Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4 zrI vijaya nemisUrIzvaragranthamAlArakSam 46 kalikAlasarveza-bhUpAlAvalimaulimALAlAlitalalita caraNAravindadvandrabAdivRndArakavRndavAraNanivAraNapaJcAnana - zrIhemacandra sUribhagavadviracita svopajJAlaGkAracUDAmaNivyAkhyAsamaLa- kAvyAnuzAsanam // [ tasya prathamAdhyAyAtmakaH prathamo vibhAgaH ] tadupari zAsanasamrAT sUri cakacakravarti- tapogacchAdhipati zrImadvijayane misUrIzvarapazcalaGkAreNa 'vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada-kavirana' iti padAlaGkRtena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA prakAzanAmA vRttiH / ww sampAdaka: panyAsazrIsuzIlavijayo gaNiH Ruo Ruo prakAzakam - zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandiram boTAda, saurASTra vIrasaM0 2482 ] nemise0 7 [ vikramasa~* 1*12 mudraNasthalam - nirNayasAgara presa, 26/28 kolabhATa sTrITa, muMbaI, 2 For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Enavarav = = // shriivijynemisuuriishvrgrnthmaalaartnm-46|| kalikAlasarvajJa-bhUpAlAvalimaulimAlAlAlitalalitacaraNAravindadvandvavAdivRndArakavRndavAraNanivAraNapaJcAnana-zrIhemacandrasUribhagavadviracitaM svopajJAlaGkAracUDAmaNivyAkhyAsamalaGkRtaM WANAMANA kAvyAnuzAsanam // [tasya prathamAdhyAyAtmakaH prathamo vibhAgaH] CAINE taduparizAsanasamrAT-saricakacakravarti-tapogacchAdhipati-zrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna' iti padAlaGkRtena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA prazimamA panyAsIsuzAlavijayo gaNiH prakAzakam - 15:00 zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandiram boTAda, saurASTra vIrasaM0 2482 ] nemisaM0 7 [vikramasaM0 2012 | mudraNasthalam- nirNayasAgara presa, 26/28 kolabhATa sTrITa, muMbaI. 2 / : : = = = = = = = -parivarita bhusya - For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzaka sahAyaka * gujarAta pATaNanivAsI jJAnarasika *zA0 sArAbhAI nagInadAsa TeoNphIsa galI, mulajI jeThA mArkITa, muMbaI naM. 2 KK+ + + + ii ktlu 'zrIvijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamandira' nA kAryavAhaka - zA0 IzvaradAsa mUlacaMda [boTAda, saurASTra.] TER LOAMRITEROLLESTERTANT ETTTTTTTTTTTRUST prAptisthAna [1] zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda, saurASTra. [2] sarasvatIpustakabhaMDAra, The0 ratanapola, hAthIkhAnA. amadAvAda SARKARISHC-338232----- NYASTOTSITENSISTORYSTATUTTACILITIENTIST For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zAsanasamrATu tapAgacchAdhipati- narapatitati pratibaMdhaka-sUricakacakravatti -zrIkammu giri-pramukha-tIrthoddhAraka-prauDhaprabhAvazAli-paramapUjya bAlabrahmacAriAcArya mahArAjAdhirAja zrImavijayanemisUrIzvarajI mahArAja sAheba. (bhA1) 1h * *1# kahe ke 3 dIkSA : vi. saM. 1945. jayeka zuda che. zAvanagara, 2]ka keTe 11 ) / gaNipada : vi. sa. 1960 kArtika vade 7vaLA-valabhIpura paMnyAsapada : vi. sa. 1960 mAgazara suda 3, vaLA-vallabhIpura ' sariSada : vi. sa. 1964 jayeSTha suda 5. bhAvanagara svargavAsa : vi. sa. 2005 Aso vadR amAsa, zukravAra mahuvA. For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir patrama - - alaGkAracUDAmaNisahitakAvyAnuzAsanaprathamAdhyAyasya saMkSipta viSayAnukramaNikA viSayaH patram | viSayaH [1] mUlamaGgalAcaraNam ... 1 [13] guNa-doSalakSaNam ... 137 [2] alaGkAracUDAmaNi- [14] alaMkAralakSaNam ... 145 maGgalAcaraNam ... 4 [15] rasopakAraprakAraH [3] prayojanabhUmikA ... 10 [16] zabdArthasvarUpam ... 172 [ 4 ] abhidheyaprayojanam ... 12 [17] mukhyArthanirUpaNam ... [5] kAvyasya kAraNam ... [ 18 ] gauNArthanirUpaNam ... [6] sahajA pratibhA ... 26 [19] zaktibhedakharUpam ... 225 [ 7 ] aupAdhiko pratibhA ... [20] vyaJjakatvanirUpaNam ... 226 [ 8 ] pratibhAsaMskAraH ... [21] vyaGgayasya bhedAH ... 238 [9] vyutpattinirUpaNam ... [ 22 ] zabdazaktimUlam ... 241 [10] abhyAsanirUpaNam ... [23] arthazaktimUlavyaGgayam 268 [11] zikSAnirUpaNam ... 59 [24 ] arthazaktimUlakarasAdi[12] kAvyamvarUpam ... 120 dhvaninirUpaNam ... 286 For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzakIya nivedana che kalikAlasarvajJa bhagavAna zrImad hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe racelA sAhityanA A addabhuta graMtha kAvyAnuzAsanane "zrIvijayanemisUrIzvara-graMthamAlArana-4 mA tarIke prakAzita karatAM amane atyaMta AnaMda thAya che. A graMthamAM kalikAlasarvajJa bhagavaMtanI svapajJa "saracUDAmagirI' mUkavAmAM AvI che. taduparAMta temanI "vivRtti nA sapUrNa bhAvane pradarzita karatI ane te sivAyanA vividha vicArone jaNAvatI, zAsanasamrA-sUricakracakravarti-tapagacchAdhipati-bhAratIya bhavyavibhUtidivyamUrti-sarvatantrasvatantra-zrIkadambagiripramukhanetIrthoddhArakabhUpAlAvalinatapAdapagha-paMcaprasthAnamayasUrimantra-samArAdhaka-bAlabrahmacAri-prauDhapratApi-paramopakAri-jagadguruparamakRpAlu-paramapUjya-AcAryamahArAjAdhirAja zrI zrI zrI 1008 zrImadvijayanemisUrIzvarajI mahArAjasAhebanA paTTAlaMkAra-vyAkaraNavAcaspati-kavirata-zAstravizArada-nirupamavyAkhyAnasudhAvArSi-saptalakSalokamAnanUtanagranthanirmAtRbAlabrahmacAri-pUjyapAda-AcAryadeva zrI zrI 1008 zrImad vijyalAvaNyasUrijI mahArAjasAhebe racelI "ra" nAmanI nUtana TIkA paNa AmAM mUkavAmAM AvI che. A graMthanA saMpAdaka prakharavaktA vidvarya bAlabrahmacArI pUjya panyAsapravara zrIsuzIla vijyajI gaNivarya che. teozrIe lakhela "mULano saMkSepArtha' paNa AmAM Apela che. For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir A graMthanI prastAvanA vaDodarA-nivAsI jaina vidvAna dharmarasika prakhyAta paMDita zrIyuta lAlacaMdra bhagavAnadAsa gAMdhIe suMdara lakhelI che. A graMthanuM mudraNakArya muMbaInA suprasiddha nirNayasAgara prese ane mupha-saMzodhana te presanA pradhAnapaMDita nArAyaNa rAma AcArya suMdara rIte karela che. A graMthanA prakAzanamAM pATaNanivAsI jJAnapipAsu dharmarasika zA. sArAbhAI nagInadAse rU. 3500) nI udAra sakhAvata karI che. A badala sarvene saharSa ame AbhAra mAnIe chIe. A rIte A graMthane prathamAdhyAyavALo A prathama vibhAga prakAzita karavAmAM Avyo che. e ja rIte AgaLanA bhAge paNa kramazaH prakAzita karAze. sAhitya, vidvAno ane saMskRtanA abhyAsIo Adi A graMthana sadupayoga kare eja zubhecchA.... For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prastAvanA gUjarAtane vividha vizAla viziSTa vAmayathI vibhUSita karanAra, gujarAtane suzikSita susaMskAra-saMpanna racanAra, gujarAtane vAstavika gauravazAlI banAvanAra, gujarAtanA sanmAnanIya svanAmadhanya suputra mahAna sUrIzvara zrI hemacaMdrAcAryanuM nAma sarvadA saMsmaraNIya che, kartavya-parAyaNa je mahAna AcArya vikramanI bAramI-teramI sadIne suyazasvI banAvI gayA. lokopakAra-saja bhArata-bhUSaNa je viddhacchiromaNie pratApI gUrjarezvara siddharAja jayasiMhanI prArthanAne mAna ApI "siddhahemacaMdra' jevA prakhyAta zabdAnuzAsananISabhASAmaya zabdazAstranI racanA karI anupama bheTa samarpaNa karI. enA anusaMdhAnamAM nAma-liMgAnuzAsana, dhAtupArAyaNa(dhAtumAlA) ane dezI zabdasaMgraha-dezInAmamAlA, abhidhAnaciMtAmaNi nAmamAlA, anekArthasaMgraha, nighaMTuzeSa jevA zabdakozo vizvane samarpaNa karyA. e sAthe kAvyAnuzAsana, doDanuzAsana ane caulukya vaMzane yazasvI banAvatuM, gUjarAtane gauravano khyAla karAvatuM saMskRta-prAkRta vyAzraya jevuM adbhuta mahAkAvya racI jagatanA vidyAbhyAsIone-sAhitya-samupAsakone ataHkaraNathI kRtajJa banAvyA che. dharmAtmA paramahaMta rAjarSi gUrjarezvara kumArapAla bhUpAlanI prArthanAne mAnya rAkhI teoe svapajJa vivaraNa sAthe adhyAtmapaniSad yogazAstra ane triSaSTizalAkApuruSacaritra mahAkAvya, pariziSTaparva sAthe bheTa dharyo, tathA uttama gaMbhIra bhAva bharela vItarAgastaMtra ane dvArnAizikAo, tema ja pramANumImAMsA jevuM pramANa zAstra ane ahaMnIti Adi anya paNa aneka upayogI viziSTa racanAo racI gUjarAta vidyA-vijJAnamAM svAzrayI banAvyo che-sAhitya-samRddhithI susamRddha banAvyo che ane alpa mAtrAthI gaviSa banatA vivonmatta mAnavene paNa sAcuM ucca zikSaNa ApyuM che. jana-samAjane aneka rIte anugRhIta karI atyanta RNI banAvanAra e mahAna AcAryane meM 17 For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 11 1NavA 10 ajali ApI che, je "AcArya zrI hemacandra, (aitihAsika prAmANika paricaya) nAmathI saM. 1995 mAM "suvAsa mAsikanA zrI hemacaMdrAcArya-vizeSAMkamAM tathA haMmasArasvatasatra-nibandhasaMgrahamAM paNa gUjarAtI sAhitya pariSad taraphathI prakAzita thayela che, ethI e saMbaMdhamAM ahiM tenI punarukti karato nathI. kalikAlasarvajJa upanAmathI prakhyAta, dIrdhadarza, kartavyaniSTha e AcAryavaye e rIte jJAna-gaMgAne ApaNuM AMgaNAmAM vahevaDAvI che. gUjarAtamAM ane anyatra sarvatra saralatAthI vidyA-vRddhi thAya, sugamatAthI vidvattA vikasita thAya, jana--samAjamAM vakatRtva ane kavitva-zakti vizeSa prakAre khIle-evI ucca sAhityanI sAdhana-sAmagrI ApaNI samakSa upasthita karI che. AvA amUlya akhUTa vArasAno ApaNe sadupayoga karI zakIe, pramAdane parityAga karI AvAM suvihita zAstronuM yathAzakti paThana-pAThana, manana-parizIlana karIe to temAM ApaNuM ja parama hita-zreyaH samAyeluM che. e ja ucca uddezathI zabda-vyutpattizAstranuM anuzAsana-zikSaNa ApyA pachI teoe kAvyazAstranuM yathAyogya zikSaNa ApavA prastuta kAvyAnuzAsananI saMskRta sUtrAtmaka aSTAdhyAyaviziSTa racanA karI hatI ane abhyAsIone vizeSa upakAraka thAya e dRSTithI ene "alakAracUDAmaNi nAmanI vyAkhyAthI, tathA "viveka nAmanA vArtika-nyAsa jevA vivecanathI vibhUSita karyuM che. vAstavika kavi, kavIzvara, kaviratna, kavikula-tilaka, kavikula-kirITa ke mahAkavi thavA mATe AvAM zAstrono yathAyogya abhyAsa karavo joIe. nAma sAthe ADaMbarI moTAM vizeSaNo joDavAM, bhAre birUdo ke TAITale lagADavAM e jUdo viSaya che ane saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi bhASAnA tevA vAstavika kavi thavuM e jUdo viSaya che. kavi thavA mATe kAvyazAstranA marmajJoe je keTalAka niyamo samajAvyA che, te pramANe tevI vizeSa yogyatA teNe keLavavI joIe. kavi thavA IcchanAramAM sahaja pratibhA-pitA hovI joIe, tene teNe vyutpatti ane abhyAsa dvArA saMskArita karI khIlavavI joIe. kavi thavA IcchanAramAM lokanuM-loka-vRttanuM jJAna-vyavahAra For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kauzala hovuM jarUrI gaNAya, tema ja tenAmAM zabdazAstra, kAvyazAstra, chaMda zAstra, abhidhAnakoza, zruti, smRti, purANa, AgamazAstra, tarkazAstra, nATyazAstra, dharmazAstra, arthazAstra, kAmazAstra, gazAstra, Ayurveda Adi vividha viSayonuM vizAla jJAna hovuM Avazyaka gaNAya. kAvyonAM lakSaNo, svarUpa, prakAro kevA kevA hoya che? te sarve teNe jANavuM joIe. gadya-padya, pAtha, geya, prekSya (nATya-prakAro) ane zravya kAvyonuM svarUpa teNe samajavuM joIe. pUrva thaI gayelA mahAkavionAM mahAkAvyo, AkhyAyikA, kathA, nATaka, caMpU Adino teNe abhyAsa kara joIe, kAvyatattvajJa vidvAnone paricaya-saMparka teNe sAdhavo joIe. kAvyomAM guNo, do, raso, alaMkAro, bhAva kevo hoya ? tenI zailI, rIti-paddhati, uktio kevI hoya ? temAM varNana karAtA nAyako, nAyikAo AdinA bheda-prabheda kevAM hoya? tenA guNadoSa AdinuM parijJAna tene hovuM joIe. kevA kAvyo jIvanamAM AnaMda-kAraka, upadezAtmaka, upakAraka thAya ? jana-mana-raMjanakAraka thAya, rAjA-mahArAjAone ja nahi, devane paNa prasanna karanAra thaI zake, yazaHAraka thAya-avinazvara kIti karanAra thAya ? e teNe samajavuM joIe. kAvyazAstranA vinodathI jIvana-kAlane saphala banAvanArA vizAla bhAratanA prAcIna aneka vidraroe e viSayanuM rahasya samajAvavA bhAre prayatno karyA che, tenuM parizIlana karavuM joIe. bharata nATayazAstramAM, daMDIe kAvyAdarzamAM, dvaTa, bhAmaha, vAmana, udvaTa Adie vividha kAvyAlaMkAromAM, AnaMdavardhane dhvanyAlokamAM, kuntake vakrokti jIvitamAM, rAjazekhare kAvyamImAMsAmAM, mammaTe kAvyaprakAzamAM, mahimabhaTTe vyaktivivekamAM, mahArAjA bhoje sarasvatIkaThAbharaNa, zRMgAraprakAza AdimAM vividha daSTibiMduthI ane vividha zailIthI gahana kAvyatattvanuM je nirUpaNa karyuM che ane tenA vivecana koe vyAkhyAkAroe je vivecano karyo che, te samajavAM joIe. AcArya zrI hemacane pUrva thaI gayelA e zAstrakAronA vizada vicAro samanvaya karI potAnI viziSTa sugama zailIthI racanA karI navanItarUpa prastuta kAvyAnuzAsana ApaNane ApyuM che. For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAtra kAzmIranA ane mAlavA Adi dezonA vizeSajJa vidvAnoe ja nahi, gujarAtanA gauravarUpa vidvAnoe paNa e viSayamAM evA vizada prayatno karyA che ema AthI jaNAze. vidyAvyAsaMgI jaina vidvAnoeAcAe e dizAmAM paNa prazaMsanIya prayAso karyA che, tema tene abhyAsa karatAM samajAze ane vADmayanA vividha prakAronI emanI sevA lakSyamAM Avaze. zrI hemacandrAcAryanA samakAlIna ane pazcAtkAlIna keTalAya jaina vidvAnoe temanA mArgane anusaravA aneka prayatno karyA che. keTaluM ya evuM sAhitya hajI aprakAzita svarUpamAM prAcIna jJAnabhaMDAromAM che, saMkSipta prAkRta alaMkAradarpaNa jevA graMtho paNa hajI prakAzamAM AvI zakyA nathI. siddharAja jayasiMhanA samakAlIna soma-sUnu mahAmAtya vADmaTane kAvyAlaMkAra graMtha siMhadevagaNanI vyAkhyA sAthe prasiddha che, paraMtu tenA para jinavadhenasUri, kSemahaMsagaNi, jJAnapramodagaNi, vAdirAja, rAjahaMsa, upAdhyAya samaya sundara vagere jaina vidvAnoe racelI saM. vyAkhyA-vRttio ane vAcaka me suMdara bAlAvabodha vigere hajI aprakAzita che. nemikumAranaMdana bIjA eka vAglaTa vidvAne alaMkAratilaka vyAkhyA sAthe bIjA eka anya kAvyAnuzAsananI racanA karI che, je prakAzita che. gUrjarezvara - maMtrIzvara vastupAlanI prArthanA - preraNAthI nacaMdrasUrinA AjJAMkita ziSya narendraprabhasUrie svapajJa vRtti sAthe "alaMkAra - mahAdadhi' nAmanA graMthanI racanA saM. 1282 mAM karI hatI, je prastAvanA, pariziSTo sAthe amArI dvArA saMpAdita thaI cauka varSa pahelAM-saM. 1998 mAM gAyakavADa - prAcyagraMthamAlAmAM (. 95) prakAzita thaI gayela che. AcArya zrIbhAvedevano kAvyAlaMkArasAra paNa uparyukta graMthanA pariziSTa (1) mAM ame saMpAdita karyo che. gUrjarezvara vIsaladevanI rAjasabhAnA ane kavi-sabhAnA mAnya zIghrakavi amaracaMdrasUrinI kAvya-kalpalatA nAmanI "kavi-zikSA prasiddha thaI For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gayela che, paraMtu te para racAyelAM palava, viveka, maMjarI, parimala, makaranda (zubhavijayakRta) Adi hajI prakAzamAM AvyAM nathI, tema ja temane alaMkAra-prabodha' paNa hajI aprakAzita che. jayamaMgalAcAryanI kavi - zikSA ane vinayacaMdrasUrinI vinayAMkA kavi-zikSA" adyAvadhi aprakAzita che. maMtrI maMDane kAvyamaMDana, alaMkAramaMDana, caMpamaMDana Adi graMtho dvArA kavi - kalAnuM maMDana karyuM che. di kavi jina(? ajitasene alaMkAra-ciMtAmaNi Ape che. vidyA - vyAsaMgI keTalAya jaina vidvAnoe kAvyAlaMkAra-zAstranA graMtho para vivekabharI vyAkhyAo racI, te graMthe abhyAsIone abhyAsa karavA cogya sarala banAvyA che-- kaTanA kAvyAlaMkAra para namisAdhue vi. saM. 1125 mAM vizada Tippana racyuM che, te prakAzita che, paraMtu di0 AzAdhare te para racela nibandhana hajI aprakaTa che. daMDIne kAvyAdarza para AcArya vAdisiMha - nAmAMkita tribhuvanacake racelI TIkA hajI aprasiddha che. mammaTanA kAvyaprakAza para mANijyacaMdrasUrie saM. 1246 (?) mAM racelI saMketa vyAkhyA prasiddha che, paraMtu guNaranagaNanI vistRta TIkA "sAradIpikA' hajI prakAza ApatI nathI. tathA mahepAdhyAya bhAnucaMdra ane siddhicaMdranI "dUSaNa - khaMDana" vikRti ane u0 zrI yazovijayajInI vRtti hajI aprakaTa che. mahArAjA bhojanA sarasvatIkaMThAbharaNa para viSamapadopanibaMdharUpa pada-prakAza bhAMDazAlI(bhaNazAlI) pArdhacaMdra-sUnu AjaDa vidvAne racela che, je hajI aprakAzita che. bauddha vidvAna gharmadAsanA vidagdhamukhamaMDana para zivacaMdra, vinayarana ane vinayasAgare racelI vyAkhyA, avacUri ane me suMdaragaNino bAlAvabodha vagere hajI prakAzamAM AvyAM nathI. - alaMkAra mahodadhinA saMpAdana - prasaMge tyAM saMta prastAvanAmAM ame vidvAnonuM lakSya e sAhitya tarapha kheMcyuM che. For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prastuta zrI hemacaMdrAcAryanuM kAvyAnuzAsana, temanI svopavRtti 'alaMkAra - cUDAmaNi' ane temanA 'viveka' sAthe AjathI 55 varSo pahelAM-IsvIsana 1901 mAM nirNayasAgara presa, muMbaInI prasiddha kAvyamAlAmAM [caM. 70] prakAzita thayuM hatuM, tenuM khIjuM saMskaraNa 7 pariziSTo ane keTalIka vizeSatA sAthe saMskRta ane aMgrejI e graMtharUpe sana 1938 mAM zrImahAvIrajainavidyAlaya, muMbaI taraphathI prakAzita thayela che. ka ahiM prAsaMgika sUcana karavuM Avazyaka che ke--bharatanA nATyazAstra para prAcIna aneka vidvAnoe vidrattAbharyo vyAkhyA-vivaraNo racyAM hatAM, jemAMthI abhinavaguptanI abhinavabhAratI vyAkhyA vidvajjanomAM vizeSa mAnanIya thayela jaNAya che, jeno mukhya bhAga gAyakavADa - prAcyagraMthamAlAmAM [naM. 36, 48, 124] prakAzita thayela che, tenA sAta adhyAyavALA prathama bhAganuM navuM saMskaraNa prakAzamAM AvI rahyuM che. tenA chaThThA adhyAyamAM rasa-viSayanI rasaprada carcA Ave che, AcArya zrIhemacaMdre prastuta kAvyAnuzAsananA khIjA adhyAyamAM rasanI mAnyatA saMbaMdhamAM mata-matAntaro darzAvatAM abhinavaguptAcAryanA mAnya matanuM samarthana karavA mATe emane abhinavabhAratImAMthI vivekamAM vistArathI avataraNo karavAM paDyAM che, temaNe tyAM te spaSTa zabdomAM sUcita karyuM che ke' iti zrImAn abhinavaguptAcAryastanmatameva cAsmAbhirupajIvitaM vevitavyam |'Ama hovA chatAM uparachallI doSaSTithI jonArA AjakAlanA keTalAka sAkSaro zrIhemacaMdrAcArya jevA samartha dritIya vidrana para AkSepa karavA sajja thaI jAya che ! emAM potAnI ja khAlizatA prakAzita kare che. -- ahiM prakAzita thatuM kAvyAnuzAsananuM A nUtana saMskaraNa ' prakArA nAmanA navIna vivaraNa sAthe prathamavAra prakAzamAM Ave che ane A graMthamAM(prathama bhAgamAM) hajI mAtra tenA eka prathama adhyAyano ja samAveza karI zakAyo che, tema chatAM tenAM pR. 300 thaI gayAM che, te parathI tenA AgaLanA bhAgono khyAla Avaze. A saMskaraNamAM zrIhemacandrAcAryano vivecana karanAra 'viveka' jUdo prakAzita thayo nathI, tema chatAM ahiM prakAzita thatA 'prakArA'mAM te anta For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 7 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rbhAvita thayelo jaNAze, AmAM te avibhakta rIte vaNI levAyelo kivA vikasvara thayela svarUpamAM vicArI zakAze. AcArya zrIhemacandra pachI thayelA aneka sAhityakAronA granthono paNa AdhAra ane temanA vicArono samanvaya A prakAzamAM joI zakAze. paM. vizvanAthanA sAhityadarpaNa'nAM, paM. jagannAthanA 'rasa-gaMgAdhara'nAM ane evA bIjA aneka graMthonAM avataraNo, udAharaNo paNa AmAM joI zakAze. mUla graMthane ane alaMkAracUDAmaNi vyAkhyAne vizeSa spaSTa karavAmAM prakArAvivaraNakAre prazaMsanIya prayatna karyo jaNAya che. abhyAsIone pratyeka pada, vAkya, samAsa, udAharaNa Adi saralatAthI samajAya, te rIte svaccha prakAza Apato A vivaraNa-graMtha 'prakArA'nAmane sArthaka kare che. AmAM prasaMgAnusAra pAyAntaromAMthI khAsa pArkanI pasaMdagI karavAmAM keTaloka viveka karelo jaNAya che. AmAM udAharaNa tarIke uSkRta karelAM padyonI paNa vizada vyAkhyA karelI hoI te para paNa ujjavala prakAza pheMkelo joI zakAya che. e rIte A graMthadvArA seMkaDo rasaprada subhASitono rasAsvAda mANatAM kAvyatattvanuM ucca zikSaNa meLavI zakAya tema che. eka prakAzadvArA aneka graMthonuM jJAna maLI zakaze. AmAM uddhRta karela vividha viSayonA seMkaDo graMthonI ane graMthakAronI sUcI jovAthI paNa A 'prakAza' vyAkhyA pAchaLa levAyela parizramanI mahattA samajAze. prakAza-kAra AcArya zrIvijayalAvaNyasUrijI A 'prakAza' vyAkhyA . racanAra. AcArya zrIvijayalAvaNyasUrijIno ahiM saMkSepamAM paricaya karAvavo joI e. teo vIsamI sadInA vidvAna che, ethI emanI kiMmata ochI AMkI zakAya nahi. saurASTre je je vidvatno ane sUriratno ApyAM che, temAM temanuM gauravabharyuM ucca sthAna che. temanI janma-bhUmi moTAda(saurASTra) che, temaNe saM. 1953 mAM potAnA janmathI vIsAzrImAlI vaNijJAtine, pitAzrI jIvaNalAlane ane mAtuzrI amRtane dhanya banAvyAM che. 18 varSanI vayamAM saurASTraratna prasiddha sadguru AcArya zrIvijayanemisUrIzvarajIno samAgama thatAM vairAgya-vAsita thaI, sAdaDI (mAravADa)mAM jaI ne saM. 197ramAM ASADha For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zu. 5 nA divase temaNe jaina prajyA svIkArI hatI, tyArathI lavajIbhAI lAvaNyavijayajI' nAmathI oLakhAyA. teo gusAnnidhyathI vidyAbhyAsamAM dina-pratidina AgaLa vadhyA, vidvAnonA samAgame aneka zAstromAM vizArada thayA. saMskRta-prAkRta vyAkaraNa, prAcIna-navya nyAyazAstra, kAvya-sAhityazAstra, jaina Agama-zAstra AdimAM temaNe sArI nipuNatA prApta karI che. gurujIe temanI suyogyatA vicArI temane kramazaH aneka pada - pradAna karyA che. saM. 1987 mAM (kA. va. 2) ahammadAvAda (gujarAta)mAM temane pravartakapada ApyuM, saM. 1990 mAM (mArgazIrSa zu. 8, 10) bhAvanagara(saurASTra)mAM temane gaNi ane panyAsa - pada apAyAM. tathA saM. 1991mAM (jeTha va. 2) gurujInI janmabhUmi mahuvA(saurASTra) mAM temane upAdhyAya - pada ApavAmAM AvyuM hatuM. eTaluM ja nahi, gurujIe temanI vizeSa yogyatA vicArI, prasanna thaI temane saMgha - samakSa vyAkaraNa - vAcaspati "kavirala "zAsavizArada evI traNa padavIothI paNa prakhyAta karyA hatA ane saM. 199ra mAM (ve. zu. 4) amadAvAdamAM temane AcArya-padavIthI vibhUSita karyA hatA. prauDha vidvattA sAthe sujanatAthI zobhatA prastuta AcArya zrIvijayelAvaNyasUrijIe satata vidyA - vyAsaMgathI, sAhitya-samupAsanAthI, paropakAramaya pravRttithI e paMdavIone ucca prakAre zobhAvI che. dIrghadarza pratApI prabhAvaka guruvarya AcArya zrIvijayanemisUrIzvarajI potAnA diggaja - samAna ATha ziSyavayone - sUrione potAnA paTa para sthApI svarga saMcaryA, temanA 8 pratinidhi 5 - prabhAvakomAM AcArya zrI vijayalAvaNyasUrijInuM viziSTa sthAna che. prastuta AcArya zrI vijayalAvaNyasUrijIe pa8 varSa jeTalI vayamAM, 40 varSa jeTalA cAritra-paryAyamAM saurASTra, gujarAta, mAravADa, mevADa, dakSiNa Adi dezomAM vicarI vyAkhyAnAdi-zaktithI caturvidha jainasaMghane ane anya zraddhALu vizAla jana - samAjane prabhAvita-anugrahIta karela che. e sAthe pUrvAcAryonA - viziSTa vidvAnonA gahana graMthonI sarala For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyAkhyAo racI vartamAna ane bhaviSyanA abhyAsIone vidyAbhyAsamAM sugamatA karI ApI che. e rIte potAnI asAdhAraNa vidvattAna janasamAjane lAbha Apyo che. temaNe racelI vyAkhyAo- vyAkaraNazAstramAM- (1) zrI siddhahemacaMdra - zabdAnuzAsananA bRhabhyAsanuM anusaMdhAna, sAthe saMpAdana. (prathama bhAga prakAzita che.) (2) dhAturanAkara (samasta dhAtuonAM samasta prakriyAonAM rUpAkhyAna kriyApado ATha bhAgamAM ane navamAM bhAgamAM kRdantacakra) (3) "nyAyasamuccaya" para viSuvRtti ane "taraMga' vivaraNa. kAvya-sAhityamAM (4) zrI hemacaMdrAcAryanA kAvyAnuzAsana para prastuta prakAza vRtti( jeno prathama adhyAya ahiM prakAzita che) (5) mAlavAnA mahArAjA muja ane bhojanA mAnya mahAkavi zrIdhanapAle racelI prasiddha tilakamaMjarI(gadyakathA) para parAga vyAkhyA. (jene prathama ane bIjo bhAga prakAzita che.) tArkika-tattvajJAnamAM-- (6) suprasiddha tAkika kavirala zrasiddhasenadivAkare racelI gahana dvAziH kAtrizikAo para "kiraNuvalI TIkA. (jemAMthI 3 prakAzita che.) (7) utkRSTa saMgrahakAra vAcaka-pravara zrIumAsvAtie racela "tattvaIMdhigamanAM traNa sUtra para prakAzikA TIkA. (je prakAzita che.) (8) suprasiddha AcArya zrIharibhadrasUrie racela "zAstravArtAsamuccaya" para "syAdvAda-vATikA TakA. (be bhAga prakAzita che.) (9) u.zrIyazovijayajInA jainatarka-paribhASA-anekAnta-vyavasthA para "tattvabodhinI vRtti. For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10 (10) u. zrIyazovijayajIne "naya-rahasya" para "pramodA vRtti. (11) , saptabhaMgI "naya-pradIpa" para bAla bodhinI vRtti. (12) , nayopadezanI "nayAmRta-taraMgiNI' para 'taNi TIkA. uparyukta dhAturatnAkara mULagraMtha ane aneka graMthonuM vivaraNa maLIne lagabhaga 7 lAkha zloka-pramANa saMskRta sAhityanA racanAra AcArya zrI vijayalAvaNyasUrijInI kAvyAnuzAsananI prastuta "prakAza vyAkhyAnuM prathama adhyAyanuM A nUtana saMskaraNa saMpAdaka paM. zrIsuzIlavijayagaNinI yathAzakya sAvadhAnatAthI zuddha prakAzita thayuM che. te vidyAbhyAsIone, tathA vidvajanone AnaMda-pramoda sAthe apUrva prakAza ApanAra thAya-tema IcchIe ane AzA rAkhIe ke AgaLanA sarva bhAga nivinne jaladI prakAzamAM Ave. vyAkhyAkAra AcArya zrI vijayalAvaNyasUrijI, potAnA suvinIta suzikSita AzAspada ziSyaratna paM. dakSavijayajI gaNI, tathA paM. suzIlavijayajI gaNuM Adi muni-maMDala sAthe hAla zAMtAkajha (muMbaI) tarapha vicarI rahyA che, te cirakAla vijayavaMta rahI aneka prakAre sAhitya-sevA sAthe zAsana-sevA bajAvavA zaktimAna thAya--evI paramAtmAne prArthanA karatAM viramuM chuM. saM. 2012 phA. zu. 7 semI vidvajanAnucara lAlacaMdra bhagavAna gAMdhI, libaDA poLa, vaDodarA. ! [ nivRtta jainapaMDita-vaDodarA rAjya For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rda namaH | kalikAlasarvajJa-kumArapAlabhUpAlapratibodhaka-sundarasAhityasarjaka- che 8 paramazAsanaprabhAvaka-sUripurandara zrIhemacandrasUribhagavadviracita che che "kAvyAnuzAsanano saMkSepArtha:A kartA-pajyAsajI mahArAja zrI suzIlavijayajI gaNa. maMgalAcaraNa akRtrimasvAdupadAM, paramArthAbhidhAyinIm / sarvabhASApariNatAM, jainI vAcamupAsmahe // 1 // akRtrima (vAstavika) svAdu pado che jemAM evI athavA akRtrima ane mAdhuryayukta pado che jemAM evI, parama arthane kahenArI evI, ane sarvabhASAmAM pariNAma pAmelI evI jinezvara vibhunI vANInI upAsanA karIe chIe. (1) prastAvanA - zabdAnuzAsane'smAbhiH sAdhvyo vAco vivecitaaH| tAsAmidAnI kAvyatvaM yathAvadanuziSyate // 2 // zabdAnuzAsanamAM (siddhahemavyAkaraNa zAstramAM) amArA vaDe asAdhuzabdothI sAdhu zabdone judA pADelA che, tenuM have kAvyapaNuM je rIte hoya te rIte kahevAya che. (2) prajana- kAvyamAnandAya yazase kAntAtulyatayopadezAya ca // 3 // kAvya" AnaMdane mATe, yazane mATe, ane nArInI sarakhA upadezane mATe che. lokottara je kavinI racanA te kAvya kahevAya che. (3) kAvyanuM kAraNu- pratibhA'sya hetuH||4|| For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir navanavA ullekhavALI je buddhi te "pratibhA kahevAya che. A pratibhA kAvyanuM kAraNa che. pratibhAnA bheda- sAvaraNakSayopazamamAtrAt 'sahajA' // 5 // AvaraNanA kSayopazama mAtrathI sahita je hoya te "sahajA pratibhA kahevAya che. (5) matrApAdhi maMtra tathA devatAdikanA anugraha vagerethI thanAra je hoya te upAdhikI pratibhA kahevAya che. (6) pratibhA saMskAra- vyutpatyabhyAsAbhyAM saMskAryA // 7 // vyutpatti ane abhyAsathI (banne prakAranI pratibhA) saMskAra pamADavAne lAyaka che. (7) vyutpatti lokazAstrakAvyeSu nipuNatA vyutpattiH // 8 // loka, zAstra ane kAvyamAM je nipuNatA te "vyutpatti" kahevAya che. (8) abhyAsa- kAvyavicchikSayA punaHpunaH prvRttirbhyaasH||9|| kAvyane jANatAM athavA vicAratAM hoya te kAvyavidda (kavio-sahRdayo) kahevAya che. tenI zikSA vaDe vAraMvAra je pravRtti te "abhyAsa kahevAya che. (9) zikSA sato'pyanibandho'sato'pi nibandho niyamazchAyAdhupajIvanAdayazca shikssaaH||10|| vidyamAna evA jAtyAdikanuM (jAti dravya guNa kriyA vagerenuM) je avarNana te, avidyamAna evA jAtyAdikanuM je varNana te, atiprasiddha evA jAtyAdikanuM eka ThekANe je avadhAraNa karavuM te, ane chAyAdikanuM je upajIvanAdi (avalaMbanAdi) te, "zikSA" kahevAya che. (10) For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAyasvarUpa adoSau saguNau sAlaMkArau ca zabdArthoM kAvyam // 11 // doSarahita, guNa ane alaMkArasahita, tathA alaMkArarahita je zabda ane artha te "kAvya kahevAya che. (11) guNa-doSanuM sAmAnya lakSaNa ___ rasasyotkarSApakarSahetU guNadoSau bhaktyA zabdArthayoH // 12 // rasane je utkarSa (vRddhi) ane apakarSa (hAnI), tenA hetubhUta je hoya te kramazaH (anukrame) guNa ane doSa kahevAya che. A banne rasanA ja dharma che, chatAM paNa upacArathI zabda ane arthanA paNa kahevAmAM Ave che. (12) alaMkAranuM sAmAnya lakSaNa- kAciMtA aruMvAraH 1rU. aMgane (zabdArthane) AzrIne rahenAra je hoya te alaMkAra kahevAya che. (13) sanA upakAraka prakAra tat paratve kAle grahatyAgayonAtinirvAhe nirvAhe'pyaGgatve rasopakAriNaH // 14 // rasanA upakArakapaNAe karIne alaMkArane praveza thaye cho, avasare grahaNa kare che, avasare tyAga kare chate, atyaMta anivArya hoya tyAre, ane nirvAhamAM paNa aMgapaNuM hoya tyAre, alaMkAra rasane upakArI thAya che. (14) zabdArthanuM svarUpamuLaruMThyacakSArthAt muzaLajIkSavaSyaH zA 15 mukhya gauNa lakSya ane vyatha5 artha bhedathI kramazaH (anukrame) mukhya gaNa lakSaka ane vyaMjaka zabdo bane che. (15) - 1 - 'kalA viSaya adhyaH" mukhya artha che viSaya jeno te "mukhya" kahevAya che. 2 - "arthaviSaya nauH' gauNa artha che viSaya jeno te "gauNa" kahevAya che. 3 - 'sTaphlAvidha kSaka: lakSya artha che viSaya jeno te "lakSaka' kahevAya che. 4 - "cAvi vyAH " caMkhya artha che viSaca jeno te "vyaMjaka" kahevAya che. For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mukhyArthinuM lakSaNa - sAkSAtsaMketaviSayo mukhyaH // 16 // sAkSAta saMketanA viSayabhUta je padArtha te "mukhya kahevAya che. (16) gaNArthanuM lakSaNa mukhyArthavAde nimitte prayojane ca bhedAbhedAbhyAmAropito gauNaH // 17 // mukhya arthanA bAdhamAM nimitta ane prayojana rahete chate bheda ane abhedathI Aropita je artha te "gauNa artha kahevAya che. (17) lakSyArthinuM lakSaNa mukhyArthasaMbaddhastatvena lakSyamANo lakSyaH // 18 // mukhya arthanA bAdhamAM nimitta ane prayojana rahete chate-mukhya arthanI sAthe joDAelo (saMbandhavALo), ane mukhyArthapaNue karIne arthAta mukhya arthanA abhede karIne jaNAte je artha te lakSya artha kahevAya che. (18) vyakvArthanuM lakSaNamukhyaavytiriktH pratIyamAno vyaGgayo dhvaniH // 19 // mukhya gauNa ane lakSyathI bhinna evo jaNAto je artha te vyakya artha" kahevAya che. ane pUrvAcAryoe dhvani evI tenI saMjJA mAnelI che. (19) muthAstittA ra0 | mukhyAdi zabdono mukhya gauNuM lakSaNo ane vyaMjanA pa zaktio vyApAra svarUpa che. (20) vaktrAdivaiziSTyAdarthasyApi vyaJjakatvam // 21 // vakatrAdikanA vaiziNayathI arthane paNa vyaMjakapaNuM che. (21). vyadyArthanA bheda- vyaGgyaH zabdArthazaktimUlaH // 22 // For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabda-zaktimUlaka ane artha-zaktimUlaka vyathArtha che. (arthAta zabdazakti che mUla jenuM ane arthazakti che mUla jenuM ema be prakAre vyartha artha che.) (22) zabda-zaktimUlaka vyathArthanaanaarthsy mukhyasya zabdasya saMsargAdibhiramukhyasya ca mukhyArthabAdhAdibhiniyamite vyApAre vastvalaMkArayorvastunazca vyaJjakatve zabdazaktimUlaH paDhavAva rU. aneka arthavALA mukhya zabdane saMsargAdikathI niyaMtrita (niyamita vyApAra rahete chate, ane amukhya zabdane mukhya arthanA. bAdhAdikathI niyaMtrita vyApAra rahete chate, kramazaH vastu ane alaMkAranA vyaMjakapaNamAM ane vastunA vyaMjakapaNAmAM zabda-zaktimUlaka vyathArtha samajavo. ane te [ vyathArtha-] pratyeka padamAM ane vAkyamAM hoya che. artha-zaktimUlaka vyadyArtha vastvalaMkArayostavyajakatve'rthazaktimUlA prabandhe'pi // 24 // vastu ane alaMkArane pratyekane (arthAta kevala vastune ane kevala alaMkArane) vastu ane alaMkAranA vyajakapaNamAM arthazaktimUlaka vyartha artha che. ane te padamAM vAkyamAM ane prabandhamAM paNa hoya che. (24) ra i rapA rasa vagere aziktimUlaka vyadyArtha che. (arthata rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, zAntibhAva, udayabhAva, sthitibhAva, ane saMdheibhAva, A badhAnuM mizrapaNuM e arthazaktimUlaka vyakvArtha che.) ane te padamAM vAkyamAM ane prabaMdhamAM paNa hoya che. (25) 1. saMsarga, viprayoga, sAhacarya, virodhitA, artha, prakaraNa anyanuM sAnidhya, sAmarthya, ucitatA, deza, kAla, vyakti ane svara vagerethI. For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir # iti zrItapagacchAdhipati-zrImadvijyanemisUrIzvara-paTTAlaDDAra che zrImaddhiyelAvaNyasUrIzvara-ziSyarata - pacAsapravara-zrIdakSa, vijyagaNivara - ziSyarata - panyAsa-zrIsuzIlavijayagaNinA che gama gumiphataH kAvyAnuzAsanasya prathamAdhyAyasya saMkSepArtha sthaLa- vIra saM. 2482, ) kacchI jaina dazA osavALa vikrama saM. 2012 nA | seneTariyama. paSa zudi 15 ne ! AcAroDa, bhAMDupa. senTrala relve (muMbaI naM. 40) * tA. 27-1-56. ) ke me avatA For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - Sii - gujarAta-pATaNa zaheranA suprasiddha -- -- - -- -- w --- w - ----- - - - - - --&- - -- -- - -- --- - ery.so- naM-66y " s zreSTivarya zrI nagInadAsa maMgalacaMda -Tha [ jeozrInA smaraNArthe A graMtha mudrita karavAmAM Avyo che. ] Si -- -------7 7 - --- - - - -4 "char--- - -- For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zeTha nagInadAsa maMgalacaMdano TUMka paricaya. guNavaMtI gujarAtanA sahAmaNa pATaNazaheramAM jeozrIne janma nagarazeTha kuTumbamAM visaM. 1947 nA phAgaNa vada 6 ne divase thayo hato. jemanA pitAzrInuM nAma maMgalacaMda uttamacaMda ane mAtAnuM nAma cunIbAI hatuM. jeozrIne saMtatimAM hAla muMbaI sIkakAnagaramAM vasatA susaMskArI jJAnapipAsu sArAbhAI nAmanA putra ane sva. thayela tArAbena putrI hatAM. jAte vizAzrImALI jainavANIyA hatA, ane abhyAsa gujarAtI sAta copaDIno hato. jeozrI nAtanA ane samAjanA eka AgevAna sagrahastha ane vaDodarA sTeTanA InAmadAra hatA. jaina samAja ane pATaNazaheranA eka premI sajjana hatA. dhArmika ane sAmAjika kAryo niDarapaNe karI teno ukela lAvatA hatA. maNIyAtI pADAmAM emanA kuTumbanA derAsaramAM sahasakoTI zrI pArzvanAtha prabhunI pratidina pUjA karatA hatA. For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jeozrIe Apa baLe garIbAImAMthI AgaLa vadhI aneka vAra gudAnAdi karyA hatAM. jeozrI vi. saM. ra011 nA caitra vada 8 ne divase svargastha thayA hatA. teozrInA smaraNArthe temanA suputra sArAbhAIe kalikAlasarvajJa zrIhemacaMdrasUri bhagavate racela kAvyAnusana nA A prathama vibhAgane abhinava TakA sAthe mudrita karavAmAM rUpiA 3500 nI udAra sahAyatA karela che. e badala teozrIne amArA dhanyavAda ghaTe che. A rIte bhaviSyamAM paNa potAnI lakSmIne sukRtamAM saccaya kare evI AzA rAkhIe chIe. For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir abhyA-pAyala mATenA nivAsI hAla muMbaImAM gujarAta-pATaNa zaheranA nivAsI hAla muMbaImAM vasatA jJAnapipAsu ** * ** * *--** - -- - - - - -- -- -- ----- -- zreSThI zrI sArAbhAI nagInadAsa [ jeozrIe potAnA sva0 pUjya pitAzrInA smaraNArthe A graMthanA prakAzanamAM rU. 3500 nI udAra sahAyatA karI che.] For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyAkaraNavAcaspati-kaviratna-zastravisArada - anupamaLyAkhyAnasudhArSi-zAsanaprabhAvaka pU.A.ma.AvajayalA vayasUrI 2dharaja pUjyapAda AcArya zrImadda - vijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAja For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org // arham // AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namaH | kalikAlasarvajJa - bhUpAlAvalimaulimAlAlAlita lalitacaraNAravindadvandvavAdivRndArakavRndavAraNanivAraNapaJcAnana - zrI hemacandrasUribhagava dviracitaM svopajJAlaGkAracUDAmaNivyAkhyAsamalaGkRtaM kAvyAnuzAsanam / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamo'dhyAyaH / praNamya paramAtmAnaM, nijaM kAvyAnuzAsanam I AcAryahemacandreNa, vidvatprItyai pratanyate // 1 // tapogaNagaganAGgaNagaganamaNi - zAsanasamrAT - sarvatantra svatantra - zrI vijayanemisUrIzvara paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati- zAstravizArada - kaviranetipadAlaMkRtena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitaH prakAzaH / samaM sarvatraiva sphuradamRtaguH kauzikamudaM, vidhatte sattejaH kumudavanasaubhAgyarasikaH / na mandenApekSyaH kSapayatitarAmAntaratamo jinendro bhavyAnAmabhinavadinendro vijayate || 1 [ zikhariNI / ] yenodaJcati kaumudacchavitatiryastArakopAsitaH, sarvAzA sukhasampadAM prathayitA zazvat sudhAmAzrayan / yazvaJcaddhariNAGkitaH zamanidhiH sadvRttasaubhAgyabhUvande'jJAnatamoharaM budhavaraM vIraM taminduM sadA // 2 // [ zArdUlavikrI0 / ] amandaM dIvyantI sarasasumanomAnasamitA, jaDollAsI bhaTTyA vilasitamarutpakSakRtayA / kaladhvAnA samyaggatirupacitA mauktikaphalai jinoktA gIrAlI vilasati marAlIva jagati // 3 // [ zikhariNI ! ] yatkRtyadhyayanena mandamatayo'pyasmAdRzo vyAkRtau, kAvye tattvavimarzazAstranicaye cAptapravezA varam / For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane tAn sUripravarAn namAmi satataM svAdhyAya sampAdakAn, smRtyAsbhISTaphalapradAn navakRtau zrIhemacandrAbhidhAn // 4 // [ zArdUla0 / ] zrIvRddhicandro matimaJcakoramudRddhicandro dhutipUrNacandraH / siddhAntasArodadhivRddhicandrazcakAsti bhavyAmRtavRddhicandraH // 5 // [ upajAtiH / ] mAnyo meruriva kSamAdharavaro madhyasthatAmAzritaH, zraddhAbandhuravaibudhAJcitapadaH zlAdhyAdigantasthitiH / jainendrAgamajAtacAruvibhavaH sauvarNarUpaH sadA, bhavyAnAM vitanotu maGgalatatiM zrInemisUrIzvaraH // 6 // [ zArdUlavi0 / ] varNavargAntyavargAnyau nijanAmAvalambinau | namo guNazriyodbhAsya sparzakhyAtiM nayanti ye // 7 // teSAM zrIne misUrINAM gurUNAmanukampayA | www sambhavanti na kiM dakSA mAhakSA jaDazekharAH // 8 // yugmam / Alambya durgamapi cAruvivekavartma prAcAM kRtIrnijadhiyaM ca ciraM niSevya | lAvaNya sUriradhigamya guruprasAdaM cUDAmaNerabhinavaM tanute prakAzam // 9 // wwwwww wana [ vasantatilakA 1] saparikaraM kAvyasvarUpaM nirurUpayipurAcAryavaryo bhagavAn zrI hemacandrasUriH kAvyAnuzAsanaM nirmimANastatsubodhatAvidhAnavidhayA bubhutsujanopakRtaye tat svopajJAlaGkAracUDAmaNivyAkhyayopabRMhayitukAmastada vinatAsiddhaye maGgalamAracayati - praNamyeti / 'AcArya hemacandreNa paramAtmAnaM praNamya vidvatprItyai nijaM kAvyAnuzAsanaM pratanyate' ityanvayaH / AcAryahemacandreNa Acaryate sevyate, AcArAn gRhNAti paraM ca grAhayatIti niruktervA AcAryaH, zAstravidhinA guruNA svayaM pratiSThita ityarthaH yadvA A - sAmastyena, zAstrArthAzcaryante- jJAyante'nena asmAd veti AcArya:, zAstrArthAnAM jJAtA upadeSTA cetyarthaH, asyaivAtra grahaNaM zAstraprastAvAt evaM ca vizeSaNatvAt pUrvanipAto bhavati, AcArya - haribhadvetivat, anyathA tu paranipAtaprasaGgaH saMjJAzabdatvena vizeSyatvAt : hinoti-gacchati svaguNairAdeyatAmiti hemaH svarNam, tadguNatvAd hemaH, candatiAhlAdayatIti candraH zazI, ta samatvAt candraH, tato mayUravyaMsakAditvAt , For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 5 / granthArambhe ziSTasamayaparipAlanAya zAstrakAraH samuciteSTadevatAM praNidhattesamAsaH, tena tathA, atra praNetA svasmin 'AcArya' iti vizeSaNopanibandhanena svoktInAmanupahasanIyatvaM sAravattvaM cAveditam / asya 'pratanyate' ityanena sambandhaH / paramAtmAnam avyAhatajJAnAdyatizayazAlinaM devatAvizeSam , athavA param AtmAnaM ceti vyastam , Atmano'pi dhyeyatvAt , tasmin hi prasanne tattvaM prasIdati, vItadoSakaluSaH puruSavizeSaH paraH, aparazvAtmA, ubhayaparijJAnAcca mithyAjJAnAdinivRttiH, yataH "bhidyate hRdayagranthizchidyante srvsNshyaaH| kSIyante cAsya karmANi, tasmin dRSTe parA'vare // 1 // " yaduktam- "dve brahmaNI veditavye paramaparaM ca" "apare brahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati" / vidvatprItyai ityanenAnAtisaralavastujAtAnukteH samyatavamuktam / nijam iti vizeSaNopAdAnena svasya vyAkhyAnavidhAvadhikAraH samarthitaH / kAvyAnuzAsanam anuziSyate-kAvyaM pratipAdyate'neneti anuzAsanam , kAvyasyAnuzAsanaM kAvyAnuzAsanam , AcAryasya kartuH prayojanAbhAvAd anupAdAnAd ubhayaprAptyabhAvAnna "dviheto." [2. 2. 80.] iti SaSThIpakSe tRtIyeti "tRtIyAyAm" [3. 1. 84] iti samAsapratiSedhAprasaGgAd idhmavrazcanavat samAsaH, 'AcArya hemacandreNa' ityasya tu 'pratanyate' ityanena sambandhaH / 'pratanyate' ityanena vistarasya tatra tadvastusattvAdhInatayA vyAkhyoktAnAmarthAnAM sUtrAkSaralabhyatvamucyate, tena ca saMkSiptabahvarthatayA sUtrANAM sArabhRtattvaM vyaktam // 1 // sUtrAtmakakAvyAnuzAsanagranthasya maGgalapadyasya vyAcikhyAsiSayA tadavataraNikAmAha-granthArambha iti-granthasya Arambho granthArambhastasmiMstathA, ArambhazabdazcAtrA''dyakRtirUpasya svamukhyArthasya bAdhitatvAllakSaNayA svaprAkkAlamAha, tvaritavighnavidhAtasAmarthyapratipattizca lakSaNAyAH prayojanam , yat tu kecit Arabhyate'sminnityadhikaraNaghajantatAmAsthAyA''rambhazabdasya lakSaNAmantareNaiva tatprAkAlaparatvamabhiprayanti, tanna ruciram-tathA satyArambhakAlasyaiva vAcyatayA lAbhasambhavAt tatprAkAlasya kathamapyasaMsparzAt , yadapi kecid 'Arambhe' ityatra 'nimittAt karmayoge' iti vArtikamAzritya nimittArthaka For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane akRtrimakhAdupadAM, paramArthAbhidhAyinIm / sarvabhASApariNatAM, jainI vAcamupAsmahe // 1 // rAgAdijetAro jinAsteSAmiyaM jainI jinopajJA, anena saptamyA AzrayeNa nirvAhamuzanti, tadapi na yuktam-nimittaM kriyAphalam , yogaH saMyoga-samavAyAnyatarasambandhaH, tatra nimittasya [pratyAsattyA ] svAnvayikriyAkarmaNA yoge sati nimittavAcakAt saptamI bhavatIti vArtikArthaH, tathA cAtra granthA''rambhasya kriyAphalatvenAvivakSitatvAt , tAdRzakriyAphalasya ceSTadevatArUpakarmaNA'nvayAbhAvAcca prakRtavArtikApravRtteH, tasmAllakSaNAmUlaka vyAkhyAnameva jyaayH| ziSTasamayeti-phalasAdhanatAMze bhrAntirahitAH prAktanA AcAryA vyAkhyAtAraH paNDitAzca ziSTAH, teSAM samayaH-'ziSTAH kvacidabhISTe vastuni pravartamAnA iSTadevatAnamaskAralakSaNaM maGgalaM kRtvaiva pravartante' ityevaM ya AcAraH, tasya paripAlanAya-rakSaNAya, granthakAro yadi ziSTAcAraM na paripAlayet tarhi aparipAlitaziSTAcArasthAsyAziSTatvabhrAntiviSayIkRtasya vacasi ziSTAnAmadhyayanAdau na pravRttiH syAt , ataH ziSTAcAraparipAlanaM nyAyyamiti tadartha maGgalAcaraNamAvazyakamityAzayaH; evaM ziSTAcAraparipAlanaM tadADhate varmani svahitasAdhanabuddhe DhimAnamAdadhAnaM teSu zraddhAvizeSa prakaTayati, ziSTAnAM ca viphaleSu karmasu pravRtterasambhavenAsyApi vyApArasya saphalatAMze saMzayasyAnavakAza ityapi bodhyam / zAstrakAraH AcAryazrIhemacandrasUriH, atra nAmani nirdezye 'zAstrakAra' ityuktyA granthakartuH pANDityaprauDhiH, pratipAdyasya viSayasya ca zAstrarUpatayA sarvAGgasampannatA ca vyaJjitA / samuciteti-samucitAMgranthapratipAdyaviSayAnurUpatayA adhikRtAM jinavANIrUpasarasvatIm , ata eva iSTAm-ArAdhyAm , yadvA iSTAM-rAgAdijetRtvaguNena abhISTAM sambandhitayA AkSiptAM jinarUpAM ca devatAm / praNidhatte dhyAyati, vizeSataH praNidhAnasvarUpamagre vakSyate / jainIzabdo jinazabdAt taddhite'Ni DIpratyaye ca niSpadyate, jinazabdo jidhAtoH kartari auNAdike napratyaye bhavati, tadarthazca jayati-rAgAdIn AntararipUn parAbhavatIti, etadAvedanAyAha-rAgAdijetAra iti-rAgAdInAM jetAra iti rAgAdijetAraH, AdipadAd dveSAderupagrahaH, iha karmaNi SaSTIsvIkAre For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU01 / kAraNazuddhyopAdeyatAmAha / ucyata iti vAka , varNapadavAkyAdibhAvena bhASAdravyapariNatiH, tAmupAsmahe, upAsanaM yogapraNidhAnam / tRSpratyayAntena jetRzabdena saha samAso nopapadyateti zeSaSaSThI bodhyA / jinopajheti-upajJAyata iti upajJA, jinasyopajJA jinopajJA, kevalajJAnena vilokya jinenoccAritA, "Aye dharmakathAvidhau jinapateH" [ tilakamArI zlo0 4] ityAdimahAkavivacanasaMvAditayA azrutapUrvatvenApUrvavismayarasajanakatayA ca prAthamikyeva vANI yadA vivakSitA tadA upajAnantIti ke upajJAH, jinA upajJA AdivaktAro yasyAH sA tatheti bahuvrIhiH, anyathA "AdAvupakramopaje." [hemaliGgAnuzAsane napuMsake zlo0 11] iti liGgAnuzAsanavacanAnnapuMsakatve jinopajJamiti syAt , kevalajJAnamAsAdya samavasaraNe niSadya tena tena jinena prathamaM nigaditA vANItyarthaH / anena vAci 'jainI' iti vizeSaNopAdAnena / kAraNaguLyA kAraNasya-nimittakAraNarUpasya prathamaprayoktuH zrImato jinasya, zuddhyA-rAgAdikalaGkavikalatvena nirmalatayA, tadudIritavAco'pi nirmalatAyA lAbhena sakalajanAdarabhAjanatvena / upAdeyatAM prekSAvatAM grAhyatAm , Aha Avedayati, tathA ca tadupAsanAyA yuktatvamAveditam / ucyate iti vAk "vacaM bhASaNe" ityasya "didyu." [5. 2. 3.] iti vipi nipAtanAt 'vAc' iti / nanu kimiyaM vAg guNasvarUpA? dravyasvarUpA vA? yato naiyAyikAH zabdaM gaganaguNe gaNayanti, vaiyAkaraNA mImAMsakavizeSAzca dravye ityapekSAyAmAha-bhASAdravyapariNatiriti-bhASyate-abhiprAyaprakAzanAya prayujyate iti bhASA, tasyA dravyANi bhASAmayatvena pariNAmAhA'Ni vyANi bhASAvyANi, teSAM pariNatiH-bhASArUpeNa pariNamanaM bhASAdravyapariNatiH, pariNAma-pariNAminorabhedamavalambyetthaM nirdezaH, bhedAvalambane tu prayatnavizeSAd bhASArUpeNa pariNatAni dravyANi vAg ityarthaH phalati / vAk zabdAtmikA, zabdazca dhvani-varNabhedena dvaividhyamAdadhAti, tatra dvitIyAyAM vidhAyAM kramazaH zrotRkRtamavadhAnamapekSya varNapadavAkyAdisvarUpatAmAzrayantI vAgiha vivakSitetyAvedanAyAha-varNapadeti / 'upAsmahe' ityasya 'upAsanaM kurmahe' ityarthaH, tatropAsanaM kiMsvarUpamityAha-upAsanaM yogapraNidhAnamiti-- yogAnAM-"kAya-vAG-manaHkarma yogaH" [ tatvArtha0 6. 1] iti vacanAd mano-vaco-vapurvyApArANAm , prakarSaNa-aikAyalakSaNotkarSeNa, nidhAna-dhyeye sthApana For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 6 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane akRtrimasvAdUnyanAhAryamAdhuryANi padAni-nAmikAdIni yasyAM sA tathA, svaccha svAdu-mRduprabhRtayo hi guNamAtravacanA api dRzyante, athavA akRtrimANi-asaMskRtAni, ata eva svAdUni-mandadhiyAmapi pezalAni padAni yasyAmiti vigrahaH, uktaM hi-- yogapraNidhAnam , jinavANIrUpe dhyeye aikAmyeNa mano-vaco-vapurvyApArAn AyojayAma iti bhAvaH / upAsanAkarmatayA'bhimatAM jainI vAcameva vizinaSTiakRtrimeti-kriyayA nirvRttaM kRtrimam , yaca na tathA tad akRtrimam , prayatna nirapekSaM svAbhAvikaM sahajamiti yAvat , svAdu-svAdutvaM mAdhurya yeSAM tAdRzAni padAni yasyAM tAM tathA, etadvyAkhyAnamAha-akRtrimasvAdUnItyAdi / anAhAryamAryANi AhAryam-AropitamAgantukaM vA, yacca na tathA tad anAhArya vAstavikaM sahajamityarthaH, tAdRzaM mAdhurya yeSAM tAni tathA / nAmikAdIni nAmikAni-nAmaniSpannAni, AdipadAdU AkhyAtikAni syAdyantarUpANi tyAdyantarUpANi ca padAnItyarthaH / nanu svAduzabdasya "svAdu mRSTa-manojJayoH" [ medinI ] iti koze guNivAcakataiva dRzyate, prakRte tu svAdu mAdhuryamiti vadatA yA guNamAnavAcakatA daya'te, sA ca kathaM virodhaM nAvahatItyAha-svacchetyAdi / guNivAcakasyApi svAduzabdasya prakAramudrayA guNavacanatvamastyeveti tato guNavacanasyAsya ko vizeSa ityArekAmapanetuM 'guNavacanAH' iti vaktavye "guNamAtravacanA" ityuktam , mAtrazabdena guNivyavacchedaH / apizabdena guNivacanasamuccayaH / dRzyante ityanena prayogapraviralatvam , tAdazaprayogazcAtra guNamAtravacane pramANamityAveditam / guNivacanaM svAduzabdamAzritya vyAkhyAtumAha-athaveti / asaMskRtAni saMskRtAni-puruSaprayatnavizeSApAditasaMskArANi, saMskRtabhASAmayAnItyarthaH, yAni ca na tathA tAni asaMskRtAni prAkRtabhASAmayAnItyarthaH, [ardhamAgadhIbhASAmayAni, tasyAM prAkRtabAhulyAt prAkRteti nirdezaH] / ata eva prAkRtabhASAmayatvAdeva / mandadhiyAmapi mandamatInAmapi, AstAM pratibhAsampannAnAm / pezalAni sukhadoccAraNazravaNAdiguNagaNena manoharANi hRdayagrAhINIti yAvat / zemuSIzAlino hi yathA prAkRtabhASAtastoSamAsAdayanti tathA tAtparyamAtrarasikatayA parupabandhasaMskRtabhASAto'pi, sukumAramatayastu prAkRtabhASAta eveti prAkRtabhASAkRtatoSasyobhayasAdhAraNyAvedanAya For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 1 / vAla-strI-bhUDha-mUrkhANAM nRNAM cAritrakAGkSiNAm / anugrahArtha tattvajJaH, siddhAntaH prAkRtaH kRtaH // tadetad gItAdisAdhAraNa miti vizinaSTi-paramArthI-niHzreyasam , tadabhidhAnazIlA paramArthAbhidhAyinIm, dravyAdyanuyogAnAmapi 'mandadhiyAmapi' ityatrApizabdopAdAnam , prAkRtabhASAyAH pezalatvaM "sarasAH prAkRtabandhAH" ityAdinA rAjazekharAdibhiH prapaJcitam / prAkRtabhASA mandadhiyAM toSaM janayatItyatra prAcAM vacanaM darzayitumAha-uktaM hIti / prAcAM vacanamullikhati-bAleti / tatvajJaiH "jIvA-'jIvA-''zravabandha-saMvara-nirjarA-mokSAkhyAstatvam" [tattvA0 a0 1. sU0 4.] ityuktlkssnntttvvidbhirgnndhraadibhiH| siddhAntaH aacaaraanggaadiraagmH| prAkRtaH kRtaH prAkRtagirA gumphitaH / nAnAbhASAnipuNairapi prAkRtagiraiva kathaM gumphitaH ? ityAkAGkSAyAmAha-anugrahArtha sukhapUrvakagrahaNarUpopakArArtham / keSAmanugrahArtham ? nRNAM mandamatInAM mAnavAnAm / kIdRzAnAm ? cAritrakAjiNAM cAritrAbhilASavatAM, cAritrAbhilASavikalAnAM siddhAntAdhyayane'nadhikArAt / mandamatitvamanekadhA bhavatItyAvedanAya vizeSaNamAha-bAla-strI-mUDha-mUrkhANAmiti-bAle vayojanitaM, nAyaryAM jAtijanitaM, mUDhe mohadazAjanitaM, mUrkhe jJAnAvarakakarmakRtaM, bodhApATavalakSaNa mandamatitvamavaseyamiti / na kevalaM jinodIritavANyAH prAkRtanibaddha tvameva gauravasamarpakam , tathA sati tadbhApAnibaddhagItaprahelikAdisamAnatApatteH, atastatparihArAya sUtre vizeSaNamuktam-paramArthAbhidhAyinImiti / etadevAvatArayitumAha-tadetad gItAdIti-tadetat-prAkRtabhASAnibaddhatvam , gItAdisAdhAraNa-gItaprahelikAdisamAnam / arthyante-lokaiH svavRttitayA prArthyante ye te'rthA dharmA'rtha-kAmamokSAkhyAzcatvAraH, teSu paramo'rtho mokSa eva, "yanna duHkhena saMbhinnaM na ca bhraSTamanantaram / abhilASApanItaM ca tajjJeyaM paramaM padam // " ityAdivacanAt , etadevAha-paramArtho niHzreyasamiti-niHzreyasaM mokSaH / paramArthamabhidhatta ityevaMzIlA paramArthAbhidhAyinI tAM tathA, atra zIlAthai Nin pratyaya ityAhatadabhidhAnazIlAmiti / nanu jinavANI dravyanirUpaNAd dravyAnuyogamayI, gaNitanirUpaNAd gaNitAnuyogamayI, dharmakathAnirUpaNAd dharmakathAnuyogamayI, For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane pAramparyeNa niHzreyasaprayojanatvAt / tathA sarveSAM sura-nara-tirazcAM vicitrAsu bhASAsu pariNatAM-tanmayatAM gatAM sarvabhASApariNatAm , ekarUpA'pi hi bhagavato'rdhamAgadhI bhASA, vAridavimuktavArivadA. zrayAnurUpatayA pariNamate, yadAha caraNakaraNanirUpaNAJcaraNakaraNAnuyogamayIti caturanuyogamayajinavANyAH kathaM mokSAbhidhAyitvamityAkAGkSAyAmAha-dravyAdyanuyogAnAmapIti-AdipadAd gaNitAnuyoga-dharmakathAnuyoga caraNakaraNAnuyogAnAmupagrahaH / niHzreyasaprayojanatvAt mokSaphalakatvAt / bhagavAnAcAryaH svayameva tadbhAvanAM viveke prAha"ihAnuyogazcaturdhA-caraNakaraNa-dharmakathA-gaNita-dravyabhedAt , tatrA''dyasya samyagjJAnadarzanapavitrite navakarmAnupAdAnA'tItakarmanirjarArUpe saMyamatapasI pratipAdye iti sarvakarmavimokSalakSaNamokSaparatvAt paramArthAbhidhAyitvaM pratItameva, zeSANAM tu pAramparyeNa, gavyasya copAyatvena pradhAnatayA vivakSitatvAt pazcAnupUA''dAvupadezaH, tathAhi-naya-pramANabalena durnayatiraskArAt syAdvAdAdhInaM sakalabhAvAnAmarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM prarUpyate cetanAcetanarUpasakaladravyANAM yonayazceti vastutattvanirUpaNena dravyasya, gaNitabalena surAdInAM sarvadehinAmAyUMSi candrAdyuparAgAdayazca nizcIyanta ityAyurAdijJAnena gaNitasya, vairAgyopajananamitivRttaM prastUyata ityavadAtakathanena vairAgyotpattihetutvAd dharmakathAyAH paramapuruSArthAbhidhAyakatvaM paramparayA'sti" iti / jinavAco vizeSaNAntaramAha-sarvabhASApariNatAmiti kArikAyAm / tad vivRNotisarveSAmiti / sarvazabdasya prastutasakalavAcakatve'pi vANIzravaNamananArhANAmeva prANinAM grahaNaucityAdAha-sura-nara-tirazcAmiti-surAH-bhuvanapati-vyantarajyotiSka-vaimAnikA devAH, narAH-mAnavAH, tiryaJcaH-pazavaH zakuna yazca, teSAM tathA, nArakANAM dUrasthatvAd ekendriya-vikalendriyA-'saMjJipaJcendriyANAM zravaNendriyamanovikalatvAt parihAraH / vicitrAsu nAnAvidhadhvani-svarapAtA'rthabodhanaprakArazAlitayA'nekabhedabhinnAsu / nanvekadaikaprayatnoccAritA jinavANI kathaM nAnAbhASAmayI syAdityArekAmapanetuM nidarzanamukhena pariNatiprakAramAha-ekarUpA'pIti / ekarUpatvamardhamAgadhabhASAtvadharmeNa bodhyamityAvedanAyAha-ardhamAgadhIti-yathA devA ardhamAgadhabhASayA bhASante tathA jinA apyardhamAgadhabhASayA dharmamupadizanti, yadAgamaH-"savvabhAsANugAmIe sarassaIe joyaNa-- For Private And Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 / devA daivIM narA nArI, zabarAzcApi zAbarIm / tiryazco'pi hi tairazcIM, menire bhagavadgiram / / nahyevaMvidhaM bhuvanAdbhutamatizayamantareNa yugapadanekasattvopakAraH zakyaH kartum // 1 // NIhAriNA sareNa addhamAgahAe bhAsAe bhAsati arihA dhamma parikahei" ['sarvabhASAnugAminyA sarasvatyA yojanagAminA svareNa arddhamAgadhyA bhASayA bhASate arhan dharma parikathayati' iti saMskRtam , aupapAtikasU0 34] "rasorlazau mAgadhyAm" ityAdi yad mAgadhabhASAlakSaNaM tenAparipUrNA prAkRtabhASAlakSaNabahulA ardhamAgadhI bhASetyucyate / vArideti-yathA hi vAridenameghena vimuktaM yad vAri-jalaM tad Azrayasya-nijanipatanAdhikaraNasya bhUpradezasya anurUpatayA-sadRzatayA bhUpradezagatadairdhya vartulasva-gambhIratvAdidharmasAdRzyena pariNamati-tAdRzadairghya-vartulatva-gambhIratvAdipariNAmavad bhavati, yadvA yathA svAtinakSatrIyameghena nirmuktaM jalaM nijanipatanAdhikaraNe AmratarumUle nipatitamAmraphalatayA kadalImUle nipatitaM kadalIphalatayA zuktau nipatitaM ca mauktikaphalatayA pariNamati tathA jinavAgapi lokAnugrahakAmanayA vyApRtatvAt svasaMbo. dhyalokabodhasauvidhyAya tattadbhASArUpeNa pariNamati, tattadbhASAmayI bhavatItyarthaH / atrArthe prAcAM saMvAdamAha-yadAheti / devA iti-iyaM devabhASeti devAH, iyaM manujabhASeti mAnavAH, iyaM bhillabhASeti bhillAH, iyaM tiryagbhASeti tiryaJcaH, jinavANIM manyante sma, AzrayAnurUpatayA pariNatatvAditi mukulito'rthaH / 'sarvabhASApariNatAm' ityanena bhagavati jine divyazaktivizeSaH, vANyAM tAdRzazaktiprabhavA nAnArUpeNa pariNamanazaktiH, tAdRzapariNamanazaktitazca yugapadanekasatvopakAra AveditaH / tAdRzadivyazaktimantarA sakRduccaritAyA ekarUpAyA vAco vibhinna zrotRjanArtha nAnArUpeNAvatAro na sambhavatItyetadAha-novamiti / evaMvidhaM sakRduccaritAyA api vAco nAnArUpeNa pariNamanarUpam / bhuvanAdbhutaM jagati vismayasampAdakam / atizayaM jagato'pyatizete jino'neneti atizayaH sAmarthya vizeSastam / antareNa vinA / yugapad ekasminneva kAle / anekasattvopakAraH nAnAvidhajIvopakAraH / nahi kartuM zakyaH sAmarthya vizeSAbhAve nAnApariNAmAbhAvAdekarUpaiva vAgityekavidhajIvopakArameva kartuM prabhavet , na nAnAvidhajIvopakAram // 1 // For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atha prekSAvatpravRttyaGgaM prayojanaM vaktuM tatprastAvanAmAhazabdAnuzAsane'smAbhiH, sAdhvyo vAco vivecitaaH| tAsAmidAnIM kAvyatvaM, yathAvadanuziSyate // 2 // dvitIyapadyamavatArayati-atheti / atha maGgalAcaraNAnantaram / prekSAvatpravRttyaGgaM prakarSaNa-pramANAdinA IkSA-prekSA, prekSA astyeSAmiti prekSAvantaH, vimRzyakAriNa ityarthaH, teSAM yA pravRttiH-prastutagranthazravaNAdigocaraH prayatnavizeSaH, tasyA aGgam- upAyabhUtaM nimittabhUtamiti yAvat / prayojanaM yamarthamavalambya pravartate tat prayojanam , prastutagranthaphalamityarthaH / vaktuM sAkSAphalami haiva sUcayitum , paramparAphalamuttaratra pratipAdayituM ca / tatprastAvanAM prayojanabhUmikAm / Aha dvitIyapadyena pratipAdayati / ___ abhidheya-sambandha prayojanA'dhikArirUpAnubandhacatuSTayajJAnamantarA prekSAvatAM granthazravaNAdau pravRttirna bhavatIti tatpravRttyarthamanubandhacatuSTayaM pratipAdanIyam , prastute kAvyamabhidheyam , pratipAdyapratipAdakabhAvaH sambandhaH, prayojanaM dvividhaMkartRgataM zrotRgataM ca, tadapi pratyekaM dvividha-sAkSAt pAramparikaM ca, tatra kartRgataM sAkSAt prayojanaM zrotRjanopakAraH pAramparikaM ca svargApavargAdikam , zrotRgataM sAkSAt prayojanaM kAvyaparijJAnaM pAramparikamAnandAdi, yato hi kAvyAnuzAsane'dhigate kAvyamavadhArayati, kAvyasvarUpAvadhAraNAt kAvyakaraNa-zravaNAdI pravartate, tatazca vakSyamANarItyA''nandAdi labhate, kAvyAdhigatikAmo'dhikArIti, anubandhacatuSTayamadhye prayojanasya prAdhAnyAt tasyeha pravRttyaGgatayopAdAnam , yaduktam-"zrutArthaM zrutasambandhaM zrotuM zrotA pravartate / granthAdau tena vaktavyaH sambandhaH saprayojanaH" // iti, kiJca, "sarvasyaiva hi vAkyasya karmaNo vA'pi kasyacit / yAvat prayojanaM noktaM tAvat tat kena gRhyate ? // " iti [zlokavArtika0 1. 12] tathA "nahi prayojanamantareNa mando'pi pravartate" iti, atra mando'pItyapinA mandasya yadAkadAcidanapekSitaprayojanasyApi karmasu pravRttidarzanAt tasyApyapravRttaruktau prekSAvatAM pravRttiH sutarAmasambhavinIti prakAzyate / yadyapi sAkSAt prayojanamihottaratra ca svazabdenoktaM tathApIha "kAvyatvamanuziSyate" ityanena kAvyAtmAbhidheyAbhidhAnAt tatparijJAnalakSaNaM prayojanamapi svayamUhyatvAdabhihitaprAyatvena sUcitamavagantavyam , pAramparikaM tu For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 2 / zabdAnuzAsane-siddhahemacandrAbhidhAne, vivecitA:-asAdhvIbhyo vAgbhyaH pRthakkRtAH / idAnIM-zabdAnuzAsanAnantaraM, tAsAM-vAcAM, AAAAAAAnarna' "kAvyamAnandAya." ityAdinA vakSyate, ata eva "zAstraprayojanamuktvA'bhidheyaprayojanamAha ." ityevaMsvarUpA uttarAvataraNikA saMgacchate / nanvAnandAdayastilakamAryAdeH kAvyasya prayojanaM, na tu kAvyasvarUpapratipAdakasya prastutagranthasyeti kathamAnandAdInAM prastutagranthIyapAramparikaphalatayopadarzanamiti cet ? ucyate-prakRto'yaM granthaH 'kAvyaM kIdRzam ? tadaGgAni ca kAni ?' ityAdi vivecayituM pravRtta iti kAvyamiha varNanIyatayA pradhAnam , pradhAnasya phale nirNIte'GgabhUtAnAM tatpratipAdakAnAM tatsvarUpasampAdakAnAM vA tenaiva phalena phalavattvamiti sarvavAdisammatam , tathAhi-zarIrasya zobhayA karAditadaGgAnAM zobhava, rAjJaH sampannatayA tadIyaparivArANAM sampannataiva, kAvyasya saprayojanatayA tatsvarUpanirUpaNaparasya zAstrasyApi saprayojanatvamiti / evameva sAhityadarpaNaM TIkamAnena tarkavAgIdona ca "asya granthasya kAvyAGgatayA kAvyaphalaireva phalavattvamiti" iti vivaraNagranthaM vyAcakSamANena "kAvyaphalairityatrAbhede tRtIyA dhAnyena dhanavAnitivat , tathA ca kAvyaphalAbhinnAnyetatphalAni" iti pratipAditam , tathA darzapaurNamAsAGgAnAM prayAjAdInAM darzapaurNamAsaphalenaiva phalavattvaM tathAsyApIti / nanu prayAjAdInAM dRSTAGgApUrvajananadvArA paramApUrva pratyupakAraH sambhavatIti tatra tathAstu, prakRte tu zAstrasya kAvyaguNadoSAdijJApanopakSINatvena kathamAnandAdikaM pratyupakAraH sambhavet , kathaM vA tatsAdhanatvamiti cet ? na; kAvyaM hi svarUpasad nAnandAdihetuH, kintu kRti-jJaptyanyataraviSayatayA, tatrAsya granthasyopakAraH sambhavatIti na kApi vipratipattiH / zabdAnuzAsane sAdhuzabdA vivecitAH, teSAM sAdhuzabdAnAmadhunA kAvyatvamanuziSyate, kAvyaM cAnandAdikRte bhavatItyAdyarthavivakSAyAmasya padyasya bhUmikArUpatvAt prastAvanAbhidhAyakatvamavagantavyam / __ zabdAnuzAsana-vyAkaraNasyAnvarthaM nAma, tacca prastAvAdiha siddha hemacandrAbhidhAnaM grAhyamityAvedanAyAha-siddhahemacandrAbhidhAna iti / asmAbhiH hemacandrasUribhiH, upAdeyatAprakarSaparipoSakaguNabAhulyAvedanAya svasmin bahuvacanena nirdezaH / 'vivecitAH' ityasya vivaraNam-'asAdhvIbhyo vAgbhyaH pRthaskRtAH' iti, jAte hi sAdhutvajJAne svayamevAsAdhavaH zabdAH pRthagavabhAsante, For Private And Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane kAvyatvaM-kAvyIbhAvo, yathAvat-tAtvikena rUpeNa anuziSyate / vAcA hi sAdhutve nizcite sukaraH kAvyopadezaH / anena zabdAnuzAsana kAvyAnuzAsanayorekakartRkatvaM cAha / ata eva hi prAyogikamanyairiva nArapsyate, zabdAnuzAsanenaiva caritArthatvAt // 2 // zAstraprayojanamuktvA abhidheyaprayojanamAhayathA 'gauH' ityasya sAdhutve jJAte gAvI-goNI-gotA-gopotalikAdInAM tattvaM nivartate, idamevAsAdhubhyo vAgbhyaH sAdhvyA vAcaH pRthakkaraNaM bodhyam , sAdhutvaM ca puNyajanakatAvacchedakadharmavattvam / kAyIbhAva iti-akAvyasya kAvyarUpeNa bhavanam / 'yathAvad' ityasya vivaraNam -tAttvikena rUpeNeti -- anyathA zrotRNAmunmukhIkArAsambhavaH, yatkiJcitkathanena hi tadiSTasAdhanatAjJAnajanyasya pravartanasyAsambhavAt / anuziSyate lakSaNa-vidhAnAdinA pratipAdyate / zabdAnuzAsanaracanAnantaraM kAvyAnuzAsanaracanAyAM prayojanamAha-vAcAM hItianyathA prayokSyamANazabdarAzisAdhutAjJAnasyopAyAbhAvagrahagrastatvenAkANDatANDavamidaM syAt , kiJca 'sAdhvyo vAco vivecitAH' ityanena prayogayogyazabdasamudAyAnAM sAdhutvaprakArasya pUrvamupadiSTatayA jJAtatyena kAvyasvarUpopadezasya prAptAvasaratvamAvedyate / anena 'yairevAsmAbhiH zabdAnuzAsane sAdhvyo vAco vivecitAstairevAsmAbhistAsAM kAvyatvamanuziSyate' iti kathanena / ekakartRtvaM vivecitAH, anuziSyate' ityubhayakriyayorekartRtvam , arthAd ya eva zabdAnuzAsanasya kartA sa eva kAvyAnuzAsanasyApi karteti / Aha bodhayati, etena svasyaitAdRzagranthapraNayanavidhAvucitAdhikAritvaM samarthitam / ata eva zabdAnuzAsanasya kRtapUrvatvAdeva / prAyogikaM prayogavyutpAdanam / anyairiva vAmanAdibhiriva / kuto nArapsyate ? ityAha-zabdAnuzAsanenaiva caritArthatvAditi, etena yathA vAmanAdibhirAlaGkArikaiH prayogAMzajJAnasyApi kRte kAvyasvarUpanirNayapravRtta eva granthe prakaraNavizeSo'vatAritastathAtra granthe kimiti na kRtamiti nyUnatA parihRtA, tadaMzasya svakRtazabdAnuzAsane nirUpitatvAditi // 2 // kAvyaphalapratipAdakasUtraM vivaritumanAstadavataraNikAmAha-zAstraprayojanamiti-zAstrasya-kAvyAnuzAsanAbhidhAnasya prastutagranthasya, prayojanaM - tadavagatilakSaNam, anantarapadye kAvyAtmakAbhidhAnAt svayamUhyatvenoktaprAyatvAt For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 3 / 13 kAvyamAnandAya yazase kAntAtulyatayopadezAya c||3|| lokottaraM kavikarma kAvyam / yadAha "prajJA navanavollekhazAlinI pratibhA mtaa| tadanuprANanAjIvadvarNanAnipuNaH kaviH / / tasya karma smRtaM kAvyam // " [ ] iti sadyorasAsvAdajanmA nirastavedyAntarA brahmAsvAdasadRzI prIti. rAnandaH / idaM sarvaprayojanopaniSadbhUtaM kavi-sahRdayayoH kAvyaprayouktvA sUcayitvA / abhidheyaprayojanamiti-abhidheyasya prastutagranthasya pratipAdyasya kAvyasya, prayojanaM-phalam / Aha "kAvyamAnandAya." ityAdinA darzayati / sUtropAttaM kAvyaM vyutpattyA lakSayati-lokottaraM kaveH karma kAvyamiti'lokottaraM kaveH karma' iti lakSaNam , 'kAvyam' iti lakSyam, vizeSyamAtropAdAne kaveH vyApArAntarANAmapi kAvyatvaM prasajyetAto vizeSaNopAdAnam / niruktalakSaNe prAcAM saMvAdaM darzayitumAha-yadAheti / prAcAM vacanamulikhati-prajJetyAdi - navA navAH-nityanUtanAH prAcInAnAmaNIyasIbhirapi buddhibhiranunmIlitA ye, ullekhAH-unmeSA arthasRSTisamudbhavAzcamatkAravizepAstaiH zAlate-zobhata ityevaMzIlA yA prajJA-buddhiH sA pratibhA matA, nityanUtanArthasRSTiprabandhapATavaM hi pratibhAyAH phalamiSTam , tathA ca smayate-"anyadRSTacare hyatha mahAkavayo jAtyandhAH, tadviparIte tu divyadRzaH" [kAvyamImAMsA ] iti, "tadanuprANanAjIvad" iti pAThe tayA-pratibhayA, anuprANanAdajIvanAdhAnAt tatkRtakRtArthatAbhAjanatvAdityarthaH, kaviH yaH kAvyaM karoti saH, jIvadvarNanAnipuNaH jIvadvarNanAyAM-jIvavarNane camatkAravizeSAdhAyakazabdArthasandarbhasamupasthApane, nipuNaH-dakSo 'bhavati' iti zeSaH / tasya tasyaiva ca sajIvavarNanAkRtAbhyAsasya kaveH karma kAvyamAhuH / "tadanuprANanAjIvad" iti pATe tu tadanuprANanayA-pratibhAkRtottejanayA jIvantI-camakAravizeSazAlinI, yA varNanA-pratipAdanaM tasyAM nipuNaH kavirbhavatIti, tasya niruktasvarUpasya kaveH, karma kAvyam, karma cAtra kriyA, sA ca yojanArUpA, na tUcAraNAtmikA, maunipadyAsaGgrahApatteH, pariniSThi For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane janam , yazastu kavereva, yata iyati saMsAre cirAtItA apyadya tasya kAvyalakSaNasya "adoSau saguNau sAlaGkArau zabdArthoM kAvyam" [11] iti sUtreNa vakSyamANatve'pi phalapratipAdanadvArA'pekSitaM kAvyaM kimiti jijJAsopazamanAya vyutpattyA kAvyamiha lakSitam / phaleSu pradhAnamAnandaM lakSayati-prItirAnanda iti - 'prItiH' iti lakSyam , 'AnandaH' iti lakSaNam / kIdRzI prItirAnandaH? sadyorasAsvAdajanmA sadyaH-tatkAle, rasasya-vigatAvaraNacidAtmakasya sahRdayatAbhAvanAdinA''svAdanIyasya kAvyajIvAtoH, AsvAdaH-carvaNAbhidhAno bhogaH, tasmA. janma-prakAzo yasyAH sA tathA / punaH kIdRzI prItiH ? nirastavedyAntarA nirantaM-tirohita vedyAntaraM jJeyAntaraM yayA yasyAM vA sA tathA, idaM rasAsvAdisamutthacamatkArasvarUpakathanam / punaH kIdRzI prItiH ? brahmAsvAdasadRzI brahmAsvAdena-brahmAnubhavena, sadRzI-samA, sAdRzyaM cAtra jJAna. svarUpatvA-'khaNDatva-svaprakAzatvAdidhamaiMbodhyam, 'tabhinnatve sati tadgatabhUyodharmavatvaM sAdRzyam' iti lakSaNalakSitasya sAdRzyasya bhedaghaTitatvenAtra sarvathaikarUpatve tadanupapattiriti zaGkAyAM brahmAsvAdasyAviziSTaviSayakatvam , rasA''svAdasya ca vibhAvAdivizeSitasya sthAyina eva rasarUpatayA pariNateviziSTaviSayatvamityuttaramUhyam / AnandAdInAM trayANAM prayojanAnAM madhye prAdhAnyAdAnandasya prAgupanyAsaH, prAdhAnyaM cAtropaniSadbhUtatvAdinetyAhaidaM sarvaprayojanopaniSadbhUtamiti-idam-AnandAkhyaM prayojanam , sarveSAM prayojanAnAm , upaniSadbhUtam-antaHpraviSTatayA rahasyabhUtam , sArAMzabhUtamiti yAvat , "upaniSat tu vedAnte rahasya-dharmayorapi" iti haimaH, kAvyasya yazo-vyutpattiphalakatve'pi paryante sarvatrA''nandasyaiva sAdhyatvAt , tathAhikavestAvat kIrtyA'pi prItireva sampAdyA, yadAha- 'kIrti svargaphalAmAhuH" iti, svargazabdo devAnAmAvAsasthAne tatsampAditAnande ca vartate, tathA ca svargaH-svargasampAditAnandaH, prastAvAt tAdRzAnandaH phalaM yasyAstAM tathA, yadyapi kAvyataH zrotRNAM vyutpattirasti, tathApi tatra prItereva prAdhAnyam , anyathA prabhusammitebhyo vedAdibhyo mitrasammitebhyazcetihAsAdibhyaH ko'sya kAvyasya vyutpattihetooNyAsaMmitatvalakSaNo vizeSa iti, caturvargavyutpatterapi cAnanda eva pAryantikaM mukhyaphalamiti / kavi-sahRdayobhayasAdhAraNyAdapyA For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 3 / yAvat kAlidAsAdayaH sahRdayaiH stUyante kavayaH / prabhutulyebhyaH nandAkhyaprayojanasya prAdhAnyamityAha -kavi-sahRdayayoriti-AnandAkhyamAdyaM prayojanaM kaveH sahRdayasya ca, dvitIyaM yazazca kevalasya kavereva, carama ca vyutpattilakSaNaM sahRdayAnAmeveti yuktamAnandasya prAthamyaM prAdhAnyakRtamiti bhAvaH / yaH kAvyaM kurute sa kaviH, yasya tu kAvyAnuzIlanAbhyAsavazAd vizadIbhUte manomukure varNanIyatanmayIbhavanayogyatA sahRdayasaMvAdabhAk [ sahadayAntarAnubhavasaMvAdabhAk ] sa sahRdayaH, kAvyakartRtvalakSaNapUrvAvasthApekSayA kavizabdanirdezaH, yataH kaverapi bhAvakAvasthAyAmeva-rasAsvAdAnukUlavicAraNAjanitAvasthAyAmeva sahRdayatAyAmeveti yAvat, rasAsvAdaH sampadyate, pRthageva hi kavitvAd bhAvakatvam , yadAha-"sarasvatyAmtattvaM kavi-sahRdayAkhyaM vijayate" iti, sarasvatyAH-vANyAH, tattvaM-sAraH, vijayate-sarvotkarSaNa vartate, kiMsvarUpaM katibhedaM vA tattvamityAha-kavisahRdayAkhyamiti-bhAvapradhAno'yaM nirdezaH, dharma-dharmiNorabhedaM vAzrityetthaM nirdezaH, tathA ca kavitvAkhyaM sahRdayatAkhyamiti dvividhaM sarasvatyAstattvamityarthaH / dvitIyasya phalasya yazasaH kavimAtraviSayakatvamAhayaza iti / yadAha-"amarasadanAdibhyo bhUtA na kIrtiranazvarI, bhavati yadasau saMvRddhA'pi praNazyati tatkSaye / tadalamamalaM kartuM kAvyaM yateta samAhito, jagati sakale vyAsAdInAM vilokya paraM yazaH // " [ru0 kA0 1. 22.] amarasadanAdibhyaH-devamandirAdibhyaH, devamandiranirmANAdibhya ityarthaH, bhUtA-saMjAtA, kIrtiH-yazaH, anazvarI-sthAyinI, sthireti yAvat , na bhavati, yad-yasmAt kAraNAt , asau-kIrtiH, saMvardhitA'pi tadIyapUjAdiparamparAsthApanena vRddhimupagatA'pi, AstAM devamandiranirmANAdikAlajanitatvena bAlA, tatkSaye-amarasadanAdikSaye, kAryamAtrasya kSayitvaniyamAdamarasadanAdau kSayamupagate satItyarthaH, praNazyati-vinAzaM yAti, kIrtastatkarmamUlakatvAt tasmin kSINe tanimittAyAH kIrtaH praNAzo'vazyambhAvIti bhAvaH, tatazca kIrteranazvaratvasampattaye kimiha kartavyamiti cet ? atrAha-tasmAt kAraNAt , samAhitaH-sAvadhAnaH san , amalaM kAvyaM kartuM yateta , tenaiva kIrtiH sthirA bhavatIti bhAvaH, tatra hetumAha-sakale jagati vyAsAdInAM paraM yazo vilokyeti-yato vyAsAdibhiramalaM kAvyaM kRtamata eva teSAM yazo vilokyate, ataH kAvyakaraNe sthiraM yazo nizcitamiti padyArthaH / For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane zabdapradhAnebhyo bedAgamAdizAstrebhyo mitrasaMmitebhyo'rthapradhAnebhyaH kavereveti-evakAreNa sahRdayasya vyavacchedastasya nirmAtRtvAbhAvAt / yazasaH kavisambaddhatvenaiva kavismArakatvamityAha-yata iyati saMsAra itiyataH-kAvyodbhUtayazasaH kAraNAt , iyati-atimahati, gaNanAtItajIvarAzinivAsabhUte saMsAre, yatra samAnadezakAlavidyamAnAnAmapi jIvAnAM parasparaM paricayo durUhastatreti bhAvaH, cirAtItA api viprakRSTatarapUrvakAlagatA api, kAlidAsAdayaH sahRdayaiH stUyante, kAvyarasAsvAdajuSAmeva sahRdayAnAM tadIyakIrtikaratvamucitamevetyAzayenoktam-sahRdayairiti / prabhutulyebhyaH kartavyamidamityAjJAmAtraparamArthebhya iti vivekaH, pare visthamAhuHzabdastrividhaH-prabhusammitaH, suhRtsammitaH, kAntAsammitazceti, tatra prathamaH zabdapradhAno vedAdiH, zabdapradhAnatvaM ca pravartanArUpazAsanApradhAnatvam , tathA ca yathA prabhuriSTasAdhane'niSTasAdhane niSphale ca karmaNi yathecchaM niyojayati, tathA vedo'pi iSTasAdhane jyotiSTomAdAvaniSTasAdhane zyenayAgAdau niSphale sandhyAvandanAdau ca niyojayatIti vedAdeH prabhusammitatvamiti; samIhitArthalAbhAyAtyajyamAnamukhyArthatvaM zabdapradhAnatvamiti nAgezaH; apare tu-"zabdaparivRttyasahatvaM zabdaprAdhAnyam , yathA 'rAmaH kAmanAkalpataruH' ityucyatAmiti jAte prabhorAdeze 'abhISTasuradruH' ityucyamAne'pi na yathoktaM kRtaM bhavati, evaM vede'pi "agnimILe purohitam" ityasya sthAne tadarthakameva "hutAzaM staumi purodhasam" iti, "ILe vahnim" iti vA prayogo na phalAya kalpate" ityAhuH / anna 'vilakSaNam' ityagrimapadayoge paJcamI, tasyA bhinnArthatvAt , bhedazca svabhAvakRtaH, kAvyasya kAntAsammitatvena vakSyamANatayA prabhusammitavedAgamAdizAstrebhyo bhedasyaucityAt / mitrasammitebhya iti - 'asyedaM vRttamamuSmAt karmaNaH' ityevaM yuktiyuktakarmaphalasambandhaprakaTanakAribhya iti vivekaH, pare tu "suhRsammitAzcArthatAtparyavantaH, arthatAtparyavatvaM ca iSTAniSTArthabodhamAnaparatvam , yathA purANAdayaH, tathA ca yathA suhRdra 'evaM kRte idaM bhavati' iti vastumAtramabhidhAya viramati, tathA purANAdayo'pi 'evaM kRte idamabhISTaM bhavati, evaM ca kRte idamaniSTaM bhavati' iti vastumAnaM bodhayanti, na tu pravartayanti nivartayanti vA" ityAhuH / zabdArthayorguNabhAve zabdo vAcakaH For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 3 / __ purANa-prakaraNAdibhyazca zabdArthayorguNabhAve rasaprAdhAnye ca vilakSaNaM kAvyaM kAnteva sarasatApAdanena saMmukhIkRtya rAmAdivat vartitavyaM na rAvaNAdivadityupadizatIti sahRdayAnAM prayojanam / tathA coktaM hRdayadarpaNe artho vAcyaH, tayorguNabhAve-apradhAnatve / rasaprAdhAnye rasasya zRGgArAdeH prAdhAnye-mukhyabhAve / vilakSaNaM visadRzam , vaidhayaMbhAjanamiti yAvat , vailakSaNye bIjaM ca guNIbhUtazabdArthobhayakatvameva, vedAgamAdau zabdasya purANetihAsAdAvarthasya kAvye ca rasasya prAdhAnyamityasti bheda iti / kAnteva kAminIva, atra kAntApadaM balAdiva hRdayAvarjakatvaM pratipAdayati, atathAvidhA tu kukAvyopamAnam / sarasatApAdanena sarasatA-snigdhahRdayatA rasAnubhavavijRmbhamANacittasphAratA, tasyA mApAdanena-sampAdanena sammukhIkRtya abhimukhIkRtya svapratipAdyArthabodhAnukUlayatnAzrayIkRtyeti yAvat / __ yathA kamanIyakalevarA suvRttA ca kAntA priyaM gurumitrAdiviSaye samAzritabahumAnamapi svetarajanavailakSaNyena kaTAkSabhujAkSepabhrabhaGgismitaprakAzanAdinA sarasamAnasatAmAnIya svAbhimukhIkRtya svaviSaye pravartayati tathaiva kAvyamapi sukumArabuddhisukhisvabhAvAbhyAM karkazacANakyAdikRtanItizAstrAdiparAGmukhAn rAjaputraprabhRtIn lalitapadakramabandhamanojJArthopahRtazRGgArAdirasenAkaNThaM tarpayitvA kaTukaSAyoSadhaparAGmukhAn bAlakAniva madhurabhojanaM tatpAna iva sadupadezasvarUpasvArthe pravartayatIti tAtparyam / upadizati aprayAsena zikSayati, vyutpattiM karotIti yAvat / ayamabhiprAyaH-ye zAstretihAsebhyo'labdhavyutpattayaH, atha cAvazyaM vyutpAdyAH prajArthasampAdanayogyatAkrAntA rAjaputrAdayasteSAM jAyAsammitatvena paramaprItikAriNaH kAvyAd hRdayAnupravezamukhena caturvargopAyavyutpattirAdheyA, hRdayAnupravezazca rasAsvAdamaya eva, sa ca rasazcaturvargopAyavyutpattinAntarIyakavibhAvAdisaMyogaprasAdopanata ityevaM rasopacitavibhAvAdyupanibandhe rasAsvAdavaivazyameva svarasabhAvinyAM vyutpattau prayojakamiti prItireva vyutpatteH prayojiketyarthaH / nanvevaM sukumAramatInAM vyutpAdanAya kAvyamapekSitamityAyAtaM, tatazca paripakkabuddhibhiH satsu vedAgamAdizAstreSu kimiti kAvyeSu yatnaH karaNIya iti cet ? na-kaTukauSadhasitazarkarobhayazamyena kenacidU bhAmayena pIDitasya kA0 2 For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 18 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane zabdaprAdhAnyamAzritya tatra zAstraM pRthagviduH / arthe tattvena yukte tu vadantyAkhyAnametayoH // dvayorguNatve vyApAraprAdhAnye kAvyagIrbhavet // iti // [ ] dhanamanaikAntikaM vyavahArakauzalaM zAstrebhyo'pyanarthanivAraNaM > rogiNaH sati phale vizeSa lezasyApyabhAve sitazarkarAM parityajya kaTukauSadhe kutaH pravRttirjAyeta, tulye lAbhe manoramopAyasya sarvapriyatvAt / nanu "vayaM bAlye DimbhAMstaruNimani yUnaH pariNatau, apIpsAmo vRdvAn pariNayavidhistu sthitiriyam / tvayA''rabdhaM janma kSapayitumamArgeNa kimidaM, na no gotre putri ! kvacidapi satI lAJchanamabhUt" // 1 " [ ] ityAdikAvyamasadupadezakaM dRzyate, vyutpattirapi ca tasmAt tAdRgviSayA sambhAvyate, tatazca tadanupadezyatvamAyAtam, satyam, astyamupadezaH, kintu niSedhyatvena ya evaMvidhA vidhayaH parastrISu puMsAM sambhavanti tAnavabudhya pariharediti kavInAM bhAvaH / prAdhAnyaviSaye prAcAM saMvAdamAha - zabdaprAdhAnyamAzrityeti-yatra zabdasya prAdhAnyaM tat zAstraM vedAgamAdi, arthe tu tattvena prAdhAnyena yukte sati, AkhyAnam itihAsAdi, vadanti etayordvayoH zabdArthayoH, guNatve rasaM pratyupasarjanabhAve vyApAraprAdhAnye vyaJjanAtmakavyApArasya saMyojanAtmakasya vibhAcAdimelanasvarUpasya vA vyApArasya, mukhyatve, kAvyagIrbhavet kAvyaM syAt, etena rasasya kAvyAtmatvamuktam / evamAnanda-yaza-zvaturvargopAyavyutpattInAM kAvyaprayojana tAmasAdhAraNIM pratipAdya yat kaizcit "zrIharSAderdhAvakAdInAmiva dhanaM rAjAdigatocitAraparijJAnamAdityAdermayUrAdInAmivAnarthanivAraNaM ca" [kA. pra. u. 1] prayojanatrayamupanyastaM tat pratikSipati - dhanamanaikAntikamiti - kAvyakaraNAd dhanaM bhavedeveti naikAntaH, kRtakAvyasyApi dhanAdarzanAt, ato dhanaM prati kAvyakaraNasyAnaikAntikatvam, tathA cAha - " upazamaphalAd vidyAbIjAt phalaM dhanamicchato, bhavati viphalo yadyAyAsastadatra kimadbhutam / na niyataphalAH kartu bhAvAH phalAntaramIzate, janayati khalu vrIherbIjaM na jAtu yacAGkuram" [ ] iti / vyavahArakauzalamiti - vyavahArasya rAjAdAvucitAcArasya, kauzalaM parijJAnam, tacca zAstrebhyaH cANakyAdipraNItebhyaH, sambhavatIti zeSaH, atazva For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 4 / 19 prakArAntareNApIti na kAvyaprayojanatayA'smAbhiruktam / prayojanamuktvA kAvyasya kAraNamAha pratibhA'sya hetuH||4|| pratibhA-navanavollekhazAlinI prajJA, asya-kAvyasyedaM pradhAnaM tadapi na kAvyaphalatayA pratipAdanIyaM, tasya tadanyathA siddhatvAditi bhAvaH / anarthanivAraNamiti-anarthaH pApaM tatphalaM ca, tatphalamAtrasya tathAtvAbhidhAne mUlAvazeSe punarapi prarohApAtAt phalamAtrasya tathAtvaM tu na sambhAvanIyamapi mUlaniyatatvAt phalasya / prakArAntareNa mantrAnuSThAnAdinA / dhanasya kAvyajanyatAvyabhicAritayA vyavahArakuzalatAyA nItizAstrAdito'pi sambhavena, anarthanivAraNasya ca mantrAnuSThAnAdinA vidheyatvAJca, naitat tritayaM kAvyaprayojanatayA matamiti bhAvaH // 3 // ___ "kAvyamAnandAya yazase" ityAdinA yat kAvyaprayojanamuktaM tad vyartha syAt kAvyotpattijanakasyopAyasyApradarzanAditi nyUnatAM parihartumAha-prayojanamuktvA kAraNamAheti-yuktaM caitat , prayojanIyatayA-abhISTatayA parijJAtasyaiva vastunaH karttavyatayA'vadhAritasyopAyajijJAsodetIti prayojanakathanAnantarameva kAraNakathanamucitamiti / sUtrasthaM pratibhApadaM kimarthabodhakamiti paricAyayitumAha-navanavollekhazAlinI prakSeti-navAdapi navaH-paraiH svena vA pUrvamanudbhAvitaH, ullekhaH-arthaprakAzaH, tena zAlate-zobhate yA tathAbhUtA prajJA-buddhiH, pratibhApadavyapadezyeti / tadAha-'vAgbhaTo'pi-- "prasannapada nvyaarthyuktyuddhodhvidhaayinii| sphurantI satkaverbudviH, pratibhA sarvatomukhI // " [1-4] satkaveH prasannapada-navyArthayuktyudbodhavidhAyinI sphurantI sarvatomukhI buddhiH pratibhetyanvayaH, prasannAni-prasAdAdiguNayuktatayA sulalitAni, padAni-syAdyanta. tyAdyantAni, navyAH-pUrvamanudbhAvitAH, ye'rthAste ca, teSAM yuktiH- yojanam , udbodhaH- ullAsazva, tayorvidhAyinI, sphurantI-prasaraNazIlA, sarvatomukhIlaukikA-'laukikasarvaviSayavyApinI buddhiH pratibheti tdrthH| sUtrastham 'asya' iti padaM kasya parAmarzakamityAha-kAvyasyeti / paraiH kAraNAntarANAmapyuktatayA For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 20 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane kAraNam, vyutpattyabhyAsau tu pratibhAyA eva saMskArakAviti vkssyte| tatra gauNatAM pradarzayannAha-idaM pradhAnaM kAraNamiti / kAraNakoTau paroktayovyutpattyabhyAsayoH paramparayA kAraNatayA'nyathAsiddhiM darzayati-vyutpattyabhyAsau tviti-pratibhA'bhAve satorapi vyutpattyabhyAsayoH kAvyAnutpAdAt , satyAM pratibhAyAM kRtayovyutpatyabhyAsayoH kAvye'ciraprasarasva-nirdoSatvAdidarzanAca, tayoH kAraNabhUtapratibhAyA eva saMskArakatvamAstheyamiti bhAvaH / vakSyate agrimasaptamasUtre iti zeSaH / atredaM vicAryate-kAvyakAraNanirdhAraNaparairbahubhiH pUrvairAcAryaiH kathiteSu tatkAraNeSu vibhinnatA dRzyate tatra kiM tattvamiti / tatra tAvad daNDI "naisargikI ca pratibhA, zrutaM ca bahu nirmalam / amandazcAbhiyogo'syAH, kAraNa kAvyasampadaH // " [kAvyAdarze pari0 1, zlo0-103] ityAha, tadAzayaH-pUrvajanmasaMskArasampannAyAH svAbhAvikyAH prakharAyAH pratibhAyA uttamakAvyajanakatvam , bahu-anekaviSayaM zabdacchando'nuzAsanAdinocyamAnam , nirmalaM-bhramAdidoSavidhuraM zrutam , amandaH-tIvraH, abhiyogaHkAvyakaraNAbhyAsazca, tadIyotkarSa-sadyaHsphuraNAdikRte tadIyakAraNatayA mantavyAviti / tadAha sa eva "na vidyate yadyapi pUrvavAsanA, guNAnubandhi pratibhAnamadbhutam / zrutena yatnena ca vAgupAsitA dhruvaM karotyeva kamapyanugraham // " kAvyAdarza pari0 1, zlo-104] iti, etena pUrvavAsanAjanitapratibhAyA asphuTasve'pi zAstrazravaNA'bhyAsAbhyAM kAvyavAkU sphuratyeveti pratipAditam , tathA ca tanmate viSvapi kAraNatvaM pRthaka pRthagityAyAtam , yadyapi pUrvapace kAraNamityekavacananirdezena triSvapi kAraNatvaM vyAsajya vartata ityAyAti, tathApi tatra 'kAvyasampadaH' iti kathanena kAvyasyottamatAyAmeva trayasya kAraNatvamiti tadabhiprAya Astheyo dvitIyapadyArthAnurodhAt / For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 4 / vAgbhaTastu - " pratibhA kAraNaM tasya vyutpattistu vibhUSaNam / wwwwww Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhRzotpattikRdabhyAsa ityAdyakavisaGkathA // " [ vAgbhaTAlaGkAre 1.3 ] wwwwwwww.. > ityAha, tasya - kAvyasya, pratibhA kAraNam, vyutpattistasya vibhUSaNam, abhyAsazca bhRzotpattikRt iti, AdyAnAM kavInAM saMkathA - saMbhUyaikamatyena kathanamupadezaH, iti tadarthaH / evaM ca tanmate kAvyasya kAraNaM pratibhaiva, zAstrAdiviSayiNI vyutpattistu tAM vibhUSayati- camatkaroti, abhyAsazca bhRzaM - bAhulyena jhaTiti ca kAvyotpattau kAraNamityAyAtam, tathA cAyaM vyupasyabhyAsayoratizayAdhAyakatvamAcArya matadAha / AnandavardhanAcAryastu -- AMARA " sarasvatI svAdutadarthavastu niHsyandamAnA mahatAM kavInAm / Aloka sAmAnyamabhivyanakti parisphurantaM pratibhA vizeSam // " wwwwwww [ dhvanyAloke 1.6. ] iti bruvANaH svAduvastusphuraNahetuM pratibhAmeva mahAkavitvasyApi kAraNamAha / pIyUSavarSajayadevastu candrAloke - 21 "pratibhaiva zrutA'bhyAsasahitA kavitAM prati / heturmRdambusambaddhabIjavyaktilatAmiva // [ 16 ]" 3 , latAM prati dharaNi-salilasambaddhabIjamiva zravaNA 'bhyAsasahitA pratibhA kavitAM prati heturiti tadAzayaH / tathA ca latAyAM yathA na kevalasya bIjasya kAraNatvam, api tu dharaNi-salilasaMyogo'pi tatrAvazyamapekSita eveti mukhyatayA bIja iva pratibhAyAmeva kAraNatvaM zravaNA'bhyAsau tu sahakArikAraNe iti / yadyapi dharaNa-salilayogaM binA bIjena yathA latA notpadyate tathA zrutA'bhyAsAbhyAM vinA kavitA notpadyata ityarthavarNane triSvapi sahaiva kAraNatA''yAti, tathApi dharaNi-salila yogasya sAdhAraNyenAGkuramAtraM prati sahakAritAyAH kRptatayA tattadaGkuraM prati tattadvIjasyaiva mukhyaM kAraNatvaM kalpanIyamiti zrutA'bhyAsayoH kAryAntaraM pratyapi sahakAritayA dRSTatvena kavitAM pratyapi tayoH sahakAritvameva mantavyam, pradhAnakAraNatvaM tu pratibhAyA eveti sUcanAyaiva 'pratibhaiva' ityevakAraH prayukta iti pratibhAti / For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 22 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane mammaTena tu kAvyaprakAze"zaktinipuNatA loka-zAstra-kAcyAdyavekSaNAt / kAnyajJazikSayA'bhyAsa iti hetustadudbhave // [1.3.]" ityuktam , pradIpakAragovindaThakkureNetyamiyaM kArikA vyAkhyAyi-"zaktiH kavitvabIjarUpo devatAprasAdAdijanmA saMskAravizeSaH pratibhApadavyapadezyaH; tasyAH kAraNatAyAM kiM mAnamiti cet ? nipuNatAdikAraNAntarasadbhAve'pyanupahasanIyakAvyaprasarasya kAryasya vyatirekaH, sa ca vizeSyasya kAvyaprasarasya vizeSaNasyAnupahasanIyatvasya vA vyatirekAt sarvatraivAviziSTaH / na caivaM kAraNAntaraM kiMcidAyAtu, na tu zaktiriti cet ? prasiddhAtirekiNyeva taddhatau zaktivyapadezAt / lokaH-sthAvara-jaGgamAtmakalokasya vRttaM, yogAdupacArAdvA, dharmimAtraparAmarzasya vyutpattyanAdhAyakatvAt / zAstra-chandaHzAstrAdi, kAvya-mahAkavipraNItaM raghuvaMzAdi, AdigrahaNAditihAsAdi, teSAM vimarzanAd vyutpattiH-nipuNatA / kAvyajJazikSA-kAvyaM kartuMrasAnuguNatayA prabandhAdau ghaTayituM ca ye jAnanti tadupadezaH, tayA, karaNe yojane ca paunaHpunyena pravRttirabhyAsaH / itizabdo militopasthApanAya, anyathA tadvaiyarthyameva syAt / evaM ca kAvyasyodbhavaH-utkRSTotpattiH, tayA kAryeNa militAnAmupadhAnam , daNDa-cakrAdInAmiva ghaTena, na tu militatvena kAraNataiveti bhramaH kAryaH" iti| ayamAzayaH-zaknoti kAvyaM kartumanayeti vyutpattyA devatArAdhanAdijanyA vilakSaNA vAsanA saMskAravizeSo vA pratibhApadavyapadezyaH lokavRtta-chandaHzAstrAdivimarzajanyA vyutpattiH, pUrveSAM kAvyajJAnAM gurUNAmupadezena paunaHpunyena yojanA'bhyAsazcati trayaH samuditA daNDa-cakrAdayo ghaTAdInAmiva kAvyasya hetu:-kAraNam / nanu nipuNatayA'bhyAsena ca kAvyaM kartuM zakyata eveti kimiti zaktipadavAcyaM vastvantaraM kAraNaM kalpyata iti cet ? na-anupahasanIyakAvyaprasarAya tasya kAraNatvasvIkArasyAvazyakatvAt , kvacit tAM vinA kAvyaM prasaratyeva nahi, kadAcit prasRtamapyupahAsAspadatAM labhate, ubhayathA'pyanupahasanIyakAvyaprasarAbhAvaH phalita eva / nanvevamarthApattyA kiJcana kAraNAntaramAyAtu, zaktireva kutaH kAraNatvena kalpyata iti cet ? na-yato yatra vacana vastunyayaM vizeSo'sti tadeva vayaM zaktipadena vyapadizAmaH, bhavatAM yadi tatra vidveSastarhi nAmAntaraM For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 4 / " tasya kalpyatAm, vastusvarUpasya nirNItatve nAmni vivAdasyAkiJcitkaratvAt, tathA ca zakteH kAraNatvamAvazyakam / vyutpattyabhyAsayostu pratyakSanirNItameva kAraNatvam / eSAM ca parasparApekSatvena daNDa-cakrAdInAmiva ghaTaM prati kAvyaM prati trayANAM militAnAmeva kAraNatvam, na tu tRNA - 'raNi- maNinyAyena pRthak pRthak kAraNatvamiti dhvanayitumeva kArikAyAM heturityekavacanamuktam, ekadharmAvicchinnakAryatAnirUpitakAraNatvabodhakatvAt / nanu mantrAdijapajanyakAvya nirmANazatau satyAM nipuNatA 'bhyAsayorabhAve'pi kAvyotpattirdRSTeti tayoH kAraNatvaM kathamiti cet ? na tatra janmAntarIyAyAH pada- tadarthAdivAsanArUpAyA nipuNatAyAH padatadarthasmArakatayopayogasyAvazyasvIkAryatvAt evamabhyAso'pyanvayavyatirekAnuvidhAnasiddho janmAntarIya evaM kalpya iti siddhAntAt, yathA mantrAdyanadhInazizukAvye zaktayaMze'pi janmAntarIyazakterapi kalpanaM tadvad mantrAdhInazaktisthale janmAntarIyayorvyutpatyabhyAsayoH kalpanamiti niSkarSaH / rudraTo'pi zaktyAditrayasya kAraNatAmAha, tathAhi www 23 " tasyAsAranirAsAt, sAragrahaNAcca cAruNaH karaNe / .1" tritayamidaM jyApriyate, zaktirvyutpattirabhyAsaH // rudra0 kA 0 1.14. cAruNaH kAvyasya karaNe, asAranirAsAt sAragrahaNAcca 'zaktirvyutpattirabhyAsaH ' idaM tritayaM vyApriyata ityarthaH / vAmanasyApi pratibhaiva kAraNatvena saMmatA / tathAhi tenoktam - "kavitvabIjaM wwwwwwwww pratibhAnam" [ kAvyAlaGkArasUtre - adhikaraNa 1. a03, sU. 16 ] kavitvasya bIjaM - saMskAravizeSaH kazcit yena vinA kAvyaM na niSpadyate niSpannaM vA hAsyAyatanaM syAt" iti / narendraprabhasUriNA'laGkAramahodadhau "kAraNaM pratibhaivAsya, vyutpatyabhyAsavAsitA / bIjaM navAGkurasyeva, kAzyapI - jalasaGgatam " [ ta-1, kA0 6 ] ityuktam, tathA caitanmatena 'vyutpattyabhyAsasaMskRtapratibhAyAH kAraNatvamityAyAti, tathA ca pratibhA mukhya kAraNam, vyutpattyabhyAsau pratibhAyAH saMskArakatayA sahakArikAraNe iti tadAzayaH / tathA cAsya svamatena sAbhyam / For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane kAvyamImAMsAyAM rAjazekhareNa caturthe'dhyAye zaktareva kAraNatvaM vyavasthApitam , pratibhA ca zaktito bhinneti ca tanmatam , tazcAprAkaraNikatvAnna vivecyte| paNDitarAjajagannAthastu "tasya kAraNaM kavigatA kevalA pratibhA, sA ca kAvyaghaTanAnukUlazabdArthopasthitiH, tadgataM pratibhAtvaM ca kAvyakAraNatAvacchedakatayA siddho jAtivizeSaH, upAdhirUpaM vA, tasyAzca hetuH kvacid devatAprasAdAdijanyamadRSTam , kvaciJca vilakSaNavyutpatti-kAvyakaraNAbhyAso, na tu trayameva, bAlAdestau vinApi kevalAd mahApuruSaprasAdAdapi pratibhotpatteH / na ca tatra tayorjanmAntarIyayoH kalpanaM vAcyam, gauravAnmAnAbhAvAt , kAryasyAnyathA'pyupapattezva, loke hi balavatA pramANena AgamAdinA sati kAraNatAnirNaye pazcAdupasthitasya vyabhicArasya vAraNAya janmAntarIyamanyathAnupapatyA kAraNaM dharmAdharmAdi kalpate, anyathA tu vyabhicAropasthityA pUrvavRttakAraNatAnirNaye bhramatvapratipattireva jAyeta, nApi kevalamadRSTameva kAraNamityapi zakyaM vaditum , kiyantaJcit kAlaM kAvyaM kartumazaknuvataH kathamapi saMjAtayoryutpattyabhyAsayoH pratibhAyAH prAdurbhAvasya darzanAt , tatrApyadRSTasyAGgIkAre prAgapi tAbhyAM tasyAH prasakteH, na ca tatra pratibhAyAH pratibandhakamadRSTAntaraM kalpyamiti vAcyam , tAdRzAnekasthalagatAdRSTadvayakalpanApekSayA klaptavyutpattyabhyAsayoreva pratibhAhetutvakalpane lAghavAt , ataH prAguktasaraNireva jyAyasI / tAdRzAdRSTasya tAdRzavyutpatyabhyAsayozca pratibhAgataM vailakSaNyaM kAryatAvacchedakam , ato na vyabhicAraH, pratibhAtvaM ca kavitAyAH kAraNatAvacchedakam , pratibhAgatavailakSaNyameva vA vilakSaNakAvyaM pratIti, tatrApi na saH; na ca satorapi vyutpattyabhyAsayoryatra na pratibhotpattistatrAnvayavyabhicAra iti vAdhyam , tatra tayostAdRzavailakSaNye mAnAbhAvena kAraNatAvacchedakAnavacchinnatvAt pApavizeSasya tatra pratibandhakatvakalpanAd vA na doSaH / pratibandhakAbhAvasya ca kAraNatA samuditazatyAditrayahetutAvAdinaH zaktimAnahetutAvAdinazcAviziSTA, prativAdinA mantrAdibhiH kRte katipayadivasavyApini vAstambhe vihitAnekaprabandhasyApi kaveH kAvyAnudayasya darzanAt" [ rasagaGgAdhare prathamAnane ] ityAha / evaM cAyamapi kevalAM pratibhAmeva kAvye kAraNaM manyate, tasyAM ca kAraNa kvacidRSTam , kvacid vyutpattyabhyAsau, tatrAdRSTajanyA pratibhA vilakSaNA, vyutpattya For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 4 / 25. bhyAsajanyA ca vilakSaNA; iti na parasparaM kAryakAraNabhAvavyabhicAraH, iti tnmaatsaaraaNshH| rasagaGgAdharaTippaNyAM gaGgAdharazAstriNA tu-"pratibhA kAraNam , tatra vyutpattistu vibhUSaNam , bhRzotpattikRdabhyAsaH" iti vAgbhaTIyavacanameva pramANayatA viziSTaM kAvyaM prati tritayasya prAguktasyaikasAmagrIghaTakatvam , tathAhi-zakti ividhA-utpAdikA vyutpAdikA ca, AdyayA padasaMghAtasya yojane'pi dvitIyasyA abhAve vineyasamavetavilakSaNavAkyArthadhiyo'saMbhavena lokottaravarNanAnaipuNyasya kavigatasyAbhAvAd viziSTakavikarmatAyAstatsattva eva saMbhavAt tatra dvitIyaiva nipuNatA nAma, abhyAso lokottaratvaM pratyevopayujyate, tathA ca lokottaravarNanAnipuNatAviziSTakavikarmarUpakAvyaM prati tritayasyaiva kAraNatvamucitam" ityuktam , kintu naitadhuktam-"ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam" [rasagaGgAdhare mA0 1, sU. 1] iti lakSaNena lokottaracamatkArayuktasyaiva kAvyatayA kAvye viziSTaM sAdhAraNamiti ca prakAradvayaM na yuktam , viziSTasyaiva kAvyatvAt , tritayakAraNatAvAdinA prakAzakAreNApi 'anupahasanIyakAvyaM prati kAraNabhUtA zaktiH' iti kathitam / tathA ca viziSTakAvyakaraNazaktireva pratibheti kAvyaM prati tasyA eva kAraNatvamucitam , pratibhAvikAsaM prati ca yutpatyabhyAsayoriti, tathA ca paNDitarAjoktameva vicAracAru, iti / anedaM tattvam-pUrvoktAnAM sarveSAM matAnAM samAlocanena kAvyakAraNaviSaye dvayI vidhA dRzyate-tritayakAraNatAvAdaH pratibhAmAtrakAraNatAvAdazca, tatra tritaya. kAraNatAvAdinaH-daNDi-jayadeva-mammaTaprabhRtayaH, tatrApi daNDI triSu pRthak pRthagapi kAraNatAM manyate, uttamakAvyasampattaya eva triSu saMbhUya kAraNatvamityabhipraiti, jayadevo'pi vyutpattyabhyAsasahakRtAyAH pratibhAyAH kAraNatvaM manvAno na tritayasya militatvena sAkSAt kAraNatvamabhipraiti, tathA ca tritayakAraNatAvAdiSu mukhyo mammaTAcAryaH, so'pi mukhyatayA pratibhAmeva tatkAraNatvenAbhipretIti tadIyagranthAlocanayA spaSTam , tathAhi-"zaktiH kavitvabIjarUpaH saMskAravizeSaH, yAM vinA kAvyaM na prasaret , prasRtaM vopahasanIyaM syAt" iti manvAno'nupahasanIyakAvyotpattaye zaktimeva pratibhApadavyapadezyAM kAraNamAha, agre ca lokavRtta For Private And Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 26 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane zako sAca sahajaupAdhikI ceti dvidhA, tatra sahajAmAhasAvaraNakSayopazamamAtrAt sahajA // 5 // savituriva prakAzasvabhAvasyAtmano'bhrapaTalamiva jJAnAvaraNIyAdyAvaraNam, tasyoditasya kSaye'nuditasyopazame ca yaH prakAzAcchandaH zAstrAdizIlanarUpAM vyutpattiM kAvyajJazikSayA'bhyAsaM ca nirdizya " iti trayaH samuditA na tu vyastAstasya kAvyasyodbhave nirmANa samullAse ca heturna tu hetavaH" iti buvANa utkRSTakAvyanirmANa eva trayANAM samuditatvena hetutvamityabhipraitIti pratImaH / evaM cedaM paryavasitam - kevalA chandobaddhatA na kAvyapadapravRttinimittam, lokottaracamatkArakArizabdArthobhayatvameva tatheti sarvairAstheyameva, tAdRzazabdArthopasthApanAya pratibhaiva zaraNIkaraNIyA, tasyAH prakarSAya vyutpattyabhyAsa kAraNasaMskAratayaiva svIkAyauM, vinApi tau bahuza uttamakAvyasRSTerdRSTasvAditi // 4 // I evaM pratibhAyAH kAraNatvaM sthirIkRtya tasyA vibhAgamAha - sA ca sahajaupAdhikI ceti dvidheti-sA-pratibhA, sahajA saha- zarIreNa samaM, jAyate tAdRzIjanmata evAntarvidyamAnA; aupAdhikI- upAdhibhiH- AgantukairmantrAdyanuSTAnAdikAraNairjanitA, iyameva kaizvidutpAdyeti kathyate, taduktaM rudraTena wwwwww "pratibhetyaparairuditA, sahajotpAdyA ca sA dvidhA bhavati / puMsA sahajAtatvAdanayostu jyAyasI sahajA // [ rudraTa. kA0 1.16. .]" iti / tatra yathoddezaM prathamAM lakSayatItyAha tatra sahajAmAheti / sUtre 'AvaraNakSayopazamamAtrAt sahajA sA' ityanvayaH / sUtraM vyAcaSTe - savituriveti - prakAzasvabhAvasya saviturabhrapaTalamiva prakAzasvabhAvasyAtmano jJAnAvaraNIyAdi AvaraNam, tasyAvaraNasyoditasya kSaye sati, anuditasyopazame ca sati yaH prakAzasyAvirbhAvaH- prakaTanaM sA sahajA pratibheti sambandhaH, ayamAzayaHyathA prakAzasvabhAvaM savitAraM viyati vitatA meghamAlA AcchAdayatIti tadIyaH prakAzo na dRzyate, tathaiva jJAnasvarUpatayA svaprakAzamapyAtmAnaM duSkarma - rUpaM jJAnAvaraNIyAdi tamastadIyAM prakAzamayatAmAvRNoti, punazca ghanApagame sati savitu: prakAza iva jJAnAvaraNIyAdivamasi nivRtte tirodhAturabhAvAdAtmanaprakAzastrarUpatA prakaTati; tasyAM ca prAdurbhUtAyAM sarve'rthAH pratibhAsamAnAH sadartha For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 6 / 27 virbhAvaH sA sahajA pratibhA, mAtragrahaNaM mantrAdikAraNaniSedhArtham / sahajapratibhAvalAddhi gaNabhRtaH sadyo dvAdazAGgImAsUtrayanti sma / dvitIyAmAha mantrAderaupAdhikI // 6 // mantradevatAnugrahAdiprabhavopAdhikI pratibhA, iyamapyAvaraNakSayo sphUrtivarmanA kAvyAtmanA pariNamanti / atra jJAnAvaraNIyAdyAvaraNamapi dvividhamuditamanuditaM ca, tatroditasyAvaraNasya kSaye sati, anuditasya tasyopazame svakAryavimukhatve ca sati, pUrvoktaH prakAzasyAvirbhAvo bhavati, sa eva prakAzaH sarvArthapratibhAsakaH pratibhA sahajA nAma / nanu "AvaraNakSayopazamAt sahajA" etAvadevocyatAm , tAvataivoktArthalAbhe mAtrapadaM vyarthamiti cet ? atrAha-mAtrapadaM mantrAdikAraNaniSedhArthamiti-tathA ca mantrAdikAraNajanyaupAdhikyAH pratibhAyA vyAvarttanAtha mAtrapadamiti bhAvaH / nanu kimiyaM sahajA pratibhA kacid dRSTapUrvA zrutapUrvA ca, uta zAstramAtraviSaya ityAkAGkSAyAmAha-sahajapratibhAbalAddhIti- bhagavatastIrthaGkarasya pradhAnaziSyA gaNadharA ucyante, te ca prathamaM tattvaM bubhutsavo bhagavantaM triH pradakSaNIkRtya tattvaM papracchuH, bhagavatA ca pratipradakSiNaM krameNa "utpadyate vA, vigacchati vA, dhruvati vA" iti tripadImabhihitAH, tAvataiva kSINAnalpajJAnAvaraNIyakarmANaH pratibhAsphUrtyA sadyo mahata AgamarAzerAcArAGgAdIni dvAdazAGgAni racayAmAsuriti hi jainadarzane prasiddhamiti sUcayituM hiH zabdaH prayukta // 5 // __ kramaprAptAmopAdhikI pratimAM lakSayitumavataraNikAmAha-dvitIyAmAheti / sUtrasthamAdipadaM devatAnugrahAdikAraNavizeSaparamityAha-devatAnugrahAdIti / mantrAderityatra paJcamI janyajanakabhAva ityAha-prabhaveti / upAdherjAtA aupAdhikI / vizeSyamAha-pratibheti, tathA ca mantrAdijapaprabhavA, devatA'nugrahaprabhavA, guruprasAdajanitA vA pratibhA aupAdhikI pratibheti kathyata ityAzayaH / mantrAdeH pratibhotpattau kathamupayoga ityAzaGkAmapanudan AvaraNakSayopazamayoreva mantrAderupayoga ityAha-iyamapyAvaraNakSayopazamanimittetidvitIyA'pi pratibhA AvaraNasyoditasya mantrAdikRte kSaye, anuditasya ca tatprayukte For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane pazamanimittA, evaM dRSTopAdhinibandhanatvAttu aupAdhikItyucyate / sA ceyaM dvividhApi pratibhA vyutpattyabhyAsAbhyAM saMskAryA // 7 // vyutpattyabhyAsau vakSyamANo, tAbhyAM saMskaraNIyA, ata eva na upazame satyeva jAyate ityarthaH / nanu tarhi prathamAyAH pratibhAyA asyAH kA bhideti cet ?-evaM dRSTopAdhinibandhatvAt viti-tuzabdaH pUrvasAda bhedamAha, ayamAzayaH-yadyapi tatrAtra cAvaraNakSayopazamayorapekSA tulyA, tathApi tatrAvaraNakSayAdeH kAraNaM kimapi na dRSTamiti tatra svAbhAvikatvamAsthIyate, iha ca mantrAdikAraNaM dRSTamityeveyamopAdhikIti kathyate / yadyapi sahajAyAmapi AvaraNakSayAdikRte kAraNAntaramapekSitam , AvaraNakSayAdeH kAryasvena kAryamAnasya ca kAraNajanyatvAt , tatra ca kAraNajijJAsAyAM janmAntarIyavAsanAdikameva kalpanIyam , anyathA sarveSAmeva tadudayaprasaGgaH, tasyaiva vyAvRttaye dRSTapadamupAttaM vRttI, dRSTa upAdhirnibandhanaM kAraNaM yasya tasya bhAvastasmAdityarthaH / evaM ca sAdhAraNyena pratibhayorbhedApratItAvapi sUkSmekSikayA sahajaupAdhikarUpo bhedaH svIkArya eva pUrvoktayuktarityAyAtam / paNDitarAjajagannAthenApi adRSTajanyatvena vyutpattyabhyAsajanyatvena ca pratibhAyAM dvaividhyamAdRtamityuktapUrvam , tanmate mantrAderapi janitAyAM pratibhAyAmadRSTajanyatvameva, mantrAnuSThAnadevatAprasAdAdibhirhi adRSTameva kimapyutpadyate, yena pratibhA prakAzata iti tattAtparyam ; evaM ca yaiva svamate sahajA pratibhA kathyate saiva tanmate'dRSTajanyeti vyavahviyate, yA ca mantrAdidRSTakAraNajanyaupAdhikItyucyate, sA ca vyutpattyabhyAsajanyA tanmate / yadyapi bheda-kAraNayorbhado'sti, tathApi dvaividhyamAtreNa sAmyamupalakSya tanmatasyehopanyAsa iti vijJeyam , tanmate'dRSTajanyapratibhAyAM vyutpattyabhyAsAnapekSatA, svamate ca sahajAyAmapi pratibhAyAM saMskArAya vyutpatyabhyAsayorapekSeti ca vizeSa ityavaseyam // 6 // vyAkhyAtA dvividhA'pi pratibhA, tatra vizeSaM vaktuM te uddizati-sA ceyaM dvividhA'pIti / sUtre "vyutpattyabhyAsAbhyAM saMskAryA" ityuktam , tatra vyutpattirnAma-viziSTA utpattiH, abhyAsazca-paunaHpunyam , tau cAniyataviSayau na kimapi kArya sAdhayitumarhAviti tayoviziSya svarUpavacanaM vinana prakRtopayoga ityAzaGkAyAmAha-vyutpattyabhyAsau vakSyamANAviti-vakSyA For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 7 / tau kAvyasya sAkSAt kAraNaM, pratibhopakAriNau tu bhavataH dRzyete hi pratibhAhInasya viphalau vyutpattyabhyAsau / mANau-agrimasUtradvayena nirUpyamANasvarUpau tAbhyAM saMskAryeti padaM paryAyeNa nirdizati-saMskaraNIyeti-saMskArazcedda vyutpacyabhyAsasaMpAditaguNAdhA vizeSavikAsa eva pratibhAyAH / kAvyakAraNanirvacanasamaye vyutpatyabhyAsayoH kAryAntare viniyogasya "vyutpazyabhyAsau tu pratibhAyA evaM saMskAra kau" iti vAkyenoktatayA kAraNakoTibahirbhAva uktaH, tameva punardAryAya zabdAntareNAha ata eva na tAvityAdinA / ata eva pratibhAsaMskAre tayoru payogAdeva, tau vyutpattyabhyAsau, kAvyasya sAkSAt kAraNAntaravyApArAvyavadhAnena, kAraNaM hetuH, na bhavata iti zeSaH / kvAnayorupayoga ityAha-tu kintu, pratibhopakAriNau pratibhAsaMskArakarau, bhavataH vidyete / nanu kimiti kAvyaM prati kAraNatAmapahAya tayoH pratibhAsaMskArakatvamAsthIyata iti cet ? atrAha - dRzyete hi pratibhAhInasyetyAdi - hi yataH, pratibhAhInasya dvividhapUrvoktapratibhArahitasya, vyutpatyabhyAsa viphalau satkAvyotpattirUpaphalarahitau dRzyate pratyakSamanubhUyate / nanu pratibhAhInatvaM tasyAnupahasanIya kAryAnutpatyaivAnumeyaM, nahi parAtmagatA pratibhA sAkSAtkarttuM zakyA, tatra yathA sapratibhasyApi kAdAcitkaH satkAvyaprasarAbhAvo dRSTaH pratibandhakavazAt tathA tasyApi satkAvyAnutpattau pratibandhakAntarameva na kutaH kalpyate, kimiti vyutpattyabhyAsayorvaiphalyaM nizcIyata iti cet ? parAtmagatA'pi pratibhA tadIyavAkapATavAdilaukikasakalavyavahArAnumeyeti satkAvyaprasarAbhAvadarzanAt pUrvamapi pratibhAhInatvena nizcitasya puMsaH satatavyutpattya - bhyAsaratasyApi tAdRzakAvyAnutpattervaiphalyasya nizcayAt, tadupapattaye pratibandhakASTAdikalpanAyA anyAyyatvAt, gauravaprastatvAcca / vyutpAditaM cedaM rasagaGgAdharakAreNetyuktapUrvam / uktaM ca vyutpatyabhyAsayoH pratibhAsaMskArakatvaM zrImajinasenAcAryeNApyalaMkAra caDAmaNau 29 "vyutpatyabhyAsasaMskAryA zabdA'rthaghaTanAghaTA / prajJA navanavonmeSazAlinI pratibhA'sya dhIH // 19 // " iti, vyutpazyabhyAsAbhyAM saMskAryA zabdArthayorghaTanAyAM ghaTanazIlAnavanavonmeSazAlinI, asya-va - kaveH, prajJA- traikAntikasphUrttimatIdhIH, pratibhA kathyata iti zeSa iti tadarthaH // 7 // For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane vyutpattiM vyanakti loka-zAstra-kAvyeSu nipuNatA vyutpattiH // 8 // loke-sthAvara-jaGgamAtmake lokavRtte ca, zAstreSu-zabda-cchando. pUrvatra "vyutpatyabhyAsau vakSyamANau" ityuktam , tatra pUrvopasthitatvAt prathama vyutpattimAkhyAtumAha-vyutpattiM vyanaktIti-vyaJjanaM ca vividhaiH prakArestasyAH prakaTanameva / loka-zAstra-kAvyeSu lokazca zAstrANi ca kAvyAni ceti lokazAstrakAvyAni teSu nipuNatA vyutpattiriti sUtrArthaH / lokyate-dRzyata iti vyutpattyA lokazabdo dRzyamAnasakalaprapaJcaparaH, tadAha-sthAvara-jaGgamAtmake iti-svAdhInakriyAzUnyaH sthAvaraH, taditaro jaGgamaH, tadAtmake-tatsvarUpe loke, etAvAneva lokaH-sthAvarA jaGgamAzceti / kevalaM svarUpasato lokasya darzanena vyutpattyAdhAne na vizeSa upakAra iti lokapadasya lokavRttaparatvamapyAsthAyAhalokavRtte ceti-lokAnAM-sthAvara-jaMgamAtmakAnAM, vRtte-carite , yadyapi sthAvare kriyArUpaM vRttaM na sambhavi tathApi dravyatvena tatrApi kriyAzrayatvamupapannameva, kriyAyAM kartRtvameva hi tatra vyAhatam / nanvevaM lokapadasya lokavRttArthakatvaM kathamiti cet ? lakSaNayeti gRhANa / nanu pUrvArthasya sthAvara-jaGgamAtmakarUpasya parigrahe kiM phalamiti cet ? lokavRttasyAdhikavyutpAdakatve'pi lokasvarUpAvalokanasyApi tattatsvarUpa-svabhAvAdiviSaye vyutpAdakatvAt / na caivamarthadvayaM loka-lokavRttAtmakamekena lokapadena kathamarpaNIyaM 'sakRducaritaH zabdaH sakRdevArtha gamayati' iti vacanavirodhAditi vAcyam , AvRtyA'rthadvayabodhanasya zakyatvAt , AvRttau hi samAnAkAraM zabdadvayamaGgIkriyate, tasya cArthadvayopasthApakatve bAdhakAbhAvAt / kAvyaprakAzakAreNa ca svakArikAsthalokapadaM kevalaM sthAvara-jaGgamAtmakalokavRttaparatvenaiva vyAkhyAtam , tatra lokapadasya tadarthaparatvaM kathamityAzaGkAyAM pradIpakAreNoktam-yogAdupacArAdveti, lokyata iti yogena darzanaviSayatayA lokavRttamapyAkhyAtuM zakyate, asya yogArthasya lokalokavRttobhayasAdhAraNyena lokavRttamAtrArthabodhAyoktam-upacArAd veti, upacAro lakSaNA, sA cehopAdAnalakSaNA, vRttAnantyAd varNanAnantyaM lakSaNAyAM prayojanam , anyathA lokAnAM niyatatvena pUrvereva varNitatvAt , AdhunikavarNanA ekadharmA For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 / 31 'nuzAsanA-'bhidhAnakoza-zruti-smRti-purANetihAsA-''gama-tarkanATyA-'rtha-kAma-yogAdigrantheSu / vacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvaviSayaiva syAt / lokasya lokavRttasya cAnuzIlanaM svata eva sambhavati, AbAlyAcca tadanuSTAnaM kramazo bhavatIti prAthamyena tadupAAdanam , tataH zAstrANyupAttAni, tAnyapi kAvyakaraNe kAvyArthajJAne ca paramupayujyanta ityeva nahi kintu tadanuzIlanalabdhanaipuNyena ko'pi tAdRzo'tizaya AdhIyate kAvyakaraNe jJAne ca, yaH sacetasAM hRdayAnyatIvAvarjayati, lokApekSayA bahiraGgatvAt kAvyApekSayA cAntaraGgatvAt zAstrANi madhye upAttAni, kAvyeSu naipuNyAya teSu naipuNyasyApyAvazyakatetidyotanAya vopajIvyatvena zAstrANAM kAvyataH prathamamupAdAnamiti vA / pUrvapUrvataramahAkavipraNItakAvyanaipuNyena hi kA teSAM kAvyakAraNazailI, va kathaM varNanAvinyAsa ityAdi parijJAyata iti teSu naipuNyamapyAvazyakameva / etatritayaviSayakatattvajJatArUpA nipuNataiva vyutpattiH pratibhAsaMskArakakAraNadvaye prathameti sUtrArtho vyAkhyAtaH / tatra lokavyavahArA api dezakAlAdibhedena bahudhA bhinnAstAnihApradaryAne tRtIyAdhyAye prakRtiprastAve pradarzayiSyati / zAstrANi kAni? yeSu naipuNyamarjanIyamiti jijJAsAyAM tAni kAnicinnAmataH saMgRhNAti-zabda-cchando'nuzAsanA-'bhidhAnakoza-zruti-smRtipurANetihAsetyAdinA, anuzAsanapadasya dvandvAnte zrUyamANatayA zabda-cchandobhyAmabhisambandhaH, tathA ca zabdAnuzAsanaM cchando'nuzAsanaM ceti gamyate; tatra zabdAnuzAsanasya sarvazAstropakAritvena sarvAbhyarhitatvAt prAthamyenopAdAnam ; uktaM ca pUrvAcAryaiH "vyAkaraNamUlatvAt sarvavidyAnAm" iti / / zabdAnuzAsanatvaM ca prakRti-pratyayavibhAganizcayapUrvakazabdavyutpattyAdhAyakazAstratvam , tajjJAnena hi prayoktA svecchayA'rthAnusaMdhAnapUrvakaM padAni prayoktumISTe / na kevalaM padaprayoga eva tasya prAkAmyamapi tu tadviSayArthamAdAya zleSAdinirmANapATavamapIti nizcitam , tathAhi -- "dvigurapi sadvandvo'haM gRhe ca me satatamavyayIbhAvaH / tat puruSa karma dhAraya, yenAhaM syAM bahuvrIhiH // " [ kvacit 'dvandvo dvigurapi cAham' iti pAThaH, sa eva ca sAralyenArthAyopayujyate, 'dvandvaH-jAyayA sahitatvena parasparaM dvitvavAn , dvigu:-godvayayutaH' ityarthapratIteH / prakRtapAThAnukUlo'rthazca-dvandvena-yugmena jAyA-putrarUpeNa, sahi For Private And Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 32 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane to'ham , itthaM ca vyaktitrayamito me parivAra iti phalati, dvigu:-dhenudvayayutaH samapi [na nivRto'smi] yataH-madgRhe satatam, avyayIbhAvaHdhanAbhAvAdudarapoSaNAdikRte vyayaM kartumasAmarthyAt tadabhAvaH / tataH kimicchasIti cet ? anAha-he puruSa! tat karma dhAraya-kuru, yenAhaM bahuvrIhiH-bahudhAnyayutaH syAmiti / atra vyAkaraNajJAnavAnevaivaM prayoktumISTe, tajjJAnavAneva cAsyArthabodhe vaiziSTayamavadhArayet / kaizcit tu vyAkaraNajJAnaphalatayA'yaM zloka udAhiyate"yairekarUpamakhilAsvapi vRttiSu tvAM pazyadivyayamasaMkhyatayA pravRttam / lopaH kRtaH kila paratvajuSo vibhaktestairlakSaNa tava kRtaM dhruvameva manye // " he paramAtman! akhilAsvapi vRttiSu- sRSTi-sthiti-layAdiSu, jagataH sarvAsvevAvasthAsu, ekarUpam-apariNAmitvAd rUpAntararahitam , anyatra [anya yasaMjJakazabdapakSe-] akhilAsvapi vRttiSu-pratyayalopasamAsAdiSu, ekarUpamananyathAkAram / tathA ca avyayam-na vyeti kSayametIti avyayam , anyatra etanAmakam ; asaMkhyatayA-iyattArahitatayA, pravRttaM-vidyamAnam, anyatra saMkhyA-dvitvAdiH, tadrahitatayA, pravRttaM-vyavahArapathamAyAtam ; tvAM pazyadbhiH, yairjanaiH, parakhajuSaH-bhinnatvAzritAyAH, 'etadbhinnA ime padArthAH' etAdRzabuddhimAzritAyAH, anyatra pratyayatvenAvyavahitaparatvavatyAH, vibhakteH-vibhAgakaraNasya, anyatra syAdivibhakteH, lopaH-ucchedaH, anyatra adarzanam , kRtaH, taiH-janaiH, tava lakSaNaM-svarUpAvadhAraNaM, dhruvaM-nizcitameva, kRtaM vihitam , iti manye / "sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // " ityavyayalakSaNam / iha zrutiprasiddha paramAtmani vyAkaraNazAstraprasiddhAvyayavyavahArAropAt samAsoktiralaGkAraH / atra "azabdamasparzamarUpamavyayam" ityAdikaThopaniSatprasiddha vastuni vaiyAkaraNamataprasiddhAvyayatvavyavahArAropo vyAkaraNAnuzAsanajJAnaM vinA kartumazakya eveti tajjJAnamapekSitameva / chando'nuzAsaneti-chando'nuzAsana-chandovicitiH, chandasAM lakSaNAdibodhakaM zAstramiti yAvat , tasminnaipuNaM / yathA - "uSNihIva saMsRtau syAd dhruvaM rajoguruH / no bhaved yadi kSitau zrIjinendrazAsanam // [chandonu0 2-48 ] For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / kSitau yadi zrIjinendrazAsanaM na bhavet [ tarhi ] saMsRtau, uSNihIva [ uSNi. kchandasIva] rajo guruH, dhruvaM syAdityanvayaH / uSNikchandaso lakSaNaM ca"jauM ga uSNika" [chandonuzAsane 48 ] iti tatra kRtam , evaM ca ragaNajagaNau guruzceti tasya chandasaH svarUpam , zrIjinendrazAsanAbhAve ca sattvasyApacayApattau rajoguNa eva, guruH-prAdhAnyena pratItaH syAditi dhruvamiti uSNikchandovat saMsRtiH syAdityabhiprAyaH / idaM ca varNanaM chando'nuzAsanajJAnotpannameva / kAvyakaraNAbhyAsamahAkaviracanAparizIlanAdinA jAte'pi vRttAnAM sAmAnyaparicaye chando'nuzAsane'kRtazramA mAtrAvRttAdiparijJAne muhyantyeva, vizeSataH prastAra-naSToddiSTa meru-patAkAdiviveke, tatazca tajjJAnamAvazyakameva / abhidhAnakozeti-abhidhAnAnA-nAmnAM, kozaH-saMgrahaH, nAmamAletyarthaH, sA cAmarasiMha-hemacandrasUriprabhRtisaMgrahItA, tajjJAnaM hi padArthanirNayadvArA kAnyakaraNe upakAramAdadhAti, tadarthAnuzIlane ca sAhAyyamAracayati / kecittu kozasyApUrvAbhidhAnalAbhArthatvamAhuH, tanna-aprayuktasya zabdasya abhidhAkozAnusAreNApi prayoktumazakyatvAt / nanvevaM yadi prayuktameva prayujyate, tarhi padasya sandigdhArthatvaM kathamAzaGkitamiti cet ? na-sAmAnyenArthamavagatyAprayukte viziSTe'rthe prayujyamAne sati saMzayo yukta ityAzayAt , yathA nIvIzabdasya sAmAnyato jaghanavastrapranthiriti kasyacinnizcayaH, tatra striyAH puruSasya veti saMzayaH sambhavati, sa ca "nIvirAgranthanaM nAryA jaghanasthasya vAsasaH" / iti [ nAmamAlA] kozajJAnenaivApohituM zakyaH, "strIkaTIvastrabandhe'pi nIvI paripaNe'pi ca" ityamarakozo'pi [ 3 kA. nA. 222 ] tatra nirNAyakaH / evaM cArthanirNayAya bandhAnukUlatattadarthavAcakazabdopasthitaye cAbhidhAnakozaH kaverupakArAdhAyakaH, uktaM ca "vaktRtvaM ca kavitvaM ca, vidvattAyAH phalaM viduH / zabdajJAnAhate tanna, dvayamapyupapadyate // " [ zabdAzca kozenaiva sujJeyA ityabhidhAnakoze naipuNyamAvazyakamiti / zrutIti-apauruSeyaM vAkyaM zrutiH, tatra nipuNatA'pi tadbodhitArthaparijJAnAya tadanukUlavarNanAya cAvazyakI, yathA"urvazI hApsarAH purUravasamaiDaM cakame" iti zrutiH / [zatapathabrA0 kA 11, a. 5, brA..] For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane etaduktArthavarNanAyAM nipuNatA yathA"candrAd budhaH samabhavad bhagavAn narendra-mAdyaM purUravasamailamasAvasUta / taM cApsarAH smaravatI cakame kimanyadatrorvazIsmitavazIkRtazakracetAH // " [kAvyamI0 8 me uddhRtam ] candrAd bhagavAn budhaH samabhavat , asau, AdyaM narendraM-prathamaM candravaMzIyaM rAjAnam , ailam-elAyAH putram , purUravasam-etanAmakam , asUta janayAmAsa, taM ca atra, smitavazIkRtazakacetAH-svasmitena yayA zakraceto'pi vazIkRtaM sA, urvazInAmA apsarAH smaravatI satI cakame-kAmayAJcake, anAnyat kimityanvayaH / atra pUrvodAhRtazrutiviSayaka evArthoM vistareNa pratipAditaH, tathApratipAdanaM ca zrutyanuzIlanajanyameveti tadanuzIlanamapyAvazyakam / smRtIti-zrutyanugatA-tadarthAnusmaraNarUpA smRtirdharmAdicaturvargAntargatAcAra-- vyavahArAdipratipAdakaH zAstravizeSaH, sa caivamAdiH "bahvartheSvabhiyuktena, sarvatra vyapalApinA / sambhAvitaikadezena deyaM yadabhiyujyate // " [ nAradasmRtiH] kazcid bahvarthaharaNe'bhiyuktaH-hartRtvenAropitaH, kimapi na mayA kRtamityAcakSANo, yadi teSvartheSu kasyacidaMzasya hartA samyag bhAvitaH syAt , tadA abhiyoktrA yat sarvamabhiyuktaM, tat tena deyamiti vyavahAranirNAyakoktasmRtyarthaH / tadanuzIlanajAtanipuNatayA kazcidevaM kavayati "haMsa! prayaccha me kAntAM gatistasyAstvayA hRtA // sambhAvitaikadezena, deyaM yadabhiyujyate // " [vikramorva0 4 / 17] urvazyA haraNe tadviyogaviklavo rAjA, itastataH paryaTan , haMsamAlokyAha-he haMsa ! me kAntAM prayaccha, tvayaiva me kAntA hRtA, tAM me pratyarpaya, kena liGgena svayaitajjJAyata iti cet ? tadAha-tasyA gatistvayA hRtA, iyaM tvayi dRzyamAnA mandalalitA gatistasyA eva, tatazca sA tvayaiva hRtA, sA ced bhavatA na hRtA syAd iyaM gatistvayi na dRzyeta, dRzyate cAtastvayaiva sA hRtA, tAM prayaccha, nedaM mama pralapitamapi tu smRtisiddhamityAha-sambhAvitaikadezenetyAdi, atazca nyAyatastvayA'rpaNIyaiva me kAnteti tadAzayaH / na caitat smRtinaipuNyaM vinA nibarddha shkyte| For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / purANeti-vedagatAkhyAnopanibandha-tadupabRMhaNapradhAnaH zabdasandarbhaH purANam , tazcASTAdazadhA, bhAgavate dazamaskandhe saptamAdhyAye purANalakSaNamevamuktam "purANalakSaNaM brahman ! zRNu zAstrAnusArataH / sargo'syAtha visargazca vRttirakSA'ntarANi ca // vaMzo vaMzAnucaritaM sNsthaaheturpaashryH| dazabhirlakSaNairyuktaM purANaM tadvido viduH|| kecit paJcavidhaM rAjan ! mahadalpavyavasthayA / " [mahApurANaM dazalakSaNopetam , purANaM paJcalakSaNopetamityAzayaH] tAni yathA "sargazca pratisargazca, vaMzo manvantarANi ca / vaMzAnucaritaM ceti, purANaM paJcalakSaNam // " [kAvyamImAMsAyAmuddhRtam ] iti / atratyasargAdInAM lakSaNamapi tatra vistRtaM, vizeSajijJAsAyAM tata eva vizeyam / tatra yathA "hiraNyakazipudaityo yAM yAM dizamudaikSata / tasyai tasyai namazcakrurdevA RSigaNaiH saha // " [agnipurANe ] purANavarNitamimaM hiraNyakazipuvRttAntaM nipuNatayA mAdhakaviH kAvye nibabandha, Mw yathA "sa saMcariSNurbhuvanAntareSu yAM, yadRcchayA'zizriyadAzrayaH zriyAm / akAri tasyai mukuTopalaskhalakaraistrisaMdhyaM tridazairdize namaH // " [zizupAlava0 sa0 1, zlo0 46 ] zrIkRSNabhavanamAyAtaH surarSirnAradaH zizupAlavadhAya mahendraprArthanAM prastuvan , tena saha tasya [zrIkRSNasya ] bahujanmArjitaM vairaM darzayan hiraNyakazipubhUmikAta evArabdhavAn kathayitum , tasyaiva varNanamidam-'zriyAmAzrayaH sa bhuvanAntareSu saJcariSNuH yadRcchayA yAM [ dizam ] aziniyat , tasyai dize mukuTopalaskhalatkaraiH tridazaiH trisandhyaM namaH akAri' itynvyH| hiraNyakazipunA sarve devAH parAjitAstasya vazavartina ivAbhUvan , tatazca kAmacArI sa kimapi prayojanamanabhisamIkSyaiva kAMcid dizaM prati pracalitazcet sA kA'pi dig bhavatu, ko'pi ca sandhyAsamayo For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane 'stu, kintu tridazA bhItAstadabhimukhAJjalitvaprakhyApanAya tAmeva dizaM prati svazirasi karamarpayantastiSThanti sma / prAtaHsandhyAyAM pUrvAbhimukhaM vandanam , madhyAhrasandhyAyAmuttarAbhimukham , sAyaMsandhyAyAM ca pazcimAbhimukhamiti paripATI, kintu tAmanAdRtya tadanukUlanAya tadAzritAmeva dizaM prati praNemuriti tagItyA''cAralaGghanaM devAnAmiti zrIkRSNodvegavardhanAya nAradamukhena khyApitaM kavinA / sa cAyamarthaH pUrvoktapurANaprasiddha evopaniddha iti purANanaipuNyaparicAyakaH / itihAseti "purANapratibheda evetihAsaH" ityeke, atra 'itihAsa' ityakSarAnugAmI vyatItakathAnirdeza ityartho'vagamyate, sa ca dvidhA-pari (ra). kriyA-purAkalpAbhyAm / / yadAhuH-"pari(ra)kriyA purAkalpa itihAsagatirdvidhA / / syAdekanAyakA pUrvA dvitIyA bahunAyakA // " [kAvyamImAM0 uddhRtam ] iti, tathA caikanAyaka-bahunAyakabhedenetihAsadvaividhyamityAyAti, tatra prathamakoTau rAmAyaNam , dvitIyakoTau mahAbhArataM ca / tatra rAmAyaNaM yathA "na sa saGkucitaH panthA yena vAlI hato gataH // samaye tiSTha sugrIva ! mA vAlipathamanvagAH // " [rAmAyaNa-ki0 34, 18] jyeSThabhrAtrA vAlinA vAnararAjena hRtarAjyastadIyaH kaniSTo bhrAtA sugrIvaH zrIrAmasya zaraNaM gato 'vAlinaM nihatya mAM rAjye sthApaya kRpayA, ahaM sItAdevyA mArgaNena bhavantamupakariSyAmi' iti pratijJAtavAn , bhagavatA rAmeNa ca tamarthamaGgIkRtya 'vAlI anujavadhUparigrahapAtakitaH' iti taM nihatyAso sugrIvo rAjye sthApitaH, etAvatA kAlena ca prAvRTsamayaH samAyAto yatra gamanAgamanaM niruddham , atikrAntAyAM prAvRSi, rAjyabhogAsakto'sau na sasmAra svavacanam , na ca tatvare rAmakAryAya, tato rAmeNa lakSmaNamukhenAyamAdezaH preSitastasmai-he sugrIva ! samaye tiSTha, vAlipathaM na anvagAH, yena [pathA] hato vAlI gataH sa panthAH na saGkucitaH-naikajanamAtragamyaH / ayamAzayaH-samayasya-AcArasya laGghanenaiva vAlI mayA hataH, tvayA'pi samayasya-pratijJAyAH, athavA mayA sahAcarituM yogyasyA For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / 37 cArasya laGghanaM kriyata iti vAlipathAnugamanamiva tvayA''rabdham , tannArabdhavyam / viparIte daNDamAha-yena pathA-bANamArgeNa, hato vAlI gato yamAlayamiti zeSaH, sa panthA mama bANaprahArarUpaH, na saGkucitaH kintu vistIrNa eva, bhavAdRzAH samayalajino'saMkhyAstena pathA gantuM zaknuvanti / idamatrAkUtam-tvaM "mayA rAjyaM prAptam , ataH paraM sItAmArgaNena mayA kiM labhyam , rAmaH kupito'pi kRtamaitrIko me kimapi nAniSTaM kariSyati" iti matvA ceniSkriyo'si, tarhi vAlivat tvamapi mayA duSTatayA vadhya eva, na mayi vAlihananamAtrasAmarthyam , evambhUtAH koTizo'pi tena mArgeNa yamAlayaM preSayituM mayA zakyanta iti vijJAya yaducitaM tadAcareti // etasyaivetihAsaprasiddhavastuno naipuNyena nibandho yathA--- __ "madaM navaizvaryabalena lambhitaM, visRjya pUrvaH samayo vimRzyatAm / jagajighatsAturakaNThapaddhatirna, vAlinaivAhitatRptirantakaH // " [jAnakIha0 sa0 12, zlo0 36] navaizvaryabalena lambhitaM madaM visRjya pUrvaH samayo jAnakIsamanveSaNaviSayako vimRzyatAm , kiJcaitadapi vimRzyatAm-'jagajighatsA''turakaNTapaddhatiH, antakaH, vAlinaivAhitatRptina' iti, jagato-mahataH saMsArasyaiva, jighatsayA bhakSayitumicchayA mAturA kaNThasya paddhatiH-mArgo yasya tAdRzo'ntako-yamaH, kevalavAlibhakSaNenaiva, AhitA-sAdhitA tRptiryasya tathAbhUto na / aizvaryamadaM visRjya svapratijJA smaryatAm , anyathA vAlibhojanaprajvalitAgneryamasya kaNThapaddhatyA gamanaM tava nizcitamiti pratyavehi, iti pUrvokta evAzayo bhaGgayantareNa pratipAditaH // Agameti-atha kramaprApta AgamaH, tatsAmAnyalakSaNamAptavacanamAgama iti, tathA coktam-"siddhaM siddhaiH pramANaistu, hitaM vAtra paratra ca // Agama zAstramAptAnAm" [ ] iti, / tathA ca zAstramAtramAgamazabdena labhyate, AgamasyAkSarAnusAriNI ca vyAkhyeyamupalabhyate / "AgataM zivavaktrebhyo, gataM ca girijAzrutau // mataM ca vAsudevasya, tasmAdAgamamucyate // " [ ] iti, kiJca, "sRSTizca pralayazcaiva devAnAM ca tathA'rcanam / sAdhanaM caiva sarveSAM purazcaraNameva ca // SaTkarmasAdhanaM caiva dhyAnayogazcaturvidhaH / saptabhirlakSaNairyuktaM tvAgamaM tadvido viduH" // [ For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlakAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane ___ ityuktalakSaNe tantrazAstre cAsya zabdasya prayogaH / evaM ca sAdhAraNo'pyayamAptavacanavAcI zabdaH kvacid vizeSavacanatayA'pi saGketitaH, tathA ca tattanmatasiddhAnta aagmpdenocyte| zivabhASita AcArAdibodhaka AgamaH zaivAgamastatra naipuNyaM yathA "ghor-ghortraatiitbrhmvidyaaklaatigH| parA-'parapadavyApI pAyAd vaH paramezvaraH // " [kAvyamI0 a0 8 uddhRtam ] atra ghora-ghoratara-brahmavidyA-kalAzabdAstasmiMstanne svAtantryeNa paribhASitA iti tadAgamanipuNa evaivaM nibanDhe boddhaM ca zaknotIti vaicitryamAvahatyeva tadviSayiNI vyutpattiH // evaM bauddhAgamanaipuNyodAharaNamidam "kalikaluSakRtAni yAni loke, mayi nipatantu vimucyatAM sa lokaH / mama hi sucaritena sarvasattvAH paramasukhena sukhAvanI prayAntu // " ayaM zlokastatravArtike kumArilabhaTTena bauddhasiddhAntIyamahAyAnamArgasthAnAmuktirUpeNoddhRtaH / loke tattajaneSu, yAni kalikaluSakRtAni [ duHkhAni ] santi, tAni mayi nipatantu sa loko vimucyatAm , kiJca, na kevalamasau kalikaluSavimukta eva bhavatu, api tu sarvasatvA mama sucaritena paramasukhena sukhAvanI prayAntu, iti / nAgAnandanATake nAyakasya jImUtavAhanasyApIdRzyevoktidRzyate / atra bauddhA dazamI bhUmikAM sukhAvatInAmikAM svargasthAnIyAM manyante, saiveha sukhAvanIzabdenoktA, etacca tadAgamanaipuNyaM vinA durbodhameva, durvAcyaM ca / zaktyAgamanaipuNyaM yathA"Avizya madhyapadavI prathame saroje, suptA'hirAjasadRzI viracayya vizvam / vidyullatAvalayavibhramamudvahantI, padmAni paJca vidalayya khamabhuvAnA // 1 // tanirgatAmRtarasairabhiSiktagAtrA, mArgeNa tena vilayaM punrpyvaaptaa| yeSAM hRdi sphurasi jAtu na te bhaveyurmAtarmahezvarakuTumbini ! garbhabhAjaH // " [bhuvanezvarIstotre] For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / 39 ayamarthaH he mAtaH ! mahezvarasya-paramAtmanaH, kuTumbini !-gRhiNi !, yeSAMsAdhakAnAm , hRdi etatpadyadvayavarNitasvarUpeNa sphurasi-tvaM dhyAyase nididhyAsyase iti yAvat , te sAdhakAH, garbhabhAjaH-janmAdiduHkhabhAjaH, jAtu-jAtucit , na bhaveyuH na bhavanti, madhyapadavIM-"panthAnaH padavI sRtiH" iti vacanAt suSumNAmArgam , Avizya-pravizya, vidyullatAvalayavibhrama-vidyutpuJjaprakAzAnurUpavikAzam , udvahantI-AdadhAnA, paJca padmAni-'svAdhiSThAnasthaSaDdala maNipUrasthadazadala anAhatacakrasthitadvAdazadala vizuddhicakrasthaSoDazadala AjJAcakrasthitadvidala' ityevaM paJca kamalAni, vidalayya-vibhidya, kham-AkAzaM "khaM brahma" iti zrutermastakasthitaparamAtmAnam, anavAnA-vyApnuvAnA, tannirgatAmRtarasaiHziraHsthitazivasannihitacandramaNDalasrutapIyUSaiH, pariSiktagAtrA-siktAntanuH, ziva zaktyordAmpatyavAsanAyAM mithastayoH saMghaTTajAmRtaiveti tAtrikopAsanArahasyArthaH, vizvaM-kSudrabrahmANDakRtyaM cetanAtmakazarIraM tatkAryajAtaM bRhadbrahmANDaM tatkArya vA, viracayya-nirmAyya, yAvanto brahmANDe tAvantaH zarIrapiNDe piNDabrahmANDayoraikyamiti siddhAntAt , punarapi tena [ madhyapadavyA ) suSumNAmArgeNa, vilayamiti sthAne nilayamiti pAThaH samyak, nilayaM-gRhaM mUlAdhAram , avAptAprAptA, prathame saroje-mUlAdhArasthacaturdalakamale, ahirAjasadRzI suptA, iti yeSAmupAsakAnAM hRdaye sphurasi nididhyAsanena upAsanayA vA pratyakSavad bhAsase na jAtu te garbhabhAjaH // etatpadyArthajJAnAyAdau vijJeyamguda-medAntarAle saMkocavikAzAtmikA sArdhatrivalayAkArA sarpasAmyAt kuNDalIrUpA svayambhUliGgaveSTinI kAcit zaktirasti, svayambhUliGgamadhiSThAya madhyavartinI suSumNAnAmnI, vAme iDA-candranADI, dakSe piGgalAnADI sUryAtmikA, eSA trivalI merudaNDAkhyA, mastakAvadhi suSumNA, iDA-piGgale tu nAsikAvadhivartinyau, evamabhitastatra pAdAGgulyau hastAGgulyau kau~ guda-mer3he cakSuSI nAbhiM jihvAmavadhIkRtya caturdaza nADyaH santi, mastakaM paramAtmanaH sthAnam , sa ca tejaHsvarUpaH, trivalyA mUlAdhArAd guda-mer3hAntarAlAt svayambhUliGgata Arabhya mastakAvadhisthitAyAH suSumNAyA madhye SaT cakrANi kramaza UrbordhvasvarUpeNa 'mUlAdhAracakra caturdalasvAdhiSThAnacakra SaTdalamaNipuracakra dazadalasvAdhiSThAnacakra dvAdazadalavizuddhacakra SoDazadala-AjJAcakradvidala' iti kamalAni bhAvanIyAni For Private And Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane santi, caturdazAnAM nADInAM nAmAni hastijihAdIni, yatra jihvAgravartinI sA sarasvatInAmnI, taJcihna jihvAmadhye rekhAkRtina tu rekhAtisaukSmyAt , 14 nADIvardhA anantAstaratamabhAvApannAH sUkSmAmtA vistarabhayAdapekSyA varNitum, tathA coktam-"caitanyaM sarvabhUtAnAM zabdabrahmeti me matiH / tat prApya kuNDalIrUpaM prANinAM dehamadhyagam // varNAtmanA''virbhavati gadyapadyAdibhedataH / " ityAdi, arthAd mUlAdhArasthA sA cetanAzaktiH prakAzAtmikA, 'svAdhiSThAnacakra maNipUracakra-anAhatacakra-vizuddhicakra-AjJAcakra, iti paJcapadmaparvA madhyavartinI suSumNAnAmnI nADI, mUlAdhArasthasArdhatrivalayAkArakuNDalinyAH sAkSAnnirgamAgamamArgaH saralaH, kuNDalyantastejaHkoTisUryaprakAzatulyaM koTicandrazItalaM varNitam , tasya prakAzasya sambandho'dhikAlpabhAvena 14 nADIpUktAsu paramparayaitAvannADI. sambaddhAnantasUkSmasUkSmatarasUkSmatamazirAsu, ataH zarIravyAdhicaitanyamiti zanyAgamavedinaH // pAJcarAtrAgamanaipuNyaM yathA-- "nAdyantavantaH kavayaH purANAH sUkSmA bRhanto hyanuzAsitAraH / sarvajvarAn dhantu mamA'niruddha-pradyumna-saMkarSaNa-bAsudevAH // " [ harivaMze bANa. yuddhaprakaraNe ] pAJcarAtra [vaiSNava ] tantre-"paramakAruNiko bhaktavatsalo vAsudevaH paramapuruSastadupAsakAnuguNatattatphalapradAnAya svalIlAvazAt 'arcA-vibhava-vyUhasUkSmA 'ntaryAmi, bhedena paJcadhA'vatiSThate, tatrArcA nAma-pratibhAdayo yAH pUjyante lokaiH, vibhavaH-rAmAdyavatAraH, vyUhazcaturvidhaH-vAsudeva-saMkarSaNa-pradyumnA-'niruddhasaMjJakaH, sUkSma-sampUrNaSaDguNaM vAsudevAkhyaM paraM brahma, antaryAmI-sakalajIvaniyAmakaH, tatra pUrvapUrvamUryupAsanayA puruSArthapratipanthiduritanicayakSaye satyuttarottaramUryupAstyadhikAraH" iti pratipAditam / tatra pratipAditAzcatvAro vyUhAH zrIkRSNAvatArasamaye'pi prasiddhAH, vAsudevo'sau svayameva, saMkarSaNastadrAtA, pradyumno vAsudevaputraH, aniruddhazca pradyumnaputraH / eSAM ca jvarannatvaM harivaMzIyabANAsura saMgrAme prasiddham , tatra hi bANAsurasya kanyA uSA svapne kamapyatisundaraM yuvAnamapazyat , jAtA ca tadgatabhAvA, usthitA tamapazyantI vihalA vilapantI citralekhayA sakhyA tatkAraNaM pRSTA svapnavRttAntamAkhyAtavatI, sA ca paramacaturA''surImAyAbhijJA sakalasaMsAravartiyuvajanasvarUpaM citre vilikhya 'pazya ko'tra tavepsitaH' ityuvAca, tayA ca zrIkRSNaputramaniruddha svAbhimataM kathayantyA For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / 41 yathAkathaJcit tadAnayanAya niyuktA sakhI suptameva taM mAyayA'vijJAtamanyairAninAya, sa cAntaHpura eva tAbhiH sthApito yathecchaM tayA saha vijahAra, na ca zakko'suraprabhAvAd bahirgantum , mahatA prayAsena vijJAtavRttaizca zrIkRSNAdibhirvANAsurasya nagarI samAkrAntA, sa ca zivabhattaH, zivena vividhajvarAstasAhAyyAya preritAH, vAsudevAdibhizca te sarve pratihatAH, tataH kAlAt teSAM nAmAni sarvavidhajvarApahatyena siddhAni, tadevAtra paJcarAtraharivaMzapurANobhayaprasiddha vastu nibaddham / atra ca nAdyantavanta ityAdivizeSaNaisteSAM purANaprasiddhAnAmapi kathApuruSANAM paramezvaracatu!hatvarUpameveti pratipAditam , sarvajvarAniti ca AdhibhautikA-''dhidaivikA-''dhyAtmikatrividhatApasyopalakSakam / tathA cAyamarthaH-anAdinidhanAH kavayaH sarvajJAH, purANAH-sarveSAM paramapuruSAMzatvena purAtanAH, sUkSmAH-apratAH , bRhantaH-vyApakAH, anuzAsitAra:jagadanuzAsakAca, aniruddhAdayo mama sarvajvarAn pUrvoktatrividhatApAn , dhantunAzayantu, iti / atra nAdyantavanta ityAdivizeSaNadAnareva teSAM paJcarAtraprasiddhatvamAkhyAyate, iti tadAgamanaipuNyamavagamayati nibandhuH kaveriti // takaiti-AgamAnantaraM tarkaH, sa ca taya'nte-pramitiviSayIkriyante siddhAntA yaiste tarkA iti yogasvIkAre tattasiddhAntavicAraparazAstravAcI, tAni ca zAstrANi darzananAmnApi prasiddhAni, darzanAni ca SaDeveti kecit', dvAdazeti parelokAyatika-''haMta bauddhacatuSTaya-sAMkhya-yoga-nyAya-vaizeSika-pUrvottaramImAMsA bhedata iti / tatra zarIraparimANa lAtmeti AhataH samayaH, anyathA-nyUnAtiriktabhAve zarIrAphalyamAtmAphalyaM ca syAditi, tatra kauzalasya nibandhe upayogo yathA "zarIramAtramAtmAnaM, ye vidanti jayanti te / taccumbane'pi yajAtaH, sarvAGgapulako'sya me // " [ ] ye zarIramAtram-zarIraparimANam , AtmAnaM vidanti, te jayanti-prAmANikatayA sarvonkarSeNa vartante, kuta etaditi cet ? atrAha-yat taccumbane'pi-tayA saha mukhamAtrasya sparze'pi asya zarIraparimANasya, me, sarvAGgapulako jAtaH, AtmanaH zarIraparimANatvAbhAve yenAGgena sparzaH kRtastatraiva pulakodgamo yuktaH, zarIramAtratve cAtmanaH sarvatra vyAptatvena yaugapadyena khilAtmana AnandayogAdakhile zarIre pulako yujyata eveti bhAvaH / For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane vivakSApUrvAH zabdAstAmeva vivakSA sUcayeyuriti baudvIyastarkaH / tatra kauzalasya kAvyopayogo yathA "bhavatu viditaM zabdA vakturvivakSitasUcakAH, smaravati yataH kAnte kAntAM balAt paricumbati / na na na ma ma mA mA mAM spAkSIniSedhaparaM vaco, bhavati zithile mAnagranthau tadeva vidhAyakam" [kA. mI. 4 a.] 'zabdA vakturvivakSitasUcakA iti viditaM bhavatu, yataH smaravati kAnte kAntAM balAt paricumbati [ sati], [ yat ] mAM na na na ma ma mA spAkSIH, [iti ], niSedhaparaM vacaH, tadeva mAnagranthau zithile [ sati ], vidhAyakaM bhavati' ityanvayaH / ayamAzayaH-zabdasya saGketito'rtho yaH kazcid bhavatu, kintu vakturyo vivakSito'rthastameva sa sUcayati, anyathA kAminA balAt paricumbitA kAntA niSedhaparazabdAnapi vadati, kintu ta eva vidhAyakatvena kathaM pariNamante ? niSedhArthakanakArAdeH vAraMvAraM kathanena niSedhaniSedha eva paryavasAnasya yuktatvena niSedhArthakazabdasya vidhAyakatvamiti mAninyA hRdayagatAbhilASAprakaTananaipuNyopalakSaNAyopanibaddhyamAnamapi bauddhasiddhAntaparipuSTatayoktamiti tannaipuNyadyotakam / cArvAkastu-'bhUtebhya eva vilakSaNasaMyogAccaitanyamutpadyate, yathA madazaktirahitAnAmapi dravyANAM vilakSaNasaMyogavazAt-kAladezavizeSAdisaMyogavazAd madazaktiyuktatvaM bhavati, tathaiva bhUtebhya eva teSu avidyamAnamapi caitanyaM vilakSaNasaMyogAjAyate' iti manyate / tadAha saH "tasmAd bhUtavizeSebhyo, yathA zukta-surAdikam / tebhya eva tathA jJAnaM, jAyate vyajyate'thavA // " iti, [zAntarakSitasya tattvasaMgrahe pR. 520 ] evaM caitasmin mate'nuzIlete tasya kAvyopayogo yathA "bahuvidhamiha sAkSicintakAH, pravadantyanyamitaH kalevarAt / ___ api ca sudati ! te sacintakAH, pralayaM yAnti sadaiva cintayA" // 1 // [kA. mI. bha. 8 iti] he sudati ! iha sAkSicintakA, itaH kalevarAd anyaM bahuvidhaM pravadanti, te sacintakA api sadaiva cintayA pralayaM yAnti, atazca, zarIrAdanyaM na kimapi For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / tattvamiti yathAbhilaSitamAcaraNIyaM na ko'pi sAkSI daNDadAyako vetyabhiprAyaH / etacca cArvAkamatasyaivAnukUlam / sAMkhyIyamate yathA "nAsato vidyate bhAvo, nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostattvadarzibhiH // " [bha. gI. 2-16] sAMkhyamate satkAryavAdasvIkArAt kAraNAtmanA avidyamAnasya vastuno bhAvaHsattA-utpattiH prAkaTyaM nAsti, satazcAbhAvaH-sarvathA tadasattA na bhavati, nanvevaM loke bhAvAbhAve vyavahAra evocchidyateti cet ? atrAha-ubhayorapyanayorbhAvAsbhAvayoranta:-tattvam , tatvadarzibhiH-vastutattvasamIkSakaireva-dRSTaH / ayamAzayaHbhAvA'bhAvavyavahAro'vAstavikAkRtyAdiparivartanakRta eva, kAryAtma-kAraNAtmAnyatararUpatayA sarvasyaiva vastunaH sarvadA sattvamiti / tasya naipuNyena bandho yathA "ya ete yajvAnaH prathitamasaho ye'pyavanipA, mRgAkSyo yAzcaitAH kRtamaparasaMsArakathayA / amI ye dRzyante phalakusumanamrAzca taravo, jagatyevaMrUpA vilasati mRdeSA bhagavatI" // [ atra sarveSAM yajva-rAja mRgAkSI-taru-gulmAdInAM bhautikatvena tatra pArthivAMzasya sarveSu vaizeSyAt sarveSAM svakAraNarUpatvameva vastuta iti sAMkhyIyasatkAryavAdAnuguNyenopanibaddham / nyAya-vaizeSikIyastoM yathA jagatkartRtvenezvarasAdhakAn prati sa kiMsAmagrIka IzvaraH karteti pUrvaH pakSaH, niratizayaizvaryasya tasya na prAkRtapuruSavacca kAryasiddhaye sAmagyapekSetyuttaraH pakSaH, tasya naipuNyena nibandho yathA "kimIhaH kiMkAyaH sa khalu kimupAyastribhuvanam , kimAdhAro dhAtA sRjati kimupAdAna iti ca / atakryaizvarye tvayyanavasaraduHstho hatadhiyaH, kutarko'yaM kA~zcinmukharayati mohAya jagataH // [mahimnastotre-5] For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane __ sa dhAtA kimIhaH-kimabhisamIkSya, kena prayojanenetyarthaH / kiMkAyaH kIdRzaM zarIramAzrityA, kimupAyaH-kena sahakArikAraNena, kimAdhAra:-kka sthitaH, kimu. pAdAnaH-kena samavAyikAraNena, kasmin samavAyikAraNe vA, tribhuvanaM sRjati ? nirIhasyAzarIrasya svabhinnasya kasyacidabhAvAt , sahakArikAraNAntararahitasya, tribhuvanasyaiva sraSTavyatayA nirAdhArasya jagatsamavAyikAraNarahitasya ca sRSTikartRtvaM kathamiti zaGkAzayaH / kavirIzvaramabhilakSya kathayati-iti-pUrvoktaprakAreNa, atakryaizvaryaM tvayi anavasaraduHsthastakaH kA~zcit hatadhiyo jagato mohAya mukharayati / ayamAzayaH-kvacid vastuni kAraNAntarAsahakAreNa kAryotpAdanazaktimadRSTvA hi tvamevamanyatra tarkayasi kintu vastuzakterIzvarazaktirvicitreti, tatastatra tarkAvasara eva na / IzvarasyAnantazaktitvamitthamudayanAcAryeNoddhRtam "sarvajJatA tRptiranAdibodhaH, svatantratA nityamaluptazaktiH / anantazaktizca vibhorvidhijJAH SaDAhuraGgAni mahezvarasya // " [kusumAJjali0 6 sta0] evaM ca jagataH kartari anantAtakyaizvaryazAlini, atiparisImitazaktikavastudarzanamUlastarko na pravRttimahaMtIti tadAzayaH // evameva vedAntAgamanaipuNyamidamudAhArya gokulanAthopAdhyAyasyAmRtodayanATakastham "mayi paramavibhau vizuddhasattve, yadiha zarIratadAtmatAmadhAstvam / nigamapuruSa! tapratikriyAyai, tvayi nidadhAmi samastavastvabhedam // " iti / kupita iva bhakta Aha-he nigamapuruSa! tvam , iha-saMsAre, paramavibhau vizuddhasattve mayi yat zarIratadAtmatAm , adhAH, tatpratikriyAyai [aham ] tvayi samastavastvabhedaM nidadhAmi, ayamAzayaH-ahaM vastuto vibhurvizuddhasatstrarUpazceti nizcitam , tatra tvayA zarIreNa saha tAdAtmyabuddhiH kAritA, iti mahAnanarthaH kRtaH, paramavibhorvizuddhasya paricchinnenAtimalinena zarIreNa saha tAdAtmyaM kathamucitam ? taccet tvayA kRtameva tarhi 'kRte ca pratikartavyameSa dharmaH sanAtanaH' iti rItimanusRtya mayApi tvayi na kevalaM zarIrAbheda eva; kintu samastavasvabhedo'pyAropyata iti, zarIreNa saha jIvasya tAdAtmyAropo, brahmaNi ca jagatastadvivartabhUtasyAropitatvamiti vedAntAgamasiddha evArtho naipuNyenopanibaddhaH / evamanyatarkeSvapi naipuNyamudAhartuM shkyte| For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 8 / nATyeti nAvyazAstraM bharatAdipraNItam, tanipuNatetthaM nibaddhA "Atanvat sarasAM svarUparacanAmAnandibindUdarya, bhAvagrAhi zubhapravezakaguNaM gambhIragarbhasthiti / uccairvRtti sapuSkaravyatikaraM saMsAra viSkambhakaM, bhindyAdvo bharatasya bhASitamiva, dhvAntaM payo yAmunam // " [ ] " " bharatasya bhASitamiva yAmunaM payo vo dhvAntaM bhindyAditi sambandhaH / yAmunayaso bharatavAkyasya ca sAmAnyadharmavarNanamukhena sAmyamityam - sarasAM svarUparacanAm AnandibindUdayam Atanvat bhAvagrAhi zubhapravezakaguNam, gambhIragarbhasthiti, uccairvRtti, sapuSkaravyatikaram, saMsAraviSkambhakaM ca, yAmunapayaHpakSesarasAM - hUdAnAm, svarUparacanAm-AkRti nirmANam, Atanvat, Anandayati bindUnAM - zIkarANAmudayo yatra tat, pravAhavegena madhye madhye hRdAnAmAvirbhAvo bhavatIti svabhAvasiddham ; bhAvA iva grAhA yasmiMstat, bhAvasya - hRdayadharmasya devAdiviSayakaratyAdeH, grAhi- AkarSakaM vA, yadavalokanena hRdaye tadviSayako bhAvaH samudetIti bhAvaH zubhaH pravezakasya - pravezasya svArthe kaH guNaH - pApApaharaNamalazodhanasvarUpo yasya tat; gaMbhIrA garbhasya-kukSermadhyabhAgasya sthitiyasmiMstat, nadyAH kUlasamIpe eva cAJcalyam, madhyapradeze jalasya bAhulyAt sthairyameva varNanIyam; uccaiH-pravAhavegAduccatarA, vRttiH sthitiryasya tat, uccaiH- utkRSTatarA vRttiH - pApApaharaNarUpo vyApAro vA yasya tat; puSkarasya - kamalasya vyatikareNasambandhena zobhayeti yAvat sahitam, saMsArasya viSkambhakam-avarodhakam, etatsnAnAt kSINapApatayA muktiprApteH, saMsArasya punaH punarjanmamaraNAdevarodho bhavatIti bhAvaH / bharatavAkye ca svarUparacanA - vAkyaghaTanA sarasA bhavati, bindoH - nAvyAGka vizeSasyodayaH - utpattiH sthitiriti yAvat, AnandadAyako bhavati bhAvasya grahaNazIlamiti samaM pUrvavat bhAvAzvAtra ratyAdaya eva ye rasatAmanApannAH; zubhapravezakarUpo guNo yatra, arthopakSepakatvenokteSu viSkambhakAdipaJcasu nAvyApu dvitIyaH pravezakAkhyo guNaH, aGgamiti yAvat; gambhIrA garbhasya " 45 "phalapradhAnopAyasya prAzudbhinnasya kiJcana // garbho yatra samudbhedo hAsAnveSaNavAn muhuH // " [ sA0 da0 6 65 ] For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 46 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane iti lakSaNalakSitasya sandhivizeSasya, sthitiH - avasthA yatra tat; uccaiHutkRSTA vRttayo bhAratyAdyA yatra tat puSkarasya- mukharUpasandhestUryavakrasya vAdyavizeSasya vA, " mataGgajasya hastAgre vyoti khaDgaphale'mbuje / jalabheSajayostIrthe tUryavaktre ca puSkaram // " [ zAzvatakozaH 79 ] vyatikareNa - sammizraNena sahitam ; samyaksArarUpo viSkambho yatra tat, viSkambhAvAdau nATye'rthopakSepakatvena prayujyate, tallakSaNaM tu"vRttavarttiSyamANAnAM kathAMzAnAM nidarzakaH / www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMkSiptArthastu viSkambha AdAvaGkasya darzitaH // " [ ] iti, ayamAzayaH -- bharatenemAni nAvyazAstrAGgAni lakSitAni tena tadvAkyasya taduktatvam, yAmunapayasazca tattadguNayogaH svAbhAvika evetyubhayoH sAmyam / ati- arthazAstraM dvidhA bhidyate - mudrAdiviSayakatvena rAjanItiviSayakatvena ca, tatra mudrAviSayanaipuNyaM yathA " saMzayita sarvalokA, dhRtabahurUpA niyatamUlyA | rAjA hatA'ndhayitrI, rUpAjIveva mudreyam // " [ sAmyam / ] " iyaM mudrA rUpAjIveva - vezyeva, kathaMbhUtA ? saMzayitasarvalokA ghRtabahurUpA niyatamUlyA, rAjAhRtA andhayitrI ca; vezyA'pi saMzayitasarvalokA-saMzayamAropitaH sarvo loko yayA tathAbhUtA, saMzayitaH sarvo loko'pi vA yasyAM tathAbhUtA vA bhavati mudrA'pi tathaiva tadviSayavyavahAre sarvo lokaH saMzayita eva tiSThati dhRtAni bahUni rUpANi samayAnusAraM kAryAnusAraM ca yayA tathAbhUtA vezyA, mudrA'pi mAnabhedena bahurUpA prasiddhaiva niyataM mUlyaM paNo yasyAstathAbhUtAvezyA, sA hi pratikAryamAtmano mUlyaM niyatarUpeNa gRhNAti; mudrAyAzca mUlyaM niyatameva; vezyA rAjAhRtA vinodAya, rAjAdareNaiva hi mudrANAM mUlyaM sthirIkriyata iti sA'pi tathA; andhayitrI - kAmotpAdanena vivekAdinAzanapUrvakamajJAnarUpAndhakArajananI, mudrA'pi lobhotpAdanena tathAkAryakAriNyevetyubhayoH " rAjanIti naipuNyaM yathA "madbhRtyaiH kila nAma parvatasuto vyAptaH praviSTAntarairudyuktAH svaniyogasAdhanavidhau siddhArthakAdyAH spazAH / For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AMAN prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / kRtvA samprati kaitavena kalaha mauryendunA rAkSasaM, bhetsyAmi svamatena bhedakuzalastveSa pratIpaM dviSaH // " [ mudraa03|13] cANakyaH svabhavanagata ekAnte cintayannAha-parvatasutaH-malayaketuH, praviSTAntaraiH-vazIkRtazatruhRdayairbhAgurAyaNAdibhirmadbhutyaiH, vyAptaH-antarbahizca pUrNaH, siddhArthakAdyAH spazAH-cArapuruSAH, svaniyogasAdhanavidhau-zatroH prakRtiprakopaM pradhAnapuruSabhedaM ca sAdhayitum , udyuktAH-saMlagnAH, samprati mauryendunAcandraguptena saha, kaitavena-kRtakaM kalahaM kRtvA, pratIpaM rAkSasaM samprati malayaketoH pradhAnAmAtyam , dviSaH-malayaketoH, bhetsyAmi-tayovirodhaM sampAdayiSyAmItyarthaH, eSa rAkSasaH, svamatena tu bhedakuzalaH / ayamAzayaH-eSa rAkSasaH svamatena cANakya candraguptA'tsyAmIti jAnAtu, paraM sa na mayA saha buddhibale sAmyaM yAtuM yogyo, mayA sarvaM pUrvameva tathA prativihitaM yathA tameva malayaketormetsyAmi, sa ca candraguptAnmadIyaM kRtakaM kalahaM jJAtvA tAvataiva kRtakRtyammanyo bhaviSyatIti nAne kimapi samudyoga vidhAsyati, itthaM ca, madIyaM kArya setsyatyeveti, atra ca rAjanItigUDhaviSayAH sAdhu nirUpitA eveti / kiJca "aNurapyupahanti vigrahaH prbhumntHprkRtiprkopjH|| akhilaM hi hinasti bhUdharaM taruzAkhAntanigharSajo'nalaH // " [ki0 2 sarge 51] antaHprakRtiprakopajaH, aNurapi vigrahaH, prabhu nihanti / hiH prasiddhau, prasiddhamidaM yat-taruzAkhAntanigharSajo'nalaH, akhilaM bhUdharaM hinasti ityanvayaH / kAmeti-strIpuMbhedalakSaNa-guhyakrIDAprakAra-vAjikaraNAdyauSadhAdivarNanaparaM zAstraM kAmazAstram / tannaipuNyaM yathA "adhare binduH kaNThe maNimAlA, kucayuge zazaplutakam / tava sUcayanti sundari ! kusumAyudhazAstrapaNDitaM ramaNam // " [ku0 ma0 zlo0 403] atra 'sundari !' ityasya sthAne 'ketaki' iti pATho mUlapustake, he ketaki ! [sundari ! vA] adhare binduH-dantakSatavizeSaH, kaNThe maNimAlA, sApi dantakSatavizeSa eva, kucayuge-stanayoH, zazaplutakam , ayaM nakhakSatavizeSaH; tava ramaNaM-priyaM kusumAyudhazAstrapaNDitaM sUcayanti / yathAsthAnaM cihnavizeSadAnena For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanAmar 48 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane tasya tacchAstrapANDityaM prakaTayati / atra bindu maNimAlA-zazaplutakazabdAH kAmazAstre itthaM paribhASitAH "madhye'dharaM radadvandvasaMdaMzenAlpakhaNDanAt / jAtaM dazanavicchedyaM bindu vAtsyAyano'bravIt // radanadvayadaMzena mAlAkArAzca bindavaH / UorlalAde ca kRtA vindumAleti tAM viduH // sitAGgrardazanaiH sarvairyugapad daMzanA kRtA / bindumAleva munibhirmaNimAleti soditA // " [ratiratnadIpikA] zazaplutakaM yathA"lekhAH stanAsye ciralA mayUrapadaM nakhAH sakalairniSaktAH / zazaplutaM paJca nakhavraNAni, sAndrANi tacukacihnamAhuH // " [haravijayamahAkAvyaTIkAyAM 27, 70 kasyacit ] itthaM ca, adharamavaSTabhya tanmadhye rAjadantAbhyAM-madhyasthitAbhyAM pradhAnadantAbhyAM niSpAditaH kSata:-binduH, dantAvalibhyAM niSpAditA dazanAGkAvaliHmaNimAlA, cUcukAgre sAndrANi-dhanAni paJca nakhavaNAni-zazaplutakam , ityava. seyam / prakRte svaratikalAcAturyajJApanAya kAminA bindu-maNimAle sarvadRggocare adhare gale ca kRte, zazaplutaM tu dIrghakAlAsthAyi parokSe'pi kAmukakrIDAsmArakamiti kRtam / tathA ca tasya kAmazAstranaipuNyaM spaSTameva / tathA ca "kvacit tAmbUlAktaH kvacidagurupakAGkamalinaH, kvacicUrNodgArI kvacidapi ca sAlaktakapadaH / valIbhaGgAbhogairalakapatitaiH zIrNakusumaiH, striyAH sarvAvasthaM kathayati rataM pracchadapaTaH // " [amaruzatake 108] kvacid-ekatra, tAmbUlAktaH-tAmbUlarasena raJjitaH, kvacit , agurupakAGkamalina:-aguroH paGkasya aGkena-cihnena malinaH, kacit cUrNasya-karpUrAdizodasya udgAro-galanaM yatra tathAbhUtaH, kvacidapi sAlaktakapadaH-alaktakena-lAkSayA sahitam , pada-pAdamudrA yatra tathAbhUtaH, valyaH-pracchadapaTasya saMkocAH, tAsAM bhaGgAstaraGgAH, tA eva vA bhaGgAsteSAmAbhogaiH-vistAraiH, alakebhyaH patitaiH, zIrNAni-itastato vikIrNAni, kusumAni, taiH, upalakSitaH, pracchadapaTaH-AstaraNavastram , striyAH sarvAvasthaM rataM kathayati-prakaTayati / tAmbUlAkta ityanena nyujarataM yacca For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org yathA- Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / mArjIrakaraNanAmnA kAmazAstre prasiddham, agurupaGkAGkama lina ityanena pArzvarataM karipadaM nAma bandhavizeSo vA, cUrNodvArItyanena dhenukanAmA bandhaH, sAlaktakapada ityanenotthitAvasthaM ratam, valI bhaGgA bhogairityAdibhiratizayopamardapUrvakaM ca rataM sUcyate / tattadbandhAnAM lakSaNaM ratirahasyAdito'nveSaNIyaM jijJAsubhiH / etAdRzavarNanena varNayituH kAmazAstranaipuNyaM jJAyate // yogeti-cittavRttinirodha-dhyAnAdinirUpakaM zAstraM yogazAstram, tannaipuNyaM "pRthuzAstra kathA kanthAromanthena vRthA'tra kim ? | anveSTavyaM prayatnena, tattvajJai jyotirAntaram // " [ citrabhArate ] 'atra vRthA pRthuzAstrakathAkanthAromanthena kim ?, tattvajJaiH AntaraM jyotiH prayatnena anveSTavyam' ityanvayaH / vipulazAstrakathAsaMbhArANAM vAraMvAramudbhiraNanigaraNaiH kimapi prayojanaM na siddhyati, tattvajJaiH, AntaraM jyotiH - sarveSAM hRdi prakAzamAnaM tejaH, anveSTavyaM dhyAnAdinA darzanIyam, yogamArgeNaivaitat saMbhavatIti puNyamatra prakAzate // AdizabdenAnyeSvapi zAstreSu naipuNyamAkSiptam / tatrAyurvedazAstranaipuNyaM yathA"aGge candanapaGka- paGkaja-bicchedAvalInAM muhustApaH zApa ivaiSa zoSaNapaTuH kampaH sakhIkampanaH / zvAsAH saMvRtasArahArarucayaH saMbhinnacInAMzukA, jAtaH prAganidAnavedanamahArambhaH sa tasyA jvaraH // " [ padya kAdambarI ] 49 'ane zApa iva eSa tApaH, candanapaGka-paGkaja-bisacchedAvalInAm, muhuH zoSaNapaTuH, eSa kampaH sakhIkampanaH, zvAsAH saMbhinnacInAMzukAH saMvRtasArahArarucayaH [ iti ] tasyAH sa jvaraH prAganidAnavedanamahArambho jAtaH' ityanvayaH / kasyAzvinAyikAyA virahAvasthAM varNayan kavirAha tasyAH, aGge-sAmastyenA'vikala eva zarIre, na tu keSucidavayaveSu, zApa iva - devagurvAdyAkrozajanita iva atarkitopanatatvAt eSa - pratyakSamanubhUyamAnaH, tApaH, auSNyaM jvara iti yAvat, candanapaGkazca paGkajAni ca bicchedAzca teSAmAvalInAM samUhAnAm, candanapaGkAdiSu zarIradAhazAntyarthaM muhurmuhurdIyamA kA0 4 > For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane -- -- - - -- neSvapi, teSAM zoSaNe paTuH-samarthaH, kampaH-zarIre jAyamAnaM kampanam , sakhIkampanaH-sahacarINAM bhItijanakaH, kuta iyamitthaM kampate ? kiM bhAvyasyA iti zaGkayA sakhyo bibhyati, zvAsAH-nAsikAvAyavaH, sambhinnAni-vidAritAni, cInAMzukAni-cInadezodbhavasUkSmavastrANi yaistAdRzAH, atha ca saMvRtAH-AcchAditAH, sArahArANAM-sArabhUtamuktAmAlAnAm, rucayaH-kAntayo yaistathAbhUtAH, cInAMzukaM bhedayitvA antaHpravizadbhiH zvAsairmuktAmAlAnAM rucirAcchAdyate / evaM sarva dRSTvA etadavasIyate yat , tasyAH sa jvaraH prAk anidAnavedanena-nidAnajJAnAbhAvahetoH, mahArambhaH-atizayavaddhamUlaH, jAtaH-sampannaH / asyA jvarasya kiM mUlakAraNamityavijJAya cikitsArthaM candanapaGkAdilepanaM paGkajadalAdyAcchAdanaM bisacchedAdisannidhApanamityAdyA upAyAH kRtAH, tebhyazcAyamadhikaM dRDhamUla eva jAtaH, na nivRtta iti bhAvaH / anyo'pi zArIriko jvaro nidAnamavijJAyopacaryate cet tadA vAtike jvare paittikajvaropayuktauSadhaprayoge jvarasya yathA vRddhisambhAvanA bhavati, tathA priyavirahajanmA jvaraH priyasaMyogAtiriktopacAraina zAmyati, pratyuta vardhata eveti bhAvaH / atra cAyurvedavijJAnenaiva tApa-kampa-zvAsAdhikyAdyA jvaropadvA virahajvare'pyupanibaddhAstajjJAnanaipuNyaM dhvanayanti // tathA "yadatanujvarabhAk tanute sma sA, priyakathAsarasIrasamajanam / sapadi tasya cirAntaratApinI, pariNatirviSamA samapadyata // " [naiSadhIye-4, 2.] damayantyA virahAvasthAvarNanamidam , 'atanujvarabhAk sA yat priyakathAsarasIrasamajjanaM tanute sma, tasya cirAntaratApinI viSamA pariNatiH samapadyata' ityanvayaH / atanuH-mahAn yo jvaraH, taM bhajati-dhArayati, atha ca atanoHsmarasya, sambandhI yo jvaraH-tApaH, taM bhajati yA sA damayantI, yat priyasyanalasya, kathaiva sarasI, tasyA rasaH-vipralambhazRMgArarUpaH, jalaM vA tatra, majanamatizayaparizIlanam , atha ca strAnaM tanute sma, tasya cirAntaram-atizayakAlaM yAvat , tApinI-tApadAyinI, viSamA-duHsahA, pariNatiH, atha ca ciraM bahukAlam, AntaratApavatI-hRdayaduHkhadAyinI, viSamA pariNatiriti samamubhayatra samapadyata / jvarayuktasya kasyacana sarovaragAhanena jvarasya vRdhyA bahukAlArtha duHkhaM vardhate, evaM smarajvarayuktA sA yat priyakathAyA vAraM vAraM zravaNaM karoti sma, tena tadviSayakavAsanAvRddhyA tApasya cirakAlasthAyitvamabhUditi For Private And Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / kaverAzayaH / atra jvaravataH strAnaM pratikUlamityAyurvedasiddhAntaH svaanukuulyenopnibddhH|| evaM jyotiHzAstranaipuNyaM yathA"yAmAlokayatAM kalAH kalayatAM, chAyAM samAcinvatAM, klezaH kevalamaGgulIgaNayatAM mauhUrtikAnAmayam / / dhanyA sA rajanI tadeva sudinaM, puNyaH sa eva kSaNo, yatrAjJAtacaraH priyAnayanayoH sImAnameti priyaH // " [ vidyAnandasya] zobhanamuhUrtajJAnAya dyAmAlokayatAm , etena nakSatrajJAnaM sUcyate, kalAHkAlAvayavarUpA nADikAH, kalayatAM-gaNayatAm , chAyAM-zaGkupAdAdijanitA. mAtapAbhAvarUpAM, divase samayajJAnAya, samAcinvatAM-paryAlocayatAm , aGgulIgaNayatAm-aGgulyAH parvasu nakSatrAdInAM samucitA saMkhyAM jJAtuM gaNanAmAcaratAm, mauhUrtikAnAM-muhUrtAvedakAnAm , ayaM-pUrvoktaprakAraH, kevalaM kleza eva, na tena zubho muhUrtaH pratyakSIkartuM zakya ityarthaH / tarhi kA'nyA vidheti cedavAha-sA rajanI dhanyA, tadeva sudinam , sa eva kSaNaH puNyaH, yatra priyaH, ajJAtacaraH-pUrvamajJAtAgamanasamayaH san , priyAnayanayoH sImAnameti / atra priyasyAkasmikamAgamanaM yatra rAtrau divase kSaNe vA bhavati, sa eva samayaH sarvathA zubhaH, tadarthaM muhUrtAntarapAlocanA vyartheti vivakSayA mauhUrtikAcArasya vaiyoktistacchAstraparizIlanaM gamayati // gajalakSaNanaipuNyaM yathA "karNAbhyarNavikIrNacAmaramarudvistIrNaniHzvAsavAn , zaGkhacchatravirAjirAjyavibhavadveSI nilInekSaNaH / smRtvA rAghavakuJjaraH priyatamAmekAkinI kAnane, saMtyaktAM ciramuktabhogakavalaM kezoSmaNA zuSyati // " [kanakajAnakI] rAghavakuJjara ekAkinI priyatamAM kAnane saMtyaktAM smRtvA ciramuktabhogakavalaM kezoSmaNA zuSyati / kIdRzo raaghvkunyjrH| tatrAha-karNAbhyarNacikIrNacAmaramarudvistIrNaniHzvAsavAn , zaGkhacchatravirAjirAjyavibhavadveSI, nilInekSaNaH, rAjyasthitasya rAmasya sItAparIvAdazravaNena tAM prajAnuraJjanAya kAnane saMtyajya tasyA For Private And Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 52 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane 9 2 vRthAparIvAda - tajjanyatayAgobhayakRte paritapyamAnasya varNanamidam, rAghavaH kuJjara iva, ekAkinI - niHsahAyAm, priyatamAm - atizaya premAspadabhUtAM sItAm, atha ca kariNoM, kAnane saMtyaktAM vanaM preSitAm atha ca vane yUtha bhraSTAm, smRtvA cirAya mukto bhogaH - rAjyavibhavAsvAda eva kavalo yasmin tad yathA syAt tathA, kleza evaM USmA tena zudhyati -antardahyate / kathaMbhUto rAghavakuJjaraH ? karNayorabhyarNe - samIpe, vikIrNaH, cAmarayoryo marut vAyuH, tena vistIrNo niHzvAso yasya saH, rAmasya rAjJaH karNayoH pArzve cAmaravIjanena jAyamAnena marutA tasya sItAviyogajanyo niHzvAso vistIryateH zaGkhacchatrAbhyAM virAjamAno yo rAjyavibhavastaM dveSTIti tathA, duHkhitayA sa rAjyavibhavamapi nAdriyate; nilInenimIlite IkSaNe yasya saH, duHkhAt kamapi na pazyati netre nimIlya tiSThati; gaje'pi pUrvoktaM vizeSaNatrayaM tenaiva rUpeNa ghaTate, tasyApi karNayoH samIpe bhramarAdibAdhAvAraNAya cAmarAdivIjane prasaratA marutA niHzvAsavAyurvardhata eva, kariNI viyogaduHkhAdasau yena rAjyavibhavena pUrvamAnandita AsIt tameva dveSTi, netre nimIlya sthAnaM ca tasyApi svAbhAvikameva, vizeSato maraNAvasthAyAm, duHkhena ca gajo bhojanAdikaM tyajati, iti yad gajazAstreNa vijJAtaM tadeva rUpakeNa rAghave samupanibaddhamiti // turaMgazAstra naipuNyaM yathA-- "AvarttazobhaH pRthusattvarAziH phenAvadAtaH pavanoruvegaH / gambhIraghoSo'dvivimardakhedAdazvAkRtiM kartumivodyato'bdhiH // " www.wm [ amRtataraGgakAvye ] Avarttena- pAnIyabhrameNa zobhate, azvapakSe Avartena ziraH pradezasthitena romAvartena zobhata iti / pRthUnAM mahatAM sattvAnAM rAziH - samUhabhUtaH [ AdhArabhUtaH, ] pRtho:- mahataH sattvasya - balasya rAzirityazvapakSe, phenena jalotthitena avadAtaH - zubhraH, atha ca phenavadavadAto'zvaH; pavanena vAyunA [ kAraNena ] uruH - mahAn vego yasya, azve pavanavat uruveMgo yasya; gaMbhIro ghoSaH - zabdo yasyetyubhayapakSe, evaM bhUto'bdhiH, adrivimardakhedAt-parvataghAtaparizramAt azvAkRtim - azvAnukaraNaM kartumudyata eveti saMkSiptArthaH / azvasyAndhezca sAmAnyena vizeSaNAni vyAkhyAtAnyeva, tathA cAnukaraNamabdheH pratIyate // , For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / ratnaparIkSAnaipuNyaM yathA"dvau vajravarNI jagatIpatInAM, sadbhiH pradiSTau na tu saarvjnyau| yaH sthAjapA--vidrumabhaGgazoNo yo vA haridvArasasannikAzaH // "[ ] 'sandiH dvau vajravarNoM jagatIpatInAM pradiSTau na tu sArvajanyau pradiSTau, [ko tAvityatrAha-] yaH japA vidrumabhaGgazoNaH syAt, vA yaH haridrArasasannikAzaH syAt' ityanvayaH / sadbhiH-ratnaparIkSAnipuNaiH, dvau vajravargau-vajrasya-hIrakAdevau~rUpe, jagatIpatInAM-rAjJAM kRte, pradiSTau-zubhapradatayA dhAryatvena vyavasthApito, kintu tau sArvajanyau-sarvajanInau sarvasAdhAraNamanuSyahito, athavA sarvasAdhAraNaprApyo, na pradiSTau, to cemau-yo japAbhaGgazoNo vidrumabhaGgazoNazca syAt-japApuSpakhaNDavad raktavarNoM vA, vidrumakhaNDavad raktavarNo vA, atha ca haridrAyA rasena samAnavarNaH / atra ratnavizeSajJa eva teSAM tAratamyaM phalaM ca jAnIyAditi tannaipuNyamatrApekSitameva // dhAtUnAM hiraNyAdipadArthAnAM paricayAdau naipuNyaM yathA "nakhadalitaharidrAgranthigaure zarIre, sphurati virahajanmA ko'pyayaM pANDubhAvaH / balavati sati yasmin sArdhamAvartya henA, rajatamiva mRgAkSyAH kalpitAnyaGgakAni // " [viddhazAlabhaJjikA bha. 3 zlo. 18] nAyaka Aha-mRgAkSyAH-mRgAGkAvalInAmnyA nAyikAyAH, nakhadalitaharidrAgranthigaure zarIre, ayaM virahajanmA-abhilASaviSayapriyatamasaMgamAbhAvasaMbhUtaH, ko'pi pANDubhAvaH, sphurati-candrikAyAmapi cakAsti, yasmin balavati sati, hemnA sAdha rajatam , Avartya kalpitAnIva aGgAni pratibhAntIti zeSaH / atra nakhena haridrAyA dalane yA svAbhAvikI gauratodeti sA henno varNena samA, virahajanmA dhavalimA ca rajatena, ubhayozcaikatra virahivanitAGge saMmelanAd dhAtudvayamizraNenevAGgakalpaneti pratItiriti varNayiturAzayaH / sa ca dhAtuprakRtivikRti-tanmelanAdivizeSajJAnaM vinA varNayitumazakyaH, atra daradalitetyapi pATho dRshyte|| For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane dyUte nipuNateyam "yatrAneke vacidapi gRhe tatra tiSThatyathaiko, yatrA'pyekastadanu bahavastatra naiko'pi cAnte / itthaM neyau rajani-divasau tolayan dvAvivAkSau, kAlaH kAlyA saha bahukalA krIDati prANizAraiH // " candrakasya] 'yatra kvacidapi gRhe aneke [prANinaH, zArA vA santi ] atha tatraikaH, tiSThati, yatrApi [gRhe pUrvam ] ekaH, tadanu bahavaH, tanna ante eko'pi na, itthaM dvau akSau iva neyau rajani-divasau tolayan bahukalaH kAlaH kAlyA saha krIDati' ityanvayaH / yathA-akSakrIDAyAM kaucid dvAbhyAmakSAbhyAM krIDantau tatratyAn zArAn akSapAtAnusArisaMkhyayA gRhAd gRhAntaraM-koSThAt koSThAntaraM cAlayataH, tatra yathAsaMbhavaM yatra gRhe'neke zArAH prasaGgAdAgatAH, tatraikastiSThati, kadAcid patra gRhe eka eva zAraH pUrvamAsIt krameNAnye'pi samAyAtAstatrA'pi kadAcit zUnyameva gRhaM tiSThati; tathA sRSTi-sthiti-saMhArarUpAM krIDAmAcaran kAlyA sahitaH kAla:-rudrarUpaH, akSasthAnIyau rajanI-divasau tolayan hastena parivartayanniva, prANirUpaiH zAraiH pUrvoktadizA krIDati, yathA yatra vacana gRhe bahavaH prANinaH pUrvamAsan , tatra kAlavazAdeka eva tiSThati, yatra gRhe pUrvameka evA''sIt tadanu tatsantativRddhyA bahavo jAtAstatra kadAcidante eko'pi na bhavati, iti atra sRSTi-sthiti-saMhArAdikriyAyAmakSakrIDAsAmyaM sAdhUpanibaddhamiti tajjJAnasAdhyameva // indrajAlanaipuNyaM yathA "eSa brahmA saroje rajanikarakalAzekharaH zaGkaro'yaM, dobhidaityAntako'sau sadhanurasiMgadAcakracilaizcaturbhiH / eSo'pyairAvaNasthastridazapatirapi devi! devAstathAnye, nRtyanti vyoni caitAzcalacaraNaraNannUpurA divyanAryaH // [20 aM0 4 zlo0 11]" kathaMcid ratnAvalIsamprayoga sAdhayitukAmo nAyako'ntaHpure paTTarAzyAmohanAyaindrajAlikamAhRtavAn , sa prArambhe svIyaM naipuNyaM darzayituM sarvAn devAn nAnAsthAnasthitAnapi pratyakSatayA darzayannAha he devi ! saroje eSa brahmA, ayaM For Private And Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 8 / rajanikarakalAzekharaH zaGkaraH, asau sadhanurasigadAcakracihnazcaturbhidaurbhirupalakSito daityAntakaH-viSNuH, eSa airAvaNasthastridazapatirapi, tathA anye devA api dRzyante, etAzca calacaraNaraNannUpurA divyanAryo nRtyanti, etat sarvaM pazyeti bhaavH|| citre-citraNakarmaNi naipuNyaM yathA "atathyAnyapi tathyAni, darzayanti vickssnnaaH| sama-nimnonnatAnIva, citrakarmavido janAH // " [vyAsasya ] vicakSaNAH-vAgyogapaTavaH, atathyAnyapi tathyAni darzayanti, tatra dRSTAntamAhacitrakarmavidaH--AlekhyakAryakuzalAH, janAH sama-ninonnatAnIva, ayaM bhAvaH-yathA citrakartari ekasminneva phalake tUlikAceSTayaiva samatala-jalazayAdinimnatala-bhUdharAdhunnatasthalAdi darzayanti tathaiva vicakSaNA atathyAnyapi tathyAnIva darzayantIti / atra 'same nimnonnatAni' ityapi pAThaH, tatra same-samatalarUpe citraphalake nimnonnatAnIvetyevaM vyAkhyeyam // dhanurvedanaipuNyamidam--- "AryasyAstraghanaughalAghavavatI sandhAnasambandhinI, sthANusthAnakasauSThavapraNayinI citrakriyAlaGkatiH / niHspandena mayA'tivismayaktI satyaM sthitapratyayA, saMhAre khara-dUSaNa-trizirasAmeSaiva dRSTA sthitiH // " [ kanakajAnakI ] Aryasya-jyeSThasya dAzaratheH, kharazca dUSaNazca trizirAzcaiteSAM saMhAre-nAzane, astrANAM dhano-niviDo ya oghaH-pravAhaH prakSepaNaparamparA, tatra yallAghavaM-kSiprakAritvaM tadvatI-tena yuktA, sandhAnaM-bANAdyastrANAM lakSyAbhimukhIkaraNaM, tatsambadhinI-tadviSayA, sthANuvat-acalavat , yat sthAnakaM-sthitivizeSaH, tatsauSTavasya praNayinI-paricitA, citrA-adbhutA yA kriyA-prahAravyApAraH, sA alaGkatiHzobhAdhAyikA yasyAH sA, ativismayamayI-atyAzcaryabahulA, sthitaH-dRDhaH, pratyayo-vizvAsaH zatruvijayaviSayako yasyAM sA, eSaiva-pUrvavarNitAnatiriktA sthitiH, mayA-lakSmaNena, satyaM dRSTA-avalokitA / atra asvalAghavaM sandhAna sthANuvat sthAnaka-nizcalatvaM sthitapratyayatvam-Atmani vizvastatvamete padArthA dhanurvedaprasiddhAH // For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 56 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane kAvyeSu mahAkavipraNIteSu nipuNatvaM tattvaveditvaM vyutpattiH / lokAdinipuNatA saMskRtapratibho hi tadanatikrameNa kAvyamupanibadhnAti // 8 // kAvyeSviti zravyadRzyabhedabhinneSu nAnAbhASAnibaddheSu yeSu keSucidAtma-paranirmiteSu kAvyapadavAcyeSu gadyeSu padyacayeSu vA nipuNatAmAtreNa na kRtArthateti dyotayitumAha- mahAkavipraNIteSviti tathA ca tattanmahAkavivyavahAradarzanasamutthitA prauDhirapyanAyAsamAsAdanIyetyaparamanukUlamityAveditaM bhavati, tathA ca pUrvoktamantheSu zAstreSu kAvyeSu ca nipuNatA vyutpattirityanvayaH / uktalokAdinaipuNyasya kAraNavidhayopayogo neSTo'pi tu saMskArakatayeti dyotayitumAha-lokAdinipuNatAsaMskRtapratibho hItyAdinA, lokAdinipuNatayA saMskRtA - bhUSitA pratibhA yasya saH, yatasteSAM lokAdInAmanatikrameNa tattanmaryAdAmanullaGghayan kAvyamupanibadhnAti - nirmAti, atasteSu nipuNatA''vazyakIti samuditArthaH // itthamAtmamate vyutpattikAraNasvarUpavyAkhyAnaM vyAkhyAya parairuktAnapi vyutpacyAdihetUna saMgRhNannAha viveke "na sa zabdo na tadvAcyaM, na sa nyAyo na sA kalA / jAyate yanna kAvyAGgamaho bhAro guruH kaveH // " [ bhAmahAlaM0 5, 4] www yat kAvyAGgaM na jAyate sa zabdo na, tad vAcyaM na, sa nyAyo na sA kalA na / nigamayati- aho kavergururbhAraH, yato hi tena kAvyaM sAGgaM kartumIhatA samasta eva vAGmayaH parizIlanIya iti mahAn bhAraH / uktaM hi rudraTenApi kAvyAlaMkAre wwww www.www " vistaratastu kimanyat tata iha vAcyaM na vAcakaM loke / na bhavati yat kAvyAGgaM sarvajJatvaM tato'nyaiSA // " [ 1-19 ] > vistarata:- vyutpattisambandhino vistarAt kim - kimapi na sAdhyam, tato'nyad vAcyaM vAcakaM vA loke na yat kAvyAGgaM na bhavati / tato hetoH, eSAvyutpattiH, anyA - dvitIyA, sarvajJatvaM nAma - - "uddezya - pratinirdezyayoraikyamApAdayat sarvanAma krameNa tattalliGgabhAga bhavati" iti nyAyAd anyaiSeti strIliGgamapi sarvajJatvamityanenAnveti / For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 9 / abhyAsaM vyAcaSTekAvyavicchikSayA punaH punaH pravRttirabhyAsaH // 9 // kAvyaM kartuM jAnanti vicArayanti vA ye te kAvyavidaH kavi evameva rAjazekhareNApi kAvyamImAMsAyAmuktam"bahujJatA vyutpattiH" ityAcAryAH, sarvatodikkA hi kavivAcaH, taduktam"prasarati kimapi kathaJcana, nAbhyaste gocare vacaH kasya / idameva tat kavitvaM yad vAcaH sarvatodikkAH" // [ ] 'ucitAnucitaviveko vyutpattiH' iti yAyAvarIyaH / iti [kA0 mI0 a05] abhyaste gocare kasya kimapi vacaH kathaJcana na prasarati / tat kavitvam , idameva, yat sarvatodikkA vAcaH, bahuzaH parizIlite hyarthe sarvasyApi vacaH kathaJcana pravartata eva, sarvadikSu-sarvasmin viSaye, prasaraNazAli vAgmitvameva hi kavitvamityarthaH / kAvyAlaMkArasUtravRttau vAmanenApi "loko vidyA prakIrNaM ca kAvyAGgAni" [adhi 1, a. 3, sU-1] iti sUtreNa saMkSipya lokavRttasya vidyAnAM tadanyeSAM ca prakIrNakazabdavAcyAnAM sarveSAmarthAnAM kAvyAGgatvamabhidhAya parairUnaviMzatyA sUtrairvyAkhyAtam / abhinavaguptAcAryeNa ca [ locane pR0 138 ni0 sA0 mudrite] "samastavastupaurvAparyaparAmarzakauzalaM vyutpattiH" ityuktam / sarvathA hi vyutpatyutpattaye yathAsambhavamazeSaviSajJAnamapekSitamiti samuditArthaH, tatsuSTuktam-na sa zabda ityAdinA // 8 // pratibhAsaMskArakakAraNadvayamadhye prathamA vyutpattinirUpitA, atha kramaprAptaM dvitIyaM kAraNam-abhyAsaM vyAcaSTe-vivicya kathayati / sUtrasthaM kAvyavicchikSayeti padaM dvidhA vyAkhyAti viderAvRttyA'rthadvayasyeSTatvAt-kAvyaM kartuM jAnanti vicArayanti vetyAdi / kartuM jAnantItyasya vicArayantItyasya ca nikRSTamarthaM sahaivAha-kavi-sahRdayAH iti-kavayaH kartuM jAnanti, sahRdayAzca vicArayantIti / For Private And Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 58 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane sahRdayAH, vettervintezcAvRttyA rUpam, teSAM zikSayA vakSyamANalakSayA, kAvya eva paunaHpunyena pravRttirabhyAsaH / abhyAsasaMskRtA hi pratibhA kAvyAmRtakAmadhenurbhavati, yadAhuH " abhyAso hi karmasu kauzalamAvahati, nahi sakRnnipatitamAtreNodavindurapi grAvaNi nimnatAmAdadhAti" [ ] iti // 9 // kathamimAvarthI ? ekadoccaritasyaikArthamAtra bodhakatvaucityAdata Aha- vettervintevAvRttyA rUpamiti - "vidak jJAne " iti jJAnArthasya vetteH "vidiSu vicAraNe " iti vicArArthasya vinttezca tatreNa nirdezaH, AvRtyA ca boddhRNAM dvidhA'rthabodha iti bhAvaH / teSAM kAvyavidAmubhayeSAm, zikSayeti samAsanirUpaNam / zikSA cAgrimasUtre lakSayiSyata ityAha- vakSyamANalakSaNayeti / punaH punaH pravRttiriti sautrANi padAni zeSapUraNena vyAkhyAti-kAvya eveti teSAM zikSayA'nyatra paunaHpunyena pravRttirapi nAbhyAsapadeneha gRhyate iti bodhayitumevakAraH / ayamatra samuditArthaH- bhAvanAtmakabuddhyA vibhAvya sarasena vAkadamvena pratipAdyamarthaM pratipAdayatAM kAvyakartRRNAM kAvyArthAnubhavazIlAnAM sadasadvivecana caturANAM sahRdayAnAM copadezena tadviSayikA punaH punaH pravRttirevAbhyAsapadavAcyA pratibhAsaMskAra kAraNamiti / nanu vyutpatyaiva pUrvoktarUpayA samyak saMskRtA bhaviSyati pratibhA, kRtamabhyAseneti cedAha - abhyAsasaMskRtA hItyAdi - kAvyAmRtaM prasavituM kAmadhenuriva abhyAsasaMskRtA pratibhA jAyate, yathA'mRtapradAne kAmadhenurnitarAM prasiddhA udArA ca tathA abhyAsasaMskRtA pratibhA'pi yathAruci yathAsamayamatizayena kAvyamutpAdayatvabodhayati ca kAvyasyAmRtatvakathanena nitAntaM spRhaNIyatA, tatparizIlanapravRttAnAM ca pravRttyupAyabhUtA prItiH prakAzyate / svokte'rthe prAcAM saMvAdaM darzayatiyadAhuriti / abhyAso hIti - hiH pUrvavAkyoktArthe hetutAM darzayati-yatosbhyAsaH karmasu sarveSu kAryeSu tattadviSaye paunaHpunyena pravRttistatra tatra karmasu kauzalaM nipuNatAm, AdadhAti janayati / tadabhAve phalAbhAvaM dRSTAntenAha- nahi sakRnnipatitamAtreNeti - sakRd ekavArameva, nipatitaM - nipatanaM tadeva tanmAtram, teneti vigrahaH / ayamAzayaH - 'mRdunA salilena khanyamAnAnyavadhRSyanti girerapi sthalAni ityuktarItyA satatajalapAnena grAvaNyapi nimnatA saMjAyate, kintu sakRjalanipAtena na jAyate, hi yataH sakRnnipatitamAtreNodakabindurapi grAvaNi 2 For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 59 vvvvx prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / zikSayetyuktamiti zikSA lakSayati sato'pyanibandho'sato'pi nivandho niyamacchAyAdhupajIvanAdayazca zikSAH // 10 // nimnatAM na AdadhAti, atrA'pizabdastasya nimnatA''dhAnahetutvaM khyApayati, ato vinA'bhyAsaM karmasu kauzalaM notpadyata iti // 9 // agrimasUtrasthAvataraNikAmAha-zikSayetyuktamiti zikSA lakSayatItipUrvasUtre kAvyavidA zikSayA punaH punaH pravRttirityabhyAsalakSaNatvena pratipAditamataH zikSAnirUpaNaM prAptAvasaramiti tAM lakSaNena pratipAdayatItyarthaH / itaracyAvRttatayA bodhanaM lakSadhAtvarthaH, lakSaNaM hi svarUpajJApanAya vidhIyate, taJca dvividhaM-svarUpalakSaNaM taTasthalakSaNaM ca, tatra pRthivyA gandhavattvaM prathamam , brahmaNo jagatkartRtvAdi dvitIyam , lakSye'vidyamAnaM sad yad vyAvartayati tat taTasthalakSaNam , atra hi brahmaNo nirdharmatvAnna tatra jagatkartRtvAdi vidyamAnamathApi vyAvartayati tat / tatra zikSAyAH svarUpalakSaNamucyate-sato'pyanibandha ityA. dinA, svarUpalakSaNamityasya svaM-lilakSayiSitaM vastu, rUpyate-paricayagocaratAmAnIyate-itaravyAvRttatvaprakArakajJAnaviSayIkriyate'neneti svarUpam , tacca lkssnnmityrthH| kAvyakaraNa-tadvivekajJo hi siddhakaviH sahRdayazcAcAryaH svavineyasya pratibhAsampannasya samadhigatapada-vAkya-pramANa-cchandaH-zAstrasyApi kavisamayAnabhijJatve kAvyakaraNe sAralyaM tadanuzIlane cAmandAnandAnubhavo na syAditi kavisamayajJAnAya tatsvarUpaM zikSayituM zikSAsvarUpAntarbhAvamAha tasya-sato'pyanibandha ityAdinA / kAvyAnuzAsane vAgbhaTenApi "tatra kavisamaye satAmapi bhAvAnAM keSAJcidanibandhaH" [1 adhyAye] ityAdinA etatsUtrapratipAdyasya viSayasya kavisamayatvamuktam / alaukikamazAstrIyamapi yat kimapi vastu kavaya AdarAdupanibabhanti sa kavisamaya ityucyate, etacca lokazAstravirodhe'pi kavisampradAyasiddhatvAnna doSAyApi tu guNAyaiva / kiJca kavInAM karabadaravadakhilaM vizvaM vilokayatAM kvacit samaye deze vA tAdRzAcArasyaiva loka-zAstrAnumoditatvamavalokyaiva tathA For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane sato'pi jAti-dravya-guNa-kriyAderanibandhanam / asato'pi jAtyAdereva nibandhanam / niyamo'tiprasaktasya jAtyAderevaikatrAva vyavahAra iti kavisamayAntargatatvAlloka-zAstrasiddhatvAnumAnamapi tatra kartuM zakyameva, samprati vastusthiterjAte'pi viparyaye taduktIranusRtya tathA varNanamevocitaM, na tu tadviparItam / taduktam-"pUrve hi vidvAMsaH sahasrazAkha sAGgaM ca vedamavagAhya zAstrANi cAvabudhya dezAntarANi dvIpAntarANi ca paribhramya yAnAnupalabhya praNItavantasteSAM deza-kAlAntaravazenAnyathAtve'pi tathAtvenopanibandho yaH sa kvismyH|" [kA0 mI0 adhyA0 14] iti / kavisamaya iti ca yogarUDhaM nAma, sa cAya kavisamayastridhA-svagryo bhaumaH pAtAlIyazceti, tathA cAyaM mahAviSayaH, sa cApi pratyekaM caturdhA-jAti-dravya-guNakriyArUpArthakatvAt , tatrApi pratyekaM nidhA-sato'pyanibandhAt asato'pi nibandhAt niyamAJceti, tadeva vyAkhyAti-sato'pi jAti-dravya-guNa-kriyAderanibandhanamiti-arthasya catUrUpatvena kavisamayaviSayasya caturdhAtvamuktaM prAgeva, teSAmeva caturNA madhye kasyacit sato'pi laukikasattayA yuktasyApi, anibandhanam anupanyasanaM varNanAbhAva iti yAvat / asataH laukikarItyA'pratItasadbhAvasyApi, nibandhanam upanyasanam , jAtyAderevetyevazabdena tadatiriktasyArthasyAbhAva iti sUcyate / sUtrasthaM niyamapadaM vyAkhyAtiniyamo'tiprasaktasyetyAdi-atiprasaktasya-anyatra vRttitayA pramitasya, yatropanibadhyate tatra tadbhinne cAzraye vartamAnasyApi jAtyAderekatraiva tanmAtravRttitvena avadhAraNa-sthirIkaraNaM niyamapadenocyata iti bhAvaH / tadevaM vyAkhyAtaM kavisamayavaividhyaM rAjazekhareNApi kAvyamImAMsAyAM vistareNa [ 14 adhyAye] / ___ atha vAmanAdibhirvarNanIyArthasya sAmAnyato dvaividhyamuktam "ayoniranyacchAyAyonizca" [alaMkArasUtravRtti 3-2-7] iti, ayoniH-akAraNaH, kavikRtAvavadhAnamAtrakAraNa ityarthaH, anyasya-kAvyasya cchAyA anyacchAyA, sA yoniyasya tathAbhUtazceti, tatrAyonirityasyAkAraNa ityetAvanmAnArthakaraNe kAraNamAtrAbhAve kAryasyotpAdAbhAvAd vyAghAtaH syAditi zaGkayA kavitvabIjabhUtapratibhonmeSaprayojanamavadhAnamevAtra kAraNamiti kathitam , ayamevAnyacchAyAyonirUpo'rtho rAjazekhareNa "anyayoninihu~tayonizca" iti vibhaktaH, tathA coktaM tena-"tripatha For Private And Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu010| marthamadhyagISmahi, yaduta-anyayonirni[tayonirayonizca" [12-adhyAye] iti, tathA cAnyasya kAvyasyArtho'pi kathaMcidupajIvyate kavibhiriti tadupajIvanaM chAyayopajIvanaM kathyate, taduktaM rAjazekhareNa-"purANakavikSuNNe vartmani durApamaspRSTaM vastu, tatazca tadeva saMskartuM prayateta" ityAcAryAH, 'na' iti vAkpatirAjaH, tathAhi "AsaMsAramudAraH kavibhiH pratidinagRhItasAro'pi / adyApyabhinnamudro vibhAti vAcAM parispandaH // " [prAkRtacchAyA, gauDavahe 97] "tatpratibhAsAya ca paraprabandheSvavadadhIta, tadavagAhane hi tadekayonayo'rthAH pRthak pRthak prathante" ityeke, "tatratyAnAmarthAnAM chAyayA parivRttiH phalam" ityapare, "mahAtmanAM hi saMvAdinyo buddhaya ekamevArthamupasthApayanti, tatparityAgAya tAnAdriyeta" iti ca kecit , 'na' iti yAyAvarIyaH, sArasvataM cakSuravAGmanasagocareNa praNidhAnena dRSTamadRSTaM cArthajAtaM svayaM vibhajati, tadAhuH "suptasyApi mahAkaveH zabdArthoM sarasvatI darzayati, taditarasya tatra jAgrato'pyandha cakSuH, anyadRSTacare hyarthe mahAkavayo jAtyandhAH, tadviparIte tu divyadRzaH, na tat tryakSaH sahasrAkSo vA yadharmacakSuSo'pi kavayaH pazyanti, matidarpaNe kavInAM vizvaM pratiphalati, 'kathaM tu vayaM dRzyAmahe' iti mahAtmanAmahaMpUrvikayaiva zabdArthAH puro dhAvanti, yat siddhapraNidhAnA yoginaH pazyanti tantra vAcA vicArayanti kavayaH" ityanalpA mahAkaviSu sUktaya iti / ayamAzayaH--yat pUrvamuktam 'kAvyeSvapi nipuNatA''sAdanIyA' iti, tasya phaladvayam-mahAkavInAM varNanakramasyAnuzIlanAt tadAnuguNyena kavanam , atha ca tena tena kavinoktAnAmarthAnAmeva navInayA saraNyA saMgrathanaM saMskAro veti, yatazca purANakavibhirAcarite pathi kimapi tAdRzaM vastu durApam ? yat tairaspRSTaM bhavet , tatazca tadavalokya kavayan kazcit tAdRzakavitvadarzanAcauro'yamiti vA na manyeta, ityAcAryamatam , vAkpatirAjasya tu-purANakavibhirAsaMsRteradyAvadhi vANyAH srotasaH sAro gRhIto'pi sa parisyando'dyApyabhinnamudra eva, yayA mudrayA-yayA'vasthayA prAk parisyandannAsIt tAdRza eva, na tato nyUnaH, atazca For Private And Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 62 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane navInairapi kavibhinavInA anudAvitapUrvA arthA udbhAvayituM zakyante, iti matam / etadeva ca abhinavaguptAcAryeNApi svIye dhvanyAloke uktam , tathAhi "vAcaspatisahasrANAM sahasrairapi ytntH| nibaddhA'pi kSayaM naiti prakRtirjagatAmiva" [kArikA0 114 ] yathA hi jagatprakRtiH-atItakalpaparamparA''virbhUtavastuprapaJcA satI punaridAnI parikSINapadArthanirmANazaktiriti na zakyate'bhidhAtum , tadvadeveyaM kAvyasthitiranantAbhiH kavimatibhirupabhuktA'pi nedAnI parihIyate, pratyuta navanavAbhiryutpattibhiH parivardhate / " itthaM sthite'pi "saMvAdAstu bhavantyeva bAhulyena sumedhasAm / " sthitaM hyetat-saMvAdinyo medhAvatAM buddhayaH / kintu "naikarUpatayA sarve te mantavyA vipshcitaa|" [caturthoDyote] iti, taduktam [kA. mI.] "tatpratibhAsAya paraprabandheSvavadadhIta, tadavagAhane hi tadekayonayo'rthAH pRthak pRthak prathante" iti, "mahAtmanAM hi saMvAdinyo buddhaya ityekamevArthamupasthApayanti, tatparityAgAya tAnAdriyeta" iti ca, kintu niruktamatadvayamapi rAjazekharo na manyate, na iti yAyAvarIya iti, tanna kAraNamAha-"sArasvataM cakSuravAmAnasagocareNa" ityAdinA, tasyAyaM niSkarSaH-mahAkavInAM hi sArasvataM cakSurbhavati, tena cakSuSA te yAvat pazyanti tAvat na byakSo na vA sahasrAkSo na vA yogino draSTuM zaknuvantIti, ko'rtho'nyadRSTaH ko'rtho'nyAdRSTa iti te svayameva jAnanti, na tadartha parakIyakAvyAnusaMdhAnAdyAvazyakam , kintu pUrvaiH kAvyAnuzAsanAdividhAyakAcAryairarthasya yonyanyayonitayA vibhaktatvenAnyayonyarthAnuzIlanAya tasya svakAvye samupayogAya ca cchAyayA'valambanamAvazyakam , tadayamantaniSkarSaH-purANakavipratipAditAnAmevArthAnAM saMskAreNa vyaGgayAdisaMnivezapurassaraM nibandhanamapi na doSAdhAyakam , tathAhi "yadapi tadapi ramyaM yatra lokasya kiJcit , sphuritamidamitIyaM buddhirabhyujihIte / anugatamapi pUrvacchAyayA vastu tAik, sukavirupanibannan nindyatAM nopayAti // " [dhvanyA0 4] yasmin kAvyavastuni sahRdayasamudayasya 'navInArthavijRmbhaNamidam' iti buddhiH-camatkRtisaMvit , utpadyate, tAdRk tadapi vA kiJcidvastu pUrvacchAyayA For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 10 / 63 dhAraNam / chAyAyAH prativimvakalpanayA, AlekhyaprakhyatayA, tulyadehitulyatayA, parapurapravezapratimatayA copajIvanam | AdizabdAt anugatamapi niban kavirnindyatAM nopayAtItyarthaH / eSa ca prathamaH pakSaH, yazva kavitvasampAdakatayopAdIyate // aparazca mahAkavInAM mArgaH, sa cAyam - "anyadRSTacare hyarthe mahAkavayo jAtyandhAH" ityapAre zabdArthasamudre navameva vastUpAdadIteti, na ca tathA vastu dAridryaM syAditi zaGkanIyam, yatazcoktamabhinavaguptAcAryeNa - www "pratAyantAM vAco nimitavividhArthAmRtarasAH, na vAdaH kartavyaH kavibhiranavadye svaviSaye / parasvAdAnecchAviratamanaso vastu sukaveH, sarasvatyevaiSA ghaTayati yatheSTaM bhagavatI // " [ dhvanyA0 u0 4 ] wwww kavibhiH, nimitaH - nitarAM prakaTitaH paricchinno vA, vividhAnAmarthAnAmamRtamiva samAsvAdyo raso yAsAM tAdRzyo vAcaH pratAyantAm ; ata eva taiH, anavadye nirdUSaNe svaviSaye, vAdaH - sandeho na kAryaH, yataH parasvAdAnecchA viratamanasaH-anyakavidhanarUpatadIyoktigrahaNanivRttacetasaH, sukavereSA bhagavatI sarasvatyeva vastu ghaTayati / ye punarmanasvino janmAntarIya sucaritasambhArAvirbhUtavilakSaNapratibhAH kavayitAraH paracchAyAmapyajighRkSavaH, teSAM kAvyArthayojanAsampattirvAgdevatAprasAdAdevAnirvacanIyA sampadyata iti tatraiva yatanIyamiti " tAtparyam // tatrobhayasya pakSasya svasvaviSayatayA samIcInatvameveti vastusthitau satyA mapIha kavitvasampAdanasyaiva prakRtatayA paracchAyAharaNAdInAmapyupadezaH kartavya evetyetadabhipretyAha "chAyAdyupajIvanAdayazca" iti sUtre, tadeva vyAkhyAti chAyAyAH pratibimvakalpanayeti - atra pratibimbakalpatayetyeva pATho yujyate'grimeNa pAThena sahaikarUpyAt, chAyA hi pUrveSAM kavInAmarthasya saMvAdaH, tasyA upajIvanam - avalambanam, tadAzrayaNe na vAkprabandhanam, taccopajIvanaM caturdhA - pratibimbatayA AlekhyaprakhyatayA tulyadehitulyatayA parapurapravezatayA ceti, sarveSAM caiSAM For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 64 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane pada-pAdAdInAM ca kAvyAntarAd yathocityamupajIvanam / punarAdipadAt samasyApUraNAdyAH shikssaaH| lakSaNodAharaNAnyanupadameva vivecayiSyante / sUtre chAyAdItyAdipadamupAtaM, tena kasya saMgraha ityAkAGkSAyAmAha-AdizabdAt pada-pAdAdInAM ca kAvyAntarAditi-kAvyAntarAt-pUrvataramahAkavipraNItasatkAvyAt , yathocityam aucityamanatikramya, yAvadartha-pada-pAdAdiharaNamaucitIM na laGghayet tAvadAharamiti bhAvaH / upajIvanapadasambaddhanAdipadena kiM saMgrAhyamityAha-punarAdipadAt samasyApUraNAdyAzca zikSA iti samasyApUraNaM-kasyA'pi pAdasya pAdAMzasya padasya vA'rthamupajIvya zeSAMzapUraNam , atratyAdyapadena ca bandhavizeSabinducyutaka-mAtrAcyutakAdiparigrahaH, sarveSAM kAvyakaraNa-tajjJAnopayuktAnAmarthAnAmiti yAvat / tadetat sadanibandhanA-'sannibandhanA'tiprasaktajAtyAdiniyamana cchAyopajIvana-samasyApUraNAdIni samuditAni vyastAni vA, yathAdeza-kAlapAtra-paristhiti zikSApadArtho bodhyaH / tatra kramaza udAharaNIyeSu sadanibandhA'sannibandha-niyamAnAM bahutarabhedAt sUcIkaTAhanyAyena cchAyopajIvanameva pUrvamudAhRtaM viveke| tatra pratibimbakalpopajIvanasya lakSaNamuktaM kAvyamImAMsAyAm "arthaH sa eva sarvo vAkyAntaraviracanA paraM yatra / tadaparamArthavibhedaM kAvyaM pratibimbakalpaM syAt ||"[kaa0 mI0 bha0 12] 'yatra sa eva sarvaH, arthaH [yasmAcchAyopajIvyate,] paraM vAkyAntaraviracanA, aparamArthavibhedaM tat kAvyaM pratibimbakalpaM syAt' ityanvayaH / tathA copajIvyArthasamAnArthakavAkyAntararacanA pratibimbakalpabheda ityAyAti, tathAhibimbabhUtaM kAvyam "te pAntu vaH pazupateralinIlabhAsaH, kaNThapradezaghaTitAH phaNinaH sphurantaH / candrAmRtAmbukaNasekasukhaprarUDai yerakurairiva virAjati kAlakUTaH // " [kA0 mI0 ma0 12] 'te alinIlabhAsaH pazupateH kaNThapradezaghaTitAH sphurantaH phaNinaH vaH pAntu, candrAmRtAmbukaNasekasukhaprarUDaiH yaiH aGkurairiva kAlakUTaH vibhAti' ityanvayaH / te-prasiddhAH, alivat nIlA bhAH-kAntiryeSAM te, pazupateH-zivasya, kaNThapradeze For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu010| 65 www ghaTitA:-lagnAH, sphurantaH-caJcalAH prakAzamAnA vA, phaNinaH, vaH pAntu / candrasya ziraHpradezasthitasya sambandhi yadamRtaM tadevAmbujalaM tasya kaNaiH sekenasiJcanena sukhaM-nirbAdhaM, prarUdvaiH-utpannaiH, yaiH, aGkurairiva kAlakUTo virAjativibhAti // asya pratibimbavidhayopajIvanaM yathA "jayanti nIlakaNThasya nIlAH kaNTe mahAdayaH / galadgaGgAmbusaMsiktakAlakUTAGkurA iva // " [kA0 mI0 a0 12] arthaH spaSTa eva, atra 'candrAmRtAmbu' iti sthAne 'gaGgAmbu' iti nikSepamAtraM navInam / atra ca pUrvazlokasya cchAyA spaSTameva pratIyate, parantu varNanAkramo'nya iti na cArutvaM jahAti / taduktaM dhvanyAloke "tattvasyAnyasya sadbhAve, pUrvasthityanuyAyyapi / vastu bhAtitarAM tanvyAH zazicchAyamivAnanam // " [ 4 uddayo0] prasiddhavAcyAdivilakSaNasya tattvasya vyaGgayarasAdirUpasya sattve pUrvasthiteHprAcInakavivarNitaparamparAyAH, anuyAyi-tulyamapi vastu, tanvyAH zazicchAyamAnanamiva vibhAtitarAm / yathA kAminyAH zaziprabhamAnanaM tulyacchAyatve'pi lAvaNyAdiguNayogavazAd bhAtyeva, na tu duSTaM pratIyate, tathA kAvyAntarasAdRzyamanuharadapi kAvyaM kasyacid vaicitryasya sattve zobhanameva pratIyata iti bhAvaH / / vyAkhyAtaM pratibimbatayopajIvanam , athAlekhyaprakhyatayocyate / tallakSaNam - "kiyatA'pi yatra saMskArakarmaNA vastu bhinnavad bhAti / tat kathitamarthacaturairAlekhyaprakhyamiti kAvyam // " [kA0 mI0 a0 12] "yantra kiyatA api saMskArakarmaNA, vastu bhinnavad bhAti, arthacaturaiH tat Alekhyaprakhyamiti kAvyaM kathitam" itynvyH| yat pUrvakavivarNitamapi vastu kiyatA'pi-alpena bahanA vA, saMskArakarmaNA bhinnavadU bhAti-tatsAdRzyaM nAvagAhate, arthavicAracaturaistadAlekhyaprakhyamiti kAvyaM kathitam , yathA tatraivArthe "jayanti dhavalavyAlAH zambhojUMTAvalambinaH / galadgaGgAmbusaMsiktacandrakandAkurA iva // " [kA0 mI0 a0 12] candrakandaH-ziraHsthitacandrAtmakaH kandaH, zeSaM sugamam // atra pUrva 'jayanti kA0 5 For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 66 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane nIlakaNThasya' ityatra varNitameva vastu kenacit saMskAreNa parivartanena bhinnavat kRtamiti AlekhyaprakhyaM kAvyam // atha tulyadehitulyasya lakSaNam -- "viSayasya yatra bhede'pyabhedabuddhinitAntasAdRzyAt / tat tulyadehitulyaM kAvyaM bananti sudhiyo'pi // " [kA0 mI0 a0 12] yatra viSayasya bhede'pi nitAntasAdRzyAdabhedabuddhistat tulyadehitulyaM kAvyaM sudhiyo'pi bannanti / chAyopajIvanaM hi pUrvakAvyavastunA sAdRzyam , tacca varNanIyavastuna aikye varNanaprakArabhede'pi bhavati, tasya prakAradvayaM pUrvamuktam / sAmprataM varNanIyavastuno bhede'pi varNane sAdRzyAdabhedabuddhirUpaM prakArAntaraM tulyadehitulyatayoktam , yathA caitrAd vastugatyA bhinno'pi tadbhAtA''kArasAdRzyAdabhinna iva pratIyate, tatra kiM kAraNam ? dehino bhede'pi dehasya tulyatayA'bhedabhrama eva, tatra yathA dehasAdRzyAd dehinaH sAdRzyaM pratIyate tathA'trA'pi deharUpasya varNanakramasya sAdRzyAd varNanIyavastuno'bheda AbhAtIti / atra sudhiyo'pIti kathayatA 'itthaM kAvyaracanAyA na doSAvahatvamapi tu prazaMsanIyatvameva' iti bodhitaM bhavati, kavisampradAyazcaitadanukUla eveti ca jJApyate / tatrodAharaNe'yamAdhArabhUtaH zlokaH "avInAdau kRtvA bhavati turago yAvadavadhiH, pazudhanyastAvat prativasati yo jIvati sukham / amISAM nirmANaM kimapi tadabhUd dagdhakariNAM, vanaM vA bhUmIbhRdbhavanamathavA yena zaraNam // " [ kA0 mI0 a0 12] "AdI avIn kRtvA, yAvat turagaH avadhiH bhavati, tAvat pazuH dhanyaH, yaH prativasati, sukhaM jIvati, amISAM dagdhakariNAm , kimapi tat nirmANam abhUt , yena vanam , athavA bhUmIbhRdbhavanaM vA zaraNam" ityanvayaH / meSAnArabhya azvAn yAvat ye gRhapazavaH santi te pratigRhaM vasanti, AdaridraM sarveH paripAlitatvAcca sukhaM jIvanti, ete ca gajA dagdhAH-hatabhAgyAH, yena eteSAM kRte rAjJo bhavanaM [ yadi bhAgyAlabdham zaraNam , tadabhAve ca vanameva zaraNam , nAnyatra kvacidete jIvanaM yApayitumIzAH, etadeva teSAM hatabhAgyatvaM yad virala eva teSAmAzraya iti / asmAdarthAd bhidyamAno'pi samAnatayA pratibhAsamAnazArtha evamupanibadhyate For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 67 prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / "pratigRhamupalAnAmeka eva prakAro, muhurupakaraNatvAdardhitAH pUjitAzca / sphurati hatamaNInAM kintu taddhAma yena, kSitipatibhavane vA svAkare vA nivAsaH // " [ kA0 mI0 12] "upalAnAm , eka eva prakAraH, upakaraNatvAt pratigRhaM muhuH ardhitAH, [kacit ] pUjitAca, kintu hatamaNInAM taddhAma sphurati yena kSitipatibhavane svAkare vA nivAsaH [ bhavati ]" ityanvayaH / upalAni-azmakhaNDAni, upakaraNarUpeNa-peSaNAdisAdhanarUpeNa parimANAdirUpeNa vA, pratigRhaM, svakIyam , arghamUlyam , prApnuvanti, svayogyatAnurUpaM sthAnaM labhante, kvacid devatvena pUjyante ca, kintu vidhihatAnAM maNInAM tu kimapi teja eva tAdRzaM yasya prakAze sati kSitipatibhavane nivAsaH, rAjJAmeva tadIyAdAnArhatvAt , tejaso'prakAze sati ca svAkare-svotpattisthAnabhUte parvatAdikandare vA nivAso bhavati / atrAdhArabhUte padye prANiviSaye yAdRzo vyavahAro varNitaH, tAdRza evehopalAnAM viSaye iti yadyapi viSayakRto bhedo'styeva tathApi varNanasya nitAntasAdRzyAdabheda eva spaSTaM pratIyata iti tulyadehitulyatvamiti // atha parapurapravezapratimatayojjIvanaM nirUpyate-tatra vAgbhaTaH-"yatra kAvyasya jIvitavyaikyaM parikarabandhastu dUrAdevAnyastat parapurapravezatulyam" iti [kAvyAnuzAsane 10 adhyAye-] etadeva rAjazekhareNetthamuktam "mUlaikyaM yatra bhavet parikarabandhastu dUrato'nekaH / tat parapurapravezapratibhaM kAvyaM sukavibhAvyam" [kA0 mI0 a0 12] yatra-yayoH kAvyayoH, mUlaikyaM-varNanIyavastunaH sAmyaM bhavet , parikarabandhaHgranthanam , dUrataH atyantam , aneka:-bhinnabhinnaH, bhavet , tat sukavibhAvyamuttamakavikAryam , parapurapravezapratimakAvyaM bhavatIti shessH| yathA "yasyArAtinitambinIbhirabhito vIkSyAmbaraM prAvRSi, sphUrjaddarjitanirjitAmbudhiravasphArAbhravRndAkulam / utsRSTaprasabhAbhiSeNanabhayaspaSTapramodAzrubhiH, kiJcitkuJcitalocanAbhirasakRdU dhrAtAH kadambAnilAH // ' [kAvyamImAMsA0 a0 12] mm For Private And Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 68 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane __ "yasyArAtinitambinIbhiH, prAvRSi, sphUrjadgagarjitanirjitAmbudhiravasphArAbhravRndAkulam, ambaraM, vIkSya, utsRSTaprasabhAbhiSeNanabhayaspaSTapramodAzrubhiH, kiJcitkuJcitalocanAbhiH, kadambAnilAH, asakRt ghrAtAH" ityanvayaH, kasyacid rAjJo varNanaprastAve kavirAha-yasya-varNanIyasya rAjJaH, arAtinitambinIbhiHzatrukAminIbhiH, prAvRSi-varSAsu, sphUrjadbhiH-paritaH prasaradbhiH, garjitaiH, nirjitaHadharIkRtaH, ambudheH-samudrasya, ravaH-zabdo yaistathAbhUtAnAM, sphArANAM-vipulAnAm, abhrANAM-meghAnAM, vRndena-samUhena, AkulaM-vyAptam, ambaramAkAzam , vIkSya-avalokya, utsRSTaM-tyaktaM, prasabhena-haThAt , abhiSeNanasyatava senayA''kramaNasya, yat bhayaM tasmAt , spaSTAni-prakaTatayA dRzyamAnAni, pramodAzrUNi-AnandajanayanajalAni yAsAM tAbhiH; kiJcid-ISat , kuJcitAnivakrIkRtAni, locanAni yAbhistAbhiH, etAdRzImavasthAM gatAbhiH, kadambAnilAHvarSAsamayasamutthakadambapuSpasaMsaktavAyavaH, AzvastatayA, asakRt-bhUyo bhUyaH, AghAtAH-ghrANaviSayIkRtAH / ayamAzayaH-tvadIyaripuvadhUnAM hRdi sadeva tvadAkramaNena bhAvipriyaviyogazaGkA tiSThati, kintu varSAsamayasUcakameghasamUhadarzanena kadambakusumasamparkasurabhivAyusattayA ca varSAsamayAgamanajJAnena rAjJAmeSo'bhiyAnasamayo neti vizvAsena hRdayAd bhayApagame sati, tAtkAlikasurabhivAyvAghrANarUpaM sukhamanubhavanti tA iti / eSa aadhaarbhuuto'rthH| etasya cchAyA ceha parapurapravezavat samAzritA "Acchidya priyataH kadambakusumaM yasyAridArairnavaM, yAtrAbhaGgavidhAyino jalamucAM kAlasya saMsUcakam / hRSyadbhiH paricumbitaM nayanayonyastaM hRdi sthApitaM, sImante nihitaM kathaJcana tataH karNAvataMsIkRtam // " [kA0 mI0 a0 12] "yasya aridAraiH hRSyadbhiH yAtrAbhaGgavidhAyinaH jalamucAM kAlasya saMsUcakaM navaM kadambakusumaM priyataH Acchidya paricumbita, nayanayoH nyastaM hRdi sthApita sImante nihitam , tataH kathaJcana karNAvataMsIkRtam" ityanvayaH / yasya zatrustrIbhiH, kadambakusumadarzanAt hRSyantIbhiH, tadIyajayayAtrApratikUlasamayasaMsUcakaM priyakarasthitaM tAsAmevAzvAsanAya tenodyAnAdAnItam , kadambakusumam , tasya hastAd balAd gRhItvA, atizayapramadajanakatvAcumbitam , nayanayorapyAnandadAyitvAt For Private And Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / tayoruparinyastaM hRdayAzvAsakatvAt tatrApi sthApitam, AdaraNIyatvAt sImante nihitam, sadA tasya sannidhAnAya vainat sthApayAmItyavasyantIbhiH kathaJcana bahu, vicArya, karNAvataMsIkRta karNayobhUSaNatvena dhAritamiti bhAvaH / J > atra mUlabhUto bhAvaH 'kSitiparipuvadhUnAM manasi varSAsamayasUcakakadambakusumadarzanena priyaviprayogavidhAyi varNyaM vijayirAjajayayAtrAyAH kiyate kAlAya virAmaM jJAtvA tAsAmAnandodayaH' ityeva sa cobhayatra sama eva, kintu pratipAdanarItistathA parivarttitA yathA'sAvartho navIkRtatayA bhinna ivAbhAsate / asya parapurapravezatulyatA cettham - yathA kiJcit puraM pUrvaM sakRd dRSTam, kAlAntare ca jAte tadIyagRhamArgAdisaMskArarUpe parivartane punastadeva puraM pravizatA'nyapuratvena sandihyate, tathaivAtrApi bhavatIti tattulyatvam / eteSu ca caturSu bhedeSu tAratamyavicAre yathottarottaraM prAdhAnyamavagantavyaM tathaivotkarSasya pratIyamAnatvAt, kasyacana vastunaH prativimbApekSayA Alekhye'dhikasya saundaryasya, tato'pi tattulyatAyAM tato'pi tulyatve satyapi bhedapratibhAsasyAdhikatara camatkArakAritvasya sarvAnubhavasiddhatvAt uttarottaraM ca kavervyApArasya gauravamapi teSAmutkarSe mAnam / evaM saMpUrNasya kAvyasyopajIvanabhedA nirUpitAH || " 69 sAMprataM pada- pAdAdyupajIvanamudAharaNAdibhivyaktIkriyate, pUrvatrArthopajIvanamudAhRtamiha zabdopajIvanamudAhiyata iti vA vijJeyam, tatra pUrvakavikAvyasthaM padaM padAni vA svakAvye yatra nivezyante tat padopajIvanamityAkhyAyate, tathAhi"dUrAkRSTa zilImukhavyatikarAn no kiM kirAtAnimAnArAd vyApRtapItalohitamukhAn kiM vA palAzAnapi / pAnthAH ! kesariNaM na pazyata puro'pyenaM vasantaM vane, mUDhA ! rakSata jIvitAni zaraNaM yAta priyAM devatAm // " [ kA0 mI0 a0 11 ] wwwww " [] hai ] pAnthAH ! dUrAkRSTazilImukhavyatikarAn imAn kirAtAn kiM no pazyata, kiMvA ArAt vyApRtapItalohitamukhAn palAzAn api na [ pazyata ], puraH vane enaM kesariNaM vasantam api na [ pazyata ], mUDhAH ! jIvitAni rakSata, priyAM devatAM zaraNaM yAta" ityanvayaH / kazcit kAruNiko vasante'pi pravasataH kA~zcit pathikAn bhISayan sazleSamAha-bhoH pathikAH ! dUrAdAkRSTAnAM karNaparyanta For Private And Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlakAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane mAkRSya sthApitAnAm , zilImukhAnAM-bANAnAm , vyatikaraH-sambandho yeSAM tAn imAna-pratyakSato dRzyamAnAn, kirAtAna-mlecchavizeSAn vyAdhAna , kiM no pazyata-kuto na vilokayata, avazyaM vilokayateti vyaGgayam, evam , ArAtdUre samIpe ca; vyAmRtAni-bhakSaNapravRttAni, pItalohitAni-pAnaviSayIkRtazoNitAni, mukhAni yeSAM tAn-agrato vartamAnAn , palAzAn-mAMsabhakSakAn rAkSasAn , kiM na pazyata, kiJca puraH-agre, vane, enaM-saMmukhastham , kesariNa-siMha, vasantaMsthita, kiM na pazyata ? itthaJca bhayakAraNAni samupadarya tataH karttavyamupadizatijIvitAni rakSata, vyAdha-rAkSasa-siMheSu pratyekasyApi jIvitaharaNe prasiddhatayA sarveSAmiha sAnnidhye jIvitarakSAyai yatadhvam , sahasA bhayAkrAntarasmAbhiH ka upAya AlambanIya iti teSAM pRcchAmabhilakSyAha-priyAM devatAM-svasveSTadevatAM, zaraNaM yAta, nAnyaH kazcana parAkramAdiriha kAryakaro bhaviSyati, ata iSTadevatAzaraNAzrayaNameva varamiti / eSa cArthoM bAhyaH / AbhyantarazcAyamarthaH-dUrata eva saurabhAkRSTabhramarasambaddhAn , imAn , kirAtAn-bhUnimbavRkSAn , tathA sarvataH prasRtapItamizritaraktamukhAn imAn palAzAn-palAzagumAn , vane ca kesarayuktaM-punnAgapuSpayuktaM, vasantam-RturAjaM, keM na pazyata, etAdRze kAle pathi na stheyam , jIvitarakSA kAryA, priyAM-svapriyatamAmeva, devatAm , etAdRze samaye jIvitarakSAdakSAM zaraNaM yAta-Azrayata, atra zleSaNa kirAta-palAza-siMhaiH saha tattatpadAparArthabhUtapuSpavizeSa-drumavizeSa-kesarapuSpayuktavasantartupadArthAnAM sAmyaM vyaGgyam , tathA ca kirAtAdibhItairiSTadevatAzrayaNamiva vasantatadIyapuSpAdidarzanabhItaizca priyAzrayaNaM kAryamityupamAnopameyabhAvo gamyate / atra 'pazyata' ityasya sthAne 'pazyatha' iti pATho yuktaH pratibhAti / atratyapadasya padayorvopajIvanaM yathA "mA gAH pAntha ! priyAM muktvA dUrAkRSTazilImukham / sthitaM panthAnamAvRtya, kiM kirAtaM na pazyasi ? // " _ [kA0 mI0 11 a0 u0] "pAntha ! priyAM muktvA mA gAH, [kuta iti cet ] dUrAkRSTazilImukham , panthAnam , AvRtya sthitaM kirAtaM kiM na pazyasi ?" ityanvayaH / atra ca pUrvapadyasthitAni 'priyAm , dUrAkRSTazilImukham , kirAtam' iti katicit padAni AnupUvyavopajIvitAnIti spaSTam // pAdopajIvanamityanena zlokacaturthAMzarUpapAda-pAdadvaya-pAdatrayopajIvanaM saMgRhyate, pAdacatuSTayopajIvanaM tu sAkSAcauryameveti tat kavisamayaviruddham / For Private And Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / atha pUrvakavipadyasthapAdopajIvanamudAhriyate "gantavyaM yadi nAma nizcitamaho gantAsi keyaM tvarA, dvitrANyeva padAni tiSThatu bhavAn pazyAmi yAvanmukham // saMsAre ghaTikApravAhavigaladdhArAsame jIvite, ko jAnAti punastvayA saha mama syAdvA na vA saGgamaH // " [a0 za0 183 ] wwwwwww kaJcit pravAsAya pratiSThamAnaM nAyakaM kAcinnAyikA''ha - "aho yadi nAma gantavyaM nizcitaM [ tarhi ] gantAsi, iyaM tvarA kA, bhavAn dvitrANyeva padAni tiSThatu, yAvat mukhaM pazyAmi, saMsAre ghaTikApravAhavigaladdhArAsame jIvite tvayA saha mama punaH saMgamaH syAdvA na vA syAditi ko jAnAti" ityanvayaH / prathamaM tvayA gantavyameva nahItyeva yuktam, tathApi yadi gantavyamityeva nizcitaM vvayA tarhi gantAsi - adyaiva te gamanaM bhAvi nAhaM rundhe, kintu iyaM tvarA kA ? yat tvaM sapadi prasthita eva, bhavAn dvitrANyeva padAni dvitripada nikSepopayujyamAnasamayaM yAvat tiSThatu, atra tvamityanuktvA bhavAniti kathanaM nisnehatAM vyanakti, kimarthamahaM tiSTheyamiti cedAha - yAvanmukhaM pazyAmi - yAvatA kAlena te mukhaM sAdhutayA pazyeyaM, yathA smRtirjanmAntare dRDhA syAditi, kuta iyamutsukateti cet ? atrAha saMsAre, ghaTikApravAheNa - kUpAjjalodaraNArthaM nirmitaghaTIyatravegena, vigalantI - vegena gacchantI yA dhArA tayA same-tulye, jIvite - jIvanasamaye mama punastvayA saha saGgamaH - sammelanaM syAdvA na vA syAditi ko jAnAti ?, yAvat zvamA gamiSyasi tAvadahaM jIviSyAmyeveti na nizcitamiti samyasukhAvalokanAya kSaNaM stheyamiti vAcyo'rthaH tava gamane mama jIvanamanizcitamiti jJAtvA yathocitamAcareti vyaGgyam / etatpadyasthitacaturthacaraNopajIvanaM yathA " "ho snigdhasakhe ! viveka ! bahubhiH prApto'si puNyairmayA, gantavyaM katiciddinAni bhavatA nAsmatsakAzAt kvacit / 71 ] tvatsaGgena karomi janmamaraNocchedaM gRhItatvaraH, ko jAnAti punastvayA saha mama syAdvA na vA saGgamaH // " [ "ho snigdhasakhe ! viveka ! bahubhiH puNyaiH mayA prApto'si [ ataH ] bhavatA, asmatsakAzAt katiciddinAni na gantavyam, [ kimarthamiti cet ? ] gRhIttatvaraH, For Private And Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 72 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane tvatsaGgena janma-maraNocchedaM karomi, [ nanu sAmpratamanujAnIhi ] gamanAya punaH kadAcidAmiSyAmIti kathayasi cet ? ] punastvayA saha mama saGgamaH syAdvA na veti ko jAnAti" ityanvayaH / kazcit kathaJcid mahatA zrameNa vivekaM sattva-puruSAnyatAkhyAtiM sadsannirNayaM vA, samupalabhya kathayati - yathA tvaM bahubhiH puNyairlabdho'si, kiJcit kAlaM yAvanmayA tvaritena janmamaraNocchedaH kriyate, [ vivekasthirIbhAvena hi taducchedaH prasiddhaH ] tAvat tvayA'tra sthAtavyam tvayi gate sati punastvadAganama nizcitamiti bhAvaH / ekadA vivekotpattau hi tat sthirIbhAvAbhAve punastadupalabdhiH kaThineti pratIyate / atrAntimacaraNopajIvanaM spaSTam / pAdayopajIvanaM yathA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " tat tAvadeva zazinaH sphuritaM mahIyo yAvanna tigmarucimaNDalamabhyudeti / abhyute tuhinadhAmanidhau tu tasmin indoH sitAzrazakalasya ca ko vizeSaH ? // " 2 " tat tAvadeva zazinaH sphuritaM mahIyo yAnna kiJcidapi gauratarA hasanti / "zazinaH tat sphuritaM tAvadeva mahIyaH, yAvat tigmarucimaNDalaM na abhyudeti, tasmin atuhinadhAmanidhau abhyudgate sati indoH sitAbhrazakalasya va ko vizeSaH ?" ityanvayaH / candramasaH [ rAtrau ] prasiddhaM jagadAhlAdakaM sphuritaMprakAzaH, tAvatkAlaparyantameva, mahIyaH - prazasyataraM camatkArakAri vA, yAvat sUryasya maNDalaM na abhyudeti, uSNatejasi sUrye samudite tu, indoH zvetajaladharakhaNDasya ca na kimapi vaiziSTyam, divA candro'pi zvetavAridakhaNDamiva gagane nistejaH pratIyata iti bhAvaH // etatpayasthitapAdadvayopajIvanaM yathA [ kA0 mI0 a0 11 ] www tAbhiH punarvihasitAnanapaGkajAbhi wwwwwwwww rindoH sitAbhrazakalasya ca ko vizeSaH ? // " [ kA0 mI0 a0 11] yAvad gauratarA nAryo na hasanti, tAvadeva zazinaH prakAzazcetazca matkaroti, hasitamukhakamalAbhistAbhirhetutAmupagatAbhiH, indoH zvetavAridakhaNDasya ca vizeSAbhAvaH, tathAbhUte samaye candramaso'pi saundaryaM na cetazca matkarotIti bhAvaH / atra pUrvoktapadyasthitaprathama - caturthapAdayorupajIvanaM spaSTam // For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / pAdatrayasyopajIvanaM yathA "araNye nirjane rAtrAvantarvezmani saahse| nyAsApahnavane caiva divyA sambhavati kriyA / " [kA0 mI0 a0 11] ayaM dharmazAstrIyo vivAdaviSayanirNAyakaH zlokaH / "nirjane araNye, rAtrau, antarvezmani, sAhase, nyAsApahnavane ca, divyA kriyA sambhavati" ityanvayaH / janarahite vane, suptasarvalokAyAM rAtrau, sarvasya dRSTiviSayabahirbhUte gRhamadhye ca, kRte sAhase-sAhasAcaraNarUpe'parAdhe, nyAsasya-nyAsarUpeNa sthApitadhanasya apahnavane-chalane ca, kasyApi sAkSiNo durlabhatayA kathaM nirNaya iti sandehe divyA kriyA-ghorazapatharUpA taptalohazalAkAdinA dAhAdAhAdirUpA ca kriyA sambhavati, tayaiva nirNayaH kArya iti bhAvaH // annatyapAdatrayopajIvanaM yathA "araNye nirjane rAtrAvantarvezmani sAhase / tanvaGgI yadi labhyeta divyA saMbhavati kriyA // " [kA0 mI0 a0 11] pUrvapadye tRtIyacaraNamAtramiha parivartitam / nirjane'raNye, rAtrau, gRhamadhye sAhase-sahasA pravarttane karmaNi yadi tanvaGgI labhyeta, tadA divyA-atizayAhlAdikA, kriyA-ratyAdirUpA, saMbhavatIti bhAvaH / itthaM kramazaH pAdatrayopajIvanaparyantamudAhRtam , pAdacatuSTayopajIvanaM ca cauryatayoktameva, tathA ca tasya kvacid dRSTatve'pi nodAhAryam / 'AdizabdAta pada-pAdAdInAM ca' iti vRttigranthe AdigrahaNAt padaikadezasyoktezvopajIvanaM grAhyam / tatra padaikadezopajIvanaM yathA "nAzcaryaM yadanAryAptAvastaprItirayaM mayi / mAMsopayogaM kurvIta, kathaM kSudrahito janaH // " [kA0 mI0 a0 11] "ayaM anAryAptau mayi astaprItiH [iti na Azcaryam , kSudrahito jano mAMsopayoga kathaM kurvIta" ityanvayaH / kazcit sajanaH kathaJcana durjanena saha jAtaprItiH pazcAd durjanAntarasamAgamena tasya prItihAniM dRSTvA kaJcit prati For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 74 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane kathayati, ayaM-prakRtacarcAviSayIbhUto janaH, anAryasya-duSTasya, Aptau-samAgame sati, mayi astaprItiH-vigalitasneho jAta iti nAzcarya-nAtra kimapi citram, yataH kSudrahitaH kSudrAH-laghIyAMso janAH, hitAH-hitopadezakA yasya saH, kSudraMnindanIyaM vA karmAdi hitaM yasyAsau vA, mAm-akSudraM, kathaM sopayoga-upayogena kAryayojanena sahitaM kRtakRtyaM kurvIta, yasya hi kSudraM kArya tasya kSudrA eva sahAyA bhaviSyantIti teSAmevopayogastena kAryaH, na mAdRzena tasya kimapi kAryam , prayojanAbhAve'bhISTe'pi vastuni pravRttyabhAva iti zleSamUlakadRSTAntenAha-kSudrahito jana:-bubhukSAhIno manuSyaH, mAMsopayogaM-mAMsasya bhojanAdi kathaM kurvIteti / yathA pUrvamabhISTamapi mAMsaM kenApi kAraNena bubhukSA'bhAve na bhujyate tathA'yamapi mayi na prItimAvahatIti // etatpadyasthaM 'mAMsopayogam' iti padaM parikalpya tadaMzasyopajIvanaM yathA--- "kopAnmAnini ! kiM sphuratyatitarAM zobhAdharaste'dharaH, kiM vA cumbanakAraNAd dayita ! no vAyorvikArAdayam / tat tvaM subhra ! sugandhimAhitarasaM snigdhaM bhajasvAdarAt , mugdhe! mAMsarataM bruvanniti tayA gADhaM samAliGgitaH // " [kA0 mI0 a011] "mAnini ! zobhAdharaH te adharaH kiM kopAt atitarAM sphurati ?, kiM vA cumbanakArakAraNAt [atitarAM sphurati] ?, dayita! no, ayaM vAyoH vikArAt [ atitarAM sphurati ], subhra! mugdhe ! tat tvaM sugandhiM AhitarasaM snigdhaM mAMsarasaM AdarAta bhajasva iti bruvan , tayA gADhaM samAliGgitaH" ityanvayaH / kazcit kupitAM kAminI prasAdayan pRcchati-mAnini ! zobhAyuktaste radacchado'titarAM yat sphurati, tat kiM kopAt, athavA mAM cumbitumabhilASayeti kathaya / sA''ha-dayita! tvaduktAvubhAvapi hetU na staH, kintu vAyorvikAra evAsya sphuraNe hetuH, etena ca tayA svakopo gRhitaH / nAyakazca caturatayA vAyuvikArauSadhimAha zleSaNa-mugdhe:asya vikArasyAlpAyAsenApanetuM sAdhyatayA tamapyajAnatI tvaM satyaM mugdhA'sIti dyotayati / sugandhi-zobhano gandho yasya taM surA , AhitaH-A-samantAt , hitakaraH, rasaH-svAdaH sAro vA yasya tam , snigdhaM-snehena ghRtAdinA yuktaM, mAMsarasaMmAMsasya-AmiSasya rasaM-taralasAram , AdarAt-zraddhayA, bhajasva-upayojaya, iti bruvan tayA gADhaM samAliGgitaH-kopasyApagamAt taccAturyeNAtitarAM prasattervA svayaM nAyikayA sa sAmaliGgitaH / "iti bruvan [eva] tayA gADhaM samAliGgitaH" W For Private And Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10. AAWww prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU010 / iti kathanena taduktyA kasyApi tAdRzasyArthasya sUcanaM yena rasodrekAt kopApanayo jAta iti pratIyate, sa cAyamartha:-asyAdharasphuraNarUpasya vyAdherapanayanAya sugandhi pauruSAtirekajanyazobhanagandhayuktam , Ahitarasam-AhitaH-pUrva tvayaiva vardhito, raso-ratisthAyibhAvakaH zRGgAro yasmiMstam , snigdhaM-snehayuktam , sarasaM samutkaNThitaM, mAM AdarAt-zraddhayA, [ svecchayaiva ] bhajasveti / yadyapi atrArthe mAhitarasaM sarasamiti padayoruktArthatvaM pratIyate tathApi uktarItyA vyAkhyAnAnna doSa iti / atra pUrvapadyastha 'mAMsopayogam' iti padastho 'mAMsaM' ityaMzo gRhItaH // uktarupajIvanaM yathA "urudvandva sarasakadalIkANDasabrahmacAri"[kA0 mI0 a0 11] ityasyA upajIvanam "UrudvayaM kadalakandalayoH sarvazaM, zroNiH zilAphalakasodarasannivezA / vakSaH stanadvitayatADitakumbhazobhaM, sabrahmacAri zazinazca mukhaM mRgAkSyAH // " [kA0 mI0 a0 11] "mRgAkSyAH UrudvayaM kadalakandalayoH savaMzam , zroNiH zilAphalakasodarasanivezA, vakSaH stanadvitayatADitakumbhazobham , mukhaM ca zazinaH sabrahmacAri" ityanvayaH / mRgAkSyAH-mRgasya akSiNI iva akSiNI yasyAstasyAH, UrudvayaMjAnUparibhAgayugmam , kadalasya-kadalIvRkSasya, kandalayo:-aGkurayoH, navInakadalIvRkSayoriti yAvat , etena tayoH komalatvaM vyajyate, sarvazaM-sadRzam ; zroNi:kaTiH, zilAphalakena sodaraH-samAnaH, sanniveza:-sthitiryasyAstAdRzI, vakSaHuraH, stanadvitayena-kucayugmena, tADitA-AhatA, kumbhayoH-ghaTayoH, zobhA yena tAdRzam ; mukhaM ca zazinaH-candrasya, sabrahmacAri-sahAdhyAyi, samAnaguNatayA sadRzamiti bhAvaH / atroparitanAyA uktarupajIvanaM pratIyata evaM // itthaM vyAkhyAtAnyupajIvanAni, eteSAM zikSayA'pi kavitvazaktirunmiSitA bhavati, AsvAdavizeSazca kazcidanubhUyate / tadukkaM rAjazekhareNa"uktayo jharthAntarasaMkrAntA na pratyabhijJAyante svadante ca" iti / [kA0 mI0 a0 11] For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 76 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane tathA ca paroktayo'pyarthAntaraM saMkramayyopajIvyA ityavasitam / idamatra vicAryate - parakaviprayuktazabdArthahaNarUpamupajIvanamatropadiSTam, tacca nopadezyam, yaditthaM kathayanti -- "puMsaH kAlAtipAtena cauryamanyad vizIryate / api putreSu pautreSu vAkcaurya na vizIryate // " [ ] . anyat - dhanAdikarmakaM cauryam, kAlAtipAtena - kiyati kAle gate, vizIryatevilupyate, vAkcauryaM tu zabdArthaharaNarUpaM caurya tu putreSu pautreSu satsu - iyati mahati kAle'tikrAnte, cauryakarturabhAve'pi tadIyaputrapautrAdyeSvapi na vizIryate-na vilupyate, kintu janAH kathayantyeva - asya pitrA pitAmahena vA vikhyAtasya tasya kavervAga hRtA - AtmIyatvenopanibaddheti / etAdRzamakIrtikaraM karma kathamupadeSTamaImiti / tadidamabhisandhAyaiva vRttAvuktaM yathaucityamiti yena pathA cauya~ na vibhAvyeta tatheti ca tadAzayaH / haraNaM kutra bhavatItyetadviSaye rAjazekhareNa matamidamupanyastam - "ayamaprasiddhaH prasiddhimAnaham ; ayamapratiSThaH pratiSThAvAnaham ; aprakrAntamidamasya saMvidhAnakaM prakrAntaM mama; guDUcIvacano'yaM mRhIkAvacano'ham ; anAdRtabhASAvizeSo'yam, AhatabhASAvizeSo'ham ; prazAntajJAtRkamidam, dezAntarakartRkamidam utsannanibandhanamUlamidam mlecchitakopanibandhanamUlamidam ityevamAdibhiH kAraNaiH zabdaharaNe'rthaharaNe vA'bhirameta" "ityavantisundarI" iti / [ kA0 mI0 a0 11] wwwww " wwwwwwww www.ww ayamarthaH -yasya kAvyamanukriyeta hiyeta vA so'prasiddha:, hartA cAtmAnaM prasiddhaM manyeta tadAharet, tathA sati kartuH prasiddhyabhAvAcArya channaM bhavati evaM pUrvaparayozpratiSThitatva-pratiSTitatvayoH pratiSThitena kRtaM caurya gopayituM yogyam, yasya ca karma [ kAvyAdi ] lokeSu na prakrAntaM syAt, svakIyaM ca zIghrameva prakrAntaM kriyetetyasyAmavasthAyAmapi cauryaM gopyeta; tena yadi sa evA'rthaH kaThorayA vAcA virasayA voktaH syAt, tarhi tasya sarasayA vAcA haraNe cauryagopanasaMbhavaH; pUrvakarturapekSayA svasya bhASAvizeSavijJatve'pi bhASAntareNa haraNaM chAdyate / kiJca asya jJAtA prazAnta iti haraNe'pi ko jAnAti pUrvasyAyaM nAsyeti; tathA dezAntarasthasya kaveH kAvyasya haraNe'pi chAdyeta cauryam; idaM ca kAvyaM kasya kutra vA nibaddhamityajJAte'pi haraNamAviyeta asya kAvyasyopanibandhanakAraNaM lokaimleccha For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / bhASAvadanAdRtamiti vijJAte ca haraNa channaM syAdityetAni kAraNAni haraNAyopayuktAnIti / tathA ca etAsvavasthAsu haraNamaucityaM nAtikAmati / tathA coktaM rAjazekhareNa "nAstyacauraH kavijano, nAstyacauro vaNigjanaH / sa nandati vinA vAcyaM, yo jAnAti nigUhitam // utpAdakaH kaviH kazcit , kazcicca parivartakaH / AcchAdakastathA cAnyastathA saMvardhako'paraH // zabdArthoktiSu yaH pazyediha kiJcana nUtanam / ullikhet kiJcana prAcyaM manyatAM sa mahAkaviH // " [kA0 mI0 a0 11] prAyaH kavayo vaNijazcAMzatazcauryaratA eva, sa eva vinA vAcyaM nandati-sa evaM nindayA mucyate, AnandamavApnoti ca, yazcaurya chAdayituM jAnAti, kavInAM cauryacchAdanasyopAyAzca pUrvamuktA eva, teSAM kavInAM ca paJca bhidAH, tathAhi-utpAdakaH, parivartakaH, AcchAdakaH, saMvardhakaH, mahAkaviriti ca / eSu caturNA nAmAnusArameva lakSaNAni, vijJeyAni / yazca kiJcana nUtanaM pazyet , kiJciJca prAcyamapi vaicitryeNa ullikhet , sa mahAkaviriti manyatAmiti / __ ayamatra niSkarSaH--yaccauryamudvegakaraM tadeva ninditam, kintu vATikAsu vikasitAnAM maJjarINAM kusumAvalInAM ca gandhaM yadanuharati pavanaH, na tannindyate, tapato divAkarasya teja Atape prasAritAni vastrANi yadAdadati, na tadAkrozamarhati, evaM yatra zabdasyArthasya vA'nudvegakareNa prakAreNa haraNaM tadaninditameveti, alamatiprasaktAnuprasattena, vistarepsubhirAkaragranthA avalokanIyAH // upajIvanapadasambaddhAdipadena samasyApUraNAdyA grAhyatvenoktAH, tatra samasyAparIkSyakavizaktijijJAsayA pUraNIyatvenodAhRtaH sAkAGkSa: zabdasandarbhaH, tasyAH pUraNaM-avaziSTAMzanirmANena AkAsitArthapUrtikaraNam , tad AdyaM prathamaM yAsu tAH zikSApadavAcyA ityarthaH / sA ca samasyA 'pAdasamasyA, pAdadvayasamasyA' ityAdirUpA, tatra pAdasamasyA yathA-"mRgAt siMhaH palAyate" iti, "samudrAd dhUlirutthitA" iti ca, etau catujhe pAdau, tAvavalambya pratyekaM pAdatrayakalpanA, yathA prathamasya For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane "madamantharamAtaGgakumbhapATanalampaTaH / daive parAGmukhe hanta; [mRgAt siMhaH plaayte]||" [ ] iti, arthaH-padena-dAnena, mantharANAm-alasagatInAM, mAtaGgAnAM-gajAnAM, kumbhasya mastakasya, pATane-vidAraNe, lampaTaH-sAhasikaH, siMhaH, daive parAGmukhe sati, mRgAdapi palAyate, mRgAt siMhasya bhItiriha palAyanazabdavAcyA, tatra mattavAraNakumbhadAraNapaTorasya siMhasya mRgAd bhItiranupapadyamAnatayopapatticintArtha samasyArUpatvenopanibaddhA, sucatureNa kavinA sarvavaiparItyakAridaivaparAGmukhIbhAvenopapAditeti ttpuurtiH| dvitIyasya yathA "sItAsamAgamotkaNThAkarNAntAkRSTadhanvanaH / ___rAghavasya zarAGgAraiH, [ samudrAd dhUlirutthitA // "[ ] iti / arthaH-sItAyAH samAgamAya yA utkaNThA tayA karNaparyantamAkRSTaM dhanuryena tasya rAghavasya, zararUpaiH, aGgAraiH, zoSitAt samudrAdapi dhUliH, utthiteti / agAdhajalamadhyAd dhUlerutthAnamasaMbhavIti tadupapAdanAya rAmasya samudrapAragamanAya krodhena samudrazoSaNArtha zarakSeparUpo heturupAttaH / pAdadvayasamasyA yathA-"cavya-citraka-nAgaraiH," "laGkAyAM rAvaNo hataH," iti dvitIya-caturthoM pAdau, zeSAMzaH pUraNIyaH, sa cettham "mumUrSo ! kiM tavAdyApi [cavya-citraka-nAgaraiH] / smara nArAyaNaM yena, [laGkAyAM rAvaNo hataH] // "[ ] iti, pAdAvimAvasambaddhAviva pratIyamAnau, ato mumUrSujanopadezaprakaraNamAzritya prathama-tRtIyapAdayoH prakSepeNa sarveSAM pAdAnAM sambandhaH sthApitaH / ayamarthaHhe mumUrSoM ! adyApi mRtyorAsattisamaye'pi, tava, canya-citraka-nAgaraiH-ettanAnA prasiddhauSadhadravyaiH, kim ?-vRthA tvatkRte eteSAmupayogaH, etatsevanaM vihAya, nArAyaNaM smara-rAmaM cintaya, yena laGkAyAM rAvaNo hata iti / samasyApUrtivat bhinnArthakAnAM vibhinnapadyatrayagatAnAM trayANAM pAdAnAmekena pAdenArthasamanvayanaM nAma camaskRtikRt kavitvaM, tathAhi "kimapi kimiha dRSTaM sthAnamasti zrutaM vA, brajati dinakaro'yaM yatra nAstaM kadAcit / bhramati vihagasArthAnisthamApRcchamAno, rajanivirahabhItazcakravAko varAkaH // " [kA0 mI0 ma0 11] For Private And Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu010| 79 ___ arthaH-rajanivirahabhIta:-rAtrisamayAgamanAzaGkitapriyAviprayogakAtaraH, mata eva varAkaH-dayAspadam, cakravAkaH-prasiddhaH pakSivizeSaH, 'iha kimapi tAdRzaM sthAnaM dRSTaM zrutaM vA asti kim ? yatra dinakaro'staM na vrajati' itthaM vihagasArthAn ApRcchamAno bhramati, vihagA hi digvidikSu dUrataraM gacchantIti sambhAvyate taistAdRzasthAnasya darzanaM zravaNaM veti vicArya tasmin jJAte tatra gatasya nizAbhAvAt priyAsamprayogaH sarvadA bhavatvityAzayA sa pRcchatIti // aparaM ca "jayati sitavilolavyAlayajJopavItI, ghanakapilajaTAntardhAntagaGgAjalaughaH / aviditamRgacihnAmindulekhAM dadhAnaH, pariNatazitikaNThaH zyAmakaNThaH pinAkI // " [kA0 mI0 a0 11] arthaH-sitAH-zvetAH, vilolAH-caJcalAH, vyAlA eva-sA eva yajJopavItaM yasya saH, tathA dhanA-nibiDA, kapilA-pizaGgA yA jaTA tasyA antaH-madhye bhrAntaH-kRtaparibhramaNo gaGgAjalasya oghaH-pravAho yasya saH; evam-avidito mRgacihno yasyAmIhazIm, indulekhAM-candrazakalaM dadhAnaH, kiJca pariNataH-vRddho yo zitikaNThaH-nIlakaNThapakSI, tadvat zyAmaH kaNTho yasya saH; pinAkI-pinAkadhanurbhUt zivaH, jayati; atra 'pariNatazitikaNThaH zyAmakaNThaH' ityasamastaH pATho'pyupalabhyate, sa ca nAJjasyenAnvayaM labhata ityupekSitaH // anyacca "kumudavanamapazri zrImadambhojakhaNDaM, tyajati mudamulUkaH prItimAMzcakravAkaH / udayamahimarazmiryAti zItAMzurastaM, hatavidhilalitAnAM hI vicitro vipAkaH // " [zi0 va0 sa0 11 zlo0 64 ] arthaH- kumudAnAM vanam , apazri-apagatA zrIryasmAt tAdRzaM, niHzobhamityarthaH; ambhojAnAM khaNDaM-vanam , zrImat-kAntiyuktam ; ulUka:-pecakaH, muda-harSa tyajati, divA bhItatvAt tasya; cakravAkaH prItimAn , rajanIjanitapriyAvirahAvasAnAditi bhAvaH; ahimarazmiH-uSNAMzuH sUryaH, udayaM yAti-udeti zItAMzuH-zItakiraNazcandraH, astaM yAti / kuta etad vaiSamyamiti cedatrAha For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane hatavidhilalitAnAM-durdaivaceSTitAnAM, vipAkaH-paripAkaH, tattatprANikarmAnurUpaphaladAnaprakAraH, vicitraH-vividhaH, na tvekavidha ityarthaH / hIti vismaye / vidhivipAkavaicitryAjagadvaicitryaM yujyata iti kAraNena kAryasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // eSAM trayANAM zlokAnAM, prathamasya prathamaM dvitIyasya dvitIyaM tRtIyasya turIyaM ca pAdamAdAya pAdatrayAtmikAyAH samasyAyA iva tRtIyacaraNanivezena racitA pUrtiyathA "kimapi kimiha dRSTaM sthAnamasti zrutaM vA, ghanakapilajaTAntardhAntagaGgAjalaughaH / nivasati sa pinAkI yatra yAyAM tadasmin hatavidhilalitAnAM hI vicitro vipaakH||" [kA0 mI. a0 11] arthaH-iha kimapi-avarNanIyaM, sthAnaM dRSTaM zrutaM vA asti kim ?, yatra dhanakapilajaTAntardhAntagaGgAjalaudhaH sa pinAkI nivasati / tanna kiM kAryam ? tadAhatat asmin yAyAm , kuta idaM vairAgyamiti cedatrAha-hatavidhilalitAnAM vipAko vicitro hIti / vyAkhyAta evAsyAdhikoM'zaH pUrvatra, tathA ca vicitra vidhivipAkavismito bhIto vA'haM tAdRzaM sthAnaM yAtumicchAmi, tatra ca na tasya prabhutva. miti bhAvaH / anna padye yadyapi eka eva pAdaH svIyaH, tathApi nedaM haraNamiti pratIyate, apitu vibhinnAbhiprAyeNa prathak padyeSu nikSiptAnAmekena navInena caraNena saha ghaTamAno'nvayo'dhikaM camatkaroti sacetasAM cetaaNsi| cUDAmaNau "samasyApUraNAdyAH zikSAH" ityuktam , tatrAdyapadena vAkyArthazUnyavRttAbhyAsapadaparAvRtyabhyAsa-mahAkavikAvyArthabhAvanA, satkavikavitApAThAzca saMgRhyante / tatra vAkyArthazUnyavRttaracanA yathA "AnandasandohapadAravindakundendukandoditabinduvRndam / indindirAndolitamandamandaniSyandanandanmakarandavRndam // " iti / . atra kevalaM vRttAnuguNAnAM zabdAnAmeva saMghaTanA kRtA, nArthavicAradRSTiriti prathamataH pravRttasya kavIbhavitumicchoridam / purAtanapadyeSu padaparAvRttyabhyAso yathA--- "vAgarthAviva saMpRktau vAgarthapratipattaye / jagataH pitarau vande pArvatI-paramezvarau // " [ raghu0 1-1] For Private And Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / 81 tatra sato'pi sAmAnyasyAnibandho yathA-mAlatyA vasante, puSpaphalasya candanadrumeSu, phalasyAzokeSu / dravyasya yathA-kRSNapakSe satyA api jyotsnAyAH, zuklapakSe tvandhakArasya / guNasya yathAkundakuGamalAnAM kAmidantAnAM ca raktatvasya, kamalamukulaprabhRtezca haritatvasya, priyaGgupuSpANAM ca pItatvasya / kriyAyA yathA-divA nIlotpalAnAM vikAzasya, nizAnimittasya zephAlikAkusumAnAM vinaMsasya / ___ etatpadye 'vAk' padasthAne 'vANI' padaM 'saMpRktau' ityasya sthAne 'saMbhinnau' iti, 'pitarau' ityasya sthAne 'janako' iti ca prakSipya 'pArvatI-paramezvarau' iti caturthacaraNasthAne 'zarvANI-zazizekharauM' iti ca nivezya padaparAvRttyabhyAsaH / padasya syAdyantasya zlokacaraNasya vA parAvRttiriti vyutpattyA tasyobhayarUpatayA'grimazloka ubhayodAharaNaM yathA "vANyarthAviva saMbhinnau, vANyarthapratipattaye / __ jagato janakau vande, zarvANI-zazizekharau // " iti / [ ] mahAkAvyArthacarvaNa-parakRtakAvyapAThau kriyArUpau iti na tayorihodAhatuM yogyatvam / evamanyAnyapi granthAntareSUktAni kavitvasampAdakAni kavitvepsunA parizIlanIyAni / tadayamavasito haraNopajIvanasamasyAdyabhyAsavicAraH, yazca padanyAsasAmopajananAyopayuktaH // sAmprataM pUrvamuktaH "sato'pyanibandhaH' ityAdirUpaH kavisamayo vaizayena nirUpaNIyaH, mayaM ca yadyapi sUtre pUrvamupAtta ityasyaiva nirUpaNamAvazyakamAsIt tathApi sUcI-kaTAhanyAyena pUrvamupajIvanAdyevopanibaddhamityuktaM prAgeva / tatra kramazaH prAguktajAtyAdInAmanibandhanAdi pRthak pRthag vaktumupakramate-tatra sato'pi sAmAnyasyetyAdinA, sataH-laukikaniyamena vidyamAnasyA'pi, sAmAnyasyajAteH, kiJcijAtIyavastuna ityarthaH, anibandhaH-nibandhanAbhAvo'sattvena nibandhanaM vA, yathA mAlatyA vasante iti-vasante satyA api mAlatIjAteH kavibhistasyAstatrAbhAvo nibadhyate, sA vA tasmin samaye na varNyate / yathA"mAlatIvimukhazcaitro vikAsI puSpasaMpadAm / Azcarya jAtihInasya kathaM sumanasaH priyAH // " [kA0 mI0 a0 14] iti, kA06 For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane arthaH-mAlatyA-jAtIkusumena, vimukhaH-rahitaH, caitraH [mAsaH], puSpasaMpadAM-puSpasamRddhInAM, vikAsI-vikAsayuktaH / jAtihInasya-brAhmaNatvAdirahitasya, sumanasaH-devAH, priyA ityAzcaryam ; atha ca jAtyA-mAlatyA rahitasya, sumanasaH-puSpAntarANi priyANItyapyAzcaryameva, yasya mAlatIvimukhatA tasyAnyakusumapriya tvamAzcaryakaraM, yathA brAhmaNyAdihInasya devapriyatvamiti bhAvaH // candanadrumeSu puSpa-phalasyAnibandho yathA"yadyapi candanaviTapI vidhinA phala-kusumavarjito vihitaH / nijavapuSaiva pareSAM tathApi santApamapaharati // " [ zA0 50 bhaTTAdityasya ] artha:-candanaviTapI yadyapi vidhinA phala-kusumavarjito vihitaH tathApi nijavapuSaiva pareSAM santApamapanayati / vRkSasya puSpa-phalAbhyAmeva lokopakArakatvaM dRzyate, na tu svazarIreNa, zarIre hi paropakAropayukte punastAdRzopakArakaraNasyAvasara eva na syAditi yadyapyasti tathApi vidhinA puSpa-phalarAhitya lambhitazcandanataruH paropakArasAmarthyarAhityamAtmano vIkSya zarIrameva me tarhi viniyujyatAmasmin karmaNItyabhisandhAya svazarIreNaiva parasantApamapanayatIti tasya caramA paropakAraparateti // azokeSu phalasyAnibandho yathA"devAyatte hi phale kiM, kriyatAmetadanna tu vadAmaH / nAzokasya kisalayaivRkSAntarapallavAstulyAH // " [kA0 mI0 a0 14] arthaH-keSucid vRzeSu phalameva, keSucit kusumAnyeva, keSucidubhayaM, kvacijhaikamapIti daivAyattamityazokasya phale daivAyatte-daivAdhIne, azokena bhanyena vA tadguNalubdhena janena kiM kriyatAm ?-kasyA api kriyAyA avasara eva na, tukintu, atra-azokacarcAyAm , etad vadAmaH, yat azokasya kisalayairvRkSAntarapallavA na tulyAH, phalAbhAve'pyananyasadRzakisalayairevAyaM mAnanIya iti bhaavH|| sato'pi dravyasthAnibandhaH-yathA kRSNapakSe'pi zuklapakSeNa samaiva jyorakhA prAyo bhavati, parantu sA na nibadhyate, yathA "dadRzAte janaistatra yAtrAyAM sakutUhalaiH / balabhadra-pralambadhnau pakSAviva sitA'sitau // " [kA0 mI0 a0 14] For Private And Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 10 / 83 arthaH- tatra yAtrAyAM sakutUhalairjanairbalabhadrapralambannau sitA'sitau pakSau iva dadRzAte, kaMsenAhUtau balarAma kRSNau mathurAyAM yAtrAyAM gacchantau bahudinebhyaH zrutacaritratve'paSTatayA kutUhalasahitairmanuSyairbalarAmaH zuklapakSa iva, pralambanna:zrIkRSNastu kRSNapakSa iva dRSTaH, anrobhayoH pakSayojyotsnAnimittakazuklatva-kRSNasvAvizeSe'pi gauravarNasya balabhadrasya zuklena kRSNavarNasya pralambaghnasya ca kRSNapakSeNopamAnaM kRtamiti tatra jyotsnA na nivadhyata iti pratIyate // tulyanyAyena zukapakSe sthitasyAndhakArasyAnibandho yathA "mAsi mAsi samA jyotsnA, pakSayoH kRSNa-zuklayoH / wwwww tatraikaH zukkatAM yAto, yazaH puNyairavApyate // " [ kA0 mI0 a0 14 ] ubhayoH pakSayoH pratimAsaM jyotsnAsAmye'pyekasya zukatvena khyAtirnAparasya yato yazasi na kevalaM guNasattA niyAmikA'pi tu puNyAkhyamadRSTaM tatra kAraNamiti / atra tamasaH zukke sato'pyanibandhaH / nanu tamaso dravyatvaM naiyAyikairanaGgIkRtamiti kathaM dravyasya sato'nibandhanasyodAharaNatvamiti cet ? na - ArhataiH sAMkhyairvedAntibhizca tamaso dravyatvasvIkArAt // www.w wwww wwwww.VVVV jAti- dravyayoranantaraM guNasyaiva kramataH prAptiriti sato'pi tasya vacanAnibandhaH, yathA kundakuDmalAnAM kAmidantAnAM ca mUle raktatvasatve'pi raktatvaM tatra na nibadhyate, yathA "dyotitAntaH sabhaiH kundakupralApradataH smitaiH 1 pitevAbhavat tasya zuddhavarNA sarasvatI // " [ zi0 va0 saM0 2009] arthaH- "kundakuDmalAgradataH tasya sarasvatI, dyotitAntaH sabhaiH smitaiH strapiteva zuddhavarNA abhavat" ityanvayaH / nAradenoktaM zizupAlavadhAyendrasandezaM yudhiSThirapreSitaM rAjasUyayajJe sAhAyyAya nimantraNaM ca samadhigamya kimatra pUrva kartavya miti vicArAya uddhava-balarAmAbhyAM sahopaviSTaH zrIkRSNaH pUrvaM kimiha vicAraNIyaM tatra ca kisma matamiti prakaTayituM vaktumupacakrAma tatratyaM varNanamidam / kavirAha - kundaM - mAghabhavaH puSpavizeSaH, tasya kuDmalAni - korakANi teSAmagrANIva dantA yasya tasya, zrIkRSNasya, sarasvatI-vANI, bhantaH pradhAnA sabhA - antaH sabhA, sA dyotitAprakAzitA yaistAzaiH smitaiH, svapiteva kSAliteva zuddhavarNA- sphuTAkSarA, atha ca For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane svacchakAntirabhavat , atra svAbhAvikavarNazuddhaH snAnahetukatvamutprekSyate, smitapUrvAbhibhASI haririti bhAvaH / atra kundakumalAnAmiva tadupamitakAmidantAnAmapi zvetatvamAtraM varNanIyatvenopanyastaM tanmUlagatA raktatA ca nopanibaddheti // evaM kamalamukulaprabhRtInAM sadapi haritatvaM na nibandhanIyam , yathAuddaNDodarapuNDarIkamukulabhrAntispRzA daMSTrayA, manAM lAvaNasaindhave'mbhasi mahImudyacchato helyaa| tatkAlAkuladevadAnavakulairuttAlakolAhalaM, zaurerAdivarAhalIlamavatAdabhraMlihAgraM vapuH // [kA0 mI0 a0 95] arthaH-uddaNDam-ucchritam , udaraM-madhyabhAgo yasya tAdRzaM yat puNDarIkamukulaM-sitAmbhojakalikA tasya bhrAnti-bhramaM spRzati yA tayA, daMSTrayA, lAvaNa. saindhave-lavaNasamudrasambandhini, ambhasi-jale, manAM mahIM, helayA-anAyAsena, udyacchataH-upari mAnayataH, zaureH-hareH, tatkAle- tasmin kAle, AkulAnAM devadAnavAnAM kulaiH-samUhaH, 'yutaiH' iti viveke pAThaH, uttAla.-prabhUtaH kolAhalo yatra tat, AdivarAhasya-prAthamikazUkarasya, lIlA-anukaraNaM yatra tAdRzam , abhaMlihAgraM-meghasparzimUrdhabhAga, vapuH-zarIram , bhavatAt-sarvavidhabhayebhyo rakSatu / atra svabhAvasiddhazvetarUpAyAM daMSTrAyAM puNDarIkamukulabhrAntivarNanAmukhena sAmyaM varNayatA kavinA tasmin puNDarIkamukule sato'pi haritatvasya nibandhanaM tyaktamiti gamyate // evaM sato'pi priyaGgupuSpANAM pItatvaguNasyAnibandhaH, yathA "priyaGguzyAmamambhodhirAndhrINAM stanamaNDalam / alaGkartumiva svacchAH sUte mauktikasampadaH // "[ ] artha:-ambhodhiH, priyaGgupuSpavat zyAmam , AndhrINAm-AndhradezonavastrINAm , stanamaNDalaM-maNDalAkAraM stanam , alaGkatu-zobhayitumiva, svacchA:zvetAH, mauktikasampadaH-muktArUpAH samRddhIH, sUte-utpAdayati / zyAmeSu staneSu zvetamauktikahAreNAdhikA zobhA syAditi vicAryeva samudreNa mauktikAnyutpAdyanta ityutprekSA / atra priyamupuSpe pItasva-zyAmatvayorubhayoH sattve'pi zyAmatvameka varNyate, na pItatvam , tadIyazyAmatAyA evAdhikasaundaryayogAt // For Private And Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / M kramaprAptAyAH kriyAyAH satyA apyanibandhaH, yathA nIlotpalAnA-nIlakamalAnAM divA sato'pi kriyArUpasya vikAsasyAnibandhaH / yathA "Alikhya patramasitAguruNA'bhirAmaM, rAmAmukhe kSaNasabhAjitacandrabimbe / jAtaH punarvikasanAvasaro'yamasye tyuktvA sakhI kuvalayaM zravaNe cakAra // " [kA0 mI0 a0 14] arthaH- "sakhI asitAguruNA abhirAmaM patraM Alikhya, rAmAmukhe kSaNasabhAjitacandrabimbe [ sati ] punaH 'asya vikasanAvasaro jAtaH' ityuktvA zravaNe kuvalayaM cakAra" ityanvayaH / nAyikA vibhUSayantI sakhI tasyAH kapolopari asitAguruNA-kAlAgurukSodena, abhirAma-sundaraM, patraM-zobhAkaraM vizeSakam , Alikhya-racayitvA, rAmAmukhe-prakRtanAyikAyA vadane, kSaNa-kAlAgurupasthitikAlaparyantameva, tAvataiva niSkalaGkasyAsyA mukhasya tena sAmyamiti bhAvaH, sabhAjita-svasAmyapradAnena kRtArthIkRtaM candrabimba yena tathAbhUte sati, punaH-anantaram , 'asya-kuvalayasya, vikasanAvasaraH-praphullatAprAptisamayaH, candrodaye tasya vikAsa iti prasiddhastvanmukharUpasya candrasyodayAt , jAta:-prAptaH' ityuktvA, zravaNetasyAH karNayoH, kuvalayaM-nIlotpalaM, cakAra-paridhApayAmAsa / atra yadyapi divA'sya vikAso na bhavati, tathA'pi tvanmukhacandrodayAd rAtrimabhisamIkSyedaM vikasitaM syAditi sakhIvAcyam // tathA nizAnimittasya zephAlikAkusumAnAM visraMsasyAnibandho yathA* "tvadviprayoge kiraNaistathorairdagdhA'smi kRtsnaM divasaM savitrA / itIva duHkhaM zazine gadantI zephAlikA roditi puSpabASpaiH // " [kA0 mI0 a0 14] arthaH--'tvadviprayoge-divA svadvirahe jAte, savitrA-sUryeNa, tathA-prasiddhaiH, upraiH-tIkSNaiH, kiraNaiH, kRtsnaM divasamabhinyApya dagdhA'smi' iti duHkhaM zazine gadantI zephAlikA puSpANyeva bASpANi taiH saha roditi / nAyaM zephAlikAkusumAnAM nizAnimittaH pAtaH, bhapi tu sA priyadarzanAd vivRddhaduHkhA tatsUcanAya sabASpaM zevitIvetyuprekSA // For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAnyAnuzAsane asato'pi sAmAnyasya nibandho yathA-nadISu padmanIlotpalA. evaM satAM jAti-dravya-guNa- kriyANAmanibandhanaM vyutpAdya sAmpratamasato nibandhanamapi kavisamayasiddhaM vyAkhyAti-asato'pi sAmAnyasya nibandha ityAdinA; asato'pi vastugatyA avidyamAnasyApi, sAmAnyasya-tattajAteH, sattvena nibandhaH-ullekhaH, yathA nadIvasatAmapi padmanIlotpalAdInAM sattvena nibandhanam , tadyathA "dI/kurvan paTumadakalaM kUjitaM sArasAnAM, pratyUSeSu sphuTitakamalAmodamaitrIkaSAyaH / yatra strINAM harati surataglAnimaGgAnukUlaH, ziprAvAtaH priyatama iva prArthanAcATukAraH // " [ me0 dU0 pU0 31] arthaH-"yatra pratyUSeSu paTumadakalaM sArasAnAM kUjitaM dI(kurvan , sphuTitakamalAmodamaitrIkaSAyaH, aGgAnukUlaH, ziprAvAtaH prArthanAcATukAraH priyatama iva strINAM surataglAni harati" itynvyH| yakSo vizAlAnagarI varNayannAha-yatra-vizAlAyAM, pratyUSeSu-aharmukheSu, paTu-prasphuTam , madena kalam-avyaktamadhuram , sArasAnAMpakSivizeSANAM haMsAnAM vA, kUjitaM-rutaM, dIrdhIkurvan-vardhayan yAvad dUraM vAto yAti yAvad vA vAto vAti tAvat teSAM zabdasyAnuvartanAt sphuTitAnAM-vikasitAnA, kamalAnAM-paGkajAnAm , Amodena-saurabheNa saha yA maitrI, tena kaSAyaHsurabhiH "rAgadravye kaSAyo'strI niryAse saurabhe rse|" iti yAdavaH, aGgAnukUlaH-gAtrasukhasparzaH, ziprAvAta:-tatratyanadIvizeSasambandhipavanaH, prArthanAyAMsuratayAccAyAM, cATu-priyavacanaprayogaM karotIti tathoktaH, priyatamaH-vallabha iva strINAM surataglAniM-saMbhogakhedaM, harati-apanayati / bhanna ziprAvAte prayuktAni vizeSaNAni priyatame'pi yathAyathaM yojyAni, tathAhi-so'pi svacATuvAkyAnusArikrIDApakSikUjitamavicchinnIkurvan , kiJca suratavimardaina marditAnAM kamalAnAmAmodena yuktatayA tadIyagandhayuktaH, aGgAnAmazithilaparirambhadAnAdimiranukUlazca bhavati, evaMbhUtazca saH svacATUktibhirvismRtapUrvaratikhedAH striyaH karoti, tathA ca tAstasya prArthanAM saphalayantIti bhAvaH / bhanna ziprAnadyAM kamalasadbhAvenaiva nadIyAmodena vAyoH saurabhayoga uktaH, tatra kamalayogazcAsameva sattvena varNitaH // For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ha...anaamsan.. prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / 87 dInAM, jalAzayamAtre'pi haMsAdInAM, yatra tatra parvate suvarNaratnAdInAmiti / dravyasya yathA-tamasi muSTigrAhyatvasya sUcIbhedyatvasya ca, jyotsnAyAM ca kumbhopavAhyatvAdeH / guNasya yathA-yazo-hAsAdau zauklayasya, ayazaH-pApAdau kAryasya, krodhA-nurAgayo raktatvasya / kriyAyA yathA-cakoreSu candrikApAnasya, cakravAkamithuneSu nizi bhinntttaashrynnsy| nadyAmasato nIlotpalasya nibandho yathA"gaganagamanalIlAlambhitAn svedabindUn , mRdubhiranilavAraiH khecarANAM harantIm / kuvalayavanakAntyA jAhnavIM so'bhyapazyad , __dinapatisutayeva vyaktadattAkapAlIm // " [kA0 mI0 a0 14] arthaH-atra "mRdubhiranila cAraiH" iti kAvyamImAMsAsthaH pAThaH, sa eva cAryayojane sukara iti tamAzrityaiva vyAkhyAyate, saH-varNanIyaH prakRto nAyakaH, mRddhubhiH-komalaiH, anilacAraiH-vAyucalanaiH, khecarANAM-AkAzagAminA siddhAdInAm , gagane gamanasya yA lIlA tayA lambhitAn-utpAditAn , svedavindUn harantIm , kuvalayAnAM-nIlotpalAnAM, vanasya-samUhasya, kAtyA-prabhayA, dinapatisutayA-kAlindyA, vyaktaM-prakaTaM, dattA aGkapAlI-kroDa AsanArtha yasyAstAmiva, jAhnavIM gaGgAmapazyat / bhatra jAhnavyAM kuvalayAnAM vanAni, nIlakAntiyogena tasyA yamunAsaGgaM viDambayantIti kaverutprekSA / tathA ca tatra nIlotpalasattvaM nibaddhamiti // cUDAmaNau padmanIlotpalAdInAmityatrAdizabdena kumudAdIni jalIyapuSpANi grAhyANi, teSAmapi yathAsaMbhavaM varNanamanveSaNIyam / yathA kumudAnAM nadyAm "revAjale vikasitA kumudaavliraavbhau| ___kautukena tarantIva bAlahaMsaparamparA // " [ arthaH-revAjale vikasitA kumudAvaliH, kautukena tarantI bAlahaMsaparaMparA iva bhAvabhau / kumudAnAM zvetatvena haMsaH samAnavarNatayA pravAhagatyA ca gatimattvapratIte lahaMsasamUhasAmyaM teSAmucitam / tathA ca nadyAM kumudAnAM sattvamupanibaddhamiheti // ... evaM jalAzayamAtre yatra tatra sAdhAraNajalAzaye'pi haMsAdInAmasatAmapyu ] For Private And Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmoM kAvyAnuzAsane panibandhaH / yadyapi haMsA mAnasAdijalAzayavizeSeSveva tiSThantIti lokaprasiddhiH, tathApi kavibhirvarNanIyajalAzayamAtre teSAM sattvamupanibadhyate, yathA"bhAsIdasti bhaviSyatIha sa jano dhanyo dhanI dhArmiko, yaH zrIkezavavat kariSyati punaH zrImatkuDaGgezvaram / helAndolitahaMsasArasakulaphreGkArasammUJchitai rityAghoSayatIva tanavanadI yacceSTitaM vaaribhiH||"[kaa0 mI0 bha014] arthaH-AsIdasti bhaviSyatItyanena kAlatrayanirdezaH, tathA ca kAlatraye'pi sa evaM jano dhanyaH-kRtakRtyaH, dhanI-prazastadhanavAn , dhArmikazca, yaH zrIkezavavatrAjAmAtyavat , kezavanAmA kazcana rAjakulAmAtyo vittAdhikRtaH, ujjayanIsthaM kuDaGgezvaraprAsAdaM yasya carcA prabandhacintAmaNau siddhasenaprabandhe samAgatA taM punaH saMskAreNa samadhikazobhAzAlinaM cakAretyaitiyaM zrUyate, zrImanta-kAntiyuktam , kuDaGgezvara-tannAmakaprAsAda, punaH kariSyati, iti yacceSTitaM yadIyakriyAkalApam , tannavanadI-tasya-prAsAdasya, samIpe parikhArUpeNa vihitA kAcana navInA nadI, tatratyA 'tannava'nAnI vA kAcana nadI, helayA-anAyAsena, AndolitAnAkSobhitAnAM, haMsAnAM sArasAnAM ca jalacarapakSivizeSANAM, kulasya-samUhasya, kreGkAreNa-svajAtisvabhAvasiddhazabdena, sammUchitaiH-saMmizritaiH, tadIyazabdasaGkalitazabdairiti bhAvaH, vAribhiH-jalataraGgaiH, tadbhatazabdairiti bhAvaH, AghoSayatIvaprakhyApayatIvetyutprekSA / tatprAsAdasamIpasthanadIpravAhavikSobheNa zabdAyamAnajalacarahaMsAdipazizabdamizritatayA dviguNitena taraGgadhvaninA zrIkezavakIrtistassadRzakAryakAribhUtabhaviSyadvartamAnajanadhanyavakhyApanapUrvakaM khyApyata iveti saaraaNshH| atra prAsAdasamIpasthajalAzaye'pi haMsasattvamupanibaddhamiti dhyeyam // evaM yatra tatra parvate'satAmapi suvarNaratnAdInAM nibandhaH, suvarNasya yathA"nAgAvAsazcitrapotAbhirAmaH, svarNasphAtivyAptadikcakravAlaH / sAmyAt sakhyaM jagmivAnamburAzereSa khyAtastena jImUtabhartA // " - [kA0 mI0 a0 14] arthaH-nAgAnAM sarpANAmatha ca hastinAm , bhAvAsaH-nivAsasthAnam , citraiH potaiH-jalayAnaiH, atha ca citrANAM-sarpavizeSANAM vyAghravizeSANAM ca, potaiHzAvakaiH, abhirAmaH-sundaraH, svarNasaH-zobhanajalasya, sphAtyA-vistAreNa vRddhayA For Private And Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / vA, vyAptaM dizAM cakravAlaM-samUho yena, atha ca svarNasya-kanakasya, vistAraNa vyApto dizAM samUho yena, eSaH-varNanIyaH parvataH, sAmyAt-uktadharmANAM sAdRzyAt , amburAzeH-samudrasya, sakhyaM-mitratAM sAdRzyaM vA, jagmivAn-prAptaH, tena hetunA jImUtabhartA jImUtAnAM-meghAnA, bhartA-dhArakaH, iti khyAtaH, atyuccatayA, zirasi meghAn dhArayati, samudrastu meghAnAM bhartA-pUrako jaladAnenetyubhAvapi jImUtabhartRtvena khyAtI prasiddhau / atra sumeruparvatAd bhinne'pyatra parvate svarNasya sattvamupanibaddham // sarveSu parvateSu ratnAnAmupanibandho yathA"nIlAzmarazmipaTalAni mahebhamukta sUtkArasIkaravisRddhi taTAntareSu / Alokayanti saralIkRtakaNThanAlAH, ___ sAnandamambudadhiyA'tra mayUranAryaH // " [kA0 mI0 a0 14] arthaH-atra-parvate, saralIkRtakaNThanAlAH-RjUkRtagalapradezAH, mayUranAryaHmayUryaH, taTAntareSu-svAzritataTabhinnataTeSu, mahebhaiH-mahAgajaiH, muktAn sUtkArasIkarAn-nAsikAzabdena saha nirgacchato jalakaNAn , visRjanti yAni tAni, nIlAzmarazmipaTalAni-nIlamaNikiraNajAlAni, ambudhiyA-meghabuddhyA, sAnandam ,Alokayanti-pazyanti / nIlAzmarazmisamUhe jAyamAnA jaladabhrAntihastizuNDAmuktajalakaNapAtena paripoSyate, jaladAgame ca mayUrINAmAnandaH svAbhAvika eva / atra ca varNanIye sAdhAraNe parvate'pi nIlaratnAnAmasatAmapi sattvena nibandhaH // asato dravyasya sattvena nibandhanaM yathA-tamasi-andhakAre, keSAJcinmate'bhAvarUpe, bahUnAM mate rUpakriyAdyAzrayidravyarUpatve'pi, muSTigrahaNAdiyogyatAyAH sarvathA'bhAve'pi muSTigrAhyatvasya-muSTiviSayIkaraNayogyatAyAH, sUcIbhedyatvasyasUcIkaraNakabhedanakarmatAyAzca nibandhaH / tantra muSTigrAhyatvaM yathA"tanulagnA iva kakubhaH, kSmAvalayaM caraNacAramAtramiva / divamiva cAlikadannI muSTigrAhyaM tamaH kurute // " [vi. zA. bha. pa. 3. zlo. 60] wwwwwwwwww For Private And Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 90 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane arthaH-muSTigrAhya-muSTiparicchedyamathavA'tisamIpatayA muSTidhAraNayogyam , tamaH-andhakAraH, kakubhaH-dizaH, tanulagnA iva-sarvA dizaH saMkucya zarIrasya samIpamAgatA iva, mAvalayaM-bhUmaNDalaM yat pUrvamaparicchedyaM pratIyate sma tat , caraNacAramAnaM-yAvati caraNau kathaMciJcaratastasparimitam, iva, divam-ananta-- tayA vikhyAtamAkAzam , alikadannI-bhAlapradezaparimitAm, iva, kurute / tamasA svazarIramAnaM sarva pratibhAti, dUre kiJcinna vibhAvyata ityAzayaH / atra ca tamaso muSTigrAhyatvaM spaSTameva nibaddham // tamasaH sUcIbhedyatvaM yathA "pihite kArAgAre tamasi ca sUcImukhAgranirbhadye / mayi ca nimIlitanayane tathApi kAntAnanaM vyaktam // " [kA0 mI0 a0 14] arthaH-kArAgAre-bandIgRhe, pihite sati, tamasi-andhakAre ca, sUcImukhasyAgrabhAgena bhedanayogye-atighanatAM yAte sati, mayi ca nimIlitanayane sati, tathApi-sarvathA vyaktIbhavanayogyatAyA abhAve satyapi, kAntAnanaM vyaktaM-pratyakSarUpeNAdRzyata / kArAgAre svata eva pravezo'sAdhyaH, tatrApi tat pihitam , pidhAnAJca rAtrikRtasya tamasaH sAndratA'pi yuktaiva, evaM cedRze tamasi netravyApArAbhAve'pi tanmukhaM me pratyakSamivAdRzyatetyaho bhAvanAvaicitryamiti bhAvaH / atra sUcIbhedyatvoktiH spaSTaiva // jyotsnAyAH kumbhopavAhyatvAdi yathA "zaGkhadrAvitaketakodaradalasrotaHzriyaM bibhratI, yeyaM mauktikdaamgumphnvidheyogycchviH prAgabhUt / utsekyA kalasIbhirakSalipuTaihyA mRNAlAkuraiH, pAtavyA ca zazinyamugdhavibhave sA vartate candrikA // " [kA0 mI0 10 14] atra 'zaGkhadrAvita' ityasya sthAne kAvyamImAMsAyAM yantradrAvita' iti pAThaH, sarasvatIkaNThAbharaNe dvitIyaparicchede ca 'sadyogAvita' iti pAThaH, sarva eva ca pATho'rthayojane samartha iti, vivekagRhIta eva pAThaH svIkRtaH / For Private And Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 10 / 5 arthaH- yA iyaM - sAkSAdRzyamAnA, zaGkhena drAvitAnAM ketakodaradalAnAM - ketakIlatApuSpa madhyabhAgasthapatrANAM, srotasaH - pravAhasya, zriyaM -zobhAM bibhratI, candrikA prAk - zazino maugdhye, mauktikAnAM dAno - mAlyasya, gumphanavidheH-nirmANakriyAyAH, yogyA chaviryasyAstathAbhUtA abhUt - alpIyasI AsIt, sA zazini amugdhavibhave sati-prauDhaprakAze sati, kalasIbhiH - ghaTaiH, utsekyA- upari secanIyA, tato'lpatve aJjalipuTairbrAhyA, tato'tyalpatve ca mRNAlasya- kamaladaNDasyaaGkuraiH - antarichadrayutako malabhAgaiH pAtavyA peyA va vartate ityanvayaH / yathA kasyacid dugdhAdipadArthasya bahulIbhUtasya yAvad ghaTapUraNayogyatA tAvad ghaTaiH pazcAdaJjalibhiH, aJjalerapi pUraNAsambhave ca kenacit kSudreNa pAtreNa ekatrIkaraNaM. bhavati, tathaivehA'pyupacaritamiti jyotsnAyAH kumbhAdyupavAhyatvaM sphuTam // atra tamasi muSTigrAhyatva - sUcIbhedyatvayojyotsnAyAM kumbhopavAhyatvasya ca yadyapi guNarUpatvamityasato guNasya sattvena nibandhanaprastAve upanyAso yuktastathApi kAvyamImAMsAdAvapyasato dravyasyaivopanibandhanamidamudAhRtamiti sthitasya gaticintanIyeti rItyA'tra guNavAcakapadasya guNiparatvamA stheyamiti pratImaH // asato guNasya sattvenopanibandho yathA - yazasi hAse ca zauklayasya, ayazasi pApe ca kAryasya, krodhA - 'nurAgayo raktatvasya cAsata upanibandhaH / tatra yazasaH zaukkyasyopanibandho yathA "stemaH stoko'pi nAGge zvasitamavikalaM cakSuSAM saiva vRttimadhyekSIrAbdhi magnAH sphuTamatha ca vayaM ko'yamIdRk prakAraH / itthaM digbhittirodhakSata visaratayA mAMsalaisvadyazobhiH, stokAvasthAnaduHsthaitrijagati dhavale vismayante mRgAkSyaH // " [ kA0 mI0 a0 15 ] www.w 91 , - arthaH - diza eva bhittayaH, tAbhiH, rodhaH-prasaraNavAraNam, tena kSataH- naSTaH, visaraH- prasaraNaM yAsAM tAsAM bhAvo digbhitirodhavisaratA tayA, mAMsalai:puJjIbhUtaiH, ata eva stoke - alpe'vakAze, avasthAnaM sthitiH, tena duHsthaiHparyAkulIbhUtaiH svayazobhiH - svadIyakIrtibhiH, vijagati lokatraye, dhavale - dugdhavat svacche saMjAte sati, bhaGge stoko'pi stemaH- bhArdratA na, zvasitaM -zvAsa vyApAraH, avikalaM - pUrvavadavicchinnam cakSuSAM saiva - avikaleva, bhavyAhataiveti yAvat > For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAnyAnuzAsane vRttiH-vyApAraH, atha ca vayaM madhyekSIrAbdhi-kSIrasamudramadhye sphuTa-pratyakSatayA manAHsmaH, ayamIdRk prakAro'vasthAvizeSaH kaH?' itthaM,mRgAkSyaH-mRganetrasamAnanetrAH striyo vismayante-vismayayuktA bhavanti / kavI rAjAnaM varNayamAha-digbhyo bahirapi gantuM kAmayamAnAni tvadyazAMsi, digbhittibhiH kavikalpitAbhI ruddhAni, tatazca taDAgAdiSu ruddhaM payastatra yathA bahulIbhavati tathA'nna nijagati samantAd vyAptAni tat kSIrapUrNamiva sarva cakruriti tatra vasantyo nArya mAtmAnaM kSIrasamudra manamatha ca jalAdI mannasya yA sthitiH-zarIre ArdIbhAvaH, zvAsarodhaH, cakSurvyApArazUnyatA, teSAmabhAvaM ca dRSTvA pUrvAnubhUtabhinno'yaM kazcit prakAra iti vismayayuktA bhavantIti / atra ca yazasaH zauklyaM spaSTamevopanibaddham // hAsasya zauklayaM yathA"aTTahAsacchalenAsyAd, yasya phenaughpaanndduraaH| jagatkSaya ivApItAH, kSaranti kSIrasAgarAH // " [kA0 mI0 ma 0 15] arthaH yasya AsyAt , jagatkSaye pItAH phenaughapANDurAH-phenasamUhazubhrAH kSIrasAgarAH, aTTahAsacchalena-uccahAsavyAjena, kSarantIva-niHsarantIva ityutprekSA / atra pralaye samastaM jagad grasitavato virATrapuruSasya rudrasya vA aTTahAso'tidhavalatayA varNanIya iti tatra pItakSIrasAgaraniHsaraNotprekSA // ayazasaH kArya yathA"prasaranti kIrtayaste tava ca ripUNAmakIrtayo yugapat / kuvalayadalasaMvalitAH pratidizamiva mAlatImAlAH // " [kA0 mI0 a0 15] arthaH-te kIrtayaH, tava ripUNAM cAkIrtayo yugapat , kuvalayadalasaMvalitA mAlatImAlA iva pratidizaM prasaranti / varNanIyasya rAjJaH kIrtayaH zubhrA mAlatIpuSpANIva, tadracitamAlAyAM madhye madhye tacchatruduryazorUpanIlavarNakuvalayadalAni mizritAni, tAni ca sahaiva pratidizaM yAntItyarthaH / tathA cAyazasaH kRSNatA sphuTamupanibaddhA // pApasya kRSNatA yathA "utkhAtanirmalakRpANamayUkhalekhA zyAmAyitA tanurabhUd dazakandharasya / sadyaH prakopakRtakezavavaMzanAzasaMkalpasaMjanitapApamalImaseva ||"[kaa0 mI0 bha0 15] For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAmidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / arthaH-atra kAvyamImAMsAyA vaTapattanamudrita saMskaraNe dazakandharasyeti sthAne hayakandharasyeti pATho dRzyate, tathA ca tanmAtrasya vyAkhyAne bhedaH, anyat sarva samAnameva / dazakandharasya-dazasaMkhyAkAH kandharA yasya tasya, dazamukhasya-rAvaNasya, hayakandharasya-hayasya-azvasya, kandhareva kandharA yasya tasya hayagrIvanAmno'surasyati vA,utkhAta:-kozAt samuddhRto yo nirmala:-svacchaH, kRpANaH-khaDgaH, tasya mayUkhalekhAbhiH-kiraNapatibhiH, zyAmAyitA-kAlimAna prAptA, tanuH-zarIram , sadyaHtasmin kSaNa eva, prakopena-krodhAvezena, kRto yaH kezavasya-kezavAvatArasya rAmasya viSNorvA, vaMzanAzasya-santativicchedasya, saMkalpaH, tena saMjanitaM yat pApaM vaMzacchedasya pApAdhAyakatvAt , tena malImaseva-malineva, abhUt-AsIt / tathA ca pApasya kRSNatA spaSTamevokteti / / krodhasya raktatvaM yathA "AsthAnakuTTimatalapratibimbitena, kopaprabhAprasarapATalavigraheNa / bhaumena mUchitarasAtalakukSibhAjA, bhUmizcacAla calatodaravartineva // " [kA0 mI0 a0 15] artha:-AsthAnasya-sabhAmaNDapasya, yat kuTTima-nibaddhaM talaM-talapradezaH, tatra prativimbitena-saMkrAntacchAyena, kopasya prabhAyAH prasareNa-vistAreNa pATala:-rakavarNaH, vigrahaH-zarIraM yasya tena, mUchitA-putraparAbhavazaGkayA mohamupagatA, yA rasA-pRthvI tasyAH, talaM-pAtAlaM, tasya kukSiH-madhyapradezastaM bhajati tena, tatra sthitenetyarthaH, calatA-zrIkRSNena saha yuddhArtha bajatA, bhaumena-narakAsureNa, udaravartinA iva-udarasthiteneva, bhUmiH-dharA, cacAla-cakampe, rasAtale bhaumena saha zrIkRSNasya yuddhamabhUt tasya sabhAmaNDapa eva, tatra bhaumacalanena pRththyapi calati, mAturudarasthitena bAlena calatA mAtA kampate, bhUmizca tasya mAteti tasyAH kampo yukta eva / atra bhaumasya krodhena raktavigrahatvamuktam / anurAgasya raktatvaM yathA "guNAnurAgamizreNa yazasA tava sarpatA / digvadhUnAM mukhe jAtamakasmAdardhakuGkumam // " [kA0 mI0 a0 15] arthaH-guNAnurAgamizreNa-guNeSu yo'nurAgo dRDhaH snehastadyutenTa, sarpatA-prasaratA, For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane tava yazasA, digvadhUnAM mukhe-diza eva vadhvo vadhUtvenopacaritAstAsAM vadane, atha ca tatprAntabhAge, akasmAt-anyakAraNarAhitye'pi, ardhakuGkumam-ardhabhAge kuma kAzmIrajaM jAtam / strINAM mukhopari saubhAgya-saundaryAdivardhanAya kuGkumalepaH kriyate, tatra digvadhUnAM mukhe varNanIyarAjaguNarAgeNa kuzmasthAnIyena dikSu gacchatA'dhaM mukhasya liptamadhaM ca zvetavarNena yazasetyanurAgasya raktatvaM spaSTam // evamasatyA api kriyAyAH sattvena nibandhaH, yathA cakoreSu candrikApAnasya vastugatyA'sato nibandhaH kriyate, evaM cakravAkamithuneSu strI-puMsobhinnataTAzrayaNasya nizi nibandhaH kriyte|| tatra cakore candrikApAnaM yathA"etAstA malayopakaNThasaritAmeNAkSi ! rodhobhuva zvApAbhyAsaniketanaM bhagavataH preyo manojanmanaH / yAsu zyAmanizAsu pItatamaso muktAmayIzcandrikAH, pIyante vivRtocaJca vicalatkaNThaM cakorAGgAnAH // " [kA0 mI0 a0 15] arthaH--eNAkSi!-eNasya-mRgavizeSasyAkSiNI iva akSiNI yasyAH sA eNAkSI, tatsambuddhau he eNAkSi!, etAH, tAH-prasiddhAH, bhagavato manojanmanaH, preyaH, cApAbhyAsaniketanaM malayopakaNThasaritAM rodhobhuvaH, santIti zeSaH, kAmasya priyataradhanurvidyAbhyAsasthAnabhUtA malayaparvataprAntabhAgasthanadInAM taTapradezA ete ityarthaH / yAsu-rodhobhUmiSu, zyAmanizAsu-kRSNapakSIyarAtriSu, pItatamasa:kRtAndhakArapAnAH, cakorAGganAH-cakoryaH, vivRtorvacaca-vivRtA-vistAritA, arcIkRtA, caJcuryasmin karmaNi tad yathA syAt tathA, evaM vicalana-pAnasamaye svabhAvata eva caJcalaH, kaNThaH-galapradezo yasmiMstathAbhUtaM yathA syAt tathA, kriyAvizeSaNadvayamidam , muktAmayI:-mauktikavikArA iva, mauktikapracurA vA, candrikAH-jyotsnAH, pIyante-pibanti, devAdikasya pIyate rUpam // cakravAkamithunasya bhinnataTAzrayaNaM yathA--- "saMkSipatA yAmavatIstaTinInAM tanayatA payaHpUrAn / sthacaraNAhRyavayasAM kiM nopakRtaM nidAghena ? // " [kA0 mI0 a0 14] w For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA 0 1 sU0 10 / jAterniyamo yathA - samudveSveva makarAH, tAmraparNyameva maukti 3 > arthaH- yAmavatIH - rAtrIH, saMkSipatA-saMkocamAnayatA, laghukurvatetyarthaH, taTijInAM nadInAM payaH pUrAn tanayatA - jalazoSaNena pravAhANAM vistAramalpatAM nayatA ca, nidAghena - grISmartunA, rathacaraNAhvayavayasAM - cakranAmakapakSiNAm, kiM nopakRtam ? sarvamupakRtamiti bhAvaH / rAtrau cakravAkA viyujya parasparaM nadyA bhinnatAzrayiNo bhavantIti kavisamayaprasiddhiH, rAtrezcAlpIyasItve virahakAlasyAlpasvam, nadyAH pravAhasya laghutve ca bhinnataTasthatve'pi pUrvasamayAdapekSAkRtaM sAmIpyamiti, deza-kAlo bhaya kRtavirahaviprakarSo dUrIkRto nidAgheneti mahadupakutamiti hRdayam // www satosnibandhanAnyasato nibandhanAni ca vyAkhyAya kramaprAptaM niyamaM vyAkhyAtusupakramate- jAterniyamo yathetyAdinA / niyamazcAtiprasaktAnAM jAti dravya-guNakriyANAmekaviSaye'vadhAraNameveti prAguktameva cUDAmaNI, tantrAtiprasaktasyetyasyeSTasthalAdanyatrA'pi sambhavato jAtyAderityarthaH, taduktaM rAjazekhareNApi kAvyamImAMsAyAzcaturdaze'dhyAye -'anekatrapravRttavRttInAmekavAvadhAraNaM niyamaH' iti / tathA cAyamapi pUrvavat prakAracatuSTayavAn, tatra jAteH - sAmAnyasya, anyatrA'pi prasa tasyaikatra niyamanaM yathA - nadyAdiSvapi loke pravRttavRttInAM makarANAM samudramAtravRttitvamiti evaM satsvapi mauktikotpattisthAneSu tAmraparNItyAkhyAyAmeva nadyAM mauktiko tpattiriti ca / tatra prathamo yathA- "gotrAgrahAraM nayato gRhatvaM svanAmamudrAGkitamamburAzim / dAyAdavargeSu parisphuratsu daMSTrAvalepo makarasya vandyaH // " [ kA0 mI0 a0 14 ] wwwwwww 95 arthaH- dAyAdavargeSu - dAyaM - dAtavyaM bhAgam, Adadata iti dAyAdAH sodaraatrAdisagotrAH, teSAM vargAH- samUhAH, teSu, parisphuratsu - sarvataH svasAmarthya prakaTanapUrvakaM saMcaratsu, agre pUrva hiyate mamaivAyamaprabhAga iti kRtveti- agrahAraH, gotrasya - kulasya, agrahAraH - gotrAprahAraH, taM - kulasya mukhyaM dhanam, svanAmamujAGkitaM - -svasya nAmaiva mudrA - pratyayakAricihna, tena aGkitaM cihnitaM yathA syAt tathA, - For Private And Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane kAni / dravyasya yathA-malaya eva candanasthAnam, himavAneva bhUrjI amburAzi-samudram, gRhatvam-bhAlayatvaM, makarAlayanAmavatvamityarthaH, nayataHprApayataH, makarasya, daMSTrAvalepaH-svatIkSNadaMSTrAgarvaH, vandyaH-stutyaH / svakIyadaMSTrAbalenaiva makareNa satsvapyanyeSu jalIyajantuvargarUpadAyAdeSu prasahya gotrasya mukhyaM vastu svanAmnA cihnayitvA svAvAsIkRtamiti bhAvaH / etena makarAH samudra eva vasantIti prakaTitam // " tAmrapAmeva mauktikAni yathA"kAmaM bhavantu sarito bhuvi supratiSThAH, svAdUni santu salilAni ca zuktayazca / etAM vihAya kravarNini ! tAmraparNI nAnyatra sambhavati mauktikakAmadhenuH // " [kA0 mI0 a0 14 ] arthaH-varo varNaH-zarIrarUpaM yasyAH sA varavarNinI, tatsambuddhau he varavarNini ! "zIte sukhoSNasarvAGgI grISme yA sukhazItalA / bhartRbhaktA ca yA nArI sA bhaved varavarNinI // " iti tallakSaNamuktaM rudreNa, he uttamAGgane ! bhuvi supratiSThAH-puNyajanakatvAdinA supratiSThitAH, saritaH-gaGgAyA mahAnadyaH, kAmaM bhavantu, tAsu svAdUni salilAni zuktyazca kAma-yatheccha santu, kintu etAM-dRzyamAnAm , tAmraparNI, vihAya-- tyaktvA, anyatra mauktikAnAM kAmadhenuH-yathecchamutpAdayitrI na sambhavati, atraiva mauktikAnyutpadyante nAnyatreti bhAvaH / / jAteniyamamuktvA dravyasya niyamamAha-dravyasya yatheti-dravyasthAnyatra sato'pi ekatra niyamaH, yathA-malayaH-malayanAmA parvata eva, candanasya-saugandhikakASThasya, sthAna-sthitiviSayaH, utpattibhUmirvA, evaM himavAn himAcala eva, bhUrjasya-vanAmakhyAtasya vRkSavizeSasya, utpattipadaM-prAdurbhUtisthAnamiti / tatra prathamo yathA "tApApahAracaturo nAgAvAsaH surpriyH|| nAnyatra malayAdauddezyate candanadrumaH // " [kA0 mI0 a014] For Private And Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau bhadhyA0 1, suu010| tpattipadam / guNasya yathA-sAmAnyopAdAne ratnAnAM zoNataiva, puSpANAM zuklataiva, meghAnAM kRSNataiva / kriyAyA yathA-grISmAdau arthaH-tApasya auSaNyasya, apahAre-apanayane, caturaH-kuzalaH, nAgAnAMsarpANAm , AvAsa:-nivAsasthAnam , surANAM priyaH-devAnAM prItikAraNam , candanadrumaH, malayAt-etanAmakAt , adreH-parvatAt , anyatra na dRzyate // dvitIyo yathA "nyastAkSarA dhAturasena yantra bhUrjatvacaH kunyjrbindushonnaaH| vrajanti vidyAdharasundarINAmanaGga lekhakriyayopayogam // " [ku0 saM0 sa0 1, zlo0 7] arthaH-yatra-himAlaye, dhAturasena-gairikAdidhAtudraveNa, nyastAni-likhitAni, akSarANi yAsu tAH, kuJjarANAM zarIreSu ye bindavaH-svAbhAvikA raktavarNAH piTikAH, tadvat zoNAH-raktavarNAH, athavA kuJjarabindusamabindubhiH zoNAH bAhulyena tAsu teSAM sattvAt , bhUrjatvacaH-bhUrjavRkSavalkalAni, vidyAdharasundarINAm , anaGgalekhakriyayA-kAmasambandhipatralekhanakarmaNA, upayogaM-sArthakyaM, vajanti-prApnuvanti / kumArasaMbhave himAlayavarNanaprastAve padyamidaM tasya bhUrjotpattisthAnatvamAha // - atha kramaprAsaM guNasya niyamamAha-guNasya yathetyAdinA / yathA sAmAnyopAdAne ratnavizeSastha nAmAnuccArya ratnatvena sAmAnyena ratnasya grahaNe, ratnAnAM zoNatA raktavarNataiveti niyamaH / evaM sAmAnyataH-puSpatvena rUpeNa, puSpANAmupAdAne teSAM zuklataiva zuklarUpavatvameva, tathA meghAnAmapi sAmAnyataH kathane kRSNataiva kRSNavarNataiveti ca guNaniyama iti / vizeSato ratnAdInAmupAdAne tattadrUpatAyAM na niyamaH, evaM puSpANAmapi japApuSpatvAdinA meghAnAM zAradameghasvAdirUpeNa copAdAnena tattadvarNAnAmapi na niyamaH / tana ravAnAM zoNateya yathA"sAMyAtrikairaviratopahRtAni kUTaH, zyAmAsu tIravanarAjiSu saMbhRtAni / ratnAni te dadhati kaccidihAyatAkSi ! meghodaroditadinAdhipabimbazaGkAm // " [kA0 mI0 a0-15] kA0 7 . For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane mmmmmmmmmmmmmmmm , artha:-Ayate-dIghe, akSiNI yasyAstatsambuddhau he AyatAkSi!, iha-parvate, sAMyAtrikaiH-potavaNigbhiH, tattvenopacaritaiH, kUTaiH-sAnubhiH, avirata-satatam , upahRtAni-upahArIkRtAni, zyAmAsu-vRkSazreNibhirandhakArayuktatayA zyAmIkRtAsu, vanarAjiSu-araNyazreNiSu, sambhRtAni-samuccitAni, ratnAni-mANikyAni, te-tava, meghodare-jaladamadhye, uditasya-prakAzaM gatasya, dinAdhipasya-sUryasya, yat bimba-maNDalaM, tasya zaGkA-sandeha, dadhati kaccit ?-utpAdayanti kim ? yathA potavaNijo dUradezAd ratnAni samAnIya rAjJe upaharanti, tathA tattvenopacaritairetadIyazikharaiH parvatAyopahRtAni ratnAni kramazo'sya taTapradezIyazyAmAyamAnavaneSu saMcitAni kSagaM meghayuktAkAze udayaM gatasya sUryasya sadRzAni lakSyanta iti bhAvaH / yathA prAtaHkAle meghAcchAditaM sUryabimbaM vibhAti tathaiva kRSNavanasaMcitaratnAnyapIti kathane prAtaHkAlikasUryabimbena saha ratnAnAM sAdRzyamabhidhIyamAnaM teSAM raktatvaM prakaTayatyeva / / puSpANAM sAmAnyenopanibaddhAnAM zvetataiva yathA"puSpaM pravAlopahitaM yadi syAnmuktAphalaM vA sphuTavidrumastham / tato'nukuryAd vizadasya tasyAstAmrauSThaparyastarucaH smitasya // " [ku0 saM0. sa. 1, zlo0 44] ... arthaH--puSpaM-zvetakusumaM, yadi pravAlopahitaM-navapallavasaMsthitaM syAt, vAathavA, muktAphalaM-mauktikaM, sphuTaM-spaSTaM yathA syAt tathA, vidrume-raktamaNau, tiSThatIti yathAbhUtaM syAt , tataH-tadA, tAne-raktavarNe, oSThe-dantacchade, paryastAHviprakIrNAH, rucaH kAntayo yasya tasya, vizadasya-svacchasya, tasyAH-pArvatyAH, smitasya-ISaddhAsasya, anukuryAt-sAdRzyaM prApnuyAt / utpAyopamAlaMkAraH / atra puSpamiti sAmAnyenopAdAne tasya zvetatvameva gamyate, ata eva zvetavarNena smitena saha tasya sAmyam / yathA zvetaM puSpaM raktapravAlopari yathA vA zveta mauktikaM raktavidrumopari bhAyAt tathaiva zvetaM hAsya tAmravarNoSThasyopari bhAtIti kaverabhiprAyaH // evaM meghAnAM kRSNataiva, tasyodAharaNaM yathA "meghazyAmena rAmeNa pUtavedivimAnarAda / madhye mahendranIlena ratnarAzirivAbabhau // " [ kA0 mI0 a0-15] For Private And Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu010| 99 saMbhavadapi kokilarutaM vasanta eva, mayUrANAM varSAkheva virutaM nRttaM ceti / ___ arthaH-meghavat iyAmena-kRSNavarNena, rAmeNa, pUtA-pavitrIkRtA, vediH-madhyasthitoccabhUmiryasya saH, vimAnarATa-puSpakam , madhye-madhyasthitena, mahendranIlenamahatA indranIlamaNinA, ratnarAziH-ratnasamUha iva, bhAvabhau-zuzubhe / bhatra mahAIravairnirmitasya puSpakasya madhye rAmacandrasya ratnasamUhamadhyasthitasya mahendranIlamaNeriva zobhA'bhavaditi bhAvaH / sAmAnyena meghopAdAne tadvat zyAmatvamityarthasya vAcyatve medhAnAM zyAmataiveti niyama AzritaH // kramaprAptaM kriyAyA niyamamAha-kriyAyA yatheti / grISmavarSAdyanyartuSu sambhavadapi samyak prakAreNa bhavadapi, athavA saMbhAvyamAnamapi, kokilarutaM kokilAnAM kUjanavyApAraH, vasanta eva nibadhyate, nAnyasmibhRtAviti / mayUrANAmanyedhvapi samayeSu saMbhavat, virutaM kekAzabdaH, nRttaM gAtrasaMcAlanavizeSaH, varSAsveva nibadhyate / tatra prathamo yathA "vasante zItabhItena kokilena vane rutam / antarjalagatAH padmAH zrotukAmA ivotthitaaH||" [kA0 mI0 ma0-14] artha:-zItabhItena-zItasamaye bhItyA rutamakurvatA, kokilena, vasante prApte sati, rutaM-kUjitam, tatazca antarjalagatAH-jalamadhye lInAH, padmAH-kamalAni zriyazca, zrotukAmA iva-kimayaM vadatIti jJAtumutkaNThitA iva, utthitAHnirgatAH / vasante kokilarutasyeva padmAnAmapi vikAsasya prasiddhiH, zItakAle pamAni zItena nazyanti, sati vasante teSAM punarutpattiH / atra padmazabdasya puMsi prayogaH, "vA puMsi padmaM nalinam" iti kozAnusRto'pi kavibhiraprayuktatvAd doSAdhAyaka iti sAhityadarpaNAdiSu nirNItam, tathApi 'padmA' ityanena zrI-kamalayoH zleSasyeSTatvena zrotukAmA havetyutprekSApoSakatvena ca na doSa iti svIkAryam // mayUranRtya-gIte varSAstreva yathA "maNDalIkRtya boNi kaNThairmadhuragItibhiH / / ___kalApinaH pranRtyanti kAle jImUtamAlini // " [daNDinaH kA0 da0pa0 1.zlo-70 ] For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane / __ athavA niyamaH samayaH kavInAm , yathA kRSNanIlayoH, kRSNaharitayoH, kRSNazyAmayoH, pItaraktayoH, zuklagaurayoH, candre zazamRgayoH, kAmaketane makaramatsyayoH, atrinetrasamudrotpannayozcandrayoH, dvAdazAnAmapyAdisyAnAM, nArAyaNamAdhavaviSNudAmodarakarmAdeH, kamalAsaMpadoH, nAgasarpayoH, kSIrakSArasamudrayoH, sAgaramahAsamudrayoH, daityadAnavAsurANAM caikyam / tathA cakSurAderanekavarNopavarNanam, arthaH-kalApina:-mayUrAH, jImUtamAlini-meghamAlAyukta, kAle-varSAsu barhANi maNDalIkRtya-picchAni cakrAkAratayA nirmAya, madhurA gItiH-gAyanaM yeSu taiH, kaNThairupalakSitAH santaH pranRtyanti / atra jImUtamAlI kAlo varSAkAla eveti tatraiva teSAM ruta-nRtye iti kavirAha // __ evaM jAtyAdInAM niyamamuktvA niyamazabdamanyathA'pi vyAkhyAti-athavA niyamaH samayaH kavInAmiti / kavInAM samayaH-siddhAnta AcAraH, kAcid viziSTA vyAvahArikaparamparA'tra niyamazabdenocyata iti, sa ca yadyapi bahuviSayaH, tatra kazcit pUrvamapyasanibandhana-sadanibandhanAvirUpa ukta eva, samprati tadvizeSa eva kazcidudAhriyate-yathetyAdinA / atra 'kRSNanIlayoH' ityAdipazyantapadAnAmante nirdiSTena 'aikyam' iti padenAnvayaH, tathA ca nIla-kRSNayovastuto loke bhede'pi kavibhirabhinnatvenAcArAdaikyam , yathA "nadI tUrNa karNo'pyanusRtapulinAM dAkSiNAtyAGganAbhiH, samuttIrNo varNAmubhayataTacalAbaddhavAnIrahArAm / taTe sahyasyoccaiH svasalilanivaho bhAti nIlaH sa yasyAH, priyasyAMse pIne lulita iva dhanaH kezapAzaH sukezyAH // " [kA0 mI0 a0-15 ] arthaH--karNo'pi-kazcidetajhAmakarAjApi, dAkSiNAtyAGganAbhiH-dakSiNadigbhavAbhiH kAminIbhiH, anusRtapulinAm-AzritataTapradezAm, ubhayataTayoHubhayoH kulayoH, cala:-caJcalaH, AbaddhaH-zreNIbaddhaH, vAnIrahAraH-vetasalatAmAlA yasyAstAm , varNAm-etanAmikA nadIm , tUrNa-jhaTiti, samuttIrNaH-pAritavAn / punarnadImeva vizinaSTi-yasyAH-varNAyAH, saH-prasiddhaH, nIlA-nIlavarNaH, svasalilanivahaH-svaprasUtajalasamUhaH, sahyasya-tannAmakaparvatasya, uccaistaTe-unnate For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhaSivRtau adhyA0 1, suu010| 101 prAntabhAge, pIne-mAMsale, priyasya-dayitasya, ase-skandhe, lulita:-vikIrNaH, sukezyAH-sundarakezayuktAyA mahilAyAH, dhanaH-niviDaH, kezapAza iva-kacasamUhavad , vibhAtIti zeSaH / anna nIlavarNena jalena svabhAvataH kRSNavarNAnAM sukezIkacAnAM sAdRzyoktarubhayorvarNayorakyaM spaSTameva pratIyata iti / yadyapi "kRSNe nIlA-'sita-zyAma-kAla-zyAmala-mecakAH" [ amara0 1-5-14 ] ityAdikoSAnusAraM svabhAvata eva nIla-kRSNayoraikyaM labhyata iti na tatra kavisamayakRto vizeSa iti pratibhAti, tathApi "nIlyA bhan vaktavya" iti kAtyAyanavArtikavazaniSpakSasya nIlazabdasya loke haritamizritazyAmavarNavizeSAbhidhAyitA dRzyata iti kavisamayasya taddhimatvena tatkathanaM pArthakyenAvazyakamiti na kAci, danupapattiriti // kRSNa-haritayoraikyaM yathA"marakatasadRzaM ca yAmunaM sphaTikazilAvimalaM ca jAhnavam / tadubhayamudakaM punAtu vo hari-harayoriva saMgataM vapuH // " [ kA0 mI0 a0-15] artha:-marakatasadRzaM-haritavarNa, yAmunam , sphaTikazilAvimalaM-sphaTikavat svaccham , jAhnavyA irda-jAhnavaM gAGgam , [kRSNa-zvetavarNayoH ] hariharayoH, saMgata-saMmIlitamekatra sthita vA, vapuriva, tadubhayam-etadyamapyudakaM, vaH punAtu / atra yamunAyA jalaM kRSNavarNatayA khyAtaM kRSNavarNaharizarIreNopamitaM ca haritavarNamarakatamaNisadRzasSenoktamiti kRSNa haritayoraikyaM svIkRtameva // evaM kRSNa-zyAmayorSastuto'bhinnayorapi laukikavyavahAre prAptasUkSmabhedayoraikyaM yathA "etat suMdari ! nandanaM zazimaNinigdhAlavAladuma, mandAkinyabhiSiktamauktikazile merostaTe nandati / yatra zyAmanizAsu muJcati milanmandapradoSAnilAmuhAmAmarayoSitAmabhirataM kalpadrumazcandrikAm // " ... [phA0 mI0 ma0-15] For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 103 ArurukSoH-ArodumicchataH, bhaSTamUrteH-zivasya, pAdArpaNa-uccaM vRSapRSThaM prAptuM madhye pAdasthApana, sa evAnugrahaH-anukampA, tena pUrta-pavitrIkRtaM, pRSTha-pRSThadezo yasya tam, kiGkaraM-tasyaiva dAsaM, nikumbhasya-kArtikeyasya, mitraM-suhRdam , kumbhodaraM nAma mAM siMha, avehi-avadhAraya / etAvatA svasthASyatvamupapAditam / anna ca zvetatayA prasiddha sya kailAsasya gauratvakathanena zukla-gaurayorakyamuktameva / yadyapi "gauraH pIte'ruNe zvete vizuddha cAbhidhIyate" // iti kozena gaurazabdasya zvetaparyAyatvena zuklena saha tasyaikyaM sarva sammatameveti na tatra kavisamayakRto vizeSastathApi laukikaM gaurazabdasya sarSapAdivarNe prayogamanusRtyAyaM vizeSo'bhihita iti / evaM varNAntareSvapi loke bhinnatvena pratIteSu kavisamaye kacidaikyamUhyamiti // candre zaza-mRgayorloke bhinna yorapyaikyaM, tena cAsau zazAGka iti mRgAGga iti vopacaryate / etena bhauma iva divye'pi viSaye kavInAM samaya iti jJeyam / yathA "mA bhaiH zazAGka ! mama sIdhuni nAsti rAhuH, khe rohiNI vasati kAtara! kiM bibhessi| . prAyo vidagdhavanitAnavasaGgameSu, puMsAM manaH pracalatIti kimatra citram // " . .. . [vA0 kA0 sU0 3. 2. 8 ] __ arthaH- kAcit kAminI pAtuM sthApite madyapUrNapAne sakezapAzena svamukhena pratibimbitapUrva calAM candrapratikRti vilokya mama kezapAzaM rAhuM madIyapratikRti cArya rohiNIM manyate iti sambhAvya taM upAlabhate vibodhayati vA-he zazAGka ! mA bhaiH-bhayanimitta evAyaM tava kampaH, tatkAraNAbhAvAcca bhItiM tyaja, tava bhayasya ca kAraNadvayaM saMbhavati-rAhusannidhAnaM, parastrIsaMbandhasambhAvitakopAyAH rohiNyAH svapalyAH sannidhAna vA, tatra prathamasyAbhAvamAha-mama sIdhuni-madye rAhurnAsti, dvitIyaM niSedhati-rohiNI-tava mAninI jAyA khe nAkAze vasati, ana tasyAH savidhAnAsaMbhava eva, atazca kAtara!-akAraNabhIro! kiM bibheSi-kutastrasyasi, bAsasya tajanyakampasya vA kAraNaM svayamUhate-prAya iti / vidagdhAnAM-kAmakalAcaturANoM vanitAnAm, navasaGgameSu-prathamaparicayeSu, For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane puMsAM-adhidagdhapuruSANAM, manaH, prAyo-bAhulyena, ahamasyA hRdayAvarjako bhaveyaM na veti zaGkayA, pracalati-vepate, iti hetoH atra-tava bhItI, kiM citraM ?-kimapi nAzcaryamiti / mantra candramasaH zazAGkatvenopAdAnam // anyatra ca mRgAGkatyena yathA"akAdhiropitamRgazcandramA mRgalAJchanaH / kesarI niSThurakSiptamRgayUtho mRgAdhipaH ||"[shi0 va0 sa0 2, zlo-53 ] arthaH-yudhiSThireNa yajJArthamAhUtaH zizupAlaM pratyAkramaNAya ca protsukaH zrIkRSNaH kimatra kartavyamityuddhava-balarAmau papraccha, tatra pUrva bala eva svamatamAha, tatra prasaGge-RjutAyAH, balaprayogasya ca kIdRzaH pariNAmo bhavatIti nidarzayati-akam-utsaGgam , adhiropitaH-sthApito mRgo yena sa candramAH, mRgalAjchana iti khyAtaH, mRgastasya dayanIyatvena sammata iti vaiparItyena sa tasyAkIrtikaraH saMvRttaH / niSThuraM-niranukrozaM yathA syAt tathA, kSiptaH-Akramya nihataH, mRgayUthaH-mRgasamUho yenAsau, kesarI-siMhaH, mRgAdhipaH-mRgAn adhikaM pAti rakSayatIti saH, tatsvAmI vA khyAtaH / nirdayatayA hatA mRgAstasya vazagAstatkIrti. karAzca saMvRttA iti zatrau mArdavamanucitaM pauruSaM kIrtikaramiti zizupAle'pi pauruSaM prayoktavyamiti balarAmoktiH / anna ca mRgalAcchanatvenoktiriti zazamRgayoraikyamApatitameva // evaM kAmasya dhvaje makara-matsyayorakyamapi kavisamayaH, tathA ca"cApaM puSpamayaM gRhANa makaraH ketuH samucchrIyatAM, cetolakSyabhidazca paJca vizikhAH pANau punaH santu te / dagdhA kA'pi tavAkRteH pratikRtiH kAmo'si kiM gRhase, rUpaM darzaya nAtra zaMkarabhayaM sarve vayaM vaiSNavAH // "[ ...] arthaH-kazcidatizayasundaraM puruSaM kAma eva svamiti samarthayamAnA kAcinAyikA''ha-puSpamayaM cApaM, gRhANa-haste kuru, makaraH-tadaGkitastapo vA, ketuHdhvajaH svakAmalyacihnam , samucchrIyatAM-UrvIkriyatAm, punazca te pANI, cetolakSya-manorUpaM zaravyaM ye bhindanti te tathAbhUtAH, paJca bizikhA:-bANAzca santu, tathA ca svakIyAni sarvANi cihnAni dhArayeti bhAvaH / nanvasau kAmo dagdhaH zaGkare. gati cet ? netyAha-kA'pi tavAkRteH-vidAkArasya, pratikRti:-pratimUrtirdagdhA, na For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 105 svamiti bhAvaH, atazca tvaM kAmo'si, kiM-kutaH kAraNAdAtmAnaM gRhase-gopAyasi, na kimapi gopanakAraNa lakSyata iti bhAvaH, tatazca rUpaM darzaya-sarvamAtmIyaM vastu gRhItvA svarUpe tiSTha, nanu zaGkaraH punaH kupyeteti cet ? tatrAha-atra zaMkarabhayaM nAsti, kutaH? sarve vayaM vaiSNavA:-sarve'vatyA viSNubhaktA iti zaMkarAya svavRttAvedakaH ko'pi nAstIti nirbhayo vicareti bhAvaH / atra kAmasya makaro dhvaja ityuktam // anyatra ca matsyo yathA-- "mInadhvajastvamasi no na ca puSpadhanvA, keliprakAza! tava manmathatA tathApi / itthaM tvayA virahitasya mayopalabdhAH, kAntAjanasya jananAtha ! ciraM pralApAH // " [ kA0 mI0 a-16] arthaH- "tvaM mInadhvajaH-matsyaketanavAn , no asi na vidyase, puSpadhanvA-puSpamayadhanurhastazca na asi, keliprakAza! keliSu-ratikrIDAsu, prakAzate-atizayena zobhata iti saH, etadguNamUlakaM kasyacinnAma tatsambuddhiH, tathApi-manmathacihnayoruktayorabhAve'pi, tava-bhavataH, manmathatA-kAmadevatvamatha ca antarunmathanajanakatvam , he jananAtha ! tvayA virahitasya kAntAjanasya itthaM-pUrvoktaprakArAH pralApAH mayA ciramupalabdhAH / kenacid rAjJA kAryavazAt svapuraM parityajyAnyatra tiSThatA svapreyasInAM vArtAharaNAya preSitaH kazcit tAsAmavasthAmitthaM jyAjahAreti pratIyate / atra kAmasya mInadhvajatvamuktamiti naikasya janasya dhvaje prakArabhedaH sambhavatItyagatyA makara-mInayoraikye paryavasyati // yathA vA ApAtamArutaviloDitasindhunAtho, hAkArabhItaparivartitamatsyacihnAm / ullaGghaya yAdavamahodadhibhImavelAM, droNAcalaM pavanasUnurivoddharAmi // " [kA0 mI0 a0-16] arthaH--padyamidaM mahAbhAratIyayuddhaprasaGge sindhudezarAjasya jayadrathasya rakSaNAya yAdavasenayA racite zakaTavyUhe taM [ jayadratha ] saMsthApya pravezadvAre svayaM tiSThati droNAcArya kathamatra praveSTavyamiti saMzayiteSu svapakSIyeSu svasAmarthyaprakAzanAya bhImasenenoktamiti pratibhAti / pavanasUnurhanUmAn droNAcalamiva-droNaparvatamiva, For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane pavanasUnuriva-hanUmAnivA'haM bhImaH, [ svasthApi pavanasUnutvena-vAyoraMzAt samudbhUtatvena tatsAmyoktiriti tatvam , ] droNAcalaM-acalarUpaM-parvatasamAnaM droNAcAryam , uddharAmi-utpATayAmi, pravezadvArAcyAvayAmi iti bhAvaH / hanUmatA saha sAmyasamarthakaM vizeSaNamAha-ApAtamAruteti-ApAtamArutena-AkramaNavegajavAyunA, viloDita:-saMkSobhitaH, sindhunAtha:-samudro yena sa iti hanUmatpane, sindhunAthaH-sindhudezapAlako jayadrathanRpo yena sa iti bhImasenapakSe / kiM kRtvetyAha-hAkAreNa-bhayasUcakazabdavizeSeNa saha bhItAH; parivartitAH-samantAt vartamAnA matsyA eva cihnaM yasyAstAdRzI, yAdavA iva mahodadhiH-samudraH, tasya bhImavelAM-bhayajanakaM taTam , ullaGghaya-utplutyeti hanUtmapakSe, hAkAreNa bhItaH, parivartitaH-svasainikanirIkSaNAya pRSThAvalokIkRtaH matsyacihnaH-mInadhvajaH-pradyumnaH senApatiryasyAH [ yAdavasenAyAH senApatiH pradyumna AsIt , sa ca kAmadevAvatAraH, kAmadevazca mInadhvaja iti tasyApi matsyadhvajatvena prasiddhiH] sA, tAm , yAdavA:-yAdavapakSIyA sainikA eva, mahodadhiH-durlakSyatvAt samudraH, tasya bhImavelAmiti pUrvavat , ullaGya-atItya // . atrinetrasamudrotpannayozcandrayozcaikyam , dvidhA hi zrUyate candramasa utpattiH, harivaMzapurANe tasya atrinetrasamudbhUtatvamitthamuktam / [atreH] "netrAbhyAM vAri sunAva dazadhA dyotayad dizaH / tadgarbhavidhinA hRSTA dizo devyo dadhustadA // sametya dhArayAmAsuna ca tAH samazaknuvan / sa ca tAbhyaH sahaivAtha digbhyo garbhaH prabhAvitaH // papAta bhAsayallokAn zItAMzuH sarvabhAvataH / " iti / aparaJca, tasya madhyamAnAt kSIrAbdherapyutpattiH purANeSu zrutA, na ca tayoH pArthakyena vyavahAraH kApi dRSTa iti kavisamaye'pi tayorekatvamevAzritam / yathA"vandyA vizvasRjo yugAdiguravaH svAyaMbhuvAH sapta ye, tatrAvirdivi sandadhe nayana jyotiH sa candro'bhavat / ekA yasya zikhaNDamaNDanamaNirdevasya zambhoH kalA, zeSAbhyo'mRtamAmuvanti ca sadA svAhA svadhAjIvinaH // ". [kA0 mI0 a-16] For Private And Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prakAzAbhivivRtau adhyA0 1 sU0 10 / artha::- vandyAH - sarveSAM praNamyAH, vizvasRjaH - sRSTerAdAvutpannatvAt tebhya evAnyA sarvAM sRSTiriti teSAM vizvasRdatvam, yugAdiguravaH- yugAnAM - satyayugAdInAmAdau vidyamAnAH, guravaH sarvalokopadezakAH, sapta svAyaMbhuvAH svayaM bhUrbrahmA tataH samudbhUtAH saptarSitvena prasiddhAH, tatra - tanmadhye, atri :- tannAmA muniH, divi - AkAze, nayanajaM jyotiH sandadhe - samutsasarja saH -tajyotireva, candrosbhavat - candratAM gatam, uddezya pratinirdezyayoraikyamApAdayat sarvanAma krameNa tattaliGgabhAg bhavatIti pratinirdezya candra gataliGgavivakSayA sa iti pulliGganirdezaH, yasya-candrasya, ekA kalA, devasya zambho: zikhaNDasya - cUDAyA maNDanAya maNiriva sthitA, zeSAbhyaH paJcadazabhyaH svAhA svadhAbhyAM jIvantIti ye te devAH pitarazca, svAhAjIvino devAH, svadhAjIvinaH pitaraH sadA amRtaM sudhAm Apnuvanti - labhante / atra candrasyAtrinetrasamutpannatvamuktam // " samudrotpannatvaM ca tasya yathA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "yadindoranveti vyasanamudayaM vA nidhirapAmupAdhistasyAyaM jayati janikartuH prakRtitA / ayaM kaH sambandho yadanuharate tasya kumudaM, vizuddhAH zuddhAnAM dhruvamanabhisandhipraNayinaH // " www. 107 [ anardharAghave, murAreH ] wwwwwww. arthaH--apAM nidhiH- nidhiH samudraH, indo:- candrasya, vyasanaM - kSayaM, udayaMvRddhiM ca yat anveti - AnukUlyena kSayaM vRddhiM ca prApnoti, tasya ayam-aprai kathyamAnaH, janikartuH - utpAdakasya samudrasya, prakRtitA - janyamAnasamaprakRtitvam, upAdhiH- sAdhyavyApako dharmaH, kintu kumudaM tasya - candrasya yat anuharate kSayavRddhI anukaroti, ayaM kaH sambandhaH - nahi candra-kumudayoH kazcit sambandho vijJAto yena tadanusAritvaM tasya syAt, atazcaitajjJAyate yat, vizuddhAH nirdoSAH, zuddhAnAM tAdRzAnAm, dhruvaM nizvayena, anabhisandhipraNayinaH - nirvyAjasnehino bhavantIti zeSaH / atra candrasya samudro janayiteti spaSTamuktam // dvAdazAtmA divAkara iti prasiddham, tatra mAsi mAsi pratyekamAdityAstapantIti pratipAditaM tattadAkaragrantheSu, evaM ca teSAM vAstaviko bhedaH kintu kavisamaye teSAmaikyamevopanibadhyate, yathA For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 108 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane "yasyAdhosdhastathoparyupari niravadhi bhrAmyato vizvamazverAvRttAlAtalIlAM racayati rayato maNDalaM caNDadhAmnaH / sosvyAduttaptakArtasvara saralazaraspardhibhirdhAmadaNDairudaNDaiH prApayan vaH pracurataratamaH stomamastaM samastam // " [ kA0 mI0 a- 16] wwwwwwwww * " > arthaH- azvaiH, vizvaM jagat, adho'dhaH, tathA upari upari, niravadhisatatam, bhrAmyataH, caNDadhAmnaH - tigmadIdhiteH yasya - Adityasya maNDalaM rayataH - vegAt bhAvRttAlAtalIlAM - bhrAntAlAtacakraviDambanAm, racayati kurute, uttaptakArtasvarasya- agnizuddhahemnnaH, saralAH- avakrAH, ye zarAH - iSavaH, taiH spardhanta iti tathAbhUtaiH, uddaNDaiH-avyAhataiH, dhAmadaNDaiH - tejaH kiraNaiH, pracurataratamaH stomaM - samadhikAndhakArasamUham, astaM-nAzaM prApayan - gamayan, saH - AdityaH vaH, anyAt- rakSayet / atra adho'dha uparyupari caikasyaiva bhramaNamuktamiti sarveSAmaikyaM spaSTameva // ta evaM nArAyaNa-mAdhava - viSNu-dAmodarAdInAM laukikasvarUpakRtamede'pi kavisamaye aikyam, yathA "yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAkhIkRto, yo gaGgAM ca dadhe'ndhakakSayakaro yo barhipatrapriyaH / yasyAhuH zazimaccharo hara iti stutyaM ca nAmAmarAH, sosvyAdaSTabhujaGgahAravalayastvAM sarvadomAdhavaH // " [ subhASitAvalau candrakasya ] wwwwwwww wwwwww arthaH- ayaM zlokaH sarveSvalaGkAragrantheSu zleSaprakaraNe udAhRtaH paraM tatra pAThabhedaH yate, kAbhyaprakAza dhvanyAloka-sAhityadarpaNeSu dattaH pAThaH samAnaH, sarasvatIkaNThAbharaNa - kAvyamImAMsAvRtaH pAThazcAtratyena pAThena saMrUpaH, kevala mantimapAde "aSTabhujaGgahAravalayaH" ityasya sthAne sarasvatIkaNThAbharaNe " " iSTa bhujaGgahAravalayaH" iti pAThaH samupalabhyate, ayameva ca pAThaH samIcInaH pratibhAti, ubhayapakSe susaMghaTatvAt / svAM, umAdhavaH- zivaH, mAdhavo vA, pAviti sambandhaH / tanna zivapakSe vyAkhyA- dhvastamanobhavena- dagdhakAmena, yena balijitaH - nArAyaNasya kAyaH, purA- tripuradAhavyatikare, astrIkRtaH zaratAM nItaH / For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhanivRtau adhyA0 1, sU0 10 / taduktaM mahimnastotre "rathaH kSoNI yantA zatatiragendro dhanuratho rathAGge candrAkauM sthacaraNapANiH zara iti / didhakSoste ko'yaM tripuratRNamADambaravidhi vidheyaiH krIDantyo na khalu paratatrAH prbhudhiyH||" andhakasya-daityavizeSasya, kSayakara:-nAzako yaH, gaGgAM ca dadhe-zirasi gaGgA dadhAra; yazca barhipatraH-mayUragAhanaH kArtikeyaH priyo yasya tAdRzaH, yasyaH ziraH zazimat-candrakalAyuktam , yasya ca hara iti stutyaM nAma, amarA:-devAH, mAhuH; aSTAnAM bhujaGgAnAM hAro valayaM ca yasya, athavA "iSTabhujaGgahAravalayaH" iti pAThe-iSTAni bhujaGgAnAM hArA valayAni ca yasya saH, sa sarvadA umAyAH-pArvatyAH, dhavaH patiH zivaH, tvAmavyAditi / - mAdhavapakSe-abhavena-saMsArabandhaprayuktotpattirahitena, yena, anaH-zakarTa, tadAkhyo'suraH, kRSNAvatAre nAzitaH, dhvastaM-pAdAghAtAcUrNitam , baliM jayatIti tathAbhUtaH kAyaH; purA-samudramathanosthAmRtapariveSaNasamaye, strIkRtaH-strIrUpatAM prApitaH, samudrotthAmRtabhojanAya surAsurayorvivAde jAte mohinIrUpaM dhRtvA'surAn vimohya tAnekapano samupAvezya amRtapariveSaNe tAnacchalayaditi paurANikI kathA; andhakAnAM-yadUnAm , kSayaM-nivAsabhUmi dvArakApurIm , karoti-nirmApayatIti tathAbhUtaH; yaH, bhagaM-govardhanaparvataM kRSNarUpeNa, gAM-pRthivImekArNavamagnAM varAharUpeNa, dadhe-dhArayAmAsa; yazca barhiNaH-mayUrasya, patrANi-picchAni teSAM priyaHmukuTe zobhArtha teSAM dhArayitA, "barhipatrakRtApIDam" iti gopAladhyAne'bhidhAnAt ; yasya zazinaM manAtIti zazima-rAhuH, tasya ziro haratIti tathAbhUtaH, iti nAma amarA AhuH / amRtapariveSaNasamaya eva rAhuzchalena devAnAM patAdupaviSTo'mRtaM javAha, tatkAlameva sUryAcandramobhyAM hariH saMsUcitastasya zirazcakarta cakreNa, bhamRtaM ca tAvat pItavAn sa ityamaratvaM prAptaH sUryAcandramasau tadaparAdhAdeva asatIti paurANikI kathA / bhaSTau bhujaGgAn kAliyAdIn hantIti tathA, "iSTabhujaGgAhAravalayaH" iti pAThe-iSTaH, bhujaGgahA-garuDo yasya, rave-zabdabrahmaNi layo yasya saH, saH, sarvadaH-sarvepsitadAtA, mAdhavaH, svAM pAtu / bhatra nArAyaNazrIkRSNa-mAdhavAdInAmaikyaM spaSTameva // For Private And Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane / tathA kamalA-sampadorakyaM yathA-- "dormandI [nde ] ritamandareNa jaladherutthApitA yA svayaM, yAM bhUtvA kamaThaH purANakakudanyastAmudastambhayan / tAM lakSmI puruSottamaH punarasau lIlAzcitabhrUlatAnirdezaiH samavIvizat praNayinAM geheSu doSNi kSitim // " arthaH-atra 'mandIrita' ityasya sthAne 'manderita' iti pAThaH sAdhuH, yA lakSmIH , dobhyA-bAhubhyAM, mandam-ISat , IritaH-preritaH, mandara:-manthAnakaparvato yena tathAbhUtena, jaladheH-samudrAt , svayamutthApitA, punaH tAM lakSmIm , asau puruSottamaH, lIlayA, aJcitaiH-zobhitaiH, bhrUlatAnirdezaiH-vallIcalanaireva, praNayinAMsvabhaktAnAmatha ca premiNAM, geheSu samavIvizat-nivezayAmAsa, evaM yAM bhuvam , kamaTha:-kacchapo bhUtvA, purANena-prAcInena, kakudena-vRSaskandhoparibhAgena, nyastAM-kSiptAm , pRthvI pUrva vRSaskandhoparisthitA, tataH patitA kacchapAvatAreNa dhAriteti paurANikI kathA'trAnusaMdheyA, udastambhayat-utthApayAmAsa, punaH tAM kSiti-pRthvI, praNayinAM doSNi-bAhau samavIvizat / atra lakSmI-sampadoraikyaM nibaddham, nahi samudrotthitA mUrtimatI svapriyA tena praNayigehe nivezitA, apitu sampatsvarUpaiveti tayoraikyaM spaSTameveha // nAga-sarpayorakyaM yathA"he nAgarAja ! bahumasya nitambabhAga, bhogena gADhamabhiveSTaya mandarAdeH / soDhAviSahyavRSavAhanayogalIlA paryaGkabandhanavidhestava ko'tibhaarH||" [kA0 mI0 a-16] arthaH-he nAgarAja !-vAsuke !, asya mandarAdeH bahuM-vistIrNa nitambaH bhAga-kaTipazcAtpradezam , bhogena-phaNadezena, gADhaM-dRDham , abhiveSTaya, soDhaH, aviSahyaH-anyairasahanIyaH, vRSavAhanasya-zivasya, yogalIlAyAM-yogakrIDAyAM, paryaGkasya-Asanasya, bandhanavidhiH-sthirIkaraNakRtyaM yena tasya, tava, ayaM kaH, atibhAraH-vizeSAyAsasAdhyaM kAryam , tAdRze kArye kRtAtmayogasya tavAyaM niyogasukara eveti bhAvaH // atra mandarAcalabandhanabhUtasya nAgasya zivaparikarasya sarpasya caikyaM pratipAditamiti // For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 10 / 111 kSIrasAgara-kSArasamudrayorekyaM yathA- . "zetAM harirbhavatu ratnamanantamantalakSmIprasUtiriti no vivadAmahe he [sbdhe !] | hA dUradUrasapayAstRSitasya jantoH, kiM tvanna [tvaM na ] kUpapayasaH sa marorjaghanyaH // " kA0 mI0 a-14] arthaH-atra koSThAntargataH pATho'pi samupalabhyate, sa eva cAdhikaH zobhano'rthasaGgatyA, tvayi hariH zetAM-zayanaM karotu, harizayanakRtaM mahattvaM te'stu, anta:tava madhye, ananta-saMkhyAtItaM, ranaM jAtAvekatvam , bhavatu, kiJca lakSmIprasUtiHlakSyA utpattirbhavatu, he [abdhe !] atra viSaye-tava harizayanAdikRte mAhAtmye, no vivadAmahe-vivAdaM na kurmaH / kintu, hA iti khede, tRSitasya-pipAsitasya, jantoH kRte, dUram-atyantaM, dUrasaM-duSTarasavat, payo yasya sa tvam , kUpapayasaH durlabhajalatve'pi pAnIyakUpapAnIyAt , maroH-marudezAt , jghnyH-niicH| athavA sa tvaM kUpapayasaH maroH kiM na jaghanyaH? iti koSThasthapAThAnusAryanvayaH / IdRzamahino'pi tava samIpe gatastRSito na tRSAzAnti labhate, tato varamasau marureva, yatra kUpajalaM tu milati, yena tRSAzAntiriti bhAvaH // 'kiM tvasti' iti pATho'pyanukUla eva / atra harizayanaM lakSmIprasUtizca kSIrAbdhiH, dUradUrasapayastvaM ca lavaNodasya tathApyatra tayorakyena tasya dUSaNamupanibaddham // sAgarA hi pratidvIpaM bhidyante, mahAsamudrazca samagrAM pRthvI parikSipya vartate, tayozcakyaM kavisamayasiddham , yathA-- "riGgattaraGgabhUbhaGgaistarjayantImivApagAH / . sa dadarza tato gaGgAM saptasAgaravallabhAm // " __[kA. mI0 a-14] arthaH-sa tataH, riGgantaH-preGkhamANA ye taraGgAH, teSAM bhalaiH-truTibhiH, bhApagAH-anyA nadIH, tarjayantI-bhISayantImiva, saptAnAmapi sAgarANAM samUhabhUtasya mahAsAgarasya vallabhAM-priyAM gaGgAM dadarza, yata iyaM saptasAgaravallabhA bhata eva tatsaMgamakAGkiNIranyA nadIstarjayatIti bhAvaH, dRzyate hi loke'pi patyurati For Private And Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane priyAganA anyAH sapatnIradhaH karotIti / atra gaGgAyA pUrvasAgaragAmitve'pi mahAsamudravallabhAtvenoktirubhayoraikyamAsthAyaiva // tatvato daitya-dAnavA'surANAM bhedaH; tathAhi-diterapatyAni-hiraNyAkSa-hiraNyakazipu-prahlAda-virocana bali-bANAdayo daityAH, danorapatyAni-vipracitti-zambaranamuci-pulomaprabhRtayo dAnavAH, ebhyo'tiriktAH suravirodhitvamAtreNa khyAtA bala-vRtra-vikSurasta-pRSaparvAdayo'surA iti / kozeSu yadyapi "asurA daityadaiteya-danujendrAridAnavAH / zukraziSyA'ditisutAH pUrvadevAH suradviSaH // " ityAdirUpeNaite sarve paryAyavAcino vikhyAtAstathApi devavirodhitvamAtraM sAmyameSAmAdAya tatraikatra nirdezaH, kintu teSAM yugabhedena vaMzabhedena guNabhedena pArthakyaM spaSTameva, tathApi kavisamaye teSAmaikyenaiva vyavahAraH / yathA "jayanti bANAsuramaulilAlitA, dazAsyacUDAmaNicakracumbinaH / surA'surAdhIzazikhAntazAyino, bhavacchidakhyambakapAdapAMsavaH // " [kA0 pU0 bhA0 zlo. 2] arthaH-bANAsurasya maulinA-kirITena, lAlitAH-sAdaraM sevitAH, dazAsyasya - rAvaNasya, cUDAmaNInAM cakraM samUhaH, dazAsyatvena tasya daza cUDAmaNayaH, tat cumbanti teSAmupari sthitvA tiSThantIti te, surAzvAsurAzca teSAmadhIzAH-surA. dhIzAH-indrAdayo'surAdhIzA balAdayasteSAM zikhAnteSu-zikhAgrabhAgeSu, zerata iti tathAbhUtAH, bhavacchidaH-sevakAnAM saMsArabandhamocakAH, tryambakasyazivasya, pAdapAMsavaH-caraNarajAMsi, jayanti-sarvotkarSeNa vartante, atazca tAn pratyasmi praNata ityAkSipyate / bANasya daityasyAtrAsuratvena nirdezaH // yathA ca "taM zambarAsurazarAzanizalyasAra-keyUraratnakiraNAruNabAhudaNDam / pInAMsalagnadayitAkucapatrabhaGgaM mInadhvaja jitajagatritayaM jayet kaH? // " arthaH-zambarAsurasya zarA azanaya iva taskRte zalyavat-zaGkavat sAra:-balaM yasya sa cAsau keyUraratnakiraNairaruNazca bAhudaNDo yasya tam , pInayoH-mAMsalayoH, aMsayoH-skandhayoH, lagnaH-saktaH, dayitAyAH-rateH, kucasthitaH patrabhaGgaH-patrA. kRtiracanAvizeSo yasya tam , jitaM jagatritayaM yena tam , taM-prasiddhaM, mInadhvajaMmatsyaketanaM kAmaM, ko jayet ?, api tu ko'pi netyarthaH / anna dAnavasya zambarasya asuratvenollekhaH // For Private And Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAmidhaSivRtau adhyA0 1, sU0 10 113 - - yathA ca "bhAsId daityo hayagrIvaH suhRdvezmasu yasya taaH| prathayanti balaM bAhroH sitacchannasmitAH zriyaH // " [hayagrIvavadhe] marthaH- hayagrIvo daitya bhAsIt, yasya bAhrobalaM, sRhadvezmasu-tanmitramandireSu, sitacchatrameva smitaM-lIlAvAsasUcaka ISaddhAso mAsAM tathAbhUtAH, tAH-vikhyAtAH, zriyaH-sampadaH, prathayanti-prakaTayanti / etenaiva tasya prabhutvaM bAhubalaM cAnumeyaM yat tasya suhRdo'pi tena tathA sampAditA yathA te'pi sitacchantravanto rAjAna eva jAtA iti / atra hayagrIvo'suro'pi daityatvenopanibaddhaH // yathA vA hayagrIvaM prati"dAnavAdhipate! bhUyo bhujo'yaM kiM na nIyate / sahAyatAM kRtAntasya kSayAbhiprAyasiddhiSu // " [ha. va.] artha:-he dAnavAnAmadhipate!-hayagrIva!, ayaM-svakIyo bhujaH, kRtAntasyayamasya, kSayAbhiprAyANAM-nAzAbhilASANAM, siddhiSu-sAdhaneSu, bhUyaH-punarapi, adhikaM vA, sahAyatA-sahakAritvam , kiM na nIyate ? kutastvamudAsIna iva pUrvavat pratipakSANAM mAraNAd virato'sIti bhAvaH / atrAsurasya tasya daanvtvenopnibndhH|| .. upanibaddhazcAyaM sadasadasatsannibandhanaH kavisamayaH, evaMbhUtAzca bahuzaH kavisamayaviSayA bhAkAreSu sthitAste yathAyathaM tebhyo'nusandheyAH / kiJca cakSuH kRSNamadhyaM zvetaprAntaM ca svAbhAvikaM, tasya kavibhiranekavarNatvenopanibandhanaM kriyate, tasya zuklatA yathA "tiSThantyA janasaMkule'pi sudRzA sAyaM gRhaprAGgaNe, tavAraM mayi niHsahAlasatanau vIGkhAmRdu prevati / hInamrAnanayaiva lolasaralaM niHzvasya tatrAntare, premAH zazikhaNDapANDimamuSo muktAH kaTAkSacchaTAH // " - [kA0 mI0 a-15] bharthaH-sAyaM janasaMkule-bahujanavyAte'pi, gRhaprAGgaNe, tiSThantyA sudRzA, niHsahA-kAmapIDAdimA glAnA, ata eva alasA-mandavyApArA, tanuH-zarIraM kA08 W For Private And Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 114 www.kobatirth.org sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane www yasya tasmin mayi tadvAraM tasyA dvAradezaM, vIGkhayA - gativizeSeNa "vImA gativihArerSyAparisarpaparikramAH" iti haimaH [6, 136 ], mRdu yathA syAt tathA, preGgati - gacchati sati, hInamrAnanayaiva - taMtrasthajanadarzana kRta lajjAsaMvaraNAya nIcerASmamukhaM dhArayantyaiva, tatrAntare - tasminneva samaye, lolaM- caJcalaM ca tat saralaM - nisargamRdubhAvaM yathA syAt tathA, niHzvasya-duHkhasUcakaM niHzvAsaM kRtvA, premNA ArdrAH - komalAH, zazikhaNDasya - candrazakalasya, pANDimAnaM - caityaM muSNantIti tAH, kaTAkSasya chaTA:- kAntayo, muktAH-mabhimukhamIritAH / iha guruparavazA madhyA nAyikA / atra cakSuSaH zvetatayopanibandhaH // cakSuSaH zyAmatA yathA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "atha pathi gamayitvA klRptaramyopakArye, katicidavanipAlaH zarvarIH zarvakalpaH / puramavizadayodhyAM maithilIdarzinInAM, kuvalayitagavAkSAM locanairaGganAnAm // " [ 20 vaM0 sa011, lo - 93] wwww " arthaH- sItAsvayaMvaraprasaGge janakapuraM gatastatra pariNItaputracatuSTayo rAjA dazaratho'yodhyAM pratyAvRttastatratyaM varNanamidam - atha - anantaram, zarvakalpaH- zivasadRzaH, avanipAlaH- rAjA dazarathaH, klRptA-racitA, ramyA - manoharA, upakAryA - paTabhavanaM yatra tasmin pathi mArge, katicit, zarvarI: - rAtrIH, gamayitvA - ativAhya, maithilIdarzinInAM sItAsaMdarzanalAlasAnAm, aGganAnAM purastrINAm, locanaiH - netraiH, kuvalayitAH - kuvalayena nIlotpalena yuktAH kRtAH, gavAkSAH - vAtA. yanAni yasyAM tAm, ayodhyAM puram - ayodhyAnagarIm, avizat-praviSTavAn / anna locanAnAM kuvalayena sAmyavivakSaNAt zyAmatA spaSTaM pratIyate // kRSNatA yathA "pAdanyAsaiH kvaNitarazanAstatra lIlAvadhUtairatnacchAyAkhacitavalibhizcAmaraiH klAntahastAH / vezyAstvatto nakhapadasukhAn prApya varSAprabindUnAmokSyante tvayi madhukara zreNidIrghAn kaTAkSAn // " - [ me0 dU0 pU0 me0 lo-35 ] wwwwwww For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu010| 115 . arthaH-yakSo meghAyojayinImArgeNa gantumanurundhan , tasyA varNanaprasaGge mahAkAlazivasya sAyaMkAle pUjAsamaye samAgatAnAM nartakIcAmaragrAhiNInAM vezyAnAM darzanasya saukhyaM varNayati, tatra-saMdhyAkAle, pAdanyAsaiH-caraNavikSepairnRtyAGgabhUtaiH, kaNitAH-zabdAyamAnAH, razanA:-kAyo yAsAM tAH, lIlayA-vilAsena, bhavadhUtaiH-kampitaiH, ratnAnAM-kaGkaNamaNInAM, chAyayA-kAntyA, khacitAH-rUSitAH, valayaH-cAmaradaNDA yeSAM taiH, "valizcAmaradaNDe ca jarA-vizlathacarmaNi" iti vizvaH / cAmaraiH-vAlavyajanaiH, klAntahastAH-zithilakarAH, etena daizikaM nRtya sUcitam / taduktaM nRtyasarvasve-"khaDga-kanduka-vastrAdidaNDikA-cAmarasrajaH / vINAM ca pRtvA yat kuryunRtyaM tad daizikaM bhavet // " iti, vezyAH -mahAkAlamupetya nRtyantyo gaNikAH, tvattaH, nakhapadeSu-suratasamayaprAptanakhakSatasthAneSu, sukhAnsukhakarAn , "sukhahetau sukhe sukham" iti zabdArNavaH, varSasya-varSaNasya,-agrabindUn-prathamakaNAn , teSAM sukhoSNatvAt kSate sukhakaratvam, prApya, svayi madhukarazreNivat-bhramarapativat , dIrghAn-AyatAn , kaTAkSAn , AmokSyanteprerayiSyanti, "parairupakRtAH santaH sadyaH pratyupakurvate" iti bhAvaH / kAminIdarzanIyatvalakSaNaM zivopAsanAphalaM sadyo lapsyase iti dhvaniH / atra kaTAkSANAM madhukaraNisAmyapradarzanena kRSNatvamuktameva // mizravarNanA yathA "tAmuttIrya vraja paricitabhralatAvibhramANAM, pakSmotkSepAduparivilasatkRSNazAraprabhANAm / kundakSepAnugamadhukarazrImuSAmAtmabimbaM, pAtrIkurvan dazapuravadhUnetrakautUhalAnAm // " [me0 dU0 pU0 me0 zlo-47 ] arthaH-yakSo meghamAha-tA-carmaNvatIm , uttIrya, dhruvo latA iva-bhUlatAH, tAsAM vibhramAH-vilAsAH, paricitAH-abhyastAH kluptA vA yeSu teSAm , pakSmANinetralomAni, "pakSma sUtre ca sUkSmAMze kialke netralomani" iti vizvaH, teSAm , utkSepAt-unnamanAddhetoH, kRSNAzca tAH zArAzca kRSNazArA nIlazabalAH, upari vilasantyaH kRSNazArAH prabhA yeSAM teSAm , kundAni-mAdhyakusu. mAni teSAM kSepaH-itastatazcAlanaM, tasyAnugA:-anusAriNo ye madhukarAH-bhramarA For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwww sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane bAhukAlajanmano'pi zivacandramaso bAlatvaM, kAmasya ca mUrtatvamamUrtatvaM cetyAdi // 10 // teSAM zriyaM muSNantIti tathoktAsteSAm , kSipyamANakundAnusArimadhukarakalpAnAmiti bhAvaH, dazapuraM-rantidevasya nRpasya nagaraM, tasya vadhvaH-striyaH, tAsAM netrakautUhalAnAM netrAbhilASANAM sAbhilASadRSTInAmiti yAvat , AtmabimbasvamUrtim, pAtrIkurvan-viSayIkurvan, vraja-gaccha / atra kRSNazAraprabhANA. mityanena kRSNatAbahulA zabalatA netreSUkteti // evaM bahukAlajanmano'pi aviditaviprakRSTakAlabhavasyApi, zivacandramasaH zivaziraHzekharasthatvena prasiddha zazikalAyAH, bAlatvam aprAptAvasthAntaraprAthamikAvasthAvattvaM kavisamayasiddham , yathA "mAlAyamAnAmarasindhuhaMsaH, koTIravallIkusumaM bhavasya / dAkSAyaNIvibhramadarpaNani, bAlendukhaNDaM bhavataH punAtu // " [kA0 mI0 a-16] arthaH-mAlAyamAnA-mAlevAcaritA yA, amarasindhuH--gaGgA, tasyA haMsaH, zivaziromAlAbhUtAyAM gaMgAyAM saMcaraNazIlahaMsasadRzam , koTIraH-jaTA, "koTI. rastu jaTA saTA" iti rabhasaH / saiva vallI-latA, tasyAH kusumaM-puSpam , tatsadRzAmityarthaH, dAkSAyaNyAH-dakSAtmajAyAH satyAH, vibhramANAM-mukhavyApArAdiceSTAnAM, darpaNasya-Adarzasya, zrIriva zrIryasya tat, tatkAryakAritvena tadvadupacaryamANamiti bhAvaH, bhavasya-zivasya, bAlendukhaNDaM-nUtanA zazikalA, bhavataHsabhyAn , punAtu-pavitrI karotu / atra khaNDarUpasyendolitvaM sphuTamuktameva // kAmasya hi zivanetradAhAt pUrva mUrtatvaM-zarIritvaM, dAhAntaraM cAmUrtatvamiti vastusthitiH, kavisamaye tUbhayamapyupanibadhyate / tatra mUrtatvaM yathA "ayaM sa bhuvanaprayaprathitasaMyamaH zaGkaro, bibharti vapuSA'dhunA virahakAtaraH kAminIm / anena kila nirjitA vayamiti priyAyAH kara, kareNa paritADayaayati jAtahAsaH smaraH // " [kA0 mI0 -6] For Private And Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu010| 7 arthaH-ayaM-agre dRzyamAnaH, prathitaH saMyamaH bAhyAntarindriyanigraho yasya tAdRzaH, zaMkaraH-zivaH, saH, adhunA virahakAtara:-kSaNamapi priyAvirahamasahamAnaH san , vapuSA-svazarIrArdhena kAminI-svapreyasI pArvatIm , bibhartidhArayati, anena vayaM nirjitAH-nirjitya dagdhAH, kila-prasiddhireSA, iti kathayan , kareNa-svahastena, priyAyAH karaM paritADayan-ubhayakaraghAtena tAlikA ghaTayan , jAtahAsa:-'aho kIdRzo'yaM lokapravAdo yanmadaze vidyamAno'pi zivo madvijetRtvenoddhoSyate' iti hetorhasan , smaraH-kAmaH, jayati-sarvAtizAyitvena rAjate / atra kareNa karatADanasyoktatayA hAsavatvena ca tasya mUrtatvaM nibaddhamiti spaSTam // tasyaivAmUrtatvamapi yathA "dhanurmAlA maurvI kaNadalikulaM lakSyamabalAmano bhedya, zabdaprabhRtaya ime paJca vizikhAH / iyAotuM yasya tribhuvanamanaGgasya viSayaH, sa vaH kAmaH kAmAn dizatu dayitApAGgavasatiH // " [subhASitAvalI, ghaNTakasya] arthaH-anaGgasya-zarIrarahitasya yasya, mAlA-puSpamAlyam , "mAlA tu paDtau puSpAdidAmani" iti haimaH, dhanuH-cApaH, kaNadalikulaM-zabdAyamAnabhramarasamUhaH, maurvI-jyA, bhedya-bhedanIyam , abalAmanaH, manaso'Nutvena prasiddheratra lakSyasya durbhadyatvaM dhvanyate, lakSya-vedhaviSayaH, ime zabdaprabhRtayaH-zabdarUpa-rasa-gandha-sparzAH, paJca-parimitapaJcasaMkhyAkAH, vizikhAH-bANAH, tribhuvanaMprayo lokAH, iyAn viSayaH, jetuM-vijayakarmIkartum , khyAtaH, dayitAnAstrINAm , apAGge-netrakoNe, vasatiH-nivAso yasya saH, sa-prasiddhaH kAmaH, vaH kAmAn-abhilaSitapriyasaGgamAdIn , dizatu-dadAtu / anaGgaH san AyudhAdinA paramadurbalo'pi durlakSyabhedanapUrvaka tribhuvanavijayI kAma iti, kaverAzayaH / atrAmUrttatvamanaGgapadena spaSTaM pratipAditam // itthaM kAvyeSu siddhavatkRtya prayuktaH kavInAM samayo diGmAtreNa nirdiSTaH, vistaramAhibhiH prabandhAntareSu tadanveSaNaM kArya svayaM vohanIyamiti dhvanayannAha-ityA. dIti-iti-pUrvoktaprakArakasadasamibandhAdirAdau yasya taditi sAmAnye napuMsakam / For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 118 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane tathAhi - sAhityadarpaNe kavisamayakhyAtAni itthaM pradarzitAni - "mAlinyaM vyoni pApe, yazasi dhavalatA varNyate hAsakIyoM, raktau ca krodha-rAgau saridudadhigataM paGkajendIvarAdi / toyAdhAre'khile'pi prasarati ca marAlAdikaH pakSisako, jyotsnA peyA cakorairjaladharasamaye mAnasaM yAnti haMsAH // pAdAghAtAdazoko vikasati bakulo yoSitAmAsyamadyaiyUnAmaGgeSu hArAH sphuTati ca hRdayaM viprayogasya tApaiH / maurvI rolambamAlA dhanuratha vizikhAH kausumAH puSpaketobhinnaM syAdasya bANairyuvajanahRdayaM svIkaTAkSeNa tadvat // ahvayambhojaM nizAyAM vikasati kumudaM candrikA zuklapakSe, meghadhvAneSu nRtyaM bhavati ca zikhinAM nApyazoke phalaM syAt / na syAjAtI vasante na ca kusumaphale gandhasAradrumANAmityAdyunneyamanyat kavisamayagataM satkavInAM prabandhe // " iti / atroktA bahuzo viSayA udAhRtA eva, anye'pi yathAdarzanamunneyAH, tatra kecana pradarzyante / azokasya pAdAghAtena vikAso yathA "asUta sadyaH kusumAnyazokaH skandhAt prabhRtyeva sapallavAni / pAdena nApaikSata sundarINAM samparkamAziJjitanUpureNa // " [ku. saMbhava0 3 / 26] " arthaH- mahAdevavijayaprasthitasya madanasya sAhAyyaM kartuM tatpriyasakho vasantaH svasammRddhiM svayameva prakaTIcakAreti prasaGge kumArasaMbhavakAvye padyamidam, azokaH skandhAt - zAkhAdvayavibhAgasthAnAt prabhRtyeva - tataH prArabhyaiva, sadyaH- tatkAlameva, sapalavAni - sakisalayAni, kusumAni puSpANi, asUta-janayAmAsa, AziJjitAH - kRtazabdA nUpurA yasmiMstena, sundarINAM pAdena samparka nApaikSata, ko'pyeSa cakArAtizayo yat sundarIpAdAghAtaM vinaivAzoko vikasita iti / tathA ca tadvikAse tadapekSeti sphuTaM pratIyate // jaladharasamaye haMsAnAM mAnasaM prati gamanaM yathA"kartuM yacca prabhavati mahImucchilandhAmavandhyAM, tacchrutvA te zravaNasukharda garjitaM mAnasoktAH / For Private And Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu010| 119 mA kailAsAd visakisalayacchedapAtheyavantaH, sampatsyante nabhasi bhavato rAjahaMsAH sahAyAH // " [me0 dU0 pU0 me0 zlo0 11] arthaH-yad garjitaM kartR, mahIM-pRthvIm ucchilIndhrAm-udtakandalikAm , ata eva avandhyA-saphalAm , kartuM prabhavati "kandalyAM ca zilIndhrA syAt" iti zabdArNave, zilIndhrANAM bhAvisasyasampattisUcakatvaM ca nimittanidAne itthamuktam"kAlAbhrayogAduditAH zilIndhrAH, sampannasasyAM kathayanti dhAtrIm" iti|shrvnnsukhd-shrutisukhjnkm , te-tava, garjitaM-garjanazabdam, zrutvA-samAkarNya, mAnasokAH-mAnase sarasi utkaNThitA, kAlAntare mAnasasya himaduSTatvAt , himasya ca haMsAnAM rogahetutvAdanyatra gatA haMsAH punarvarSAsu mAnasameva gacchantIti prasiddhiH, bisakisalayAnAM-mRNAlAgrANAM, chedaiH-zakalaiH, pAtheyavantaH pathibhojyadravyayuktAH, mRNAlakandalazakalasambalavanta iti yAvat ; rAjahaMsAH-haMsavizeSAH, "rAjahaMsAstu te ca caraNailohitaiH sitAH" ityamaraH, nabhasi-vyonni, bhavataHtava,sahAyAH-sayAtrAH, "sahAyastu sayAtraH syAt" iti zabdArNave, sampatsyantebhaviSyanti / atra varSAsu haMsAnAM mAnasagamanaM spaSTam // viprayogasya tApaihadayasphoTo yathA kAdambarIviraheNa muniputrasya kapiJjalasya kAdambarIpUrvArdhavarNitaH // meghadhvAneSu zikhinAM nRtyaM yathA"jyotirlekhAvalayi galitaM yasya baha bhavAnI, putrapremNA kuvalayadalaprApikaNe karoti / dhautApAGgaM harazazirucA pAvakestaM mayUra, pazcAdadrigrahaNagurubhirgarjitainartayethAH // " [ me0 dU0 pU0 me0 zlo0 44] arthaH-medhaM prati yakSaH kathayati-jyotiSa:-tejasaH, yA lekhAH-rAjayaH, tAsAM valayaM-maNDalaM yasyAstIti tat tathoktam, galitaM-bhraSTaM svataH patitaM, na tu lolyAt chinnamiti bhAvaH, yasya-mayUrasya, baha-piccham , bhavAnI-gaurI, putrapremNA-putrasyAyaM vAhanIbhUto mayUra iti snehena, kuvalayasya-nIlotpalasya, dalaM For Private And Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 120 sAlakAracUDAmaNau kAmyAnuzAsane kAvyasya hetumuktvA kharUpamAhaadoSau saguNau sAlaGkArau ca zabdArthoM kAvyam // 11 // patraM prAmoti tacchIlaM tasmin , nIlakamalapatraparidhAnazIle iti bhAvaH, kaNe, karoti-dhArayati, dalaM parityajya tatsthAne baha dhatte iti yAvat , harazazirucAzivazirazcandrakAntyA, dhautApAGga-svato'pi zaukyAdatidhavalitanetrApAGgam , pAvakasya-agrapatyaM pumAn-pAvakiH, tasya skandasya, taM-pUrvoktaM, mayUra-zikhinam , pazcAt-pUrvoktasArdrapuSpAbhiSecanAnantaram , adreH-devagireH kartuH, grahaNenaguhAsaGkramaNena, gurubhiH-pratidhvAnamahadbhirityarthaH, garjitaiH-svakIyagarjanazabdaiH, nartayethAH-nartanaM kAraya, mArdaGgikabhAvena kumAramupAssveti bhAvaH / tathA cAtra meghavAnena zikhino nRtyaM nibaddhameveti / / vizeSajijJAsubhizca mahAkavInAM vitataM nibandhavRndaM parizIlanIyamiti // 10 // kAvyakAraNanirUpaNaprasaGgena tadantaHpAtizikSAyA lakSaNaM vistareNa vivecayana prAptAvasaraM kavisamayaM ca pradarya samprati kAvyalakSaNabhUtaM sUtraM vyAcikhyAsurAhakAvyasya hetumuktvA svarUpamAheti-kAvyasya-anupahasanIyasvaviziSTasya kavikarmabhUtasya, hetum-utpattikAraNam , uktvA-"pratibhA'sya hetuH" [kA0zA0 1-4] ityAdisUtraiH kathayitvA, tasyaiva svarUpa-svaM-kAvyAtmakaM lakSya, rUpyateitarabhinnatvena rUpeNa jJApyate'neneti svarUpaM lakSaNam , Aha-"adoSau saguNau" ityAdisUtreNa kathayatIti bhAvaH / anena sUtreNa kAvyasya lakSaNaM pratipAdanIyam , tatra kAvyalakSaNe bahu vivadante AlaGkArikAH / kecit kAvyatvaM zabdamAtraniSThamAcakSate, apare zabdArthobhayaniSTham , teSAM matAni ca sUtravyAkhyAnte vivecayiSyante / svamate ca zabdArthayordvayoreva sahabhAvena kAvyatvamaGgIkRtam , AsvAda. vyaJjakatvasyobhayatrA'pi sadbhAvAt , 'kAvyaM zrutam , gItaM racitam , kAvyamavagataMbuddham' ityAdivizvajanInavyavahAradarzanenAnupahasanIyakAvyatvarUpasya lakSyatAvacchedakadharmasyobhayatrA'pi sattvena tathAnirNayAt / tadAha-adoSau saguNau sAlaGkArau ca zabdA'au~ kAvyamiti-zabdazcArthazcAnayoritaretarayogaH zabdArthoM, tau kAvyaM-kAvyazabdapravRttinimittaM, tathA ca sarveSAM zabdAnAmarthAnAM ca kAvyatvaprasakto lakSaNasyAvyAvartakateti tadoSavAraNAya 'bhadoSau' ityAdi For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau madhyA0 1, sU0 11 121 vizeSaNatrayaM zabdA'rthayorupAttam / zabdA'rthAvityatra ca yadyapyarthazabdasya svarAdhakArAntatvena pUrvanipAto yuktastathApi zabdasyArthAzrayatayA prAdhAnyenA'bhyahitatvAt pUrvanirdezaH, arthe laukikArthakriyAkAritvarUpasya prAdhAnye'pi zAstrI. yArthakriyAkAritvasya zabdAdhInatvena tasyaiva prAdhAnyAt , zrutAvapi hi "nAmarUpe vyAkaravANi" [chA0 upa0 1] ityAdau nAmapadena zabdasyaiva pUrvanirdezaH, kavibhirapi "vAgarthAviva sampRktau" [20 vaM0 sa0 1-zlo0 1] ityAdau zabdasyaiva 'vAk'padena pUrvamupAdAnam / guNasatyApekSayA doSAbhAvasyaivAdhikAvazyakatyena pUrvamadoSAviti vizeSaNamupAttam , guNena hi grAhyatAtizayo vijJAyate, doSAstu kAvyadvArA kavimapi dUSayantIti tatparityAgaH pUrvamevApekSita iti buddhyA ca; adoSo na vidyate doSo yayoriti bahuvrIhiH, kAvyatvavighaTakA ye cyutasaMskAratvAdayo'tiprabalA doSAstairvirahitau zabdArthoM kAvyalakSaNaghaTakatvena graahyau| . atredaM vicAryate-"adoga" ityatra naarthAnvayitayA vivakSitasya doSasya sAmAnyAbhAvo vivakSito vizeSAbhAvo vA?, nAdyaH, evaM sati kAvyaM nirviSayaM syAt , nahi sambhavati prayatnenApi nirmite kAvye doSasAmAnyAbhAvaH, atha kazcinmahatA'vadhAnena vimalayA pratibhayA ca yuktaH kavikulacUDAmaNiH padyamekamalpaM vA kamapi prabandhaM tAdRzaM viracayedapi, tathA'pi praviralaviSayatA kAvyasya syAdeva, sthAca bahUnAM mahAkAvyAnAmakAvyateti; na dvitIyaH, vastuto duSTasyApi kAvyasya kAvyatA svIkAryA syAt , nahi vacidapi kAvye sarveSAM doSANAM yogapadyena sattA sambhavati, tathA ca kasyacid doSasyAbhAvAdeva doSavizeSAbhAvavattvaM zabdArthayorastIti tasya kAvyatvaM ko vyAhantumIzaH, evaM ca doSasattAhetukA'kAvyodAharaNameva durlabhaM syAdityubhayataH pAzAyAM rajjo durlabho'doSAviti lakSaNaghaTakavizeSaNasya praveza iti; atrocyate-prathamaH pakSa eva sAdhIyAn , na ca sarvathA nirdoSasyaikAntamasambhava iti vAcyam , padamAtrasya, ekasya padyasya, anyasya nibandhasya vA tathAbhUtasya lAbhe lakSaNasya sAphalyAt , bhanna pakSe pUrva pradarzitaH kAvyasya praviralaviSayatAdoSazca bhUSaNameva, ata eva cedRze'pAre vicitrakaviparamparAparipUrite'pi saMsAre dvitrA eva mahAkavayaH stUyante, tathA ca nirdoSazabdArthavatvaM kAvyalakSaNe deyameveti / For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane . atrApare sAhityadarpaNakAravizvanAthakavipaJcAnanaprabhRtayo navInAH pratyavatiSThante yadi doSarahitasyaiva kAvyatvamiSTaM tarbudAhiyamANasyAsya padyasya kAvyatvaM na sthAt , yathA "nyakkAro hyayameva me yadarayastatrApyasau tApasaH, so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH / dhigdhik zakrajitaM prabodhitavatA kiM kumbhakarNena vA, svargagrAmaTikAviluNThanavRthocchUnaiH kimebhirbhujaiH // " [ha0 nA0 aM0 14, zlo0 6] arthaH-ayaM zloko hanumannATake kiJcidvaiparItyena paThito dRzyate, anatyaM pUrvAddhaM tatra parAdhasvena paThitam , alaGkAragrantheSu sarvatrAyameva [bhatratyaH] pAThaH samupalabhyate, kiJca tatra "svargagrAmaTikAviluNThanaparaiH pInaiH kimebhirbhujaiH" iti pAThaH, tathApi yathA'nna sthitaH pAThastathaiva vyaakhyaayte| me-sarvalokavijayinaH paramapratApayuktasya, yat , arayaH-zatravo'pi santi, ayameva nyakAra:tiraskAraH, niHsapatlena mayA bhavitavyam, tatra naiko'riH, kintu arayaH-bahavaH zatravaH / tatrA'pi-teSvariSvapi, asau-prakhyAtaH, tApasaH-tapasviveSadharo rAmaH, kazcit samo varI bhavet tadA'pi kazvidAzvAsaH, kintu rAjyabhraSTaH sahAyahInastapasviveSadhArI ca, bhayamapi paramo nyakkAraH / so'pi atraiva-laGkAmAgatya, na tu svopari AkramamANa, rAkSasakulaM-rAkSasAnAM vaMzameva, nanvekaM kamapi rAkSasaM, nihanti-na kevalamAkrAmati kintu mArayatyapi / aho ! tathApi rAvaNo jIvatiprANAn dhArayati mahadAzcaryamiti bhAvaH / zakrajitam-indrajetAraM meghanAdam , dhik dhik-bahuzo dhikkArAH, prabodhitavatA-balAnnidrAtaH samutthApitena, kumbhakarNena-madanujena, kim ?-tenApi na kimapi kRtamiti bhAvaH / kiJca, svargagrAmaTikAyAH-svargarUpakSudragrAmastha, viluNThanena-punaH punaH sarvasvaharaNena, vRthAniSprayojanaM yathA syAt tathA, ucchUnaH-vRddhi gataiH puSTaiH, ebhiH-madIyaiH, viMzatyA bhujaiH-bAhubhiH, kim ?-ebhirapi na kimapi svAnurUpaH parAkramaH prakaTita iti bhAvaH // atra hi vidheyAvimarzo nAma doSaH, sa ca vidheyasya-viSayasya, avimarzaHsatvenApratipAdanameva, tacceha vidyate, tathAhi "anuvAdyamanutvaiva na vidheyamudIrayet / nahalabdhA''spadaM kiJcit kutracit pratitiSThati // " For Private And Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 11 123 iti vRddhavacanenAnuvAdya-vidheyayoH paurvAparyasya niyamitasvAt , atrArimattvatattApasatva-tatkRtarAkSasakulahananAdInAmanuvAdyAnAM pUrvaprayoge nyakkArasya ca vidheyasya paraprayoge kartavye tathA na kRtam, ayamiti sarvanAmnA'rimattvAdireva parAmRzyate, tadevAcAnuvAyamuddezyaM vA, nyakkArAd vidheyAt pazcAnirdiSTam , uddezya-vidheyayorlakSaNaM cetthamuktaM bhavArtike "yacchabdayogaH prAthamyaM siddhatvaM caapynuuytaa| tacchabdayoga auttaya sAdhyatvaM ca vidheyatA // " iti / tathA cAnuvAdyasya pUrvamupanyAso vidheyasya pazcAditi, iha tadakaraNAd vidheyAvimarzoM doSo vAkyagataH / antimacaraNe ca 'vRthocchUnaiH' ityatra padagato'sau doSaH, tathAhi-ucchUnatayA vRthAtvasya tatkAlamAtrajAtatvAbhiprAyeNa vidheyatA netumucitasya tatpuruSasamAsena kavinA guNIbhAvaM nItatayA pUrvasiddhatvapratibhAsanAdanuvAdyatvapratItirbhavatIti vidheyasya prAdhAnyenAvimarzaH-anirdeza evAtreti sa doSo'kSata eva / evaM ca dvidhA vAkyapadobhayagatatvenAtra doSasasvAdidaM kAvyaM na syAditi / na ca, na cellakSaNayuktaM mA'stvidaM kAvyametAvatA kA no hAniriti vAcyam, mahAmAnya vidvatkavisampradAyasyAkulIbhAvaprasaGgAt , tathAhi-asya padyasya dhvanitvena uttamakAvyatA vidvatsamAje prathitA, dhvanitvaM Atra pratipadamevAvabhAsate, tathAhi-ayameva' ityanyayogavyavacchedasUcakasya evakArasya, 'me' iti kAkupadasya ca, 'arayaH' iti bahuvacanasya, 'bhanava' iti sarvanAnaH, 'nihanti, jIvatI'tyAkhyAtasya, 'aho' ityavyayasya, 'rAvaNa' iti tattadvizeSArthAntarasaMkramitavAcyasya padasya, 'dhika dhik' iti dvirukteH, 'zakrajitam' iti tAcchIlyavihitakippratyayasya , 'grAmaTikA' ityanAdarArthavihitakarUpataddhitapratyayasya, 'viluNThana' ityatropasargasya, "bhujaiH' iti bahuvacanasya ca, tattadarthavyaJjakatvenAsaMlakSyakramo dhvaniratra / 'ayameva' ityevakAreNa nyakkArasattve'sandigdhatA, 'me' iti kAkA cAtmano'pratibhaTatA, 'arayaH' iti bahuvacanena cArINAM bAhulyasya nitAntamasahyatA, 'tApasa' iti padena zatrubhAvAcaraNAyogyatA, 'atraiva' ityanena samIpasthasyApi jIvataH zatroratyamRSyatA, 'nihanti' na tu kevalaM vartata eveti cAkhyatena, rAkSasakulam' eva na tu dvivAna rAkSasAn , 'jIvati' ityAkhyAtena ca mRte rAvaNe yadabhaviSyat tadabhaviSyat , jIvati satyevaM bhAvo duHsaha eveti jIvanasya nindyatA ca, 'aho' iti nipAtenAnutApAtizayaH, 'rAvaNaH' iti padam 'indrA For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 sAlaGkAracUDAmaNau kAmyAnuzAsane didevavijayI, kailAsottolakaH svazirasAmapi chedakaH, AjJAnuvartisakalalokaH, prathitaparAkramazAlI ca' ityAdyartheSu saGkramitavAcyam , 'dhik dhik' iti dvitvena dvitvena nindAyA atizayaH, jayatestAcchIlyakkipA ca tAdRzaH svabhAvaH, 'grAmaTikA' ityanena tasyAnAyAsaluNThanIyatA, 'bhujaiH' iti bahuvacanena lokAtigasaMkhyatA cAsaMlakSyakrameNa dhvanyate; samudAyena ca nirvedAkhyaH saMcAribhAvaH pratIyata iti dhvanitvenAsyottamakAvyatA "idamuttamamatizAyini vyaGgaye vAcyAd dhvanirbudhaiH kathitaH" [kA0 pra0 pra0 u0 ] iti svIyalakSaNAnusArameva svIkAyati, tatra kAvyalakSaNAghaTanAdavyAptiriti / na cAMzavizeSa satyapi doSe tadatiriktAMzasya nirduSTatayA tatra kAvyalakSaNaghaTanAnAvyAptiriti vAcyam , yata evaM sati yatrAMze doSaH so'kAvyatvaprayojakaH, yatra ca dhvaniH sa uttamakAvyasvaprayojaka ityubhAbhyAmaMzAbhyAmAkRSyamANamidaM kAvyamakAvyaM veti nirNetumazakyaM syAt , kiJca doSANAM doSatvaM hi samudAyadUSakatvena, nahi kAvyasya kaJcidazaM dUSayantaH zrutiduSTatvAdayo doSAH, kintvavikalameva kAvyam, tathAhi-kAvyAtmabhUtasya rasasyAnapakarSatve teSAM doSatvamapi nAGgIkriyate, anyathA nityadoSAnityadoSatvavyavasthA'pi na syAt , ye hi sarvadA rasApakarSakAste nityadoSAH, yathA cyutasaMskAratvAdayaH, zrutiduSTatvAdayo hi katipayazRGgArAdirasamAnApakarSakatvenAnityAdoSA iti sarvavAdisammatam , evaM cAMzavizeSe'pi doSasattve sarvameva kAvyaM duSTaM syAdityekasyApyaMzasya nirdoSakatvena kAvyatvaM na syAditi / "tatsAdRzyamabhAvazca, tadanyatvaM tadalpatA / aprAzastyaM virodhazca, najAH SaT prakIrtitAH // " ityuktadizA'nudarA kanyetivadiha najo'lpArthakatvamiti "ISaddoSau zabdArthoM kAvyam" ityuktau proktapadyasya guNasaMkhyayA'lpadoSakatvena kAvyatvaM syAdeveti noktAvyAptidoSa iti vAcyam, evaM ca kAvyavAya doSasattvasyApyapekSitatvena nirdoSayoH zabdArthayoH kAvyatvaM na syAt , so'yaM vRddhimicchato mUlasyApi hAnirityAbhANakaviSayaH, yadekaM saMgrahItuM kRte prayatne zataM kAvyAnyakAvyatAmA. padyante / na ca "sati saMbhave ISaddoSau zabdArthoM kAvyam" iti vAcyam , ratnalakSaNe kriyamANe prakharaprabhAdiguNaviziSTamahAmUlyazilAkhaNDamityAdirUpameva svarUpalakSaNamucyate, na tu kITAnuvedharahitatvamapi, tasya ratnatvavidhAnAhatvAta For Private And Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAmighavivRtau adhyA0 1; suu011| kITAnuvedho hi mUlye'rUpatvamupAdeyatAMze tAratamyaM vA prayojayati, na tu tasya ratnatvaM byAhanti, tathaiva kAvye doSANAM tadIyanyUnakoTitAmAtrapratItikaravA'bhyupagamAt , ityadoSAviti lakSaNe naiva vAcyamityAhuH / atrocyate-doSatvaM nAma-uddezyapratItipratibandhakatvam tacca tadvAcyavyaGgyavaicitryapratItivirahaviziSTadoSasya tadAnasya vA'GgIkriyate pratItibalAt, iti "nyakkAra" iti padye viziSTAbhAvasaMbhavAna kAvyatvakSatiH, tathAhi-tatra vyaGgyapratIteH satvena vyaGgayavaicitryapratItivirahasyAsatvAnna doSatvamiti kAvyatvamakSatameva, ye prati na vyaGgyavaicitryapratItistaM pratyasyAkAvyatvameveti, ata evaM "vakrAyaucityavazAd doSo'pi guNaH kvacit" iti [kA0pra0 sU0 81] iti sUtre lakSyate; tathA, apratItatvaM tacchAstrajJa pratyadoSaH, anyaM prati tu doSa iti, "kITAnuviddharatnAdi-sAdhAraNyena kaanytaa| duSTeSvapi matA yatra rasAyanugamaH sphuTaH // "[ ] ityabhiyuktoktibalena nityadoSaduSTasyaivAkAvyatvamiti na kA'pi hAniH / ayamAzayaH-doSo dviprakArakaH-eka uskaTo dvitIyo'nuskaTaH, prathamazzyutasaMskArAdiH, yaH sarvatra doSa eva, dvitIyo bhagnaprakramAdiH, yathA kAye zvitrAdistathA prathamaH, yathA'natidhanapakSmalocanatvAdistathA dvitIyaH, prathamaprakAreNa doSeNa svarUpaM nihanyate, utkaTatayA sadya eva rasApakarSatvAt , dvitIyena tu bahuzaH kSode kRte kevalaM pratItirapakRSyate, camatkArajanakatvaM svavyAhatameva tiSThati, tadeva ca kAvyajIvAtubhUtam / tathA ca 'adoSau' iti lakSaNe pratiSedhyadoSagaNe prathamakoTisthitAnAmutkaTAnAM doSANAmeva grahaNamiti na ko'pi doSa iti paTIyAn panthAH // nirguNe'tivyAptivArakaM vizeSaNamAha-saguNAviti-mAdhuryojaH-prasAdAkhyA ye guNAstatsahitAvityarthaH, guNAnAM rasaikaniSThAnAmapi paramparayA rasAbhivyaJjakazabdArthaniSThatvaM bodhyam , tathA coktaM kAvyaprakAzasyASTamollAse-"guNavRttyA punasteSAM vRttiH shbdaarthyormtaa|" iti, guNasya rasaniSTatve'pi tadvyaJjakaparaM guNapadamiti pradIpakAra mAha; tabyakSaketyanena "mUrdhni vargAntyagAH sparzAH, aTavauM raNau laghU / / bhavRttiralpavRttirvA mAdhurye ghaTanA tathA // " [kA0 pra0 u0 8 kA0 74] For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 126 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane Mw ityAdinA kAvyaprakAze "tatra nijAntyAkrAntA bhaTavargA vargA hastAntarito ra-NAvasamAso mRduracanA ca" [a0 1, sU0 4] ityAdinA kAvyAnuzAsane ca vakSyamANaM varNaghaTanAdi gRhyate, tena nIrase'vyAptirapi neti bodhyam / etena "guNAnAM rasaniSThatvena saguNAvityasya zabdArthavizeSaNatvamapyanupapannam, na ca zabdArthayoH sAkSAdguNavattvAbhAve'pi svAzrayarasAbhivyaJjakatvarUpaparamparAsambandhena guNavatvAdupapadyate saguNatvamityapi vAcyam, etAdRzaparamparAsambandhena tadAzrayatA-[guNAzrayatA] kalpanApekSayA sarasAvityasyaiva vaktumaucityAt , guNavattvAnyathAnupapattilabhyatayA tathA nocyata ityapi na yuktam , prANimanto dezA iti vaktavye zauryAdimanto dezA itivadevaMkathanasyAnAdartavyatvAt , guNAbhivyaJjako zabdArthoM kAvye prayojyAviti sUcanAya saguNAviti vizeSaNopAdAnamityapi na vaktavyam , tayoH kAvyasvarUpasampAdanasAmagrIbahirbhAvAt , tau hi utkarSasampAdakAviti tAdRzavastunaH svarUpaghaTakatayA pravezAnaucityAt" iti parAstam , madhuraH zabdo madhuro'rtha iti sarvataH pracalitasya vyavahArasya durapahnavatayA, svavyaJjakatAdisambandhana lakSaNayA guNagaNasya zabdArthayovRttau bAdhakAbhAvAt ; tathA coktaM pradIpe-"ayaM ca [guNaH ] sarveSu raseSvAdheyatayA sarvAsu ca racanAsu vyaGgyatayA sthitaH" iti, evaM ca vyaJjakatvasambandhena guNavattvaM racanAnatiriktasya zabdasya tattAdAtmyApannasya cArthasya samyagupapannameva // sAlaGkArAviti-vAcyavAcakasamAzrayA ye upamA'nuprAsAdayo'laGkArAstatsahitau zabdArthoM, ityarthaH / atra paNDitarAjajagannAthenesthamuktaM rasagaGgAdhare"lakSaNe guNAlaGkArAdinivezo na yuktaH, "uditaM maNDalaM vidhoH" iti kAvye dUtyabhisArikA-virahiNyAdisamudIrite krameNAbhisaraNavidhi-niSedha-jIvanAbhAvAdipare, gato'stamaH' ityAdau cAvyAtyApatteH / na cedamakAvyamiti vadituM zakyam, kAvyatayA parAbhimatasyApi tathA vaktuM zakyatvAt , kAvyajIvitaM camatkAritvaM cAviziSTameva, guNatvA'laGkArasvAderananugamAJca, duSTaM kAvyamiti vyavahArasya bAdhakaM vinA lAkSaNikatvAyogAca; na ca 'saMyogAbhAvavAn vRkSaH kapisaMyogI'itivadaMzabhedena doSarahita duSTamiti vyavahAre bAdhakaM nAstIti vAcyam , 'mUle mahIruho vihaGgamasaMyogI na zAkhAyAm' iti pratIterivedaM padyaM pUrvArdhe kAvyamuttarArdhe tu na kAvyamiti svarasabhAvino vizvajanInAnubhavasya virahAdacyApyavRttitAyA For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu011| . 125 api tasyAyogAt , zauryAdivadAtmadharmANAM guNAnAM hArAdivadupaskArakANAmalakArANAM ca zarIraghaTakatvAnupapattezca" iti / asyAyamAzayaH-kAvyalakSaNe guNA-'laGkAra-doSAbhAvAnAM nivezo nocitaH, guNA hi mAdhuryAdayaH, te ca racanAvizeSasambaddhAH, alaGkArA api tathaiva, evaM ca nirguNe niralaGkAre ca "uditaM maNDalaM vidhoH" "gato'stamakaH" iti vAkyayoVtyabhisArikAdiproccAritayorvaktRboddhavyAdivizeSasahakAreNa vibhinnavilakSaNArthapratipAdakatayA'ticamatkArakAriNoravazyaM kAvyatvena svIkAryayoracyAzyApattaH, anayorasmanmate na kAvyatvamiti tu na vAcyam , satyapi camatkArakAritvarUpA. tizaye'nayoH kAvyatvAsvIkAre bhavadabhimatakAvyasyApyakAvyatvena vaktuM zakyatvAt , guNatvA'laGkarasvAdInAmanugatarUpeNa lakSaNasya durnirUpatayA ca svayamanugamarahitayostayoH kAvyalakSaNapraveze tallakSaNasyApyananugatatvApatteH, kiJca guNA na zarIradharmAH kintvAtmanaH, zabdArthoM ca kAvyasya zarIram, iti na tadguNavaM guNAnAm , alaGkArA api na zarIraghaTakA api tu zarIramUSakA iti na teSAmapi svarUpe nivezo yuktaH, doSAbhAvo'pi na lakSaNe nivezyaH, duSTaM kAvyamiti vyavahArasya nirAlambanatvaprasaGgAt / na ca yathA saMyogasyAvyApyavRttitayA svAbhAvena sahakasminnadhikaraNe tasya vRttiH svIkriyate, tathA ca 'saMyogAbhAvavAn vRkSaH saMyogI' iti yathA vyavahriyate tathA doSasyApyavyApyavRttitayA svIkArAt kAvyaM [doSarahitaM] duSTamiti vyavahAraH kiM na syAditi vAcyam , 'mUle vRkSaH kapisaMyogI na zAkhAyAm' ityAdipratItyA saMyogasyAvyApyavRttitvopagame'pi 'idaM padyaM pUvArdhe kAvyaM, na parArdhe' itIdRzyAH pratIterabhAvAd doSANAmavyApyavRttitve mAnAbhAvAt , iti / __ atra brUmahe--yadutam 'uditaM maNDalaM vidhoH, gato'stamakaH' ityAdinirguNaniralaGkArANAM kAvyatvaM na syAt' iti, tana- 'lokottaraM kavikarma kAvyam" ityuktatayA lokottaratvaviziSTasya kAvyalakSaNakaraNe tatra guNAlaGkArayoH praveze prokteSu tallakSaNAgamane'pi kSatyabhAvAt / ayamAzayaH-'lokottaracamatkAraviziSTau zabdArthoM kAvyam' ityetAvadeva hi sAmAnyato lakSaNamabhISTam , guNA'laGkArau tu vizeSakatayA nirdiSTI, upapAditaM caitad gaGgAdharazAstriNA svakIyarasagaGgAdharaTippaNyAm / kiJca, alaGkArANAM naiyatyamapi nAsmAkamabhimatamityapi cakAreNa sUcyata ityupavarNayiSyata eva / yaJcoktaM 'guNatvAlaGkAratvAderananugamAJca' iti, For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 128 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane tadapi na - 'kAvyadharmatvaM, rasadharmatvaM vA guNatvam, kAvyazobhAdhAyakatvamalaGkAratvam' ityAdirUpeNAnugamasaMbhavAt / yazcoktam- 'zauryAdivadAtmadharmANAm' iti, tadapi 'svavyaJjakatAsambandhena kAvyAtmabhUtarasadharmANAM zabdArthayoH svIkAraH' ityAdirUpeNa pratyuktameva / yadapi ca 'doSAbhAvasya lakSaNakukSipraveze duSTaM kAvyamiti vyavahArAnupapattiH' ityuktaM, tadapi na nityadoSANAmeveha doSapadenopAdAnamityAdirItyA khaNDitatvAt / tathA ca doSasyAvyApyavRttitAdizaGkAsamAdhAnAdevasara eva netyAstAM tAvat // zabdArtho iti- zabdazrArthazretItaretarayoga dvandvena kAvyatvaM tadubhayatra vyAsajya vartata iti phalati, vyAsajyavRttitvaM ca paryAptisambandhena vRttitvam, AsvAdavyaJjakatvasya lokottaracamatkArakAraNatvasya vA ubhayatra sattvAt, anupahasanIya kAvyatvaM hi lakSyatAvacchedakam taddhi ubhayatraiva vartate / 'kAvyaM paThitaM zrutaM gItaM racitam' iti vyavahAreNa zabde 'kAvyaM buddham' iti vyavahAreNa anorate pratIterubhayatrApi tattvaM svIkAryameva / " wwwwww , yattu rasagaGgAdhare 'ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam' iti svakIyaM lakSaNaM vyavasthApayituM "yattu prAJcaH zabdArthoM kAvyamityAhustatra vicAryate - zabdArthayugalaM na kAvyazabdavAcyaM mAnAbhAvAt, 'kAvyamucaiH paThyate, kAvyAdartho'vagamyate, kAvyaM zrutamartho na jJAtaH' ityAdivizvajanInavyavahArataH, pratyuta zabdavizeSasyaiva kAvyapadArthatvapratipattezca vyavahAraH zabdamAtre lakSaNayopapAdanIyaH, yathA grAmaikadeze dagdhe grAmo dagdha iti vyavahArastadvaditi cet ? syAdapyevam, yadi kAvyapadArthatayA parAbhimate zabdArthayugale kAvyazabdazakteH pramApakaM dRDhataraM kimapi pramANaM syAt, tadeva tu na pazyAmaH, vimatavAkyaM tvazraddheyameva / itthaM cAsati -kAvya zabdasya zabdArthayugalazaktigrAhake pramANe prAguktAd vyavahArataH zabdavizeSe sidhyantIM zakti ko nAma nivArayitumISTe ? / eSaiva vedapurANAdilakSaNeSvapi gatiH, anyathA tatrApIyaM duravasthA syAt / yattu - bhAsvAde bodhakatvameva kAvyatvaprayojakam, tacca zabde cArthe cAviziSTam' ityAhuH, tana -rAgasyApi rasavyaJjakatayA dhvanikArAdisakalAlaGkArikasammatatvena prakRte lakSaNIyatvApatteH / api ca kAvya padapravRttinimittaM zabdArthayorvyAsaktam ? pratyekaparyAptaM vA ?, nAdyaH, eko na dvAviti vyavahArasyeva zlokavAkyaM na kAvyamiti vyavahArasyApateH na For Private And Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 11 129 dvitIyaH, ekasmin padye kAvyadvayavyavahArApatteH / tasmAd veda-zAstra-purANalakSaNasyeva kAvyalakSaNasyApi zabdaniSThatavocitA" iti pratipAditam / tadapare na kSamante-kAvyaM paThyate' itivat 'kAvyaM buddhyate' iti vyavahArasyApi dRSTasvena vyavahArataH zabdavizeSasyaiva kAvyatvapratipattiH, iti pratyuktam , pradarzitobhayavyavahAreNobhayatra zakteH pramitatvena zabdamAtre kAvyatvavyavahAre lakSaNAyA avyAhatatvameva / yadapi 'vedapurANAdizabdAnAmapi zabdamAnaparatvam ityuktaM, tadapi na-vedasvAdeH zabdArthobhayavRttitvasya "tadadhIte tadveda" pA0 4.2. 59] iti sUtrasthamahAbhASye siddhAntitatvAt , 'tathAhi-tatratyaM mahAbhASyam-"tadadhIte tadveda" kimarthamimAvubhAvapyau~ nirdizyete ?, na yo'dhIte vetyapyasau ?, yazca vedAdhIte'pyasau, naitayorAvazyakA samAvezaH, bhavati hi kazcit saMpAuM paThati, na vetti / tathA kazcidvetti na saMpAThaM paThati" iti; atra kaiyaTaH-[ 'na ya' iti pratIkamupAdAya ] yo hi yaM granthamadhIte sa ta svarUpato'vazyaM vetti, yazca svarUpato vetti so'vazyamadhIte iti bhAvaH / [naitayoriti pratIkamupAdAya ] arthAvabodho vedanamabhipretaM na tu svarUpamAtravedanam' iti / ayamAzayaH-sUtre 'adhIte veda' ityubhayorgrahaNaM nAvazyakam , paThanakriyAkarturvedanAvazyakatvAditi zaGkA / kazcidarthahInaM paThati, tasya svarUpato jJAnasya sattve'pi arthato jJAnaM nAsti, tantra pratyayasiddhaye'dhIta iti, yazca vetti-arthato'vagacchati paraM na paThati, tatra pratyayasiddhaye vettIti sthalabhedena dvayorgrahaNamAvazyakamityuttaram / tathA ca zabdArthayorubhayorapi vedAdizabdapratipAdyatvamityAyAtam / tathA ca dRSTAntena kAvyatvasya zabdamAtravRttitvasthApanaM viruddham / yattu-'AsvAdodbodhakasvamAtreNa zabdArthayoH kAvyazarIre pravezazcet ? rAgAderapi tathAtvena teSAmapi tatra praveza AvazyakaH syAt' iti, tadapi na-na vayamAsvAdorodhakamAtreNa zabdArthayoH kAvyasvamabhipremo yena tadurodhakAnAmanyeSAmapi tantra pravezaH syAt , kinvAsvAdodbodhakatvaM kAvyazarIragatayoH zabdArthayorabhipremaH / ayamAzayaH-zabdArthayorU bhayoH kAvyazarIratvam , tatra zabdasyevArthasyA'pyAsvAdodbodhanavyApAra ityevAsmanmatamiti / yadapi-'kAvyatvamubhayoH vyAsaktamiti pakSe zlokavAkyaM na kAvyam' iti doSaH pradattaH, tadapi na-lakSaNayA'nyatarasminnapi vyavahArasambhavAttasya doSasthAprAtaH / tathA ca zabde'rthe ca kAvyatvaM susthamiti / kA09 For Private And Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 130 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane yaca kecit -- ' kavikarma kAvyam' iti samAkhyAnurodhAt zabdamAtrasya kAvyasvam, arthasya tu kavikRtya janyatayA na tattvam tasmAdAsvAdajIvAtuH zabdaH kAvyamiti kAvyaM nirbuvate, tanna - AsvAdajIvAtutvasyobhayatra sAmAnyatayA vartanAt, vaiyAkaraNAnAM mate zabdasyApi kavikRtyajanyatayA tatra kAvyapadasyoktasamAkhyA samanvayAya yadi kazcidupAyo'valambanIya starhi marthaviSaye'pi tasyAvalambanameva yuktamiti na kazcid vizeSastayoH, arthe'pyAsvAdodbodhakatAsavaM , 3 kAvyasyevArthasyApi kAvyatvaM pramApayatyeva / yadi ca zabdamAtre kavikarmaviSayatvAgrahastarhi arthasya kavikarmaviSayabhUtazabda prakAzanIyatayA zabdadvArA'rthe'pi kavikarmaviSayatvamiti svIkRsya samAkhyA[ kavikarma kAvyamiti yoga ]virodhaH pariharaNIyaH, zabdamAtre kvacit kAvyatvavyavahArazca - agramAtre haste hastatvavyavahArAdivadupacArAditi / kiJca, zabdamAtrasya kAvyatvaM nitarAmakSodakSamam, tathA sati hi kAvyasya zarIratvena zabdamAtramAstheyam evaJcArthasya kAvyabahirbhUtatvenArthAlaGkArA bharthadoSAzca dattajalAJjalayaH syuH, tathAhi - "aGgAzritA alaGkArAH " [ kA0 zA. 1. 14 ] ityuktyArthAlaGkArANAmupamAdInAmAzrayasyArthasya kAvyAGgatAsvIkArAbhAvena tadalaGkAratAnApatteH, evaM doSasthale'pyarthagatadoSANAM kAvyadoSatvAnApatteH tathA ca tannirUpaNAdiprayAsaH sakalAlaGkArikavyavahArasiddhau vaiphalyamiyAt, zabdamAtrasya kAvyatve hi tanmAtragatAnAmalaGkAradoSAdInAM nirUpaNamupAdAna- parihArau ca vaktavyAvityarthagatAlaGkAradoSAdInAmupAdAna- parihArAdyabhidhAnamunmattapralApAnnAtiricyate, na cArthasya rasopayogitayA'rthagatAnAmapi teSAM nirUpaNaM nAsaGgatamiti vAcyam, kAvyAGganirUpaNe prakrAnte teSAM nirUpaNasyAprAkaraNikatvApAtAt / itthaM vyAkhyAtamAtmIyaM kAvyalakSaNam / wwwwww " atra prAcAmAcAryANAM navyAnAM ca kAvyalakSaNaviSaye matabhedo diGmAtraM pradazaryate, tathA hi- kAvyalakSaNakRtAM bahusve'pi mukhyatayA tatra dvaividhyaM dRzyatekecana zabdArtho masya kAvyatAzaMsinaH kecana kevalasya zabdasya; tatra prathamaM zabdamAtrasya kAvyatve- [2] "saMkSepAdvAkyamiSTArthavyavacchinnA padAvalI kAvyam" ityagnipurANam, ana kAvyamiti lakSyanirdezaH, iSTArthapratipAdanaparAyaNazabdasamudayaH kAvyamiti lakSaNaM phalati, tatra saMkSepAditi kathanena kasyacidanAvazyakasyAdhikasyAkSarasya padasya vA sthitirapohitA / evam - For Private And Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 11 131 [2] "zarIra tAvadiSTArthavyavacchinnA padAvalI" iti kAvyAdarza [ 1.10 / daNDI, tAvaditi vAkyAlakAre, iSTAH-sarasamanoharatayA varNayitumabhilaSitA ye'rthAH-kavipratibhollAsaviSayIbhUtAH sundarAH padArthAH, taiH, vizeSeNa avacchinnAparipUrNA, camatkRtivizeSabahuletyarthaH, padAvalI-padasamUhaH, zarIraM-kAvyazarIram / pUrvalakSaNasamAnamevaitallakSaNamapi / [3] pIyUSavarSajayadevastu "nirdoSA lakSaNavatI sarItirguNabhUSitA / sAlaGkArarasAnekavRttirvAkAvyanAmabhAk // " [candrA0 ma.1. zlo. 7 ], anena doSarahitA gadyapadyAdilakSaNalakSitA rIti-guNA'laGkAra-rasa-sahitA, anekavRttiyuktA vAk kAvyamityabhihitaM bhavati / [4] atiprAcInaH zauddhodanirAcAryaH "kAvyaM rasAdimad vAkya, zrutaM sukhavizeSakRt" iti vadana rasAdiyuktavAkyarUpazabdamAtre kAvyatvaM manute / [5] kezavamizreNApi pUrvamatavat "rasA'laGkArAnyatarazAlivAkyatvaM kAvyatvam" ityabhihitam , pUrvalakSaNasthAdipadenAlaGkAraH parigRhIto'nena / [6] "vAkyaM rasAtmakaM kAvyam" iti vizvanAthakavipaJcAnanaH / [sA. da. pra. pa. 1] rasaH svAtmA-sArarUpatvena jIvanAdhAyako yatra tAdRzaM vAkya-sandabhavizeSaH kAvyamiti tadAzayaH / [7] "dhvanyAtmakaM vAkyaM kAvyam" iti mahimabhaTTaH / [6] "ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam" iti paNDitarAjajaganAthaH [rasagaM0 pra0 A0 1] ramaNIyasya lokottaracamatkArakAriNo'rthasya, pratipAdaka:-bodhakaH, zabdaH kAvyamiti, ramaNIyArthapratipAdakatvaM ca kaTAkSAdAvapIti tadvAraNAya zabdaH iti vizeSyanirdezaH,ramaNIyalakSyavyaGgayArthayorapi saMgrahAya vAcaka ityanuktvA pratipAdaka ityuktam , 'ramaNIya' zabdapratipAdake vyAkaraNAdizAstre'tivyAptivAraNAya arthati, ghaTamAnayetyAdivAkye'tivyAptivAraNAya ramaNIyeti / na ca ramaNIyatvasthAnanugatatvAt tatrApi[ghaTamAnayeti vAkye ]tanAstIti kathamavagamyatAmiti cet ? na-ramaNIyatA'tralokottarAhAdajanakajJAnagocaratA, lokottaro ya AhlAdaH-bhAnandastajanakaM yajjJAna[ bhAvanA] tdgocrtaa-tdvissyiibhuuttaa| For Private And Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 132 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane nanu lokottaratvasyApyananugatatvena, ghaTamAnayeti vAkye tamAstIti kathaM pratIyeteti cet ? na-lokottaratvamAhlAdagatazca matkAratvAparaparyAyo'nubhavasAkSiko jAtivizeSa ityanugamasambhavAt, anubhavazca sahRdayAnAmeveti na doSaH / itthaM ca camatkArajanakabhAvaviSayArthapratipAdakazabdatvaM kAvyatvamiti phalitam / itthaM saMkSepeNa zabdamAtrasya kAvyatvavAdinAM matAni / atha zabdArthobhayasya kAvyatvavAdinazcaite- www www [1] " zabdArthoM sahitau kAvyam" iti bhAmahaH / [ bhAmahAla. 1,16 ] [ 2 ] zabdArthoM kAvyam" iti rudraTaH / [ rudraTAlaM. 2.1. 1 anena zabdasyevArthasyApi kavikartRkA vilakSaNAnandadAyinI sRSTirityuktam / [ 3 ] guNA'laGkArasahitau zabdArthoM doSavarjito kAvyam" iti pratAparudrIye / [ 4 ] " tadadoSau zabdArthau saguNAvanalaGkRtI punaH kApi " iti mammaTaH [ kA0 pra0 1.4. ] wwwww wwww wwwww [5] " kAvyaM zabdArthavaicitryayogaH sahRdayapriyaH / yasminnadoSatva- guNAlaGkRti-dhvanayaH sthitAH // " iti narendraprabhasUriH [ alaGkAramaho0 1.12] sahRdayapriyazabdavaicitryArthavaicitryayogasya doSAbhAva- guNAlaGkAradhvanisahitasya kAvyatvamityarthaH // [6] " sAdhuzabdArthasandarbha guNA'laGkArabhUSitam / sphuTatirasopetaM kAvyaM kurvIta kIrtaye // " iti vAgbhaTaH [ vAgbhaTAlaM0 1, 2. ] sAdhuH - doSarahitaH zabdArthayoH sandarbhaH wwwwww www.www granthanaM yatra tat, guNairalaGkAraizca bhUSitam, sphuTA - spaSTA rItiryasmiMstat, rasena yuktaM ca kAvyaM kIrtaye kurvIteti / atra kAvyasya svarUpaphale sahavokte / , [7] " zabdArthau sahitau vakrakavinyApArazAlini / bandhe vyavasthitau kAvyaM tadvadAhlAdakAriNi / " iti vakroktijIvitakAraH / vakravyApArayukte sahRdayAhlAdakAriNi bandhe vyavasthita zabdArthoM sahita kAvyamiti tadarthaH / wwwwwwwww For Private And Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu011| 133 W cakAro niralaGkArayorapi zabdArthayoH kvacit kaavytvkhyaapnaarthH| [8] "zabdArthayoryathAvat sahabhAvena vidyA sAhityavidyA" iti rAjazekharaH, [kA0 mI0 bha0 3.] [9] "adoSau saguNau sAlakArau ca zabdArthoM kAvyam" ityAcAryahemaca. ndrasUriH / [ kA0 zA0 pra0 a0 sU0 11] evaM nirUpitAni svarUpata ubhayatra kAvyatvasya pakSapAtinAmapi lakSaNAni / eSAM yuktA'yuktatvavicArastattatpadanivezaprayojanAdivicArapUrvaka iha kartumazakyaH / kAvyaviSaye Atmatvena yena yad vastu nirUpitaM, tena tasthitistatra lakSaNe sannivezitA / tatrAyaM niSkarSaH-yatra kutrApi lakSaNe rasaH, rItiH, vRttiH, lakSaNam , aucityam , vakratA, guNAH, alaGkArAH, ityAdayo ye'rthA vivakSitAste camatkArajanakatayaiva kAvyalakSaNe samAvezitAH, tatrApi camatkArajanane kecidarthaviziSTaM zabdaM vyApArayanti, kecit zabdArthoM, kecit punaH zabdamAtram , arthamAnaM tvavalambya camatkArasya samarpaNa nopapadyate, arthasya zabdopasthApanAniyamAt / evameva kevalairathai zcamatkArasya jananaM tu na kasyApi kAvyatayA'bhimatamiti sahRdayAnAM na parokSam / tathA ca zabdavyApAro'vazyamapekSaNIyaH, zabdamAtrasya ca kAvyatA yathA na yuktA tathopapAditamevAdhastAdarthaviSayakadoSAdInAmanirUpaNatAprasaGgAdidoSaiH / tathA ca zabdArthoM sahitAveva kAvyam , etanmUlakameva ca kAvyaprabandhAnAM sahitasya bhAvaH sAhityamiti samAkhyetyalaM vistaraiH / etAvatA 'nirdoSayoH saguNayoH sAlaGkArayoH zabdArthayoH kAvyatvam' iti nirNItam , evaM ca niralaGkArayostayoH kAvyatvaM na syAt , vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvena lakSaNAsaMghaTanAt, iti manasi nidhAyAha-cakAro niralaGkArayorapIti-tathA cAnvAcayavAcI cakAra iti bhAvaH, niralaGkAratvaM ca sphuTAlaGkArA'sphuTAlaGkArobhayazUnyatvam , tAdRzayorapi zabdArthayoH kacit sati rasAdivastunyasati ca doSe kAvyasvamastIti khyApanamartho yasya tAdRzazcakAra ityarthaH / ayamAzayaH-sarvathA nirdoSe guNini ca zabdArthayugale sati cAlaGkAre kAvyatvamavyAhatameva, satyapi doSe tasyAnuskaTatve guNA'laGkArasadbhAve ca For Private And Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 134 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane " kAvyasvaM na nivAryate kazcizca sphuTe rase'nuskaTe ca doSe'laGkAravaidhurye'pi kAvyatvaM na hIyata iti sUcakaH sUtraghaTakazcakAra iti / 'niralaGkArayorapi' ityuktyA cAlaGkArANAM sthityabhAvasya yathAkathaJcitkAvyatvavidhAtA'prayojakatve'pi guNasthiteravazyApekSaNIyatvamiti pratipAditam / tathA cAlaGkArAbhAve'pi guNabAhulye sati kAvyaM svadate, yathA-zUnyaM vAsagRhamityudAhiyamANe padye, atra hi na kazcit zabdaniSTho'rthaniSTo vA'laGkAra iti spaSTam | alaGkArayuktamapi guNazUnyaM ca kAvyaM na svadate, yathA " stanakarpara pRSThasthA vArjinIchadamaNDakAH / / bhAvaH, viyoga yuSmaNA pakkAH kandukinyeva te striyA // " iti [ ] padye / asyArthaH - stanAveva karparau - kapAlau, taNDulAdibharjanasAdhanabhUtau bhrASTrAviti tayoH pRSThe - uparibhAge, tiSThantIti tAdRzAH, stanayorupari vinyastA ityarthaH, te - pUrvasthApitAH, vAri-jale, jAyata iti vArja kamalam, tadstyasyAmiti vArjinI kamalinI, tasyAzchadAni - patrANyeva, maNDakAH piSTaka vizeSAH, kanduH- bharjanapAtraM, tadeva kandukam, tadastyasyAH sA kandukinI bhrASTrasvAminI taNDulAdibharjanena jIvikAvatI, athavA kandukaM - bhrASTramastyasyAmiti kandukinI cullI, tayeva tatsadRzayA, striyA, viyogasya yo'gniH - viyogajasantAparUpo vahniH, tasyoSmaNA - santApena, pakkAH pacanakarmIkRtAH / ayamAzayaH - yathA cullaghupari sthApita bhrASTrasthAH piSTakAlayA agnidvArA pacyante, tathA viyogajanyadAhApanayanAya stanayorupari sthApitAni kamalinIdalAni striyA viyogajasantApavahnijanyoSmaNA pakkatAM nItAnIti / atra padye 'stanakarpara' iti stanayoH karpareNa saha rUpakam, vArjinIchadAnAM maNDakaiH saha viyoga evAgniriti vigrahe ca tantrApIti rUpakatrayaparipuSTaH kandukinyevetyupamAlaGkAraH / tathA cAlaGkAradvayasattve'pi guNAbhAvAnnedaM kAvyaM cArutAmAvahatIti / uktaM ca dhvanikAreNApi - ""sAnuguNArthavizeSanibandhanamalaGkAravirahe'pi cchAyAtizayaM puSNAti yathA www " munirjayati yogIndro mahAtmA kumbhasambhavaH / roat diyau tau matsya- kacchapau // " 'atra hyadbhutarasAnuguNamekaculuke matsyakacchapadarzana chAyAtizayaM puSNAti' iti, nIrase tu yadi na sphuTo'laGkArastarhi kiMkRtazcamatkAraH syAt / For Private And Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 11 / 135 yathA zUnya vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiJcicchanainidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyumukham / visrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI niralaGkArasyApi kAvyatvamAha yathA-zUnyaM vAsagRhaM vilokyetyAdinAyikArabdhabAhyasambhogavarNanamidam / vAsagRhaM bhogAgAraM, "bhogAgAraM vAsagRham" ityamaraH [2.2.8] zUnyaM janAntararahita, vilokya janAntara. sahite hi gRhe priyeNa sahakasmin zayane sthitireva na syAditi vAsagRhasya janAntararahitatvanizcaye'pi kadAcinibhRtasakhIsthitiH saMbhAvyateti punarapi vizeSeNa dRSTvA, zayanAt talpAt , kiJcit aparakAyenaiva, na tu sarvAGgaNa, tathA sati hi zayyAyA adhikAndolane suptatvena jJAtasya patyurnidrAbhaGgaH sambhAvyate, aparakAyamAtrotthApane ca kadAcinnidrAcyutAvapi svasyAsyodyamasya pArzvaparivartanArthatvasyopapAdayituM zakyatvAditi bhAvaH; zanaiH mandam, idamapi nidrAbhaGgabhItijJApanAyaiva, nidrAbhaGge hi samIhitacumbanAlAbha iti zaGkA; utthAya aparakAyamunnamayya, ceSTAyAH parIkSaNArtham , nidrAyAH- svApasya, vyAja-miSam , na tu vAstavikI nidrAmiti bhAvaH, upAgatasya prAptasya, na hi tasyAtRptasya-udvelamanorathasanAthasya vAstavikI nidrA sambhavatyapi; patyuH svasvAmitayA nirNItasya, na tu priyasya, prathamasamAgamenAjAtaparicayAt priyatvabuddheranudayAt, mukhaM Ananam , suciraM sarvAvAntarAvayavasamIkSApUrvakaM bahukAlaparyantam , nirvarNya manasaiva sAdhutayA vyAkhyAya, yAvatA kAlena nidrAyAH parIkSA, anurAgodayazcAbhUditi bhAvaH, visrabdhaM vizvastabhAvena, janAntarazUnyatayA gRhasya pUrvameva nizcayaH, patyuzca svApasya satyatvaparIkSaitatkAlaparyantamapi nidrAbhaGgaceSTAyA adarzanAjAtaiveti niHzakaM svavyApAre pravRttirucitaivetyarthaH, paricumbya paritaH-kapolayonayanaprAntayozca cumbanaM kRtvA, gaNDasthalI kapolasthalIm , jAtapulakA udbhinnaromAJcAmAlokya, yadyapi preyasIkartRkacumbanajAtasmaravikriyAprabhavaH pulakodamo na kevalaM kapolayoreva, kintu sarvAGgINaH sambhAvyate, tathApi nAyikAyAH mukhamAtradarzanavyAmRtAyA aGgAntara For Private And Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 136 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane lajjA namramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // 1 // [a. za. 82 ] jAtaromAJcodgamA darzana miti bhAvaH / lajjate--trapate iti lajjA pacAditvAdac idaM pRthak padam ata eva cumbanA''lokanayorlajjanakriyayA samAnakartRkatvena yadupapattiH; ata eva namramukhI pUrvata eva namrIbhUtAnanA, na tu namitamukhI, mukhanamane sAdhvasavihvalatayA kAmAkulatayA ca zakterabhAvAt, bAlA mugdhA, atazca lajjAdhikyasyaucityam; hasatA 'pUrvaM mayA prArthitA'pi kaTAkSavIkSaNe'pi kRpaNatAmeva kRtavatI, idAnIM kiyat pragalbhase' iti sarvaM mayA'vabodhIti smayamAnena, priyeNa cAturyeNa bhAvodayAvasarapradAnaparyantaM nidrAvyAjamupetya, nAyikAyA hRdaye svIyaM rasavizAradatvaM prakAzitamitItaH pUrvaM patimAtratayA jJAtenApi samprati hRdayezvareNa ciraM bahukAlaparyantaM sambhogasvIkAraM lajjApagamaM vA yAvadityarthaH, cumbitA, savRddhimUladhanapratyarpaNasya kRte vA pratikartavyatvasyaucityAditi bhAvaH // 2 atra zUnyamityanenoddIpanAtizayaH, vAsagRhamiti svak- candanAdisAmagrIsadbhAvadyotanena manaHprasAdaH patyuriti yukte sthAne'nurAgodayaH, visrandhamiti rAgAtizayakRtA vimRzyakAritvam, namreti mukhasya svato namratayA'nurAgodayajanmA vaiyAtyaprasaraH, ciraM cumbiteti nAyakasya snehodayaprakarSazca vyajyate / anna nAyakAlambanakaH zUnyagRhAdyuddIpanakaH, mukhanirvarNana cumbanAdyanubhAvakaH, lajjAhAsAdivyaGgyaharSAdivyabhicAribhAvakaH, nAyikAhRdayAvastharatisthAyikaH, tajjJe sAmAjike zRGgAro rasaH / atra na sphuTaH ko'pyalaGkAraH, rasasya ca prAdhAnyAnnAlaGkAratA, itararasopakArakatvarUpe'nyotkarSakatvarUpe vA'prAdhAnya eva rasasyAlaGkAratva svIkArAt / tadidaM padyamalaGkAravirahitamapi sAdhu kAvyam / lajjA -hAsayorvyabhicAribhAvayoH svapadopAttatvarUpo doSastatrApyasatkalpa eva, rasapratItivighAvAsamarthatvAt utkaTadoSasyaiva tathAtvApagamasya pUrvamuktatvAdityalam // kAvyalakSaNe nirukte doSAbhAvo guNasattA ca praviSTA, tatra kiM doSatvaM kiM vA guNatvamiti vijJAnaM vinA doSa- guNayoH svarUpaM paricetumazakyamiti guNasya For Private And Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwws prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 12 / 137 guNa-doSayoH sAmAnyena lakSaNamAha rasasyotkarSA'pakarSahetU guNa-doSau, bhaktyA zabdA'rthayoH // 12 // raso vakSyamANasvarUpaH, tasyotkarSahetavo guNAH, apakarSahetavastu sattAyA doSasyAsattAyAzca na jJAnamasaMbhavIti grAhyAparicaye grahaNasyeva heyAparicaye hAnasyApyazakyatvamiti tayoH svarUpanirNayo'vasaraprAptaH, atastannirUpaNaparasUtra bhuumikaamaarcyti-gunndossyorityaadinaa| tatra yadyapi sUtre "bhadoSau saguNau" ityuktatayA pUrva doSasvarUpanirUpaNamevAvazyakaM kramAnurodhAt , tathA ca doSaguNayoriti vaktavye vyatyAsena gunndossyorityuktinocitaa, tathApi guNasya rasasamaniyatatvenAtyAdarabhUmitayA saMgrAhyatayA ca prathamoddezaH, doSasya heyatayA pazcAnirdezaH; guNazca doSazca guNa-doSAviti dvandve'bhyarhitasya guNasya pUrvaprayogaH, tayoH sAmAnyena lakSaNamiti sAmAnyato'jJAte vizeSajijJAsAyA anudayena pUrva sAmAnyarUpeNa jJAnamAvazyakamityalpena prayAsena sakalaguNa-doSaparicayAya sAmAnyalakSaNameva vyApakamiti sAmAnyena guNatvena doSatvena ca guNa-doSayolakSaNa-svarUpaparicayam , Aha kathayati-rasasyetyAdisUtreNa / sUtraM vyAkhyAti-raso vakSyamANasvarUpa iti-yadyapi rasyate-AsvAdyate iti vyutpattyA yogArthapratItirbhavati tathA'pi viziSya svazAstrasaMketitasya rasasya svarUpaM vakSyamANameveti bodhyam , atra coktavyutpattyA rasapadena rasabhAva-rasAbhAsa-bhAvAbhAsAdInAM grahaNam , sarveSAmapi rasyamAnatA'natirekAt / tasya rasasya, utkarSahetavaH utkarSaH-anubhavasiddhazcittadrutyAdikAryavizeSaprayojakatvasvarUpo dharmavizeSaH, tasya hetuH-kAraNabhUto guNaH, apakarSo-nyUnatA, cittadrutyAdikAryavizeSapratibandhakatvarUpo dharmoM vA tasya heturdoSa iti, dvandvAnte zrUyamANatayA hetupadasya pratyekaM sambandhaH, tathA ca rasotkarSakAraNatve sati rasAvyabhicAristhititvam , avyabhicAreNa rasopakArakatvaM vA guNavaM, rasapratItivighAtakatvaM ca doSatvamiti phalati; alaGkArAstu rasavyabhicAristhitayo niyamena rasopakArakatvAbhAvavantazceti na teSu guNalakSaNasaMkrAntiH / te ca rasasyaiva dharmA iti-sUtre 'bhaktyA zabdArthayoH' iti vAkyena tayo rasaikadharmatvaM For Private And Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane doSAH,te ca rasasyaiva dharmAH, upacAreNa tu tadupakAriNoH zabdA'rtha labhyate, ata eva ca lakSaNe [guNasya ] rasAvyabhicAritatvamuktam , doSalakSaNe'pi ca rasasthApakarSatvaM tadIyapratItyAdivighAtakatvamiti rasaghaTitameva lakSaNamuktam / nanu doSANAM rasasya utpadyamAnasya ? utpannasya vA ? apakarSakatvam, nAyaHzrutikaTutvapratikUlavarNasvAdidoSANAmutpanne eva rase'pakarSatvena teSAmasaMgrahaH syAt, na dvitIyaH-cyutasaMskAratAdidoSANAmutpattAveva pratibandhakatvena teSAmasaMgrahApatteH, evaM cobhayathA doSa iti cet ? na-ata evApakarSapadena pratItivighAtasyoktatvAt , kAvyasyoddezyA pratItiH, sA ca-rasavatI, avilambitA, anapakRSTarasaviSayA ca, nIrase tu avilambitA camatkAriNI pratItiruddezyA, tAdRzapratItivighAtakatvaM tu sarveSAM doSANAmaviziSTam / iyaM ca doSANAM rasapratItivighAtakatA kvacit sAkSAt , yathA rasadoSANAM svazabdavAcyatvAdInAM, kvacit paramparayA, yathA zabdArthavarNaracanA doSANAm / nanu guNAnAM rasamAtradharmatve 'madhurA varNAH' iti vyavahAro varNAnAM mAdhuryadharmavatvapratyAyakaH kathaM saMgaccheta, varNitaM ca vAmanAdibhiH-"ojaH-prasAdAdInAM bandhaguNatvam" [vAmanAlaM. adhi0 3, a0 1, sU0 4 ] iti cet ? na-aupacArikatvena teSAM vyavahArANAM saMgamanAt , yathA 'yajamAnaH prastaraH' ityatra darbhamuSTirUpaprastarasya yajamAnavad yAgakriyAsAdhanatvasAmyAd yajamAnatvopacArastasyApi havirAsAdanAdidvArA yAgasAdhanatvAt , nirUpitaM caitat tANDyabrAhmaNe [6717] tathA rasagatamapi mAdhurya tatsamarpakArthAzrayatvena varNeSu bhAropya 'madhurA varNA' ityAdirUpeNopacarantIti mantavyam ; taduktam-upacAreNa tu tadupakAriNoH zabdArthayoriti-tadupakAriNoH-rasapratItAvupakArajanakayoH zabdArthayorguNavattvoktistu upacAreNa rasadharmANAM teSAM tatrAropeNetyarthaH, upacAraprakArazca pUrvamabhihita eva, yathA zauryAdiguNAnAmAtmadharmatvaM sakalavAdisammatamapyAkAra mahattvAdestadabhivyaJjakasya kacidazUre'pi darzanAd 'AkAra evAsya zUra' iti zauryAdikamAkAre upacaryate tathaiveti bhAvaH / nanu upacArastadA svIkAryoM yadi rasaikadharmatvaM teSAM kacit kenacit pramANena pramitaM syAt , na ca tathA dRzyate'ta upacArakamapahAya taddharmatvameva teSAM kuto nAzrIyate iti For Private And Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 12 / 139 raaraamarrrrrrrrrrrrrrrrrrr yorucyante, rasAzrayatvaM ca gunn-dossyornvy-vytirekaanuvidhaanaat| tathAhi yatraiva doSAstatraiva guNAH, rasavizeSe ca doSA na tu zabdA'rthayoH, yadi hi tayoH syustadvIbhatsAdau kaSTatvAdayo guNA na bhaveyuH, hAsyAdau cAzlIlatvAdayaH / anityAzcaite doSAH, yato cet ? atrAha-rasAzrayatvaM ca guNadharmayorityAdi / anvaya-vyatirekAnuvidhAnAditi-tatsattve taditarayAvatkAraNasattve ca tatsatvamanvayaH, evaM tadvayatireke taditarayAvaskAraNasattve'pi tadabhAvo vyatirekaH, yathA daNDasattve daNDetaraghaTIyayAvatkAraNamRdAdisattve ghaTasattvaM, daNDAsattve daNDetarayAvaduktakAraNasattve'pi ghaTAsatvamiti daNDAnvayavyatirekAnuvidhAnAt ghaTaM prati daNDakAraNam , tathA rasasattve guNAdisattvam, rasAbhAve rasetarayAvatkAraNasattve'pi guNAbhAvena guNAnAM rasapratibaddhayoranvayavyatirekayoranuvidhAyitvamanuvartitvaM dRSTamiti tena teSAM rasAzrayatvaM nizcIyate / tadevAnvayavyatirekAnuvidhAnaM spaSTayati-tathAhItyAdinA-tathAhi-tadeva pradaryata ityarthaH / yatraiva doSAstatraiva guNA iti-yasyaiva doSayuktatvaM tasyaiva guNavattvamapi yuktamiti bhAvaH / doSANAM rasavRttitvamAha-rasavizeSe ca doSA iti-doSANAM rasapratItivighAtakatvasyaiva lakSaNe. noktatayA rasavizeSa eva doSavizeSANAM doSatvaM sAmAnyato raseSu doSANAm / tadeva rasavizeSaprasiddhaM doSatvaM sphuTayati-yadi hItyAdinA-hi-yataH, tayoH zabdArthayoH, yadi doSAH syuH, tat tarhi bIbhatsAdau rase [Adipadena raudrasaMgrahaH ] kaSTatvAdayaH doSAH, guNA na bhaveyuH guNatvavattAM na gaccheyuH, evaM hAsyAdau rase ca, azlIlatvAdayaH doSA guNA na bhaveyuriti sambandhaH / ayamAzayaH-yadi doSAH zabdArthayoH syustahi zRGgAre doSatayA prasiddhAH kaSTasvAdayo bIbhatsAdau guNatvenoktA na bhaveyuH, evaM vIrAdiraseSu doSatayA parigaNitA azlIlatvAdayo hAsyAdau guNatAM na bhajeyuH, evaM duHzravatvAdayo doSAH pratipAdyapratipAdakavazAt kvacid guNatAM na gaccheyuH, dRzyate caiSAM tatra tatra guNatvam , svIkRtaM ca kAvyaprakAzAdikRgirapi-"vakrAdyaucityavazAd doSo'pi guNaH kvacit kvacinnobhau" / u0 7. kA. 59] iti kArikAvyAkhyAyAm-"tatra vaiyAkaraNAdau vaktari pratipAye ca, raudrAdau ca rase vyaGgaye kaSTatvaM guNaH" iti / For Private And Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 140 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane yasyAGginaste doSAstadabhAve na doSAstadbhAve tu doSA ityanvayavyatirekAbhyAM guNa-doSayo rasa evAzrayaH // evaM "vaktari krodhasaMyukte, tathA vAcye samuddhate / raudrAdau ca rase'tyantaM duHzravatvaM guNo bhavet // 8 // 59 tathA "suratArambha goThyAdAvazlIlatvaM tathA guNaH / maparicchede'pi doSANAM kvacid rase guNatvamuktam / ayamatra sAraH - yo doSo yaM rasaM santaM tadIyA svAdyatAlakSaNasvarUpaM vighaTayan dUSayatIti doSatayA khyAtaH sa eva cedanyatra rasasyAsvAdaM na pratibadhnAti tadA tatra tasya na doSatA, yathA vipralambhazRGgArarase "prasasAra zanairvAyurvinAze tanvi te tadA" ityatra vAyuzabdo'pAnavAyurUpAlIlArthasmArakatayA'zlIlatvena doSaH, kintu tadevAzlIlatvaM suratArambhagoSThayAM "dvayathaiH padaiH pizunayecca rahasyavastu " iti kAmazAstrAnusAraM 'karihastena saMbAdhe pravizyAntarviloDite / upasarpan dhvajaH puMsaH sAdhanAntarvirAjate // " iti bAlAyAH suratopAyasya dvayathaiH padaiH varNanaprasaGge sAdhanAdizabdaprayogeNa pratIyamAnamapi kAvyajIvAnubhUtazRGgArarasAsvAdaM na pratibanAtIti tasya na doSatvamityeva na pratyuta guNatvaM manyante AlaGkArikAH / tatazca zabdArthayordoSasya sattve svIkRte rasabhedena samAnA kArakazabdaprayoga eva doSatvamadoSatvaM cetyubhayamapi na syAt, bhavati ca tatheti doSANAM nityatvA'nityatvavyavasthAspyupapadyate, tadAha- anityAzcaite doSA iti ete kaSTatvAdayo doSAH, anityAH - na sarvadA doSatAmeva bhajante, kaciguNatAyA api teSu dRSTatvAt / ayamAzayaH - dvividho doSo nityo'nityazca tatrAnukaraNAdanyena prakAreNa samAdhAtumazakyo nityaH, yathA - cyutasaMskArAdiH / tadbhinnastvanityaH, yathA - kaSTatvAdiH / anityatve kAraNamAha-yato yasyAGginaste ityAdinA - yataH kAraNAt yasyAvino rasasya te doSAH - vighAtakAH, tadabhAve - tadvasabhinnarase, nIrase vA, te na doSAH; mukhyArthapratItivighAtakatvarUpadUSakatAbhAvAt iti anvayavyatirekayo ISTatayA doSA rasAzrayA rasamAtradUSakAH, doSANAM ca guNasamaniyatatvasvAbhAvyeteSAM [ doSANAM ] rasAzritatve pUrvoktayuktayA nirNIte guNA api rasAzrayA eva / uktaM ca guNa-doSayo rasadharmatvaM kAvyaprakAzakRtA mammaTenApi, tathA hi 3 " - wwwwwwwwwww For Private And Personal Use Only iti sAhityadarpaNe sapta wwwwwwwwww
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 12 / 141 "ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivaatmnH| utkarSahetavaste syuracalasthitayo guNAH // [ u08, kA0 66] artha:-aGginaH zarIreSvAtmavat kAvyeSu prAdhAnyena sthitasya, rasasya, dharmAHsAkSAt tadAzritAH, utkarSahetavaH-acalasthitayo rasAdapRthakvRttayaH, AtmanaH zauryAdaya iva ye syuH, te guNA iti jnyaatvyaaH| etallakSaNamapi svakIyalakSaNato nAtibhinnamiti draSTavyam // tatraiva doSalakSaNaM yathA__"mukhyArthahatirdoSo, rasazca mukhyastadAzrayAdvAcyaH / ubhayopayoginaH syuH zabdAdyAstena teSvapi saH // " [u08, kA049] arthaH-mukhyArthasya hatiH-apakarSoM yasmAt sa doSa iti doSasAmAnyalakSaNam / mukhyaH ka iti cedavAha-rasazca mukhyaH; nanu tarhi nIraseSu na kazcidU doSaH syAt , dUSyasyAbhAvAditi cedavAha-tadAzrayAd vAcya iti-AzrayaNamAzrayaH, tathA ca tena rasenAzrayaNAd-upakAritvenApekSaNAd vAcyo'pyoM mukhyaH; na caivaM mukhyazabdArthasya nAnAtvenAnanugamaH, kAvye prAdhAnyenoddezyapratItiviSayatvenAnugamAt ; tadevaM rasavati sarva eva doSAH; nIrase svavilambitacamatkArivAkyArthapratItividhAtakA eva heyA iti mantavyam ; nanvetayoreva doSAdhArasvamucitaM na tu zabdAdInAmityata Aha-ubhayopayogina ityAdi-atra zabdapadamarthapratipAdanAtmakavyApAravatoH pada-vAkyayorvartate, tenAdyapadAd varNa-racane saMgRhIte iti prakAzakArastrarasaH; na ca tatra bIjAbhAvaH, anyathA varNasyApi zabdapadenaiva prApto zabdAdyA iti bahuvacanasyAsaMgatyApatteH, tathA ca pada-vAkya padAMza-racanAH 'zabdAdyAH' ityanena grAhyAH, te cobhayopayoginaH-rasavAcyArthayorubhayorupakArakAH-ubhAbhyAmapyapekSitAH, tena teSvapi sa iti, yathA kANatvakhAtvAdayastattadaGgadharmAH sAkSAdaGgeSvAzritA aGginameva dUSayanti tathA sarase kAvye tattadaneSu sthitAste rasam , anyatraasati [ rase ] vAcyamartha coddezyapratItiviSayatayA sthitaM dUSayantIti mukhyArthahatikArakatvaM teSAM na hIyate; iti kAvyaprakAzakRta AzayaH / svamate ca doSANAM kevalaM rasadUSakatvameveti rasAzritatvameva, taduktamAnandavardhanAcAryeNApi mwww For Private And Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 142 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane "zrutiduSTAdayo doSA anityA ye ca drshitaaH| dhvanyAtmanyeva zRGgAre te heyA ityudAhRtAH // " iti / 1 [dhvanyA0 u0 2, zlo0 34] tathA ca zRGgAradhvanimAtre teSAM doSatvamiti rasamAtradUSakatvaM spaSTam / na ca tarhi padAdidoSAH svamate'pi kathaM varNitA iti vAcyam , rasasyAtmabhUtasya tattadaGgadvAreva doSAzrayatAsambhavAt , tathA ca padAyagAvacchedenA'pi vidyamAnA doSA aGgino rasasyaiva dUSakA iti taddoSatayaiva gaNanIyA iti hRdayam / guNAnAM ca rasaikadharmatvaM kAvyaprakAzakRdbhirapi svIkRtameveti guNa-doSayo ramadharmatvaM siddham / narendraprabhasUriNA'pyalakAramahodadhau doSANAM guNAnAM ca rasamAtravRttitvamuktam , tathA hi "vaicitryabyAhatirdoSaH sA ca bhUmnA rasakSateH / tadbhuva rasa evaiSa, bhaktyA zabdArthayoH punaH // " [paJcame taraGge 1] arthaH-vaicitryasya-sahRdayAnandinaH saundarya vizeSasya, vyAhatiH-vilopaH, doSaH, sA ca vaicitryavyAhatiH, bhUmnA-bAhulyena rasakSateH-rasahAnerjAyate, tattasmAdeSa-doSaH, rase eva, zabdArthayoH punastayorvyavahAraH kathamityAha-bhattyetiupacAreNa zabdArthayoste ucyante na tu mukhyayA vRttyeti / tathA--- zauryAdaya ivAtmAnaM rasameva zrayanti ye / guNAste sahajAH kAvye nityavaicitryakAriNaH // [a0 ma0 ta0 6 kA..] 'zauryAdaya AtmAnamiva ye rasameva zrayanti te guNA' ityuktyA rasamAtradharmatvaM guNAnAmiti spaSTameva / evaM sAhityadarpaNe'pi prathame paricchede "[vAkyaM rasAtmakaM kAvyaM ] doSAstasyApakarSakAH / (2) utkarSahetavaH proktA guNAlaGkArarItayaH // " (3) iti granthavyAkhyAyAM-zrutiduSTApuSTArthatvAdayaH kANatvakhaJjatvAdaya iva zabdArthadvAreNa dehadvAreNeva, vyabhicAribhAvAdeH svazabdavAcyatvAdayo mUrkhatvAdaya iva For Private And Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 12 / 143 wwwwwww sAkSAt kAvyasyAtmabhUtaM rasamapakarSayantaH kAvyasyApakarSakA ityucyante; guNAH zauryAdivat alaGkArAH kaTakakuNDalAdivat, rItayo'vayavasaMsthAnavizeSavat, dehadvAreNeva zabdArthadvAreNa tameva kAvyasyAtmabhUtaM rasamutkarSayantaH kAvyasyotkarSakA ucyante / itthaM caiSAmapi mate rasApakarSakatvena rasAzrayatvameva doSANAmiti spaSTam / yat-AcAryavAmanena "kAvyazobhAyAH kartAro dharmA guNAH" iti sUtra[ kAvyAlaM0 adhi0 3, a0 1 sU0 1] vyAkhyAyAM ye khalu zabdArthayordharmaH kAvyazobhAM kurvanti te guNAH "guNaviparyayAtmAno doSAH " [ adhi0 2, a0 1, sU0 1 ] iti sUtreNa ca guNaviruddhasvarUpAn doSAn kathayatA zabdArthadharmatvaM guNa-doSayoruktamiti pratIyate tadapi 'kAvyazobhAkarttAra' ityuktigarbhatayA na pratikUlam kAvyasyAtmabhUtarasotkarSeNaiva kAvyazobhA sampadyata iti paramparayA zabdArthadvArA rasopakArApakArayoreva paryavasAnAt / S www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir , ; yac paNDitarAja jagannAthena - "ye mI mAdhuyajaH - prasAdA rasamAnadharmatayoktAH, teSAM rasadharmatve kiM mAnam ? pratyakSameveti cet ? na - dAhAdeH kAryAdanalagatoSNasparzasya yathA bhinnatayA'nubhavastathA drutyAdicittavRttibhyo rasakAryebhyo'nyeSAM rasagataguNAnAmananubhavAt tAdRzaguNaviziSTarasAnAM drutyAdikAraNatvAt kAraNatAvacchedakatayA guNAnumAnamiti cet ? prAtistrikarUpeNaiva rasAnAM kAraNatopapattau guNakalpane gauravAt zRGgAravIrakaruNAnAM mAdhuryavacvena dutikAraNatvaM prAtistrikarUpeNa kAraNatvakalpanApekSayA laghubhUtamiti tu na vAcyam, pareNa madhuratAdiguNAnAM pRthagdrutataratvAdikArya tAratamya prayojakatayA'bhyupagamena mAdhuryavasvena kAraNatAyA gaDubhUtatvAt itthaM ca prAtistvikarUpeNaiva kAraNatve lAghavam / kiJcAtmano nirguNatvenAtmarUparasaguNatvaM mAdhuryAdInAmanupapannam evaM tadupAdhiratyAdiguNatvamapi mAnAbhAvAt pararItyA guNe guNAntarasyAnaucityAzca / atha zRGgAro madhura ityAdivyavahAraH kathamiti cet ? evaM tarhi drutyAdicittavRttiprayojakatvaM prayojakatAsambandhena tutyAdikameva mAdhuryAdikamastu, vyavahArastu vAjigandhoSNeti vyavahAravadupapannaH, prayojakatvaM cAdRSTAdivilakSaNaM zabdArtharasaracanAgatameva grAhmam, ato na vyavahArAtiprasaktiH / tathA ca zabdArthayorapi mAdhuryAMderIdRzasya sattvAdupacAro naiva kalpya iti tu mAdRzAH" ityuktam, tasyAyaM bhAvaH - agnijanyaM dAharUpaM kAryaM yathoSNasparzarUpAdguNAtpRthagupalabhyate - For Private And Personal Use Only ,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 144 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane tathA zRGgAra-vIrAdiraseSu kAryarUpAd drutidIptivilAsAkhyAdanyat na kimapi mAdhuryAdirUpamanubhUyata ityanubhAvAt teSAM rasaguNatve kimapi na mAnam / athocyate mAdhuryAdiguNaviziSTA eva rasA drutyAdInAM kAraNAni, [arthAd guNasahakArAdeva drutyAdiprayojakatvaM teSAm ] tatazca kAraNatAvacchedakatayA guNAnAM mAdhuryAdInAM taddharmatayA'numAna syAditi, tadApi na-zRGgAratvAdirUpeNaiva teSAM tatkAraNatAstrIkAre lAghavAt / nanu zRGgAro druteH kAraNaM, zAnto druteH kAraNaM, karuNo druteH kAraNamiti prAtivikarUpeNa kAraNatAkalpanA'pekSayA zRGgAra-karuNa-zAntA drutikAraNAni mAdhuryavattvAdityeka eva kAryakAraNabhAva iti lAghavamiti cet ? nabhavadbhiH zRGgArAdiraseSu madhuratAdiguNAnAM pRthagdutadrutataragutatamatvAdikAryatAratamyopagamena tattadrUpeNa kAryakAraNabhAvanayakalpanayA saha mAdhuryavatvena kAryakAraNabhAvakalpanAyA adhikatvAt / kiJcAtmano nirguNatvaM vedAntAdidarzaneSu pratipakSamatanirAkaraNapUrvakaM siddhAntimityAtmasthAnIyasya rasasyApi tathAtvamevocitam / tathA ca tadupAdhibhUtaratyAdiguNatvamapi na teSAM [mAdhuryAdInAM] ratyAdInAM sukharUpatayA svato guNarUpatvena guNe guNAnaGgIkArAt / zRGgAro madhura ityAdivyavahArastu mAdhuryAdInAM drutyAdiprayojakatAsambandhakRtaH / na caivamadRSTAdInAmapi drutyAdiprayojakatayA madhuratvaM syAditi vAcyam , adRSTAdivilakSaNAyA [asAdhAraNAyAH] prayojakatAyAstatra svIkArAt / evaJca drutyAdicittavRttiprayojakatvarUpaM mAdhuryAdikaM zabdArthAdInAmapIti svataHsiddha miti tadarthamupacArakalpanA'pi nAvazyakItyaparamanukUlamiti / atrocyate-guNatvaM nAmopakArakatvam , tathA ca sambandhabhedAdAzrayatvaM bhidyate, tathA copakAryopakArakabhAvasambandhena guNAzrayatvaM rasAnAm , vyaJjakatAsambandhena ca tadAzrayatvaM zabdArthayoriti vayaM pratImaH / yathA doSANAM zabdArthayorvidyamAnAnAmeva mukhyArthapratibandhakatvarUpaM doSatvaM, tena rUpeNa rasAdyAzritatvaM ca sakalavAdisiddhaM tathaiva guNAnAmapi rasopakArakatvena rasAzrayatvaM bodhyam / yaJcoktaMdrutyAdikAryAda bhinnasya mAdhuryAde!palambha iti, tadapi nAsmAkaM pratikUlam , dAharUpakAryAda dAhakatvazakteriva drutirUpakAryAt tadanukUlazaktirUpasya mAdhuryAdeH kalpanIyatvAt ; na ca kAryakAraNabhAvagauravaM, yato yathA dAI prati vahnaH vahnitvenaiva kAraNatA na tu dAhakazaktimadvRhnitvena tathaiva zRGgAravAdinaiva drutyAdikAraNatvopagame kAryakAraNabhAvagauravAzcAvAt / yaduktam-Atmano nigurNatvavat For Private And Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 13 / alaGkArANAM sAmAnyalakSaNamAha aGgAzritA alaGkArAH // 13 // rasasyAGgino yadaGga-zabdA'au~, tadAzritA alaGkArAH, te ca tatsthAnIyarasasyApi tathAtvamevocitamiti, tadapi na-Atmano nirguNatvaM hi na sarvavAdisampratipakSam , mastu nAma tathAtvam , tathApi bhAramani zauryAdimattvaM yathA vyavahAradazAyAmAzrIyate tathaiva mAdhuryAderapyAzrayituM zakyatvAt / nanvayaM vyavahAro'jJAninAmiti vAcyaH, vyavahArakAle sarveSAmeva tathAtvasya 'pazvAdibhizcAvizeSAd' iti sUtreNa zArIrake bhASye siddhAntitatvAt / evaM ca 'zRGgAro madhuraH' ityAdivyavahAropapattaye kalpyamAna upacAraH zabdArthayorguNavattvavyava hArAyaiva kalpyaH / uktaM caitadaSTamollAsaprArambha eva pradIpakArairiti guNAnAM rasadharmatve na kimapi bAdhakamiti // 12 // kAvyalakSaNasUtrasthitayoH 'adoSau saguNau' iti padayorapekSite doSaguNalakSaNe abhidhAya kramaprApta sAlaGkArau' iti padApekSitAlaGkArasvarUpanirUpaNaparasUtrAvataraNikAmAha-alaGkArANAM sAmAnyalakSaNamAheti-alaGkArAH-anuprAsayamakAdayaH zabdAlaGkArAH, upamAdayazcArthAlaGkArA vakSyante, teSAM, sAmAnyalakSaNaMsAmAnyena-alaGkAratvena rUpeNa, na tu anuprAsatva-yamakopamAtvAdivizeSaiH, lakSaNaM-svarUpam , mAha-agrimeNa-"aGgAzritA alaGkArAH" iti sUtreNa kathayatItyarthaH, tattatprAtisvikarUpeNAlaGkArANAM lakSaNasya kAvyalakSaNaghaTakAlaGkArapadenAnapekSitatvenAlaGkAratvena rUpeNaivAlaGkArANAM tatroktatvena tenaiva rUpeNa lakSaNakathanamAvazyakamiti tadevAheti bhAvaH / 'aGga-kAvyAtmabhUtasya rasasyopakArakaM zabdArthayoranyatarat , mAzritAH-svarUpavAcakatvAdisambandhena tatra sthitAH, alaGkArAH-alaGkArapadavAcyA iti sUnAtha varNayati-rasasyAGgina ityAdinA / rasasya zRGgArAdeH, aGginaH mukhyasya, yadaGgaM aGgabhUtau vyaJjako zabdArthoM, tadAzritAH tanmAtrasthitAH, alaGkArA iti / etena guNA-'laGkArayormeMdopi spaSTIkRtaH-aGginamAzritA guNAH, aGgamAzritAzcAlaGkArA iti / uktaM ca kAvyaprakAze mammaTAcAryeNApi--- "upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdivadalakArAste'nuprAsopamAdayaH // " [8.67 ] iti kA0 10 AAWN For Private And Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 146 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane rasasya sataH kacidupakAriNaH, kvacidanupakAriNaH, rasAbhAve tu vAcya vAcakavaicitryamAtraparyavasitA bhavanti / - "ye vAcakavAcyalakSaNAGgAtizayamukhena mukhyaM rasaM sambhavinamupakurvanti te kaNThAdyaGgAnAmutkarSAdhAnadvAreNa zarIriNo'pyupakArakAH hArAdaya ivAlaGkArAH" iti vRttiH|alngkaaraashc guNA iva na sadA rasopakArakA eva kintu vacidupakArakAH kvacidanupakArakAzcetyAha-te ceti-alaGkArAzceti bhAvaH / rasasya sata itikAvyopAttavibhAvAnubhAvAdibhirlabdhasattAkasya rasasya[ AnuguNyena sthitAH] kacit kAvye upakurvanti-sAhAyyakamAcaranti, tatra tadupakAriNaH, kvacit yatra ca tadrasapratikUlA athavA na pratikUlA na vAnukUlAstatra anupakAriNaH / yatra ca rasasya sarvathA'bhAva eva tatra caite svAzrayavaicitryamAtrakartAra ityAharasAbhAve tu ityAdi-vAcyo'rthaH, vAcakAH zabdAsteSAM vaicitryaM-zobhAtizayaH, tanmAtre paryavasitAH-kSINabyApArA bhavanti / ayamAzayaH-yatra zarIre svato'pi saundarya tatrAlaGkArayoge niralaGkArAvasthAtaH kazcidatizayaH pratIyata eva, kintu yadi ta evAlaGkArAH kusthAnavinyastA bhaveyuryathA-karNayoH kaGkaNaM hastayoH kuNDalaM tarhi kathaM zobhAM janayeyuH, yatra cAGgI svata eva rUpahIno'sundarastatrApi te santi cet dRSTimAtravaicitryakarA nAnyat kimapi prayojanaM teSAm , evaM sarase kAvye AnuguNyenopanibaddhA alaGkArA rasopakAriNaH, AnuguNyAbhAve'nupakAriNaH, nIrase coktimAtravaicitryAvahA iti / evaJca rasopakArakatve sati tadavRttitvam , tathAtve sati rasAniyatasthitikatvam , aniyamena rasopakArakatvaM veti lakSaNatrayaM bhavati, guNamAtrabhedakaM tu prathamalakSaNamAtram, antA-'dyalakSaNayoH satyantaM padAdidoSAtivyAptivAraNAya / kuvalayAnandaTIkAyAmalaGkAracandrikAyAM tu-"rasAdibhinnavyaGgyabhinnatve sati zabdArthAnyataraniSThA yA viSayatAsambandhAvacchinnA camatkRtijanakatAvacchedakatA tadavacchedakatvamalaGkAratvam , anuprAsAdiviziSTazabdajJAnAdupamAdiviziSTArthajJAnAJca camatkArodayAt teSu tAdRzacamatkArajanakatAvacchedakatA tadavacchedakatvamupamAtvAdAviti lakSaNasamanvayaH, zabdArthayorjJAnaniSThacamatkRtijanakatAyA viSayitayA'vacchedakatvena tadvizeSaNIbhUtAnuprAsopamAdestaniSThAvacchedakatAvacchedakatvAt , rasavadAyalaGkArasaMgrahAya vyaGgayopamAdivAraNAya ca bhedadvayagarbhasatyantopAdAnam" For Private And Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 53 / 147 147 wwwwwwwwwer wa ityuktam , atra aGgirasAzritA guNAH, aGgabhUtazabdArthAzritA alaGkArA iti tayorbhedaH svasiddhAntasiddhaH / etena "zauryAdisadRzA guNAH, keyUrAditulyA alakArA iti guNAlaGkArayorvivekamabhidhAya [loke ] saMyoga-samavAyAbhyAM zauryAdInAmasti bhedaH, iha [sAhitye ] tUbhayeSAM samavAyenaivAvasthitirityabhidhAya, tasmAt gaDDarikApravAheNa [meSANAM gatAnugatikA paligatirgaDarikA, tadvat pravAheNa, avivekamUlamiti yAvat ] guNA-'laGkArabhedaH [na vAstavikaH ]" iti bhAmahavivaraNe yad bhaTToaTo'bhyadhAt tannirastam , guNAlaGkArayorAzrayakRtabhedasya pUrvamuktatvAt / kiJca kavayaH sandarbheSvalaGkArAn prati vyavasyanti nyasyati ca, na guNAn prati, guNAnAM niyatavRttirasadharmatvAt , apoddhArAhArayorapi vAkyasya poSaNadUSaNAjanakatvAJca / tatra zabdAlaGkArApoddhAro yathA "alaGkRtajaTAcakraM cArucandramarIcibhiH / mRDAnIdattadehAdhaM namAmaH paramezvaram // " [ ] atra sthitasya dvitIyapAde'nuprAsasya 'taruNendumarIcibhiH' iti pAThaparivartanena apoddhAre kRte'pi paramezvaraviSayakaratyuddhodhe vizeSAbhAvAd guNato'laGkArasya bhedaH spaSTaH / arthazcoktodAharaNasya spaSTaH / evamarthAlaGkArApoddhAro yathA "zyAmAM smitAsitasarojadRzaM karAgairindau vibhUSayati baalmRnnaalklpaiH| Arebhire racayituM pratikarma nAryaH, kAryANi nAyatadRzo'vasare tyajanti // " [ ] arthaH-smita-ISatphullam , asitasaroja-nIlakamalameva, dRg-netraM yasyAstA, zyAmAM-rAtriM, kAminItvenAdhyavasitAm , indau-candramasi, bAlAniacirodgatAni [ mRdUni ], mRNAlAni-bisAni, tatkalpaiH-tatsadRzaiH, karApraiHkiraNaprAntabhAgaiH, vibhUSayati-alaGkurvati sati, nAryaH-kAminyaH, pratikarma-nepadhyAlaGkAraM, racayituM-vidhAtum, mArebhire-pravRttAH, AyatadRzaH-dIrghadRSTayaH [dUradarzinyaH ], avasare prApte, kAryANi-kartavyAni, na tyajanti-avasarocitakAryakaraNe sAvadhAnA bhavanti // __ atra candrakRtasvapriyarAtribhUSaNarUpoddIpanavibhAvAlokanena tAsAmapi ratisamayaH samIpavartIti vijJAya tA api tatsAdhanAlaGkArAdikarmaNi pravRttA ityayamoM dUradRzAmavasarocitakAryakaraNasvarUpeNa sAmAnyena samarpita ityarthAntaranyAso'la For Private And Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 148 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane GkAraH / dvitIyacaraNe ca 'bAlamRNAla kalpaiH' ityupamAlaGkAraH, tasya parityAgAya tatsthAne 'keli cakoraleyaiH' iti parivartane kRte'pi prastutazrRMgArarasasya na puSTirna vA dUSaNam / arthAlaGkArasyAharaNaM [ sannivezo ] yathA pUrvodAhRta [ dazame zikSAlakSaNasUtre "parvatamAtre ratnAni yathA" iti nirUpaNokta - ] "nIlAzmarazmi0 " iti padyadvitIyacaraNAnte 'taTAntareSu' ityapanIya tatsthAne 'mRgAkSi sAnau' iti parivartanenopamAlaGkArAharaNe'pi na kazcid vizeSa iti / [ mRgasyAkSiNI iva rkSiNI yayA iti vigrahe samAsagatopamA spaSTA ] isthamalaGkArANAmapoddhArAhArayoH kavisvecchAviSayatvaM guNAnAM tu na tathA saMbhava iti spaSTo'nayorbheda iti nAyaM gaharikApravAha ivAvivekanibandhana iti bodhyam / uktaJca kAvyaprakAze'pi "acalasthitayo guNAH" iti / wwwwww www. tathA " kAvyazobhAyAH kartAro dharmA guNAH " [ kA0 sU0, adhi0 3, a0 1 sU0 1] " tadatizaya hetavastvalaGkArAH " [ kA0 sU0 adhi0 3, a0 1. sU0 2 ] iti vAmanena yo vivekaH kRtaH so'pi vyabhicArI, " wwwwwwe wwww tathAhi 'gato'stamarko, bhAtInduH, yAnti vAsAya pakSiNaH / ' ityAdau prasAda-zleSasamatA-mAdhurya-saukumAryArthavyaktInAM guNAnAM sadbhAve'pi kAvyavyavahArasyApravartanAt, " api kAcicchrutA vArtA tasyanniyavidhAyinaH / itIva praSTumAyA tasyAH karNAntamIkSaNe // " [ ] ityAdau cotprekSA'laGkAramAtrAd vivakSitatricaturaguNAt kAvyavyavahAradarzanAca rai rasAdisadbhAve eva guNatvamanyathA na, alaGkArANAM ca svatatrA'pi sthitiriti vyabhicAraH spaSTa eveti pUrvokta eva guNAlaGkAraviveka iti nirNItaM viveke / tatrAlaGkArasya rasopakArakatvaM yathA zabdAlaGkArasya - wwwww "apasAraya ghanasAraM kuru hAraM dUra eva kiM kamalaiH / alamalamAli ! mRNAlairiti vadati divAnizaM bAlA // " [ kA0 pra08, 342 ] wwww For Private And Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 13 / atra rephAnuprAsaH zabdamalaGkurvan vipralambhazRGgAramupakaroti, rephasya zRGgAravyaJjakatvena vipralambhazRGgAragatamAdhuryasyotkarSakatvAt / artha:--- ghanasAraM karpUram [ atha ca ghana iva - lohamuhara iva, sAra:-bala pIDAkArakaM yasya tamityantardhvaniH, ] "ghanaM sAndraM ghanaM vAdyaM ghano musto ghano'mbudaH / ghanaH kAThinyasaMghAto vistAro, lohamudgarau" // [ iti dharaNiH ] apasAraya- dUrIkuru, hAraM muktAsUtraM, [ atha ca hArayati sukhaM prANAn veti svArthaNyantAdac, prANahArakamiti dhvaniH ], dUre eva kuru mA bhUt tatsAmIpyamapi, kamalaiH - sarojaiH, [ atha ca jalIyamalabhUtaiH ] kiM kimapi na kAryam, Ali ! mRNAlai:-bisaiH, alamalaM - kimapi naiva kArya, tAni vyarthAnyevetyavadhAraNArtha dvirabhidhAnam iti - pUrvoktaprakAra- zaityopacAravAraNaparaM vAkyaM, bAlA mugdhA tathAvidhaduHkhAsahiSNuriti bhAvaH, divAnizaM satatam vadati / atra virahavedanAyAH satatapravartamAnatvena varNanAd vipralambhazRGgAradhvaniH / " 2 bharthAlaGkArasya rasopakArakatvaM yathA 149 manorAgastIvraM viSamiva visarpatyavirataM, pramAthI nirdhUmaM jvalati vidhutaH pAvaka iva / hinasti pratyaGgaM jvara iva garIyAnita ito, na mAM trAtuM tAtaH prabhavati na cAmbA na bhavatI // " [ mAlatImAdhave, aGka: 2] wwwwwwwww arthaH- 'mAdhavAnuraktAyA mAlatyA lavaGgikAM sakhIM pratyuktiriyam - [ he sakhi ! adya mama ] manorAgaH - mAdhavaviSayakazcittAnurAgaH, avirataM - nirantaraM, tIvraM yathA syAt tathA, viSamiva, athavA tIvraM viSamiva - hAlAhalamiva, visapati- vividhaprakAreNa sarvataH saMcarati vyAmoti vA ; [ tato'pi vRddhaH ] pramAthI prakarSeNa mathanazIlaH kSobhakArIti yAvat vidhutaH - [ vAtenottejitaH ] prajvalitaH, nirdhUmaM yathA syAt tathA, pAvaka iva-agniriva jvalati [ tato'pyutka - kASThAM gataH ] garIyAn atizayena guruH [ sAnnipAtikaH ], jvara iva pratya - pratyavayavaM hinasti tApayati; itaH kAraNAt itaH duHsahatarAnurAgajanyaduHkhAt, mAM zrAtuM rakSituM tAtaH-pitA, na prabhavati [ nanda - For Private And Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 150 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane narUpavarAntarAnusaraNAt ], na cAmbA - mAtA'pi na prabhavati, tayA'pi tadapratiSedhanAt ; bhavatyapi na prabhavati pitroH sammate sakhyAH pratiSedhakatvAsaMbhavAt, iti / atra mAlopamAlaGkAro visarpaNAderatizayaprAptisUcanapUrvakaM vipralambhazRGgAramatitarAM puSNAti / kvacit sato'pi zabdAlaGkArasya rasAnupakArakatvam, yathA- "citte vihRdi TuTTadisA guNesuM sejjAsu lohRdi visahRdi dimmuhe / bolammi vaTTadi paTTadi kavvabaMdhe jhANeNa hRdi ciraM taruNI taraTTI ||" [ karpUramaJjarIsake dvitIya javanikAntare ] [ citte vighaTate truTyati sA guNeSu, zayyAsu luThati visarpati dikheSu / vacane vartate pravartate kAvyabandhe, dhyAnena truvyati ciraM taruNI pragalbhA ] iti cchAyA, arthaH--- darzanakSaNAt prabhRti kuraGgAkSI [ daMsaNakaraNAdo pahudi kuraMgacchI ] ityupakramya sA pragalbhA taruNI citte vighaTate- vizeSeNa ghaTitA- dRDhataraM sambaddhA bhavati / guNeSu na vyati na hIyate; zayyAsu luThati - muhurmuhuH pArzvaparivartanaM karoti, na tu svapiti; dinukheSu visarpati- sarvataH saMcaratIti bhAvaH; vacane vartate avirataM pralapatIti bhAvaH; kAvyabandhe pravartate - pravRttA bhavati, ciraM - cirakAlaM dhyAnena - cintayA, truTyati kRzA bhavati // anna Ta vargAnuprAsaH zabdAlaGkAraH, sa ca zabdamAtra malaGkaroti, na tu santamapi vipralambhazRGgAraM rasaM TavargAnuprAsasya tatpratikUlatvAt / > evamarthAlaGkArasyAnupakArakatvaM yathA-- "mitre kApi gate saroruhavane baddhAnane tAmyati, krandatsu bhramareSu vIkSya dayitAsannaM puraH sArasam / cAhvena viyoginA bisalatA nAsvAditA nojjhitA, kaNThe kevalamargaleva nihitA jIvasya nirgacchataH // " [ prakIrNakam ] arthaH -- sandhyAkAlikacakravAkaceSTAvarNanamidaM - mitre - sUrye, suhRdi ca, kvApi ajJAtarUpe dezavizeSe gate sati [ etena mitrasya pratikarturabhAvaH sUcitaH ] For Private And Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 14 / 151 tatra rasopakAraprakArAnAhatatparatve kAle graha-tyAgayornAtinirvAhe nirvAhe'pyaGgatve rasopakAriNaH // 14 // saroruhavane-kamalavane, [saroruhetyanekadezavAsena sahavAsitvaM sUcitam , baddhAnane-mudrite maunini ca sati, tAmyati-zokAt tapyamAne sati, [etena sahavAsinAM pratikArAbhAvaH sUcitaH] bhramareSu-bhRGgeSu, bhramaM rAntIti vyutpattyA pAntheSu ca, krandatsu-zabdAyamAneSu rudatsu ca satsu, [anena krandajanAntaradarzanena duHkhAtirekaH sUktiH ] puraH-agre, kAntayA-dayitayA [sArasthA]bhAsanaM-yuktaM, sArasaM-pakSivizeSa rasikaM ca vIkSya-avalokya, [anena nAyikAsaktanAyakAntaradarzanena vipralambhoddIpanam ], viyoginA-cakravAkIvicchedavatA [sandhyAkAlikacandrodayena cakravAkamithunavicchedasya kavisamayaprasiddhatvAt ] cakrAhvena-cakravAkapakSiNA, bisalatA-mRNAlavallI, nAsvAditA-na bhuktA, nojjhitA-na ca tyaktA, [kintu ] kevalaM nirgacchataH-nirgantumicchataH, jIvasyajIvanasya, argaleva-dvArarodhakakASThamiva, kaNThe-gale, nihitA-sthApitA // __ atropamA'rthAlaGkAraH, na cAsau prakRtasya zRGgArasyopakArikA, vipralambhe hi jIvanirgamo'pi varNyate tadutkarSAdhAyakatvAt , iti tannirodhahetUpapAdanamanucitaM, pratyuta snehAbhAve paryavasyati / kecidatropamAyAmAvazyakasya bisalatAyAM kavivivakSitasya jIvanirgamapratibandhakatvarUpasya, sAdRzyasyAbhAvAt , sA netyatroprekSAlaGkAra ityAhuH, tasyAH saMbhAvitasAdRzyenApi pravRtteH, sAdRzyotprekSAyA api upamoktanyAyena prakRtarasApakarSakatvasya sattvamiti ca kathayanti / etAvatA pradarzitena prabandhenAlaGkArasyAnizcitotkarSakApakarSakatvena spaSTo guNAd bhinnaH svabhAva iti spaSTam // 13 // pUrva sUtre'laGkArANAmaGgAzritatvavarNanapUrvakaM teSAM kvacid rasopakArakatvaM kvacidanupakArakatvaM, rasAbhAve ca vAcyavAcakavaicitryamAtrakArakatvamityupapAditaM, tatra kramazastrayamapi pradarzayituM prathamaM rasopakArakatvaM varNayituM pravRttaM sUtramavatArayati-tatra rasopakAraprakArAnAheti-kathamupanibaddhA alaGkArA rasamupakurvantIti tasya prakArAn-bhedAn , Aha-vyAcaSTe'nena sUtreNeti bhAvaH / tatparatve sa-pradhAnIbhUto dhvanigamyo rasaH, paraH-poSayitumiSTo yeSAM te For Private And Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 152 sAlakAracUDAmaNau kAgyAnuzAsane wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmarnamainaram alaGkArA iti vartate / tatparatvaM-rasopakArakatvenAlaGkArasya nivezo, na bAdhakatvena nApi tATasthyena, yathAtatparAsteSAM bhAvastatparatvaM, tasmin satItyekaH prakAraH; kAle graha-syAgayoriti-grahaNaM-grahaH, tyajana-tyAgaH, grahazva tyAgazca graha-tyAgau tayoH, kAleyatrAvasare yasya grahaNamucitaM tatra grahe, yatra ca yasya tyAga ucitastatra tatyAge ca satIti prakAradvayamiti prathamena militAstrayaH, [alaGkArANAmiti cobhayatra sambandhanIyam ]; nAtinirvAhe rasanirvahaNekatAnahRdayasya kaveralakArANAM nirvAhArthamanatiprayatnakaraNe, ityekaH prakAraH, pUrvasvibhiH saha caturthaH; nirvAhe'pyaGgatve kRte'pyalaGkAranibandhane rasApekSayA tasyAprAdhAnye, ityayamekaH prakAra iti pUrvezcaturbhiH sahA'yaM paJcama iti paJcaprakArAstasya-[alakArANAM rasopakArakatvasya ] iti sUtrArthaH / taditthaM vizakalitAH paJca prakArAH 1 rasasya prAdhAnye tadupakArakatayaivAlaGkArasyopanibandhaH / 2 aGgatvena vivakSitasyApi alaGkArasya satyevAvasare grahaNaM nAnavasare / 3 gRhItasyA'pyalaGkArasya tadrasAnuguNatayA'lakArAntarApekSayA kAle tyAgaH / 4 rasanirvahaNakatAnatve tanirvAhe'natiprayatnaH / 5 alaGkAro'yamupanibadhyamAno rasApekSayA prAdhAnyaM mA gamaditi satarkasya kaveH prayAsena tasyAGgabhAva iti / uktaM caitadAnandavardhanAcAryeNApi dhvanyAloke "vivakSA tatparatvena nAGgitvena kathaJcana / kAle ca grahaNa-tyAgau nAtinirvahaNaiSitA // niyUMDhAvapi cAGgatve yatnena pratyavekSaNam / rUpakAderalaGkAravargasyAGgatvasAdhanam / / iti [dhvanyA0 u0 2, kA. 42] sUtrArtha sodAharaNaM byAkhyAtumupakramaM kurvan sUtre'dRSTasyAvazyakasya padastha sUtrAntarAdanuvRttimAha-alaGkArA iti vartata iti-pUrvasUtrAt "agAzritA alakArAH" ityataH 'alakArAH' iti padamanuvartata ityarthaH / 'tatparatve' ityasyArthamAha-rasopakArakatvenAlaGkArasya niveza iti / nanvalaGkArazcedupanibaddhastarhi rasopakArakaH syAdeva, tasyaivAlaGkAryatvAditi cedata mAha-na bAdhakatvenetyAdialaGkAropanibandhaH sarvatra rasopakAraka eva na bhavati, kacit tasya bAdhakatva For Private And Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAmidhavivRtau bhadhyA0 1, suu014| 153 calApAnAM dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatIM, rahasyAkhyAyIva vanasi mRdu karNAntikagataH / karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvakhamadharaM, sthApi dRSTatvAt tathAtve tATasthyenaudAsonyena copanibandhe nopakArakatvamiti bhAvaH, bAdhakatvaM ca rasAntarAnubhavasAmagrIsAdhanena prakRtarasakSatisAdhakatvam , tATasthyaM dha prakRtarasaparipupoSayiSAviraheNAlaGkAravinyAsaprayAsavikalakavikRtiniSTarasasAmagrIvaidhuryam / tatrAGgatvena nivezo yathA-calApAGgAmiti / zakuntalAmavalokyAGkuritAbhilASo duSyantaH api nAma kulapateriyamasavarNakSetrasambhavA syAt , athavA kRtaM sandehena, "asaMzayaM kSatraparigrahakSamA yadAryamasyAmabhilASi me manaH / satAM hi sandehapadeSu vastuSu pramANamantaHkaraNapravRttayaH // " [a0 zA0 1,19] tathApi tasvata enAmupalapsye" iti vicArayan zakuntalAyA bhramarakRtabAdhAmavalokya saspRhamidamAha "he madhukara! bhramara! svaM [ zakuntalAyA asmadabhilaSitasaGgamAyAH] calauvilAsavazAt taralau, apAGgau-paryantau yasyAstAM, vepathumatIM tvatsparzasaMjAtasaMtrAsajanitakampatayA vidhuritasthitim , tathA ca mugdhatAbhivyaktaH zobhAtizAyinI pravAtakampitanIlotpalasadRzImiti ca vyajyate, dRSTiM nayanam bahuzaH anekavAraM, spRzasi; tathA rahasya-gopanIyaM kimapi vastvAkhyAti tacchIlo rahasyAkhyAyI, tadvat karNAntike karNayoH samIpapradeze, carati-gacchatIti tathAbhUtaH san , mRdu komalam , atazca priyamapi, svanasi dhvani karoSi; kimapi tAM zrAvayitumiva karNAbhyAsamAsse; karau hastadvarya, na tu karam , vyAdhunvatyAH kampayantyAH, etena sambhramAdhikyena tadadharapAnasyAsukaratvamuktam , ratisarvakhaM ratinidhAnabhUtam , adharaM na svoSTham , pibasi AsvAdayasi, na tu yathAkathaJcit spRza-- sIti bhAvaH, tena ca tadadharapAnAvadhisukhasamudaya iti tasyAtipuNyajanyavaM vyAyam , evaM ca vayaM tattvAnveSAt yathArthataH, iyamasmadupabhogyA na vA, satyAM ca tathAbhUtAyAM saGgamopAyaH kaH, svataghrA paratantrA veyamiti tattvasyAnveSaNapAravazyAt , hatA bhasaMprAtasamAgamAH prati hatAzAH, tvaM yadasyAH sakalaM vallabhavRttA For Private And Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 154 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane vayaM tattvAnveSAnmadhukara! hatAstvaM ca sukRtii|| [a0 zA0 aM0 1. zlo. 20] atra bhramarasvabhAvoktiralaGkAro rasaparatvenopanibaddho rasopakArI / ntamAcarasItyataH sukRtI puNyavAn kRtakRtyo vA, / ayamAzayaH-vayametadviSayatarkavitarkapatitA etAvatkAlaparyantamapyaprAptaitatsamAgamAH pratihatAzA eva, tvaM ca caJcalanIlotpalabhrAntyA'pi calApAGgo dRzaM spRzasItyasmAkamamilASataH paricumbanapravRttAnAM taralanayanaprAntaparicumbanasamaye samucitaM nayanasparzavidhAnaM bhavatA'nuSThitam ; tathA locanakuvalayasparzanivRttaH svajAtisamucitakamalakozanilayamabhyAsena karNakuharaM praveSTumabhilaSan yat tannikaTavartI priyaM madhuraM ca svanasi tat kila nayanaprAntacumbanAbhimukhIkRtakAntAkarNopAntanivezitamukhAnAmasmAkamucitaM tadavasarocitAbhiprAyanivedanaparatayA rahovRttAntAkhyAnamanuSThitaM bhavatA, kiJca nayanasparza-karNAntopAntasvanavyApRto'zaGkitopalabdhasugandhimukhaniHzvAsAmodAghrANajAtapadmabuddhistadadharapallavopari nivezotsukamatirdazabhayAna vidhUnitapANipallavAyAstadvaJcanapUrvakamadharopaviSTo rativiSaye'adharAsvAdasya sArabhUtatayA, tatsarvasvabhUtamadhararasapAnamanubhavasItyasmaskRtyametadapi tvayaiva sampAdita. miti kRtAtizayapuNyopacayaH sukRtI khalu / atra kecit prathame pAde 'calApAGgaM dRSTaH spRzasi' iti parivartanaM kRtvA "Adau vAcyaH striyA rAgaH puMsaH pazcAt tadiGgitaiH" iti kavisamayAnurodhena nAyikAkRtacalApAGgaviziSTadarzanaviSayIbhUtasya tasya tatsparzarUpaspRSTakAliGganakAritvamucitamiti kathayanti, kintu evameva sarvatra prAcInapAThopalambhAt tatra svakalpitapAThanivezanamanucitam / kiJca tasya bhramasya haThakAmukatvAropaviSayatayA tatra zAstrIyaniyamollaGghanamapi svabhAvAnukUlameva / atra yadyapi tvaM kRtItyatra caraNatrayaM hetutvenopAttamiti kAvyaliGgam , tvameva kRtI vayaM hatA ityasmadapekSayA tvaM zreSTha iti vyatirekazva, tathApi bhramarasvabhAvoktereva prakRtarasAnukUlatayA sa evAlaGkAro'tra kavinA rasaparatvenopanibaddha iti rasopakAraka iti svamatamAha-atra bhramarasvabhAvoktiralaGkAro rasaparatvenopanibaddha iti-"svabhAvoktistu DimbhAdeH svakriyArUpavarNanam" [kAvya0 u0 10, kA0 111] iti lakSitasvabhAvoktinAmA'laGkAraH, svamate yadyapi "svabhAvAkhyAnaM jAtiH" [kAvyA0 zA0 a0 6, For Private And Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA 0 1 sU0 14 / 155 bAdhakatvena yathA " srastaH sragdAmazobhAM tyajati viracitAmAkulaH kezapAzaH, wwwwwwww " sU. 15 ] iti sUtreNa jAtizabdena vyavahiyate, tathApi bahutaraprasiddha nAmnA'rthato vA svabhAvoktipadena kathanamiti bodhyam / dhvanyAloke'pi dvitIyoyote "bhatra svabhAvoktiralaGkAro rasAnuguNaH" ityuktam / kecittu - 'vastuto'na na svabhAvoktiralaGkAraH svasyAsAdhAraNadharmasya varNana eva tadalaGkArasvIkArAt, nahyatra bhramarasvAsAdhAraNo dharmaH kazcidupanibaddhaH, calApAGgAdisparzasya tathAbhUtatvAbhAvAditi vyatirekAlaGkAra evAGgikacamatkAra bhUmiriha' ityAhuH, vRttau 'bhramarasvabhAvokti'zabde ca bhramarasya svabhAve uktiryasyeti vyadhikaraNabahuvrIhimAzritya samastasya padasya vyatirekaparatvamavagacchanti / yacca kecidihAdyAMze rUpakAlaGkAramapyAhuH, ta zobhanam - bhramare haThakA mukavyavahArasya samAsoktikAraNabhUtasya spaSTaM pratIyamAnatvena rUpakAsaMbhavAt kutrA'pi tAdAtmyAropApratItezca samAsoktistu tathA sambhavantyapi svabhAvacamatkAra nirdezamukhenaivAtra mAdhuryopalabdhiriti pazcAt kriyate, vyatireko'pi na prakRtarasasya tathopakArako yathA svabhAvoktiH / na ca bhramarAsAdhAraNadharmasyAnullekhAnna svabhAvoktisaMbhava iti vAcyam, padmaparicumbanAdetatsvabhAvatvena padmAkArAkSikarNamukhAdisamparkAt tasyAsAdhAraNa eva svabhAvo vyaJjanayA gamyate kintvalaGkAro rasApekSayA guNIbhUta iti rasAGgatAM rasAnuguNAM gataH / r vayamiti bahuvacanena sakalasukhasAdhanasvAmitvakRta Adara Atmani vyaktaH, asmacchandazca AsamudrakSitipatitva-puruvaMzotpannatva-vividhA - bhilASacATukapravaNatvAdirUpArthAntarasaMkramitavAcyaH / tvamityatraikavacanena cAsphuTajJAnatvena tasya nikRSTatvaM bodhayati, yuSmacchabdazva sphuTajJAnarAhityAdyarthAntarasaMkramitavAcyaH, ityAdyabhijJAnazAkuntalaTIkA kRdbhirvyAkhyAtam // alaGkArasya bAdhakatvena nivezo na rasAnuguNa iti pUrvamuktamudAharati- bAdhakatvena yathA-'ssrastaH sragdAmazobhAmiti / arthaH-nAyako vatsarAja upavanopaviSTo madanamahotsavaprasaGge nRtyantyau ceTyau dRSTvA [ nirvarNya ] aho madhuro'yamAsAM nirbharaH krIDArasaH, tathA hi-strasta ityAdyAha / asyAH krIDantyAH kSIbAyAH mattAyAH srastaH vigalitabandhanaH, ata eva AkulaH vilulitaH, bhastavyastabhAvena vartamAnaH, kezapAzaH For Private And Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane kSIbAyA nUpurau ca dviguNataramimau krandataH pAdalagnau / vyastaH kampAnubandhAdanavaratamuro hanti hAro'yamasyAH krIDantyAH pIDayeva stanabharavinamanmadhyabhaGgAnapekSam // " [20 aM0 1 zlo. 16] atra pIDayevetyutprekSAlaGkAro'GgI saMstadanugrAhakazcArthazleSaH karukacarAziH, viracitAM vinyAsavizeSApAdanena ramaNIyatA nItA, snagdAmazobhAM mAlAzriyaM, tyajati veNIrUpeNa baddhasya kezasamUhasya zobhAsambhAramAdhAtuM vinyastai nAvarNAkRtibhiH puSpairyathAvanmAlyazrIH samutpAditA''sIt , sA pracalacaraNaM nRtyantyAstasyA anizcitasthalapAticaraNakRtakampanena vighaTiteti mAlAzrIhIneti tAtparyam ; imau pAdalagnau-nRtyavazAt truTitasandhikAvapi tatpremNA tasyAgamanicchantI, ata eva pAdayoH sattau, nUpurau ca, dviguNataraM mA''vAM tyajatamityabhyarthanayeva bahutaraM, krandataH rudataH, kampAnubandhAt calanasAtatyAt, vyastaH sthAnAntaraM prAptaH, ayamasyAH, hAraH-mauktikamAlA, anavarataM satatam , uraH vakSaHsthalaM, hanti tADayati, uttAlaM nRtyantyA hAra ucchalitocchalitaH patatIti tADayanniva lakSyate iti bhAvaH, kIDantyA ityuktaM nRtyam , tatsvarUpaM paricAyayituM kriyAvizeSaNamAha-pIDayevetyAdi-nRtyajanitasaMcArakRta [bhAragauravasamedhita] khedena, stanabhareNa vinamataH-vakratAmupagacchataH, madhyasya-kaTipradezasya, bhaGgastadanapekSaM tadanAdRtya yathA syAt tathA krIDantyAH, pracalacaraNapAtaM nRtyantyA me stanabhareNa madhyadezo bhaGghayata iti bhItimapahAya nRtyamAcarantyA ityarthaH // atra kathamalaGkArasya prakRtarasabAdhakatvamiti vivRNoti-atra pIDayevetyutprekSAlaGkAro'GgItyAdinA-pIDayevetyanena heturutprekSyata ityuprekSAlakAraH sa ca zleSApekSayA pradhAnamityaGgI, tadanugrAhakaH-tatsampAdakaH, arthazleSaH, sa ca Akula:-astavyastaH anyatra vyagrazca, pAdalagnau-caraNaparihito, prasAdanAdyartha caraNamAzliSyantau ca, hanti-tADayati, pAtena vyathayati, anabhIpsitakAritAdaNDarUpaM tADanaM vA karotItyarthaH, zleSo hi pIDayetyasya puSTiM vidadhati, etau cAlaGkArau karuNarasasamucitAn vibhAvAdIn upasthApayataH, "iSTanAzAdaniSTApteH karuNodayadarzanAt" / Akulasya kezavAzasya krandatArnupurayoH hanyamAnasyorasazca zocyatvena karuNAlambanatvameva / etAdRzaviparItasAmagrIsamupasthApakAvimau hetUtprekSA'rthazleSAlaGkArau nAyikAviSaya For Private And Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 14 / 157 NocitAna vibhAvAnubhAvAna saMpAdayan bAdhakatvena bhAtIti na prkRtrsopkaarii| tATasthyena yathA "lIlAvadhUtapadmA kathayantI pakSapAtamadhikaM nH| mAnasamupaiti keyaM citragatA rAjahaMsIva // " [ra0 aM0 2. zlo. 8] phalahakalikhitasAgarikApratibimbadarzanAbhijAtAbhilASasya vasarAjasyeyamuktistaTasthasyeva kavinoparaciteti zleSAnugRhItopakAnurAginAyakahRdaye samudyato'nurAgasya varNanayA / sAmAjikahRdayeSu samudbhavataH zRGgArasya pratipakSiNAviti bAdhakatvenaiva bhAtaH, prakRtasya zRGgArasya karuNena saha virodhAt / yadyapISTanAzAdivibhAvasya karuNarasasya sAmagrI nAtra samavaiti, nAlpIyasA sukhavigameneSTanAzasadbhAvo'pi tu yatrAtyantikaH priyavigamaH [maraNajanyaH] tatraivAsyodbhavaH, itIha karuNarasasya sthAyibhUtaH zoko na prAptaprakarSa iti tasyehAsambhavastathApi parakIyaduHkhadarzanajanmanaH khedasya zokaprathamasvarUpatA, sa coguddha iti sthAyitAmanApanno'pi bhAvatayA tiSThan zRGgArapratikUla eveti bodhyam // tATasthyena nopakArakatvena na bAdhakatvena vA'laGkAranivezo yathA-lIletyAdi / arthaH-nAyako vatsarAjaH kadalIgRhAbhyantaramilite citraphalake AtmanA sahAbhilikhitAM sAgarikAM pazyabAha-lIlAvadhUtetyAdi-lIlayA-vilAsena, avadhUtaM panaM karAvasthitakamalaM yayA, anyatra lIlayA-zarIrazobhayA, avadhUtA-tiraskRtA, padmA-lakSmIryayA sA, naH asmadviSaye, adhikaM pakSapAtaM-snehakRtaM bhAvAtizayaM, kathayantI prakaTayantI, citragatA pratikRtilikhitA, kA iyam ajJAtanAmarUpA rAjahaMsIva, naH mAnasaM hRdayam , upaiti pravizati, rAjahaMsyapi lIlayA-gativilAsena, tatkRtakampena kamalamavadhunoti, pakSayoH-pakSAvayavAnAM vA pAtamapi kathayati, gamanasamaye pakSANAM pAtaM prakaTayati, mAnasaM-hRdayaM tadAkhyaM sarazcopaitIti // atra zlokArthajJAnAya tatratyaM prakaraNamAha-phalahakalikhitetyAdi-vatsarAjasyeyamuktirityantaM-phalahake citraphalake, likhitaM sAgarikAyAH-sAgarikAtvena khyAtAyA ratnAvalyAH, pratibimbasya-pratikRterdarzanena, abhijAta:-tAM prati pravRttaH, abhilASa:-tasprAptIcchA yasya tasya vatsarAjasya tatratyanAyaka For Private And Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 158 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane mAlaGkAraprAdhAnyena prastuto raso guNIkRto'parijighaTiSayA / aGgatve'pi kAle'vasare grahaNaM yathA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir P "uddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhajRmbhAM kSaNAdAyAsaM zvasanonamairaviralairAtanvatImAtmanaH / syodayanasyoktiriyamityarthaH / alaGkArasya tATasthyenopanibandhaM varNayati taTasthasyeva kavinoparaciteti-ayamAzayaH - vatsarAjasya tadanuraktasyeva neyamuktiH kavinA nibaddhA, apitu, udAsInasya kasyacana kimapi citraM dRSTvA yathoktiH sambhAvyate tena rUpeNeva iti hetoH, zleSAnugRhItopamAlaGkAraprAdhAnyeneti - zleSasahakRtenopamAlaGkAreNa pradhAnatAM bhajamAnena, prastutaH prakRtaH, rasaH sambhoga - zRGgAraH, guNIkRtaH aprAdhAnyaM gamitaH / kuta iti cedAha - aparijighaTipati- tAdRzaM rasaM parighaTayitumicchAyA abhAvena / ayamAzaya: - atra rAjahaMsIvetyupamAlaGkAro lIlA-padma-pakSapAta- mAnasa-zabdaiH zliSTaiH paripoSita iti tatraiva kaveH parijighaTayiSA, prakRto rasastu tadA parijighaTayiSito'nubhUyeta yadi rAjJo mukhAd gADhAnurAgasUcakazabdAvalI niHsAritA syAt kavinA, tattu na kRtamiti taTasthatA rAjA'na vaktIti darzitamiti na rasaparipoSa iti tATasthyena rasAnu - pakArako'laGkAra iti bodhyam / kecittu 'naH' iti padena tatra citraphala ke rAjJo'pyabhilikhitatayA cAnurAgaH sUcyata eveti kathamiha tATasthyamiti zaGkante, tana-keyamiti padena sAmpratamapi sA rAjJo'pariciteti pratipAdayatA'paricitAyAmanurAgasyAsambhavaH sUcita iti tATasthyamakSatameva // aGgatve'pi rasA'pekSayA prAdhAnye'pi kAle grahaNam avasare nibandho yathA-- uddAmotkalikAmityAdi / 'arthaH- akAlakusumajanakadohadena praphullAM navamAlikAM pazyan rAjA vatsarAjaH prAha -- uddAmA - bahavaH, udgatAH kalikA yasyAstAM, pakSe samadhikotkaNThAM, vipANDurA - pItA, ruk - kAntiryasyAH, ekatra paripAkena, anyatra viraheNa, kSaNAt tasminnevAvasare, prArabdhA jRmbhA puSpANAM vikAso yayA, anyatra manmathodrekakRto'GgamardoM yasyAstAm, aviralaiH avicchinnaiH, zvasanodgamaiH vasantamArutollAsaiH, AtmanaH latAlakSaNasya, AyAsaM AyAsanamAndolanAyattam, anyatra niHzvAsaparamparAbhizvAtmana AyAsaM hRdayasthitaM santApam / AtanvatIM prakaTI 2 For Private And Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 14 / 159 adyodhAnalatAmimAM samadanAM nArI mivAnyAM dhruSaM pazyan kopavipATaladyuti mukhaM devyAH kariSyAmyaham // 55 // " [ra0 aM0 2. zlo. 4] atropamA tadanugrAhakazca zleSa IrSyAvipralambhasya bhAvinazcarvaNAkurvANAm , samadanAM saha madanena-marubakavRkSeNa vartata iti samadanA tAm , anyatra sakAmAm , anyAM tadatiriktAM, nArImiva kAminImiva, imAm , udyAnalatAM pazyan , ahaM vatsarAja udayanaH, devyAH vAsavadattAyAH mukhaM, kopena vipATalAvizeSeNa raktA, dyutiH-kAntiryasyAstathA, dhruvaM nizcitaM, kariSyAmi ||ann dhruvazabdo bhAvinyA IrSyAyA avakAza-dAne jIvitamiva vinyastaH / atra latAdarzanena parakAminIdarzanakRtA IrSyA nAyikAhRdaye kathamapi nodetuM zaknotIti viveke tadupapAdanAya tatratya prasaGga itthaM varNita: "vAsavadattAparigRhItA navamAlikAlatA samprati na phullA, mAdhavIlatA tu matparigRhItA phulleti taddarzanAdIrdhyAvazena vipATaladyuti mukhamahaM devyAH karijyAmi" iti / yadyapi tatratyapUrvAparapAlocanayA navamAlikAlataiva rAjaparigRhItA, mAdhavIlatA devIparigRhIteti labhyate tathA-hi-prathame'Gke 'nipuNikA' kathaM susaMgatA, halA susaMgame suSTu tvayAjJAptam , etat khalu vismayasya kAraNam / adya kila bhartA zrIparvatAdAgatasya zrIkhaNDadAsanAmadheyasya dhArmikasya sakAzAdakAlakusumasaMjananadohadaM zikSitvA''tmanaH parigRhItAM navamAlikAM kusumasamRddhizobhitAM kariSyatIti [prAkRtasya cchAyA] tato dvitIye'Gke-vidUSakaH sAdhu re zrIkhaNDadAsa dhArmika sAdhu / yena dattamAtreNaiva tena dohadakenedRzI navamAlikA saMvRttA / yena nirantarobhinnakusumagucchAcchAditaviTapA upahasantIva lakSyate devI parigRhItA maadhviiltaa| iti prAkRtasya cchAyA / etena sandarbheNa ca vivekokaviparItaM [navamAlikA rAjaparigRhItA, mAdhavI devIparigRhIteti ] labhyate, iti spaSTameva, tathApIrdhyAkAraNa-rAjaparigrahIbhUtalatAyA vikAsa evetyetAvat tAtparya tasya granthasyetyavaseyam / 'aGgatve'pi kAle grahaNamityasyodAharaNatAM saMgamayatiatropamA tadanugrAhakazca zleSa ityAdinA-nArImivetyupamA, tadanugrAhakaHtatparipoSakaH, utkalikAjRmbhA''yAsAdizabdeSvarthazleSa IrSyAvipralambhasya zRGgArarasabhedasya mAnavipralambhAntargatasyeyA'mAnasya bhAvinaH kariSyAmIti zabdena For Private And Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - sAlakAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane bhimukhyaM kurvannavasare rasasya pramukhIbhAvadazAyAmupanibaddha upakArI / na tvevaM yathA "vAtAhAratayA jagadviSadharairAzvAsya niHzeSitaM, te grastAH punarabhratoyakaNikAtIvavatairbahibhiH / te'pi krUracamUrucarmavasanairnItAH kSayaM lubdhakaidambhasya sphuritaM vidannapi jano jAlmo guNAnIhate // " [bha0 za0 87] bhAvitayA pratItasya, IrSyAmAnalakSaNa-"patyuranyapriyAsane dRSTe'thAnumite zrute / IrSyAmAno bhavet strINAm" iti sAhityadarpaNe tRtIyaparicchede [ 206] lakSitaH; carvaNAbhimukhyaM kurvanniti-bhAvino'pi zabdavyApAramahimnA carvaNaviSayatAM sampAdayan , avasare iti padaM svayameva vivRNoti-rasasya pramukhIbhAvadazAyAmiti-IrSyAdhipralambhAkhyasya rasasyArambhAvasthAyAmiti bhaavH| upanibaddhaH zleSa iti pUrvoktavizeSyArthe nivezitaH, upakArI paripoSakaH / atratya upamAlaGkAraH zleSAlaGkArazca tasya rasasyAsvAdanonmukhatAyAM kAraNatvaM gatau bhAvinamIgraeNvipralambhAkhyaM rasamupakuruta iti bhAvaH // avasare grahaNamudAhRtyAnavasare grahaNaM varjayati-na tvevaM yatheti / yathA'grimazloke'navasare'laGkAragrahaNaM tathA grahaNe nopakArI iti sambandhaH / vAtAhAratayeti-viSadharaiH saH, vAtAhAratayA vAyumAtrabhakSaNavratadhAritayA, AzvAsya sarveSAM vizvAsamAvirbhAvya, jagat , niHzeSitaM-nAzitam , vAyubhakSA vayamiti lokAn pratArya taiH kaTudaMzanarmAryante iti bhAvaH; te viSadharAH, punariti vAkyAlaGkAre, abhraH-mevairmuktAH, toyakaNikAH-jalabindavasteSAM pAnameva, tIvaM-kaThinaM, vrataM-kaSTasAdhyamanuSThAnaM yeSAM taiH, barhibhiH mayUraiH, astAH gilitAH, jagati jaladharamuktajalabindumAtrAzanA vayamiti svaM rUpaM prakhyApyeme sarpA api mayUraikSitAH; te'pi mayUrA api, krUraM-kaThinaM, camUro:-citramRgasya, carmakRttiH, vasanaM-vastraM yeSAM taiH, lubdhakaiH vyAdhaiH, kSayaM nItAH nAzitAH, carmamAtraparIdhAnA vayamiti nirlobhasvaM sAtvikatvaM vA''tmanaH prakhyApyeme mayUrA vyAdhairmAritAH / iti pAdatrayoktArthasamarthanAyArthAntaranyAsamAha-dambhasya sphuritamiti / jAlma:-asamIkSyakArI mUryo janaH, dambhasya For Private And Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 14 / 161 atra vAtAhAratvaM pazcAdvAcyamapyAdAvuktamityatizayoktiranavasare gRhItA, tathA hi-prathamata eva prathamapAde hetUtprekSayA yadatizayoktarupAdAnaM na tat prakRtasya dambhaprakarSaprabhAvatiraskRtaguNaga. NAnuzocanamayasya nirvedasyAGgatAmeti, nahi vAtAhAratvAdadhiko dambhastoyakaNavataM nApi tato'dhikaM dambhatvaM mRgAjinavasanamiti / zAThyena dharmAcaraNarUpADambarasya, sphuritaM parapratAraNapUrvakatadIyahiMsArUpaM ceSTitaM, vidan jAnanapi, guNAn dhArmikatvAdIn , Ihate AdareNArjayitumicchati / upari caraNatrayeNa guNAnAM parapratAraNaparapIDhanAdirUpaM kRtyaM jJAtvA''pi, pAmaro jano'mISAM guNAnAM gauravaM gAyatItyAzcaryamiti tAtparyam, "jAlmastu pAmare'samIkSyakAriNi ca" iti haimaH, arthAntaranyAso'laGkAraH; atra kathamanavasare grahaNamiti saMgamayati-atra vAtAhAratvaM pazcAd vAcyamapItyAdinA / atra vratatrayamudAhRtam-mRgacarmaparIdhAnaM, meghamuktajalakaNikApAnaM, vAtAhAratvaM ca, tadimAni vratAni yena krameNodAhAryANi tena nodAhRtAni, uttarottaraM hi teSAM tIvratvamityavicArya vAtAhArasvaM yat pazcAt vAkyaM tat pUrvamevodAhRtam , ityatizayokteralaGkArasthAnavasare grahaNam , tadeva punaH spaSTayati-tathAhItyAdinA / prathamata eva sarvaprathama, hetUtprekSayA jagadAzvAsane heturUpatvena vAtAhAratAyAH kathanena, yadatizayoktirupAttA tat prakRtasya prakRtapadye vyaGgyasya, dambhaprakarSasyaADambarAdhikyasya, prabhAveNa, tiraskRtaH-vyarthatAM nIto yo guNagaNastasyAnuzocanaM cintanaM, tanmayasya-tadrUpasya nirvedasya zAntasthAyibhAvasya rasasya, aGgatAmupakArakatA, naiti na prAmotIti tatra hetumAha-na hi vAtAhAratvAdadhiko dambha ityAdinA / ayamAzayaH--bhatra chalane hetUtprekSArthamatizayoktirAhatA, tatra bhArohakrameNa pUrva mRdu, tatastataH kaThinaM tadanantaraM ca tato'pi kaThinaM vAcyamiti sarvataH pUrva yadvAtAhAratvamuktaM tataH kaThino dambhastoyakaNikApAnaM nAstIti tasya vAtAhAratAyAH pUrva vAcyatvAvasaraH, evaM jalakaNikApAnato mRgacarmavasanaM nAdhikamapi tu saralamiti tato'pi pUrva tadupAdAnAvasara ityevAvasare'nupAttatvenAtizayoktinirvedasyopakArikA na jAteti bhAvaH // kA0 11 For Private And Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane gRhItasyApyavasare tyAgo yathA"raktastvaM navapallavairahamapi zlAghyaiH priyAyA guNai stvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe ! mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH, sarva tulyamazoka ! kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // 7 // " [ha0 nA0 aM-5, zlo0-24] gRhItasthA'pyalaGkArasyAvasare tyAgena rasopakArAnukUle kAle tyAgamudAharatiraktastvamityAdinA / ayamarthaH he azoka ! vajhulavRkSa ! tvaM navapallavaiH nUtanapravAlaiH, raktaH lohito'si; ahamapi zlAghyaiH prazaMsanIyaiH, priyAyAH janakanandinyAH, guNaiH sauzIlyA-'nupamasaundarya hRdyatvA-'navadyatvAdibhirhRdayAkarSaNadhurINairguNaiH, raktaH prabuddhAnurAgo'smi, he sakhe ! sAmyasya prastutatvAt sakhitvoktiH / tvAM smaradhanurmuktAH puSpebhyaH parAvRttAH zilImukhAH-bhramarAH, AyAnti tvadupari nipatanti, mAmapi kAmadhanurmuktA bANAH, AyAnti maduparyapi nipatantaH pIDayanti, kAmasya puSpadhanvatvAt puSpebhyazyutA eva smaradhanumuktAH, vRkSapakSe bhramarAH, nAyakapakSe ca bANAH zilImukhazabdenaivoktA iti sAmyam / yathA kAntAyAH-ramaNyAH, pAdatalasya-caraNAdhaHpradezasya AhatiHAghAtaH, tava bhavataH, mude vikAsarUpaharSAya bhavati, "pAdAghAtAdazoko vikasati bakulo yoSitAmAsyamayaH" ityAdi kavisamayAt ramaNIpAdAghAtAdazokasya vikAsaH siddha iti tasya harSaheturasau, tadvanmamApi kAntApAdatalAhatirmude harSAya, kupitakAminIpAdAghAtasya priyaH priyataratvenAdRtatvAditi bhAvaH, tadevaM sarva, AvayoH tavAzokasya mama ca virahiNaH, tulyaM samAnamasti, kevalaM dhAtrA durdaivena, ahaM sazokaH kAntAviprayogajanyazokasahitaH, kRto'smItyayamevAvayorbhedaH / "rakto'nurakte nIlyAdiraJjite lohite triSu" iti medinI, 'bhRGgabANau zilImukhau' ityanekArthadhvanimaJjarI, "vakSulo'zoke" ityamarazca // sItAviyogasaMjAtavihvalAvasthasya dAzaratheriyamuktiH / atra ca pratipAdamAyo'rtho vibhAvatvenopAttaH, yatastvaM navapallavai rakto'ta evAhaM priyAM prati prabuddhAnurAgo'smi, tavopari bhramaranipAtena tava puSpodgamasaMsUcanAnmamApi kAmabANAghAtapIDA jAyate, kAntApAdAghAtena tava vikAsamavalokyAhamapi tasmai spRhayAmItyAdirItyA vyAkhyAnena prati For Private And Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 14 / 163 atra prabandhapravRtto'pi zleSo vyatirekavivakSayA tyajyamAno viprlmbhopkaarii| na tvevaM yathA"AjJA zakrazikhAmaNipraNayinI zAstrANi cakSurnavaM, bhaktibhUtapatau pinAkini padaM laGketi divyA purii| pAdAdyAMzA'rthoM vipralambhazRGgArasya vibhAvaH / atra avasare, tyAgamupapAdayatiprabandhapravRtto'pItyAdinA, AdhacaraNatrayanivyUDho'pi 'rakta-zilImukhazabdayoH zabdazleSaH, kAntApAdatalAhatirityatra cArthazleSaH, pUrvayoH zabdayoH parivRttyasahatvAcchabdazleSaH, uttaratra zabdaparivarttane'pi zleSasadbhAvenArthazleSa iti vivekaH / vyatirekavivakSayA caturthacaraNasthasya vyatirekasya vipralambhazaGgArarasAnuguNatamasya pratipipAdayiSayA, tyajyamAno parihriyamANaH, vipralambhasyopakArakaH / tadidamavasare gRhItasyApi tyAge rasopakArakatvasyodAharaNamupayuktam / raktatvAdibhirubhayoH sAdhamrye pratipAdite'pi sazokatvenAtmana upameyasya nyUnatAyAH pratipAdanAtmA'tra vyatirekaH, "utkarSA-'pakarSahetvoH sAmyasya coktAvanuktau copameyasyAdhikyaM vyatirekaH" [kAvyAnuzAsanam-sU0 130] iti lakSaNAt / itthaM cAtrAlaGkAradvayasannipAta iti parAstam , vyatirekasyaiva kavivyApAraviSayasvAt / na ca mA'stvatrAlakAradvayasannipAtaH kinvalakArAntarameva nRsiMhavadidaM manyatAmiti vAcyam , ubhayorupakAryopakArakabhAva eva tathAvidhasaGkarasvIkArAt , yathA "atigADhaguNAyAzca nAjavagaGgurA guNAH" ityatrAtigADhaguNatvena prakRta. nAyikA'prakRtakamalayoH sAmyaM zleSeNoktvA 'nAbjavadbhaGgurA guNAH' iti vyatireka uktastatra zleSo vyatirekasyopakArItyubhayoH saMkara iti svIkriyate / zabdAlaGkAreNa zleSeNa sahAAlaGkArasya vyatirekasya kathamaGgAGgibhAva iti mA zaGki, arthAnusandhAnavirahiNyanuprAsa-yamakAdAvevArthAlaGkAreNa sahAGgAGgibhAvAsambhavasya sarvAlaGkArikasammatatvAt / pUrvatra rasopakArApekSayA kAle tyAgasya guNatvodAharaNamuktvA'vasare tyAgAbhAvasya varjanIyatAmAha-na tvevaM yatheti-agrimazloke yathA'vasare tyAgo na kRtastathA sati rasopakArakatvaM neti bhaavH| udAharati-AjJA zakrazikhAmaNItyAdi / bAlarAmAyaNanATake-ahaM dhanurAropyAnAropya vA balAdapi sItA Awmmam For Private And Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane utpattirdRhiNAnvaye ca tadaho ! nehagvaro labhyate, syAJcadeSa na rAvaNaH kva nu punaH sarvatra sarve guNAH // 8 // " . [bA0 rA0 a. 1. zlo. 36] atra 'ma rAvaNaH' ityasmAdeva tyAgo yuktaH, tathA hi-rAvaNa ityeta parigeSyAmIti rAvaNasaMvAdamadhigatya zocato janakasyAnumodanAtha tatpurohitaH zatAnandaH prAha-aho ! Azcaryameko'pi garIyAn doSaH samagramapi guNagrAma dUSayati, tathAhi-AjJA zakrazikhAmaNItyAdi-yasya AzA AdezaH, zakrasya-zaknoti sveSTaM sampAdayitumiti zakrastasya devendrasya, zikhAmaNe:-mukuTasthamANikyasya, praNayinI-priyA, devendreNa zirasi maNimAleva vahanIyeti bhAvaH, tatra praNayinItvena nirUpaNAnna kevalaM tasya sAnnidhye eva tadAjJAkaravamindrasya, api tu yathA zikhAmaNiH satataM tena dhAryate tadvadAjJApi satataM snehena zirasi dhAryate iti vyaGgyam ; zAstrANi nItidharmazAsanAni, navaM sarvadA nUtanam , vayo'tipAtasaMbhAvyamAnasakaladUSaNarAhityasUcanAya navamiti padamupAttam , cakSuH nayanam , zAstrAjJAmanusaMdhAya tadanukUlamevAcaraNAt zAstrANAM cakSuSvam , zAstrANi cakSuriti bahuvacanaikavacanAbhyAM sakalazAstraparyAlocanapUrvakaM tadaikamatyena samanvayabujhyA kAryakaraNamapi sUcyate; tathA bhUtapatau sakalaprANinAmIzvare prerake, pinAkini zive, bhaktiH zraddhAkRto'nurAgaH; evaM laMketi prasiddhA divyA utkRSTA purI nagarI, nivAsasthAnamiti bhAvaH; druhiNasya-brahmaNaH, anvaye-vaMze, utpattiH-janma, tat tasmAt , etAdRzaguNagaNapUrteH satvAt , aho Azcaryam , IDaka dazamukhasadRzaH, [anyaH] varaH jAmAtRtvena varaNIyaH pumAn , na labhyate naiva prAptuM zakyate, cet yadi, eSa rAvaNaH rAvayati-krandayati lokAn-pIDanAdineti tathAbhUto na syAt, yadyayaM rAvaNo na syAt tadA sarve varaguNA iha samuditA ityavazyaM varaNIyaH syAditi, asya rAvaNatvaM samarthayati--ka nu punaH sarvatra jane sarve guNAH sambhavantIti vA, labhyeraniti vA zeSaH, tathA ca jagadAkrandakAritvena doSaNAsya sarve guNA dUSitA iti bhAvaH // atrAvasare tyAgAbhAvamAha-atra 'na rAvaNaH' ityasmAdeva tyAgo yukta iti / ayamAzayaH-eko'pi doSo guNagrAmaM dUSayatItyupakramya tatsamarthanAyaivAyaM For Private And Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 14 / 165 .. .......... amanarainraanaamaamaramananta...... jagadAkrandakAritvAdyarthAntaraM pratipAdayajanakasya dharmavIraM pratyanubhAvatAM pratipadyate, aizvarya pANDityaM paramezabhaktirdezavizeSo'bhijana ityetatsarva lokamapabAdhamAnasyAdharmaparasya nArthakriyAkArakamiti tAvato'rthasya tiraskArakatvenaiva rAvaNaceSTitaM nirvAhaNIyam / yattvanyadupAttaM 'kva nu punar' iti, tad yadi sasaMdehatvena yojyate athAkSepatvenAthApi nedRgvaro labhyata ityatrArthAntaranyAsatvena tathApi prakRtasya dharmavIrasya na kathaJcinirvAhaH / zloka ukta ityuktaM prAk , asyAM dazAyAM rAvaNopekSaiva vivakSiteti nizcitam , sA ca 'syAJcedeSa na rAvaNaH' ityatAvataiva samarthitA, rAvaNapadasya jagadAkrandakArakatvarUpArthAntarasamitavAcyatvAt , iti tatparyantameva kathanIyaM, ka nu punarityAdi nA pratipAdanIyamiti, tadeva pradarzayati-tathAhItyAdinA / jagadAkrandakAritvAdyarthAntaraM pratipAdayaditi rAvaNa iti padaM lokapIDanadvArA jagadAkrandakArirUpe'rthAntare saMkramitavAcyamityuktapUrvam , tAdRzaM ca tat padaM janakasya hRdi sthitaM svapratijJAnirvAhakatvAdiratisthAyibhAvaM dharmavIrarasaM pratyanubhAvatAM [asya rAvaNatvAbhAve matpratijJAtapUrtAvayaM samyak sahAyakaH syAditi buddhirhi tAdRzarasasyAnubhAvastadviSayatvenAsyArthasya tattAvyavahAra iti kAryatAM pratipadyate, kintu aizvaryam AjJAzakazikhAmaNipraNayinIti zabdena pratipAditam , pANDityaM zAstrANi cakSurnavamiti rItyopanibaddham , paramezabhaktiH, bhaktirbhUtapatau pinAkinItyetAvatA'bhihitA, dezavizeSo laGketi divyA purItyanena varNitaH, abhijanaH 'utpattidruhiNAnvaye' ityanena nirUpitaH, ityetat sarva dharmavIrarasoddIpanavibhAvajAtam , lokamapabAghamAnasyeti rAvaNapadenArthAntarasaMkramitenoktasya dharmavIrasAmagrIviruddhasya, adharmaparasya dazamukhasya, nArthakriyAkArakatvaM na pratijJAtArthapUrtikArakatvena sammatamiti tAvataH pUrvoktaizvaryAdirUpasyArthasya, tiraskArakatvenaiva dUSakatvenaiva etacchokopakramaNikoktazatAnandavAkyavAcyena, rAvaNaceSTitaM jagadAnandakAraNAdirUpaM, nirvAhaNIyaM samarthanIyam / yat svanyat tadviruddham , va nu punariti-etadAdipadyAMzena, upAttam pratipAditam , tad yadi sasandehatvena saMzayoktirUpasasandehAlaGkAratvena, atha athavA, AkSepatvena vivakSitasya niSedhakalpasvena, atha athavA, nedRgvaro labhyata For Private And Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane nAtyantaM nirvAho yathA"kopAt komalalolabAhulatikApAzena baddhvA dRDhaM, nItvA vAsaniketanaM dayitayA sAyaM sakhInAM purH| bhUyo naivamiti skhalatkalagirA saMsUcya duzceSTitaM, dhanyo hanyata eva nihuratiparaH preyAn rudatyA hasan // " [a0 za09.] ityarthAntaranyAsatvenApi nedRgvaro labhyate ityanenoktasya durlabhatvasya samarthanarUpArthAntaranyAsAlaGkAratvenApi, upAttaM bhavediti zeSaH, tathApi prakRtasya prakaraNagatasya janakahRdi vartamAnasya-pAdatrayazravaNenodbhinnaprAyasya, dharmavIrarasasya na kathaJcana nirvAha iti, tataH pUrvameva [kka nu punarityataH pUrvameva ] tyAga ucita iti tanna kRtamityetadanucitamiti, tyAjyamidamiti bhAvaH / ayamAzayaH-atratyo hi dharmavIraH svAnubhAvatayA rAvaNaduzceSTitaparyantamevArthamapekSate, tadIyaduzceSTitasamarthanarUpasya ka punarityAderarthAntaranyAsAtmanA pariNatasya samAdhAnasya darzanena tu tatra grAhyatvaprasatyA pUrvoktazatAnandavAkyena dUSaNopanyAsArthatyenAsya padyasya pravRttatayA tatsamarthanarUpo dharmavIrarasopakAro na bhavati, tathA ca rAvaNaguNagrAma prati ekasyApi guNasya dUSakatAsamarthanArthamupAttasyArthAntaranyAsAlaGkArasya 'na rAvaNaH' ityetAvataiva tyAge kRte dharmavIrasya nirvAhaH syAditi tathA na kRtamityavasare tyAgAbhAvasyodAharaNamidamiti nirgalito'rthaH // rasopakArakatvasya caturtha prakAramudAhartumAha-nAtyantaM nirvAho, yathAkamapyalaGkAraM nirvoDhumArabhya tasya rasAnuguNyApekSayA nirvAhe mandA pravRttirnAtyantanirvAhapadenocyate / tadudAharaNam-kopAt komaletyAdi-sAyaM divasAvasAnasamaye, komalA-mRdvI, lolA-krodhAvezAdathavA duHkhodrekAccaJcalA ca, bAhu-latikaiva-bhujalateva, pAzaH-bandhanasAdhanam , tena dRDhaM-susaMyataM yathA syAt tathA, baDvA niyamya, tathA vAsaniketanaM bhogAgAraM ca, nItvA prApayya, sakhInAM puraH sAkSitAsampAdanAya tAbhiH pUrvavannAyaM tvat zaGkitAparAdhakArIti vizvAsitatayA tAsAmeva samakSaM tadIyaduzcaritaprakAzanamucitamiti buddhyA vA tAsAmagre, 'bhUyaH-punarapyevaM duzceSTitaM na kuryAH' iti skhalantI-kopavazAt truvyantI, kalA-prakRtimadhurA ca, gIryasyAstayA, zthagadgadamanoramanyAhArayA, dayitayA rudantyA azrupariplutanetyA, priyAparAdhena krandantyA'pi taM prati sasneha For Private And Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 , sU0 14 / atra rUpakamArabdhamanirvyUDhaM ca rasopakArAya / na tvevaM yathA "svaJcitapamakapATaM nayanadvAraM svarUpatADena / udghATya meM praviSTA dehagRhaM sA hRdayacorI // 10 // " bhAsasya ww 167 yetyarthaH, duzceSTitaM preyaso durvyavahAraM saMsUcya dantakSata - karajAghAtAdicihnavizeSaprakAzanenAGgulinirdezAdipUrvakaM prakhyApya, dhanyaH saubhAgyazAlI, hasan hAsena svAparAdhApalApaparAyaNaH, preyAn priyatamaH, hanyata eva tADyata eva, na tu tadIyasakhyAdikRtamanunayaM manAgapi hRdaye kRtvA tAdRzAparAdhAd viramatItyevakAreNa sUcyate hanyata eva na tu hananasya kimapi phalaM bhavati, athavA kativAramayamevamAhata ityasyAyaM svabhAva eva jAta iti vA / atra bAhulatikApAzenetyanena bandhanakAraNe komalapratItipUrvakaM svIyasaundaryaprakaTanaM tatsparzakRtatatsaukhyasmAraNaM ca vyaGgyam, vAsaniketananayanena ca tatra pUrvakRtanAnAvidhasvakIyasuratacAturyasmAraNam, tena ca nAyikAntarApekSayA svasyAvailakSaNyamapyuddhovitaM bhavati // atra ' nAtyantaM nirvahaNaM' kathamiti saMgamayati-atra rUpakamAradhamanirvyUDhaM ca rasopakArAyeti / iha prakRtavipralambhapratikUla raudrarasAGgAnAM kopa bandhanAGgAnAM vipralambhAnukUlyAya bAhulatikAyAH pAzatvena rUpaNamArabhya yadi sAGgatAvidhAnapUrva samAptiM nIyeta, tarhi dayitA vyAdhavadhUvena vAsagRhaM ca kArAgAratvena nirUpaNIyaM syAditi tadvasasya bhaGga eva syAnna paripoSa ityArabdhameva tat tyaktamiti yuktaM kRtamiti bhAvaH // For Private And Personal Use Only evaM rasopakAramanapekSya nirvahaNaM na yuktamityAha-na tvevaM yatheti-yathodAhriyamANe padye'tyantaM nirvAhaH kRtastathA na karaNIyamiti bhAvaH / ketyAha'svaJcitapakSma kapATamiti svacitaM suzobhitaM sughaTitaM, pakSmaiva-lomaiva, kapATaM - kASThapaTTasthAnIyaM vidhAnasAdhanaM yasya tAdarza, nayanadvAraM dehagRhadvArabhUtaM nayanam . nayanameva dvAramiti vigrahaH, nayanarUpaM pravezamArgamiti bhAvaH, svaM rUpameva tADa - kapATatADanasAdhanaM tena athavA tADanaM-tADaH, svarUpeNa tADa: - svarUpatADastena, udghATya vipATitadaladvayaM vidhAya, sA buddhisthA nirupamalAvaNyavatI, hRdayacaurI mAnasApahAriNI, me dehagRhaM zarIrAntaH, deha eva gRham praviSTA,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 : sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra nayanadvAramityetAvadeva sundaraM zRGgArAnuguNaM na tvanyadrUpaNam / nirvAhe'pyaGgatvaM yathA"zyAmAsvaGgaM cakitahariNIprekSite dRSTipAtAn, gaNDacchAyAM zazini zikhinA bahabhAreSu kezAn / utpazyAmi pratanuSu nadIvIciSu bhrUvilAsAna, hantaikasthaM kvacidapi na te bhIru ! sAdRzyamasti // 11 // " [me0 dU0 u0 zlo0 41] bhAsasya vAsavadattAnATake rAjJa uktiH / anyA'pi curAzIlA kenApi sAdhanena dvAramapAvRtaM kRtvA gRhaM pravizya tadantaravasthitaM dravyAdyapaharati, tadvadiyamapi mAnasacauryazIlA rUpavipATitapakSmakapATena netradvAreNa deharUpaM gRhamAvizya hRdayaM cauryavRtyA'pahRtavatIti, cauryeNApahRtasya vastuno yathA na punaH prAptisambhAvanA tathA mama cetaso'pi na punaH prAptiH sambhAvyata iti tadIyAbhiprAyaH / kimatra yuktamityAha-atra nyndvaarmityetaavdeveti| nayanasya dvAratvanirUpaNamAnArtha rUpakAzrayaNamiha zRGgArAnukUlaM tadatiriktaM 'svarUpatADena' 'dehagRham' ityAdi rUpakanibandhanaM nAvazyakaM na vA prakRtarasAnukUlaM, kevalaM rUpaNaprayAsavyagrakavipravRtteranumApakatayA rasasandarbhaNaprayAsazaithilyamanumApayati; atazcaivaM na nibandhanIyamiti bhAvaH // . atha paJcamaM prakAramatyantanirvAhe'pi rasopakArakatvaM nirUpayituM tadavataraNamAha-nirvAhe'pyaGgatvaM yatheti-alaGkArasyAdyantaM nirvAhe'pi rasAnukUlyasyedamudAharaNam-zyAmAkhaGgamityAdIti tadarthaH / zyAmAsu priyaGgulatAsu, "zyAmA tu mahilAhvayA / latA govandinI gundrA priyaGguH phalinI phalI" ityamaraH, aGgaM zarIram , utpazyAmi tatra pANDinnaH kaNTakitatvasya sattvAt saukumAryAdisAmyAJca dhairyAya vA'Ggatvena tarkayAmItyarthaH, tathA cakitAnAM-sambhrA. ntAnAM, hariNInAM prekSaNe cilokane, te dRSTipAtAn dRSTivyApAram , utpazyAmi, zazini candre, vaktrasya-mukhasya, chAyAM-kAntim , tathA zikhinAM barhiNAM, bahabhAreSu picchasamUheSu, kezAn , pratanuSu svalpAsu, nadInAM vIciSu, bhrUsAmyanirvAhAya nadInAM pravAhAdhikyaguNasyApyakathanaM na doSo'pi tvanukUlatvameva, tathoktaM rasaratnAkare. For Private And Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 14 / 169 ___ atra yutprekSAyAstadvadbhAvAdhyAroparUpAyA anuprANakaM sAdRzyaM yathopakrAntaM tathA nirvAhitamapi vipralambharasopakArAya / na tvevaM yathA"nyazcatkuJcitamutsukaM hasitavat sAkUtamAkekara, vyAvRttaM prasarat prasAdi mukulaM sapremakampraM sthiram / "dhvanyutpAde guNotkarSe bhogoktau doSavAraNe / vizeSaNAdidoSasya nAstyanuktaguNagrahaH" // iti, bhUvilAsAn bhruvo vibhramAn , utpazyAmIti sarvatra sambadhyate, tava sAmyasya yatra tatropalabdhAvapi nAsti manaso nirvRtirityAha-he bhIru ! kAtare ! hanteti viSAde, kvacidapi kasminnapyekavastuni, te tava, sAdRzya, nAsti, ato na nirvRNomIti bhAvaH // anenAsyA anupamasaundarya vyajyate, 'bhIru !' iti vizeSaNenaikatra sarvavastudhAraNe kAtaratvaM svasAdRzyopalabdhyA zaGkitaM svavairasya zaGkAkAtayaM ca dhvanitam , kvacit 'caNDi' iti sambodhanamupalabhyate, tasya ca priyasyAnyasaGgamazaGkayA kopanatvaM vyaGgyam , AMzikasAdRzyasya tantra tatrotprekSA. kRtabuddhiprayAsena kathaJcidupalambhe satyapi sarvAtmanA sAdRzyopalambhAbhAvasUcanena tadviSayA'nurAgo'kSuNNa iti ca sUcitam / nirvAhe'pyaGgantvaM nigamayati-atra hyutprekSAyA ityAdinA-tadvanAvasya-tadrUpatApatteH, adhyAropaH-tadAtmanA sambhAvarna rUpaM yasyAstAdRzyAH, utprekSAyA anuprANakaM jIvanabhUtaM yat sAdRzyaM tat , yathA yena rUpeNa, upakrAntaM Arabdham , tathA nirvAhitaM parisamApitamiti vipralambhazRGgArarasopakArasamarthamiti bhAvaH / atra nirUDhasAmyasya rasopakAratvAMze kadheH satarkatayA'laGkArasyAGgatvamiti rasasya prAdhAnyamakSuNNam / 'bhIru !' iti sambodhane guNAbhAvazcintyaH, ata eva tatsthAne 'caNDi !' iti sAmpradAyikaH pAThaH // evamatyantanirvAhasyopakArakatvamudAhRtya tadanupakArakatvamudAhartumAha'na tvevamiti- yathodAhiyamANe po'laGkAranirvAhavyApRtena kavinA rasamanAdRtya tatraiva, sarvaH prayAsaH kSapitastathA na yuktamiti bhAvaH / kutretyAha-nyazcatkuJcitamiti / bAlarAmAyaNanATake [ 2 / 19] sItA'prAptiduHsthito rAvaNaH svAvasthA varNayan 'hanta ! hanta ! naikaprakAro madanavyApAraH, yato mama vaidehIdarzanataH prabhRti' ityupakramyAha-rasavazAd vibhinnarasavyApArAnuguNam , ekaikaM cakSuH pratyekaM For Private And Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 170 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane udbhu bhrAntamapAGgavRtti vikacaM majjat taraGgottaraM, cakSuH sAzru ca vartate rasavazAdekaikamanyakriyam // 12 // " [ bA0 rA0 aM0 2, zlo0 19] " " nayanam, anyakriyaM bhinnavyApAramasti, tAdRzavyApArAneva varNayatinyaJcadityAdi-nyaJcat nazrIbhavat svAnurAgazUnya sItAkAmanAkRtatrapApAravazyAditibhAvaH, kuJcitaM - kUNitaprAntatAM gatam, aprAptizaGkayA tadviSayakazramasya vaiyyayena vA, utsukaM utkaNThAkulam, adyApi kathaJcit prAyAzAyAH sattvAditi bhAvaH, hasitavat sahAsam, etAdRze'pyalpaprayAsasAdhye vastuni evAvatkaSTAnubhavena, tatpitRkRtasvakIyAvahelanAyA bAlalIlAyitatvabuddhyA vA, sAkUtam, abhiprAyavizeSasUcakam etadviSayako nirbaMndho na jAne kamanarthamupasthApayiSyatIti tarkeNetyarthaH, AkekaraM kiJcit vakritatAram kiyAnayaM madarthaM cintAviSayaH, dhruvamahaM sarvApAyamapanetuM samartha iti zauryodayeneti bhAvaH, vyAvRttaM vibhinnadigabhimukham, sItAcintanazUnyamiti bhAvaH, bayo huttamotamAH striyo mayA labhyA iti vicAreNetyarthaH, prasarat vikAsazIlam evamanapekSitavastunyapi manaH pravartata iti vismayodayeneti bhAvaH, prasAdi saharSam, pUrvarItyA tadaprAptiduHkhApagamAditi bhAvaH / mukulaM kuDmalitam, khedApagamena tatprAptikRtavyA pAravyagratAyA apagamAt alasamiti bhAvaH, saprema sItAviSayakapremasahitam, pUrvoktarItyA kathaJcit samAdhAne'pi hRdayAt tadanurAgAnapagamAditi bhAvaH, kampraM calam, tyAgAtyAgayorantaH sthitatayA'navasthitamiti bhAvaH, sthiraM nizcalam nizcayAnveSaNArthamiti bhAvaH, unnU utthitabhru, kasyacinnavInasya bhAvasyodayena visphArita bhrUlatam, bhrAntaM bhramibhAjanam, madazAlitayeti bhAvaH, apAGgavRtti nayanaprAntamAtraprasAram, kazcidanyo madavasthAmimAM na lakSayedityA kalanAyeti bhAvaH, vikacaM utphullam, nAsti me hRdi kazcana vikAraleza iti sUcanAyeti bhAvaH, majjat rasodadhau buDat, anekabhAvodayena rasAnAM bAhulyAditi bhAvaH taraGgottaram taraGgAH - unmeSAdivyApArA Adhikyena yatra tathAbhUtam, kartavyasaMzayasyAdyApyanuvartanAditi bhAvaH, sAzru jalAlutaM ca mahAbhijanasya svasyedRzaduSpathapravRttismaraNAd duHkhodrekAditi bhAvaH / anna " For Private And Personal Use Only >
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 14 / 171 atra rAvaNasya dRgviMzatau vaicitryeNa svabhAvoktinirvAhitApi rasasyAGgatvena na yojiteti // 14 // rAvaNe svasyAnekabhAvasaGkulitatvaM kAmonmAdaparavazatvaM vA'bhyUhitam , sahaiva tattatsAmagrIsazipAte rAvaNasya viMzatirnayanAni tattadbhAvajanitattadrasodrekamahinnA tattadbhinakriyANi bhavanti / atra nirvAhe'pyanaGgatvaM kathamiti darzayati-atra rAvaNasya dagvizatAviti-vaicitryeNa vailakSaNyena, svabhAvoktiH svakriyAvarNanam , tadrUpo jAtyalakAraH, nirvAhitA Arabhya samucitarUpeNa samApitA'pi, rasAGgatvena prakRtavipralambhazRGgArAGgatvena tadupakArakatveneti bhAvaH, na yojitA rasopakArakatvena tatsaMghaTane na kaverabhiprAyo navA tathopapattiriti bhAvaH / yadyapi rasabhedAd dRSTibhedavarNanaM kavisampradAyaH, yathA "ekaM dhyAnanimIlanAnmukulitaprAyaM dvitIyaM punaH, pArvatyA vadanAmbujastanabhare sambhogabhAvAlasam / anyad dUravikRSTacApamadanakrodhAnaloddIpitaM, zambhobhinnarasaM samAdhisamaye netratrayaM pAtu vaH // "[ ] ityatra, atra ca 'samAdhisamaye' ityasya sthAne 'samAdhivigame' iti pAThaH samucitaH, tapasyataH zambhoH pArvatyA paricaryamANasya kAmadevakRtopadraveNa samAdhibhaGge sati trayANAmapi netrANAM bhinnabhinnarasatvena varNanaM kRtam , tathAhi-prathame pAde zAntaH, dvitIye zRGgAraH, tRtIye krodhaH, tadIyavibhAvAdayo'pi ca varNitAH, ityatrApi bhinnakriyatvena sarveSAM rAvaNanetrANAM varNanaM nAnucitaM tat tathApi rasavazAdekaikamanyakriyamityetAvanmAtre'pyukte tattadrasavyabhicAribhedapravRttaye yogapadyAzubhAvitvasaMbhAvanAya ca kiJcid vibhAvavaicitryamudAhRtazlokavadudAhriyamANapadyavadvA vAcyam , tadiha tattadrasAnuguNavibhAvAdikRtaM tattadrasavyabhicAribhAvajAgaraNapradarzanaM sAvalepatayA kavinA na kRtamiti rasAnuguNyAbhAva iti bhAvaH / kRtazcAtra pradayamAne zloke vibhAvapradarzanAdikRto vaicitryahetunirdezo yathA "sabhAyAM tAdRzyAM narapatizatairakSakitavaiH, samabhyAkIrNAyAmRtuparicitAmekavasanAm / yadAkSId duHzAsananarapazuH kezanicayAn , na kasyAsIt tena akuTiviSamo vASpavisaraH // "[ ] For Private And Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 172 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane zabdArthayoH svarUpamAha mukhya-gauNa-lakSya-vyaGgayArthabhedAt mukhya-gauNa-lakSaka-vyaJjakAH zabdAH // 15 // akSakrIDAyAM pANDavaidraupadyAM hAritAyAM duryodhanAdezAt tatsabhAyAmRtudharmaparigatAM draupadI duHzAsane kezeSu karSati tatratyAnAM satpuruSANAM zokakrodhayo. rudayasya varNanamidam-akSakitavaiH akSakrIDAyAM caturaiH, narapatizataiH, samabhyAkIrNAyAM vyAptAyAM, tAdRzyAm akSakrIDAsamucitAyAM, sabhAyAM, duHzAsananarapazuH, RtuparicitAM strIdharme [Rtusamaye ] vartinIm , ata eva ekavasanAM ekavastramAtracchannazarIrAm , kezanicayAn kezasamUheSu, kRSerdvikarmakatvenAkathita karmatvaM kezAnAm , yat akrAkSIt , kRSTavAn , tena kasya bhukuTiviSamaH bhRkuTyA-krodhasaMsUcakabhrabhaGgeNa, viSamaH-viruddhaH, bASpavisaraH-azrunipAtaH zokasUcako nAsIt nAbhUt , api tu sarvasyaiva krodhazokayoranubhAvA. vimau jAtAvityarthaH // atra bhRkuTibASpayoH krodhazokAnubhAvayoH yogapadyamAzubhAvo vA, RtuparigatakulavadhUvastrAkarSaNakAriduHzAsanarUpeNa krodhavibhAvena tadAkRSyamANatAhandraupadIrUpeNa zokavibhAvena ca pradarzitenAnubhAvavaicitryamAdhIyate, iti yuktaM viruddharUpadIptatama-mahaNatamacittavRttyucitAnubhAvayojanam // 14 // kAvyalakSaNe zabdArthayorvizeSaNatvenoktAnAm 'adoSau' 'saguNau' 'sAlaGkArau' iti padAnAmarthabodhAyApekSitAnAM doSaguNA'laGkArANAM sAmAnyena svarUpamuktvA samprati tadvizeSyabhUtayoH zabdArthayorapi svarUpanirUpaNamavasaraprAptamiti tatpradarzanaparasUtrAvataraNamAha-zabdArthayoH svarUpamAheti-zabdasyopajIvyatvena pUrvanirdezaH, atra kAvyavyavahAryazabdasvarUpapradarzanameva prakRtamiti-zabdArthayoriti padAt pUrvam 'atra' iti padaM paThanIyam tathA ca kAvye eva vakSyamANacaturvidhatvaM zabdasyetyarthalAbhAdanyatra dArzanikaiya'JjanAvRtterasvIkAreNa vyaJjakazabdAbhAve'pi na kSatiH / gauNa-lAkSaNika-vyaJjakAnAM mukhyaH [vAcakaH ] upajIvyaH, lakSakavyaJjakayormukhyagauNAvupajIvyau, vyAkasya ca trayo'pyete upajIvyA iti tatkramegaiva sUtre upAdAnamAzritam-mukhya-gauNa-lakSyavyaGgyArthetyAdi-atropAdhI. nAmeva tritvaM na hyupadheyAnAM zabdAnAm , nahi kazcid vAcaka eva, kazcillAkSaNika eva, kazcidvayaJjaka evetyasti niyamaH, arthavizeSamuddizya vAcakasya taditarArtha For Private And Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 3, sU0 15 / 173 mukhyArthaviSayo mukhyo gauNArthaviSayo gauNo lakSyArthaviSayo lakSako vyaGgayArthaviSayo vyaJjakaH zabdaH, viSayabhedAcchabdasya bhedo na svAbhAvika ityarthaH // 15 // viSaye lakSakatva-vyaJjakatvayoravekSaNAt , yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatraika eva gaGgAzabdo jalarUpArthasya vAcakaH, taTarUpArthasya lakSakaH, zaityapAvanatvAdezca vyaJjakaH / zabdAnAM cAturvidhyahetumUlamarthacAturvidhyamuktaM sUtre prathamaM paJcamyantapadena, tAnarthAn kramazo'gre nirUpayiSyamANAn vihAya prathamaM caturvidhatayA vibhatasya zabdasya svarUpaM nirvakti-mukhyArthaviSayo mukhya ityAdinA-mukhyaHarthAntarapratItinirapekSapratItiko yo'rthaH sa viSayo yasya tadabhidhAnecchayoccarito yaH sa mukhyaH zabdo vAcako vA; evaM gauNaH-guNavRttyA pravRttaH, arthaH-viSayo vAcyo yasya sa gauNaH; evaM lakSyaH-lakSaNayA pratipAdyo'rthoM viSayo yasya sa lAkSaNikaH; evaM vyaJjanayA pratipAdyo'rtho viSayo yasya sa vyaJjaka iti bhAvaH / nanvayaM bhedo vAstaviko'vAstaviko vA ? Adyazcet ? pUrvodAhRte 'gaGgAyAM ghoSa' ityatraikasyaiva gaGgAzabdasyArthatrayabhedo nopapadyeta, tathA ca dvitIyaH pakSa Adartavya ityAha-viSayabhedAcchabdasya bhedo na svAbhAvika iti-viSayo vAcyo'rthastasya bhedakRta eva zabde'yaM bheda uktaH, svabhAvatastu nAyaM caturvidhaH sarvasya zabdasya vAcakatvAt / tattadarthavAcakasyaiva zabdasya mukhyArthabAdhAdibhirlakSyAdarthaparatvamiti siddhAntAt / nanbidamanupapannamarthacAturvidhyamUlaM zabdacAturvidhyamiti, tAtparyArthasyApi katipayairAcAryairAsthitatvAt , tathAhi-AkAGkSA-yogyatA-sannidhivazAd vakSyamANajAtyAdisvarUpANAM padArthAnAM parasparasambandhe tAtparyAkhyavRttipratipAdyo vAcyArthavilakSaNazarIro'padArtho'pi [pratyekapadagatavRttyaviSayIbhUto'pi] vAkyArthaH padasamUhagamyaH samullasatItyabhihitAnvayavAdina AhuH; teSAmayamAzayaHlAghavAt padAnAM padArthamAtre zaktiH, na tvanvayAMze'pi gauravAdanyalabhyatvAJca, tadaMzo'pi tAtparyArtho vAcyArthavilakSaNazarIra AkAsAdivazAdapadArtho'pi pratI. yate, AkAGkSApratItiparyavasAnavirahaH, yogyatA bAdhavirahaH, sannidhiyavadhAnaviraha Asattiriti vA; na cApadArthapratIto svIkRtAyAM padavRttyaviSayasyApi zAbdadhIviSayatve kathaJcidupasthitasya gaganAderapi zAbdabodhaviSayatvApattiriti For Private And Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 174 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane mukhyamartha lakSayati sAkSAtsaMketaviSayo mukhyaH // 16 // avyavadhAnena yatra saMketaH kriyate sa mukhamiva hastAdyavayavebhyovAcyam, zakyAnvayatvasya niyAmakatvAt / ayamatra saMgrahaH-ghaTaM karotItyatra ghaTavRttikarmatvAnukUlAkRtirityarthoM bodhyate, tatra ghaTazabdasya ghaTo'rthaH, karmatvamampratyayArthaH, vRttitvaM tu na kasyApItyapadArtho'pi vRttitvarUpo'rtho'nayoH saMsargavidhayA tAtparyavazAd bhAsata ityabhihitAnAM svasvavRttyA padairupasthApitAnAmarthAnAmanvayaH parasparaM sambandhaH' iti vAdinA bhATTamImAMsakAnAM matam / tathA ca tAtparyArthaH paJcama iti tadakathanaM nyUnateti cet ? na-yadyapyanvayaM prati pratipattinimittaM tAtpayArthazaktirapyasti, tadviSayastAtparyarUpo'rtho'pi, tathApi tau vAkyaviSayAveveti nyUnatAyA anutprekSyatvAt , zabdasvarUpe pratipipAdayiSite vAkyaviSayAnukteradoSatvAditi kAvya-prakAzAdikRdbhisvaividhyameva zabdArthayoruktam 'syAd vAcako lAkSaNikaH zabdo'tra vynyjksvidhaa,| [kA. pra. u. 2, sU. 5] 'vAcyAdayastadarthAH syuH, iti ca [kA0 pra0 3, 2, sU0 6 ] sUtrAbhyAm / gauNArthazca tailakSaNAyAmevAntarbhAvitastasyA gauNIzuddhAbhedena dvaividhyakaraNAt / evaM ca pratipAdanaprakAra eva vaicitryaM na tu vAstaviko meda ityavaseyam // 15 // __ zabdacAturvidhyamarthacAturvidhyamUlakamiti pUrvasUtre pratipAdyArthasya cAturvidhyaM kathamiti jijJAsAyAM krameNa tallakSaNAni pratipAdayituM pravRttAni sUtrANi vyAkhyAtuM mukhyArthalakSaNasUtrabhUmikAmAha-mukhyamartha lakSayatIti / sUtrasthasAkSAtpadasthArthamAha-avyavadhAneneti / yatra yasminnarthe, saMketaH 'asmAcchabdAdayamoM boddhavyaH' ityevaM vyavahArarUpaH, kriyate pUrva sarvajJena tatparamparayA cAsmadAdibhirvyavahriyate, sa tAdRzasaMketaviSayo'rthaH, mukhamiva hastAdyavayavebhya itiayamarthaH zabdaprayoge jAte yo'rtho'rthAntarebhyo lakSyAdibhyaH prAthamyena pratIyate sa mukhamiva pradhAnatvAnmukhyaH, yathA mukhaM zarIrAnyAvayavApekSayA prathamaM pratIyate, bhaGgAntaropajIvyatvena prAdhAnyaM ca bhajate, tathA'syApyarthasya prAdhAnyAt, arthAntaropajIvyavAcca mukhyatvam , mukhazabdAdivAthai yaH pratyayaH / nanu lakSaNe saMketasya sAkSAditi vizeSaNamadhikam , tena vinA'pi lakSyArthAdInAM saMketaviSayatvAbhAvA For Private And Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 16 / 175 deva vAraNAditi vAcyam , vaTAdinAmA pradhAnavRkSo yatra grAme sagrAmo'pi tannAmA yathA 'vaTo grAmaH ityAdi, tathA ca vaTAdinAmakavaTayogini grAme pratipAye vaTAdipadasya saMketitatvena tAdRzArthasya saMketaviSayatvasattvAdativyApteH, sAkSAt pade datte ca tatra vaTAdiyogini grAme'vyavahitasaMketAbhAvAna doSaH, tatra hi yaH saMketaH sa zabdasaMketavyavahitaH, vyavahitatvaM ca zabdasaMketagrahaprayojyagrahaviSayatvam , sa cettham-vRkSavizeSo vaTapadAda boddhavyaH, tadyogI grAmazca tatpadAda boddhavya iti / na ca vaTayogini grAme'pi vaTapadazaktireva, anyathA tadRkSanAze tatpratItyamApatteriti vAcyam, vaTAdiyogini grAme vaTapadaprayogasya lakSaNayaivopapatteH, tadRkSanAze'pi sAmpratikAbhAve bhUtapUrvagatiriti nyAyena bhUtapUrvazabdasambandhenApi tatpratItyupapattena zaktikalpaneti bhAvaH, yadi tu lAkSaNike 'vaTo grAmaH' ityAdiprayoge 'vaTAdipadAt tattallakSyArtho bodhyaH' ityAdisvarUpaH saGketa eva nAsti, tena tadvizeSaNatayA sAkSAtpadopAdAnasya tatrApatantyA ativyAlenirAsAyAvazyakatA nAsti, saMketaviSayatvasyaivAbhAvena tadvAraNAdityucyate, tadA yatra pUrvoktasaMsargAdyanyatamena prakaraNenAbhidhAyAM niyantritAyAM zabdAntaradhvananaM, yathA "bhadrAtmano duradhirohatanovizAlavaMzonnateH kRtazilImukhasaGgrahasya / yasyAnupaplavagateH paravAraNasya dAnAmbusekasubhagaH satataM karo'bhUt // " ityAdau-rAjJo vAcyatAyAM hastinaH pratIyamAnatAyAM ca, tatra dvitIyasya hastiviSayakArthasya mukhyatvaM mA'bhUditi saMketaviSaya iti padasya vizeSaNaM sAkSAditi, 'bhadrAtmanaH' ityatra tu rAjapakSIyArthapratItivyavadhAnenaiva hastipakSIyArthapratItiriti nAtiprasaGgaH / zlokArthazca-yasya-prakRtasya rAjJaH, kara:-pANiH, satataM-nirantaraM, dAnasya-vitaraNasya, sambandhi yadambu-jalaM, tasya sekena-secanena, subhagaH-sundaraH, abhUt , kIdRzasya rAjJaH ? bhadraH-zobhanaH, AtmA-svarUpamantaHkaraNaM yasya tathAbhUtasya; tathA durArohA- parairanabhibhavanIyA, tanuH-zarIraM yasya, tathA vizAlemahati, vaMze-kule, unnatiH-AdhikyaM mahattvaM khyAtirvA yasya tathAvidhasya, vizAlasya vaMzasyonnatiryasmAditi vA; tathA kRtaH zilImukhAnA-bANAnAM, saMgrahaHabhyAsadADhya yena tasya; tathA-anupaplutA-abAdhitA, gatiH-jJAnaM yasya tAdRzasya, anupaplutAnAm -aduSTAnAM, gatiH-hitakato, tasyeti vA; tathA parAn-zatrUn, vArayatIti tathAbhUtastasyeti rAjapakSe / aprAkaraNikagajapakSe tu-yasya parasyotkRSTasya For Private And Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane 'rthAntarebhyaH prathama pratIyata iti mukhyaH, sa ca jAti-guNa-kriyAdravyarUpaH, tadviSayaH zabdo mukhyo vAcaka iti cocyate, yathA-gauH zuklazcalo devadatta iti; yadAha mahAbhASyakAraH "catuSTayI zabdAnAM pravRttiH " [ a. 1. pA. 9. A. 2 "Rlaka" sUtre] iti / vAraNasya-gajasya, karaH-zuNDAdaNDaH, satataM, dAnAmbusekasubhagaH-madasalilasiJcanasundaraH, abhUdityanvayaH, kIdRzasya vAraNasya ? bhadrAtmanaH-bhadrajAtIyasya, "bhadro mandro mRgo mizrazcatasro gajajAtayaH" iti [ 4. 284 ] haime; duradhirohatano:-atyuccatvAd duHkhAdhirohyazarIrasya; vizAlavaMzavat-dIrghaveNuvat , unnatiH-uccatA, yadvA vizAlA vaMzasya-pRSThadaNDasyonnatiryasya tasya; "vaMzaH saMghe'nvaye veNI, pRSThAdyavayave'pi ca" iti haimaH; kRtaH zilImukhAnA-amarANAM saMgraho yena tasya; anupaplavagateH-anuddhatadhIragamanasyeti / vasantatilakA cchandaH "uktA vasantatilakA tabhajA jagau gaH" iti tallakSaNAt / atra rAjA vAcyo hastI pratIyamAnaH / anekArthakAnAM 'bhadrAtmanaH' ityAdizabdAnA rAjJi tadanvayayogye cArthe prakaraNena niyamane'pi sahRdayAnAM vAsanAbalAd yA gajasya tadanvayayogyasya cArthasya pratItiH sA vyaJjanayaiva, tasya cArthasya mukhyatvaM mA bhUditi 'saGketaviSaya' ityatra sAkSAditi vizeSaNamityalaM pallavitena // ___ evaM mukhyamarthaM lakSayitvA tasya vibhAgamAkhyAti-sa ceti-mukhyArthazca / jAti-guNa-kriyA dravyarUpa iti-jAtizca guNazca kriyA ca dravyaM ceti tAni rUpANi-svarUpANi yasya sa iti bhAvaH / tadviSayaH tadvAcakaH zabdaH, mukhya iti vAcaka iti cocyate, mukhyatvaM cAsyAvyavadhAnenopasthitijanakatvameva, vAcakatvaM ca tadarthavacanAdeva / ekatra vAkye caturvidhAnAmapi zabdAnAmudAharaNamAhayathA gaurityAdi-gorityeSa jAtizabdo gotvasAmAnyapravRttinimittakatvAt , zukla iti guNazabdaH zuklaguNarUpapravRttinimittatvAt, calatIti ca kriyaiva sAdhyasvarUpA, tAdRzaM rUpamAdAyaiva tasyAH pravRtteH, 'devadatta' iti tannAma, tacca tadvyaktirUpadravyamAdAya pravRttamiti dravyapravRttinimittakameveti caturvidhatvaM teSAm / ana prAmANikasammatimAha-yadAha-mahAbhASyakAra iti / yataH zabdAnAM cAturvidhyaM mahAbhASyakAro'pyAha "Rlak" sUtre [a. 1. pA. 1 A. 2.], taduktaM cAturvidhyaM ca-"jAtizabdA guNazabdAH kriyAzabdA yadRcchAzabdAca" iti / For Private And Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 16 / 177 ayamatra prakAraH cAturvidhyopapatteH-sarveSAM zabdAnAM svaM svamarthamabhidhAtuM pravartamAnAnAM pravRttinimittabhedaH spaSTamupadRzyate, sa ca bhedaH [vivekaH ] kiMnibandhana iti jijJAsAyAmupAdhinibandhanasvametasya pratibhAti, upAdhereva bhedakatayA prasiddhaH / upAdhizca dvividhaH-vaktRsannivezito, vastudharmazca, tatra prathamo vA yadRcchayA saMjJitattadravyAdiviSayakazakterabhivyaktiM parikalpya saMjJini saMnivezitaH, yathA DisthAdInAM zabdAnAmantyabuddhinirgAhya saMhRtakramaM svarUpaM saMjJini sannivezyate, Dittha-Davittha-devadatta-yajJadattAdizabdAH prathamAdivarNabuddhijanitasaMskArasahakRtAntimavarNabuddhi nirgrAhyasvarUpA vaktrA tadvayaktibodhakatvazaktimabhivyaJjayatA tatra tatrArthe nivezyante, tana ca zabde teSAM tAdRzaM svarUpamevopAdhiH, tannibandhanaiva ca teSAM pravRttiH, ta eva ca yadRcchAzabdA ityucyante / ayamAzayaH-Dittho'yamiti saMketena DakArottarekArotsaratakArasahitathakArottarAvarUpA'nupUrvI tatra dravye bodhakatvena sanivezitA, tatra tAdRzyA AnupUrvyAH svarUpamekIkRtya darzayituM na zakyamiti pUrvapUrvavarNajanitasaMskArasahakRtA'ntyavarNo'bhivyaktaH sphoTa eva tAdRzAnupUrvIbodhaka iti tAdRzAnupUyaiva yatropAdhiH sa yadRcchAzabdaH / ye ca sphoTaM na manyante teSAM mate DakArAdivarNAtiriktaM DityAdizabdasvarUpaM saMhRtakrama nirdeSTumazakyamiti vaktRyadRcchAbhivyajyamAnazaktibhedAnusAreNa kAlpanikasamudAyarUpasya DitthAdeH zabdasya tattat tattatsaMDyabhidhAnAya pravRttatvAt DisthAdInAM yadRcchAzabdasvamupapadyata eva / dvitIyasya vastudharmasya ca dvaividhyaM siddhasAdhyabhedAt , tatra sAdhyopAdhimUlakatvaM kriyAzabdAnAm , sAdhyatvaM hi utpAdyamAnatvaM pUrvAparIbhUtAvayavakriyArUpatvamiti yAvat , pAparIbhUtA:-kramikAH, avayavAH-ekadezA adhizrayaNAyavazrayaNAntA yasyAstAdRzI kriyaiva sAdhyatvenAbhidhIyata iti yAvat / kriyAntarAkAGkSAnutthApakatA'vacchedakarUpavattvaM kArakAnvayitAvacchedakarUpavattvaM vA sAdhyatvamiti kecit , yathA-pacatIti, pacatItyatra hi sAdhyatvenaiva kriyA pratIyate / siddhopAdherapi dvaividhyaM jAti-guNabhedAt , tatra vastunaH prANaprada upAdhiotiH, prANanaM prANo vyavahArayogyatA, tapadaH-tanirvAhaka ityarthaH / tathA ca 'prANapradatvaM yAvadvastusthitisambandhisvam' iti narasiMhaThakurAdayaH, sarvathA'pi vastunastanmAtramUlastabyavahAra iti bhAvaH / nahi kazcit padArtho jAtisambandhaM vinA svarUpaM kA0 12 For Private And Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 178 www.kobatirth.org sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane ww www www pratilabhate, sa ca vastuni samaveto gotvAdirUpaH / taduktaM vAkyapadIye'pi "nahi gauH svarUpeNa gaurnAdhyagaurgotvAbhisambandhAt tu gauH" iti, ayamarthaH - gopadavyavahAryo dharmI ajJAtagotvakena dharmimAtrasvarUpeNa gauriti vyavahArayogyo na, nApyagauriti vyavahAraviSayaH, gotvajJAnAbhAvena tadabhAvasyApyanirNayAt, kintu gosamavAyAdeva sa gaurityAkhyAyate vyavahiyate vA / etadevaM vyAkhyAnaM rasagaGgAdhare'pi dvitIyAnane- " gauH - sAsnAdimAn dharmI, svarUpeNa-ajJAtagotvakena dhArmika svarUpamAtreNa, na gau::-na govyavahAranirvAhakaH, nApyagauH - nApi gobhina iti vyavahArasya nirvAhakaH, tathA sati dUrAdanabhivyaktasaMsthAnatayA gotvAgrahadazAyAM gauriti [ prathame ], gobhinna iti [ dvitIye ] vyavahAraH syAt, svarUpasyAvizeSAd ghaTe gauriti gavi cAgauriti vyavahAraH syAt" iti / dvitIyo guNarUpazca labdhasattAkasya jAtyA prAptavyavahArayogyatAkasya vA vastuno vizeSAdhAnahetuH, labdhasattAkaM hi vastu zuklAdinA rUpeNa viziSyate sajAtIyebhyo vyAvartyate, utpannasya hi dravyasya pazcAd guNena sambandhaH, tathA ca naiyAyikAH- utpanna dravyaM kSaNaM nirguNaM niSkriyaM ca tiSThatIti, ayameva ca jAtiguNayorbhedaH, yatjAtirjanmanaiva saha tiSThati, guNazca pazcAdAyAti nazyati ceti guNalakSaNaM caivamuktaM " ko no guNavacanAd " [ 4. 1 44 ] iti sUtre mahAbhASye wwwwwww Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " "sattve nivizate'paiti, pRthagjAtiSu dRzyate / AdheyazcAkriyAjazca so'sattvaprakRtirguNaH // " iti, wwwwwww etadvayAkhyAnaM tu tatratya kaiyaTAdau spaSTamihAnAvazyakatvAnna prapaJcitam / nanvayaM vibhAgo'nupapannaH, sAkSAt saMketito viSayo mukhya iti lakSitasya mukhyArthasya bhavAntaradharmaprakArakAraka- jJAnAnukUlazabdaprayogarUpe vibhAge prakramyamANe'saMketitasya jAtyAderukteranavasara prAptatvAt / na ca tatrApi saMketa iti vaktuM zakyam, mukhyArthatA sampAdakAdya saMketagrahasya pravRttinivRttiviSayIbhUtAyAM vyaktAveva sambhavAt vyavahAreNa hi zaktigrahaH, vyavahArazca pravRttinivRttirUpo vyaktAveva, tasyaiva gamanAgamanAnayanAdisambandhasambhavAditi cet ? atrAhuH - AnantyAd vyabhicArAcca vyaktau saMketaH kartuM na zakyata iti tadupAdhiSveva jAti-guNakriyA- dravyeSu zaktiH ( saMketaH) svIkriyate / kiJca vyaktimAtre saMketagrahe For Private And Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 16 | 4 3 'gauH zuklaH, calo, devadattaH' ityAdizabdAnAM viSayavibhAgo na syAditi tadupAdhiSveva saGketa iti kalpyate / ayamAzayaH - vyaktAveva saMketo yukta iti vAdinA, kiM sarvAsu govyaktiSu saMketagraho vyavahArasya kAraNaM, kasyAcidekasyAM govyaktau vA saMketagrahastatra kAraNamityabhidhAtavyam, tatrAdyamatasvIkAre'nantAnAM govyaktInAM sahaikadoSAsthityasambhavena tatra saMketagrahAsambhavo doSaH dvitIyapakSe tu yasyAM govyaktau saMketaH kRtastadatiriktAyA govyaktegozabdAd bhAnaM na syAt, tatra saMketasyAgRhItatvAt na caikatra vyaktau jAte saMketagrahe dvitIyA'pi govyaktirbrahISyata iti vAcyam, tathA ca satyagRhIta saMketo'pyarthaH pratIyata ityAyAtamityakRtasaMketaM gavAntaraM yathA gozabdaH pratipAdayet tathA tAdRzamazvarUpamarthaM kuto na pratipAdayedagRhIta saMketatvAvizeSAdityApatteH / saMketaviSayagovyakti - taditaragovyaktyoH sAjAtyena govyaktau gRhItaH saGketo'paratra govyaktAvevopayogamA dhAsyati na vijAtIyAzvavyaktAviti kalpanAyAM tu sAjAtyakalpitAyAM jAtAveva saGketa iti kalpanameva laghu / itthamupapAdita AnantyavyabhicAradoSo yena vyaktau saGketo grahItuM na zakyata iti / atha vyaktipakSe - vyaktAveva zaktiriti pakSe 'gauH zukrazcalo devadattaH' ityeteSAM viSaya vibhAgo na syAdityuktaM tadupapAdyate, vyaktAveva saGketagrahe sarveSAM padAnAM vyaktivAcakatvenaiSAM padAnAM pRthakpRthagarthabodhakatvaM yadanubhUyate tanna syAt / tathAhi - uktaprayoge gotvarUpajAtimadabhinnaH zuklarUpaguNavAn, calana kriyAzrayo devadattanAmeti bodho bhavati, sa ca sarveSAM padAnAM viSayavibhAgenaiva pravRttinimittabhedenaivopapadyate, sati ca sarveSAM vyaktivAcakatve sarvaireva padairekaiva govyaktirucyata iti viSayavibhAgo na syAt / na ca mA'stu viSayavibhAgastena kA no hAniriti vAcyam, yato viSayavibhAgAbhAve sarveSAmapi zabdAnAM gaurityAdInAM samAnArthakaravena 'ghaTaH kalazaH' iti samAnArthazabdayoH sahaprayogAbhAvavat teSAmapi zabdAnAM sahaprayogo na syAt / upAdhivAde tu jAti-guNa- kriyA- yaddacchAnAM pravRttinivRttirUpaviSayANAM bhede sati teSAM sarveSAM paryAyatvAbhAvAdupapadyate saha prayoga iti / itthamuktadoSadvayanirAsAya viSayavibhAgopapAdanAya ca pUrvokta jAtyAdiviSayavibhAgo nitarAmAvazyaka iti sustham / eSAM ca kathamupAdhitvamityupapAditaM pUrvam, tathA copAdhicatuSTvena zabdAnAmapi catuSTvam eSAM ca bheda upAdhikRto na vAstavika ityapi jJeyam, teSAM sarveSAM vastuta ekarUpatvAt, yathaikasyaiva mukhasya khaDga-mukura-tailAdyAlambanabhedAd bheda iva / ayamAzayaH - zaGkha - payaH - paTAdiniSThAnAM " For Private And Personal Use Only 179
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 180 Anand sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane __jAtyAdisvarUpaM ca prakRtAnupayogAneha vipazyate / jAtireva saGketaviSaya ityeke, tadvAnityapare, apoha ityanye // 16 // zuklAdiguNAnAM guDa-taNDulAdiniSThAnAM pAkAdikriyANAM tattadudIritayadRcchAzabdAnAM ca pratidharmi vaidhaya'darzanAmAnAtvena tatra zaktau svIkRtAyAM vyaktipakSavadAnantyavyabhicArayordoSayorApAta iti na zakanIyam , uktabhedasyopAdhinibandhanatvenAnantyAdidoSAnAvahatvAt , yathaikasyaiva mukhasya kRpANa darpaNa-tailAdiSu pratibimbitasya bheda iva lakSyate, tathaikarUpANAmapi teSAM bhinnatvena pratibhAsasyAzrayaupAdhikatvasya kalpayituM yuktatvAt / itthaM jAtyAdibhedena zabdAnAM cAturvidhyamUrIkRtyApi jAtyAdipradarzanaM vinA kathaM tatsvarUpaM jJAtuM zakyate iti tadapradarzananimittAM nyUnatAzaGkAM parijihIrSurAha-jAtyAdisvarUpaM ca prakRtAnupayogAditi-jAti-guNa-kriyAdravyANAM svarUpaM savairvijJAtameva, tatpratipAdanaparagrantheSu tasya pratipAditatvAt , ekatraiva granthe sarvavidhaviSayapratipAdanaM hi duHzakamanAvazyaka ceti prakRtopayogamasamIkSya na tathA nirUpaNaM kRtamiti bhAvaH // atha mImAMsakamatamAha-jAtireva saGketaviSaya ityeka iti / ayamAzayaH-hima-payaH-zaGkha-balAkAdyAzrayeSu samavetazuklAdiguNeSu vibhinnatayA pratIteSu yadvazena 'zuklaH zuklaH' ityabhinnAbhidhAnapratyayotpattistattadgataM sAmAnyameveti tadvAcakatvameva teSAmityAzrayaNIyam ; guDa-taNDulAdipAkeSu vibhinmatayA pratIyamAneSu yadvazAt 'pAkaH pAkaH' ityabhitrA pratItirjAyate'bhidhIyate ca, tatpAkatvAyeva teSAM kriyAzabdAnAM vAcyam ; evaM yadRcchAzabdAnAmapi dravyamAnavAcakAnAM DisthAdizabdAnAM zuka-sArikA-manuSyAdhuccAraNavazena pratikSaNaM bhidyamAnAnAM yatkRtA bhedapratItistat DityAdizabdeSu samaveta DitthatvAdi sAmAnyameva yathAyogyaM tattatsaMjJivadhyastaM vAcyam, athavA DisthAdisaMjJinyekasmiapi pratipalamupacayApacayayogitayA bhidyamAne yanmahimnA 'Dittho DitthaH' ityabhibAkAro'bAdhitaH pratyayo jAyate, tat DitthAdizabdavAcyavastusamavetaM DitthasvAdisAmAnyameva teSAM vAcyamiti, iti guNa-kriyA-yahacchAzabdAnAmapi jAtizabdatvAt sarveSAM jAtireva vAcyeti tatraiva sngketgrhH| nanu mahAbhASyakAra For Private And Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, 16 / 181 rItyopAdhiSveva saGketaH mImAMsakarItyA jAtAvevetthaM ca dvayorapi matayorvyaktI saMketAbhAvAt kathaM tadbodhaH kathaM vA tasyAnayanAdikriyAnvayitvamiti cet ? satyam-vyaktyavinAbhAvAjAtyA vyakterAkSepAt ; na cAkSiptasya [anumitasya ] kathaM zAbde'nvayaH ? zabdopasthitasyaiva tatrAnvayasvIkArAditi vAcyam / anumAnasahakAreNa tatra zabdAdeva vyaktyupasthitisvIkArAditi / __ atha naiyAyikamatamAha-tadvAnityapare iti-jAteyaMtyavinAbhUtAyA evArthakriyAkAritvadarzanAt vyakti binA tasyAH kvA'pyanupalambhAJca vyaktivizeSamanantarbhAvyasAmAnyato jAtimattvena tasya zabdArthatvam , jAtimAn [gotvavAn ] gozabdArtha iti svIkaraNIyam , kevalavyaktizaktivAde bhAnantyavyabhicArayoderzitatvAt kevalajAtizaktivAde ca vyakterabhAnAditi jAtisahitA vyaktireva vAcyatvenAbhyupeyeti teSAmAzayaH // bauddhAstu-jAteradRSTatvena vicArAsahatvAd vyaktezca kSaNikatvAdAnantyAcobhayatrApi saGketaH kartumazakya iti gavAdizabdAnAmagavAdivyAvRttirUpo'poho'rthaH sthiraM sAmAnyaM tairnAbhyupeyate sarvasyApi kSaNikatvAbhyupagamAt / tathA coktaM kAvyapradIpe'pi-vyaktyavAnantyAdidoSasadbhAvAt bhAvasya jAtyAdirUpasya dezakAlAnugamAbhAvAt tadanugatAyAmataghyAvRttau saMketa iti, te Ahuriti 'apoha' ityatra viveke tu-jAtivyaktitatsambandhajanyajAtimatAM buddhyAkArarUpANAmavAstavikAnAM zabdArthAvasyAnupapazcatvAd gavAdizabdAnAmagovyAvRttirUpastadviziSTaM vA buddhau pratibimbabhUtaM sarvathA bAhyArthazUnyamanyApohazabdavAcyaM zabdArthaH ityuktam // eteSu mateSu katamanmatamalaMkArazAstre samAdaraNIyamiti svAnumatamiti vA vicAre pUrvoktopAdhicatuSTayasaGketavAda eveti nizcIyate, tathAhi-tanmataM pratipAdya mahAbhASyakAravacanena ca samarthya 'jAtirevetyeke' 'tadvAnityapare' 'apoha ityanye' ityeteSu 'eke'pare'nye' zabdaiH svAruceH spaSTaM pratipAditatvAt / kiJca, sadasannibandhananiyamAdizikSApradarzanasthale jAtyAdikRtArthavibhAgasya svena samullekhAt / kiJja, "arthAnAM virodhAbhAso virodhaH" [kA. zA. a. 6, sU. 12] iti sUtravyAkhyAyAmapi 'jAti-guNa-kriyA-dravyarUpANAM padArthAnAM sajAtIyena vijAtIyena vA vastuvRtyAvirodhe'pi' ityAdinA jAtyAdirUpasyaiva padasaGketatvamAzritam , For Private And Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 182 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane gauNaM lakSayati mukhyArthabAdhe nimitte prayojane ca bhedAbhedAbhyAmAropito gauNaH // 17 // gaurvAhIko gauravAyamityAdau mukhyasyArthasya sAsnAdimattvAdeH anyapakSANAM ca kSodakSamatvAbhAvAt tadupekSA kRtA, tathAhi - jAtimAtrasya zakyatvamiti mImAMsakamate, gopadAt govyaktibhAnAnupapattiH, vyakti-jAtyoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvena vyAserabhAvenAkSeparUpAnumAnAsaMbhavAt tAdAtmyena vyakterjAtezva tatra vyApterabhyupagame'numAne jAyamAne'pi vyaktervRttyA padopasthityabhAvenApadArthasvena tatra vibhaktyarthasaMkhyA- karmatvAdInAmanvayAnupapattiH / na cApadArthabhUtavyaktau vibhaktyarthAnvayaH zakyaH kartum, subvibhaktInAM prakRtyarthAnvitasvArthabodhakatvavyutpatteH / na cAtra vyutpattau prakRtyartha ityasya prakRtitAtparyaviSaya ityarthamupavarNya jAtizaktau vyaktimAjhepalabdhAM tattAtparyaviSayatayA subartho vizeSayiSyatIti pAdaprasArikAnistArAya zaktigrAhakAnayanAdivyavahArasya jAtiviSayatvAbhAvAt / jAti-vyaktyorubhayanna zaktatyabhyupagame ca gauravam, tathA copAdhicatuSTayapakSa eva sAdhIyAnityalam // 16 // mukhyamarthaM savibhAgaM nirUpya kramaprAptaM gauNamarthaM nirUpayituM pravRttaM sUtramavatArayati - gauNaM lakSayatIti / 'mukhyArthabAdhe0 ' ityAdi sUtrAkSarANi vyAcaSTegaurvAhIka ityAdinA / atra paragatasya guNasya parasminnAropAdeva guNAdAgatatvamUlakaM gauNatvaM zabde'rthe ca tatrAropazca dvirUpo bhedenAbhedena ca, tathA ca mukhyamimaM prakAradvayamAdAyodAharaNadvayamAzritya sUtrArthasaGgamanapuraHsaraM padAni vyAkhyAtigaurvAhIkaH, gaurevAyamiti prathamamudAharaNaM bhedenAropasya, anobhayorapi bhinnatayA samullekhAt, gaurevAyamiti cAbhedenAropasyodAharaNam / vAhIko hi zAstrIyAcAra bahirbhUto mlecchAdiH, athavA vAhIko nAma dezavizeSaH / " " "paJcAnAM sindhuSaSTAnAM nadInAM ye'ntarAzritAH / tAn dharmabAhyAnazucIn, vAhIkAn parivarjayet " // iti mahAbhAratakarNaparvoktaH paJcanada ( paMjAba ) prAntaikabhAgaH, tatrabhavo'pi cAhIka ityeva / zabdastomamahAnidhau ca - 'vaha IkaN / ' jAtibhede (jATa), wwww wwwwwwwwwwww For Private And Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 17 / 183 pratyakSAdinA pramANena bAdhe, nimitte ca-sAdRzyasaMbandhAdau prayojane ca sAdRzyatApyapratipattirUpe satyAropyAropaviSayayorbhedAbhedena ca samAropito'tathAbhUto'pi tathAtvenAdhyavasito guNebhya AyAtatvAd gauNaH, tadviSayaH zabdo'pi gauNa upacarita iti cocyate / dezabhede cetyuktam , tathA ca tanmatena paJcanadapradeze prasiddhA 'jATa'nAmnI jAtirvAhIkapadavAcyeti, tatra ca gozabdasya sAmAnAdhikaraNyena prayogo gaurvAhIka iti, gotvasyaivAtizayena pratipAdanAya gaurevAyamiti ca, tatra gozabdasya mukhyo'rthaH sAnAdimattvAdiH, tadarthasyaiva tatra sAkSAtsaMketaviSayasvAt tatraiva ca tatpadaM rUDham , tasya vAhIkena saha sAmAnAdhikaraNyaM bAdhitaM pratyakSatastantra tadabhAvasya gRhItatvAt / pratyakSAdinetyatra AdipadaM pramANAntaropasaMgrahAya sthalAntarApekSayA, tathA ca mukhyArthasya vAhIke'nvayAsambhavena bAdhe sati, nimitte ca sAdRzyasambandhAdAviti-vAhIkAdau gozabdAdInAM prayogo hi kimapi nimittamamisamIkSyaiva kriyate'nyathA'sambaddhatApatteH, tannimittaM ca sAdRzyaM sambandhAntaraM ca / prayojane tAdRzAkhyAnena pratipAdanIye phale, tadAha-sAdRzya-tAdrUpyapratipattirUpe iti-sAdRzyam-Aropyena saha sAdharmyam , tAdrUpyam-tAdAtmyaM tayoH pratipattiH-bhAnaM, tadeva tadrUpaM tasmin , sAdRzyabhAnarUpe tAdAtmyabhAnarUpe ca prayojane satIti bhAvaH / AropyAropaviSayayoriti-AropyaM-gotvam , AropaviSayaH-AropAzrayo vAhIkAdiH, tayoH, medAbhedena ceti-bhedenAbhedena cetyarthaH / 'Aropita' iti sUtrasthaM padaM vyAkhyAti-samAropita iti / tadeva spaSTayati-atathAbhUto'pi tathAtvenAdhyavasita iti-vAhIko hi na gauH sampannastathApi tattvenAdhyavasIyate, viSayanigaraNena viSayiNo'bhedapratipattiradhyavasAnam , viSayo vAhIkAdiriha nigIryate-antaH pravezyate-gozabdArthanAtmani pravilApyate / gauNa iti vizeSyavAcakaM padaM vyAkhyAti-guNebhya AyAtatvAditi-gosahacArijADyamAndyAdiguNebhyastasyArthasya vAhIkAdAvAyAtatvAdAgatatvAt so'rthoM gauNa ityAkhyAyata ityarthaH / tadviSayaH-gauNArthaviSayaH, gauNArthapratipAdaka iti yAvat ,zabdo'pi gauNa iti-tasyApi tadvAcyagataguNakAraNAdevAyAtatvAt tasyA'pi tena padenoktirucitaiveti bhAvaH / tasyAbhidhAntaramapyAha-upacarita iti cocyata iti / sUtrArtha varNayitvodAharati For Private And Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 184 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane tatra sAdRzye nimitte bhedenAropito yathA - gaurvAhIkaH, idaM vakSyamANasya rUpakAlaGkArasya bIjam / abhedena yathA - gaurevAyamiti. www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " www tatra sAdRzye nimitte bhedenAropito yatheti bhayamAzayaH - gaurvAhIka ityAdau go-vAhIkapadayoH pRthagarthayoH prayoge'nvayo nopapadyata iti gozabdArthasya sAdRzyasambandhena tatrAropaH tathA cAtra vAhIkasyA'pyupAdAnAt tayorarthayobhedo'pi pratibhAsata eva, sAdRzyasya ca bhedamUlakatvAt evaM ca gosadRzo vAhIka ityarthapratItiH / idaM sAdRzyAropaNaM, rUpakAlaGkArasya bIjamiti"sAiye bhedenAropa rUpakam [ ekAnekaviSayam, kA. zA. a. 6, sU. 5] " iti sUtreNa sAdRzye nimitte sati bhedena viSaya-viSayiNo nirdezenAropo + + + rUpakamiti tallakSaNena parasparaviruddha dharmavattvenopasthitatayA prakAzitabhinnasvarUpayorapyupamAnopameyayoratisAmyapradarzanAya kAlpaniko 'bhedAropo rUpakanAmA'laGkAra ityAyAti / tathA ca gaurvAhIka ityatra golyavAhIkasvarUpaparasparaviruddhadharmavattayopasthitayoga- vAhIkayorabhedAropa iti rUpakAlaGkAralakSaNasaGgatiH / kSatra vAhIke gotvasya bAdhitatvAt sadRzarUpArthe gauNIM vRttimakalpayitvA nAsti sambhavo'bhedAnvayasyeti tathA kalpyate / yat tu kecit - 'rUpakasthale nAsti gauNIvRttisvIkArasyAvazyakatA, samAnavibhaktikatvenAbhedAnvaye bAdhAbhAvAt' iti kathayanti, tat tuccham 'gaurna vAhIkaH ' 'mukhaM na candraH' ityAdiprabala pratyakSajJAnenAbhedabodhe'prAmANyagrahotpAdanAt manyatAM vA tathA bodhe bAdhAbhAvastathApi tAdRzabodhazvamatkArakArI na syAt, tathA cAlaGkArajIvAtubhUte camatkAre gate rUpakamanavasarabhraSTameva syAt; tathA cedaM bhedenAropasyodAharaNaM sustham / abhedenAropasyodAharaNamAha-yathA - gaure vAyamiti / idam abhedenAropaNam, atizayoktinAmAlaGkAre prathamasya prabhedasyodAharaNaM bIjaM vA, "vizeSavivakSayA bhedA'bhedayogA'yogavyatyayo 'tizayoktiH " [ kA. zA. a. 6, sU. 10 ] itiha tallakSaNam, tatra prathamAtizayoktiritthaM nirUpitA - "prakRtasyArthasya vizeSavivakSayA [ vizeSavarNanecchayA ] bhedasya vyatyayo'bhedAbhidhAnaM yat tadatizayAbhidhAnAdekA [ prathamA ] atizayoktiH / " tathA ceha prakRto'rtho vAhIkastasya vizeSamatizaya jADya mAndyAdiguNaM vaktumicchayA gavAbhedasya vyatyayo'bhedAbhidhAnaM ca kRtamityasAvalaGkAraH sphuTaH / so'yaM gauNIvRttilabhyo gauNo'rthaH, ayamevopacarito > - For Private And Personal Use Only "
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU017 / 185 idamatizayoktiprathamabhedasya / atra svArthasahacAriNo guNA jADyamAndyAdayo lakSyamANA api gozabdasya parArthAbhidhAne nimittatvamupayAntIti kecit / svArthasahacAriguNAmedena parArthagatA guNA mAtra ityaadipdaabhilpyH| kecana ca gauNI vRttimanabhimanyamAnA lakSaNAyAmeva [ teSAM mate gauNI zuddhAbhedena lakSaNAyA dvaividhyena gauNyAM lakSaNAyAM] gauNIvRttimantarbhAvayati, kurvanti ca tasyAH 'sAropA sAdhyavasAnA' iti bhedadvayam , bhavati cetthaM zAbdabodhaM prati lakSaNAjanyatvenopasthiteH kAraNatve lAghavam , tatra bhedanivandhanA sAropA, abhedanibandhanA ca sAdhyavasAneti kAvyaprakAzAdiSu spaSTam / atra vAdibhedena lakSyArthasya svarUpe bhedamAha-atra svArthasahacAriNa ityAdi-svasya-gozabdasya, arthaH-gotvaM jAtAveva zakteH, tasya sahacAriNa:samAnAdhikaraNAH, [gotvAdhikaraNavRttayaH,] jADyamAnyAdayo guNA hi gotvena saha gavi vyaktau tiSThantIti tatsahacAritvaM teSAm , lakSyamANA api gozabdena lakSaNayA bodhyamAnA api, gozabdasya parArthAbhidhAne, parArthaH-vAhIkarUpaH, tasyAbhidhAne abhidhayA bodhane, nimittatvaM zakyatAvacchedakatvam , upayAnti prApnuvanti / gozabdAd goNyA vRttyA prathamaM jADyAdhupasthitiH, tatastaddhalena vAhIkArthasyAbhidhayA bodhaH, gozabdo hi bhinnArthakatvAd vAhIkena sahAnupapadyamAnasamAnAdhikaraNatvena bAdhitamukhyArthaH san svArthasahacAritvasambandhena jADyAdiguNAn gaugyopasthApya tAneva pravRttinimittIkRtya [zakyatAvacchedakIkRtya ] vAhIkamabhidhayA bodhayatIti niSkarSaH / tathA ca pradIpakArAH"gozabdasya zaktyA gotvaM pravRttinimittaM, [gauNyA] lakSaNayA ca gozabdArthagataM jADyamAndyAdipravRttinimittaM bhavatIti gozabdena jaDatvena rUpeNa vAhIkaH, zaktyA bodhyate" iti / tathA cAtramate jADyamAnyAdivabhinno vAhIka iti bodhaH / ___ atra kecidityanenAsvarasa udbhAvitaH, tadvIjaM tu- gopadasya vAhIke saMketAbhAvenAbhidhAbhAvaH, jADyAdiguNAnAM gauNyopasthApitatvenAzakyatayA zakyatAvacchedakatvAsambhavazva, govRttijADyAdiguNAnAM vAhIkAvRttitvarUpaM ceti trayam / matAntaramupanyasyati-svArthasahacAriguNAbhedenetyAdinA-sva-gozabdaH, For Private And Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane 186 eva lakSyante, na tu parArthA'bhidhIyata ityanye / sAdhAraNaguNAzrayeNa parArtha eva lakSyata ityapare / tadarthaH - gotvaM, tatsahacAriNaH- tatsamAnAdhikaraNAH, tadadhikaraNavRttaya iti yAvat, guNAH- jADya-mAnyAdayaH, tairabhedaH - sAjAtyaM [ bhedo vaijAtyaM tadviruddhaM sAjAtyam ] tena, padArthagatA parArthAH - vAhIkAH, tadgatA guNAH tadvRttayo guNA eva, lakSyante goNyA upasthApyante, na tu parArtho vAhIkarUpo'bhidhIyate [ abhidhayA pratipAdyate ] tasyAkSepeNa vAhIkazabdAdeva lAbhasaMbhavAditi bhAvaH / tathA ca gogatajADyAdisajAtIya jADyAdimAn vAhIka iti bodhaH // atrApi 'anye' ityuktyA'ruciH sUcitA, tadvIjaM tu ekadharmibodhakatvAbhAvAt gaurvAhIka iti sAmAnAdhikaraNyAnupapattiH / na ca jAtizaktivAda ivAnumAnarUpA''kSepasahakRtena padena vyaktibodhAcAnupapattiriti vAcyam, mukhyArthabAdhe samAdriyamANAyA gauNyA sAkSAdanvayayogyA'rthopasthApanasyaivaucityAt / svasaMmataM matamAha - sAdhAraNaguNAzrayeNetyAdi - sAdhAraNAH- sajAtIyAH, guNAH- jADhyAdayaH, tadAzrayatvena rUpeNetyarthaH, govRttijADyAdiguNasamAnajADyAdiguNAzrayatvarUpasambandheneti yAvat, parArthaH vAhIka eva, lakSyate, gauNyA [ lakSaNayA ] samupasthApyate / atra ca mate jADyAdiguNaviziSTe padArthe [ dharmiNi ] eva gauNI vRttiriti na sAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti / atrArthe mAnaM tu "mAnAntaraviruddhe tu mukhyArthasya parigrahe / "abhidheyAvinA bhUtapratItirlakSaNocyate // lakSyamANaguNairyogAd vRtteriSTA tu gauNatA / " wwwm^^^^ iti bhaTTavArttikameva, mukhyArthasya sAnA- lAGgUlAdimadvyaktirUpasya parigrahesvIkAre, mAnAntareNa - pratyakSAdinA, viruddhe sati, abhidheyena vAcyena, gotvAdirUpeNArthena, avinAbhUtaM sAdRzyAdisambandhena sambaddhaM vAhIkAdi, tadarthasya pratItiH - pratItikaraNabhUto vyApAraH, lakSaNA, gauNI vRttirvA, ucyate kathyate / gauNyAH kAraNamAha-lakSyamANAH - 'jADyAdiguNavizeSa eva lakSaNA' ityuktarItyA lakSyArthavizeSagatayA lAkSaNikabodhaviSayAH, ye guNAH- jADya mAndyAdayaH, tairyogAt sambandhAt, yA vRttiH - gopadasya vAhIkArthopasthApakatA, tasyA gauNatA For Private And Personal Use Only - -
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 17 / 187 saMbandhe-kAryakAraNabhAve-AyurghataM, Ayurevedam, anAnyavailakSaNyenAvyabhicAreNa ca kAryakAritvAdi prayojanam , tAdayeM-indrArthA sthUNA indraH, svasvAmibhAve-rAjakIyaH puruSo rAjA grAmasvAmI iSTeti vArtikArthaH, avinAbhAvo'tra na vyAptiH kintu sambandhamAtramiti sAdRzyasyApi parigraha iti bodhyam / pUrvoktayo\NyAvRtterudAharaNayormadhye gaurvAhIka iti prathamabhede vAhIkapadaprayogAtU go-vAhIkayovaidhaye bhAsamAne'pi tAdrUpyapratItiH prayojanam ; gaurayamityantra gotva-vAhIkatvayorbhedapratItiM vinaivAbhedapratItiauNavRttyupAzrayaNasya prayojanaM bodhyam / paramate ca yathA'syA lakSaNAyAmevAntarbhAvastaduktapUrvam // sUtre 'nimitte' ityasya padasya 'sAdRzyasambandhAdau ca' iti vyAkhyA kRtA, tantra sAdRzyanimittikAM gauNI vRttiM bhedAbhedAbhyAmudAhRtya sAmprataM sambandhanimittAM tAmudAhartumArabhate-sambandhe ityAdinA / sambandhazca bahurUpaH, tatra prathamaM janyajanakabhAvarUpaM sambandhamAha-kAryakAraNabhAve ityAdinA / AyughRtamiti bhedena, Ayurevedamiti cAbhedenodAharaNam , Ayu:-dIrghakAlajIvanam , ghRtaM janakam , Ayurjanyam , janyajanakabhAvaH sambandhaH, tayozca gauNyA vRttyA'bhedaH, tenAyurabhinnaM ghRtamiti bodhaH / AyurjanakaM ghRtamityanuktvA Ayurghatamiti gauNyAzrayaNasya kiM phalamityAzaGkAyAmAha-atrAnyalakSaNyenAvyabhicAreNa cetyAdi-yAnyanyAyurjanakAni vastUni tebhyo vilakSaNena rUpeNedamAyujanakam , anyAni ca kvacit tajjanane vyabhicarantyapi, ghRtaM tu na kadAcid vyabhicaratIti ca bodhanaM gauNIvRttisamAzrayaNasya phalamiti bhaavH| tasmai idaM tadartha, tasya bhAvastAdarthyam , tasmAt tAdarthyarUpAt sambandhAdupacAramudAjihIrSurAhatAdarthya indrArthA sthUNA indraH iti-indrArthA iti tAdarthyapradarzanamAtrArtha, na tu prayogAntargatam , 'sthUNA indraH' ityetAvanmAtrasyaiva prayogatvAt / tAdathya copakAryopakArakabhAvaH, yAiye karmaNi sthUNA [stambhavizeSaH] indrasambandhipUjAdikarmopakArakatvena nirmitA, indrAya niveditA vA indrazabdenopacaryate, tatrendrazabdo goNyA vRttyA sthUNayA sahAbhedena sambandhamAmoti, tadvat [ indravat ] iSTapradatvarUpaM prayojanaM vyaGgyam / sambandhAntarasyodAharaNamAha-svasvAmibhAve iti-svaM svAminAdhikRtaM vastu, svAmI-svatvena sthitasya vastunaH svatvanirUpakaH, For Private And Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlakkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane grAmaH, avayavAvayavibhAve-agrahasta ityatrAmamAtre'vayave hastaH, mAnameyabhAve-ADhako vrIhiH, saMyoge-raktadravyasaMyogAd raktaH paTa:; tAtkarmya-atakSA takSA; vaiparItye-abhadramukhe bhadramukhaH // 17 // yathA-rAjakIye puruSe 'rAjA' iti prayogo rAjanirUpitasvatvavAn-rAjakIyaH amAtyAdiH, puruSaH janaH, rAjA alaGghanIyAjJatvena tatsAdRzyAt , tatvena [alaGghanIyAjJAtvena ] pratyAyanameva copacArAzrayaNaprayojanam / sambandho hi sambandhibhyAM bhinno dviSTho viziSTabuddhi niyAmakaH padArthaH, evaM svasvAmibhAvasthApi sambandhatvena tatrApi sambandhidvayAvazyaMbhAvaniyamaH, ekaH svaM tadanyazca svAmI, tatra dvayorapyupacArAspadatvaM sambhavati, tayoH svAmisamarpakasya rAjapadasyopacArAzrayatvamudAhRtaM, sAmprataM svasya [ adhikRtasya ] upacArAspadatvamudAharati-grAmasvAmI grAma iti-atra svAmini atisnigdhatvanirbharatvAdipratItiH prayojanam / atha sambandhAntaramudAharati-avayavAvayavibhAva iti / agrahasta iti prayogaH, agramAtre hastAvayave hastatvavyavahAro'vayavA'vayavi-bhAvasambandhamUlaka eveti bhAvaH, tatra-agraM ca tadastazceti karmadhArayasamAsaH, tena pUrvoktena sambandhenaiva agramAne hastAvayave hastatvavyavahAraH, tanmUlakameva ca tayoH sAmAnAdhikaraNyaM, taJca gauNIvRttikRtameva / hastasamakAryakAritvapradarzanecchayA cAyaM prayogaH / agramAtre balAdhikyapratItizca prayojanam / avayavapuJja evAvayavIti mate'vayavAntaravyudAsAyAmapadam / kecit tu-'agrahasta' ityakhaNDa evAyaM zabdo hastAgravAcaka iti vadanti / anye tu-hastasyAgramityeva vigRhya anazabdasyAhitAgnipAThAt pUrvanipAtaM, rAjadantAdipAThAddhastazabdasya paranipAtaM vA''zrityAtra mukhyAmeva vRtti kathayanti, tanmate 'pItA karpaTikairgaGgA' iti gaGgaikadeze gaGgAtvopacAra udAhAryaH / evaM sambandhasyAsaMkhyeyatvena mAnameyabhAvasambandhasyApi viziSTabuddhi niyAmakatvasya dRSTatayA taddhetukamupacAramapyudAhartumAha-mAnameyabhAve-ADhako vrIhiriti "palaM prakuJcakaM muSTiH, kuDavastaJcatuSTayam / / catvAraH kuDavAH prasthA, catuHprasthamathADhakam" [ ] ityAdi paribhASitamADhakapadaM catuHprasthaparimANavAcakam , tena saha mAnameyabhAvasambandhavidhayA ADhakamito vrIhiriti prayoktRtve sAmAnAdhikaraNyena prayogo nyUnAdhikatvAbhAvapratItirUpaprayojanAya / yadyapi vaiyAkaraNamate'nADhakazabdottara For Private And Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 17 // 189 vibhaktyA parimANArthabodhane paricchedyaparicchedaka-bhAvapratItistanmUlikaiveti zaktyaivAna tadarthabodha iti nopacArAvazyakateti pratIyate tathApi parimANe prathamAvidhAnavirodhimate sarvathA tadapratItI, siddhAnte'pi tatparicchinnatvabodhe'pi tadabhinnatvavidhayA mAnanirvAhAyopacArAzrayaNe cAruteti tadudAharaNaM yuktameva / saMyogasambandhamUlakamupacAramAha-raktadravyasaMyogAditi-raktadravyaM raJjanasAdhanaM dravyaM, tasya saMyoge sati paTo'pi rakta ityupacaryata iti bhAvaH / yadyapi raktaM rUpaM guNaH, tasya ca samavAya eveti na saMyogodAharaNatvaM yuktaM tathApi raktatvaM raJjanasAdhanadravyagato guNaH, sa ca dravyAntarayogenaiva tatra svAzrayadravyeNa saha samavaiti, na tu svata iti tatsamavAye saMyoga eva heturiti saMyogodAharaNamevedamiti nirvivAdam / tathA ca saMyogasambandhamUlake upacAre'tiraktatvaM sarvAvayavena tattvaM vA pratIyate, tadeva prayojanam / tAskartyarUpamapi sambandhamAzritya tanmUlakamupacAramudAharati- tAtka\-atakSA takSA iti-tAtkamyaM ca tatkarmakAritvaM, tat karma yasyAsau tatkarmA, tasya bhAva iti vyutpatteH, tathA ca tatkarmakAritvarUpeNa sambandhena tatvopacAra iheti, jAtivizeSAvacchinne [vardhakau ] rUDhaM takSeti padamiha tatkarmakAriNi tadvijAtIye'pi tattvopacAraH, atakSA takSNo'nyo gopAlAdiH, takSA tajjAtIyagRhanirmANAdikArya paTuriti pratIyate, paramanipuNatvAdikapratItiH prayojanam / vaiparItyaM -viruddhatvaM virodho vA, tena sambandhenopacAramudAharatiabhadramukhe bhadramukha iti-abhadramukhe-kaTubhASiNi, tadvaiparItyena bhadramukhatvopacAraH, tena ca tatra bhatikaTubhASitvaM pratIyate, tadeva ca prayojanam / yathA vA'nupakAriNyupakAritvanyavahAraH, yathA "upakRtaM bahu tatra kimucyate, sujanatA bhavatA prathitA param / vidadhadIdRzameva sadA sakhe ! sukhitamArasva tataH zaradAM zatam // " iti / 'bahubhirapakAraistapyamAnasya kasyaciduktiriyam' iti zabdavyApAravicAranAmni granthe mammaTaH / tvayA yat bahu upakRtaM tatra viSaye kimucyate-kiM vAcyam , bhavatA paraM-kevalaM, sujanatA prathitA-prakaTitA, tathA ca saujanyaprayukta evaitAvAnupakAro na tu pratyupakAralobhaprayukta ityAzayaH / he sakhe ! tataH-yasmAt sujanatA prathitA tasmAt , IdRzameva sadA vidadhat-kurvat, zaradAM-varSANAM zataM vyApya, sukhitaM-sukhayuktaM yathA syAt tathA, Asva-tiSTheti mukhyayA vRtyA For Private And Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 190 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane lakSyamartha lakSayatimukhyArthasaMbaddhastattvena lakSyamANo lakSyaH // 18 // mukhyo'rtho gaGgAdizabdAnAM srotaHprabhRtistena saMbaddhastaTAdirarthastattvenAbhedena lakSyamANo lakSyaH / tatvena lakSyamANa iti vacanAda bhedAbhedAbhyAmAropita iti na vartate, zeSaM tu gauNalakSaNamanuvartata bodhyo'rthaH / sa ca prakaraNAdinA jJAtApakAriNaM prati bAdhitaH san viparIte upacaryate, tathA 'upakRtam' ityasya 'apakRtam', 'sujanatA' ityasya 'durjanatA' 'sakhe' iti 'zatro' iti, 'sukhitam' iti 'duHkhitam' ityarthe copacaritamiti / ukta ca tatraiva granthe mammaTena 'ato vaktRmahimnA mUrkhe bRhaspatizabdena mUrkhatvamiva 'apakAri-durjanatvAdi lakSyata' iti / apakArAdyatizayo vyaGgayaH, tatpratItireva ca prayojanam // 17 // mukhya-gauNAvau~ lakSayitvA kramaprApta lakSyamartha lakSayituM pravRttaM sUtramavatArayati-lakSyamartha lakSayatIti / 'mukhyArthasambaddha' ityAdisUtrasya padArthamAha-mukhyo'rtha ityAdinA / zabdavyApArAd yo'rtho'vyavadhAnena gamyate so'bhidhAzaktyupasthApyo mukhyaH, tasya zaktyantarAnantaritazaktidvArA samupasthApyatvameva mukhyatve bIjam / tAdRzazvArthoM gaGgAdizabdAnAmane lakSaNAzrayatayA pratipAditAnAM, srotaHprabhRti pravAhAdiH gaGgApadasya bhagIrathakhAnAvacchinnapravAhe zaktiriti sAmpradAyikokteH, tena sambaddhaH sAmIpyAdisambandhena saMyutaH, taTAdiH lakSyamANo'rthaH-padArthaH, tatvenetyasyArthamAha-abhedeneti-pravAhatvena rUpeNetyarthaH, lakSyamANo lakSaNAjanyapratItiviSayaH san , 'lakSyaH' ityabhidhIyate iti zeSaH / idaM ca sUtraM pUrvasUtrasthapadAnyapekSate, tatra yAvAnaMzastato nUtanaH sa uktaH zeSArthapUrtistu tatsUtrasthapadAnAmanuvRttyaiva, tathA ca, nimittaprayojana-prakArANAM tato'nuvRttiriti prakArarUpopasthApakasya tattveneti padasya satvena pUrvatra prakAravAcakasya bhedAbhedeneti padasya nopasthitirityAha-tatvena lakSyamANa iti vacanAditi / tadvarjApekSitapadAnuvRttimanujAnAti-zeSaM tu gauNalakSaNamanuvartata eveti-tathA ca mukhyArthabAdhe nimitte prayojane ceti padatrayamanuvartata eveti bhAvaH / tathA ca gaGgAyAM ghoSa ityAdau pratyakSAdinA For Private And Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhighavivRtau adhyA0 1, sU0 18 | eva tadviSayaH zabdo lakSako yathA- gaGgAyAM ghoSaH, kuntAH pravizanti, atra gaGgAyAM ghoSAdhikaraNatvasya kuntAnAM pravezasya cAsambhavAnmukhyArthabAdhaH, sAmIpyaM sAhacarye ca nimittam / gaGgAtaTa iti, kuntavanta iti ca prayogAd yeSAM na tathApratipattisteSAM pAvanatvaraudratvAdInAM dharmANAM tathApratipAdanaM prayojanam / pramANenAbhidhayA [- mukhyayA vRttyA ] pratipAdyasya mukhyArthasya pravAharUpasya ghoSAdyadhikaraNatvAdyasambhavarUpe bAdhe sati [ vastugatyA tu tAtparyAviSayatve satItyarthaH, viceSayiSyate caitadagre ] nimitte svamate sAmIpyAdau sambandhe'nyamate rUoyAdau ca prayojane - 'gaGgAtaTe ghoSa:' iti zabdena pratipAdane'labhyAnAM zaityapAvanatvAdInAM pratItirUpe sati, mukhyArthena - pravAhAdinA sambaddhaH, sAmIpyAdinAnvitaH, tattvena pravAhatvena rUpeNa, lakSyamANaH lakSaNAjanyapratItiviSayI kriyamANaH pratipAdyamAno vA taTAdirartho lakSya iti sUtrArthasaMgatiH / tadetat atra gaGgAyAM ghoSAdhikaraNatvasyetyAdinA pratipAdayiSyate / tadviSayakaH lakSyArthapratipAdakaH zabdo lakSaka 'ityucyate' iti zeSaH / udAharaNamAhagaGgAyAM ghoSaH, kuntAH pravizantIti / anayoH sUtrArthaM saGgamayati-atra gaGgAyAM ghoSAdhikaraNatvasyetyAdinA -" ghoSa AbhIrapallI syAt" ityamarasvArasyena gopagrAmo gopAnAM kuTI vA "kuTi- grAmakayoH palliH" iti zAzvatakozAt ghoSaH, tadadhikaraNatvaM hi jalamayasya pravAhasyAsaMbhavam evaM kuntAH pravizantItyatrA cetanAnAmastravizeSANAM kuntAnAM pravezanakriyAkartRtvA'sambhava iti mukhyo'rtha etayorbAdhitaH / sAmIpyamiti pUrvatra, sAhacaryamiti ca paratra nimittam / prayojanaM pratipAdayati-gaGgAtaTa iti kuntavanta iti ca pratipAdanAditi, 'gaGgAtaTe ghoSaH, kuntavantaH pravizanti' iti pratipAdanAd yeSAM pAvanatvAdInAM pUrvatra raudratvAdInAmuttaratra na tathA pratipattiryathA lakSaNayA pratipAdyate, teSAM dharmANAM tathAtvena rUpeNa pratipAdanaM prayojanamiti vRttyanvayaH / atra 'gaGgAyAM ghoSAdhikaraNatvasyAsambhavAnmukhyArthabAdhaH' ityuktyA - 'nvayAnupapatterlakSaNAbIjatvamiti svamataM yadyapi labhyate, tathApi tasya [ asaMbhavapadasya ] tAtparyAviSayatve ityevArtho yuktaH / tathA ca mukhyArthasya tAtparyAviSayatvarUpe bAdhe satItyarthaH, taduktaM lakSaNAvivecanaprakaraNe kAvyaprakAzaTIkAyAM wwwww " For Private And Personal Use Only 191 www.w.........
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 192 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane WW. prabhAyAM-"mukhyArthabAdhazca zakyatAvacchedakarUpeNa tAtparyaviSayAnvayabAdhaH" iti, tatraiva ca kamalAkarabhaTTAdiTIkAkAraiH-'mukhyArthasyAnyapadArthAsaMsarga eva bAdhaH' ityuktvA'nte 'vaktRtAtparyaviSayavAkyArthabodhAbhAvo'tra bAdhaH' iti svIkRtam / yadyapi 'gaGgAyAM ghoSaH, yaSTIH pravezaya' ityAdAvubhayA'pekSAdarzanAd vinigamanA. virahaH, tathApi 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra vaktRtAtparyAbhAve ghoSapade eva mIne lakSaNA kiM na syAt ? kutazca gaGgApade'pi svArthasambandhinaukAdau lakSaNA na syAt ? tAvatApyanvayAnupapattizAntaH, atamtAtparyAnupapattireva lakSaNAbIjamityAhuH / ukta ca paramalaghumaJjUSAyAM naiyAyikamatAnuvAdAvasare nAgojIbhaTTena "zakyasambandho lakSaNA, anvayAdyanupapattipratisandhAnaM ca lakSaNAbIjam / vastutastu tAtparyAnupapattipratisandhAnameva lakSaNAbIjam , anyathA gaGgAyAM ghoSa ityatra ghoSe eva makarAdilakSaNApattiH, tAvatA'pyanvayAnupapattiparihArAt ; gaGgAyAM pApI gacchatItyAdau gaGgApadasya narake lakSaNApattezca asmAkaM tu bhUtapUrvapApAvacchimalakSakatve tAtparyAna doSaH, nakSatraM dRSTvA vAca visRjediti vidhAvanvayasambhave'pi tAtparyAnupapattyaiva lakSaNAsvIkArAt / ekAnugamasvIkAreNa nirvAhe'nekAnugamasvIkAre gauravAJca" iti / kecit tu-anvayAnupapattestAtparyAnupapattezca lakSaNAbIjatve mukhyArthabAdhAvagamamukhenaiva prayojakatA''stheyA, mukhyArthabAdhazca samabhivyAhRtapadatAtparyaviSaye mukhyArthatAvacchedakarUpeNa mukhyArthAsaMsargarUpaH, evaM ca 'chatriNo yAnti, yaSTIH pravezaya, kAkebhyo dadhi rakSyatAm' ityAdau chatryAdimukhyArthAnAM samamivyAhRtaH, tattakriyAsu kartRtvAdirUpeNAnvayAbAdhe'pi tAtparya viSayeSu cchatryacchatrigamanabhojanArthapravezana-dadhyupaghAtakAvadhikarakSaNeSu mukhyArthatAvacchedakarUpeNa tadanvayabAdho'styeveti nAnvayAnupapatterlakSaNAbIjatve doSa udbhAvayituM zakya ityAhuH / sA ceyaM lakSaNA nAnAprakAramatAnusAraM nAnAprakArA-zakyatAvacchedakAroparUpA, saMskArarUpA, zakyasambandharUpA, sambandhajJAnarUpA, vaktRtAtparyarUpA ca; tatra prathamaprakAra evAlaGkArikasammataH, ata eva "kacatasvasyati vadanaM, vadanAt kucamaNDalaM asati / madhyAd vibheti nayanaM, nayanAdadharaH samudvijati // " [ ] ityatra kacatvAdinA rAhutvaviziSTasya bodhanAd na trAsAdyanvayAnupapattiH; kacatvaviziSTe rAhutvAropAd rAhutvaviziSTatvAt kacebhyastrAsotpattiH, kacatva For Private And Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA 0 1 sU0 18 / gauranuvandhya iti tu nodAharaNIyam atra hi zrutinoditamanubandhanaM jAtau na saMbhavatIti jAtyavinAbhAvitvAd vyaktirAkSipyate, na tu zabdenocyate " vizeSyaM nAbhidhA gacchet kSINazaktirvizeSaNe" d ) vaiziSTyAcca camatkArAdhAnamiti hRdayam / zlokArthazca - kacataH [ rAhutvena jJAtAt ] kezasamUhAt vadanaM mukhaM [ candratvenAropitaM ] trasyati - bibheti vadanAt [ candrAt ] kucamaNDalaM [ kamalakuDAlatvena vijJAtaM ] trasati, tathA madhyAtkaTapradezAt [ siMhakaTIsAdRzyAt siMhatvena vijJAtAt, ] nayanaM netraM [ mRganetrasAdRzyAd mRgatvena vijJAtaM, ] bibheti, siMhAmmRgasya bhayaM svAbhAvikameveti bhAvaH / punarnayanAt [ khaJjanatvena vijJAnAt khaJjana sAdRzyena ca tatra tattvasyApyAropAta, ] adharaH [ bimbasAraiyAt tazyena vijJAtaH, ] samudvijati udvegaM bhajate, khaJjanasya bimbaphala bhakSaNapravRtteriti bhAva iti / 193 atra mImAMsakairjAtizaktivAdibhirmaNDanamizrAdibhirlakSaNAyA udAharaNaM gauranu wwwwwww wwwwwwwww bandhya ityuktam / ayaM hi teSAmAzaya: - "gauranubandhyo'jo'gnISomIyaH " [ ] ityAdizrutau goranubandhanaM coditam, gozabdazca gotvavAcI, gotvaM ca sAmAnyam, tasya cAnubandhanam - AlambhanaM bAdhitam zrutezca prabhusammitazabdatvena taduktAnanuSThAne doSa:, tatazca tasyAvazyakarttavyatvaM kathaM nirvAhitaM syAditi jAtyA vyaktilakSyata iti, tat khaNDayati - gauranubandhya iti tu nodAharaNIyamiti / kuta ityAha- atra hItyAdinA jAtyavinAbhAvitvAditi - vyaktiM vinA jAterabhAvAdityarthaH / vyaktirAkSipyata iti-jAtyA vyaktiranumIyata iti bhAvaH / jAti yAzritA jAtitvAdityanumAnaM sAmAnyena; na cAnumitAyA vyakterazAbdatvAt kathaM zAbdena saMkhyAkarmatvAdinA anvayaH, "zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva pUryate" iti nyAyAditi vAcyam, anumAnasya zabdasahakArivopagamAt tathA cAnumAnasahakAreNa zabdena jAtiviziSTavIrityarthaH, na ca vRtyA padajanyadhIviSayatvaM zAbdabodhe tatramiti vAcyam, lAghavAt padajanyatvasyaiva tattvaucityAditi / 3 For Private And Personal Use Only svamataM pratipAdya tanmataM khaNDayati na tu zabdenocyata iti / tatra hetumAha - "vizeSyaM nAbhidhetyAdi - abhidhA-zaktiH, vizeSyaM vyaktirUpaM dharmiNaM, na gacchet na yAyAt, na spRzedityarthaH / tatra hetumAha- kSINazaktirityAdi kA0 13
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anuarunnarrannawwarnary 194 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane iti nyAyAt, na cAtra prayojanamasti / avinAbhAvAdAkSepe ca yadi lakSyatvamiSyate tadA kriyatAmityatra kartuH, kurvityatra karmaNaH, praviza piNDImityAdau 'gRhaM bhakSaya' ityAdezca lakSyatvaM syAt / pIno devadatto divA na bhuGga ityAdau na pInatvena rAtribhojanaM lakSyate, api tvarthApattyA AkSipyata iti / iha ca yatra vastvantare vastvantaramupayato vizeSaNe-jAtirUpe upAdhau [dharme ], kSINazaktiH-viratavyApArA, "nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye upajAyate" iti nyAyena vizeSaNaM pratyAyya virAmAdityarthaH; evaM cAbhidhayA vyaktabodho'sambhavItyanumAnAzritamiti bhAvaH / nanvevaM lakSaNaiva kuto nAzriteti cet ? atrAha-na cAtra prayojanamastIti-gaGgAyAM ghoSa ityAdau pAvanatvAdipratItivadana kimapi prayojanaM nAstIti na lakSaNAsambhava iti bhAvaH / vipakSe bAdhakamAha-avinAbhAvAdAkSepe cetyAdi-evamAkSepasthale lakSaNAsvIkAre ceti bhAvaH / "kriyatAm , kuru praviza piNDIm ityetAni catvAri padAtmakAni vAkyAni, tatra kriyAyAH kartR-karmAdisAdhanAvinAbhAvAt kartR-karmAdInAmAkSepo bhavati, piNDImityatra guDasya piNyAkasya prAsyasya vA karmaNaH kriyAM vinA'sambhavAJca bhakSayeti kriyAyA AkSepo bhavati; tatrApi bhavadrItyA lakSaNaiva syAditi bhAvaH / kecit tu-pIno devadatto divA na bhute iti vAkye devadatto rAtribhojanavAniti lakSyate, bhojanAbhAvasamAnAdhikaraNapInatvayuktotkarSasya pratIteH prayojanasya sattvAt / arthavAde prAzastyalakSaNAvadvAkye'pi lakSaNA sAdhvI, pInatvenaiva sAmAnAdhikaraNyAt , rAtribhojanaM vA lakSyate' ityAdyAhuH, tanmataM dUSayati-pIno devadatta ityAdinA / na pInatvena rAtribhojanaM lakSyata iti-tarhi kathaM tatra rAtribhojanArthAvagatiriti cedatrAha-api tvarthApattyA AkSipyata itiarthAdarthasyApattirApatanamityApattiH, zabdavyApAramantarA'pyarthasya pratItiriti bhAvaH, iyaM ca paJcamapramANabhUtA bhaTTasammatA, vedAntibhirapi 'vyavahAre bhaTTanayaH' iti siddhAntAt svIkriyata eva; sA ceyaM dvividhA-zrutArthApattidRSTArthApattizca, zruta-zabdaH, tatkalpikA'rthApattiH-zrutArthApattiH' iti uddayotakAraH, yatrAnupapadyamAnaH zabdaH zabdAntaraM kalpayati sA zrutArthApattiH, yathA-'dvAram' iti zabdaH 'pidhehi' iti kriyApadaM kalpayati, ayameva padAdhyAhAraH zabdAdhyAhAro vocyate; For Private And Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 18 / " 195 caryate sa gauNo'rtho, yatra tu na tathA sa lakSya iti vivekaH / kuzaladvirepha-dvikAdayastu sAkSAtsaMketaviSayatvAnmukhyA eveti na rUDhi - yatra ca dRSTaH zruto vA'rtho'nupapanno'rthAntaraM kalpayati sA dRSTArthApattirarthApattimAtraM vA, yathA tatraiva dvAramityartho'nupapannaH pidhehIti kriyAmartharUpeNa kalpayati, iyameva cArthAdhyAhAra iti kathyate / evaM ca prakRte pInatvarUpo'rtho'nupapannaM rAtribhojanarUpamarthaM kalpayatIti nAtra lakSaNeti / itthaM lakSyArthaM nirUpya gauNArthena saha tasya bhedamavagamayitumAha- iha ca yatra vastvantara iti - vastvantare - vAhIkAdau, vastvantaraM - gotvAdi, upacaryate - samAropyate - guNasAdhAraNya mahimnnA samAzrIyate, ayamupacAro vyavahArasamarthakaH, ayameva cArtho gauNaH / yatra tu sAdRzyaprayojakaguNAdisAdhAraNyamanapekSya janyajanaka - bhAvAdikaM sambandhamanusandhAya svavAcyArthAtirikte'rthAntare vRttiH sa lakSya iti, yathA - 'AyurdhRtamiti, atrAyuH kAraNamapi ghRtamAyustAdAmyenoktam, anyavailakSaNyenAvyabhicAreNa cAyuHsAdhanatvapratipattiH prayojanamiti gauNI vRttiH / gaGgAyAM ghoSa ityAdiSu ca taTAdyarthAntare vRttiriti lakSaNAvRttiriti / kuzaladvirephAdizabdeSu kuzaM lAti gRhNAtItyarthena kuzagrahaNakAriNi, rephadvayabhAji bhramarAdipade ca mukhyatayA varttamAneSu vivecakatvarUpaM sAdharmyaM sambandhaM rUTiM cAzritya catura - bhramarAdyarthe lakSaNeti rUDhirapi lakSaNA nimittamiti vadatAM mataM khaNDayati - kuzaladvirepha-dvikAdayastu sAkSAtsaGketaviSayatvAnmukhyA eveti na rUDhirityAdi / ayamAzaya::- kuzamAhirUpArthasya vyutpattilabhyatve'pi caturarUpArthasyaiva tantra mukhyatayA pratItatvena mukhyArthabAdhAbhAvAnna lakSaNeti / nanu vyutpatyA labhyamarthamupekSya pravRttinimittabhUta eva mukhyo'rtha ityatra kiM mAnamiti cet ? na - 'gauH zete' ityatra lakSaNAmantareNa nirvAhasya sakalasammatatvameva mAnamiti gRhANa, gamergatyarthakAt kartrarthe niSpanno gozabda iha zayAnAM gAmAha, vyutpattilabhyArthApekSayA pravRttinimittabhUtArthasya mukhyatvaM vinA tathA pratItirna sambhAvinI / uktaM ca mahAbhASyakRtA'pi "anyaddhi zabdAnAM vyutpattinimittamanyazca pravRttinimittam" iti vyutpatteH- yogArthapratIteH nimittaM kAraNaM yogArthatAvacchedakam, anyat bhinnam pravRtteH - zakteH saGketasya, nimittaM For Private And Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 196 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane lakSyasyArthasya hetutvenAsmAbhiruktA // 18 // wwwwww zakyatAvacchedakaM cAnyaditi tadarthaH / evaM ca yogArthatAvacchedaka - zakyatAvacchedakayoratyantabhedAt / yogArtha - zakyArthayorapi bhedaH svIkarttavya eveti kuzalapadasya kuzagrAhirUpe satyapi yogArthe 'kRtI kuzala ityapi' ityAdyamarAdikozakAravacanAt tasya 'catura' eva mukhyo'rtha iti tadvAdhAbhAvAlakSaNA na svIkaraNIyeti / nanu kuzala- gavAdizabdAnAM vyAkaraNAt kuzagrahaNagamana - kartrAdyarthapratItau koSAd dakSa - sAstrAdimattvAdyarthagrahaNe kiM mAnam ? ubhayorapi zaktigrAhakatva - sAmyena balavatve bIjAbhAvAditi cet ? atra brUmaH, prakRti-pratyayArthajJAnasApekSatayA yogArthapratItau gauravaM vilambazca tadubhayArthajJAnanirapekSarUDhyarthapratItau lAghavamavilambazreti rUDhyarthasambhave yogArtho viprakRSyate, taduktaM bhaTTena " labdhAtmikA satI rUDhirbhaved yogApahAriNI" iti, yatra tu na rUDhyarthasambhavastatra yogArtha evAdriyata iti sarva sustham / evaM dvirephazabdasya rephadvayaghaTitA bhramarAdisaMjJA vAcyA cet tadupasthApye SaTcaraNacAriNi madhuliDrUpe'rthe lakSaNA svIkarttavyA bhavati, tathaiva dvipadasya kArUpe'rthe, paraM sthaladvaye'pi rUDhyA bhramarakAkayoreva prAdhAnyenopasthityaGgIkAre kA lakSaNAyA Avazyakateti / ata eva lakSyArthaparibhASAvasare rUDhiH prayojanavat kAraNatvena noktA, sarvatrApi rUDhyA samupasthApitasyArthasya prAdhAnyasvIkArAt / sAkSAtsaMketaviSayatvAditi hetUpanyAsena tAdRzarUDhyarthasya vAcyatAmabhidhAya lakSaNA'sambhavarUpaH svIyasiddhAntaH sphuTamuktaH / atredaM vicAraNIyam - kuzalapade kuzagrAhirUpArthApekSayA caturarUpArthasya mukhyatvena lakSaNAssambhave'pi dvirepha-dvikAdipadAnAM na tathA pratyayo bhavati, dvirephapadaM bahuvrIhibalAd rephaddayaghaTitaM bhramarazabdameva vaktuM kSamam, evaM dvikapadamapi dvika kAravatvena rUpeNa kAkazabda, na tu tayoH zabdayorabhidheyaM madhukarAdikam evaM ca zabdArthayorabhedena sambandhenaiva tayorarthayorupasthitirityAstheyam; tathA cAbhedasambandhamUlikA lakSaNA'trAvazyakIti matvaiva prAcInaiH kAvyaprakAzAdikRdbhiranAditAtparyamUlA nirUDhalakSaNA svIkRtA / paraMtu kramazasteSAmarthAnAM mukhyatayA pratibhAsanAnna bAdhapratisandhAnapUrvikA 'gaGgAyAM ghoSa:' ityAdi sthalavat tatrArthapratipattiriti matvaivoktam- nAsmAbhirukteti / na tu bhaTTa mukula - mammaTAdibhi " wwwwww wwwwwww. For Private And Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 19 / 197 vyaGgayaM lakSayatimukhyAdyatiriktaH pratIyamAno vyaGgayo dhvaniH // 19 // mukhya gauNa lakSyArthavyatiriktaH pratItiviSayo vyaGgayo'rthaH / sa ca ryaduktaM tasya khaNDane'smAkamAgraha iti bhAvaH / tathA ca tai rUDhimapi prayojanaM svIkRtya lakSaNA samAzritA - "rUDheH prayojanAd vApi vyavahAro'valokyata " iti mammaTena ca - " mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / 'bhanyo'rtho lakSyate yat sA lakSaNAssropitA kriyA // iti, [ kA0 pra0, dvi0 u09 ] 3 ww rUDheranAditAtparyAt prayojanAdarthavizeSapratipAdanarUpAt vyavahAraH - abhyArthakasya zabdasyAnyatra prayogo'valokyata iti bhaTTakArikArthaH / mukhyArthasya vAcyArthasya, bAdhe-ghoSAdyadhikaraNatvAsambhavarUpe bAdhe sati, vaktRtAtparyAviSayatve satIti vA, tasya mukhyArthasya, yoge-sambandhe [ amukhyena lakSaNIyena taTAdinA'rthena isa sAmIpyAdisAkSAtsambandhe satItyarthe ] sati, rUDhitaH prasiddheH prayogapravAhAt, atha - athavA, prayojanAt - zaitya-pAvanatvAdipratItirUpAt [ zabdena ] bhanyo'rtho yad lakSyate sA lakSaNA' ityanvayaH / ' AropitA kriyA' iti ca tatsvarUpaM padAntareNAheti kAvyaprakAzIyakArikArthaH // 18 // " mukhya- gauNa lakSyAnarthAn vyAkhyAya kramaprAptaM vyaGgayamarthaM lilakSayiSurAha - vyaGgayaM lakSayatIti" - mukhyAdyatirikta 0" iti sUtreNeti zeSaH / mukhyAdItyatrAdipadena gauNa lakSyayoH saMgraha ityAha- mukhya- gauNa lakSyArthavyatirikta iti-ayaM bhAvaH- yad yato bhinnatvena pratIyate tat tato'nyaditi vyavaharttavyam, yathA nIlaM pItAd bhinnaM pratibhAsata iti tato'nyatvena prasiddham, vAcyAdyarthavyatiriktaH-mukhya-gauNa-lakSyavilakSaNo yato vyaGgayo'rthaH pratibhAsate'to vibhinna ebhyo'yamiti svIkartavyam / nanvasya pRthagavabhAsane kiM vinigamakamityAhapratItiviSaya iti - svasaMvedanagamya ityarthaH, na hi svasaMvedanasiddha AtmanIvatatrApi vastuni vivAda iti bhAvaH / tathA cAhAnandavardhanAcAryo dhvanyAloke"pratIyamAnaM punaranyadeva, vastvasti vANISu mahAkavInAm / yat tat prasiddhAvayavAtiriktaM, vibhAti lAvaNyamivAGganAsu // " wwwwww [u0 1, zlo0 4 ] For Private And Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 198 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane dhvanyate dyotyata iti dhvaniriti pUrvAcAryaiH saMzitaH / ayaM ca vastvalaGkArarasAdibhedAt tredhaa| tathAhi-AdyastAvat prabhedo mukhyAdi aGganAsu-prazastastrISu, prasiddhebhyo'vayavebhyo-mukhanayanAdibhyo'tiriktaM-bhinnaM, lAvaNyaM-"muktAphaleSu cchAyAyAstaralatvamivAntarA / pratibhAti yadaGgeSu tallAvaNyamitIritam // " iti ziGgabhUpena lakSitaM, kAntipUramiva mahAkavInAM vANISukavitAtmakavAkSu, prasiddhebhyo'vayavebhyaH-zabdArthatadubhayAlakArAdibhyo'tirikta yat 'trizAkhaM' pratIyamAnaM vastu vibhAti tad anyadevAsti, na tu vAcyalakSyArtharUpaM vidyate / yathA prazastasaundaryAyAH striyaH sarvAvayavaprAtisvikasaundaryavyati, riktaM sahRdayalocanAmRtaM lAvaNyaM pratItibalAdabhyupeyate tathaiva mahAkavivANISvapi tAdRzaM vAcyAdivyatiriktaM kimapi tattvAntaraM 'vyaGgaya' zabdAbhilapyamiti bhAvaH / sa ceti-pratIyamAno'rthazcetyarthaH dhvanyate-zabdApratipAdyatayA kevalaM vyaJjanayA bodhyate iti dhvaniriti pUrvAcAyai nikArAdibhiH, saMzitaH dhvaniriti saMjJayA saMketitaH / tasya trizAkhatvamityAha-vastvalaGkArarasAdibhedAditi / ayamAzayaH-arthoM hi laukiko'laukikazceti dviprakArakaH, tatrAdyaH zabdenAbhidhAtuM zakyaH, sa ca dvividhaH-vicitro'vicitrazca, tatrAvicitraH svabhAvasiddho vastumAtra, vicitraH pratipAdanavaicitryAnusAryalaGkArAdiH, eSa ca dvividho'pyoM vAcyatAsahaH, svazabdena svapratipAdakazabdAntareNa vA'bhidhAne'pi camatkArakAritvAdasya tattvam nanu vastvalaMkArayorapi svazabdena [vastvalaGkArapadAbhyAM] pratipAdanena camatkAra iti kathaM vAcyatAsahatvamiti cet ? na-vAkyArthabodhaviSayatve camatkAritvasyaiva vAcyatAsahatvAt , tazcaitayoreveti tAtparyAt / nanu vicitrasyAlaGkArarUpasyArthasya vyaGgyatve mukhyatayA tasyAlaGkAryatvena kathamalaGkAratvavyapadezo'nyAnalaGkaraNAditi cet ? satyam-brAhmaNazramaNanyAyena tasyAlaGkAratvavyapadezAt / ayamAzayaH-zramaNaHsaMnyAsI, bauddhasaMnyAsI vA, yathA tasyAzAstrIyavidhinA tyaktazikhAsUtrasyApityaktabrAhmaNocitanityAdikarmaNazca tadAnIM brAhmaNatvAbhAve'pi pUrvakAlikabrAhmaNatvamAdAya brAhmaNatvanyavahArastathA'laGkAryasyApi vyaGgyatAdazAyAmalaGkAratvAbhAve'pi vAcyatAdazAyAM vidyamAnamalaGkAratvamAdAyAlaGkAratva-vyapadeza iti / anayozca na sarvatra vAcyatvaM vyaGgyatvasyApi sattvAt , tathApi tayorvidhyAdirUpatvena vacana vAcyatvaM dRSTamiti tadabhiprAyeNa laukikatvaM vAcyatAsahatvaM veti prAgapi pratipAdi For Private And Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / bhyo'tyantaM bhinnaH / sa hi vAcyavidhirUpe pratiSedharUpo yathA bhama dhammiya! vIsastho so suNao aja mArio teNa / golANaikacchakuDaGgavAsiNA dariyasIheNa // 1 // [gA0 sa0 2.75] tam / avaziSTo'laukiko rasAdilakSaNo'rthaH, sa svapne'pi vAcyatvaM na spraSTuM kSamate, rasAdipadena bhAva-rasAbhAsa-bhAvAbhAsAdiH sarvo'pi gRhyate, sa hi rasAdizabdena zRGgArAdi zabdena vA'bhidhIyate, na cAbhidhIyate, tAdRzazabdaprayoge'pi vibhAvAdyaprayoge rasAderapratipatteH / "nayananalinIlIlAkRSTaM pibanti rasaM priyaaH|" ityAdI rasazabdena, "zRGgArasyopanatamadhunA rAjyamekAtapatram" ityAdau zRGgA'rAdizabdena vA pratipAdane'pi vibhAvAnubhAvAdyabhAvena camatkArAbhAvAt , vibhAvAdiprayoge ca rasAdi zabdAprayoge'pi rasapratIteSTatvAcAnvaya-vyatirekAbhyAM tasya vAcyatvAbhAvAvadhAraNAt , mukhyArthabAdhAyabhAvAcca na lakSaNIya iti tAdRzo'rthaH [ rasAdirUpo ] vyaGgaya evetyata eva tasyAlaukikatvam / mukhyAdibhyo bhedaM vistareNa pradarzayitumupakramate-tathAhItyAdinA / AdyaH vasturUpaH, prabhedaH triSvekatamo bhedaH, mukhyAdibhyaH vAcya-gauNalakSyebhyo'tyantaM bhinna iti, tatra ye'rthA vAcyatvAdinA pratIyante tebhyo'tizayaM bhinna iti bhAvaH / tAdRzaM bhedameva darzayati-sa hi vAcyavidhirUpe iti-hi yataH, sa vyaGgayo'rthaH, vAcye vidhirUpe sati pratiSedharUpo bhavatyatastasmAd bhinna ityarthaH / tadudAharati-yathA-bhama dhammiyeti'bhrama dhArmika ! vizvastaH sa zunako'dya mAritastena / godAnadI kacchakuJjavAsinA dRptasiMhena // " iti saMskRtam / kAcit puMzcalI nAdeyapAnIyanayanAdivyAjena gRhAnirgatya pracchAkAmukena saha godAvarI kUlalatAgahane sadA ramamANA puSpozcayalatAvilopAdinA vighnakAriNaM dhArmika prati vidagdhA'pi mugdheva vakti-he dhArmika ! vizvasta:-svairaM yathA syAt tathA, na tu pUrvavat satrAsam, bhrama-saJcara, yataH sa-yastavAsmadgRhesavidhe saJcarato bhayamakarot sa zunaka:-kRpApAtraM dIno nirvicAro vA zvA, tenaprasiddhena, [ kevalaM tvayaivAjJAtena ] godAnadI-godAvarIsarit , tasyAH kacchakule kUlasthalatAmaNDape, vAsinA-santatavAsazIlena,-dRsaH-garvitaH, [grAmamapi pravizya haThAt dhAtukaH, yena kRpApAtramasau zvA'pi na tyaktaH] sa cAsau siMha For Private And Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 200 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane __ atra vistabdho bhrameti vidhivAkye tatra nikuJja siMhastiSThati tvaM ca zuno'pi bibheSi tasmAt tvayA tasmin na gantavyamiti niSedhaH prtiiyte| stena, [azakyapratIkAreNetyarthaH ] mAritaH-unmAthitaH, na tu buddhipUrvakaM hataH, aucityaikavasateH [svasadRzeSveva parAkramo darzayitavya iti vicArasvabhAvasya ] tasya buddhyaivamanucitakAryapravRtterasaMbhavAt , na ca siMhaste'nna saMcaraNe bhayakAraNaM, yato'sau godAvaryA nadyAstIre, na tu sarasvatyAdinadIsannihite dhArmikasaMcArabhUte deze, kUle'pi na, kintu tato dUre latAgahane darzanAgocare sthAne, yena dUrato'pi dRSTvA pariharaNIyaH syAt , vasati-satataM tatraiva kRtAspado na tu yatastataH saJcarati, tena niyamidAnI saJcara bhikSAdikRte, iti vAcyArthaH / evamAdau viSaye ca yadyapi rasAdirapi vyaGgayo'sti, tathApi vivAhakaraNapravRttatvena mahArAjazabdavyapadezyasya sacivasya yAtrAyAmanugacchato rAjJa iva vyaGgyavastvapekSayAprAdhAnyamupagatatvAnna gaNyate, kintu zuno'pi bhIroH siMhopalambhoktyA tatra sutarAM bhramaNaniSedhastu vasturUpaH saMketarahasyabhaGgabhIrupuMzcalIvaiziSTyena vyaGgya iti vAcya-vyaGgyayorbhedaH / taduktam-atra vistabdho bhrameti vidhivAkya ityAdinA / 'latAgahanasthayaivedamucyate' iti vyAkhyAnaM tu na zobhanam , tathA sati lAkSaNiko'yamarthoM bhavet , tataH prayojanAMze vyaGgaye niSedho vyaGgya iti ca na saMgaccheta; kiJceha vAsineti cAbhidheyaM na saMgaccheta, tatraiva svavRttevirodhAt / / anna kecit niSedhasya vAcyatAmevAhuH, tanna yuktam / tathAhi-abhihitA. nvayavAde'gRhItasaMketaH zabdo'rtha na pratipAdayituM zakta iti gRhItasaMketa evaM zabdo'rtha pratipAdayati / vAkyArthasyAnantyAdekana vAkye yo'rthaH pratIyate tasminneva vAkye paratra so'rtho na pratIyata iti vyabhicArAcca yathA vAkyArthe saMketaH kartumazakyastathA vizeSarUpe padArthe'pi saMketaH kartuM na pAryate, iti sAmAnya eva padArthe saMketo gRhyate / sAmAnyabhUtAnAmeva padArthAnAmAkAGkSAyogyatA-sannidhivazAt parasparamanvayarUpo vizeSaH, taduktaM-"sAmAnyAnyathA'siddhevizeSaM gamayanti hi / " iti sAmAnyAni-jAtirUpANyabhidheyAni, anyathA'siddheH-vyakti binA jAterabhAvAt , vizeSa-vyaktirUpaM-vAkyArtharUpaM vA, gamayanti-AkSipantyanumApayanti veti kArikArthaH / vizeSarUpo vyaktyAdistalsa For Private And Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / .......wwwwser. mbandhazca, "vizeSyaM nAbhidhA gacchet kSINazaktivizeSaNe" ityuktadizA padApratipAdyo'pi vAkyArthe'vabhAsate / evaM cAsmin mate yadA vizeSa evApadArthastadA vyaGgayasya tRtIyakoTau sthitasyAbhidheyatAyAM kA sambhAvanA / agramAzayaH-padebhyaH prathamaM padArthasmRtiH, atha padArthavizeSANAmanvayavizeSarUpasya vAkyArthasya pratyayaH, tato vyaGgyArthapratItiriti tRtIyakakSAyAM kuto'bhidhAyAH prasaraNam , dvitIya kakSAyAmevA [ tatra mate] bhidhAyA anapekSaNAt , yato'bhihitAnvayavAde'zakya eva padArthAnAM parasparAnvaya AkAGkSA'vazena pratIyate, zabda-buddhi-karmaNAM viramya vyApArAbhAva iti ca sarvavAdisiddham / ye'pyanvitAbhidhAnavAdinaH- 'ananvitArtha padamaprayojyam' [ ] ityAhuH, teSAmayaM siddhAntaH "zabda-vRddhA-'bhidheyAMzca pratyakSeNAtra pazyati / zrotuzca pratipannatvamanumAnena ceSTayA // anyathAnupapattyA tu bodhecchakti dvayAtmikAm / arthApattyAvabodheta sambandhaM tripramANakam // [ ] iti // atra kArikAdvaye prativAkyaM bAla ityadhyAhAra, tathA ca bAlaH, zabdaHzrUyamANo devadatta! gAmAnayetyAdiH, vRddhau-prayojaka-vRddha-prayojya-vRddhau, abhidheyaH- 'rtho gavAnayanAdirUpaH,' etAn pratyakSeNa-pratyakSahetunAzrotrAdIndriyeNa, atra-vyutpattikAle, pazyati-sAkSAtkaroti, zabdaM stotreNa vRddhAbhidheyArthaM ca cakSuSeti bodhyam , zrotuH-prayojyavRddhasya, pratipanatvaM-vAkyArthAbhijJatvam , anumAnena-anumitikaraNabhUtayA zrotuzceSTayA-gavAnayanAdiceSTArUpeNa hetunA, pazyatIti sambandhaH, tasya ca jAnAti, anuminotIti vA'rthaH / anyathA'nupapattyA-arthApattyA anyathAnupapattirUpArthApattipramANena, dvayAtmikAM-vAcyatvaM vAcakatvaM ceti dvirUpAM, zakti-saMketAparanAmikA, vAkya-vAkyArthayoH sambandhaM bodhet-jAnIyAt , tadanantaraM tripramANakam-uktarItyA pratyakSA-'numAnA-'rthApattirUpapramANatrayAdhigataM saMketam , avabodheta-AvApodvApAbhyAM gozabdasya gauravArthaH, avibhakteH karmatvam , iti rItyA vizeSataH padapadArthaniSThatayA'vadhArayediti kArikAdvayArthaH / ayamAzayaH-'devadatta gAmAnaya' ityAdi prayojakavRddhavAkyaM zrutvA tadanantaraM prayojyavRddhena sAnAdimantamarthamAnIyamAnamavalokya 'ayametadviSayaitakriyAgocarArthajJAnavAn , tadviSayakapravRttimattvAt , madvat, iti For Private And Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 202 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane wwwwwwwwwwwwrnmmmmmm prayojyavRddhasya jJAnamanumimIte vyutpitsu laH, tataH kAraNaM vinA kAryAnupapayA'khaNDavAkyasyAnvayavyatirekAbhyAM tajjJAnena kAryatva-kAraNatvarUpAM zaktimavadhArayati, atha jJeyasambandhaM vinA vAkyasya sA zaktiranupapannetyarthApatyA'khaNDavAkyArthenAkhaNDavAkyasya vAcyavAcakabhAvarUpaM sambandhamavadhArayati; anantaraM, tenaiva prayojakena 'devadatta ! azvamAnaya, caitra gAM! naya' ityAdivAkyeSu kasyacidanyasya padasthAvApe kasyaciduddhAre ca sati yasya vAkyabhAgasyAnvayavyatirekAbhyAM yasya vAkyArthabhAgasyAnvayavyatirekAvupalabhate tasya tatra zaktimavadhArayati, tacca zaktyavadhAraNamanvita eva padArthe prathamamanvaya eva vAkyasya zaktigrahAt, vyavahAreNAnvitajJAnasyaivopasthApanAcca, na ca vAkyaM vinA kacidAdyavyutpattiH, vyavahAreNaivAdyavyutpatteH, vyavahArasya pravRtti-nivRttirUpasya padamAtreNa kartumazakyatvAt , ato vAkyasthitAnAmeva parasparasAkAGkSANAM padAnAmanviteSveva padArtheSu saGketagrahAdanvitA eva padazakyAH, na tvabhihitAnAM padArthAnAmanvayo'zakya eva yogyatAdivazAt pratIyata iti yuktam / tadetatsarvamavadhAryoktaM viveke-"prayogayogyaM vAkyameva, tatra ca saMketo gRhyata ityaparapadArthAnvita eva padArthaH saMketabhUH iti" / nanu gAmAnayetyAdivAkye yadAnayanapadaM tadevAzvamAnayeti vAkye'pIti pratyabhijJAbalenobhayatraikamevAnayanapadamiti nizcIyate, evaM cAnayanapadasya gavAnvitatvamazvAnvitatvaM vA nArthaH, kintUbhayasAdhAraNyAya padArthAntarAnvitatvena rUpeNa sAmAnyena padArthAntarAnvitA''nayanamevArtha ityeva vAcyam , ayamAzayaH-~-yathA padArthatvena rUpeNa padArthapadavAcyo'pi ghaTo ghaTatvena rUpeNa tadavAcyastathA''nayanatvena rUpeNAnayanapadavAcyamapyAnayanaM gavAnayanatvenAvAcyameveti, tathA ca gAmAnayetyAdau gavAnvayarUpavizeSArthabodhAya tAtparyAkhyA vRtti. svIkAryeti cet ? na-padArthatvena sAmAnyena vizeSANAmanvaye zaktigrahAt , nahi nirvizeSaM sAmAnyam, vyatiSakAnAM [parasparamanvitAnAM] padArthAnAM tathAbhUtatvAt [vizeSarUpatvAt ] iti / atrApi mate-sAmAnyavizeSarUpa eva [sAmAnyenaiva rUpeNa vizeSaH ] zakya ityativizeSabhUto vyaGgyArthoM vAkyArthAntagato'zakya eveti, tathA ca yatra saMketitatvAdavAcya eva padArthaH pratipadyate tatra dUre'rthAntarabhUtasyoktasthalIyaniSedhasya vAcyatAcarcA / ayamatra sAraH-abhihitAnvayavAde'nanvita evArthaH padazakyaH, anvitAbhidhAnavAde padArthAntaramAtreNAnvita ityanvitavizeSastvavAcya evetyubhayanaye'padArtha eva vAkyArthaH, iti vAkyArthAntarabhUto vyaGgyArthaH sutarAmavAcya iti / For Private And Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / 203 atha kaizcinmImAMsakaikadezibhirityamucyate-'naimittikAnusAreNa nimittAni kalpyante' iti / teSAmayamAzayaH-zabdazravaNAnantaraM yAvAnarthaH pratIyate sa sarvo'pi zabdAdeveti sarvatra zabda eva nimittam , yato naimittikasya kAryasyAnurodhenanimittAni-kAraNAni kalpyante, kArya dRSTvA hi kAraNe tadanukUlA zaktiravadhAryata iti zabda eva tatra kAraNamiti nAnyA vRttiraGgIkAryeti / tatredaM pRcchayate-tatra nimittatvaM kArakatvaM jJApakatvaM vA ? zabdasyArthaprakAzakatvAnna kArakatvam , na dvitIyaH-svayamajJAtasya jJApakatvAyogAt , jJAtatvaM ca saMketenaiva, saMketazva sAmanyArUpeNAnvitamAtre, evaM ca nimittasya yAvanniyatanimittatvaM na nizcitaM tAvannaimittakasya pratItireva katham ? / astu vizeSa eva saMketagraha iti cet ?, gavAdyanvitAnayanAdevizeSasyopasthApakAntarAbhAvena zabdAdevopasthitirvAcyA, tathA ca tatra saMketagrahe zabdAt tadupasthitiH, zabdAcca tadupasthitau saMketagraha ityanyanyonyAzrayAnnaimittikAnusAreNa nimittAni kalpyanta ityavicAritamevAbhidhAnamiti / ayametanniSkarSaH-vyaGgayopasthitau zabdasya jJApakatvarUpe nimittatve vayamapi kRtasammatikAH, paraM vyaJjanAyA asvIkAre tannopapadyate, zabdasyAnimittatvasya vyApArasApekSatvAt ; evaM ca yathA vAcyArthalakSyArthasthale abhidhA-lakSaNe vyApArarUpe, tathehApi kenApi vyApAreNa bhAvyam , anyathA zabdasya nimittatvAnizcayena naimittiko vyaGgayArtha iti bhavanmataM na siddhyati / athaitAdRzavyApAramantarA'pi zabdasya nimittatvamAzrIyate tadA'bhidhA-lakSaNayorapi tiraskAraH sukara iti nimittAni naimittikAnusAraM kalpyante' iti yaduktaM tanna yuktamiti / atha bhaTTapAdopajIvino bhaTTalollaTaprabhRtaya, itthamabhidadhati-'so'yamiSoriva dIrghadI? [bhabhidhAyAH ] vyApAraH' iti "yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti pratiSedha evAtra vAcyaH" iti / teSAmayamAzayaH-yathA balavatA prerita eka eveSurekenaiva prayatnena ripormabhedaM marmacchedaM prANaharaNaM ca vidhatte, tathA sukavinA prayukta eka eva zabda ekenaivAbhidhAkhyavyApAreNa padArthopasthitimanvayabodhaM vyaGgayapratIti ca vidhatte, ato vyaGgayatvAbhimatasyArthasya vAcyatvameva; na caikArthapratItau zabdasya virAma iti vAcyam , vivakSitArthapratItyuttarameva virAmAGgIkArAt ; kiJca 'yadarthe yasya zabdasya tAtparya sa zabdArthaH' iti prakRteniSedhasya tAtparyaviSayatvena sa zabdArtha eveti / tadidaM 'yatparaH zabdaH sa zabdArthaH' iti tAtparyavAcoyuktestAlpayamabubaiva teSAmabhidhAnam / tathAhi "bhUtabhavyasamuccAraNe bhUtaM bhavyAyopadizyate" For Private And Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 204 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane iti kArakapadArthAH kriyApadArthenAnvIyamAnAH pradhAnakriyAnirvartakasvakriyAbhisambandhAt sAdhyAyamAnatAM prAmuvanti tatazcAdagdhadahananyAyena yAvadaprAptaM tAvadeva vidhIyate 'yathA raktaM paTaM vaya' ityAdAvekavidhiDhividhistrividhirvA / ayamAzayaH-bhUtaMsiddha kArakAdi, bhavyaM-sAdhya kriyArUpaM, tayoH samuccAraNe-samabhivyAhAre-sahoccAraNevA, bhUtaM-siddhaM, bhavyAya-sAdhyAya-sAdhyArthatayopadizyate, ajJAtaM jJApyata iti nyAyArthaH / bhUtaM nanu kArakapadArthAnAmakriyArUpatvAt kathaM pravartanAviSayatvamiti cet , satyam- kArakapadArthAH 'gAmAnaya' ityAdau gAM ityAdaya Anaya. nAdikriyA padArthenAnvIyamAnAH pradhAnAnayanakriyAnirvartakacalanAdirUpasvakriyAbhirabhisambandhAt sAdhyAyamAnatAM prApnuvanti, tatazca tRNabhasmasamUhe sthito vahniradagdhaM tRNameva dahati, na tu dagdhaM bhasmetivad yAvadasiddhaM tAvadeva sAdhyatAM vrajati, na tu siddhaM kArakAdi tAvadeva ca vidheyamiti tatraiva vidhestAtparyamaprAptaprApaNArthatvAt tasya yathA raktaM paTaM vayetyAdau raktaguNa-paTabhAva-vayanAnAM madhye yatraika raktatvameva nivartanIyaM tatraikavidhiH, yatra raktatvaM sUtreSu siddhaM tatra paTabhAva-vayanayordvayoreva vidhiH, yatra sarvamasiddhaM tatra trayANAmapIti bhavati, tathA yAvat sAdhyaM tAvat paratvameva vAkyasya svIkriyata ityeva tAtparyam-'yatparaH zabdaH sa zabdArthaH' ityasya, tatazca yadeva vidheyaM tatraiva tAtparyamityupAttasyaiva [uccAritasyaiva zabdasyArthe vAcye tAtparya na tu pratItamAtre, tathA sati pUrvo dhAvatItyasyAparo dhAvatItyatrApi kadAcit tAtparya syAt / nanu upAttasyaiva zabdasyArthe tAtparyamiti yaduktaM tadasaGgatam- 'viSaM bhakSaya mA cAsya gRhe bhuGkthAH ' ityatra anupAttArthe'pi niSedhe tAtparyasya sarvasammatatvAditi cet ? atrocyate, tatra cakAra ekavAkyatAsUcanArthaH / AkhyAtaghaTitavAkyadvayasyAGgAGgibhAvenaikavAkyatA ca na dRSTA, tathApi viSabhakSaNavAkyasya suhRdvAkyatvena suhRdazca viSabhakSaNakathane tAtparyasya nirdhArayitumazakyatvena tadvAkyasyotaravAkyAGgatA kalpanIyA, tathA ca 'viSabhakSaNAdapi duSTametadgRhe bhakSaNam' iti tAtparyAvadhAraNAt sarvathaitadgRhe na bhoktavyamityuttaravAkyopAttazabdArtha eva tAtparyamiti na vyabhicAraH / yacca 'so'yamiSoriva dIrghadIrghataro'bhidhAbyApAraH' ityuktaM tadapi na samIcInam, tathAhi zabdazruteranantaraM yAvAnartho'vagamyate tAvati zabdasyAbhidhaiva vyApAra iti svIkAre 'brAhmaNa! putraste jAtaH, brAhmaNa! kanyA te garbhiNI' ityAdau harSa-zokAdInAmapi vAcyatvaM syAt, na ca teSAM vAcyatvaM kairapi For Private And Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / 1 2 svIkriyate'tiprasaGgAt dRzyate ca pUrvatra vAkye harSodayaH, paratrAnUDhAyA garbhiNItvazrutyA zokodgamazca sa ca vyaJjanayaiva pratyAyyo nAbhidhayA / kiJcaivaM dIrghadIrghataravyApArasvIkAre kimiti lakSaNA'pi na tyajyate / lakSaNIye'pyarthe tenaiva vyApAreNasiddheH iSTApattiriti cet ? mImAMsakA [ anvitAbhidhAnavAdya ] bhimatazrutiliGga vAkya-sthAna- prakaraNasamAkhyAnAM pUrvapUrva balIyastvamapi na saMghaTeta, sarvatra zabdasyAbhidhAvyApAreNaivArthapratyAyakatvopagame / bhayamAzayaH- - vidhyAdisthale parasparavirodho dRzyate, tatra kutra kasya prAbalyamiti nirNayAya zrImatA jaimininA - "zruti- liGga vAkya-prakaraNasthAna- samAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamaviprakarSAt [ mI0 a0 3, pA03, sU0 14] iti sUtraM nirmitam zrutyAdInAM lakSaNAni caivamuktAni - wwwwwww " abhidhAtuM pade'nyasmin nirapekSo ravaH zrutiH / sarvatrAvagatA zaktirliGgamityabhidhIyate // saMhRtyArthaM bruvad vRndaM, padAnAM vAkyamucyate / pradhAnavAkyasyAGgoktyA''kAGkSA prakaraNaM matam // sthAnaM samAnadezatvaM, samAkhyA yaugiko ravaH / " iti, 205 sAmarthyaM rUDhireva, yathA ? bhayamAzayaH - svakaraNIye aGgatvabodhe pramANAntaranirapekSaH zabdaH zrutiH, sA ca vibhaktyAdirUpA, yathA- 'vrIhIn prokSati' ityatra dvitIyAzrutyA vIhINAM prokSaNAGgatvam / zabdasyArthaprakAzanasAmadhyaM liGgam, 'barhirdevasadanaM dAmi' ityanna dAmIti 'dAp lavane' ityasya rUpam, devasadanaMpuroDAzasadanabhUtaM barhiH - kuzaM dAmi khaNDayAmi ityarthe'sya mantrasya dAmIti zrutapadasAmarthyAt liGgAt barhirlavanAGgatvam / parasparAkAGgAvazAt kvacidekAbhinArthe paryavasitAni padAni vAkyam, yathA- 'devasya tvA savituH prasave'zvinorbAhubhyAM pUSNo hastAbhyAmabhaye tvA juSTaM nirvapAsi' iti mantre nirvapAmIti liGgena nirvA viniyujyamAnasya samavetArthabhAgasyaikavAkyatAbalena 'devasya tvA' ityAdibhAgasyApi nirvApe eva viniyogaH parasparAkAGkSAprakaraNam, yathA-'darzapaurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta' ityatra darzapaurNamAsayAgAbhyAM svargaM bhAvayediti bodhAnantaraM kathamAbhyAM svargaM bhAvayet ityAkAGkSA bhavati / evaM 'samidho yajati, tanUnapAtaM yajati, bhAjyabhAgau yajati' ityAdivAkyaiH phalarahitAH prayAjAdayastatsannidhau paThitAH / teSAM ca For Private And Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 206 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane prayojanAkAGkSA sambhavati-kimeSAM prayojanamiti; evaM cobhayA''kAsayA prayAjAdInAM darzapaurNamAsAGgatvaM kalpyate / samAnadezasva-sthAnam , tadeva krama ityucyate, tacca dvividhaM-pAThasamAnadezatvamanuSThAnasamAnadezatvaM ca, pATho'pi dvividhaH-yathAsaMkhyapAThaH sannidhipAThazca / tathA ca pAThakrameNAnuSThAnakrameNa cAGgatvaM sthAnAkhyena pramANena kalpyate yaugikaH zabdaH-samAkhyA, yatrAvayavArtha eva jJAyate sa yaugikaH zabdaH, sA dvividhA-laukikI vaidikI ca, yAjJikaiH parikalpitA laukikI, vede eva prasiddhA ca vaidikI, tatra tatra yAjyA-purovAkyApAThAdIni RgvedapratipAditAni karmANi 'hotram' iti laukikyA samAkhyayA hotuH kartavyAni bhavanti, yaH Rgvedena karma karoti sa hoteti samAkhyAtattvAt , evaM 'hotRcamasaH' iti vaidikyA samAkhyayA hotuzcamasamakSaNAGgatvamiti darzitaH, eSAM pramANAnAM svasvaviSayaH saMkSepeNa, eSAM ca virodhe sati pUrvasya balIyastvamiti zrutiliGgetyAdisUtreNa pratipAdyate, yathAkramamuktAnAM zrutyAdInAM dvayorbahUnAM vaikatropanipAte parasparasya vilambenArthopasthApakatayA durbalatvaM pUrvapUrvasya ca prAbalyamiti sUtrArthaH / yadi zabdazruteranantaropasthitAn sarvAneva pratyayAn prati abhidhaiva vyApAraH syAt tadA zrutyupasthApitArthasyeva liGgAdyanugRhItArthAnAmapyabhidheyatayA sarveSAM samakAlamarthopasthApakatvaprasatyA'rthaviprakarSAbhidhAnaM jaimineranucitaM syAt / tathA ca dIrghadIrghatarAbhidhAbyApArasvIkAro'nucita iti bhramadhArmikelyAdau niSedhapratipattaye vyaJjanAnvitAbhidhAnavAdibhirapi svIkAryaiva // nanu zabdazruteranantaraM yAvAnarthaH pratIyate sa kevalamabhidhayaiva bodhyata iti nAbhyupagacchAmaH, kintvAkAsAdisApekSayA'bhidhayeti zrutyAdeH pUrvapUrvasahakAreNottarottarasya bodhakatvamityarthaviprakarSoM yujyata eveti na jaiminisUtravirodha iti pUrvokta bhramadhArmiketi padye niSedho vAcya eveti na vyaJjanA svIkAryeti cet ? atra brUmaH'kuru rucim' iti padayoparItyena kAvyAntargate pAThe yad duSTatvaM bhavati tanna saMgaccheta, padapAThavaiparItye'bhidhAyA vaiparItyAbhAvAdarthabhedena na bhAvyamiti doSAbhAvAt , vyaGgayasvIkAre tu 'ciGa'zabdasya byaJjanayA strIguhyAjopasthApakatvena duSTatvasya prtiiteH| tathA caivamAdayaH kAvyadoSA aparityAjyA bhaveyuH, kiJca yadi vAcyavAcakavyatirekeNa vyaGgya-vyaJjakabhAvo nAbhyupeyate tadA'sAdhutvAdInAM nityadoSatvaM kaSTatvAdInAmanityadoSatvamiti vibhAgakaraNamanupapannaM syAt; na ca tadanu For Private And Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sR0 19 / papannameveti vAcyaM, sarvasya vibhaktatayA pratibhAsanAt / ayamAzayaH -- vAcya - vAcakabhAvAd bhinno vyaGgyavyaJjakabhAva ityavazyamabhyupeyaM kAvyajJAnAm, anyathA vAcyasyArthasyAvizeSeNa kaSTatvAdInAM zRGgArAdAveva doSatvamanyatra netyanityatvam, asAdhutvAdInAM ca sarvatra doSatvameveti yA vyavasthA svIkriyate sA na saMgaccheta vizeSasya nirvaktumazakyatvAt vyaJjanAyAM svIkRtAyAM tu vyaJjanIyasya bahuvidhatvena raudrAdau vyaasnukUlatvaM zRGgArAdau vyaye ca duSTatvamiti yujyate vyavastheti / evaM vyaJjanAnaGgIkAre paryAyeSu madhye kasyacideva kutracit kAvyAnuguNatvamiti vyavasthA na syAt, vAcyArthasyAvizeSAt dRzyate ca sA vyavasthA, yathA- 3 207 "dvayaM gataM samprati zocanIyatAM, samAgamaprArthanayA kapAlinaH / kalA ca sA kAntimatI kalAvatastvamasya lokasya ca netrakaumudI || [ ku0 saM0 sargaH -5. zlokaH - 71] www " ityana 'kapAlinaH' ityasya sthAne 'pinAkinaH' iti padaprakSepena tAdRzArthapratItirya' 'kapAlinaH' ityasya satve pratIyate / idaM hi padyaM pArvatyA bhAvaparIkSaNapareNa brahmacArirUpadhareNa zivenoktam, kAntimatI kalAvataH sA kalA, asya lokasya netrakaumudItvaM ceti dvayaM kapAlinaH samAgamaprArthanayA samprati zocanIyatAM gatamityanvayaH / kapAladhAraNAdazucitarasya zivasya samAgamaH, raisa dvayena prArthitaM tata eva zocanIyatvam, yadi ca pinAkipada miha dIyate tarhi pinAkadhAriNo vIramukhyasya samAgamaprArthanayA zocanIyatvaM na samarthyetetina tasyeha kAvyAnuguNatvamitIyaM vyavasthA vyaJjanAmaGgIkRtyaiva saMgacchate, vAcyArthasyobhayatra tulyatvAt / kiJca vAcyavyaGgyayorvAcyo'rthaH sarvasAdhAraNaH, vyaGgyastu nAnArUpaH prakAzata ityato'pi vAcyAd vyaGgyasya bhedaH, tathAhi 'gato'stamarkaH' ityAdI vAcyArtho na kvaci - danyathA bhavati, vyaGgyo'rthastu tattatprakaraNavaktRpratipattrAdivizeSasahAyatayA nAnAtvaM bhajata eva, tathA cAtra vAcyo'rthaH sUryakartRkAstAcalagamanarUpaH sarvAn pratyeka eva, vyaGgyastu yuddhaprakaraNe zatru pratyavaskandanasya prasabhamAkramaNasyAvasara iti, rAtriyuddhasya chalabahulatvenAdhamatvAd yuddhanivartanasya vA'vasara iti jJAyate, puMzcalyAM bodhanIyAyAmabhisaraNamupakramyatAmiti, yA ca jAramevAbhisArayati tAM prati prAptaprAyaste preyAnitiH karmaNi divasaM vyApAritAnAM parasparaM prati karmakaraNAnnivartAmaha iti; mANavakAdizrotRsthale sAndhyo [ saMdhyAvandanAdiH ] vidhirupakramyatAmiti For Private And Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwwwwwwwwwwwwwwwarm 208 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane wwmornmmmwwwwwwwwwwwwwm pathike zrotari 'dUraM mA gAH' iti; gopAle bodhye surabhayaH [gAvo] gRhaM pravezyantAmiti, ApaNikAnAM parasparAlApe 'vikrayavastUni saMhiyantAm [ApaNe prasAritAni samprati saMkocyantAm] iti; proSitabhartRkoktau nAgato'dya preyAniti [sandhyAsamayaparyantaM sarvairgRhaprApteniyatatvAditi bhAvaH ] evaMbhUtA anavadhisaMkhyA arthAH pratIyante, iti tasya vAcyAd bheda Avazyaka iti 'niHzeSacyutacandanaM stanataTa'mityagre vakSyamANe padye niSedhasya vAcyasya pratiSedhAtmanA vyaGgyatvam / kiJca "mAtsaryamutsArya vicArya kAryamAryAH samaryAdamudAharantu / sevyA nitambAH kimu bhUdharANAM, kimu sarasmeranitambinInAm // " [bha0 zRM0 za0 zlokaH-37] AryAH-paNDitAH, mAtsarya-asUyAM, pakSapAtamiti yAvat , utsArya-nirAkRtya [tasya yathArthakathanapratibandhakatvAditi bhAvaH] kArya-katuM yogya, vidheyamityarthaH, vicArya-UhApohAbhyAM samyagAlocya, tataH, maryAdayA-sanmArgAnatikramaNena, sahitaM yathA bhavati tathA, idametadudAharantu-kathayantu, bhuvo dharAHparvatAH, teSAM nitambA:-kaTidezAH, sevyAH, kimu-AzrayaNIyA vA, uta-athavA, sarasmerAH-kAmollasitAH, madanamadotkaTA ityarthaH;, yadvA smareNa-madanAvezena hetunA smerAH-sambhogautsukyasUcakamandasmitasundaravadanAravindAni yAsAM tAzca vilAsinyaH-vilAsazIlAstaruNyaH, tAsAM nitambA:-kaTipradezAH, AzrayaNIyA veti vadantviti smbndhH|| atra vAcyaH saMzayaH, vyaGgyastu zAntazced bhUdharanitambAna seveta, zRGgArI ced vilAsinInitambAniti nizcayarUpaH, sa ca vAcyAdatyanta bhinnaH // kiJca "kathamavanipa! do yannizAtAsidhArA dalanagalitamUnA vidviSAM svIkRtA zrIH / nanu tava nihatArerapyasau kiM na nItA, ___ tridivamapagatAGgaivallabhA kIrti rebhiH // "[ ] he avanipa!-pRthvIpAlaka [tvayA ] yat nizAtA-tIkSNA yA asidhArAkhaDgadhArA, tayA dalanaM chedanaM, tena galitAH-patitA, mUrdhAno-mastakA yeSAM teSAM, vidviSAM-zatrUNAM, zrI:-sampattiH, svIkRtA-gRhItA, tat-tasmAddhetoH, darpo-garvaH, kathaM, yukta iti zeSaH, kathamayukto darpastatrAha-nanviti-yata ityarthaH, niha For Private And Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / 209 tArerapi-mAritazatrorapi, tava, asau-prasiddhA, kIrtireva vallabhA-priyA [strI ], ebhiH-zatrubhiH, apagatAGgaiH-hInAGgairapi, kiM tridivaM-svarga, na nItA--api tu nItaivetyarthaH / atra jIvatyeva rakSaNasamarthe tvayi tvapriyAyA hInAGgaH zatrubhirapaharaNAta, mRtAnAM teSAM zrIharaNe te go'nucita ityApAtataH pratIyamAnayA nindayA sakalazatruvinAzanena trailokyazrutakIrtistvamiti vastu vyajyate / tathA ca vAcyavyaGgyayoratyantaM bhedaH // evaM-- "he helAjitabodhisatva ! vacasA ki vistarastoyadhe ! nAsti svatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhiitvrtH|| tRSyatpAnthajanopakAra-ghaTanAvamukhyalabdhAyazobhAraprodvahane karoSi kRpayA sAhAyakaM yanmaroH // " [puJjarAjaH-vAkyapadIyaTIkAyAM 2,249 ] helayA-anAsena, jito bodhisattvo-buddho yena saH, tatsambuddhau-he helAjitabodhisattva [buddhasyAtikAruNikatvaprasiddhestato'pi viziSTaH kAruNikastvamasIti bhAvaH] toyadhe-jalanidhe [lavaNAkara !] vacasAM vistaraiH kim ?, parahitAdhAne-paropakArakaraNe, gRhItaM vrataM-niyamo yena sa, tvatsadRzaH-tvayA samaH, paro'nyo nAsti, yat-yasmAt kAraNAt, tRSyantaH-tRSArtAH, pAnthajanAH-pathikAH, teSAM ya upakAra:-jaladAnena tRSAcchedarUpaH, tasya ghaTanAyAM-sampAdanaviSaye, vaimukhyenaparAGmukhatvena, labdhaM-prAptaM, yat, ayazaH-akIrtiH,tasya yo bhAro mahadAdhikya, tasya prodvahane-prakarSaNa samuttolanarUpe nirvahaNaviSaye, maro:-mriyate pipAsayA janturyasmin sa maruH, tasya nirjaladezasya, ['mAravADa' iti prasiddhasya ] sAhAyakaM sAhAyyaM, kRpayA karoSItyarthaH / atra samudrasya stutivyAjena nindApratipAdanAcamaskArAtizayaH, iti stutirUpo vAcyo, nindA ca vyaGgyeti tayoH svarUpe bhedaH // pUrva vAcyArthaH pratIyate, sa eva ca vyaJjaka iti vyaGgayo'rthaH pazcAt pratIyata iti vAcya-vyaGgyayoH kAlabhedo'pi / vAcyazca zabdamAtramAzrayate, vyaGgayArthazva zabdArtha-zabda-tadekadezavarNasaMghaTanAM zrayatIti tayorAzrayabhedo'pi, vAcyo'rthaH zabdAnuzAsana-vyAkaraNAdyarthAnuzAsana-vyAkaraNakozAdijJAnena ca sarvaireva jJAtuM zakyate, vyaGgyArthastu prakaraNAdisahAyapratibhAnaimalyasahitena zabdAdyanuzAsanena kA0 14 For Private And Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 210 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane jJAyata ityavagamaprakArabhedastayoH, vAcyo'rtho boddhamAtrasya-sakalaboddhajanasya pratItimAtraviSayo na ca camatkArakArI, vyaGgayArthastu vidagdhavyapadezabhAjAM sahRdayAnAmeva camatkArakRditi kAryasya 'gato'stamarkaH' ityAdau pradarzitadizA saMkhyAyAzca bhedAd vAcyArthAdatIva bhinnaH / kiJca 'kassa vaNa hoI' ityAdhudAhiyamANe padye sakhIgatatvena tatkAlagatatvena ca viSayasya bhedaH [tatra vAcyasya nAyikAviSayaH, vyaGgayasya ca "iyaM bhramareNa dRSTAdharA na tUpapatinA" ityasya tatpati. viSayaH ] iti, etAvati bhede satyapi yadi vAcyArtha-vyaGgyArthayoraikyaM tarhi kvacidapi [nIla-pItAdAvapi ] parasparaM bhedo na syAt, yatazvoktaM vRddhaiH-"ayameva hi bhedo bhedaheturvA yad viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedo vA" iti, viruddhasya-tadavRttedharmasya, adhyAso-jJAnameva bhedaH bhedakAraNaM vA, kiJca kAraNasya bhedo'pi bhedaheturiti tadarthaH / uktaJca viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca vAcyArtha-vyaGgayArthayoH pUrvameveti tayorbhedaH susiddha iti / na kevalaM tayorarthayoreva vaidhayaM, kintu tadAzrayayorvAcaka vyaJjakayorapi, yatazca vAcakAnAmarthApekSA, vAcakAgRhItasaMketaM taM tamevArtha bodhayanti, vyaJjakAstu asadeva pAvanatvAdikaM pUrvamasaGketitaM taTe bodhayantIti na vAcakatvameva vyaJjakatvam / kiJca "vANIrakuDaMgu" ityAdau [dvitIyAdhyAye vyAkhyAte padye] pratIyamAnaM 'dattasaMketaH kazcillatAgahanaM praviSTaH' iti vyaGgyam , arthamabhivyajya vAcyaM 'vadhvAH sIdantyaGgInIti zabdapratipAdyamajhAvasAdarUpaM svarUpe eva yatra vizrAmyati [cArutvena tAtparyaviSayIbhavadAsvAdyatAM gacchati ] tatra guNIbhUtavyaGgye madhyamakAvyaprabhede vyaGgyArthe tAtparyAbhAvAdatAtparyabhUto'pyarthaH pratItipathamavataran vyaJjanabhinnasya kasya vyApAraviSayo bhavatviti vicAraNIyam / ayamAzayaH-yaduktaM tAtparyaviSaye'rthe zabdaH pramANa, tadanupapanna, yato vyaGgyasya vAcyatAbhyupagame'pi nAnArthanyAyena tAtparyAdeva niyamo vAcyaH, anyathA sarvatra sarvavyaGgyapratItiprasaGgAt / tathA ca yatra 'vANIrakuDamuDDInA' ityAdau vyaGgyapratItAvapi vAcye eva cArutvavizrAmastana tAtparyAviSayo vyaGgayo'rthaH kathaM pratIyeta ? / yatparaH zabdaH sa zabdArtha ityuktamate'pyayaM doSo durvAraH / etena tAtparyameva vyaGgyapratIto vyApAra ityapi nirastam / tasmAt tAtparyamabhidhA vA na pratIyamAne'rthe vyApAraH / nanu vyaGgyArthasya bhede nAnAtvam, arthAntarasaGkamitavAcyatvAdi-vizeSavyapadezaviSayatvam, zabdArthobhayAdhInatvaM-prakaraNAdisApekSatvamityAdikAraNarUpeNoktaM tacca lakSyeSvapIti vyaGgyasya lakSaNAgamyatvameva For Private And Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, 19 / kuto na svIkriyate ?, tathAhi - 'rAmo'smi sarva sahe' [ udAhriyamANa-snigdhazyAmalakAntItyAdipadyasthe ] ityatra rAmapadasya sarvaduHkhabhAjanatve, evaM"pratyAkhyAna ruceH kRtaM samucitaM krUreNa te rakSasA, soDhaM tacca tathA tvayA kulajano dhatte yathoccaiH ziraH || vyartha samprati bibhratA dhanuridaM tvadvyApadaH sAkSiNA, rAmeNa priyajIvitena tu kRtaM premNaH priyeNocitam // [ prasannarAghave ] 211 > [kenacid darzite laGkAvRttAntanATake rAvaNena sItAzirazchedanaM dRSTvA rAma Aha-] he priye ! pratyAkhyAne - nirAkaraNe ruciryasyAstathAbhUtAyAste, krUreNa rakSasArAvaNena samucitaM [ zirazchedanaM kRtaM tvayA ca tat-zirazchedAdi tathA soDhaM yathA kulajanaH-raghukulamanuSyaH, uccaiH - unnataM ziro dhatte - dhArayati / tvayi cAritrAdapetAyAM lajjayA ziro nataM syAditi bhAvaH, tu-kintu, vyartham idaM dhanurbibhratA / svadvyApadaH sAkSiNA, priyajIvitena rAmeNa tu premNa ucitaM na kRtamityanvayaH / ityatra rAmazabdaH kAtare'rthe saMkramitavAcyaH / kiJca " "rAmo'sau bhuvaneSu vikramaguNaiH prAptaH prasiddhiM parA masmadbhAgyaviparyayAd yadi paraM devo na jAnAti tam / bandIvaiSa yazAMsi gAyati maruda yasyaikabANAhati " zreNIbhUta vizAlatAlavivarodgIrNaiH kharaiH saptabhiH // " [ rAghavAnande ] rAvaNamuddizya vibhISaNoktiriyam - rAmaH sakalabhuvanajanamanoramaNaH, [ etena sarve taddhitakAriNa iti vyajyate ] asau - kharadUSaNAdinihantRtvenAtiprasiddho vilakSaNacairyagAmbhIryAdizAlI bhAvanayA pratyakSAyamANazca vikramaguNaiH- na tu bhavatA samaM lokavidrAvaNAdibhiH, bhuvaneSu na grAme nApi nagare nApi kasmiMzcid bhuvane, kintu bhuvaneSu [sarveSu lokeSu ] parAM utkRSTAM prasiddhiM prAptaH - prakhyAti prakRSTAM siddhiM vA gataH, etena tasyAjeyatvaM samarthitam / nanu mayA tu na jJAyata iti cet ? atrAha - taM yadi paraM devo'smadbhAgyaviparyayAd na jAnAti / yadi paramiti nipAto'vadhAraNArthaH, taM devo- divyajJAnavAnapi bhavAn asmAkaM sakalarakSasAM, bhAgyaviparyayAdeva na jAnAti, bhavatastu taddhastena maraNe'pi paramapadaprAptiH, kintvasmAkaM tvadvirahe mahad duHkhamanubhavanIyamiti bhAvaH / vikramaguNAnAhaeSa maruta - vAyuH, bandIva - vaitAlika iva, saptabhiH svarairyasya - rAmasya yazAMsi For Private And Personal Use Only 3
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 212 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane gAyati, kIdRzaiH svaraiH ? ekabANAhatyA jAtAni yAni zreNIbhUtavizAlatAlAnAM vivaraNAni-randhrANi, tairudbhIrNA:-prakAzitAH tairityrthH| zrIrAmeNa sugrIvapratyayAya sapta tAlavRkSA ekabANena vibhinnA iti vAlmIkIye rAmAyaNe kiSkindhAkANDe 12 sagai prasiddham / atra rAmapadasya kharadUSaNAdihantari lakSaNetyekasyaiva rAmapadasya nAnArthatvamarthAntarasaMkramitavAcyatvaM prakaraNAvadhInArthapratItiviSayatvaM ceti vyaGgayArthasAmyena lakSaNaiva vyaGgyamarthamapi bodhayiSyatIti nAtiriktavyApArasvIkArApekSeti cet ? anocyate-lakSaNIyArthasya nAnAtve'pi yathAnekArthazabdAbhidheyA niyatA eva tathaiva tadarthAnAM, [lakSyArthAnAM ] niyatatvameva, yatazca mukhyenArthena niyatasambandhasyaiva lakSaNIyatvAt , pratIyamAnastvarthaH prakaraNAdivizeSavazena kaciniyatasambandhaH, kacana niyatasambaddhasambaddhazca [ paramparitasambandhaH] dyotyata iti tatra lakSaNAyA vyApAratvAyogaH kiJca lakSaNayA'rthabodhane mukhyArthabAdhAditrayaM hetutvenoktam, tantra 'attA ettha nimajatI' tyAdhudAhiyamANe padye vivakSitAnyaparavAcye dhvanau, "mama dhammiya" ityudAhRte padye vA'rthazaktimUle vyaGgye mukhyArthabAdho nAstyeveti kathaM lakSaNA ? / kiJca lakSaNAyAmapi prayojanapratItaye vyaJjanamAzrIyamANamityupapAditaM prAk kiJca yathA'bhidhAzaktiH saMketamapekSate, tathA lakSaNA'pi, mukhyArthabAdha-tadyogaprayojanarUpasamayavizeSamapekSata eva, ata eva taambhidhaapucchbhuutaamaahuH| na ca lakSaNAtmakameva vyaJjanam / tasya lakSaNAmUlakatvena, tadbhizAbhidhAmUlakatvena ca darzanAt; na ca kevalaM tadubhayAnusAriNyeva vyaJjanA, api tu nirarthakavarNAnusAriNyapi kiJca lakSaNAzabdAnusAriNyeva vyaJjanA tu zabdabhinnA netratribhAgAvalokanAdigatA'pi prasiddhA / itthaM cAbhidhAlakSaNAtAtparyavyApAratrayAtivartI vyaanAvyApAro'napadravanIya eveti siddhamevoktasthale niSedhasya vyaGgyatvam / tatra 'attA etya nimajjatIti' [udAhriyamANe ] niyatasambandhaH, 'kassa va Na hoi raso' ityAdAvudAhiyamANe'niyatasambandhaH / "vivarIyarae lacchI baMbhaM daTTaNa NAhikamalasthaM / hariNodAhiNaNayaNaM rasAulA jhatti DhakkeI // " ( sa0 za0 815) 'viparItarate lakSmIbrahmANaM dRSTvA nAbhikamalastha harerdakSiNanayanaM rasAkulA jhaTiti sthagayati, iti saMskRtam / viparItaratisamaye lakSmI:-kamalA nAbhikamalastha- harernAbhikamale vidyamAnaM, brahmANaM dRSTvA [lajamAnA] rasena-suratAvezena wwwwww For Private And Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA 0 1 sU0 19 / " wwwwww [ tato nivarttitumakSamA ] hareH - viSNoH, dakSiNanayanaM [ sUryAtmakaM ] sthagayatiAcchAdayati, iti vAcyo'rthaH / atra sambaddhasambaddhasya vyaGgyatvaM tathAhi - haripadena dakSiNanayanasya sUryAtmakatvaM vyajyate / tanimIlanena sUryAstamayaH, tena ca kamalasaMkocaH, tena ca brahmaNaH sthaganaM, tathA sati ca ratikrIDAyAstenAdarzanamiti svacchandaM nidhuvanavilasitamiti vyajyate / 213 atha ye vedAntina itthamAhuH - akhaNDavAkyasya vAkyArthe zaktiH / tathA ca vAkyagamye vyaye'pi vAkyasya zaktireveti, tairapi sAMsArikadazAyAmAvidhikavyavahArAvalambibhiH padapadArthakalpanA kartavyaiveti tanmate'pyavazyameva " mama dhammiya" ityAdau vyaJjanA samAzrayaNIyaiva / itthaM hi vedAntinAmabhiprAyaH - kriyAkArakAdipuraskAreNa zabdAnAM pravRttirdharmadharmibhAvamapuraskRtya na saMbhavati, dharmadharmibhAvazca prapaJcagoro vA syAd brahmagocaro vA, nA''dya :- prapaJcasya mithyAtvAt, nAntyaHbrahmaNo dharmazUnyatvAt, ataH padapadArthavibhAgamantareNaiva 'satyaM vijJAnam' ityAdivAkyamakhaNDamevAkhaNDabrahmavAcakamiti pratIyamAne'pi vAkyasya zaktireva / tat tu na zobhanam - vyavahAramArge tairapi padapadArthakalpanAyA avazyamaGgIkAryatvAt / vyavahAre teSAM bhaTTanayasvIkArAt // mahimabhaTTastvevamAha-vAcyAdasambaddho'rtho vAkyAnna pratIyate, tathA sati sarvasmAt sarvapratItiprasaGgAt, sambandhAt vyaGgya- vyaJjakabhAvo bhavannavazyamapratibandhe [ aniyatasambandhe ] na bhavatIti vyAptatvena, niyataM [ yat ] vipakSavyAvRttatvena rUpeNa dharminiSThatvaM [ pakSavRttitvaM ] tena trirUpAt [ sapakSa sattva - vipakSAsattvapakSa svarUpalakSaNatrayavato ] hetoH [ liGgAdeva ] saMbhavatIti liGgAlliGgijJAnarUpAdanumAnAnnAsAvatirikta iti evaM ca "mama dhammiya" ityAdau bhIru - bhramaNasya kAraNaM bhayakAraNAbhAvaH tadviruddhaM ca bhayakAraNaM siMhaH, tadupalabdheH sAdhyasya bhramaNasyAbhAvo'numIyata iti vidhyAdau vAcye'pi niSedho'numAnAdeva pratIyate anumAnAkArazca 'idaM godAvarItIranikua zvabhIrubhramaNa yogyaM siMhavattvAt' iti, atra godAvarItIranikuJja pakSaH, zvabhIrubhramaNAyogyatvaM sAyaM, siMhavaravaM hetuH, vipakSI grAmAdiH, sapakSazca siMhAdinivAsavanAdiH, tadarthaM vyaJjanAvazyakateti, tanna yuktam- hetubhUtasya siMhasyApramANabhUta-puMzcalI vAkyapratItatvena saMdigdhAsiddhatvAt na ca tAdRzo hetuH sAdhyamanumApayituM zaknoti, kiJca svAmyAdezena, anurAgeNa, lobhenAnyena vA kenacid viziSTena kAraNena bhaya For Private And Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 214 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane vacinniSedhe vidhiryathA "attA ettha tu majjai ettha ahaM divasayaM pulopasu / mA pahiya ! ratti aMdhaya ! sejAe mahaM nu majjihasi // " [ gA0 sa0 7.67. sa0 za0 669 ] wwwww kAraNasavespi bhIrorbhramaNaM bhavatItyanaikAntikatvaM hetoH athavA zunaH kRpApAtratvenApratIkAryatvaM tadIyasparzasyAzuktikaratvaM ceti hetorayaM dhArmikastato bibheti, siMhe tejasvini tu parAkramaM pradarzayituM zaknotIti viruddhazceti doSatrayaduSTenAnena hevAbhAsena kathamanumAnaM syAt ? vyaJjanAvAdinastu evaM vidhAd [ vidhirUpAt ] arthAdevaMvidhaH [ niSedharUpaH ] arthaH, upapattivyAdhyAdi yuktyanapekSatve'pi pratIyate, ityasiddhatvAdikaM na dUSaNamiti tathA coktamuyote- vyabhicArasphUrtimatAmapi sAmAjikAnAmasatyapi pakSadharmatAnizvaye saMbhAvitAdapyarthAda vyakterudayAditi, kiJca vyAptismaraNAdikalpanAto vyaJjanAyAH kAraNatvakalpanamevocitamiti na copapattyanapekSatve'pi vyaGgyapratItyabhyupagame'tiprasaGga iti vAcyam, vakrAdivaiziSTyasya niyAmakatvAt evaM cAvAggocarabrahma [ tatsvarUparasa ] pradipAdikeyaM vyaJjanAvRttibrahmaNA'pyapalapitumazakyeti saMkSepaH / tasmAt sAdhUktam- 'atra visrandho bhrameti vidhivAkya 0 ' ityAdinA vRttigranthenAtra niSedhasya vyaGgyatvam / , kvacinniSedhe vidheyaJjanamAha- kvacinniSedhe vidhiriti / attA ettheti zvazrUrana nimajjati, atrAhaM divasakaM pralokaya, mA pathika ! rAjyandhaka ! AvayoH zayyAyAM mAGkSIH // iti saMskRtam / he rAtryandhaka ! -taimirika !, pathika ! - pAntha !, atra - asmin sthAne, zvazrUH - matpatijananI, nimajjati jarAdhikyena nizcetanaM zete, atra - taditarasthAne ahaM ( zaye ) tat svaM divasakaM-dinaM vyApya, samyak pazya [ anyathA ] AvayoH zvazrU snuSayoH zayyAyAM mA mADIH niHsaMjJo mApateH / atra vadhUrityanenAsahiSNutvaM vyajyate, tena cAbhilASasya guptatvena poSaNIyatvaM vyajyate, tena cAbhilASasya guptatvena poSaNIyatvaM pratIyate / nanu tarhi kathamavasara iti zaGkApanodAya tasyAH sarvadA bhayakAraNatvAbhAvamAha-atra nimajjatItiatretyanena svasvApasthAnAd dUre sthitiH, nimajjatIti nirjAgaraNaM ca svApo bodhitaH, annetyanena tanmArgasamIpadezaH paricAyitaH, ahamityAtmano'GgulyA nirdezenopabhogayogyatvaM sUcitam, 'divasaka' ityatra sAmprataM vighnakAritvena kutsA For Private And Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / 215 atrAvayoH zayyAyA mA niSatsyasIti niSedhavAkye 'iyaM zvazrU zayyA 'iyaM macchayyA' iti divApyupalakSya rAtrau tvayehAgantavyamiti vidhiH prtiiyte| kvacid vidhau vidhyantaraM yathA"bahalatamA hayarAiM aja pauttho paI gharaM sunna / taha jaggija sayajjhaya! na jahA amhe musijAmo" [gA0 sa0 4. 35. sa0 za0 335] bodhakaH kan , tasmAt samprati kevalaM parasparAvalokanasukhamevAnubhavAvaH, pathika !' rAjyandhaka !' iti sambodhanaM ca ceti te'pi tava na doSAvaham , iti na bhetavyamiti sUcitam / rAtrAvadhikamadanodrekAdevAndha iti vA rAtryandheti vyaGgyam , tena ca zayyAvibhAgAnabhijJatA'pi / zayyAyAM mA zayiSThA api tu mayi mA Avayorapi tu mayyeva, mA zayiSThA api tu praharacatuSTayamapi nidhuvanena krIDAbahe, ityAdika, manekamartha 'aham' iti nipAto dyotayati / Avayorna tu mametyuktvA vizeSavacanena zaGkA'panoditA / atra kathaM vidheya'GgayatvamityAha-atrAvayorityAdinAitthaM hi zayyAyAmApatanasya niSedho vAcyaH, vyabhicAriNoH pratipAdyapratipAdakatayA ceyaM zvazrUzayyeyaM ca mameti divApyupalakSya rAtrau tvayA niHzaGkamAgantavyamiti vidhiv'nyte| kvacid vidhau vAcye vidhyantarapratItiryathA-bahalatamA hayarAiM iti-bahalatamA hRtarAtriradya proSitaH patirgRhaM zUnyam / tathA jAgRhi prativezin ! na yathA vayaM muSyAmahe // iti saMskRtam / hRtarAtriH-nindApAtramiyaM nishaa| bahalaM-bahutamodhvAntaM yasyAM tathAbhUtA, pragADhAndhakArA, patiH-svAmI, [na tu priyaH] adya proSita:-ayaiva pravAsAya gataH, gRhaM zUnya-janasaMparkarahitam , he prativezin !samIpatamagRhavAsin !, tathA-tena prakAreNa, jAgRhi-nivRttanidratvamupehi, yathA-yena prakAreNa, vayaM na muNyAmahe / anna svAmItyuktyA tadgataprItivirahasUcanadvArA tadviSayakacintAzUnyatvaprakaTanena manmathavilasitasyAbAdhaprasaratvamuktam / adya proSita iti tatparAvartanajanyAyA bhIterabhAvaH sUcitaH / gRhaM zUnyamityanena parakartRkavighnarAhityaM dhotitam / prativezinnityanena gRhAntarAvasthitajanakartRkadarzana-viSayatve'pi tvayi kAryAntaraprayuktAgamanasamarthanasambhAvanayA kSatyabhAvaH / 'vayam' ityanAtmIyatvamAtmani baddhAzatvaM coktam / tathA yathA padAbhyAM For Private And Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 216 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane atra yathA vayaM na muSyAmahe tathA tvaM jAgRhIti vidhyabhidhAne rAtriratyandhakArA, patiH proSitaH, gRhaM zUnyam, atastvamabhayo matpArzvamAgaccheti vidhyantaraM pratIyate / vacinniSedhe niSedhAntaraM yathA "AsAiyaM aNAraNa jentiyaM tettiyaNa baMdha dihiM / oramasu vasaha ! ihi rakkhijai gahavaIcchintaM // " [ sa0 za0 958 ] atra gRhapatikSetre duSTavRSavAraNApare niSedhavAkye upapatinivAraNaM niSedhAntaraM pratIyate / kvacidavidhiniSedhe vidhiryathA " mahuehiM kiM va paMthiya ! jai harasi niyaMsaNaM niyaMvAo / sAmi kassa rane gAmo dUre ahaM ekkA || " [ sa0 za0 877] Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir _______ ca sannihita prativezi puruSa kRta praveza smarakrIDAdira khilo'pyarthaH samuyotitaH / tathA coktaM vRttau - atra yathA vayaM na muSyAmahe tathA jAgrahItyAdinA / tathA ca samIpopasarpaNapUrvakanidhuvanAdividhiyajyata iti // evaM vidhau vidhyantaravyaJjanarUpavizeSamuktvA pratiSedhe pratiSedhAntaradhvanirUpaM vizeSa mudAharati- asAiyaM aNNApaNeti "AsAditamajJAtena yAvat tAvatA badhAna dhRtim / uparama vRSabhedAnIM rakSyate gRhapatikSetram // " iti saMskRtam / 2 kAcidupapatiM nivArayantI vRSabhA'nyoktyA Aha- he vRSabha ! ajJAtenakSetrapatinA'navalokitena, yAvat, AsAditaM kSetragataM dhAnyAdi bhakSitaM tAvatA dhRtiM - saMtoSaM badhAna, idAnIM rakSakena gRhapateH kSetraM rakSyate, Agato rakSakastena cAvalokane bandhanAdisambhAvanetyuparameti vAcyam / he vRSabha ! - vRSavad yatastataH sarvAsu gamanazIla ! jAra ! gRhapatinA'jJAtena yAvatkAlaM svayA tadIyakSetrasya [ dArANAm ] upabhogaH kRtastAvataiva saMtoSaM kRtvA sAmprataM, tasya kSetrasya rakSake gRhapatau samAgate uparameti niSedhAntaraM ca vyaGgyamityatra 'gRhapatikSetram' ityAdinoktam // evaM caturvidhaM vaicitryaM pratipAdya kvacidU vidhi-niSedhayorubhayorabhAve'pi vidhipratItisthalamAha - mahuehiM kiM veti / For Private And Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / 217 atra vidhiniSedhayoranabhidhAne ahamekAkinI, grAmo dUra iti viviktopadezAnitambavAsopi me hareti vidhiH pratIyate / kvacidavidhiniSedhe niSedho yathA"jIvitAzA balavatI dhanAzA durbalA mama / gaccha vA tiSTha vA kAnta ! svAvasthA tu niveditA // " "madhukaH kiM vA pAntha ! yadi harasi nivasanaM nitambAt / kathayAmi kasyAraNye, grAmo dUre'hamekAkinI // " iti saMskRtam / araNye madhukapuSpANi cinvantI vanitAM dRSTvA sAbhilASaH pathikastato madhukAni yayAce, tataH sA tasya bhAvaM vijJAyAha-'he pAntha !, madhukaiH kiM-madhukAnAM yAcanayA kiM gopayasi svAbhiprAya, yadi nitambAt nivasanamapi harasi tathApi asminnaraNye kasmai kathayiSyAmi na ca kasyApi ihAgamanazaGkA'pi, yato grAmo dUre, tvayA saha kAcidanyeha tiSThantI sambhAvyata iti cedatrAha-ahameketi / atra vyaGgyaM darzayati--atra vidhiniSedhayoranabhidhAna ityAdinA-na cAtra vidhirukto navA niSedhaH, tathApi 'ahamekAkinI [svatantrA] grAmo dUre' iti viviktopadezAnnitambavAso'pi me hara iti vidhiH pratIyate eva, kasmai kathayA mItyAdhuktyA ca tasya bhayApanodanaM kRtamiti vijJeyam // tulyanyAyena vidhiniSedhayorubhayorabhAve niSedhaM vyaGgaya mudAharati-jIvitAzA balavatIti dhanopArjanAya paradezaM yiyAsoH priyatamasya yAtrAnizcayaM vijJAya 'gaccheyaM na vA' iti tena pRSTA vA nAyikA 'mA gAH' ityasya maGgalatayA, tiSThetyasya prabhutAdyotakatayA, gacchetyasya svapratikUlatayA ca vidhi-niSedhayoH kathane'kSamA prAha he kAnta ! kAmanAviSayIbhUta ! mama jIvitAzA balavatI kathaJcit tvadAgamanaparyantaM jIveyamityeva prayatnenAzAsyate, jIvanasyaivAzAsyatvenAnizcitatve ca dhanAzA tvayi samAgate tvadAnItadhanopabhogAzA ca sutarAM durbalA, tatazca mayA svIyAvasthA niveditaiva, tAM vijJAya, gaccha vA tiSTha veti / tathA ca vidhi-niSedhAbhAve'pi tvayi gate tvadAyattajIvitA'haM na jIviSyAmIti pratipAdanadvArA niSedho gamyata For Private And Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 218 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra gaccha vA tiSTha vetyavidhiniSedhe jIvitAzA balavatI dhanAzA durbalA mameti vacanAt tvayA vinAhaM jIvituM na zaknomItyupakSepeNa gamananiSedhaH pratIyate / kvacid vidhiniSedhayorvidhyantaraM yathA"niyadaiyadasaNukkhitta! pahiya ! anneNa vaccasu paheNa / gahavaidhUA dullaMghavAurA iha hayaggAme // " [sa0 za0 957 ] atrAnyena pathA bajeti vidhi-niSedhayorabhidhAne he svakAntAbhirUpatAvikatthana ! pAntha ! abhirUpaka iha grAme bhavato gRhapatisutA draSTavyarUpeti vidhyantaraM pratIyate / eva / tadAha-gaccha vA tiSTa vetyavidhiniSedhe iti / gaccheti vidhiH, tiSTheti gamanAbhAvaprayojakasthitividheniSedharUpatvAnniSedha evetyavidhiniSedhatvaM spaSTam // kvacidvidhiniSedhayorubhayoH satorvidhyantarameva pratIyate, tadudAharati-yathAniyadaiyadasaNeti-nijadayitAdarzanot kSipta ! pathika ! anyena vraja pthaa| gRhapatiduhitA durlaGghayA vAgurA iha hatagrAme // iti saMskRtam / nijadayitAyAHnijavadhvAH adarzanena utkSipta ! bhrAntAntaraGga ! pathika! pAntha ! anyena-samprati samadhiSThitAdbhinena, pathA vraja-gaccha, [mArgAntarAzrayaNapUrvakaprayANenaiva tvayA svagrAmaH zIghraM prAptuM zakyate, yena ca svIyadayitA draSTuM zakyate, yAmanIkSitavatastaveyAn sambhramo dRzyate] nanvayamapi mArgo'smadrAmAbhimukhameva prayAti, tathA cAnenApi grAmaprAptirnizcitaiveti kimiti mArgAntaropasarpaNamAdizasIti cedanAha iha tvayA samprati pravizyamAne, hatagrAme-duHzIlakhavaTe, gRhapatiduhitA-grAmamukhyasya kanyA, durlakSyavAgurA-duratikramaH pAzaH / ayamAzayaH-khaM svaprANapriyAvirahoskaNThito yena mArgeNa calito'si tena pathA vrajatA tvayA'sya grAmasya mukhyagRhapaterduhitA'vazyaM draSTavyA, tasyAM ca dRSTAyAM tava tadrUpalAvaNyAhRtacetasastato gamanaM jhaTityasambhAvitamiti yadi svadayitAM zIghraM draSTumicchasi tarhi tyajainaM mArgamiti vAcyo'rthaH / atha kiM vyajyate tadAha-atrAnyena pathetyAdinA / evaM sambhramamAlokya te svakAntAyA abhirUpatA khyApyate, tvamapi ca tAmeva svasamAnAmabhirUpAM jAnAsi nAnyAmiti, tvayA svIyamapyArUpyaM manyate, tathA For Private And Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / 219 kvacid vidhiniSeyoniSedhAntaraM yathA"uzciNasu paDiyakusumaM mA dhuNa sehAliya haliyasuNhe ? / esa avasANaviraso sasureNa suo valayasaddo // " [sa0 za0 959] m ca tvayA'vatyA gRhapatiduhitA'vazyaM draSTavyA yathA'yaM tavobhayaviSayAbhirUpatAmado yAsyati, prApsyasi ca dRSTiphalam / sA ca gRhapatiduhiteti tasyA durlalitAsvena svAcchandya, grAmasya hatatvoktyA cAna duSTaM vyavaharantyA api tasyAH ko'pi nivArako nAsti, durlaGghayavAgureti kathanena rUpayauvanasamRddhatvaM yuvajanAkarSakatvaM ca sUcyate / tathA cAnenaiva pathA prajeti vidhiH pratIyate / atrAnyena pathA vraja, nAneneti rItyA vidhiniSedhAvubhAvuktAvapi vidhyantara eva paryavasyato na tu svArthe tayostAtparyam // __ atha vidhi-niSedhayorubhayoH satorapi niSedhAntarapratItirudAhiyate-uJciNasu iti-"uccinu patitAni kusumAni, mA dhunIH zephAlikAM hAlikasnuSe ! / eSa te'vasAnavirasaH zvazureNa zruto valayazabdaH // " iti saMskRtam / kvacidiha 'visamavirAvo' iti pAThaH samupalabhyate tasya ca 'viSamavirAvaH' iti cchAyA / kAcid gRhapatisnuSA avinItakAmukena puSpavAhikAyAmuDhelaM krIDantI valayazabdena bahirapi zrUyamANA gopanakAmanayA bahiHsthitayA sakhyA pratibodhyatehe hAlikanuSe!-halavAhaputravadhu ! kriyAkauzalAnabhijJe !, patitAni-vRkSAd bhUtale svayaM nipatitAni, kusumAni-zephAlikAyAH puSpANi, uccinu-saMgRhANa, zephAlikAM-zvetanirguNDIlatA mA dhunIH-puSpANi pAtayituM mA kampaya, yataH, avasAnavirasaH-atyantavikRtaH, tava, valayazabdaH-kaGkaNadhvaniH, eSaH-yo mayA pratyakSIkriyamANaH, sa zvazureNa-tvatpatipitrA zrutaH, tasya cAsyAM latAyAM mahAnAdara ityasyAmadhikaM dhutAyAmasau kupyati / atra patitakusumAni uJcinviti vidhiH, zephAlikA mA dhunIriti niSedhaH, tayorubhayoriha kevalamanyaM prati vaktavyatvena, hAlikasnuSAM prati tu cauryarate-eva mavasAnakAlikaH puruSe zrAnte'nte viparItarataprasaktau nAyikAyA vizeSaceSTayA tatsamaya eva valayazabdasyAdhikyena sa tatkAlikatayoktaH, sa ca yadyapi viziSTarasayuktastathApi parazravaNagocaratayA tava rasasya virUddho bhaviSyatIti virasatvaM tasyeti sa nivArayitavya iti dhvaniH / For Private And Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlakAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra patitaM kusumamuccinu mA dhunIhi zephAlikAmiti vidhiniSedhayorabhidhAne sakhi! cauryarate prasakta valayazabdo na kartavya iti niSedhAntaraM prtiiyte| kvacid vidhAvanubhayaM yathA"saNiyaM vaJca kisoyari; pae payatteNa Thavalu mahivaDhe / bhajihisi vatthayatthaNi vihiNA dukkheNa nimmaviyA // atra zanairbajeti vidhyabhidhAnena vidhirnApi niSedho'pi tu varNanA mAtra prtiiyte| kacid vidhau vAcye-vidhi-niSedhayoH kasyApyapratItiriti tadudAhartumAhakvacidavidhAvanubhayamiti / saNiyaM vacca kisoyarIti-"zanakaibraja kRzodara !, padau prayatnena sthApaya mahIpRSThe / malayasi vistRtasthAnAni, vidhinA prayatnena nirmitAni // " iti saMskRtam / kazcit kAmukaH kvacid yAntImabhisArikA dRSTA'si' iti pratibodhanapUrvakaM svAbhimukhIkaraNAyAha-he kRzodari !kRzam-asthUlam , udaraM-madhyabhAgo yasyAH sA, tatsambuddhau he tanumadhye !, zanaiHmanda, braja-yAhi, tatprakAramevAha-padau-caraNau, prayatnena sAvadhAnatayA nimnoatapradezaM dRSTvA, mahIpRSThe pRthvItale, sthApaya, kuta iti cet-[azanairgamane] vidhinA-brahmaNA, prayatnena mahatA zrameNa, nirmitAni-saMghaTitAni, vistRtasthAnAni-UrunitambavakSaHsthalAdipradezAn , bhakSayasi vighaTayiSyasItyarthaH, madhyasya kRzatayA nimnotratapradeze kadAcit patitau pAdau tadA madhyasya bhaGge bhArabhUtAnAM teSAM bhaGgo'vazyaM bhAvIti bhAvaH / atra vidhiH-zanakairvajeti spaSTaH, kintu vaktugemane gamananiSedhe'nyatra vA kApi tAtparyamiti nirdhArayituM na zakyate, tadAhaatra zanairvajeti vidhyabhidhAneneti, tarhi kiM pratIyata iti cedatrAhavarNanAmAtramiti-tasyAH svarUpavarNanamAnaM pratIyata iti bhAvaH // kvacinniSedhe vAcye vidhi-niSedhayorubhayormadhye kasyApyapratItiH, yathA-de A pasieti-"prArthaye prasIda nivartasva mukhazazijyotsnAviluptatamonivahe ! abhisArikANAM vighnaM karoSyanyAlAmapi hatAze! // " iti saMskRtam / kAcidabhisatuM prasthitA svayameva gRhamAgataM priyatamamavalokya, svayaM nivarti For Private And Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 221 prakAzAbhidhavivRtA adhyA0 1, sU0 19 / wwwwwwwwwwwwwwwwww kvaciniSedhe'nubhayaM yathA"de A pasia niattasu muhasasijohAviluttamonivahe / ahisAriANa vigdhaM karesi aNNANa vi hayAse // [ ] atra nivartakheti niSedhAbhidhAne na niSedho nApi vidhirapi tu mukhendukAntivarNanAmAtraM pratIyate / kvacid vidhiniSedhayoranubhayaM yathA"vaJca mahaM cia pakAe hoMtu niisaasroiavvaaiN| mA tujjha vi tIe viNA dakkhiNNahayarasa jAyaMtu // " [sa0 za0 944] pyamANA'pi gacchantIva tenaivamucyate / mukhasya zazirUpasya jyotsnayA vilupta stamasA nivahaH-samUho yayA tatsambuddhau-he vadanenducandrikAnirastatamastome !, [svAmahaM ] prArthaye-nivartasveti-mA prayAsIH, kuta iti cet ? zRNu-he hatAze! hatA madIyA bhAzA yayA tathAbhUte ! [bahukAlaM] mayA saGketasthAne tvadAgamanapratyAzayA sthitena tvAmanAyAtAM vIkSyavehAyAtamiti tAdRzAsi, evaM caitasya sambodhanasya samarthanasambhave 'hatAze' iti sambuddharanaucitI dhvanyAlokaTIkoktA cintyA, na ca saMketasthAnamanAyAtAmaparAgAM gacchato'syAnocitI pratIyeteti cet ? bahuzaH parIkSitarAgAyAH kAraNavizeSa vinipAtena sambhAvya. mAnAnAgamanAyAH sthitijJAnAyAgamanasya vizeSasnehavyaJjakatvAt / bhanyAsAmapi abhisArikANAM vighnaM karoSi, kRSNapakSe'bhisArikA nIlanivasanAH satyo'bhisaranti, svayA ca svamukhaprakAzena dizo vitimirAH kriyanta iti tA api janavIkSaNabhayAnAbhisariSyantIti bhAvaH / dhvanyAlokaTIkAyAM tuasya padyasya prakaraNanirdezo itthamuktaH "nAyakaH svAparAdhamavadhAya saGketasthalAnivartamAnAM dayitAM nivartayazcAdhunA'nunayati, athavA nAyakasya gRhamevAgacchantIM pratyapratyabhijJAnacchalena, taTasthasya vA'bhisArikAsAmAnyaM pratyado vacanamiti atrAnubhayapratItimAhanivartasveti niSedhAbhidhAna ityaadinaa| mukhendukAntivarNanAmAtramitimukhendukAnteH zuklapakSakArakatvapratyAyanenAtizayakAntimattvaM tena ca tadgata bhAsmAbhilASo vyakta ityetAvadeva pratIyate, navA vidhirnavA niSedha iti // kacit vidhi-niSedhayoH satorapi tayormadhye kasyApyapratItimudAharati-vacca mahaM cieti-"vraja mamaivaikasyAH bhavantu niHzvAsaroditavyAni mA tavApi For Private And Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 222 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane ___ atra mamaiva niHzvAsaroditavyAni bhavantu, mA tavApi tAM vinA tAni jAyantAmiti vidhiniSedhayorabhidhAne na vidhirnApi niSedho'pi tu kRtavyalIkapriyatamopAlambhamAtraM pratIyate / kvacidavidhiniSedhe'nubhayaM yathA"NahamuhapasAhiaMgo niddAghummaMtaloaNo na thaa| jaha nivaNAharo sAmalaMga! dUmesi maha hiayaM // [sa0 za0937 ] tayA vinA dAkSiNyahatasya janiSata // " iti saMskRtam / sapatnIsamAsaktaM tadantike gantumutsukaM svAnurodhenAprakaTitAbhiprAya niHzvAsAdinA vijJAya kAcinAyakaM pratyAha, athavA'dya mamaiva sannidhe sthAtavyamiti prArthanAmanaGgIkurSana kevalaM niHzvasana kazcit kayAcidevamucyate-baja svapreyasIgRhaM gaccha, ekasyAHekAkinyA mamaiva niHzvAsaroditavyAni bhavantu, svadviyogaduHkhabhAginyahamekaiva tiSTheyamiti varam , kintu, dAkSiNyena bhanekakAntAviSayAviSamAnurAgeNa, hatasya naSTasya, [na tu premaguNotkarSApakarSavivekinaH] tayA-prepsitapreyasyA vinA, tadviraheNa niHzvAsaroditavyAni mA janiSata / iha 'duHkhI sthAmahameka eva sakalo lokaH sukhaM jIvatu" iti nyAyena sarvathA'niSTasyApi priyagamanasya vidhirvAcyaH / tvanmano nitarAM tasyAmAsaktamiti tvadIyaM zaThatvamavadhAritaM mayA, ato matsamIpe sthitvA kRtaM kRtakadAkSiNyaprakaTaneneti, vidhi niSedhAbhyAmudAsInamanubhayAtmaka tadupAlambhanAtmakaM vastu vyaGgyamiti tadAhaatra mamaiva niHzvAsaroditavyAnItyAdinA-mamaiveti kathanena na tava na vA tasyAH iti, yato na sA matsamA hatabhAgyA, bhavantviti-duHsahAnyapi santu, na tu tvatsamAgamasukhAni, dAkSiNyamAtreNaiveha sthito'sIti vijJAte tvayi sthite'pi mama niHzvAsAdIni na nivartante, tad dvayorapi klezasyAvazyambhAve varamekasyA mamaiva kezabhAjanatvam, tayA vineti kathanena na matkopakRtastava ko'pyanuzaya iti cAvidyate // atha kvacid vidhi-niSedhayorubhayorabhAve'nubhayapratItimudAharati-Namuheti"nakhamukhaprasAdhitAGgo, nidrAghUrNalocano na tathA / yathA nirmaNAdharaH zyAma. lAga! dUnayasi mama hRdayam" // iti saMskRtam / kAcidanyAsaGgasUcakacihnitaM For Private And Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 19 / vigatamatsarAyA mama na tathA nakhapadAdi cihnaM bhavadaGgasaGga khedAvahaM yathA-- ardhaniSpannasaMbhogatayA'dharadazanA saMpattiritIyakopagopanamupabhogodbhedena kRtaM - vAcyo'rthaH / tadbalasamutthastu -sahadayotprekSito'tyantavAllabhyAnmukhacumbanapara eva tasyAstvaM yat tvadadharakhaNDanAvasaro'syA varAkyA na saMpanna iti na kevalaM tasyA bhavAtilabho yAvadbhavato'pi sA sutarAM rocata iti vayamidAnIM tvatpremanirAzAH saMjAtA iti nAyikAbhiprAyo - vyaGgyaH / kacidvAcyAda vibhinnaviSayatvena vyavasthApito yathA"kassa va na hoi roso daTTaNa piAi savvaNaM aharaM sabhamara paumagyAiri vAriavAme sahasu ihi // [saM0 za0 886 ] wwwwwww bhUSitamaGgaM yasya tAdRzaH, nidrayA kAntaM pratyAha-navamukhaiH- nakhAghAtaiH, prasAdhitaM ghUrNantI locane yasya sa tvaM tathA mama hRdayaM na dUnayasi yathA, he zyAmalAGga ! nirvaNAdharaH- nAyikAkartRkA dharapAnasUcaka cihnarahitAdharaH mama hRdayaM dUnayasi - duHkhIkaroSItyanvayaH / atra kiM vAcyaM kiM vA vyaMgyamiti vRttAveva spaSTam tathA hi-vigatamatsarAyAH tvAmanyopabhogacihnitamapi vilokya matsareNa , -- 223 > yA rahitAyA mama bhavadaGgasaGgi nakhapadAdicihna, matsapatnIkRtaM bhavadaGge varttamAnaM nakhAghAtAdi cihna tathA atyantaM na khedAvahaM duHkhajanakaM, yathA'rdhaniSpannasambhogatayA'dharadazanasyAsampattiH adharasya nirvraNatvena tayAsdharo na dRSTa iti sambhogasyArdhaniSpannatvaM pratItam, khedAvaheti, upabhogodbhedena sapatnIsaMgama prakaTanapUrvakam, IrSyA kopagopanaM kRtaM vAcyo'rthaH / tadbalasamutthastu - - vAcyArthena pratIyamAnastu "atyantavAllabhyAt tasyA atizayavallabhAvena tvaM svayamevAntaM yAvat mukhacumbanapara AsIH, yat yasmAt asyA varAkyAH [ vyaJjanayA mahAbhAgyAyAH ] tavAdharasya khaNDanAyAvasara eva na tvayA dattaH, iti na kevalaM tasyA bhavAnativallabhaH [ nakhapadA disUcitatvAt ] kintu [ nirvaNAdharatvena sUcitA ] sA'pi tavAtivallabheti vayamidAnIM tvatpremanirAzA ityAdi nAyikAyAH abhiprAyaH" vyaGgyaH sahRdayairutprekSita iti // itthaM kathaJcidvAcyasambaddhAn vyaGgyAnudAhRtya sAmprataM vAcyAd vibhinna viSayaM vyaGgayamudAharati-kassa va Na hoi iti / "kasya vA na bhavati For Private And Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra vAcya sakhIviSaya, vyaGgyaM tu tatkAntopapattyAdiviSayam / roSo dRSTvA priyAyAH satraNamadharam / sabhramarapanAghrAyiNi vAritavAme ! sahakhedAnIm // " iti saMskRtam / priyAyAH-svapalyAH, satraNam-anAtma(para)kRtakSatabhAjam , adharaM dRSTvA-apUrvatayA vilokya, kasya vA-anISyAlorapi roSo na bhavati-api tu sarvasyApi bhavatyeva / bhramareNa sahitaM-sabhramaraM yat parbha, tadAghrAtuM zIlamasyA iti tathAbhUte ! [zIlaM hi kenApi prakAreNa vArayituM na zakyata eva], ata evAha-vAritavAme iti-vArite-mA sabhramaM padmaM ghAsIriti nivAraNe kRte'pi, vAme-tadanaGgIkAriNi !, idAnI-patisaMzayadazAyAM khAnucitAcaraNaphalabhogAvasare vA, sahasva-svadurabhinivezasambhavAM patikRtAmupAlambhaparamparAM roSaniyantraNAM vA marSayeti bhAvaH / etacca-avinayaramaNena khaNDitAdharAM kAJcinnAyikAM prati taddarzanakRtapatikopamoSAya tatpati tatra sthitaM jAnantyapyaviditamiva prakAzayantI kAcid vidagdhA sakhyAha / taba vAcyAyAH [vAcyatvena viSayabhUtAyAH nAyikAyAH ] vibhinnAH-tatsatitatsapalyAdayo viSayA yasya tathAtvena vyavasthApitavyaGgayaM vAkyam / tathA hipUrvoktaM vAcyaM sakhI [adhinayavatI] viSayam , bhartRviSayaM vyaGgayaM tu patyurmugdhatve bhramarakRto'yaM daMzo nopapatikRta iti nAsyA aparAdha iti, pasyurvedagdhye mayAyetthaM saMvRtamiti, tathA ca priyeyamiti kRtvaikamaparAdhaM sahasveti vyaGgyam / prAtivezmikalokaviSayaM tu priyeNa gADhamupAlabhyamAnAyAM tasyAM tadvayalIkazaGkApanodanapUrvakamavinayapracchAdanaM vyaGgyam / tadupAlambhana-tadavinayaprakAzaprahRSTAyAM tatsapanyAM tu 'priyAyA' iti zabdabalAn saubhAgyAtizayasthApanamiti sapanIviSayaM vyaGgyam / sapanImadhye iyatI khalIkRtAsmIti lAghavamAtmani gRhItuM na yuktam , pratyutAya bahumAno yataH pasyau ruSTe svamapi ruSTA pAdapatanAdi labhasa iti sahasva zobhasvedAnImiti sastrI [ nAyikA] viSayaM saubhAgyakhyApana vynggym| kiJca adyayaM tava pracchannakAmukI hRdayavallabhA rakSitA, ataH paraM prakaTadazanaradanavidhirana na yukta iti taccauryakAmukaviSayaM sambodhanaM vyaGgyam / taTasthavidagdhalokaM prati tu itthaM mayaitadapahRtamiti svavaidagdhyakhyApanaM vyaGgyam / ityevaMprakArA vibhinnaviSayA bahuzo vyaGgyA ihohituM zakyA iti vistRtAbhilASibhirdhvanyAlokalocane vilokanIyam // www For Private And Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 20 / 225 evam-alaGkArabhedA rasAdibhedAzca vyaGgyA mukhyAdibhyo vyatirikA jJeyAH / tadviSayo vyaJjakA zabdaH // 19 // mukhyaadhaastcchktyH|| 20 // mukhyA-gauNI-lakSaNA-vyaJjakatvarUpAH zaktayo vyApArA mukhyAdInAM zabdAnAm / tatra samayApekSA vAcyAvagamanazaktirmukhyA'bhighA cocyate / mukhyArthabAdhAdisahakAryapekSA'rthapratibhAsanazaktireMNI lakSaNA ca / tacchaktyupajanitArthAvagamapavitritapratipattapratibhAsahAyArthadyotanazaktiyaMjakatvam / tadayamupasaMhRto vyaGgayodAharaNavibhAgaH, tasya ca vAcyatAvilakSaNatvamityapi pradarzitameva, tadevaM punahiyati-evamalaGkArabhedA rasAdibhedAzceti / mukhyAdibhya ityatrAdizabdena gauNalakSyayoH sNgrhH| tathA ca yathA vAcyagauNalakSyabhinnatvaM vyaGgayArthasya tadvRttAvudAharaNamukhena pradarzitaM, viveke ca vivicya prativAdimatanirAkaraNapUrvakamupapAditamiti vyAkhyAtapUrvam / tadviSayaH-sa vyaGgayo'rtho viSayaH pratipAdyo'sya sa zabdo 'vyaJjakaH' kathyata iti zeSaH // 19 // tadevaM mukhya-[vAcaka] gauNa-lakSaka-vyaJjakabhedena kAvyazarIrabhUtAnAM zabdAnAM, tadarthAnAM ca mukhya-gauNa-lakSya-vyaGgyAnAM varNane'vasite tAdRzArthapratipAdanAya teSu zakterapi svIkAra Avazyaka iti tacchaktInAM pradarzanAya sUtramAha-"mukhyAdyAstacchaktayaH" [20] iti| bhAdipadasaMgrAhyAnAmato nirdizati-mukhyAgauNI-lakSaNA-vyaJjakatvarUpAH iti-sAkSAtsaMketitatvenAbhidhAyA mukhyAtvena vyavahAraH, guNAdAgatatvamiti gauNyA yogArthaH, lakSyate paragato dhamoM yayA sa! ca lakSaNA, vyaJjayati-vividharUpeNa prakAzayatyarthamiti vyaJjakaH zabdastasya bhAvastattvam , tathA ca vyaJjakazabdaniSTho'sAdhAraNadharmarUpo vynyjnaapdprtipaayH| teSAM-mukhyAdInAM zaktayaH-tacchaktaya iti vigraha zaktipadArtha paricAyayativyApArA iti-vyApAratvaM ca tajjanyatve sati tajjanyajanakatvam , tathA ca tAH zaktayastebhya eva samudbhUtAstajanyArthapratyAyanakArikAzceti tAsAM vyApAratvam yadyapyabhidhAzakeranAditvamiti nAsti janyatvaM tathApi tatra samavAyena sambandhitvamAtre tAtparyAnna doSaH sarvAsAM lakSaNAni kramaza Aha-tatra samayApekSeti kA0 15 For Private And Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 226 MAANV sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane abhidhAnantaraM ca yadyapyanvayapratipattinimittaM tAtparyazaktirapyasti, tadviSayastAtparyalakSaNo'rtho'pi, tathApi tau vAkyaviSayAveveti nAtroktau // 20 // vaktrAdivaiziSTayAdarthasyApi vyaJjakatvam // 21 // vakta pratipAdya-kAku-vAkya-vAcyA-'nyAsatti-prastAva-deza-kAlaceSTAdivizeSavazAdarthasyApi mukhyaa-5mukhyvynggyaatmnovynyjktvm| tatra-tAsu catasRSvapi zaktiSu madhye, samayetyAdi-samayam-purANapuruSakRtaM saGketamapekSata iti tadapekSAvAcyo'rthoM mukhyo'rtho'vagamyate yayA sA zaktirmukhyA, abhidhA ca sA kthyte| gauNI-lakSaNe ca samAnanimittake iti te ekadaiva lakSayati-mukhyArthetyAdi-mukhyArthabAdha Adau yeSAM te mukhyArthabAdha-mukhyArthasambandha prayojanarUpAH sahakAriNo-nimittakAraNAnyapekSata iti tathAbhUtA; arthasya pratibhAsanaM-mukhyArthAnugatatvena rUpeNAvagamanaM yayA sA zaktigauNI lakSaNA caabhidhiiyte| etena ca parairekatraiva lakSaNAyAmubhayovRttyoH samAvezo'pi sNgRhiitH| vyaJjanAM lakSayati-tacchaktIti-tAbhiH-pUrvamupavarNitAbhistisRbhiH, zaktibhiHabhidhA-gauNI-lakSaNAkhyAbhiH, upajanita:-sampAdito yo'rthAvagamaH-mukhyAdyarthabodhaH, tena pavitritA-pariSkRtA yA pratipatRNAM-boddhRNAM pratimA-navanavollekhazAlinI buddhiH tatsahAyA-tadapekSA, arthadyotanasya-vilakSaNaprakAreNArthapratipAdanasya, zaktiH saiva vyaJjakatvamucyata ityarthaH / nanu tAtparyAkhyAmapi vRtti kecana manyante, dRzyate ca tadanukUlo vyavahAraH sarvatreti tadanirUpaNena nyUnateti cet ? anAha-abhidhAnAntaraM ca yadyapIti-abhidhAyAH sAkSAtsaMketitArthabodhakatvena zaktyantarA'nantaritazaktitvena vA prAthamye'pi tadavyavahitottaratvena yadyapi zabdArthasambandhapratipattinimittaM tAtparyAkhyA zaktirapyasti, sarvasammatA, tathA ca tadviSayastAtparyaviSayo'rtho'pyavazyameSitavyaH, tathApi tau-sA vRttiH so'rthazca, vAkyaviSayau-vAkyagatAviti zabdagatazaktyarthayovivecanaprakaraNe tayovivecanamaprAsaGgikamiti na tAvatroktAviti // 20 // na kevalaM zabda eva vyaJjakaH, api tvartho'pItyarthasyApi vyaJjakatvaM darzayituM sUtramAha-vanAdivaiziSTyAdityAdi / AdizabdagrAhyAnudAharati-vaktapratipAyetyAdinA / yaH parapratipattaye vAkyamuccArayati sa vaktA, sa ca kavistanibaddho For Private And Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, su0 21 / 227 vaktRvizeSAd yathA"dRSTiM he prativezini ! kSaNamihApyasmagRhe dAsyasi, prAyo nAsya zizoH pitAdha virasAH kaupIrapaH pAsyati / ekAkinyapi yAmi tadaramitaH srotastamAlAkulaM, nIrandhrAH punarAlikhantu jaraThacchedA nlgrnthyH||" [ka0va0 sa0 500 vidyAyAH] nAyakAdivA; yaM bodhayituM zabda uccAryate sa pratipAdyo boddhavya iti yAvat ; kAkurjihvA tatsampAdyatvAt krodha-zokabhItyAdibhirdhvanivikAraH kAkuH, tathA coktamamareNApi-"kAkuH striyAM vikAro yaH zokabhItyAdibhirvaneH" / iti; sAkAGkSANAM padAnAM samUho vAkyam ; zatyo'rtho vAcyaH; anyasya vaktRboddhavyabhimasya, AsattiH-sannidhAnaM sAmIpyamiti yAvat ; prastAvaH prakaraNam ; dezo vijanAdiH; kAlo vasantAdiH; ceSTA'vayavavyApAravizeSaH; ete Adau yeSAM te ca te vizeSAH-artha vizeSayitAraH, teSAM vazAt-sAhAyyAt , mukhyAmukhyavyaGgayAnmano'rthasyApi vyaJjakatvamiti sUtrArthaH / krameNodAharati-vaktavizeSAda yathA-dRSTiM he prativezinIti / parapuruSeNa saha ramaNAyAbhisarantyAH kasyAzcidavinayavadhvA gRhAntaravartinI kAJcit striyaM pratIyamuktiH-he prativezini ! samIpasthagRhavAsini !, kSaNaM matpatyAvartanakAlaparyantam , iha asmadgRhe'pi khagRhAvekSaNavadasmadgRhAvekSaNAyApi dRSTiM dAsyasi madgRhagatAgatamapi drakSyasi, yathA niSiddhagatayaH zvAdayo'nye vA cauryakAmukA janA nAtra pravizeyuriti bhAvaH / kutastvayi satyAM mamAya niyoga iti cedanAha-asya dRzyamAnasthAnavabodhasya, zizoH mattanayasya, pitA, janako matpatiriti yAvat , prAyeNa bAhulyena, tRptyetyarthaH, virasAH kusvAdAH, kaupI: kUpasambhavAH, apaH jalAni na pAsyati tasyA'yaM kAdAcitkaH svabhAva iti dyotanAya bhvissykaalpryogH| itaH kAraNAt, ekAkinyapi sahAyAntararahitApi, mahaM, satvaraM zIghraM, tamAlAkulaM tamAlataruparivRtaM sroto nadIpravAhasthAnaM, yAmi, tatra ca nIrandhrAH atyantaghanAH, jaraThacchedAH ciracchinatayA kaThoratamAmAH,nalagranthayo nalAkhyatRNapardhapradezAH, tanuM mama sakalameva zarIram Alikhantu kSatavikSataM kurvantu / atra viziSTe saMketasthAne For Private And Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ww 228 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra cauryaratagopanaM gamyate / pratipAdyavizeSAdyathA"niHzeSacyutacandanaM stanataTaM nirmuSTarAgo'dharo, netre dUramanAne pulakitA tanvI taveyaM tanuH / mithyAvAdini ! dUti ! bAndhavajanasyAzAtapIDAgamA, vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // " [a0 za0 105 ] parapuruSasaMbhogAtmaka svapravRttiprayojanaM, tathA tatra karmaNi jAyamAnatayAzakyamAnAni nakharadanakSatAdIni saMbhoga cihnAni ca gAjalagnAni-apahanotuM bhartRpipAsAkSapAnIdyAnayanaM prayojanaM, tamAlAkulaM nadIkulaM gantavyasthAnamatinibiDatayA'zakyaparihArairnalagranthibhirgAtragatavikAravizeSodgamaM caabhiddhe| tasyAzcAsAdhvItvenAvagatau cauryaratagopanarUpaM vyaGgaya pratIyata iti vaktRvaiziSTayasya vyaJjakatvaM spaSTam / tadAha-atra cauryaratagopanaM vyaGgyamiti / pratipAvizeSAd vyaGgyamudAharati-niHzeSacyutacandanaM stanataTamitinAyakAnayanAya preSitAM taM samupabhujya samAgatAM dUtI prati snAnakAryaprakAzanamukhena saMbhogaM prakAzayanyA vidagdhottamanAyikAyA uktiriyam / ayi mithyAvAdini![tadantikamagatvaiva 'mayA gatvA bahuzaH prasAdito'pi nAyAtaH' iti] mithyAbhASaNazIle ! bAndhavajanasya madrUpasya suhRjanasya, ajJAtaH[svArthaparAyaNatayA ] anAkalitaH, pIDAgamo-duHkhaprAptiryayA tathAbhUte ! dUti ! sandezahare! na tu sakhi ! mapratAraNaparAyaNatvAt , anena sambodhanena ca mithyAbhASaNayogyatA'pi vyajyate tvam itaH matsakAzAt, vApI dIrghikAM, snAtuM jalAvagAhanaM kartuM, gatAsi, tasya bahudhAkRtAparAdhasya, ata eva adhamasya duHkhaprayojakakarmazIlasya [nAyakasya ], antikaM samIpaM, na punaH naiva gatAsi / vApInAnopapAdakAnyAha-niHzeSetyAdi / yatastava sanayoH-kucayoH, taTaM-prAntasamadezaH, niHzeSaM yathA syAt tathA, cyutaM-skhalitaM candanaM yasmAt tathAbhUtam , na tu uraHsthalaM, nApi sandhyAdirUpaninocatabhAgo'pi, vApIgatabahalayuvajanatrapApAravazyAt , aMzadvayalagnAgrasvastikIkRtabhujalatAyugalena taTasyaivonnatatayA muhurmuhuH, parAmarzAta, mata eva cyutamityuktaM na tu cyAvita kSAlitaM veti, yuvajanasammardaina For Private And Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau madhyA0 1, sU0 21 / 229 atra dUtyAstatkAmukopabhogo vyjyte| kAkulanervikArastadvizeSAd yathA"tathAbhUtAM dRSTrA nRpasadasi pAJcAlatanayAM, vane vyAdhaiH sArdha suciramuSitaM vlkldhraiH| virATasyAvAse sthitamanucitArambhanibhRtaM, guruH khedaM khinne mayi bhajati nAdyApi kuruSu // " [ve0saM0 aM0 1 zlo. 11] tadanavakAzAt ; vyaGgyapakSe taTe eva mardanAdhikyAt , sandhyAdau nAyakakaraparAmarzAyogAcca taTameva stanayostathAbhUtamiti vyktmev| evam adharaH adharoSThaH, niHzeSaM mRSTo [na tu ISanpRSTo] rAga:-tAmbUlaraktimA yasya tathAbhUtaH, uttAnatve bahulajalasambandhAt, na tUttaroSTho nyunjatvena jalAsambandhAt ; vyaGgyapakSe tu adharoSTha eva kAmazAstre cumbana vidheraktatvena uttaroSThe tadanukteH, tatraiva [bhadharoSTha eva] cumbanakRtaM nirmussttraagtvm| kiJca netre cakSuSI, dUraM prAntabhAge eva, anAne kajalarahite, snAnakAle nayanayormudraNAt , madhye jalasambandhAbhAvAt , vyaGgyapakSe tu prAnte eva kAmazAstre cumbanavidhemadhye taniSedhAca tatraivAnaJjanatvam , tathA itthaM dRzyamAnA, tava tanuH zarIraM, tanvI kRzA-nAnajanyazItasvAt saMkucitA, ata eva ca pulakitA saJjAtaromodmA; vyaGgayapakSe tu kArya suratazramAt, pulakazca tatrAnubhUtAdbhutarasasmaraNAdityarthaH / vidagdhAyA gUDhatAtparyayA'nayA vAcoyuktyA mAnasAdhAraNyena saMbhogacihneSvavagateSu pratipAdya (boddhavya) vaiziSTyAt tadantikameva rantuM gatAsIti dUtyAH svayaM tatkAmuko bhogo vyajyate / tadAha-atra dUtyA ityAdinA // ___ kAkuzabdavyAkhyAnapUrvakamudAharaNAvataraNamAha-kAku:-dhvanervikAraH, tadvizeSAdyatheti / kAkuH pUrva vyAkhyAtA, tadudAharaNaM yathA-tathAbhUtA. miti / veNIsaMhAranATake duryodhanAdibhiH saha sandhiprastAvo yudhiSThireNa kriyate na tu yuddhodyama iti zrutvA tamupalabhamAnaM bhImaM prati 'bhArya ! kadAcit khidyate guruH [ yudhiSThiraH] iti vacasA tamupalambhAnnivartayantaM sahadevaM prati bhImaH 'guruH kiM khedaM jAnAti' ityupakramyAhedam-guruH sAkSAdanabhiyojyo jyeSTho bhrAtA [ yudhiSThiraH] itthamamunA kAraNena khinne mlAne mayi, khidyate'neneti Www For Private And Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 230 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra mayi na yogyo khedaH, kuruSu tu yogya iti kAkvA prakAzyate / vAkyavizeSAd yathA "prAptazrIreSa kasmAt punarapi mayi taM manthakhedaM vidadhyAt, nidrAmapyasya pUrvAmanalasamanaso naiva saMbhAvayAmi / khedasta bhajati, kuruSu kurvapatyeSu, [bhasyAtmapakSasAmAnyazabdasyApi vizeSasannidhAnAdvizeSAntaraparatA, tena duryodhanAdilAbhaH] adyApi evaM duravasthAyAM jAtAyAmapi, yahA ajJAtavAsanistArAt pratyapakArakSamakAle'pi, [khedaM] na bhajatIti sopahAso vAkyArthaH, kAkA khedakAraNamevAha-tathAbhUtAM dRSTreti / tathAbhUtA-strIdharmiNI [rajasvalAM] duHzAsanAkRSTavasanakezapAzA, viziSyAkathanIyaduravasthA [ namIkriyamANAmiti yAvat ] nRpasadasi rAjasabhAyAM na tu yatra kutrApi, pAJcAlasya-dupadarAjasya putrI, na tu yasya kasyacit , tenAtaH pUrva janmaprabhRtyaparibhUtatvamasmatsambandhenaiva tathAtvamiti bhAvaH / tathA valkaladharaiH [asmAbhiH], vane vyAdhaiH sAdhaM suciraM bahukAlaM yAvat , uSitaM nivAsaH kRtaH, [tadRSTveti sambandhaH] virATasya rAjJaH, AvAse gRhe, anucitasya-sUdAdikarmaNaH, ArambheNa-udyogena, nibhRtaM-guptaM yathA syAt tathA sthitam [asmAbhiriti zeSaH ], tadapi dRSTvA, khinne mayi khedaM bhajati, kuruSu neti smbndhH| kAkA kiM prakAzyata ityAha-mayi na yogyaH khedaH, kuruSu tu yogya iti / na ca vAcyasya bhrAtari khedasya duryodhanAdiSu tadabhAvasthAnabhUtaM vyaGgayamiti guNIbhUtavyaGgyamidamiti vAcyam, atra vAcyArthe paryavasanne sati vyaGgyapratItiriti guNIbhAvAbhAvAt // __ vAkyavizeSAd vynggyprtiitimudaahrti-praaptshriiriti| vAkyavizeSAdityasya vilakSaNaitadvAkyasahakRtena vAkyArthenaikasyAnyasyArthasya vyaJjanaM bhavatIti / tathA hihe rAjan ! tvayi AyAte upagate sati prAptA zrIryena sa eSa, punarapi bhUyo'pi, mayi taM pUrvAnubhUtaM, manyakhedaM mandaragiriviloDanakaSTa, vidadhyAt kuryAt , zriyaH prAtyarthameva hi pUrvamahamanena manthitaH, tatprAptau ca prayojanAntaraM punarmanthanasya nAvabudhyate iti bhAvaH, analasamanasaH bhAlasyazUnyahRdayasyAsya pUrvI prAcInAM [ mahApralayAntarabhAvinI] nidrAmapi na saMbhAvayAmi / sakalAnAM For Private And Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 21 / 231 setuM badhnAti bhUyaH kimiti ca sakaladvIpanAthAnuyAtastvayyAyAte vitarkAniti dadhata ivAbhAti kampaH pyodheH||" [ ] atra nArAyaNarUpatA gamyate / vAcyavizeSAd yathA"uddezo'yaM sarasakadalizreNizobhAtizAyI kujotkarSAGkuritaramaNIvibhramo nrmdaayaaH| dvIpAnAM nAthaiH-adhipaH, anuyAtAH-anugato'yaM, setuM kimiti kasai prayojanAya bhUyo banAti, laGkAdvIpAdhipasya pratikUlasya damanAya setubandhaH kRtaH, samprati ca sakaladvIpanAtheSvanugateSu tadvandhasyApi prayojanaM na dRzyate iti bhAvaH, ityevaM vitarkAn dadhato dhArayata ivAmbodheH samudrasya kampa aabhaati| atra saMdehotprekSayoH saMkaro vAcyaH, tena ca prastutasya rAjJo nArAyaNarUpatA gamyata iti rUpakadhvaniH, na ca nAtra rUpakasya dhvanirapi tu sandehotprekSAnupapattibalAt tadAkSepa iti vAcyAlaGkArasaMkarAGgatvaM dhvaneriti guNIbhUtavyaGgyamidaM kAvyamiti vAcyam , yo yo'saMprAptalakSmIko nirvyAjajigISAkrAntazca sa sa mAM manIyAdityAdyarthasaMbhAvanayA saMdehotprekSayorupapanatvAt / na ca 'punarapi' 'pUrvAm' 'bhUyaH, ityataiH zabdairevAsya nArAyaNarUpatA''kRSTeti vAcyam , kartRbhede'pi samudrekyamAtreNa punarAdInAmarthasyopapattestenAkSepAsaMbhavAt / kartRbhede karmaNa aikye kriyAbhedazca 'pUrva pRthvI kArtavIryeNa jitA, punarjAmadagnyeneti vyavahAre prasiddhiH / pUrvA nidrA ca rAjaputrAdyavasthAyAM zAsanavaiyayAbhAvAd yathA''sIt tathA punarna saMbhAvyata ityanenApi upapannA, tatazca nArAyaNatvaM nAnupapattikalpyamapi tu rUpakadhvanireveti siddhyati / sa ca dhvanirvAkyaparyAlocanayA'vasIyata iti // . ___ vAcyavizeSAd vyaGgyapratItiryathA-uddazo'yaM saraseti / nAyikA prati ratyarthasya kAmino ratau pravartikAyA dUtyA vA uktiriyam / he tanvi kRzatA. yogini ! ayam agre dRzyamAnaH, narmadAyAH tazAmaka nadyAH, uddezaH uccatIrapradezaH, astIti zeSaH, kIdRzo'yaM tatrAha-sarasAnAM-nigdhAnAM kadalInAM zreNayaH-paGktayastAbhiryA zobhA-kAntistayA atizayyata iti tacchIla:; tathA kuAnA-latAgRhANAm, utkarSeNa-gujanmadhukarakarambitakusumasaundaryAdinA, For Private And Personal Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 232 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane * kiJcaitasmin suratasuhRdastanvi! te vAnti vAtAH yeSAmane sarati kalitAkANDakopo manobhUH // " [ ] atra ratArtha pravizeti vyjyte| anyAsatteryathA "Nollei aNollamaNA attA meM gharabharaMsi sylNmi| khaNamettaM jai saMjhAe hoi na va hoi viisaamo||" [sa0 za0875] aGkurita:-asamapyutpAditaH, vibhramaH-'cittavRttyanavasthAnaM zRGgArAd vibhramo mataH' ityuktalakSaNo hAvabhedo yatra taadRshH| kiJca api ca, etasmin pradeze te mAninImAnabhaGge'tinipuNatvena prasiddhAH, suratasya suhRdaH-suratazramaharaNena punaH punastasmin karmaNi pravartanapaTavaH, vAtA vAnti, yeSAM vAtAnAm , agre puraH, manobhUH kAmadevaH, kalitaH-dhRtaH, bhakANDe-anavasare'pi, kopo yena tAdRzaH san sarati calatItyarthaH // ___ anna tanvItyanena kaMdarpavedanAvattvaM, zramApanAyakasattvAdatraiva rataucityaM ca vyajyate / narmadetyanena narmakrIDAM dadAtIti narmadA na tu nadImAtramiti vyjyte| uddeza ityanena dUrAdetaiyaMjanaruddizyate na tu tatra gamyata iti nirjanatvaM vyaGgyam , UrdhvadezatvenAdhaH saJcaratAM janAnAmanavalokanIyatvaM ca, sarasetyazukladalakRtakaTuzabdarAhityam , zreNItyanena veSTanam , tathA tatpatrAvaraNacchAyA'navalokanIyatA ca sUcyate / kuJjotkarSAGkuritetyAdinA yAsAmapi na marodbhedastAsAmapyasau tamAvahatIti bhattyA kAmavaimukhye gurutaraM vyasanaM saMsUcyate, kiMcetyAdInAmapi tahAsyajanakatvameva, tadevAkalitAkANDakopAdipadairapi vyaGgyam , manobhUrityanena sacetasA duSpariharatvaM vyajyate / itthaM ca vAcyasya narmadAtIrasya pradezavizeSasya sAmarthyAt 'ratArthe pravizeti' vyaGgyata iti spaSTam // anyasyAsattervyaJjakatvaM yathA--Nollei aNollamaNA0 iti--"nudatyanAImanAH zvazrUmA gRhabhare sakale / kSaNamAtraM yadi sandhyAyAM bhavati na vA bhavati vizrAmaH / / iti saMskRtam / gurujanasAnidhyena viziSya vaktumazaknuvatI kAcit taTasthatayeva sannihitamupanAyakaM prati saMketakAlasUcanAya prativezinI saMbodhya zvazrUpAlambhamAi-anAm-akaruNaM mano yasyAH sA anAmanAH, anena zramAdi For Private And Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAmivivRtau adhyA0 1, sU0 21 / 233 atra sandhyA saMketakAla iti taTasthaM prati kayA'pi dyotyate / prastAvAd yathA "suvvai samAgamissai tujjha pio aja paharamitteNa / emeya kiMti ciTThasi tA sahi ! sajesu karaNijaM" [sa0 za0 962] atropapatiM pratyabhisartuM na yuktamiti dhvanyate / dezavizeSAd yathA___"anyatra yUyaM kusumAvacAyaM kurudhvamatrAsmi karomi skhyH!| vyAjAlambanenApi nAvakAza iti dhvnyte| zvazrUrityanenAnatikramaNIyAjJatA, sakale-samagre gRhabhare gRhakAryanirvAhe, [sakale ityanena sArvakAlikI vyagratA] mAM nudati-prerayati / yadi kSaNamAtraM vizrAmo bhavati tarhi sandhyAyAmeveti / atra suratasaMketakAlAbhilASiNastaTasthasyAnyasya sAnnidhyAt sannihitaM taM prati yat samayasakketabodhanaM tad vyajyate, tadAha-sandhyAsaMketakAla iti taTasthaM prati kayA'pi dyotata iti // prastAvavaiziSTyAd vyaJjakatvamarthasyodAharati-suvvai0 iti / "zrUyate samAgamiSyati tava priyo'dya praharamAtreNa / evameva kimiti tiSThasi, tat sakhi ! sajjaya karaNIyam // " iti saMskRtam / upapati prati prasthitAM nAyikA prati zrutatatpatyAgamanavA yAstatsakhyA janAntarasannidhAne'bhisAranivAraNAyoktiriyam / adya-adyaiva, praharamAtreNa tava patiH samAgamiSyatIti zrUyate, tat-tasmAt kAraNAt he sakhi ! evameva tadIyabhojanAdivyApArarAhityenaiva, kimiti-kimarthaM tiSThasi, karaNIyaM-randhanAdikaM, sajaya-sAdhayetyarthaH / anAyetyanena kAlAntaraparihAraH, tatrApi praharamAtreNa na tu bilambena, zrUyate iti vartamAnanirdezena, na tu yadA kadAcicchrutatvaprayukto vismArAdisambhavaH / atra prastAvenopapati prati abhisaraNaprakaraNena taM pratyabhisatuM na yuktamiti vyajyate / tadAha-atropapati pratIti // dezavaiziSTyAd vAcyasyArthasyArthAntaravyaJjakatvamudAharati-anyatra yUyamiti / sakhIveSadhAriNA svopanAyakena sahA''yAtAM priyasakhIM dRSTvA sakhIH prati nAyikAyA For Private And Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 234 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane wwwmmmmmmmmmmmmm nAhaM hi dUraM bhramituM samarthA prasIdatAyaM racito'alirvaH // " atra vivikto'yaM dezaH, pracchannakAmukastvayA visaya iti vizvastAM prati kayAcinivedyate / kAlavizeSAd yathA"guruyaNaparavasa ! ppiya ! kiM bhaNAmi tuha maMdabhAiNI ahayaM / aja pavAsaM vacasi vaJca sayaMJceva suNasi karaNijaM // " [sa0 za0.851] uktiriyamiti vAmanAcAryaH / he sakhyaH! aparihAryapraNayAH, yUyaM kusumAnAMpuSpANAm , avacArya-hastenAdAnam , ito'nyatra dUre, kuruta, atra asmin pradeze, asmi aham , asti kSIrAgaurityAdAvivAsmIti vibhaktipratirUpakamavyayam-ahamathai prayujyate, karomi0 kusumAvacAyamiti zeSaH, asmAbhiH saha kuto nAgacchasIti cet ? hi yasmAt , ahaM dUraM bhramituM saJcarituM na samarthA zaktA ayam aJjaliH aparAdhakSamApanasUcakaH praNAmAJjaliH vaH yuSmabhyaM, racitaH, prasIdata prasannA bhavata / atra kusumAvacAyamityatra hastAdAne'rthe cinoteH pratyayavidhAnAdU yAvad hastapraceyakusumalAbhastAvad dUraM bajateti tAsAM nikaTe'saJcaraNaM svAbhilaSitaM vyajyate, yUyamiti bahutvAdanyatra gamane'pi bhayAdyabhAvaH, atretyanena zrUyamANamAnavazabde kuAdimati ca pradeze ityarthakena bhayAdyabhAvo vijanatA ca, aJjalirityekavacanena sarvAbhya eko'aliriti svAsAmarthyameva prakaTitam / __ atra vyaGgyamAha-atra vivikto'yaM deza iti-sakhyo'nyatra preSitAH, tena viviktaH-vijano'yaM dezo jAta iti pracchannaH sakhIveSeNAcchAditaH, kAmukasvayA visalH mAM prati preryatAmiti vizvastAM svavizvAsabhUmibhUtAM kAJcit sakhI prati, kayAcit nivedyate dezavaiziSTayAd vyajyata iti tadarthaH / atra vAcyArtho'nyasakhIviSayo, vyaGgyastu priyasakhIviSaya ityarthaH / / kAlavizeSAd vyaGgyapratItiryathA-guruyaNaparavaseti-"gurujanaparavaza ! priya ! kiM bhaNAmi tava mandabhAginI ahakam / adya pravAsaM vrajasi, vraja, svayameva zroSyasi karaNIyam / " iti saMskRtam / gurujanAnAM-pitrAdInAM, For Private And Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 3, sU0 21 / 235 adha madhusamaye yadi vrajasi tadahaM tAvanna bhavAmi, tava tu na jAnAmi gatimiti vyajyate / ceSTAyA yathAdvAropAntanirantare mayi tayA saundaryasArazriyA, prollAsyoruyugaM parasparasamAsaktaM samAsAditam / paravazaH-atyantAdhInaH, tatsambuddhiH, athavA gurujana. eva parA:-zatravaH, tadvaza! tadAyatta!, vasantasamaye priyatamAviyojakapravAsAya prayojakatayA teSAM zatrutvam , tava-vanmAtrAyattasarvabhAvA, mandabhAginI-alpabhAgyA, ahakamanukampanIyAha, kiM bhaNAmi-kimapi kathayituM na pArayAmi, parAyatte viSaye vAkpravRtteH sAphalyasya sandigdhatvAt , anaucityAdvA / nanu tato maunameva kimiti nAzritam , alamubhayozcittavikSepakaraNAzaktyAdiprakAzeneti cet ? atrAhaadya-vasantasya ramaNIyatame samaye, yatra cirapravAsino'pi gRhamAyAntyeva, tatra, pravAsaM paradezaM prati, yadi brajasi-gacchasi tarhi, vraja, svayamakRtaucityavicArasya paravazatAmApannasya kRtasarvasannAhasya durnirodhatvAdanujJAnameva varamiti bhAvaH, kintu, karaNIyam-asmin samaye bhavatA kiM kartavyamAsIditi, mayA vA'smin samaye kiM karaNIyamiti vA, svayameva, na tu paradvArA zroSyasi / katicitsu padeSu gateSvevAhaM tyaktajIvitA bhaviSyAmiti tat tvayA svayameva zroSyate, tatastvaM kimAcariSyasIti tvameva jAnAsIti vyaGgayamityAha-adya madhusamaya ityaadinaa| ceSTAyA vyaJjakatvamudAharati-'dvAropAntanirantare. iti / svagocaraceSTAvizeSeNa svaviSayakabhAvamavadhAritakto nAyakasya sakhAyaM pratyuktiriyam-mayi, dvAropAntasya-dvArasamIpadezasya, nirantare-sannihite sati, saundaryasArAtpradhAnasaundaryAt , zrI:-zobhA yasyAstayA, kamanIyatarakAntyA, UrayugaM sakthiyugmaM, prollAsya prasArya, parasparasamAsaktam anyonyasaMlagnaM, samAsAdita kRtam , svayameva viparItasuratapradAnamasya vyaGgyam , spRSTanAmakamAliGganamanena sUcitamiti kecit , tatsvarUpaM tu 'sammukhAgatAyo [priyAyAM ] prayojyAyAmanyApadezena gacchato gAtreNa gAtrasya sparzanam' iti vAtsyAyanenoktam / tathA For Private And Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlakAracUDAmaNau kAgyAnuzAsane wwwwwwwwwwwwwwwwww AnItaM purataH ziroM'zukamadhaH kSipte cale locane, vAcastatra nivAritaM prasaraNaM saMkocite dolate // "[ ] atra ceSzAyAH pracchannakAntaviSaya AkRtavizeSo dhvanyate / evaM vaktrAdInAM dvikAdiyoge'pi vyaJjakatvamavaseyam / tatra vakta codhyayoge yathA attA itthetyAdi / atra vaktR-bodhyapAlocanayA zeSveti vidhiruupvynggyaarthprtiitiH| evaM dvikayogAntare trikAdiyoge ca khayamapyUhyam / eSu mukhyArthasya vyajakatvamudAhRtam / ziroM'zukaM ziraHsambandhivastraM, purataH agrataH AnItam , anena gUDhamAgaccheti vyaGgyam / tataH tadanantaraM, cale caJcale, locane netre, adhaHkSipte saJcArite, etena sUryAstasamayaH saMketakAla iti sUcitam / tatra tasmin kAle vAcaH vacanasya, prasaraNaM nirgamana, nivAritaM mukhamudraNenetyarthaH, anena niHzabde samaye niHzabdaM yathA syAt tathA vA samAgantavyamityAveditam / tataH dolate bhujavalyau, saMkocite saMkucya mithaHsaMyojite, anenAgamanapAritoSikamAliGganaM karomIti dhvanitam / tadAha-atra ceSTayetyAdi-AkRtavizeSo'bhiprAyavizeSaH, saca praticeSTaM vyAkhyAta eva / pratyekaM vatrAdInAM vyaJjakatvamudAhRtyaiSAM madhye dvayostrayANAM bahUnAM vA sannipAte'pi vizeSArthapratItiriti gamayati-evaM vakrAdInAM dvikAdiyoge'pItyAdi / tatra mArgapradarzanAyaikamudAharati-tatra vaktabodhyayoge' iti-'attA etthe' tyAdi-samudAhRtapadya iti zeSaH / kimatra vyaGgyamiti pratipAdayati-atra vaktabodhyapolocanayeti-ubhayorapi sAbhilASatayA atra gRhe zvazrUrahaM ca, tatra zvazrUzca niHsaJcArA, janAntarasaJcArAbhAvazca siddha eveti tAtparyaparyAlocane sati, zeSva svapihi, mayi saGgamyeti zeSaH / dvikAntarayoga iti-vaktaboddhavyabhinnakAkvAdidvikayoge trikayoge cAnudAhRte svayamevohanIyaM teSAM bhUyastvasaMbhAvanayA granthagauravabhiyA nAtrAsmAbhiH pradazyata iti bhAvaH / prakRtasUtravyAkhyAyAmarthasyApItyasya mukhyA-'mukhya-vyaGgayA''smano'rthasyeti vyAkhyA kRtAtatra pUrvoktodAharaNeSu mukhyArthasyaiva vyaJjakatvamuktamiti tadAha-eSu mukhyArtha, For Private And Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 21 / amukhyasya yathA " sAhaMtI sahi suhayaM khaNe khaNe dUmiyA si majjha kae / sajjhAvanehakaraNijasarisayaM dAva viraiyaM tumae // " [sa0 za0 860 ] 237 atra matpriyaM ramayantyA tvayA zatrutvamAcaritamiti lakSyam, tena ca kAmukaviSayaM sAparAdhatvaprakAzanaM vyaGgyam / vyayasya yathA www "vANiyaya hatthidaMtA kutto amhANa vagdhakittIo | jA viluliyAlayamuhI gharaMmi parisukkae sunhA ||" [saM0 za0 951] syeti / tatazca ziSTayoramukhyavyaGgyayorudAharaNIyatayA prathamamamukhyasya lakSyasyodAharaNamAha- sAhantIti - " sAdhayantI sakhi ! subhagaM kSaNe kSaNe dUnAsi matkRte / sadbhAva snehakaraNIyasadRzakaM tAvad viracitaM svayA // " iti saMskRtam / priyasyAnayanArthaM taMprati preSitAM taM svayamupabhujyAgatAM sakhIM prati nAyikAyA uktiriyamhe sakhi ! matkRte madartha, subhagaM sundaraM, [tanAyakaM ] sAdhayantI, -anunayantI, svaM kSaNe kSaNe- pratikSaNa, dUnAsi khinnAsi, svayA tAvat sadbhAvaH- sAdhutvaM sneha:vAtsalyaM, tayoH karaNIyaM- karttavyaM, sadRzam - ucitaM viracitaM kRtamiti sadbhAvasya yat karaNIyaM snehasya yat sadRzaM tat svayA kRtamiti bhAvaH / lakSya-vyaGgyau paricAyayati - atra matpriyaM ramayantyetyAdinA / pratyakSavIkSitakSAmatAdicihnAnumitanijapriyopabhogatvAt mitratvarUpasya mukhyArthasya bAdhapratisandhAnAt sadRzapadena visadRzaM lakSyate, tacca matpriyaramaNena zatrutvAcaraNarUpam, mantra mukhyArtha-lakSyArthayovaiparItyarUpaH sambandhaH, tena lakSyArthena ca, kAmuka viSayaM [kAmukI ca kAmukatyekazeSAdubhayorgrahaNamityubhayorviSaye ] sAparAdhatvaprakAzanaM vyaGgyamiti bhAvaH / taduktaM pradIpe'pi - " atrApakAriNyAM bAdhAvatArAnmukhyArthaH zrotrA pratyetuM na zakyata iti sadbhAva - snehakaraNIyavisadRzaM matpriyaramaNena zatrutvAcaraNarUpaM viracitamiti mukhyaviparItaM lakSyate, tena ca kAmukaviSayasAparAdhatvaprakAzanaM vyaGgyam" [ kA0 pra0 u0 2 zlo0 7] iti / vyaGgyasyArthasya vyaJjakatvamudAharati - vANiyayeti - "vANijaka ! hastidantAH kuto'smAkaM vyAghrakRttayazca yAvalulitAlakamukhI gRhe pariSvakkate khuSA // " iti saMskRtam / For Private And Personal Use Only 1
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir M 238 sAlakAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra vilulitAlakamukhItvenAnavaratakrIDAsaktistayA ca satatasaMbhogakSAmatA dhvanyate // 21 // vyaGgayasya medAnAha vyAyaH zabdA-arthazaktimUlaH // 22 // zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti vyaGgayo dvidhA, ubhayazakti tvadgRhe hastidantA vyAghrakRttayazca vikreyAH santIti tadvANijakena pRSTo vyAdhavRddha uttarayati-he vANijaka !-vaNijyAzIla ! asmAkaM [gRhe iti zeSaH] hastinAM dantA vyAghrANAM kRttayaH-carmANi ca tAvat kutaH [syuH], yAvat lulitAHulluThitAH, alakAH-cUrNakuntalA mukhe yasyAstAdRzI, suSA-putrasya vadhUH, gRhe pariSvakkate-savibhramaM paribhramati, iti vAcyo'rthaH / alakAlaMkRtamukhatvena manoharatamAyAH snuSAyA vibhramAvekSaNa-suratavilAsAkSiptacettAH santatatadupabhogakSAmo matsuto mRgayArtha kSaNamapi bahirna yAti, tena kuto madgRhe hastidantAdInAM sambhava ityamumartha svataH sambhavinA tAdRzasnuSAsatvAdirUpArthena vyajyamAnaM vilulitAlakamukhItyetatpadaM prakAzayati / tdaah-vilulitaalkmukhiitvenetivilulitaalkmukhiitvenaanvrtkriiddaasktinyanmityrthH| tayA cetyasya anavaratakrIDAsatyA ca, satatasaMbhogakSAmatA putrasyeti zeSaH, dhvanyate prakAzyate / tenApi ca mRgayAvihArAgamanamiti vyaGgayasyArthasya vyaJjakatvaM spaSTamiti // 21 // vyaMgyArthasattAM saprapaJcaM sodAharaNaM ca pradarzya tadbhedapradarzakasUtramavatArayativyaGgayasya bhedaanaaheti|vynggysy vyaJjanayA vRtyA prakAzitasyArthasya, medAn prakArAn , Aha-pratipAdayati-vyaGgayaH zabdA'rthazaktimUlaH, ityanena sUtreNeti / zabdazcArthazca zabdA'au~ tayoH zaktirmUlaM-vyaJjakaM yasyeti vigrahe zaktizabdasya dvandvAnte zrUyamANatayA pratyekaM sambandhAt-zabdazaktimUlaH, arthazaktimUlazceti labhyate / kAvyaprakAzAdiSu zabdArthobhayazaktyudbhavo'pi bhedaH 'zabdArthobhayazaktimUlaH' iti zabdenaiva pratipAditaH, tathA hi-tatratyA kArikA'zabdA-'rthobhayazaktayutthAstridhA sa kathito dhvaniH" [caturthollAse 38] zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgayaH, arthazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgyaH, ubhayazaktimUlA For Private And Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 22 / 239 mUlastu zabdazaktimUlAnAtiricyate, zabdasyaiva prAdhAnyena vyaJjakatvAt / nuraNanarUpavyaGgyazceti trividha iti ca tadvRttiH / taM bhedamanAvazyakaM prakaTayitumAhadvidheti-na tu paroktastRtIyaH prakAra iti bhAvaH / tamprakAramuktayoreva madhye'nta rbhAvayati-ubhayazaktimUlastu zabdazaktimUlAnAtiricyata iti-yo'yamubhayazaktimUlastatra zabdArthayorubhayoraparivartanIyatvasya vAcyatayA zabdazaktimUlAnna bhinnaM taditi bhaavH| dhvanikAreNa AnandavardhanAcAryeNApi-"krameNa pratibhAtyAtmA yo'syAnusvAnasannibhaH / zabdArthazaktimUlatvAt so'pi dvedhA vyvsthitH||" [dhvanyA0 u0 2 kA0 21] iti / asya-vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneH, sa kramavyaGgyatvAdanuraNanaprakhyo ya AtmA so'pi zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti dviprakAra iti tadvRttiM kurvatA tRtIyo bhedo na svIkRtaH, tasya granthasya dhvanimAtranirUpaNapradhAnatayA ca tadviSaye tanmatAdara eva yuktaH / yadyapi vyaGgyasya guNIbhAve guNIbhUtavyaGgayatvamiti sArvajanInaH siddhAntaH, tathA ca yo dhvanikAro vivakSitAnyaparavAcyadhvane dagaNanAvasare " zabdArthazaktyA vA''kSipto vyaGgayo'rthaH kavinA punaH / yatrAviSkriyate svoktyA sAnyaivAlaGkRtivaneH // [dhvanyA0 u. 2 kA0 46] iti kArikAyAH "zabdazaktyA arthazaktyA zabdArthazaktyA vA''kSipto'pi vyaGgayo'rthaH kavinA punayaMtra svoktyA prakAzIkriyate" iti vRttau pratipAdayan ubhayazaktyujhavadhvanerguNIbhAvasya "dRSTyA kezavagoparAgahatayA kiJcinna dRSTaM mayA" ityudAharan vyaGgayasya zabdArthobhayazaktyudbhavatAmaGgIcakre / ucitaM caitat-yatrobhayoraparivRttisahatvaM tatra vilakSaNatAyAH satvena tasya pArthakyena gaNayituM zakyatvAt tathApi tadIyodAharaNe "himamuktacandraruciraH sapadmako madayan dvijAn , jnitmiinketnH| abhavat prasAdhitasuro mahotsavaH pramadAjanasya sa cirAya mAdhavaH // " [zi0 va0 13,38] ityatra 'sapanakaH' 'dvijAn' janitamInaketanaH ityAdiSu padeSu ubhayazaktyA vyaJjakatvasattve'pi zabdasyApi vyaJjakatvam , himamuktacandrarudhiraH pramadAjanasyetyatra zliSTazabdA. bhAvAdarthasya vyaJjakatvamiti pratyeka vyaJjakatAsvIkAreNaiva nirvAhe sammilitarUpeNobhayasya vyaJjakatAsvIkAre prayojanAbhAvaH, tadAha-"ubhayazaktimUlastu zabdazaktimUlAnAtiricyata iti / ubhayazaktyA kRte kArye ekazaktikRta. For Private And Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 240 sAlakAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane svamapi vyapadeSTuM zakyata eveti bhaavH| tadanatiriktatve hetumAha-zabdasyaiva prAdhAnyena vyaJjakatvAditi-uktasthale'rthavyaJjakatAyAmapi zabda eva kAraNamiti tasya prAdhAnyaM spaSTameveti bhAvaH, ata eva mallinAthena taTTIkAyAM 'zabdazaktimUlo dhvanirityevoktaM na tu sAhityadarpaNokta ubhayazaktimUlo dhvaniriti / ayamatra nirgalito'rthaH-kAvyaprakAzAdau "atandracandrAbharaNA samuddIpitamanmathA / tArakAtaralA zyAmA sAnandaM na karoti kam // " [ ] iti padyamubhayazaktimUlakadhvanerudAharaNatvenopanyastam, tatra-tandracandra-tArakAzyAmAdizabdAnAM parivRttyasahatvam, AbharaNA-samuddIpitamanmathetyAdInAM ca parivRttisahatvamityubhayoH zabdA-'rthayoya'Jjakatvamiti teSAmAzayaH / tatra vayaM kathayAmaH-- pratyekamubhayoreva vyaJjakatvaM svIkriyatAmiti kRtaM tRtIyabhedasvIkAreNa / vastutastutatrAtandrAdipadAnAmA bhapi vyaJjakA ityubhayoH sammilya vyaJjakatAyA bhedasya svIkartumAvazyakatvameva / ata eva pazcAd vRttikRtA'pi tatsvIkRtamityupapAditamadhastAt // 22 // himamuktacandretyAdhudAhRtazlokArthazvAyam-zrIkRSNasya hAstinapurapravezasamaye varNanamidam , himena muktazcandra iva rucira:-sundaraH, iti zrIkRSNapakSe, himamuktena candreNa rucira iti vasantapakSe, padmayA sahitaH pajhena vA hastasthitena sahitaH zrIkRSNaH, padmana-puSpeNa sahito vasantaH, dvijAn-brAhmaNAniti zrIkRSNapakSe, pakSiNo vasante, bhAnandayan zrIkRSNaH, unmAdayan vasantaH, janita:-utpAdito mInaketanaH-pradyumno yena sa zrIkRSNaH, atha ca utpAditaH-vardhitaH, mInaketana:kAmo yena sa vasantaH, prasAditAH-rAkSasamAraNena prasannatA nItAH, surA yena sa zrIkRSNaH prasAditA-nirmalIkRtA surA yena sa vasantaH, evaMbhUto mAdhavaHzrIkRSNo vasanta zca, pramadAjanasya-strIjanasya, cirAya-bahoH samayAdanantaram , mahotsavaH-atyAnandapradaH abhavaditi kRSNavasantayorupamAnopameyabhAvaH pratIyata ityupamAlaGkAro vyaGgyaH, sa ca zabdairarthena cetyuktamadhastAt // atandracandrAbharaNetyAdizlokArthazcAyam-atandraH-meghAdyanAvRtatayA sphuradrUpazcandraH, bhAbharaNaM yasyAH sA, ata eva samuddIpitamanmathA-samyaguddIpitakAmA tArakAH-nakSatrANi taralAni-alpAni yasyAM sA zyAmA-rAtriH, vizeSaNabalAsa tasyA jyotsnItvaM labhyate / ke sAnandaM na karoti? api tu sarvameva karotItyarthaH / For Private And Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / 241 tatra zabdazaktimUlamAha nAnArthasya mukhyasya zabdasya saMsargAdibhiramukhyasya ca mukhyArthabAdhAdibhirniyamite vyApAre vastvalaGkArayorvastunazca vyaJjakatve zabdazaktimUlaH pdvaakyyoH|| 23 // zyAmA ca SoDazavArSikI strIparibhASitA, sApi-atandrA-suratAdAvAlAsyarahitA, .ndraH-karpUramAbharaNaM yasyAH, candraH zirobhUSaNavizeSa iti kecit , samuddIpitamanmathatvaM tu-tasyA thapi, tArakA-akSikanInikA, taralA-caJcalA yasyAH tArakAvad dIpraH, taralaH-hAramadhyamaNiryasyA iti vA / atra ca strIvizeSa iva rAtrirityupamA, jyotsnI rAtririva nAyiketi vA dhvanyate / zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti dhvanedvaividhya pradaya tantra prathama lakSayituM pravRttasya sUtrasya bhUmikAmAha-tatra zabdazaktimUlamAheti-tatra tayordhvanyoH zabdazaktimUlamanena sUtreNa kathayatItyarthaH / nAnArthetyAdisUtrArtha vyAkhyAtianekArthasyeti-padAntarasamabhivyAhAraM vinApi vibhinnAnekArtha-bodhakatvaM nAnArthatvam / mukhyasya abhidhAvRttyArthopasthApakasya, zabdasya abhidhAlakSaNe zaktirUpe vyApAre, saMsargAdibhiH vakSyamANairanekArthazabdasyArthanirNAyakahetubhiH, niyamite ityasyArthamAha-niyantrite iti ekatra nirNIte, amukhyasya gauNI lakSaNAM vA vRttimAzrityArthabodhakasya, tadAha-gauNalAkSaNikarUpasya zabdasyeti gauNyA [ aprasiddhayA] vRttyA'rthabodhako gauNaH, lakSaNayA'rthabodhako lAkSaNikaH, tasya zabdasya, mukhyArthabAdhanimittaprayojanairiti-mukhyArthasya bAdhena, nimittena-prayojanena cArthopasthApanasAmarthyarUpe vyApAre niyantrite ruddhe sati, mukhyasya vAcakasya, zabdasya, vastvalaGkArobhayavyaJjakatve, amukhyasya gauNalAkSaNikasya ca, vastumAtravyaJjakatve sati zabdazaktimUla: zabdazaktinimittakastatpadavyapadezyo vyaGgyaH dhvaniriti / ayamarthaH-vAcakazabdasyArthAbhidhAnasAmarthyarUpe vyApAre saMsargAdibhirniyatrite gauNalakSakazabdayozca tathAbhUte mukhyArthabAdhAdibhirniyanite yad vastvalakArayoH, pUrvatra paratra ca vastumAtrasya vyaJjanaM bhavati sa zabdazaktimUlo vyaGgaya iti / taduktaM kA. 16 For Private And Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 242 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane anekArthasya mukhyasya zabdasyAbhidhAlakSaNe vyApAre saMsargAdibhirniyantrite'mukhyasya ca gauNalAkSaNikarUpasya zabdasya mukhyArthabAdhanimittaprayojanauNIlakSaNArUpe vyApAre niyantrite mukhyasya zabdasya vastvalakArakhyaJjakatve'mukhyasya ca vastuvyaJjakatve sati zabdazaktimUlo vyaGgyaH, sa ca pratyekaM dvidhA-pade vAkye ca / saMsargAdayazceme bhartRhariNA proktAH"saMsargo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya snnidhiH|| sAmarthya maucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // " [vA0 pa0 kA0 zlo0 317-18] kAvyaprakAze'pi-"anekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrite / saMyogAdyairavAcyArthadhIkRt vyApRtiraJjanam // " [dvi0 u0 kA0 29] asyArthaH-ekasya varNasamUhAtmanaH padasyAnekatrArthe'nekaiva zaktiH, zakyatAvacchedakabhedena zaktibhedAt , tatazca yatrArthe tAtparyagrAhaka prakaraNAdikamavatarati, udbuddhayA tadvocaravRttyA tadarthopasthApanam , anyasyAzca tirodhAnam , tayA saMyogAdyaiH viruddhayA'bhidhayA bodhayitumazakyasyArthasya bodhane prabhavantI vRttiya'JjanA nAma / nanu zleSasthala ivAbhidhAta eva dvitIyArtho'pi pratIyatAM kRtaM vyaJjanayeti cet ? na-'vAcakatve niyantrite' ityanena hi abhidhAyAH prasarasya nirodhokteH / 'ata eva bhanyArthagrahe vRttyantarApekSA' ityAdi vistRtaM taTTIkAkRdbhiH // __ zabdazaktimUlavyaGgayasya lakSaNamuktvA tanedamAha-sa ca pratyekaM dvidhetivAcaka-gauNa-lAkSaNikAnAM pratyekamityarthaH / dvidhevyuktaM tat prakAradvayamAhapade vAkye ceti-yadyapi mImAMsakAdayo vAkyaM vAcakaM na manyante, tathA'pi svamate tasyApi vAcakatvena tathoktam , tathA ca zabdazaktimUlasya dhvaneH SaT prakArA jAtAH / 'saMsargAdibhiApAre niyantrite' ityuktaM tatra saMsargAdayaH ke kka sanniviSTAzcetyAkAGkSAyAmAha-saMsargAdayazceme bhartRhariNA proktA itivAkyapadIyadvitIyAkANDasthaM kArikAdvayam, saMsargAdInAM svarUpaM nirUpayiSyate, kArikArthazvAyam-sasargAdayaH svarAntAzcaturdaza, AdipadagRhItAzceSTA'bhinayAda NM For Private And Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / . yathA___"vanamidamabhayamidAnIM yatrAste lakSmaNAnvito rAmaH" [ ] iti "vinA sItAM rAmaH pravizati mahAmohasaraNim // "[ ] iti ca saMsargAd viprayogAzca daashrthau| "budho bhaumazca tasyozcairanukUlatvamAgato" [ ] iti sAhacaryAda grhvishesse| yazca, zabdArthasya zabdavAcyArthasya, anavacchede'nizcaye [katamo'rtho'tra vivakSita ityanizcaye jAyamAne] tadapAkaraNadvArA vizeSArthasya vivakSitArthasya, smRtiH-jJAnaM, taddhetavaH-tajjanakA bhavantItyarthaH / kArikAnirdiSTAn saMsargAdIn pratyekamudAharati / tatra saMsargaH-nAnArthazabdasya zakyAntaravRttitayAprasiddhatve sati tacchakyavRttitayA prasiddhaH sambandhaH, tasyArthanizcAyakatvaM yathA-vanamidamiti-idaM vanamidAnImabhayaM bhavamavarjitam , tatra hetumAhayatra lakSmaNAnvito rAma Aste lakSmaNAnvitarAmasattayA hi tatra bhayasyAbhAvaH, atra rAmapadasya jAmadagnya-balabhadra dAzarathiSu zaktaH satve'pi zakyAntarajAmadagnya-balabhadrarUpArthadvayavRttitayA'prasiddhaH, tacchakyadAzarathivRttitayA prasikhuzca, lakSmaNapratiyogikaH sambandho rAmapadasya dAzarathirUpArthajJAne hetuH / viprayogasyodAharaNamAha-vinA sItAM rAma iti-atra sItAyA viprayoge rAmapadasya dAzarathivAcakatvam , atra viprayogo vizleSaH, sa ca niyataM saMzleSapUrvaH, tathA ca viprayogo'pi tatraivAbhidhAniyAmako yatra saMzleSaH pUrvavat dala. dvayAkrAnto bhavet , tathA ca yayoH saMyogaH prasiddhastayoreva viprayogo'pi zakti niyamayatItisiddhe yadyapyatrApi saMsarga evaM mUlaM tathApi viprayogasthale sa guNatAM bhajamAno guNa-pradhAnasanidhau pradhAnAnurodha evaM nyAyya iti viprayogasyaiva niyAmakatvamuktam / sAhacaryasyodAharaNamAha-budho bhaumazceti-sAhacaryam-ekasmin kArye parasparApekSitvam , budhaH-paNDito grahavizeSazca, bhaumaH-bhUmiputro narakAsuro graha vizeSazca, tathA cAtra budhasAhacaryAda bhaumo graha eva, na narakAsuraH, evaM bhaumasAhacaryAd budho'pi graha eva na paNDita iti vijJAyate, svasvArthabodhAya parasparamubhAbhyAM parasparasyApekSAyAH satvAt / athavA sahacaraNam-ekakAladezAvasthAyitvaM vA sAhacaryam , tathA ca grahatvenobhayoH sahacaraNa jyautiSe prasiddha For Private And Personal Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 244 sAlakAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane "rAmArjunavyatikaraH sAMprataM vartate tayoH[ ] iti virodhAd bhaargv-kaartviiryyoH| "saindhavamAnaya, mRgayAM cariSyAmi" [ ] ityarthAt prayojanAdazve / "asmadbhAgyaviparyayAd yadi punardevo na jAnAti tam / " [ ] iti prakaraNAd yuSmadarthe / prakaraNamazabdaM arthastu shbdvaanitynyormedH| miti tenobhayoH zaktiniyamaH / virodhitAyA udAharaNamAha-rAmArjunavyatikara ityAdi-'tayoH prAkaraNikayoH kayozcit , rAmArjunavyatikaraH rAmArjunayoriva sambandho vartate' iti vAkye virodhitayA rAmaH-parazurAmaH, arjuna:kArtavIryA'rjunaH sahasrabAhuriti labhyate / virodhitA hi prasiddhaM vairaM sahAnavasthAnaM ca, prasiddhaM ca bhArgava-kArtavIryayovairam / sahAnavasthAnalakSaNaM virodhitvaM tu 'chAyA''tapau' ityatra, tatra hi "chAyA sUryapriyA kAntiH prtibimbmnaatpH|" ityamarakozena chAyAzabdasyAnekArthatvenAtapena sahAnavasthAnalakSaNavirodhAcchAyA'trA'nAtapa ityavasIyate / arthasyodAharaNamAha-saindhavamAnayeti-artha:prayojanaM caturthyAdyabhidheyam , atra mRgayAcaraNarUpasya kAryasya sAdhanAya saindhavamapekSamANasya puMsa uktAvazva-lavaNayoH katarasya graha iti saMzaye'rthena [prayojanena] saindhavapadasyAzvarUpArthanirNayaH / prakaraNasyArthanirNAyakatvamudAharati-asmadbhAgyaviparyayAditi-atra deva-zabdasya "amarA nirjarA devAH' ityAdyamarakozena sureSu "rAjA bhaTTArako devaH" ityanena rAjJi ca zaktau jJAtAyAmiha prakaraNAt devapadasya yuSmadarthatA-rAjArthatA, prakaraNaM vakta-zrotUbuddhisthatA, atra vaktubuddhau rAjaiveti pratIyate, tasyaiva sambodhyatvena buddhisthatvAt / yuSmadartha isyasya saMbodhya ityarthaH / nanu prakaraNenaivAtra rAjapadasya bodho yathA tathA pUrvatrA'pi mRgayA'rtha yAtrAprakaraNena saindhavapadenAzvasya bodha iti, tathA ca yathA'rthena [prayojanena] tatra saindhavapadasyAzvArthaniyamastathA'trApi sambodhanarUpaprayojanena devapadasya rAjArtharUpabodha iti vijJAtuM zakyata ityekenaiva dvayorapi lakSyayoH siddhyA nimittadvayabhedaH kimarthamupAtta iti cet ? anAha-prakaraNamazabdamarthastu zabdavAnityanayorbheda iti-prakaraNaM hi na zabdena pratipAdyaM, taddhi vastugato dharmaH, arthastu mRgayAdiH zabdapratipAdya ityanayorbheda iti bhAvaH / For Private And Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwwwwwwwwwwwwww prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, 23 / 245 __"kodaNDaM yasya gANDIvaM spardhate kastamarjunam" [ ] iti liGgAzcihnAtpArthe / "kiM sAkSAdupadezayaSTirathavA devasya zRGgAriNaH" [ ] iti zabdAntarasaMnidhAnAtkAme / liGgamudAharati-kodaNDamiti-atrArjunazabdasyAnekArthatvam , tatra liGgAtcihnAd gANDIvarUpAt , arjunapadaM pArtha [pRthAputra ] rUpArjunabodhakaM, na kArtavIryAjunabodhakamiti bhAvaH / liGgaM cihnamiti stramatam / kAvyapradIpe ca liGgasaMyogAtiriktasambandhena parapakSavyAvRtto dharma ityuktam , tathA ca gANDIvarUpo dharmaH [vizeSaNIbhUto'rthaH] saMyogasambandhenaiva pArthe vartata iti talliGgatayA na grahItuM zakyata iti / nAnArthapadazakyAntarAvRttirekazakyagataH sAkSAcchabdavedyo dharmo liGgamiti navyAH, tathA cAtra zakyAntarakArtavIryArjunAvRttirekazakyapArthagato gANDIvakodaNDadharatvadharmaH, tena dharmeNArjuno'tra pArtha iti nizcIyata iti teSAmAzayaH / liGgapadasyAtra cihnArthatvantu pradIpakAreNa na svIkriyate, tathA hi-kAvyaprakAze dvi0 ullAse "saMyogo viprayogazca" iti bhartRharikArikAvyAkhyAnabhUtavRttivyAkhyAprasaGge tenoktam yat tu liGga cihnamiti tana-[ kupito makaradhvaja iti kAvyaprakAzIyaliGgansyodAharaNe] kopasya kAmacihnatvAbhAvAt , asAdhAraNadharmasya cihnatvAt , sazaGkhacakra ityAdAvatiprasaktezceti / evaM ca tadrItyA kodaNDaM yasya gANDIvamiti na liGgasyodAharaNaM bhavitumarhati, sazaGkhacakro harirityAdivadasya saMsargodAharaNatvasyaiva yuktatvAt , kintUktaliGgalakSaNasyAtrA'pi ghaTanAlliGgodAharaNatvenedamuktam , na ca saMsargodAharaNabhUtasazaGkhacako harirityAditaH ko'sya bheda iti vAcyam , svamate saMsargapadena saMyogAtiriktasaMsargasya grahaNAdana saMyogasaMsarge tadapravRtteH / kAvyaprakAzAdau ca yadyapi saMsargasya sthAne saMyoga eva paThyate, tathApi svagranthasya 'saMsarga 'zabdapAThamUlakatvena bhedasyopapAdayituM zakyatvam / __ anyazabdasAnidhyasyodAharaNamAha-kiM saakssaadupdeshyssttiriti|anysy zabdasya nizcitArthabodhakasya sAnnidhyena-sAmIpyenAnekArthasya zabdasyaikatrArthe niyamanamiha vivakSitam , tathA cAnekArthasya devazabdasya zRGgAripadasAnidhye kAmadevArthatvaM nirNIyate, zRGgArabhUyastvavAcakena zRGgAraprAdhAnyavAcakena vA zukrA MW For Private And Personal Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane "kaNati madhunA mattazcetoharaH priya kokilH|"[ ] iti sAmarthyAd vasante / ___tanvyA yat suratAntakAntanayanaM vaktraM rativyatyaye, tattvAM pAtu cirAya" [ ] ityaucityAt prasAdasAmmukhye paalne| ___ "aho mahezvarasyAsya kApi kAntiH" [ ] iti rAjadhAnIrUpAd deshaadraajni| riNa iti padena vizeSaNabhUtenAnyArthabodhasya niyamanAt / __ sAmarthyamudAharati-kaNati madhuneti-matrAnekArthakaM madhuneti pdm| "madhu puSpe rase kSaudre, madye nA tu mdhudrume| vasanta-daityamikSetre sthAjIvantyAM tu yoSiti // " iti medinIkozena tasyAnekArthatvapratipAdanAt , tatra kokilamAdakatArUpaM sAmarthya vasantAveveti tena sAmartheneha madhupadena vasanta evAbhidheya iti nizcIyate, tadanyasya kokilamadajanakatvasAmarthyAbhAvAt / aucityamudAharatitanvyA yaditi-yat suratAntasamayasthitamanoharanetravat tannyAH-komalAyAH kAminyA vakraM tat tvAM viparItaratisamaye pAviti padyAMzArthaH, bhatra dayitAmukhakartRkarakSaNakarmatvAkSiptakAmArtasaMbodhyapuruSasya trANaM hi tasyAH sAmmukhyenaiva bhavati, na tu mukhamAtreNa, vaimukhye tena brANAyogAt , ata aucityAt pAtiriha prasAdasAMmukhyamUlake pAlane vrtte| kaizcidiha vakrapadasya mukhaparyAyatayA mukhazabdasya ca " mukhaM niHsaraNe va praarmbhopaayyorpi|" iti kozabalenAnekArthasvAdiha aucityAt sAmmukhyaparatvamiti vyAkhyAyate, tana yuktam-mukhazabdasyAnekArthatve'pi tatparyAyasya vakrazabdasya nizcittaikArthavAcitvena tatra zaktisandehAbhAvAt / tathA ca pAtereveha dhAtUnAmanekArthatvenAnizcitArthatvaM zaGkayaM tasyaiva coktArthavAcakatvarUpeNa niyamanamaucitIkAryamiti dhyeyam / kAvyaprakAzAdAviha pAtu vo dayitAmukhamityasyodAhRtatvena, tatra tAdRzavyAkhyAnasya kartavyatvAt / dezasya zaktiniyAmakatvamudAharati-aho mahezvarasyAsyeti-anna mahezvarapadaM zive viSNau mahati aizvaryayukte mahaizvaryayukte vA puMsi ca prayogAtrAnArthakam , tatrAsyeti padasya idaMprakRtikatvena, idamazca sannikRSTa prayogAt sannikRSTarAjadhAnyAdi dezasthasyeti tadarthaH, tathA ca rAjJa eva nagarAdidezasambandha-tadabhAvayoH saMbhavena paramAtmanastu sarvagatasya dezAdisambandhakRtavyAvRtterazakyatvena deza evAtra parame For Private And Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu023| 247 "citrabhAnurvibhAtyahni"[ ] iti kAlavizeSAdvau / "mitraM hanti tarAM tamaHparikaraM dhanye dRzau mAdRzAm"[ ] iti vyaktivizeSAt suhRdi ca prtiitiH| zvarapadasya rAjarUpArthaniyamane nimittam / kAlasyAbhidhAniyAmakatvamAha-citrabhAnurvibhAtyahi iti-citrA bhAnavo yasyeti yogArthena citrabhAnupadasya sUryavahnirUpAnekArthavAcakatvena 'ati' iti kAlavizeSopAdAnena tatra [divase] varbhAnasya mandatayA citrabhAnuzabdasya sUryArthatvanizcayaH, tasyaiva divase'dhikabhAsanAt / vyakterabhighAniyAmakatvamAha-mitraM hantitarAmiti / vyaktiH puM-strI-klIbaliGgAni, atra ca mitrazabdo'nekArthaH, sUrye suhRdi ca tasya prayogAt, tatra yadyapi tamaHparikarahananasya sUrye eva prasiddhistathApi mitramiti klInirdezana suhRvAcakatvameva tasya nizcIyate, bhavati ca suhRdapyupadezAdinA'jJAnatamaHsamUhahantA, ata eva ca mitradarzanakRtaM dhanyatvaM dRzoriti / atha kramaprAptaM svarasyArthaniyAmakatvamudAharaNIya, tadanudAharaNAt truTiriti zaGkAmapanetumAha-svarAt tvarthavizeSapratItirityAdi-"duSTaH zabdaH svarato varNato vA mithyAprayukto na tamarthamAha / sa vAgvajo yajamAna hinasti, yathendratruH svarato'parAdhAt" iti vyAkaraNamahAbhASyapaspazAhnikasthazikSAvacanena svarasyArthavizeSanirNAyakatvamavasIyate / uktazlokArthazca-"svarataH-svarakRtadoSAddhetoH, varNataH-varNeSu dIrghatva. hrasvatvAdidoSAt , duSTaH-prakRtArthavAcakatvaviziSTasAdhutvahInaH, zabdaH, mithyAprayuktaH-arthabodhanAyaiva zabdasya prayogeNa yadarthavodhanAya prayuktastadarthAbodhakatve tasya mithyAprayuktatvamiti tathAbhUtaH, tam-vakturvivakSitamartham , na.Aha-na kathayati, kizca nArthAbodhakatvamAtra tatra dUSaNamapitvanarthasambhAvanApItyAha-sa vAgvajra itivAgeva vajrarUpA satI yajamAnaM, yaH kila tAdRzazabdaprayogeNopakartumiSyate sa iha yajamAnazabdavAcyaH, prakRte tasya yajamAnarUpatvAt , taM, hinasti, yathA'indrazatruH' iti zabdaH svarato'parAdhAt-svaradoSAt , yajamAnaM-vRtramavadhIta tathaiveti / ayamAzayaH-vRtreNendrazAtanAtha yajJa bhArabdhaH, tatra indrazatrurvardhasvetyAzIrvacanaM prayuktam , tasmin zabde'ntodAtte prayoktavye pUrvapadAntodAttaH prayuktaH, atra ca zatrurityasya zAtayitetyarthaH, tathA ca yadyatra indraH zatruryasyeti bahuvrIhirAzrIyate tadA indraH zAtayitA yasyetyartho labhyate, bhavati ca pUrvapada For Private And Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 248 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane svarAt tvarthavizeSapratItiH kAvyamArge'nupayoginIti nodaahiyte| "maznAmi kauravazataM samare na kopAt ?"[ ] iti kAkurUpAt prakRtisvaratvena tasya zabdasya pUrvapadAntodAttatvam , yadi cendrasya zatruriti SaSThItatpuruSaH prayujyate tarhi indrasyAyaM zAtayitetyarthaH, samAsasyAntodAttatvenAsya zabdasyAntodAttatA bhavati, tathA cAntodAttaprayogastatrApekSitaH, tAdRzodhAraNamakRtvA madhyodAttaH prayukta itIndra eva tasya zAtayitA jAta iti svaradoSakRto yajamAnasya vadhaH / etena ca yAjJe karmaNi-vaidike prayoge svarasyArthavizeSapratItijanakatvaM siddham, kintu kAvyamArge svarAdarthavizeSapratItirbhavantyapyanupayoginI, evaM sati samAsagatazleSasyaivAstavyastatAprasaGgAditi tasyehodAharaNaM na dIyate, kAvyaviSayakaniyamasyaivehAnuziSyamANatvAt / saMsargo viprayogazceti kArikA ca sAmAnyena lokavedobhayaviSayakArthanirNAyakaparigaNanAyAM pravRttati tasyAM tatparigaNanamapyAvazyakameva / uktaM ca kAvyaprakAze'pi dvitIyollAse'sya kArikAdvayasya vyAkhyAprakaraNe-'kAvyamArge svaro na gaNyate' iti / svarAta tvarthavizeSa iti saptamyantapRthapadapAThe tu arthaviSayiNI pratItiriti viSayatvaM saptamyartho'vagantavyaH / nanu kAkurUpAt svarAdarthavizeSasya pratItimazvAmi kauravazataM samarena kopAdityAdiveNIsaMhArastha [idaM padyaM dvi0 0 58 sUtre vyAkhyAtam ] padyAdiSu sarvairaGgIkRteti svarAdarthavizeSapratItiH kAvyamArgAnupayoginIti kathamucyata iti cet ? atrAha-maznAmi kauravazataM samare na kopAt ? iti kAkurUMpAt tu kharAditi / ayamAzayaH-vede svaratvena bAhulyena prayuktAnAmudAttAdisvarANAmeva kAvyamArge'nupayogitvamarthaniyamane, kiJca manAmItyAdau na nAnArthAbhidhAniyamanaM kintvanabhidheyapadArthasyava vyaJjanamityabhidhAniyamanAnupayogitvamakSatameva, kAvyapradIpe ca kAvye'pi svareNArthavizeSaniyamamabhilakSya kAvye na svaro vizeSapratItikRt' iti vRttigranthavyAkhyAyAM bAhulyeneti padaM yojitam / tathA hi- tanatyaH pradIpagranthaH-'svarastudAttAdiu~de bAhulyena tenArthapratItirdRzyate, yathendrazatrurvadhasveti + + + kAvye tu naivaM bAhulyam / manu 'ge prasIda' ityAdau svareNa sambodhanaM prakAzyate, tena cArthavizeSe'bhidhA niyamyo, na tu sAkSAt svareNaiva, kAkusthale tu na nAnArthAbhidhAniyamanaM kintvapadArthasyaiva vyaJjanam, yadvA svarazabdenodAttAditrayaM vivakSitam , mataH kAvye For Private And Personal Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / 249 tu svarAd bhavatyarthavizeSe pratItiH / AdigrahaNAdabhinayA-'padeza-nirdeza-saMze-gitAkArA gRhyante / svarasyAbhidhAniyAmakatvaM nAstyeveti vyartha bAhulyeneti vizeSaNamiti, maivam'sudhAkarasuhRddhavaM dRSTiH paGkajavairiNI' ityAdAvindrazatruriti nyAyena [svareNa] abhidhAniyamanasya kAvye'pi duritvAt" / iti, atra 'dRSTe prasIda' ityAdau kimidaM sambodhanamuta saptamyantaM dRSTapadamiti nirNayAya svaro'pekSyate, kAkusthale ca svarAdarthavizeSapratIti dRzyata iti svarasya kAvye'pi vizeSArthapratItikaratvamiti matvA yad 'bAhulyena' iti vizeSaNaM dattaM tannAvazyakam , 'dRSTe prasIda'-ityAdau na svareNArthapratItirapi tu sambodhanamidaM saptamyantaM vetyeva nirNIyata iti tena nirNayena vizeSArthasya pratItiriti svarasya tatra na sAkSAt prayojakatvam , kAkusthale'pi na nAnArthasyaikArthavAcakatvaM niyamyate'pi tu viziSTa evApadArthoM vyaGgya iti tatrApi na svarasyAbhidhAniyAmakatvamiti bAhulyeneti vizeSaNaM vyarthamiti zaGkAgranthArthaH / 'sudhAkarasuhRd vakra dRSTiH paGkajavairiNI'tyatra sudhAkarasya suhRditi SaSThIsamAsabodhanAyAntodAttaprayoge upamAlaGkAraH, sudhAkaraH suhRt yasyeti bahubIhyabhiprAyeNa pUrvapadaprakRtisvaraprayoge tu pratIpAlaMkAraH, evaM paGkajavairiNItyatrApi, iti kAvye'pi svareNArthavizeSapratIteH sattvAt bAhulyeneti vizeSaNamAvazyakamiti samAdhAnagranthAzayaH / nAgojIbhaTTenokSyote cAvAtmano'nabhimatatvaM pratipAditam , tathA hi "vastuta idaM cintyameva, abhiyuktaiH kvApi tathA'kathanAt / ata eva prakAza-indrazatrurityAdau veda eva, na kAvye svaro'rthavizeSapratItikadityeva bahuSu pustakeSu pAThaH / bAhulyeneti pATe'pi veda eva bAhulyena so'rthavizeSapratItikRna tu loke kvacidapIti vyAkhyeyam ityuktam / ayamAzayaHkAvye udAttAdisvarakRtArthabhede samAsaviSaye zleSabhaGga eva syAditi loke [kAvye ] aikazrutyenaiva prAyaH prayoga ityAzrayaNIyam , [ aikazrutyaM svaravizeSarahitatvaM svarasarvanAmnA vA nirdezaH], arthavizeSapratItistu prakaraNAdinogneyeti bAhulyeneti vizeSaNamanAvazyakam , upalabhyate ca tAdRzavizeSaNarahita eva kAvyaprakAzIyapATho bAhulyena, sati ca bAhulyavizeSaNaviziSTapAThe tasya pUrvoktarItyaiva vyAkhyAnamucitamiti, kimadhikaM bAhulyena // svarAdaya iti kArikAyAmAdipadamupAtaM, tena kimanuktaM saMgrAhyamityAhaAdigrahaNAditi-abhinayaH, apadezaH, nirdezaH, saMjJA, iGgitam , AkArazcaite For Private And Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 250 sAlakAracUDAmaNA kAvyAnuzAsane abhinayo yathA "eihamittatthaNiyA eddahamittehiM acchivattehiM / eyAvatthaM pattA ettiyamittehiM diyahehiM // "[ ] Avipadena gRhyante, te'pi arthavizeSapratItihetaba iti bhAvaH / tatra abhinayaHavasthAnukAraH, sa ca caturvidhaH "bhavedabhinayo'vasthAnukAraH sa caturvidhaH / AGgiko vAcivazvamAhAryaH sAtvikastathA // " iti sAhityadarpaNokteH [6.3.], aGgakriyAkRtaH-AGgikaH, sa ca sAkSAdivAkArAdipradarzikA hastAdikriyA, vacasA kRto-vAcikaH, mukuTa-keyUrAdibhirveSaracanA-AhAryaH, stambha-svedAdiH sAvikaH, ityevaM rUpeNAbhinayasya cAturvidhyam , iti kArikArthaH / tatrAGgika evehAbhinaya udAhiyate-paddahamittatthaNiyeti-"etAvanmAtrastanikA etAvanmAtrAbhyAmakSipatrAbhyAm / etadavasthA prAptA, etAvanmAtraidivasaH // " iti cchaayaa| cirapravAsini nAyake nAyikAvasthAM bodhayantyAH kasyAzciduktiriyam, etAvantAveva- etAvanmAtrau stanau yasyAH sA, yadyapi kaivalyArthabodhakasya mAtrazabdasya "mAtraM kAya ca kevale" ityAdi kozaH klIbatvaM labhyate, tathApi kavibhistasya puMstvamapi prayujyate, yathA kAlidAsaH'uccaiHsravA jalanidheriva jAtamAtraH' iti puMstvaM tadanusArameva 'etAvamAtrau' iti stanavizeSaNe puMliGgaH prayuktaH, evam-etAvatI eva etAvanmAtre, akSipatre, tAbhyAmupalakSitA, eSA-vivakSitozcatAdiparimitA'vasthA yasyAH, etAvantaH-nirdiSTA'GgulyAdisaMkhyAparimitA eva, divasAH, tairiti karaNe tRtIyA / atra buddhisthatattadarthazaktatayA nAnArthAnAmetacchabdAnAmarthavizeSavAcakasvamabhinayena niyamyate / abhinayo'tra stanapradarzane Amalaka-kamalamukulAdyAkArakahastAdikriyA, tena ca stanasya pInatvamukulitatvAdyarthavizeSe'bhidhA niyamyate, akSipradarzane ca padmapatrAkAraH, avasthApradarzane uncatA-kRzatAbabhinayaH, divasapradarzane'GgulyAdinirdezazcArthavizeSaniyAmaka iti / itthamAGgikAbhinayarUpAyA For Private And Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / apadezo yathA"itaH sa daityaH prAptazrIneta evArhati kSayam / viSavRkSo'pi saMvarthya svayaM cchettumasAMpratam // " [ku0 saM0 sa. ra. zlo. 55 ] nirdezo yathA"bhartRdArike ! diSTyA vardhAmahe, yadava ko'pi kasyApi tiSThatIti mAmaGgulIvilAsenAkhyAtavatyaH" // [mA0 mA0 aM-1] WW hastAdiceSTAyA udAharaNamuktvA kramaprAptamapadezamudAhartumAha-apadezo yathetiapadezo'bhimatanirdezaH, sa ca hRdaye hastanikSepaH, arthAkArapradarzakatvAbhAvAnnAyamabhinayAntargataH, tasyArthaniyAmakatvaM yathA- itaH sa daitya ityAdi- tArakAsureNAtyupagutA devA brahmANaM zaraNaM yayuH, tenoktamidam- itaH madrUpAt sthAnAnmarasakAzAd vA, sa daityaH tArakaH, prAptazrIH prAptaizvaryAdisampat , ita eva matta eva vadhaM nArhati, nAyaM mayA svato mArayituM yogya iti bhAvaH / tatrArthAntaranyAsena samarthanamAha-viSavRkSo'pi saMvardhya jalasekAdinA paripoSya, svayaM Atmanaiva, chettum , asAmprataM na yujyata iti bhAvaH, apinA matAntare'sAmpratamityanena nipAtena karmaNo'bhidhAnAna viSavRkSazabdAd dvitIyA, api tu prathamaiva / viSavRkSasya sarvathA'pakAriNo'pi svapoSitasya chedanamayogyamiti kathanena tadanyasya svakRtasya nAzo dUraM tiraskRtaH, evaM ca sarvathApakAriNo'pyasya svasaMvardhitasya mAraNAyAhaM nAtmanAceSTiSya iti tadabhiprAyaH / atra 'itaH' zabdAbhyAM hRdaye hastadAnapUrvakamAtmArthoM niyamitaH, sarvanAnna idamo niSpakSasyetaHzabdasya nAnArthatvaM prasiddhamiti tasya vaktavizeSArthaniyantritasvamapadezenaiva // kramaprAptaM nirdezamudAharati-bhartRdArike ityAdi-puSpavATikAyAM mAlatI prati kasyAzcit sakhyAH mAdhavaM vIkSya tamaGgulyA nirdizantyA uktiranUditA / tarjanyAkulyA sUcanaM nirdezaH / anAnizcitArthakasya kiMzabdasya nirdezamahinA 'bhAvI priyatamaH, tava' iti cArthavizeSo'vagamyate / yadyapyatra 'apadeza sthala ivAbhimatapradarzanamevArthavizeSaniyAmakam , ata eva For Private And Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 252 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane saMjJA yathA " apyavastuni kathApravRttaye praznatatparamanaGgazAsanam / vIkSitena parigRhya pArvatI mUrdhakampamayamuttaraM dadau // " [ ku0saM0 sa. 8 zlo. 6] , 2 iGgitaM yathA"kadA nau saGgamo bhAvItyAkIrNe vaktumakSamam / avetya kAntamabalA lIlApadmaM nyamIlayat // " [ 1 kAvyapradIpe "svarAdaya' ityAdipadAdabhinayApadezau gRhyete, anye coktAntarbhUtA:" ityuktam, tathApyapadeza-nirdezapadayorbhinnArthatayA loke prayogasya darzanAt pRthaguktiH, bhavati ca sahRdayAnAM kazcana bhedapratibhAso'nayorarthayoravazyameva // saMjJAmudAharati-saMjJA yathA - apyavastuni kathApravRttaya iti - pArvatI, avastuni - anabhimate viSaye'pi kathApravRttaye - vArttAsaJcAlanAya, prazna- pRcchAyAM, tatparam - udyuktam, anaGgazAsanam - zivaM, vIkSitena-avalokanena, parigRhyavijJAya mUrdhakampamayaM - zirovidhUtanarUpam, uttaraM dadau, mUrdhasaMjJayA tatpRcchAM nivArayAmAsetyarthaH / pArvatIhRdayabhAvajijJAsArthaM zivo brahmacArirUpamAsthAya pArvatyA saha tadIyatapasyAdikAraNapRcchAprasaGgena zivaprAptirme'bhilaSiteti vijJAya zivasya [Atmana eva ] avAnchanIyatvaM bahubhiH prakAraiH pratipAdya taduttaraM yathocitamadhigatyApi punaH kimapi praSTumutsuka ivAyamanabhilaSitaM prastoSyatIti tadIyamukhAdiceSTAmavalokyaiva vijJAya zirovidhUnanena taM nivAritavatI pArvatItyabhiprAyaH / atra saMjJAyAH zirovidhUnanasya niSedhArthapratyAyakatvamiti / kAvyaprakAza-pradIpakArAdInAM mate ceyamabhinayAntargataiveti na pRthugudAhRtA taiH / iGgitenArthavizeSAvabodho yathA-kadA nau saGgama iti - pracchanakAmukayorvarNanamidam / abalA 'kadA nau saGgamo bhAvI / iti janAkIrNe vaktumakSamaM kAntamavagatya, lIlApadmaM nyamIlayat, anobhayoH saGgamasamayajijJAsAyAH samAnatve'pi janAkIrNatayA kAntaM vaktuM - pratipAdayitumasamartham, etena tasya gurujanasamakSe'nautyamanaticAturyaM ca dhvanitam, avagatya svayameva saMketakAlaM, parikalpya taM pratIGgitena sUcanAya hastasthitakamalasaGgocaM kRtavatI, tena ca saMdhyAsaGketakAla ityavagataM tadIyakAntena / yadyapi kArikAyAM- " zabdArtha For Private And Personal Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwwwwww prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / 253 mmmmmmmmmmm AkAro yathA "niveditaM niHzvasitena soSmaNA manastu me saMzayameva gaahte| na vidyate prArthayitavya eva te bhaviSyati prArthitadurlabhaH katham // " [ku0 saM0 sa. 5 zlo. 46] tadevaM saMsargAdibhirniyamitAyAmabhidhAyAM yArthAntare pratItiH sA vyaanavyApArAdeva / amukhye'pi zabde mukhyArthabAdhAdiniyamite sthAnavacchede vishesssmRtihetvH|" ityuktatayA'tra nAsti zabdArthanirNayAyeGgitasyopakAraH, kiJca nAyaM zabdazaktimUlo dhvanistathApIGgitasyArthavizeSapratipAdakatvamAtramudAhRtamiti dhyeyam // AkArasthArthavizeSapratipAdakatvamudAharatiAkAro yathA-niveditamiti / tvaM kimiti kaThinaM tapazcarasIti pracchanarUpeNa zivena brahmacArirUpadhAriNA pRSTe nizvasantI pArvatI dRSTvA zivaH prAhasomaNA uSNena niHzvasitena niHzvAsavyApAreNa, niveditaM tavAbhiprAyaH prakaTitaH, svaM kamapi patitvena kAmayase sa ca duSpApa iti vijJAtamiti bhAvaH, tathApi me manaH saMzayameva gAhate brajati, kim ? ayameva tapoheturiti me sandeha iti bhAvaH, tatra kAraNamAha-te prArthayitavyaH-prArthanAviSayIkaraNIyaH, na vidyate, bhavatyA eva prArthayitAro bahavaH sambhAvyante, na kazcit tvayA prArthanIyaH sambhAvyate, atha ca tvayA prArthitazcet ? tarhi tasya durlabhatvaM kathamityeva sandehaH, anyaiH prArthanIyAyAH svataH prArthinItve'saMzayameva prArthanIyaprAptiriti tadAzayaH / a niHzvasitarUpeNAkAreNArthasya tanmanorathasya prakAzanamityudAharaNam // ___ kArikoktArthamudAharaNAdibhirvyAkhyAya sUtrArtha nigmyti-tdevmityaadinaa| saMsargAdibhiH uktaiH, abhidhAyAM zaktipadAkhyAyAM, niyamitAyAM marthAntaravAraNapuraHsaramekatrArthe niyantritAyAM, yA'rthAntare'zakyArthaviSayiNI pratItiH sA vyaJjanavyApArAdeva vyaJjanAkhyavRttisahakArAdeva, evakAreNa tatra vRttyantarasyAbhAvaH prakAzitaH / abhidhAsthale [ mukhyazabdaviSaye ] vyaJjanANyApAramurutvAgauNa-lAkSaNikayorapi zabdayowananyApArAdarthAntarapratyAyakatvaM pratipAdayati-amukhye'pItyAdinA-gauNa-lAkSaNike'pi zabde, mukhyArthabAdhAdinA mukhyasya-pravAhAderarthasya bAdhaH, bhAdipadena mukhyArthena saha sambandho grAhyaH, tena niyamite gauNalAkSaNikArthaparatvenAvadhArite, prayojanasya zaitya-pAvanatvAdeH, For Private And Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 254 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane prayojanapratipattirvyaJjanavyApArAdeva, tathAhi-tatra saMketAbhAvAnnAbhidhA, nApi gauNI lakSaNA vA, mukhyArthabAdhAdilakSaNAbhAvAt , na hi lakSya mukhya, nApi tasya bAdhA, na ca kiJcinnimittamasti, nApi pratipattiH pratItiH, vyaJjanavyApArAdeva tadarthapratItAvapi na kimapi kAraNAntaramastIti / tadeva yuktyopapAdayati-tathA hItyAdinA-yathA'bhidhAdinA na nirvAhastat pradaryata iti bhAvaH / tatra dvitIyArthe prayojanAdau ca, abhidhAzaktiH, na kuta ityAha-saMketAbhAvAditi-IzvarasaGketo hi zaktiH, sA ca paramparayA'smadAdibhirupalabdhA kozAdipratipAditA ca, tatra tAdRze'rthe ca na sa saMketo gRhIta iti na tatra zaktiH, iti zaktyA tadarthabodho neti bhAvaH / nApi gauNI lakSaNA veti- gauNI- guNayogAdarthapratyAyikA vRttiH, lakSaNAzakyasambandhamUlikA vRttiH, tatra, tAdRze'rthe nAsti kuta ityAha-mukhyArthavAdhAdilakSaNAbhAvAditi- mukhyArthabAdhAdayo tallakSaNaM, tAstatra na santIti na tatra gauNI lakSaNA vA vRttirbodhane samarthA / ayamAzayaH- zakyabhicArthaH zaityapAvanasvAdizca na gaGgApadaniSThagauNIvRttipratipAyo mukhyArthabAdha-mukhyArthasambandharUDhiprayojanAnyataraitadrUpahetutrayAbhAvAt , evameva lakSaNA'pyuktakAraNAdeva tadarthabodhane'kSameti / mukhyArthabAdhAdyabhAvamupapAdayati- nahi lakSyaM mukhyamitilakSaNAsthale hi lakSyArtho bhavati, sa ca na mukhya iti nirvivAdameva / astu vA kaJcit tasyA'pi bAdhena kAryam , tathApi na tatsambhava ityAha nApi bAdhetinahi taTAdirUpo lakSyo'rtho bAdhito yena zaityapAvanatvAdipratItirbhavet , lakSaNAsthale yathA gaGgApadazakyAthai ghoSAdhArasvabAdha iti taTe lakSaNA tathA nAtra taTArthavAdha iti bhAvaH / nanu tAtparyArthabAdha eva tatra kAraNamastviti cet ? atrAha-na kiJcinimittamasti zakyasambandhAdi hi tatra nimittaM tadapi nAstIti bhAvaH / atha paramparAsambandho'styeveti cet ? atrAha-na ca zabdaH skhaladgatiriti-skhalantI-pratipAdyArthapratipAdane'samarthA, gatiH-vyApAro yasya tAdRzaH zabdo na, ayamAzayaH-yathA gaGgAzabdastaTArthapratipAdane'samarthastaTaM lakSayati tathA prayojanaM pratipAdayitumasamartho neti / athA'pi kathaJcit tasyAsAmarthya sambhAvyeta tatrApyAha-na ca kizcit prayojanamiti zaityapAvanatvAdiprayojanAya hi lakSaNA samAzrIyate, zaitya-pAvanasvAderlakSaNayA pratIto For Private And Personal Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / 255 tatra zabdaHskhaladatiH, na ca kiJcit prayojanamasti, atha prayojane'pi lakSye prayojanAntaramAkAmayate, tarhi tatrApi prayojanAntarAkAGkSAyAmanavasthA syAt , tathA ca lAbhamicchato mUlakSatiH / na ca prayojanasahitameva lakSyaM lakSaNAyA viSaya iti vaktuM zakyam , viSayaprayojanayorasyantamedAt, pratyakSAderapi pramANasya viSayo ghaTAdiH, prayojanaM ca kiM prayojanAntaraM syAt , na ca prayojanaM vinA lakSaNAsambhavatIti bhAvaH / tatrApi prayojanAntarasvIkAre tasya vyaJjanayA pratItAvabhyupagamyamAnAyAmante raNDAvivAhanyAyaH / atha tadarthamapi lakSaNAsvIkAre tatrApi prayojanAntarApekSetyanavasthetyAha-atha prayojane'pi lakSya ityAdinA na ceyamanavasthA bIjAGkuravA doSAyeti cet ? atrAha-tathA ca lAbhamicchata iti ayamAzayaH-bIjAkurasthale na mUlakSatiH, tatra hi na tadaGarajanyena bIjena tadaGkarasyotpattiH, bhapi tu vRkSAntarajanyena bIjeneti tatra na mUlakSatiH, iha ca prayojanaM vinA'saMbhavantyA lakSaNayA prayojanaM lakSyate cet ? tatrA'pi prayojanAntarasadbhAva vinA mUlabhUtA lakSaNaiva nodetumarhatIti mUlakSatiH / taduktam-mUlakSatikarI cAhuranavasthAM hi dUSaNamiti // atha zaitya-pAvanatvAdiprayojanasahita eva taTArtho lakSaNayA bodhyate, gaGgAyAstaTe ghoSa ityato'dhikasyArthasya pratItizca prayojanamiti cet ? abAhana ca prayojanasahitameveti / kuta ityAha-viSayaprayojanayoratyantabhedAditi-lakSyArtho viSayastaTAdiH, prayojanaM ca zaitya-pAvanatvAdiH, viSayaprayojanayozca mahadantaraM dRSTamiti tayoH sAhityaM na sambhavati / viSaya-prayojanayorbhedaM dRSTAntena draDhayati-pratyakSAderapi pramANasyeti-akSamindriyaM prati yadutpadyate tajjJAna pratyakSam, indriyArthasannikarSajanyamiti yAvat , pratyakSAderityatrAdipadenAnumAnAdeH parigraho bodhyaH, tasya viSayo ghaTAdiriti-tasyaiva prameyatvAt / prayojanaM phalaM tu, arthAdhigatiH / arthyate prArthyate yaH so'yoM ghaTAdistasyAdhigatirjJAnam , iti sAmAnyataH sakala janasammataH panthAH, prakaTatA ghaTajJAnAnantaraM jJAto ghaTa iti pratyayAt tajjJAnena tasmin ghaTe jJAtatotpadyate, saiva prakaTateti bhAhamImAMsakAnAM matam , saiva ca pratyakSAvijJAnasya phalamiti tairAkhyAyate, tArkika-prabhAkarayormatamAha-saMvittirveti-ghaTajJAne sati ghaTamahaM jAnAmIti pratyayarUpo'nuvyavasAyo jAyate, sa eva saMvittirityAkhyAtA ghaTa For Private And Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 256 www.kobatirth.org sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane svarthAdhigatiH prAkaTyaM saMvittirvA / tadevaM prayojanaviziSTasya lakSyasya gauNI - lakSaNayora viSayatvAt prayojane vyaJjanameva vyApAraH / tatra mukhyazabdazaktivyaGgayaM vastu pade yathA"muktibhuktikRdekAnta samAdezanatatparaH / kasya nAnandanisyandaM vidadhAti sadAgamaH // " [ 2 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ] jJAnAjjAyata iti tArkikAH prAbhAkarAzca / evaM ca jJAtRdharmo'yaM pratyakSAdeH phalam, prakaTatA ca jJeyadharma ityayaM bhedo'stu, sarvathA pratyakSasya viSaya - phalayoH pratyakSAd bhinnatvaM siddham / tathA lakSaNAjanyajJAnAt tatphalasya zaitya- prAvanatvAdijJAnasya bhinnatvamavazyaM svIkarttavyamiti lakSaNayA viSayasahitasya phalasya bodho na sambhavatIti, tadAha - tadevamiti tat tasmAd evaM pUrvoktayuktibhirviSaya - phalayoratyantabhinnatayA samakAle jJAna viSayatvAsambhAvena, prayojanaviziSTasya zaitya-pAvanatvAdisahitasya lakSyasya taTAdeH, gauNI- lakSaNayoraviSayatvAt tAbhyAM pratipAdayitumazakyatvAt, abhidhA'viSayatvasya ca pUrvamevopAditatvAt vRtyantarAviSayatvena prayojane prayojanapratItau vyaJjanameva dhvananAparaparyAyo vyaJjanAkhya evaM vyApAra iti // evaM zabdazaktimUlaM vyaGgyaM prapasya tadudAharaNAni darzayituM prakramate tatra mukhya zabdazaktItyAdi - mukhya-gauNAdibhedena zabdasya cAturvidhyaM pUrvamupapAditam, tatra mukhyaH zabdaH prathamaH, tanniSThA zaktireva mUlaM yasya tat vyaGgyaM, vastu - [ vasvalaGkArabhedena vyaGgyasya dvividhatvena ] vastudhvaniriti yAvat pade padaviSaye, yathA bhuktimuktikRditi / janasaMkIrNe sthale upanAyake samAgate' prastutavedaprazaMsAvyAjena tadAgamanAdhIna harSaM vyaJjayantyAH kasyAzcinna/yikAyA iyamuktiH / sadAgamaH san-AgamaH vedaH, bhuktimuktikRt bhuktiH svargAdibhogaH, muktiH - apavargaH, tatkRt- karmakANDa - jJAnakANDAbhyAmubhayopAya bodhanena tayoH sampAdakaH, ekAnteti - ekAntena niyamena samAdezane - yajetetyAdi vidhyAdibhiH karaNairhitopadezane tatparaH, kasya vijJasya, Ananda nisyandaM sukhotpatti, na viddhAti api tu vidadhAtyeva / vyaGgyapakSe sataH - sundarasya vallabhasya, AgamaH - Agamanam, bhuktiH - suratAdibhogaH, muktiH - virahAdiduH khatyAgaH, te karotIti tathAbhUtaH, ekAntasya - saMketasthAnasya, samAdezane - nirdezane, tatparaH, " For Private And Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / 257 .. kAcit saMketadAyinamevaM mukhyayA vRtyA zaMsatIti sadAgamapadena prakAzyate, atrArthayorvasadRzyAnopamA // vAkye yathA"paMthiya ! na ettha sattharamatthi maNaM pattharathale gaame| .. unnayapaoharaM pekkhiUNa jaDa vasasi tA vasasu // "59 // [sa0 za0 879] kasya-ramaNIyajanasya, AnandanisyandaM na vidadhAtIti pUrvavat , ana mukhyatayA vivakSito'pi dvitIyo'rthoM gopanAyAprAkaraNikIkRto bhavatIti bodhyam / sadAgamapadena prAdhAnyenopapati prati stutiya'jyate / atra ca tasya padasya [sadAgama ityasya ] parivRttyasahasvena [tatsatva evaM vyaGgayArthapratIteH] zabdazaktimUlavyaGgyatvamiti tatrApi padasyeti ca spaSTam , yadyapi bhukti-muktiprabhRtipadAnAmapi vyaJjakatvaM tathApi sadAgamapadrasattve eva teSAM tattvamiti tasyaiva prAdhAnyamiti / atra prakaraNavodhanapuraHsaraM vyaJjakapadaM paricAyayati-kAcit saMketadAyinamiti-upapAditametat pUrvam / mukhyayA vRttyeti-abhidhayetyarthaH / zaMsati stutiM vyaJjayatItyarthaH / atra mukhyayetyasya vyaJjanayetyartha iti uDyotakRt , tAdRzavyAkhyAnaM tu nAvazyakam , sambhavati svArthaparatve vyaJjanopalakSakatvakalpanAyA ayogyatvAt , tasya svArthaparatvaM tu vyAkhyAtameva / atrAlaGkAradhvaniH [sadAgama iva sadAgamaH] iti kecidAhuH, talletyAha-arthayovaisAzyAditi-vAcya-lakSyArthayohi nAsti sAdRzya, yenopamA syAt, kiJca mukhyArthasya vyaJjanayA''cchAditatvena vyaGgyArthasyaiva mukhyatayA pratIterupamAkalpakAbhAvo'pi / sahazatayA pratibhAsamAnAvevArthoM prAkaraNikatAmalabhamAnAvupamAnopameya bhAvaM vajataH, iha ca na tatheti bhAvaH // padagatamabhidhAmUlaM vastudhvanimudAhRtya vAkyagatamudAharati-vAkye yathA-paMthiyeti-pathika ! nAna srastara [ zAstra]masti manAk prastarasthale grAme / unnatapayodharaM prekSya yadi vasasi tadA vasa // " iti cchaayaa| pathikena prADArambhe grAmINavadhvAH 'sattharametthAthi' iti sambhavavyAjena svastaraM pRSTAyAM kasyAzciduktiriyam / sA ceyaM svayaM dUtI vyarthaiH padairAcchAdya rahasyaM kathayati-pathika ! prastarANAM-pASANAnAM sthala-tanmaye atra asmin grAme, na tu nagare, manAka alpamapi, trastaraM kaTAdyAstaraNaM, nAsti, tacchayanasAmadhyabhAve'pi unnatapayodharaM uparinamrIbhUtamegham, tena varSAyA ko0 17 MKARANAM For Private And Personal Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 258 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane atra praharacatuSTayamapyupabhogena neha nidrAM kartuM labhyate, sarve hyatrAvidagdhAH, tadunnatapayodharAM mAmupabhoktuM yadi vasasi tadAssveti vyajyate / vAcyabAdhena ca vyaGgyasya sthitatvAt tayornopamAnopameyabhAva iti nAlaGkAro vyaGgyaH // yathA ca "zanirazanizca tamucairnihanti kupyasi narendra ! yasmai tvam / yatra prasIdasi punaH sa bhAtyudAro'nudAraca" // 60 // [ J AsannatvaM vyajyate, vIkSya yadi tatpratibandhAd vasasi tadA vasa tiSThetyApAtato vakrayabhiprAyaH / pASANabAhulyena ca tRNadaurlabhyaprayuktaH srastarAbhAvaH sUpapannaiH / vyaJjanayA tu pASANAnAM tattvenAdhyavasitAnAM mUrkhANAM sthale tanmaye'tra grAme, sattharaM - zAstraM manAkU - ISadapi nAsti, tathA cAkAreGgitajJazUnye'smin grAme sati caivaMvidhe meghAtmake zleSamaryAdayonnatastanAtmake coddIpane yadyupabhogakSamo'si tadAssssva, ko nAmopabhogakSama IdRze samaye sati cedRzaramaNIlAbhe vastarazayanamanyatra gantuM vAItIti vyaGgyam / tadAha - atra praharacatuSTayamapIti / unnatapayodharadarzanena hi tayA svasthA atyupabhogotsukatvaM vyaktamiti tenaiva sarvasamayopayoge zayanArthaM saMstarasyApekSaiva neti bhAvaH / na ca kAcidanyadarzanA dikRtA bAdheti sUcayitumAha- sarve cAtrAvidagdhA iti upapAditaM ca zlokavyAkhyAyAmetat tatazca kiM paryavasannaM vyaGgyamityAha- tadunnatapayodharAmiti / atrApyalaMkAravyaJjanAbhAvamAha-vAcyabAdheneti / atra vAcyArtha prabAdhyaiva vyaGgyArthI labdhajanmA / vyaGgyArthasya grAmyatAparihArAya vagopanAya ca vAcyArtha upAtto na tu tatra tAtparyamityatyantabhinnena tena sahopamAnopameyabhAvasyAsambhava eva / payodhara iva payodhara iti pratItau ca vairasyameva pratyuta syAditi nAlaGkAro vyaGgya ityeva kalpanaM yuktamiti matra ca 'paohara' 'satthara' pade vyaJjake iti padamUlo'yamiti kecit / svamate ca sampUrNa vAkyasyaiva 'unnatapayodharaM prekSya' ityasya vyaJjakatvam / 'santharamatthi' ityasyApi ca dvayorapi vAkyayoH parivRtya sahatvamiti bhAvaH / udAharaNAntaramAha - zanirazaniriti / he narendra ! taM zaniH grahaH, azaniH vajraM ca uccaiH atizayena nihanti, yasmai tvaM kupyasi; yatra tu prasIdasi sa puruSaH, udAraH unmaTo dAtA, anudArazca anugatA dArAH tvatprAptaizvaryeNApravAsAd yasya tAdRzazca bhAtItyarthaH, pakSe'zaniH For Private And Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAmidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / 259 www atra viruddhAvapi tvadanuvartanArthamekakArya kuruta iti vyatyayena dhvanyate // mukhyazabdazaktivyaGgayo'laGkAraH pade yathA "rudhiravisaraprasAdhitakaravAlakarAlarucirabhujaparidhaH / saTiti bhrukuTiviTaGkitalalATapaTTo vibhAsi nRpa! bhImaH // 6 // [ ] atra bhISaNIyasya bhImasena upamAnam // zanibhinnaH, anudAra:-udArabhinna iti / tathA ca kimanna vyaGgyamityAha-atra viruddhAvapIti-namo viruddhArthakatvena zaniviruddho'zanirudAraviruddho'nudAraHtathA ca viruddhayorapyanayorarthayostvadanuvartanAtha saha kAryakAritvamiti vastu vyajyate / pUrva prAkRtabhASayodAharaNamidaM ca saMskRtenetyevodAharaNadvayadAnasya tAtparyam // mukhyazabdazaktimUlaM vastudhvani padavAkyayorudAhRtya tanmUlamalaGkAradhvanimudAhartumavataraNikAmAha-mukhyazabdazaktivyaGgayo'laGkAraH pade yatheti / rudhiravisareti-bhatra kAvyaprakAzAdipaThite padye 'nRpabhIma !, ityekaM sambodhanarUpeNa paThyate, atra ca pRthak, etatpAThAnusArameva vyAkhyAyate, nRpa ! rudhirasyazoNitasya, visaraH-prasAro dhAreti yAvat , tena prasAdita:-malataH, karavAlA, tena karAla:-bhayaMkaraH, ruciraH-sundarazca, bhuja eva parighaH-durgakapATA'rgalo yasya tAdRzaH, zatrUNAM kRte karAlaH, mitrANAM kRte ruciraH, kiJca zatrulakSmInirodhakSamatayA bhuje parighatvAropaH; kiJca jhaTiti tvaritaM, bhrukukhyA-bhrUbhaGgenaviTaGkitaM-taraGgitaM yat lalATaM-bhAlaM, tadeva paTTaH-phalako yasya tathAbhUtaH, bhImaH bhayaGkaraH, vibhAsi / anna kathamalaGkAradhvanirityAha-bhISaNIyasyetibAhulakAt kartaryanIyaH, tathA ca bhayaGkarasya bhImasena upamAnam tathA ca bhImasenavad vibhAsItyavagatiH / evaM copamAlaGkArasya vyaGgyatvamityAyAtam // vAkye'laGkAradhvani zabdazaktimUlamAha-unnataH prollasaddhAra iti / unnataH gaganocchritaH, prollasaddhAraH prollasantI dhArA yasya saH, kAlAgurumalImasaH kAlAguru-sugandhikASThavizeSaH, tadvat, malImasaH-zyAmaH, tasyAH prAvRSaH, payodharamaraH meghADambaraH, kam abhilASiNaM na cakre, pakSe unnataH yauvanavazocchUitaH prollasan-prakAzamAnaH, hAro mukkAmAlA yatra, For Private And Personal Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane mummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm vAkye yathA"unnataH prollasaddhAraH kaalaagurumliimsH| payodharabharastasyAH kaM na cakre'bhilASiNam // 62 // "[ ] atra vAkyasyAsaMbaddhArthatvaM mA prasAGgIdityaprAkaraNikapAkaraNikayorupamAnopameyabhAvaH kalpanIya ityatropamAlaGkAro vynggyH|| yathA vA"atandracandrAbharaNA samuddIpitamanmathA / tArakAtaralA zyAmA sAnandaM na karoti kam" // 63 // [ ] atra zabdazaktyA rAtriyoSitorupamA vynggyaa| yadyapi samuddI. kAlAguruNA-tallepena, zyAmaH, tasyAH tanvyAH, payodharabharaH stanotsedhaH, ke janam, abhilASiNaM na cakre api tu sarvamevAbhilASiNaM cakre ityarthaH / ana kathamalaGkAro vyaGgaya ityAha-vAkyasyAsambaddhArthatvamiti, atra varSAva narUpaprakaraNena meghapakSIye'rthe'bhidhA niyamyate, tatazca stanapakSIyo'rthaH pratIyamAno'sambaddhArthoM mA bhUdityaprAkaraNika-prAkaraNikayomagha-stanayorupamAnopameya. bhAvaM vyaJjayatItyupamAlakkAro vyaGgya iti bhAvaH // udAharaNAntaramAha-yathA veti / atandracandrAbharaNeti-atandraHmeghAdyanAvRtatayA sphuradrUpaH, candra eva AbharaNaM yasyAH sA, ata eva samuddIpitaH-samyak prabalIkRtaH, manmathaH-kAmo yayA sA, evaM tArakAH-nakSatrANi, taralAH-alpA yasyAM sA, zyAmA rAtriH, ke sAnandaM na karoti, iti vAcyapakSe, anyatra tu bhatandrA-suratAvAlasyarahitA, candraH-karpUram, AbharaNabhUSaNaM yasyAH, kaciccandranAmAlaGkAro'pi zrUyate, tArakAyAM-netramadhyasthakRSNakanikAyAM, taralA-caJcalA, samud harSayutA, dIpitamanmathA samedhitakandarpA, zyAmA SoDazavArSikI, kaM sAnandaM na karoti, api tu sarvamAnandayatyeva // ana kiM vyaGgyamityAha-zabdazaktyA rAtriyoSitorupameti-zabdazaktyobhayorarthayoravagatau satyAmekasyAprAkaraNikasvAbhAvAyobhayorupamAnopameyabhAva eva paryavasAnamityupamAlaGkAro vyaGgaya iti bhAvaH, atra tArakA-taralA-zyAmAzabdAH parivRttyasahiSNavaH paryAyAntaropAdAne dvitIyArthabodhAsambhavAt / kAvyaprakAza For Private And Personal Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 23 / piteti sAnandamiti cArtho'pi vyaJjakastathApi na zabdazakti vinArthazaktirunmIlatIti zabdazaktireva vyakSikA // yathA vA "mAtaGgagAminyaH zIlavatyazca gauryo vibhavaratAzca zyAmAH padmarAgiNyaH dhavaladvijazucivadanAmadirAmodazvasanAzca pramadAH" // 6 // atra virodhAlaGkAro vyaGgayaH // yathA vA"khaM ye'bhyujavalayanti lUnatamaso ye vA nakhodbhAsino ye puSNanti saroruhazriyamadhikSiptAbjabhAsazca ye / kRdAdibhirasya zabdArthobhayazaktimUlakadhvanitvenollekhAt 'samuddIpitamanmathA, sAnandam' ityanayoH zabdayoraparivartane'pi tadarthayorapi vyaJjakatvenobhayavyaJjakasvasyaucityAccaikasya zabdamAtrasya kathamiha vyaJjakatvamuktamityAzaGkate-yadyapIti / uttarayati-tathApIti-ayamAzayaH-satyamatrobhayoya'Jjakatvamasti, kintu zabdazakti vinA'rthazakterunmIlanAbhAvAcchabdazaktareva prAdhAnyamiti prAdhAnyena vyapadezo mallagrAmAdivaditi bodhyamiti // udAharaNAntaramAha-mAtaGgeti-mAtaGgAn-zvapacAn , gantumuparamayituM zIlaM yAsAM tAH, tathApi zIlavatyaH sadAcAraratA iti virodhaH, mAtaGgavat-gajavat, gacchantIti tA iti tatparihAsa; gauryaH pArvatyaH, vibhave-zivaviruddha tadbhije, rakhA:-AsaktA iti virodhaH, gauryaH gaurAmayaH, vibhave-aizvarya, ratA iti tatparihAraH; zyAmAH zyAmavarNAH, atha ca padmavat rAgo yAsAM tA iti virodhaH, zyAmAH SoDazavArSikyaH, padmarAgamaNiyutAzceti parihAraH, dhavaladvijAnAzuddhabrAhmaNAnAmiva, zuci-pavitraM vadanaM-mukhaM yAsAM tAH, madirayA''moditaM zvasanaM-niHzvAso yAsAM tA iti virodhaMH, dhavalaiH-zvetaiH, dvijaiH-dantaH, zucizuoM, vadanaM yAsAmiti tatparihAraH; evaMbhUtAH pramadAH, iti harSacarite tRtIyAdhyAye sthANvIzvarasya varNanaprasaMge tatratyastrINAM varNanamidam / ana virodhapratipAdakA'pizabdAbhAvAd virodhAlaMkArasya vyaGgyatvamityAha-virodhAlaGkAro vyaGgaya iti // alaGkArAntarodAharaNamapyAha-yathA vA-khaM ye'bhyujvalayantIti / ye For Private And Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane ye mUrdhasvavabhAsinaH kSitibhRtAM ye cAmarANAM zirAMsyAkrAmantyubhaye'pi te dinapateH pAdAH zriye santu vaH" // 65 // [] atra vyatirekaH, evamalaGkArAntare'pyudAhAryam // gauNazabdazaktivyaGgayaM vastu pade ythaa"rvisNkraantsaubhaagystussaaraavilmnnddlH| niHzvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate" // 66 // [rA0 a0 kA0 sa016. zlo. 13] lUnatamasaH vinAzitAndhakArAH, dinapateH sUryasya, pAdAH kiraNAH, kham mAkAzam , abhyujvalayanti sarvataH prakAzayanti, ye vA pAdAH caraNAH, nakhaiH-nakharaiH, udbhAsinaH, khasya nonAsinazca; ye pAdAH kiraNAH, sarovhANAMkamalAnAM, zriyaM-zobhAmapi, puSNanti vardhayanti, punazca ye caraNAH kSitAHAhRtA ninditA vA, anjAnAM-kamalAnAM, bhAsaH-kAntayo yaistathA, ye pAdAH kiraNAH, kSitibhRtAM parvatAnAM rAjJAMvA, mUrdhanu zikhareSu mastakeSu vA, avabhA. sinaH dIpanazIlAH santi, ye pAdAH caraNAH punaH, amarANAM devAnAM cAmarANAM vA, zirAMsi, AkrAmanti adhiSThAnena vyAmuvanti, te ubhaye api dvividhA api, dinapateH pAdAH kiraNAzcaraNAzca, vaH yuSmAkaM, zriyai sampattijananAya, santu prabhavantvityarthaH / pAdazabdaH kiraNa-caraNo kramazaH kathayannubhayoH pratipAdaM vizeSaNaM yojayati / atra tamonAzanapurassarAkAzabhAsanasaroruhanIpoSaNaparvatazikharollasanAdivyApAraviziSTasUryakiraNAnAmupameyAnAm, AkAzAnudAsana-saroruhazobhAharaNa-pUjanIyAmarazikharArohaNAdihInadharmayogisUryacaraNarUpopamAnApekSayA''dhikyaM zabdAnabhidheyaM pratIyate iti zabdazaktimUlavyatirekadhvaniriti / upamA-virodha-vyatireketyalakAratrayadhvani zabdazaktimUlamudAhRtyAdhikAlaMkArAntarodAharaNe granthavistAramabhisamIkSya tadudAharaNasya ziSyabuddhyoleyatvamAha-evamalaGkArAntare'pyudAhAryamiti-tatra prastutaprazaMsAdhvaniryathA "sarasaM mauasahAvaM vimalaguNaM mittsNgmollsi| kamalaM NaTThacchAya kuNaMta dosAyara namo de // " [ For Private And Personal Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhAnato adhyA0 1, sU0 23 / 263 atropasaMhRtadRSTivRttirandhazabdo bAdhitamukhyArthaH padArthaprakAzanAzaktatvaM naSTadRSTigataM nimittIkRtyAdarze vartamAno'sAdhAraNavicchAyitvAnupayogitvAdidharmajAtamasaMkhya prayojanaM vyanakti // sarasaM madhurasvabhAvaM vimalaguNa mitrasaMgamollasitam / kamalaM naSTacchAyaM kurvate doSAkara ! namaste // iti saMskRtam / kenaciccandramuddizyAnyoktivyAjenocyatesarasaM sundaram , atha ca rasayuktam, madhurasvabhAvaM vimalaguNayutaM mitrasya sUryasya, saMgamena vikasitam , atha mitrANAM-suhRdAM, saGgamena harSayutam-kamalaM tattvenAdhyavasitaM, kamapi sujanaM, naSTacchAyaM naSTazobhamapagatalakSmIka ca, kurvate, doSAkara! doSA-rAtristAM karotIti tAdRza ! candra ! atha doSagaNanidhe ! durjana! te namaH / tathA ca kamalaprakhyasya tattulyaguNatayoktasya kasyacana mahApuruSasya zriyaM nAzitavantaM kaJcana, candravat zrIyutaM prati aprastutaprazaMsayocyate iti aprastutaprazaMsAlaGkAro vyaGgyaH, ityevaM rItyeti, padavyAmavagatAyAM sarvairanAyAsena gantuM zakyata iti bhAvaH // ___ kramaprAptaM gauNazabdazaktimUlaM vastudhvani padaviSayakamudAhartumAha-gauNazabdazaktIti / ravisaMkrAnteti-ravau saMkrAMtaM saubhAgya-janapriyatvaM yasya hemante raverevAhlAdakAritvena lokapriyatvAt , tuSAreNa-himena, AvilamAvRtaM maNDalaM yasya tAdRzazcandramAH, niHzvAsena-mukhamArutena, andhaH-malinIkRtaH, Adarzo darpaNa iva, na prakAzate na prakAza janayati zobhate vA / atra kiM vastu vyaGgyamityAha-atropasaMhRtadRSTivRttiriti-"andhaN dRSTyapasaMhAre" iti dhAtuniSpanno'ndhazabda upahatadRSTizaktiM cetanamAha, darpaNe ca dRSTerabhAvAt tadAndhyamapi bAdhitamiti bAdhitavRttirUpamukhyArthaH, tatazca mAlinyaviziSTa padArthaprakAzanAzakatvaM naSTadRSTimajIvagataM nimittIkRtya avalambya, Adarza vartamAnastadatizayamasAdhAraNavicchAyatvAnupayogitvAdikaM dharmasamUhamasaMkhyamiyattayA paricchettumazakyaM yAvadbuddhibalodayojheyaM vastu prayojanatayA vyanakti prakAzayati / atraikasyAndhazabdasyaiva gauNIvRtyA'prakAzarUpamartha pratipAdayato vyaJjakatvamiti gauNazabdazaktimUlakatvaM spaSTam // For Private And Personal Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane vAkye yathA"yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti sNymii| yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH" // 67 // : [ma0 bhA0 bhISmaparva0 gI0 a0 2, zlo. 69] atra nizAyAM jAgaritavyamanyatra rAtrivadAsitavyamiti na kazcidupadezyaM pratyupadezaH siddhyatIti bAdhitasvArthametadvAkyaM saMyamino lokottaratAlakSaNena nimittena tattvadRSTAvavadhAnaM mithyAdRSTau tu parAGmukhatvaM dhvanatIti // . padagataM gauNazabdazaktimUlaM vastudhvanimudAhRtya vAkyagataM tamudAhartumAhavAkye yathA-"yA nizA sarvabhUtAnAmiti / bhagavadgItAyA dvitIyAdhyAye arjunaM prati zrIkRSNa Aha-pArtha ! sarvabhUtAnAM sarveSAM brahmAdisthAvarAntAnAM bhUtAnAM pAJcabhautikazarIradhAriNAM, yA nizA mohajanakatayA nizAtulyA mithyAdRSTiH, tasyAM saMyamI jitendriyo jAgarti kathamiyaM hIyeteti sAvadhAnastiSThati, yasyAM punarmithyAdRSTI, bhUtAni jAgrati avadadhati anurajyanti, sA pazyataH tattvAvabodhaM bibhrato muneH mananazIlasya nizA anavadhAnaviSayaH, tasyAM hi nAsau prabuddhaH, athavA yA nizA sarvabhUtAnAmityanna sarvabhUtAni yatra nizAvadaprabuddhAni tiSThanti tasyAM tattvadRSTau, munirjAgarti prabuddhastiSThati, yasyAM mithyAdRSTau bhUtAni jAgrati sA vivekazIlasya tasya muneH, nizA anavadhAnaviSaya iti vyAkhyeyam / atra kiM vastu vyaGgayamityAha-atra nizAyAM jAgaritavyamityAdi-ayamAzayaH-ApAtataH pratIyamAno vAcyo'rthaH-nizAyAM jAgaritavyamanyatra [divA] rAtrivad vyavahartavyamiti na kasmaicidapyupadeSTuM yogyamapuruSArthatvAt , tatazca vAkyamidaM bAdhitavAcyArthaM sat saMyaminaH sAMsArikapravAhAbhimukhAnIndriyANi svavaze kRtavataH lokottaratAlakSaNena sAdhAraNajanavilakSaNena nimittena uddezyena tattvadRSTau kimiha tathyaM grAhya kiJcAgrAhyamiti viveke, avadhAnaM mano'vadhAraNaM, mithyAdRSTau ahaM-mamatAmUle'viveke ca, parAGmukhatvaM bahirmukhIbhAvaM dhvanatIti / itthaM cAtra nizA-jAgaraNazabdAbhyAM krameNa rAtri-nidrAkSayarUpavAcyArthayorupasthitimAtre tAtparyAnupapatto jAgarUkAyA~ For Private And Personal Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA 0 1 sU0 23 / " 265 lakSakazabdazaktivyaGgayaM vastu pade yathA"snigdhazyAmalakAntiliptaviyato velladbalAkA ghanA, vAtAH zIkariNaH payoda suhRdAmAnandakekAH kalAH / kAmaM santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati ha hA hA devi ! dhIrA bhava" // 68 // [ ] mithyAdRSTi - tattvadRSTI bodhayitvA mithyAjJAnaparAGmukhatva-tattvajJAnaunmukhye vyajyete ityanekapadasApekSatayA gauNavAkyamUlo'yaM vastudhvaniriti // > evaM gauNazabdazaktivyaGgyaM pada - vAkyayorudAhRtya lakSakazabdazaktivyaGgyaM kramaprAptaM pade lakSyati-yathA-snigdhazyAma leti-snigdhayA-jalasambandhena sarasamasRNayA, zyAmalayA - draviDavanito citAsitavarNayA kAntyA cAkacikyena / liptam- bhAcchuritamAcchAditaM vA, viyat-nabho yaiste, tathA bellantaH- jRmbhamANAstathA calantyaH pramadabhareNa savilAsaM sphurantyo vA, balAkAH - bakapatayo yeSu tAdRzAH, ghanAH meghAH, etena nabhaso durAlokatvaM vyakta; dizAmapi duHsahatvamAha - zIkariNaH vRSTisamparkeNa sUkSmajalabinduyuktAH, vAtAH mandamandatvamaneka digAgamazAlitvaM ca bahutvena sUcyate; tarhi guhAsu kacinilIya sthIyatAM yena meghadarzanatAdRza vAtasparzanAbhyAM rakSA syAdata Aha- payodAnAM ye suhRdaH, athavA payodAH suhRdo yeSAM teSu satsveva zobhanahRdayatvAnmayUrANAm, kalAH asphuTamadhurAH SaDjasaMvAdinyaH, AnandakekAH harSajanitAsteSAM zabdavizeSAH, tAzca sarva jaladasamayavRttAntaM smArayantIti; tathA svayamapi duHsahAH, evamuddIpanavibhAvodbodhitavipralambho rateH parasparAdhiSThAnatvena vibhAvAnAM pUrvopadarzitAnAM sAdhAraNya [ mubhayaniSThatva ] mabhimanyamAna itaH prabhRti priyAM hRdaya eva nidhAya svAtmavRttAntamAha- kAmaM santviti ete yathA santi tato'pyadhikena rUpeNa bhavantu, no manAgapi bibhemi, kuta ityAha- dRDham atyantaM, kaThoraM hRdayaM yasya [ rAmazabdArthavyaGgyavizeSAvakAzadAyakaM vizeSaNamidam ] tAdRzo rAmo'smi dAzarathiH sarvaduHkhasahanazIlo'smi, ataH sarva sahe meghAdikRtamutpAtamavadhIrayAmi, tu kintu, vaidehI kathaM bhaviSyati kiM kari For Private And Personal Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 266 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra prakaraNAt tRtIyatrikanirdezAzca rAme pratipace rAmapadamanupayujyamAnaM 'kaThorahRdaya' ityanena darzitAvakAzaM pitamaraNa-sItAviyogAdhanekaduHkhabhAjanatvaM lakSayadasAdhAraNAni nirveda-glAni-mohAdIni vynkti| vyatItyarthaH, bhavateriha kriyAsAmAnyavAcakatvAt / etAvaduktvA tasyA asahanAvasthA sambhAvya hRdaye sthitAM pratyakSavartinImiva matvA tAmAha-ha hA hA devi!, dhIrA bhava dhairya dhAraya, ha hA hA iti hA ityasyaiva duHkhAvezavazAd vilambitamuccAraNaM duHkhAtireka vyaJjayati, yatastvaM devI, ato dhairyadhAraNe'pi samarthA bhaviSyasIti sambhAvanA'to duHkhena mA dIryasva, ana sItAyA bhavanamevAsaMbhAvyamiti matvA sAdhAraNIkaraNavyApAreNa hRdayanihitAM tAM prati pUrvoktasajalajaladharAghuddIpanavibhAvAnAmubhayoH sAdhAraNatvAvadhAraNAdinA smaraNena vaidehIti sambodhanena, kathaM bhaviSyatIti vikalpaparamparayA ca pratyakSIkRtAM hRdayasphuTanonmukhI matvA sasambhramamidamAha-ha hA hA devi! dhIrA bhaveti vyAkhyAnAntaram / atra kiM vyaGgayaM kasya ceti darzayati-atra prakaraNAdityAdinA-prakaraNAdeva vastupratItiH, kiJca tRtIyasya vaidehI tu kathaM bhaviSyati' ityasya trikasya nirdezAca vaktari rAme jJAte rAmapadoccAraNa vyartha sat 'kaThorahRdayaH' ityanena darzitavyaGgayArthasthAvakAzadAnaM yathA syAt tathA rAjyaparityAgapUrvakanirjanavanagamanajaTAvalkaladhAraNapitRmaraNa-dayitAharaNAdijanyaduHkhasahanazIlatvaM tAvatApi sambhAvitajIvitatvaM ca lakSayadasAdhAraNAni nirvedaglAnimohAdIni vyanakti / tathA cAtra rAmapadasyaivoktAnekArthAntaralakSakasya vyaJjakatvam / lepanasauhRdayozcetanadharmatayA medhe bAdhAlliptasuhRtpadayoApanopakArayorlakSaNalakSaNAyAM tattadatizayo vyaGgayaH, itIha saMsRSTAbhyAmarthAntarasamitavAcyadhvanibhyAmuktarUpAtyantatiraskRtavAcyadhvaneH saGkaraH / "tadnehaM natabhittimandiramidaM labdhAvakAzaM divaH" [ityAdipadye'gre'dhyAyAnte vyAkhyAsyamAne ] ityatra buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitatattadharmAvacchinnavAcakena tacchabdenaiva pratItisaukarye'pi natabhittIti vizeSaNavat rAmazabdamahinnaiva siddhe 'kaThorahRdaya' iti vizeSaNamarthAntaradhvani vikAsayitumityuktapUrvam , tAdRzavizeSaNasAhAyyameva hi svAnukUlaM vyaGgyamavagamayati, itarathA rAmapadaM kauzalyAdazarathaprItipAtratvajAnakIlAbhAdisaubhAgyarUpaM viparItamarthA For Private And Personal Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, 23 / vAkye yathA'suvarNapuSpAM pRthivIM cinvanti purussaastryH| zUrazca kRtavidyazca yazca jAnAti sevitum // 69 // idaM hi vAkyamasaMbhavatsvArtha satsAdRzyAt sulabhasamRddhisaMbhArabhAjanatAM lakSayacchrakRtavidyasevakAnAM prAzastyaM dhvanati // 23 // ntarameva kathaM na vyaJjayediti viveke prakaTIkRtam / atra ca kAvyAlaGkArasArakAreNa paryAyoktAlaMkAraprabhavameva saundaryamavadhArya dhvanistiraskRtaH, tanna niravadyam , vyaGgayasyAtra vicchittivizeSAdhAyisvena guNIbhAvAbhAvAt , ityalaM bahunA // lakSakazabdazaktigataM vyaGgayaM vastu vAkye udAharati-vAkye yathA-suvarNapuSpAmiti-suvarNapuSpamityapi kAcitkaH pAThaH, sa ca cinoterdvikarmakatvena jyAkhyeyaH / trayaH traya eva na catvAra ityavadhAraNArtha saMkhyAnirdezaH, anyathA pradarzitakrameNApi saMkhyApratIteH / traya iti zUrazcetyAdipadeSu ca vivakSitena puMstvenaiva puruSA ityarthasya pratItau 'puruSAH' iti teSAmeva puruSatva [pauruSavattva]pratyayArtham , anye tvakAryakarA iti bhAvaH, ta eva, suvarNa na tu tAmrAdi, puSpANi-tarUNAM puSpavat pratidinaM grAhyANi, na tu dInAravat sakRt grAhyANi yasyAstAm , pRthivIM sampUrNa bhUmaNDalameva, na tvekaM nagarAdimAtraM, cinvanti uccinvanti, pratyahaM gRhItasArAM kurvate / ke te ? ityAha-zUraH parAkrameNa durghaTakAryakArI, kRtA-abhyAsAdinA paraM dhArAdhirohaM nItA, vidyA-sarvatattvAvabodhahetubhUtaM jJAnaM yena, yazca sevituM prabhumanuraJjayituM, jAnAti, sevakaH sevAjJa ityanuktvA yazcetyAdirUpeNa kathanamajJAnatvAlaukikatvamanaucityAvagaNanAdi ca dhvanayitum / zUrakRtavidyavat sevAjJasya nirguNasyApi lAbhaprAptiriti trayazcakArAH // atra kiM vyaGgayamityAha-idaM hi vAkyamiti-ayamAzayaH-iha pRthivyAH suvarNapuSpasya taJcanayasya cAprasiddheH 'suvarNapuSpAm , cinvanti' ityabhayorvAcyArthabAdhe vipuladhanAnAyAsopArjanayolakSaNAyAM teSAM prakarSaH prAdhAnyena vyajyate, tantra lakSaNAyAM ca satsAdRzyaM nimittam / tathA ca zUra-sUri-sevakAH sarvatra sulabhasamRddhisambhArabhAja iti dhvaniH phalati / tathA cAtra padadvayasya jyaJjakatvena vAkyasya vyaJjakatvamiti // 23 // For Private And Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 268 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane arthazaktimUlaM vyaGgyamAhavastvalaGkArayostadvayaJjakatve'rthazaktimUlaH prabandhe'pi // 24 // vastuno'laGkArasya ca pratyekaM vastvalaGkAravyaJjakatve'rthazaktimUlaH / sa ca pada-vAkyayoH prabandhe ca / iha cArthaH svataH saMbhavI, kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIraH, kavinibaddhavaktaprauDhoktimAtraniSpanazarIro veti bhedakathanaM na nyAyyam , prauDhoktinirmitatvamAtreNaiva sAdhyasiddhaH, prauDhoktimantareNa svataH saMbhavino'pyakiJcitkaratvAt, itthaM zabdazaktimUlasya bhedAn pradArthazaktimUlaM vyaGgaya lakSayituM pravRttaM sUtramavatArayati-arthazaktimUlaM vyaGgyamAheti / vastvalaGkArayoriti sUtraM vyAkhyAti-vastuno'laMkArasya ceti-vastunaH-abhidheyArthasya vastuvyAkatve'laGkAravyaJjakatve ca, tathA'laGkArasya vastuvyaJjakatve'laGkAravyaJjakatve ceti prathamaM catvAraH prakArAH / asya traividhyaM pratyekasyetyAha-saca pada-vAkyayoH prabandhe ceti / atra kAvyaprakAzAdikRdbhiH vyaJjakasyArthasya traividhyamitthaM pratipAditam-"arthazaktyudbhavo'pyartho vyaJjakaH saMbhavI svataH / prauDhoktimAtrAt siddho vA kavestenombhinnasya vA // vastu vA'laMkRtirvA'pi SaDbhedo'sau vyakti yat // vastvalaMkAramathavA tenAyaM dvAdazAtmakaH // " iti [u0 4, kA0 39-40] tadvRttizca-"artho dvividhaH, svataH saMbhavI, idaM prathamakalpitazca, tataH svataH sambhavI na kevalaM bhaNitimAtraniSpano yAvadvahirapyaucityena sambhAvyamAnaH, kavinA pratibhAmAtreNa bahirasannapi nirmitaH, kavinibaddhena vA vaktreti dvividho'para iti trividho vastu vA'laMkAro vA'sAviti SoDhA vyaJjakaH, tasya vastu vA'laMkAro vA vyaGgaya iti dvAdazabhedo'rthazaktyudbhavo dhvaniH" iti / itthaJca taiya'JjakasyArthasya svataH saMbhavitvAdinA yo bhedaH kRtaH so'nAvazyaka ityAhaiha cArthaH svataH saMbhavItyAdinA, svataH saMbhavItyAdeH svarUpamupari tatkArikAvRttau spaSTameva / tatkhaNDanamAha-iti bhedakathanaM na nyAyyamiti-arthasya yadidaM bhedatrayamuktaM tana yuktamityarthaH / kuta ityAha-prauDhoktinirmitatva For Private And Personal Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 24 / 269 kaviprauDhoktireva ca kavinibaddhavaktRprauDhoktiriti kiM prapaJcena ? / mAtreNaiva sAdhyasiddheriti-yo'rthaH prauDhoktinirmitaH sa svataH sambhavI vA bhavatu, kaviprauDhoktimAnasiddho vA bhavatu, tamibaddhavaktRprauDhoktisiddho vA bhavatu, sarvatra prauDhoktinirmitatvamastyeveti sarvasaMgrAhakamekameva rUpamAzrayaNIyaM lAghavAditi bhAvaH / svataH sambhavinyapi prauDhoktinirmitatvasyAvazyakatvamityAha-prADhoktimantareNeti-acamatkAritvena rUpeNa nibaddhasya svataH sambhavino'pyarthasya na cArutvAzrayatvamiti tatrApyukteH prauDhirapekSitaiveti bhAvaH / kiJca kavi nibaddhaprauDhoktirapi kaviprauDhokte tiricyata ityAha-kaviprauDhoktireva ceti / tatazcAlaM bahubhiH prapaJcaiH, prauDhoktinirmitatvamAtramarthe'vyabhicaritamAzrayaNIyamiti / rasagaGgAdhare paNDitarAjenA'pyuktaM dvitIyAnanasyArambhe dhvanibhedagaNanAprastAve"pratibhAnirmitatvAvizeSAJca, kavitadumbhitavaktRprauDhoktiniSpannayorarthayorna pRthagbhAvena gaNanocitA, umbhitombhitAderapi bhedaprayojakatApatteH, na ca tasyApi kamyumbhitatvAnapAyAt tatprayojyabhedAntargatatvameveti vAcyam, prathamombhitasyApi lokottaravarNanAnipuNatvalakSaNakavitvAnapAyAt pRthgbhedpryojktaanupptteriti||" ayamAzayaH-yadyapi nahi khalu kaveH kavinibaddhasyeva rAgAcAviSTatA, ataH kavi. prauDhotyapekSayA tannibaddhavaktRprauDhoktiradhikaM sahRdayacamatkAramAvahatIti tasya pRthagaNanA kRtaa| kiJca vRddhoktiviSayAcchizUktiviSaya iva kavyuktiviSayAt tannibaddhoktiviSayazcamatkArakArI, tataH paraM ca praNidhAnapratItikatayA camatkArasyasthaganAna kavinibaddha nibaddhavakrAdeH pRthaggaNanamiti bhedatrayasya kAvyaprakAzakRtoktasya samarthanaM sambhAvyate, tathApi prauDhoktimAtranirmitatvena vyApakena rUpeNa teSAM saMkalanAnna pRthaggaNanA kRteti sarva sustham , tatra svataH saMbhavitvAdinA trividhasyArthasyodAharaNAni yathA kaviprauDhoktimAtreNa svIkRtena gatArthAnIti tadudAharaNapradarzanapuraHsaramucyate / tatra svataH saMbhavitvaM nAma bhaNitimAtraniSpannazarIratvAbhAvatve sati bahirapyaucityena pratIyamAnatvam, tacca yathA-"sihipicchakaNNaUrA, jAyA vAhassa gamvirI bhmii| muttAhalarahamapasAhaNANa majjhe savattINaM // " [gA. sa0 za0 2.73.] zikhipicchakarNapUrA jAyA vyAdhasya garviNI bhramati / muktAphalaracitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm // " iti saMskRtam / zikhinaH-mayUrasya, For Private And Personal Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 270 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane picchameva karNapUra:- karNAbharaNaM yasyAH sA vyAdhasya jAyA, muktAphalaiH - mauktikaiH, racitAni - vinyastAni, prasAdhanAni - alaGkaraNAni yAbhistAsAM sapatnInAM madhye, garviNI sAbhimAnA, bhramati saJcarati, itastato gacchantI svakIyaM garva prakaTayati / atra svataH sambhavi garvivyAdhavadhUtAdRzasapatrIjanamadhyabhramaNalakSaNaM vastu, sapatnInAM divaseSu patyuH saMbhogaikalagnamanastvAbhAvAt hastino'pi hantuM kSamatAM dvArIkRtya, tAsAM saMbhogavyapratAbhAvAt svakIya prasAdhanaviracanamAtraparatvavyaJjanapUrvakaM tAsAM daurbhAgyAtizayaM, svasyA vAsareSu tu sAmprataM tasya nirantarasmarasamaraparAyaNasya kSAmatayA'labdhabhUyo'vakAzatayA ca suhiMsAn gRhaparyantacarAn vA mayUrAneva mArayituM zaktiriti dvArIkRtya svasaubhAgyaprakarSaM ca vastu vyaJjayati, garvazca bAlyAvivekAdinA'pi bhavatIti nAtra svoktisadbhAvaH zakyaH / atra cAsya zlokasya dhvaniryathA yathA vicAryate tathA tathA vyAdhavadhvAH saubhAgyAtizayaH pratIyate / itthaM svataHsambhavivastuvyaJjanAtmako'rthazatayuddhavo'yaM dhvaniriti // atha kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIrasyArthasya vyaJjakatvaM yathA - "sajjei surahimAso na yA paNAmei [ na dAva appeI ] juahajaNalakkhasahe / ahiNavasa hayAramuhe navapallavapattale, bhaNaMgassa sare // " [ ] atra 'na yA paNAmeha' ityasya sthAne koSThasthaH pATha evaM samupalabhyate bahutra, viveka vyAkhyArItyA'pi sa eva pAThaH samunnIyata iti tadanusArameva saMskRtamAzrIyate, "sajjayati suramimAso na tAvadarpayati yuvatijanalakSyasahAn / abhinavasahakAramukhAn navapallavapatralAnanaGgasya zarAn // " iti saMskRtam / surabhimAsaH caitramAsaH, yuvatijana eva lakSyaM zaravyaM tatra sahAn - samarthAn, 'muhe' iti pAThe dhvanyAlokAdiTate ca mukhAniti cchAyA, tathA ca yuvatijanairlakSyaM bhayabhItatayA ramaNIyatayA vA darzanIyaM, mukham - agrabhAgo yeSAM tAniti vyAkhyA, navapallavAH - kisalayA eva, patrANi - pakSAstAni lAnti- gRhNantIti tAn tathA abhinavaH - navamukulitaH ' sahakAra :- atisaurabhAtraH, mukham - AdiryeSAM tAn, anaGgasya kAmasya, zarAn bANAn, sajjayati nirmAti, prasAdhayati vA, kevalaM na tAvat arpayati kAmAya dadAtItyarthaH / ihAcetano vasanto'naGgasya sakhA zaranirmAtA'naGgo dhanvItyAdivasturUpo'rthaH kaviprauDhoktimAtreNa kevalaM siddhaH 'sajjayati kevalaM na tAvadarpayati, ityevaMvidhayA samarpayitavyavastvarpaNakuzalayoktyA, yataH sahakAroddhedinI vasantadazA uktA, ato'narpiteSvapi yadyevaM manmathaH pratapati tarhi arpiteSu teSu kiyat , For Private And Personal Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 24 / tatra vastuno vastuvyaJjakatvaM pade yathA "taM tANa sirisahoararayaNAharaNammi hiaymikrsN| bibAhare piANaM nivesiyaM kusumabANeNa" // 70 // [viSamabANalIlA] wwwwwwww vijRmbhiSyata iti manmathonmAthakasyArambhaM krameNa gADhagADhIbhaviSyanta vasturUpaM vyanaktIti // kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtrasiddho yathA-"zikhariNi ka nu nAma kiyaccira, kimabhidhAnamasAvakarot tapaH / taruNi! yena tavAdharapATalaM dazati bimbaphalaM zukazAvakaH // " [ ] he sumukhi !, asau acintyasaubhAgyamahimA, zukasya zAvakaH-zizuH, ka nu nAma zikhariNi kasminnajJAtanAmaprabhAve parvate, kimabhidhAnaM kinAmakamajJAtapUrva sarvairityarthaH, tapaH, akarot , yena tava adharavat pATalaM-zvetarakta, bimbasya-tuNDikeryAH, phalaM, dazati svAdayatItyarthaH / iha zIghrasiddhidAni zrIzailAdipradezadevazaratsahasrasamayapaJcAgniprabhRtitIvratapAMsi vinA yadA tvadadharasadRzabimbaphalasyApyAsvAdo durlabhaH, tarhi kA kathA tvadagharasyeti vyaGgyaM prati vAcyArtha upasarjanIbhUta iti vivakSitAnyaparavAcyo dhvaniH / daMzanamiha nirantarAsvAdanamAtra, na tUdarambharicyApAraH, tAvatApi tasya tapo'ti. rekeNa pariNatA rasajJatA, zAvaka iti zabdamahinA tAruNyAdhucitakAlalAbho'pi tapaHprabhAvAdeva / "kAminAmadharAsvAdaH suratAdatiricyate" ityuktezcATukR. tA'dharAsvAdasamIhA ca punaH sUcyate, tathA cAnurAgiNaH svAbhiprAyakhyApanavaidagdhyacATuracanAtmakabhAvonmIlanaM vyaGgyam / atra ca kavinibaddhasya vaktuH prauDhotyA siddhaM vastu vastuvyaJjakamiti spaSTameva // ___ atra codAharaNatraye'pi prauDhoktireva vastuvyaJjakatvena svadate, zikhipicchetyatra svabhAvo'pi kaviprauDhoktihetuka evAsvAda labhate, vivecitaM caitajAtyalaMkAravarNanapraghaTTe / kAvyasya kavireva kartA, sa eva cAnyApadezena vaktA'pi, vaktA ca kavinaiva nibaddha iti kavereva tathAvidhA arthA ullikhitA iti svataH saMbhavitvam , kavinibaddhavaktRprauDhoktiniSpanazarIratvaM cArthasya na vAcyamiti siddham / atha prakRtamanusarAmaH, vastuno'laMkArasya ca pratyekaM vastvalaMkAravyAkasvaM sUtraviSayaH, tatra vastuno vastuvyaJjakatvaM padagatamudAharati-"taM tANa." iti For Private And Personal Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 272 wwwwwwwwwwwwwwwwwwww usAsana sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane atra kusumabANeneti padaM kAmadevasya mRdUpAyasaundarya prakAzayati / vAkye yathA "tat teSAM zrIsahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / bimbAdhare priyANAM nivezituM kusumabANena // " iti saMskRtam / AnandavardhanAcAryakRte viSamavANalIlAkhye granthe-asurANAM parAkrame vijRmbhamANe sati kAmadevasya tadviSaye'pi vikramakauzalaM varNitametena padyena / zrIsahodararatnasya-kaustubhamaNeH, AharaNe-AdAne, ekarasam0 ekatAnaM tatparamiti yAvat , teSAm0 asurANAM pAtAlavAsinA, yaiH punarindravimardanAdi kiM kiM na kRtamiti bhAvaH, hRdayaM mano yat AsIt tat athavA yat tebhyastebhyo'tiduSkarebhyo'pyakampanIyavyavasAyaM taditi, kusumabANena kAmena, priyANAM svadayitAnAM, bimbaphalatulye'dhare, nivezitam AsaJjitaM tathA ca tadavalokana-tatparicumbana-taddazanamAtrakRtakRtyatAbhimAnayogi kRtamityarthaH / bhatra kena kiM vyaGgyamiti darzayati-atra kusumabANeneti padamiti-mahAparAkramairapi devaiH svanizcayAnivartayitumazakyAnAmasurANAmapi hRdayamanyAbhimukhaM vidadhataH kAmadevasya mRdUpAyasaundarya vastu 'kusumabANena' iti padena vyaGgyamiti bhAvaH / dhvanyAloke cAtropamAlaGkAradhvanirityuktam , tathAhi-dvitIyojhyote 'upamAdhvaniryathA' iti prakRtya 'dhIrANAM ramai' ityAdi parakIyapadyamudAhRtya, yathA vA mamaiva viSamabANalIlAyAmasuraparAkrame kAmadevasyeti prakRtyedaM padyamuktam , vyAkhyAtaM ca TIkAkRdbhiH-'atra vAcyAtizayoktyA kaustubhamaNipriyAbimbAdharayorupamA dhvanyate, vastutaH kaustubhamaNitulyo bimbAdhara iti pAryAntikapratIteH, ata eva na rUpakadhvanistatropamAnasyAropyamANatvenAvAstavikatvAditi / svamate coktarUpavastudhvanereva camatkArakAritayA'laGkArAtizAyitvamiti yatkRtaM cArutvaM tadeva vyaGgayamityAzritya vastudhvaniruktaH / kiJca yadi 'sirisahomararayaNAharaNammi' iti padasya 'zrIsahodararalAbharaNe' iti cchAyA samAzrIyate tadA kaustubhAbharaNe-harau mohinIrUpadhAriNi, ekarasamekatAnIbhUtamasurANAM hRdayaM svasvapriyAbimbAdhare nivezita kAmadeveneti tadarthaH pratIyate, tathA ca pUrvavyAkhyAnato vaiparItyena nopamAlaGkArasambhava iti mRdUpAyasaundaryameva vyaGgyamiti susthameva / vastutastu yasya kaveridaM padyaM tena svata evAlaGkAravyaJjakatvena vyAkhyAtamiti tadeva samAzrayaNIyamiti pratImaH / For Private And Personal Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhanivRtau adhyA0 1, sU0 24 / 273 "tApI neyaM niyatamathavA tAni naitAni nUnaM tIrANyasyAH savidhavicaladvIcivAcAlitAni / anyo vA'haM kimatha na hi tadvAri vellabalAkaM yattatpallIpatiduhitari snAtumabhyAgatAyAm" // 71 // yujyate caitat , anyathA 'bimbAdhare' iti padasya na kimapi prakRtopayogitvaM sambhavati, mohinIrUpAsaktaM cetaH svapriyA'dharAsaktaM kRtamiti na sambhavatsambandham , tathA ca vastunA vastudhvanerudAharaNAntarameva deyamiti pratImaH / tacca yathA-"alasasiromaNi dhuttAnAmagrimo [dhuttANamaggimo] putti ! dhana[dhaNa]samiddhimao / ia bhaNitena natAMgI [ bhaNieNa nayaMgI] praphullaviloanA[NA] jAA // " [ ] "alasaziromaNidhUrtAnAmagrimaH putri! dhnsmRddhimyH| iti bhaNitena natAzI praphullavilocanA jAtA" // iti saMskRtam / pativarAM gaNikAM prati dhAtryAH prarocanAyoktiH pUrvArdham , uttarAdhaM tu kavervAkyam / he putri ! ayaM varo'lasAnA-nirudyogAnAM ziromaNiH-zreSTho, dhUrtAnAM cAgrimaHprathamagaNanIyaH, pracuradhanasamRddhizca / iti bhaNite-bhASite, lajayA natAGgI kAcit praphulle harSavikasite vilocane netre yasyAstAdRzI jAtA, ityarthaH / atrAlasatvenAnyatra gantumanicchuH, dhUrtatvena rateSvanAhataguNaH' saMbhogeSvatRptazca, natAGgItvena svasyA mAninItvaM namaskAradvArA bodhyate, dhanasamRddhimattayA kRpaNa iti nirdhAya tenAnyAsAmanAkarSaNIya iti mamaivopabhogya iti vastu vyajyate, tadviSayakaM ca kumAryA jJAtaM tadalasaziromaNitvAdizravaNAviziSTena praphullanayana vena vastunA svahetuharSavyaJjanadvAreNa tatkAraNIbhUtaM sAmAjikeSu vyajyate / atra praphullalocaneti padArthenaiva, mamaivopabhogya iti vyaGgyamiti padagatatvamapi // vAkyagataM vastunA vastuvyaJjanamAha-tApI neyamiti / pallIpateghauSarakSakasya duhitari snAtumabhyAgatAyAM satyAM [yA tApI sUryaprasUtaitannAnI nadI AsIt sA] iyaM tApI na iti niyatam , athavA'stu saiveyaM, kintu asyAH, tAni tatkRtasaubhAgyabhAJji, etAni tIrANi kUlabhUmayo nUnaM naiva, kIdRzAni tIrANi ? savidhe-samIpe, vicaladbhiH-paunaHpunyenocchala dbhiH, vIcibhiH, vAcAlitAnizabdAyitAni, athavA tAnyapi cet tAnyeva, tarhi aham [ eva ] vA stanyaH, kA0 18 For Private And Personal Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 274 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atra vAkyArthena vastumAtrarUpeNAbhilaSaNIyajanakRtameva bhAvAnAM hRdyatvaM na svata ityetadvastu vyajyate / vastuno'laGkAravyaJjakatvaM pade yathA "dhIrANa ramai ghusiNAruNammi na tahA piyaathnnucchNge| diTThI riugayakuMbhatthalammi jaha bahalAsaMdUre" // 72 // atra dhIrANAmiti padArtho vastumAtrarUpaH kucayoH kumbhasthalasya copamAlaGkAraM dhvanati / atha athavA, vellantyaH-itastataH saMcarantyo balAkAH-bakapatayo yatra tAdRzaM, tat pUrvoktasamayasattvasaubhAgyazAli, vAri tApyA jalaM, kiM na iti saMdeha iti bhAvaH / ayamAzayaH-tasyAH snAnasamaye yathA tApyAH svarUpamAkarSakamAsIt , yathA vA tadIyatIrANi manoharANyAsan , yathA cAhaM tatra niratizayAnandamanubhavanAsam , yathA vA tadIyaM vAri hRdayahAri pratIyate sma, tathA sAmpratamapratIyamAnatvAt tanneti nizcinomIti / atra kiM vyaGgayamityAha-vAcyArthana vastumAtrarUpeNeti-vAcyAzayaH pUrvamupadarzito vasturUpa eva, tena cAbhilaSaNIyajamasamparkakRtameva sarveSAM bhAvAnAM hRdyatvamiti vastu vyajyata iti bhAvaH // vastuno'laGkAravyaJjakatvaM pade padagatamudAharatI-"dhIrANa ramai." iti / "dhIrANAM ramate ghusaNAruNe na tathA priyAsanotsaGge / dRSTI ripugajakumbhasthale yathA bahalasindUre // " iti saMskRtam / atra dhvanyAlokAdau dhIrANAmityasya sthAne vIrANAmiti pAThaH, sa eva ca sUpayuktaH, vIrANAM dRSTiH, ghusaNaiH kukumaiH, aruNe-zoNe, priyAyAH stanotsaGge-kucataTe, na ramate-nAnandamanubhavati, yathA bahalam-atyartha sindUraM yatra tAdRze riporgajAnAM kumbhasthale ramate, vIrANAM hi svabhAva evAyaM yat zRGgArarasAdadhikaM vIrarasapakSapAtitvamiti zRGgAravibhAvAdhika vIravibhAva eva teSAM hRdayaM camatkarotIti, "kukhamam / jAguDaM dIpanaM ghastraM saurabhaM ghusRNaM ca tat / " iti nikANDazeSaH / atra "priyAstanataTAdripugajakumbhasthalasyAtizayamanoramatvarUpo vyatireko vAcyaH, tena ca priyAstanataTaripugajakumbhasthalayorupamA vyajyata iti dhvanyAlokakAramataM na sammatamiti dhvanayana svamatamAha-atra dhIrANAmiti padArtha iti / tathA ca vastunA'laGkAradhvani For Private And Personal Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 24 / 275 vAkye yathA-- "putrakSayendhanaghanapravijRmbhamANa snehotthazokaviSamajvalanAbhitaptaH / prAleyazItalamamasta sa bAhyavahni mahnAya dehamatha saMvidadhe saritsAt" // 73 // [ ] atra vasiSThaH putrakSayopatapto'gniM praviSTo'pi na tena dagdha ityayaM revAyamiti svamataM sthApitam , vyatirekasya ca vAcyatayA na dhvnitvm| na cAlaGkAreNAlaGkAradhvanireva kuto na svIkriyate iti vAcyam , priyAstanataTAdatizayena gajakumbhasya manoramatve teSAM dhIratvameva kAraNamiti vyatirekApekSayA tadarthasyaivopamAlaGkAravyaJjakatvaucityAt / tatra dhvanyamAnopamA priyAkucakuDmalAbhyAM sakalajanatrAsakareSvapi zAtraveSu masarodyateSu gajakumbhasthaleSviSTA, tadvazena ratimayAnAmiva priyAkuceSu vIrANAM tatra bahumAna iti saiva vIratA [dhIratA]'tizayacamatkAraM vidhatta ityupamAyAH prAdhAnyamiti dhvanyAlokaTIkAyAm // vastuno'laGkAravyaJjakatvaM vAkye yathA-putrakSayendhaneti-putrANAM kSayaH praNAza eva, indhanaM-kASThaM, tena dhanam-atyantaM, praviz2ambhamANaH-vardhamAno yaH, snehotthaH- putragatapremaprarUDhaH, zokaH-priyanAzaviSayako manyuH, sa eva viSamaHkaThinaH, jvalana:-agniH, tena abhitaptaH-pIDitaH, sa vaziSThaH, bAhyavahni laukikasAdhanasambhUtavahni, prAleyazItalaM himavacchItam , amasta manyate sma, atha ahnAya jhaTiti, dehaM kAyaM, saritsAt nadyadhInaM, vidadhe cakre / vasiSThasya putrazataM naSTaM tacchokazAntaye'gnipravezamanAdRtya saritpravezameva tattApazAntaye svIcakAretyarthaH, agnipravezAnAdarakAraNaM ca tasyAntastApApekSayA pAleyavacchIta. tvam / atra vAkyArtharUpeNa vastunA vyatirekAlaGkAro vyaGgyaH, tadAha-atra vasiSThaH putrakSayopatapta iti / agniM praviSTo'pIti bAhyamagniM prAleyazItalamamasteti vAkyena tasyAgnipravezo'pi vijJAyate, vinA pravezaM tasya prAleyazItalatvajJAnAbhAvAt / vyatirekAlaGkArasya svarUpamAha-zokasya bAhyavaDherAdhikyamiti / viveke vastuno'laGkAradhvanipradarzanAya padaviSayamupamArUpamalaGkAraM vRtyuktaM sama oNrthAntaranyAsadhvaniH padagata itthamudAhRtaH-"hiAyaDiyamannu khua aNaruTamuhaM pi meM pasAyaMta / avaraddhassa vi Na hu de bahujANaya rUsiuM sakaM // [ For Private And Personal Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 276 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane vAkyArtho vastusvabhAvaH zokasya bAhyavahnerAdhikyamiti vyatirekAlaGkAraM dhvanati / - iti / "hRdaya sthitamanyumaruSTamukhImapi mAM prasAdayan / aparAdvasyApi na khalu te bahujJa ! roSituM zakyam // " iti saMskRtam / he bahujJa ! nAnAvidhAnunayAnAM parAzayasya ca vijJa, hRdaye sthitaH - guptaH, na tu prakaTitaH, manyuH - krodho yayA tAm, tathA aruSTaM - roSarahitaM mukhaM yasyAH, tathAvidhAmapi mAM yatastvaM prasAdayannasi, athavA tathAvidhAmapi prasAdayan he bahujJeti sambodhanameva, ato'parAddhasya kRtAgaso'pi te tatropari iti zeSaH, khalu nizvayena mayA roSituM kopituM na zakyamiti padyArthaH / atra khaNDitA satI vaidagdhyAnunItA nAyikA taM pratyasUyAM vyaJjayantI itthamAha / atra bahujJetyAmantraNArthaH vizeSatAmAgataH anantaraM tu tadartha paryAlocanavazAt yat sAmAnyarUpaM tAdRzabahujJopari krodhAkaraNAzakyatvaM pratIyamAnaM tadeva tasya vizeSasya samarthakaM sat vizeSatazcamatkArakAri pratIyata iti yaH kazcid bahujJo dhUrtaH, sa svAparAdhamevamevAcchAdayituM prabhavatItyamunArthena tvamAtmani mama mAnApanodananimittakaM bahumAnaM mA grahIrityapi vyajyate, paraM tu arthAntaranyAsAlaGkAra eva mukhyo vyaGgyaH // utprekSAdhvaniryathA - "candanAsaktabhujaganiHzvAsAnilamUcchitaH / mUrcchayatyeSa pathikAta madhau malayamAruta // " candane - zrIkhaNDe, AsaktAnAM saMlagnAnAM, bhujagAnAM niHzvAsAnilaiH- zvAsavAtaiH, mUcchitaH vardhitaH, eSa malayAnilaH - dakSiNapavanaH, madhau - vasante, pathikAn-adhvagAn viyoginaH mUrcchayati sammohayati, ityarthaH / iha vasante malayAnilasya pathikamUrcchakatvaM vastuto madanakadanavidhAyisvenaiva sambhavat candanatarulana sarvaniHzvAsavAtavarddhitatvena sambhAvitam ivAdizabdaareprekSAvAcako nokta ityakhilavAkyArthavyajyotprekSAlaGkAradhvaniH, viSasaMsarga-mantareNa hi malayAnilasya mUrcchAjanakatvamasaMbhavIti sa tAdRzasaMsargavattenokSitaH // > na caivaMvidhe viSaye ivAdizabdaprayoga mantareNAsamA baddhataiveti vAcyam, vinA'pIvAdiprayogamanyatrApyutprekSAdarzanAt, tathAhi - " IsAkalusassa vi tuha muhassana esa puNNamAyaMdo / ajja sahisattaNaM pAviUNa, aMgi cia na mAi // " iti [ ] "kaluSasyApi tava mukhasya nanveSa pUrNimAcandraH / For Private And Personal Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, suu024| 277 adya sadRzatvaM prApya aGge eva na mAti // " iti saMskRtam / ayi manasvini ! eSa dRzyamAnaH, pUrNimAcandraH rAkAsudhAkaraH, Iya'yA-madviSayA, sapalIviSayA vA'kSamayA, kaluSasya-zoNimAvilasyApi [kA kathA prasannasya ] tava mukhasya, sahazatvaM sAmyam , adya idAnIM prApya labdhvA, nana nizcitam , aGge svAvayave, na mAtyeva, api tu daza dizaH prakAzaiH pUrayatIvetyarthaH / tvanmukhaM tu IrSayA kSaNalabdhaprasarayA candrobhavati, vastutastato'dhikamiti hRdayam, iti manorathAnAmapyapathamidamityapizabdArthaH / anyo'pyalabhyaM labdhvA'tyartha mudito'to'Gge na mAtIti prasiddhiH / atra pUrNacandreNa dizAM pUraNaM svabhAvasiddhamevamutprekSyate, atra daza dizaH pUrayatIvetyutprekSA cevAdizabdAbhAvAt prAdhAnyena vyajyate // nanvatrotprekSAvAcako vitarkopasthApako nanuzabda evAstIti sA kathaM vyaGgyA syAditi cet ? udAharaNAntaraM gRhANa, tathAhi "trAsAkulaH paripatan parito niketAn , puMbhirna kaizcidapi dhanvibhiranvabandhi / tasthau tathApi na mRgaH kvacidaGganAnAmAkarNapUrNanayaneSuhatekSaNazrIH // [zi0 va0 sa0 50 zloka-26] zrIkRSNasya sasainyasya hastinApurayAtrAyAM mArge senAsanivezasamaye revatakaparvate varNanamidam-trAsAkulaH bahujanasammardadarzanajanyabhayena vyAkulaH, ata eva niketAn senAsannivezapaTagRhAn , paritaH sarvataH, paripatan dhAvan , mRgaH hariNaH, yadyapi kaizcidapi dhanvibhiH dhAnuSkaiH, pubhiH puruSaiH, sainikaiH na anvabandhi nAnubaddhaH, nAnvasAri vA, tathApi aGganAnAm avarodhajanAnAm / AkarNapUrNAH-zravaNaparyantaM vyAptA AkRSTo vA, nayanAnyeva, iSavaH-bANAstaH, hatA-kSiptA, IkSaNayoH-netrayoH, zrIH-zobhA sarvasvabhUtA yasya tathAbhUtaH san , kvacita kutrApi, na tasthAvityarthaH / atra svAbhAvikAdeva trAsa-cApalayogAdaso na vacidapi tasthau, tathApi tatrotprekSA dhvanyate / atra cotprekSAvAcakaM kimapi nAstIti dhvanireva svIkAryA / janAlokanotthabhayahetukasya mRgAnavasthAnasyAGganApAGgeSu hatihetukatvotprekSaNAddhetUtprekSA, sA ca vyaJjakAprayogAt pratIyamAnA hetozca vizeSaNagatyoktatvAt kAvyaliGgamiti sNkrH| nanvetadapyasambandhamastu, na, zabdArthavyavahAre sAmpradAyikaprasiddha reva balavattvAt , tatrAsyotprekSAdhvanitvena prasiddhatvAt // For Private And Personal Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 278 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane dIpakadhvaniyathA-"mA bhavantamanalaH pavano vA vAraNo madakalaH parazurvA / vajramindrakaraviprasRtaM vA svasti te'stu latayA saha vRkSa ! // " [ ] he vRkSa! bhavantam , anala:-dAvavahniH, pavanaH-vAtaH, madakala:-madamattaH, vAraNaH-hastI, parazuH-kuThAro vA, kiJca indrakarAt-zakrahastAt , viprasRtaM-niHsRtaM, vajra vA mA vadhiSTa, latayA-svAzritayA priyAtvenopacaritayA saha, te-tubhyaM, svasti astukalyANabhAgU bhaveti padyArthaH / vadhiSTeti kriyayA saha sarveSAM sambandhAt "prakRtAprakRtAnAM dhamakye dIpakam" // [kA0 zA0 a0 6, sU0 8] iti lakSita dIpakamalaGkAro gopyamAna eva pratIyate, tenAtyantasnehAspadatvapratipattyA caarutvnisspttiH|| ___ aprastutaprazaMsAdhvaniryathA-"DhuMDhullaMto marihisi kaMTaakaliAI keaivaNAI / mAlaikusumasaricchaM bhamara! bhamaMto na pAvihasi // " [ ] "bhrAmyan mariSyasi kaNTakakalitAni ketakIvanAni / mAlatIkusumasadRzaM bhramara ! bhrAmyan na prApyasi // " iti cchaayaa| priyatamena sAkamudyAne bhramantI pUrvatastasyAtmani bahumAnAbhAvamAkalayya gUDharItyA svasthAsamasaundaryAdibodhanAyAnyoktyAha-he bhramara! adhikarasalolupa itastatastvaM, bhramasi, evaM bhrAmyanneva mariSyasIti, kintu mAlatIkusumena sadRzamapi [kuto'dhikamiti dhvaniH] anyat puSpaM na prApsyasItyarthaH / bhRGgasyAbhidhAyAM prastutatvameva, na ca bhramareti sambodhanena tasyAmantraNapratItyA'prastutatvameveti vAcyam , vaiparItyena AmantraNena tasyA atizayaM maugdhyamAviSkriyate iti prastutatvamevetyabhidhayA'prastutaprazaMsA nAstyeva, viratAyAM cAbhidhAyAM vAcyArthasaundaryabalAdaprastutaprazaMsA dhvanyate / dhvanizcAyaM-svasaubhAgya-saundaryAbhimAnapUrNA sukumAraparimalamAlatIkusumasadRzI mugdhakulavadhUnirvyAjapremaparatayA kRtakavaidagdhyaprasiddhAni zammalI [kuTTinI] kaNTakavyAptAni dUrAmodaketakyAdipuSpAntaravanasthAnIyAni vezyAkulAni, anyatra vetastatazcaJcaryamANaM svapriyatamamAtmasaubhAgyagopanapUrvamupAlabhata iti // apahutidhvaniryathA "yat kAlAgurupatrabhaGgaracanAvAsaikasArAyate, gaurAGgIkucakumbhabhUrisubhagAbhoge sudhAdhAmani / vicchedAnaladIpitotkavanitAcetodhivAsodbhavaM, santApaM vininISureSa vitatairaGgai tAGgi! smrH||" For Private And Personal Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 24 / 279 pUrvamanaGgIkRtAnunayAmanutaptAM praNayivirahotkaNThitAM kRtaprasAdhanAdividheyatayA vallabhAgamanapratIkSAparatvena vAsakasajAM kAJcana nAyikA pUrNacandrodayAvasare dUtImukhenAnItaH priyatamaH prAha-he natAGgi-madhyakSeNyAdavanatottarakAye ! gaurAmayAH kucAveva kumbhau tayorbhUri-bahulaM subhage-saubhAgyazAlini sundare, Abhoge parisararUpe, sudhAdhAmani candramasi, yat kAlAguruNA-kRSNAgarulepena, nirmitA, patrabhaGgasya-patrAkAraprasAdhanasya, racanAyAH, mAvAsa:-sthitiH, tayA, ekaH samAnaH sAro yasya tadvadAcarati, eSaH, vicchedasya-virahasya, analenavahninA, dIpitaM-jvalitaM yat , utkAyAH-utkaNThitAyA vanitAyAH, cetaH-hRdayaM, tatra yo'dhivAsaH-nivAsaH, tenodbhavati-jAyate, jAto vA yaH, tAdRzaM santApaM, vitataiH-prasAritaiH aGgaH, vininISuH, vinetumicchu:, smaraH kAmadeva evetyarthaH / anna candramaNDalamadhyavartinaH kRSNavarNacihnasya viyogAgniparicitavanitAhRdayanivAsajAtadAhamalImasacchavimanmathAkAratayApasavo dhvanyate // atrAnye'pyalaGkArA dhvanyante-yathA sasandehaH, yatazcandravartinaH kalaGkasya nAmApi na gRhItam , api tu gaurIstanAbhogasthAnIye candramasi kAlAgarupatrabhaGgavicchityAspadatvena yat sAratAmutkRSTatAmAcarati tanna jAnImaH kimetadvAstviti saMzayoktirUpaH sasandehAlaGkAro dhvanyate // nidarzanAlaGkArazca yathA-'tvadIyakucakalazanyastapatramaGgaracanA kuvalayadalazyAmalAmanmathoddIpanakAriNI tathaiva candravartinIyaM kAntirapi karoti' itISTArthasidhyai dRSTAntarUpo nidarzanAlaGkAro dhvanyate / tathA "sahArthabalAddhamasyAnvayaH" iti lakSitA sahoktirapi dhvanyate, yathA-'tvadIyakucakalazazobhA mRmAGkazobhA ca saha madanamuddIpayete' iti / evaM tvatkucasadRzazcandrazcandrasamastvaskucAbhogaH' iti rUpeNopamAlaGkAro'pi dhvanyate / evaM vicAre kRte sati kAmadhenurUpAyAmasyAM mahAkavervAci zakyante'nye'pyalaGkArA utprekSayitum / uktaM ca mahatAM prayAsasyAdhikakAryakArivAmitthaM-"helApi kasyacidacintyaphalaprasUtyai, kasyApi nAlamaNave'pi phalAya yatnaH / digdantiromacalanaM dharaNI dhunoti, khAt sampatannapi latAM calayena bhRGgaH // " [ ] iti / kasyacit mahAsattvasya helApi-anAyAsaceSTA'pi, acintyasya-alpasasvaizcintayitumapyazakyasya, phalasya, prasUtyai-sampAdanAya bhavati, tathA kasyApyalpasattvasya yatnaH, aNave-stokAyApi, phalAya prayojanAya, na bhavati / tatrArthAntaranyAsena samarthanamAha-digdatinaH-diggajAnAM, romNaH-ekasyApi kezasya, calanaM-svAbhAvikaM spandanamapi For Private And Personal Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 280 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane alaGkArasya vastuvyaJjakatvaM pade yathA__ "cUyaMkurAvayaMsaM chaNapasaramahagghamaNaharasurAmoaM / BALAM dharaNIm , anantAmacalAM pRthvI dhunoti-kampayati, kintu khAt-AkAzAt , sampatannapi-latopari kRtasamutpAto'pi, bhRGgaH bhramaraH, latA-vallImapi, na calayet , ityarthaH // atha vyatirekadhvaniyaMthA- ''jAeja vaNuhese khujo cia pAyavo sddiavtto| mA mANusammi loe cAekaraso darido a||" [gA0 sa0 3.30 ], idaM padyaM dhvanyAloke'pyudAhRtaM dvitIyoyote, tatra dvitIyacaraNe 'pAavo aghaDi. avatto' iti, caturthacaraNe ca 'tAekaraso darido a' iti pAThaH, mudritAyAM gAthAsaptazatyAM ca dvitIye caraNe 'vihuNIsaho jhaDiyapatto' iti, caturthaM ca 'tAI rasio dariddoa' iti pAThaH, vivekakRtapAThAnusArameva ca vyAkhyAyate-- "jAyeya vanoddeze kullo'pi pAdapaH zaTitapatraH / mA mAnuSe loke tyAgaikaraso daridrazca // " iti saMskRtam / vanoddeze-vanasyaikAnte gahane sthAne, [ yatra bahutaravRkSasampattyA sphuTaM ko'pi prekSate'pi nahi yadayaM kubja iti, tathA ca rUpaghaTanAdAvanupayogItyapi ] zaTitapatraH vizIrNapatraH, zaTadhAto rujAvizaraNagatyavasAdanArthatvAt , evaM ca patrAbhAvAt chAyA'pi nAsti kutaH puSpaphalasaMbhAvanA, evaMbhUto kubjIbhUto'pi jAyeyeti varaM, yataH kadAcidAGgArikasyAGgArAthaM ghUkAdInAM vAsArthaM ca mamopayogastatrApi sambhAvyate, kintu mAnuSe loke-martya bhuvane, yatrArthijanaH sulabhastatrArthibhirlokyamAnasya kimapyupakartumazanuvato mahad duHkhamiti bhAvaH, tyAgaikaraso'tidAnazIlo daridrazca mA janiSi / iha nirdhanasya dAnazIlasya janmanindA, niSpannakulapAdapaprazaMsA ca vAcyA, tathA ca na kazcidalaGkAro vAcyaH / tathAvidhAdapi pAdapAt tAdRzasya puMso nyUnatAM-zocyatAyAmAdhikyaM tAtparyeNa prakAzayatIti vyatirekAlaGkAro vyaGgyaH, evamanye'pyalaGkArA yathAsaMbhavamudAhAryA dhvanyAlokAdau vA draSTavyAH // alaGkArasya vastuvyaJjakatvaM nAmopamAdinAlaMkAreNa vAcyena vastuvyaJjanamiti, tat pade yathA-cUyaMkurAvayaMsaM0 iti "cUtAGkurAvataMsaM kSaNaprasaramahAghamanoharasurAmodam / asamarpitamapi gRhItaM kusumazareNa madhumAsalakSmyA mukham // " iti For Private And Personal Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 24 / 281 apaNAmiyaM pi gahiyaM kusumasareNa mahumAsalacchIe muha" // 74 // [harivijaye] atrApaNAmiyaM-asamarpitamapIti virodhAlaGkAreNa vAcyena madhumAsaprauDhimani bhAvini kiM bhaviSyatItyevaMbhUtaM vastu dhvanyate / saMskRtam / kusumazareNa kAmena, cUtasyAGkaraH-mAryeva, avataMsaH-karNapUro yasmin tAdRzam , mahAgheNa-mahanIyena, kSaNasya-vasantotsavasya, prasareNa-samAroheNa, manoharaH, surAyAH, manoharasurasya-kAmadevasya vA, AmodaH-sugandhirAnando vA yatra tAdRk , madhumAsalakSmyA vasantazriyAH mukham AnanamArambhazca, tayA cumbitum , asamarpitamapi adattamapi, balAd gRhItamityarthaH, vasantArambho nitarAM kAmoddIpaka iti bhAvaH / atra kena kiM vyajyata ityAha-asamarpitamapIti virodhAlaGkAreNeti-asamarpitasya grahaNa hi viruddham , tathA cApizabdena tadabhidhAnAd virodhAlaGkAraH, tena ca madhumAsasya prArambha eva yadyevamulluNThanaM tarhi asya bhAvini prauDhimani kiM bhAvIti na vaktuM zakyata iti vastu vyajyate / atra navoDhAlalanAyA madirAmodi vakaM balAt kAntenApi gRhyata iti pratyAyanAt samAsoktiralaGkAro'pIti dhvanyAlokaTIkAyAmuktam / atra prasaramahagdheti mahagdha[mahArgha ]zabdasya paranipAtaH prAkRtaniyamAnusArIti jJeyam // vAcyasya rUpakAlaGkArasya vastuvyaJjakatvaM yathA-"camaDhiyamANasakaJcaNapaMkayanimmahiyaparimalA jassa / akkhuDiyadANapasarA bahupphaliha ciya gayaMdA // " "marditamAnasakAJcanapaGkajanirmathitaparimalA yasya / akhaNDitadAnaprasarA bAhuparighA eva gajendrAH // " iti saMskRtam / marditAnAM-peSitAnAM mlApitAnAM vA, mAnasasya-tadAkhyasarasaH, kAJcanapaGkajAnAM-svarNakamalAnAM, nirmathitaH-vijambhitaH, parimala:-vimardotthAtimanoharagandho yeSu tAdRzAH, pakSe marditAninirAzIkRtAni vihatAni vA zatrUNAM, mAnasAni-hRdayAnyeva kAJcanapaGkajAni, tairnirmathita:-prarUDhaH parimalapratApaprakarSoM yeSAM tAdRzAH, tathA na khaNDitAHvicchinnAH, dAnasya-madajalasya, pakSe vitaraNasya, prasaraH-pravAhaH, pakSe pravRttiryeSu te, yasya-rAjJaH, bAhavo dRDhatvAt parighA iva-lohalaguDA iva bAhuparighAH, ta evaM gajendrAH, bhAnti, zobhante ityarthaH / atra bAhvoH parigharUpaNAtmanA rUpakAlaGkAreNa bhujadvayAtiriktaM gajAzvAdisAmagrIrUpaM tasyAnupAdeyamiti vastu vyajyate / For Private And Personal Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane wwwwwwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm vAkye yathA "gADhAliMgaNarahasujayammi daie lahuM samosarai / mANasiNINaM mANo pIlaNabhIuvva hiyaAoM" // 75 // atrotprekSayA pratyAliGganAdi tatra jRmbhata iti vastu vyajyate / alaGkAreNAlaGkAraH pade yathA-- "tuha vallahassa gosammi Asi aharo milANa kamaladalaM / iya navavahuA soUNa kuNai vayaNaM mahIsamuhaM" // 76 // / ] . upamAyA vastuvyaJjakatvaM ca pUrvapradarzite "zikhari kva nu nAma" iti padye 'adharapATalaM' iti samAsopamayA abhilASAtmaka vastu vyajyata iti / evamanye'pyalakArA vastuvyaJjakatve udAhAryAH // padagatAlaGkArairvastudhvanimudAhRtya vAkyagatAlaGkAreNa vstudhvnimudaahrtigaaddhaaliNgnneti| "gADhAliGganarabhasodyate dayite laghu samapasarati / manasvinInAM mAnaH pIDanabhIruriva hRdayAt // " iti sNskRtm| mAnavatI prati mAnamaGkAyAparamAnavatIvRttAntaM bodhayantyAH kasyAzciduktiriyam-dayite priye, gADhAliGganAya, rabhasena-vegena harSeNa vA, udyate sati, udyukta eva na tvAcaritavati, manasvinInAM vazIkRtamAnasAnAmapi, mAnaH "strINAmIAkRtaH kopo mAno'nyAsaGgini priye" ityuktalakSaNaH kopaH, pIDanAd bhIruriva, hRdayAt , laghu zIghraM guptaM vA, samapasarati niHzeSato gacchatItyarthaH / evaM ca tAdRzyAH svAdhInacittAyA api mAno yadi tAvanmAtreNaiva gatastarhi atAdRzyAstava gamiSyatIti kiM vaktavyamityavazyaMbhAvini mAnamaGge kimityAtmAnaM vaJcayasIti bhAvaH // atra kena kiM vyajyata ityAha-atrotprekSayA pratyAliGganAdi iti-pIDanabhIruriveti bhayosprekSArUpeNAlaGkAreNAtyantikamAnanivRttau satyAM pratyAliGganasahAsavacanAdi tatra jRmbhate-bahu bhavatIti vastu dyotyate ityarthaH // alaGkAreNa vastudhvani padavAkyagatamudAhRtyAlaGkAreNAlaGkAradhvanimudAharati, tatra prathamaM padagatAlaGkAreNAlaGkAradhvaniryathA-tuha vallahasseti / "tava vallabhasya prabhAte AsIdadharo mlAnakamaladalam / iti navavadhUH zrutvA karoti vadanaM mahIsammukham // " iti saMskRtam / For Private And Personal Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1 sU0 24 / atra milANakamaladalamiti rUpakeNa mlAnatvAnyathAnupapattestvayA'sya muhurmuhuH paricumbanaM kRtamityanumAnaM vyajyate / vAkye yathA "sa vaktumakhilAn zakto hayagrIvAzritAn guNAn / yo'mbu kumbhaiH paricchedaM zaktaH kartu mahodadheH " // 77 // [ ] 283 atra nidarzanena hayagrIvaguNAnAmavarNanIyatApratipAdanarUpo'sAdhAraNatadvizeSaprakAzanapara AkSepo vyajyate / rAtrAvatizaya cumbitadayitAdharAM vadhUM prati kasyAzviduktiriyam tava vallabhasya dayitasya, prabhAte prAtaHkAle, adharaH adharoSThaH, mlAnaM yat kamaladala tadrUpa AsIt, iti sakhIvacanaM zrutvA navavadhUH navoDhA nAyikAH vadanaM mukhaM, lajjayA, mahyA:- bhUmeH, sammukham - adhomukhaM, karoti vidhatte, prabhAte AsIdityanena tAvatkAlaM cumbanAvirAmaH sUcitaH / atra kiM kena vyaGgyamityAhaatra milANakamaladalamiti / tathA ca rUpakAlaGkAreNAdharasya cumbanAnyakAraNAnmlAnatvamanupapannamiti muhurmuhuzrambanaM kRtamiti vyaktyA'numAnAkhyoseGkAro vyajyate, " hetoH sAdhyAvagamo'numAnam" [a0 6 sU0 23] anyathAnupapattyai kalakSaNAddhetoH sAdhyasya- jijJAsitasyArthasya pratItiranumAnamiti tallakSaNAt kAvyaprakAze cAtra kAvyaliGgAlaGkAra uktaH, kintu svamate tasyAnupAna evAntarbhAva iti jJeyam // 3 " vAkyagatAlaGkAreNAlaGkAradhvanimudAharati-sa vaktumakhilAniti - sa hayagrIvaM tadAkhyamasuram, AzritAn, akhilAn guNAn vaktuM zaktaH samarthaH syAt, yaH, ambukumbhaiH jalaghaTaiH, mahodadheH paricchedaM kartuM jJAtuM zakta ityarthaH / yathA'mbu kumbhairmahodadheH parimANaM kartumazakyaM tathA hayagrIvaguNA varNayitumazakyA iti vAcyena nidarzanAlaGkAreNa hayagrIvaguNAnAM kathanAzakyatvaniSedhAdAkSepAlaGkAro dhvanyate, tadAha - atra nidarzaneneti / vizeSavivakSayA vakumiSTasya pradhAnasyAzakyavaktavyamati siddhatvaM vA vizeSaM vaktuM niSedha iveti tallakSaNaM saMgamayatiasAdhAraNatadvizeSapratipAdanapara iti asAdhAraNo yastadvizeSo'varNanIyatAtizayastatprakAzanapara ityarthaH // For Private And Personal Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 284 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane prabandhe'rthazaktimUlo vyaGgyo yathA-gRdhragomAyusaMvAde, tathA ca " "alaM sthitvA zmazAne'smin gRdhragomAyusakule / na ceha jIvitaH kazcit kAladharmamupAgataH // 78 // [ ma0 bhA0 zA0 pa0 a0 152. lo0-11] iti divA prabhavato gRdhrasya puruSavisarjanaparamidaM vacanam / "Adityo'yaM sthito mUDhAH snehaM kuruta sAmpratam / bahuvighno muhUrto'yaM jIvedapi kadAcana // 79 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " sUtre "arthazaktimUlaH prabandhe'pi" ityuktatayA pada-vAkyagatamudAhRtya kramaprAM prabandhagataM dhvanimudAhartumAha-prabandhe'rthazaktimUlo vyaGgayo yatheti / atra arre statsdhikaH kAvyaprakAzAdiSu samupalabhyate, tathA hi- tatratyaH pAThaH "bhalaM sthisvA" ityardham, tataH " kaGkAlabahule ghore sarvaprANibhayaGkare" iti, punaH " na ceha jIvitaH" ityardhasyAnte "priyo vA yadi vA dveSyaH, prANinAM gatirIdRzI" iti, mRtaM bAlaM sandhyAsamaye imazAne samAnItaM dRSTvA divasa eva mRtamAMsabhakSaNasamarthasya rAtrAndhatvAdasamarthasya gRdhasya tadbandhuvisarjanaparamidaM vAkyam / asmin gRdhragomAyuGkale gRdhairgomAyubhizca vyApte, kaGkAlAHasthIni, bahalAH Adhikyena yatraivaMbhUte mRtamanuSyAsthipaJjaraparipUrNa, ata eva ghore dAruNe, atha ca sarvaprANinAM bhayajanake - imazAne pretabhUmau sthitvA, alaM vyartham / nanu kiJcit kAlaM sthitvA parIkSyate, kadAcidayaM bAla ujjIvediti cet ? atrAha - iha saMsAre, kAladharme mRtyum, upAgataH prAptaH, kazcinna jIvitaH, sa ca priya mitraM vA bhavatu, dveSyaH zatrurvA bhavatu, na tasyojjIvanaM saMbhAvyate, kuta iti cet ? atrAha - prANinAM gatirIdRzIti- prANisvabhAva evAyam-na kazcit tadatikramaNaM kartuM samarthaH 'svabhAvo duratikramaH' ityukteH // 1 itthaM gRdhravacanavizvAsAt pUrvato'pi tyAgasyaiva nizcayAcca tyaktvA gantumudyateSu bandhuSu divA gRdhrAdyupadravAd rAtrAveva svAtatryeNa zavabhakSaNasamartho gomAyurAhaAdityo'yamityAdi / mUDhAH gRdhravAkyena pratAritatvenaivamuktiH ayaM pratyakSaM dRzyamAnaH, AdityaH sthitaH tathA ca bahUnAM bhavatAM divA kiM bhayamiti bhAvaH, tatazva sAmprataM yAvadAdityasthitistAvat, sneha kuruta snehAnurUpamasyAvekSaNamAcarata / kimiha sthitvA phalamiti cet ? ayaM sAndhyo muhUtau bahuvighnaH For Private And Personal Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 24 / amuM kanakavarNAbhaM bAlamaprAptayauvanam / gRdhravAkyAt kathaM bAlAstyakSyadhvamavizaGkitAH // 80 // [ ma0 bhA0 zA0 pa0 a0 152 zlo. - 19. 65. ] iti nizi vijRmbhamANasya gomAyojanavyAvartananiSThaM ceti prabandhapratipAdyenArthena gRdhra-gomAyvorbhakSaNAbhiprAyo vyajyate / evaM madhumathanavijaye pAJcajanyoktiSu viSamabANalIlAyAM kAmadevasya saha wwwwww , rAkSasabelAvAd bhUtAvezAdivinabahulaH, atazca sandhyAyAmanItAyAM kadAcita tadA vezAdyapagamAjjIvedapIti sambhAvyate / punarapi [ jIvane saMbhAvite ] mohajananAyAha- amumiti, yUyam, avizaGkitAH lokApavAdazaGkArahitAH, gRdhavAkyAt mAMsalubdhasya gRdhrasya vAkyAt mUDhAH mohamajJAnamupagatAH, kanakavarNAbhaM svarNasamAnakAntim, aprAptayauvanam, ato bAlam, amuM kathaM tyajadhvam / kanakavarNAbhamityanena sAmpratamapi varNavikRtirmRtyucihnaM na jAtam, aprAptayauvanamityanena parastrIsaMsargAdipAtakajanyAyuH kSayAbhAvazca sUcitaH / atra prabandhe pUrvaM zmazAne sthiti niSedhato gRdhrasya 'visarjayatemaM gacchata ca yUyaM yenAhaM divase bhakSayeyam' iti tAtparyamavagamyate, paratra ca yathAkathaJcit sUryAstaM yAcadete tiSThantu pazcAdeSu gateSu rAtrau satyAM madIyaM mAMsabhakSaNasvAtantrayamiti gomAyorAzayaH prabandhenAnena pratIyate / taduktam iti divA prabhavato gRdhrasyetyAdinA, iti nizi vijRmbhamANasyetyAdinA ca / evaM kiJcit prabandhaviSaye dhvanimuktatvA'nyatrApi vadatidizati - madhumathana vijaye pAJcajanyoktiSviti / tatra yathA - "lIlA dADhagguvUDhasayalamahimaMDalassa citra aja / kIsa muNAlAharaNaM pituja garUAi aMgammi // " [ ma0 vi0 ] iti "lIlAdaMSTrA prodUDha sakalamahImaNDalasyaivAdya / kasmAnmRNAlAbharaNamapi te gurUyate'Gge // " iti saMskRtam / madhumathanavijayaM nAma nATakamadyatve nopalabhyate, vivekocalocanAnusAripAThena yathAkathaJcidvyAkhyAyate-rukmiNyA viraheNa kSINaM vAsudevamakathita svAbhiprAyaM pAJcajanyastadIyavirahavaidhuryAvasthAvarNanena prakaTayati -- lIlayA - anAyAsena, daMSTrAgreNa [ varAhAvatArasamaye ] udUDhaM pAtAlAdAnItaM, sakalaM mahImaNDalaM yena tasyaiva, te tava, adya sAmpratam, aGge zarIre, mRNAlasya - bisasyAbharaNamapi, kasmAt ajJAnAt hetoH, gurUyate bhArakRd bhavati / tathA ca kimapi vicitraM kaSTaM wwwwww www 285 For Private And Personal Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane carasamAgame'rthavyaJjakatvamudAhAryam / evaM ca vastuno'laGkArajyAkatve'laGkArasya ca vastvalakAravyaJjakatve bhedatrayamutprekSyam // 24 // rasAdizca // 25 // rasa-bhAva-tadAbhAsa-bhAvazAnti-bhAvodaya-bhAvasthiti-bhAva te hRdaye ityAzayaH, evaM ca kasyAzcid viraheneyaM tavAstheti vyajyate, tathA ca vastuno vastuvyaJjakatvaM prabandhagatamidam / evaM viSamabANalIlAyAM kAmadevasya sahacarANAM vasantAdInAM samAgame yathA-"humi ahatthiareho NiraMkuso aGka vivebharahio vi / siviNe vi tujjha samae pattiabhattiM na pupphusimi ||"[vi. lI.], "bhavAmyahAstitarekho niraGkuzo'tha vivekarahito'pi / svapne'pi tava samate! patnI [ka] bhaktiM na pramAmi" iti saMskRtam , idamapi padyamaprakaraNajJAnAdanudbhinnAzayamiva, dhvanyAlokaTIkAlocanodAhRtapadyataH pAThabhedo'pi, tatrApi cedaM padyamavyAkhyAtameva, yauvanoktiriyam , yauvanaH kathayati-aham . ahastitarekhaHrekhAM maryAdAmasvIkurvanapi, ata eva niraGkuzo'tha ca vivekarahito'pi bhavAmi varam, tathApi he samate! tava patnIbhAkta-tvadviSaye patnIbhAvaM na pramAmi na tyajAmi / anena yauvanasvabhAvarUpaM vastu vyajyate / tathA cedamapi prabandhagataM vastuno vastuvyaJjakatvam / prabandhagataM vastuno'laMkAravyaJjakatvam, alaGkArasya ca vastuvyaJjakatvamalaGkArabhyaJjakatvaM ca svayamutprekSyamityatidizati-evaM ca vastuno'laGkAravyaJjakatva ityAdinA // 24 // rasAdizceti sUtraM pUrvasUtrasambaddham , tathA cArthazaktimUlavyaGgyAnAM bhedaprastAve pUrvamarthazaktimUlena vastunA'laGkAreNa ca pratyekaM vastvalaGkArayordhvaniruktaH, sAmpratamarthazaktimUlo rasAdidhvaniranena sUtreNocyate / rasAdirityatrAdipadena saMgrAhyAn kaNThata Aha-rasabhAvatadAbhAsetyAdinA / nanu rasamAtrasyaiva kAvyajIvAtubhUtatvaM zrutaM tadanye'mI bhAvatadAbhAsAdayaH ka iti cet ? atrokaM viveke yadyapi rasenaiva sarva kAvyaM jIvati, tathApi tasya rasasyaikaghanacamatkArAtmano'pi [eka:-mukhyo dhanaH-nibiDo vedyAntarasparzazUnyazcamatkAra:-cittavistArarUpa evAtmA-svarUpaM yasya tathAbhUtasyApi] prayojakIbhUtaM kamapyaMzamAzrityAsau camakAro'tizayaM labhate tadA'sau tatprayojakIbhUtavizeSanibandhanAmanyAmanyAM khyAti For Private And Personal Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 25 / 287 sandhi-bhAvazabalatvAnyarthazaktimUlAni vyaGgyAni / cakAraH padavAkyaprabandhAnukarSaNArthaH / pRthagyogo rasAdayo vyaGgyA eva bhavanti gacchati, tathA hi-tatra yadA kazcid vyabhicAribhAva udviktAvasthA-prAdhAnyenAsvAdyamAnatAM gato vakSyamANodayazAntizabalatvAdidharmA camatkArAtizayAdhAyako bhavati, tadA tasya bhAva iti saMjJA bhavati tatraiva ca bhAvadhvaniH; uktaM ca mammaTena-"ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJjitaH / bhAvaH proktaH" [ kA. pra0 2. 35 ] iti, atra ratiriti sthAyibhAvamAtropalakSaNam , devAdiviSayetyasyAprAptarasAvasthopalakSaNatvam , AdizabdAnmuni-guru-nRpa-putrAdiviSayA, tathA ca devAdiviSayA sarvA kAntAviSayA'pyapuSTA ratihA~sAdayazcAprAptarasAvasthAH, prAdhAnyena vyaJjito vyabhicArI ca bhAva iti tadarthaH pradIpe varNitaH / yaduktamabhiyuktairapi-"ratyAdizcenniraGga syAd devAdiviSayo'thavA / anyAGgabhAvabhAga vA syAnna tadAsthAyizabdabhAg // " iti, itthaM bhAvasya svarUpaM saMkSepeNa pradarzitaM, vistarastu tadvarNanaprakaraNe vakSyate / evaM yadA vibhAvAbhAsAt-anaucityaprayojitAd vibhAvAt , ratyAbhAsodayastadA'nubhAvo'pyAbhAsasvarUpa eva bhavatIti tAbhyAM vibhAvAnubhAvAbhAsAbhyAM jAyamAnazcarvaNAbhAsa iti kathyate, sa eva rasAbhAsaH, evaM bhAvazAntyAdayo'pyane niruupyissynte| tathA ca rasadhvanerevAmI bhAvadhvaniprabhRtayo niHSyandA AsvAde prayojakamaMzaM vibhajyaiva pRthak pRthak vyavasthAvyante, yathA-saMmUJchitAmode anekavastusaMbhUtAmodAnAM sammade, upabhujyamAne'pi, kA ye vizeSajJA bhavanti te vivecayanti-yadayaM suparizuddhasyAmodo'yaM puSpavizeSAmoda ityAdinA zuddhasya rasasya dhvanistu yatra mukhyatayA vibhAvAnubhAvanyabhicAribhAvasaMyojanocitasthAyi [ bhAva ] pratipattikasya pratipattuH sthAyyazacarvaNAprayukta evAsvAdaprakarSaH / rasabhAvAdInAmudAharaNAni tadIyaprastAve pradarzayiSyante / sUtre cakAraH kimartha ityAzaGkAyAmAha cakAraH pada-vAkya-prabandhAnukarSaNArtha iti / yathA vastvalaGkArayordhvaniH pada-vAkyaprabandheSu tathA rasadhvanirapi teviti teSAmetatsUtreNApi sambandhadyotanArthazcakAra iti / nanu sarvathA tAbhyAM sAmye tatraiva sUtre rasAdiriti padaM kuto na paThitamiti vyartha pRthaka sUtramiti cet ? atrAha-pRthagyogo rasAdayo vyaGgayA eva bhavantIti, upapAditaM caitat pUrvasUtravyAkhyAyAmAdAveva / tathA ca vastvalaGkAravad rasAdInapi For Private And Personal Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 288 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane na tu kadAcidvAcyatAmapi sahanta iti rasAdInAM prAdhAnyakhyApanArthaH / vastvalaGkArau hi vAcyAvapi bhavata iti / tatrArthazaktimUlo vyaGgayo rasaH pade yathA"utkampinI bhayapariskhalitAMzukAntA te locane pratidizaM vidhure kSipantI / tIkSNena dAruNatayA sahasaiva dagdhA dhUmAndhitena dahanena na vIkSitAsi" // 81 // [sva0 vA0 nA0] atra 'te' iti padena smAritAnAmanubhavaikagocarANAM sAtizayabhramANAM zokavyaJjakatvam / vAcyatAsahAn ziSyA na pratipadyarannityarthaM teSAM prAdhAnyadyotakamidaM pRthak sUtramiti // padagatamarthazaktimUlaM rasadhvanimudAhartumavataraNamAha-tatrArthazaktimUla ityA. dinA / utkampinIti-svamavAsavadatte nATake vatsarAjo yaugandharAyaNena mantriNA vAsavadattA dagdheti khyApite sati kadAcidekAnte tAM smRtvaivaM vilapati ayi preyasi ! bhAvAnItAmityaM sambodhyaiva madhyamapuruSeNAbhidhAnaM saMbhAvyate / utkampinItrAsAt samudbhUtakampA, bhayena pariskhalitaH-paribhraSTaH, aMzukasyavastrasya, anta:-agrabhAga uparitanAGgAvaraNatayA sthApito yasyAH sA tathA, etena cAgnijvAlAyAH sAkSAdeva samparkaH sambhAvitaH, te madanubhavagocarIbhUtatattadvi. lAsazIle kathamapi vismartumanaheM, vidhure rakSaNopAyAnupalambhAd vikale kAtare vA locane, pratidizaM kazcinmAM kutazcidAgatya trAsyatItyAzayAt sarvAsu dikSu, kSipantI prerayantI, tIkSNena samiddhatamena, dahanena dAhakena vahninA, dAruNatayA niSkaruNatvena, sahasA avicArya, dagdhA bhasmIkRtAsi, kintu, dhUmAndhitena tena na vIkSitAsi, yato'sau svakAraNAdeva samudbhUtena dhUmenAndhito'ta eva tena avIkSyaiva sahasA dagdhA, no cet ? dRSTvA tadavasthAM tvAM sa kUro'pi dagdhuM na pravartateti bhAvaH / atra kena padena kathaM ko raso vyajyata ityAha-atra 'te' iti padenetyAdi-atra 'te' iti padaM sphuTaM rasamayatvenAvabhAsate sahRdayAnAm , tathA hi-zoko nAmeSTajanavinAzaprabhava iti tadAlambana For Private And Personal Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 25 / 289 bhUtasya janasya ye bhrakSepakaTAkSaprabhRtayaH pUrva ratinibhAvatAmavalambya taduddIpakA Asan , ta evAtyantavinaSTAH santaH pazcAt smRtigocaratAmAgatA nirapekSatvabhAvaprANaM karuNarasamuddIpayantIti vstusthitiH| tathA ca te locane' ityatra tacchadastallocanagatasvamAtrAnubhUtAvyapadezyAnantaguNagaNasmaraNAkAradyotakaH zokarasavyaJjanasthAdhAraNanimittatAM prAptaH / tathA ca prakrAntaparAmarzakasya tacchabdasya kathamiyAn vyApAro yadImamartha dyotayediti yaduktaM kenacit , tacca rasAviSTo'tra parAmRSTa iti rItyA pratyuktaM cAnyena, tadubhayamapi nirAlambanameva, yatazca smaraNAkAradyotakatayA tasyeha prayoga iti vyAkhyAtam , patra ca yacchabdena vastuno'nirdizyamAnadharmAntarasAhityarUpadharmasambandhitvamabhidhAya tacchabdena buddhisthataddharmA [anirdizyamAnadharmA ] ntarasAhityaM nirvAhyate tatraiva tasya pUrvaprakrAntaparAmarzakatvam , iha ca na tathetyAveditameva, atra hi nimittopanata [ udbodhakasamavadhAnojhuddhasaMskAraprasUta ] smaraNavizeSAkArasUcakatvaM tacchabdasya, yathA-'sa ghaTa' ityAdAviti kA parAmarza kathA / atra cotkampinItyAdivizeSaNAni tadIyabhayAnubhAvotprekSaNarUpeNa mayA pratIkAro na nirvAhita iti rItyA zokAvegasya vibhAvatAM gatAni / 'te' iti sAtizayavibhramaikAyatanarUpe locane kAndizIkatayA nirlakSye kSipantI 'kastrAtA kvAsAvArya punaH' iti tayorlocanayostAdRzAvasthAsmaraNaM sutarAM zokoddIpanamiti tasyaiva mukhyaM vyaJjakatvam / / padagataM rasavyaJjakatvamudAharan "tadantaM padam" [1. 1. 20.] iti sUtreNa syaudyanta-tyAdyantayoH padasaMjJAyA vihitatvena pUrvopasthitaM syAdyantaM padaM vyaJjakatayA "utkampinI" iti padye udAjahAra / tatra smaraNadyotakapadAbhAvena prakrAncaparAmarSakatvaM tacchabdasya na tu smaraNopasthApakatvamiti vivadamAnAM santoSAya viveke padyAntaramapyudAhRtam , tathA hi-"jhagiti kanakacitre tatra dRSTe kuraGge, rabhasavikasitAste dRSTipAtAH priyAyAH / pavanavilulitAnAmutpalAnAM palAza-prakaramiva kirantaH smaryamANA dahanti // " iti rAmaH sItAyAM hRtAyAM tAM smarabAhatatra-paJcavaLyAM, kanakacitre-kanakavat citre-AzcaryakAriNi, kanakena-hiraNye na citre-karbure vA, kuraGge-mRge, dRSTe-avalokite sati, jhagiti-zIghra, rabhasenavegena harSeNa vA, vikasitAH-praphullAH prasRtA vA, te anubhUtimAtraviSayAH, kA0 19 For Private And Personal Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane tyAdyante yathA "mA paMthaM ruMdha mahaM avehi bAlaya! aho si ahiriio| amhe aNirikAo suNNaharaM rakkhiyavvaM NNo" // 82 // [sa0 za0 961] atrApehIti tyAdyantam / tvaM tAvadaprauDholokamadhye yadevaM prakAzayasi, asti tu saMketasthAnaM zUnyagRhaM tatraivAgantavyamiti dhvanati / priyAyAH-jAnakyAH, dRSTipAtA:-kaTAkSavikSepAH, pavanena-vAyunA, vilulitAnAMtaralitAnAm , utpalAnA-nIlakamalAnAM, palAzaprakara-dalasamUha, kirantaHparito vikSipanta iva, smaryamANAH virahadazAyAmidAnI smRtiviSayatAmApadyamAnAH, dahanti-mAM tApayantItyarthaH / ihApi 'te' iti padamanubhUtasmArakatayA vipralambhazRMgAravyAkam // syAdyantaM padaM vyaJjakamudAhRtya tyAdyantamudAharati-tyAdyante yatheti / mA paMthaM ruMdheti "mA panthAnaM rundhi apehi bAlaka! aho asi ahIkaH / vayaM paratantrAH zUnyagRhaM rakSaNIyamasmAkam // " iti saMskRtam , panthAna rundhanta kAntaM bhaGgayA saGketasthalaM sUcayantI kRtrimaroSAviSTA kAcidAcaSTe-bAlaka! proThimanApanna !, avivekinniti yAvat , apehi mArgAd dUre vraja, panthAnaM madgamanamArga, mA rundhi nAvaruddhaM kuru, aho Azcaryam , ahrIkA janasamAje'pi dhASTya vidhAnAnirlajjastvamasi, vayaM paratantrAH smaH, yato naH asmAkaM, zUnyaM sAkSyantararahita, gRhaM rakSitavyaM cArAdibhyaH pAlanIyaM varttate, ityarthaH / atra parasparasApekSaM vAkyapaJcakam 'bhapehi' iti tyAdyantena pradhAnena saha sambhUya / aprauDhatvAt taralastvamasi, yadItthaM pathi lokAnAM samakSameva rahasyaM prakAzayituM ceSTase astyeva nirjanatvAt saMketocitaM me gRhaM, tatraiva nibhRtamAgatya svamanorathaM pUraya, alamidAnImatiprasaGgenetyAdi sUcyate, tatra mukhyaM vyaJjakamapehIti, tadAha-atrApehIti tyAdyantasiti-vyaJjakamiti zeSaH / kiM vyaJjayatItyAha-tvaM tAvadaprauDha ityAdinA / padaikadezasya padAvayavasya syAderapi padaprayojakatvena padatvamiti For Private And Personal Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 25 / 291 padaikadezo'pi padaM yathA "tAlaiH zijavalayasubhagairnartitaH kAntayA me, yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRdvaH" // 83 // [me0 dU0 u0 zlo-26] atra tAlairiti bahuvacanamanekabhaGgivaidagdhyaM khyApayadvipralambhamuddIpayati / "likhannAste bhUmi bahiravanataH prANadayito nirAhArAH sakhyaH sttruditocchrnnynaaH| tasyArthavizeSavyaJjakatvamudAharati-tAlairityAdi-meghadUte yakSeNa svAvAsAdiparicayadAnapUrvakaM svagRhamadhyasthitAnAmRddhInAM varNanaprasaGge padyamidamuktam , ayaM cottarArdhaH, pUrvArdhazcettham-"tanmadhye ca sphaTikaphalakA kAJcanI vAsayaSTiH, mUle baddhA maNibhiranatiprauDhavaMzaprakAzaiH / " iti, tayoH-raktAzoka-kesaravRkSayoH, madhye, anatiprauDhAnAm-apakvAnAM, vaMzAnAM-veNUnAM, prakAza:-kAntiriva kAntiyeSAM taiH, maNibhiH-marakataralaiH mUle'dhodeze, baddhA-saMghaTitA, sphaTika-tanmayaM, phalaka-pIThaM yasyAstAdRzI, kAJcanI-suvarNamayI, vAsayaSTiH, pakSiNAM kRte nivAsadaNDaH astIti shessH| ziJjantaH-zabdAyamAnA, ye valayAH-kaGkaNAni, taiH subhagAHramaNIyA ye tAlA:-anekavidhakaratAlavAdanAni taiH, me kAntayA [ kA] bartataH,-naTanaM kAritaH, vaH-yuSmAkaM medhAnAM, suhRd-mitraM, nIlakaNThaH-mayUraH, divasaviga-dinAnte, yAmadhyAste - yatra yaSTyAM nivasati so'pi te paricAyaka iti bhAvaH / atra yacchabdasyottaravAkyagatatvena tacchabdApekSA / tAlairiti bahu. vacanasyAdyantaM tAlAnAmanekavidhatvakhyApanadvArA yakSapatyAstadvijJatayA saMgItAgamanaipuNyaM dyotayadvipralambhazRGgAra vyaJjayati, tadAha-tAlairiti bahuvacanamityAdinA // __ syAdi-tyAdivibhaktInAM sambhUya vyaJjakatvamudAharati-likhannAste bhUmimityAdinA, bahudinavyApimAnavatIM nAyikAM prati sakhyA uktiriyam-he kaThine ! nirdaye!, tava prANAnAM dayitaH-priyaH, etena dayitaduHkhena tvatprANA aghi duHkhitA bhaviSyantIti dhvanyate, athavA tava prANA iva so'pi dayito'smAkaM, For Private And Personal Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 292 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane parityaktaM sarva hasitapaThitaM paJjarazukaistavAvasthA ceyaM visRja kaThine ! mAnamadhunA" // 84 // [a0 za0 zlo.-7] atra na likhatIti, api tu prasAdaparyantamAsta iti, tathA Asta iti na tvAsita iti, bhUmimiti, na tu bhUmAviti na hi buddhipUrvakaM rUpakaM kiMcillikhatIti syAdi-tyAdi vibhaktInAM vyaJjakatvam / "annattha vaJca bAlaya! hAyaMti kIsa maM puloesi / eyaM bho jAyAbhIruyANa ttahaM ciya na hoi" // 85 // [ ] tathA tava prANA iva so'pyasmAkaM rakSaNIya ityarthaH, IdRzo'pi, avanataH namraH, bhUmiM na tu bhUmo, tenAkAsitasya karmaNo'nuddezyatvaM gamyate, likhan zUnyahRdayatayA bilikhan na tu likhati, tena likhanasyAbuddhipUrvakatvenAprAdhAnyaM dhvanyate, Aste upaviSTo'sti, na tu AsIt , tenaivamavasthAnasya prasAdaparyantasthApitA dhanyate, tathA sakhyaH sarvA vayasyAH, nirgata AhAro yAsAM tathAbhUtAH satyaH, satatam-anArataM, ruditenocchUne-jAtazoke, nayane-cakSuSI yAsAM tathAbhUtAH, santIti zeSaH, tathA pArasthaiH zukaiH-kIraiH, hasitaM paThitamanyacca sarva bhojanAdi parityaktam ujjhitam / ajJAnAmapi tava kAraNAdIdRzyavasthA kimasmAkamiti bhAvaH, tava ceyamuttarottaravardhamAnA'sahyapIDAjanikA, avasthA dazA, jAteti zeSaH, ataH, adhunA vasantacandrakAdibhiruddAme manmathavilasite satItyarthaH, mAnaM visRja vizeSeNa tyajeti bhAvaH // atra keSAM kiM kiM vyaJjakatvamityAha-atra na likhatIti api tu prasAdaparyantamAsta ityAdinAlikhatIti kathanena lekhanasyoddezyatvaM vijJAtaM syAdato likhanniti zatrantamuktaM tena cAsyAnuddezyatA dhvanyata ityAdi vyAkhyAvasara eva varNitatvena vyAkhyAtapUrvamiti / etAvadbhiH sUcanai yakasya mohAtizayo vyajyate, tathA ca vipra. lambhotkarSo vyaGgya iti bhaavH|| _ sambandhasya taddhitapratyayasya ca vyaJjakatvamudAharati-annattha vaJceti / "anyatra baja bAlaka! nAntIM kasmAt mAM pralokase / etadbho AyAbhIrukANAM veSAM [yuSmAkaM] eva na bhavati // " iti saMskRtam , atra dhvanyAloke caturthe For Private And Personal Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA 0 1 sU0 25 / atra jAyAto ye bhIravasteSAmetat snAnasthAnamiti dUrApetaH saMbandha ityanena saMbandhenaiverthyAtizayaH pracchannakAminyA'bhivyaktaH / jAyAbhIrukANAmityatra taddhitasyApi vyaJjakatvam, ye hyarasajJA dharmapatnISu premaparatantrAstebhyaH ko'nyo jagati kutsitaH syAditi kapratyayosvajJAtizayadyotakaH / 2 pAde 'tuhANa saMbandho bibha Na hoi" iti paThyate, atra ca 'ta' ityasya teSAmiti cchAyA kRtA pariziSTe, parantu 'yuSmAka' miti yujyate'rthasambandhAya, tathA ca 'mahaM' ityasyeva 'ta' iti nipAto'tra yuSmAkamityarthe ityAkalanIyam, tathaiva ca vyAkhyAyate kazcit pANigRhItyA bhIruH pUrvakRtapraNayaH nirantaramasannidhAyanAnsIM pracchannakAmukImupetaH, sA tamitthaM tarjayati bAlaka ! praNayatAratamyaparicchedAnabhijJa! adakSiNa ! anyatra vraja yatra sA te jAyA'sti yadbhayAt tvamiyantaM kAlamantardhAya samAgato'si tatsavidhe eva paratra vA gaccha, na tu madantike tiSTha, snAntIM snAnamAcarantIM mAM, kasmAt kutaH kAraNAt, pralokaya se prItidAyanubandhanaM yathA syAt tathA pazyasi / nanvahamapi snAnAyava samAgata iti cet ? atrAha - bhoH kAtaryAskandita-prAgalbhya!, jAyAbhIkANAM svadharmapatnI bhayAskanditacetasAM [ teSAM ] yuSmAkaM bhavAdazAnAm, etat snAnasthAnaM na bhavati, jAyAbhIrUNAM parakIyayA saha vihArAdiyogyatAbhAt teSAmiha mAdRzInAM snAnasthAne sthAnaM nAstIti bhAvaH / atra vyaJjanaM pradarzayati - atra jAyAto ye bhIravasteSAmityAdinA / snAnasthAnamityato'gre vRttau na' iti skhalitam, arthasambandhAnusAraM tadAvazyakatvapratipatteH / etat snAna, sthAnameva jAyAbhIrUNAM netyanena svasambandho dUramapasAritaH, tathA ca jAyAbhIkANAmiti sambandhArthaka vibhaktyA pracchannakA mimyA IrSAtizayaH prakaTitaH, tathA tatrattadvita'ka' pratyayenApi zravajJAprakarSo'tha ca tatsambandhAsambhAvyatvaM sUcyate / jAyA hi santatijananamAtraprayojanA bhavati na tu tasyAM parakIyA Sat / praNayaH sambhAvyate, atazca ye dharmapatnISu premaparatatrAste na rasajJAH, arasajJaizva saha sambandhamAcarannanyo'pi kutsita eva syAt, yatazca te sarvato'dhikaM kutsitA ityanena prakAreNa kapratyayasyAvajJAtizayadyotakatvaM spaSTam // 293 For Private And Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 294 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane "ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanataH suduH saho me / navavAridharodayAdayobhirbhavitavyaM ca nirAtapatvaramyaiH" // 86 // [vi0 aM0 4. glo-3.] atra cakArau nipAtAvevamAhatuH - gaNDasyopari sphoTavadviyogazca varSAsamayazca samupanatametad dvayamalaM prANaharaNAyeti / ata eva ramyapadena sutarAmuddIpanavibhAvatvamuktam / "prasnigdhAH kacidiGadIphalamidaH sUcyanta evopalAH " // 87 // [ zA0 aM0 1. lo - 13] nipAtAnAM vyaJjakatvamudAharati-ayamekapade tayA viyoga iti / gandhamAdanaparvate rAjJA purUravasA saha vihArAya bhramantyA urvazyAH, udayavatyA vidyAdharadArikAyA upari rAjJaH snehaM dRSTvA kupitAyAstataH pRthag bhUtvA strIjanapariharaNIyaM kumAravanaM gatAyAH, latArUpeNa pariNAme sati tAmanviSyan tadvirahakAtaro rAjA varSAgamanaM sambhAvyedamAha - " tayA urvazyAM priyayA saha, ekapade akasmAt, ayaM sAkSAtkriyamANaH, viyogaH virahaH, me mama, suduHsahaH nitarAmasahyaH, upanataH samupasthitaH, navInAnAM vAridharANAM - meghAnAm, udayAt udgamAt nirAtapatvena - AtapAbhAvena chAyayeti yAvat, ramyaiH- ramaNIyaiH, ahobhiH divasairbhavitavyaM cetyaho ! anarthaparamparAbhimipAtaH / atra nipAtasya kathaM vyaJjakatvamityAha - atra cakArau nipAtAvevamAhaturityAdi gaNDasya piTakasya mukhoparijAyamAnasya sphoTavizeSasya, upari, aparaH sphoTo yadi syAt tadA yAzI dazA bhavati tAdRzyevAdya mama prAptA yato viyogaH [ priyAyA virahaH ], varSAsamaya:" [ virahiNAmatyantabhayajanakaH ] iti dvAvapi samamevopatatAviti mama prANaharaNAyaivAyaM sannipAtaH, tasyoddIpanataratvaM dyotayitumeva divasAnAM nirAtapatvaramyairiti vizeSaNamapi dattam / tathA ca cakAradvayena virahopanamana tAdRzadivasabhavanayo yaugapadyaM, meghacchA yopeta dinAnAmuddI panataravaM, tanmalinadivasAnAM duryApatvaM, virahavedanAyA asahyatotkarSazca sUcyate, tatazcAtra cakArarUpanipAtasya vyaJjakatA sphuTaiva // " nipAtAnAM vyaJjakatvapradarzanaprakaraNe tadantargatopasargANAM vyaJjakatvamudAharati- prasnigdhAH kvacidiGgadIti / abhijJAnazAkuntale mRgayArthaM paribhraman rAjA duSyantaH samantAdavalokya sUta ! akathito'pi jJAyata eva yadayamAzramA For Private And Personal Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 25 / 295 atra 'pra' ityupasarga iGgudIphalAnAM sarasatvamAcakSANa Azramasya saundaryAtizayaM dhvanati / anekasya nipAtasyopasargasya caikatra pade yaH prayogaH so'pi rsvyktyrthH| yathA __"aho batAsi spRhaNIyavIryaH" // 88 // [ku0saM03. zlo-20] bhogastapovanasyeti, sUta:-kathamiva, rAjA-kiM na pazyati bhavAn , iha hi, ityupakramya padyamidamuvAca, ayaM ca zlokasya dvitIyaH pAdaH, pUrNazlokazvAyam "nIvArAH zukagarbhakoTaramukhabhraSTAstarUNAmadhaH, prasnigdhAH kvacidigudIphalabhidaH sUcyanta evopalAH / vizvAsopagamAdabhinnagatayaH zabda sahante mRgA, stoyAdhArapathAzca valkalazikhAniSyandalekhAGkitAH // " iti / ayamarthaH-zukAH-kIrAH, garbha-antaryeSAM tAni koTarANi-taruvivarANi, teSAM mukhebhyaH-agrabhAgebhyaH, bhraSTA:-patitAH, nIvArA:- tRNadhAnyAni, yataH santIti zeSaH, tathA iGgudIphalabhidaH tApasataruphalacUrNakAH, ata eva prakarSaNa snigdhAH-cikkaNAH, upalAH-prastarAH, kvacit sUcyante prakAzyanta eva, kiJca vizvAsasya-nAtra kazcana haniSyatIti vinambhasya, upagamAt-udayAt-abhinnAaskhalitA gatiryeSAM te, mRgAH hariNAH, zabdaM rathadhvani, sahante, na tu tataH palAyante, ca punaH, valkalAnAM-kaSAyIkRtatarutvacA, zikhAbhyaH-agrabhAgebhyaH, niSyandaH-jalakhAvaH, tena yA lekhAH-rekhAstAbhiH; aGkitAH-cihnitAH; toyAghArapathAH jalAzayamArgAzca, yataH santyato'yamAzrayAbhogaH spaSTa iti / atra svabhAvokti-samuccayAvalakArau / ko'tra kiM vyaJjayatItyAha-atra pra ityupasarga iti-iGgudIphalAnAM sarasatvamiti prazabda upalAnAmatisnigdhatAM bodhayannijadIphalAnAM sarasatAtizayaM paramparayA zAntarasasamanvitatvaviziSTasaundaryAtizayaM cAzramasya dhvanatIti bhaavH|| pratyekaM nipAtasyopasargasya ca vyaJjakatvamudAhRtya ekatrAnekanipAtAnAmupasargANAM ca vyaJjakatvamudAhartuM bhUmikAmAracati-anekasya nipAtasya copasargasyeti-ekatra pade'nekasya nipAtasya tathAnekasya copasargasya ca sannipAto'pi rasavyaktyartho bhavati yathA aho batAsIti-kumArasaMbhave tRtIye sarge indrasya vAkyasya padyasyAMzo'yam , pUrNazlokazvettham For Private And Personal Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane atrAho batetyanena zlAghAtizayo dhvanyate / "manuSyavRttyA samupAcarantaM svabuddhisAmAnyakRtAnumAnAH / yogIzvarairadya subodhamIzaM tvAM bodbhumicchantyabudhAH svataH" // 89 // [ "surAH samabhyarthayitAra ete, kArya trayANAmapi viSTapAnAm / cApena te karma na cAtihiMsramaho batAsi spRhaNIyavIryaH // " [ku0 saM0 sa0 3 zlo0 20] tapasyantaM zivaM pArvatI pratyunmukhIkartuM kAmadevamutsAhayan devendrastamAlaete vadane dainyena sthitAH, surAH, samabhyarthayitAraH na kevalamahameva vAmana kArye pravartayAmyapi tu sarvaiH surairabhyarthyate, tatrA'pi na kevalaM sarveSAM surANAmeva kAryam , api tu trayANAmapi viSTapAnAM lokAnAM kAryam , te cApena tava prasiDhena pauSpeNa dhanuSA, karma tat sAdhyamiti zeSaH, nanu bhavatu nAmotthaM kAryasya mahattvamalpAyAsasAdhyatvaM ca, tathApi vinAparAdhaM kamapyahaM kutaH kadarthayAmIti cedatrAha-na cAtihiMsramiti-tatra karmaNi kasyApi atizayitA prANaviyogAdijanikA hiMsA nAstIti bhAvaH, ante prarocanAmAha-aho bata mahadAzcarya spRhaNIyavIryo'si spRhaNIyam-anyaiH prAtumabhilaSaNIyaM bIyaM yasya tAdRzo'si / atra vyaGgyamAha-aho batetyanena zlAghAtizaya iti-nipAtadvayamidaM krameNAzcaryamAmantraNaM cAbhidadhAnaM madanavIryasyAlaukikatvena zlAghAM vyaJjayadadbhutarasaM prakAzayatIti // .. nipAtasamudAyasya vyaJjakatvamudAhRtyopasargasamudAyasya vyaJjakatvamudAharatimanuSyavRttyA samupAcarantamiti / svabuddhisAmAnyakRtAnumAnAH svamatiyogyatayA kRtAnumitayaH, abudhAH vAstavikatattvajJAnazUnyA janAHyogIzvaraiH yogiSu zreSTherapi, asubodhaM sukhenAvagamantumazakyaM, manuSyavRttyA mAnavocitAcAreNa, samupAcarantaM lokakalyANAya, samyag , upAMzu-aprakaTitaizvarya yathA syAt tathA, samantAd vyavaharantam IzaM paramezvaraM, tvAm , kutaH [svataH] zAstrAsahAyaistakaH, bodbhumicchanti, etadeva teSAmabudhatvamiti vA, tathA sati ye svabuddhisAmAnyakRtAnumAnA evambhUtaM tvAM ku[sva]takaibaudbhumicchanti te'budhA iti yojanIyam / atra vRttau 'yogIzvarairadya subodham' For Private And Personal Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 25 / 297 __ atra samyagbhUtamupAMzu kRtvA A samaMtAcarantamityanena lokAnujighRkSAtizayastattadAcarataH paramezvarasya dhvanyate / - "ramaNIyaH kSatriyakumAra AsIt" // 90 // [mahAvIracarite] iti atra zaGkaradhanurbhaGgabhravaNAt prakupitasya bhArgavasyoktyA 'AsIt' ityatItakAlanirdezAd dAzaratheH kathAzeSatvaM vyajyate / yathA ca pratyayAMzasya dyotakatvaM tathA prakRtyaMzasyApi yathA"tadgagehaM natabhitti mandiramidaM labdhvAvakAzaM divaH sA dhenurjaratI nadanti kariNAmetA ghanAbhA ghttaaH| iti pAThastvasamIcIna iti 'yogIzvarairapyasubodham' iti pAThaM dhvanyAlokAdiTIkoddhRtaM kalpayitvA vyAkhyAtamidaM padyam / atropasargANAM vyaJjakatvamAhasamyagbhUtamityAdinA, ayamAzayaH-atra samupAGAmupasargANAM sannipAtaH samyagupAMzu A samantAd mAnavarUpeNezAcaraNamAbhidadhaJjantusantAnAnugrahotkarSa vastu tadviSayakaratibhAvaM ca vyanaktIti / / padasya vyaJjakatvaprasaGge upasarganipAtAdInAM vyaJjakatvamudAhRtya padAMzasya vyaJjakatvamudAhartuM tAvat padAMzasya pratyayasya vyaJjakatvamudAharati-ramaNIyaH kSatriyakumAra AsIditi-mahAvIracarite dvitIyasarge parazurAmoktiriyam , zivadhanurbhaGgakupito'sau rAmamAkArayan tamabhimukhamAgacchantaM vIkSya tatratyAn zrAvayavAhedam / atra pratyayAMzenAtItakAlabodhakena tasya [ rAmacandrasya ] kathAzeSatvaM bodhayatA raudrarasaH spaSTaM vyajyate, makrodhakavalitasyAsya kSatriyakumArasya ramaNIyatvamatItaM na tu vartamAnaM bhaviSyad veti rUpeNa kSaNAdenaM saMharAmIti pratItyA krodhAtizayasya vyaktyA raudrarasavyakteH sphuTAvabhAsanAt // - evaM pratyayAMzasya dyotakatvamuktvA prakRtyaMzasya dyotakatvamudAhartu bhUmikAmAhayathA ca pratyayAMzasyetyAdinA / tadnehaM natabhittIti-dhvanyAloke kAvyaprakAze ca samudAhRtamidaM padyam , daridracarasya sudAmanAmnaH kRSNasakhasyAkasmi kI sampadamavalokya kazcidAha-natA-jIrNatayA patanonmukhI bhittiryasya tAdRzaM, tat smRtimAtragocarabhUtaM nakulamUSakAdimRdAkINaM, gehaM, AsIditi zeSaH, idAnIM tu idaM mandiraM rAjayogyagRhaM, divaH svargAt , labdho'vakAzo yasya For Private And Personal Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 298 sAlaGkAracUDAmaNau kAvyAnuzAsane sa kSudro muzaladhvaniH kalamidaM saMgItakaM yoSitAmAzcarya divasairdvijo'yamiyatI bhUrti parAMprApitaH" // 91 // atra divasArthanAtyantAsaMbhAvyamAnatA'syArthasya dhvanyate, taditi prakRtyaMzazcA'tra natabhittItyetatprakRtyaMzasahAyaH samastAmaGgalabhUtAM mUSikAdyAkIrNatAM dhvanati, evaM sA dhenurityAdAvapi yojyam / tathA "rikelihiyniyNsnnkrkislyruddhnynnjuylss| rudassa taiyanayaNaM pavvaiparicuMbiyaM jayai / / 92 // [sa0 za0 455 gA0 sa0pa0 55] tAdRzam , labdhAvagAhamiti pAThe tu divaH AkAzasya labdho'vagAhaH-AloDamaM yena tAdRzaM, gaganacumbi ityarthaH, astIti zeSaH, sA smaryamANA, jaratI prasavAdyayogyA, akarmaNyA, dhenuH gaurAsIt , idAnIM tu ghanAbhAH meghanIlAH, kariNAM hastinAm , etAH purovartamAnAH, lakSmIlakSaNabhUtAH, ghaTAH saGghaTitapatayaH, nadanti zabdAyante, kiJca sa niHsvatAsUcakaH, kSudraH bhalpAce vyApArAt tucchaH, musaladhvaniH musalena dhAnyakuTTanajanmA dhvanirAsIt , sAmprataM tu idaM zrutiviSayIkriyamANaM, yoSitAm aGganAnAM, kalaM madhuraM, saGgItakaM samRddhajanagRhazobhi gAnaM, bhavatIti zeSaH, ayaM dvijaH sudAmA, divasaH tricaturaireva dinaiH, na tu pArmAsarvA , iyatI pUrvavarNitAmanupamAM, parAm utkRSTAM, bhUrti samRddhiM, prApita ityAzcaryamityarthaH / alpIyasaiva kAlenaitAvAn viparyAsaH sambhAvanAtigo'ddhatAvaha iti sAram , vyaJjakatAM prakaTayati-atra divasArthaneti-divasairiti padAvayava divasa'rUpaprakRtibhAgArthena mAsAdivyAvartane kAlAlpatA dvArIkRtya sampado'sambhAvyatvenAzcaryajanakatAM vyanakti, evaM taditi sarvanAmarUpaprakRtyaMzo'pi natabhittIti prakRtyaMzena saha gRhasya samastA. maGgalasvarUpAM mUSikAdijantutaskRtamRttikAdicayavivarazatAdyAkIrNatAM prakaTayati, sA dhenurityAdAvapi taditi prakRtyaMzasya tathaivArthavizeSavyaJjakatvaM vyAkhyeyamitti vRtyarthaH // prakRtyaMzasya vyaJjakatvapradarzanaprakaraNe prakRtyantarApekSayA prakRtivizeSasya vyaJjakatvamudAharati-raikelihiyeti-ratikelihRtanivasanakarakisalayasahanayanayuga. For Private And Personal Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzAbhidhavivRtau adhyA0 1, sU0 25 / atra jayatIti na tu zobhata ityAdi / samAne'pi hi sthaganavyApAre lokottareNaiva rUpeNAsya pidhAnamiti tadevotkRSTamiti vyajyate / bhAvAdInAM padaprakAzakatve'dhikaM na vaicitryamiti na tadudAhniyate / vAkyasya rasAdivyaJjakatvaM rasAdilakSaNa evodaahrissyte| prabandhe ca nATakAdAvarthazaktimUlA rasavyaktiH pratItaiva, varNaracanA lasya / rudrasya tRtIyanayanaM pArvatIparicumbita jayati // " iti saMskRtam , rudrasya tRtIyanayanaM lalATasthalocanaM, pArvatyA gauryA, paricumbitaM sat , jayati, sarvotkarSeNa vartate, kIdRzasya rudrasya ? ratikelau-suratakrIDAyAm , hRtaM nivasanaMpArvatIsambandhi paridhAnavastraM yena sa cAsau karakisalayAbhyAM-pANipallavAbhyAM, ruddhaM-pArvatyA pihitaM, nayanayugalaM-netra dvandvaM yasya tAdRzazca, tasyeti bahuvrIhidvayagarbhaH karmadhAraya samAsaH / atra 'zobhate' ityapekSayA 'jayati' ityasya prakRtyaMzena jidhAtunA samAje'pi sthaganavyApAre lokAtigena rUpeNa [ karadvayasya netradvayavyApRtaptayA cumbanavyApAra-pidhAnayorekena mukhenaiva vihitaptayA hi tasyAlaukikatvam ] tRtIyanetrasya pidhAnamiti tasyAnyapidhAnApekSayA rAgAtizaya-harSa-lajAdisampAdanamukhenaiva tasyotkRSTatvaM vyajyata iti, taduktaM vRttau-atra jayatIti na tu zobhate ityAdIti / atra jayatItyeva vyaJjakaM, 'zobhate' ityAdipadairvarNyamAno'yamartho na tathA camatkArIti bhAvaH // rasAdizceti sUtre yadyapyAdipadena grAhyANAM bhAvAdInAmapyarthazaktimUlaM vyaJjana padagatamudAhara gIyaM tathApi teSAM padaprakAzyatve camatkArAbhAvAnnodAhRtamityAhabhAvAdInAM padaprakAzyatva iti adhikaM na vaicitryamiti-adhikam-uttama. kAvyatvaprayojaka, vaicitryam-atizayazcamatkAro vA na / nanvastu bhAvAdInAM padaprakAzyAnAmanudAharaNaM samarthitam , rasasya vAkyaprabandhAdigatasya prakAzyatvaM [vyaGgayatvaM] nodAhRtamiti nyUnateti cet ? atrAha-vAkyasya rasAdivyaJjakatvamiti rasAdilakSaNanirUpaNAvasare tadIyodAharaNAni vAcyAneva, rasasya ca vyaGgaya tvamevetyuktaM prAk, tathA caikatraiva rasodAharaNavAkyagatarasavyaJjakatodAharaNe pradarzanIye iti lAghavAnurodheneha na tadupanyAsa iti bhAvaH / prabandhagatAmarthazaktimUlAM rasAdivyaktimihAnudAhRtya tadudAharaNasaraNiM darzayati-nATakA For Private And Personal Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 300 sAlaGkAracUDAmaNI kAvyAnuzAsane yAstu sAkSAnmAdhuryAdiguNavyaJjakatvameva tadvAreNa tu rase upayoga iti guNaprakaraNa eva vakSyete itIha nokte // 25 // www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ityAcAryazrI hemacandra bira citAyAmalaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau prathamo'dhyAyaH // dAviti tathA hi- 'abhijJAnazAkuntalaM vikramorvazIyam' ityAdIni zRGgArasya, mahAvIracaritam, veNIsaMhAraH' ityAdIni vIrasya, 'uttararAmacaritam' karuNasya - 'bhartRharinirvedam' zAntasyetyAdirItyodAharaNaM bodhyamiti bhAvaH / 'varNaracanAyAstuiti pAThospapAThaH, varNa-racanayorityeva prakaraNopayogI, padAMzarUpavarNasya saMghaTanA, rUparacanAyAzca na sAkSAdvasAdivyaJjakatvamapi tu mAdhuryAdiguNavyaJjanadvAreti tattadguNalakSaNAvasara eva tadudAharaNaM vakSyate ityAha-varNa-racanayostvityA' dineti / sAkSAnmAdhuryAdivyaJjakatvameveti- evakAreNa vastvalaGkArarasAdivyaJjakatvavyavacchedaH / tadvAreNeti guNadvAreNeti bhAvaH / evaM ca paramparayA rasavyaJjakatvaM tayoriti / ayamAzayaH - guNAnAM rasaikadharmatvasya " rasasyotkarSApakarSahetU guNadoSau" ityAdi prakRtAdhyAyasthadvAdazasUtreNa nirNItatvAt taiH sAkSAdeva rasAnAM sambandhaH, varNa-racanayostu guNaiH saha sAkSAditi tayorguNaaita rasavyaJjakatvamiti phalitam // 25 // i.wwwww iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNItasya svopajJAlaGkAracUDAmaNivRttisaMvalitasya kAvyAnuzAsanasya prathamAdhyAye tapogacchAdhipati zAsanasamrAT sarvatantra svatantra - zrI vijayane misUrIzvara paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada kavirane tipadAlaGkatena vijayalAvaNyasUriNA viracitaH prakAzaH // WWW wwwwwww For Private And Personal Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3 11 sAlaGkAracUDAmaNikAvyAnuzAsanaprakAzaprathamAdhyAyasya zuddhipatrakam / azuddham zuddham 10 [.] [muNDakopaniSat 2.2.8. smbndhH| sambandha ityuktam / 14 [ medinI] [ medinI da0 zlo0 16] 11 zobhaiva zobheva sampannataiva sampannateva tathAdarza' yathA darza rekartRtvam rekakartRtvam kAvyAtmakAbhi kAvyAtmatAbha kaveH karma kavikarma hatha mahA hyarthe mahA jIvavarNane sajIvavarNane 11 khAdisamuttha khAdasamuttha kaSAyoSadha kaSAyauSadha satI lAJchana satI-lAJchana astyamupadezaH astyayamupadezaH 'citArapari degcitAcArapari tanmAta tanmata 11 saMskAratayaiva saMskArakatayaiva 10 mAtrapadaM mAtragrahaNaM pradakSaNI pradakSiNI 19 prayukta prayuktaH 28 vina vinA 29 vakSyA vakSya saMska-raNIyeti saMskaraNIyeti 14 dRzyate dRzyete 14 11 11 26 27 , 28 " For Private And Personal Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSThe 29 15 Mr. MF 29 18 zuddhipatrakam patI azuddham zuddham 15 yate yete traikAntika traikAlika pAdanam pAdAnam abhidhAkozA abhidhAnakozA datrorvazIsmita datrorvazI smita elAyAH ilAyAH evopaniddhaH evopanibaddhaH sukhAvatI sukhAvanI mRtaiveti mRtairiti vizuddha vizuddhi yatra yAca 'ntaryAmi, bhedena 'ntaryAmibhedena pratibhAdayo pratimAdayo AhataH ArhataH yogapadyena khilA' yogapadyenAkhilA 'bhilASA bhilASa 21 puruSavacca kArya puruSavatsvakArya 27 . mahimna . mahimnaH 22 . nATyAGka nATyAGga nATye'rtho nATye'rthoM degNatiH sama degNatiH sapadi sama yatra sama yatra sapadi jhaTiti sama 27 eveti iveti 24 patirapi patirime mAhRtavAn mAhUtavAn patirapi, patirime citrakAra citrakAra 11 vazyakIti 'vazyiketi 14 52 54 56 For Private And Personal Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNikAvyAnuzAsana pRSThe paDI , 5 74 9.8 19 103 azalama zuddham 'dAharamiti 'dAharaNamiti dardhitAH darSitAH ardhitAH arpitAH 'tayojIvanaM 'tayopajIvanaM vidhAyi varNya vijayi vidhAyivarNyavijayi 'nakArakAraNAt 'nakAraNAt sAmaliGgitaH samAliGgitaH kaNThaH zyAma 'kaNThazyAma prathak pRthak bhAvanA, satkavi bhAvanAsatkavi 'rodhavisaratA 'rodhakSatavisaratA yathAbhUtaM tathAbhUtaM kulayoH kUlayoH sarva sammata sarvasammata nidhiH-nidhiH samudraH, nidhiH-samudraH nitambaH nitambaAkAreSu AkareSu varI tadevAcA tadeva cA iti dvitvena dvitvena iti dvitvena zarIramUSakA zarIrabhUSakA AsvAde bodha AsvAdodbodha' dhakamAtreNa dhakatvamAleNa kRtA vimRzya kRtAvimRzya na jJAnama iti-sUtre iti / sUtre 'cAritatva 'cAritva daNDakAra daNDaH kAra 107 110 113 18 vairI 124 127 128 13 129 136 137 16 5 jJAnama For Private And Personal Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tadbhavaM 6 - zuddhipatrakam .. azuddham zuddham 140 13 jIvAnu bhUta jIvAtu bhUta 141 prApto zabdAdyA prAptau zabdAdyA 142 tadbhava 144 ityanubhAvAt ityanubhavAt tadA pi tadApi , 12 siddhAntimi siddhantitami mavRhnitvena madvahnitvena gauravAzcAvAt gauravAbhAvAt 155 16 yamakopamAtvAdi yamakatvopamAtvAdi 147 mUlamiti mUla iti samarpita samarthita 148 gaDharikA gaDDarikA 151 4 tyaneka tyaneneka 153 29 prati hatAzAH pratihatAzAH 155 evAGgika evAdhika 1578 sarAja 'tsarAja 159 22 gRhItA latA gRhItAM latAM 160 vAkyaM vAcya 165 10 rityAdi nA rityAdi na 166 5 nihurati nidbhuti 167 caurI tADa:-kapATa 173 / 27 AkAGkSApratIti AkAGkSA-pratIti 176 22 gorityeSa gaurityeSa 177 17 tattat tattat tattat 178 5 etadevaM etadeva 7. dharmikatra corI tADa-kapATa dharmiva For Private And Personal Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNikAvyAnuzAsana 178 179 181 5 184 196 azuddham ko no guNa prakArakAraka 'doSAsthityaM vyaktAvAnantyA zabdArthAvasya gavAmedasya mAtra ityA padArthagatA 'mANAyA vizeSagatayA yAnyanyAyu yAjJAtvena prayoktRtve bhavatA prathitA bhagIrathakhAnA vyAhRtaH, vijJAnAt tyanumAnAzri 'bhedAt / yogArtha zuddham votoguNa prakAraka 'doSasthityaH vyalAvAnantyA zabdArthatvasya gavA medasya bhAkta ityA parArthagatA mANayA vizeSaNatayA yAnyanyAnyA yAjJatvena prayoktavye prathitA bhavatA bhagIratharathakhAtA vyAhRtavijJAtAt tyanumAnamAthi bhedAt yogArtha 187 188 189 190 192 193 194 197 hasa saha 198 1997 pratipAdanena vA'bhidhIyate yastavAsmadahesAmAnyAnyathA AkAGkSA'vazena abhidheyaH-'rthoM vRttisAmAnyA pratipAdane, na vA'bhidhIyeta yastavAsmagRhasAmAnyAnyanyathA AkAsAvazena abhidheyo'rtho vRttiH sAmAnya 201 202 203 For Private And Personal Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .. zuddhipatrakam zuddham ityanyonyA prakRte niSedhasya 203 12 __, 28 2046 207 15 209 210 5 11 2116 212 19 21 , 213 azukham ityanyanyonyA prakRteniSedhasya bhUtaM nanu netrakaumudItvaM ceti saMghaTanAM * tatkAla uktaJca vAcakAgRhIta vyApAraviSayo kuDakuDDInA priyeNocitam zabdabhinnA 'napadravanIya mAvidhika mama dhammi nu majjai / diyasa nu majihasi zuktikaratvaM brahmaNA tena+++pratIyate zayyAyA hayarAI ceti te'pi 'aham' yarAI hRtarAtriH ityanAtmIyatva tettiyaNa netrakaumudI tvaM ceti saMghaTanAH tatkAnta uktazva vAcakA gRhIta vyApArasya viSayo kuDAhIna priye nocitam zabdabhinna'napahnavanIya mAvidyaka bhama dhammiya NimajA / divasa Nimajihisi zucikaratvaM brahmaNA (punaruktam ) zayyAyo hayarAI cetite'pi 'maham' . 214 : b s m h h m S m m m h , hayarAI hatarAtriH ityanenAtmIyatva tettieNa 2164 For Private And Personal Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSThe pakkI 2176 " , zuddham madhukaiH 218 219 2208 221 , 222 23 14 2238 sAlakAracUDAmaNikAvyAnuzAsana bhazuddham madhuka: kiMvA kimiva ityasya maGgala ityasyAmaGgala mapyArUpyaM mapyAbhirUpyaM suNhe ? surte! vAhikA vATikA nA mAtraM nAmAtra viluttamo viluttatamo mavadhAya mavadhArya tayAprepsita tavApi tayA prepsita cAvidyate cAvedyate Namuheti Nahamuheti vAcyAdavibhinna vAcyAd vibhinna vana hoi va Na hoi paumagyAiri paumagdhAiNi sabhramaraM zabdabalAn zabdabalAt tadapekSAvAcyo tadapekSA, vAcyo pratimA pratibhA abhidhAnAntaraM abhidhAnantaraM tadvara satvara apahanotuM apahnotuM kSapAnIdyA kSayAyanIrAdyA nadIkulaM nadIkUlaM aMzadvaya aMsadvaya tatkAmuko bhogo tatkAmukopabhogo vidadhyAt kasmAt vidadhyAt ivAmbodheH ivAmbhodheH . 224 sabhramaM . 229 230 231 20 24 10 For Private And Personal Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra pRSThe 231 232 " 236 237 238 242 33 247 248 16 25 14 24 24 17 18 23 267 23 265 17 19 " 252 258 261 265 "" 269 272 273 p " 274 "" paGkau 16 20 23 6 3 25 16 27 " 275 3 18 19 27 16 17 22 32333 15 www.kobatirth.org azuddham ityataiH bhaktyA vyaGgyata itthetyAdi sajjhAva zaktyutthA viruddhayA dvitIyA rabhighA samarena O zuddhipatrakam zatrurvadhakheti vidhUtana prAdoti nivezita nirdhAya santharamatthi tRtIyAdhyAye "hRdayatvAnmayUrANAm janitAsteSAM zabda, tacanayasya 'stenomminnasya idaM prathama jJAtaM / - zravaNA stanyaH 'haratI priyAsanotsaGge vibhAvAdhikaM dhanam Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zuddham ityetaiH bhaGgayA vyajyata etthetyAdi sambhAva zaktayuttha niruddhayA dvitIya rabhidhA samare na zatru vidhUnana sattharamatthi tRtIyocchvAse 'hRdayatvAtteSAmmayUrANAm jAnitAH zabda ' tanvayanasya 'stenommitasya idam prathama prauDhokti nivezitaM nirdhArya jJAnaM zravaNa anyaH harati priyAstanotsaGge vibhAvAdadhikaM ghanamU For Private And Personal Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAlaGkAracUDAmaNikAvyAnuzAsana , 21 77 ISeyA 278 21 11 22 279 280 281 bhazuddham zuddham pathikAt / mAruta pathikAn / mArutaH lagnasarvani lagnasarpani saMsargavatte saMsargavattve "samAvaddhata sambaddhata iSyo madviSayA madviSayayA viSayA viSayayA IrSNayA AkRSTo AkRSTA : pAvihasi pAvihisi zammalI zambhalI kimetadvAstviti kimetadvastviti patramaGgaracanA patrabhaGgaracanA niSpanna niSpatra bahuphphaliha bADaphphaliha khaNDitAH vicchinnAH, khaNDitaH vicchinnaH zikharikkanu zikhariNI kanu mAnamaGgA mAnabhaGgA sneha kuruta snehaM kuruta manItAyAM matItAyAM khAtantraya khAtavya ajJAnAt ajJAtAt viraheneyaM tavAstheti viraheNeyaM tavAvastheti hAstita hastita vyante pyante kUro'pi krUro'pi yadImamartha yadimamartha marSakatvaM vivadamAnAM marzakatvaM vivadamAnAnAM 18 282 " 284 285 2866 287 18 288 26 2896 " 21 For Private And Personal Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSThe 290 pakkI 3 25 290 292 * * * * tuhaM - zuddhipatrakam bhazuddham zuddham No prADha medhAnAM meghAnA ttahaM sthApitA sthAyitA jAtazoke jAtazophe ttahaM IrSAtizayaH IrSyAtizayaH dayobhi dahobhi patatAviti panatAviti mAzrayAbhogaH mAzramAbhogaH nAmotthaM nAmetthaM sahanayana ruddhanayana samAje'pi samAne'pi vAcyAneva vAcyAnyeva tuhaM * * * * 294 295 298 25 For Private And Personal Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mudraka-lakSmIbAI nArAyaNa caudharI, nirNayasAgara presa, 16-28 kolamATa sTrITa, muMbaI naM. 2 For Private And Personal Use Only