthakara AdinAthanuM caritra che. emAM 19 sarga ane kula 6281 zloka che.24 dhArmika caritra sAmAnya rIte eka ja chaMda- anuSyabhamAM hoya che, jyAre AmAM mahAkAvyanI paddhatie praziSTa saMskRta kavitAnA badhA mukhya chaMdane prayoga karavAmAM Ao che, ane eka A sarga (11) RtuvarNanamAM rokAyela che. caritranAyaka AdinAthanA jIvana uparAMta emAM saMkhyAbaMdha kathAnake, daSTA, dhArmika ane dArzanika 24. jirake, pR. 234 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 6 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 153 carcAo tathA upadeze Ave che, je dhArmika kRti tarIkenI enI lAkSaNikatA rajU kare che. ATalI upadezapradhAna sAmagrI hovA chatAM emAM sAcI kavitAnA aMzo paNa ochA nathI. A kAvyamAM kartAne arthAntaranyAsane zokha jaNAya che, ane uttama subhASita lekhe gaNAya evA saMkhyAbaMdha leke emAM che.25 bhASA ane gadyaracanA upara kavinuM prabhutva noMdhapAtra che. amaracandrakRta "caturvizati-jinendra-saMkSisa-caritAni 181. amaracandrasUrikRta "caturvizati-jinendra-saMkSipta-caritAni " e je ke mahAkAvya nathI tema eka tIrthakaranuM saMkSipta caritra nathI, to paNa enuM vihaMgAvalokana ahIM karavuM ucita thaze. "padmAnaMda mahAkAvya mAM paNa prathama tIrthakaranuM jIvana che, te A kRtimAM prathama tIrthakara sameta covIse tIrthakaronAM saMkSipta jIvanavRtta che, ane e rIte "padmAnaMda mahAkAvya " nI pahelAM racAyelI hovA chatAM A kRti jANe ke enA pariziSTarUpa banI jAya che (paMrA 106. ) emAM kula 182 le che. pratyeka tIrthakara vizenI hakIkata kartAne saMkSepamAM ApavAnI che, ane tethI kAvyAlaMkAro kavanane ahIM avakAza nathI. pratyeka tIrthakarane mATe kartAe nIcenI vigate TUMka mAhitI ApI cheH (1) pUrvajanma ke janma, (2) mAtApitA, (3) tIrthaMkaranA nAmanI samajUtI, (4) mAtAnA garbhamAM AvyAnA, janmanA, dIkSAnA ane muktinA divaso, (5) caityavRkSanI UMcAI, (6) tIrthakarane parivAra, jemAM gaNadharo, sAdhu-sAdhvIo, caturdaza pUrvadhare, avadhijJAnIo, mana:paryavajJAnIo, kevalIo (savA), kriya labdhi (potAnA zarIranuM rUpa icchAnusAra badalavAnI zakti) dharAvanArAo, zrAvaka-zrAvikAo Adine samAveza thAya che, (7) kumAra yuvarAja, rAjA ( jyAM lAgu paDatuM hoya tyAM), chagharatha ( asarvajJa saMpUrNa jJAnathI vaMcita) ane kevalajJAnI tarIke tIrthakare gALelAM varSo.26 mANikayacandrakRta zAntinAthacarita' ane pAzvanAthacarita' 182. chelle mANikyacandranI be racanAo- zAntinAthacarita' ane pArzvanAthacarita' upara ApaNe AvIe chIe. dhArmika caritrane "mahAkAvya" kahevAnI jenI paraMparA mujaba ( perA 166 ) A banne racanAone 25. kApaDiyA padmAnanda mahAkAvya nI prastAvanA, pR. 15 TippaNa, jemAM subhASitonAM keTalAMka udAharaNa ApyAM che. 26. e ja, pR. 36 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [vibhAga 3 6 hastapratAnI puSpikAomAM 'mahAkAvya' kahevAmAM Avela che.27 zAntinAtha e seALamA ane pArzvanAtha trevIsamA tIrthaMkara che; A banne jinezvarAnuM tathA AdinAtha, neminAtha, mahAvIra Adi khIjA tIrthaMkarAnuM jIvana e jaina kaviemAM kAvyaracanA mATe bahu lokapriya vastu hatI, ane A khe tIrthaMkarA vize te saMskRtamAM temaja prAkRtamAM saMkhyAbaMdha kAvyo racAyelAM che.28 A banne kRtie aprasiddha haiAI mAtra hastapratarUpe ja maLe che. ' zAntinAtharita 'mAM Ar3a saga che ane enuM granthAtra 5574 zlAkanuM che.29 'pArzvanAthacarita'mAM nava sa che ane enuM granthAtra 578 lAkanuM che.30 banne kAvyAnA mATeA bhAga ('zAntinAthacarita'mAM cha sa, ' pArzvanAtharita 'mAM cAra sa ) tIrthaMkaranA pUrvajanmAnA vRttAntathI rAkAyelA che. hemacandrakRta triSaSTizalAkApuSacarita'nuM pAMcamuM ane navamuM parva, jyAM anukrame A e tIrthaMkarenuM jIvana vavAyuM che emAMnI kathAne tathA jinasenakRta 'Adi purANuM ' tathA guNabhadrakRta 'uttara purANu 'nA prastuta aMzone A be kAvyAnAM kathAnaka sAmAnya rIte anusare che. baMnne kAvyA sAdAM, purANazailInAM saMskRtamAM racAyela che ane emAM mukhya 76 anuSTupa che, tathA A banne tIrthaMkarAnA vanavRttAntanI aMdara, bhAratIya kathAsAhityane prAcIna kALathI suparicita evI paddhatie, vividha prakAranI sakhyAbaMdha ADavArtA dAkhala karelI che. kAvyanuM aMtaraMga Ala kArikAe ApelAM mahAkAvyanAM lakSaNAne kAI rIte anusaratuM nathI, te paNa mANikyacandra jevA suprasiddha vidvAna ane AlaMkArikanI kRti hAI A be racanA jaina AkhyAnakavitA ( Narrative poetry ) nA sArA namUnAo rajU kare che. ' zrIzAntinAtha 27. udAharaNa tarIke-yAcAryazrImALiyacaricita caritaM mahAkAvye tapobhAvanA kathA - cakrAyudhagaNabhRnnirvANa-varNano nAma aSTamaH sarva: samApta: | (pAbha'sU, pR. 205 ) pArzvanAtharita 'nA pratyeka sagane aMte paNa, enA mahAkAvya tarIke ullekha karatI, AvI puSpikAe maLe che. 28. jirakA, pR. 244-46 ane 378-81 29. e ja, pR. 380 30. e ja, pR. 244-45 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 nATaka saMskRta nATakanAM lakSaNe 183, nATaka e saMskRta sAhityanuM bIju eka kapriya svarUpa che ane tene saMskRta sAhityakAronI kAvyasiddhinI parAkASTA lekhavAmAM Ave che. baddha kavi azvagheSanA samayathI mAMDI lagabhaga arvAcIna kALa sudhI be hajAra karatAM vadhu varSo ane itihAsa che. bhAratamAM sauthI jUne nATayAtmaka sAhityaprakAra nA saMvAdo jevA ke saramA-paNI saMvAda, yama-yamI saMvAda, vizvAmitra-nadI saMvAda, purUravA-urvazI saMvAda Adi che, ane e pikI chellA saMvAdamAMthI mahAkavi kAlidAsane "vikrarvazIya "nuM vastu prApta thayuM hatuM. bhajavAtA nATakanA prAcInatama ullekha "mahAbhASya" (I. sa. pUrve 120)mAM che. "kaMsavadha" ane "balibaMdha " nA abhinayapraNane emAM nideza che. A tathA bIjA keTalAka ullekho uparathI ema mAnavAmAM Ave che ke saMskRta nATaka viSNu-kRSNanA saMpradAyamAMthI vikasyuM hatuM ane ethI prAraMbhika abhinayaprayoge khriratI madhyakAlanAM rahasyanATake ( Mysteries) jevA hatA. bahusaMkhya nATaka uparAMta nATayazAstranA aneka pra bhAratamAM racAyA che-jemAM bhAratanuM "nATayazAstra' (I. sa. 300 ke AsapAsa) sauthI prAcIna che-e batAve che ke bhAratamAM saMskRta nATakane vikAsa guNasamRddha temaja vaividhyapUrNa hate. saMskRta nATakanA sAmAnya rIte rUpaka ane uparUpaka evA be vibhAga karavAmAM Ave che. vizvanAthakRta sAhityadarpaNa" (I. sa. 1450 AsapAsa) rUpakanA daza ane uparUpakanA aDhAra vibhAga pADe che. 184nATakamAM aMkanI saMkhyA ekathI daza sudhI hoya che. nATikA tarIke oLakhAtA prakAramAM cAra aMka hoya che, jyAre prahasana bhANa Adi gauNa prakAre eka ja aMkamAM samApta thAya che. pratyeka nATakanA AraMbhamAM prastAvanA hoya che. ene prAraMbha nAndIthI thAya che. prekSako upara devonI kapA Utare e mATe prArthanA karavAmAM Ave che. pachI sUtradhAra ane bIjA eka athavA be naTo vacce saMvAda zarU thAya che; emAM nATaka ane enA kartA vize kaMIka mAhitI ApavAmAM Ave che ane prastAvanAne aMge viziSTa 1. maeNkaDonala saMskRta liTarecara, pR. 347 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamAMDaLa [vibhAga kuM nATacAtmaka paristhitimAM eka pAtrane rajU karavAmAM Ave che. aMkanA aMta sudhI raMgabhUmi khAlI rahetI nathI. ane tyAM sudhI sthaLamAM paNa parivartana thatuM nathI. e aMkAnI vacce TalIka vAra viSNubhaka athavA pravezaka tarI ka oLakhAtA saMvAdivazeSa Ave che; te aMkA vaccenA samayamAM je banAvA banI gayA haiAya tenI mAhitI dvArA prekSakAne ApavAmAM Ave che, eTaluM ja nahi, bhaviSya ghaTanA mATenI paNa mAnasika bhUmikA paNa taiyAra karavAmAM Ave che. nATakanI samApti bharatavAceAthI thAya che, emAM sukha ane kalyANa mATenI prArthanA haiAya che ane nATakanA ekAda mukhya pAtranA mukhamAM bharatavAkyanA bloka mukAya che. saMskRta nATaka e gadyarkavAde ane Urmiyukta zlokAnI mitra racanA che. saMskRta nATakanAM vividha pAtro peAtAnA sAmAjika darajjA anusAra vividha khelIe khele che e jANItuM che. nATakanA nAyakA-rAjAo, brAhmaNA ane ucca sAmAjika darajjo dharAvatI anya vyaktie saMskRta khAle che, jyAre strIe ane nIcalA darajjAnAM manuSyo prAkRta khele che. nATayazAstranA niyamAnusAra, vividha darajjAnAM pAtrA prAkRtanA paNa vividha prakAra khele che. nATaka sukhAnta hAya che; saMskRta nATakamAM karuNAntikA nathI eTaluM ja nahi, mRtyu jevI kAI karuNa ghaTanA pazu raMgabhUmi upara raju thatI nathI.2 nATyazAstranA granthA anusAra kazuM kAra athavA grAmya tattva paNa ragabhUmi upara rajU thaI zakatuM nathI. zApeAcAra, yuddha, cuMbana, bhAjana ane nidrAdhInatva jevI vastue prekSakA raMgabhUmi upara kadI jotA nathI. 185, upalabdha saMskRta nATakAnI saMkhyA jo ke lagabhaga so jeTalI thAya che, paNa enA sarvottama namUnA Azare vIsa jeTalA che ane bhAsa, kAlidAsa, zudraka, vizAkhadatta tathA bhavabhUti jevA prAcIna praziSTa nATakakArAnI ekRti che. pachInA samayanA aneka lekhakAe A prAcIna nATakakAro paikI ekAdanI kRtine namUnA tarIke lIdhI che ane e rIte vadhu jIvaMta nATacapraNAlInuM echevatta aMge anukaraNa karyuM che. madhyayugamAM jyAre saMskRta sAhityanA sAcA sarjanAtmaka yuga pUrA thaI gayA hatA tyAre paNa vidyA ane adhyayananI paraparA barAbara cAlu rahI hatI, ane siddhAntavicAra 2. pachInAM sa`skRta nATakAmAM to A sarvasAmAnya niyama che, paNa bhAsakRta 'Ubha'ga' jevAM prAcInatara nATakamAM A kavisamaya jaLavAye| nathI. A nATakamAM duryodhana raMgabhUmi upara ja maraNa pAme che. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 ] saMskRta nATakanAM lakSaNe | [ 157 temaja abhiyapraga e banne viSamAM nATakanuM kheDANa rAjadarabAremAM temaja samAjanA dhanika varganA Azraya nIce cAlu rahyuM hatuM. A pustakanA pahelA prakaraNamAM nirdeza karyo che te pramANe caulukyayugIna gujarAtamAM saMkhyAbaMdha saMskRta nATaka racAyAM ane bhajavAyAM hatAM, eTaluM ja nahi, paNa AcArya hemacandra pitAne "kAvyAnuzAsana'nA AThamA adhyAyamAM nATaka vize lakhyuM che tathA emanA vidvAna ziSya rAmacandra je pite nATakakAra paNa hatA temaNe "nATayadarpaNa" nAme nATayazAstrane vistRta grantha racyo che. vastupALanA rAjyamAM arthAta uttara caulukyayugamAM paNa A paraMparA cAlu rahI hatI ane vastupALanA sAhityamaMDaLanA kavioe racelAM pAMca nATekA vize jANavA maLe che. emAMnuM eka naredraprabhasUrikRta "kAkulthakeli" upalabdha nathI; bAkInAM cAra nATakonI samAlocanA ahIM karIzuM. semezvarakRta 'ullAgharAghava' 186. sau pahelAM ApaNe sAmezvarakRta 'ullAgharAvI laIe. ATha aMkanA A nATakamAM rAmAyaNanI kathAnuM nATakarUpe nirUpaNa che. A virala nATakanI eka mAtra upalabdha hastaprata pUnAnA bhAMDArakara InsTiTayUTamAM rAkhavAmAM AvelA muMbaI sarakAranA hastalikhita pustakasaMgrahamAM (1884-86 ne naM. 343) jaLavAyelI che, ane emAMthI paNa agiyAra patra (1-5, 18, 39, 40, 71, 3 ane 87) khovAI gayelAM che; AthI A nATakanI aitihAsika daSTie agatyanI prastAvane e hastapratamAM maLatI nathI; paNa sva. tanasukharAma tripAThIe taiyAra karelI A nATakanI nakalamAMthI te mane maLI hatI. zrI. tripAThIe prastuta haratapratanI nakala taiyAra karI hatI, paNa prAraMbhanA khUTatA bhAganI pRti temaNe bIjI koI haratapratane AdhAre karI hatI, je phArbasa gujarAtI sabhAne saMpAyelA emanA hastapratasaMgrahamAM nathI. pUnAnI hastapratanA chellA patra upara judA hastAkSaramAM noMdhyuM che te pramANe, "ughAgharAdhave" nATakanuM prasthAca 2100 zlokapramANa che. 187. 'ullAgharAghavane zabdArtha thAya che "ullAsayukata rAma." ene sAra ApaNe joIe. rAma-sItAnAM lagna thaI gayAM che ane sItAne ayodhyA mekalavAnI taiyArI thAya che tyAMthI nATakane prAraMbha thAya che. pahelA aMkamAM nAndI pachI janakarAjAnA purohita zatAnaMda kahe che ke putrIne have viyoga . "ugharAghavanI prastAvanAmAMthI za tanasukharAma tripAThIe zrI cimanalAla DAhyAbhAI dalAlane ApelAM keTalAMka avataraNa mATe juo vasata, pR. 14, pR. 191, Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 thavAne hoI janaka zokAtura thayA che. rAma, lakSmaNa ane sItA sAthe dazaratha rAjA janakanI vidAya le che. thoDI vAra pachI kaMcukI haridata praveze che, ane mArgamAM maLelA parazurAmane rAme kevI rIte zatna karyA enI vAta kare che. rAmanA A parAkramanA samAcAra ApavA mATe rAjA janaka aMtaHpuramAM jAya che. bIjA aMkanI pahelAM AvatA vikaeNbhakamAM be anucaronA saMvAdamAMthI jANavA maLe che ke dazaratha rAjAe rAmane rAjyAbhiSeka karavAno nirca karyo che ane e mATe pitAnA purohita vaziSThane teDAvyA che. rAma ane sItA udyAnamAM vihare che tathA prakRtinuM sandarya mANe che. e samaye dazaratha rAmane bolAve che ane rAjyane bhAra vahana karavAne taiyAra rahevA kahe che. sAMjano samaya thayo che ane saMdhyAkALanuM varNana karatA vaitAlikAnA zloko nepathyamAMthI saMbhaLAya che. kaMcukI AvIne dazarathane kahe che ke rANI keyI emane potAnA mahale teDAve che. trIjA aMkamAM be dAsIonA saMvAdamAMthI samajAya che ke keyIe dazaratha pAsethI be varadAna meLavavA nirNaya karyo che; eka che rAmane vanavAsa ane bIjuM che bharatane rAjyAbhiSeka. A pachI nagaramAM thaI rahele AnaMdotsava nihALatA rAma savArImAM nIkaLe che, paraMtu kaikeyInA mahele AvatAM teo tathA sumaMtra rASTra kekeyInI niSphaLa samajAvaTa karavA mathatA vRddha rAjAnuM karuNa dRzya jue che. rAmane jotAM ja dazaratha mUcha pAme che. e samaye kauzalyA, sumitrA ane sItA praveze che ane banAvoe aNadhAryo palaTo lIdhe jANIne stabdha thaI jAya che. kopAyamAna lamaNa dhanuSa caDAvIne praveze che ane rAmane dezavaTo devA IcchanArane yuddha mATe AhavAna kare che. paraMtu rAma ane zAnta kare che, sarvanI vidAya laI vanamAM jAya che, ane AkhA rAjyamAM zoka pravartI rahe che. 188, cA aMka rAmane dezavaTA pachI banelA banAvo varNave che. kamadAvAda ane kanakacUDa nAme be gaMdharvono AkAzamArga pravAsa ane temanA saMvAdathI AkhAye aMka rokAyeluM che. emAMthI jANavA maLe che ke dazaratha rAjA maraNa pAmyA che; bharata rAmane pAchA levA mATe emanI pAchaLa citrakuTa jAya che, paraMtu rAma ene samajAvIne prajAnA rakSaNa mATe ayodhyA pAcho mokale che; virAdha rAkSasane rAme vadha karyo che. ane aMtamAM teo dakSiNa dizAmAM javAnI IcchA vyakata kare che. pAMcamAM aMkanI pahelAM viSkabhaka che. emAM mArIcanI uktiomAMthI jaNAya che ke sUrpaNakhAnAM nAkakAna lamaNe kApI nAkhyAM che, janasthAnamAM rahetA rAkSasano vadha thayo che, ane have sItAnuM haraNa karavA mATe rAvaNu mArIcanI sahAya levA mAge che. pachI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 ] saMskRta nATakanAM lakSaNe [ 159 rAvaNa praveze che ane baLapUrvaka sItAnuM haraNa karI jAya che. gIdhane rAjA jaTAyu sItAne bacAvavA Ave che, paNa ene saphaLatA maLatI nathI, ane rAvaNanA anucara gharAkSa dvArA jANavA maLe che ke jaTAyu maraNatola ghAyela thayo che. sItAne parNakuTImAM nahi jotAM rAma ane lakSmaNa enI zodha karavA nIkaLe che, ane mArgamAM jaTAyu pAsethI emane sItAnuM haraNa thayAnA samAcAra maLe che. dakSiNamAM paMpAsara tarapha javAnI ane tyAM sugrIva Adi vAnararAjAo sAthe maitrI karavAnI salAha jaTAyu rAmane Ape che. chaThThI aMkanA AraMbhamAM mAlyavAna, sAraNa ane zaka e trA| rAkSasanA saMvAdamAMthI jaNAya che ke rAme vAlina vadha karyo che ane hanumAne laMkAnuM dahana karyuM che; sItA rAmane pAchI soMpI devA vibhISaNe rAvaNane salAha ApI hatI, paNa rAvaNe vibhISaNanuM apamAna karyuM ane pariNAme e rAmanA zibiramAM cAlyo gayo che. vAliputra aMgada viSTi mATe rAvaNanA darabAramAM Ave che, paNa enI viSTi niSphaLa jAya che ane banne vacce sAmasAme AkSepa thAya che. nepathyamAMthI vAnaroddhAonI yuddhapaNuM saMbhaLAya che. potAnA mahelanI agAzImAMthI rAvaNa rAmanA sainyanuM avalokana kare che, ane emAMnA mukhya ddhAone paricaya ene zaka Ape che. e ja rIte suvela parvatanA zikhara uparathI rAma ane vibhISaNa rAvaNanuM sainya nihALe che. 189. lagabhaga Akhoye sAtame aMka rAvaNanA mitra mathurAnA rAjA lavaNanA guptacara kApaTika ane vRkamukha nAme eka rAkSasa vaccenA saMvAdathI rokAyele che. emAMthI prekSako jANe che ke rAvaNane vadha thayo che, satA agniparIkSAmAMthI pasAra thayAM che ane laMkAnA rAjyasana upara vibhISaNane abhiSeka thayo che. Ama chatAM rAmanA mArgamAM hajI paNa vidhro nAkhavAno nizcaya kApaTika vyakta kare che. aMtamAM, ayodhyA javA puSpaka vimAnamAM besavA vinaMti karate vibhISaNane avAja nepathyamAMthI saMbhaLAya che. AThamA aMkane prAraMbha puSpaka vimAnamAM rAmanA laMkAthI ayodhyA taraphanA pravAsathI thAya che. mArgamAM AvatAM sthaLo jemAMnAM keTalAMka te daMDakAraNyamAM nivAsane kAraNe pUrvaparicita hatAM e vize sItA prazna kare che ane rAma enuM kutUhala zAMta kare che. kApaTika eka yuvAna munine veza dhAraNa kare che ane jaladIthI ayodhyA pahoMcI jAya che, jyAM rAvaNanA maraNanA samAcAra hajI pahoMcyA nathI. kApaTika tyAM evA beTA khabara Ape che ke rAma ane lakSamaNano rAvaNe vadha karyo che ane have ayodhyA upara AkramaNa karavA mATe te puSpaka vimAnamAM Ave che. A sAMbhaLIne bharata sainyane sajja thavAnI AjJA kare Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 che tathA zekAtura kauzalyA ane sumitrA agnipravezanI taiyArI kare che. barAbara e samaye puSpaka vimAnane praveza thAya che. emAM beThelA vibhISaNane rAvaNane mitra dhArIne bharata enI tarapha bANa tAke che, paraMtu rAjaguru viziSTa jeo badhI hakIkata jANatA hoya che teo bhAratane aTakAve che ane kApaTikanuM kapaTa khulluM paDe che. mane maLelI hastapratamAM nATakane chevaTane bhAga truTita che, paraMtu aMtamAM AkhA kuTuMbanuM punarmilana tathA rAmane abhiSeka AlekhAyAM haze ane chelle rAmanA mukhamAM bharatavAkya mukAyuM haze evI kalpanA saheje thaI zake che. ekamAtra pahelA aMka sivAya, pratyeka aMkanA prAraMbhamAM nATakakAra somezvare pitAnA mitra vastupALanI prazaMsA ne ekaeka kAvyamaya leka mUkele che. 190, A sudIrgha nATaka 'ullAdharAdhava'nI racanA kartAe murAri kavinA saptAMkI nATaka "anardharAghava" (I. sa. nI 9mI sadI pUrve)nA namUnA upara karI hoya ema jaNAya che. jemanA nAmane aMte "rAghava' zabda Ave che evAM rAmacaritaviSayaka nATakanI eka zreNI saMskRta sAhityamAM jovAmAM Ave che. mAyurAjanuM "udAttarAghava" nATaka nAza pAmI gayuM che ane e para sAhityika ullekhothI vadhAre kaMI ApaNe jANatA nathI. murArikRta 'anardharAghava sAthenA A nATakanA saMbaMdha vize paNa nizcitapaNe kaMI kahI zakAya ema nathI; ene kartA murArinI pahelAM athavA pachI paNa thaye hAya. murArinuM anukaraNa "prasannarAdhavanA kartA jayadeve (I. sa. 1200 AsapAsa) karyuM jaNAya che." rAmacaritaviSayaka e paNa saptAMkI nATaka che. mura rinuM anarAghava" eka kALe saMskRta sAhityamAM bahu kapriya hatuM; prAcIna subhASita saMgrahamAM murArinI khUba prazaMsA karelI che ane enA nATaka upara saMkhyAbaMdha TIkAo racAyelI maLe che. madhyakAlIna gujarAtamAM paNa A nATaka vicArapUrvaka vaMcAtuM hatuM ane tene abhyAsa thato hato, ane naracandrasUri tathA temanA guru devaprabhasUriejeo banne vastupALanA samakAlIna hatA--te upara TIkAo racelI che. paMdaramA saikAmAM 4. kItha, saMskRta DrAmA, pR. 223 thI AgaLa 5. e ja, pR. 226. jene samaya nizcita thaI zake nathI e bhAskara kavikRta "umattarAghava" je ke ekAMkI nATaka che, paNa nidAna tenA nAmamAM to anardharAghava" jevA nATakanI asara jaNAya che. che. kRSNamacAriyara, kalAsikala saMskRta liTarecara, pR. 638-39 7. pAbhaMsU, pR. 301; jirake, pR. 7 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 saMskRta sAhityamAM phaLa 11 thayelA jinaha e nATaka upara trIjI TIkA lakhI che. A badhuM jotAM semezvaranI kRti upara paNa enI asara paDI hoya te emAM kazuM Azcarya nathI. jevI rIte "ullAgharAghava "ne A ye e aMka kanakacUDa ane ane kumudAMga e be gaMdharvonA saMvAdathI rokAyela che tema "anarAghava. " nA chaThThA aMkane uttarArdha ratnacUDa ane hemAMgada nAme gaMdhanA saMvAdathI rokAya che. banne nATakamAM A saMvAdone hetu eka ja che, ane te banI gayelI ghaTanAonI prekSakone mAhitI ApavAne. mAlyavAna, zaka ane sAraNanA saMvAdo bane nATakomAM chaThThA aMkamAM lagabhaga samAna sthaLee che. "ullAdharAghava 'nA AThamA aMkane zleka 29-30 e "anardharAghava 'nA sAtamA aMkanA leka 97-98 nuM anukaraNa che; "ullAgharAdhava 'ne Akhee AThame aMka "anarAdhava ' nA sAtamA aMkathI prerita thayo jaNAya che; je ke ahIM ema kahevAnuM mana thAya che ke rAmanuM ayodhyAgamana varNavatA "raghuvaMza'nA teramA sarganA aMze tathA rAjazekharaphata "bAlarAmAyaNa' (I. sa. 900 AsapAsa) ne dazame aMka paNa kavie je hovo joIe. 191. "ullAdharAdhava" upara "abhijJAnazAkuntala' nI paNa keTalIka asara che. mithilAthI sItA adhyA jAya che ane pitAnI priya putrInA viyegathI janaka duHkhI thAya che e nirUpatAM dRzyo kAlidAsanA mahAna nATakanA cothA aMkamAMnAM zakuntalAnI vidAyanAM dazyonI yAda Ape che. somezvare jyAre lakhyuM - navapariNItA dahitA gacchantI patigRhAya bandhUnAm / paramArthavedinAmapi vaiklavyaM viracayatyeva // (1-10). tyAre kaSyanA mukhamAM mukAyele kAlidAsane nIcene zlokArdha tenA manamAM hovo joIe vaikavyaM mama tAvadIdRzamaho snehAdaraNyaukasaH pIDa yante gRhiNaH kathaM na tanayAvizleSaduHkharnavaiH / / (4-5) ane sItAne upadeza ApatAM zatAnaMdanA mukhamAM semezvare mUkloshushruussaa zvazure nanAndRSu natiH zvazrUSu yAMjali(baddhAJjaliH ?) patyau tatparatA sunarma ca vacastanmitravarge shucau| 8. pAbhiMsU, prastAvanA, 5. para 21 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa [ vibhAga 3 sAGgatyaM kulabAlikAsu vinayaH pUjye tanau saMvRtimargo'yaM munipuGgavairmRgadRzAM zreyaH zriye darzitaH / (1-21 ) e zloka ' zakuntalA 'nA kaNvaprAkta prasiddha zloka sudhrUSasva mun (4-10) uparathI preraNA laIne racAyA lAge che. ' ullAdharAdhava 'nA khIjA aMkamAM sItAnA mukhanA parimalathI AkarSita thayelA bhramarathI rAma sItAnuM rakSaNa kare che ane bhramarane uddezIne prAtatho zramara mavatA (2-35) e zlAka kheAle che; - zakuntalA 'nA khIjA aMkamAM AvatA e prakAranA dRzyanI tathA cahApAnAM ei0 (1-20 ) e zlAkanI ahIM spaSTa asara che. 6 192. saMskRta nATaka mATe bhAge rAjadarabAre sAthe joDAyeluM hatuM, ane prekSaka varga jo ke mizra prakAranA hatA tApaNa enuM mUlyAMkana te kAvyaguNA athavA dASA khALI kADhavAmAM nipuNa evA vidvAnane hAthe thatuM hatuM. pariNAme bane teTalA zarmipradhAna zleAkeA nATakamAM dAkhala karavAnA prayatna kavi karatA ane kriyAvega tathA saMvAdo upara mAThI asara thatI. murAri, rAjazekhara ane khIjA uttarakAlIna nATakakAreAmAM A vastu khUba meATA pramANamAM jovA maLe che; emAM varNana AgaLa kriyA gauNa banI jAya che ane varNana paNa kavinA racanAkauzalanA tathA zabdAlaMkArAmAMnA enA naipuNyanA kevaLa pradarzana jevuM banI jAya che. sAmezvaramAM paNa A lAkSaNikatAo hAya e svAbhA vika che. keTaleka sthaLe e khUba dIsUtrI banI gayA che; jemake AkhAye ceAthA aMkamAM e gadyanA lAMbA ane kaMTALAjanaka saMvAda sivAya khIju` kazuM nathI; khIjo aMka kevaLa udyAnanA prakRtisaundaryanuM varNana kare che. chellA aMkanA amuka bhAga laMkAthI ayApyA sudhInAM keTalAMka bhaugeAlika sthAna paratve vIrakAvyAnI zailIe puSkaLa bleAkeA Ape che. Ama thavAnuM eka kAraNa e paNa hatuM ke nATako ke prasaMgeApAtta bhajavAtAM hatAM, "kavine mATe nATakonA A prakAranA prayAga e mAnAspada vastu hatI--tApaNa nATakAnI pratiSThA ane kIrti te vaMcAya enA upara mATe bhAge avalaMbatI hatI. 193. parantu sAmezvarakRta 'ullAdharAdhava'nI vizeSatA e vastumAM rahelI che ke uttarakAlIna nATakanAM A badhAM lakSaNA temAM heAvA chatAM enAM gadya ane padya suSThu tathA prAsAdika zailIe lakhAyela che; ApaNe agAu joyuM che tema, somezvaranI A eka vizeSatA che. AkhIye rAmakathAnA ghaNA meTA viSayane eka nATakamAM samAvavAnuM kArya teNe ekaMdare saphaLatApUrvaka karyuM che, 9, kItha, uparyukta, pR. 244 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 ] saMskRta sAhityamAM phALe [17 ane rAjazekharanA bAlarAmAyaNa" nATakamAM bane che tema "ullAgharAghavanA aMke svataMtra nATake jevA banI jatA nathI. emAMthI saMkhyAbaMdha zleke somezvaranI kAvyazailInAM sundara udAharaNe lekhe TAMkI zakAya ema che. parazurAma samakSa pote batAvelA parAkramanI prazaMsA sAMbhaLIne saMkoca pAmatA rAma namratApUrvaka kahe che - bhagnaM jIrNa trinayanadhanuryanmayA daivayogAda yatsaMsoDhaH zizuriti raNe reNukeyena cAham / lokaH prItyA tadapi kila me pauruSaM bhASamANo vAryaH kAryA na khalu mahatAM gahaNA ninimittam // (2-8) rAmanI sAthe beThelA dazarathane vaziSThanA ziSya jatukarNa moTA vaTavRkSanI upamA Ape che- rAjA rAjatyanenAyaM sutenAntikavatinA / prarohaNAtmatulyena vaTavRkSa ivonnataH // (2-44) ane rAmanA dezavaTAnA khyAlathI atyaMta kheda pAmatA dazaratha pitAnuM du:5 vyata 42tA he cha mAtaH kSite tapanatAta vibho nabhasvan sarva hi vittha tadidaM vadata prasahya / kA durdazeyamadhunA mama vartate yanmUrchA tu gacchati na gacchati jIvitavyam // (3-18) ayodhyA ane tenA nivAsIone rAmanI hRdayasparzI vidAyabhaasvdgotrcritrcitrrucirpraasaad tubhyaM namastvAM vande sukRtAnuraktajanatAmedhyAmayodhyAM purIm / ApRcche puravAsinaH savinayaM yuSmAnihAyuSmati kSmAbhAraM bharate samuddharati ca svastyastu gacchAmyaham / (3-34) ane candrodayanuM eka manahara varNana- brahmAstraM manmathasya tribhuvanavanitAmAnamInAvakRSTayai kaivartaH kairavANAM priyasuhRdamRtasrotasAM zailarAjaH / pAnthastrINAmapathyaM rathacaraNacamUcakravAlasya kAlaH zRGgArasyopakAraH kirati rativasAvoSadhInAmadhIzaH // (4-53) tathA sItAnuM haraNa thayeluM jANyA pachI lakSmaNa pratye rAmanI zokoktidRssttiH spaSTaM taTagatamapi vIkSate nAthamizrA dUrAvAne na hi paTurayaM bASpakuNThazca kaNThaH / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 4 pAdavandvaM pracalitumidaM na kSamaM muhyato me tavaidehI kvacidacirayan vatsa pazya tvameva // (5-40 ) subhaTakRta "dUtAMgada"-eka chAyAnATaka 194, subhaTakRta "dUtAMgada' e rAvaNanA darabAramAM aMgadanI viSTinA prasaMganuM nirUpaNa karatuM ekAMkI nATaka che. kartA maulikatAne dAvo karato nathI, paNa UlaTuM spaSTa rIte kahe che ke pite pUrvakALanA kaviomAMthI keTaluMka lIdhuM che.10 A nATakamAMnA saMkhyAbaMdha leke anya prAcInatara granthamAM khoLI zakAya che. nAndInA pahelA lekane uttarArdha nimisAdhue (I. sa. 1069) rudraTane kAthAlaMkAra" (2-8) uparanI potAnI TIkAmAM uddhata karyo che. A nATakane pAMcame leka hitopadeza' (I. sa. 900 AsapAsa)mAM tathA paMcataMtranI keTalIka pAThayaparaMparAomAM che, jyAre navame zleka kSemendra (I. sa. ne 11 me sike) "suvRttatilaka' (pR. 13)mAM uddata karyo che ane tyAM enuM kartutva bhavabhUti upara Arepita karavAmAM AvyuM che. A uparAMta, subhaTe rAjazekharanA balarAmAyaNa'mAMthI11 tathA "mahAnATakamAMthI 12 saMkhyAbaMdha leMke lIdhA che. bIjA keTalAka kaleke paNa anyAnya pUrva kaviomAMthI levAyA hoya e saMbhavita che. 15, nATakanA AraMbhamAM ApaNe joIe chIe ke rAvaNanA darabAramAM jaIne sItAne pAchI mAgavA mATe aMgadanI niyukti karavAmAM AvI che. pachI rAvaNa enI patnI maMdodarI ane bhAI vibhISaNa sAthe praveza kare che; rAma sAthe suleha karavA mATe vibhISaNa vinaMti kare che, paNa rAvaNa ethI krodhAyamAna thAya che ane ene hAMkI kADhe che. e samaye aMgadanA AgamananA samAcAra dvArapAla Ape che, ane pachI aMgada ane rAvaNa vacce keTaleka garamAgarama vArtAlApa cAle che. pachI rAvaNanI mAyAthI banelI chAyA sItA praveze che, te rAvaNanA khoLAmAM bese che e joIne aMgada gUMcavAI jAya che. paNa turata ja be rAkSasIe khabara lAve che ke rAma 10. svanirmitaM kiJcana gadyapadyabandha kiyat prAktanasatkavIndraiH / prokta gRhItvA praviracyate sma rasADhayametatsubhaTena nATayam // (chelle zloka) 11. dUtAMgadanA zloka 46, 7, 11, 12, 13 ane 14 e rAjazekharakRta bAlarAmAyaNanA anukrame 9-53, 9-55, 9-pa6,9-58, 9-9 ane 10-11 e zloka che. 12. katha, uparyukta, pR. 269 TippaNa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 165 vizenA kaika aniSTa samAcAra sAMbhaLIne sItA AtmahatyAnA prayatna kare che; AthI aMgadane jANa thAya che ke rAvaNanA kheALAmAM beThI hatI te sAcI sItA nathI. rAvaNa sItA pAchI ApavAnI aMgadane nA pADe che, ane rAmanA prabhAvanA rAvaNane khyAla ApIne aMgada pAchA vaLe che. gheADA samaya pachI jANavA maLe che ke rAvaNanA yuddhamAM vadha thayA che. 'chAyAnATaka' zabdane aM; 'chAyAnATaka'nI lAkSaNikatAo 196, A nATakamAM gadya AdhuM che ane mATeA bhAga laikAthI rAkAcele che. kAvyaguNanI daSTie nATaka sAmAnya che, paNa khIjI eka rIte tenuM mahattva che, kemake prastAvanAmAM ene 'chAyAnATaka' kahyuM che ane jene 'chAyAnATaka' nAma apAyuM hAya evAM upalabdha saMskRta nATakAmAM te sauthI prAcIna che.13 sAhityazAstranA granthAmAM rUpakA ane uparUpAnI sUcimAM A prakAranuM nAma ApeluM nathI, ane tethI prazna e thAya che ke chAyAnATakanA athaze. A nATakaprakAranAM lakSaNAne kaMIka khyAla meghaprabhAcAyanA dharmAbhyudaya'mAMthI Ave che; e kRtine ' chAyAnATacaprabaMdha ' kahevAmAM AvI che. ane emAM evuM spaSTa nATayasUcana che ke rAjA jyAre yati banavAnI IcchA vyakta kare tyAre paDadAnI aMdara yativezadhArI pUtaLuM mUkavuM (vaniAntarAvuM virAdhArI putrastatra sthApanIyaH pR. 15). dharmAbhyudaya'nA racanAsamaya taddana nizcita thaI zakayA nathI, paNa enI racanA i. sa. 1217 (saM. 1273) pahelAM thai hatI e cAkkasa che, kemake e varSamAM lakhAyelI enI tADapatrIya prati pATaNamAM saMdhanA bhaMDAramAM sacavAyelI che.14 dazANuM bhadra rAjarSinuM jIvana e A nATakanuM vastu che; prastAvanAmAM ullekha che te pramANe pArzvanAthanA mandiramAM te bhajavAyuM hatuM. ene kartA jaina sAdhu che; enI badhI hastapratA gujarAtamAMthI maLelI che.15 gujarAtanA khIjA eka ajJAta jaina kavie raceluM, tIrthaMkara neminAthanA 16. kAtha, uparyukta, pR. 55. ahIM noMdhavuM rasaprada thaze ke sAmezvaranA 'ullAdharAghavane pUnAnI hastapratamAM cothA aMkanI puSTikAmAM 'chAyAnATaka' kahevAmAM AvyuM che : iti zrIkumArasUnoH zrosomezvaradevasya kRtAvullAgharAghave chAyAnATake caturthoGkaH / khIjA kAne aMte puSpikAe nathI tathA prastAvanA ke prazastimAM kRtinA ullekha 'chAyAnATaka' tarIke nathI, eTale A eka mAtra ullekha kutuhulanA viSaya banI rahe che. 14. pAbha'sU, pR. 387 15. jirakA, rR. 195 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga jIvanane lagatuM "zamAmRtam" nATaka maLe che; ene paNa prastAvanAmAM "chAyAnATaka" kaheluM che (..mAvatara neminAtha yAtrAma ividdhiH sabhAsadabhirAdiSTo'smi yathA zrIneminAthasya zamAmRtaM nAma chAthAnAdibhinayati pR. 1). A nATakane samaya nakkI thaI zakayo nathI, paNa te bahu prAcIna racanA jaNAtI nathI. 197, game tema, ApaNe e nirNaya upara AvI zakIe ke chAyAnATaka evI sAhityika racanA hatI jene kaThapUtaLInA khela karanArAo karatA haze. "chAyAnATaka' zabdano artha e paNa karI zakAya ke emAM bIjI racanAonI ghaNI zAdika chIyA hoya; arthAt anya sAhityamAMthI ghaNuM emAM uddata karavAmAM AvyuM hoya. hamaNAM ja sUcavyuM tema (perA 194) dUtAMgadIne A lAgu paDe che. paNa rAjendralAla mitra ane jude artha kare che, ane chAyAnATakane nATakanA garbhAkathI abhinna samaje che. "chAyAnATaka'ne zabdArtha "chAyArUpa nATaka' (Drama in the form of shadow') arthAta nAnAmAM nAnuM nATaka ema teo samajAve che. paraMtu 'dUtAMgada' "dharmAlyudaya" ane "zamAmRta'mAMthI enuM koI sUcana maLatuM nathI, jene AdhAre A arthadhaTana zuddha che ke kema ene nirNaya thaI zake. pro. lyuDase "dUtAMgadIne chAyAnATakanA eka pratinidhirUpa namUnA tarIke lIdhuM che, ane temAMthI enI nIce mujaba lAkSaNikatAo tAravI cheH gadyabhAganI tulanAe lekenuM bAhulya, prAkRtone abhAva, pAtronI moTI saMkhyA ane vidUSakane abhAva. ane A gheraNe temaNe "mahAnATaka" ane "haridUtane paNa chAyAnATaka gaNyAM che.17 paNa uparanAM tattavone chAyAnATakanAM viziSTa lakSaNa tarIke gaNI zakAya ema nathI, kemake "dUtAMgada' 'zamAmRtam' ane dharmAsyudaya'mAM keTalAka prAkRta saMvAdo che ane dharmAlyudayamAM, dUtAMgadIthI UlaTuM ja, padyabhAga karatAM gadyabhAga vadhAre che. game tema, paNa ApaNe canAo-jemane emanA kartAoe chAyAnATaka kahI che -uparathI eTaluM nakkI che ke chAyAnATaka e TUMkI ane sAdI ekAMkI racanA hatI, paNa enAM bIjAM lakSaNo tathA enA prayoganI ekkasa paddhati para ApaNe kazuM jANatA nathI. saMskRta nATakanA vikAsamAM pUtaLIonI chAyAnA game te phALe Ape hoya,18 paNa chAyAnATaka nAmane sAhityika 16. bikAnera kaeNTalega, pR. 251 17. kItha, uparyukta, pR. 56 18. "mahAbhArata 12. 294-5 uparanI nIlakaMThanI TIkAmAMthI eka avata Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 saMskRta sAhityamAM phaLe [ 167 prakAra pramANamAM moDo jaNAya che, kemake nATayazAstranA granthamAM ene ullekha nathI. "chAyAnATaka' zabdane sAcA artha game te hoya, paNa traNa upalabdha chAyAnATake-"dUtAMgada "zamAmRtama ane "dharmAlyudaya gujarAtanAM che, ane e vaDe pUtaLIonuM chAyAnATaya udiSTa ho ema kahI zakAya ke madhyakAlIna gujarAtamAM e prakAranA nATaya sAthe ziSTa saMskRta gadya ane padyane pATha pracalita hovo joIe. bAlacandrakRta "karuNAvAyudha" 18have, bAlacandranuM ekAMkI nATaka "karuNAvajoyudha" laIe. mahAbhAratanA vanaparvamAM ane jAtaka (naM. 499)mAM maLatI zibirAjA ane kapatanI AkhyAyikA je prakArAntare jaina purANakathAmAM paNa maLe che te ene viSaya che. jaina kathAmAM nAyaka jayudha cakravartI che (soLamA tIrtha kara zrI zAntinAtha eka pUrvajanmamAM vajAyudha hatA) ane enA prAcInatama svarUpe e kathA saMghadAsa gaNita "vasudeva-hiMDI (I. sa. 500 AsapAsa)ne 21mA laMbhakamAM che; pAchaLathI hemacandranA triSaSTizalAkApuruSacaritamAM tathA bIjA aneka granthamAM te maLe che. "karUNAvAyudha" nATakanI prastAvanAmAM vastupALa ane tenA pUrvajo vize tathA kavi ane tenA guruo vize ghaNI vigata sUtradhAra Ape che. e pachI viSkabhakamAM kalahaMsa ane kalakaMTha nAme nATayAcAryo vacce saMvAda che, jemAMthI jANavA maLe che ke rAjA vAyudha digvijaya karIne hamaNAM ja pAcho pharyo che, te atyaMta dhArmika ane dayALu raNa ahIM TAMkavuM prastuta thaze. (rAvatALa jaiva tathA pojhIvanan mathakamAMvIrtha = virya DhozvaLo: ! (citrazALA presanI AvRtti) AmAMne popajIvana zabda nIlakaMTha nIce pramANe samajAve che. hoLIvana jharamaugviti dAkSiNAtyeSu prasiddham / yatra sUkSmavastraM vyavadhAya carmamayairAkAra rAjAmAtyAdInAM ratha pracaMte ! AmAMnA kavi samAsamAM gaDha zabda arabI "jhila" ( 'chAyA') uparathI vyutpanna thaI zake. A samajatI bhAratamAM grAmapradezamAM Aje paNa prasiddha evA pUtaLIonA chAyAnA prAgane anulakSIne che. paraMparAthI nIlakaMThane pezavAne Azrita vidvAna mAnavAmAM Ave che, ane e rIte 18mAM saikAmAM te thaye haze. jo ke banela ene 16mA saikAmAM mUke che. maeNkaDonala saMta liTarecara, pR. 290). game tema, paNa nIlakaMThane ullekha pramANamAM arvAcIna che ane pUtaLIonA chAyAnATacanA ItihAsa mATe te upayogI hovA chatAM sAhityika prakAra lekhe chAyAnATakanA prAcIna itihAsa upara tenAthI kaze prakAza paDato nathI, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 che. kalahaMsanI banne AMkho pharake che te uparathI te anumAna kare che ke evI koI ghaTanA banaze, je rAjA mATe zarUAtamAM aniSTa lAgaze, paNa pAchaLathI ISTa jaNAze. banne jaNa rAjAnA darzanArthe jAya che; e samaye rAjA AgalA divasane caturdazIne pauSadha pALIne pauSadhazALAnA paTAMgaNumAM beThele che. pachI rAjA ane tenA pradhAna puruSottama vacce saMvAda cAle che, rAjA ahiMsApradhAna dharma vizene pitAne prema vyakta kare che ane pitAnA jIvanano Adarza nIcenA zlokamAM rajU kare cheH asArasya zarIrasya sArametadguNadvayam / taH zA itividhAna kare che (leka 58 ) - rAjAnA A jIvanaAdarzanI AsapAsa nATakanuM vastugUMphana thayuM che. nepathyamAMthI mahAdhvani saMbhaLAya che ane eka gabharAyeluM kapata ane tene pIcho karatA bAja praveze che. kapota rAjAnuM zaraNu le che, paNa bAja ghaNe bhUkhe hoI rAjA pAse pitAnuM bhajya mAge che ane mUchita thaI jAya che. rAjA ene modaka Ape che, paNa pite mAMsabhakSaka hoI e mAdaka svIkAratA nathI. pachI kapotanA vajana jeTaluM mAMsa potAnA zarIramAMthI bAjane ApavA mATe rAjA taiyAra thAya che, paNa e kapata eTaluM vajanadAra che ke chevaTe rAjA pote ja trAjavAmAM besI jAya che ane e pakSIne mATe pitAnuM jIvana samarpe che. pakSIonA rUpamAM rAjAnI kaTI karavA AvelA be devo e samaye pratyakSa thAya che, ane nATakane sukhI aMta Ave che. 199, "meharAjaparAjaya" (perA 32), "prabuddharahiNeya" (perA 38) ane "dharmAsyudaya" (perA 196) jema A "karuNAvAyudha" paNa jaina dharmane upadeza mATe racAyelA ane bhajavAyelA nATakanuM udAharaNa che, AthI ene moTA bhAga rAjA ane maMtrI tathA rAjA ane bAja vaccenI dhArmika carcAthI rokAyela che. vidUSakanAM saMbhASaNo AmAM keTaluMka haLavuM tatva umere che, paNa ekaMdare AmAM kriyAga lagabhaga nathI, ane zleke gadabhAga karatAM ghaNuM vadhAre che. A nAnA nATakamAM kula 137 glaeNke che. keTalAka ke kharekhara dhapAtra che. vidUSaka jyAre paralekanA astitva vize zaMkA uThAve che tyAre rAjA nIcenuM udAharaNa ApI ene cUpa kare che- karasthamapyevamamI kRSIbalAH kSipanti bIja pRthupaGkasaGkaTe / kyasya kenApi kathaM vilokitaH samasti naastiitythvaaphlodyH|| (zleka pa0 ) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 169 ane rAjAnA hAthamAM camakatI talavAranuM varNana zatrUNAM kAlarAtrirmugamadatilakaH prAjyasAmrAjyalakSmyAH . zAkhA roSadrumasya prabalataramahaH khaDginaH shRnggyssttiH| sphUrjacchauryapradIpAJjanamanaNuyazaHpuNDarIkasya nAlaM pAthodhiH puSkarANAmasirasitarucirbhAti devasya haste // (leka kara ) nATakane aMte jyAre deva vajAyudhanI mahattAnI prazaMsA kare che tyAre rAjA sAdI paNa arthavAhaka rIte potAne namrabhAva vyakta kare che- sanjanAH paramastokaM stokamapyAlapanti hi| vayaH vayatyaya kSeAmathakRtAraH || (zloka 125) jayasiMhasUrikRta "hamIramadamana" 200, jayasiMharikRta 'hammIramadamana' samakAlIna aitihAsika ghaTanAne anulakSIne ApeluM nATaka hoI khAsa noMdhapAtra che. paurANika vastu laIne racAyelAM nATakonI tulanAe saMskRta sAhityamAM aitihAsika nATake ghaNAM ochAM che. vizAkhadattanAM be nATaka-"mudrArAkSasaane "devIcandragupta jANItAM che; emAMnuM 'devIcandragupta' lupta thaI gayeluM che ane rAmacandrakRta "nATayadarpaNa" ane bhojakata "zaMgAraprakAzamAM ApelAM avataraNo dvArA ja e vize jANavA maLyuM che. zAkaMbharInA rAjA vIsaladeva athavA vigraharAjanI prazastirUpe lakhAyela semadevakRta 'lalitaMvigraharAja' nATaka (I. sa. 1153 AsapAsa), 19 vidyAnAthe svaracita alaMkAragrantha 'pratAparudrayazebhUSaNamAM potAnA AzrayadAtAnI yazogAnarUpe tathA nATakanA udAharaNa lekhe rajU karela "pratAparudrakalyANa" (I. sa. 1300 AsapAsa) tathA madanakRta 20 "pArijAtamaMjarI' (I. sa. 1231) Adi aitihAsika nATake jANavAmAM che. gujarAtamAM racAyelAM ane bhajavAyelAM aitihAsika nATaka-bilDaNakata "karNa sundarI" yazazcandrakRta 'mudritakumadacandraprakaraNa," yazapAlakRta "moharAjaparAjaya," devacandrakRta "candralekhAvijayaprakaraNa," gaMgAdharakRta "gaMgadAsapratApavilAsa' Adi ullekha pahelA prakaraNamAM karyo che. AmAMnAM keTalAMka 10. kRSNamacAriyara, kalAsikala saMskRta liTarecara, pR. 643 20. huDjha, ie, pR. 35, pR. 236 thI AgaLa. A madana dhArAne rAjapurohita hato, eTale varatupALanA Azrita kavi madanathI (paeNrA 132) e dekhItI rIte ja bhinna che. 22 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 nATake paurANika prayajano( Motifs)ne upayoga kare che, ane ethI temane maryAdita arthamAM ja aitihAsika gaNI zakAya. vastupALa ane vIradhavale gujarAta uparanA muslima AkramaNane khALyuM e zuddha aitihAsika prasaMga "hammIramadamana'nA vastu tarIke levAyo che, eTaluM ja nahi, paNa enuM nirUpaNa je rIte thayuM che e batAve che ke kartAne samakAlIna ghaTanAonuM barAbara jJAna hatuM. "hammIra' e arabI zabda "amIra'nuM bhraSTarUpa che, ane dilhInA sulatAna mATe e zabda vaparAyo che; nATakamAM sulatAnane keTalIka vAra milacchIkAra kahevAmAM Avyo che. 201, "hammIramadamardana" e pAMca aMkanuM nATaka che. jenAthI leke kaMTALI gayA che evAM bhayAnakarasamaya prakaraNothI judA ja prakAranuM A navarasamaya nATaka che evo dAvo kartA zarUAtamAM ja (pR. 1) kare che. prastAvanA pachI pahelA aMkamAM varadhavala ane tejapALa praveze che tathA eka rAjapuruSa tarIke vastupALanI prazaMsA kare che. emanA saMvAdamAMthI jANavA maLe che ke turaSka hammIra ane yAdava siMhaNa gujarAta upara AkramaNuM karavAnI taka zodhe che, tathA emAM lATarAja siMhanA bhatrIjA saMgrAmasiMha taraphathI sahAyanI teo AzA rAkhe che. tejapALanA putra lAvaNyasiMhanA guptacaro agatyanA samAcAra lAve che, jene pariNAme rAjA viradhavala hammIra upara humalo karavAnI IcchA vyakta kare che. vastupALa paNa bahu lAMbe sudhI zatrane pIcho pakaDavAnA sAhasathI dUra rahevAnI tathA mAravADanA rAjAonI sahAya levAnI salAha ene Ape che. bIjA aMkamAM lAvaNyasiMhanI uktiomAMthI jaNAya che ke A salAhane barAbara anusaravAmAM AvI che. pachI nipuNaka nAme eka guptacara AvIne pitAnAM parAkramanI vAta kare che: "huM siMhaNanI chAvaNImAM pravezyo ane vIradhavalanA sainyanI hilacAlanI khabara rAkhanAra guptacara hovAne meM saphaLa dekhAva karyo, hammara upara AkramaNa karavA mATe viradhavala taiyAra hovAnA samAcAra teNe ApyA ane hamIra sAthenA yuddhathI viradhavalanuM sainya nabaLuM paDI jAya tyAra pachI enA upara humalo karavAne lAga sAdhavA mATe tApInAM jaMgalomAM rAha jovA mATe meM siMhaNane samajAvyA." nipuNakane bhAI suvega mAravADanA rAjA devapAlanI sevAmAM guptacara hato; tenI yuktiprayuktio dvArA nipuNaka sihaNanA mana upara evI chApa pADavAmAM saphaLa thAya che ke saMgrAmasiMha duzmanonI sAthe che; bIjI tarapha te saMgrAmasiMhane bhaya pamADIne nasADI mUke che. pachI vastupALa raMgabhUmi upara Ave che. ene cara kuzalaka ene samA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 ] saMskRta sAhityamAM phALe [171 cAra Ape che ke saMgrAmasiMha staMbhatIrtha upara AkramaNa mATe taiyArI kare che. vastupALa enA rakSaNa mATe sAvaceta bane che; sAthesAtha saMgrAmasiMhane maMtrI bhuvanapALane bolAve che ane enI sAthe samajUtI kare che. trIjA aMkamAM kamalaka nAme guptacara mevADanA rAjA jayatalanI vAta kare che. tyAM pherachonA AkramaNathI gabharAyelA keTalAka leke potAnI jAte kUvAmAM paDyA, keTalAka pitapotAnA gharamAM ja jAte baLI mUA ke phAMse khAdhe. tyAM nipuNake viradhavala Ave che ema jAhera karIne lekene AzvAsana ApyuM tathA e khabara sAMbhaLIne turuSka trAsIne nAThA. bIjA zatruone parAjaya karyA pachI zleSTha sAme vijaya meLavavA vastupALa zuM kare che e cothA aMkane pravezakamAM kuvalayaka ane zIghaka nAme be guptacaronA saMvAdamAMthI jaNAya che. vastupALe mekalelI beTI khabarone kAraNe bagadAdanA khalIpha milacchIkArane sAMkaLe bAMdhIne lAvavA mATe khaparakhAnane AjJA karI che; tathA tuSkonA parAjaya pachI emane pradeza ApavAnuM vacana ApIne keTalAka gurjara rAjAone vastupALe pitAnA karI lIdhA che. pachI milacchIkAra ane tene maMtrI ghorI isapa paristhitinI carcA karatA praveze che. eka tarapha khaparakhAna ane bIjI tarapha viradhavalanuM ghaNuM dabANa temanA upara che. pIchehaTha karavAnI milacchIkAranI IcchA te nathI, paNa viradhavalanA AgaLa vadhatA sainyane avAja sAMbhaLIne teo ekadama nAsI jAya che. zatruone keda nahi pakaDI zakAya tethI varadhavala nirAza thAya che, paNa vagara vicAryuM pIche nahi karavAnI vastupALanI salAhane anusare che. pAMcame eka bahu rasaprada che, kemake vijayI rAjA ane tejapALanA raNabhUmi uparathI pAcho dhoLakA sudhInA pravAsanuM emAM varNana che. viradhavalane navimAnamAM beThele rAjA kahyo che. "naravimAnane artha "puSpAkRti vimAna" evo ghaNuM karIne hoI zake. Abu tathA tyAMnAM tIrtho acalezvara tathA vasiSThAzrama upara pasAra thaI teo paramAra rAjAonA pATanagara caMdrAvatI upara Ave che. tyAMthI teo siddhapura Ave che, jyAM pUrvavAhinI sarasvatI che (namasyA: siddhapurapa?i bAvakuvakRma pAvAdamaNivarana, pR. 47) ane bhadramahAkALanuM mandira jue che. ahIM bhadramahAkALa vaDe mULarAje baMdhAvele prasiddha dvamahAlayaka udiSTa haze. pachI teo gujarAtanA pATanagara aNahilavADanAM darzana kare che ane tyAM sahastraliMga sarovara joI ne khUba AnaMda pAme che, vaLI dakSiNa dizAmAM teo sAbaramatInA taTa upara karNAvatI jue che ane chevaTe dhoLakA pahoMce che, jyAM rANuM jayataladevI AturatApUrvaka rAjAnI Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1ra ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 vATa jotI hatI. A badhAM sthaLanuM varNane khUba alaMkRta zailIe karavAmAM AvyuM che; AbuthI dhoLakA sudhInA AkAzamAgI pravAsanuM varNana karavAne khyAla saMkhyAbaMdha rAmacaritaviSayaka nATakamAM tathA "raghuvaMza'mAM (perA 590) AvatA laMkAthI ayodhyA sudhInA rAmanA pravAsavarNana uparathI kartAne Avyo haze. sarve dhoLakA pahoMcI gayA pachI jANavA maLe che ke vastupALe milachIkAranA guruo radI ane kadI jeo bagadAdathI pAchA pharatA hatA temane samudramAM aTakAvyA che ane temanI salAmatI khAtara milacchIkArane maitrInI saMdhi karavAnI pharaja paDI che. vastupALa ane vIradhavala parasparane abhinaMdana Ape che. chevaTe rAjA zivamandiramAM jAya che, jemAM ziva pote pratyakSa thaIne ene varadAna Ape che.21 ra02. "hamIramadamardana ane mukhya uddeza jeke vastupALa tejapALa ane rAjA viradhavalanI mahattA gAvAno che, chatAM samakAlIna ItihAsa upara svAbhAvika rIte ja te keTaleka agatyane prakAza pADe che. e samaye guptacaro kevI rIte kAma karatA e vize paNa keTaluMka AmAMthI jANavA maLe che. ane madhyakALamAM racAyelAM nATakanI zilInI badhIye maryAdAo A nATakamAM hovA chatAM enA saMvAdo jussAdAra che ane enI kavitA sundara upamAothI bharelI che. vastupALa tejapALa ane viradhavalanAM pAtro surekha ane jIvaMta che tathA AkAzI pravAsanuM varNana batAve che ke kaMIka navIna rajU karavAnI paNa kartAnI icchA che. nATakamAM eka ja strI pAtra che ane te rANI jayataladevInuM pAMcamA aMkanA AraMbhamAM zaMgArarasanuM nirUpaNa karavA mATe ja kartAe e pAtra dAkhala karyuM jaNAya che. jayataladevIne je ApaNe nAyikA gaNIe to svAbhAvika rIte viradhavalane nAyaka gaNavo joIe; bharatavAkya paNa enA mukhamAM mukAyuM che. bIjI bAju, nATakanuM mukhya pAtra vastupALa che. enuM prabhAvazALI vyaktitva nATakanI sarva ghaTanAone sparza kare che. prAyaH kartAe ene rAjakIya arthamAM viradhavalanA guru tarIke ahIM rajU karyo che. enI tulanA "mudrArAkSasa'mAMnA cANakyanA pAtra sAthe thaI zake; emAM nAyaka caMdragupta che, paNa kAryane mukhya bhAra enA guru cANakya upara ja che. 203, A nATakamAM saMkhyAbaMdha sundara zleke che; joke gadyabhAga ane padyabhAga vacce pramANane je moTo taphAvata "dUtAMgada" ke "karuNAvAyudhamAM jaNAya che te ahIM nathI. saMdhyAkALane A varNanamAM eka sacira kalpanA che- 21. hamama, prastAvanA, pR. 6 thI AgaLa Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 17 nIlAni SaTpadakulAni hasanmukhInAM lInAni bhAnti hRdayeSu kumudvatInAm / dUrAbhyupetanijakAntakarAntasaGga pIyUSazAntavirahAnalasaMnibhAni // (2-20) * ane nIcenA lekamAM kaMcukI potAnI vRddhAvasthAnuM kAvyamaya varNana are chasarvAGga palitacchalena jarayA muktAH kaTAkSacchaTAH svAtmA kampayate zirazca viSayAbhogAnniSedhanniva / AlokAya muhurjalaM vitarato bASpacchalAccakSuSI deho'dyApi tathApi sakucati me mRtyobhiyevAdhikam / / (5-2) AbugirinuM A citramaya varNana che - dharitrIdhammillo vilasati vasiSThakratuzatasphuradbhUmaH zyAmIkRtavapurasAvarbudagiriH / ime tArAbhArAstvadahitayazaHSaTpadajuSo yadaGga raGgantaH kusumabharabhaGgImabibharuH // (5-3) vasiSThAzramamAM tapasvIo jevAM dekhAtAM vRkSo- kAryaspaSTazirAbharopamalatAsaMveSTitAGgA jaTAjUTaprAyadalapratAnamukuTAH saukhyopaviSTA dhruvam / utphullAni tapodhanA iva vanotsage bhRzaM bibhrate zubhradhyAnanibhA imAni zirasA puSpANyamI paadpaaH|| (5-10) siddhapuranA bhadramahAkAla, jemanA jaTAjUTamAMthI nIkaLatI gaMgA vaDe jANe cAmara DhoLAya che ane trIjA bhecana vaDe ja jANe ke svayaM AratI thAya cha cUlAgaladdhavalasindhupayapravAho vyAlolacAmaratulAM kurute trisandhyam / nRtyannaso prsRmraanlckssursyaa| nIrAjanIbhavati ca svayameva devaH // (5-21) gujarAtanA pATanagara aNahilavADanAM gaganacuMbI mandiro- nizinizi tuhinAMzujyotsnayA jAtajADayA kRtiriva ravimUrtyAmullasantyAM hasantyAm / / iha suragRhapaGktirvAsare vAsare'sau bata tapati patAkAhastavistAraNena / / (5-24) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa : vibhAga che naracandrakRta "anagharAghava" TippaNa 204, murArikRta "anartharAiva" nATaka uparanA naracandrasUrikRta TippaNane vicAra ahIM karo yogya thaze, kemake ene viSaya nATakane lagate che. ApaNe agAu joyuM te pramANe, naracandrasUrinA guru devaprabhasUrie paNa e ja nATaka upara TIkA racI hatI, paraMtu devaprabhanI kRtienI carcA ahIM ApaNe nahi karIe, kemake teo vastupALanA vRddha samakAlIna hovA chatAM je arthamAM naracandra vastupALanA sAhityamaMDaLanA eka paMDita che te arthamAM devaprabhane gaNI zakAya ema nathI. devaprabhasUrinI sAhityapravRttine vastupALane athavA tenA kuTuMbanI koI vyaktine Azraya maLyo hato ema kahevA mATe purAvo nathI. devaprabha temaja naracandra banenI katio aprasiddha hAI kevaLa hastaprato-rUpe ja maLe che. "anarAghava uparanI devaprabhanI TIkA e eka vistIrNa racanA che ane tenuM granthApya 7100 zlokanuM che,23 jyAre naracandranuM te mAtra TippaNa hoI enuM prasthAjha 245024 zlokanuM, arthAta emanA gurunI racanA karatAM lagabhaga triIjA bhAganuM che. "anardharAghava upara samagra dRSTie vivaraNAtmaka TIkA racavAno naracandrane Azaya jaNAto nathI; enuM kAraNa e che ke emanA gurue ja evI TIkA racelI hatI. naracandranuM TippaNa e hAlanI "ne jevuM hoI eno uddeza mAtra arthane spaSTIkaraNane che, ane vivecanakati nyAyakanDalI' jevI zAstrIya racanA nahi hovAne kAraNe, "nyAyakanDalI" uparanA TippaNamAM che tema (prakaraNa 17), e paratve svataMtra abhiprAyo rajU karavAne paNa khAsa avakAza TippaNakArane maLato nathI. "anaIrAghava" upara TippaNu lakhavA vaDe vidyArthIone eka saMkSipta mArgadarzikA ApavAnI naracandranI IcchA jaNAya che, kemake madhyakAlIna gujarAtamAM sAhityanA ghaNuM vidyArthIo A nATakane abhyAsa karatA hatA. A TippaNamAM naracandrasUrie kadI eke AdhAra TAMka nathI ke koI alaMkAranI carcA karI nathI ane bIjA granthomAMthI bhAgyeja koI avataraNa TAMkyAM che. saMskRta nATakanA kalAvidhAnanI temaNe carcA karI nathI temaja ene lagatI paribhASAnI samajUtI ApavAne paNa prayAsa karyo nathI. naracandrasUri jo ke vyutpanna vidvAna hatA, paNa A TippaNa temaNe sAhityanA prAraMbhika vidyA 22. prakaraNa 5, TippaNuM 141 23. pArbhasU, pR. 301 24. jirake, pR. 7 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8] saMskRta sAhityamAM phALe [ 175 rthIone upayogI thAya evI sarala paddhatie lakhyuM che, kadAca e ja kAraNathI naracandrasUrikata A TippaNanI upalabdha hastapratenI saMkhyA devaprabha ane jinaharSakata25 TIkAonI hastaprata karatAM ghaNI vadhAre che, je batAve che ke naracandranuM TippaNa vidyArthIone upayogI nIvaDayuM hatuM tathA kapriya thayuM hatuM. prakaraNa 8 prazasti prazastine sAhityaprakAra tathA tene vikAsa 205. prazasti e saMskRta sAhityanA sauthI rasaprada prakAremAne eka che, kemake alaMkRta kAvyazailIe racAyA chatAM prazastione saMbaMdha aitihAsika vyaktio sAthe che ane ItihAsanA lekhanamAM upayogI thAya evI ghaNuM sAmagrI temAMthI prApta thAya che. brAhmaNa grantha ane upaniSadomAM gAthA nArAzaMsI" athavA "manuSyanI prazastirUpa gAthAone ghaNI vAra ullekha Ave che. A gIte "vedanI dAnatutio ane atharvavedanAM kuntApa sUkato sAthe saMbaMdha dharAve che; eka rIte eone vIrakAvyomAMnA prasaMgenI purogAmI racanA gaNuM zakAya, kemake eone viSaya yoddhAo ane rAjakumAronAM kIrtigAnane che. vidvAno mAne che ke A gAthAo eka ja vIra puruSa athavA koI eka mahAna ghaTanA AsapAsa gUMthAyela sudIrdha vIrakAvyarUpe vikasI. 206. AgaLa jatAM, prazastio zilAlekhonA rUpamAM jovA maLe che; AnA noMdhapAtra dAkhalAo guptayugamAM che. allAhAbAdanA staMbha upara kotarAyelI, samudraguptanI hariNakRta prazasti (I. sa. 375-390), skandaguptane giranArane lekha (I. sa. 456) ane maMdasoranA sUryamaMdiranI vatsabhakita prazasti (mAlava saM. para9 je De. khUlaranA mata pramANe I. sa. 473-74 barAbara che) khAsa ullekha mAgI le che. rAjAonA athavA vastupALanI bAbatamAM banyuM che tema, keTalIka vAra maMtrIonA Azraye nIce utsAhapUrvaka kheDAtI darabArI kavitAnA A tathA bIjA keTalAka namUnAo che. hindu rAjavaTanA divaso vItI gayA pachI khAsa karIne sthApatyanA 25. eja, pR. 7 1, vinTaranisa, e hisTarI oNpha inDiyana liTarecara, pu. 1, pR. 314 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama DaLa [vibhAga 3 smArakarUpe prazasti racavAnI A paraparA TheTha arvAcIna kALa sudhI cAlu rahI hatI. gujarAta, rAjasthAna ane mALavAmAM--khAsa karIne jainAmAM prazastinA eka viziSTa prakAra che, je granthaprazasti' tarIke oLakhAya che. jaina granthakAre| pAtAnI racanAne aMte lAMkhI prazasti Ape che, jemAM peAtAne vize tathA potAnA guru, guccha ane anya aitihAsika bAbate vize vigate tee Ape che. A uparAMta, je zrAvakanA Azraya nIce granthAnI nakalA thaI tathA jemaNe dhArmika grantheAnI hastapratA kharIdIne ceAgya sAdhusAdhvIene dAna ApI emanI prazastie paNa te te granthAne aMte hAya che. AvI . saMkhyAbaMdha prazasti piTarsana ane bhAMDArakara jevA vidvAneAnA hastapratAnI zeAdhanA ahevAleAmAM, pATaNa ane jesalameranA bhaDArAnI sUcimAM tathA 'jaina pustakaprazastisaMgraha' jevA aneka saMgrahAmAM chapAyelI che. madhyakAlIna gujarAtanAM keTalAMye zrImaMta jaina kuTuMbe| vize tathA ekaMdare sAMskRtika itihAsa vize vividha daSTie ghaNI agatyanI mAhitI AvI prazastieAmAMthI maLe che. 207. prazastiracanA ahu sarala heAya che. maMgalAcaraNu pachI te sthApatya badhAvanAranuM ke dAtAnuM varNana kare che. e vyakti tatkAlIna rAjya kartAthI bhinna hoya teA rAjyakartA vize paNa kaMika umeravAmAM Ave che. banneyamAM vazAvalIe kaika ApavAmAM Ave che. pachI dAnanI vigate apAya che athavA kAvyazailIe sthApatyanuM varNana karavAmAM Ave che. vaLI emAM sthapatinuM, pratiSThA karAvanAra purahita athavA dharmagurunuM, prazasti racanAra kavinuM, paththara athavA tAmrapatra upara e lakhanAra lahiyAnuM tathA e kAtaranAra kArIgaranuM nAma paNa mATe bhAge ApavAmAM Ave che. prazasti mandiramAM hAya, jAhera upayAganA Ai makAnamAM hAya, mUrti upara ke tAmrapatramAM hoya athavA kAI hastapratane aMte hAya te anusAra enA svarUpamAM gheADeAka taphAvata heAya che. aitihAsika daSTie agatyanA bhAga te emAM ApelI vaMzAvalInA tathA varNavelAM parAkrameA athavA dhArmika kAryAnA hAya che. keTalIka prakRitae bahu TUMkI-mAtra gheADIka paktionI hoya che, tyAre khIjI keTalIka sA karatAM paNa vadhu pakitae ke zlokAnI hAya che. keTalIka prazastie gadyamAM te keTalIka padyamAM hAya che, jyAre keTalIka gadyapadyAtmaka haiAya che; ane itihAsa ane kavitA tarIkenA mUlyanI dRSTie paNa judI judI prasti vacce mATA taphAvata hAya che. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8] saMskRta sAhityamAM phALe vastupALa ane tejapALanAM satkRtyo varNavatI prazasti 208 vastupALa ane tejapALanA~saMkSipta temaja sudI -puSkaLa zilAlekhA maLe che, paNa ahIM ApaNe evA ja lekhAnA vicAra karIzuM, je svataMtra kAvyA tarInI gaNanAne pAtra che. ApaNe evAM kAvyAnI paNa samIkSA karIzuM, je kayAMya kAtarAyelAM nathI, parantu jenI racanA prazasti tarIke thaI hatI. DabhoinA vaidyanAtha mahAdevanA mandiranuM tathA rAjA vIsaladeve karAvelA enA jarNoddhAranuM varNana karatI, vatupALanA mitra sAmezvarakRta * vaidyanAthaprazasti 'sivAya A badhAM ja kAvvAmAM madhyavatI vyakti tarIke vastupALa ane tejapALa che. mATA bhAganI prazastinA viSaya vastupALanAM satkRtyAneA hAi emAMnI lagabhaga badhI ja paraMparAgata zailIe atizayAktipUrNa varNanA kare che, eTale teneA kAvyaguNa sAdhAraNa che. alabatta, Taleka sthaLe emAM kavitAnA viziSTa camakArA dekhAya che. [ 177 sAmezvarakRta 'Abuprazasti' , , 209. somezvarakRta ' Abuprazasti ' e Akhu uparanA mandiramAM mukAyelA zilAlekha che. emAM vividha vRttomAM 74 zlAka che. pahelA be kSeAkeAmAM anukrame sararavatI tathA AjInA mandiranA mUlanAyaka neminAthanI stuti karI che, ane trIjA klAkamAM aNuhilavADanuM TUMkuM varNana che. pachI vastupALa tejapALanI vazAvila tathA emanAM mAtApitA, bhAi ane bahunA vizenA praza'sApUrNa ullekhA (lAka 4-24) Ave che. 'caulukayanI eka zAkhA ( vAghelA ) nA tilakasamAna ' arNorAjanA tathA enA putra ane pautralavaNaprasAda ane vIradhavalanA ullekha kavi 25-29 zlAkamAM kare che. pachI AkhunuM varNana ane tyAMnA rAjyakartA paramAreAnI zAli Ave che; vasiSThanA hAmukuMDamAMthI paramArAnI purANeAnI utpattithI mAMDI caMdrAvatInA tatkAlIna rAjyakartA sAmasiMha ane enA yuvarAja kRSNarAja sudhI e vaMzAvali Ave che ( leAka 30-32 ). e pachI vastupALa ane enAM kuTuMbIjanAnI~enI patnI lalitAdevI ane putra jayantasiMha, tejapALa ane enI patnI anupamA, tathA emanA meATA bhAI malladeva ane enAM patnI ane putranI-prazasA ( zlAka 43-58 ) Ave che. pachI tejapALe badhAvelAM mandirAnI tathA enAM kuTuMbIjaneAnI hatyADha daza mUrtie-je jinane namaskAra karavA AvelA daza dikpAla jevI dekhAtI hatI tenI vAta kavi kare che (zlAka 59-65 ). zloka 66-68 vastupALanAM ra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 satkRtyonI khUba prazaMsA kare che, ane bleka 69-71 nAgendragacchanA AcAryone ullekha kare che, jemAMthI vijayasenasUrie mandiranI pratiSThAvidhi karyo hato. hara me bleka mandira ane te baMdhAvanArAne AziSa Ape che ane 73 mA lekamAM semezvara prazastikAra tarIke pitAne ullekha kare che. chello leka kahe che ke-zrI neminAtha tIrthaMkara ane temanI zAsanadevI aMbikAnI kRpAthI, abudAcala uparanI A prazasti vastupALanA vaMzane svasti karanArI thAo. chelle sAdA gadyamAM be vAko jaNAve che ke A prazasti zilA upara TAMkaNa vaDe sUtradhAra kalhaNanA putra dhAMdhalanA putra caMDezvare katarI hatI, ane pratiSThAvidhi saM. 1287 nA phAgaNa vada trIja ne ravivAranA divase nAgendragacchanA AcArya vijayasenasUrinA haste thayo hato. giranAranA zilAlekhemane gavabhAga 210. giranAra uparanA vastupALanA zilAlekhamAM cha lAMbA lekha che, je svataMtra prazasti gaNavAne pAtra che. chaye lekhanA AraMbhamAM gadyabhAga Ave che ane jemAM lagabhaga zAbdika rIte samAnatA hoI eka ja lekhakanI racanA jaNAya che; paNa e lekhakanuM nAma ApaNe jANatA nathI. A gadyabhAgamAMthI vastupALane kuTuMbanA ItihAsa vize keTalIka upayogI mAhitI ane agatyanAM varSo maLe che, eTale gujarAtanA itihAsa mATe paNa te bhAga agatyanuM che. giranAranA zilAlekhamAM somezvaranA leke 211, giranAranA zilAlekhemAM uparyukta gadyabhAga pachI mandira baMdhAvanAranI prazasti lekhe thoDAka ke Ave che ane A ke judA judA lekhemAM judA judA kavionI racanA che e temAM jaNAvavAmAM AvyuM che. kula cha lekhamAMthI bemAMnAM (guela, naM. 207 ane prAncelesa, . 381; guele, naM. 209 ane prAlesa, naM. 40-3) padyo somezvaranI racanA che. pahelA lekhamAM 9, ane bIjA lekhamAM 16 zleke che. tamAma zlokamAM paraMparAgata paddhatinI prazaMsA vinA bIju kaMI nathI. je rIte prazastionI racanA thAya che e jotAM ene kAvyaguNa sAdhAraNa hoya e samajI zakAya evuM che, to paNa sAmezvaranA keTalAka zloke sArI kavitA rajU kare che. vastupALanuM kAvyaracanAprAvINya tathA enI vahIvaTI kuzaLatA e banne sAthosAtha varNavatAM kavi kahe che-- Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 179 viracayati vastupAlazcalukyasaciveSu kaviSu ca pravaraH / na kadAcidarthaharaNaM zrIkaraNe kAvyakaraNe vA // 2 vastupALa ane tejapALanA sAhacaya vize e kahe che-tejHpaalH sakalaprajopajIvasya vastupAlasya / savidhe vibhAti saphalaH sarovarasyeva sahakAraH || vastupALanI kIrti ghereghera, nagarenagara ane dizAe dizAmAM kevI rIte pharI vaLI e kavi varNave che-- udAraH zUro vA ruciravacano vA'sti na hi vA bhavattulyaH kopi kvaciditi culukyendrasaciva / samudbhUtabhrAntirniyatamavagantuM tava yazastatirgehe gehe puri puri ca yAtA dizi dizi // 4 sAmezvakRta 'vaidyanAthaprazasti ' 212. dhALakAnA rANA vIradhavale baMdhAvelA vIranArAyaNuprasAdanI sAmezvarakRta prazasti je nAza pAmI gayelI che ( paeNrA 73 ) tene vicAra na karIe tApaNu aitihAsika mahattvanI evI tenI khIjI eka prazasti maLe che, ane te DabhAInI 'vaidyanAthaprazasti. ' rAjA vIsaladeva DabhAImAM vaidyanAtha mahAdevanuM mandira samarAvyuM enA smArakarUpe e racAyelI che. A prazasti 116 zlAkanuM lAMbuM kAvya che ane temAM saM. 1311 (i.sa. 1255)nI sAla che, je samaye vastupALa ane tejapALa banneya keTalAMka varSa pahelAM avasAna pAmyA hatA. je be zilA upara A prazasti kAtaravAmAM AvI che te khUba ja khavAI gaI che. eka zilA uparanuM lakhANa te sAva vizISNu thaI gayuM che, ane khIjI zilA uparanI eka paNa pa`kti akhaMDa nathI, pariNAme prazastinA bahu gheADA blAka akhaMDita svarUpamAM maLe che. tepaNu ApaNe joI zakIe chIe ke 6 TTo kSeAka kIrtikaumudI ' -ra thI ane 14 mA klAka ' kIrtikaumudI ' 299 thI abhinna che. 25 mA zlokanA je bhAga vaMcAya che te 'Abuprazasti'nA 27 mA zlAka sAthe saMpUrNa zAbdika sAmya dharAve che. prazastinA je avazeSa bacyA che te uparathI kahI zakAya ke enA mATeA bhAga gujarAtanA rAjAe vAdhelA rANA--khAsakarIne vIsaladevanAM parAkrame nA varNanathI rAkAyelA C 2. 'Abuprazasti" zloka 14 3. e ja, zlAka 65 4. sAmezvarane khIje giranAra lekha, zloka 4 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [vibhAga 3 che. 45 mA zlokamAM vIsaladevanA haste thayelA dhArAnA tathA dakhkhaNanA rAjyakartAonA parAjayanA ullekha che. vIsaladevanAM bAMdhakAmeAnA varNanane prAraMbha 80 mA klAkathI thAya che. eka athavA vadhu zivamandirAnuM bAMdhakAma (zlAka 81 ane 91), mUlasthAna nAme mandiranapa [dvAra (zlAka 92), 'harAddhizikhara'-kailAsa jevA mandiranuM bAMdhakAma (zlAka 93), e badhAMne ullekha maLe che. 'smara jevA svarUpavALA teNe (vIsaladeve) naveA prAkAra karAvyA' (zlAka 97) ane paNa ullekha che. A prAkAra kadAca koi mandiranA hAya. zloka 102 kahe che ke A rAjAnA pradezamAM avirata cAlatA yajJAnI dakSiNAthI pramudrita thayelA brAhmaNeAnA vaidadhvani sarvatra zravaNugAcara thatA hatA. prAtinA chevaTanA bhAgamA (zlAka 109 thI AgaLa) kartA vaidyanAthanA mandiranA jIrNoddhAra sAthe saMkaLAyelA adhikArInA ane sthapati devAdityane, peAtAnA, prazastinA lekhaka dvija prahlAdanane, ne kAtaranAra sUtradhAra pasaMhanA ullekha kare che. A vaidyanAthaprazasti'nA e zlAMkA jalakRta 'sUktimukatAvalI'mAM uddhRta karavAmAM AvyA che (paeNrA 77) e vastu eka kAvyaracanA tarIke ene je pratiSThA prApta thaI hatI enuM sUcana kare che. udayaprabhasUrikRta'sukRtakArtikallolinI' ane jayasiMhasUriSkRta vastupAla-tejapAlaprati' vize banyuM che tema kAI jUnI hastapratamAMthI vaidyanAthaprazasti'nI paNa pUrI nakala maLI Ave te te eka noMdhapAtra sAhityika zodha gaNAze. giranAra-lekhamAMnA udayaprabhanA klAke tathA temanI * sukRtakAtileAlinI ' 213. udayaprabhasUriSkRta prazasti para AvatAM giranAranA lekhA paikI ekamAMnA (guaile, na. 212 ane prArjalesa', naM. 43-6) emaNe racelA 9 laikAnA ullekha karavA joie. paNa sAhityanA A prakAramAM emane mukhya kALA e 179 klAkanI lAMkhI prazasti 'sukRtakArtikallolinI' che. enuM nAma sUcave che te pramANe, vastupALanAM sukRtAnI kArttigAtuM e kAvya che. maMgaLAcaraNa pachI te cAvaDA vazanA rAjAonuM varNana ThIka ThIka la'bANathI (zlAka 9-18) kare che ane lagabhaga pacAsa kSeAkamAM (zlAka 19- pa. A sUrya mandira hatuM ema 111 mA zloka uparathI jaNAya che mUjaththAnAvamAnomavanaviracanApatii[ DhA ]maTetra:| A mUlasthAna e saurASTramAMnA sthAna-thAnanuM sUrya madira haze, jenA bhavya avazeSo atyAre paNa joI zakAya che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 181 da9) caulukya vaMzanA rAjAonI kArakirdI varNave che. e pachI rANA viradhavala ane enA pUrvajonI prazaMsA Ave che (zleka 70-97); e pachI vastupALanI vaMzAvali tathA enI ane enAM kuTuMbIjanenI kAvyazilIe varNana Ave che (zloka 98-137). leka 137-140 vastupALanAM parAkrama ane kaleka 141-149 enI tIrthayAtrAo varNave che. nAgendra gacchanA AcAryonI guruparaMparA (zleka 15-1pa7) ApIne vijayasenasUrinI prazaMsA (zloka 151-161) karyA bAda kartA vastupALanI "dharmasthAna paraMparAne ullekha kare che, je dharmaradhAne eNe AcAryanA upadezane anusarIne bAMdhyAM hatAM (zleka 163-177). 178 me bleka kartAnuM nAma Ape che tathA chellA kaleka AzIrvacana uccAre che. bIjAM etihAsika sAdhanomAMthI na maLatI hoya evI koI hakIkata A prazastimAM nathI, paNa ethI enuM mahatva ochuM thatuM nathI, kemake anuvAdAtmaka pramANe tarIke upayogI thAya evI ghaNI bAbatone ullekha kare che. khaMbhAtanA upAzrayanI udayaprabhakRta prazasti tathA temanI vastupAlastuti " 214, khaMbhAtamAM vastupALa baMdhAvelA eka upAzrayanI prazasti e paNa udayaprabhasUrinI racanA che. emAM 19 zleka ane thoDIka gadyapaMktio che, tathA emAM upAzraya baMdhAvanAranI ane enA guruonI paraMparAgata rItinI prazaMsA tathA emanI vaMzAvali sivAya bIjuM kaMI nathI. udayaprabhakata "varatupAlatuti 33 prazaMsAtmaka lekine saMgraha che. enI saLaMga racanA koI viziSTa ghaTanAne anulakSIne amuka viziSTa sanDranA smAraka rUpe thaI hoya ema jaNAtuM nathI, paNa vastupALa vize kartAnAM prazaMsAtmaka subhASitane vyavasthita saMgraha jaNAya che; paraMtu emAMnAM amuka amuka subhASita cokakasa prasaMgoe racAyAM hoya ema bane kharuM. udayaprabhasUrikata prazastiomAM keTalAka sundara zloko che; emAMnA thoDAka ahIM TAMkuM chuM. vastupALanI vANInI cAtA kavi manahara rIte varNave che- pIyUSAdapi pezalA zazadharajyotsnAkalApAdapi svacchA nUtanacUtamaJjaribharAdapyullasatsaurabhAH / vAgdevImukhasAmasUktavizadodgArAdapi prAJjalAH keSAM na prathayanti cetasi mudaM zrIvastupAloktayaH // 6. "vastupAlastuti', zloka 1 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 vastupALanA dayApUrNa citta ane parAkrama vaccene kAvyamaya virodha varNavatAM kavi kahe che- cetaH ketakapatragarbhavizadaM vAcaH sudhAbandhavaH kIrtiH kArtikamAsamAMsalazazijyotsnAvadAtadyutiH / Azcarya kSitirakSaNakSaNavidhau zrIvastupAlasya yat kRSNatvaM critairpaastduritailokessu bheje bhujaH // 7 , zleSane sundara prayoga karIne vastupALanA vividha guNonI prazaMsA kavi kare che- sUro raNeSu caraNapraNateSu somo vakro'tivakracariteSu budho'rthabodhe / nItau guruH kRtijane kavirakriyAsu mando'pi ca grahamayo na hi vastupAlaH // 8 giranAranA lekhamAMnA naracandranA ko tathA emanI "varatupAlaprazasti' 215. be giranAra-lekhe mAne ( guele, naM. 20, ane projesaM. naM. 39-2, guele, naM. 211 ane prArjelesa. naM. 4ra -5) padyabhAga naracandrasUrinI racanA che. pahelA lekhamAM che, ane bIjAmAM 11 zloko che. naracandrasUrikRta "vastupAlaprazasti" e 26 zlokamAM racAyeluM prazastikAvya che. enA pahelA zlokamAM prathama tIrthakara RSabhadevanI stuti kavi kare che tathA bIja zlokamAM vastupALa, tejapALa ane temanA pUrvajone ullekha kare che, jyAre kAvyane bAkInA bhAga rUDha prazaMsAtmaka zlokAne che. pitAnA AzrayadAtAnA guNane vize kavi kahe chevimutA-virama-vA-vidhatA-vitta-vivaraNa-vive yaH saptabhirvikAraiH kalito'pi babhAra na vikAram // varatupALanI raNazaratA ane dAnazaratAnI prazaMsA nIcenA zlokamAM chernne vitaraNe cAtra zastrairvastraizca varSati / amitramitrayoH sadyo bhidyate hRdayAvaniH // 10 7. e ja, zloka 2 8. e ja, bleka 4 9. naracandrasUrina bIje giranAra-lekha, loka 2 10. "vastupAlaprazasti', bleka 14 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 183 giranAra-lekhamAM narendraprabhanA loko tathA emanI be "vastupAlaprazasti" 216, vastupALanA eka giranAra-lekhamAMnA (guela, naM. 210 ane prArjalesa, naM. 41-4) 13 prazaMsAtmaka leke narendraprabhasUrinI racanA che. 104 glaeNkenI emanI lAMbI 'vastupAlaprazasti aitihAsika ane sAhityika dRSTie noMdhapAtra che. eka zleSAtmaka zlekamAM prathama tIrthakara ane mahAdevane vaMdana karIne kavi caulukaya vaMzanA (leka 2-12) ane vAghelA vaMzanA rAjAonuM (loka 13-17) varNana kare che. pachI vastupALanA pUrvajonI (zleka 18-24) ane enA guNenI vAta (zleka 25-28) kavi kare che. leka 29 me kahe che ke vastupALa dharma upara citta sthira karyuM hatuM, ane loka 30-31 enI tIrthayAtrAone ullekha kare che. e pachI jude jude rathaLe varatupALe bAMdhelAM ane samarAvelAM mandiro, dharmazALAo AdinI eka lAMbI yAdI Ave che (leka 32-98). bleka 99-104 mAM kartA nAgendragacchanA AcAryone tathA potAne ane potAnA guruone ullekha kare che. 37 padanI narendraprabhasUrinI bIjI "vastupAlaprazasti' AkhIye vastupALatejapALa ane ghaNA varadhavalanA rUDha paddhatinA prazaMsAtmaka leMkethI rokAyelI che, ane emAM koI aitihAsika ghaTanAne ullekha nathI. jayasiMhasUrikRta "vastupAla-tejapAlaprazasti' 217, bharUcamAM muni suvratasvAmInuM mandira je zakunikAvihAra tarIke paNa AlekhAtuM hatuM tenI devakulikAo upara tejapALe sonAnA dhvajadaMDa karAvyA e prasaMgane smaraNamAM "vastupAla-tejapAlaprazasti" nAme 77 zlekanuM prazastikAvya jayasiMhasUrie raceluM che. ApaNe joyelI bIjI prazastionI jema, AmAM paNa caulukaya (zleka 4-3ra) ane vAghelA rAjAonI vaMzAvali (ka 33-38), vastupALanI vaMzAvali (zleka 39pa1) ane tenAM sAhityanuM varNana (zloka para-62) che. zloka 63-71 varNave che ke muni suvataravAmI caityanA adhiSThAyaka ane kAvyanA kartA jayasiMhasUrie suvarNanA dhvajadaMDa karAvavA mATe tejapALane vinaMti karI hatI ane tejapALe pitAnA vaDIla baMdhunI saMmatithI te karAvI ApyA hatA. bAkInuM kAvya vajadaMDa, mandira ane maMtrI baMdhuo paratve alaMkArapracura bhASAmAM AzIrvacana uccAre che, ane chellA zlekamAM kavi pitAne nAme lekha kare che. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa darzAvatIprazasti ' " 218. have ApaNe evI eka prazasti joIzuM, jenA mULa pADa lupta thaI gayA che ane kartA ajJAta che, paNa jenI pUrI vigatA jinaha - kRta 'vastupAlacarita ' mAMthI11 maLe che. gAdharA upara vijaya karIne tathA tyAMnA AMkAra dhR bulane parAjaya karIne tejapALa jyAre pAchA pharyA ( paeNrA para) tyAre teNe DabhAinA killA ba dhAvyA tathA e nagaramAM keTalAMka mandirA baMdhAvyAM. 'vastupAlacarita' spaSTa rIte kahe che ke tejapALe tyAM badhAvelA jaina mandiranI dIvAlamAM e zilA upara kAtarelI eka prazasti mUkavAmAM AvI hatI . ane e nagaramAM tejapALe karAvelAM bAMdhakAmeA ane sAhityAnA vananuM samApana e grantha vRtti durgAvatIprarAsto evA zabdothI kare che, arthAt A badhI vigatA e prazastimAMthI levAmAM AvI che. 'vastupAlacarita'mAM ullikhita A ' darbhAvatIprazasti ' agAu jenI vAta karI che te sAmezvarakRta vaidyanAthaprazasti 'thI spaSTa rIte bhinna che, kemake bannenI vigatA taddana judI che. prazastinA mUlapA atyAre aprApya che, paNa enA sAra jyAM ApelA che e ' vastupAlacarita' nA saMbaMdha dharAvatA zleAkeAnuM bhASAntara12 ahIM ApavuM yogya thaze. " azvarAjanA putra ( tejapALa ) mAMDalikA sAthe darbhAvatImAM Avyo. e nagarI vidarbhanagarI jevI RddhimAna hatI (62). tyAMnA lokAne pallIpati rAjAonA AtaMkanI zaMkAthI vyathAkula joIne, anya prayAjanAnuM vismaraNa karIne mUlarAja Adi rAnaenI mUrtiethI sphurAyamANu evA AkAzacukhI prAkAra teNe e nagarInI AsapAsa karAvyA. emAM vividha bhagi nirmANa karavAmAM AvI hatI, satpuruSA mATe e zaraNarUpa hatA ane AkAzamArge pravAsa karatA devAnA vizrAma mATe jANe ke enuM nirmANa thayuM hatuM. sUrya jema aMdhakAra dUra kare tema badhI bhIti teNe dUra karI dIdhI. AvA puruSeAnA janma kharekhara manuSyeAnA sukha mATe hAya che ( 3-66 ). tyAM pharakatI dhvajazreNi vaDe virAjamAna zeAbhAvALuM, kailAsaparvatanA jevuM ane suvarNa ku MbhA vaDe akita evuM pA jinezvaranuM caitya teNe badhAvyuM. tribhuvananA lAkA mATe sudhAnA aMjanarUpa e mandira tArayukta hatuM tathA emAM matrInA pUrvajonI mUrti enI AsapAsa jinezvarAnI 170 derIo hatI. enA balAnakamAM maMtrIza hatI; 11. vaca, prastAva 3, zlAka 362-79 12. A bhAgane aMgrejI anuvAda DA. hIrAna'da zAstrIe insa Apha darzAvatI Ara DabhAI' e pustakamAM (pR. 5 thI AgaLa) ApyA che. [vibhAga 3 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8] saMskRta sAhityamAM kALe [ 185 nI mAtA kumAradevInI gajAdhirUDha mUrti hAthamAM cAMdInAM puSponI mALA laIne, zrI RSabhadevanI mAtAnI jema, UbhelI che. caulukaya rAjAnA hRdayane AnaMda pamADavA mATe teNe tyAM anya paNa prazasta kIrtisthAne nirmANa karyo (67-70). te A pramANe-darbhAvatI nagaramAM vaidyanAtha mandiranA sabhAgRhamAM tejapALe ekavIsa suvarNa kuMbha sthApyA. vaidyanAtha mahAdevanA garbha gRhanI sAme e sukatIe jaina caitya baMdhAvyuM, ane emAM potAnA rAjAnI (varadhavalanI), enI priyatamAnI, pitAnI tathA potAnA jyeSTa ane kaniSTha saMbaMdhIonI mUrtio mukAvI (71-72). enA nava khaMDanA udyotemAM tejapALe nava prakAzamAna pavitra suvarNakalazo mUkayA (73). enI paDasALanA pazcima ane uttara dvAra upara teNe potAnI kIrtinI maMgala pAThaka evI be prazasti (zilAo)13 sthApita karI (74). svAda jaLathI bharelI svayaMvara nAme meTI vAva khodAvIne teNe vasudhAne navI sudhAnA svAdavALI banAvI (75). vaidyanAthanA uttara dvAranI sAme teNe sapheda ArasanuM UMcuM toraNa banAvyuM (76). ahIM rAjAne gRhanI sAme enA bAndhave (vastupALe) kAMcana kuMbhathI zobhAyamAna, be mALavALI, sapheda ArasanI vRSabhaMDapikA karAvI (77). vaLI teNe, revA ane uruM (era) nA saMgama pAse kAlakSetramAM potAnA nAtha (varadhavala) nA nAma uparathI vIrezvara devanuM mandira baMdhAvyuM (78). kuMbhezvara tIrthamAM sarva prakAranI dharma sAmagrIthI yukta evA tapavIonA pAMca maTha teNe karAvyA (9). A pramANe darbhAvatI prazastimAM che." 219 "vastupAlacarita mAM Apela "darbhAvatI prazasti ne sAra pramANabhUta che te e uparathI puravAra thAya che ke vaidyanAthanA mandiramAM suvarNa kalaza mUkyAnI vAta "sukRtasaMkIrtana' (11-33), "sukRtakItikallolinI' 13. "vastupAlacarita'mAM prAratI davAnA mIrtimarAITa ema che. emAM prAratI zabda dvivacanamAM hovA chatAM enuM bhASAtara meM A rIte karyuM che, kAraNa ke bleka 79 pachInA zabdo ti ramavatIkarA e pramANe che, je batAve che ke prazasti be nahi, paNa eka ja hatI. eka ja kAvyane be takhtIo upara kotarIne te be judAM judAM dvAra upara athavA eka ja dvAranI be bAjue mUkavAnI paddhati jUnA samayamAM hatI. somezvarakRta 'vaidyanAthaprazasti'nI be takatIo DabhoInI vikhyAta hIrAbhAgaLanI be bAjue mUkelI che e Aje paNa joI zakAya che. "vastupAlacarita'mAM jeno sAra ApavAmAM AvyuM che e prazasti vaidyanAthanA mandiranI sAme ja tejapALe baMdhAvelA jaina maMdiramAM mukAI hatI e yAda rAkhavAnuM che. prastuta jaina maMdiranA avaze paNa Aje te sthaLe jaNAtA nathI. 24 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [vibhAga 3 (zrleka 175-76) ane narendraprabhasUrinI pahelI vastupAlaprazasti'mAM (zlAka 48-50) paNa che. vIradhavala enI rANI ane maMtrInAM keTalAMka saMbadhIonI mUrtio mukAyAnA ullekha 'sukRtakArtikallolinI' ane uparyuM ta 'vastupAlaprazasti'mAM che, tathA mALavAne rAjA subhaTavarmA gujarAta upara AkramaNa karIne suvarNa kalaze! harI gayA hatA tene sthAne tejapALe uparyukta kalaza mukAvyA hatA e vastu traNe kAvyAmAM samAna rIte kahevAmAM AvI che. 'darbhAvatIprazasti'nA mUla pAThe upalabdha nathI, ane tethI enuM sAhityika mUlyAMkana zakaya nathI. vastupALa ane tenA putra jetrasiMha vizenI granthaprazastio 220. agAu (paeNrA 91) kahevAmAM AvyuM che ke vastupALe aNuhilavADa, khaMbhAta ane bharUcamAM meTA kharce traNa granthabhaDArA sthApyA hatA. khAsa karIne jainemAM evI eka paraparA che ke jeo AvA granthabhaMDArA sthApe athavA bhaDArAmAM mUkavA mATe meTI saMkhyAmAM hastapratAnI nakala karAve teo pratyeka hastapratane aMte pAtAnI prazasti mukAvatA (pairA ra06), ane vastupALa sthApelA granthabhaMDArAmAMnAM pustakane aMte paNa AvI prazastio haze ema ApaNe kalpI zakIe. parantu durbhAgye atyAre A granthabhaMDArAneA patto nathI. mAtra ene eka ja virala avazeSa bacyA jaNAya che. pATaNanA tapAgaccha bhaMDAramAM zrIcandrasUriSkRta '-takapurNivyAkhyA'nI saM. 1284 (I. sa. 1228)mAM lakhAyelI eka tADapratrIya hastaprata (na. 8) che. granthanA pATha enA patra 17 upara pUrA thAya che; e pachInA patrane mUla aMka ghasAI javAthI pAchaLathI khIndra hastAkSaramAM e upara kAie 108 aMka lakhelA che; enA upara vastupALanI praza'sAnA cAra zlAka che. A cAra leAkanA kramAMka 37 thI 40 che. ane kAI aitihAsika prasaMgane ullekha nahi karatAM bIjI keTalIka prazastiomAM maLe che tevI "kevaLa alakArapUrNa stuti emAM che.14 40 klAkanI lAMkhI prazastinA A cAra aMtima kSeAA che ema jaNAya che. dekhItuM che ke uparyukta tADapatrIya hastapratanA patra 107 pachInAM gheADAMka pAna khAvAi gayAM che; emAM prazastinA 1 thI 35 zlAka haze. A zlAka paDI gayA che. ene jene khyAla nahi rahyo haiAya evA pAchaLanA kAI ajJAna vAcake chellA patra upara 108 aMka lakhI dIdhA haze. ema dhArIne ke A prataneA bhAga kAi truTita nathI. game pAbha'su, rR, 400, 14, A cAra zleAkeAnA pATha mATe jue Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 9 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 187 tema, ApaNe mAnI zakIe ke A hastaprata vastupALe sthApelA bhaMDArane avazeSa che, ane ene chellA patra uparanA cAra zleka enI lAMbI granthaprazastine chevaTane bhAga che, je prazasti e bhaMDAranAM pustakane aMte lakhavAmAM AvI haze. vastupALa vizenAM koI upalabdha kAvyamAM A cAra zleka nathI, techI e anumAnanuM samarthana thAya che; ane vastupALa vizenA koI svataMtra prazastikAvyamAMnA e leke che e mata nyAya kare che. vastupALanA putra jaitrasiha paNa granthonI nakala karAvI hatI ema jaNAya che; pATaNamAM vADI pArzvanAtha bhaMDAranI kAgaLanI eka hastapratane aMte 13 zlokanI prazasti che,11 jemAM caMDapathI mAMDI UMtrasiMha sudhInI vaMzAvali ApI che tathA chevaTe ullekha che ke jaitrasiMhanA putra pratApasiMhanA kalyANArthe A pustakanI nakala karavAmAM AvI hatI. mULa pustaka tADapatra upara hAvuM joIe; vADIpArzvanAthanA bhaMDAranAM ghaNAM pustakAnI nakala, prAcIna ane jIrNa tADapatrIya pratamAMnA grantha jALavI rAkhavAnI dRSTie, paMdaramI sadImAM kAgaLa upara karavAmAM AvI te samaye AnI nakala paNa mULa tADapatra uparathI kAgaLa upara thaI haze. prakaraNa 9 stotra saMskRta sAhityamAM stotra rara1, tetra e saMskRta sAhityane eka suprajita prakAra che, ane keTalAMka stotra UrmikavitAnA uttama namUnAo che. saMskRta sAhityanA badhA prakAramAM stotra sauthI prAcIna che, kemake bhAratane prAcInatama dharmagrantha Rgvada' stotrone samuccaya che. e tene tyAM sUkta kahyAM che. A sUkto agni, Indra, varuNa, uSA ane bIjA keTalAka deva vizenAM che. kALAntare dhArmika vicAromAM parivartana thayuM, ane viSNu tathA emanA avatAra tathA ziva e mukhya deva gaNAvA lAgyA, ane temane vize stotro racAvA lAgyAM. zaktinAM judAM judAM svarUponI pUjA thavA lAgI, ane e vize paNa stotra racAyAM. "mahAbhArata" ane "rAmAyaNamAM vividha pAtronA mukhamAM judAM judAM saMkhyAbaMdha stotro mukAyAM che; purANa ane taMtromAM paNa stotranA ghaNA namUnA maLe che; ane deva-devInAM so ke hajAra nAmonA saMgraha jema 15. jaipuNasa, pR. 9-10 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa [ vibhAga 3 ke 'sUrya sahasranAma,' 'viSNusahasranAma,' 'devI sahasranAma' Adi paNa samaya jatAM taiyAra thayA che. parantu UrmikavitAnA eka svataMtra prakAra tarIke paNa rAtra susthApita thayuM che, ane zivamahimnaHstatra,' 'zivAparAdhakSamApana stAtra', mayUrakRta 'sUryazataka' tathA zakarAcAyanAM saMkhyAbaMdha nAnAM meTAM stotronI asAdhAraNa lAkapriyatA enI A prakAranI mUlyavattA upara prakAza pADe che. TheTha arvAcIna kALa sudhI saMskRta stotrasAhityanI racanA thatI rahI che. sAmezvarakRta rAmazataka' rara. vastupALanA sAhityama`DaLanA kavione haste saMkhyAbaMdha vAtronI racanA thaI che. emAM sAmezvarakRta rAmazataka' sauthI mahattvanuM che. 'rAmazataka' hajI aprasiddha hAI hastapratAmAM ja upalabdha che. enuM nAma sUcave che tema, e se| zlAkamAM rAmanuM steAtra che, ane emAM sAdyanta sragdharA vRttanA prayoga thayA che. 101 mA klAka je kharu jotAM teAtrA bhAga nathI te mAtra upati vRttamAM che. rAmastutinuM A kAvya, dekhItI rIte mayUrakRta 'sUryazataka' ane bANukRta 'ca'DIzataka'nA namUnA upara racAyuM che. e banneya sadhdharAmAM racAyelAM, zatazleAkI stotro che tathA saMskRta sAhityamAM prasiddha che.1 'rAmazataka'mAM stuti rAmanA jIvananA prasaMgAne anulakSIne che. leAka 1-6 rAmanA janma ane bAlakrIDA vize che ane leAka 6-8 emanuM vidyAdhyayana varNave che. e pachI nIcenA prasaMgeA stutipUrvaka varNavAya che : vizvAmitranA yajJanuM rAme kareluM rakSaNa (klAka 9-11), tADakA ane khIjA rAkSasAnA vadha (zloka 12-15),ahalyAnA upakAra (zrloka 16-19), vizvAmitra sAthe rAmanuM mithilA AvavuM, zivadhanuSanA bhaMga ane rAma-sItAnuM lama (klAka 20-31), mithilAthI ayodhyA jatAM mArgamAM kruddha parazurAmane maLavuM tathA parazurAmanA parAjaya (zlAka 32-39), rAmaneA rAjyAbhiSeka karavAnI dazarathanI icchA, paNa chevaTe kaikeyInA vacanathI rAmaneA vanavAsa (zrloka 4-46), vanamAM paribhramaNa, sItAnuM haraNa ane sugrIvAdi vAnarA sAthe rAmanuM milana (klAka pa7-71), hanumAne karelI sItAnI zeAdha, setubaMdha, rAma ane rAvaNanuM yuddha ane rAvaNane vadha (zleka 82-85), sItAnI agniparIkSA, rAmanuM ayAdhyAgamana ane aMtamAM rAjyAbhiSeka (96-100). 1. ja'khugurukRta 'jinazataka' (prasiddha 'kAvyamAlA,' guccha 7) paNa sA sragdharAmAM racAyuM hoI A para'parAne cAlu rAkhe che, Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 9 ] saMskRta sAhityamAM phaLe. 223. tetramAM paNa sAmezvarane eka UMcI koTinA kavi tarIke joI zakAya che. hamaNAM kahyuM tema, "rAmazataka' e "sUryazataka" ane "caMDIzatakanA namUnA upara racAyuM hovA chatAM koI paNa sthaLe temAM A prAcInatara kAvyonuM zAbdika anukaraNa sAmezvare karyuM nathI; A kAvyanI lokapriyatAmAM kavine preraNA maLI hatI eTaluM ja e vize kahI zakAya. uttarakALamAM racAyelAM keTalAMka stotronI kRtrima zilIthI "rAmazataka sadaMtara mukta che-UlaTuM, "kIrti kaumudI mahAkAvyanI jema semezvaranI A racanA paNa prasAdaguNathI yukta che. A prakAranI UrmikavitAmAM Avazyaka bhakitabhAva ane sahRdayatAthI rAmazataka' sAdaMta otaprota che. stragdharAnI A kaMDArelI kaDIo lAMbAM vRtta upara paNa kavinuM prabhutva siddha kare che, ane A eka ja kAvya saMskRta sAhityamAM semezvarane mAnAspada sthAnane adhikArI banAvavAne basa che. "rAmazataka"mAMthI thoDAka namUnA ahIM uddata karuM chuM. rAmanI bAlakrIDAonI stuti karatAM kavi kahe che- paryaGake paGkajanmAGkitatalavicalatpANipAdapravAlaH khelan bAlaH pramodaM prathayatu mithilAnAthaputrIpatirvaH / pitroH potapratItiH samabhavaducitA puMsi yasmin purANe para saMsAravArna uda paramapararsa vinA netRpA ! (zleka 2) pitAnI vRtti anusAra judI judI vyaktio rAmanuM kevuM darzana karatI hatI e kavi eka sundara lekamAM varNave che- puNyAnAM prAktanAnAM phalamiti janakenAntarAtmeti mAtrA sAkSAdakSIyamANapraNanidhiriti bhrAtRbhizca tribhiryaH / / nItimUrtI(?)tyamAtyaiH parapuruSa iti jJAnibhiH jJAyamAnaH pradaM rAmeLa draDhathatu nitara rAghava saH zriyaM yaH (zleka 6) rAma jyAre vanamAM pravezyA tyAre vanazrIe emanuM kayuM svAgata karyuM e varNavatAM kavi kahe che - sandohe pAdapAnAM vikirati kusumastomamuccaiH pikAnAM gItaM nRtyaM zritAsu vratatiSu marutA kIcakeSu dhvanatsu / saMgItaM kAnanena prathitamiva mudA yatra nAthe trayANAM lokAnAmabhyupete sa bhavadavabhayAt pAtu pItAmbaro vaH // (zloka 55) rAmanI mAyA te jue : rAvaNa jIvatAM te baMdhukSayarUpI narakanI vedanA pA, paNa maratAM svargamAM gaye- Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 tasmAd vaH sarvasiddhirbhavatu bhagavato bhUrimAyAprapazcaH pazcatvaM prApya yasmAdagamadamaratAM rAkSasaH so'pi samyak / kintu zrIkAntakAntA haThaharaNamahApAtakAttena kaamcAmAna vadhunAthaH vaidire vate che (leka 92) jaina sAhityamAM rastotra 224. sAhityanA vividha prakAronI jema dhArmika UrmikavitAnA kSetramAM paNa jainoe prAcIna kALathI ja bIjA saMpradAyanA kavionI spardhAmAM UbhA rahevAno prayatna karyo che. saMrakata temaja prAkRtamAM judA judA tIrthakaro ane bIjA devanAM tetro tathA tattvajJAna pradhAna ane AdhyAtmika stotronI paNa moTI saMkhyA jaina sAhityamAM che. keTalAMka stotra dhArmika vidhividhAnenI daSTie racAyelAM che, jyAre bIjAM keTalAMka sArAM UrmikAvyo gaNAya evAM che; emAM sauthI jUnuM pArzvanAthanI stuti karatuM pAMca kaDInuM prAkRta "uvasaggaharastotra" che. enA kartA bhadrabAhu gaNAya che, jeo keTalAka vidvAnonA mata pramANe, vIranirvANa pachI bIjI zatAbdImAM thaI gayA. munizrI puNyavijayajInA abhiprAya mujaba, keTalAMka sUtro upara jemaNe niryuM. ktio lakhI che te ja A bhadrabAhu che, chedasUtronA kartA bhadrabAhuthI teo bhinna che, ane IsAnI chaThThI sadInA pUrvArdhamAM teo thaI gayA ("mahAvIra jaina vidyAlaya rajata mahotsava grantha, pR. 185-201). jainenAM bIjAM prAcIna ane mahattvanA stotromAM mAnatuMgakRta 'bhakatAmarastotra, 3 siddhasena divAkarakRta 'kalyANamandirastotraja ane samatabhadrakRti "ravayaMbhUstotrampa - 2. vinTaranilsa " e hisTrI opha InDiyana liTarecara, pu. 2, pR. 431. sUtrakRtAMga sUtra"mAM "vIrasthaya" (saM. "vIrastava") nAme eka adhyayana che, je kharuM jotAM mahAvIranuM eka stotra ja che. 3. keTalIka paTTAvalio anusAra, mAnatuMgAcArya I. sa. nI trIjI zatAbdInA prAraMbhamAM thaI gayA. bIjI anukRtio anusAra, emanA samaya pAMcamI, sAtamA, AThamI ke navamI zatAbdIno che (vinTaranilsa, uparyukta, pR. 549). 4. siddhasena divAkaranA samaya vize ja kharo matabheda che. keTalAka vidvAna emane khristAbdanI prAraMbhanI sadIomAM mUke che, jyAre bIjA keTalAka emane TheTha sAtamI sadI jeTalA meDA thayelA mAne che (e ja, pR. 477). "sanmatitarkanA saMpAdake paM. sukhalAlajI ane paM. becaradAsajInuM valaNa sidasenane pAMcamA saikAmAM mUkavAnuM che ("sanmati prakaraNuM,' prastAvanA, pR. 3pa-43). misa zArkoTI krAujha (subhadrAdevI) siddhasenane samudraguptanA samakAlIna gaNe che ("vikama vaudhUma," pR. 213-280). 5. samaMtabhadra I. sa. ne sAtamI sadIthI arvAcIna nathI. emane samaya Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 9 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 191 khAsa ullekhane pAtra che. e pachI TheTha 19mI zatAbdI sudhI jaina sAdhuo (AmAM kalikAlasarvajJa hemacandranI lIka tatvajJAnapradhAna viziSTa stotraracanAone samAveza thAya che, temaja zrAvakoe saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane jUnI gujarAtImAM tathA bIjI keTalIka prAdezika bhASAomAM racelAM puSkaLa stotro maLe che, ane e stotronA "kAvyamAlA" (guccha 7), jaina tetra saMdeha ane "jainastotrasamuccaya' jevA keTalAka saMgraho paNa prasiddha thayelA che. vastupAla-racita stotro rapa. zrAvaka gRhae racelAM tetromAM vastupAlakRta stotro eka suprasiddha aitihAsika puruSanI e racanAo che eTalA ja kAraNasara mAtra nahi, paraMtu enI aMtargata sAhityika guNavattAne kAraNe paNa seMdhapAtra che. vastupALe racelAM cAra stotro maLe che: (1) "AdinAthastotra' e prathama tIrthaMkara AdinAthanuM bAra kanuM stotra che. e stotrane "manerathamaya" kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke emAM dhArmika ane AdhyAtmika viSayamAM kartA pitAnA manoratho vyakata kare che. enA chellA lekamAM kartA pitAne "gurjaracakravarti saciva tarIke oLakhAve che. (2) 'mistava e daza zlokamAM bAvIsamA tIrthaMkara neminAthanuM stotra che. emAM kharekhara tetra to ATha zlokanuM aSTaka che, ane chellA be lekamAM kavi potAnI oLakhANa Ape che. loka mAM kavi potAne "zAradAdharmasU nuM kahe che. (3) "aMbikAstotram e daza zlokamAM aMbikAnuM stavana che. aMbikA neminAthanI zAsana devatA che ane vastupALanI prAgvATa jJAtinI kuladevatA che. "aMbikAtetra" paNa aSTaka che, kemake stuti pUrI thayA pachI 9 mAM lekamAM bhaktane AzIrvAda ApavA mATe prArthanA che ane 10mA zlokamAM kartA pitAne ullekha kare che. A stotramAM aMbikAne "himAlayamAM janmelI" ane "haimavatI" (zleka 1), "kuSmAMDI " (leka 2, 3, 4), puruSottama-mAnanIyA, (zleka 6) ane "sarasvatI" (leka 9) tarIke varNavelI che, je batAve che ke uttarakAlIna jaina devasamUhamAM jaina ane brAhmaNa taronuM kevuM samizraNa thayuM hatuM. (4) "ArAdhanA' e saMsAranI kSaNabhaMguratA ane dharmanI kalyANamayatA varNavatuM daza zlekanuM sAdu kAvya che. ene pahelo leka (na thataM suta nI carcA mATe juo mahendrakumAra zAstrI, "prameyakamalamArtaDa, prastAvanA, pR. 30-32. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [vibhAga cita) "prabandhacintAmaNi (bleka 234), "prabandhakAza" (bleka 337) ane "purAtanaprabandhasaMgraha (zleka 202)mAM maLe che, ane tyAM maraNonmukha vastupALanA mukhamAM mukAyelI uktirUpe e che (perA 63). prabandhamAMnI A noMdha aitihAsika dRSTie paNa prAyaH sAcI hovI joIe, kAraNa ke "ArAdhanA'ne chellA kalekamAM AhArane tyAga karIne anazanadvArA maraNane bheTavAne, jaina mAnyatAne anurUpa, nizcaya vastupALa vyakta kare che. 226, "naranArAyaNanandImAM mahAkAvyone prakAra saphaLa rIte prajA nAra kavi tarIke vastupALa dekhAya che, te A stotromAM eka sArA UrmiprANita kavi tarIke te najare paDe che. eka bhaktahRdayanI AdratAthI A stotro bharapUra che te sAthe sAhityika zailI upara paNa kavinuM prabhutva vyakta kare che. A vastu puravAra karavAne thoDAMka udAharaNe basa thaze. "AdinAthastotra'mAM kevA hRdayarapazI zabdomAM kartA pitAne manoratha vyakta kare che- saMsAravyavahArato ratimativyAvartya kartavyatAvArtAmapyapahAya cinmayatayA trailokyamAlokayan / zrIzatruJjayazailagahavaraguhAmadhye nibadbhasthitiH zrInA 1 me tritayAmi manaH | (zloka 5) AsyaM kasya na vIkSitaM kva na kRtA sevA na ke vA stutA tRSNApUraparAhatena vihitA keSAM ca nAbhyarthanA / tat trAtara vimalAdinandanavanIkalpaikakalpadrumaH tyAmAsaNa thavA thanamihuM mori nArda (zleka 9) nemistavamAM gaMbhIra zabdomAM vastupALe karelI neminAthastuti paNa noMdhapAtra che jayatyasamasaMyamaH zamitamanmathaprAbhavo bhavodadhimahAtari1ritadAvapAthodharaH / tapastapanapUrvadikkaluSakarmavallIgajaH samudravijayAjJaprimuvarnavavRtAmaLiH (zloka 1) naracandrasUrikRta "sarvajinasAdhAraNastavana' 227. "naracandrasUrikRta" " sarvajinasAdhAraNastavana" e mAlinI 6. prakA (zloka 291) ane purasa (zloka 172) bane tramAM A laiMka maLe che. banemAM A zlokana kartA, sAcI rIte ja, vastupALane gaNavAmAM Ave che e nedhapAtra che. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 10 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 193 vRttinI agiyAra kaDImAM racAyeluM ratra che. enuM nAma sUcave che tema, e koI eka tIrthakarane uddezIne racAyelI stuti nathI, paNa sarva tIrthakarone sAmAnya rIte lAgu paDe evuM tetra che. A racanAnuM kAI khAsa noMdhapAtra lakSaNa nathI, sivAya ke pratyeka kaDInuM paheluM caraNa sundara anuprAsathI zarU thAya che. udAharaNa tarIke- harasi harasitAbhiH sUtritajJAnalakSayA nayana nayanabhAbhistrAtarajJAnapaGkam / tamasi tamasitimnA lokamAkrAntabinduH nivanipataii: vuiM ja zuzravati || (zloka che) prakaraNa 10 sUktisaMgraha 228. sUktisaMgraha eTale vividha viSaya paranAM subhASitone saMkalita samuccaya. amitagatikRta subhASitaratnasaMdeha" (I. sa. 994)nI jema te eka ja kavinI racanA hoya athavA "kavIndravacanasamuccaya' (I. sa. nI 1mI sadIne aMta) tathA e pachInA bIjA keTalAka jANItA sUktisaMgrahanI jema pUrvakAlIna kavionAM cUMTelAM subhASitonA saMgraho hoya. A bIjA prakAranA sUktisaMgrahamAM keTalIka vAra je te subhASitanI sAthe te racanAra kavinuM nAma paNa ApeluM hoya che, jo ke ghaNAkharA dAkhalAomAM e kavine samaya nizcita karavAnuM koI sAdhana hotuM nathI. A prakaraNamAM pahelA prakAranA arthAta eka ja kartAnI kalame racAyelA sUktisaMgrahane vicAra ApaNe karavAnuM che. e saMgrahe te semezvarakRta "karNAmRtaprapA" ane narendraprabhasUrikata "vivekapAipa tathA "vivekakalikA" che. semezvarakRta "karNAmRtapA" 29. "karNAmRtaprapA" e semezvara kavie racelAM dhArmika bhaktipradhAna ane bodhapradhAna muktakane saMgraha che, ane temAM vividha vRttomAM kula 217 leke che. A kRti hajI aprasiddha hoI hastapratarUpe ja maLe che. emAMnA keTalAka ke somezvaranI anya racanAomAM zodhI zakAyA che (pairA 203), jyAre bIjA ke kartAnAM kaI anulabdha kAvyamAMthI hoya athavA vadhAre saMbhavita che ke A subhASita saMgraha mATenI ja e nUtana racanAo hoya. pupikAmAM A kRtine "subhASitAvalI" nAma apAyuM che. prathama nava kenA 1. iti zrIThakkurasomezvaradevaviracitA varNAmRtaprapAsubhASitAvalI saMpUrNA // 25 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 maMgalAcaraNa uparathI spaSTa che ke kartAne uddeza dhArmika ane upadezAtmaka che. potAnAM karmonA kSaya mATe kavi kRSNa ane zivane, gaMgAne ane potAnA mukhamAM vasatA traNa vedane praNAma kare che (zleka 5), ane 7 mA zlokamAM te kahe che ke A racanAne Azaya "sAdhubodha che. "karNAmRtaprapA" judA judA 14 vibhAgamAM vahecAyelI che, ane pratyeka vibhAga koI eka muddAne anulakSIne che-jemake, lakSmI (zleka 10-19), kAma (zleka 20-25), lobha (zleka 26), krodha (zleka 27), kalivarUpa (zleka 28-39), kunarendranindA (zleka 40-56), durjana (zleka pa7- 65), manaravI (66-70), vidhi (zleka 71-79), nirveda (loka 80-109); prakIrNa kAvyaktione eka vibhAga che (zleka 11-45), jemAM saMkhyAbaMdha anyaktio che; A uparAMta zama (zloka 146-62), "upadeza e zIrSaka nIcenAM bodhapradhAna padya (zloka 163-96), ane chelle "zrIkRSNaprArthanA che (leka 196-216), jemAM zivaprArthanAnA paNa keTalAka zleke che. chellA lekamAM kavi pitAno ullekha kare che. - ra30, gurjara dezanI mukhya nagarI aNahilavADanI duHkhI dazA vaNavata karNAmRtaprapAna 109 me kaleka (Iva fretanittaravRkSA ) kItikaumudI'mAM (2-104) che. bleka 108 (fNAmurNa: purA parataM) e ja viSayane lagato che, paNa kartAnI bIjI koI upalabdha racanAmAM te nathI. anyaktiomAMne eka, 124 me bleka (mAsAna mAMNatrapAdaTAparima0) "prabandhakoza" (zloka 329) ane "vividhatIrthakalpa' (pR. 80) mAM maLe che, ane tyAM enuM katva sAcI rIte ja, somezvara upara ArapeluM che. leka 106 ane 107 (tigtyeka tavAnti ane tAva [maNe marA) gujarAtanA pratApI siddharAja jayasiMhanA smaraNamAM racAyAM che. leka 177-96, ene chaMda temaja zailI sUcave che tema, zaMkarAcAryanA gaNAtA "capaTapaMjarikA stotranI asara nIce racAyA jaNAya che. udAharaNa tarIke- vittaM tadakhilamapi parigalitaM pAdurbhutaM zirasi ca palitam / tadapi na hRdayaM viSayavitRptaM saMsevitumabhilaSyati kRSNam / / iyamapi dazanazreNI patitA sA ca samAptA jgddhiptitaa| tajagadAzrayamAzraya devaM hRdaya viraMsyali duHkhAdevam / satpAtreSu na dattaM dAnaM manye tattava dausthyanidAnam / praNataH kvacidapi na sa govindastadayaM praharati kAlapulindaH // (zleka 177-79) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 10 ] saMskRta sAhityamAM phALo [ 195 AnI tulanA 'capaTapaMjarikA'nA nIcenA zlokA sAthe karI zakAyaH agaM galitaM palitaM muNDaM dazanavihInaM jAtaM tuNDam / vRddho yAti vRddIvA chuTuM tapa na muOtyArafntum || (zloka !) geyaM gItAnAmasahasraM dhyeyaM zrIpatirUpramajasram | taiya jJAnane vitta Treca phIna'nAya ca vattam / / (zrloka 13) uparyukta vIsa zlAA sAmezvare jo ke potAnI subhASitAvalInA eka bhAga tarIke ApyA che, paNa kharuM jotAM te ravataMtra jJAnaga upadeza tmaka kAvya che. 231, mahAkAvyanA prakAramAM somezvaranI saphaLatA be 'kIrti'kaumudI' batAve che te 'karNAmRtaprapA' mukatakaracanAmAM enI pravINatA puravAra kare che. A AkhAye sUktikasaMgrahamAM kavitAnuM ekasarakhuM dhAraNa kartA jALave che. karNAmRtaprapA'nA ghaNAkharA leAkA subhASitAnA suMdara namUnA gaNAya evA che. zailI taddana saraLa paNu asarakAraka che, ane kavi jANe ke kAI aMtaHpreraNAthI lakhatA haiAya evA bhAsa thAya che. emAMnA thADAka blaoNkA ahIM TAMku chuM. maMgalAcaraNumAM kavi potAnA mukhamAM vasatA traNa vedone praNAma kare che, je mAhanA rAgathI gherAyelA potAnA jevA manuSyA mATe trikaTukaguTikA' samAna che-- viSaya ra sanirantarAnupAna prakupitamohakaphopagumphitAtmA / PragaguTikAmiva trivedIM vadanagatAmahamanvahaM namAmi || (klAka 5) khIje eka sthaLe te dhIra puruSanI prazaMsA kare che-- kurudi vidhiviruddhaM tatkRtamanumodatAM ca pizunajanaH / na manApi dhImanAH tti tasmai ce tasmai 45 (blAka 78) vidyAvimukha dhanikAnI te AkarI TIkA kare che: dhatte vyAkaraNaM na ko'pi kavitAM kutrApi nArthatyasau tarka markaTavanna ko'pi nikaTIkartuM kadApIcchati / vedAdudvijate janastadaparaM naivAlpamapyasti me prAta'tva paNaina jaina tatlR vitta nimno hame (zloka 98) kAI ekA-ta pavitra sthAnamAM tapazcaryA karavAnI bhAvanA kavi vyakta kare che-- nagopAnte kAnte kvacidapi nikuJje zrutijapairupendradhyAnairvA sakalamapi kAlaM gamayataH / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ]. mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 himAkAraM hAri tridazataTinIvAri pibataH 1 jaittirmama zamaoNrAda (? tra) vitA ! (zleka 1para) game tevA dunyavI saMgomAM paNa dAmodaranI caraNasevA karavAne ene nizcaya che-- svayaM zrIrAyAtu prakRticapalA yAtu yadi vA zivAH kazcid vAco vadatu yadi vA vaktu virasAH / tathApyete bhrAtarna khalu vilasAmo na ca vayaM vidhatAmAM tamAku nivAH | (zleka 159) nIcenA asarakAraka zabdomAM e jagatanA sAmAnya manuSyone upadeza Ape che- cittaM damaya mA kUca vRttaM saMskuru mA vpuH| jatAM Aju mA jataM purgha para mA triyam II (zleka 164) aMtamAM, pitAne saMsArabramaNamAMthI ugAravA mATe paramAtmAne kavi prArthanA kare che- tvamasi na tathA tAta dhyAtaH pramAditayA mayA phalamabhimataM nizaGkastvAM yathAhamihApaye / tadapi karuNAtmAnaM matvA bhvntmupaashritstavavatu gavAmAmetaramAtmavAmimavA mavAnA (zleka 216) A sUktisaMgrahanA keTalAka vibhAgo upara "nItizataka ane vairAgyazataka'nI asara joI zakAya che, je ke e asara zAbdika nathI, paNa nirUpaNa ane zailInI bAbatamAM ja che. bhartuhari jevA mahAna purogAmInI racanAmAMthI somezvara je pachInA samayamAM thayela kavi preraNA meLave e svAbhAvika che. narendraprabhasUrikRta "vivekapApa" ane "vivekakalikA 232. "vikipAdapa" ane "vivekakalikA' e jaina dharma ane tattvajJAnane lagatA judA judA viSayo upara narendraprabhasUrie racelAM subhASitonA be saMgrahe che. A banne sUktisaMgrahanI eka ja upalabdha tADapatrIya hastaprata (pATaNanA saMdhavI pADavAnA bhaMDAranA apUrNa vibhAganI hastaprata naM. para) taddana truTita sthitimAM che, eTale A banne racanAo paNa truTita sthitima maLe che. "vivekapAdapInA chellA patramAMnA aMka uparathI jaNAya che ke emAM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 10 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 197 kula 4ra1 zleke hovA joIe, paNa upalabdha patromAM badhA thaIne mAtra 109 zloka maLe che. e ja rIte "vivekakalikAmAM kula 110 zleka che, paNa emAMthI 69 leka hastapratamAM che. "vivekapAdapa" Akho anugrupamAM che; mAtra enA be prazasti anukrame zArdUlavikrIDita ane vasaMtatilakAmAM che. "vivekakalikA'nI racanA vividha vRttomAM thaI che. kartAne Azaya jaina dhArmika viSayane lagatI sUktio ApavAne che, pariNAme ghaNuM bleka sAmAnya nIti, sadAcAra ane mAnavasadgaNa vize racAyA che. narendraprabhasUrinI racanAnI kavitAnI daSTie "karNAmRtaprapA' sAthe tulanA thaI na zake, topaNa emAMnA ghaNuM leke prAsAdika, saraLa ane hRdayasparzI che. udAharaNa tarIke, jIvanamAM dayAnA mahatva vize kavi kahe che - dayAdayitayA zUnye manolIlAgRhe nRNAm / vAnartvatA toDa idhamaDacaM nAvatig || (vipA, zloka 24) gurunI prazaMsA karatAM kavi kahe che - dinaM na tapanaM vinA na zazinaM vinA kaumudI zriyo na sRkRtaM vinA na jagatI vinA vikramam / kulaM na tanayAnvinA na samatAM vinA nirvtigu7 vinA nRMAM mavati dharmatattvazvati | vika, zloka 12) satya vacana vize kavi keTalAMka sArAM subhASito Ape che. emAMnuM ekaviveksy prANAH zrutarasarahasyaM zubhadhiyaH prakAraH prAkAraH sucritpursyonnttrH| guNAnAM jIvAtuH prazamadamasantoSanikaSaH muvIpAkU vacanamanIyaM atinAmu (vika, zloka 39) sArAsAranI samaja jethI spaSTa thAya che e jJAnane kavi namaskAra kare chekiN kRtyaM kimakRtyameva kimupAdeyaM ca heyaM ca kiM devaH kazca guruzca kaH kimathavA tattvaM kutattvaM ca kim / saMsArazca ka eva muktirapi ketyevaM yataH sarvato nizcIta vikifmAvate jJAnA ramai namaH | (vika, zleka 80) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 11 prabandha prabandha-sAhityanA prakAra tarIke ane itihAsanA sAdhana tarIke ra33. prabandha e gujarAta ane mALavAne eka viziSTa sAhityaprakAra che ane khAsa karIne jaina lekhakee e kheDela che. sAmAnya rIte sAdA saMskRta gadyamAM, ane keTalIka vAra padyamAM, racAyela aitihAsika kathAnakane prabandha nAmathI oLakhavAmAM Ave che. metuMgAcAyata "prabandhacintAmaNi' (I. sa. 1305), rAjazekharasUrikata "prabandhakoza" (i. sa. 1349 ), jinaprabhasUrikRta "vividhatIrthakalpa' (i. sa. 1933mAM pUro thayo), ane ballAlakRta "bhojaprabandha" (I. sa. no 16 mo saMke) e gadyamAM racAyelA prabandhanA prasiddha namUna che, jyAre prabhAcandrasUrikRta prabhAvaka carita' (i. sa. 1277) e padyamAM racAyelo prabandhasaMgraha che. prabandhakeza'nA kartA rAjazekhare pitAne granthanA AraMbhamAM, "carita' ane " prabandha" vacceno bheda batAvavAno prayatna karyo che. emanA kathana pramANe, tIrthakaro, cakravartIo ane anya prAcIna rAjAe tathA AryarakSitasUri (jee vIranirvANa saM. papa7 mAM athavA i. sa. 30 mAM svargavAsI thayA hatA) sudhInA RSionA vRttAnto e caritra che; Aryana rakSitasUri pachI thayelI vyaktio--sAdhu temaja gRhuthanA vRttAntane rAjazekhare prabandha nAma ApyuM che. AvA bheda pADavA mATe rAjazekhara pAse kAI prAcInatara AdhAra che ke temaNe pote ja Ama karyuM che te ApaNe jANatA nathI. game tema paNa, A prakArano bheda dara vakhate sAhityaracanAmAM paLAyo nathI, kemake I. sa. nI 12 mI ane 13 mI sadImAM thayelA kumArapALa, vastupALa ane jagaDu jevA aitihAsika puruSonA jIvanavRttAntane "caritra" nAma apAyuM che; jemake-jinamaMDanakata "kumArapAlacarita' (I. sa. 1335-36 ), jinaharSakRta "vastupAlacarita " (I. sa. 1441), sarvAnaMdakRta "jagaDucarita' (I. sa. ne 14 me sike), ityAdi. prabandhamAM je ke aitihAsika vyaktionI vAta Ave che, paNa teonI racanAne uddeza zrotAone upadeza ApavAne, jaina dharmanI mahattA emane batAvavAne, sAdhuone vyAkhyAna mATe sAmagrI pUrI pADavAne, ane jyAM prabandhanuM varatu kevaLa dunyavI hoya tyAM, lekIne nirdoSa AnaMda pUro 1. prakA, pR. 1 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 11 ] saMskRta sAhityamAM phALA [ 199 pADavAnA hAya che.ra AthI prabandhAne itihAsa ke jIvanacaritra lekhe nahi gaNatAM itihAsanI sAmagrI tarIke samIkSApUrvaka ene upayega karavA joI e. jinabhadrakRta 'prabandhAvalI ' 6 ra34. ahIM ApaNe jovAnI kRti te jinabhadrakRta ' prabandhAvalI che. vastupALanA jIvanakALamAM ja enA putra jayaMtasiMhanA vAcana mATe e racAyelI hAI ( paeNrA 117) atyAra sudhImAM maLelA prabandhAnA e sauthI jUnA saMgraha che. A prabandhAvalI'nI eka mAtra upalabdha hastapratamAM kula 40 prabandhA gadyamAM che; meTA bhAganA prabandhA gujarAta, rAjasthAna ane mALavA sAthe saMbadha dharAvatA aitihAsika puruSA ane prasaMgeA paratve che, jyAre thADAka prabandhAmAM leAkasAhityanAM kathAnA che. A * prabandhAvalI ' taddana saMpUrNa svarUpamAM maLI nathI, vaLI emAM keTalAka bhAga kSepaka jaNAya che, kemake vastupALanA avasAna pachInA keTalAka banAvAnA emAM ullekha che tathA eka prabandha (valabhIbhaMga prabandha' ) te ' prabandhacintAmaNi 'mAMthI zabdazaH uddhRta karavAmAM AvyA che. prabandhAvalI 'mAMnA be prabandhA ( ' pAdaliptAcArya prabandha ' ane ' ratnazrAvaka prabandha ') keTalAka pheraphAra sAthe ' prabandhakAza 'mAM levAyA che.4 tyAM ema kahI zakAya evuM nathI ke kAI pAchaLanA lekhaka athavA lahiyAe enI nakala karIne prabandhakAza'mAM dAkhala karI dIdhA hoya; kAraNa ke * prabandhAvalI ' nI bhASA saMskRtanA kAi prAraMbhika vidyArthI mATe lakhAI heAya evI sAva sAdI ane prAthamika svarUpanI che, jyAre ' prabandhrakAza 'nI bhASA pramANamAM ucca kakSAnI ane saMskArI che, je batAve che ke prabandhakAza 'nA kartAe bhASA ane zailInI STie anekavidha sudhArA karIne A prakaraNa * prabandhAvalI 'mAMthI lIdhAM che. pAchaLanA prabandhA, khAsa karIne vastunI bAbatamAM, prabandhAvalI 'nA keTaleka aMze RNI che, ane tethI AcArya zrI jinavijayajIe ' purAtanaprabandhasagraha 'mAM enA samAveza karyo che. prastuta prabandhAvalI 'nA ' pRthvIrAja prabandha 'mAM cAra apabhraMza paddo uddhRta karavAmAM AvyAM che te dilhInA chellA hindu samrATa pRthvIrAjanA rAjakavi ane mitra caMda baradAIkRta gaNAtA ' pRthvIrAja rAseA'mAM bhraSTa svarUpamAM maLyAM che. keTalAka vidyAnA 6 , 2. byUlara, lAipha oNpha hemAcA', pR. 3 3. puprasa', pR. 8 4, e ja, pR. 7 6 > Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 mAne che tema, "pRthvIrAja rAso" Akhoye pAchaLanI racanA nathI, paNa ene mukhya bhAga ghaNe jUna-prabandhAvalI nA racanAvarSa I. sa. 1234 karatAM juno che, e puravAra karavAmAM A avataraNo ghaNAM ja upayogI thayAM che." 25, A " prabandhAvalI nuM eka viziSTa sAhityika mahattva che : eka evA sAhityika mAdhyamanuM e udAharaNa che, jemAM saMraktane kahe ke lokabhASAmaya banAvavAmAM AvI hatI. e dvArA saMskRtinuM jJAna lokagamya banatuM ane nidAna gurjara dezanA vaizya vargamAM-saMskRtanA uccatara jJAnane pAyo naMkhAto. Ama 'prabandhAvalI " prAkRtanI asaravALA prayogathI tarabaLa che, eTaluM ja nahi, paNa e samayanI prAdezika bhASAmAMthI emAM eTalA badhA zabdo levAyA che ke prAkRtinuM tathA prAcIna-arvAcIna gujarAtInuM sAmAnya jJAna jene na hoya evA vAcakane keTalA zabdo ane prayogano artha samajavo muzkela thaI paDe. AvA prayogo bIjA prabandhAmAM tathA gujarAtanA jainoe racelA keTalAka kathAgranthomAM che, ane sAdhAraNa rIte bhAratanA bIjA pradezomAM te ajJAta che. A saMbaMdhamAM yAda rAkhavuM jarUrI che ke prAcIna ane madhyakAlIna bhAratamAM saMskRta e mAtra purahitanI ane vidvAnanI bhASA nahotI, rAjadarabAra ane rAjanItinI paNa e bhASA hatI, ane pramANamAM arvAcIna kALa sudhI te eka bolAtI bhASA paNa hatI. gujarAtamAM, muslima rAjyaamalanI sthApanA pachI paNa khatapatro ane dastAvejo lokabhASAmaya saMskRtamAM lakhAtAM hatAM ane kacerIomAM noMdhaNI mATe ene ravIkAra karavAmAM Avato hato. prajAne je varga saMskRtine prayoga karato nahoto temAMne moTo bhAga paNa saMskRta samajI zakato hato, " alabata, jeo vidvAne nahotA teo je saMskRta samajatA ane bolatA hatA te kAvyazailInuM kRtrima gadya ane padya nahi, paNa uparyukta rUDha ane lekabhASAmaya saMskRta hatuM. A rUDha saMskRta bolanArAo pANini athavA hemacandranAM vyAkaraNane nahi, paNa "mugdhAvabodha aikitaka " jevI racanAono abhyAsa karatA hatA. gujarAtanA zvetAMbara jaina lekhake pitAnI kRtio vAcakone 5. e ja, pR. 8-10 6. "purAtattva', pR. 4, pR. 1 thI AgaLa; "gujarAta saMzodhana maMDaLanuM vaimAsika', pR. 11, pR. 89 thI AgaLa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 11 ] sa`skRta sAhityamAM phALA [ 201 ' sukhAdha bane te arthe A rUDha saMskRtanA prayoga karatA hatA. 9 sAhityika saMskRtaneA prayAga karavA mATe jaina granthakAra| asamartha hatA ema nahi, paNa teo A lAkabhASAmaya saMskRta dvArA sAmAnya prajAva sudhI paheAMcavAnA prayatna karatA hatA; A prakAranI mizra saMskRtane uttaranA bauddhonI gAthA saMskRta ' sAthe sarakhAvI zakAya, jenA prayAga * lalita-vistara ane ' mahAvastu ' jevA bauddha granthAmAM thayeA che. mAtra kAzmIrI granthakArAmAM ja maLe che evA saMskRta zabdonI eka sUci pre. jhakhariyAe (Zachariae) pragaTa karI che, ane prA. mAiTe (Schmidst) A sUcinI pUrti karI che. gujarAtanA jaina lekhAnI saMskRta racanAomAMthI AvI sUci--je ghaNI vistRta thavA saMbhava che--taiyAra karavAmAM Ave te sAhityika, bhASAkIya temaja sAMskArika daSTie te bahu rasaprada thaze. pUrNa bhadrakRta 'paMcAkhyAna'nI vAcanAmAM (pR. 291-95) DaoN. hale ane vaDhavANamAM racAyelA, hariSakRta 'bRhatkathA praza'nI prastAvanAmAM (pR. 101-10) DaoN. upAdhyee te te granthAmAM pratyeAjAyelA jaina saMskRtanA viziSTa zabdonI sUci ApI che, ane e zabdAnI eka meATI sakhyA dhvaniprakriyA, vyutpatti ane avikAsanI dRSTie prAcIna tathA arvAcIna gujarAtInAM rUpA sAthe saMbadha dharAvatI hAvAnuM batAvI zakAya ema che. kharuM jotAM DaoN. egane ( DikzaterI oNpha buTi hAibriDa saMskRta taiyAra karI che tema gujarAtanuM lAkabhASAmaya saMskRta jene keTalIka vAra jaina saMskRta tarIke paNa oLakhavAmAM Ave che tenA zabdakoza taiyAra karavAnI jarUra che. 'prabandhAvalI'mAMthI A prakAranA saMskRta zabdonI eka TUMkI, paNa pratinidhirUpa gaNAya evI yAdI huM ApIzaghara (pR. 13, 32; prAkRta ghara < saM. gRhaiM. guja. 'dhara'), sahitam (pR. 13; guja. 'sasaLyuM'=hAlyuM), madIsarI (pR. 14; sa. mathitahArI > mahinnArI, guja. 'mahiyArI'=dahIM vecanArI), tiLiyA (pR. 47; saM. autuvidyAH; sara jUnI guja. 'kutiga' < sa'. autu, dyutiniyAnA artha 'kautukaceSTA karIne AnaMda pamADanAra' evA thAya che), vosiTM (pR. 39, guja. 'dAsI' < sa. naiScitta 'kapaDAnA vepArI'), srona (pR. 55; 'sevA' prAcIna tathA arvAcIna gujarAtImAM 'elaga' ane 'eLaga' rUpe A zabda chUTathI vaparAyelA che. sara jUnI marAThI golDana, vona; kAnaDI kahina), ghuET 7. hela, ' ena dha liTarecara Apha dhI zvetAmbasa aik gujarAta', pR. 17-18 8, e ja, pR. 19 26 " Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 mAtrA (pR. 59; guja. "ghUgharamALa'), cadata (pR. 86; "hAthamAM bhAle laIne cAlanAra, eka rAjakIya amaladAra', jUnI gujarAtImAM A zabda selahastha", "zelahuta." "zelata evAM svarUpe "amaladAra'nA arthamAM vaparAya che. juo "pRthvIcaMdracaritra' (i. sa. 1422; "prAcIna gurjara kAvyasaMgraha." pR. 128), "pethaDarAsa" 14 mI sadI-kaDI 22, gaNapatikRta "mAdhavAnala-kAmakandalA prabandha-I. sa. 1516-aMga 7, kaDI 482 ane 494 ityAdi. e zabda gujarAtI bhASAmAM sarvasAmAnya vaparAzamAMthI lupta thayo hovA chatAM kheDAvALa brAhmaNonI eka aTaka "lata" rUpe cAlu che. juo bebuddhiprakAza" jAnyuArI 195ra mAM mAro lekha "kheDAvALa brAhmaNonI traNa aTake vAga vyApAranI daSTie), ramaTTa (pR. 86; sara0 guja. bArahaTa," "bAroTa'), aMdhArI (pR. 86; guja. "aMdhArI' < saM. kAMdhA , "kedakhAnAnuM aMdhAruM bhoMyaruM'), mAri (pR. 89; guja. "bhArI =lAkaDAne bhAro), dipa pR. 89; saM. tig 'chAMTavuM" uparathI; guja. 'TIpuM'=buMda), uvA (pR. 89; guja. "khaTakhaTa'), meTApa (pR. 89; jUnI guja. "melAvo'= lazkarI jamAvaTa), 9 (pR. 90; "muslima yuddho, sara0 guja. "dhagaDo'= dAdAgIrI karanAra), dhArI (pR. 102; guja. "dhADa'), mejita (pR. 193; jUnI gujabhelyo'=lUMTAyo; juo paDI bhela prAsAdi devanaI, bhAgAM kuMcI tAlAM'kAnhaDade prabandha', 1-93. ahIM 'bhelane artha "lUMTa che. sara0 guja. "bhelANa") phArasI ane arabI mULanA kura (pR. 86; phArasI davaza =phakIra) ane mati (pR. 86; arabI "masjida') jevA zabdo saMskRta rUpa pAmyA che. upara jaidhelA zabdomAMnA keTalAka bIjI arvAcIna bhAratIya bhASAomAM paNa jovA maLe che e kharuM, paNa tethI ApaNI mukhya dalIlane bAdha Avato nathI, kemake "prabandhAvalIne kartA gujarAtamAM raheto hato ane je belAtI bhASAne ene sauthI vadhu paricaya hoya emAMthI ja e zabdo ane prago apanAve e svAbhAvika che. ra36 jo ke jinabhadranI "prabandhAvalI" A prakAranA saMskRta gadyamAM racAI che, paNa temAM vacce vacce prasaMgopAtta saMrakata, prAkRta ane apabhraMza bhASAnAM subhASito Ave che. apabhraMza subhASita moTe bhAge dUhA chaMdamAM che ane kartAe lokasAhityamAMthI e lIdhAM hoya ema jaNAya che. jIrNadurga (jUnAgaDha)ne rAjA kheMgAra jyAre siddharAja jayasiMhanA sainyathI marAyo tyAre enI rANuM naladevInA mukhamAM mukAyelA apabhraMza dUhAone ullekha ahIM kare rasaprada thaze. "prabandhAvalI'e AvA 13 dUhA uddhata karyA che Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 203 (pR. 34-35). emAMne cha dUhA navAM pAThAntaro sAthe, 71 varSa bAda racAyelA "prabandhacintAmaNimAM (pR. 65) maLe che; "prabandhacintAmaNimAM A prasaMganA be dUhA paNa che, je "prabandhAvalI"mAM nathI. A badhA duhA Aje paNa, alabatta, arvAcIna bhASAsvarUpe gujarAta ane saurASTranA lekasAhityamAM pracalita che. paraMtu sAta zatAbdI jeTalA lAMbA samayanuM e dUhAonuM sAtatya A prakAranA sAhityanI vyApaka baeNkapriyatA upara prakAza pADe che, jenA prAcIna namUnA prastuta "prabandhAvalImAM sacavAyA che. prakaraNa 12 dharmakathAsaMgraha 237. jagatanA badhA dezanuM lakakathAsAhitya batAve che ke vArtAo kahevAnI ane sAMbhaLavAnI vRtti mAnavasvabhAvamAM daDhamULa che. lokakathAone ziSTa sAhityamAM kAMti kevaLa AnaMdalakSI vArtA tarIke svIkAravAmAM AvI che athavA sAMsArika temaja dhArmika vividha prajano mATe ene upayoga karavAmAM AvyA che. bhAratIya sAhityanI vAta karIe to guNADhaya kavinI paizAcI prAkRtamAM racAyelI lupta "bRhatkathA" kevaLa AnaMdalakSI sAMsArika vArtAone mahAna samuccaya hato. enAM rUpAntaro prAkRtamAM saMghadAsagaNinI "vasudeva-hiMDI" (5 mAM sikA AsapAsa) tathA saMskRtamAM budhasvAmIkRta "bRhatkathA zlokasaMgraha" (5 me athavA 6ThTho siko), somadevabhakRta "kathAsaritsAgara" ane kSemendrakRta "bRhatkathAmaMjarI' (A bannene samaya i. sa. ne 11 mo sake) eTalAM racAyAM che. suprasiddha 'paMcataMtra'mAM lokakathAono upayoga dunyavI DahApaNa ane rAjanItinA siddhAnto zIkhavavA mAMTe karelA che, jyAre "jAtaka" tathA jana sAhityamAM maLatI aneka vArtAo dharmakathA arthAta dharmopadeza mATenI kathAonAM udAharaNa che. - ra38. bauddha ane jaina sAhityamAM kathAonuM eka viziSTa sthAna che, kemake janasamAjane sahelAIthI avagata thAya evA ravarUpamAM dharmasiddhAntane upadeza kathAonA sAdhana dvArA sahelAIthI thaI zake ema hatuM. jaina Agama sAhitya, paraMparA anusAra, cAra anuyogemAM athavA vibhAgomAM vaheMcAyeluM 9. "prabaMdhacintAmaNimAMnA apabhraMza duhA sAthe enAM arvAcIna lokapracalita rUpAntaranI sUkSama bhASAkIya tulanA mATe juo narasiMharAva diveTiyA, "mane mukara" bhAga 2 mAM "rANakadevInA dUhA" e lekha. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [vibhAga 3 che, jemAMne eka dharmakathAnuyoga che. "jJAtAdharmakathAne dharmakathAnugane eka pratinidhirUpa grantha gaNavAmAM Ave che. jaina AgamagranthanI prAkRta ane saMskRta TIkAomAM puSkaLa prAcIna anukRtio ane kathAnake Ave che, eTaluM ja nahi, paNa bahusaMkhya vArtAo ane lokakathAo temAM che; ane saMskRta-prAkRtamAM racAyelAM tIrthakare ane bIjA mahApuruSonAM caritramAM mukhya kathAbhAganI aMdara prasaMgopAtta tamAma prakAranI vArtAo mUkavAmAM AvatI. A sivAya paNa jaina granthakAree saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane arvAcIna bhAratIya bhASAomAM vipula kathAsAhitya saryuM che. "A badhA grantha pachI te sAdA gadyamAM ke saraLa padyamAM lakhAyelI vArtAo hoya ke alaMkRta kAvyo, lAMbI kathAo ke mahAkAvyo hoya- chevaTe te e badhA dharmapravacananuM svarUpa le che. kevaLa raMjanane emane uddeza che ja nahi, dharmopadeza ane bedha e ja emane Azaya che." 239 jaina sAhityamAM bahusaMkhya kathA che, paNa emAMne meTa bhAga dasamI sadI pachI racAyela che. prAcInatara zatAbdIomAM joIe chIe tema tema upalabdha pranthonI saMkhyA ghaTatI jaNAya che, ane i. sa. nI pahelI sahastrAbdImAM racAyelA kathALe pUrA dasa paNa maLatA nathI. pAdalitAcAryanI mahAna dharmakathA 'taraMgavatI' (i. sa. nI 5 mI sadI pahelAM) enI racanA Azare eka hajAra varSa bAda nemacanTe karelA saMkSepa dvArA ja sArarUpe jANavA maLe che, ane "malayavatI, "magadhasenA," "badhumatI' ane sulocanA' jevI anya prAcIna kathAo vize mAtra sAhityika ullekho ja prApta thAya che. saMdhadAsagaNikRta "vasudeva-hiDI' e, hamaNAM upara kahyuM tema, lupta "bRhatkathAnuM prAkRtamAM thayeluM jaina rUpAntara che, ane AgamakALa pachI je dharmakathAsAhitya vikasyuM hatuM ene eka mahAna avazeSa temAM jovA maLe che. haribhadrasUrikata "samarAIca kahA," udyotanasUrikRta "kuvalayamAlA kathA ane siddhaSikRta 'upamitibhavaprapaMca kathA" e bIjI traNa prAcIna dharmakathAo che; emane nideza pahelA prakaraNamAM kareluM che. hariSaNakRta bRhatkathAkeza" e I. sa. nA 10 mA sakAmAM racAyele dharmakathAsaMgraha che. prAcIna dharmakathAo jevI saMskRta yojanAvALI vistRta kathAo racAvA uparAMta pAchaLanA samayamAM jaina lekhakoe kathAkezo athavA kathAsamuccaye racyA. 1. viTaranisa, e hisTrI oNpha inDiyana liTarecara, bhAga 2, pR. 21 2. jaisAsa, pu. 3, pR. 194 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 205 che;3 emAM bhAratIya kathAsAhityamAM suparicita che e rItie eka mukhya kathAmAM aneka peTAkathAo hoya che athavA judI judI kathAo parasparathI svataMtra rIte eka pachI eka Ave che. naracandrasUrikRta "kathAranAkara" 240. naracandrasUrita 'kathAratnAkara" athavA "kathAratnasAgara e Avo bIjA prakArane dharmakathAsaMgraha che. e hajI aprasiddha hoI hastapratarUpe ja maLe che. enuM prasthA 2091 zlokanuM che;4 enA 15 taraMga arthAta bhAga che, ane jainadharmopadiSTa koI eka siddhAntanA pAlananuM mAhAtamya varNavatI kathA pratyeka taraMgamAM che. A granthane kathAratnAkara" athavA "kathAratnasAgara nAma ApavAnI ane tenAM prakaraNane "taraMga" kahevAnI preraNA kartAne somadevabhaTTanA "kathAsaritsAgara'mAMthI kadAca maLI hAya; jo ke bannenA vastumAM kazuM sAmya nathI. AkhAye grantha anuTupa chaMdamAM che mAtra pratyeka taraMgane aMtima kaleka judA chaMdamAM che. brahmacarya, tapa, dAna, Arjava, ahiMsA, Arateya, vaDIlenI sevA, anasUyatva, navakAra maMtrane japa AdinuM mAhAtamya A kathAo dvArA rajU karavAmAM AvyuM che; ane dharmanItinA A pAlananuM phaLa manuSyane A lekamAM athavA paralokamAM kevI rIte maLe che e dareka vArtAmAM batAvyuM che. vArtAkathana taddana sAdhAraNa che, ane sAhityadRSTie A vArtAomAM kazuM noMdhapAtra nathI. naracandrasUri jevA vidvAnane hasta, vastupALanI vinaMtithI, "kathAratnAkara" racAyo che (perA 119), paraMtu prAyaH dainika vyAkhyAnanA uddeza mATe kavaLa dhArmika zrotAvargane lakSyamAM rAkhIne e lakhAyo jaNAya che, ane kartAne Azaya jene daSTie sadAcAranI agatya vizvavAne che. ahIM noMdhavuM joIe ke "kathAratnAkara" e pramANamAM jUnA samayamAM racAyelA jana dharmakathAone saMgraha che, kemaMka meTA bhAganA kathAkAzanI racanA e karatAM paNa pachIna kALamAM thayelI che." 3. jirake, pR. 65-67; A prakAranA granthanI saMkSipta samAlocanA mATe jue, vinTaraniTsa, uparyukta, pR. 541 thI AgaLa. 4. jirake, pR. 66 pa. e ja, pR. 64-67; upAdhya, brahatakathAkeza. prastAvanA, pR. 39 thI AgaLa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 13 apabhraMza rAsa rAsaka ' athavA rAsa - 241, vastupALanA sAhityamaMDaLe saMskRta sAhityamAM ApelA phALAnI carcA A pustakamAM mukhyatve karavAmAM AvI che, to paNa e maMDaLanA kavioe racelA apabhraMza rAsAonuM avalekina ahIM karavuM samucita gaNAze, kemake vastupALa dvArA uttejana pAmelI sAhityapravRttine e paNa phAla che. A be rAsa te vijayasenasUrikRta "revaMtagiri rAsu" ane pAhuNapatrakRta " Abu rAsa.' paNa e kAvyAnuM avalokana karatAM pahelAM, apabhraMza ane jUnI gujarAtImAM supracalita evA 'rAsa" athavA rAsu" (saM. )ne sAhityaprakAra vize ApaNe vicAra karIe. 24. rAsakanI racanA mAtra vAcana ke paThana mATe nahi, paNa nRtyAdipUrvaka gAvA mATe thatI. A prakAranI racanA e mULe te lokanRtya ane lekasaMgIta ja hatI. pAchaLathI jyAre abhinaya sAhityaracanAonI vigatavAra paryAlocanA thaI tyAre mukhyatve be vibhAgamAM tenuM vargIkaraNa thayuM-(1) jemAM paThana sAthe abhinayane avakAza hate evI racanAo, ane (2) jemAM saMgIta ane nRtyane avakAza ha evI racanAo. "rAsaka jemAMthI "rAsu" ane "rAsa' e prakAre UtarI AvyA che ene samAveza A bIjA vibhAgamAM thAya che. A prakAranuM vargIkaraNa-jemAM DombikA, bhANa, prasthAna, Sikagaka, bhANikA, rAmakrIDa, hallIsaka ane rAsakane samAveza thAya che tene prAcInatama upalabdha ullekha abhinavaguptakata "abhinavabhAratI "mAM (I. sa. 1000 AsapAsa) maLe che, tyAM rAsaka nI vyAkhyA nIce pramANe ApavAmAM AvI che- anekanartakIyojyaM citratAlalayAnvitam / __ AcatuSSaSTiyugalAdrAsakaM mamRNoddhatam // 1 emAMthI jaNAya che ke "rAsaka ' eka prakAranuM geya rUpaka hatuM, je suMdara tAla ane layathI anvata hatuM, jemAM aneka nRtya karatI strIo - vadhumAM vadhu 64 joDalAM-bhAga letI, ane je koI vAra mRdu ane kaI vAra uddhata hatuM. upara jene ullekha karavAmAM Avyo che te vargIkaraNa ane 1. bharatanuM "nATayazAstra " (gA. e. si.), pu. 1, pR. 183 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 13 ] [ 207 ( 8-4)mAM tathA saMskRta sAhityamAM phALa vyAkhyA AcAya haeNmacandre peAtAnA kAvyAnuzAsana vAgbhaTa khIjAe peAtAnA ' kAvyAnuzAsana ' (pR. 18 )mAM svIkArelI che. hemacandranA ziSya rAmacandre ' nATayadarpaNa ' ( pu. 1, pR. 214-15 )mAM tathA vizvanAthe sAhityadarpaNa ' ( kANenI AvRtti, pR. 104-5 )mAM paNa ' rAsaka ' ane ' nATaca rAsaka 'nAM lakSaNeA ApyAM che. jUnA samayamAM bhAratanA vibhinna pradezomAM judA judA prakAranAM leAkanRtyo pracalita hatAM; jo ke kayA pradezamAM karyuM leAkanRtya vizeSa pracalita hatuM e kahevA mATenA kAI ceAkkasa purAvA nathI. A saMbadhamAM eka rasaprada para parAgata vRttAnta zAYa gadevanA ' saMgItaratnAkara 'mAM (I. sa. 1200 AsapAsa ) che, emAM aitihAsika anuzruti paNa sacavAI hAvAne saMbhava che. emAM kahyuM che ke tAMDava nRtyanA udbhava zivathI thayA ane lAsyanA udbhava pArvatIthI thayeA. pArvatIe A nRtya bANAsuranI putrI tathA zrIkRSNanA putra prathrusranI putravadhU uSAne zIkhavyuM; uSAe e dvAravatInI geApIne zIkhavyuM, temaNe ja saurASTranI yuvatine zIkhavyuM, ane tyAMthI e jagatamAM prasaryuM.2 gujarAta ane saurASTramAM Aje paNa rAsa, rAsaDA, garabA ane garakhI jevA lAkanRtyanA prakAra| pracalita che, tethI A anuzrutine anumAdana maLe che. 243. A badhA uparathI evA niNaeNya thaI zake ke rAsaka' athavA ' rAsa ' e bhAgavatAdi purANeAmAM varNavelI zrIkRSNanI rAsakrIDAe sAthe tathA gujarAtanuM viziSTa garabA-nRtya je ' rAsa ' tarIke paNa oLakhAya che te sAthe sarakhAvI zakAya evA leAkanRtyanA eka prakAra hatA; mATe bhAge prAkRtamAM, eka abhineya sAhityaprakAra tarIke pAchaLathI enuM rUpAMtara thayuM hatuM. 'rAsa 'nA jAheramAM prayAga thatA hatA e keTalAka sAhityika ullekhA uparathI spaSTa thAya che. ' revaMtigira rAsa 'nI chellI kaDI rAsanA jAheramAM thatA prayAganA spaSTa nirdeza kare che-- raMgahi e ramai jo rAsu sirivijayasenarinimmaviu e / nemijiNu tRsai tAsu aMbika pUrai mani rali e // 66 zrIvijayasenasUrie racelA A rAsa je raMgapUrvaka gAze temanA upara naimijina prasanna thaze ane aMbikA temanA mananA manAratha tA pUraze. 6 2. ( "" k ' " sasakSetrI rAsu ' ( i. sa. 1271 ) 'tAlArasa ' ane ' sa'gItaratnAkara ', 7. 4-8 lakuTArasa ' Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] mahAmAtya varatupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 ema rAsanA be prakArane nirdeza kare che. je rAsa tALI pADIne gAvAmAM Avato te "tAlArasa " ane je gAtAM hAthamAM DAMDiyA ( ) rAkhavAmAM AvatA te "lakuTArasa ". A bIjo prakAra Aje paNa dAMDiyArasa tarIke oLakhAya che. prAkRta "supAsanA caritra' (I. sa. 1143)nA kartA lakSmaNagaNie rAsa nRtyane vi 3ttAtratA rAta e pramANe varNavyuM che; tALI pADIne gavAtA rAsane emaNe A ja rIte ullekha karyo che. 244, lekanRtyanA eka prakAra tarIke-tathA pAchaLathI sAhityamAM svIkRti pAmela-rAsa jAheramAM prayoga karavA mATe hato e A uparathI spaSTa thaze. apabhraMza athavA uttarakAlIna apabhraMzamAM racAyelA saMkhyAbaMdha rAsa ApaNane gujarAtamAMthI maLe che; emAM sauthI jUnI upalabdha racanA te zAlibhadrasUrikRta "bharata-bAhubali rAsa' (I. sa. 1185) che. pachInA samayamAM, jUnI gujarAtImAM A rAsane prakAra ekavidha banI gayo, ane upAzrayamAM gavAtAM jaina dharmakathAmAMthI levAyelAM padyAtmaka AkhyAne evo eno artha sAmAnya rIte thavA lAgyA. A prakAranA seMkaDo rAsa atyAra sudhImAM maLyA che." vijyasenasUrikRti "revaMtagiri rAsu" 245, rAsa sAdhAraNa rIte "bhAsa" (saM. maH) athavA kaDavakamAM jUnI gujarAtInA sAhityamAM che tema keTalIka vAra "DhALa'mAM vaheMcAyeluM hoya che. vijayasenasUrikRta "revaMtagiri rAsu mAM kula cAra kaDavaka ane dara kaDIo che. prathama kaDavakamAM, maMgalAcaraNa pachI, devabhUmi jevo manahara soraTha deza jyAM giranAra parvata Ave che enuM kavi saMkSepamAM varNana kare che (kaDI 2-5), vastupALanI vaMzAvali Ape che, vastupALane vijayasenasarie ApelA sadupadezanuM ane ene pariNAme teNe karelAM satakonuM varNana kare che (kaDI 6-11), ane giranAranI taLeTImAM khIlelI vanazrI joIne yAtrIsaMdhane thayele AnaMda varNave che (kaDI 12-20). bIjA ane trIjA kaDavakamAM giranAra tIrthane keTalAka prAcIna ItihAsa ane tyAM vastupALe bAMdhelAM madire Adine vRttAnta che; bIjA kaDavakamAM keTaluMka sundara prakRti 3. prAgukAsa, pR. para 4. munazI, gujarAta enDa iTsa liTarecara, pR. 88 pa. A rAsAonI varNanAtmaka sUci mATe ja mehanalAla dalIcaMda desAI, "jaina gurjara kavio, pu. 1-3. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 209 varNana Ave che. chelle kaDavaka aMbikA devIne tathA tIrthaMkara neminAthane mahimA gAya che ane giranAranuM dhArmika mAhAtmya kaMIka vistArathI varNave che. A kAvyanI zailI sAdI ane nirADabarI che. kavitAnI daSTie racanA rasaprada che, ane bIjA kaDavakamAM giranAranuM varNana neMdhapAtra cheH jima jima caDai taDi kaDaNi giranAraha, timi timi uDai jaNa bhavaNa saMsAraha / jima jima seujalu aMgi paloTTae, timi timi kalimala ratha hA .. jima jima vAyai vAu tahiM nijjharasIyalu, tima tima bhavadu hadAho takkhaNi tuTTai niccala / koilakalaravo morakekAravo, summae mahuyara mahuru guMjAravo / pAya caDataha sAvayAloyaNI, lASArAmu disi dIsae dAhiNI / / jaladajAlavamali nIjharaNi ramAulu, rehai ujilasiharuali zAstranAmA bahalavaha dhAurasabheuNI jattha jhalahalai sovannamai meunnii| jattha dippaMti divvosahI suMdarA, guhiravara garuya gaMbhIra nirava (kaDI 2-4) jema jema leke giranAranA DhoLAva upara caDe che tema tema saMsArabhavananAM dvAra baMdha kare che. jema jema aMga upara veda thAya che tema tema kaline sakala maLa dUra thAya che. jema jema nijhara jevo zItaLa vAyu vAya che tema tema bhavaduHkhane dAha niro dUra thAya che. kokilAne kalarava, morane kekArava ane madhukarano madhura guMjArava saMbhaLAya che. (parvatanI) pAja caDatAM jamaNA hAtha tarapha zrAvakene lAkhArAma (udyAna) dekhAya che. puSkaLa meghathI gherAyeluM ane nirjharaNAthI ramya, tathA bhramara ane kAjaLa jevuM zyAma ujajayaMtanuM zikhara zebhe che. (A te giranAra che.) jyAM aneka dhAturasathI bharelI suvarNamaya pRthvI zobhe che, jyAM divya ane sundara eSadhio dIpe che, ane jyAM UMDI, suMdara, garavI ane gaMbhIra girikaMdarAo che." pAlaNaputrakRta 'Abu rAsa 246, pAlDaNaputrakRta "Abu rAsamAM Abu upara vastupALa ane tejapALe mandire bAMdhyAM e ghaTanAnuM varNana che. e rAsamAM 50 kaDIo che, ekAMtare AvatAM bhAsa ane havaNImAM te vaheMcAyelo che. A kAvyamAMnI 27 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaDaLa [ vibhAga 3 badhI ja mAhitI anya sAdhanemAMthI maLe che. mAtra eka vAta temAM navIna che, ane te e che ke AjInA mandiramAM pratiSThita thayelI neminAthanI mUrti khaMbhAtamAM banelI hatI. A batAve che ke mUrtividhAna ane te sAthe sabaMdha dharAvatI kalAonuM khaMbhAta eka kendra hovuM joie. sAhityika daSTie A racanAmAM kaMI khAsa sAhityika vizeSatA nathI, paNa aitihAsika ane bhASAkIya dRSTie te nAMdhapAtra che, kemake vastupALanA samayanI eka mahattvanI ghaTanAne emAM tatkAlIna leAkabhASAmAM varNavavAmAM AvI che. prakaraNa 14 ala kAragranthA " 247. saMskRta kavitAnI prAcInatA I. sa. pUrve bIjI sahasrAbdImAM athavA tenIye pahelAM Rgveda'nAM sUkto racAyAM haze tyAMsudhI jAya che, paNa alaMkArazAstranI sAthe saMbadha dharAvatA pahelA ullekha tA I. sa. pUrve che athavA sAtamI zatAbdI pahelAM maLatA nathI. alaMkArazAstranA ullekha vedAMgeAmAM nathI temaja vaidika saMhitA, brAhmaNA athavA prAcInatara upaniSadomAM evA kAI aMzeA nathI, jeone alaMkAra athavA sAhityazAstranI sAcI bhUmikArUpa gaNI zakIe.1 yAkanA 'nirukta' (I. sa. pUrve 700 AsapAsa )mAM pUchyuM ane luptA upamAnA ullekha maLe che. ' upamA ' zabdanI vAta karatAM ' nidhaOM 'mAM Dva, yathA Adi avyayeAnI vAta karI che, ane peAtAnA pureAgAmIo paikI gAgye ApelI upamAnI vyAkhyA yAke TAMkI che.ra A batAve che ke vedanA sarvaprathama upalabdha TIkAkAra yAkanIye pahelAM saMskRta alaMkArazAstranAM kaMIka mUlattaOAnuM astitva hatuM. mahAna vaiyAkaraNu pANinie (I. sa. pUrve 500 AsapAsa ) 'upamA', 'upamita', 'sAmAnya ', 'upamAna' Adi pAribhASika zabdo evI sAhajikatAthI prayeAjyA che, je enI pahelAM paNa e zabdo sarvasAmAnya pracAramAM hovAnuM sUcave che, ane be vastue vaccenI tulanAnA khyAlanuM vyAkaraNanI daSTae je pRthakkaraNa teNe ApyuM che te paNa sAdRzyanA AlaMkArikAnA khyAlanI khUba najadIka AvI jAya che. kauTilyanuM 'arthazAstra ' sAhityaracanAenA guNNAnI vAta kare che 1. de, sa`skRta peAeTikasa, pR. 1, pR. 6-4 2. e ja, pR. 4-6 3, e ja, pR. 6-8 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14 ] sa'skRta sAhityamAM phALo [ 211 ane guNAnI vyAkhyA Ape che, je alaMkArazAstranA pAchaLanA lekhakoe e paratve karelA vivecanathI bhinna nathI. 6 248. bharatanA nATayazAstra'nI i. sa. 900 AsapAsa) pUrve bhAratamAM alaMkArazAstranA ThIka ThIka vikAsa thayelA heAvA joie. saMskRta sAhityazAstramAM mahattvanA phALA ApanAra rasa-saMpradAyanuM paheluM upalabdha vivaraNu emAM che tathA alakArazAstrane lagatA ghaNA muddA vize emAM ThIka ThIka mAhitI che. 'nATacazAstra'nA seALamA adhyAyamAM alaMkArazAstranI rUparekhA pahelI ja vAra maLe che. sAhityaracanAnA cAra alakArA, daza guNA, daza deSA, ane chatrIsa lakSaNA tyAM gaNAvela che, paNa rItasaranA alaMkArazAstranA sauthI jUnA pramANabhUta lekhakA daMDI ane bhAmaha (I. sa. pUrve 600 AsapAsa ) che; e bemAMthI samayadaSTie paheluM kANu ene chevaTanA niya hajI thaI zakyA nathI. " A pachI eka sarjanAtmaka bhUmikAnA Ara bha thayA, jenA aMta abhinavaguptathI Ave che. e samayamAM vividha saMpradAye athavA saraNanI sarvasAmAnya rUparekhA nakkI thaI, jene pariNAme sAhityavivecananA kSetramAM cAra vibhinna para parAone udbhava thayA, jenuM pratinidhitva anukrame rasasaMpradAya, ala kArasaMpradAya, rItisaMpradAya ane dhvanisaMpradAya dharAve che. e yuga traNu zatAbdIe karatAMye lAMbA samayapaTa upara vistarelA che ane sAhityazAstranA itihAsanAM keTalAMka mahAna nAme emAM AvI jAya che--bhAmaha, udbhaTa, ane aTa; lAllaTa, zaMkuka ane bhaTTa nAyaka; daDI ane vAmana; dhvanikAra, AnaMdavardhana ane abhinavagupta; kuntaka, mahimabhaTTa ane bheja;--e sarve e vividha vicArasaraNione dhaDavAmAM maMDanAtmaka ke khaDanAtmaka rIte kALA ApyA, je saraNi mammaTanA pAThyagrantha ( kAvyaprakAza' ) mAM chevaTe eka pravAhanuM rUpa pAmI. ''4 249, dhvanikAra, AnaMdavardhana ( I. sa. 850 AsapAsa ) ane abhinavagupta (I.sa. 1000 AsapAsa ) pachInA alaMkArazAstranA lekhAmAM mammaTa ( I. sa. 1100 AsapAsa ) sauthI vadhu noMdhapAtra che. mammaTanA 'kAvyaprakAza' khUba pracAra pAmyA hatA ane saMskRta sAhityamAM ene bhAre prabhAva paDayA hatA. dhvanyAloka'kAre jenuM pramANabhUta vivaraNu kareluM che te rasa-dhvanisiddhAntane saMskRta sAhityavivecanamAM vijayI banAvavAmAM mammaTanA sArA phALA che. 'dhvanyAlAka' mAM rajU thayelA siddhAntanA prakAzamAM saMskRta sAhityazAstranA vividha siddhAntonA sakSipta paNa vidvattApUrNa rIte 4. e ja, pu. 2, pR. 268 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa : vibhAga 2 samanvaya karavAno prayAsa "kAvyaprakAza kare che. nirUpaNamAM Ama sarvagrAhitA temaja saMkSepane kAraNe vidyArthIo mATe eka uttama pAkyagranthanA guNa kAvyaprakAza" mAM hovAne lIdhe, dUra kAzmIramAM enI racanA thaI hovA chatAM e pachI thoDAka dazakAmAM AkhAye bhAratavarSamAM ene abhyAsa thavA lAgyo tathA enA upara puSkaLa TIkAo lakhAI, pariNAme, saMskRtamAM evI eka ukti pracAravAmAM AvI ke "kAvyaprakAza" upara ghera ghera TIkAo racAI che chatAM te evo ne evo kaThina rahyo che. dhvanisaMpradAyanI ravIkRta zreSThatAne tyAga karyA sivAya mammaTe kavitA vizenA vividha siddhAnto vacce samAdhAna sAdhavAne prayatna karyo, ane enA abhiprAyane saMskRtamAM kavitA vizenA sauthI samatala abhiprAyo tarIke sAmAnya rIte gaNavAmAM Ave che. vivaraNanI paddhati ane viSayanA vargIkaraNanI bAbatamAM "kAvyaprakAza" eka pramANabhUta grantha lekhAya che. aneka prasiddha alaMkArazAstrIoe e grantha upara TIkA lakhavAnuM pitAne mATe mAnAspada gaNyuM che, jo ke temaNe paNa svataMtra granthamAM mamaTathI bhinna evA potAnA abhiprAyo vyakta karyA che. mammaTe nirUpeluM kAvyazAstra-vizeSa udAharaNe, navIna vyAkhyAo ane sUkSma vargIkaraNe bAda karIe te-tenA samayathI mAMDI Aja sudhI lagabhaga e ja svarUpe rahyuM che. 250 I. sa. nI 12mI sadInA pUrvArdhamAM "kAvyAnuzAsana racanAra mahAna vidvAna hemacandra pitAnAM sUtronI racanAmAM "kAvyaprakAza ne AdhAra lIdhe che ane emAMthI puSkaLa avataraNokeTaleka sthaLe te zabdazaH-ApyAM che tathA mammaTane nAma daIne paNa ullekha karyo che. e batAve che ke "kAvyaprakAzane enI racanA pachInAM DAMka varSomAM ja gujarAtamAM utsAhapUrvaka abhyAsa thavA lAgyo hato. hemacandranA samayanI pahelAM paNa gujarAtamAM mammaTanA pranthane pAThyapustaka tarIke upayoga thato hato e rapaSTa che. "kAvyaprakAza" (I. sa. 1100 AsapAsa) tathA "kAvyAnuzAsana" (I. sa. 1143 AsapAsa)nI racanAne samaya dhyAnamAM letAM A hakIkata khAsa noMdhapAtra 5. kAvyaprakAzasya kRtA gRhe gRhe TIkA tathApyeSa tathaiva durgamaH / / A ukti mULe kAvyaprakAzanA eka TIkAkAra mahezvaranI che. (kRSNamAcAriyara, kalAsikala saMskRta liTarecara, pR. 756). mahezvara ghaNuM karIne IsavI sananA 17mA saikAmAM thaI gaye (de, uparyukta, pu. 1, pR. 179). ( 6. kRSNamAcAriyara, kalAsikala saMskRta liTarecara, pR. 719 7. 2. che. parIkha, "kAvyAnuzAsana', prastAvanA, pR. 317 ane 273 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14 ] saMskRta sAhityamAM phALe 213 jaNAya che ane jyAre vAhanavyavahAranAM jhaDapI sAdhane nahatAM tyAre paNa prAcIna ane madhyakAlIna yugamAM sAMskArika saMparkanuM eka sUcaka udAharaNa banI rahe che. ahIM e noMdhavuM rasaprada thaze ke vidyAnA viSayamAM gujarAta ane kAzmIranI vacce gaNanApAtra saMparka hato. "prabhAvarita'mAM semacandrane (hemacandranuM AcAryapada prApta thayA pahelAMnuM nAma) "kAzmIravAsinI devInI ArAdhanA mATe javA sAru pitAnA gunI anujJA mAgatA varNavyA che. kavi bihalaNe "vikramAMkadevacarita'nA aMtima sargamAM ApelA AtmavRttAnta uparathI jaNAya che ke zAradA deza arthAta kAzmIranA vidvAne gujarAtamAM 8. e ja, pR. 271. jUnA gujarAtI sAhityamAM paNa aneka sthaLe devI sarasvatIne " kAzamIramukhamaMDanI" ke "kAzmIravAsinI" tarIke varNavI che. zeDAMka udAharaNe jaI e- (1) uri kamalAM bhama bhamaE kAsamIrAM muhamaMDaNa mAI. nAlDakRta "vIsaladeva rAse " (I. sa. 1216), kaDI 1 (2) sArada tRThi brahmakumArI, kAsamIrAM mukhamaMDaNa. e ja, kaDI 9 (3) kAsamI2mukhamaMDaNa (haMsagamaNI) sarasvati-sAmiNi, tAsa prasAdi, veda vyAsa vAlamIka raSi ima enuM upadeza; tAsa prasAdi asAIta bhaNi: virakathA varaNasa. -asAitakRta 'haMsAuli' (I. sa. 1361), kaDI 1 (4) kAsamIramukhamaMDaNa mADI, tu samI na jagi koI bhirADI, -zAlisUrikRta 'virATa parva ' (I. sa. 15 me seko ), kaDI 1 (5) kAsamIraparavAsanI, vidyA taNI nidhAna ! sevaka kara joDI kahaI, Apake vidyAdAna. -narapatikRta "paMcadaMDanI vArtA' (I. sa. 1504), Adeza 1, kaDI 8 (6) kAsamIranivAsinI, sarasatI samaruM mAta. --pratisArakRta kapUramaMjarI', (I. sa. 1548 ), paMkti 6 (9) deva sarasati, deva sarasati sumari dAtAra, kAsamIramukhamaMDaNuM brahmaputri kari vINa sehaI. - kuzalalAbhakRta 'mAdhavAnala copAI" (I. sa. 1560), kaDI 1 (8) sarasatI sAmiNa paya namI, mAgu ucita pasAya, kAsamIramukhamaMDaNa, vANI diu majha mAya. --devazIlata "vetAlapacIsI' (I. sa. 1563), kaDI 1 A ghaDAka namUnAo che. jUnA sAhityamAMthI A prakAranAM bIjAM paNa aneka avataraNa TAMkI zakAya ema che. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 AvatA hatA. siddharAja jayasiMhanA darabAramAM utsAha nAme eka vidvAna hato; e moTe vaiyAkaraNa hato ane enI vidvattA zAradA dezamAM prasiddha hatI.te e ja utsAha hato, jene kAzmIranA paMDitoe ATha vyAkaraNagrantho sAthe gujarAta mokalyo hato; e vyAkaraNone upayoga AcArya hemacandra potAnuM "siddhahema' vyAkaraNa racavAmAM karyo hato.10 mammaTanA "kAvyaprakAza" uparanI sauthI jUnI TIkAomAMnI eka vastupALanA mitra jaina AcArya mANijyacandra racelI che (perA 130); e prantha uparanI sauthI pahelI TIkA alaMkArasarvasvanA (1ramA saikAnuM bIja ane trIju caraNa) prasiddha lekhaka, kAzmIrI paMDita rUcaka athavA ruke racelI che. gujarAtamAM racAyelI, "kAvyaprakAza" uparanI bIjI eka ghaNI jUnI TIkA, sAraMgadeva vAghelAnA samakAlIna (parA 128) jayaMtabhaTTanI (I. sa. 1294) che; ene AdhAre pAchaLanA eka TIkAkAra ratnakaThe (I. sa. 1648-1681 vacce) pitAnI TIkA racelI che. gujarAtanA vidvAnoe racelI "kAvyaprakAza" uparanI bIjI be TIkAo che, je A pahelAM jANavAmAM AvI nahotI. eka TIkA jeno samaya ajJAta che evA jayAnaMdasUrinI che,12 ane bIjI mahAna jaina tArkika yazovijayajIe (I. sa. ne 17mo saMke) racelI che.13 maNikacacandrakRta "kAvyaprakAza-saMketa 251, alaMkArazAstranA itihAsanI A AchI rUparekhA uparathI jaNAze ke gujarAtamAM kheDAtI vividha vidyAzAkhAomAM alaMkArazAstranuM mahatvanuM sthAna hatuM. AcArya hemacandra tathA emanA ziSya rAmacandra ane guNacandranI (perA 26) pachI saMskRta alaMkArazAstrane noMdhapAtra lekhaka tarIke vastupALanA sAhityamaMDaLanA traNa paMDitane ullekha karI zakAya. A traNa vidvAnanI kRtiomAM "kAvyaprakAza" upara mANikyacandranI "saMta" nAme TIkA 9. 2. che. parIkha, uparyukta, pR. 253 10. e ja, pR. 373. vaLI juo "saMskRti phebruArI-1951mAM mAre lekha gujarAta ane kAzmIra-prAcIna sAMskArika saMparka." 11. de, uparyukta, pR. 1, pR. 171 12. jirake, pR. 90. 13. eka mahAna vidvAna tarIkenuM yazovijayajInuM kArya jotAM "kAvyaprakAza uparanI emanI TIkA e eka mahatvanI racanA gaNAvI joIe. thoDA samaya pahelAM pU. munizrI puNyavijayajIne khaMbhAtanA granthabhaMDAramAMthI A TIkAnI eka apUrNa hastaprata maLI che. apUrNa svarUpamAM paNa A TIkAnuM zAstrIya saMpAdana ane prakAzana jarUrI che. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21pa prakaraNa 14 ] saMskRta sAhityamAM phALe samayadaSTie pahelI che, jyAre narendraprabhasUrikRta alaMkAramahodadhi ane amaracandrasUrikRta kAvyakalpalatA" e be "saMketa'nI pachI racAyela che. A 252. mANijyacandrakRta "saMketa e "kAvyaprakAza' uparanI mAtra sauthI prAcIna ja nahi paNa sauthI pramANabhUta TIkAo paikInI eka che. pATaNanA jaina bhaMDAramAM sacavAyelA eka prAcIna tADapatrIya hastapratanI puSpikAmAMnA ulalekha pramANe, enuM granthAgra 3244 zlokanuM che. A TIkAnI vivaraNapaddhati noMdhapAtra che. kaThina aMze upara vivaraNane abhAva ane jarUra na hoya tyAM nirarthaka vistAra-TIkAomAM vAraMvAra najare paDatA A doSothI saMketa' sadaMtara mukta che. mANikayacandra jeke jaina sAdhu che, paNa brAhmaNa sAhitya ane darzanazAstromAM emanuM pAMDitya mULa granthapAThanA emaNe karelAM vivecana uparathI tathA TAMkelAM avataraNo ane ullekho uparathI spaSTa rIte jaNAya che. lekhaka alaMkArazAstranA vyutpanna vidvAna che, eTaluM ja nahi, paNa kavitAnA sUkSmadaSTivALA bhAvaka ane vivecaka tathA pote paNa kavi che. kAvya samajavAnI emanI maulika zakita muvaM vinitamiis (ra-8) tathA prasthAne vaDhaH kRtaM (4-46) e be ke uparanI ane 29 (rUArI dau mevo ) ane 30 (tiratha rASaca) e be karikAo uparanI TIkAmAM mAluma paDe che. pitAnAM vidhAnanA spaSTIkaraNa arthe mANijyacanTe potAnAM kAvyomAMthI saMkhyAbaMdha avataraNe ApyAM che.15 Ama pAMDitya, vivecanazakti ane kavitAnI UMDI samaja e traNa viziSTa sAhityika guNo A TIkAmAM ekasAthe jovAmAM Ave che. ra53. mANikayacandranuM viziSTa pAMDitya ane vizALa vAcana temaNe ApelAM avataraNe ane ullekhanI moTI saMkhyA uparathI paNa jaNAya che. e samaya pahelAM vikaselA alaMkArazAstrane vizALa sAhityamAM tathA ekadare saMskRta sAhityamAM teo pravINa che. bhaTTa nAyaka ane tenuM "hRdayadarpaNa (5, 4, 8), "kAvyakautuka" (pR. 5), pANini (pR. 14, 29), bhada kumA 15. mANikyacandra svaracita padyonAM kula 17 avataraNa ApyAM che. juo pR. 188, 190, 191, 192, 193, 195, 203, 205, 216, 230, 237, 252, 270. A padyomAMnAM keTalAMka (pR. 203, 204, 205, 216) jinezvaranAM ratotromAMthI levAyAM jaNAya che, je batAve che ke mANikayacaDhe "saMketa" ane be mahAkALe (juo pairA 182) uparAMta keTalAMka stotro paNa racelAM che. - 16. A lupta granthane kartA bhaTTa tauta hato. bhAratanA "nATayazAstra' (adhyAya 1) uparanI abhinavaguptanI TIkAmAM ene nirdeza che. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra1] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 rila (pR. 16) ane jaimini (pR. 111), bhamitra (pR. 17), vakroktijIvita kAra (pR. 25), naiyAyika dharmakIrti (pR. 43), mAgha (pR. para), "udda bhaTakumArasaMbhava" (pR. 252),17 "kAdaMbarI' (pR, 177), "kumArasaMbhava' (pR. 178) ane "zakuntalA" (pR. 195), "dhvani kAra (pR. 200), "kaMThAbharaNa (pR. 216)18 ane "viddhazAlabhaMjikA" (pR. 303)mAMthI mANijyacandra avataraNe ApyAM che athavA teone ullekha karyo che. mamaTe uddharelAM keTalAMka padyonAM mULa sthAna mANikayacandra khoLI kADhyAM che. A rIte 1 prAkRta gAthA AnaMdavardhananI "paMcabANalIlA kathA'mAMthI (pR. 144) ane bIjI gAthA "viSamabANalIlA kathA'mAMthI (pR. 173) hovAnuM temaNe batAvyuM che. bIjAM keTalAMka udAharaNo "pratimAniruddha nATaka,"19 "veNIsaMhAra" ane "mAlatImAdhava'mAMthI (pR. 264) tathA "rAdhavAnanda' (pR. 91) ane "mahAbhAratamAMthI (pR. 86) hovAnuM temaNe kahyuM che. eka bleka (4-39)ne mULa sandarbha A pramANe temaNe vigatavAra Apyo che - varaNAgatRimaraje mATyavidhyamika6 (pR. 57); joke A bhaTTa nArAyaNa vize tathA kAzmIranA kyA rAjAnI mAtAnA maraNa prasaMge A leka racAya e vize kazuM nizcitapaNe kahI zakAya ema nathI. mANikayacane eka bleka khUka mitra (pR. 203) evI noMdha sAthe TAMka che, ane emanA gunzI kalame e racAyo hoya e taddana zakya che. ra54. A uparAMta mANikyacanTe nIcenA granthakAre athavA granthanA ullekha TAMkayA che tathA eonA abhiprAyanI samIkSA karI che--kaNAda (pR. 14), prabhAcakRta 'nyAyakumudacandra" (pR. 14), mukula (pR. 18, 22, 24), abhinavagupta (pR. 25, 48), vAmana (pR. 25, 23, 152, 186, 188, 190), bharata (pR. 189, 191, 192), deDI (pR. 189, 191, 192, 245), bheja (pR. 192, 15, 219, 304), zaMkuka. (pR. 45, 50), bhaTTa tata (pR. 43), le Ta (pR. para), bhAmaha (pR. 12.0, 189, 213, 287), ubhaTa (pR. 121, 174, 187, 212, 259, 272, 294), 17. A kAvya paNa nAza pAmI gayuM che. ulkaTanA 'kAvyAlaMkAra' uparanI pratihAradrAjanI TIkAmAM emAMthI avataraNa levAyuM che 'purAtattva,"pu. 1, pR. 187). 18. A granthamAMthI mANikayacanTe avataraNa ApyuM nathI, paNa mAtra nAmathI ene ullekha karyo che. kadAca e bhejanuM "sarasvatIkaMThAbharaNa" hoya. 19. A lupta nATakano ullekha paNa bharatanA "nATayazAstra (a. 19) uparanI abhinavagupanI TIkAmAM che. tyAM enuM kartutva bhIma nAme lekhaka upara ApeluM che. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14] saMskRta sAhityamAM phALe [ ra17. skaTa (pR. 245, 249, rapa7, 266, 27ra, 274), maMgala (pR. 190),20 alaMkArasarava" (pR. 209, 249),21 kohalara ane lecana' (pR.65). A sUcimAMnI keTalIka kRtio saikAo pahelAM nAza pAmI gayelI che ane tethI e ullekha aitihAsika temaja sAhityika dRSTie ghaNuM agatyanA che. ra55. vaLI keTaleka sthaLe mANikyacanTe mammaTanAM vividha pAThAntaranA guNadoSanI carcA karI che (pR. 37, 250), je batAve che ke "kAvyaprakAza" nI racanA pachI ekAda zatAbdImAM ja enI vAcanAmAM vividha pAThAntaro uddabhavyAM hatAM. eka prAkRta gAthA (iUTTIghuhima mara0, 4-212 ) upara TIkA lakhatAM mANikyacandra prAkRta zabda para athavA pulonA artha paratve TUMkI paNa rasaprada carcA karI che ane e vize keTalAka abhiprAyo TAMkayA che, jemAM sAtvAhananA matane samAveza thAya che. mULa granthanA nIcenA zabdonA vivaraNamAM mANijyacandranuM pAMDitya jaNAya che-tra LitiphAi0 rudhirakSanAtheno vaTItapathaH vyavadhAyane (4-186); A upara mANikayacandra lakhe che-caThThA vAranImAyA 3ssaroDathaH (pR. 12 4). mamaTa kAzmIrane vatanI hatA e vAtane A eka vizeSa purAvo che. dezamAM ullAsamAM parikara alaMkAra sudhI mamaTe kAvyaprakAza" racyo hato ane bAkIne bhAga alaka athavA alaTa nAme vidvAne pUro karyo hato ema jaNAvatI paraMparAne mANicandranuM anumodana maLe che. kAvyaprakAza" nA chellA zleka (cepa mA vighai fafmanno) uparanI TIkAmAM mANicandra lakhe che-atha rAcaM athaDancenA DA'prenn samApita iti dvikhaNDo'pi saMghaTanAvazAdakhaNDAyate (pR. 20. vAmana ane maMgalano ullekha eka sAthe karela che (dIvAnAM nirmeza yurinAna ta vAmanamarjhA (pR. 190). maMgala AlaMkArika hato e paNa che. maMgalano mata rAjazekhare "kAvyamImAMsA'mAM (trIjI AvRtti, pR. 11, 14, 16, 20) tathA hemacake "kAvyAnuzAsana" (4-1) uparanA 'vivekamAM TAMkaLe che. 21. "alaMkArasarvasvane A nideza batAve che ke yaka nizcitapaNe mANikyacandranI pahelAM thaI gayA hatA. 22. kehalano nirdeza locana'nI sAthe karela che vitAve. tu soDhoranagharathANu zeH pR. 65). kehala bharatane anuyAyI hata; abhinavagupta ene ullekha kare che. e ullekhanA abhyAsa uparathI anumAna thAya che ke kehila mukhyatve bharatane anusarato hato, paNa "nATayazAstranI vargIkaraNanI vigatomAM teNe keTalAka umerA karyA hatA (kuNamAcAriyara, uparyukta, pR. 822). 28 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa [vibhAga 3 304). A batAve che ke kAvyaprakAza'nA e lekhakA haiAvA vizenI anuzruti dhaNI jUnI che, e granthanA sauthI jUnA TIkAkArAmAMthI ekane e anuzrutinI jANa che, ane tethI e gaMbhIratApUrvaka vicAravA jevI che. mANikyacandre keTaleka sthaLe saMskRta zabdonA jUnA gujarAtI paryAyA ApyA che. udAharaNa tarIke tamanvavipatinu jIM0 (7-143) e zlAka uparanI TIkAmAM teo lakhe che--tintuLanuM tathanya Tinvamiti yAti; (pR. 123). vizvasatra zabda arvAcIna gujarAtImAM ' TiMbaru ' evA svarUpe prayeAjAya che. narendraprabhasUriSkRta 'ala'kAramahedadhi ' 256, have, narendraprabhasUrikRta 'alakAramahAdhi' joie. e kRtinuM granthAtra 4500 kSeAkanuM che. mammaTanA 'kAvyaprakAza'ne anusarIne A granthanI racanA paNa kArikA ane vRttimAM thai che. paNa 'kAvyaprakAza'mAM daza ulsAsa che, jyAre narendraprabhasUrinI racanA gujarAtamAM emanA mahAna purAgAmI hemacandranA 'kAvyAnuzAsana'nI jema Ardra adhyAyeAmAM vaheMcAyelI che. kArikAe anuSTupamAM che, paNa dareka adhyAyanI aMtima kArikA judA chaMdamAM che. kArikAonI kula saMkhyA 296 che. granthanuM nAma 'alaMkAramaheAdhi' che, eTale ene anurUpa rIte adhyAyeAne 'taraga' nAma ApeluM che. Ama karavAmAM granthakAra peAtAnA guru naracandrasUrine anusaryA jAya che, kemake naracandrasUrie svaracita 'kathAratnAkara'nAM prakaraNAne 'taraMga' nAma ApyuM che. ( paeNrA 240 ). 257, narendraprabhasUri maulikatAnA dAvA karatA nathI. prAraMbhamAM ja kahe che ke " pUrvAcAryoe jene AviSkAra karyo na hAya evuM ka'i nathI. tethI A kRti temanAM vacanAne sArasaMgraha che. " (pR. 3). vaLI prazastimAM (klAka 10) tee lakhe che ke " gurunAM vyAkhyAnA sAMbhaLIne A kRti me kaMIka buddhizALI puruSanI camatkRti arthe tathA kaMIka mArI vyutpati arthe racI che. " paNa TUMkAmAM kahIe tA, 'kAvyaprakAza'nA viSayanirUpaNane enI zAstrIya AyeAjanAne vAMdhA Ave nahi evI rIte narendraprabhasUrie sarala banAvyuM che tathA vistAryuM che, ane A racanAne e mukhya guNa gaNI zakAya ema che. kartAe keTalIka AnuSaMgika vastu umerI che, je kAvyaprakAza'mAM nathI; ene kAraNe paNa granthanA vistAra vadhyA che. temaNe pUrvakAlIna ala'kAragranthAmAMthI athavA sarvasAmAnya saMskRta sAhityamAMthI puSkaLa navAM padya-udAharaNeA lIdhAM che, ane ethI paNa 'alaMkAramahAdhi' suvAcya Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14] saMskRta sAhityamAM phALe [ 219 banyo che. mammaTe TAMkelAM udAharaNanI saMkhyA 602 che, jyAre "alaMkAramahodadhinAM udAharaNunI saMkhyA 982 che. "kAvyaprakAzanA daza ullAsanA viSane narendraprabhe, upara kahyuM tema, ATha taraMgamAM nyAya Ape che. kAvyaprakAzanA bIjA ane trIjA ullAsamAMnA muddA "alaMkAramodadhinA bIjA taraMgamAM AvI jAya che, ane chaThThA ullAsanuM vastu "alaMkAramahAdadhimAMthI lagabhaga bAkAta rAkhavAmAM AvyuM che; A rIte "kAvyaprakAzanI tulanAe A granthamAM be prakaraNa ochAM thaI gayAM che. "alaMkAramahAdadhinA kartA upara mammaTanI eTalI badhI asara che ke aneka sthaLe enI kArikAo tathA vRtti "kAvyaprakAzanA zAbdika RNathI bharapUra che (udAharaNa tarIke alaMkAramahAdadhinAM pR. 6, 7, 14-15, 43, 48, 55-56, 57, 58, 123, 18 -82, 183, 184-86, 197, 199), paNa e sAthe "alaMkAramahodadhi" upara hemacandranA "kAvyAnuzAsanane paNa keTalAka prabhAva paDela che. 1-10mAM kavinA saMbaMdhamAM "zikSA zabdanI samajUtI ApatAM narendraprabhe kAvyAnuzAsana' uparanA "alaMkAracUDAmaNimAMthI "zikSA" eTale ke kavizikSAne lagate Akheye khaMDaka lagabhaga zabdazaH TAMke che. vaLI kavitAnI narendraprabhe ApelI vyAkhyA "kAvyaprakAza" karatAM "kAvyAnuzAsanane vadhAre maLatI che, tathA "kAvyAnuzAsana" uparanI be TIkAo "alaMkAracUDAmaNi" ane "viveka'mAMthI temaNe keTalAMka udAharaNo lIdhAM jaNAya che (jemakenaM. 5, "alaMkAracUDAmaNi 2-70mAMthI; naM. 256, "alaMkAra cUDAmaNi 1-71 ane "viveka' naM. 425-281mAMthI). "kAvyaprakAza" upara mANijyacandrane "saMta" narendraprabha joyo hovo joIe, kemake kAvyanA hetuo jaNAvatI kArikA uparanI vRttimAM (pR. 6) temaNe mANikyacandranI jema (1-2) bhaTTa nAyakanA 'hRdayadarpaNa"mAMthI avataraNa ApyuM che. 1-3 uparanI TIkAmAM mANijyacandra "kAvyarthAtuka'mAMthI avataraNa (prajJA navanavajeus) TAMkyuM che. e ja avataraNa narendraprabha 1-7 uparanI vRttimAM pratibhAnI carcA karatAM ApyuM che. A badhuM chatAM eTaluM nakkI che ke "alaMkAramahAdadhi" mammaTanA "kAvyaprakAzane khUba kALajIthI anusare che ane te sAthe ene viSayanirUpaNanAM pUrti ane vistAra karIne ene sarala banAve che. 258 vRttinA AraMbhamAM parama jyotinI stuti karyA pachI kartA pitAnI guruparaMparA tathA vastupALanI vaMzAvali Ape che (zleka 1-11), ane pitAnA guru naracandrasUrine vastupALe karelI vinaMtine pariNAme A grantha kevI rIte racAyo e varNave che (zleka 15-21). granthanA 1 lA taraMganuM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [vibhAga 3 zIrSaka koSara-TY- T-meniya che. emAM kartAe kAvyane hetu tathA kAvyanI sarvasAmAnya vyAkhyA ApyAM che, tathA enA traNa prabhedo dhvani, guNIbhUta vyaMgya ane avaranI paNa vyAkhyA ApI che. bIjA taraMganuM nAma ravivAra4 che, ane emAM zabdanI paNa zaktio abhidhA, lakSaNa ane vyaMjanAnI carcA karavAmAM AvI che. taraMga 2, 16-20mAM kartAe kAvyamAM baMdhanI 3nAraWddha catra sava namaH evI vyAkhyA ApI che tathA baMdhamAMthI pedA thatI zebhAne kAvyamAM eka mahattvanI vastu tarIke varNavI che. trIjA taraMganuM nAma dhvani nija che. abhidhA ane lakSaNAnI carcA karyA pachI lekhaka vyaMjanA athavA dhvani tarapha vaLe che. vani kevI rIte pedA thAya che enA nirUpaNamAM teo kAvyaprakAzane anusare che, paNa enI utpattimAM judA judA saMyogo kevI rIte kAraNabhUta thAya che e batAvavA mATe temaNe saMkhyAbaMdha navAM udAharaNo ApyAM che (pR. 49-53). rasanA siddhAntane lagato bhAga "kAvyaprakAzanA cAthA ullAsamAMthI levAmAM AvyA che, je ke nava rasanI carcAmAM (3. 13-25) narendraprabhanuM nirUpaNa udAharaNe ane bIjI AnuSaMgika bAbatamAM pramANamAM viratRta che. narendraprabhe vanine 39 vibhAga pADayA che (3-63), ane pachI saMkara ane saMskRSTithI e saMkhyA 61ra3 sudhI vadhArI che (3-64), jyAre kAvyaprakAza' (4-44) e prabhadonI saMkhyA 10445 Ape che. A taraMgane ane kartA kahe che ke dhvani kAvyano AtmA che, ane te kArya hAIne 3raMvAra banI zake nahi; ane tethI keTalAka AlaMkArika kahe che tema rasavata'ne alaMkAra gaNI zakAya nahi. ra59gufmUtavana nAme cotha taraMga dhvaninA gauNa prakAranI carcA kare che. roSauraIna9 nAme pAMcama taraMga kAvyanA doSa laMbANathI gaNAve che. A taraMgamAM saMkhyAbaMdha kArikAo ane tenI vRtti upara mammaTanI zAbdika asara paNa puSkaLa jaNAya che, ane keTaleka sthaLe te AkhI kaMDikAo "kAvyaprakAzamAMthI levAmAM AvI che. chaTTA taraMga 23. sarakhAvo kAma, ullAsa 1. prayoganALa-vapavizeSanarNaya. 24. sara0 e ja, ullAsa 2. zaniLaya. 25. sara0 e ja, ullAsa 3-4. rAghavyatAnirNaya ane davaninirNaya. 21. sarave e ja, ullAsa pa. ivani-junImUtavyatha-vArtha-nirNaya 27. sara0 e ja, ullAsa 7. rIvarInA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 221 nuM nAma 'nija8 che, ane temAM mAdhurya, ojasa ane prasAda e traNa kAvyaguNonI carcA karelI che. kartA ekaMdare mammaTane anusare che, paNa enuM nirUpaNa vadhu vigatavAra, pravAhI ane sarala che. brAhRAA2vana nAme navamo taraMga26 zabdAlaMkAronI vAta kare che. sAmAnya rIte mammaTane anusaravA chatAM kartAe vadhu peTAvibhAga ane saMkhyAbaMdha navAM udAharaNa ApyAM che. AThamA taraMganuM nAma nathaDhiMkAravana che, ane emAM arthAlaMkAronI carcA karelI che. AmAM narendraprabhe kula 70 alaMkAronI carcA karI che, jyAre mammaTe 61 alaMkAronI ane hemacandra 31 sutromAM ra9 alaMkAronI vAta karI che. sAdhAraNa rIte mammaTane anusaravA paNa ApaNA lekhake arthAlaMkArone anukrama judI rIte goThavyo che, ane upamAne badale atizayoktithI AraMbha karyo che. mammaTamAM nathI evA nIce pramANenA nava arthAlaMkAronI temaNe carcA karI che tathA udAharaNa ApyAM che. ullekha, pariNAma, vikalpa, apatti, vicitra, rasavata, preya, UrjaravI, ane samAhita (samAdhithI bhinna). rasavata Adi alaMkAro saiddhAtvika daSTie lekhakane ravIkArya nathI, topaNa bIjA keTalAka AlaMkArikAe tene ravIkAra karelo hoI A sarvagrAhI nirUpaNamAM eone samAveza karavAmAM Avyo che. 31 sarala ane zAstrIya rIte alaMkAronI vyAkhyA ApIne, vyavasthita rIte enA peTAvibhAgo pADIne tathA puSkaLa udAharaNo dvArA e samajAvIne kartAe pitAnA granthane zAstrIya uparAMta rasaprada paNa banAvyo che ane vinA atizayoktie ema kahI zakAya ke hamacandra ane be vAglaTa pachI jana lekhakoe racelA sauthI noMdhapAtra alaMkAra prasthAmAM "alaMkAramahodadhinuM sthAna che. 260. narendraprabhasUrie kareluM viSayanuM nirUpaNa, mammaTanI siddhAnta- carcAmAM temaNe karelA AnuSaMgika umerA tathA temaNe TAMkelAM pramANo, 28. sara0 e ja, ullAsa 8. gujADhArameniyatALanirNaya. 29. sara0 e ja, ullAsa 9. rAOMrAnirNaya. 30. sara0 e ja. ullAsa 10. mithAniya. 31 rasAdayaH pUrvapratipAditarUpA. sarve'pyete yatra kvacidAtmAnaM guNIkRtyAparasya rasAderevAGgatAmavayavatAM dhArayanti tasmin viSaye ime rsvt-prey-uurjdiva-NamAtAhinAnAnoDarajjArA: vaizvaddA jAdarIta mannatAH | pR. 328 ahIM noMdhavuM joie ke guNabhUta vyaMgyanI carcA karatAM mammaTe rasavataAdi alaMkArano ullekha karyo che (kA. pra. 5-2 uparanI vRtti). Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 AdhAra ane udAharaNa emanI vidvattA ane bahuzrutatAnI pratIti karAve che. nIcenA grantha ke granthakAronA AdhAre temaNe TAMkyA che- hRdayadarpaNa" (pR. 15) ane tene kartA bhaTTa nAyaka (pR. 57), "vAkayapadI" (pR. 15) ane "mahAbhASya" (pR. 15-16), mukula (pR. 36), kaTyuTa (pR. 44), bharata ane ene TIkAkAra (pR. 55), lellaTa (pR. pa6), zaMkuka (pR. pa6), abhinavagupta (pR. 18), hemacandranuM vyAkaraNa-je ke ene nirdeza nAma daIne nahi paNa medhama karyo che (pR. 166, 238, 315, 33ra), vanikAra (pR. 182, 183), vAmana (pR. 190), ane kuntaka (pR. 201) jenuM nAma mudrita granthamAM "ku(4)ka" evuM chapAyuM che. nIcenA grantho ke granthakAronA mAtra ullekha karelA che-kAlidAsa (pR. 6), bharata, cANakya, vAtrayAyana, "zakuntalA" ane "kAdaMbarI' (pR. 8), AnaMdavardhana (pR. 11), kaNAda (pR. 15), 'kumArasaMbhava" (pR. 180), "veNIsaMhAra" (pR. 180), vIracarita' (pR. 181), 'hayagrIvavadha" (pR. 181), "zizupAlavadha" (pR. 181), "ratnAvali' (pR. 181), "arjunacarita" (pR. 183), "nAgAnanda (pR. 183) ane "harSacarita' (pR. 250, 304). kavizikSAnA sAhityane vikAsa 261, amaracandrasUrikRta "kAvyakalpalatA' tathA e uparanI be pajJa vRttio- kavizikSA" ane "parimala -kavizikSA arthAta "kavionI tAlIma ane lagatI noMdhapAtra kRti che ane UgatA kavio ke kavipadethuo mATenA pAThayaprantha tarIka enI racanA thaI hatI. "kavizikSA" TIkA vadhAre paddhatisara ane vyavasthita hoI "kAvyakalpalatA' sAthe te eka karatAM vadhu vAra chapAI gaI che, tethI ApaNe tenuM avalokana pahelAM karIzuM ane 'parimala pachI joIzuM. paNa tyArapahelAM kavizikSAnA sAhityanA vikAsanuM aitihAsika daSTie vihaMgAvalokana karavuM joIe. e viSayane lagatA "A granthone uddeza sadAntika carcAo ane vyAkhyAo sahita alaMkArazAstranA paraMparAgata muddAo carcAne nathI, paNa kavine mukhyatve enA lekhanakAryamAM mArgadarzana ApavA mATe eonI racanA thayelI che; e granthane Azaya ja "kavizikSAne arthAta UgatA kavione emanI kalAnA vikAsa arthe sUcane ApavAnuM che............sarvamAnya sAhityazAstranA prAcIna temaja arvAcIna lekhakee prasaMgopAtta kavionI tAlImanA viSayane, bezaka, sparza karyo che ane A ja vastu samaya jatAM svataMtra adhyayanane pAtra banI hoya ane A prakAranI sagavaDabharI pustikAonI saMkhyA e Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 223 rIte vadhI hoya e azakaya nathI. je ke evI racanAonA pramANamAM arvAcIna namUnAo ApaNane maLe che. 32 haiM. yAkobInA mata pramANe, kavitAnI kalA para salAha sUcane ApavAM tathA kavinA mArgadarzana mATe vyavahAru sUcane ApavAM-ethI AgaLa bhAratamAM kAvyazAstra, enA prAraMbhakALe, jatuM nahotuM, pAchaLanuM sAhityamAM jyAre e sAthe saMbaMdha dharAvatA siddhAtika prazno mahatvanuM sthAna pAmavA lAgyA tyAre e mULa vastu eka alaga adhyayanane pAtra viSaya banI.33 kavinI bahuprata saMskAritA tathA enI vyavahAru tAlIma e baneya prAcIna bhAratamAM bahu mahatvanAM gaNAtAM hatAM, ane sahRdayane kavi prasanna karI zake tyAra pahelAM ene vidyAnAM aneka kSetromAM lAMbA samaya sudhI zrama karavo paDato hato. kavinI vyavahAru tAlImanA mahatvane khyAla bhAmahane hoya ema jaNAya che, paNa A viSayanuM enuM vivecana vAmananI tulanAe saMkSipta che. A viSayanI pahelI vAra vigatavAra carcA karanAra lekhaka vAmana che. kudaratI bakSisa ("satkavitva, bhAmaha 1-4) athavA "pratibhAne asvIkAra nahi karavA chatAM jUnA ane navA tamAma lekhakoe abhyAsa ane anubhava upara bhAra maLe che, aneka zAstro ane kalAomAM kavi pravINa hoya evI apekSA rAkhavAmAM Ave che, e zAstro ane kalAonI lAMbI sUci apAya che. AvI sauthI pahelI sUci bhAmahe (19) ApI che, jemAM vyAkaraNa, chaMda zAstra, keza, itihAsa purANa saMbaMdhI kathAo, lekavRtta, tarka ane lalita kalAone kAvyaracanAmAM upayogI gaNAvyAM che. rudraTe (1-18) ApelI sUci sAthe A maLatuM Ave che. vAmana 1. 3. 1-ra0) A muddAnI vadhAre vigatavAra carcA kare che tathA vyAkaraNa, kAza, chaMdazAstra, kalAo, kAmazAstra, rAjanIti, ane sauthI vadhAre to lekavRttano kavi jANakAra hovo joIe ema kahe che.34 rAjazekharakRti "kAvyamImAMsA'mAM (I. sa. 900 AsapAsa) kavizikSA ane sarvasAmAnya sAhityazAstranA viSayanuM mizraNa karI dIdheluM che, ane e sAthe khAsa saMbaMdha nahi dharAvatI evI vividha bAbatanI paNa laMbANathI vAta karI che, emAM bhUgoLa, kavisamaya, hatuvarNana, kavigeSTi Adi viSayone paNa UgatA kavio mATe upayogI gaNIne samAveza karela che. 32. de. uparyukta, pu. 2, pR. 356-57 33. e ja, pR. 43 34. e ja, pR. 54 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 262. A daSTie kAzmIrI lekhaka kSemendranI (I. sa. ne 11 me sike) be kRtio-"aucityavicAracarcA" ane "kaviThAbharaNa noMdhapAtra che, kemake te banneya navA kavione mArgadarzana ApavAnI daSTie racAyelI jaNAya che; Ama chatAM e be kavizikSAne lagatA saMpUrNa grantha nathI, paNa e sAthe saMbaMdha dharAvatA keTalAka vyavahAra prazno ja carcatA hAI agatyanA che. traNa prasiddha jaina AlaMkArika-hemacandra ane be vAgabhaTane Azaya yogya pAThyagrantha ApavAno hato, ane tethI sAmAnya siddhAntonI carcA karavA sAthe kAvyaracanAnA pratyakSa kAryamAM sahAyabhUta thAya evI bAbato vize paNa temaNe keTaluMka lakhyuM che. ahIM noMdhavuM rasaprada thaze ke hemacandra temaja bIjA vAgabhaTe kSemendra ane rAjazekharamAMthI ThIka ThIka pramANamAM vastu lIdhI che. 35 rItasarane kavizikSAne lagate upalabdha pahele grantha paNa gujarAtanA eka jaina lekhakanI kalamamAMthI maLe che. e granthanuM nAma ja "kavizikSA che, ane enA kartAnuM nAma jayamaMgala AcArya che. enI ghaNI jUnI tADapatrIya hastaprata khaMbhAtanA jaina bhaMDAramAM sacavAyelI che.36 emAM aNahilavADa pATaNanA rAjA siddharAja jayasiMhanI prazaMsAne eka zloka che tethI kartA e rAjAnA samakAlIna hovAnuM anumAna thAya che; IsavI sananI bAramI sadInA pUrvArdhamAM teo vidyamAna hovA joIe. amaracandrakRti "kAvyakalpalatA e pachI lagabhaga eka zatAbdI bAda Ave che. vinayacandrakRti "kavizikSA e ja viSaya uparano viratRta grantha che; itihAsa, bhUgoLa tathA madhyakAlIna bhAratamAM sAhityika paristhiti vize ghaNI rasika mAhitI emAMthI maLatI hoI e agatyanuM che. vinayacandranI kRtinI eka tADapatrIya hastaprata pATaNanA jaina bhaMDAramAM mojuda che. A lekhakane anumAne isavI sananI teramI sadInA pUrvArdhamAM mUkavAmAM AvyA che.38game tema paNa teo i. sa.nI bAramI sadInA prAraMbhakALa pahelAM thayelA nathI, kemake temaNe kAzmIrI bilaNa kavine ullekha karela che.39 * amaracandrakRta 'kAvyakalatA" tathA te uparanI TIkA kavizikSA 263. Ama amaracandrakRta "kAvyakalpalatA' e kavizikSAnA viSayanI 35. e ja, pR. 366 36. piTarsana, riperTa 1, pR. 70-80 37. pAbhasU, pR. 46--50 38. ama, prastAvanA, pR. 18 39. pAbaMnna, pR. 49 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14] saMskRta sAhityamAM phALe [ rarapa sauthI jUnI upalabdha kRtiomAMnI eka che tathA enI pratiSThA ane lokapriyatA jotAM kAvyakalAnA vyavahAra aMga vizenA sauthI pramANabhUta ane mAhitI pUrNa saMrakRta grantha tarIke ene sahelAIthI gaNI zakAya ema che. "kAvyakalpalatA kArikAomAM che, ane kAzI saMskRta sirIjhanI mudrita AvRttimAM e kArikAonI saMkhyA 898 che. "kavizikSA' vRtti A kArikAo uparanI mULane barAbara vaphAdAra rahIne cAlatI TIkA che. AthI UlaTuM, "parimala" mULa kArikAonA viSayonI svataMtra, rasaLatI samajUtI che. "kavizikSA' vRttinuM granthAjha 3357 leka che.40 kAvyakalpalatA" tathA tenI A vRttimAM nirUpelA viSayenA sAra uparathI kavizikSAne lagatA pranthanI kSetramaryAdA tathA eone prakAra dhyAnamAM Avaze. - 264, "kAvyakalapalatA cAra pratAnamAM vahecAyelo che : chaMdasiddhi, zabdasiddhi, zleSasiddhi, ane arthasiddhi.' A pratAna pAchA tabakkAmAM vahecAyelA che. "chaMdasiddhipratAnane (1) pahele stabaka anugrupa-zAsana che. saMskRta kavitAmAM anuSTrapa e sauthI lokapriya chaMda hoIne kartAe e chaMdamAM racanA mATenAM vyavahAru sUcano ApyAM che. anuSNupa chaMdamAM baMdha bese evA suyogya zabda temaNe ApyA che tathA akSaro ane mAtrAonI gaNanAnI paddhati samajAvI che. (2) bIjA stabakanuM nAma chaMdabhyAsa che. eka caraNamAM 9 thI mAMDI 21 akSara AvatA hoya evA mukhya chaMdonI tathA AryAnI lAkSaNikatAo emAM batAvI che. chaMdaracanAmAM pravINatA meLavavA mATe kartA vArtAkathana, ane nagaravaNana, dainika kAryo, lokavRtta AdinA varNanathI hathoTI prApta karavA sUcavyuM che, jene pariNAme kavinI dRSTimAM UMDANa Ave tathA ene vistAra vadhe. potAnA athavA bIjA kavinA vicAro eka athavA vadhu chaMdomAM goThavavAnuM tathA eka chaMdanuM bIjA 40, jirake, pR. 89 41. granthavibhAgone aMte nipuNatAsUcaka sidi' zabda che e noMdhapAtra che, kemake mahAna vidvAna akalaMka (I. sa. 643 AsapAsa)nA 'siddhivinizcaya granthanAM tamAma prakaraNonAM nAmane aMte siddhi' zabda Ave che. tathA "brahmasiddhi 'iSTasiddhi," advaitasiddhi,' Adi vedAntanA prasiddha grantha che. udayaprabhasUrikRta eka jayotigranthanuM nAma "AraMbhAsiddhi che (perA 116 ane 301).Ama kAvyakalpalatAnAM prakaraNonAM nAma sUcaka che, kemake vidvattA temaja AdhyAtmika vikAsanI bAbatomAM utkRSTa siddhinI agatya upara bhAra mUkatI vidyAviSacaka temaja dArzanika paraMparAnuM e pariNAma che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 chaMdamAM parivartana karavAnuM paNa temaNe sUcavyuM che. kartAe AnAM udAharaNa paNa ApyAM che ane e rIte vidyAthI AgaLa A viSaya skUTa karyo che. amuka chaMdamAM racanA karavAnuM vidyArthIne AvaDI jAya pachI IdanA "mane jANI levAnI ene sUcanA ApelI che (kArikA 31), ane e rIte bIjA chaMdamAM paNa pravINatA prApta karavAnuM tene kahevAmAM AvyuM che. Ama, udAharaNa tarIke, bhakiA chaMdane aMte eka laghu ane eka guru akSara umeravAthI raddhatA ane eka guru akSara umeravAthI lalitA chaMda thAya che; vaMzasthanA sAtamA akSara pachI eka laghu umeravAthI maMjubhASiNI thAya che; ityAdi (pR. 11). A pramANe thoDAka chaMda jANIne Ugato kavi badhAye mukhya chaMdamAM pravINatA meLavI zake che. A stabakane aMte chaMdamAM yatinA sthAna paratve kartAe keTaluMka vivecana karyuM che. (3) chaMdapUraNa mATenA "sAmAnya zabdo" vize trIjA stabakamAM mAhitI che; AvA zabdo mukhyatve zIghrakavitvamAM upayogI thatA. anugrupa ane bIjA chaMdonA AraMbhe temaja aMte mUkI zakAya evA ekathI cAra akSaranA zabdonI sUci kartAe ahIM ApI che. anuSyapanAM banne caraNomAM A chaMdapUraNa zI rIte thAya enAM udAharaNa temaNe ApyAM che tathA e rIte bIjA mukhya chaMdonA paNa dAkhalA ApyA che. (4) cothA tabakanuM nAma vAdazikSAra che. kartA vAdanI vyAkhyA nIce pramANe Ape che - vAdo'nuprAsayuktoktiH svotkarSaH prgrhnnaa| rAtriAvisaMpanna: razciyanAtha | (kArikA 44) arthAta anuprAsayukta, ukti jemAM pitAnI prazaMsA ane virodhInI nindA hoya, vaLI (virodhInAM) kula ane zAstrAdhyayana para prazna hoya ane pitAnA zAstrAdhyayananI vaDAI hoya te vAda. A vyAkhyAmAM sUcavelA tamAma muddAonAM yogya udAharaNa TIkAmAM (pR. 21-24) ApelAM che ane anuprAsamAM upayogI thAya evA zabdonI paNa eka sUci ApI che (pR. 20-21). prAcIna ane madhyakAlIna bhAratamAM rAjAo ane maMtrIonI - 42. prAcIna bhAratamAM vAda e tamAma zAstro mATe sarvasAmAnya agatyane viSaya hato ane tethI vAda vize svataMtra racanAo thaI che. bauddha vidvAna vasubaMdhue "vAdavidhi" nAme grantha racyo hato, je atyAre mAtra tibeTana anuvAdamAM upalabdha che (vinTaraniTsa, grantha 2, pR. 632; "sametitarka, prastAvanA, pR. 79). vaLI siddhasena divAkare eka "vAdopaniSaddhaviMzikA racI che, je upalabdha "ekavizati- dvArvizikAmAM sAtamI che, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14] saMskRta sAhityamAM phALe [ rara7 sabhAmAM kavio ane paMDite parasparanI kevI rIte spardhA karatA tene khyAla A udAharaNe uparathI Ave che. A stabakanuM nAma "vAdazikSA" sUcave che ke prAcIna sAhityamAM jenA aneka kathArUpa tathA aitihAsika vRttAnta maLe che e vAda vize tamAma prakAranI mAhitI ApavAno ene uddeza che. (5) pAMcamA stabakanuM nAma vaNyasthiti che; kavioe varNana karavA yogya viSayenI emAM yAdI ApelI che; jemakerAjA, maMtrI, purohita, rANIo, rAjakumAra, senApati, deza, grAma, nagara, sarovara, samudra, nadIo, udyAne, vana, Azrama, rAjakIya maMtraNA, dUta, yuddha, kUca, mRgayA, azva, hastI, sUryodaya ane candrodaya, lagna, viraha, puSpAvacaya, jalakrIDA, suratakrIDA, ityAdi (kArikA 45). mAtra A yAdI ApIne saMtoSa nahi pAmatAM A badhA viSaye kevI rIte varNavAya enAM sUcana paNa kartAe ApyAM che, kemake A granthane siddhAnta karatAM vyavahAramAM enA viniyoga sAthe vadhu saMbaMdha che. maMtrI vize kartAe kahyuM che-- AnvIkSikItrayIvArtAdaNDanItikRtazramaH / mA vaNiputrI madrAvivRddhaye | (kArikA 55) madhyakAlIna gujarAtamAM vaNike mahattvanA rAjakIya hoddA upara kAma karatA tathA kartAne pitAne AzrayadAtA vastupALa vaNika hatA e jotAM ahIM maMtrIne "vaNikaputra tarIke varNavyo che e rasaprada che. A pachI saMskRta sAhityamAM paLAtA kavisamayanI eka sUci vidyArthIone mArgadarzana mATe kartAe ApI che. 25. "kAvyakalpalatAne zabdasiddhi pratAna cAra stabomAM vaheMcAyela. che: (1) pahele stabaka rUDha, yaugika ane mizra zabdonI samajUtI Ape che, tathA sAhityamAM prasiddha hoya evA zabdo ja kavitAmAM prayojI zakAya ema batAvavA mATe puSkaLa udAharaNa Ape che. (2) bIje stabaka sAmAnya rIte kavitAmAM vavAtA padArtho ke vyaktionA-pachI te sAcAM hoya ke kAlpanika-yaugika paryAya Ape che, ane vAcakane sUcave che ke kAvyaracanAmAM saMkSepa ke vistAra karavo hoya te anusAra emAMthI zabdo pasaMda karavA (kArikA 70). (3) anuprAsanI yojanAmAM upayogI thAya evA zabdonI eka lAMbI yAdI trIjA stabakamAM ApelI che. vaLI anuprAsa ane yamakathI pUrNa kavitAnI racanAmAM kAma Ave e mATe bIjI eka sUci paNa kartAe ApI che, ane temAM jene aMte "ka"thI "ma sudhInA vyaMjana AvatA hoya evA zabdone Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 saMgraha karyo che. (4) cothA stabakamAM abhidhA, lakSaNa ane vyaMjanAnI laMbANa samajUtI che. pachI kAvyaracanAmAM upayogI thAya evA lAkSaNika zabdonI sUci kartAe ApI che (kArikA 183-206), ane evA zabda upamAna tathA upameya tarIke kevI rIte prayojI zakAya e batAvyuM che. amaracandrathI ghaNuM samaya pUrve jenI pratiSThA sthapAI cUkI hatI e dhvani-saMpradAyanI spaSTa asaro A stabakamAM dekhAya che. 266. trIjo pratAne zleSasiddhi zleSanI carcA kare che, kemake saMskRta kavitAmAM enuM sthAna noMdhapAtra hatuM. e pratAna paNa cAra stabakemAM vahecAle che: (1) kavitAmAM prayojAyelA zabdone vAcana ke paThanamAM judI judI rIte vaheMcIne ene jude jude artha karI zakAya e prakAranI racanA kevI rIte thAya enI carcA zleSa vyutpAdana" nAme pahelA stabakamAM che. zleSanA prayogamAM upayogI thAya evA zabdonI yAdI paNa ahIM ApelI che. (2) 'sarvavana' nAme bIjA tabakamAM eka vastunuM varNana karatAM, zleSanI sahAyathI, bIjI vastunAM guNa ke sthiti sUcita thAya e batAvyuM che, jemake puruSAdikanuM varNana karatAM tenAM aMga upAMganA nAmane leSa thAya che. jemake hunamano, nATayanI jema; sAkSAvadhividara, detyanI jema; yuverithaticuta, kailAsa parvatanI jema vahutiH , yoddhAnI jema; ityAdi. (3) "uddiSTavarNana' nAme trIjA tabakamAM, jenA taddana vibhinna artho thAya evA anekArtha zabdanA prayogathI thatA zleSanI racanA samajAvI che. (4) 'abhutavidhi" nAme cothA stabakamAM vaNa, bhASA, liMga, pada, prakRti ane pratyaya tathA vacana ane vibhakti vaDe thatA ATha prakAranA zleSanAM udAharaNa ApyAM che, yamakaracanAnA upAya batAvyA che, tathA virodhAbhAsa, praznottara ane punaruktavadAbhAsa alaMkAronAM udAharaNa ApyAM che. (5) pAMcama citrastabaka che ane emAM aneka prakAranAM citrakAbenI carcA che. citrakAvyanI racanAmAM upayogI thAya evA zabdonI sUcio kartAe ApI che; jemake, ekAkSarI ane dvacakSarI zabda (pR. 86-87 ane 94-96), ekAkSarI dhAtuo (pR. 9ra-94), tathA banne taraphathI ekasarakhA ja vaMcAya evA zabdo (pR. 100). judA judA prakAranAM citrakA, jevAM ke-svaracitra, vyaMjanacitra, gaticitra, AkAracuta, mAtrATyuta, varNacuta Adina tathA vividha prakAranAM gUDha'nAM udAharaNa ahIM apAyAM che. 267. cothe arthasiddhi pratAna sAta stabakAmAM vaheMcAyeluM che? Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14] saMskRta sAhityamAM phALe [ 229 (1) emAM pahele stabaka "alaMkArAbhyAsa" che, emAM sau pahelAM kartAe upamAnI carcA karI che, viziSTa upamAne sAthe baMdhabesatI viziSTa upamAenuM tulanApatra kartAe ApyuM che (pR. 105-107), tathA uttama upamAyukta kavitAnI racanA mATe keTalAMka vyavahAra sUcana karyA che (pR. 107-108), kemake emanA mata pramANe-3pamIyAM dinikAyAM DhANiyaH (kArikA 36); temaNe e paNa batAvyuM che ke upamAmAM saheja parivartana karatAM bIjA keTalAka mukhya alaMkAro--jevA ke rUpaka, ananvaye, smaraNa, saMdeha, apahatuti, vyatireka, uprekSA Adi kevI rIte pedA thAya (pR. 109). rUpakanI carcA vadhAre vigatavAra karavAmAM AvI che. rUpakanI racanA kevI rIte karavI tathA ekane eka bhAva judI judI rIte kema vyakta karavo enAM paNa sUcana ApelAM che (pR. 111-116). (2-4) "va stabaka," "AkArastabaka " ane "kriyAstabaka' e anukrame traNa stabeMkamAM judA judA raMga, AkAra ane kriyAvALA padArthone kevI rIte varNavI zakAya e batAvyuM che. (5) "prakIrNa stabaka" nAme pAMcamA stabakamAM vividha padArthonA AdhAra, parivAra, guNa Adi vize kalpanAo karIne kavi e padArthone kevI rIte cArutApUrvaka varNavI zake enuM laMbANa nirUpaNa karyuM che. sAmya e subhaga arthotpattinuM mukhya kAraNa che (kArikA 163), ane ethI kartAe sadaza vastuonI eka lAMbI yAdI ApI che; jemake-tIkSNa, mahattama, sUkSma, maMgalakAraka, mahAmAMgalyakAraka, amaMgala, pavitra, apavitra, sukhadAyaka, duHkhakAraka, sthira, asthira, vegavAna, maMda, baliSTa, nirbala, krUra, akrUra, madhura dhvanikAraka, kaThora dhvanikAraka, mahAzabdakAraka, surUpa, dAnazara, dhanurdhara, AdhAra, vidvAna rAjA, maMtrI, ityAdi (kArikA 164-248). (6) chaThTho saMkhyAstabaka saMskRta kavitAnA abhyAsIone mATe khAsa rasaprada che, kemake zabdAMke arthAta kAvyaracanAmAM upayogI saMkhyAvAcaka zabdonI sUci emAM ApelI che. ekathI vIsa sudhInA ekenA vAcaka tathA se ane hajAranA vAcaka zabdo paNa emAM ApyA che. (pR. 143-148). aMkane rItasarane ullekha karyA vinA AvA zabdAMkAnI sahAyathI pitAnI kRtionuM racanAvarSa nedhavAnI prathA madhyakAlIna saMskRta lekhakomAM hatI (juo perA 129). (7) samasyAstabaka' nAme sAtamAM stabakamAM vividha prakAranI samasyAonA pUraNa vize sUcane che. saMskRta kavio mATe rAjasabhAmAM ke vAdasabhAmAM samasyApUraNa e bahu agatyanI vastu hatI, ane tethI A granthamAM e vizenI upayogI mAhitI ApavAnuM amaracandra cUkyA nathI. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 "kAvyakalatA' uparanI bIjI yajJa vRtti--parimala" 268. "kAvyakalpalatA" uparanI bIjI patta vRtti parimalane rUDha arthamAM TIkA gaNI zakAya nahi; mULa granthanA judA judA muddAonuM e svataMtra, rasaLatuM, ane bahu vyavasthita kahI zakAya nahi evuM vivaraNa che. parimala" hajI aprakaTa che. pATaNanA jaina granthabhaMDAramAMthI parimala nI be hastaprato mane maLI hatI; te banneya bIjA pratAna (zleSasiddhi)nA AraMbhe lagabhaga samAna sthAnethI adhUrI rahe che, tethI A bahu rasaprada kRtine pUro abhyAsa huM karI zakyo nathI. amaracandrakRta "padmAnanda mahAkAvyanI prastAvanAmAM (pR. 4ra) zrI. hIrAlAla kApaDiyAe "parimalanI trIjI eka hastapratanI noMdha karI che, paraMtu te paNa apUrNa hovAthI A daSTie bahu upayogI nathI. "jana granthAvali mAM "parimala'nuM prasthAjha 11rara zleka ApeluM che, paNa e bhUla jaNAya che. upara kahyuM tema, bIjA pratAnanA AraMbha AgaLathI apUrNa evI pATaNanI be hastapratonuM prasthAjha zrI. murArilAla nAgare Azare 4500 zloka gaNyuM che, ane Akheye grantha te cAre pratAne uparanI vRtti haze, e jotAM enuM prasthAzra daza ke agiyAra hajAra zlekathI ochuM havA saMbhava nathI. pahelA pratAnanA bIjA stabakanuM vivaraNa karatAM amaracanTe chaMda zAstranI laMbANapUrvaka carcA karI che tathA hemacandra "chandAnuzAsana'mAM karyuM che tema, apabhraMza cheda vize paNa mAhitI ApI che. sAdhAraNa rIte hemacandrane anusarIne ahIM kartAe cha prakAranI prAkRtinAM lakSaNa ApyAM che. pAMcamA stabaka uparanA vivaraNamAM amaracandra vividha vidyAo, kalAo, zastrAstro, devo ane devIonAM svarUpa, judAM judAM darzanenA siddhAnta, tathA kAvyaracanA karanArAone upayogI thAya evA sAmAnya jJAnanA viSayo para mAhitI ApI che. zagAra e saMskRta kavione priya rasa che, ane tethI kartAe kAmazAstranuM nirUpaNa karyuM che ane strIpuruSanA kAmazAstrokata prabhedothI mAMDI suratakrIDA sudhInA viSaya carcA che. e pachI nAyaka, pratinAyaka ane nAyikAnAM lakSaNa ApavAmAM AvyAM che. sarva jIvonAM lakSaNa ApatAM kartAe sarisRpe (sarpAdi), dvipada, catuSpada ane parpadonAM lakSaNa ApyAM che, je kavitAnI racanAmAM upayogI thAya. vaLI kartAe paurANika bhUgoLanI ane bhAratanI e samaye jANavAmAM AvelI bhUgoLanI paNa kaMIka mAhitI ApI che. kAlagaNanA 43. "jaina granthAvali', pR. 216; tene anusarIne jirake, pR. 89 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14] saMskRta sAhityamAM kALe [ 231 vize vAta karatAM samayanA nAnAmAM nAnA vibhAgathI zarU karI te varSa sudhI Ave che, ane e vize kahe che- vaivajJanAM 4 caitraviNAnAM kAvaliH (patra 69044 e batAve che ke amaracandranA samayamAM gujarAtanA nidAna amuka pradezamAM te varSane prAraMbha zrAvaNathI gaNavAmAM AvatA hatA. ahIM teMdhavuM rasaprada thaze ke jana AgamanA be grantha "bhagavatI sUtra (18-10) ane jJAtAdharmakathA sUtra" (pR. 107) zrAvaNAdi varSane ullekha kare che tathA kauTilyanuM "arthazAstra' (adhikaraNa 2, abhyAsa 7) paNa zrAvaNAdi varSanI noMdha kare che. A pachI kartA RtuonI--khAsa karIne vasaMtanI, emAM khIlatAM vRkSonI tathA e vRkSanAM dehadonI vAta kare che. Ama kavitAracanAmAM upayogI anekavidha prakIrNa mAhitI saMkalita svarUpamAM ApIne pahelA pratAnanA chellA stabaka uparanI "parimala" vRtti amaracandra pUrI kare che. e pachI bIjA pratAna uparanI vRtti zarU thAya che, paNa bIjA pratAnanA bIjA stabaka uparanI vRtti zarU thAya tyAre pahelAM ja mane maLelI bane hastaprato adhUrI rahe che. mUlanI yaugika zabdonI sUci (pratAna 2, stabaka 2) upara "kavikSiza vRttie vivaraNa karyuM nathI te "parimala vistArathI samajAve che, jyAre e ja pratAnane pahelo stabaka je upara " kavizikSA-" e TIkA karI che te upara "parimala'mAM kaMI vivecana nathI. 269, "kAvyakalpalatA tathA te uparanI A be vRttio kavitAnA siddhAttika ke vidvattAviSayaka aMgane nahi, tenA vyavahAru aMgane Aje ApaNane kaMIka yAgnika paNa lAge e rIte vicAra kare che, ane ethI emAM jhAjhAM avataraNa ke pramANo TAMkavAmAM AvyAM nathI. "kavizikSA" vRttimAM amaracandra pitAnI bIjI kRtio-de ratnAvali', "maMjarI', "parimala" ane "alaMkAraprabodhIne 45 ullekha kare che, tathA eka sthaLe (pR. 28) temaNe vaiyAkaraNa zAkaTAyanane AdhAra TAMkyo che. parimala' vRttimAM "nATayazAstrakAra bharata (patra 64 ane hemacandrakRta "dAnuzAsana' (patra 2, 9) tathA "siddhahema vyAkaraNanA (patra 11) AdhAra TAMkavAmAM AvyA che. vaLI emAM mAlatImAdhavane ullekha che (patra 61); "raghuvaMza'mAMthI (patra 1) 44. ahIM noMdhela parimalInAM patra zrI hemacandrAcArya jJAnamandira, pATaNanI hastaprata naM. 9511 nAM che. 45 juo, perA 164 ane 106, Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra3ra ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 avataraNa ApyuM che tathA kavi dhanapAla (patra 9046 ane mANiktasUrinAM (patra 1,47 padya TAMkavAmAM AvyAM che. dhanapAla kavi dhArAnagarInA bhajana samakAlIna hato ane IsavI sananI dasamI sadImAM thaI gayo e jANItuM che. mANikyasUri e "kAvyaprakAza" upara "saMta" racanAra mANijyacandra havA saMbhava che. 230. "kAvyakalpalatA'mAM carcAyela viSayanA A vihaMgAvalekana uparathI joI zakAze ke saMskRta kavine enA lekhanakAryamAM jarUrI sahAya sUcanA ApavAne ene Azaya che. amaracanTe je rIte nirUpaNa karyuM che te jotAM anumAna thAya che ke A granthamAM je prakAranI tAlIma temaNe varNavI che emAMthI teo pote paNa pasAra thayA hovA joIe. amaracandranI kavitvazakti ane samasyApUraNanI pravINatAnI rAjA vIsaLadevanI sabhAnA kavioe parIkSA lIdhI hovAnuM je varNana "prabandhakAzamAM che (juo VrA 103) te A daSTie vicAratAM kharekhara rasaprada che. prAcIna bhAratamAM kavitA e kavi tarapha kevaLa AtmalakSI abhivyaktine prazna nahoto; kavie viziSTa sabhAjanane paNa prasanna karavAnA hatA. jyAre eka navI kRti pragaTa thAya arthAta taiyAra thAya tyAre, rAjazekhara ane bIjAoe varNavyuM che tema, niSNAtonI samitio samakSa saMmati mATe te rajU karavAmAM AvatI, ane zAstrokta tamAma siddhAntonuM kavi pAlana kare evI apekSA tenI pAse rakhAtI. sAhityazAstranI A apekSAo kevI rIte pUrI karavI te UgatA kavine zIkhavavAne amaracakRta "kAvyakalpalatA" jevI racanAone Azaya che. vidyArthImAM kaMIka svayaMbhU zakita hoya te kAvyaracanA karavAnuM ene kaI paddhatie zIkhavAnuM haze enI jhAMkhI AvA granthomAMthI thAya che. A grantha chaMdonA marma zIkhave che, kavitvamaya upamAo kevI rIte gUMthI zakAya e batAve che, zleSaracanAnI tathA anuprAsa ane yamakanI racanAnI kaThina janAo samajAve che, ane zIghrakavitvanAM rahasya tathA truTita paMktio 46. yathA dhanapAlasyanatasurakirITasaMghaSTacaraNa, jaya bhagavati bhItajanakazaraNa. 47. yaduktaM zrImANikyasUribhiHstutya tannAsti nUnaM na jagati janatA yatra bAdhA vidadhyAdanyonyaspardhino'pi tvayi tu zubhavidhau vAdino nirvivAdAH / yattaccitraM na kiJcit sphurati matimatAM mAnase vizvamAtahyasi tvaM yena dhatse sakalanayamayaM rUpamarhatsukhasthA // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14] saMskRta sAhityamAM phALe [ 233 ane vAkyamAMthI chaMdanAM akhaMDa caraNa kema racavAM enI rIte rajU kare che. jo ke ekaMdare A rIta yAMtrika che, te paNa UcharatA kavione e ghaNAM upayogI sUcano Ape che tathA kartA potAnI kalAmAM keTalA supravINa hatA ane sAhityazAstranA devA UMDA abhyAsI hatA e AmAMthI jANavA maLe che. 271, jesalameranA baDA bhaMDAramAM saM. 1205 mAM lakhAyelI "kavikalpalatAviveka'nI eka tADapatrIya prati che. enA kartAnuM nAma ajJAta che. emAM mULa kArikAo nathI, paNa te uparanI "viveka' nAme vRtti mAtra che. vaLI kartAe ema jaNAvyuM che ke pallava " nAme vRttimAM je vastuonuM vivaraNa nathI karyuM te A "viveka mAM karIe chIe. A grantha amaracandrathI Azare be sadI pahelAM racAyo che ane enAM zabdazaH avataraNa paNa amaracanTe lIdhAM che. pachInA samayanA aneka lekhake upara amaracandranI kRtinI asara che. devezvarakRta kAvyakalpalatA' (I. sa. nA caudamA sikA AsapAsa) granthanI sAmAnya AjanA tathA viSayanirUpaNanI bAbatamAM ekaMdare amaracandrane anusare che, eTaluM ja nahi, paNa aneka sthaLe devezvare amaracaMdramAMthI AkhA ne AkhA khaDake utAryA che. niyamo ane vyAkhyAo devezvare zabdazaH utAryA che tathA udAharaNe paNa enA e ja punarAvRtta karyA che. A anusaraNa mAtra keka keka sthaLe nathI, paNa vyavasthita che ane AkhAye granthamAM che; te uparathI nizcita anumAna thAya che ke devezvare amaracandranA pranthane najara samakSa rAkhIne ja A racanA karI hovI joIe. amaracandranA nirUpaNane keTaleka aMza "alaMkArazekharanA kartA kezavamizra (I. sa. 16mo saMke) utAryo che. jo ke "alaMkArazekharamAM kavizikSA uparAMta sAhityazAstranA sarvasAmAnya viSayonI paNa carcA che, paraMtu AkhAye bhAratavarSanA saMskRtanA vidvAnemAM kavizikSAnA mukhya pADagrantha tarIke te amaracandrasUrita 'kAvyakalpalatAnI ja pratiSThA Aja sudhI ajoDa rahI che. 47. de, uparyukta, pu. 1, pR. 212 48, e ja, pR. 261 thI AgaLa 30 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 15 vyAkaraNa grantho saMskRtanA vyAkaraNa-saMpradAya 272, vyAkaraNa e vedanA adhyayanamAM upayogI cha vedAMgamAMnuM eka aMga che. zAkaltha tayAra karele "Rgvadane padapATha, prAtizAkhyo ane zikSA batAve che ke vedanA saMzodhana mATe tathA zuddha svarUpe ene uccAra karavA mATe keTalI kALajI levAmAM AvatI hatI. yAskanA "nirukta' (I. sa. pUrve 700 asapAsa) uparathI jaNAya che ke vedane AdhAre vyutpatti ane bhASAviSayaka carcA kevI rIte cAlatI hatI tathA yAskanA samaya sudhImAM vedanA artha nirNayane lagatI judI judI paraMparA sthApita thaI cUkI hatI. paraMtu prAcIna grantha sAthe saMbaMdha dharAvatA vyAkaraNaviSayaka praznonI carcA karatA vaiyAkarane lekanI cAlu bhASAne paNa vicAra karyA vinA cAle ema nahotuM; ane ghaNuM karIne e valaNamAMthI laukika vyAkaraNone uddabhava thayo. vedanI ArSa bhASAthI bhinna evI laukika saMskRtanA cAlu praveganuM nirUpaNa karatuM paheluM upalabdha vyAkaraNa e pANininI "aSTAdhyAyI" (I. sa. pUrve pa00 AsapAsa) che. emAM zAkaTAyana (3-4-3), Apizali (6-1-91), - TAyana (6-1-123), zAkalpa (1-1-16), cAphavarmA (6-1-128), senaka (5-4-112), gAgya (8-3-20), gAlava (6-3-61) Adi purogAmIone pANinie nAma daIne ullekha karyo che, je batAve che ke pANininI pUrve paNa keTalAMka agatyanAM vyAkaraNe hatAM. prAco vizenA pANininA ullekha uparathI keTalokoe aindra vyAkaraNanA astitvanuM anumAna karyuM che, jenuM sthAna pANininA vyAkaraNe laI lIdhuM. pataMjalinA zakavatI "mahAbhASya (I. sa. pUrve 120 AsapAsa) uparAMta pANininAM sUtro upara keTalIka AnuSaMgika racanAo thaI che, jemAM kAtyAyanakRta "vArtika' (I. sa. pUrve 350 AsapAsa), jayaditya ane vAmananI "kAzikAvRtti' (I. sa. ne hame sake), dhAtupAThI, zAkaTAyana athavA vararucie racelAM gaNAtAM uNAdisUtra, ane zAntanavakRta 'phisUtrane ullekha karI zakAya; e pachI saMkhyAbaMdha mahattvane grantha e vize racAyA che, jeone vize ahIM nedha karavI jarUrI nathI. 1. beghelakara, sisTamsa oNpha saMskRta grAmara, pR. 10 thI AgaLa 2. purAtattva" vaimAsika, pu. 2, pR. 419 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 15] saMskRta sAhityamAM phALe [ 235 273, pANininA samaya pachI bhAratamAM sAhityika ke zAstrIya abhyAsamAM vyAkaraNane bahu mahattvanuM sthAna maLyuM ane dareka vidyArthI mATe zabdazAstranuM nidAna sAmAnya jJAna meLavavAnuM jarUrI banyuM; ane samaya jatAM bhAratanA judA judA pradezomAM vividha vyAkaraNa-saMpradAyone ubhava tha. A saMpradAyomAM sauthI jUne "kAtanne vyAkaraNane saMpradAya che, je kaumAra athavA kAlApa tarIke paNa oLakhAya che. A saMpradAyane kAzmIra ane baMgALamAM bhAre prabhAva hato, ane hemacandranuM vyAkaraNa racAyuM tyAra pahelAM gujarAtamAM paNa badhA vargomAM "kAta-' vyAkaraNane abhyAsa thatuM hatuM. candragemInuM "cAndravyAkaraNa (i. sa. 470 AsapAsa) kAzmIra, tibeTa ane nepAlamAM lokapriya hatuM tathA silena sudhI pahoMcyuM hatuM. "sArasvata vyAkaraNu'nA saMpradAyane I. sa. 1250 thI bahu jUnA samayamAM mUkI zakAya ema nathI.4 A saMpradAyane prabhAva gujarAta, rAjasthAna, baMgALa ane dilhI AsapAsanA pradezamAM moTe bhAge hatA, ane bhaTTajI dIkSita (I. sa. 1630 AsapAsa) tathA temanA ziSyoe pANininuM navanirmANa karyuM ane anya vyAkaraNa-saMpradAyanI asara ghaTavA mAMDI tyAM sudhI e prabhAva barAbara cAlu rahyo hato. bIjA vyAkaraNa-saMpradAyamAM kamadIzvarane jaimAra saMpradAya (i. sa. 1157 pachI), je e saMpradAyanA sauthI prasiddha lekhaka jaimAniMdInA nAmathI oLakhAya che, tathA "mugdhabedhana kartA bepadevane (I. sa. 13mI sadI) saMpradAya noMdhapAtra che. 234, jainenA potAnA vyAkaraNa-saMpradAya che tathA jainendra, zAkaTAyana ane hemacandranI potAnI alaga paraMparA che. "janendra vyAkaraNanuM kartava paraMparAthI chellA tIrthaMkara mahAvIrasvAmI upara AropavAmAM AvyuM che, paNa e pUjyapAda devanaMdInI kRti che ane etihAsika pramANone AdhAre vidvAnoe ene I. sa. nI pAMcamI sadInA uttarArdhamAM mUkI che. pANininAM sUtro tathA te uparanA "vArtikane AdhAre te racAyelI che. jaina zAkaTAyane e yApanIya saMghanA hoI e nAmanA prAcInatara vaiyAkaraNathI bhinna che, ane 3. beghelakara, uparyukta, pR. 57 thI AgaLa 4. e ja, pR. 91 5. e ja, pR. 92 6. katha, saMskRta liTarecara, pR. 432 7. beghelakara, uparyukta, pR. 64. vaLI juo nAthurAma premI, "jena sAhitya aura itihAsa, pR. 94 thI AgaLa. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra36 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 temaNe pitAnuM "zabdAnuzAsana I. sa.nI 9 mI sadImAM racyuM che. enI racanA che ke jene mATe thaI hatI, paNa ene abhyAsa vyApaka rIte thatA hato e pachInA vyAkaraNa-sAhityamAM maLatA ullekha uparathI jaNAya che. saMskRta uparAMta apabhraMza sameta prAkRta bhASAonA vyAkaraNanuM nirUpaNa karatuM hemacandranuM "siddhahema zabdAnuzAsana rAjA siddharAja jayasiMhanI vinaMtithI kevI rIte racAyuM hatuM e ApaNe pahelA prakaraNamAM joyuM che. gujarAtamAM jainamAM bIjA tamAma vyAkaraNa-saMpradAyanuM sthAna hemacandranA vyAkaraNa lIdhuM, ane prAkRta vyAkaraNanI bAbatamAM te hemacandranuM sthAna hamezAM ajoDa rahyuM che. "siddhahema zabdAnuzAsana upara hemacandra pite lakhelI vRttio ane AnuSaMgika sAhitya uparAMta jaina vidvAnoe 19mA saikA sudhI ane keTalAka dAkhalAomAM to TheTha Adhunika kALa sudhI, saMkhyAbaMdha racanAo karIne hemacandranA mahAgrantha upara TIkATippaNu lakhyAM che, ene saMkSepa ke saralIkaraNa karyuM che, athavA vidyAthIonI anukULatA khAtara enI punavyavasthA karI che. 10 amaracandrasUrikRta 'sthAdi dasamuccaya 25. ahIM jeonuM avalokana karavAnuM che te be grantha amaracandrasUrikata "svAdizabdasamuccaya' ane naracandrasUrikata "prAkRtaprabodha' athavA prAkatadIpikA hemacandranA vyAkaraNanA AnuSaMgika grantha che. "svAdizabdasamuccaya'ne saMbaMdha e vyAkaraNanA saMskRta vibhAga sAthe che, jyAre "prAkRtaprabodha prAkRtinuM nirUpaNa karatA enA AThamA adhyAyane lagate che. pahelAM ApaNe "svAdizabdasamuccaya' laIe. cAri e hemacandranA vyAkaraNanI paribhASAne zabda che ( kasityAdi..1-1-17); prathamA ekavacanane pratyaya tyAM rasa che (sarapANini 4-1-2, nauchAkhyAMmatta.. ityAdi; hemacandra nu nuM unna kare che), ane ethI sthAtrino artha nathI zarU thatA vibhakitapratya e che. nAma, sarvanAmo ane aMkAnAM rUpAkhyAne cAra adhyAyamAM emAM carcA che. enI racanA kArikAomAM thaI che, ane cAra adhyAyamAM anukrame 26, 23, 2 ane 3 kArikAo che. 8. e ja, pR. 69. vaLI jue premI, uparyukta, pR. 150 thI AgaLa. 9. e ja, pR. 68 10. arADhamI sadI sudhI racAyelA A prakAranA granthanI sUci mATe juo "purAtattva" vaimAsika, pu. 4, pR. 80 thI AgaLa. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 15] saMskRta sAhityamAM phALe [ 277 276. pahelI kArikAmAM maMgala che; kArikA 2-4 mAM jAtine anusarIne zabdonA nava vibhAga pADyA che, ane e vargIkaraNamAM lekhaka hemacandranA liMgAnuzAsanane anusaryA che. zabdonA A vibhAga nIce pramANe che : (1) puMliMga, (2) strIliMga, (3) napuMsakaliMga, (4) puMliMga temaja strIliMga, (5) strIliMga ane napuMsakaliMga, (6) puMliMga ane napuMsakaliMga, (7) anizcita jAtivALA zabdo, TikA, dA. ta. guma, sama, ityAdi, (8) traNe jAtiomAM prajAtA zabdo, trikriAda, dA. ta. jAnsastrI-ruM, kRpa-TI-sTra, rAsa-trI-4, ityAdi, (9) samAna vibhaktimAM prajAyelA zabdonI jAti dhAraNa karatA zabdo, vAcaDhi, dA. ta. zuka, , kRSaUT, ityAdi. nAmanI carcA karatAM amaracanTe ThIka ThIka vigato ApI che, paNa sarvanAme ane aMkanI vAta bahu saMkSepamAM-zIrSaka zabdono ullekha karIne, mAtra pAMca kArikAomAM karI che. 277. (1) pahele adhyAya svarAnta ane vyaMjanAnta e pramANe zabdonA vibhAga pADe che, ane mAtra svarAnta zabdonuM vargIkaraNa Ape che. 3, , , , , , , , Tu, , , , zau aMtavALA zabdone anukrame puMliMga, strIliMga, napuMsakaliMga ane vAliMga e vibhAgamAM goThavavAmAM AvyA che. (2) bIjo adhyAya vyaMjanAnta zabdonI carcA kare che. vargIkaraNanI e ja paddhati ahIM paNa anusaravAmAM AvI che. (3) trIjo adhyAya mAtra traNa kArikAomAM sarvanAmenI vAta kare che; pANininA gaNapAThamAM ApelA ane hemacanTe svIkArelA sarvAdigaNanA nAmollekhathI vizeSa kaMI lekhake ahIM ApyuM nathI. (4) cothA adhyAyanI pahelI kArikA mAtra eka ja paMktimAM aMkano ullekha kare che- gwAcAH naLAklAda puH svastha prakriyAH | ane pachI kiliMgI, triliMgI ane anizcita jAtivALA zabdone achaDato ullekha karI jAya che. 278, vibhaktinAM rUpo ApatI A kRtine mukhya guNa e che ke kArikAomAM enI racanA thayelI hAI ene mukhapAThe karavAnuM sarala che. kadAca e ja kAraNathI vidyArthIomAM e ghaNI lokapriya thaI hatI ane jene samaya nizcita thaI zakyo nathI e jayAnaMdanI TIkA sahita tenI saMkhyAbaMdha hastaprato prAcIna bhaMDAromAM maLe che. - naracandrasUrikRta "prAkRta prabodha" 279, naracandrasUrikRti "prAkRta prabodha" athavA "prAkRtidIpikA nuM Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra38 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga che maLyAgra 14ra0 zloka che.11 A grantha hajI aprakaTa heI mAtra hastapratarUpe ja maLe che. hemacandra pitAne vyAkaraNane AThamA adhyAyanI ("prAkRta vyAkaraNanI) panna vRttimAM ApelAM udAharaNanI rUpadhaTanAne' 2 emAMnAM sUtranI sahAyathI samajAvavAne A granthane uddeza che. vaLI nirUpaNa prAkRta bhASAne lagatuM ja hAI hemacandranA pahelA sAta adhyAyanAM saMskRtane lagatAM sUtro virala sthaLoe--mAtra eka vAra TAMkavAmAM AvyAM che. Ama chatAM ekaMdare rUpaghaTanAnA siddhAntonI bAbatamAM e hemacandranA saMskRta vyAkaraNane anusare e dekhItuM che.' Ama chatAM prAkRti mATenA svataMtra niyamenA viniyogane ethI bAdha Avato nathI.14 hemacandranA prAkRta vyAkaraNanAM sUtrone A pATha naracaMdra kadI TAMkatA nathI, mAtra ene saMkSepa ja Ape che. (dA. ta. TITU mitho vRtta 8-1-4 ne badale vIrya ). vRttimAM udAharaNa tarIke ApelA prAkRta zabdonA pheraphAro samajAvavAmAM sUtrone viniyoga batAvavAne naracandrane udeza che, sUtrone artha samajAvavAne nathI, ethI vAcaka sUtronA artha samaje che ema mAnIne e AgaLa cAle che. granthanA prAraMbhamAM lekhake pratyeka zabda A rIte samajAvyo che, paNa AgaLa cAlatAM kema jANe e tvarAmAM hoya ema jaNAya che ane granthanA uttarArdhamAM pramANamAM sahelA puSkaLa zabdone emaNe ullekha paNa karyo nathI. paribhASAno upayoga e bhAgyeja kare che, 15 ane mULa saMskRtamAMthI kazA pheraphAra vinA prAkatamAM levAyelA zabdo, jevA ke vAri, vaje Adine samajAvatA nathI. 11. jiro, pR. 278 12. jue maMgala pleka praNamya paramaM jyotidyo'tatAzeSavAGmayam / siddhahemATamAdhyAyarUpasiddhirvidhIyate / / 13. saMskRtalakSaNe dhAtupratyayAdisiddhAyAM prakRtau pazcAt vibhtyaadividhitathA prAkRtajhakSaLaDamiprAya: | prastAvanA 14. ghAtakSaLalaDhAM prakRtimAvAya taratAM vimavasyA kiyA vArtadhyA, nAthA, mamava#At A prastAvanA 15. mAtra be virala udAharaNe che--() nimittAmA naimitti nAmAva: prA., 1-6; (2) matra rathAnivaparimANathI nirAlayanAta hatyAro strAvRtti: | prAma, 3-180 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 ] saskRta sAhityamAM phALe | 239 280. hemacandranA AThamA adhyAyanA cAra pAdamAMnAM keTalAMye sUtreAne naracandre A vivaraNamAM TAkyAM che. keTalAMka sUtreAne te binaagatyanAM gaNatA jaNAya che. apavAdarUpa pheraphArA tathA kevalaprayAgInI carcA karatAM sUtrA (2-193 thI 203), keTalAMka prAraMbhika sUtreA (1-2 ane 1-3) tathA sarvanAmAnAM rUpAkhyAna ApatAM sUtreA (3-107thI 17, 4-372 thI 376) upara temaNe vivaraNa karyuM nathI. 281. 'prAkRta prodha'ne aMte naracandre noMdhyuM che te pramANe, A grantha emanA ziSyAnI vina'tithI racAyeA hateA.16 naracandranuM 'anarAdhava'TippaNa e nATakanA abhyAsa mATenI vidyArthInI mArgadarzinI che tema prAkRtaprakheAdha ' paNa prAkRta zabdonuM baMdhAraNa samajavA mATenuM vidyArthIone saraLa thaI paDe evuM pustaka che. A dRSTie naracandre prArabhamAM ja peAtAnA viSayanirUpaNanI maryAdA nizrita karelI che, ane A prakAranI racanAe uparathI ApaNe joI zakIe ema chIe ke peAtAnA ziSyAnA adhyayananI apekSAe vize teo keTalI kALajI rAkhatA hatA. prakaraNa 16 chanda:zAstranA grantha saMskRtamAM chandazAstra 282. chandasa athavA chAnuM zAstra e paNu, vyAkaraNanI jema, cha vedAMgeAmAMnuM eka che. vaidika chaMdonuM mULa saMbhavataH bhArata-IrAnI yuga jeTaluM prAcIna hAya, paNa chaMdonA badhAraNa paratve gaMbhIratApUrvaka vicAra thavA mAMDayo tyArathI chandaHzAstronA prAraMbha thayA ema gaNI zakAya. bhAratIya sAhityamAM A prakAranA prayatnA sauthI pahelAM 'sAmaveda'nA 'nidAnasUtra'mAM, 'zAMkhAyana zrautasUtra' (7-2) mAM, ' RprAtizAkhyuM 'mAM tathA kAtyAyananI 'anukramaNi'mAM jovA maLe che. " vaidika ane praziSTa saMskRta sAhityanA yugeAnI vacce thayelA dAnA vikAsa paratve duHzAstranA granthAmAMthI kazI mAhitI 16. 'prAkRta pramAdha 'nA chellA zlAka juonaanaavidhaivircitaaN vibudhaiH svabuddhayA tAM rUpasiddhimakhilAmavalokya ziSyaiH / abhyarthito muniranujjhita saMpradAyamArabdhametada karonnaracandranAmA || Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 maLatI nathI. pratyeka caraNanA nizcita mApavALA che, jemAM pratyeka caraNa eka ja namUnA upara racAyeluM hoya, chatAM jeonI vacce saMpUrNa virAma ke yati anivAryapaNe Ave evI bIjI ane trIjI paMktinI tulanAe pahelI be ane chellI be paMkti jemAM paraspara sAthe vadhu nikaTatAthI joDAyelI hoya e prakAranA Idene vikAsa kevI rIte thayo enI carcA karavAne bhAgyeja jhAjho artha che." piMgalanAM sUtromAM vaidika chaMdone eka vibhAga che, paNa ekaMdare AkhAye grantha praziSTa saMskRtanI aMdaracanAne lagata che. piMgale jemane ullekha kare che evA chaMda zAstranA prAcInatara lekhakemAM krapTaki, ThaMDI, yAska, kAzyapa, ziva, rAta ane mAMDavya che. chaMda zAstrakAra piMgalanuM nAma kALAntare eTaluM lokapracalita thayuM ke "piMgala" zabda chaMdazAstrane ja vAcaka banyA. i. sa.nA 13 mA athavA 14 mA saikAmAM racAyelA prAkRta chaMda vizenA eka granthanuM nAma "prAkRta piMgala" che ane gujarAtI jevI arvAcIna bhASAomAM paNa "piMgaLa' zabdane "chaMda zAstra' evo artha thAya che. vidvAne mAne che ke bhAratanA "nATayazAstranA adhyAya 14 ane 15 jemAM chaMdonI carcA che te karatAM tathA "agnipurANa'nA ene lagatA aMze karatAM piMgala vadhAre jUnA samayamAM thayeluM che. A prAcIna granthakAronI pachI chaMdaHzAstrane lagatI aneka racanAo maLe che. "butabodha" nAme eka nAnI racanAnuM kartutva kAlidAsa upara AropavAmAM Ave che, paraMtu ene kartA "zakuntalA" ane "raghuvaMza nA kartAthI abhinna che ema mAnavA mATe koI purAvo nathI. varAhamihirakata "bRhatsaMhitA'nA (I. sa. 550 AsapAsa) adhyAya 104 mAM grahonA saMcalananI sAthesAthe vividha vRttonAM baMdhAraNa paNa varNavyAM che. I. sa. nA 11 mA saikAnI AsapAsa ApaNane kSemendrakRti "suvRttatilaka " maLe che, e noMdhapAtra eTalA ja mATe che ke kartA pitAnA viSaya pratye mAtra vyavahAru nahi, paNa saundaryalakSI dRSTie jue che. I. sa. nA 12 mA saikAmAM hemacandra chaMdazAstra vizeno pitAne mahAgrantha "chandonuzAsana" lakhyo, je khAsa karIne prAkRta ane apabhraMza chaMdane lagatA vistRta nirUpaNane kAraNe ghaNe mahattvano che. 1. kItha, saMskRta liTarecara, pR. 417 2. kRSNamAcAriyara, klAsikta saMskRta liTarecara, pR. 902 3. katha, uparyukta, pR. 416 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 241 amaracandrakRta "cha ratnAvali' 283. vastupALanA sAhityamaMDaLanA eka agragaNya sabhya amaracandrasUrie "chandoratnAvali' nAme chaMda zAstrane eka grantha paNa race che. amaracandrasUri hemacandranI pachI lagabhaga eka seke thayA che. emanA grantha upara hemacandranA "chanuzAsananI ghaNI asara che ane keTalIka vAra te teo pitAnA e mahAna puragAmIne zabdazaH anusare che. "chandoratnAvali' hajI aprakaTa che. meM joyelI enI keTalIka hastapratomAMthI ekeyamAM granthAgra naMdheluM nathI, paNa meM karelI sthUla gaNatarI anusAra "chandoratnAvali'nuM granthAgra Azare 820 kalekanuM che. hemacandranuM "chandAnuzAsana' A karatAM ghaNuM vistRta che ane svopa vRtti sahita enuM granthAca Azare 3124 zlokanuM che.* Ama chandoratnAvaline vistAra "chonuzAsana' karatAM cothA bhAgane heI svAbhAvika rIte ja enuM nirUpaNa tulanAe saMkSipta che; joke granthanI sAmAnya AjanAmAM te hemacandra sAthe enuM Azcaryajanaka sAmya che. ApaNe agAu joyuM che tema (perA 106 ane 269), amaracandra "kAvyakalpalatA"mAM 'chandoratnAvaline ullekha karyo che, ane A saMkSipta kRti temaNe kavizikSAviSayaka pitAnI racanAnA jeDa-grantha tarIke lakhI hoya e saMbhavita che, kemake baneya grantha kAvyaracanAmAM pratyakSa mahattvanA viSayonI carcA kare che. 284. "chandaratnAvali' navA adhyAyamAM vaheMcAyela che. pahelo sazALA che; emAM A granthamAM prayojelI varNagaNa, mAtrAgaNa, vRtta, samavRtta, viSamavRtta, ardha samavRtta, pAda, yati Adi saMjJAo samajAvelI che. bIje samavRtta thAya che; emAM vividha samavRttonI carcA che; emAM chevaTe vividha daMDakanI carcA che ane emAM gaNanI vyavasthA samajAvelI che. trIjo namavRttAdhyAya ane cothe niSamALA che; ane bane anukrame sama ane viSama vRttonI carcA kare che. pAMcamo mAtrAvRttANAja che; AryA ane gIti jevAM mAtrAvRtto ane enA vividha prabhedanAM lakSaNa emAM 4. jaina granthAvali' pR. 317 5. sara0 chandaH a, adhyAya 1, saMjJAdhyAyaH. 6. sara0 e ja, adhyAya 2, samagraMthAvarNana: 7. hemacandra paNa bIjA adhyAyane aMte vividha daMDakonAM lakSaNa carce che. 8-9, sara0 chada: a, adhyAya 3, dhAmayiSavaitAzrI mAtrAmAyidAvarNana:. 31 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 ApelAM che. sAtame prastAvyA che, jemAM vividha prakAranAM idemizraNane pariNAme thatI sRSTione vicAra karelo che. sAtame vAtachodhyA che; gAthA, AryA, galita, khaMjaka, dvipadI, khaMDagIti Adi prAkRta bhASAnAM mAtrAvRttonA vividha prakAranI emAM carcA che. AThamo navamo adhyAya anukrame utsAhavitiparvanara ane patriIcAlIbAna'3 che; emAM utsAha, rAsaka, dvipadI, catuSpadI, rAsAvalaya, aDilA, vastu, kapUra, kuMkuma, vadanaka, dhavalamaMgalanA vividha prakAro, phullaDaka, muMbaDaka, ullAsa, catuSkala, bakala, SapadI ane bIjA aneka apabhraMza IdanAM baMdhAraNa ApyAM che. vaLI kartAe A chaMdanA peTAprakAro ApyA che, enAM vividha mizraNa karI batAvyAM che, ane apabhraMza padyaracanAmAM agatyanAM saMdhi, kaDavaka ane dhruvanAM lakSaNo darzAvyAM che. 285 amaracanTe pitAne granthamAM saMkhyAbaMdha AdhAro TAMkayA che. bIjA ane trIjA adhyAyamAM judA judA chaMdanAM vaikalpika nAmonI carcA karatAM temaNe bharata, jayadeva,14 piMgala ane svayaMbhUnA5 abhiprAyone nirdeza karyo che. trIjA adhyAyamAM temaNe dhanapAla (i. sa. 10 me sika) ane hemacandra racelAM padyanAM avataraNa ApyAM che. sAtamA adhyAyamAM teo rAjA kumArapALanI prazaMsAnuM eka prAkRta padya (fsamiTAyamUvalurA 10. sara0 e ja, adhyAya 8, pratApavidyAvaLana.. 11, sara0 chandaH a, adhyAya 4, maryATyitattvazIrSakathAvaLanaH, 12. sara0 e ja, adhyAya 5, ullAdrivratina:. 13. sara0 e ja, adhyAya 6, vaTavahIvatusuhIrANana; adhyAya 7, dvivyAvaLana:. 14. jayadeve chanda zAstra vize sUtrapaddhatie eka grantha race hato. abhinavagupta (I. sa. 1000 AsapAsa) "nATayazAstra" uparanI "abhinavabhAratImAM cha zAstra ane saMgItanA niSNAta tarIke jayadevane ullekha karyo che (kRSNamA cAriyara, kalAsikala saMskRta liTarecara, pR. 902); ane tethI jayadeva abhinavaguptanI pUrve thaI gaye hato e spaSTa che. 15. be suprasiddha apabhraMza kavio caturmukha svayaMbhU ane enA putra tribhuvana svayaMbhU vize ApaNe jANIe chIe. teo I. sa. nA AThamA ane dazamA saikAnI vacce thaI gayA (zrI. madhusUdana modI bhAvi, pu. 1, pR. 57 thI AgaLa). amaracaMdra jeno mata TAMke che te svayaMbhU A be apabhraMza kaviomAMne ja eka che ke kema e nizcayapUrvaka kahI zakAya ema nathI. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16 ] saMskRta sAhityamAM phALe : 243 caLamacaMndra0) utAre che tathA 'ratnAvala'mAMthI paNa eka prAkRta padya TAMke che (numAna pigavUtro 1-13). A adhyAyathI prAkRta ane apabhraMza chaMdonuM nirUpaNa zarU thAya che, ane hemacandrakRta 'chandAnuzAsana' je 'chanduchUDAmaNi' tarIke paNa eLakhAya che enuM A viSayamAM RNu nikhAlasapaNe kartA svIkAre che.16 apabhraMza chaMdonI carcA karatA adhyAya Ardra ane nava paNa sAhityika daSTie dhaNA rasaprada che, kemake apabhraMza sAhityamAMthI saMkhyAbaMdha padyo emAM uddhRta karavAmAM AvyAM che. kartA 'indAnuzAsana'nA RNI hAI keTalAMka avataraNA emAMthI paNa levAyAM che. sAhityanA iti hAsanI diSTae agatyanAM evAM keTalAMka avataraNA ApaNe ahI joIzuM. pAMcamA adhyAyamAM eka thaLe muMja kavinA pAMce dUhAnI tulanA kAmadevanAM pAMca bANu sAthe karavAmAM AvI che-- '' cUDullau bAhohajalu nayaNA kaMcuvi samaghaNa | iya muMja raiyA dUhaDA paMcavi kAmahu paMcasara || 17 zrRdukkaDa, vAdodanaju, nayA, nruvi., samathaLa0 (e zabdothI zarU thatA) muMje racelA pAMceya dUhA ( jANe ke ) kAmadevanAM pAMca bhANu che. ' A pAMcamAMthI be dUhA kartAe TAMkayA che-- caDullau cuNNIhoisara muddhi kavoli nihittau / niddhaddhara sAsAnaliNa bAhasalilasaMsittau || 18 "mugdha ! kapAla nIce mUkelA (tArA) cUDalA zvAsAnalathI dAjhayA pachI (tArA) azrunA salilathI siMcAtAM bhAMgIne bhUkA thai jaze. , taM tetti bAhohamalu sihiNaM niru vi na patta / chimachamivi gaMDatthalihiM simasimivi samatta // 17 16. prAkRtAdyupayogIni chandAMsi katicid bruve / eSAM ca lakSaNaM lakSyaM likhiSyAmi pRthak pRthak // zrIma sUripraNIta chanda va DAmaNeriha | nizcita nizcita vAnyamAA inDomizrvitam || (7, 1-2) 17. jae handa: a, 6-20 uparanI TIkA. 18. jue e ja. A duhe| navA pAThAntara sAthe hemacandranA prAkRta vyAkaraNa ' (4-395)mAM paNa che. 19, e jue ja, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 eTaluM badhuM azrupravAhanuM jaLa kharekhara stane sudhI paNa pahoMcI na zakyuM. chamachama-samasama evA avAja sAthe e (uSNa) gaMDasthala upara ja samApta thayuM (sukAI gayuM)." A dUhAone kartA muMja kavi koNa hato e ApaNe cokkasapaNe jANatA nathI. "prabaMdhacintAmaNimAM muMjanA nAmavALA nava apabhraMza dUhA che 20 tyAM muMja e mALavAne mahAna vidyAvilAsI rAjA che, je I. sa. nA 10mA saikAmAM thaI gaye. muMjane nAme caDelA ane hemacandra tathA amaracandra uddata karelA uparyukta apabhraMza dUhA A kavi-rAjAnI racanA hoya e zakya che. prakaraNa 17 nyAyagrantha vaizeSika darzana ane "nyAyakandalI " 286. have zrIdharakRta "nyAyakanDalI" (I. sa. 991) uparanuM naracandrasUrinuM TippaNu ApaNe laI e. kaNAdanAM vaizeSika "sUtronA prazastapAdakRta bhASya (I. sa.ne 5 mo siko) uparanI "nyAyakanDalI" e TIkA che. vaizeSika ane nyAya e paraMparAgata darzanemAnAM be che. prAraMbhika kALamAM A baneya svataMtra vicArapravAha tarIke vikasyAM hatAM. nyAyane uddabhava vAstavika rIte jotAM brAhmaNagranthamAMnI e vizenI prAcInatara carcAomAMthI thaye che, jenI vyavasthA pAchaLathI mImAMsAnA eka vibhAga tarIke thaI hatI. kharI rIte nyAya athavA taka, yogya rUpAntara sAthe, pratyeka bhAratIya cintanaparaMparA-vaidika ke bauddhane agatyane aMza banyo hato. paraMtu IsavI sananI prAraMbhika zatAbdIomAM tame "nyAyasUtramAM suvyavasthita karelI paripATI anusAra nyAyanuM alaga darzana banyuM ane ene darzana tarIke pUrNa banAvavA khAtara vaizeSika tattvamImAMsA (Metaphysics)ne svIkAra karavAmAM AvyuM. vaizeSikasUtro' e nyAyasUtro karatAM prAcInatara hovAnuM manAya che.1 mukhyatve paramANuvAdane pAyA upara racAyela vaizeSika e mULa tattvamImAMsAne eka saMpradAya hate. AraMbhakALe enI pitAnI eka pramANapaddhati hatI; paNa pAchaLathI nyAya ane vaizeSika e paraspara saMbaddha darzane banyAM, jemAM 20. praci, pR. 23-24 1. kItha : inDiyana laeNjika enDa Temijhama, pR. 23-24 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 25 vaizeSika tattvamImAMsAnA aMgane prAdhAnya ApyuM, jyAre nyAye tArkika aMga upara bhAra mUkyo. 287, vaizeSika darzananA sAta padArthone prAraMbhika ItihAsa Alekhavo muzkela che, paraMtu eTaluM kahI zakAya ke paramANuvAda tathA vizeSa siddhAnta ghaNo prAcIna che, ane enA purAvA pAli tripiTaka tathA jaina Agama sAhityamAMthI maLe che. "milindapaha" (I. sa.nA 1 lA sikA AsapAsa) "nIti' (arthAta "nyAya") ane "vaizeSika' zabdo Ape che. "sthAnAMgasUtra' (adhyayana 7), "samavAyAMgasUtra" (pR. 40) Adi jaina AgamasAhityanA granthamAM tathA "vizeSAvazyaka bhASya" (gAthA 2451-2508)mAM terAsiya" athavA bairAzika nAme darzanano ullekha che. A darzananA siddhAtone jaina granthamAM Apela sAra rapaSTa rIte kaNAdasaMmata vaizeSika che.* prakRtinuM baMdhAraNa samajAvavA mATe jaine eka prakAranA paramANuvAdana-pudragalene lagatA vAdane svIkAra kare che. jenA A pagalavAda ane vaizeSikAnA paramANuvAda vacce kaMIka saMbaMdha hoya ema jaNAya che. madhyakALanA keTalAka jaina lekhakoe vazeSika grantha upara TIkAo lakhI che ene khulAso paNa AmAMthI maLI rahe che. naracandrasUrie prazastapAdabhASyanI TIkA "nyAyakanDalI" upara TippaNu racyuM tathA rAjazekharasUrie (I. sa. 1349 AsapAsa) e ja grantha upara paMjikA racI temAM teo potAnI pUrvenI A paraMparAne anusaratA hatA. 288 prazastapAdabhASya uparanI jUnI TIkAo jevI ke mazivAcAryakata "bomavatI' (I. sa. ne 7 mo seka), udayanAcAryakata "kiraNAvali (I. sa. 984) ane "zrIdharAcAyata "nyAyakandalIne vaizeSika darzananA abhyAsIo upara bhAre prabhAva rahyo che, ane e TIkAone prastuta darzananA ItihAsamAM sImAcihanarUpa gaNavAmAM Ave che. "nyAyakalI' sameta uparyukta TIkAo vidyArthIomAM ghaNe pracAra pAmI hatI ane tarka. zAstranA uccatara adhyayanamAM pAcagrantha tarIke teone upayoga thato hato. gujarAtamAM vizeSataH e paristhiti hatI, kemake "nyAyakanDalI" uparanI gaNatara TIkAomAMnI be-naracandrasUrinuM TippaNa ane rAjazekharasUrinI paMjikA- 2. vinTaranilsa : e hisTrI opha InDiyana liTarecara, pR. 2, pR. 175 3. kItha, uparyukta, pR. 14 4. eja, pR. 14 5. mahendrakumAra zAstrI, prameyakamalamArtaDa, prastAvanA, pR. 8thI AgaLa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 agAu sUcavyuM che tema, gujarAtamAM racAyela che; mahAna tArkika vAdI devasUrie (I. sa. ne 1rama saMko) pitAnA "syAdvAdaratnAkaramAM zrIdharane nAma daIne athavA "kanDalI kAra tarIke vAraMvAra ullekha karyo che ane emAMthI avataraNa paNa ApyAM che (udAharaNa tarIke juo pR. 328, 12, 416, 852, 923, ityAdi); ane gujarAtanA bIjA eka jaina lekhaka jayasiMhasUrie bhAsarvajJakata "nyAyasAra" upara pote racela TIkA "nyAyatAtparyadIpikA'mAM (I. sa. 1366 AsapAsa) "nyAyakarjalInA kartAnA abhiprAyanI mAnapUrvaka noMdha karI che (tathA pratipadAzcara chalisTa, pR. 47). 'nyAyakanDalI uparanA naracandrasUrinA TippaNanuM ahIM ApaNe avalokana karIzuM. agAu batAvyuM che tema (perA 119), teo kevaLa nyAyazAstramAM nipuNa hatA, eTaluM ja nahi, alaMkArazAstra, vyAkaraNa ane jyotiSa jevAM zAstromAM paNa pravINa hatA. cAyaka dalI' upanuM nacandrasUrinuM TippaNa 289 vazeSika sUtro uparanA prazaratapAdanA bhASya jevA zakavartI granthanuM "nyAyakanDalI" vivaraNa kare che ane ethI "nyAyakanDalI" upara TippaNa lakhanAra naracandrasUri uttama naiyAyaka uparAMta anya darzanonA paNa UMDA vidvAna heAya e svAbhAvika che. naracandrasUrinuM TippaNa hajI aprasiddha che; aMgrejImAM mAruM A pustaka 1949 mAM lakhAyuM tyAre hastaprato uparathI ja e TippaNane abhyAsa karavAmAM Avyo hato. tyAra pachI zrI. jitendra jeTalIe e TippaNanuM saMpAdana karavA sAthe nyAya-vaizeSikamAM jaina vidvAne ApelA phALAnI saMzodhanAtmaka samIkSA karIne pIeca. DI.nI upAdhi meLavI che, paNa temane e mahAnibaMdha paNa hajI aprakaTa che. prastuta TippaNanuM prasthAgra para00 zlokanuM che, ane e rIte "nyAyakanDalI nI tulanAe te bahu saMkSipta che, Ama chatAM nirUpita viSaya uparanuM lekhakanuM saMpUrNa prabhutva tathA emanI sarala vivaraNapaddhati emAM pratyakSa thAya che. naracandrasUri jo ke custa jaina hatA, chatAM paNa A TippaNa temaNe zeSika darzananA anuyAyI tarIke lakhyuM che. Ama karavAmAM kartA vAcaspatimitra ( i. sa. 841 ) jevA mahAna bhAratIya paMDitonI praNAlIne anusaryA che, jemaNe vedAnta, sAMkhya, vega, mImAMsA ane nyAya darzananA grantho upara pramANabhUta vivaraNo lakhyAM che. je grantha upara pate TIkA lakhatA hoya tene ja barAbara vaphAdAra rahevAnI 6. jirake, pR. 219 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 247 e praNAlI hatI. udAharaNarUpa thADAMka avataraNA A vastu cAgya rIte ja batAvI zakaze, 290, 'nyAyakalInA magala zlAkamAMnA advitIyam ane jJAnAmane e zabdo upara naracandra TIkA kare che--advitIyatna vaivAntAmipraayenn, vighaTitAni AzritAnAM bandhanAni yena svayaM nityamuktatvAt / athavA mahezvaro'pi puruSeSu uttama iti tasyaiva namaskArI, atrAdvitIyamiti na vidyate dvitIyo yasya, jJAnAtmane iti jJAnadharmavate ityarthaH / Atmazabdo dharme'pi vartate yathA ghaTatvaM vaTasya svarUpa ghaTasya dharma tyarthaH 6 Ama vedAntanI dRSTie a ghaTAvavAnI zarUAta karavA chatAM naracandre chevaTe tA e taiyAyikanI dRSTie samajAvyA che. e ja rIte 'nyAyakalI'e (pR. 57) uSkRta karela parAgnivAni vyatRNata svayambhUH tasmAt parAn pazyati nAntarAtmA mesoa upara TIkA karatAM naracandra lakhe che-pazcivAnivRti | zraddhA parAzci bAhyArthagrAhakANIndriyANi sRSTavAMstatkAraNAdasmadAdizarIrAntarvartamAna AtmA parAn zarIrAdyupAdAnayogyAn paramANUnna pazyati / paro hyartha indriyaireva grAhyo nAtmanA, indriyANi ca na paramANugrahaNe samarthAnIti bhAvaH / vyatRNaditi tRhe raudhAdikasya hyastanyAM rUpam / khIje eka sthaLe, IzvarecchA pralayakALe kevI rIte utpanna thaI zake e nyAya--vaizeSikanI dRSTie naracandrasUri samajAve che--sahIti ( nyAka, pR. 51 ) / tAvANAvachevopAvacchinnAhasavRtitvmeveshvrecchaayaa utpAdastasyA nityatvAt / evaM prayatnasyApIti / ' AvAM udAharaNA naracandranI viSayanirUpaNa pati batAvI zakaze. evAM vadhu udAharaNa paNa ApI zakAya, parantu eTaluM kahevuM khasa thaze ke te 6. cAkiTa, patra 1. ahIM darzAvelI patrasa`khyA vaDodarAnA zrI AtmArAmajI jaina jJAnandiramAMnA munizrI 'vijayajInA hastalikhita pustaka bha'DAramAMnI 'cAcakandelI' TippaNanI hastaprata naM. 2709 nI che. 7. e ja, patra 27; jo ke kaDa upaniSada (2-1-1)mAM A cAmAM vAr ane nAntarAmanuM pracalita pADe che, jemAM pAr=sAmenI bAju' ane atarAhman=antarAmani=AtmAne vize-aMtarAtmAmAM evA aM che, 8. e ja, putra 25 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] mahAmAtya vastupALa sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 eka naiyAyika tarIke lakhe che, ane jenA grantha upara pite TIkA karI che e nyAyakankalIna kartA zrIdharanA abhiprAyamAM paNa e daSTie bhUla cIMdhavAmAM saMkoca anubhavatA nathI. udAharaNa tarIke, divase dekhAtI AkAzanI nIlimA saMbaMdhamAM "nyAyakanDalI" (pR. 9) lakhe che-adhyanphiDA dUramanottama vyApino nAskrinazca pratItaiH. Ama kahevAmAM zrIdhara naiyAyika siddhAntathI dUra jAya che evI TIkA karatAM naracandra lakhe che- AlokasadbhAve'pi madhyandine gaganavyApi nIlimarUpaM tamaH pratIyata ityarthaH / etacca svasiddhAntanirapekSayaivoktaM, gagananI limno nayanagolakagatanIlimatvena svayamabhyupagamAt / / 291. TippaNu uparathI e taddana spaSTa che ke naraca pitAnI pUrve racAyelAM nyAya-vaizeSika darzananA sAhityane UMDo abhyAsa karyo hato tathA nyAya ane vaizeSika vaccenA saiddhAtika bhedo paNa temane pUrepUrA avagata hatA. upamAna pramANane lagatA taiyAyika matanuM vaizeSikanI daSTie "nyAyakanDalI" je zatAtiserAvAvatha%, ityAdi (nyAka, pR. 221) zabdothI madhama khaMDana kare che, e samajAvatAM naracandrasUri lakhe che--3tha naicimataypara kRSacannAda-jefja tAtijeAri 10 bIje eka sthaLe naracandra bhAsarvajJakRta "nyAyasAra'nA eka TIkAkAra bhUSaNanA 11 matane ullekha karyo che, ane laiMgika jJAna ubhayAlaMbI che ke ekAlaMbI e para "nyAyakanDalI"nA abhiprAya sAthe bhUSaNanA matanI tulanA karI che te nIce pramANe che-pratyakSa naMti (nyAka, pR. 117) | ityatve satIti, yadyapi puruSo daNDI, parvato vahnimAnityubhayatrApyekAlambanatvamubhayAlambanatvaM vA tulyaM tathApi surabhi candanamityatra bAdhavazAdekAlambanasiddhAvanyadapi viziSTaM pratyakSajJAnamekAlambanamityasyAbhimataM, lanikajJAnaM tRbhayAlambanamevAbhimatamiti tadavyavacchedaH kRtaH / bhUSaNastu laiGgikajJAnamapyekAlambanamevAbhyupagacchatIti / 12 22. prazastapAdana eka prAcInatara TIkAkAra zivAcAryanA 9. e ja, patra 5-6 10. e ja, patra 68 11. renDala, inDiyana laeNjika ina dhI alI saphUlsa. pR. 305 Ti, katha, uparyukta, pR. 30-31 12. nyAkaTi, patra 46 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a2 17 ] sa'skRta sAhityamAM phALe [ 248 matanuM aneka sthaLe 'nyAyakalI 'e khaMDana karyu che; ane naracandre paNa, A TippaNu lakhatAM byAmavatI'ne saMpUrNa abhyAsa karyA hAya ema jaNAya che. A vastu khAsa noMdhapAtra eTalA mATe che ke zrIdhare nAma lIdhA vinA sUcavelA mata 'vyeAmavatI'mAMthI hAvAnuM naracandre batAvyuM che. AvA theADAka ullekha ahIM huM TAMkIza (1) ktvApratyayenAnUdyate iti - vyomazivena vyAkhyAtaM tadvidhiniSedhAbhAvAnniSprayojanamiti dUSayiSyannanyathA vyAcaSTe atraiva ca (nyAu, pR. 2) |13 (2) kimasyAstitve pramANam ? pratyakSameva, tvagindriyavyApAreNa vAyurvAtItyaparokSajJAnotpatteriti kazcit (nyAu, pR. 46) / kazciditi vyomazivaH / 14 (3) sparzanapratyakSo vAyurupalabhyamAnasparzAdhiSThAnatvAt (nyA, 5. 49) / vyomazivamate tu zIto vAyurityAdau jalAdisparzopalambhepi andhasyoSNo ghaTa itivat vAyupratyakSatvam | (4) atrAha kazcida (nyAu, 5. 21.4) / atrAha kazciditi zabdapramANAntaravAdI vyomazivAdi: / 19 293, naracandrasUrie peAtAnA TippaNamAM AtyantitvanA je vikA ApyA che te uparathI tArkikAnI vApradhAna zailI vize temanI asAdhAraNa pravINatA jaNAya che. e khaDaka naracandranI tArkika tarIkenI zakti upara acche| prakAza pADe che, ane tethI e AkhAye ahIM utAryo che- tasmAdahitanivRttirAtyantikIti ( nyAu, pR. 41 ) / nanu kimidamAtyantikatvaM ? na tAvannivRttasya punarutpAdastasya saMsArisAdhAraNyAt, saMsAriNAmapi yadduHkhaM nivRttaM na tatpunarutpadyate ; nAyucchittiH pralaye'pi nirvANaprasaGgAt nApi nivRttajAtIyasya punaranutpAdaH, ko'yamanutpAdo nAma ? kiM prAgabhAva uta pradhvaMsAbhAvo'thetaretarAbhAva, AhosvidatyantAbhAvaH ? tatra na tAvat pUrvatritayaM saMsArisAdhAraNyAta, nApi turyaH, sa kiM duHkhamAtrasya " 13. se 04, patra 26-27 14. se 04, patra 24 15. 204, patra 24 19. se 04, patra 14 32 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 duHkhavizeSasya vA ? nAdyastasya bhogAvasthAyAM saMbhavena traikAlyAsasvAsiddhestraikAlikAmAvasyaivAtyantAbhAvatvAt , na dvitIyastasya saMsArAvasthAyAmapi saMbhavAta, kiJciddhi taddaHkhamasti yatsaMsAriNApi nAnubhUyate; nApi samUlaM duHkhanivRttirAtyantikatvaM; sA ki vidyamAnayorduHkhatanmUlayoravidyamAnayorvA ? nAdyo vidyamAnayoH katicitkAlaparipAkavazAdavazyabhAvinivRttitvena tannivRttyartha jJAnAbhyAsAdiprayAsavaiyarthya; nAparo'vidyamAnasyezvareNApi nivarttayitumazakyatvAt , nApi duHkhaprAgabhAvAsahavattitvaM, prAgabhAvAbhAve sati duHkhasvIkAraprasaGgAt ; sahavartitvAbhAvasyAbhAvacatuSTayatvena vikalpyamAnasya pUrvadoSaprasaGgAt / ucyate-duHkhapradhvaMsarUpAyA duHkhanivRtterAgAmiduHkhamAtrAtyaMtAbhAvasahakRtatvamAtyantikatvamiti / 17 ra94. bauddha darzananA matane pUrvapakSa tarIke laIne "nyAyakanDalI'e laMbANapUrvaka enuM khaMDana karyuM che. AthI "nyAyakanDalI" upara TIkA ke TippaNa lakhanArane, naracandrasUrine che tema, bauddhadarzananuM pUruM jJAna hovuM joIe. madhyakAlIna gujarAtamAM vidyArthIone zIkhavAtA mukhya viSayamAM bauddha tarkazAstra paNa hatuM (perA 37), e dhyAnamAM rAkhIe tyAre A hakIkata vizeSa sUcaka bane che. TippaNamAMnAM keTalAMka namUnArUpa udAharaNo bauddha darzanamAM naracandrasUrinI nipuNatA batAvavAne pUratAM thaI paDaze (1) atha mAdhyamikamAzaGkate-savAsaneti (nyA4, pR. 3),18 (2) yathA'pratIyamAne'pi......(nyA pR. 75) 352 nasyandra sameche-bauddhottaramAzaMkya yathA'pratIyamAne'pIti-atra cAkSaNikasya vyAvRttiviSayasyApratItau kathaM sattvavyAvRttipratItiriti zaMkAyAM vyAvRttiviSayApratyakSatve'pi vyAvRttidRzyate / 14 (3) api bhoH sarvamiti (nyA, pR. 122) / granthakAro hi prathamaM vaibhASikamataM tataH sautrAntikamataM yogAcAreNa dUSayitvA tataH svayaM yogAcAramapi nirAkariSyamANaH prathamaM bAhyArthapratyakSatAvAdinaM vaibhASikaM nirAkariSyan yogAcAramutthApayati-api bhoH sarvamiti / 20 17. se , patra 3 18. se , patra 2 18. se 01, patra 31 20. se , patra 47 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 3 saMskRta sAhityamAM phALe [ rapa1 (4) na ja tadurita (nyAka, pR. 1ra3) tapuranyditi-jnyaansyaarthaadutpnntvmev niyatArthagrAhitAsvabhAvaheturnAnya ityarthaH / evaM vaibhASikamataM yogAcAreNa dUSayitvA viSayApratyakSavAdinaM grAhyAkArajJAnapratyakSatAvAdinaM sautrAntikaM yogAcArAddaSayidhyannAzaMkayati-athocyata ityAdi / 21 (5) mote (nyAka, pR. 123) Tw trAnti dUSayati-atrocyata ityAdi / 22 (6) satha mataM tarityAdi (nyAka, pR. 124) I satrAntivAprihaarmaashNkyti / 23 (7) 3tha sAvati (nyAka, pR. 124) tAvatA pratyena kimoM gRhyate, kimutobhayamiti vikalpadvayaM nirAkRtya, kiM vA AkAra iti tRtIyaM vikalpaM yogAcAro nirAcaSTe-atha sAkAreNeti / 24 A avataraNe batAve che ke, mAdhyamika, sautrAntika, bhASika ane gAcAra jevA bauddhonA judA judA saMpradAyanA matAnusAra baddha darzananI judI judI zAkhAothI naracandra suparicita hatA. A saMpradAyanA dArzanika matonuM emane sUkSma jJAna na hota te TippaNamAM pUrva pakSanI samajUtI ApatAM yathAprasaMga je te saMpradAyanA matane nAma daIne teo ullekha karI zakyA nahotA. rahya, TippaNu uparathI jaNya che ke naracanTe sAMkhya-ga, mImAMsA ane vedAnta jevAM darzaneno paNa UMDo abhyAsa karyo hato. emAMnA pratyekanuM naracandranuM jJAna sUcavatAM ceDAMka avataraNe ahIM rajU karuM chuM. (5) sAMkhya (1) mAhiti (nyAka, pR. 143) ' nAM mate rAma hetuH, vivAdAdhyAsitaM kAryamutpatteH prAgapi svakAraNeSvapyasti tasmAdeva jAyamAnatvAt tailavat / 25 21. e ja, patra 47 22. e ja, patra 48 23. e ja, patra 48 24. e ja, patra 48 25. e ja, patra 53 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 (2) pradhAnAtmakatve sati (nyA, pR. 144) / sAMkhyairhi kArya prakRtitattvakAryamevAbhyupagamyate, tataH kAryakAraNayostAdAtmye'tIndriyakAraNAtmakatvAtkAryajAtasyApyatIndriyatvaprasaGgaH, vaizeSikamate tu bhedAbhyupagamAda yaNukasyApratyakSatve'pi tatkAryasyodabhUtarUpavattvAdisAmagrIvazAta pratyakSatopapadyata eva / 26 ___ (3) pradhAnasya vikAro mahaditi (nyA, 5. 171) / sAMkhyamate hi prakRti ma pradhAnAparaparyAyaM sarvotpattimatkAraNaM prathamaM tattvamabhyupagacchanti / tadvikAramahattattvaM tasya cAntaHkaraNaM cittaM ceti paryAyau tadvikAratattvaM, tata: paMcatanmAtrANi sparzanAdIni paMcabuddhIndriyANi vAkpANyAdIni paMcakarmendriyANi manazceti / ata eva mahadahaGkAramanaHsahitairbuddhikarmendriyaistrayodazendriyANyupapadyante / 27 (2) yoga (1) klezakarmeti (nyA, pR. 58) / avidyA-asmitA-rAgadveSAbhinivezAH klezAH, karmANi yogAdIni, vipAkA jAtyAyudurbhAgAH, AzayA dharmAdharmasaMskArAH / saMskArANAM tu kevalAnAmAzayatve karmazabdena dharmAdharmayorabhidhAnam / 28 (3) bhImAMsA ane tenI Anil (1) zabdasya hi nijam (-yA, pR. 211) / zabdasya hi nijamiti vaizeSikabhaTTamate sAmAnya prabhAkaramate tu svarUpameveti / 24 (2) atraike vadanti (-413, pR. 217) atraike iti svataHprAmANyavAdino jainabhaTTabauddhAdayaH, bhATTAdayo hi jJAnameva pramANamAhuH, vaizeSikAstu jJAnaM dhUmacakSurAdikamajJAnaM ca pramANamAhurityajJAnarUpapramANAbhiprAyeNAha-prAmANyameva tAvaditi / 30 (3) tatki svato jJAyate (-yA, pR. 218) / bhaTTAbhiprAyeNa yasmAdeva jJAtatAderzAnaM jJAyate tasmAdeva svakIyAtprAmANyamapi jJAyata ityatra svazabdaH AtmIyavacanaH bauddhaprabhAkaramate tu jJAnasya 26. e ja, patra 53 27. e ja, patra pa6 28. se 01, 5 7 28. se , 5tra 65 30. yena, patra 19 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 17 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 25 svasaMvedanatvAbhyupagamAt svasmAdAtmana eva jJAyata ityatra svazabdaH mAtmavavana: 31 (4) e tAtpati (nyAka, pR. 220) | garamImAM ramato - mAnamupadAntarbhAvayati-ye tAvatpUrveti / 32 (4) vedAnta (1) cAdu (nyAka, pR. 97) ! thavA dUti vevAvaadin ityarthaH / 73 (2) kecitsAmAnyavataH zuklAdiguNAnapi vyApakAna nityaanaasu nnara - miti (nyAka, pR. 98) 34 (3) je tu zu#iAthamiti ( nyAka, pR. 181 ) | je ti kAntiH 25 26. naracandrasUri eka uttama tArkika hovA uparAMta, " prAkRtaprabaMdha 'nuM avalokana karatAM ApaNe joyuM che tema (perA 281), eka uttama vaiyAkaraNa paNa che. A TippaNamAM paNa temaNe saMkhyAbaMdha zabdonI vyutpatti vyAkaraNane AdhAre ApI che tathA keTaleka sthaLe vyAkaraNaviSayaka saMkSipta carcA karI che, je je vyAkaraNa zAstra upara emane kAbU darzAve che. 297, naracandrasUrinA TippaNamAMthI "nyAyakanDalI"nA kartA zrIdhara vize paNa keTalIka agatyanI aitihAsika mAhitI maLe che. "nyAyakanDalI 'nA aMtabhAga uparathI jaNAya che ke zrIdhara gaDa dezamAM rADha pradezano vatanI hato ane tyAMnA rAjA pAMDudAsanI vinaMtithI A grantha teNe racyo hato. TUMkamAM, pAMDadAsa zrIdharane AzrayadAtA hatA. have, naracandra pitAnA TippaNamAM eka sthaLe lakhe che-pATunortha isthachiLaH 37 "nyAyakanDalI nI banArasanI AvRtti (pR. 93)mAM ahIM ghaDayuM e pATha che. AnA uparathI anumAna thaI zake ke naracandra pAsenI "nyAyakanDalI'nI hastapratamAM 31. e ja, patra 66 32. e ja, patra 68 33. e ja, patra 42 34. e ja, patra 42 35. e ja, patra 58 36. e ja, patra 18, 21-22, 51 ityAdi 37. e ja, patra 40 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 keTalAMka mahattvanAM pAThAntare hatAM ane pAMDudAsa e zrIdharane ziSya hatA evI paraMparA nidAna gujarAtamAM te hatI. naracandranA TippaNamAM zrIdharanA guru tarIke bhaTTAcAryanuM nAma ApeluM che-mithinA Attine (nyAka, pR. 178) gufmariti madRAvArityarthaH 28 "nyAyakandalInA suprasiddha kartAnA aMgata jIvanane lagatI A hakIkata neMdhapAtra che, kemake bIjA koI paNa sAdhanamAMthI e maLatI nathI. 298, Ama naracandrasUri eka vyutpanna tArkika ane vividha zAstronA UMDA vidvAna hovA chatAM saMskRta zAstrone TIkAkAromAM najare paDatI eka sAmAnya kSatithI teo mukta nathI. TIkAnA prAraMbhamAM teo pUrato vistAra kare che, paNa khAsa karIne uttarArdhamAM te, jANe ke potAne sAhityika prayatnathI teo thAkI gayA hoya tema, emanuM nirUpaNa pramANamAM saMkSipta banI jAya che. "nyAyakanDalI" uparanA TippaNamAM, mULa granthanA prAraMbhamAM Avata dravyagrantha naracanTe pUratI vigatathI samajAvyuM che. paNa racanA AgaLa cAle che tema tema emanuM vivaraNa TUMku ne TUMkuM thatuM jAya che. dravyagranthanI tulanAe guNagranthanuM vivaraNa saMkSiptatara bane che; karma ane sAmAnyane bahu jaladIthI patAvI dIdhA che; vizeSa upara kazuM lakhavAmAM AvyuM nathI, ane sAmAnya vize mAtra traNa ke cAra paMktio che. "nyAyakanDalI"nuM A TippaNa "anardharAghava" uparanA TippaNa ane " prAkRtaprabodha nI jema ja vidyArthIone sarala mArgadarzinI ApavAnA udezathI naracanTe lakhyuM hoya; athavA A TippaNa ziSya samakSa temaNe ApelAM vyAkhyAnonI nedharUpe hoya. jo ema hoya te emAMnI emanI nirUpaNarIti mATe kaMIka tarkagrAhya kAraNa ApI zakAya. prakaraNa 18 jotiSa gra jyotiSaviSayaka sAhitya 299 bhAratamAM vikaselI sauthI prAcIna vidyAomAMnI eka jyotiSa paNa hatI. jyotiSa e che vedAMge paikI eka che. "brAhmaNomAM ane dharmasUtromAM zubha grahane khyAla ravIkArAyeluM jovAmAM Ave che ane dharmasUtro kahe che ke rAjadarabAramAM jema purohita hoya tema jyotiSI paNa hovo joIe; ane baMdIjane tathA purohita ane jyotiSInA sevakane "artha 38. e ja, patra 58 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 18] saMskRta sAhityamAM phaLe [ rapapa zAstra" nIcalI koTinA rAjakarmacArIo tarIke gaNAve che."1 varAhamihiranA mahAna grantha "bRhatsaMhitA'mAMthI (I. sa. 550 AsapAsa) atyAre jeonI racanAo upalabdha nathI evA jyotiSazAstranA lekhake, jevA ke asita, devala, garga, vRddha garga, nArada ane parAzaranAM nAma jANavA maLe che; ane te uparathI e paNa jaNAya che ke varAhamihiranI pahelAM paNa A viSayanA pramANabhUta grantha hatA. varAhamihiramAM eka sthaLe yavane arthAta grIkAnI jyotiSazAstrajJatAnI prazaMsA karavAmAM AvI che tathA saMskRtamAM jyotiSa zAstranA keTalAka pAribhASika zabdo sIdhesIdhA grIka jyotiSamAMthI levAyA che, ethI bhAratamAM A vidyAzAkhA upara prIka vidyAnI spaSTa asara hovAnuM sUcita thAya che. 300, pAchaLanA saMskRta sAhityamAM kevaLa jyotiSazAstranI ja nahi, paNa te sAthe saMbaMdha dharAvatI vidyAo-zakuna zAstra, svamazAstra, svarodaya, kAkata, zvAnaruta Adi vize saMkhyAbaMdha racanAo thayelI jovAmAM Ave che. TheTha AgamakALamAM jyAre "gaNivijjA' ane "aMgavijjA" jevAM Agamo racAyAM tyArathI mAMDI arvAcIna kALa sudhI A tamAma vidyAzAkhAomAM jenee noMdhapAtra phALo Ape che, kemake jyotiSa ane vaidyaka e jaina yationA zekha ane rasanA viSayo hatA tathA keTalIka vAra e temane vyavasAya paNa banyA hatA. gujarAtamAM racAyelA jyotiSanA pramANamAM jUnA granthamAM I. sa. 1160 mAM kumArapALane rAjyamAM durlabharAje zarU karelA ane tenA putra jagadeve pUrA karelA "sAmudrikatilaka ne ullekha karI zakAya. A jagadeve "svapnacintAmaNi" nAme prazAstrane grantha paNa racyo hato. A pachI thoDA ja samayamAM ajayapALanA rAjyakALamAM aNahilavADamAM AmradevanA putra naraharie narapatiyacaryAvarodaya' lakhyo hato." 1. kItha, saMskRta liTarecara, pR. 528 2. "bRhatsaMhitA, 2-14 3. katha, uparyukta, pR. 530. vaLI juo sAMDesarA, zabda ane artha, pR. 134-36. 4. jirake, pR. 128, 134, 150-51, 159, 368-69460; jema, pu. 19, pR. 4 5. katha, uparyukta, pR. 534-35. vaLI juo lIgna, pR. 160 ane jesAI, pR. 277-78. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 udayaprabhasUrikRta "Arabhasiddhi ane naracandrasUrikRta tisAra 301. kumArapALa ane ajayapALanA samaya pachI thoDAka dazakA bAda ApaNe vastupALanA samayamAM AvIe chIe. vastupALanA vidvabhaMDaLanA sAhityaphAlamAM jyotiSazAstranA be grantha udayaprabhasUrikata "AraMbhasiddhi ane naracandrasUrikata "jayotisAra--che "ArabhasiddhimAM kula 412 zleke che, jyAre "jyotiHsArane upalabdha aMzemAM kula 257 zloka che. A bane grantha muddatazuddhine lagatA che. jyotiSazAstranI e zAkhAmAM jaina vidvAnoe khAsa pravINatA meLavI hatI. jaina sAhityamAM jyotiSazAstra ane tasaMbaddha vidyAonI puSkaLa racanAo che, paNa upayukta be grantha haMmezAM pramANabhUta gaNAyA che, ane gujarAta ane rAjasthAnanA judA judA prAcIna granthabhaMDAromAMthI e bannenI kaDIbaMdha hastaprato maLI zake che te uparathI emanI lokapriyatA ane pracArane khyAla Ave che. prakaraNa 19 jaina prakaraNagrantha uparanI TIkAo jenuM TIkAsAhitya 302, jainonA TIkAsAhityane AraMbha niryuktiothI gaNI zakAya. niryuktio e AganA keTalAka aMza uparanAM padyAtmaka prAkRta vivaraNa che, ane paraMparAthI enA kartA bhadrabAhu gaNAya che (parA 224). e pachI prAkRta padyamAM racAyelAM bhAge Ave che. A bhASyanI keTalIka vAra niyuMktio sAthe eTalI bheLaseLa thaI gayelI hoya che ke bhASyagAthA ane niryukitagAthAne bheda karavo muzkela paDe che. keTalAMka Agame uparanI cUrNi athavA prAkRta gadya TIkAonA kartA jinadAsagaNine gaNavAmAM Ave che. nandisUtra" uparanI emanI caNi I. sa. 677mAM pUrNa thaI hatI, e jotAM teo sAtamA zatakamAM vidyamAna hatA. A pachI evo yuga zarU thAya che, jemAM jainoe potAnA prAkRta dharma grantha upara saMskRta TIkAo lakhavA mAMDI, kemake e samaya sudhImAM vidvattA ane ucca vidyAnI bhASA tarIke temaNe saMrakRtano pUrepUro ravIkAra karyo hato, pariNAme, haribhadrasUri, zIlAMkadeva, abhayadevasUri, malayagiri (je sarvane pahelA prakaraNamAM nirdeza karyo che ) ane bIjA aneka vidvAnanI kalame lakhAyelI prauDha saMskRta TIkAo maLe che. TIkAlekhananI A paraMparA nidAna sattaramA saikA sudhI vegapUrvaka Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 19 ] saMskRta sAhityamAM kaLe [ 157 cAlu rahI hatI, jyAre "kalpasUtra' upara vinayavijayakRta "subedhikA," dharmasAgarakRta kiraNAvali' jevI agatyanI TIkAo racAI hatI. 303. vastupALanA sAhityamaMDaLanI racanAomAM Agamo uparanI kaI TIkAo nathI, paNa prakaraNagrantha uparanI traNa vistRta saMskRta TIkAo che. dharma ke tattvajJAnane lagatA koI eka viSaya upara prAkRta padyamAM racAyelI saMkSipta kRtione jaina sAhityamAM "prakaraNa" kahe che. prastuta traNa TIkAo te dharmadAsagaNikata "upadezamAlA" prakaraNa upara udayaprabhasUrinI "karNikA,' tathA AsaDakata "vivekamaMjarI" ane "upadezakanDalI prakaraNo upara bAlacandranI be TIkAo. udayaprabhasUrikRta upadezamAlAkaNikA 304, pahelAM "upadezamAlAkaNikA' laIe. 'upadezamAlA" e 540 prAkRta gAthAomAM dhArmika ane naitika upadeza ApatI kRti che. ene kartA dharmadAsagaNi paraMparAthI mahAvIranA samakAlIna manAya che. paraMtu A zakya nathI, kemake "upadezamAlA'nI bhASA pazcAtakAlIna jaina mahArASTrI che. game tema, paNa dharmadAsagaNi I. sa.nA navamA saikA pahelAM thayelA che, kemake e zatakanA AraMbhamAM siddhaSie e prakaraNa upara TIka racelI che (perA 15). "upadezamAlAne bahoLo pracAra ane abhyAsa thayo hato, ane e grantha uparanI asADha saMskRta TIkAo, eka prAkRta TIkA, ane saMkhyAbaMdha junA gujarAtI bAlAvabaMdho jANavAmAM AvyA che. kAlAnukramanI daSTie udayaprabhanI "kaNikA' e "upadezamAlA" uparanI cothI TIkA che; e pahelAMnI traNa te siddhaSinI TIkA, kRSNanA ziSya jayasiMhasUrinI (I. sa. 857)* prAkRta vRtti tathA ratnaprabhasUrikRta 'ghaTTIvRtti' (I. sa. 1182) che. udayaprabhanI kaNikA aprakaTa hoI hastapratarUpe ja maLe che. e bahu vistRta TIkA che; enuM granthAga 12274 zlekanuM che. A vistAra mULanI prAkRta gAthAonA vivaraNathI thaye nathI; e vivaraNa te ghaNuM TUMkuM che; gAthAomAM 1. jesAI, pR. 161; jirake, pR. 201 2. jaisAI, pR. 31 3. jiraka, pR. 49pa1 4. A ja kartAe prAyaH dharmadAsagaNimAMthI preraNA meLavIne I. sa. 859mAM dharmopadezamAlA" nAme prAkRta prakaraNa racyuM che. 5. jirake, pR. 49-50 6. e ja, pR. 50 33 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 cheDelA muddAonA udAharaNarUpe ApelAM saMkhyAbaMdha daSTAnta ane kathAnakethI A vistAra vadhyo che. namUnArUpe kahIe te, pahelI traNa ja gAthAo uparanI TIkAnuM prasthAzra 1944 zlekanuM che. TIkAnAM tamAma daSTA jaina dharmakathAnA lAkSaNika namUnAo che. e daSTAnta, niyama tarIke, jaina purANakathA athavA jaina aitihAsika anuzrutimAMthI levAyAM che ane anuSTrapa chaMdamAM ja che, jyAre mULa gAthAo uparanuM arthaghotaka vivaraNa gadyamAM che. AThamA maMgalakamAM udayaprabhasUrie pitAnI pUrve thaI gayelA TIkAkAromAM siddhaSine ullekha karyo che- gAthAstu khalu dharmadAsagaNinaH sajjAtarUpazriyaH kiJcaiSa sphuradartharatnanikaraH siddhaSiNavArpitaH / tenaitAmativRttasaMskRtamayImAtanvataH karNikAM vRtti keDara mughavArasAmAmacirasthAna ! (patra 1) vivekamaMjarI" ane "upadezakanDalI" upara bAlacandranI TIkAo 305, AsaDakata be prAkRta prakaraNo 'vivekamaMjarI" ane "upadezakaMdalI" uparanI bAlacandranI TIkAonuM vihaMgAvalokana karIe. "vivekamaMjarI' mULamAM 3ra7 gAthAo che, jyAre 'upadezakanDalI'mAM 125 gAthAo che, ane bane kRtio vividha prakAre dharmabaMdha ApavA racAI che. "vikamaMjarI mULa ane TIkA mudrita thayela che, jyAre 'upadezakanDalI" mULa ane TIkA aprakaTa hoI mAtra hastapratarUpe maLe che. banne TIkAo uparyukta "karNikAnI paddhatie racAyelI che ane emAM vacce vacce aneka lAMbAM padya-AkhyAnake Ave che. AthI "vivekamaMjarI TIkAnuM granthAjha 8000 zlekanuM che, jyAre upadezakanDalI" TIkAnuM granthAgra 76 00 kalekanuM che.' 'vikamaMjarI TIkA cAra khaMDamAM vaheMcAyelI che, ane emAMnA pahelA traNeya bhAgane aMte TIkAkAra bAlacandra jenI vinaMtithI A TIkA racI hatI te AsaDanA putra jevasiMhanI (perA 125) prazasti che, jyAre cothA bhAgane aMte eka lAMbI prazasti ApelI che, je upadezakanDalI" TIkAne aMte paNa zabdazaH maLe che. "upadezakanDalI" TIkAnA bAra khaMDa che; dareka khaMDane aMte prazastinA be zleka che; emAMne pahele zloka bolacandranA guru haribhadrasUrinI ane bIje leka mUla prakaraNonA kartA AsaDanI prazaMsA kare che. banneya TIkAmAMnAM 7. aSTAvanuSTubhAmatra sahasrANi bhavanti hi / pratyakSa mAnavA prasthAne vinizcita che (vimaTI, pR. 217) 8. jirake, pR. 47 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 19 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 259 keTalAMka kathAnake seMkaDo lekamAM vistarelAM che. "vivekamaMjarI' TIkAmAM kartAe bharatanuM caritra varNavatuM kula cAra sarga ane 545 zlekamAM racAyeluM bharatabhUSaNa mahAkAvya', traNa sarga ane 556 kenuM "sItAcarita " mahAkAvyatathA naLa-damayaMtInI kathA varNavatuM traNa sarga ane 314 kalekanuM "damayaMtI-lalita mahAkAvya"11 Apela che. mahAkAvya' zabdane dhArmika dRSTie mahAna strIpuruSanuM caritra e maryAdita artha ahIM karavAno che (juo perA 166). AmAMnuM "sItAcarita mahAkAvya" "upadezakanDalI TIkA'mAM paNa che.12 vaLI cAra sarga ane 336 zlokamAM zreNika rAjAnuM jIvana varNavatuM zreNikapAkhyAna mahAkAvya' nAmanuM sudIrgha kathAnaka paNa "UpadezakanDalI TIkA'mAM Ave che.13 banne TIkAonA kartA eka hevAne kAraNe baneyamAM keTalIka kathAo zabdazaH samAna che. "vivekamaMjarI' TIkAmAM eka sthaLe kartAe svaracati subhASita TAMkyuM che te uparathI anumAna thAya che ke temaNe bIjAM paNa subhASito racyAM haze. 306. A traNe TIkAonI vivaraNapaddhati lagabhaga ekasarakhI che enuM kAraNa Aga uparanA TIkAsAhityanA itihAsamAM raheluM che. padyAtmaka niyuktio ane bhAgye ghaNI vAra kathAnake Ape che, paNa te keTalAka sUcaka zabdo dvArA mAtra ene sAra batAvIne e uparathI vAcaka AkhI vArtA yAda karI zake ane pitAnA zabdomAM kahI zake. prAkRta cUNiomAM paraMparAthI cAlatI AvelI udAharaNarUpa kathAo vAraMvAra maLe che; A kathAo haMmezAM prAkRtamAM hoya che ane kazAM sAhityika alaMkaraNo vinA saMkSepamAM e rajU thAya che. saMskRta TIkAomAM paNa kathAnake sAmAnya rIte prAkRtamAM hoya che, kemake prAcIna granthomAMthI e levAyelAM hoya che; jo ke mukAbale arvAcIna kALamAM racAyelI saMskRta TIkAomAM A kathAo paNa 9. vimaTI, pR. 9-25 10. e ja, pR. 111-127 11. e ja, pR. 13-143 12. ukaTI, patra 165-181, pATaNanA zrI hemacaMdrAcArya jJAnamandiranI hastaprata naM. 886 nAM pAtrone A nirdeza che. 13. e ja, patra 18-32 14. catumamrAma sUtra - padmAzraya iti padma dhinoti kumudaM na yaMdabjabandhurapi / magarave supeDa iSTi tAjJAtiH zALAmaiva | (vimaTI, pR. 2) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 saMskRta svarUpe maLe che. 'uttarAdhyayana sUtra uparanI nemicandranI TIkAmAM (i. sa. 1073) che tema, koI vAra A kathAo padyamAM paNa hoya che. samaya jatAM prAkRta bhASAne vyAsaMga jainomAM paNa ocho thayo ane be bhASAmAM lakhAyelI TIkAo vAcakone agavaDaka lAgavA mAMDI. Ama ahIM jeonuM avalokana karyuM e TIkAonA samayanI najadIka ApaNe AvIe chIe; e TIkAo sAghanta saMskRtamAM che, eTaluM ja nahi, paNa enAM kathAnake paNa prAkRtamAM nahi, paraMtu sarala ane suvAcya saMskRta padyamAM che. jaina sAdhuo dararojanAM vyAkhyAmAM dhArmika prakaraNe vAMcatA ane A prakAranI TIkAomAMnI kathAo zrotAo samakSa upadezane rasaprada banAvavAmAM sahAyabhUta thatI. A dRSTie jotAM ema kahI zakAya ke niyukitanAM smRtisahAyaka paghothI mAMDI udayaprabha ane bAlacandranI vigatavAra ane vistRta vRttio sudhI jaina TIkAsAhityane vikAsa dainika vyAkhyAnanI prathAne keTalIka rIte AbhArI che. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasa hAra 307. A pUrvenAM prakaraNeAmAM vastupALanA yuga pUrvenI gujarAtanI sAhityika ane vidyAviSayaka para parAonuM ApaNe avalAkana karyuM che, vastu pALa ane tenA sAhityama'DaLanA kavipaDitAnAM jIvanavRttane lagatI hakIkatAnA abhyAsa karyA che, tathA saMskRta sAhityanA vividha prakAreAmAM temaNe ApelA gaNanApAtra phALAnI samAlAcanA karI che. A sAhityamaMDaLanI kRtiomAM prakIrNa muktakAthI mAMDI mahAkAvyA sudhInI racanA tathA zAstrIya vA mayanI vividha zAkhAne lagatA granthA che. je racanA anyatra maLatA ullekhA dvArA ja jANavAmAM AvI che ane hajI upalabdha thaI nathI teone bAjue rAkhIe tApaNu, A sAhityamaDaLe racelAM daza mahAkAvyo, cAra nATakA, araDha prazasti (TUMkA zilAlekhA ane prabandhAdimAM maLatA bahusaMkhya prazastizleAkeA sivAya), cha stotrA, traNa subhASitasaMgrahA, eka prabandhAvali, eka dharma kathAsaMgraha, e apabhraMza rAsA, kavizikSAnA eka grantha sameta traNa alaMkAragranthA, be vyAkaraNagranthA (eka saMskRta vyAkaraNa vize ane khIjo prAkRta vyAkaraNa vize), chandaHzAstranA eka grantha, eka nyAyagrantha, e jyAtiSagrantha, jaina prakaraNagranthA uparanI traNa TIkA ane saMskRta nATaka 'anarAdhava' uparanuM eka TippaNa-eTalI 'kRtie maLe che. i. sa. nA teramA saikAmAM gujarAtamAM sAhityasarjananI ane vidyAdhyayananI je vyApaka pravRtti cAlatI hatI ene A teA eka bhAga che e dhyAnamAM rAkhatAM A kALA sivazeSa noMdhapAtra bane che, kemake A pustakanA prAraMbhamAM ja kahyuM che te pramANe, vastupALa taraphathI pratyakSa Azraya ke uttejana pAmelA sAhityakArA ane temanI racanAe pUratuM A adhyayana maryAdita rAkhyuM che ane vastupALanA anya samakAlIna lekhake--jevA ke 'naiSadhIyacarita' upara prAcInatama TIkA lakhanAra vidyAdhara (paeNrA 82), 'kavizikSA'kAra vinayacandra (paeNrA 262), anukrame dhanapAlakRta 'tilakama'jarI' ane siddaSTikRta 'upamitibhavaprapa'cakathA'nA uttama sArAhArA ApanAra lakSmIdhara (i. sa. 1225) ane devendra (i. sa. 1242) Adi anekanAM jIvana ane kAryanA ahIM ullekha paNa thaI zakyA nathI; parantu pramANa temaja guNadRSTie kArya avagaNI zakAya evuM nathI. ' Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakara] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa [ vibhAga 3 308, vastupALanA sAhityamaMDaLane pramukha sAhityakAra saMmezvara hato. gujarAtanA caulukya rAjAone A vaMzaparaMparAgata purohita eka uttama kavi hato ane agAunAM prakaraNomAM ApaNe joyuM tema, saMskRtamAM sarjanAtmaka sAhityanA lagabhaga tamAma prakArone suMdara namUnA teNe ApyA che. teNe mahAkAvya, nATaka, ratra, mukatakasaMgraha, prazastio ane puSkaLa prakIrNa zleke racyA che. A tamAma sAhityaprakAromAM semezvare sAcI saphaLatA prApta karI che tathA ene vize vinA saMkoce kahI zakAya ke madhyakAlIna saMskRta sAhityamAM tenuM ucca sthAna che, eTaluM ja nahi, paNa "kIti kaumudI' jevAM enAM kAvya praziSTa saMskRta sAhityane meTA kavi kAlidAsa, bhAravi, mAdha AdinI racanAo pachI turata guNadaSTie mUkavAM paDe ema che. 309 A sAhityamaMDaLanA bIjA granthakAramAM amaracandrasUri ane naracandrasUrine ullekha karavo joIe. amaracandrasUrinuM lekhanakArya, agAu batAvyuM tema, vipula tathA aneka viSayane lagatuM che, paNa emanI eka ja racanA "kAvyakalpalatA'e emane sauthI vadhu prasiddhi ApI che ane saMskRta sAhityanA tamAma abhyAsIomAM kavizikSAnA viSaya paratve sauthI pramANabhUta grantha tarIke e racanA prasiddhi pAmI che ane tene bahALo pracAra thayo che. naracandrasUri aneka zAstromAM pravINa hatA, vastupALane temaNe traNa vidyAonuM adhyayana karAvyuM hatuM (parA 118), ane zrIdharakRta "yAyakanDalI" uparanuM temanuM TippaNa mAtra nyAyamAM ja nahi, paNa bIjAM zAstromAM temanI asAdhAraNa vyutpattinuM darzana karAve che. "ketakAra mANikyacandrane paNa ahIM ullekha karavo joIe; mamaTane "kAvyaprakAzane sauthI jUnA ane sarvamAnya TIkAkAromAMnA teo eka che. bIjA kavipaMDita vize A pustakamAM egya sthaLe kahevAmAM AvyuM che ane tenuM ahIM punarAvartana karavAnI jarUra nathI. 31. e kALe gujarAtanI saMskAritA ane sAhityapravRtti sugrathita, samanvita svarUpanI hatI, ane emAM brAhmaNa ane jaina vidvAna vacce prazasya sAMskRtika sahakAra pravartamAna hato. ApaNe joIe chIe ke semezvara jevo rAjapurahita jaina mandiranI kavitvamaya prazastio race che ane bAlacandra jevA jaina AcArya "bhAgavata purANa" jevA samAnya brAhmaNa granthamAMthI sAhityika prajane svIkAre che (perA 158). vaLI bIjA eka jaina AcArya Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 19 ] saMskRta sAhityamAM phALe [ 263 amaracandra AkhAye "mahAbhAratane kavitAmAM sAroddhAra Ape che ane temAM pratyeka sargane AraMbhe vedavyAsanI stuti kare che. ahIM dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke amaracandra jene sAra Ape che te hemacandrakRta "triSaSTizalAkApuruSacarita' ane e prakAranA bIjA granthamAM maLatuM jaina "mahAbhArata" nathI, paNa bhAratIya anuzrutio, purANakathA ane cintanapravAhane vyAsane nAme caDele mahAna Akaragrantha che. A spaSTa rIte batAve che ke amaracandrata bAlabhArata'nA zrotAo jeo moTe bhAge jaina haze-vyAsanuM "mahAbhArata sAMbhaLavAne TevAyelA hatA. zramaNa ane brAhmaNa vaccene jUnA samayathI cAlate Avele TheSa jenI noMdha pataMjali ane bIjAoe karI che te gujarAtamAM jANe ke lepa pAmI gayo hato. sAhityika viSayomAM AvuM asAMpradAyika valaNa Akasmika nahotuM, paNa samakAlIna jIvanamAM je prazasya sahiSNutA ane AdAnapradAnanI bhAvanA pravartamAna hatI enuM pariNAma hatuM. agAunA prakaraNamAM ApaNe joyuM tema, A bhAvanA lagabhaga avikala svarUpe vastupALanA mahAna vyaktitvamAM sAkAra thAya che. vaLI te e paNa batAve che ke AryasaMskAritA, jenuM jaina dharma ane saMskAritA avicchedya aMga che te eka hatI; ane gujarAtano samagra madhyakAlIna ItihAsa eka evuM citra rajU kare che, jemAM brAhmaNa ane jaina vicAravalaNonI A viziSTa ekatA najare paDe che. e ekatAe A samasta prajAnA sAMskArika jIvana upara kadI na bhUMsAya evI chApa pADI che. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhasUci (ba) mudrita grantho aMgrejI aLatetakara, e. esa. : e hisTarI opha IpeTanTa TAunsa enDa sirIjha ina gujarAta enDa kAThiyAvADa, muMbai, 1928 kajhinsa, henarIH dhI ArTikacarala enTikviTIjha opha vesTa InDiyA, laMDana, 1926 kANe, pI. vI. e hisTarI opha saMskRta poeTikasa, muMbaI, 1928 kItha, e. bI.: saMskRta DrAmA, oksapharDa, 1924 klAsikala saMskRta liTarecara, trIjI AvRtti, kalakattA, 197ra hisTarI opha saMskRta liTarecara, okasapharDa, 1928 inDiyana lejika eNnDa eTamijhama, oNksapharDa, 1921 kumArasvAmI, e. ke. : hisTarI oNpha inDiyana enDa inDoneziyana ArTa, laMDana, 1927 kRSNamAcAriyara, ema. : hisTarI opha klAsikala saMskRta liTarecara, madrAsa, 1937 kempabela, sara jemsa ema. : baoNmbe gejheTiyara, grantha 1, bhAga 1, (hisTarI oNpha gujarAta), muMbaI, 1896 bebe gejheTiyara grantha 8, (kAThiyAvADa), muMbaI, 1884 kemiseriyeTa, ema. esa. ) e hisTarI opha gujarAta, grantha 1, muMbaI, 1938 gaDhe, e. esa. : sama ImporTanTa Ikripazansa phrema dhI baroDA sTeTa, vaDodarA, 1943 TeDa, jesa: enasa enDa enTiviTIjha opha rAjarathAna (3 grantha), laMDana, 1920 TaeNnI, sI. ecaH prabandhaciMtAmaNi era viziMga-sTona epha nereTIjha (anuvAda), kalakattA, 1901 dAMDekara, Ara. ena.: hisTarI opha dhI guptajha, pUnA, 1941 dAsaguptA, ena. esa. ane de, esa. ke. : hisTarI opha saMskRta liTarecara, klAsikala pIriyaDa, grantha 1, kalakattA, 1947 dAsaguptA, surendranAthaH e hisTarI opha inDiyana philosophI, grantha 1, kebrija, 1922 34 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] mahAmAtya varatupALanuM sAhityamaMDaLa de, naMdalAlaH dhI jyogrAphikala DikazanarI oNpha enzanTa enDa miDIvala inDiyA, laMDana, 1927 de, esa.ke sTaDIjha ina dhI hisTarI opha saMskRta poeTiksa (ra grantho), 1923 parIkha, rasikalAla sI. kAvyAnuzAsana oNpha hemacandra, grantha 2 (prastAvanA), - muMbaI, 1938 pArjiTara, epha. IDana : mArkanDeya purANa (anuvAda), kalakattA, 1904 phargyusana, jemsa : hisTarI opha InDiyana enDa isTarna ArkiTekacara (2 grantha), laMDana, 1910 phebsa, e. ke. : rAsamALA (2 gra ), ekasapharDa, 1924 bajesa, je. ane kajhinsa, eca.: dhI enTikviTIjha opha DabheI ina gujarAta, eDinabarga, 1888 bIla, eNmyuala: buddhisTa rekarDjha opha dhI vesTarna varlDa (2 grantha), laMDana, 1884 baeNnarajI, Ara. DI. : dhI eja oNpha dhI ImpIriyala guptajha, banArasa, 1923 belvalakara, esa. ke, : sisTisa opha saMskRta grAmara, pUnA, 1915 khUlara. jI.: dhI lAIpha oNpha hemacandrAcArya (anuvAda), amadAvAda, 1936 brAuna, parsa : inDiyana ArkiTekacara (buddhisTa eNnDa hindu), muMbaI, 194ra. munazI, ke. ema. gujarAta enDa iTsa liTarecara, muMbaI, 1935 dhI glerI dheTa vojha, gurjaradeza, grantha 3-ImpIriyala gurjarajha, muMbaI, 1944 maeNkaDonala, e. e. e hisTarI opha saMskRta liTarecara, nyUyorka ane laMDana, 1929 renDala, eca. ena. : InDiyana lejika ina dhI alI kUlsa, oNksapharDa yunivarsiTI presa, 1930 vidyAbhUSaNa, satIzacandra e hisTarI opha inDiyana laeNjika, kalakattA, 1921 vinTaninja, merisa: e hisTarI opha inDiyana liTarecara grantha 1 ane 2, kalakattA, 1927 ane 1933 Tarsa, masaH ona yuAna vAMjha TrAvelsa ina inDiyA, 6ra9-645 I. sa. (ra grantha), laMDana, 1904 zAstrI, eca. jI. : DeTA salAIDa bAya dhI saMskRta Iskrizansa opha dhI valabhI kiMgaDama (aprasiddha) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha sUci [ 267 : zAstrI, hIrAnaMda: dhIruInsa oNpha DabhAI Ara darzAvatI, vaDAdarA, 1940 zAha, cimanalAla je H jainijhama ina nAtha inDiyA, laMDana, 1932 sAMkaLiyA, eca. DI. : ArkiyolojI opha gujarAta, muMbaI, 1941 smitha, vinsanTa e. arlI hisTarI oph inDiyA, 4 thI AvRtti, oksapharDa, 1924 hala, johAnisa : ona dhI liTarecara oNpha dhI vetAmbara oNpha gujarAta, lipajhiMga, 1922 hakkiI, kRSNakAMta : naiSadhIyacarata (anuvAda), lAhAra, 1934 yazastilaka eNnDa inDiyana kalcara, zAlApura, 1949 saMskRta ane prAkRta akalakadeva : akalaMka granthatrayam (saM. mahendrakumAra zAstrI), amadAvAda- kalakattA, 1939 amaracandrasUri : kAvyakalpalatA-vRtti (saM. paDita jagannAtha zAstrI hAza'ga), banArasa, 1931 caturvizati-jitendra--saMkSipta--caritAni (padmAnaMda mahAkAvyanA pariziSTamAM mudrita) padmAnaMda mahAkAvya (saM. eca. Ara. kApaDiyA), vaDAdarA, 1932 khAlabhArata (saM. pati zivadatta ane ke. pI. paraba), muMbaI, 1894 syAdizabdasamuccaya (saM. pati ela. khI. gAMdhI), banArasa, vIra saMvata, 2441 arisiMha : sukRtasaMkIrtana (saM. muni caturavijaya), bhAvanagara, 1917 udayaprabhasUri, vijayasenasUrinA ziSya H AraMbhasiddhi (saM. muni jitendravijaya), chANI, 1942 dharmAbhyudaya mahAkAvya (saM. muni puNyavijayajI), muMbaI, 1949 vastupAlatuti (siMdhI jaina granthamALAmAM vastupAviSayaka samakAlIna kRtionA saMgrahamAM prakaTa thanAra che.) sukRtakArtti kallolinI ( jayasiMhasUriSkRta hammIramadamananA pirizamAM mudrita ) kAlidAsa : abhijJAnazAkuntala (sa. ena. bI. geADakhAle), AThamI AvRtti, muMbai, 1922 raghuva za (saM. ke. pI. parakha ane vI. ela. paNazIkara), chaThThI AvRtti, muMbaI, 1910 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaDaLa kijavaDekara, rAmazAstrI (saMpAdaka): mahAbhArata, zAntiparva, nIlakaMThanI TIkA sahita, pUnA, 1932 semendra: kavikaSThAbharaNa, aucityavicAracarcA ane suvRttatilaka (saM. dhuDi rAja zAstrI), banArasa, 1933 caturavijaya, amaravijayanA ziSya, (saMpAdaka)H jaina stotrasamuccaya, muMbaI, 1928 jainastotrasandaha grantha 1, amadAvAda, 1932 jayasiMhasUri, kRSNagacchIya : kumArapAlacarita mahAkAvya (saM. kSAntivijaya gaNi), muMbaI, 1926 nyAyasAra uparanI nyAyatAtparyadIpikA, (saM. satIzacandra vidyAbhUSaNa), kalakattA, 1910 jayasiMhasUri, kRSNane ziSya : dharmopadezamAlA prakaraNa (saM. paMDita ela. bI. gAMdhI), muMbaI, 1949 jayasiMhasUri, vIrasUrinA ziSya : hammIramadamana nATaka (saM. sI. DI. dalAla), vaDodarA, 1920 vastupAla-tejapAlaprazasti (hammIramadamardananA pariziSTamAM mudrita) jalaNaH sUktimuktAvali (saM. embara kRSNamAcArya), vaDodarA, 1938 jinadattasUri: vivekavilAsa (saM. bI. epha. kArabhArI), muMbaI, 1911 jinaprabhasUri H vividhatIrthakalpa (saM. jinavijaya muni), amadAvAda ane kalakattA, 1934 jinabhadra ane bIjA ajJAta kartAo : purAtanaprabandhasaMgraha (saM. jina vijaya muni), amadAvAda ane kalakattA, 1936 jinabhagaNi kSamAzramaNa chatakalpa-cUrNi (saM. jinavijaya muni), saMvata 1983 vizeSAvazyaka bhASya (saMpAdakanA nAma ane prakAzananA varSane nirdeza nathI), ratalAma jinamaMDanaH kumArapAlaprabandha (saM. muni caturavijaya), bhAvanagara, saMvata 1971 jinavijaya muni (saMpAdaka): jainapustakaprazastisaMgraha, grantha 1, muMbaI, 1943 jinaharSa H vastupAlacarita (saM. muni kIrtivijaya), amadAvAda, 1941 daMDIH kAvyAdarza (saM. ane bhASAMtarakartA esa. ke. belakara), pUnA, 1924 devaprabhasUri : pAMDavacarita mahAkAvya (saM. paMDita kedAranAtha ane vI. ela. paNazIkara), muMbaI, 1911 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadabha sUci [ 269 devezvara : kavikalpalatA (saM. paMDita zaradayadra zAstrI), pustikA 1-2, kalakattA, 1913-23 dharmadAsa gaNiH upadezamAlA (saMpAdakane nirdeza nathI), jAmanagara, 1939 nayacandrasUri hammIra mahAkAvya (saM. ena. je. kIrtane), muMbaI, 1879 naracandrasUri, devaprabhasUrinA ziSya : tisAra (upAdhyAya kSamAvijyajI saMpAdita jainatigraMnyasaMgrahamAM prasiddha), muMbaI, 1938 vastupAlaprazasti ( narendraprabhasUrinA alaMkAramodadhinA pariziSTamAM mudrita) narendraprabhasUri : alaMkAramahodadhi (saM. paMDita ela. bI. gAMdhI), vaDodarA, 1942 be vastupAlaprazastio (alaMkAramahedadhinA pariziSTamAM mudrita) nemicandraH uttarAdhyayana-TIkA (saM. vijayaumaMgasUri), vaLAda, 1937 pUrNabhadra : paMcAkhyAna (saM. DaoN. je. harTala), kembrija, mesegyuseTasa, 1908 pradyumnasUri : samarAditya-saMkSepa (saM. muni umaMgavijaya), aMbAlA, 1926 prabhAcandrAcArya (digambara) : prameyakamalamArtaDa (saM. mahendrakumAra zAstrI), bIjI AvRtti, muMbaI, 1941 prabhAcandrAcArya (vetAmbara) : prabhAvaka carita (saM. jinavijaya muni), muMbaI, 1940 praphlAdanadeva : pArtha parAkrama vyAyega (saM. sI. DI. dalAla), vaDodarA, 1917 bANaH caMDIzataka (saM. paMDita durgAprasAda ane ke. pI. paraba), muMbaI, 1887 bAlacandraH karaNAvAyudha (saM. muni caturavijaya), bhAvanagara, 1916 vasaMtavilAsa mahAkAvya (saM. sI. DI. dalAla), vaDodarA, 1917 vivekamaMjarI-TIkA (saM. paMDita haragoviMdadAsa), banArasa, saMvata 1975 bhaTTAraka jayarAzi : topaddhavasiMha (saM. paMDita sukhalAlajI ane pre. Ara. sI. parIkha), vaDodarA, 1940 bhadrabAhuH kalpasUtra (saM. eca. yAkobI), lipajhiga, 1879 bharataH nATayazAstra (sa. ema. rAmakRSNa kavi), graMtha 1-2, vaDodarA, 1926-34 " (saM. baTukanAtha zarmA ane baladeva upAdhyAya), banArasa, 1929 bhavadatta zAstrI ane ke. pI. paraba (saMpAdaka) : prAcIna lekhamAlA, muMbaI, 1903 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa bhAraviH kirAtAjuMnIya (saM. paMDita durgAprasAda ane ke. pI. parabo, pAMcamI AvRtti, muMbaI, 1903 mammaTaH kAvyaprakAza (mANikya candranA saMketa sahita, saM. vAsudeva zAstrI atyaMkara), pUnA, 1929 mayUra : sUryazataka (saM. paMDita durgAprasAda ane vI. ela, paNazIkara), trIjI AvRtti, muMbaI, 1927 mallavAdI: nayacakra (saM. vijayalabdhisUri), grantha 1, chANI, saMvata 2004 mAgha H zizupAlavadha (saM. paMDita durgAprasAda ane paMDita zivadara), 7mI AvRtti, muMbaI, 1917 mANikamacandra : kAvyaprakAza-saMketa (saM. vAsudeva zAstrI atyaMkara ) pUnA, 1929 murAri : anardharAghava nATaka (saM. paMDita durgAprasAda ane ke. pI, paraba), muMbaI, 1887 meghaprabhAcArya : dharmAlyudaya nATaka (saM. muni puNyavijayajI), bhAvanagara, 1918 merUtuMgAcArya: prabandhaciMtAmaNi (saM. muni jinavijaya), amadAvAda ane kalakattA, 1933 merUtuMgAcArya (bIjA) : vicArazreNI (me 1925nA jana sAhitya saMzodhakamAM mudrita ) modI, ramaNalAla sI. (saMpAdaka) : vAyupurANa, vAyaDA brAhmaNa ane vANiyAnuM jJAti purANa, amadAvAda, 1944 yazapAlaH moharAjaparAjya nATaka (saM. muni caturavi), vaDodarA, 1918 yazazcandra: mudritakumudacandra prakaraNa (saMpAdakane nideza nathI), banArasa, vIra. saM. 243ra ratnamandira gaNiH upadezataraMgiNI (saMpAdakane nirdeza nathI), banArasa, vIra saM. 2437 rAjazekhara : kAvyamImAMsA (saM. sI. DI. dalAla ane Ara. e. zAstrI), trIjI AvRtti, vaDodarA, 1934 bAlarAmAyaNa nATaka (saM. goviMdadeva zAstrI), banArasa, 1896 rAjazekharasUriH prabaMdhakoza athavA caturvizatiprabandha (saM. jinavijya muni), amadAvAda ane kalakattA, 1935 rAmacandra ane guNacandraH nATayadarpaNa (saM. jI. ke. zrI godekara ane ela. bI. gAMdhI), grantha 1, vaDodarA, 1929 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhasUci [ 271 rAmabhadraH prabuddharauhiNeya nATaka (saM. muni puNyavijaya), bhAvanagara, 1918 lele, vyaMkaTeza zAstrI (saMpAdaka) : bRhastotraratnahAra, muMbaI, 1925 vatsarAja: rUpakaSaTakama (saM. sI. DI. dalAla), vaDodarA, 1918 vastupAlaH aMbikAstotra (siMghI jaina granthamALAmAM vastupAlaviSayaka sama kAlIna kRtionA saMgrahamAM prakaTa thanAra che) AdinAthastotra (naranArAyaNanaMdanA pariziSTamAM mudrita; upara nidezelA saMgrahamAM paNa prasiddha thanAra che) ArAdhanA (upara nirdezelA saMgrahamAM prasiddha thanAra che) naranArAyaNAnaMda mahAkAvya (saM. sI. DI. dalAla), vaDodarA, 1916 neminAtha (upara nidezelA saMgrahamAM prasiddha thanAra che) vAbhuTa (pahelo) ; vATAlaMkAra (saM. paMDita zivadatta ane vI. ela. paNazIkara), pAMcamI AvRtti, muMbaI, 1933 vAbhuTa (bIjo) kAvyAnuzAsana (saM. paMDita zivadatta ane ke. pI. paraba), muMbaI, 1915 vAdI devasUriH syAdvAdaratnAkara (saM. motIlAla lAdhAjI), pUnA, vIra saMvata 2453-57 (grantha) vijayapAlaH draupadIsvayaMvara (saM. muni jinavijaya), bhAvanagara, 1918 vijayarAjendrasUri : abhidhAnarAjendra, grantha 2, ratalAma, 1914 vizvanAtha : sAhityadarpaNa (saM. pI. vI. kANe), muMbaI, 1923 zAgadeva : saMgItaratnAkara (saM. ema. Ara. telaMga), be granthamAM, pUnA, 1897 zAgadhara : zALadharapaddhati (saM. pI. piTarsana), muMbaI, 1888 zrIdhara : nyAyakaMdalI (saM. vizvarIprasAda dvivedI), banArasa, 1895 zrIharSa : naiSadhIyacarita (saM. paMDita zivadatta), 7 mI AvRtti, muMbaI, 1936 saMghadAsagaNiH vasudeva-hiMDI, prathamakhaMDa (saM. muni caturavijaya ane muni puNyavijaya), grantha 1-2, bhAvanagara, 1930-31 siddharSi : upadezamAlA-TIkA (saMpAdakane nirdeza nathI), jAmanagara, 1939 upamitibhavaprapaMcakathA (saM. pI. piTarsana ane eca. yAkebI), kala kattA, 1899 thI 1914 siddhasena divAkara dvArneizaddhAtrizikA (saMpAdakane nirdeza nathI), bhAva nagara, saMvata 1965 subhaTaH dUtAMgada chAyAnATaka, (saM. paDita durgAprasAda ane ke. pI. paraba), muMbaI, 1891 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama`DaLa sAmadeva bhaTTa : kathAsaritsAgara (saM. paDita durgAprasAda ane . khI. paraba), cothI AvRtti, muMbai, 1930 sAmadharmaNi : upadezasati (saM. amRtalAla meAhanalAla), amadAvAda, saMvata 1998 sAmaprabhAcArya : kumArapAlapratiSeAdha (saM. jinavijaya muni), vaDAdarA, 1920 sAmezvara : kIrti kaumudI mahAkAvya (sa. e. vI. kAthavarTa), muMbai, 1883 suratheAtsava mahAkAvya (saMpaDita zivadatta ane ke. pI. paraba), muMbai, 1902 hariSeNa AcArya : bRhatkathAkAza (saM. DaoN. e. ena. upAdhye), muMbai, 1943 hemacandra : kAvyAnuzAsana, grantha 1, mUlapATha (sa. Ara. sI. parIkha), muMbai, 1943 9 dAnuzAsana (saMpAdakanA nirdeza nathI), muMbai, 1912 triSaSTizalAkApuruSacarita (saMpAdakanA nirdeza nathI), bhAvanagara, 1906-13 dvAzraya mahAkAvya (saM. e. vI. kAthavaTe), grantha 1-ra, muMbai, 1915-21 prAkRta vyAkaraNa (sa. pI. eNla. vaidya), pUnA, 1928 ajJAtaka ka lekhapaddhati (sa. sI. DI. dalAla ane cha. ke zrIgAMdekara), vaDAdarA, 1925 bhAgavata purANa, vyaMkaTezvara presa dvArA prasiddha, muMbai samavAyAMgasUtra, AgamAya samiti dvArA prasiddha, sthAnAMga sUtra, AgamAya samiti dvArA e apabhraMza ane prAcIna gujarAtI kuzalalAbha : mAdhavAnala-kAmakandalA prabandha (AnaMda kAvya mahodadhi, grantha 7 mAM prasiddha), surata, 1926 gaNapati : mAdhavAnala-kAmakalA prabandha (sa. ema. Ara. majamUdAra) vaDeAdarA, 1942 jinavijaya muni (sa`pAdaka) : prAcIna gujarAtI gadya sandarbha, amadAvAda, saMvata, 1986 saMvata 1974 granthAmAM prasiddha, saMvata, 1976 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhasUci [ 273 nAlDa? vIsaladeva rAse (saM. satyavijaya varmA), banArasa, saMvata 1982 padmanAbhaH kAnhaDade prabandha (saM. DAhyAbhAI derAsarI), bIjI AvRtti, amadAvAda, 19ra 6 pArdhacandra: varatupAla-tejapAla rAsa (jaina sAhitya saMzodhaka, pu. 3, - aMka 1 mAM mudrita) pAmhaNuputra : Abu rAsa (rAjasthAnI trimAsika, pu. 3, aMka 1 mAM mudrita; siMghI jaina granthamALAmAM vastupAlaviSayaka samakAlIna kRtionA saMgraha mAM paNa prakaTa thanAra che.) maMDalika : pethaDa rAsa (prAcIna gurjara kAvya saMgrahamAM mudrita, saM. sI. DI. dalAla), vaDodarA, 1920 mANikyasuMdarasUri : pRthvIcandracaritra (prAcIna gurjara kAvya saMgraha ane prAcIna gurjara gadyasandarbhamAM mudrita) meravijaya : vastupAla-tejapAla rAsa (saM. savAIbhAI rAyacaMda), amadAvAda, 1901 lIsAgarasUri vastupAla-tejapAla rAsa(jaina sAhitya saMzodhaka, pu. 3, aMka 1 mAM mukita) vijayasenasUri : revaMtagiri rAsu (prAcIna gurjara kAvya saMgrahamAM mukita) zAlisUri : virATaparva (gAyakavADa oriyenTala sirIjhamAM prasiddha thanAra - gurjara rAsAvalimAM mukita) samayasuMdara : varatupAla-tejapAla rAsa (saM. bhogIlAla sAMDesarA gujarAta saMzodhana maMDaLanuM mAsika, jAnyuArI 1952 mAM mukita) ajJAtakartaka : vasaMtavilAsa-prAcIna gujarAtI phAgu (saM. ke bI. vyAsa), muMbai, 1942 vIravaMzAvali (jaina sAhitya saMzodhaka, pu. 1, aMka 3 mAM mudrita) gujarAtI AcArya, girijAzaMkara vI.: hisTorikala inkripzana opha gujarAta, 3 granthamAM, muMbaI, 1932, 1938 ane 1942 AcArya, vallabhajI haridatta : kIrtAimudI (anuvAda), amadAvAda, 1908 kApaDiyA, hIrAlAla rasikadAsa : caturvizatiprabandha (anuvAda), muMbaI, 1934 jainadharmaprasAraka sabhA (prakAzaka) : vastupAlacarita (anuvAda), bhAvanagara, sa. 1974 diveTiyA narasiMharAva : mane mukara, grantha 2, amadAvAda, 1936 35 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityama'DaLa desAi, meAhanalAla dalIcaMda : jaina sAhityane sakSipta itihAsa, muMbaI, 1933 dhruva, AnaMdazaMkara bApubhAI, digdarzana, amadAvAda, 1942 parIkha, rasikalAla vagere (saMpAdA) : AcArya AnaMdazaMkara dhruva smAraka anya, amadAvAda, 1944 pArekha, hIrAlAla tribhuvanadAsa : vasaMta rajata mahAtsava smAraka grantha, amadAvAda, 1927 phArUkI, amIramIyAM eca. : gujarAtI phArasI-arabI zabdakAza, amadAvAda, 1926 buddhisAgarasUriH bRhad vijApura vRttAMta, muMbai, 1925 muni jayaMtavijaya ANu, grantha 1, ujjaina, 1933 Abu prAcIna jaina lekhasaMgraha, ujjana, savaMta 1994 muni jinavijaya : prAcIna jaina lekhasaMgraha, grantha 2, bhAvanagara, 1921 gujarAtanA sAMskRtika itihAsanI sAdhana sAmagrI, amadAvAda, 1933 medI, madhusUdana cimanalAla : hema-samIkSA, amadAvAda, 1942 raNacheADabhAI udayarAma : rAsamAlA (anuvAda), grantha 1-2, trIjI AvRtti, muMbai, 1922 ane 1927 zAstrI, durgAzaMkara dhruvaLarAma : gujarAtane madhyakAlIna rAjapUta itihAsa, grantha 1-2, amadAvAda, 1937 ane 1939 prabandhaciMtAmaNi (anuvAda), muMbaI, 1934 zAstrI, rAmakRSNa hajI : sukRtasaMkIrtana (anuvAda), vaDAdarA, 1895 sAMDesarA, bhAgIlAla H itihAsanI keDI, vaDeAdarA, 1945 paMcataMtra (anuvAda), muMbaI, 1949 vasudeva-hiMDI (anuvAda), bhAvanagara, 1946 vAghelAenuM gujarAta, vaDAdarA, 1939 saMdhavI, su khalAlajI ane paDita khecaradAsa : sanmati prakaraNa (upAddhAta ane anuvAda), amadAvAda, 1932 hindI : ojhA, gaurIza'kara hIrAcaMda rAjapUtAnekA itihAsa, grantha 1, ajamera, 1917 muni, kalyANuvijaya H vIranirvANu saMvata aura jaina kAlagaNanA, jAlAra, 1931 premI, nAthurAma : jaina sAhitya aura itihAsa, muMbaI, 1942 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhasUci [ 275 marAThI islAmapurakara, paMDita vAmana zAstrI : kAvyakalpalatA (anuvAda), vaDodarA, 1891 baMgALI takavAgIza, phaNibhUSaNaH nyAyaparicaya, bIjI AvRtti, kalakattA, baMgALI saMvata 1347 sUcipatra ahevAla vagere kreTaH e keTalogasa keTalegarama, (3 grantha) , lipajhiga, 1891, 1896, 1903 bhAMDArakara, Ara. jI. : e riporTa ona sarca oNpha saMskRta menyuTisa Ina bee provinsa, 1883-84, muMbaI, 1887 gAMdhI, ela. bI. : e keTalega oNpha menyurikrapTaza Ina dhI jaina bhaMDArsa eTa jesalamera, vaDodarA, 1923 e DikriTIva keTalega opha menyu. ina dhI jaina bhaMDAsa eTa pATaNa, grantha 1, vaDodarA, 1937 goDe, pI. ke. : DiskripTIva keTalega opha dhI gavarnamenTa kalekazana opha menyu. DipojhiTeDa eTa dhI bhAMDArakara oriyenTala risarca insTiTayUTa grantha 14 : nATaka, pUnA, 1947 mitra, rAjendralAla neTisijha opha saMskRta menyukripTasa, grantha 7, bhAga 2, kalakattA, 1884 muni, caturavijaya : keTaloga oNpha menyu. Ina dhI jaina bhaMDAra eTa lIMbaDI, muMbaI, 1928 piTarsana, pI. e thaDa riporTa opha oparezansa ina sarca oNpha saMskRta menyukripTasa ina dhI bombe sarkala, 1884-85 e phiphathI riporTa oNpha oparezansa ina sarca epha saMskRta menyurikrapTasa ina dhI bombe sarkala, eprila, 1892-mArca 1895; muMbaI, 1896 e sikastha riporTa oNpha oparezana Ina sarca oNpha saMskRta menyuskripTasa Ina dhI baeNmbe sarkala, eprila 1895-mArca 1898; muMbaI, 1899 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa zAstrI, hIrAnaMda : enyuala riporTa oNpha dhI AkioNjikala DipArTamenTa, vaDodarA rAjya, (1939 nA julAInI Akhare pUrA thatA varSa), vaDodarA, 1940 velaNakara eca. DI., jinaratnakeza: eNna AlphAbeTikala rajisTara oNpha jaina varsa enDa otharsa, grantha 1, pUnA, 1944 ajJAtakaka : bRhadipanika (jaina sAhitya saMzodhaka, pu. 1, aMka 2 mAM mudrita ) jaina prasthAvali, prasiddha kartA--jana vetAmbara konpharansa, muMbaI, saM. 1965 pAMcamI gujarAtI sAhitya pariSadane ahevAla, surata, 1919 prasiDijha enDa TrAjhekazansa opha dhI pharTa eriyenTala konpharansa, grantha 1, pUnA, 1920 prasiDiMgsa enDa TrAnjhazansa opha dhI sevantha ola InDiyA ri cenTala konpharansa, vaDodarA, 1935 sAtamI gujarAtI sAhitya pariSadano ahevAla, bhAvanagara, 19ra 6 sAmayike aMgrejI enAlsa oNpha dhI bhAMDArakara oriyenTala risarca insTiTayUTa epijhAphiyA inDikA inDiyana eNnTiverI inDiyana hisTorikala kvArTarlI jarnala opha dhI bihAra enDa orisA risarca sosAyaTI jarnala opha eriyenTala sTaDIjha rUpam aMgrejI-gujarAtI jarnala oNpha dhI gujarAta risarca sesAyaTI lAIbrerI milenI hindI-gujarAtI bhAratIya vidyA gujarAtI jainayuga jaina satyaprakAza jaina sAhityasaMzodhaka Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI sandarbha sUci purAtattva phAsa gujarAtI sabhA traimAsika buddhiprakAza vasata nAgarI pracAriNI patrikA rAjasthAnI vizAla bhArata ( 270 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ () hastaprate [ je hastapratonA nAma sAthe "tADapatrIya hastaprata' evo nirdeza karyo che. e sivAyanI badhI prato kAgaLa upara lakhAyelI che.] amaracandrasUri : kAvyakalpalatA-parimala (naM. 2646 ane 9511-zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa) chaMdaratnAvali ) naM. 86 07-zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa, nakala karyA varSa vi. saM. 1664; naM. 9746-te ja jJAnamaMdira; naM. 447-pravartaka kAntivijayajI zAstrasaMgraha-chANI) udayaprabhasUri, raviprabhasUrinA ziSya : karmavipAka-TippaNa kastava-TapaNa zataka-TippaNa (A traNe kRtio naM. 2173 mAM-pravartaka kAtivijayajI zAstrasaMgraha, vaDodarA) udayaprabhasUri, vijayasenasUrinA ziSya : upadezamalA-karNikA (naM. 10351 zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa, nakala karyA varSa vi. saM. 1547) neminAthacarita (naM. 205ra-te ja jJAnamaMdira, nakala karyA varSa vi. saM. 1518) zabdabrahmollAsa (tADapatrIya hastaprata naM. 34-khetaravasI bhaMDAra, pATaNa) ekanAtha bhaTTa : rAmazataka-TIkA (naM. 29-I. sa. 1872-73ne muMbaI sarakArane hastapratone saMgraha; hAla, bhAMDArakara oriyenTala risarca InTiTaTaTyuTa, pUnAmAM saMgrahIta. nakala karyA varSa vi. saM. 1717) naracandrasUri, devaprabhasUrinA ziSya : anarAdhava-TippaNu naM. 11299 ane 8634-zrI hemacandrAcAya jena jJAnamaMdira, pATaNa, nakala karyAnAM varSa anukrame vi. saM. 1506 ane 1556; temaja naM. 6729 te ja jJAnamaMdira) kathAratnAkara athavA kathArasAgara (dAbaDe naM. 51, hastaprata naM. 26-DahelA upAzraya bhaMDAra, amadAvAda; naM. 569-jJAnavimala sUri bhaMDAra, khaMbhAta; naM. 13ra-jaina bhaMDAra, cANasmA) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha sUci [279 nyAyaka dalI--TippaNa ( naM. 2709-muni haMsavijayajI zAsrasagraha, vaDAdarA; naM. 6811-zrI hemacandrAcArya jJAnamaMdira, pATaNa) prAkRtapraoAdha na. 2162-pravataka kAntivijayajI zAstrasaMgraha, vaDAdarA, nakala karyA varSa vi. sa. 1487; pAthI na. 20, hastaprata naM. 15-muni zrI puNyavijayajInA sagrahamAM, nakala karyA va vi. saM. 1476; na. 2176-zrI hemacandrAcAya jaina jJAnamadira, pATaNa) naracandra upAdhyAya, siMhasUrinA ziSya : janmasamudra (pAthI na. 24, hastaprata naM. 3-muni zrI puNyavijayajInA saMgrahamAM, nakala karyA varSa vi. saM. 1537) jyotizraviMzikA (naM. 5101-zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamadira, pATaNa) praznazataka (na. 2164-pravartaka kAntivijayajI zAstrasaMgraha, vaDeAdarA; nakala karyAM vi. sa. 1532) narendraprabhasUri : vivekakalikA (tADapatrIya hastaprata na. para-apUrNa vibhAga, saMghavI pADA bhaMDAra, pATaNa) vivekapAdapa (tADapatrIya hastaprata naM. para-apUrNa vibhAga, saMdhavI pADA bhaDAra, pATaNa) khAlacandra : upadezaka lI-TIkA (naM. 886-zrIhemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa) bhadrabAhu : piniyukti (vijayadAnasUri jJAnabhaMDAra, chANI) mANikyacandra : pArzvanAtharita mahAkAvya (dAbaDeA naM. 31, tADapatrIya hastaprata naM. 1-zAntinAtha bhaMDAra, khaMbhAta) zAntinAtharita mahAkAvya (na. 865-zrIhemAcandrAcArya jJAnamadira, pATaNa) zubhazAla gaNi H prabandhapacazatI athavA pa`cazatIkathAsaMgraha (naM. 58hu savijayajI zAstrasaMgraha, vaDAdarA) zrIcandrasUri : jItakalpacUrNivyAkhyA (tADapatrIya hastaprata naM. 8-tapagaccha bhaMDAra, pATaNa; nakala karyA vi. saM. 1284) samayasuMdara : vastupAla-tejapAla rAsa ( naM. 34ra6-muni *savijayajI zAstrasaMgraha, vAdarA) Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa sAgaracandraH jyotisAra-TIkA (naM. 2145-pravartaka kAntivijayajI zAstra saMgraha, vaDodarA) semezvaraH ullAdharAdhava nATaka (naM. 343-i. sa. 1884-86 ne muMbaI sarakArane hastapratane saMgraha; hAla, bhAMDArakara oriyenTala risarca insTiTayUTa, pUnAmAM saMgRhIta; nakala karyA varSa vi. saM. 1537 karNAmRtaprapa (naM. 39-I. sa. 1871-72ne muMbaI sarakArane hastapratone saMgraha; hAla, bhAMDArakara eriyenTala risarca InsTiTayUTa pUnAmAM saMgRhIta; nakala karyA varSa vi. saM. 1509) rAmazataka (naM. 49-I. sa. 1873-74 ne muMbaI sarakArane hastapratA saMgraha; hAla, bhAMDArakara oriyenTala risarca insTiTayUTa, pUnAmAM saMgRhIta; nakala karyA varSa vi. saM. 1656) hIrAnaMda : vastupAla rAsa (muni zrI puNyavijayajInA saMgrahamAM) ajJAtakartaka : rAmazataka-TIkA (pathI naM. 10, harataprata naM. 9-muni zrI puNyavijayajIne saMgraha; nakala karyA varSa vi. saM. 1586) ajJAtakartaka : truTaka subhASita saMgraha ( tADapatrIya hastaprata naM. para apUrNa vibhAga, saMdhavI pADA bhaMDAra, pATaNa) * juo perA 92, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci ajayapAla 20, 23, 28, | amaracandrasUri 82, 87, 88, 90, 65, 114 91, 92, 93, 94, 95, aNahilavADa 4, 9, 13, 14, 96, 150, 151, 15ra, 15, 16, 17, 21, 25, 153, 215, 224, 229, 27, 37, 40, 41, 48, 231, 236, 241, 262, 49, 50, pa3, 62, 64, 263 70. 73, 78, 87, 98, asamasvAmI caritra' 66 128, 131, 132, 136, arabastAna 71 (phU. ne.). 177, 186, 194 arabI 202 -pATaNa 3, 14, 15, 36, | arisiMha 33. 40, 61, 73, 87, 37, 114 88, 89, 131, 132 anarAdhava" 104, 123, 160, arjunacarita" 222 174, 261 arNorAja 20, 40, 124, 177 anuzruti 9, 14, 20, 37, 38 arthazAstra" 210, 231 anuSkupa 154 arthAlaMkAra 220 "anekArtha kAza' 20 arbudAcala 178 "anekArtha saMgraha' 18 ahaMta (e-e-lo) 5 apabhraMza kAvya 99 alaMkAra 17 -kAvya 34 -grantha 22 -rAsa 206 - 210 -sAhitya 86 -zAstra 18, 136, 210, abhayadevasUri 16, 24, 109, 2pa6 211, 246 abhidhA 220 -zAstrIo 212 "abhidhAnacintAmaNi" 18 -saMpradAya 211 abhinavagupta 206,211,216, 222 alaMkAracUDAmaNi" 219 abhinava bhAratI " 206 alaMkArapradha" 93, 95, 231 abhinaya sAhityaprakAra 2017 "alaMkAramahodadhi" 55, 107, abhyAsa-sAmagrI 33 215, 218 amadAvAda 9 "alaMkArazekhara " 233 amaracandra ("veNI-kRpA') 96 ] "alaMkArava" 214 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa 3 282 ] mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa avazeSa 186 jaina AlaMkArike 225 azoka 4 AzrayadAtA 3, 18, 33, pa, pa7. azvaghoSa 155 kalAne AzrayadAtA 49 akSarAja 37 sAhityano AzrayadAtA 49, 60 asAIta 213 (pU. ne.) AsaDa 60 (phU. ne.) 110, 257, aMga 7 258 aMgavijjA" 255 aMtarvedI 5 alaMkArazAstrane ItihAsa 215 aMbikAstotram 27, 191 kalAne ItihAsa para Agametara pranthA 24 gujarAtano- 3, 9, 102 Agama 24 jaina sAhityane- 24 mUla Agamo 24 madhyakAlIna gujarAtane- 33 AcArAMga " 14 samakAlIna- 142 AcArya jinavijyajI 11, 12 sAhityano- 22 AdinAtha 13, 28, 17, 1para, sAMskRtika- 176 154 itihAsanI sAmagrI 199 AdinAthastotra" pa7, 191, 192 ItihAsayugo 4 "Adiparva " 15ra IsiMga 5 "AdipurANu" 154 ujajayinI 7, 17 AnaMdapura (vaDanagara) 5 utkIrNa lekha 33 AnaMdavardhana 211, 222 uttara purANa" 154 AnAka 41 uttara pradeza 7 Abu, 3, 9, 36, 45, para, 68, 'uttarAdhyayana sUtra" 15, 106, 260 84, 177 uttarApatha 15 "Abuprazasti " 68, 177, 179 utsAha (vidvAna) 214 Abu rAsa " 34, 206, 209 udayacaMdra 20 Araba vepArI 71 (phU. ne.) udayana 22 AraMbhasiddhi" 101, 256 udayaprabhasUri 33. 34, 36, 40, ArAdhana" pa7, 191, 192 55, 57 (pU. ne.) 97, Arya Rndila 7 100, 101, 117, 141, AlaMkArika 60 (ku. ne.) 180, 256, 257 AlaMkArika 15ra, 154, 210, 220 | "udayasuMdarI kathA" 29 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * uddAttarAdhava '160 udbhaTa 211, 216 udbhaTakumArasaMbhava '216 udyotanasUri 12, 14, 204 unmattarAdhava ' 160 ( phU upadezakandalI ' 108, 110, 257 " " 6 6 upadezatara'giNI ' 35, 38 'upadezamAlA' 12, 97, 101, 257 * upadezamAlA karNikA ' 257 * upadezasaptati ' 35 " upamitibhavaprapaMca kathA ' 11, 12, 204, 261 upAdhyAya vinayavijaya 7 (krU. mA. ) vaTa 29 8 uvasaggaharasteAtra' 190 upAzraya 21, 181 umAza'kara jozI 10 ( ku. nA. ) * ullAdharAdhava ' 67, 68, 157, 10, 161 UrmikavitA 187, 188 dhArmika UrmikavitA 190 UrmikAvyA 190 Rgveda" 187 RSabhadeva 182, 185 zabdasUci ekanAtha 68 eMjana 201 aitihAsika 4 tA. ) --anuzruti 207 --kathAnA 198 --paddhati 38 --purAvA 114, 116 --pramANA 115 vyaktie 175, 198 --zahera 4 --sAdhanA 181 - aucityavicAracarcA ' 224 kaccha 15, 44 kajhinsa para kaDavaka 208, 209 kaNAda 21, 222, 244 kathA 205 peTA kathA 205 6 lekhA 4 vyakti 143 6 * kathAkAza '35 kathApranthA 200 kathAnA 71, 199 , kathAratnAkara ' 55, 105 kathAsaritsAgara '5, 203, 201 kacyuTa 222 " mukhya kathA 205 2 283 karuNAntikA 156 karuNAvAyudha ' 110, 167, 168 kaNu vAdhelA 26 6 6 " kaNuM sundarI ' 27, 78, 169 kaNu sAlakI 27, 78 " , karNAmRtaprapA ' 68, 70, 193, 194, 197 ' karNikA ' 101, 257 " kapUracarita bhANu ' 59 , kapUramaMjarI ' 213 ( krU, netA. ) kalA 36 " ' kalAkalApa ' 93, 94 kalAkAra pa3 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa kalArUpa para "kAvyakalpalatA" 89, 90, 92, kalAvilAsa" 45 93, 95, 150, 215, kalikAlasarvajJa 3, 17, 49 224, 225. 230, 231, kalpasUtra" 257 232, 26ra kalyANamaMdira stotra" 190 "kAvyakalpalatA parimala" 93, 95, kavi 3, 17, 33 230, 231 kavio 54, 56 kAvyakalpalatA maMjarI" 93, 95, kavikalpalatA viveka' 233 231 kAvyakatuka " 215 "kavikaThAbharaNa' 222 kavi kRSNa 194 kAvyaguNa 177 kAvyaprakAza" 69, 211, 212, kavitArahasya 89 214, 217, 218, 2kara kavitAzilI 70 kAvyaprakAza-saMketa " 214 kavi paMDita 61, 71, 117, 261 "kAvyamAlA" 191 kavimaMDaLa 21 "kAvyamImAMsA" 29, 223 kavizikSA' 93, 324, 225, kAvyaracanA 61 231, 261 kAvyaracanAprAvINya 178 kavisamanI sUci 227 kAvyazAstra 28 "kavIndravacanasamuccaya" 193 "kAvyAdarza ' 69, 121 kaMThAbharaNu" 216 kAvyAnuzAsana" 4, 18, 2, kAkusthakeli" 107, 157 157, 207, 212 kAcanI baMgaDI 147, 148 (phU.ne.) "kAvyAlaMkAra' 121 (pU. ne.) "kAtatva' vyAkaraNa 80, 235 164 kAtyAyana 234 kAdaMbarI " 216, 222 kAzI 50 kAtamAlA" 14 (ku. ne.) kAzmIra 18 kAnyakuja 4 kiraNAvali' 257 kAnhaDade prabandha" 202 kirAtAjunIya " 128, 143, kAmazAstra 230 146, 149 kAlavyutkrama 115 kItha 11 (ku. ne.) kAlidAsa 123, 128, 144, 155, | kIrtistaMbha 21, 27, 128 222, 262 "kIrtikaumudI" 26, 33, 40, 50, * kAzikA' 11 : Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci 285 55, 67, 70, 73, 84, { khatapatro 200 86, 123, 147, 128. | khaMbhAta 42, 43, pa3, 71, 114, 132, 136, 137, 140, 115, 181, 186, 210 146, 179, 189, 194, -ne hAkema 135 262 kheDAvALa brAhmaNe 202 kuntaka 211, 212 kheMgAra 202 kumAradevI 37, 38, 39 gajazAlA 84 kumArapAla 15, 18, 19, 20, 24, gaNadharAvalI" 110 26, 28, 41, 54 (..) | gaNapati 202 65, 87, 114, 136, gaNapati vyAsa 81, 1rara 138, 198 gaNivijjA" 255 kumArapAlacarita" 19, 12, 198 ! gadya 6 kumArapAlapratibodha" 21 -kAvya 6 'kumArapAlaprabandha " 20, 54 garabA 2017 (ku. ni.) -nRtya 207 kumAravihArazataka " 20 garabI 207 kumArasaMbhava " 147, 149, 216, garbhagRha 84 222 gaMgadAsa pratApavilAsa" 169 kumudacaMdra 17 gaMgAdhara 169 kuvalayamAlA" 12, 14, 204 gAthA 13 kuzalalAbha 213 (. ne.) gAthAo 15 kRSNa (kavi) 116 gAthA nArAzasI ' 175 kRSNa (rAjA) 58 giranAra 3, 4, 34, 35, 36, 49, kRSNakAnta saMdikuI 64 (..) para, pa3, pa6 (pU. ne.), kRSNamizra 24 68, 99, 138, 178, 180 kedAra 50 gujarAta 3, 15, 16, 19, 36, kezavamitra 233 58, 199 koza 17 -ne garabe 136 kAMkaNa 17 gujarAta " 9, 10 (phU.ne.), 15 kauTilya 210, 231 gujarAtI saltanata 10 (ku. ne.) semendra 94, 164, 203, 324, ! guNacandra 19, 214 240 | guNamati 5 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa guNAkya 5, 144 gupta vaMza 19 gurjara 148 (. ne.) -deza 9, 13, 24, 194 -bhUmi 129 -rAjalakSmI 128, 132, 137 -rAjya 9 -sAmrAjya 15 gujarA 9 geya rUpaka 206 gaha (godharA) 44, 72, 184 granthabhaMDAro 186 graharipu 15 ghUghula 44, 72, 184 cakravartIe 198 caturvidha saMgha 141 carita 198 caritra 18, 198 capaTapaMjarikA" 194, 195 caMDIzataka " 188, 189 caMDa paMDita 64 (ku. ne.), 77 caMda baradAI 199 candraga7 110 caMdragupta 19, 20 "caMdraprabhacarita" 12 caMdralekhA vijaya prakaraNa" 20, 28, cAvaDAe 14, 15 cAvaDA vaMza 14, 131 cAMciyAo 45 cAMciyAgIrI kara cimanalAla dalAla 38 cIna 5 cUNio 256 ca 27 caulukya 3 -rAja 3, 39 -rAjA 29, 37, 62, 64, - 185, 26ra. -rAjya 26, 41, 124 -vaMza 15, 18, 19, 28, 29, 66, 132, 181, 183 -samaya 10 (ku. ne.) caula 15 cheda 17 apabhraMza chede 240 prAkRta chaMdo 240 chaMda zAstra 18, 230, 239, 240 chandAnuzAsana" 18, 230, 231, 240, 243 doratnAvali' 93, 95, 241 chAyAnATaka 87, 165, 166 167 chAyAnATayaprabandha" 165 chAyArUpa nATaka 166 chedasUtro 190 jagaDa 198 "jagaDucarita' 198 jagadeva 60 ( ne.) caMdrAvatI ra2, 84, 177 cAcariyAka 117 cANakya 222 cApavaMza 11 cAraNe 85 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci [ 287 jagadeva 255 jIvanavRttAnta 198 jayanta bhaTTa 112, 214 jUnAgaDha 4 jayadeva 160 jesalameranA bhaMDAra 45, 77, 111 jayasiMhasUri 34, 40, 45, 83, jaitrasiMha 110, 137, 186, 187 111, 11, 122, 169, . jaina 29 180, 183, 246 -AkhyAna kavitA 154 jayaMtasiMha 41 -Agama 16 jayAnandasUri 2014 -AgamagranthA 24 jarAsaMdha 4 -Agama sAhitya 203 jahaNadevI 20 -itihAsa 7 jahalaNa 72, 150, 180 -kavio 35, 154 jAtaka" 203 -kAlagaNanA 7 jAbAlipura (jAlora) 12, 84 -prantha 29 jAlora 28 -tIrthaMkara para jitayazas 8 -tIrtho 51 jinadattasUri 90, 92 133 -dhama 7, 19, 29, 50 jinadAsagaNi mahattara 7 (ku. ne.), -nyAya 8 256 -prakaraNagranthA 256 jinaprabhasUri 9, 10, 198 -philasUphI 12 jinaprAsAde 108 -bhaMDAra 55 jinabhadrasUri 34, 35, 114, 202 -maMdire 19 jinamaMDana 198 -lekhake (vetAMbara) 200 jinasena 154 -vidyAo 4, 10 jinaharSa 35, 50, 161, 184 -vidvAna 8 jinAnandasUri 8 -zAstro 29 jinendrabuddhi 11 -mRta 7 jinezvarasUri 16, 18 154 -saMdha 29 jatakalpacUrNi vyAkhyA 54 (ni.), -sAdhuo 29 186 -sAhitya 39, 190, 203 jIrNoddhAra 177, 180 jaina granthAvali' 230 jIvanacarita 34 jaina pustakaprazastisaMgraha' 176 jIvanacaritra 199 jainastotra samuccaya' 191 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , kapa 288 ] mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa "jainastotra santAha' 105, 191 "taraMgavatI " 204 jainetara vidvAne 29 tarkazAstra 18, 90 jainendra' vyAkaraNa 235 * taMtrAkhyAyikA' 25 jaimini 216 tADapatrIya pustaka papa jJAtAdharmakathA sUtra" 131 -prata 46, 49, 187 jJAnabhaMDAro 29, 30, 54 -hastaprata 47, 48, 54, (phU. jyotiSa 8 ne.), 186 -grantha 254 tAmrapatra 176 -zAstra 246, 256 tAraMgA 36 jyotiSI 11 tArkika 253 tiSkaDaka vRtti 7 (phU.ne.) ' tArkika 9 "tisAra' 104, 256 tIrthayAtrAe 181 TippaNa 8, 123 tIrthakara 178 TIkA 9, 14, 16, 123, 161 tIrthakara 198 TIkAo 68, 110, 212, 256 tAlArasa" 207, 208 prAkRta TIkAo 12 tejapAla 3, 26, 36, 37, 39, saMskRta TIkAo 12 42, 44, 48, 49, 51, TIkAkAre 8 (phU.ne.), 24, 218 53, 62, 72, 76, 98, saMskRta TIkAkAre 24 124, 143, 177, 182, TIkAsAhitya 256 186 ThakarAta 15 terAsiya" 145 ThavaNuM 209 tripuruSaprAsAda 22, 28 DabhAI 36, 177, 185 (ku. na.) tribhuvanapAla 87 - kile 184 'triSaSTizalAkApurUSacarita' 18 "DhALa 208 tattvamImAMsA 244 154, 167, 263 ciMzikA' 5 tatvasaMgraha" 29 tatvAcArya 13, 14 thArApaka-tharAda 23 tavAditya 14 darabArI kavitA 175 "tapaplava ... 29 darbhAvatI prazasti' 184,185, 186 tanne 187 dazarUpaka" 20 tapAgaccha bhaMDAra 186 dastAvejo 6, 44, 200 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci [ 289 daMDanIti 66 kanma 54, 70, 110, 117 daMDapati 37 droNAcArya 21 daMDI 121, 143, 211, 216 draupadIsvayaMvara' 21, 28 dAnapatra 6 ghA diveda 29 dAnastutio 175 dvAdazAniyacakra' 8 dAnezvarI 3 dvArakA 4 digaMbara AcArya 17 dvAravatI 2017 dilhI 45 yAzraya " 18, 19, 26, 122, dIpikA " 112 131 durgasvAmI 11 dhanapAla 123 durlabharAja 29 dhanaMjaya 20 dUtAMgada " 87, 166 dharasena 2 je 6 duhA chaMda 202 dharkaTa 61 (. ne.) daSTivAda 7 dharmakathA 11, 203, 204, 208 della 11 -saMgraha 203, 204, 205 devakUpaka-dIva 113 dharmakIrti 8, 216 devagiri 43, 58 dharmadAsagaNi 257 devagupta 13 devacandra 17, 28, 169 dharmasAgara 257 devaprabhasUri 174 dharmasthAnaparaMparA " 181 devavimala 122 "dharmAlyudaya" 33, 34, 50, 55, devazIla 213 (. ne.) 57 (pU.ne.), 97, 100, devasUri 17 101, 106, 141, 143, devAdhiMgaNi kSamAzravaNa 7, 166, 168 54 (ku. ne.) dhavalaka (dhoLakA) 3 devIcandragupta " 19, 169 dhAtupATha " 234 devamandira 27 dhArAasa" 1rara devIsahastranAma 188 dhArAvarSa 45 devendra 261 dhArmika netAo 13 devezvara 233 dhUkhyAna" 12 dezInAmamAlA" 18 dhoLakA 40, 41, 43, 49, 50, dehaDa 114 61, 62, 77, 179 u7 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 ] dhruvadevI 19, 20 dhvajadaMDA 111, 183 dhvanikAra 216, 222 dhvanisaMpradAya 211 - dhvanyAlAka nimasAdhu 164 211 mahAmAtya vastupAlanuM sAhityama'DaLa 6 nayayakra 8 nayacandrasUri 55, 56, 8, 103, 104, 106, 123, 133, 141, 174, 182, 192, 205, 23, 237, 244, 245, 246, 249, 256, 262 naranArAyaNAnaMda '33, 4, 55, 149, 17, 18, 148, 150, 192 narapati 213 ( . ne. ) narasiharAva dIveTiyA 203 (phU. ne.) narendraprabhasUri 34, 55, 59, 108, 157, 18, 193, 19, 218, 220 ' narmadA kara navAMgIvRttikAra 16 ' nadicUrNa '7 ( . ne. ) - na'divRtti ' 7 ( krU. ne. ) nAgaDa 47, 48 nAgara matrI 47 ~~~mutsaddIo 48 222 - nAgAnanda nAgArjuna 7, 8 ( krU. ne. ) nAgendra guccha 97, 108, 183 nATaka 20, 155 nATakakAra 19, 21 nATikA 20, 155 nATayakAra 23 ' nATayadarpaNu ' 19, 20, 157, 169, 207 nATacapraNAlI 156 nATacazAstra 19, 22, 155, 156, 211 nATacAcAryA 167 nAnAka 36, 79, 80, 81, 122 nAndI 22, 155 nAlaMdA 5 nAlDa 213 ( krU. nikAlAsa uphaleTa 10 6 ekAMkI nATaka 110, 167 aitihAsika--19 madhyakAlanAM saMskRta~~23 saMskRta--19, 20, 22, 155 " " * nirukta ' 29, 210 niyuktie 190, 256 , nItima jarI ' 29 nItizataka ' 196 nIlakaMTha 123 temacandra 28 " ( te. ) nidha'duzeSa ' 18 , nimittASTAMgakheAdhinI ' z naimikumAra 22 neminAtha para, 154, 177 neminAtharitra ' 100 neminAthasteAtra ' 57 naimistava ' 191, 192 - naiSadhIyacarita ' 64 ( krU. teA. ), 77, 138, 139, 149, 261 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci -ne aMgrejI anuvAda 64 (ne.) paryAlocanA 206 nyAya 56 pavitrakAropaNa 22 -grantha 244 paMcataMtra' 203 -zAstra 13 pazcima bhAratIya-24, 25 " nyAyakaMdalI " 104, 174, 244, mUla-24, 25 246, 249, 253 paMcadaMDanI vArtA" 213 (phU. ne.) nyAyakaMdalI paMjikA 104 (phU.na.), "paMcabANalIlA kathA" 216 107 paMcAkhyAna' 24 nyAyakumudacandra" 216 paMcAsarA pArzvanAtha 98, 132 "nyAyatAtparyadIpikA" 246 paMDita 3, 4, 17, 21, 33 "nyAyabindu' 8 -sukhalAlajI 64 (ku. ne.) "nyAyasUtro' 244 pATaNa 14, 28, 29 nyAyAvatAra " 12 -bhaMDAra 48, 77, 85, 105 nyAsa" 11 pATaliputra 4, 7 paTTAvali 98, 100 pATha 8 padrikA 21 bhraSTatA 25 pataMjali 234 pAThAntare 7 padma maMtrI 94 pAThyagra 17 padmAnaMda mahAkAvya" 94, 95, pANini 200, 210, 215, 234 151, 15ra, 153 paghAtmaka AkhyAne 208 pAdaliptAcArya 204 pAdalitAcArya prabandha" 199 paraMparA 3, 4, 10 kavitva paraMparA 22. pArijAtamaMjarI" 169 kAzmIrI pATha-25 pArtha parAkrama vyAyoga" 22, 28 kula-19, 28 pArdhacandra 35, 38 guru-11 pArzvanAtha 190 jaina-15 "pArzvanAthacarita" 112, 133, pATha-24 153, 154 pAMDityanI-14 pAhaNa 114 sAhityanI-14 "pAhaNaputra" 34, 117, 206, 29 paribhASA 174 pAMDavacarita' 106 pariziSTa parva" 12, 18 piTarsane 105 pariSada 7. "piMgala' 240 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ] ' piMDaniyukti ' 99 prItidAna 117 punaHTana 8 purANA 187 purAtattva 53 purAtattva ' traimAsika 8 (phU. ne.) purAtana avazeSa 10 purAtana prabandhasaMgraha ' 35, 54, 15, 16, 83, 12, 116, 192, 199 puSpikA 48, 54 (%0. teA., 193 puSpikA 34, 154 pustakAlayA 54 6 " pUrNa bhadra 24, 25 pRthvIcaMdracaritra ' 202 6 " mahAmAtya vastupAlanuM sAhityama'DaLa pratiSThAvidhi 178 pratIhAra 44 pratyantara 25 pradhAnama trimudrA 41 ' pramANamImAMsA ' 18 6 pRthvIrAja 199 pRthvIrAja rAsA '199 , " pRthvIrAjapraznanya ' 199 6 pethaDa rAsa 202 peAravADa 13 paurANika kathA cha --bhUMgALa 230 --puruSA 122 --prayAjanA 170 vastu 122 ' vyaktie 142 pauSadhazALA 115 prakaraNa 20 --granthA 12 prajJAcakSu 20 pratAparudrakalyANu ' 169 * pratimAniruddha nATaka ' 216 prabandha 21, 34 --saMgraha 35, 198 prabandhakAza' 9, 34, 4, 45, 46, 47, 14, 82, 87, 92, 94, 105, 106, 115, 124, 192, 194, 198, 232 'prabandhacintAmaNi' 9, 14, 33, 37, 40, 45, 56, 57, 192, 198, 199, 203 prabandhupa cazatI' 35 prabandhAvali' 34, 102,114,199, 201, 202, 203 prabandhA 42, 45, 46, 49, 50, 13, 72, 85, 106, 192,198 jaina prabandhA 77 'praqhudauhiNeya' 28, 83 (phU. tA.), 168 prameAdhacandrodaya' 24 prabhAyandrasUri 8, 198 'prabhAvakacarita' 8, 9, 10, 20, 21, 73 (phU. nA.), 91, 198 prabhAsa 10 --pATaNa 36, 133 pramukha nagara 9 pravezaka 156 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci ( ra93 prazasti 10, 11, 23, 27, 34, | "prAcIna jaina lekhasaMgraha 35 54, (ku. ke.), 122, 175, prAcIna lekhamAlA" 35 177, 180 prAtizAkhya sUtro' 29 -kAra 178 prAdezika bhASAo 191 -kAvya 21, 111, 183 phArasI 202 -racanA 176 phisUtra 234 -lekha 73 philasUphI 28 granthaprazasti12, 25, 12, 186 ballAla 198 nagara-21 baMdara 45 prasannarAghava" 160 bANa 123, 188 prasAda guNa 189 bANAsura 207 prahasana 155 bAra5 15 prahalAdana 123 bAlaca 20, 33, 50, 57, 108, -deva 22, 23, 28, 73 109, 110, 111, 136, -pura (pAlanapura) 23 138, 258 prAkAra 180 bAlabhArata 90, 81,93, 151 prAkRta kathA 12 bAlarAmAyaNa" 164 -kathAgrantha 144 bilhaNa 27, 78, 123, 169 -kathAnake 12 bihAra 5 -kavio 143 bIla 5 (pha. ne.) --grantha 28 budharavAmI 203 -prakaraNagrantha 110 buddhAnaMda 8 -zAsana-lekha 4 buddhisAgarasUri 16 prAkRta piMgala" 86 "bRhatkathA' 5, 144, 203, 204 "prAkRtaprabaMdha' 236, 237, 253 "bRhatkathAkAza" 201, 204 prAkRta vyAkaraNa 86 "bRhatkathAmaMjarI" 203 prAgvATa 60 (. ne.) "bRhatkathAkasaMgraha 203 -vaNika 37 bRhatsaMhitA" 240, 254 -vANiyA 13 bRhad ga7 110 -(peravADa) jJAti 3, 9, | bodhisa 5 20, 28 | bopadeva 5 prAcIna gujara kAvyasaMgraha 202 | bauddha tarkazAstra 27, 250 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ] mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa -darzana 250 bhAravi 123, 148, 262 -philasUphI 5 bhartu mitra 216 -vidyAe 4 bhASA 6, 12 -sAdhuo 5 -apabhraMza 6, 25, 191, -sAhitya 203 202, 206, 208 khUlara 4, 18 (phU. ne.) -uttarakAlIna apabhraMza 25, brahmagupta 11 208 brahmazAlAo 10, 50 - jUnI gujarAtI 35, 38, brAhmaNa zAstro 92 191, 202, 206, 208 -vidyAo 4, 10 --jUnI pazcima rAjasthAnI brAhma saphUTasiddhAnta" 11 9 (phU. nA.) bhagavatI sUtra 231 -jUnI marAThI 201 bhaTTa kumArila 2015 -prAkRta 4, 12, 26, 191, bhaTTa jayarAzi 29 202 bhaTTa nAyaka 211, 215, 216, 222 -prAkRta paizAcI 203 bhaTTa nArAyaNa 216 -prAcIna gujarAtI 25 bhadi 123 -prAdezika 200 bhadrikAvya" 6 -bolAtI 200, 203 bhaddojI dIkSita 235 -mAru-gurjara 10 (phU. ne.) bharata 155, 211, 216, 222 -saMrakRta 3, 12, 25, 191, bharatavAkayo 156 22 bharUca 13, 186 -gAthA saMskRta 201 bhavAI 17 -mizra saMskRta 201 bhAgavata purANa" 138 -lekabhASAmAM saMskRta 20,201 bhANa 155 -sAhityika saMskRta 201 bhAmaha 211, 21 bhASya 29 bhArata 4, 16 bhAsa, 208, 209 pUrva bhArata 7 bhArakara 16 0 (phU. ne.) madhya bhArata 7 bhAskaradatta 59 bhAratIya kathAsAhitya 24 bhinnamAla 4, 9, 12 -darzana 12 bhillamAlakAcArya 11 - bhASAo 202 bhImadeva pahele 27 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabadasUci -bIje 3, 22, 26, 28, ! 'mahAbhASya " 216, 274 33, 40, 41, 70 "mahAmaMDalezvaro" 41 bhRgukaccha (bharUca) 8 mahArAjAdhirAja' 41 bheja 17, 9, 169, 211, 216 mahAvIra 154 bhe. ja. sAMDesarA 19 (ne), 22 mahima bhaTTa 211 ( ne.), 25 (pha. ne.), 28 mahItaTa pradeza 44 (phU. no.) mahendrasUri 20 makA 44 maMgalAcaraNa 22, 194 maTha 10, 27, 50 maMtripada 49, 51 atisAra 213 (phU. ne.) --mudrA 37 mathurA 7 maMtrI 3, 37 madana 115, 116, 169 mAgha 10, 11, 123, 144, 216, madanakIti 115 262 madhusUdana modI 4, 18 mANikyacandra 112, 113, 115, mammaTa 69, 211, 212, 214, 143, 153,154, 214, 216, 217, 218, 220, 262 217, 232, 262 mayura 188 mAdhurI vAcanA" 7 maladhAra 7 103 mAdhava 60 malayagiri 7 (ku. ne.), 24, 256 mAdhavAnala-kAmakandalA prabandha" 202 mala vAdI 8 mAnatuMga 190 majido 50 mAyurAja 160 mahamUda gajhanavI 15 mAravADa 83 mahAkAvya 3, 50, 58, 63, 88, mArkaDeyapurANa" 67 112, 113, 121, 134, mAlatImAdhava " 216, 231 143, 153, 192, 195 mahAkAvya 33, 34 mALavA 16, 17, 26, 44, 199 -aitihAsika 122, 141, mAMDalike 3, 41, 13ra 143 mImAMsA 251 -paurANika 122, 143 mukula 222 mahAnATaka' 164, 166 muktakaracanA 195 mahAbhArata" 22, 81, 91, 93, muktaka 193 121 (phU.ne.), 148, 151, mugdhabedha" 235 187, 21, 263 mugdhAvadha auktika " 200 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ] mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa 193 mudrArAkSasa" 19, 59, 169 ] yazavIra 28, 83, 84, 85, 86, mukitakumudacandra prakaraNa" 61(phU.ne.), 123 169 yAtrAmahotsava 23 municandrasUri 66 yAdava rAjA 43 munizrI puNyavijayajI 68 (.), yAska 29, 210, 234 yuga 3, 4 munisuvratacarita' 60 yuvAna-coga 4, 5, 9, 10 murAri 123, 144, 160, 174 yoganidrA 140 'muSTi vyAkaraNa' 24 "gazAstra' 18, 20 muslima AkramaNa 34, 45, 84, raghuvaMza 231 111 ratnakaMTha 214 muslima vepArI 43 ratnakAza 31 muMja 49 ratnamaMdiragaNi 35 mULarAja solaMkI 14, 15, 21, 25 "ratnazrAvaka prabandha" 199 mUlasthAna 180 ratnAvali' 222 mULa grantha 8 rasa 20 meghadUta' 60 (6. no.) rasa-dhvani siddhAnta 211 merUtuMgAcArya 7 (phU. ne.), 8, 34, rasa saMpradAya 211 37, 38, 198 rasikalAla cho. parIkha 4 (ku. ne.), meravijaya rU5, 38 11 (..), 18 (phU. ne.), mevADa 83 maitrakA 4 rahasya nATaka 155 mejadIna 45 raMgabhUmi 23, 156 moDha 61 (pU. no.) raMgamaMDapa 84 mohanalAla da. desAI 16 (phU.ne.), rAghavAnanda " 216 38 rAjakAza 43 maharAjaparAjaya" 22, 23, 28, ! rAjadarabAra 200 61 (..), 168, 169 rAjanIti 200 yazazcandra 20, 61 (..), 169 | rAjanItijJatA 3 yazapAla 22, 23, 61 (..), 169 rAjapuruSa 15, 59 yazastilaka caMpU" 148 (. ne.) rAjazekharasUri 9, 29, 34, 50, thazevarmA 65 104 (ku. ne.), 105, 164, yazovijayajI 214 198, 223, 23, 245 22 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda sUci [ 297 rAjasabhA 27 rAjasthAna 10 (phU. ne.), 199 ! rANakadevInA dUhA" 203 (phU. ne.) rANaka 41 rAmakathA 162 rAmagupta 19, 20 rAmacandra 19, 20, 157, 169, 207, 214 rAmalAla medI 21 (phU. no.) rAmazataka' 68 (phU. ne.), 70, 188, 189 'rAmAyaNa" 6, 67, 81, 121 (phU. na.), 187 rAvaNavadha" 6 * rASTrakUTa vaMza 65, 124 rAsa 206, 07 rasika 206, 2017 rAsaDA 207 rAsA 206 rAsu" 206 rItisaMpradAya 211 raNula 50 rudraTa 121 (..), 164, 211 rudradAmA 4 rudramahAlaya 15, 21 racaka-yaka 214 rUpakagranthi 11, 12, 23 rUpAntaro 203 revaMtagiri 34 revaMtagiri rAsu 34, 99, 206, 207, 208 rohiNeya 28 38 lakuTArasa 207, 208 lakSaNa 16 lakSaNA 220 lakSmaNagaNi 60, 208 lakSmIdhara 261 lakSmIsAgara 35, 38 'laghu bhojarAja' 54 'lalitavigraharAja' 169 lalita-vistara' 201 lavaNuprasAda 41, 42, 43, 70, 124, 128, 132, 177 lazkarI vahIvaTa 66 lahiyA 199 lAkho phUlANI 15 lATa 15 luNa-vasati para, 84 luNiga para lekhapaddhati' 44 lekakathA 203 -kathA sAhitya 203 -nATaya 17 -nRtya 206, 208 -vRtta rara3, 225 -saMgIta 206 -sAhitya 16, 25, 199 lellaTa 211, 216, 222 vokti jIvitakAra 216 vaTezvaradatta 59 vaDanagara 21 vatsabhakTi 175. vatsarAja 59 vanarAja cAvaDA 14, 132 (phU. ne.) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 ] mahAmAtya vastupALanuM sAhityamaMDaLa varAhamihira 240, 254 vahANa 45 vardhamAnagaNi 20 vahANavaTI 42 varmalAta 10 vahANavaTuM paDe valabhI 4, 5, 6, 29 vahIvaTakartA 13, 59 -pura 10 vAkyapadIya 222 valabhI vAcanA' 7 vADmaTa 22, 60 (. no.), 73 vasaMtavilAsa" mahAkAvya 33, 40, -bIje 2017 47, 48, 50, 57, 109, vAbhadAlaMkAra" 22 110, 124, 136, 140 vAghela gAma 41 "vasudeva-hiMDI" 167, 203, 304 vAghelA 3, 26, 40, 42, 61, 179 vasubadhu 5 vAcanA 25 varatupAla 3, 9, 22, 26, 27, alaMkRta vAcanA 25 28, 29, 30, 33, 34, 36, sarala vAcanA 25 38, 39, 42, 44, 45, 46, vAjasaneyI saMhitA" 29 47, 48, 49, 51, 23, 54, vAtsAyana 222 57, 58, 19, 62, 71, 7ra, vAdavidyA 90 vAdasabhA 227 73, 76, 89, 107, 114, 115, 124, 128, 133, vAdI devasUri 109, 246 148, 177, 182, 186, vAmana 8 (. ne.), 211, 216, 222, 234 187, 192, 198, 199, 206 vamanasthalI 44 --nI sAhityaracanA pada vAyaDa 91 vastupAlacarita' 35, 43, 46, 54, | vAyaDa ga7 87, 90, 91, 92, 133 106, 124, 184, 185 | vAyaDA 61 (phU. no.) vastupAla-tejapAla prazasti 40, -brAhmaNa 91 111, 180, 183 -vANiyA 91 vastupAla-tejapAla rAsa 35 vArtika" 234, 235 vastupAlaprazasti' 34, 99, 106, vAlmIki 123 107, 111, 182, 186 vAstuzAstra 84 vastupAla rAsa 35, 38, pada vikrama 17 vikrama vaeNlyuma 190 ( ne.) vastupAlastuti 34, 101, 181 | vikrama saMvata 9 (. no.) vaste 57 (phU. no.) vikramAditya 17, 54 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vikramA zIya'155 'vicArazreNi' 7 (phU. nA.) vijayapAla 21, 60 (phU. te), 73 vijayasenasUri 34, 55, 90, 110, 123, 133, 143, 168, 181, 206, 27, 208 vidUSaka 23 'vidvazAlabha'jikA' 216 vidyA 3 kendra pa --guru 13 -trayI 27 - dhAma 4 pravRttie 49 maThA 27 ~maMDaLa 61 --viSayA 27 vidyAdhara 77, 261 vidyAnAtha 169 vidyAbhUSaNa 8 (phUM. teA.) vidyottejana 54 vidyAnA 54 vinayacaMdra 214, 261 zabdasUci viSNudhacandra 108 vimalavasati para vimalazAha para vimAna 23 'virATaparva' 22. 'vividha tIrthaMkalpa' 9, 35. 47, 194, 198 'vivekakalikA' 108, 193, 196, 197 [ 299 'vivekapAdapa' 108, 193, 196, 197 'vivekama'jarI' 60 (phU. ne.), 108, 110, 257, 258 'vivekavilAsa' 90 (phU. ne.) vizAkhadatta 19, 59, 169 'vizeSAvazyaka bhASya' 245 'vizrAntavidyAdhara'8 (phU. ne.) vizvanAtha 155, 207 vizvavidyAlaya 27. 'viSamabANalIlA kathA' 216 viSNubhaka 156, 158 'viSNusahasranAma' 188 vIrakAvyA 162, 175 vIracarita' 222 vIradhavala 3, 26, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 50, 62, 70, 72, 76, 124, 135, 137, 177, 179, 186 vIranirvANa 7, 190, 198 vIrabhadra 13 'vIravazAvila' 38 trIsaladeva 46, 77, 9, 81, 82, 92, 179 'vIsaladeva rAsA' 213 (phU. ne.) 'veNIsaMhAra' 216, 222 vaitAlapacIsI' 213 (phUM. teA.) vedAnta 251, 2pa2 vepAra 53 vepArI mA 44 vaitAlikA 138, 158 vaidarbhI rIti 127 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa vaidyanAthaprazasti' 36, 73, 177, 179, 180, 184, 185 (phU. ne.) vaidyanAtha mahAdeva 177 vairAgyazataka 196 vairacanavijya' 21 vaizeSika darzana 245 vaizeSika sUtro" 244 vRtti 107, 219 vRtto 193 vRddha tapAgaccha 98 vyaMjanA 220 vyAkaraNa 17, 18, 24, 56 -grantha 17, 234 * -zAstra 246 -sUtre 6 vyAkhyAna 5 vyAdhramukha 11 vyAga 20, 22, 23 vyAsa 123 zaka-kSatrapa 4 zakunikAvihAra 183 "zakuntalA" 216, 222 zatruMjaya 39, 40, 49, 50, 133 zabdakeza 201 "zabdAnuzAsana' 236 "siddhahema zabdAnuzAsana" 236 zabdAlaMkAra 220 "zamAmRtama' 166 zaMkarAcArya 188, 194 zaMkuka 211, 216, 222 zaMkha 43, 72 zAkaTAyana 234 zAkaMbharI 58 zAntinAthacarita " 112, 153, 154 zAntisUri 15 zAgadeva 207 zArgedhara 58 zAadharapaddhati" 58, 78, 88 zArkoTI kAujhe (subhadrAdevI) 190 (. ne.) zAstragrantha 54 zilAlekha 4, 10, 23, 36, 39, 48, 50, pa6 (ku. nA.) 73, 83, 99, 108, 175, 177, 178 zilpasamRddhi para, 53 zilpI pa3, 84 zivamandira 50, 64 zivamahimna stotra" 188 zivAparAdhakSamApana stotra" 188 "zizupAlavadha 10, 11, 128, 139, 143, 146, 149, 222 zIlaguNasUri 14, 15 zIlAcArya-zIlAMkAcArya 14 zIlAMkadeva 24, 256 zubhazIlagaNi 35 zelata 202 ziva 19 -mandira 27 "zRMgAraprakAza" 169 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci ( 301 zobhanadeva 84 zrayaMka' 11 zrAvaka 34 zrIkRSNa 4, 207 zrIkRSNaprArthanA 194 zrIcandrasUri 60, 186 zrIdhara 244, 249, 253, 262 zrIdharAcArya 104 zrIpAla 20, 21, 27, 28, 73 zrImAla 9, 10, 12, 13, 14, 29 zrImAlapurANa 10, 13 zrImALI 13, 28, 60 (phU. no.) -jJAti 110, 114 -brAhmaNe 13 -vANiyA 13 -senI 13 zrIzaila pa0 zrIharSa 123 vetAMbara AcArya 17 - jaina sAdhu 8 Sadazana 109 padarzanasamuccaya" 12 saida-sadIka 43, 51, 71 (. ne.) satrazALAo 27 sanmatitarka 9 sapAdalakSa 64 saptakSetrI rAsu 207 samayasundara 35 samarAI kahA' 12, 204 "samavAyAMga sUtra" 245 samasyapUraNa 232 samaMtabhadra 190 samAlocanA 141 samudragupta 175 sarasvatI 14 sarasvatI sadana prazasti" 36 sarvajinasAdhAraNa stavana' 105 sarvadeva 105 sarvAnanda 198 sahastraliMga 21, 27, 129 saMkalana 24 saMketa" 112 "saMgItaratnAkara" 207 saMgItazAstra 105 saMgItapaniSatkAra" 15 "saMgItopaniSad 105 saMpadAsagaNi 167, 203, 204 saMghapaticaritra" 33, 100, 141 saMdhayAtrA 50, pa1, 59, 72, 107 saMghArAma 5 saMDeraka ga7 133 saMpradAye 23, 211 gAcAra saMpradAya pa | saMzodhana 25 saMskAravitaraNa 15 saMskRta kathAgrantha 148 -kavio 73, 143 -kavitA 128 -gadya 4 -grantha 28 -nATaka 155 -paMcakA 123 (ne.) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] mahAmAtya vastupAlanuM sAhityama DaLa --mAdhyama 200 ~~~mUlyAMkana 186 --racanAe 33 --sAdhanA 33 --rUpAntara 12 ----sAhitya 73 --sAhityazAstra 211 --teAtrasAhitya 187 saMskRti 6 sAgaracandra 105 sAdhanagranthe! 6, 41 --aitihAsika 37 sAdhanasAmagrI 33 sAbaramatI jara sAmatasiMha 14 'sAmAcArI zataka' 7 (phU. aa.) 'sAmudrikatilaka' 60 (. ne. ), 255 sAyaNa 60 sArasvata maMtra 109 'sArasvata vyAkaraNa' 235 sAraMgadeva 112 sAMhitya 3, 27, 56 kAra 49 --kRtie pa9, 110 --pravRtti 29 --maDaLa 33, 36, 71, 123, 174, 206, 261 --vivecana 211 --zAstra 22, 33, 145, 233 --sarjana 29 'sAhityadarpaNu'- 112 ( krU. . ), 121 (phU. nA.), 155, 207 sAhityavidyAdharI'77 sAhityika pArzvabhUmikA 3 sAMkhyayeAga 251 sAMskArika punaruvana 2 --saMparka 58, 60 sAMskRtika pArzvabhUmikA 3 --sthiti 28 sikkA 14 sipAla 21, 60 (phU. ne.) siddhapura 15 siddharAja 10 (phU. nA.), 17, 21, 27, 28, 63, 64 --jayasiMha 16, 17, 18, 73, 106, 194, 202 siddhaSi 11, 12, 261 siddhasena divAkara 12, 141, 190 'siddhahemacandra' 18 'siddhahema' vyAkaraNa 9, 18, 214 siMdhaNu-siMhaNa 43, 44 siMdha 9, 26 'sukRtakIrtikallolinI' 76, 40, 101, 131, 180, 185, 186 'sukRtasaMkIrtana' 33, 40, 50, 88, 89, 90, 124, 131, 136, 137, 185 supAsanAhacariya' 60 suprabhadeva 11 subandhu 144 'sumerudhikA'257 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci [ 303 subhaTa 66, 86, 123, 164 [ semadharma 35 subhaTavarmA 186 semaprabhAcArya 73 "subhASitaratnakeza" 116 samasaubhAgya 122 "subhASitaratnasaMdeha' 193 semezvara 22, 29, 33, 37, 40, subhASita saMgraha 58, 77, 85 47, 48, 24, 26, 2, 6, subhASitAvalI" 193, 195 67, 68, 69, 70, 71, 72, subhASita 33, 68, 78, 153, 123, 132, 144, 146, 202 148, 157, 161, 177, -apabhraMza 202 179, 184, 148, 149, "suratsava' 33, 34, 63, 66, 193, 262 67, 86, 128, 148, 146 solaMkI vaMza 1pa surAcArya ra7 saurASTra 15, 26, 36, 51, 207 suvRttatilaka 164, 240 skandagupta 4 suvratasvAmI 183 staMbhatIrtha 42 stutikAvyo 107 sUktAvali 93 sUktio pa7, 59, 1, 72, stotra 18, 27, 187, 190, 193 197 "sthAnAMga sUtra" 245 sUktimuktAvali' 72, 73, 78, sthApaka 22, 23 28, 150, 180 sthApatya 33, 50, 51 sUktiracanA pa7, 58 -avazeSo 15 -saMgraha 193, 196 -kRtio 36 sUtrakRtAMga" 14 -madhyakAlIna bhAratIya 36 sUtradhAra 1papa sthiramati pa sUryazataka' 188, 189 smAraka 13 "sUryasahastranAma" 188 svAdizabdasamuccaya" 97, 236 sUryAsAya 11 "syAdvAdamaMjarI" 102 senApatio 13 "yAdvAdaratnAkare" 246 soDhala 29 svapnacintAmaNi 255 senaladevI 202 svapnazAstra rapapa sema 122 svayaMbhUstotra' 190 semadeva 169, 203 hammIramadamardana 34, 4pa, 83, samadevabhaTTa 205 1 69, 170 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa hammIramahAkAvya" 90 (phU.ne.), | hAkema 15 91 hAthaprata 7, 68 hayagrIvavadha" 222 hindurAjavaTa 175 harAdizikhara 180 hInayAna pa haridUta 166 hIrasaubhAgya 122 hariprasAda zAstrI 9 (phU.ne.) hIrAnaMda 35, pa6 (ku. ne.) haribhadrasUri 11, 12, 13, 24, hIrAbhAgaLa 18pa (pU. no.) 109, 141, 204, 256 dUNa 148 (. no.) hariSeNa 175, 201 hemacandra 4, 6, 8 (phU. ne), 9, harihara pa6, 61, 66, 74, pa, 12, 17, 18, 19, 20, 23, 76, 77, 78, 86, 11pa, 26, 49, 60 (phU. ne.), 73, 122, 13, 141, haTala ra01 (. ne.) 1pa4, 157, 167, 200, harSacarita' 222 212, 214, 222, 224, hastaprata 25, 36, 48, 154, 165, 230, 231, 24, 243, 186 263 hastalikhita pustakabhaMDAre 26, 28 'masamIkSA" 4, 18 (. ne.) haMsAuli 213 ( ne.) "hRdayadarpaNa" 215, 222 116 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international For Private & Personal use only