Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmaMtra kI anuprekSA lekhaka pUjya paM0 zrI bhadraGkara vijayajI-gaNivara saMvat 2028 prakAzaka : maMgala prakAzana mandira, kar3I uttara gujarAta prathamAvRtti mUlya do rupaye pacAsa paise
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI saMskaraNa - prathamAvRtti saMvat 2028 vi0 anuvAdaka - zrI sohanalAla paTanI ema. e. (saMskRta, hindI ) hindI vibhAga, rAjakIya mahAvidyAlaya, sirohI ( rAja0 ) prApti sthAna : 1. maMgala prakAzana mandira po0 kar3I ( uttara gujarAta ) 2. sarasvatI pustaka bhaNDAra ratanapola, hAthIkhAnA, ahamadAvAda naM0 1 3. soma canda DI. zAha, pAlitAraNA, ( saurASTra ) 4. sevantIlAla vI jaina ' 20 mahAjana galI, pahalAmAlA jhaverI bAjAra, bambaI naM0 2 5 lalitakumAra goradhanabhAI zivagaMja ( rAjasthAna ) Gong akSarasaMdhAna-arcanA prakAzana 1, meharA hAusa, kAlAvA. ajamera mudraka - jaoNba priMTiMga presa, ajamera
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA parameSThi namaskAra vizvaprema kA pratIka hai / parameSThi bhagavAn sakala vizva para niSkAma prema evaM niSkAma karuraNA bhAva rakhate haiM / grata. unake prati kiyA gayA namaskAra vizvaprema kA hI pratIka hai | namaskAra dvArA parameSThi bhagavAna ke prati darzita vinaya samagra vizva ke jantuo ke prati prema kA pratIka hai / vizvapremiyo ke prati avinaya vaira evaM dveSabhAva kA cihna hai / vizvaprema amRta hai / zrata. namaskAra dva eSabhAvarUpI viSa kA pratikAra hai, azubha rAga jvara kA vinAzaka hai / vizvaprema evaM vizvapra mI dono ke prati prema batAne vAle, pra ema jagAne vAle tathA zubha rAga-dveSa kA vizodhana karane vAle parameSThi namaskAra ko zAstrakAro ne jagata kI mAtA athavA puNya ke janaka kI upamA pradAna kI hai / parameSThi namaskAra ke prati Adara bhAva sukha kA utpAdaka hai evaM sarva jagata ke prANiyoM kA rakSaka hai / anAdarabhAva apane hI sukha kA bhakSaka hai | sakala jagata ke sukha ke lie hI nahI kintu - apane svayaM ke sukha ke lie zrI parameSThi namaskAra sevanIya hai / sabhI isake sevana se sukha, saubhAgya evaM sadgati paryanta mukti - ramaNI ke paramasukha prApta kareM, yahI eka zubhAbhilASI ! - bhadraGkara vijaya anantacaturdazI saMvat 2028 $
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI paMcaparameSThi namaskAra mahAmaMtra GEEEE arihaMtANaM siddhANaM prAyariyANaM uvajhAyANaM namo loe sabasAhUNaM paMcanamukkAro savvapAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havaI maMgalaM .. eso
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmaMtra kI anuprekSA prathama kiraNa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama mana kA bala maMtra se vikAzita hotA hai namaskAra dvArA manomayakoSa ko zuddhi 1. 2 3. buddhi kI nirmalatA evaM sUkSmatA 4. namaskAra siddhamaMtra hai ' abheda meM abhaya evaM bheda meM bhaya 6 namaskAra maMtra hI mahAkriyA yoga hai 7 RNamukti kA mukhya sAvana namaskAra rAga dveSa evaM moha kA kSaya 8. 6. nirveda evaM saMvega rasa 10 sevana hetu prathama bhUmikA zrabhaya, zraddha epa, bhaveda 11. namaskAra maMtra doSa kI pratipakSa bhAvanA 12. iSTa kA pramAda eva pUrNatA kI prApti iSTa tattva kI zracintya zakti 13 14 matrayoga kI siddhi 15. zramUrta eva mUrta ke madhya kA setu 16 namaskAra me sarva saMgraha 17. prAraNa zakti eva manastattva 18. karma kA niranubaMdha kSaya 16. mokSamArga me puSTAvalambana 20. deha kA dravyasvAsthya eva zrAtmA kA bhAvasvAsthya 6] ' 2 5. y 8 10 11 12 14 15 16 2 uw on m 17 18 ke 20 3 22
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 prathama pada kA artha bhAvanApUrvaka jApa 22. navakAra caudahapUrva praSTapravacanamAtA 23. tattvaruci - tattvabodha-tattvapariNati 24. vahirAtmabhAva, zrantarAtmabhAva, paramAtmabhAva 25. gaticatuSTaya se mukti eva ananta catuSTaya kI prApti 26. zUnyatA, pUrNatA eva ekatA kA bodhaka 27 icchAyoga, zAstrayoga, sAmarthyayoga 25. hetu svarUpa eva anubandha se zuddha lakSaNa vAlA dharmAnuSThAna 26. zrAgama - anumAna-dhyAnAbhyAsa 30 dharmakAya, karmakAya evaM tattvakAya avasthA 31 amRta anuSThAna 32 bhAva prAraNAyAma kA kArya 33 bhavyatva paripAka ke upAya evaM Abhyantara tapa 34 samApatti, Apatti evaM sampatti 35 dharmadhyAna evaM zukladhyAna 36 tapaH svAdhyAya evaM IzvarapraNidhAna 37 aSTAMgayoga 38 kSAyikabhAva kI prapti 36 bhavyatva paripAka ke upAya 40 svadoSadarzana evaM paraguNadarzana 41 yogya kI zaraNa se yogyatA kA vikAsa 42 duSkRta eva sukRta 43 zrAtmA meM sthita acintya zakti kA svIkaraNa '25 26 27 28 mmm 30 30 31 32 33 34 35 36 37 38 36 40 41 42 43 44 45 46 47 PS G
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. vItarAga avasthA ho parama pUjanIya hai 44 saccA sukRtAnumodana 46. arihaMtAdi kI zaraNagagana 47. svarUpa bodha kA kAraNa 48. aAtmatattva kA smaraNa 46. vItarAga avasthA kI sUjha-bUjha 50. zaraNagamana dvArA citta kA samatva 51 dayA dharmavRkSa kA mUla evaM phala 52. karmakSaya kA asAdhAraNa kAraNa 53. sparUpa kI anubhUti
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmaMtra kI anuprekSA mana kA bala maMtra se vikasita hotA hai / namaskAra manupya kI svaya kI pUMjI hai / namana karanA hI mAnavamana eva buddhi kA tAttvika phala hai| namaH devI guNa eva AdhyAtmika sampatti hai / dUsaro ke guNa grahaNa kI zakti namaskAra meM nihita hai| zarIra ko manase adhika mahattva nahIM milanA cAhie kyoki zarIra ratha hai eva mana azva hai / mana rUpI azva ko zarIra rUpI ratha ke Age jotanA caahie| __mana dvArA hI tattva kI prApti hotI hai / zAzvata sukha eva saccI zAnti antarmana se prAptavya hai| hAthI kA zarIra vaDA eva vajanadAra hotA hai parantu vaha kAmI hotA hai / siMha zarIra choTA eva halkA hote hue bhI hAthI kI apekSA kAma kA vijetA hotA hai / ata siha hAthI ko bhI jIta letA hai| manuSya kA mana siMha se bhI adhika balavAna hone se vaha siha ko bhI vaza me kara ke piMjare me DAla detA hai| mana kA vala matra se vikasita hotA hai, matro me sarvazreSTha namaskAra matra hai| usase kAma, krodha, lobha, rAga, dveSa eva mohAdi Antarika zatru jIte jAte haiM / ___ namaskAra matra me pApa se ghRNA hai eva pApI ke lie dayA hai| pApa se ghRNA Atmabala kA varddhana karatI hai, namratA eva nirbhayatA lAtI hai| pApI se ghRNA Atmavala ko kama karatI hai, ahakAra eva kaThoratA lAtI hai| saccA namaskAra prAtmA me prema eva aAdara baDhAtA hai, svArtha eva kaThoratA kA tyAga karavAtA hai| jitanA ahakAra hogA utanA hI satya kA pAlana kama
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogaa| jitanA kama satya kA pAlana hogA utanI hI jitendriyatA kama hogI tathA kAma, krodha evaM lobha kA bala adhika hogA / namaskAra se vANI kI kaThoratA, mana kI kRpaNatA eva vuddhi kI kRtajJatA naSTa hotI hai tathA kramaza. komalatA, udAratA eva kRtajanA vikasita hotI hai| namaskAra dvArA manomaya koSa kI zuddhi namaskAra me nyAya hai, satya hai, dAna hai eva sevAbhAva nihita hai / nyAya me kSatriyatva hai, satya hai eva usake bahumAna me brahmajJAna hai / dAna eva dayA me lakSmI eva vyApAra kI sArthakatA hai, sevA eva zuzrUpA me satoSa guNa kI sImA hai / namaskAra dvArA kSatriyo kA kSatriyatva, brAhmaNo kA brahmajJAna, vaMzyo kA dAnaguNa eva zUdro kA sevAguNa eka sAtha sArthaka hote haiM / samarpaNa, prema, paropakAra eva sevA bhAva ho mAnavamana eva vikasita buddhi ke sahajaguNa hai| ___manuSya janma ko zreSTha banAne vAlI yadi koI vastu hai to vaha pavitra buddhi hai / jIva, deha eva prANa to prANI mAtra meM haiM para vikasita mana ema vikasita buddhi to mAtra manuSyo me hI hai / saba kucha ho para sadbuddhi nahI ho to saba kA durupayoga ho durgati hoto hai / dUsarA kucha bhI nahI ho para yadi sadbuddhi hI ho to usake prabhAva se sava kucha prApta ho jAtA hai / mAnava mana me ahakAra eva Asakti ye do baDe dopa hai| dUsaro ke guNa dekhane se eva svayaM ke dopa dekhane se grahakAra evaM Asakti naSTa ho jAte haiN| namaskAra dUsaro ke guNa grahaNa karane kI eva svaya ke dopo ko dUra karane kI kriyA hai / namaskAra se sadbuddhi kA vikAsa hotA hai eva sadbuddhi kA vikAsa hone se sadgati hastAmalakavat ho jAtI hai /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 namaskAra rUpI vajra grahakAra rUpI parvata kA nAza karatA hai | namaskAra mAnava ke manomaya koSa ko zuddha karatA hai / ahakAra kA sthAna mastaka hai / manomaya koSa zuddha hone se ahakAra apane zrApa vilona ho jAtA hai / namaskAra me zubhakarma, upAsanA evaM jJAna ina tInoM kA sagama hai / zubhakama kA phala sukha, upAsanA kA phala zAnti eva jJAna kA phala prabhuprApti hai / namaskAra ke prabhAva se isa janma me sukha, zAnti eva janmAntara me paramAtmapada kI prApti sulabha hotI hai / karma-phala me vizvAsAtmaka buddhi hI sadbuddhi hai | sadbuddhi zAntidAyaka hai / namaskAra se usakA vikAsa hotA hai eva usake prabhAva se hRdaya me prakAza udbuddha hotA hai / jJAna vijJAna kA sthAna vRddhi hai eva zAnti zrAnanda kA sthAna hRdaya hai / vuddhi kA vikAsa evaM hRdaya me prakAza hI namaskAra kA asAdhAraNa phala hai / buddhi kI nirmalatA nirmalatA evaM sUkSmatA mAnava janma durlabha hai, usase bhI durlabha pavitra eva tIvra buddhi | namaskAra zubhakarma hone se usake dvArA buddhi tIkSNa hotI hai | namaskAra me bhakti kI pradhAnatA hone se buddhi vizAla eva pavitra vanatI hai | namaskAra me samyak jJAna hone se buddhi sUkSma bhI vanatI hai / isa prakAra vuddhi ko sUkSma, zuddha eva tIkSNa vanAne ko sAmarthya namaskAra meM nihita hai| paramapada kI prApti hetu vuddhi ke ina tIno guNo kI AvazyakatA hai / sUkSmabuddhi binA namaskAra ke guNa jAne nahI jA sakate, zuddha buddhi vinA namaskAra ke guNo kA smaraNa citta rUpI bhUmi me sudRDha nahI kiyA jA sakatA / L namaskAra - kartA me nihita nyAya, namaskArya tattva meM nihita dayA, eva namaskAra kriyA meM nihita satya, vuddhi ko sUkSma, zuddha
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ eva sthira kara detA hai| isa prakAra buddhi ko sUkSma, zuddha eva sthira karane kA sAmarthya namaskAra meM nihita hai| namaskAra meM ahakAra ke viruddha namratA hai, pramAda ke binddha purupArtha eva hRdaya kI kaThoratA ke viruddha komalatA hai / namaskAra se eka ora malina vAsanA va dUsarI ora citta kI cacalatA dUra hone se jAna kA ghora yAvaraNa mahakAra Tala jAtA hai| namaskAra kI kriyA zraddhA, vizvAma eva ekAgratA baDhAtI hai| zraddhA se tIvratA, vizvAsa se sUkSmatA eva ekAgratA se buddhi me sthairya guNa bar3hatA hai| namaskAra se sAdhaka kA mana parama tattva me lagatA hai eka badale me parama tattva se buddhi prakAzita hotI hai| usa prakAza se vRddhi ke aneka doSa jaise madatA, sakucitatA, sazaya-yuktatA eva mithyAbhimAnitA Adi sAtha naSTa hote hai / namaskAra maMtra siddha maMtra hai namaskAra eka matra haiM evaM matra kA prabhAva mana para paDatA hai / mana se mAnane kA eva buddhi se jAnane kA kAma hotA hai| matra se mana eva buddhi dono parama-tattva ko samarpita ho jAte hai| zraddhA kA sthAna mana hai eva vizvAsa kA sthAna buddhi hai| ye dono java prabhu ko mamapita ho jAte haiM taba una dono ke doSa jala kara bhasmIbhUta ho jAte hai| buddhi svArthAMdhatA ke kAraNa mada, kAmAvatA ke kAraNa kuvuddhi, lobhAndhatA ke kAraNa durvRddhi, krodhAndhatA ke kAraNa sazayI, mAnAndhatA ke kAraNa mithyA eva kRpaNAdhatA ke kAraNa atizaya sakucita ho jAtI hai / namaskAra rUpI vidya ta jaba cittAkAza me kaudhatI hai taba svArtha se lagAkara kAma, krodha, lobha, mAna, mAyA eva darpa Adi sabhI doSa dagdha ho jAte hai eva
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 citta cAroM dizAoM se nirmala ho prakAzita ho uThatA hai / samatA, kSamA, satoSa, namratA, udAratA eva nisvArthatA yAdi guraNa usame se prakaTa hote haiM / zabda namaskAra kA zarIra hai arya namaskAra kA prANa hai eva bhAva namaskAra kI grAtmA hai / namaskAra kA bhAva jaba citta ko sparza karatA hai taba mAnava ko samprApta AtmavikAsa kA amUlya avasara dhanya hotA hai / namaskAra se Arambha huI bhakti anta me jaba samarpaNa meM pUrNa hotI hai tatra mAnava svajanma kI sArthakatA kA anubhava karatA hai / namaskAra maMtra siddha maMtra hai / isa maMtra kA smaraNa mAtra karane se AtmA me jIvarAziyoM ke Upara sneha pariNAma jAgrata hotA hai / ataH svataMtra granuSThAna yA purazcaraNAdi vidhi kI bhI jarUrata nahI paDatI / usakA mukhya kAraNa pacaparameSThi bhagavAn kA anugraha - kAraka sahaja svabhAva hai tathA hai prathama parameSThi arihanta bhagavAna kA siddha sakalpa ki "jIva mAtra kA AdhyAtmika kalyANa ho" / ameda meM abhaya evaM bheda meM bhaya guNa bahumAna kA pariNAma acintya zakti se yukta kahA gayA hai / nizcaya se bahumAna kA pariNAma eva vyavahAra se vahumAna kA sarvotkRSTa viSaya donoM ke milane se kArya siddhi hotI hai / guNAdi kA smaraNa karane se rakSA hotI hai / usase vastu svabhAva kA niyama kArya karatA hai / ghyAtA antarAtmA jaba dhyeya - paramAtmA kA dhyAna karatI hai tava citta me dhyAtA dhyeyadhyAna ina tInoM kI ekatA strI samApatti hotI hai, jisase kliSTa karma kA avasAna hotA hai eva antarAtmA ko adbhuta
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAnti milatI hai, usI kA nAma matra se rakSA hai| dUmaro ke sukRta kI anumodanArUpasukRta akhaDita zubha bhAva kA kAraNa hai / parama tattva ke prati samarpaNa bhAva eka tarapha namratA. dUsarI tarapha nibhaMyatA lAtA hai eka dono ke pariNAma svarUpa nizcintatA kA anubhava hotA hai| abheda me abhaya hai eva bheda me bhaya hai| namaskAra ke prathama pada me aghi ganda hai, vaha abheda-vAcaka hai eva umase kiyA huyA namaskAra abhaya-kAraka hai / abhayaprada abhedavAcaka ariha pada kA puna punaH smaraNa trANakArI, anarthahArI tathA prAtma jJAna rUpI prakAnakArI hone se pratyeka vivekI ke lie AzrayaNIya hai| namaskAra maMtra mahAkriyA yoga hai pacamagala rUpa namaskAra hI mahAkriyAyoga hai kyoki usame dono prakAra kA tapa, pAco prakAra kA svAdhyAya eva paramocca tattvo kA praNidhAna nihita hai| bAhya-abhyatara tapa hI karma roga kI cikitsA rUpa banatA hai, pA~co prakAra kA svAdhyAya mahAmoha rUpI vipa ko utArane hetu matra ke samAna bana jAtA hai eva parameSThi kA praNidhAna bhavabhaya kA nivAraNa karane hetu parama-zaraNa rUpa banatA hai| namaskAra rUpI paca magala kI kriyA hI abhyantara tapa, mAva, svAdhyAya eva Izvara praNidhAna rUpa mahAkriyAyoga hai| isakA smaraNa avidyAdi klezo kA nAza karatA hai eva citta ke akhaDa samAdhi rUpa phala ko utpanna karatA hai| kleza kA nAza durgati kA kSaya karatA hai eva samAdhibhAva sadgati kA majana karatA hai| namaskAra me 'namo' pada pUjA ke artha me hai eva pUjA dravya
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva saMkoca artha me hai| dravya-saMkoca hAtha, sira, pAMva Adi kA niyamana eva bhAva-sakoca mana kA vizuddha vyApAra hai / dUsare prakAra se namo stuti, smRti eva dhyAnaparaka tathA darzana, sparzana eva prApti kAraka bhI hai / stuti dvArasa nAma grahaNa, smRti dvArA artha-bhAvana eka dhyAna dvArA ekAgra cintana hotA hai / darzana dvArA sAkSAtkaraNa, sparzana dvArA vizrAntigamana evaM prApti dvArA svamavedya-anubhavana bhI hotA hai| nAma grahaNa Adi dvArA dravyapUjA eva arthabhAvana, ekAgra cintana tathA sAkSAtkaraNAdi dvArA bhAva pUjA hotI hai / ____ jisa prakAra jala dvArA dAha kA zamana, tRSA kA nivAraNa eva paka kA kSAlana hotA hai vaise 'namo' pada ke artha kI puna puna' bhAvanA dvArA kaSAya ke dAha kA zamana hotA hai vipaya kI tRSA kA nivAraNa hotA hai eva karma kA paka kSAlita ho jAtA hai| jaise anna dvArA kSudhA kI gAnti, zarIra kI tuSTi eva bala kI puSTi hotI hai vaise hI 'namo' pada dvArA viSaya-kSudhA kA gamana, AtmA ke satoSa Adi guNoM kI tuSTi tathA prAtmA ke talapAya-parAkrama Adi guNoM kI puSTi hotI hai| RNa mukti kA mukhya sAdhana namaskAra mAnava jIvana kA saccA dhyeya RNamukti hai / RNa mukti kA mukhya sAdhana namaskAra hai namaskAra / viveka jJAna kA phala hai eva viveka jJAna samAhita citta kA pariNAma hai| parameSThi smaraNa se citta samAdhivAn banatA hai / parameSThi bhagavAn kA yaha sakalpa hai ki sabhI sAdhaka samAhita cittavAle bane / ata unakA smaraNa eva nAma grahaNa sAdhaka ke citta ko samAdhivAna banAtA hai / samAdhiyukta citta me viveka sphurita hotA hai eva vivekI citta me RNamukti kI bhAvanA prakaTa hotI hai / RNa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 mukti kI bhAvanA me te prakaTa namaskRti RNamukti yAni macce arthamevamukti ko prApta karavAtI hai / namaskAra maMtra dvArA paMcamaMgala mahAzru tasya rupa zruta jJAna kA ArAdhana hotA hai / usase hotI pacaparameSThi kI stuti dvArA samyak darzana guNa kA ArAdhana hotA hai eva trikaraNa yoga se hotI namana kriyA dvArA Azika cAritraguNa kA ArAdhana hotA hai / jJAnaguNa pApa puNya ko samajhAtA hai, darzanaguNa pApa kI gardA eva puNya kI anumodanA karavAtA hai eva cAritraguNa pApa kA parihAra tathA dhama kA sevana karavAtA hai | jJAna se dharma maMgala samajhA jAtA hai, darzana se vaha zraddheya hotA hai eva cAritra se thama maMgala jIvana meM jIyA jAtA hai / guNo me upAdeyatA kI vRddhi hI saccI zraddhA hai / upAdeyatA kI buddhi guNo ke prati upekSA buddhi kA nAza karatI hai / guNo ke bhaNDAra hone se paca parameSThi ko kiyA gayA namaskAra guNo me upAdeyatA kI vRddhi ko puSTa karatA hai / patra parameSThi ne pA~ca vipayo ko tyAgA hai cAra kapAyo kA jItA hai, ve pAMca mahAvrata eva pA~ca grAcAro se sampanna hai / grATha pravacanamAtA eva aThAraha hajAra NIlAga ratha ke vAhaka haiM / unako namaskAra karane me uname vidyamAna sabhI guNoM ko namaskAra hotA hai / pariNAma svarUpa guNo ke prati anukUlatA kI buddhi eva dopo ke prati pratikUlatA ko sanmati jAgrata hotI hai / rAga, dveSa evaM moha kA kSaya navapadayukta namaskAra se navama pApa sthAna lobha eva aThArahavA~ pApa sthAna mithyAtvazalya naSTa hote hai / namaskAra sAsArika lobha kA zatru hai kyoki isame jinhe namaskAra kiyA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai ve paMca parameSThi bhagavAn sAMsArika sukha ko tRNavat samajha usakA tyAga karane vAle haiM eva mokSa sukha ko prApta karane hetu parama puruSArtha karane vAle haiM / namaskAra jase sAsArika sukha ko vAsanA eva tRSNA kA tyAga karavAtA hai vaise hI mokSa sukha kI abhilASA eva usake lie sarva prakAra ke prayatna karanA sikhAtA haiN| namaskAra pApa meM pApa-buddhi eva dharma me dharma buddhi sikhAne vAlA hone se mithyAtvazalya nAma ke pApa sthAnaka ko ucchedita kara detA hai eva zuddha deva, guru tathA dharma ke Upara prema jAgrata kara samyakatva ratna ko nirmala banAtA hai| namaskAra se sAMsArika virakti jAgatI hai, jo lobha, kapAya ko naSTa bhraSTa kara detI hai eva namaskAra se bhagavad bahumAna jAgrata hotA hai jo mithyAtvagalya ko dUra kara detA hai / rAga-doSa kA pratikAra jJAna-guNa ke dvArA hotA hai jJAnI puruSa niSpakSa hone se svaya me nihita duSkRtyo ko dekha saktA hai nirantara usakI nindA gardA karatA hai eva usase svaya ko prAtmA ko duSkRtyo se uvAra letA hai| dveSa-doSa kA pratikAra darzana guNa dvArA hotA hai / samyaka darzana guNa ko dhAraNa karane vAlA puNyAtmA namaskAra me sthita arihatAdi guNo ko, satkarmo ko eva vizva-vyApI upakAro ko dekha sakatA hai / atta. usake vipaya me Ananda ko dhAraNa karatA hai / satkarmo eva guNo kI anumodanA tathA prazasA dvArA svaya kI AtmA ko sanmArgAbhimukha kara sakatA hai / __ jJAna-darzana guNa ke sAtha jaba cAritra guNa mila jAtA hai taba moha doSa kA samUla nAza ho jAtA hai| moha dUra ho jAne se pApa me niSpApitA eva dharmo me akartavyatA kI buddhi dUra ho jAtI hai| usake dUra ho jAne se pApa me pravartana eva dharma me pramAda eva
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 aruci ruka jAtI hai| pApa kA parivartana evaM dharma kA sevana apramattatA se hotA hai / vaha grAtmA caritra eva dharma rUpI mahA gajA ke rAjya kI vizvAsapAtra sevikA vanatI hai eva mokSa sAmrAjya ke sukha kA anubhava karatI hai| navakAra mai 'samyak jAna,' 'samyak darzana' eva 'samyakacAritra' ina tIno guNo kI ArAdhanA nihita hone se duSkRta gardA, mukRta kI anumodanA eva prabhu AjJA kA pAlana pratidina baDhatA jAtA hai jisame mukti mukha kA adhikArI vanA jAtA hai| nirveda evaM saMvega rasa namaskAra me nirveda evaM savega rasa kA popaNa hotA hai| nigoda Adi me sthita jIvo ke dukha kA vicAra kara citta meM sasAra ke prati udvega dhAraNa karanA hI nirvedarasa hai, eva siddha gati me sthita siddha bhagavAn ke mukha ko dekhakara Ananda kA anubhava honA hI savegarasa hai / dukhI jIvo kI dayA eva sukhI jIdo ke pramoda dvArA tIno doSa rAga dvepa eva moha kA nigraha hotA hai| ___sabhI dukhI AtmAo ke du kha se bhI adhika naraka ke nArakIya jIva kA duHkha baDha jAtA hai| usase bhI adhika du kha nigoda me sthita hai / sabhI sukhI AtmAo ke sukha se adhika anuttara ke devo kA sukha caDha jAtA hai, usase bhI eka siddha kI AtmA kA sukha ananta guNa adhika hotA hai| nigoda kA eka jIva jo duHkha bhoga karatA hai, usa dukha kI nigoda ke atirikta sabhI dukhI jIvo ke eka bhI mUla dukha kI samatA nahI kara sakatA hai / jIva kA deva eva manuSya ke trikAla sukha ke ananta guNAkRta athavA vargakRta rUpa se bhI siddha jIva kA eka sukha bahuta adhika hotA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaya se adhika dukhI ke du.kha ko dUra karane kI buddhi rUpa dayA ke pariNAma se svayaM kA duHkha eva usase utpanna dInatA naSTa hotI hai| svaya se adhika sukhI kA sukha dekhakara usameM harSa athavA pramodabhAva dhAraNa karane se svaya ke sukha kA mithyAgarva athavA darpa gala jAtA hai / dInatA athavA darpa, bhaya athavA dveSa, kheda athavA udvega Adi citta ke doSo kA nivAraNa karane hetu guNAdhikRta kI bhakti eva du khAdhikRta kI dayA hI sarala eva sarvottama upAya hai, use hI zAstra kI paribhApA me savega, nirveda ginAyA gayA hai| namaskAra me dono prakAra ke rasa poSita hone se jIva kI mAnasika azAnti eva asamAdhi usake smaraNa se dUra ho jAtI hai| sevana hetu prathama bhUmikA, abhaya-adveSa-akheda namaskAra mantra kI sAdhanA se zuddha AtmAyo ke sAtha kucha abheda kI sAdhanA hotI hai / jahaH abheda vahA~ abhaya-yaha niyama hai / bheda se bhaya eva abheda se abhaya-yaha anubhava siddha hai / bhaya hI citta kI cacalatA rUpa vahirAtmadazA rUpa AtmA kA pariNAma hai / abheda ke bhAvana se vaha cacalatA dopa naSTa hotA hai eva antarAtmadazA rUpa nizcalatA guNa utpanna hotA hai| abheda ke bhAvana se abhaya kI taraha apa bhI sAdhita hotA hai| dvapa arocaka bhAva rUpa hai vaha abheda ke bhAvana se calA jAtA hai| abheda ke bhAvana se jaise bhaya eva dvaSa Tala jAte haiM vaise hI kheda bhI naSTa hotA hai / kheda pravRtti me zrAnta rUpa hai| jahA~ bheda vahA~ kheda eva jahA~ abheda vahA~ akheda apane Apa pA jAtA hai| namaskAra mantra ke prabhAva se jaise abheda vuddhi daDha hotI jAtI hai vaise hI bhaya, dvaSa eva kheda-doSa cale jAte haiM eva usake sthAna para abhaya, adveSa eva akheda guNa prAtA hai /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhaya, dvepa eva kheda jo AtmA ke tAttvika svarUpa ke ajJAna se utpanna hote the, usa AtmA ke zuddha eva tAttvika svarUpa __ kA samyak jJAna hone ke sAtha dUra ho jAte haiN| namaskAra mantra meM sthita pA~cI parameSThi zuddha svarUpa ko prApta hone se unako kiyA jAne vAlA namaskAra jaba citta meM pariNamita hotA hai taba AtmA meM sabake sAtha AtmIyatA se tulyatA kA jJAna tathA svarUpa se zuddhatA kA jJAna AvirbhUta hotA hai eva vaha AvirbhAva hone ke sAtha hI bhaya, dveSa eka kheda cale jAte hai| namaskAra mantra vairAgya eva abhyAsa svarUpa bhI hai / vairAgya ninti jJAna kA phala hai eva abhyAsa citta kI prazAntavAhitA kA nAma hai| citta jaba prazamabhAva ko prApta karatA hai taba vaha vizvamaMtrImaya banatA hai, java citta meM vairavirodha kA eka aza bhI nahIM rahatA taba abhyAsa kA phala ginA jAtA hai| vairAgya , jAna rUpa hai eva abhyAsa prayatna rUpa hai / jJAna kI parAkASThA hI vairAgya eva samatA kI parAkApThA hI abhyAsa kahalAtA hai / jJAna eva samtA jaba parAkASThA taka pahuMcatI hai tava mokSa sulabha vanatA hai| namaskAra mantra doSa kI pratipakSa bhAvanA zrI namaskAra mantra doSa kI pratipakSa bhAvanA svarUpa bhI hai| yogazAstra meM kahA gayA hai ki yo ca syAda vAdhako doyamtasya tasya pratikriyAm / cintayed dopamuktepu, pramoda yanipu jan / / yogazAstra, pra. 3 zloka / / 36 svopana TIkAkAra mahaSi isa praloka ke vivaraNa meM kahate hai ki-- muraM hi dopamukta-munidarzanena pramodAdAtmanyapi dopamokSaNam /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 jo doSa svayaM ko vAdhaka pratibhAsita hotA hai usa doSa ko dUra karane kA upAya usa dopa se mukta hue muniyo ke guNo ke vipaya meM pramoda bhAva dhAraNa karanA hai| dopa-mukta yatiyo ke guNoM ke viSaya meM pramoda bhAva ko dhAraNa karane vAlA jIva una doSo se svayameva mukta vana jAtA hai| paca parameSThi namaskAra mantra kA smaraNa parameSThi pada meM virAjamAna mahAmuniyo ke guNo ke viSaya meM bahumAna bhAva utpanna karatA hai jisase smaraNa karane vAle ke antaHkaraNa me sthita samasta doSa svayameva upazAnti ko prApta hote haiN| kAma doSa kA pratikAra sthalibhadra muni kA dhyAna hai, krodha doSa kA pratikAra gajasukumAla muni kA dhyAna hai, lobha doSa kA pratikAra zAlibhadra eva dhanya kumAra me sthita tapa, satya, santopa Adi guNo kA dhyAna hai| isa prakAra mAna ko jItane vAle bAhubali eva indrabhUti, moha ko jItana vAle jambUsvAmI eva vajrakumAra, mada, mAna evaM tRSNA ko jItane vAle mallinAtha, neminAtha eva bharata cakravartI aAdi mahAn aAtmAyo kA dhyAna una-una dopo ko jItane vAlA hotA hai| zrI namaskAra mantra me mada, mAna, mAyA, lobha, krodha, kAma eva moha Adi dopo para vijaya prApta karane vAle samasta mahApuruSo kA dhyAna hone se dhyAtA ke ve sabhI doSa samUla vinaSTa ho jAte haiN| isa prakAra namaskAra mantra dopo kI pratipakSa bhAvanA rUpa vana guNakArI hotA hai| isI atha ko batAne vAlA nIce kA eka zloka evaM usakI bhAvanA namaskAra kI hI artha-bhAvanA svarUpa bana jAtI hai dhanyAste vaMdanIyAste, taistrailokyaM pavitritam / yairepa bhuvanaklezI kAma-mallo vinijitaH / / dharmavindu TIkA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ve puruSa dhanya haiM, vandanIya haiM evaM una puruSoM ne tIno lokoM ko pavitra kiyA hai jinhone kAma rUpI malla ko jIta liyA hai / yahI krodharUpI malla, lobharUpI malla, moharUpI malla, mAnarUpI malla eva dUsare bhI kaThora doSarUpI malla jinhone jIta lie haiM ve puruSa bhI dhanya, vadya eva trailokya pUjya haiM, aisI bhAvanA kI jA sakatI hai / ye sabhI bhAvanAe~ zrI namaskAra mantra ke smaraNa ke samaya ho sakatI hai / 1 iSTa kA prasAda evaM pUrNatA kI prApti mantra japa meM nitya nayA artha hotA hai, zabda ve ke ve hI rahate haiM eva artha nitya nUtana prApta hotA hai / anna vahI hotA hai para bhUkha ke pramAraNa me hame nitya nayA svAda anubhava hotA hai / yahI bAta tRSAtura ko jala me eva prAraNa dhAraNa karane vAle jIva ko pavana me anubhava hotI haiM / tRpA tathA kSudhA kI zAnti eva prAraNa vo TikAne kI zakti jaba taka janna, anta eva pavana me sthita hai taba taka unakI upayogitA eva nitya navInatA mAnavI mana me TikI rahatI hai / namo mantra kA jApa bhI AtmA kI kSudhA tathA tRpraNA ko zAnta karane vAlA hai eva AtmA ke vala-vIrya ko baDhAne vAlA hai / isI se usakI upayogitA eva nitya nUtanatA svayamava anubhava hotI hai / namaskAra mantra kA jApa eka tarapha ipTa kA smaraNa, cintana eva bhAvana karavAtA hai eva dUsarI ora nitya nUtana artha kI bhAvanA jAgrata karatA hai ata usa mantra ko mAtra granna, jala eva pavana ke tutya hI nahIM kintu pArasamaNi, cintAmaNi, kalpavRkSa eva kAma kumbha se bhI jyAdA mUlyavAn mAnA hai /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 manuSya ke mana meM naraka ko svarga eva svarga ko naraka banAne kA sAmarthya hai | uttama mantra dvArA vaha naraka ko svarga banA sakatA hai | zraddhA eva vizvAsapUrvaka uttama mantra kA jApa karane vAle sadA surakSita hai / nAma eva namaskAra mantra dvArA iSTa kA kA prasAda eva pUrNa kI prApti hotI hai / iSTa kA nAma sabhI vipadAoM meM se jIva ko pAra utArane vAlA sarvottama sAdhana hai / iSTa kA namaskAra sabhI pApavRtti eva pApapravRtti kA samula vinAza karatA hai | iSTa tattva kI acintya zakti dhama mAtra kA dhyeya Atma jJAna hai / mantra ke dhyAna mAtra se vaha siddha hotA hai / mantra kA raTana eka cora hRdaya kara milana, IrSyAsUyAdi ko sApha karavAne kA kArya karatA hai, dUsarI ora tana, mana, dhana kI zrAdhi-vyAdhi evaM upAdhiyo ko TAla detA hai / zarIra kI vyAdhi asAdhya ho evaM kabhI na Tale to bhI mana kI zAnti eva bAhya vyAdhi mAtra ko samatA se sahana karane kI zakti to vaha detA hI hai / vaha yaha kArya kaise sampodita karatA hai yaha prazna yahA~ ucita nahIM hai / kitane hI prazna eva unake uttara buddhi se yA buddhi ko de die jAya aise hote nahI / hRdaya kI bAta hRdaya hI jAna sakatA hai | zraddhA kI bAta zraddhAlu hI samajha sakatA hai / paramAtma tattva evaM usakI zakti ko na mAnane vAle ke lie mana yAne svayaM kA graha hI paramAtmA kA sthAna letA hai / sarva samartha kI zaraNa lie binA graha kabhI TalatA nahI eva jahA~ taka yaha nahI TalatA zAnti kA anubhava zrAkAzakusumavat hotA hai / pU0 upAdhyAya yazovijayajI mahArAja zrI ne gradhyAtmasAra grantha ke anubhavAdhikAra meM kahA hai ki
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zAnte manasi jyoti prakAzate zAntamAtmanaH sahajam / bhasmIbhavatyavidyA, mohadhvAntaM vilayameti / mana java zAnta hotA hai taba zAnta citta meM AtmA kA sahaja zuddha svabhAva prakAzita hotA hai, usa samaya anAdikAlIna avidyA, mithyAtvamoharUpa andhakAra vinaSTa hotA hai / paramAtmA evaM usake nAma kA lAbha sabhI ko nahI para sadAcArI, zraddhAvAn eva bhaktahRdaya ko ho zIghra milatA hai / paramAtmA kI acintya zakti para manuSya ko jaba pUrNa zraddhA ho jAtI hai, taba usakI sAto dhAtugrI kA rUpAntara hotA hai / zrata. paramAtmA kA nAma hI bhakta ke lie brahmacarya kI dasavIM surakSA pakti hai / no surakSA paktiyo se bhI isakA sAmarthya pekSAkRta adhika hai / maMtrayoga kI siddhi mantra zabdo kA samUha hai jinakA koI artha nikalatA ho / ina zabdo ke artha kA sAkAra honA hI mantra kA siddha honA ginA jAtA hai / zabda se vAyu para grAghAta hotA hai / jaba koI zavda volA jAtA hai taba ananta vAyu rUpI mahA sAgara me tara ge paidA hotI hai| tarago se gati, gati se USmA eva uSmA se svAsthya sudharatA hai / prAraNAyAma kA bhI yahI uddezya hai eva vaha uddezya mantra jApa se siddha hotA hai / mantra kA jApa hRdaya me se rpita bhAvanAoM ko bAhara nikAla anta karaNa ko zuddha karatA hai | mantrajApa se UpamA vaDhane se mastiSka kI gupta samRddhi kA koSa khula jAtA hai evaM isake dvArA manoratha pUrA hotA hai / zabda-racanA kI zakti pratyanta pravala hotI hai / jo kAma varNoM me nahI ho sakatA, vaha kArya yogya zabda racanA dvArA thoDe ho kSaraNo me sampanna ho sakatA hai / namaskAra mantra isa kAraNa
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAn mantra ginA jAtA hai eva mahAn se mahAn asAdhya dussAdhya kArya bhI isase siddha hote dekhe jAte haiN| utsAhAnnizcayAt dhairyAt , saMtoSAttattvadarzanAt / munejenapadatyAgAt , SaDbhiogaH prasidhyati // dUsare yogo kI bhAMti mantra yoga kI siddhi bhI utsAha se, nizcaya se, dhairya se, santopa se, tattvadarzana se eva loka samparka ke tyAga se ho sakatI hai| amUrta evaM mUrta ke madhya kA setu 'namo' dharmavRkSa kA mUla hai, dharmanagara kA dvAra hai, dharmaprAsAda kA stambha hai, dharmaratna kA sthAna hai, dharma-jagata kA AdhAra hai eva hai dharmarasa kA pAtra / namaskAra rUpI mUla vinA dharmavRkSa sUkha jAtA hai, namaskArarUpI dvAra binA dharmanagara me praveza azakya hai| namaskArarUpI stambha ke vinA dharma-prAsAda Tika nahIM sakatA hai, namaskArarUpI dhAraka binA dharmaratno kA rakSaraNa hotA nahI, namaskArarUpI AdhAra vinA dharmajagata nirAdhAra hai / namaskArarUpI pAtra binA dharmarasa Tika nahI sakatA eva dharmarasa kA svAda cakhA nahI jA sktaa| ___ "vinaya-mUlo dhammo'-dharma kA mUla vinaya hai / namaskAra vinaya kA hI eka prakAra hai| guNAnurAga dharmadvAra hai eva namaskAra guNAnurAga kI kriyA hai / zraddhA dharmamahala kA stambha hai, namaskAra isI zraddhA eva ruci kA dUsarA nAma hai / mUlaguNa eva uttaraguNa ratna hai, namaskAra unakA mUlyAkana hai / caturvidha sagha eva mArgAnusArI jIva hI dharmarUpI jagata hai, usakA AdhAra namaskAra bhAva hai| samatA bhAva, vairAgya bhAva eva upazama bhAva dharma kA rasa hai eva namaskAra hI usa rasAsvAdana kA pAtra athavA AdhAra hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vinaya, bhakti, zraddhA, ruci, zrArdratA, nirabhimAnatA Adi namaskAra bhAva ke hI vibhinna paryAyavAcI zabda hai / prata namaskAra bhAva hI dharma kA mUla, dvAra, pITha, nidhAna, zrAdhAra eva pAtra hai / amUrta eva mUrta ke madhya eka mAtra pula, setu zrathavA sadhi namaskAra hI hai / namaskAra meM sarva saMgraha navakAra me caudaha nakAra hai / ( prAkRta bhASA me 'na' eva 'Na' dono vikalpa se zrAte haiM ) ye nakAra caudahapUrvoM ko batAte hai eva yaha navakAra caudahapUrvarUpI zrutajJAna kA sAra hai aisI pratIti karavAte hai | namaskAra me bAraha akAra hai, ve bAraha zraGgo ko batAte hai / namaskAra me nau raNakAra hai / ve navanidhiyo ko batAte hai / namaskAra ke pA~ca nakAra pacajJAna ko, ATha sakAra aSTa siddhiyo ko, navamakAra cAra magala eva mahAvrato ko, tIna sakAra tInaloka ko, tIna hakAra Adi madhya eva antya maMgala ko, do cakAra deza - cAritra eva sarva cAritra ko do kakAra do prakAra ke ghAtI praghAtI karmoM ko, pA~ca pakAra pA~ca parameSThi ko tIna rakAra jJAna, darzana, cAritrarUpI tIna ratno ko, tIna makAra tIna yogo eva unake vigraha ko, do gakAra guru eva paramaguru yAne do gurutrI ko, do ekAra saptama svara hone se sAta rAja Urdhva eva sAta rAja adho arthAt caudaha rAjaloka ko sUcita karate haiM / mUla mantra ke caubIsa guru akSara cauvIsa tIrthaMkaro rUpI parama gurutrI eva gyAraha laghu akSara vartamAna tIrthapati ke gyAraha garaNaghara bhagavAn spI guruo ko bhI batAne vAle haiM / -
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 prANazakti evaM manastattva namaskAra rUpI kriyA dvArA zvAsa kA manastattva me rUpAntara ho jAtA hai / jyojyo namaskAra ke jApa kI sakhyA vaDhatI jAtI hai tyAM tyAM zrAvyAtmika unnati hone ke sAtha sAdhaka zvAsa prazvAsa ko mana kI hI kriyA ke rUpa meM jAna sakatA hai / usase mana ke sakalpa vikalpa zamita ho jAte hai / prAraNa zakti dvArA mana ko sahaja hI sayama me letI kriyA praNAlI ananta ko pahu~cane kA sarala se sarala, pratyanta hI prabhAvI eva sampUrNa prakAra se vaijJAnika mArga hai / namaskAra kI kriyA evaM jApa dvArA isa mArga kI sarala rUpa se siddhi hotI jAtI hai / grata jApa dvArA hotI namaskAra kI kriyA kA mArga grananta paramAtmasvarUpa ko prApta karane kA druta, sunizcita eva aneka mahApuruSo dvArA anubhava se prakAzita rAjamArga hai / tulasIdAsajI kA bhI kathana hai ki nAmu saprema japata anayAsA, bhagata hohiM muda maMgala vAsA | rAma eka tApasa tiya tAro, nAma koTi khala kumati sudhArI / sahita doSa dukha dAsa durAsA, dalai nAma jimi ravi nisi nAsA / bhAya kubhAya anakha Alasas, nAma japata maMgala disi dasahU~ / mantra ke zabdo me hotA prAraNa kA viniyoga ( pravRtti nivRti do vyApAra) koI eka artha me hI samApta nahI hotA zAstra nirdiSTa sabhI grathoM me vyApta ho jAtA hai / mantra jApa dvArA zarIra, prAraNa ( yahA~ prAraNa zvAsocchavAsa zabda ke lie saketita hai / ) indriyA~, mana, buddhi eva prajJA paryanta sabhI karaNa zuddhi ko anubhava karate haiM eva jIvAtmA ko zrAdhyAtmika zrAnanda kI anubhUti paryanta le jAte hai / mantra ke zabdo ke dvArA mana-buddhi yAdi kA prAraNa tattva me rUpAntara hotA hai evaM prANa tattva sIdhI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 AtmAnubhUti karavAtA hai ( mana trAyate -- mana ko rakSita karatA hai manasa trAyate--prAraNa kI mana se rakSA | ) prAraNa tattva zrAtmA ke vIrya guraNa ke sAtha nikaTa kA sambandha sthApita karatA hai / zabda ke do artha hote haiM, eka vAcyArya eva dUsarA lakSyArtha / vAcyArtha kA sambanva zabda kopa ke sAtha hai / lakSyArtha kA sambandha sAkSAt jIvana ke sAtha hai / naca maMgala kA lakSyArtha prANatattva kI zuddhi dvArA sAkSAt jIvanazuddhi karavAne vAlA hotA hai / karma kA niranubandha naya jaba citta me arati, udvega eva parizrAnti kA bhAsa ho tava jAnanA cAhie ki mohanIya karma kA udaya eva usake sAtha azubha karma kA vipAka jAgrata ho gayA hai / use TAlane kA upAya paca magala hai aisA zAstrakAro ne kahA hai / paca maMgala kA zAnta citta se ekAgratApUrvaka jApa karane se azubha karma - vicAlita ho zubha karma me parivartita ho jAte haiM / usakA yaha artha hai ki udita karma avazya bhoganA par3atA hai, use jJAnI jJAna se, samatA se eva ajJAnI ajJAna se, zrArta rodra dhyAna se bhogate haiM / jJAnI ko navIna karma vandha nahI hotA para grajJAnI ko hotA hai / sattA me se arthAt sacita me se udaya me Ate hue karma me vartamAna ke zubhAzubha bhAva se antara paDa sakatA hai / paca magala ke jApa eva smaraNa me jJAnI ke jJAna guNa se, sAdhu ke saMyama guNa se, tapasviyo ke tapa guraNa se anumodanA hotI hai eva janauna guNo kA mAnasika Asevana hotA hai / unase jo zubha bhAva jAgatA hai, usase azubha karma kI sthiti eva rasa ghaTa jAtA hai eva zubha rasa baDha jAtA hai / udayAgata karma samatAbhAva se anubhava hone se usakA niranubandhakSaya ho jAtA hai /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ . paca maMgala se bhAva dharma kA ArAdhana hotA hai kyoki usa ratnatrayadharo ke viSaya meM bhakti prakaTa hotI hai, unakI prAjJA pAlana karane kA utsAha jAgatA hai, eka sabake zubha kI hI cintA kA bhAva prakaTa hotA hai eva azubha saMsAra ke prati nirveda kI bhAvanA janma letI hai / kahA hai ki.. ratnatrayadhare ekA, bhaktistatkAryakarma ca / zubhaikacintA saMsAre jugupsA ceti bhAvanA / / yaha bhAva dharma, dAna, zIla, tapa Adi dravya dharma ko vRddhi karatA hai eva yaha dravya dharma kI vRddhi phira bhAva dharma kI vRddhi karatI hai / isa prakAra uttarottara dravya-bhAva dharma kI vRddhi apanI parAkASThA ko prApta kara sarva karma rahita mokSa kA kAraNa vanatI hai| navakAra mantra ke pado me guNa eva guragI kI upAsanA ke uparAnta zabda dvArA zubha spandana utpanna karane kI jabaradasta zakti hai / ata use sarva maGgalo me prathama magala eva sarva kalyANo me utkRSTa kalyANa kahA gayA hai| __ cAra nikSepo se hotI pA~co parameSThiyo kI bhakti navakAra mantra meM nihita hone se sarva prakAra ke zubha, ziva eva bhadra tathA pavitra, nirmala eva prazasta bhAva paidA karane kA sAmarthya usame nihita hai| . anirNIta vastu kA nAmAdi dvArA nirNaya, zabda dvArA artha kA evaM artha dvArA zabda kA nizcita bodha, anabhimata artha kA tyAga tathA abhimata artha kA svIkAra karavAne me jo upayogI hotA hai vaha nikSepa kahalAtA hai| navakAra mantra ke pada nAma, sthApanA, dravya eva bhAva ina cAra nikSepo ke sAtha sambandhita hone se samagra vizva kI zubha vastuoM ke sAtha sambandha sthApita karavAte hai| inake dvArA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 azubha karma kA kSaya eva zubha karma kA bandha karavAkara paramparAnusAra mukti-sukha ko prApta karavAtA hai / prata. yaha navakAra mantra sarva zubho me utkRSTa zubha, sarva magalo me utkRSTa magala bhI kahalAtA hai | mokSa mArga meM puSTAvalambana navakAra mantra jIva ko svaya kI unnati sadhavAne hetu puSTAvalambana hai / alakSya ko sAdhane hetu lakSya kA avalambana lenA hI sAlambana dhyAna hai / Alamvana dvArA dhyeya me upayoga kI ekatA hotI hai / upayoga kA artha hai bodha rUpa vyApAra eva ekatA arthAt sajAtIya jJAna kI dhArA / nimitta kAraNa do prakAra ke haiM-- eka puSTa eva dUsare apuSTa / puSTa nimitta arthAt jo kArya siddha karanA ho vaha kArya athavA sAdhya jisame mArga me siddhatva sAdhya hai jo zrI arihata siddhAdi parameSThiyo me hai / ata unakA nimitta puSTa nimitta hai, unakA Alambana puSTa Alambana hai / vidyamAna ho / mokSa pAnI me sugandha rUpa kArya utpanna karanA ho to puSpa puSTanimitta haiM kyoki phUloM me sugandha nihita hai / puSTa nimitto kA zrAlambana smaraNa, vicintana eva dhyAna dvArA ho sakatA hai / puSTa nimitto ke smaraNa ko zAstro me mokSamArga kA prAraNa kahA gayA hai / sarva siddhiyo ko pradAna karavAne me smaraNa zracintya cintAmariNa ke samAna ginA jAtA hai / nimitto kA smRti rUpI cintAmariNa ratna prazasta dhyAnAdi bhAvo ko prApta karavAkara zubha phalo ko abhivyakta karatA hai / puSTa nimitto ke smaraNa se indriyo kA bAhya viSayoM se pratyAhAra hotA hai / isa prakAra citta se vizeSa prakAra se sthiratApUrvaka cintana hI vicintana hai / citta kA vijAtIya vRtti se praspRSTa sajAtIya vRtti kA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 eka samAna pravAha dhyAna hai| use pratyaya kI ekatAnatA bhI kahate haiM / smaraNa, viciMtana eva dhyAna sAdhanA kA jIvita, prANa eva vIrya hai| puSTa nimitto ke Alambana se vaha prApya hai / ata. puSTa nimitta sAdhanA ke prANa gine jAte haiN| siddhasena sUrijI kahate hai ki puSTaheturjinendro'yam , mokSa-sadbhAva-sAdhane / mokSa rUpI kArya kI siddhi hetu zrI jinendra bhagavAn eva upalakSaNA se pA~co parameSThi-puSTa nimitta hai / ata zrI namaskAra mantra sabhI mAdhano ke lie puSTa Alambana rUpa bana sAdhya kI siddhi karavAtA hai| deha kA dravya svAsthya evaM prAtmA kA bhAva svAsthya paca magala mahAzru taskandha rUpa hone se samyak jJAna svarUpa hai, paca-parameSThi kI stuti rUpa hone se samyak darzana svarUpa hai, tathA sAmAyika kI kriyA kI agarUpa eva mana, vacana, kAyA kI prazasta kriyA rUpa hone se kathacit cAritra svarUpa bhI hai| jJAna meM mana kI, stuti me vacana kI eva kriyA meM kAyA kI pradhAnatA nihita hai| ___ AyurvedAnusAra vAta, pitta eva kapha kI viSamatA hI roga eva samAnatA Arogya hai / jahA~ mana vahA~ prAraNa evaM jahA~ prAraNa vahA~ mana, isa nyAya ke anusAra samyak jJAna vAta-vaiSamya ko zamita karatA hai| jahA~ darzana, stavana, bhakti Adi ho vahA~ madhura pariNAma hote hai eva vaha pitta prakopa ko zamita karate hai| jahA~ kAyA kI samyak kriyA ho vahA~ gati hai, jahA~ gati
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vahA~ uSNatA hotI hI hai / uSNatA kapha ke prakopa ko zAnta karatI hai / isa prakAra zrI pacamagala me zarIra ke asvAsthya utpanna karane vAle tridoSa ko zAnta karane kI zakti hai / 1 dUsarI prakAra se vicArane se yaha jJAta hotA hai ki rAga jJAna guraNa kA ghAtaka hai, dveSa darzana guraNa kA ghAtaka hai eva moha cAritra guNa kA ghAtaka hai / isase viparIta pacamagala me jJAna hai, darzana hai, cAritra hai tathA mana kI, vacana kI, kAyA kI prazasta kriyA hai / zrata pacamagala me deha ko dUSita karane vAle vAta, pitta eva kapha doSa ko zamita karane kI zakti hai, vaise hI AtmA ko dUSita karane vAle rAga, dveSa eva moha ko bhI zamita karane kI zakti hai / vAta roga se vyakti vAtula ho jAtA hai, para jJAna ke Ane para vAcAla bhI mauna ho jAtA hai / vikRta jJAna rAga hai, vikRta zraddhA dopa hai eva vikRta vartana moha hai / rAgI dopa ko nahI dekhatA, dveSI guraNa ko nahI dekhatA eva mohI jAnatA huA bhI viparIta vartana karatA hai / guraNa eva dopa kA yathArtha jJAna karane hetu rAga eva dveSa ko tathA yathArtha vartana karane hetu moha ko jItanA cAhie jahA~ AcaraNa me dopa hogA vahA~ jJAna dUSita bhI hogA hI, yaha niyama nahI hai | jJAna yathArtha hote hue AcaraNa ke dUpita hone me kAraNa pramAdazIlatA, dussaga evaM anAdi asadabhyAsa haiM / isa kAraNa rAgAdi dopo kA nigraha karane hetu yathArtha jJAna evaM dUsarI tarapha yathArtha AcaraNa kA abhyAsa Avazyaka hai | a jJAna mana me, stuti-stavana vacana me eva pravRtti kAyA dvArA niSpanna hotI hai / kapha doSa, kAyA kI, pitta doSa vacana kI eva vAta doSa mana kI kriyA ke sAtha sambandha rakhatA hai /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga, dvepa eva moha ye tIno dopa bhI kramaza mana, vacana va kAyA kI kriyA ke sAtha sambandha rakhate haiN| rAga kI abhivyakti mukhya rUpa se mana me, dveSa kI vacana me eva moha kI kriyA dvArA hotI hai| pacamagala jJAna, darzana, cAritra svarUpa hone se tathA usame mana, vacana tathA kAyA tInoM kI prazasta kiyA hone se usame AtmA ko dUSita karane vAle rAga, dveSa va moha tathA zarIra ko dUSita karane vAle vAta, pitta tathA kapha kA nigraha karane ko zakti nihita hai / ata zrI pacamagala kA ArAvana AtmA kA bhAva-svAsthya va deha kA dravyasvAsthya dono ko pradAna karane kI zakti eka hI sAtha rakhatA hai| prathama pada kA arthabhAvanApUrvaka jApa samagra navakAra kI bhA~ti navakAra ke prathama pada ke jApa se mana-vacana-kAyA ke yoga tathA AtmA ke jJAna-darzana-cAritra guNo kI zuddhi hotI hai| deha kI tIno dhAtu vAta, pitta eva kapha tathA AtmA ke tIna dopa rAga-dvepa va moha kramaza tIno yoga kI tathA guNa kI zuddhi dvArA dUra hote hai| ___ 'namo' pada dvArA manoyoga tathA jJAna guNa ko, 'ariha' pada dvArA vacanayoga va darzana guNa kI tathA 'tANa' pada dvArA kAyayoga tathA cAritra guNa kI zuddhi hotI hai| triyoga kI zuddhi dvArA vAta, pitta va kapha ke vikAra tathA triguNa kI zuddhi dvArA rAga, dvepa evaM moha ke dopa naSTa hote hai| ata zrI navakAra mantra ke prathama pada ke jApa dvArA zarIra tathA prAtmA dono kI bhI zuddhi hotI hai| zubha manoyoga se vAtavikAra jAtA hai, zubha vacanayoga me pittavikAra jAtA hai va zubha kAyayoga se kaphavikAra jAtA hai| samyak jJAna dvArA rAga
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 dopa jAte haiM, samyak darzana dvArA dveSa doSa jAtA hai va samyak caritra dvArA moha doSa jAtA hai / mana kI zuddhi mukhya rUpa se 'namo' pada va usake artha kI bhAvanA dvArA hotI hai / vacana kI zuddhi 'riha' pada eva usake artha kI bhAvanA dvArA hotI hai / kAyA kI zuddhi 'tAraNa' pada tathA usake artha kI bhAvanA dvArA hotI hai / 'namo' pada magalasUcaka hai / 'ariha' pada uttamatA kA sUcaka hai evaM 'tAraNa' pada zaraNAgati ko sUcita karatA hai | maMgala, uttama eva zaraNa ko batAne vAle prathama pada kI bhAvanA kramaza. jJAna, darzana eva cAritra kI zuddhi karatI hai / saccA jJAna duSkRtavAna svAtmA kI garhA karavAtA hai, saccA darzana sukRtavAna arihRtAdi kI stuti karavAtA hai tathA saccA cAritra grAjJA pAlana ke bhAva kA vikAsa karatA hai / duSkRta ke prati rAga, sukRta ke prati dvepa tathA zrAjJA pAlana ke prati pramAda samyak jJAna, darzana va cAritra guraNa ke vikAsa se naSTa hote hai tathA ina tIno guraNo kA vikAsa prathama pada ke bhAvanApUrvaka hote jApa dvArA susAdhya banatA hai / navakAra caudaha pUrva - aSTa-pravacana mAtA mahAmantra kA mukhya vipaya yogazAstra me variNata lakSaNo vAlI manogupti hai / vahA~ kahA gayA hai ki vimuktakalpanAjAlaM, samatve supratiSThitam / AtmArAmaM manantajjJairmanoguptirudAhRtA // Arta raudra dhyAna kA tyAga, dharma dhyAna se sthiratA eva AtmArAma vAlA zuklavyAna jisame ho use jJAnI puruSo ne manogupti kahA hai | navakAra mantra ke jApa se tIno kArya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 alpAdhika aza me siddha hote dikhAI dete hai / prata manogupti kI bhA~ti navakAra ko bhI caudaha pUrva kA sAra kahA hai / caudaha pUrva kA sAra jisa prakAra navakAra hai, vaise hI aSTa pravacana mAtA bhI hai / praSTapravacana mAtA me bhI manogupti pradhAna hai | zepa guptiyA~ tathA samitiyA~ manogupti ko siddha karane ke lie hI kahI gaI hai| dUsarI prakAra se caudaha pUrva kA abhyAsa kara ke bhI anta me praSTapravacana mAtA ke paripUrNa pAlana svarUpa pacaparameSThi pada ko hI prApta karanA hai / mahAmantra kA jApa va cintana pA~ca parameSThiyo para prIti va bhakti jAgrata karatA hai tathA isa svarUpa ko prApta karane kI tatparatA ( tamannA ) utpanna karatA hai va anta me usa svarUpa ko prApta karavAkara viramita hotA hai / ata navakAra, caudaha pUrva eva praSTapravacana mAtA eka hI kArya ko siddha karane vAlA mantra hone se samAnArthaka eka prayojanAtmaka eva paraspara pUraka bana jAtA hai / tattvaruci-tattvabodha-tattvapariNati navakAra ke prathama pada kI arthabhAvanA aneka prakAra se vicArI jA sakatI hai / namopada se tattvaruci, ariha pada se tattvabodha tathA tANa pada se tattvapariNati lI jA sakatI hai / namopada zrAtmatattva kI ruci jAgrata karatA hai, ariha pada zuddha Atmatattva ko bodha karAtA hai eva tAraNa pada Atmatattva kI pariNati utpanna karatA hai / zrI vimalanAtha prabhu ke stavana me pU0 upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kahate hai ki- tattva prItikara pANI pAe vimalA loke prAMjIjI, loyaNa guru paramAnna die tava bhramanAM khesa vibhAMjI jI /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 paramAtmA kA dhyAnatattva prItikara jala hai tattvavodhakara nirmala netrAJjana hai eva marvarogahara paramAnna bhojana hai| navakAra ke prathama pada me hotA arihata paramAtmA kA dhyAna ina tIno kAryo ko karatA hai 'namo' pada se mithyAtva kA tyAga / 'ariha' pada se ajJAna kA tyAga eva 'tArA' pada se avirati kA tyAga hotA hai| namanIya ko na namanA hI mithyAtva hai / AtmA ke zuddha svarUpa ko na jAnanA hI ajJAna hai tathA AcaraNa karane yogya kA AcaraNa na karanA hI avirati hai| navakAra ke prathama pada ke pArAdhana se namanIya ko namana, jJAtavya kA jJAna va karaNIya kA sampAdana hone se tIno dopo kA nivAraNa ho jAtA hai / bahirAtmabhAva-antarAtmabhAva-paramAtmabhAva navakAra ke prathama pada se vahirAtmabhAva kA tyAga, antarAtmabhAva kA svIkAra tathA paramAtmabhAva kA Adara hotA hai| zrI aAnandaghanajI mahArAja sumatinAtha bhagavAna ke stavana me kahate hai ki -- bahirAtma tajI antara AtamArUpa thaI thira bhAva sujJAnI, paramAtamanu ho pAtama bhAva buM, Atama arapaNa dAva, sunAnI, sumaticaraNakaMja Atama arapaNAsumatinAtha bhagavAna ke caraNakamala me aAtmA kA arpaNa karane kA dAva yaha hai ki bahirAtma bhAva kA tyAga kara, antarAtma bhAva me sthira ho, svAtmA hI tattva se paramAtma hai isa bhAva me ramaNa karanA / namopada dvArA vahirAtma bhAva kA tyAga va antarAtma bhAva kA svIkAra hotA hai tathA ariha eva
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 tANaM pada dvArA AtmA kA paramAtma svarUpa me bhAvana va usake pariNAmasvarUpa rakSaNa hotA hai| tIno bhAvo kA pRthakpRthak varNana karate hue Apa zrI kahate hai - Atama buddhi ho, kAyAdika grahyo, bahirAtama agharUpa sujJAnI, kAyAdikano ho sAkhIdhara rahyo, antara Atama rUpa sujJAnI, sumati caraNa / jJAnAnande ho pUraNa pAvano, . . varajita sakala upAdhi, sujJAnI, atIndriya guNagaNa maNi AgarU, ima paramAtama sAdha, sujJAnI, sumati caraNa / / kAyA, vacana, mana Adi ko ekAnta Atmabuddhi se grahaNa karane vAlA bahirAtma bhAva hai va pApa rUpa hai| vahI kAyAdi kA sAkSI bhAva antarAtma svarUpa kahA jAtA hai va jo paramAtma svarUpa jJAnAnanda se pUrNa hai, sarva bAhya upAdhi se rahita hai, atIndriya guNa samUha rUpa maNiyo kI khAna hai, usakI sAdhanA karanI caahie| navakAra ke prathama pada kI sAdhanA bahirAtma bhAva ko chur3Akara antarAtma bhAva me sthira kara paramAtma bhAva kI bhAvanA karavAtI hai| ata puna puna. karane yogya hai| kahA hai ki - vAhyAtmanamapAsya, prasatti bhAjA'ntarAtmanAyogI / satataM paramAtmAnaM, vicintayettanmayatvAya / / yoga zAstra pR0 12.zlo06 bAhyAtma bhAva kA tyAga kara, prasanna antarAtma bhAva dvArA parAtmatattva kA viziSTa cintana tanmaya hone ke lie yogI nirantara kre|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama pada kA jApa va usake artha kA cintana sAdhaka ko yogiyo kI uparyukta bhAvanA kA abhyAsa karavAne vAlA hotA hai| gati catuSTaya se mukti evaM ananta catuSTaya kI prApti navakAra kA prathama pada 'namo' sad vicAra kA preraka hai, 'ariha' pada sad viveka kA preraka hai eva 'tAraNa' pada sadvartana kA preraka hai / sadvicAra, madviveka eva sadvartana hI nizcayAtmaka rUpa se ratnatrayI hai| vyaktiniSTha aha mithyAdarzana, mithyAjJAna va mithyA cAritra se yukta hai| yahI aha jaba samaSTiniSTha banatA hai tava samyak-darzana-jJAna-cAritra yukta banatA hai| vyavahAra se sasArI jIva mAtra karmabaddha hai va isI kAraNa janma-maraNa cakra karatA rahatA hai| nizcayanaya se aisI zraddhA jJAna va tadanurUpa vartana hotA hai ki jIva mAtra ananta catuSTayavAna hai, aSTa karma se bhinna hai, taba aha svaya hI aha rUpa vana janmamaraNa rUpa cAra gati kA anta karatA hai| navakAra ke prathama pada kA ArAdhana, cintana va manana jIva ko mithyA ratnatrayI se mukta kara samyak ratnatrayI se yukta karatA hai phalasvarUpa ananta catuSTaya se yukta kara, gati catuSTaya se mukta karatA haiN| -- zUnyatA-pUrNatA evaM ekatA kA bodhaka navakAra kA prathama pada pararUpeNa nAstitvarUpa zUnyatA kA bodhaka hai, svarUpeNa astitvarUpa pUrNatA kA bodhaka hai eva unnaya rUpa se yugapat avAcyatva rUpa svasavedyatva kA bodhaka hai
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH vaha zUnyatA, pUrNatA va ekatA kI bhAvanA utpanna kara jIva ko bhakti, vairAgya va jJAna se paripUrNa banAtA hai| pUrNatA kA bodha bhaktipreraka hai, zUnyatA kA bodha vairAgyapreraka hai evaM ekatA kA bodha tattvajJAna kA preraka hai| caturtha guNa sthAnaka meM bhakti kI pradhAnatA, cha? guNa sthAnaka me vairAgya kI pradhAnatA evaM usase Upara ke guNa sthAnako me tattvajJAna kI mukhyatA mAnI gaI hai / prathama pada isa prakAra sarva guNa sthAnako ke lie yogya sAdhanA kI sAmagrI pUrI karatA hai ata use middhAnta kA sAra rUpa kahA jAtA hai| icchAyoga-zAstrayoga-sAmarthyayoga navakAra ke prathama pada me icchAyoga, zAstrayoga va mAmarthyayoga ina tIno prakAra ke yogo kA samAveza hai / namo pada icchAyoga kA pratIka hai, ariha pada zAstrayoga kA pratIka hai va tANa pada sAmarthyayoga kA pratIka hai| icchAyoga pramAdI jJAnI kI vikala-apUrNa kriyA hai, zAstrayoga apramAdI jJAnI kI avikala kriyA hai va sAmarthya yoga inase bhI vizeSa apramattabhAva ko dhAraNa karane vAlo kI zAstrAtikrAnta pravRtti hai / ___'namo' pada zAstrokta kriyA kI icchA darzita karatA hai ata prArthanA svarUpa hai, 'ariha' pada zAstrokta kriyA kA svarUpa vatAtA hai ata stuti svarUpa hai va 'tANa' pada zAstrokta mArga para calakara usakA pUrNaphala batAtA hai ata upAsanA svarUpa hai| isa prakAra navakAra ke prathama pada me sadanuSThAna kA prArthanA rUpa icchAyoga, sadanuSThAna kI stutirUpa zAstrayoga va sadanuSThAna kI upAsanA rUpa sAmarthyayoga gumphita (grathita) hone se tIno prakAra ke yogiyo ko uttama Alambana pradAna karane me samartha hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 icchAyoga me yogAvacakatA kI prApti, zAstrayoga se kriyAvacakatA kI prApti eva sAmarthyayoga se phalAvacakatA kI prApti hotI hai| tIno prakAra ke avacakayoga prathama pada ke ArAdhaka ko kramaza. prApta hote haiM / yahI kAraNa me kArya kA upacAra kara prathama pada kI ArAdhanA ke icchAyoga, zAstrayoga eva sAmarthyayoga ke nAma ghaTita hote haiM / phalasvarUpa sadguru kI prApti rUpI yogAvacakatA, unakI prAjA kA pAlana rUpI kriyAvacakatA eva usake phalasvarUpa parama pada kI prApti rUpI phalAvacakatA bhI ghaTita hotI hai| hetu svarUpa evaM anubandha se zuddha lakSaNa vAlA dharmAnuSThAna sadnuSThAna kA sevana hI dharma kA hetu hai, pariNAma kI vizuddhi hI dharma kA svarUpa hai va java taka ihaloka paraloka ke sukhadAyaka phala tathA mukti prApta nahIM hote taba taka puna puna saddharma kI prApti rUpa anuvandha hI dharma kA phala hai / namaskAra mantra va usake prathama pada ke ArAdhaka ko ina tIno vastuo kI prApti hotI hai / ata. vaha hetu svarUpa tathA anubandha se zuddha lakSaNa vAlA dharmAnuSThAna banatA hai| zAstro me dharma kA svarUpa nIce mAphika kahA gayA hai-- . vacanAdyadanuSThAnamaviruddhAdyathoditam / maitryAdibhAvasaMyukta , tadurma iti kIrtyate / pUrvApara aviruddha vacana kA anumaraNa kara, mainyAdi bhAvayukta yathokta anuSThAna ko dharma kahA gayA hai| navakAra kI ArAdhanA avirudva vacanAnusArI hai, sabhI prakAra ke guNa sthAnako me sthita jIvoM ko unakI yogyatAnusAra vikAsa
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ karavAne vAlI hai tathA maitrI pramodAdi bhAvo se yukta hai jisase yathokta dharmAnuSThAna sampAdita hotA hai| isakA phala isa loka me artha, kAma, Arogya, abhirati va paraloka me mukti va usa mukti kI prApti na hone taka sadgati, uttama kula meM janma va sadbodha kI prApti Adi avazya karavAtA hai| dUsarI prakAra se yaha kahA jA sakatA hai ki namo dharma kA vIja hai kyoki usameM saddharma va usako dhAraNa karane vAle satpuruSo kI prazasAdi nihita hai, dharma-cintana Adi usameM akurita hai va paramparA se nirvANa rUpa paramaphala sthita hai ata usakA ArAdhana atyanta AdaraNIya hai / isa hetu kahA gayA hai ki -- 'vapanaM dharmavIjasya, satprazaMsAdi tadgatam / taccintAdyakurAdi syAt , phalasiddhistu nivRti.|' 'namo arihatANa' pada ke aArAdhana me dharmabIja kA vapana, dharmacintana Adi aMkura va phalasiddhirUpI nivAraNa paryanta ke sukha sthita hai| prAgama-anumAna-dhyAnAbhyAsa _ namo pada se dharma kA zravaNa, ariha pada se dharma kA cintana tathA tANa pada se dharma kI bhAvanA utpanna hotI hai / zruta, cintana tathA bhAvanA ko kramaza udaka (jala) paya (dUdha) va amRta tulya kahA gayA hai| udaka me pyAsa bujhAne kI jo zakti hai usase adhika paya me arthAt dUdha meM hai tathA usase bhI adhika amRta me hai| dharma kA zravaNa vipayo kI jima tRpA ko zAnta karatA hai usase adhika tRpA ko dharma kA cintana zAnta karatA hai tathA usase bhI adhika dharma kI bhAvanA, dhyAna, nididhyAsanAdi zAnta karate hai / vipayo kI tRpA tathA kapAyo ko bhudhA kI tRpta karane ko zakti prathama pada kI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthabhAvanA me sthita hai kyoMki usake tIno pado dvArA dharma ke zravaNa-manana nididhyAsana Adi tIno kArya siddha hote hai| dharma kI tathA yoga kI siddhi hetu jo tIno upAya zAstrakAroM ne batAye hai una tIno kI ArAdhanA prathama pada kI ArAdhanA se siddha hotI hai / isa hetu yogAcAryoM ne kahA hai ki - AgamenAnumAnena, dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajA, labhate yogamuttamam / Agama, anumAna tathA dhyAnAbhyAsa kA rasa ina tIno upAyo se prajJA ko java samartha banAyA jAtA hai tava uttamayoga kI athavA uttama prakAra se yoga kI arthAt mokSa mArga kI prApti hotI hai| yoga dvArA jo yoga sAdhanA karanI hotI hai una tathA mokSa dono kI prathama zraddhA Agama ke zravaNa dvArA utpanna hotI hai| phira anumAna, yukti Adi ke vicAra dvArA pratIti hotI hai tathA anta me dhyAna nididhyAsana dvArA sparzanA arthAt prApti hotI hai| Agama, anumAna, dhyAna athavA zruta, cintA tathA bhAvanA kramaza zravaNa, manana tathA nididhyAsana ke hI paryAyavAcaka zabda hai tathA una tIno aMgo kI ArAdhanA prathama pada kI artha bhAvanA yukta aArAdhanA dvArA hotI hai| dharmakAya, karmakAya tathA tattvakAya avasthA tIrthaMkaro kI dharmakAya, karmakAya tathA tattvakAya ye tIna avasthAe hotI haiN| zAstra kI paribhApA me unhe kramaza piNDastha, padastha tathA rUpAtIta nAma se sambodhita kiyA jAtA hai| dharmakAya athavA piDastha avasthA prabhu kI sayaktva prApti ke pazcAt hotI dharma sAdhanA ko kahA jAtA hai| antima bhava
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke andara bhI jaba taka ghAtI karma kA kSaya hotA nahIM, tava taka usakI janmAvasthA, rAjyAvasthA tathA cAritra grahaNa karane ke bAda kevala jJAna na ho taba taka chadmAsthAvasthA kI ArAdhanA ko dharmakAya kI avasthA kahA gayA hai| usake bAda ghAtI karma kA kSaya, kaivalya kI prApti hone ke pazcAt dharmatIrtha kI sthApanA tathA nirantara dharmopadezAdi ke dvArA paropakAra kI pravRtti karmakAya avasthA hai| yoganirodharUpa zailezIkaraNa ko tattvakAya avasthA kahA gayA hai / ina tIno avasthAmro kA dhyAna tathA ArAdhanA navakAra ke prathama pada kI ArAdhanA se hotA hai / usame namo pada dharmakAya avasthA kA pratIka banatA hai, ariha pada karmakAya avasthA kA pratIka banatA hai tathA tANa pada tattvakAya avasthA kA pratIka banatA hai| isa prakAra prabhu kI piMDastha, padastha tathA rUpAtIta avasthAmo kI ArAdhanA kA sAdhana navakAra ke prathama pada dvArA hone se prathama pada kA jApa dhyAna tathA artha-cintana puna puna. karane yogya hai| amRta anuSThAna prathama pada dvArA paramAtmA kI stuti, paramAtmA kA smaraNa tathA paramAtmA kA dhyAna saralatA se ho sakatA hai| nAma grahaNa dvArA stuti, aryabhAvanA dvArA smaraNa tathA ekAgracintana dvArA dhyAna sabhava ho sakatA hai| zraddhA, medhA, dhRti, dhAraNA tathA anuprakSA dvArA hotI prabhu kI smRti tathA dhyAna kramaza. vodhi, samAdhi tayA siddhi kA kAraNa banate hai| 'namo arihaMtANa' pada yoga kI icchA, yoga kI pravRtti, yoga kA sthairya va yoga kI siddhi karavAtA hai, itanA hI nahI para pratha
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prIti, bhakti, vacana va asaga ye cAro prakAra ke anuSThAna kI prApti karavAkara nirvighna rUpa se jIvo ko mokSa me le jAtA hai| yoga ke pAco aga jaise sthAna, varNa, artha, pAlavana tathA anAlavana tathA Agamokta yoga kI ATho avasthAe jaise taccit, tanmaya, tallezya, tadadhyavasAya, tattIvra adhyavasAya tadarthopayukta, tarpitakaraNa tathA tadbhAvanAbhAvita paryanta ko avasthA prathama pada ke pAlavana dvArA siddha kI jA sakatI hai| ___ dravya-kriyA ko bhAva-kriyA banAne vAlI tathA tad hetu anuSThAna ko amRta anuSThAna banAne vAlI jina cittavRttiyo ko zAstrakAro ne kahA hai, una sabakA pArAdhana prathama pada ke Alambana dvArA ho sakatA hai| artha kA Alocana, guNa kA rAga tathA bhAva kI vRddhi ye tIna guNa dravya kriyA ko bhAvakriyA vanAte haiM tathA tadgata citta, zAstrokta vidhAna, bhAva kI vRddhi, bhava kA bhaya, vismayapulaka eva pradhAna pramoda usa tad-hetu anuSThAna ko amRta anuSThAna banAte hai / isa hetu kahA gayA hai ki --- tadgata citta ne samaya vidhAna, bhAvanI vRddhi bhaya, bhaya ati ghaNojI, vismaya pulaka pramoda pradhAna, lakSaNa e che amRta kriyA tnnojii| bhAva prANAyAma kA kArya namo pada vAhyabhAva kA recana karavAtA hai, prAntarabhAva kA pUraka vanatA hai tathA paramAtmabhAva kA kubhaka karavAtA hai jisase vaha bhAva-prANAyAma kA kArya bhI karatA hai| bhAvaprANAyAma jJAnAvaraNa kA kSaya tathA yoga ke Upara ke dhyAnAdi aGgo kI
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhi karavAne vAlI hone se mAtra zarIra svAsthya ko sudhArane vAle dravya prANAyAma kI apekSA utkRSTa hai| usakA ArAdhana prathama pada ke Alambana se sundara prakAra se hone se prathama pada atyanta upAdeya hai| Agamo me namaskAra pada kA artha nimna prakAra se kahA gayA hai maNasA guNa pariNAmo, vAyA guNa bhAsaNaM ca paMcarahe / kAyeNa sapaNAmo, esa payattho namukkAro // mana se pacaparameSThi ke guNoM kA pariNamana, vANI se| pacaparameSThi ke guNo kA bhApaNa tathA kAyA se pacaparameSThi bhagavAn ko samyak praNAma karanA hI namaskAra pada kA artha hai| namo pada dvArA mana me guNo kA pariNAma hotA hai, ariha pada dvArA guNo kA bhASaNa hotA hai tathA tANa pada dvArA kAyA kA praNamana hotA hai| athavA tIno pada milakara parameSThi bhagavAn ke guNo kA pariNamana, bhASaNa tathA pragamana karavAte hai tathA usase mana, vacana, kAyA ke tIno yogo kA sArthakya hotA hai| bhavyatva paripAka ke upAya evaM prAbhyantara tapa navakAra ke prathama pada ke jApa tathA dhyAna dvArA bhavyatva paripAka ke tIno upAya kramaza. duSkRta gahIM, sukRtAnumodana tathA zaraNa gamana eka hI sAtha sAvita hote hai / abhyantara tapa ke bhI cho prakAra kramaza. prAyazcita, vinaya, vaiyAvacya, svAdhyAya, dhyAna tathA kAryotsarga kA bhI eka hI sAtha sevana hotA hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 namo pada duSkRta kI gardA karavAtA hai, grariha pada sukRta kI pranumodanA karavAtA hai tathA tAraNa pada zaraNa gamana kI kriyA karavAtA hai / isI prakAra namo pada dvArA pApa kA prAyazcita tathA guNoM kA vinaya hotA hai, riha pada dvArA bhAva vaiyAvacya eva svAdhyAya hotA hai tathA tAraNa pada dvArA paramAtmA kA dhyAna eva dehabhAva kA visarjana hotA hai / duSkRta garhAdi dvArA jIva kI muktigamana - yogyatA paripakva hotI hai tathA prAyazcita - vinayAdi tapa dvArA kliSTa karmoM kA vigama tathA bhAva-nirjarA hotI hai / samApatti, Apatti evaM sampatti navakAra ke prathama pada me vyAtA dhyeya tathA dhyAna tIno kI ekatA rUpa samApatti sAdhita hotI hai / prata tIrthaMkara nAma karma ke upArjana rUpa Apatti tathA usake vipAkodaya rUpa sampatti kI bhI prApti hotI hai / 'namo' pada dhyAtA kI riha , pada dhyeya kI tathA tAraNa pada dhyAna kI zuddhi sUcita karatA hai / ina tIno kI zuddhi dvArA tIno kI ekatA rUpa samApatti tathA usake pariNAmasvarUpa prApatti arthAt tIrthakara nAma karma kA upArjana tathA vAhyAntara sampatti prApta hotI hai / 1 jJAnasAra grantha ke dhyAnASTaka me kahA gayA hai ki dhyAtA dhyeya tathA dhyAna, traya yasyaikatAM gatam / munerananyacittasya tasya duHkhaM na vidyate // 1 // dhyAtA'ntarAtmA dhyeyastu, paramAtmA prakIrtita | dhyAna caikAya savitti samApattistadekatA ||3|| Apattizca tata puNya tIrthakRt karma bandhata | tadbhAvAbhimukhatvena, sampattizca kramAdbhavet ||3|| ittha dhyAna phalAdyukta, viMzatisthAnakAdyapi / kaSTamAtra tvabhavyAnAmapi no durlabha bhave // 4 // , --
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 dhyAna kA phala samApatti, grApatti (tIrthaMkara nAma karma kA upArjana ) tathA sampatti (tIrthakara nAma karma kA vipAkodaya) rUpa hone se vizati sthAnaka tapa Adi kA ArAdhana saphala mAnA gayA hai / jisase vaha phala prApta nahI hotA / na hI usake lie vaha zrArAdhana kaSTamAtra phala vAlA hai tathA vaha to isa bhavacakra meM bhavyo ko bhI durlabha nahI / navakAra ke prathama pada kA bhAva se hotA ArAdhana isa prakAra samApatti Adi bheda dvArA saphala hone se atyanta upAdeya hai / dharma dhyAna evaM zukla dhyAna zAstro me grAjJAvicaya, upAyavicaya, vipAkavicaya tathA sasthAnavicaya Adi cAra prakAra kA dhyAna kahA gayA hai / vaha "dharma-dhyAna navakAra ke prathama pada namo pada kI praryabhAvanA dvArA sAdhA jA sakatA hai / namaskAra me prabhu kI AjJA kA vicAra hai, rAgAdi dopo kI aniSTakAritA tathA jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmo ke vipAka kI nirasatA kA bhI vicAra hai / caudaha rAjaloka rUpa vistAra vAle AkAza pradezo me dharmasthAna kI prApti kI prAtyantika durlabhatA hai yaha vicAra rUpI sasthAnavicaya dhyAna bhI usI meM nihita hai / 'ariha' pada me zukla dhyAna ke prathama do bheda pRthaktva vitarka - savicAra tathA ekatva vitarka - pravicAra tathA 'tArA' pada zukla dhyAna ke antima do bheda sUkSma kriyA- zrapratipAti tathA vyuparata - kriyA-pranivRtti kA vicAra nihita hai / isa prakAra artha - bhAvanApUrvaka prathamapada kA jApa dharmadhyAna ke cAro stambha tathA zukladhyAna ke stambho kA eka sAtha saMgrAhaka hone se prati
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ujjvala lezyA kA utpAdaka hotA hai / ata. pAtmArthI jIvo ke lie atyanta upAdeya hai tathA puna puna karane yogya hai / tapa, svAdhyAya evaM Izvara praNidhAna yogazataka me kahA gayA hai ki~ saraNa bhae uvAyo roge kiriyA visammi maMto ya / ee vi pApakammovakkamabheyA utatteNaM // 1 // saraNaM guru ya itthaM, kiriyA utavotti kammarogammi / maMto puNa samAo, moha visaviNAsaNo pvro||2|| java anya se bhaya utpanna hotA hai tava samartha kI zaraNa me jAnA hI usakA upAya hai| kuSThAdi vyAdhi kA upAya jaise yogya cikitsA hai, tathA sthAvara-jagama rUpa vipa ke upadrava kA nivAraNa jaise devAviSThita akSaranyAsa rUpa mantra hai vaise hI bhayamohanIya Adi pApakarmoM kA upakrama arthAt vinAza karane ke upAya zaraNAgati Adi ko hI kahA gayA hai| zaraNya guruvarga hai, karmaroga kI cikitsA vAhya prAbhyantara tapa hai, tathA moha vipa kA vinAza karane meM samartha mantra pA~ca prakAra kA svAdhyAya hai / pAtajala yoga sUtra me bhI kahA gayA hai ki: tapa svAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyoga / samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthazca / / (2 / 1-2)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 tapa, svAdhyAya eva IzvarapraNidhAna kriyAyoga hai| usase kleza kI alpatA eva samAdhi kI prApti hotI hai / navakAra kA prathama pada 'namo arihatANa' samAdhi kI bhAvanA eva avidyAdi klezo kA nivAraNa karatA hai / namo pada se karmayoga kI cikitsA rUpa vAhya prAbhyantara tapa, ariha pada dvArA svAdhyAya eva tANa pada dvArA IzvarapraNidhAna-ekAgracita se paramAtma-smaraNa hotA hai| prathama pada ke vidhipUrvaka jApa se zraddhA baDhatI haiN| vIrya prajJA baDatI hai tathA anta me kaivalya kI prApti hotI hai| aSTAMga-yoga yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna eva samAdhi ye yoga ke ATha aGga kahe gae hai| usa pratyeka aGga kI sAdhanA vidhiyukta navakAra mantra ko ginane vAle ko siddha hotI hai| navakAra mantra ko ginane vAlA ahiMsaka banatA hai, satyavAdI hotA hai, acaurya, brahmacarya eva aparigraha vrata kA bhI ArAdhaka hotA hai| navakAra mantra ke ArAdhaka kI bAhyAntara zauca eva santoSa tathA pUrvakathanAnusAra tapa, svAdhyAya eva Izvara-praNidhAna rUpa niyamo kI sAdhanA hotI hai / navakAra mantra ko ginanevAlA sthira eva sukhAsana kI tathA vAhyAbhyantara prANAyAma kI sAdhanA karane vAlA bhI hotA hai| navakAra kA sAdhaka indriyo kA pratyAhAra, mana kI dhAraNA eva buddhi kI ekAgratArUpa dhyAna tathA anta karaNa kI samAdhi kA,anubhava karatA hai| namo pada se nAda kI, arihaM pada se vindu kI eva tANa pada se kalA kI sAdhanA hotI hai / navakAra mantra se nAstikatA, nirAzA eva nirutsAhitA naSTa hotI hai tathA namratA, nirbhayatA eva nizcintatA prApta hotI hai / navakAra
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 mantra me svaya kI karmabaddha avasthA kA svIkAra hotA hai, arihato kI karmayukta avasthA kA dhyAna hotA hai eva karmamukti ke upAya-svarUpa jJAna, darzana eva cAritra kA pArAdhana hotA hai| nAyikabhAva kI prApti navakAra mantra se praudayika bhAvo kA tyAga, kSAyopaza mikabhAvo kA Adara eva pariNAma-svarUpa kSAyikabhAvo kI prApti hotI hai| navakAra mantra ke ArAdhaka ko madhura pariNAma kI prApti rUpa sAmabhAva, tulA pariNAma kI ArAdhanA rUpa samabhAva eva kSIrakhaNDa yukta atyanta madhura pariNAma kI ArAdhanA rUpa samabhAva kI pariNati kA lAbha hotA hai / navakAra kI ArAdhanA se cintAmaNi, kalpavRkSa eva kAmakumbha se bhI adhika zraddheya, dhyeya eva zaraNya kI prApti hotI hai / ___namo pada se krodha kA dAha zamita hotA hai, ariha pada se vipaya-tRpA naSTa hotI hai eva tANa pada se karma kA paka zoSita hotA hai| dAha zamana se zAnti hotI hai, tRSA miTane se tuSTi hotI hai eva paka zoSaNa se puSTi hotI hai| ata isa mantra ke lie tIrtha-jala kI eva paramAnna kI upamAeM sArthaka hotI haiN| paramAnna kA bhojana jaise kSudhA nivAraNa kara citta ko tuSTa eva deha ko puSTa karatA hai vaise hI isa mantra kA pArAdhana bhI viSaya-kSudhA kA nivAraka hone se mana ko zAnta kara citta ko tuSTa eva AtmA ko puSTa karatA hai / 'namo' upazama hai, 'ariha' viveka hai eva tANa savara hai / navakAra mantra me kRtajJatA eva paropakAra, vyavahAra eva nizcaya, adhyAtma eva yoga, dhyAna eva samAvi, dAna eva pUjana, zubha vikalpa eva nirvikalpa, yogArambha eva yoga siddhi, sattvazuddhi eva sattvAtItatA, puruSArtha eva siddhi, sevaka tathA sevya,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRpApAtra evaM karuNAvAna prAdi sAdhanA kI samagra sAmagrI nihita hai / icchA, jJAna evaM kriyA kA sundara sumela hone se Atmazakti ke vikAsa hetu usame paripUrNa sAmarthya hai / ataH zAstro meM kahA gayA hai ki-- eso aNAI kAlo, aNAI jIvo ya aNAI jiNa dhammo / taivAvite paDhaMtA, aisucciya jiNa namukkAro / / kAla anAdi hai, jIva anAdi hai eva jina dharma bhI anAdi hai / ata yaha namaskAra anAdikAla se kiyA jA rahA hai eva anantakAla taka kiyA jAyagA eva ise karane vAle eva karavAne vAle kA ananta kalyANa sampAdita kregaa| bhavyatva paripAka ke upAya karma se sampRkta hone kI jIva kI svaya kI yogyatA ko sahajamala kahA jAtA hai eva mukti se sampRkta hone kI jIva kI yogyatA ko bhavyatva svabhAva kahA jAtA hai| pratyeka jIva kI yogyatA bhinna-bhinna hotI hai use tathA-bhavyatva kahate hai| sahajamala kA hrAsa eva tathAbhavyatva kA vikAsa tIna sAdhano se hotA hai jisame prathama duSkRta gardA, dvitIya sukRtAnumodana tathA tRtIya arihatAdi cAra vastupro kI zaraNa jAnA hai| ___ mukhya rUpa se duSkRta gardA kA pratibandhaka rAga doSa hai, sukRtAnumodana kA pratibandhaka dvApa doSa hai evaM zaraNa gamana kA pratibandhaka moha dopa hai| rAga dopa jJAnaguNa se jItA jAtA hai, dvaSa dopa darzanaguNa se jItA jAtA hai eva moha dopa cAritra guNa se jItA jAtA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jJAna guNa kI parAkASThA 'namo' bhAva me hai, darNana guNa kI parAkASThA 'ahaM' bhAva me hai eva cAritra guNa kI parAkASThA 'zaraNa' bhAva me hai| jJAna guga magala pa hai, darzana gupa lokottama svarUpa hai eva cAritra guNa zaraNAgati para hai| isa prakAra ratnatrayI kA vikAsa prAtmA kI mukti-gamana yogyatA kA paripAka karatA hai eva sasAra bhramagA kI yogyatA kA nAza karatA hai| svadopa darzana evaM paraguNa darzana cAra vastue~ magala hai, cAra vastue~ loka me uttama hai evaM cAra vastueM zaraNa grahaNa karane yogya hai| magala kI bhAvanA jJAna-svarUpa hai, uttama kI bhAvanA darzana svaspa hai eva zaraNa kI bhAvanA cAritra svarUpa hai / jJAna se rAga dopa jAtA hai, darzana se dvapa dApa jAtA hai eva cAritra se moha dopa jAtA hai| rAga jAne se svaya ke doSa dikhate hai, dvapa jAne meM dUsaro ke guNa dikhate haiM eva moha jAne se zaraNabhUta AjJA kA svarUpa jAnA jAtA hai / svadopa darzana dopa kI gardA karavAtA hai, paraguNa darzana dUsaro kI anumodanA karavAtA hai eva AjJA kA svarUpa samajhane se AjJA kI zaraNa me rahane kI vRtti paidA hotI hai| __guNavAna kI AjJA hI svIkAra karane yogya hai / doSa jAne se hI guNa prakaTa hote haiM / aAjJA kA pArAdhana karane se hI doSa jAtA hai| ata mokSa kA hetu AjJA kA pArAdhana hotA hai eva AjJA kI virAdhanA hI sasAra kA kAraNa hotI hai| svamati-kalpanA kA moha AjJA pAlana ke adhyavasAya se hI jAtA hai eva usake jAne se zaraNa svIkAra karane hetu vala paidA hotA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 arihata kI zaraNa, siddha kI zaraNa, sAdhu kI zaraNa evaM kevalI prajapta dharma kI zaraNa arihatAdi cAro kI lokottamatA ke jJAna para AdhArita hai / ina cAroM kI lokottamatA ina cAro kI magalamayatA para AdhArita hai| unakI magalamayatA usake jJAna, darzana, cAritra para AdhArita hai eva jJAna, darzana, cAritra ko magalamayatA rAga, dvapa eva moha kA pratikAra karane ke sAmarthya me nihita hai| yogya kI zaraNa se yogyatA kA vikAsa jIva ko sabase adhika rAga svayaM para hotA hai| usa rAga ke kAraNa svaya me nihita anantAnanta dopo kA darzana nahI hotA / svaya kA rAga dUsaro ke prati dvaSa kA AvirbhAva karatA hai isI dopa ke prabhAva se guragadarzana nahI hotA / svadopadarzana eva paraguNadarzana nahI hone se moha kA udaya hotA hai, moha kA udaya hone se buddhi tirohita hotI hai eva yaha vuddhi kA prAvaraNa zaraNIya kI zaraNa svIkAra karane me antarAyabhUta hotA hai| yogya kI zaraNa svIkAra nahI karane se ayogyatA ko niyantrita nahI kiyA jA sakatA / apanI ayogyatA karmavandhana ke kAraNo ke prati udAsIna karavAtI hai eva karmakSaya ke kAraNo ke prayoga me prativandhaka banatI hai / karmabandhana ke kAraNo se parADa mukha banane hetu eva karmakSaya ke kAraNo ke sammukha hone hetu yogyatA vikasita karanI cAhie / yogya kI zaraNa lene se yogyatA vikasita hotI hai / yogya kI zaraNa lene kI yogyatA svadopadarzana eva paraguNagrahaNa se utpanna hotI hai / rAga dvapa kI kamI hone se paraguraNadarzana eva
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 svadoSadarzana hotA hai eva rAga-dva eSa kI kamI jJAnadarzana guNa ke vikAsa hone se hotI hai / grarihatAdi kI maMgalamayatA eva lokottamatA ko dekhane se eva unakI zaraNa svIkAra karane se jJAna- darzana guNa kA vikAsa hotA hai / duSkRta evaM sukRta vItarAga paramAtmA nigrahAnugraha sAmarthya yukta eva sarvajJasarvadazitva guraNa ko dhAraNa karane vAle hone se sarvapUjya hai / rAgadopa jAne se karuNA guraNa prakaTa hotA hai, dvapa doSa jAne se mAdhyasthya bhAva prakaTa hotA hai / karuNA guraNa kA sthAyIbhAva anugraha hai eva mAdhyasthya guraNa kA sthAyIbhAva nigraha hai / svaya kA pakSapAta hI rAga hai / svayaM ke atirikta sabhI kI upekSA hI dva eSa hai | rAga duSkRta - ga kA pratibandhaka hai / yahA~ dupkRta kA artha hai svakRta anantAnanta aparAdha eva sukRta kA artha hai parakRta anantAnanta upakAra / svaya ke aparAdha kI nindA evaM dUsaro ke upakAra kI prazasA tabhI ho sakatI hai java prazasta rAga dveSa naSTa ho jAya / jJAnadarzana guraNa rAgadveSa kA pratipakSI hai arthAt rAgadveSa jAne se eka tarapha ananta jJAnadarzanaguraNa prakaTa hotA hai dUsarI tarapha nigrahAnugraha sAmarthya prakaTa hotA hai eva una dono ke kAraNabhUta karuNA eva mAdhyasthyabhAva jAgrata hote hai / vItarAga arthAt karuNAnidhAna eva mAdhyasthyaguraNa ke bhaNDAra, tathA vItarAga arthAt ananta jJAna, darzana svarUpa kevala jJAna eva kevaladarzana ke svAmI, sarvavastu ko jAnane vAle eva dekhana e vAle hote hue bhI sabhI se alipta rahana e vAle, sabhI ke Upara svaprabhAva ko DAlane vAle para kisI ke bhI prabhAva me kabhI bhI nahI Ane vAle prabhu |
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 AtmA meM sthita acintya zakti kA svIkaraNa isa prakAra vItarAgitA niSkriyatA svarUpa nahI, sarvocca sakriyatA rUpa hai / vaha kriyA anugraha - nigraha rUpa hai tathA anugraha - nigraha rAgadve pa ke prabhAva me se utpanna huI zrAtmarUpa hai / AtmA kI sahajazakti jaba AvaraNa rahita hotI hai taba usame se eka tarapha sarvajJatA - sarvadarzitA prakaTa hotI hai tathA dUsarI tarapha nigraha - anugraha sAmarthya prakaTa hotA hai / una dono ko prakaTIbhUta karane kA upAya prAvaraNa rahita honA hai / AvaraNa rAgadva epa tathA prajJAnarUpa hai / grajJAna TAlana e hetu svaaparAdha kA svIkararaNa tathA parakRta upakAra kA zragIkAra tathA ina dono ke sAtha pracintyazaktiyukta zrAtmatattva kA zrAzraya anivArya hai / zrAtmatattva ke zrAzraya kA artha hai AtmA me sthita acintyazakti kA svIkaraNa / yaha svIkaraNa hona e se anantAnubandhI rAga-dva epa Tala jAte haiM / grananubhUtapUrva samatvabhAva prakaTa hotA hai / yaha samatvabhAva apakSapAtitA tathA mAdhyasthyavRttitA rUpa hai / svadoSa hI bar3e se baDe pakSapAta kA viSaya hai / svaya nirguraNa tathA doSavAna hote hue bhI apane ko nirdopa tathA guNavAna mAnane kA vRttirUpa pakSapAta samatvabhAva se Tala jAtA hai / vItarAga avasthA hI parama pUjanIya hai aisA mAdhyasthyavRttitA rUpa samatvabhAva dveSa doSa kA pratikAra rUpa hai kyoki parakRta upakAra kA mahattva svakRta upakAra ke mahattva ke samAna hI hai yA usase bhI adhika hai / donoM prakAra kA samatva rAga-dva eSa ko nirmUla kara AtmA ke zuddha svabhAva rUpa kevalajJAna - kevaladarzana ko utpanna karatA hai / usameM lokAloka pratibhAsita hote haiM parantu vaha kisI se bhI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 pratibhAsita nahI hotA kyoki vaha svayaMbhU hai| ata vItarAga avasthA hI parama pUjya hai tathA use prApta karane ke upAya bhUta duSkRta - gardA, sukRtAnumodana tathA zaraNagamana parama upAdeya haiM-- vItarAgo'gyamau devo, dhyAyamAno mumukSubhi / svargApavargaphalada zaktistasya hi tAzI // 1 // yaha deva vItarAga hote hue bhI java mumukSa dvArA dhyAyita hotA hai tava svargApavargarUpI phala ko pradAna karatA hai kyoki unako nizcita rUpa se vaisI hI zakti hai vItarAgo'pyasau dhyeyo, bhavyAnA syAd bhvcchide| vichinna bandhanasyAsya tAn naisargiko guNa // 2 // yaha dhyeya vItarAga hote hue bhI bhavya jIvo ko bhavoccheda meM sahAyaka hotA hai| vandhana-mukta AtmAno me yaha guNa naisargika rUpa se vidyamAna rahatA hai| vyAtAo kA rAga-dvapa kA unmUlana karanA hI vItarAga AtmAoM kA svabhAva hai| svabhAvo'taka gocara--svabhAva tarka kA aviSaya hai| vastu kA svabhAva hI sva-para ke sasAra kA nAzaka hai / vastu svabhAva mAtra hI tarka se agrAhya hai / saccA sukRtAnumodana duSkRta mAtra kA prAyazcita padArthavRtti hai / parapIDA se duSkRta kA upArjana hotA hai| ata. usakI vipakSa padArthavRtti kA sevana hI usake nirAkaraNa kA upAya hai| vRttimAtra mana, vacana, kAyA se hotI hai| usame duSTatva lAne vAlA parapIDA kA adhyavasAya hai tathA vaha adhyavasAya rAgabhAva me se yA svArthabhAva me se utpanna hotA hai| svArthabhAva
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kA pratipakSI bhAva parArthabhAva hai / ata parArthabhAva hI bhavyatva paripAka kA tAttvika upAya hai, parantu vaha parArthabhAva parapIr3A ke prAyazcita svarUpa honA caahie| parArthabhAva se eka ora na tana parapIr3A kA varjana hotA hai tathA dUsarI tarapha pUrvakRta parapIDA kA zuddhIkaraNa hotA hai| ata. parArthabhAva hI saccI duSkRtagardI hai| duSkRta garhaNIya hai, tyAjya hai, heya hai, aisI saccI buddhi use hI utpanna huI mAnI jAtI hai jo ki sukRta ko spaSTabhAva se anumodanIya, upAdeya tathA AdaraNIya mAnatA hai| parapIr3A duSkRta hai tathA paropakAra sukRta hai| paropakAra meM kartavyabuddhi utpanna honA hI duSkRta-mAtra kA saccA prAyazcita hai / jo paropakAra ko karttavya mAnatA hai usame eka dUsarA guNa bhI utpanna hotA hai jisakA nAma kRtajJatA hai| apane lie dUsaro dvArA kiyA gayA upakAra jisakI smRti me nahI hai vaha paropakAra guNa ko samajhA hI nahI hai / kRtajJatA guNa mRkRta kA anumodana karavAtA hai tathA usase upakAravRtti dRDha hotI hai / itanA hI nahI dUsaro kA bhalA karane kA ahakAra bhI usame vilIna ho jAtA hai| svakRta paropakAra apana lie dUsaro ke dvArA kie gae upakAra kI tulanA me zatAMza, sahasrAza athavA lakSAMza bhAga bhI nahIM hotaa| parArthabhAva ke mAtha kRtajatAguNa sayukta ho to hI parArthabhAva tAttvika banatA hai| arihaMtAdi kI zaraNagamana parArthavRtti tathA kRtajJatAguNa se duSkRtagardA tathA sukRtAnumodana rUpa bhavyatva paripAka ke dono upAyo kA sevana hotA hai, tIsarA upAya arihatAdi cAro kI zaraNa me jAnA hai| yahA~ zaraNagamana kA artha hai-jo parArthabhAva tathA kRtajJatA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ guraNa ke svAmI hai unhe hI Adarza mAnanA, unake ho satkAra, sammAna, prAdara tathA bahumAna ko svaya kA kartavya smjhnaa| parArthabhAva tathA kRtajJatA guNa ke sacce arthI jIvo me una do bhAvo kI carama sImA taka pahuMcane vAlo kI zaraNAgati, bhakti, pUjA, vahamAna Adi mahaja rUpa se A jAte hai| yadi ve nahI Ave to samajhanA cAhie ki usake hRdaya me utpanta duSkRtagardA athavA sukRtAnumodana kA bhAva sAnuvandha tathA jJAnazraddhAyukta nahI hai| jJAna eva zraddhA se vihIna duSkRtagardA tathA sukRtAnumodana kA bhAva niranubanna hotA hai, kSaNamAtra Tika kara calA jAtA hai / ata use mAnubandha vanAna hetu una do guNo ko prApta karanA tathA unakI carama sImA me pahu~ce hue purupo kI zaraNAgati aparihArya hai| yaha zaraNAgati pagarthabhAva tathA kRtajJatA guraNa ko sAnubandha vanAne hetu sAmarthya pradAna karatI hai, vIrya baDhAtI hai, utsAha jAgrata karatI hai tathA usI kI taraha jaba taka pUrNatva prApta na ho arthAt una do guNo kI kSAyika bhAva se middhi na ho nava taka sAdhanA me vikAsa hotA rahatA hai| use anugraha bhI kahate hai| mAdhanA me uttarottara vikAma kara siddhi-prApti taka pahuMcAne vAle zreSTha prakAra ke pAlambano ke prati Adara kA pariNAma tathA usase prApta hotI siddhi unhI kA anugraha ginA jAtA hai| kahA hai ki -- AlambanAdarodabhUta pratyRhakSayayogata / dhyAnAdyArohaNabhra zo, yoginAM nopajAyate / / --adhyAtmasAra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 U~ce car3hane me pAlamvanabhUta hone vAle tattvo ke prati Adara ke pariNAma svarUpa siddhi me vAdhaka vighno kA kSaya hotA hai tathA usa vighnakSaya se yogI purupa dhyAnAdi ke prArohaNa se bhrapTa nahI hote haiN| ___ Alamvano ke Adara se hote pratyakSa lAbha ko hI zAstrakAra arihatAdi anugraha kA kahate hai| svarUpabodha kA kAraNa jisakA pAlambana lekara jIva Age vaDhatA hai yadi usake upakAra hRdaya me dhAraNa nahI kare to phira vaha patita ho jAtA hai / arthAt parArthavRtti rUpI duSkRtagardA, kRtajJatA guNa ke pAlana svarUpa sukRtAnumodanA tathA una guNo kI siddhi ko varaNa kie hue mahApuruSo kI zaraNAgati, ye tIno upAya milakara jIva kI muktigamana-yogyatA vikasita karate hai tathA bhavabhramaraNa kI zakti kA kSaya karate hai| sacI duSkRtagardA tathA sukRtAnumodana duSkRta rahita eva sukRtavAn tattvo kI bhakti ke sAtha sayukta hI hotI hai / ata. ekamAtra bhakti ko hI mukti kI dUtI kahA gayA hai| kRtajJatAguNa sukRta kI anumodanA rUpa hai| parArthavRtti duSkRtagarhA rUpa hai| duSkRtagardA rUpa parArthavRtti tathA sukRta ko anumodanArUpa kRtajJatAbhAva se vizuddha anta karaNa me zuddha prAtmatattva kA prativimba paDatA hai| zuddha prAtmatattva arihanta, siddha, sAdhu tathA kevalI kathita dharma se abhinna svarUpa vAlA hai| zrI arihatAdi cAro kI zaraNagamana mukti kA Anandaprada kAraNa hai / mukti svaya svarUpalAbharUpa hai| svarUpa kA bodha arihatAdi cAro ke avalambana se hotA hai| arihatAdi cAra
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kA avalamvana svarUpa ke bodha kA kAraNa hai / grAtmA me zrAtmA se zrAtmA ko jAnane kA sAdhana arihatAdi cAro kA zararaNa-smaraNa hai / ina cAro kA smaraNa hI tattva se grAtmasvarUpa kA smaraNa hai | jisako yaha vodha ho gayA ho ki grAtmA kA svarUpa nizcaya rUpa se paramAtmA tulya hai usake lie paramAtma-smaraNa hI vAstavika zaraNAgamana hai / Atmatattva kA smaraNa zrAtmatattva kA smaraNa vizuddha granta karaNa me hotA hai / antakaraNa kI vizuddhi duSkRtagarhA eva sukRtAnumodana se hotI hai | duSkRta parapIDA rUpa hai, unakI tAttvika garhA tava hotI hai jaba ki parapIDA se upArjita pApakarma ko paropakAra dvArA dUra karane kA vIryollAsa jAgrata hotA hai / parArtha karaNa kA vIryollAsa parapIDAkRtapApa kI saccI gardA ke pariNAma svarUpa honA hai| duSkRtagarhA me parArthakaraNa kI vRtti nihita hai / sukRtAnumodana meM parArthakaraNa kI hArdika anumodana hotA hai / catu zaraNagamana me parArthakaraNasvabhAva vAle grAtmatattva kA zrAzraya hai / C Atmatattva svayaM hI parArthakaraNa eva parapIDA kA parihAra svarUpa hai / zrAtmA ke mUla svabhAva ko prApta karane hetu hI parapIDA kA grahaNa eva paropakAra guraga kA anumodana hotA hai / zuddha svarUpa ko prApta grarihatAdi cAra sarvathA paropakAra karane ke lie tatpara hai / grata usa svarUpa kI zaraNa svIkAra karane yogya, Adara eva upAsanA ke yogya hotI hai / zuddha zrAtmatattva sadaiva svayaM ke svabhAva se hI zuddhIkaraNa kA kArya karatA hai / ta vahI puna puna smaraNIya, prAdaraNIya, jJeya, zraddheya etra sarvabhAvena zaraNya hai, zaraNa lene yogya hai / java taka svakRta
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ duSkRta kI gahIM nahIM hotI eva choTA bhI duSkRta anindita rahatA hai, tava taka yaha samajhanA cAhie ki svapakSapAta rUpI rAga-dopa kA vikAra vidyamAna hai / nindA ke sthAna para anumodanA hone se hI vaha mithyA hai ata jo vAstavika anumodanA kA sthAna hai usakI anumodanA bhI saccI nahI hotI / parakRta alpa bhI sukRta kA anumodana jaba taka avaziSTa rahatA hai taba taka anumodanA ke sthAna para anumodanA ke badale upekSA vidyamAna rahatI hai tathA vaha upekSA bhI eka prakAra kI gardA ho hotI hai / sukRta kI garlA tathA duSkRta kA anumodana jaba taka AMzika rUpa se bhI vidyamAna rahatA hai taba taka saccI zaraNa prApta nahI hotI / dupkRta kA anumodana rAga rUpa hai tathA sukRta kI nindA dopa rUpa hai / usake mUla me moha yA ajAna yA mithyAjJAna nihita hai / isa mithyAjJAna rUpI mohanIya karma kI sattA me arihatAdi kA zuddha Atma-svarUpa pahacAnA nahI jAtA kyoki vaha rAga-dopa rahita hai / vItarAga avasthA kI sUjha-bUjha rAga-dvepa rahita zuddha svarUpa kI saccI pahacAna hone hetu duSkRta gardA tathA sukRtAnumodana sarvAza zuddha hone cAhie~ / aisA hone para hI rAgadvepa rahita avasthAvAna kI saccI zaraNAgati prApta ho sakatI hai tathA yaha zaraNAgati prApta ho to hI bhavacakra kA anta pA sakatA hai / bhavacakra kA anta lAne hetu rAgadvapa rahita vItarAga avasthA kI anta karaNa me sUjha-bUjha honI cAhie / sUjha kA artha hai zodha arthAt jijJAsA tathA bUjha arthAt jJAna / vItarAga avasthA kI sUjha-bUjha duSkRtagardI tathA sukRtAnumodana kI apekSA rakhatI hai| vItarAga avasthA kA mAhAtmya pahicAnane hetu hRdaya kI bhUmikA usake yogya / honI caahie|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 yaha yogyatA garhagIya-nindanIya kI nindAtathA anumodanIya kI anumodanA ke pariNAma se prakaTa hotI hai / dupkRta mAtra kI nindA honI cAhie tathA sukRta mAtra kI anumodanA honI cAhie / ina dono ke hone para hI rAga-dvepa kI tIvratA ghaTa jAtI hai| rAga kA anurAga nahI honA tathA dvApa ke prati dvIpa kI vRtti honA yaha rAga-dvapa kI tIvratA kA abhAva hai| dupkRta gardA tathA sukRtAnumodana kI vidyamAnatA meM usakI siddhi hotI hai| isase vItarAgitA kI zaraNa-gamana vRtti jAgatI hai kyoki vItarAgitA hI zraddheya, vyeya tathA zaraNya hai| puna vItarAgitA acintya zakti yukta hai, yaha anubhava hotA hai / rAga parahita vItarAga avasthA acintyazakti-yukta hai| vaha usase vimukha rahane vAle kA nigraha tathA usake sammukha hone vAle para anugraha karatA hai| lokAloka prakAzaka kevalajJAna tathA kevaladarzana jo AtmA kA sahaja svarUpa hai, usa vItarAga avasthA me hI prakAzita udbhAsita hotA hai, anya avasthA me vidyamAna hone para bhI vaha aprakaTa rahatA hai| kevalajJAna--kevaladarzana dvArA lokAloka kA bhAva hastAmalakavat pratibhAsita hotA hai| vaha sabhI dravyo ke trikAlavartI sabhI paryAyo kA grahaNa karatA hai| samaya-samaya para jAna se sabhI ko jAnatA hai tathA darzana dvArA sabhI ko dekhatA hai| ___ vItarAgitA kI zaraNa me rahane vAle ko usake jJAnadarzana kA lAbha milatA hai| isa jAnadarzana se pratibhAsita sabhI padArthI ke sabhI paryAyo Adi kI kramavaddhatA nizcita hAtA hai jisase jagata me bane hae, bana rahe tathA bhaviSya me vanane vAle acche tathA bUre kAryoM meM rAgadvepa tathA harSa-zoka kI kalpanAe~ naSTa hotI hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 zaraNa gamana dvArA citta kA samatva samagra vizvatantra prabhu ke jJAna me dikhAI detA hai tathA tadanurUpa pravartita hotA hai jisase prabhu ke adhIna rahane vAle ke lie vizva kI parAdhInatA miTa jAtI hai tathA aisI pratIti hotI hai ki prabhu sasArAdhIna nahI hai, para prabhujJAna ke adhIna sasAra hai tathA usase citta kA samatva akhaNDa rUpa se prakAzita rahatA hai / samatva prakAzita hone se grAtmA prakhaNDa savara bhAva me rahatI hai, navAgantuka karma ruka jAte hai tathA purAne karma mukta ho jAte hai jisase AtmA karma rahita hokara avyAvAdha sukha kI bhoktA hotI hai / arihatAdi cAra kI zaraNa kA yaha acintya prabhAva hai / arihata eva siddha kA vItarAga svarUpa hai, sAdhu kA nirgrantha svarUpa hai tathA kevali - kathita dharma kA svarUpa dayAmaya hai / dharma dhruva hai, nitya hai, ananta tathA sanAtana hai / usakA pradhAna lakSaNa dayA hai / dayA me svaya ke dukha ke dva epa jitanA hI dva eSa dUsaro ke dukho ke prati jAgrata rahatA hai / svaya ke sukha kI icchA jitanI hI icchA dUsaro ke sukhoM ke prati bhI utpanna hotI hai | yaha icchA rAgAtmaka hote hue bhI pariNAma me rAga ko nirmUla karane vAlI hotI hai / dayA me dUsaro ke dukho ke prati svaya ke du kha jitanA hI dvepa hai phira bhI vaha dva epa, dvepavRtti ko anta me nirmUla karatA hai / jaise kATe nikalatA hai tathA agni se agni zamita hotI hai se hI kAMTA tathA viSa se viSa naSTa hotA hai, isa nyAya ke anusAra rAgadveSa kI vRttirUpI kA~Te ko nikAlana hetu sarva jIvo ke mukha kA rAga tathA sarva jIvo ke dukha kA hopa anya kAMTe kA kAma karatA hai /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 aprazasta koTi ke rAgadveSa rUpI vipa ko zamita karane hetu dUsare vipa kA kAma karatA hai / svaya ke sukhavipayaka rAga tathA dugvaviSayaka upa rUpI ArtavyAna kI agni ko bujhAne hetu sabhI jIvo ke sukha kI abhilApA rUpI rAga tathA sabhI du.khI jIvo ke dukho ke prati dvapa dharmadhyAna rUpI agni kI AvazyakatA kI pUrti karatA hai| dayA dharma vRkSa kA mUla evaM phala dayA lakSaNa dharma aprazasta rAgadvepa kA zatya dUra karane me sAdhana rUpa bana, jIvo ko sadA sarvadA ke lie rAgadveSarahita vItarAga avasthA kI prApti karavAtA hai / vItarAgAvasthA sarvajatA tathA sarvaNitA ko pradAna karane vAlI hone se dayApradhAna dharma, sarvajJatA tathA sarvadarzitA ko pradAna karane vAlI bhI hotI hai| dayA-pradhAna kevali-dharma ko jo koI trikaraNayoga me yAvajjIvana pratijJApUrvaka sAdhita karane vAle hai ve mAdhu nigraMtha kahalAte hai| rAgadveSa kI gA~Tha se bahuta adhika mukta hone se tathA gepa aza se svalpakAla me hI avazya chUTane vAle hone se ve bhI zaraNya hai / nigraMtha avasthA vItarAga avasthA ko avazya lAne vAlI hone se pracchanna vItarAgitA hI hai| dayApradhAna dharma kA prathama phala nigraMthatA hai tathA antima phala vItarAgitA hai / kSayopazama bhAva kI dayA . kA . paripUrNa pAlana hI nigraMthatA hai tathA kSAyika bhAva kI dayA kA prakaTIkaraNa hI vItarAgitA hai| nirgrathanA (mAdhu tathA dharma) prayatna-sAdhya dayA kA svarUpa hai nayA vItarAgitA sahaja-sAdhya dayAmayatA hai| phira dharma ho yA dharma mAdhaka mAdhu athavA mAdhupana ke phalasvarUpa arihata yA middha paramAtmA ho para ina saba me dayA hI sarvopari hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU7 dharmavRkSa ke mUla me dayA hai / ata. dharmavRkSa ke phala me bhI dayA hI prakaTa hotI hai / sAdhu dayA ke bhaNDAra hai to arihata tathA siddha bhI dayA ke nidhAna hai / dayAvRtti tathA dayA kI prakRti me tAratamya bhale hI ho para sabhI kA AdhAra eka dayA hI hai, usake atirikta dUsarA kucha bhI nahI / karmakSaya kA asAdhAraNa kAraNa jIva kA rUpAntara karane vAle rasAyana ke sthAna para eka dayA hai isIlie tIrthaMkaroM ne dayA ko hI prazasita kiyA hai| dharmatattva kA pAlana, poSaNa tathA savarddhana karane vAlI mAtra dayA hI hai tathA vaha dukhI eva pApI prANiyo ke du.kha tathA pApa kA nAza karane vAlI vRtti tathA pravRtti rUpa hai tathA bhAyikabhAva me sahaja svabhAva rUpa hai / vaha svabhAva du.kha rUpI dAvAnala ko eka kSaNamAtra meM zAnta karane hetu puSkarAvartta nAma ke vAdalo ke samAna hai / puSkarAvarta megha kI dhArA jaise bhayaMkara dAvAnala ko bhI zAnta kara detI hai vaise hI jinako AtmA kA sahaja svabhAva prakaTa huA hai unake vyAna ke prabhAva se dukha dAvAnala me jalate samArI jIvo kA du.khadAha eka kSaNa bhara meM zamita ho jAtA haiN| zuddha svarUpa ko prApta arihatAdi AtmAyo kA dhyAna unake pUjana, stavana tathA AjJApAlana Adi dvArA hotA hai| zuddha svarUpa ko prApta AtmAo kA dhyAna hI paramAtmA kA dhyAna hai tathA yaha nija zuddhAtmA kA dhyAna hai / dhyAna se vyAtA dhyeya ke sAtha ekatA kA anubhava karatA hai vahI samApatti hai tathA vahI karmakSaya kA eka asAdhAraNa kAraNa haiM / nija zuddha AtmA dravya, guNa tathA paryAya se arihata tathA siddha ke samAna hai| ata. arihaMta evaM siddha paramAtmA kA dhyAna dravya, guNa tathA paryAya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ se svaya kI zuddha AtmA ke dhyAna kA kAraNa banatA hai / 'kAraNa se kArya utpanna hotA hai' vAle nyAya se arihaMta tathA siddha paramAtmA ke dhyAna se sakala karma kA kSaya hone se svaya kA zuddha svarUpa prakaTa hotA hai| karmakSaya kA asAdhAraNa kAraNa zuddha svarUpa kA dhyAna hai| kahA gayA hai ki -- mokSa karmakSayAdeva, sa cAtmajJAnato bhavet / dhyAnasAdhyaM mata tacca, tad dhyAnaM hitamAtmana. / / sakala karma ke kSaya se mokSa utpanna hotA hai tathA sakala karma kA kSaya AtmajJAna se hotA hai / AtmajJAna paramAtmA ke dhyAna se prakaTa hotA hai jisase svaya ke zuddha Atma-svarUpa kA lAbha rUpa mokSa prApta karane hetu paramAtmA ke dhyAna me lIna honA cAhie kyoki vaha dhyAna hI AtmA ko mokSa sukha kA asAdhAraNa kAraNa hone se atyanta hitakArI hai| svarUpa kI anubhUti arihatAdi cAro kI zaraNa zuddha Atma-svarUpa kA smaraNa karAne vAlI hone se tathA unake dhyAna me hI tallIna karAne vAlI hone se tattvata. zuddha Atma-svarUpa kI hI zaraNa hai| zuddha Atma-svarUpa kI zaraNa hI parama samAdhi ko pradAna karana vAlI hone se parama upAdeya hai| isakI pAtratA duSkRta kI gardA tathA sukRtAnumodana se prApta hotI hai| ataH duSkRtagardA tathA sukRtAnumodanA bhI upAdeya hai / duSkRta-gardA tathA sukRtAnumodanA sahita arihaMtAdi cAra kI zaraNa bhavyatva paripAka ke upAya ke rUpa me zAstra me
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 varNita hai, yaha yukti tathA anubhava se bhI kahA gayA hai / duSkRta gardA tathA sukRtAnumodana padArthavRtti eva kRtajJatAbhAva kI uttejaka hone se antaHkaraNa kI zuddhi karatI hai, yaha yukti hai tathA zuddha anta karaNa me hI paramAtma svarUpa kA pratibimba par3a sakatA hai yaha sarvayogI puruSo kA bhI anubhava hai| samudra athavA sarovara java nistaraga hotA hai tabhI usame AkAzAdi kA prativimba par3a sakatA hai usI taraha anta karaNa rUpI samudra athavA sarovara jabasakalpa-vikalpa rUpI tarago se rahita banatA hai tabhI usame arihatAdi cAro kA tathA zuddhAtma kA prativimba paDatA hai| anta karaNa ko nistaraga tathA nirvikalpa banAne vAlI duSkRta-gardA tathA sukRtAnumodana kA zubha pariNAma hai eva usameM zuddhAtmA ko pratibimvita karane vAle arihatAdi cAro kA smaraNa tathA zaraNa hai| smaraNa dhyAnAdi se sabhUta hai tathA zaraNagamana AjJApAlana ke adhyavasAya se hotA hai / AjJA-pAlana kA adhyavasAya nirvikalpa cinmAtra samAdhi ko dene vAlA hai / nirvikalpa cinmAtra samAdhi kA artha hai zuddhAtmA ke sAtha ekatA kI anubhUti / ise svAnubhUti kahate hai| isa prakAra paramparA se duSkRta-gardA tathA sukRtAnumodana tathA sAkSAt zrI arihata Adi cAra kI zaraNagamana nirvikalpa cinmAtra samAdhi-svarUpAnubhUti kA kAraNa banatA hai / ata. zAstra ina tIno ko jIva kA tathAbhavyatva arthAt mukti gamana yogyatva paripakva karane vAla kahate haiM yaha yathArtha hai / durlabha mAnava jIvana me ina tIno sAdhano kA bhavyatvaparipAka ke upAya ke rUpa me Azraya lenA hI pratyeka mumukSu AtmA kA parama kartavya hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmaMtra kI anuprekSA dvitIya kiraNa
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama m Gone Kum MY m m" " x prabhuprAjA kA svarUpa 2 AjA kA sAmrAjya utkRSTa a.modanA eva gardA namaskAra se mAdhyasthya pariNati 5 namaskAra marmasparzI 6 jJAnacetanA kA Adara __ zravaNa manana nididhyAsana 8 amanaskatA kA matra 6 sammAna kA sarvotkRSTa dAna 10. sarvotkRSTa zaraNAgati 11 kalyANa kA mArga matracaitanya kI jAgRti zabdabrahma dvArA parabrahma kI upAsanA kRtajJatA evaM svatantratA zAtarasa kA utpAdaka 16 namo matra anAhatasvarUpa ruci anuyAyI vIrya 18 anAhatabhAva kA sAmarthya namaskAra prathama dharma kyo? 20 mithyAbhiniveza kA parama aupadha 21. namratA eva AdhInatA 22. namaskAra sabhI dharmoM kA mUla 23. matra ke aneka artha 24 akSayaphala dene vAlA dAna 25. namo dvArA sarva samarpaNa 26 namo se hotI bhakti eva pUjA kI kriyAe 26 sabhI avasthAyo meM kartavya 9 sal 02.24MM 2 220
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Oram 28. jAna-dhyAna evaM samatA 26 vRddhi, ekatA eva tulyatA 30. cinmAtra samAdhi kA anubhava 31. namo pada me nihita amRtakriyA 32 amRtakriyA ke lakSaNa 33 namo matra kI arthabhAvanA 34. zrI namaskAramatra me puNyAnuvadhI puNya 35 namaskAra zAstro kA mahAn Adeza 36 zuddha cidra paratna 37 jJAnAdi se ekatA eva rAgAdi se bhinnatA 38. du kha bhAvita jJAna 36 satsaga se nistaraga avasthA kA kAraNa 40 pAlamvana ke prati Adara 41. ekatva pRthakatva vibhakta AtmA 42 caitanya kI sAdhanA kA patha 43 tAttvika bhavanirveda eva mokSAbhilApa 44. eka me sava eva satra me eka 45 tAttvika namaskAra 46 pApanAzaka eva magalotpAdaka matra 47 sukha-du kha-jJAtA eva rAga-dveSa draSTA 48. bhakti eva maitrI kA mahAmAtra .46 prathama pada me samagra mokSamArga 50. sAta dhAtu eva daza prANa 41. paramAtma samApatti 52. matrAtmaka do pada 53. namAmi savvajIvANa 54. khamAmi savvajIvANa
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 namo pada kA mahatva 56 namopada se ahantA mamatA kA tyAga 57 avyaya pada 58 nirmala vAsanA 56. parameSThi namaskAra se mamatva kI middhi 60 pAMca prakAra ke guru dhyAna eva lezyA 62 lezyAvizuddhi eva snehaparigAma 63 kRtajJatAguNa kA vikAsa 64. namaskAra me namratA 65. sarvazreSTha mahAmatra 66 trikaraNayoga kA hetu 67 saccI mAnavatA 68. zrI pacaparameSThimaya vizva 66 pI pacaparameSThi kA dhyAna 70, navakAra me bhagavadbhakti 71 zrI namaskAramatra kA smaraNa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA (dvitIya kiraNa) prabhu prAjJA kA svarUpa Amravo bhavahetu. syAt , saMvaro mokSakAraNam / itIyamAhatISTiranyadasyAH prapaMcanam // artha-grAsrava sarvathA heya hai tathA savara upAdeya hai| Asrava sasAra kA kAraNa hai to savara mokSa hetu / zrI arihanta paramAtmA kI AjJA kA sakSepa me yahI parama rahasya hai / anya saba kucha isI kA vistAra mAtra hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya tathA yoga ye pAMca Asrava hai| samyaktva, virati, apramAda, akapAya tathA prayoga ye pAMca saMvara haiN| zrI pacamagala mahAzrutaskandha me namaskAra kI pAMca vastuye hai, zrI arihanta, siddha, prAcArya, upAdhyAya tathA sAdhu / isa pacaka me prAsrava kA abhAva hai tathA savara kI pUrNatA hai| isa paMcaka ko namaskAra karane kA artha savara ko hI namaskAra karanA hai| savara kA anugamana prabhu kI prAjJA hai / phira jaba yaha pacaka prAsrava se rahita hai to isako namana karane kA tAtparya Asrava tyAga ko hI namaskAra hai kyoki prAvava kA tyAga prabhukI AjJA hai| isIlie isa -pacaka ke namaskAra me savara kA sammAna hai tathA prAsrava kI nindA hai| parameSThi ko namaskAra karane se sukRta kI anumodanA tathA duSkRta kI nindA hotI hai / . sukRta kI anumodanA se zubha kA, kuzalatA kA anubandha hotA hai srh|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 evaM azubha tathA kuzalatA ke anuvandha kA viccheda hotA hai / parameSThi namaskAra me paramAtmA kI AjJA kA bahumAna hotA hai isase AjJA pAlana kA vyavasAya tIvra hotA hai tathA zrAjJA kI virAdhanA kA vyavasAya samApta hotA hai / zrAjJA kA sAmrAjya parameSThi namaskAra prabhu kI AjJA ke sAtha anukUla sambandha sthApita karavAtA hai / prabhu kI AjJA kA sAmrAjya tIno bhuvano me pravartita hai / samasta vizva kA pravartana prAjJA ke prAcIna hai / prajJA kI avahelanA karane vAlA daNDa kA pAtra banatA hai tathA prabhu kI AjJA kA prArAdhaka unnatizIla banatA hai / prAjJA pAlaka nirbhaya hotA hai / grAjJA eka dIpa hai, prAjJA eka trAraNa hai, zrAjJA zararaNa hai AnA hI gati hai tathA prAjJA hI durgati me paDe hue manuSya kA trAlamvana hai| parameSThi namaskAra me zrAjJAzrAjJApAlaka tathA zrAjJA pradAtA ko namaskAra hone se yaha bhavya jIvo ko dIpa sadRza prakAzita karatA hai athavA bhavasamudra me dvIpa kI taraha AdhAra pradAna karatA hai / parameSThi namaskAra anartha tathA zraniSTa kA ghAta karatA hai / yaha bhavabhaya se pIDita ko zaraNa pradAna karatA hai, dukha dAridrya se bacane kA mArga vatAtA hai aura bhavakUpa me paDate hue jIvo kA zrAlamvana svarUpa vanatA hai prabhu kI prAjJA me jitane guraNa haiM una sabako prApta karane kA adhikArI parameSThi ko namaskAra karane vAlA hai / isIlie parameSThi namaskAra hI sAra poTalI hai, ratna kI peTI hai, DhaMkA huA khajAnA hai, dharmarUpI svarNa kI chAba hai tathA hai mukti ke musAphira bhavya zrAtmA ke lie devAdhideva kA parama prasAda | parameSThi namaskAra kA zrArAdhaka AjJA kA zrArAdhaka
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai aura AjJA kA ArAdhaka hI zivasukha ko prApta karatA hai| utkRSTa anumodanA evaM utkRSTa gardA namaskAra kI cUlikA samyaktvarUpI savara ko kahate haiM / sAdhuo ko kiyA gayA namaskAra sarvavirati saMvara ko prakaTa karatA hai, prAcAryoM tathA upAdhyAyo ko kiyA gayA namaskAra apramAda savara ko vyakta karatA hai, vaise hI arihanta tathA siddho ko kiyA gayA namaskAra kramaza akaSAya savara eva mukhyarUpa se prayoga savara ko vyakta karatA hai| ye pAMcI namaskAra pA~ca prakAra ke savaro ko puSTa karate haiM / ataH parama magalasvarUpa hai| ve pA~co prakAra ke prAsravo ke kaTTara virodhI hone se unheM samUla naSTa karate hai / parameSThi namaskAra se duSkRto kI sarvotkRSTa gardI hotI hai tathA sukRta mAtra kI sarvotkRSTa anumodanA hotI hai| duSkRtamAtra ko tyakta kara sukRtamAtra ke sevana karane kI prabhu kI AjJA hai| isalie pacamagala kI nitya ArAdhanA karane vAlA prabhu kI AjJA kA parama pArAdhaka hotA hai| prabhu kI AjJA chaha jIvanikAyo kI hitasampAdikA hai / ata. pacamagala kA sevana karane vAlA cho jIvanikAyoM kA hitacintaka hotA hai| samasta jIvarAzi para hita kA pariNAma hI mitratA hai / ata. maitrIbhAva dhAraNa karane vAlA paramAtmA kI AjJA kA pArAdhaka hotA hai / namaskAra se mAdhyasthya pariNati namaskAra isalie mantra hai ki vaha chaha jIvanikAyo ke sAtha gupta bhASaNa karatA hai, unake hita kI mantraNA karatA hai tathA unake dvArA puruSArtha ko AmantraNa detA hai / pacamaMgala
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI prAjJA kA mUrtimanta-svarUpa hai / paramAtmA kI zrAjJA kA svarUpa hai --nindita tathA tyAjya kA tyAga, upAdeya kA upAdana tathA upekSaNIya kI upekSA / mithyAtva Adi tyAjya hai, samyaktva Adi upAdeya tathA anAtmatattva upekSaNIya hai / parameSThi namaskAra se mithyAtva Adi pApoM kA nAza hotA hai, samyaktva prAdi guNo kA svIkAra hotA hai tathA ajIvatattva kI upekSA hotI hai / upekSA kA artha hai mAdhyasthya pariNati / ajIvatattva na to rAga ke yogya hai tathA na dvepa yogya hai / aisI pariNati ( taTastha manovRtti ) hI mAdhyasthya pariNati hai / jIvamAtra ke prati maitrI, prajIvamAtra ke prati mAdhyasthya tathA jIva kI zubhAzubha zravasthAo ke prati kramazaH pramoda tathA kAruNya zrAdi bhAva parameSThi namaskAra dvArA sampuSTa hote hai / namaskAra marmasparzI zrAtmajJAna prApta karane kA mukhya sAdhana vicAra hai | yaha vicAra do rUpa me pravartita hotA hai| eka vairAgya ke rUpa me va dUsarA maMtrI ke rUpa me arthAt jIvamAtra ke prati maitrIrUpa tathA jaDamAtra mAtra ke prati vairAgya rUpa | namaskAra dono prakAra ke vicAro ko prerita karatA hai / paramArthabhUta grAtmA satpuruSo me hotI hai / parameSThi namaskAra satpurupo kI paramArthabhUta AtmA ko namaskAra hai, isIlie parameSThi namaskAra samasta zAstro kA marmarUpa hai / zAstra to mArga banAte haiM / usakA marma satpuruSo ke antara me hai tathA parameSThi namaskAra usa marma ko chUtA hai / jJAna cetanA kA Adara jagata me yadi koI sarvazreSTha vastu hai to vaha zuddha caitanya hai / parameSThi namaskAra meM usakA bahumAna hotA hai / zuddha caitanya svarUpa kA bahumAna svaya ke zuddha pada ko prakaTa karatA hai /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaM kI zuddha cetanA jJAna svarUpa hai| parameSThi namaskAra se karmacetanA kI tathA karmaphala kI upekSA hotI hai tathA jJAnacetanA kA zrAdara hotA hai| jJAnacetanA rAga Adi vikAroM se rahita hotI hai, ata vItarAga svarUpa hai tathA jJAna sahita hai jisase sarvajJa svarUpa hai| parameSThi namaskAra meM prAtmA kA vItarAga svarUpa tathA sarvajJa svarUpa pUjita hotA hai / namaskAra kA tAttvika artha pUjA hai / dravya tathA bhAva kA sakoca hI pUjA hai / dravya sakoca kA sambandha vAraNI tathA kAyA se hai tathA bhAva saMkoca mana se sambandhita hai / isa prakAra mana, vANI tathA kAyA se vItarAga svarUpa tathA sarvajJa svarUpa jJAnacetanA kA Adara tathA usako dhAraNa karane vAle satpuruSo kI satata pUjA hI namaskAra kA tAtparyArtha hai| vItarAgitA kI pUjA hI prabhu kI AjJA hai / vItarAgitA hI sarvajJatA kA avaMdhyakAraNa hotI hai| bhakti kI prayojanA tathA sevyatA (sevyabhAva) kI nirantaratA vItarAga Adi guNo se yukta hone ke lakSaNa hai| parameSThi namaskAra me vahI vastu pUjita hotI hai| ata viparIta vastu asevya hone se apUjya hotI hai| namaskAra se pUjya kI pUjA tathA apUjya kI apUjA sAdhita hotI hai| isIlie yaha mahAmantra hai| satpuruSo ke lie namaskAra sevya hai ArAdhya hai tathA mAnya hai| zravaNa manana nididhyAsana AjJA padArtha prApta vacana hai / prApta ho yathArtha vaktA hotA hai / yathArtha vaktA kA yathArtha vacana hI zravaNa padArtha hai / manana padArtha yukti ko DhUMDhatA hai| prAsrava heya hotA hai kyoki vaha sva para pIDAkAraka hotA hai / savara upAdeya hotA hai kyoki vaha sva para hitakAraka hotA hai / nididhyAsana padArtha aidaparya batAtA hai| zrAjJA kA aidaparya prAtmA hai / Asrava kI heyatA tathA saMvara kI upAdeyatA kA jJAna jisako hotA hai vahI AtmA prAjJA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ varUpa hai / pravRtti nivRtti rUpa zrAjJA heyopAdeyArthaka hotI hai / yA yaha kevala AjJA kA vyAvahArika artha hai / zrAjJA kA zciyika artha svarUparamaraNatA hai / svarUparamaraNatA hI paramArtharaNa bhUta hai / namaskAra kA vyAvahArika artha va tyAga thA savarasevana kA bahumAna hai / namaskAra kA pAramArthika artha nAva kA tyAga karane vAlI tathA savara kA sevana karane vAlI vazuddha zrAtmA hai / vizuddha AtmA jJAyaka rUpa hai / svabhAvavAna AtmA meM pariNamana hI namaskAra kA aidaparyArtha hai tathA vahI Atma sAkSAtkAra kA anantara kAraNa hai AtmA vA re draSTavyo, zrotavyo, maMtavyo, nididhyAsitavyo / zravaNa, manana, nididhyAsana se zrAtmA kA sAkSAtkAra hotA i| sAkSAtkAra hI mukhya prayojana hai / usakA sAdhana nididhyAsana, nididhyAsana kA sAdhana manana tathA manana kA sAdhana zravaraNa hai / avaraNa kA adhikArI mumukSu hotA hai / mumukSu ke lakSaNa zama hama - titikSA tathA zraddhA-samAdhAna tathA uparati hai / usakA tula virAga hai tathA virAga kA mUla nitya anitya Adi kA viveka tathA vicAra hai / amanaskatA kA mantra 'namo' mantra sarvaprANo ko utkramaNa karavAtA hai / 'namo' mantra kA uccAraNa mAtra karane se hI prANo kA uvakaraNautkramaraNa hotA hai / dUsare artha me 'namo' mantra sarva prAraNo ko paramAtma-tattva me pariNamana karavAtA hai prANo ko mana ke Upara le jAne me 'namo' ntrama sahAyatA karatA hai / amanaskatva aura unmana bhAva kI avasthA 'namo' mantra ke puna. puna smararaNa se utpanna hotI hai / kahA jAtA hai vipratIpa manonama | yaha 'namo' manakI vizuddha dazA me gatiprada mantra hai / manasAtIta
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ avasthA 'namo' mantra se sAdhaka ko sahaja hI prApta hotI hai | 'namo' namana - pariNamana ekArthaka haiM / jisase AtmA kA zuddha svarUpa me pariNamana hotA hai / vaha 'namo' mantra hai / prata yaha parama rahasyamaya mAnA jAtA hai / sanmAna kA sarvotkRSTa dAna dAna kA prAnanda jIvana kA sarvazreSTha grAnanda hai / yaha 'namo' sarvazreSTha puruSo ko diyA jAne vAlA sarvazreSTha dAna hai / sabhI dAno me zreSTha dAna sanmAna kA dAna hai| dAna ke sarvazreSTha pAtra zrI paca parameSThi bhagavAn haiM / jo citta ke zubha bhAva se paca parameSThi bhagavAn ko 'namo' mantra se nirantara sanmAna kA dAna karate haiM ve mAnava janma prApta kara aza mAtra bhI karane yogya kArya karake kRtArthatA kA anubhava karate haiM me kRtajJatA kA bhAva rahatA hai / durgati me paDate hue jIvo ko zrI parameSThi bhagavAn namaskAra mAtra se parama Alambana pradAna karate haiM tathA apane vizuddha jIvana se parama Adarza tathA bhavasAgara taraNArtha naukA sadRza paramatIrtha ko sthApita kara lAkho, karoDo tathA asakhya jIvo ko ratnatraya (triratna) kA muktahasta se dAna karate hai / / parameSThi namaskAra aise paramadAtA ko unake yogya sanmAna denA hI sabhI kRtajJa jIvo kA parama karttavya hai / kRtajJatA hI pAtratA samAyojana eva yogyatA vikasita karane kA prathama sopAna hai / jo upakArI jano ke prati nirantara kRtajJatA kA bhAva pradarzita karate haiM ve hI bhavAraNya me surakSita rahate hai / ve jahA~ bhI jAte haiM vahAM yaha kRtajJatA kA guraNa unakA uttama zrAtmAo se samAgama karavAkara unake sneha kA bhAjana banavAtA hai / kahA hai- " kSaraNamapi sajjana saMgatirekA bhavati bhavArNava taraNe nokA" (arthAt kSaNamAtra bhI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 kI huI sajjano kI saMgati sasAra samudra ko pAra karane hetu naukA sadRza hotI hai) satpuruSo kI saMgati karane vAle ko yogya zubha puSpa kA arjana kRtajJatAbhAva ke kAraNa avazya hotA hai| isa jagata me artha kA dAna karane vAle abhI bhI mila sakate haiM para hRdaya se sanmAna kA dAna pradAna karane vAle durlabha hote hai / jinakA citta namaskAra me nahI lagatA hai unako samajhanA cAhiye ki yogya ko yogyadAna dene kI udAratA unake hRdaya abhI prakaTa nahI huI hai / kRpaNatA kA nAza kRtajJatA se hotA hai tathA kRtajJatA kA pAlana sarvazreSTha dAtAro ko sanmAna kA dAna dene se hotA hai / sarvotkRSTa zaraNAgati zrI namaskAra mahAmantra hI sarvotkRSTa garhA, sarvotkRSTa anumodanA tathA sarvotkRSTa zaraNAgati kA mantra hai / sabhI pApo ko sarvathA naSTa karane kA praNidhAna zrI namaskAra mahAmantra me hai jo sarvotkRSTa garhA kA pariNAma sUcita karatA hai / sarvamagalo me pradhAna tathA prathama magala namaskAra hai jo sarvotkRSTa zaraNAgati kA tathA sarvotkRSTa anumodanA kA pariNAma hai / 'namo' pada sarvotkRSTa zaraNAgati kA sUcaka hai kyoki usame eka tarapha hAtha, sira Adi sarvAGga kA samarpaNa hai evaM dUsarI tarapha usake dvArA AtmA ke sarva pradezo kA samarpaNa hai / tIna karaNa, tIna yoga, sAta dhAtu, dasa prAraNa, sarvaroma tathA sarvaroma tathA pradezo se hotI zaraNAgati zrI namaskAra mahAmantra kA sarvotkRpTa vAcya hai / bhavyatva paripArka kI samagra sAmagrI eka sAtha sagRhIta ho namaskAra mahAmantra me samAyojita ho jAtI hai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANa kA mArga zrI namaskAra mahAmantra ke upakAra ananta hai tathA usane muktigamana hetu ananta-AtmAo ko paramAvalambana pradAna kiyA hai| zrI namaskAra mahAmantra kA AdhAra lekara sabhI tIrthakaro, gaNadharo, zrutadharo eva dUsare jJAnI mahApurupo ne paramapada prApta kiyA hai / yaha hamArA kitanA saubhAgya hai ki sabhI mahApuruSo ko AdhAra pradAna karane vAlA aisA mahAmantra hame abhI milA hai / isa prakAra zrI namaskAra mahAmantra kA gaurava hRdaya me dhAraNa kara usakA Alambana lene vAlA durgati me paDatI huI apanI AtmA ko bacA sakatA hai tathA sadgati ko parama sulabha banA sakatA hai / pAlamvana ke Adara se utpanna puNya hI vighno kA kSaya karatA hai eva patanonmukha apanI AtmA ko ThIka samaya jvAra letA hai| nIce girate hue ko bacAne vAle evaM U~ce caDhane me pAlamvanabhUta hone vAlI pratyeka vastu ko parama Adara se dekhane kI hame Adata DAlanI cAhie / isa Adata kA abhyAsa hI jIva ko AtmavikAsa me Age baDhAne vAlA hotA hai| zrI navakAramantra isa prakAra kalyANa kA mArga sikhAtA hai / mantra-caitanya kI jAgRti zrI namaskAra mantra ke uccAraNa ke sAtha hI prANo kI gati urva-ucca hone lagatI hai eva sabhI prANa (pA~ca indriya-mana vacana kAyA zvosoccha vAsa Ayu) eka sAtha paramAtmA se samvaddha ho jAte hai / mantra ke uccAraNa ke sAtha hI mana eva prANa urdhva gati ko dhAraNa karate hai, karma kA kSayopazama hotA hai, karma kI azubha prakRti kA sthiti-rasa ghaTa jAtA hai evaM zubha prakRti kA sthiti-rama baDha jAtA hai.| sat kSayopazama hone se sadbuddhi utpanna hotI hai eva yaha sadbuddhi gurutattva kA kArya
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 karatI hai | sadbuddhi dvArA tattva kI mahimA jJAta hotI hai jisase antarmukhI vRtti vaDhane ke sAtha paramAtmatattva kI anubhUti hone lagatI hai / isa prakAra mana, mantra, prANa tathA deva, guru eva zrAtmA kI ekatA sAdhita hotI hai / use hI mantrazAstra me mantra caitanya kA udbhava honA kahA jAtA hai| kahA hai ki- maMtrArtha maMtracaitanyaM, yo na jAnAti tattvata' zata-lakSa-prajapto'pi, maMtrasiddhi na Rcchati // arthAt mantra ke artha ko eva mantra caitanya ko jo tattvataH nahI jAnatA hai use koTi jApa se bhI mantra siddhi nahI hotI hai / S bhASAvargaNA se zvAsocchavAsavargaNA sUkSma hai evaM mano vargaraNA usase bhI adhika sUkSma hai| usase bhI zradhi sUkSma karma vargaNA hai / usake kSaya eva kSayopazama se antarmukhI vRtti tathA AtmajJAna hone lagatA hai / usI kA nAma mantra caitanya kI jAgRti hai / kahA hai ki- gurumaMtradevatA''tmamana. pavanAnAmaikyaniSkalanAdantarAtmasavittiH / arthAt mana, mantra, tathA pavana kA tathA deva, guru aura AtmA kA pArasparika katha cid aikya sambandha hai yaha jAnane se antarAtma bhAva kA savedana hotA hai / zabda brahma dvArA parabrahma kI upAsanA zrI namaskAra mantra jJAyaka bhAva ko namaskAra karavAnA sikhAtA hai / jJAyaka bhAva zrAtmA kA svabhAva hai / rAga-dveSAdi bhAva vibhAva hai / vibhAvonmukha AtmA ko svabhAvonmukha karanA hI namaskAra mantra kA kArya hai / grariha varNamAlA kA eva zabda brahma kA sakSipta svarUpa hai / zabda brahma parabrahma kA vAcaka hai
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 evaM parabrahma zuddhajJAna svarUpa hai kyoMki usameM vizuddhajJAna hI hai eva usake atirikta dUsare koI bhAva samAviSTa nahI haiM / vahI zuddha para brahma svarUpa hI upAsya hai, pUjya hai eva ArAdhya hai / isake atirikta dUsarA svarUpa granupAsya, apUjya evaM prasevya hai, yaha jaina siddhAnta hai / sevya bhAva kA avacchedaka vItarAgatva zrAdi guNavatva hai / vItarAgatva sarvajJatva ke sAtha vyApta hai / zrata vItarAga eva sarvajJa jaise nirdoSakevalajJAnasvarUpa kI upAsanA hI paramapada kI prApti kA bIja hai / kRtajJatA evaM svatantratA 'namo' kRtajJatA kA mantra hai eva svatantratA kA bhI / kRtajJatA guraNa vyavahAra dharma kA AdhAra stambha hai eva svatantratA guNa nizcaya dharma kA mUla hai / zrAtma dravya zranAdi karma sambaddha hote hue bhI karma dravya eva Atma dravya kathacit bhinna hai / AtmA evaM karma kA sayoga samvandha hai tathA isakA zranta viyoga me hotA hai / karma sambandha kA Adi bhI hai tathA anta bhI / Atma dravya anAdi ananta hai / zrAtma dravya kI svatantratA kA anubhava kara jagata ko batAne vAle zrI tIrthaMkara bhagavAn zrananta upakArI hai / unake upakAra ko unake prati nitya zrAbhAra vRtti rakha usa upakAra kA vadalA cukAne meM apane sAmarthya ko nirantara svIkAra karanA hI vyavahAra dharma kA mUla hai aura yahI nizcaya dharma prApta karane kI saccI yogyatA hai / kRtajJatA guraNa ke pAlana dvArA 'namo' mantra kI upAsanA svatantratA kI tarapha le jAne vAlI siddha prakriyA hai isalie 'namo' mantra ko setu se bhI upamita kiyA jA sakatA hai / zrI namaskAra mantra bhavasAgarataraNa hetu tathA mokSanagara pahu~cane hetu setu kA kAma karatA hai, arthAt vaha vyakta hRdaya meM dhAraNa kara
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 se zravyakta me le jAtA hai / prakRti se parAmukha banAkara puruSa ke sanmukha le jAtA hai / Rta vaha dIpa-dvIpa hai, cAraNa-zaraNa hai, gati eva AdhAra hai / 'namo' mantra duSkRta kI garhA karAne vAlA hone se kramaza dIpa, dvIpa eva trANa hai| mukRtAnumodana kArya hone se gati eva pratiSThA rUpa hai, sukRta tathA duSkRta se pare vizuddha zrAtmatattva ke zrabhimukha le jAne vAlA hone se parama zaraNagamanarUpa bhI hai isa prakAra namo mantra bhavya jIvo ke lie parama Alambana rUpa evaM parama AdhAra rUpa vanakara bhavadu.kha viccheda tathA zivamukha kI prApti karavAne me nahAyaka hotA hai dUsare prakAra se yo bhI kahA jA sakatA hai ki namo mantra sthUla me sUkSma kI ora jAne kA mantra hai / sUkSma se sUkSmatara tathA sUkSmatara me sUkSmatama kI ora jAne kI preraNA bhI 'namo' mantra se hI milatI hai / graraNa se zraNa tathA mahAn se mahAna, mahAna, zrAtmatattva kI prApti arthAt 'zraNoraNIyAm' aura mahato mahIyAna' dono vizeSaraNo vAlI paramapada siddhi 'namo' mantra se hotI hai / zAnta rasa kA utpAdaka namo arihatAraNa mahAmantra hai, zAzvata hai eva zAMta rasa kA pAna karavAne vAlA hai / zAta rasa kA artha hai rAgadvepa vinirmukta vizuddha jJAna vyApAra ko namaskAra / arihaMmohAdi zatru kA nAzaka hai ata kAraNa svarUpa hai / 'arihaM' zabda zatru nAzaka, pUjyatA kA vAcaka tathA zabda brahma kA sUcaka hone se zAta rasotpAdaka hai / zAtarasa, samatArasa, upazama rasa- ye sabhI zabda ekArthaka hai / rAgadveSa eva sukha dukha ke savedana se pare jJAna rasa hI zama rasa hai, yahI samatA rasa hai eva zAMta rasa hai / 'namo arihatAraNam' mantra jJAna cetanA ke prati bhakti utpanna kara usame jIva ko tallIna vanAtA hai /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo mantra anAhata svarUpa 'namo' matra uccAraNa me sarala, artha se rakSaNa karane vAlA eva phala se UrvAtiUrdhva gati me se jAne vAlA hai, ata' mahAma: hai| uccAraNa karate hI yaha saba prANo ko U~ce le jAtA hai aura yaha sarvaprANo ko paramAtmA me vilIna kara detA hai vaha zabda se sarala, artha se mAgalika eva guraNa se sarvocca hai namratA sava guNo me parama guNa hai / apanI sattA ko araNa rUpa samajhane vAlA hI mahAn se mahAn tattva ke sAtha sabadhita haM ho sakatA hai / pUrNatA zUnyatA kA hI sarjana hai| 'namo' maH me zUnyatA nihita hai ata vaha pUrNatA kA kAraNa banatA hai 'namo' anAhata svarUpa hai kyoki vaha bhAva pradhAna hai / jJAna akSarAtmaka hai eva bhAva anakSara svarUpa hai / ata usaka aAlekhana anAhata ke dvArA hI sambhava ho sakatA hai phi jJAnopayoga kI sthiti antarmuhUrta se adhika nahI hai| bhAva ke sthiti avyAhata hai / dIrghakAlIna hone ke kAraNa usaka Alekhana athavA prAkalana zabda dvArA sambhava nhii| paramAtra kevala jJAna grAhya nahI kintu bhAva grAhya hai| bhAva svarUpa tara bhakti svarUpa hone se 'namo' pada ke dvArA parama tattva va anubhUti ho sakatI hai / chadmastha jIvo ke lie jahA~ jJAna va anta hai vahI bhAva kA prArambha hai / pRthakkaraNa karane ke kAra jahA~ jJAna dvaita svarUpa hai vahA~ bhAva ekIkaraNa karane ke kAra advaita svarUpa hai| isIlie paramAtmA ke sAtha advaita bhA namaskAra se hI sAdhA jA sakatA hai| ruci anuyAyI vIrya namaskAra-bhAva prazasAtmaka to hai hI sAtha hI prAdara, prI eva bahumAna vAcaka bhI hai| namaskAra bhAva se paramatattva
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prati abhiruci prakaTa hotI hai / jahA~ ruci vahI parAkrama pravRtta hotA hai / bhAva dvArA utpanna ruci me hI sAmarthya hai ki vaha AtmA kI zakti eva vIrya ko paramAtma bhAva kI ora moDa de / bhAva kI utpatti jJAna se hotI hai para jAna svaya bhAva svarUpa nahI / bhAva me jJAna to hai hI para usase bhAva ke kucha adhika hone se hI vaha pUjya hai / bhAva zUnya jJAna kA mUlya koDI bhI nhii| alpajJAna se samanvita zuddha bhAva kA mUlya agaNita hai / paramAtmA cinmaya jJAnAnandamaya hai, ata vaha bhAva grAhya hai / sarvabhAvo me zreSThabhAva zrI namaskAra kA bhAva hai / namaskAra bhAva me namaskArya ke prati sarvasva kA dAna eva sarvasva kA samarpaNa hotA hai jisase usakA phala agaNita, acintya eva aprameya hotA hai| sarvapApo ko bhedita karane ke lie vaha samartha hai eva sarvamagalo ko AkarSita karane me vaha amogha hai| anAhata bhAva kA sAmarthya anAhata ke Alekhana me tIna valaya hai jo bhAva sambandhI mAne jAte haiM arthAt ve uttarottara bhAva vRddhi ke sUcaka hai / Agama kA sAra namo bhAva hai / mantra kA mAra anAhata hai / namo bhAva samatA kI vRddhi karatA hai aura yaha samatA anAhata hai| use sUcita (igita) karane ke lie tIna valayo kA pAlekhana hotA hai| anAhata eka prakAra kI dhvani bhI hai jo nidhi saMcAlita hotI hai yahI batAne ke lie usakA citraNa vartula se na kara kamAna se kiyA jAtA hai arthAt Asakti se anAsakti eva vyaSTi se samaSTi kI tarapha jAne ke lie bhAva hI samartha hai| kevala kriyA yA jAna me vaha sAmarthya nahI / bhAva java taka vizvavyApI nahI banatA hai taba taka pAhata hotA hai jaba vaha sarvavyApI banatA hai tava anAhata hotA hai| jJAna va kriyA kA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ phala parimita hai, para bhAva kA phala aparimita hai vaha anAhata kA Alekhana karatA hai| bhAva me samarpaNa tathA sambandha hai isIlie vaha pUjya hai| pUjyatA kA avacchedaka dAna hai parantu grahaNa nhiiN| samatAbhAva kA dAna hI sarvotkRSTa dAna hai| samatA bhAva sabhI ke lie samAna bhAva dhAraNa karanA hotA hai / ataH vaha anAhata hai| namaskAra prathama dharma kyoM janagamo kA prathama sUtra zrI pacamagala yAna namaskAra sUtra hai / usakA pahalA pada 'namo' hai| yaha namaskAra kriyA ke artha me vyAkaraNa mAnya avyayapada hai jisakA artha hai maiM namaskAra karatA hU / 'isIlie namo arihatAraNa' kA vAcyArtha hai "maiM arihata paramAtmAno ko namaskAra karatA hU" / yahA~ namo pada ko prathama rakhakara batAyA gayA hai ki namaskAra prathama dharma hai / dharma kI ora prayANa karane hetu namaskAra hI mUlabhUta maulika vastu hai / namaskAra se zubha bhAva jAgrata hote hai, zubha bhAva se karmakSaya eva kAryakSaya se sakala kalyANa kI siddhi hotI hai / mithyAbhiniveza kA parama auSadha jIva kAsasAra paribhramaNa ajJAna ke kAraNa hai eva mithyAtva usakI puSTi karatA hai / ajJAnI hote hue bhI maiM samajhadAra hU~, eva meM jJAnI hU~ aise mithyAbhimAna kA hI dUsarA nAma mithyAtva hai / ajJAnI hote hue bhI jJAnI kI zaraNa meM nahI jAnA hI mithyAbhiniveza hai| isake kAraNa ajJAnatA kA doSa TalatA nahI, ulaTA dRDha hotA hai| namaskAra matra mithyAbhiniveza kA auSadha hai / namaskAra me aisI svIkArokti hai ki maiM ajJAnI hU / yaha svIkArokti ajJAnI kI gardI karavAtI hai, jJAnI kI stuti
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ karavAtI hai tathA jIvana me sAralya bhAva prakaTAtI hai, aura saralatA hI mokSa mArga kI prathama zarta hai| jaise vAlaka anAnI hai para vaha mAtA-pitA ke zaraNa me rahatA hai to vaha jJAnI bhI hotA hai tathA sukhI bhii| parantu jo bAlaka ajJAna ke sAtha hI haThadharmitA rakhatA hai tathA jJAnI kI zaraNa me jAne ko taiyAra nahI hotA hai, vaha jyo-jyo vaDA hotA hai tyo tyo adhika Apattiyo me A giratA hai / isI prakAra mokSamArga me bhI ajAna kSamya hai para usakA abhiniveza akSamya hai| namo mantra usa abhiniveza ko TAla detA hai / namo mantra namratA ko vikasita karatA hai| namo mantra dvArA kI jJAniyo kI parAdhInatA svIkRta kI jAtI hai / namratA evaM adhInatA jJAna se ajJAna TalatA hai, vaha bAta saccI hai phira bhI jaba taka adhUrA jJAna hotA hai tava taka usakA bhI ahakAra honA sambhava hai / isIlie jaba taka jJAna pUrNa nahI ho jAya taba taka namratA paramAvazyaka hai / 'namo' mantra apane laghubhAva ko madA TikAkara rakhatA hai tathA isI laghubhAva ke prabhAva se eka na eka dina jIva pUrNa dazA ko prApta kara sakatA hai| jJAna jaba taka apUrNa hai taba taka pUrNa jAnI kI parAdhInatA jIva ko Age baDhAne meM sahAyaka bana sakatI hai / jJAnI ke prati namratA tathA jJAnI kI AjJA ke prati parAdhInatA pratyeka chadmastha kA prathama dharma hai / jisako namaskAra kiyA jAtA hai, usakI uccatA tathA svaya kI laghutA kA bhAva pUrNa rUpa se TikAkara rakhane ke lie yogya ko namana karane kI parama aAvazyakatA hai / bArambAra kA namaskAra namratA tathA yogya kI parAdhInatA ko puSTa karatA hai| jisake prati hama namra tathA prAdhIna vanate haiM, ve apane hita ke lie kyA kahate hai yaha jAnane kI prathama jijJAsA jAgrata hotI hai
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 tathA phira usakI hitakAriNI zrAjJA ko jIvana me jIvita rakhane kA bala prApta hotA hai / namaskAra sabhI dharmoM kA mUla jo vAlaka apane gurujano ke prati namra tathA parAdhIna vRtti vAlA hotA hai vahI unake zrAdezo kA anusaraNa kara apane vikAsa ko sAdha sakatA hai / prata. namaskAra vikAsa kA parama sAdhana hai / vacapana se hI bAlaka ko mAtA-pitA ko praNAmAdi karanA sikhAyA ho to usase usake mana para unake prati sammAna kA bhAva TikA rahatA hai| isI prakAra loka yA paraloka me namaskAra hI prathama dharma hai / hama java taka pUrNa jJAnI nahI banate haiM taba taka pUrNa jJAniyoM ko unake svarUpa ko tathA unake upadeza ko samajhane vAle adhika jJAnI, guru Adi ke zrAzraya me rahanA hI cAhie aura isa hetu namaskAra kA bAra-vAra Azraya lenA hI paDatA hai / vAra-bAra kA kiyA huA namaskAra mana para deva guru kI adhInatA tathA zrAzritatA kA bhAva sadA jAgrata rakhatA hai tathA unake hitopadeza ke prati zrAdara - bahumAna kA bhAva TikA ke rakhatA hai / isIlie namaskAra ko sabase prathama dharma kahA jAtA hai tathA dUsare sabhI dharmo kA mUla bhI hai aisA spaSTarUpa se samajhA jA sakatA hai / mantra ke aneka artha namaskAra mantra hai | mantra ke aneka artha haiM / mantra kA artha hai gupta bhASaNa | mantra kA artha hai AmantraNa, jise praNAma kiyA jA rahA hai use hRdaya pradeza me padArpaNa karane hetu zrAmantraNa | mantra kA artha hai mana kA rakSaraNa / mantra ke vargoM se manakA sakalpa vikalpa se rakSaNa hotA hai / mantra kA artha hai viziSTa manana
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA usase hone vAlA jIva kA rakSaraNa / viziSTa manana samparkajJAna kA sAdhana banatA hai tathA vaha samparka-jJAna zubha bhAva jagAkara AtmA kA rakSaNa karatA hai, yogya mArga para ArUDha karatA hai / samyak jJAna-darzana-caritra me rahanA hI yogya mArga hai eva mithyA jJAna-darzana-cAritra me rahanA ayogya mArga hai / matra mithyA ratnatrayI me se jIva ko chuDAkara samyak ratnatrayI kI ora le jAtA hai ata. manana ke dvArA rakSaNa karavAne vAlA hai yaha siddha hotA hai| ___ akSaya phala dene vAlA dAna namo matra dvArA zrI pacaparameSThi bhagavAn ko samarpita sammAna ke dAna ke badale me baDA se bar3A dAna milatA hai tathA vaha dAna hai svayaM kI zAzvata prAtmA kA jJAna honA / svaya kI zAzvata AtmA kA anAdikAla se huA vismaraNa hI ananta duHkha kA mUla hai tathA usakA smaraNa hI ananta sukha kA mUla hai| zrI pacaparameSThi kA smaraNa namaskAra dvArA svaya kI zAzvata AtmA kA jJAna karavAkara anantakAla taka nahIM ghaTe vaisA akSaya jJAna dAna karavAtA hai / jo sadaiva dene vAle hI hai para kabhI lene vAle nahI unako samarpita kiyA jAne vAlA dAna hI eka aisA dAna hai ki jisakA phala akSaya hotA hai| zrI paMcaparameSThi bhagavAna sammAna lene kI icchA se sarvathA rahita haiM tathA jIvo ko sarvasvadAna karane hetu hI jinakA saMsAra me astittva hai unako namaskAra dvArA jaba hRdaya se sammAna kA dAna kiyA jAtA hai tava usakA phala aparimita hotA hai| pUjya zrI AnandaghanajI mahArAja ne kahA hai aho aho huM mujane namuM, namo muja namo mujare, amita phala dAna dAtAranI, jehane bheTa thaI tuja re / zAnti jina eka muja vinati //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 aho maiM mujhako namUnamaskAra mujhe, mujhe namaskAra hai vaha tU hI hai jise amita phala dAna dAtA kI bheMTa huI hai. zAnti jina yahI merI pukAra hai|| bhAvAnuvAda phira anyatra bhI kahA hai ki. namastubhyaM namastubhyaM, namastubhyaM namo namaH / namo mo namo mahya, mahyameva namo namaH / / arthAt paramAtmA ko kiyA huA namaskAra hI svayaM kI AtmA ko namaskAra hai tathA svayaM kI zuddha AtmA ko kiyA huA namaskAra hI paramAtmA ko namaskAra hai| namo dvArA sarva samarpaNa namo Atmanivedana rUpa bhakti kA eka prakAra hai / namo dvArA namaskAra karane vAlA paramAtmA ke Age "maiM tumhArA hI aMza hU~, sevaka hU~, dAsa hU~", aisA svAtmanivedana karatA hai| namo dvArA prabhu kA evaM prabhu ke nAmAdi kA zravaNa, kIrtana evaM smaraNa hotA hai, prabhu ke rUpa ko vandana, arcana evaM pUjana hotA hai| vaise hI prabhu ke samakSa yaha Atmanivedana hotA hai ki maiM prabhu kA dAsa hU~, sevaka hU~ evaM aMza huuN| namo dvArA paramAtmA ke sAtha bhakti kA tAttvika sambandha sthApita hotA hai namo parabrahma ke sAtha yogya sambandha sthApita karavAne vAlA mahA maMtra hai evaM vaha Atmanivedana pUrvaka svazaraNAgati ko sUcita karatA hai| ahammanyatA, mamatA, Adi pApa hai jinakA mUla ajJAnatA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 hai / ajJAna sahita sava pApo ko naSTa karane kI zakti namaskAra me hai, kyoki namaskAra meM Atma-samarpaNa hotA hai|| samarpaNa kA artha anAtma padArthoM me Atmabuddhi kA visarjana tathA AtmabhAva me AtmA kA nimajjana hai| usa nimajjana kA dUsarA nAma zaraNAgati hai / namo mantra paramatattva ko samarpaNa hone kI kriyA hai| zaraNAgati ko navadhA bhakti ke Upara dazama bhakti kahA jAtA hai| isa bhakti kA Azraya lene vAle ko vacana hai ki "na me bhakta. praNazyati" mere bhakta kA kabhI nAza nahI hai arthAt vaha merI dRSTi se dUra nahI hotA hai / ahammanyatA tathA mamatA se udbhUta pApa hI bar3e se bar3A pApa hai| Atmanivedana tathA zaraNAgati se una pApo kA anta hotA hai / ina dono pApo kA mUla brahma sambandha kA ajJAna hai / namaskAra se saccA brahma sambandha sAdhita hotA hai jisase anAna, pApa evaM usake vividha vipAka kA sadA ke lie| anta hotA hai| namo se hotI bhakti evaM pUjA kI kriyAe~ __ namo dvArA maiM paramAtmA kA smaraNa karatA hUM, kIrtana karatA hU~, pUjA karatA hU~, vadana karatA hU~, prIti karatA hU~, bhakti karatA hU, aAjJA ko zirodhArya karatA hU~ tathA asaga bhAva se unake sAtha mila jAtA hU~ / smaraNa kIrtanAdi dravya-saMkoca rUpa hai vaise hI AjJApAlana tathA zaraNa gati bhAva saMkoca rUpa hai| namo meM dono prakAra ke sakoca kA anubhava hotA aura kevala Atmatattva kA vikAsa vAMchita hotA hai / namo prItirUpa hai, bhaktirUpa hai, vacanarUpa hai tathA asagarUpa hai / namo icchArUpa hai, pravRttirUpa hai sthairyarUpa hai tathA siddhirUpa
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI hai| namo meM bhakti ke sarva prakAra antarbhata ho jAte haiN| dravyapUjA tathA bhAvapUjA ke sabhI prakAra namo mantra meM samA jAte haiN| sabhI avasthAoM meM kartavya zrI arihata ko namaskAra, zrI siddha ko namaskAra, zrI AcArya ko namaskAra, zrI upAdhyAya ko namaskAra tathA sarvasAdhuo ko namaskAra Adi AtmA kI bhinna-bhinna avasthAo ko hI namaskAra hai| zrI prAcArya, zrI upAdhyAya tathA zrI sAdhu ko namaskAra chaThe guNAsthAnaka se bArahaveM-terahave guNasthAnaka taka kI avasthA ko namana hai| zrI arihata ko namaskAra pramukhata (mukhyata) terahaveM guNasthAnaka ko namana hai eva siddha ko namaskAra mukhyataH caudahave guNasthAna ko namaskAra hai / tattva se una-una avasthAno meM prAtmA kA bhAva se parigamana hotA hai| svaya prAtmA kA una-una vizuddha avasthAno meM pariNamana vAhya bhAvo ke sAtha kI ahammanyatA tathA mamatA ke bhAva kA nAza karatA hai tathA prAntarika bhAvo ke sAtha kI ahammanyatA tathA mamatA ke bhAvo ko paidA karatA hai / vastutaH yaha namaskAra ahammanyatA va mamatA kA nAzaka tathA nirmamatA, nirahammanyatA tathA samatA kA utpAdaka hai| mamatA samAdhisvarUpa hai tathA vAhya viSayo kI mamatA sakaleza svarUpa hai / sakaleza ko TAla samAdhi ko sAdhane vAlA namaskAra sarvAvasthAno me karaNIya hai| prathama guNasthAna meM kiyA huA namaskAra mithyAtva kA nAza karatA hai, cauthe guNasthAnaka me kRta namaskAra avirati kA nAza karatA hai tathA chaThe guNasthAnaka me kiyA huA namaskAra pramAda kA nAzaka hotA hai| Upara ke guNasthAnako me sambhUta namaskAra svabhAva pariragamana rUpa bana
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ MD 22 asaga bhAva lAtA hai / kahA hai ki jeha dhyAna arihaMta ko, tehIja Atama dhyAna / phera kachu iNamaiM nahiM ehija parama nidhAna / / jJAna dhyAna evaM samatA pratyeka paryAya meM dravya anusyUta hai, dravya me guNa kI pradhAnatA hai tathA guNa me jJAna kI pradhAnatA hai| prAnanda jJAna se bhI zreSTha hai / dravya sAmAnya vRddhikAraka hai, guraga sAmAnya ekatvakAraka hai tathA paryAya sAmAnya tulyatAkAraka hai / isa prakAra dravya guNa paryAya se paramAtma kA dhyAna hI AtmA kA dhyAna hai| isa prakAra hotA Atma-dhyAna vRddhikAraka, ekatvakAraka tathA tulyatAkAraka hone se ananta samatA ko arpita karane vAlA hai / samatA-samabhAva-samAnavuddhi Adi ekArthaka hai / mokSa kA anantara kAraNa samatA hai| samatA ko mokSa kA bhAva-liMga bhI kahA gayA hai / vahI samatA Atma dhyAna se prApta hotI hai| na sAmye vinA dhyAnaM, na dhyAnena vinA ca tat niSkampaM jAyate tasmAt , dvayamanyonyakAraNam / arthAt samatA ke vinA prAtmadhyAna tathA prAtmadhyAna ke vinA niSkampa samatva nahI / arthAt dhyAna ke vinA samatA bhAva me nizcalatA prApta nahI hotI hai / ata dhyAna kA kAraNa samatA tathA samatA kA kAraNa dhyAna hai| ____ isa prakAra ghyAna aura samatA paraspara kAryakAraNa-bhAva ko prApta kara vRddhi ko prApta hote hai / vRddhi ekatA evaM tulyatA dravya se hone vAlA AtmaghyAna vRddhikara hotA hai| arthAt zubha bhAva kI vRddhi karatA hai, guNa se hone vAlA dhyAna bhAva se ekatva sthApita karatA hai tathA padArtha se hotA dhyAna bhAva ke
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAna hI hai / tulyatA ekatA tathA vRddhi jaba eka sAtha milatI hai tava samatA sthira hotI hai| sthira samatA ananta dravyo kI samAnatA, guNo kI ekatA aura paryAyo kI tulyatA ke jJAna ke Upara avalambita hai, usase samatA ke icchuka jIvo ko parameSThi namaskAra dvArA anukramaza dravya se vRddhi, guNa se ekatA aura paryAya se tulyatA ke dhyAna kA anubhava karanA cAhiye / jaba dhyAna meM parameSThiyo ke zuddha Atma-dravya ke sAtha svayaM kA Atma-dravya milatA hai taba vRddhi kA anubhava hotA hai / unake guNo ke sAtha jaba svaya ke guNa milate hai taba ekatA kA anubhava sambhava hai / isa prakAra tulyatA, ekatA aura vRddhi kA anubhava viSamatA kA nAza karatA hai aura samatA kA prAdurbhAva karatA hai| isa parameSThi namaskAra me nitya ekatA hone kA abhyAsa kramaza. prakarSa ko prApta kara dhyAna ko dhyeya rUpa banAne vAlA hotA hai / AtmA paramAtmasvarUpa hotA hai tathA vyaSTi svaya samaSTi rUpa dhAraNa kara anya me parameSThi svarUpa bana jAtA hai / kahA hai ki nija svarUpa upayoga thI, phirI calita jo thAya, to arihata paramAtamA, siddha prabhu sukha dAya / / 1 / / tinakA Atma sarUpakA, avalokana karo sAra, dravya guNa pajjava tehanA, cintavo citta majhAra / / 2 / / nirmala guNa cintana karata nirmala hoya upayoga, taba phirI nija svarUpa kA dhyAna karothira joga / / 3 / / je sarUpa arihata ko, siddha sarUpa valI jeha, tehavo Atama rUpa che, tiName nahiM saMdeha / / 4 / / cetana dravya sAdharmyatA, teNe karI eka sarUpa, bhedabhAva iNa me nahIM, ehavo cetana rUpa // 5 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ cinmAtra samAdhi kA anubhava AtmadhyAna kA phala samatA hai eva samatA kA phala nirvikalpa upayoga arthAt nirvikalpa samAdhi hai| usa samAdhi / ko nirvikalpa cinmAtra samAdhi kahate hai| usameM rAga-dveSa tathA sukha-dukha se pare eka aisA cinmAtra upayoga rahatA hai jise zAstro me jJAna cetanA ke rUpa me pahicAnA jAtA hai, vaha jJAna-cetanA vItarAga evaM sarvajJa hai / isase usameM kevala nirupAdhika sukha kA hI anubhava hotA hai / usa sukha me dvandva nahI / ata' vaha dvandvAtIta bhI kahA jAtA hai / namaskAra mahAmatra ke prathama pada me hI isa nirvikalpa cinmAtra samAdhi ko anubhava karane kA eka anokhA prayoga hai / guru mukha se namaskAra matra kI prApti hote hI namo dvArA deva tattva ke sammukha huA jAtA hai kyoki namo pada ke sAtha hI ariha zabda juDA huA hai jo deva tattva kA vAcaka hai / jIvAtmA kA dala paramAtmA hai usa paramAtma-tattva kA anubhava karane ke lie tANa zabda joDA gayA hai| yaha tANa zabda trANa artha me hai eva vaha vAraNa AjJA zabda ke sAtha sambandha rakhatA hai / jahA~ eva jaba arihato kI AjJA kA pAlana mukhya banatA hai vahA~ eva taba mana, prANa evaM AtmA paramAtmA me ekAkAra hote haiM / isa prakAra 'namo arihatAraNa' matra kramaza guru, matra, devatA, AtmA, mana eva prANa kI ekatA karavAkara antarAtmabhAva jAgrata karatA hai tathA antarAtma bhAva me sthira kara paramAtma-bhAva kI bhAvanA karavAtA hai / yaha bhAvanA anta me paramAtma-bhAva prakaTa kara avyAbAgha sukha kA bhoktA banAtI hai / namo pada meM nihita amata kriyA namo zabda vismaya, pulaka eva pramodasvarUpa hai| bhava-bhaya kA sUcaka bhI namo pada uttarottara bhAva vRddhi ko sUcita karane
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlA bhI hai| usakA pariNAma tadgatacitta meM AtA hai| arthAt citta me ekAgratA lAne hetu bhI namo pada parama sAdhana banatA hai / bhava kA saccA bhaya to tabhI ginA jAtA hai jaba tandrita manuSya ko yo lage ki merA ghara jala rahA hai eva vaha ekadama hakkA bakkA hokara uThe usa samaya use jaisA bhaya lagatA hai vaisA bhaya sasAra rUpI dAvAnala me se mukta hone hetu jaba utpanna ho jAya taba usame saccA bhava-bhaya utpanna huA ginA jAya / khuda kA ghara jala rahA ho aura manuSya hakkA bakkA hokara uThe vaise hI mohanidrA me soyA huA jIva karma dAvAnala ke dAha me se ubarane hetu dharmajAgRti kA anubhava kre| vaha saccA bhava-bhaya hai / yaha namo pada namaskartA ke antara me jAge hue bhava-bhaya kA sUcaka hai| jahA bhaya hotA hai vahA~ pratipakSI vastu para bhAva yA prema utpanna hotA hai| usI prakAra bhava se bhaya prApta jIva ko prAtmatattva para prema hotA hai evaM usa prema kA sUcaka bhI namo pada hotA hai| saccA prema priya vastu ko dhyAna me lAtA hI hai aura use sAdhane hetu vidhividhAna meM sAvadhAna banAtA hI hai / namo pada ke sAtha vaha sAvadhAnI eva ekAgratA bhI sayukta hI hai| isIlie yaha namo sAvadhAnI eva tanmayatA kA bhI pratIka bana jAtA hai| isa prakAra amRta kiyA ko sUcita karane vAle jitane lakSaNa zAstra me kahe gae haiM ve sava namo pada ke ArAdhaka me Ane vAle haiM aura tabhI namo pada sArthaka banatA hai| amRta kriyA ke lakSaNa tadgata cittane samayavidhAna, bhAvanI vRddhi bhava bhaya ati ghaNo, vismaya pulaka pramoda pradhAna, lakSaNa ai che amRta kriyA taNoM / upA0 zrI yazovijayajI mahArAja
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vismaya pulaka eva pramoda sadvastu kI prApti ke harpAtireka ko sUcita karate haiM / avabhramaraNa kA bhaya hI harpAtireka ko utpanna karane vAlA hai / bhava bhramaNa kA bhaya jitanA tIvra hogA utanI hI bhAva kI vRddhi adhika hogI eva bhAva kI vRddhi jitanI adhika utanI hI ArAdhanA me sAvadhAnI eva ekAgratA adhika / isa prakAra pramRta kriyA ke sabhI lakSaNa namo pada kI ArAdhanA me ghaTita hone haiM / namo pada kA ArAdhaka namaskAra ko vidhi samhAlane me sAvadhAna isalie hotA hai ki usake hRdaya me bhava kA bhaya hai / isase dharma eva dharma sAmagrI para vaha prema dhAraNa karatA hai eva yaha prema vismaya, pulaka eva pramoda me abhivyakta hotA hai / samaya kA artha hai samayavidhAna zabda ke do artha nikalate haiM jisa samaya jo kAma karane ko kahA gayA hai usa samaya vahI karanA--"kAle kAla samAcaret / " yogya kAla ko sayojita karanA yaha prathama zrartha hai / samaya kA dUsarA artha siddhAnta hai / siddhAnta me kahe hue vidhi-vidhAnAnusAra dharmAnuSThAna kA zrAcaraNa karanA hI samaya vidhAna hai / vidhi-vidhAna me sthAna mudrA Adi jisa prakAra saMyojita karane ke lie kahA ho usI prakAra sayojita kara kriyA karanA / isa prakAra kAla, deza, mudrA Adi kA sayojana karanA samaya vidhAna hai| bhAva kI vRddhi citta kI ekAgratA zrAdi hai / artha kA Alocana guraNoM ke prati rAga eva ekAgratA lAne ke sAdhana haiM / namo maMtra kI artha bhAvanA artha bhAvanA se yukta maMtrajApa viziSTa phaladAyaka hotA hai / namaskAra mahAmaMtra kI artha bhAvanA aneka prakAra se vicArI jA sakatI hai / namo pada pUjA ke artha me hai eva pUjA dravya bhAva
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 sakoca ke artha meM hai / dravya saMkoca zarIra sabadhI hai evaM bhAva sakoca mana sabadhI hai / ahaMtva mamatva ke saMkoca me bhI sakoca zabda kA prayoga ho sakatA hai / zarIra me ahatva kI buddhi kA eva mana-vacanAdi me mamatva kI buddhi kA saMkoca arthAt ahatvamamatva ke visarjanapUrvaka zrI arihatAdi parameSThiyo ko namaskAra hI nizcaya rUpa se Atmatattva ko hI namaskAra hai / caitanya svarUpa meM svayaM kA, para kA evaM paramAtmA kA Atmatattva eka hI hai / isa prakAra " sarvaM khalvida brahma" kI bhAvanA bhI zrI namaskAra maMtra kA hI artha hai / tattvamasi / prajJAnamAnandaM brahma / ayamAtmA brahma / ahaM brahmAsmi / sarvaM khalvida brahma / ityAdi veda ke sabhI mahAvAkyoM kI bhAvanA zrI namaskAra maMtra ke artha meM uparyukta prakAra se sApekSa bhAva se siddha ho sakatI hai / zrI namaskAra mantra meM puNyAnubaMdhI puNya zrI namaskAra maMtra duSkRta kA kSaya karatA hai, sukRta (puNya) ko paidA karatA hai eva AtmA kA zuddha svarUpa ke sAtha anusaMdhAna kara detA hai / sasArI zrAtmA pAparuci ke kAraNa saMsAra me paribhramaraNa karatI hai / zrI namaskAra maMtra pApa - ruci DhAlatA hai, eva dharma - ruci prakaTa karatA hai / pAparuci Dhalane se parapIDAparihAra kI vRtti jAgatI hai eva dharmaruci prakaTa hone se parAnugraha kA pariNAma utpanna hotA hai tathA ve dono hone se citta nirmala hotA hai / nirmala citta me Atma-jJAna AvirbhUta hotA hai / zrAtma-jJAna anAdi kAlIna prajJAna evaM moha kA nAza kara zuddha svarUpa kI anubhUti karavAtA hai / zuddhAtmA kI anubhUti sakala karma ke kSaya kA kAraNa bana avyAvAgha pada kI prApti karavAtI hai / puNyAnubaMdhI puNya ke svarUpa ko batAte hue zAstro me kahA gayA hai f 5
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 dayA bhUteSu vairAgya, vidhivat gurupUjanam / vizuddhA zIlavRtizca, puNyaM puNyAnubandhyadaH / paropatApaviratiH parAnugraha eva ca / svacittadamana caiva, puNya punnyaanuvndhyd.| bhAvArtha-zrI namaskAra maMtra me puNyAnuvandhI puNya kI prApti kA uparyukta samasta upAyo kA saMgraha hai kyoki zrI namaskAra matra se bhUtadayA kA pariNAma jAgatA hai, samAra ke mukho ke prati udAsInatA kA bhAva jAgatA hai, deva guru kI vidhivat ekAgracitta se upAsanA hotI hai, dayA-dAna-paropakAra-sadAcAra Adi kA pAlana karane kI zIlavRtti jAgatI hai, para pIDA se nivRta hone kI eva dUsare ko sahAyarUpa banane kI vRti utpanna hotI hai, cittavRti kI azuddhi kA kSaya hotA hai eva vizuddha citta kI utpatti hotI hai / sAtha hI vizuddha citta me AtmajJAna kA prativimba paDatA hai eva prAtma jAna moha kSaya kAraNa bana mokSasukha pradAna karavAtA hai| ina sabhI lAbho kA mUla zrI namaskAra mantra kI ArAdhanA hI hai / ata zrI namaskAra mahAmantra kI ArAdhanA ko zAstro meM zivasukha kA advitIya kAraNa mAnA hai| namaskAra zAstroM kA mahAn aAdeza ajJAna eva ahammanyatA ke aAgraha ko miTAne hetu namaskAra anivArya hai / namaskAra kA artha hai deva guru kI AdhInatA kA svIkAra / deva guru ko namaskAra karanA zAstro kA mahAn Adeza hai| zAstro ke isa Adeza ko samajhane hetu buddhi kI AvazyakatA hai / jisame svaya pranA nahI hotI hai, zAstra usakA kyA lAbha kara sakate haiM / yahA~ prajJA kA artha hai sadbuddhi
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vaha hai ki jo zAstra vacana para zraddhA paidA karane meM eva usa para zraddhA ke bAda use jIvana meM utArane hetu sahAyaka bane / zAstra vacana ko samajhane hetu jo prajJA Avazyaka hai, usa prajJA kA upayoga avazya karanA caahiye| usase viparIta prajJA kA arthAt kutarka kA nhii| prajJA se zAstra ke vacana evaM usakA paramArtha samajhanA sarala hotA hai, sAtha hI utsarga-apavAda vyavahAra nizcayA-jJAna-kriyA ityAdi ke upayoga kI saccI dizA samajhI jAtI hai / sadbuddhi rUpI prajJA kI sahAyatA se hI zAstra vacana kA durupayoga nahIM hotA evaM sadupayoga hotA hai| usase zAstra vacano kI sApekSatA samajhI jAtI hai evaM pratyeka apekSA kA yogya upayoga kara jIva kI kramika Atmonnati sAdhI jA sakatI hai| zAstro kA Adi vAkya parameSThi ko namaskAra hai eva usakA bhI Adi pada namo hai| ve zAstrAdhInatA sUcita karate hai| zAstro ke Adi prakAzaka deva evaM guru kI parAdhInatA hI AtmA kI svAdhInatA prApta karane kA ekamAtra rAjamArga hai yaha namo pada samajhAtA hai / zuddha cidra pa ratna jJeyaM dRzyaM nagamyaM mama jagati, kimapyasti kArya na vAcyaM, dhyeya zreyaM na labhyaM na ca vizadamate, zreyamAdeyamanyat / zrI matsarvajJa-vANI-jala-nidhi-mathanAt, zuddhacidra pastnaM / yasmAt , labdhaM mayA' ho kathamapi vivinA'grAptapUrva priyaM ca / / bhAvArtha zrI sarvajJa bhagavAn kI vANIrUpI mahAsAgara ke mathana karane se zuddha cidra pa ratna ko maiMne mahA bhAgya ke yoga se , mahA prayatna se prApta kiyA hai| ki jo pUrva me kabhI bhI prApta nahI huA thA eva jo Ananda se bharapUra hai| jise prApta karane ke pazcAt ava mujhe dUsarA kucha bhI jAnane yogya, darzana yogya,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 khojane yogya, karane yogya, kahane yogya, vyAna karane yogya athavA zreya rUpa se grahaNa karane yogya hai hI nahI, yahI vAstava Azcarya hai / zrI sarvajJa bhagavAn kI vAraNI ne jisakI mahimA gAyI hai, prApta karane yogya, bolane 1 yogya, Adara jo vastu jAnane yogya, dekhane yogya yogya, karane yogya, dhyAna karane yogya, sunane yogya eva prItiyogya hai vaha kevala zuddha cidrUpa ratna hI hai / jJAna cetanA ke sthira hone se milane vAlA zreya paramAnanda hai, ata usakI prApti ke lie hI saba prakAra ke pratyana karane cAhiye, usakI prApti se hI kRta kRtyatA kA anubhava karanA cAhiye / yahI zuddha cidrUpa ratna namaskAra mantra kA jJeya eva dhyeya hai, zrI paca parameSThi bhagavAna isa zuddha cidrUpa ratna ko prApta kara cuke haiM / ata ve zrImAna bAra-bAra namanIya haiM, pUjanIya hai, sevanIya haiM, grAdaraNIya haiM evaM saba prakAra se sammAnanIya jIva haiM / zrI namaskAra mantra ke smaraNa se, jApa se, zrI paca parameSThi bhagavAn me nihita zuddha cidraparatna kA hI smaraNa, jApa eva dhyAna hotA hai, usake dvArA apane zuddha cidrUpa Atmaratna meM hI tanmayatA hone se unakA dhyAna parama Alamvana rUpa hai, yahI zrI namaskAra dvIpa hai, dIpa hai, trAraNa hai, zararaNa hai, gati hai evaM pratiSThAna hai / una sabakA eka hI artha hai ki trikAla me evaM triloka me zuddha cidra Upa ratna yahI hai, dvIpa, dIpa, trAraNa, zaraNa, gati eva parama pratiSThAna hai / usame trikaraNa yoga se lIna honA hI parama puruSArtha hai / usase rAgadveSAdi bhAvo kA visarjana hotA hai eva jJAnAdi bhAvo kA sevana hotA hai, sAtha hI sAMyogika bhAva se para vanakara sAMyogika AtmabhAvo me sthira huA jAtA hai / zuddha cidrUpa zrAtmaratna hI eka mAtra vyeya hai, aisI zraddhA sudRDha banatI hai, jisako sudRDha banAne kA parama upAya zrI paca parameSThi namaskAra hai / isI se zruta kevalI
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 bhavagAn bhI Apatti ke samaya kevala usI kA Azraya lete haiM / zuddha vidrUpa ratna kI vaha majUpA hai usakA bhAra alpa hai eva mUlya zradhika hai / ata usa ratna majUSA ko ve sadA sAtha rakhate hai / usase ajJAna, dAridra evaM mithyatvA koTa sadA ke lie vicUriMgata ho jAtA hai / puna. du.kha durbhAgya Adi kA bhI sparza nahI ho sakatA hai| dukha durgati se vicalita logo ko hamezA mukha saubhAgya ko arpita karane vAlA ratna piTaka zrI namaskAra mantra hai / usame mabase adhika mUlyavAna zuddha cidrUpa ratna nihita hone se samyak jJAnI eva samyak dRSTi jIva use apane prAraNo se bhI adhika pyArA mAnate haiM | usake milana e ke pazcAt duHkha durgati naSTa hone kA parama santoSa, parama ghRti kA anubhava hotA hai / sarvajavAraNI ke maMthana se prApta zrI namaskAra mantra kI zraddhA parama vRti ko pradAna karatI hai, yaha ghRti dhAraNa ko prakaTa karatI hai, dhyAna ko sthira karatI hai eva citra samAdhi ke parama sukha kA anubhava karAtI hai / jJAnAdi se ekatA evaM rAgAdi se bhinnatA zrI namaskAra mantra dvArA jJAnAdi se ekatA evaM rAgAdi se bhinnatA kA anubhava hotA hai, jisase upayoga me ekatArUpa jJAna evaM rAgAdi se bhinnatArUpa vairAgya yukta zuddhAtmA kA anubhava hotA hai / usa anubhava me rAgAdi se bheda kA jJAna hI savara hai evaM jJAnAdi se bheda kA jJAna pUrva karma kA nijarA karavAtA hai / isa prakAra namaskAra mantra savara-nirjarA kI dazA prApta karavAna e vAlA hone se usameM tanmayatA paramAnanda rUpI mokSa kA parama upAya hai| aisA samyak darzana hote hI AtmA me Ananda kI anubhUti evaM savara nirjarA kA prApti kA Arambha ho jAtA hai | jJAna cetanA rAgAdi se bhinna hai / jisa prakAra
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vAlA hai | navakAra zuddhAtma pariNamana rUpa hai| zrI navakAra mantra ko jAnane se zrAtmA rAgAdi bhAva eva parasaMga se mukta hotI hai jo saccI mukti hai / zuddhopayoga me sthita zrI zrarihata, zrI siddha zrAdi parameSThi AtmA se hI utpanna vipayAtIta, nirupama eva zrananta vicchedarahita sukha kA anubhava karate hai / usa svarUpa kA dhyAna dharmadhyAna ke kama se zukla dhyAna kA kAraNa vana karmarUpI IMdhana ke samUha ko zIghra bhasmIbhUta karatA hai / hRdaya meM zrAtmasvabhAva kI labdhi prakAzamAna hone ke sAtha hI zubhAzubha ke kAraNa bhUta saMkalpavikalpa zAnta ho jAte hai / jo kevala jJAna svabhAvI hai, kevala darzana-svabhAvI hai, kevala sukhamaya he eva kevala vIrya-svabhAvI hai, vahI AtmA hai aisA jJAnI puruSa socate hai / jisa dhyAna me jJAna se zrAtmA pratibhAsita nahI hotI hai, vaha dhyAna nahI hai / jo jJAnI nitya upayukta hokara zuddhAtma svabhAva kA parizIlana karatA hai vaha alpakAla me hI sabhI dukho se mukta ho jAtA hai / zrI namaskAra mantra zrAtmadhyAna kA ananya sAdhana hai / jisase darzana moha kA vinAza hotA hai / zrAtma bhAvanA ne pratikramaNa, pratisaraNa, pratiharaNa, vAraNa, nirvRti, nindana, garhaNa aura zuddhi eka sAtha hotI hai / namaskAra se AtmabhAvanA hotI hai / ata* namaskAra pratikramaNa, pratisaraNa Adi rUpa hai| usase midhyAtva, ajJAna tathA pApAdi zrAsravo kA tyAga hotA hai, sAtha hI zrAtmasvarUpa kA asagabhAva se dhyAna hotA hai / zubhopayogayukta zrAtmA nirvANa ko prApta karatI hai / dharma dhyAna eva zukla dhyAna dono kA kAraNa hone se namaskAra svargApavarga ko dene vAlA hai aisA siddha hotA hai / mukti kA artha hai sasAra ke roga zoka se mukta honA, jJAna darzanAdi anupama vastue~ prApta karanA tathA paramasukha tathA paramazrAnanda kA akhaNDa anubhava karanA / satmaga rahita dhyAna
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 taraMgAyita rahatA hai | zrI namaskAra mantra sasatsaMga zubha dhyAna hone se nistaraMga avasthA kI prApti meM sahAyaka hotA hai / santo ke vinA gUDha bAta kA tAra nikalatA nahI, ananta kI yAtrA meM santa kI sahAyatA anivArya hai / namaskAra meM santa kI pUrI-pUrI sahAyatA hone se gUDha bAta kA sAra prApta kiyA jA sakatA hai / cAlambana ke prati prAdara AlaMbanAdarodbhUta-pratyUhakSayayogataH / dhyAnAdyArAhaNabhraMzo yoginAM nopajAyate // zrI adhyAtmasAra. bhAvArtha - zrAlamvano ke Adara se utpanna huA vighno kA kSaya yogI puruSo ko dhyAnAdi ke AroharaNa se cyuta nahI hona e detA, ata. sadAlambano kA sevana nirAlaMbana dhyAna meM jAne hetu seturUpa hai evaM usame jAne ke pazcAt phira patana na ho isa hetu vaha AdhAra Alambana rUpa bana jAtA hai | "ego me sAsa appA nAraNadaMsaNasaMjju / " athavA zuddha buddha caitanyamaya, svayajyoti, sukha, dhyAna ityAdi vizeSaNo vAlA zuddha svarUpa zrI parameSThi bhagavAn me zrAvirbhUta hai / unase sambandha sthApita karAna e vAlA bhI parameSThi mantra hai, zrata vaha sabhI mantro me ziromaNibhUta mantra hai / sabhI tattvo meM ziromaNibhUta tattva Atma-tattva hai aura usame bhI ziromaNibhUta zuddha paramAtmatattva hai use sIdhA namaskAra parameSThi mantra se hI pahu~catA hai / yaha namaskAra pratibimbita kriyA rUpa hokara apane zuddha svarUpa me pahu~catA hai | zuddha svarUpa kA mUlya aparampAra hai / zuddha svarUpa caitanya kA mahAsAgara hai / usake Age jaDa suvarNa eva ratna ke parvata bhI mUlyahIna haiM /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 kamala kIcaDa ke madhya bhI nilipta hai suvarNa jagarahita hai jIbha cikanAhaTa se bhI cikanI nahI hotI, athavA mantra ke varNa jaise viSApahAra karate hai vaise hI rAgAdi se bhinna jJAna cetanA karmaphala ke prAsvAdana kA viSa haraNa kara letI hai eva jIbha, suvarNa eva kamala ke sadRza rAgAdi ke lepa se rahita rahatI hai| aisA bhedAbhedA athavA ekatva pRthakatva vijJAna savara-nirjarArUpa hone se vItarAgitA eva sarvajJatA kA vIja hai| jisakA vacana zrI namaskAra mantra ko hotA hai kyoki usame kevala jJAna cetanA ko namaskAra hai, jJAna cetanA kA bahumAna hai tathA hai jJAna cetanA kI upAdeyatA kA puna puna bhAvana / namaskAra samyak dRSTi jIvo kA prANa hai| zrI namaskAra mantra se jJAna zakti eva vairAgya zakti dRDha eva sthira hotI hai| jJAna kA artha hai zuddha cidra pa svarUpa kA anubhava eva vairAgya kA artha hai paradravya parabhAvo se bhinnatA kI anubhUti / isa anubhUti kA jhukAva zuddha svarUpa kI tarapha hone se dravya karma, bhAva karma eva no karma ( ipata karma ) karma kI tarapha udAsIna bhAva sevita hotA hai jisase azuddha pariNati dina pratidina ghaTatI jAtI hai eva zuddhatA baDhatI jAtI hai usI kA nAma nirjarA tatva hai| jJAna vairAgya sampanna samyak dRSTi jIva vItarAga eva sarvajJa kA hI upAsaka hotA hai| zrI namaskAra mantra me vItarAga sarvajJa tattva kI upAsanA hotI hai / nirgranthatA vItarAgitA kA bIja hai evaM jJAna cetanA ke sAtha ekatva hI sarvajJatA kA bIja hai / grantha rAga kA nAma hai| usase apane svarUpa ke bheda ko jo jAnate hai eva tadanusAra jIvana jIte haiM ve nirgrantha hai| jo jAnate hue bhI vaisA jIvana jI nahI sakate ve avirati samyak dRSTi hai, eva jo thoDA-thor3A jIte hai ve dezavirati samyak dRSTi haiN|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkha bhAvita jJAna aduHkhabhAvitaM jJAnaM kSIyate duHkhasannidhau / tasmAdyathAvalaM duHkhairAtmAnaM bhaavyenmuniH|| bhAvArtha-du kharahita avasthA me bhAvita pAtmajJAna du.kha kI avasthA me naSTa ho jAtA hai| ata. yathAzakti kaSTa sahana karate hue AtmajJAna kI bhAvanA karanI cAhiye / maraNAnta kaSTa ke samaya bhI zrI parameSThi namaskAra samAdhi me sahAyaka hotA hai| usakA kAraNa hai usame rAgAdi se bhinna vItarAga eva jJAnAdi se abhinna sarvajJa tattva kA cintana-bhAvana hotA hai / zuddha svarUpa kA yathArtha bhAvana hone se pratikUla samaya me bhI vaha jJAna vidyamAna rahatA hai eva prAnanda isako anubhUti karavAtA hai / anukUla samaya tIno kAloM me eva pratikUla samaya meM bAra-bAra zrI namaskAra mantra ko bhAvita karane kA Adeza hai, tatpazcAt AtmajJAna ko dukha me eva sukha me bhI bhAvita kara sthiratara karane kA Azaya hai / satsaMga se nistaraMga avasthA kA kAraNa jIva pariNAmI svabhAva vAlA hai / jaba vaha zubhAzubha pariNAma meM pariNamita hotA hai taba vaha zubhAzubha hotA hai eva jaba zuddha pariNAma meM pariNamita hotA hai taba vaha zuddha hotA hai / zrI namaskAra mantra jIvana ko zubhAzubha pariNAma me pariNamita hone se roka zuddha pariNAma me pariNamita karatA hai / ataH namaskAra kA eka artha zuddha svabhAva me pariNamana bhI hai| namana kA artha hai pariNamana / zrI arihatAdi parameSThino ke zuddhasvarUpa ke pAlamvana se apanI AtmA kA zuddha pariNamana kAraka hone se zrI navakAra mantra jIva ko mukti pradAna karane
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ekatva pRthaktva vibhakta AtmA samyakadRSTijIva caitanya ke svabhAva eva sAmarthya ko pahicAnatA hai / prata use caitanyabhinna vastu ke prati antarmana se rAga nahI hotA hai / pratyuta heya buddhi hotI hai / use svarUpa meM ekatvabuddhi evaM pararUpa mAtra me vibhaktabuddhi hotI hai / aisI ekatvavibhakta AtmA hI svasvarUpa me prakAzita hotI hai kyoki vaha zuddha hai / AtmA kI Atmatattva kI mahimA pragAdha hai / rAga se usakI bhinnatA eva jJAna se usakI ekatA batAkara usakA Azraya lene kA vidhAna zAstrakAro ne kiyA hai| zrI namaskAra mantra sabhI Agamo kA sAra kahalAtA hai kyoki usameM ekatva - pRthaktva vibhakta zuddha zrAtmatattva ka bahumAna garbhita namana kA grahaNa hai / caitanya kI sAdhanA kA paMtha jJAnamaya nirmala dravyaguNa paryAya hI zrAtmA kA svarUpa hai jinakA svAmI AtmA hai isake atirikta vastu kA svAmItva jaba zraddhA eva jJAna zraddhA eva jJAna me se haTa jAtA hai taba ve samyak hote hai / zrI namaskAra mantra hI caitanya kI sAdhanA kA patha hai jo vIra kA hai, kAyara kA nahI / zrI vIra prabhu se prazasta mArga para caDhe hue bhI vIra haiM jinakI vIratA unako isa mArga para Age baDhane hetu grAvazyaka vairAgya, zraddhA evaM utsAha arpita karatI hai / zrI namaskAra mantra kI prArAdhanA se vaha vIratA puSTa hotI hai / usa mArga para Age vaDhane hetu paripaha-upasarga Adi sahana karane kA dhairya bhI zrI namaskAra mantra kI ArAdhanA se prakaTa hotA hai | zrI namaskAra mantra isa svarUpa kI sAdhanA kA patha hone se prArambha meM kaSTa dAyaka hai / parantu anta me zravyAvAgha sukhadAyaka hai / tapa-aSTaka kahA hai ki--- me sadupAyapravRttAnAM - upeyamadhuratvata jJAninAM nityamAnanda-vRddhireva tapasvinAm // 1 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha-upeya kA artha hai sAdhya / sAdhya kI madhuratA hone se sAdhana me pravRtta hue tapasvI jJAniyo ko tapa ke kaSTa me bhI nitya Ananda kI vRddhi kA anubhava hotA hai| __ bAhya kaSTa me bhI Antarika Ananda anubhava karane kI kujI zrI namaskAra mantra meM se prApta hotI hai kyoki vaha zuddha jJAna eva Anandamaya saccidAnanda svarUpa ke sanmukha hona kI prakriyA hai / dehAdi se bhinna-bhinna zuddha prAtma-svarUpa kI sabhI bhAvanA karane vAlI prAtmA me tIna vairAgya, udAsInatA, pratikUlatA meM bhI sahanazIlatA eva dhairya Adi Avazyaka sadguNa sahaja prakaTa hote haiM / kahA hai ki dhanArthinAM yathA nAsti, zItatApAdiduHsaham / tathA bhavaviraktAnAM, tattvajJAnArthinAmapi / bhAvArtha-dhanArthI jIvo ke lie jaise zItatApAdi ke kaSTa du saha nahI hote vaise hI tattvajJAna ke arthI jIvo eva bhava se virakta mahAtmAo ko bhI usa mArga me pAtI pratikUlatAe~ eva kaSTa sahana karane du saha nahIM hote haiM / zrI namaskAra matra se zuddha caitanya svabhAva ke sAtha ekatva sAdhA jAtA hai eva caitanya se bhinna para padArthoM eva rAgAdi bhAvo ke prati udAsInatA samAyojita kI jAtI hai| vaha zrI namaskAra matra zuddhAtma dravya, zuddhAtmaguraNa evaM zuddhAtma paryAya ke sAtha ekatva, usakI sAdhanA para ruci, bahumAna eva antaraga prIti utpanna karavA kara pratikUlatAo ko sahana karane kA vala pradAna karatA hai / usa hetu ko lakSya me rakha jyo-jyo usakA ( zrI namaskAra matra kA ) ArAdhana hotA jAtA hai tyo tyo Atmattva ke nikaTa jAne kA evaM phalasvarUpa paramAtmattva kI sAkSAt anubhUti karane kA saubhAgya prApta hotA hai| .
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 tAttvika bhavanirveda evaM mokSAbhilASa upakArI ke prati kRtajJatA eva apakArI ke prati kSamApanA sikhAne vAlA maMtra 'namAmi' evaM 'khamAmi' hai / vyavahAradharmaM kA bIja kRtajJatA evaM kSamApanA hai / kRtajJatA se utpanna kSamApana ke mUla bahuta gahare hote haiN| jitanA upakAra maiM prApta karatA hU~ utanA upakAra meM dUsaro ke prati nahI kara sakatA hU~ isa kheda se utpanna kSamApanA jIva ko atyanta zuddha pavitra kara detI hai / upakAriyo ke upakAra kA vadalA me nahI cukA sakatA hU~ / yaha badalA tabhI cuka sakatA hai jabaki maiM jitanoM kA upakAra letA hU~, usase bhI adhika upakAra dUsaro ke Upara karU~ / sasAra me yaha saMbhava nahI hai / ataH zcananta kAla paryanta jahA~ paropakAra hI ho sake aise siddha pada ko prApta karane kI tIvra utkaThA utpanna hotI hai / usI kA nAma tAttvika bhavanirveda evaM tAttvika savegamokSAbhilASa hai / sasAra meM jitanA upakAra liyA hai utanA diyA nahI jAtA / phira vaha upakAra bhI apakAra mizrita hotA hai| zuddha upakArato siddha pada me hai ki jo upakAra letA nahI, apakAra karatA nahI eva ananta kAla taka apane zrAlamvana se ananta jIvo ke lie satata upakAra hI karatA hai / ata uttama jIvo ko eka siddhapada hI parama priya eva parama upAdeya pratibhAsita hotA hai / eka meM saba evaM saba meM eka namaskAra me no pada samAviSTa haiM / zrI arihata evaM siddho ke namaskAra se samyakadarzana, zrI AcAryoM ke namaskAra se samyak caritra, zrI upAdhyAyo ke namaskAra se samyak jJAna eva zrI sAdhu ke namaskAra se samyaktapaguraNa kA ArAdhana hotA 1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 hai athavA samyak darzana-jJAna-caritra eva tapaguraNa ke cAhane vAle ke lie pAMca pado kA namaskAra anivArya hai| deva ko kiyA huA namaskAra darzana guraNa ko vikasita karatA hai evaM dharma ko kiyA huA namaskAra cAritra guraNa tathA tapaguNa ko vikasita karatA hai / samyak darzana eva samyak jAna sahita sAdhita tapasayamarUpa dharmArAdhanA hI mukti phala ko detI hai| usakA artha hai deva guru ke namaskArapUrvaka sAdhita dharma kriyA hI mokSa kA kAraNa vanatI hai athavA pA~co parameSThi cAroguNo ko dhAraNa karane vAle hone se pAMco ko kiyA huA namaskAra cAro guNo ko vikasita karatA hai| egammi pUIe savve te pUIyA hoMti jaise eka kI pUjA meM savakI pUjA hai vaise egammi hIliye savve te hIliyA hoti / eka kI avahelanA sava kI avahelanA hai| isa prakAra gata pratyAgata athavA anuvRtti vyAvRtti kAryasiddhi karate hai| samyak darzanAdi cAra guNo ko dhAraNa karane vAle koI eka parameSThi ko kiyA huA namaskAra pAcoM ko hI namaskAra hai| jisa prakAra yaha bAta satya hai vaise hI caturga gadhArI ina pAMcoM meM se kisI eka ko kie hue anamaskAra kA pariNAma bhI pAMco ko kiyA huA anamaskAra hotA hai / guNo ke samAna eka ko bhI anamaskAra tattvata sabako anamaskAra hai / jaise sAdhu guNa sayukta eka sAdhu ko bhI kiyA huA namaskAra aDhAI dvIpa me sthita sabhI sAdhuo ko pahu~catA hai vaise hI sAdhuguNa yukta eka ko bhI anamaskAra bhAva sabhI ke prati amanaskAra bhAvatulya hai / parameSThi kI avajJA nahI karanI cAhiye tabhI vaha namaskAra vivekayukta hotA hai| uparyukta prakAra se vicAra karane se spaSTa hotA hai ki caturguNa ke icchaka ko pAMco pado kA namaskAra Avazyaka hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 tAttvika namaskAra 'tattvamasi' tAttvika namaskAra hai / usakA prayoga usI samaya hotA hai ki jaba dhyAtA dhyAnAveza ko pUrNa kara dhyeyAveza meM praveza karana e vAlA hotA hai / draSTA ko jaba svarUpa me avasthAna karanA hotA hai taba dhyAtA gauNa vanatA hai tathA dhyeya mukhya banatA hai arthAt dhyeyAveza me praveza ke samaya tattvamasi kA athavA so'haM kA mantra - prayoga hotA hai / 1 namo arihatANa, mantra se zrI grarihata paramAtmA kI cAroM nikSepo se navo prakAra kI bhakti hona e ke bAda usake phalasvarUpa zrI zrarihata paramAtmA ke mukhakamala se tattvamasi vAkya kA zravaNa karate hue apanI AtmA zrI arihata svarUpa hai aisA svarUpAnusaMdhAna kara grahamaya apanI AtmA kA dhyAna karanA cAhiye / yaha dhyAna samasta padArthoM kI siddhi karavAne vAlA hai / pApa nAzaka evaM maMgalotpAdaka mantra namo arihatAraNa | zrI arihato ko kiyA huA namaskAra sabhI pApo kA nAzaka hai tathA sabhI magalo kA utpAdaka hai / usakA mukhya kAraNa zrI arihato kA kevala jJAnamaya svarUpa hai / jJAnasvarUpa rAgAdi pApo kA nAzaka hai tathA maitryAdi bhAvo kA utpAdaka hai / jJAnasvarUpa me samaratA hone ke kAraNa vaha harSa, zoka tathA zatrubhitra bhAva se pare hai / harpa zoka kA mUla sukhadukha kA dvandva hai tathA rAgadveSa kA mUla zatru mitrabhAva kI vRtti hai / jJAnacetanA sattA se sabhI me samAnabhAva se vartita hone se, usI me ramaraNa karane vAle zrI arihatAdi ko kiyA huA namaskAra kaSAya bhAva tathA viSaya bhAva ko 1
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 dUra kara letA hai / kaSAya bhAva mukhyata jIva-sRSTi ke prati tathA viSaya bhAva nirjIva sRSTi ke prati hotA hai / jJAnabhAva se sacarAcara vizva ke jJAtA draSTA paramAtmA ko kiyA huA namaskAra apanI jJAna cetanA ko jAgrata kara letA hai arthAt java taka jJAna cetanA sampUrNa rUpa se zrAvirbhUta nahI hotI tava taka mAtra samatA rUpa jJAnasarovara me zravagAhana karate parameSThiyoM ko bAra-bAra AdarapUrvaka namana zrAvazyaka hai| yaha namana jJAna cetanA me pariNAma rUpa banakara, jinako namaskAra kiyA jAtA hai usa parameSThi pada kI prApti karavAtA hai / paramAtmA kA sammAna paramAtmapada pradAyaka hone se usase koI baDA zubha karma nahI / jo karma kA phala niSkarma parama pada prApta karavAtA hai vahI karma sarvazreSTha karma hai aisA mAnane vAle mahApuruSa parameSThi- namaskAra ko parama kartavya samajhate hai / parameSThi- namaskAra prathama to abhimAna rUpI pApa kA nAza karatA hai eva phira namratA guraNa rUpI parama maMgala ko pradAna karatA hai / tatpazcAt ina dono ke pariNAma svarUpa arthAt ahakAra ke nAza eva namratA guraNa ke lAbha se jIva svaya zivasvarUpa bana jAtA hai / grahakAra ke nAza se kaSAya kA nAza eva namratA ke lAbha se sarvazreSTha viSaya (dharma maMgala) kA lAbha hotA hai / usase tuccha viSayo ke prati zrAsakti chUTa jAtI hai / viSayo kI Asakti chUTa jAne se kaSAya kI utpatti bhI ruka jAtI hai / jisake phalasvarUpa apramAda evaM prakaSAya guraNa kI utpatti hone se AtmA kA zuddha nirAvaraNa jJAnAnanda svarUpa prakaTita ho jAtA hai / sukha duHkha jJAtA evaM rAga dveSa kA draSTA prabhu ko sarvasva kA dAna karane se prabhu apane sarvasva kA dA karate haiM / jisake pAsa jo hotA hai vaha vahI detA hai isa niyama
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 * se namaskAra karane vAlA apane mana vacana kAyA ko prabhu ko soMpatA hai / usake badale me namaskAra karane vAle ko prabhu jJAna darzana - caritra svarUpa paramAtmapada ko arpita karate haiN| jagata me sarvazra eSTha dAna paramAtmA kA dAna hai / paramAtmA ko namaskAra karana e vAlA svayaM usa dAna ko prApta karane kA adhikArI banatA hai namaskAra karane se adhikArI bane usa jIva ko paramAtmA apane pada ko hI sopa dete haiM / bhakta 'namo arihaMtANa' volatA hai | usake badale me bhagavAna, bhakta ko 'tattvamasi' kaha kara 'tU hI bhagavAna hai' aisA vacana dete haiM / sukha dukha kA jJAtA eva rAga dveSa kA draSTA jo ho sakatA hai vaha svayaM azata bhagavAna hai kyoki usakI vaha sAdhanA hI kAlakrama se sAdhaka ko kevalajJAna eva kevaladarzana pradAna karana e vAlI hotI hai / kevalajJAna guNa eva kevaladarzana guraNa ke adhikArI hona e ke lie draSTA bhAva eva jJAtA bhAva samAyojita karanA sIkhanA cAhiye / sukha dukha karma ke phala haiM eva rAga dveSa svayaM bhAvakarmasvarUpa haiM / bhAva karma kA kartRtva evaM karma phala kA bhoktRtva chor3akara jIva jaba usakA jJAtRtva evaM draSTatva mAtra apane me sthira karatA hai taba vaha nizcaya tattva kA jJAtA banakara mokSa mArga meM prayANa prArambha karatA hai / jJAtRtva - draSTRtva bhAva jaba paripakva banate haiM taba vaha jIva yogazikhara para ArUDha hokara mokSa ke sukha ko siddha karatA hai / bhakti evaM maitrI kA mahAmantra samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSAmArgaH ; isa sUtra me samyak darzana kA sakSipta artha jina bhakti evaM jIva maitrI hai | samyak jJAna kA saMkSipta artha jina-svarUpa hI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ nija svarUpa hai eva nija svarUpa hI jinasvarUpa hai| jinabhakti se vipaya kI virakti evaM jIva-maitrI se kapAya ke tyAga ko bhI samyaka cAritra kA saMkSipta artha kahA jA sakatA hai| ___'namo arihatANa', zrI arihato kI bhakti jisa kisI prakAra se ho vaha saba namaskAra rUpa hai / usa namaskAra kA phala zrI arihata bhagavAna kI ora se 'tattvamasi' jaise upadeza ke rUpa me milatA hai / jima arihata svarUpa kI tU bhakti karatA hai, vaha tU svaya hai aisA anta me nizcaya hotA hai| vahI bhakti kA pAramArthika phala hai| 'namo arihatANa', mitratA kA mahAmantra hai eva bhakti kA bhI mahAmantra hai / zrI arihata maitrIbhAva se aribhAva ko-zatrubhAva ko mArane vAle hai, unako kiyA gayA namaskAra maitrI kA mahAmantra bana jAtA hai| ariha kA artha hai zuddha praatmaa| unako namaskAra hone se vaha bhakti kA mahAmatra bana jAtA hai / bhakti eva maitrI paraspara avinAbhAvI hai / eka ke vinA dUsare kA astitva asambhava hai| aAtmasvarUpa kI bhakti tabhI pUrNa mAnI jAtI hai jaba sAdhAraNa eva nirAvaraNa dono prakAra kI AtmAyo ke Upara snehabhAva utpanna hotA hai / nirAvaraNa svarUpa ke prati sneha hI pramoda eva sAdhAraNa svarUpa ke prati sneha hI karuNAmAdhyasthya hai| yadi karuNA-mAdhyasthya nahI ho to pramoda bhI saccA nahI hotA hai / yadi pramoda nahI ho to karuNA-mAdhyasthya bhI maccA nahI / jIvatattva kI yahI saccI upalibdha hai ki usame jIva ke du kha ke prati sahAnubhUti eva karuNA ke samAna hI usake sukha ke prati harSa eva pramoda hone caahie| isa prakAra bhakti eva maitrI dono ko eka sAtha prakaTita karane vAlA mantra zrI namaskAra mahAmantra hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapada meM samana monamArga maitrI eva bhakti samyagdarzana ke lakSaNa hai| unake pIche samyaknAna honA Avazyaka hai / vaha jJAna ekatva kA hai / jIva, jagat eva jagadIzvara kI ekatA kA jJAna hI saccI bhakti eva mitratA ko prakaTa kara sakatA hai / yaha ekatA, guNa, jAti eva svabhAva se hai / majAtIya ekatA ke sambandha kA jJAna bhaktipreraka eva maitrIpreraka hotA hai ata vaha samyag jJAna hai / jahA~ samyag jJAna eva samyagdarzana hotA hai, avinAbhAvarUpa se cAritra vahA~ nizcaya rUpa se rahegA / jAna aura darzana tabhI satya mAne jAte haiM ki jaba ve jIvana me kriyAnvita ho / usa nirmala AcaraNa kA nAma hI cAritra hai / usa cAritra ke do prakAra hai eka pravRttinivRttirUpa eva dUsarA svbhaavrmnntaaruup| svabhAvaramagatArUpa cAritra to vyavahAracAritra kA phala hai / hiMsAdi prAsravo se nivRtti eva kSamAdi dharmo me pravRtti hI vyavahAracAritra hai| maitrI se hiMsAdi kA nirodha hotA hai eva bhakti se svaruparamaNatA vikasita hotI hai| kaSAya ke abhAva ko lAne meM maitrI hI mukhya hai eva bhakti hI mukhyata vipayAsakti ko haTAne vAlI hai| bhakti kA vipaya sarvazreSTha paramAttmatattva hai ata bhakti ke prabhAva se tuccha viSayo kA AkarSaNa apane Apa calA jAtA hai| vipaya kapAya ko jItane vAlI AtmA svaya hI mokSa hai / bhakti tathA maitrI usake sAdhana hai| unako vikasita karame vAlA mantra navakAra athavA usakA prathamapada hai / ata zrI nayaskAra matra me ratnatrayI sthita hai / samyagdarzana-jJAna-cAritra aAtmA ke tIna mukhya guNa hai| zrI arihato ko namaskAra jJAnAdi tIno guNo ko vikasita karatA hai kyoki usa mantra se bhakti tathA maMtrI sAkSAt puSTa hotI hai,caitanya ke sAtha vaha ekatA kA jJAna karavAtA hai tathA vipaya-kapAya
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko parigati se prAtmA ko chuDAte hai| viSayo me sarvazreSTha vipaya zrI arihaMta hai| unake prati vyakta Adara dUsare viSayo kI tucchatA kA bhAva karAtA hai| jIvo ke prati amaitrI hI kapAyo kA mUla hai| zrI arihato ko kiyA huA namaskAra maMtrI sikhAtA hai jisase kapAya nirmUla hote hai| viSayakapAya se yukta AtmA svaya cAritra rUpa hai / isa prakAra samyakdarzana-jJAna-cAritra rUpa ratnatrayI, jise mokSamArga kahA jAtA hai, vaha, navakAra ke prathama pada me hI sagRhIta hai| isase usake pArAvaka kA mokSa rUpI dhyeya siddha hotA hai| sAta dhAtu evaM daza prANa namaskAra kara jo zrI arihata kI bhakti karatA hai vaha zrI arihata paramAtmA se 'vaha tU hI hai' (tattvamasi) aisA anugraha prApta karatA hai| arihaMta tU svaya hai aisA AzIrvAda prApta karane hetu zrI arihato kI bhakti anivArya hai| jisakI bhakti kI jAtI hai usakA svarUpa bhakta me prakaTa hotA hai| zrI arihata deva kI bhakti se prAtmA me pracchanna rUpa se sthita arihaMta svarUpa pahale mana-buddhi ke samakSa prakaTa hotA hai / mana aura buddhi ko zrI arihata ke dhyAna me pirone se una dono ke samakSa bhakta me nihita zrI arihata-svarUpa pratyakSa ho jAtA hai / zrI arihata kI bhakti kA yaha prabhAva hai / ata zrI arihata kI bhakti mana-vacana-kAyA se karane, karavAne evaM anumodanA se bhedita karane ke lie prayatna karanA caahiye| vahI prayatna karane yogya hai jisame sAto dhAtu bhedita ho jAyeM evaM dazo prANa usame gutha jAya / java zarIra romaJcita ho jAya eva netro meM harpa ke azruno kI dhArA bahane lage tabhI samajhanA cAhie ki zrI arihaMta kI bhakti meM sAto dhAtu eva dazo prANa otaprota
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ho gae haiM / isIlie trikaraNa yoga se zrI arihaMta kI bhakti karane kA vidhAna hai / java tIno yoga eva tIno karaNa zrI arihata ke dhyAna me piro jAya tava anta. karaNa nirmala ho jAtA hai eva nirmala antakaraNa me arihaMta tulya AtmA kA zuddhasvarUpa prativimbita hotA hai / paramAtmA samApatti viSaya kI samApatti arthAt tIna karaNa se tIna yoga se hone vAlA viSaya kA dhyAna AtmA ko tadrUpa banAtA hai, to AtmA ( sabjekTa) ko samApatti arthAt tInakaraNa - tIna yoga se hone vAlA zuddhAtmA kA dhyAna zrAtmA ko paramAtmA svarUpa banAtA hai / vihita anuSThAna ko bhI zAstrokta vidhAnAnusAra karane se paramAtmA ke sAtha samApatti kA kAraNa vanatA hai kyoki zAstrokta anuSThAna karate samaya zAstra-kathaka zAstrakAro para bhI bahumAna garbhita antaraMga prIti hotI hai / vaha prIti paramAtmA - samApatti kA kAraNa banatI hai / vihita anuSThAna dvArA hone vAlA paramAtma smaraNa paramAtma-samApatti kA kAraNa hotA hai kyoki vaha smaraNa vahumAna garbhita hotA hai / bhagavAna kI AjJA kA ArAdhana eka prakAra se bahumAna garbhita paramAtma-smaraNa hI hai / usase bhagavAna kA nAma graharaNa eva pratimA pUjana bhI bhagavAna kI AjJA ke ArAdhanarUpa meM karaNIya hai / AjJA ke zrArAdhana me zrAjJAkAraka kA vahumAna garbhita smaraNa rahatA hai / ata vaha samApatti kA sarala sAdhana banatA hai | bhagavAna ke smaraNa ko eva kliSTa karma ko sahaanavasthAna virodha hai / jahA~ bahumAna garbhita bhagavatsmaraNa hotA hai vahA~ sasAra bhramaraNa ke kAraNa bhUta kliSTa karma Tika nahI sakate / bhagavatsmaraNa mithyA moha kA nAza kara AtmA ke zuddha svarUpa ke sAtha ekatA kA paidA karavAtA hai /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 mantrAtmaka do pada namAmi savva-jiNANaM / khamAmi savva-jIvANaM // bhAvArtha-jinasvarUpa prApta hue sabhI ko maiM namaskAra karatA hai kyoki unakI tarapha se mujhe anugraha prApta hotA hai ki jisa anugraha se maiM mere jinasvarUpa ko prApta karatA huuN| jina svarUpa ko prApta karane me mujhase hote pramAda, ajJAna eva mithyAtva ko maiM nindita karatA hU / mere usa aparAdha hetu sabhI jIvo se kSamA mAMgatA huu| sabhI jIvo ko jinasvarUpa kI prApti hetu pAlambana rUpa hone meM hote vilamba evaM vighnarUpa mere aparAdho ke lie maiM kSamA mAMgatA huuN| sabhI jIvo! mere una aparAdho ko kSamA karo, mujhe kSamAdAna do| isa prakAra arthabhAvanApUrvaka ina do pado ke dhyAna se eva smaraNa se merI prAtmA ko maiM zuddha-nirmala karatA huu| rAgAdi se bhinna eva jJAnAdi se abhinna mere zuddha svarUpa kI prApti hetu mantrasvarUpa ina do pado kA maiM nirantara bhAva se smaraNa karatA huuN| namAmi savva jiNANaM isa mantra se sarva upakAriyo ko namaskAra hai| sabase zreSTha upakAra "dravyatayA paramAtmA eka jIvAtmA" arthAt dravya se paramAtmA hI jIvAtmA hai / aisA jJAna pradAna karane vAlo kA hai / sabhI jina jIva mAtra ko jinasvarUpa dekhate haiM, ajinasvarUpa ko dekhate hue bhI nahI dekhane ke barAbara karate haiM eva jinasvarUpa ko Age kara uttejanA pradAna karate haiN| ata ve sarvazreSTha upakAra kara rahe haiN| unako kiyA huA namaskAra kRtajJatAguNa evaM jJAnaguNa dono ko vikasita karatA hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ khamAmi savva jIvANaM sabhI jIvo me sattArUpa meM jinasvarUpa hote hue bhI use svarUpa me nahI dekhane rUpa aparAdha hetu maiM kSamAyAcanA karatA huuN| una aparAdho hetu kSamAyAcanA karane se usa svarUpa ko dekhane vAle upakAriyo ko kiyA jAne vAlA namaskAra tAttvika hotA hai| namAmi savva jiNANaM / khamAmi savva-jIvANaM / zabdArtha-sabhI jino ko maiM namaskAra karatA hU~ sabhI jIvo se maiM kSamAyAcanA karatA huuN| ___ bhAvArtha-namaskAra karatA huuN| arthAt unake upakAra ko svIkAra karatA hU~ / kSamAyAcanA karatA hU~ arthAt mere apakAra ko svIkAra karatA huuN| mujha para hue, horahe eva hone vAle sabhI upakAriyo ke upakAra ko maiM kRtajJabhAva se svIkAra karatA huuN| mujha se hue, ho rahe tathA hone vAle sabhI apakAro ko maiM saralabhAva se svIkAra karatA hU~ eva phira nahIM karane ke bhAva se kSamAyAcanA karatA huuN| bar3e se bar3A upakAra unakA hai jo apane jinasvarUpa ko dekha rahe haiM tathA usakI prApti taka apana aparAdho ko kSamA kara rahe haiN| unakI karuNA, unakI maitrI, unakA pramoda tathA unakA mAdhyasthya mere jinasvarUpa ko prApti me upakAraka hai| isalie maiM unakI stuti karatA hU~ tathA mujha me sabhI jIvo ke prati cAro bhAva prakaTita ho aisI prArthanA karatA huuN| usase viparIta mere bhAvo kI maiM nindA karatA hai, garhaNA karatA haiM evaM sabhI jIvo ke samakSa tadartha kSamA mAMgatA huuN| sabhI jIvo ke samakSa unake prati Acarita aparAdho hetu kSamAyAcanA karatA huuN| sabhI jIvo ke pracchanna jinasvarUpa ko devakara unake prati maitrI, pramoda, kAruNya eva mAdhyasthya bhAva ko vikasita karatA huuN|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kRtajJatA evaM paropakAra kI karaNIya bhAva se svIkRti RNamukti niSpanna karatI hai / upakArI ke prati kRtajJatA kA bhAva tathA apakArI ke prati bhI upakAra karane kA bhAva Ae binA dono RraNo se mukti asambhava hai / eka RNa upakAra lene se hotA hai / dUsarA RNa apakAra karane se hotA / ataH ubhaya RNa kI mukti hetu namAmi tathA khapAmi dono bhAvo ko ArAdhana kI samAna AvazyakatA hai / namo pada kA mahattva namo pada kA eka artha dravya bhAva sakoca hai / dravya kAyA evaM vAraNI kA tathA bhAva se mana tathA buddhi kA bAhya padArthoM me se sakoca sAdhakara use grAtmAbhimukha banAkara sabhI mahApuruSa parama pada ko prApta hue haiM zrathavA dUsare prakAra se dravya sakoca arthAt zarIrAdi bAhya vastu ke mada kA tyAga tathA bhAva saMkoca arthAt mana, buddhi Adi ke abhimAna kA tyaag| isa prakAra mada tathA mAna kA tyAga hone se vRtti zrantarmukhI hotI hai tathA usase sarvazreSTha vastuo kA jJAna evaM dhyAna phalIbhUta hotA hai / jJAna kA phala samatA-saMvara hai tathA dhyAna kA phala nirodhanirjarA hai / vaha usI kA varaNa karatA hai jisame mana meM kAyA tathA upalakSaraNa se pudgala ke sayoga janita sarva zradayika bhAvo kA abhimAna gala gayA ho| sAtha hI mana eva buddhi tathA upalakSaraNa se sarva prakAra ke kSAyopazamika bhAvo kA bhI ahaMkAra calA gayA ho| isase yaha siddha huA ki jAti, kula rUpa, vala, aizvarya evaM vAllabhyAdi pradayika bhAvo ke mada kA tyAga hI mukhya rUpa se dravya-saMkoca hai tathA tapa zruta, jJAna eva buddhi zrAdi kSayopazama bhAvo ke mAna kA tyAga hI mukhyarUpa se bhAvasaMkoca hai / dravya tathA bhAva athavA vAhya eva abhyantara
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina dono prakAra ke mada tathA mAna ke tyAga kA praNidhAna ho dravya-bhAva-saMkoca hai eva vahI namaskAra kA mukhya prayojana hai / aisA namaskAra bhAva athavA usakA lakSya, dharma ke prArambha me atIva Avazyaka hai| namo mantra se ahaMtA-mamatA kA tyAga ahatA athavA mamatA sasAra me bhaTakAne vAlI vastu hai / ahantA kA artha hai 'karma kA kartA mAtra maiM hI hU~' aisI buddhi / mamatA kA artha hai 'karmaphala kA adhikArI maiM hU~' aisI buddhi| ina dono ko nivArane hetu karma kA karttA kevala maiM nahI, kintu kAla, svabhAva, bhavitavyatA eva pUrva kRta karma vagairaha ke sahayoga se karma ho rahA hai aisA vicAra karanA eva karma phala bhI saba ke sahayoga kA pariNAma hai, usa para mAtra mere akele kA adhikAra nahI, aisA vicAra karanA / namaskAra ke ArAdhaka ko apane sabho karma eva unake phala, jinako namaskAra karatA hai, una namaskAryoM ko samarpita kara denA cAhie kyoki nimitta kartavya unakA hai| unake avalambana se hI karma eva usake phala me zreSThatA AtI hai| pratyeka zubha karma evaM usakA zreSTha phala jisake avalamvana se zubha eva zreSTha banatA hai unake svAmItva kA hai, aisA vyavahAra naya kahatA hai| isase dono para svAmItva unakA hai aisI vRtti dhAraNa karanI caahiye| usake pariNAmasvarUpa ahatva-mamatva gala jAtA hai eva namratA, nirabhimAnatA, saralatA, santoSa Adi guNo kI utpatti hotI hai tathA bhakti ke sumadhura phalo kA adhikArI bana jAtA hai / avyaya pada vyAkaraNa zAstra ke niyamAnusAra namo avyaya pada hai / mokSa bhI avyaya pada hai| isame "namo" avyaya, mokSa pada kA bIja
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 bhI hai / avyayapada hI jJAtavya dhyAtavya evaM prAptavya hai / vAkya me karttA, karma eva kriyA tIna hote hai / yahA~ namo avyaya hone se usame mAtra kriyA hai para karttA yA karma nahI / sAdhanA ke samaya jaba karttA eva karma gauraga hote hai tathA upayoga me mAtra kriyA rahatI hai tabhI sAdhanA zuddha hotI hai / namo pada kA uccAraNa hI kriyAvAvaka ho kisI zreSTha tattva kA sIdhA bhAna karAtA hai athavA dhyAtA, dhyeya tathA dhyAna isa tripuTI me se jaba dhyAtA kA vismaraNa ho jAtA hai taba manovRtti kevala dhyeyAkAra vanatI hai, tathA dhyAna yathArtha hugrA mAnA jAtA hai / namaskAra kI kriyA me bhI jaba karttA tathA karma kA vismaraNa ho kevala kriyA rahatI hai tabhI sAdhanA zuddha huI ginI jAtI hai / phira namo pada kA uccAraNa hI vaikharIvANI kA prayoga hai ata vaha kriyAyoga hai| artha kA bhAvana hI madhyamAvANI ho bhaktiyoga hai | namaskAra kI antarakriyA pazyantI rUpa hai prata. vaha jJAnayoga hai / isa prakAra karma, bhakti tathA jJAna ina tIno yogo kI sAdhanA namo pada meM nihita hai / nirmala vAsanA namaskAra kI sAdhanA se malina vAsanAzro kA tyAga hotA hai, nirmala vAsanA kA svIkararaNa hotA hai tathA anta me cinmAtra vAsanA avaziSTa rahatI hai / malina vAsanA do prakAra kI hotI hai -- eka bAhya hai tathA dUsarI Antara / viSayavAsanA bAhya tathA mAnasavAsanA grAbhyantarika hai| vipayavAsanA sthUla hai to mAnasavAsanA sUkSma hai / vipayo ke bhoga kAla me utpanna - hue saskAra, viSayavAsanA hai tathA vipayo kI kAmanA ke kAla me udbhUta saskAra, mAnasavAsanA hai / dUsarI prakAra se lokavAsanA athavA dehavAsanA hI vipayavAsanA hai tathA dambha, darpAdi hI mAnasavAmanA hai | namaskAra bhAva tathA namaskAra kI kriyA meM vAhyAntara ubhaya prakAra kI malina vAsanA kA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 nAza hotA hai tathA maitrI, muditAdi nirmala bhAvanAeM prakaTa hotI hai / cinmAtra vAsanA kA artha hai mana, buddhi prAdi caitanya kA zubha vyApAra / usase kAryAkArya ke vivekarUpI madvicAra jAgate hai tathA anta me usakA bhI paramAtma-sAkSAtkAra me laya ho jAtA hai / sadvicAra tathA sadviveka sAdhana rUpa 'para' jJAna hai tathA AtmasAkSAtkAra- paramAtmasAkSAtkAra sAvyarUpa 'para' jJAna hai | sAkSAt yA paramparA se ubhaya prakAra ke jJAna kI prApti namaskAra bhAva tathA namaskAra kI kriyA se siddha hotI hai / isa sambandha me kahA gayA hai ki- vandho hi vAsanAbandho, mona' syAd vAsanAnaya / vAsanAmtva parityajya, monArthitvamapi tyaja // artha---vAsanA kA bandha hI bandha hai / vAsanA kA kSaya hI mokSa hai / vAsanAo kA tyAga kara tU mokSArthipana kA bhI tyAga kara grarthAt Atma sAkSAtkAra ko prApta kara / parameSThi namaskAra se mamatva kI siddhidha caudahapUrva tathA dvAdazAgI se apane ko jo aneka prakAra kA prakAza milatA hai uname se eka prakAza yaha hai ki grAtmadRSTi se koI jIva apane se choTA nahI tathA dehadRSTi se koI jIva apane se baDA nahI hai / karmamukta zravasthA sava jIvo ko samAna sukhadAyaka hotI hai / karmavaddha avasthA sabako samAna kaSTadAyaka hotI hai kyoki karmajanita sukha bhI anta me dukhadAyaka hai / sabhI jIvo ke sAtha apanI tulyatA kA isa prakAra bhAvana tathA usase prApta hotA prapUrva samatva hI mokSa kA asAdhAraNa kAraNa hai / yaha bhAvanA ATho prakAra ke mada ko, cAro prakAra ke kapAya ko tathA pA~co prakAra kI indriyo ko vijita karAne vAlI hoto hai / isase parama puruSArtha kI siddhi hotI hai / zrI pacaparameSThi namaskAra isa me bhAvanA se
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 zrI siddhi pada ko prApta unnata zrI arihato, vartamAna ke utkRSTa -170 tathA jaghanya 20 zrI arihato tathA bhaviSyakAla ke ananta zrI arihato ko namaskAra hotA hai| sAtha hI atItakAla ke ananta siddho ko vartamAna kAla ke eka samaya meM hone vAle utkRSTa 108 siddho ko tathA bhaviSya ke ananta siddho ko namaskAra hotA hai / vaise hI atItakAla ke ananta, siddho ko vartamAna kAla ke sabhI kSetro ke kevala jJAniyo tathA chadmastha muniyo tathA bhaviSya kAla ke ananta AcAryo, upAdhyAyo Adi sAdhu bhagavAna ko namaskAra hotA hai / yaha namaskAra parameSThiyoM meM sthita samatva ko uddezita hone se samatva kI siddhi karavAtA hai| pA~ca prakAra ke guru zrI namaskAra maMtra meM pAMca prakAra ke guru samAviSTa haiM / zrI arihaMta mArgadarzaka hone se preraka guru haiM, zrI siddha avinAzI pada prApta hone se sUcaka guru haiN| zrI prAcArya arthopadezaka hone se vodhaka guru haiM zrI upAdhyAya sUtra ke dAtA hone se vAcaka guru haiM eva zrI sAdhu mokSa mArga meM sahAyaka hone se sahAyaka guru haiN| paMca guruo ko namaskAra rUpa hone se zrI namaskAra maMtra ko guru matra athavA pacamaMgala bhI kahate haiN| yaha paMcamagala sUtrarUpa hote hue bhI vAra-bAra manana karane yogya hone se, sAtha hI usake samyak ArAdhana dvArA camatkArika pariNAma Ate hone se usakI prasiddhi loka me maMtra rUpa me huI hai| pAMca jJAna evaM cAra zaraNa kI taraha ve bhAva maMgala haiM / dravya-pApa kI vizeSatA ko jAnane vAlA jIva isa maMtra kA vizeSa rUpa se adhikArI hotA hai| dhyAna evaM lezyA samasta indriyo ko bhUmadhya Adi sthAno me kendrita kara ke jo cintana hotA hai, use dhyAna kahate haiN| dhyAna ke dUsare
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 bhA kaI artha hai / zrutajJAna ko bhI zubha dhyAna kahA jAtA hai / cintA tathA bhAvanApUrvaka sthira zradhyavasAya ko bhI dhyAna kahA gayA hai / nirAkAra nizcala vuddhi, eka pratyayasantati, sajAtIya pratyaya kI dhArA, parispandavarjita ekAgra cintAnirodha zrAdi unake dhyAna ke aneka paryAya kahe gaye hai una sabakA sagraha parameSThi dhyAna me samajhanA cAhiye / kamalavandha se, trikaraNa zuddhi se tathA vindunavaka se bhI namaskAra kA dhyAna ho sakatA hai / namaskAra ke dhyAna kA phala lezyAvizuddhi yAne mAyA, mithyAtva tathA nidAna, ina tIno zalya se rahita citta ke pariNAma hai| zraddhAlu zrAtmA jo koI kriyA karatI hai vaha dUsaro konIce girAne ke lie yA apane utkarSa ke lie nahI hoto / jisame mukhyata parApakarSa kI vRtti hotI hai vaha mAyA zalya hai eva jisame mukhyata. svotkarSa sAdhane kA manoratha ho vaha nidAna zalya hai | jisame svamati kI kalpanA mukhya ho vaha mithyAtva zalya hai / kriyA kI saphalatA hetu pratyeka kriyA mAyA, mithyAtva tathA nidAna - ina tIna zalya se rahita honI cAhiye zrarthAt nirdambha, ni.zaMka tathA nirAzasa bhAva se honI cAhiye / zrI namaskAra kA dhyeyaniSTha ArAdhana jIva ko nirdambha, ni zaka tathA niSkAma banAtA hai kyoki usame mamatva - bhAvakA zoSaNa tathA samatva bhAva kA poSaraNa hotA hai / lezyAvizuddhi evaM sneha-pariNAma 1 zrI namaskAra mantra ke ArAdhana se dUsare bhI tIna guraNa puSTa hote hai / ve hai kSamatA, damatA, tathA zamatA / kSamatA prarthAt krodharahitatA, damatA arthAt kAmarahitatA tathA zamatA zrarthAt lobharahitatA / dUsaro ko apane samAna dekhane vAlA kisa para krodha kare ? dUsare ko pIDA ho usa prakAra ke kAma zrathavA lobha kA sevana bhI vaha kisa prakAra kare ? dUsare ke
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 duHkha ko apanA duHkha mAnane vAle tathA dUsare ke sukha kI apane sukha jitanI hI kImata grAMkane vAle meM kAma, krodha tathA lobha ye tIno doSa lupta ho jAte haiN| isI prakAra mAyA, mithyAtva tathA nidAna ye tIno zalya bhI cale jAte hai | zrI namaskAra mantra se hotI lezyAvizuddhi kA yaha phala hai / 'lezyAvizuddhi' tathA 'sneha kA pariNAma' eka dRSTi se samAna artha ke vAcaka zabda haiM / zrI namaskAra mantra samasta jIva- rAzi para sneha kA pariNAma vikasAtA hai, sAtha hI isa sneha ke pariNAma meM kAma krodha evaM lobha ye tIno doSa tathA mAyA, mithyAtva evaM nidAna ye tIno zalya pAnI se bhare kaccI miTTI ke ghar3e kI taraha gala jAte haiM tathA AtmA kSAnta dAnta eva zAnta tathA niSkAma, nirdambha tathA ni zalya ho kriyA ke utkRSTa phala ko prApta kara -sakatI hai / kRtajJatA guNa kA vikAsa navakAra caudaha pUrva kA sAra hai evaM samasta zruta jJAna kA rahasya hai / usakA eka kAraNa namaskAra se kRtajJatA guraNa kA samAyojana hotA hai / kRtajJatA guraNa sabhI sadguNo kA mUla hai / usakA zikSaNa namaskAra se milatA hai / kRtajJatA guraNa kA utpAdaka paropakAra guNa hai / paropakAra guraNa sUrya ke sthAna para hai to kRtajJatA guraNa candramA ke sthAna para / jisase upakAra hotA hai, usake prati kRtajJa rahanA hI dharma kA AdhAra hai / aisA jJAna prArambha se hI dene hetu zrI namaskAra maMtra ko mUla matra yA mahA maMtra kahA hai | navakAra vinA tapa, cAritra evaM zruta niSphala kahe gae haiN| isakA artha kRtajJatA bhAva ke binA samasta zrArAdhanA aMkarahita zUnya jaisI hai / samyaktva guraNa bhI kRtajJatAbhAva kA sUcaka hai kyoki usame deva tattva, gurutattva evaM dharma tattva ke prati bhakti hai, namaskAra hai, zraddhAgabhita bahumAna
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai tathA ye tIno tattva parama upakAraka hai aisA hArdika svIkaraNa hai| jisase sabhI kucha zubha milA hai, mila rahA hai tathA milane vAlA hai usako yAda karanA tathA usake prati namra bhAva vAraNa karane kA hI dUsarA nAma kRtajJatA guNa hai| kRtajJatA guNa eka prakAra kI RNa mukti kI bhAvanA bhI hai| paropakAra guNa muktimArga me RNamukti kI bhAvanA se utpanna huA zubha bhAva hai| RNamukti tathA karmamukti eka hI sikke ke do pahalU hai| avyAbAgha sukhasvarUpa mokSa me denA hI hai lenA kucha bhI nahIM hai / sasAra me to kevala lenA hI hai para denA kucha bhI nhiiN| lene kI kriyA me se chaTane kA upAya, jahAM taka kucha bhI lenA nahI tathA kevala denA hI hai vaisA mokSa prApta karanA hai / usa mokSa ko prApta karane kA ananya sAdhana eka namaskAra bhAva yA kRtajJatA guraNa haiN| yAgya kA namaskAra karane vAle kA vikAsa tathA namaskAra nahIM karane vAle kA vinAza hI isa sasAra kA avicala niyama hai| dAna ruci bhI namaskAra kI hI eka ruci hai / namaskAra sarvazreSTha puruSo ko eva sarvazreSTha sadguNo ko sarvazreSTha dAna hai| dAna ruci ke binA dAnAdi guNa jaise guNa nahI bana sakate vaise hI namaskAra ruci ke vinA puNya ke kArya bhI puNyAnubandhI puNya svarUpa nahIM bana sakate haiM / namratA kA mUla kRtajJatA, kRtajJatA kA bIja paropakAra tathA paropakAra kA bIja jagata-svabhAva hai / vizva kA dhAraNa, pAlana, poSaNa paropakAra se hI ho rahA hai / koI bhI kSaraNa aisA nahIM hai ki jisame eka jIva ko dUsare jIva kI tarapha se upagraha-upakAra na hotA ho / isa sambandha me kahA hai ki - taruvara saravara saMtajana, cothA barasata meha / ___ - - paramAratha ke kAraNe, cAroM dhariyA deha / /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 pivanti nadya svayameva nAmbha., svayaM na khAdanti phalAni vRkSAH / nAdanti sasyAni khalu vArivAhAH, paropakArAya satAM vibhUtayaH / / 2 / / parakAryAya paryApte, vara bhasma vara tRNam / paropakRtimAdhAtu-manamo na punaH pumAn / / 3 / / tathA-sUryAcandramasau vyomna , dvau narau bhUSaNa bhuvaH / upakAre matiyasya, yazca taM na vilumpati / / 4 / / namaskAra meM namratA ahiMsAdi dharma mAtra kA mUla namratA hai| dharma ko sAnubandha vanAne vAlA namaskAra kA bhAva hai / dharma prApta karane kA pahalA sopAna namra honA hai / jo namra nahIM bana sakatA hai vaha dharma ko pahicAna nahI sakatA hai / dharma ko pahicAnane hetu karma ke svarUpa ko jAnanA cAhie tathA jo karma ke svarUpa ko jAnatA hai vaha avazya namra banatA hai / namra vanakara sayamI hone vAlI AtmA Ate karmoM ko rokatI hai eva purAne karmo ko viserane kA sAdhana tapa hai tathA vaha use karane ke lie sadA ullasita rahatA hai / eka namaskAra me ahiMsA, sayama eva tapa ina tIno prakAra ke dharma ke ago ko sammilita karane kA sAmarthya hai / dharma karake jo garva karatA hai vaha dharma vAstavika nahIM para dharma kA AbhAsa mAtra hai / karma kI bhayAnakatA ke jJAna se hotI namratA hI vAstavika namratA hai| karma ke svarUpa kA jJAna hote hI vaha jJAna jIva ko namra banA detA hai / karma svarUpa ke jJAna vinA karma kIca ko nikAlane yA rokane kI vRtti ho nahI sakatI / namratA ko paidA karane vAlA tatvajJAna yadi nahI milatA hai to AtmA karma kA kSaya karane vAle tAttvika dharma ko kaise prApta kara sakatI hai ? ahiMsA, sayama tathA taparUpI satya dharma ko prApta karane hetu karma kI sattA vadha, udaya tathA udoraNAdi ko zrI sarvajJa bhagavAna se kahA hai / unako jAnane se prApta tAttvika namratA se sacce ahimAdi dharmoM kI prApti tathA pAlana ho sakatA hai| vinaya namo kA arthAt namratA kA paryAya hai| aSTakarma vinayana-dUrIkaraNa vinaya kI zakti hai / usakA artha yaha hai ki aSTakarma ke bandha me mukhya kAraNabhUta
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 aSTamada hai, usakA samUla nAza karane kI zakti vinayaguNa meM hai, namravRtti me hai| merI AtmA anAdi karma ke sambandha se tuccha, kSudra, paravaza tathA parAdhIna dazA me hai aisA jJAna bhI jina vacana dvArA hone se jAti kula, rUpa, vala, lAbha, aizvaryAdi karmakRta bhAvo kA abhimAna gala jAtA hai tathA jIva me saccI namratA AtI hai / ata dharma ko sAnubandha banAne vAlA namaskAra bhAva hai yaha vAkya satya siddha hotA hai / apTa mada ke kAraNabhUta aSTakarma, aSTakarma ke kAraNabhUta cAra kaSAya, cAra sajA tathA pAMca viSaya prAdi se bhayabhIta jIva hI vAstavika dharma ko prApta karane kA pAtra hai| dharma prApta jIvo para usakI bhakti tathA pramoda jAgrata hotA hai tathA dharma aprApta jIvo ke prati karuNA eva mAdhyasthya AtA hai| ina cAra bhAvo rahita dharmAnuSThAna me kisI na kisI prakAra kA mada bhAva chipA huA hai / ata. vaha sAnuvandha dharma nahIM banatA hai| dharma ko sAnubandha banAne hetu karma ke vicAra ke sAtha guNAdiko ke prati pramoda tathA du khAdiko ke prati karuNA Adi bhAvo kI bhI utanI hI AvazyakatA hai / sarvazreSTha mahAmantra __jo tIno bhUvano ke lie namaskaraNIya bane hai, ve isI zrAtmadRSTi bhAva ke sparza se bane hai ki unase choTA koI nahIM hai| ata namaskaraNIyo ko kiyA namaskAra apana hRdaya me saccA namaskAra bhAva lAtA hai / namaskAra mantra tabhI prabhAvI banatA hai java yaha samajhA jAtA hai ki AtmadRSTi se apane se koI choTA nahI hai| aise bhAvanamaskAra ko prApta karake hI jIva mokSa gae haiM tathA jA rahe haiN| AtmadRSTi se mujhase koI choTA nahIM, kyoki sabhI prAtmasvarUpa se samAna hai| dehadRSTi se mujhe se koI moTA nahI, kyoki karmakRta bhAva sabake lie samAna haiN| karmakRta zubha bhI pariNAma dRSTi se azubha athavA vinazvara hai / koI choTA nahI yaha vicAra garva ko rokatA hai tathA koI bar3A nahI yaha vicAra dainya ko rokatA hai| dayA dharma kI mAtA hai tathA dAna-pitA hai / mAyA pApa kI mAtA hai tathA mAna pitA / dAna se mAna kA nAza hotA hai tathA' dayA se mAyA kA nAza hotA hai| dAna meM sarvazreSTha dAna sammAna kA dAna hai / zrI namaskAra
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantra se paca parameSThiyo kA sammAna hotA hai| ataH vaha baDe se var3A dAna hai, tathA zrI namaskAra mantra se sabhI duHkhI jIvo ke du.kha ko dUra karane kI buddhi utpanna hotI hai / ata vaha baDI se vaDI dayA tathA karuNA hai| sarvotkRSTa dayA tathA dAna se mAyA tathA mAna kA nAza karana vAlA hone se zrI namaskAra mantra jIvana me uttama parivartana lAne vAlA zreSTha mantra hai| trikaraNa yoga kA hetu zrI arihata, prAcArya, upAdhyAya tathA mAdhu ye sabhI siddha avasthA kI pUrva bhUmikAeM haiM / isalie ve parameSThi kahalAte hai tathA uname samyak jJAna, darzana, cAritra eva tapa kI sarvotkRSTa vahA~ sampattiyA~ vasatI hai| jahA~ camatkAra se namaskAra lobhavRtti namaskAra se camatkAra dharmavRtti hai| dharma kA mUla namaskAra hai hai tathA dharma kA phala citta prasAda rUpI puraskAra hai / dharma kA svarUpa bhAvavizuddhi hai| namaskAra kA sAkSAt puraskAra citta prasAda hai| citta prasAda kA phala "AtmIya graha mokSa" hai arthAt paudgalika bhAvo me mamatva vudvi kA nAza hai / dharma kA koI bhI niyama tIna karaNa tathA tIna yoga se hI pUrNa banatA hai / mana se karavAnA tathA anumodana karanA vizvahita cintana ke bhAva ke arntagata A jAte hai| vizvahita cintana kA bhAva zrI jinezvaradeva kA bhAva hone se bhava bhramaNa kA niyamana karatA hai| arddhapudgala parAvarta se adhika bhava bhramaNa nahI hotA hai / aisA niyama mAtra jJAna yA mAtra cAritra kI apekSA nahI rakhatA hai para zrI jina vacana, zrI jina vicAra athavA zrI jina vartana para Adara bhAva kI apekSA rakhatA hai / tIna karaNa eva tIna yoga pUrvaka hotI dharma kriyA vizvahita cintana kA varaNa karatI huI bhava-bhramaNa ko parimita banAtI hai / namaskAra bhI dharma kriyA hai, ata trikaraNa yoga se karane kA vidhAna hai| saccI mAnavatA jisase adhika upakAra ho use namaskAra karanA mAnavatA hai / manuSya ko prApta mana kA vaha zreSTha phala hai| ata. upakAriyo ko namaskAra karanA parama kartavya hai| java abhautika cinmaya
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthoM se ubhayalaukika upakAra hotA hai taba bhautika padArthoM se hotA upakAra kevala ekapakSIya eva ihalaukika jJAta hotA hai ata abhautika padArtha prathama namaskAra ke pAtra hai| zAstra kahate hai ki jo dukha milA hai vaha apanI ayogyatA ke mukAbale thoDA he aisA mAnanA sIkho evaM jo sukha milA hai vaha apanI yogyatA ke mukAbale adhika hai aisA mAnanA sIgyo / puNya ko dUsaro kI sahAyatA ke kAraNa huaA mAnanA sIkho eva pApa kA kAraNa apane ko mAnanA siikho| pApa ke prati pakSapAta eva puNya ke prati aruci hI samasta dukho kA mUla hai eva usakA kAraNa kArya kAraNa bhAva ke niyama kA avicAra athavA ajAna hai| kArya kAraNa ke anurUpa hotA hai / pApa parapIDA rUpa hai| ata usakA phala dukha hai eva puNya parapIDA parihAra rUpa hai ata usakA phala sukha hai / saccA sukha mokSa me hai / puNya pApa se rahita avasthA me hai / jisako Urdhvagamana karanA hai use ucca padArtho ko namaskAra karanA sIkhanA caahie| usI me saccI mAnavatA hai| jisa prakAra nakha se agulI, vAla se sira tathA vastra se zarIra adhika mUlyavAna hai, vaise hI zarIra se AtmA kA mUlya adhikatama hai, aisA mAnanA sIkhanA cAhie / dhana gyArahavAM prANa hai| usase daza dravya prANo kI adhikatA svIkAra karanI evaM dravya prANa se bhAva prANa kI vizeSatA-adhikatA svIkAra karane me hI avika viveka hai, vicAra hai eva satya kA svIkAra hai / parameSThi namaskAra me viveka, vicAra tathA satya kA svIkAra hone se mAnavatA kI saphalatA hai| zrI paMcaparameSThimaya vizva zrI arihata pacaparameSThimaya hai| zrI pacaparameSThi kI stuti hI zrI arihata kI stuti hai / zrI arihata me arihatapanA to hai hI parantu usake atirikta siddhapana bhI hai / artha kI dezanA pradAna karane vAle hone se prAcAryapana bhI hai| zrI gaNadhara bhagavAn ko tripadI rUpI sUtra kA dAna karane vAle hone se upAdhyAyapana bhI hai| kacanakAminI ke sasarga se alipta, niviSaya-citta vAle, nirmama ni saga tathA apramattabhAva vAle
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 hone se sAdhupana bhI hai| isa prakAra pA~co parameSThimaya hone se zrI zrarihata kI stuti zrI pacaparameSThi kI stuti rUpa hai evaM zrI pacaparameSThi kI stuti zrI arihata kI stuti rUpa hai / zrI hita me pacaparameSThi tathA zrI pacaparameSThi me arihata nihita hai / dUsarI prakAra se zrI arihata vizva kI prAtmA hai / samagra vizva unakI zrAtmA me jJAnarUpa, karuraNA rUpa, maMtrI rUpa, pramoda rUpa eva mAdhyasthya rUpa me sthita hai, pratiSThita hai / vizva zrI ahitarUpa hai kyoki zrI arihato kI karuNA kA vipaya hai, zrI hito ke jJAna kA jJeya hai tathA zrI ahito ke upadeza arthAt prAjJA kA zrAlambana athavA kSetra hai / isa prakAra zrI zrarihata samagra vizvamaya tathA samagra vizva zrI grahitamaya hai arthAt zrI pacaparameSThi samagra vizvamaya tathA samagra vizva zrI pacaparameSThimaya hai | zrI paMcaparameSThi kA dhyAna zrI pacaparameSThi kA dhyAna jaba zabda, artha tathA jJAna se sakI hotA hai taba vaha savikalpa samAdhi kA kAraNa banatA hai / isa prakAra jaba yaha dhyAna deza, kAla, jAti zrAdi se yukta hotA hai taba bhI yaha savikalpa samAdhi banatA hai / jaba deza, kAla, jAti zrAdi se zUnya kevala artha mAtra nirbhAsa banatA hai taba yadi vaha sthUla vipayaka ho to nirvicAra samAdhi rUpa vanatA hai aisA zrI pAtajala yoga darzana meM varNita hai / sthUla yAne manuSyAdi paryAyarUpa evaM sUkSma yAne zuddha zrAtmasvarUpa samajhanA cAhie / zrI jaina darzanAnusAra paryAyayukta sthUla sUkSma dravya kA dhyAna savitarka - savicAra tathA paryAya vinirmukta sthUla sUkSma dravya kA dhyAna nirvitarka nirvicAra samAdhi hai athavA antarAtmA me paramAtmA ke guNoM kA abheda Aropa ( samApatti ) hI dhyAna kA phala hai tathA vaha sasargAropase hotA hai / sasargAropa yAne jisake tAttvika ananta guraNa AvirbhUta hai una siddhAtmAno ke guNo ke viSaya me antarAtmA kA ekAgra upayoga | vaha cacala citta vAle ko indriya nigraha binA nahI hotA hai / indriyo kA nigraha zrI jina
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 pratimAdi tathA sUtra svAdhyAyAdi ke Alambana vinA nahI hotA / ata tattva kI prApti me sUtra -svAdhyAya tathA zrI jina pratimAdi kA Alambana bhI prakRSTa upakAraka hai isa hetu 'zrI upamiti bhava- prapaca kathA' me kahA gayA hai kimUlottaraguNAH sarve, sarvA ceyaM vahiSkriyA / munInAM zrAvakAraNAM ca dhyAnayogArthamIritA ||2|| artha-sAdhuo eva zrAvako ke mUla uttaraguraNa tathA samasta bAhya kriyAe~ dhyAnayoga ke lie variNata kI gaI hai / navakAra meM bhagavadbhakti navakAra me kevala vIrapUjA nahI, parantu bhagavadbhakti bhI bharI huI hai / samasta jIvaloka kA kalyANa karanA zrI parameSThi bhagavAna kA svabhAva rUpa bana gayA hai / unakA yaha svabhAva unake nAma, prakRti, dravya evaM bhAva ina cAro nikSepo se prAvirbhUta hotA hai | navakAra ke prathama pA~ca pado me sthita pA~co parameSThi cAroM nikSepo se tIno kAla me eva caudaho loko me apane svabhAva se hI saba kA kalyANa sampAdana kara rahe haiM / antima cAra pado me una zrI ko namaskAra karane vAle cAro gati ke samyagdRSTi eva mArgAnusArI jIva, 'dhyAtA - dhyeya svarUpa baneM' isa nyAya ke zrAgama se arthAt jJAnopayoga se bhAvanikSepa me zrI paca parameSThi rUpa vanakara sakala pApa ke vidhvasaka tathA sakala magala ke utpAdaka banate haiM / jo grAgama se eva bhAvanikSepa se zrI ahita Adi svayaM hI parameSThi hai eva zrAgama se bhAvanikSepa dvArA una zrI ke jJAtA eva una zrI ke dhyAna me upayogavAna dhyAtA bhI haiM / namaskAra kI cUlikA milakara pA~ca pada mahAzrutaskaMdha rUpa hai / isakA artha yaha huA ki namaskArya, namaskartA eva namaskArya me hRdaya me jJAna tathA karugA ke vipayabhUta samasta jIvaloka zrI namaskAra mahAmatra rUpI zrutaskagha me samAviSTa ho jAte hai / caudaha rAja loka tathA sacarAcara sRSTi ko prAvRta karatA zrI namaskAra mahAmaMtra sarva vyApaka hai / samagra vizva ke sAtha vivekapUrvaka ekatAnatA tathA ekarasatA samAyojita karane hetu sarala se sarala sAdhana arthabhAvanA pUrvaka hotA zrI namaskAra mahAmaMtra kA smaraNa -
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 tathA raTana hai / parameSThi bhale hI ve phira tIno kAla tathA sarvakSetra ke ho para jAti se eka hai / prata. eka kA prabhAva saba me hai eva saba kA prabhAva eka me hai / eka zrI arihata ke smaraNa me sabakA smaraNa ho jAtA hai / tIno bhuvano me sthita sArabhUta tattva arhatya eva usakA smaraNa eka zrI arihata ke smaraNa se sambhava hotA hai / ata zrI grarihata ke smaraNa kA prabhAva acintya hai / vizva ko zubha, zubhatara athavA zubhatama banAne vAlA athavA prazubha, azubhatara athavA azubhatama hone se rokane vAlA yadi koI hai to vaha zrI paca parameSThimaya tattva hai / yaha nizcaya jaise jaise dRDha hotA jAtA hai tyo tyo zrI hito kA athavA parameSThiyo kA smaraNa, bhAvasmaraNa banakara jIvana kA bhAva rakSaraNa karatA hai / vahI matra hai jisakA manana karane se rakSaNa ho / prata namaskAra ke vargoM se hotA zrI parameSThiyo kA smaraNa mahAmaMtra svarUpa bana parama upakAraka hotA hai / zrI namaskAra maMtra kA smaraNa jo zrI jinazAsana kA sAra hai, jisako granta samaya me prApta kara bhavasamudra tararaNa kiyA jAtA hai tathA jIvana me aneka pApa Acarita hote hue bhI jisake smaraNamAtra se hI jIva sadgati ko prApta karate hai vahI zrI pacaparameSThi navakAra mahAmaMtra pracintya mahimA se bharita hai / devatva milanA grAsAna hai, vizAla rAjya, sundara striyAM, ratna kI DheriyAM grathavA suvaNaparvata milane sulabha hai para zrI navakAra maMtra milanA tathA usake prati prataraga prema jAgrata honA saba se adhika durlabha hai / ata pratyeka kArya ke prArambha me usakA smaraNa karane kA vidhAna hai / caudaha pUrva ko dhAraNa karane vAle bhI anta samaya me isa mahAmaMtra kA smaraNa karate hai | isake prabhAva se svayaMbhUramaNa sAgara se bhI baDA sasAra sAgara sukhapUrvaka tirA jA sakatA hai tathA mokSa ke avicala sukha zIghrAtizIghra prApta kie jA sakate hai / isa mahAmantra kA smaraNa hRdaya me zrakhaNDita rUpa se vidyamAna rahe aisA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 manoratha samyak daSTi jIva sadA ke lie vAMchita karatA hai| isa vipaya me kahA hai ki-- dazame adhikAre mahAmatra navakAra / manathI naci mUko zivasukha phala sahakAra, eha japatAM jAye durgati doSa vikAra / supare ai samaro, cauda pUrabano sAra ||shaa janmAntara jAtAM jo pAme navakAra / to pAtika gAlI, pAmeM suraavatAra / ai navapada sarikho matra na koI sAra / iha bhava ne parabhave sukha sampatti dAtAra // 2 // juo bhIla bhIlaDI, rAjA rANI thAya / nava pada mahimAthI rAjasiMha mahArAya / rANI ratnAvatI behu pAmyA che sura bhoga, eka bhava pachI leze zivavadhU saMjoga ||3|| zrImatI ne e valI matra phalyo tatkAla / phaNidhara phITI ne prakaTa thaI phUlamAla, ziva kumare jogI sovana puriSo kIdha / ema eNe matre kAja ghaNAnA siddha |4|| upA0 zrI vinayavijayajI mahArAja (puNya prakAza kA stavana DhAla 10) zubhaM bhavatu sarveSAm /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmaMtra kI anuprekSA tRtIya kiraNa
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama 1 mahAmatra kI ArAdhanA 2 saccA namaskAra 3 duSkRtagardA eva sukRtAnumodana eka hI sikke ke do pakSa 4 masAra kI vimukhatA-mokSa kI sammukhatA 5 dharma prApti kA dvAra 6 pApa kA pazcAttApa eva puNya kA pramoda 7 zrI namaskAramatra kI siddhi 8. sAdhya, sAdhana eva sAdhanA 6 aAtmajJAna eva nirbhayatA 10. mohaviSApahAra kA mahAmatra 11 dravya-bhAva sakoca, kAyA eva mana kI zuddhi 12 mArgadarzaka eva mArgarUpa 13. matra dvArA manakA rakSaNa 14 mana ko jitAne vAlA 'namo' matra 15 'namo' pada rUpI setu 16 nirvikalpa cinmAtra samAdhi 17 sarvaziromariNa matra 18 sacce matro kA prabhAva 19. manogupti eva namo maMtra 20 samartha kI zaraNa 21 zraddhA eva bhakti 22 mAdhya eva mAvana me niSThA 23, RNamukti kA mahAmatra
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. namratA evaM bahumAna 25 grAdhikArikatA eva yogyatA 26 caudahapUrva kA sAra prabheda namaskAra 27 dravyaguNa paryAya se namaskAra 28 samyagdRSTi jIvo kA trANa 29. prakAzaka jJAna eva sthairyotpAdaka kriyA 30 namratA eva saumyabhAva 31 'namo' pada se zAnti, tuSTi eva puSTi 32 bhAvanamaskAra 33. bhAvanamaskAra eva AjAyoga 34. namaskAra dvArA dhyAnasiddhi 35 matrasiddhi me lie anivAryatattva 36 AtmA hI namaskAra hai 37 namaskAra dvArA vizva kA prabhutva 38 pAMco kAraNo para zubhabhAva kA prabhutva 36 dvaita eva zradvaita namaskAra 40 japakriyA dRSTaphalA hai 41 sva para niyaMtraNa prApta karane kA mahAmaMtra 42 samatAmAmAyika kI siddhi 43 sarvazreSTha japayajJa 44 namaskAra dvArA bodhi eva nirupasarga 45 navakAra ke prathama pada kA artha 46 tIno guraNo kI zuddhi 47 namopada kI gambhIratA 48. navakAra me aSTAgayoga 46 iSTadevatA ko namaskAra evaM paramparaphala 28 26 30 32 33 34 35 37 38 36 40 41 42 43 45 46 46 47 49 50 52 53 54 56 57 58
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 pacanamaskArarUpI paramadharma 51 maMgala, uttama eva zaraNa kI sidvi 52 maMtracaitanya prakaTa karane vAlA maMtra 53. anantara parampara phala 54 yogya bano eva yogyatA prApta kage 55 hitaiSitA hI viziSTa pUjA 56 namaskAra dharma kI vyAkhyAe~ 57 namaskAra kA paryAya - zrahiMmA, nayama eva tapa 58 karuNAbhAva kA dyotaka 56 'namo' pada kA rahasya 60. maMgala bhAvanA 1 56 56 60 61 62 64 66 te 68 66 72
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA ( tRtIya kiraNa) mahAmantra kI ArAdhanA mahAmantra kI ArAdhanA me ArAdhya, ArAdhaka, ArAdhanA eva ArAdhanA kA phala ina cAra vastuo kA jJAnaAvazyaka hai| 1. ArAdhya navakAra 2. pArAdhaka--samiti-guptiyukta jIva 3 aArAdhanA-mana, vacana eva kAyA kI zuddhi tathA ekAgratA pUrvaka hotA jApa zrArAdhanA kA phala-ihalaukika-artha, kAma, prArogya, abhirati pAralaukika-svargApavarga ke sukha / parameSThi kRpA ke binA pavitra guNo kI siddhi nahI hotI hai / navakAra ke jApa se paramapada sthita puruSo kA anugraha prApta hotA hai jisase jIvana me sayama Adi guNo kI siddhi hotI hai| 'namo' pada zaraNa-gamana rUpa hai| duSkRtagardA eva sukRtAnumodanA ye dono hI zaraNa-gamana rUpa eka hI DhAla kI do bAjueM haiM / duSkRtagIM se pApa kA mUla jalatA hai eva sukRtAnumodana se dharma kA mUla siMcita hotA hai / - 'namo' pada svApakarpa kA bodhaka hai| ata. isase duSkRtagardI hotI hai / 'namo' pada namaskArya ke utkarSa kA bodhaka hai| ata isase sukRtAnumodana hotA hai| svApakarSa kI svIkRti se pApa kA prAyazcita hotA hai eva parotkarSa ke vodha se vinaya guNa puSTa hotA hai jo dharma kA mUla hai / isa prakAra eka namaskAra me jIva kI zuddhi ke lie tIno prakAra kI sAmagrI nihita hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccA namaskAra zaraNagamana nagada nArAyaNa hai / duSkRtagardA eva sukRtAnumodanA dono hI zaraNa gamana rUpa eka hI sikke kI do vAjueM haiN| duSkRta se java bhaya hotA hai tabhI doSa rahita kI zaraNa svIkAra karane kI manovRtti hotI hai / jaba sukRta ke prati anurAga jAgrata hotA hai tabhI sukRta ke bhaNDAra zrI arihantAdi kI zaraNa-cAha utpanna hotI hai| zrI arihantAdi kA namaskAra duSkRtagardA tathA sukRtAnumodana kA pariNAma hai| isI se vaha eka aora to sahajamala kA hrAsa karatA hai vahIM dUsarI ora jIva kI bhavyatva bhAvanA kA vikAsa karatA hai| java doSApahAra kI bhAvanA se tathA guNa prApti ke lakSya se sarva dopo se rahita evaM sarva guNo se yukta kI zaraNa svIkAra hotI hai tabhI namaskAra sArthaka banatA hai| pApa nAzaka eva magalotpAdaka-navakAra kI cUlikA me kahA gayA hai ki navakAra pApa nAzaka evaM maMgala kA mUla hai| sahajamala ghaTane se pApa kA nAza hotA hai tathA bhavyatva paripakva hone se maMgala kI vRddhi hotI hai| sahajamala ghaTane se bhavyatva paripakva hotA hai evaM bhavyatva paripakva hone se sahajamala ghaTatA hai| isa prakAra eka dUsare kA paraspara sambandha hai| namaskAra me duSkRtagardA tathA sukRtAnumodana nihita hai / dupkRtagIM se sahajamala ghaTatA hai tathA sukRtAnumodana se bhavyatva paripakva hotA hai / sukRta kI saccI anumodanA duSkRtagardI me tathA duSkRta kI saccI gardA sukRta kI anumodanA meM nihita hai| donoM milakara zaraNa rUpa sikkA banatA hai| zaraNarUpI sikke kA dUsarA nAma namaskAra bhAva hai| usakA sAdhana yaha pacamagala kA uccAraNa hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ duSkRtagardA evaM sukRtAnumodana eka hI sikke ke do pakSa jIva kI karma ke sambandha me pAne vAlI zakti sahajamala evaM karma sambandha se mukta hone vAlI zakti tathA-bhavyatva kahalAtI hai| yogya ko namana nahI karane se tathA ayogya ko namana karane se sahajamala bar3hatA hai| isake ThIka viparIta yogya ko namana karane se tathA ayogya ko namana nahI karane se tathAbhavyatva vikasita hotA hai| yogya ko namana karane tathA ayogya ko namana nahI karane kA hI artha saccA namaskAra hai / sacce namaskAra kA artha hai yogya kI zaraNa meM jAnA tathA ayogya kI zaraNa me nahI jaanaa| ayogya ko namana nahI karane kA artha ayogya kI zaraNa kA asvIkAra hai| yogya ko namana karane kA artha yogya kI zaraNa kA svIkaraNa hai / ayogya kI zaraNa me nahI jAna kA nAma hI duSkRtagardA hai tathA yogya kI zaraNa me jAnA hI sukRtAnumodana hai / ye dono zaraNagamana rUpa sikke kI do bAjue~ hai / zrI arihatAdi ke prati namaskAra zrI jina zAsanarUpI sAmrAjya kA nagada nArAyaNa hai / isa nagada nArAyaNa (mudrA ) ke eka tarapha duSkRtagahIM kI tathA dUsarI tarapha sukRtAnumodana kI chApa hai / namaskAra, duSkRtagardA tathA sukRtAnumodana ye tIno samanvita hokara bhavyatva paripAka ke upAya banate hai| saMsAra kI vimukhatA-mokSa kI sammukhatA sahajamala jIva ko saMsAra kI tarapha to tathA-bhavyatva mukti kI ora khIcatA hai / sahajamala ke hrAsa se pApa ke mUlo kA nAza hotA hai tathA usakI siddhi duSkRtagI se hotI hai / tayA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavyatva ke vikAsa se dharma ke mUla kA abhisiMcana hotA hai tathA usakI siddhi sukRtAnumodana se hotI hai / zrI arihatAdi kA namaskAra jIva ko sasAra tathA usake kAraNo se vimukha kara mukti tathA usake kAraNo ke abhimukha karatA hai| zrI arihatAdi kI zaraNayukta namaskAra kriyA sasAra se vimukha kara mokSa kI sammukhatA sAdhita karatI hai| ata yaha namaskAra kriyA vArambAra karaNIya hai| viSayo ko namana karane se sahajamala kA bala vaDhatA hai| parameSThiyo ko namana karane se tathA-bhavyatva bhAva vikasita hotA hai| parameSThi tathA viSaya dono hI pAMca haiN| namane kA artha hai zaraNagamana / pAMca vipayo kI zaraNa jAna se cAro kaSAya puSTa hote hai| paca parameSThiyo kI zaraNa jAna se jJAna, darzana, cAritra tathA tapa, prAtmA ke cAra mUlaguNa puSTa hote hai / puSTi prApta cAro kaSAya cAra gati rUpa sasAra kA parivarddhana karate hai / puSTi prApta jJAnAdi cAro guNa cAro gatiyo kA ucchedana karate hai / cAro gatiyo ke kAraNa cAro kaSAya haiN| jJAnAdi guNo tathA dAnAdi dharmoM dvArA cAro prakAra ke kaSAyo kA ucchedana hotA hai| samyakdarzanaguNa krodha-kaSAya kA, samyakjJAnaguNa mAna kaSAya kA, samyakcAritraguNa mAyA kapAya kA tathA samyaktapaguNa lobha kaSAya kA nigraha karate haiM / dAna dharma dvArA mAna tyakta hotA hai eva namratA gRhIta hotI hai, zIla dharma dvArA mAyA tyakta hotI hai eva saralatA gRhIta hotI hai, tapodharma dvArA lobha jItA jAtA hai eva santopa AtA hai tathA bhAvadharma dvArA krodha jItA jAtA hai tathA sahanazIlatA AtI hai ina cAro prakAra ke dharmoM ke dvArA eva cAro guNo kI puSTi dvArA cAro gatiyo
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA unake mUla cAro kaSAyoM kA anta kara parameSThi namaskAra pacama gati ko pradAna karatA hai / dharma prApti kA dvAra sasAra asAra hai| usame nihita dukha ko to sabhI koI asAra mAnate hai para jJAnI puruSa sasAra ke sukha ko bhI asAra mAnate hai / isakA kAraNa yaha hai ki sukha ke lie pApa hotA hai tathA pApa ke pariNAma svarUpa dukha milatA hai / ata dukha nahI para pApa asAra hai tathA sukha sAra nahI para usakA kAraNa puNya hI sAra hai-aisI buddhi vAle ko hI zrI arihaMtAdi kI zaraNa priya lagatI hai| ___ bhagavAna kI zaraNa svIkAra karane hetu mukhya do hI upAya haiM-eka to pApa ko-duSkRta ko asAra mAnanA eva dUsarA dharma ko sukRta ko sAra mAnanA / aisI mAnyatA vAlA hI sarvathA pAparahita tathA dharmasahita zrI arihatAdi cAra kA mAhAtmya samajha sakatA hai eva unako bhAva pUrvaka namaskAra kara sakatA hai| jisa prakAra sone ke AbhUpaNo me sonA hI mukhya kAraNa hai vaise hI artha, kAma eva mokSa prApti me dharma hI mukhya kAraNa hai| artha, kAma tathA mokSa sabhI dharma rUpI suvarNa ke bhinna-bhinna rUpa hai / namaskAra bhAva se usa dharma ke prati prema jAgrata hotA hai / ata parameSThi namaskAra dharma prApti kA dvAra hai| pApa kA pazcAttApa evaM puNya kA pramoda pApa kArya kara jisako vAstavika pazcAttApa ho usakA pApa vaDhane se ruka jAtA hai| dharma kArya kara jisako harpa nahI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho usakA puNya baDhane se ruka jAtA hai| pApa kA pazcAttApa pApa se parAvartita hone kA sAdhana hai / puNya kA pramoda hI puNya kI dizA meM Age bar3hane kA upAya hai| zrI namaskAra ___ matra me pApa kA pazcAttApa hai eva puNya kA pramoda hai / pApa kA pazcAttApa duSkRtagardA kA hI dUsarA nAma hai| puNya kA pramoda hI sukRtAnumodana kA paryAya zabda hai| zrI namaskAra matra kI prArAdhanA pApa se parAvartita hone eva puNya kI ora agrasara hone kI preraNA pradAna karatI hai| isI se pApa niranubandha tathA puNya sAnubandha hotA hai / puNyAnubandhI puNya ke arthI tathA pApAnubandha se bhIru pratyeka mumukSu AtmA ke lie nitya eka sau ATha bAra zrI namaskAra mantra kA smaraNa adyAvadhi aprApta naI AdhyAtmika duniyA me praveza karane kA pravala sAdhana banatA hai| sIdhe mArga para calanA itanA kaThina nahI jitanA kaThina mArga para caDhanA / zrI namaskAra mahAmantra jIva ko adhyAtma ke mArga para ArUDha karatA hai| zuddha adhyAtma ke mArga para adhirohaNa ke pazcAt jIva yathAzakti usa mArga para calane kA prayAsa karatA hai tathA zIghra yA vilamba se apane iSTa sthAna para pahu~ca jAtA hai / zuddha adhyAtma hI pAparahita hone kA mArga hai / puNya ke usa pAra bhI usI se pahuMcA jA sakatA hai| zrI namaskAra mantra duSkRtagardA rUpa hone se jIva ko pAparahita tathA sukRtAnumodana rUpa hone se jIva ko puNyAnubandhI puNyavAlA banAtA hai| zrI namaskAra mantra arihaMtAdi cAra kI zaraNa rUpa hone se prAtmA ke zuddha svarUpa kA prakAzaka hotA hai| zrI arihatAdi cAra prAtmA ke zuddha svarUpa ko prApta hone se usakA pAlamvana zuddha sparUpa kA jJAna tathA zraddhAyukta karavAtA hai tathA usI jJAna eva zraddhA ke anusAra
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke zuddha svarUpa kA dhyAna bhI karavAtA hai| zuddha svarUpa kA dhyAna hI anta me mukti pradAna karavAtA hai / zrI namaskAra mantra kI siddhi bahuta se loga zArIrika du.kha ko hI du kha mAnate hai / bahuta se usase Age baDhakara mAnasika duHkho ko du kha mAnate hai| usase bhI do kadama Age baDhakara aneko jana zArIrika tathA mAnasika du.kho kI mUla vAsanA, mamatA yA tRpNA hI ko dukha mAnakara unake nivAraNa hetu prayatna karate haiN| mamatA sakucita na hokara java vyApaka banatI hai tava samatA apane Apa AtI hai| dono ke mUla me sneha tattva hai / java sneha sakIrNa-sakIrNatara ho tabhI vaha mamatA kahalAtA hai / jaba vaha vyApaka tathA paripUrNa banatA hai tava samatA kahalAtA hai / sakIrNa sneha hI mamatA hai / usame se jo vAsanA yA tRSNA utpanna hotI hai vahI vAsanA Antara tathA vAhya sabhI prakAra ke dukho kA mUla hai| manuSya ghara, hATa yA vastra ke kacare yA maila ko dUra karane meM tatpara rahatA hai / isI prakAra anAja eva bhojana ke kacare ko apramattabhAva se dUra karatA hai para vaha mAtra mana ke yA AtmA ke mamatA rUpI maila yA tRSNA tathA vAsanArUpI kacare ko nikAlane hetu tatparatA nahI dikhAtA hai| yaha tatparatA zAstrAbhyAsa tathA tattvacintana se prAtI hai| zAstrAbhyAsa tathA tattvacintana kA vIja zrI namaskAra mantra hai| zrI namaskAra mantra ke satata smaraNa tathA cintana se zAstrAbhyAsa ke prati prAdara jAgrata hotA hai| zAstrAbhyAsa ke prati zrAdara jAgrata hone se zAstrakAra ke prati Adara jAgrata hotA hai, vahumAna utpanna hotA hai / zAstrakAra ke prati bahumAna utpanna hone se tattvacintana gaharA hotA hai| tattvacintana gaharA hone se
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 yaha samajhA jAtA hai ki vAsanA, tRSNA tathA mamatA ke mUla me sneha kI sakIrNatA hai / jaba jIva ko yaha zravagati hotI hai ki sneha kI makIrNatA hI mamatAdi sabhI doSoM kA mUla hai tabhI vaha use niSkAsita karane hetu upAya DhUMDhatA hai isa upAyAnveSaNa ke samaya use zrI namaskAra mantra para sarvAdhika Adara utpanna hotA hai| zrI namaskAra mantra para adhika yAdara bhAva rakhane se samasta jIvarAziyo para sneha kA pariNAma vyApta ho jAtA hai / sakIrNa mamatA yA vAsanA kA kAraNa sakIrNa sneha java vyApaka tathA pUrNa vanatA hai tabhI vaha samatA kA hetu banatA hai / java yaha samajhA jAtA hai ki samatA kI siddhi kA upAya sneha kI vyApakatA hai tathA sneha kI vyApakatA kA upAya niSkAma bhAvayukta, sneha pUrNa zrI pacaparameSThi kA namaskAra hai tabhI namaskAra mantra kI siddhi mAnI jAtI hai / sAdhya, sAdhana evaM sAdhanA yaha satya hai, manuSya mAtra me thor3I bahuta mAtrA me vAsanA tathA icchA rUpa nirbalatA vidyamAna hai para isa nirvalatA para vijaya prApta karane kA sAmarthya bhI usame vidyamAna hai / manuSyamAtra se uccaguraNo ka vIja supta rUpa me par3e hue rahate haiM / jaba vaha sarvotkRSTa guraNI kI zaraNa me jAtA hai taba ve bIja prakurita ho jAte hai| jaba taka vaha sarvotkRSTa kI zaraNa svIkAra nahI karatA taba taka usake antarhita vIja prakurita, pallavita tathA phalAnvita nahI ho sakate haiM / siddha honA zrarthAt pUrNatva prApta karanA hI antima dhyeya hai / isa dhyeya eva zrAdarza ko siddha karane hetu hRdaya me zrI paMcaparameSThi kA vyAna zrAvazyaka hai / zrI namaskAra mantra ke smaraNa dvArA isa dhyAna ko sthAyI banAyA jA sakatA hai /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha jisa prakAra roga ke bhaya se loga miSThAnna bhojanAdi kA tyAga karate hai vaise hI jaba durgati kA bhaya vyApta hotA hai to pApa-vyApAra svata. ruka jAte haiM / rogAvasthA me bhojana karane se roga baDhatA hI hai yaha dhruva niyama nahI, para yaha to sarvAMzata satya hai ki pApa kI nirantaratA se durgati gravazyaMbhAvI hai / grahabhAvapUrvaka kI gaI svArtha sAdhanA jIva ko adhogAmI banAtI hai | namaskAra bhAvapUrvaka kI gaI paramArtha sAdhanA jIva ko UrdhvagAmI banAtI hai / namaskArabhAva dvArA hI prabhAva ko pRthaka kiyA jA sakatA hai / sAdhya ko prApta namaskAra bhAva me sAdhya, sAdhana eva sAdhanA tIno kI zuddhi nihita hai / 'namo arihatAraNa' meM sAdhana hai, arihaM sIvya hai eva tArA' - tanmayatA sAdhanA hai / prathama sAdhya ko lakSita karanI 'namo' 'pada se sambhava hai evaM karanA 'tArI' pada se sambhava hai / 'namo' pada dvArA sAdhya kA samyaka yoga hotA hai, 'ariha' pada dvArA sAdhya kA samyak sodhana hotA hai eva 'tAraNaM' pada dvArA sAdhya kI samyak siddhi hotI hai / Atma-jJAna evaM evaM nirbhayatA pe zrI arihatAdi pacaparameSThi ke atirikta sabhI prANI sabhaya hai / ye pAca pada sadaiva nirbhaya hai / isakA kAraNa hai unakI "sakala-tattva-hitAzayatA / " sabhaya ko, nirbhaya banane hetu sarvatra hita cintana rUpa maMtrI bhAva kA evaM isa bhAva se sarita zrIma pacaparameSThi kA avalambana hai / isa avalamvana se saMyamukti ho ra nirbhayatA prakaTa hotI hai / zrI parameSThiyo kA lAlamvana zrAtma-3 jJAna;kA kAraNabhUta banatA hai / AtmajJAna kA artha yaha jJAna hai ki maiM AtmA hU~. maiM dehAdi se bhinna AtmasvarUpa hU~ !- jArAmaraNa Adi kA bhaya deha ko hotA hai, AtmA ko nahI / w ko 3
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ajara-amara avinAzI hai - aisA svasavedya jJAna parameSThiyo kI bhakti ke prabhAva se prakaTa hotA hai / AtmajJAniyo kI bhakti AtmajJAna prakaTa karatI hai / pAMco parameSThi AtmajJAnI haiM / ata unakA zrAlambana AtmasvarUpa kA jJAna pradAna karane me puSTa-prAlamvana vanatA hai / prApya vastu jisame ho usakA Alambana puSTAvalambana ginA jAtA hai / zrI parameSThiyo kA Alambana AtmajJAna eva nirbhayatA dono ke lie puSTAvalamvana hai / mohavipApahAra kA mahAmantra sApa kA jahara caDhane se jisa prakAra nIma kaDavA hote hue bhI mIThA lagatA hai vaise hI moharUpI sarpa kA jahara caDhana e se kaDave vipAko ko pradAna karane vAle vipaya- kaSAya ke kaDave rasa bhI mIThe lagate haiM / sarpa kA jahara utarane ke bAda kaDavA nIma kaDavA lagatA hai vaise hI moharUpI sarpa kA jahara utarane ke vAda viSaya kaSAya bhI kaDave lagate hai / jisa prakAra sarpa ke viSa ko utArane kA mantra hotA hai, vaise ho moharUpI sarpa ke vipaya ko utArana e ke lie bhI mantra hai eva vaha devaguru kA dhyAna hai / devaguru kA dhyAna karane kA mantra zrI navakAra mantra hai / ata vaha moha - vipa utArane kA jAtA hai / mahAmantra ginA avirati, pramAda, kaSAya eva yoga karma badha ke kAraNa haiM tathA usakA anubandhaka hai mithyAtva | zrI namaskAra maMtra ke zrArAdhana se devaguru ke dhyAna dvArA karma kA anubandha TUTa jAtA hai eva mithyAtva moha vilIna ho jAtA hai / cAro gati ke bhinna-bhinna kArya haiM / sukha bhogane ke lie svarga, dukha bhogana e ke lie naraka, avivekI vyavahAra ke lie
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 tiyaMca eva viveka sahita dharmArAdhana ke lie manuSyabhava hai| zrI jinokta dharma me tIna zaktiyAM hai jo Ane vAle karmoM ko rokatI haiM, purAne karmoM ko khapAtI haiM tathA hitakArI pariNAma vAle zubhAsrava sampAdita karAtI hai|| mithyAtvamoha kI upasthiti me dUsare karmoM kA kSayopazama adhika pApa-karma karavAtA hai / manda-mithyAtva eva samyaktva kI upasthiti meM sabhI kSayopazama lAbhadAyaka hote hai| karmakRta avasthA kA nAma hI sasAra hai evaM use TAlane kA upAya hI dharma hai| manuSyabhava me samyaktva yA mada-mithyAtva kI upasthiti meM usa dharma kA sAdhana sambhava hai| devaguru kI bhakti hI mithyAtva ko manda karane kA eva samyaktva kI prApti kA amogha upAya hai / usa bhakti ko karane kA prathama eva sarala sAdhana zrI namaskAra-mantra kA smaraNa evaM jApa hai| mAnava janma me dharma kI ArAdhanA karane ke jo uttama avasara milate hai unakA lAbha lene kI jisako tIvra utkaThA hai usake lie zrI namaskAra mantra eka jaDI-bUTI ke samAna hai| dravya-bhAvasaMkoca--kAyA evaM mana kI zuddhi nandana, namaskAra, abhivAdana, karayojana, aga-namana zirovandana Adi namaskAra rUpa hai| ve dravya-bhAva donoM sakoca rUpa hai, abhivAdana bhAva-sakoca hai| usakA artha hai pratyakSa evaM parokSa guNI ke guNo kI prazaMsA tathA una guNo ke prati vizuddha . mana kI vRtti arthAt mana kI vizuddha vRtti / isa prakAra kAyA kI eva vacana kI vizuddha pravRtti tathA mana kI vizuddha vRtti milakara vandana padArtha banatA hai arthAt mana-vacana-kAyA kI vizuddha pravRtti kA hI dUsarA nAma vandana hai eva use hI dravyabhAva sakoca bhI kahA jAtA hai /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 maMtroccAraNa me zabda dvArA dravya sakoca hotA hai evaM zabdavAcya artha ke cintana dvArA bhAva-sakoca hotA hai / dravya-sakoca kA artha hai deha eva usake avayavo kA niyamana evaM bhAva sakoca kA artha hai mana eva usakI vRttiyo kI nirmalatA / mahAmaMtra ke vAcya zrI parameSThi bhagavanto kA smaraNa devaguru kA smaraNa karavAtA hai eva devaguru kA smaraNa AtmA ke zuddha svarUpa kA smaraNa karavAtA hai / isa prakAra vaha zuddha svarUpa kA smaraNa eva azuddha svarUpa kA vismaraNa karavA kara devagurU ke zuddha svarUpa ke sAtha zrAtmA kI ekatA kA jJAna karavAtA hai / dUsare prakAra se maMtra ke pavitra akSara prANo kI zuddhi karate haiM / zuddha prAraNa mana ko eva mana dvArA AtmA ko zuddha karate haiM / matra ke zabdo me jisa prakAra prAraNa eva mana dvArA AtmA ko zuddha karane kI zakti hai, vaise hI svayaM ke vAcyArtha dvArA zrAtmA ko nirmala karane kI sUkSma zakti bhI nihita hai / matra ke varNa zabdoM kI racanA karate haiM, evaM zabda usako vAcyArtha se sambandhita kara mAnasika zuddhi karate haiM / vAcaka ke prariNadhAna dvArA sampanna hotI zuddhi sthala evaM dravya zuddhi hai vAcya ke praNidhAna dvArA hotI zuddhi hI sUkSma eva bhAvazuddhi hai / 1 I matra ke pada evaM usake vAcyArtha kA satata raTana eva smaraNa karate rahane se vAhyAntara-zuddhi ke sAtha nitya naye jJAna ka prakAza milatA hai, arthAt mohanIya karma ke hrAsa ke sAtha jJAnAvaraNIya Adi karmo kA bhI hrAsa hotA hai eva pranta
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaivalya kI prApti bhI sulabha banatI hai / kahA gayA hai ki - 'mohakSayAn jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kaivalyam / ' zrI tattvArthasUtra a 10-1. mArga--darzaka evaM mAge rUpa prabhu mArga-darzaka eva mArga rUpa bhI haiN| jisa prakAra bhUtakAla me mArga batAkara ve upakAra kara cuke haiM vaise hI vartamAna kAla me darzana-pUjanAdi dvArA eva tajjanya zubhabhAvAdi dvArA mArga rUpa banakara ve upakAra kara rahe hai| prabhu ke darzanAdi se ratnatrayI rUpa mokSa-mArga kI prApti hotI hai| usame prabhu nimittakartA hai eva zubha bhAva prApta karane vAlA jIva upAdAnakartA hai / nAmAdi dvArA prabhu ke Alambana se mohanIya Adi karma kA kSaya kSayopazama hotA hai eva jIva ko zubha bhAva rUpI ratnatrayI kI prApti hotI hai| vahI mArga hai evaM use pradAna karane vAle ve hI prabhu hai| zubha bhAva hI mArga athavA tIrtha hai / use jo prazasta kare vaha tIrthakara kahalAtA hai / vyavahAra se tIrtha ke kartA zrI tIrthaMkara paramAtmA kahalAte haiN| vaha tIrtha do prakAra kA hai| dvAdazAMgI eva usake racayitA prathama gaNadhara tathA zrIsagha bAhya tIrtha hai | zubha bhAva abhyantara tIrtha hai / usake bhI prayojanakartA, nimittakartA eva preraNAdAtA paramAtmA hai / ata unakI bhakti nirantara karanI caahiye| navakAra matra ke prathama pada se vaha bhakti ho sakatI hai / jo zrI arihanta bhagavAna ko unake zuddha Atmadravya se, zuddha kevala-jJAna guNa se eva zuddha svabhAva-pariNamana rUpI paryAya se jAnatA hai vahI AtmA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ko nizcaya rUpa se jAna sakatA hai / kahA hai ki jeha dhyAna arihanta ko, so hI Atama dhyAna, phera kucha ime nahiM, ehija parama vidhAna, ema vicAra hiyar3e dharI, samakita dRSTi jeha, - sAvadhAna nija rUpa me, magana rahe nitya teha, 1 maraNasamAdhivicAragAthA 225-226. " dravyatayA paramAtmA eva jIvAtmA" "dvAtriMzad-dvAtriMzikA TIkA" dravya se svayaM paramAtmA hI jIvAtmA hai / zuddha dravya, guraga eva paryAya se zrI arihata kA jJAna hone se tadanusAra unakA dhyAna hotA hai / vaha dhyAna samApattijanaka dhyAna banakara moha kA nAza karatA hai / samApatti kA artha hai dhyAnajanita sparzanA arthAt dhyAna kAla me dhyAtA ko hotI huI dhyeya kI sparzanA / vaha do prakAra se hotI hai - eka sasargAropa se eva dUsarI bhedAropa se / zuddhAtmA ke dhyAna se antarAtmA ke prati paramAtmA ke guraNa kA sasargAropa hotA hai / yaha prathama samApatti hai / isake pazcAt antarAtmA me paramAtmA kA grabheda - Aropa hotA hai / yaha dUsarI samApatti hai / usakA phala bahuta vizuddha samAdhi hai / zrI namaskAra maMtra dono prakAra kI samAdhi kA kAraNa vanakara sAdhaka ko vizuddha samAdhi dene vAlA hai / ata usakA vAra-bAra smaraNa karanA cAhie, dhyAna karanA cAhie evaM usakA puna. puna. vyAna karanA cAhie /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 maMtra dvArA mana kA rakSaNa matra zabda mana ke sAtha gADha samvandha rakhatA hai / mana eva prANo ke bIca avinAbhAva sambandha hai / mana kA spandana prAraNo ko spandita karatA hai aura prANo kA spandana mana ko cakita karatA hai / zz "yatra manastatra marut, yatra maruttatra mana manuSya kI vAraNI eva vartana bhI mana kI sthiti kA hI prativimva hai / ata mana ko hI zAstro me bandha eva mokSa kA kAraNa kahA gayA hai| zarIra se jo kucha kAma hote dikhAI dete haiM unakA pUrvavartI preraNA bala manuSya ke mana me hI sthita rahatA hai / mana zuddhi para hI manuSya kI zuddhi nirbhara hai / vAhya jagata ke kArya indriyo dvArA hote dikhAI dete haiM para vAstava me to ye samasta kriyAe mastiSka me sthita mana ke vividha kendro dvArA hI sampAdita hotI haiM / indriyA~ to usake vAhya karaNa haiM / grahakAra, buddhi, citta, mana zrAdi zrAntara- karaNa haiM / ina Antara karaNo ke dvArA hI pratyakSa, anumAna, zrAgama Adi pramANo kA bodha hotA hai / nidrA, svapna, smRti eva mithyAjJAna bhI anta. karaNo dvArA hI hote hai / jAgrata, svapna evaM nidrA ke uparAnta eka cauthI avasthA bhI hai / jise turIyAvasthA ( ujAgara dazA ) kahate haiM / usa avasthA me hI jIva ko zrAtma pratyakSa yA AtmasAkSAtkAra hotA hai / mana ko isa avasthA ke lie taiyAra karane kA amUlya sAdhana mana hai / matra dvArA mana ekAgra hotA hai, zuddha vanatA hai eva antarmukha banatA hai / ekAgra, zuddha evaM antarmukha vane hue mana me viveka, vairAgya jAgatA hai usake pazcAt zama, dama, titikSA, uparati zraddhA eva samAdhAna prApta hote hai evaM unase adhyAtma mArga kI yAtrA agrasara hotI hai /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ matra kA pradhAna kArya manuSya kI rakSA karanA hai| Adhi, vyAdhi eva upAdhi---ina tIno se matra rakSaNa karatA hai / manuSya ke mana kI nirarthaka cintAmo ko matra-sAdhanA chuDAtI hai eva manuSya-zarIra ko cintA eva viSAda se utpanna hote aneka zArIrika rogo se bacAtI hai| yahI matra-sAdhanA prArabdha-yoga se Ane vAle vAhya sakaTa tathA anivArya pratyavAya-vighnAdi ke samaya mana ko zAnna rakha unase dUra hone ke mArgoM ko DhUDha nikAlane meM sahAyaka hotI hai| . FIR matra-sAdhanA ke pariNAmasvarUpa prAtma-sAkSAtkAra "hoMne para unake samparka meM Ane vAlI AtmAyo ko bhI vaha satya mArga-darzana karavAkara anaka ApattiyoM se unakA uddhAra karavA sakatI hai / isa prakAra matra-sAdhanoM manuSya ke sarvalakSI prAdhyAtmikavikAsa me atyanta saMhAyaka banane vAlI hona se atyanta AdarapUrvaka karaNIya hai| 7 zrI navakAra matra sabhI matro me ziromaNi hotA hai| usakI sAdhanA me rAta dina lIna manuSyo ko vaha viveka, vairAgya eva antarmukhitA dene vAlA tathA prAdhi, vyAdhi tathA upAdhi se uvArane vAlA hotA hai / itanA hI nahI mana kI para avasthA ko bhI pradAna karane vAlA hotA hai jise turIyAvasthA kahate haiM / turIyAvasthA ko amanaskatA, unmanIbhAva eva nirvikalpa cinmAtra avasthA bhI kahate haiN| usa avasthA me atyanta durlabha AtmajJAna hotA hai jo sakala kleza eva karma se jIva ko hamezA ke lie mukti dilA detA hai| - sana ko jitAne vAlA 'namo maMtra 'namo' maMtra dvArA hI mana ko AtmAdhIna banAne kI prakriyA sAdhita hotI hai| namo matra kA na' akSara sUrya vAcaka hai /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA 'ma' akSara candravAcaka hai| (kalikAlasarvajJa zrI hemacandra sUri0 kRta ekAkSarI kopa) matra zAstra meM sUrya ko AtmA eva candramA ko mana ginA jAtA hai isa dRSTi se 'namo' pada me prathama sthAna prAtmA ko prApta hotA hai eva mana pada me prathama sthAna mana ko milatA hai / 'namo' matra dvArA sasAra paribhramaNa me pariNamanazIla mana kA prathama sthAna miTa kara AtmA ko prathama sthAna milatA hai jisase sasAraparibhramaNa kA anta hotA hai 'namo' pada ke bArambAra svAdhyAya se aisA jJAna eva aisA vodha hotA hai ki AtmA mana kA svAmI hai, mana AtmA kA svAmI nahI / ___ 'namo' pada pUrvaka jitane matra hai ve saba AtmA ko mana kI gulAmI se mukta karAne vAle hote hai| ___mana karma kA sarjana hai arthAt jise karmavandhana se mukta honA ho use sarva prathama mana kI adhInatA se mukta honA pddegaa| 'namo' matra mana para prabhutva eva prakRti para vijaya karavAne vAlA matra hai| __ 'namo' matra AtmAbhimukha karatA hai| bahirmukha mana ko AtmAbhimukha karane kA sAmarthya 'namo' matra me hai / 'namo' pada kA artha AtmA ko mukhya sthAna denA evaM mana tathA upalakSaNa se vacana, kAyA, kuTumba, dhana Adi ko gauraNa mamajhanA hai| ___ namo' pada kA vizepa artha AtmA me hI citta, AtmA me hI mana, AtmAbhimukha lezyA, AtmA kA hI adhyavasAya, aAtmA kA ho tIvra adhyavasAya, aAtmA me hI upayoga eva AtmA me hI tIvra upayoga dhAraNa karanA hai| tIno kAraNo eva tIno yogo ko prAtma-bhAvanA se hI bhAvita karanA 'namo' pada kA viziSTa artha hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'namo' pada kevala namaskAra rUpa nahIM varan dravya-bhAva sakoca rUpa hai / dravya, bhAva, deha, prANa, mana eva buddhi se, bAhara se eva andara se sakucita honA, sAtha hI ina deha, prANa, mana, buddhi Adi saba me caitanya kA sampAdana karane vAle yAtmatattva me vilIna honA, nimajjita honA tathA tanmaya, tatpara eva tadrapa honA hI 'namo' pada kA rahasyArtha hai| ___ 'namo' pada ke mAtha zrI arihata, siddha, sAdhu Adi pado ko sayukta karane se usakA artha eva prAzaya bhI prAtmA kI zuddha avasthAmo ko Age baDhAne kA hai tathA una avasthApro dvArA avasthAvAna zuddha prAtmA me pariNati lAkara vahA~ sthira karane kA hai| jApa kA dhyeya hai Atma rUpa me arthAkAra ho jAnA / kahA hai ki "tanjapastadarthabhAvanam' - arthAt--matra kA jApa matra ke artha ke sAtha bhAvita hone ke lie hai| anAtmabhAva kI tarapha Dhalate jIva ko prAtma-bhAva kI tarapha le jAne kA kArya namo matra dvArA sAdhA jAtA hai| mana anAtma-bhAva kI ora DhalatA hai / ata vaha sasAra me jIvAtmA ko le jAne ke lie setu banatA hai| 'namo' isake viruddha Atma bhAva me le jAne hetu setu banatA he| 'namo' pada antarAtmabhAva kA pratIka hai / anAtmabhAva se AtmabhAva kI pUrNatA me le jAne ke lie 'namo' matra setu kA kAma karatA hai| ___mana hI sasAra hai / prAtmA hI mokSa hai| mana kA jhukAva sasAra kI tarapha se muDakara AtmA kI tarapha honA hI mokSa mArga hai eva vahI 'namo' pada kA abhipreta hai /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'namo' pada rUpI setu __ 'namo' zabda arddha mAtrA svarUpa hai| trimAtra me se amAtra me le jAne ke lie arddha mAtrA setu rUpa hai| karmakRta-vaipamya trimAtra rUpa hai| dharmakRta 'namo' bhAva hI arddha mAtrA rUpa hai evaM isase hone vAlA pApa kA nAza eva magala kA Agamana hI amAtra rUpa hai| amAtra kA artha hai aparimita prAtma-svarUpa / rAga, dveSa eva moha hI trimAtra rUpa hai eva 'namo' hI advai mAtra rUpa hai athavA praudayika bhAva ke dharma trimAtra rUpa hai| kSayopazama bhAva ke dharma hI ardU mAtra rUpa haiM eva kSAyika bhAva ke dharma hI amAtra rUpa hai| ___namo' matra dvArA praudayika bhAvo ke dharmoM kA tyAga hokara kSAyika bhAva ke dharma prApta hote hai eva ve prApta hone me kSayopazama bhAva ke dharma setu rUpa vanate hai|| ___ namo' matra mamatva bhAva kA tyAga karavA kara samatva bhAva kI ora le jAtA hai ata vaha setu rUpa hai| 'namo' matra nirvikalpa pada kI prApti hetu azubha vikalpo se mukta kara zubha sakalpo se sayukta karane vAlA hai| isalie bhI usakI setu kI upamA anvarthaka hai-mArthaka hai| nirvikalpa cinmAtra samAdhi matra kA artha hai guhya bhASaNa / jIvAtmA kA paramAtmA ke sAtha jina pado dvArA guhya bhApaNa ho una pado ko matra pada kahate hai / guhya bhApaNa kA artha hai vinA kisI anya kI sAkSI ke mAtra Atma-sAkSI se AtmA kA paramAtma-bhAva rUpa me sviikaar|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 'sarve jIvAtmana. tattvataH paramAtmAna eva' / arthAt-"sabhI jIvAtmA tattva se paramAtmA haiM", isa prakAra se svaya kI prAtmA me hI svaya ke zudda svarUpa ke manana ko hI mana sajJA prApta hotI hai-'mnnaanmtr'| puna puna isa prakAra kI matrA-guhyakathanI svaya ke sakucita svarUpa kA tyAga kara nissIma svarUpa kA bhAna karAtI hai| yaha bodha jaise jaise dRDha hotA jAtA hai vaise vaise sakalpa-vikalpa se mukti dilA kara nirvikalpa avasthA kI prApti karavAtA hai| use nija zuddha svarUpa kI anubhUti athavA nirvikalpa cinmAtra samAdhi rUpa me pahicAnA jAtA hai| 'namo' matra dvArA yaha saba kAma zIghra hone se vaha mahAmatra kahalAtA hai| marvaziromaNi maMtra zuddha pAtma-dravya kI anubhUti modaka ke sthAna hai usakA jJAna guDa ke sthAna para hai eva usakI zraddhA ghI ke sthAna para hai| zuddha prAtmadravyapUrNa jJAna eva zraddhA ke sAtha hotA usakA dhyAna, smaraNa, raTana Adi ATe ke sthAna para hai| __ zuddha pAtma-svarUpa ke lAbha kI icchA ke atirikta sabhI icchAno kA jisame nirodha hai aisI tapa rUpI agni me prAtmadhyAna spI pATe ke roTa banAkara unhe satkriyAo se kaTa kara usame zraddhA rUpI ghI evaM jJAna rUpI guDa milAkara jo modaka taiyAra hotA hai vahIM mokSa-modaka hai eva usame sasAra ke sava prakAra ke sukho ke grAmvAda se anantaguNA adhika mukhAsvAda nihita hai| nizcayanaya se AtmA ke zuddha eva pUrNa svarUpa kA jJAna evaM zraddhAna tathA vyavhAranaya se zudra svarUpa meM upayoga spI
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNidhAna hI mokSa rUpI modaka ko prApta karane ke sarala upAya hai| "namo arihaMtANa" pada ke dhyAna se-raTana se punaH puna. uccAraNa rUpI jApa eva praNidhAna-dhyAna se ve siddha ho sakate hai| ata sAta akSara ke isa matra ko mokSa prApti ke lie sarvaziromariNa maMtra kahA gayA hai| sacce maMtroM kA prabhAva sacce matra deva, guru eva prAtmA ke sAtha tathA dUsarI tarapha mana, pavana eva AtmA ke sAtha aikya sadhavAne vAle hone se ve sabhI antarAyo kA nivAraNa karavAne vAle tathA antarAtmabhAva kI prApti karavAne vAle hote haiN| antarAtmabhAva kA artha hai AtmA meM AtmA dvArA AtmA kI pratIti / usa pratIti ko karane hetu athavA yadi vaha huI ho to use dRDha vanAne hetu sacce mana kA ArAdhana parama sahAyabhUta hotA hai| , matra ke akSaro kA uccAraNa prANo kI gati ko niyamita karatA hai| prANo kI gati kI niyamitatA mana ko niyantrita karatI hai / mana kA niyantraNa AtmA kA prabhutva pradAna karatA hai / maMtro ke artho kA samvandha devatattva eva gurutattva ke sAtha hai| ata. vaha devatattva eva gurutattva kA bodha karavAkara zuddha Atmatattva kA jJAna karavAtA hai| mana para (AtmA kA) prabhutva prApta karavAne kI kriyA se eva zuddha Atma tattva ke jJAna se arthAt samyak kriyA, samyaka jJAna tathA usakI sAdhanA kA abhyAsa karavAne ke dvArA satya matra eva unakI sAdhanA mokSa ke asAdhAraNa kAraNa banate hai / manogupti evaM namo maMtra nitya namaskAra kA abhyAsa bhedabhAva kI gaharI nadI para majavUta pula bAMdhane kI kriyA hai isIlie 'namo' pada ko setu
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kahA gayA hai / 'namo' pada rUpI setu kA zrAzraya lene se bhedabhAva rUpI nadI kA ullaghana hotA hai evaM abhedabhAva ke kinAre para pahu~cA jAtA hai eva DUba jAne kA bhaya nahIM rhtaa| bhedabhAva ko miTAkara abhedabhAva paryanta paha~cane kA kArya 'namo' pada rUpI setu kI ArAdhanA se hotA hai| matrazAstra me use amAtra pada me pahu~cAne vAlI arddhamAtrA bhI kahate haiN| AdhI mAtrA me samagra sasAra samA jAtA hai eva dUsarI AdhI mAtrA setu vanakara AtmA ko sasAra ke usa pAra le jAtI hai tathA sakalpa-vikalpa se mukta karavA kara nirvikalpa avasthA taka pahu~cAtI hai| 'namo' pada dvArA manogupti sAdhya vanatI hai| manogupti ke lakSaNa nirdhArita karate samaya kahA gayA hai -- . "vimuktakalpanAjAlaM samatve supratiSThitam / AtmArAma manastabje manoguptirudAhRtA" // 1 // arthAt-'kalpanA jAla se mukti, samatva me susthiti eva yAtmabhAva me pariNati jisase ho vaha manogupti hai|' manogupti ke lakSaNa me prathama mana ke rakSaNa ke niSedhAtmaka eva vAda me vidheyAtmaka dono pahalU vatAye gaye hai| 'vimuktakalpanAjAlam' niSedhAtmaka pakSa hai eva 'samatve supratiSThita' tathA 'yAtmArAma mana' vidheyAtmaka pakSa haiN| zrI namaskAra matra ke jApa me bhI dono pakSo kA samanvaya hai / jo kAma manogupti dvArA sAdhya hai, vahI kArya 'namo' matra kI pArAvanA dvArA sambhava hotA hai / ata manogupti eva namo matra eka hI kArya kI siddhi karane vAle hone se isa aMza me paraspara pUraka bana jAte haiN|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 samartha kI zaraNa namaskAra, vandana athavA praNAma sabhI dainya - bhAvanA ke pratIka hai| josarva aizvarya sampanna hai eva sabhI kA trANa-rakSaNa karana me samartha hai, unakA Atraya lene hetu tathA svaya kI dInatA eva sAdhanahInatA ko prakaTa karane hetu 'namo' pada kA uccAraNa hotA hai| ___ jo samartha kI zaraNa grahaNa karatA hai vahI dustara eva duratyaya duHkha se pAra ho sakatA hai eva duranta sasAra kI mAyA se pAra pA sakatA hai / anyatra bhI kahA gayA hai ki - devI hya pA guNamayI, mama mAyA duratyayA mAmeva pratipadyante, mAyAmetAM taranti te // 11 // arthAt-'daivI eva guNamayI yaha merI mAyA duratyaya hai / jo merI zaraNa svIkAra karatA hai vahI isa mAyA se pAra pA sakatA hai| varSA kA jala sarvatra giratA hai parantu vaha nicale bhU bhAga para hI TikatA hai na ki uttuga parvato para / isI prakAra prabhu kI kRpA sarvatra hai para usakI abhivyakti vahI hotI hai jahA dainya eva vinamratA hai na ki ahakAra abhimAnAdi rUpa parvatIya sthAno pr| jIva jaba taka dainya-zrI se sayukta nahI hotA taba taka use bhagavatprApti nahI ho sktii| __ bhakti, prIti, anurAga athavA premasAdhanA me eka dainya kI pradhAnatA hai / kahA hai ki -- pIno'ha pApapaMkena, hIno'ham guNasampadA / dIno'ha tAvakIno'ha mIno'haM tvaguNAmbudhau ||1||
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga me kRpA hI gunya hai| aaulA svarga kA bala athavA svayaM ko mAdhanA vahAM kAma nahIM aatii| nara-kartanI me jima prakAra parvata nahIM bhedA jAgAnA para vaha indra-vana se bhedA jAtA hai baiMga ho pApApI pavaMtI ho bhedane ke lie bhaktispI baja cAhie / usakI prApti nanAva ke adhIna hai / vaha namrabhAva namo' mantra dvArA mAnya hai| zraddhA evaM bhakti zraddhA mabhI kriyAoM kA mUla hai| zraddhA kA mUla jAna hai. jAna kA bhUla bhakti hai evaM bhakti ke mUla bhagavAna hai / bhagavAna kI zakti bhakta ke hRdaya meM bhakti paidA karatI hai| bhakti dvArA AtmajJAna prApta hotA hai| vaha AtmajAna zraddhA ko paidA karatA hai| zraddhA kriyA meM preraka banatI hai| ata. zraddhA puspataya hai eva bhakti vastutatra hai| bhakti meM preraka vastu kI vizepatA hai| zraddhA meM preraNIya purupa kI vizepatA hai| nimitta kI vizeSatA ho bhaktipreraka hai / upAdAna kI vigepatA zraddhAjanaka hai| bhakti ArAdhya meM sthita pArAdhyattra ke jJAna kI apekSA rakhatI hai| yaha zraddhA kriyA eva usake phala me vizvAsa kI apekSA rakhatI hai| yaha vizvAsa kriyA karane vAle kI yogyatA para AdhAra rakhatA hai| jaba zraddhA eva bhakti eka sthAna para milate hai tava kArya kI middhi hotI hai| __ bhagavAna ke prabhAva-cintana se bhakti jAgrata hotI hai evaM bhakti ke prabhAva-cintana se zraddhA jAgatI hai| prAjA kI ArAdhanA zraddhA eva bhakti ubhaya kI apekSA rakhatA hai| prAjJA pAlana ke prati niSThA hI bhakti hai| prAjJa pAlana ke prati niSThA hI zraddhA hai| bhakti me pAjA-kAraka ke
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmarthya kI pratIti hai| zraddhA meM prAjJApAlaka kI yogyatA kA bhAva hai| prayala kI ekaniSThA meM bhakta kA sAmarthya nihita hai| bhagavAna kA sAmarthya unakI acintya zaktimattA meM nihita hai / yadi bhagavAna me acintya sAmarthya nahI ho to bhakta kA prayala viphala hai| yadi bhakta kA prayatna na ho to acintya sAmarthya bhI lAbhadAyaka nahIM hotaa| prayatna phaladAyI hai-aisA vizvAsa hI zraddhA hai| kRpA phaladAyI hai-aisA vizvAsa hI bhakti hai| kRpA bhagavAna ke sAmarthya kI sUcikA hai| prayatna bhakta kI zraddhA kA sUcaka zabda hai| bhakti ke pramANa meM hI zraddhA sphurita hotI hai evaM zraddhA ke pramANa meM hI bhakti phalita hotI hai| 'cale binA iSTa sthAna para pahu~cA nahI jA sakatA'-yaha zraddhA sUcaka vAkya hai / "iSTa sthala para pahuMcane ke lie hI calane kI kriyA hotI hai"--yaha bhakti sUcaka vAkya hai| - iSTa sthala me yadi iSTatva kI buddhi nahI ho to calane kI kriyA ho hI kaise sakatI hai ? vaise hI calane kI kriyA ke vinA iSTa sthala para pahuMcA hI kaise jA sakatA hai ? AtmA mahimAzAlI dravya hai isIlie use batAne vAle paramAtmA ke prati bhakti jAgatI hai| yaha bhakti kriyA meM niSThA utpanna karatI hai eva yaha niSThA prayatna meM pariNamita hotI hai| ... . zrI namaskAra maMtra me zraddhA eva bhakti dono nihita haiM / zraddhA namaskAra kI kriyA para eva bhakti namaskArya ke prabhAva para avalambita hai| . ArAdhyatvena jJAnaM bhaktiH' -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt--"bhakti eka prakAra kA jJAna hai" ki jisameM ArAdhyatattva kI vizeSatA kA grahaNa hotA hai| ' idamitthameva' / 'ayameva paramArtha.' arthAt--'yaha vastu aisI hI hai athavA yahI eka paramArtha hai| isa prakAra kA jJAna zraddhA kahalAtI hai eva usame ArAdhaka kI niSThA kI prazasA hai| sAdhya evaM sAdhana meM niSThA zraddhA tathA bhakti kA pArAdhaka me honA Avazyaka hai phira. bhI dono me jo antara hai vaha inake jJAna me hai| zraddhAlu kA jJAna sAdhanA me niSThA utpanna karatA hai| bhaktimAna kA jJAna sAdhya me niSThA utpanna karatA hai| sAdhya kI zreSThatA kA jJAna bhaktivarddhaka banatA hai eva sAdhanA kI zreSThatA kA jJAna zraddhAvarddhaka banatA hai| zrI namaskAra maMtra meM sAdhya hI sarvazreSTha hone se vaha sarvottama bhakti kA utpAdaka hai eva sAdhana sarvazreSTha hone se vaha sarvottama zraddhA ko utpanna karatA hai / sarvottama zraddhA evaM sarvottama bhakti se sampanna kriyA nizaMka sarvottama phala ko pradAna karatI hai| bhakti utpanna hone meM pramukha anugraha prabhu kA hai| isa anugraha ko karane kI zakti anya kisI meM bhI nahI hone se bhavya jIvo ke lie prabhU hI eka sevya, ArAdhya eva upAsya haiM sAtha hI eka unakI hI AjJA pAlana karane yogya hotI hai aisI niSThA prApta hotI hai eva isI kA nAma bhakti hai| - AjJA kA pAlana karane yogya "maiM svaya hI hU~" aisI niSThA zraddhA hai / isa prakAra zraddhA eva bhakti dono ke milane se jIva kI muktirUpI kArya-siddhi hotI hai| zrI namaskAra mantra ina dono vastuoM kI pUrti karane vAlA hone se bhavya jIvo ko prArayo se bhI pyArA hai evaM pratyeka zvAsa me sau bAra
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAlane yogya hai| isase mana kA rakSaNa hotA hai, saMkalpa vikalpa chaTa jAte haiM, samatvabhAva me sthiti utpanna hotI hai evaM AtmArAmatA yA AtmasvarUpa meM hI ramaNa karane kA abhyAsa hotA hai| RNa mukti kA mahAmantra namaskAra RNamukti kA mantra hai| apane para RNa hai-aisA mAnane vAlA vyakti apane Apa namra banatA hai evaM __ nirahaMkAra rahatA hai| pratyeka janma me dUsaro para kRta apakAra eva dUsaro ke svaya para hue upakAro ko yAda rakhane vAlA hI sadA namra rahatA hai eva upakAra ke vadale me pratyupakAra karane kI bhAvanAvAlA rahatA hai| svayaMkRta apakAra kA badalA samatA bhAva se sabhI prakAra ke kaSTa sahana me nihita hai evaM apane Upara hue upakAra kA vadalA AtmajJAna se cukatA hai / AtmajJAnI purupa vizva para jo upakAra karatA hai, vaha itanA bar3A hotA hai ki usake sAmane usa para dUsaro dvArA kie gae sabhI upakAro kA badalA cuka jAtA hai / dukha eva kaSTa ke samaya karma ke vipAka kA cintana karane se samatA bhAva agvaNDa rahatA hai evaM usase dUsaro para kie gae apakAro kA RNa utara jAtA hai / 'namo' mantra apakAra evaM upakAra dono kA badalA eka sAtha cukA sakatA hai| usakA kAraNa usake pIche karmavipAka kA bhI vicAra hai eva AtmajJAna prApta karane kA bhI vicAra hai| karmavipAka kA vicAra samatA dvArA sabhI pApo kA nAza karatA hai| AtmajJAna kA vicAra sabhI maMgaloM kA kAraNa banatA hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ .28 . dharma mAtra maMgala hai| prAtmajJAna sabhI dharmoM kA phala hai| ata. zrI arihatAdi ke namaskAra dvArA hotA yAtmajJAna sabhI - magalo me pradhAna magala hai eva nitya varddha mAna maMgala hai| namratA evaM vahumAna jIva karma se baMdhA huA hai yaha vicAra jisa prakAra namratA ko lAtA hai vaise hI karma se mukta hue puruSo ke prati Antarika vahumAna bhI namratA ko lAtA hai| karma kA vicAra pApa kA prAyazcita karavAtA hai eva dharma kA vicAra puNya kA bIja banatA hai| ___ namo' mantra meM karma kA anAdara hai evaM dharma kA prAdara hai, dUsaro kA apakAra karane se jo karma kA baMdha huA hai usakA svIkaraNa hai evaM paropakAra se jo dharma kI prApti hotI hai usakA bhI zradvApUrvaka svIkaraNa hai| ___apane ko dharma pradAna karane vAle dUsare haiN| ata una upakAriyo ke lie namaskAra jisa prakAra dharmavRddhi kA kAraNa hai vaise hI dUsaro ke prati kiyA jAne vAlA upakAra bhI dharma kI vRddhi karatA hai / dharma ko prApta karane eva usake sampAdana ke lie bhI paropakAra zrAvazyaka hai| namaskAra eka ora to aparAdha ko kSamA karavAne ke lie Avazyaka hai to dUsarI ora upakAra ko svIkAra karavAne ke lie bhI Avazyaka hai| namaskAra dvArA upakAra kA svIkaraNa evaM aparAdha kI kSamApanA dono eka hI sAtha sambhava hotI haiN| adharma se chaTane ke lie eva puna. adharmAcaraNa nahI karane hetu namaskAra Avazyaka hai| zrI namaskAra matra sabhI pApo kA praNAzaMka eva sarva magalo kA mUla kahA jAtA hai| usakA kAraNa hai vaha pApa ke prAyazcitta kI buddhi se niSpApa puruSoM ke lie namana kriyA rUpa hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ parApakArarahita eva paropakArasahita hone kI buddhi se jo namaskAra kiyA jAtA hai vaha bhAvanamaskAra hai| vaha bhAvanamaskAra pApa kA praNAzaka eva maMgalavarddhaka banatA hai| bhAvanamaskAra me duSkRta-gardA eva sukRtAnumodanA nihita hai evaM ina dono se yukta hokara AtmajJAnI puruSo kI zaraNAgati bhI nihita hai| prAtmajJAnI puruSo kI zaraNAgati AtmajJAna ko sulabha banAtI hai| zrI namaskAra matra me AtmajJAna eva karma vijJAna dono eka hI sAtha nihita hone se usame sarvamatraziromariNatA nihita hai| zrI navakAra maMtra se pApa kA prAyazcita hotA hai eva AtmajJAna kI prApti hotI hai| isase usa eka hI matra me AtmakalyANa kI siddhi karavAne vAle sabhI anuSThAno kA sAra A jAtA hai| AdhikArikatA evaM yogyatA zrI namaskAra matra kA jApa eva usako arthabhAvanA sabhI antarAyo kA nivAraNa karane vAlI hotI hai eva AtmajJAna kA kAraNa banatI hai| ata. pApabhIru evaM AtmArthI sabhI bhavya prAtmAo ko usakA nirantara smaraNa AnandapradAyaka hotA hai tathA usake jApa karane vAle eva arthabhAvanA karane vAle ko sadaiva ke lie nirbhaya eva nizcita banAtA hai / zrI namaskAra matra ke jApa ke lie tathA usakI arthabhAvanA ke lie jo yogyatA cAhie vaha nimna guNo ke abhyAsa se AtI hai| 1. bhadrika pariNati , 2. vizeSa nipuraNamati
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. nyAya mAgaMrati 4. dRr3ha nija-vacana-sthiti manuSya mAtra me ye cAro guNa AMzika rUpa meM hote hI hai| unheM adhika se adhika vikasAte rahane se mahAmaMtra kI AdhikArikatA prApta hotI hai| __ bhadrikapariNati me akSudratA, madhyasthatA, akra ratA, saumyatA, dayAlutA, dAkSiNyatA, vRddhAnusAritA evaM vinItatA mukhya hai| nipuNamatitA me dIrghadarzitA, vizeSajJatA, kRtajJatA, parArthatA, labdha-lakSyatA Adi mukhya haiN| nyAyamArgarati meM nirdambhatA, lajjAlutA, pApabhIrUtA, guNarAgitA Adi mukhya haiN| vaise hI dRDha-nija-vacana-sthiti meM lokapriyatA, supakSayuktatA Adi guNa mukhya haiN| caudahapUrva kA sAra abheda namaskAra caudahapUrvI bhI antima samaya me zrI navakAra kA smaraNa karate haiN| isIlie navakAra ko caudaha pUrva kA sAra kahA gayA hai| namaskAra dravya-bhAva-saMkoca rUpa hai| dravyasakoca kAyA eva vacana kA hai / bhAvasaMkoca mana kA hai / dravyasakoca dravyanamaskAra rUpa hai| bhAvasaMkoca bhAvanamaskAra rUpa hai| bhAvanamaskAra, paramArtha namaskAra eva tAttvikanamaskAra eka hIartha ko kahate haiM / tAttvika namaskAra abheda-praNidhAna rUpa hai isIlie abheda praNidhAna hI caudaha pUrva kA sAra hai. yaha siddha hotA hai| namaskArya ke sAtha namaskArakartA kA jo abhedaekatva hai, usakA jo praridhAna hai, vahI tAttvika namaskAra hai| paramAtmA ko uddiSTa kara svayaM ko prAtmA kA tAttvika
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 svarUpa jisame praNidhAna kA viSaya vanatA hai vahI abheda namaskAra hai / usameM vyAtA evaM dhyeya ve haiM jo dhyAna ke sAtha ekatva sAdhate haiM eva tatra vaha AtmA svayaM hI paramAtma-svarUpa vana jAtI hai / saba kucha paDhane ke bAda bhI anta me paramAtmapada prAptavya hai, yahI sabhI prayojanoM kA maulibhUta prayojana hai evaM sabhI kriyAo kI saphalatA bhI isI meM hai / jisame zrAtmA lIna hotI hai usame grAtmA tadrUpa bana jAtI hai / paramAtmapada me layabhAva kI vRddhi hone se AtmA paramAtmasvarUpa vana jAtI hai / isalie paramAtma-smaraNa sakala zAstro kA sArabhUta ginA jAtA hai / zrI navakAra maMtra kA jo vizeSa mahattva hai usakA eka kAraNa yaha bhI hai ki isakI zabdaracanA viziSTa hai / upaniSado meM 'brahma' ko hI 'nama' rUpa mAnakara upAsanA kahI gaI hai| zrI arihaMtAdi pAMco ko bhI 'nama.' athavAM 'brahma' rUpa mAnakara java upAsanA kI jAtI hai tava upAsaka tapa bana jAtA hai / use hI saccI arthabhAvanA kahA gayA hai / usI se upAsaka kI sabhI kAmanAe vilIna ho jAtI haiM grarthAt pUrNa ho jAtI haiM / kahate haiM ki- 'tannama ityupAsIta namyante'smai kAmA ' 1 upaniSad arthAt 'namaH' paramAtmA kA sAkSAt akSarAtmaka nAma hai / grantaraga zatru ko namAne vAlA hone se paramAtmA 'namo' svarUpa hai | antaraga zatruo ko namAne vAle paramAtmA kA dhyAna jo koI karatA hai usake kAma arthAt kAmanAo eva kAma vikAro kA zamita honA svAbhAvika hai / punaH guraNa kI parAkASThA taka pahuMce hue tabhI gine jAte haiM ki jaba unake dhyAnAdi se dUsaro me ye guNa prakaTa hote haiM evaM virodhI doSa zamita ho
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jAte haiN| isa dRSTi se "tamyante'smai kAmAH" vAlA upanipad vAkya bhI saMgata hotA hai| namo' pada dvArA paramAtmA kI upAsanA hotI hai| yaha bAta dUsarI bhI aneka rItiyo se saMgata hotI hai| namo arihatANaM pada me namaskAra kA svAmI nizcayadRSTi se jaise namaskAra karane vAlA banatA hai vaise hI vyavahAranaya se namaskAra kA svAmitva namaskArya zrI arihaMta paramAtmA kA hai| isIlie namaskAra se abhinna paramAtmA hI 'namo' pada se upAsya banate hai| isa prakAra pAcoM parameSThi 'namo' pada se upAsya banate hai| - dravyaguNaparyAya se namaskAra namaskAra prAtmaguNa hai eva "guNa aura guNI meM abheda hai" isa nyAya se namaskAra Atmadravya bhI hai| dravya paryAya kA prAdhAra hai / isa dRSTi se namaskAra Atmadravya kA zubhaparyAya hai| isa prakAra namaskAra rUpI Atmadravya, namaskAra rUpI AtmaguNa eva namaskAra rUpI AtmaparyAya dvIpa, trANa, zaraNa, gati evaM prAdhAra hai / arthAt namaskAra sasAra samudra me dvIpa hai, anarthamAtra kA ghAtaka hai, bhavabhaya kA trAtA hai, cAro gati ke jIvoM kA Azraya sthAna eva bhava rUpI kUpa me par3ate hue jIvo kA pAlamvana bhUta banatA hai| Atmadravya dvIpa hai, AtmaguraNa, trANa, zaraNa eva gati hai tathA AtmaparyAya bhavakUpa me DUbate jIvo ke lie AdhAra hai / athavA dravya, guNa eva paryAya se AtmA. ho namaskAra rUpa hai| isIlie antata guNaparyAya ke AdhArabhUta prAtmadravya hI dvIpa, trANa, zaraNa, gati eva prAdhAra haiN| ___ sahabhAvI paryAya ko guraga kahate haiM, kramabhAvI avasthA ko paryAya kahate haiN| namaskAra grAtma-guraga bhI hai eva prAtma-paryAya
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI hai| guNaparyAya kA AdhAra dravya hai ata Atmadravya rUpa namaskAra hI sasArasAgara me dvIpa, sasAra aTavI me trANa, saMsAra kArAgAra me zaraNa, sasAra araNya me gati, sasAra kUpa me 'AdhAra, avalambana eva pratiSThA hai / samyagdRSTi jIvoM kA trANa . dharma ke do prakAra hai-eka zrutadharma tathA dUsarA cAritradharma / zrutadharma kA pratIka navakAra hai| cAritradharma kA pratIka zrI sAmAyikasUtra hai| eka ke 68 akSara haiM, dUsare ke 86 akSara hai / dezavirati sAmAyika sUtra ke 76 akSara hai| .. navakAra devatattva, gustattva tathA dharmatattva rUpa tattva-trayI ko batAne vAlA hai isIlie navakAra me navatattva kA jJAna hai / devatattva mokSasvarUpa hai, gurutattva mokSamArga rUpa hai. tathA dharmatattva mokSa ko prApta tathA mokSamArga para sthita puruSo kA bahumAnasvarUpa hone se dharmatattva rUpa hai| devatattva ke bahumAna se sasAra ko heyatA eva mokSa kI upAdeyatA kA jJAna hotA hai, gurutattva ke bahumAna se savara-nirjarArUpa tattva kI upAdeyatA tathA prAsrava-bandha tattva ko heyatA kA jJAna hotA hai| dharmatattva ke bahumAna se puNyatattva kI upAdeyatA tathA pApatattva kI heyatA kA jJAna hotA hai / samagra navakAra jIvatattva kI upAdeyatA kA tathA ajIvatattva kI heyatA kA bodha karAtA hai| isa prakAra navakAra me navo tattvo kA heyopAdeyatA sahita bodha hotA hai| , navakAra me heya tattvo kI heyatA kA jJAna tathA upAdeya tattvo kI upAdeyatA kA jJAna 'isI prakAra hotA hai| pApa, Asrava tathA bandha heya hai, puNyAnuvadhIpuNya, savara, nirjarA tathA mokSa upAdeya hai; aisA samyak bodha navakAra ke jJAna se hone se samyag dRSTi jIvo ke lie vaha prANarUpa hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 prakAzakajJAna evaM sthaiyotpAdakakriyA dharma magala hai jo do prakAra kA he eka kriyArUpa tathA dUsarA jJAnarUpa / jJAnarUpamagala ke binA zrakelA kriyArUpa maMgala athavA kriyArUpamaMgala ke binA akelA jJAnarUpamagala mokSamArga nahI bana sakatA hai / deva, guru evaM dharma rUpI tattvatrayI upAsya hai / jJAna, darzana eva caritra rUpI tattva - trayI sevya hai / upAsya tattva kI upAsanA navakAra rUpI zrutamagala se hotI hai isalie vaha jJAna svarUpa hai / sevya tattva kI zrArAdhanA zrI sAmAyikasUtra kI pratijJA se hotI hai isalie vaha kriyA svarUpa hai / eka kA maMgalapATha hotA hai dUsare kI magalapratijJA hotI hai / magala pATha meM jJAna mukhya hai eva kriyA gauraNa hai / kriyA mukhya hai etra jJAna gorA hai / jahA~ jJAna gauNa rUpa se kriyA bhI nihita hai / jahA~ kriyA gauraNa rUpa se jJAna bhI nihita hai / maMgala pratijJA me rahatA hai vahA~ mukhya hai, vahA~ navakAra dvArA pApa nahI karane kI pratijJA kA bahumAna hotA hai / sAmAyika dvArA bahumAna pUrvaka pApa nahI karane kI pratijJA kA svIkAra hotA hai / jJAnamAtra kA mUlasrota navakAra hai / kriyAmAtra kA mUlasrota 'karesibhate' hai / "kriyA ke kAraNa tIna yoga eva tIna karaNa haiM / usakA niyamana " karemibhate" kI pratijJA se hotA hai / sAmAyika me sAvadyatyAga eva niravadyasevana kI pratijJAe tIna karaNa se eva tIna yoga se vyApta haiM / sAvadyakriyA grasthairyaniSpAdaka hai / usake tyAga kI kriyA AtmA me rathairya utpanna karatI hai / jJAna prakAzaka hai / kriyA sthairyajanaka hai| dono milakara zrAtmasukha ke kAraNa vanate hai / navakAra dvArA navatattva,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 SaDdravya tathA prAtma-anAtma tattva kA jAna dRDha kara sAmAyika kI kriyA dvArA usa jJAna kA samyak AcaraNa kiyA jA sakatA hai| namratA evaM maumyabhAva namra jIva hI surakSApUrvaka unnati ke zikhara para caDha sakate hai| ____namratA eva saumyabhAva rUpI do azvo ko namaskArabhAva rUpI ratha me sayukta kara mokSamArga ke pravAsa kI zuruvAta ho sakatI hai| jahA~ namaskArabhAva nahI vahA~ namratA nahI eva jahA~ namratA nahI vahA~ saumyabhAva nahI / saumyabhAva kA artha hai samabhAva / samabhAva ke vinA kisI bhI sadguNa kA saccA vAsa AtmA meM nahI ho sakatA / apanI hInatA eva kamiyo kI bedhaDaka svIkRti ke binA namaskArabhAva kI jhAMkI bhI ho nahIM sktii| namaskArabhAvarahita korI namratA ahaMkArabhAva ko janma denevAlI hai eva ThagArI hotI hai| ___namaskArabhAva tIno jagata ke svAmitva kA vIja hai / zrI tIrthaMkara bhagavanta eva zrI siddha bhagavanto kI samasta Rddhisiddhi eva prAtmasamRddhi isa namaskArabhAva me se hI prakaTa namaskAra bhAva kA eka artha kSamAyAcanA hai / kSamAyAcanA se citta prasanna hotA hai / arthAt citta me se kheda, udvega, viSAdAdi dopa cale jAte hai| namaskArabhAva kA dUsarA artha kRtajJatA eva udAratA hai| namaskArabhAva dvArA para ke upakAra kA svIkaraNa hotA hai eva dUsaro para upakAra karane kI pravRtti paidA hotI hai / isame eka kA nAma kRtajJatA hai eva dUsarI kA nAma udAratA hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 kRtajJatA guraNa dvArA pAtratA vikasita hotI hai / jIva kI zranAdikAla kI yogyatA ko arthAt apAtratA ko zAstrakAra sahajamala ke zabda se sambodhita karate haiM / sahajamala kA kAraNa jIva kA karma se sambandhita honA hai eva karma kA sambandha jIva ko vipayAbhimukha banAtA hai / vipayAbhimukhatA svArthavRtti kA hI dUsarA nAma hai / namasvAra bhAva svArthavRtti kA unmUlana karatA hai | jIva kI gupta yogyatA ko zAstrakAra ' tathAbhavyatva' zabda se sambodhita karate haiM / isakA paripAka jIva ko dharma ke sAtha sambandhita karatA hai / namaskAra bhAva dvArA vaha yogyatA vikasita hotI hai tathA vaha dharma tathA dharmAtmA ke sAtha samvandhita karavAtA hai / dharma tathA dharmI AtmAo kA sambandha mamatvabhAva (saumya guNa) ko vikasita karatA hai / samatva bhAva kI vRddhi paropakArabhAva ko uttejita karatI hai / paraspara sahAya tathA zubhecchA ke binA kisI bhI jIva kI pragati nahI ho sakatI / yaha kArya zatrutA se nahI varan mitratA se hI ho sakatA hai / namaskAra bhAva mitratA ke abhyAsa kA amogha sAdhana hai / namana zurU kiyA nahI ki mitra milane lagate haiM - yaha sanAtana niyama hai / mitra zubhecchA lekara hI Ate hai / isa prakAra parampara zubhecchA kI vRddhi hone se audAryabhAva vikasita hotA hai / ina savakA mUla namaskArabhAva hai | namaskArabhAva se abhyasta hone kA baDA maMtra "namo arihatArA" hai jo bhAva se nitya isa maMtra kA smaraNa karate hai unakI apAtratA naSTa hotI hai, pAtratA vikasita hotI hai, karma kA samvandha ghaTatA hai svArthavRtti ghaTatI hai, parArthavRtti vaDhatI hai, cita kI sakucitatA naSTa hotI hai, eva vizAlatA vaDhatI hai sAtha hI pariNAma svarUpa karmakSaya hotA hai tathA paramparA se mokSa milatA hai /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'namo' pada se zAnti, tuSTi evaM puSTi vipayo ke rAga se hotI azAnti 'namo' pada ke jApa se TalatI hai / 'namo' pada ke jApa dvArA kSudra vipayo ke rAga ke sthAna para parama parameSThiyo ke prati rAgabhAva jAgRta hotA hai / parameSThiyo ke prati bhaktirAga viSayo ke rAga se utpanna hotI azAnti ko TAlatA hai tathA zAnti ko pradAna karatA hai| bhojana dvArA kSudhA zAnta hone ke sAtha hI jaise zarIra me Arogya tathA bala kA anubhava hotA hai vaise hI 'namo' pada ke raTaraNa se viSayAbhilASA Talane ke sAtha hI AtmA ko tuSTi tathA puSTi milatI hai| - 'namo' pada me bhakti, vairAgya tathA jJAna tIno eka sAtha .. sthita hai / bhakti arthAt prema, vairAgya arthAt viSayo se vimu khatA tathA jJAna arthAt svarUpa kA bodha / svarUpa ke bodha se bala milatA hai jo puSTi ke sthAna para hai| bhakti se prema jAgRta hotA hai jo tuSTi ke sthAna para hai tathA vairAgya se viSaya-vimkhatA hotI hai jo zAnti svarUpa hai| isa prakAra 'namo' pada kA jApa AdhyAtmika 'zAnti' AdhyAtmika 'tuSTi' tathA AdhyAtmika 'puSTi' kA kAraNa banatA hai| 'namo' pada kA jApa candana kI bhAMti 'zItalatA' zakkara kI bhAti 'madhuratA' tathA kacana kI bhAMti 'zuddhatA' samarpita karatA hai| zItalatA zAntikara hai, madhuratA tuSTikara hai tathA zuddhatA puSTikara hai| 'namo' pada dvArA viSayo se virasatA tathA parameSThiyo me sarasatA kA bhAva abhyasta hotA hai / pAMca viSaya hI sasAra hai tathA pacaparameSThi hI mokSa hai| 'namo' pada viSayo kA vismaraNa karavAtA hai tathA nirviSayInirvikArI AtmA kA smaraNa karavAtA hai /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'namo' yaha samajhAtA hai ki anAtmA se prAtmA kA mUlya adhika hai| 'namo' pada dvArA anAtmabhAva kI vismRti tathA prAtmabhAva kI smRti jAgRta hotI hai| __ mokSamArga me bhAvanA tathA dhyAna ko rAgAdi doSo ke kSaya hetu ati upayogI mAnA gayA hai / 'namo arihatArA' mana me 'namo' pada bhAvanA kA utpAdaka hai tathA 'arihatANa' pada dhyAna kA sAdhana hai| viSayo kA rasa ghaTAne kA kArya 'namo' pada kI bhAvanA se hotA hai tathA prAtmarasa jagAne kA kAma zrI arihaMtapada ke dhyAna se hotA hai| vipayo kA smaraNa anAdi abhyAsa ke kAraNa apane Apa hotA hai| deva guru kA smaraNa abhyAsa ke bala se sAdhya hai| deva-guru ke smaraNa kA abhyAsa dRDha hone ke pazcAt viSayo kA smaraNa apane Apa Tala jAtA hai| bahirAtmabhAva meM prAtmA kA calA jAnA eka prakAra kA AdhyAtmika prAtmaghAta hai| usase jIvana ko bacAne vAlA zrI namaskAra matra kA jApa hai / bhAva namaskAra 'namo arihatAraNa' arthAt 'arihato ko namaskAra' isa pada kA tAtparya yaha hai ki maiM arihaMto kA dAsa hU~, preSya hU~, kiMkara hU~ tathA sevaka huuN| arihata mere svAmI haiM, nAtha haiM, mAlika haiM tathA sattAdhIza haiN| arihato ke nirdeza ko, arihato kI AjJA ko, arihaMto ke kArya ko tathA arihato kI sevA ko maiM svIkAra karatA huuN| maiM yaha mAnatA hU~ ki unakI prAjJA kA pAlana hI merA paramadharma hai| namaskArya kI prAjAnusAra jIvana jInA hI namaskArakartA kA zubhabhAva hai / AjJApAlana ko paramakartavya samajhane vAlA hI saccA namaskAra karane vAlA ginA jAtA hai / prAjJA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 se parAGgamukhavRtti vAle kA namaskAra 'nAma nikSepa' namaskAra hai / AjJA me saccA bahumAnabhAva bhAvanikSepa se saccA namaskAra hai bhAvanamaskAra tathA prAjJApAlana kA adhyavasAya ekArthaka hai| . namana karanA, pariNamita honA tathA tadAkAra honA namaskAra kA bhAvArtha hai| zrI arihato ke viSaya me ekacitta honA, unake viSaya me hI mana sthApita karanA, unakA hI dhyAna tathA unake viSaya me hI lezyA bhAvanamaskAra hai| bhAva se namanA arthAt tadra pa honA tathA tadpa pariNamita honA arthAt trikaraNayoga se unako ho samarpita honA, tana, mana tathA dhana ko unake hI kAryoM meM prayukta karanA hai / unake kArya ko karane meM tIno loko kA hita hai / usa kArya ko apanA kArya mAnanA sAtha hI mana, vacana tathA kAyA ke yoga se usI me prayukta honA hI bhAvanamaskAra hai| bhAvanamaskAra evaM prAjJAyoga 'namo arihaMtAraNa' ke jApa se zrI arihato kI AjJApAlana kA adhyavasAya jAgRta hotA hai / zrI arihato kI AjJA arthAt SaDjIvanikAya kA hita ho aisA jIvana jInA / yahI zrI arihato ke namaskAra kA phala hai| AjJApAlana ke adhyavasAya kA artha hai samasta jIvarAzi para sneha kA pariNAma, samasta jIvarAzi ke hita kA adhyavasAya tathA tadanusArI jIvana / prabhu kI AjJA para prema utpanna hone kA prathama kAraNa AjJAbhag2a kI bhIti hai tathA AjJAbhaga se utpanna hote duSTa vipAko kA cintana hai| AjJAbhaga kI bhIti dvArA prIti utpanna hotI hai, prIti ke vAda bhakti jAgatI hai tathA tatpazcAt AjJApAlana kI ruci prakaTa hotI hai| isa rucipUrvaka jo /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anuSThAna hotA hai vaha vacanAnuSThAna kahA jAtA hai tathA usake pariraNAmasvarUpa prasaMgAnuSThAna kI prApti hotI hai aisA krama hai / asagAnuSThAna nirvikalpa cinmAtra samAdhi rUpa hai| vaha jJAna kriyA kI prabheda bhUmikA rUpa hai kyoki vaha zuddhaupayoga tathA zuddhavIryollAsa ke sAtha tAdAtmya bhAva vo dhAraNa karatA hai / atyanta prIti pUrvaka hone vAlA prItigranuSThAna, grAdara bahumAna pUrvaka hone vAlA bhaktipranuSThAna, zrAgamAnusArI sampanna hone vAlA vacanAnuSThAna tathA atizaya abhyAsa se zrAgama kI apekSA binA sahajabhAva se hI sampanna hone vAlA asagAnuSThAna hotA hai / asagAnuSThAna meM yoga tathA upayoga kI zuddhi usake prakarSa paryanta pahu~cI huI hotI hai / SaDjIvanikAyo ke hita kI buddhi se utpanna huA zrI arihaMta bhagavanto para prIti kA pariNAma zuddha tathA sthira hotA hai / SaDjIva nikAya ke hita kA pariNAma sarva prathama bhavabhIti se utpanna hotA hai / usake pazcAt vaha prAtmaupamyabhAva se utpanna hotA hai / zrI hito kI bhakti dravya tathA bhAva dono se hotI hai / usame bhAvabhakti prajJApAlana svarUpa hai ata bhAvabhakti kA vIja AjJA pAlana kA adhyavasAya hai / yahI adhyavasAya bhAvanamaskAra kI prApti karavAtA hai / bhAva namaskAra anta me sarva pApa vRttiyo kA nAzakara parama magalapada kI prApti karavAtA hai / namaskAra dvArA dhyAnasididha zrAjJA kA ArAdhana mokSa ke lie hotA hai tathA zrAjJA kA virAdhana masAra ke lie hotA hai| prabhu kI zrAjJA prasavo ke tyAga kI tathA savaro ke svIkAra kI hai| jina jina kriyAo se AtmA me karma zrAtA hai vaha prAsrava hai tathA Ane vAle karma jisase rukeM vaha savara hai /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 bhava kA anta yA bhavabhramaNa prabhu ke adhIna hai athavA prabhu kI prAjJA ke adhIna hai| AjJA kI ArAdhanA mokSa kA tathA virAdhanA hI bhava kA kAraNa hai| savarabhAva AjJA kI ArAdhanA hai| sAmAyika savara hai tathA namaskAra sAmAyika kA sAdhana hai ata namaskAra bhI savara hai sAmAyika se avirati rUpI prAsrava kA savara hotA hai / namaskAra se mithyAtva rUpI Asrava kA savara hotA hai| namaskAra me bhagavAna ke svarUpa kA cintana hotA hai isa nizcaya se nija svarUpa kA hI cintana hotA hai| zrI jina kI pUjA paramArtha se nija kI hI pUjA hai / kahA hai ki arthAt- "jinavara pUjA re, te nija pUjanA re" bhagavatsvarUpa ke pAlambana se AtmadhyAna sahaja banatA hai / samasta dvAdazAgI kA sAra dhyAnayoga hai| dhyAna dvArA prAtma svarUpa kI sparzanA hotI hai / use samApatti kahate hai / zrI namaskAra matra dvArA usa dhyAna kI siddhi hotI hai / kahA hai ki "zrI namaskAramaMtraNa sakaladhyAnasiddhi / " maMtrasiddhi ke lie anivArya tattva pazutva dUsaro ke bhoga para svaya jIne kI icchA karatA hai| manuSyatva svaya ke bhoga se dUsaro ko jilAne kI icchA rakhatA hai athavA svaya jisa prakAra jIne kI icchA rakhatA hai vaise hI sabhI jIne kI icchA rakhane hai-isa prakAra samajha kara sabhI ke sAtha Atmatulya vyavahAra karatA hai / kAma, krodha, lobha, moha, mada, mAna hI tAtvika pazutva hai| ye hI bhAvazatru hai / una bhAvazatruo kA nAza apanI AtmA kI tathA jagata ke jovo kI zAnti hetu anivArya hai|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 'mAtRvat paravArepu' - yaha bhAvanA kAma tathA rAga ko zamita karatI hai / "lopTavat' paradravyeSu' -- yaha bhAvanA lobha tathA moha ko vazavartI karatI hai 'zrAtmavat sarvabhUteSu' ----yaha bhAvanA mada, mAna, IrSyA asUyAdi vikAro ko zamita karatI hai / zAstra kahate hai ki kSAnta, dAnta tathA zAnta zrAtmA ko hI koI bhI prArthanA yA maMtra phalaprada hotA hai / 1 zrahiMsA ke pAlana se krodha jItA jAtA hai tathA kSAnta banA jAtA hai / sayama ke pAlana se kAma jItA jAtA hai tathA dAnta vanA jAtA hai / tapa ke sevana se lobha jItA jAtA hai tathA zAnta banA jAtA hai / kAma ko jItane ke lie 'mAtRvat paradArepu' kI bhAvanA karttavya hai / lobha ko jItane hetu "loSTavat paradravyeSu" kI bhAvanA karttavya hai / krodha ko jItane ke lie Atmavat sarvabhUteSu kI bhAvanA karttavya hai / lobha ko jitane vAlA zAnta AtmA hI saccA tapasvI hai, kAma ko jItane vAlA dAnta zrAtmA hI saccA sayamI hai tathA krodha ko jItane vAlA kSAnta AtmA hI saccA grahiMsaka hai / matrasiddhi kI yogyatA prApta karane hetu ye tIno guraNa prApta karane cAhie / AtmA hI namaskAra hai 1 maMtra sAdhanA kA mahattva artha kI dRSTi se nahI para dUsarI dRSTi se bhI hai / 'namo' zradvAsUcaka hai, sarvajJatA kA bIja hone se 'ariha' jJAnasUcaka hai tathA mananakriyA rUpa hone se 'tANa' cAritra sUcaka hai / isa prakAra namo arihatAraNa' maMtra ke tIno pada ratnatraya sUcaka hai / anukrama se tattvaruci,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 tattvabodha tathA tattvaramaNatA rUpa artha ko batAtA hai / yaha arthabheda ratnatrayI kI dRSTi se hai / abheda - ratnatrayI kI dRSTi se bhI usakA artha ghaTAyA jA sakatA hai / 'arham' pada kI vyAkhyA karate hue zrI siddhamavRhadvRtti meM kahA hai ki -- "praNidhAnaM cA'nena saha Atmana sarvataH saMbheda tadabhiveyena cA'bheda / ayameva hi tAttviko namaskAra iti" / arthAt - 'ahaM' pada kA praNidhAna sabhedapraNidhAna hai evaM zrarhaMpadavAcya paramAtmasvarUpa kI ekatA kA praNidhAna prabheda - praNidhAna hai / yaha abhedapraNidhAna hI tAttvika namaskAra hai / yahA~ 'eva' dvArA namaskAra eva zrarihata kA bheda sUcita kiyA gayA hai / jisa prakAra 'arham' kA abhedapraNidhAna tAttvika namaskAra hai vaise hI 'trAraNa' bhI 'prarihata' paramAtmA hI hai / isa prakAra 'namo' 'grariha' eva 'tANa' ye tIno eka hI artha ko sUcita karane vAle bana jAte hai / '' vAcya zrI arihata paramAtmA kA namaskAra tathA usase phalita hotA trAraNa- rakSaraNa eka hI zrAtmA me sthita hai / AtmA hI 'a' AtmA hI 'vAraNa' tathA grAtmA hI 'namo' namaskAra rUpa hai / dUsare zabdo me grAtmA hI jJAna, grAtmA hI darzana tathA AtmA hI cAritra hai / yaha abheda ratnatrayI bhI namaskAra ke prathama pada me nihita hai / namaskAra dvArA vizva kA prabhutva pAMca samavAyoM kA vizva para prabhutva hai| pAMca samavAya arthAt pAMca kAraNo kA samudAya / pAco kAraNo ke nAma nukrama se kAla, svabhAva, niyati kama tathA puraskAra haiM / citta ko samatva bhAva kI zikSA pAMca kAraNavAda ke tattvajJAna se milatI hai / pAca kAraNoM kA samavAya mAnane se dInatA, 7
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ahaMkArAdi, doSo kA vilopa ho jAtA hai| akelA devavAda mAnane se dainya AtA hai| akelA puraskAravAda mAnane se ahakAra utpanna hotA hai| akelA niyati, akelA kAla athavA akelA svabhAvavAda mAnane se svacchandavRtti kA popaNa hotA hai| pAco kAraNa mila kara kArya banatA hai aisA mAnane se ekakavAda se puSTa hote hue svacchandAdi dopo kA nigraha hotA hai tathA acche bure prasago ke samaya citta kA samatva TikA rahatA hai| jyo-jyo samatva bhAva vikasita hotA hai tyo tyo karmakSaya vaDhatA jAtA hai| samyaktva samatvabhAva rUpa hai ata use samakita-sAmAyika kahA jAtA hai / virati adhika samatva sUcaka hai ata use dezavirati tathA sarvaviratisAmAyika kahate haiN| apramAda isase bhI adhika samatva sUcaka hai| isase bhI Age akaSAyatA ayogatAdi uttarottara adhika samatva rUpa hone se adhikAdhika nirjarA ke kAraNa hai| vizva para pAMca samavAyo kA prabhutva hai| arthAt samatva bhAva kA prabhutva hai tathA samatva bhAva para zrI arihatAdi cAra kA prabhutva hai / kahA hai ki-- kAla svabhAva bhavitavyatA, a sagalAM tArA dAso re / mukhya hetu tU mokSa no, amuja savala vizvAso re| -pU upA zrI yazovijayajI mahArAja zrI arihata, siddha, sAdhu tathA kevaliprajJaptadharma-ina cAro ke Alamvana se zubhabhAva prakaTa hote haiN| ye zubhabhAva pAca samavAyo para prabhutva rakhate haiN| ata. vizva ke sacce svAmI zrI arihatAdi cAra hai| unakA namaskAra, namaskAra karane vAle ko samaya vizva para prabhutva pradAna karavAtA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcoM kAraNoM para zubhabhAva kA prabhutva duSkRtagardA dvArA sahajamala kA hrAsa hotA hai / sukRtAnumodanA ke dvArA tathAbhavyatvabhAva kA vikAsa hotA hai| zaraNa gamana dvArA dono hI sAdhe jA sakate hai kyoMki jinakI zaraNagrahaNa kI jAtI hai unakA sahajamala sarvathA vinaSTa huyA hotA hai evaM unakA tathAbhavyatva pUrNa rUpa se vikasita huA hotA hai / parapudgala se sambandhita hone kI zakti ko sahajamala kahate haiN| sabhI duSkRta isI zakti ke pariNAma hai| java usa zakti kA vIja jala jAtA hai tava parapudgala ke samparka meM Ane kI icchA mAtra kA vilaya ho jAtA hai| parAdhIna sukha ko prApta karane kI icchA naSTa hone se svAdhIna sukha ko prApta karane kI icchA vikasita hotI hai. yahI tathAbhavyatva kA vikAsa hai| svAdhIna sukha prApta huo kI zaraNa acintya zaktizAlI hai / vaha parAvIna sukha kI icchA kA nAza karavA kara eva svAdhIna sukha kI icchA kA vikAsa karavA kara anta me svAdhIna sukha ko sampUrNa rUpa se prApta karavAkara hI zAnta hotI hai| anAdi nigoda meM se jIva ko bAhara nikAlane vAle zrI sida bhagavanta haiN| unakA RNa svIkAra karane vAlA unake sukRta kA nirantara anumodana karatA hai| ve RNa vaha jaba taka cukA nahI detA tava taka vaha apane usa duSkRta kI gardI karatA hai| zrI siddha bhagavanta ke upakAra rUpI sukRta ko eva sasAra me apane dvArA dUsaroM para kie jAne vAle apakAra rUpa duSkRta ko jo nirantara yAda karatA hai use saccA duSkRtagarhaNa hotA hai| garhaNa sahajamala kA nAza karatA hai evaM anumodana bhavyatvabhAva kA vikAsa karatA hai| usake prabhAva se mukti ke pAMcoM kAraNa zrA milate haiM / ata pAco kAraNo para zubha bhAva kA prabhutva hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvaita evaM prati namaskAra parameSThi kA atha hai parama utkRSTa svarUpa me avasthita bhagavanta / AtmA kA utkRSTa svarUpa samabhAva meM hai| usame jo sthita hai, avasthita hai ve parameSThi kahe jAte haiN| __ zrI arihata eva siddha kevala pUjya hai, ata devatattva hai| AcArya, upAdhyAya eva sAdhu pUjya bhI hai eva pUjaka bhI ata gurutattva hai| dharma kI AtmA deva eva gurutattva haiN| ina dono tattvo kI bhakti dharma kA prANa hai / isa prANa kI rakSA karane vAle madira, mUrti eva pUjA Adi dharma ke deha eva vastrAlakAra hai / vaDo ke sAmane apanI laghutA eva unakI gurutA prakaTa ho vaisA vartana karanA caahie| usI kA nAma namaskAra hai / usake do bheda hai eka dvaita eva dUsarA advata / jaba taka vizepa prakAra kI sthiratA prApta nahIM huI ho taba taka upAsya eva upAsaka rUpa kA dvaita bhAva hotA hai| yahI dvAta namaskAra hai| ___rAga dveSa ke vikalpo kA nAza ho jAne se citta kI itanI adhika sthiratA ho jAtI hai ki usame se ta bhAva hI calA jAtA hai| yaha advAta namaskAra hai| usa sthiti me svaya kI AtmA hI upAsya banatI hai eva apane zuddhasvarUpa kA hI dhyAna huA karatA hai / hatanamaskAra advaitanamaskAra kA sAdhana mAtra hai| siddho ke parokSasvarUpa ko batAne vAle zrI arihata hai| ata vyavahAradRSTi se ve prathama haiN| isa prakAra yaha siddha hotA hai ki pacaparameSThino kA krama pUrvAnupUrvI hai| japakriyA dRSTaphalA hai / jApa kI kriyA dRSTaphalA--pratyakSa phala pradAna karane vAlI hai| matrazakti kabhI bhI galata sAvita nahIM hotii| jisa prakAra
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijalI ke pravAha me vijalI kA sAmarthya guptarIti se nihita hai vaise hI matra meM usake devatA kA divyasAmarthya divyateja gupta rIti se nihita hotA hai| anukUla dyotana dvArA use prakaTa kiyA jA sakatA hai / jo sAdhaka kI AtmA ko divyatA pradAna kare use deva kahate hai| devatA, RSi, chanda tathA viniyoga, ye cAra vastueM matra meM mahattva ko hai| ___ japa ko yajJa bhI kahate hai / japayana me homa karane kA padArtha ahakArabhAva hai| ahakArabhAva ke kAraNa hI jIva kA zivasvarUpa vismRta ho gayA hai| AtmArUpI deva ke samakSa jIva kA ahakArabhAva samarSita karanA hai| yaha kriyA hI cittaprasAda ko prakaTa karatI hai| mantrajApa ke sAtha mantradevatA kA evaM mantrapradAtA sadguru kA dhyAna bhI citta me rahanA cAhie / 'nama' zabda ke uccAraNa hone ke sAtha hI bhAva, vAragI tathA zarIra iSTa ko samarpita ho jAne caahie| una tIno para mamatva kA abhimAna chUTa jAnA caahie| yaha abhimAna jyo jyo chUTa jAtA hai vaisevaise matradevatA ke sAtha ekatA sAdhita hotI hai / jitane akSara kA matra ho utane lakSa jApa karane se eka purazcaraNa hotA hai| upAsya devatA ke sAkSAtkAra ke lie aise purazcaraNo kI khAsa AvazyakatA hotI hai / purazcaraNa ke samaya upAsaka kI aneka prakAra kI kasauTI hotI hai / usa samaya kSobharahita vairya dhAraNa karane vAle ko matrasAkSAtkAra hotA hai| sva para niyaMtraNa prApta karane kA mahAmaMtra vizva para niyaMtraNa prApta karane hetu sva para niyatraNa prApta karanA cAhie / svaya kI prakRti para niyatraNa prApta karane hetu apanI pAco indriyo eva chaThe mana para niyantraNa karanA caahie|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 indriyo tathA mana para kAbU java hI ho sakatA hai ki jaba yaha spaSTa bodha ho jAya ki uname vilasita caitanya ina indriyo tathA mana se pRthaka hai eva apanI zakti dvArA sabhI kA sacAlana kara rahA hai| jo khAtA nahI para khilAtA hai, jo pItA nahI para pilAtA hai, jo sotA nahI para sulAtA hai, jo pahanatA nahI para pahanAtA hai, jo proDhatA nahI para uDhAtA hai, jo vaiThatA nahI para viThAtA hai, jo uThatA nahI para uThAtA hai, jo calatA nahIM para calAtA hai, jo dekhatA nahI para dikhAtA hai, jo sunatA nahI para sunAtA hai jise apana bhUla sakate hai para jo apane ko kabhI bhUlatA nahIM, jo sabhI indriyo eva mana ko caitanyapUrNa karatA hai eva phira bhI vaha sabhI se pare hai, vahI dhyeya hai, vahI upAsya _ hai, vahI ArAdhya hai, vahI loka me maMgala, uttama eva zaraNya hai / vahI smaraNa karane yogya, stuti karane yogya eva dhyAna karane yogya hai / yaha nizcaya jaba dRDha hotA hai tava pAco indriyo eva mana para tathA apanI samagra svaprakRti para jIva kAbU prApta kara sakatA hai| mahAmantra kI upAsanA me paramadhyeya rUpa me usI paramatattva kI hI eka upAsanA vividha prakAra se hotI hai / ataH usakA jApa tathA smaraNa satata karane yogya hai / 'namo' pada dvArA paramAtmA ke samIpa jAyA jAtA hai| 'ariha' pada dvArA paramAtmA pakaDa me Ate haiN| 'tAraNa' pada dvArA paramAtmA me ekAgratA kI buddhi hotI hai| samagra tIno pado dvArA tathA unakI arthabhAvanA dvArA paramAtmA ke sAtha ekatva-abheda kA anubhava hotA hai / ata 'namo arihatANa' mahAmatra hai| matra kA jApa sthiracitta se, svasthagati se tathA matrArtha cintanapUrvaka honA caahie| matra. matradevatA tathA matradAtA guru me dRDha zraddhA, ye sAdhanA ke tIna caraNa haiN| yadi eka bhI
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 caraNa kA bhaga ho jApato sAdhanA pagu ho asaphala ho jAtI hai| 'namo' pada dvArA praudayikabhAva kA nipedha taba taka karanA cAhie jaba taka ki eka bhI nipetra yogya parabhAva zepa ho / phira jo avaziSTa rahe vahI AtmA hai, arihata hai eva zuddha svarUpI paramAtmA hai| samatA sAmayika kI siddhi samyak dRSTi jIvo ko vizva kI vividhatA eva vicitratA, savega eva vairAgya kI vRddhi hetu hotI hai tathA ahiMsA, sayama eva tapasvarUpa meM ke pAlana me upakAraka hotI hai / ____ jIvo kI karmakRta vicitratAyo ko maitryAdibhAva dvArA sahanA hI ahiMsA kA bIja hai eva apane ko prApta hotI sukhadu.kha aAdi vividha avasthAno ko samabhAva se sahanA hI kramaza. sayama eva tapa kA bIja hai| tapodharma ko vikasita karane hetu du kha kI bhI upayogitA hai sayama dharma ko vikasita karane hetu sukha kI bhI upayogitA hai / ahisA ke mArAdhana hetu jIvo kI vividhatA bhI upayogI hai| jIvo ko sahanA hI ahiMsA hai, sukho ko sahanA hI sayama hai evaM dukho ko sahanA hI tapa hai / jIvo ko sahana karane kA artha hai ki zatru, mitra athavA udAsIna ke prati tulyabhAvAbhyAsa krnaa| sukha ko mahana karanA arthAt sukha ke samaya virakta rahanA eva dukho ko sahana karane kA artha hai dukha ke samaya dainyabhAva rahita honaa| jIvo kI vividhatA meM ekatA kA bhAva ahiMsA ko vikasita karatA hai sukho me dukha-vIjatA kA jJAna saMyama ko vikasita karatA hai evaM du.kho me mukha-bIjatA kA jJAna tapoguNa ko vikasita karatA hai| / yadi du kha mAtra ko samajhapUrvaka bhogA jAya to vaha sukha
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA bIja hai| sukha mAtra yadi binA samajha ke bhogA jAya to duHkha kA boja hai| jIva mAtra sattA se ziva hai evaM caitanya sAmAnya se jIvo me ekatA kA jJAna samatva vikasita karatA hai / dravya sAmAnya se sukha-dukha me abhinna eka AtmA kA jJAna samatA-bhAva kA kAraNa banatA hai| samAna bhAva ko purassara karane se samatA sAmayika kI siddhi hotI hai| dharma citta kI samAna vRtti me hai / ahiMsA, sayama, tapa Adi kriyA cittavRtti ko eka hI pAlambana me TikA kara rakhane kA sAdhana hai| matrajApa kI kriyA bhI manogupti arthAt mana kI rakSA kA sAdhana hai| manogupti mokSa kA sAdhana hai| matra se prativaddha mana manogapti kA sAdhana bana kara mokSa kA sAdhana banatA hai| sarvazreSTha japayajJa japa dvArA bhagavAna kA praNidhAna hotA hai| bhagavAna ke nAma kA japa karane se vAhya vyApAro kA nirodha hotA hai| zabdAdi vAhyavyApAra ruka jAne se prAntarajyoti prakaTa hotI hai| use pratyakcaitanya kahate hai| usase jJAnAdi guNo kI vizuddhi hotI hai ata bhakti eva zraddhA me uttarottara vRddhi hotI hai| ___ zAstra kahate hai ki viziSTa guNavAna, puruSo ke praNidhAna se mahAphala hotA hai| yaha vAna bhagavAna ke nAma kA jApa karane se pratyakSa anubhava kI jA sakatI hai / bhagavAna ke nAma ke jApa dvArA pApanAza kA svAbhAvika kArya hotA hI hai phira vaha jApa vyagacitta se ho ki ekAgracitta se vintu atIndriya zAnti tathA alaukika prAnanda kA anubhava to ekAgracitta meM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote jApa dvArA hI anubhUta hotA hai| nIce ke zloka uparyukta ayaM ko hI kahate hai. evaM ca praNavenaitat , japAt pratyUhasaMkSaya. / pratyakcaitanyalAbhazca, yuktamuktaM pataJjaleH // 1 / / - rajastamomayAhoSAdvikSepAccetaso hmii| sopakramAjjapAnnAza, yAnti zaktihatiM pare / 2 / / pratyakcaitanyamapyasmAdantaryoti: prathAmayam / vahirvyApArarodhena, jAyamAnaM mataM hi naH / / 3 / / dvAtriMzad dvAtriMzikA . . anyatra bhI kahA hai ki-'saralatA se japA jA sake aise bhagavAna kA nAma nahI japane vAle eva rasanA vazavartinI hone para bhI usakA upayoga nahIM karane vAle loga ghora naraka me jAte haiM-aisA dekhakara jJAnI puruSo ko sakheda Azcarya hotA hai| yogAtizayatazcAyaM stotra koTiguNa. smRt.| ' yogahaSTyA budhairhaSTo, dhyAnavizrAmabhUmikA | -dvAtriMzad dvAtriMzikA / - artha-'yogAcAryoM ne prabhu ke jApa ko stotra se bhI koTiguNa phalavAlA kahA hai / itanA hI nahI para japa ko dhyAna kI vizrAnti-bhUmikA kahA gayA hai / bAhyajagat meM prasRta vRttiyo ko khIcakara antarmukhI banAne hetu jApa jarUrI hai| jApa se prANa tathA zarIra samatola avasthA ko prApta karate haiM tayA mana sthira tathA zAnta hotA hai| japa vahirvRttiyo kA nAza karatA hai| usakI kAmanA vAle jIvo kI kAmanApUrti kara anta meM niSkAma banAtA hai| 'namo' mantra mana ko kalpanA jAla se mukta kara tathA samatva meM pratiSThita kara antame Atma-nipTha vanAtA hai| japa karane vAle ko sarvaprathama Asana siddha karanA caahie| prAsana se deha
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kI cacalatA naSTa hotI hai| caMcalatA rajoguNa tathA tamoguNa se hotI hai| usake naSTa hone para mana tathA prAraNa kA nigraha sarala vanatA hai| 'ariha' prAtmA kA saketa hai tathA 'namo' prANo kA saketa hai| 'tANa' pada dono kI ekatA ko batAne vAlA cihna hai| 'namo' dvArA prAraNa ariha rUpI prAtmA se sayukta hotA hai tathA usase trANazakti utpanna hotI haiN| indriyo ko vipayo se zAnta kara prAtmA ke prati homane kA kArya 'namo' mantra dvArA sAdhA jAtA hai| isIlie use sabhI prakAra ke yajJo me zreSThayajJarUpa me sthAna milatA hai| namaskAra dvArA bodhi evaM nirUpasarga __namo' kA artha hai-vadana, pUjana, satkAra tathA sammAna / unake pariNAmasvarUpa bodhi tathA nirupasarga avasthA prApta hotI hai / 'namo' pada nirupasarga paryanta ke lAbha kA hetu hai, yaha nirNaya, zraddhA, medhA, dhRti, dhAraNA tathA anuprekSA se hotA hai / ye zraddhAdi sAdhana utkaTa icchA, pravRtti, sthairya tathA siddhi ke kAraNa vanakara namaskAra dvArA nirupasargapada ko pradAna karavAte hai| nirupasargapada arthAt jahA~ janmamaraNa Adi upasarga nahI ho aisA mokSasthAna / vandana arthAt abhivAdana tathA mana, vacana tathA kAyA kI prazastapravRtti / pUjana arthAt puSpAdi dvArA semyak abhyarcana / satkAra arthAt zreSTha vastrAlakArAdi dvArA pUjana / sanmAna arthAt stuti, stotrAdi dvArA guNagAna / usake pariNAmasvarUpa vodhi arthAt jina-dharma kI prApti / vandana, pUjana, satkAra, sanmAna Adi java zraddhA dvArA hote haiM balAtkArAdi dvArA nahI, medhA dvArA hote haiM para jaDacitta se
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahI, dhRti se hote hai para Akula vyAkulatA se nahIM, dhAraNA se hote hai para zUnyacitta se nahI tathA anuprekSApUrvaka hote hai para mAtra kriyA rUpa me nahI, tabhI ve bhAva rUpa banate hai eva bodhi tathA nirupasarga avasthA kA kAraNa banate hai / navakAra ke prathamapada kA artha navakAra ke prathama pada kA artha yaha hai ki 'arihaM' 'araha' eva 'aruha' ko namaskAra-trANasvarUpa hai| 'ariha' prabhU ko dharmakAya avasthA ko kahate hai / 'araha' prabhU kI karmakAya avasthA ko kahate hai / 'aruha' prabhu kI tattvakAya avasthA ko kahate hai / dharmakAya avasthA janma ko jitAne vAlI hotI hai| karmakAya avasthA jIvana ko jitAne vAlI hotI hai| tattvakAya avasthA mRtyu ko jitAne vAlI hotI hai| - janma, jIvana eva maraNa ina tIno avasthAo para jinhone vijaya prApta kI hai ve arihaM hai| saMskRta aIt zabda ke prAkRta' me tIna rUpa haiM / ye hI kramaza. ariha, araha evaM aruha hai| ___ 'ahaM' zabdabrahma hai ata parabrahma kA vAcaka hai| parabrahma caitanya parasAmAnya se eka rUpa hai / use namaskAra kA artha hai tadra pa pariNamana / yaha pariNamana nirvikalpa-cinmAtra-samAdhi rUpa hai| ataH usase bhava kA nAza hotA hai / 'ariha', 'araha' athavA 'aruhaM'- ye zabda zuddha prAtmasvarUpa ke vodhaka hone se zrutasAmAyika kI prApti karavAte haiN| zrutasAmAyika samyaktva sAmAyika kI prApti kA kAraNa hai| ___ bhAva se kiyA gayA zrI arihato kA namaskAra samyaktva sAmAyika rUpa hai kyoki usame Atmatattva kI abhedabhAva se pratIti hai / isa pratIti kA phala sarvaviratisAmAyika, apramata
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 bhAva eva prakaSAyabhAva kI prApti karavA kara anta me sayogI tathA prayogIkaivalya zravasthA ko pradAna karavAtA hai / isalie usameM sAbunamaskAra tathA siddhanamaskAra grA jAte haiM / bhAva namaskAra eka apekSA se magrahanaya kI sAmAyika hai / usame svarupAstitva tathA sAdRzyAstitva rUpa me Atmatattva kI ekatA kA bhAna hotA hai / yaha bhAna zranAdi ajJAna grathi kA chedana karatA hai / anAdi jJAnagrathi kA cheda hone se kudeva, kuguru tathA kudharma me sudeva, suguru tathA sudharma kI buddhi utpanna nahI hotI tathA pranatAnuvadhI kaSAyajanya hiMsAdi pApasthAno kA sevana nahI hotA hai / puna sudeva, suguru sudharma tathA una tIno tattvo ko mAnane vAle zrI caturvidhasagha me tathA sAmiko kI bhakti meM pramAda nahI hotA / caitanya para - sAmAnya dvArA Atmatattva kI ekatA kA bodha hone se vaira-virodha kA nAza hotA hai, samagra jIvarAzi para snehapariNAma kI vRddhi hotI hai; dAna, dayA, paropakArAdi gurago kA vikAsa sahaja banatA hai tathA alpakAla me mukti ke analpa sukho kA lAbha hotA hai / 1. yaha samagra lAbha zrI namaskAra maMtra ke prathamapada kI arthabhAvanA ke sAtha hotA jApa pradAna karavAtA hai ata usakA jaise ho vaise vizeSa Adara karanA cAhie / t tIna guNoM kI zuddhi 1 (1 mana-vacana kAyA ke yoga tathA jJAna darzana- cAritra svarUpa AtmA ke guNa Adi navakAra ke prathamapada ke smaraNa se zuddha hote haiN| tIno yogo kI zuddhi se deha kI vAta-pitta-kapharUpI tIna dhAtu kI viSamatA kI zuddhi hotI hai tathA jJAnadarzanacAritrarUpI zrAtmA kI tIna dhAtuo ( dadhati dhArayanti jIva 1. t
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 svarUpamiti dhAtava. samyagjJAnAdayaH - dharma bindu pra0 8 sU0 11 TIkA) arthAt tIna guNo kI bhI zuddhi hotI hai / kahA hai ki - * vAtaM vijayate jJAna darzanaM pittavAraNam / kaphanAzAya cAritraM dharmastenAmRtAyate ||1|| - pU. upA zrI meghavijayajI mahArAja kRta haMdgItA || 6 | 15 || arthAt -- jJAna se vAta doSa jItA jAtA hai, darzana se pitta doSa jItA jAtA hai / cAritra se kapha doSa jItA jAtA hai / isase dharma amRta ke samAna kAma karatA hai / P > -- rAgadvepa-moha, zrAtmA kI jJAnAdi dhAtupro ke vaipamya se utpanna hone vAle doSa hai / ve anukrama se jJAna-darzana- cAritra guraNa dvArA jIte jAte haiM / sAtha hI sAtha kramaza mana, vacana tathA kAyA ke yoga bhI zuddha hote hai kyoki jJAna me manoyoga kI pradhAnatA hai, darzana me stuti stotrAdimaya pUjA kI mukhyatA hone se vacana yoga kI pradhAnatA hai cAritra me kAyika kriyAzro kI mukhyatA hone se kAyayoga kI pradhAnatA hai / isa prakAra vicArane se deha ke vAtAdijanya tIno doSoM ko tathA AtmA ke rAgAdijanya tIno doSo ko vikAro ko zuddha karane kI zakti navakAra ke prathama pada ke sAta akSaramaya eka vAkya me, arthAt usake tIno pado me bhI nihita hai / 'namo' pada dvArA manoyoga kI tathA jJAnaguNa kI zuddhi hotI hai / ata rAga-doSa jIte jAte haiM / 'ariha' pada dvArA vacanayoga kI tathA darzanaguraNa kI zuddhi - hotI hai / grata dveSadoSa jItA jAtA hai|"
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tANa' pada dvArA kAyayoga kI tathA cAritraguNa kI zuddhi hotI hai ata mohadopa jItA jAtA hai| tIno yogoM tathA unake dvArA abhivyakta hote jJAnAdi tIno guNo dvArA vAta-pitta-kapha ke doSa tathA rAga-dvIpa-moha ke doSa bhI naSTa hote hai| arthAt zarIra tathA AtmA dono hI kI eka sAtha zuddhi karavAne kA guNa navakAra ke prathama pada ke jApa me sthita hai, vaise hI upalakSaNa se dharma ke pratyeka aga ke samyak ArAdhana me vaha zakti nihita hai| 'namo' pada kI gambhIratA 'namo' maMtra me navadhA bhakti nihita hai| 'namo' matra dvArA nAma kA zravaNa, kIrtana tathA smaraNa hotA hai sAtha hI prAkRti kA pUjana, vandana tathA arcana hotA hai| dravya nikSepa se paramAtmA kI sevA tathA bhakti hotI hai tathA bhAvanikSepa se paramAtmA ke prati Atmanivedana athavA sarvasamarpaNa hotA hai| navakAra marvamaMgalo me prathamamagala hai| pAya, azubha, karma tathA sabhI malo ko galAne vAlA magala hotA hai, usame bhI utkRSTa pacamagalasvarUpa navakAra hai| navakAra dvArA vAhya-abhyantara athavA dravya-bhAvamala naSTa hote hai / ajJAna tathA prazraddhA hI bhAvamala hai| navakAra dvArA AtmA kA ajJAna TalatA hai tathA paramatattva kA jJAna hotA hai| navakAra dvArA dharmaphala kI azraddhA TalatI hai tathA zraddhA jAgRta hotI hai| navakAra, mithyAtva ke tathA ajJAna ke pariraNAmo ko galAtA hai vinaSTa karatA hai, hanana karatA hai, zuddha karatA hai tathA vidhvaMsa karatA hai; samyaktva ke tathA jJAna ke pariNAmo ko lAtA hai, utpanna karatA hai, sarjita karatA hai, puSTa karatA hai tathA vaddhita karatA hai apratIta kI pratIti karavAtA hai; anirNita kA nirNaya karavAtA hai, Atmatattva
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ apratIta hai. usakI pratIti karavAtA hai . vaise hI. dharmatattva anirNIta hai usakA nirNaya karavAtA hai / ___kama se kama prayatna se adhika se adhika phala lAne kI zakti namo matra me hai / 'namo' pada me maitrI, pramoda, kAruNya tathA mAvyasthya bhAvanAyo ke sAtha anitya azaraNa saMsAra, ekatva, anyatvAdi bhAvanAe mamAviSTa ho jAtI haiM / ata prathama pada ati gabhIra hai| .. navakAra meM aSTAMga yoga namaskAra jisa prakAra mokSa kA bIja hai vaise hI anamaskAra saMsAra kA vIja hai| namanIya ko nahI namana karanA tathA anamanIya ko namana sasAra vRkSa kA vIja hai| anamanIya ko anamana tathA namanIya ko namana dharmavRkSa kA bIja hai| namanIya ko namaskAra sabhI dukho kA tathA pApo kA nAzaka hai | namanIya ko anamaskAra, sabhI du kho kA tathA pApo kA utpAdaka hai| eka agreja lekhaka ne ThIka hI kahA hai ki "prArthanA sayogo ko sudhAratI hai| aprArthanA sayogo ko vigADatI hai, dono me se koI niSkriya-niSphala nhiiN|" navakAra me tapa hai, svAdhyAya hai tathA IzvarapraNidhAna hai| tapa se zarIra sudharatA hai, svAdhyAya se mana sudharatA hai tathA IzvarapraNidhAna se AtmA sudharatI hai| - paramAtmA ke samIpa basane hetu prathama anAtmA ke saga se mukta honA cAhie / Asana zarIra kA saga chuDavAte haiN| prAraNAyAma prANo para niyamana lAtA hai| pratyAhAra indriyo kA saga chuDavAtA hai| dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi anukrama se mana, buddhi tathA ahakAra kA saga chuDAte hai| navakAra me prAsana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi kI sAdhanA hai| usake sAtha yama-niyama-bhI sAdhe jAte haiN| niyama prAntara
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zAnti ke lie hai tathA yama bAhya zAnti ke lie hai / navakAra se bAhya-prAntara sambandha sudharate hai / iSTadevatA ko namaskAra evaM parampara phala iSTadevatA ko namaskAra kie binA koI bhI zrAtmA zrutajJAna kA pAra nahI pA sakatA hai / yaha pacamagala iSTadevatA ko namaskAra svarUpa hai / isalie zrutajJAna kA pAra pAne ke icchuka ko nirantara usakA Alamvana lenA cAhie - - aisA zrI mahAnizIthasUtra me pratipAdita kiyA huA hai / zrutajJAna se jIvAdi tattvo kA bodha hotA hai / isase dayA kI lagana utpanna hotI hai / sarva jIva merI zrAtmA ke samAna haiMaisI sthirabuddhi utpanna hone se jIvo kI saghaTTanA, paritApanAdi pIDA kA parihAra hotA hai / imase Asrava dvAra kA vivarjana hotA hai, savara bhAva kI prApti hotI hai eva atyanta vipayatRSNA ke tyAga rUpa dama tathA tIvra krodhakaNDUti ke tyAgarUpa zamaguraNa kA lAbha hotA hai / kapAyatA me samyaktvaguNa kA lAbha hotA hai eva usase jIvAdi padArthoM kA sadeha - viparyAsa rahita savedanAtmaka viziSTa anubhavajJAna hotA hai / isa prakAra kA jJAna hone se ahitakArI AcaraNa kA tyAga eva jJAna-dhyAnAdi hitakArI zrAcaraNa me udyama hotA hai tathA sarvottama kSamAdi dazavidha yati-dharmo me Asakti hotI hai jisase sarvottama mRdutAdi guNoM kA pAlana hotA hai / svAdhyAya- dhyAna sahita sarvotkRSTa sayama dharma kA pAlana paramparA se mukti mukha pradAna karavAtA hai / ina sabakA mUla iSTa devatA ko namaskAra hai tathA iSTa devatA ke namaskArapUrvaka hotA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA sAmAyikasUtra se lagAkara bindusAra paryanta zrutajJAna kA ArAdhana hai| paMcanamaskAra rUpI paramadharma "paMca-namukkAro khalu, vihidANa sattio ahisA ca / . indiyakamAyavijao, aiso dhammo suhapaogo // 1 // " -upadezapada gA0 168 arthAt-'nara nArakAdi paribhramaraNa rUpa sasAra hI pAramArthika vyAdhi hai| sabhI dehadhArI prANiyo ke lie yaha vyAdhi sAdhAraNa hai| zuddha dharma usakA aupadha hai|' gurukula me basane se eva guru prAjAnusAra jIvana jIne se zuddha dharma kI prApti hotI hai| zuddha dharma ke cAra lakSaNa haiM (1) vidhiyukta dAna, (2) zaktyanusArI sadAcAra, (3) indriya-kapAya kA vijaya, (4) pacaparameSThi namaskAra / ___ anyatra dharma ke cAra prakAra dAna , zIla, tapa eva bhAva, kahe gaye haiN| ve hI isa gAthA me bhinna prakAra se kahe gaye haiN| vidhiyukta dAna hI dAnadharma hai, zaktyanusArI sadAcAra hI zIla dharma hai, indriya kapAya kA vijaya hI tapa dharma hai eva pacaparameSThi, namaskAra hI bhAvadharma hai| bhAva rahita dAnAdi jisa prakAra niSphala kaha gae haiM vaise hI pacanamaskArarahita dAna bhI niSphala hI hai| ata sabhI dharmoM ko saphala banAne vAlA paca namaskAra hI parama dharma hai / maMgala, uttama evaM zaraNa kI siddhi namaskArabhAva prAtmA ko mana kI AdhInatA se mukta karatA hai| mana ko AtmAdhIna banAne kI prakriyA namaskArabhAva me nihita hai| dharma kI anumodanA rUpa namaskAra hI bhAvadharma hai / dUsaro kA AbhAra nahI mAnane me kAraNabhUta kRpaNatA
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSa hai / samyagdRSTi ke mana me namaskAra bhAva hI sadeva hai, samyagjJAnI ke mana me sadguru hai eva samyak cAritrI ke mana me saddharma hai| namaskArabhAva ke vinA mAnamika bhedabhAva TalatA nahI eva java taka vaha nahIM TalatA hai taba taka ahakAra bhAva galatA nahI hai / ahaMkAra kA galanA hI bhedabhAva kA TalanA hai| bhedabhAva Tale binA eka abhedabhAva Ae vinA jIva, jIva ko jIva rUpa me kabhI pahacAna nahI sakatA hai, sammAnita nahI kara sakatA hai eva na cAha sakatA hai / bhedabhAva ko TAlane kA eva abhedabhAva ko sAdhane kA sanAtana sAdhana 'namo' pada hai| 'namo' pada rUpI advitIya sAdhana dvArA jIva apanI yogyatA ko vikasita karatA hai eva ayogyatA ko TAlatA hai| yogyatA ke vikAsa dvArA rakSaNa hotA hai eva ayogyatA Talane se vinAza rukatA hai| : arihato ko kiyA huA namaskAra bhAvazatruno kA hanana karatA hai, yogyatA pradAna karatA hai eva vinAza ko rokatA hai| bhAvazatruo ke nAza se magala hotA hai / yogyatA ke vikAsa se uttamatA milatI hai eva vinAza ke aTakane se zaraNa kI prApti hotI hai / namaskAra se magala, uttama eva zaraNa-ina tIno arthoM kI siddhi hotI hai| maMtracaitanya prakaTa karane vAlA maMtra - devatA, guru eva prAtmA kA jA manana karavAtA hai eva jo manana dvArA jIva kA rakSaNa kare vaha matra hai| matra eka ora mana eva prANa kA prAtmA ke sAtha sayojana karavAtA hai eva dUsarI ora manana dvAsa devatA eva guru ke sAtha AtmA kA aikya sadhavAtA hai| maMtrAkSaro kA sambandha mana evaM prAraNo ke sAtha hai /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 maMtra ke artha kA sambandha devatA eva guru ke sAtha hai / guru, maMtra , eva devatA tathA prAtmA, mana eva prANa ina sabakA aikya hone se mantracaitanya prakaTa hotA hai tathA mantracaitanya prakaTa hone se yatheSTa phala kI siddhi hotI hai / devatA eva guru kA samvandha sakala jIvasRSTi ke sAtha hai ata matra caitanya vizvavyApI bana jAtA hai / isa prakAra parameSThi namaskAra samatvabhAva ko vikasita karatA hai| - samatvabhAva kA vikAsa mamatvabhAva ko dUra kara detA hai| mamatvabhAva ke nAza se ahatva miTa jAnA jAtA hai| samatvabhAva ke vikAsa se arhatva prakaTa hotA hai| parameSThi namaskAra sarva magalo me pradhAna zreSThamagala hai sAtha hI nitya varddhamAna tathA zAzvata magala hai kyoki vaha jIva ko aha-mamabhAva se mukta karatA hai tathA jIva me ahaMbhAva ko vikasita karatA hai, svArthavRtti dUra karatA hai tathA paramArthavRtti kA vikAsa karatA hai / puna. puna parameSThi namaskAra dvArA deva, guru, AtmA, mana tathA prANa kA aikya sAvita hotA hai tathA matracaitanya prakaTa hotA hai| anantara-parampara phala ...puca namaskAra kA anantara phala samyag-darzanAdi kI prApti, mithyAtva, ajAna tathA avirati Adi kA nAza tathA parampara phala svargApavarga rUpa magala kA lAbha hai| pApa kA nAza arthAt pudgala ke prati moha kA nAza hai tathA magala kA Agamana arthAt jIvo ko jIvatva ke prati sneha kA AkarSaNa / pudgala ke prati vigatarati tathA jIvo ke prati viziSTarati hI namaskAra ke prati abhirati kA phala hai| yaha namaskAra pudgala ke prati namanazIla tathA caitanya ke prati
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anamanazIla jIva ko caitanya ke prati namanazIla tathA pudgala ke prati anamanazIla banAtA hai / paca parameSThi pudgala ke prati virakta eva caitanya ke prati anurakta haiM, isI se unako namana karane vAlA bhI kramaza jaDa ke prati virakti vAlA tathA caitanya ke prati anurakti vAlA vanatA hai| pudgala kA virAga jIva ko kAma, krodha tathA lobha se mukta karatA hai tathA caitanya kA anurAga jIva ko zama, dama tathA satoSayukta karatA hai| yaha caitanya hitakara hone se namanIya hai tathA yaha jaDa ahitakara hone se upekSaNIya hai / caitanya savedana se yukta hai eva jaDa savedana zUnya hai| savedana zUnya ke prati cAhe jitanA hI namra vanA jAya para vaha saba vyartha hai / saMvedanazIla ke prati namra rahane se savedana zakti prApta hotI hai / savedana kA artha hai sneha tathA sneha kA artha hai dayA, karuNA, pramoda sahAya tathA sahayogAdi / jisase upakAra honA tIno kAla me zakya nahI aise jaDa tattva ke prati namana karate rahanA hI moha, ajJAna tathA aviveka hai| jisase upakAra honA zakya ho use ho namana karane kA abhyAsa karanA tathA use smaraNa patha me kAyama rakha namra , rahane me hI viveka hai, samajhadArI hai tathA buddhimattA hai| navakAra se jaDa ke prati udAsInatA tathA caitanya ke prati namanazIlatA abhyasta kI jAtI hai| yogya bano evaM yogyatA prApta karo savedanazIla ke prati savedana dhAraNa karane se yogyatA prakaTa hotI hai / savedana zUnya jaDa padArthoM ke prati mamatva rakhane se yogyatA naSTa hotI hai tathA ayogyatA prakaTa hotI hai /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 jIva jaDa ko anantakAla taka namA hai para yaha namaskAra niSphala gayA hai | cetana ko eka vAra bhI sacce bhAva se name to vaha saphala ho jAtA hai | cetana ko namane kA artha hai piNDa me deha ke prati Adara chor3a zrAtmA ke prati grAdara rakhanA tathA brahmANDa me pudgala mAtra ke prati rAga choDa jIva mAtra ke prati rAga dhAraNa karanA / rAga dhAraNa karane kA artha hai savedanazIla bananA / jo savedanazIla haiM unake prati mamatva batAne se sabhI prakAra kI AvazyakatAeM binA mAMge pUrNa hotI hai / sabhI prakAra ke pApa kI utpatti pudgala ke rAga se utpanna hotI haiM tathA sabhI prakAra ke puNya kI utpatti caitanya ke bahumAna se hotI hai | namaskAra se caitanya kA bahumAna hotA hai / zrata vaha sabhI prakAra ke maMgala kI utpatti kA kAraNa hai | navakAra pApa kA nAzaka tathA maMgala kA utpAdaka banatA hai kyoki usameM caitanya kA bahumAna hai tathA jaDa kA asammAna hai / karma tathA karmakRta sRSTi hI jaDa hai / usakA anta karane vAle parameSThi haiM / prata unako kiyA gayA namaskAra jaDasRSTi ke rAga ko zamita karatA hai tathA caitanyasRSTi ke prema ko vikasita karatA hai | namaskAra dvArA pApa kA mula pudgala kA rAga naSTa hotA hai tathA dharma kA mUla caitanya kA prema prakaTa hotA hai zrata vaha upAdeya hai / caitanya vizva kI sarvazreSTha sattA hai / navaskAra me isa sarvazreSTha sattA ko namaskAra hai tathA unako namaskAra hai jinhone isa sarvazreSTha sattA ko namanakara zuddha caitanya prakaTa kiyA hai / itanA hI nahI para unako bhI namaskAra karane vAle sabhI vivekI jIvo kI sarvazreSTha kriyA kA anumodana hai tathA kriyAjanya pApanAza evaM maMgalalAbha rUpI sarvazreSTha
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ phala kA bhI smaraNa tathA anumodana hai| yaha smaraNa jitanI vAra adhika kiyA jAya utanA hI adhika lAbha hotA hai. yaha bAta nizcita hai| dravyamagala sadigdha phala vAle hai| bhAvamagala asa digdha phala vAle haiM / yaha navakAra sabhI bhAvamagalo kA bhI nAyaka hai| nAyaka kA artha hai ki jisake astitva me hI dUsare magala bhAvamagala banate haiN| magala ke magala vane rahane ke kAraNa caitanya kI bhakti evaM jaDa kI virakti hai| navakAra kI magalamayatA caitanya ke zrAdara me tathA jaDa ke anAdara me hai| jaDatattva kA prema jIva ko dukha dAyaka hotA hai| caitanyatattva kA prema jIva ko sukhadAyaka hotA hai| , namaskAra rUpI rasAyana kA puna puna sevana jaDa ke prati Asakti dUra karatA hai tathA caitanyatattva kI bhakti vikasita karatA hai ata vaha sarva magalo kA mAgalya tathA sarva kalyAraNo kA kAraNa hai| . hitaiSitA hI viziSTa pUjA ... ayogya ko namana karane vAle tathA yogya ko nahIM namana karane vAle ko aisI yoniyA~ milatI hai ki jisame anicchA se bhI sadA namana karanA par3atA hai / vRkSa ke tathA tiryaJca ke bhava isake pratyakSa udAharaNa hai| namaskAra se dharmavRkSa kA mUla mIcA jAtA hai| sAdhudharma tathA gRhastha dharma ina dono prakAra ke dharmoM ke mUla me samyaktva hai tathA vahI devaguru ko namaskAra rUpa hai| ___mAtA pitA ko namana hI satatAbhyAma hai, devaguru ko namana hI (devaguru Adi prazasta viSayo kA abhyAsa) viSayAbhyAsa hai
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 tathA ratnatrayI ko namana hI bhAvAbhyAsa hai / yaha trividha namanakriyA uttarottara zrAtmonnati hetu prakriyA hai / choTA vaDe ko namana karatA hai yaha saMsAra kA krama hai / isI prakAra bar3A choTe ko (choTA do hAtha joDakara vaDe ko namana karatA hai isI prakAra bhale hI) namana nahI kare para apane hRdaya me choTe ko avazya sthAna pradAna karatA hai, usakA hita cintana karatA hai, use sanmArga me sayukta karatA hai tathA jisa prakAra usakA kalyANa ho vaisA vicAra karanA hai-- yaha bhI eka prakAra kA namaskAra bhAva hai | zrI tribhuvanapUjya haiM, kyoki ve tribhuvana hitaMSI hai / apane upakArI ko bhUla jAnA grahaMkAra hai tathA apane upakArI ko jIvana bhara yAda rakhanA hI namaskAra hai / grahakAra pApa kA mUla paDane hai tathA namaskAra mokSa kA mUla hai / jaise davA ke lAgU para darda kama par3atA hai vaise hI namaskAra lAgU paDane para ahaMkAra kama ho jAtA hai / ahaMkAra kA artha hai svArtha kA bhAra / jaba taka vaha nahI ghaTatA hai taba taka namaskAra phalAnvita nahI kahA jA sakatA hai / apane sukha kA vicAra hI svArtha hai | svArtha kA dUsarA nAma tiraskAra hai / sabhI ke sukha kA vicAra hI paramArtha hai / isakA dUsarA nAma namaskAra bhAva hai / zarIra ke aNu aNu se tiraskAra rUpI coro ko bhagA dene hetu namaskAra ko asthimajjA vanAnA cAhie | namaskAra kA prathama phala pApanAza athavA svArthavRtti kA nAza hai| dUsarA phala puNyavandha-zubha kA anubandha hai / namaskAra se pApa kA nAza cAhanA cAhie tathA puNya kA bandha hI nahI, anuvandha cAhanA caahie| usase jo puNyabandha ho vaha sarvakalyANa kI bhAvanA me pariraNamita hotA hai / tiraskAra ke pApa se vacane hetu namaskAra hI eka amogha sAdhana hai /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 namaskAradharma kI vyAkhyAe~ namaskAra kSamA kA dUsarA nAma hai / bhUla hone ke pazcAt use sudhAra lene hetu namratA batAne kA hI nAma kSamApanA hai / apane dvArA huI bhUla kI kSamA mAganI tathA dUsaro kI bhUla ko kSamA karanA hI namaskAra dharma kI zrArAdhanA hai / jisa prakAra grahakAra upakAriyo ko pahacAnane detA nahI vaise hI apane aparAdha ko svIkAra bhI karane detA nahI / jaise ahakAra upakAriyo ko pahacAnane nahI detA vaise hI apane aparAdha ko bhI svIkAra karane nahI detA / jaise namaskAra upakAriyo ko bhUlane nahI detA vaise ho apane aparAdho ko bhI bhUlane nahI detA / upakAra ke svIkaraNa kI bhAti aparAdha kA svIkAra bhI namaskAra hai / viSayo ke prati namanazIlatA kA tyAga kara parameSThiyo ke prati namanazIlatA kA zrabhyAsa karanA bhI namaskAra dharma hai / bAhyapadArthoM ke prati tRSNAvAna nahI bananA tathA zrAtmatRpta rahane kA abhyAsa karanA bhI namaskAra dharma hai / L jIva zrapanI jAti, kula, rUpa, bala, lAbha, vRddhi, vaibhava, yaza tathA zrutAdi ke prati namra hai hI / namratA se unake prati Adara, ruci tathA sammAna vatAtA hI hai, para vaha namanazIlatA dharma rUpa nahI hotI / pUjya tattvo ke prati namra rahanA hI saccI namratA hai / sAMsArika padArthoM ke prati namaskAra bhAva zranAdi kuvAsamA ke yoga se hotA hI hai / usakA sthAna parivartana kara maitryAdi ke viSayabhUta dUsare jIvo ke prati, zrI parameSThi bhagavAna ke prati tathA zrAtmatattva ke prati namra bananA hI dharma hai tathA yahI viveka hai / isase vinaya yogya vyakti ke prati vinaya hotA hai /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha vinaya ho namaskAra dharma rUpa banakara karma kA kSaya karatA hai| ___ upakAriyo ko namaskAra karane se apane para sthita unake RNa se mukti hotI hai / unake prazasta avalambana se tathA prazasta dhyAna ke bala se karmakSaya hotA hai / buddhibala ko vikasita karane hetu jisa prakAra akSarajJAna tathA usake sAdhano kI AvazyakatA hotI hai vaise hI bhAvanAvala ko vikasita karane hetu namaskAra dharma tathA usake sabhI sAdhano kI AvazyakatA hai / nyAya, nIti, kSamA. sadAcAra tathA paramezvarabhakti usake mAdhana haiN| ve sabhI sAdhana namaskArabhAva ko vikasita karate haiM tathA namaskAra bhAva ahaMkAra bhAva kA nAza kara paramAtmatattva ke prati prema utpanna karatA hai| . zrI paMca parameSThiyo me prakaTIbhUta paramAtmatattva jaba apane namaskAra bhAva kA viSaya banatA hai taba antara me sthita paramAtmatattva jAgrata hotA hai tathA sakala kleza kA nAza kara paramAnanda kI prApti karavAtA hai / namaskAra kA paryAya-ahiMsA, saMyama evaM tapa antara me karuNA tathA AcaraNa me ahiMsA zreSTha magala haiN| ahiMsA me dUsare jIvo ke prati tAttvika namana bhAva hai| sayama tathA tapa ahiMsA kI siddhi hetu anivArya hai| pAco indriyo ko niyamita karane kA hI nAma sayama hai tathA mana ko niyamita rakhanA hI tapa hai / indriyo tathA mana ko aMkuza me rakhe binA ahiMsA pAlI nahI jAtI tathA ahiMsApAlana ke binA namaskAra bhAva kI pUrNatayA ArAdhanA nahI hotii| / ahiMsA ke pAlana me prabhuprAjJA kI ArAdhanA hai| prabhuAjJA kA rahasya jIva mAtra ke Atmasama svIkaraNa meM hai|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcaraNa vinA kI ucca vicArasaraNI bhI niSphala hai| vicAra kA phala praacaar-hai| usake abhAva me vicAra mAtra vANI tathA vuddhi kA vilAsa hai| isI kAraNa se ahiMsA sayama tathA tapa ko utkRSTa magala rUpa ginA gayA hai| jisa prakAra maitrI binA ahiMsA zuSka hai vaise hI ahisA rahita maitrI bhI mAyA hai / jaise vairAgya rahita sayama zuSka hai vaise hI sayama rahita vairAgya bhI mAyA kapaTa hai| jaise anAsakti rahita tapa zuSka hai vaise hI tapa rahita anAsakti bhI ADambara mAtra hai| ahiMsAyukta maitrI, sayamamaya vairAgya tathA tapayukta anAsakti hI tAttvika hai| karuNAbhAva kA dyotaka prabhu ke nAma, rUpa, dravya tathA bhAva ina cAro me karuNA samAviSTa hai| usakA sAkSAtkAra hI AtmArthI jIvo kA kartavya hai anyathA kRtaghnatA tathA abhakti poSita hotI hai / prabhu ke nAma se pApa jAtA hai tathA pApanAza se duHkha jAtA hai / prabhu kI pratimA se bhI pApa aura du kha naSTa hote haiN| prabhu kA Atmadravya to karuNA se samaveta-sameta hai hI tathA bhAvanikSepa se to prabhu sAkSAt karuNAmUrti haiN| ___isa prakAra prabhu kI karuNA kA dhyAna hI bhaktibhAvanA kI vRdvi kA sAkSAt kAraNa hai| karuNAbhAva zuddha jIva kA svabhAva hai tathA vaha nAma, 'sthApanA, dravya tathA bhAva dvArA abhivyakta hotA hai-vAhara "prakaTa rUpa se dikhatA hai| - nAmAdi cAra nikSapo dvArA zrI arihatAdi pAMca parameSThiyo ko hotA namaskAra sabhI pApo kA tathA du.kho kA nAzakArI hokara karuNAbhAva ke prabhAva kA dyotaka hai tathA usase bhaktibhAva ko baDhAne vAlA hai /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ , -- - 'namo' pada kA rahasya : ... 'namo' meM namratA. hai, vinaya hai, viveka hai .tathA vairAgya bhI hai, tapa svAdhyAya tathA Izvarabhakti bhI hai| sAtha hI duSkRta kI garhA, sukRta kI anumodanA tathA zrI arihatAdi kI zaraNa bhI hai| . ___ namana karanA arthAt, mAtra mastaka ko jhukAnA hI nahIM para mana ko, mana ke vicAro ko, mana kI icchAo ko tathA mana kI tRSNAo ko bhI namita karanA arthAt unako tuccha ginanA hai| : / mAtra hAtha joDanA hI nahI para antakaraNa me ekatA-abheda 'kI bhAvanA karanI caahie| - namratA' kA artha hai ahabhAva kA sampUrNa nAza tathA bAhya viSayo me apane ahatva kI buddhi kA sarvathA vilaya / zUnyavat hone se pUrNa banA jAtA hai| kucha honA cAhie arthAt sabase alaga paDanA cAhie / kucha bhI nahIM rahanA arthAt paramAtmatattva meM mila jaanaa| - samudra meM rahane vAlI bUMda samudra kI mahattA bhogatI haiN| samudra se alaga hokara jaba vaha apanepana kA dAvA karane jAtI hai taba vaha turanta sUkha jAtI hai usakA astitva miTa jAtA hai| 'namo , pada me gupta shasya kyA hai yaha isI se prakaTa hotA hai| ____namaskAra se darzana kI zuddhi hotI hai arthAt karmakRta apanI hInatA, laghutA yA tucchatA kA darzana hotA hai tathA paramAtmatattva kI uccatA, mahattA tathA bhavyatA kA bhAva hotA hai jisase "ahabhAva kA phoDA phUTa jAtA hai, tathA , mamatAbhAva kA mavAda nikala jAtA hai parimAraNa svarUpa jIva ko parama zAnti kA anubhava hotA hai|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ekAgratA se arthavicAra sahita japa karane vAle ke samasta kaSTa dUra hote hai| 'mananAt trAyate yasmAt tasmAnmaMtraH prakIrtitaH / ' jisake manana se rakSA hotI hai vaha matra hai / manana arthAt cintana mana kA dharma hai / mana kA laya hone se cintArAzi kA tyAga hotA hai| cintArAzi ke tyAga se nizcitatA rUpI samAdhi prApta hotI hai / mana jaba sabhI viSayo kI cintA se rahita hotA hai tathA Atmatattva me vilIna hotA hai taba vaha samAdhi prApta karatA hai| 'navakAra ke prathama do pado me mukhya rUpa se sAmarthya yoga ko namaskAra hai kyo zrI arihata tathA siddho me ananta sAmarthya-vIrya -prakaTa huA hai| bAda ke tIna pado me pradhAna rUpa se zAstrayoga ko namaskAra hai kyoki prAcArya, upAdhyAya tathA sAdhu me vacanAnuSThAna nihita hai / antima cAra pado me icchAyoga ko namaskAra hai kyoki usame namaskAra kA phala varNita hai / phala zravaNa se namaskAra me pravRtta hone kI icchA hotI hai| zrI navapado me sthita bhinna 2 prakAra kA namaskAra yadi dhyAna me rakha kara kiyA jAya to vaha turanta sajIva eva prANavAn banatA hai| - jJAnapUrvaka, zraddhApUrvaka eva lakSyapUrvaka pramAda choDa kara yadi namaskAra mahAmatra kA pArAdhana kiyA jAya to vaha acintya cintAmaNi eva apUrNa kalpavRkSa ke samAna phalaprada banatA hai cirakAla kA tapa, bahuta bhI zrata eva utkRSTa bhI cAritra yadi bhakti zUnya ho to ve ahaMkAra ke poSaka bana adhogati- kA sarjana karate haiM / bhakti kA udaya hone se ve saba kRtakRtya hote haiM / matra ke dhyAna se eva jApa se bAravAra prabhu ke nAma kA eva
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra kA pATha karane se citta meM bhakti sphurita hotI hai / vAhyapadArtha vAhyakriyA kI apekSA rakhate hai parantu sUkSmatama tathA jIva mAtra me sattA rUpa meM virAjamAna paramAtmA kI prApti viveka vicAra, jAna tathA bhakti rUpI antaraMga sAdhanoM se hotI hai| sneha rUpI tela se bharita mAnadIpa manamandira meM prakaTa karane se dehamandira meM virAjamAna antaryAmI paramAtmA ke darzana hote hai ata. dIrgha kAla paryanta grAdara sahita satata abhyAsa kI jarUrata hai| - 1 vaha abhyAsa mantra ke jApa dvArA tathA usake ara bhAvanA dvArA kiyA jA sakatA hai| isa prakAra yA kA arthabhAvanA sahita java pArAdhita hotA hai taba vaha avazya ' bhaktivarddhaka banatA hai tathA vaDhI haI bhakti mukti kA samIpartinI kara detI hai| . // zivamastu sarvajagataH //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 maMgala bhAvanA J khAmemi savvajIve, savvejIvA khamantu me / mittI me savvabhUesu, 'veraM majjha na keAI || 2 || -- jagata ke sabhI jIvo se meM kSamA mAMgatA huuN| unase mere aparAdho kI kSamA mAgatA hU~ / sabhI jIva mujhe kSamA pradAna karo - yaha prArthanA karatA hU~, merA sabhI jIvo ke sAtha maitrIbhAva hai, merA kisI ke sAtha vaira virodha nahI hai / mA kArSIt ko'pi pApAni mA ca bhUta ko'pi dukhitaH / mucyatAM jagadapyeSA, matirmaitrI nigadyate ||2|| koI bhI prANI pApa mata karo, koI bhI jIva dukhI nahI ho, yaha sArA jagat karmavandhana se mukta ho, aisI buddhi ko maMtrIbhAva kahA jAtA hai | zivamastu sarvajagata. parahitaniratA bhavantu bhUtagaNAH / doSA. prayAntu nAzaM sarvatra sukhI bhavatu loka ||3|| jagat ke sarvajIvo kA kalyANa ho, sabhI prAraNI parahita sampAdana karane vAle ho, sabhI ke doSa naSTa ho jAya tathA sarvatra samagra loka sukhI ho /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa akArAdi krama se - / aSTapravacanamAtA-pAMca samiti evaM tIna gupti ko jaina zAstro meM apTapravacanamAtA kA sUcaka nAma diyA gayA hai| jisa prakAra mAtA apane bAlaka kA dhAraNa poSaNa evaM rakSaNa karatI hai vaise hI samiti va gupti ke ye ATha prakAra - pravacana arthAt cAritra rUpI bAlaka kA dhAraNa, pAlana va poSaNa karatI haiN| Asrava-karmo kA Agamana dvaar|| upayoga-jIva kA cetanAmaya vyApAra / kaSAya-jIva ke zuddha svarUpa ko kalupitta karane vAlI ' vRttiyA~ |krm-praatmaa ke zuddha jJAnAdi guNo ko AcchA dita karane vAle karma ATha prakAra ke haiN| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya vedanIya, mohanIya zrAyuSya, nAma, gotra evaM antarAya gaNadhara-tIrthakara bhagavanta ke mukhya ziSya / gupti-mana, vacana eva kAyA kA niyamana / ye tIna hai mana.gupti, vacanagupti evaM kAyagupti, ! guNa aura paryAya-dravya ke sahavartI varma ko guNa evaM dravya ko kramavartI avasthA ko paryAya kahate haiN| caudahaguNasthAnaka--AtmA ke guNo kA kramika vikAsa batAne ke lie jainadarzana ne caudaha guNasthAnako kA nirUpaNa kiyA hai| yaha prAtmA ke vikAsa kA kama hai|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ trikaraNa yoga karanA, karavAnA evaM anumodana karanA / dravyaprANa-dravyaprANa ke dasa bheda haiM, sparza, rasa, ghrANa, cakSu, zrotra, manobala, vacanabala, kAyabala, zvAsocchvAsa eva AyuSya / nava tattva-jIva, ajIva, puNya, pApa, zrAsrava savara, nirjarA, vadha, eva mojha ye navatattva hai| nigoda-jIva kI eka nikRSTa avasthA / paripaha-saMvara ke pAMcave prakAra meM pariSaha AtA hai| dharmamArga me dRDha rahane tathA karmabandhano kA vidhvasa karane ke lie jo-jo sthiti samabhAvapUrvaka sahana karane yogya hai use pariSaha kahate hai| bhAvaprANa--jJAna, darzana, cAritra eva vIrya ye cAra bhAva prANa haiM / inhe anantacatuSTaya bhI kahate haiN| mithyAtva--galata mAnyatA / mithyaabhinivesh-kdaagrh| skandha-paudgalika pinndd| savara-jIva me karma ke Agamana ko rokane vaalaa| samini-samyak prakAra kI ceSTA / ye pAca haiM-evaM jIvana kA pratyeka kArya upayogapUrvaka karane kI zikSA detI hai| - jJAna--janadarzana me jJAna pAca prakAra kA mAnA gayA hai-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana.paryAya evaM kevala jJAna /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra mahAmaMtra para upalabdha hindI saMskaraNa namaskAra mahAmaMtra ke anucintana kI eka aura kar3I "parameSThi namaskAra" kA hindI saskaraNa zIghra prakAzita ho rahA hai| isa pustaka me pU0 pa0 zrI bhadra kara vijayajI mahArAja sAhaba ne aneka dRSTikoNo se namaskAra mahAmantra para gambhIra cintana kiyA hai| namaskAra mahAmantra ko samajhane ke lie tathA usakI ArAdhanA ke lie sabhI staro ke sAdhako ke lie upayogI eka aura anupama prakAzana / namaskAra cintAmaNi lekhaka: pU0 munirAja zrI kundakunda vijayajI