Book Title: Loka Vinshika
Author(s): Anandsagarsuri, Sagaranandsuri
Publisher: Manikyasagar Suri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010690/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kamajanamAnaja - AgamoddhAraka-granthamAlAyAH paJcaviMzaM ratnam / Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / pU yAkinImahattarAsUnu AcAryapravara4aamimuminaae loka-viMzikA pUjya AgamoddhAraka-AcArya zrI AnandasAgarasUri nirmita vRttismnvitaa| [ tasyA ayaM-prathamaH khaNDaH ] - sagodhaka - AgamoddhAraka-AcArya zrI. AnandasAgarasUrIzvarapaTTadhara. AcArya zrImanmANikyasAgarasUriH pratayaH 500] [ mUlyam 2-00 vIra sa 2491 vi. sa 2021 A sa 15 - prajama mamamamama Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama pRSTha viSaya pRSTha viSaya 4 dravyalokana nirupaNa / 65 asaMyatatvanu varNana / 5 rUpAdi 4n sahacArIpaNu / 68 virati na svIkAravAmA vAdi7 gandanI dravyapaNAnI siddhi / taraphanA jJAna, ajJAna, mithyA10 dravyanu nityAnityapaNAnu varNana / saskAra, Alasya, moha, ArAsA, 13 sthiti AzrI jIva ane pudgalanI bhaviSyajAnano abhAva, sAmagrIno ctubhNgii| abhAva, ane karmodaya A nava 14 sAdi anatabhAge siddhajIva / 9 vikalponu khaDana / '. 16 anAdisAtabhAge bhvyjiiv| 110 asiddhatvanu varNana / anAdianatamAMge amavyajIva ane / 112 lezyAnu varNana / sAdisAMtabhAge pudgala / / 117 gati-kaSAya Adi audayika18 AdianatabhAge bhvissykaal| bhAvonu kramaprayojana / 20 anAdianaMtabhAge dhrmaastikaayaadi|| 121 aupazamika bhAvanu varNana / 27 kSetralokanu nirUpaNa / 124 samakitanu varNana / 28 vAcaspati Adinu buddhimNdpnnu| / 127 cAritranu varNana / 30 urva adho ane tI lokanu vrnnn| 130 kSAyikabhAva ane tenA bhedonu 41 kAlalokanu ane samaya AvalikA- vrnnn| . . vigere tenA bhedonu vrnnn| 139 kSAyopazamikabhAva bhane tenA 45 pUrva-palyopama-sAgaropamanu varNana / bhedonu vrnnn| 49 pudgalaparAvarttanu varNana / 141 smRtinI pramANapaNAnI ane mati51 bhavalokanu nirUpaNa / jJAnapaNAnI siddhi / , nArakajIvanI siddhi / 142 pratyabhijJAnanI , 52 devajIvanI siddhi / 144 tarkanI 55 nArakAdi jIvonu gAzvatAzAzvata- 145 anumAnanI , pnnu| 147 upamAna pratyabhijJAthI judu nathI 59 bhAvalokanu varNana / tathA arthApatti anumAna athavA ___, gatikaSAyanuM varNana / tarkathI judI nthii| 60 liMga-midhyAdarzananu varNana / 148 abhAvapramANanu khaDana / 62 ajJAnanu varNana / | 155 matijJAna AdinAkramanu prayojana / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya / pRSTha viSaya 168 anyadarzanIonI Izvara-AtmA | 210 manuSya bhavano anubhaav| Adi vAvatomA . bhinnabhinna | 215 deva " maanytaa| 218 bhAvapariNAma / 183 pariNAmikabhAva ane tenA bhedonu / 219 pariNAmavAda / vrnnn| 221 adhakAranI dravyapaNAnI siddhi / 189 bhAvalokana niruupnn| 226 chAyAnI bhAvapaNAnI siddhi / 190 rAgadveSanu , 230 varNa niruupnn| 192 dravya ane bhAvasamakitanu svrup|| 232 rasa , 193 paryAyalokanu nitpnn| 235 gava , 194 paryAyanayano mt| " saMsthAna , 196 guNanu varNana / 241 sparza nirupaNa / 197 kSetrapayAMyanu varNana / , gurutvAkarSaNanu khaDana / 201 nArakabhavano anubhAva / 247 avagAhanA nitpaNa / 209 tiryaMca bhavano , 248 gati niruupnn| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vata zuddhipatram pa pa azaddha zuddha | pa. pa. azuddha zuddha 4 12 nivRtti vivRti 55 11 ceta cet / 5 8 SaD 58 4 naparta0 napavarta0 7 3 zrava zrava 62 8 jJAnayA jJAnasyA . 7 21 rUpiNa rUpiNaH 62 12 atu astu 8 11 vAdanti vadanti 62 14 tatvasyA0 tatsvabhA0 8 18 paramA0 pAramA0 65 26 nRta natA 9 24 sAvayatva sAvayavatva 70 3 stitti 9 25 gra'thivata- prathilatA 71 12 svirati. virati la'lapitAme lapitameva 81 22 vadya vadyat 11 4 nAstyeva nAstyeva 83 19 vata 11 8 mimatA bhimata 84 5 tyAgiva tyAgitva 14 17 kaSaNAt |krm kaSaNAt karma 84 12 tyAgivo tyAgitvo 15 15 lagna na lagna | 84 18 tyAgo'ya tyAgo'pya 16' 14 samaya sasamaya 88 12 pUrva 16 22 tti vRtti 91 3 pratyAyA prakhyA 19 2 sAdisA sAvana 91 3 khyA khyA 24 16 dho.ga dyogaH 94 4 nita0 ni0 28 25 raka rika 94 21 mAkhya mAkhyA '29 3 kalapya kalpya 95 23 pariSkra0 pariSki0 30 7 ghaTApaTa ghaTapaTA sayatta sayata uDDhe 1 97 21 saapekssaa| sApekSA. 35 20 dUrvA 98 19 naitasudarA naitat 28 8 yathA 101 3 ghAti ghAtI 40. 8 ceda ced 101 22 baghnA banA 44 2 muha te (111 5 tayo tayoH 45 19 pekSyA pekSayA 111 14 'darzana ya ' darzanasya 49 2 susama. supamA 111 23 yathAcAritra cAritra 55 7 kalpA kalpA (112 6 jIvAjI jIvAjIva pUrva dUrva yathA muhUrta Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha eesi zeSAH samite pR paM azuddha 115 8 esiM 116 20 samitte 118 9 kruSTa 119 16 vaghnA 119 17 vanardham 120 23 ya 141 3 yaddhA 170 11 cchada kruSTa. bnaa vardhanam pR. pa. azuddha 187 4 zeSA 204 3 rudeta 205 5 latya 206 23 vadha 210 17 siTTha 218 15 zubha 218 17 tRtIyaM | 246 16 dvaya rudde ma tatya vardha ruTTha 'zubha yA caturtha danta dvaya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / OM namo jinAya / AgamoddhAraka-AcArya zrI AnandasAgarasUrIzvarebhyo namaH / AgamoddhAraka-AcArya zrI AnandasAgarasUrinimitavRttiyutA AnAryazrIharibhadrasUripurandarapraNItA dvitIyaciMzikA / natvA prakalpitAnalpa-kalitArtha jina bruve / bhavyabodhAjamihirA, lokAnAditvadIpikAm // 1 // gurorevAnubhAvo'ya, kalpadroH kalpitArpakAt / gariSTho yena durvodha lokarUpa vivecyate // 2 // yadvA'yo maNisaspargAt sthitimat syAtkavAdiSu / suvarNIbhAvatazcitraM, tatra nANvapi saddhiyAm / / 3 / / sattarkapezala kvedaM, hAribhadra vaco guru ? / kva cAjJAtAgamAdhvAhaM, tadvibhAsana udyata // 4 // tathApi tatpadAmbhoja-bhaktipreritacillava / matto mandamaterbuddhayai, vakSye dAtA mati sa me // 5 // guruprabhAvA guravo, vAlavuddhivikAzakA / jayanti tatpadAcaiva, yata. sarva vidhAsyati // 6 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA ANNAal iha hi zArIrika mAnasikAnekaduHsahataradu.khavAtopanipAtapIDitenAsumatA samAnantAvyAyAdhazAzvatAnandamayaparamapada-zravaNajAtatadavAptisamu mukabhAvena ca yatanIyamiSTa tdpgmaavaaptisiddhye| para tanna yathArthapadArthapratItipratItamantarA samyaktvamApyate kenApi / yato'labdhasamyaktvasya jJAnamayanizcitasvAdhikAramya vAcanamiva duzcarataravividhakriyAdimaya cAritramapi ca bhraSTapayaparijJAnadurgadurgatarAdhvaviSamatAvyAhataparizrAntapAnyaparizramavat na kimapi prApayitumAtmano'mbhaviSNu aniSTatamadu khastomavidhvasAya sukha - sandohadigyapadaprApaNasAmarthyAya kalpanIya / nacaitattritayamantareNAvApyate'bhISTaM nizcayajJaptikriyArahitanAmarapAnthavad issttvstunicynirntrshaalingrpraaptiH| tacca darganamohamayopazamajanyasadbhAva prazamasaveganirvedAnukampAstikyAdilakSaNamapi devagarudharmANA yathArthasvarUpAvagame ythaarthshrddhaanruupm|ttr ca tasya zrImadakalaDakitajJAnabhAnuduritatimiratatipratatA'jJAnAnvatamasatiraskaraNataraNiprabhazrImaddevatattvanirNayena gurUNA tadvacanAnuSThAnAnuSThAyitayA dharmasya ca tanirdiSTatayA syAt zraddhAnaM mukara, yadi bhavedapAstamithyAtvadoSavikAraprasaro jntursau| tatra ca gADhatamamithyAtvahRtpUrabhakSaNakSINAtmavivekAstasya devatvamurarIcakruryo'sya carAcarasya jagato bhavet vidhaataa| UcuzcAta eva-'kAryAyojanadhRtyAde'rityAdinA vizvavidhAtRtayaiva tasya saavytaa| tatazca yAvanna jJAta bhaved vizvaviditasya sacarAcarasyAsya jagataH svarUpa, na tAvanirNIto bhavati apAstApajantvanipTavidhAnezvararAgadvepamohadopatamojAla pratisamayamavalokitAzepadravyaparyAyapUrNalokAlokAvalokanApratihatabhAnuH samastapadArthasArthayathArthasvarUpaprakAganapravINagopracAra samagrAmaranaranAyakaziraHzekharamaNimRpTAkhilAgi kalyANakaraNapravaNapAdo ni: Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA zreyasArpaNakalpitakalpakakalpapAdapAtigagarimaprabhAva prabhuH / atastanirNayAya asadAgrahaviluptavivekalocanayugalatayA viparItapadArthazraddhAnasUditAmalasamyaktvaratnAnAM mithyAdRzAmasadupadegavitaraNAnekamugdhaprANipramohanajAlalubdhAnekabhavyabhavyajIvAnA ca zikSAyai yAkinImahattarAvadanamalayani.sRtAsAdhAraNacAkacikyacamatkRtimadvacanAvagamAvAptAnAdikAlInarUDhaghanamithyAtvagranthi bhedavikacitavive kavilocanA. parasparAviruddhavastuprakalpanApAditAsamavidvajjanamana - santoSapoSakasadAlokacaturdazazatagrantha grathanAvAptaparasparaviruddhapadA. thApAdanapaTuvahulatamadu khaprakarasvarUpadarzanApAditasvarUpavodhakabudhajanAnta.karaNaparitApanapaTiSThasRSTipralayAvasthAvacitryavicitralokacaturdagalokavidhAnakalpanAkalpitabrahmAdyabhidhAnAbhidheyaparamezitRzataguNamahimAnastatrabhavantaH zrIharibhadrapUjyapAdA lokasya yathAsthitaM svarUpa didarzayipavo dvitIyavizikAyA siddha lokasvarUpa tAvadAhustadviSayiNI vipratipatti nirAkRtya tasya pramANasiddhatAM cAkhyAyanta AdyagAthayA 'paMcatthikAyamaio aNAdimaM vaTTae imo logo| na paramapurisAiko pamANamittha ca vayaNaM tu // 1 // maDagalAbhidheyAdinirdegastu nAtra vihito, grnthkdeshtvaadsyaa.| atha loka iti ka. zabdArthaH ? katividhaJcAsAviti ceducyate-lokyate-Alokyate yathArthavedibhirapratihatAzepapadArthAvavodhavandhurakevalavedasA ya. sa lok.| Alokyate ca kevalavidA sarvameva rUpyarUpidravyaparyAyAdi sarvadravyaparyAyeSu kevalasya tivacanAt / apttvivrcaasau| yata AhuzcaramazrutakevalipAdana Avazyakaniyuktau Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavidhikA 'nAma ThavaNA davie khitte kAle bhave a bhAve a / pajjavaloge a tahA aviho loganikkhevo // 1 // tatra nAmasthApane kSuNNe ityanAdRtya dravyAdilokasvarUpa vyAcikhyAmava idamAhu - 'jIvamajIve rUvamarUbIsappaesamappaese a|jaannaahi davvaloaM niccamanicca ca ja dava // 1 // tatra yaditi sAmAnyanirdezena vyApti darzayati / yatkimapi dravya dravati-gacchati gatyaryAnA prAptyarthatvAvirodhAt prApnoti taoNstAn paryAyAniti dravyaM jIvAjIvAdistadravyalokaM vijAnIhItisambandha / kthmityaah-'jiivmjiiveni'| jIvati jIvipyatyajIvIditi jIva.-upayogalakSaNa. svasavedanasiddha gumAzubhakarmaNAM kartA bhoknetyaadilkssnno| yadAhurduppamAzyAmodbhutatimiratatitiraskaraNAvAptayathAryadivAkarAbhivAnA zrIdivAkarapAdA-- 'pramAtA svAnyanirbhAsI kartA bhoktA nivRttimAn / svasavedanasasiddho, jIva kSityAdyanAmaka // 1 // prakaraNakArA apyAhu.-'ya kartA karmabhedAnA, bhoktA karmaphalasya ca / sasartA parinirvAtA, sa hyAtmA nAnya lakSaNa // 1 // ' anyatrA'pi / tatra jJAnAdidharmenyo, bhinnAbhinna vivRttimAn / zubhAzubhakarmakartA, bhoktA karmaphalasya ca // 1 // caitanyalakSaNo jIva iti tadviparItazcAjIvazcetanAdirahito dharmAdharmAkAzapudgalarUpo, yadAha-'yaJcaitadviparItavAn ajIva sa samAkhyAta': / 'ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalA' iti ca / atra caikavacana jAtAdevAnekatvAd jIvAnAM, jIvAzcetivacanAn / na kevala manekatava, kintvnnttaa| mitAtmavAde jIvoccheda-muktAvRttyAdyApattestadukta Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 'muktopi vA'bhyetu bhavaM bhavo vA, bhavasthazUnyo'stu mitAtmavAde / par3a jIvakAyaM tvamanantasaDakhya-mAkhyastathA nAtha ! yathA na doSa / / iti / na ca bhavati vinA jIvAnA pArthakyaM vibhinnavibhinatamasukhadu khajAnAdi / atra makAro hyalAkSaNika, pRthak pade vA / napustvaM ca prAkRtagailyaiva / yadAha pANini -'liDagamatantra'miti / ekArazcobhayatrA'pi 'etsI mAgadhyA pusI tisuutrprbhv.| dvitIyAvahuvacanodbhavo vA / samAsapakSe eva sarvatra rUpyarUpyAdAvapi / atra ca jIvAjIvayorlokatAmAkhyAyadbhi paJcAstikAyamayasya SaDadravyamayasya vA drvyloktoktaa| yato nAsti samaste'pi bhuvane sannikRSTAsanikRSTa dravya yannateSvantarbhavati / yadyapi vyAkhyAyamAnaM dravya paryAyabhAvAdyanvitatvAnna kevalo dravyaloko, na cAstyapi tAdRzaH, payAyavarjitasya dravyasyaivAsambhavAdyadAhu.- 'davva pajjavavijuya davavijuyA a pajjavA natyi'tti / tathApi dravyaprAdhAnyAda. na vypdesho| bhavati caivamapekSayA vyapadezo yuktiyukta , 'apitApitasiddhe'ritivacanAdevamevAgre'pi / evaM jIvAjIvatvenoktvA / dravyalokatA prakArAntareNA'pyAhu -'rUvamarUvI'tti / prakArAntaravyapadezo hi vivakSAprabhavavAkyAnA yathArthatAjJApanArtha / yathAhi-'jIvAjIvau dravya Thoka' itivAkyaM yAvadvyagocarIkaraNAd dravyalokanirUpaNApekSayA'vitaya, tathaitena prakAreNocyamAnamapyavitatha meveti / vivakSayA vA bhavati dravyANA vibhAgastatra jIva vetaradharmAbhyA vibhAgo'nyatra ca rUpetaratvAdinetidarzanAya vaa| tatra rUpyatenirUpyate indriyairiti rUpa-sparzAditadvad pidravyamitiprakRta / ata eva ca 'rUpiNaH pudgalA' ityatra mUrttA iti vyAkhyAna saGagacchate / na bhavati ca rUpa spargAdivyabhicAri / na ca jale rUparasasparzasattve'pi gandha'ya, tejasi rUpasparzasadbhAve'pi rasagandhayoH vAyau ca sparza Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA vidyamAne'pi nAstItarattrayamiti kathaDakAramucyate ? sparzAdyavyabhicAri rUpamitivAcyaM / yato na hi kimapyasti sacarAcarepi bhuvane mUtaM dravya yadbhavet sparzAdyanyatamAbhAvavat, tAdRzasya pudgalasyavA bhAvAt / 'sparzarasagandhavarNavanta pudgalA' iti paramapurupavacanAt / yacca naiti grAhyatA kvacitkiJcitkiJcit tadanudbhata taditi / nAnudbha tameti grAhyatA, bhasmAvasthAyA vyaktabhAvamApannopi pApANastho yathA gandha / na cAnumIyate'sau tatra bhasmAvasthAyA gandhadarzanenAvAMgapi, 'yadravya yadravyadhvasajanya tattadupAdAnopAdeya miti niyamAt, dRzyate ca pASANabhasmani gandho'vipratipannatayA / na caiva jalAdAvastyanadbha tagandhAderanumAne heturyenAnmI tetivAcya / yato yathAhi-'yad dravya'mityAdiniyamastathaivAyamapi niyamo-yanna pudgalA sparzAdyanyanamavikalA santi ! vAyvAdayo'pi pudgalarUpAsta thAnupalabhyamAnAste tatrAnudbha tA santIti bodhyaM vA / vicAryatA ca-vAyuvikArajAtajalavikArarUpe karake kimiti na dRzyante gandhA dayo',dRzyante ced yad dravya mitiniyamena svIkArasyAvazyambhAva / tejaso'pi ca taddhvasajanyadhUmakajjalAdi na tadabhAvavat / sati ca tasmiMstasmitejasyapi katha na svIkArya gandhAdIti / ata eva ca rAddhamudagamASAdInAmagnipudgalarUpatA vyAkhyAprajJaptI vyAkhyAtApi saGgacchate / na cAgnidravyasya niranvayo bhavati nAzo, 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sata' itivacanAt / anabhyupagame cAsya spaSTa gauddhodanimatapraveza / pariNAmasyaiva tathA tathA'bhyupagame copapadyate sarva / evamevodyotasyAndhakAra , Atapasya ca chAyAdirUpa pariNAmo'vagantavya ityala vivAdena ! sthitamida yaduta-rUpa na sparzAdivyabhicArIti / yadvA ekagrahaNe tajjAtIyagrahaNa'mitiniyamAd rUpagrahaNenendriyagocarA anye'pi gandhAdayo grAhyA / virodhA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA bhAvazca pUrvamupapAdita eva / na ca vAcyaM bhaviSyati tarhi zabda. graho'pi, tasyApIndriyagocaratvAt / tasya tathAtve'pi dravyatvena tasya kathaJcidvijAtIyatvAt / dravyatA cAsya tIvra mandabhedAt anuvAyuzravaH .NAt tIbrazabdajanyavAdhiryopalambhAt parimitakSetrazravaNavipayatvAta gatyAderanyo'nyAbhibhAvakatvAccAvaseyA / guNatve ca katha tasya zrota. zravaNadezaprApti.? vIcitaranakadambakagolakanyAyanAnyA'nyazabdotpattirapi na saDagacchate eva, dRSTAntasya dravyatvAdinA vaipamyAt / na ca guNarUpa. sa, utpanna sannamavetatvAd dravye gacchati purato yenotpAdayennUtnAn gavdAn dazasu dikSu / yadyapyu pAdayet sa svAdhikaraNe para nAnyatra tasya tadutpAdanasAmarthya / nahi sanikRSTamapi guNAnapaMyati dravyaM, navA ghaTaikadezasthito raktatAdiguNo'nyatrAvayave yAti, tanna guNarUpatAyA tasya syAcchavaNaM / na ca kathamekatrAvayave utpanna sukha samagre'pyAtmanIti / svabhAvatvAdekopayogasvAbhAvyAcca tasyetyalaM prasaktena / rUpa mUrttatvamasyAstItyabhrAditvAdapratyaye rUpa-rUpavad dravyamityarthaH / tathAvidhAzca pudgalA eva 'rUpiNa. pudgalA' iti niyamAt / niyamazcAtrobhayathaiva-pudgalA eva rUpiNo, rUpiNa eva pudgalAzceti / tathA'rUpamamUrtatvamasyAstItyarUpi, arUpazabdasyAmUrtatve rUDhatvAt / anyathA syAdeva bahuvrIhiNA na rUpa yasyetyarUpamitilakSa gena matvarthIyAnarthakya syAdvA 'gaurakharavadaraNya'miti satyapi vahunIhiNArthapratipAdane matvarthIyaH / arUpINi ca dharmAdharmAkAzajIvalakSaNAni astikAyadravyANi sakAlAni tAnyeva vA dravyANi 'rUpiNapudgalA' ityAdAvubhayathAvadhAraNAdeveti labhyate / Ahuzca-'nityAvasthitAnyarUpINIti paramarSaya. / tRtIyaM prakAramapyAhu -'sappae. samappaese'tti / tatra dizyate-nirUpyate'vayavI yena sa dezo 'vyaJjanA'. diti ghan, vivakSitavastuno vivakSito bhAga., prakRSTo-dvidhA karta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitIyavizikA ANAPAN mazakyo dezo-bhAga. pradeza -asAdhAraNasUda matayA paramasUkSmo'vayava / pradezena sahitaM sapradeza-dvayaNukAdipudgalaskandho dharmAvarmAkAzajIvA nAsti ca paramANo kAlasya ca pradezaH, Adyasya paramANutAvyAghAtAt / ata eva 'nANo'rityArpam / pAramAthikacAtra paramANu hyo, natvitarodIrita klpito| yatastaihi 'jAlakAntargate bhAnI, yat sUkSma dRzyate rajaH / tasya triMgattamo bhAgaH, paramANu prakIttita.' / / itivAkyena dRzyamAnAvayavitriMgattamo bhAga udIrito / naceda vicArya vyAkRta, yantreNA'pi tasya koTizo vibhAgopalammAt / nizceya cAta evAparamANorapi paramANutvavAdinAmasarvavittvam / nirantAzcAnena ya Aha -yajjanAH sarvamasaDakhyatayA'nantatayA ca vAdanti te| yato jainAnA yathArthabAditvamevAnena dhvanyate / yato hi jinA kevalAlokavanto dadRzuryAnanantA'vayavatayA tA~stathodAjaha.. / tathAvidha hi teSAmeva jJAna, yatprabhAvAdavabhAsante padArthA yAvadanantA'vayavA anantAvayavatayA / na ca vaizeSikAdivat kevalakapolakalpitakalpanAsatyApitArthavyAhRtayaste / bhavati ca mlecchAnA purato varacAturantacakravattinagaravarNanamiva vaha vAzcaryakarametat, paramavivekinAmetannAsambhavi / tannANo. paramAthikasya pradezA, annutaavyaahteH|id ca dravyApekSayaiva, sparzanApekSayA tu saptAkAgapradezasparganAt varNagandhAdyapekSayA ca dviguNAdizuklAdimattvAt samayApekSayAne kasamayasthitikatvAcca sapradezatA'pi / kSetrApekSayA tu pradeza ekasminnAkAzasyAvasthAnAnniyamAdapradezatA / anena conmattapralApo nirasto'yaM yadAha kancana yadutaparamANunA paramANu. kathaM sayujyate ?, dezena kAtsnyena vA ? Aye, paramANoH sAvayavatApattirantye ca na skandhApatti , tanna kathaJcanApi Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA skandhIbhAvo ghaTate'DagIkAre'pyaNanAmiti / paramANoH sparzanApekSayA sapradezatvaniyamAt / yuktazcAya panthA ekasminpradeze AkAzasyAvagAhanAt SaNNA dizAM caikaikapradezena sparzAcca / dRzyate ca sUkSmo'pi vindu sarvataH sajAtIyaH spRzan / na ca bhavatyanyathA kathamapi pratyakSamadhigamyamAnAnAM ghttaadiinaampptti.| bhrAntitvaM ca tasya yadabhyupagamyate tadeva bhrAntimUlaM / na ca bhrAntamapi sarvathA - sattve,zazazRDagabhrAntyanupalabdhe / kecittvAhu -dvayaNukAdipudgalAnAM na sntyevaavyvaastsyaavyvitvaanupptteH| dRzyAdRzyatve tu keshvduppaadniiye| yata eko na dRzyate'sau, paraM samuditAste dRzyanta eva, pujavyavahArazca dhAnyarAzivaditi / tadayuktatara bandhAbhAve ekAvayavagraheNa samagragrahaNasyAyogAt, ghaTaikadezagrahaNena samagraghaTagrahaNavat, dhAnyasamudAyAdekakaNagrahe naiva bhavati samagragrahaNaM na ca bhavati sambandhazUnyAnAmaNUnA graha , paramANutvavyAhateH kezadRSTAnto'nupapanna evAtra / yatastasyaikasyApi pratyakSAdAsanne / na cANurbhavati kevala. pratyakSaviSayaH kadAcanApi / na ca bhavati sambandhAbhAve sthaulyotpaado| nanvAsIdeva pUrva cet kaya nAgato'rvAgdRSTipatham / dravyatayA''sInatu paryAyeNeti tu yukta panyAH / sati sambandhe yogye tadutpAdAt satkAryavAdamatapraveza iti ced / dravyAthikApekSayA tathAtvamastyeva, paryAyAthikApekSayA paraMmudbhavAttasyeti / anye tvAhu -santvavayavinA pradezAH paramANUnRte, paramAkAzAtmAdInA na te yuktiyuktA abhyupagantu, sAvayavatvena anityatvApatteravayavino'nityatvaniyamAditi / tadapyasamaJjasameva / ihAkAze dhruva iha candramA ityAdinAkAzasya zarIrAvacchedena jJAnotpAdAbhyu-.. pagamAccAtmanazca sAvayatvasyAvazyamabhyupagamArhatvAt / yaccodIrita-avayavyanitya iti / tadapi svakadAgrahana'thivatala'lapitAme, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 10 Avvvv tAdRza niyamasyAprAmANikatvAt tryuTayAdInAmavayavitve'pi kaizcinnityatA'bhyupagamAt avayavitvasyAnityatA'prayojakatvAcca / tattvatastu svasvaparyAyavinAzena sarvapA paryAyavinAgitA dravyato'vinazvaratva cA''kAzadIpamavagantavya sunizcitam / tat suSThUcyate-dvayaNukAdyA. skanvA dharmAdyAzca saMpradezA , paramANurevApradeza iti / cakArastu trayANAmapi jIvAjIvarUpyarUpisapradezApradezalakSaNAnA dravyalokatA samaivetipratipAdanArtha / etantraya kimityAha-'jANAhi davvaloga'ti / jAnIhi- avavuddhacasva, dravyalokamiti / tatra dravyANyeva jIvAjIvarUpyarUpisapradezApradezAni loko-lokazabdavAcyastepAmapi nirUpaNIyatvAdAlokyamAnatvAcca / saJjAzabda evaiva prajJApyate dvAraprastAvAditi drvyloko| yadvA dravyANyeva trikAlikaparyAyapariNAmitvAjjIvAdIni paryAyalokakAraNAnIti teSA dravyalokatA,bhUtabhAvikAraNArthatvAd dravyazabdasya, tadukta 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu : yalloke / tad dravya tattvajJa. sacetanAcetana kthit'| miti / na kelaM pUrvoktabhedabhinna eva, kintvanyathApi bhavatItyAha-'niccamanicca ja davva'ti / tatra nitarAmatizayena yamyate-uparamyate nAzAdaneneti nityaM zikyAsyADhayamadhyavindhyadhiSNyAndhyaharmyasatyanityAdaya' (364) iti tye iSTarUpaniSpatti / jIvadharmAdharmAkAzapudgalA , 'nityAvasthitAnyarUpINI tivacanAtA'tadbhAvAvyaya nitya'mityevAsya lakSaNam / naca jIvAdInA paryAyaparAvRttisambhave'pi dravyatayAsti parAvRttistrikAlamekarUpatvAd dravyasya,anyathA dravyatvameva na bhavet / vigiSTanAze vizeSyanAzAbhyupagamo hi dravyaparyAyayoH kathaJcidabhinnatvAt paryAyANAM vyapagamAdeva / dravya svasvarUpeNa tu na nazyatyeva Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA kadAcanApi / nanu dRzyate eva ghaTAdevinAza iti cet / satyaM, dRzyate ghaTAkRte ,na tu dravyasya,anyathA kapAlayoradravyatvApatteH / naca vidyate'dravya paryAya / na-ca vAcya-tahi kimiti nAstyeva dravyamanityamiti ced / nAstyeva, - svasvarUpeNa tasya naagaabhaavaat.| kathaM vakSyanti tahi yadanitya dravyamiti / satyaM vakSyanti, para paryAyanAgApekSayA kathaJcid dravyasya nAzamabhyupagamya / nahi dravyavyatiriktA santi paryAyAH, nAze ca teSA tadavyatiriktatvAd dravyasyApi syAnnAza iti tasyAmimatA paryAyanAzApekSayaivAnityatA, dravyasvarUpApekSayA tu na kathaJcanApi sambhavo'styanityasya dravyasya / apekSyenamevAbhiprAya 'bhedAdaNu rityatrANorapyotpattikatvaM paramapuruSaiH svIkriyate, anyathA nAstyavANo za utpAdo vA, paryAyApekSayaiva tadbhAvAt / na ca tadbhAvAvyayasya nityalakSaNatvena virodhlesho'pi| syAdeva teSAmasau, ye prAgabhAvApratiyogitve sati dhvasApratiyogitva apracyutAnutpanna sthiraikasvabhAvatva vAhunityalakSaNaM, teSA hi viziSTanAze svlkssnnpribhaassyaa'nitysviikaaraaptteH| yato hi manuSyatayA vinazya devatvenotpAde jIvasya,ghaTatayA vinazya kapAlatayotpAde ca mRdravyasyAvasthAnaghaTanA durghaTA, AkAzapramukhAnA cAparAparAvagAhanAdezcAnityatA, teSA nUtanasvabhAvotpAdena syAdAvazyakI / pariNAmavAdinA tu dravyatvApekSayA nityatAyA paryAyApekSayA cAnityatAyA svIkArAnna virodhagandho'pi / tdvipriitmnity| yadvA-nitya dharmAdharmAkAzajIvA / yatasteSA nAstyavayavitayA bhedo| nanu chinnagRhakokilApucchAdI kampopalambhAt kathaM nAvayavibheda ? iti cet / tanna, padmanAlatantuvadAtmapradezazreNyAstatrAvyavacchinnatvAnna bhinnAvayavitvam, / adRSTavagena nAnAmana samAyoge kampopalabdhe. kalpana, sarva-yApitvamAtmano yadabhyupagatapUrvaM tannirvAhamUla, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA sarvathA mana samAyoge tu mUlazarIrasya nizceSTatApatti, yato'Nu manasteSA, yAvaccharIravyApitAbhyupagame ca manaso na tatkalpanaprasaGga / yugapajjJAnAnekatvanivAraNa tvAtmana ekopayogasvAbhAvyAt, rAsana pratyakSakAle spArzanApattivAraNAya prativandhakatvakalpanApekSayA'syaivocitatvAt / anityaM ca skandhAdi dravya 'saDaghA - tabhedebhya utpadyante' itivacanAt / pUrvamekatayAdhyavasita skandho vibhaktatayA'dhunA dvayamidamiti pratIyate / ekatvAvyavasAyopi bhavati tathaiva bhinnayo pUrvamabunA mIlane / na cedamavayavitayotpAdavinAgayorabhAve / na caiva dharmAMdI, tepA vibhAgAbhAvAt / nanu ghaTAkAzAdivyapadezena bhavedA'' kAgAderapyutpattinAzaprasaGgenAnityateti cet, na tasyopAdhikatvAt / na hi ghaTAdinA''kAzasya kiJcit kriyate'mUrttatvAttasya / na ca ghaTAderutpattinAzAdinA''kAzasyAsti parAvRttibhinnatA vodyotasyeva jaladhArayA kAcAdinA vA / yaccAvagAhadAnasvabhAvatvAttadbhedena bhinnatA'sya nodyeta sA tu na nAbhyupagamyate, para naitAvatA'vayavitayotpAdavinAzabhAvI / yadvAsarvo'pi pudgalAstikAyo'nityo'Norapi bhedAdusAdAt skandhIbhAvAdinA kathaJcinnAgAcceti / dravyatvena pudgalAnAmavasthiterapi bhinnAvayavitvabhAvAdeva vyapadeza / yadvA bhinnabhinnavyapadezabhAvenajIvA pudgalAzcaitad dvayamapi bhavatyanitya, naiva dharmAdyA iti te nityA iti vyapadiSTA jJeyA / etAdRgaM 'yadi' ti sAmAnyanirdezena yad yad yadyadapekSayA tathocyeta tattattathA tathA jJeyamiti darzayati / yaditi vA jIvAdi paramANvAdi vA / kimevavidha ?, ityAha- dravyapUrvoktasvarUpaM, guNaparyAyANAmanityAnA satAmapi nAtra cintA, teSA dravyAdhAratvAt / cakAra. pUrvoktapakSatrayasamAnakakSatAdyotanAya / tad dravyaloka 'jAnIhI 'ti pUrvoktamatrApyanuyojanIyam / bhinnavya 1 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA LAYwww - ~ ~ - ~ padezazcAsya yathAvatpAdAdisvarUpaparijJAnAnantaraM vivakSayatannirUpaNamiti jJApanAya, anyathA sarvasyaivotpAdavyayadhrauvyayatratatvAttacchnyasya cAsavAnAstyeva nitya / tadviparIta vA dravyamiti kuta etadapekSayA dravyalokavyapadeza. sambhavI syAt, paraM pUrvoktAnusAreNa vyapekSayA'yaM vyapadeza sambhavediti / gAyAvanyAlomyAdA dhyAdezonavaM syAd / yataH pUrvokteSu jInAjIvAdiSvapyapekSayaiva vyapadezasambhava iti / katha jJeya dravyANAM nityatvamanityatva vetyAhaH sthitimapekSya jIvapudgalayozcaturbhajI gai siddhA bhaviAyA abhavia puggala aNAgayaddhA ya / tIyaddha tinni kAlA jIvAjIvaTiI cauhA // 2 // tatra gamyate-karmavazavattibhiH prANibhirAzrIyate iti gati - narakAdinAmakarmodayasampAdyo jIvapariNAmavizeSa / sAdyantaiva sA / yata utkRSTato'pi jIvAnA trayastriMzatsAgarANyAyu , tatkSaye cAvazya gatyantarAzraya / karmodayajanyapariNAmarUpatvAccA''dirapIti gatiH sarvA'pi saadisaantv| na cemA gatayo jIvAd bhinnA, jIvo vA tAbhyo bhinna iti jIvasyaiveya sAdisAntA sthitiH paThitA / nanu ca katha tahi bhaNiSyanti yAH zAstrakRto'nyA sthitayastA yojanIyA , sthitInA parasparaparihAreNAvasthAnAditi cetsatyaM, ya pariNAmamapekSya yA sthitistamapekSya tatkathane na parasparAvinAbhAvitvAkhyo virodho, ghaTatayA naSTatve'pi pArthivatvena sthitivat / evamatrApi gatyapekSayA''dyabhaGgagatatve'pyanyApekSayAtyabhaGgagatatve'pi naiva virodha / ekajIvasyApi dvitIya sAdhananta bhaDagamAhu - 'siddhA' iti / tatra siddhayanti sma-nikhilanarAmarasvAtantrya Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA wwwwwwwww von sUdanasamarthajJAnAvaraNIyAdyaSTavidhAdRSTaduSTasRSTisamUlakApakaSaNAvAptAvyAbAdhAdyaparimitavizeSaNaviziSTAnandamayapadatvAt niSThitArthA bhavanti smeti siddhAH / na ca vAcya karmaNAmanAditvAnna syAt kSayaH, sarvathA'nAditvasyAnantatvena vyApteriti / na tAvat kiJcidapi karmAnAdi, teSAmutkRSTato'pi saptatisAgaropamakoTisthitikatvAt / tathAca nazyantyeva sarvakarmANi svasvasthitikSayeNAgipi sasAre, para navInavandhasadbhaviAnna nirvatirutpadyate / na ca pravAheNAnAdenaM vyuccheda / atItasyAnAderapi pravAheNAstyeva sa, vartamAnakSaNe tadantasadbhAvAt / na cAdRSTAnA kSaya eva na, tathA satyadRSTAbhyupagamavaiyarthyAt bandhAbhAvaprasaGgAcca / anyacca-yathAhi mithyAtvAdibhirbhavatyeSA bandhastathaiva tatpratipakSa bhUtaiH samyaktvAdibhinirjarayA ca katha na tannAza?, yo hi yenopacayamA pnoti, tatpratipakSasevanayA so'pacayamapyApnuyAdeva / yathA'pathyasevanayA vRddho'pyAmaya tatpratipakSeNa kSayamupayAti / naca dhAtava iva zarIrasya jIvasyAdhArabhUtamadRSTa, kintvIpAdhikameveti / teSA ca sAditva bhavakSayAnantara bhAvAt / na ca teSA tattvakSaya kadAcidapi samUlakASakaSaNAt / karmadrumANA nahi karmabIjadAhe bhavarUpo bhavatyaDakurodgama / yadavAci __ 'dagdhe vIje yathAtyanta, prAdurbhavati naaddkurH| karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhavADa kuraH // 1 // na ca karmarahitasya puna. karmaNA saGgaH, AkasmikatvApattervandhasya / tathAca kRtnaashaakRtaabhyaagmdopo| na ca kSINakarmaNAM tRSNAdyapi, karmavikArarUpatvAttasya, tadabhAve ca kutastarA bhavAvatAro / yadAha Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaviMzikA - 'ajJAnapAzapihitaM purAtanaM karmavIjamavinAzi / tRSNAjalAbhiSiktaM muJcati janmADakuraM janto.' // 1 // vandhahetavo'pi mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogarUpA kSINA eva, tadantareNa siddhatvAbhAvAt, kSINeSu ca teSu kutastarA vipAka, tadasattAyAM jAtyAyu gAnAM sutarAmabhAva eveti siddha siddhAnAmanantasthitikatvam / atyairapi 'nitya vijJAnamAnanda brahmeti anAvRttizabdena caitadeva gIyate / ata evaitallakSaNameva procyate, yaduta ___ 'yana du khena sambhinnaM, na ca bhraSTamanantaraM / abhilASApanIta ca, tajjJeya paramampada'mityAdi / bRhadAraNyakepi-'sa lokamAgacchatyazokamahima tasminvasati gAzvatI. samA' ityAdyuktameveti / anena ca ya AhuranAdisiddhatva kepAcitte nirastA. draSTavyAH / yato hi siddhatvameva teSAmanupapanna, prathama asiddhatve satyeva siddhatvabhavanAt, anyathA'tItakAlInaktapratyayAyogAt / bandhananirodhabaddhavyavacchedAbhAve hi na siddhatvaM, na cAsAvanAdiriti kathaM sabhavinI siddhatA'nAdikAlalagna eva keSAcit karmamala iti te'nAdisiddhA iti cennanu kiM na sarve tathA / nahi vicitratvaM yujyate, jIvatvAvizeSAt / kSaya ekepA katha ? katha na sarveSAmiti tu naiva nodyam / ye ye karmakSayasAdhanasAdhitAtmasvabhAvAsteSAmasau jAto'sti ca tathAbhavyatvena vaicitryaM tessaa| na cAnAdisiddhatvasAdhakaH ko'pi vishessH| kevalajJAnAdimantazca te'bhyupgmniiyaa.| na ca ksspkshrennisaadhnkmohkssyaabhaave| na ca kSapakazreNiranyasya caramabhavebhyastannAnAdikA. siddhA. smbhvnti| sambhaveyuzca pravAhataste tathA / yato'nAdihi sasAro, na ca sasArasadbhAve SaNmAsAdhiko virahazca na bhavati siddhabhAvamApattI kasyacijjIva Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 16 maa vizeSasyeti tathA'nAditAyA. siddhAnA, tathApi pratyeka te sAdyanantA eveti dvitIyabhaGgavartina eva / atha tRtIyA sthitimAhuruddizya tadvato jIvAn-'bhaviAya'tti / tatra bhavyA-bhAvinI siddhiryeSA te bhavyA yogyA vA mokSavadhUvaramAlAyA. te ca te AtmAnazceti bhavyAtmAnaste cAnAdisAntA eva / yogyatA hi vastuna. svbhaavbhuutaa| svabhAvazca vastusahasiddho / vastu ca jIvarUpamanAdIti bhavyatA'pi tathaiva / pAriNAmika evAsau bhAvo / na cAbhavya. san pUrva bhavati pazcAd bhavyo, bhavyo vA'bhavya iti / AgamagrAhya evAya / bhavyAbhavyatvAdirbhAvaH tatra na hetuyuktyAdiprayogo, virAdhakatApatte / tadUcivAso'nUcAnA - 'duviho dhammAvAo aheuvAo a heuvAo a / tatya aheuvAo bhaviAbhaviAdao bhAvA' // 1 // tathA a Agamana vyaktIti tivirAhao a __ 'jo heuvAyapakkhami hetuo Agame a aagmio| so samayapaNNavao siddhatavirAhao anno'tti| anAdiko'pyasau bhAvo vyapaMtIti citramiti na vAcyaM / kAraNatA hi tAvadeva yAvanna kAryodbhavaH / kAryodbhave tu kAryarUpa padArtha / tadvadatrApi bhavyatA mokSagamanayogyataiva, sA cAvAptI mokSasya pUrNa veti naSTava / nahi prAptamokSasyAsti yogyatayA prayojanaM, na ca sApi, kAraNakAlabhAvitvAcchakteriti / naca vAcya tahi kimasAvabhavya iti / ghaTatayA pariNatAyA mRdo ghaTotpAdanayogyatA'yogyatA vA yathA na vaktu pAryate, yogyatAyA. pariNAmAdagbhiAvAt ayogyatAyAzcopAdAnakAraNattitvasyAtyantamayogyatvAt tadvadatrApi / pratipAdita cAta eva paramamunibhiH-'no bhaviA no abhaviA siddhA' Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - - iti / katha naSTo'sI bhAva iti ced? bhavacaramasamayena siddhatvAdyasamayena veti gRhANa / ghaTayogyatA hi mRdo ghaTotpAdenaiva nAzyate / caturthabhaDagadarzanAya tadvata AhuH- 'abhavia'tti / bhavyaviparIto'bhavya. / sa hi navApnoti nissImasukhadhAmA'pavarga, ghaTatvamiva tantava / nahi svabhAvo'rhati paryanuyogam / nahi teSAM nirjarA nAsti, granthi yAvadanantaza Agamanasya, dravyata zrutasamyaktvasya ca zAstrakRdbhi. anekaza' pratipAdanAt / abhavyatA ca na kadApyutpannA, pUrva vidyamAnabhavyatvasyAbhavyatvAvAptI syAdeva / na ca bhavatyevameva, nacApi nazyati kadApi / yadi hi abhavyatvaparityAgenAvAptu syAcchakya bhavyatvaM, syaannaasho'syaaH| na cAso sambhavatItyanAdyananto'sau bhAva. / eva caturdhA krameNa sAdisAnta-sAdhanantA'nAdisAntA'nAdyanantarUpAzcatu prakArAH sthitayo darzitA. kramazo gatimattA - siddhatA - bhavyatvAbhavyatvalakSaNAnA tathAsthitimatA darzanena / athaivamevAjIvasyApi caturvidhA sthiti didarzayiSava AhuH-'puggala' ityAdi / tatra pUraNagalanadharmANaH pudgalAH / pRSodarAditvAdiSTarUpaniSpattiH / na hi dharmAdInAmasti prdeshairupcyo'vsthitprinnaamtvaattessaa| ekadravyatvenAnyadravyAbhAvAttAdRkpracayo'pi naiva, jIvasyAnekadravyatve'pi padmanAlatantuvadavabaddhatvAdanyo'nyaM nAnyasminnanyasya pracaya / naca viprayogo'pi pradezAnA teSA, yenApacayo bhaveta, anAghekarUpatvena pradezA bhavanti jIvasya viprayuktA na te paramasamvaddhAH / nacAnyaH pradezaH sayujyate ityavazeSAt pudgalAnAmeva saDaghAtabhedayogyatvAdupacayApacayI bhavataH / tenaita eva pUraNagalanadharmANasta eva ca pudgalA ucyante'nvarthasaDajJAjJApanArthamidam / ime ca sAdisAntAH / yata. skandhastAvannAnAdikaH kazcit, saGaghAtarUpatvAt / saDaghAtazca nAtItyAsaDakhyeyaM kAlama Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 18 ANA~~n vtisstthte| tAvatyeva 'ca sthiti skandhAnAmekarUpeNAvasthAne / snigdharUkSatvAddhi bandha / snigdhatamatva ca paryAyaH, paryAyANA ca nAvicalatva / tato bhavatyevAsaDakhyayenAnehasA bhedastathA bhinnaH skandhAdiriti yuktaiva sAdisAntatA tepA, paramANUnAmapi bhedAdutpattena hi skanvadazAyAmaNutA / tathA sati acAkSuSatvaprasaGagAt skandhAnAmapi, paramANupracayarUpatvAtteSA / - asatyA 'cANutAyA skandhAvasthAyAmaNUnA, sA bhedAdupajAyate iti tepAmutpattistathApekSayA / yadA ca punaranya paramANubhi skandharvA sayujya skandhatayA pariNamanti tadA spaSTa eva paramANutvAbhAvAd vinAgastadrUpatayA tessaa| nacAtivRttyAsaDakhyeya kAlamavatiSThate paramANurapi tadrUpatayA, tato'vazya parairaNubhiH skandhervA sayujya skandhatvArambhaniyamAt snigdharUkSAnyataraguNavattvAdaNUnA parimitatvAllokasya pratijAtIyA'nantAnantaskandhasamUhayuktatvAcca lokasyAvazya teSA skandhIbhAva iti skandhAnAmaNUnA ca tadavasyayA sAdisAntatvameva yukta / pudgalatvenA'nAdyanantasthitikatve'pi tepA pUrvoktApekSayA sAdisAntatvamaviruddhameva, pUraNagalanabhAvasyAnityatvAt / gativicitrA sUtrANAmiti * vA skandhANuriti vaktavye pudgalA ityUcivAsa sAdhAraNAbhidhAnena / atha dvitIyaM bhaGga didarzayiSayAhu -aNAgayaddha'tti / na Agato vartamAnatAmityanAgata / 'ejyazca nAma saM bhavati-yaH prApsyati vartamAnatva'mitivacanAt / sa cAsAvaddhA ca kAlaH / atyate ityat tA jJAnaM paryAya vA dhArayatIti addhA / avyayamida anAgatAddhA asau ca sAdi. sannananta eva / yato vArttamAniko hi kSaNo'dhaneti / tataM pareSAM samayAdInAmanAgatatA yuktavetyasyAdirna cAsti tasyA nto,vartanAdihi tasya lakSaNaM |'n ca kadAcanApi bhaviSyati sambhavi Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA vaitadyaduta-ida jagadvarttanAzUnyaM bhaviSyati / na cettathA, spaSTavAnantatA'syeti tasya yuktameva sAdisAntatvam / naca nAstyeva kAlo nAma dravyANA yA vartanA tAmAzrityaitadabhidhAnasyopacaritatvAd / ata evocyate pAramA-'kimida bhate ! kAlutti pavaccai.? | goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva'tti / nidizyate paramamunibhiritivAcyaM / idAnI ghaTo'bhUt bharatAdirbhaviSyati ' padmanAbhAdiritivyapadezaH sanibandhano na syAdevaM sati / naca RtvAdivibhAgo naloke / etaccennanu sarvatra varttanA / na ca jIvAnA pudgalAnAmanyeSA cAnyA - tyaparyAyaprAptAvastyanyat kAlAt kAraNa / ata eva ca kriyA tasyopakArabhUtA pApaThyate munimahattaraistathA ca tadvaca -vartanA pariNAma. kriyA-paratvAparatve ca kAlasya'ti / anenArvatRtIyadvIpamAtravRtteH kAlasya kimiti yujyate dravyateti nirastam / tatra tu sUryacandrAdigati vyaGagyakAlasyoktatvAt / vartanAlakSaNastu samagne bhUbalaye'nyatra ca kAlo'styeva / pAramArSa vacana ca samayamAtratA jJApayitvA kAlasyAnekANumayatAnirAsAya, pratipAdyate ca kaizcila pratyekaM lokAkAzapradezeSu kAlANusthitiriti / nacaitadyukta / yato'Navaste mUrtI amUrtA vA,AdyeSNUnA mUrtAnA vartanAdimattvAt tatkArakAnyadravyasvIkArApatti / svato bhAve cAdita evAnyeSA tathAstu, kimeteneti / anyathA sattvameva / antye, teSAmaNutvameva, pariNAmavAcakatvAdetasya / atha ca 'aNava skandhA zceti vAcakamizravyAhRtyapi na pudgalAstikAya vihAyAnyatrANutAdirityapyAlocyamevAlocanAlocanaH / na ca pradezatvamapi bhavati, tathAsambaddhAnA tepA sambandheca spssttaastikaaytaapttiH| tanna kAlasyANavo yuktiyuktA nApi pAramArSe sammatAH anye tvalokAkAzasyApi vartanAyuktatAmabhimanya tatrApi tatsvIkArasyAvazyakatA jJApayitvA vastUnA vartanAdiparyAya rupacarita eva Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 20 , kAlo'taeva 'jIvA ceva ajIvA ceva'tti vyavasthitaM pAramArpam / vAcakapAdA api 'kAlazcetye ke' ityanenArucimAhustasya dravyatve iti vyAcakhyu, vyAcakhyuzca pratyAcakSANA yaduta - samayamAtratvena tasyAstikAyatvAnApattAvapi jagadvRttitvena katha na sAmayikyastikAyatA / yato vicAryatA sa samayalakSaNa kAlo bhavadabhipreta sarvatraikatra vA kutracit ?, sarvagatve sarvavyApakatve tasya dravyatvAbhimAnAt spaSTaivAstikAyatA / nahyaNurbhavati sarvavyApaka / sa kSaNika iti tvanyadeva | ekatrAvasthAne tu na sarvatra varttanA, tadabhAve ca kutastarA tepA sattvaM varttanAdiyuktasyaiva sattvAtt / 'utpAdavyayazrIvyayukta sa' ditivacanAt / anyaccA'sya dravyatve dharmAdharmAdivadavagAhanAdyapi syAdvaktavyam / naca tat kutrApyupalabhyate sambhavati vA / ata eva cAnAkhyAyaiva kAlasya dravyatA 'dravyANi jIvAzce 'ti dravyasUtre upakArakakathanamakAri pUjyai / naca vAcya katha tasya dravyatvAbhAve upakAravidhAyakatA ? / upacaritena tena kiM kAryamitidarzanArthatvAttasya / bhavati ca prayojanArtha evopacAro, niSprayojanakopacArasyAsambhavAt / tattvamatratya bahuzrutA vidanti / anAgatAdvA sAdyananta ityeva prakRtam / cakAra samayabhedena sAdisAnto'pi kAla / samuditAnAgatApekSayA yukta sAdyanantatvamiti jJApanAya / ata eva cAstikAyatvAbhAvepi vivakSitasamudAyApekSayA vitrakSitadharmatopapatti / na cAdibhaGago vArttamAnika kAla udAhRto'ta evopacArAddheto sambhavati / anupacarite upacaritadarzanasyAyuktatvAd vicitrA vA sUtragatirityevA'tra kAraNa bhavet / atha tRtIyabhaGgadarzanAyAhu - 'tIyaddha'tti / tIto'nIto'ddhA'tItAddhA / atra ca tItagabdo'tItArthatayokto niryuktikArANAM paramAptatvAnnApazabdo'yamiti / prayuktazcAyamanyatrApyabhiyukta - 'tItAdipariccheda Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 21. kamala dhruva ceti samayajhai rityAdI / zrUyate ca sRSTivinizcayA-- dAvetasyAnekaza. prayoga / yathA hi avApyorallopamAhu kecittathA tairapotI ktAnte bhaviSyatyetadallopa ityanamIyate / nahi zrutakevalinAmanAbhogagandho'pi / 'diThivAyamahijjaga'miti tu dRSTivAdamadhIyata evA'ya tu sarvAkSarasannipAtIti nAtra vAkaskhalanAsambhavaH / zrUyate cAnyatrApi 'tIyANAgayakAle' ityaadi| asau cAnAdi sannapi sAnta eva, yato nahi jagatAM vartanAyA astyAdi , prAgatathAtvApattenirmalasyotpa dAbhAvAt / 'nAsato vidyate bhAva' iti nAbhAvo bhAvatAmeti' zazazRGge tathA'gate ritivacanAcca / na ca vAcyaM 'bhavati sa nAmAtIta. prApto yo nAma vartamAnatva'mitivacanAt prAptavartamAnatvasyaivAtItatvAt kathamasAvanAdiriti / vartamAnatApariNateranAditvAt, pratikSaNa vartamAnatAparyAyajanyatve'pi vartanAyA vartamAnatvaM, yato'nAdistato naivAsyAnAditve'ghaTamAnatA / anAditve satyapi cAdhunAtanasamaya yAvattanmaryAdayA sAntatvameva / anAderanantatvena vyApiriti tu pUrvameva nirAkRtam / atha turya bhaGga darzayanta Ahu -'tinni kaay'tti| tatra cIyante iti 'citidehAvAsopasamAdhAne kazcAderiti ghani kAyA iti samudAyA ityartha / atrAjIvasthitiprastAvAdajIvAnA kAyA.- samudAyA kAyazabdavAcyA vA padaikadeze smudaayopcaaraadstikaayaa.| kiyanta iti cedaahustrysddkhyaakaa| catvArastAvadajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalA , kAlasya samayamAtramAnatvAnnAstikAyatA, zeSeSu tvastInA pradezAnA kAya:- samudAyo'stikAya iti vyutpattilabhyapradezavahutvopetatvAdastyastikAyatA, samagralokavyApitvAd / AdyatrayANAmanavayavatve ca kathaTTAra saGgacchate teSA lokavyApitvaM ? / nayanavayavo'pradezo vANApnoti lokasyaikapradezAdhika bhAgaM avayavArabhyatvaM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA hyavayavitvamiti cet, svakalpanAkalpitena nArthamiddhiH / yato'vayavavattvamAtramavayavItyasyArtha. / yadvA ka kimAha ? avayavArayanvamapi bhavatu, amartadravyANAmapi pariNAmAbhyupagamAt / syAdAdineti cedavayavAnA tathAvidhAnAditApariNatI kathadvAra dilayo-nAditAyAH, 'rUpiSvAdimAni'ti vacanAcchepANAmanAdipariNAmAt, anyathA kathaDAramekAdyavayavAvacchedena sarvavyApitayA'bhyupagate bhavadbhirAtmAkAzAdau jJAnazabdAderutpatti / nahi niravayave sarvathA syAdavacchedaka paramANorivAdimadhyAntyavibhAga iti / na ca vAcyamavayavitvena nAzinvApatteranityatA syAdeSAmiti / nahi mUrttAnAmavayavinA ghaTAdInA vinAzo dRpTa iti sarve'pyavayavinastatheti kalpayitu yukta, sUryacandrAderadRzyamAnanAzatayA truTera vinAzAbhyupagamAcca kaizcit, avayavAravAvayavinA ma nAmapi kathaJcid vaicitryopagamasyAvazyakatvAt, anyathA nigvayavasyANoranyadravyArambhakatvaniyamena kimiti nAjIkaraNIyaM syAd niravayavANAmAtmAkAzAdInAmanyadravyArambhakatva, na caitadabhyupagamyate iti, mUrnAmUrtayorvaicitryaM yathA'tra - tathaivAvayavitve'pi sati syAttadA ko virodha.? / anyacca-nAvayavitvena nAzyatA utpattimattvena vA, kintu vandha kAraNavaikalyena / anyathA dvitIyasamaya evAvayavitvena kAryasya nAzApatti syAt / ata eva ca na tayoga-- nAzamAtreNa kAryanAzAbhyupagamaH, kintu sayogavizeSanAzena, viziSTatA ca tadvyapadezanAgakatvena / nahi tantumAtrachedena paTo naSTa iti, pratyabhijJAnAdyabhAvApatte / na ca, bhrAnta tat, tathAvyavahArasya prAmANikairapi kriyamANatvAd / anyathA pratikSaNamanyAnyAvayavagamAgamenAvayavyanyatvasvIkAreNa spaSTa kSaNikavAdAbhyupagamaH syAt / - svIkriyate cedAtmAdInAmanityaprasaJjanAya kriyamANa upakrama Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 23 Aar svapakSaM samUlaghAta hantumalambhUSNurjAtaH / vastutastu svIkriyata evAtmAkAzAde. kthnycidnitytaa| nahi sarvathA nityama nitya vA vastu samasti samagre'pi bhuvane, sarveSA satAmutpAdavyayagrIvyAkrAntatvena kathaJcinnityAnityalpatvAt / nanu katha tahi ghaTAdipveva naSTo'yamiti vyapadeza , upalabhyate'pi ca teSAmeva dRzyamAnAnAM nAzo, nAtmAdInAmiti cet / satya, 'ghaTatvAdika hi pariNAmo dravyasya, tannAgavadAtmAderapi manuSyatvAdiparyAyApekSayA'styeva tathAtva,naSTo manupyo,manuSya utpanna iti vyavahArasya jAgarUkatvAt / evameva ghaTapaTAdinAkAgasyApi paryAyeNAstyeva nAzo / yadevAkAzaM pUrva yasya paTAderavagAhamadAt tadadhunA naivavidha, ghaTAdyapasAraNAt / vyapadizyate cAta evAbhUdatra ghaTAdiriti / na caikatvAdAkAgasya bhrAnto'ya vyavahAra iti, tadavacchedena tu tathAtvAbhyupagamasyAvazyakatvAt anyathA kathamupapAdanIya iha na ghaTa iti vyavahAra prAmANiko'pi / tathAca ghaTAvagAhanadAtRtayA'tIto yo'sau pariNAma , sa naSTa ityAkAzAderapyanityatA spaSTava kathaJcit / nanveva paryAyANA pratikSaNa parAvRttibhAvAt spaSTava kSaNikateti ced, astu - kA no hAniH, paryAyApekSayA kSaNikatve'bhyupagamyamAne nahi no vidveSaH, kintu sarvathAnAza eva pratiSidhyate, avasthAne ca dravyasya nava niranvayo nAza / kAryatA ca samastApi paryAyarUpaiva / na cAsti . paryAyANAmanekAnAmekAzrayatve - virodha , anantotpAdavyayAnAmekasmin samaye ekasminneva vastunyabhyupagamAdAhuzca mithyAtvAndhatamasAdharIkaraNAdhigatAnvarthAbhidhAnA divAkarasUraya - / 'egadaviassa bahuA egasamayaMmi huti upvaayaa| uppaay| samA vigamA viio ussaggao niyama'tti / naca kAryatArahita Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 24 dravya kiMcaneti / sarvepAmapyanityatvamApAdyama naM na naH bharti vidadhyAllezato'pi, tanAvayavitve'bhyupagamyamAne kSuNNamIkSyate kiJcidastikAyAnAmityala vistareNa / te cAstikAyA dharmAdharmAkAzAkhyA anaadynntaa| yato na teSAmAdinirupAdAnatvAt nirmayatvAt arUpitvAcca / anyathAtmanAmapi samutpatte. svIkaraNIyatvApatte , brahmaNopi votpAdAbhyupagamaprasaGgAt / na ca tannAtmA sukhAdisamavAyikAraNatAvacchedakatayA''tmasiddhenityasya svarUpayogyasya phalAvazyambhAvaniyamAttasya sArvadikamukhAdyabhAvAditi vAcya / cetanAvacchedakatayA siddhAyA AtmajAtestatra svIkArAvazyakatvAt / naca nirjAna brahmeti, nityaM vijJAnamAnanda brahmeti zrutisaDlocApatte / ajJAnAbhAva upacarita jJAnamiti cen, na upacAro hi sati bAdhe mukhyaarthsy| na ca nirdharmatvazrutyA bAdhaH,aupAdhikadharmAbhAvamAtrapratipAdanaparatvAt prakRtazruteriti / na jJAna karipata tasmin / na caipa niyama prAmANiko nityasyetyAdi / kAraNAbhAve hi na kalpakoTibhirapyutpadyate kAryam / na cAsti niyamo'sAvapi yadavazya bhavedyo ga kAraNogyAnA, anAdisthitimato'pyAtmano muktiyogyatve'pi naivApatita kaarnnyogo| yadvA-anAderapyAkAzasya na kadAcanA'pyudbhavati cetanA, svarUpayogyatA nAti brahmaNyapyadRSTAbhAve tathAbhyupagame kA kSatirbhavatAm / na ca 'Atmana AkAza sambhUta' itizrutyA virodha iti / nahi sarvA api zrutayo yathArthA eva santItyasmAka graha , kintu tatpraNetaNA yatkiJcijjJatvena parasparaviruddhArthabhASitvena hiMsAmayAnuSThAnAdhiSThAyatvena durbuddhiparigrahAccApramANameva tA , kintvanAgrahAdeva satyatIvAbhilApAdeva vA kvacit kvacit savadantI vyAkhyAyate daya'te vA prAmANyatayA / ' na caivamardhajaratIyanyAyAnudhAvana syAttad yadi Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavidhikA tAsAmeva svatantra prAmANyAbhyupagama kRta syAdandhitavivekadRzAmiva mithyAtvapaTalena, kintu sarvajJapraNItAgamAnusAritayaiva tatprAmANyAbhyupagamAnna kiJcidapi nodyam / vastutastu svata - siddhaprAmANyasyApi zrIjinAgamasya savAdadarzanamapareSA tadAgrahagrathilAnAmapi tadvastu - satyatAjJApanAyaivetyalamaprastutena / na cAtrA''kAgasyotpattiruktA, kintu prANapracAraNalakSaNavAyusaJcArAya zarIrAntargatA nADya evAtmanA yogAdAkAzavatya zupiratvAdAkAzagavdenoktA / dRzyante caitajjJApakAni vAkyAnyanyatra / yathA praznopaniSadi-'tasmai sahovAcAkAgo ha vA epa devo vAyuragni rApa' ityAdi, 'saprANamasRjata prANAcchraddhA kha vAyuryotirityAdi / muNDake ca-'etasmAjjAyate prANo mana sarvendriyANi ca khaM vAyuyotirApa'ityAdi, taittirIye-'annAdannarasamayAt prANo vyAno'pAna AkAga'ityAdi / ata eva cAtmAnaM prajJApayantI jagAda zruti -'yasmin dyau pRthivI cAntarikSamota mana. saha prANaizca sarvai'rityAdi / tathA dina zrotra bhUtvA karNaM prAvizat', chAndogye ca-aya vAvasa yo'ntahadaya AkAzastadetatpUrNa'mityAdi,bRhadAraNyake tu'AtmAzvasya medhyasya dyau. pRSThamantarikSamudara'mityAdi / yahA'mano'ntarikSaloka' ityAdinA nirNaya nirNayavicakSaNairyaduta-neyamAkAgalakSaNasya bhUtasyotpatti vyAvarNayitrI zruti , kintvaupacArika kaJcidevAkAza, kathamanyathA'gnerapAmudbhava iti prakhyApane prasvedotpAdo grISmeNa jAyamAno dRSTAntayiSyat / tanna zrutivirodha AkAgasyAnAditve / ata eva ca svAbhAvikAtmasvarUpavarNane ujjagAra zruti ravAyvanAkAgamasaGgamarasamagandha'mityAdi / yadvA-tasyAmeva brahmAnandavallyA pratipAditameva zArIramAtmAnamabhipretya-AkAza Atmeni / tannAgraha. kAryo vipazcitA''kAgasyotpadyamAnatve / evaM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 26 naitasyAnto'sti, pUrvoktebhya eva hetubhya / evameva dharmAdharmayorapi jJeyA'nAdyanantaiva sthiti / etasya kAyatrayasya pramANaprasiddhi tu vakSyAmo'grata paJcAstikAyasiddhau / tena nAtra taccarcA / yadyapi kAlatrikasyaikatvavivakSayA tasyAnAdyanantatva zakyeta pratipAdayitumajIvatvAttasya, para vicAraNIya tatra syAd-yanna samaya vyatiricya kAlo nAmA'sti / pratipAdyetAnAgatAddhAdivat tasyAnAdyanantatopacaritA, para satyanupacarite upacaritapadArthAzrayiNI prarUpaNA na yuktisaGgatetyevamupanyAso'nAgatAddhAtItAddhayorupanyAsastu tAdRga sAdhanantAnAdisAntasyAjIvasyAnupalambhAdityala vistareNa / tathA cAjIvAnadhikRtya krameNa sAdisAnta-sAdhanantAnAdisAntAnAdyanantalakSaNa sthiticatuSka kramaga eva pudgalAnAgatAddhAtItAddhAstikAyatrikamAzritya pratipAditam / tatpratipAdanena dravyalokaprarUpaNAvasare 'nityamanitya ca yad dravya, tad dravyaloka jAnIhI ti nipuNamatigamyatayA pRthak pratijJAtamabhUt tat sukaratvAya vyutpAditam / na ca zaGganIyametad yaduta-kAlalokAbhidheyametat, yato yadA sthitimadhikRtva vyAkhyAyate, tadA sthitimatA mukhyatvena dravyalokanirUpaNAgatA, yadA tu kAlatvenaiva syAt prAdhAnya, syAttadA kAlalokatetyalamaprastutena / athopasajihIrSava Ahu -'jIvAjIvaThiI cauha'tti / tatra jIvA ajIvAzca sAmAnyata pUrvoktasvarUpAsteSA sthitivivakSitarUpeNAvasthAnakAlaJcaturdhA-catu prakAra pUrvoktarItyA jJeyetizeSa / yadyapi atra jIvatvena jIvAnA pudgalatvenAjIvAnA pudgalAnAM cAnAdyanantatva vaktu zakyate tathApi paryAyApekSayatatsthitipratipAdanaparatayavamabhihitavanta / na ca dharmAdyA dravyabhUtA AttA antye iti / teSAmapi pariNatereva grahaNAt / yadvAanyo'nyaM tepAM trayANA sambaddhatvenAnAdyanantakAlAvasthAnamapekSya Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvagikA 27 prAdhAnyato'tra nirdeza iti nAtra gaDAvakAgaH / eva ca jIvAjIvasthityabhidhAnena dravyalokanirUpaNA kramaprApitA samApteti sUcanAyAhuramiti / yathAhi-yathArthanItivinivezita mahAnagara nAhAra sukhAdhigataye / eva prastuta lokasvarUpamiti dvArANyasya vihitAni / tatra dvAramiva dvAramavatAramArga pravezamArgo vetyartha. / nAmasthApane tu sugamatvAnna dvAratayAbhimate iti tu pAtanikayaiva cotitam / eva dravyaloka nirUpya kramaprApta kSetralokaM vivivarSava Ahu - AgAsasta paesA uDDha ca ahe atiriyaloe ya / jANAhi khittaloga aNatajiNadesia samma // 4 // tatra ADa-maryAdayA svasvabhAvena kAzante-zobhante padArthA dharmAdyA / asminniti AkAza / vyaJjanAditi ghaJ / sadAvasthitimanto'pya - sminte na svasvabhAva parityajyaitadrUpatA prAptA prAnuvanti prApsyanti netyAkAzatA'sya / abhividhI vA''Da / sarvatravAya, nahi kimapi sthala, yatra nAsau syAt, lokAlokavyApakatvAdasya / anye na ca na mAnamatra, yato hi tad avagAhadAnasvabhAva, na ca lokAtparato na tat, kiM tahi parata iti vAcya, na kiJciccedetadeva bhavaddhiyAkAzatva, AvaraNAbhAvarUpatvAttasya / vastutastu parata iti sarvatreti ca nirdegAdevAkAzasya sarvavyApakatA avagAhadAnAbhAvastu tatra dharmAdyabhAvena jIvapudgalAnA gatisthitiyugalAbhAvAdeva / nAraNya udito raviprakAzo nopayuktatAmeti, vAddhimadhyapatitA vA varSA, etAvatA tatsvabhAvatAparityAgo'vastutva vA,evamalokAkAze'pyavagantavyam / zrutirapi'navAsyA anta gacchatyanantA hi dizo dizo vai samrAT' ityaadinaa| tatazca zraddhAtavyamevaitadeva Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA wwwwwwwwwwwwww nigamakuzalai / yattu-alokAkAzapraviSTasya satatordhvagamanaM mokSa iti jainAbhiprAyegojjudhuSurvAcaspatyAdyAstadunmattapralapitamivAnAdaraNIyamevAnupAsitagurukulAnA vaitaNDikAnA bhavatyevaivavidhA hAsyajanikA kriyaa| yato nahi tena jainendrazAsanalavopyAghrAto'pi / naiva bhavati cAzato'pi pItapIyUSANA viSavipamodgAra / etattu kiyanmAtrameva teSAmajJAna, yAvanna te karmaNAmanvayo'pyavavuddho jenAbhimato, yo'vabuddhayate janazizubhirapyAdAveva / anena ca tepA kevalamAvirbhavati paramatamanAghrAyApi tatkhaNDanamAtrarasikatA, kayamanyathA'nabhimata jainAnAmazato'pi vivRtyAbhimatatayA vyAkhyAyeran / na cAgrahamAtraviz2ambhitametat / yato nahi khaNDanametasya vidadhe, kintu kevala mayUranRtyavat svacAturyamAtra prakAzita, nirAkRto'zastvanenaivAvagamyatA yat kathakAra samarthito bhaviSyati, para pAramparyamevaitadeteSAM / bhASyakArApasadenApi tathaiva svakapolakalpanAvijRmbhita jIvasyAnantyAvayavatvamapi pradarzitamevAnAmnAta jinamate / yadi cenna bhedo'nantAsaDakhyayo samyak tIvagAhita niraGkamapyAhata mata dUpaNIyadhiyApi yanmerusarSapayorivAtimahadantarAnvitayorapi na lakSIcakre bhidaa| tena lokavyavahAreNa tatheti zivamastu tasmai,tebhyo vA sUkSmatamabuddhivibhavadhAraNapaTiNThatAkhyAtimAgRhyApi prAkRtajanasamAnAcaraNapaTubhyo, yat svayarucivacanodgArazobhanabhAlAlaDakRtoraskatayA modante ityalamaparabuddhimAndyapradarzanena / lokAlokavyApakamAkAzamiti labhyate dvitIyayA vyutpattyA / kaya lokAlokatayA vibhAgastAkAzamyeti ceddharmAdharmAdyanvita lokAkAza, kevala tvalokAkAzam / anenApi gehenadinaste dUrato nirastA evAvaseyA / ya AhujainAbhimantavyamuddizya yat-sAsArakajIvAzrayo lokAkAzo'lokAkAzastu muktAnAmAzraya iti / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA maa 29 legato'pyetAdAsyAsambhavino viruddhasyollekhasyAdarzanAdapratihatasAmrAjye AhetazAsane / etadeva ca sAmrAjyamAhatazAsanasyAbhinandanIyamitareSA, yanna tatra kvacidapi svakapolakalpanayA vikalapya parAbhimatatayA dagitam, parairyathA 'samUlo vA eSa parigupyati yo'nRtamabhivadatI'tyuddhRSyamANairapyanekaza tajjainarevAbhimata samyaktayopanipadgrantho yatsatyAnna pramaditavya katha pramAgherannanyathA tadabhyupagamyApi / dharmAdirahitatva ca kathamalokAkAzasyeti tvane paJcAstikAyavyAkhyAyAmanusandheyam / tasyaivavidhasyAkAzasya pradezA -prakRSTA avibhAjyA kevalidhiyApi dezA-avayavA pradegA / , nahi yenAvacchedena vA ghaTAderavagAha dadAti tenAvacchedena tadabhAvA vasthAna paTAdyavasthAna veti spaSTa evAkAzasya sapradezatvam / yadyapi cAkAzasyAnantA eva pradezA , 'AkAzasyAnantA' iti pAramarSaprAmANyAt pUrvoktayuktezca tathA'pyatra lokaprarUpaNasya prastutatvAllokAkAzasyaiva te grAhyA, anyathA purastAnirdizyamAnavibhAgatrayasyAsAmaJjasyApatte / nanu keya cAturI nUtanA yadutakSetraloka prastAvayitvA dravyabhUtasyAkAzasya nirUpaNam, sa hi dravyaloka eva, paripaThitazca tinni kAyatti vAkyena / pUrvameva tat kSetraloka eva vaktumucito yathArthAkhyAnakhyAtayazasA niyuktikArANAmiti cen nanu mA bhavantastvariSata kSamantA vaikamaparAdhamena niyuktikArANAm / tattvatastu na kSetramAkAzAdanyaditi prastutamAkAgam / yata 'kSi nivAsagatyo' riti taudAdiko dhAtu / tasmAt 'huyAmAzruvasibhasiguvIpacivacidhyamyamimanitanisadichAdikSikSadilupipatidhUbhyastra' (451) ityauNAdiko'dhikaraNe trapratyaya / 'stAdyazito'troNAde' (si 4|4|32)riti varjanAnneT / tathAca kSiyanti dharmAdharmA stikAyau jIvA pudgalAzcAsminniti kSetramiti vyutpatterAkAzameva, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA ~~~m mammammmmun rummirmir. kSetra, nAnyata, tatraiva 'dharmAdharmayo kRtsne' 'ekapradezAdipu bhAjya pudgalAnA' 'asaDasyeyabhAgAdipu jIvAnA'mityanaghamatratrayInirdegenAvagAhanapratIte / paThyate ca uNAdAvapi-kSetra bhAryA karSaNabhUmi garIramAphAza ceti / 'na viNA AgAseNa kIrai phitri khittamAgAsa tivacanAcca kSetravyapadezabalenaiva pRthakSetralokavyapadezo'nyathA gatArtha eva dravyalokeneti / yadvA-kSetrasyaikavidhatve'pi aupAdhiko'styeva bheda / yathA''kAzasya ghaTApaTadinA jalasya vA nadIkUpataTAkAdinA / tadvadekarUpasyApyAkAgasya zubhAzubhamizrapudgalAdisayogabhedAd bhinnavyapadegArhatva syAttadA nAnaucitipadavImaJcatyagato'pi / vyaktIbhaviSyati cAgata etaditi / evameva kAle'pi samayAdike'vagantavyam / utsapiNyAdiko hi kAla AyuSkAdInA vRddhikRd, itarastu viparIto, na cAso samayamUlakatvAt tadanathAtve kAraNa ca kAlopi tanna tatrApi zaGkAlezo vidheya / kvaita ityAhu - 'uDDhe a ahe ma tiriyaloe a' tti / tatrordhva-uparivartI padasamudAyopacArAduparittiloka tasmin, adhazcAdhovartini loke, tiryakca tiryagvatini loke ca ye AkAzapradezA , tAn kSetraloka vijAnIhIti sambandha / atra nirdiSTa lokatraividhya parijJAya tattina AkAzapradegAnUrkhAditayA vyapadeSTu zaknuyAditi tannirUpaNArtha saDakSepeNa prasaGgAnugata lokasvarUpa kSetrato vyutpAdyate / tatra prathama tAvadavadheyamida, yaduta-yadi na nirdiSTa syAnniyamito lokabhAga , syAdevAniyamita UrvAdivibhAga iti tAn nirdidRkSayocyate-tiryagloke-asaDakhyayAvat zubhanAmabhRddvIpasamudrAtmake samamadhyabhUbhAge yojanazatasahasraviSkambho jamvvopalakSito jambUnAmA dvIpa pratyakSIkriyamANo'sti / tasyApi samamadhyabhUbhAge videhakSetrAntargatadevakurUttarakurukSetrayorantarAle samamadhyabhAga eva trilokapravibhaktamUtti Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA rmekhalAtrayakANDatrayazobhitagarIra surAcala , tasyAdhastane vajralakSaNe prathamakANDe samamadhye tirazcinalokasyAsti pradezASTaka vyavasthitadigAdidezakatvAt digAdiprabhavabhUtam / tadukta-'esa pahavo disANa eseva bhave aNudisANa pI'tyAdi / ata eva lokamadhyamapi tatraiva vyapadizyate, tadAha-'rayaNapahAighaNodahi taNusakhAsakhabhAgamaigatu / tattha ya ca udasarajjumajjha'nti / rucakAkAreNa gostanAkAreNa pradezAnAmavasthAnAd apTAnA rucaka iti sajeti tadeva madhyam / ata eva lokamadhyAvadhiAdivyavasthAyA niyamAt sattuDDhasattAho ni vyapadizyate / na saumyasthaulyAdivadaNuskandhAnAmApekSiko'tro didibhAga iti / naca taapkssetraashvidniymittaa| yato hi paribhramanmeru pradakSiNa kurvannAgacchatyAditya , mA pUrvetivyapadezena sarvatrAniyamitapUrvAdidigA vyavasthAnAd / ata eva paThyate'sabveni uttaro merU' iti / anyepi sarvepAmeva varSANA meruttarata sthito, atravaNAmiti kSetrANAmiti, 'varSastu dvIpAzavRSTiSu' iti kogokteriti / atra tu niyatatvAd rucakasya, na tathA'niyamitatodhistiryagbhAgAnAm / anena Urdhva gacchantyA. kITikAyA uparitano'dhobhAgo bhUmizcoparibhAga ityaniyatavo didigiti jaDazekharapralApo nirasta / athaiva lokasya madhyamUlatAdivodhAya nirUpya prathama tadAkRtirAkhyAyate, yena syAd bAhulyAdiparijJAna tasyovAdI vaDasAhaThANaTThiyakaDitthakarajuganarAgiI logoM'tti / anyatrApi lokapuruSo'ya vaizAkhasthAnastha puruSa iva kaTisthakarayugma iti ca / eva samudAyenAkRti nirdizyApi vAlabodhAya aparathApi nidizyate-'ahamuhamahamallagaTThiyalahumallagasapuDasaricchatti / atrAdhomukheM mahanmallakaM yat sthApyate, pazcAttadupari laghumallakasampuTaM, bhavati cobhAbhyAM yA''kRti. tayA sadRzo lokasya sampUrNa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA syAkAro, vaizAkhasthAnastho nyastakaTikarayugmo'pyAkAreNa puruSa etAdRza evaakaar| iti naca vAcya kathamamUrtasyAkAra , sasthAnasya pudgaladharmatvAditi / svatantrAkArAbhAve'pyopAdhikasya tasyAnipedhAt / aya ca caturdazarajjupramANa UrbAdha / yadAha-'so caudasarajjucco tti / AdyantabhAgena maryAdAmanyAha-'maghavaitalAu jA siddhi'tti / anena asyoccatve UrvAdha gavdAbhyAmuparitanAdhastanau bhAgAveva prajJApyete, na tavAdiloka iti jApitam / lokapramANa cAnena pAramarpapradhAnena pravacanenAvagantavyam, tathAhi-'loe Na bhate ke mahAlae pannatte, goyamA ayaNNa jabUhIve dIve jAva parikveveNa0 teNa kAleNa teNa samaeNa cha devA mahiDDhIyA jAva mahesakkhA javUddIve dIve madarapabbae madaracUliya savvao samatA saparikkhitANa ciTThijjA, ahe Na cattAri disAkumArio mahattariyAo cattAri valipiDe gahAya javUddIgdIvassa causuvi disAsu bahiyAbhimuhIo ThiccA te cattAri valipiDe jamagasamaga vahiyAbhimuhe pakkhivijjA, pabhU Na goyamA / tAo egamege deve te cattAribalipiDe dharaNiyalamasapatte khippAmeva paDisAharittae, teNa goyamA te devA tAe ukkiTThAe jAva devagatIe ege deve ahobhimuhe payAe, eva dAhiNAbhimuhe eva paccatyAbhimuhe eva uttarAbhimuhe eva uDDhAbhimuhe ege deve ahobhimuhe payAe / teNa kAleNa teNa samaeNa vAsasahassAue dArae payAe, tae Na tassa dAragassa ammApiyaro pahINA bhavati, no ceva Na te devA logata sapAuNati, taeNa tassa dAragassa Aue pahINe bhavati, no ceva Na jAva sapAuNati, taeNa tassa amijA pahINA bhavati, no ceva Na0 taeNa tassa dAragassa Asattame va kulavase pahINe bhavati, noceva Na taeNa tassa dAragassa nAmagoe vi vippahINe bhavati, no ceva Na / tesiNa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA wwwwnwar bhate / devANa gae vahue agae vahue ? | goyamA / gae bahue no agae vahue, gayA se agae asakhejjaibhAge, agayAo se gae asakhejjaiguNe, loe Na goyamA / emahAlae pannattetti / ata eva rajjuvyapadeze bahukA asakhyAtakoTAkoTayo yojanAnAmucyate'nUcAnapradhAna / 'uddhArasAgarANa aDDhAijjANa jettiyA mamayA / duguNapavittharadIvodahI ya rajju ya evaiya'ttivacanAt / na cAsau sarvatra samabAhalya kintu viSamavAhalyo, yata Aha saga rajju madhavaitalA paesahANIu mahiyale egaa| to vuDiDha vabhi jA paNa puNa hANI jA sive ega'tti / kva kva kiyadvAhalyo'sau rajjAviti tadvijJAnAya pUrvamaharSipratipAdita khaNDAdhucyate-prathama koNTakakaraNavidhi darzayati-'sagavannarehatiriya Thavasu paNuDaDha ca'tti / kiyadbhAgamida khaNDa rajjorityAha-'rajju cauasa'tti / ata eva rajjorekhApacaka apavarakacatuSkasya bhittipaJcakavat / sarvatra samabAhalyasya sajJAvizeSa sapramANa nirdidikSurAha-'igarajjuvittharAyaya caudasarajjucca tasanADI'tti / atha viSamavAhalyajJAnAya khaNDakasaGakhyAmAha"uDDe tiriya cauro dusu chaDusu aTTha dasa ya ekkikke / 2-8 2-12 1-8 -10 vArasa dosu solasa dosu vIsA ya causu puDho / / 1 / / 2-24 2-324-80 puNaravi solasa dosu vArasa dosu ca tisu dasa tisuTu / 2-32 224 3-30 3.24 cha isa dusu cau khaDaya savve cauruttarA tisayA / / 2 / / 2.12 2. 8 304 evamUrdhva lokavaNDAnyAkhyAyA'dholokagatAnyAha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA ~ ~ ~ ~ ~ wwwmmoranvr . oyariya logamajjhA cau cau ThANemu sattapuDhavIsu / caura dasa sola vIsA cauvIsA chavIsa aDavIsA / / 1 / / 16 4. 14 80 11 104.12.512 pramANamAhA'dholoke khaNDAnA-'aha paNasaya vAruttara khaDDua'ttiA samagrakhaNDasaGakhyAmAha ubhayorbhAgayormIlitA- 'sohia aTThasaya svvetti| athainasmin pUrva madhyatayA nirdiSTo lokasya yo rucakaH sa kva? iti ta madhyabhAgalakSaNagauNanAmnA''ha-'dhammAi logamajjho joynnasskhkoddiihi'ti| ayoparitanoktakhaNDarItyA'dholoke yad bAhalya yasyA narakapRthivyAmAyAta rajjvA tatsaGakhyAkramAnumArata AkRti cAha 'saganarayA iga 1 DhAiya 2 cau 3 paNa 4 chaga 5 saDDha cha 6 saga 7 rajjupiho / ikkikkarajjudIhA aho ahachattAichattaThiI // 1 // atholaloke kalpaga khaNDapramANamAha chamu khaDagesu a duga causu duga chasu a kappa cttaari| causu a cau sesesu a givijjaNuttarayasiddhite // 1 // etadeva rajjusaDakhyayA nirdizannAha 'sohamami divaDDhA aDDhAijjA ya rajju mAhiMde / cattAri sahassAre paNuccae satta logte'tti| ayordhvalokAdholokayormadhyabhAgamarthajJAtamapi spaSTayati sArdhagAthayA 'riTThami babha taiyami patthaDe uDDhalogaddha / pakAe avagAsassa ataraga sAiregamaigatu / tatthAhologamajjha bhagavaiagami nihitttth||ti eva tiryalokamadhyamapi pRthaga vyapadizyate-'majjha tu tiriyalogassa meruma Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvagikA JANAVvvNNN jjhami ruyagaThANamitti / rucakastU lokamadhyanirdezAdhikAre vyAkhyAta eveti / aya kiyanmAnA ete ke ca tatra tiSThantIti gAthayaikayA nididikSurAha- sagarajju 1 joyaNasayA aThAra 2 UNasagarajjumANa 3 iha / aha 1 tiriya 2 uDDhaloyA 3 niraya nara surAi bhAvullA 3 // 1 // etadeva spaSTataramAha avasthAnaM tadvatA nirdezana ahaloi niraya asurA 1 vtrnrtiriyjoistruggii| dIvudahI tiriyaloe surasiddhA uDDhalogami / / tadeva saprapaJca nidiSTa UrdhvAdibhedo yo loka tatra ye AkAzapradezA iti prakRta / cakArAstrayopi avAntarabhedaparigrahAya, anekavidhAzca te pratyeka bhedAzcaitepAmadhastiryagAnA saptAnekapaJcadazavidhatva vyAkhyAprajaptyAdibhyaH savistaramavaseyA / tadbhedanivAsiprabhRtinidarzane syAdatimahAn vistara iti viramyate / ete kimityAhuniyuktikArapAdA-'khittaloga vijAnIhi tti / kSetra pUrvoktasvarUpa tadeva loko vivakSitatvAttasya kSetralokasta vijAnIhIti / te samuditA ye avadhistiryaglokavattina AkAzapradezA tAn / anenaikavacanena samudAyodbhavA hyeSA saDoti jJApayanti, samudAyakRtA ca sajJA'vayavepi syAdeveti pratyekasya tathAtve na kopi virodhaH / na ca vAcya kiMnimitta epAmUrkhAdivibhAga , AkAzasya sarvatra samAvasthatvAt / pUrvapratipAditasvarUpAdU dikprabhavAdyonugatAkAzazreNi sA tathA / anyA'nyAvidhA / pUrvAdyanvitAstu tiryagiti / yadvA-uttamapudgalAvasthAnatayovaM, madhyamapudgalAnvitastu tiryaga, azubhAnvitastvadholoka / asuho ahoti bhaNio davANa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA 36 wwnwer NAAMANA teNahologo' ityAdivacanAt / naca vAcyamadholoke'pyasurAdaya uttamA Urdhva caikendriyAdibhAvAt kathametaditi / 'osaNNa'miti vacanAt bAhulyAbhiprAyakasyaitasya kathaJcidapi virodhAnAnAtatvAt / yadvA-zubhAzubhANvAdisadbhAve'pi svasvAdRSTAnusAreNava pariNamante, kathamanyarthakatraivAvasthitAnAmanekadhA svasvAdRSTAnukUlavipAkodbhavo yukta syAditi / ata evocyate-'neraiyANa asubhA poggalA asubhe puggalapariNAme, asurakumArANa subhA poggalA subhe poggalapariNAme jAva thaNiyANa, puDhavikAiyA jAva teidiyA' ityAdi / pudgala-pariNAmobhayagrahaNameva jJApayatyetat syAnAGge ca-ata evAgubhA pudgalA andhakArakari iti / spaSTa cNtdaakre| ata eva ca loha-lohopalavajjIvAnA tathAvidhAdRSTena svayameva bhavAntarotpAda narakAndhakAre pratipAdita bhagavadbhi / nanu kSetraloka AkAgapradegA ,te cArUpiNo'rUpipadArthajAna ca na sAkSAt chadmasthAnA bhavati, tatkayametatpratyeyyamityAha-aNatajiNadesiya sammati / tatra jayanti rAgadveSamohalakSaNAnantaraGgArAtIniti 'jINagIdIvudhyavimIbhya ki [261] di'ti kiti ne jinA-arhantaH anantA-anantasaDakhyAkA / nanu katha parimitakAle tAvatA sadbhAva? iti cen na,kAlasyAnAditvena pratyutsapiNyavasapiNi ca caturviMzaticaturviMzatibhAvAt syAdevAnantA sattvAsAdhAraNopakAraparAyaNanIrthapravartanaparAstIrthakarA anantA , kimuta kevalina / yadyapi jinavarasya kevalAlokAvalokitalokAlokasya karAmalakanyAyenAstyeva svata prAmANya, ata eva ca 'kevalipannato dhammo loguttama' ityAdi paripaThyate, tathApi na teSA matabhedo, yathAsthitapadArthaprakaTanapaTumAyikabhAvAptanikhilajJeyasArthasAkSAtkArasvabhAva kevala hyekavidhameva sarveSA yato, bhavati hi kSayopazamavatAmeva yathAsthi Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 37 tArthavAditve'pi kSayopazamatAratamyAdavabodhavaicitrya, na tveSAmitijJApanAyA'nanteti / tairdezita-sasurAsuramanujAyA parSadi prajApita, ena kSetraloka vijAnIhIti yojanA kAryA / anenaitajjJApayati yadUtanAvabuddha yat,na samyak tat parebhya prarUpayet / prarUpayecced yathAlAbhamudAhRtyaiva / ata eva ca sarvazrutaskandhAnAmAdau nandIvyAkhyAna prAyeNa kriyate, maGgalamapi tadarthameva zAstrasyAdau / yannAtra vivRto'rtha svamanISikayA, kintu zrImadakalaGkajJAnasampatsamanvitazrIjinavarendropadezAnusAreNeti jJApita tena syAt / ata eva ca guruparvakramalakSaNa sambandhamabhidheyatApadavImaJcatItyabhidadhurabhidheyatAtparyavida / yatastairmahApuruSa praNItamapi na guruparvakramamantareNa sva yAvadAyAtamiti, tajjJApanenaiva vyAkhyeyaprAmANyatetyalamprasaGgena / svabuddhiprajJApitamarthamanvAkhyAyatA cAnantakevalizrutadharAdyAzAtanApattizca, yA zrImadbhagavatyAkhyAtA sApyanenAveditA bodhyA / anantakevalayAdiprarUpitAd vitathArthabhApitvena tathAtvasyAvazyakatvAt / na caitAdRze 'rUpiNyarthe yathA tathAvagama sampadyate kintu zraddhAnenaivetijJApanAya samyagiti / anyathA sarva eva dharmAdi sUkSmabuddhayava jJeyo'nyathA tu dharmabuddhayaiva tadvighAtaprasaGgAt / yata Ahu. pravacanAnuyogapradhAnA -sUkSmabuddhayA sadA jJeyo, dharmo dhrmaannibhirnrai| anyathA dharmabuddhyaiva, tadvighAta prasajyate / / iti / yadvA-samyagiti vacanena tasyAnumAnapramANajJeyatA'visavAditA ca dhvanyate / nanu cAkAzasyAnantapradezamayatve'pyasaDakhyeyA eva lokAkAza iti pratipAdyate, jIvapudgalAzca tanmadhyavartitayA anantAnantAzca te, tat kathameSo'rtha upapadyateti cet, samyakparyanvayuDakSata bhavanta / jIvAstAvad dvividhA -sasAriNo muktAzca / tatrA'ntyAstAvad 'asarIrA jIvaghaNA' ityAdivacanAt dIpodyotavat ekasminnapi Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 38 nartakyAdivastuni avekSakAkSipracayayaccAvatiSThante iti naMtepA parimite'pi kSetre'vasthAnamasaGgata / parairapi kAla-khAtmadizA sarvagatatvAGgIkAreNa svIkRtamevaitadeva yannAmUrttAnAmavakAzarodhitvamiti / sasAriNo'pi dvivaiva sAdhAraNA pratyekAzca / tatrApyAdyAH tAvattathAvidhanAmakarmodayanAthavanto'nyo'nya sampiNDitA ekasmin kAye'vatiSThante'nantA, asadakhyeyAnyeva ca teSA zarIrANi / na ca vAcya kathaM teSAmanantAnA jIvAnAmapi tathAvidhAyA sUkSmAyAmekasyA tanAvavakAza sambhavati / nAsAdhya kimapi karmabhiryathA jIvatyeva mAtu kukSau ghanAndhakArarudvAyA vAyvAdigamAgamavarjyAyA jIva / na cAvAptajanu kathamapi kSaNameka tathA sthAtumala syAt / yadvA - jIvAnA tAvadamUrttatvAnnAvakAzamAnatve virodhaleza, karmA - dyaNUnA purastAd vitIryamANapudgalAvagAhasamAdhAnenaiva samAdheyamanta karaNamiti / antyAnAmapi cAsalyeyAnyeva tAni teSA sadevAsuramanujAnAmapIti na kimapi carcyamatra | pudgalAnA mUrttatvAdavakAzarodhakatvAcca kathametAvatAmativahUnAmetAvatyAkAge tadapekSayA'tyalpatarapariNAme'vagAha iti cen mA bhavanta tvariSata smAsvavIyatA tAvad bhavadbhiretadyaduta - dvidhA pudgalA - aNava skanvAzca / nanu caturvivA paThyante'nyatra skandhadezapradezaparamANubhedeneti cet / satya, bhaNyante paramupacArato vyapadezabhedavivakSAto vA / yato'vayavino'khaNDamya katicidavayavasamudAya tatsambaddha eva bhinno vivakSyate, tadA'sau deza iti vyapadezamarhati natvetAvatA'mya bhinnatva / evameva sayuktA avayavA eva paramANava pradezA ityucyante / na ca pradezaparamANvovinA samvandhamasti kazcid bheda | tatra nAyAnti ananantANusamudAyA grAhyatA, paramANutvavyAghAtAt / nahi paJcamena SaSThena vA bhAgena dRzyamAnAnA trizattamenApi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA bhAgena paramANutA, yantreNa koTigo vibhAgAvalokanAt susUkSmatarasyApi dRzyasya / na caivamavayavaparamparAkalpane'navamthA merusarSapayoranantAvayavatvena sAmyaprasaGghazceti vAcya / yato nahi kalpanAbhiyA padArthasvarUpamanyathAkAramAkhyAnti vidvAsa. / na cAnavasthA, paramANau tAttvike vizrAmAt, arvAgavizrAme tu na paramANI tAttvike vizrAma iti parimANavizrAntisthAnametat syAnna / yacca nodyate merusarpapayo , tadapi na vicArya vyAgINam, yata kalpane'pi paramparAyA na samAnA sA dvayo , anyathA ghaTagAvakayo sAmyApattiH kiM na bhavatAmapi, tannaitat sundaram / tathA yathA'nantANuka kandha parimite'pi kSetre tiSThati tayA'nyapi tiSTheyuzceta ko hi virodha / eSa evavidhamahimA yad-ekIbhUtA tiSThanti alpepi kSetre / tannANUnAmanantAnAmavasthAna kSetre parimite'pi viruddhyte| anenaitadapi nirastameva-yadyAvatpramANa AkAzasya pradezastAvatpramANa eva / 'satyeNa sutikkSaNavi chettu bhettu va jo na kira skko| ta paramANu siddhA vayati Ai pamANANa' mitivacanAt paramANuriti katha mAyAdekasminnAkAgapradeze skandha ? iti / vandhasyAnubhAvo vA vicitro, yenaitannAsambhavam, yenodAhRta 'bhedasaGghAtAbhyA cAkSuSA' iti / acAkSupANAmapi skandhAnA bhedasaDAtAbhyA cAkSupApatti. kathamanyathA yuktiyuktA bhaved na cet syAd vandhamahimA, akhaNDakhaNDitakAcanIlimnaitat suzraddheyameva / nanu vaddhAnA skandhAnA pratyekamanantatvAd aNUnA bhinnAnAmapyanantatvAt kathamavagAhasteSA skaMdhAnA vandhamahimnAvagAhasambhave'pIti ced / avagAhadAnasvabhAvatvAdAkAzasyeti gRhANa / yathA TekasyApi dIpamyoTayotenAvamatha pUrNapUrva dvitIyatRtIyAderapi yAvatamaikhyA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 42 vvvVAN mermananmmmmmmmmmmmmm ca'caissAmitti jANai cayamANe na jANaDa'tti saGgacchate samayasthitikasya vettumazakyatvAcchadmasthairiti / katha vedyazced, aNuvadanumAnena bhAvya kAlenApi susUkSmena, kAlatAratamyenaiva parAparavyavahArAt / paryanta pudgalAvAdAvuparitano'dhazca samaya eva / yadvA-avayavadhArApratibaddho'ya vyapadizyamAna kAla chdmsthjnyaangocrH| yato'sya vyaNukAdivata parimANena paramANurivAyamapi kAlaparimANena paramANubhUto, yato naivAsau kevalavevasApi prajJayA dvidhA vyapadeSTuM zakyate, te cAsaDakhyeyA ekatra vyapadiSTA' smuditismaagtaashcedaa''vlikocyte| tadudAhRtavanta. sUtrakArA api samayaratnAkare 'asaikhejjANa samayANa samuditisamAgameNaM sA egA Avaliatti vuccai'tti / tAzcaikakoTisaptapaSTilakSasaptasaptatisahasrapoDazAdhikadvizatamAnAzcet samudIyante, tadaiko muhUrta syAd / yaMdAha 'eMgA koDisagasaThThilakkhA sattahattari sahasmA ya / do ya sayA solahiyA AvaliyA egamuhuttami'tti / yadvA-sUcakatvAt sUtrasya AvalikAta AmurhatAdantarA ye kAlavibhAgAste'pi sUcitA eva drssttvyaa.| tathAca saDakhyeyAvalikAvamita ucchvAsa: ni zvAsakAlo ya. prANa ityucyate / asau caitAdRzasya hRSTAdivizeSaNaviziSTasyaiva, natu yasya kasyacidyadAhu haTThassa Navagallasma niruvagiTThassa jtunno| / ege UmAsanIsAse esa pANutti vuccaitti tepA ca trINi sahasrANi trimaptatyadhikAni saptaca zatAnyeko muhUrta / yadAhuH..., tiNNi sahassA satta ya mayAi tevatarica uusaasaa| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavaMzikA 43 ema muhutto bhaNio savvehi aNatanANiha / ti / aya kramo'tra - sapta prANAH stoka, sapta stokA lava saptasaptatilavAzca muhUrtta iti / tadukta , 'satta pANi se thove satta thovANi se lave / t - lavANa sattahattarIe esa muhutte viyAhie / ti / napustvaM cAtra prAkRtatvAt / yaTTA-paTpaJcAze dve zate AvalikAnAmekasmin kSullakabhave, te ca paJcapaSTisahasrANi patrizadadhikAni paJca zatAni caMko muhUrtta / nanu kayamida saGgamanIya' yata etena mAnena tvahorAtramadhye lakSaikA trayodaza sahasrANi navatyadhika ca zata syAt prANAnA zvAsocchvAsanAmadheyAnAm / zAstre tu - 'paTgatA - bhyadhikAnyAhu, sahasrANyekavigatim / ahorAtre nari svastha, prANavAyorgamAgama' || mityalpaiva saGakhyA saGakhyAyiteti ced / avadhArayantu sAvadhAna manaso - yadetat 'SaTzatAbhyadhiketyAdi paThita prANAyAmopayogitayA yo vAyunirgamo nirudhyate tamuddizyAbhihitam / bhavati cAya nirgamastAvatparimANa / atra tu rudhirAdinADIvahanamAzrityeya sakhyA pratipAditA, AyuSkamAnopayogAditi na kamapi virodhamutpazyAmo'treti / pratyeya caitadatrokta prANapramANa nADI parAmRzya hastayorhRdaye vA yat kampapramANam / anuvadiSyatyetat vilokanIya vA nADIparIkSAzAstram / yacca kiJcit syAn nyUnAdhikya puruSavizeSeNa tadatra na nyUnam, yato 'hRSTasye' tyAdyuditamevAssdita / yavanA api pratipala jagureva dhamanIkampAn SaSTyadhikAniti / samayAdInAM dvandva / kramaprAdhAnyAnnAvalikA prAg / paJcadaza muhUrttAzca divasamAna madhyamayA rItyaitat / anyathA tu jaghanyato dvAdazamauhUttikasyotkRSTato'STAdazamIhUttikasyApi tasya Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 40 tigAnAmapi yadi syAdudyoto mAtyeva, tatra gandhapudgalA vA'nekA AgatA yathA / na cAnubhUtaspargAste iti tadavastha evAnAzvAsa , tessaamgrhnnaadevaanubhuuttsprshvttaaklpnaat| tattvatastu nAnudbhUtaikaguNamapi grAhyatAmeti, agrAhyatA codbhatepi syAt trasareNoriva sparzasya, pratyakSatA yogyatvenaiveti nAsamaJjasa kiJcit / yadvA-na sarve skandhA udbhutaspazavanto'bhimatA yena syAd dRSTAntavaiSamyam / - pAnIyabhUte kalage ki mAti zarkarAtatirubhUtasparzAdimatyapi / astyeva gurutopalabhyamAnA ceda, astu kA no hAni , skandhAnA gurutAyA vivAdo na, para nAsAvapi niyamo yukto, yat skandhabahutve gurutvameva, tAratamyena bAhulyena yadyapyantyeva tathAbhAva, para niyamasya tathAvidhasyAbhAvAt / udyotabAhulye tadabhAve'pi gurutAvizepAnupalambhAt / abhimatodbhUtasparzavattvasyApi suvarNasya navopalabhyate'zenApi gurutA auSadhivizeSeNa yadi sammIlyate rasendre / na ceda tato naSTa, auSadhivizeSeNa nirgamopalavdhe / nacotpanna tattataH, sAmAnyarasendreNa sayoge'nupalambhAllezato'pIti / ata evodAhRta zrIvyAkhyAprajJaptAvavirodhaguNagumphitAyA siddhatayA niSkalaGkavRttibhirbhagavadbhi - * egeNa se puNNe dohi vi puNNe sayapi mAejjA / koDisaeNavi puNNe koDisahassapi mAejjetyAdi / yato'vagAhadAnasvabhAvo hyasau dadAtyevAvagAhamAgatAnA svapradege, na pUryate kathaJcanApi / tattvatastu catu spanikASTaspazikasUkSmapariNAmavAdarapariNAmavyavasthayopapadyata eva sarvamiti nAnupapanna lezato'pyasaDakhyAkAgapradezamaye loke'nantAnantaparamANukamkandhaparamANUnAmavagAhe / ityalamatiprasaGgena / eva dravyAntargatamapyavagAhaprAdhAnyAdAkAzarUpa kSetraloka nirUpya kAlaloka nimpayapava Ahu - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 41 R samayAvaliamuhuttA divasa ahorattapakkhamAsA a / saMvaccharajugapaliA sAgara osappipariyaTTA / / 5 / ' tatra samaya -kAlavizeSa yo'sau paramaprakRSTa jIrNapadRzA" TikAsphATanotpalapatragatabhedadapTAntenAgame prasiddha / sa hi na veditu zakyo'ntarA kevlin.| yadyapi paramANuvijJAnamasti chadmasthAnA, paramAvadhInA tAvatparyantarUpipadArthaprabhAsanapravaNatvAt, para tasya rUpitvAd rUpiNvavadheritiniyamAcca sambhavyetat, para nA'sya / na ca vAcyamasakhya hi kAlamavadhirjAnAti kAlato, lokapramitAnasaDakhyakhaNDukAn yathA'loke kSetrata / yadudAhRta-khettao Na ohinANI ukkosao aloe loamitte asakhijje bhAge jANai -paas| kAlao Na asakhejjAo ussapiNIo osappiNIye' tyAdi / tat kaya nAsauM vetti samayamiti ? | prathama tAvadarUpitvAt kSetrakAlayona sau jAnAtyeva, kintu tadvartIni dravyANyeva rUpINi / na ca vAcyamaloke nAstyeva rUpidravyamiti kiM drssttvymnen| anyathA'nRtameva syAdeva sUtra, lakSyadoSe lakSaNasyaiva duSTatvAditi / tasya yathA yathA vizuddhayA viSayavRddhistathA tathA'tra sUkSmatarasUkSmatamadravyadarzana sampadyate yAvatparamANuriti / naca vastvabhAvenA'darzane vyAMhati kAcidapi, asmAdazAnAmapi spArzanAdipratyakSANAmapi matyeva vastunyavalokanAt / na cAsti niyamo yadavayavadarzane satyevAvayavidarzanena bhAvya / sati tasminbhinne anyathAsmadAdInAmapi ghaTAdayo'vayavino'dRzyA eva samAporan / nahi dRzyante'smadAdibhi paramANava pAramparyato'vayavabhUtA iti na paramANusamayakakSetrAvagAhAdidarzanAbhAve'pi tepA vizeSasyAdarzana teSAm / ata evocyate- AntarmuhUttiko hi chAdmasthika upayoga / ata eva Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitIyavizikA 44 bhAvAt krameNa karkamakarasaGakrAntyo samIpe / dvAdazanAdamAnatvena vyavahArAttatpAdonamAnamuharttana divasasyaitat pramANa ca na kathaJcanApi virudhyati / madhyabharatamadhyabhAgApekSayA caitatsarvaM dinAdimAnamuktamavaganavyam / tathaiva zAstrokteriti / tAvanmAnaiva ca jeyA rAtriranuktApi, tena triganmuhartamAno'horAtra iti smpnnm| 'sicayanikAyyarAtravRtrA' [liGagAnu0 ] iti pustva / te ca paJcadaza pakSa: samuditA / pakSau ca dvau mAsa / tatazca divasAdInA mAsAntAnAM dvandva / cakAra sarvepA kAlatvena tulyatAjJApanAya avAntarAnuktabhedasamuccayAya vA / tatazca mAsadvayamAna Rtu, 'dvI dvau mArgAdikAvRtu'ritivacanAt / te ca trayo'yana zizirAya'stribhi'ritivacanAt giziravasantagrImA uttarAyaNa,vAzaraddhemantA dakSiNAyanaM cetyartha / te ca dve saMvatsara / 'ayane dve gatirudagdakSiNArkasya vatsara' iti vacanAt / AdyamudIcInamanyaMdaparamiti / yadyapi mAsavarpayo sauracandrAdikA bhedA. santi / na cAtra vizepanirdezastathApi RtvadhikArAt tatsavatsaro mAsazca grAhya / yuga ca savatsarapaJcakamAna, yadAzrinyocyate candra-candrA'bhivadhita-candrA'bhivadhitAkhyapaJcavarSa mita yuga 'pacamavacchare jue ttivacanAt / agrato'pyanusandheyametatsUvasUcitatayA 'vIsa juyAi vAsasayaM, dasa vAsasayAi vAsasahassaM, saya, vAmamahassANa vAsasayasahassa, caurAsIi vAsasayasahassA se ege puvvage, caurAmIDa puvvagasayasahassA se ege puvve, etanmAna ceda paThyate gAstrAntare - 'pubamma u parimANa sayarI khalu hoti koddilkkhaao| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 45 AANVVV chappanna ca sahassA boddhavvA vAsakoDINAti / aDato yathA 70560000000000 / agrata caurAsIi puvvasayasahassAi se ege tuddiyge| caurAsIi tuDiyagasayasahassAi se ege tuDie / eva aDaDe 2 avave 2 hUhUe uppale2 paume 2 naliNe 2 acchiniure 2 ajae 2 pajjae 2 naue 2 cUliyA 2 sIsapaheliyage sIsapaheliyA teNa para ovamie tti / etAvayA tAva gaNiyassa visae aGkato yathA82696641951119715906633053143135177086371744032227328 agratazca catvAriMga gata zUnyAnA, sarvaparimANa ca caturnavata zatamaDDAnAm / aya ca sarvo'pyadhikAra zAstrakRdbhi sUcita eva draSTavyo'nyathA yugavarNana nAkariSyan,yugAddhi pUrvAdinavaupamyagaNanA yAvad gamanAhatvAditi / yadyapi ca yugasya dvicatu kRtAdivAcakatvamastyeva, para pAribhASikeya saJjJA 'Datyatu saGkhaye'tyAdivaditi / paJcavarpapramANakAlavAcakatAyAmapi nAsamaJjasam / atha palyeti / tatra padaikadeze padasamudAyopacAro'trApi / tena palyopamamiti grAhyam / tatra palyo-dhAnyabhAjanavizeSa ,tenopamA yasya tat palyopama / sa ca trividha uddhArAddhAkSetrabhedAt / tadudAjaha sUtrakArA api se ki taM paliovame ? paliovame tivihe paNNatte-uddhArapaliovame addhApaliovame khittapaliovame ya'tti / ekaikamapi tat sUkSma-vyAvahArikabhedena dvividham / tatra vyAvahArikasya kriyate nirUpaNa-yA nAma AyAmaviSkambhAbhyA yojanamAna palyo yojanocca savizeSa triguNazca paridhinA'sau caikAha-dvayaha yAvatsaptAhaprarUDhervAlA|rAkaNTha niviDIkRtya bhata koTyAdyaparimeya tathAvidha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vizikA 46 yathA na dAhako dahet pravezAbhAvAttasya ayogolakAdivat, na ca vAyuharet niviDatvAdeva, na vA kvathayet pAnIya grAvAdivattatra pravegAbhAvAdeva, tathA ca naiva pUtibhAvamAgacchet kvAthAbhAve durgandhitAbhAvAdeva / etasmAcca pratisamayamekaikasya vAlAgrasyApahAre kriyamANe yAvatA samayenA'sau riktIbhavati palya sarvathA, sa vyAvahArika uddhArapalyopama / sUkSmastu teSAmeva vAlAgrANAmekaika vAlAgramasasaceyaza khaNDayate / tacca dRzyareNorasavayeyabhAgamita syAt, sUkSmapanakajIvAvagAhanAyAzcAsaGkhaceyaguNa khaNDa syAt / pUrvavadatrApyapahAra pratimamayamekaikasya khaNDasya, niSThite ca sarvathA sUkSmoddhArapalyopama kAla / evameva addhAkSetrapalyopamayorapi vAcyam, para addhApalyopamaM kAlapradhAnatvAt ekaika vAlAgra khaNDa ca prativarSazatamekakamapaharatA jJeyam / kSetrapalyopamasya ca kSetraprAdhAnyAt taireva vAlAprai kramA pradezA AkAzasya tata spRSTA spRSTAspRSTAzcApahiyante, tadA bhavati kSetrapalyopama dvividhamapi RmeNa / nanu tAdage nicite sambhavanti kimAkAgapradezA aspRSTA vAlA ? yena spRSTAspRSTobhayApahAro vyapadizyate iti ced / om, yathA kUSmANDabhRte mAtuliGgAstanicite bilvAni, taizca sampUrNe AmalakAnyeva kramaza badarANi caNakA sarpapA gaGgAvAlukAkaNAraca pUrvapUrvarApUrNe'pi mAyAdaparamapara, pUrvasyottarApekSyA sthUlataratvAd / evamatrApi kezAgrakhaNDAnyapyAkAzapradezApekSayA sthUlatarANyevetyevamuktam / nanu ca yadi spRSTA aspRSTAzcobhaye'pi yadi apakRSyante nabha pradezAstatastahi vAlAgrANAmasaGghacakhaNDIkaraNa kimartha, na hi khaNDIkRte'pi spRSTAspRpTobhayagrahaNAdasti vizepa / na ca vAcya uddhArAddhApalyopamapAThasadRzapATha epa iti / etasya pRthak pATha eva natvatidipTa sUtre bhaviSyati caitatpAThato vyaktamiti cedavadhAraNI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA yamida tAvattattvasatattvavidvadbhiryannAnarthaka paramAgamavAkyaM, na ca sandehamAtrAt sUtrasyAlakSaNatva, kintu vyAkhyAnato vizeSapratipattiH kAryA / yato'vAci vaiyAkaraNazira zekhareNa 'vyAkhyAnato vizepapratipattirna hi sandehAdalakSaNa'miti / na ca vaiyAkaraNAnAmiya paribhApA, natvAptAgamikAnAmiti vAcyam / tatrApyanuyogakaraNasyaitadarthatvAdeva / tathAcodAhRta paramamunibhi - 'ja jaha bhaNiya mutte taheva jai ta viyAlaNA natthi / ki kAliyANuogo dilo diThThippahANehiti / atra hi' kAliketyupalakSaNamutkAlikAde / kAlikanirdezastu dvAdazAgayAstathAvidhatvAttadanuyogasyAtigahanatvAdeveti / pUrvAparAlocanapravRttau ca spaSTa spaSTIbhavipyati yatpalyAnta spRSTAspRSTAnA tulyatve'pi tadvahittinA nabha pradegAnA tathAkaraNe sparzanAyAmatimahAnvizepa / yato hi palyaparyantavatinA sthUlAnA vAlAgrANAmalpAnAmeva teSA-sparzanA, khaNDIkRteSu ca baha vItyetatparamANukSetratatsparzanAvicAraspRzA spapTa ca ato vAlAgrakhaNDIkaraNe prayojanamasaGkhayaza iti / yadvA-mIyante tena dRSTivAde dravyANIti bhavenirdezaH spRSTAspRSTA'nyatareNeti saphalatA'sya, tato na kvApi kAryo'nAzvAsa AptAgame / vyAkhyAtaM ca vyAkhyAkArairapi tathaiva / atra hi vyAvahArikAstrayo'pi sUkSmapalyAnA sukhAvabodhAyaiva prarUpyante, nAnya kazcidartho'sti tasya mAnAdAviti / sUkSmairapi ki kAryametadbhaviSyati sAgaropamavyAkhyAyA spaSTamiti nAtra tat pratanyate / atrApi savatsarAdInA trayANAM dvandva / kramaprAmANyAcca na pUrvanipAtAdirvahupu 'paramabhyahita syAditisAmayikI paribhASAtvanyaiva / palyopamAt para. ka kAla ? ityAha-'sAgara osappi Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 48 - ~ - ~~ - ~ ~ - ~ pariya'ti / tatra sAgara -samudrastenopamA yasya sa sAgaropama , sajJAmAtrAkhyAnametat / yadvA-atiprabhUtatAjJApanAyaitatkAlasya / tattvatastu dazakoTAkoTayA palyopamaiH sAgaropama iti / palyopamavadayamapi pova, uddhArAddhAkSetrabhedAnA sUkSmavyAvahArikabhedena pratyeka dvaividhyAt / tatra sUkSmoddhArasAgaropamasamayIpasAgarapramANa gRhyate, ardhtRtiiyoddhaarmaagropmsmymaantvaattessaa| tathA cokta 'uddhArasAgarANa aDDhAijjANa jattiyA smyaa| duguNapavittharadIvo-dahIya rajju ya evaiya'tti / addhApalyopamasAgagepamastu sUkSmai nairayika-tairyagyona-manuSya-devAnAmAyuSka miiyte| sUkSmakSetrapalyopamasAgaropamaistu dRSTivAde dvAdaze'Gge dravyANi dharmAdharma-lokAkAga-jIvapradeza-kAlacakrotsapiNyavasarpiNIsamayAdikAni mIyante / vyAvahArikAstu tridhApi palyopamasAgaropamA prarUpaNAmAtropayogina iti / spapTa cedamanuyogadvAreSu shaastriiyopkrmtRtiiyprmaannbhedaa'vaantrkaalprmaannbhedniruupnne| tathA ca tatpATha - 'se ki ta samae (paJcatriMzattamadvitIyapaSThiprathamapaDakteraSTAtriMzattamadvitIyapRSThopAntyapaDikta / yAvat ) sigrhshcaivmtr| 'uddhAra addhakhitta paliya tihA smyvaassysme| kemavahAro diivodhi-aau-tsaaiprimaann||ti / avasarpiNI ca dazasAgaropamakoTAkoTimAnA paDarakavibhaktA / SaDarakasvarUpa ca jambUdvIpaprajaptevistarato'bhyupeyam / saDakSepatastvida Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 49 tatraikAntasuSamAra-zcatasra koTikoTaya / sAgarANAM suSamA tu, tisrastUtkoTikoTaya ||1|| suSamadu.SamA te dve, duSamasusamA puna / saikA sahasaivaryANA, dvicatvAriMzatonitA / / 2 / / atha du:Sa-- maikavizatiradasahasrANi tAvatI tu syAt / ekAntadu.SamApi / tatkAlInanarAdijIvitamAna ceda / kAlavagAdeva vRddhihAnibhAvAtprathame'ratraye mAM-stridvayekapalyajIvitA / tridvayeka gavyUtyuchAyAstridvayekadinabhojanA ||11 // kalpadruphalasantuSTA-zcaturthe tvarake narA / pUrvakoTyAyuSa paJca-dhanu zatasamucchyA / / 2 / / paJcame tu varSazatAyuSa saptakarocchyA / SaSThe puna poDazAvdA-yuSo hstsmuchyaa.| ekAntadu.khapracitA iti / yadyapyatrAvasapiNyevoditA sUtrakAraiH, para nakAkinyo'vamapiNya sambhavanti, utsapiNyantaritatvAttAsAmiti sApi sUcitaiveti jJeyam / ubhayormIlanenaiva kAlacakrabhAvAt yadAhu.. 'avasarpiNyA SaDarA, utsarpiNyA ta eva viparItA / eva dvAdazabhirarai-vivartate kAlacakramida // [abhidhAna0] nanu ka: sAgaropamo'trArAdisthitau grAhya ? iti ced, aayusskaadismaa| nadharmatvAt kSetrabheda evaiSA sUkSmo grAhya iti / na kevalametAvadeva kAlamAnamiti procu -'pariya (pr)dRttiH| tatra parAvartana parAvarttaH / ArSatvAt tasya TTa, vasya lug uddhRtepi luka saMyoge hrasvazceti / ArSa bahulamiti sarveSAmArSe bAhulyena vidhAnAt / bAhulyaM pravRttItarobhayAnyaizcatuti na kiJcidanupapannam / atrApi bhAmAdivat samudAyopacAro'vayave jJeyaH / tathA pudgalaparAvarta iti labhyate / katividhA. pudagalA katha ca teSA parAvartta ? iti ceducyate aSTavidhAstAvatyudgalA , audArikavaikriyAhArakataijasabhApAnapAnamanokarmabhedAt / tatra AhArakazarIrapudgalaniSpanna , caturdazapUrvavidAmevAhArakam / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 50 na ca' tasya bhavati punaH punargrahaNamAsasAracakrAt parimitasyaiva bhAvAttadgrahaNasyeti / zeSaiH saptabhi parAvartaH / so'pi saptadhaiva / yadAhu paramamunayo vivAhaprajJaptau- 'kaiviheNa bhate / poggalapariyaTTe paNNate ? goyamA / sattavihe paNNatte, tajahA-orAliyapoggalapariyaTTe veuvviyapoggalapariyaTTe eva teyaakmmaamnnviaannaapaannupogglpriytttte| se keNacheNa bhate / eva vuccai osaliyapuggalapariyaTTe / goyamA| jaNNa jIveNa orAliyasarIre vaTTamANeNa orAliyasarIrapAoggAi davvAi orAlasarIrattAe gahiyAI jAva NisaTThAi bhavati se teNacheNa goyamA / eva vuccai orAliyapuggalapariyaTTe 2 / parAvartena ca kAlaparimANamAnIyate ityudAjaha, -'orAliyapoggalapariyaTTeNa bhate kevaiyakAlassa nivvaTTijjai? goyamA / aNatAhi osappiNIhiM ussappiNIhi'ti / eva zepairapi, pabhiravaseyA pudgalaparAvartA. / athavA parAvartazcaturdhA-dravyakSetrakAlabhAvabhedAtepi dvidhaiva sUkSmabAdarabhedAt / tatra dravye sUkSmavAdarabhedAveva- . . . . 7 'aurAla-viuvvA teya-kamma-bhAsA-NupANamaNagehiM / phAsevi savvapoggala aha mukkA vAyarapariTTo // 11 // - davve suhumaparaTTo jAhe egeNa aha sarIreNa / - logami savvapoggala pariNAmeUNa to mukkA-sA eva kSetrakAlabhAveSvapi sUkSmavAdarabhedau pratyeka lokapradezA'vasarpiNIsamayA'nubhAgabandhasthAnaH krameNa, kramotkramAbhyA jJeyau / sarve'pyate'nantotsarpiNyavasarpiNImAnA .. vizeSArthinA -tucaramAvarttavizikAdIpikA vilokyA / saDagrahazcAtraiva-, dave "khitte kAle bhAve cauha duha bAyaro suhumo / hoi aNaMtussappiNIparimANo puggalaparaTTo // 1 // uralAisattageNa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA AVM egajio' muyai phusia savvaaNU / 'jittiakAli sa thUlo davve suhamo sagannayarA // 2 // logapaesosappiNIsamayA aNubhAgabadhaThANA y| jaha taha kamamaraNeNa 'puTThA khittAithUliyarA / / 3 / / iti / samayAdikazca kAlaloka', kalAsamudAyatvAt saMsayAnasAdhanatvAcca / tadeva vyAkhyAya kAlaloka kramaprApta bhavalokamabhidhAtukAmA AhuH-- - neraiyadevamaNuA tirikkhajoNIgayA ya je sttaa| .. tami bhave vaTTatA bhavaloga ta viANAhi // 6 // . . tatra nirgatamayamiSTa sukha:yasmAdasau nirayo-dharmAvazAzailA janAriNTAmaghAmAdhavatyabhidhAnA. ratnazarkarAvAlukApakadhUmatamo mahAtamaHprabhAkhyagotrA narakAH / tatra bhavAsta-eva nairayikA / na ca vAcya, na santyeva narakagati rayikA vA'nupalambhAditti / anupalambhamAtreNAbhAvAsiddharbhavecca paramANvAdInAmapyabhAva eva sati / anumAnena gamyante te cet / kimatra na tat / jagadvaicitrya jIvAnAmekavidhatvena-nAnyakAraNamantareNopalabhyamAna -yuktiyukta; svabhAvabhedo'pi na kAraNamantareNa / - siddhe ca vaicitryakAraNe karmaNi manuSyatirazcostanmadhyamameva, phalada;-, sukhadu khatIvratAnupalambhAt tIvadu khasahanasahiSNutathAvidhakAyAbhAvAccAvazya tIvratamakarmaphalabhogA abhyupeyA nairayikA'- atha mati -atyantadu.khitA dRzyamAnA narAstiryaJca eva ca nairyikaa.| tadapi na sundaram / yato hi te upamayaiva gocarIkriyante, yadamI nairayikavadatiduHsaha sahante dukhamiti na te nairayikA , upamAnopameyayoH - sati bhinnatve eva tathAvarNanAt / tathA yathA rAjAdi kazcit sukhAtizayena vyapadizyate'maya'vanmayo'pi sanneSo'nubhavati sukha, tathaiSo'pIti bhAvyamupamAdAnAdeva sihAdivat teneti pratipAdita ca paramamunibhi. / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 52 'pApaphalassa pagiTTassa bhoiNo kammao va sesana / sati dhuva te bhimayA neraiyA aha" maI hojjA ||1|| accatthadukkhiyA je tiriyanarA nAragatti te niymaa| ta na jao surasokkhapArasasarisa na ta dukkhaati| zrutAvapi-asUryA nAma te lokA andhena tamasAvRtA / tAste pretyAbhigacchanti ye ke cAtmahano janA // 1 // sa ha vai pretya nArako jAyate ya zUdrAnnamagnAti' ityAdi / evaM devA / tatra 'diva krIDAjayecchApaNidyutistutiganiSu' iti dhAtu / tato dIvyante-stUyante'rthakAmakAmibhirnarairiti devA / nanu ki te prayacchanti kiJcinnaveti cetprayacchanti yadi para bhAgyodayaH syaadyessaa| ki nAgacchanti dRSTipatha sAmprata ?, anAgamastu kAlAnubhAvAd "yadAhu -'kAlaNubhAva'tti / na caitAvatA na teSAM sAmarthya stutyAdinA karmakSayopazamAdyApAdanAt / ata eva ca-'suyadevayA bhagavaItti stuti , caturthI ca stuttirdevavandanAyA tadadhikArapravarA 'sammaTThiI devA ditu samAhiM ca vohi ceti / sthAnAGge ca 'pahiM ThANehi sulahavo hittAe' ityatra devastuti 'sulabhaMbodhihetutayA nyastA gaNabhUtpAdaH,kriyate ca sA'devANa aho sIla visayavisamohiyAvi jinnbhvnne| accharAhipi samaM hAsAI teNa na karetI'tyAdikA munivaryairala vistareNa / vistarArthinA samayaratnAkaro'valokanIya / anAgamAdikAraNa caitAbhyo gAthAbhyo'vaseya prasiddhAbhya -'sakata divya pemA visayapasattAsamattakattavvA / aNahINamaNuyakajjA naramavamasuha na iMti surA // 1 // cattAri paca joyaNasayAi gadho ya mnnualogss| 'uDDha baccai jeNa nahu devA teNa Aiti // 2 / / pacasu jiNakallA'Nesu ceva mhrisitvaannubhaavaao| jammataraneheNa ya Agacchati surA ihy| // 3 // tIrthonnati ca kurvantyevaanyatra / 'yadAhu -'titthunnaipi annattha kuvvati'tti / nanu tAdRzA teSA' sadbhAva eva kiM mAna Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA www miti ? ' ced / Agame dRSTepTAviruddhe vyAkRtamevaitat / anumAna ca zuddhapadasukhAtigayAdinA,pratyakSAzca jyotiSkAstanna teSAmasadbhAva / Ahuzca paramamunaya -devatti satthayamiNa suddhattaNao ghaDAbhihANa va / ahava maI maNuocciya devo guNariddhisapano / / 1 / / taNNa jao taccatye siddha uvayArao mayA siddhii| taccatyasIhisiddhe mANavasIhovayAro vva // 2 // devesu na sadeho jutto ja joisA sa paccakkha / dIsati takkayAvi ya uvaghAyANuggahA jagai / / 3 / / Alayametta ca maI pura va tavbAsiNo tahavi siddhA / je te devatti mayA na ya nilayA niccapaDisuNNA // 4 // ko jANaDa kimeyati hojja nissasaya vimANAi / rayaNamayanabhogamaNAdiha jaha vijjAharAINa / / 5 / / dRzyate ca nimittazAstrIyamuparAgAdi yathAyatha savAdatAmApnuvat tathA ca taduditAvanugrahopaghAtAvapi ceti katha na devasattA? / yathAkarma cAnugrahAdi kurvanti jIvAnA, dAtRhartRnaravaditi na nodyaM nUtanamatra kiJcit / tathA manujA -narAH pratyakSA eva / trayANA dvandve narayikadevamanujA ityatrApi kramAdinaiva prayojanenApatvAdvA na pUrvanipAtavidhirAdRta / naita eva kevalA bhavalokA , ityAha-tiryagyonigatAzca ye sattvA / tatra tiro'JcatI tatiryaDa vizAlagatitvAt, yato'nantA jIvAstatra siddhA'nantaguNA , yadvAmadhyAnubhAvAste na devanairayikavad viratizUnyA , na cApi manujavat sarvavirativanta iti teSA yathArthameva tiryaktvam / enAnAzrityava tiryagloketi sajJA madhyaloka ty| yadvA- caturdazAnA jIvAnA sarve'pi prApyante tatra bhedaa.| 'aupapAtika-manuSyebhya. zeSAstiryagyonaya' [tattvArtha0] itivacanAt / paJcendriyAntAnA zeSANAM sarveSA tiryaktvAt devanArakamanujebhyaH / tepAM yonaya.-utpattisthAnAni / 'yu mizraNe' iti vacanAt yuvanti-kArmaNavanto'pi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA svaprAyogyeNaudArikAdinA mizrIbhavanti prANina Asviti yonaya / vIyusuvA gibhyo ni [677] ritisUtreNauNAdike nau zavdaniSpatti / caturazIno yonInA lakSeSu vaha vya etepA yonaya iti yonizabdayojana kRta pUjyapAdairiti sambhAvyate, para naitad vyvcchedktyaa| yonayazcaiteSA catasro lakSA pratyeka devAnAM nArakANA ca, catudazalakSAzca narANA yA yonaya , tA varjayitvA zepA dvASaSTiH lakSA* tirazcAmeva / caturazIti. lakSAzca yonInAmetAbhyAmatiprasiddhAbhyA gAthAbhyAmavaseyA - . . . . 'puDhavAisu-patteya saga vaNapatteyaNata dasa cauda / vigale dudu suranArayatiri cau cau cau, dasa nresu||1||jonniinn huti lakkhA savve culasI iheva dhippati / samavaNNAi bheyA egatteNeva saamnn||2||ti / avadhAraNIya caitena devanArakamanujAnAmapi santyeva yonaya , utpattisthAnamAtrArthatvAttAsA / tA gatA -prAptAH, ke ? ityAha-sattvA -jIvA / nAtra 'zeSA sattvA itIritA' iti rUDhasattvagrahaNa, kintu 'jIvaH syAdasumAn sattva' iti, sAmAnya / cakArazcAtra sarveSAmavAntarabhedapari grahAya / te caiva dharmAdibhedena saptavidhA nArakAH paryAptetarabhedAccatudazadhA, pRthyaptejovAyvanantA sUkSmabAdaraparyAptetarabhedabhinnA ,pratyekAzca paryAptetarA vikalendriyA api dvidhava,paJcendriyAstu jalasthalakhecarora parisarpabhujaparisarpabhedabhinnAstiryaJca. sammUchimagarbhavyukrAntikaparyAptetarabhedA viMzatidheti tiryco'ssttaactvaarishdvidhaaH| manuSyAstu jambUdvIpagatAsu triSu bharataravatavidehalakSaNAsu karmabhUmiSu, SaTsu cAkarmabhUmipu devakuruttarakuruharivarparamyakaharaNyavaddhimavalla kSaNAsu,paTpaJcAzatsu ca himavacchikharivarSadharakoNanirgatadigantarAlaprAptAmu catasRSu catasRSu daSTrAsu sapta saptA'ntaradvIpabhAvAllavaNo dadhI vartamAneSvantaradvIpaipu; dvirdhAtakIkhaNDagatabharatAdikarmabhUmiSaT Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 dvitIryAvazikA kAkarmabhUmidvAdazake, dviH puSkarADhe ca dhAtakIvat karmAkarmabhUmiSvaSTAdazasu manuSyabhAvAt paryAptatarabhedabhinnatayA garbhajAnA dvayadhike gate tadvAntAdiSu sammachananarotpAdAttepA cAparyAptatvAdeva caikAdhika zatamiti tryadhikAni zatAni trINi manujAnA bhedAH, eva dakSiNottarabhedabhinnA bhavanavAsi-vyantarANA dagASTabhedAH, paJcadazaparamAAmikA ambAdyA , carasthirabhedAd dvidhA sUryAcandramaso grahA nakSatrANi prakIrNatArakAzceti dazadhA jyotiSkA, dvAdaza kalpA, saudharmAdyA, aveyakA nava, anuttarA paJca, kilviSikatraya, lokAntikanavakaM ceti navanavati bhedA amartyA , paryAptetarabhedAdaSTAnavata zatamiti sarve'pyeta ekatrIkRtA triSaSTa paJcazataka jIvabhedAnAmiti / nanu ca kimete zAzvatabhAvenAvasthitA ?, na ceta kathamete jJeyA evamiticeda, jIvApekSayA'gAzvatepi gatyapekSayA zAzvatatva prAyeNatepA, tannaite zAzvatA sarvathA, yathocyate-'na havai pretya narake nArakA santI'ti, kintu svAyuSka yAvat, tatra vividhAni du khAdInyanubhUya pazcAdudvartanA kRtvA yathAkama gacchanti / yadvA-nArakAbhilApikataccha tiretadAkhyAti-yadyathA manuSyAdayo'lpArambhatvAdibhistadbhavasambhavibhi kAraNaH punarmanuSyAdibhaveSvAgacchanti, navaM nArakAstepAmeva kAye gatau vA puna pretya samutpadyante, 'nAragadevA ya no ceva'tti prasiddheti / tathA naivAgAzvatA api / yathocyate-'paDuppannasamayaneraiA vocchijjissati?hatA, vocchi-, jjissatItyAdi sUtreNa vipratipanna, sAdhyate kSaNikavyucchedavAdaH sarvathA, kintu ye'dhuMnA nArakagatau nArakAste svasvAyuSo'nte vyucche-- myantIti / prakRta sUtra tu paryAyanayApekSayA vishissttnaashNdyotkm|| eva devAdiSvapi zAzvatatvamazAzvatatva cAvaseyamityabhipretya teSA zAzvatAgAzvatatva procu -'tami bhave vaTTata'tti / tatra tasmi Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA ~ ~ ~ ~ women nanantarohipTe nairayikAdau bhave pUrvoktarUMpe / yadyapi manuSyAdigateH pratyakSatvAd ucyetAsminniti, para nairayikadevabhavAnAmapratyakSatvAt tasminniti / etena bhavaparyantAvasthAnamAha- bhavajIvitasya bhavAvavitvAd / ata evocyate-'na devanArakANA tdbhvjiivit'mitiH| tathA ca 'jIva kSityAdyanAmaka' iti paramamunivAkyena jIvasya kSityAdyanAmakatve'pi tattadbhavagatAbhidhAnadhAritvamastIti dyotyate, bhavazabdena ca gatyapekSayA zAzvatatva teSA darzayati, nahi kadAcidanArakamadeva vA bhaviSyati jagat, caturgatimayatvAttasyeti 'vaTTanta'tti vartamAnA, yo yo jIvo yasminyasminbhave yadA yadA vartate tadA tadA sa sa tena tena gatyAdinAmakena vyapadizyate-yathA nArako'ya devo'yamityAdi / na ca zAzvata tasyAbhidhAna kiJcidapi / aupAvikojya vyapadezo ghaTAkAgAdivaditi jJApayantyanena / atra varttamAnetyasya prAkRte Atmanepadino'pi ntapratyayAgamAta 'dhUitAdau TTa [8|230]'itynen dRbhAvAcca vaTTantatti / anenAnyA'nyajIvotpAdena gate zAzvatatva, prakRtAnA ca jIvAnA tatra sthAyitvAbhAvena cAzAzvatatvamAhu / tathA ca ye pralepuryat-trasajIvavadha pratyAcakSANasyApi zrAvakasya ye'sya pratyAkhyAnAnehasi trasatvena vartamAnA jIvAste sarve vadhaparityAganiyamenA'bhaya sthApitA, punazcaite yadA svasvAyupkAvasAne vidhAya kAla gacchanti yathAkarma pretya gatyantara, yadi ca sthAvaratvamApannAstadA te hanyerai staritispapTa trasavadhaviratAvaticArapramajanamabhaya sthApitAnA vadhakaraNAt / tasmAd vArttamAnikatrasavadha pratyAkhyAmIti pratijJA vidhAtavyA vidhikugalairiti te nirastA eva / yato naiva dezaviratena jIvAnAzritya kRtA virativigiSTAn, kintu basatvamevAzritya, saDaklipTapariNAmajanyatvamapi tddhisaayaa.| tatazca trasatve vartamAnA eva Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA wwwww trasAste ca pratyAkhyAtA vdhytyaa| yadA ca na te tathA,'na tadA'te pratyAkhyAnagocarIbhUtA iti katha sthAvarIbhAvamApannAnA teSA prAptapUrvatrasatvAnA vadhe ApAdyeta vratavirAdhanAmiti / cintya cAnyadatra-ye'dhunA na trasabhAve vartante, pazcAdAgamiSyanti trasabhAva, te vratavipayA syuna vA? | Adye, vartamAnavizeSaNena tepAmagrahaNAd / antye, teSA vadhe na syAdvirAdhanA vrtsy| durjeyAste'ta parihAryA iti cet, pariharaNe'pi vadhasyAviratistu bhavanmate tadavasthaiva tdvissyaa| anyacca ye vartamAnatrasatvena pratyAkhyAnagocarIkRtAste sthAvarabhAvamApannAzcet syurvadhazca tepA' sampadyeta tadA katha na virAdhanA vratasya ?, teSA vartamAnatrasatvenAbhaya sthApanAt, trasatvaparihArAcceditaratrA'pi samAnamevaitat / atha ca vartamAnaMtrasatvA iti kriyeta bhAvapradhAno nirdezo bhavadbhiH samyagadhvA kvArtho vartamAnena tahi, trasatvenaiva tathAvazyagrahAt / na hi vihAya varttamAnAvasthAmanyat viratau gocarIkriyate / na ca asA iti te vyapadizyante'pIti nArtho'neneti / yAvadbhavavartana tattadgatyAdinA vyapadeza ityevamuktaM-tasmin bhave vartamAnA iti / te kimityAhu -'bhavalogaM ta vijANIhitti / bhava -pUrvoktasvarUpa , sa eva lokyamAnatvAlloko bhavaloka tamiti / jAtAvekavacanam / tathA ca tAn narayikAdibhave tathArUpeNa vartamAnAn jIvAnityartha / yadvA-bhavatyekava gatirekasya jIvasyaikadA, AyuSo'pyekasyaiva vedana bhavatyetyeva nirdeza / ekavacanenAnena ya Ahu.-bhavadvayIyamAyurvedyate iti kutIthikA', 'kAyavyUhadvArA vA'nekabhavAyurnAmagotrAdivedana vA, te nirastA / nAsamApite vartamAnabhavAyuSi anyabhavAyuSka vedyate, anyathA niSphalameva tat, tadgatyAdyasahacAritvAcca na tattvatastattat / kAyavyUharacApramANa' eva, ekasminbhave vartamAne mAnuSAdike zUkarAdibhavAgraha T Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 58 r vash -nnaat| viruddha ca, yonijazarIrasyaivameva grahaNasapi, karmakSayazca pradezodayavedanenApi sampadyate / yata ukta-'paesajja sama kammati pAramArpamapi-'paesakamma puNa niyamA veei'tti ! na caiva vyavasthAnAt kevalisamudghAtavirodha , tenA''yuSka varjayitvA'napartanIyatvAccheSavedanIyAdikarmaNA pradezAnubhavAyaiva tatkaraNAt / aprAptasthitikAnAmupacitAnA zIghra kSayakaraNAyaiva cAyamevambhUta AyAso'nyathA anyathA'pi bhavatyeva pradezato'nuvedanena kSayo vaddhAnA, ata eva ca , 'ya..paNmAsAdhikAyuSko labhate kevlodgm| karotyasau samudghAtamanye kurvanti vA nave ti niyamAniyamavyAkhyAna saGgacchate / bhavati ca, prAgbhavavaddha vedanIyamavazeSAdhikAyuSkAnAmadhikamanyeSA na tatheti / yadyapi ca- ... ... - 'appa vAyaramauya vahu ca rukkhaM ca sukkila ceva / mada mahaccayati ya sAyAbahula ca ta kammAAmitivacanAt kevalinA sayoginAmastyeva prabhUtA'nantANukasAtavedanIyakarmaNo bandha , para tadaryApathikamiti tRtIyasamaye evAvazeSAgama nazyatIti na tadarthamaya, na ca nAmagotrANi. tena tadA vaddhayanta, ekavidhavandhakatvAt, samudghAte ca vedanIyasya kevalasya na kSaya. / yacca kvacittathAvyapadeza , sa bAhulyamAzrityetyalamprasaGgena / tathA ca etAn pUrvoktAn nairayikAdIn pratyekabhavagatAn bhavaloka iti vijAnIhIti vyupasargeNa pUrvoktabhedavizipTatayA jJAna karaNIyamiti jJApayanti |ydvaa-nirbhidhaansyaapyaatmnsttttpryaaytyotpaadaad vyavahAreNa paryAyaprAdhAnyAccaiva vyapadizyamAnaoNstAn bhavaloka ityavabuddhaceyA iti jJApayanti / na ca dravyaparyAyayoH sarvathA bhidAbhidAveti nAya dravyabhUtAnAmAtmanAmAtmanApyetena paryAyabhUtenAbhidhAnenAbhidhAnamayuktamiti dhyeyam / nirUpyeva bhavalokamiti SaSTha lokabhedamatha saptama bhAvalokamabhidhAtukAmA AhuH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA AAnmomsunnn odaie upasamie khaIe a tahA khaonasamie a| pariNAmasagnivAe chaviho bhAvalogo me // 7 // tatra bhavana tathA tathA varttanamiti bhAvo'vasthAvaicitryamitiyAvat / sa ca pova audayikAdibhedAt / yadyapyanyatrocyate paJcadhetyapi, para tatra sAyogikarUpatvAt sAnnipAtikasya svatantrabhAvatvAbhAvAdityAdyapekSya tadavivakSA / atra tu sayoga pradhAnIkRtya SaDDhetyevamupanyAsa / sUcitazca tatrA'pyasau 'mizrazce'tyatra cazabdakaraNeneti na kApi viruddhatA AptoditA''gamAnA cintanIyeti / tatra udaya.-prArabaddhAnA karmaNA yathAyogamavAdhAkAlena vipAkAbhimukhya, tena nivRtta ityaudayika / udaye bhavo vaudayika, / sa cAnekarUpo'pi pristhrtykvishtividhH| paThyate ca-gatikaSAyaliGga.. mithyAdarzanAjAnAsayatAsiddhatvalezyAzcatuzcatusnyekaikaikaikaSaDabhedA' (tattvArtha), iti / tatra gatiH pUrvoktA nairayikAdikA ctuHprkaarv| kaSAyA. kaSyante-hiMsyante svasvarUpaviparyAsena do.sthyApAdanAdabhibhUyante karmabhiryeSviti kaSA-bhavAsteSAmAyA-vRddhikArakA ye te kaSAyA:-krodhamAnamAyAlobhAkhyA anantAnuvandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaJjvalanavikalpAH / ete eva karmamUlabhUtA rasasthiti-. vRddhikAraNaM, yadAhuH-chiDa aNubhAga kasAyao kuNaitti / ata eva vaktavyatA viziSTAmAhuH- anUnApUrvadazapUrvadharaNastambhA.- . _ 'rAgadvepaparigatoM mithyAtvopahatakaluSayA dRSTayA / paJcAbhUvamalavahalA-taraudratIbrAbhisandhAna // 1 // kAryAkAryavinizcayasaDaklegavizuddhilakSaNarmUDha / AhArabharigrahamaithunasajJAkaliasta. // 2 // kliSTASTakarmabandhanavanikaoNcitaguruMgatizateSU / janmamaraNarajasaM bahuvidhaparivartanI bhrAntaH // 3 // duHkhasahasranira Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA minimum ntaragurubhArAkAntakarSita. karuNa / viSayasukhAnugatatRpa . kaSAyavaktavyatAmeti // 4 // (prazamarati ). ata eva ca saDakSepabhUtA ete rAgadveSagabdena tatra pratikUlakartRtayA nirdiSTA yathA-'aSTavidhakarmabandhasya hetU tAviti / 'rAgadveSopahatasya kevala karmabandha evAsyeti 'rAgadveSaklinnasya karmabandho bhavatyeva'miti / tasmAd rAgadveSAdayatu bhavasantatermUlamiti / ko dukkha pAvijjA kassa va sukhehi vimhao hujjA / ko va na labhijja mokkha rAgadosA jai na hut'|tti / sthAne sthAne yAvaccAritrasya lakSaNa kurvadbhiryathAthasyaivamevodita-'yaccaraNamakasAya'ti / ata eva ca 'vItarAgayatizrAddhasamyagdRSTitvaghAtakA' iti ca ptthyte| tathA liDagyate-gamyate mohanIyodayo'neneti liGga, strIpunapusakavedabhedAt tridhA / yadyapi cAnyatra nepathyaciha navedabhedai-- strighocyate ida, paramAdyasya yathAruci dezarUDhayA vA vidhAnAnmadhyasya ca nAmakarmAvAntaranirmANabhedaprayojyatvAnnA'trAdhikAra / atra tu pustyubhayaviSayakAsevanecchArUpasyaiva tasya grahaNAt / tathA ca strIpuMliGgasiddhatvepi na kSatisteSAmeva prakArasyAsyAbhAvAt / upAtte strIpusAnyataragarIre ca krameNa vedatrayavattvepi kSullakAdivanna kSatiricchArUpatvAdetasyeti / mithyA-viparIta, darzana-zraddhAnamasmA-' diti mithyAdarzanarmiti' vigrahAn mithyAtvamohaMmizramohasampAyaAtmapariNAmo, yena jIrvAdInI yathArthatayoM yadazraddhAna, tathA cA'nAbhogikamithyAtvAdI nAvyApti / yadvA-- samyagmithyAtvatadubhayarUpasya trividhasyApi graha , AdyasyApi gavAdikArakatvena kathaJcittathAtvAt / athavA-pUrvoktavigraheNava mithyAtvamohanIyameva grAhya, parau tu tadvizuddhadhardhavizuddhirUpo bhedAviti na tAbhyAmartha. / viparItatA ca dharmadharmyubhayarUpeNApIti -- naikAdidharmasyAnyathA, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA AMAVA AAAAAAAAAAAAHRAANAVANMorwwwmom. AAAAAAVA zraddadhAnasya - niha navAdemithyAtvavattve'vyAptiranekatve'pi caitasya 'asIyasaya kiriyANamakiriyavAINa hoI culasII / annANiya satta TThI veNaiyANa ca bttiise'|| tyAdinA vahuvidhatvAvaparItyarUpatvenaikavidhyAnmithyAtvamohodayasya vaikarUpatvAdekavava vyapadeza / na zakyante vA mithyAmatAnyAkhyAtu vibhAgaga , 'jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamaya'tti vacanAditi sAmAnyarUpeNaitanirdiSTam / bhavati vaikadA jIvasyaikasyaikasyaivodayo mithyAtvasyetyeva vyapadezo / nokAdyakSarasaGghayayA mithyAtva kintvazradRdhAnenaiva tattvasya dezata sarvato vA / tathA caikAkSarArucimato'pi mithyAtvoktiH sUtrAnuyogapradhAnarabhimatA saGgacchate / tathA cA'vAcyanUcAna - 'sUtroktasyaikasyApyarocanAdakSarasya bhavati nr| mithyAdRSTi sUtra naH prmaannjinaabhihit'mityaadi| ata eva ca vyAkhyAprajJaptau zramaNAnAmapi spaSTaM zaGkAkADakSAdimohodaya pratipAdita pravacanapradhAna smbhvityaa| AbhigrahikAnAbhigrahikAnAbhogikAbhini-- vezikasArAyikatvena paJcadhA bhedA''khyAna tvasya -prAyikakAraNavibhAgadarzanAya, na tu kAryaparigaNanAyeti tattva yathArthamajAnatA jainAgamAnusAryAbhAsAnA ayathAyogyadezanAvidhAyinA vAlAdInA tathAtve'pi na kSati kA'pi / vandhAdihetAvapi caitadabhiprAyeNavopa-, nyAmo'sya paJcabhedatayA bAlabodhAya vA sa tathA tatra nibhiNNa:munivaryairiti sudhiyohyam / ata eva cAbhiyukta pApahetUn vyAkhyAyamAnai 'hiMsAnRtAdaya paJca tattvAzraddhAnameva ceti tattvAzraddhAnamAtrasya tathAtvamuktam / tattvatva cA'tra vstuvstusvruupaanytrtvm|| tathA cAtrApi dezaniha navaparA niha navA upAttA eva,anyathA syAttatrAvyAptirityala vistareNa / tathA-jJaptirjJAna, tadabhAvo jJAnAbhA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA vojAnamekameva / matyajJAnAditraya tu kutsitatvAnmithyAtvopahitatvenAjJAnAnyucyante / atra tu jJAnAbhAva evaitcchbdenocyte| paJcavidha-ya jJAnAvaraNasyodayena na bhavatyeva ca jJAnamiti nA'naudayikametat, jJAnasvabhAvatvAdAtmano yanna tadAvirbhavati, tadetajjJAnA''vRtyAdimAhAtmyameva / tathA cAvAci-'sarauggayasasinimmalAsa jIvassa chAyaNa jamiha / NANAvaraNa kamma paDovama hoi eva tu // 1 // ityaadi| tathA cAjIvAnA jaDimAvaSTavyatve'pi na kSatisteSA jJAnasvabhAvatvAbhAvAttadajJAna yAnaudayikatvAt / na hi vyapadizyate'ndho vRkSo'nvA pipiiliketyaadi| satyAmeva yogyatAyA tadabhAve tena vyapadezAt / jaDo'jIva itivyapadezastu jIvalakSaNavaidhayaMtAjJApanAyaiva, anyathA zraddhAnAbhAvAdviratyabhAvAcca mithyAtvI avirata ityAderapi vyapadezyatvApatte / atu jaDatvamazeSazeSajIvaguNaniSedhopalakSaNa, para naitajjJAnAvRtyAdyudayaja kintu svAbhAvikameva / nahi puruSasya garbhAnAdhAna, striyA prasUtau tirazcAmajanana dUSaNa, tatvasbhAvAbhA. vAdeva / vandhyAyAzca spaSTameva tadda SaNa janiyogyatve'pyaMjananAditi / aya ca bhAvabhedo'vatiSThate'gkeivalotpatte., yato'nyajJAnasadbhA- , ve'pi / teSAM kSAyopazamikatvAt sarvathA jJAnA''vRtyapagamAbhAvAt / AvRtakevalasya prabhAvazepo hi matyAdivipulajalagharapaTalAvRtasUryasya yA kAzcitprabhA iveti na tAni nirAvaraNAni / tathA na teSA samutpattAvapi nAza mirvathA'bhyaH / na ca vAcya pratihatamida jJAnAjJAnayo sahAvasthAnamiti / 'pratihatametat vastvAdyapekSayA na tu sarvathA / nahi jJAnamAtreNAjJAnamAtrasya sahAnavasthAnalakSaNo virodha anubhavo'pItyameva / tathA ca yadapekSayA yasya yAvadyA~ ca jAta jJAna tadapekSayA tasya tAvattathAbhUtasyAjJAnasyAnavakAza iti siddhe jJAnasyAvasthAna catu niSva'pyasaGgata, pUrvoktayukte. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvitIyavizikA RRARA riti| jJAnAvaraNodayavihitajJAnatirobhAvarUpatvamajJAnatvamiti phalito'rthaH / nanu ca karma tAvanmUrtimat, pUrva paudgalikatvapratijAnAt / AtmaguNazca jJAna, AtmA ca rUparasAdirahito'mUrta iti katha mUtimatA karmaNA''tmana AvRtirjJAnAditirobhAvo vA sambhavatIti ced, amUrtenA'pyAkAzena yathAhi mUtimato'pi ghaTasya saMthogastathA karmaNA''tmana sayoge kimaghaTamAnaka?, yenaiva nodyte| na vA pratyakSe'nupapanna naam| pratyakSo hi dehenAtmana sthUlenApi yogo, anyathA spArzanAderayogAt / nahyAtmasayogamantareNa zarIreNa sparzAdijJAnamupapadyate kathamapi, vibhutvamaGgIkartuvaizeSikAderapi zarIrAvacchedenaivAtmano jJAnotpAdAGgIkArAt / na ca tatsambandhamantareNa bhavati tatheti / na ca ghaTate vibhutve maraNAdiH, bhUtamAtravAdaprasago'nyatra smRtyAdyabhAvaH pratyeka pRthagadRSTAbhAvaH pratiniyatakartRtAbhAva pretyAdRSTAvedana ceti tvanyadeva / 'yathA ca jJAnasAdhanatvaM zarIrendriyamanasA sAkSAdanubhUyate, tayA~ tasya prativandhakamapi mUttimat syAt tadA kA vipratipatti ? / jJAnAvaraNIyasyaiva tathAsvabhAvo yadyenAtmanA sambaddha tat tasya svaprakRtyaiva haritakyA virecanavidhAnavat jnyaanmaacchaadytiH| badhyate ca tat vihAyA'NTapradezAn nAbhigAn rucakAkhyAnazeSairAtmapradezasteSAM calatvAdekopayogapariNatezca sarveSAM samvandhazcAsyAtmapradezairlolIbhAvena nopari na vA'dhastAna vA pArzvayoriti katha na tajjAnamAcchAdayet / anena ye Ahu :kiM karma jJAnamAcchAdayat darzanAdika, nAcchAdayati, katha pradezASTaka nAcchAdayet yena te kevalivannirmalatA dadhIran, anyathA jIvatvopahate , kathaH vA, sarvatra bandha , katha ca teSA tathAbhAvatve -jJAnAvaraNIyakarmavargaNAnicite -,loke'pratihata, jJAna kevalinA, prasaret .. .. .. vena pratibandhaqatAyA ca jJAnAvaraNA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vizikA vRtAtmapradezA. kathaGkAra jAyerannityajJAnavadbhiH kevalibhirityAdi nirastA | svabhAvopayogAnekatvAdhikaraNabhUtatvAdinAvRteH / na ca vAcyamamUrttaM guNarUpa vA tadastu amUrttatve tAvat keSAJcinmatena vibhvoH sayogAnaGgIkArAd, aGgIkAre'pi nabhasvadanugrahopaghAta - karttRtvAbhAva / yato nahyamUrtasya ghaTate bandhAdika kiJcidapi, na ca vipAka zarIrAdidvArA dadyAt kamapi / tathAGgIkAre'pyamUrttatvena tasyAtmana eva tathA svabhAvAGgIkAra kriyayA vividhayA vividhaM yukto, na pRthakkarmakalpana / guNatvamapyetasya viruddhAdhikaraNakatvena naiva yukta, yato nahi zvetAzvetayorekasmin syAt pArthakyenAnubhavo'dhikaraNe, sammizratayaivAnubhavAt 'samAdhiko pAriNAmikA' vi tivacanAcca / karma tu pratyakSamevAnubhUyate ubhayathA'pi / yato'ndho - rAjakumAra zreSThI vadhirazca rUpavAn vyAgha rogyanapatyazca dhanavAnna syuzcenna dvidhA karmeti / na ca viruddhAdhikaraNatva viruddhAnubhavazca yugapad dravyatvepi tasya syAditi vAcyam / kavoSNejale ubhayAdhi karaNatva virudvayorapi sato. samAvezAt / viruddhAnubhavazca kiM na dRSTo rasavatyAdau vicitrarasavaddravyA nubhavena jJAnAjJAnayo katha samAveza iti - tu naiva nodyam / dravyopAdhikatvAdeva tasya, nirNIta caitatpUrvameva / yadvA-AvRtireva tatra, nAnyadajJAna, tasyA eva tathAtvenAnubhavAt / naivamaMtra puNyAbhAva pApAbhAvo vA pApa puNya vA, yena syAdyuktisaGgata karmaNo guNatve'pi viruddhasamAnAdhikaraNatvam / na cAmUrtamya guNarUpasya vA nAgo'pi tasya yukto, amUrtasya viyogarUpavinAzAbhA'vAt / guNasyApi ca ' viyogAbhAvAt / na ca nazyati guNo guNAntarAMDa prAdurbhAve / na ceSyate kopi muktau guNalezo'pi tairvaizeSikAdibhistanna karmA mUrttaM guNarUpa veti / anena gehenadino vAcaspatyAdayo nirastA jJeyA / jJAnasyaiva jJAnAvaraNatayA jainamatAzrite pakSe tairvyAkhyAnAt / nanu jJAnasyAtmasvabhAvAtvAt katha karmaNA tadabhAva d --- ST - - 064 - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavi zikA ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ApAdayitu zakyaH, sambhave ca tasya katha, nAtmano'pyabhAvaH syAt svabhAvApagamAditi cet, tasya na vidhIyate tena vyuccheda AvRttizca paTAdibhiH pradIpAderdazyata eva / na caitAvatA dIpaprabhAdarzanAbhAvamAtreNa dIpo naSTa iti brUyAdvastuva'vaH kazcit / tathA ca nAsya svabhAvApagama, / na ca sarvathA'bhAvo'pyetasyeti / nanu katha zuddhasvarUpasyAtmana karmaNA yoga iti cet / ka kimAha ? neda matamAhata, anAditvAt krmyogsyo| vyucchedazcAnAderapIti tvanyadeva / tadidamAha'zuddhasya pUrva yadi karmasaGgama , tadAsya siddheSvapi durnivaarte'tyaadi| viphala ca syAt paramArthato-yamAdyanuSThAnam / evaM sati muktaavpynaashvaasaat||kth cAnAdi karmayogo,nAkasmikatApattizca kathA kathaM ca nirhetukatve ,sadA sattviAsattvabhAvena kAdAcitkatva veti cet / mithyAtvAderapyanAditvAdeva bIjAGakuranyAyena ca karmaNa mithyAtvAna dezcAnyo'nya kAryakAraNabhAvaH, pravAhApekSayAnAditva; vyaktyapekSayA ca sAditvamiti nAkasmikatva; ne ca nirhetukatvamadRSTesyetyalavistareNa / asyttvmitiH| tatraM sayamana-prANavadhAnRtAdibhyo viramaNa sayata / valIbe kt',[si05|3|123] itibhAve ktavidhAnAt / yadvAsayamana sayati striyAH kti' [5 / 3 / 91] 1 riti ktividhAnAt pazcAdabhrAderAkRtigaNatvAt sayatirasyAstIti sayata itimatvarthIye apratyaye syAdeva / yA avivakSitakarmANo'karmakA sakarmakA api prA'gitiniyamAt uparaterapi vA gtyrthtvaad| 'gatyarthA'karmaka-pibabhuje [531111]riti kartari kte sayacchati prANavadhAnatadyAzravebhyastrividhatrividhena, krodhAdibhya kaSAyebhyaH zrotrAdibhyo'kSebhyastadiSTAniSTaviSayakarAgaparihAreNeti sayaMta iti sarvatrA'pyarthatona bhidaa| na sayato'sayataH tasya bhAvo'sayatatva-apratyAkhyAtAzravadvAratvamityarthaH / etadapi krmodysmpaadytvaadaudyikmevH| nanu katamasya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA NA www ANVAR AAR karmaNa udayanaitat ? kapAyamohanIyasyetiM gRhANa / atha ca ki pRthagupanyAsa: kapAyebhyo'sya, te nyastA evaudayikatayA pUrvameva dvitIyabhedatayeti cet / satyaM yathAhi- kaSAyeSu nyastamapyanantAnuvandhicatuSka pUrva punarmithyAdarzana, tatkAryabhUtaM pRthagupAnyAsi, tathedamapi syAt / nanu na kevala tadanantAnubandhyudayaprabhavaM tasye tadvidhAyitve'pi, kathamanyathA kSINAnubandhino'pi mithyAtvamohasyAkSayAt punastatpracayaprasaGgo'vatiSThate vA mithyAtvaM tatkSaye, iti : darzanamohanIyodbhavatvameva tasya. yuktiyuktam / paThyate ca cAritramohanIyabhedeSvevaitaccatuSkA katha caitaccAritramohastIti tu prerya na, prakRtopayogi bhavatu vA samyaktvasadAcAramohatvAditA tasya tathAtva, para mithyAdarzanasya pRthagupanyAso na dvirukto'nantAnuvadhikaSAyopanyAse'pItyetAvanmAtrasya prakRtatvAt, paraM cAritramohanIyabhedeSu kapAyeSUpanyasteSu na yukto'sya pRthgupnyaasH| nokaSAyA api ca liGgabhedakathanena sUcitA eva / na cAnyadasayatatvakAraNamapyastIti nArtho'nena bhedeneti cet, satyaM pratipAdita paraM cintanIyametadAnarthakyamasya / - guNaghAtakatAjJApanAya kaSAyANA pRthagupanyAsasya sAphalyAt / bhavati caudayika evAnyanavInakarmavandhakAraNaM, paraM na. sa auMdayikatvena kintyasayatatvadvAraiveti jnyaapnaay| tathA cAnAditvamapi syAt karmaNa iti nAnarthakya, jJAtvAbhyupetyAkaraNa vA pApasya viratiriti kathyate, tadabhAvarUpa. cAsayata tvamiti na tatkaSAyopanyAsamAtreNa gatArtha, kAraNakAryayoH pArthakyAd vA evamupanyAsa / yadvA-yathA mokSasAdhanIbhUteSu samyagdarzanajJAnacAritreSu AdyadvitIyayo pratipakSabhUte nirUpite sAkSAnmithyAdarzanamajJAna cetyavaziSTasya pratipakSabhUtamasayatatvamapi "spaSTatayA niradezyapavargamArgavihitalakSya sUribhiH, anyathA 'kevaliyanANalabho Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA LAVAN nannatya 'khae kasAyANa'ti 'sammaNutti ca pravacanAnna tad dvayamapi pRthag nirdizyAt / yadvA-anya eva bhAva Atmano'sayatatva mohanIyasampAdyam / yataH tadrodhAyA'pratanuvidheya prayatto'pavargAbhilASukaH / nahi lavasaptamAnAmapi - nilimpAnAmupazAntaprAyamohAnAmapi prAdurbhavati virtileshH| ata eva ca 'jJAnasya phala viratiH' 'nANaM viraiphala'miti cAgamA apyanugamyante / siddhAzca kSINAzeSakarmAvaskarA api 'no carittI no acarittI'ti ca yataH pazyante, iti bhAvanIya vidvadbhirvItarAgAgamAnusAreNa vA'virodhamiti / na ca jJAnavairAgyAdisampAdya sayatatvamiti tadabhAva ,evAsayatatva iti tadabhAvamAtra tadastu, kathamaudayikamiti preyaM ? / vinA karmodaya tasyAbhAvAt, karmodayAdevAsaMyatatvamabhyupeyam / ata eva vijJAna tavastutattvAnAmapi zreNikakRSNAdInA kSAyikasamyaktvavatAmapi pariNAmo na virateranupayogino'pi svayambhUramaNamatsyAdeH, tathA lekhavarANA para sahasrebhyo'pi varSebhya "AhArArthavatAmapi pavitrajJAnatritayazAlinAM na viratipariNAmo'viratA evaM te tathAparizAmAbhAvAditi na jJAnAdinA kevalena, viratiH / na ca guNasthAnAbhAvAnna kurvanti te viratimiti viratikriyayaiva gunnsthaanpraaptivykte.| ata eva ca 'paJcAzakAdau gurupAdamUle vratagrahaNaphala darzayaH dbhirasan pariNAmo jAyate'pIti darzitaM sUrimukhyariti. naitanmArgAnusArivacana miti| na ca vinA karmodaya bhavatyasayatatvamiti yuktamasyaudayikatvam / anena-ye'karaNameva pApaparihArakatayocu., te nirstaaH| sUkSmaikendriyAdInA kiJcidapyakurvatA virativAhulyaprasaGgAt / ata eva ca kalikAlasarvajJAyamAna-zrIzabdAnuzAsanApUrvasaudhamUtradhArA nizAbhojanaviratimAzrityA'casyuH" zrIhemasUripAdA. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 18 VAS ON wwwrn _ 'akRtvA niyama doSA-bhojanAdinabhojyapi / phala bhajenna nirvyAja na vRddhi pita vine // 1 // tyAdi / nanu ca kiminyaviratyA kriyate audayikyApi, bandhazcet, na kriyate cetpApa katha bhavitA bandha: ? kRtAyAmapi ca tasyA yadi syAtpApAcaraNa,duruddharapApapracayo 'vayabhage gurudosu'ttivacanAt, muktAzcAttyaliGgino'pyanantAH' na ca te virati prapannavanta prAgiti nArtho'neneti cet / na, vicArayantA tAvadvicAravicakSaNA yat-kathana kriyate virati pApebhyo bhavAvapAtAvartebhyo? jJAnAdajJAnAnmithyAsaskArAdAlasyAnmohAdAzasAbhAvAdbhaviSyajjJAnAbhAvAt sAmagrayabhAvAt karmodayAdveti vikalpanavakamupatiSThate / Adyo na, tasya viratyaprativandhakatvAt jJAtapApaphalAnA ca vizeSato viratibhAvAd / ata evottarAdhyayaneSu 'nANeNa viNA na huti caraNaguNa'tti vabhaNu sthavirapAdA , ' 'jJAnasya phala virati rityAdi ca ' vAcakamizrAdyA , svIcakruzca zrImattIrthakarapAdA jJAnatrayAnvitA.api virati bharatAdayazca labdhakevalA api / nanu ca katha zrItIrthakarapAdA gArhasthyavratAni naH svIkurvanti jJAnatrayAnvitA santa Ajanmato'pIti cet, tthaaprinnaamaabhaavaadev| yadyapi zrImadapazcimajinavarA gArhasthya prAnte varSadvaya naiva papuraprAsukodaka, naiva vidadhuzca snAnAdikAmapi zarIraMzobhA, sAdhuvadeva tasthureSa evaM ca pariNAmamahimA'pUrva, kathamanyathA didizurAnandAdibhyastAnIti / yadvA-teSA. kalpAtItatvAnnAnyagurupArve vratAnA grahaNa yogya, na ca bhavati viratiraMgurukA, dharmAcAryamUlatvAttasyA / na kevala svIcakrureva kevalA viti; kintuM / pratyAkhyAtavantaM eva 'karemI'tyAdinA | spaSTa caitadAvazyakAdiSu spaSTita pUjyapAdai / tanna jJAnAdevirate. sambhAvanApi / siddhAnA tu sakaraNavIryAbhAvAdeva na viratirUpa cAritramiti naiva tatra codya kiJcidapi / athAjJAnAditi Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA kakSIkriyate ced dvitIyo vikalpaH, para na sa sundarastasyaiva tAvannikhilAniSTAdRSTavRkSanirUDhamUlatvAt / nayajJAnAtkriyamANA'virati bhavatya'te pApapracayavandhamanyasmai / ata evAkhyAyate'ajJAna khalubhokaSTa krodhAdibhyo'pi sarvapApebhya' ityAdi / yaccocyate-jAnata AkuTTIbhAvo, nAjInatAmiti tanna, yanna jJAnAjJAnamAhAtmya, tat jAnatA kSAntyAdinA prAyazcittAdinA : ca zuddhIbhAvAt ajJAninA ca dvibandhIbhAvAt, kevala bhadrakataiva tathopayoginIti tu tttvmiti| anyathA katha na gaccheyurapavargamevAjJAnabhRtA variSThA nigodA evAdita / anyaccAjJAnAtH kriyamANAvirati zobhanA syAditi jJAnamapi katha na te bandhAya, ajJAnasya ca bandhAbhAve spaSTamevAbhyu peyamajJAnAtmaka, vandhAbhAvamayatvAttasya / kiJca-ajJAnasya tAte'pi pApe zuddhatAbhimAnino vizeSeNa pApabandhaprasaGgAt / ata evAhu - - - - 'pAva kAUNa saya appANa suddhameva vaahriH| duguNa karei pAva, bIya vAlassa- maMdatta'miti / ata eva.ca 'annANI ki kAhI.' tathA 'paDhama nANa tao dayeti ca paThyate, tannAjJAnamAtreNa viraterakaraNe paapbndhaabhaavH| spaSTameva ca tathA sati tasyaudayikatvamiti pApabandhahetutva, tathAtvAbhAvAdanyasya / ata eva ca-kSAyopazamikAdbhAvAdaudayikavazaGgata / pratIpa kramaNa tatra pratikramaNamucyate' iti pratikramaNa vyutpAdyate 'atha mithyAsaskArAditi tRtIya AzrI- / / yate vikalpastRtIyaprakRtikamiva nA'lamiSTasiddhaye. kAminyA iva bhavatAm / yato nahi tata kriyamANa kimapi vinA karmavandha puSNAtyaparam / . nahi viSamavipabhojinA vikArabhAve'vApyate jIvitavRddhi / kiJca-yadi na naSTo mithyAsaskAro'dyApi tahi sa rAjA vandhahetUnA prazAsti ta jIva durbhAgyazekhara mahAbandharUpayA'pratihata-' yA''jJayA 'palle mahaimahalle nAli sohei pakkhive 'bahu'mityAdi Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA vacanAt / na caitAvatA tasyAviratipratyayo na karmabandho, mithyAtvinAmavazyambhAvIttadvandhasya / "yato 'badhassa micchaaviraikasAyajoga'stti 'cauheU' ityupakramya 'igacaupaNatiguNesu a cautiduigapaccao vandhuttivacanAt / na ca vidyamAno bandhasya hetuvihAya taM kuryAdanyatkiJcit / tadavazyambhAvI mithyAtvavato'viratipratyaya karmavandha ninu zraddadhAnasya- jIvAditattva katha mithyAtvAviratipratyayo vandha iti cen, nanu parasparavyAhatamida jIvAdInAM zraddhAna mithyAsaskArazca / yAvatsaskArAstathAprakArA jAgrati, na tAvattena RddhitaM jIvAdi tattvam / atha cAbhyAsAbhAva evocyate mithyAsaskArazabdena, zraddhAna tvapratihatameveti cet, tasya na bhavati mithyAtvapratyayo bandha , paramaviratipratyayikastu vajralepa iva sthASNureva / nAviratasamyagdRpTeyo'pi yathAzakti niha nukte udyama,kintu zaktyabhAvAdeva te'virtaastisstthnti| dezaviratA api zaktizUnyatvAdeva nAMdriyante mahAvratAnIcchA tUbhayeSAmapi tadviSaye'pratihatava / anyathobhayeSA saMveganirvedAstikyAdInA samyagdarzanalakSaNAnAmeva dezaviratestaptAya kaTAhapadanyAsatulyatvAd teSAM sarvaviratyanurAgaNava bhAvAt / ata evocuranUcAnA -'yatidharmAnuraktAnA dezataH syAdagAriNAmiti prakRta / yathAzaktyudyamane ca bhaviSyati laghuH zepA'viratevandha , / 'nirIhAkyapAlanA' 'azakye bhAvapratibandha' iti paramamunivacanAt / nanu ca yadi na gata mithyAtva tatsaskArovAM, vratecchA ca jAtA tahi deyA tasmai viratirna vA? Aye, anucitA kriyA, samyaktvamantareNa viraMtilakSaNAyA uttaraguNasthAnIya kriyAyA karaNAt / adAne katha kasyAviratipratyayo banyo, bhAvatastena virate pratipannatvAditi cet / naitanmArgatattvaviduSA vcn| yadi- mithyAtva, na gata, tahi nAstyeva paramArthatastasya virirasA, "paramArthAbhilASajAtAyA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 71 evaM tasyAstathAtvAt / astu vA'sau, tathApi yadi gItArthA jAnanti yadeSa yogya tahi tasyA'pi dadatyeva vratAnIti / evameva ca paravivAhakaraNasya kanyAphalalipsayA'bhihitAticAratA saGgacchate / upadezapratrame'pi cAlavdhasamyaktvAnAmapi madyamAsaparadArAdiviratI. nAmupadezyatvAbhidhAna cocuzca paramapuNyavArANasIvibudhavijayAvAptanyAyavizAradapada-granthazatavidhAnAvAptanyAyAcAryapadA zrIyazovijayapAdA.- . . / :- 'atoM mArgapravezAya -vrata mithyAdRzAmapi / dravyasamyaktvamAropya dadate dhiirbuddhyH|| ityAdi / AryasuhastimizrAzca dadureca tathAvidhAya srvvirtimpi| evameva ca., kriyApacisamyaktvamapi saGgacchate / paramavadheyametadiha yan-nAviratipratyayo bandho-pagacchati tAvada, yAvatparamArthato na svIkRtA sviti / ata eva ca govindA cAryAdInA samyaktvalAbhe punarvatoccArAdi snggcchte,| antye tu. vAcyameva na, / yato nahi tasya pAramArthikI cirirasava,, vinAsamyaktva tadabhAvAdeveti-na-mithyAtvasaskArAd-viratespratipattau nAviratipratyayo bandha. AlasyAdityapi vikalpo nAla bandhAbhAvasamarthanAya / yataH paThanti laukikA api-Alasya hi manuSyANAM zarIrasthaH paro ripurityAdi / cintya, ca kva bhavedAlasya yena na syAdviratipratipatti., dharmazravaNe tadvodhe vRttapratipattau vA / naiteSve. kamapyAtmanastrANAya bandhAt / 'Alassa-mohavanne'tyAdinA'nuyoga: pradhAnastasyAvAdeva nakhadhakatayaivAmnAtatvAcca . neda kSemakaraM dharmAmilAhitmAmA vamata eva cA''locanAyAmapi-'AloyaNApariNao samma saMpaoi gurusagAse' ityatrA''rAdhanakAraNatayA samprasthitatvamAcakhyu pUjyA / api cA''lasyaM cebhukSitasyAptAyAmapi bhojanasAmagrayAM kathamarthaM puSNAti ? na cetkamapi, kathama Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - 72 mmm trApi kuryAdatrana tat karmavandhAt / mohAdityapi naiva sundara vikalpana, nikhilAniSTAdRSTamUlabhUtatvAdasya na tena kriyamANA'viratirbhavati bandhAttrANAya, kintu 'vIya vAlassa madatta'mitivat pratyuta gADhavandhanavahatvam / ata eva ca vAcakamiviratidurlabhatvAkhyAne nyastA etatpramukhA hetvH| tathA ca tadvaca -'tA durlabhA bhavagatarlabdhvA'pyatidurlabhA punrvirti'| 'mohAd rAgAt kApathavilokanAd gauravagAcce'tyatra tAmiti vodhi, pUrvazloke sudurlabhA vodhiritiparyavasAnAt / na ca vimucya mohamanyadasti karmaNA nidAna vandhevasthAne vA, 'jogA payaDipaesaM ThiiaNubhAga kasAyao kuNaI ti "mastakasUcivinaugAttAlasya' yathA dhruvo bhavati nAza / tadvatkarmavinAgo mohanIyakSaye nityamitivacanAcca / ata eva ca keveliyanANalabho nannattha khae kasAyANa'mityatra jJAnAvaraNIyakSayalabhyasyApi kevalasya kaSAyakSayAvinAbhAvitvadarzanam / cItarAgANA cAgeSaguNaratnaratnAkarAyamAnatve'piH vItarAgatvaguNe na: vizeSata okhyAnam / taddheya eva mohoM yasya kasyacidapi - putramitrakalatrAMde sambandhI / AmtAmanya , zrImadgItamasvAminAM caturjJAnavatA zrIsi. ddhArthasiddhArthanandanagato'pi rAga. snehAsya kevalajJAnaprativanyAya jAtaM / udAhRtazca zrImajjina 'cirapariciosi goyame'tyAdinA / tannAsAvAlambanamaviratibandhatrANAya / naivA'bhaviSyadanyatheyatkAla bhave paryaTanaM, jIvAMnA sarvepA mohAdeva saMsArIbAMsavasanAt / na ca zrImajjAtaputrA api yathArthaveditayA bhASA, samyapi sasAre dravyavandhApekSayA yAvad gArhasthya tadvandhazApAkazAjAlInamAtA-' . pitRviyogavidhurabAndhavaghRtA api prAgabhigrahavizeSeNa yacca tasthuH, tadapyabhiprAyamAtrameva / abhigrahaNa na tu pratyAkhyAnarUpa, tAdRzasya pratyAkhyAnasyAbhAvAt,asarvavirate.geSapratyAkhyAnasya teSAmabhAvAt, - A Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA rAgAdeva tadgrahAcca / rAgastu 'garbhasthe mayi mAturIdakasneha' ityAdinA spaSTa eva / yadyapi ucita evAsI teSA tathAvidhamAtApitRNA zokaparihArAya, para nete kAmarAgAdiliptA , kathamanyathA kalatraduhitabhaginIbhrAtrAdiSu vidyamAneSu vratamagrahIpu' / katha vA anye pAmatimuktakAdimaharSibhyo vitIrNa mahAvrata tairjIvatsu teSA mAtrAdiSu / iti naitadapyAlambanIya ni zreyasakAraNAvalambinAm / AgasAbhAvastu spaSTa vevidyata eva dUSaNatayA, viratAnAmapi cedasau syAt, kiM punaraviratAnAm / ata eva ca goSThAmA halena 'jAvajjIva'mityatra zaGkita tadda SaNama , parihata ca tat yannAzasayA na kriyate parata pratyAkhyAnam , kintu tattatra na sambhavati, vratabhaDne ca gurudoSa itikRtvA / jAnatA ca deveSu svabhAvato'viratatva katha na doSapoSastathA 'pratyAkhyAne iyevH| AzasA tu natrA'pi duSTatayavA''khyAtA / sarvaviratAnA pauruSyAdipratyAkhyAne'pyayameva panthA / para tatrAgrato niravadyavartanenAhArAdigrahaNAnna sAmAyikavAdhaH, karmanirjarA tu naiva ' tadudbhavA iti samAhita, tannA''gasAbhAvo vidadhyAdate karmabandhamanyaditi / apekSyavA''AsA dvitIye'Gge nagarahastidRSTAntenAviratAnA / karmabandhadhrauvyamAmnAtam, karmabandhazcaikendriyAdInA spaSTakrodhAdirahitAnAmapi, * satyA cA''zasAyAM vadhyAnA jIvAnAmAyureva pravalaM, yannApatita bhavatA prayojanaM, tathA ca nAviratikarmavandharahitatvamityalam / yadi svIkriyate-bhaviSyajjJAnAbhAvAdeva na svIkriyate viratiH, mA bhUt kliSTakarmodaye udagravIryavirahAttadvAvAd durantasasArAraNyaparyaTanamiti, tadApi na nistAro bhavatA dopAdaviratisatkAt / yadyapi ca tathAvidhameva grAhya' pratyAkhyAna, pratyAkhyAnavidhikuzala , yanna syAdvirAdhanAye yayA durlabhavodhitvamavApnuyAd grAhaka / yata ucyate-"paccakkhA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA / 74 ~rmirm Navihinna paccavakhAyA gurU hoi // 1 // kiikammAivihinna / uvaogaparo a asaDhabhAvo a| saviggathirapainno paccakkhAvitao bhnnio|||2|| . ittha puNa caubhago jANagaiyarammi gonninaaenn| suddhAmuddhA paDhamatimAu sesesu vi vibhAsA" / / 3 / / atredamavadheyamyadazaTha upayogaparazca guruya'thAha / vijJAyava * dadyAtpratyAkhyAna, yanna prAyeNa bhaGgamApnoti / ata eva ca sAdhupethaDAdInA niyamadAna zrUyate-munivarya vizrAnta jJAtvA ca dADhayaM vittIrNa tebhya parigrahaparimANavatamiti / para yadi cchadmasthopayogasya visavAdasambhavAttathAjJAnAbhAvAcca gurUNA, vidhinA-dIyeta vratAdi / tathApi jJAyakAdyupayogata zuddhirevobhayo ; para bhaviSyajjJAnAbhAve naiva deya na vA''deyamiti (na) / atha ca bhAvazuddhayA yathAzakti paryAlocya zuddhabhAvena', gRhIta - pazcAtkarmodayAttIvrapariNAmAbhAvAcca bhagna yadi tattathApi na tasya tattathAdu khAvaha punastatprApteravazyabhAvAt / / yata Ahu -"kSAyopagamike- bhAve, yA kriyA kriyate tayA) : . patitasyApi : tadbhAvapravRddhirjAyate - puna / // 1 // " jJAnasAra0] evameva. ,ca kevalA''lokAvaloktitAtItaiSyadbhavatparyAyaparikalitAkhilapadArthaprakarabhagavadbhiH, - zrIyugAdidevA'pazcimajinavarendramukhyairdattA bhAvibAdhA tvatA'pi ..sarvaviratirmarIcijamAlipramukhebhyA parihRtavratAdarebhyo'pi yA,, sA guNAvahatayA saGgacchate, phalAnumeyaprArambhatvAnmatimatAm / api ca yathAyoga kriyamANA'jAtasyApi, bhAvasya jenane samarthA, tahi jAtaMbhAvapatanasya tu vArnaiva kA? yadAzrityocyate-'guNavadvahumAnAdenityasmRtyA ca yA kriyaa| jAta na pAtayedbhAva-majAta janayedepi // 1 // " [jJAnasAra0] tathA guNavatpAratatrya hi tadanutkarSasAdhana miti tanna : bhavatyeva pAto yathAvidhipravRttimataH, kintu tasya yathArthA bhAvazuddhireva / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA yata ucyate-"tasmAdAsannabhadrasya prakRtyA shuddhcets.| sthAnamAnAntarajJasya guNavadvahamAnina* ||1shaa aucityena pravRttasya kugrahatyAgato bhagam / sarvatrA''gamaniSThasya bhAvazuddhiyathoditA // // " [aSTaka0] ityAdi / etAdRzasya ca laghunApi pratyAkhyAnena yAvanmokSasaukhyApti mUtrakRdabhihitA saGgacchate / yadAhu -"paccakkhANammi kae AsavadArAi huti pihiyaaii| AsavavuccheeNa taNhA vuccheaNa hoi // 1 // taNhAccheeNa aulovasamo bhave maNussANa / aulovasameNa puNo paccakkhANa havai suddha / / 2 // tatto carittacammo kammavivego aputrakaraNa ca / tatto kevalanANa tao a mukkho sayAsukkho // 3 // " iti / nanvetAdRzI yadi syAtsadA pravRttirna syAdeva pratipAtaH, paraM nandamaNikArAdivat susAdhusamAgAbhAvAdinA'nyatamena kAraNene yadA na syAttAdRzI pravRttirbhavati ca pAtastadA tuM' "anaMdagrasaMsArakAntArakramaNa bhAvyavazyameveti na grAhya taditi / tadapi na, bhAvavizuddha gRha NatA pAte'pi punastaprApteravazyabhAvAditi pUrva pratipAditameva / 'anyacca-tasyaiva bhAvapratyAkhyAnakAraNatvamabhimata pUjyavAntare etenaiva bhagnanApi pratyAkhyAnene punaH satpratyAkhyAnalAbhAt / yata AhuM bhavaviraha~sUrayaH"jinoktamiti sadbhaktyA grahaNe dravyato'pyadaH / bAdhyamAna bhavedbhAvapratyAkhyAnasya 'kAraNamagArA[aSTakA iti / tanna tathAvidhakalpitabhayena yathAgaktyapi vratAnAmagrahaNaM zreyaskara. akRtadezapratyAkhyAnesyAnyaMbahuprArthanAyA "laddhilliya ca bohi arkareto aNAgayaM ca ptthito| annaM dAi bohi lambhisi kayareNa mulleNa // 1 // " [upa0] ' ityatulahAsAspadatvamithyAvAditvapratipAdanAt / avekSyazca sUtrakArA api tameva pratyAkhyAtAramanAgatAdijJAtAra, na tUpayogaparatvAzaThatvAdimanta, agRhItavratAnA ca - - - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA kuta saskAralego'pi, yena pretyApi tatprApti. syAt / ata eva cAnantadravyaliGgavyatyayo bhAvaliGgaprAptikAraNamiti middhAntita siddhAntanadISNa paJcavastuprakaraNe, tanna, yathAzaktivratagrahaNe sAzajhenAviratatayA stheyamityala prasaGgena / sAmagrayabhAvasaGkalpo'pi nAnusandheya. sadabhisandhivarai yata / kA tAvat sAmagrI nAptAbhavadbhi? yena sthIyate'viratena / ki gurusayogalakSaNA 1, vidhilakSaNA 2, pratyAkhyeyadravyaprAptilakSaNA 3, pariNAmalakSaNA 4, zaktilakSaNA 5, pAlanalakSaNA 6, tathAsahacArilakSaNA 7, tathAvidhajJAnalakSaNA 8, zuddhilakSaNA 9, sAmyabhAvalakSaNA 10, guNasthAnaprAptilakSaNA 11, AtmasthairyalakSaNA 12 veti dvAdazavikakhairanuzIlayantu citta cetanAvanta / tatra na tAvannAsti gurusayogo, vihAya mithyAtvavAsanA yadi samyanibhAlayeyubhavantastAnantareNa tIrthasyaivAnanuvRtte / na ca, cAcya darzanajJAnAbhyAmevAdhunA vartate tIrthamiti, "na viNA tittha..niyaThehi" ti prvcnsaamraajyaat| adhunAtanAnA sAdhUnAmaticArabAhulyamiti cennAvagata- tAvadbhavabhinirgranthAdi-nirgranthasvarUpa, na ca tIthasvarUpamapi, kathamanyathaivaM samprAdhArayiSyanta yUyam / tIrthasvarUpavicAraNe tAvadeva-dhyeyaM, yaduta"vakusakusIlA ya jA tityati / nirgranyAdi-nirgranthasvarUpa vicAryate ced bhavadbhirbhaviSyatyevAdhunAtanamunInAmapi sAdhutvamastItyavagati / yata Ahu bhASyakArA eva vakuzakuzIlasvarUpa tayo- pratisevanAdi ca bakugasya tAvan-'namranthya prati prasthitA zarIropakaraNavibhUSAnuvatina RddhiyazaskAmA sAtagauravAzritAH, aviviktaparivArA chedazavalayuktA nirgranthA- bakuzA' iti / tathA pratisevanAyAmapi'bakuzo dvividha -upakaraNavakuza shriirbkushshc| tatropakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitramahAdhanopakaraNaparigrahayukto . Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 77 Annnnnnow bahuvizeSopakaraNakADakSAyukto nitya tatpratisaskArasevI bhikSurupakaraNavakuzo bhavati / zarIrAbhiSvaktacitto vibhUSArtha tatpratisaskArasevI zarIravakuza' iti / kuzIlasyApyavocannevaiva, tadyathA-- 'kuzIlA dvividhA -pratisevanAkuzIlA kaSAyakuzIlAzca / tatra pratisevanAkuzIlA nairgranthya prati prasthitA aniyatendriyA kathaJcitkiJciduttaraguNeSu virAdhayantazcaranti te pratisevanAkuzIlA / yeSA tu sayatAnA satA kathaJcitsajvalanakaSAyA udIryante, te kssaaykushiilaa'| pratisevanAyA tu 'pratisevanAkugIlo mUlaguNAnavirAdhayannuttaraguNeSu kAJcidvirAdhanA pratisevate / kaSAyakuzIlanirgrantha-snAtakAnA pratisevanA nAstIti / na ca vAcya nAmamAtrA ete sAdhava , teSA sayamasthAnopapAtazreSThatAdinirUpaNAttadidamuktameva tatraiva-'asaIkhyeyAni sayamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti / tatra sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayostI yugapadasaDakhyeyAni sthAnAni gacchata / tata pulAko dhyucchidyate, kapAyakuzIlastvasaGkhaceyAni' sthAnAnyekAkI- gacchati, tataH kapAyakuzIlapratisevanAkuzIlavakuzA. yugapadasavaceyAni sayamasthAnAni - - gacchanti / tato vakuzora vyucchidyte| tato'saGakhyeyAni sthAnAti gatvA pratisevanAkuMzIlo vyucchidyte| tato'saGkhayeyAni sthAnAni ; gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyatetata, ardhvamakaSAyasthAnAni , nirgranthaH . --- pratipadyate' ! vicAraNIya - yathAsthitavicAravidhAnatatparairbakuzAdInA, -svarUpa, tepA- pratisevanAdi, sayamasthAnasadbhAvazca / na kevalametAvadeva, bhavAntaragatirapi tasyopapAtadvAravyANitA'vadhAraNIyaiva / 'vkush-prtisevnaakugiilyoviNshtisaagropmsthitissvaarnnaacyutklpyo.| kaSAyakuzIla-nirgranthayostrayastrizatsAgaropamasthitiSa / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 78 AranM~ ~ deveSu sarvArthasiddha sarvepAmapi jaghanyA palyopamapRthaktvasthitiSa saudharme' ityaadi| AstA zeSa, lezyAdvAre daNitameva vicArayantu yaduta-'vakugapratisevanAkuzIlayo sarvA paDapi, kapAyakuzIlasya parihAravizuddhestraya uttarA' iti, tannAsthAnakalpitAkalpyadUSaNena dUpaNIyA susAdhavo viratisvIkArAdibhiyA, yAvattIrtha sAdhubhAvasya sudRDhatvAt, tIrtha ca paJcamArakaparyanta yAvadevetyanusandhAya parAvartya mithyAtvAdAgantavya siddhAntasiddha shuddhmaarge| nanu kaiva bhidA tahi kugurubhyaH kapAyakugIlAdInAmiti cen na kApi vihAya sthUlA mUlaguNavirAdhanAm / ata eva ca 'chedazavalayuktA' ityuditaM vaackmitraiH| bhaipIrmA, guravo hi yathAkathaJcitprAptaprAyazcittAnAmapi godhaye udyatA yato'vagacchantyeva te yat : "avisurdvassa na vaDDhai guNaseMDhI tattiyA ThAI"tti / tathA na dharmamArAdhayatyazuddhAtmeti "aiyAra jo nisevittA pAyacchitta na ginnhe| aNujjuu a tanbhAvo niddhammo so gaNijjae // 1 // ityAdivacanoMditA'nAlocitavipamavipAkam / ata eve canAte mUlasthAnApannA Iti gIyante / AkuTTIkRta tu vivecayantyeva tatkAla tadvayAghAtabhiyA / tathA ca pAramarSamapi-'AuTTikaya kammataM pariNAya vivegameDa" ityAdinA vizepatastepA zuddhibhAvAt / anye tu nistriMzazira zekharakA yathA tathA dUpaNagartAvaguNThitAH prAya: zcittAdirahitAzceti spaSTa eva bhedo'nayoyo sugurukugrvo| vistAreNArthazcet, zrIvyAkhyAprajJaptau paMJcaviMgatitamagaMtakIya-papThoddeza 'paJca nirgranthIprakaraNaM ca nibhAlanIyam / para vicAraNIyametAvattvavazya yaduta-na vAcyamIdRgyan nAghunA sAdhava iti, tathAvacanasya hi vyavahArabhASye mahAdoSAvahatvena pratipAdanAdyAvattasya saGgatikaraNamapi mahate'nAyeti pratipAdayantastasya saDvabAhyakara Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 79 ~ ~ ~ Nameva vidhitayA procuH pravacanAnuyogapradhAnAH / yata Ahu.'jo bhaNai natthi dhammo na ya sAmaiya na ceva ya vyaai| so samaNasaghavajjho kAyavo samaNasagheNa // 1 // ", iti / prAcInA cInamunInA tulanA kaNAmapi 'pAsAe' ityAdinA samAhitameka mana., iti nibhAlanIya : samAdhitsubhirmana: / - tanna gurulakSaNA sAmagrI neti vaacym| atha nA vidhilakSaNA sAmagrIti cedvitIyo vikalpo vikalpyate; yato vidhirahita na ni zreyasAya sampadyate kiJcidapi "jaha bhoyaNamavihikaya mAreDa,vihikaya jiyAvei / taha avihikao dhammo na ya bhavadukkha viNAsei // 1 // " iti / tathA rasAyanamapi upabhuktamavidhinA bhavatyevAtitarAmanAyeti / so'pi naiva sundara / yata. kiM vidhipratipAdakA granyA nAdhunA tanirUpakA na bhavadbhirvA na zAzakyate sa kartu veti trayI vikalpAnA tatrApyupatiSThate / granthA munayazca nirUpakA. santyeva, yadi para na syAdbhavatAM kadAgrahagrahagrahilatA / naivaikAntenotsargaprarUpakA apavAdaprarUpakA vA AkhyAyante granthA munayo vA, kintu yathAsthitamArgaprarUpakA 'ev|at eva ca yathArthavyAkhyAkaraNazaktivikalAnA kevalayathAzrutArthadhAriNAM / sammatyAdAvAkhyAtaM siddhAntapratyanIkatva / vahuzrutAnAmapi- "jaha / - jaha : bahussuo vahusamao sIsagaNaparivuDo a| aviNicchio a samae taha taha siddhatapaDiNIo // 1 // " ; [sanmati0] iti.| zAstrANi.,,ca sarvANyapyekanayaniSThAnyeva, syAdvAdazruta sampUrNArthavinizcAyyeva syAt / / tadidamAhurdivAkarapAdA -"nayAnAmekaniSThAnA. ; pravRtteH zrutavama'ni / "sampUrNArtha vinizcAyi: syAdvAdazrutamucyate // 1 // ' itipdyen| na ca yathAzrutArthagrAhiNAM- syAtsyAhAdazrutatA granthAdhyayane'pi, na ca yathAzrutArthamabhimatamanuyogapradhAnAnA sUrINAmnA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ dvitIyavigikA mmmmmmmmmm yata ucyate te --"ja jaha maNiya sutte taheva jai ta viyAlaNA ntyi| ki kAliyANuogo diTTho diThippahANehiM // 1 // " iti / na cAvinizcitasamayAnA syAtsamayadezakatvam, teSAM vAlAdisvarUpAnabhijJatayA'yathAsthAna: dezanAvitaraNena bhavAvaTApAtasyAvazyamAvAt / tadidamAhuH-"yadbhASita munIndraH . pApa khalu dezanA parasthAne / unmArganayanametadbhavagahane dAruNavipAkam // 1 // " [poDazaka0] ityAdinA / na ca jAnAtyavinizcitasamayaH prakRtidevatAbhimuktyAdi zrotaNA, kathakAramasau dezanA vidadhyAnmArgAnugAminImityala vistareNa / idamevAtra rahasya yat-santyeva vidhiprarUpakA granthA munayaraMcAdhyakSam / athocyate na sa zakyate kartuM, tadapi na / yato na hyabhyAsamantareNa sampadyate kiJcittadabhyAsamabhyamyantu bhavanta / sthUle- cAvihite kathakAra vidhAtAro mahAnta, asambhavyetat / / yadAhuH-"na sAdhayati yaH / samyagajJa svalpaM cikIrSitam / ayogyatvAtkathakAra' sa 'mahatsAdhayiSyati ||1zI" iti| yaccodAjahe-'jaha bhoyaNa'mityAdi / tatsatyameva, para naitAvatA pravRttiH parihAryA, tathA sati mUlocchedApatte / katha ca vidhijJAna ? 'gurozcettatrApi katha gamanamajJAtvA vivi gamanasyeti spaSTavaM srvocchedaapttirekaantaagrhvtH| ycc-'rsaaynmityaadhuktm| tadapi samyak , para netarauSadhavaditarA namaskArapratyAkhyAnAdirUpAM na zakyA vidhAtu- yathAkathaJcidvidhinA, samyagupayuktatAyAM ca nAvidhiranuvandhaka / ataH eva cAvidhidharmamya bhAvavarmatAkhyAna saddhagacchate- dharmasagrahapaNIkRtoM, akaraNe cAvidhikaraNAd |guru prAyazcittamityapyupadezAnaM ca zaktyabhAve'vidhipApa nAzliSyati, bhAvenAvana cettadapi' syAttadA; yadA yAvacchakyamanupAlyate / yata uvata-zrutazakyapAlana agavaye bhaavprtibndh.| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavidhikA etadapi ca tadaiva yathArhatAmApadyate, yadaiva tatkartRSu bahumAnopacArAdika vidhIyeta, nipuNazca vicArastadavAptaye kriyeta / tadidamAhu - " tatkartRSu praNasopacArau nipuNabhAvacintana ceti" / na ca sarvathA nAstyeva zaktiryadi samyaGa nibhAlyate, tannaitadapyAlambanIyamAptAgamAnusAribhi / atha cocyate tRtIyasmin vikalpe'vadhAya cittaM svasukRtavadhAya yaduta - yA sAmagrI svAdhInA syAttasya pratyAkhyAna phalegrahi yacca na syAtsampadyamAna, tasya kriyamANa pratyAkhyAna nabha kusumopabhoga-vandhyAtanayAgamana-gagazRGgadhanurgrahaNaprayAkhyAnavatkAlpa nikameva / na ca tatphalavadeva, na ca zrUyate zAstre pUrvoditAnA pratyAkhyAnavidhAna, tannAsvAdhIna vastuparityAge virati. gobhanA / na cAsI tyAgItyucyetApi vivekibhi / pAramArSamapi tathaiva / tathA ca zrIzayyambhatra sUripAdA - "vatthagadhamalakAra itthIo sayaNANi a / acchadA je na bhujati na se cAi tti vuccai || 1 || " iti / yadi ca syAttathAvidhA sAmagrI, tyajyate, tarhyeva viratitva tyAgitva ca syAt, yadAhusta eva tatraiva - " je ya kate pie bhoe laTTe vi piTThi kuvvas | sAhINe cayai bhoe se hu cAi tti vucca // 1 // | " [ dazavai 0 ] iti paramapuruSavacanAt / ata eva ca caramazrutakevalibhi pratyAkhyAnavyAkhyAnAvasare pratyAkhyeya dravyamapi nirUpitam / tathA ca tatpATha - " paccakkhANa paccakkhAo paccakvea ca ANupuvvIe "tti / tannA'prAptasAdhanAnA virati zreyaskarIti / tadasamaJjasameva, samyak zraddhAvatA cA'zrotavyam, yatastAvatprAptamasti tasya yadi bhavanta pratyAkhyAna kuryu ko niSeddhA bhavanmate'pi ca / tathA sati bhAvyameva tyAgitvalakSaNena / ata eva codAhRtaM vRttikArai - udakAgnilalanAdiratna tritaya pariNA sumAdhutvam, na caitannAsti, bhavatA tRtIyasyAbhAve'pi dvaya tvAdya , 81 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA jagatsAdhAraNamiti kRtvA'styeva, tatkimiti tanna parihriyate bhavadbhi ? na cAzanavastrAdi na bhavatA vidyate krodhAdirvA, vidyate cetpratyAkhyAntu AyuSmantastAvattAvanmAtramanyasya zaboddhArasya vidhAsyamAnatvena bhAvinirNayatve'pyetasya supThunirNayAdetAvata / yaccodAhRtam-'yA svAdhInA sAmagrI'tyAdi / tadavicAritameva sundaram, yato na kevalaM vidyamAnenaiva karmavandha , icchayA tadadhikasyApi bandhAt / yata ucyate dikhatamapekSya-"taptA'yogolakalpasya sadRtaM gRhiNo'pyada" ityAdi / na ca yAvatpramANa gatasta' yaiva viratirbhavati, tanna prAptasyaiva tyAge vratamiti niyama / anyaccaprAptasya ya upayogastata karmavandhazca yastato'pyadhikatamo'prAptApekSayA bhavati / ata evocyate-"yadasatsvapi jAyeta mUrchayA cittaviplava" tathA anarthadaNDazca ninimitta iti na dhatte maryAdAm / spaSTazcAyamabhiprAya spaSTito vAcakamidhaH zrAvakaprajJaptyAm / tato jJeyamida yaduta-sampannasya kevalasya na pratyAkhyAna / ata evecchApramANamAdivrata saGagacchate / yaccocchRGkhalatayA kalpita-'na syAtsampadyamAna'mityAdi / tadapyavicAritameva / yataH sambhavyeva pratyAkhyAyate / na ca gaganakusumAdi sambhavi, para naitAvataitAdRzo niyama sampadyate yatsadeva pratyAkhyAyate, anyathA na karayApi samasta sapannapUrva jagatyA vartamAna vastviti ki na kasyApi sarvavirati ? bhavanmatena sampannasyaiva pratyAkhyeyatvAt / tathAtve ca na zrImattIrthakarA api marvaviratA, AmatAmanye, gaNadharAdayastepAmapi sarvAdhipatyAbhAvAt, vidyamAnasya pratyAkhyAna cetkRta te , tahi dezaviratA eva syu pApasthAnabhUtebhyo'natebhya / nanu ca ki tarhi zrAvakaputraduhitrAdibhirna kadApi saDaklezakAriNI vihitA trasahiseti kiM na sA, pratyAkhyayA te / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAANA dvitIyavigikA 83 mmmm rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrtanneTamala vikalpanam / yaccoditam uditAviratiprAvalyena-'pAramarSamapI'tyAdi / tatkevala bhavatAmaviratipriyatAmeva vyakti, nAnyatkiJcit / yata. sUtrakRddhireva maithunannatAbhyupagamAvasare-'se divvaM vetyAdinA daivikataryagyonikamaithunasyApi pratyAkhyeyatoktA / na ca sarveSA tatsampadyamAnam / na ca vratAbhyupagame'sti bhinnatA / tanni (ryatAmetata yaduta-sambhavino'sato'pi syAdeva pratyAkhyAnam / spaSTazcaipo'bhiprAya AvazyakavRttau akaTapratyAkhyAtRkathAyAm / na' ca niyatatA'sti bhAgyasyetyapi pratyAkhyeyamasampannamapyadhunA cetsyAsambhava / zrImacchayyambhavapAdoktInA kA gatizcenna bhavAdagAnAmivAvyavasthitA, kintu tatrAdhikAro mRgya / rAjImatI nirgranthI calitasayama rathanemina zikSayati, tena ca prAgudita . yat-'sampanna. sundaro vaya Adidurlabhavastuyoga' ityAdi, tattasmai proce sudhIrayA mahAnubhAvayA yat-'vatthagadha'mityAdi / yadA ca tena daridraprAyANAmetaddarzita kAryatayA, tahi prokta gIlasannAhazAlinyA dAAya tasya, yaduta-na te tyAgina eveti / tathA ca naitena caritAnuvAdena dRdvaitAdhikAroktena bhavadvikalpasiddhiH / nanu ki 'tena muSoktam ? . yena naitadAlambanIyamiti cenna, kintvApekSika viratidADhAyodIritam, na tu viratipratipedhAya / bhavanmatena tu sA pUrva tena na prApteti tasya nAbhUttatpratyAkhyAnam / "tathA ca kathamukta-'vata icchasi Aveu' ti 'dhiratthu te / jasokAmI'tyAdi ca / tannaipa vikalpa sundara / "yadvA-pUrvagAthAprakAnta / saGkalpamadhikRtyaipa upadezo yaduta-yadi saGkalpa kriyateM bhavadbhiragubhastathA ca mahAvratAnA spaSTaiva virAdhanA / katha nu cet svAdhInA na kAmA ityeva saGkalpa eva kriyate kevalaH / tathA ca na viraktatA bhavatAmiti saGkalpanirAsAyavaitaduktam / bhavati, caivavidha upadeza. kAvyapravINAnAM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 84 prakRSTatAkhyApako nipedhavidhimukhAdinA vidhyAdipratipAdako "bhama ghammima vissabha' ityAdau ca spaSTa evAsI, vyaGgayAdividhinottamanA hi kAvyasya "mavyaGgayamuttama" ityAdivacanAt, tahadatrApIti / nanu kathamanetanA gAthA tahIti / tathaiveti gRhANa / yata. sati saGkalpe yadi prApta tyajyate ca tava tyAgi vamiti, darganenAgubhapariNAmasadbhAve vastusayoge'pi ca tyAgitayaiva stheyamiti darganAya, na tu vaiparI yAya / ata eva cAgretanAyA gAthAyA "samAi pehAi parivyayato siyA maNo nissarai bahiddhA' ityuktam / tathA ca saGkalpanivAraNapara evaiSa upden.| tathA ca "na sA mahaM no vi ahapi tIse" ityAdyuktamapi saGgacchate / anyathA cinnayantu bhavantaH ki sAdhUnAzritya tairvaktavyamabhipreta syAttAdRzAnAmatyAgi vodIraNenaitacca rativAkyacUlAdhupayuktena - paribhAvanIya smyk| idamatrAvadheya yathA hi-"satyA hi manasa zuddhau, santyasanto'pi yadguNA / santo'pyasatyAM no santi, saiva kAryA vudhastata. ||1||"[yog0] tathA-"tadindriyajayaM kuryAnmana zuddhayA mahAmati / ya vinA yamaniyama kiM vRthA kAyadaNDanaiH // 1 // " ityAdI yathA mana zuddhiprAdhAnyAdApekSikamanyaguNAnA sattvamapyasattvenodIryate, tathA'trApi saGkalpaviha valacittAnAM tyAgo' yatyAga ityudIryate / yathA na tatra prAptAnA zeSaguNAnA tyAgo'bhidheyatayA'bhipreta , kintu mana zuddhireva, tathA'trApi saGkalpatyAga eva sUtrakArairabhipreta , na tu geSANAmatyAgitvamiti naitadAlambyamanyathAbhAveneti / pUjyapAdastu paJcavastunyAkhyAtamevametat dvitIyagAthAsamAdhAna yadhugabdo'pyarthe, nipAtAnAmanekArthatvAt / tathA ca so'pi tyAgyeveti phalitArtha / nanu ca kathametatsaGgacchate? yato na tasya-svAdhInabhogaparihArakasya tyAgitve zaGkAlego, yenaiva vyAkhyAyamAna Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA 85 ghttaakottimaattiikte| zaDDA tvatrAnyasyaivAtathAvidhasyeti cetsatya, bhavanti vaktAra etAdRzo'pi, yaduta-bhuktabhogA pravrajanti tRtIyasyAmavasthAyA, tannatepA tyAgitva kSINayauvanAditayeti tatsamAdhAnAyatasyAvazyavAcyatvAt / tathA ca ye'bhuktabhogA pravajitAste'tyanta tyAgino'pi bhuktabhogA api ye pravrajeyuste'pi "pacchA vi te.payAyA- khippa gacchati amarabhavaNAi" itivacanAtyAgina eveti sUcanAya 'hurapyarthe' iti vyAkhyAna saGgacchate eva / AdigAthA ca- suvodhaiva, yato'cchande'tyasya vratapariNAmazUnyA api suvuddhisacivAdivajjIvitAdIcchayA ye pravajanti, na te tyAgina iti jJApanena saGkalpaparihArabhAvavizuddhayAdikaraNAyaivaitaditi na bhavatA kuvikalpapoSaNakaram / yaccodAhRta-'paramazrutakevalibhi'rityAdi / tadapyabodhavilasitameva bhavatA vyanakti, tadabhiprAyAparijJAnAt / yata proktamevaitattairdravyavyAkhyAne-"davve bhAve aduhA paccakkhAyavva havai duvih| davvammi asaNAi annANAI ya bhAvammi // 1 // " iti| azanAdyapekSayA ajJAnAdyapekSayA ca pratyAkhyeyatAmAzrityaiSa vidhi ; na tu sampannasyaiva pratyAkhyAnamiti sUrINA tepaambhipraay-| kathamanyathA, "veubbiya-paradAragamaNa" ityanena vaikriyamaithunapratyAkhyAnamakhilAn thAddhAnAzritya avakSyanta / pratyAkhyeyavarNana ca tajjJAnAyaiva, na tu tatsadbhAvajJApanAya / tannaitatsundara saGkalpana-yatsatyeva, pratyAkhyAna vastuni, nAsatIti / vizeSArthinA ca prathamavastu-dazavaikAlikIyakASThahArikAdhikArazca samyaktayA'nuzIlanIya / tanna pratyAkhyeyadravyAdyabhAvenAviratatayA'vasthAna yuktiyuktam / athocyeta caturtha vikalpamAzrityAzrayavihInairna tAdRza pariNAmastyAgAyeti / tadA kiM. pariNAmAbhAvenAviratipratyayika na lagiSyati karma / tathAtve ye ye'viratAste sarva eva pariNAmAbhAvAdeveti (na) kasyApi Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA sthAdaviratipratyayika. karmasambandha. 1 cintya caitadapi- yatkatha na bhavati pariNAma AzravatyAgAya ? ki na dapTa AzravavipAkaH? na zruta ? na zraddhAviSayIkRta.? na vA nipuNamAlocita ? omiti ced, bhavantu sAdarAstatra, yena na syAttatkaraNenAviratipratyAyako vanya / yadi ca cintyate sarva jJAyate ca, para na bhavati pariNAmazcedevAzubhA bhavitavyatA dRDhakarmavandhanabaddhatvAdbhavatAm / yadAhudharmadAsagaNipAdA-"jANijjaI : citijjaDa jammajarAmaraNataMbhavaM dukkha / na ya visaesu virajjaDa aho subaddhoM kavaDagaThi // 2 // " iti| tatAvatA na karmavandhavyavaccheda , kintu dIrghaterasasAraparibhrama evaM bhAvIti lkssyte| nanu ca katha bhavati pariNAma ?, karmaNa. prativandhakasya vigamAccet, so'pi gubhAvyavasAyAta spaSTo'nyo'nyAzrayaM iti cet, tanna, tathAvidhazubhapariNAma vinApi pUrvamagaThapariNAmena pravRttiH syAdeva vRddhAnugAnAm / ata eva ca zrAvakaputranaptakAdInAM nisargasamyaktvamiti gIyate / yadvAanyathAvidhapariNAmAjjAtaM viramaNaM viracayiSyatyanyathAvidha zuddhapariNAmam / ata eva pratyAkhyAna darzayadbhirgranthakArairapi phalatayA pratyAkhyAnameva darzitam, para tahizeSitaM zuddhamiti / nanu ca tatprathamatayavAsI kathaM bhavatIti ceda, vRddhAnugatayoM tathAbhavyatvaparipAkAdinA veti / tadapi kathamiti cet, catu garaNagamanAdinA / yata ucyate pravacanAnuyogapradhAna -"aNAI jIve aNAI jIvassa bhave aNAikammasa~joganivattie duvakhalve dukkhaphale dukkhANubaMdhe, eyassa Na cocchittI suddhadhammAlo, suddhadhammaseMpattI pArvakammavigamAo, pAvakammavigamo tahAmavvattAibhAvAo, tassa puNe vivAgasAhaNANi causaraNagamaNa DhukkaDagarihA sukaDANumoyaNa" [paJcasUtram] ityAdi / phalamapyatepo dezitaM te granthapAThamukhena, yat-"eya samma Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA paDhamANassa suNamANassa aNupehamANassa siDhilIbhavati parihAyati khijjati asuhakammANuvadhA niraNavadhe vA asuhakamme bhaggasAmatthe suhapariNAmeNa kaDagavaDhe vivavise appaphale simA suhAvaNijje siyA apuNabhAve siA" [paJca0] ityAdi / nanu tadapi kathamiti cet, sAdhusamAgamAdinA / tadapi katha ced, bhavitavyatayeti gRhANa / paraM prApta evAsau bhavadbhiriti na bhAvya tundaparimRjairiti nAla pariNAmAbhAvavikalpo'pi bhavatA kuvikalpapuSTaye karmavandhAdvA viratipratyayikAdrakSaNAyeti / kurvantu pariNAmAbhAve'pi viratyAdi, tasyA eva paramabhAvotpAdapratyalatvAt / vyajita caitat-'tamhA niccasaIe vahumANeNaM ca ahigygunnmmi| paDivakkhaduguchAe pariNaiAloyaNeNa ca // 1 // titthakarabhattIe susAhujaNapajjuvAsaNAe ya / uttaraguNasaddhAe ya ettha sayA hoi jaiyavva / / 2 / / evamasato vi imo jAyai jAo vi Na paDaDa kyaai|" ityAdau bhavavirahasUribhiH paJcAgake / taccetpariNAmodbhavavAJchA, tadA pravarttantA yathAkathaJcidapi, bhaviSyati coparitanodAhRtavacanAnusAreNa pravartamAnAnAM bhavatA tatpariNAma iti kRta vistareNa / atha cocyeta-'nAsti zaktiviratikaraNAyeti cet / na tadapi yathAsthita jalpitam / yataH sarvathaiva nAsti zaktiviramaNe dezato vA? | Adye, mA bhavatu sA'bhyAsaprApyaiva sA yata , tato gRha NanavaNuvratAni, pratimA api teSAmuddahantu, pazcAdbhaviSyati zakti / ata eva sUrimizraH pratyapAdi-"bhAveLaNa'ttANa uvei pavvajjameva so paccheti" / na ca saMyojya karAvAsInAnA bhavati gaktyastinAstitvAdijJAnam / karaNe cAsya vidherna jJAyate yadi zakti sarvathA viramaNe; sthIyate ced gArhasthye, na tatsUtrAnanumata, yata Ahu -"ahavA gihatthabhAvaM uciyatta, appaNo NAu"ti / bhaviSyati ca-pretyaitadarhA zaktiH, abhyAsasya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA prabhUtajanmabhireva godhibhAvAt / yata ucyate bhAvanA maitryAdikA Azritya-"etA khalvabhyAsAt krameNa vacanAnusAriNA pusAm / sadvRttAnA satata zrAddhAnA pariNamantyuccai // 1 // " atroccarityetat tadbhave evAbhyAsAt krameNa bhavatyuccataraH pariNAmo bhaavnaayaaH| yadi ca na syAttadA'nekajanmabhirapItyAhu -"abhyAso'pi prAya prabhUtajanmAnugo bhavati zuddha" itivacanAtkArya evAbhilapitA ced viratisampattIvAMzato'pyasyA abhyAsa kramaza parivardhiSNu / tanna zaktirna sarvatheti paripAlyaM sarvathA'viratatvam / yadi cocyeta-- deshto'pi| tadapyasadeva, yata pravRttapUrvANAmeva bhavati jAna terayA sattvAsattvayo , pravRttizca ceccikIrpitA, kurvantu pUrvoktanyAyena, bhaviSyatyeva zaktarutpAda / nanu ca katha tarhi vAsudevAdInA dRDhasamyaktvadharANAmapi na, pUrvoktarItyA pariNAmasya zaktezcotpAdayitu zakyatvAditi ced,bhavanta iva na te pravRttA pUrvokta upAye ityavagacchantu manasa samAdhAnAya / nanu katha na pravRttA api ced, vicArita syAccettadvRttAnta, nodabhaviSyadetAdRzI gaDA, kiM taccet / zRNu, vAsudevAstAvat pUrvatra bhave kRtvA nidAnamevAvateru sarve, kRtanidAnAnA ca na syAdeva viratipariNAma / tatazca niymto'dhogaaminste| yadudAhRta-"kesava savve ahogAmi"tti / draupadyA kRte.pi nidAne kathaM labdhA virati samyaktva ceti cet, kAryAnumAnenaiva jaanntu| yanna tayA tathAbhAvena vihita tat, kathamanyathA zrutoditA-bhavipyadvirati / zreNikAdibhiranyairapi pUvameva nyavandha nArakAyuriti na tepAmapi pariNAmo virate / na ca taivihita pUrvoktamanuzIlanAdi / na ca vayamapIdRza iti vAcya, tepA tvapratihatajJAnAlokarbhagavadbhireva tadvattvasya nirNayanAn / natkurvantu prayatnamadRSTabhIrava zaktyutpAdanAyotpannAyA vA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitIyamizikA virtye| zrIharibhadrasUribhirakSayopazamAttyAgapariNAme tathA'sati jinAjJAbhaktisavegavaikalyAt,' etadapyasaditi / anenApariNAmenApi jinAnAbhaktyAdinatasyAbhihitA vidheyatA spaSTA iti na zaktilakSaNA na sAmagrIti vAcya vidvdbhi| atha cocyate-vidyate pariNAma. zaktizca, para na zaktistAdRzI yayA pAlayitu zakyate, iti na gRhyate vratAdi / tadapi nAla pakSaparitrANAya, ytstthaa| vidhadhairyAbhAve muhartAdinApyanuzIlanIya viratatvam / tatazca krameNa bhaviSyati dhairya tAdRza zakyate pAlayitum / na hyanabhyasta zakyate kenApyuroDhumiti gana. zanairapi gRhItvodvahantu / ApAdite ca manamo dADhayeM na kimapi bhAvi duSkaram, tanna pAlanalakSaNA na sAmagrIti / atha 'na sahacAriNa' ityapi naiva samyaga, yato na sarve bhavAdazo'viratA , kurvantyeva yathArha vratAnuSThAnAdi, sahacAritA ca yadi taividhAsyanti bhavanta ko nipeddhottamasaGgatyA ca bhaviSyati yatkiJcanApi, laukikairapi gIyata eva-"satsaGgati kathaya ki na karoti pusA"iti / na rucitAste cedbhavadbhayo'vabhAsitAzcAnahatayA, tadA na yogyatA bhavatA samyaktvasArahInatvAt 'guNahINo guNarayaNAyaresu jo kuNai tullmppaann| sutavassiNo a hIlai sammattaM komala tassa // 1 // " [upa0 mAlA] iti vAkye tAvatsvasamAnatA'bhimatAvapi gitamanarthavAhulya, kiM punastahi hInataratAbhimatau teSA, tannaitatsundara-yannAsti ko'pi shcaarii| na santu vA sahacAri. NastathApi svayamudyacchantu tathA, yathA bhavatA sAhacaryeNa te yathAhI~ guNazreNimApAdayeyu / na cejjAnAnairapi bhavadbhirudyamyate, hi te ki tamu padeSTavya vigessenn| yadAhurdharmadAsagaNipAdA.-"ko dAhI 'uvaesa caraNAlasayANa dunviyaDDhANa / idasma devalogo na kahijjai * jANamANassa // 1 // " [upa0 490] iti / naitat kUTamAlambanIya, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dvitIyavizikA rammer kintu vidheyA yathAzaktyapi prvttivirtau| atha yadi samAzrIyate tathAvidhajJAnarUpA sAmagrI na prApteti na kriyate, na ca vinA jJAnaM kriyamANa zobhate kiJcidapi vratAdi, pratipAdyate cAta eva-"paDhama nANa tao dayA" iti / "annANI ki kAhI ki vA nAhIi cheya pAvaga"miti / tathA vyAkhyAprajaptAvapi-"je ya tattha nANasapanne se Na desavirAhae, kiriyAsapane ya desaArAhae" ityAdi / zrIdvitIye'Gge'pi--"bujjhijjatti tiuttttijje"tyaadi| zrIupadezamAlAyAmapi-"appAgamo kilissaDa jai vi a karei aidukkara ca tava / sudarabuddhii kaya bahua pi na sudara hoi / 1 / / aparicchi. asuyanihasassa kevalamabhinnasuttacArissa / ' savvujjameNa vi kayaM annANatave bahu paDaDa // 2 / " iti / ucyate 'cAta eva-sA jJAnino niyogAdyathoditasyaiva sAdhvI ti pratipAdita pUjyapAdai / vyAkhyAta ca vyAkhyAprajJaptyA-"ye jAnanti ime jIvA, ime'jIvA ime asA ime sthAvarAsteSAmeva supratyAkhyAna, zepANA ca duSpratyAkhyAnaM, tanna tathAvidhajJAnavikala kriyamANa vratAdISTasiddhaye syAt / tannaiva yukta, vastvAdisvarUpamajAtvA kriyate mumukSubhi. kiJcidapIti / / tadapyavicAritameva jAtyakAJcanavacchobhate, yato bruvantu sAvadhAnIbhUya ki pratyAkhyeyaparijJAna kAryamakhila vA jJAtavyamAdAviti / ced Adya , ko niSedhayati, na ca tanna prApta na vA na prApyate, yadi ca na prApta, tadA pratyAkhyApayitavAdau tadvidhAsyati / yata uktameva caturbhagayA tadvidhAna, tadyathA-'ittha puNa caubhago jANagaiyarami goNinAeNa / "sudvAsuddhA paDhamatimA u sesesuvi vibhAsA // 1 // " ityAdinA pratyAkhyeyaparijJAnApAdana prtyaakhyaatu| tatra hi jAtA pratyAkhyAtA jJAtaiva ca pratyAkhyApayiteti , prathamo bhaGga , na jJAtA pratyAkhyApayitA para pratyAkhyAtA jJAteti ca Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - ~ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww caramaH / etau dvau zuddhatayAkhyAyete / yadi paraM pratyAkhyAtA na jJAtA pratyAkhyApayitA ca yadi jJAtA, tahi vibhaapaa| kortha ? yadi prajJApya pratyAkhyeya pratyAyApayati pratyAkhkhyApayitA, zuddhastahi pratyAkhyAnavidhi. pUrvoktavikalpadvayavat, yadi cAprajJApyaiva pratyAkhyeya kArayati karoti vA pratyAkhyAna, na tahi zuddha iti yuktava vibhaassaa| nanvastvetasmin vibhASA bhaGgake, para yadi dvAvapyajJau pratyAkhyeyavastusvarUpasya taditarasyApi vidhAnasya, * tarhi katha syAdvibhASA ? yata ucyate tatrApi vibhASA, na hi tatra zuddhayazuddhivikalpa 'sambhavati, yenocyate vibhASA, kevalAyA azuddhereva. tatra bhAvAditi cet, satya, yasya pratyAkhyAturjJAna na pratyAkhyeyAde para tatpitRbhrAtrAdInAM tadasti, te ca yathAyogamanuzIlana kArayi_Syatyasya, te ca dadyuranumati tadA tatrApi zuddhisambhavApekSayA syAdeva vibhASeti / dRzyate ca zizUnAmekAzanopavAsAdi pitrAdibhirajJAtamapi taisteSAmanuvRttyAdi bhAvotpAde parvatithyAdau kAryate rakSaNa, zikSaNamapi ca tasya kriyate zrIyakAderiva yathA yakSAdikAbhirAryAdibhiH, tannaSo'pi vikalpa sarvathA'yukta iti yuktA tatrApi vibhaassaa| na ca ko'pi pratyAkhyAtA yathA tathA pUrvoktanItyatikrameNa dadAti pratyAkhyAna, bhavatu ko'pi yadi tatsvarUpAnabhijJatayaiva, para bhavantastu na tAdRzA , vidhAya pratyAkhyeyaparijJAna kriyatA virati / na ca kathamapyasmAbhi. kathyata etadyaduta-ajJAtvaiva pratyAkhyeya kurvantu pratyAkhyAna, kiM tu jJAtvaiva, sampAdyata eva ca vArttamAnikasAdhubhi sarve pratyAkhyeyAnA pApasthAnAnAmazanAdInAmajJAnAdInA ca samyaktayA parijJAna, tatsampAdya tatpratyAkhyeyam / anyacca-na syAjjJAna tathAvidha, tathApi viziSTatA cedbhavatA, zudvireva, na kimapi pratikUla kintu jJAtevAkhileSTasiddhirbhAvinI vodhasyAbhAve'pi, tathA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 92 / vidhasya viziSTatA cegii| yadudIritA pUjya -"yo niranuvandhadoSAcchAddho'nAbhogavAn vRjinabhIru / gurubhakto graharahita so'pi jJAnyava tatphalata // 1 // " [poDagake] ityAdi / ata eva ca mApatupAdInA tathAvidhajJAnAbhAve'pi zrAmaNya aSTapravacanamAtRmAtravedanAmapi ca zrAmaNyaM vyAkhyAprajJaptyukta snggcchte| dattA ca zrImadbhizcaramatIrthakarapAdastrasAdinAnavikalAyApyatimuktAya pravrajyA, yena prAvRTpaya pUrapAnIyabhRtAM vidhAya pAlikA vAhita pratigrahastarIvudvayA / na caitadayuktaM, tathAtve kevlyaagaatnaatjjnyaanntssaarsNsrnnprskte.| ukta cAta eva bhagavaddhi sthavirANAmanindyatayA, vizeSazcAyameva taMtra, yaduta-vRjinabhIrutA kalpanAgocarAtItA, yayA'vIpta nikhilAvibhAsi kevala, tanaikAntenA''graha kArya / ata eva sAdhUnAzritya vihRtyadhikAre vyAhiyate vyAhartRbhiH yat-"goyatyo ya vihAro vIo gIyatyanissio bhaNio'' ityaadi| tepA jJAnenaiva tadanusAribhi kAryANA vidhAnAnna kApyanAsthA / na ca kIdRzI jJAnavikalAnAmandhAnAmiva kAryasiddhiH? / yatoM dazitaiva pUrvakaoNrikAyA 'yo niranuvandhe'tyetasyA siddhikAraNIbhUtA viziSTatA, yayeSTasiddhirjAtA jAyate bhaviSyati ca aMndhAnAmapi, bhavatAmiva svatantrANAmeva pratyUhapracayapUritatva, na tu jJAnyanusaraNaniSNAtAnA, teSA tu jJAnibhiH sahaiva svakAryasiddhi , aMta ucyate--"cakSuSmAneka syAdandho'nyastanmatAnuvRttipara / gantArau gantavya prApnuta etau yugapadeva ||1||"[sso0] iti / tanna kevalA jJAnazUnyatApi prativandhikA virateH, yadi syAtpUrvoktA vishisstttaa| yadyapi zrutvA sampadyata eva jJAna-"succA jANai kallANa succI jANaDa paavg| ubhaya pi jANai succA" iti pAramarpapratipAdanAt, "vinayaphala zuzrUpA guruzuzrUSAphala zrutajJAna" ... Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 93 ityAdyAptoktezca, para yadi kadApi jJAnAvaraNIyadRDhabandhanabaddhAnA mApatuSAdInAmiva na syAjjJAna, tadApi na yogyamAcaraNa pratyAkhyAnavidhAnaM vA heyamityetAvanmAtrajJApanAyaitat / nanu tahi jJAnyajJAnino ka prativigepa? iti cet, naiva kiJcitpUrvoktavidhiviziSTatA cedantara, yaccAnyat tanna vivakSyate'prakRtatvAdanyathA gurvanuvRttiparAyaNAnAmapi na taraNIvatsvaparatArakatA, sA tu jJAnina eveti / yadi cocyeta-sapUrNa na jAyate jJAna yAvanna tAvattatkriyeti cet, na tadA akkeivalAtkArya kiJcit, na ca bhavati tadakasmAttatparyaTana- samAcaraNIya bhavATavyAmapratihatatayA / na ca bhavaduditeSu siddhasiddhAntasiddhAntapATheSu darIdRzyate hyetat-"paDhama nANa tao dayA" ityatra dayopayogina eva jJAnasyollekhAt / ata evopasahRta"icya chajIvaNiya sammaddiTThI sayA jae" iti "annANI ki kAhI" ityatrApi / "kiM vA nAhIi cheya pAvarga" iti vacanAcchaya pApakayoJjanameva savarAzravarUpayorAkhyAtam / na ca tacchabdajJAnAbhAve'pi bhAvArthabodhamantareNa vidhIyeta kena kimapi / zrIdvitIye'Gge'pyetadevAdhikRta veditavyam / ata Aha"purato vaMdhaNa parijANiyA / kimAha baghaNa vIro kiM vA jANa tiuTTai" ityAdinA Arambhaparigrahayoreva vandhanatApratipAdanAdinA''zravAbhidhAnAt / zrImaddharmadAsagaNipravarairyatprokta tatsAdhUnAzrityaiva, na tu gRhasthAn / tadapi na gItArthAzritAn viratAnagItArthAnAzritya, kintu jJAnalavadurvidagdhasvacchandacArigItArthAbhAsAna vinizcitazrutarahasyAnAzrityeva / bhavati ca tathAvidhAnA tathAtva, paraM na tatpratyAkhyAnopayogi, gacchapratipAlanAdhikAraprativaddha hi taditi vidAikurvantu vidvAsastadabhiprAya tata samyak / yacca 'sA jJAnina' ityaadi| tadapi Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvinIyavigikA sarvaviratyadhikArapaThita gItArthatanizritabhinnAnA cAritrazUnyatAcyApanaparameveti, na nadapi pratyAkhyAnasAmAnyopayogi, na vA jJAnavatAmeveti niyamanapara, bhavatu vA tattathA, para pUrvodAhRta'yo niranuvanve'tyAdikAyA bhagavatA tepAmevoditena gItArthanitathitAnA agItArthAnAmapi vratAdi nipedhayati / vAtamatadatikalpAnA tu niSedhane ka kimAha ? svIkArAdevatasya kiM bhavatAmetadvidhatva syAditi kalpayitu zakyate kenApi / yacca "ime jIvAime ajIvA" ityAdi, tadapi sthAvaratrasAdivirAdhanA pratyAkhyAtAramAzrityokta yuktiyuktameva, yata udAhiyata eva-"jayA jIvamajIve a dovi ee viyANai / tayA gaI bahuviha savyaMjIvANa jANai // 1 // jayA gai bahuviha savvajIvANaM jaanni| tayA puNNa ca pAva ca vadhaM mokkha ca jANai / / 2 / / jayA puNNa ca pAva ca vadha mokkha ca jANai / tayA nividae bhoe je divve je ya mANuse / / 3 / / jayA cayai sajoga sabhitaravAhira / / tayA muDe bhavittANa pavvaie aNagAriya / / 4 / / [dazavakAlika0] ityAdinA yathAsthitasAdhutvAptestadaiva bhAvAt pUrvodita jIvAdiparijJAna tadvatA nyAyyameva pUrvoktAnAm / yacca- 'je ya se nANasapanne" ityAdi, tadapi gItArthAgItArthayo svatantratAmAzrityeva, anyathA kathamaSTapravacanamAtrajJAnavatA paNDitatvamAkhyasyan bhagavatpAdAstatraiva, tanna kathamapi sepiddho bhavadabhiprAya - sUtrAnusAreNa yatsampUrNa jJAne eva kAryA kriyA, kintu bhavaduditAgamAkSaraparyAlocanayava sepiddha yad-yathAsambhava jJAna sampAdya kAryA viratiryathAyoga giitaarthaadinishryaa| ata evAvazyakAdau jJAna kriyAsavAde "appo vi jahappaIvo" ityAdinA kriyopayogijJAnamAtrApekSayA'lpanA'bhipretA snggcchte| na cAsmAbhiretena pratipAdyate hyetat- yadajJAninA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA bhAvya nirapekSeNa vA jJAne, kintvetAvanmAtrameva yadyathA yathA bhavati jIvAjIvAdinAtRtva tathA tathA kAryaiva viratirapi yathAyogam / na hi kevalajJAnamAtreNa triyAmAtreNa vA'bhIpTArthasiddhi , ; kintu jJAnakriyAyugalenaiva / gAstrakArA api tathaiva nirUpayA cakrire, yata Ahu -'haya nANa kiyAhINa hayA annANao kiyaa|" tathA "kriyA ca sajJAna viyoganipphalA kriyAvihInA ca viboghsmpd"| na ca sampUrNajJAne sAbhilASeNAvirata stheya, tathA sati tadutpAdamyavAbhAvAttatkAryA yathAviAptajJAnena yathArhA viratiriti puna punarucyate, tadAtve evAtmonnatibhAvAt, tadidamAhu -"appa pi. suamahIa payAsaga hoi caraNajuttasta / ekko vi jahappaIvo sacakkhuyassa payAmei // 1 // ", ityaadi| tannaitadapi kSama, yattathAvidhajJAnAbhAvAnna kriyate viratiriti / atha ca pratipAdayeyubhavanto yanna tathAvidhA zuddhilakSaNA sAmagrI, tadabhAvAcca kriyamANa samastamapyanuSThAnamakiJcitkara "vratAni sAticArANi' ityAdivacanAda, virAdhitavratAnA ca sukumAlikAdInA spapTaivAvagamyate'vanatiH, tanna vidhAtavyamIdRza, avAsito hi yathA'znute zubhavAsanAyogyatAm, na tathA'prazastavAsito'vAmyasya tu kathaiva kA, bhavati cirAbhyastAzuddha tathAtvamiti nAgudviryAvattAvatkArya kimapi- vratAdIti / tadapi na ramaNIya, yata zuddhi kA tAvadabhipretA bhavadbhi , kiM tatpariNAmAvasthAnalakSaNA, niraticAratAlakSaNA, Apanne vAticAre prAyazcittapratipattilakSaNA veti trayI gti.| tatrAdyA cet, parizIlayantA bhAvanA sasAraikatvAnyatvAdyA , pariSkrayatA ca cittaM sdaagmvaa| sanayA, yata ucyate eva-"yo ya syAdvAdhako dopastasya tasya pratikriyAm / cintayehopamukteSu pramoda yatiSu vajan / / 1 / / " Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitIyavigikA tathA "nidrAcchede yopidaGgasatattva paribhAvayet / sthUlabhadrAdimAvUna! tanivRtti parAmRzan / / " ityaadi| ata eva ca navapadaprakaraNe ca cUrNI ca prativrata zrAvakANAmapyabhihitava sAdhUnAmiva prativrata bhAvanA, yayA bhAvitamanaskAnA na syAt svalanA, kintu vRddhireva pariNAmasyotarottara zreyo'nuvanvinI, ata eva ca "guNavahumAnAdenityasmRtyA ca stkiyaa| jAta na pAtayedbhAvamajAta janayedapi / / 1 // " ityucyate / tatpariNAmAvasyAna yadyapi durlabhameva, janapratipattyavasare viziSTataraguddhapariNAmabhAvAt / ata evocyate sAdhUnuddizyApi yat-"jAe sakhAe nikkhato tameva aNupAliya" ityAdi / para naitAvatA tanna kArya, kintu tasyairyAyA'nusamayamupayujya vidheyameva tat, anyathA sadaivAviratenAzubhapariNAmenAvasthAnApatte / na hyaviratatva kvacidapi kathaJcidapi ca pragasAspada, yato hi jinAjJAbhaktyAdikRta dravyAnuSThAnamapi bhavikAnA bhavyabhAvAptaye'bhimata sUribhi -'jinoktamiti sadbhaktyA grahaNe dravyato'pyada' ityAdhudAhRte / pratipAditA ca sAdhUnAzrityApi pramattapayatatAyA avasthitirdezonA pUrvakoTi / na caiSA prinnaame'vsthite| tanna tatpariNAmAnavasthAnabhiyA kriyamANA'virato sthitiH shreyskrii| 'zikSAvratAni hi sAmAyikAdInIti bhavipyatyabhyAsAdeva pariNAmasyAvasthAnam / ata eva ca "tivihe duppaNihANe" ityAdinA "maNoduppaNihANe" ityAdinA 'yogadupraNidhAnA'nAdare'tyAdinA sAvadhacintanAdInAmaticAratAbhidhAna "maNeNa vAyAe" ityAdinA kRtA dvividhatrividhasAvadyatyAgasyApi sAmAyikavata 'saGgacchate, anyathA bhaGgamevAdizet, na vA trividhAdyAdizet, para satyAmeva viratAvabhyAsena pariNAmAvasthAnamiti jJApanAyavedamiti kArya udyamo rakSAyai, na ' tu vrataparihRti / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavi zikA yadi brUyu -"nAnaticAra bhavatIda kAladoSatastasmAt / na kriyate tatsatya dvitIye na cAvida kathanam ||1shaa nAnaticAra prathama zikSAvratamIkSita munivrendraiH| yatprokta sAticArAdbhavati tvaticArarahitamapi // 2 // ata evAvidhisevA bhaktimato bhaavdhrmtaanugtaa| AkhyAtA munivarya. svargazivaprAptikRtsamyag // 3 // bhaktyA hyaticArabhavo doSo nazyati tanna duSTA'sau / ata evAvidhisevA'bhaktimato bhavaphalA proktA // 4 // kArya viratimatA tat bhaktyA''dAya vrata sadA rakSyam / jinavacanAnuSThAnAddhRvA nivRtti sadAgayata // 5 // heyA apyaticArA yadodbhavantISTaghAtakAstahi / bhAvyamudyuktamanasA tatpratighAtAya ruciradhiya // 6 // yadi cAticArabhItyA vrata bhavadbhividhIyate naiva / tatki 'pApApagamo'viratebhavitA'thavA ca savaraNam // 7 // aticArakSAlatAya budhairabodhi prakRSTamAptatayA / prAyazvitta na ca tadvirativihInAya gaditamaho? / / 8 / / yaccAticArayukta zreyase naiva yan nyagAdi tadapi varam / aticArANAmavAya na tu vratAnA viyuktikRte // 9 // na ca tattato na bhavati prakRSTa naiva jAyate yasmAt / aticArAbhAvAya tatproktaM protsAhanAyeM (yava) // 10 // ki yUkAdibhIte sicaya paridhIyate na buddhimatA / na ca malimasavAsA syAccAru. prakRte'pi tadvadUhyam // 11 / / aticAro'pi ca teSAmadho nayati ye na sApekSA / Ama jIryati nAnna vidhipakva naiva taddhi tathA / / 12 / / aticArakSAlanAya guro. prakaTanAdyagadamAmnAtam / dopo na sAnubandho bhavati vizuddha vrata ca tata // 13 // ata evAhu -zakyA ke'pi.-sarAge bhveyurkssaayaaH| dharme yaiste hriyante sampadyante hita te drAk / / 14 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA yatsAticAradharmAcche yo'karaNa na tajjinAbhimatam / prAyazcitta yallaghu sAticAre'kRte ca guru / / 15 / / naitanno'nvAkhyAna pramAdapuSTya pramAdinA kintu / tairapyetacchocya dezahIna mama na jane // 16 / / aticAravarjanaparA buddhirdhAryA vrata ca zaktyanugam / zAstrAbhimato'dhvA'ya ni zreyasasAdhakaH parama. // 17 // na bhayAdatikramAdestyAjya vrate na bhAvyamanapekSe / ArAnna pAcako'gnirna dUragazcoktamata eSyam // 18 // yadi kathyate bhavadbhirApannetikramAdike dope| kArya prAyazcitta nedAnI duSpamAkAlAt // 19 // Asevita yathA syAtpApa cAlocyate tathA sadbhiH / prAyazcitta (ca)tathA syAccecchuddhivratAghAnA // 20 // vaidyAyAkhyAyAdyad rogamagada dadAtyasau yattat / kuryAccedAmayAvI paTurna vikale vidhau kiJcit // 21 // vrIDAkara nivedanamAgamavirahAcca zodhirapi naiva / sahananAdiprahANyA na ca tatkartuM kSamazcArthI / / 22 / / tadala tena vRSeNa yadazuddha hantyazuddhamaupadhavat / andho nAzodhita syAtpopAya vikArakRt kintu // 23 / / naitatsundara | sundaramuktaM gAstroktyatikramAdvijai / vijJAnAM na vrIDA sudhiyAM pArve'bhavAbhilASANAm // 24 // avikatthanA yataste gAmbhIryanyatkRtAbdhiguNA / 'masArAtItAste 'naiva brIDA puro bhaveneSAm // 25 // zuddhI te guNayuktA jAtA vinayanti tA ca tadA / / AgamazrutadhAraNAjA nedAMnI yadyapi 'vratavizuddhacai // 26 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA ~ ~ ~ ~ ~ ~ A ~ ~ -~ ~ ~ rra jIta tathA jAgratki na jinokta vratavizuddhaye / na ca zodhi tanna kuryAdyathAvidhi prApita jinoktisamam / / 27 / / na ca santi na tasya vijA na ca zrAddhA godhakA naiva / sarohaNyagada na na kalpavRkSAzca sampratIkSyante / / 28 / / na ca nAma yopazAnti zItAtapAdirakSA na no| na cAvidadhatAmINTA pretya sampadyate'naghA shuddhi| zaktyanusArAdyatno dhAryastannItimAlamvya // 29 / / na ca jinarADapi pUrva zuddhAmApnoti viratimabhavAhA'm / kramaza zuddhA tvAptvA tIrtha vidadhAti caramabhave // 30 // ciramabhyasto moho na kSayamupayAti kasyacidyugapat / aticArAstatprabhavA syurna katha tadvatA pusAm / / 31 / / na vilIyate'vratAnA bhavati na zuddha vrata ca tattasmin / , mallapratimallavattatkSayAya samyak prayatitavyam / / 32 / / carame bhave'pi sArvA pramAdazUnyA na srvthaa'bhimtaa| ko vRttAnto'nyasyA'sumatastadihodyatA: santu // 33 // nAgdizamAcchAntirmohasya guNAdvinA krama naitat / asmin ki nAticArA mahAnubhAva sa tamapakuryAt / / 34 / / nAlocanAdi kevalamAtmavizuddhace prabhuzca yo bhAva / lakSmaNayona kiM tapa UDha hi katha ca sA bhrAntA ? ||35 / / anubhavasiddha bhAvo bhavyAnA vratavizuddhaye bhavati / zuddha iti tanna zodhirna sAprata na ca vrata tanna // 36 / / ata AdiSTamAptaH zuddho bhAvo na tapasi datte cet / chedAdyapIha deya na zuddhirA vinA''locam // 37 // nAjIrNabhiyA svAdya na na cAyatnena bhAvyamagadavidhau / sasthA''pattirubhayathA tathA vratAtikamAvUhyau // 38 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA .... 100 na ca zikSA''dau zreSThA lipyAde kasyacida bhuvi nu syAt / abhyAsAdeva niragha jJeya vivudhaivrata tadvat // 39 // nAbhyavahAre zuddhe'ttyagudvamApta na cettathA tatsyAt / prANAvanAya vijJA''hriyate kiM vigodhyA'ndha ? // 40 // agada zuddha pUrva gaveSyate nApyate yadA tatkim / kAlAsahe gade jai kArya gadanuttaye na prm?||41|| naSTe gade vikAro'zuddheragadai parairyathA nazyet / tadvandvatAnnivRtte niviDe durite hyanAdikAlagate // 42 // zodhistapa prabhatibhiraticArANA vidhIyate pubhi / dharmArogyasyAptistato'pavargAGginI bhavati // 43 // aticAratrAsAnna heyA viratista eva taddheyAH / kanaka mRdopalipta ki tyAjya tyajyate mRtsnA (mRdapaneyA yt)||44|| avAsito'pi kumbha. zriya yadA zuddhasambhavo vizve / tadabhAve tasya nAzAdRte na phalamApyate vijJai / / 45 / / narabhavaAyurbuddhirArogya dharmasAdhana sarvam / na pretya vinA dharmAttadaviralA ki sukhamamutra / / 46 / / na ca niyama sAtticAro nindya pUrvatra darzita taddhi / AlocanAdizuddhirudAhRtA tA vidantu vudhA / / 47 / / pratipAdyata bhavadbhirAsthAya vikalpamanavama dazamam / na kriyate viratiriya na vidyate sAmyasAmagrI // 48 // samatAhInaM vrata na nirvRtisiddhacAya'bhANi yatsUribhi / karmavinAgAnmokSa sa cAtmanAnAtsamAttacca / / 49 / / / svalpa samatAnugata zivadamanuSThAnamAhuriddhadhiya. / vipula sakapAya na yateta tadAptaye dhImAn / / 50 // zvetapaTo nagnATo vuddho vA syAcchikhAdharo muNDaH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 101 wwwwwwwww samabhAvabhAvitAtmA labhate mokSa kaSAyayuDa naiva / / 51 // prAhurado munivaryA sidhyanti caraNajitA bhavyA / samatAghAti na niyama kArya sukhamAtmanA stheyam / yadyapi caraNAnnazyati pApa nicita bhavai subahubhirapi / madhyemuhUrttamakhila tadupArjayati kaSAyitastacca / / 52 / / nirdiSTa zrAmaNya kapAyazamanAccha te mahAmunibhi / ArAdhanApi zamina saiva vidheyA hyato nipuNe // 53 // sAmyena hi kSaNArddhana karma nazyati tatpumAn / yanna hanyAdvarpakoTayA tapasA sAmyavajita // 54|| varSAyAmapi sAdhostadAkhyAta munibhirbaadH| sAmyarakSAkRte jagdhyai gantavya sthaNDilAya ca // 55 / / rakSAya sAmyabhAvasya guro pArve gaNe vaset / AdhAkarmAdinA lepastatra naiva munerbhavet // 56 // iti vicArya jinoditamAdarAna virati. samatArahitA'naghA / vidadhatu prayatA samatA tata samahatervatamahati nArhatAm / / 57 / / sAmya sudhAmbudhimima na janAH zrayanti, pUtkurvate'vatahatA jaDavaJcanAya / jAnanti te zivapathA caraNa tathApi, tanno dharanti samatAdharaNa katha syAt / / 58 // sAmya cittajayAdbhaveccha tamataH citta na muktendriya , zakto jetumimAni nAbhibhavitu nAla rasAdyAnuga / Asakto viSaye pumAn pratikala baghnAtyagha saMsRteheturhA | samatAbhidhAnamuditaimUMDharbhava sajyate / / 59 / / kaSAyANA kiM syAtkaraNaviSayAsaktamanasA,, laghutva, sAmya kiM pratidinamudIrNAzravavatAm / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA 102 yadA janturjahyAnna jaDamamatA zuddhamanasA, tadA''tmAnanda kiM vilasati hRdISTa samabhava // 60 // na sAmyaghAti vratamAdideza, jina zivAdhvAnamida yadiddham / sAmAyika sAmyamaya caritra, nyagAdi sA.sukRtAya nAnatam / / 61 / / vrata kA hInAnA bhavati samatozantu vibudhA, na yanmagnA saukhye viSayakaraNe svAtmarataya / haSIkai pAtyante bhavajalanidhau ke na zamino, gatisteSA kAye vratamapi na dadhyu zamamukhA // 62 / / zamArAmAlavAla ye vrata gRha NIyurAdarAt / yAnti sAmyasudhApUrNAste'vyayA paramA gatim / / 63 / / sukhe vaipayike tyakte kapAyA inati svayam / prApya kASTha dahatyagni zAmyati strayamanyathA // 64 // viSayAkrAntacetasko vambhramIti bhavodadhau / tebhyastadviratiM kuryuranantAnandakAikSiNa. // 65 // kapAyepu vihInepu cittamAtmani gacchati / gAvo nivRttagocArA yathA svAlayamApnuyuH // 66 // dAnte citte guNA. sarve, sarito jaladhi yathA / AyAntyaprApyakArIda manye tena mata budhaiH // 67 / / zAnte citte hyanityAdyA, bhAvanAH sthairyamiyati / vinivRtte'nile vAdhI stabhnAti jIvana na kim // 68 // bhAvanA bhavanAzAya sAmyadrormUlamanimam / / padArthodyotane dIprA dIpikA nirvRtipradA // 69 / / sAmye dhyAna tato jJAnamAtmana. sarvakarmanut / karmaNyakhile hate mokSa (mokSo'khile hate'dRSTe) tadvataM zivasaukhyadam // 7 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA AshA M ww wan-~ kathaM vratavihInAnA samatA sambhavedvadhA / abIjo viTapI naiva phala vRkSa vinA kva nu? // 71 / / api ca svAsthyamAlamvya svasya kArya vrata yata / manaindriyayogAnAmahAni gaNabhRjjagI / .72 / / natenA'vatamAdiSTa na vA lngghnpddhtiH| yathAsvAsthyamada kAryamityadhvA zAstrasammataH / 73 // abhyAsAt paTutAmeti bhaavsttkriytaamsau| cirAbhyastena bhAvena sthairyamAtmaiti kAmitam / / 74 / / bhave bhrAntA jIvA viratirahitA du khajaladhAvacinvan sthityogra duritamatula sAnubhavikam / kaSAyairAkrAntA. karaNaviSayAliGgitahRdo vrateSUdyuktAstatsamasukharatA santu bhavikA // 75 / / [zakate.] kriyA guNocitA kurvan labhate tattvamuttamam / virati. paJcame yuktA guNe tatturyapUrvakam 76 / / nizcita tannAdhigata na veti jJAyate ydaa| tadocitA na virate. kriyA mithyAtvasayutA // 77 / / samyaktva nizcala tasya ya zamAdiguNAnvita / krudhyati nAparAdhibhyo dharmapathye'naghA ruci // 78 / / na tasya dRSTisaMmoha audAryAdiguNAnvita / zubhrUpAdiyuto mArgAnusAriguNasaGgata // 79 / / yo devagurudharmebhyaH sarvasva vinivedayet / / dhArayecchAsana sarvapuruSArthanibandhanam / / 80 // anartha bhAvayeccheSa vaiyAvRttyAditatpara / pragasAsamtavau na nya- zitirna ca / / 8 / / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 104 guNA na caite'dhigatA sadRSTitA kathaM bhavet / - tadabhAve vrata vyomni citravannaiva zobhate / / 8 / / alikA viratakhyAti sa tathA manute nijam / ghorapApacayastasmAdanyo vizve na vidyate / / 83 / / sAdhUnAzritya munibhiragAdi pApasAdhutA / / avratAn sayatamanyAnuttarAdhyayanAdiSu / / 84 // tadeva na guNasthAne'prApte tasya kriyocitim / aJcati, tena kAryA nAyatau satyAbhilASibhiH / / 85 / / satya satyapriyAzcakhyurmanasA nizcita na tu / anyAdhikArapaThita yadanyenaiva yojyate // 86 // sudRSTe sthiratAya tan nyagAdi zAstRbhi. samam / na tena viraterhAna yuktiyukta manasvinAm (manIpiNAm ) / / 87 // vicAryametadvivudhairna vrata zraddhayA vinaa| yathAyatha guNA proktAH same kSAyikasayute / / 88 // etannirdhArita pUrva dadyuvirati manISiNa / mithyAdRgbhyo'pi mArgAvatArAya zuddhabuddhaya / / 89 / / sadRSTisthairyamAdheya samastairmokSakAmanai / zrAddhatva nAnyathA dhAryamalikakhyAtibhItibhiH // 9 // na vAcyA svasya naratA pazuvRttyanatikramAt / dvAdazApi vratAni syusteSA nAviratA same / / 91|| guNasthAna kriyAgamya na kriyAvodhako gaNa -1 .., tadvata zaktimAzritya vidheya vItakalmaSe 92 // na tAdRDaniyama zAstre ziSTa kevalino natam / - dadyunarnAnye tathAtve ca jIvati zAsana jine / / 93 // / - - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA AAAAAAA kevalidattamapyApurna sarvatra jinA vratam / prAgbhave'nyasya kA vArtA kumatimujjahAtvimAm ||94 // sAdhanAzritya gaditaM prakaTasevina ArhataH / naMtAvatA pramattAnA nathAtve'stitvabAdhanam // 15 // muktadhurA yatastatra tathAkhyAtA mniishvrH| ayatAnA sayatatvamatI sarvakriyAcchidA // 96 // / yatamAno yathAzakti naa'saadhrepdishyte| muktvA yatkuTacaritamudyacchannIrito yati // 97 / / . na khyAtiralikA tasya vratAde paripAlanAt / ' guNA yathArhamanye'pi santyeva yadi cekSyate // 98 // nonapAdAIpAdAdivikalpA: kiM zrutAH zrute ? / ' yenakAntikamAlambyA''khyAyate svAgrahAnugam / / 99 / / na kiM vratAdhyavasAyo guNo yenA'nyaducyate / sa eva khyApitaH pArzva guroviratisaDagrahe // 10 / / ' jJAta katha ca nA'vApto guNa svaanubhvaadydi|'' , ' jAnantu tadvatodyuktyA yogyatA viratenahe // 201 // : akSayopazame tyAgapariNAme tathA'sati / ) , jinoktamiti viratergraho'bhiyuktasammata // 102 / / / / ata evoditA puujyjinpaadaabjsevne| '' anyAnuvRttyA samityA sapattirAmarI-dhruvA / / 103 // ', AptoktibahumAnena sthiratA 'sadRzaH khalu / ' , . . na ca sA nAsti yenaivamavratenaiva jIvyate / / 104 // : . kSayopazamavaicitryAtsamyaktva naikadhI matam / jAtA tattvArthazraddhA satsamyaktva jAyatA vudhaiM / / 105 / / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 106 ramnow NA No bhAva vidhAya ni zaGka kAryA viratirAdarAt / - ...... nA'vrata middhimApnoti hetustasyA dhruva vratam / / 106 // [zakate-] na vAcyamAtmana sthairya yathArha naiva samprati / upasarge'pyavicalA yata syustadguNAnarA. / / 107 // .. - tadabhAvAd vrata dhUlIkrIDAprAya na gobhate / , , bhayAgame na rakSanti kimarthAste ca rakSakA // 10811-11 yoge tIve'nyajanmAyurvadhyate sa ca sngktte| ... pramode ca na tatra syAdvinA sthairya vrtsthiti..||109|| - tatra cAvirate bhAve sthitidhriyeta kiM vrtm| na pAlana ca viratestatr sthairya na tadyata. // 110 // manastoSakara naiva vratamIdagdhitAvaham / svapne yathA''hRti puSTya tadetatkriyate na vai // 11 / / [u0] prokta naitadavitatha stharya yadyapi sArthakam- - - tathApi tadvinAbhyAsAdvindatA kathamApyate // 112 // .. sayuge vAraNAvAdyA nAdau tiSThanti daarunne| prAptasthairyAsta eva syuH samityagregamArhakA // 113 // . sthitimatA''padi sthaya viratena janena vai|" - - - na tathApi tadanyasyA tadabhAve bhavetsakA // 114 // samare subhaTA naiva zikSyante vAjino'pi ca / / / na cAnyadA'zikSitAsta Ahave kSemasAdhakA // 1.15 // - mata evoktamAcArya pazcAnna labhate saka / tadAdAvabhyasanena sampAdyA sthiratA'naghA / / 116 / / - .. ApatkAle sthiratAyAvApyate pRthulaM phalam / / .. tathApyagni tatphalA karmavandhazca sarvadA // 117 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA AnswNANA WwwA Nowwwmunow vaddhAyuSkA narA prAnte yadi na syu shmopgaaH| tathApi nArvAgAcINaM vrata nipphalatAmiyAt / / 118 // vAsudevazreNikAderyato'bhUnnarake gti.| viruddhapariNAmo'ntye bhAvitIrthakRto na-kim // 119 // tathApi tIrthakRtsevA na moghA pretya smbhvaat| ' tIrthezatvasya, naikAntAttadsthairye'phala vratam / / 120 ra na ca jJAna bhAvino neha so'sti yena budhyte| . ? nAtmana sthiratA tatra bhAvinIti yato'dhunA / / 12 / asthairye'pi vaNikaputra-yugmajJAta vibhAvyatAm / / AzvasaGkhayAM bhavA pUrNA, na saptA'vratadhAriNa / / 12 / / nA'likasthairyabhItyA tatsthAtavya vratavajita / " zikSAyutA medhibhUtA jAyante caJcalA' api / / 123 // vicArya sUribhiH sUtre'nyathA''kArA na vnnitaa| syuzcedRthA vrata prokta-rItyA syAdbhavaduktavat / / 124 // vratoccAre'pi no vAcyamAvezena graho na me|| yAvattAva didaM dhAryamityAdi sUtrasamatam / / 125 / / rakSakA na same lakSA-yodhinaste na srvdaa| / rakSyante kimu 'dhAnyAde rakSAyAyA''tmano'pi ca / / 126 // bhavanti ca ta evAtmavIryollAsAtkSamA yudhi / evamevAtmano'bhyAsAdApattau sthiratA bhavet / / 127 / / siddha naiva samIhita vratamRte 'sAmagrikA netyadaH, / kalpai'dazabhirvyadhAyi tulanA samyak shrutaatkaamitaa| " taila no sikatAkaNepu daliteSvazena dhIrA bhavet / taddhArya vratamAdarAjjinamate dhRtvAM sthiraM mAnasam / / 128|| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 108 karmodayo'pyanirNIto na vo'viratikAraNam / / bhAvo na cedanabhyAsAt satA vA'saGgate, khalu // 129 / / : nirNIyate tvalAbho'pi yAJcAyA dravyasaGganI 1 avasthAne caivamevAdRSTasAha vayate svayam ||130||21n sadapyApyate taila tilebhya udyama vinaaH| . , -7 sAdhyApi karmaNA zAntina tathodyogamantarA / / 13 / / karmaNA zAntaye'jasra prayatna karmarmiNAm / . karmArAtidruho'rhanto namasyante prage'nizam / / 132 // ---- cintayitvA tyajetkarma dhIro nodyamamAtmana .... udyogAtkarmaNA zAnti tapasA puryathA jinA / / 133 / / - matamAhatamAsthAya bodhya bodhya jinoditam / - - valavIryapauruSAdyA. svasvakAryakarA ytH,1.34|| -... 7 ekAnta karma niyati rhate. kvacidAdRtA / --- ... yutodyogena saphalA ghaTTabhrAntiyathAruNe // 135 / / . . ata AkhyAtamahadbhi pApamaudayikodbhavam / . .. mokSAdhvA karmaNA zAntigchidyantA tadamUni bho -11136 // . anyathA yamaniyamau niSphalI hInakarmaNa / yathA tathaiva saMsRtyA sthAsnUnA cenna-tau guNau // 137 // . . nirjarAsavarau syAtA tapasetyudita vRthA / .... syAccettvaduktamipyeta na tatkarmodayo dhruva // 138 // Aptaidha mataM karma sopakrama tathA param / . . . prayatnenA''dima zAmyed vratAdi-ca-tadarthakam // 139 // kramazuddhA yata. prAptistannAnyo'nyAzrayo bhavet- --- AdimA'gaThayatnAtsyAtsamametatpuroditam / / 140 / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 109 antya tvapUrvakaraNAnidhana yAti yjjgu.| bhASyAmRtAbdhayo nAgo ghanAnA karmaNA tape // 141 / / tanna karmoditi dhyAtvA'likA jahyAsurudyamam / drAvi vrate kRte karmetarathA tad dRDha bhavet / / 142 / / pApe'kRte'pi badhyanta eMnAsyekendriyA ythaa| sphuTo'nataprabhAvo'ya cintyatAmAgamodita. // 143 / / vratabhaGge tathA nA'gha ythaa'virttaasthitau| . ' viratA patitA muktimApnuyurarddhapudgale // 144 // ! nAviratA anantAnA pudgalAnAmatikrame / / ekendriyAstrasatvAdi nApu kaiSA kathetarA / / 145 / / natena nirapekSeNa prApya yathodita phalam / abhavyA yanna jagmustA kRte'pi nikhile vrte||14.6|| nirvANa manvate-te.na tasmin vAJchA kuto'nghaa| muktirAgAdRte puNya kevala kriyayA'ya'te / / 147 / / bhrAntidizi vibhinnAyA saphalA na subaha vapi / . ., kintu vyUSe yathA ghaTTakuTIprAptistathAphalA // 148 // prema. kiM nirvRto vo na, na vaa''tmonntivaanychnaa| ced dvayaM ta va bhAvi ziva viratisaGgamAt // 149 / / 'nA'nantye pudgale pusA dharmarAga. shivaashy.| tadAlasya samutsRjya viratau santu sAdarA. // 150 // - muktimApuzcAnyaliGge te ye syurbhaavsvRtaa.| ...bhajanA bhAvaliGgena sammatA shaastrkrtRbhiH||15|| AtmadehavivekAUdaye te karmakauzikA -:- ... svayamandhA nivartante kriyAsRSTidRgadhvanaH / / 152 / / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA wwwwwwwwww wwwwwwwwww tyaktArambhA sAmyastambhA 'azeSajanoditivAJchAvyAptAstyaktasvArthA maSoditivarjakA / tyaktvA stanya dArAn sArAn dRgo na hi yuJjate, dravya nAGgIcakrurye te gatA zivadhAmani // 153 / / sidhyanti sma-niSThitArthA bhavanti sma labdhAnantacatuSkatayA samagrAriSTabhUtAsamakaSTavallIvitAnavArivArabhRdanAdikAlInASTAdRSTasamUlakASakapaNAvAptAtmasvabhAvAvirbhAvatayA ceti siddhA, aSTavidhepu sidveSu karmakSayasiddhA iti / ISatprAgbhArapRthvIlakSaNasiddhisthAyino vA siddhA., siddhireSAmastIti kRtvA / 'niruktavidhinA vA sita-baddhamaSTaprakAra sasAramahIruhavIjabhUtaM .AtmasvarUpaprativandhakamadRSTa kazmalaM, dhmAta-dharmyazukladhyAnAgninA dagdham AtmasvarUpa pravarakA canamiva zAzvatabhAvenoddIpratAmAnItamiti siddhAM / na siddhA' asiddhaa| paryudAsanajAzrayaNAjjJAnAdidharmebhyo bhinnA, bhinnAzcaitanyavanto'pi karmaparikaritA 'sasAriNo jIvAsteSA bhAva-svarUpArtha 'asiMddhatvam / asya hyaudayikatvaM spaSTameva / yato na hi karmodayamantaraNa syAtsasAre AjavajavIbhAva , taijasakArmaNamUlatvAt / 'kSINayozca tayorna sasAranimittakai. : sAmparAyikairadRSTaryogAbhAvAt / airyApathamapi satyeva kArmaNAdI sayujyate jIvena saha nAnyathA, asayuktasyAdRSTena sayogAbhAvAt / na hi yogamantareNa prakRtipradezabandhasyaivAbhAvAt / asati tAdRze bandhe kathakAra syAtA sthityanubhAvo / api catau kaSAyanimittau, na cAyogasya kSINakaSAyasya vA tatasto syAtA, tadantarA kutastamoM bhavATavyaTana jIvasya 'sampadyeta / yogA api ca ye manovAkkAyAkhyA na taijskaamnnyorntraa| yato na hi vAGganasa kAyamaudArikavakriyAdikamantareNa, audArika ca naiva sayujyate nabhasaiva (seva) taijasakArmaNazUnyena Atmana 'kArmaNamRte Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA ~ ~ ~ ~ ~ ~ grahAbhAvAttatpudgalAnA, taijasa vinA pAkAbhAvAtkathaDAra sampadyeta zarIrotpatti - tanna taijasakAmaNe vihAyAnyadasti bhavamahIruhanidAnam / etadeva parailaiMGgiko deha ityucyate / tasya sadA sahacAribhAvenAvasthAnAt sasArijIvAnAm / gatyantare gamAgama- kurvatA katha nopalabhyete sasAriNAmiti cet, sUkSmatamatvAttayo / AhuzcAnye'pi-"antarA bhavadeho'pi sUkSmatvAnnopalabhyate" / / tathA. "mAtApitRja sthUla prAyaza itaranna" tathA "sptdshaik.linggN"| "aNuparimANa tatkRti zrute." tathaiva "pUrvakRtaphalAnubandhAttadutpattiH"1. tathA puna. "saMti mUle tadvipAko jaatyaayurbhogaa"| ityAdi / tanna kAmaNavihInena bhavati bhvaavtaaraadi| ata evocyate-"ajJAnapAzupihita purAtana krmbiijmvinaashi| tRSNAjalAbhiSiktaM - muJcati' janmAGakura janto // 1 // iti / tadyuktamuktamaudayika-- mevaasiddhtvmiti| atredamavadheya-yadyapi cAjJAnatvakathanena jJAnAvaraNIya, jJAnasAdhanatvAcca - darzana yA chadmasthAnA tadantareNa' tadabhAvAtsahacAritvAdvA darzanAvaraNa copAtta, kaSAya-liGga-mithyA-. darzanavarNanena ca krameNa kaSAyamohanIya-nokaSAyamohanIya-darzanamoha-6 pratipAdanena mohanIya gRhItaM, gatigrahaNena ca tatsamaudayikatayA vedanIyanAmagotrAyapi nigaditAni, na gatimantareNa zeSANi, na vA gatistacchnyA / - jJAnAvaraNAdyAstu kSINakaSAyayo sayogyayogike-', valinorna bhavanti yadyapi, tathApi na to nAmagotrAyUpi na dhArayatA, bhavopanAhitvam ata evocyate epAm, antarAya tu dhAtitvAjjJAna nAvaraNIyadarzanAvaraNIyasamAnasthitikamiti na. pRthagupAtta tad : grahaNenaiva tasyApi grahaNAt / para yathA'sayatatva yathA cAritramohanIyabhedI pUrva pratipAditAvapi tayo, kAryabhUtamapi pRthagupAttaM, bandhakAraNatAjJApanAdiheto, yato yogAH kapAyA api ca pravartante Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - 112 -~~~-mwwwmoranvanrowonomwwwanmadiwas sAmparAyikAvArtha tadA yadA'saMyatatayA viSayaviSamUchito bhavati jIva , sati cAviratatve naiva badhyate tattathA kaSAyakSayabhAvAllaghunA kAlena tathAvidhasyeti / pRthagupAtta, tathaiva samagrAdRSTasyA samuccitaphalajJApanAyAsiddhatva gatyAdinA pRthaggRhIte'pyupAtta vairAgyArtha tathopanyAsazca pArthakyena naiva dupTo'nyathA dve evAkhyAsyan granthakArAstattve jIvAjIlakSaNe na punraashrvaadiini| paraM yathA heyopAdeyanAnena mokSAnusaterAnukalyAya pratipAditAni pRthaktayA na doSabhAJji, tathA'trApi kAraNarUpatayA'sayatatva phalarUpatayA cAsiddhatva: nirAcakSANA grnthkaaraa| upakArameva cakru' mokSAnusAripravRttimatA, syAdviruddhAbhibhApitA yadA nNte| audayike abhvipytaa| cedete stastathAbhUte tahi tadAkhyAna pArthakyena vismRtapratyekAdRSTaphalAnA mugdhajIvAnA samuditaphaladaganena samyak pravRttaya eva bhavitA, vidagdhAnAmapi sasArabhAvAkhyAnena vairAgyotpAdanamapi eva sati kRta syAditi / evameva lezyA api pRthagupAttA jJeyA , satyapyaviratatve lezyAnusAreNava, karmaNo bandhIbhAvAt, "sthitipAkavizepastasya bhavati lezyAvizeSeNe'tivacanAt / athA''khyAyante kramaprAptA lezyA - tatra zliSyatyAtmA Abhi karmaNA (saha) iti lezyA-AtmapariNAmastathAvidhavividhadravyajanita / yadAhu:-"kRSNAdidravyasAcivyAtpariNAmo ya: Atmana / sphaTikasyeva tatrAya lezyAzabda prayujyate // 1 // " iti / nanu : katamasya karmaNa udayanemA ?, / na tAvad ghAtinAmudayena, sayoginyapi tatsadbhAvAt / nApi cAghAtinAmapi, caramaguNe'bhAvAt / na cAstyanyatkarma yadudayAtsampadyanta imA / anenaitadapi nirastameva-yadaSTAnA karmaNAmudaye sampadyante lezyA iti / na ca vAcyaM yogapariNAmo leshyetiH| tathAH sati "jogA payaDipaesa ThiiaNu Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 113 'bhAga kasAyao kuNai" itivacanAt tasyA prakRtipradezabandhamAtrahetutvApAtAt na syAttadvatA tayA sampAdyamAnamanubhAgAdi / na ca vAcyamuktamevAtmapariNAmo lezyeti / ayoginyapi tatsadbhAvApatteH, tatra hi nirudhyante yogA , na tvAtmapariNAma , tathA sati karmavedananirjarayorabhAvaprasaGgAditi [cet, satya, para na kevalamAtmapariNAmaH tathAtvenApadizyate, kintu kRSNAdidravyeNotpAdita eva / kRSNAdidravyANi tu yogarUpANi yadi syustadA na ko'pi virodha , * yogasambhavaparyantameva lezyAsambhavasyAmnAtatvAt, yogAzca na santyevA'ntye guNasthAne / na ca lezyApi tatretyanvayavyatirekAvapi sambhavata eva lezyAyA yogai / yacca-"jogA" ityAdi / tadapi manorama tAvadeva, yAvadvivicyate "jogA payaDipaesa ThiiaNubhAga kasAyao kuNai" iti niyamabhAvAdeva na kaSAyarahitAnAmakevalinAmapi caikAdazadvAdazaguNavatinA sAmparAyiko bandha., kaSAyasyaiva sthitividhAtRtvAt lezyAyA anubhAvavidhAtRtva tu na kvacidapi pApaThacate zAstrai , tasyA kaSAyasavalitAyA vA bhavettathAtva tadApi na virodha / tattvatastu yogAtprakRtibandha pradezabandhazcAnubhAva kaSAyAt sthi tarlezyAvizeSAt akaSAyalezyayA'nubhavo'pi / yadAhu -"tatra pradezavandho yogAttadanubhavana kaSAyavazAt / sthitipAkavizeSastasya bhavati lezyAvizeSeNa // 1 // " [prazama0] iti / atra kaSAyazabdottara 'vazAditi legyottara 'vizepeNeti ca yugma 'cintanIya cidvatA, tathaiva pAkavizeSa ityapi / ata eva purata. 'zleSa iva varNavandhasya karmabandhasthitividhAya' ityuktama / evameva ca sayoginAmIryApathakarmavandhavarNitastIvo'nubhAvo'pi sambhavet / anyathA kaSAyakSayAt kathaGkAramanubhAvabandhasambhava iti / yogapariNAmatve'pi ca lezyAyA yogAtkathaJcidvicitratvAdeva Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 114 ~ bhavet tato'nubhAvavizeSavandho'pi, na tadA virodhamutpazyAma / yogAzcAtmapariNAmarUpA eva, bhAvayogasya tathAtvAt / - paraM sayogini bhAvamanaso'bhAve'pyAtmapariNAma guklatamo'styeva lezyAsadbhAvazceti lezyAyA AtmapariNAmatva na-yuktyatiriktam / dravyayogAstu trayo'pi santyeva yadyogAllegyAsambhava , yogatrayasambhavastu nivRttasamudghAtAnAmapi sambhavatyeva "samudghAtanivRtto'tha manovAkkAyayogavAn bhagavAn" itivacanAt / nanu cAtmapariNAmatve lezyAnA katha tAsA varNagandhAdimattva varNyamAnamuttarAdhyayanAdiSu-"nAmAi vaNNarasagadhaphAsapariNAmalakkhaNa tthaann| Thii gati cAu lesANaM tu suNeha me / 2 / / " ityAdinA bhagavadbhiH saGgacchate? / na hyAtmanAmasti rUpagandhAdimattva, katha tahi lezyAnA syAttathAtvamiti cet ata evokta-'kRSNAdidravyasAcivyA'diti / dravyANi tu tAni dravyayogarUpANi bhaveyustadA sarva ghaTAkoTimATIkata eva / evameva ca dravyabhAvalezyopapattirapyavagantavyA / yadyapi gatyantarAle vigrahagatau caudArikAdiyogAbhAve'pi kArmaNakAyayogo'styeva, tena tadAlambano lezyAsaddhAvastadA varNyamAno nAsaGgatatA dadhAti tathApi tasyA. sthUlayogasadbhAvena parAvarttaH pratipAdya / yata Ahu-"atomuttammi gae atomuttammi sesae ceva / lesAhi pariNayAhiM jIvA gacchati paraloya // 1 // " iti / atra hi spaSTa eva parabhavagamanasamaye tAtkAlikalezyAparAvarto nAbhyupagatastatra legyAparAvRttikAraNIbhUtayathArthadravyopagrahAbhAvAt / lezyAnA cAtmapariNAmatvenA'saGkhyatve'pi paristharavibhAgavyapekSayA sAmAnyavizeSabhAvena SaDDhAtva varNyate / tathA caikajAtIyazuklalezyAsadbhAvo'pi lAntakAdA'' sarvArthasiddhe surANA sayoginA kevalinAM paryAyavRddhatamAnA munIzvarANA 'sarva Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 115 vvvNV. zukla mada khalu niyamAtsavatsarAdUrdhva'mitivacanAnnAsaGgato bhavati / yadyapi ca triviSTapanivAsinAmapi keSAJcidabhavyatvena naucitimaJcati zuklalezyAvattva tathApi tatra tathAvidhAnAM dravyANAM grahaNasambhavAtteSA dravyalezyApekSayaivavidhatva varNyamAna naavrnnniiym| ata eva ca dravyalezyApekSayA'vicchinnasantatitva nirjarAdInA varNyate / tatazca nArakANA nindyatamalezyAsadbhAve'pa na smyktvpraapteruktirsmbhvinii| yata ucyate-"suranArayANa tAo davallesA avaTaThiyA bhnniyaa| bhAvaparAvattIe puNa esi huti challesA / / 1 / " iti / nanu ca dravyopaSTambhajanita AtmapariNAmo lezyetyucyate, tathA ca katha dravyabhAvalezyAvyapadezo? yAdRzAni dravyANi sacivIbhAvamApadyante tAdRzI socyeta / na hi japAkusumopAdhijanita sphaTike roga upalabhyate, yathA cApadizyate sphaTikasya raktatA, tathA nIlimanIlopAdhikena tatra zyAmatA'padizyeta, evamAtmano dravyasAhacaryeNa lezyotpatte kathamavasthitAnavasthitatva dravyabhAvApekSayopapAdyamAnamupapadyateti cet, satya, yathA hi sudRDhavapupkasya parizramakAraNamapyadhvanInatva na bhavati khedAya, bhAvitaviSavegasya vA nApakaroti viSavega , tathA yathA'bhyavahRtakarkaTikasya na bhAsate jalAsvAda, tathA'trApi nArakasurayoravasthitadravyalezyAkatve'pi nA'yuktA bhaavleshyaapraavRtti.| na caiva dravyANA tathAvidhAnA tattallezyotpAdakatva na, tasya tatkAraNatvena pUrvameva nirUpitatvAt, anyathA nirhetukatvApatte / lezyAzcaitA SaT kRssnn-niil-kaapottaijs-pdm-shuklaabhidhaanaa.| dravyApekSayavA'sya vyapadezAdvarNaprAdhAnyena vyapadeza etAsAM varNAnA ca svanubodhyatvAcca na gndhaadibhirvypdeshH| lakSaNAni ca jambUphalakhAdaka-grAmaghAtakapuruSaSaTakadRSTAntena pravacanaprasiddhena yadyapyabhyUhyAni paramohAvatA, tathApi Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA lokaprasiddhayarthamucyate kiJcitpurupoddezenoddiSTa nirdiSTayathA jAtavastuvAdipuruSeNa, yadapekSayA zaknuvanti paramArthapathapravRttA AtmanA bhAvapariNatiM jJAtu kugIlatA cAmnAya tathAvidhAnA varjayeyuzca te saGgatim / tathAhuH sthavirapAdA: "pacAsavappavatto tihiM agatto chasu avirao a| tivvArabhapariNao khuddo sAhasio u naro // 1 // nidhasapariNAmo nissaso ajiidio| eyajogasamAutto kiNhalesa tu pariName / / 2 / / IsA amarisa atavo avijjamAyA ahIriyA gehii| padose ya saDhe pamatte rasalolue sAyagavesae ya // 3 // ArabhAo avirao khuddo sAhassio nro| eyajogasamAutto nIlalesa tu pariName // 4 // vake vakrasamAyAre niyaDille annujjue| paliucagaovahie micchAdiTThI aNArie / / 5 / / upphAlagaduTThavAI ya teNe yAvi mcchrii| eyajogamamAutto kAulesa tu pariName // 6 // nIyAvitti acavale amAI akutUhale / viNIyaviNae date jogava uvahANava / / 7 / / piyadhamme dddhvmme'vjjbhiiruuhiese| eyajogasamAutto teulesa tu pariName // 8 // payaNukohamANe ya mAyAlome ya pynnue| pamatacitto datappA jogava uvahANavaM // 9 // tahA payaNuvAI ya uvasate jiidie / eyajogasamAutto pamhalesa tu pariName // 10 // aTTaruddANi vajjittA dhammasukkANi jjhAyaDa / pasaMtacite datappA mamitte gutte ya guttisu / / 11 / / sarAe vIyarAe vA uvasate jiidie / eyajogamamAutto sukkalesa tu pariName ||12||"[uttraa0] iti / na cainAvanta eva bhedA lezyAnA, kintvasaGakhyA eva / asalyAtatva cAmaDalyeyotsapiNyavasarpiNIsamayasamAnatva, kSetrA. pekSayA ca naDasyAtItalokAkAgapradezamAnatvam / yadAhu -"asakhe Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 117 jjANosappiNINa ussappiNINa je smyaa| sakhAtItA logA lesANa havati ThANAi / / 1 / " [utta0] itivacanAt / nanu ca jIvAnAmAnantyAtkatha na lezyAnAmAnantyam, pratijIva lezyAbhedAt, adhyavasAyasthAnAnA ceto vizeSeNAdhikyam / zrUyate'pi ca lezyAsthAnebhyaH pratikaNDaka pratipAditAnyetAvantyeveti cennanu lezyAyA dravyAvaSTabdhatayA'nantAzcAnantakAyikA ekatra sahacaritA iti na teSAM vibhinnA lezyA'bhyupagatA jJAyate / ata eva zarIrapramANAnyetAnyuktAni sthAnAnIti jJAyate / yato'nuyogadvArasUtra--"kaivihA Na bhate / orAliyasarIrA pannatA ? / goyamA | duvihA pannattA, ta jahA-vaddhilliyA ya mukkellayA ya / tattha Na je te vaddhellayA, te Na asakhejjA asakhijjAhi ussappiNIhi osappiNIhiM avahIrati kAlao, khettao asakhejjA log"tti| nanu ca vaikriyANyapyasaDakhyAtAnyevAdhItAni zarIrANi tatra, yata Ahu - "kevaiyA Na bhate / veuvviyasarIrA pannattA? | goyamA / duvihA pannattA baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha Na je te baddhellayA, te Na asakhejjA asakhejjAhi urasappiNIhi osappiNIhi avahIrati kAlao,khettao asakhejjAu seDhIo payarassa asakhejjabhAgo'ttiA" tatkatha nAdhikAni syuruktaparimANato lezyAsthAnAni bhavantIti cet / satya, tAnyatra samAvezitAnyeva jJeyAnIti budhyatA / vaikriyANA audArikApekSayAtyantAlpasaGakhyAkatvAt, teSu ca tatra samAveziteSvapi noktasaDakhyAvyAghAta iti sustha sarvam / tathA pratipAditA audayikabhedA gatyAdaya / nanu krama eSa,yathA kathaJcidvaivamupanyAsa ? ubhayathApi, yataH prathamatastAvadbhavati gaterevodayastadavinAbhAvitvAccharIrAde , tadabhAve ca naiveSTAniSTaviSayaprAptipratyayikA kaSAyA , ucyate ca-"karmodayAdbhavagatirbhavagatimUlA shriirnirvtti| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 118 worm arrormer- www. ...... dehAdindriyavipayA viSayanimitte ca sukhadu khe // 1 // dukha dviT sukhalipsu" [prazama0] ityAdi / rakto dviSTazcepTaspargazavdaspAdau pariNato bhavati kAmavAsanAyA, tato bhavati cAnantarIyakatA vedasya / na ca dveSeNa katha bhavati kAmavAsaneti vAcyam, abhi-. lASA makatvAttasyA , iti paraparAbhavapariNAmena tatra pravRttyupapatte , ata evocyate-bhAvao Na rAgeNa vA doseNa vA" iti maithunaviramaNavratAlApake maithunasvarUpa caturdhA varNyamAnairnarendradevendravayeM / anyacca-yata strIpumAsAbhilAparUpo hi sa iti pradviSTapratijJApalAyanapravINA kuryu pAkhaNDikAdivat / athavA sAkrozamAkruSTa sannapi tRtIyaprakRtistva nirvAhakAtaro vA ityAdinA dviSTaH sastathApariNamatyeveti nAyukta kiJcit / kAmavAsanApariNatazcA'jJo naiva zraddhatte Atmatattva yathAsthitama, naiva cAlocayedAzravatAmAzravasya / tathA ca spaSTameva tathAvidhasya mithyAdarzana, samyagdRSTistu tathApariNato'pi karmaNA vicitrA gati parAmRganna tatra rajyati / paThyate cAta eva tamuddizya-"vedodayAsahiSNuriti" / tathA "yadyapi karmaniyogAtkaroti tattadapi bhAvazUnyamala" ityAdi ca / ata eva ca samyagdRSTervaimAnikAyurvandho'pi saGgacchate'viratasthApi, kathamanyayA''rambhaparigrahAdI pravRttimato niyamita svargasamutpAda sambhavet / pUrvoktapariNatyabhAve tu samyaktvapAtena bhavedutpAdo yatra tatra tasya tadA na ko'pi virodha., "jai na sammattajaDho"tti vacanAt / zreNikakRSNavAsudevAdayastu pUrvameva baddhagatyantarAyuSkA iti na teSA tathAyuSo'bandhe, hAni kApi / "ahava na baddhAuo puva" ityAdinA spaSTa spaSTita sUtrakArareSo'bhiprAya. / yadvA-tIvakAmavAsanApariNato liGginIdharSaNAdinA'vApnuyAdeva' mithyAdarzana bodhibIjadAhazAsanamAlinyA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - paadnaadinaa| tadukta-"sajaicautthabhage mUlaggI bohilAbhassa" tti| atra caturthabhaGga iti vratakramaprAmANyAnmaithunavirativratabhaGge ApAdite iti zepa pUrayitvA vyAkhyeyam / yadvAprathamaveya, kRtazceti adhyAhArya vyAkhyeyam / anyadapi-"liMgeNa liMgiNIe sapatti jo niyacchae paavo| savvajiNANa ajjAsagho AsAio teNa // 1 // pAvANa pAvayaro diThiphAso vi se na kappati hu| jo jiNapugavamudda namiUNa tameva dharisei // 2 // sasAramaNavayagga jaaijraamrnnveynnaapur| pAvamalapaDalachannA bhamati muddAdharisaNeNa" // 3 / iti / AzAtanA yAzca mithyAdarzanatva sasArabhrAmakatva ca / "AsAyaNa micchatta AsAyaNavajjaNA u smmtt| AsAyaNAnimitta kuvvai dIha ca sasAra // 1 // " [upa0] ityAdinA spaSTameva / zAsanamAlinyApAdanenApi tasya syAdevaivavidhaphalaprApti / anupayogenApi mAlinyakRto mithyAdarzanaprAptyAdikamAmnAta, kA vArtA tarhi IdRzasya / ? yata Ahu -"ya gAsanasya mAlinye'nAbhogenApi vartate / sa tanmithyAtvahetutvAdanyeSA prANinA dhruvam // 11 // baghnAtyapi tadevAla para sasArakAraNam / vipAkadAruNa ghora sarvAnarthavivanardham // 2 // " [aSTaka0] ityaadi| Apanna mithyAdarzanasya cAjJAnatA spaSTava, tasya pracurakarmabandhakatvena, pracurakarmopAdAna ca tasya "palle mahaimahalle" ityAdinA spaSTameva / yadvA-mithyAdarzanAnvitasya jJAnajJAnyAdyAgAtanayA spaSTa eva jJAnAvaraNIyasya vandha prakRSTastadudayAcca spaSTamevAjJAnatva, ajJAnavatazca na syAdeva saMyatatva 'pUrvalAbhe bhajanIyamuttara mitivacanAtprAptasamyagdarzanajJAnasyApi viraterbhajanIyatvAt "nANeNa viNA na huti caraNaguNA' itivacanAcca / na cAjJAtAthavAditattvasya bhavati / vrtaadaanecchaapiiti| na cAnanuSThinasavaranirjarAyugala. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 120 sidhyati, anAdikAlInaghanarUDhakarmagranthividAraNAbhAve siddhivadhUsamAgasasyAsambhavAt, tatastadanantaramupAnyAsyasayatatvAnantara siddhatvAbhAvarUpamasiddhatvam / asiddhazca yathAyatha dravyasayogAtsyAdeva lezyAvAniti paryanta upanyastA lezyA / vijeyA caiva amopanyAsasya saphalatA vAcakamizrANA, para na karmavanniyata epa krama ityubhayathe. tyucyate / anyatrAnyathAvivasyApi tasyopalambhAt / yata AhurdevendranamyacaraNA devendracaraNA -"annANamasiddhattA-sajamalesAkasAyagaiveA miccha"ti / tannaipa krama ityAgraha / bhedA api ca naivavidhA ityAgraho, vivakSayA'nyathApi suvacatvAt / taduktamanuyogadvAreSu"neraie tirikkhajoNie maNusse : deve puDhavikAie jAva vaNapphaikAie tasakAie kohakasAe 4 kaNhalesA 6 ityivee 3 micchaddiTThI asannI annANI AhArae sasAratthe chaumatthe asiddhe akevali" iti / eva ca katha noktA ajIvAzrayA audayikA atra, na ca na te'bhimatA vAcakamizrANA 'aupazamikakSAyikI bhAvI mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko cetyatrAdyAnA trayANA jIvasvatattvarUpatAkhyAnenaivAntyadvayamya jIvAjIvobhayanizritatvapratipAdanAt / tatsamAhitameva tatra, bhAvajIvAdhikAraprativaddhatvAdbhAvaprakaraNasya / ata eva pAriNAmikabhAvabhedakathane 'jIvabhavyAbhavyatvAdIni ceti sUcitA evAjIvatvAdaya Adizabdena pAriNAmikA na tu sAkSAdupAttA / na ca vAcya kathamajIvAnAmaudayiko bhAva sambhavati ? | pAriNAmikasya mvAbhAvikatvena vivakSitatvAdajIvatvAdestathAtvena pAriNAmikatve sambhavatyapi, yato na hyajIvA karmabhedAnA kartAro "ya kartA karmabhedAnA" iti "kartA bhoktA" itivacanAcca / na cAkata NA tatphalopabhogo nyAyyaH, akRtAbhyAgamApatteriti, yato jIvagRhItAnAmevIdArikAnAM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vigikA 121 tathAbhAvAdajIvAnA teSAmapyaudayikatva praNigadyamAna nAnucitikoTimiyatti / ucyante ca zarIrANi pudgalavipAkIni krodhAdayazcobhayavipAkA iti / Ahuzca sUtrakArA spaSTameva-"se ki taM ajIvodayanipphanne2 aNegavihe pannatte, ta jahA-orAliya vA sarIra orAliyasarIrapaogapariNAmiya vA, eva veuvviya AhAraya teyayaM kammaya paogapariNae vaNNe gadhe rase phAse / se ta ajIvodaya nipphanne" iti / tathA ca jIvakRtairapi pUrvakarmabhi zarIrAditayA pariNati pudgalAnAM yata udayAvasaraniSpannA, tata eSAmaudayikatvam / tathaiva ca varNagandharasasparzaparAvRttirapi,tannAjIvAnAmaudayikatvamasaGgatam / evameva krodhAdInAmubhayavipAkitvamapi vijeyam, tadudaye'kSizarIrAdau dRzyata eva raktatAdi / na ca zarIreNa bhavati jIve parAvRttiriti tattannobhayavipAkIti sudhiyA svayamUhanIyam / evamaudayikasvarUpa kathaJcidvistarata. suvodhAyA''khyAyA'tha kramaprApta dvitIya bhAvamAhu.-"uvasamie"tti / tatropazamena-karmodayaviSkambheNa nivRttamaupazamikam / na ca vAcya kathamudayanirodha karmaNA sambhavI, yato na hi bandhAvasare tathA baddhAni tAni, tathAvandhAbhAve ca kathamudayanirodha., tathA prAgeva bandhe ca kathamaupazamikatvamiti / prAk tathAbandhAbhAve'pyudayAtprAgadhyavasAyavizeSeNa * tathA vidhAtu zakyatvAt / yathA hyadhyavasAyavizeSeNa baddhAni pUrva jIvena tathaiva tAnyupazAmyante cet tadA ko virodho? jIvavIryollAsaprAvalye eva ca bhavatyevam / na.codayaprAptAnA nirodho'bhidhIyate kenApi, kintu bhAvyudayAnAmeva "aNudiya ca uvasata" itivacanAt / yadi ca na bhavedudayanirodha , kSayo'pi na bhavatyeva / na ca vAcya mAstviti, bhogenaiva kSayopapatte , yathA baddha tathaiva vecate cet, na syAdeva mokSo, vedanakAle'pi nUtanavandhabhAvAt / nanu-kSayabhAvApattAvapi samAna Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 122 metaditi cet na, ayogini bandhAbhAvAta / kramodaye ca dIrghakAlamavandhekatvAbhyupagamaprasaGgo duruttrH| anyacca-yadi naiva sambhavetkarmakSayoM, nirarthakatAmevApnoti dIkSAdyanupThAnam / na ca syAd guNaprAptirapi, karmodayasya nAbhyupagamyate cetkSaya upagamo vA, prAgvaddhAMnA pratibandhakakarmaNA saMdbhAvAt / tadavazyamabhyupeya karmaNAmudayanirodhenopazama kSayavat / nanu bhavipyatyepo'rtha kSayopazamena tatsadRzalakSaNenodIrNasya nAgAdbhogenAnudIrNasyopazamAcca tatrApi, tannArtho'nana kSayakSayopazamAbhyA bhinnena tRtIyena jIvaguNabhAveneti cet, nanu kathamupazamayAnabhyupagame kSayopazamasyaiva tAvacchobhate. 'bhyupagama ubhayarUpatvAttasya, sati copagamayogyatve karmaNAM kimiti nAbhyupagamyate bhAvastRtIya aupagamikAkhya / na hi kSayopazama bhAve upazama kSayo vidadhAti, tatrApyAtmapariNAmajanyatayaiva tasyAvazyamaGgIkaraNIyatvAt / tathA cAtmapariNAmajanyaH kevala aupazamiko'pyaviruddha evetyabhyupeya evAsI / na ca vAcya bhedenAbhyupagamastathApya yAnarthaka eva, yata kSayaH svatantro yathA tathodIrNasye kSayeNAnudIrNasyopazamena ca kSayopazamabhAvasya nirvattatvAnnArthAntaramasti, yena yuktaH syAdabhyupagantu bhAvastRtIyo'bhyupagacchatApi caina kSayopazamavadevAbhyupagamyate / na codayamAgatasyAbhimata viSkambhaNamatrApi, yena bhedaH syAdasya kSayopazamabhAvAditi / vipkambhasya dvaividhyAt pradezavipAkAbhyA karmaNA vedanasyApi dvaividhvAt / ya udaya niruNaddhi vipAkato'sau syAtkSAyopazarmika , 'yasmin bhavet pradezodayAnubhavo yena ca viSkambhitodayasyApi karmaNa syAtkSaya , ubhayanirodhe ca kSayAbhAvAnna kathAramapyApadyeta ko'pi kSAyikabhAva "kaDANa kammANa na movakhu atyi" itivacanAt / na ca vAcya kathaM tarhi pradezodayavedanamAtreNa syAtkSaya iti / madana Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 123 Armwarrow kodravavattadramasya tanUkaraNAt / eva ca dIkSAdisAphalyamapyanaina rasAdihAnyAvasayam / zAstramapi "tIvANubhAvAo madANubhAvAo pakareDa" ityAdinA etadevAha / nanu ca tatra "bahupaesaggAo pakareD" ityapyucyata eva, na ca pradezodayasyAvedyatvamabhimataM 'paesakammaM niyayavejja' (paesavejja samaM kamma) itizruteriti cet, samyak para apavartanAdikaraNApekSayA hyetat, sopakramAdRSTAnA ca syAdevaitat / yadvA-na pradezodaya prasiddha ,(niSiddha), kintu pratipAditA'lpatA, sApi parimANApekSayA, yata paThyate tatrAgragavda , sa ca primaannvaack.| yahA-agrazabdena tatra na kevala pradezo-dalasaJcayarUpa , kintu prakRtyAdisamudAya. pradezazabdena grAhyaH 'samudAyaH pradeza syAdi'tyukte , pUrva pRthaka pRthka pratipAditAni sthityAdIni yadyapi, para samudAyenA'tra nirdeza iti nAtra carcAvatAraH ko'pi| yathA''gama vA paribhAvanIyametat / nanu bhavatu tathA, para kathaM bhavanti pradezA rasagUnyA , yena syAtkevalasya pradezasyodaya iti cet, satya, nAstyeva, para matijJAnAvaraNIyAdisadbhAve'pi tattajjJAnopalambhAnnizcIyata etat yaduta-pradezodayena saha rasasya vedane'pi sUkSmatvAt bhakSitailakasya kadalyAdivikArA'bhAvavat tadrasasya guNaghAtakatvAbhAvAdasattvaM vivakSitam / tathA ca mithyAtvamohapudgalAnAM samyaktvamohatAmApAditAnA vedane'pi mithyAtvA'bhAve'pi na ko'pi virodha itylmprsnggen| aupazamike tu dvidhApi nirodhaH pradezavipAkAbhyAm / na ca tatra vedanamadRSTasyAsti lezato'pi / ata eva cAntauhUttikatva sthitito'syaabhimnyte'bhiyukt.| nanu katha tasyAntamAhUttikatva pratipAtaniyamazceti cet, nanu avadhAraNIyaM tAvadetAvadyad-yadi bhavatyaupagamikaH, naiva vedayati pradeza tripAko legtH| na cA'nanubhUta Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 124 kSIyate, AsannodayAnyapi ca nirudhyanta eva karmANi; chAdmasthikaracopayoga ekasminnutkRSTato'pyAntamAttika eveti / bhavatyeva vAntiskhalanAvatkAzcitkalA udayanirodha pratipAtazca / katha na kSAyopazamikastAvavidha iti cenna, tatra pUrvoktavatpradezodayavedanena kSayApAdanAtprativandhakAnA na pratipAtaniyama , na cAntamAhUttikatva tatrApi, tathAvidharasavedane tu bhavatyeva pratipAta , ata eva "khaovasamiya asakha" iti shruuyte| aupamikazca dvidhA-'samyaktvacAritre' iti / tatra samiti samyaka yathAvasthitatayA'Jcatiavagacchati jIvAjIvAdIn sarvendriyAnindriyagamyAnAniti kvipi samyag-yathAvasthitapadArthapratipattimAn tasya bhAva samyaktva-cetanAcetanatvAdilakSaNAdiviziSTAnA jIvAjIvAdInA zraddhAnamiti yAvat / taccaiva bhavati-anAdikAlIne sasAre'nAdita paribhramannasumAnaraghaTTaghaTIyantranyAyena svopAttakarmavandhodIraNodayanirjarApekSa caturgatike'nAbhoganirvatitena yathApravRttyAkhyakaraNena pariNAmavizeSeNottuGgatarasAnumannissaratsaritsroto'nusArazritagatigrAvA vicitrAkRtimivAvApnuyAt laghukarmatAm / na ca vAcyaM katha seti / yato bhavati vandho'dhyavesAyApekSayA nirjarA'pi ca / yadi cAGgI nArakavannirjIryedvahu, vanIyAccAlpa, kaya na syAllaghukarmatA'kAmanijarAsAmrAjyaM ca tatrApi vidyata eva / tathA ca tIvradu khopanipAte satyapi yena tathAvidhAni nUlAnyAdatte sa syAdevaivavidha / na caiva svabhAvavAdasya niyativAdaraya vA sAmrAjya tannirapekSamapi neti cetka kimAha ? nahi syAdvAdamatAnuga kimapyekAntenAbhyupagamyate kinycidpi| tathAtve sarvamanizcitamiti ced astu samagravastuna .ekadharmAbhilApApekSayA, ata eva ca syAcchandaprayoga saGgacchate'khilAvanInivAsyanubhUta evApekSikavAdoM na niha notu zakyate Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA 125 AN -'nAtmaniha nuvAnena / katha viruddhayorekatra samAveza ? iti cet hrasva-dIrghatvapitaputratvaguruzipyatvavattarayAnubhavasiddhatvam / na caiva sazayasAmrAjya vikRtAntarIkSaNekSitakAntasundagyArIrikamImAsAkAraluptavivekanayanaprabhAratnaprabhAdyApAdita, svApekSayA nizcitatvAt sarveSAm / nanvevame (mane) kAntavAdAbhyupagame pratijJAhAnyA nigrahasthAnAnusAritvamiti ceta, A pAtakin / anavadhAyaiva vastutatva vastutattvavadhAyA'vadhAvasi, svatvAdikamapyApekSikameva / na hi sarvathA svatva paratva vA niyatama, svetaradravyakSetrakAlabhAvApekSayA svatvAnyatvAt / atyacca-katha vyavahAreNa pratyagAtmatA nizcayena paramAtmatAmabhyupagacchan kAraNakAryayorananyatva cAbhyupagacchaMzca svavatrAyodgINaM praharaNa na sampAdayet / ityala pApAnA kthyaa| eva cAnAbhogenApi nivartayan kamalAghava jantustAvadyathApravRttikaraNenAbhyeti yAvad ghanarUDhadRDha sucikkaNo rAgadveSapariNAmarUpo granyi taM prAptazca palyopamAsaDakhyeyabhAganyUnasAgarakoTAkoTihInA sarvAmapi kSapayati sarveSA krmnnaamnaayusskaannaam| nanu ca katha -sthitikSayo vaddhAnA, sambhavedyadyapi badhyamAnAnAmiti cet "dIhakAlaThiiyAo hassakAlaTThiiyAo pakarei" itivacanAt / tathA ca prAgvaddhAnAmapi sthiti hrasayan karmaNAmetAvatI zeSayati / dIrghasthitikAni hi dRDhabandhanavaddhAni bhavanti karmANi / na ca -tathAvaddho'vApnuyAd guNayogyatAmiti yukta eva. sthitihaasH| na ca vAcya yathAyamanAbhogenApIyAn sthitihrAso bhaviSyati tathA geSo'pIti - palAyitaM. samyagdarzanAdinA mokSasAdhaneneti / pAzuvahule pathi vAyunApahRte sthUle rajasi kimevameva syAnnIrajastva tasya / evmevaatraapi| yathA vA sImAnamatigantu zakyate pratyarthipArthivenAnyasyAvanIpate., naiva tasya paTTanagaram / yathA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvitIryAvazikA 126 vA vidyAsAdhane pUrvasevA mahatyeva, para netAvanmAtreNa middhirApa-nIpadyate'ntareNa jApamiti nAnAzvAso ni zreyasAdhvani, vibhAvayAmazca yathA hi tIvrataravyAdhivyAptakaraNasyA'nulavalauSadhopabhogamAhAtmyena pratanuke Amaye svayamAvirbhavati nIrogatA, bhavati ca prasannamukhakamala AmayAvI, Asevate ca dviguNitaharSabharameduro yathAvidhi prAptaprollAsAgadakaraNakriyo'gadamagadavAroktam, bhavati ca sarvathA rogANA naamshesstaa| tathA'trApi tAvati hAse svayamevotpadyate guNa pravRddhazca pariNAmaJca pUrvoktAturavatpravartate vizepata , eva ca vinA samyagdarzanAvApti kriyAyA niSphalatvamapi kathaJcijjAgadyamAnamasAdhyavyAdhipUrapUritamUrtiglAnasyaupadhavAtamivAtikrAntAzeSauSadhivala ArogyavidhAnarUpatAttvikaphalAbhAveneva paramapadaprApaNatAvikalatvena tathAvidhasya na pakSapAtitA vyaJjayetatpratipAdakAnA, granthi yAvadenamanantaga Agacchanti jIvA / na caitAvanmAtreNa kalyANAspadapadaprApaNayogyakAraNasamApatti / abhavyA api cAgacchantyaivAtra, labhante ca dravyata zrutasamyaktvamapi / na ca vAMcya kathametAvatI bhUmimAgatasya granthinarvAigaveti / caramabhAgatvenAnantAnuvandhinA vivakSito'tra, guNaprApaNamapyetasmin bhinne, 'bhavati ca puragopura iva balavattarA mohasubhaTA atr| yadi vA jAte'vabodhe udaya yAyAnmoha iti so'traiva vivakSito, yadi vA prAkkramazo' zAzena kSaya sthite , atra tu samudita iti kSayyasamudAyApekSayA'tra granthitvamuqhuSyate / bhavatyeva ca samudAyasyAlpazaktikasyApi balavattaratA, dRzyate ca tRNasahatyA madonmattA "api kariNo badhyamAnA iti atraiva granyivivakSita / yadi vA samUlamUtkhananAya-pravRtto mithyAtvamUlamanantAnubandhamiti tasya anyiriva "bhedo vidheya ityeva' vyapadizyate, "vRkSasyeva bhavati dRDhatA mUlasya, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - 127 ata eva cApUrvakaraNavajrasUcyA bhedo'sy| eva bhinnagranthizcopakramate mithyAtvakSayAyAnivRtikaraNAkhyena prinnaamen| tatra caupagamika uditAnuditamithyAtvamohakSayopazamAbhyAmavApnoti aupazamika samyaktva mithyAtvakRzAnorudayasyopagAmanAt / tadAha-- "Usaradesa daDhillaya ca vijjhAi vaNadavo ppp| iya micchassaNudae uvasamasamma lahai jIvoM // 1 // " iti / zuddha pariNAmazcAtroSaroAdivat pratibaddhodayAzca mithyAtvapudgalA antamahata yAvadeveti labhate'sau pratipAta prathamamaupazamikalAbhazca tatraiva yugapanmithyAtvapudgalAkramaNAt pratyarthipArthivaprathitapurarodhavat / anyatra tu sAmarthyavizeSasya sadbhAvAtkSapayatyeva dezataH pradezavedanena upagamazreNau ca cAritramohakSapaNavyagratayA naitasya bhapaNAya vidhatte vikrama, na cAnyatrAsti hyetata, paJcakRtva evaitatprApti samagre'pi bhavacakre utkRSTato jIvasvAbhAvyAdeva, prathama tAvaduktanItyA catuzcopazamazreNyAmiti tAvatAmeva bhAvAt / nanu ca punaraupazamikatvAvAptau kathA dvitIyamapUrvakaraNamiti cet / eka Ahu punarbandhAt / eke tu tatrApUrvamivetyAhu / evamevIpazamikaMcAritramapi, taccopazamazreNAveva, sA cettha-"aNadasanapusitthIveyachakkaM ca purisaveya ca / do do egatarie sarise sarisa uvasamei // 1 // lobhANU veito jo khalu uvasAmao va khavago vA / so suhumasaparAo ahakhAyAo Nao kici // 2 // uvasAmaM uvaNIyA guNamahaya"tti / tathA caryate-mumukSubhirAsevyata iti cAritram / taccaupazamika prAguktopazamazreNyAmeva, tatra kaSAyanokaSAyacaraNamohopazamAditi prativandhakasasargAbhAve ca spaSTaiva kAryasiddhiriti cAritramapi syAdevopazamodbhavamiti / ete dve eva aupazamike / nanu katha ca matijJAnAvaraNAdInAM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 128 yeSA kSayopazamo'sti teSA naupazamikatva ? na ca vAcya "mohassuvasamo khalviti vacanAnmohavilayaprApyavyaktibhAvasyaivIpazamika, mohazca darzanacAritramohabhedena dvidhaiveti dvau evIpazamikabhedAviti tasyaiva vicArArhatvAt / na ca na bhavati teSA nirodha kSayopagamabhAvasya svIkArAditi cet, zaNu tAvata yepA yepAmupazamaste te prativandhakA santo'pyakiJcitkarA / yata ucyate aupazamikacaraNamAzritya-"jiNasarisa pi"tti / tadyadi zepA api tathA syurevameva syu / matijJAnAdIni cakSurdarzanAdIni dAnAdIni ca kevalajJAnakevaladarzana (nAvaraNa) nikhilAntarAyAvatasya jIvasyaupAdhikAnIti na teSAmupazama , kevalajJAnAdInA ca tathAtve syAtkevalAdInAmapi pratipAtitvam / astviti cet "kevali yanANalabho nannattha khae kasAyANa" iti pravacanavirodhAt / na ca bhavati kapAyakSayamantarA tanmUlatvAtkevalajJAnAvaraNIyAdInAM kevala udynirodh.| sattAvAnapi moho na kevala prakaTayitu dadAti / yadvA na tasya kAla upazAnte mohe vizrAmAdantarmuhUttamanantara ca pariNAmaparAvRtte, na codIrNakaSAya upamitu kSamo bhavati kevalAdIni anabhyastayuddhakala iva sayati, tanna kevalAdInAmupazama iti dhyeyam / evameva sayamAsayamo jJAnAnyapi vAcyAni, tAnyapi samyaktvAnantara gate ca mithyAtve bhavanti kramaza aupaza mikasamyaktvasya pAtAdantarmuhartAt azamitamithyAtvasya copazamakAraNIbhUtAtiprazastAdhyavasAyAbhAvAt, tatsiddha kevalasya mohasyopazama , samyaktvacAritradvayameva ca tatprApyam / pAramarSamapyevamevAMvasthitam / yadAhuH-"se ki ta uvasame ? mohaNijjassa kammassa uvasameNa"ti / nanvanekA uktA aupazamikA. pravacane-uvasatakohe "uvasatamANe uvasatamAe Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 129 uvasattalobhe" ityAdikA / atrApi pUrva "aNadasanapu" ityAdinA pratipAdita evAnekAnAmupagama iti katha dve eveti cet, satya, yadyapi bhAvAnA paristhUratayA darzitA ityuktamevaprAk, tathApi tatprApyaguNadvaividhyAdatra dvaidhatvamupapAdyamAnaM nAsaGgata / mohasya dvaividhyAdevAvAryasyaikavidhatve AvArakANAM bahuvidhatve'pi prAdurbhAvamApannasyaiva tathAtvenotpAdasyAvicAdAspadatvAt / mohazca darzanaM cAritra ceti yugmamevAvRNotyanekabhedo'pIti yuktameva dvaividhya tadupazamaprabhavam / krodhAdyAzca darzanacAritramohabhedA eva, tRtIyasya mUlabhedasyaivAbhAvAt / nanu yathopazamayitumArabhate moha darzanacaraNabhedena dvividhamapi, kAlasyAtihasIyastvAttatkaraNe kAlapUtana karoti zeSakarmaNAmupazamastathA jJAnAvaraNIyAdika kimiti nopazamayitumArabhate ?, kazcidArabheta ca cettarhi vAcyAni kevalAdInyapyaupazamikAnIti-cenmA vismArTayadaniruddhakaSAyabalo na zeSakarmaNAmupazamAya prabhavatti, tanmUlatvAjjJAnAvRtyAdInAm, ata:, evocyate-"mastakasUcivinAzAttAlasya yathA dhruvo bhavati nAzaM / tadvatkarmavinAgo mohanIyakSaye nityam // 1 // " iti / yadvA-mohakSayAnantarameca zeSAdaNTakSayo yathA,tathaivopazamo'pi tadupagamAnantarIyakaH / ata eva 'mohakSayAjJAnadarzanA. varaNAntarAyakSayAcca kevala miti [tattvA0] sUtrita saDagrahakAraiH kSayamAzrityeti na zeSakarmaNAmupazamasambhava. / eva ca noktabhedasaDasyAvyAghAta iti pradezavipAkodayanirodhe'pi caitas'yaupazamikakSAyopagamika-kSAyikANA parata. parato vizuddhiprakarpa' itivacanena yo'mya vizuddhacapakarSa , kSAyopazamikApekSayA pratipAdito bhASyakArai / asau cAvasthittapariNAmatvAdIpazamikasya pravardhamAnapariNAmatvAtpradezodayena karmanirjaraNAcca kSAyopAmikasyeti yujyata Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 130 eva, anyathA pradezodayasambhavAtkSAyopazamike syAdasyaiva vizuddhiprakarSa / yadvA-udbhUtavIryatva kSAyopazamikasyA'sya tu sthitivIryatvamiti sphuTa eva kSAyopazamikasya vizuddhiprakarSa pUrvapratipannApekSayaitat / anyathA "vaDaDhate pariNAma paDivajjejjA cauNhamannayara" itivacanAnmantavyamiti ced, astu tathAvizuddhapariNAmatvAtpratipadyamAnasyaupagamikatvam, para naiSa niyamo yadvardhamAnapariNAma evApnoti caturNAmanyatama "emeva vaTTiyammi" itivacanAt / etAvAnevAtra niyamo-yaddhIyamAnAdhyavasAyo na labhata iti| tata ukta-"hAyati na kici pddivjje"tti| yukta caitadanivRttikaraNAnantaramaupazamikasyAvasthitapariNAmatvAt / anivRttikaraNa tu na syAdevAvasthitapariNAmAnAm / na cAvidhAyAnivRttikaraNamavApnoti samyaktva "taiya aniyaTTikaraNa sammattapurakkhaDe jIve" itivacanAt / tripuJjIkaraNarUpamantarakaraNa tu naivAsI vidhatte prApsyatkSAyopazamikasya tatkaraNAt / ata evoktamabhiyuktairAvazyakAdau "UsaradesaM daDhillaya ca" ityaadi| tathA "khaie"tti / kSAyikAbhidhAnastRtIyo bhAva , tatra kSayo-vivakSitasyAtmaguNaprativandhakasya vandhodayodIreNAsattApekSayA'punarbhAvana vinAzo, na hi kSINe bhavati punastadvandha AkasmikatvApatte , kSayazcAnubhavena, yathA 'vipAko'nubhAva / tatazca nirjare'tivacanAttathaiva tapasApi, "tapasA nirjarA ce"ti vacanAt / na cAsti niyamo yadbhogAdeva kSaya karmaNA, vipAkodayasyAvazyamanubhavanIyatve guNaprAptiprasaGgasyavocchedApatte , vedanakAle vipAkasyAvazya bandhabhAvAttasya / na copapadyeta mokSAvAptirapi caivamiti svIkArya eva kSayo'nubhavetareNApItyabhihitameva prAk saprapaJcam / tena kSayeNa nivRtta kSAyika - samUlaghAtaM ghAtitakarmAvAptAtmasvAbhAvikaguNa / sa ca navadhA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 131 "jAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ce"ti [tattvArtha vacanAt / atra cakAreNIpazamikabhAvavibhAvita samyaktvacAritrAkhya bhAvayugalamanukapaNIyamiti / jJAna kevalajJAnameva, na tvanyAni, tasyaiva samastajJAnAvaraNIyAdRSTApanayanodbhavatvAt / na hi kevalino bhavati sUkSmatamamapi jJAnAvaraNIyam, tatsadbhAve kevalasyaivAnutpAdAt / zeSANi matyAdIni tu na hi bhavanti jJAnAvRtisamvandhamantarA, hRpIkAdinimittatvAtteSAm / na cAvAptasvabhAvAnAmahatyanyasAhAyyena kaarykrtRtaa| yadvA-kevalAvaraNa sthitimadeva teSA matyAdivatAmiti na tAni kSAyikANi / na ca vAcya tAni santyeva kevalinA, kevalinazca jJAnAvaraNIyazUnyA iti syAttepAmapi kSAyikateti / kaizcideva tadabhyupagamAta, abhyupagateSvapi ca na tai kSAyikatvenAbhipretAni,kevalAvaraNakSayajAtajanmatvAbhAvAt / te hItyadhyavasyanti yaduta-kevalotpAdAdAgabhUvan yAni matyAdIni, tAni nA''vRtAni, kevalino jJAnAvaraNIyavandhAyogAt / na ca kevalena nAzitAni, tasya taistathAvirodhAbhAvAnmatyAdijJAnAnyapi cA''tmasvabhAvabhUtAnyeveti tAni santyeva, para na teSAmupayogaH kevalinAm / upayoge ca spaSTa evAsarvajJatvavyapadeza upayogApekSayA syAditi / vyAkhyAnti caitatpakSAnusAriNa -"naTThammi u chAumathie nANe" ityetatsUtramupayoganAzApekSayA napTe chAdmasthike jJAne samudAyopacArAjjJAnopayoge iti, na tu zaktirUpasya cchAdmasthikasya matyAde za iti / anye tu vyAkhyAnti yaduta-dvArajAlakagavAkSAdikalpa matyA da, sarvathA vyatIte bhitti kalpe jJAnAvaraNe kathaGkAra - sambhavediti nAstyeva cchAdmasthika jJAna, svarUpApekSayApi kevalinAmAlokitalokAlokAnA ca pratisamaya ki nyUnaM bhagavatA sarvajJAnA sarvadarzinA ? yadavalokayeyurmatyAdineti nAsya sambhava iti dvayorapi Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA -pakSayorna matyAdIni kSAyikANIti tu sthirapakSa , mamalakAnApaNamantarApi tasya prApte / kiJca matyAdIni bhaveyu kSAyivANi, na syustadA tAni tAratamyabhAJji, na syuranekabhedabhinnAni ca tAni, catvArigadadhikatrizata-caturdaza-paDa-dvibhedatvAttra meNa matyAdInAm / kSAyikatve tu na tAratamya, na ca bhedA kevalavaditi / kiJcaabhyAsAdinA vRddhayAdikamapi naiva yujyate, kSAyikasyotpIdasamayata evaikarUpatvAt / na ca yAvanti karmANi matyAdInAmAvArakANi tAni yadA kSiNiyustadA ki na teSA kSAyikatva ? kevalAvaraNakSaye kSAyikatAvaditi vAcyam, jaladharapaTalAvRtArkaprabheva kevalAvRtyAvRtajJAnasyaiva matijJAnAditvAt / matyAdiprativandha kakSayamantarA ca katha na kevalAvRtivilaya ?. iti tu naiva nodyam, dhyAnasyAnalasyeva tRNAdivanmatyAdyAvaraNamadagdhvA kASThakalpakevalAcchAdanasya dahanAsambhavAt / , "caunANa-tidasaNAvaraNA" itivacanAnmatyAdIni dezaghAtIni "kevalajualAvaraNa' tivacanAtkevala ca sarvaghAtIti / tRNAdikalpatAkalpanAnyasya ca sAradAtsannibhatA na kathaJcanApyanuciteti / anyacca-yAvanna kSINa kevalAcchAdana tAvattasya dhruva udayo matyAvRtyAdInAmiti na tAni kadApi jJAnAvRtikarmarahitasyAsumataH 'sambhavantIti spapTavAkSAyikatA, kevala tu kSINa jJAnapratibandhakAdRSTe jaayte| na ca badhnAti jJAnAvaraNamazato'pi tadvAnabhAvAcca tasyodayavAnapi neti spaSTavAsya kssaayiktaa| yuktiyuktaM caitat "nANatarAyadasaNamiccha dhuvaudaya"tti vacanAt / ata eva ca "caudasaNuccajasanANavigghadasagaM"ti "solasuccheo"tti dazamaguNasthAnacaramasamaye , paThyate / / "cau daMsaNanANavigghato" tti ca kSINacaramasamaye paThyate / tathA ca naiva sambhAvinI matyAdInA kSAyikateti / evameva ca kevaladarzanamapi kSAyikamekameva, na Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA cakSurdananAdIni / na ca nopAtta sUtre kevalapadamiti, anupAdAne'pyasyaiva bhAyikatA kevalayugalasyeti tdevopaadiiyte| yadvA-pUrva hi kSAyika prajApya 'jJAnadarzane'timAmAnyazabdena kSAyokazamike jJAnadarzanayozcatustribhedopAdAnAdatra kevalasyaiva yugala gRhyate iti na kApi vipratipatti / kSAyikatvAdeva cAnantAnuttarakRtsnapratipUrNatvAdivizepaNAnvita kevalayugalamiti dvayamapyetanna kSayamantarA kapAyANAm / satsu hi teSu pratikalamAkalanIyaH kalAvidA jnyaanvRtyaadivndhstnmuultvaat| ata evocyate-"kevaliyanANalabho nannattha khae kasAyANa" iti / kaSAyANA kSayo'pi ca pravacanoktakrameNaiveti pratipAdita-guNasthAnakramArohahatamohamiti 'paraparagayANa'miti ca / tathA ca yukttameva "kevalanANa sanAme"tti "kevaladasa sanAme tti ca" jIvasamAsavaca / etenAtmanvarUpabhAnamAtreNa kevalasattAvAdino nirastAH pApAtmAna sArambhaparigrahAH dRzyamAnabhASAjJAnagandhAbhAve'pi pUpUjayiSavaH / na hi lokAlokAvabhAsakatAM vihAya kSAyikaM kevalaM / 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasyeti 'ta natthi ja na pAsaDa bhUa bhavva bhavissa ca"tti sAmagrIvizepasamudbha tasamastAvaraNavicchedAjjAta sarvadravyaparyAyasAkSAtkArasvarUpa kevalamitivacanAcca / na cAtmano jJasvAbhAvyAdAvaraNakSayAcca samastavastvavabhAso na bhavet, AvaraNavicchede avazyamAvAryaprAdurbhAvAt / AvaraNAbhAvazca spaSTa eva na teSA, ye ramaNIramaNIyAGgaramaNArAmANAmastrAkSamAlAdiparikaritakaraNAH / mohamahAmallAbhihatAtmasvabhAvatvena yathArhaguNAnavApterityalamabhinivipTairvArtAprasaGgenApi / tathA dIyate-vitIryate sati sve yAcake ceti dAna-svasvatvatyAgapUrvakamarpaNam / labhyate-prApyate yAcanAyA sati ca sve parebhya iti lAbha:-parakIyasvatvaparihAreNa prAptiH, Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA ANM paraprerita svasvatvatyAgena svasvatva vaa| bhujyate-abhyahiyate'punarbhAvena vastUnA dhAnyanaksannibhAnA sukhasAdhanatayA prayogaH "sakRdeva bhujyate ya sa bhogo'nnanagAdaka" itivacanAta, makRttva ca prakaraNabalalabhya, pazcAdupabhogo yata paThito'tastadviparItaM zeSamanna grAhya, tathA coktamevApatita / tathA upeti punaH puna / na ca vAcya kathamupazabdo'bhidadhItainamartha, yata "upAsanne'dhike hIne" ityAdau naipo'rtha iti / Adhikyena samAnatvAt / yadvAnipAtAnAmanekArthatvAdigmAtradarzanameva kogAdinA niyate, rUDhayA zaktiniyamyate kozena tAvanna tena nAnyA zaktinatyavaseyam, yaugikasyApi bhedasyAbhyupagamAttanna kogAdarzanenApramANatA prastute prakalpyA kalpanayA AptAkhyAtAnugate / bhujyate-sukhasAnatayA prayujyate ya sa upabhogo'sakRdaGganAdisannibhAnA sukhasAdhanatayA prayoga "puna punarbhojya upabhogo'GganAdika" itivacanAt / tathA vIraNa vIrya 'zUravIra vikrAntA'viti vacanAt,"RvarNavyaJjanAntA yaNa" [si0 5 / 1 / 17] iti yathepTarUpa naSpatti / Atmana zaktiriti, zArIrikI tu tatprabhavaiva, anyathA'zarIriNA na syAdeva sA, nAsti teSA, vIryasyAnantacatuSTaye parigaNanAt, Atmana svabhAva eva ca jJAnAdivadvIryamiti bhavatyeveda tepAmiti / etena jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamasamuttha AtmaguNavizeSo jJAnamityabhiyuktaproktaM saGgacchata eva, zaktimantarAtmana kasyacidapyabhAvAditi / etAni paJcApi dAnAdIni jIvasvabhAvabhUtAni kevalamantarAyAbhidhAnenAdRpTena vihatAni paJcabhedavatA, kSaye cAbhrapaTalavilayanAvAptanirAvaraNatAvistAritaprabhApaTalaprabhApatiriva jIvo'pi prathitadAnAdiguNaprastArako bhavedeva / na ca jIvAnA katha svAbhAvika dAnAdIni ?, yato'paravastudAnAdAnAdisAdhyAni Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vizikA tAni sasAriNA parAparavastusasargeNopAdhikatvAtsambhave'pyeteSA muktAtmanA tu tatsambhava eva kathamiti cet, satya, paudgalikavastudAnAdAnAdIni kAryabhUtAnyeva vyAkhyAyante saukaryAya tattvatastu tadAvaraNakSayottha AtmapariNAma eva dAnam / eva lAbhAdI - nyapIti na kSati / na hi kAryAbhAve kAraNasyAsattvam, anyathAyogolake vidyamAnasyApi dhUmakAraNasya vaha, nerghaTakAraNAyA mRtsnAyAJcApyapalApApatte, nityasya svarUpayogyasyeti niyama-tvananumata eva, Izvare'pi sukhadu:khotpattiprasaGga, sacetanatvenAtmatvAt / adRSTAbhAvena na svarUpayogyatA tasyeti cet, na kiM sAtrApi muktAtmanAmiti / AtmaguNApekSayA vA santyeva dAnAdIni siddhAdInAmapIti, nanu dAna tAvanmamatvatyAgo lAbhazca svatvApAdanarUpatvAnmamatva bhoga kSudAdivedanIyapratikAra upabhogo vedodayAdiprabhavecchApratIkAro vIryaM ca sahananAdisampAdyazarIradADharcajAta sAmarthyameveti na bhinnAnyetAni krameNa rAgatyAga rAgavedanIya mohanIyapratIkAranAmakarmarUpatvAdeSA / tathA ca kimiti cennaitAni guNA. na vAntarAyakarmaNAssvAryANi tathA cAnyAvArthAbhAvAtkarmasa ikhyAvyAghAto'ntarAyocchedAtkSAyikAraMca bhAvAzcatvAra eva syurevamiti cet, satya, tAvadavadheyamavadhAraNAvadbhirbhavadbhirvastutattvam, yaddona kevala mamatvatyAgarUpam, tathAtve tasyAbhAvatvApatte tathAvidhAtmapariNAmajanitameva / mamatvavicchedastu dAnahetu / eva lAbho'pi na mamatva, kintu tatsadbhAve bhavettathAvidhAnAmanyathA kSINaghAtinA na syAdeva lAbha / eva bhogasya kAryaM kSudAdipratIkAra / upbhogsyecchaadinirodho'pi| vIryaM tu spaSTameva garIrAdisampAdyamapyAtmaguNa eveti, naitAni na bhinnAni tathA sati cAvazyamabhyupeya zeSamapi yathokta na kintu 1 135 , Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - - - - - - - - miti| samyaktva caupagamikabhAve prarUpitameva / vizeSastvetAvAneva, yaduta-jinakAlIno nara kSapakazreNiyogya kSapayati cAnantAnuvandhikaSAyasamyagmithyAtvatadubhayarUpadarzanamohalakSaNA sapta prakRtI., kSayazca ni.sattAkIbhAvaH, upazamastUdayanirodha., tathA copazamalavdhasamyaktvasya syaatprtipaatto'vshyttyaa| asya tu na kadApi tatsattAbhAvAnnUtanabandhAbhAvAcca, tathaiva zeSANAmapi kSAyikANAmapratipAtitvamavagantavyam / cAritra tu kSAyika kSapakazreNikrameNa, kSapakazreNizcaiva-"aNamicchamIsasamma aTTha napusitthiveyachakka ca / pumavea ca khavei kohAie a sajalaNe // 1 // " iti / tathA ca kevalajJAnAdyA nava kSAyikA iti| nanu ca "khayapariNAmi udayA aTThaNha vi huti kammANa" itivacanAt zeSakarmaNAmapi kSAyiko bhAva svIkarttavya , tathA ca zeSakarmakSayodbhatA api bhAvA avazya vAcyA / na ca zeSANi na kSiyantyadRSTAni, tathA sati mokSatvAbhAvaprasaGgAt / na cAsti mohamRte'nyasyopazama , kSayopazamo'pi ca na vedanIyAdInA caturNAmiti svIkartavyaH eva kSaya eSAm / tathA ca tadudbhavA bhAvA api vAcyA eva / tathA sati ca na navaiveti yuktamiti cet, satya, zeSANAmapyadRSTAnAmasti kSaya , para na tadudbhavA guNA siddhAnte kvacidapi jegIyante jJAnAvRtyAdikSaye jJAnAdyutpattivat / AvArya ca na tepA kiJcidasti,tathA sati jJAnAvRtyAdivad vypdeshprsnggaat| sukhAdyAvArakatvaM vedanIyAdInA tatsvabhAvatvAdAtmana iti tu na tasyopaSTambhakatvAt / anyacca-yAnyAtmaguNaghAtInyadRSTAni yAni ghAtInItyucyante, teSA kSaye tadAvAryA guNA. prAdurbhavanti / na cAghAtinAmAvArya kiJciditi na teSA kSaye kSAyikaguNotpatti / tathA ca navava kssaayikaa| na cAnarthakasteSA kSayastatkSaya eva yathAsthitAtmasvarUpodbhavAt, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA svarUpapratibandhakatve ca na ghAtitvamAtmaguNaghAtakAnAmeva tthaatvaat| tathA ca bhagopagrAhINyevaitAniAcatvAri kathyante / yadvAguNasthAnApekSayA bhAvavicAraNAyA prakrAntatvAccheSAghAtikarmakSayaJca caramaguNasthAnake prAnte, tadudbhavAzca guNA. siddhadazAyA prAdubhavantyanantasukhAdyA , siddhadazA ca guNasthAnakramAtirohAtikrAntA kAryarUpeti na shesskssaayikbhaavsmbhvH| yadi ca "duvihA hoti ajogI sabhavA abhavA niruddhajogA y| iha sabhavA abhavA uNa siddhA je savvabhavamukkA // 1 // " itivacanena siddhAnAmapyayogitva svIkriyate / ayogiguNasthAnIyA hrasvapaJcAkSarAtmikA sthitizca sabhavAyogina Azrityeti sopaskAra ca vyAkhyAyate, tadA syAdeva zeSANA kSAyikabhAvatvam, paramatra tadguNAdhikAratvena navoditA ityavadheyam / siddhatvaprAdurbhAvazca samastAdRSTakSayAt, na tvekatamakSayAt / iti nAsAvapi siddhatvAkhyaH paripaThita kssaayike| yadvAbhavantUpalakSaNenAnyAnyapi / yaduktamanuyogadvAreSu-"se ki ta khayanipphanne 2 aNegavihe pannatte-uppannanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI khINAbhiNivohiyanANAvaraNijje, eva0 suyaohimaNapajjavakevalanANAvaraNe anAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe nANAvaraNijjakammavippamukke kevaladasI savvadasI khINanidde khINanihAnidde khINapayale khINapayalApayale khINathINagiddhI khINacakkhudasaNAvaraNe eva0 acakkhuohikevaladasaNAvaraNe anAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe darisaNAvaraNijjakammavippamukke khINasAyAveyaNijje khINA sAyAveaNijje aveyaNe nivveyaNe khINaveyaNe subhAsubhaveyaNijjakamma vippamukke khINakohe jAva khINalobhe khINapejje khINadose khINadasaNamohaNijje khINacarittamohaNijje amohe nimmohe khINamohe mohaNijjakammavippamukke khINanirayAue,evaM0 tiriyamaNuyadevAue Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 138 aNAue nirAue khINAue Auyakammavippamukke gatijAtisarIragovagavadhaNasaghAyaNasaghayaNarsaThANabhaNegavodiviMdasaghAyavippamukke khINasubhanAme khINaasubhanAme anAme 3 subhAsubhanAmakammavippamukke khINauccAgoe khINanIyAgoe agoe3 subhAsubhagoyavippamukke khINadANatarAe eva0 lAbhabhogauvabhogavIriyatarAe aNatarAe niratarAe khINatarAe atarAyakammavippamukke siddhe buddhe mutte parinivvuDe atagaDe savvadukkhappahINe se ta khayanipphaNNe" iti sUtrAnurodhAdevam / tattvatastu na tatrApi zeSakarmakSayodbhatA guNA darzitA iti navaiva kSAyikA / nanu ca matyAdyAvaraNAnA kSayo bhavati na vA ? bhavati cet, tatsamudbha tA katha na kSAyikA bhAvAsteSA tvastyeva dhAtikarmatvamiti cet, satya, vrajanti kSayaM, anyathA nirAvaraNatvAnupapatte , para na tadudbhavA minnA guNA kevalAdibhyo, yena vyapadizyara~ste pRthagiti / kevalAdyAvRtyapanAyakAdhyavasAyenaiva tepI nAgAtsamUlam, utpadyate canintara kevalameveti na bhinnAni matyAdIni pratipAditAni / cakArazcaM kssaayikaannaamvaantrbhedjnyaapnaayeN| ye aupAdhikA bhavasthakevalatvAdaya ucyante te'trava, na bhinnA iti / yadvA-AtmasvarUpataiSA jJApayati / tathA ca netarotpAtukabhAvavadasya sAntatva, karmaviyogajanyatvAt / viyogazcAnanto'pi bhavatyeva, anyathA dhvasasyAnityatvApattai ve ca svarUpasyodbhava , kintu prAdurbhAva evN| tathA ca notpattimattvAdapi mAntatAprasaGga / tatheti vakSyamANekSayopagamasya kSAyikavat sadbhAvatAjJApanAya, tena nirastAste, ye kalpanA kalpayanti svamanISayA yaduta-pratipAdanIyazcitvAra evaudayikaupazamikakSAyikapAriNAmikAkhyA bhAvA , kSAyopagamikastu sAnnipAtikatayA na pRthak, tasya kssyopshmlkssnndviksyogruuptvaaditi| tepA. nirAsazca Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA kSayopazamasya vilakSaNaguNotpAdakatvAt, sAdhanantatvaniyamAbhAvAt, pradevodayavattvena kSAyikaupazamikobhayavalakSaNyAt, aupazamikAdanantara kSAyikAt pUrvaM bhAvAt, matyAdisvatantraguNaprabhavatvAccohanIya. sudhIbhiH / sAnnipAtikA hi sayogarUpeNa vAcyA eva, na tu tato vilakSaNaguNasya prAdurbhAva , kevala ke sayogA. kutra sabhavantIti vicAraNAyaiva tadupayogaH / ata eva ca saDagrahakArairbhAvajIvAdhikArapaThitabhAveSu nAsAvupAnyAsi / kSAyopazamikasya ca cetsvIkriyeta sAnnipAtikatA, chAdmasthikajJAnadarzanAjJAnalabdhisayamAsayamAnA vyavaccheda AkasmikatA vA, jAtyantaratve ca dvisayogAt spaSTaiva na sAnnipAtikatA / 'khaovasamie"tti / kSAyopAmika:kSaya uditasya, upazamo'nuditasya kSayopazamAbhyA nirvRta. kSAyopazamika / bhinnazcAyamaupaza makAt, pradezodayavattvena pratipAtaniyamAbhAvAt, kSAyikatAvApte krameNa, sarveSAmapi ghAtinA viSayatvAt, sa tu "mohassuvasamo khalu"tti vacanAt pUrvoktayuktezca mohasyaiva kevalasya / na ca vAcyamupagamazrutisAmye kikRto'ya bhedaH, kSayastu tatrApi siddha evArthabalAditi / tatra dvidhopazamaH / atra tu vipAko'dayasyetyuktaprAyameva / zrutisAmya dvividhasyApi upazamazabdavAcyatvAvirodhAt / na ca vAcyamaupazamikasyaiva dvibhedatva kathyatA, sarvopazamadezopazamajatveneti / tathokte. saukarye'pi bhAvArthAnabhigamAt / aupazamikAdupazamapradhAnAt kSAyopazamikasya tu pradezodayavedanena kSayonmukhatvAdbhinnatva kSayamizratva cAsya saGgamanIyaM tathaiva / anyathodIrNasya kSayastu tatrApi, para vizepo'yamevAtra yatkSAyopazamikAvasthAyAmapi nUtananUtanavedanena kSapayatItidhvananAya ubhayatA''mnAteti / 'vipAko'nubhava tatazca nirjare'ti niyamenoditasya ca nAmazeSatA syAdevobhayatrApi tannodya na, nArtho'tra kSaya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 140 zabdeneti / saDakramAdivyavacchedAya vobhayatra kSayo vyAkhyAyate, tata eva ca kSayopazamaniSpannatA matyAde saGgatA bhvti| na hyanyathoditapUrva tadAvaraNa tadavasthAyA vyAghAtaka bhavati, yena tanniSpAdyatA teSA saGgatA bhavediti naupagamike kSayayojanA / atra tu paThitaH kSaya zabda., tadupapattaye ca vipAkodayasyaivaikasya nirodho'bhyupagato nobhayo , tathAtve ca kSayAbhAvAta, kSayonmukhatvAdeva ca kevalAdopazamikAdasyakadhodayanirodhino'pi vizuddhiprakarSa AmnAyate bhASyakArAdibhi / kSAyike tu bandhAdikSayAnna kSayazavdayojanA saGgateti dhyeyam / dhvanita ca pUjyapAdairapi samyaktvatrayalakSaNamevamkhINammi uiNNammi aNuijjate asesmicchtte| atomuttakAlaM uvasamasamma lahai jIvo // 1 // khINe dasaNamohe tivihammi vi bhavaniyANabhUyammi / nippaccavAyamaula sammatta khAiya hoi / / 2 / / micchatta jamuINNa ta khINa aNuiya ca uvasata / mIsIbhAvapariNaya veijjataM khaovasama // 3 // " iti / atra zeSamithyAtve'nudIryamANa iti, niSpratyavAyaMmiti, mizrIbhAvapariNatamityatra- prAgatattattve vividhAnamiti ca cintanIyAni matimatA, yenoktapUrva bhAvi sphuTamiti / aSTAdazadhA cAya paripaThyate pravacanAnUcAna / tadAhu - "jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedA samyaktvacAritrasayamAsayamAzce"ti [tattvArtha0] / tatra jJAyate-sAmAnyopasarjanena vizeSamukhyatayA gRhyate vastvaneneti jJAna-sAkAropayogavAcya svaparAbhAsyasAdhAraNa AtmaguNa iti yAvat / tacca yadyapi matizrutAdibhedena paJcadhAsti, tathApi pUrva kSAyikabhAvavyAkhyAne kevalasyoktatvAccheSANi catvAryeva kSAyopazamikAni matizrutAvadhimana paryAyAsyAnIti pratipattavyam / na ca - vAcya zepANA mmRtipratyabhijAtAnumAnopamAnArthApattyabhAvasambhavaitihyaprAtibhA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaviMzikA 141 pekSikAdijJAnAnAmanekeSA sadbhAvAtkatha paJcaiva jJAnAnIti, katha ca kSAyopazamikatva caturNAmeveti / yata indriyAnindriyodbhavaH samagro'pi bodho matireva, kevala vihAya zrutam / yaddhA-avagrahAdikramotpanno bodho mati / tathA ca vihAyatihyaprAtibhajJAne zeSANi sarvANyevavidhAnIti na matitva vyabhicaranti / tathAhi-smRtistAvat pUrvamavagRhIta Ihito'peto dhRtazca yo'rtha tasyaikasambandhijJAnAdibhirudbhavantI kathamiva matijJAnatA vyabhicaret ? / paThyate ca spaSTameva smRtermatitvamabhiyukta / ittha nizcitasyaivAvicyutivAsanAsmRtirUpa dharaNa dhAraNeti avagrahAdikrameNa pUrvamavadhRtasyaiva tadityullekhena smRtitvAt / udAhriyate ca tattIrthakarabimvamiti / nanu matijanyA smRti syAnna tu matireva, yato'vagrahAdi pUrvameva jAta nAdhuneti cenna, matijanyasyApi matitvAt zrutajanyasmaraNasya zrutatvameva / yadvA-astu tasyApi matitva "avakharalabheNa samA UNahiyA huti maivisesehiM / te uNa maivisesA suyanANabhatare jANa - // 1 // " iti paramamunivacanaprAmANyAt, zrutopagrAhakatvena tasya zrutatvAbhidhAnopapatte, zrutasya ca spaSTameva dhAraNAkhyamatijJAnajanyatvamAmnAyate / smaraNa ca dhAraNaiveti tu nirNItameva / na ca smaraNasyA'pUrvArthAvagAhakatvAbhAvAdaprAmANya dhArAvAhikajJAnavat nirviSayatvAdvA marumarIcikAjJAnavadveti vAcyam / tattedatvayo. spaSTameva bhedAt / apUrvArthakagrAhakatAyA dhArAvAhikajJAnamapi na sarvathA nApUrva, na cApramANa, prameyatvAbhAvApatte., nirvipayatA'pi nAsya, ananubhUtasyApi smaraNaprasaGgAt / anyacca-smRtiprAmANyAbhAve kathamivAnumAnasyApi prAmANyaM jegIyamAna jAghaTayAt,vyAptismRtimUlatvAttasya / heto sAdhyAvinAbhAvitva hi yatpUrvaM nizcita tadRSTavA liGga smaryate, smRte ca tasmin pakSe sAdhanadarzanAta Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaviMzikA 142 ~ ~ ~ - ~ - - - - - - - - - - - - - - - -- sAdhyasattA nizciyate, ajAtAyA ca smRtI na kathaMDAramapi dRSTasAdhanasyApi nizcitasAdhyasAdhanA, vyabhicAritvasyApi sampadyate'numApratheti, tasyA aprAmANye ca viparyayajAnAdiva katha tasyA jAtamanumAna prAmANyabhAvamAskandet 2 | AstAmanyat, smateraprAmANye naiva vyAptirapi nishcitaa| yato nahi dRpTamAtravastvAlocanena vyAptinizciti., kintvananyathAbhAvitvagrahAdinA / tathA ca vinA smatimaprAmANye vA tasyA., kathaDAra sA? / tattvatastu tasyA aprAmANye pratyakSasyApi naiva prAmANyanizcayaH, yathAvastutvasya tayaiva nizcayAt, tanna smRteraprAmANyamAzrayaNIyamAtmaprAmANyavighAtakaramiti / pratyabhijJAnasyAprAmANye tu nava prathayitu praakrmte'numaanprthaa| yato dRzyamAnasAdhanasya dRpTapUrvasAvanasamAnatA yAvanna nizcitA, tAvaduddha tadhUlidhUsaranabhobhAgadarnanAdiva na vyAptismRtiH, bhrAntyA smRtI cA na prAmANyam / na caikatra lUnapunarjAtanakhAdAvaprAmANyAvalokanena sarvatrAnAzvAsa AtmanyAzvAsavatAmaha kartuM, anyathA pratyakSANAmapi dvicandrAdInAmanRtAnA darzanAt sarvepAmapi tathAtvApAto dunivAra samApattan kena nirodhya ? / indriyadopodbhavAni tAni cedanRtAni pratyakSANi, tahi pratyabhijJApIya pUrvAparavicArAbhAvAditi nizcIyatAm, kA hAni ? / pUrvAparakSaNaviziSTatA bhinneti cet kimAha ? na tAvatA vizepyanAzo vaiziSTyanAzamAtreNa, tathAca sarvathA bhinnatA dravyasya na,anyathA dhvasta dhvastamiti pratItyApatte ,smaraNAdyabhAvasya -pratyakSasyApi cAvisavAditvanizcayAbhAvena prAmANyAnavagamaprasaGgazceva sati durnivAra / ida madIyamityAdivyavahArocchedaprasaGgAcca spaSTava vanecaratA svavAkyasiddhA digambaratA cApadyeta / nanu so'ya vaha nisAdhana sa evAya jinadatta ityAdividha hi pratyabhi Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 143 mmmmm jnyaanmucyte| vyAhata cedaM pratyakSameva, yato mahAnasIyo vaha nisAdhano dhUmo'nya , anyazca pArvatIya iti katha tayoraikyaM ? / tathA sati ca katha so'ya vaha nisAdhana iti jJAnamavApnuyAt prAmANyabhUmi ? / pUrvaM hi ye jinadattazarIre'vayavAste nAdhuneti katha tatrApi sa evAya jinadatta iti syAtprAmANika salApa ? / tathA ca nirNItaprAmANyasya lakSyasya bAdhe lakSaNameva dUpita syAditi / spaSTA aprAmANikI pratyabhineti cet, na, AdyAyA tajjAtIya evAyamityAdivadAlocanena dRpTapUrvasajAtIyatAyA prAntye ca tadabhidhAnAbhidheyatAyA tAtparyAt kathaJcidbhedAbhedavAde ca na kathaJcanApyasaGgatameva, kathamanyathopalakSaNAha vAnAdika vyavahriyamANa yuktiyukta syAt ? / na ca vAcya varttimAnikAnubhavAtItAnubhavasmaraNasaGkalanArUpasyaitasya pratyabhijJAnasya kathamiva bhinnatvam ? / tathAtve ca dvIndriyAdigrAhyaviSayajJAnAnA smRtitakyAdInA ca bhedena bhedeyattA vizarArutAprasaGgAditi cet, satya, paraM bhinno'nubhavo bhinnamanubhUtasmaraNa ca yatra yugapadudapAdipAtA yadyapi, tathApi na tatra pratyabhijJAnasyodbhava , kintu jJAnadvayasya bhinnasyaiveti pRthaktA pratyabhijJAnasya / ata eva cAloko vaha nivyApyo dhUmavA~zca parvata iti satorapi smaraNAnubhavayo numAprathA prathate / na ca dvIndriyAdiparicchedyameva, pratyeka svaviSayanizcayavidhAnapratyalatvAt hRSIkANA / parimANAdinizcayo'pi yathAsvameveti na dvIndriyAdivipayagrAhakAdhikyam, smRtitarkAdInA ca naikatrIbhUya viSayavedana viziSTaM samasti, yena pRthagejJAnAGgIkAraprasaGgena bhedeyattA vizIryeta / kecittUpalakSaNamidamityAhu / tathA cAnyajJAnasayoge'pi naiva kssti| nanveva sAjAtyena pratyabhijJAnasya siddhau vaijAtyenAnyadapi ki na sidhyediti . Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 144 cenna, tasyApyanubhavasmaraNakasaGkalanArUpatvAt / dRSTe mahipe smRte ca sAdRzyAdinA gopiNDe vaicitryAvagame ca spaSTameva vijAtIyo'ya gopiNDAditi bhavediti jJAnam / na ca vaicitryAvagamazca kathamiti vAcyam, piNDadvayadharmAlocanAyA tasya svato bhAnAt / na rUpa rasato vijAtIyamityatropayujyeta pramANAntareNAbhAvasya sAjAtyAbhAvavodhanAbhyupagame'pi vaijAtyasattAbodhana tu manasaiva vikalpanIyam / na ca sAjAtyAbhAva eva vaijAtyamiti tattadabhAvena bodhanIyatAmApayeta, tasya nipedhamukhenaiva bodhanAt / tathA ca sa evAya jinadatta , tajjAtIya evAya gopiNDo, gosadago gavayo, govijAtIyo mahiSa ityAdIni sarvANyapi pratyabhijJAnAnyeva / etadapi matijJAnameva, pUrvAnubhUtasyedAnImanubhUyamAnasya ca saGkalanArUpatvena zrutabhinnatayendriyAnindriyodbhavatvena ceti / tarko'pi na vyabhicarati matijJAnatAm / yatastrikAlIkalitasAdhyasAdhanAdyAlambanajJAnarUpo hi sa / tacca kvacid vaha nidhUmAdI jJAnapaJcakenAnupalambhadvaya-sAdhyopalambhasAdhanopalambha-sAdhyAnupalambha-sAdhanAnupalambhAtmakena / na caitatsarvamavagrahAdyantarA hRSIkA'nindriyasAdhanamantarA ca / na ca vAcya tarkasyAmAnataiva yuktA, vikalparUpatvAttasya / meyAdhInA hi mAnaprAmANyasiddhi / na cAsti meyamasyeti / sarvathA'satA zazazRGgAkAzakusumavandhyAstanandhayAdInA vikalpAvipayatvena sarvathA vikalpasyApramANatvAbhAvAt / anyacca-asati tarkasya prAmANye kathaDAra vyavasthApyeta vyavasthApriyairapi pratyakSasyApi prAmANya, prameyAvyabhicAritvajJAnarUpa hi tat / na ca vinA tarkeNa yathAvanizcIyate ca tat / na ca dRSTe'pi pratyakSeNa vipaye tarkazUnyo jJAtumalam , ipTAnipTobhayAnubhayAdimattAdipratyakSavattasyAkiJcitkaratvApatte / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA katha ca vinA tarkeNa vyAptigraho'pi devAnApriyoNAm / yato na hi sahacAradarzanamAtra vyAptinizcAyakam, vajrasyApi pArthivatvena lohalekhyatvAnumAnApAtAt / kintvavinAbhAvanizcayenaiva vyaaptinishcyH| na, cAsau vinA tarkamityavazyamabhyupeyA. prAmANikatA tarkasya / aprAmANye ca tasya sutarA vyApteraprAmANyApattyA'numAnamAnaprAmANyavyavaccheda. / sojya tarko'pya hAparanAmadheyo nAtiricyate matijJAnAd etasya manojJAnarUpatvAdeva / na ca vAcyaM vicArarUpo'ya na tu jJAnarUpa iti / tathA sati jJAnamAtrasyaiva pratyakSAdestathAtvApAtAt / yathA hi sma-yA jAnAmIti smarAmIti smArayAmIti cAnubhava. smRte. siddhizca, tathaiva tarkeNa vedmIti tarkayAmIti pratyavatAritastarkeNa tarke veti suprasiddhasvasvAnubhavAt spaSTavAbhyupeyA tarkasyApi smRteriva, jJAnarUpatA pramANarUpatA ceti / tadevavidhastarko'pi nAtigete matijJAnasvarUpam, hRpIkamanonimittatvAt, tatsvarUpasya ca matijJAnatvAt / yata Ahu saGagrahakAripAdA -"tadindriyA nndriynimitt"miti| tathA sAdhyAvinAbhuvo hetoH sAdhyanizcayarUpamanumAnamapi matirUpameva pratipAditAyA eva yukte , na cAnumAnamapramANam, tathAvacanasyava anumAnAprAmANye'prAmANikatvena anumAnaprAmANyadhrauvyAt / tatprasaJjanamapi parepA nApramANena, paryanuyojanamapi nAprAmANikenA'satA vA gaganakusumakalpena / anyacca-na syAdvacanIya vAkyamapi, prAmANya cennAbhyupagamyate'numAnasya, parAbhisandhi sAvadhAnatA zuzrUSA vA'nabhisandhAya tatprayogasya madonmattavacanatvApatte / kAryeva ca na jIvajIvanapraguNajIvanapAnAdikA kriyApi vinA'numAnaprAmANyavAdam / na ca sasazayA' tatra pravRttiranubhUyate, yena sagayAt syAtpravRtti., na ca sazayo'pyabhAve. prAmANyasya ghaTAkoTimATIkate, smRtirapi ca nApratibandhazUnye Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 146 yujyata iti vyabhicaratIti pratyAkhyAyate cetka kimAha, na hi yAvadanumAnasya prAmANyamAmnAyate AmnAyavedibhiH, kintu yadeva saddhetuprabhava ni zepadoSApohita tadeva / vyabhicAritvajJAna prativandhakaM cet, pratyakSasyApi kiM na tathAtvaM? vyaktivizeSasyaiva tathAtvAnusandhAnAditi ced,atrApi na yAvadanumAnasya vyabhicAritva pratisancattaM, vyaktestatpratisandhAne tasyA eva pratyakSavyaktivadaprAmANya bhavanna kenApi nivAryate / na laukika nAbhyupagamyate'numAna, kintvatIndriyAtmAdRSTAdisAdhakamiti cet, tadapi cet saddhetuprabhavamabhyupeyamevAvisavAdipadArthAbhyupagamatatparai / asaddhetuprabhavatu laukikamapi naivAbhyupeya vicakSaNairiti / kolaukika-lokottarayo do'bhipreto buddhimadbhiratIndriyasAdhyake prativandhApratipatteriti cet, na sA cet, ka. kathayet pramANabhAvatAmasya, para gatyAdinA'tIndriyasyApi manaso lakSaNAd / yadi prativandhapratipattistatrAvitathA tadA kA'vitathatA'sya, yenAbhyupagamya nAsya prAmANya ? / atIndriya mana iti * tadvipayakasyAsya prAmANyAnabhyupagame naiva rAtrI pidheya gRhadvAramapaharaNavuddhe pratyakSAbhAvAJcaurasyApratyakSatvAta, vihite hi caurya pratyakSabhAvAt vArttamAnikatvAt pratyakSasya, kalpanApi vinA'numAna na prabhavatyudbhavitum / na ca vastUnA svatva vAcya, viziSTaciha nAdinA svatvasyAnumeyatvAdeva / kiJca-vinA'numAnaprAmANya katha svaprasUsadbhAva vetsi svaprasava vA?, avedane cAnayo spaSTaiva kaandishiktaa| tathA ca na smRtipratyabhijJAnatarvAnumAnAni matijJAnamatizerate iti tattvam / UcuzcAnUcAnA api-"matiH smRti sajJA cintA'bhinivodha ityanarthAntara"miti / nanu mA bhavantu smRtyAdIni pUrvoktayuktermatyatigAyIni, paramapamAnAdIni tathA bhavanti na nivArita gakyAni zakreNApIti ceta, mA hi tvaritvam / yato Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 147 vicintaya-yathopamAnaM tAvanna bhinna pratyabhijJAnAt, sAdRzyajJAnamAtratayA bhinnatve tu vaisAdRzyasyApi hetu vAcyaM syAdanyadapi, tadabhAvajJAnAccettat tadA vaisAdRzyAbhAvAdeveda na tatra ki nibandhana ? pravRttinibandhanamida ced, apara ki na nivRttinibandhana pravRttinibandhana cApi / sAdRzyadarzanotthajJAnatvamapyasya pratyabhijJAnatvamevAvagAhate dharmapratyabhijJAnena dharmipratyabhijJAnAt, tannAtirikta pUrvoktAdupamAna, [na] tena tadantarbhAvavicAro'pi yuktiyukta / evamarthApattirapi na bhinnA'numAnAt trkaadvaa| tathA ca tatra kvacitpakSAdivikalpAbhAve'pi na kssti.| na ca vicArazUnyAnAmabhyupagamyate sA, vicAravatAM ca tarkavalAdudbhavantI sA na tarkAdatizAyinIti / tarkazcAnanubhate'pi vastuni vastudharmaparyAlocanayodbhavatyeva / na ca sarvathA'sati pravartate'rthApattirapi, anyathA'nupapanno'rtho'dRSTa kalpayettadupapAdakamityevaMlakSaNA vA'rthApattirnAnumAnaprathAmatikAmati, anyathA'nupapannahetuprabhavatvAttasya, vyAptyAdyapratisandhAnaM pATavAdeveti / bhavati hyabhyAsapATavAdanyatrApi sphutttaamntrennaapyvgrhehyorpaayodbhv.| na caitAvatA'vagrahehayorantareNaivApAya iti nizcetu zakyam, anavagRhItasyehAviSayamanIhitasya cApAyaviSaya samavatarItumevAzakyatvAt / tadvadatrApi pakSadharmatAvyAptyAdisamullekhasphuTatAbhAve'pi naanumaanbhinntaa'syaabhigntvyaa| tattvatastu hetupakSavacanAtmakamevAnumAnamapi vyutpannAnapekSyocyate'nUcAnapradhAna. / na ca sarvathA'tra na tadullekhaH, tacchandollekhAbhAvastvanumAne'pi sama eveti nAbhiniveSTavyamApattipramANapArthakye vicaarvishaardH| yaccocyate yadyapittiranumAnarUpA samabhigamyate, kiM liGga tatrAbhimantu yogyaM? yatra gRhavRttitvAbhAvena devadattasya vahittitvakalpanA hyApattistatra na gRhavRttitvAbhAvo hetutayAbhipretaM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 148 (yogya) bahirvattitvaMsAdhyasya, mRtAderapi tathAkalpanaprasaGgAt / jIvana ca gehAdarzanenaiva sandigdhatAbhUmimArUDham, tatastadvizipTamapi na gehAvRttitva vahirvattitvasAdhanAyAla, sandigdhavizeSaNatvena hetoAMgAsiddhe sAdhyasiddhepi sapratyUhatvAditi / tadapi na smnyjsm| yato yadi tAvajjIvanameva sandigdha tahi kthmrthaapttirpyunmjjet| na hi gehAbhAvamAtreNa devadattasya vahi sadbhAvo nizcIyate kalpanayA, kintu jIvanasya kuto'pi jyotiyAdinA nirNaye eva / tathA ca kA'numAne'pi kSatiH ? yato jIvane nizcite gehAttitva gamayedeva bahirvRttitvam, jIvata parimittakSetravRttitvaniyamAt / evaM cAyu sattAvaiziSTyAnvita gehAvRttitvaM vahirvRttitva sAdhayedeva, vahirvRttitvasandehe ca na kimapi kSIyate na , sandigdhasyaiva sAdhyatvenAmnAyamAnatvAt / pratIta ca na syAtsAdhyA "apratItarmanirAkRtamabhIpsita sAthya"miti [pramANanayatattva] vacanaprAmANyAt / gehAvRnerjIvanAnyathAnupapatti reva' vahirvRttitva sAdhayet / tathA katha gehAbhAvo vahivRttila sAdhayedityapi, nirastameva / na cAtra nAnvayitA vyAptirapi, jIvata kutracittitvaniyamAd,gehAvRttitva vA adhyakSasiddhamiti pArizepyAvahivRttitvasiddhiH siddhisaudhamaMdhyArohantI nAnumAnAdApattyA vilamvayitu gkyaa| anyacca-kalpanApi niyamAnditA syAt anyathA vA ? / Aye, spaSTamanumA, antye, na yathArthatA / na ca vAcya zrutAderapi kalpanA tu bhavati, liGgatvaM tvadhyakSAdeveti / liGgasthApItarapramANasamadhigamyatvA''mnAyAt tatvato liGganizcayasyavAnumAnahetutvAt / ata eva na liGgamevAnumAnahetutayA''mnAvate AmnAye, kintu liGganAnameveti na zrautArthApani kalpanAyAmapi kSatiH / tattvatastu takAdevArthApattibhAve na ko'pi virodha / ubhayamapyetanmatijJAnamiti tu nirNItameveti / abhAva Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA -: 149 syApi praNigadyamAnA bhinnapramANatA- na jAghaTIti / kathAkAra tarhi parigaNanA tadabhAvAnyaneti saGgacchate jegIyamAnam / yato vicAraNIya tAvat prathama ki pramANatva nAma pramAkaraNatva svArthavyavasAyitva vA? yat kimapi bhavatu, tathApi bhAvarUpameva tadityetAvannivivAdameva / tathA ca spaSTameva na tadabhAvavyavahAryatAmeti / anyaccapramANa hi prameyamavagamayannavApnoti sadbhAvavyapadezyatAm, ida kimavagamayet ? na tAvatsparzAdi, tasyaindriyakatvena pratyakSavipayatvAt / nApi prativannaprativandha dhUmAdi nA'tIndriya hutAganAdivat parokSa sipAdhayipita, kSamamavagamayitum, vyaaptyaadinibndhntvaattdvgmsy| tathA anyadapi vAcyAdikamavagamayitu nA'lam / tathA ca prameyAbhAve kathamiva pramANatA'sya? / abhAva evAsya prameya iti cet / nanu-kiM bhAvavyatirikto'bhAvo bhAvAzrito vA pricchidyet?| Adye,andhasya-sarvAbhAvAvagati ,tenAnavalokanAd bhAvAnAm / athocyeta yogyatAyA satyAmiti cet, sA ki kuryAt yena pravizyate / tattvataHtu, prtykssaadinivRttirevaabhaavtyaa'bhimtaa| nivRttizca na jJAnarUpA, yayA pramANatA tasya vyAtriyamANA zobheta / atha bhAvavyatirikta' ityasya bhAvAdbhinna ityartho na tu bhAvAbhAva iti cet, nanu tathApi naiva-mundaram, tasya sttvenaabhaavaavgmaavissytvaat| kiJca-pratyakSa nivartamAna yannivRttimadhigamayet saivAbhAvameyA a-yApi vA / Aye, anumAnAdinivRtteranyadapi pramANAntaramanugamanIyam / antye ca, dhUmAbhAvAdyapi yathAyatha jJeyam / na tatra ca prayatnakaNikApi vidheyA syAt / na caivamanubhUyate, vyApakanivRttyaiva vyApyanivRttisamAsAdanAt / na cAbhAvo'sti vyatirikta , samagrasyaiva vastustomasya bhAvAbhAvasvarUpatvAt / ya eva ghaTaH sa eva pttaabhaav.| na ca vAcyamanyonyAbhAvasya tathAtve nAnye tthaavidhaaH| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 150 prAgabhAvapradhvasAbhAvayostAvanmattikAkapAlarUpattA'nubhUyate / na ca vAcya bhAvAveva tau kathamabhAvI, bhinnasyAbhAvasyaivAbhAvAt / yasminneva na ghaTAkAro bhUtapUrvo bhUtapUrvo vA sa eva mRdAkhyo bhAva ubhayatrApIti / tata eva ca pratyabhijJApi mRdaH tasyA aya, tasya veya kapAladvayIti / atyantAbhAvo nAdhikaraNAt sarvathA bhinnaH, tathAsatyadhikaraNAnavalokino'pi tadavagamaprasakteH / na ca vAcya vyatiriktAbhAvAbhAve kathamatra ghaTAbhAva iti pratItiriti kevalasya bhatalasyAvalokanenAbhipretA darzanamAtreNa tathoccArAta, anyathA kathamanantAtyantAbhAve sattve kepAJcideva pratIti / nanu tajjJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvamiti cet, na, tadapi pratiyoginAmapyanekeSAmastyeva jJAna bhUtapUrva, para yadevAbhipreyate na dRzyate ca tattadA tadabhAva pratIyate,atiriktAbhAve ghaTapaTAdivadvilokyeta svatantram / na ca syAt pratiyogijJAnApekSA, anyacca-abhAva svarUpeNa sthASNutAmAdadhIta tatrAnyatareNa vA samvandhena ? / Aye, spaSTamevAdhikaraNAtmakatvam, kathamanyathA svarUpeNAvasthAna tatra ? / na ca bhinna. prmiiyte| anyatareNAvasthAne tu spaSTavAbhAvatAkSati / anyacca abhAvasya gandhAdizUnyatvAnnAtra ghaTAbhAva iMti khyApyate bhavadbhirapi ghaTasattvadazAyAm / yadvA-ghaTo na ghaTAbhAva iti / tathA cAbhAvAbhAvasya bhAvarUpatApattau kathaDDAra nirvAhaH ghaTe gandhavattvAderiti cintniiym| nanu bhavatAmapi bhAve gandhAdi bhAve iti katha ubhayarUpatvAd ghaTAderabhAve'pi gandhAdimattvaprasaGgAditi cet, satya, yathA hi ghaTe vidyamAna rUpa na rasAdimat, na cApi rasAdirahita bhinnadezAnavasthAnena, tathA'bhAvasyApyaGgIkuryu , ko virodha ? / tattvatastu nAya niyama eva prAmANiko'bhAvasyaiva vyatiriktasyAbhAvAt / nanu gaganakusumAdisthale kiM vAcyamabhAvasyAtiriktasyA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 151 bhAve iti cet, na, kiJcidgaganasyaiva kusumavattvAdarzanena tathA sukhena pratipAdayitu zakyatvAt, para bhavadbhireva cintanIyametat yaduta-na pratiyogijJAnamityAdiniyamena kathamApAdanIyam ? nAtra gaganakusuma na vA tamo dravyamiti, pratiyoginorevAbhAvAd / atra nana* kriyAnvayitve'pyabhAvasyaiva prtiite.| na cAbhAvasyAtiriktatvAbhAve katha kaNTakAdirahite bhUtale tathAjJAnena niraDakuzA pravRtti riti vAcyam, na tatra kaNTakAdisadbhAvA'sattAmavalokya tathApravRttiH, kintvanubhavasiddhA eva sAmAnyapravRttini zaGkA,kaNTakAdinA skhalanA tu kriyata eva, tathA dRSTapathe'pi pravRttirjAyate nirngkushaa| na hi pathi pravarttamAno yAvadariSTAbhAvamavakalpayati, kintvariSTe dRSTe sambhAvite vA nivartata iti, tathA'svIkAre ca kaNTakAdInAmanekeSA niraGakuzapravRttikAraNatA bhinnA pratyeka vAcyA anantakAraNatA ca nirarthakava sati syAt / asmAka tu kaNTakAdInA niraGakuzapravRttivighAtakateti sumahallAghavam / na ca katha pratibandhasasargAbhAvasya janakatvena lAghavaM bhavatAmapIti / na nUtanaSA kalpanA, sarvatropayogitvAdasyA / tathA ca spaSTameva lAghava, bhAvAzritatve tu samprati jJAyamAne'bhAvasya kiM bhinnatvenAzritatvamaviSvagrUpatayA vA? / Aye, bhinntvaayogaadvyaaghaat.| antye tu spssttvaadhikrnnaatmktaa| na ca vAcyamabhAvasyAdhikaraNAtmakatve spArzanena jJAte'dhikaraNe tadvRttirasAbhAvo'pi jJAyeta teneti / saDakhyeyapratyakSe'pi saDakhyApratyakSAbhAvavat svAdyamAne AmrAdau rUpajJAnAbhAvavadupapatte / na hi tenAdhikaraNe bhinne vA, yadyadindriyavedya tattena vedyata iti niyamastu sAmAnya eva, kathamanyathA jJAte ghaTamAtre kuzUlAjJAninApi procyeta pRpTena kenApi kuzUlo nAyamiti prativaco, na tata ida nyAyyamabhAvasya bhinnatAbhidhAnam / tathA ca kathamevAbhAvasya bhinna Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... .. 152 dvitIyavigikA ~ ~ pramANatA? 1 anyacca-jJAte ghaTe pUrva pazcAta paSTastatra paMTo na veti, tadottarayati draSTA-neti / bhavatA hi mate'bhAvasyAyaM viSayo'dhikaraNaM ca parokSamiti kathaDDAra sa paricchindyAt tatratya paTAbhAva pratipAdayecca / asmAka tu ghaTasyaiva paTAbhAvarUpatvAttatpariccheda eva gtaarthtaa| anyacca-abhAvAbhAvasya bhAvarUpatvAd ghaTAdayo'pi bhavatAmabhAvapramANaviSayA eva, natu pratyakSAdiviSayA / yato'bhyupagamyate 'pramANapaJcaka yatre'tyAdi bhvdbhiH| anyaccabhAvAbhAvo'bhAva iti sviikriyte| tathA cAbhAvenaiva 'pramANena bhAvAstadabhAvAzca yadyavagamyante, syAttadA tasyAbhAvAvagantatvama, tathA ca pratyakSAdIni nirarthakAnyeva, / anena bhAvAnAmapyavegamAt / vipratihanyate ca 'pramANapaJcaka'mityAdi tathA sati / anyaccaabhAvenAbhAvAvagama katha nendriyAdinA? tasya pratyakSatvAcca / na ca vAcya pratyakSa sat paricchindyAdasattu na tena paricchidyate, kintvabhAvenaiveti, tathA sati tasya mAnasatvAbhyupagamAt / astu cet katha nendriyavicAramantarA mAnasamapi ca pratyakSameva vyAvahArikamiti kathamabhAvamya bhinnamAnatA? | tannAbhAva pramANAntaram / katha tajjJAnamiti cedanumAnAdinA bhavatu / tathA ca dhUmAbhAvAdisAdhanamapi vaha nyabhAvAdihetunA vyAptipura sara bhaviSyati / bhavipyati vaijAtyAdijJAna gatazuddhibhAvazabdAdijJAna cApi yathAyathaM svasvajJAnasAdhanasahakRtAlocanAta spaSTaM bhaviSyati / vyApArAbhAvamAnatva ca bhavet anyathA bhavadIyAbhyupagamAnuyAyitve svIkartavyam / na ca pratyakSAdIni bhinnAni jJAnapaJcakAta, na cAnumAnAdIni materiti nAmAvasyApratipAdanena nyUnatA prastutasUtrasyeti / sambhavamapi ca mAna na bhinnatAmahati / avayavasaGakhyAvagamarUpa hi tad avAntaranayA na cAnadhigatA sA jJAyate, adhinatatve ca tasyA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 153 wwwnwww pratyakSAdinA kimiva bhinnena pramANena ? / na sambhavasya sarvathA prAmANikatA, visavAdasyApi darzanAdatathAvidhena vihitasya tathAvidhasya tu paTvabhyAsAttathAbhavane na prmaannaantrtaa| anyathA zatazo'bhyastavyApterantarApi vyAptismRtimanumAnotpatte abhyastarUpyakAdezca jhaTiti satyetaratvAvadhAraNadarzanAcca vyAptyavagrahehAdivilopApattezcAbhyAsasaMskRtavaddhehi vizeSeNAvagamAnna tAnAntaramabhyupagamyate / anyathA para gatAdyA pratyakSAdInAmapi bhedA bhaveyu / yahA-sambhavamya pAthakyAbhigame na kAcinno hAni , karmajAyA vuddheH kathaJcittathAtvAt / kathaM ca buddhe karmajatvamiti ceda, abhyAsena pATavopalabdhe pratyakSa na kathaJcanApi saGgatihInatA / pramANaprameyavyavasthA hyanubhavAnurodhenaiva kriyate, anubhavabAdhasya sarvebhyo dustaratvAt / anubhavazcAbhyAsena vuddhe pATavopalambhe sphuTatara eveti / hrasvadIrghAdijJAna ca yadyapi na pratyakSam, ekataradarzane'pi tathAjJAnAbhAvAt, paradarzana eva pUrvajJAtasya yorhasvadIrghayorekatareNA'dhyavasAya / na ca paradarzanA'nehasi pUrvadRpTa vidyate, na vA pUrvadarzanakAle paravastuno darzana, adhyavamitizca samuditayoriti bhinnamevApekSikamabhyupagamanIyamityucyate yat / tadapi naiva samajasam, mAnasatvAdetasya / yat parimANa pUrvasyAbhUta dito dRzyamAnavastuparimANAn nyUna vA'dhika vA, tatastadasmAt hrasva vA dIrgha veti pratipacate, pazcAd dvayorapi syAta hrasvatA yadi, tato'pi dRSTipathamAyAti mahaditi naitAvatA bhinnapramANatA / anyathA paramamahIyaso laghIyaso vA yAvaddarzana na jAyate pUrvasya, na syAnnirNayo, nirNaye vA prAmANikatA, samUhAlamvanavadyAvajjJAnanirNeyatvA''pAtAttasya / tathA ca kadApi nirNayo naiva bhavati mahIyaso laghIyaso'pi ca darzanamya bhavipyantyA sambhAvanena nirNayA'bhAvAt, dvayonirNaya Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 154 www iti cet, pUrvavadeva yuktaHsa , anyathA tu nirNayA'bhAva evoktayukte / na ca vicArazUnya kimapi pramANamAmnAyate AmnAyaviddhi / tathA sati pramANApramANayorvizeSA'bhAvAd atrApi / pUrvadRpTasmaraNena samprati prekSya taditaranizcIyate tattathA tathArUpatayA manaseti naiva pArthakyam / na ca pratyakSAdyatiriktatvA'bhAvenaiva keSAJcittatsattA bhavatIti vAcyam, pratyakSe'pi kSayopazamavaicitryAdvicitratA dRzyate. eva paTupaTutarapaTutamatvAdinA locanAderanekeSu Atmana evavAsannadUroMdibhedena / na caitAvatA vo'bhimatA bhinntaa| tadvadatrApi kathaJcidbhinnatAyA tu prativyakti bhinnavyaktyAtmakatArUpo'styeva bheda iti / para naitAvatA bhinnapramANatA / na caanumaanaadebhinntaa| tattvatastu tarko'yamityatraseyam, UhApoharUpatvAdasya / sa ca nAtigete matijJAnamiti tuuktmeveti| iti keSAJcit pArthakye'pi matijJAnAntarbhAvAt, kepAJcittu pArthakyA'bhAvAdeva na matyAdinirUpaNamasaGgatam / yadvA-samAnyevaitAni matijJAnAntargatAnyaiva / aitihya kveti cet, pramANabhUta cettattadA zrute, AptopanatAsvarUpatvAtasya / aitihyasyApi prAmANikasya tathAtvAdeveha vaTe yakSo vasatIti zrUyata ityAdi yaitihyatayA''mnAyate, tacca pUrvavadvicAraNIyam, satya ceccha tatayA, aprAmANikatve tu kA carceva, tathAvidhasyAsaddhagraho bhUSaNameva, yato bhaartiibhaabhaasvtaa| tanna tatpRthagjJAnacatuSkAntargatAt zrRMtAkhyAt prAtibhamapi bhedamAskandati kathaJcanApi, pratibhA hi navanavollekhamAlinI prajJA, 'tadudbhava ca prAtibhamiti yaugikArthAnugame tu matireva tat / yadi ca yogasAmarthyaprabhavattayA bhinnarUpa RtambharApranAyA aktinamipyate prAtibhatayA, tadApi paramAvadhivat kevalAdarvAktanIyo matijJAnaprakarSa eva tat / tathApi ca noktamaDakhyAvyAghAta iti yuktamukta-paJcaiva jAnAni pUrvo Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 155 ktyuktiklaapaat| kevalasya kSAyikatAsiddhau ca pArizeSyAdeva caturNA kssaayopshmiktaa| Adye mohopazamAttanmUlatvAjjJAnAvaraNaraya sarvadA'kkeivalAdetadvedananiyamAt kevalopalabdhiniyamAcca naitAni aupazamikAnIti tu pUrva nirNItamevIpazamikavyAkhyAnAvasare, tanna bhuuyshcrcyte| nanu ca matizrutAde krameNopanyAso yathAkathaJcid asti vA prayojanamiti / vidyata eveti bruumH| ki taditi zRNuta sAvadhAnIbhUya-paJcasvapi jJAneSu matijJAna tAvat svAbhAvika, jIvasya cetanArUpatvAt / zeSANi tu paropadezekSayopazamakSayavizepanivandhanAni zrutAdIni / na ca vAcya matijJAna tAvadindriyAnindriyanimi , indriyamanAsi cA'vAptaparyAptabhAvasthendriyaparyAptasya vA kevalAnIndriyANIti katha svAbhAvika tat, katha vA hRSIkApaptisyApi jIvasyeti / yato'nindriyazabdena manojJAnamoghajJAna ca dvayamapi gRhyate, guruzabdavyapadezena tajjJApanAt / na caitat svamanIpikAviz2ambhita, yadAhurbhASyakArapAdA --'anindriyanimitta manovRttiroghajJAna ca" iti / svIkartavyametadevam, anyathA jIvasyopayogasvabhAvavyayApatte / upayogazca na- sAkArAnAkArA'nyaH / na ca bhavadIyanItyA'nAkArazabdAkhyeyadarzanasambhavo'pi / proktazailyA tu darzane'pyacakSurdarzanasya zeSendriyaughadarzana dvayamityarthAkhyAnena tatra sambhava syAdeveti / na caitat siddhAntAnanupAti / yata siddhAnte'pi siddhAntitameva jIvasya jJAnadarzanayorapratipAtitva paryAptAparyAptalakSaNayorubhayorapyavasthayo / tathA cAdI matijJAnamevopanyasanIyam / na ca vAcya yathA matijJAna svAbhAvika tathA saJjAyA nityatvAbhyupagamAttasyAzcAbhilASarUpatvAttasya cAkSarollekharUpatvAttasya ca zrutatvAttadapi nityamevAbhyupeya svAbhAvika ceti cet / satya, bhavadIyApekSayA "mavvajIvANa pi ya Na akkharassa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 156 www aNata [tamo] bhAgo niccugghADio ciTThaDa, annahA jIvo ajIvattaNa pAvijja"tti (nandI0 sU0 42) akSarasya kevalArthakatve'pi akSarAnantatamabhAgasya zrutatvA'vyAhate zrutamapi sarvadA jIvasyAstIti pratipAdyate siddhAnte yata , tatazca tasya nityatva svAbhAvikatva ca, tathApi tasya vizeSopayogarUpatvenendriyavipayAvagamamantarA zrutodbhavAbhAvAnmatijJAnajanyatvAcca zrutasya pazcAdevopanyAso yuktiyukta / kecittvakSarAdimAtra na zrutam, anyathA spArzanAderapyakSarAnuviddhatvena mativilopaprasaGgAt / yata ucyate'pi "na materadhika zruta"miti, kintvaGgapraviSTAdirUpa siddhAnta eva zrutam / tathA ca vAcyavAcakabhAvasaspRSTArthagraha zrutamiti zrutalakSaNamapi naavyaaptimitti| apekSyavaina pakSamukta bhASyakAra "matijJAnamindriyAnindriyanimittamAtmano jasvAbhAvyAt pAriNAmika, zrutajJAna tu tatpUrvakamAptopadezAd bhavatIti" / eva caikasmin jIve ekAdIni matyAdIni A caturyoM jJAnAni bhavantIti yuktiyukta syAt, Ahurapi ca-"ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthya [tattvArtha 1-31]"iti / vyAkhyAta ca-"yathA kasmiMzcijjIve matvAdInAmeka bhavati, kasmiMzcijjIve dve bhavata , kasmiMzcit trINi bhavanti, kasmaeNizciccatvAri bhavanti / zrutajJAnasya tu matijJAnena niyata sahabhAvamtatpUrvakatvAt, yasya zrutajJAna tasya niyata matijJAna, yasya tu matijJAna tasya zrutajJAna syAdvA na veti" [bhASyam / pakSe zrutajJAnasya nA'kSarAdikA bhedAstallavdhe zeSendriyairapi prApta zakyatvAt / zruta cAnindriyasyArtho lipyakSarANi ca saGketarUpANIti na tAvanmAtreNa zrutatvam / tathA ca-"zruta matipUrva dvacanekadvAdazabheda [tattvArtha0 1-20]"miti sUtra "agapaviThiyarasuya" iti ca saGgacchate ityAcacakSire yuktyanusAriNa / tatmate spaSTa eva zrutasya Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA Avvv-- nirmarrrrrrrrrrrrr.. paJcAdupanyAso yuktiyukt.| vyavahArazrutatAmapekSya naitadasaGgatam / tattvatastu "moDadiovaladdhI suyanANaM sesaya tu minaann| muttUNa davvasua akkharalabho a sesesu" // 1 // [vizeSAva.] iti gAthApratipAdito mahAbhASyakArAbhimata panthA ubhayAnuyAyI, zAstreSu caiSa evAbhisamIkSyate panthAH, tata evocyate-"visiTTho vA maibheo ceva suya" iti / ityalamatiprasaGgena / ubhayorapyavadhArya tattvaM pakSayo zrutasya pazcAdevopanyAso yukta iti tvavipratipanna panthA / zrutasya materanantaramupanyAsa kimiti cet, svAmi-kAla-kAraNa-viSaya-parokSatvasAdharmyAt / zrutapakSe matizrutayoniyatasahacAritvena yo matijJAnavAn sa zrutavAn, ya zrutavAn sa matimAn iti svAmyanayoreka ev| na cAsmin pakSe ekAdInIti zrutamasaGgatimApAdyeta, kevalasyaikasyaivAbhyupamamAt / ye ca kevale utpanne'pi zeSajAnasadbhAvamAmananti, te tu dvayAdInyA paJcabhya ityeva svIkuryu. / tannA'tra tccrcaa| tathA kAlato yathA matijJAna paTSaSTisAgarANi yAvadavatiSThate'pratipatitaM, tathA zrutamapi / nanu 'pUrvamuditamapratipAti matijJAnamekIyapakSeNa tu zrutamapIti, kimida parasparaviruddhamiti cedanabhisandhAyA'bhisandhimetadvacana, yata. "sAmannao maI cciya sammiiThassa sA mainnANa" itivacanAdatra matijJAnAdhikArAt samyagdRSTimatiprarUpaNA,samyagdRSTitvaM ca nAdhikamiti yuktaiva SaTSaSTisAgarANi yAvanmatijJAnasthiti / eva zrute'pyUhyam / nanu ca katha SaTSaSTisAgarANyapratipAtitayA'vatiSTheta samyaktvamiti cecchRNu-labdhasamyaktvaH kazcidapratipatitasamyaktva eva paryaTati bhave tAvatkAla, pazcAttu pratipatet siddhisaudha vA'dhyArohet / tadukta-"do vAre vijayAisu gayassa tinnaccue ahava laai| airega narabhavia" itivacanAt vijayAdiSu Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA ------------- --- ------- - - - -- - - - - - - - sa syaadev| yadvA-vyAptyarthAdakSeraci syAdevA'kSa iti / na ca vAcya 'yogAd rUDhivalIyasIti nyAyo'tra bAdhaka , vyAkaraNa evopayogitvAttasya, kozapratipAditA vA sarve rUDhA evArthA etannyAyagRhItA iti jJeyam / tasmAdakSAt para parokSam / parazabdasamAnArthena para gabdenAvyayenAtyayArthena samAse parokSa ityAdi / sattvavacanatA tvabhrAditvAdapratyaye bhaviSyati, indriyAnindriyayo pudagalarUpanbAt spaSTameva tadbhavasyAtmana parastvam / yadvA-parairukSAsamvandho yasminniti parokSam / indriyAnindriyayo. pudgalarUpatvena paratva tadutpanna ca tata parokSameva / yadAha.-akkhassa poggalakayA ja davidiyamaNA parA hoti"tti / tadbhavajJAna ca parokSam / matizrute parokSe, pudgalajanyatvAt, vyatireke avadhyAdi / yadvAsampratipanne parokSe mAbhAsatvAt anumAnAdivat / na ca vibhavasyAbhAsatA vadheryena bhavedavadhe. pratyakSasya sAbhAsatva, kintu mithyAtvasAmAnyAdhikaraNatvena tasyAjJAnatva jegIyate / na hyavadhau sa bhavati, yena bhavettadAbhAsarUpam / yadvA-parokSe ete, indriyAnindriyodbhavatvAt anumAnavat / tadukta-"davidiyamaNA pana teNa tehi to ja nANa parokkhamiha tamaNumANa va' ti| na ca vAcya sarvathA paryAptAvasthAyAmapyabhyupagamyamAna katha paudgalikam, na ca vAcya kArmaNazarIrasya tadApi sattvAttadudbhavaM tata, tathA sati yAvadbhava tatsadbhAvAn pratyakSasambhavanyApyucchedApatte , na ca kArmaNameti tathopayogatA - 'nirupabhogamantya'miti vacanAditi cet / satya, yathA hi tajamagarIgepagRhIta AhArAdigrahaNAya vyApriyate, tathA jIvasvAbhAvyAdeva tejasaphArmaNAmyAmapagahIto vettyeva kiJcit / na ca ko'pi jIyo'bhimato vidyate vA yo na jAnavAna, viziSTakSayopazamAbhAvApa nAmyavAdiniyamo'pi tadeti / kArmaNasya nirupabhogatva ca Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 161 sAkSAtsukhadu khAdividhAnAbhAvena, anyathA tu tadabhyupagamasyaivAnarthakyA''patte / sUkSmA ca zarIrAdikRtA jJAnakaNikA sarveSAmevAsumatAm, anyathA saJjJAdInAmapyucchedA''patteH / vigepAthibhizcAkarastattvArthavRttyAdayazca vilokanIyA / etAvatA ca materyathA parokSatva tarthava zrutasyApIti parokSatvasAdharmyam / tatazca svAmyAdisAdhayeNa materanantara zrutopanyAsa iti yuktamevoditam / Ahuzca mahAbhASyakArapAdA duSSamAzyAmAsamayasamudbhUtAdbhutasantamasasambhrAntajanoddidhIkRipApArAvArINavitatapradIprapradIpapratimA -- "ja sAmi-kAla-kAraNa-visaya-rokkhattaNehi tullaai| tabhAve sesAi teNAie maisuyAi // 1 // maipuvva jeNa suyaM teNAie maI vimiTTho vA / maibheo ceva suya to maisamaNatara bhaNiya // 2 // " iti| vivRta caitadeva prAk / matizrutAbhyAmuparyavadhizca kathamiti? cet, kAla-viparyaya-svAmitva-lAbhasAdhayadeiva / yathA hyapratipatite matizrute SaTpaSTisAgarANi yAvattathA'vadhirapi / tAni ca pUrvavadevAbhigantavyAni / tata matizrutAbhyA kAlata saadhrmytaa| mana paryAya tu naiti parabhavamIyivAMsa naram / na cAnyagatau / sthitizca tasya jaghanyata samaya utkRSTatazca degonA puurvkottii| tato'dhikAyupkasya tadanutpattezcAritramantarA tadAvaraNavicchedAbhAvAta, cAritra ca yathoktasyaiva, kevalasya tu bhagavata sAdhanantA sthitiriti na sthitestAbhyAmanayo sAdharmyam / tathA viparyayasAdhamryAta, yazcA hyavAptasamyaktvo'pi kadAcibhrAntikalpAnantAnubandhyudayAt pratipatati samyaktvAttadA 'samyagdRpTejAna samyagjJAnamiti niyamata siddha' miti vacanAt matizrute tadA jJAnarUpe ye abhUtA, te eva mithyAtvAvApterajJAne jAyate, tathaiva cedasau pratipatitA devo nArako Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinIyaryAdita vA avadhinAnadAra yA na mAnAirf vimAna pariNamani / badAma "bApayamAmapi nanimiyAnapAnama" pani / pAramagaMgapinamAvimA mahAma" mAnina cayanAta zanyAdAna, mAyApamAnamiti na micyAdhiSi paTaM padA , pada, paTanAyA kA vetti / yayaMtra sambadaSTi spAMdira, dinAnApi, midhyAdapi / yapA janatana naganagana gaTagyA mithyAtvamohito'pinA manyaHmiyAdamoganidravyaparyAyAmAmadhyadhAdI vidyA vinA vibhapana gayamegA mAnalamanyasthAnAnamiti nigamAnaM vitagipadi prAnayAta samAmini ceta matya, prathama nAvadazeyamidaM mithyAnna himiyAyamohanIyodayajanya AriNAma nambara-ba va mithyAtvAyApanamAdijanya: prAmamaveganirvadAstivamAnanampAbhivyadinAlakSAAmtanyAyadhajJAnakaraNa AnmapariNAma / jAna nAppAnmanvabhAva ni mithyAtyopabaMhitAtmano jJAna malina bucAmanayA, anyasya tu neni| dazyate cakampalyApi dIpasya kAnagRhavaicitraNava vividhaprabhAvidhAginyam, ana eva ca tasya jAyamAna AvaNakSayopazamojAnAvaraNakSayo. pagama ityabhidhIyate 'anaanaavrnnaapaay'mityaadinaa| nata eva cAnanivandhananA'pi 'mahApAnivandhana'mityanenAbhiyuktarAkhyArate'sya / abhilApasAvyamAreNa na na namo vidheyo vidhaanpumle| yathA hya nmatto'zvamazva gA gAmini vakti yadi, nainAvatA tamya svasthatA / ma hi kadAcijjananI priyIyati, priyA ca jananIyatyapIti, tathA'yamapi ghaTAdikameva vyapadigannapi na tAvanmANa jJAnavattA''syAmAptumalam, yadvA-badannapi naiva manute mI tthaa| tatazcAtmahaH katha jAnavanA ? | katha nu manune ceducyate-ye Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 163 norm ~ ~ ~ tAvadAtmApalApapApakardamaliptAtmakA nAstikAste tAvajjIvameva nAbhyupayanti, katha tadA tatkartRtA ghaTAde , tanmate ca bhUtanirvattito ghaTaH / tathA sADakhyairapyakartA nirguNo bhoktA ityabhyupagamena naivAya jIvaprayatnajo'bhyupagamyeta / pratyakSApalApino vedAntinastu ghaTo'yamityeva mRSodya, vihAya brahma aparasyAbhAvAdeva tanmate / vauddhAnAmapi mate nAya jIvakartaka', yata. kaizcittAvannAGgIkriyate jJAnavyatirikta. ko'pi padArtho'parairapi nAbhimataH ko'pi padArtha , zUnyavAdA'GgIkArAt / kSaNikavAde cedantvena pratyakSakSaNo'nyo'nyazca vyavahArakSaNa iti pratyakSa evAsatyatA svAbhiprAyeNaiva tdgraahinnaam| tathA naiyAyika-vaizeSikayorapi jagadIzvarakRtiyojitadvayaNukAdijanyo'yam, na tu svavRttisnigdharUkSatvAdiguNayojitatathAbhAvA''pAditamRttikAjanya / na ca paramANumayo na vA'paramANumaya , Adye'dRzyatvApAtAt, antye ca paramANvanityatvAGgIkArAt, ubhayAbhyupagame ca svamatatyAgena spapTA syAdvAdAbhyupagamApatti , kathaJcidvAdasya tathAtvAt / tatazca na to svAbhyupagamamanuzritya vaktu zaknuyAtA aya ghaTa iti / pratipAditarItyA'nyeSAmapyAtmAbhyupagamenA'sadvAditopapAdanIyA / yathA ghaTAdidravyANyapekSyodita tathaiva guNAdyapekSyApi vAcya, bhedAbhedaikAntapravaNatvAdanyepA sarveSA mithyAmatAnusAriNAmiti / yadvA-sadasatorna vizeSastepA, sarvathA sattvamasattva vA tairabhimataM syAdvAdAbhyupagamabhItyeva, tathAbhyupagame ca ghaTasya sattve'pi svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA yadghaTe asattva tanna tairabhipreta, padArthasya sadasadrUpeNa svIkArApatte / niyamazcAya sarvavAdisammata -yadbhAvAbhAvayo' parasparaparihAreNAvasthAnam / yadi ca nAGgIkriyate parAsattva ghaTAdau, spaSTameva parasattva tatrApatanna nivArayitu zakyeta tai / tathA ca ghaTasya sattve'pi paTAderapi Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinIyatimilA gaganaloDa nATayAna 17 milogayobhAtro ninAmyAga:Ni yAmabhAvAn / ya-yA gatimAyA paTAnI yA tAtI paTAbhAvagnA mAttisAviti pa . mRnikAyAM mAraNampeNa parampa nalI ra manne, pArasa tavAdI gaTa manisAto nAmanye gy| nana mAnya neyamApati rAmavAda ni ! napAnipapAsAranadrAne paTatvAmgapagamAttathA atikAyAnagagaga nayAya pATatvAzyagagaga uti spaSTa eva tepAgapi madAnAnagI, na syaadrymaapttiH| yadyapi anyapagamyeta kAraNAnanya gAryalayA nAganya kAryasya kAraNe / na vamabhyupagamovinA namvandajanyagAta pAhAdarayavAnanyupagamAt / kaya bhavati ca jArabandhAnA gAnandagI. zcitrasya citra citrakAriteti / anyacca-narakAntena denAgadeva veti procyate, tathA ca vartamAnaguNaparyAyamAvAsyapagamenAnInAnAga. tAnA guNaparyAyANA matAmasatA cAvaNa naH pratiSedha ityapi sadamatoravigipTanava tepAmiti yukta meda miyAdagAmanAnityam / pratipAdita ca pUjyapAda -"sadasatoraviropA"diti "sayamayavimenaNAo" iti c| apara cAnyo'nyA bhAvagyAdhikaraNamvara peNa spaSTa eva sadevAsadeva vetyekAntapakSavyAhati / to yathAjyantAbhAve vyapadizyate bhUtale na ghaTa iti nAnyo'nyAbhAvavyapadeza tadvat, kintu nAya ghaTa paTo vetyAdinA sadvastuvAcakenaiva srvnaamnaa| tathA sati ca spaSTa evaikAntasadAdivyapadezasnepA svAbhyupagamavirodhIti / anyacca-sarva hi jJAna heyopAdeyopekSaNIyAnA hAnopAdAnopekSAvidhAnakSamatayopAdeyatAmahati, teSAM ca mithyAdagA satA yathArthazraddhAnAbhAvAd heyAnupAdadate upAdeyatayA abhimanyante Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 165 ca kaSAyA''zravAdIn, upAdeyaoNzca sudevasugurusudharmasavaranirjarAdIn kapAyakalupitatayA mithyAtvamohitamatikatayendriyaviSayarasalolupatayA ca nopAdadate / na copAdeyatayA rocayati / tathaivopekSaNIyAnA''krozAdIn bAlavihitAnupekSayati, tatsvabhAvaparijJAne'pi viziSTAhatAmamatAparikaritatayA kaSAyodayasyAniruddhaprasaratayA anAtmavazavadatayA ca vidadhate krodhAdika, zAtayati ca labdhAtmalAbhAnapi kathaGkAra yathAbhadrakAdIniti na teSAmutpannamapi jJAna phalegrahi tattvata / yaccopAdIyate strakcandanAdi, hIyate kaNTakAdi, upekSyate ca sthANvAdi, na tatparamArthato vivekatayA'bhimantu yogya dehAtmabhramavAsanAlabdhajanmatayA tasya, tasyAzca spaSTa eva bhavabhramaNanidAnateti barAkANA teSA pratyuta jJAnAdeva bhavacakraparibhramaNamudayate, iti teSA bhavaheturjJAnamiti spaSTavAjAnatA jJAnasya / nanu samyagdRzAmapi na viratiniyatA, caturthaguNe virterbhaavaalleshto'pi| paJcame ca satyAmapi dezato viratau bahutarAyA avirateH sattvAt katha tepA samyagjJAnamiti cet, satya, teSA zraddhAna para vidyata eva / yadyapi karmaniyogAdvidadhate heyAdiSu pravRtti, nopAdadate vopAdeya, tathApi na tadIyA vAJchA teSA, vAJchA tu teSA heyAderhAnAdAveva, yata AhuH-'eva tvapUrvakaraNAtsamyaktvAmRtarasajJa iha jIva / cirakAlAsevitamapi na jAtu bahu manyate pApam // 1 / / yadyapi karmaniyogAtkaroti tattadapi bhAvazUnyamalam" ityaadi| apunarbandhakatApyevameva-"pAva na tivvabhAvA kuNaDa" ityAdivacanAt / na ca zraddhAne'pi pravRttizced heyeSu niSphalameva tepAmapi jJAna mithyAdRzAmivetyajJAnataiveti vAcyam, tathAzraddhAnAdevAlpIyasA kAlenaiva heyAdihAnAderavazyabhAvAt / yadAhu:-"ata eva dharmayogAt kSipra tatsiddhimApnoti" iti / yadvA-santu te'pi jJAnavikalA eva / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavidhikA na ca katha mamyagdRzA jJAnavikalatvamiti vAcyam, yato nizcayanayena phalavadeva kAraNaM pratijJAyate, kArakasamyaktvasyaiva tenAbhyupagamAta, yamAzrityAbhisamIkSyate siddhAnto'pyeva-"ja sammati pAsahA ta moNati pAsahA, ja moNati pAsahA ta sammati pAsaha"tti / na ca bhavati kadAcidapyanenAbhiprAyeNa jJAnino virasA pravRttimohAcairali tatvAllepe tairna tajjJAnameva / na hi bhavatyandhatamasa nitarA bhAbharabhAsitabhuvanAbhoge bhAsvatyudite, tathokta-"tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNa / tamasa kuto'sti zaktidinakarakiraNAgrata sthAtum // 1 // " ityAdi / ata eva ca pArama'pTa viratAnA samyagdRzAmapi vAlatva jegIyate / vyavahAreNa tu kuzUlasthavIjAnAmaDakurakAraNatAvat zraddhAnasyApi viratikAraNatAmavikalAmanusandhAyAbhidhIyate, tepAmapi jJAnatva, pratyakSa samyagmithyAdRzoradhyavasAyatAratamyAnubhavAt / etadeva samyagdRzA prazamAdimattva-yanna krudhyanti tathA, na ca bhave rajyanti / na ca vihAyApavarga paramAnandapadamabhilapanti paramiti spasTava tena jJAnitA'bhyupagamyate tepAmaviratAnA, dezaviratAnA tu spaSTava jAnitA vyavahAreNa / nizcayena tUbhayamevAbhyupagamyate, yata ucyate tepA "vAlapaNDitatvamiti" / tattvatastu heyopAdeyopekSaNIyA~stathAtvena zraddadhAnAnAM jJAnatva samyagdazAmaviratAnA degaviratAnA vA'bhiprAyasopThavAt / ata eva cocyate-"sammahiTThI jIvo jaDa vi hu pAva samAyarai kiNcii| appo si hoi badho jeNa na niddhadhaso hoi // 1 // " iti / "samattami u laddhe vimANavajjaM na vadhae Au" iti ca / na ca vAcya kathamabhiprAyasauSThave'nucitA pravRtti. sampadyeta?, tasyA abhiprAye kutsite satyeva bhAvAditi / karmaniyogAdityanena pUrvameva samAhitatvAt / satyabhiprAye - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 167 Havar kutsite spaSTameva nirapekSatva, tacca naiva sambhavati samyagdRzAm, yata evodita prAk "jeNa na niddhadhaso hoi"tti / na ca pravRttimAtrasyAbhiprAyapUrvakatAniyama , suptamUrchitAdAvativyApteH / anyA. dazIya pravRttiriti ced, astu, na vicchApUrvikA pratIkAratayA vA pravRttestIvecchArahitatva spapTameva / tathAtva ca valavadaniSTAnusandhAnAditi / ata evocyate-"bhavaheuo"tti / na ca mithyAdagAmiva samyagdRzA jJAna bhavakAraNamapArddhapudgalenApyapavargasamApatte , anyeSA tu nAnantairapi niyama iti teSA jJAnasya bhavakAraNatA / yadvA-yaevA''ptAgamaH samyagdRzA yathAsthitArthAvabhAsakaH zraddhAviSayatayA sasArAmbudhipAradezI, sa evAnyeSA jvarAtanA ghRtamiva .vyAdhivRddhi viparItabodhatayA'vajJAspadatayA ca bhavavikAravRddhimeva tanute / udita ca-"syAdvAdarasAyanamazraddadhAna kurute vAcATatA'pathya puna. punaniraDakugatayeti / yathArthameva teSA jJAnasya bhavahetutvam / anyacca-samyagdRzA jJAna vilokitalokAlokAnA bhagavatA kevalinAmukteranusAreNAvApnoti janma, vardhate ca, prAmANyamapi tasyaiveme manvate yanadanusAri "tameva saccaM nissaka ja jiNehi paveiya" itivicArasya sarvatrAnugatatvAt, anRtabhASitA ca bhagavatA na kadAcidapi sambhavati, taddhetUnA rAgadveSamohAnA samUlakApakaSitatvAt / yata ucyate-"rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNa kiM syAt / / 1 / / " ityAdi / tathA ca na samyagdRzA yAdRcchika jJAnam / na ca tenAjJAnasambhavo'khilajJAtRjJAnAnusArijJAnatvAt / ata eva ' sthAne sthAne pUrvapuruSaH 'kevalino vidanti, bahuzrutA vidantIti vA durgamanirNaye vyapadizyate / eSa eva ca zrImadakalaGkadevAkalako mahimA-yat nAnyathA'nyathAprarUpaNA siddhAntasya / anyepA tu dRzyata Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 168 eva vicitraikamapyAzritya siddhAntam / yadAzrityocyate-"yadA'rjavAduktamayuktamanyaistadanyathAkAramakAri zipya / na viplavo'ya tava zAsane'bhUdaho / aghRpyA tava zAsanazrI // 1 // " tathA "svapakSa eva prativaddhamatsarA, yathA'nyaziSyA svarucipalApinaH / niruktamUtrasya yathArthavAdino, na tattathA yattava ko'tra vismayaH / / 1 // ' na caitatsvarucipralapita stutikRtA, yata upanipado'bhyupagacchatAmapi naiyAyika-vaizepika-sADakhya-jaiminIya-vedAntinA paraspara viruddhA / sahasraza pralApA, AkhyAyante ca tairanyathAkAramanyathAkAramarthA. zrutInA svasvaruciviracitaibhinnabhinnavyAkhyAna / vistarastu tattacchAsanazAsitArthAvagamAvagamyo bhedo, legato darzyate'tra, yena tepA tadanusAreNAnyeSA ca yAdRcchikajJAnavattva prasidhyati-vedA eva tAt kaizcidIzvarapratipAditA sakartRkA paurupeyA abhyupagamyante "buddhipUrvA vAkyakRtide" ityAdinA / tadA kaidicat svayamevAnAdisiddhA iti vyapadizyante "tasmAdatIndriyArthAnA, sAkSAdrapTura-bhAvata / nityebhyo vedavAkyebhyo, yathArthatvavinizcaya // 1 // " iti / uvana tu zabdapUrvatvamiti ca yata AkhyAyate / atra cintanIya tAvadyatsarvamvAmilapitasiddhinivandhaneSu vedeSvapi na svarUpato nirNaya / tathezvaravipaye'pi na te ekagAstrAnusAriNo'pi kaJcideka siddhAntamAzritAH saaddkhyaadikaa| kecittAvannAbhyupagacchanti, vedAntinastu jagadupAdAnarUpamabhyupagacchanti, naiyAyikavaizeSikAH punardRzyamAnacarAcarajagannimittakAraNatayA kakSIkurvanti / AtmAnamapyAzritya kecit vedAntina eka evAtmA "eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthita" ityabhyupagacchanti, pratipAdayanti ca dvitIyAdvai bhaya bhavati, tathA "neha nAnAsti kiJcana" ityaadi| sADakhyAdikAstu janmAdivyavasthAta purupavahutvam, tathA nAdvaitazrutivirodho, Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA jAtiparatvAt / tathA vAmadevAdimuktau 'nAdvaita'mityAdi pratipAdayanto'nekAtmatva spaSTayanti jIvAtmanAm / api ca-kaizcit "ni.saGgo'ya puruSa." ityAdinA na kartRtvamabhyupagamyate, abhyupagamyate ca pratibimvodayanyAyena kevala bhoktRtvam, tadA'nya zubhAzubhakarmaNo kartRtva bhoktRtva ceti dvayamapyabhyupagamyate / jIvAtmanA muktirapi kaizcit padArthaSaTkajJAnAt, kaizcittu SoDazapadArthabodhAt, kaizcit RNatrayApAkaraNAt, kaizcana jJAnamAtrAtprakRtyAdInA, katibhizcAvidyAnivRttimAtrAt, ityevamanekadhorarIkRtA / muktirapi kaizcicchubhAzubhAdRSTakSayarUpA, kaizcanaikavizatidu.khadhvasarUpA, kairapi prakRtiviyogarUpA, katibhizca brahmAbhedarUpA, eka kaizcana tu vishepgunnocchedruupaa| kazcitpunarna muktinaca muktisAdhanamabhyupagata sarvajJatvAdyabhAvAdevetti / kiyanto dadhimASabhojanAt kRSNA vivecyaa| evameva bauddhAnAmapi yogAcAra-sautrAntika-vaibhASikamAdhyamikAdyA vicitratamA bhedA. zUnya-kSaNika-jJAnamAtrAdi vicitravAsanAvirbhAvuka buddha vyAkurvANA' parasparaviruddhavyAkhyAyakA ekasUtrAnuyAyino'pyavagantavyA / ata evokta "yAdRcchikopalabdhimanto mithyAdRza" ityajJAnameva teSAm / samyagdRzA cAtIndriyArthadRgvyaktAgamAnusAritvena paramparAgatatadarthasatyatAbhisandhimatA ca na kathaJcanApi yAdRcchikatvam / ata evocyate-"sUtroktasyaikasyApyarocanAdakSarasya bhavati nara / mithyAdRSTi sUtra na pramANa jinAbhihitam // 11 // " iti / tathA-"payamakkhara ca ikka jo na roei suttnidditttth| sesa royato vi hu micchAdiTThI muNeyavvo // 1 // " iti / etadevAbhisandhAya tattvaM nivArito'rthAbhede'pi vyaJjanabhedo vyavahAreNa / tattvatastu tatrApyarthabhedAbhyupagamAnnayabhedena, tathA ca vyaJjanArthatadubhayabhedanivAraNameva viruddhavyAkhyA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvagikA pIti yuktameva svAmisAdharmya varNyamAnamiti / tathA lAbhasAdhAt / yadA hi samyaktvamaznute devo nArako'jJAnatrayAnvito narastithaMDa vA tadA matizrutAjJAnayovinAzena matizrutajJAnayolAma', tathaiva vibhaGgasyApyapagamenAvadhijJAnasya lAbho, mithyAtvanivandhanasvAdajJAnatAyAH, jJAnatAyAzca nivandhana samyaktvamiti yukta evaM mithyAtvasyApagame, labdhe ca samyaktve'jJAnanAgena sajjJAnalAbho bhavatyeva / viSavegApagame svaSTA cetanakriyA, vijJatve vA saphalatva kriyANAm / ata eva cArvAgadApUAH paramazrutasyApi mithyAjAnatAvyapadeza , paratastu "caudasa dasa ya abhinne" ityAdinA samyaktvaniyamAt samyagjJAnatA, mithyAzrutamapi samyagdRSTiparigrahapUtatvena samyagjJAnamiti ca "samyagdRSTiparigrahapUta jayati zrutajJAna" tathA "ja pi kuppAvayaNIya" ityAdi ca saGgacchate / AptoktatayA cAtra jainendrAgamAnA samyakazrutatA,yatkiJcijjJA'vItarAgoditatvena cAnyeSA mithyAzrutatA vypdishyte| tattvatastu parigrAhakAdhyavasAyavizepeNaiva samIcInatA viparItatA vA zrutasyeti naikasminnapyanAzvAsa ityala prasaGgena / tadeva kAla-viparyaya-svAmitva-lAbhasA. dharmyato matizrutayorAnantarIyakatayA'vadherupanyAsa / tadidamAhu pUjya pAdA-"kAla-vivajjaya-sAmitta-lAbhasAhammato tao avahi"tti / nanu ca caturthasthAne kimiti mana paryAyamabhihita, na kevala ? iti ceducyate-mAnasamAtra-cchadmasthatva-viSaya-lAbha-pratyakSatvAdisAdharmyAt / yathA hiM nikhilAni rUpidravyANyavadhimAn samIkSate vinendriyAnindriyasAhAyyam, tathA mana.paryAyajJAnyapi manolakSaNAni rUpidravyANi vetti vinaivendriyAnindriyasAhAyyamiti rUpidravyalAbhasAdharmya, manomAtragrahaNAdanena / tathA yathA hi-cchadmastha. sannevAvApnute'vadhijJAna tathA mnHpryaayjnyaanmpi| na hi mana pa Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 173 - ~ -~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ man amma yAyotpAde'pi nikhilAvaraNaviccheda: kAraNa, na vaikIyamatena kevalinA bhagavatA dvayamapyetadbhavati, parimitavastuparicchedAtmakatvAdindriyavat / kevala tvananta, yato dvitIyamatena sadapi nopayogIti pratipAditameva prAk / athavA-yathA labdhe'pi tRtIyasminnavadhijJAne chadmastha iti vyapadizyate tadvaoNstathaiva labdhe mana paryAye'pi vyapadizyate iti cchadmasthatvasAdharmyam / tathA vipayasAdhAt, yathA hi rUpINyeva dravyANyabhigacchatyavadhimaoNstathA mana paryAyajJAnyapi / naitayorekataramapi vettyarUpANi / na ca vAcya mana paryAyavaoNzcintita sajinA paryAptakena vetti, cintita cArUpamapi syAditi katha mana.paryAya ruupivissymiti| cintitAnna vettyadaH sAkSAt kintu cintApariNatAnmanodravyapudgalAneva, cintitaoNstu vAhyAn vettyanumAnenaiva "jANai bajjhe'NumANAo" itivacanAt / tathA cAvadhimana.paryAyayo samAna eva viSaya / tathA yathA hyavadhijJAna kSAyopazamikamudIrNakSayAdanudIrNasya vipAkata upazamena, pradezato vedanena kramaza spaSTatAdirapi bhavatyasyaivameva, tathA mana paryAyamapi kSAyopagamikabhAvAntargatamapi / kevlotptternuppttirnythaa| tatazca bhAvasAdharmyam / tathA yathA hyavadhijJAna kevalamAtmamAtrahetukotpattikatayA pratyakSamiti vyapadizyate tathA mana paryAyamapi, tatazca pratyakSasAdharmyam / sparzanAdi tu sAvyavahArika pratyakSa, na pAramAthikamiti tUktapUrvameva / tathA yathA "hyavadhijJAna vikalapratyakSa dezapratyakSIkaraNAdvayapadizyate, tathA mana paryAyamapIti vikalatA. sAdharmyamiti / pratipAditavantazca jinapravacanAnuyogabhuvanAbhogapradIpradIpAyamAnAtanubuddhiprArabhArA. zrIjinabhadragaNikSamAzramaNapAdA.-"mANasametta-chaumatva-visaya-bhAvAdisAmannA" iti / atrAdizavdena prtyksstaa-vikltaadigrh.| kevala tUttamatvAtsarveSu yati Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 170 dvArArgalAyamAna samApayati samyagdRSTisAdhanam, tadanusAriNAM ca na kadAcanApi yaadRcchikjnyaansdbhaav.| vivRta cAta eva" jiNamaya maha pamANa" ityAdi / tathA samyagdRzA jJAna Azrava-vandha-savara-nirjarA-mokSA'nugatvena yatra tatrotpadyamAna kalpate pvrgpdpraaptye| evameva "janmabhiraSTatryeka. sidhyatyArAdhakAstAsA" ityAdinA pratipAdyamAna phala saGgacchate / rItyaivAniyA subuddhayamAtyasyAzvakrIDanepi durgandhatarapAnIyapUrNaparikhAjale'pi na jugupsA, kintu pudgalasvabhAvacintana, vAsudevasyApi viditasArAsAravivekasya pUtikuthitamaNDaladurgandhavidAritanAsikAdare'pi sainye na manAgapi jugupsA, kintu marakatatatiriva virAjamAnA cchadatati samakSa prazasitA sainyAnAm, yatprabhAvAnizamitapUrvatataprazasAko marorpayAmAsa tasmai rogopazAminI bherI prajAvatpAlyamAnaprajopakArAya yAcitA teneti / abhayAdInA cApyaneke dharmamayA prabandhA rAjasabhAgatA. zrUyante / idameva ca teSA vaimAnikA''yuSkasya kAraNaM samavagantavyam, puNyAnuvandhipuNyarUpatvAt kuzalAnubandhitvAt pUrvoktavadapavargAnuvandhitA teSAmiti / na caiva pareSA, teSA tu parigrahArambhamagnatvenAviditabandha-mokSahetUnA pravarttate buddhiH zAkinyA bAlavadhe yatra tatra mamatAndhitayA buddhayA vicAra / tathA ca spaSTameva tepA jJAnaphalA'bhAvavatparamArthata tattvato heyahAnAdiphalamAmnAyate AmnAyavedibhi , tacca na teSAmiti spaSTavAjJAnitetyanusatveyamanabhinivezena / taduktametatsarvamabhipretya bhASyakArapAda -" sayasayavisesaNAo bhavaheuo jhicchiovlbhaao| nANaphalAbhAvAo micchAddiThissa annANa // 1 // " iti / sagrahakAramitrairapi "sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdharunmattavat" tathA "AdyatrayamajJAna Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 171 mapi bhavati mithyAtvasayukta" ityAdi / kRtamatiprastutena / prastuta prastUyate / idamatra prastuta-yanmithyAtvAvAptau matizrutayoviparyayavat prAkpratipannasyAvadherapi viparyayateti matizrutAnantaramavadherupanyAsa iti / tathA ya eva matizrutayo' svAmI, sa evAvadherapi, trayANAmapi samyaktvahetukatvAt / na ca matizrute antarA bhavati lAbho'vadhe / na ca vAcya krameNaivAyaM gatArtha iti / na tAvanniyamo:sti nAdazo yatpUrvajJAnalAbhe evottarajJAnalAbha iti, vinApyavadhinA manaHparyAyopalambhAdezAt kevalAvAptyupadezAcca / kathamiti cecchRNuta-gRhasthaliGge strIliGge'nya liGge cAvApyate kevala, na teSA manaHparyAyajJAnasambhava, sayamAdinivandhanatvAttasya / na cAvadhijJAnasyApi niyamo, vyapadizyate ca ata eva jJAnadvAre vyajite vyajite caiva-avyAJjate dvAbhyA jJAnAbhyA sidhyati tribhizcatubhiriti / vyajite dvAbhyA matizrutAbhyA, tribhirmatizrutAvadhibhirmatizrutamanaHparyAyairvA, catubhirmatizrutAvadhimana paryAya riti / alpabahutvadvAre ca sarvastokA matizrutajJAnasiddhAH, matizrutAvadhimana paryAya-jJAnasiddhAH saGakhyeyaguNA , matizrutAvadhijJAnasiddhA saDakhyeyaguNA iti spaSTa evAtra vinApyavadhi mana.paryAyopalambha kevalopalambho'pi ca / pUrvabhAvaprajJApanIyanayApekSayA cedamiti navAganIyam / kathamakevalA siddhi ? kevala tu sarveSAmevAzrutvA kevalino'pekSya zrutAniyama vA'pekSya / matijJAnena saha katha nekajJAnasiddhA iti tu naiva dvAparayitavyam, samatAbhAvAdyanAgame kevalitvasyaivAbhAvAt / azrutvAkevalitvaM viziSTazrutalAbhApekSayaiva gurupAdinadhigatazrutatvApekSayA veti yatkiJcidetat / yathA ca vinAvadhi mana paryAya kevala, vinA mana paryava vA kevala prApnoti kazcinna tathA vitA matizrute labhate'vadhi karatanA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 172 awuuwwwwwwwmarnuvvvvvwwwwwwwwr pIti yuktameva svAmisAdharmya varNyamAnamiti / tathA lAbhasAdhAt / yadA hi samyaktvamaznute devo nArako'jJAnatrayAnvito narastithaMDa vA tadA matizrutAjJAnayovinAzena matizrutajJAnayorlAbha , tathaiva vibhaGgasyApyapagamenAvadhijJAnasya lAbho, mithyAtvanibandhanatvAdajAnatAyAH, jJAnatAyAzca nivandhana samyaktvamiti yukta eka mithyAtvasyApagame, lavdhe ca samyaktve'jJAnanAgena sajjJAnalAbho bhavatyeva / viSavegApagameM svaSTA cetanakriyA, vijJatve vA saphalatva . kriyANAm / ata eva cArvAgadazapUrvyA paramazrutasyApi mithyAjJAnatAvyapadeza , paratastu "caudasa dasa ya abhinne" ityAdinA samyaktvaniyamAt samyagjJAnatA, mithyAzrutamapi samyagdRSTiparigrahapUtatvena samyagjJAnamiti ca "samyagdRSTiparigrahapUta jayati zrutajJAna" tathA "ja pi kuppAvayaNIya" ityAdi ca saGgacchate / AptoktatayA cAtra jainendrAgamAnA samyakazrutatA,yatkiJcijjJA'vItarAgoditatvena cAnyeSAM mithyAzrutatA vypdishyte| tattvatastu parigrAhakAdhyavasAyavizeSeNaiva samIcInatA viparItatA vA zrutasyeti naikasminnapyanAzvAsa ityala prasaGgena / tadeva kAla-viparyaya-svAmitva-lAbhasAdharmyato matizrutayorAnantarIyakatayA'vadherupanyAsa / tadidamAhu. pUjya pAdA:-"kAla-vivajjaya-sAmitta-lAbhasAhammato tao avahi"tti / nanu ca caturthasthAne kimiti mana paryAyamabhihita, na kevala ? iti ceducyate-mAnasamAtra-cchadmasthatva-viSaya-lAbha-pratyakSatvAdisAdhAt / yathA hi nikhilAni rUpidravyANyavadhimAn samIkSate vinendriyAnindriyasAhAyyam, tathA mana paryAyajJAnyapi manolakSaNAni rUpidravyANi vetti vinavendriyAnindriyasAhAyyamiti rUpidravyalAbhasAdhamyaM, manomAtragrahaNAdanena / tathA yathA hi-cchadmastha: sannevAvApnute'vadhijJAnaM tathA mn.pryaayjnyaanmpi| na hi mana pa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 173 ~~~~~mmmmmmmmmmmmmmmmmmm.... yotpAde'pi nikhilAvaraNaviccheda. kAraNa, na vaikIyamatena kevalinAM bhagavatA dvayamapyetadbhavati, parimitavastuparicchedAtmakatvAdindriyavat / kevala tvananta, yato dvitIyamatena sadapi nopayogIti pratipAditameva prAk / athavA-yathA labdhe'pi tRtIyasminnavadhijJAne chadmastha iti vyapadizyate tadvA~stathaiva labdhe mana paryAye'pi vyapadizyate iti cchadmasthatvasAdharmyam / tathA viSayasAdhAt, yathA hi rUpINyeva dravyANyabhigacchatyavadhimaoNstathA mana paryAyajJAnyapi / naitayorekataramapi vettyarUpANi / na ca vAcya mana paryAyavaoN. zcintita sajinA paryAptakena vetti, cintita cArUpamapi syAditi kathaM mana.paryAya ruupivissymiti| cintitAnna vettyada. sAkSAta kintu cintApariNatAnmanodravyapudgalAneva, cintitAMstu bAhyAn vettyanumAnenaMva "jANai bajjhe'NumANAo" itivacanAt / tathA cAvadhimana paryAyayo samAna eva viSaya / tathA yathA hyavadhijJAna kSAyopAmikamudIrNakSayAdanudIrNasya vipAkata upazamena, pradezato vedanena kramaza. spaSTatAdirapi bhavatyasyaivameva, tathA mana paryAyamapi kSAyopazamikabhAvAntargatamapi / kevlotptternuppttirnythaa| tatazca bhAvasAdharmyam / tathA yathA hyavadhijJAna kevalamAtmamAtrahetukotpattikatayA pratyakSamiti vyapadizyate tathA mana paryAyamapi, tatazca pratyakSasAdhamyam / sparzanAdi tu sAvyavahArika pratyakSa, na pAramAthikamiti tuktapUrvameva / tathA yathA zavadhijJAna vikalapratyakSa dezapratyakSIkaraNAdvayapadizyate, tathA, mana paryAyamapIti vikalatAsAdharmyamiti / pratipAditavantazca jinapravacanAnuyogabhuvanAbhogapradIpradIpAyamAnAtanuvuddhiprArabhArAH zrIjinabhadragaNikSamAzramaNapAdA -"mANasametta-chaumatya-visaya-bhAvAdisAmannA" iti / atrAdizabdena pratyakSatA-vikalatAdigraha / kevala tUtamatvAtsarveSu yati Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 174 www wwwwwww wwwimmaa svAmikatvAt / na ca vAcya gahiliGgAdInAmapi kevalabhAvAt kathametaditi / lAbhe'pi tadavasthAyA na bhAvacAritreNa vinA kevljnyaanlaabho| anena "sijjhati caraNarahiyA" ityapi vyAkhyAta jJeyam / dravyacAritrarahitA ityeva hyasyArtha / kaSAyamohanIyAdikSayasya bhAvacAritra vinAnupapatteryuktamucyate yatisvAmikatva. sAdharmyam, parametAvAn vizeSo yaduta- mana paryAya tu na drvycaaritrmntraapi| yadvA-avAptakevalo'vazya satyAyuSi prabhUte dravyapravajyayApi pravrajatyeva, anyathA devAdikRtamahimno'yogAt / spaSTa caitad bharatakevalodante purandarasya tathAvacaneneti, syAdeva yatisvAmikatvasAdharmyam / yadvA-yatizabdenA'pramattatA gRhyatte, paramArthatastasyA eva yatitvAt / tathA ca yathA mana paryAyamapramattasya prAdubhavati, tathA kevalamapyapramattasyaiva / na ca matizrutAvadhayastatheti yuktamapramattasvAmikatvena sAdharmyamiti / tathA'vasAnalAbhAt / sarvAvaraNavicchedalabhya hyetat / na ca labdhe etasminnanyat prAptavya jJAnamavaziSyate labhyate vaa| sUryodaye'nyatejasvyudayAnapekSaNamiva / tadidamAhu-'ate kevalamuttama jaisA mittAvasANalAbhAo"tti / na ceda prakRtamatra, kSAyikatvenAsya kSAyikabhAve parigaNitatvAt, kevala kramakhyApanArtha sAdharmya darzitam / atra tu caturNAM kSAyopazamikAnA matizrutAdInA prastAva / vyutpattistu jJAnapaJcakasya samayasAgarAdavaseyA, vistArabhayAt prAyo'nvarthasiddhatvAcca noktA'tra / tathA zrutamana paryAyayobhinnatvenAnabhyupagamo ya. so'pi nayavicArApekSatvAdupekSita / tathA ajJAnatraya matyajJAnazrutAjJAna vibhaGgajJAnarUpa pUrvoktamatizrutAvadhiviparyayasvarUpam / na ca vAcya katha nAnyajJAna mana paryAyAdi matyAdivaditi, paryantajJAnayugalasya mithyAtvasadbhAve utpAdAyogAt, sati ca tsminmithyaatvodysyaivaabhaavaacc| tata Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 175 evocyate "matizrutAvadhayo viparyayazce" tattvArtha0] ti| tathA "AdhatrayamajJAnamapi" ityAdi ca / nanu ca katha bhavatyAdyatrayasyAjAnatA ? | na tAvat karmodayAt, tathA sati tasyaudayikaprakaraNapAThaprasaGgAt / sati caudayikanve jJAnAbhAvarUpamajJAna bhavet, na tu kutsita jJAnamajJAnamityabhipretarUpam / sati ca kSAyopazamikatve'syAvaraNavilayaprabhavatve AvAryasyAjJAnasyAbhAvAt spaSTameva jAnatvApatti , AvAryasyAjJAnatve ca na kimapi prayojanaM kSayopagamenAjJAnAvirbhAvakeneti cet, naivam, abhiprAyAparijJAnAt, mithyAtvasahacaritatvena jJAnasyaivAjJAnatAvyapadezAditi pUrvamuktameva / evameva mithyAdRzAmajJAnAvaraNIyakSayopazama ityatrApyayameva pnthaa.| na hyajJAnAvaraNAbhidhAna karma paThyate karmaprakRtivivecane'bhiyukta , kintu mithyAdRzAM jJAnAvaraNakSayopazame'pyajJAnasyaivAvirbhAvAdupacaryate yadajJAnAvaraNakSayopagama iti / sadasadavizeSAdinA cAjJAnatA mithyAdRgjJAnAnAmityapi nirNItameva pUrvam / nanu ca vibhaGgasyAvadhiviparyayatvena pratyakSarUpatvAt katha viparItabodhakatvamajJAnatva ca katha tadabhAve iti cet, satya, pratyakSaparokSatAkRta eva hi bhedo'tra matizrutAvadhyoH, para zraddhAnAbhAvakRtamajJAnatva tu kathaJcanApi viSamatAvahamiti tsyaapyjnyaantaa| nanu pratyakSa kathamajJAnateti ceta, yathA ghaTAdipratyakSe matyAdimatA tadajJAnAni trINyeveti / tathA darzaneti / darzanatraya cakSuracakSuravadhisaJjJa tatra, "cakSiDa vyaktAyA / vAci" iti dhAtustasmAdauNAdike "cakSeH zidvA" [1001] ityusi cakSu.siddhiH / tathA ca cakSate'neneti, caSTe veti vA cakSuH / prekSaNIyaM hi padArthamavekSyaiva cakSuSA cakSate jnaaH| tatazca cakSurakSItyartha / tathA dRzyate-prekSyate-sAmAnyenAvabudhyate'neneti- darzana, dRSTirvA darzana miti sAmAnyamukhyako bodh.| vyutpattidvaye'pi Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA "karaNAdhArayo" iti anaT, "klIve" iti caantt| cakSuSA cakSuSo vA darzana ckssurdrshnmiti| yadyapyatra darzanazabdo bodhArtha eva sAmAnyena tathApi vigeSabodhasyAvagrahAdirUpasya cAkSuSamatijJAnarUpatvAt sAmAnyamukhyako gRhyate vodha , ata ucyate-"jaM sAmannaggahaNamatthANa neva kaTu AgAra / avise siUNamatthe dasaNamii vuccae samae // 1 // " iti / padArthazca sAmAnya vizeSobhayAtmako yatastato jJAnadarzanayo krameNa vizeSANA ca sAmAnyasya ca grhnnmiti| na ca vAcya kathamanAkAra grahaNa syAditi svasvottarApekSayA sAmAnyatvAd viziSTAkArarAhityamanusandheya, paramAdisAmAnyagrahasyaiva darzanatvamiti / tathA ca-"sAmannamettagahaNa necchaio samayamoggaho pddhmo| tatto NataramIhiyava tthuvisesassa jo'vAo // 1 // " so puNa ihAvAyAvekkhAo vaggahotti uvcrio| esa visesAvikkha sAmanna- giNhae jeNa // 2 // tatto'NataramIhA tatto'vAo ya tsvisesss| iya sAmannavisesAvekkhA jAvatimo bheo // 3 // savvatthehAvAyA nicchayao mottumAi sAmanna / savavahAratya puNa savvatthAvaggaho vAo // 4 // taratamajogAbhAve vAo cciya dhAraNA tadatammi" / ityapi saGgacchateM / saGgacchate ca "nANamavAyadhiio" ityAdi ca / cakSuritaratvena vibhAgazca dRSTivyapadezAnurodhena, yadvA-cakSupo'baddhaspaSTagrahaNAhatvena spaSTatAdarzanapara , yata ucyate-"puTTha suNei sadda sva puNa pAsai apuTTha tu / gadha rasa ca phAsa ca baddhapuTTha viyAgare / // 1 // " iti / dRzyate ca truTyAde mahattve satyapi na spArzanaviSayatA, cAkSupaviSayatA tu tasyA api vidyata ityanubhavenApi cakSupa pATavamiti / yadyapi manodarzanamoghadarzana cApyacakSurdarzanena vyapadezyam, pATavataratva ca manasa , tathApi vyavahArAnuro Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 177 dhenetthaM vibhaagH| tathA'cakSuSA-cakSurvaya'zependriyacatuSkeNa "acakkhu napumicchi savve vi" itivacanAdacakSurdarzanarahitasya kasyApyabhAvAnmanodarzanamoghadarzana cApi grAhyam / nanu cakSuSA darzana miti sarvajanaprasiddham, para kathamacakSuSA darzana miti cet, satyaM, pazyatiH sAmAnyamukhabodhArthaka iha gRhIta / sAmAnyamukhyako bodhazca zeSendriyAdirapi bhavatyeva, anyathA vizeSavodhAbhAvAcchadmasthAnAM sAmAnyavodhapUrvakatvaniyamAdvizepabodhasyeti / paThyate ca-"AtmavatsarvabhUteSu yaH pazyati sa pshyti"| tathA 'pRSThata upasarpantaM sarpa vudvayava pazyatI'tyAdau sAmAnyavodhamAtre pazyati / kozakArairapi-"darzana darpaNe dharmopalavdhyorbuddhizAstrayo / svapnalocanayozcApi," iti vyutpAdita eva darzanazabda upalabdhau jJAnasAmAnyavAcyAyAM buddhau ceti| tathA ca cakSuravadhikevalavyatirekaja Atmani jAyamAna sAmAnyavodho'cakSurdarzanazabdAbhidheya iti nirglito'rthH| kecittu "acakkhu sesidiya"ttivacanasya niyAmakatAmajIkRtya zeSendriyaja eva sAmAnyavodho darzanamityAkhyAnti / tathA'vadhinA-'dho'dho vizepaparicchedakena bodhavizeSeNa darzanaMsAmAnyAvagamo'vadhidarzana, sAmAnyamAtragrAhakatvAcca darzanAnA na jJAnAnAmiva viparyaya eSAm / tathA ca na matizrutAjJAnavibhaGgavadatra darzanAnA viparyayeNa nirdeza / tathA ca katha nAvadhidarzanavadvibhaGgadarzana darzana nAbhimata jJAnavadviparyayeNeti zaGkotsAditaiva, evamevAdarzanavyapadezazaGkApi nirastA, sAmAnye tAvadvibhAgAbhAvAt / yadvA-zraddhAnAbhAvena jJAna eva vipryybhaavaaditi| nanu ca yathA avadhijJAnApekSayA'vadhidarzanamabhimata tathA zrutajJAnamana paryAya. jJAnApekSayA katha na darzanadvayamabhimatamiti cet, satya, zrutajJAna hi manomAtravipaya matipUrvaka ceti gatArtha taddarzanamacakSurdarzaneneti / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 178 www ANA tathA ca zrutapazyattAbhidhAne'pi na kSatiH / na ca kSati zrutajJAnyoghena sarvadravyANi jAnAti pazyatItyAdivacane'pi / mana paryAye tu nAstyeva sAmAnyagrahaNamiti na taddarzanAbhilApa / sAmAnyabodheti niyame caitadbhinnatvena saGkocAt zrutAnyathA'nupapatte ,atIndriye cArthe sadbhAvapratipattaye nAnyadAgamAnmAnamastIti / paryAyANA ca vizeSarUpatvAttadavagame na darzanAkADakSeti nisskrssH| na ca vAcyamavadhidarzanena rupidravyasAmAnyopayogarUpeNa tadarthakaraNamiti / sati sabhavaniyame evetya vaktu yuktatvAt, sa eva tu na vidyate, vinApyavadhermana paryAyotpAdAt, vinA cAvadhivibhaGgAvavadhidarzanAbhAvAditi / tathA kevalaM-sampUrNArthagocara sAmAnyagrAhi (darzanaM) kevaladarzanam, tacca bhinna samaye ekasmin vA samaye kevalajJAnasyAbhinnaM vA kevalAditi vivivanayApekSa vivRtaM samayAmbudhAvupayujya jJAnavindUktarItyA saGgamanIyaM, kSAyopAmikaprakaraNatvAcca darzanamevAna prakRtam, kevala tu gaNitapUrva kSAyike bhAve iti / tathA 'dAnAdilavdhaya' iti / dAnAdIni ca paJca vyAkhyAtapUrvANi kSAyikaprakaraNe / nanu kSAyike vyAnyAtAni tahi kathamatrApyAsyAyanta iticed, dvividhAni hi dAnAdIni-samUlaghAta ghAtitAntarAyakarmotthAni tatkSayopAmajAni ca / AdyAni pUrvamuktAni, antyAni tvameva tddhikaartyaahiidhyaani| eva ca samyaktvacAritre api tripu vyAsyAyante (yete) kamityapi gamAhitaM jJeyam, tayopaividhyAt / kSayopazamAbhAve ca dAnAdyannarAyANAmadhyabhopalabhyamAnAnA dAnAdInAmasaGgatyApatteH / na ca kSayojya tepA / tathA sati sarvadA sarvayogyopalambhaprApne / na lopaTAmolpAmiti, sarvathaitadrahitatvAnupalambhAn, ojaAhAgadeH saceMgA nAvAt, "ovAhArA navve" itivacanAt / sUkSmakSayopazamana bIryAnnagavalyApyabhyupagamya eva, ananyagatikatvAjjIvana Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 179 wovvvvNNA prayatnasyopazame cAvazyapAtabhAvAt, gatyantarAle'pi cAstyeva kSayopazama , cetanAdisattvAditi dvividhAni dAnAdInItyeva samyag / ladhitva copazamAditrayAnyatamaprabhavatvam, itthameva ca sarvA lavdhaya sAkAropayogopayuktasyeti saGgacchate, tasyaivopayogavizeSeNaivaitadbhAvAt / upayogavizeSatA ca saakaartaiv| nanu kathamahadAdipadavInAmaudayikInAmapi labdhitva jegIyate tIti cet, kSayAdihetutA pratItyeva nAnyathA / ata eva ca labdhivarNanAdhikAre cakradharAdibalavarNana saGgacchate / nanu katha tahi satyAmapyaSTAviMgatau lavdhInA paJcaivaitA ? aSTAviMzatizcaiva-"Amosahi vipposahi khelosahI jallaosahI ceva / savvosahI sabhinne ohI riuviulamailaddhI // 1 // cAraNa AsIvisa kevalI ya gaNahAriNo ya puvvadharA / arahata cakkavaTTI baladevA vAsudevA ya / / 2 / / khIramahusappiAsava-koTThayabuddhi-payANusArI ya / taha bIyabuddhi teyaga AhAraga sIyalesA ya // 3 // veuvvidehaladdhI akkhINamahANasIpulAyA ya / pariNAmatavavisesA emAI huti lddhio||4||"iti / na ca vAcyamupalakSaNIbhUtA imA , tathA sati paJcAnAmapyagrahaNaprasaGgAt iti cet, satya, para sarvA api tapovizeSodbhavA , tapazca vIryAntarAyakSayopazamajam / yata evocyte-'vishissttjnyaansvegshmsaarmtstp.| kSAyopazamika jJeyamavyAbAdhasukhAtmaka[aNTake ] miti / yazca pariNAmavizeSa. sahakAritayA'bhipreyate so'pi cAritrAdinA'tra gRhIta eveti na nyUnatA labdhipaJcakopanyAse'pyatra / nanu kiM tahi gRhItA avadhyAdyA spaSTamiti ced, AtmA'sAdhAraNaguNatvena vinApi tapo bhAvAccetyala prsnggen| catustritripaJcabhedA' iti tu gatArthameva / eva prarUpya kSAyopazamikAn paJcadaza bhAvAn gepAstrInAhu 'smyktvcaaritrsymaasymaanyceti| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 180 - HAL nanu katha pRthagupanyAsa eSAmiti ced, ekakaketi saGkhyAyA anupanyAsena lAghavAyeti / katha naivamodayika iti cet, paryante lezyoMpAdAnasya sakAraNatvAttAsA paryante upAdAne cAvazya savayAyA upAdeyatvAditi / na ca vAcya samyaktva cAritraM ca 'samyaktvacAritre' ityetasmAdIpazamikAdanuvartete eva, na copAtte sAkSAt ata eva kSAyike, kintUpariNTAdAkRSTe, tathA'trApi vidheyam, nirdezyazca spaSTa kevala sayamAsayama eveti cet, satya, para paribhApAnabhijJatAkhyApakametata, yato na samyaktvacAritre ityanuvattite kSAyikasUtre, kintu cakAreNAnukRSTa 'cAnukRpTa ca notta- . ratre'ti hi vaiyAkaraNAnA samayaH suprasiddha eva / na ca vAcya nAkarpaNIye tahi cakAreNa, evamevAnuvaryetAm, tathA sati ca nAtra punanirUpyam, na ca pUrvamUtre cakAra karttavya iti cet, satya, lAghavamapekSyArthasyaiva nirdeza , AcAryasya zailIya vA lakSyate yanna dIrghamanuvartanIyam, uddezye vA nAnuvRttiriti pUrvaM cakAreNa pazcAcca sAkSAnirdeza iti / tathA ca tatra tatroktatacchabdasAphalyamiti / yadvA-nivRttivAcakatA cakAreNAnukapaNe cakArasyAbhipretyeda spaSTitam / yadvA-anuvartane sayamAsayamAd bhinnatva kazcitpratipadyeta, kArya ca syAdvizepavyAkhyAna veti naanuvrtitm| kecittvita eva bhinnatvena trayANAM nirdeza svarasAdityAhu / avAntarabhedAbhAvAt pArthakyena prarUpaNAniyamajJApanAyava nirdeza ityapare / tattva (tu) bahuzrutA eva vidanti / atra samyaktva tattvArthazraddhAnalakSaNa, cAritra sarvasAvadyanivRttirUpa sAmAyikAdInAmanyatamam, sayamAsayamazca sthUlebhyo hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo jJAtvA'bhyupetyAkaraNamitisvarUpA virati sUkSmebhyazca tebhyo'virati , aviratizcepA parihartumazakyatvAd gRhasthatve na tu pariNAmAbhAvAt, Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 181 rrrr . ata eva bandhavadhAdInAmaticAratvaM saGgacchate, bhaGgAbhaGgarUpatvAtteSAm / na ca vAcya dezavirate sUkSmatvAt kunthvAdikAye chidramiva na tasyA bhaGgAbhaGgarUpAticArasampatti / anyacca-"savve vi ya aiyArA sajalaNANa udayao huti / mUlacchejja puNa hoi bArasaNha kasAyANa // 1 // " ityAdivacanAtteSA pratyAkhyAnAvaraNAdyudaye spaSTaiva dezavirate kSatirna tvaticArateti / kunthvAdiSvapi svApekSayA tathAvidhacchidrasattvamiva anyathA tathAhArAdyapariNaterdezaviraterapi syurevAticArA / "savve vi ya" ityAdi ca sarvaviratyapekSamiti na tadudayato degaviratikSati / vyAkhyAyate ca kaizcideSA gAthaiva-yathA dvAdazAnA kaSAyANAmudaye mUlacchedyamityasyaiSa paramArtho yaduta-yathA saJjvalanAstIvA mandA madhyA vA'ticArAnA''pAdayanti,tathA nAnye, kintu pratyAkhyAnAvaraNodaye cAritrasya hatireva / evamapratyAkhyAnodaye dezavirateranantAnuvandhyudaye ca samyaktvasyApIti pUrvapUrvakaSAyodaye pUrvapUrvasya muulcchedyteti| tathA ca katha nAticAratvamasyA, vyapadiSTAzca sAkSAdeva sUtraprakaraNayoraticArA apyasyA itylmprstuten| itthameva digviratyAdAvapi zeSadiggamanAnarthadaDasAvadhakaraNAdibhogopabhogopayogisakSiptetarAdibhyo viratatvAditarebhyazcAviratatvAt spaSTa eva dezaviratAnA sayamAsayama / tathA ca paJcadazAnA tribhirmelane jAtA evASTAdaza / ete ca kSAyopazamikA / cakArazcAtra matyAdInAmavagrahAdibhedajJApanAya, tena zrotrendriyalabdhirityAdyanuyogadvAranirdiSTenAparigaNitazepakSayopazamena na virodha / tathA ca tatsUtra-"se ki ta khaovasamanipphaNNe 2 aNegavihe paNNatte, taM jahA-khaovasamiyA AbhiNivohiyanANaladdhI eva suyaohimaNapajjavanANa-maiannANa-suyaannANa-vibhaganANasammadasaNa-micchAdasaNa-sammamicchadasaNa-sAmAiyacaritta-ccheora Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 182 TThAvaNa-parihAravisuddhi-suhamasaparAyacarittaladdhI khaovasamiyA caritAcarittaladdhI khaovasamiyA dANalAbhabhogovabhogavIriyaladdhI khaovasamiyA bAlaladdhI paDiyaladdhI khaovasamiyA bAlapaDiyaladdhI khaovasamiyA soidiyaladdhI jAva phAsidiyaladdhI khaovasamiyA AyAradharaladdhI jAva diThivAyaghare khaovasamiyA navavadhare jAva cohasapuvvadhare khaovasamie gaNIvAyae, se ta khaovasamanipphanne"tti / atra ca sAmAyikAdikAzcAritrabhedA bAlapaNDitabAlapaNDitatvAni ca kevalasamyaktvacAritradezaviratihetukA pariNAmA. samyaktvAdikAryabhUtA iti na pRthaguktebhyaH / zrotrendriyAdyAdhupalabdhayazca na matijJAnacakSuracakSurdarzanebhyo bhinnA labdhIndriyANAM kSayopazamasvarUpatvAt, tasya ca matyAdyAvaraNakSayopazamarUpatvAdupayogendriyANyapi matyAdirUpANyeva, ata eva ca kSAyopazamikAnIndriyANi / na ca kevalinastAnIti paThacate pUrvoktayuktentasya matyAdyabhAvAt / dravyendriyANi tvaudayika paryAptanAmakarmAzrityodbha tAni tvindriyANi santyeva yadapekSyocyate'sau paJcendriya iti / AcAradharatvAdyA gaNivAcakatvAvasAnAlavdhayastu spaSTameva zrutajJAnodayajAtA iti nAdhikAH kSAyopazamikadA / nanu proktAntarbhAve'pi sAmAyikAdInA mithyAtva-samyagmithyAtvayo katha kSAyopazamikatvam / katha vA nAbhihitI tAvatra bhedau, kutra vA antarbhAvanIyAviti cet, satya, mArgAnusArimArgapatitAdibhedabhinna mithyAtva na mandatAmantareNa tasya, sA ca kSayopazamaprabhaveti yukta mithyAtvasyApi tathAvidhasya kssaayopmiktaa| ata eva ca mithyAtvasya guNasthAnakatApi snggcchte| yadvA-avyaktamithyAtvAdvayaktamithyAtvaprAptinaM kSayopazamamantarA, sa ca mithyAtvasyaiveti kSAyopazamikatA tasya / yata ucyate-"vyaktamithyAtvadhIprAptirguNasthAnatayocyate" [guNasthAna Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 183 kakramArohe] iti / yadi vA satyapi mithyAtvodaye'nantAnubadhinA mandatvamadhyatvabhAvo ythaabhdrktvaadinaanumey.| sa ca na tanmUlamithyAtvamandatvAdyantareti yogyamevAsya kSAyopazamikatvam, ata eva ca mithyAdRSTitve'pyutthitAnutthitAdivikalpa. saGgacchate iti / samyaDamithyAtvasya tu dvidhA gatistadvatA dvidhA gate / kecit prApsyatsamyaktvAH kecicca prApsyanmithyAtvA iti spaSTo mizrodaye'pi taratamabhAvaH / sa eva ca kSayopazamAvinAbhAvIti kSAyopazamikatA tasya / na cAtra te bhinne udite, samyaktvamUlatvena tayostadgrahaNenaiva grhnnaat| tathA ca nAdhikA kSAyopagamikA iti| bhAvacatuSkamAkhyAya kramanirdiSTa paJcama (bhAva)nididikSayAhu.-'pariNAme'ti / taddhitalugantanirdezAt pAriNAmika iti| tatra yadyapi pariNAmazabdena "nArthAntaragamo yasmAt sarvathaiva na cAgama / pariNAma pramAsiddha iSTazca khalu paNDitai." // 1 // itivacanAt pUrvAvasthAparityAgenottarAvasthApariNatirucyate / tathApi nAtra sa gRhyate, kintu pAribhASikatayA svabhAva eva / tathA ca pariNAmena-svabhAvena nivRttaH pAriNAmika -svAbhAvika ityartho niSpadyate / nanu kimiti pAribhASika. pariNAmArthaH parityajyate iti cet, nahi jIvatvabhavyatvAdikaM nUtana yena tadarthaparigraha samaJjasatAmApadyeta / sa ca vidhA, yadAhu-"jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca" [tattvArtha0] iti / tatra jIvati jIviSyati ajIvIt ityauNAdikA pratyaye jIvaH, tasya bhAvaH svarUpamavacchedakadharmo veti jIvatvam, taddhi svAbhAvikameva / yato na hi pUrvamajIvasya sato jIvatva bhavati, yenAdo na syAt pAriNAmikam, kintvanAdinidhana, jIvasyAnAdinidhanatvAt, tadapi tasya vItarAgajanmAdarzananyAyenAkiJcinmayatvAdinA siddhameva / tathA bhaviSyati siddhiparyAyeNeti bhvy.| tadviparIta Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 184 ~ - ~ - - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ - - --- stvabhavyaH / ata eva bhavyAbhavyasiddhika ityapyucyamAna saGgacchata ev| bhavyAbhavyatvagAyA eva bhavyatvaniyAmakatvAt naivAbhavyatvazaGkAyA dharmapravRttivighAtakatA, prAptAyA ca siddhau naivAkhyAyate bhavyAbhavyayoranyatareNa, prApsyamAnatvAbhAvAt / prAptatvAccet kiM na tRtIyo bheda ubhayavilakSaNatvAdasyeti / pUrvaprajJApanIyanayena tasya bhavyatvavattvAt dravyabhavyatva tatrApi "bhUtasya bhAvino vA" ityAdivacanAt / nobhavyo noabhavya iti tu prathamasya niSedhena dvitIyasyApatti sasAriSu dvayo parasparaparihAreNAvasthAnAcchakyeta kenaciditi dvitIyamapi nyaSedhi / tathA ca tena na bhAvAntara vyAkhyeyam / tathA bhavyatva cApi bhavyatvavizeSa eveti na tadapi bhinnam / tathA ca bhavyatvamabhavyatva ceti dvayameva / 'AdInIti bahuvacanAntAdizabdo'tra / tatrAdinA jIvasya sAmAnyapAriNAmikA bhAvAH sUcitA / ke te? iti cedAhu -astitva anyatva kartRtva bhoktRtva guNavattvamasarvagatatvamanAdikarmasantAnavaddhatva pradezavattvamarUpatvaM nitytvmityevmaadyH| nanu ca kimiti samyakatvAdaya kaNThata uktA astitvAdayazcAdizabdena sUcitA ? iti cet, samyaktvAdInA vaizeSikatvAt astitvAdInA ca saamaanytvaat| kena samAnateti ced, dharmAdinA'jIveneti gRha nniit| nanvastvanyepA dharmAdibhi samAnatvamastitvAdInA, para kartRtvabhoktRtvAnAdikarmasantAnavaddhatvAnA katha tat ? / yato na hi dharmAdInA tAnIti ced, apekSayA teSAmapi tAni / yata svaparyAyAdyapekSayA kartRtvabhoktRtve karmasantatyupagrahAdinA ca karmasantAnavaddhatvam, anyathA vA yathAgama pribhaavniiyaani| bahuvacanena cAdigandottareNAjIvatvAdaya suucitaaH| ajIvatvapi pAriNAmikameva / yato na hi vartamAnajIvatvasya bhaviSyadajIvatvamasti, yenAjIvatva na bhavet svAbhAvikam / evaM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA dharmAdharmAkAgapudgalatvAdayo'pi grAhyA / na caitat svamanISikAvijambhitam / yata uktameva-"aupazamikakSAyiko bhAvI mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ce"tyatra madhyabhAge jIvasya svatattvamanuvadbhirbhASyakArairajIvAnAmapi prAntyabhAvayugalam / etadapi ca naH svamanIpikayA vyAkhyAyate, yata Aha - 'chaddhA jIvasamAso; pariNAmudao ajIvANa"ti tathA dhammAdhammAgAsA kAlo tti ya pAriNAmio bhAvo / khaMbAdesapaesA aNU ya pariNAma-udae ya // 1 // " iti| tannAjIvAnA pAriNAmikabhAvavattvAkhyAna sUtrottIrNamiti / etacca pAriNAmika svAbhAvika ityarthamurarIkRtya jJeyam / yadi ca pAribhASika pariNAmasyArthaH kakSIkriyate, tadApi na virodha / katha anAdInA jIvatvAdInA pariNAmabhavattva ? tasya sAditvAditi cet / pratikSaNabhAvyutpAdavyayadhrauvyAkrAntatvAt kSaNaviziSTatayA bhAvAdvA'nAdInAmapi bhavatyeva bhavanatA / paThyate cAtaHsarvavyaktiSu niyata kSaNe kSaNe'nyatvamatha ce na vizeSa' / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt // 1 // ityAdi / bhAve'pi ca kSaNe kSaNe'nyAnyatvasya, nAnyathA pariNamanti ye te'nAdipAriNAmikA iti tattvam / tata eva cocyate pUjyapAdai -"tadbhAva. prinnaam| anAdirAdimAMzceti / [ tattvArtha0 ] ata eva ca 'rUpiSvAdimAni ti paudgalika pAriNAmika. sAdipariNAmabhAvo'pyAkhyAyamAna saGgacchate / na caitat svakalpanAzilpinirmitam, yata sUtra"se ki ta pAriNAmie bhAve ?, pAriNAmie bhAve duvihe paNNatte, ta jahA-sAiyapAriNAmie ya aNAiyapAriNAmie ya / se ki taM sAiyapAriNAmie ?, sAiyapAriNAmie / aNegavihe pannatte, ta jahA-junnasurA junnagulo junnadhaya junnatadulA ceva / 'ammA ya anbharukkhA, sajjhA gadhavanayarA ya // 1 // ukkAvAyA disAdAhA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA vijjU gajjiyA nigghAyA jUvA jakkhA littA dhUmiyA mahiyA raugghAyA cadovarAyA sUrovarAyA cadaparivesA sUraparivesA paDicadA paDisUrA idadhaNU udaga macchA amohA kavihasiyA vAsA vAsaharA gAmo nagaro ghaDo pavvao pAyAlo bhavaNo nirao pAsAo rayaNappabhA jAva tamatamA, sohamme jAva isIpabhArA, paramANupoggale jAva aNatapaesie, se ta sAiyapAriNAmie / se ki ta aNAiyapAriNAmie ?, aNAiyapAriNAmie aNegavihe pannatte, ta jahA-dhammatyikAe jAva addhAsamae loe aloe bhavasiddhiyA abhavasiddhiyA 1 se ta aNAiyapAriNAmie"tti / spaSTa eva patra tathA tathA pariNAmaH pudgalAnA sampadyamAna pAriNAmikatayAkhyAtaH / nanu kathaM parvatapAtAlanirayAdInA sAdipAriNAmikatA pratipAditeti cet, na hyasaDakhyeyakAlAtikramAt paramekatra tiSThanti pudgalAstatpariNAmena viparyaye nUtane cA''gate spaSTa eva pAriNAmikaH saadirbhaav.| na ca dravyAvasthAnamantareNa dharmAdInAmivAnAditvaM yuktiyukta syAditi / eva ca SaSTha sAnnipAtika iti / tatra sannipAto-dvayAdisayogastena nivRtta sAnnipAtikaH / tadbhadAzca SaDviMzati / kathamiti cet, kramotkramAbhyAM nyasanIyamapaJcakamuparyava. / 51315 tatra prathamapaDaktigA'dhastyapaJcakAGkasyoparitanenaikena bhAge hRte paJca labhyante, te caikasayogA / AgatAnA paJcAnA dvitIyapaDaktyadhastyacatuSkeNa gaNane jAtA viMzatiH, uparitanena dvikena bhAge hate labdhA daza, ete ca dvikasayogA / te tRtIyaulyadhastanIyatrikeNa guNitA jAtA. trizat, upariSTAt trikeNa bhagne labdhA dazaiva triksyogaa.| teSA / ca caturthazreNyadharavattinA dvikena guNane jAtA vizati , uparitanena catupkeNa bhAge'pahRte labdhA paJca catuSkayogA / te'pyekakenAntyena Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 187 guNayitvoparitanena paJcakena bhAgahAre vihite labdha ekaH pnyckyog.| sarve ca militA bhavedekatrizat, para paJcaikasayogA nAtra gRhyante, teSA sAnnipAtikatvAbhAvAt, dvayAdisayogasyaiva sAnnipAtikatvAt / tathA ca zeSA SaDvizati. saannipaatikaaH| ete'pi prarUpaNAmAtropayogino, na sarve sambhavina. / kati sambhavantIti cet, SaDeva / prastutaniyuktikramaprAmANyenaiva yojanA-dazasu dvikasayogeSu krameNaupazamikAdibhizcaturpa audayikasya labdheSu, aupazamikasya kSAyikAdistribhilavdheSu triSu, kSAyikasya mizrapAriNAmikAbhyA dvayorlabdhayornavama kSAyikapAriNAmikAkhyo " bhaGga' sambhavati siddhAnAm / zeSAstu navApi na sambhavanti / yataH zeSANAmastyevaudayikI gati ,kSAyopazAmika kSAyikaM vA jJAnAdika, pAriNAmika ca jIvatvamiti jaghanyato'pi bhAvatraya, taniSedhyA eva te| tathA trikasayogapvapi dazasu audayikaupazamikayoH kSAyikAdibhiryogena triSu vyatIteSu, audayikakSAyikayomizrapAriNAmikAbhyA dvayorbhaGgayo sampannayo , paJcama audayikakSAyikapAriNAmikalakSaNa paJcamastrikasayoga sambhavati / yata kevalino bhagavata audayikI gati , kSAyika jJAna, pAriNAmika ca jIvatva yato'sti / nAstyupazamo'syaikAdazaguNIyacaturthaguNIyatvAttasya / yadvA-mohasattAnvitasyaiva tadbhAvAnna cAsau kevalino, na cAsti kSAyopazamiko'pyasya cchAmasthikajJAnadarzanAdyatItatvena, tato na zeSabhaGgakasambhava / SaSThastu bhaGgaka audayikakSAyopazamikapAriNAmikAkhya strikasayogo nArakAdigaticatuSTaye'pi jJeyaH / yatazcatasapvapi gatipvaudayikI gati. syAdeva / sarvatra kSAyopazamikAni cendriyANi matyAdIni ca, tathA pAriNAmika jIvatva sambhavati / tataH zeSANAmasambhavAdapTI trikasayogA' prarUpaNAmAtropayogino, Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 188 ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ na tu sambhavanti / catuSkasaMyogeSu tvIdayikIpazamikakSAyopAmikapAriNAmikAkhyabhAvacatuSTayanittita sarvAsvapi gatiSu sambhavati, gatyupagamasamyaktvendriyajIvatvasadbhAcAt, bhavati ca tadvatinA prathamasamyaktvalAbha / tatra caupamikameva samyaktvam / tIdayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvAkhyazcaturtha sarvAsvapi gatipu sambhavati, pUrvoktaSaSThatrikayogabhAvanAyA kSAyikasamyaktvamocanena tathAbhAvAt / paJcakasayogastveka / sa ca naragatAveva sambhavati / yato'sAvupazamazreNi pratipannasya kSAyikasamyagdRSTe - vati, na caivamanya iti / samuditA ete-dvikasayoga eka , trikasayogI dvI, catupkasayogI dvau, eka eva ca paJcakasayoga iti saMmbhavina SaDeva / atrApi caikastrikasayogo dvau ca catu sayogI gaticatuSTaye'pi labhyante, tato dvAdaga te vivakSyante / tatazca paJcadaza vidha. sAnnipAtika ityapi vaktu zakyate / yata ukta"odaiyakhaovasamie pariNAmiekkekko gaicaukke vi| khayajogeNa vi cauro tayabhAve uvasameNa ci // 1 // uvasamaseDhI ekko kevaliNo viya taheva siddhassa / aviruddhasaMnivAiyabheyA emete pannarasaga ||2||"tti / nanu ca kimiti sAnnipAtikasya bhAvatva ?, yato na hi-tato bhavati ko'pi guNavizeSa / na ca vyAsyAto'pi zAstrakRdbhiriti cet satya, parasparasamAgamadarzanAyaivaitannirUpaNam / tathA ca sambhavyabhavyupayoga syAt, ata eva cAnyatra paJcaiva nirUpyante bhAvA 'aupazamikakSAyikI bhAvA'vityAdinA, yadvAsayogavizepeNa guNavizeSadarzanAya / yathA jJAna kriyAbhyA samavetAbhyA sAdhyate'pavargastathA labdhamanuSyabhavalakSaNodayikabhAvAnAmeva sarvaviratirityAdi avagamyeta sAnnipAtikeneti tatprarUpaNA / tadeva prarUpitaM bhAvapaTaka prakRte yojayanta Ahu -"chavviho bhAvalogo Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - 189 --.wwwmumm a"tti / tatra SaT audayikAdayo vidhA -prakArA yasyAsau SaDvidha., nAstyanyo bhAva etebhya ityanyUnatA sarveSAmapi padArthAnAmeSu pratyavatArAt / ko'sAvityAhu -'bhAvaloka'iti / tatra bhAva iti dravyAdivyavacchedena zuddhabhAvaprarUpaNAjJApanAya tathA bhAvabhUto loko, vilokanIyatvAt padArthamAtrasya vA'trAlokanAdantarbhAveneti bhAvaloko,bhAvena vA paryAyaprAdhAnyena bhAvAnugatatayA loko bhAvaloka / bhAvA vA-samuditA loko bhAvaloka. / cakAro'syApi dravyAdilokavadvivakSAparatvasUcaka // 7 // prakArAntareNa 'bhAvalokamevAhu - . tivvo rAgo adoso ya, uiNNA jassa jNtunno| jANAhi bhAvaloga, aNatajiNadesia samma // 8 // vyAkhyA-tatra tIvra -utkaTo mandamadhyayoravivakSitatvAt, na punaretAvatA na tasya bhaavloktaa| yadvA-tIvrabhAvasya lokyatvena lokatvAbhisandhAnAttasyaiva grahaNam / ko'sAvityAhu -rAgazceti, tatra rajyate'nenAtmaramaNatAmAtmasvabhAva vA vihAya pareSu paudgalikeSu srakcandanAdiSviti rAgo-rAgamohanIya, yanmAyAlobhakapAyamohanIyamiti vyapadizyate "mAyAlobhakaSAyAvityetadrAgasajJita dvandva" [prazama0] mitivacanAt / raJjana vA rAga - prItilakSaNa / cakArastatsahacaritanokapAyanavakasya tannirvatitaprANavadhAdervA parigrahAya / tathA dviSyate'nena jantu kaNTakAdiSu du.khasAdhaneSu iti dveSo- dvepamohanIyo, yatkrodhamAnamohanIyamiti vyapadizyate 'krodho mAnazca punaSa iti samAsanirdiSTa' iti / dveSaNa dveSo'prItilakSaNa / cakAro'trApi pUrvavat / atra prAgrAgopAdAna tasya durucchedyatvapratipAdanAya 'mukkhamaggapavannANa siNeho vjjsiNkhlaa| vIre jIvatae jAo goyamo ja na kevalI // 1 // ' Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavazikA 190 - iti vacanAt / dveSo vA rAgamUlaka eveti jJApanAya, iSTeSu rakto hi jantustadapakAriSu dveSTi / etAveva ca paramapadaprAptiprati vandhakI, sasAre'pi ca sukhakalpavallIkRpANadu khadAvadavakASThakalpau / yadukta - " ko dukkha pAvijjA kassa va sokkhehi vimhao hojjA | ko vA na labhijja mukkha rAgaddosA jai na hutA ||1||" ityAdi / nanu katha jJAnAvaraNAdInAmutkaTatva vihAya moha eva prastuta iti cet ? sAmparAyiko hi jJAnAvaraNIyAdInAmAzrava, sa ca sakaSAyasyaivetyeva vyapadezaH / tau kimityAhu:- "uiNNa" tti / udIrNevihAyA'bAdhAvasthAmudayAvasthamitI / nanu kimiti zeSA bandhAdyA avasthA upekSitA iti ced ? udayAdhInatvAd vandhAdInAmanyaccavihite'pi bandhe yadi vidhatte kSayamapi pradezavedanasaGakramApavarttanAdinA nodite iti sa eva gRhIta iti / kasyetyAhu - "jassa jatuNo "tti / yasya kasyApi, anena sAmAnya nirdezena vakturmAdhyasthyaM khyApita bhavati / tathAvidhAdeva vaktustattvAbhigamasambhavAt / paThyate ca"AgrahI vata ninISati yukti, tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam ||1|| iti / na hi vyaktivizeSasyaivApakArako rAgadveSI, nAnyeSAmiti pakSapAto madhyamthamanovRttevidaghAti kAJcana zobhAm, jainendramata tu niSpakSapAtam, AstA pareSu pakSapAtavArtA, yAvanna bhagavati jinendre'pi pakSapAto [ naiva ] zobhAyAyiti siddhAntAt / tadukta - "na zraddhayaiva tvayi pakSapAto, na dvepamAtrAdaruci pareSu / yathAvadAptatvaparIkSayA tu, tvAmeva vIra / prabhumAzritA sma // 1 // " iti yasya kasyApi kasyetyukta jIvasyeti / na ca nArthonena, ajIvasya tadabhAvAditi vAcyam, anena hi ye jIvasya zuddhatvamabhidhArya rAgadveSau mAyApratyayau avidyApratyayAvanabhisandhAya jIvasattA zukrahetuko rAga Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 191 - ~ ~ ~ ~ - - - - ~ ~ - ~ - - pittahetuko dveSa ityAdyAcakhyuH, tannirAsAyatasyAvazya vAcyatvAt / na caivavidhau rAgadveSau syAtAmAtmApakArako, kintu yathoditau jIvenAsambandhe katha pratiniyatApakArakAritvamanubhUyamAna yujyeta ? kathaJcanApi sambandhe cAtmanA tayoH svIkriyamANe spaSTa eva jIvena sambandho'nayo / yuktiyuktazcAyameva pakSo, anyathA bhinnasya muktasyeva kathamasya sasAryAtmano'pakArako syAtAmetAviti / zukrAdyatirekazca katha vaicitryeNa sampadyateti siddhayedevArthApattyA jIvaH, tadvicitratayA ca karma, taddhetukau ca rAgadveSAvityala prasaGgena / yadvA-bhAvalokatayA vyAkhyeyatvena spaSTa nirdiSTo 'jIvo' jantoriti / asau kimityAhuH-'jANAhi bhAvaloga"ti / jAnIhIti ziSyAvadhAnAya kriyAnirdezaH / yadvA-heyatvena nididikSavo'pi rAgadvepI nava nirdiSTau, dharmiNo'heyatvAt, dharmasya heyatA'pi ca na jJAnamantareti jAnIhItyUcu / bhAvalokamiti sajJAnirdezo, jantuzcAtra pUrvapratipAditAvastha sajJitayA jnyey.| sajJA ceyamanvarthA, na tu yAdRcchikI guNazUnyA veti tu svayamUhyam / bhAvalokasaJjJAyAH prAmANyanirdezAyAhu. "aNatajiNadesiya"ti / tatra rAgadveSajetAro jinA / anantajinadezitamiti ca jinAnA sarveSAmavipratipannatAdazanAya, anyathA jinadezitatvamAtreNaiva prAmANyAt / na hi cchadmasthAnAmiva jinA. parataH prAmANyabhAvamApannavacanavAdinaH, aprAmANyaheturAgadveSavilayAt / tayorasatyavacohetutvaniyamastu 'rAgAdvA dveSAdve'tyAdinA spaSTa ev| kecittvanantetyatra luptavibhaktikanirdezamAkhyAya bhAvalokamityanenaivAnantamiti yojayanti / vyAkhyAnti ca tAdRzarAgadveSaparikalitajantUnAmAnantyAdananto hi bhAvaloka iti / anantasaDakhyA ca yadyapi cchadmasthasAtizayajJAnijAnavedyA, tathApi jantUnAmarUpitvAd vinA kevala pratyakSAbhA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 192 - ~ ~ ~ vAdAgAyudayo'pi na yathAvaditaraneya ityukta 'jinadegita'miti / etacca bhAvalokasya prAmANyajJApanAyaiva, na caiva yathAkathaJcid grAhyam, tayAgrahaNe hi dravyasamyaktvasyaiva bhAvAt / bhAvasamyaktva tu pramANanayanikSepanirdegasadAdidvArareva padArthAnAmavagame ityAhu:"mamma"ti / na ca vAcya kaya tarhi "tameva sacca nIsaka ja jihiM pveddy"tiH| tadvacanasyAsadvAdhakAsatsAdhanasUkSmayuktigamyapadAryasthalIyatvAt / tadukta "parIkSya bhikSavo / grAhya madvaco na tu gauravAt / tathA-" te pazcAtparitapyante ye gRha NantyavicAritam" iti / nanu katha tahiM samyaktvasya zraddhAnAtmakateti cet / dRpTeSTAviruddhatayA yathArthavAditvanirNayena dRzyamAnepu cAviruddhatayA nirNItayu, na tu yathAkathaJciditi / yadvA-jinapraNItAnA satyatvamavacArya zAstrakAro lakSayanti samyaktva-yadyathA jinairabhihitAstathA cecchaddadhAti jIvAdi devAdi vA tadA - samyaktvamiti / tathA ca nAsadabhinivezastadvatAm / anena ya Ahu -purANa mAnavo dharmaHsADo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvArina hantavyAni hetubhiH // 1 // " ityAdi, (te) nirastAH / yata ucyata eva tatra"nirdoSa kAJcana cet syAtparIkSAyA vibheti kim / sadoSa kAJcanaM cetsyAnna parIkSya (kSA)prayojanam // 1 // " ityAdi / na ca vAcya hantanmAnItyasya hetubhirgamyAnItyevArtha, tathA ca tadvataNA sAmavaM dyonyate iti / prathama tAvadA hantergamanArthatAyA eva kAnyakRtsamayaviruddhatAsaGgate / anyacca-na prayojana hetuparIkSAnivena / na hi mudrAnvitaM suvarNamiti nipidhyante parIkSakA vyavahAribhiH / na cozanti kadAcidapyeva-yanAsya ko deya iti| na ceda vacana sAkSarasadi bhomA kAJcanA''sAdayati prayoknustataMda yogyamagita manISiNAm / jainendra vana evamu pyate Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 193 "imA samakSa pratipakSasAkSiNA-mudAraghopAmavaghopaNA bruve| na vItarAgAt paramasti daivata, na cApyanekAntamRte nayasthiti // 1 // " tathA-"pakSapAto na me vIre na dveSa kapilAdiSu / yuktimadvacana yasya tasya kArya parigraha // 1 // " iti / bhAvalokasya prakArAntaratAkhyAna ca 'vivakSAdhInAni kArakANI'tivadvivakSAdhInaiva vAkpaddhatiriti sUcanAya, pratipAditeSvaudayikAdiSu bhAveSu SaTsu grAhyaupamikakSAyikakSAyopazamikamAvatrayapratibandhakamalajJApanena samyasiddhipurapathapravRttAnA rAgadveSahAsasyAvazya vidheyatAjJApanAyeti vA // 8 // ityevamAkhyAya dravyakSetrakAlabhavabhAvalokAnvyAkhyeyAn, zeSa kramaprApta paryAyaloka vyAcikhyAsayAhu - davvaguNakhittapajjavabhavANubhAve abhaavprinnaame| jANa cauvihameaM pajjavaloga samAseNa / / 9 / / vyAkhyA-tatra dravati tA~stAn paryAyAniti dravya, guNaparyAyavadravyamityartha / dravya hi purAtanAn vihAya paryAyAnavApnoti nUtanAn, sthiratvAttasya / sthiratvamapi dravyaparyAyobhayAtmakatve'pi vastuno dravyatvApekSayaiva / sApi arpitAnapitasiddheriti / yadvAdrUyate-svavRttiguNaparyAyairmucyate navInaizcAzrIyate, vyApyate vA svavRttiguNaparyAyariti dravya guNaparyAyAzrayatayA / yadAhu - "guNANamAsao davva egadavvassiA gunnaa| lakkhaNa pajjavANa tu ubhao assiA bhave // 1 // " iti / na ca sayogAdInA dvayAzritatva yato, na tata ekadravyanizritatA yuktA guNAnAmiti / tepA paryAyAtmakatvAt / , yadvA-dro mahAsattAyA bhavya yogya dravya "drobhavye" itivacanAt / yata sadvyamiti paThyate'pi, droravayavo vA dravya, sadabhidheya padArthavrajo hi mahAsattAvAnucyate, dravya ca tadekadezatvAdavayava eveti, vikAro vA drorguNavattAnvita eva Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA vwwwer or www..................96 zikSito bharato yugAdidevena / tadetat sarva dravyalakSaNamabhipretyodAhRta mahAbhASyakAra:__"davai duyae doravayavo vigAro guNANa sdaavo| davya bhavva bhAvassa bhUyabhAva ca ja jogga // 1 // " iti / tadevavidhasya dravyasya dravyazabdavAcyasya vA dharmAdharmAkAzapudgalakAlajIvalakSaNasya guNA -sahabhAvino dharmAH / eSa guNaparyAyayovizeSo yaduta-sahabhAvino guNA , kramabhAvina paryAyA iti / dravyAvipvagbhAveneti tu . prakRtamadhyAhArya vA / tathA ca yatra guNaparyAyarUpeNa nirdezo dharmANA tatra gobalIvardanyAyena guNavyatiriktA dharmA paryAyatayA grAhyA / yatra ca kevalA. paryAyA eva vyapadizya rastatra tu yAvaddharmA api paryAyazabdena gRhyante / tathA ca yathA dravyAthikaparyAyAthikabhedena nayayugala varNyate, tathA katha na tRtIyo varNyate guNAdhika iti, tannirastam / yadAdivAkarapAdA - ___ rUvarasagadhaphAsA asamANaggahaNalakkhaNA jamhA / tamhA davvANugayA guNatti te kei icchati // 1 // dUre tA annatta guNasadde ceva taavpaaricch| ja pajjavAhio hojja pajjave ceva guNasaNNA // 2 // do puNa nayA bhagavayA dabaThiyapajjavaThiyA niyayA / etto vi guNavisese guNaThianao vi jujjato / / 3 / / ja ca puNa arahayAtesu tesu suttemu goymaaiinn| pajjavasaNNA niyayA vAgariyA teNa pajjAyA // 4 / / parigamaNa pajjAo aNegakaraNa guNo tti eganthA / taha vi na guNo tti bhaNNaDa pajjavanayadesaNa jamhA // 5 // " ityAdi / guNapazca sAmAnya vizeSa bhedena dvividhA / tatra AdyA astitva vastutva sAmAnyavigegAtmakatva dravyatva prameyatva pradezatva cetanAcetanatva mUtatvamamU tatva ceti daza,pratyekamaSTASTau,cetanAcetanatvayormUrttatvAmUrttatvayozca , parasparaparihAreNAvasthAnAt / antyAstu jJAnadarzanasukhavIryamparza Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 197 rasagandhavarNA gatihetutva sthitihetutvamavagAhanahetutva vartamAnahetutva cetanatvamacetanatva mUrttatvamamUrtatva ceti SoDaza / tatra dharmAdhakiAzeSu gatihetutvAcetanatvAmUrttatvAni sthitihetutvAcetanatvAmUrtatvAni avagAhanahetutvAcetanatvAmUrtatvAni ca krameNa pudgale sparzarasagandhavarNAcetanatvamUrttatvarUpAH SaT, kAle vartamAnahetutvAcetanAmUrtatvarUpAstraya , jIve ca jJAnadarzanasukhavIryacetanatvAmUrttatvAnIti paT / atredamavadheyam-cetanAcetanatvamUrtatvAmUrttatvAni svajAtivijAtibhyA sAmAnyavizeSarUpANIti sAmAnyaguNeSu vizeSaguNeSu cAkhyAtAnIti SaDviMzatirapyete guNA dravyANAmeveti dravyaguNA iti kthynte| dravyANi ca dharmAdIni prAg vyAkhyAtAnyeva"jIvamajIve." ityAdigAthAyA samAsata / vyAsatastu-"pacatthikAyamaio" itigAthAprathamadalavyAkhyAne vyAkhyAsyate iti nAtra tannirUpaNam / tathA "khittapajjava"tti / tatra "kSi nivAsagatyo" iti tudAdi , tato "huyAmAzruvasibhasiguvIpacivacidhyamyamimanitanisadicchAdikSI" tyAdinauNAdike tre kSetramiti / tathA ca kSiyanti-vasanti dharmAdharmAsumatpudlAdayo'sminniti kSetramAkAzalakSaNa, "kSetra sakarSaNabhUmi zarIramAkAza ca" ityunnaadivRttiH| tasya kSetrasya paryAyA * svabhAvavibhAvalakSaNA guNavikArarUpA vA, ubhayAzritatvAt paryAyANAm / tatrAgurulaghutvAdyA svabhAvaparyAyA / guNavikArarUpAstu anantAsaDakhyAtasaDakhyAtabhAgaguNavRddhibhAgaguNahAnibhyo dvAdazadhA / vibhAvaparyAyAstu ghaTAdyavagAhadAnajanyA / ete ca sarve'pi kssetr| paryAyA, AkAzaparyAyatvAtteSAm / yadvA-kSetrANi bharatAdIni,yadAhu . . "kSetra bharatAdI bhagAGgayo" ityAdivacanAd bharatAdi tasya paryAyA * avasthitAnavasthitakAlAdika svarUpam / tacca vistarato jambU'.. paprajJapteravaseyam / saDakSepatastu kSetrANi tAvad bharatahimavaddhari Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 194 MAMANA mahAsattAvAn dravyamityabhidhIyate, guNasamUho vA dravyaM, paryAyAthiko hi na dravyaM bhedenAbhidhatte, kintu guNasamUhameva / yato vyAkhyAyate __ "uppajjati vayati ya pariNAmeti a guNA na dabbAi / dadhappabhavA ya guNA na guNappabhavAiM dabAi ||1||"tigaathaa paryAyAthikenava-yathotpAdavyayadhIvyayukta hi sadityucyate, dravyasya ca notpAdavyayAvabhimatau dravyAthikena, na ca vinotpAdavyayAvasti padArtha iti na dravya padArtha, kintu guNA eva / kuta.? iti cedAhautpadyante'santo'pi satayA prAdurbhavanti, asata AvirbhAvasyotpattipadArthatvAt satazcotlAdAbhAvAt / tayA vyayante-vinazyanti santo'pyabhAvatAmApadyante, vivakSitavyatikramasyaiva nAzapadArthatvAt, vivakSitazabdAnabhidheyatvasya vA tathAtvAt / tathA pariNamanticaikaguNadviguNayAvadanantaguNatvAdinA'vasthAntaramApnuvanti / ke evamityAha-guNAH, avadhAraNaphalatvAdvAkyasya guNA eva / labdhe'pyevakAreNa vyavacchede spaSTatArthamAha-'na dravyANI'ti / na dravyANyutpadyante vinazyanti pariNamanti vA, teSAmavasthitakarUpatvena dravyAthikena pratijJAnAt "dabaThiassa savva sayA aNuppannamaviNaTTha ti" vacanAt / tathA vilakSaNayuktatvAt spaSTameva dravyamasaditi / nanu tarhi kimiti dravyamityAha-'dravyaprabhavA guNA' iti dravyasya-dravyazabdasya prabhavo vyavahAro yebhyaste dravyaprabhavA-dravyazabdavAcyA' / ke ? ityAha-guNA avadhAraNayojane guNA eva / tayA ca tathA tathA samuditAvasthAmApannA guNA eva dravyazabdenocyante, teSAmeva sallakSaNAnvitatvAt / spaSTameva vyavacchinatti-'na guNappabhavAi'ti / guNAnA prabhavo yebhyastAni gunnprbhvaani-gunnaashryruupaanniityrthH| kimityaah-'ne'ti| na santyevetyadhyAhAryA kriyaa| kAni na santItyAha-dravyANi-dravyArthi Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA kAbhipretAni guNaparyAyavad dravyamiti lakSaNalakSitAni dravyANi, trilakSaNarahitatvAt / yacca syAt trilakSaNayukta tadeva saditi vyavahAryam / na ca dravyANi tatheti na tAni santi, dravyazabdAbhilApya tu pUrvavadeveti paryAyAthikena guNasamUha eva dravyatayA'bhipreta iti nedamayuktam / yadvA-bhUtabhaviSyatparyAyayogya vA dravyamiti, yadAzrityocyate-'bhUtamya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNa tu yalloke / tad dravya tattvajai. sacetanAcetana kathitam / / 1 / / iti / yogyatAgrahaNa ca sarvepA paryAyANAmanubhUtatvAdanubhaviSyamANatvAcca, mA bhUt sarvApekSayA sarvadA sarveSA dravyateti, tata evocyate-"egabhaviyava dvAu ya abhimuhanAmagotte ya / ee tinni dvvaades"tti| na ca vAcya katha tahi "ta vayaNa soUNa rAyA aciytnnuruhsriiro| abhivadiUNa piyara marIi mabhivadio jAi / / 1 / / so viNaeNa uvagao kAUNa payAhiNa ca tikkhutto| vadai abhitthuNato imAhi mahurAhi vaggUhi // 2 // lAbhA hu te suladdhA ja si tuma dhammacakkavaTTINa / hohisi dasacaudasamo apacchimo vIranAmu tti // 3 // na vi teha pArivajja vadAmi aha ima ca te jmm| ja hohisi titthayaro - apacchimo teNa vadAmi // 4 // " itivacanAd vahutamabhavabhAvitve'pi tIrthakRttvasya, vandito bharatena vidyamAne trijagadIzvare marIcibhaktyA / na ca nAmasthApanAbhAvApekSayA tIrthakRttva tadA tasya sambhavati,yadapekSya vandita syAt iti cet / satya, sudUrAvadhAnavatA lokavasativAdinA, naigamena tathAvidhAnAt, tIrthakaravacanAdvollasitabhAvena vA tathAvihitamiti na vyavahArAnugatam, prarUpyate ca vyavahArAnugatameva / tata eva bhaviSyantyA zAsanavAdhAvidhAyibrAhmaNapUrvajAnA mAhananAmadheyAnA stutipAThakAnA vadha niSidhya Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 198 nangan varSavideharamyakaharaNyavatairAvatAkhyAni pUrvAparAyatahimavanmahAhimavannipadhanIlarukmizikharivarSadharavibhaktAni krameNa caturguNavRddhAnyAvidehebhya , parato hInAni ca viSkambhAt / Adya tu sapaTakalaSavizayojanapaJcazataviSkambham, parvatA api sadvipaJcAzaM sahasra vistIrNa Adya dvAdaza ca kalA / dhAtakIpuSkarArddhayostu dvirdvi kSetraparvatA ipukArAbhyAmuttaradakSiNAtyAbhyA vibhaktatvAt / vRtto jambUdvIpa AyAmaviSkambhayorlakSa yojanAnA, dhAtakIrvalayAkAro yojanacaturlakSaviSkambha , puSkarAddhaH poDaza / (lakSaviSkambha) parikSepAdyAnayanopAyazcaiva-viSkambhakRterdaza guNAyA mUla vRttaparikSepa / saviSkambhapAdAbhyasto gaNitam / ipvAvagAhonAvagAhAbhyastasya viSkambhasva caturguNasya mUla jyA / jyAviSkambhayorvargavizeSamUla viSkambhAcchodhya zepArthamiSu / iSuvargasya SaDguNasya jyAvargayutasya mUla dhanuHkASTham / jyAvargacaturbhAgayuktamiSuvargamiSuvibhakta tatprakRtivRttaviSkambha / udagdhanukASThAikSiNa zodhya zeSA bAhuriti / evamantaradvIpA pUrvavat paTpaJcAzat / merustu kAJcanasthAlanAbhiriva vRtto yojanazatasahasramavo dharaNitalamavagADho navanavatyucchito dazAdho vistRta. sahasramuparIti / trikANDastrilokapravibhaktamUrtizcatubhirvanarbhadragAlanandanasaumanasapANDakaiH privRt.| tatra zuddhapRthivyupalavajragarkarAvahula yojanasahasrameka prathama kANDa, dvitIya triSaSTisahasrANi rajatajAtarUpAGkasphaTikavahula, tRtIya SaTtriMzatsahasrANi jAmbUnada, vaiDUryavahulA cA'sya cUlikA catvAriMgadhojanAnyucchAyeNa, mUle dvAdaza viSkambheNa. madhye'STAvupari catvArIti / mUle valayaparikSepi bhadrazAlavanam / bhadragAlavanAt paJcayojanazatAnyAruhya tAvatpratikrAntivistRta nandanam / tato'triSaSTisahasrANyAruhya paJcayojana Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 199 zatapratikrAntivistRtameva saumanasam / tato'pi patrizatsahasrANyAruhya caturnavaticatu.zatapratikrAntivistRta pANDakavanamiti / nandanasaumanasAbhyAmekAdazaikAdazasahasrANyAruhya pradezaparihANiviSkambhasyeti / atra cAnavabuddhabhASyakArAbhiprAyA kecana vyAkhyAkArA vipratipadyante, vyAkhyAnti caiva-nandanAdUrdhvaM saumanasAccAdha. kila madhye ekAdazaikAdazayojanasahasrANyAruhya yojanasahasraM parihIyate viSkambhasyeti, UvaM saumanasAccAdho nandanavanAnna sUriNA parihANiruktA, yAvadepA ca parihANirAcAryovatA na manAgapi gaNitapratyayA snggcchte| agratazca vyAkhyAkArApasadatA dhvanadbhirudita svasya-tatrAcAryoktaparihANyA naiko'pi viSkambha aagcchti| na caitAvasatyAvAgame'dhItatvAt zrRGgagrAhikayeti, gaNitazAstravido hi parihANimanyathA varNayantyArSAnusAriNa ityAdi c| tatsarvamasamaJjasameva, yata siddhAntito viSkambha ubhayatra krameNa vyAkhyAkAraireva saumanase'ntaviSkambha. sahasratraya zatadvaya ca dvisaptatyadhikamaNTau caikAdaza bhAgA, bahiviSkambha. punaH sahasracatuSTaya zatadvaya ca dvisaptatyadhikamapTau caikAdaza bhAgA yojanasyetyAdi / na caite viSkambhA sUrivyAkhyAnAtkathamapi dUravattina , yata sUrehi siddhAnto'ya yaduta- yojanasahasrasya dharaNitalAvagADhasya pradezahAnirahitatvAnnavanavatiH sahasrANi hAnimanti yojanAni mUle, yojanadazasahasrIvistRtarupari ca yojanasahasravistRterheyA nvyojnshsrii| tathA ca pratiyojanamekAdazo bhAgo hIyate yojanasya, para tathAgaNane nandanasaumanasayo pratyeka paJcazataviSkambhatvAtpUrvAnusRtaparimANAdvizeSeNa yojanasahasradvaya pAtyam, tacca na kenApyupAyenaikAdazasahasrapAtApatte / tatazcaikAdazasahasrayojanAnyAruhya nandanasaumanasAbhyA pradezahAni. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 200 pratipAditA pUjyapAdaH / tathA ca na ko'pi virodha Agamena gaNitaparipATyA vA, bhrAntimUla tvadhaUrdhvakalpanamubhayatra svakapolakalpanayA / atra caiva viSkambhAgati.-yojanapaJcazatavyatikrame paJcacatvArizadyojanAnA paJca caikAdaza bhAgA hIyante dazamAhasyA., Agacchati caiva catu.paJcAgadadhikanavanavatigatAni paDbhAgAdhikAni vAdyo viSkambhaH, Abhyantarazca sahasronastadeva, ucyate'pi "navasahasa navasayAi caupaNNA chaccigArabhAgA ya |nNdnnvhivikkhbho sahasUNo hoi majjhammi // " iti / tathopari tato'triSaSTiryojanAnAmatilaDaghyA, tatra ca yadi na sUrimatamanuzrIyate, pAtavyA ekAzItyadhikapaTapaJcAzacchatI navabhAgAdhikA yojanAnA nandanavanAbhyantaraviSkambhazca 8954-6 etasmAtpUrvoktapAte saumanasavAhyaviSkambha.3272-8 bhAgA samAgacchati, Abhyantarastu 2272-8 ityetAvAneva / na caiSa AgamAnurodhIti svayamapyucyate, sUripAdAnusaraNe tu sArdhekapaJcAzatyeva hAniH, tathA ca hIyate ekAgItyadhikaSaTcatvAriMzacchatAni pUrvoktAbhyantarAdviSkambhAt, tathA ca zeSamida dvAsaptatyadhikadvAcatvAriMzacchatAni yojanAnA bhAgAzcASTau, zAstrAnurodhi caitanmAna, yata ucyate'pi "tabvAhiri vikkhabho vAyAlasayAhi dusayarijuyAi / aTThegArasa bhAgA majjhe ta ceva sahasUNaM / / 1 / / " iti / eva tata Urdhvamapi vihAyavaikAdazayojanasahasrANi pradezahAnizcedvivakSyate tadaivAbhyantarAdvAtriMzacchatAdirUpAt paJcaviMzatiyojana ityevarUpo bhAga. sahasrasatko dvAviMzatizatAni dvAsaptatyadhikAni bhAgAzcASTa pAtyante, zeSa tiSThati sahasrameka yojanAnAm, tannaiSA sUripaddhati Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 201 rAgamena gaNitaparipATyA vA virodhamadhirohati, vicAryate yadi samyag "viruddhamukta yadihAmamAde-vidhAya zuddhi vivudhA uzantu / pUjyA mamAraM gaNirAjapAdA , saDagrAhakA giSTatarAzca vandyA: ||1 // " iti / kAlo'pi khalutsapiNyAdirUpo'vavodhyaH yo yatra bhavati sa tatra sAnubhAvo jambUdvIpaprajJapterbhagavatyA eva / tRtIyabhedaM paryAyalokasya nirUpayanta AhuH-"bhavANubhAve a"tti / tatra bhavanti prANinaH prAgbaddha nivattanikAcanodIraNodayanirjarApekSamasminniti bhava / pUrvoktacaturvidhagatibhedena bhinnatvAccaturvidha evAsI, tasyAnubhAva -prabhAvo maryAdA, yathocyate gaticatuSTayamAzritya "naraesu jAiM aikrakkhaDAi dukkhAi prmtikkhaai| ko vaNNehI tAi jIvato vAsakoDI vi / / 1 // kakkhaDadAha sAmali-- asivaNa-veyaraNi-paharaNasaehi / jA jAyaNA u pAvati nArayA ta ahammaphala // 2 // achaDDiyavisayamuho paDaDa avijjhaaysihisihaanivhe| samArodahivalayAmuhammi dukkhAgare nirae // 3 // pAyakkatoratthalamuhakuharucchaliyaruhiragaDUse / karavattukkattaduhA virikkaviviinnadeiddhe // 4 // jatatara-bhijjatucchalatasasabhariyadisi vivare / DajjhatupphiDiya-samucchalata-sIsanThi-saghAe // 5 // mukkkkNd-kttaahukktttdukkykyNtkmmte| sUla-vibhinnukkhittuddhadehaNiTThatapabbhAre // 6 / / saddadhayAraduggadhavadhaNAyAraduddharakilese / bhinna-karacaraNasakararuhiravasA-duggamappavahe / / 7 / / giddhmuhnniddngkkhittvdhnnomuddhkdirkvdhe| daDhagahiyata tasaDAsayaggavisamukkhu DiyajIhe // 8 // tikkhakusaggAkaDhiyakaTayarukkhaggajajjarasarIre / nimisatara pi dullahasukkhevakkhevadukkhammi / / 9 / / iya bhIsaNammi nirae padati je vivihasattavahanirayA / saccabhaTThA ya narA jayami kayapAvasadhAyA // 10 // jahA iha ,agaNI uNho itto NataguNo Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 202 tahiM / naraesu veyaNA uNhA asAtA veiA gae / / 11 / / jahA iha ima sIya etto'NataguNa tahiM / naraesu veyagA sIyA asAyA veiyA mae // 12 // kadato kadukubhIsu 'uDDhapAo ahosiro| huyAsaNe jalatammi pakkapuvo aNataso / / 13 / / mahAdavaggisakAse marummi vaharavAlue / kalavavAluyAe ya daDDhapuvbo aNataso // 14 // rasato kadukubhIsu uDDha vaddho avdhvo| karavattakarakayA hi chinnapuvvo aNegaso // 15 // atitikkhakaTakAiNNe tuge sivalipAyave / khevita pAsavaDheNa kaDDhokaDDhAhi dukkara / / 16 / / mahAjatesu ucchU vA Arasato subherava / pIliomi sakammehi pAvakammo anntso||17|| kUvato kolasuNaehi sAmehiM sabalehi ya / pADio phAlio chinno vipphurato aNegaso // 18 / / asIhi ayasivaNNAhiM bhallIhiM paTTisehi ya / chinno bhinno vibhinno ya oDaNNo pAvakammuNA / / 19 / / avaso loharahe jutto jalate smilaajue| coito tottajuttehi rojjho vA jaha paaddio||20|| huyAsaNe jalatammi ciyAsu mahiso viva / daDDho pakko a avaso pAvakammehiM pAvio // 21 // valA saDAsatuDehiM lohatuDehi pakvihi / vilutto vilavato ha DhakagiddhehiM Nataso // 22 // taNhAkilato dhAvato patto veyaraNi nai / jala pAhati citato khuradhArAhi vivAio // 23 // upahAbhibhUo dhAvato asipattaM mahAvaNa / asipattehiM paDatehiM chiNNapunvo aNegaso // 24 // moggarehi musaDhIhi sUlehiM musalehi ya / gayAsa bhaggagatteNa patto dukkha aNataso / / 25 / / khurehiM tikkhadhArehi riyAhi kappaNIhi ya / kappio phAlio chiNNo ukkattio aNegaso // 26 // pAsehi kUDajAlehi mio vA avaso aha / vAhio baddharuddho a bahuso ceva vivAio // 27 // galehi magarajAhi maccho vA avaso aha / ullito phAlio gahio mArio Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 203 ya aNataso // 28 // vidasaehi jAlehi leppAhi sauNo viva / gahio laggo ya baddho ya mArio ya aNataso / / 29 / / kuhADa parasumAihi vaDDhaihi dumo viva / phuTTio phADio chiNNo tacchio ya anntso||30|| caveDa-muTThimAihi kumArehi aya piva / tADio kuTTio bhinno cuNNio ya aNataso // 31 // tattAi tabalohAi tauyAi sIsagANi ya / pAio kalakalatAi Arasato subherava // 32 / / tuhappiyAi masAi khaDAi sollagANi ya / khAviomi samasAi aggivaNNAi gaso // 33 // tuhaM piyA surA sIhU merao ya mahaNi ya / pajjiomi jalatIo vasAo ruhirANi ya // 34 // nicca bhIteNa tattheNa duhieNa vahieNa ya / paramA duhasavaDA veyaNA beDayA mae // 35 / / tivva-caDappagADhAo ghorAo atidusmhaa| mahanbhayAo bhImAo niraemu veDayA mae // 36 // jArimA mANuse loe taayaa| dIsati veyaNA / itto aNataguNiyA naraesu dukkhaveyaNA // 37 // savvabhavesu assAyA veyaNA veiyA mae / nimisataramitta pi ja sAyA natthi veyaNA // 38 // " [uttarA0] vedanodIrakAzca nArakANA paramArdhAmikA , te ca paJcadaza / na ca vAcya tepo tato bhavati na vA vandha ?, Adye, katha na nArakatvena tepAmutpAdo, na cAyamabhimato'bhiyuktaiH, antye ca, kaiva hAnirIzvarasya kartRtve jagatAmiti / trIDApriyatayaiva tathAvidho yadyapi na karmavandhastepA, yena bhavennArakatayotpAda. / "mana eva manuSyANA kAraNaM vandhamokSayo" iti vigatavisavAdavAkyaprAmANyAt / tathApi tathA'narthakarakrIDAkAritvenAstyeva tepAmapi tIvratama karmavandho, badudayAdaNDagolikAditvenotpadya nArakaduHkhAtikAntadu khA vedanA vedayanti / spaSTazcAyamadhikAra' savigepa mahAnizIthe spagTita spaSTapadArthaspaSTanasauSThavaviditajanmabhirgaNamRdAdibhi. / tannAna Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 204 www. .rammmm rnwr or man wrimwww kArya ko'pi kuvikalpa / na caiva jagatAmIzvarakartRtvamanadha sampadyatetyalamaprastutena / paramAdhArmikAraceme "ave avarisI ceva sAme ya savale vi ya / ruhetaruddakAle ya mahAkAle tti Avare // 11 // asipatte dhaNu kubhe vAlu veyaraNI vi ya / kharassare mahAghAse eva paNNarasAhiyA // 2 // " tatra krameNa yAdRzI vedanAmudIrayanti te taddarzayitumAhu - "dhADeti ya hADeti ya hati vidhati taha Nisubhati / mucati avaratale avA khalu tattha nnerdde||1|| ohayahae ya tahiya Nissanne kappaNIhi kappati / vidalagacaDulagachinne avarisI tattha raie / / 2 / / sADaNapADaNatoDanabavaNarajjullayappahArehiM / sAmA gairaiyANa pavattayati apunnANa // 3 // atagaphipphisANi ya hiyaya kAlejja phupphuse vakke / savalA raiyANa kaDDheti taha apuNNANa // 4 // asisattikunatomaramUlatisUlesu sUliciyagAmu / poeti ruddakammAu NaragapAlA tahi ruddA / / 5 / / bhajati agamagANi UrU-bAhU-sirANi karacaraNe / kappeti kApaNIhi uvaruddA pAvakammarayA // 6 // " rudrakarma-pApakarmaratetyAdivigepaNainiyuktikAracaraNA dyotayanti tepAmapi svakRtAzubhakarmaphalabhogAvazyakatAm / evamagre'pi / . "mIrAsu suThaesu ya kaDUsu ya payayaDemu ya payati / kubhIsu ya lohiemu ya paryAta kAlA u Neraie // 7 // kappati kAgiNImasagANi chidati sIhapucchANi / khAveti ya Neraie mahakAlA pAvakammarae // 8 // hatthe pAe UrU bAhusiga-pAya-agamagANi / chidati pagAma tu asi gairaie NirayapAlA // 9 // kaNNoThThaNAmakaracaraNadasaNaTTaNaphuggaUruvAhUNa / cheyaNa-bheyaNa-sADaNa-asipanadhaNUhi pAuti // 10 // kubhIma ya payaNesu ya lohiyasu kadulohikubhIsu / / kubhI ya NarayapAlA hAta pADati Naraesu // 11 // taDataDataDitti . Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvagikA 205 bhajjati bhajjaNe kalavuvAlugA-paDheM / vAlagA raie lolati avaratalammi / / 12 / / pUya-ruhira-kesaTThivAhiNI klklt-jlsoyaa| veyaraNI-NirayapAlA Neraie U pavAhati / / 13 // kampati karakaraehi tacchiti paruppara parasuehi / siMvalitasmAruhati kharassarA tattha Neraie // 14 // bhIe ya palAyate samatato latya te Nirubhati / pasuNo jahA pasuvahe mahaghosA tattha Neraie // 15 // chinnapAdanujaskandhAcchinna-karNISThanAsikA / bhinnatAlu-ziromeNDA bhinnAbhi-hRdayodarA // 16 / / " tathA-"acchinimIlaNamitta Natthi muha dukkhameva paDivaddha / narae neraDayANa ahonisa paccamANANa // 1 // amubhA utriyaNijjA saharasA rUvagadhaphAsA ya / narae neraiyANa dukkayakammovalittANa // 2 // " iti / yadyapyetad gAthAyugala bahuSu niyuktipustakepu dRzyate, tathApi prakSiptamevedamityavagantavyam, yato vyAkhyA nAsya vihitA, ukta ca yathoktamiti kRtvA sAkSividhineti / na caitad yAvadbhavAnubhAvanivedaka yena niyuktikArai zrIbhadravAhucaraNAkhyArUpeNa nivaddha bhavet / yathA "vaNNaraseti" gAthA"davvaguNe"tyasya "pariNAme a"tti asya ca sugamatAyai dRbdhA / na cAdo gabhIrArthamapi yena pUjyapAdakRta sambhAvayet ko'pi / saDagrahakArapAdairapi vyAkRtaiva narakavedanA-"nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanA vikriyA" ityatrAzubhatarapariNAmo yathA-tiryagU" rdhvamavazca sarvato'nantena bhayAnakena nityottamakena tamasA nityAndhakArA zleSma-mUtra-purISasrotomala-rudhira-vasA-medapUyAnulepanatalA. zmagAnamiva pUtimAsakezAsthicarmadantanakhAstIrNabhUmaya. zvazrRgAlamArjAranakulasarpamUpakahastyazvagomAnupagavakoSThAzubhataragandhA / hA mAtardhigaho! kaSTaM vata muJca tAvad dhAvata prasIda bhatarmA vadhI kRpaNakamityanubaddharuditaistInakaruNardInaviklavaivilApaMrAtasvanaini Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvagikA nAdairdInakRpaNakaruNairyAcitarvAppasanniruddhainistanitaMrgADhavedana kUjita. santApoSNezca ni zvAsairanuparatabhayasvanA / azubhataravedanA tadyathAuNNavedanAstIjAstIvratarAstIvratamAzcA''tatIyAyA , uSNAgIte caturthI, gItoSNe paJcamyA, parayo gItAH gItatarAzceti / tadyathA-prathamagarakAle caramanidAgha vA pittavyAdhiprakopAbhibhUtagarIrasya sarvano dIptAgnirAziparivatasya vyabhre nabhasi madhyAha ne nivAte'tiraskRtAtapasya yAdguSNaja du.kha bhavati, tato'nantaguNa prakRSTakapTamuSNavedaneSu narakepu bhavati / paupamAghayozca mAsayostupAraliptagAtrasya rAtrI hRdaya-kara-caraNAgharoNTha-dazanAyAsini' pranitamapapravRdve zItamArute niragnyAzrayaprAvaraNasya yAdRk gItasamudbhava du khamagubha bhavati, tato'nantaguNa prakRpTa kapTa zItavedanepu . narakeSu bhavati / yadi kilopNavedanAnnarakAdutkSipya - nAraka: sumahatyaGgArarAgo uddIpte prakSipyeta, sa kila suzItA mRdumArutA gItalA chAyAmiva prApta sukhamanupama vindyAnnidrA copalabheta / eva kapTatara nArakamuSNamAcakSate / tathA kila yadi zItavedanAnarakAdutkSipya nAraka kazcidAkAge mAghamAse nizi pravAte mahati tupArarAgau prakSipyeta sadantagavdottamakaraprakampAyAsakare'pi tatra mukha vindyAdanapamA nidrA coplbhet| eva kaSTatara nAraka gItadukhamAcakSata iti / tathA 'parasparodIritadu gvA' ityatrApi anupagtazupkandhanopAdAnenaivAgninA tIkSNena pratatena kSudagninA / dandahyamAnagarIrA anusamayamAhArayanti te sarve pudgalAnagyadhuna ca tRnimApnuyumtIvrayA ca nityAnuSaktayA pipAsayA zupkakaNThopThatAlujiha vA sarvodadhInapi piyuna ca tRpti samApnuyu , vadhayAtAmeva caMpA kSuttapaNe ityevamAdIni kSetrapratyayAni / api cokta 'bhavapratyayo'vadhi rakadevAnA miti, tannArakaivadhijJAnamazubhabhava Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 207 . - ~ -~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ hetuka mithyAdarzanayogAcca vibhaGgajJAna bhavati / bhAvadopopaghAtAtta tepA du khakAraNameva bhavati / tena hi te sarvatastiryagalamadhaJca dUrata evAjasra du khahetUn pazyanti / yathA kAkolUkamahinakula cotpattyaiva vaddhavaira tathA paraspara prati nArakAH, yathA vA apUrvAJchuno dRSTa vA zvAno nirdaya krudhyantyanyo'nya praharanti ca, tathA teSA nArakANAmavadhiviSayeNa dUrata evAnyo'nyamAlokya krodhastItrAnuzayo jAyate duranto bhavahetuka , tata prAgeva du khasamudghAtAta. krodhAgnyAdIpitamanaso'kitA iva zvAnaH samuddhatA vaikriya bhayAnaka rUpamAsthAya tatraiva pRthivIpariNAmajAni kSetrAnubhAvajanitAni cA'ya zUlagilAmusalamudgarakuntatomarAsipaTTibhagaktyayodhanakhaDgayaSTiparazubhiNDimAlAdInyAyudhAnyAdAya krcrnndaanainycaanyo'nymbhighnnti| tata. parasparAbhihatA vikRtAGgA nistananto gADhavedanA zUnAghAtanapraviSTA iva mahipazUkarorabhrA. sphuranto rudhirakardame cepTante ityeva mAdIni parasparodIritAni narakeSu nArakANA dukhAni bhavantIti / tathA 'saDaklipTAsurodIritadu khAzca prAk caturthyA' iti / saDakliSTAsurodIritadu khAzca nArakA bhavanti tisRSu prAk caturthyA , tadyathA-ambAmbarIpa-zyAmazavala-rudroparudra-kAla-mahAkAlA'syasipatra-vana-kumbhI-vAlukAvaitaraNI kharasvara-mahAghopA paJcadaza paramAdhArmikA mithyAdRSTaya. pUrvajanmasu saDaklipTakarmANa pApAbhirataya AsurI gatimanuprAstAH karmaklezajA ete tAcchIlyAnnArakANA vedanA samudIrayanti citrAbhirupapattibhi / , tadyathA-- taptAyorasapAyananiSTaptAya stambhAliGganakUTazAlmalyagrAropaNAvatAraNAyodhanAbhighAtavAsIjhuratakSaNakSArataptatailAya secanAya kumbhapAkAmbarISatarjanayantrapIDanAya - zUlagalAkAbhedanakrakacapATanAGgAradahanavAhanAnucigADvalApakarSaNaH Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 208 www.wom tathA siMhavyAghradvIpizvazrRgAlavRkakokamArjAranakulasarpavAyasagRdhrakAkolakazyenAdikhAdana tathA taptavAlukAvatAraNAsivanapraveganavaitaraNyavatAraNaparasparayodhanAdibhiriti / syAdetat kimartha ta eva kurvantIti / atrocyate pApakarmAbhirataya ityuktam / tadyathAgo-vRSabha-mahiSa-varAha mepa-kukkuTa-vArtaka-lAvakAnmuSTimallAMzca yudhyamAnAn paraspara cAbhighnata pazyatA rAgadvepAbhibhUtAnAmakugalAnuvandhipuNyAnA narANA parA prItiratpadyate / tathA tepAmamurANA nArakaoNstathA tAni kArayatAmanyo'nya ghnatazca pazyatA parA prIti - rutpadyate / te hi dupTakandastithAbhUtAn dRSTa vATTahAsa muJcanti celotkSepAndhveDitAsphoTitAvallitatalatAlanipAtanaoNzca kurvanti mahatazca sihanAdAnadanti / tacca tepA satyapi devatve satsu ca kAmikeSvanyeSu prItikAraNeSu mAyAnidAnamithyAdarzanazalyatIvakapAyopahatasyA'nAlocitabhAvadopasyA'pratyavamarpasyA'kuzalAnuvandhipuNyakarmaNo vAlatapasazca bhAvadoSAnukarpiNa phala yat satsvapyanyepu prItihetuSvagubhA eva prItihetavaH smutpdynte| ityevamaprItikara nirantara sutIvra dukhamanubhavatA maraNameva kADakSatA teSA na vipattirakAle vidyate karmanirdhAritAyuSAm / ukta hi-'aupapAtika-caramadehottamapurupAsakhyeyavAyupo'naparvAyupa" [tattvArtha0] iti / naiva tatra zaraNa vidyate / nApyapakramaNam / tata karmavazAdeva dagdhapATitabhinnacchinnakSatAni ca tepA sadya eva sarohanti zarIrANi daNDarAjirivAmbhasIti / evametAni trividhAni dukhAni narakepu nArakANA bhavantIti / vipArthinA tu jIvAbhigamAdika samayasAgaro'vagAhanIya / atra ca bhinnabhinnagranthagrathitapAThAnAmullekhAdvizepato'vabhAsipyate paunaruktyam, tathApi nAnuzayo'nuzayavadbhividheyo'smAsu kathaJcidvizepadarzanAbhiprAyeNa puna. punarAvarttanena Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA . 209 bhavanirvedakAraNatA ca vibhAvayadbhirasmAbhistathAkRtatvAt / ucyate ca-"vaktA harSabhayAdibhirAkSiptamanA. stuvastathA nindan / yatpadamasakRd brUyAttatpunaruktaM na doSAya // 1 // " yadvA-"vRttyarthaM karma yathA tadeva lokaH puna. punaH kurute / eva virAgavAhiturapi punaH punazcintyaH // 1 // " [pragama0] itivacanAt tiryakSvapi ca bhavAnubhAva evaM vibhAvanIyo vibhAvadbhiH, pratyakSatvAcca yadyapi na tatpratipAdanaM tathArucikaraM sampatsyate tathApi sthAnA'zUnyArtha lezamAtramucyate / pratyakSadRSTasyApi vibhAvane'kSarAnusAreNa vicitra. bhAvotpatteranubhavasiddhatvAt / tadyathA-tiriyA kasakusArAnivAyavaha-badha-mAraNasayAI / na vi ihiyaM pAvitA parattha jai niyamiyA hutA // 1 // " tathA-"kSuttRdhimAnyuSNabhayAditAnAM 000 mAyAAdinivandhanarvahuvidhaiHprAptastirazcA gati, siMha-vyAghra-mataGgaNavRSabhacchAgAdirUpaspRzAm / kSuttRSNA-vadha-bandha-tADana-rujAvAhAdiduHkhaM mahad, yacjIva. sahate na tatkathayitu kenApyaho / zakyate // dRzyate SaNDhIkaraNavAhanakSuttRSNAvyApakatAyodhanavividharogeSTaviyogAniSTa, sayogagarbhagrAhaNapajarAvasthApanavividhabandhanakrIDAhetumAtrakalAzikSaNAGakuzaprAjanakakagArAyaSTisahanAtikrAntazaktikabhArAdhirohaparavattApUrvahanahalayojanotplavanagopurakIlakAghAtavAlukAprasaraprasaraNorNAdikartanAdyadhisoDhavyAtikrAntasAmarthyajADyAtikrAntAgnispatipavividhapracaNDavAyuvegavidhUtavRkSavicayavegazastraghAtAyamAnAsArakRcchasahanayathAkSutpipAsamaprAptatRNapAnIyAdikarkazataramArgabhArabharavahanAkasmikAgatapaya pUrapariplavapracurapApakarmakacavaraparipUritAnta karaNamlecchajanabhakSaNavidhividAritagAtranicayaparamAdhArmikakalpAnAryatamajanavividhakrIDAhetukavidhApitAnekayodhanAnAryatamajanocitagobhAlubdhacittavihitapicchAdyutpATanavividhAnAryajanapratita Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 210 'tailAdihetukotpIlanauSadhaparIkSAhetukatadbhakSaNakaraNavisRSTaprANAdhamatamayavanajanAtigAcAradharadvijavihitayajJavidhinimeSasaJjapitakara'NAvaruddhazvAsavidhatabandhanavividhadArthapiSTaparipUritAkSiyugalAtikRzAnutApataptAyodIrghatarasUcinicayaviddhabhUghana vihitavividhAnAryajanojitabhakSaNAIkhaNDakaraNAditvavigatamAnodakapUrAvatArapracurapA'papaTalapariSkRtAnta.karaNapravattitapradIpanAntardahanAdivividharogAta'krIDAmAtrahetukapAgalambanabhakSaNAdipravartanajAtakrodhasamUhajAtave"dodagdhahRdayadAritadagdhacchinnabhinnasollitabhajitagartAvapAtaghAsA |nirodhAdizravaNamAtrajanitahRdayaprakampramatItamativacanagocaramasa'hyatara duHkhaM tirazcA paramayameva teSAmanubhAvo yattathApi yAvadAyurjIvanti duHkhabharAkAntA., vijahati ca prANAnakRtapuNyatayA 'prAgbhavA'vihitadharmalegatayA'kAmanirjarayA ca duHkhmnubhvnt.| . "evameva ca manuSyANAmapyanusandheyo'nubhAva / yadyapyasAvapi pratyakSa 'eva-tathApi teSAmevopadezAhatayA, 'nirvedanivandhanatayA caitaddarzanasya daryate pUrvavat sthAnA'zUnyArtha ' "AjIvasakileso sokkhaM tuccha uvaddavA bhuaa| nIyajaNasiTThaNA'vi a aNiThThavAso a mANusse // 1 // cAraganirodhavaha-. vdhrogdhnnhrnnmrnnvsnnaai| maNasatAvo ayaso viggovaNayAya mANusse // 2 // ciMtAsaMtAvehi a dariddarUvAhiM 'du ppauttAhiM / laddha Na vi mANusatta mareti kei suniviNNA // 3 // 'khAdyAkhAdyavivekazUnyamanaso niIMkatAliGgitAH, sevyA'sevyavidhau samIkRtadhiyo ni.zUkatAvallabhA / 'tatrAnAryanarA nirantaramahArambhAdibhi kAraNa , klezaM saGkalayanti karma ca mahAdu khapradaM cinvate // 4 // mA. kSatriya-vADavaprabhRtayo ye'pyAryadezodbhavA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA - - - - - - ste'pyajJAna-daridratA-vyasanitA-daurbhAgya-rogAdibhiH / anyaprepaNa-mAnabhaJjana-janAvajJAdibhizcAnizaM, duHkha tadviSahanti yatkathayitu zakya na kalpairapi / / 5 / / raMbhAgarbhasama sukhI zikhizikhAvarNAbhiruccarayaH sUcIbhi pratiromabheditavapustAruNyapuNya pumAn / ' - duHkhaM yallabhate tadaSTaguNita strIkukSimadhyasthitI, sampadyeta tato'pyanantaguNita janmakSaNe prANinAm // 6 // jAyamANassa ja dukkha maramANassa jtunno| teNa dukkheNa; saMtatto na saraI jAimappaNo // 7 // virasarasiya rasaMto to so.. joNImuhA na nipphaDai / mAyAe appaNo vi ya veyaNamaulaM jaNemANo // 8 // hINabhiNNassaro dINo vivarIo vicitto| dubalo dukkhio.vasai sapatto carama dasa / / 9 / / vAlye. mUtrapurISadhUliluThanAjJAnAdibhirnanditA, , tAruNye vibhvaarjnessttvirhaanissttaagmaadiy'thaa| vRddhatve tanukampa-dRSTyapaTutA-zvAsAdyatucchAtmatA, tatkA nAma dazA'sti sA sukhamiha prApnoti yasyA jana // 10 // khuhia pi vAsima vA vAhigghattha ca attaya kahiu / bAlattammi na tarai gamai ruatu cciya varAo // 11 // khela-khalaTiyavayaNo mutt-purisaannulitt-svvNgo| dhUli-bharuDiyadeho ki suhamaNuhavai kira bAlo // 12 // khivai kara jalaNammi pakkhivai. muhammi kasiNabhuyaga pi| bhujjai abhujjapijja bAlo annANadoseNa // 13 // ullalai bhamai. kukkai kIlae japae asabaddhaM / dhAvai niratthaya pi hu nihaNato bhUyasaghAya / / 14 / / ia asamajasaciThiI annANaviveakulaharaM gami-jIveNa vAlatta pAvasayAI kuNateNaM // 15 / / bAlassa vi tivvAi duhAi daLUNa niyayataNayassa / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA balasArapuhaipAlo nivvinno bhavanivAsassa ||16|| taruNattaNammi patassa dhAvae daviNamelaNapivAsA / sA kAi jIi na gaNai deva dhammaM guru tattaM // 17 // to mIlai kaha vi atyo jaDa to mujjhai tayapi pAlato / bIheDa rAyatakkaraasaharAINa nicca pi // 18 // vaDDhate puNa 'atthe vaDDhai icchA vi kaha vi puNa dUre / jahaM mammaNavaNio iva sate vi dhaNe duhI hoi ||19|| laddhaM pi dhaNaM bhottu pAvae vAhivihurio anno / patthosahAdinirao tti kevala niyai nayaNehi ||20|| jaI puNa na hoi putto ahavA jAo vi dussIlo hoi / to taha jUra age jai kahiu kevalI tarai // 21 // pANitalAisu sasisUracakkasaMkhAilakkhaNoveA / vajjarasahasaghayaNA samacaurasA ya saThANA ||22|| taha vi hu rajjati khaNeNa kuTThakhayapamuha bhImarogehiM / jaha huti soyaNijjA nivavikkamarAyataNau vva ||23|| anne uNa savvaMga gasiA jararakkhasIi jAyati / ramaNINa sajjaNANa ya hasaNijjA soyaNijjA ya || 24|| isa vihavanayaparANa vi tAruNNa pi hu viDavaNAThANa / je puNa dAriddayA anIimatAI tANaM tu // 25 // parajuvai ramaNa paradavvaharaNa- bahuverakalahariyANaM / dunnayaghaNANa nicca duhAi ko vanniraM tarai ||26|| natthi ghare maha davva vilasai payaTTai baNutti / DibhA ruati ghare haddhI kiM demi gharaNIe ||27|| diti na maha DhoyaM pi hu attasamifas gavviya sayaNA / sesA vi ha ghaNiNo parihavati na ya diti hu avayAsa ||2|| ajja ghare natthi ghaya tella loNa ca iSaNa vattha / jAyA ya ajja tauNI kalle hohI kihu kuDuvaM ||29|| vaDDhai ghare kumArI vAlo taNao na attho / rogavahulaM kuDuba osahamullAi natyi // 30 // ujjIo maha dharaNI samAgayA pAhuNA vaha ajja / ' jinnaM ghara ca haTTa jharaDa jalaM galai sayala pi // 31 // I ma 212 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 213 kalahakarI maha bhajjA asaMvuDo pariyaNo pahU visamo / deso adhAraNijjo eso vaccAmi annattha // 32 // jalahiM pavisemi mahiM taremi dhAu dhamemi ahavA vi / vijja mata sAhemi devaya vA vi accemi // 33 // jIvai ajja vi satta mao ya iTTho paha ya maha ruttttho| dANiM gahaNa maggaM tiviha vi No kattha vaccAmi // 34 / / iccAi-mahAciMtA-jaragahiyA niccameva daridA / ki aNuhavati sukkha kosavinayarivippu vva / / 35 // iya vihavINa daridANa vA vi taruNattaNe vi kiM sukkha / duhakoDikulahara ciya vuDDhatta nUNa savvesi // 36 // tharaharai jaghajuyala jijjhai diTThI paNassai suI vi / bhajjai aga pAeNa hoi siM bhoai pauro / / 37 / / logammi aNAijjo hasaNijjo taha soyaNijjo a| acchai gharassa koNe paDio maMcammi kAsato // 38 / / vuDDhattaNammi bhajjA puttA dhUA vahUjaNo vA vi / jiNadattasAvagassa va parAbhavaM kuNai aidusaha / / 39 / / causu pi avatthAsu ia maNuesu vi viciMtayaMtANaM / natthi suha muttUNa kevalamabhimANasajaNiya / / 40 / / vAlA kiDDA maMdA balA ya pannA ya. hAyaNi pavacA / patbhAra-mummuhI-sAyaNI ya dasamI a kAladasA / / 41|| dasavarisapamANAu patteyamimAu tattha bAlassa / paDhamadasA bIyA puNa jANijja sukIlamANassa / / 42 / / taiyA bhogasamatthA hoi cautthI u puNa bala viula / pacamIAe pannA idiyahANI ya chaTThIe // 43 // sattamIAi dasAekAsai nijjuhaI cikkaNa khel| sakuyai valI puNa aTThamIi juvaINa ya aNiTTho // 44 // navamI a namai sarIra vasai ya dehe akAmao jiivo| dasamIi. muyai viyalo dINabhiNNassaro khINo // 45 // dhAvei rohaNa tarai sAyara bhamai giriNiujesu / mArei badhava pi hu puriso jo hoi ghaNaluddho // 46 / / aDai bahu sahai Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 214 chuhaM vahai bhara pAvamAyarai / diTTho kulasIlajAipaccayadhIra ca lobhadda o cayai // 47 / / kaiyA vaccai satyo ki bhaDa kattha kattiyA bhuumii| ko kaya-vikkayakAlo vikkissai kiM kahiM keNa / / 48 / / ukkhaNaikkhaNai nihaNai ratti na mubai diyA viya ssko| lipai Thaijja sayaya lachiyapaDilachiyaM kuNaDa // 49 // bhujasu na tAva rikko jemeu na vi ya ajja majjIha / na viya vasIhAmi ghare kAyavvamiNa bahu ajja / 50 // kiM kiM na kaya kiM ki na ' kAriya kaha kaha na nAmiya sIsa / dubhara-uyarassa kae ki na kaya ki na kAyavva // 51 // jijjhai muhalAyaNNa dAyA gholeti kaThamami / kaha kaha kahei hiyaya dehi tti para bhaNatassa // 52 // na ca nirupyamanta karaNe sAkSarairida, yaduta-bhavantu narakAdigati trayItrizaDakubhinnabhAvitabhAvAnA dustarANi dukhavRndAni, na yAni varNayitumAkarNayitu vA pAryante'pArasamayasAgarapAraGgamairapi vidvadbhi. pratisamayApratihataprajJAnapaTutvavidritavizvavizvacarAcarAcAravADamana karmatAtparya kelibhirapi kSutkSAmakukSidvijaghRtapUravAJchAtigavAJchApUrai zrotRbhizca, para vivudhAlaya vitti-prAgbhavavihitAtuladharmavidhAnajanitAnanyasAdhAraNasAtAdikarmodayasampAditaparamaprakRSTapaJcendriyabhogabhrAjiSNusvAvatAraparihatavratAdipratipattidivyapremabhAjanasurAGganAhAvabhAvotpAditAkhyAtikrAntapramodapUramanomAtrasAvitAzeSakAryaparAnadhInakAryalezAmayasvedajarAkRtajarjarazarIratvendriyahAnidRSTayapaTutvAdirahita-yathecchagamanAgamanavidhAnavijJApratipAtijJAnatrayIdhAraNajJApitasadAtanAtmanairmalyAnA surANA tu kathaDAra du khanAmApi bhaviSyatIti cet ? mA bhrAtarastvarivaH karmajanyasukhamAtrasya kSIyamANatvena pratikSaNa nAmazeSatohanIyavohAdbhi, yadAhuranye'pi-"puNyacito'pi kSIyate loka." ityAdi, dharmaprAcu Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA . 215 ye'pi na teSA nAdharmalezo, yena nirupamasukhAspada te syu / yanna duHkhene sambhinna na ca bhraSTamanantaram / abhilASApanItaM ca tajjJeyaM sva sadA pada // mityAdi tvaupacArikamevAvagantavya, bhraSTatAyA. zrutismRtizatena siddhatvAt / anyacca-yathA teSA zArIrika sukha varNAtigaM tathA du.khamapi mAnasikamapi "sarva hi mahatA mahat" itiloko'ktisatyIkaraNAyeva mahattamameva / yadAhu. "samyagdarzanapAlanAdibhirapi prApte bhave traidage, jIvA. zoka-vipAda-matsara-tapasvalpaddhikatvAdibhi / -IrSyA-kAma-mada-kSudhAprabhRtibhizcAtyantapIDAditA , klezana kSapayanti dInamanaso dIrgha nijaM jIvitam // 1|| devA vi devaloe divvAbharaNANuraMjiyasarIrA / ja parivaDeMti tatto taM dukkhaM dAruNa tesi // 2 // ta suravimANavibhava ciMtiya cavaNaM ca devlogaao| aivaliya ciya ja na vi phuTai sayasakkara hiyaya // 3 / / IsA-visAya-koha-maya-mAya-lobhehi evamAihiM / devA vi samabhibhUA tesi katto suha nAma // 4 // riddhibharasajuANa vi amarANa niyasamiddhimAsajja / parariddhi ahia picchiUNa ujjhati agAiM // 5 // unnnnypiinnpohr-niilupplnynn-cdvynnaaii| 'annassa kalattANi ya daLUNa vi aMbhai visAo / / 6 / / egaguruNo sagAse tavamaNucinna mae vimaNeNAvi / haddhI majjha pamAo phalio 'eyassa apmaao||7|| iya jyUriUNa vahuso ai koi suro mahi ddhiysurss| bhajja rayaNANi a avahiUNa mUDho palAei / / 8 / / "tatto vajjeNa sirammi tADio vilavamANao diinno| ukkoseNa vi yaNa aNubhujai jAva chammAsaM // 9 // IsAiduhIaNNo aNNo veri jnnkovsttto| 'aNNo maccharaduhio niyaDIi viDavio aNNo / / 10 / / aNNo luddho giddho pamucchio rayaNadArabhavaNesu / abhio Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 216 gajaNiyapesattaNeNa aidukkhio anno // 11 / / pajjate uNa jhINammi Aue nivvaDatataNukape / teyammi hIyamANe jAyate taha vivajjAso / / 12 / / ANe vi laghamANe aNAyare sayalapariaNajaNammi / ta riddhi purao uNa dAriddabhaya niyatANaM // 13 // rayaNamayaputtiyAo suvaNNakaMtIu tattha bhjjaao| purao uNa kANa kujjia ca asui / ca vIbhaccha // 14 // tattha vi ya duviNIya kalesalabhaM piya muNatANaM / tattha maNicchiya-AhAravisayavatthAisuhiyANa // 15 // purao paragharapesattaNeNa vinnnnaayuyrbhrnnaannN| ramiyAi tattha ramaNijjakappatarugahaNadesesu / / 16 / / purao ganbhe vasahi daThTha DubIi rAsabhIe vA / sA uppajjai arai surANa ja muNai savvannU / / 17 / / ajja vi a sarAgANa mohavimUDhANa kammavasagANa / annANovahayANa devANa duhammi kA sakA // 18 // sammaddiTThINa vi ganbhavAsapamuha duha dhuva ceva / hiMDati bhavamaNataM keI gosAlayasaricchA // 19 // " ata eva paThyate-"jai tA lavasattamasuravimANavAsI vi parivaDati surA / ciMtijjaMta sesaM. sasAre sAsaya kayara // 1 // kaha ta bhaNNai sukkhaM sucireNa vi jassa dukkhmlliyi| jaca maraNAvasANa bhavasasArANubadhi ca // 2 // " tattvatastu teSAM vaiSayikasaukhyasamAliGgitatanUnA prakarSavatpuNyakarmamAtraphalabhogabhujagAnA na sukhalezo'pi paramArthadRzAm / yadAhuH "phalAbhyA sukhadu khAbhyA na bheda. punnypaapyo.| duHkhAnna bhidyate hansa yata. puNyaphala sukham // 1 // sarvaM puNyaphala du.khaM krmodykRttvt.| tatra du.khapratIkAre vimUDhAnAM sukhatvadhI // 2 // pariNAmAcca tApAcca saskArAcca budharmatam / guNavRttivirodhAcca dukha puNyabhava sukham / / 3 / / dehapuSTenarAmartyanAyakAnAmapi sphuTam / mahAjapoSaNasyeva pariNAmo'tidAruNa // 4 // jalokA. sukhamAninya. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 217 ~ ~ ~ ~ wwwwwwwwwww pivanti rudhira yathA / bhuJjAnA viSayAn yAnti dazAmante sudAruNAm / / 5 / / tIvrAgnisaGgasazuSyatpayasAmayasAmiva / yatrautsukyAtsadAkSANA taptatA tatra kiM sukham // 6 // prAk pazcAccAratisparzAtpuTapAkamupeyuSi / indriyANAM gaNe tApavyApa eva na nirvRtiH // 7 // sadA yatra sthito dvepollekha svapratipanthiSu / sukhAnubhavakAle'pi tatra tApahata mana // 8 // skandhAt skandhAntarArope bhArasyeva na tattvata / akSAha lAde'pi du.khasya saskAro vinivarttate / / 9 / / sukha dukha ca mohazca tisro'pi guNavRttaya / viruddhA api vartante du khajAtyanatikramAt / / 10 / / kruddhanAgaphaNAbhogopamo bhogodbhavo'khila / vilAsazcitrarUpo'pi bhayahetuvivekinAm' / / 11 / / etena 'naravivahesarasudakha mannaDa dukkha satattapaDivaddha" ityAdau surasukhAnA kathakAra duHkharUpatvena viparItarUpatayA zraddhAna paramasamyaktvanimitta,tasya padArthayathArthazraddhAnAtmakatvAttasya dukharUpatve vA dharmAdestannimittasya "pubbi tavasajameNa devA devaloesu uvavajjati"ti vacanAddu khahetutvApatte spssttaivaashubhkmpttlopaadaantaa| na caitadapi paramAgamAnurodhIti nikhila nirastam sAtavedanIyodbhavasukhasyApAtasukhatvenA''pAtAzubhAduHkhAdazubhAzravopAttA'sAtavedanIyodbhavAdbhinnatva yadyapi, tathApyatra samyagdRSTayasumatA pariNAmAnudhAvitvena pariNAmadu khatvAt pAramArthikAvicalAtmAnandAnApAdakatvena ca dukharUpatAzraddhAna na kathamapi yukyatiriktatA dadhAti / na hi viditayathArthAkhilendriyabhogasAdhanasampAdanaparAyaNacintAratnaprabhAvasya nuranyeSu nAtathAvidheSu ratnepu ratirbhavati paramArthasukhakADakSitvAdeva / na caiva parANi ratnAni na jegIyante, tathA'trApi bhAvAt / yadvA- na pUrvabhavIyau tapa sayamau devatvAvAptikAraNe, kintu prativadhyamAnakarmavargaNAna Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 218 ntAnantapradezAnA jIvAnAm adhyavasAyazuddhyApAdakatvAnnAgacchanti virasAni karmANItyeva procyate sarAgadharmasyaiva taddhatutvAditi na dharmajanyameva devasaukhyam / ata eva ca ___ "yastu yatirghaTamAna smyktvjnyaanshiilsmpnn.| vIryamanigUhamAna zaktyanurUpa prayatnena // 1 // sahananAyurvalakAlavIryasampatsamAdhivakalyAt / karmAtigauravAdvA svArthamakRtvoparamameti // 2 // saudharmAdiSvanyatamakeSu sarvArthasiddhicarameSu / sa bhavati devo vaimAniko mahaddhiAtivapuSka. // 3 // " iti 'paramArthAlA vA . doSeSvArambhakasvabhAve vityAdi ca yujyate / tathA ca "sajJAnayoga evaikastathAnya puNyalakSaNa" iti 'sarAgasayama-sayamAsayame'tyAdi 'bhUtanatyanukampe'tyAdi sarvaM saGgacchate / vandhakAraNatva tatra na sayamAde kintu sarAgatvAdereva "vigipTe vidhi pratipegho vA vizeSaNa prati saDakrAmete" itinyAyAt "nyAyasampannavibhava'' ityatra nyAyasampannatAyA vidheriva / ityeva nArakAdibhavAnAmanubhAvo yathA zubhaprAdhAnyena danitastathA tadvRttInA gunaprAdhAnyena jJAnavayAnvitanabhogamanamokSagamanAhatvAditattacchaktiprAdhAnyena varNanIya / vistarabhayAcca nAtra pradazyate / tRtIya paryAyalokasya bhedmaahu."bhaavprinnaame"tti| tatra bhavanti bhaviSyanti abhavanniti bhAvAjIvapudgalAdyAsteSA pariNAmo'vasthAntaragamanam / yadAha-"pariNAmo vatyataragamaNa na ya savvahA viNAsu"tti / sa ca varNabhedAdibhedenA nekadhA / tadAha - ___ jaDa kAlagamegaguNa sukkilla pi ya havijja vahuyaguNa / pariNAmijjai kAla sukkeNa guNAhiyaguNeNa // 1 // jai suvikalamegaguNa kAlagadavva tu bahuguNa jai ya / pariNAmijjaDa sukka kAleNa guNAhiyaguNeNa / / 2 / / jai sukka ekkaguNa kAlayadavba pi Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 219 ekkraguNameva / kAvoya pariNAma tullaguNatteNa sabhavai / / 3 / / eva paca vi vaNNA sajoeNa tu vnnnnprinnaamo| ekattIsa bhagA savve vi ya te muNeyavvA // 4 // emeva ya pariNAmo gadhANa rasANa taha ya phAsANa / saThANANa ya bhaNio sajoeNa vahuviyappo // 5 // chAyA ya Ayavo vA ujjoo taha ya adhayAro ya / eso u puggalANa pariNAmo phadaNA va // 6 // " chAyAdInA lakSaNAtyAhu - "sIyA NAipagAsA chAyA NAicciyA vahuviyappA / uNho puNa ppagAso NAyabbo Ayavo NAma / / 7 / / na vi sIo na vi uNho samo pagAso ya hoi ujjoo| kAla maDala tama pi ya viyANa ta adhayAra ti // 8 // davvassa calaNapapphadaNA u sA uNa gaIu nihiTThA / vIsasa-paoga-mIsA attapareNa tu ubhao vi // 9 // " iti / bhavati dravyaguNaparyAyANA prAgavasthAyA sarvathA'pariharaNe'pyanyadavasthAntara yat pariNAmazabdenocyate / na ca vAcya katha nAma paryAyepu parAvRttistepAmeva parAvRttirUpatvAditi / manuSyatvAde. paryAyatve'pi vAlatvAdInA tadavAntarabhAvinA pariNAmatvAt / ata eva ca cchidraghaTatvopapattighaMTAvinAze'pi, vibhAgavizepasyaiva padArthanAgakatvAt / na hi sayogamAtrasya padArthotpAdakatA, anyathA pratyabhijJAnAdipravaladoSotpatteH / na hi tantumAtre'pakapite na sa paTo devadattAdibhi svakIyatayA pratyabhijJAyetocchidyeta ca eva sati sarvo'pi vyavahAra / Apattizca kSaNikasiddhAntAbhyupagamasya / pariNAmavAde tu na kiJcanApi dUpaNam / na cAnyAdRzA'nyaghaTAdhutpattau bhoktRjIvAdRSTakAraNArabdhatvakalpanA / khaNDaghaTatvapariNAmavidhAne tu na kiJcidaniSTam / eva ca khaNDaghaTotpattinimittakAraNatayezvarasiddhirapyatarkapacelimaprArabdhotsAritA jJeyA, karkarAdereva tathA pariNAmopalambhAt, Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 220 wwwww anyathA daNDAderghaTAdihetutaiva palAyeta yojanAnA gatam / anyAdRge taddhetutAyA tu mahIyasyabhinivezitA-yadasiddhasAdhanAya siddhasya jarjarIkaraNaM, palAyita ca vijAtIyakRtyAdinA vijAtIyakAryotpattikakSIkArAt sAmAnya kAryasya kRtijanyatvamityanenezvarasiddhyai sAdhyamAnenAnumAnena / idameva ca pariNAmasAmrAjya-yajjAto'pyanyathAtvena yathArthatayA prAmANikaiH pratyabhijJAyate ghaTAdiH / na cedamekAntena nitye'nitye vA padArthe'bhyupagamyamAne ghaTAkoTimATIkate, Adyasya pariNAmasyaivAbhAvAt, antyasya pariNAmAdhArasyaivAbhAvAcca / upAlabhyate ca viSNumitrAdidevadattAdinA-yadasau me ghaTa-' stvayaiva chidrita iti / evameva bhagna-khaNDita-dhvastetyAdinAnAtvasAdhanamapi vihAyAdRSTAnyAyyakalpanAkalpanarahilatA yathArthatayA bhAvanIyam / nanvastu pariNAmavAda pramAsiddha., para prAk pratipAditakApotAdi varNapariNAmazchAyAndhakArAdInA ca pariNAmatA na kathaJcanApi pramANasaGgatimaJcet iti cet, na tAvaccitrarUpasattve vivAda prAmANikAnAm, avayavabhedena bhinna bhinnarUpavatyapyavayavini citrarUpatvAGgIkArAt / ye'pi cAvayavino nIrUpatvamurarIcakru te'pyavayavarUpasya samudAyenAvayavini bhAnamabhyupagatavanta eva, anyathA caakssussprtykssvirodhaapaataat| na hyarUpa vAyvAdivat cAkSuSatAmApadyate / na ca rUpavadavayavArabdho'vayavI nIrUpo bhavitumarhati, nIlaghaTAderapyarUpatvaprasaGgAt / na ca nako'pyaNustatra nAnIla, spaSTatApi na tsyaasmbhvinii| anyacca-na kathaJcidekatvAbhAve'nekAnAmavayavirUpANA svIkArAbhAve citramidamiti bhavet pratyaya / dhAnyarAzirapi sarvathA bhinna bhinnastha-- lIyaviprakIrNadhAnyAnA tathApratyayAbhAvAt bhedAbhede bhavatIti / na cAvayavyapekSayakatvasyAvayavApekSayA nAnAtvasyAnubhavo'pi virudhye Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 221 tApekSikavAde / ittha ca "lohito yastu varNena mukhe pucche tu pANDura' / zveta khuraviSANAbhyA sa nIlo vRSa ucyate // 1 // " ityavayavabhedena varNanamapi saGgacchate / nirapekSe ca naika rUpamiti pratyaya / anyathA nIla jgdityaadyaaptte.| sarvaM caitadapariNate samAdhikyabhAvena varNe vicArita, para samAdhikyAdinA pariNatI tu na kenApyapaha notu zakya, citra rUpa varNAntaratvAdeva tasyAdhyakSeNAvalokyate'pi tttthaa| na ca sayogajo varNapariNAma evamevotpadyate, pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanAyAmapi kApotAdipariNAmasyAdhyakSa siddhasyAkasmikatvApatte / na ca citratA'pyekavidhA kRSNatvAdInAmapi, tathA satyekavidhatvApatte / ekatrizadbhagA ityapi coddezamAtra, sAmAnyena guNazabdollekho'pyata eva / tathA ca kApotAdInAmapi jaghanyaguNatvAdisadbhAve na virodha / chAyAyA dravyatvamapi sAdhyamAnAndhakAravat pratipattavyam / tamazca dravyam / yadapyucyate-tejo'bhAvo'yamiti / tatra cintanIyametat, yadutatejo'pi dravya na vA ? / Aye, taddhvasa ghaTadhvase kapAladvandvamiva avazyamaGgIkArya taduttarAvasthapariNata dravyam, na hi sarvathocchidyate dravya, pradIpavinAze tattejovinAze'vazyamevettha svIkAraprasaGgAt, dhvasasyAtyantAbhAvatvAvagAhena bhrAntatvAd dravyApalApinAm / na ca vAcya dravyatve nA''lokanirapekSacakSurgrAhyatA syAd / ghaTAdestathApatestejasa evAtathAtvAt dravyatve'pi tasyA''lokena svakIyenA''lokavattve'pi na kthnycnaapyaaloksyaalokvttaa| aupAdhikatvaM gamanAgamanAdikamapi dIpagamanAgamanAdinA''lokasyApi tathAtvAt / yadvA-raktAdikAcenAloke'pi raktatvAdyupalabdherna syAdAlokasyApi parakIyaguNAnusaraNAdaupAdhikaguNavattAyA dravyatA,anantotpAdavinAzakalpanA ca na yuktiprabhRtisiddhe'rthe vaadhikaa| vastutastu bhAvAnA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 222 vaicitryameva zaraNam / yata satyapi samAne pArthivattve vajra na lohalekhya, kASThAdIni ca tatheti naiva paryanuyojya tat / dRzyate ca kozikAdayo rAtrI nirIkSamANA AlokasahakAritAmantareNAJjanasaskRtacakSuSkA manujA api ceti / tattvata tamo'tiriktadravyacAkSuSa prati tamasa prativandhakatvameva nyAyyam, mandatejasi vyupTe yathA yathAndhakAranivRttistathA tathA dRSTiprasaro'dhyakSasiddha saGgacchate / na ca yAvaddRSTipathe'bhUdAvazyakatejo'bhAvastatrasthaistatrAvalokanAttadA / na cAloke udbhUtarUpavattve'pyastyudbhUtampargavattA, yenodbhUtarUpamudbhUtasparzavyApyamiti niyamaH syAt prAmANika / tathA codbhUtasparzavattvena dhUme'pi spargo'styudbhUta ityapyaprAmANikameva, AlokatIvratAyAmapi vAppodbhavasyAnubhavasiddhatvAt sAmpradAyikaJcAbhyupagamyata eva tamasi samIraNAbhivyajyamAna zIta sparza, yato'nubhUyata evAsitapakSIyavAyuzItatAvizeSa / na ca vAyavIyo'so, sadA tathAnubhavaprasaGgAt / ata eva ca zItavahulapradezavadandhakAravakulapradezeM zabdapaTutopalabdhizca tasya paTvI sAkSAdanubhUyate / kiJca - tamo nIlamiti pratIterapi tamaso dravyatvasvIkAra Avazyaka. / vAdhiteyamiti cet / kena ? na pratyakSAdinA, tasya pratyakSatvAnaGgIkArAt aGgIkAre ca sattvena pratIterananyavRttitvAcca spaSTaiva dravyatA / anumAnAdikaM tu na tadvAdhakam / abhAve ca tamaso nIlatve'ntarIkSIyo nigAthA dRzyamAna. kApotavarNa AkasmikatAmevApadyeta / kumudinIvAndhavAdestu zvetaprabhAvidhAyitvAt divA tu sarvathaiva tatratyatamo'bhibhavAdbhAnavIyakaranikareNa na tathopalambha. / eva ca na tasya pRthvItA'pi tasyA anuSNazItasparzavattvAt / nIlarUpe ca 'na pRthivItvena hetutA / astu vA viziSTanIlarUpa prati tattvena hetutA / nanu ca yadi tama Avazya 1 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 223 katejo'bhAvarUpa tarhi na tadanusandhAnAbhAve pratIyeta / na hyatyantAbhAve'pratiyogyullekho bodha = phurati ananusandhAne ca pratiyogino ghaTAdivat sattvena pratIyamAnatAyAmanvakAragya katha bhAvatApattistena zakyA'nalapitu ? / kiJca - AlokAbhAvo yadyandhakAra kiM tarhi yAvadAlokAbhAvo yatkiJcidAlokAbhAva AlokasAmAnyAbhAvo vA ? | Adye, dIpAdyanyatamAloke satyapi nepAlokAbhAvAttamastvena pratItipasaGgAt / na cAbhAvasyAsti parAbhavAvasthA, bhAvatvApatte / dvitIyasmiMstu satyapi pradIpradIpAdinA bhAskareNa vodyotite'pi bhavane bhuvane vA'styeva anyatejasvinA tejobhAva, tena tamovattApratItiprasaGgasya durvArataiva / yadi ca kakSIkriyate AlokasAmAnyAbhAvasya tamastApratItiriti / tatra vicAraNIya tAvadida - yadyathA ghaTAdInAmatyantAbhAve yatkiJcidaghaTapratiyonikAbhAvo'tra tu na tatheti kiM kAraNa? katha ca mandatejoyutaH ko'pi pradeza sambhavet tatraiva bhAvAbhAvayo sAGkarya-prasaGgAt, mandasya tejasa Agamana cet nAlokasAmAnyAbhAva iti kiM tatrAnvakAra pratIyate ? katha vAndhakAravattApratIti ? tathA ca dvayorbhAvatvena sattvayorevaiva sambhava / na hyagena ghaTAbhAvo ghaTasattA vA sambhavet kakSIkRtA vA sampUrNA lokasvIkAre ca kathamandhakAro mandatejaskatA vA pratIyeta, vyapadizyate cAmandairapi mandaM tejo manda tamazca / na cAbhAvatve yuktamidam / yathA tIvramutkaTa pracuraM vA teja iti pratIti pratItimattA, tathaiva tamasyapIti katha bhavedabhavatA'sya ? / na hi tAratamyamastyabhAve / yadi cAlobhAva eva tamastadAndhAnA syAdbhAna, cakSurabhAvazcet cakSuSmato'pyakSinimIlane na tadbhAnam sannikarSo neti cet, spaSTa sannikarpa samvandha, sa ca tamaso dravyatve satyeva ghaTate / anyacca - adhikaraNa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 224 bhAnAbhAve nAtyantAbhAvabhAnam, tamaso bhAna tu tadadhikaraNabhAnAbhAve'pi AvAlagopAlAGganaM prasiddhameva, na gRhyate'pavarakAkArondhakAragrahaNe'pi / na ca vAcya na tahi jJAtA tamasa syAdiyateti / abhiissttaaptteH| na hi payomukpaTalajJAne'pi tatparabhAgavati nabhomaNDala gRhyate kenApi / na ca prauDhAlokAd vahirbhAgAdapavarakAnta pravege pUrvamandhakArabhAna pazcAccAlokavattayA bhAnamapavarakasyAdhyakSasiddham, na caitattamaso dravyatve yujyate iti vAcyam / yathA hyAlokAbhibhUtadRSTenarasyAloka eva spaSTavarNasya vastrasya spaSTatvenAbhAne'pi vastrIyavarNasya vastrasyAnyavarNatvena bhAna, zvetasya vA kambuna kAmalopaplutatayA pItimattayA bhAna ca, naitAvatA duSTadRNTyavalokanA satyatve padArthasvarUpa varNavyavasthA vA'nyathA'GgIkartu yujyate samIkSAvatAm, tathA'trApi samIkSaNIyam / sarvaM hi jJAna dharmiNyabhrAntamiti niyamenAtra varNaviparyAse'pi dharmibhrAntatvAnupapatte. / mahikAvad dRSTe prativandhakatvamapyasya dravyatvasAdhakameva / yathA ca mahikA vAyuvizepeNa nazyati drAk, tathA tamo'pi tejasA / kiJca-yadi tama syAdabhAvarUpa, na syAttasyAbhidhAnAdau naamaavlii| vidyate ca sA"dhvAnta bhUcchAyA'ndhakAre"tyAdinA pratipAditA / na cAndhatva yathA dRSTayupaghAte vartamAnamapi vyapadizyate'ndhAdinAmAntaraistathedamapi bhavipyatIti vAcyam / tasyAdarzanAdinA spaSTameva tathAdyotanAt / na cAtra dyotyate tathA / na ca tattvato dRSTayabhAvamAtrasyAndhatvenAbhidhAnam, anyathA kASThAderapi tathAbhidhAnApattirudbhavantyanivAryaprasaraiva, kintu dRSTivikaladRSTiyogyaprANivizeSa eva / asurAdivyapadezo'pi tathaiva, na kevalAbhAvamukhyatvena, kintu tadviziSTAvasthAvodhakatvena / na cAtrApyAlokAbhAvalakSaNatamoyuktApavarakAdivodhakatva tamAzabdenAbhipreyamANa syAdhukti Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 225 yuktam, tasya tamoyukta-gahanatamo-gUDhatama ityAdivyapadezenAbhidhAnAnahatvApAtAt / na cAbhAvatve tamaso yujyate kSapAyAstamasvinyAdirabhidhAnazreNi , takA ca syAdarzitA takanAspada "tamI tamA vibhaavrii| rajanI vasatiH zyAmA vAsateyI tmsvinii"| ityAdinA darzitA cAbhidhAnasaDagrahakRdbhirAha vayAlistasyA' / yaccocyatetama zabdo dravyavAcako na bhavati, AlokazabdAnyatve sati AlokanirapekSacakSuAhyavAcitvAdAlokAbhAvazabdavaditi / tatra ki naiva vaktu zakyeta-yadAlokazabdo dravyavAcako na bhavati, tama zabdAnyatve sati tamonirapekSacakSurNAhyavAcitvAt, ghaTAbhAvAdizabdavaditi / pratyakSavirodha ubhayatrApi tulya / anyacca-tama pada sAbhidheya zuddhArthavatpadatvAt, ghaTAdipadavaditiniyamasAmrAjyAt satpratipakSimidam / dRSTAnto'pyayukta eva zuddhapadatvAbhAvAt, niyamaviruddha cAnumAnamidam / kiJca-eva teja zabdasyAlokAnyatvAdimattvAt katha drvyvaacktaa| tadarthavAcakazabdAnyatve iti vizeSaNe'pi ghaTapaTAdayo'pi dravyavAcakA / na ca manuSyatvena vizeSaNIyo heturdravyasvarUpAvadhAraNe, tasyAnarthakyAt / vizeSaNe'pi aJjanasaMskRtacakSuSkenAvalokyanta eva ghaTAdayo vinA''lokamiti neSTasiddhiH / tattvatastu naivAntaryApterantareNa yAdRcchikAnumAnamAtreNa pdaarthsiddhiH| na cAtra kAryakAraNabhAvAdinA kathaJcanApyasti vyaaptisiddhi.| . evamAropitanIlarUpa AlokAbhAvo ,yAvatyAlokasadbhAve na tamovyavahArastAvadAlokAbhAva AlokasasargAbhAvasamudAya evAndhakAra ityAdyapi satAmapakarNanIyameva, pUrvoktanItyaivAlokAbhAvatvenAghaTamAnatvAt / eva chAyApi nAbhAvarUpA tamovat samAnasAdhaneti ca na pRthaganukrAnteti / vizeSazcAnayo. pariNAmapratipAdakagAthAyAmeva "sIyA nAipagAsA" ityAdinA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 226 darzita eveti / viJca-yadi cchAyA na syAt paramANapariNatA, kimiti rajasvalAcchAyAyA anarthakArI pariNAmo'nubhUyate sAkSAt, kathaM cAdarzAdI dRzyate yathA''kAra vastu / na hyabhAve syAdAkRtirAkRterbhAva evAvasthAnaniyamAt / na ca sA bhrAntA, yathApadArthopalanyAt, yaddhi padArthAnusAri jJAnaM na tadapramANam / chAyAjJAnamapi zarIrAdyAkRtyAyana gAreNopajAyamAnacchAyAyA eva jAyate / anya. . ' cca-abhAve vaNa dina bhyapagamyate, dRzyante tu cchAyAyA yathAvidhi raktAdayo varNA avigAnena / nanu parAgInotpAdA chAyA, na caiva , bhAve ghaTapaTAdI, tathA vinazyati ceya tu vyapagate vinapTe vA padArtha ghaTAdike iti cet / satya, kimabhAvasyAnumatA bhAvAnukAritA / na hIdazo'bhyupeto niyamo-yat satyeva bhAve'bhAvo, vinaSTe vyapagate ca nAbhAva iti| yadi codyotAbhAvasya cchAyAtva svIkriyate, syAttadAndhatamasAvRte'pavarakAdau chAyA, tasyA bhAna ca / na caiva bhavati, kintu spaSTodyote spaSTAvalodayate, vilokyate dIpAderapi pradyotayantI srvtshchaayaa''drshaadii| naitAvanmAtra, kintu vahirapyudyotayantI dRzyata eva tejasvyarthapatitA chAyA darpaNAdau / na cAbhAvasya bhramasya vAbhyupagantu yuktamudyotakatvAdi / nanu ca katha tarhi granthakartRbhi pariNAmadarzanAvasare "sIyA nAipagAseti" pratipAdita chAyAyA. svarUpam, yato dIpAdezchAyAyA udyotakatvAdyanubhavasiddhamiti cet / satya, bhAsvarAbhAsvararUpatayA dvedhA padArtha , tatra bhAsvaracchAyAyAH spaSTaM gamyamAnatvAt pratItatvenApratItamiti vacanAttacchAyAyA anumAnAgocaratA vibhAvya tAdRzo'kadAgrahAn prati tadanyacchAyAyAH sAdhyatvamabhipretyeda vyAkhyAJcaku. puujypaadaa.| kadAgrahAviSTazca nopadezAha iti tu sarvavAdisammatameva, madhyasthasyaiva tadarhatvAt / chAyAyA abhAve bhrAntatve vA katha ca Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 227 prativimbagrAhiNi kAcatale spaSTa mukhAdipratikRti syAt / padArthajanyatvAcca cchAyAyA , na tadAdhInotpAdAdau yuktyatirivata, yAvajjapAkusumasannidhAna sphaTike raktatA, tadvinAze vyapagate vA neti / naitAvatA varNasya bhraanttaa| tatra raktasyAropitA ced, anyatra nAropastatraivAropa iti vaicitrye'nvepaNIya kAraNa vihAya kadAgrahagrahilatAm / bhavati codyote'pyanyAnyavastuprakarasya cchAyA, katha cAbhAvarUpatve tasyA udyotasya yujyeta ? katha cAbhAvatve tasyA. zIta sparNaH, Aropita uSNatvAbhAvAnnAsau vAstava iti cet, kimuSNatvAbhAvena zleSmAdi kampAdi vA kriyate / tathA ca zItasparza eva kimiti sparzatayAGgIkriyate, uSNatvAbhAvarUpeNaiva tasya eva sati svIkAraucityAt / na ca vAcya vinAze tasyA avayavA nekSyante, yadi ca syAt sA bhAvarUpA, syurevAvayavAstasyA , ghaTAde kpaalaadivditi| mRgamada-dhanasAra-karpUrAde sparzarUpAdimata. samUlamucchede'pi na tasyopalabhyante'vayavA. / na caitAvatA na mRgamadAdayo bhAvarUpA , udyotasya vA kiM dRSTA avayavA ? katha ca tasya svIkriyate bhAvateti vicintyameva cetsi| sparzavattve skhalanAvidhAnavidhuratA tasyA sambhavedityapyudyotena vAyvAdinA ca svIkRtena bhAvatvena samAnayogakSemamityanodyameva / padArthasvabhAvavaicitryAdeva ca dUrasthasya ghaTapaTAdezchAyAbhAvasambhava / na ca dUrasthe'pi dvAdazAtmani nizIthinIge vA sUryakAntAccandrakAntAdvopalAt prAdurbhavati kRzAnurApo veti tatrApi svIkartumucitA bhrAntimattA / anyaccaetadevAdarzAdermahArghatAkAraNamanubhUyate yad dUradUrataradUratamAdivastuprativimvana sAmAnyakAcatalasyApi satyeva nairmalyavizeSe dUrAdisthitavastupratibimbam, na caitadyuktamabhAvatve prativimbacchAyAyA / eva ca vAcyA svayameva manuSyatvAderapi pariNAmA upayujya Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA arvanvarwwwmomsArAv-uve. yathAgama kSuNNatvAcca nAkhyAtAH / yahA- bhavAnubhAvavyAtyAnena jIvapariNAmA eva vyAkhyAtA iti bhAvapariNAma ityatra pudgala. pariNAmamukhena pariNAma pratipAdito jIvasya / tadeva prajApya payoMyalokarUpamaNTama lokabheda nigamayanta Ah -'ta jaanne"tyaadi| natra jAnIhIti ziSyAbhimukhIkaraNapUrvakoditopayuktatAsUcanAya avadhyasva, anenAvabodhayogyAya avabodhayogyapadArthaprANAyA sAphalyaM darzayanto vAlAdivyavasthayopadegavitaraNa pratyapAdi, anyathA hi virAdhanAprasaGgastajjanitabhavATavIparibhramaNaprasaGgaca durvaar| yadAhu-"yad bhASita munIndra pApa khalu dezanA parasthAne / unmArganayanametad bhavagahane dAruNavipAkam // 1 // " [poDagake] ityaadi| kimityAha-caturvidhamiti / catasro vidhA -prakArA , parasparavibhinnadharmopetAH santo'pi sAmAnyasamAnadharmavattva hi prakAratvam / taccAtra guNaparyAyAnubhAvapariNAmAnA pryaaytvaavytirekaayukttvm| kSetraparyAya ityatra paryAyazabdasya viziSTAvasthAvAcakatA, paryAya-: loka ityatra ca paryAyagavdamya dharmavAcakatA'vaseyA / tena nobhayoraikyam / yadvA-guNavyatiriktadharmavAcakatayA kSetraparyAya ityatra paryAyagavdo'nyatra tu yAvaddharmavAcakatayeti yathArthatA vibhAgasya / bhavAnubhAvabhAvapariNAmayostu prathamasya jIvAjIvobhayajanitayA'ntyasya guNavikArarUpatayA bhinnatvAddharmatvAcca paryAyatvAt paryAyalokatA na kathaJcanApi yuktyatirekiNIti yathArthava paryAyalokasya catuSprakAratA, avAntarabhedasyaiva prkaaraarthtvaat| ka caturvidhatayA vidyAd ? ityAhu -'eta miti / eta pUrvamAnantaryeNa vyAkhyAtatvAt nirdiSTametadA, bhinnavAkyAbhAvAdanvAdezatva na, tena nainaditi / anena pUrvoktapadayorakhaNDavAkyasya vA kartRkRto na bhedo na cAbheda iti sUcitam / bhede'bhede vA samIpataratvavAcinatadA nirdezAyogAt, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 229 vAruuuuN kathaJcidbhedAbheda eva tdyogaat| etasya caturvidhasyApi kA AlyA? ityAhu -"pajjavaloga" iti / tatra pari -sarvatobhAvena avana-padArthaparipAlanaM paryAyApekSayotpAdavyayasadbhAvena dravyasya rakSaNAt / yata ucyate-"ugpAyaTiibhaMgAi hadi daviyalakkhaNa eya" iti / yadvAatItAdiparyAyapramANatvAd dravyasya paryavatA paryavANAm / yadAhu - "egadaviammi je atthapajjavA vayaNapajjavA vA vi / tIyANAgayabhUyA tAvaiya ta havai davva // 1 // " iti / atrAdyayorarthaparyAyatvamantyayorvyaJjanaparyAyatva ceti viveka svymuuhH| paryayana vA parAvartana vA maryAdayA-paryayA paryAyA vA, dravyasyAvasthitatvAt paryayana paryAyANAmeva "uppajjati vayati a bhAvA niyameNa pajjavanayassa" itivacanAt / ta eva samuditA lokamAnatvAlloka paryavaloka paryayaloka paryAyaloko vA, paryavANAmAnantyAt / "jIvA poggalasamayA davvapaesA ya pajjavA ceva / thovA NatA NatA visesa ahiyA duve NatA // 1 // iti vacanAt / kathameva nirdeza ? ityAhu -"samAseNa"ti / samyagvirodhAbhAvarUpatayAsana-sthApana, samyagavirodhena vAsana-vastUnA paryAyalakSaNAnA nikSepaNa samAsa / samasana vA parasparabAdhAbhAvenakIkaraNam / na hi guDadadhnorivaikIkaraNe "svarUpaparAvRtti paryAyANAmuktyeti samAsa , tena / heto, caturvidhaparyAyalokajJAnApekSayA karaNe vA tRtiiyaa| naiva vyapadezamantareNa bhavati paryavalokajJAnamiti tRtIyayA karaNAkhyAyinyA vyapadeza // 9 // tadevaM paryavalokavyAkhyAnAdyadyapi vyAkhyAto vyAcikhyAsito'STavidho'pi loko "NAma ThavaNA" ityAdinA prakrAnta., para paryavalokasya vizeSatastadavAntarabhedayordravyaguNabhAvapariNAmayozca durjeyatvAdavagamasIkaryAya vizeSavyAkhyAnAya kSetraparyAyabhavAnubhA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA vayovapariNAmatAmanusandhAya dvividhatayA vA paryAyalokatAkhyAnAya vA''hu - vaNNa-rasa-gadha-saMThANa-phAsaThANagaivaNNabhee a / pariNAme avavihe pajjavaloga viyANAhi // 10 // vyAkhyA-atrAvadheya tAvadidam-jIvasya dra-yatvena bhAvatvena ca tadguNAnA tatparyAyANA cA'khyAna nopekSaNIyatAmarhati, tathApi bhAvalokasya jIvaguNaprAdhAnyena bhavalokasya ca jIvaparyAyaprAdhAnyena vyAkhyAnAt paryayANA ca pariNAmatvAt nAtrollekha jIvaguNaparyAyANA vigadIkRtavanta / yadyapi ca dharmAderajIvasyApi sato na prAk na cAtrApi ullekho vaizayena vihitastathApi nAnAzvAso viracanIyo, dharmAdivezadyamya vizeSata aagmjeytvaat| sAmAnyatastu "jIvamajIve rUbamarUvi" ityatra "davvaguNa" ityatra ca vivRtamvatpatvAt, pudgalAstikAyasya tvajIvatvAdinA samAnasyApi suprajJApyatvAdvizeSeNa vyAsyA vidhIyata iti / tatra varNyate-- nirUpyate jJAyate vA spaNTana yA'rtho'neneti varNa zuklAdibhedena paJcadhA / na ca vAcya katha paJcadheti, kapinAdibhAvAditi / aneke hi sayogajA varNA yAnuktavanta pariNAmavyAkhyAne / atra tu mUlabhedavyAkhyAnameva / nanu pariNAmavyAkhyAne'pi vyAkhyAtA ekatriMzadeva bhaGgA varNAnAM mUlabhadai saha, vidhAnAni ca vahanyeva varNAnAM na ca tAni tatrAtra vA vyAkhyAtAni, varNatAratamyatAdarzanAccakajAtIye'pi varNe naitat svabuddhayudgIrNamiti cet / satya, vibhAgo hi saamaanyvishessruupennaabhipreyte| tatra varNatvena vibhAgAbhAvaH kevalena vibhAgavistAravyAkhyAna caikaguNAdAnantaguNa tAratamyabhAvAnnava zakya nirUpayitum, na ca sujJeyamapi cchadmasthairiti sAmAnyavizeSarUpeNa paJcaprakAratvarUpeNa mUlabhedabhUtena vyAkhyAnaM, sayogajAzca pratyakSa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvagikA 231 gamyA pariNAmajAzceti pariNAmavyAkhyAnAvasare vyAkhyAtA iti na kaapysnggtiH| tathA ca kapizAdivadyadi saMyogajA varNAH parigaNanIyAstahi na kevalAste sapta, kintvekatriMzadeva vyAkhyeyA / anyacca-kapigasya sayogaspatve yathA pRthak khyAna tathA'nyeSAmapi kimiti dhUsarAdivarNAnAM nAkhyAna ? citratayAbhimAne ca teSA kiM na kapigasyApi, avayavAnA bhinnabhinnavarNatAkRtatvAditi cet, na, tadapi avayavAnA bhinnavarNatve kevalamaupacArikamevAvayavinamtadvarNatvam / na hi pratyavayava kapigatvAdi vidyate / yathA hi dvitvAdi apekSAvuddhijanita, tathA kapigatvAdi / tato na bhedAkhyAna pArthakyena bhavati yuktiyuktam / citratva ca sAmAnyarUpeNa parigaNyamAnamapi na mUlabhedatAmarhati sayogajatvAt / nanu pariNAmavyAkhyAne ki tarhi mUlabhedA api parigaNitA? yato na te sayogajA iti cet / satya, paramanyavarNapudgalAnAmanyavarNatvena pariNatisadbhAvAtteSA mUlabhedAnA , pAriNAmikabhanavRnde AkhyAnam / yadvA-tIvramandabhAvastattadvarNasamAyoge'pi bhavan vilokyata eveti tepA pAriNAmikatayAkhyAnam / varNasamAyogena bhavantyeva tathApariNAmA pratyekaparigaNitavarNarUpA iti tepA tthaakhyaanm| nanu ca katha tahi mUlabhedA katha vA kApotAdaya uttarabhedA ? iti cet, na lakSyante'tra sayuktA varNA kathaJcidapi, kApotAdipu tu ye ye saMyujyante te te jJAyante'vayavavibhAge sUkSmanibhAlane vA tattacchAyayeti teSA pRthagvarNatvaM varNitaM zAstrakRddhi kRSNAdInAm, na tu kapizAdInAmiti jJeyaM sUkSmadhiyA sUkSmadhIbhiryathAgama vibhAvya / yadvA-paJcApi varNA santyeva pratiskandha, para- yadopaSTambhakaM yathA'vApnoti tadA tathA pariNamatIti / dRzyate kRSNAde saMyogajatvamapi kasyacit, para naitAvatA mUlabhedavilopApatti / ayameva nyAyo vAyusayogajanyatve'pi Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA pAnIyasya bhinnakAyatve'vagantavya , yatastatrApi vidyata eva vAyukAyatayA pariNatAnAM pudgalAnA tathAsvabhAvatApariNato vA vAyurubhayamIlanenodakatayA nobhayajJAjJeyo'vayavatve tu tathaivopalabdha rUpasparzavata upalambhe sarvathA naikendriyavyApAraH, yathA na vA'vayavajJAna vinA'vayavijJAna, spaSTAzcedavayavA na ca vAyudvayasya spaSTatA'psu, kintu tadekarUpatayA pariNata vAyudvandva tathA spaSTameva pArthakya, anyathA kApotAdInAmavayavollekho bhavet / na ca vAcyam, tathApArthakye'pi jIvanikAyatvena katha pArthakyamiti / yathA hi narANA zarIra kRmyAdibhi svagarIratayA pariNAmyate, pariNamati ca tadeva punardhAnyarUpApattyA mAnupagarIrarUpatayaiva vidhvasya vAyurapagacchanti utpadyante cApkAyikA apyoti vivecanIyaM vivekinA varNitapariNAmavatprakRtivacca / rasAdipvapi jJeyam / rasyanta-AsvAdyanta iti rasAstiktAdaya paJcavA / nanu ca katha paJcaiva rasA, paNThasya lavaNasyApi bhAvAt, amlalavaNayozca spaSdaiva vevidyate bhideti cet / satya vidyate / paThyate cAta eva sthAnAntare-"titte vA kaDue vA kasAe vA avile vA mahure vA lavaNe vA" iti / atra tu "rasao pariNayA je u pacahA te u kittiyA / titta-kaDuyakasAyA abilA mahurA tahA // 1 // " ityAdAviva tasya sayogajatvAbhiprAyeNa na pRthak parigaNanA, dRzyate caudanAdau mAtrayA kSipta lavaNa kevalamAdhuryapoSakam / na hi tatrAnubhUyate kSAratAlezo'pi / na cAlpatvAdabhibhUta sa rasa iti vAcyam, tathA sati mAdhuryavizeSopalambhAyogAt / sayogatve'pi kapizAdivat kaapotaadivdvaa| avayavollekhAbhAvastu tathApariNate , tathAtve'pi -pRthagagaNanaM tu madhurAdipoSakatvAbhAvaprasaGgAt / amlAdayo'pi kSArAnugRhItA eva svasvabhAvaM yAthAtathyena darzayanti / tathA ca pariNA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA / NAVARANAN-WAre myaya rasaH pAriNAmiko'pi ceti na tasya pArthakyam' / lavaNo rasazcaivalakSaNaH paThyate purANa -"yallavaNa. syandayatyAsyaM kapolagaladAhahatt" iti / etacca madhurAdInAM sayogenAsambhavIti / kiJcAmlaphalAnAmeva rasasamudAyo bhavatyeva kSAra ityamlapariNAmitA spapTaiva lavaNasyeti / rasapaJcakalakSaNAni caiva tikto vizadayatyAsyaM rasana pratihanti ca / udvejayati jiha vAgra kuvaMzcimicimA kaTuH // srAvayatyakSinAsAgra kapolo dahatIva ca / kaSAyo jaDayejjiha vAM kaNThazrotovivandhakRt / / amla. kSAlayate mukha harSaNo romadantAnAmakSidhruvanikocanaH / tepA vidyAdrasa svAdu yo baktramanulimpati / AsvAdyamAno dehasya ha lAdano'kSaprasAdana / priya. pipIlikAdInAm" iti / anAnupULa cAkhyAnameSAM pAramarpakramAnurodhena / bhipagvADamaye tu madhurAmla-lavaNa-tikta-kaTu-kapAyA ityevAnukrama / bodhyamatraidampavivubhutsubhi:-yahacavahriyate zuNThyAdi tikta, kaTu ca nimbAdi, paraM guNAdyanusAreNa pAramarSe vaidyake ceSyate zuNThyAdInA kaTutA, tiktatA ca nimbAdInAm / spaSTIbhaviSyati coparitanatallakSaNazlokAntargatavAkyAbhyA krameNa "rasana pratihanti kurvazcimicimA" miti lakSaNAbhyAm / karmANyapyevavidhAnyevAnayoH, AkhyAyate cAta eva sarvepA karmANi, tadyathA madhuro rasa:- AjanmasAtmyAtkurute dhAtUnA pravalaM balam / bAlavaddhakSatakSINavarNakezendriyojasam // 1 // prazasto vahaNa kaNThyaH stanyasandhAnakRd guru.| AyuSyo jIvanaH snigdha pittAnilaviSApaha // 2 // kurute'tyupaMyogena sa-meda kaphajAn gadAn / sthaulyAgnisAdasannyAsamehagaNDArbudAdikAn // 3 / / amlo'gnidIptikRtsnigdho hRdya pAcanarocana / uSNavIryoM himasparza prINano bhedano 'laghaH ~ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 234 // 4 / karoti kaphapittAsammUDhavAtAnulomanam / so'tyabhyastastano kuryAcchaithilya timira bhramam / / 5 / / kaNDUyANDutvavIsarpazophavisphoTatRDjvarAn / tikta svayamarociNNuraruci kRmitRviSam / / 6 / / kuSThamUrchAjvarotklezadAhapittakaphAn jayet / kledamedovasAmajjAkRnmatropazopaNaH / / 7 / / laghurmedhyo himo rUkSa stanyakaNThavigodhana / dhAtukSayAnilavyAdhInatiyogAtkaroti sa // 8 // kaTurgalAmayo dardakuSThAlasakazophajit / vraNAvasAdanasnehameda kledopazopaNa. // 9!! dIpana. pAcano rucya zodhano'nnasya zoSaNa / chinatti vandhAn srotAsi vivRNoti kaphApaha. // 10 // kurute so'tiyogena tRSNA zukravalakSayam / mUrchAmAkuJcana kampa kakSipRSThAdipu vyathAm / / 11 / / kapAya : pittakaphahA gururasravizodhana / pIDano ropaNa gIta. kledamedovigoSaNa // 12 // Amasastabhano grAhI rUkSo'titvakaprasAdana / karoti zIlita so'tivipTambhAdhmAnahRdruja 1113 // tRTkAryapaurupabhrazasrotorodhamalagrahAna / " iti / lavaNasyApyabhihita karma, tadapyAkhyAyate yenetararasAnAmazAgakarmasAdhamyaMga tasya sayogajatva pratibhAyAt-"lavaNa stambhasaghAtabandhavidhyApano'gnikRt / snehanaHsvedanastIkSaNo rocanazchedabhedakRt / / 1 / / so'niyuktotravapana khalatipalita valim / tRTkuSThaviSavIsan janayenkSapayevalam // 2 // " iti / tiktakaTuguNI 'ca spaSTatayA pratyAyakAveva krameNa nimvazuNThayAdInA, yata ucyate "tikta paTolItrAyantIvAlakogIracandanam / bhUnimbanimbakaTakAtagarAguruvatsakam // 1 // naktamAladvirajanImustamUrvATarUSakam / pAThApAmArgakAsyAyo guDUcIdhanvayAsakam // 2 // paJcamUla mahadRyAghracau vigAlAtivipAvaceti" / tathA-"kaTuko higumaricakRmiji paJcakolakam"iti ca / nAtha dhAryA lezato'pi ramaviparyaye Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA wwwvor rasavatA viprtipttiH| tattvata tiktAdirasapaJcaka, vyavahAganugatimAzritya tu paTaka rasAnA, tatrAdye bhagA pariNAma ekatrizata, dvitIyasmistu triSaSTi , yata ucyate"paT paJcakA SaT ca pRthagrasA syuzcaturdviko paJcadazaprakArau / bhedAstrikA viMzatirekameva dravya SaDAsvAdamiti triSaSTi // 1 // " avayavabhede tu pratyekamaparimitA bhedA iti varNavadeva vibhAvanIyamiti na punarvacanIyam / sAnnipAtikasAnnipAtikabhede kriyamANe'pi bhavedeva vizeSasaDakhyA pura pura iti smaraNArthaM cAtrollekha / tathA gandhayate iti gandho "vasti gandhiN ardane" itipAThAt / sa ca surabhItarabhedena dvidhaiva / sayogajastu kevala eka eva dvayostathAbhAvAdeva, para tAstamyakRtA aneke bhaveyubheMdA aviruddhAzca pariNAmAkhyAne / tathA "saThANa"tti / tatra santipThatyaneneti sasthAna parimaNDalAdi paJcadhA / yadAhu- saThANapariNayA je u pacahA te viyaanniyaa| parimaDalA ya ' vaTTA ya tasA caurasa Ayaya // 1 // " tti / nanu sasthAnAni zrUyante'nyatra SaT samacaturasrAdIni, yaducyate-"samacaturasa niggoha sAI khujjAi vAmaNa huDa |'ti / kathamatra paJcA'nyAdRzAni ceti cet / satyam, para tAni zarIrANyAzritya lakSaNasahitarahitatvena bhidyante janto karmodayAnusAreNa / imAni tu pudgaleSu prayogavisrasobhayodbhavAni paJcadhaiveti nAnayovirodha / paJcakaM caitadAkRtimAtramabhipretyoktam, parimANena tvamitA eva bhedA eSAm / AkRtyApi caiSA dhanapratarIjoyugmakRtA bhedA paThyanta eva, yena bhavantyaSTAdaza bhedA sasthAnAnAm / yadAhu parimaDale ya vaTTe tase caurasa Ayae ceva / ghaNapabara paDhamavajja oya paese ya jumme ya ||1||"[uttraa0 ni0]tti / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAKAARAARAKomanamri LALLA dvitIryAvagikA mom matra parimaNDalasyAnto riktatvaniyamAd ghanapratarabhedatayA niSedha AlyAyi / yadyapi kazcidAkhyAyate yavRttameva sasthAna mUlaprakRtyA tasyaiva tathA tathA sayoge tathA tathA sayoga iti, para naitadaticAru, tryantracaturasrAdI koNAbhAvaprasaGgAt / na cAkRtizAstra binTU, nAmivAsti paramANUnAmAkRtiryadapekSayA vRttasyaiva mUlasasthAnatvaM syAt ityala prsnggen| Adyasya dvibhedatvAcchepANAM ca caturNA catuzcaturbhedavattvAdaNTAdaza bhedA sasthAnasya maulikA., yata AhuH pacaya vArasaya khalu sattaya vattIsaya ca vaTTammi / tiya chakka ya paNatIsA cauro ya havati tasammi ||| nava ceva tahA caurosattAvIsA ya aTTha caurase / tiga duga pannaraseva ya chacceva ya Ayae huti // 2 // panarasa paNayAla bArasa chanbheyA Ayayammi saThANe / parimaDalammi vIsA cattA ya bhave paesANaM / / 3 / / iti / gamanikA ca saukaryAyaivaM vijJeya-tAvadita ghanatvamanto bhRta sarvataH sama ca, prataratvamanto bhRta para na sarvatastathA, ojastvaM vipamapradezazreNika, yugmatva ca pradezayugalazreNika, javanyapade caitatsaDasyakapradezairevodbhavanti saMsthAnAni / tatra parimaNDalasyaujamAdivibhAgAbhAvAttadullaDaghya vRttAdikrameNa pratipAdanam / tatra sarvatazcaturyu pradezeSu sthApitepu madhye caikasmin sthApite tasmin / bhavati vRtta prataraujaAkhyam / sthApanA ... / pratarayugmAkhye ca vartulAkAreNa prathama yugala pazcAda dvizcatvAra pazcAdvI ceti dvAdaza pradezika vRtta bhavati / jaghanyata iti tu sarvatrAvadhAryamevAnuktamapi, sthApanA .: / ghanojovRtta ca caturyu pradezeSu sarvata ekasmizca pUrvavatsthApite tasyaikasyoparyaghazcaikako nyasyaH pradeza. / tathA ca saptapradezamAna tadbhavati / sthApanA / ghanayugmavRtte ca dvAtriMzatpradezAnA, te caiva pUrvoktapratarayagmasthApanAyA madhyabhAgavR Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAAUCHANN Aawwar-~~ ~ue ~ ~ ~ ~ ~ ~ 11 000 338 2222 dvitIryAvazikA 237 ttipradeze catuSke pratyekaM catvArazcatvAro nyasyAH pradezA / zeSeSu tvssttsvekkH| tathA ca sarve dvaatrishdev| sthApanA ca 3443 iti vRttacatuSkam / vyasracatuSka caiva-pratarojastryanaM tribhiH pradezastryasratayA sthApitaireva nisspdyte| sthApanA :. / pratarayugmatryale ca SaT pradegA. pUrvoktasthApanAyA purata pradezatrikasthApane tathA''kRtibhAvAt / sthApanA / ghanaujastryasra tu pradezAnA pctriNshtaa| taccaiva-prathamapaDaktyA pradezapaJcaka nyasyamekago, dvitIyasyAM tu dvizcatvAra , tRtIyasyA tristrayaH, caturthI tu catu.kRtvo dvau dvI, paJcamyA tu paJcakRtva ekakaH / sarve caite paJcatriMgadeva / sthApanA tviya 3 / ghanayugmatryane tu catvAra eva pradezA', pUrvoktaprataraujastryasaMprathamapAGaktikapradezopari dvitIyavinyAse tAvatAmeva bhAvAdAkRtirapi ca jAyata evaabhipretaa| sthApanA / / iti vyasracatuSkam / atha caturasracatuSka, tatra pratarojazcaturasra nvprdeshaa.| kathamiti cet?, prathamapaDaktau krameNa traya ekaikAstadadho dvitIyapaDaktyA tathA trayastRtIyasyAmapi ca, tathA ca navaiva pradezAH / sthApanA ca: / pratarayugmacaturasra catvAraH pradezAHprathamadvitIyapaDaktyostathAkAreNa dvayordvayoAsAt / sthApanA / ghanaujazcaturasra tu pradezAnA saptaviMzatyA, kathamiti cet pUrvoktaprataraujazcaturastre uparyaghazcakaikakanyAse tAvatA tathA''kRtyA ca bhAvAt sthApanA 33 ghanayugmacaturasre tu pradezASTakameva katha pUrvoktapratarayugmacaturasrasyopari tathaiva tAvatA nyAsAt sthApanA ceyaM 33 evaM caturasracatuSka athAyatacatuSka tatra prataraujaAyata pradezapaJcadazakaniSpanna kathamiti cetU tisRSvapi paDaktiSu tadAkAreNa paJcapaJcapradezA sthApyA. sthApanA :: pratarayu 333 0.000 00000 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 238 wwwvon wwwwwvarunawan.wwnnnn MuhAJPAANUMAnnnH - 33333 8333 gmAyatetu paDeva trayANA trayANA zreNidvaye sthApanAt sthApanA ::: ghanaujAyate paJcacatvAriMzat pradegAnA kathamiti ceta prathamadvitIyatRtIyAsu paDaktiSu pratarIjastayA nyastAsu uparyadhazcaikaika pradeza pratipradeza nyasyate, jAyate paJcacatvAriMzat / dhanaujaAyata ca sasthAna, bhavanti ca paJcadaza triguNitA. paJcacatvAriMzat / sthApanA | ghanayugmAyate tu hAdaga pratarayugmAyatasyopari pratipradezamekaikapradezasthApanayA dviguNitAnA paNNA dvAdazabhAvAt / sthApanA 333 / evamAyatacatuSkam / parimaNDala tu sasthAna na sambhavati caturdhA, kintu dhanapratarabhedena dvidhava, pratipAdita ca prAgetat / tatra prataraparimaNDale virgAta pradezA / katha ? catasRSu dikSu pratyeka zreNyA pradezacatuSka sthApyam / antarAntarA caikaika. pradezastathA ca vizatireva pradezAnAm / sthApanA ca / tathA ghanaparimaNDale tu catvArizatpradezAnAm, vizaterupari pUrvottAnAmekaikapradezasthApanAt ve vizatI ca catvAriMgat sthApanA / atredamavadheyam-yatpratarojovRtte pradezapaJcaka tatra yadi nAntastya syAt,syAt parimaNDalatA,pUrvAdidikke cApanIte tu ghanayugmatryasratA syAditi yuktameva jaghanyata pradezapaJcakaniSpannametaditi / pratarayugmavRtte ca dvAdazapradezAtmake yadyapanIyante viSamasaDakhyAkA pradegA , syAdojastA pradezAnA, sasthAnasya cA''yatatAdi pratidiza dvidvipradezabhAve ca madhye'vazya pradezacatuSkameva yogyamanyathA zuSirabhAvAt / ghanaujovRtte tu pradezadvayavRddhi vinA ghanatvasya savRttatvasya nivRttireva na syAditi saptapradezatA / ghanayugmavRtte ca yA dvAtriMzat pradezAnA, tatreda tattva-yugmatvAdeva pratidiza sthApyo dvau dvau pradezau / tathA ca sthApane ca sutarA madhye pradezacatuSkasthApanasyAvazyakatA, anyathA zuSiratAsasthAnabhedayo. prasaGgAt / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA - 239 worm eva pratarojastryo tripradezaniSpannatva, yugme ca SaDeva pradezAstasmina yugmatvAdeva / ghanaujastryo paJcatriMzat, kathametAvatA jaghanyatva ? nyUnasaGakhyebhyo bhAvAditi cecchRNu, ghanatva viSamatva tryasatvaM ceti trINyatra samAneyAni / tatra pradezatrikeNa pradezaSaTkena ojoyugmaprataratA, dvaadshbhistridviyuglaikktriknyaasiibhuutairniijstv| tathA ca dviyugmaikakalakSaNena pradezacatuSkeNApi na tathA caturdvitrikatridvikacaturekakapradezairapi viSamatA nApi ata eva syAccAnyathA ghanatAhAni / tatazcAyAta zakuntapotanyAyena paJcadvicatuSkatritrikacaturdvikapaJcaikakalakSaNa. paJcatrizataiva pradezairghanaujavyatraniSpatti., suvarNakRdadhikaraNyAkhyopakaraNasama caitat / ghanayugmatryasne tu caturNAmeva sadbhAvAd, anyathA pratarasyaujasya ca bhAvAt / tathA caturastra prataraujIya navapradezodbhava, yata ekakena dvandvena vA niSpAdane vA caturasratva yadyapi, tathApi naujastva, samasaDakhyAkatvAt pradezAnA tribhistribhireva taniSpAdya caturasrasasthAnam / tathA ca paDaktitrika aGkatrikaM ca dhArya trika trikaguNita ca navaiveti / pratarayugmacaturasra tu yugmasaDakhyAyA avirodhAt pUrvaparityaktacaturekakalakSaNa pradezacatuSka gRhyate jaghanyatvAdetasya / ghanIjacaturasra tu caturekakena catuddhikena ca, yadyapi caturbhiraSTabhizca niSpadyeta caturamratA, paramubhayatra yugmatA, prataratApi cAye iti tAvupekSya tribhirgrahaNe pratipaDakti tritrikabhAvAt paDaktitrikeNa saptaviMzatireva syu pradezA / yugmaghanacaturane tu samasaDakhyAyA avyAghAtakatvAt pUrvaparityaktacaturdvikalakSaNapradezASTaka parigrAhya, nyUna karaNe tu viSamatAyAzcaturasratAyA vA vyAghAtApatte. / pratarojaAyate tu pradezapaJcadazaka kathaM na nyUnai pradezariti cet / avadhArayata-AyAmazcedvipkambhAt pRthulo vyavahriyate Ayata iti, pradezazcaiko'nittha Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavinikA randan.mehine sthasasthAnatvAnna pRthulatayaMva vyapadedu DAkya iti enokaradeganippakapaktigapradegAtrayalakSaNamAyata na gRhaate| dvitIyapaTavate. stathAspAyA nyAse tu pradezAnA na syAdojastA, vipamakaraNe tu prataratApi vyavacchitetyevaM yAvanna pratipadrakti paJcapaJcakakAstisa paDaktipu [na] gRhyante tAvanIjastA prataratA cA'bhyatatAnvitA'dhigamyate / paJca ca triguNitAH paJcadazaiva / yugme tu pUrvaparityakta pradezapaTakanippannamAyataM grAhya, samatAyA avyAghAtakatvAt / dhanaujAyate tu paJcadabhiH pratarAyataM nippanamiti vartata eva hRdi / atha yadi vizad gRhyante pradezA', tyAdhugmatApAta:, anyathA ca sasthAnavipamateti paJcatrikamayyA paDakyA tri. sthApitayA sthApanA kAryA / tathA ca paJcacatvAriMgadeva, viguNitAnA paJcAnA paJcadazabhAvAt, viguNitAzca punaste jAtAH pnycctvaariNshdev| dhanayugmAyata tu pUrvoktadvAdazapradezamayena paDaktidvikena dvikapUritena tristhAnavatA syAdeveti / akkiraNe samatAvyAdhAto vanatvavyAghAto vaa| nirUpitameva sasthAnacatupkasya pratibhedacatuSkabhAvena jaghanyapradezaniSpAdya sasthAnavRndam / prataraparimaNDala sasthAna jaghanyato'pi pradezAnA viMzatyeva / anAvadhAraNIyaM tAvadetAvadyaduta-parimaNDale'pi sasthAne bAhyato bhavatyeva vRttAkAro'ntarapi ca aSira vRttenaiva veSTanIya, yadyapi syAdyugmajanyamapi ghane tathA cAnta pradezacatuSkasadbhAvAd vRttAkAreNa parimaNDale sasthAne pratare viMzatirghane ca catvAriMzadeva syuH pradezA iti smbhaavyte| anyathA vaitatparibhAvanIya yathAgama, nAtra niyamita vyAkhyAnAtkasyacitsUtrasyeti / na ca vAcyaM kathametAvantyeva sasthAnAni? ardhakapitthAdInAmapyAkArANA sadbhAvAditi / sarvepAmatravAnnarbhAvAt, arghavRttAparimaNDalArdhacaturasrAdInAmapi svatantra Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIryAvazikA 241 sasthAnatvAbhAvAt / na ca niSpadyante tAnyanurarIkRtya lakSaNAni samastAnAm / na ca vAcya vyasracatuSkeNa bhaviSyati caturasraM, tannArtha pRthak caturasrasasthAneneti / sthUlapadArthAnA vyasracatuSkeNa kathaJcitayAbhAve'pi pradezaniSpannAnA teSA samuditAnA tathA''kRtyabhAvAt / madhye pradezacatuSkasya zuSirIbhAvAdekasya vA samamadhyapradezasya kathamapyanAgamAt, pradezasya vibhAgAbhAvAt / na ca caturasraM caturdhA vibhaktumapi zakyate,yena syAt tryanacatuSka,tato vyavahAre'pi cAkRtibhedAtparigaNanIyameva tryasra caturasra vA pRthktyaa| akSarANyaDDA vastUni pRthivyAdibhUtAnA sasthAnAni caitadudbhavAnyeva / sthApayitvA ca paTTikAyA sasthAnapaJcaka yathAkramamanveSya prayojyAni / tathA "phAsa"tti / tatra spRzyate yo'sau sparza / sa ca gurvAdibhedenASTavA / yadAhu-"phAsA guru-lahu-miu-khara-sIuNha-siNiddha rukkhtttth"tti| tatra "gat nigaraNe" iti taudAdikastasmAdauNAdika: "kRna Rta urca" [734] iti kidu , girati-patatyagho'neneti guru sparga adha patanakAraNa vAyuzca sahacAri kAraNa, tena ruddhavAyornalikAderjalAderapatane'pi na nAstyeva jale gurutA, anyathA vAyurodhAbhAve katha yujyate vA pAto jalAde ? katha na patatyarkatUlAdi ? na ca katha tahi patanato nizcitagurutvamapi kASThAdika na nimajjati jala iti vAcyam, jalasya yattatsadbhAvo (svabhAvo) yantAdRzamadho nayati, naitAvatA tasya gurutva n| yataH kimu jale kASThAde pASANAderalpamAnatvapratibhAne tasya mAnamanyanaiva vAstavamiti vaktu zakyeta, kintu jalasvabhAvenaiva tathA pratibhAsa / kecidAhu - yad gurutvenAkRSyate padArthaH kSititalamadhyavinduneti, taccintya, / yadyapyAkarpaNakAraNa tu gurutvamevetti nairabhyupagamyata eva, para vipratipattiretAvatyeva-yad gurutvena patati, Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavigikA 242 gurutvenAkRpya madhyavindu vA pAtayatIti / tatra yadi gurutvena pateta yathAgurutva kAlavilambo'llAlpatarAdi , AkRSyeta ca yadi tAkarpaNe na yathAlaghu prathamamAkarSaNAt padArthAnAM syAt pAto gurvalpatAmanusRtya / bhavati ca pAto yathAguru alpAlpatarAdikAlena / tato nAkarpaNanakti / anyacca-kSitimadhyavindunAkarpaNe ca na syAcchIghragatika padArthaH sannatAyA bhUmau / anyAnyavinduparikalpane'pi ca gamanAbhAve katha madhyavindoreva parAvRttiryena syAdavitathametat / yathAgurutvAkarSo'pi ca vinA sambandha kalpyamAno na vidvajjanamanazcamatkaroti / AkarpaNamasambandhazcetyasya vipratihatatvAt lohalohopalayoryathApadArthamAkarSasattA pratyakSasiddhava, para naitAvatA yathAguruka kalpyamAnamAkarSaNa zobhAya / na hi suvarNasyAnucchidhamAnadravatAtyantAgnisayoge'pi dRSTetItare'pi tathAbhUtA. kalpayitu pAryanta pravINena prmaarthprtipaadyitraa| kazca madhyavindubhautiko'nyo vA ? kena ca jJAta. pramANenAsau ? kathaM ca jJAtA zaktirapi tasya ? ityAdi tvanyadeva / anyathAsiddhizca gurutvenAkapaNasya spaSTaiva, tenaivAnvayavyatirekAnuvidhAnAt svatantratvAbhAvAcca / na sahakAritvamapyucyamAna yuktyanurodhIti / etadviparIto laghurutpatanakAraNam / na ca gurutvAbhAvo laghutva, laghutvAbhAvasyaiva kimiti nAGgIkriyate gurutvam / yathA hi tatpatanakAraNa tathaivedamutyatanakAraNam / IkSyante cArkatUlAdayo laghutvenAkAzamanudhAvantastato vAstavameva laghutvam, na gurutvAbhAvarUpam / kiJcayathA hi guru padArtho'nyeSA kApThAdInA laghUnAmapi yathA nimajjanakArako jalAdau, tathaiva laghurapi dhUmAdigurUNAmapyanyeSAmUrdhva. navanapratyalo vilokyata eva vastragRhAdInA tathArUpeNotpatanam tarAbhAvarUpatve'sya yuktimanusarati / na hi patanAbhAva utpatana Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 243 mutpatanAbhAvo vA patanamiti vaktu zakyeta / yathArucyAkhyAne tu kimiti gItoSNe sukhadu khe sayogaviyogau ityAdi svIkaraNIyau . ekAbhAvatvameva dvitIyasyavocyate kimuna / asamavAyikAraNatvAdi tvitaratrApi tulyameva / kiJca-yathA gururaya iti svAtantryeNa pratIyate padArtho gurutayA, tathaiva laghurayamityapi pratIyata eva svAtantryeNa / na ca bhrAnteyamiti vaktu zakyam, pratItimAtrasya bhrAntatvaprasaGgAt / na ca vAdhakamatra / yadi ca laghoreva 'nAya guru'riti pratItyA vAdhamutprekSya svotprekSayA kalpyate pratIte bhrAntatvam, sukhinyapi nAya dukhIti, zIte ca nAyamupNa iti, ciyukte ca nAyaM sayukta iti pratItyA kiM na sukhAdInAmapi du khAdyabhAva-. tA'nupajyeta? / kiJca-yadi gurutvAbhAvasyaivAbhipreta syAllaghutvam, syAdevAkAzAtmAderapi gurutvAbhAvAnvitatvAllaghutvena vyavahAra. / yadi ca svatantrameva svIkriyeta laghutva, tadA tadabhAvAnnaivAkAzAdergurutayA laghutayA vyavahArApattiH / na ca guNAdInAmapi guNe guNAbhAvAd gurutvAbhAvAdinA laghutvApatti / kiJca-yadi gurutvAbhAvo laghutva, tadeva cotpatanakAraNamityabhyupagamyate, na syAtsUryAcandramaso. prabhAyA Agamanamatra / syAccAgnimAtrasyolamevArkatUlAdInAmiva gamanam / tathA cAnAyatyaivAyuSmadAvAsAnA sadAndhatamasavattayA rasAtalatA'yatnasiddhava / katha ca vidyudAde. pAto'nubhavasiddho'pi saGgamanIyo gurutvAbhAvamAtreNotpatanavAdibhiH / asmAkaM tathAniyamAbhAvAtpadArthAnA vicitrasvabhAvatvAjjvAlAderUqhajvalana vidyutprakAzasUryenduprabhANA cAviruddha samAgama / na ca vAcyaM kathamagnivadUrdhvagamanasvabhAvo jIvaH karmavimukto gacchatyUlamAlokAntAdaspRzadgatyA samayeneti, tathA yadUrdhvaM jvalati jvalana iti cocyamAna ghaTAmaJcediti / tatra hyagnizikhAyA' Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyovezikA 244 rammarrrrrrr evAbhidhAnAdagnizabdena / yadAhu:-"yathAstiryagUrva leSTuvAyvagnivIcaya" iti / tannAsmAka padArthasvarUpAnusAriNAmasti dUpaNakaNikA vihAya mithyAtvAndhitadhIpUtkRtAmasatI dUSaNAvalImiti / tathA 'mRduriti / tatra "mRdam kSode" iti krayAdiko dhAtustasmAcca "pRkAhapidhRpIpikuhibhidividimRdivyadhigRdhyAdibhyaH kit" ityauNAdike kidau mRduriti / mRdunAti ca mRdu sparNo dukhaM, sukhasAdhanatvAttasya, karkazatA vA komalapApANAdinA gharSaNe komalatopalambhAt tato mRdutA / na ca vAcya sayogavizepa evAya na tu guNa iti / sayogavizepamAtreNa tadanutpatte / astu vA sayogavizeSaH kaarnnm| para naitAvatA tasya tanmayatvam, mRduH pApANa ityAderanubhavAt / mRdutUlikAdInA ca spaSTaiva sukhasAdhanateti nAyamapalApya. pramANena padArtha prtitisstthaapyipubhiH| anyathA pudgalasayogajatvAtsukhadu khajIvitamaraNAnA na teSAmapi padArthatA vAstavikI svIkAryA syAt, tanna mRdurna gunn.| tathA "khara"tti / kharo mRduvipriit.| "khana khanane" iti bhauvAdikastasmAt "jaTharaakaramakarazaGkarakarpUrakarparatomaraprAmarapAmaraprAbharasagaranagaratagarodarAdaradaradRdarakRdarakukundaragorvarAmbaramukharakharaDaharakuJjarAjaga. rAdayaH"[403] itisUtreNINAdikena DirapratyayanipAtanena khara iti| kecittu "Ato Do'ha vAvAma" [5 / 176] itisUtreNa DapratyayamAmatya kha-hRpIka rAti-abhibhavatIti khara ityapyAhu / yato na hi pANinIye svAdiSu RjAdiSu vopAtta khara iti tepAmAvazyakameva vyutpAdanamiti / na ca mRdutvAbhAva eva kharatvam, spaSTa du khasAdhanatvAt pArthakya tasya / tathA dRzyanta eva gharSaNAdaya kharatAprabhavA / na caite'bhAvaprayuktA iti / tathA "sIya"tti / zIta., tatra gerate indriyANi stavdhIbhAvAdanenAsmin veti zIta / "gIDA svapne". Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 245. ityAdAdikastasmAt"zIrIbhUmUghapA" [201] ityAdinINAdikaH kittaH pratyaya / tathA ca zIta iti / spaSTazcAya sprshvishesstyaa| na hyananubhUta kenApyasti zizirajaDatodbhavamazarma,yo vipratipadyetaitasmin, na vA vinA jIvana jIvati kazcidasubhedyo'palapedenam / tathA "uNha"tti / uSNa , opati-dahati zarIrAdikamityuSNa ,"uSU dAhe" iti bhauvAdikastasmAcca "vIha vAzuSyupi" ityauNAdike kiti Ne uSNa iti sidhyati / dahyate coSNenendriyAdika, spaSTa cedamiti na viprtiptti.| tathA 'sinniddh"tti| snigdha , "SNihIca snehane" snehayatyAsvAdayantamiti snigdha ,"akarmakapiva bhuje"[5|1111] iti kartari "jJAnecchAcArtha" ityAderAkRtigaNatvAcca vartamAne kteH "muhadruhasnuhasniho vA" iti ghe "adhazcaturthAt" iti tasya dhAdeze snigdho ghRtAdigata sparzavizepaH / tathA "rukkha'tti rUkSaH, tatra "rUkSaN pAruSye" ityadantazcaurAdika parasmaipadI / lihAditvAdaci rUkSa., rUkSayati caiSa sparza AsvAdayantamaniSTatvAt, pApaprakRtitayA ca maNyate ata eva "guru khara rukkhaM" itivacanAt / ete'STAvapi sparzA. / nanu zItoSNayorbhavatu sparzatva, gurulaghumRdukharasnigdharUkSANA katha sparzatva ? yato na tAvad gurulaghU sparzamAtravedyau, tepAmutpATanena saJcAlanena vA bodhAt, sparzAkhyA tu tasyaivArhA, yaH sparzamAtreNa vedyate yathA shiitossnnau| tathA mRdukharayorapi na kevalasparzamAtravedyatA'sti, kiMntvihApohagamyAveva / tathA snigdharUkSAvapi / tannate sparzatayoditu yogyA SaDiti cet / satya, brUta tAvatkeneme vedyante ? manasA tu na kevalena, sahopayoge tu kiM na zabdAdiSvapi tasyopayogaH ? asAdhAraNyena yathA tatra zrAvaNatvAdi, tathaivAtra kiM na spArzanatvAdi ? / kiJca-gurubhArAdinA kramaNa thAntirgharSaNa dAhazca nAnyendriyANA vAdhAkara , kintu Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 246 wwwrane sparzanasyaiva vidhatte bAdhAm / ApekSikatva ca zItoSNayorapi,anyonyApekSayA vyavahiyata eva te,na naitAvatA spArzana (sparza)tvameSAm / nanu ca sparzanedriyajJeyAnA sparzatve ki saDakhyAsayogaviyogapRthaktvaparAparatvAdInA na sparzatvamucyate iti ? cet / satya, para na te sayogAdyA kevalasparzanavedyA gurutvAdInAmina, kintu sparzanena cakSuSA cetyubhayendriyavedyA / na ca vAcya uSNagItAdi vedyate jiha bayeti naivam tadapi sprshtyaakhyaatumucitmiti| na rasanA sparzanarahi teti sahacarita pratibhAsate zItoSNAdi, para tatsparzanenaiva jJApitam, tasyA rasAdereva jJApakatvAt / nanu ca kathamaSTAveva sparzA AkhyAyante ? / yato'gurulaghvamRdukharA'nuSNazItA'snigdharUkSANAmapi sparzAnA sadbhAvAditi cet / satya, na tAvadvedyamagurulaghutvam, amUrttA-- nAmindriyeNAvedanAttadvatA mUrtAnA ca dvayaNukAdInAmapi tadvatAmavedanAnAsau sparzagocaro'guruladhvAkhya sparza / paThyate cAta eva paramANau sparzadvayameva / yadAhuH "kAraNameva tadantya sUkSmo nityazca bhavati paramANu / . ekarasavarNagandho dvisparza kAryaliGgazca // 1 // " iti / sparzadvaya ca zItoSNayo snigdharUkSayormadhye ekaikena bhAvAt / gurulaghumadukharAstu sahatyutpannAstathA nAmRdukharasyApi pATho yukta / tathA(na) ko'pi pudgalaskandho'NurvA zItoSNasnigdharUkSayoranyatamenaikatareNa hIno'sti, yenAnuSNazItAdi spargo vyAkhyAyatendriyAvaraNakSayopazamatIvratvAbhAvAcca mando nAyAti gocaram / naitAvatA na sa ,anyathA paramANvAdI rUpAbhAvAbhyupagamaprasaGgAt / na ca vAcyamuSNa. sparzo'nalasya zItazcodakasyeti pRthivIpavanayoranuSNAgItasparzavattvamabhyupeyameva, tayoH sparzavattvAcchItoSNayorabhAvAdayogAnceti / zItakAlAdI pakSmamAtramapyadale dino'dAhinazca Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 247 pApANAdI zItAdyupalambhAt / agnikaNA jalakaNAzca tatra praviSTA iti cedAH ? ki jalAnalayovirodho'pi vismRta ? na caakaashaadii| jalAdispRzyapi zItAderasti kadApi lezata uplmbh.| mUrteSveva sa. iti cedastu mUrttaguNa / nanvagniprabhRtisparzAllabhyate uSNAdisparzavattva tadabhAve ca noSNo na vA zIta upalabhyate iti pRthvyAdInAmanuSNAzItasparzavattvameva yogya miti cetsatyam, tIvratattatsparza tattatkAraNatA'sti, para naivAnyatra naiva sparzo na vAsau na zIta uSNo vA,asti ca candanAdau pArthive sArSape ca zItoSNau sparzAvupalabhyamAne vAyAvapi ca / na coSNagItAnyatarAbhAvavAn ko'pyarthaH sparzanavipayatAmAgacchati / yadvA'gne. pArthivANUpAdAnatvAdudakasya ca vAyUpAdAnatvAt kimiti tatra 'yadravya'miti niyamena na tattatsparzavattA, candrArkakAntopalAdudakAgnyorudbhavAdvA katha pArthive'nuSNAzIta eva sparza iti vaktu yuktam / tathA "ThANa"tti / sthIyate'sminniti sthAnamavagAhanA "karaNAdhArayo." ityana. / taccaikasya pradezasya paramANusaJjitasyaikasminnAkAzapradeze dvayaNukatryaNukayAvadanantAnantANukaskandhasyApi / kathametaditi cet / pAradasuvarNanyAyena / pUrvameva pratipAditametanmA vismAIH / ArSa ca "egeNa vi se puNNe dohi vi puNNe saya pi mAejjA / koDisaeNa vi puNNe koDisahassa pi mAejjA // 1 // ityAdi / anyathA pratyakSadRSTAnAmanantAnantANukaskandhAnAmapyavagAhanAnupapatti / tathA dvayaNukAdInAmAkAzapradezadvayAvagAhanamapi svAnadhikapradezamaryAdayA asaDakhyeyapradezAvasAnameva cAvagAhanam, tAvata eva lokatvAt / aloke ca na gati pudgalAnA, na ca sthityavagAhane, sarvaM caita'llokAkAze'vagAha ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnA'miti tattvArthasUtrayugalaparyAlocane spaSTIbhaviSyati / ata eva ca "ogAha-: Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAVNAANNA dvitIyavizikA 248 mmmmmm NaTThAe cauTThANavaDie"tti pAramapamapi saGakhyeyA saDakhyeya. bhAgaguNahAnyA saDakhyeyAsaDalyeyabhAgaguNavRddhayA vA catu sthAnapati tatvamudghopayattadeva vakti / padasthAnapatita anyathA pratipAdayet, . anantabhAgaguNahAnivRddhisadbhAvAt / sthAna vA sthitistadrUpeNAvasthAnakAla sa tu dravyArthatayA pudgalAnAmanAdyananta / yato na hi jahati pudgalA pudgalatA mUrtInAmamUrtatvena pariNatyabhAvAt, para skandhAdirUpApekSayA'styeva sthitiniyama , yadapekSayA paryAyapariNati pudgalAnA vicitralpopalabhyamAnA ghaTAkoTimATIkate / / tacca paramANorArabhya yAvadanantANukaskandhAnAM jaghanyata eka samaya utkRSTato'saDakhyAtaH kaalH| kuta iti cettAvatyatikrAnte'nehasyavazyaM parAvRtte / ata eva ca sthityapekSayApi catu sthAnapatitatvamaNvAdInA gIyate Agame / na ca vimAnAditayA pariNatAnA pudgalAnA gAzvatabhAvAdvAcyo'nAdyananto'pi kAla. sthititayeti / na hi tatrAvasthitA eva paramANava skandhA vA, kiM tu girisaritpravAhanyAyenAnyAnyANvAdisamAgamo vigamazca prAktanAnAmiti nAnantaH kAlo'bhipreya sthititayA / eva ca zAzvatAnA sajIvatve'pi jIvAnAmaparApareSAmutpAdAdAvapi sati na tadrUpapariNatAnAmagAzvatatvam, sAdhAraNAnA cocchinnAnAmapyantarmuhurtamAyuraghaTamAna tatra nUtnanUlAnAmutpAdAt / dRzyate ca cchinnAnAmapi sAdhAraNAnA gRhAdAvapi pallavAdyudgamo guDUcyAdInA tAdRza eva svabhAvasteSA yatsvayogyamAhAra samIraNAdibhyo'pyAdatte vardhate ca / tathA ca kA hAnirnavInanavInajIvotpAde prAktanavyaye tu na ko'pi vivAda ityapi pratipAditameva jJeyam / etena nAmarAdikuNDalAdInAmapi zAzvatatayA jIvavikalatva kevalapudgalamayatva vetyalamaprastutena / tathA "gaI"tti gamyate iti gati , striyA ktiriti ktau, Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA Ovvv ~ SS "gamA" ityanunAsikaluki ca gatiriti / sA cAnekaprakArAspRzadgatyaspRzadgativakragatyAdibhedena / na ca vAcyaM kathamacetanatvA daNUnA gatiH, cepTArahitatvAtteSAmiti / nahi kriyA cetanAvattvena vyApteti niyama, udgacchadbhAnuprabhApiJjaritajAlakAdI spaSTa gatimattvekSaNAtpudgalAnAm / na ca niyatA gatisteSA tatra yena vAyvAdiniyatA sA bhavet, abhAve cANUnA gatyAdeH kathaM ghaTapaTazakaTAde purAtanIbhAvena jarjarIbhAvaH sampadyeta, sandhyAbhrAdayo votpadyaran vilIyeraizca / na caitatpudgalAnAM gatyAdyabhAve yuktam / katha ca prativastu paramANvapacaya pratyakSasiddho'bhyupagato vA yujyate / na dvayaNukAditvApatti. paramANunA gatyabhAve, pratyakSa ca vilokyate zakradhanurAdInA pariNativiyuktatA ceti svIkAryeva pudagalAnA gatimattA, anyathA sUryAcandramasorudyoto'pi naivAvApnuyAd bhUlokam / yadRSTampyapalapyate, tanna vyavahAritAmanupatati, pAramarSa ca- "jaNNa paramANupoggalA logassa purathimillAo carimatAo paccasthimilla caramata egasamaeNa gacchai, paccatyimillAo vA carimatAo purathimilla vA caramaMta egasamaeNa gacchati, dAhipillAo caramatAo vA uttarilla caramataM egasamaeNa gacchati uttarillAo vA caramatAo vA dAhiNilla caramata egasamaeNa gacchai" ityAdi / na ca kathametatsambhavi, gatimattve'pi pudgalAnAmetAdRkzIghragatyayogAditi zaGkanIyam / yato vidyutprakAgo yathA pudgalamaya evAstuNAti vizva vizva svarociSA kSaNena / yadvA-vidyudyantraprayukto dhvaniH khaTatkAreNa samameva zatAvadhikAn krogAnatikramya punastatraiva tadaivApakrAman vilokyate / etacca sthUladRSTyA sthUlaskandhAnA yadi prekSyate, kA vArtA tarhi paramANutAmRtA, -paramANUnA, gurutvalezasyApyabhAvasnatra yt.| tana yathArthapratipAdaka Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA 250 - paramAgamapraNetRparamapurupaga gadinAM zraddhAvatAM kimiti gaGghanIyam yathArthavastumvarUpe ? / eva ca varNAdInA dvandva / ene ca dravyaguNa .' iti sUcitA guNA vyaakhyaataaH| sasthAna-sthAna-gatayazca pariNAmarUpA api kathaJcid guNatvamapyatepAmiti sapradhArya saahcryaadvoktaa| tattvatastu varNarasagandhamparzA ityeva guNAH, sparzasya bandhAnulombAdinAnyatra paatth.| tayA capA catuNAM guNatva, zeSANA ca pariNAmatvam / yadvA-atra na dravyaguNa ityAdivibhAgo lokavyAkhyAne, kintu sAmAnyenaiva paryAyalokavyAkhyeti na vicArakaNikAyi / varNAdInA ca pariNAmatva tu pUrva pratipAditameva / tathA vrnnbhedaa| varNAnA kRSNAdInAmupalakSaNatvAdrasAdInA tiktAdInA bhedA avAntaraprakArA sayogajA pariNAmavizeSA vA pUrvoktA: kApotAdyAH, pazcAdvarNAdinA dvandvena dvandvite varNarasagandhamasthAnasparza. sthAnagativarNabhedA iti / varNabhedapArthakya ca zeSANAmupalakSakatvAt / yatA-samastAnAmeka eva dvandvo, bhavati cAbhipretAnAmekasamAsAntagatAnAmapi 'apTApAyavinirmuktatadutvaguNabhUtaye', ityAdAviva ' prakanyamANAnAmapi grahaNam / cakAra. prinnaamaanaamaanntyjnyaapnaay| yahA-sAvAntarabhedAnA bhedAnA samastAnA pariNAmatvajJApanAya / kimityevamityAhu-"pariNAme a bahuvihe"tti / yadvA-varNAdi- ' kAniti dvitIyAntatayA vyAkhyeyam / tathA ca varNAdikAn bahuvidhAt prinnaamaanityrthH| pariNamana pUrvAvasthAparityAgenAvasthAntaragamana "nArthAntaragamo yasmAtsarvathaiva na cAgama" ityAdivacanAnna mUlavastusvarUpasya ca cyuti. pariNAma itilakSaNaH / te ca bahava aparimitA AnantyAdeva teSAm / na hyekaguNakRSNatvAdivivakSayA parigaNitu paryAyA zAzakyante zaktimadbhirapi vidhA:-prakArA , rasAdInAmapi tathAbhAvAt prakAraparyantAnudhAvana Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA yepA te bahuvidhAstAniti / yojanA tu pUrva vihitava / cakArazcAtra na kevala , uktA sAdikA eva pariNAmAH kintvanye'nAdikA apItyanuktAnAdipariNAmasUcanAya / tAn kimityAha-"pajjavalIgaM. viyaannaahi"tti| paryayanaM-mUlasvarUpAparityAgena parAvartana paryAya: paryAyA vA, sa eva te vA loko lokyamAnatvAd dravyAdau pralayanAdvA lokaH paryAvaloka. / prAkRte hi nilayanAderapi lukkAdyAdezabhAvAt / pRSodarAdinA ca kakAralopAdi / evameva ca "Alukkai palukkai luvakai salukkai ya egaThe "tyatra praNItakArthatA ghaTate / lokRdhAtorvopasargeNa bhinnabhinnArthavAcakatAmabhipretya tathaikArthatAdarzana, lokavyAkhyopayukto'STamo bheda paryAyalokastam / vijAnIhivividhairhetuyuktyAdibhiH prakArairjAnIyavabudhyasva / na hi vacanagauravamAtreNa grAhya vacana mAmakam, kintu hetuyuktyAdinA'viruddhatvena nizcitya, AptopajJamanullaDadhyamadRSTeTvirodhakamityevavidhasyavAptAg2amarUpatvAt / eva ca paryavasitam paryAyalokasvarUpa, tatparya-- vasAnAcca lokanikSepASTaka paryavasitam, tathA cottarita katividhazcAsAviti / lokabhedanirUpaNAya caivavidho'tivistRta kvacidaprastutavadAbhAsamAno viduSA hAsyAspadamavajJAspada ceddhabodhAnAmudvejakazca bodhavAdhAsahiSNUnA prvndho'kaari| kSantavyo'yamAgo'vihitayathArucividhAnAnAmasmAkam, kevala kartRtvAkartRtvAdi vivecyamAna kIdRza lokamapekSya yujyata itivicAropayogitvamAtreNatAvato'timahato nibandhasyAbhidhAnAt / vidhIyate cAbhiyuktatarairapi niyuktibhASyavidhAnabaddhAvadhAnadhArAbhi pUjyapAdairapi aprastutanirAkaraNapUrvaM prastutasyAvagamAyaiva yathArthatayA nikSepAdi / tato nApakarNanIyamida, AvazyakaM ca lokasvarUpasya yathAvatparijJAnamiti vistRtA bhedAnubhedA iti / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyavizikA .... 252 - - !! sampUrNo lokavizikAvivRterAdya. khaNDa ugodghAtapranAyaka' / / namo'stu sUraye tasmai yadupajJAvalambanAt / yathAmatyajJamovAya lokasvarUpamAtatam // 1 // siddhAntottIrNamudita matyA maancaarsubodhrhitaayaa| mithyA taha kRtaM me bhUyAddhayAM ca bodhiyutaH // 2 // M O YS Page #259 -------------------------------------------------------------------------- _