Book Title: Krushna Gita
Author(s): Darbarilal Satyabhakta
Publisher: Satyashram Vardha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010814/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSAL LIBRARY LIBRARY UNIVERSAL Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MANIA UNIVERSITY LIBRARY 891 42 | Accession No 15 S 25K 24 27 difti lizalia kerblind kA . s book should be returned on or before the date ked below Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.SE --- -- kRSNa-gItA ...-:-500.-., lekhaka---- darabArIlAla satyabhakta saMsthApaka-satyasamAja prakAzaka---- matyAzrama vardhA ( sI.pI) --00-00-0--- mArca 1939 I. phAlguNa 1995 I. mUlya bAraha ANe Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakasUrajacanda satyapremI matyAzrama vardhA (sI. pI.] mudraka--- mainajarasatyezvara priMTiMga presa vardhA ( sI. pI.) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-sUcI pR. 8 prastAvanA [ pRSTha 10] pahalA adhyAya- (ajena-moha) maGgalagAna, zrIkRSNa kA dUtatva, yuddhanizcaya, arjuna kA moha, yuddha banda karane kI prArthanA / dUsarA adhyAya ---- (nirmoha) zrIkRSNa kA vaktavya--nAtedArI kI vyarthatA [gIta 2] anyAya kA smaraNa | gIta 3] nirmoha banakara karma karane kI preraNA, anyAya kA pratikAra [gIta 4] svArthI aura anyAyI kI nAtedArI vyartha [gIta 5] svArtha ke liye nahIM kintu nyAyarakSaNa ke liye mamabhAvI banakara karma karane kI preraNA / tIsarA adhyAya .. [anAsakti ] pR. 14 arjuna---yuddha aura samabhAva eka sAtha kaise raheM ? zrIkRSNa-- sArA saMsAra virodhoM kA samanvaya he [gIta 6], samanvaya ke dRSTAnta [gIta 7], arjuna-nirarthaka yuddha kyoM karUM ? [ gIta 8) zrIkRSNasaMsAra nATaka zAlA he nATaka ke pAtra kI taraha kAma kara gIta 9], saccA khilAr3I bana (gIta 10), khilAr3I bAlakoM se yoga sIkha (gIta 11) / arjuna-eka manako vibhakta kaime karUM ! Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.. zrIkRSNa-panihArI kI taraha manako vibhakta kara (gIta 13) sthitiprajJa bana aura krmkr| cauthA adhyAya -- (sthiti-prajJa) pR. 20 sthitiprajJa kA svarUpa-satya ahiMsA putra, dharma-jAtivarNa liMga-kula-samabhAvI, niHpakSa, vicAraka, indriyavazI, manojayI, ahiMsaka aura nyAyarakSaka, zIlavAn, aparigrahI, madahIna, nItimAn, niHkaSAya, puruSArthI, kalApremI, karmaTha, nirdvanda, yA ayaza kA jayI, sevAke pAritoSaka se lAparvAha, utsAhI sancA sAdhu jo ho vahI sthitiprajJa hai aisA sthitiprajJa banakara karmakara / pA~cavA~ adhyAya--(sarva-jAti-samabhAva ) pRSTha 27 arjuna ke dvArA zrIkRSNa kI stuti aura zaMkA-jAti-samabhAva kyoM ? kyA viSamatA Avazyaka nahIM hai / zrIkRSNa kA uttaraviSamatA Avazyaka hai para samatAhIna nahIM (gIta 14) manuSya jAti eka hai usameM jAti bheda na banA (gIta 15) jAtiyA~ karma-pradhAna haiM (gIta 16) jAti-bheda bAjAra kI cIja hai, dezakAla dekhakara suvidhAnusAra rakhanA cAhiye, mada na karanA cAhiye [gIta 17] / arjuna-jAtibheda prAkRta na ho para niHsAra kyoM ? vaha kabhI anukUla aura kabhI pratikUla kyoM ? zrIkRSNa---jAtibheda jaba bekArI dUra karatA thA aura vaivAhika Adi svataMtratA meM bAdhaka na thA taba acchA thA aba vaha vikRta hai| bheda rahe para jAti-bheda banakara nahIM, jAti-moha kI burAiyA~, tU jAti-kula kuTumba Adi kA moha choDa aura karma kr| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) chaTThA adhyAya ( nara-nArI - samabhAva ) pR. 37 arjuna -- nara nArI meM vaiSamya hai phira sarva-jAti-samabhAva kaise ? zrIkRSNa -- donoM meM guNa doSa haiM vaiSamya paristhiti-janya hai, patnI zabda kA artha, zArIrika viSamatA pUraka hai, donoM ke sammilana me pUrNatA hai, ghara aura bAhara ke bheda ne viSamatA banAI, nara nArI samabhAva hotA to draupadI kA apamAna na hotA usa samabhAva ke liye karma kara / ( ahiMsA ) sAtavA~ adhyAya pRSTha 45 arjuna --meM saba jagaha samabhAva rakhane ko taiyAra hUM para puNya pApa samabhAva kaise rakvaM ? tuma ahiMsA aura hiMsA meM samabhAva rakhane ko kyoM kahate ho ? zrIkRSNa bAhirI hiMsA ko hI hisA na samajha, kabhI hiMsA ahiMsA ho jAtI hai kabhI ahiMsA hiMsA | hiMsA ke pAMcabheda - svAbhAvikI, AtmarakSiNI, pararakSiNI, ArambhajA, saMkalpajA, 'ina meM pAMcavAM bheda tyAjya hai / ahiMsA ke chaH bheda-baMdhujA, azaktikA, nirapekSiNI, kApaTikI, svArthajA, mohajA / inameM se baMdhutvA ahiMsA hI vAstavika ahiMsA hai / terI ahiMsA mohajA hai usakA dharma se sambandha nahIM aura terI hiMsA AtmarakSiNI hai / hiMsA ahiMsA nirapekSa nahIM sApekSa haiM | tU hiMsA ahimA kA nirNaya vizva kalyANa kI dRSTi se karake kartavya kara / -- AThavA~ adhyAya- [ satya ] pRSTha 54 arjuna -- yadi hiMsA ahiMsA sApekSa hai to kucha bhI nizcaya nahIM ho sakatA / satya to nizcita aura ekasA hotA hai / satya ke abhAva me dharma nahIM raha sakatA | zrIkRSNa tu tathya aura satya kA bheda -- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) samajha (gIta 18) satya kalyANa kI apekSA rakhatA hai / tathya bhI satya asatya hotA hai atathya bhI satya asatya hotA hai / tathya ke cAra bheda-vizvAsa-vardhaka, zodhaka, pApottejaka, niMdaka / atathya ke chaH bheda-vaMcaka, niMdaka, puNyottejaka, svarakSaka, pararakSaka, vinodI / jahAM nyAyarakSaNa hai vahAM satya hai jahAM satya hai vahAM ahiMsA hai inheM samajha aura kartavya mArga meM Age bar3ha / navamA~ adhyAya--- ( yamatrika) pRSTha 62 arjuna-sArA jagata caMcala hai (gIta 19) para agara satya ahiMsA rUpa dharma-caMcala hoM to aparigraha zIla Adi saba caMcala hojAyage / jagata me pApa kI garjanA hogI isaliye puNya pApa ke nizrita bheda btaao| zrIkRSNa kA vaktavya-satya aura ahiMsA mUla meM acaMcala hai, unake vividha rUpa caMcala haiM / brahma mAyA kA dRSTAMta [gIta naM. 20] satya ahiMsA acaMcala hai isIliye sabhI acaMcala haiM, acArya zIla aura aparigraha kA nizcita aura sApekSa rUpa / isake liye aMtardRSTi kI preraNA / usase kartavya-nirNaya kara aura Age bar3ha / dasavA~ adhyAya (kartavya-nikaSa ) ___ arjuna ke dvArA zrIkRSNa kI stuti [ gIta 21 ] kartavya-nirNaya kI kasauTI kA prshn| zrIkRSNa-jagata sukha cAhatA hai, vahI kasauTI hai / arjuna--yadi sukha-vardhana kasauTI hai to sukha ke liye kiye jAnevAle saba pApa dharma hojAyeMge / zrIkRSNa--pApa se aNu bhara sukha milatA hai aura duHkha parvata ke samAna / sukhavarddhana meM apanA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) hI nahIM saba kA vicAra kara / arjuna-jaba sukha dhyeya hai to para kI cintA kyoM ? zrIkRSNa--jagata ke kalyANa meM hI vyakti kA kalyANa hai [gIta 22] jitanA le usasa adhika dene kA prayatna ho / arjuna-lene dene ke jhagar3e meM kyoM paDUM ? zrIkRSNa-hara eka vyakti samAja kA RNI hai vaha RNa cukAnA hI cAhiye / arjunajisase leM usI ko deM saba ko kyoM ? zrIkRSNa-sabhI aisA socaleM to tujhe pahale kauna degA ? vyakti kI cintA na kara, samAja para naz2ara rakha / saba se le, saba ko de, isa prakAra surakhI bana / arjunaeka ko sukhI karane se dUsare ko duHkha hotA hai kyA kiyA jAya ? zrIkRSNa-jisase vizva adhika sukhI ho vahIM kartavya samajha aura Atmaupamya vicAra se kartavya kA nirNaya kara / hara taraha bahujana ko sukhI banAne kI koziza kara / arjuna-bahujana to pApI haiM, rAvaNa aura duryodhana kA hI dala bahuta hai / kyA pApa kI jaya hone dUM ? zrIkRSNa-vartamAna hI mata dekha, sArvakAlika aura sArvadazika dRSTi se vicAra kara, usameM bahujana nyAya ke hI pakSa meM hai / isa taraha apanA kartavya nirNaya kara, saMmoha chor3a, napuMsaka na bana aura kartavya kr| gyArahavA~ adhyAya puruSArtha] pR. 80 arjuna--sukha kI paribhASA batAo / sukha bhItara kI vastu hai yA bAhara kI ? kyA yahI puruSArtha hai ? athavA puruSArtha kyA hai ? zrIkRSNa-sukha duHkha ke lakSaNa | kAma aura mokSa do mUla puruSArtha / artha aura dharma unake sAdhana | kAma aura mokSa kA svarUpa / donoM kI AvazyakatA / arjuna-mokSa kA yahA~ kyA upayoga ? vaha to marane ke bAda kI cIz2a hai / zrIkRSNa-mokSa yahIM hai | gIta 23] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) tU cAroM puruSArtha prApta kara / arjuna-eka hI tA durlabha hai cAra cAra kI kyA bAta ? zrIkRSNa-cAroM tere hAtha meM hai (gIta 24) arjuna-jaba mokSa yahIM hai to aura puruSArthoM kA kyA upayoga ? zrIkRSNa tInoM ke binA mokSa nahIM raha sktaa| cAroM kA alaga 2 varNana / kAma ke sAtvika, rAjasa tAmasa Adi bheda / kAma aura mokSa donoM kA samanvaya / yahAM cAroM puruSArtha saMkaTApanna haiM isaliye uTha / adharma kI mAyA ko dUra kara / yahI saba dharmo kA marma hai / bArahavA~ adhyAya sarva-dharma-samabhAva] pR. 91 arjana-satra dharmoM kA agara eka hI sAra hai to unameM ahiMsA hiMmA, pravRtti nivRtti, mUrti amUrti, varNa avarNa, tyAga, bhakti Adi kA bheda kyoM ? zrIkRSNa-mUla me saba eka hai [gIta 25] hiMsA ahiMsA samanvaya, pazu yajJa, indriya yajJa, karmayajJa, dhanayajJa, zramayajJa, mAnayajJa, tRSNAyajJa, krodhayajJa, vidyAyajJa, aupadhayajJa, prANayajJa, kIrtiyajJa, brahmayajJa, Adi sAtvikayajJa, rAjasayajJa, tAmasayajJa / pravRtti nivRtti samanvaya, mUrti amUrti samanvaya, varNa-vyavasthA, Azrama vyavasthA, bhakti, tyAga, saba dharma nirvirodha haiM aura ve karmayoga kA maMdeza dete haiM isaliye tU nyAya rakSaNa ke liye karma kara / terahavA~ adhyAya [dharma zAstra] pR. 104 arjuna-ke dvArA kRSNa-stuti gIta naM. 26] usakA prazna-dharma jaba eka hai to unaka darzana bhinna kyoM ? zrIkRSNa kA vaktavya-dharma zAstra kA sthAna [gIta naM. 27 ] darzanAdi zAstroM kI judAI / arjuna-mukti, Izvara, paraloka Adi dharma meM na raheM to dharma kyA rahe ? zrIkRSNavizvahita hI dharma hai / mukti kI mAnyatA para vicAra / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) Izvara mAnyatA para vicAra / nirIzvaravAdI jagat [gIta 28] akarmavAdI jagat [gIta 29] vAstavika IzvaravAda aura karmavAda / paralokavicAra / dvaitAdvaitAvicAra / vAstavika dvaitAdvaita / kisI bhI darzana meM dharma ke prANa DAlakara vizva-hita ke liye kartavya kara / nyAya ko vijayI banA, anyAya ko parAjita kara / caudahavA~ adhyAya (virAT darzana) pR. 119 ___ arjuna--vividha dharma-granthoM kA nirNaya kaise kareM ? zraddhA aura tarka kI asaphalatA / zrIkRSNa-zraddhA aura tarka donoM kA mela kara / zraddhA ke satva rajas tama bheda / tarka kA upayoga / arjuna-tarka kalpanA rUpa hai, usakA vicAra vyartha hai / zrIkRSNa-tarka anubhavoM kA nicor3a hai, usameM kalpanA kA mizraNa na kara / deva, zAstra, guru saba kI parIkSA kara / arjuna-deva, zAstra, guru bahuta haiM, maiM kaise pahacAna ? zrIkRSNa-deva varNana, guNadeva, vyaktideva (gIta 30) zAstra, vidhizAstra, dRSTAMta zAstra / guru, guru kI asAmpradAyikatA, guru-kuguru kA aMtara / tU vicAraka bana aura duniyA ko par3ha, (gIta 31) tujhe bhagavAna satya kA virATra darzana hogA / arjuna kA virATa darzana, satyezvara kA virATa rUpa, arjuna kI nirmohatA aura kartavya tatparatA / [ samApta) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) AMMMMMMMMM. WWW RRRRRR R RTERS . ... hajAroM varSa bIta gaye kintu yogezvara zrI kRSNa kA mandeza jo mahAbhArata meM gItA ke nAma se vikhyAta hai vaha Aja bhI mAnavasamAja ke liye patha-pradarzaka hai / kRSNArjuna- saMvAdarUpa vaha saMdeza ghara ghara meM kAphI Adara pUrvaka par3hA jAtA hai kyoMki usameM dharma kI vyApakatA hai, vaidika dharma kI saMkucitatA gItA meM nahIM digvAI detI / usameM to hindU-dharma kI udAratA hai / vaidika--dharma meM nirarthaka kriyA-kAMDa haiM, varNa kI kaTTaratA hai, vaha eka saMkucita sampradAya hai para veda nAma kA AdhAra rahane para bhI hindU-dharma ke nAma se jo cIz2a taiyAra huI umameM amAdhAraNa vizAlatA hai| usameM nAnA deva, nAnA rIti rivAja, nAnA vicAra Adi kA adbhuta samanvaya huA hai aura usakA bIja hameM zrImadbhagavadgItA meM milatA hai / hindU-dharma ko jo udAra rUpa prApta huA hai usameM gItA kA hI saba se bar3A hAtha hai / niHsandeha hindU nAma pIche kA hai para cIja Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) pahile kI hai / vaidika-dharma meM jo vicArapUrNa krAnti zatAbdiyA taka hotI rahI usI kA sthirarUpa hindU-dharma hai / hindU-dharma ne zramaNa aura brAhmaNa, Aya aura anArya saMskRtiyoM kA mizraNa karaka dharma kA aura samAja kA eka sundara rUpa jagata ke sAmane rakgvA thaa| gItA meM usI kA bIja hai / 'vaMda vAdaratAH pArtha nAnyadastIti vAdinaH " kaha kara vaidika-dharma kI saMkucitatA kA dRsaMra adhyAya me joradAra virodha kiyA gayA hai| ___ gItA kI lokapriyatA dekha kara haraeka sampradAya ke AcArya ne isa mahAna graMtha kA mana-sammata artha nikAlA hai kintu yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki gItA-jJAna kA dhyaya karmayoga kA pratipAdana hI hai, agara zrI kRSNa kA koI anya yogya iSTa thA to yuddha se virakta moha--yukta arjana uma muna kara ghora saMgrAma ke liye tayyAra na ho jAtA "kSudra hRdaya daurbalyaM tyaktvottiSTha paraMtapa' ke uttara meM kariSye vacanaM tava ' kI pratijJA karmayoga ke sivAya aura kyA ho sakatI hai ! zrIkRSNa zrIkRSNa aitihAsika hoM yA na ho parantu bhAratIya sAhitya meM, dharma meM aura samAja me ve isa taraha bama gaye hai ki unheM alaga nahIM kiyA jA sktaa| saMsthApaka satya-samAja ne unheM aitihAsika mahAtmA mAnA hai / unakA jIvana aisA sarvAMga pUrNa thA ki vidvAnoM ne 'kRSNastu bhagavAn svayaM' kahakara unheM bhagavAna kA pUrNAvatAra kahA hai / ve aise paramayogI, bIra, sadAcArI, janasevaka, sudhAraka vicAraka, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) kalApremI, vinayI, tyAgI, catura aura samaya- dRSTA the ki unako pUrNAvatAra kahane meM kucha bhI anaucitya nahIM hai| hindU-dharma ke saMsthApaka rUpa meM agara zrIkRSNa ko mAnA jAya to bhI koI atyukti na hogI / niHsandeha ve itane purAne haiM ki unake upadezoM kA vizeSarUpa pAnA kaThina hai para kucha sAmAnya bAteM avazya mila sakatI haiM, jaise karmayoga, darzana aura dharmo kA samanvaya, sudhArakatA Adi / inhIM sAmAnya bAtoM ke AdhAra para unake nAnA vizeSarUpa citrita kiye jA sakate haiM / gItA kA nUtana rUpa isa jagaha yaha saba likhane kA prayojana yaha hai ki satyasamAja ke saMsthApaka ne prastuta pustaka meM usa karma-yoga-saMdeza ko aise nUtana rUpa meM pratipAdita kiyA hai ki jo usa samaya ke liye pUrNa saMgata hone ke sAtha sAtha vartamAna sAmAjika, dhArmika aura naitika samasyAoM ke liye bhI sundara hala bana gayA hai / pA~caveM adhyAyameM jAti-mohakA virodha karatehuye kahate haiM: "jaba thA jAti-bheda jIvana meM samatA dene vaalaa| bekArI kI jaTila samasyAeM hara lene vAlA // jaba isake dvArA dhaMdhe kI cintA ur3a jAtI thI / tabhI zruti smRti jAti-bheda ko hitakara batalAtI thii| isase acchI taraha artha kA hotA thA baTavArA / detA thA saMtoSa sabhI ko banakara zAMti--sahArA // suvidhA kI thI bAta varNa kA thA na manuja abhimaanii| vipra zUdra saba eka ghATa pIte the mila kara pAnI // jAtiyAM hamane banAI karma karane ke liye / haiM nahIM ye dUsaroM kA mAna harane ke liye // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) Iza kI kRtiyAM nahIM ye prakRti kI racanA nahIM / kalpanA bAjAra kI hai peTa bharane ke liye // jisa taraha suvidhA hameM hAM, usa taraha racanA kareM / jAti jIne ke liye hai, hai na marane ke liye // vitratA kI hai jarUrata zadratA kI bhI yahAM / prema se jaga meM mileMge hama vicarane ke liye // vipratA kA mada nahIM ho zUdratA kA danya bhii| hI paraspara prema yaha saMsAra tarane ke liye // + + + bheda rahe vaiSamya rahe vaha, jo sahayoga bar3hAye / para yaha mAnava-jAti na cithar3e cithar3e hone pAya / / ThIka isI prakAra samanvaya ke kuTAra se sAmpradAyika mAha para AghAta karate huye bArahaveM adhyAya meM zrIkRSNa kahate haiM : arjuna, saba kI eka kahAnI / paMtha judA hai ghATa juda hai, para hai saba meM pAnI // arjuna saba kI eka kahAnI / jaba taka marma na samajhA taba taka hotI khAcAtAnI / pardA haTA, haTA saba vibhrama dura huI nAdAnI // varNa-avarNa ahiMsA-hiMsA mUrti na mAnI mAnI / kyA pravRtti athavA nivRtti kyA hai maba dharma nizAnI / / yaha virodha kalpanA zabda kI hotI hai manamAnI / lar3ate aura jhagar3ata marakha kareM samanvaya sAnI // arjuna saba kI eka kahAnI // zrImadbhagavadgItA ke "dravya yajJAstapo yajJA yoga yajJA stathApare, svAdhyAya jJAnayajJAzca yatayaH saMzitavratAH " [4-28 kI taraha prastuta gItA ke bArahaveM adhyAya meM vividha yajJoM kA varNana karate hue aMta meM kahA gayA hai:-- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) 'jagahita rUpI brahma meM kiyA vyakti-hita lIna / yajJa-ziromaNi hai yahI brahma-yajJa svAdhIna // AtmavAda anAtmavAda, pravRtti, nivRtti, mUrti, amRti, dvaita, advaita Adi vAdoM kA dhArmika samanvaya karate hue eka sthAna para Izvara-anIzvara vAda kA bhI sundara samanvaya kiyA gayA hai / koI Izvara mAnate, koI mAne karma / phala para yadi vizvAsa ho to donoM hI dharma / / pApoM se bacakara na raheMge / Izvara Izvara sadA kheNge| lar3a lar3a kara saba kaSTa saheMge / Izvara-bhakti na jAna ise tU hai korA abhimAna // jagata to bhUlA hai bhagavAna / gyArahaveM adhyAya meM puruSArtho kA maulika vivecana karate hue 'ihai| jisaH sargaH yeSAM mAmye sthitaM manaH' kA puSTIkaraNa kiyA gayA hai:-- duHkha aura sukha mana kI mAyA / mana ne hI saMsAra basAyA / manako jItA duniyA jItI huA dukhodadhi pAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra // jaba arjuna pUchatA hai kiHmAdhava mokSa yahAM kahA~ vaha atyaMta parokSa / jaba taka yaha jIvana rahe taba taka kaisA mokSa // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) nava kRSNa kahate hai:marane para puruSArtha bhalA kyA ? murde kI zrRMgAra kalA kyA ? mokSa parama puruSArtha yahIM kA karmayoga-AdhAra / yahI hai mokSa aura saMsAra // jaba arjuna apanA dainya prakaTa karake kahatA hai ki choTI sI yaha buddhi hai, hai saba zAstra athAha / agara thAha lene calUM ho jAU~ gumarAha / / taba zrIkRSNa abhaya-dAna dete hue kahate hai buddhi agara choTI rahe to bhI hA na hatAza / choTI sI hI A~gva meM bhara jAtA AkAza // phira kahate hai--- pAka-zAstra jAne nahIM kareM svAda-pratyakSa / nipaTa apAcaka loga bhI svAda parIkSaNa dakSa // viSaya kI gahanatA ko dekhate hue itanA subodha vivecana karane meM zrI satyabhaktajI ko Azcaryajanaka saphalatA milI hai| jagaha jagaha udAharaNa aura dRSTAnta itane 'phiTa' diye gaye hai ki viSaya ekadama hRdayaMgama ho jAtA hai jaisaH-- kaThina kartavya hai arjuna kaTina satpantha pAnA hai / virodhA se bharI duniyA samanvaya kara digvAnA hai / anala kI jyoti hai bijalI camakatI joki bAdalameM / banAyA nIra ke gharameM analane AziyAnA hai // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) kisIke gaura mukhar3e para suhAte bAla haiM kAle / muhAtIM nIla A~khiyA~ haiM tathA tila kA nizAnA hai | prakRti ke nIla aMgana meM suhAtA candramA kaisA / vividhatA ke samanvaya meM khudAI kA khajAnA hai // camana meM bhI sadA dikhatA virodhoM kA samanvaya hI / kahIM hai kATanA DAlI kahIM paudhe lagAnA hai // anugraha aura nigraha kara magara samabhAva rakha manameM | camana kA bAgavA~ bana tU camana tujhako banAnA hai || jaba arjuna ko yaha mahAn zaMkA hotI hai ki : 1-1 saba dharmoM meM mukhya ahiMsA dharma batAyA / para hai hiMsA - kANDa yahA~ para sammukha AyA || kaise hiMsA karUM ahiMsA kaise choDUM ? kyoM hiMsA se vizva-prema ke baMdhana toDUM ? taba zrIkRSNa hiMsA aura ahiMsA ke nAnA bheda-prabheda batAte hue kahate haiM:-- anyAya ho phira bhI ahiMsA ko liye baiThe raho, to pApa kA tAMDava macegA zAMti kyoM hogI kaho ! ekAnta hiMsA yA ahiMsA kA na karanA cAhiye; sannIni rakSaNa ke liye bhU bhAra haranA cAhiye || phira kahate haiM : 11 yadi alpa-hiMsA se adhika hiMsA Tale sukhazAnti ho, to alpa hiMsA hai ahiMsA kyoM yahA~ para bhrAMti ho ? sukhazAnti kA jo mUla hai vaha hI ahiMsA dharma hai / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) ho vaha ahiMsA rUpa hiMsA-rUpa yA satkarma hai // nija deza-rakSaNa ke liye yadi yuddha bhI karane pdd'eN| yadi AkramaNakArI daloM ke prANa bhI harane par3eM | adhikAra rakSaNa ke liye yadi zatruvadha anivArya hai / no hai na hiMsA prANibadha meM prANivadha bhI kArya hai // isa prakAra spaSTa zabdoM meM hiMsA ahiMsA kA marma samajhAte hue anta meM kahate haiM: sacamuca ahiMsA hI kasauTI hai sakala satkarma kI / rahatI ahiMsA hai jahA~ sattA vahIM hai dharma kI // para bAhirI hiMsA ahiMsA se na nirNaya kara kabhI / hotI ahiMsA bAhya hiMsA rUpa bhI mata Dara kabhI // kalyANa jisa meM vizva kA ho aura ho niHsvArthatA | phira ho ahiMsA yA ki hiMsA pApa kA na vahA~ patA // mohajA terI ahiMsA mUla me na viveka hai / vaha hai nahIM saccI ahiMsA, moha kA atireka hai | isI prakAra 'hotI jahA~ ahiMsA, saca bhI vahIM samAyA' kahate hue satyake bhI nAnA bheda-prabheda batalAye gaye haiM jisakA sAra haiM ki jo vizva--kalyANakArI hai vahI satya hai cAhe vaha tathya ( jaisA kA taisA ) ho yA na ho / brahmacarya, aparigraha, acaurya Adi ko satya ahiMsA meM hI antarbhAva karate hue sundara sUktiyA~ likhI gaI haiM jo hRdaya para sIdhA prabhAva DAlatI haiM / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) bahuta tapasyAe~ huIM kasa kara baMdhA la~goTa / saha na sakA para eka bhI makaradhvaja kI coTa / deha digaMbara ho gaI mana para mana-bhara sUta / bunakara bana baiThA vahA~ moha pApa kA dUta // tana kA to Asana jamA mana ke kaTe na pA~kha / bagulA to dhyAnI banA para machalI para A~kha // jabataka mana vaza meM nahIM tabataka kaisA tyaag| bhItara hI bhItara jale bikaTa avAkI Aga // corI karatA cora para corI sahe na cora / coroM ke ghara cora hoM cora macAveM zora // vahA~ viSamatA hai jahA~ prati-kriyA hai pArtha / yogI ke samarUpa hai cAroM hI puruSArtha // kahA~ taka uddharaNa diye jAya~ / nAnA zaMkAoM kA sarala se sarala bhASA meM zrRMkhalA-baddha samAdhAna diyA gayA hai jo sabhI zreNI ke pAThakoM ko apUrva vicAra-gati pradAna karatA hai / antima gItameM niSkarSa-rUpa meM kaisA yathArtha upadeza diyA gayA hai:-- bhAI par3hale yaha sNsaar| khulA huA hai mahAzAstra yaha jisa meM veda apAra // bhAI, par3ha le yaha saMsAra / anubhava aura tarka do A~kheM aMjana sAre veda / dekha sake so dekhe bhAI, kAlA aura safeda // adbhuta puNya-pApa bhaNDAra / bhAI par3hale yaha saMsAra // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) ukta katipaya uddharaNoM se Apako mAlUma ho gayA hogA ki prastuta gItA eka maulika dharma-zAstra bana gayA hai / kRSNa-gItA aura bhagavadgItA ina donoM gItAoM meM do bAtoM kI samAnatA hai---- 1-donoM meM kRSNArjuna ke saMvAdarUpameM vivecana hai / 2.-donoM meM karmayoga ko mukhyatA dekara dhArmika aura sAmAjika sudhAra tathA samanvayakArI krAMti kA samarthana hai / parantu donoM meM bheda bhI haiM / prastuta graMtha ke sAr3he navasau padyoM meM sAr3he nava padya bhI aise nahIM haiM jina meM bhagavadgItA ke kimI padya ke anuvAda kI chAyA ho / pUrNAnuvAda to eka bhI na milegA / varNana-zailI aura viSaya kA bhI bahuta antara hai / isa prakAra paryApta antara hai para nimna likhita antara vizeSa dhyAna dene yogya haiM / 1-bhagavadgItA meM 18 adhyAya haiM, kRSNagItA meM 14 adhyAya haiN| 2-bhagavadgItA meM gIta nahIM haiM / prAcIna saMskRta sAhitya meM sAdhAraNa padya ke atirikta gIta likhane kA rivAz2a hI nahIM thA parantu Aja to gItoM kA vizeSa sthAna hai, gItA nAma kI pustaka meM gIta na hoM yaha jarA aTapaTA sA mAlUma hotA thA / isaliye isa graMtha meM ikattIsa gIta rakkhe gaye haiN| 3-bhagavadgItA meM darzana-zAstra kA kAphI vivecana hai aura isa DhaMga se hai mAnoM una darzanoM kA paricaya dene ke liye kiyA gayA hai / para dharma-zAstra se darzana-zAstra alaga hai isaliye prastuta gItA meM darzanoM kA paricaya nahIM diyA gayA hai / dharma aura Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) darzana bhinna kyoM haiM isI bAta ko lekara darzana-zAstra kA ullekha huA hai aura darzana--zAstra ke Iza, anIza, Atma, anAtma vAdoM kA dhArmika upayoga batAyA gayA hai / 4 gItA yuddha ke samaya jo bAtacIta huI thI usakI riporTa hai / vaha bAtacIta grantha banagaI yaha dUsarI bAta hai para usameM viSayavAra adhyAya na honA cAhiye / yuddha ke usa alpa samaya meM zrIkRSNa kA kAma jaldI se jaldI satyamArga dikhalA kara arjuna ko kartavya-patha para khar3A karanA thA / 'aba maiM itanA kaha cukA itanA aura sunale' isa prakAra sunA sunA kara adhyAya taiyAra karane kA vaha avasara nahIM thA / isaliye prastuta-gItA meM haraeka adhyAya kA anta vArtAlApa ke upasaMhAra rUpa meM kiyA gayA hai| sirpha pahilA adhyAya arjunaviSAda para pUrA huA hai| bAkI haraeka adhyAya meM zrIkRSNa carcA pUrI kara dete haiM para arjuna koI na koI zaMkA upasthita kara baiThate haiM isaliye zrIkRSNa ko carcA karanA par3atI hai aura adhyAya bana jAtA hai / isase kucha svAbhAvikatA bhI A gaI hai| __5-prastuta gItA meM aise viSaya bhI rakkhe gaye haiM jo bhagavadgItA meM nahIM haiN| jaise nara-nArI-samabhAva vahA~ saMketa rUpa meM hai to isa gItA meM usake liye svatantra adhyAya likhA gayA hai jo Aja kala ke liye z2arUrI hokara ke bhI usa avasara ke bilakula anukUla banA diyA gayA hai / z2arA namUnA dekhiye: nArI ko yadi puruSa parigraha mAnA tumane, usako dAsI tulya bhUlakara jAnA tumane / to samajho aMdhera macAnA ThAnA tumane, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) sat ziva sundara kA na rUpa pahacAnA tumane / tuma logoM meM agara samajhadArI yaha AtI, naranArI meM yadi samAnatA Ane paatii| to anartha kI paramparA kaise dikhalAtI, kyoM devI draupadI dAva para rakkhI jAtI ? naranArI vaiSamya vRkSa hai phalane AyA / usane kaisA Aja mahAbhArata macavAyA // isa taraha kRSNa-gItA meM bahuta se anAvazyaka viSaya haTA kara Avazyaka jor3a diye gaye haiM / adhikAMza viSayoM kA varNana isa samaya kI upayogitA ke anusAra kiyA gayA hai sAtha hI uma avasara ke liye bhI ve anupayukta nahIM hone pAye haiM / bhagavAna satya ke virAT darzana ho jAne ke bAda kisI ko koI zaMkA na rahanA cAhiye isIliye isa gItA meM virAT darzana aMta meM karAyA gayA hai / yaha kahA jA sakatA hai ki eka aitihAsika vArtAlApa ko kisI ko manamAne DhaMgase badalane kA kyA adhikAra hai ! para isakA uttara yahI hai ki zrIkRSNa kA vaha sandeza sirpha itihAsa nahIM hai na apane aitihAsika rUpa meM vaha surakSita hai, vaha dharmazAstra hai, kartavya pathakA aisA nirdeza hai jisa meM kAphI sthAyI tattva hai| usa sandeza ke prANa svarUpa karmayoga ko dezakAla ke anusAra bhApA, bhAva, yukti zailI Adi se sajAnA anucita nahIM hai / mahAbhAratakAra ne apane samaya ke liye yahI kiyA aura yahA~ bhI Aja ke yuga ke anusAra yahI kiyA gayA hai jo zreyaskara hai / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) satya, prema aura sevA ke pakSapAtI satyasamAjiyoM ke liye to yaha dharma-graMtha ke samAna hai hI para udAra vicAra ke haraeka hindU, musalamAna, jaina, bauddha, IsAI, pArasI, sikkha Adi ke liye bhI yaha kartavya-zAstra kA kAma de sakatI hai / kRSNagItA karIba savA do varSa taka satyasandeza meM ( san 1937-38-39) prakAzita hotI rahI / usIke anusAra hara mAsa thor3I thoDI banatI rhii| aba use pustakAkAra prakAzita karate hue harSa hotA hai| bahuta sAvadhAna rahane para bhI 'presa-pizAcoM' ke zikAra se nahIM bacA jA sakA isake liye zuddhi-patra sAtha meM de diyA gayA hai / AzA hai hamAre guNa-grAhI pAThaka isa prayatna kI kadra kreNge| vasaMtotsava 1995 / sUrajacanda satyapremI [ DA~gI] satyAzrama vardhA, [ sI. pI.] bar3I sAdar3I (mevAr3a) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I. 3 15 18 20 21 22 "" 28 x x x x w 32 43 45 47 52 "" 54 "" 39 56 57 "" 58 65 88 98 100 paMkti 22 13 10 9 17 10 aw o v 1.0 18 10 M 21 22 9 15 14 1 19 20 9 10 19 8 2 29 102 116 124 "" 125 5-11 128 14 130 I 20 21 * zuddhayazuddhi * azuddha pANDavA suhAtA nIla tAr3a prabha natana kI jalane na de ko phalane na de ha zadra kA banUMnA hiMsA batAyA manaja martti hA hAtA abhA raha dyata Sar3A saMyamatA acArya prama vaNa saba anAgara ho gahI sakhako ghaTapaTa bhAI asammava sasAra zuddha pANDavoM suhAtI nIla tor3a prabhu nUtana jalajAne na de phalajAne na de hai zUdra kI banUMgA hotI ahiMsA manuja mUrti ho hotA AbhA rahe dyUta par3A saMgatatA AcArya prema varNa saba hI anagAra hoM grahI sukhako ghaTaghaTa mAI asambhava saMsAra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NEDARBGST - samarpaNa WC 2065280062605 .. yogezvara zrIkRSNa ke caraNoM meM, yogezvara ! sAdhAraNa duniyAne tumheM bahuta kama samajhA / isameM lumhArA aparAdha to kaise kahU~ ? para duniyA kA bhI bahuta kama aparAdha hai / aparAdha hai tumhArI vicitratA kA / tuma yogI ho yA bhogI ? rAjA ho yA raMka ? brAmhaNa ho, kSatriya ho, vaizya ho yA zUdra ! kucha samajha meM nahIM AtA, Akhira tuma, pUrNAvatAra ho / saba rasa aura saba karma tumhAre jIvana meM haiM jo tumhAre anucaroM ke manameM pratibimbita hote haiM / jaba jaba nirAzAoM ne mujhe gherA hai, kArya ke bojhane dabAyA hai taba taba tumhArI mUrti usI taraha mere sAmane khar3I huI hai jaise arjuna ke sAmane ho gaI thI aura usase A. maiMne bahuta kucha pAyA hai / arjuna ko divyopadeza dekara tumane duniyA ko jo amara sAhitya diyA thA vahI amara 5 sAhitya na jAne kaise tumane mujhe diyA aura maiMne vaha padyoM meM gaeNtha DAlA / jarA dekho to kaisA guMthA hai ? tumhArA anucara bandhu -darabArIlAla satyabhakta / GUROLAPSEscorts, 2eDEORGEToGOS2005 GEORS Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Seaso88888888888888888888888RRREGNL yogezvara zrIkRSNa sparr sanskar A300SATHS.Papera 30: 05AGAL EAN 300 sanyAzrama vardhA ke dharmAlaya me virAjamAna mUrti / S earrow Panded 982300300 300 Pah SNRAJENNINGA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA ke lekhaka SHARE | daravArIlAla satyabhakta saMsthApaka satya-samAja Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA pahilA adhyAya 22 gIta 1 sunAde karmayoga--sandeza / bheja bheja zrIkRSNa sarIkhA dUta, dRrakara kleza // sunAde karmayoga-sandaza // 1 // da virATa darzana isa jaga ko jhA~kI sI dikhajAya / antastala kI paTTIpara taba karmayoga likhajAya / nizA meM camakAde rAkeza / sunAde karmayoga-sandeza // 2 // akarmaNyatA haTe, ghaTe mAnavatA kA ajJAna / ghara ghara meM ho ghaTa ghaTa meM ho karmayoga kA gAna / dikhAI de naTanAgara veza / sunA de karmayoga sandeza // 3 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] kRSNa-gItA harigItikA vanavAsa thA pUrA hu A aba sandhi kA sandeza thA / dhRtarASTra ke daura meM vaha sulahanAmA peza thA / zrAkRSNa se the dUta jinane yatna kucha chor3A na thA / para hAya bhAratavarSa kA durbhAgya kucha thor3A na thA // 4 // durdharSa duryodhana na mAnA haTa pakar3akara raha gayA / saujanya sArA chor3akara udgAra apane kaha gayA / hai dUra AdhA rAjya, grAmoM kI kathA bhI dUra hai / mujhako suI kI noka bhI denA nahIM maMjUra hai / / 5 / / phira bhI narottama dhIratA se musakarAte hI rahe / yogeza apanI yuktiyoM se kucha sikhAte hI rahe // hogA bhaviSya mahAbhayaMkara yaha digvAte hI rahe / durbhAgya para saubhAgya ke akSara ligvAte hI rahe // 6 // apamAna sahakara zAnti kA saMgIta gAte hI rahe / thA duSTa duryodhana magara kAruNya lAte hI rahe // bAhara na A~sU the magara bhItara bahAte hI rahe / mAtA ahiMsA ke liye A~sU girAte hI rahe // 7 // Akhira na samajhautA huA zrIkRSNa ko AnA par3A / apane bacAne ke liye kauzalya dikhalAnA par3A // Atithya chor3A kauravoM kA ve vidura ke ghara gaye / ___ bhAjI milI rUkhI magara kRtakRtya usako karagaye // 8 // dina rAta taiyArI tabhI donoM jagaha hone lgii| devI dayA taba A~suoM se nayana mukha dhone lgii| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 pahilA adhyAya gene lagI taba zAnti devI bandhunA rone lgaa| sone lagI mavRtti brahmA ko vyathA hone lagI // 9 // kurukSetra meM Akara DaTe naramedha karane ke liye| dIpaka zikhA meM zalabha vana bemauta marane ke liye // yamarAja ke mugva meM naro kA rakta bharane ke liye / daurjanyase saujanyake saba prANa harane keliye // 10 // zrIkRSNa ke Age vikaTatara yaha samasyA thI vaDI / 'nara-nAga yA naya-nAza meM se kyA cunU~ maiM isa ghar3I // ___ kartavya merA hai yahA~ kyA, dharma kI rakSA kahA~ " socA 'vahIM hai dharmarakSA nyAya kI rakSA jahA~ // 11 // anyAyiyoM ke nAza meM, nyAyI-janoM ke trANa meM / rahatI ahiMsA bhagavatI yA vizvake kalyANa meM // phira bhI laha~gA maiM nahIM, lohA na lUMgA hAtha meM / niHzastra hokara mai rahU~gA pArtha ke basa sAtha meM // 12 // yogaza ne yoM pANDavoM kI prArthanA para mana diyA / naTanAgarI kA kara pradarzana sUta kA bAnA liyA / ve karma-yogezvara rahe kartavya meM phira mAna kyA ? yogI jagansevaka hue phira zUdratA kA dhyAna kyA // 13 // mAnava-jagata kA sArathaM --ratha sArathI bana kara claa| niHzastra thA para pApiyoM ke sira par3I mAnoM balA // anyAyiyoM kA sUrya tapakara, asta hone ko DhalA / rote hue se pANDavA kA bhAgya se saMkaTa TalA // 14 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] kRSNa - gItA Agvira ubhaya dala A DaTe, saMhAramaya tana mana kiye, utsAha se pUrita jayAzA kI umaMgoM ko liye / phuMkane lage taba zaMkha, gomukha naubataM bajane lagIM; mAnoM huI atibhIta ve, bhagavAna ko bhajane lagIM // 15 // jaba zaMka phUMkA bhISma ne, vanarAja sA garjana kiyA; dI yo malAmI yuddha ko, para-pakSa kA tarjana kiyA; tava pAMcajanya vajA idhara bhI, kRSNa ne uttara diyA / utsAha se pUrita kiyA mana pAMDavoM kA hara liyA // 16 // yo zaMkha bajakara jaba dhanuSa para DoriyA~ car3hane lagIM; jaba tIkSNa talavAreM bijaliyoM sI vahAM bar3hane lagIM / bolA tabhI arjuna, "suhRdvara; ratha bar3hA to lIjie; donoM daloM ke bIca meM, mujhako khar3A kara dIjie ||17|| aba kauna kauna yahAM padhAre yuddha ke maradAra haiM / anyAya kI bhI ho vijaya, isake liye taiyAra haiM | zrIkRSNa ne spaMdana bar3hAkara, madhya meM taba lA diyA; cAro tarapha kara dRSTi arjuna ne nirIkSaNa sA kiyA || 18 || dekhA pitAmaya haiM yahAM, guruvarya droNAcArya haiM; bhAI yahAM haiM saiMkar3A, kAkA tathA AcArya haiM / Aye zvasura Aye bhatIje, pautra Aye haiM yahAM, haiM mitra bhI Aye yahA~, aMdhera itanA hai kahA~ // 19 // jinane khilAyA hai mujhe, dina-rAta AliMgana kiyA; utpAta saba merA sahA, malamUtra taka hAthoM liyA / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahilA adhyAya [ 5 jinakI surakSita goda meM, palakara khar3A maiM ho sakA, jinakI kRpA se nara banA, pazurUpa apanA dho sakA // 20 // una pUjya puruSoM se karUM, sambandha yadi TUTA huA / phekU~ unhIM para bANa maiM, gAMDIva se chUTA huA || to nIti kyA raha jAyagI, saujanya kyA raha jAyagA / kaise vidhAtA kA hRdaya roye binA raha pAyagA // 21 // saMsAra meM saMtAna kA pAlana kareMge loga kyoM ? saMtAna pAlana kA kareMge, loga phira dukhabhoga kyoM / brahmAMDa meM hogA pralaya, mAnava na taba baca pAyagA, basa mauta nAcegI yahA~, maraghaTa yahA~ raha jAyagA // 22 // dhanu pakar3ane kI bhI kalA, jinane sikhAI thI mujhe / saba zastra-vidyA kI yahAM, jhA~kI dikhAI thI mujhe || una pUjya droNAcArya kA, kaise karUMgA ghAta maiM / bhagavAna ke darabAra meM, kaise karUMgA bAta maiM // 23 // mAtA pitA se bhI adhika, gurudeva kA upakAra hai, kalyANa-kAraka haiM vahI, unakA anokhA pyAra haiM / upakAra sAre bhUlakara unase lahU~gA Aja maiM / hA Aja johu~gA yahA~ sAre naraka ke sAja maiM ||24|| jinako khilAyA goda meM thA, prema se cuMbana kiyA, sira aura kaMdhoM para kiyA, hAthoM diyA hAthoM liyA / unapara calegA aba dhanuSa, dhikkAra hai dhikkAra hai; vAtsalya kA hai khUna yaha, yaha ghora atyAcAra hai // 25 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA jinakA sakhA bana kara rahA, jinako sadA bhAI kahA, dina-rAta khelA sAtha meM, jinasa sadA milakara rahA / / una baMdhu mitroM se lahUM una para calAU~ bANa meM / aisA kasAI bana karU~gA kyA jagatkalyANa maiM // 26 / / -: dohA :-- kiMkartavya-vimUr3ha ho, bhara nayanoM meM nIra / kezava se bole tabhI, arjuna bana gaMbhIra // 27 // ina svajanoM ko devakara, lar3ane ko taiyAra / bharatA hai merA hRdaya, hotA kheda apAra // 28 // chUTa rahA gANDIva hai, ka~pate haiM saba aMga; aMga aMga kA~Te khar3e, badala rahA saba raMga // 29 // kyA hogA taba rAjya kA, bane baMdhu jaba dhUla; kAna kaTe phira kyA milA ? kAnoM ko kanaphUla // 30 // vaibhava hai jinake liye, yadi ho unakA nAza / bhara jAvegA zoka se, to jala thala AkAza // 31 // bhale kareM ye duSTatA, para hama hoM kyoM duSTa / jIvana dekara bhI inheM, kyoM na kareM hama tuSTa // 62 // hogA merI mauta se, vasa merA hI anta / para duniyA baca jAyagI, hogI zAnti ananta // 33 // dekhegI duddezya vaha, kaise merI dRSTi / ghara ghara meM hogI yahAM, vidhavAoM kI mRSTi // 34 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahilA adhyAya lAkho AMkho se yahA~ nikalegI jaladhAra / hogA jaga meM jala-pralaya, bhuvana bhasma ho jAyagA, hogA Aho se bhara jAyagA, yaha sArA brahmAMDa || 36 // bhavana bhraSTa ho jAya~ge, nagara naraka ke dhAma | ka baneMge yA yahA~, nizidina AThoM yAma // 30 // kSamA karo mAdhava mujhe, karado yuddha-virAma / prAga jAya~ hoU~ na para maiM jagameM badanAma ||38|| drutavilambita hRdaya ke saba bhAva nicor3a ke 1 vegA saMsAra || 36 // laMkA-kAMDa / rakha diye mamatAvaza jor3ake | ati vipAda-bharA mu~ha mor3ake | anupa chor3a diyA dila tor3ake // 39 // [ 7 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA dUsarA adhyAya .. yoM jaba kalpita pApa se huI pArtha ko bhItiH / lage sikhAne kRSNa taba karmayoga kI nIti // 1 // gIta 2 arjuna jhUThI nAtedArI / duniyA hai bAz2Ara, svArtha ke haiM saba hI vyApArI / arjuna jhUThI nAtedArI // 2 // kisako kahatA hai bhAI tU, kisako kahatA tAta / kisakI sunatA kauna ? yahA~ hai apanI apanI bAta / / hai jhUThI nAte kI yArI / ___ arjuna jhUThI nAMtadArI // 3 // vaha kyA nAtedAra, svArtha ke liye hameM de chor3a / anyAyI bana jAya prema kA bhI bandhana de tor3a // hai jo korA svArtha-vihArI / ____ arjuna jhUThI nAtedArI // 4 // jo hai tyAgI guNa-anurAgI hai vaha nAtedAra / vizva-mitra jo guNa-pavitra jo sevA kA avatAra // dukhiyA duniyA jisako pyArI / arjuna jhUThI nAtedArI // 5 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dUsaga adhyAya . 9 bola bola hai kauna yahAM para tere nAtedAra / kauna nyAya ke liye marA hai, chor3A hai saMsAra // tarA premI mty--pujaarii| arjuna jhUThI nAtedArI // 6 // mAha chor3a de, bandha tor3a de, rakha manmeM mamabhAva / kara katavya abheTa-buddhi se, rahe raMka yA rAtra / / mava kA jIvana ho mugva-kArI / arjuna jhUTI nAte--dArI // 7 // gIta 3 draupadI ke kyo bhalA keza / ye tare hI bandhu vahA~ the bane hue nyAyeza / / draupadI ke kyo bhUlA keza // 8 // puSpavatI thI vaha becArI, tuma the mRtaka-mamAna / para ye koI kAma na Aye DhogI nIti-nidhAna / bane ye arthadAma asuraza / draupadI ke kyoM bhalA keza // 9 // duHzAmana ne keza gvIMcakara, diyA uma jhakajhora / cIgba uThI abalA becArI, devA cAroM ora // pukArA ' lajjA ragvA rmesh'| draupadI ke kyoM bhalA keza // 10 // phira bhI terA bandhu na mAnA, mAnavatA dI chor3a / bharI sabhAmeM khIMcA aMghala umake hAtha mrodd'| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.] kRSNa-gItA na rahane pAI lajjA laza / draupadI ke kyoM bhUlA keza // 11 // aMtarIkSa phaTa paDA, macA duniyA meM bhArI zora / para tere nAtedAroM ke phaTe na hRdaya kaThora / / bane patthara kI mUrti nageza / draupadI ke kyoM bhUlA keza // 12 // bhISma droNa kRpa sabhI vahA~ the, tera pitA samAna / para apane apane peToM kA rakkhA sabane vyAna / kahAte the phira bhI vIreza / draupadI ke kyoM bhUlA keza // 13 // kauna purupa hokara saha sakatA, nArI kA apamAna / aba bhI khulI huI hai veNI, rakha ta usa kA dhyAna // bana bhArata AryoM kA deza / draupadI ke kyoM bhUlA keza // 14 // dohA 'merA terA' me par3A, DUba gayA saMsAra / mohI, mamatA chor3a de, kara tu zuddha vicAra // 15 // 'merA merA' kara rahA, para terA hai kAna / jahAM svArtha bAdhA par3I hue sakala jana mauna // 16 // apanA hai to dharma hai, para hai sadA adharma / 'merA terA' chor3a kara, kara nyAyocita karma // 17 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya [11 sajanatA kI jIta ho durjanatA kI hAra / pApa nikaMdana kara sadA, kara halakA bhU-bhAra // 18 // moha mamatva na pAsa rakha kara tU ucita vicAra / vItarAga bana khola de zuddha nyAya kA dvAra // 19 // gIta 4 jaga meM raha na sake anyAya / nAtekA sambandha tor3a kara / nyAya dharma se prema jor3a kara / prANoM kA bhI moha chor3a kara / vana tU nyAya-sahAya // jgmeN........||20|| nAtekI he jhUThI mAyA / apanA ho yA ho ki parAyA / jisapara girI pApakI chAyA / kara usakA sadupAya // jgmeN........||21|| jIvana roTI para na bikAve / pApa na jaga para rAjya jamAve / abalAoM kI lAja na jAve / dharmarAja AjAya // jgmeN........||22|| gIta 5 bhAI kara mata yaha nAdAnI, bhala rahA kyoM mohita hokara apanI kaThina kahAnI / bhAI. // yAda nahIM AtA hai tujhako / yaha saba kahanA par3atA mujha ko|| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] kRSNa-gItA dona bolA thA " dUMgA nahIM suI kI noka / dUMgA sAra pAMDava dala ko mRtyu -- kuMDa meM jhoMka / nirbala kA hai kauna sahAya / jisakI lAThI usakA nyAya || aba kaima na bhUla gayA haiM usakI yaha zaitAnI / bhAI. // 23 // bhAI kara mata yaha nAdAnI, jIvana mAnI ke samAna haiM, mata utAra tU pAnI | bhAI | kyoM apanA gaurava khAtA hai / mamatA kA zikAra hotA hai || tujha ko nahIM vicAra rahA hai kahA~ nyAya anyAya | tu mAnava hai bhUla gayA para mAnavatA bhI hAya // devA camar3e kA sambandha | nAte kI mAyA meM andha // kula kuTumba ke jhagar3e meM par3a, bhUlA nyAya nizAnI / mAI. ||24|| bhAI kara mata yaha nAdAnI, 1 nyAya tulA lekara baiThA phira kaisI AnAkAnI | bhAI. | koI nAtedAra kahAtA / nyAyI kA kyA AtA jAtA // apanA kAma | zuddha hRdaya se karatA rahatA hai vaha duniyA kI parvAha na karatA nAma ho ki badanAma || koI bhI ho nAtedAra 1 kara tU nyAya na vana bekAra | pakSapAta se nyAya -- tulA kI kara mala khIMcAtAnI | bhAI. // 25 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya hari-gItikA anyAya kA kara sAmanA, saba moha mamatA chor3a de| apanA parAyA kauna hai ? saMbaMdha sArA tor3a de // hai dropadI terI nahIM, terA na vaha parivAra hai| para eka mahilA para huA yaha ghora atyAcAra hai // 26 // anyAya ko vijayI kabhI banane na denA cAhiye / mavako sadA bhUbhAra harakara puNya lenA cAhiye / ho nyAya kA rakSaNa sadA anyAya vijayI ho nahIM / zatAna yA zaitAniyata jagameM na raha pAye kahIM // 27 // ho zatru bhI nyAyI agara to pAtra hai vaha pyAra kA / hA putra bhI pApI agara to pAtra hai saMhAra kA // hai nyAya kI rakSA jahAM anyAya kA apamAna hai / rahanA jahAM imAna hai rahatA vahIM bhagavAna hai // 28 // pakSAndhatA mava chor3a de, kara nyAya kI sevA sadA / kartavya karane ke liye taiyAra raha tU sarvadA / / kahatA nahIM hU~ kArya kara tU svArtha-rakSaNa ke liye / kahatA yahI kartavya kara, anyAya-takSaNa ke liye // 29 // yaha moha mAyA chor3a de, apanA parAyA kauna hai // nija-kula kahAyA kauna hai, para-kula kahAyA kauna hai / / para khela saccA khela jisa meM nyAya kA hI dAva ho / tR kSatriyocita karma kara jisa meM sadA samabhAva ho (69) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] kRSNa-gItA tIsarA adhyAya arjuna dohA mAdhava merA prazna yaha, banA gUDha se gUDha / patha na sUjhatA, meM huA kiMkatavya-vimuDha // 1 // bAta tudhArI ThIka hai, para merI bhI ThIka / kaima mai nizcaya karUM, kyA hai lIka alIka // 2 // mamabhAvI bana yuddha ho, mile yoga se bhAga / karate ho jala anala meM, yaha kaimA mahayoga // 3 // ye donoM kaise baneM, yuddha aura samabhAva / catura khilAr3I vAladA kaisA hai yaha dAva // 4 // cAra mahAbhArata banA, yaha mana kA saMgrAma / karUM samanvaya kisa taraha, kaise ho vizrAma // 5 // gIta 6 ___ bhAI, samanvayI saMmAra / vividha rasoM kA mela nahIM ho, to hai jIvana bhAra // bhAI, samanvayI saMsAra // 6 // mIThA hI mIThA bhojana ho, phira kyA usame svAda / amla tikta lavaNAdi ramoM ke binA svAda barbAda / / phira to bhojana hai baMgAra / / bhAI, samanvayI saMsAra // 7 // sundaratA ke liye eka hI raMga nahIM tR ghola / raMgoM kA hai jahA~ samanvaya citra vahIM anamAla // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tImarA adhyAya [ 15 digvatA hai saundarya apAra / bhAI, mamanvayI saMsAra // 8 // yuddha aura samabhAva analajala, jIvana kA hai mela / hai virodha kA pUrNa samanvaya, jagakA sArA gvala // taba hI bahatI jIvana --dhAra / bhAI, mamanvayI saMmAra // 9 // gIta 7 kaTina kartavya he arjuna, kaThina satpaMtha pAnA hai / virAdhoM meM bharI duniyA samanvaya kara dikhAnA hai // 10 // anala kI jyoti hai bijalI, camakatI jo ki bAdala me / banAyA nIra ke ghara ko, anala ne AziyAnA hai // 11 // kisI ke gaura mukhar3e para, muhAte bAla hai kAla / suhAtA nIla a~khiyA~ hai, suhAtA tila nizAnA hai // 12 // prakRti ke nIla aGgaNa me, suhAtA candramA kaimA / vividhatA ke samanvaya me, khudAI kA khajAnA hai // 13 // camana meM bhI sadA digvatA, virodho kA samanvaya hii| kahI hai kATanA DAlI, kahI paudhe lagAnA hai // 14 // anugraha aura nigraha kara, magara samabhAva ragba maname / camana kA bAgavAM vana tU, camana tujhako banAnA hai // 15 // arjana- gIta 8 vikSobha rahe mana meM na z2arA, saba kAma karUM bolo kI ? maname thor3A bhI vaira na ho phira, prANa harUM vAlI kaisa // 16 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA rasaraMga hRdaya meM ho saba hI, phira bhI mana caMcala ho na ske| pAnI meM bhIje paira nahI, phira sindhu tarUM bolo kaise // 17 // 'jaba cAha nahIM taba rAha kahA~' be-matalaba kaise rAha calUM / madirA kA kucha bhI moha na ho phira caSaka bharUM bolo kaise // 18 // manamohana tuma musakAte ho, para merI kaThina kahAnI hai| kA~ToM kI seja bichI hai jaba, taba paira dharUM bolo kaise // 19 // zrIkRSNa (gIta 9) bhole bhAI mata bhUla yahAM, duniyA yaha nATaka-zAlA hai / saba bhUla rahe asalI svarUpa, bana rahA jagata matavAlA hai // 20 // banatA hai koI bandhu yahAM, banatA hai zatru yahAM koI / koI ghara kA hai aMdhakAra koI jaga kA ujiyAlA hai // 21 // le veSa bhikhArI kA koI, kaNa kaNa ko bhI mu~hatAja bnaa| aiyAza banA dikhatA koI, pItA madirA kA pyAlA hai // 22 // bhillinI rUpa rakhakara koI, gujAoM meM zRGgAra kre| le liyA kisI ne rAja-veSa, pahinI maNiyoM kI mAlA hai // 23 // koI nukITa kahalAtA hai, jisako na pUchatA hai koI / koI mahimA kA sAgara hai, ghara ghara meM jimakA cAlA hai // 24 // apane apane meM masta bane, saba khela khelate haiM apanA / tU bhI apanA yaha khela khela, jo suMdara khela nikAlA hai // 25 // jaisA hai tujha ko veSa milA vaisA tu bhI raMgaDhaMga dikhA / saba bandhu bandhu haiM yahAM kintu, nATaka kA raMga nirAlA hai // 26 // role ha~sale milale lar3ale, jaisA avasara ho saba kara le para samabhAvI raha bhUla nahIM, tU nATaka karanevAlA hai // 27 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya [ 17 gIta 10 khelanA hogA tujhako khel| duniyA yaha nATakazAlA hai; tU nATaka karanevAlA hai| tU na bhAga sakatA, jIvana hai, pAtroM kA hI mela / khelanA hogA tujhako khela // 28 // bana jAnA rAgI vairAgI kahalAnA bhogI yA tyaagii| sabhI khela haiM catura khelate mUrkha bane udvela / khelanA hogA tujhako khela // 29 // kyA hai jInA kyA hai maranA; yaha hai khela sabhI ko karanA / saba ha~sa ha~sa kara coTa jhelate tU bhI ha~sakara jhela / khelanA hogA tujhako khela // 30 // gIta 11 mata bhUla marma kI bAta, khela saMsAra hai / tU samajha khala kA marma jo sukhAgAra hai // 31 // sabhI khilAr3I jur3e hue haiM, hai na vaira kA nAma / para apanI apanI pAlI kA saba hI karate kAma // _____ macI bharamAra hai| mata bhUla marma kI bAta, khela saMsAra hai // 32 // bhAI bhAI baTe hue haiM, hai na vaira kA leza / pratidvanditA dikhatI hai, para hai na kisIko kleza // hRdaya meM pyAra hai| mata bhUla marma kI bAta, khela saMsAra hai // 33 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] kRSNa- gItA lena dena kA kAma nahIM hai, hai na naphA nukasAna / para saba kA hisAba hai, sabako, usI bAtakA dhyAna // jIta hai hAra hai / mata bhUla marma kI bAta, khela saMsAra hai // 34 // bAlaka sA nirdoSa hRdaya kara. khela jagata ke khela / ho na vAsanA vaira-bhAva kI, rahe prema kA mela || prema zRGgAra hai / mata bhUla marma kI bAta khela saMsAra hai ||35|| phala meM hai adhikAra na terA, phala kI AzA chor3a / karatA raha kartavya, svArtha ke saba durbandhana tAr3a // yahIM adhikAra hai / saMsAra hai || 36 || marma kI bAta, khela arjuna -- gIta 12 duniyA kA sArA kAma rahe, phira bhI bhItara kA dhyAna rahe / mAdhava bolo, yaha kaise ho donoM kA bojha samAna rahe ||37|| mana to hai mujhako eka milA, do jagaha ise bAhU~ kaise ? hai kaise isa mana meM, rokarake bhI musakAna rahe ||38|| sambhava zrIkRSNa- dohA vijJAna / mana baTatA hai kisa taraha, sakhi yahI isIliye karale tanika, panihArI kA dhyAna ||39|| mata bhUla Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya [ 19 gIta 13 ghara gAgariyA kA bhAra calI panihAriyA~ / kara batiyana kI bharamAra calI panihAriyA~ // 40 // eka samvI cala Thumaka Thumuka para rakha gagarI kA dhyAna / bolI rama rama kI saba batiyA~, adhara dharI musakAna / / bharI rasa jhAriyA~ / dhara gAgariyA kA bhAra calIM panihAriyA~ // 41 // phulajhaDiyoM mI jhar3I magara thA mana gagarI kI ora / kuMjagalina meM baramAyA rasa, nAcA mana kA mora // siMcagaI kyAriyA~ / dhara gAgariyA kA bhAra calI pAhAreyA~ // 42 // mana thA eka dhyAna ghaTa kA thA bAteM kiMtu haz2Ara; eka bAta para bAta dUsarI hotI thI tayAra // ajaba taiyAriyA~ / dhara gAgariyA kA bhAra calIM panihAriyA~ // 43 // mana hai eka, bATanA kaise, karale isa kA jJAna / karmayoga kI nIti sIgva, kara panihArI kA dhyAna / nIti-guru nAriyA~ / dhara gAgariyA kA bhAra calI panihAriyA~ // 44 // harigItikA sthiti-prajJa banakara karmakara samabhAva mana meM rakha sadA / bana karmayogI nIti kA rakha dhyAna mana meM sarvadA / / mata rAga kara mata dveSa kara abhimAna bhI Ane na de / tU vizva-hita meM lIna raha karmaNyatA jAne na de // 114 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] kRSNa-gItA cauthA adhyAya arjuna-- sthiti-prajJa hoUM kisa taraha yogeza samajhAo mujhe / Age baDhU~ bolo kidhara satpaMtha dikhalAo mujhe // sthiti-prajJa yogI ke kahA kyA cihna kyA jIvana kathA ? kara do kRpAkara dUra mere mUr3ha mAnasakI vyathA // 1 // zrIkRSNa- sthitiprajJa kA rUpa jo mA~ ahiMsA kA dulArA bandhu saba saMsAra kA / jo satya prabhakA putra hai yogI sadA hai pyAra kA / / jisakI na koI jAti hai jisakI na koI pA~ti hai / jisakA na koI jJAti hai jo vizvakA hara bhA~ti hai // 2 // saMsAra bharake saba manuja haiM jAti-bhAI se jise / haiM jAti nAmaka bheda khaMdaka aura khAI se jise / / jisako na kulakA pakSa hai saba ko barAbara mAnatA / koI rahe, yadi ho sadAcArI kuTumbI jAnatA // 3 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya saMsAra jisako ucca athavA nIca zabdoM se kahe / usake liye jisake hRdaya meM sAmya hI jAgRta rahe / mada he na jisako jAti kA yA varNa kA parivAra kA / gaurava sadA jisake hRdaya me hai jagata ke pyAra kA // 4 // puruSatva kA abhimAna bhI jisako kabhI AtA nahIM / nara nAriyoM meM jo viSamatA-bhAva hai lAtA nahIM / haiM deviyA~ sI nAriyA~ jimake liye saMsAra meM / svAdhIna karatA hai unheM rakhatA na kArAgAra meM // 5 // jo sarvadharmasamAnatA ke tatva meM anurakta hai / milatA jahA~ para satya hai banatA vahIM para bhakta hai / / karatA sadA guNa kA grahaNa durguNa haTAtA hai sadA / sora mahAtmA-vRnda meM rakhatA vinaya hai sarvadA // 6 // mata-moha hai jisa meM nahIM basa satya meM anurAga hai / pakSAndhatA kI vAsanA kA sarvadA hI tyAga hai // jo hai pujArI satyakA niSpakSatA se yukta hai / pUrA vivekI aura jJAnI andhazraddhA -mukta hai // 7 // ho rUr3hi natana yA purAnI para gulAmI hai nahIM / prAcInatA kA moha sadasabuddhi-svAmI haiM nahIM // kartavya-nirNayakI kasoTI vizvakA kalyANa hai / hotI sudhArakatA jahA~ hotA vahIM para trANa hai // 8 // jo indriyoM kI vazyatA yA dAsatA se dUra hai / samabhAva aura sahiSNutA jisameM sadA bharapUra hai // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] kRSNa-gItA pratikUla se pratikUla viSayoM kI vyathA jisako nahIM / nIrasa sarasa kucha bhI rahe dukhakI kathA jisako nhiiN|| 9 // jo hai manovijayI na jisako mana nacA pAtA kabhI / durvattiyoM ko pIsatA unake na vaza AtA kabhI / / manako banAtA deva-mandira prema--siMhAsana jahA~ / mAtA ahiMsA kA tathA satyeza kA Asana jahA~ // 10 // jisakA ahiMsA vrata rahe dhruva merumA nizcala sadA / duHsvArtha ke kAraNa na jaga para DAlatA jo ApadA / / ho pUrNa karuNA-mUrti kAyaratA magara Ane na de / jo nyAya ko jalane na de anyAya ko phalane na de // 11 // jo vajrasA bhI ho kaThina para phUlasA komala rahe / anyAyiyoM para ho anala nyAyojanoM para jala rahe || ApattiyoM kI coTa sahane kA hRdaya meM bala rahe / satpraNa kiyA to kara liyA pAlana kare nizcala rahe // 12 // jisakI tarAja nyAya kI koI hilA sakatA nahIM / anyAya ko aNumAtra bhI suvidhA dilA sakatA nahIM / / yA lA~ca rizvatakI kabhI madirA pilA sakatA nahIM / sambandha se pakSAndhatA kA vipa milA sakatA nahIM // 13 // yadi eka palar3e para rakhI saMsAra kI sampatti ho / bhaya aura vipadAe~ raheM samrATa kI bhI zakti ho / para dUsare para nyAya ho to nyAya hI jaya pAyagA / gaurava milegA nyAya ko anyAya laghu raha jAyagA // 14 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caithA adhyAya [23 mAtA bahina athavA sutA jisako sadA parakAminI / gAhasthya jIvana meM sadA hai bhAminI hI svAminI // dAmpatya kI akalaMkatA jIvana rasAyana hai jise / nija prANa se bhI priya adhikatara zIlamaya-mana hai jise / 15 / aizvarya ko jisane na samajhA zreSThatA kA mApa hai / samajhA vRthA sampatti--saMgraha pApa kA bhI bApa hai // sampatti jimako bojha hai basa dAna kI hI cAha hai| Ave na Ave naSTa ho jAve na kucha parvAha hai // 16 // sampatti pAI para samajhatA hai kabhI svAmI nahIM / haiM bhoga sAre hAtha meM banatA magara kAmI nahIM / ghara meM bharA bhaMDAra ho, phira bhI na adhikArI bane / svAmitva kI durvAsanA se zanya bhaMDArI vane // 17 // dhanakA ucita upayoga ho isakA sadA hI dhyAna hai / hotI z2arUrata hai jahA~ karatA vahIM para dAna hai // para dAna ko manameM samajhatA bhI nahIM ahasAna hai| karatA sadA vaha vizva hita meM svArtha kA avasAna hai // 18 // adhikAra kitanA bhI rahe mada hai na para adhikAra kA / adhikAra meM bhI dhyAna hai saba ke vinaya kA pyArakA // adhikAra ke badale kabhI pAtA na jo dhikkAra hai| adhikAra ke upayoga meM AtA na pApAcAra hai // 19 // pAye saphalatA pUrNa para abhimAna hai lAtA nahIM / vyaktitva Izvara-sama bane unmAda para AtA nahIM // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] kRSNa-gItA jimakI mahattA hai vinaya ke rUpa meM pariNata sadA / gaurava zigvara para bhI car3hA ho kintu mastaka nata sadA // 20 // murava devakara karatA nahIM jo nItikA nirmANa hai / jimakI kasauTI nItikI saMmAra kA kalyANa hai // mAne na mAne yaha jagata karatA jagata kA trANa hai / hai prANa Avazyaka jahA~ detA vahIM para prANa hai // 21 // mAnI nahI mAyI nahIM lobhI nahIM krodhI nahIM / paramArtha jimakA svArtha hai kalyANa-patha rodhI nahIM // saMmAra ke uddhAra me jo mAnatA uddhAra hai / jisako jagata ke prANiyoM para nitya maccA pyAra hai // 22 // pAlana kare puruSArtha saba mavatra makamI rahe / arthI rahe tyAgI rahe kAmI rahe dharmI rahe // sArI kalAoM meM suruci ho ho vikala jIvana nahIM / ho saba raso me eka rasa rasahIna jimakA mana nahIM // 23 // Alasya ho jisameM nahIM jhUThA nahIM vizrAma ho / dinarAta ho kartavyamaya karmaNyatA kA dhAma ho // lakina sadaiva nivRtti kA rakhatA hRdaya meM dhyAna ho / duHsvArtha se bacatA rahe paramArtha kA guNagAna ho // 24 // haTha hai na jisako bAtakA kalyANa kA hI dhyAna hai / kartavya meM jisako barAbara mAna yA apamAna hai / kartavya meM jo lIna hai phalakI na AzA bhI jise / kSaNako anutsAhI na kara sakatI nirAzA bhI jise // 25 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya [25 vipadA jise durdainya kI coTe khilA saktI nahIM / jisakA adamyAtsAha miTTI meM milA sakatI nahI / ma-pat jise abhimAna kI madirA pilA sakatI nahIM / kartavya ke manmArga se aNubhA hilA sakatI nahIM // 26 // kartavya patha me mauta bhI jisakA DarA sakatI nahIM / saMsAra bhara kI zakti anucita kRti karA sakatI nahI / / jo ghUmatA hai, mauta ko apanI hathelI para liye / jIvana maraNa kI lAlasA sa dUra apanA mana kiye // 27 // jimakA ayazakA Dara nahIM yaza kI na adhI cAha hai / hA nAma yA TurnAma kevala manya kI parvAha hai // jisane nikAlI kIrti kI apakIti me se rAha hai / duniyA ume kucha bhI kahe apane hRdaya kA zAha hai // 28 // saMvA na pahicAne jagata pRche na koI bAta koI munAva gAliyAM koI lagAve lAta bhii| dI phira sthapara car3ha yaha dhUla hI phA~kA kare / satkAra ho unakA vahA~ yaha dUra hI jhA~kA kara // 20 // phira bhI nahI jimakaM hRdaya me cATukArI A sake / khuza yAki nAkhuza hA jagata jimakA na dila pighalA sake / kartavya karanA hai jise yaza lUTa lAnA hai nahI / sevA bajAnA hai jise jagako rijhAnA hai nahI // 30 // Adara anAdara yA upekSA eka sI jimako sadA / jisake badana para de digvAI muskarAhaTa sarvadA // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] kRSNa-gItA jisako nirAzA ho nahIM naukA ar3I ma~jhadhAra ho / jIvana bhale isapAra ho AzA magara usa pAra ho // 31 // saMsAra ko jo de adhika para nyUna hI letA rahe / jIvana lagAde, vizva ko sevA sadA detA rahe // parakAryasAdhaka sAdhu ho jo sAdhutAkI mUrti ho / jisakA kuTuMbI ho na koI vaha usI kI pUrti ho // 32 // sthitiprajJa kahate haiM ise acchI taraha tU jAna le / nirlipta rahakara karma karane kI kalA pahicAna le // sadasadviveka milA tujhe usakA kahA tR mAna le / kartavya prastuta hai yahA~ tU pUrti kA praNa ThAnale // 33 // (147) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya [ 27 pAcavA~ adhyAya ajuna [pIyUSavarSa] dhanya he mAdhava tumheM jJAnI tumhIM / ho tRSAtura ke liye pAnI tumhIM // andha--janakI A~khake tAre tumhIM / dIna hIna anAthake.pyAre tumhIM // 1 // moha se pIr3ita akhila saMsAra hai / goka cintA tApakI bharamAra hai / / ___ baha rahI hai yaha viSailI sI havA / roga bar3hatA hI gayA jyoM kI davA // 2 // hai yahAM karmaNyatA mArI huii| hai zruti-smRti bhI yahA~ hArI huI // yatna haiM aba ho cuke sAre mudhA / para pilAI Aja hai tumane sudhA // 3 // aba banegA svarga yaha saMsAra bhii| aba yahAM nirmoha hogA pyAra bhI / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 / kRSNa-gItA vara bhI nirvaira--sA hogA yahA~ / tyAga kI jar3atA rahegI aba kahA~ // 4 // hai davA anupama tumhArI he sakhe / yuktiyA~ kalyANakArI he mave // para tumhe hai eka kaThinAI yahAM roga ha zatAna kA bhAI yahA~ / .5 / / pA rahA anupama tumhArA pyAra huuN| aura auSadha ke liye taiyAra hU~ // para kahU~ kyA mai ki mAhAgAra hUM / janmajanmo kA vikaTa bImAra hUM // 6 // A rahe sandeha ke cakkara mujhe / kaTukamA hai dUdha gur3a zakkara mujhe // bar3ha rahA cintA anala kA tApa hai / bolanA bhI Aja bAta-pralApa hai // 7 // para milA jaba vaidya hai tumasA mujha / roga kI cintA bhalA hai kyA mujhe // ho parezAnI tumheM maiM kyA karUM / kyo na saba mandaha meM Age dharUM // 8 // jo kahI sthiti-prajJakI tumane kathA / vaha karegI dUra jagakI saba vyathA // mArga hai anupama sukhoM kA geha hai| kintu padapada para mujhe sandeha hai // 9 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya vizva-premI ho na mAne jAti kyoM ? aura tor3e kula kuTuMbI jJAti kyoM ? usa vidhAtAne kiye ye bheda kyoM ? IzakI kRti meM manuja ko kheda kyoM // 10 // vipra kSatriya vaizya kyA sama haiM kho| janma se dvija zUdra kyA hama haiM kaho // ____eka dvija bhI. hAya zUdra samAna ho / kyoM na dvijatAkA bar3A apamAna ho // 11 // kAca hai to kAca hI kahalAyagA / vaha na hIraka hArase tula pAyagA // zakti kI prati-mUrti hai jo zera hai / zvAna se tulanA karo andhera hai // 12 // ho na yadi vaSamya to saMmAra kyA / ho na nara nArI viSama to pyAra kyA ? ho pralaya yadi sAmyakA atireka ho / ___ kauna kisakA ho agara jaga eka ho // 13 // ekase ho saba z2arUrata kyA rahe ? kauna kisakA bojha apane para sahe // raha sake sahayoga kA phira nAma kyoM / kAma kyoM ye dhAma kyoM ye grAma kyoM // 14 // hai viSamatA hai tabhI sahayoga bhii| haiM vividha rasa haiM tabhI ye bhoga bhI // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] kRSNa-gItA yadi sabhI hoM eka, kyA hogA bhalA ? raha na pAyegI kalA ghuTa kara galA // 15 // eka sajjana eka durjana kara ho / eka kAyara eka dikhatA zUra ho // vividhatA jaba isa taraha bharapUra ho / kyoM na taba vaha prakRti kI maMjUra ho // 16 // jAtiyoM kI hai vividhatA vyartha kyA ? jAtike mamabhAva kA hai artha kyA / dUra kara saMdeha mamajhAo mujhe / matyake pathapara makha lAo mujha // 17|| zrIkRSNa-- gIta 14 bhole bhAI ta bhala rahA kucha jAti bheda kA jJAna nahIM / vaiSamya mAmya hai yogya kahA~ isakI tujhako pahicAna nahIM / / yadi ho samatA kA nAma nahIM jaga meM kevala vaiSamya rahe / no palabhara meM ho jAya pralaya jagakA ho nAma nizAna nahIM // yadi ho sattA kA sAmya nahIM mAre jaga meM mujha meM tujha meM, no zUnya rUpa ho jagata rahe sattA kA aNubhara bhAna nahIM // yadi cetana kI samatA na raha khagama, mRgame, mujhameM tujhameM / jar3atA akhaMDa hogI aisI hogA jisa kA avasAna nahIM // mAnavatA bhI yadi jAti na ho mAnavakI kyA pahicAna rahe / phira pazutA kA Akrandana ho mAnavatA kI musakAna nahIM // vaiSamya, sAmyakI mAyA hai yaha sAmya brahma hai vyApta yahAM / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya yadi brahma nahIM, to mAyAkA bhI ho sakatA hai bhAna nahIM // viSamoM meM yadi samatA na rahe sahayoga bane kaise unameM / kaisa unameM pUrakatA ho donoM hoM agara samAna nahIM // pada pANi vakSa sira pITha udara ina viSamoM meM samatA na rhe| to ho murdo kA Dhera jagata ho jIvana kA kalagAna nahIM / samatA meM Ara viSamatA meM mayAdA aura samanvaya ho / to hI jIvana kI vRddhi yahAM jar3atA kA ho utthAna nh| / / gIta 15 nirarthaka bheda bhAva de chodd'| ' eka jAti hai mAnava jagameM saba se nAtA jor3a / ____nirarthaka bhedabhAva de chor3a // 27 // maiM hU~ gorA tU hai kAlA / mata kara bheda, na bana mtvaalaa| ekAkAra manuSya jAti hai usase mata mu~ha modd'| nirarthaka bhedabhAva de chor3a // 28 // pazu pakSI nAnA kRttivAle / para saba mAnava eka nirAle // isIliye mAnava mAnava meM jAtibheda de tAr3a / nirarthaka bhedabhAva de chor3a // 20 // vipra kahAo zUdra khaao| athavA kSatra vaizya banajAo / / haiM kevala jIvikA-bheda ye de abhimAna maror3a / nirarthaka bhedabhAva de chor3a // 30 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] kRSNa-gItA guNa se hI milatA sAcA pada / ucca nIca kA hai jhUThA mada // madamaya mana mata kara, viSa harakara, de yaha viSa-ghaTa phor3a / nirarthaka bhedabhAva de chor3a // 31 // ___ gIta 16 jAtiyA~ haiM saba karma-pradhAna / jaisA karma kare jo mAnava vaisA usakA mAna / jAtiyA~ haiM saba karma-pradhAna // 32 // brAhmaNa kulameM paidA hokara diyA na jagako jJAna / vidyA meM jIvana na diyA to hai vaha zadra--samAna || jAtiyA~ ha saba karma-pradhAna // 33 // agara zUdra kula meM paidA ho lekina ho vidvAna / samajho vipra, vipratAkI / hai sadvidyA pahacAna // jAtiyA~ haiM saba karma pradhAna // 34 // janma nimittarUpa hai kevala he sAdhana sAmAna / sAdhana pAye kArya na pAyA vyartha nAmakA gAna / / jAtiyA~ haiM saba karma-pradhAna // 35 // kArya-siddhi hogaI milA yadi guNagaNa kA sanmAna / kAraNa pUre hoM ki adhUre phira kyA khIMcAtAna // jAtiyA~ haiM saba karma-pradhAna // 36 // sAmAjika sAmayika bheda ye suvidhA ke sAmAna / sAmaJjasya yahAM jaise ho kara vaise AdAna // * jAtiyA~ haiM saba karma--pradhAna // 37|| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya [ 33 gIta 17 jAtiyA~ hamane banAI karma karaneke liye // haiM nahIM ye dUsaroM kA mAna harane ke liye // 38 // IzakI kRtiyA~ nahIM ye prakRti kI racanA nahIM / kalpanA bAz2Ara kI hai peTa bharane ke liye // 39 // jisa taraha suvidhA hameM ho usa taraha racanA kreN| jAti jInake liye hai hai na marane ke liye // 40 // vipratA kI hai z2arUrata zUdratAkI bhI yahAM premase jaga meM mileMge hama vicarane ke liye // 41 // vipratA kA mada nahIM ho zUdratA kA dainya bhii| ho paraspara prema yaha saMsAra tarane ke liye // 42 // hari-gItikA umameM rahe Asakti kyoM jisakA na kucha jar3a mUla hai / prAsAda thA jo eka dina para bana gayA aba dhUla hai / jo phalasA komala kabhI thA para banA aba zala hai / anukUla thA jo mUla meM aba ho gayA pratikUla hai // 43 // arjuna- (lalita pada) mAdhava merA jAti-moha aba hai marane ko AyA / para bujhate dIpaka samAna hai isane jora janAyA // jAti-bheda prAkRta mata mAno IzvarakRti na btaao| para niHsAra mAnalU~ kaise isakI yukti sikhAo // 44 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] kRSNa-gItA thA vaha kyoM anukula malameM aba pratikula huA kyoM / kama thA vaha phUla kisI dina phira aba zUla huA kyoM // thA kase prAsAda rUpa vaha para aba dhRla huA kyoM / ropA thA kisaliye kabhI vaha aba gatamUla huA kyA // 45 // zrIkRSNa --- jaba thA jAti-bheda jIvana meM samatA denevAlA / bakArI kI jaTila samasyAe~ haralenavAlA // jaba isake dvArA dhaMdhekI cintA ur3a jAtI thI / tabhI zruti-stuti jAti-bhedako hitakara batalAtI thI // 46 // isase acchI taraha artha kA hotA thA baTavArA / detA thA maMtApa sabhI ko banakara zAMti-mahArA // suvidhA kI thI bAta. varNa kA thA na manuja abhimAnI / vipra zUdra maba eka ghATa pIte the milakara pAnI // 47|| maba hI kI sevA samAja meM, hitakara kahalAtI thii| imIliye mAnava para mAnavako na pUNA AtI thI / / thA kuTumba sA jagata mile rahate the cAroM bhAI / judA judA thA kArya magara jIvana meM na thI judAI // 48 // ruci yogyatA dekhakara sabakA yogya vibhAga banAyA / banA karma se jo vibhAga, vaha jAti-bheda kahalAyA / / na thI kisI ko milI guNoM kI koI ThekedArI / ucca-nIcatA-bheda-bhAvakI thI na kahIM bImArI // 49 // khAna pAna vyavahAra vivAhAdika kA bheda nahIM thaa| vipra zUdra se mile kisI ko mana me kheda nahIM thA / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya vaivAhika vyavahAra Adi meM saba vicAra Ate the / kintu jAtimada ke vicAra mugva bhI na digvA pati the // 50 // jAti-bheda taba mAra-yukta thA aba nismAra huA hai| AyA jaba se dubhimAna tabase yaha bhAra huA hai // phaila gayA hai dvepa Aja durlabhatama pyAra huA hai / dRmIliye yaha svaga tulya jaga, narakAgAra huA hai // 51 // badalA komala hRdaya imAMsa aba yaha gala huA hai / aba na zAMti chAyA milatA hai, isame dhUla huA hai| lakSya bhraSTa ho gayA isase aba gatamala huA hai / badala gayA saMsAra isIse, aba pratikUla huA hai // 52 // mUlarUpa meM raheM jAtiyA~, koI hAni nahIM hai / kintu naSTa ho jAya vikRti maba, phailI jahA~ kahIM hai // kArya-vibhAga avazya raha para vaha na amiTa ho pAva / nija nijake anurUpa sabhIkA, kAryabheda bana jAve // 53 // jAti bhale miTajAya, viSamatA me na jagata hai khAlI / sadA rahegI vaha jagameM, sahayoga bar3hAnevAlI // ruci Adika kA bheda rahe, vaha hai na kabhI dugvadAI / dugvadAI hai jAti-bheda se bichur3e bhAI bhAI // 54 // bheda rahegA aura jammarata hogI mabako mavakI / ina bhedoM se magara jAti kI, nAtedArI kaba kI ? bheda rahe vaipamya rahe vaha, jo sahayoga bar3hAve / para yaha mAnava-jAti na cithar3e cithar3e hone pAve // 15 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] kRSNa-gItA karma-bhedase jAti-bheda hai vaha kucha amiTa nahIM hai / bAz2ArU bAtoM sivAya phira, rahatA nahIM kahIM hai | deza jAti vaMzAdi bheda se nahIM jAti kA nAtA / pakSapAta madamoha Adi se manuja tuccha banajAtA // 56 // jAti-moha se nyAya aura anyAya bhUla jAtA hai / kArya-kSetra meM taba pada pada para pakSapAta AtA hai / prema, nyAya kA pakSa chor3a kara aMdhA bana jAtA hai / dvapI aura upekSaka banakara tANDava dikhalAtA hai // 57 // vIra chanda isIliye sthitiprajJa jAti kA moha sadA rakhatA hai dUra / sarva-jAti-samabhAva dikhAtA, bheda-bhAva kara cakanAcUra // rahatA hai niSpakSa nyAyarata vizva-prema kA pUrNAgAra / banatA hai nirlipta aura kartavyazIla vaha parama udAra // 58 // bana jA tU sthitiprajJa jagata kI jhUThI mAyA se mu~ha mor3a / mAnava mAnava eka jAti haiM jAtipA~ti ke jhagar3e chor3a // jo nyAyI hai vahIM kuTumbI usase hI tU nAtA jor3a / karale aba kartavya karma tU kula kuTumba kA bandhana tor3a // 59 / / (206) HAR JVA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTTA adhyAya [37 ajuna chaThA adhyAya ...1422. [rolA] mAdhava merA jAti-moha mara gayA Aja hai / mAnavatA kA Aja manohara sajA sAja hai / / aba na jAti kA pakSapAta mujhameM AvegA / vaMza-moha kula-moha dUra hI raha jAvegA // 1 // jo nyAyI hai aura jagata ko hai sukhadAI / premamUrti niSpakSa vahI hai merA bhAI / / janma bheda se bhedabhAva honA na cAhiye / sarva-jAti samabhAva kabhI khonA na cAhiye // 2 // kintu yahAM bhI mujhe ho rahA hai yaha saMzaya / naranArI kA bheda karegA samatA kA kSaya // naranArI kI prakRti aura AkRti vibhinna hai| isIliye sama-bhAva-sUtra ho rahA chinna hai // 3 // nara hai pauruSa-dhAma sudhI karmaTha balazAlI / dRr3hamana dRr3hatana niDara sAhasI guNagaNamAlI // . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] kRSNa-gItA nArIkA hai bhIru hRdaya, hai komala kAyA / hai vilAsinI aura sadA karatI haiM mAyA // 4 // ho donoM me prema, kintu ho mamatA kaise / samatA yadi A jAya raha phira mamatA kaise / / adhikAroM kA dvaMda kyoM na taba ho ghara gharameM / hA durlabha taba zAnti hamAre jIvana-bharameM / / 5 / / zrIkRSNa--arjuna tujhasa pakSapAta ho rahA yahAM hai / pakSapAta hai jahAM vahAM para nyAya kahAM hai / saba meM hai guNa dopa rahe nara athavA nArI / kisI eka meM hai na guNoM kA palar3A bhArI // 6 // nArI bhI dhImatI aura hai paurupavAlI / kara sakatI hai tabhI kuTumboM kI rakhavAlI / karmaThatA kI mUrti nahIM hotI yadi nArI / kaise jItA puruSa prANa bhI hote bhArI // 7 // yadi nArI kA hRdaya na hotA dRr3hatA kA ghara / rahatA kaise kula kuTumba kA patA yahAM para / aMdhar3ake patte samAna ur3ate rahate saba / dRr3ha nArIke binA kauna hotA kisakA kaba // 8 // komala tana hai kintu sahanazIlA asIma hai / kahalAtI hai bhIru abhaya lIlA asIma hai / hai vilAsinI kintu tyAgakI mUrti na kama hai| hai ekAMgI dRSTi isIse tujhako bhrama hai // 9 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThA adhyAya kaisA hai vaha kaSTa jise saha sake na nArI / kaisI vaha durdazA jahAM raha sake sahana-zIlatA kUTakUTa kara bharI jahAM hai / na nArI / kaha sakatA hai kauna na dRr3hatA bharI vahAM hai ||10|| [ 39 / -- tyAga-- vIratA -sahanazIlatA - tapa - caturAI brahmacarya - vAtsalya Adi guNagaNa sukhadAI | naranArI meM haiM samAna kucha bheda nahIM hai / vyakti-bheda se bheda jagata meM sabhI kahIM hai // 11 // jAtIM jo / pAtIM jo / haiM aisI nAriyA~ naroMse bar3ha guNagaNa pArAvAra adhika Adara haiM aise bhI puruSa nAriyoM se bar3ha jAte / guNa ke bhaMDAra adhika Adara jo pAte || 12 // nArImAtra na hIna nahIM naramAtra hIna haiM / donoM haiM svAdhIna paraspara yA adhIna haiM // eka zakti kI mUrtti eka hai ziva kI mUrati / donoM haiM bejor3a paraspara haiM patnI pati // 13 // pati svAmI, yaha artha pakar3a kara agara rahoge / to patnIkA artha svAminI kyoM na kahoge / hai adbhuta sambandha paraspara donoM svAmI | yA haiM donoM dAsa paraspara yA anugAmI // 14 // yadyapi kucha vaiSamya yahAM ho rahA jJAta hai kintu uccatA aura nIcatA kI na bAta hai | Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] kRSNa-gItA donoM hI nija nija vizeSatA liye hue haiM / donoM hI abalamba paraspara diye hue haiM // 15|| narakI jo truTi usa pUrNa karatI hai nArI / nArI narake liye imIse hai dukhahArI // jo nArI kI kamI use nara pUrita karatA / ima prakAra nara makala duHkha nArIke haratA // 16 // jaba haiM donoM jude jude taba nipaTa avare / jaba donoM anyonya-sahAyaka taba haiM pUre // mAnava ke do aMga samajhalo haiM naranArI / donoM hI nija nija vizeSatA meM haiM bhArI // 17 // mAmAjika suvidhArtha kArya kA bheda banAyA / ucca nIca kA bheda nahIM hai isameM AyA // koI gharameM rahe rahe koI ghara bAhara / apanA apanA kAma kareM milakara nArInara // 18 // kArya-bheda se jo svabhAva kA bheda dikhAtA / sAmAjika saMskAra Adi se jo AjAtA // lagatA hai vaha acala kintu paryApta capala hai| jahAM paristhiti bhinna vahAMpara adalabadala hai // 19 // komalatA bhIrutva astra-saMcAlana yA raNa / mAyA kA bAhulya Adi ke haiM jo kAraNa // va svAbhAvika nahIM, paristhiti se Ate haiN| jahAM paristhiti bhinna vahAMpara miTa jAte haiM // 20 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThA adhyAya [41 'ghara' nArIko diyA diyA jaba narako 'bAhara' taba donoM meM bhAva-bheda dikha par3A yahAM para / / bAhara kA saMgharSa nahIM nArIne pAyA / komalatA bhIrutva isIse usameM AyA // 21 // raNasajjAkA kArya nahIM hai gharake bhItara / isIliye hai zastrazUnya nArI jIvanabhara // phira bhI lar3atI vahAM jahAM hai avasara pAtI / dikhalAtI hai zaurya bijaliyA~ hai camakAtI // 22 // nara karatA jo kArya vahI nArI kara sakatI / / nara haratA jo vipada vahI nArI hara sakatI // guNa durguNa ke yogya sabhI haiM nara yA nArI / nara 'becArA' kabhI kabhI nArI 'becArI' // 23 // ghara bAhara kA bheda banA bhedoM kA kAraNa / dRra huA ImAna aura TUTA narakA praNa / artha-matra kA durupayoga kara baiThA nara jaba / nArI luTasI gaI nyUna adhikAra hue. taba // 24 // taba hI abalA banI bar3hI taba usakI mAyA / nirbalatA hai jahAM vahAM mAyAkI chAyA // nara yA nArI rahe jahAM nirbalatA hogI / hogA mAyAcAra vahIM para khalatA hogI // 25 // yadi nara gharameM rahe rahe yadi nArI bAhara / nara nArI sA bane bane nArI mAno nara // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] kRSNa-gItA kAmalAMga nara bana bane atimAyAcArI / bhIru satata lajjAlu paramukhAkAMkSAdhArI // 26 // arthamatra AjAya agara nArIke karameM / usakA zAsana cale nagara--bharameM ghara-gharameM // puruSoM ke guNa-dopa nAriyoM meM AjAveM / nArIke guNa dIpa naroM meM sthAna jamAveM // 2 // naranArIke doSa aura guNa amiTa nahIM jaba : hai naratva kA pakSapAta unmAda vyartha nava / / dAnA meM samabhAva samAdara sadA cAhiye / donoM samabala bana jagat kalyANa ke liye // 28 // pAryabheda bhI rahe hAni kI bAta nahIM hai / sabakI muvidhA jahAM nyAyakI bAta vahIM hai / jisameM jo ho yogya vahAM vaha hA adhikArI / para isakA yaha artha nahIM, ho ayAcArI // 29 // apanA apanA kAma sa~bhAleM mile rahe para / jude rahe vAditra magara ho milA huA svara // nIca U~ca kA bhedabhAva dharanA na cAhiye / samajhaute kA durupayoga karanA na cAhiye // 30 // 'nArI to hai bhogya' nahIM yaha samajho manameM / aura na gaNanA karo kabhI nArI kI dhanameM // nArI nara ke tulya bhojya yA bhojaka donoM / vizvaraMga ke haiM samartha ye yojaka donoM // 31 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTTA adhyAya nArI ko yadi puruSa-parigraha jAnA tumane / usako dAsI-tulya bhalakara mAnA tumane // to samajho aMdhera macAnA ThAnA tumane / mat ziva sundarakA na rUpa pahicAnA tumane // 32 // nArI ko dhanarUpa samajhanA ati anartha hai / yadi anartha yaha rahe mabhyatA Adi vyartha hai // i. anartha ke kuphala cagve hai tumane arjuna / tar3apa rahA hai hRdaya lagA hai jIvana meM ghuna // 3 // tuma logoM meM agara samajhadArI yaha AtI / nara nArI meM yadi samAnatA Ane pAtI / to anartha kI paramparA kaime digvalAtI / kyoM devI draupadI dAvapara rakkhI jAtI // 34 // duHzAsana nirlajja nIcatA karatA kaise / bhAbhIkI bhI lAja sabhAmeM haratA kaise // manuSyatva ko chor3a pApa-ghaTa bharatA kame // bhISma droNakA manuSyatva bhI maratA kaise // 35 // kyoM aMdhA dhRtarASTra hRdaya kA andhA hotA / putravadhU kA lAja luTAkara lajjA khotA // dharmarAja kA dharma lagAtA dhuMghaTa kaise / par3atA saba ke manuSyatva ghaTapara paTa kaise // 36 // kaisA yaha aMdhera are yaha kaisI chalanA / hai pazuoM ke tulya Aja AryoM meM lalanA // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] kRSNa-gItA yaha hai galanA kor3ha sabhyatA kA he galanA / mAnavako raha gayA Aja jIte jI jalanA // 37 // nArI ho sampatti dAva para rakkhI jAve / mAtA putrI bahina kyo na taba dhana kahalAMve / / phira to dhanaka tulya bane nara ina kA bhI pati / ho atipApAcAra mahAvyabhicAra adhogati // 38 // nara-nArI-samabhAva agara rakha sake na mAnatra / to mAnavatA dUra rahe hai mAnava dAnava // kyo phira naravA parokSa rahe paMDita-prajalpanA / ghara gharameM pratyakSa bane jaba naraka-kalpanA // 39 / / nara-nArI-vaiSamya vakSa he phalane AyA / usane kaisA Aja mahAbhArata macavAyA // garja rahA hai Aja pApa, pIr3ita ke sammukha / tar3apa rahA hai nyAya aura pApI pAtA surava // 40 // pApoM kA bhI pApa yahAM saMkalita huA hai| satyAsana bhI Aja yahAM para calita huA hai / nahIM samajha draupadI mAna hI galita huA hai / kintu Aja nArItva yahAM pada-dalita huA hai // 41 // dUra haTA aviveka pApake khaMDa khaMDa kara / yaha pracaMDa kodaMDa uThA atyAcAroM para // gUMja uThe brahmAMDa jage yaha jagata carAcara / naranArI samabhAva jagata meM phele ghara ghara // 42 // (248) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya [ 45 sAtavA~ adhyAya ajuna (rolA) mAdhava tumana sarva--jAti-samabhAva sigvAkara / naranArI ke yogya nyAyya sambandha digvAkara / / jAti -pA~ti kA bhUta bhagAyA mere sirasa / pakSapAta kI jar3a ukhAr3a dI tumane phirase // 1 // naranArga kA pakSapAta aba kyA AvegA / kula kuTumba kA moha yahAM kyoM digvlaaNvgaa| panapegA samabhAva banegA hRdaya virAgI / banakara maiM sthitiprajJa banUMnA maccA tyAgI // 2 // pakSapAta ko chor3a diyA hai maiMne mAdhava / nahIM rahA aba zeSa kisI se mujha moha lava / / lekina kahado pApa-puNya-samabhAtra karU~ kyA / samabhAvI bana kaho jagatakaM prANa hameM kyA // 3 // saba dharmo meM mukhya ahiMsA dharma batAyA / para hai hiMsA-kAMDa yahAM para sanmugva AyA / / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] kRSNa- gItA kaise hiMsA karUM ahiMsA kaise choDUM / baMdhana toDUM // 4 // kyoM hiMsA se vizva-prema kA samajhA maiM sthitiprajJa nahIM hai dvepI samabhAvI hai pakSapAta kA pUrNa vaha sAre kartavya karegA nirbhaya rakvegA samabhAva moha mamatA ko rAgI / tyAgI // hokara | dhokara ||5|| kyoM na rahegA / sahegA / para vaha kAryAkArya - vivekI kyoM hiMsA ke parama pApa kA tApa akartavya kartavya banAyegA vaha kaise | kAryAkArya viveka na pAyegA vaha kaise || 6 || yadyapi tuma ho bandhu, mujhe itanA samajhAte / para saMzaya kallola eka para eka dikhAte || ye saMzaya kallola zAnta tuma hI kara sakate | sArI vipadA manovedanA tuma hara sakate ||7|| bolo pyAre bandhu mar3hase phira bhI bolo / mujha andheke jJAna-na-na karuNAkara kholo / rahUM ahiMsaka chU na sake hiMsA kI chAyA / kara jAUM kartavya mohakI lage na mAyA ||8|| ( harigItikA ) zrIkRSNaarjuna tujhe saMzaya huA isakA na mujhako kheda hai || RSi muni samAjAte yahAM milatA na isakA bheda hai // hiMsA ahiMsA hai kahAM, tujhako abhI ajJAta hai / 'hotI ahiMsA kisa jagaha hiMsA, kaThina yaha bAta hai // 9 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya [ 47 hai prANiyoM kA nAza hiMsA koSa kA yaha artha hai / para kArya ke suvicAra meM yaha artha hotA vyartha hai / hiMmA ahiMsA ko samajhale mUlase aba tU yahAM taba samajhameM AjAyagA hiMsA ahiMsA hai kahA~ // 10 // pahile samajhale 'pApa hiMsA hai' kahA yaha kisaliye / hiMsA batAyA dharma kyoM ye bheda kyoM kisane kiye // uttara yahI hai zAnti hotI hai ahiMsA se sadA / adhikAra kA rakSaNa tathA kalyANa hotA sarvadA // 15 // dukhamUla hiMsA hai, ahiMsA zAnti - sukhakA mUla hai | yaha niyama hai saccA magara dikhatA kabhI pratikUla hai / dugkha- dAsatA - kAraNa ahiMsA dekhate haiM hama kabhI / hiMsA bhayaMkara bhI duHkhoM kA bojha karatI kama kabhI // 12 // anyAya ho phira bhI ahiMsA ko liye baiThe raho / to pApa kA tAMDava macegA zAMti kyoM hogI kahI / ekAnta hiMsA yA ahiMsA kA na karanA cAhiye / sannIti-rakSaNa ke liye bhUbhAra haranA cAhiye || 13 || anyAyiyoM ko daMDa yadi mAnava nahIM de pAyagA / to nyAya kI vaha durdazA hogI ki saba luTa jAyagA // hogI ahiMsA mRtyusama kalyANa ke pratikUla hI / phira dharma kyoM hogA ahiMsA yadi bane. sukhazUla hI ||14|| yadi alpa hiMsA se adhika hiMsA Tale sukha zAnti ho / to 'alpa hiMsA hai ahiMsA' kyoM yahAM para bhrAnti ho // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] kRSNa-gItA mugva zAnti kA jo mUla hai vaha hI ahimA dharma hai / hA vaha ahimA mpa hiMsArUpa yA satkarma hai // 15 // svAbhAvikI hiMmA hai paJcavidha hiMsA prathama 'svAbhAvikI yaha nAma hai | jo hai na hiMsAmapiNI jo prakRtikA pariNAma hai // anivArya hai, usake liye koI irAdA hai nahIM / vaha svAma uvAmAdi meM hotI madA hai bhava kh| // 16 // jIvana maraNa kA kAya prAkRta rAnime jo cala rahA / mvAbhAvikI hiMmA avazyambhAvi phala umakA kahA // hai prANivadha hotA yahAM hAtA nahIM para pApa hai / isama kimI kA dopa kyA yaha prakRtikA anutApa hai // 17 // AtmarakSiNI hiMsA anyAya anyAcAra apane para agara koI kare / bana AtatAyI manuja yA pazu prANa bhI apana hare / no AtmarakSaNa ke liye saMhAra yadi anivArya hai| to hai na hiMsA prANivadha meM prANivadha bhI kArya hai // 18 // aucitya kI sImA rahe, isameM nahIM phira doSa hai / jo AtmarakSaka hai, rahe hiMsaka, magara nirdoSa hai / / dopI vahI jisane prathama anyAya se samatA harI / nijarakSiNI hai yaha ahiMsArUpa hiMsA dUsarI // 19 // pararakSiNI hiMmA saMsAra kA jo zatrusA hai nItikA nAzaka tathA / nirdoSa logoM ke liye detA madA navanava vyathA // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya jo dezako yA kula kuTumbI mitra dala ko trAsa de / nirdoSa kA saMhAra kara jo narakakA AbhAsa de // 20 // saMhAramaya jisakI prakRti, jo zAntikA maMjana kare / ho raudra, jana-saMhAra meM jo hRdaya kA raMjana kare // jo bhAra hai saMsAra kA hai srota atyAcAra kA / jo AtatAyI vizvakA vaha pAtra hai saMhArakA // 21 // nija deza-rakSaNa ke liye yadi yuddha bhI karane par3e / yadi AkramaNakArI daloM ke prANa bhI harane par3e // adhikAra rakSaNa ke liye yadi zatru vadha anivArya hai / to hai nahIM hiMsA yahAM kartavyakA hI kArya hai | 22 // yadi pApiyoM ke pApa se apanI na koI hAni ho / para dUsaroM kI hAni ho banatA jagata dukhagvAni ho / isake liye hiMsA huI vaha jAna le karuNAbharI / 'pararakSiNI' yaha hai ahiMsArUpa hiMsA nImarI // 23 // ArambhajA - hiMmA 'AraMbhajA ' hiMsA yathA sambhava na hiMsAgAra hai / gRhakArya meM udyoga meM jo vRtti kA AdhAra hai / kRSikArya meM hiMmA yahI jisameM na koI doSa hai / jo anna dekara mAMsa bhakSaNa rokatI, yaha topa hai ||24|| ArambhajA hiMsA kahI anivArya jIvana ke liye / isase na hiMsArUpa hai yaha prANa haiM isane diye // Arambha yadi ye banda hoM mAnava vRthA mara jAyagA | phira sAdhutA hogI kahA~ basa pApa hI bhara jAyagA ||25|| [ 49 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] kRSNa-gItA anivArya jo Arambha ho umako mamajha mata pApa tU / vaha dUsarA karade kare yA kArya apaneApa tu // hai kArya donA ekase antara samajhanA vyartha hai / nirdoSa banane ke liye Alasya eka anartha hai // 26 // udyoga sAre eka hI nara hai na kara sakatA kabhI / jitanA bana jo kAma jaba utanA kare hama saba tabhI // jo bana sake vaha jaga kare jo bana sake vaha hama kareM / hAM, bana sake ji.nI vahA~ taka prANi-hisA kama kare // 2 // Arambha yA udyoga chor3A yaha ahimA hai nahIM / hotA jahAM para bhoga hai tajanya hiMsA bhI vahIM // ArambhakA hai tyAga aparigraha banAne ke liye / mitabhogatA hai vizva kI sevA bajAne ke liye // 28 // hA~, jo anAvazyaka rahe udyoga vaha karanA nahIM / yA prANivava ko lakSya karake pApa-ghaTa bharanA nahI / jitanA bane utanA ahiMsA ke liye hI yatna ho / hiMsA ahiMsA ke liye karake manuja nararatna hA // 29 // saMkalpajA himA saMkalpajA hai pA~cavIM hiMsA yahI hai duvakarI / nirdoSa kA vadha hai jahAM hiMsA vahIM hai aghabharI // duHsvArthavaza aparAdha-hInoM ko agara kucha dukha diyA / saMkalpa jA hiMsA huI jisane jagata dukhamaya kiyA // 30 // milatA agara hai anna to hai mAMsa-bhakSaNa meM yahI / ho yajJake bhI nAmapara pazu-vadha, yahI hiMsA kahI / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya [51 nirdoSa pazuke raktakI nadiyA~ bahAnA kisaliye / / jaba anna Izvarane diyA taba mAMsa khAnA kisaliye // 31 // saMkalpajA hiMsA kisI ko bhI na karanA caahiye| 'satveSu maitrI' kA hRdayameM bhAva dharanA cAhiye / anivArya hiMsA ho kabhI to nyUna se bhI nyUna ho / yaha pApa kA bhI pApa hai nAhaka kisIkA khUna ho // 32 // hai paMcavidha hiMsA magara saMkalpajA hI tyAjya hai / saMkalpanA hiMsA jagata meM pApakA sAmrAjya hai / avaziSTa hiMsAe~ ahiMsA--tulya yA kSatavya hai / yoM bAhya hiMsA ke viSaya meM ye vividha mantavya haiM // 33 // hiMsA kahI hai paMcavidha SaDvidha ahiMsA kI kathA / hotI ahiMsA bhI kabhI hiMsA-janaka, detI vyathA / hiMsA ahiMmA hai nahIM nirNIta bAhyAcAra se / nirNIta hogI bhAvanA phala Adi nAnA dvAra se // 34 // baMdhutvajA ahiMsA bandhutvajA pahilI ahiMsA prema kI jo mUrti hai / niHsvArtha hai para prANiyoM ke svArtha kI paripUrti hai / jisase hRdaya kI vRtti ho bandhutvamaya karuNAvatI / hai vizva-premamayI vahI saccI ahiMsA bhagavatI // 35 // ___ azaktikA-ahiMsA hiMsA hRdaya meM hai bharI para zakti karane kI nahIM / dila jala rahA para yogyatA hai jalana haranekI nahIM // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] kRSNa-gItA yadyapi ahiMsA-rUpiNI hai para nitAnta azaktikA / isase na mila sakatA kabhI paricaya ahiMsA-bhaktikA // 36 // nirapekSiNI-ahiMsA samparka meM Ate nahIM saMsArake prANI sabhI / rahatI upekSA ho isIse ho nahIM hiMsA kabhI // samajho nirarthaka hai ahiMsA hai na saMyamarUpiNI / hai prema kI sadbhAvanA se zUnya vaha nirapekSiNI // 37 // kApaTikI-ahiMsA hotI ahiMsA ghora hiMsA--rUpa kApaTikI yahAM / bAhara ahiMsA hai magara bhItara bharI hiMsA jahAM // 'mara jAya' isa durbhAva se hotA jahAM rakSaNa nahIM / banate bahAna sakar3oM chalapUrNa kApaTikI vahIM // 38 // svArthajA--ahiMsA yaha svArthajA bhI hai ahiMsA svArtha jisakA mUla hai / para-prANa-rakSaNa bhI jahAM para svArtha ke anukUla hai / / jaga pAlatU pazu Adi kI karatA isIse hai dayA / kaise calegA kAma yadi dhanarUpa yaha pazu mara gayA // 39 // mohajA--ahiMsA hotI ahiMsA mohajA bhI jo ki hai svAbhAvikI / gharaghara bharI rahatI yahI jisa para sabhI duniyA bikii| hai manajakI to bAta kyA pazupakSiyoM meM bhI rahI / santAna-vatsalatA isI kI mati hai anupama kahI // 40 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya [53 mitratva meM bhrAtRtva meM dAmpatya meM bhI yaha rahe / nAte yahAM jitane bane sabameM yahI dhArA baha // jitanA rahe aviveka utanI hI rahe dugyakAriNI / yaha mohajA vyApaka ahiMsA hai viveka-niriNI // 4 // mana meM rahA aviveka phira isake agara pAle par3e / kartavya se cUke gire patha meM na raha pAye khar3e / / jo hai vivekI moha jA ke pAza meM na samAyagA / kartavya meM tatpara rahegA karmayoga batAyagA // 42 // sacamuca ahiMsA hI kasauTI hai sakala satkarma kI / rahatI ahiMsA hai jahAM sattA vahIM hai dharma kI / para bAhirI hiMsA ahiMsA se na nirNaya kara kabhI / hotI ahiMsA bAhya-himA-rUpa bhI mata Dara kabhI // 43 // kalyANa jisa meM vizvakA ho aura ho niHsvArthatA / phira ho ahiMsA yA ki hiMsA pApakA na vahAM patA // hai mohanA terI ahiMsA mUla meM na vika hai / vaha hai nahIM saccI ahiMsA mohakA atireka hai // 44 // tU chor3a yaha jar3atA tathA yaha moha mAyA chor3a de| bana jA vivekI rUr3hi kA jaMjAla mAga tor3a de / nirNaya sabhI sApekSa haiM anyAya harane ke liya / aba ta uThA gAMDIva yaha kartavya karane ke liye // 45 // [293) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] kRSNa-gItA AThavA~ adhyAya . :-.".C-- - arjuna- (harigItikA) kartavya maiM kaise karUM jaba bar3ha rahA jaMjAla hai / jyo jyoM sikhAta ho mujhe tyoM tyo bigar3atA hAla hai|| hiMsA ahiMsA me agara vyatikara yahAM ho jAyagA / mAdhava, kaho saMsAra meM taba satya kyA rahapAyagA // 1 // hiMsA ahiMsA bhI agara sApekSa haiM taba dharma kyA / nizrita batA do bAta mujhako sanyamaya hai karma kyA // hiMsA ahiMsA ho, ahiMsA hI agara hiMsA yahAM / sApekSa jaba hogI ahiMsA satya taba hogA kahAM // 2 // hai satya hI nirNaya-nikaSa kartavya kI yA dharma kI / jo satyase nizcita na ho phira kyA kathA usa karmakI / / sApekSatA kA ho jahAM cAJcalya nirNaya kyA vahAM / nirNaya nahIM to satyakI a bhA dikhA sakatI kahAM // 3 // hai satya nizcita ekasA hAtA na DAvA~Dola hai| hotA na DAvA~DAla jo jaga ma usIkA mola hai // hiMsA rahe hiMsA ahiMsA bhI ahiMsA saba kahIM / nirapekSa nizcaya ho jahAM basa satya bhI hotA vahIM // 4 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya [55 zrIkRSNa-- gIta 18 karake vicAra tane sacakA patA na pAyA / hotI jahAM ahiMsA saca bhI vahIM samAyA // kr....||5|| kalyANarUpa hI haiM saba dharma karma jagake / kalyANa kA virodhI hai satyakI na chAyA / krke....||6|| kalyANa-kAraNoM me sApekSatA bharI jaba / / taba kyoM na dharma bhI hA sApekSa rUA gAyA / karaka.....||7|| sApekSa hai ahiMsA sApekSa satya bhI hai / sApekSa saba jagata hai nirapekSa bhrama btaayaa|| krk....||8|| mata mAna tathyako hI sarvatra sararUpI / hotA asatya bhI vaha sugvakara ma jo kahAyA / karake... // 2 // 'samajhA atathya ko kyoM 'haradama amatyarUpI / hotA atathya bhI saca kalyANakara banAyA / krke....||10|| kalyANa kI apekSA nirNaya sabhI kareMge / nirapekSa vyartha hI hai vaha hai asatya mAyA // krk....||11|| dohA jisa prakAra sApekSa hai parama ahiMsA dharma / usa prakAra he satya bhI samajha dharma kA marma // 12 // tathya satya meM bheda hai satya kare kalyANa / tathya batAtA vastu hai ho ki na ho jana-trANa // 13 // agara vizvahita ho nahIM to apathya hai tathya / vizva-hitakara ho agara to atathya bhI pathya // 14 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA manya raha mApekSa yoM to kyA isase hAni / jaba nizcita mApakSatA hotI hai sukha-khAni // 15 // saMzaya vahAM na raha make hRdaya na DAvA~Dola / jahAM rahe mApakSatA nizcita aura alola // 16 // 'amuka apekSA me amuka dukhakara yA sukha-khAni ' me nizcaya me madA hotI saMzaya-hAni // 17 // nizcaya honA cAhiye ho kartavya prakAza / kabhI apekSAme nahI hotA nizcaya-nAza // 18 // yadi vivaka ho to madA nizcita hotA kArya / yadi viveka maname na ho to bhrana hai anivArya // 19 // rakha viveka manameM sadA samajha ahiMmA satya / hai viveka ke rAjya meM atidurlabha dogatya // 20 // satyAmatya-svarUpa hai tathya aneka prakAra / sadamarUpa usI taraha hai atathya-parivAra // 21 // (lalitapada) tathya cAravidha kahA, prathama vizvAsa-pravardhaka bhAI / zodhaka pApottejaka niMdaka inameM do sukhadAI / / pahile satya-svarUpa aura aMtima do mithyA vANI / jIvana kI lahalahI latApara donoM tIkSNa kRpANI // 22 // vizvAsa-vardhaka tathya jo ho jitanA jJAta use utanA hI jJAta batAnA / vyartha kalpanAoM se jhUThI bAteM nahIM sunAnA / / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya svArtha rahe yA jAya tathya kA nAza na hone pAve / mukha se nikalA vacana citra antastala kA batalAva // 23 // mana tana vANI meM na vividhatA hA na jarA bhI maayaa| ho atathya kA laza nahIM yaha parama--satya batalAyA / prathama bheda vizvAsa-pravardhaka jima para jaga calatA hai| hai vizvAsa-pitA atinizcala jo na kabhI DhalatA hai // 24 // zodhaka tathya pramabhAva se zuddha citta se para ke doSa digvAnA / 'ho sudhAra isakA' aise hI bhAva hRdaya meM lAnA / vANI komala yA kaThora hA para na kaThina mana hAve / rahe pUrNa vAtsalya, hitaiSI bana, sArA mala dhotre // 25 // pyAre janakA yA samAja kA yo maMzodhana karanA / para manameM abhimAna na lAnA bhAna na para kA haranA / vinayI hAkara dRr3hahRdayI jo parako supatha batAnA / usakA tathya madhura yA kaTu maba zodhaka nathya kahAtA // 26 // pApottejaka tathya ghaTanA tathya-pUrNa ho lekina durAcAra phailAva / dikhalAtI ho pApa-vijaya duSpatha meM mana lalacAve / jaise dyata Adi pApoM se banA amuka dhanavAlA / to yaha tathya asatya rUpa hai par3A pApa se pAlA // 27 // vartamAnameM ye ghaTanAe~ tathya rUpa pAtI haiM / para traikAlika parama tathya kI vAdhaka bana jAtI haiM / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] kRSNa-gItA inako satya samajha kara mAnava banatA svArthI kAmI / pApottejaka tathya isIse hai asatya-anugAmI // 28 // niMdaka tathya bAta ThIka hai kintu hamArA Azaya ho para-niMdA / apanI zekhI mAra dUsaroM ko karanA zaramiMdA / gAlI Adi kaTuka vacanoM ke bhItara prema na hove / ho na sudhAra bhAvanA saccI, samatA sImA khove // 29 // avivekI ati krodhI mAnI svArthI banakara bakanA / vANI kI saMyamatA khokara nAnA taraha thirakanA / / kitanA bhI ho tathya kintu vaha hai jagako dukhkaarii| niMdaka tathya isase kahalAtA asatya-sahacArI // 30 // ho vaijJAnika khoja yA ki saMzodhana bAta alaga hai| priya apriya ho zuddha jJAna se bar3hatA sArA jaga hai / Aja nahIM to kala sutathyakA phala acchA dikhlaataa| isIliye vijJAna tathya ke patha meM bar3hatA jAtA // 31 // vaijJAnika-vicAraNAe~ jo tathya hameM batalAveM / usase satya-paMtha nirmita kara usa para jagata calAveM / para naya patha meM tathya nAma se vastu na bAdhA DAle / tathya satya kA anucara hokara jagakA zreya sa~bhAle // 32 // atathya ke chaH meda-(dohA) hai atathya SaDvidha kahA antima cAroM satya / donoM prathama asatya haiM hai jina meM daurgatya // 33 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya [59 vaMcaka niMdaka yugala yaha hai asatya bhaMDAra / para-pIr3aka jhUThe vacana donoM dukhada apAra // 34 // puNyottejaka stra para kA rakSaka aura vinoda / haiM atathyamaya kintu ye rahe satyakI goda // 35 // vaMcaka atathya jahA~ vaMcanA jagata kI nita jhUThA vyavahAra / vizvAmoM kA ghAta ho phailA mAyAcAra // 36 // svArtha kareM tAMDava jahA~ Thagakara para kI hAni / hai atathya vaMcaka vahAM parama pApa kI gvAni // 37 // niMdaka atathya tiraskAra kA bhAva ho rahe krodha abhimAna / hai atathya niMdaka jahAM gAlI Adi pradAna // 38 // puNyottejaka atathya nIti sikhAve jagata ko aise kathA-prasaMga / tathyahIna bhI hA magara kahe satya ke aMga // 39 // isI taraha bhavRtta yA svarga-naraka kI bAta / tathyahIna ho para nahIM kare satya kA ghAta // 40 // vahIM satyakA ghAta hai jahAM nIti kA ghAta / nIti aura samabhAva kI vardhaka saccI bAta // 41 // satpatha meM jo dRr3ha kare dUra kare daurgatya / tathyahIna ho para kahA puNyottejaka satya // 42 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ) kRSNa-gItA kintu kara vizgama yA zraddhA kA jo cUra / buddhi-amaMgata bAta kaha rahe sarvadA dUra // 43 // puNyAttejaka manya meM jitanA hogA tathya / utanA hI hogA adhika vaha jIvana ko pathya // 44 // puNyottejaka satya jo kahalAtA hai Aja | kala asatya hotA vahI vikasita agara samAja // 45 // isIliye ima matya meM jAgrata raha viveka / kisI namha hone na de atathya kA anika // 46 / / svarakSaka atathya apane para karatA agara koI anyAcAra / DAkU lampaTa Adi yadi dete kaSTa apAra // 47 // yA ki yuddha meM vaMcanA karatA ho aripakSa / to tathya bhI kSamya hai nijarakSaNa meM dakSa // 18 // kiMtu vipakSI se adhika ho apanA aparAdha / phira atathya vyavahAra ho to he pApa agAdha // 49 // nija-rakSaNa ke nAma meM anucita kathA-prasaMga / kabhI kSamya hoMge nahIM ve asanya kaM aMga // 50 // apane nyAyya rahasya ko yadi rakhanA ho gupta / to atathya vyavahAra se satya na hotA lupta // 51 // para--rakSaka atathya nija-rakSaka kI taraha hai para-rakSaka kA rUpa / nAti sadA sugvarUpa hai hai anIti dukharUpa // 52 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA adhyAya jaga para atyAcAra ho unako karane naSTa / ho atathya vyavahAra vaha hai na satya se bhraSTa // 53 // vinodI atathya vaMcakatA mana meM na ho aura na IppIbhAva / prema bhakti vAtsalya ho ho na svArtha kA dAva // 54 // prema prakaTa ho aura ho, prApta sabhI ko mAda / nA atathya bhI satya hai jahAM vizuddha vinoda // 55 // [lalita pada ] satyAsatya atathya-tathyakA bheda samajha le bhAI / pUrNa matya ajJaya, jJeya meM vividha apekSA AI / jahAM ahiMsA vahIM satya bhI AnA madana banAtA / jahAM satya prabhu ho virAjatA vahI ahiMmA mAtA // 56 // jahAM nyAya kI rakSA hotI vahIM manya AtA hai| jahAM manya hai vahIM ahiMmA ko manuSya pAtA hai / ye dono hI dharma-mAra hai hai ghaTa ghaTa ke vAsI / unheM samajha, kartavya-paMthameM bar3ha cala chor3a udAsI // 5 // (350) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] arjuna kRSNa- gItA nakmA~ adhyAya 1 dohA mAdhava kyA sApekSa hai yaha mAga jaMjAla " dhruva hai mI adhruva yahAM vikaTa kATa kI cAla // 1 // gIta 19 jagakI kaisI ajaba kahAnI | saba cacala hai para isakI caMcalatA kisane jAnI // 2 // caMcala anala anila bhI cacala cacala hai yala pAnI / ravi ANi tArAgaNa bhI caMcala satra me khIcAtAnI || jagakI kaisI ajaba kahAnI ||3|| nivala sabala nirdhana cacala hai cacala rAjA rAnI | vaibhava kI thiratA to jaga me kauDI mola bikAnI || jagakI kaisI ajaba kahAnI ||4|| khAlI Ate khAlI jAte kRpaNa dhanezvara dAnI | phira bhI khIcAtAnI duniyA kaisI hai dIvAnI // jagakI kaisI ajaba kahAnI ||5|| milI acaMcala vastu na koI kaNa kaNa duniyA chAnI / phira bhI yaha dhokhe kI TaDDI kisa kimane pahicAnI || jagakI kaisI az2aba kahAnI ||6|| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA~ adhyAya [ 63 rolA mujhako hai svIkAra jagata caMcala hai sArA / AnA jAtA bahe yathA saritA kI dhArA // lekina dhArA kA na agara ho aTala kinArA / to dhArA kyA bahe bahe jala mArA mArA ||7|| maha sakatA hU~ agara jagata caMcala hai sAga / kintu aTala hA dharma dizA-sUcaka dhruvatArA / manya ahisA rUpa dharma bhI yadi caMcala hai / aparigraha gIlAdi dharma meM phira kyA vala hai // 8 // yadi ye jagadAdhAra dharma bhI aTala na hoMge / taba saba jagameM puNyapApa bhI maphala na hoMge / corii| yA vyabhicAra karegA mAnava jaba jaba / kaha degA 'mApakSa dharma yaha pApa na ' taba taba // 9 // taba pApI ko bhIti gapa kI raha na sakegI / bar3ha jAvegA pApa trilokI saha na sakegI // cAroM ko mApakSa kahoge mAdhava kase / vyabhicArI kA chA mahAge mAdhava kaima // 10 // taba mana--cAha pApa jagata meM ramya baneMge / duryodhana ke duSTa--carita bhI kSamya baneMge / duHzAsana nirdoSa banegA garja garja kara / puNya dabegA aura pApa garjegA ghara ghara // 11 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 / kRSNa-gItA puNya pApa kA bheda dikhAo mArga sujhAo / kartavyAkartavya kasauTI kara dikhalAo // satya ahiMsA rahe raheM saba dharma acaMcala / niHsaMzaya ho dharma nyAya kA bala hI ho bala | // 12 // zrIkRSNa-- gIta 20 yaha mAha kahAM se AyA / sAfa mAfa bAteM thIM merI tUne jAla banAyA / yaha moha kahAM se AyA // 13 // satya ahisA brahma acaMcala caMcala usakI chAyA / brahma agamya agocara bhAI gocara usakI mAyA / yaha moha kahAM se AyA // 14 // usI brahma kI chAyA se hI dharma vividha vana AyA / isIliye sApekSa rUpa meM vividha dharma batalAyA / / yaha moha kahAM se AyA // 15 // hotA jo sApekSa, nahIM vaha saMzaya rUpa-kahAyA / samajha, agamya brahmane apanA gamyarUpa dikhalAyA / yaha moha kahAM se AyA // 16 // [ lalitapada] jaba haiM satya ahiMsA nizcala sakala dharma nizcala haiM / zIla acaurya asaMgraha Adika ina donoM ke dala haiM / hiMsA aura asatya binA corIkA pApa na hotA / ina dono ke binA jagata meM koI tApa na hotA // 17 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA~ adhyAya caurya kArya meM paradhana--rUpI prANa hare jAte haiN| binA asatya vacana ke bole cora na bana pAte haiM / isIliye hai cauryakArya hiMsA asatya kI chAyA / tabhI ise hiMsA asatyake antargata batalAyA // 18 // jisane jhUTha bolanA chor3A usane corI chodd'ii| hiMsA chor3a calA jo koI chor3I yaha siraphor3I // maname dayA basI corIne riztedArI tor3I / kaise rahe nigor3I jaba he satya ahiMsA jor3I // 19 // dohA yoM acaurya vrata hai kahA satya-ahiMsA-aMza / hai acaurya ke bhraMza meM satya-ahiMsA-bhraMza // 20 // tyoM aparigraha bhI kahA satya-ahiMsA-aMza / jahAM parigraha hai vahAM satya-ahiMsA-bhraMza // 21 // sAmAjika sampatti ke hisse ke anusAra / agara milI sampatti to huA na pApAcAra // 22 // jo janasevA ke liye hA upakaraNa--kalApa / usakA yadi saMgraha kiyA to na parigraha pApa // 23 // para mAlika bananA nahIM mAlika sakala samAja / tU sevaka hI hai sadA bhale milA ho tAja // 24 // jo sevakatA bhUla kara jor3e bahuvidha artha / karatA vividha anartha vaha usakA jIvana vyartha // 25 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] kRSNa - gItA dhana--saMgraha kara mata kabhI kara pradAna yA bhoga / kintu bhoga sImita raheM base na tana meM roga // 26 // sevA dekara kara sadA sevA kA AdAna | dhana lekara saMgraha kiyA banI pApakI khAna ||27|| athavA badalA chor3akara le akSaya bhaMDAra | yaza anaMta mila jAyagA hogA puNya apAra // 28 // dhana vitaraNa ke dhyeya meM saMgraha hai parihArya | phira bhI jo saMgraha kiyA to asatya anivArya // 29 // jitanA hI saMgraha huA utanI para kI hAni / kahA parigraha isaliye hiMsAmaya dukha -- khAni // 30 // eka taraha kA caurya hai naranArI-vyabhicAra / hiMsA aura asatyamaya hai vaha agaNita phaile haiM saMsAra meM hiMsA aura asatya hI haiM saba ke pApAcAra // 31 // pApAcAra | AdhAra ||32|| sabake nirNaya ke liye saccA zAstra viveka / madhyama patha para cala sadA ho na kahIM atireka // 33 // kevala bAhyAcAra meM, hai na puNya yA pApa / puNya pApa manameM basA dikhatA apane vaibhava meM bhI yoga hai yadi na nIraja nIraja nIra meM kareM nIra kA lAkhoMkI sampatti ho phira Apa ||34|| tana to mandira meM rahe mana andha- anurAga / tyAga ||35|| bhI rahe na moha | mandara kI khoha ||36|| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navavA~ adhyAya [67 ho vibhUti maya sadana tana, tanapara ho na-vibhUti / mana para car3hI vibhUti ho to hai yoga--prasUti // 37 // rAkha ramAI kyA huA manapara car3hI na rAkha / tana para rahA na eka para manapara sau sau lAkha // 38 // deha digaMbara ho gaI manapara manabhara sUta / bunakara bana baiThA vahAM moha pApa kA dUta // 39 // mAlA lekara hAtha meM vana vana chAnI dhUla / para mana bhavanoM meM rahA mAlA ke maNi bhUla // 40 // tanakA to Asana jamA mana ke kaTe na pA~kha / bagulA to dhyAnI banA para machalI para A~gkha // 41 // rahe parigraha yA rahe corI yA vyabhicAra / bAhara hI ko dekhakara mata nikAla kucha sAra // 42 // ghara chor3A vanavana phirA kara ghinAvanI deha / mRganayanI manameM magara mana manoja kA geha // 43 // palaka mIca karane calA mUr3ha yoga kI pUrti / capalAmI camakI magara mRganayanI kI mUrti // 44 // tama meM bhI chipachipa dikhe mana-mohinI zarIra / mAnoM damake dAminI andhakAra ko cIra // 45 // bahuta tapasyAe~ huI kasakara ba~dhA la~goTa | saha na sakA para eka bhI makara-dhvaja kI coTa // 46 // jaba taka mana vaza meM nahIM tabataka kaisA tyAga / bhItara hI bhItara jale vikaTa abA kI Aga // 47 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68) kRSNa-gItA mana yadi kA meM ho gayA to ghara meM bhI yoga / mana yadi nacanA hI rahA to vanameM bhI bhoga // 48|| nArI use na kAminI jisa kA hRdaya pavitra / jIvana naukA ke liye hai sahayogI mitra // 49|| vahAM viSamatA hai jahAM prati--kriyA hai pArtha / yogI ke samarUpa haiM cAroM hI puruSArtha / 50 // bhoga yoga ko samajha tU karale bhItara dRSTi / chalanAmaya karadI yahAM mAnava ne saba sRSTi // 51 // coroM kI to kyA kathA sAhukAra bhI cora / 'muMha meM rAma churI bagala' chalanA cAroM ora // 52 // kyA hiMsA karuNA yahAM kyA sadasadyavahAra / kyA corI ImAna kyA zIla aura vyabhicAra // 53 // kauna parigraha meM pha~sA kauna yahAM nigraMtha / antardRSTi binA yahAM ulajhe sAre paMtha // 54 // saba kucha hai sApekSa para rakha viveka kA sAtha / saMzaya saba ur3a jAyagA nizcaya tere hAtha // 55|| harigItikA kartavya nirNaya meM vivekI bana kupaMzaya chor3a de / bAhara tathA bhItara nirakha chalajAla sArA tor3a de // kartavya-patha Age par3A, bar3ha, moha kA mu~ha mor3a de / jo bhara rahA cirakAla se vaha pApa kA ghaTa phor3a de||56|| ho to 2: Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya adhyAya dasavA~ arjuna gIta 21 tumhArA adbhuta antarjJAna / jagata hai dekha dekha hairAna // cakra sudarzana chor3A tumane Aye khAlI hAtha / jJAna cakrase banA diyA para mujhako nirbhaya nAtha // kiyA kAyaratA kA avasAna / tumhArA adbhuta antarjJAna // 1 // matyAsatya ahiMsA hiMsA ke batalAye bheda / aisA rasa de diyA nicor3e mAnoM sAre veda // banAyA dharma viveka-pradhAna / tumhArA adbhuta antarjJAna // 2 // ulajhI se ulajhI bhI sulajhI karado karuNAgAra / jIvana naiyA tumhI khivaiyA pakar3a calo patavAra // pAra pahu~cAdo jIvana yAna / tumhArA adbhuta antarjJAna // 3 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] saMzaya yadyapi mara gayA to bhI ho pAyA nahIM namajhI hai sApekSatA satya ahiMsA brahma kRSNa- gItA dohA zrIkRSNa - zraddhA huI jijJAsA samajhA hai samajhA hai haiM haiM ye kA ananta | anta // 4 // eka dUsare meM jahAM ho kaMsa nirNaya vahAM parama unake nirNaya ke liye tumane kahA viveka / para viveka kaise karUM ho na kahIM atireka || 6 || dIkhe mujhe virodha / satya kI zodha // 7 // bane vivekAdhAra / kaho nikapa vaha kauna hai jisako pAkara maiM karUM saMzaya- sAgara - pAra ||8|| AcAra | jagadAdhAra ||5|| hote jitane kArya hai ve saba sukha ke artha | jisame mila sakatA na mukha, kahalAtA vaha vyartha ||19|| karatA hai saMsAra yaha nizidina sukha kI khoja / hotA hai sukhake mile vikasita badana saroja // 10 // dhana vidyA saundarya bala nAma aura adhikAra | kula kuTumba sukha ke liye DhUMr3ha rahA saMsAra // 11 // cana nahIM hai caina bina jyoM hI huA prabhAta / tyoM hI bhauMrA sA bhrameM jaba taka huI na rAta // 12 // jaga cAhe sukhake liye maz2A aura usI ArAma ko jaga kA bane mauz2a ArAma | gulAma // 13 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya [ 71 sukha kI AzA meM cale Ter3hI Ter3hI gaila | parAdhIna ghUmA kare jyoM kolhU kA baila | // 14 // ghara kuTumba ko chor3akara cala jaMgala kI rAha / tyAgI bananA hai jagata hai basa sugva kI cAha // 15 / / isIliye dhana dharma haiM isIliye he svarga / imIliya hI kAma hai isIliye apavarga // 16 // hai sugkha pAneke liya devoM kA guNagAna / isIliye japa tapa banA isIliye bhagavAna // 17 // Ate haiM sukhake liye tIrthakara avatAra / duniyA kA uddhAra kara karata nija uddhAra // 18 // jaga sukhapAve yA nahIM kintu vahIM hai dhyeya / aprameya saMsAra meM mugva-patha parama pramaya // 19 // sukha-patha kA pratyakSa kara kahalAta sarvajJa / sukha-patha yadi jAnA nahIM to paMDita bhI ajJa // 20 // kahane kA yaha sAra hai sukha jIvana kA sAra / tAra tAra meM rama rahI sukha kI cAha apAra // 21 // jisase jagako sukha mile vahI kahA hai dharma / jo sukhakara dukhahara tathA vahI dharma kA marma // 22 // parama nikaSa kartavya kI sukha-vardhana hai eka / sukhavardhana kara vizva kA rakhakara pUrNa viveka // 23 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] kRSNa-gItA arjuna-- yadi sukha-vardhana hI nikaSa sukha-vardhana hI dhyeya / sugva-vardhana hI sAra ho sukha-vardhana hI jJeya // 24 // taba to jagameM svArtha kA hogA tANDava nRtya / mAnavatA mara jAyagI banI svArtha kI bhRtya // 25 // corI karake cora jana vyabhicArI vyabhicAra / boleMge nirbhaya bane 'pAyA sukha kA sAra' // 26 // hiMsaka jana bhI svArthavaza karake hiMsA kArya / kaha deMge 'yaha dharma hai hai sukhArtha anivArya' // 27 // jhUTha bolakara bhI jagata karake mAyAcAra / bolegA 'yaha dharma hai hama ko sukha--dAtAra' // 28 // jaga meM sukha ke nAmapara hote jitane pApa / sabhI dharma kahAlAyage Thaga apane ko Apa // 29 // hogA kaise jagata meM sukha--vardhana kA kArya / hai sukha-vardhana ke liye dukha-vardhana anivArya // 30 // sulajha sulajha kara ulajhatI gutthI donoM ora / aisI sulajhAo sakhe ulajhe kabhI na Dora // 31 // zrIkRSNa tUne merI bAta kA kiyA na pUrNa vicAra / isIliye tU bana gayA prabala saMzayAgAra // 32 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya / 73 yadi aNubhara sukha pA gayA para dukha meru samAna / to sukha-vardhana kyA huA lAbha banA nukasAna // 33 // mujhako aNubhara sukha milA jagako manabhara kaSTa / to sukhavardhana kyA huA zAnti huI saba naSTa // 34 // hiMsA corI jhUTha ho athavA ho vyabhicAra / mukha se dukha agaNita-guNA detA pApAcAra // 35 // isa sAmUhika dRSTi se dekha pApa ke kArya / hai sukha-vardhana ke liye pApa--tyAga anivArya // 36 // apane meM hI bhUla mata rakha saba jaga para dRSTi / phira yadi sukha-vardhana huA huI dharma kI sRSTi // 37 // arjuna mAdhava jaba sukha dhyeya taba para kA kauna vicAra / Apa bhalA to jaga bhalA bhale mare saMsAra // 38 // para-hita para kyoM dRSTi ho apane hita ko bhUla | vahI dekhanA cAhiye jo apane anukUla // 39 // zrIkRSNa- gIta 22 jagata-hita meM apanA kalyANa / yadi tU karatA trANa na jaga kA tarA kaisA trANa / jagata-hita meM apanA kalyANa // 40 // 'para' tujhako para hai para tU bhI 'para' ko hai pararUpa / saba 'para' yadi bhUleM para ko to DUbeM saba dukhakUpa // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] kRSNa-gItA prANa kara deM para-loka-prayANa / jagata-hita meM apanA kalyANa // 41 // apanA apanA svArtha take saba bhaleM para kA svArtha / apanA DUbe para kA DUbe sakala svArtha paramArtha // akele tar3apeM sabake prANa / jagata-hita meM apanA kalyANa // 42 // saba kA svArtha eka hai jaga meM brahma bharA hai eka / usane pAI mukti jise ho eka-aneka-viveka / / yahI saba gAte veda purANa / jagata-hita meM apanA kalyANa // 43 // jitanA jaga meM kAmasukha vaha parake AdhIna / kSaNa bhI para ko bhUla mata bana mata prema-vihIna // 44 // kyA denA hai jagata ko yadi hai yahI vicAra / to lenA bhI chor3a de mata bana bhU kA bhAra // 45 // arjuna-- lenA denA chor3a kara kyoM na lagAUM dhyAna / kyoM jaga kI ciMtA karUM cintA citA samAna // 46 // zrIkRSNa yadi kucha bhI lenA nahIM, mata le, para kara dAna / liyA Ajataka bahuta RNa kara usakA avasAna // 47 // liyA nahIM letA nahIM aura na legA kArya / aisA manuja azakya hai lenA hai anivArya // 48 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya [75 arjuna-- jisase leM usake liye karadeM hama pratidAna / vyartha mareM jagake liye yaha to hai ajJAna // 49 // zrIkRSNa-- jaga bhI yadi yoM socale tujhako degA kauna / ghara ghara lene jAyagA para pAyegA mauna // 50 // prathama dAna kA vizva meM yadi ho nahIM pracAra / phale svArtha bhI kisa jagaha jaba na mile AdhAra // 51 liyA kisI se bhI rahe kara jagako pratidAna / gauNa vyakti sambandha hai rakha samAja kA dhyAna // 52 // mAta pitA se RNa liyA hai unakA upakAra / saMtati ke pratidAna se hotA pratyupakAra // 53 // saba se tu AdAna kara saba hI ko kara dAna | hotA prANi-samAja meM saba kA paryavasAna // 54 // bhedabhAva ko chor3akara dekha sabhI kA svArtha / jo kucha saba kA svArtha hai terA hai paramArtha // 55|| kama se kama le kintu kara adhika-adhika pratidAna / isI sAdhutA meM base, mukti, bhukti, bhagavAna // 56 // jahAM sAdhutA hai vahAM hotA saba kA trANa / saba jaga kA kalyANa he terA bhI kalyANa // 57 // saba jagako sukhamaya banA haTa jAyeMge pApa / yahI kasauTI dharma kI satkartavya-kalApa // 58 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] kRSNa-gItA arjuna kaise mulajhaMgA sakhe sukha-dukha kA jaMjAla / jIvana hai jo eka kA vahI anya kA kAla // 59 / / corI karate cora haiM unheM na dUM yadi daMDa / to pIr3ita ho jAya jaga phaile pApa pracaMDa // 60il yadi coroM ko daMDa dUM to ho unako kaSTa / sukhavardhana kaise huA dharma huA taba naSTa // 61 // cora jagata kA aMga hai ho yadi usako kaSTa / to jaga sukhamaya kyA huA yatna hue saba naSTa // 62 // sukha hotA isa ora jaba duHkha dUsarI ora / taba nirNaya kaise bane, hai .kartavya kaThora // 63 // zrIkRSNa--- jo dukha se sukha de adhika vahI samajha satkArya / isake nirNaya ke liye hai viveka anivArya // 64 // dukha-sukha-nirNaya kI tulA Atmaupamya vicAra / para ko samajhA Atmasama milA jJAna kA sAra // 65 / / corI karatA cora para corI sahe na cora / coroM ke ghara cora hoM cora macAveM zora // 66 // pApI karate pApa haiM magara na cAheM pApa / pApI para yadi pApa ho to usako bhI tApa // 6 // apane ko jo hai burA para ko bhI vaha jAna / thor3e zabdoM meM kahIM puNya-pApa-pahacAna // 68|| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya [ 77 sukha bhI ho yadi pApa se to sukha pAtA eka / kintu pApake tApa se jalate jIva aneka // 69 / / sukhI baneM jaga meM bahuta dukhI nyUna se nyUna / * kA~ToM ke dukha se adhika sukha de sakeM prasUna / / 70 // aisA hI kartavya kara ho bahujana ko iSTa / isakI cintA kara nahIM pApI ho yadi kliSTa // 71 / / arjuna-- bahujana kA yadi hita karUM to bhI hai andhera / vijaya pApa hI pAyagA pApI jaga meM Dhera // 72 / / rAvaNa kA dala thA bahuta yadyapi thA duSkarma / hotI yadi usakI vijaya to kyA hotA dharma // 73 / / duryodhana--dala hai bahuta pANDava--dala hai alpa / duryodhana kI jIta meM kyA hai puNya analpa ||74 // zrIkRSNa--- eka jagaha hI dekha mata cAroM Ara nihAra / aparimeya saMsAra hai, apanI dRSTi pasAra // 75|| vartamAna hI dekha mata jo kSaNa haiM do cAra / kara tU nirNaya ke liye bhUta-bhaviSya-vicAra ||76 / / sArvatrika para DAla ta sArvakAlikI dRSTi / satya tujhe mila jAyagA hogI nirNaya-sRSTi // 77/ rAvaNa kI yadi jIta ho rAmacandra * kI hAra / to ghara ghara rAvaNa bane DUba jAya saMsAra // 78 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] kRSNa-gItA hotI rAvaNa kI vijaya to ghara-ghara vyabhicAra / karatA tANDava rAta dina miTa jAte gharabAra // 79 // parimita rAvaNa-dala marA huA pApa kA anta / agaNita sItAe~ bacIM phUlA puNya--vasanta // 8 // kaurava-dala yadyapi bahuta para usakI jo nIti / vaha yadi jIte jagata meM phaile ghara ghara bhIti // 81 // kaurava se lAkhoM guNA janatA ko ho kaSTa / ghara ghara hAhAkAra ho vizva-zAnti ho naSTa // 82 // kitanI draupadiyA~ piseM khiMce hajAroM cIra / bhAI ko bhAI na de cullUbhara bhI nIra // 83 / / svArthI nIca asabhya--jana bhara DAleM saMsAra / ghara ghara meM baiThe yahAM pazutA paira pasAra // 84 // pANDava kI yA rAma kI jaya se jagaduddhAra / rakSaNa ho saMsAra kA pApoM kA saMhAra // 85 // bace sabhyatA kA sadana sAfa rahe ghara dvAra / pApoM kA kacarA haTe svaccha bane saMsAra // 86 // rAmavijaya se ho sakA adhikoM kA kalyANa / sItAjI ke trANa meM thA nArIkA trANa // 8 // sItAjI ke trANa se bacA ardha-saMsAra / rAvaNa ke saMhAra se huA pApa-saMhAra // 88 // dampati-dharma rahA vahAM rahA akaMTaka pyAra / saba nAte phle phale hue maMgalAcAra // 89 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya [ 79 pANDava-dala kI vijaya meM hai nArI-sanmAna / nArI ke sanmAna meM pazutA kA avasAna // 9 // putra-moha-tAMDava miTe sajjana ThagA na jAya / dharmarAja kI jIta se vijayavanta ho nyAya // 9 // vartamAna hI dekha mata bhUta--bhaviSya--vicAra / phira apanA kartavya kara kara sukhamaya saMsAra // 92 // [harigItikA] kartavya-nirNaya kI nikaSa kasale tujhe jo mila gii| zraddhA surakSita kara yahAM saMdeha se jo hila gaI // zraddhAlu jJAnI dRr3ha manasvI bana, na bana para klIva tU / kartavya-patha Age par3A hai cala uThA gAMDIva tU // 13 // [499] Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 / kRSNa-gItA gyArahavA~ adhyAya na....51, .. arjuna (lalitapada) mAdhava jo kartavya--kasauTI tumane mujha batAI / sAtha mAtha sadasadviveka kI mahimA tumane gAI // yaha amUlya sandeza tumhArA paMDita-janako pyArA / pyAse ko pIyUSa pilAyA jyoM maru ko jaladhArA // 1 // bharatA peTa nahIM bharatA mana 'jitanA pItA jAUMutanA aura mile' mana kahatA jIvanabhara na aghAUM // tRSNAtura bolo tuma mujhako athavA mUrva vtaao| para merI prArthanA yahI hai amRta pilAta jAo // 2 // kartavyAkartavya-kasoTI kasakara mujhe batAI / mukha ko dhyeya batAyA tumane sukha kI mahimA gAI / / para bolo mukha kI paribhASA kaise usa ko pAUM / duHkha-kaNTakAkIrNa jagata meM kaise mArga banAUM // 3 // sukha bhItara kI vastu kahU~ yA bAhya jagata kI mAyA / / donoM sukha ke rUpa kauna taba upAdeya batalAyA / kyA jIvana kA artha kise puruSArtha kahUM batalAo / kyA sukha hI purupArtha kahA hai ThIka ThIka samajhAo // 4 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkRSNa gyArahavA~ adhyAya [ 81 arjuna, maiM kaha cukA jagatakA parama dhyeya sukha pAnA | para ko dukhita na hone denA Apa sukhI bana jAnA // mukha manakI anukUla vedanA prANimAtra ko pyArI / dukha manakI pratikUla vedanA jIvana kI a~dhiyArI ||5|| dukha sukha bAhara kI na vastu hai, hai vaha manakI mAyA / mAyA kA rahasya pahacAnA sukha dukha vaza meM AyA | sukhake sAdhana raheM jIva phira bhI na mukhI ho pAtA / tula-talpa para par3A par3A bhI jagakara rAta bitAtA ||6|| nahIM bhUla para bAhya jagata ko sukha sAdhana na bhulA tU / aura anAvazyaka kaSToM ko icchA se na bulA tU // jaga para atyAcAra na karake sukha ke sAdhana pAle / jahAM napA sakatA sukha-sAdhana vahAM mokSa apanAle // 7 // dohA kAma mokSa puruSArtha haiM sAre sukha ke mUla / donoM ke saMyoga se phUleM sukha ke phUla ||8|| puruSArtho meM mukhya ye saba ke aMtima dhyeya | aprameya saMsAra meM ye haiM parama prameya // 9 // kAma mokSa sukha-mUla haiM, dharma mokSa kA mUla / artha kAma kA mUla hai cAroM haiM anukUla // 10 // indriya-sukha hai kAma-sukha bhoga aura upabhoga | parama atIndriya mokSa mukha pUrNa zuddha mana- yoga // 11 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] kRSNa-gItA mokSa na AyA hAtha meM pAyA kevala kAma / pyAsa bar3hI Atura vanA mila na sakA ArAma // 12 // tRpti na kevala kAma se bujha na pUrI pyAsa / pUrNa tRpti hai mokSa se haTate sAre trAsa // 13 // AzA-pAza ananta hai tor3a na sakatA kAma / pAza tor3anA mokSa hai mukha svatantratA-dhAma // 14 // kara prayanna jisase rahe kAma mokSa kA sAtha / jIvana kA sAphalya taba hogA tere hAtha // 15 // arjuna-... mAdhava mokSa yahAM kahAM vaha anyanta parokSa / jabataka yaha jIvana rahe tabataka kaisA mokSa // 16 // jIvana chUTa mokSa hai jIvana rahate kAma / taba jIvana kaise bane kAma mokSa kA dhAma // 17 // eka hAtha meM mokSa ho eka hAtha meM kAma / hai atathya yaha kalpanA hai yadyapi abhirAma // 18 // do aisA saMdeza tuma bane pUrNa vyavahArya / kevala kavi kI kalpanA pUrA kare na kArya // 19 // zrIkRSNa arjuna tUne mokSa kA samajha na pAyA sAra / samajha rahA paraloka meM banA mokSa--darbAra // 20 // para yaha terI kalpanA hai basa manakA bhAra / DhaMDha yahIM mila jAyagA tujhe mokSa kA dvAra // 21 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyAya gIta 23 samajha mata dUra mokSa kA dvAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra // duHkha aura sukha mana kI mAyA / manane hI saMsAra basAyA 11 [ 83 mana ko jItA duniyA jItI huA dukhodadhi pAra / samajha mata dRra mokSa kA dvAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra ||22|| vipadAe~ yadi sira para AveM / garja garja kara hameM DarAveM 1 milA zikAra / unheM dekhakara mana prasanna kara jaise samajha mata dUra mokSa kA dvAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra ||23|| pralobhana / lubdha banAveM agara phira bhI ho na sake caMcala mana / huI pApa kI hAra 1 dukhake kAraNa dUra hue taba samajha mata dUra mokSa kA dvAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra ||24|| jinane vipatpralobhana vipatpralobhana jIta ve hI parama sukhAmRta pIte 1 sAra / unakA sukha unake hAthoM meM yahI mokSa kA samajha mata dUra mokSa kA dvAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra ||25|| marane para puruSArtha bhalA kyA / murde kI zrRMgAra kalA kyA // mokSa parama puruSArtha yahIM hai karma - yoga- AdhAra 11 samajha mata dUra mokSa kA dvAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra ||26|| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] kRSNa-gItA kAma sukhoM kA aMga rahA hai / mokSa sukhoM kA prANa kahA hai / nirvirodha haiM mila kara hote donoM ekAkAra // samajha mata dUra mokSa kA dvAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra // 27 // mokSa sahaja saundarya-dhAma hai / usakA hI zRMgAra kAma hai / sahaja dviguNa hotA hai pAkara ucita sabhya zRMgAra / samajha mata dUra mokSa kA dvAra / yahIM hai mokSa aura saMsAra // 28 // dohA jIvana taba hotA saphala ghanAnandamaya pArtha / A jAte jaba hAtha meM cAroM hI puruSArtha // 29 // arjuna ghabarAtA merA hRdaya hotA hai AghAta / eka eka milanA kaThina cAroM kI kyA bAta // 30 // zrIkRSNa-- gIta 24 puruSArtha sabhI tere hAthoM meM bhAI / tU bhUla rahA kyoM jIvana kI caturAI // dharmArtha kAma ke sAtha mokSa kA nAtA / cAroM kA hai sammilana jagata kA trAtA / yadi mokSa nahIM hai to na pUrNa sukhasAtA / hai mokSa kavaca vaha duHkha se na chidapAtA / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ hai eka eka se AtmA kI na bhalAI / puruSArtha sabhI tere hAthoM meM bhAI // 31 // koI dharmI bana jIvana bojha banAtA / koI hai artha-pizAca lUTatA khAtA / koI kAmukatA meM hI janma gamAtA / para inameM koI sukhakA patA na pAtA // dukha banatA parvatatulya aura sukha rAI / purupArtha sabhI tare hAthoM meM bhAI // 32 // koI puruSArtho kA na rUpa bhI jAne / koI jAne to tattva nahIM pahicAne / koI pahicAne kintu na manameM ThAne / koI ThAne to phireM bane dIvAne / Alasya aura unmAda diyA dikhalAI / puruSArtha sabhI tare hAthoM meM bhAI // 33 // yadi mokSa--tattva kA rUpa na nirmala dagvA / dharmArtha kAma kA milita nahIM dala devA / nakalI puruSArtho kA na agara chala dekhA / sAre bhedoM kA yadi na phalAphala dekhA / to phira kyA dekhA karalI kauna kamAI / puruSArtha sabhI tere hAthoM meM bhAI // 34 // arjunamAdhava mokSa yahIM milA pUrNa hue saba kAma / kAma artha phira kisaliye cho. inakA nAma // 35 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] kRSNa gItA pakahUM kevala mokSa ko choDUM saba jaMjAla / dharma jAya dhana jAya saba jAye kAma karAla // 36 // milA mokSa jaba hAtha meM taba kyA rahA parokSa / cintAmaNi yA kalpataru kAmadhenu hai mokSa // 37 // cAroM kyoM anivArya hoM mokSa rahe anivArya / mokSa milA saba sukha mile hue pUrNa saba kArya // 38 // zrIkRSNa---- terA kahanA satya hai mokSa parama kalyANa / para na tIna puruSArtha hoM to na mokSa kA trANa // 39 // dharma nahIM dhana bhI nahIM aura nahIM ho kAma / nirAdhAra kaisa bane mokSa parama sukhadhAma // 40 // cAroM hI kA rUpa jaba tU samajhegA pArtha / Avazyaka hoMge tujhe cAroM hI puruSArtha // 41 // dharma dharma ahiMsA satyamaya premarUpa hai dharma / dharma niyantraNa svArtha para dharma vizvahita-karma // 42 // dharma rahA saba kucha rahA miTe sakala dukha dvaMda / taba ghara ghara meM chAgayA saMyama kA Ananda // 43 // milI ahiMsA bhagavatI milA satya bhagavAna / brahmacarya niHsaMgatA mile acaurya mahAna // 44 // sajjanatA phUlI phalI durjanatA vidhvasta / mila kara Aye yama niyama pApa hue saba asta // 45 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyAya [ 87 sAdhana pAye kAma ke phaila gayA saMtoSa / artha anartha na bana sakA dUra hue saba doSa // 46 // dharma prathama puruSArtha hai puruSArtho kA mUla / isake binA na ho sakeM artha-kAma phala-phUla // 47 // mokSa mahala kI nIva yaha thor3I bhI hila jAya / baje ITa se ITa saba miTTI meM mila jAya // 48 // arthakAma artha kAma parimita raheM donoM se kalyANa / animaya yadi donoM hue samajho nikala prANa ||49 // artha mita bhI artha na ho agara to ho amita anartha / artha binA jIvana nahIM artha binA saba vyartha // 50 // bhikSA mA~go zrama karo bano jagata ke dAma / anna barAbara cAhiye kava taka ho upavAsa // 51 // khAnA pInA baiThanA artha sabhI kA mUla / ye na raheM kaba taka raheM kAma mokSa anukUla // 52 // kAma mokSa pratikUla jaba taba dukhamaya saMsAra / phira jIvana ho kisaliye vasundharA kA bhAra // 53 // gRhI raho yA muni raho tumheM cAhiye artha / kisI rUpa meM kyoM na ho artha nahIM hai vyartha // 54 // kAma kAma na jIvana meM rahA to jIvana bekAma / phUlIphalI na ballarI vyartha huI badanAma // 55 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] kRSNa gItA kAma na atisaMbhoga hai kAma nahIM vyabhicAra / saccA kAma jahAM rahe vahAM na pApAcAra // 56 // paranimitta lekara jahAM indriya--mana--saMtopa / svapara-virodhI ho nahIM vahIM kAma nirdoSa // 57 / / chIna liye yadi jagata ke svayaM--siddha adhikAra / iMdriya--mana--saMtopa vaha hoga pApAcAra // 58 // adbhuta yaha saMsAra hai yahAM paraspara bhoga / jIvana yaha kaise Tike hA na agara sahayoga / / 59 / / jahAM paraspara yoga hai vahAM paraspara bhoga / jahAM paraspara bhoga hai vahAM kAma kA yoga // 60 // vaha sArA sukha kAma hai jo 'para' se mila jAya / 'para' apane se yoM mile hRttaMtrI hilajAya // 61 // kAma na koI pApa hai usakI ati hai pApa / kAma-hInatA prANa para hai jar3atA kI chApa // 62 // sakala kalAe~ jagata kI sAre hAsya taraMga / aMgaaMga zrRGgAra taka sakala kAma ke aMga 63 krIr3Ae~ nAnAtaraha nAnAtaraha vinoda / sabhI kAma ke rUpa hai jitane haiM mana-moda // 64 // bhakti prema Adara liye phaile ghara ghara nAma / isa kA bhI Ananda hai eka mAnasika kAma // 65 // tIna bheda haiM kAma ke sattva-rajastama-rUpa / satva bhalA, madhyama rajasa tama pApo kA kUpa // 66 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyAya sAvika kAma para ko duHkha na de kabhI kara na nIti kA bhaMga / itane bhoga na bhoga tU bigar3e terA aMga // 67|| jisase phaTa jAve hRdaya aisA kara na vinoda / kara aisA hI hAsya tU chAye mana mana mAda // 68|| lUTa kIrti kI kara nahIM cala mata gvoTI rAha / jitanA de usase adhika rakha na kIrti kI cAha // 69 // anna pAna parijana zayana vastra dharA dhana dhAma / svaparavinAzaka hAM nahIM hai yaha sAttvika kAma // 70 // rAjasa kAma lokanIti rakSita rahe rakSita rahe zarIra / para na jagata kA dhyAna ho kaisI para kI pIra // 71 // rahe andhasvArthI sadA lUTe jhUThA nAma / para ko pIr3A ho jahA~ vaha hai rAjasa kAma // 72 // tAmasa kAma nAmasa kAma jaghanya hai prANa-vinAzaka pAza / svAsthyanAza dhananAza he kula kuTumba kA nAza // 73 nipaTa karatA hai vahAM vikaTa moha kA rAjya / hama bhoge jAte jahAM vaha tAmasa-sAmrAjya |74 // tAmasa rAjasa chor3a kara bhoga sattvamaya kAma | sAtha mokSa lekara sadA banajA tU sukhadhAma ||75|| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.] kRSNa gItA sAttvika kAma jahAM jahAM de na sake Ananda / vahAM vahAM para mokSa le dUra haTA dugvadvaMda // 76 // kAma mokSa mila kara kareM yaha saMsAra samAra / jar3atA-pUjaka bana na tU sAra-asAra vicAra || mokSa na jar3atA rUpa he mokSa nahIM Alasya / mokSa na hai koI nazA yaha kalyANarahasya // 7 // kavaca dhanupa ratha jyA mile taba terA uddhAra / cAroM ke mahacAra meM terA jayajayakAra // 79 // padmAvatI la dharmadhanuSa bana artharathI jyA kAmamayI car3ha jAne / tU nirbhaya raha hai kavaca mokSa dugkha DaravAte DagyAne de| kartavya niraMtara karatA raha zaMkA ko jagaha na pAna de| yaha saba dhI kA marma yahAM kartavya rUpa meM Ane de // 8 // ro rahI yahAM para dharma nIti hai artha saMkaTApanna yahAM / dhana dharma saMkaTApanna dekha ho rahA kAma avamanna yahAM // ho raha sakala purupArtha vyartha chAI hai jar3atA kI chAyA / TaMkAra bajA jagapar3e vizva ur3a jAya adharmoM kI mAyA // 81 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyAya [ 91 kArahavA~ adhyAya .. arjuna---- __ [harigItikA] mAdhava, dayAkara mAra tumane sarva dharmA kA kahA / sukhakA batAyA mArga tumane phira bhalA kyA baca rhaa| phira bhI na jAne ho rahA hai hRdaya meM yaha gvada kyoM / 'saba dharma sukha-patha-rUpa haiM phira hai sabhI meM bheda kyoM // 1 // koI ahiMsA kA pracAraka hai dayA avatAra sA / koI banA hiMsA-vidhAyaka kara bha kA bhAra sA / koI nivRtti liye rahe vana ko banAtA dhAma hai / koI pravRtti liye rahe karatA sadA saba kAma hai // 2 // koI na mAne mUrtiyA~ kevala batAtA jJAna hai / koI batAtA mUrtiyoM meM hI vasA bhagavAna hai / koI yahAM hai kaha rahA saba varNa--Azrama vyartha haiM / koI samajhatA varNa Azrama ke binA hama vyartha haiM // 3 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] kRSNa-gItA koI yahAM hai bhakti kA sandeza jaga ko de rhaa| koI na mAne bhakti bhI basa tyAga kA rasa le rahA / haiM paMtha nAnA dikha rahe samajhU bhalA kyoM. eka haiM ? yadi eka haiM to sarvadA rakhate vRthA kyoM Teka haiM // 4 // kisa kA karUM maiM anusaraNa kisakI na mAnUM bAta maiM / nirNaya kaho kase karUM karuNA karUM yA ghAta maiM / jaba dharma saba hI satya haiM taba kauna se pathameM calUM ? kartavya-patha meM kisa taraha Age baDhU phUlU phalUM // 5 // zrIkRSNa---- gIta 2 arjuna, saba kI eka khaanii| paMtha judA hai ghATa jude haiM para hai saba meM pAnI // arjuna saba kI eka kahAnI // 6 // jaba taka marma na samajhA tabataka hotI khIcAtAnI / pardA haTA haTA saba vibhrama dUra huI nAdAnI // arjuna saba kI eka kahAnI // 7 // varNa avarNa, ahiMsA hiMsA, mUrti na mAnI mAnI / kyA pravRtti athavA nivRtti kyA saba hai dharma nizAnI / arjuna saba kI eka kahAnI // 8 // yaha virodha kalpanA zabda kI hotI hai mnmaanii| lar3ate aura jhagar3ate mUrakha kareM samanvaya jJAnI / arjuna sabakI eka kahAnI // 9 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyAya [13 dohA (hiMsA--ahiMmA) dharma ahiMsA rUpa hai garhita hiMsA kArya / hai vidheya hiMsA vahIM jahAM rahe anivArya // 10 // maiMne batalAya tujhe hiMsA ke bahu bheda / una para pUrNa vicAra kara miTa jAyegA kheda // 11 // samajha ahiMsA hai vahAM jahAM hRdaya ho zuddha / kaNa bhara hiMsA kSamya he mana bhara ho yadi ruddha // 12 // sarvanAza hotA jahAM vahAM ardha kara dAna / duniyA yaha bAz2Ara haiM dekha naphA nukasAna // 13 // nara-bali hotI hai jahAM pazuvadha vahAM vidheya | krama se pazuvadha rokanA yahI veda kA dhyeya // 14 // nitya jahAM thA gaeNjatA 'mAra mAra phira mAra' / vahAM rahe hiMsAtha basa kevala tithi tyauhAra // 15 // utanA dharma yahAM huA jitanA hiMsA-rodha / dhIre dhIre pA rahA manuja ahiMsA-bodha // 16 // nitya na hiMsAkAMDa ho isIliye haiM yajJa / pazu-yajJoM ko chor3akara kareM yajJa AtmajJa // 17 // pazu-yajJa vahIM satya pazu-yajJa hai jahAM sabhyatoddhAra / mAnavatA kI agni meM pazutA kA saMhAra // 18 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] kRSNa-gItA indriya-yajJa viSaya-dAsatA naSTa kara bane viSaya-marmajJa / saMyama rUpI agni meM hai yaha indriya-yajJa // 19 // kama-yajJa phala kI AzA kA kiyA karma-kuMDa meM homa / karmayajJa yaha ho gayA tama meM jyotiSToma // 20 // dhana-yajJa jana-samAja ke kuMDa meM dhana kA Ahuti dAna / dhana vaibhava jisase saphala hai dhanayajJa mahAna // 21 // zrama yajJa tana ke mana ke vacana ke zrama kA karanA dAna / ho na svArtha kI lAlasA hai zramayajJa mahAna // 22 // mAnayajJa vinaya kuMDa meM kara diyA ahaMkAra kA homa / mAnayajJa meM mana galA pighalA jaise moma // 23 // tRSNAyajJa duzciMtAe~ dUra hoM tRSNA kA ho anta / tRSNAyajJa mahAna yaha jo karatA vaha santa // 24 // krodhayajJa vinaya buddhi sukha zAnti saba haratA krodha pizAca / krodhayajJa se banda ho isa pizAca kA nAca // 25 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyAya [ 95 vidyAyajJa dagdha jahAM ho mUr3hatA vaha hai vidyA yajJa / jJAna kuMDa meM homa ho rahe na koI ajJa // 26 // auSadhayajJa ucita cikitsA se kiyA rogo kA avasAna / sAmUhika upakAra yaha oSadha yajJa mahAna // 27 // prANa-yajJa janatA ke hita ke liye karanA jIvana dAna / prANayajJa yaha vizva kA karatA hai utthAna // 28 // kIrtiyajJa nAma raha yA jAya para ho mamAja-uddhAra / kIrtiyajJa yaha vizva meM anupama vyAgAgAra // 20 // brahmayajJa jaga hita rUpI brahma meM kiyA vyakti--hita lIna / yajJa-ziromaNi hai yahI brahmayajJa svAdhIna // 30 // agaNita inake bheda haiM agaNita inake rUpa / yadi na yajJa ho vizva meM to ghara ghara dukhakUpa // 31 // agara na hama para ke liye kareM svArtha-balidAna / miTa jAye saba jagata kA pala meM nAma-nizAna // 32 // yajJa parama AdhAra hai yajJa parama kalyANa / yajJa na ho saMsAra meM to na kisI kA trANa // 33 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] kRSNa gItA hI mAvi yajJa haiM matra jaga ke AdhAra ina se hI saba tara gaye RSi muni sAdhu apAra ||34|| rAjasayajJa kahA vahAM jahAM svArtha kA rAjya / rAjasa yajJoM kA banA ghara ghara meM sAmrAjya ||35|| nipaTa mUr3hatA rUpa jo pazuvadha Adika yajJa / tAmasa - yajJa kahA ise karate kevala ajJa ||36|| jitanA jhela sake jagata utanA hI upadeza | karate haiM RSi muni sadA haTate haiM saba kleza || 37 // deza kAla ke bheda se hai dharmoM meM bheda | kintu ahiMsA kI tarapha haiM saba kara mata gveda ||38|| pravRtti nivRtti hU~ na pravRtti nivRtti meM koI dhyeya-virodha / hai pravRtti rasa-vardhanI hai nivRtti malazodha ||39|| ho nivRtti duHsvArtha kI kaTa jAye saba pApa / ho pravRtti kalyANa meM barase puNya-kalApa // 40 // svArtha vAsanAe~ ghaTIM car3hA prema kA kA raMga 1 ucita pravRtti nivRtti kA apane Apa prasaMga // 41 // na pravRtti nivRtti se baddha sarAga virAga / vana meM bhI saMsAra hai ghara meM bhI hai tyAga // 42 // jahAM sAdhu-saMsthA banI dezakAla anusAra / vahAM pravRtti nivRtti ke dikhate vividha prakAra ||43|| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyAya [ 97 deza kAla ke bheda se haiM jo nAnA bheda / unameM hai na virodha kucha hai na satya-viccheda // 44 // kabhI pravRtti pradhAna hai kabhI nivRtti pradhAna / avasara ke anusAra haiM donoM sukha-sAmAna // 45 // saba pravRttimaya dharma haiM saba nivRttimaya dharma / ativAdI koI nahIM saba meM haiM satkarma // 46 // mUrti amUrti marti amarti virodha kyA donoM eka samAna / mUrti pUjatA kauna hai saba pUjeM bhagavAna // 47 // unheM mUrtiyA~ vyartha haiM jinane pAyA jJAna / dekheM antardRSTi se aNu aNu meM bhagavAna // 48 // mitra zatru ke citra bhI jinako eka samAna / aNu bhara kSubdha na kara sakeM jinako dhvajA nizAna // 49 // ghUrA ho yA tIrtha ho jinake hRdaya na bheda / mandira aura masAna kA jinako harSa na kheda // 50 // mana jinake vaza meM huA chUTA jagajaMjAla / zuddha buddhi jagatI rahe nizivAsara saba kAla // 51 // ghRNA na mUrati se rahI rahA nahIM anurAga / ucita rahA unake liye mUrati-pUjA-tyAga // 52 // jinakA hai bhAvuka hRdaya abalambana kI cAha / mUrti sahArA hai unheM prabhu pAne kI rAha // 53 // mUrti kI na hai prArthanA hai prabhu kA guNagAna / prabhuko paDhane ke liye hai vaha graMtha-samAna // 54 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] kRSNa-gItA samajha rahe. jo bhula se patthara ko bhagavAna | unakI pUjA vyartha hai haiM ve mUr3ha ajAna ||55 || apanI apanI yogyatA ruci ruci ke anusAra / mata madAndhatA choDakara mUrtti amati vicAra ||56|| saba dharmo meM mUrttiyA~ dikhalAtIM satkarma / para patthara-pUjA nahIM yahI mUrttikA marma // 57 // varNa vyavasthA isakA gAna | vidhAna // 61 // RNa vyavasthA kA kahA maiMne tumase marma / artha-vyavasthA rUpa vaha hai bAjArU karma ||18|| apanI apanI jIvikA mati gati ke anusAra / sabako mila jAye yahI varNa vyavasthA sAra // 59 // jahAM aura jaba yaha kare bekArI kA nAza | hAM aura taba hI ise mila sakatA avakAza // 60 // aise yuga meM dharma bhI gAtA deza kAla jaisA rahe vaisA bane jaba na vyavasthA raha sake kevala rahe lakIra karma haTe kulamada bar3he ho nirjIva zarIra // 62 // taba yaha murdA dUra kara sAfa banA gharadvAra / ucita yahI kartavya hai yahI suyogya vicAra || 63 // mAnava jaba utpanna ho kara taba hI sanmAna | prANahIna ho jAya jaba usako bheja masAna // 64 // donoM meM aucitya hai donoM sadvyavahAra | yadi viveka itanA na ho to ho hAhAkAra // 65 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyAya 1 1 murdoM kI durgaMdha se bharajAMva saMsAra rogoM kA tANDava maMce ghara ghara nara-saMhAra // 66 // jIvitako de anna tU murde ko de Aga / mAnava ho yA rIti ho marane para kara tyAga || 67 || varNa-vyavasthA naSTa ho yA ho usakA trANa | deza kAla anumAra hai dono se kalyANa // 68 // varNa avarNa na kara sake koI dharma-virodha saba dharmo meM sarvadA kara samatA kI gAMva // 69 // Azrama vyavasthA T [ 93 jIvana Azrama saba hI mAnate hai usase kalyANa | jIvana meM kucha zAnti hai hai pApo se trANa // 70 // karma sadA karate raho nija vaya ke anusAra / cAroM hI puruSArtha taba A jAyege dvAra // 71 // brahmacarya Azrama prathama jIvana bhara kA mUla / vaisA saba jIvana bane jaimA yaha anukUla // 72 // sakala zilpa vidyA kalA sAra hI saMskAra / Ate dRr3ha banate yahIM pahilA Azrama ho nahIM to mAnava kA AkAra ho para mana pazutAgAra ||74 || gArhasthyAzrama dUsarA jo satra kA AdhAra / duniyA isa para cala rahI yaha saccA saMsAra || 75|| yadi gRhastha Azrama na ho ho saba santati-hIna / jIte mara jAye sabhI paidA hoM na navIna // 76 // - mulAdhAra // 73 // na par3e saMskAra | Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] kRSNa-gItA utpAdana sArA miTe miTajAye vyApAra / artha kAma kA nAza ho ho saba anAgara // 77 // muni bhikSA pAveM kahA~ bane vacana mana dIna / kaNakaNa ko tarase sabhI jaise jala vina mIna ||78 / / sAre Azrama naSTa ho miTa jAye ghara dvAra / mahAmRtyu nAce yahA~ raha na sake saMsAra ||79 / / vAnaprastha hai tIsarA kahA ardha-saMnyAsa / dhaMdhe kI cintA nahIM aura na jaga kA trAsa // 80 // agara na vAna-prastha ho kaba pAve nara cana / jyoM kolhU kA bela tyoM cakarAve dina raina / / 81 // hotA hai saMnyAsa meM gRha-kuTumba-saMnyAsa / mukti sulabha hotI yahIM haTate sAre trAsa // 82 // mukta mUrta kaise bane agara na ho saMnyAsa / mila na sake nirdvada sukha haTe na mana kA trAsa // 83 / / cAroM Azrama vyartha haiM cAroM se kalyANa / para inakA ekAnta ho to na jagata kA trANa // 84 // yadi jana-sevA ke liye yauvana meM saMnyAsaliyA gayA apavAda se to na dharma kA hrAsa // 85 // Avazyaka apavAda yaha isa meM kauna virodha / jahAM samanvaya zakti hai vahIM satya kI zodha // 86 // bhakti saba dharmo meM bhakti hai saba meM hai bhagavAna / saba dharmoM meM tyAga hai saba dharmoM meM jJAna / / 87 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyAya Izvara kI hai kalpanA nija nija mana anusAra / mana meM jo basa jAya vaha jIvana kA AdhAra ||88|| saba hI prANI haiM yahAM nirbala kSudra anIza | isIliye haiM cAhate 'ho koI jagadIza ' // 89 // jagakartA ho yA na ho lekina ho Adarza | manako sAntvana de sadA jisakA dhyAna vimarza || 90 // agama agocara zakti ho yA lokottara vyakti / yA sukhakara siddhAnta ho mana karatA hai bhakti || yugma || vipadAe~ jaba hoM vikaTa koI ho na sahAya / lekina jisake dhyAna se manameM bala A jAya // 92 // mana vipadAe~ sahasake hokara vajra samAna / vyakti zakti siddhAnta yA vahI kahA bhagavAna || ( yugma ) || satya, zakti, kartA, niyati saba aizvarya - nidhAna // karate haiM saMsAra kA kSema sabhI bhagavAna // 94 // nAma rUpa koI rahe saba kI bhakti samAna / satya-bhakti hotI jahAM vahIM vasA bhagavAna || 95|| masaka tere jalasindhu ko pAkara vAyu sahAya / bhakti pA jAya // 96 // karatA icchita kAma | jIva tere saMsAra ko agara mana pracaMDa hai azvasama vazameM A jAtA tabhI jaba ho bhakti lagAma // 97 // murde mana bhI bhakti duSTa hRdaya bhI bhakti se [ 101 saM se ho jAte haiM zakta 1 ho jAte anurakta || 98 || Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] kRSNa gItA saba dharmo meM ho rahA bhakti--yoga kA gAna / bhakti - virodha vahIM huA jahAM rahA ajJAna // 99 // korA bhakta agara banA svakartavya ko bhUla / bhakti nikammI ho gaI DhoMga - rUpa sukha - zUla // 100 // satpatha para hama dRr3ha raheM isIliye hai bhakti | bhAvanA - zakti // 101 // vaha mana kA AdhAra hai aura jJAna karma bhI haiM vahAM jahAM bhakti nirdoSa / pUrNa saMtoSa // 102 // tInoM sahayogI baneM tabhI hote samyagjJAna ke bhakti karma bhI sAtha | prema aura kRti ke binA kyA A sakatA hAtha // 103 // RSi muni jJAnI tIrthakRt arhata jina avatAra / satya- bhakti rakhakara kiyA sabane karma apAra // 104 // jJAnI bana banabaiThate agara karma se hIna / dete kaise jagata ko satsandeza navIna // 105 // tyAga jahAM tyAga hai hai vahAM bhakti jJAna satkarma / avivekI kA tyAga kyA jJAna-hIna kyA dharma // 106 // chUTa gayA yadi moha to chUTa gayA du:svArtha / magara chUTanA cAhiye kyoM janahita paramArtha // 107 // vanavAsI athavA gahI ambara--dhara yA nagna | kaisA bhI ho raha magara sevA meM saMlagna || 108 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyAya [103 bhakti jJAna yA karma se sevA kA na virodha / jahAM na ye tInoM vahAM vyartha tyAga kI zodha // 109 // agara kisI ko mukhyatA mile kAla anusAra / to na zepa kA nAza hai yaha hai dharma-vicAra // 110 // saba dhI meM karma hai eka sabhI kA mAra / matya nyAya kI ho vijaya ho sukhazAnti apAra // 111 // padmAvatI saba dharma paraspara nirvirodha saba meM bhagavAna samAyA hai / mavane ina nAnA rUpoM meM bama karmayoga hI gAyA hai| mannIti rahe jagameM jisase vaha hI saddharma batAyA hai / ta kara apanA kartavya-karma jo tere manmukha AyA hai / / 112 / / (692) mAtarama Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] kRSNa-gItA terahakA~ adhyAya 10 arjuna- gIta 26 mAdhava tuma ho sacce jJAnI / tuma hI dUra karoge merI bhava-bhava kI nAdAnI // mAdhava tuma ho sacce jJAnI // 1 // marma dharma kA nahIM samajhatI yaha duniyA dIvAnI / dhauma dvepAgni lagI hai mAnoM jalatA pAnI // ___ mAdhava tuma ho sacce jJAnI // 2 // duniyA bhUlI prema-dharma kI mugvakara matya kahAnI / dIvAnI duniyA ne mAdhava kaisI zaThatA ThAnI // mAdhava tuma ho sacce jJAnI // 3 // ghaTaghaTa ke paTa khole tumane antajyoti dikhAnI / isa catana prakAza meM sabane dharma-mUrti pahicAnI / / mAdhava tuma ho sacce jJAnI // 4 // dohA sarva-dharma-mama-bhAva ke jJAna-maMtra kA dAna / tumane mAdhava kara diyA kiyA bar3A ahasAna // 5 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyAya phira bhI zaMkA ho rahI citta huA hai khinna | saba ke darzana bhinna kyoM tattva vivecana bhinna ||6|| dharma dharma jaba eka haiM darzana meM kyoM Teka | maMtra-siddhi meM ho rahA vikaTa vighna yaha eka ||7|| gIta 27 dharma-zAstra kA marma samajhale bhAI / darzana-zAstroM ko dede tanika vidAI || / tujhako apanA kartavya karma karanA hai apanI parakI jaga kI vipatti haranA hai / puruSArtha dikhAkara duHkha - sindhu taranA hai / vipadAoM meM bhI aTala dhairya dharanA hai || yaha karma sikhAtA dharma parama sukhadAI | tU dharmazAstra kA marma samajhale bhAI // 8 // Izvara hai koI yA ki vacana kA chala hai / vaha kartA hai yA nahIM acala yA cala hai / kyoM karatA yaha aphasosa banA nirbala hai / tR samajha marma kI bAta 'karmakA phala hai ' // jisa taraha bane tU mAna 'karma phaladAI' / , bhAI ||9|| zrIkRSNa [ 105 dharma-zAstra kA marma samajhale jaga mUla rUpa meM eka vividhatA mAyA / yA prakRti puruSa ne milakara khela banAyA / yA paMcabhUta ne nATaka hai dikhalAyA / ina bAtoM meM kyA dharma-tatra hai gAyA // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA kartavya yahAM kyA detA hai dikhalAI / tR dharma-zAstra kA marma samajhale bhAI // 10 // hai kSaNikavAda hI satya jagata caMcala hai / yA nityavAda meM yukti tarka kA bala hai / yA kucha anitya kucha nitya vastukA dala hai| yaha dharma viSaya meM saba vivAda niSphala hai| isameM kisane kyA AtmazAnti hai pAI / tR dharma-zAstra kA marma samajhale bhAI // 11 // tUne jaga parimita yA ki aparimita jAnA / yA ThAnA tUne dvIpa-samudra banAnA / unameM phira koI mukti-dhAma bhI mAnA / phira anya kisIne bhinnarUpa mata ThAnA / ina mata-bhedoM ne dharma-kathA kyA gAI / tR dharma-zAstra kA marma samajhale bhAI // 12 // darzana khagola bhUgola gaNita par3ha jAo / nAnA zAstroM meM apanI buddhi lagAo / pAMDitya bar3hAo kalA-prema dikhalAo / para dharmazAstra kA aMga na unheM bnaao| vaha dharma-zAstra jisane sannIti sikhAI / tU dharma-zAstra kA marma samajhale bhAI // 13 // arjuna-- dohA darzana kA yadi dharma se rahe nahIM sambandha / dhyeya rahe pratyakSa kyA dharma bane taba andha // 14 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA adhyAya [ 107 mukti na ho Izvara na ho aura na ho paraloka / dharma kare jaga kisa liye vRthA pApakI roka // 15 // zrIkRSNa--- dharma kahA sukha ke liye rakha tR usa para dhyAna / mukti Iza paraloka ko matakara dhyeya pradhAna // 16 // mukti mAna nahIM yA mAna tU parama mukti kA dhAma / bahu-janakA kalyANakara hue pUrNa saba kAma // 17 // mukti mAnakara yadi kiyA nija para kA kalyANa | mukti rahe athavA nahIM huA duHkha se trANa // 18 // 'sadAcAra phala sukha sadA' mAnI itanI bAta / mukti na mAnI kyA gayA rahA dharma dinarAta // 19 // dukha meM bhI sukha de sake yahI mokSa kA kArya / siddhazilA vaikuNTha yA hai na ise anivArya // 20 // maiM tujha se hU~ kaha cukA yahIM mokSa saMsAra / kidhara DhU~DhatA mokSa tU apanI ora nihAra // 21 // manako mokSa tabhI mile jaba ho mana meM dharma / dharma tabhI mila pAyagA, jaba hoM dUra kukarma // 22 // nitya mukti ho yA na ho sukha cAheM saba loka / isIliye mata bola tU vRthA pApa kI roka // 23 // arjuna nitya mukti yadi ho nahIM vyartha hue satkarma / thor3e se sukha ke liye kauna karegA dharma // 24 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] zrIkRSNa kRSNa-gItA terI zaMkA hai vRthA jagakI ora nihAra / thor3e se sukha ke liye nAca rahA saMsAra ||25|| jyoM kolhU kA baila tyoM dina bhara phirate loga / dinabhara jIne ke liye karate tAmasa yoga || 26 // subaha liyA para zAma ko phira hai khAlI peTa / itane se sukha ke liye hai jaga kA AkheTa ||27|| jaba kaNakaNa sukha ke liye karate nitya kukarma / taba mana bhara sukhake liye kyoM na kareMge dharma||28|| pArilaukikI mukti kI sArI cintA chor3a / mile mukti-sukha isaliye pApa - jAla de tor3a ||29|| Izvara Izvara kI cintA na kara ghaTaghaTa me bhagavAna | matya-jJAna-Ananda-maya jagatpitA guNakhAna // 30 // 'puNyapApa jo kucha karo usakA phala anivArya' / isa prakAra vizvAsa ho yaha Izvara kA kArya // 31 // jisako yaha vizvAsa hai milA use bhagavAna / Astika nAstikakI yahI hai saccI pahicAna ||3|| IzvaravAdI haiM bahUta kareM nAma kA jApa / para bhItara Izvara nahIM vahA~ bharA hai pApa // 33 // Izvara Izvara saba kahe para na kareM vizvAsa | yadi Izvara-vizvAsa ho rahe na jaga meM trAsa // 34 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyAya para kI A~khoM meM jagata taba kyoM DAle dhUla / jaba Izvara hai dekhatA daMDa-anugraha-mUla // 35 // zraddhA Izvara para rahe rahe paraspara pyAra / dikha na par3eM taba jagata meM corI yA vyabhicAra // 36 // zraddhA Izvara para nahIM aura na usakA jJAna / isIliye hai pApamaya yaha saMsAra mahAna // 37 // gIta 28 jagata to bhUlA hai bhagavAna / huA hai chalanAmaya guNagAna // jagata agara jagadIza mAnatA / yadi amogha phaladAna jAnatA / to kyoM phira vidroha ThAnatA / kyoM hotA isa dharaNItala para pApoM kA sanmAna / jagata to bhUlA hai bhagavAna / huA hai chalanAmaya guNagAna // 38 // yadi hotA vizvAsa hamArA / Izvara-vyApta jagata hai sArA / to asatya kyoM lagatA pyArA // dhUla jhoMkate kyoM para kI A~khoM meM hama nAdAna / jagata to bhUlA hai bhagavAna / huA hai chalanAmaya guNagAna // 39 // 'duniyA ko kyA andha banAyA / jaba jagadIzvara bhUla na pAyA / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. ] kRSNa-gItA hamane hI taba dhokhA khAyA / para ima sIdhI marala bAta kA hai kisa kisa ko dhyAna / jagata to bhalA hai bhagavAna / huA haiM chalanAmaya guNagAna // 40 // pApoM se bacakara na raheMge / Izvara Izvara sadA kaheMge / lar3a lar3akara saba kaSTa saheMge // Izvara-bhakti na jAna ise tU hai korA abhimAna / jagata to bhalA hai bhagavAna / huA hai chalanAmaya guNagAna // 41 // pApoM se jo rahatA nyArA / usako hI hai Izvara pyArA / hai matkRti meM Izvara-dhArA // Iza anIzavAda kA rahane de korA vyAkhyAna / jagata to bhUlA hai bhagavAna / huA hai chalanAmaya guNagAna // 42 // dohA koI Izvara mAnate koI mAne karma / / phala para yadi vizvAsa ho to donoM hI dharma // 43 // sadasat kamI kI nahIM yadi mana meM parvAha / sAre vAda vRthA gaye milI na sukha kI rAha // 44 // karmavAda bhI vyartha hai yadi na karma kA dhyAna / puNya pApa kA dhyAna ho to saba bAda mahAna // 45 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyAya [11.. __ gIta 29 vathA hai kamavAda kA gAna / nahIM yadi makarmoM kA dhyAna // yadi Izvara ko dUra haTAyA / yukti tarkakA khela dikhAyA / karmavAda kA zaMkha bajAyA / nathya manya phira bhI na banA ryAda huA na kRtikA bhAna / vRthA hai karmavAda kA gAna / nahIM yadi satkarmoM kA dhyAna // 46 // karma kSamA na karegA bhAI / vaha na sunegA kabhI durhAI / lelegA vaha pAI pAI / jaisI karanI vaisI bharanI karmavAda pahicAna / vRthA hai karmavAda kA gAna / nahIM yadi satkarmoM kA dhyAna // 47 // a~dhiyArA ho yA ujiyAlA / ho yA nahIM dekhanevAlA / piyA kisIne viSa kA pyAlA / hogI mauta, bhale hI viSakA ho guNagAna mahAna / vRthA hai karmavAda kA gAna / nahIM yadi satkarmoM kA dhyAna // 48 // dohA karma mAnakara yadi rahA puNya pApa kA dhyAna / Izvara mAnA yA nahIM hai Astikya mahAna // 49 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA darzana - zAstra - vivAda ye samajha na dharmAdhAra / dharma yahI haiM sakala jaga pAve terA pyAra || 50|| IzvaravAdI mAnale Izvara kA saMsAra / Izvara ke saMsAra para kyoM ho atyAcAra // 51 // * koI dekhe yA nahIM dekhe Izvara- dRSTi / isIliye chipakara kabhI kara na pApa kI sRSTi // 52 // samrAToM se bhI bar3A hai vaha nyAyAdhIza / usase chipa sakatA na kucha vyApaka vaha jagadIza / 53 agara chipAyA jagata se to bhI hai niHsAra / Izvara se kyA chipa sake jisakI dRSTi apAra // 54 // chalase yadi pAyA nahIM yahAM pApa kA daMDa | pApI pAyegA vahAM Izvara - daMDa pracaMDa // 55 // aisI zraddhA hai jahAM vahAM na rahatA pApa / pApahIna para Iza kI karuNA apane Apa || 56 // karmavAda jisane liyA usakA hai yaha kArya / jagako dhokhA de nahIM phala milanA anivArya // 57 // duniyA phala de yA na de aTala karma kA daMDa | karma zakti karatI sadA khaMDa khaMDa pAkhaMDa // 58 // hai gavAha athavA nahIM karma ko na parvAha / bhalA kabhI kyA dekhatA viSa gavAha kI rAha // 59 donoM bAda sikhA rahe hameM eka hI bAta / sadasat karmoM kA yahAM phala milatA dinasata || 60 // . 12] Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyAya donoM kA darzana judA kintu dharma hai eka / 'ghaD darzana ke bheda se dharme meM na kuTeka // 61 // paraloka Atmatattva dhruva satya hai hai usakA paraloka / isIliye hI mauta kA kareM na budha-jana zoka || 62 // phaTe purAne vastra sA chor3A eka zarIra / tabhI dUsarA mila gayA kyoM honA dilagIra // 63 // Atmasiddhi haiM kara rahe anubhava aura viveka | phira bhI darzana - zAstra kI yaha hai gutthI eka // 64 // hai niHsAra vivAda yaha isakA kabhI na anta / isIliye paDate nahIM isa jhagar3e meM manta || 65|| apane anubhava se kareM ve AtmAkA dhyAna / ajara amara caitanyamaya AtmA zakti - nidhAna // 66 // Atmatattva jaba nitya hai taba paraloka aroka | mRtyu - anantara jo mile vahI kahA paraloka // 67 // hai na kahIM paraloka kI koI jagaha vizeSa | jagaha jagaha paraloka hai AtmA kA navave // 68 // pAyA hai paraloka yaha pUrva janma ke bAda -- hama saba haiM paraloka me bhale nahIM ho yAda // 69 // yaha choTI sI jiMdagI hai choTA sA khela | yaha pUrA jIvana nahIM kucha ghar3iyoMkA mela yaha jIvana dukhamaya rahe phira bhI hoM na nirAza / AtmAkA jIvana bahuta kabhI na usakA nAza // 71 // // 70 // [ 113 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] kRSNa-gItA svakartavya karate raheM bhale saheM phira pIra / yahAM nahIM to hai vahAM bane raheM kucha dhIra // 72 // ajaba kAI dharma kI kabhI na mArI jAya / yaha huMDI aisI nahIM jo na sikArI jAya // 73 // isa jIvana kA kaSTa saba hai kSaNabhara kA kaSTa / kSaNabhara ke sukha ke liye samatA kareM na naSTa / / 74 // kAlacakra hai avani-sama jIvana reNu-samAna / eka reNukaNa ke liye kyoM hoM cintAvAna ||75|| yahI vyApikA dRSTi hai Atma-tatva kA artha / bAkI vAdavivAda saba zakti-kSINakara vyartha // 76 // agara na pAI dRSTi yaha vyartha Atma-guNa-gAna | jo thor3e meM pha~sa rahA vahI banA nAdAna // 77 // jIvana bali ho jAya yaha kara mata kucha parvAha / basa apanA kartavyakara cala janahitakI rAha // 78 // jisane pAyA artha yaha use milA paraloka / rahA karma meM lIna para huA na aNubhara zoka ||79|| AtmA mAne yA nahIM hai usakA kalyANa / usane pAyA dharma se AtmavAda kA prANa // 80 // Atma-anAtma-vivAda hai darzana kA hI aMga / isa vivAda ko kara nahIM dharmazAstra ke saMga // 81 // nAma liyA paraloka kA kiye oTa meM pApa / 'mata' anAtmavAdI tabhI banata apane Apa // 82 // AtmavAda ke sAtha meM raha na sakegA pApa / agara pApa hai to lagI basa anAtmakI chApa // 83 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyAya . [ 115 AtmA mAne yA nahIM agara nahIM hai pApa / Atma-jJAna vaha pAgayA dUra hue saba tApa // 84 // pAralaukikI sRSTi kI sArI cintA chor3a / jA apanA kartavya hai usase nAtA jor3a // 85 // kahAM basA paraloka hai isakA kara na qhayAla / tujhe pha~sA le jAyagA duSTa vitaMDA-jAla // 86 // yadi yaha jIvana dharmamaya tA para-jAma mahAna / hotA hai saddharbha kA sukha meM paryavasAna // 87 // itanA hI vizvAsakara le yaha janma sudhAra / saba dharmIkA dhyeya hai ho sukhazAnti apAra // 88 // jaba samAja ke bIcameM chA jAte haiM pApa / satya-ahiMsA-putra taba Ate apaneApa // 89 // dUra haTAveM jagata ke jo nara atyAcAra / ve kahalAte haiM yahAM tIrthaMkara avatAra // 20 // calakara dikhalAte supatha batalAte sadupAya / miTa jAte haiM anta meM anyaayii| anyAya // 91 / / kaSTa yahAM ke naSTa ho saba dharmoM kA dhyeya / isI dhyeya kI pUrti ko carcA cale ameya // 12 // duniyA kA uddhAra kara pApa-pragati de roka / binA kahe AjAyagA muThI meM para-loka // 93 / / arjuna- dvaitAdvaita mukti Iza paraloka kI cintA kara dI dUra / eka bAta para kara rahI manako cakanAcUra // 94 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] kRSNa-gItA dvata aura advata ma hRdaya rahA hai jhUla / / batalAdo mujhako sakha, kauna yahAM anukUla // 15 // brahma eka hI satya hai kahate RSi muni Arya / mAyAmaya saMsAra yaha karUM vRthA kyoM kArya // 96 // sulajha sulajhakara ulajhatI jJAta banI ajJAta / DAla DAla se jArahI pAtapAta para bAta // 9 // zrIkRSNa-~ tUne darzana-zAstra kA piMDa na chor3A pArtha / isIliye bhrama meM par3A bhUla gayA paramArtha // 98 // 'jagata mUla meM eka hai athavA haiM do tattva' dharma milegA kyA yahAM kyA hai isameM sattva // 9.9 // miTTI ke haiM dasa ghar3e unakI dazA na eka / agara eka miTa jAya to phira bhI baceM aneka // 100il dugdha rakta para hai lagI eka tatva kI chApa / raktapAna meM pApa para dugdhapAna niSpApa // 101 // upAdAna yadi eka hai jude jude haiM kArya / to sukhadukha yA nAzakA aikya nahIM anivArya / 102 eka brahma hI bana rahA vadhya-vadhaka kA mUla / to bhI hiMsakatA nahIM jIvana ke anukUla // 103 // hai sukha dukha ke mUla meM eka cetanA tattva / to bhI sukhako chor3akara duHkha na cAheM sattva // 104 // eka tattva kI bAta hai jIvana meM niHsAra / dharmazAstra meM vyartha yaha dvaitAdvaita vicAra // 105 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyAya [115 aMgI aMga jude jude yahI bheda-vijJAna / dharmazAstrakA dvaita hai rakha tU isakA dhyAna // 106 // jahAM bheda-vijJAna hai vahAM na rahatA pApa / AtmA kyoM tana ke liye sahane baiThe tApa // 107 // dharma kahe advaita ko vizva-prema kA raMga / svArtha mile paramArtha meM donoM kA ho saMga // 108 // mAna dvata--advaita yA dono haiM nirdoSa / kintu artha karate samaya dharma-zAstra kara kopa // 109 / / mAyA hai yA satya jaga isakI cintA chor3a / terA jo kartavya hai usake mu~ha mata mor3a // 110 // yadi mAyA hai vizva to mAyA terA kArya / mAyA ke darvAra meM mAyA hai anivArya // 111 // mAyA hI saba duHkha hai mAyA sakala upAya / mAyA dene meM bhalA terA kyA luTajAya // 112 // tujha para atyAcAra meM thA mAyA kA mela / to usakA pratikAra bhI hai mAyA kA khela // 113 // mAyAmaya khIMcA gayA agara draupadI cIra / duHzAsana kI mauta bhI mAyA, phira kyA pIra // 11 // bhAgA bAraha varSa taka mAyAmaya vanavAma / aba mAyAmaya rAjya kara isameM kasA trAsa // 115 // saba mAyA kA khela hai para na adhurA khela / jaba taka khela miTe nahIM taba taka coTe jhala // 116 // aba taka khelA khela tu aba kyoM karatA tyAga / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] kRSNa-gItA mAyA ke saMsAra meM mAyA rAga virAga // 117 // rAjA bana yA raMka bana le ghara yA saMnyAsa / mAyAmaya saMsAra saba kahA~ karegA vAsa // 118 // mAyA brahma abhinna haiM bhItara tanika TaTola / brahma sindhu jala tulya hai mAyA jala-kallola // 119 // brahmahIna mAyA nahIM brahma na mAyAhIna / nitya anitya bhale raheM kintu paraspara lIna // 120 // eka chor3akara dUsarA mila na sakegA pArtha / jahAM samanvaya ubhaya kA vahIM rahA paramArtha // 121 // bAhara mAyA dikha rahI kara bAhara saba kAma / brahma tulya nirlipta raha bhItara tejo-dhAma // 122 // darzana ke pArthakya se hRdaya nahIM kara khinna / dharma-zAstra se bhinna hai darzana kA naya bhinna // 123 // darzana koI le magara pUra dharma ke prANa / dharma-zAstra kI dRSTi kara dekha svapara-kalyANa // 124 // dharma dharma saba eka haiM saba meM janahita sAra / saba meM satyezvara vijaya aura pApa kI hAra // 125 // saddharmasAra le samajha satyakA jJAna dhyAna meM Ane de / darzana zAstroMmeM jhagar3a jhagar3a apanI mati vyartha na jAnede / kartavya paMtha kA darzana kara sadvijaya nyAya ko pAne de| marane ko hai anyAya khar3A tere hAthoM mara jAne de // 126 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya [119 caudahavA~ adhyAya arjuna- dohA mAdhava tumane kaha diyA dharma-zAstra-sandeza / maiM apanA kartavya kara dUra karUMgA kleza // 1 // darzana ke jhagar3e miTe miTAH 'nirarthaka zora / buddhi hRdaya khiMcane lage dharma-zAstra kI ora // 2 // dharma-zAstra hI zreSTha hai saba zAstroM kA zAstra / pApa-pratAr3ana ke liye detA yaha paramAstra // 3 // phira bhI mohita kara rahe vividha-dharma ke graMtha / kaise maiM nirNaya karUM kaise pakaDU paMtha // 4 // zraddhA lUM yA tarka lU~ khojU sAre dharma / kisakA avalambana karUM samajhU apanA karma / / 5 / / agara banUM zraddhAlu maiM karUM andha-vizvAsa / to mAnavatA naSTa ho pazutA kare nivAsa / / 6 / / dharma--parIkSaNa kyA karUM calUM rUr3hi kI gaila / eka jagaha nacatA rahU~ jyoM kolhU kA baila ||7|| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 120 ] kRSNa-gItA dezakAla pratikUla jo kareM rUr3hiyA~ vAsa / unako dUra na kara sake kabhI andha-vizvAsa // 8 // chAI zraddhA imaliye tarka rastra lUM hAtha / kATa chA~Ta karane calUM kara saMzaya kA sAtha // 9 // karUM parIkSA buddhi se chAna sAre dharma / jIvana bhara khojA karUM satya--dharma kA marma // 10 // lekina kyA ho pAyagA kabhI khoja kA anta / buddhi tarka mitazakti hai jagameM khoja ananta // 11 // jIvana bhara khojA karUM pA na sakU vizrAma / karane baDUM kaba sagve maiM jIvana ke kAma // 12 // choTI sI yaha buddhi hai hai saba zAstra athAha / agara thAha lene calUM ho jAU~ gumarAha // 13 // RSi muni tIrtha kara kahAM kahAM mandamati pArtha / karUM parIkSaNa kisa taraha vyartha yahAM puruSArtha // 14 // saindhava--kaNa lene cale yadi samudra kI thAha / ghule vicArA bIca me pA na make avagaha // 15 // binA parIkSaNa ke agara mila na sake saddharma / mandabuddhi saMsAra yaha kaise kare mukarma // 16 // zraddhA se gati hai nahIM tarka se na vizrAma / karuNA kara bolo sakhe karma kaunasA kAma // 17 // mana kahatA kucha bAta hai buddhi dUsarI bAta / karUM samanvaya kisa taraha ho na paraspara ghAta // 18 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya [121 zrIkRSNa buddhi hRdaya donoM mile donoM hoM anukUla | satyezvara-darzana tabhI sakala sukhoM kA mUla // 19 // zraddhAhIna na tarka ho zraddhA ho na atarka / vartamAna donoM raheM to ho sukhada udarka // 20 // zraddhA zraddhA yadi pAI nahIM vyartha buddhi kA khela / sukha-prasUti hotI tabhI jaba donoM kA mela // 21 // sAttvika rAjasa tAmasI zraddhA tIna prakAra / nizcaya honA cAhiye sAtvika ke anusAra // 22 // sAvika zraddhA hai vahI jo na kabhI chalarUpa / buddhi-tarka-aviruddha jo satyabhakti--phalarUpa // 23 // svArthavAsanAzUnya jo, jisameM rahe. viveka / jisameM rahe na mUdatA rahe satya kI Teka // 24 // rAjasa zraddhA hai vahI jahAM svArtha kI cAha / guNoM kI na parvAha hai satya kI na parvAha // 25 // tAmasa zraddhA hai vahAM jahAM ghora aviveka / buddhi bahiSkRta hai jahAM jar3atA kA atireka // 26 // rUr3hi kare tAMDava jahAM padapada para dina rAta / sahI na jAye satya bhI naye rUpa kI bAta // 27 // tAmasa zraddhA chor3a de rAjasa se mu~ha mor3a / sAttvika zraddhA sAtha le kara sukArya jItor3a // 28 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] kRSNa gItA mAttvika zraddhA ke binA bane na koI kAma / maMzaya meM DolA kara mile na sugva kA dhAma // 29 // jaba taka zraddhA ho nahIM tabataka vyartha vicAra / zraddhA-hIna vicAra kA ho na sake vyavahAra // 30 // vala tarka ke gvala saba para zraddhA ke artha / deva zAstra guru dharmakA ho na parIkSaNa vyartha // 31 // tarka agara na zraddhA A makI huA parIkSaNa vyartha / kintu parIkSaNa ke binA zraddhA eka anartha // 32 // vuddhi agara chATI rahe to bhI ho na hatAza / choTIsI hI A~kha meM bhara jAtA AkAza // 33 // moca na kara pAMDitya yadi ho na sakA hai prApta / gahaja buddhi niSpakSatA donoM haiM paryApta // 34 // gAna bhala jAne nahIM jA~ca sakeM para gAna / mRga ahi Adika jA~cate baMzI kI mRdu tAna // 35 // pAkazAstra jAne nahIM kare svAda pratyakSa / nipaTa apAcaka loga bhI svAda-parIkSaNa-dakSa // 36 // vaidyaka zAstra na jAnatA para phala ke anusAra / dhaMdya-parIkSaNa meM catura bananA hai saMsAra // 37 // hita anahita kI bAta kA samajha sakeM saba marma / marala parIkSA dharma kI-kyA hai hitakara karma // 38 // prAyaH saba jana kara sakeM sadasat kI pahicAna / bhale bure kI bAta kA kaThina nahIM hai jJAna // 39 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya RSi muni Adika de gaye apana yuga kA jJAna / Aja z2arUrI kyA yahAM kara isakI pahicAna // 40 // dharma-parIkSaNa hai yahI yahI zAstra kA bodha / yaha viveka kA kArya hai yahI veda kI zodha // 41 // yadi viveka AyA nahIM vyartha zAstra kA jJAna / saba zAstroM kA marma hai hita-anahita pahicAna // 42 // sahaja tarka saba ko milA kara usakA upayoga / dharma parIkSaNa kara sadA miTe mUr3hatA roga // 43 // pakSapAta ko chor3a de karale zuddha vicAra / tarka-susaMgata bAta kara zraddhA kA AdhAra // 44 // dharma nikaSa batalA cukA rakha tu usakA dhyAna / thor3e meM ho jAyagA hita-anahita kA jJAna // 45 // arjuna tarka kalpanArUpa hai usakA vyartha vicAra / de na sakegA vaha kabhI parama satyakA mAra // 46 // zrIkRSNa-- tarka na korI kalpanA vaha anubhava kA sAra / anubhava vividha nicor3a kara huA tarka taiyAra // 47 // niyata sAdhya-sAdhana rahe anubhava ke anukUla / sadA abAdhita vyApti ho vahI tarka kA mUla // 48 // jitanI mana kI kalpanA utanA bhrama sandaha / zuddha tarka to hai sadA satya jJAna kA gaha // 4 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] kRSNa-gItA milI tarka meM kalpanA satya huA pracchanna / satya jahAM pracchanna hai jIvana vahAM vipanna // 50 // tarkazAstra le hAtha meM kara asatya ko cUrNa / jo jo satya a~ce vahAM rakha tU zraddhA pUrNa // 51 // deva zAstra guru jA~cale kara na andha-vizvAsa / phira avicala zraddhAlu bana bana jA unakA dAsa // 52 // zraddhA aura viveka se aisA nAtA jor3a / satyAmRta bahatA rahe hRdaya nicor3a nicor3a // 53 // arjana deva zAstra guru haiM bahuta dU~ kina kina ko mAna / kaise pahicAnUM unheM kyA unakI pahicAna // 54 // deva kahAM hai vizva meM kahAM deva kA dhAma / guru rahate kisa veSa meM unako karUM praNAma // 55 // zrIkRSNa jIvana ke Adarza jo samajha unheM tU deva / jhuka jAtA unakI tarafa saba kA mana svayameva // 56 // pUrNadeva guNa-deva haiM vyakti deva haiM aMza / vyaktideva naradeva haiM kareM pApa kA bhraMza // 5 // nityadeva guNadeva haiM pAkara unakA sAra / bane mahAtmA jagata meM ve nara-deva apAra // 58 // sabhI jagaha guNadeva haiM ghaTapaTa meM hai vAsa / dekha cukA guNadeva jo haTA usI kA trAsa // 59 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya [ 125 parama bhakta guNadeva ke vyaktideva guNakhAni / tAre jo saMsAra ko kara pApoM kI hAni // 60 // gIta 30 saba devoM kA dAra bharA hai bhAI / hai satya sabhI kA pitA ahiMsA bhAI // ye mAta-pitA ziva-zivA brahma saha mAyA / paramezvara paramezvarI guNoM kI kAyA // zrI ii dhRti lakSmI buddhi inhIM kI chAyA / saba hI zAstroM ne gAna inhIM kA gAyA // sadasadviveka satprema-rUpa sukhadAI / hai satya sabhI kA pitA ahiMsA bhAI // 61 // saba sampradAya haiM sthAna jamAye ina meM / saba zAstra khar3e haiM zIsa namAye ina meM // sAre yogI haiM yoga ramAye inameM / jagake sAre guNadeva samAye inameM // hai lIna inhIM meM zakti nyAya caturAI / hai satya sabhI kA pitA ahiMsA mAI // 62 // inake jo sacce bhakta jagata meM Ate / ve RSi tIrthakara yA avatAra kahAte / inakI pUjA kara jaga-sevA kara jAte / inake anupama sandeza jagata meM lAte // unameM bhI inase devarUpatA AI / saba devoM kA darbAra bharA hai bhAI // 6 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA guNadeva virAja yahA~ sabhI ke manameM / jo kareM unheM pratyakSa vacana tana jana meM / guNa-deva-bhakta ve deva bane naratana meM / nara se nArAyaNa bane isI jIvana meM // una naradevoM kI adbhuta puNya kamAI / saba devoM kA darbAra bharA hai bhAI // 6 // ve satya ahiMsA--putra jagata ke bhrAtA / jo the jIvanabhara rahe dukhita-jana-trAtA // dukha sahe svayaM para jagako dI sukha sAtA / the to manuSya para jagake bhAgya-vidhAtA // ve pAra hue duniyA ne mahimA gAI / saba devoM kA daura bharA hai bhAI // 65 // jisane guNa-devoM kA zubha darzana pAyA / jisane nara--devoM meM samabhAva dikhAyA / bana satya-ahiMsA-bhakta jagata meM AyA / jisane sevA kara ghara ghara rasa barasAyA // hai dhanya usI kA pitA usI kI mAI / saba devoM kA darvAra bharA hai bhAI // 66 // naradevoM ke vacana yA jIvana kA itihAsa / satpatha-darzaka zAstra hai satyezvara kA dAsa // 67 // dezakAla ko dekhakara vyakti-zakti anusAra / saba zAstroM kA sAra le jo ho tAraNahAra // 68 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya [ 127 eka bAta acchI yahA~ vahA~ burI ho jAya / dezakAla anukUla jo vahI samajha sadupAya // 69 // mava zAstroM ko dekha tU dezakAla mata bhUla / satya, asatya bane vahA~ jahAM samaya pratikUla // 70 // dezakAla ke bheda se dikhatA jahAM virodha / samabhAvI bana, kara vahA~ zuddhabuddhi se zodha // 7 // ta. to nyAyAdhIza hai haiM saba zAstra gavAha / zuddha buddhi se nyAyakara agara satyakI cAha // 72 // yadi vikAra hai zAstra meM tobhI kyA parvAha / saba vikAra dhula jA~yage pAkara buddhi--pravAha // 73 // zAstra-parIkSaNa kara sadA karale nikapa viveka / sAra sAra saba khIMcale saba aneka hA eka // 74 // vidhi-dRSTAnta svarUpa do dharma zAstra ke bheda / niyama aura dRSTAnta se bhare hue saba veda // 75 // manake tanake vacana ke pApoM para paramAstra / antara bAhara ke niyama batalAtA vidhi zAstra // 76 // una niyamoM kI saphalatA yA unakA vyavahAra / batalAte dRSTAnta haiM dharmazAstra kA sAra // 77 // niyama badalate haiM sadA dezakAla-anusAra / jinase janakalyANa ho ho unakA vyavahAra // 78 // kisI zAstra meM haiM niyama dezakAla-pratikUla / unheM badala para rakha vinaya ahaMkAra hai bhUla // 79 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kRSNa gItA banatA kAI zAstra jaba dezakAla vaha dekha / zAstra niyama hote nahI kabhI vana kI rekha // 80 // matya ahiMsA haiM aTala saba dharmokA sAra / kintu vividhatA se bharA hai unakA vyavahAra // 8 // ghabarA mata vaividhya se dekha jagatkalyANa / Tukar3e Tukar3e jor3akara pUra sabhI meM prANa // 82 // dRSTAntoM kA kAma hai khIMce jIvana citra / mahAjano ko dekha jana jIvana kareM pavitra ||83|| ye kalpita dRSTAnta hoM yA ki akalpita-tathya / nathyAtathya vicAra mata haiM donoM hI pathya // 84 // nIti sikhAve jo kathA vaha atathya yA tathya / donoM meM hI satya hai hai vaha jagako pathya // 85 // para atathya aisA na ho kare na jaga vizvAsa / agara asammava jaga kahe to hai vyartha prayAsa // 86 // mambhava sI saba ko lage de satpatha kI dRSTi / huI kathA sAhitya meM dharma--zAstra kI sRSTi // 87 // agara na vizvasanIya to kyA usakA upayoga / jhUThI bAteM samajhakara nAka sikor3eM loga // 88 // bAta bhala kalpita rahe para yadi vizvasanIya / asara kare to hRdaya para lage matya kamanIya // 89 // pighala pighala kara dila bahe dhula jAyeM saba pApa / svaccha hRdaya meM dharma ho bimbita apane Apa // 9 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya kathArUpa jo zAstra haiM unheM na kaha itihAsa / yadyapi haiM itihAsa se adhika satyake pAsa // 91 // jo kucha hotA jagata meM use satya mata mAna / jo kucha honA cAhiye use satya pahicAna // 92 // kathA-zAstra kA hai sadA tathya-mUlya kucha alpa / satya- mUlya para hai adhika hai kalyANa analpa // 93 // dekha kathA sAhitya meM saccaritra nirmANa / jitanA ho nirmANa yaha utanA jaga- kalyANa // 94 // zAstra - parIkSaNa kara sadA rakha para aisI dRSTi | marma dekha jo kara sake san ziva sundara sRSTi ||95|| guru zAstra parIkSaNa kI taraha guru kI bhI kara jA~ca / guru-veSI koI kuguru de na sA~cako A~ca // 96 // jIvana bhI dekara kare nija para kA uddhAra / AdhAra // 97 // parakArya / anivArya // 98 // I [ 129 bahI suguru hai jagata meM dhIraja kA mUrttimaMta jo sAdhutA sAdhe jo jIvana bhara jisake liye denA hai jitanA le usase adhika jagako karatA dAna / jisakA jIvana bana rahA mUrtimaMta vyAkhyAna // 99 // karake dikhalAtA sadA jo kucha bole bola / vaha mAnava hai, hai nahIM korA bajatA Dhola // 10-0 // vaha caritra bala se balI veSa na jisakI pUrti / vaha mAnava hai, hai nahIM-- jar3a padArtha kI mUrti // 101 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa-gItA pAthoM kA kAr3A nahIM anubhava usakA jJAna / vaha mAnava hai, hai nahIM raTTa kIra samAna // 102 // usana pAyA hai prathama mAnavatA kA mAna / vaha mAnava hai, hai nahIM--puccha--hIna haivAna // 103 // vinaya viveka subandhutA karmaThatA kA geha / vaha mAnava hai, hai nahIM--nara kI murdA deha // 104 // aisA sadguru DhU~Dhale guNagaNa kA bhaMDAra / jo jahAja banakara kare bhavasAgara ke pAra // 10 // rakhakara guru kA veSa jo karate nAnA pApa / unakA bhaMDAphor3a kara miTe jagata kA tApa // 106 // paira pujAne ke liye lete jo guruveSa / ve pRthvI ke bhAra haiM kara unako niHzeSa // 107|| jJAna nahIM saMyama nahIM aura na para upakAra / ve kusAdhu guru-veSa meM haiM pRthvI ke bhAra // 108 // dhRta loga guru--veSa meM bane raMka se rAva / va sasAra samudra meM haiM patthara kI nAva // 109 // mampradAya koI rahe koI bhI ho veSa / vaha guru jisakA ho gayA antarmala niHzeSa // 110 // gRhI rahe saMnyasta yA donoM eka samAna / vaha guru jisakA hai sadA jagake hitapara dhyAna // 111 // kuguru-jAla se baca sadA pakar3a suguru kA hAtha / aMtima tatva na bhala para tU hI terA nAtha // 112 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya [ 131 yadi viveka tujha meM nahIM to kyA gurukI chApa / yadi viveka hai to banA tU apanA guru Apa // 113 / / tujha meM agara na yogyatA vyartha deva-guru-zAstra / kAyara nirbala ke liye vyartha sakala divyAstra // 114 // haiM nimittabhara deva guru upAdAna tu Apa / upAdAna bejAna to vyartha nimitta kalApa // 115 // upakArI haiM devaguru pUjya inheM tU mAna / para palabhara bhI bhUla mata ta apanI bhagavAna // 116 / / sabakI suna para soca khuda dekha sudRSTi pasAra / hai zAstroM kA zAstra yaha khulA huA saMsAra / / 117 // (gIta 31) bhAI par3hale yaha saMsAra / gvalA huA hai mahAzAstra yaha jisa meM baMda apAra / bhAI par3hale yaha maMsAra // 118 // aNu aNu meM pattoM pattoM meM likhA huA hai jJAna | par3ha sakatI antara kI A~kheM, par3he vahI vidvAna // hai sArA jaga vidyAgAra / bhAI par3hale yaha saMsAra // 119 // anubhava aura tarka do A~kheM anana mAre baMda / dekha sake so dekha bhAI kAlA aura safeda // adbhuta puNya pApa bhaMDAra / bhAI par3hale yaha saMsAra // 120 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNa- gItA kauna par3hA sakatA hai tujhako tujhameM agara na jJAna / sUrya kare kyA jaba hoM apanI A~kheM ghUka samAna // taba guru kA prayatna bekAra / bhAI par3hale yaha saMsAra // 121 // 132 ] suna saba kI kara apane manakI para viveka rakha saMga | aMga aMga meM yauvana uchale uchale jJAna - taraMga // nija para sabakA ho uddhAra / bhAI par3hale yaha saMsAra // 122 // dohA jo kahanA thA kaha cukA aba tU svayaM vicAra / eka bAta meM bhUla mata cAroM ora nihAra // 123 // kyA kahate saba dharma haiM kyA kahate guru loga | kyA kahatA terA hRdaya kara saba kA saMyoga // 124 // dekha satya bhagavAna kA pUrNa virATa svarUpa / kSIrodadhi ko dekhale chor3a andhatama kUpa // 125 // usa virATa bhagavAna ke aMga aMga pratyaMga | haiM vicitra sabameM bhare duniyA ke saba raMga // 126 // aMga aMga meM rama rahe divya dRSTi se dekhale jaga koTi koTi brahmAMDa / ke sAre kAMDa // 127 // sarva dharma saba nItiyA~ sarva yoga puruSArtha / dekha niyama yama jJAna saba divya dRSTi se pArtha // 128 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya (pIyUSavarSa) satya ziva sundara ahiMsA sAtha hai / ardha-nArIzvara jagata kA nAtha hai / prApta kara usakA sudarzana Aja ta / jAnale kartavya ke saba sAja tR // 129 // kavi (harigItikA) zrIkRSNa kA upadeza sunakara pArtha jaba dhyAnI hue| bhagavAna ke dabIra kA darzana huA jJAnI hue / dagvA virATa svarUpa unane azru taba bahane lage / romAJca-aJcita-aMga bana zrIkRSNa se kahane lage // 130 // arjuna-- lalitapada puruSottama ho rahA mujhe aba darzana satyezvara kA / karatA hUM apUrva darzana mai nArI kA yA nara kA / / dakSiNAMga bhagavAna satya hai cetana jaga nirmAtA / vAmAMgI bhagavatI ahiMsA yama niyamo kI mAtA // 131 // bhinnAbhinna apUrva jyoti yaha deMgva rahA hU~ mAdhava / koTi koTi ravi zazi banate haiM pA pAkara jisakA lava / nitya darzanArthI yogI jana jisameM yoga ramAne / jo usakA darzana pAte ve mukti bhukti saba pAte // 132 // aMga aMga meM yoga bhare haiM aNu aNu sukhakI chAyA / nakha nakha meM puruSArtha teja hai anta na jisakA AyA / / tIrthaMkara avatAra roma-kUpoM meM bhare hue hai / dharmabindu se dharma anekoM jinase bhare hue haiM // 133 / / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] kRSNa-gItA dharma yahAM hai artha yahAM hai kAma yahAM dikhalAtA / bhoga yahAM hai, vividha yoga haiM jinakA anta na AtA / bhaktiyoga hai sAMkhyayoga hai karmayoga pAtA hU~ / sakala yamoM ke vividha rUpa se cakita huA jAtA hU~ // 134 / / prema yahA~ hai vyApta sakala rUpoM meM hai usakI jaya / saba virodha haiM zAnta yahA~ para saba meM huA samanvaya / saMzaya naSTa hue saba mere aba virATa-darzana me / AjJA pAlana meM tatpara hUM aba maiM tana se mana se // 135 / / isa virATa prabhu ke zubha darzana tumane mujhe karAye / bhUlA thA kartavya paMtha maiM tuma satpatha para lAye // kitanA hai upakAra tumhArA kaha kara kyA batalAU~ / jIvana bhara upakAra tumhAre gAU~ para na aghAU~ // 136 // [harIgItikA] mAdhava sunAyA Aja tumane jo amara sandeza hai / vaha klezahara hai satyapatha hai aba na saMzaya leza hai // usa para calUMgA aba sadA pIche na pAoge mujhe / kartavya saba apane karUMgA jo batAoge mujhe // 137 // kavi padmAvatI jhukagaye pArtha yoM kahakara ke mana meM gItA kA dhyAna kiyA / ha~sate ha~sate yogezvara ne amaratva diyA AzISa diyA / banagaye pArtha yoM amaratulya thA karmayoga pIyUSa piyA / phira nirbhaya ho huMkAra kiyA apane kara meM gAMDIva liyA // 138 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyAya [135 saba garna uThe bhImAdi vIra "AnA ho jinako AjAyeM / aba to atyAcArI apane atyAcAroM kA phala pAyeM // " jayaghoSa huA cahu~ora vahA~ Age pIche dAe~ vAe~ / jhanajhanA uThe saba astra zastra huMkAra uThIM saba senAe~ // 139 // hai jahA~ kRSNa se yoganAtha arjuna se haiM balavIra jahA~ / yA jahA~ dhanurdhara pArtha vIra haiM kRSNa sarIkhe dhIra jahA~ / hai dharma vahA~ satkarma vahA~ sannIti vahA~ satpIti vahA~ / hai nyAya vahA~ hai vijaya vahA~ yogI jIvana kI rIti vahA~ // 14 // (958) samApta