Katharatnasagar

Author(s): Munichandrasuri
Publisher: Omkar Gyanmandir Surat
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009541/1

Page #1

પ્રસ્તાના
હર્ષપુરીયગચ્છના આચાર્યોનો વંશક્રમ
જયસિંહસૂરિ
અભયદેવસૂરિ (મલધારી)
હેમચંદ્રસૂરિ
વિજયસિંહસૂરિ
શ્રીચંદ્રસૂરિ વિબુધચંદ્રસૂરિ લક્ષ્મણગણિ
મુનિચંદ્રસૂરિ દેવભદ્રસૂરિ
મહામંત્રી વસ્તુપાળની વિનંતીથી પ્રશ્નવાહન કુલના હર્ષપુરીયગચ્છના મલધારી આ. નરચન્દ્રસૂરિએ રચેલ “કથારસાગર’ ગ્રંથ તાડપત્રીય અને કાગળની અનેક પ્રતોના આધારે શુદ્ધ થઈને પ્રથમ વાર જ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે તે ઘણાં આનંદની વાત છે.
ગ્રંથકાર ગ્રંથકારનો પરિચય આપતાં શ્રી મોહનલાલ દેસાઈ લખે છે કે – “નરચન્દ્રસૂરિ કે જે હર્ષપુરીયગચ્છના જયસિંહસૂરિ > અભયદેવ સૂરિ (મલધારી) – હેમચન્દ્રસૂરિ ) શ્રીચન્દ્રસૂરિ મુનિચન્દ્રસૂરિના શિષ્યો દેવાનંદ અને યશોભદ્ર - તેમના શિષ્ય દેવપ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા.” (“જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ” પારા પપ૬ પૃ. ૨૫૭).
ગ્રંથકારના ગુરુ આ. દેવપ્રભસૂરિજીએ પણ પાંડવચરિત્ર વગેરે ઘણાં ગ્રંથો રચ્યા છે. એમનાં ઉપદેશથી રાણા વીરવળે શિકાર અને માંસમદિરાનો ત્યાગ કર્યો હતો. (પ્રબંધકોશ પૃ. ૧૧૩)
હર્ષપુરીયગચ્છ વિષે પં. લાલચંદ્રગાંધી “ઐતિહાસિક લેખ સંગ્રહ’ (પ્ર. પ્રાચ્યવિદ્યામંદિર વડોદરા) પૃ. ૧૨૮-૧૨૯ માં જણાવે છે કે –
- હર્ષપુરીયગચ્છની ઉત્પત્તિ અજમેર પાસે આવેલા હર્ષપુર (હરસોર) થી થયેલી જણાય છે, હર્ષપુરીયગચ્છના ઉપર જણાવેલા આચાર્યોનો વંશક્રમ આ પ્રમાણે સૂચવી શકાય
દેવાનંદસૂરિ યશોભદ્રસૂરિ
દેવપ્રભસૂરિ
નચંદ્રસૂરિ (કથારત્નસાગરના કર્તા)
નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ
પધદેવસૂરિ શ્રી તિલકસૂરિ
રાજશેખરસૂરિ

Page #2

મલધારી મલધારી બિરુદ આ. અભયદેવસૂરિને ગુજરાતના રાજા કર્ણ કે યુવરાજ સિદ્ધરાજે' આપ્યું હતું. આ બાબતે ત્રિપુટી મહારાજ જણાવે છે
આ. અભયદેવસૂરિ - તેઓ હર્ષપુરીયગચ્છના આ. જયસિંહસૂરિના શિષ્ય હતા. તેઓ શરીર પ્રત્યે એકદમ નિઃસ્પૃહ હતા. વસ્ત્રોમાં માત્ર ચોલપટ્ટો અને પછેડી (ઉપર ઓઢવાનું કપડું) પહેરતા હતા, તેઓ નિરંતર છફૈ-અટ્ટમનું તપ કરતાં હતાં. જાવજજીવ સુધી પાંચ વિગઈનો ત્યાગ કર્યો હતો. તેઓ મહાન વિદ્વાન હતા. તેમને ચકેશ્વરી દેવી પ્રસન્ન હતા.
- ગુર્જરેશ્વર કર્ણદેવ એક દિવસ બહાર જતો હતો. યુવરાજ (સિદ્ધરાજ) જયસિંહ પણ તેની સાથે હતો ત્યારે તેમણે મેલા શરીર અને મેલા કપડાવાળા આ. અભયદેવસૂરિને જોયા. તે આચાર્યશ્રીની કડક નિઃસ્પૃહતાથી પ્રસન્ન થઈ તેમને માલધારી (ઓલિયા) નું બિરુદ આપ્યું.” (સં. ૧૧૨૦ થી ૧૧૫૦) (જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ ભા. ૨, પૃ. ૨૭૩
થયા. તે જ્ઞાનમૂર્તિ હતા. રાજગચ્છના આ. પ્રદ્યુમ્નસૂરિએ આ. નરચન્દ્રસૂરિ પાસે ‘ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર'નું અધ્યયન કર્યું હતું. રાજપુરોહિત સોમેશ્વર દેવે આ, નરચન્દ્રને ‘‘કીર્તિકૌમુદી'માં મહાકવિ તરીકે નવાજયા છે. આ. નરચન્દ્રસૂત્રિ ભારે બુદ્ધિશાળી હતા. તેમને સરસ્વતી પ્રસન્ન હતા. તેઓ મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલના મોસાળ પક્ષના ધર્માચાર્ય હતા. તેઓ મંત્રી વસ્તુપાલના ગાઢ સંબંધમાં હતા. મંત્રીશ્વર તેમને ખૂબ માનતા હતા. તેમણે તેમના સંબંધથી જ સં. ૧૨૭૬-૭૭ માં શત્રુંજયતીર્થનો છ'રી પાળતો સંઘ કાઢ્યો હતો.'
(જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ ભા. ૨, પૃ. ૨૮૨)
ધર્માસ્યુદય કાવ્યમાં આ. ઉદયપ્રભસૂરિજી આ. નરચન્દ્રસૂરિ વિષે લખે છે કે –
नरचन्द्रमुनीन्द्रस्य विश्वविद्यामयं महः । चतुरन्तधरित्रीशसभ्यैरभ्यचितं स्तुमः ॥ ‘ઈતિહાસ અને સાહિત્ય' પૃ. ૨૦-૨૧ માં શ્રી ભોગીલાલ સાંડેસરા ગ્રંથકાર વિષે લખે છે કે –
“વસ્તુપાલના માતૃપક્ષે ગુરુ નરચન્દ્રસૂરિ હતા. તેમણે વસ્તુપાલને *ત્રયી' અથવા ત્રણ વિદ્યાઓ-ન્યાય, વ્યાકરણ અને સાહિત્ય-શીખવી હતી. તથા “પડાવશ્યક’ અને ‘કર્મપ્રકૃતિ' જેવા જૈન ધર્મગ્રન્થો ભણાવ્યા હતા. નરચન્દ્રસૂરિ અનેક શાસ્ત્રોમાં પ્રવીણ હતા અને નિદાન ચાર શાસ્ત્રોમાં – ન્યાય, વ્યાકરણ, સાહિત્ય અને જ્યોતિષમાં તેમણે રચેલા ગ્રન્થો મળે છે, કણાદનાં વૈશેષિક સૂત્રોના પ્રશસ્તપાદકૃત ‘ભાષ્ય' (ઈ.સ.નો પાંચમો સૈકો) ઉપરની શ્રીધરાચાર્યકૃત ‘ન્યાયકન્ડલી” નામે વિખ્યાત ટીકા ઉપર તત્કાલીન વિદ્યાર્થીઓને ખૂબ ઉપયોગી થાય એવું ટિપ્પણ – ‘ન્યાયકન્ડલી ટિપ્પણ” - નરચન્દ્ર રચ્યું હતું. નરચન્દ્રસૂરિ જો કે ચુસ્ત જૈન હતા, પણ આ ટિપ્પણ તેમણે વૈશેષિક દર્શનના અનુયાયી તરીકે લખ્યું છે. આમ કરવામાં તેઓ વાચસ્પતિ મિશ્ર જેવા મહાન ભારતીય પંડિતોની પ્રણાલીને અનુસર્યા છે,
૨૭૪)
આમ અભયદેવસૂરિથી હર્ષપુરીયગર મલધારગચ્છ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયો જણાય છે. પ્રસ્તુત કથારસાગરના દરેક તરંગના અંતે મોટેભાગે ‘મલધારી શિષ્ય આ નરચન્દ્રસૂરિ રચિત કથારત્નસાગરે' એવો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
ત્રિપુટી મહારાજ પણ ગ્રંથકારનો પરિચય આપતાં જણાવે છે કે –
આ. દેવાનંદસૂરિ અને આ. દેવપ્રભસૂરિની પાટે આ. નરચન્દ્રસૂરિ
૧. ન્યાય કંદલી ટીકાની પ્રશસ્તિમાં આ. રાજશેખરસૂરિ ‘શ્રી ફળ વિટું Tહ્ય મથારીત્યપત્ //// અને ‘સદ્ગુરુ પદ્ધતિ'માં પાદેવ ‘ગર્ણ પIT IT દિને ને નવફVI[ ' એમ કર્ણનો ઉલ્લેખ કરે છે. જયારે જિનપ્રભસૂરિ ‘વિવિધતીર્થકલ્પ'માં- ‘નસ ...હિંનું મનધારીત નામ //’ એ પ્રમાણે જયસિંહ સિદ્ધરાજનો ઉલ્લેખ કરે છે. બન્નેની હાજરીમાં નામકરણ થયું હોવાથી આવા ઉલ્લેખોમાં વિશેષ મતભેદ નથી.
१. कवीन्द्रश्च मुनीन्द्रश्च नरचन्द्रो जयत्ययम् ।

Page #3

.
જેમણે વેદાન્ત, સાંખ્ય, યોગ, મીમાંસા અને ન્યાયદર્શનના ગ્રન્થો ઉપર પ્રમાણભૂત વિવરણો લખ્યાં છે. જે ગ્રન્થ ઉપર પોતે વિવરણ લખતા હોય તેને જ બરાબર વફાદાર રહેવાની એ પ્રણાલી હતી. ડૉ. જિતેન્દ્ર જેટલીએ એ ટિપ્પણનું સંપાદન કરવા સાથે ન્યાય-વૈશેષિકમાં જૈન વિદ્વાનોએ આપેલા ફાળાની સંશોધાત્મક સમીક્ષા કરીને પીએચ.ડી. ની ઉપાધિ મેળવી છે. નરચન્દ્રસૂરિષ્કૃત ટિપ્પણ, રાજશેખરસૂરિની પંજિકા અને કોઈ દક્ષિણ ભારતીય ક્ષત્રિય વિદ્વાન શિડિલ વોમ્નિદેવની ટીકા (ઈ.સ.નો ૧૪મો૧૫મો સૈકો) સહિત ‘ન્યાયકન્દલી’નું સંપાદન ડૉ. જેટલીએ કર્યું છે, અને તે વહેલી અનુકૂળતાએ ગાયકવાડ્ઝ ઓરિયેન્ટલ સિરીઝમાં પ્રસિદ્ધ થશે. અહીં એ નોંધવું રસપ્રદ થશે કે નરચન્દ્ર જેવી સર્વદેશીય વિદ્વત્તા ધરાવવા છતાં લોકગમ્ય સાહિત્યરચનાઓ કરનાર રાજશેખર એમની જ શિષ્યપરંપરામાં થયેલા છે. રાજશેખરના શિષ્ય સુધાકલશે ઈ.સ. ૧૩૨૪ માં ‘સંગીતોપિનષદ્’ નામે સંગીતશાસ્ત્રનો ગ્રન્થ રચ્યો હતો. (જે આજે ઉપલબ્ધ નથી) અને ઈ.સ. ૧૩૫૦ માં એનો ‘સંગીતોપનિષત્સાર’ એ નામથી સાર તેમણે કર્યો હતો, એ સારની પ્રશસ્તિમાં સુધાકલશ પોતાના પૂર્વસૂરિ નરચન્દ્રને ‘સચ્છાસ્રસંગીતનૃત્’ તરીકે વર્ણવે છે. (તભ્રંશે નરચન્દ્રસૂરિરળવત્ સાસ્ત્રસંગીતનૃત્ I) એ ઉપરથી જણાય છે કે નરચન્દ્રના ગચ્છમાં સંગીતપ્રાવીણ્ય પરંપરાથી ચાલ્યું આવતું હતું. ‘સંગીતોપનિષત્સાર’ નું સંપાદન, અન્વેષણાત્મક વિસ્તૃત પ્રસ્તાવના સાથે, ભારતીય કલાઓ તથા સંસ્કૃત વા≠યના તદ્વિદ્ અને પ્રાચ્ય વિદ્યામન્દિરમાં મારા સહકાર્યકર ડૉ. ઉમાકાન્ત શાહે થોડા સમય પહેલાં કર્યું છે. (ગાયકવાડ્ઝ ઓરિયેન્ટલ સિરીઝ, નં. ૧૩૩, વડોદરા, ૧૯૬૧.)
નિસ્પૃહતા
શ્રી જિનહર્ષગણિ વિરચિત વસ્તુપાળ ચરિત્ર અને શ્રી રત્નમંદિરગણિ રચિત વસ્તુપાળચરિત્રમાં (પ્રસ્તાવ ૫-૬) વર્ણવેલા પ્રસંગમાં આ. નરચન્દ્રસૂરિના વિશિષ્ટગુણોનું દર્શન થાય છે.
તે પ્રસંગ ટૂંકમાં આ પ્રમાણે છે.
૯
એકવાર પ્રભાતે મંત્રીશ્વર વસ્તુપાળને ભાવ થયો કે તીર્થયાત્રા કરું. મંત્રીએ પ્રાતઃકાર્ય પતાવ્યું ત્યાં એક પત્ર આવ્યો.
વસ્તુપાળના ઉપકારી કુલગુરુ વિજયસેનગુરુ અને ઉદયપ્રભજીએ 'પીલુપદથી લખેલા પત્રમાં સૂચવ્યું હતું કે –
તમે માંડલ રહેતા હતા ત્યારે સંક્ષેપથી તીર્થયાત્રા કરી હતી. પૂર્વે કુમારપાળ-આભૂશ્રેષ્ઠિએ ભવ્ય તીર્થયાત્રાઓ કરી છે. તમે પણ સંઘપતિ
બની તીર્થયાત્રા દ્વારા સંપત્તિને સફળ કરો.
પત્ર વાંચીને મંત્રીશ્વર ઉપાશ્રયમાં આવ્યા. આ નરચન્દ્રસૂરિ મ.ને પૂછ્યું : ગુરુદેવ મારા મનનો મનોરથ પૂર્ણ થશે ?
આચાર્યશ્રી કહે : તીર્થયાત્રાનો તારો મનોરથ અવશ્ય ફળીભૂત થશે. એ પછી આચાર્યશ્રીએ તીર્થ અને તીર્થયાત્રાનો મહિમા સમજાવ્યો ત્યારે વસ્તુપાળ કહે : તો ગુરુદેવ ! હમણાં જ જિનાલયમાં પધારી મારા મસ્તકે સંઘપતિ તરીકેનો વાસક્ષેપ કરો.
આ. નરચન્દ્રસૂરિ કહે : વસ્તુપાલ ! નાગેન્દ્રગચ્છના આ. વિજયસેનસૂરિજી તારા કુળની પરંપરાથી આવેલા ગુરુ છે. વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્યના પાલક અને તપસ્વી છે. તેઓને વિનંતી કરી અહીં બોલાવો. તેઓના હાથે જ સંઘપતિપદનો વાસક્ષેપ થાય તે ઉચિત છે.
વસ્તુપાલ મંત્રી કહે : ગુરુદેવ ! અમે આવશ્યક સૂત્રોથી માંડી કર્મપ્રકૃતિ સુધીના ગ્રંથો આપની પાસે ભણ્યા છીએ. સમ્યગ્દર્શન પણ આપની કૃપાથી જ પામ્યાં છીએ. વળી આપ અમારા મોસાળપક્ષના ગુરુ છો જ તો પછી આપ જ સંઘપતિપદનો વાસક્ષેપ કરો તો પણ બરોબર જ છે. છતાં આ. નરચન્દ્રસૂરિના આગ્રહથી આ. વિજયસેનસૂરિને આગ્રહ કરી બોલાવ્યા અને પિતૃપક્ષના ઉપકારી નાગેન્દ્ર ગચ્છના આ. વિજયસેનસૂરિ અને માતૃપક્ષના ઉપકારી મલધારીગચ્છના આ. નરચન્દ્રસૂરિએ સંઘપતિપણાનો વાસક્ષેપ કર્યો. આ. સેનસૂરિના શિષ્ય આ. ઉદયપ્રભસૂરિના ‘ધર્માભ્યુદય કાવ્ય'નું સંશોધન પણ આ. નરચન્દ્રસૂરિએ કરેલું. આ ગ્રન્થની ૧૨૯૦ માં વસ્તુપાળે લખેલી પ્રત મળે છે.
૧. પીલુપદ એટલે બીકાનેર રાજ્યના હનુમાન ગઢ પાસે આવેલ પીલૂ છે.

Page #4

૧૦
વસ્તુપાળની અદ્ભુત સુપાત્ર ભક્તિ જોઈને આ. નરચન્દ્રસૂરિએ એવી ઉત્પ્રેક્ષા કરી કે - પરમાર્હત્ કુમારપાળ રાજા (રાજા હોવાથી) પોતે સુપાત્રદાન કરી શક્યો ન હતો માટે એ કુમારપાળ જાણે વસ્તુપાલના રૂપે અવતરી પોતાના મનોરથ સફળ કરી રહ્યો છે.
ગિરિરાજ ઉપર સંઘ લઈને પહોંચેલા વસ્તુપાળ મંત્રી પાસે શિલ્પી શોભને વસ્તુપાળના માતા કુમારદેવીની આબેહૂબ આરસની મૂર્તિ બતાવી. માતાની મૂર્તિને જોતાં જ મંત્રીશ્વર માતાના ઉપકારોના સ્મરણમાં ઉતરી ગયા. આજના આ તીર્થમાળાના પ્રસંગે જો માતા કુમારદેવી હાજર હોત તો...? પણ, માતા સ્વર્ગવાસી થયા છે... વસ્તુપાળ માતૃસ્મરણે રડી
પડ્યા.
આ નરચન્દ્રસૂરિએ આશ્વાસન આપતાં કહ્યું : મંત્રીશ્વર સઘળા મનોરથો કોઈના પૂર્ણ થતાં નથી'.
ૐઆ. નરચન્દ્રસૂરિએ રચેલા સં. ૧૨૮૮ ની પ્રશસ્તિ લેખો મળે છે. એ જોતાં એમનો સ્વર્ગવાસ એ પછી ૧૨૮૯ આસપાસ થયો જણાય
છે.
આમ વિક્રમના ૧૩મા શતકમાં તેઓએ અદ્ભુત શાસનપ્રભાવના કરી છે.
ગ્રંથરચના
ગ્રંથકાર શ્રી ન્યાય, વ્યાકરણ, સાહિત્ય અને જ્યોતિષ એ ચારેય વિષયોમાં નિષ્ણાત હતા. ચારેય વિષયમાં એમણે ઉત્તમકોટીના ગ્રન્થો રચ્યાં છે. ગ્રન્થકારશ્રીની ગ્રન્થરચના વિષે શ્રી મોહનલાલ દેસાઈ જણાવે છે કે -
૧. આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ પુરાતન પ્રબંધ સંગ્રહ પૃ. ૬૯ પ્રબંધકોશ પૃ. ૧૧૫, વસ્તુપાલચરિત્ર ૬૭૫, ૩૭૨ વગેરેમાં છે, એક નવી વાત એ પણ અહીં જાણવા મળે છે કે - આવી જ ઘટના સિદ્ધરાજ જયસિંહના જીવનમાં પણ ઘટી છે. ૨. પ્રબંધકોશ અનુસાર આ. નરચન્દ્રસૂરિ વિ.સં. ૧૨૮૭ ના ભાદરવા વદ ૧૦ ના સ્વર્ગવાસી બન્યા. પોતાના કાળધર્મના થોડા સમય પૂર્વે વસ્તુપાલના મૃત્યુની આગાહી પણ આચાર્યશ્રી કરતાં ગયેલાં. (વસ્તુપાલ ચરિત્ર-૮૪૪૦-૪૪૨)
૧૧
“નરચન્દ્રસૂરિએ વળી મુરારીકૃત અનર્થરાઘવ નાટક પર ૨૩૫૦ શ્લોક પ્રમાણ ટિપ્પન' (જે. નં. ૨૨૦) શ્રીધરસ્કૃત ન્યાકંદલી પર ટીકા (કે જેમાં વિમલસૂરિએ સહાય આપી હતી જે. ૩) જ્યોતિઃસાર (વે. નં. ૩૧૧ પી. ૩, ૨૭૫) કે જે નારચન્દ્ર જ્યોતિષસાર કહેવાય છે. (મુદ્રિત છે. રચના સં. ૧૨૮૦)
પ્રાકૃત દીપિકા-પ્રબોધ કે જેમાં હેમાચાર્યના અષ્ટમાધ્યાયના આખ્યાનોની રૂપસિદ્ધિ છે. (બુહ. ૭, નં. ૮, પ્રા.ભં.) ચતુર્વિંશતિ જિનસ્તોત્ર' (પી. ૫, ૯૬) ઈત્યાદિ અનેક ગ્રન્થો રચ્યાં છે. તેમજ સ્વગુરુ દેવપ્રભસૂરિનું પાંડવ ચરિત અને ઉદયપ્રભસૂરિનું ધર્માભ્યુદય કાવ્ય સંશોધ્યા છે. તેમના આદેશથી ગુણવલ્લભે વ્યાકરણ ચતુષ્કાવસૂરિ સં.
૧. અનઘેરાવ ઉપર આ. નરચન્દ્રસૂરિના ગુરુ દેવપ્રભસૂરિએ વિસ્તૃત ભાષ્ય લખ્યું હતું. એટલે તેઓએ વિદ્યાર્થી ઉપયોગી સંક્ષિપ્ત ટિપ્પણ રચ્યું જણાય છે. ૨. આ ટીકા નહિ પણ ટીપ્પણ છે. એનું નામ ન્યાયકુસુમોગમ ટિપ્પણ છે. ૨૫૦૦ શ્લોક પ્રમાણ આ ટિપ્પણ (ન્યાયકંદલી અને પંજિકા વગેરે સાથે “પ્રાચ્ય વિદ્યામંદિર" વડોદરાથી પ્રગટ થયું છે.
૩. અહીં એ નોંધવું જોઈએ કે - જ્યોતિષસારના બે અધ્યાયો જ મળે છે. આના ઉપર સાગરચન્દ્રસ્કૃત ટીકા મળે છે.
સટીક જનસમુદ્ર, જ્યોતિષપ્રશ્ન ચતુર્વિંશિક તથા પ્રશ્નશતક એ ગ્રન્થો રચનાર ઉપા. નરચન્દ્ર કાસફ્દ ગચ્છીય છે.
૪. શ્રી હીરાલાલ કાપડિયા લખે છે કે - “પ્રાકૃત રૂપ-સિદ્ધિ-આાને અંગે બૃદ્ધીપનિકામાં એવો ઉલ્લેખ છે કે એ હૈમપ્રાકૃત બૃહવૃત્તિની અવસૂરિરૂપ છે. એના કર્તા મલધારી પં. નરચન્દ્ર છે, અને એ અવરે ૧૬૦૦ શ્લોક જેવડી છે. પ્રાકૃત વૃત્તિ ઢંઢિકા, પ્રાકૃત દીપિકા કિં વા પ્રાકૃત-પ્રબોધ- આ મલધારી ગચ્છના ઉપા. નરચન્દ્રની આઠમા અધ્યાયની અવસૂરિ છે. ન્યાયકંદલીની ટીકામાં રાજશેખરે એનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. એમ (જિનરત્નકોશ, ખંડ-૧. પૃ. ૩૭૭) માં નોંધ છે.
૫. જૈનસ્તોત્ર સંદોહ પૃ. ૨૦-૨૨ માં પ્રકાશિત છે તે પ્રાયઃ આ જ છે. ૬. હીરાલાલ કાપડિયા જણાવે છે કે - પાંડવ ચરિત વિ.સં. ૧૨૭૦ ના અરસામાં રચ્યું છે. એનું સંશોધન યશોભદ્રસૂરિએ અને નરચન્દ્રસૂરિએ કર્યું છે. (જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ ભા.૨, પૃ. ૬૯)

Page #5

૧૨
૧૨૭૧ માં રચી. સં. ૧૨૮૮ માં તેમણે રચેલા વસ્તુપાલની પ્રશસ્તિરૂપ સ્તુતિકાવ્યો ગિરનાર પર શિલાલેખમાં મોજુદ છે', (જે.પૃ. ૩૨ અને ૬૫) તેમણે સમરાદિત્ય સંક્ષેપના કર્તા પ્રદ્યુમ્નસૂરિને ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની વાચના આપી હતી.'
(જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ પારા પૃ. ૫૭, ૨૫૭) ત્રિપુટી મ. આ ઉપરાંત ‘સંબોહ પંચાસિયા ઉપદેશ' ને ગ્રંથકારની રચના તરીકે ઉમેરે છે.
(જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ ભા. ૨ પૃ. ૨૮૩)
પ્રસ્તુત ગ્રંથનું નામ કથારત્નાકર કે કથારત્નસાગર છે. ૧૫ વિભાગોને તરંગ નામ આપવામાં આવ્યું છે. નામકરણ માટે સોમદેવના કથાસરિત્સાગરમાંથી પ્રેરણા લીધી હોય એવો સંભવ છે.
કથારત્નસાગર
મહામંત્રી વસ્તુપાલની વિનંતીથી એમના વિદ્યાગુરુ અને મોસાળપક્ષના ગુરુ આ. નરચન્દ્રસૂરિએ કથારત્નસાગરની રચના કરી છે. અનુષ્ટુપ છંદમાં સરળ સંસ્કૃતમાં થયેલી આ રચના કથા દ્વારા બોધ આપવાનાં ઉદ્દેશથી રચાઈ છે.
મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલની વિનંતીથી જેમ પ્રસ્તુત કથારત્નસાગરની રચના આ. નરચન્દ્રસૂરિએ કરી છે તેમ વસ્તુપાલે જ વિનંતી કરી કે -
૧. ગિરનાર ઉપરના વસ્તુપાળના શિલાલેખોમાં બે શિલાલેખોના પો અને વસ્તુપાળ પ્રશસ્તિની રચના આ. નરચન્દ્રસૂરિએ કરી છે. આ શિલાલેખો ગુજરાત ઐતિહાસિક લેખસંગ્રહ સં. ૨૦૮, સં. ૨૧૧ માં અને પ્રાકૃત જૈન લેખસંગ્રહ સં. ૩૯-૨ અને સં. ૪૨-૫ માં છપાયા છે.
આ શિલાલેખમાં આ. નરચન્દ્રસૂરિ વસ્તુપાલ માટે લખે છે કે - વિધુતા-વિષ-વિદ્યા-વિધતા-વિત્ત-વિતર-વિવે: I
यः सप्तभिर्विकारैः कलितोऽपि बभार न विकारम् ॥
વિભુતા વગેરે ૭ વિકારોથી યુક્ત હોવા છતાં વસ્તુપાળ વિકારથી મુક્ત
તા.
૧૩
કાવ્યકલાના રહસ્યો સરળ શૈલિમાં રચો. બહુ વિસ્તૃત નહીં બહુ સંક્ષિપ્ત નહિ. ત્યારે આ. નરચન્દ્રસૂરિએ પોતાના શિષ્ય આ. નરેન્દ્રપ્રભસૂરિને આવો ગ્રંથ રચવા આજ્ઞા કરી અને પરિણામે આપણને ‘અલંકાર મહોદધિ' નામનો અતિમહત્ત્વનો ગ્રંથ મળ્યો. આ ગ્રંથ ગાયકવાડ ઓરિએન્ટલ સિરિઝમાં વડોદરાથી પ્રકાશિત થયો છે.
આ. નરચન્દ્રસૂરિ ઉદ્ભટ વિદ્વાન મોટા ગજાના દાર્શનિક અને સાહિત્યના મર્મજ્ઞ વિદ્વાન હોવા છતાં કથારત્નસાગરની રચના કરતી વખતે એમની સામે ઉપદેશપાત્ર શ્રાવકો અને વ્યાખ્યાતાઓ હોવાથી એમણે બહુ સરળ સંસ્કૃતમાં અને મોટે ભાગે અનુષ્ટુપ ગદ્યમાં કથાઓનું આલેખન કર્યું છે. એમના પ્રશિષ્ય આ. રાજશેખરસૂરિ પણ પ્રકાંડ પંડિત હોવા છતાં પ્રબંધકોશ જેવા ચરિત્રાત્મક ગ્રંથો સાવ સરળ ગદ્યમાં અને વ્યાકરણના બંધનથી થોડી ઉપર ઉઠેલી તત્કાલીન પ્રચલિત સંસ્કૃતભાષામાં લખ્યા છે. મોટા વિદ્વાનોને સાદી સીધી ભાષામાં લખવું મુશ્કેલ ગણાય. પરંતુ એ અહીં જોવા મળે છે.
અહીં ૧૫ તરંગમાં કુલ ૧૯૬૨ શ્લોકો છે. અને પરિશિષ્ટની ત્રણ કથાના ૩૦૬ શ્લોક ઉમેરતાં ૨૨૬૮ શ્લોક પ્રમાણ થાય છે. જૈન સાહિત્યકા બૃહદ્ ઈતિહાસ ભા. ૬, પૃ. ૨૫૧ માં ગ્રંથાંત્ર ૨૦૯૧ હોવાનું જણાવેલ છે. K પ્રતમાં ગ્રંથાગ્ર ૨૦૬૧ જણાવ્યો છે.
દરેક કથાના પ્રારંભમાં એકાદ ગુણનું વર્ણન કરી કથાના નાયકનું નામ આપે છે અને તેને જેમ સારું ફળ મળ્યું તેવું ફળ આ ગુણના પાલનથી મળે છે. એ રીતે પ્રસ્તાવના બે-ત્રણ શ્લોકમાં કરી તરત કથા શરૂ કરી દે છે.
કથાઓ જે ગુણોના મહિમા માટે રચાઈ છે. તે ગુણો આ પ્રમાણે
છે.
ધર્મશ્રદ્ધા, સુપાત્રદાન, શીલ, તપ, શુભભાવ, જીર્ણોદ્વાર, વિનય, દયા, પરમેષ્ઠિનમસ્કાર, અદત્તાદાન, માતા-પિતાનું પૂજન, પરદ્રોહત્યાગ, ગુણપ્રાપ્તિ વગેરે.

Page #6

આ. રાજેન્દ્રસૂરિ મ. ના આજ્ઞાવર્તિની સાધ્વીજી વિરાગરસાશ્રી અને સા. વૈર્યરસાશ્રીએ પ્રતિલિપિ કરી, પાઠભેદો પણ નોંધ્યા.
એ પછી આ કાર્ય અમે આગળ વધાર્યું. અનુભવે સમજાયું કે શુદ્ધીકરણ માટે હજુ બીજી પ્રતોની જરૂર છે એટલે એ માટે પ્રયત્ન કરતા બીજી પણ પ્રતો મળી આવી. આમાં વિદ્યાશાળાની પ્રતમાંથી અમને ગ્રંથનું મંગલાચરણ મળી આવ્યું જે બીજી કોઈ પ્રતિમાં ન હતું. તાડપત્રીય પ્રતમાં કદાચ હશે પણ એના પ્રારંભના પત્રોમાં થોડાક ટુકડાઓ જ મળે
છે.
પહેલી કથા મદિરાવતીની ધર્મશ્રદ્ધાના વિષયમાં છે. આ કથા શ્રીપાળ-મયણાની કથાની યાદ અપાવે છે.
૧૫ તરંગોના પ્રાંતે ગ્રંથકારે પોતાનો નામોલ્લેખ કર્યો છે. ૩ તરંગો જે પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે તે માત્ર D પ્રતમાં મળે છે. એના અંતે ગ્રંથકારનો નામોલ્લેખ નથી. પરિશિષ્ટની બીજી અને ત્રીજી કથાનો પ્રારંભ પ્રથમ શ્લોકથી જ થઈ જાય છે. ૧૫ તરંગોમાં કોઈ એક સદ્દગુણનો મહિમા બતાવવાપૂર્વક કથાનો પ્રારંભ થાય છે, એટલે આ ૩ની રચના . નરચન્દ્રસૂરિની ન હોય એવું પણ બને.
તરંગ ક્રમાંક ૧, ૨, ૫, ૬, ૯, ૧૦, ૧૩, ૧૪, ૧૫ ઓ નવ તરંગના અંતે મનધારિશિષ્ય નરવન્દ્રસૂરિવિરવિત થારત્નસારે અથવા મનuffશM નરેન્દ્ર વાર્થવિરવતે કથારત્નસારે આવો ઉલ્લેખ છે.
તરંગ ક્રમાંક ૩, ૪, ૭, ૮ ના અંતે મનધારિનરવન્દ્રસૂરિ થરત્નસારે એવું લખાણ છે. e તરંગ ૧૧ અને ૧૨ ના અંતે મતધારી શ્રી સેવાનંદ્રસૂરિ શિષ્ય શ્રીનરેન્દ્રસૂરિ વિનંતે એવી પુખિકા છે.
જ્યારે ૧૫મા તરંગના અંતે C પ્રતિમાં મળતી પ્રશસ્તિ મુજબ શ્રી વૈવપ્રભસૂિિરત્વથ ગુરુ એવું વંચાય છે.
આમ ગ્રંથકારે દેવાનંદસૂરિ અને દેવપ્રભસૂરિ બન્નેનો ગુરુ તરીકે આદરપૂર્વક ઉલ્લેખ કરેલો જોવા મળે છે. આવી રીતે એકથી વધુ ગુરુના નામોલ્લેખ બીજા પણ કેટલાક ગ્રંથકારોના લખાણમાં જોવા મળે છે. એ ઉપરથી અને મંગલાચરણના ચોથા પદ્ય ઉપરથી અને પ્રશસ્તિ ઉપરથી એવું અનુમાન થાય છે કે આ. દેવાનંદસૂરિ ગચ્છનાયક અને આ. દેવપ્રભસૂરિ દીક્ષાગુરુ અને વિદ્યાગુરુ હોય.
નિમિત્ત થોડા વર્ષો પૂર્વે અમે શ્રી હેમવિજયકૃત કથા રત્નાકરનું સંપાદન કરતા હતા ત્યારે આ. નરચન્દ્રસૂરિ કૃત કથારત્નસાગર વિષે જાણવા મળ્યું. એ પછી પાટણની તાડપત્રીય પ્રતની અને અન્ય હસ્તલિખિત પ્રતિઓની ઝેરોક્ષ નકલ પ્રાપ્ત કરી. એ પ્રતિના આધારે કલિકુંડ તીર્થો.
સંપાદનમાં ઉપયુક્ત હસ્તાદર્શી T પ્રતઃ હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનભંડાર પાટણની ડાભડા ૧૩૭/૧ ની આ તાડપત્રીય પ્રત ૧૬૪ પત્રની છે. શરૂઆતના ૨૦ પાનાઓના થોડાકના ખંડિત ટુકડા જ મળે છે,
પ્રતની લંબાઈ x પહોળાઈ : ૩૫ સે.મી. x ૫ સે.મી.
દરેક પત્રની બન્ને બાજુ ૩ થી ૬ પંક્તિઓ. દરેક પંક્તિમાં લગભગ ૪૮ જેટલા અક્ષરો.
પત્ર ૧૬૩ B ઉપર એક ચિત્ર છે. અમારી પાસેની ઝેરોક્ષ નકલમાં ચિત્ર સ્પષ્ટ નથી આવ્યું. પ્રશસ્તિ : ૧૨૬૬ વર્ષે માસુદ્ધિ , શુ....
श्रीमत्पत्तने महाराजाधीराजश्रीमदर्जुनदेवविजयराज्ये तन्नियुक्त H[ ai] HTચશ્રીમતિ ............. વીનાશાહનાયાં 8. ધનપાનેન તરંગ [ff]]: fીતમસ્તુ ||
શ્રી મોહનલાલ દેસાઈએ જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ મારા પપ૬ પૃ. ૨૫૭ માં જણાવ્યું છે કે ૧૫ તરંગોમાં કથારત્નસાગર રચ્યો. (સં. ૧૩૧૩ ની તાડપત્રની પ્રત પા. સૂચિ) અહીં ૧૩૧૩ નહીં પણ ૧૩૧૯ જોઈએ.
અમારી પાસે તાડપત્રની પૂ. જંબૂવિજય મ. એ કરાવેલી ઝેરોક્ષ છે, તેમાં બીજા તરંગના અંત ભાગ અને ત્રીજી રોહીણી કથાના કેટલાક

Page #7

૧૬
અંશોવાળા તાડપત્રના ૧૩, ૧૪, ૧૫, ૧૬ ના ટુકડાઓ છે.
૨૦મા પત્રથી શ્રીદત્ત કથા (ચોથો તરંગ) ના ૨૫મા શ્લોકથી આગળ સંપૂર્ણ છે. છેલ્લું પાનું બરોબર વંચાતું નથી.
=
એટલે T પ્રતમાં ગ્રંથકારના મંગલાચરણ વગેરે શું હશે તે ખ્યાલ નથી આવતો. પરંતુ મોહનલાલ દેસાઈએ જૈ.સા.સ.ઈ. પારા પપ૬ પૃ. ૨૫૭ માં - “વસ્તુપાલે વિજ્ઞપ્તિ કરી કે - આપે મારા શિર પર હાથ મુકવાથી હું સંઘાધિપત્ય પામ્યો, સેંકડો ધર્મસ્થાનો અને દાનવિધિઓ કર્યાં, અને હવે જૈનશાસન કથાઓ સાંભળવા મારું ચિત્ત ઉત્કંઠ છે.” આ લખાણ મંગળાચરણના શ્લોક - નો અનુવાદ હોવાથી એમની સામે કે – પાટણના કેટલોગમાં પ્રતનો પરિચય આપનાર પાસે મંગલાચરણ હશે. અમને માત્ર S પ્રતમાંથી મંગલાચરણ મળ્યું છે.
C પ્રતઃ ચાણસ્માસ્થિત શ્રી નિત્યવિનય જીવન મણીવિજયજી જૈન પુસ્તકાલયની આ પ્રત ૧૩૨ ક્રમાંકની છે. ૭૬ પત્રની આ પ્રત પં. ગુણવંતભાઈના સૌજન્યથી મળી છે.
ગ્રન્થકારની પ્રશસ્તિ માત્ર આ પ્રતમાં જ જોવા મળે છે અને છેલ્લું પત્ર ઘસાયેલું કે ત્રુટક હોવાથી કેટલોક પાઠ વંચાતો નથી. પ્રશસ્તિ ગ્રંથના અંતે આપી છે.
સાઈઝ ૩૦ સે.મી. × ૧૧ સે.મી.
प्रन्तेः शुभं भवतु लेखकपाठ [कयो: ]
K પ્રતઃ ખંભાત સ્થિત જૈનશાળા સમર્પિત નીતિવિજય જૈન પુસ્તકાલય (અમર જૈન શાળા ટેકરી)) ના ભંડારની આ પ્રતમાં ૧ થી ૮ પત્ર નથી. છટ્ઠા ભુવનચરિત્ર પાંચમા શ્લોકથી આમાં શરૂ થાય છે. આમાં ૧૧મો તરંગ વીર્યરામ અને ૧૨મો તરંગ લક્ષ્મીધરચરિત આટલો
ક્રમભેદ છે. આ પ્રતિ સંશોધિત અને એકંદર શુદ્ધ છે. ૯ થી ૪૧ પત્ર
છે.
प्रांत
પ્રાતંતીખસ્થાને... ગ્રંથાત્રં ૨૦૬૬ || આ પ્રમાણે છે.
ઙ પ્રત
આ પ્રત શેઠ સુબાજીરવચંદ જેચંદ જૈન વિદ્યાશાળા (અમદાવાદ) શાસ્ત્રસંગ્રહની છે.
=
-
૧૭
પત્ર ૧૫, પત્રની દરેક બાજુ ૧૪ પંક્તિ, દરેક પંક્તિમાં લગભગ ૫૫ અક્ષરો છે.
આમાં ૭ તરંગો છે.
અંતભાગમાં - તિીત મૈયા મવસિષ રાજાળ || નાગૌર || . लोढाका चौक । मारवाड । अहिपुरमध्ये श्रीरस्तु कल्याणमस्तु शुभं મનુ ||
પ્રારંભમાં મંગલાચરણના ૧૦ શ્લોકો માત્ર આ પ્રતિમાં જ મળે છે. લે.સં. અનુમાનતઃ ૧૭મો સૈકો
શ્રી બાબુલાલ કક્કલભાઈ વોહેરા આદિ ટ્રસ્ટીઓના સૌજન્યથી આ પ્રત મળી છે.
D પ્રત ડેલાના ભંડારની આ પ્રત સાઈઝ ૨૭ સે.મી. × ૧૨ સે.મી. છે. આ. શ્રી જગચ્ચન્દ્રસૂરિ મ.ના સૌજન્યથી આ પ્રત મળી છે. આ પ્રતમાં છઠ્ઠી કથા મકરધ્વજની છે. જે બીજી કોઈ પ્રતિમાં નથી. સામાન્ય રીતે દરેક તરંગના છેડે
इति मलधारिशिष्य श्री नरचन्द्राचार्यविरचिते कथारत्नसागरे सजीने પછી મિત્રસેનવરિત નામ પંચમસ્તર : એ પ્રમાણે કથાનું નામ અને તરંગનો ક્રમાંક આપવાની પદ્ધતિ છે.
અહીં D પ્રતમાં છઠ્ઠી કથાના અંતે
“તિ મરધ્વનથી મૃષાવારે ત્યા વ્રતોષરિ" એવું લખાણ છે. એટલે આ કથા અન્યર્ક્ટક હોય એવી સંભાવના છે. અમે આવી અન્યકર્તૃક જણાતી કથાઓને પરિશિષ્ટ આપી છે.
કૃતપુણ્યકથાના અંતે પણ ગ્રંથકારનું નામ નથી. માત્ર “વૃત્તિ વૃતવ્યથા ।' એ પ્રમાણે લખાણ છે.
સુભદ્રાકથાના અંતે પણ માત્ર સુમદ્રવથા શ્રં ૬૮૨) જ્યારત્નસાગર । આ પ્રમાણે લખાણ છે.
D માં નવમા તરંગના અંતે રૂતિ શ્રીમતધારે શ્રી દેવાનું તે જ્યારત્નસારે. નવરાતિ નામ નવમસ્તુર। અહીં પણ ગ્રંથકારના

Page #8

નામમાં ભેદ છે. ભૂલથી ગ્રંથકારના ગુરુનું નામ લખ્યું છે.
| D પ્રતમાં શારદાસૌહાર્દ (૯) ધન (૧૪) અગડદત્ત (૧૫) કથા નથી. પરિશિષ્ટમાં આપેલી ૩ કથા D સિવાયની પ્રતોમાં નથી.
D-૨ પ્રતઃ આ પ્રત પણ ડેલાના ભંડારની છે. ડા.નં. ૮૨ પ્રત નં. ૮૧૩૩ આ પણ આ. શ્રી જગન્દ્રસૂરિ મ.ના પ્રયાસથી મળી છે. આ પ્રતની સાઈઝ ૨૭ સે.મી. x ૧૨ સે.મી. છે.
આ પ્રતમાં ૮ થી ૧૪ પત્ર જ છે, રોહણીકથા શ્લોક ૧૬ થી મળે છે. શ્રીદત્ત, મિત્રસેન, ભુવન સુલસ કથા આમાં છે.
પત્રની દરેક બાજુ ૧૫ પંક્તિઓ. દરેક પંક્તિમાં ૫૦ અક્ષરો.
કઈ પ્રતિમાં કેટલી કથાઓ છે અને તેનો ક્રમ શું છે તે સમજવા અન્યત્ર કોષ્ટક આપવામાં આવ્યું છે.
| ઋણસ્વીકાર આભારદર્શન પરમ તારકે પરમાત્માની અસીમ કૃપાથી જ આ સંપાદનકાર્ય સુપેરે થયું છે.
પૂજ્યપાદ આ.ભ. શ્રી અરવિંદસૂરિ મ.સા., પૂજ્યપાદ આ.ભ. શ્રી યશોવિજયસૂરિ મ.સા.,
પૂજયગુરુદેવ શ્રી જિનચન્દ્રવિજયજી મ.સા. આદિના આશીર્વાદ પણે સતત વર્ષી રહ્યા છે.
દેવ-ગુરુના ચરણોમાં વંદના. પૂજય મુનિરાજ શ્રી ધુરંધરવિજયજી મ.સા. (પં. શ્રી ભદ્રંકરવિયજી ગણિવરના શિષ્ય ઉપા. શ્રી મહાયશવિ. મ.સા.ના શિષ્ય) વિદ્વદ્વર્ય મુનિરાજ શ્રી જિનપ્રેમવિજયજી મ. (પૂ.આ.ભ. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરી મ.સા.ના શિષ્ય પં. કલ્યાણબોધિવિ, ગણીના શિષ્ય) સાધ્વી શ્રી ચંદનબાળાશ્રીજી સાધ્વી શ્રી વિરાગરસાશ્રી સાધ્વી શ્રી ધૈર્યરસાશ્રી આદિએ મુફસંશોધન કરી ગ્રંથને શુદ્ધ કરવામાં સુંદર સહાય કરી છે. સહુના શ્રુતપ્રેમની ભૂરી ભૂરી અનુમોદના.
૧૯
કારત્નસાગર ૧. મદીરાવતી | T | D છે | K | c | - | s છે ૨. વસુતેજ
છે | ૧ થી | ૧-૫] ] છે ૩. રોહણી કથા
છે | ૮ |પ-૧૦] છે | છે ૪. શ્રીદત્ત કથા | છે | છે | પાના | ૫. મિત્રસેન છે | છે | નથી ર૯૨૪ છે | છે દ ભુવન ચરિત છે b૭મો છે જ છે ૨૪-૨૮ છે | છે. ૭. સુલસ
છે |૮મો છે | K છે ર૮-૩૩ છે | ૮. જયરાજ
છે ૯િમો છે | K છે ઉ૩-3| આગળ ૯. શારદા સૌહાર્દ | છે | નથી | K છે ઉ૪૭| આગળ નથી ૧૦. નાગક્ત વાનિય છે છે | K છે ૪૪૯ ૧૧. લક્ષ્મીધર પરમેષ્ઠિ | છે | છે |k૧૨મો ૪૯-૫૨ ના ૧૨. વીર્યરામ લાઇવ | છે. k૧૧મો પ૨-૫૫ ૧૩. પુરંદર ચેપનિધનં | છે | | K છે પપ-૫૭ પત્રો ૧૪, ધનું સ્થળ% | છે | | નથી | K છે પ૭-૬૧ ૧૫. અગડદા ઉગર| છે | નથી | K છે | | નથી | ૧૬, મકરધ્વજ નથી |p દ્યો નથી | નથી | નથી | નથી ૧૭. ક્યવનું નથી |D ૧૩] નથી | | નથી | નથી |૧૮, સુભદ્ર
નથી |D ૧૪ | નથી | નથી | નથી | નથી ગિરનાર તીર્થ પર આવેલ વસ્તુપાળના જિનાલયમાંના શિલાલેખોના ફોટા જુનાગઢથી મોકલી આપવા માટે શેઠ દેવચંદ લક્ષ્મીચંદ અને શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી પેઢીના કાર્યવાહકો ધન્યવાદને પાત્ર છે. પાર્થભક્તિનગર વિજયભદ્ર ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ પૂ.આ.ભ. શ્રી ભદ્રસૂરીશ્વરજીના શિષ્યરત્ન ભીલડીયાજી તીર્થ
પૂ. મુનિરાજ શ્રી જિનચન્દ્રવિ. મ.ના શિષ્ય જેઠ સુદ-૨, વિ.સં. ૨૦૬૪
આ. વિજયમુનિચન્દ્રસૂરિ

Page #9

ગ્રંથાવલિ
નંબર
૧
૨૩
પ
૫૨
૭
८
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૨
૧૯
૨૦
૨૦
આ. શ્રી ૐકારસૂરિ જ્ઞાનમંદિર ગ્રંથાવલિનાં પ્રકાશનો
પુસ્તકનું નામ
કર પડિક્કમણું ભાવશું
શ્રી શાન્તિનાથ ચરિત મહાકાવ્યમ્ રમ્યરેણુ
ભાગ-૧-૨
ચતુર્થ કર્મગ્રંથ પડશીતિ
નવાંગી ગુરુપૂજન
નવાંગી ગુરુપૂજન પ્રશ્નોત્તરી યોગદૃષ્ટિનાં અજવાળાં ભાગ-૩ ધ્યાન અને જીવન ભાગ ૧-૨
આતમજ્ઞાની શ્રમણ કહાવે સોહી ભાવ નિગ્રંથ
મેરે અવગુન ચિત્ત ન ધરો
પ્રભાવક ચરિત્ર
આપ હી આપ બુઝાય
પ્રસંગ પ્રભા
ન્યાય સંગ્રહ-સ્વોપજ્ઞ ન્યાયાર્થ
મંજુષા બૃહદવૃત્તિ સહિત
પ્રભુનો પ્યારો સ્પર્શ
અભયશેખરસૂરિ
લેખક
રમ્યરેણુ અભયશેખરસૂરિ અભયશેખરસૂરિ
૨૦૫૫
૨૦૫૫
૨૦૫૫
પં. મુક્તિદર્શનવિજયજી ૨૦૫૫
૨૦૫૫
પં. શ્રી પદ્મસેનવિજય ગણિવાર
આ. યશોવિજયસૂરિ
આ. યશોવિજયસૂરિ
આ. યશોવિજયસૂરિ
આ. મુનિચંદ્રસૂરિ આ. યશોવિજયસૂરિ
આ. મુનિચંદ્રસૂરિ
મુ. રત્નવલ્લભ વિ.
આ. યશોવિજયસૂરિ
ઋષભ જિનેસર પ્રીતમ માહરી રે આ યશોવિજયસૂરિ
મહાયોગી આનંદઘન
વસંતલાલ કાન્તિલાલ
ઈશ્વરલાલ
આનંદઘન આકાશવ્યાપી સુક્ષમ ઘનનાદ |
જૈન કાષ્ઠપટ ચિત્ર-ગુજરાતી જૈન કાષ્ઠપટ ચિત્ર-અંગ્રેજી
પંચમ કર્મગ્રંથ
પ્રકાશન વર્ષ
સંવત
૨૦૫૪
૨૦૫૫
વાસુદેવ સ્માર્ત જગદીપ સ્માતે
રમ્યરેણુ
૨૦૫૫
૨૦૫૫
૨૦૫૫
૨૦૫૬
૨૦૫૬
૨૦૫૩
૨૦૫૭
૨૦૫૭
૨૦૫૩
૨૦૫૭
-
૨૦૫૮
ગ્રંથાવલિ
નંબર
૨૯
૩૦ મૌક્તિક
૩૧
૩૨
૩૩
પુસ્તકનું નામ
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
| આત્માનુભૂતિ
૨૫
શ્રી પ્રમાણ નય તત્ત્વાલોક વિવેચન સાથે
| ૨૬-૨૮ જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ
ભાગ-૧-૨-૩
૩૪
શ્રી ઉપમિતિ કોદ્વાર
શ્રી દાનોપદેશમાલા
પ્રસંગ કલ્પલતા
સુર સુંદરી ચરિય
પ્રસંગ વિલાસ
૨૧
હીંકાર સ્તોત્ર સ્વાધ્યાય
પ્રસંગ સુવાસ
યોગશાસ્ત્ર અષ્ટમ પ્રકાશનું સવિસ્તર વિવરણ વિભાગ-૧
જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ (સચિત્ર)
૩૫
પાઈઅ (પ્રાકૃત) ભાષાઓ અને સાહિત્ય મૌક્તિક સંક્ષિપ્ત મુક્તાવલી પ્રવેશિકા પ્રભુના હસ્તાક્ષર
૩૬
૩૭
ધ્યાન અને કાર્યોત્સર્ગ
લેખક
આ. મુનિચંદ્રસૂરિ રમ્યરે
આ. મુનિચંદ્રસૂરિ આ. યશોવિજયસૂરિ મહાયશાશ્રીજી આ. મુનિચંદ્રસૂરિ
મહાયશાશ્રીજી
આ. મુનિચંદ્રસૂરિ
હર્ષશીલાશ્રીજી ક્ષમાશીલાશ્રીજી
આ. મુનિચંદ્રસૂરિ
અમૃતલાલ કાલીદાસ દોશી
મોહનાલ દલીચંદ દેસાઈ સં.આ. મુનિચંદ્રસૂરિ આ. મુનિચંદ્રસૂરિ
પં. જગદીશભાઈ
આ. યશોવિજયસૂરિ આ. યશોવિજયસૂરિ
પ્રકાશન વર્ષ
સંવત
૨૦૫૮
-
૨૦૫૮
-
૨૦૦
૨૦૧
૨૦૦
-
૨૦૬૨
-
૨૦૨
૨૦૬ ૨
૨૦૦૨
૨૦૧૩ ૨૦૬૪
: આ પુસ્તકો અંગેની વધુ માહિતી અને મેળવવા માટે : આ.શ્રી ૐકારસૂરિ જ્ઞાનમંદિર સુભાષચોક, ગોપીપુરા, સુરત-૩૯૫ ૦૦૧. ફોનઃ ૨૫૯૬૫૩૧, ૨૫૯૧૪૬૮, મો: ૯૮૨૪૧૫૨૭૨૭ ઈ-મેઈલ : omkarsuri @rediffmail.com

Page #10

FORMATree
अशुद्धिपत्रक
पृष्ठ
शुद्धपाठ।
पंक्ति २०
पृष्ठ ८०
पंक्ति ८
तराम्
२२
१८ ६
८४ ९५
8 w x w a on w ra
शुद्धपाठ °ज्य म° उदेष्यति भवत् रेणैव °शाय °नोऽयं
नोऽपि °वृत्तान्तः °पाययत् °सोऽपि °ण यो शाश्वतीं मूर्च्छितः उदमील° शिरश्छेत्तु सह सं. कुरुते गुरूणा ज्वलैः
|९८ | १०६ | १०८ |११६ १२६ १३२
१८ ५ ७ ७ २०
°नाच्च त्र ग° तत्याज °लयत् °द्धर्म
तो म° स वि नन्दन ! कृथाः
°पमान् °वानिदम्
१३७
१३७
१३९
२४ १९
ă a woma o &
६८ ७० ७२
तीव वि व्यधात् °दाऽद्रा चौरोऽचि नत्वाऽपृ° गच्छन् पपृच्छ
| १४० १६४ १७६ १७९

Page #11

कथारत्नसागरे
॥ ॐ नमो जिनाय ॥
कथा
थारत्नसागर
आनन्दद्रुमकन्दलाः सुचरितश्रेणिपताकाञ्चलाः, क्षुद्रोपद्रवतान्तिशान्तिकविधौ व्यापारिवारिच्छटाः । ब्रह्मज्ञानमहःस्फुलिङ्गततयः श्रीवल्लरीपल्लवाः, श्रीनाभिप्रभवप्रभुक्रमनखज्योत्स्नाङ्कराः पान्तु वः ॥१॥ मृगाङ्कमूर्तिर्दुरितान्धकारप्रशान्तये शान्तिजिनः स वोऽस्तु । व्यधायि यद्वाक्सुधया नु कर्णयोः पथि व्रजन्त्याऽप्यजरामरं जगत् ॥२॥ श्रीवर्द्धमानप्रभुरस्तु वः श्रिये, श्रयन्नपूर्वां भुवनैकमित्रताम् । यः कौशिकस्यापि विलोचनोत्सवम्, चकार चण्डत्वमगाच्च न क्वचित् ॥३॥ शिष्यो हर्षपुरीयगच्छसवितुः श्रीमन्मुनीन्द्रप्रभोर्देवानन्दमुनीन्द्र पाणिकमलोन्मीलन्प्रतिष्ठोदयः । श्रीदेवप्रभसूरिवाङ्मयमहाभैषज्यशाम्यन्मनश्चन्द्रश्रीनरचन्द्रसूरिरुदयी प्रीणाति विश्वम्भराम् ॥४॥ पीयूषबन्धुरतरास्तरसा निहत्य हालाहलं समदवादमयं बुधानाम् । चौलुक्यभूमिपतिसंसदि यस्य वाचः, केषां न चेतसि मुदं मदयांबभूवुः ? ॥५॥
इतश्चप्राग्वाटान्वयमण्डनः समजनि श्रीचण्डपो मण्डपः, श्रीविश्रामकृते तदीयतनयश्चण्डप्रसादाभिधः ॥ सोमस्तत्प्रभवोऽभवत् कुवलयानन्दायतस्यात्मभू, राशाराज इति श्रुतः श्रुतरहस्तत्त्वावबोधे बुधः ॥६॥ तजन्मा वस्तुपालः सचिवपतिरसौ सन्ततं धर्मकर्मालङ्कर्माणैकबुद्धिर्विबुधजनचमत्कारि चारित्रपात्रम् । प्राप्तः सङ्घाधिपत्वं दुरितविजयिनी सूत्रयन् सङ्घयात्रां, धर्मस्यौज्वल्यम[T]धात् [स हि मलिनकले:?] कालिमानं विलुप्य ॥७॥ अन्येद्युभक्तितो मौलौ निधाय करकुड्मलम् । तेन विज्ञापितः श्रीमान्नरचन्द्रमुनीश्वरः ॥८॥ युष्माभिः स्वकराम्बुजस्य शिरसि न्यस्तस्य माहात्म्यतः, प्राप्तं जम्भजितापि दुर्लभतरं सङ्घाधिपत्यं मया । धर्मस्थानशतानि दानविधयस्ते ते च सन्तेनिरे, चेतः सम्प्रति जैन शासनकथाः श्रोतुं समुत्कण्ठते ॥९॥ इत्यभ्यर्थनया चक्रुर्वस्तुपालस्य मन्त्रिणः । नरचन्द्रमुनीन्द्रास्ते श्रीकथारत्नसागरम ॥१०॥
१. इद तु ध्येय - मङ्गलाचरणस्य एतद् वृत्तदशकं केवलं प्रतावेव विद्यते॥

Page #12

मदिरावतीकथा
| धर्मश्रद्धायां मदिरावतीकथा तरङ्ग - १
बुधैर्विधीयतामेको, धर्मः परमबान्धवः । ददिरे मदिरावत्यै, येन वाञ्छितसिद्धयः ॥१॥ जयन्तीत्यस्ति नगरी गरीय:सम्पदास्पदम् । दातार एव सीदन्ति, यस्यामर्थिजनार्थिनः ॥२॥ नृसिंह इति नाम्ना च, धाम्ना च नगरीमिमाम् । भूपालः पालयामास, वासवः स्वःपुरीमिव ॥३॥ अभूत्तस्य प्रभावत्यामत्यद्भुतगुणैकभूः । सुता युवजनोन्माद-मदिरा मदिरावती ॥४॥ अन्यदा मेदिनीनाथः, कृतप्राभातिकक्षणः । सुधर्मायाः सधर्माणमास्थानीमास्थितो निजाम् ॥५॥ सुतां विनिर्जिताऽशेष-त्रिदशस्त्रैणविभ्रमाम् । उत्सङ्गसङ्गिनी कुर्वन्, दोस्तम्भे शालभञ्जिकाम् ॥६॥ अमात्य-मन्त्रि-दण्डेश-मण्डलेशादिकान् पुरः । पश्यन् सगर्वगीर्वाणान्, किंकुर्वाणानिवात्मनः ॥७॥ मन्यमानस्तदात्मानं, शतमन्योर्विजित्वरम् । उवाच कथ्यतां तथ्यं, ममाग्रे सामवायिकाः ।।८।।(चतुर्भिः कलापकम्) कस्य प्रसादमासाद्य, जितत्रिदशवैभवम् । भवन्तो भुञ्जते राज्यं, कमलाकेलिविभ्रमम् ॥९॥ इति राज्ञो वचः प्राप्य, नवाम्भस्तोयदादिव । सद्यः सम्प्रवदन्ते स्म, ततस्ते दर्दुरा इव ॥१०॥
कथारत्नसागरे महीमहीन्द्रस्त्वं देव !, त्वं विधिर्वसुधातले । तवभ्रूपल्लवप्रान्त-नितान्तवशगाः श्रियः ॥११॥ तव प्रसादो मेदिन्यां, जीवातुरिति वादिषु । सहासं क्वणयामास, वदनं मदिरावती ॥१२॥ ततः सकोपभूपाल-पृष्टा स्पष्टमुवाच सा । देव ! मायाविनां वाचो, मामन्तर्व्यथयत्यमूः ॥१३॥ आरङ्कादथ देवेन्द्राः, दुःखस्य च सुखस्य च । सम्पत्तिहेतवे तात !, प्राक्तनं कर्मकर्मठम् ॥१४॥ निमित्तमात्रमत्र स्यात्प्रभावः प्राभवः पुनः । नैकरूपस्तवैतेषु प्रसादः कथमन्यथा ? ॥१५॥ सद:सरोवरबकैः, सेवकैर्विप्रतारिताः । कलावन्तोऽपि वैकल्यं, कलयन्ति महीभृतः ॥१६॥ इत्याकर्ण्य वचस्तस्या, भृकृटिस्थपुटाननाः । आस्थानी च सुतां तां च, विसृज्य वसुधाधिपः ॥१७॥ अलीकजल्पवाचाले ! बाले ! जनकवैरिणी! । न चिराद् द्रक्ष्यसि स्वस्य, कर्मणः सकलं फलम् ॥१८॥ तर्जयित्वा सुतामित्थमथाऽस्याः पाणिपीडने । लक्ष्मीरूपवयोऽतीतं, विकलाङ्गमजङ्गमम् ॥१९॥ अप्रशस्तं महारोग-ग्रस्तमस्ताखिलक्रियम् । नरं गवेषयामास, पुरुषैः परुषाशयः ॥२०॥(चतुर्भिः कलापकम्) रङ्कः कोऽपि पुरीद्वारि, तादृशस्तैरवाप्यत । स्कन्धमारोप्य सामीप्यं, प्रापितश्च महीपतेः ॥२१॥

Page #13

कथारत्नसागरे
मदिरावतीकथा हृष्टस्तदैव दैवज्ञं, साक्षीकृत्य क्षितीश्वरः । तत्पाणिं ग्राहयामास, मुदितां मदिरावतीम् ॥२२॥ सूपकारीजरच्चीरखण्डानि परिधाप्य च । उवाच मत्पुरीं त्यक्त्वा, स्वकृतं कर्म भुज्यताम् ॥२३॥ अथ पौरेषु धिक्कार-हाहाकारपरेष्वपि । उभावपि पुरीद्वारे, मोचयामास पार्थिवः ॥२४॥ अजङ्गमाङ्गमप्येनं, जरत्तृणकुटीरके । कृपालुजनसाहाय्यात्, निन्ये शशिमुखी ततः ॥२५॥ विबुधैर्बुबुधे तत्र, द्वयं सीमागतं द्वयोः । धैर्यं च मदिरावत्याः , क्रौर्यं च जगतीपतेः ॥२६॥ जरद्भिर्युवभिश्चापि, भिन्नभिन्नान्तराशयैः । प्राज्यं भोज्यमुपानीतं, भेजे भर्तुरनन्तरम् ॥२७॥ पलालशय्यामारोप्य, तदन्तिकनिषेदुषी । भक्त्या शुश्रूषयामास, पतिं देवतवत्ततः ॥२८॥ दुस्थामवस्थामेतस्या, द्रष्टुमक्षमवत्तदा । द्वीपान्तरमुपागच्छन्, म्लानमूर्त्तिरहर्पतिः ॥२९॥ तम:प्रावारमावृत्य, सर्वतोऽपि दिगङ्गनाः । सम्भूय दुस्थितास्तस्थु-स्तदुःखेनैव दुःखिताः ॥३०॥ जाते रजन्यास्तारुण्ये, मूकीभूतेषु वर्त्मसु । साहङ्कारेऽन्धकारे च, शनैस्तामब्रवीत् पतिः ॥३१॥ भद्रे ! स्वकर्मनिर्माणं, मयि तावद्विवर्त्तते । एतत्कुतस्त्वदीयेन, जनकेन तु चेष्टितम् ? ॥३२॥
विनयातिक्रमः कोऽपि, सम्भवी न तवाकृतौ । अस्ति वा कुत्सितं जातं, 'भवेन्न जनकः पुनः ॥३३ ।। कुर्वन्नुर्वीश्वरः किञ्च, निर्विमर्शमितीदृशम् । त्वदीयैर्बन्धुभिः स्निग्धैः, जनन्या वा न वारितः ? ॥३४।। अपि स्वजनजातानां, सुतानां 'नृपतिः प्रिये ! । जामातुः कौतुकात्पाणि-पीडनानि वितन्वते ॥३५॥ किं वा विकल्पितैरेभिः, कृत्वा लोकोत्तरं पतिम् । अमीषामपराधस्य, मार्जने त्वमलन्तराम् ॥३६॥ दास्याय त्वामुपेष्यन्ति, स्वयमेव नृपात्मजाः । आलोकनाय किं लोक-मुपैति शशिनः कलाः ? ॥३७॥ भुञ्जानः साम्प्रतं चास्मिन् फलं प्राकृतकर्मणाम् । कदानुभोक्ष्ये दुष्कर्म, त्वद्विडम्बनतः कृतम् ॥३८॥ तन्मम प्रार्थनामेता-मन्त:सञ्चिन्त्य गम्यताम् । गच्छन्त्यास्तव साहाय्ये, निशीथः प्रथमः सखा ॥३९॥ अथ तूष्णीकतां याते, पत्यौ मापालबालिका । सावष्टम्भं ससंरम्भं, सधैर्य चाऽवदद्वचः ॥४०॥ न बन्धूनां न तातस्य, न मातुर्न च कश्चनः । किन्त्वेष दोषः प्राणेश !, मम प्राकृतकर्मणाम् ॥४१॥ देहिनां हि निजं कर्म, सुखदु:खविधौ विभुः । तन्नियोगिनिभः सोऽयं, दृश्यमानो जनः पुनः ॥४२॥ कारणेनामुनैवाह, विहिता तव किङ्करा । तत्तेन तत्कथङ्कारं, करोमि त्वद्वचोऽन्यथा ॥४३॥ १. भवेन्नु-प्रतौ पाठः ॥ २. नृपतिः प्रिया-||

Page #14

मदिरावतीकथा
वल्लभाः सुलभाः स्त्रीणामिह प्रतिभवं भवे ।
पतिव्रताव्रतं किन्तु चिन्तायामपि दुर्लभम् ॥४४॥ सुखं विषयसम्भूतं, गोष्पदप्रतिमं प्रभो ! । शीलपालनसम्भूत-मम्भोनिधिनिभं पुनः ॥ ४५ ॥ एकः खलु कुलस्त्रीणां कारणं शर्मधर्मयोः । यादृशस्तादृशो वाऽस्तु, पतिः परमदैवतम् ॥४६ ॥ विलास-हास-शृङ्गार-सुख - दुःखादिसम्पदः । प्राणा अपि कुलस्त्रीणां, पतिवर्त्मानुवर्त्तिनः ॥४७॥ यथा तडित्तडित्वन्त-मात्मानं चेतना यथा । तथा कुलवधूः स्वामिन्!, भर्त्तारमनुगच्छति ॥ ४८ ॥ यदि त्वदेकशरणं, सर्वथैव मनो मम । तद्देवतानुभावेन, भावी त्वं दिव्यदेहभाक् ॥४९॥ अधर्मो बलवानेतत् करिष्यत्यथवाऽन्यथा । तत्रासहिष्णुरस्त्येव, वह्निर्विधुरबान्धवः ॥५०॥ तस्मात् प्रसादमाधाय मा वोचस्तदिदं पुनः । इत्युक्त्वा प्रणिपत्यापि, यावदालोकते पुरः ॥ ५१ ॥ तावन्मणिमयाऽतुल्य-पल्यङ्कविहितासनम् । प्रभामण्डलमध्यस्थं पुरः स्मरमिवैक्षत ॥ ५२ ॥ धूपवर्त्तिभवद्धूम-सूत्रिताम्भोदविभ्रमे । रत्नचामरदण्डोद्य-दीप्तिस्फुरितविद्युतिः ॥५३॥ ताम्बूलवाहिनी - भग्नपत्र - 'स्फुटचमत्कृतौ । सहुङ्कारप्रतीहार-वारितद्वारवर्त्मनि ॥५४॥ १. स्फुटंटसत्कृतौ - C । स्फुटरसत्कृति-D ॥
८
कथारत्नसागरे
स्फाटिके स्थितमात्मानं मन्दिरे मदिरावती । पश्यन्ती विस्मयस्मेरं चिन्तयामास चेतसि ॥५५ ॥ (त्रिभिर्विशेषकम् ) किमिदं मत्परीक्षार्थे, देवतायाः प्रतारणम् ।
किं वा मूर्तोऽभवत्पूर्वं विकल्पः कल्पितो मया ? ॥५६ ।। अथाऽसौ विस्मयाशङ्का-वितर्कव्याकुलामिमाम् । उवाच हासयन्नाशाः, काशाभैर्दशनांशुभिः ॥ ५७ ॥
त्वं मा स्म विस्मयं कार्षीः शृणु सुश्रोणि ! मे वचः । अस्ति वैताढ्यशिखरे, पुरं गगनवल्लभम् ॥५८॥
प्रभुः प्रभञ्जनो नाम, तत्र विद्याधरेश्वरः । कृपाणपाणिः सत्त्वेन, सद्वितीयः कदाप्यसौ ॥५९॥ कौतुकाद् वीरचर्यायां विचरन्नगरान्तरे । विद्यामठगवाक्षस्य विश्रान्तस्तलभूतले ॥ ६० ॥ अग्रतः शिष्यवर्गस्य, गुरुणा प्रतिपादितम् । श्रवणोत्तंसतां निन्ये श्लोकमेकं महीपतिः ॥६१ ॥तद्यथा
सर्वत्र वायसाः कृष्णा, सर्वत्र हरिताः शुकाः ।
सर्वत्र दुःखिनां दुःखं, सर्वत्र सुखिनां सुखम् ॥६२॥ अथात्र तुर्यपादार्थ - घटनायाः परीक्षणम् । करिष्यन्मन्त्रिणां वर्गे, राज्यभारं न्यवेशयत् ॥ ६३ ॥ सोऽहं विद्याप्रभावेन तादृशं रूपमास्थितः । पतितो नगरीद्वारे, प्राप्तस्त्वत्तातपुरुषैः ॥६४॥ ततस्ते सत्त्वसर्वस्वं परीक्ष्य क्षणमात्रतः । विद्याप्रसादात् प्रासाद-प्रमुखं निर्मितं मया ॥ ६५ ॥ सत्त्वमत्यद्भुतं सद्यः फलेग्रहि तवाऽभवत् । जानासि साम्प्रतं देवि ! यत्त्वं विद्याधरेश्वरी ॥ ६६ ॥

Page #15

मदिरावतीकथा
धर्मः सर्वत्र जागर्ति, सुखिनां सुखहेतवे । इति तावन्मया ज्ञातं जानातु जनकस्तु ते ॥ ६७ ॥ इति श्रुत्वा वचस्तस्या - मत्युज्ज्वलमुखत्विषि । दिशोऽपि विशदीचक्र - वंदनानि समन्ततः ॥ ६८ ॥ अलक्ष्यं स्फाटिकं वेश्म, स्खलनस्येव शङ्कया । स्प्रष्टुं व्यापारयामास पुरस्ताद् भास्करः करान् ॥ ६९ ॥ अथ सौधं तदालोक्य, पौराणां हृदि विस्मयः । प्राचीनाचलमौलौ च तरणिस्तुल्यमुद्ययौ ॥ ७० ॥ भास्करस्फाटिकावास-वासिनौ तौ पुरीजनः । मेने दुग्धाम्बुधेर्मध्ये - कमलाकेशवाविव ॥ ७१ ॥ अथ सर्वत्र धर्मस्य, जाते जयजयध्वनौ । आययौ ज्ञातवृत्तान्तो नृसिंहस्तत्र रंहसा ॥ ७२ ॥ सम्मुखीनागतोत्ताल- प्रतीहारकराश्रितः ।
शनैश्चरण- सञ्चार मारुरोह गृहं नृपः ॥ ७३ ॥ हस्तैरितस्ततः क्षिप्तै- गहमाना नभोन्तरम् । स्खलन्तः सञ्चरन्ति स्म, कथञ्चित्तत्र वेत्रिणः ॥ ७४ ॥ अभ्युत्थाय च जामात्रा, दुहित्रा च कृता नतिः । सिंहासनमलङ्कृत्य, लज्जितः प्राह भूपतिः ॥ ७५ ॥ वत्से ! तत् क्षम्यतां रुक्षं मामकीनं [कु] चेष्टितम् । धर्मस्य फलमुद्दिक्ष्य बोधितोऽहं ननु त्वया ॥७६॥ उपादेयमिदं वत्स ! वचस्ते विदुषामपि । गौरवाय गुणा वाचां न वक्तुर्वदनं पुनः ॥७७॥ इत्युक्त्वा मानयित्वाथ, सुतां जामातरं च तम् । हृष्टो विसृष्टवान् राजा, विद्याधरपुरं प्रति ॥ ७८ ॥
९
१०
असौ स्वपुरमभ्येत्य प्रवेशे तन्निवासिनाम् । दर्शयामास तां धर्म- कल्पद्रुकलिकामिव ॥ ७९ ॥ इति प्राक्तनधर्मस्य माहात्म्यमभिवीक्ष्य ते 1 चक्रतुर्विक्रमं धर्म-कर्मणे दत्तशर्मणे ॥८०॥ इत्येतयोश्चरितमद्भुतमात्मनीनमालोच्य चेतसि विरस्य शरीरभाजः । मोहं विहाय निजबन्धुषु विश्वबन्धोः, स्नेहं मुहुः सुकृतमेव समाचरन्तु ॥ ८१ ॥
कथारत्नसागरे
इति श्रीमलधारिशिष्य श्रीनरचन्द्रसूरिकृतकथारत्नसागरे मदिरावतीचरितं नाम प्रथमस्तरङ्गः ॥

Page #16

तरङ्ग-२ : वसुतेजश्चरित्रम्
| वसुतेजश्चरितम्-तरङ्गः-२ | तस्य सत्पात्रदानस्य; गुणान् कस्तोतुमीश्वरः ? । येन भुक्तिश्च मुक्तिश्च, विस्तीर्णा वसुतेजसः ॥१॥ अस्ति श्रीदत्तसङ्केतं, साकेतमिति पत्तनम् । सरतेजा इति ख्यातो, यथार्थस्तत्र पार्थिवः ॥२॥ देवी भानुमती तस्योपयाचितशतार्पितम् । रत्नराशिमहास्वप्न-सूचितं सुषुवे सुतम् ॥३॥ एतस्मिन् गर्भयातेऽपि वसुभिः शुशुभे गृहम् । वसुतेजा इति पिता, ततस्तस्याभिधां व्यधात् ॥४॥ वर्द्धमानः क्रमाद्विद्या-कलागुणगणैः सह । स नारीनयनानन्द-नन्दनं प्राप यौवनम् ॥५॥ कदाचित् सिद्धपुरुषात्, सत्त्वातिशयतोषितात् । आससाद सदाचारः, स विद्यां बहुरूपिणीम् ॥६॥ इतश्च वत्सविषये, कौशाम्बीनगरीश्वरः । युगबाहुर्बभूवास्य, वल्लभा विमलाभिधा ॥७॥ तत्कुक्षिशुक्तिमुक्तेव, सुता मदनमञ्जरी । कामेनास्त्रं यदासाद्य, मुमुचे चूतमञ्जरी ॥८॥ अन्यदा तद्गुणग्राम-प्रसभाकृष्टमानसः । नाम्ना मङ्गलराजस्तां, ययाचे सीमभूमिपः ॥९॥ पितुस्तद्दानचिन्तासु, शकुनैः प्रातिलोमिकैः । प्रत्यादिष्टः स तां नैव, लेभे विद्यामिवालसः ॥१०॥ संसारसुखसर्वस्व-स्वानुरूपवरार्थिनी । अथ साऽऽराधयामास, रोहिणी भाग्यरोहिणीम् ॥११॥ तुष्टा वरं ददौ तस्यै, साकेतपतिनन्दनम् । एकामेकावली चाऽपि, रोहिणी व्रणरोहिणीम् ॥१२॥
१२
कथारत्नसागरे ततः साकेतनाथोऽपि, देव्यादेशानुसारतः । सुतार्थमर्थयामास, नृपं मदनमञ्जरी ॥१३॥ दुर्वारपौरुषैः सोऽपि, पौरुषेयैरनुहृताः । सुतां विसर्जयामास, स्वयंवरकृते कृती ॥१४॥ अखण्डैस्तस्य सैन्यस्य, प्रयाणैरभिगच्छतः । जाताः सीमान्तकान्तारे, निवासाः सुखभूमयः ॥१५॥ अथ मङ्गलराजस्तां, कामस्य बलिनो बलात् । सैन्यपाथोधिमन्मथ्य, लक्ष्मीमिव समाददे ॥१६॥ वसुतेजोगुणग्राम-प्रकामहतचेतसाम् । स तां प्रसादयामास, मांसलैश्चाटुकर्मभिः ॥१७॥ चाटुभिः कटुभिर्वापि सा तद्वचनवीचिभिः । चक्रे न तोषं रोषं वा, देवशून्य इवाऽऽलयः ॥१८॥ जितकाशितया चैष, व्रजन्निजपुरं प्रति । आवासान् दापयामास, तापसाश्रमसन्निधौ ॥१९॥ प्राप्तसाप्तपदीनाया-स्तापस्याः प्रणयेन सा । असौ पात्राय दातव्ये-त्युक्त्वा मुक्तावलीं ददौ ॥२०॥ तदैव दैवयोगेन, मृगयाकेलिलालसः । वसुतेजाः कुरङ्गेण, तुरङ्गेण च दूरतः ॥२१॥ आकृष्य पाणितस्तस्मिन्नाश्रमे व्यश्रमं व्यधात् । चक्रे मुक्तालताऽऽतिथ्य-मथास्मै सापि तापसी ॥२२॥ (युग्मम्) पृष्टा तदद्भुतप्राप्तौ, कारणं सापि तापसी । चर्या मदनमञ्जर्याः, कथयामास मूलतः ॥२३॥ ततो मङ्गलराजेन, स कुर्वन् कोपगोपनम् । आपृच्छ्य तापसी सेनामन्विष्यन्ननुयायिनीम् ॥२४॥ आसीनः सहकारस्य, मूलभूमावचिन्तयत् । नारीपरिभवं सोढुं, तिर्यञ्चोऽपि सहा नहि ॥२५॥

Page #17

तरङ्ग-२ :
वसुतेजश्चरित्रम्
गृह्णाम्यह्नाय तत्तस्मादिमां हृदयवल्लभाम् । करिष्ये परमेतस्याः, स्वानुरागपरीक्षणम् ॥ २६ ॥ अस्मिन्न भस्मनि हुतं, विक्रान्तं येन मे भवेत् । इति निश्चित्य तां विद्यां सस्मार बहुरूपिणीम् ॥२७॥ (कलापकम् )
ततस्तदनुभावेन, वामनं रूपमास्थितः । ययौ मदनमञ्जर्याः, निवासं नृपनन्दनः ॥२८ ॥ विस्मरस्मेरहेलाभि-स्तन्महेलाभिरप्यसौ । मुदा मदनमञ्जर्याः, पुरतः प्राभृतीकृतः ॥ २९ ॥ प्रेमपूर्वमथापृच्छद् वत्सेश्वरसुतापि तम् । कुतो भवान् समायातः ? साकेतादिति सोऽब्रवीत् ॥३०॥ ततः समं समुद्भूत-हर्ष- शोकसमाकुला ।
प्रातः सन्ध्येव सा जज्ञे तेजस्तिमिरकर्बुरा ॥३१ ॥ निवेदयितुमस्यैव, मनसो मन्मथव्यथाम् । अहंप्रथमिकां चक्रुः, श्वासाः प्रसरणं प्रति ॥ ३२ ॥ तं जीवितेशं सन्त्यज्य किमन्यैर्बत वीक्षितैः । इतीव नयने तस्याः, रुरुधे बाष्पपद्धतिः ॥ ३३ ॥ अथासौ रचिताऽशेष - हर्षचिह्नविनिह्नवः । तामुवाच दशा कस्मा - दकस्मादीदृशी तव ? ॥३४॥ बाष्पकुण्ठितकण्ठायां तस्यां तूष्णीकताजुषि । उवाच वामनः स्मेर- स्मितस्तबकिताधरः ॥ ३५ ॥ अस्वास्थ्य कारणं ज्ञात माश्रमे तावकं मया । इदं मङ्गलराजेन वसुतेजोवियोजनम् ॥३६॥ परं निरूपितं रूपं शतशो वसुतेजसः । मया मङ्गलराजस्य, किञ्च तस्यापि भूरिशः ॥३७॥
१३
१४
कथारत्नसागरे
द्वयोस्तुलितयोस्तत्र विमर्शे प्रतिभाति मे । अस्य मङ्गलराजस्य, सौभाग्यं किञ्चिदद्भुतम् ॥३८॥ ज्ञातं विचारचातुर्य-मियतापि मया तव । दृष्टरूपानुरागेऽस्मिन् मुग्धे स्निग्धासि यन्न हि ॥ ३९ ॥ दृष्टमर्थं परित्यज्य श्रुतार्थमभिधावताम् ।
मुनीनां जनता हास्य- संविभागस्त्वया कृतः ॥४०॥ निवर्तस्व ततोऽमुष्मा - दुराग्रहपरिग्रहात् । इदं स्मर्त्तव्यमव्यग्रं, पश्चादपि हि मे वचः ॥ ४१ ॥ एवं वदति सा तत्र, कोपप्रस्फुरिताऽधरा । यावन्निर्भर्त्सयत्येनं वामनं मुखराननम् ॥ ४२ ॥ तावदाविर्बभूवोच्चैर्वाचालितदिगन्तरः । अकस्माद्विस्मयं कुर्वन्, कोऽपि कोलाहलध्वनिः ॥ ४३ ॥ कथ्यतां कथ्यतां तथ्यं भो ! भोराश्रमवासिनः । वसुतेजाः क्व नामेदं, सैन्यमन्विष्यति प्रभुम् ॥ ४४ ॥ उन्मिमील मनस्तस्या - स्तन्नाम्नि सहसा श्रुते । नामसाम्यस्य शङ्कायां क्षणेन निमिमील च ॥ ४५ ॥ अथोवाच वचस्तस्याः, स विदित्वा मनोमनः । नाऽन्यथा शङ्कनीयं ते यदहं तस्य वल्लभः ॥४६ ॥ गत्वाऽहं तत्करिष्यामि यथा तव मनोरथाः । फलिष्यन्तीति तामुच्चै - रानन्दं वामनोऽगमत् ॥ ४७ ॥ ततः सैन्यं च रूपं च स्वमास्थाय नृपात्मजः । दूतमुन्मीलिताकूतं प्राहिणोदपहारिणे ॥४८ ॥ विसृज्याऽवज्ञया दूतमुद्भूताद्भूतमत्सरः ।
युद्धश्रद्धो निजानीकं स मानी समनीनहत् ॥ ४९ ॥ अथाकर्ण्य स्वदूतस्य वचनं वसुतेजसा । प्रयाणभेरीभाङ्कारैः, वैरिवारस्तिरोदधे ॥५०॥

Page #18

तरङ्ग-२ : वसुतेजश्चरित्रम्
तस्य सैन्यद्वयस्यापि घननिस्वाननिस्वनैः । शब्दाद्वैतमयं जज्ञे, रोदः कन्दरमन्दिरम् ॥५१॥ पुरः प्रयाते पादात पदपातप्रकम्पिता । चलत्कुलाचलश्रेणि-र्दध्रे विधुरतां धरा ॥ ५२ ॥ द्वयोः प्रववृते तत्र सैन्ययो दरुणो रणः । दोलाकेलिर्ययौ तत्र जयलक्ष्मीर्गतागतैः ॥५३॥ अथ स्वयं समुत्थाय, कुमारः सारविक्रमः । तं वैरिणं रणे बध्वा जग्राह निजवल्लभाम् ॥५४॥ सध्रीचीवचनैः सापि, सानन्दमभिनन्द्य तम् । तत्कण्ठैकावलीतोयैर्वितेने व्रणरोहणम् ॥५५ ॥ नतं मङ्गलराजं तं विमुच्य निजपत्तनम् । आजगाम कुमारोऽसौ, तया दयितया सह ॥ ५६ ॥ अभियातः स तातेन, पौरेरप्यभिनन्दितः । बहिरेव पुराद्भेजे, पाणिग्रहमहोत्सवम् ॥५७॥ ततः पुरवधूनेत्र - मीलद्वन्दनमालिकम् । साकेतं केतुमालाभिर्मालितं प्रविवेश सः ॥ ५८ ॥ सूरतेजास्ततस्तस्य सुतस्य गुणशालिनः । यौवराज्यमयीं लक्ष्मीं, द्वैतीयक वधूं व्यधात् ॥५९ ॥ युवराजः स निर्व्याजं, प्रतापं पृथिवीपतेः । दत्त्वावष्टम्भसंरम्भ-मम्भोनिधिमुपानयत् ॥ ६० ॥ अथ वैषयिकं तस्य, सुखं निर्विशतः सतः । आयातः केवली तत्र नाम्ना भुवनभास्करः ॥ ६१ ॥ तत्र तच्चरणाम्भोजे, रजसा विरजस्कताम् । करिष्यन्नात्मनो राजा, निर्ययौ स परिच्छदः ॥६२॥ प्रणिपत्य मुनिं चास्मिन्नुचितासनसङ्गिनि । व्यातेने मुनिना धर्म देशना क्लेशनाशिनी ॥ ६३ ॥
१५
१६
कथारत्नसागरे
अथाऽवसरमासाद्य, पप्रच्छ स्वच्छया गिरा । प्रभो ! किमर्जितं पुण्य-मवैगुण्यं सुतेन मे ? ॥६४॥ येनायमुदयत्युर्व्या-मव्याहतपराक्रमः ।
उवाच केवली वत्स !, श्रूयतां यदि कौतुकम् ॥ ६५ ॥ इहैव नगरे पूर्व, सुदत्तो रथकारकः । बभूव दानश्रद्धालु- मानस सोन्यदा वने ॥६६॥
गतः काष्टार्थमालोक्य मुनिं मासोपवासिनम् । पारणार्थमुपायातं, श्रद्धाबन्धुरमानसः ॥६७॥ प्रासुकैरन्नपानाद्यैः, पूजयामास भक्तिमान् । इयं च गेहिनी तत्र देहिनीवाऽस्य भावना ॥ ६८ ॥ तदाऽनुमोदयामास पात्रदानं प्रमोदिनी । ततस्तदनुभावेन, विक्रमाक्रान्तभूतलः ॥ ६९ ॥ अयं तव सुतो जातः सेयमस्य च वल्लभा । किञ्च साप्यनयोर्मुक्ति- पदवी न दवीयसी ॥७०॥ इति श्रुत्वा महीनाथो, धर्मनिर्माणकर्मठः । राज्यश्रियं सुते दत्त्वा संयमश्रियमाददे ॥ ७१ ॥ वसुतेजास्ततो राज्यं सम्यक् सम्यक्त्वरत्नवत् । पालयामास निःशेष-मखण्डितपराक्रमः ॥७२ ॥ तीर्थप्रभावनां चापि कुर्वन्नुर्वीतलेऽखिले । धर्मन्यायमयं राज्यं चक्रे चक्रेश्वरोपमः ॥७३॥ इति नृपवसुतेजा:- स्पष्टदृष्टान्तमन्तजनसमवदधानाः सादरं देहभाजः । असमतमसुखार्थी, प्राणिसङ्कल्पकल्प द्रुमसममसमानं दानमाराधयन्तु ॥ ७४ ॥
इति श्रीमलधारिशिष्य-श्रीनरचन्द्रसूरिविरचित-कथारत्नसागरे वसुतेजश्चरितं नाम द्वितीयस्तरङ्गः ॥

Page #19

१७
१८
तरङ्ग-३ : रोहिणीकथा
| शीलप्रभावे रोहिणीकथा तरङ्गः ३ । ।
दृष्टादृष्टफलं शील-लीलायितमहो महत् । रोहिण्या इव विश्वैक-चमत्काराय जायते ॥१॥ अस्ति पाटलिपुत्राख्यं, पुरं स्थिरविभूतिभिः । चयापचयवान् जिग्ये, नागरैर्यत्र सागरः ॥२॥ तत्र कोशेन वर्धिष्णुः, स्पर्धिष्णुविणेश्वरम् । भूमीन्दुनन्द इत्या-सीदासीभूताऽरिभूपतिः ॥३॥ तत्र सांयात्रिक श्रेष्ठः, श्रेष्ठी नाम्ना धनावहः । मूर्तो मन्त्र इवाकृष्टेः, समस्तद्वीपसम्पदाम् ॥४॥ अद्वैतवाद: सौभाग्यं, भाग्यसौन्दर्यसम्पदः । रोहिणीति प्रिया तस्य, शशाङ्कस्येव रोहिणी ॥५॥ द्वीपान्तरमथाऽगच्छ-दापृच्छ्य प्रेयसीमसौ । न हि श्रीर्जायते जाया-वदनेन्दुविलोकनैः ॥६॥ वेणिकञ्चुकबन्धेन, प्रीतिबन्धं विधाय सा । दिनानि यापयामास, निर्मलैर्धर्मकर्मभिः ॥७॥ दिवसान्तो वसन्तस्य, तारुण्यं तरणित्विषाम् । राजयक्ष्मा त्रियामानां, वासराणां रसायनम् ॥८॥ कल्पान्तः सरितामप्यथाऽदीर्घता दीर्घिकाम्भसाम् । वियुक्तवनिताभीष्मो, ग्रीष्मस्तत्रान्यदाभवत् ॥९॥ (युग्मम्) अथ ग्रीष्मर्तुसर्वस्व-निर्वेशरसलालसः । आरेभे गन्तुमुद्यानं, सानन्दो नन्दभूपतिः ॥१०॥ पुरमालोकयन्मार्गे, स्वच्छन्दं मेदिनीपतिः । ददर्श रोहिणी धर्मक्लान्तां वातायनस्थिताम् ॥११॥
कथारत्नसागरे चिरं विरहतन्वङ्गी, लावण्योल्लेखभूषणाम् । कलङ्कपङ्कविकलां, कलामिव कलावतः ॥१२॥ (युग्मम्) ततस्तदीयसौन्दर्य-वागुरागोचरं मनः । जघान तस्य पञ्चेषु-लुब्धकः पञ्चभिश्शरैः ॥१३॥ ततोऽसौ द्विगुणीभूत-सन्तापपापमानसः । उद्यानात्कथमप्यगान्, मन्दिरं मेदिनीश्वरः ॥१४॥ अथ कामतमश्छन्न-विवेकमयलोचनः । प्रगल्भां प्रेषयामास, दूी प्राभृतसम्भृताम् ॥१५॥ रोहिणीगृहमागत्य, ततः सापि सम्भ्रमम् । उवाच सुभगे ! देवः, प्रसन्नोऽद्य स्मरस्तव ॥१६॥ भाग्यैश्च फलितं देवि !, यदयं नन्दभूपतिः । कण्ठे मुक्तालतां कर्तुं, भवतीमीहते स्वयम् ॥१७॥ रूपसौभाग्यतारूण्य-पुण्यलावण्यवैभवम् । सफलं तव नन्देन, मन्देन वणिजा न तु ॥१८॥ इति श्रुत्वा वचस्तस्या-श्चिन्तयामास रोहिणी । अहो मोहमहीभर्तु-राज्ञा राज्ञामपि प्रभुः ॥१९॥ विहाय न्यायमप्युच्च-रनालोच्याऽमलं कुलम् । स्वकीयं च तदीयं च, मलिनीकर्तुमुद्यतः ॥२०॥ परं निरुद्धप्रसरे, स्मरे द्विगुणतां गते । अयमुत्सृज्यमर्यादां, बलात्कारं करिष्यति ॥२१॥ उपायेन तदेतस्य, प्रतीकार्यः स्मरज्वरः । इति निश्चित्य चित्ते सा, प्रत्यवोचत दूतिकाम् ॥२२॥
१. विवश्वन: -C

Page #20

२०
तरङ्ग-३ : रोहिणीकथा सखि ! साधु त्वया प्रोक्तं, यदयं सुभगाग्रणीः । अभ्यर्थनीयो नारीणां, मामभ्यर्थयते स्वयम् ॥२३॥ न विधेयं तदेतस्य, व्यर्थमभ्यर्थनं त्वया । द्वयोरप्यावयोः किन्तु, शशाङ्कविमलं कुलम् ॥२४॥ ततः प्रच्छन्नमायातु, यामिन्यां वसुधाधवः । दुर्जनानां यतो न स्या-दवर्णमुखरं मुखम् ॥२५॥ इति प्रीतां विधायैनां, प्रसादं पृथिवीपतेः । तत्पाणिपल्लवोत्सङ्गात्, प्रतिजग्राह रोहिणी ॥२६॥ प्रतिप्रसादमादाय, तस्याः साप्यथ दृतिकाम् । नन्दमानन्दयामास, तदीयैर्वचनामृतैः ॥२७॥ वेल्लन पल्लवशय्यासु, व्यथया कथमप्यसौ । तं विनिर्गमयामास, वासरं वत्सरोपमम् ॥२८॥ अथाऽस्य लोकपालस्य, पञ्चमस्याऽनयक्रमम् । समाख्यातुमिवागच्छ-त्तरणिर्वरुणालयम् ॥२९॥ तमोभिर्मनसीवास्य, भूतले मलिनीकृते । विसृज्य स्वपरीवारं, शृङ्गारमकरोन्नृपः ॥३०॥ पाणौ कृपाणमाधाय, सहायं नर्ममन्त्रिणम् । दूतिकादिष्टमार्गेण, स तस्याः सदनं ययौ ॥३१॥ ससम्भ्रमाभिश्चेटीभिः, प्रदत्ताभ्युक्षणः क्षणात् । सिंहासनमलञ्चक्रे, प्रमोदमिव देहिनम् ॥३२॥ इतस्ततः प्रसर्पद्भि-श्चञ्चलैर्लोचनाञ्चलैः । तेन सा वीज्यमानेव, रोहिणी पुरतोऽभवत् ॥३३॥ हर्षादुत्फुल्लमौत्सुक्यात्, चञ्चलं विस्मयाजडम् । भयाद् भङ्गुरमस्याभू-च्चक्षुर्वीक्ष्य मृगेक्षणम् ॥३४॥
कथारत्नसागरे ऐच्छत्तद्देहलावण्य-सुधास्वादाय सादरः । सहस्रेक्षणतां स्वस्य, सहस्रोत्फणतां च सः ॥३५॥ कुरुते यावदालापं, व्यवस्थाप्य गिरं नृपः । तावद् व्यापारयामास, रसवत्यामसौ सखीः ॥३६॥ विशालं स्थालमादाय, पुरतः पृथिवीपतेः । सरसैः पूरयामास, सफलैर्बहुविधैरपि ॥३७॥ अथ सञ्चारयामासु-र्दास्यो रसवतीं पुरः । स्वयमेवाथ राजानं, भोजयामास रोहिणी ॥३८॥ शिक्षिताभिः सखीभिश्च, पानकस्थालिका नवा । आनिन्यिरे नवनवै-र्वसनैः पिहिताननाः ॥३९॥ अथासौ विकसत्तृष्णा-विधुरीकृतमानसः । ययाचे पानकं पातुं, साऽपि तस्मै ददौ मुदा ॥४०॥ नृपो नवनवस्थाली-दर्शनान्नवतां गताम् । श्रद्धां दधानोऽपि परं, स्वादमेकमवाप सः ॥४१॥ ततोऽसौ विस्मयस्मेर-स्तामुवाच नरेश्वरः । मुग्धे ! पिधानैः स्थान-र्वा भिद्यते किमसौ रसः ? ॥४२॥ उवाच सापि भूपालं, विस्मितस्तिमितेक्षणम् । विचारात् ज्ञास्यते कस्य, वसुधाधीश ! मुग्धता ॥४३॥ पिधानस्थानभेदेन, भिद्यते यदि नो रसः । तत्किं ते नव्यनव्यासु रामासु रमते मतिः ? ॥४४॥ रूपवेषविशेषेण, क्षोणीश ! मृगचक्षुषाम् । भेदं भजति किं नाम, कोपि वैषयिको रसः ? ॥४५॥ यथा नाम्भोभिरम्भोधि-रिन्धनैर्न धनञ्जयः । तथैव जीवास्तृप्यन्ति, न सुखैर्विषयोद्भवैः ॥४६॥

Page #21

२२
तरङ्ग-३ : रोहिणीकथा द्वारं नरककूपस्य, मूलं संसारशाखिनः । आह्वानविद्या दुःखानां, सुखं विषयसम्भवम् ॥४७॥ बलिनो दुर्बलस्याथ, निर्विशेषेण रक्षणात् । त्वमेव देव ! निर्व्याजं, प्रजानां जनकोपमः ॥४८॥ त्वत्तोपि यदि भूपाल !, प्रभविष्यति दुर्नयः । उदेष्यन्ति ततो हन्त, तरणेस्तिमिरोदयः ॥४९॥ विडम्बनर्बहिाय्य-मपि वैषयिकं सुखम् । किमुच्यते पुनस्तस्य, न्यायवातिवर्त्तिनः ॥५०॥ इति श्रुत्वा महामोह-तिमिरछिदुरां गिरम् । निपत्य पादयोरुद्यत्-ज्ञानचक्षुरुवाच सः ॥५१॥ त्वमेव भगिनी भद्रे !, त्वं गुरुस्त्वं पिता च मे । नरकावर्तगर्ता य-निमज्जन्नुद्धतस्त्वया ॥५२॥ सुभिक्षभक्षितं लोकै-रहितस्योपदेशिभिः । हितं नु ज्ञातमप्युच्चैः केचिदेव विपश्चितः ॥५३॥ तत्कर्तव्यमिदं सर्व-मुर्वीपतिरिति ब्रुवन् । पूजयित्वा सतीमेता-माययौ निजमन्दिरम् ॥५४॥ अथान्येयुः प्रभूतार्थः, सार्थवाहो धनावहः । रोहिणीवदनालोक-सस्पृहो गृहमागमत् ॥५५॥ गृहागतस्य सा तस्य, हर्षोत्फुल्लैर्विलोचनैः । नीलोत्पलदलश्रेणिमयमय॑मुपाहरत् ॥५६॥ अथाऽसौ सार्थवाहोऽपि कदाचिच्चेटिकामुखात् । राजागमनवृत्तान्तं, शुश्राव श्रवणज्वरम् ॥५७ ।। अचिन्तयच्च राज्ञश्चेद, गता लोचनगोचरम् । मत्प्रिया तत्कथं नाम, शीलं न मुषितं भवेत् ॥५८ ॥
कथारत्नसागरे मार्जारः क्षीरमासाद्य, क्षुधातः खण्डमण्डकान् । निर्धनश्च निधानानि, कथं नाम विमुञ्चति ? ॥५९॥ इत्थमन्तःसमुद्भूत-कुविकल्पमसौ मनः ।। दधौ हुद इवोत्सङ्ग-भृङ्गमम्भोरुहं निशि ॥६॥ अथास्याः शीलमालिन्य-पङ्कप्रक्षालनक्षणम् । करिष्यन्निव निर्व्याज-माजगाम घनाघनः ॥६१॥ विकल्पं रोहिणीभर्तु-स्तर्जयन्निव गर्जितैः । महामोहमयं ध्वान्तं, तडिद्भिस्ताडयन्निव ॥६२ ॥(युग्मम्) अस्याः शीलमयं तेजः, समुत्सर्पतु भूतले । तिरोदधाते स्वात्मान-मितीव शशि-भास्करौ ॥६३ ॥ अथ सप्ताहसम्पन्न-वर्षणोत्कर्षमागतः । उद्यन्मन्दाकिनीपूरः, प्लावयामास मेदिनी ॥६४ ॥ ततः सुरसरित्पूरे, पुरसीमान्तमागते ।। बहिर्वास्तव्यलोकेन, तत्पूरं परिपूरितम् ॥६५॥ परितः परिसर्पन्तं, पुरं वैरिचमूसमम् । समालोक्य महीपालः, पुरद्वाराण्यरोधयत् ॥६६॥ गङ्गातरङ्गै रङ्गद्भिः, प्राकारशिखरोत्तरैः । पुरं प्रलयकालस्य, ग्रासीभूतमिवाभवत् ॥६७॥ लोकैः शोकैकतां यातै-विज्ञप्तः पृथिवीपतिः । प्रेरितो दिव्यवचसा, समाह्वयत रोहिणीम् ॥६८ ॥ अथैतां विहितस्नानां, सितांशुकपरिग्रहाम् । वप्रमारोहयामास, स पौरेः पृथिवीपतिः ॥६९ ॥ इमां विलोक्य त्रैलोक्य-कश्मलक्षालनक्षमाम् । नन्दो मन्दाकिनी मेने, बहिश्चान्तश्च संस्थिताम् ॥७० ॥

Page #22

२४
कथारत्नसागरे
तपःप्रभावे श्रीदत्तकथा । तरङ्गः - ४ ।
तरङ्ग-३ : रोहिणीकथा यदि मे निर्मलं शीलं, मनो-वचन-कर्मभिः । त्वं रुद्धगगनोत्सङ्गे, गङ्गे शान्तिमुपैहि तत् ॥७१ ॥ इत्युक्त्वा रोहिणी याव-च्चक्रे करतले जलम् । इन्द्रजालनिभस्तावत्पूरो दूरतरं ययौ ॥७२ ।। अहो शीलमहोशील-मिति लोकध्वनिस्तदा । चक्रे चलितकल्लोल-कोलाहलतिरस्क्रियाम् ॥७३॥ मालिन्यं भयसम्भूतं, पौराणां वदनात् ततः । श्रेष्ठिनो मनसः शङ्कासम्भवं च समं ययौ ॥७४ ।। अथ स्वगृहमायातां, तां सपौरैः पुरेश्वरः । अभ्यर्च्य प्रशशंसास्याः , शीलं जैनं च शासनम् ॥७५ ॥ इति प्रत्यक्षमुवीक्ष्य, प्रभावं शीलसम्भवम् । प्रपेदे नन्दभूपालः, सम्यक् सम्यक्त्ववर्तिनीम् ॥७६ ।। तां पुरस्कृत्य चैत्येषु, महामहिमपूर्वकम् । भूपः प्रावर्त्तयत् पुण्य-पात्रं यात्रामहोत्सवम् ॥७७ ॥ धनावहप्रभृतयः, पौराः प्रत्ययदर्शिनः । निर्ममं निर्मलं शीलं, कार्मणं शिवसम्पदः ॥७८ ॥ कृत्वा प्रभावनामेवं, भावनां चापि रोहिणी । लप्स्येते सुकृतकृती, क्रमान्निश्रेयसः श्रियम् ॥७९॥
कृत्वैतन्निजहृदि रोहिणीचरित्रं, पावित्र्यं दधदधिकं जगत्त्रयस्य । हे सन्तः सततममूल्यशीलरत्नं यत्नेन स्थिरतरभूषणं भजन्ताम् ॥८॥ इति मलधारिश्रीनरचन्द्रकृते कथारत्नसागरे
रोहिणीचरितं नाम तृतीयस्तरंगः॥
जयन्ति पल्लवोल्लासा-स्तप:कल्पमहीरुहः । यैर्न सञ्जायते कस्य, श्रीदत्तस्येव पूज्यता ? ॥१॥ ख्याताऽस्ति नगरी चम्पा, शम्पा विप्लवभूरुहः । व्यवहारात् पराभूति-श्चित्रं यत्र निवासिनाम् ॥२॥ बभूव भूपतिस्तत्र, विश्रुतो रिपुमर्दनः । विपक्षवाहिनीचक्र-सङ्क्रमो यस्य विक्रमः ॥३॥ पौरधौरेयकस्तस्य, प्रसादसदनं परम् । ख्यातः श्रीदत्तनामोऽस्ति, श्रेष्ठी श्रेष्ठगुणास्पदम् ॥४॥ अथान्येधुर्महीनाथ-सभानभसि भास्करः । दूरदेशान्तरायातैः सार्थवाहैरुपस्थितः ॥५॥ 'चिरात्तरत्नसर्वस्वं, यत्नाद्रत्नाकरादिव । प्राभृतीकृतमालोक्य 'तानुवाच नरेश्वरः ॥६॥ निजप्रभापराभूत-धुमणेमणिसंहतिः । ब्रूत संभूतिमभ्येति, सेयमाकरतः कुतः ? ॥७॥ आमूलचूलं भूपाल-पुङ्गवस्य पुरस्ततः । रोहणाचलमाचख्युस्ते रत्नाङ्कररोहणं ॥८॥ ततस्तान्नैगमान्मान्यान्, सन्मान्य वसुधाधिपः । विसृज्य चान्तिकासीनं, श्रीदत्तमिदमब्रवीत् ॥९॥ धर्मन्यायमयोद्दाम-भण्डनोड्डामरद्युतिः । इयं पुरीसमृद्धिः , स्पर्धते स्व:समृद्धिभिः ॥१०॥
१. चिरन्तरत्न | || २. श्वेत D ||

Page #23

तरङ्ग-४ : श्रीदत्तकथा यानि कान्यपि रत्नानि, प्रसूते रत्नसूरसौ । मदीयं मन्दिरं तेषा-मद्वितीयं निकेतनम् ॥११॥ अमूनि त्यागिनां धूर्यो, रोहणो धरणीधरः । कुरुते पीनकौपीन-वाससामपि वेश्मसु ॥१२॥ तद् गत्वा रत्नसर्वस्वममुष्य धरणीभृतः । समानयत येन स्यु-रेकछत्राः श्रियो मम ॥१३॥ तमादेशं विशाम्पत्युः, तीर्थनीरमिवादरात् । शिरसा प्रतिजग्राह, श्रीदत्तः प्रीतमानसः ॥१४॥ दुर्जना यत्नतामुच्चै-विचिन्त्य स्वामिचेतसाम् । सहायव्याजतोऽयाचत्, मित्रसेनं नृपप्रियम् ॥१५॥ नृपस्तं महतां सैन्य-सम्भारेणातिभासुरम् । सहितं मित्रसेनेन, प्राहिणोद्रोहणं प्रति ॥१६॥ अथासौ बहिरावासान्, निवेश्यावश्यकृत्यवित् । सर्व प्रकाशयामास, नृपादेशं गुरोः पुरः ॥१७॥ अतुच्छस्वच्छवात्सल्य-कल्लोलितगिरस्ततः । उपदेशं ददुस्तस्मै, गुरवो गौरवोचितम् ॥१८॥ स्वामिनां च गुरूणां च नादेशः क्लेशभीरुभिः । महिमेवौषधादीनां, विचार्यः कार्यकारिभिः ॥१९॥ व्यालव्यालीढकान्तार-दुर्गमार्गः परं नरैः । प्रभूत-भूतसम्भूति-र्दुरारोहः स रोहणः ॥२०॥ विधातव्यस्ततस्तस्मिन्नप्रमत्तैरुपक्रमः । ध्येयस्त्रिसन्ध्यं विध्वस्त-समस्तवृजिनोजिनः ॥२१॥ दुरन्तदुरितारण्य-प्रज्वलज्ज्वलनोपमा । कर्तव्या हृदये पञ्चपरमेष्ठि-नमस्कृतिः ॥२२॥
२६
कथारत्नसागरे अधमर्णा सदा तेषां, ते पि कल्पद्रुमादयः । जागर्त्ति हृदये येषामेषा पञ्चनमस्कृतिः ॥२३॥ नि:शेषविघ्नसङ्घात-ध्वान्तविध्वंसनक्षमम् । त्रैधं समिधमाधेयं, ब्रह्मचर्यमयं महः ॥२४॥ तपः कर्तव्यमव्यग्रै-बर्बाह्यान्तर्भेदमेदुरं । जगत्त्रयाधिपत्यश्री-वशीकरणकार्मणम् ॥२५॥ औषधानि मुधा यत्र, मन्त्राणामस्वतन्त्रता । मणीनामप्यणीयस्त्वं, तपस्तत्रापि जित्वरम् ॥ २६ ॥ यथा यथा तपः सम्प-त्तनुते तानवन्तनौ । देहिनां महिमाभ्येति, मांसलत्वं तथा तथा ॥२७॥ प्रमाणभूमिं भजतां, मनोरथरथः कथम् ? । स्यान्न चेद् दुरितग्राव-वज्रमुजागरं तपः ॥२८॥ एवं गुरुगिरां पूरं, कर्णपूरं विधाय सः । रोहणोपत्यकां प्राप, प्रयाणैरविलम्बितैः ॥२९॥ तत्र निर्झरझात्कार-स्फारपर्जन्यगर्जिते । शिखण्डिमण्डलाकाण्ड-ताण्डवारम्भनिर्भर ॥३०॥ दिनेशत्रासितध्वान्त-शरणप्रह्वगह्वरे । तत्र निर्झरतले रम्ये, स्वसैन्यं स न्यवेशयत् ॥३१ ॥युग्मम्॥ शुचिः श्वेतांशुकः कुर्वन्, पौषधं दुरितौषधम् । रोहणाधिपमाराद्धं, सोपवासत्रयीं व्यधात् ॥३२॥ अथास्य दुस्तरतप:-सम्पदा कम्पितासनः । आविर्भूय स्वयं प्राह, रोहणाधीश्वरः सुरः ॥३३॥ 'प्रीतस्त्वत्तपसा भद्र !, ब्रूहि किं ते विधीयताम् । लोकर्मे ग्रावखण्डानि, हृतानि न पुनर्मणी:' ॥३४॥

Page #24

२८
तरङ्ग-४ : श्रीदत्तकथा येषां ब्रह्मव्रतं सत्यं, स्वामिभक्तिः कृतज्ञता । तपश्चात्यद्भुतं तेषां देवा: सेवाविधायिनः ॥३५ ।। श्रेष्ठी जगाद सानन्दो, 'रोहिणेश ! तवान्तिके । आहा रत्नसर्वस्वं, प्रहितोऽहं महीभुजा ॥३६॥ विधेयं तत्तथा नाथ, यथेयं रत्नसंहतिः । विधूतविघ्नसङ्घाताः, भूपालमुपतिष्ठते' ॥ ३७ ॥ स तथेति प्रतिश्रुत्य, रोहिणेशस्तिरोभवत् । रत्नान्याविर्बभूवुश्च, पर्वते रोहणाचले ॥३८॥ श्रेष्ठी रोहणमारुह्य, प्रायः प्रयतमानसः । जग्राह रत्नसम्भारं, तपस्तेज इवोज्ज्वलम् ॥३९॥ अथोत्तीर्य नृपप्रीति-वल्लभाकृष्टमानसः । पारापतपतत्रीव, वेगादागान्नृपान्तिकम् ॥४०॥ क्ष्मामिलन्मौलिरानम्य, नैगमग्रामणीर्मणीन् । भूभृतः प्राभृतीचक्रे, बद्धसन्ध्याभ्रविभ्रमान् ॥४१॥ प्रसादविशदैनॆत्रैः, श्रमं व्यपनयन्निव । एनमानन्दयामास, नृपतिर्वचनामृतैः ॥४२॥ 'उच्चैः पराक्रमवता, स्वाम्यादेशहनूमता । रोहणस्थावरोऽप्येष, भवता जङ्गमः कृतः ॥४३॥ स्वामिनो देशमादातुं, जङ्घालाः के न सेवकाः ? । आदेशं पुनरादातुं, पङ्गनामपि पङ्गवः ॥४४ ॥ मित्रसेन इति ख्यातं, मदीयं हृदयान्तरम् । कथं नोत्कंठतेऽस्मासु, येनाद्यापि न दृश्यते' ॥४५॥
कथारत्नसागरे उवाच श्रेष्ठिनां श्रेष्ठः, श्रूयतां देव ! कौतुकम् । इतस्तावत्तवादेशाद्, गतोऽहं रोहणाचलम् ॥४६॥ अथाऽस्योपत्तिकासीम्नि, शिबिरे सन्निवेशिते । वनान्तरश्रियं द्रष्टुं, मित्रसेनो विनिर्ययौ ॥४७॥ वनस्य पश्यन्नश्रान्त-मुद्दामं रामणीयकम् । कृष्टः पुरश्शरेणेव, कौतुकेनाति दूरतः ॥ ४८॥ पुरस्तात्तेन निधीत-कलधौतमयो महान् । आवासो ददृशे चन्द्र-क्षुब्धक्षीरोदसोदरः ॥४९॥ ततोऽसौ यावदावास-द्वारे विशति शङ्कितः । तावदाविर्बभूवात्र-स्त्रीराज्यमिव सर्वतः ॥५०॥ प्रभो ! प्रसीद सीदन्ती, स्वामिनी नः प्रमोदय । दीपालीदिनवन्नाथ !, चिरात् प्राप्तोसि साम्प्रतम् ॥५१॥ इत्येवं चाटुकारीभिः, प्रतीहारी भिरावृतः ।। वशाभिरिव यूथेश-श्चन्द्रशालामुपाययौ ॥५२ ॥युग्मम् ॥ सर्वस्याप्युपमानस्य यान्ती प्रत्युपमानताम् । स्त्रीरूपाणामियत्तेव, योषिदेका तमभ्यगात् ॥५३॥ अद्य गुर्वाशिषः सत्याः, पुण्यबीजं कृताङ्करम् । फली मनोरथतरुः, सुभग ! त्वयि वीक्षिते ॥५४॥ इदं सौधमियं लक्ष्मी-रयं चादेशकृज्जनः । मामेकां किङ्करीकृत्य, सर्वमप्यात्मसात्कुरु ॥५५॥ एवं स वचनैः स्वामिन् !, आकृष्टहृदयस्तया । तत्राऽवतस्थे सौस्थ्येन नायातस्तन्मया सह' ॥५६॥
१. पङ्गवा अपि पुङ्गव: T॥
१.
/विवेकता-DC ||

Page #25

तरङ्ग-४: श्रीदत्तकथा
२९
अथोवाच महीनाथः, 'कथमित्थमभूदिदम् ? । (त्रिभिर्विशेषक : ) वियुक्तस्तादृशेनाऽस्मि, यन्मित्रेण महात्मना ॥५७॥ परार्थजागरुकेण, तेजः प्रसरशालिना ।
मित्रेण रहितं भाति, विश्वमेतत् तमोमयम् ॥ ५८ ॥ ततो यामस्तमानेतुं कौतुकं तच्च वीक्षितुम् । इत्युक्त्वा श्रेष्ठिना साकं, भूपालः प्राप रोहणम् ॥५९ ॥ ततश्च दापितावासः प्रदेशे पूर्वशीलिते ।
श्रेष्ठिना दष्टवर्त्मा च द्रष्टुं भुवनमभ्यगात् ॥६०॥ विज्ञातपूर्वाभिज्ञानं ज्ञापितस्थाननिश्चयः । ददर्श वसुधाधीश - स्तन्न सौधं न तास्त्रियः ॥ ६१ ॥ मित्रसेनमपश्यंश्च, विषण्णः खिन्नमानसः ।
बभाषे भूपतिः श्रेष्ठिन् ! बभूव किमिदं हहा' ॥ ६२ ॥ जगाद सार्थवाहोऽपि पश्यावस्तावदन्यतः ।
देव ! खेदाद् विषादाद्वा, दैवं भवति नान्यथा' ततस्तद्वचसा यावत्, पुरो व्रजति भूपति । तावच्चामीकरागारं तेजः सारमिवैक्षत ॥६४॥ प्रविशन् विस्मयोत्तान - नयनस्तन्निकेतनम् । कृतान्तकिङ्करप्रायै- नरैर्लगुडपाणिभिः ॥६५॥ अरघट्टे भ्रम्यमाणं जरद्रवमिवातुरम् । निः पतत्प्राजनाघात-जातव्रणकिणाङ्कितम् ॥६६॥ क्षीणशोणितमांसत्वा-द्दारुपुत्रकसन्निभम् ।
॥६३॥
मित्रसेनं नृपः पश्यन्, शोक- हर्षमयोऽभवत् [त्रिभिर्विशेषकः ] ॥६७ ।।
सोऽपि क्ष्मापालमालोक्य मूर्छालस्तत्क्षणादभूत् ।
इष्टदृष्टिर्यत: शोक - कपाटोद्घाटकुञ्चिका ॥ ६८ ॥
३०
जगाद गद्गदं राजा, 'मित्र ! श्रीदत्तशंसितम् । तद्वैभवं क्व भवतः, क्व चावस्थेयमीदृशी ?' ॥ ६९ ॥ सोप्युवाच तदा याते, श्रीदत्ते सौधगामिना । दृष्टुं चामीकरागारं कारागारमिदं मया लोभाम्भोनिधिकल्लोलै-ललितो निजमन्दिरात् । प्रविष्टोऽत्र नरैरेभिर्लाभितश्चेदृशीं दशाम् ॥७१॥ पण्डितानां हि पाण्डित्यं शूराणां शौर्यगर्जितम् । धैर्यं गलति धीराणां कषायभटसंकटे ॥ ७२ ॥ तावन्नीतिर्विनीतत्वं मतिः शीलं 'कुलीनता । यावज्जगज्जयी लोभः, क्षोभं नाभ्येति जन्तुषु ॥ ७३ ॥ लोभस्य निगृहीतस्याऽनिगृहीतस्य च प्रभोः । दृष्टान्तो दर्शितः सोऽयं श्रीदत्तेन मया च ते ॥ ७४ ॥ मयि त्वमधुना स्वामिन् ! विधेहि समयोचितम् । स्वामिदृष्टिसुधावृष्टौ सन्तापः क्वानुजीविनाम् ? ॥ ७५ ॥ अब्रवीत् किङ्करान् राजा, 'मित्रं नो मुच्यतामिदम् । तेऽप्युचुर्मुच्यते देव !, रोहणेश निदेशतः ॥७६ ॥ मित्रमाश्वास्य भूपालः स्वमावासमुपेत्य च । श्रेष्ठिना सहितश्चक्रे, रोहकाराधनं तपः ॥७७॥ उपवासत्रयान्ते च प्रत्यक्षं रोहणेश्वरम् । जगाद नृपतिः 'स्वामिन्! मुच्यतां मित्रमावयोः ॥७८॥ राज्यं रत्नानि सैन्यानि भवन्ति भुजशालिनाम् ।
अनुरक्तं च भक्तं च मित्रं भवति वा नवा' ॥७९॥
१.
T/ विवेकता- DC I
कथारत्नसागरे
|| 06 ||

Page #26

तरङ्ग ५: मित्रसेनकथा
रोहणः प्राह भूपाल ! बालिशान् रत्नलोलुपान् । इति छलयितुं देव्यो, नियुक्ताः सन्त्यमूर्मया ॥८०॥ तव भक्त्या पुनर्मुक्तः, क्लेशावेशादयं मया' । आनन्द्य मेदिनीनाथ - मित्थं देवस्तिरोभवत् ॥ ८१ ॥ राजापि मित्रमादाय, प्रमोदामोदमेदुरः । सैन्यदैन्यं पथि च्छिन्दन्, प्राभृतैः प्रत्यगात्पुरीम् ॥८२॥ श्रीदत्त - मित्रसेनाभ्यां चतुर्भुज इवोर्जितः ।
प्रविवेश विशांनाथः, पुरीं पौराभिनन्दितः ॥८३॥ श्रीदत्तदत्तसम्यक्त्वः, समित्रः पृथिवीपतिः । जैनं धर्मं तपः कर्म, निर्मलं विधिवत् व्यधात् ॥ ८४ ॥ निरुपमतप:सम्पत्-सम्पादितोरुमनोरथम् । सुचरितमिति श्रीदत्तस्य प्रविश्य मनोन्तरे । शिवसुखमयीं रत्नश्रेणिं, प्रति प्रवणाशयः स्वयमपहृतव्यापत्तापं तपस्तनुतां जनः ॥८५ ॥
इति श्रीमलधारिशिष्य - श्रीनरचन्द्रसूरिकृतौ कथारत्नसागरे श्रीदत्तचरितं नाम चतुर्थस्तरङ्गः ॥
३१
३२
कथारत्नसागरे
शुभभावे मित्रसेनकथा तरङ्गः
दानशीलतप: सम्पत्-भावेन भजते रसम् । स्वादुः प्रादुर्भवेत् भोज्ये, किं नाम लवणं विना ? ॥१ ॥ तस्माद् धर्मः समग्रोऽपि भावशुद्धो विधीयताम् । मित्रसेनमहीशेन, विधिवद् विदधे यथा ॥ २ ॥ पुरी तमालिनीत्यस्ति, सौधाग्रैव्यममालिनी । प्रमदावदनेन्दुनां यत्रेन्दुः पादपूरणम् ॥३ ॥ जयलक्ष्मीलतारूढ - प्रौढदोर्दण्डमण्डपः । तत्राभूज्जगतो मित्रं, मित्रसेनो महीपतिः ॥४ ॥ प्रतापप्रसरैर्यस्य, निःशेषद्वेषियोषिताम् ।
१. कङ्कणावलिः - इति प्रतौ पार्श्वभागे ॥
५ ।
वक्त्रेषु शोषितं वारि, नेत्रेषु परिपोषितम् ॥५॥ तस्य सर्वोपधाशुद्ध-बुद्धिर्विबुधबान्धवः । आसन्मित्रं च मन्त्री च सुमित्र इति विश्रुतः ॥ ६ ॥ कदाचिद् बोधयन्नुर्वी, विनयन्धरसंज्ञया । आचार्यस्तत्र चारित्र - ज्ञानसीमा समागमत् ॥७॥ अथाचार्यपदद्वंद्व-सेवारेवाऽवगाहनात् । निर्मलीकर्तुमात्मानं, महीशक्रः प्रचक्रमे ॥८ ॥ अस्य कालेयकक्षोद-सलिलैर्विमलं वपुः । व्यलिप्यत सुधास्यन्द - सुन्दरैश्चन्दनद्रवैः ॥९ ॥ धम्मिल्लो मल्लिकामाल्यै - स्तस्यमूर्धन्यबध्यत । तारकानिकरग्रास-लालसाम्भोदसोदरम् ॥१०॥

Page #27

तरङ्ग-५ : मित्रसेनकथा दधे मुक्तामयी तस्य, कर्णयोः कुण्डलद्वयी । मुखाब्जोपान्तविश्रान्त-राजहंसद्वयश्रियम् ॥११॥ महच्च विहितं ज्ञातु-मन्तरं व्योम-चक्षुषोः । वक्षसि स्वर्नदी तस्य, स्फारहारनिभादभात् ॥१२॥ तस्य मुक्तामणिश्रेणि-मयी 'प्रतिसरावलिः । पाणिकल्पलतापुष्प-स्तबकश्रियमाश्रयत् ॥१३॥ दुकूलयुगलं तेन, सुधांशु-करसोदरम् ।। वपुर्लवणिमाम्भोधि-स्फारफेननिभं दधौ ॥१४॥ ततस्स्तम्बेरमस्कन्ध-मध्यासीनो विशाम्पतिः । मायूरछत्रखण्डेन, छन्नमार्तण्डमण्डलः ॥१५॥ मतङ्गजमदामोद-मेदुरं ध्वनिनीरजः ।। पटवासं दिशां कुर्वन्, जगाम गुरुसन्निधौ ॥१६ (युग्मम्) प्रणम्य तस्मिन्नासीने, कराब्जकृतकुड्मले । दिदेश निर्मलं धर्म, गुरुर्गम्भीरया गिरा ॥१७॥ 'मानुष्यकादिसामग्री-मधिगम्य विवेकिना । विधेयो धर्म एवैकः, सुखसम्पत्तिहेतवे ॥१८॥ यथा सुवर्ण केयूर-कोटीर-कटकादयः । तथैव धर्मः सौभाग्य-वैभव-प्राभवादयः ॥१९॥ परं सोऽपि मन:शुद्ध्या, विधेयो बुद्धिशालिभिः । अन्यथा निष्फलः सोऽयं, शाखावानिव नीरसः ॥२०॥ यथौषधरसैः स्वर्णं, न रसेन्द्रं विना भवेत् । तथा धर्मैः फलं नैव, जन्यते भावनां विना ॥२१॥ तस्य भावेन मुक्तस्य, युक्तस्य च फलं हि तत्॥ यदत्र धनिनः केपि, पुण्यवन्तस्तथापरे ॥२२॥
३४
कथारत्नसागरे जगाद मेदिनीनाथो, 'न च मिथ्या भवद्वचः । दृश्यते धनिनां पुण्य-वतामपि च नान्तरम्' ॥२३॥ इति राज्ञो वचः श्रुत्वा-ऽचिन्तयन्मुनिपुङ्गवः । बुध्यते दुर्विदग्धो हि, न दृष्टप्रत्ययं विना ॥२४॥ एवं विभाव्य भूपालं, प्रत्यवोचन्मुनीश्वरः । 'विशेषे धनिनां पुण्य-वतामपि च संशयः ॥२५॥ निधिदेव-भोगदेवौ कन्यकुब्जनिवासिनौ । यातस्य भवतस्तत्र, स्वयमेव हरिष्यतः' ॥२६ ॥युग्मम् ॥ बहुमन्य महीनाथ-स्तदेतद् वचनं गुरोः । उपास्य च यथाकालं, जगाम निजमन्दिरम् ॥२७॥ ततः सुमन्त्रं मन्त्रीशं, मूर्त्यन्तरमिवात्मनः । प्राहिणोत् प्रत्ययापेक्षी, कन्यकुब्जपुरं प्रति ॥२८॥ धृतावधूतनेपथ्यः, सुमन्त्रोऽपि नृपाज्ञया । कन्यकुब्जपुरं यातः, प्रातमध्यं विवेश सः ॥२९॥ विंशते: स्वर्णकोटिना-मीश्वरत्वमुपेयुषः । प्रसिद्ध निधिदेवस्य, मन्दिरं मुदितो ययौ ॥३०॥ विशीर्णजर्जरोपान्त-विकीर्णाऽवकरोत्करे । वेतालप्रतिमोत्ताल-प्रविशन्निस्सरज्जने ॥३१॥ द्वारदेशे स्थितं तस्य, पटच्चरपरिग्रहम् । वरत्राचलनव्यग्र-हस्तमस्ताङ्गसंस्कृतिः ॥३२॥ द्वारपालं पुरः प्रेक्ष्य, पप्रच्छ सचिवोत्तमः । 'वैदेशिकोऽस्मि भो ! ब्रूहि, निधिदेवः क्व वर्त्तते ?'॥३३॥
[त्रिभिर्विशेषकं]

Page #28

तरङ्ग ५: मित्रसेनकथा
उवाच सोऽपि किं कार्य, निधिदेवेन तेन ते । आचख्यौ सचिवस्तस्य प्राघुणोऽस्मि समागतः ॥ ३४ ॥ सोऽप्यचे निधिदेवोऽहं, दारुवद्दारुणात्मभिः । भक्षितोऽस्मि हहा कष्टं, प्रत्यहं प्राघुणैर्घुणैः ॥ ३५ ॥ त्वमप्यागच्छतात्तेषां न्यूनत्वं परिपूरय । ब्रुवन्निति समं तेन भोक्तुमन्तरुपाविशत् ॥ ३६ ॥ कुलत्थ-कङ्ग- कालिङ्ग-कारवेल्ल- करीरकैः । स भुञ्जानः समं तेन, क्षीरपाणमयाचत ॥३७॥ अकस्मादेव वण्ठस्य, समेऽप्यागच्छतः पथि, स्खलनात् पतितं पाणे-रभाञ्जि क्षीरभाजनम् ॥३८ ॥ आचान्तो भोजनान्तेऽस्मै दत्त्वा खदिरबीटकम् । तेनैव सह बभ्राम द्रविणोद्ग्रहणाय सः ॥ ३९ ॥ धर्महस्तशतैर्दत्ते, वासके वण्ठसंनिधौ । श्रेष्ठिनी सायमतिथेः, कुथत्कन्थामथार्पयत् ॥४०॥ शस्त्री गिरा च कान्त्या च तृष्णेव धृतविग्रहा । कृत्येव साक्षात्तेनाऽसौ ददृशे तस्य गेहिनी ॥ ४१ ॥ ततस्तद्वैभवं तच्च, कार्पण्यं तस्य पश्यतः । रात्रौ निद्रादरिद्रस्य कुतोऽपि समभूद् ध्वनिः ॥४२ ॥ रे रे वण्ठ ! क्रियाकुण्ठ ! किमिति क्षीरमाहर: ? । परं मयाऽपराधस्ते, रक्षितो भाण्डभञ्जनात् ॥ ४३ ॥
इत्येतस्य ध्वनेरन्ते, कौतुकोत्तानचक्षुषः ।
जगाम कौमुदीवास्य, पश्यतः कापि कामिनी ॥ ४४ ॥ ततो वण्ठेऽप्यविज्ञात- वृत्तान्ते सचिवोत्तमः ।
तत्र चिन्ताभिरावान्त - स्वान्तस्तामनयन्निशाम् ॥ ४५ ॥
३५
कथारत्नसागरे
३६
आपृच्छ्य श्रेष्ठिनं प्रातः, पृच्छन् जनपरम्पराम् । भवनं भोगदेवस्य सुधाधवलमभ्यगात् ॥ ४६ ॥ उत्थाय द्वारपालेन, स्वासने सन्निवेशितः । यावत् प्रतीक्ष्यते तावत्, पादाम्भपरिवारितम् ॥४७॥ बन्दिवृन्दमुखोन्मुक्तैः सूक्तैर्मुखरिताम्बरम् । तुरगारूढमुल्लासि-मयूरातपवारणम् ॥४८॥ प्रत्येकं विसृजन्तं च कृतार्थानर्थिनो जनान् । आयान्तं श्रेष्ठिनं प्रत्युज्जगाम सचिवाग्रणीः ॥ ४९ ॥ श्रेष्ठी दृष्ट्या सुधावृष्ट्या, स्नपयन्निव मन्त्रिणम् । उत्तीर्य तुरगात् तेन, सहितः प्राविशद् गृहम् ॥५०॥ अथ श्रेष्ठी कृतस्नानः, स्त्रपितेनामुना समम् । देवतावसरस्यान्ते, सिंहासनमुपाविशत् ॥ ५१ ॥ दत्तासनः समासीनः, सचिवाग्रेसरः पुरः । इतस्तत: परीवार - व्यापारणपरायणाम् ॥५२॥ सुधारसमुचं वाचा, दृशा च गजगामिनीम् । ददर्श गृहिणीं तस्य गृहलक्ष्मीमिव स्थिराम् ॥५३॥ युग्मम् । उल्लसत् कमलाऽऽमोद-सुरभीकृतदिङ्मुखाम् ।
पुनः सञ्चारयन्ति स्म, दास्यो रसवतीं पुनः ॥ ५४ ॥ श्रद्धावान् विविधैर्भोज्यै-रभ्यर्च्य मुनिपुङ्गवान् । चिन्तां कृत्वा गवादीना - मनुकम्प्य वनीपकान् ॥५५ ॥ भोगदेवः समं तेन, वीज्यमानोऽञ्चलैश्चलैः । सरसं कर्तुमारेभे भोजनं सपरिच्छदः ॥ ५६ ॥ युग्मम् । अथास्मै सूपकृद्यावत् आनेतुं यतते दधि । तावद्ददर्श तद्भाण्डं, बिडालैरपवित्रितम् ॥५७॥

Page #29

३७
तरङ्ग-५ : मित्रसेनकथा विलक्ष्ये वीक्ष्यमाणेऽस्मिन् कान्दिशीके दिशां मुखम् । अकस्मान्निकटग्रामाद्, दधिप्राभृतमागमत् ॥५८॥ आचान्तः शिशिरैनौरैः, कर्पूरोद्गारचारुभिः । चकारोद्वर्तनं श्रेष्ठी, हस्तयोश्चन्दनद्रवैः ॥५९॥ घनसारेण ताम्बूलं, सचिवाय वितीर्य सः । अन्येषां दापयामास, जनानां सहभोजिनाम् ॥६॥ क्षणं काव्यैः क्षणं गीतैः, वेणु-वीणाक्वणैः क्षणम् । क्षणं सुमन्त्रवार्ताभि-रपराह्न निनाय सः ॥६१ ॥ क्षालितांहेश्चतु:शाले, हंसतूलीनिषेदुषः । स्फुरत्कर्पूरताम्बूल-सुरभीकृतवेश्मनः ॥६२॥ तत्र रात्रौ सुमन्त्रस्य, हृदि तद्भागवैभवम् । स्मरतः श्रोत्रुमभ्यागात्, पूर्ववद्देवतध्वनिः ॥६३ ॥ अरेरे सूपकृत्याशु, निर्वासं नूनमर्हसि । परं मया प्रसादस्ते, स्थगितो दध्युपायनात् ॥६४ ॥ इति श्रुत्वा दिशः पश्यन्, सद्गन्धोज्ज्वलवाससम् । मौक्तिकैर्भूषितां काञ्चित्, देवतां ददृशे पुरः ॥६५॥ ससम्भ्रममथोत्थाय, तामूचे सचिवोत्तमः ।। का त्वं कश्च प्रकारोऽय-मुभयत्र त्वया कृतः? ॥६६॥ साप्युवाच त्वमायातो-ऽपनेतुं नृपसंशयम् । एतयोः कुलदेव्या तन्मयैतत्तव दर्शितम् ॥६७॥ अयं हि भावनाभोगाद, भोगदेवो भवान्तरे । ददौ दानं मुनीन्द्रेभ्य-स्तेनाऽभूद् द्रव्यभोगभाक् ॥६८ ॥ सन्मित्रं सकलत्रं च, सद्रव्यं सुपरिच्छदः । सिक्तस्य भावनाम्भोभि-रिति दानतरोः फलम् ॥६९॥
३८
कथारत्नसागरे निधिदेवः पुनर्दानं भावनाविकलं ददौ । भोगहीनश्च दीनश्च, तेन सत्यपि वैभवे ॥७० ।। धनवान् निधिदेवोऽयं भोगदेवस्तु पुण्यवान् । दृष्टस्त्वया विशेषोऽयं, जानातु नृपतिश्च ते ॥७१ ॥ सुमन्त्रमिति सम्बोध्य, तिरोधत्ते स्म देवता । असावपि निशाशेषमनैषीदुन्मिषन् मतिः ॥७२॥ प्रातर्विहितसन्मानः, सुमन्त्रः श्रेष्ठिना स्वयम् । तत्रैव संशयं मुक्त्वा , जगाम निजपत्तनम् ॥७३॥ स यथा वृत्तवृत्तान्तादयस्कान्तादिव क्षणात् । सन्देहशल्यमुद्दभ्रे, नरेन्द्रहृदयस्थितम् ॥७४ ॥ दृष्टान्तमेनमास्थाय, स्वगुरौ बहुमानवान् । भावेन विदधे धर्म, मित्रसेनमहीपतिः ॥७५ ॥ भावनायानपात्रेण, समुलय भवार्णवम् । समन्त्री मित्रसेनोऽसौ, लप्स्यते परमं पदम् ॥७६ ॥ भोगदेवनिधिदेवचेष्टितं, स्पष्टमित्थमवगम्यदेहिनः । पुण्यमत्युदितभाववैभवं, मित्रसेननृपवद्वितन्यताम् ॥७७॥ इति मलधारिशिष्यश्रीनरचन्द्राचार्यविरचिते कथारत्नसागरे
मित्रसेनचरितनाम पञ्चमस्तरङ्गः ॥७८॥

Page #30

तरङ्ग-६ भुवनचरित्रम्
जीर्णोद्धारे भुवनचरित्रम् तरङ्गः उद्धारं जैनभुवने, भुवनेनेव तन्वता । जातेनोद्धयते स्वात्मा, दुरन्तदुःरितोदधेः ॥१ ॥ काम्पील्यमितिनाम्नास्ति, नगरं भूविभूषणम् । यत्र सौधैर्विधीयन्ते, राकाः शाश्वतिकश्रियः ॥२ ॥ एकेनैवातपत्रेण, ध्वस्ततापः क्षितेरपि । तत्र चित्रचरित्रोऽभू-दरिमर्दनभूपतिः ॥३ ॥ यस्मिन् धनुर्कलाभ्यास-रसे शासति मेदिनीम् । जने जन्यमजन्यं च द्वयमप्राप्यतां गतम् ॥४ ॥ श्रेष्ठी च कुशलस्तत्र तत्प्रसादैकभूरभूत् । चत्वारस्तत्सुतास्तेषु कनिष्ठो भुवनाभिधः ॥५ ॥ वदान्यो जनतामान्यः, कृपावान् विनयी नयी । भक्तः सर्वेषु धर्मेषु, सक्तः पुण्येषु कर्मसु ॥६॥ दानव्यसनमत्यन्तं ततस्तस्याऽसहिष्णवः । भ्रातरः पुरतः पित्रोः, कथयन्ति स्म सव्यथम् ॥७॥ ऊचतुः पितरौ वत्साः !, स्वच्छन्दं किमिदं वचः ? | यदनल्पतपः प्राप्यं धनं दाननिबन्धनम् ॥८ ॥ पृथक्कुर्मस्तथाप्येनं, युष्माकमनुवर्तनात् । परं न ज्ञायते कस्य, पुण्यैर्वैभवसम्भवः ॥९ ॥ एकेनापि हि पुत्रेण, पवित्रगुणशालिना । सुरभीक्रियते गोत्रं, चन्दनेनेव काननम् ॥१०॥ न चैवं तातवचनैर्बबन्धुर्बन्धवो धृतिम् । बहुनामनुरोधाच्च तेनायं विदधे पृथक् ॥ ११ ॥ प्रभूतभागधेयोऽसौ भागधेयं तदर्पितम् । ताताऽऽग्रहेण जग्राह चकारैवं च चेतसि ॥ १२ ॥
-
६
३९
४०
कथारत्नसागरे
पितृश्रीर्भोगिता वक्ति, पुरुषे पौरुषक्षयम् । अकवित्वं यथा कर्तुः, परकाव्यसमुच्चयः ॥ १३ ॥ विस्रं हि मांसमासाद्य, सद्यो मद्यन्ति फेरवः । मनसापि स्पृशत्येतन्न केसरिकिशोरकः ॥ १४ ॥ तन्नियोज्यमिदं धर्म-कर्मणि द्रविणं मया । इति निश्चित्य सोत्कर्षं स ववर्ष दिवानिशम् ॥ १५ ॥ जीर्णं जिनेन्दोरन्येद्युः सद्म निश्छद्ममानसः ।
स पुनर्नवतां निन्ये, रसवेदीव देहिनम् ॥ १६ ॥ इति पात्रेषु निक्षिप्य निजद्रव्यमहर्दिवम् । सोऽर्कवद् वसुवृद्ध्यर्थ- मुदीचीमविशद्दिशम् ॥१७॥ अथासौ सिद्धपुत्रेण, पथसम्बन्धबन्धुना । कैलासोपत्यकां नीतः, तद्गुणप्रीतचेतसा ॥ १८ ॥ सिद्धपुत्रोऽप्यसौ कल्पं, कल्पयित्वा करस्थितम् । सहायीकृत्य भुवनं विवेश विवरान्तरम् ॥१९॥ यातावथ यथाकल्प - मुद्दामं दावपावकम् । अपनिद्रं च पारीन्द्रं वीक्ष्य चुक्षुभतुर्न तौ ॥२०॥ अथाग्रे ददृशे ताभ्यां रत्नसिंहासनासिनी । अन्याभिः सुरकन्याभिरन्विता सुरसुन्दरी ॥२१॥ समग्र स्वर्गललना- लावण्यद्रविणाकरः ।
स्रष्टुः सृष्टिकलाभ्यास-प्रकर्षस्यैकचूलिका ॥२२ ॥ युग्मम् । हृदयं सिद्धपुत्रस्य भ्रूभङ्गेण बिभेद सा । नतभ्रुवां हि भ्रूवल्ली, हस्तभल्ली मनोभुवः ॥२३॥ विवेश विवश: काम-मयं काममयं तमः । अपश्यदथ चात्मानं निरस्तं विवराद् बहिः ॥ २४ ॥ भुवनः पुनरक्षोभ्यः, तत्कटाक्षछटोर्मिभिः । व्रजन्नथ ददर्शाग्रे, वैभवोद्भासुरं सुरम् ॥२५॥

Page #31

तरङ्ग-६ : भुवनचरित्रम् वीक्षते भुवनो यावत्, विस्मयस्मेरया दृशा । तावदुत्थाय देवेन, स्वासने विनिवेशितः ॥२६॥ उक्तश्च प्रणयाद् भद्र !, त्वं कार्षीर्मा स्म विस्मयम् । सौधर्मवासी देवोऽस्मि, क्रीडयाऽहमिहागमम् ॥२७॥ पुण्यैर्दिष्ट्याद्य दृष्टस्त्वं, धर्मसम्बन्धबान्धवः । यत्काम्पील्यपुरे जैन-भवनं प्राग्भवे मया ॥२८॥ कारितं तत्प्रभावेन, प्राभवं तदिदं मम । तदभ्युद्धारकारी त-त्त्वमेव मम बान्धवः ॥२९॥ नीयते नीचतां नीचै-र्निखनद्भिः स्ववैभवम् । चैत्योद्धारं वितन्वद्भिरुन्नतैः पुनरुन्नतिः ॥३०॥ अहो ! महात्मना येन, जैनमन्दिरमुद्धृतम् । धर्मकल्पद्रुमस्तेन, रोपितः पृथिवीतले ॥३१॥ तदेतस्य फलं भावि, भवतः शिवसम्पदः । इहत्याः सम्पदस्त्वद्य, श्रयन्तु मुकुलश्रियम् ॥३२॥षड्भिः कुलकम्॥ दत्ते प्रतिवचो यावद् भुवनः स्वर्गवासिनः । तावद्ददर्श तत्रैव, विवरं न च तं सुरम् ॥३३॥ रत्नपर्यङ्किकासीनं चात्मानमवलोक्य सः । अक्षेपेणैव साक्षेप-मक्षिपद्दिक्षु चक्षुषी ॥३४॥ अद्राक्षीच्च ततः सौध-मदभ्राभ्रंलिहोच्छ्यम् । धन-धान्याम्बर-स्वर्ण-रत्नसम्भारसम्भृतम् ॥३५॥ काम्पील्यनगरं तच्च, बन्धुसौधानि तानि च । चिरं परिचितं तं च, स्वकीयमखिलं जनम् ॥३६॥ स्वप्नः किं किमयं मोहः ? कोऽहमित्यपि चिन्तयन् । नभःसम्भूतभारत्या, बभाषे भुवनस्ततः ॥३७॥ सर्वमेतन्मया भद्र !, तेन सौधर्मवासिना । जीर्णोद्धारकबन्धोस्ते, स्वोचितं स्वागतं कृतम् ॥३८॥
४२
कथारत्नसागरे सम्पदं सुकृतक्रीता-मेतां त्वं तत्कृतार्थय । अनुमन्यस्व मां यामि, दुस्तरे च पुनः स्मरेः ॥३९॥ अथास्मिन् विरते तेन, भुवनेन स्ववैभवम् । सफलीकर्तुमारेभे, भङ्गीभिर्दान-भोगयोः ॥४०॥ पितरौ स्वयमभ्यर्थ्य, स निन्ये निजमन्दिरम् । दत्ते धनं च बन्धूनां, इर्श्ययाऽनिच्छतामपि ॥४१॥ सविशेषं विधत्ते च, जीर्णोद्धारधुरीणताम् । पाथोद इव पुष्णाति, किञ्च याचकचातकान् ॥४२॥ धार्मिकेषु च वात्सल्य-मुल्लासयति सन्ततम् । किमन्यज्जनसङ्कल्पे, चलत्कल्पद्रुमायते ॥४३॥ अथास्य भ्रातरो ज्येष्ठा, मत्सरच्छुरिताशयाः । लोकोत्तरां त्रिवर्गस्य, प्रशंसां सोढुमक्षमाः ॥४४॥ राज्ञो निवेदयामासु-रमुनाऽस्माकं बन्धुना । त्वत्पूर्वजनिधानानि, देव ! लब्धानि भूरिशः ॥४५॥ असौ वैदेशिको जातो गृहिणः पुत्रिणो वयम् । तदेतस्य विनाशेन, देव ! गृह्यामहे न हि ॥४६ ॥त्रिभिर्विशेषकं । एवं निवेद्य राज्ञस्ते, जग्मुस्तिग्मान्तराशयाः । भुवनं भूमिनाथोऽपि, समाहूयेदमब्रवीत् ॥४७॥ तवेयं त्यागिनां मध्ये, प्रसिद्धिः सिद्धिमेधते । आयं विना च भो! द्रव्यं, तदतिव्ययतः कुतः ? ॥४८॥ अथासौ चिन्तयामास, कथ्यते वितथं कथम् ? । अथ तथ्यं मया कथ्यं, तन्न श्रद्धानगोचरम् ॥४९॥ वचो वाचंयमोप्यूच्चैर श्रद्धेयार्थमुच्चरन् । याति वाचालवातूल-शब्दयोरभिधेयताम् ॥५०॥ एवं विभावयन्नेव, भुवनः स पुनः पुनः । नरेन्द्रेणोच्यमानोऽपि, प्रत्युवाच न किञ्चन ॥५१॥

Page #32

तरङ्ग-६ : भुवनचरित्रम् ततः सकोपो भूपालः, कालदण्डाभिधं क्षणात् । तलारक्षं समादिक्ष-त्तस्य निग्रहहेतवे ॥५२॥ वध्यस्थानं तमानीय, स यावत् खड्गमाकृषत् । अपश्यद्विस्मितस्तावत्, पाणौ नीलोत्पलस्रजम् ॥५३॥ अभूत्तमोमयो भानुः, प्रकम्पविधुरा धरा । दिक्चक्रवालमुत्ताल-पांशूत्करकरम्बितम् ॥५४॥ जातः किमन्यत् कल्पान्त-विवशो दिवसस्तदा । आरुरोह च नि:शेष, जगज्जीवितसंशयम् ॥५५॥ न्यवेदि मेदिनीशाय-भृत्यैस्तद्भीषणाद्भुतम् । ततः सपौर: सोप्यागाद्, वेगाद् भुवनसन्निधौ ॥५६॥ अथ पृथ्वीपतिश्चिन्ता-विमर्श-भय-विस्मयैः । स्खलदक्षरमित्यूचे, भुवनं विशदाननम् ॥५७ ॥ क्षम्यतां मे महासत्त्व !, तदिदं सहसा कृतम् । हार्यतां दुरितं दूरं, रहस्यं तं प्रकाश्यताम् ॥८॥ जयन्नवाम्बुदध्वान-मजनि व्योमनि ध्वनिः । साहसं किमहो मोहात्, महीश ! विदधे त्वया ! ॥५९॥ जीर्णोद्धारैकबन्धुर्मे भुवनाऽयं महामनाः । मत्प्रसादादिदं द्रव्य-मुपभुङ्क्ते ददाति च ॥६०॥ अस्य कीर्तिमसहद्भिः, सोदरैस्तु त्वदग्रतः । शून्यं पैशून्यमुत्क्षिप्तं, त्वया च न विचारितम् ॥६१॥ अविचार्य ततः कार्य-मिदमाचरतस्तव । बोधाय तदिदं चक्रे, मया सौधर्मवासिना ॥१२॥ अज्ञानस्यापराधोऽयं, बभूव न पुनस्तव । महात्मा महनीयो-ऽयं भवता तदतः परम् ॥६३ ॥ एवमुक्त्वा सुरे तस्मिन्, विरते दुरितैः सह । स्वसौधे भुवनं निन्ये, समारोप्य द्विपं नृपः ॥६४ ॥
कथारत्नसागरे सन्मान्य तत्र तं राजा, पौरधौरेयकं व्यधात् । बद्धक्रोधश्च तद्बन्धु-त्रयस्य वधमादिशत् ॥६५॥ नत्वा कृताञ्जलिर्भूपं भुवनोऽथ व्यजिज्ञपत् । प्रसादः क्रियतां देव !, मुच्यतां कर्मकर्कशम् ॥६६॥ अपराधो न बन्धूनां, मनागपि मयि प्रभो! । एतद्विपाकसाकल्यं, मम दुष्कर्मणां पुनः ॥७॥ धने वा निर्धने वाऽपि स्वस्वकर्मनिबन्धने । तोषरोषौ जनेऽन्यस्मिन्, विदधाति मुधा कुधीः ॥६८॥ दत्त्वा तदीयबन्धूना-मभयं भूपतिस्ततः । गृहाय प्राहिणोदेनं, प्रशंसावासितस्ततः ॥६९॥ पौरेरन्वीयमानोऽथ, स्तूयमानः स्तुतिव्रतैः । कृतार्थानर्थिनः कुर्वन्, भवनं भुवनो ययौ ॥७०॥ स जीर्णजैनसद्मानि, धार्मिकानर्थिनो पि च ।। विशेषादुद्धरन् लेभे, मानुष्यकतरोः फलम् ॥७१॥ इति भुवनचरित्रालोकमग्रे विधाय, व्यपहतमतिमोह-स्पष्टसन्दृष्टमार्गाः । स्वविभवभरमुच्चै-नेतुकामाः पुमांसः । कलयतु ननु जीर्णोद्धारधौरेयलक्ष्मीम् ॥७२ ।।
इति श्रीमलधारिशिष्य श्रीनरचन्द्रसूरि विरचिते कथारत्नसागरे
भुवनचरितं नाम षष्ठस्तरङ्गः॥

Page #33

तरङ्ग-७: सुलसकथा
४५
सुलसकथा तरङ्गः ७
गुणानां विनयादीनां जीयात्तद्वैभवाद्भुतम् । यद्दत्तदोहदौ मर्त्य - जन्मकल्पद्रुमः फली ॥ १ ॥ विनयः स्वामिनो भक्तिः, सुपात्रे दानमुद्यमः । परोपकारकारित्वं, निरीहत्वं कृतज्ञता ॥२॥ गुणाः सप्तापि सोपाना आरोढुं पदमुच्चकैः । सन्तः सुलसवृतान्तः प्रकाशेन वितन्यते ॥३ ॥ अस्ति प्रस्तुतदुर्व्याय - विजया विजयापुरी । वसन्ति धर्मकर्मार्था यत्रान्योन्यमबाधिताः ॥ ४ ॥ आसीत् तत्र कृतारिस्त्री-नेत्राञ्जनतमः शमः । विजयः सुजनाम्भोज-खण्डचण्डरुचिर्नृपः ॥५ ॥ तस्यां च नगरश्रेष्ठः श्रेष्ठी हेमप्रभाभिधः । सुन्दरी गेहिनी तस्य, गेहनीतिरिवाङ्गिनी ॥६॥ पुत्रस्त्रिनयनो नाम, कामं यौवनदुर्मदः । भक्तः शक्तो विविक्तश्च, सुलसस्तु निदेशकृत् ॥७॥ कदाचिदथ सुन्दर्यां, भारमारोप्य वेश्मनः । सह त्रिनयनेनाऽसौ भृत्यैश्च सुलसादिभिः ॥८ ॥ प्रभूतं भाण्डमादाय, तत्र देशान्तरोचितम् । इतरैरतिदुष्प्रापामिच्छन् लोकोत्तरां श्रियम् ॥९॥ संयमीव चरित्रेण वहित्रेण महीयसा । भीमं भवमिवाम्भोधिं तरीतुमुपचक्रमे ॥१० ॥[ विशेषकं ] मध्येजलधि बोहित्थे, प्रस्थितेऽथ पुरोभवत् । तापिच्छगुच्छसच्छाय-कायोऽम्भोधरसिन्धुरः ॥११॥ गर्जन्नूर्जस्वलं सोऽपि सकोपतडिदीक्षणः ।
तं पोतं खण्डशश्चक्रे, समीरकरताडनैः ॥ १२ ॥
१. विचिन्त्यताम् । विचन्वताम् - K॥ २. धर्मकामार्था - KII ३. सनीर K
४६
कथारत्नसागरे
1
प्राप्तकफलकः साकं, सुतेन सुलसेन च दिवसैः सप्तभिः श्रेष्ठी, तीरे नीरेशितुर्ययौ ॥ १३ ॥ क्षुत्क्षामकुक्षिरुद्विग्नो, निमग्नः पङ्कसङ्कटे । पुत्रमूचे भुजस्तम्भ - मवष्टम्भं कुरुष्व मे ॥१४ ॥ जगाद कुपितः सोपि, दूरे वृद्ध ! तवोद्धृतिः । बाढं वोढुमिदं नाहं, देहं निजमपि क्षमः ॥१५ ॥ त्वं वृद्ध ! जीविते गृद्धः म्रियमाणः स्वयं ह हा निर्लज्ज ! मज्जत्पङ्कान्त-म मारयितुमिच्छसि ॥१६॥ सुलसेनाप्यसावुक्त-स्तातत्राणकृतेऽब्रवीत् ।
1
अधुना वृद्धवज्जज्ञे, ग्रहिल: किं भवानपि ? ॥ १७ ॥ इत्युक्त्वा त्वरितं याते, सुते श्रेष्ठी व्यचिन्तयत् । अहो माहात्म्यमेतस्य मत्पुत्रस्य दुरात्मनः ॥ १८ ॥
ह हा मूढैर्विभाव्यन्ते तनयाः स्निग्धया धिया । धनदारापहारेण, वैरिणः परमार्थतः ॥ १९ ॥ यः पुनर्विपदां हर्ता, कर्त्ता च सुखसम्पदाम् । न धर्मः स्मर्यतेऽप्येष परमार्थेन बान्धवः ॥ २० ॥ एवं विचिन्तयन् श्रेष्ठी, सुलसेनैत्य पङ्कतः । उद्धृतो विषयासङ्गाद्, विवेकेनैव शुद्धधीः ॥२१॥ स्कन्धेनोद्धृत्य नीत्वा च, ततः सिकतिलामिलाम् । निर्मलं सुलसञ्चक्रे, श्रेष्ठिनं विमलैर्जलैः ॥२२॥ विधायाभ्यङ्गमङ्गेषु नालिकेराम्भसा च सः 1 सम्पादितसुखाह्वान - मङ्गसंवाहनं व्यधात् ॥ २३ ॥ निवेश्य च ततः फुल्लपल्लवस्त्रस्तरोदरे । श्रेष्ठिनं प्रीणयामास, फलैरपि जलैरपि ॥ २४ ॥ निर्लज्जं - KI
१.

Page #34

४८
तरङ्ग-७ : सुलसकथा श्रेष्ठी व्यभावयत् यादृक्, गरलस्यामृतस्य च । तमसस्तेजसश्चापि, निम्बस्याऽऽम्रस्य चान्तरम् ॥२५॥ ताहगेवाधुना दृष्ट, सुतस्य सुलसस्य च । ज्ञाने यस्य विपर्यास-स्तदयं युज्यतेऽधुना ॥२६॥ गौरवाय गुणा एव, न तु ज्ञातेयडम्बरः । वानेयं गृह्यते पुष्प-मङ्गजस्त्यज्यते मलः ॥२७॥ इति निश्चित्य तां रात्रिं, स तत्रैव वनान्तरे । निनाय यामिकीभावा-नलसे सुलसे सति ॥२८॥ प्रातश्च विचरन् स्वैरं, पारेनीरं पयोनिधेः । तरङ्गैस्तीरमानीतं, प्रमीतं नरमैक्षत ॥२९॥ नूनं विभिन्नयानोऽसौ, कश्चिदित्यवगत्य च । स पश्यन् दृष्टवांस्तस्य, रक्तधारां कटीतटे ॥३०॥ किमेतदिति सामीप्य-माप्य यावद्विलोकते । तावद्दीप्रप्रभाजाल-प्रदत्तरुधिरभ्रमम् ॥३१॥ समालोक्य मणिश्रेणि-मादाय च सविस्मयः । परिधानाञ्चले बद्ध्वा, निजोत्सङ्गे न्यगृहत ॥३२ ॥युग्मम् । ततः क्रमादरण्यानी, तीर्वा, मूर्तामिवापदाम् । त्रयोऽपि स्वपुरीं प्रापु-देहिनीमिव सम्पदम् ॥३३॥ अन्येधुरथ सन्मान्य, सुहृद्बन्धुपुराग्रिमान् । यथावत् कथयामास, श्रेष्ठी वृतान्तमेतयोः ॥३४॥ चक्रे च तैरनुज्ञातो, भागमात्रपतिं सुतम् । सुलसं तु गृहाधीशं, स कृतज्ञशिरोमणिः ॥३५॥ स्वयं नित्योपकार-मारार्द्ध धर्ममुत्सुकः । दत्त्वा दानानि पूज्यांश्च, सम्पूज्य व्रतमाददे ॥३६॥ सुलसोऽपि समालम्ब्य, प्रलम्बं गुणसञ्चयम् । आरुरोह स तामुच्चै-श्चित्रमत्तमतङ्गजम् ॥३७॥
कथारत्नसागरे अन्यदा व्यवहारेण, प्रस्थितो दक्षिणापथम् । स न्यवीशदावासान्, क्वचित् गिरिसरित्तटे ॥३८॥ भोजनावसरे यावत्, स पश्यन्नतिथेः पथम् । तावत्कृतचतुर्मासोपवासं वासवार्चितम् ॥३९॥ प्रशान्तमूर्तिस्तेजोभिः, प्रज्वलन्तं तपोमयः । पारणार्थमुपायातं, मुनिमेकं व्यलोकयत् ॥४० युग्मम् । ससम्भ्रममथोत्थाय, सफुल्लनयनाम्बुजः । प्रत्युद्गम्य प्रणम्यापि, मुनि सानन्दमब्रवीत् ॥४१॥ क्व दीनः पीनकौपीनः ?, क्व च रत्नमयो निधिः ? | क्व मारवपथे पान्थः ?, क्व चोज्ज्वलजलं सर: ? ॥४२॥ क्व जराजर्जरः प्राणी ?, क्व च दिव्यं रसायनम् । प्रमोदमेदुरः क्वाहं ?, क्व चायं तव सङ्गमः ? ॥४३॥ पवित्रं त्वादृशं क्षेत्रं, देयं बीजं तथोचितम् । विशुद्धं भावना चाम्भः, समयश्चायमीदृशः ॥४४॥ लोकोत्तरफलस्यास्य, कर्षणस्य ममाद्भता । सामग्रीयं प्रसन्नेन, विदधे विधिनाऽधुना ॥४५॥ इति ब्रुवाणो हर्षाश्रु-पूरदूरीभवन्मलः । स मुनिं कारयामास, पारणं पुण्यकारणम् ॥४६॥ 'आनन्ददुन्दुभिध्वान-धन्यो जयजयध्वनिः । तदानीं स्वर्णवृष्टिश्च, रोदःपुटमपूरयत् ॥४७॥ वाञ्छितं वृणु वत्सेति, प्रत्यक्षं वनदेवता । वदन्ती जगदे तेन, वाञ्छितं किमतः परम् ॥४८॥ अद्य चिन्तामणिः पाणा-वद्य कल्पद्रमोऽङ्गणे । अद्य कामगवी गेहे, देहेऽद्य मम सम्पदः ॥४९॥ १. आनद" v ||

Page #35

५०
तरङ्ग-७ : सुलसकथा अद्याहं धन्यजन्मास्मि, सफलं मेऽद्य जीवितम् । अद्य मे वैभवं श्लाघ्यं, प्रसादेनामुना मुनेः ॥५०॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य, निरीहत्वेन विस्मिताः । मुद्रारत्नं बलादेव, देवता निदधेऽङ्गुलौ ॥५१॥ अस्य माहात्म्यमाख्याय, विषापहरणादिकम् । श्रुत्वा च तस्य भाग्यानि, देवताऽसौ तिरोभवत् ॥५२॥ सुलसोऽथ मुनौ याते, तद्गुणस्तवनच्छलात् । आनन्दसंविभागेन, सभां सम्भावयन्निव ॥५३॥ तद्दत्तशेषं पीयूष-निर्विशेषं विभावयन् । भुक्त्वा क्षणं च विश्रम्य, जगाम मुनिसन्निधौ ॥५४॥ प्रणम्योचितभूपीठ-प्रतिष्ठे सुलसे सति । दिदेश स मुनिर्धर्म, सुधारसकिरा गिरा ॥५५॥ संसारसागरस्यान्तः, प्राणिभिर्व्यवहारिभिः । रत्नत्रयमुपादेयं, हेयास्तु विषयोपलाः ॥५६॥ देवतत्त्वं गुरुतत्त्वं, धर्मतत्त्वं च तत् त्रयम् । परीक्ष्य निर्मलं ग्राह्यं, दौर्गत्योच्छित्तिमिच्छभिः ॥५७ ॥ मुक्तोऽष्टादशभिदोषै-र्देवस्त्रिभुवनार्चितः । अविसंवादवादी च, निरस्तवृजिनो जिनः ॥५८॥ परोपकर्ता सिद्धान्त-तत्त्वज्ञः संयमी शमी । दत्तदुःखक्षयोपायः, कषायविजयी गुरुः ॥५९॥ दशरूपधरो धर्मः, कर्मधर्मघनाघनः ।। संयमप्रमुखः सर्व-जन्तुजातदयामयः ॥६०॥ इति रत्नत्रयीमेतां, ततः स्वीकृत्य कृत्यवित् । नमस्कृत्य मुनिं चाथ, स प्रतस्थे स्थिराशयः ॥६१॥
कथारत्नसागरे यस्यां दिशि भवेद् भूम्ना, भानुमानपि निर्वसुः । ततोऽपि वसुसम्भारं, बभार सुलसः पुनः ॥६२ ॥ अथाऽसौ सम्भृतः पण्यै-र्यशोभिर्विभवैरपि । कृतार्थः सुबहोः काला-दाजगाम निजां पुरीम् ॥६३॥ अथ स्वजनसन्दोह-सङ्गमोत्सुकमानसः । समभूमितले यावदावासान् दापयत्यसौ ॥६४॥ पुरीपरिसरे तावदमन्दाक्रन्दमन्दिरैः । परीतं परितोऽस्तोक-शोकैर्लोकैश्चयुताश्रुभिः ॥६५॥ उच्चरच्चारणध्वान-वाचालितदिगन्तरम् । याचकैर्जनितोत्ताल-लोलकोलाहलाकुलम् ॥६६॥ वृद्धाभिः परिवारेण-वारिताभिरपि स्वयम् । लुञ्चन्तीभिर्निजान् केशान्, काशपुष्पोपहासिनः ॥६७ ॥ आबद्धनेत्रपट्टाभिरपि प्रोत्फुल्लदृष्टिभिः । अश्वारूढाभिरन्वीतं, तरूणीभिश्च निर्भरम् ॥६८ ॥ सितक्षौमपटच्छन्नं, पत्रपुष्पांशुकार्चितम् । शबमेकं समायात-मग्रतः स निरैक्षत ॥६९ ॥(कुलकम्) सम्भ्रान्तः सोऽथ पप्रच्छ, किमेतदिति कञ्चन । ऊचे तेन च किं वच्मि, हत दैवस्य चेष्टितम् ॥७० ॥ अयमेकः सुतो राज्ञः, क्षमाभरधुरन्धरः । इतस्तृतीये दिवसे, भवनोपवने गतः ॥७१ ॥ पुष्पाणि पाणिना चिन्वन्, तरुकोटरचारिणा । दष्टो दुष्टाहिना कष्ट-मलच्या भवितव्यता ॥७२॥ राज्यस्यार्द्ध पणीकृत्य, पटहोद्धोषपूर्वकम् । अथास्य 'स्फारयामास, वसुधेशः प्रतिक्रियाम् ॥७३॥ १. कार ॥

Page #36

तरङ्ग-७ : सुलसकथा निःशेषविषवैद्यानां, विद्या दुर्दैवतस्ततः । गता विफलतां तेन, व्यवसायोऽयमीदृशः ॥७४ ।। तदिदं सुलसः श्रुत्वा, वेगाद् गत्वा शबान्तिके । तत्पुरः पुरुषानूचे, वीक्ष्येऽहमपि किञ्चन ॥७५ ॥ नरैश्चावेदितं राज्ञस्तन्नृपेणापि मन्त्रिणाम् । तेप्यूचुर्युज्यते देव !, बहुरत्ना हि भूरियम् ॥७६ ।। ततो राज्ञाभ्यनुज्ञात-स्तत्रैव विजनीकृते । पावनीमवनी कृत्वा, मोचयित्वा नृपात्मजम् ॥७७ ॥ नवेऽम्भःसम्भृते कृत्वा, सुलसः कलशे करम् । अङ्गलीयप्रभावर्द्धि-संवर्धितनखत्विषम् ॥७८ ॥ उन्मीलितसितध्यानः, स्मृतपञ्चनमस्कृतिः । तत्त्वं शिष्यमिवाचार्य-स्तत्पयस्तमपायत् ॥७९ ॥(त्रिभिर्विशेषकम्) तत्र च प्रतिभोल्लास-रिव श्रोत्रैर्विसर्पति । 'उन्मिमील कुमारस्य, दृष्टिः स्पष्टार्थदर्शिनी ॥८॥ ध्यानाभ्यासैरिवाम्भोभि-श्चाभिषिक्ते समन्ततः । तस्मिन् विषमयो मोहः, सप्ररोहोऽप्यपासरत् ॥८१ ॥ सममेव समुत्तस्थु-रथ पृथ्वीशसूनुना । प्रमोदो मेदिनीभर्तुः, जनानां हर्षनिःस्वनः ॥८२॥ आनन्ददुन्दुभिस्तोम-ध्वनिर्मागधसूक्तयः । सुलसस्य यशोराशि-विस्मयश्च कलावताम् ॥८३ ॥युग्मम् ॥ कुमारं सपरीवार-मथालङ्करणांशुकैः । सत्कृत्य सुलसः पादौ, प्रणनाम महीभुजः ॥८४॥ भुजोपपीडमाश्लिष्य, सुलसं काश्यपीश्वरः । जगादानन्दबाष्पाम्भ:-पूर्णचक्षुः सगद्गदम् ॥८५ ॥ १. उन्मिलीनी-प्रतौ ॥
५२
कथारत्नसागरे श्रेष्ठिन्ननन्यसामान्य-मेतत्ते महिमाद्भुतम् । आसतां दूरतो वाच-श्चेतसो पि न गोचरः ॥८६॥ इदं देहमिदं गेह-मियं लक्ष्मीरयं सुतः । त्वया दत्तानिकेनास्तु, तत्त्वयि प्रत्युपक्रिया ॥८७॥ निर्निमित्तोपकर्तारः, चित्रीयन्ते भवादृशाः । ध्वान्तापहर्ता दृष्टः किं, यदि वा न दिवाकरः ? ॥८८ ॥ अतस्त्वामर्थयेः श्रेष्ठिन् !, ममैतामधमर्णताम् । प्रकाश्य वाञ्छितं किञ्चित्, तत्तं कर्तुं त्वमर्हसि ॥८९॥ विभवादिव्ययेनाऽपि, यः सुधीभिरुपाय॑ते । प्रयच्छ तातमानन्दं, दत्तं देवेन किं न मे ? ॥१०॥ इति ब्रुवन्तमभ्यर्च्य, सुलसं वसनादिभिः । 'ससूनुं द्विपमारोप्य, नृपः प्रावेशयत्पुरीम् ॥११॥ सम्प्राप्तपौरसाम्राज्यः, पुरलोकैः पुरस्कृतः । प्रणम्य श्रेष्ठिनः सूनुं, जगाम निजमन्दिरम् ॥१२॥ गुरुदेवार्थिसत्कारैः, पुण्यलक्ष्मीमुपार्जयन् । गुणिनां च गुणानां च, सङ्ग्रहे, साग्रहोऽभवत् ॥१३॥ निर्मलं धर्ममाराध्य, लब्धशुद्धमहाव्रतः । क्रमेणयोगमभ्यस्य, लप्स्यते शाश्वती श्रियम् ॥१४॥ शुद्धात्मानः सुखपद-मदः पांशरं तर्कयन्तः, प्राप्तुं लोकोत्तरपर-पदोत्सङ्गमौत्सुक्यभाजः । स्फीतोत्साहाः सुलससुकथायष्ट्यवष्टम्भलाभादारोहन्तु स्फुरदुरुगुण-श्रेणिनिःश्रेणिमुच्चैः ॥१५॥
इति मलधारिनरचन्द्रसूरिकृते कथारत्नसागरे
सुलसचरितं नाम सप्तमस्तरङ्गः॥ १. असूनुर्द्विप KT

Page #37

५३
५४
कथारत्नसागरे
तरङ्ग-८ : जयराजचरितम्
दयाधर्मे जयराजचरितम् अष्टमस्तरङ्गः - ८ धर्मेषु सार्वभौमोऽयं, जीयाद्धर्मो दयामयः । दानाद्यशेषधर्माणां, यन्निमित्तं प्रवृत्तयः ॥१॥ तदाराध्यैनमारोग्यं, वैभवं जीवितं यशः । स्वर्गापवर्गलक्ष्मी च, लभतां जयवज्जनः ॥२॥ चूडारत्नक्षितेरस्ति, 'पुरं श्रीहस्तिनापुरम् । प्रपञ्चातिक्रमाच्चित्रा, यत्र वर्णव्यवस्थितिः ॥३॥ यस्मिन्नशोक-पुन्नाग-सङ्गसङ्गमितश्रियः । सुस्निग्धा बहिरारामा, रामाश्चान्तश्चकासति ॥४॥ भूर्भुवःस्वस्त्रयीदत्त-यश:कुसुमसौरभः । आपालयत्सदाराम, तदारामिकवज्जयः ॥५॥ रविः शूरः शशी राजा, गुरुर्वाचामधीश्वरः । स्मरो धनुर्धरश्चासीत्, यस्मिन् वसुमतीपतौ ॥६॥ स धर्मन्यायधौरेयः, धृतराज्यधुराधरः । सुखं नियन्ता लोकानां, गमयामास वासरान् ॥७॥ कदाचित् पृथिवीनाथः प्रातरास्थानमास्थितः । यावद्गोष्ठीसुखेनास्ते, तावद्वाचं तमग्रतः ॥८॥ चन्दनव्यञ्जनव्यग्र-हस्ताग्रमनवग्रहम् । चित्रशालोन्मुखं लोक-मवलोकयति स्म सः ॥९ ॥युग्मम् ॥ किमेतदिति विज्ञातु-मादिष्टः कोऽपि वेत्रभृत् विज्ञायागत्य च क्षिप्र-मवनीपं व्यजिज्ञपत् ॥१०॥ देव ! त्वज्जन्मनः पूर्वं, तातपादैनिशात्यये । कोऽपि स्वप्ने सुरो दृष्ट-स्तदादिष्टमिदं तदा ॥११॥ १. हस्तिनागपुरं पुरम्-C॥
यथावच्चित्रशालायां, चित्रमालेखितं पुरा । क्षोमान्तरितमेतच्च, पूज्यते प्रतिवासरम् ॥१२॥ तदद्य देव ! सौहार्द-स्वच्छन्दोद्भूतकौतुकैः । त्रिभिरेतैः शतानन्द-गोविन्द-धरणीधरैः ॥१३॥ उपेत्य दृष्टं विस्पष्ट, सपटीमपनीय च । अकस्मादेव भूपीठे, लुठन्तं च विचेतनैः ॥१४ ॥(युग्मम्) प्रभो ! तदेतान्मूर्छाला-नालोक्यात्यन्तसत्वरः । एष कर्तुं प्रतीकारं, परीवारः प्रवर्त्तते ॥१५॥ नृपोऽथ मान्त्रिकैः साकं, चित्रशालामुपेयिवान् । तदवस्थानिमान्वीक्ष्य, चक्षुश्चिक्षेप भित्तिषु ॥१६॥ रेखावर्णकभावैश्च, विचित्रं चित्रमद्भुतम् । तत्पश्यन् काश्यपीनाथो-ऽप्यपतन् मूर्छितः क्षितौ ॥१७॥ बाष्पपूरैः पुरः पश्चात्, चन्द्रचन्दनवारिभिः । आसन्नलोकः शोकार्त्त-मानसस्तमुपाचरत् ॥१८॥ परीवारोपचारेण, मित्रैः सह महीशितुः । उन्मिमीलत्क्षणेनाथ, नयनाम्भोजवैभवम् ॥१९॥ उज्जृम्भिनयनाम्भोजे, दृष्टे भूभुजि भास्वति । तदाजनि जनो जात-नवपुण्याहमङ्गलः ॥२०॥ अथ सिंहासनासीन-मदीनवदना जनाः । नृपं प्राञ्जलयः प्रोचु-स्तदेतन्नाथ ! कथ्यताम् ॥२१॥ किमेतच्चित्रमेतस्य, किं वा निर्माणकारणम् । दृष्टमात्रे च युष्माकं, किं वा मूर्छयमुत्थिता ? ॥२२॥ अथ पृथ्वीपतिः प्राह, श्रूयतां यदि कौतुकम् । अस्त्यालवालं श्रीवल्ले: पुरं विजयवर्धनम् ॥२३॥

Page #38

तरङ्ग-८ : जयराजचरितम्
तत्रारिकरिशार्दूलः, शार्दूलः पृथिवीपतिः ।
नन्दनश्चन्दनस्तस्य नन्दाहृदयनन्दनः ॥२४ ॥
पुरोहितसुतो विष्णु स्तत्र मन्त्रिसुतः सुधीः । शङ्खश्रेष्ठिसुतश्चैषां सख्यमासीत्परस्परम् ॥२५॥ अथान्यदा समं मित्रैश्चन्दनो नृपनन्दनः । वाहवाहनतः श्रान्त-स्ततश्चततरोस्तले ॥ २६ ॥ दूरदेशादुपायातं, कञ्चित् कापालिकं मुनिम् । दृष्ट्वा ननाम सोऽप्यस्मिन् आर्शीवादमुदाहरत् ॥२७॥ त्वं राजपुत्र ! कन्दर्प- रूपदर्पापहाकृते ।
॥२९॥
भव नागाङ्गनोत्सङ्ग-रङ्गसङ्गमभाजनम् ॥२८॥ मुनी मानवः क्वाहं ?, नागानामङ्गना क्व च ? | आशीर्वादो विसंवादी, तदयं प्रतिभाति इत्युक्ते राजपुत्रेण पुनः कापालिकोऽब्रवीत् । आशीर्वादविसंवादः किमयं शक्यते यतः ॥३०॥ मित्रवर्गे च धौरेये, धीरे च त्वयि साधके । निर्विकल्पे च कल्पज्ञे, मयि किं नाम दुर्घटम् ? ॥३१ ॥ गोष्टाश्चैः किं सुतैर्गेहे नर्दिभिः कूपदर्दुरैः । ये निःशेषां न वीक्षन्ते, नानाश्चर्यमयीं महीम् ॥३२॥ कापालिकवच: पूर-समीरिणसमीरितः । तस्य नागाङ्गनाराग-सागरो भृशमक्षुभत् ॥३३॥ कृतार्थीकृत्य भूमीन्दु- नन्दनस्तं विसृज्य च । वेगाज्जगाम स्वं धाम, कामक्षामीकृताकृतिः ॥३४ ॥ अथ मित्रैः समं रात्रौ गत्वा कापालिकान्तिके । अपृच्छन्नागनारीणां, सङ्गमौपयिकं क्रमम् ॥३५॥
५५
कथारत्नसागरे
५६
ततः कापालिकः प्राह राजपुत्र ! निशम्यताम् । इहास्ति हास्तिकस्तोमै - रवन्ध्यो विन्ध्यभूधरः ॥३६॥ तन्निकुञ्जेसु वेलाख्य-यक्षमन्दिरमद्भुतम् । तद्वामभित्तौ केयूरसञ्ज्ञं च विवरान्तरम् ॥३७॥ श्रृंगाररसवाहिन्य- स्तत्र पातालयोषितः । हरन्ति स्मरसन्तापं सत्त्वसम्पत्तिशालिनाम् ॥३८ ॥ इत्यासाद्य गिरं तस्य, स्मरापस्मारसारणिम् । कुमारस्य हृदि प्राप, प्ररोहं मोहभूरुहः ॥ ३९ ॥ अनाख्याय पितुः साकं मित्रैः कापालिकानुगः । चलितोऽसौ मिथः प्रोक्तः, शंखेन सुधियाऽपि च कुमार ! वसुधाधार !, नीतिशास्त्रेष्वधीतिनः । अज्ञातशीलसारेऽस्मिन् विश्वासो युज्यते न ते ॥ ४१ ॥ न नारीषु न मूर्खेषु, न विरुद्धेषु नार्थिषु । न चाविज्ञातशीलेषु, विश्वसन्ति विपश्चितः ॥४२ ॥ इत्यसौ मित्रवचनैः, शकुनैश्च निवारितः । बलाद्यक्षान्तिकं निन्ये, दैवेनेव कपालिना ॥ ४३ ॥ आसन्ना विकटे क्रीत-मथ छागचतुष्टयम् । एतांश्च चतुरस्तूर्णं कृत्वा स्नपितचर्चितान् ॥ ४४ ॥ यक्षस्य पुरतो धृत्वा, पूजयित्वा च तं ततः । सोऽभ्यधात् साधकाः ! सिद्धि-ध्रुवं बलिपुरस्सरा ॥ ४५ ॥ तदेकैकमिह छागं, यच्छन्तु बलहेतवे । तदुक्तं तत्तथाचक्रे, राजपुत्रादिभिस्त्रिभिः ॥४६॥ धर्मनिर्मलचित्तेन, शङ्खेन तु विचिन्तितम् । अहो विमूढैस्त्यज्यन्ते, प्राणिद्रोहेण सिद्धयः ॥ ४७ ॥
॥४०॥

Page #39

तरङ्ग-८ : जयराजचरितम्
५७ दयां विना कुतो धर्म-स्तं विना सिद्धयः कुतः ? । धिग् मूर्खाणां विषास्वाद-स्तदयं जीवितार्थिनाम् ॥४८॥ ततस्तेनेति निश्चित्य भणितेनापि नार्पितः । किं वा विवेकिनः कुर्युः कथमप्यपथे पदम् ? ॥४९॥ अथैषां मीलिताक्षाणां, स्थापितानामधोमुखम् । मूर्ध्नि पाखण्डिचण्डाल-श्छगलानामिवाच्छिदत् ॥५०॥ शङ्खस्यापि शिररछेत्तुं यावदुत्तिष्ठते शठः । प्रत्यक्षीभूय यक्षेण, तावदित्यभिधीयते ॥५१॥ आ: पापतापस ! क्षुद्र-प्राणि ! द्रोहछलं विना । छगले च गले चास्य, प्रहरन्न भविष्यसि ॥५२॥ अनुनेतुं गते यक्ष-मथ तापसपांसने । शङ्खस्तमन्यतो नीत्वा-ऽमुञ्चच्छागमनागसम् ॥५३॥ दध्यौ च हन्त ! विश्वस्त-घातिभिः स्वार्थसिद्धये । परेषां वञ्चनव्याजा-दात्मैव खलु वञ्चयते ॥५४॥ ममापि जीवितेनालं, मित्रघातैकसाक्षिणः । मित्रोपकारः को नाम, यदि वा मृत्युनाऽमुना ? ॥५५॥ गतो वा स्वगृहं मित्र-बन्धूनामिदमग्रतः । कथं वा कथयिष्यामि, दर्शयिष्यामि वा मुखम् ? ॥५६॥ तद्युक्तं तत्र मे गन्तुं, यत्र न स्वजनादयः । इति निश्चित्य चित्तेन, वासवाऽऽशां विवेश सः ॥५७ ॥ अथान्यदा व्रजन्मार्ग, शङ्खः सख्यमुपेयुषा । शोकस्य कारणं पृष्टः, श्रावकेण सुबुद्धिना ॥५८ ॥ यथावत्कथिते तेन, सुबुद्धिः पुनरब्रवीत् । धन्योऽसि त्वं महाभाग !, छागरक्षणदक्षिणः ॥५९॥
५८
कथारत्नसागरे अर्थ-कामार्थिभिर्ध्वस्तो-धर्मस्तजनकोऽपि यैः । मत्सरादिव तौ तेषां, मूलोच्छेदं वितेनतुः ॥६॥ त्वया तु रक्षितो धर्मः, त्वं च धर्मेण रक्षितः । तत्ते दृष्टफलः सोऽयं, कामार्थावपि दास्यति ॥६१ ॥ तन्महात्मन् ! ममाद्य त्वां, धर्मसम्बन्धबान्धवम् । मन्त्रराजप्रदानेन, मन:सत्कर्तुमिच्छसि ॥६२॥ तथेति प्रतिपन्नस्य, शुचेर्निमलवाससः । तस्य मन्त्रमयं पञ्च-परमेष्ठिमयं ददौ ॥६३ ॥ आख्यच्च मन्त्रराजेऽत्र, देहिनां हृदि जाग्रति । स्वल्पः कल्पद्रुमः सोऽपि, चिन्ता चिन्तामणौ च का ? ॥६४ ।। न नाम भीतिर्भूतेभ्यो, न क्षुद्रोपद्रवोद्भवः ।। निःशङ्का शाकिनीभ्योऽपि, स्मृतेऽस्मिन् भविनां भवेत् ॥६५॥ त्रिसन्ध्यं तदयं ध्येयं, त्वया तद्गतचेतसा । आराध्या विधिवच्चेयं, धर्मस्य जननी दया ॥६६॥ वैभवाकृष्टिविद्येय-मारोग्यैकमहौषधिः । आयुर्वल्लीसुधाकुल्या, रूपनिर्माणटङ्किका ॥६७ ॥उक्तं च"यथा मेरुर्नगेन्द्राणां वासवो मरुतां यथा । तथैव सर्वधर्माणां, प्रधानं जीवरक्षणम् ॥६८॥ हेम-धेनु-धरादीनां, दातारः सुलभा भुवि । दुर्लभः स पुमान् लोके, यः प्राणिष्वभयप्रदः ॥६९ ॥ महतामपि दानानां, कालेन क्षीयते फलम् । भीताभयप्रदानस्य, क्षय एव न विद्यते ॥७०॥" सुबुद्धिरनुगृह्येनं, स्वयं गुरुमनुस्मरन् । जगामान्यत्र निर्गतु-मन्तः संसारचारकात ७१।।

Page #40

तरङ्ग-८ : जयराजचरितम्
शङ्खो ऽपि तं तदादेश-मुत्तंसीकृत्य भक्तिभाक् । अनुगम्यैनमापृच्छ्य, सुसार्थेनान्यतोऽगमत् ॥७२॥ तस्मिन् सार्थेऽन्यदा रात्रावद्रिद्रोणीविसर्पिणी । भीमपल्लीपतेर्घाटी, यमस्येव समागमत् ॥ ७३ ॥ तत्र च त्रासिताः केऽपि, केऽपि दिग्वसनीकृताः । प्रहारैर्दारिताः केपि केऽपि निर्जीविताः कृताः ॥ ७४ ॥ आत्मना दशमं शङ्खं, बन्दीकृत्य किरातकाः । सादरं दर्शयाञ्चक्रुः, भीमपल्लीपतिस्ततः ॥७५ ॥ भीमोऽभ्यधत्त भोः सर्वान्, बालेयान् मनुजानिमान् । निधत्त गुप्तौ प्राप्येत, यावदेकादशः पुमान् ॥ ७६ ॥ तथाकृतेऽपि तैः शखं निर्निर्मोकविवेकवान् । मन्त्रराजं जपन्नाप, ध्यानमानन्दमन्दिरम् ॥७७॥ लब्धे चैकादशे पुंसि, निर्दिष्टे चाष्टमी दिने । आनाययदिमान् भीमश्चण्डिकामन्दिरोदरे ॥ ७८ ॥ अभ्यर्च्य चर्चिकामग्रे, सैष भीषणभूषणान् । ऊर्ध्वदमानिमानूचे, प्रेङ्खितासिलतस्ततः ॥ ७९ ॥ पुरा भूताभिभूतस्य सुतस्यार्थे पणीकृतः । चामुण्डाया भवन्मुण्डैर्देयः सोऽयं मया बलिः ॥८०॥ तदहो ! दृश्यतां विश्वं स्मार्यतामिष्टदैवतम् । मा कुरुध्वं पतत्यस्मिन्, कृपाणे कृपणं मनः ॥ ८१ ॥ इत्थं भीमे वदत्येव, शङ्खे शखोज्वलाशये । मन्त्रराजस्मृतिपरे, पल्लीलोकेशकौतुके ॥८२॥ आयाताऽऽयात भो भूताः ! कुमारं मारयत्ययम् । इत्यार्त्तस्तुमुलस्तत्र, पल्लीशं विवशं व्यधात् ॥ ८३ ॥ ( युग्मम् ) समुत्सृज्य ततः सर्वं भीमे याते सुतान्तिकम् । शङ्खस्तं मन्त्रराजस्य, महिमानममानयत् ॥८४॥
५९
६०
ऊचे कञ्चित्पुलिन्दं च भद्रपल्लीन्द्रनन्दने । द्रष्टुं निजस्य मन्त्रस्य माहात्म्यमहमुत्सहे ॥८५॥ भिल्लोऽथ कथयामास, पल्लिनाथस्य तत्तथा । तेनाप्याहूय सत्कृत्य, शङ्खः पुत्रार्थमर्थितः ॥८६॥ सोऽथ मण्डलमाधाय, न्यस्य पल्लीपतेः सुतम् । जनितासनसंरम्भः कृतनिर्दंभकुड्मकः ॥८७॥
कथारत्नसागरे
हृदि चाभ्युदितं चक्रे, मन्त्रराजमयं महः । निःससार कुमाराङ्गात्, तच्चभूतमयं तमः ॥८८॥ किमेतदिति जल्पन्तं पुत्रमालिङ्ग्य पल्लिपः । तुष्टः शङ्खमभाषिष्ट, किङ्करः किं करोमि ते ? ॥८९ ॥ मुञ्च बन्दीकृतानेता-निति शखेन भाषिते । भोजयित्वाऽथ सत्कृत्य स तान् हृष्टो विसृष्टवान् ॥९० ॥ पुनः पल्लीसमादेश- प्रार्थिनं श्रेष्ठिनन्दनः । अभयं दापयामास, प्राणिश्रेणेर्निरागसः ॥ ९१ ॥
अहो ! मन्त्रस्य माहात्म्य - महो ! वात्सल्यमद्भुतम् । अहो ! परोपकारित्वं, अहो ! कापि निरीहता ! ॥ ९२ ॥ इति स्तुत्वाऽथ सन्मान्य, विविक्तावासवासिनाम् । उपासामासिवान् शखं पितृवद् गुरुवच्च सः ॥९३॥ अन्यदा पितुरादेशात्, चिरादुत्सुकचेतसम् ।
भीमः शङ्खमसङ्ख्यार्थं प्रापयत् पितुरन्तिकम् ॥९४॥ तत्र मित्र- स्वबन्धूनां तत्र वृत्तान्तकीर्त्तनात् । वैराग्यं च विषादं च विस्मयं च चकार सः ॥९५ ॥ अर्जयित्वा चिरं देह द्रव्यैः सुकृतसञ्चयम् ।
गतो लोकान्तरं लक्ष्मीं भेजे भुवनवासिनाम् ॥ ९६ ॥ तस्याथ स्वायुषः शेषे कथितं ज्ञानशालिना । हस्तिनागपुरे भावी, भवान् शूरनृपात्मजः ॥ ९७ ॥

Page #41

तरङ्ग-८: जयराजचरितम्
चित्रदर्शनसञ्जात-जातिस्मृतिभवस्तव ।
तत्र मित्रैश्च सम्बन्धः, प्रबोधश्च भविष्यति ॥९८ ॥ ससुरः शूरराजेन, स्वप्नदर्शनतस्ततः । स्वपूर्वभववृत्तान्तं चित्रभित्तावलेखयन् ॥९९॥ सोऽहं शङ्खस्य जीवोऽस्मि, मित्राण्येतानि तानि मे । तच्चित्रदर्शनान्मोह:, प्रबोधश्चाधुनाऽभवत् ॥ १०० ॥ संसारे सारतापात्र - मेताः सुरनरश्रियः ।
यस्याः प्राणिदयावल्ले:, पल्लवो च सितत्विषः ॥ १०१ ॥ परब्रह्मस्वरूपं तत् परमानन्दमन्दिरम् । फलमस्यास्तु लोकाग्रे, जाग्रद्भावं भविष्यति ॥ १०२ ॥ इति राज्ञः कथाज्योत्स्ना - प्लवप्लवितचेतसाम् । जनानां मोहसन्तापः प्राप शान्तिं समन्ततः ॥ १०३ ॥ ते जातिस्मृतिदीपेन दृष्टप्राग्भववृत्तयः ।
६१
अन्योन्यं स्नेहसम्बन्धं, बबन्धुर्बन्धुताधिकम् ॥ १०४ ॥ परोपकरणे दीनो-द्धरणे चैत्यकारणे । स्मरणे मन्त्रराजस्य, ते यतन्ते स्म सन्ततम् ॥ १०५ ॥ हिंसां रसाया निर्वास्य, नृपः पटहपूर्वकम् ।
स दयामुदयां चक्रे, जगन्मान्यतया तया ॥१०६ ॥ क्रमाच्च कृतकामादि- वैरिवीरजयो जयः । लप्स्यते शिवसाम्राज्य - कमलाममलायति ॥ १०७ ॥ इति जयचरितादवाप्य सारं तदुचितमप्यनुसृत्य कर्मसन्तः । जगदुपरिपदे परां प्रतिष्ठा - मितरजनैरतिदुर्लभां लभन्ताम् ॥१०८ इति श्रीमलधारिकृते कथारत्नसागरे जयराजचरितं नामाष्टमस्तरङ्गः ॥
६२
कथारत्नसागरे
शारदासौहार्दम् तरङ्गः-९
सङ्गमः श्रीसरस्वत्योर्जीयात् तीर्थं तदद्भुतम् । यत्र धर्मार्थकामानां सममेव प्रसूतयः ॥ १ ॥ ततस्त्रिवर्गसम्पत्ति-मिच्छता मतिशालिना । श्रीशातवाहनेनेव तयोर्वैरं विधूयताम् ॥२॥ ख्यातमस्ति प्रतिष्ठान पत्तनं मण्डनं भुवः । शङ्के हसति सौधैर्यत्, पुरन्दरपुरश्रियम् ॥३॥ मज्जत्पुरपुरन्ध्रीणां, सैरन्ध्रीवाऽब्जगन्धिभिः । जलैर्हतकृताऽऽमोदा, यत्र गोदावरी नदी ॥४॥ आसीदसीमभूमीभृत्, पक्षविच्छेदकोविदः । पाकशासनवत् तत्र, नृपतिः शातवाहनः ॥५॥ शर्ववर्माभिधः सर्वकर्मणे मतिवैभवः । बभूव सचिवस्तस्य प्रज्ञावज्ञातवाक्पतिः ॥६॥ तस्मिन् मन्त्रिणि विन्यस्य, धराभारं नरेश्वरः । आबाल्यादपि साम्राज्ये, केलिदुर्ललितेऽभवत् ॥७ ॥ अथाऽन्यदा निदाघर्ती, दावपावकजित्वरे । ज्वालाभिरिव वात्याभिस्तापयत्यवनीं वनीम् ॥८ ॥ सान्तःपुरपरीवारः, करीव करिणीवृतः । सरसीं नृपतिः प्राप तापनिर्वापणौषधीम् ॥९ ॥ ( युग्मम् ) तत्र नेत्राञ्चलैः पूर्वं रत्नशृङ्गाम्बुभिस्ततः । चक्रे प्रियाभिर्व्यात्युक्षी, विनोदं मेदिनीपतिः ॥ १० ॥ सिञ्चत्यथ नृपे कापि, सुमुखी विदुषीतमा । मां मोदकेन सिञ्चेति, निर्व्याजा व्याजहार तम् ॥ ११ ॥

Page #42

६४
तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् पौरो गवादथाऽऽदाय, सप्रमोदः समोदकम् । पिण्डबद्धमिव स्नेहं, तस्यै स्वयमुपानयत् ॥१२॥ सभ्रूभेदमथोदैक्षि, तया स्मितमुखी सखी । सापि मोदकमादाय, जगाद जगतीपतिम् ॥१३॥ उदकेनाऽभिषेकोऽयं, स्वामिन्या विनिवारितः । देव ! कोऽवसरः सोऽयं, त्वत्तो मोदकयाचने ॥१४॥ ततस्त्रपाऽतिभारेण, दूरं विनमिताऽऽननः । उत्सृज्य मज्जनक्रीडां, निजं धाम जगाम सः ॥१५॥ तत्राऽवतीर्य तूष्णीकः, सत्वरं स तुरङ्गमात् । कृताऽवगुण्ठनः शय्या-मधिशय्येत्यचिन्तयत् ॥१६॥ सर्वशास्त्रबहिर्भूतो, धिग् देवेनाऽस्मि निर्मितः । यन्मामहो महिलाऽपि, साऽवहेलाऽवलोकते ॥१७॥ वैरिवर्गे समग्रेऽपि, मूर्खत्वं धुरि धार्यताम् । प्रस्तरत्वं नरत्वेऽपि, जनानां येन जन्यते ॥१८॥ यस्य वाणी कपाणीव, निशिता न वशंवदा । परेषां हृदयं भेत्तुं, कुतः सापि प्रगल्भते ॥१९॥ मनागपि न शास्त्रार्थ-स्वादमासादयन्ति ये । तेऽप्यात्मानं मनुष्येषु, मन्यन्ते महदद्भुतम् ॥२०॥ तत्पशोरिव राज्येन, किमनेन ममाऽधुना ? । इति निश्चित्य चित्तेन, नृपः सुप्त इव स्थितः ॥२१॥ ततश्चाऽऽसन्नलोकेन, वैद्य-मान्त्रिक-मन्त्रिभिः । भाषितोऽपि यदा किञ्चि-नोचे न बुभुजे च सः ॥२२॥ कृत्वा विविक्तमित्युक्तस्तदाऽसौ शर्ववर्मणा । दुःखहेतावविज्ञाते, कुतो देव! प्रतिक्रिया ? ॥२३॥
कथारत्नसागरे तत् तथ्यं कथ्यतां नाथ!, येन प्रतिकरोम्यहम् । ततः स पूर्ववृत्तान्तं, सचिवाय न्यवेदयत् ॥२४ ।। सर्वविद्यानदीश्रोत:-पारावारं नराधिपः । षण्मासान्तः करिष्यामि, त्वामहं मा विषीदत ॥२५॥ इति प्रतिज्ञाद्वारेण, सभायां रभसावशात् । अमात्यः क्षमापते: स्वान्ता-च्चिन्तामेतामपाहरत् ॥२६॥ भूभुजं भोजयित्वाऽथ, स्तूयमानः स्तुतिव्रतैः । विद्वद्भिर्विस्मितैर्दृष्टो, मन्त्री मन्दिरमागमत् ॥२७॥ रात्रौ विवशतां नीतः, सचिवः चिन्तया तया । ईर्ष्याकलुषयेवोच्चै-निद्रया न विलोकितः ॥२८॥
अहो ! दुष्करनिर्वाहा, प्रतिज्ञेयं मया कृता । परं प्रतिज्ञानिर्वाहः, परमं पुरुषव्रतम् ॥२९॥ भस्मनापि तृणेनापि, कापि निष्पद्यते क्रिया । प्रतिज्ञातार्थनिर्वाह-च्युतेन तु न जन्तुना ॥३०॥ कथमुद्घाट्यते धृष्टः, सच्चरित्रोज्वले जने । स्वप्रतिज्ञापरिभ्रंश-पङ्केन कलुषं मुखम् ॥३१॥ आरूढपतितः केन, मान्योऽपि बहुमन्यते । सद्यो हि शिरसः स्त्रस्तं, माल्यं मूल्यं लभेत किम् ? ॥३२॥ जीवितव्यव्ययेनापि तत्प्रतिज्ञां निजामिमाम् । ध्रुवं निर्वाहयिष्यामीत्येवं विहितनिश्चयः ॥३३॥ आहारपरिहारेण, स्वयं चरणचारतः । स यात्रां स्वामिदेवस्य, चक्रे तवश्यमानसः ॥३४॥ प्रत्यक्षीभूय तस्याथ, कुमारः परितोषभाक् । सारस्वतमयं मन्त्रं, कातन्त्रं च समादिशत् ॥३५॥

Page #43

तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम्
सद्यः प्रसादमासाद्य, कृतकृत्यस्ततः कृती । नवाम्बुद इवाम्भोधेः, शर्ववर्मा न्यवर्त्ततः ॥३६॥ अथोपेत्य परं पौरैः, सानन्दमऽभिनन्दितः । तापं निर्वापयामास, भूभृतो निजसङ्गमात् ॥ ३७ ॥ अन्येद्युः पुण्यवेलायां, लग्ने ग्रहबलोज्जवले । पावनामवनीं कृत्वा, स्थापयित्वा च मण्डलम् ॥३८॥ आत्मानं सफलीकृत्य कृताऽऽसनपरिग्रहः । ध्यात्वाऽसौ सोमचक्रान्तः, परब्रह्ममयं महः ॥ ३९ ॥ कुर्वन् दृष्ट्या सुधावृष्टिं पुरतो विनिवेशिते । सारस्वतमयं ज्योति- र्निदधे वसुधेश्वरे ॥ ४० ॥ (त्रिभिर्विशेषकम् ) ततस्तत्कालविध्वस्त-तमस्तोमः सवाङ्मयम् । सुप्तप्रबुद्धवत् सर्वं पूर्वाधीतमिवाऽस्मरत् ॥ ४१ ॥ अथ मेदुरितामन्द-प्रमोदो मेदिनीपतिः । गुरुमभ्यर्चयामास, वासः कनकमौक्तिकैः ॥४२ ॥ कृताञ्जलिपुट: स्पष्टो दञ्चिरोमाञ्चकञ्चकः । आनन्दगद्गदं राजा, जगादेति गुरोः पुरः ॥४३ ॥ अन्तः शून्या बहि: साराः सन्ति वंशेषु भूरिशः । अन्तःसारः पुनः कोऽपि प्राप्यते वा न वा यदि ॥ ४४ ॥ परे पर: शताः सन्ति, महान्तो हन्त भूरुहः । एकेन पारिजातेन, नन्दनं नन्दनं पुनः ॥४५ ॥ महात्मन् ! स्वप्रतिज्ञात- मेतत् साधयता त्वया । वावदूकश्च मूकश्च सममेव कृतोऽस्म्यहम् ॥४६॥ अद्भुतं जन्म तन्मन्ये यद्दत्तं सुगुरोर्गिरा । पितृभ्यां यत्तु सम्भूतं सदृशं तत्पशोरपि ॥ ४७ ॥
६५
६६
तदादिश विसच्छेद- ज्योत्स्नास्वच्छेन चेतसा । अमूल्योऽपि कृतिक्रीतः किङ्करः किं करोमि ते ? ४८ ॥ अथोचे सचिवो देव!, देवेन त्वं प्रभुः कृतः । अस्मादृशां पुनः सत्यं, तवोपकरणीकृतम् ॥४९॥ तेनोपकरणैः स्वस्व व्यापारविनियोजितैः । यदुपक्रियते भर्तुस्तत्र तेषां किमद्भुतम् ॥५०॥ मा स्म तस्मादिदं वोचः स्वामिन्नौचित्यवञ्चितम् । विश्वस्य हि त्वमादेष्टा, तवापि न पुनः परः ॥ ५१ ॥ किन्त्वेतत्ते प्रबोधाय सुबुद्धेश्चरिताद्भुतम् ।
कथारत्नसागरे
स्वानुभूतं महीनाथ ! कथ्यमानं मया शृणु ॥ ५२ ॥ सुप्रतिष्ठितमित्यस्ति, पुरं गुणगणोत्तरम् । नरेश: सुस्थितस्तत्र, वैरिवारजयोर्जितः ॥५३॥ यः क्षेत्रं पुण्यबीजानां सेतुर्दारिद्र्यवारिधेः । रोहणः सुखरत्नानां, दवाग्निर्दु:खवीरुधाम् ॥५४॥ असम्बन्धो जगद्बन्धु-रनाराद्धो जगद्गुरुः । अकृत्रिमं जगन्मित्र - मशस्त्रश्च जगज्जयी ॥५५ ॥ धर्म इत्यभिधानेन, सचिवस्तस्य विश्रुतः । समग्रस्यास्य लोकस्य, सुखसम्पत्तिकारणम् ॥५६॥ यः पिता पितृशून्यानां माता मातृवियोगिनाम् । बन्धुर्बन्धुविहीनानां पुत्रं पुत्रार्थिनामपि ॥ ५७ ॥ सुबुद्धिर्नाम तत्राऽस्ति श्रेष्ठी श्रेष्ठगुणास्पदम् । हेयोपादेयवस्तूनां विवेक्ता राजहंसवत् ॥५८॥ अन्यदा श्रेष्ठिनस्तस्य निर्जिताऽमरसम्पदः । विमानविजयिन्युच्चैर्निजवेश्मानि तस्थुषः ॥५९॥

Page #44

तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम्
उद्दामरूपलावण्यं पुण्यं जनमनोहरम् । भुवनाद्भुतसौभाग्य- भाग्यसौरभ्यभासुरम् ॥६०॥ दिव्यमूर्त्तिधरं किञ्चित् पावनं वनिताद्वयम् । अप्रतर्कितमभ्येत्य समीपे समुपाविशत् ॥ ६१ ॥ दृष्ट्वा च पृष्टवान् श्रेष्ठी, विस्मयस्मेरमानसः । के भवत्यौ कुतः किं वा, समागमनकारणम् ? ॥६२॥ ऊचतुस्ते ततः सर्व-मस्मदीयमुदीरितम् ।
एकायत्तेन चित्तेन, श्रेष्ठिन्नाकणर्यतामिति ॥ ६३ ॥
धर्मस्य मन्त्रिणः पुत्र्या - वावामत्यन्तवल्लभे । सुलोचना सुभोगा चे - त्याऽऽख्यया ख्यापिते जनैः ॥६४॥ किन्त्वन्योऽन्यविरोधेन, जन्मसब्रह्मचारिणा । जनस्य हसनीयत्व - मात्मना च क्षयं गते ॥ ६५ ॥ निजस्य जनकस्यापि सञ्जाते क्षयकारणम् । प्रयाते तत्त्वविज्ञान - शुचीनां शोचनीयताम् ॥६६ ॥ आवयोस्तुल्यवात्सल्यात् प्रबोधं कर्तुमक्षमः । ततोऽनुज्ञातवांस्तातः सभ्याभिगमनं स्वयम् ॥६७॥ आवाभ्यां च पुरेऽत्रैव, वास्तव्याः श्रेष्ठिनस्त्रयः । बालिशो मध्यबुद्धिश्च सुबुद्धिश्चेति नामतः ॥६८॥ व्यवहारार्णवावार- पारीणारीणबुद्धयः । आकर्णिताः सकर्णानां ते धुरन्धरतां गताः ॥६९ ॥ अथ प्रथममभ्येत्य पशुप्रतिमचेष्टितः ।
स किञ्चिद् बालिशो दृष्टः प्रभ्रष्टसकलक्रियः ॥ ७० ॥
ततश्च तमवज्ञाय, बालिशं मूढमानसम् । विवेकशालिनं किञ्चित्, मध्यबुद्धिमुपस्थितम् ॥ ७१ ॥
६७
कथारत्नसागरे
६८
पृष्टे चैकैकमेकान्ते, कृत्वा मध्यमबुद्धिना । आवामाख्यातवत्यौ तं स्वविग्रहपरिग्रहम् ॥ ७२ ॥ यया च सहसंलापः सञ्जातः श्रेष्ठिनो यदा । तन्मयत्वं तदैवाभूत्, तस्य तद्विभ्रमोर्मिभिः ॥ ७३ ॥ ततश्चैतन्यशून्यत्वात् कोऽहमेते च के कुतः ।
किं कृत्यं किमकृत्यं च ग्राह्यं त्याज्यं च किं मम ? ॥ ७४ ॥ । किं वा वाच्यमवाच्यं वा, गम्यागम्यं च किं मम ।
किं वा भक्ष्यमभक्ष्यं चेत्यादिकं न विवेद सः ॥ ७५ ॥ युग्मम्) प्रत्यभिज्ञातवान्नैष, चिरात् परिचितानपि ।
अग्रस्थानपि नाऽद्राक्षीद् यावद् वा कोऽपि नाऽवदत् ॥ ७६ ॥ पूज्यवर्गेऽप्यहङ्कारी तिरस्करी महत्स्वपि ।
देवेष्वपि कृशा भक्ति-रवज्ञावान् गुरुष्वपि ॥ ७७ ॥ हितोपदेशे बधिरो, मूको गुणि गुणस्तुतौ ।
पङ्गुः परोपकारेषु, शून्यस्तत्त्वमतावभूत् ॥ ७८ ॥ युग्मम्) तमेवं विस्मृतात्मानं, भूताविष्टमिवावयोः ।
अबोधे विकलं हित्वा सकलं त्वामुपागते ॥ ७९ ॥
ततः सुबुद्धे ! सम्बोध्य, विरोधन्तौ निवारय । यतः सतां मनः स्वार्थः परार्थकरणोद्यमः ॥८०॥ शक्तिः क्षान्तिर्द्धनं दान-मुन्नतिर्गुरुनम्रता । स्वार्थं परार्थसम्पत्तिः सतां चरितमद्भुतम् ॥८१॥ हेम्नः स्यात् तस्य किं मूल्यं, येनाऽऽरुह्य तुलास्वयम् । सहनं दहनादीनां पराऽलङ्कृतये कृते ॥ ८२ ॥
अथ श्रेष्ठी तयोर्ज्येष्ठा-मभाषिष्ट सुलोचनाम् ।
भद्रे ! सुभोगया सार्द्ध किं विरोधनिबन्धनम् ॥८३॥

Page #45

७०
तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् ऊचे सुलोचना श्रेष्ठिन्, किमु ते कथयाम्यहम् । दोषाः खलु परो लक्षाः प्रत्यक्षा मे लघुस्वसुः ॥८४॥ इयं हि क्वचिदेकत्र, न स्थैर्येणाऽवतिष्ठते । न गुणान् गुणयत्युच्चै-र्न दोषानपि मुञ्चति ॥८५ ॥ शूरे दूरे परिहर-त्याश्रयत्यपि भीरुकम् । विदग्धं मन्यते दग्धं, धत्ते ग्राम्येऽपि काम्यताम् ॥८६॥ किञ्च प्रगल्भतां बिभ्र-त्यक्षमा कुरुते क्षमाम् । माईवं मर्दयत्युच्चै-र्न दोषादपि मुञ्चति ॥८७ ॥ चूर्णपेषं च सन्तोषं पिनष्टि क्षणमात्रतः । कृपामपाकरोत्येव, सत्यमत्या करोति च ॥८८॥ अपि दुह्यति मित्रेभ्यो, बन्धयत्यपि बान्धवाः । अपि त्रासयते पुत्रा-नपि स्वीकुरुते परान् ॥८९ ॥ सत्कारं चाटुकारेषु, विश्रम्भं दम्भशालिषु । बुद्धिवन्ध्येषु बन्धुत्वं, नीचेषु कुरुते रतिम् ॥१०॥ मामकीनं न नामापि, सहते हितजल्पितम् । दृष्टे मम मनुष्येऽपि, प्रज्वलन्त्यधिकं क्रुधा ॥११॥ किञ्चैषाऽत्यन्तरक्तानां, प्रवर्त्तयति पापिनी । परदारपरद्रव्य-परद्रोहेषु मानसम् ॥१२॥ श्रेष्ठिन् ! किमन्यदेतस्या दुश्चरित्रं प्रकाश्यते । या स्वस्य जनकस्यापि, प्रध्वंसायैव धावति ॥१३॥ विरतायामथैतस्या-मस्य भ्रूसञ्ज्ञया ततः । अभ्यधत्त सुभोगापि श्रेष्ठिन्नवहितं शृणु ॥१४॥ विरोधं विदधे नाह-मनया मातृतुल्यया । किं करोमि परं दुष्टै-भृष्टास्म्येतद्विचेष्टितैः ॥१५॥
कथारत्नसागरे न नाम वक्तुमेतस्या, दोषानेष मम क्रमः । परं यथार्थवादेन, दोषा वाच्या गुरोरपि ॥१६॥ भगिन्या मम यत् किञ्चि-द्रोषजातमुदीरितम् । एतस्या अपि तन्मध्यात्, किञ्चिन्मानं न पूर्यते ॥१७॥ लोकेषु शेमुषी दोषान्, पश्यत्यन्यस्य नात्मनः । परं हि वीक्ष्यते चक्षु-रात्मानं न मनागपि ॥१८॥ किञ्चैषा निखिलान्दोषान्, मदीयान् ज्ञानिमानिनी । सतो वाप्यसतो वाऽपि, प्रकाशयति सन्ततम् ॥१९॥ पटहोद्घोषणापूर्व, सर्वत्राप्ययशो मम । प्रकटीकुरुते यत्नात्, तिरोधत्ते यशः पुनः ॥१०० ।। मदीयेन प्रसादेन, समासादितवैभवम् । समस्तं वस्तुवत् किञ्च, लोकमालोकतेतराम् ॥१०१॥ परकीयानपि न्यायान्, युगान्तरकृतानपि । सभासु यत्र विन्यस्ता-न्नित्यं पिशुनयत्यसौ ॥१०२॥ किञ्चास्ति सागरो नाम, चिरं सहचरो मम । मदीयवृद्ध्या वर्धिष्णु-विजिष्णुर्भुवनत्रयम् ॥१०३ ॥ जगन्मान्यस्य तस्यापि, मूलोच्छेदविधित्सया । स्वेच्छया वैरिणी चेयं, कदाप्युत्तिष्ठतेतराम् ॥१०४॥ (युग्मम्) ब्रूमः किमीामेतस्याः, क्षणमप्यन्यचेतसम् । याऽसौ क्रूरा त्यजेद् दूरा-दाराधनपरं नरम् ॥१०५ ॥ किञ्च प्रौढिमहं प्राप्य, विकुर्वे वा न वा क्वचित् । अप्रौढैव त्वसौ बाढं, विगोपितवती न कम् ॥१०६॥ किमन्यन्नास्तिकप्रायः, प्राप्य सम्बन्धबन्धुताम् । न नाम मुनिभिर्मान्यं, मन्यते तातमप्यसौ ॥१०७॥

Page #46

तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् विरोधे कारणं श्रेष्ठि-न्निदं तव निवेदितम् ।। तत्प्रमाणीकृतोऽसि त्व-मुच्यताम् यत् तवोचितम् ॥१०८ ॥ अवोचत ततः श्रेष्ठी, सुधारसकिरा गिरा । युवाभ्यां सत्यमाख्यातं, तन्ममापि निशम्यताम् ॥१०९ ।। प्रायः प्ररोहत्यानन्द-कन्दश्छन्दानुवर्तनात् । सर्वस्यापि विशेषेण, स्त्रीणां मृदुलचेतसाम् ॥११०॥ सुभिक्षं ह्यक्षयं लौकै-रहितस्योपदेशिभिः । जानन्त्यपि हितं ये तु, दुर्भिक्षं तैस्तु शाश्वतम् ॥१११ ॥ हितं कथञ्चित् कस्मिंश्चिद्, विदत्यपि वदत्यपि । शृणोति यः पुनः सम्यक्, स कोऽपि स्यान् न वा यदि ॥११२ ।। कटुकं तन्मया प्रोक्तं, हितमायति सुन्दरम् । सदौषधमिवाऽऽदातुं, चेतो यद्यस्ति वस्तुतः ॥११३ ॥ आकर्ण्यतामुभाकर्णि, तदिदं वदतो मम । यथाविधि विधानेन, तदर्थश्च कृतार्थताम् ॥११४ ॥(युग्मम्) युवयोर्द्धर्मजातत्वा-दोषो नैवास्ति वास्तवः ।
औपाधिकास्त्वमी केचित्, ते तु तातप्रमादजाः ॥११५ ॥ भवत्योर्महिमा त्वेषः, जगतोपि प्रियङ्करः ।। वात्सल्यैकनिधेस्तस्य, तातस्य नु किमुच्यते ॥११६ ॥ ततस्तातेन वात्सल्यात्, केवलं लालिते युवाम् । नितान्तं न पुनर्दान्ते, साधूपाध्यायसन्निधौ ॥११७ ।। जायते हन्त जन्तूनां, निष्कलङ्का मतिः कुतः । उपाध्यायवचःशाण-घर्षणोल्लेखनं विना ? ॥११८ ॥ तेन निर्मलयोरेव, युवयोरेष रत्नवत् । असंस्कारेण दोषात्मा, खेलत्युच्छृङ्खलो मलः ॥११९ ॥
७२
कथारत्नसागरे तद्विशुद्धमनोवृत्ति-रिति नाम्नास्ति विश्रुता । विशाला लेखशाला मे, स्फटिकोपलनिर्मला ॥१२०॥ एको विवेकनामाऽस्ति, तत्रोपाध्यायपुङ्गवः । सजीवैरूपजीव्योऽय-मुपाध्यायान्तरैरपि ॥१२१॥ देवानामप्ययं देवो, गुरुणामप्ययं गुरुः । विज्ञानामप्ययं विज्ञः, प्रभूणामप्ययं प्रभुः ॥१२२ ।। अनेनाधिष्ठितोऽश्वादिः पशुरप्यर्च्यते नृपैः । मुक्तस्त्वेतेन कस्यापि, नरोऽपि हि न रोचते ॥१२३ ।। किं वा वैगुण्यषाड्गुण्य-प्रयोगज्ञः क्षमाभुजाम् । एष निःशेषराज्याङ्ग-स्थिरीकाररसायनी ॥१२४ ॥ निष्कारणजगद्बन्धो-रस्य लोकम्पृणा गुणाः । स्फुरन्ति हृदयाऽऽदर्श, सचिवस्य नृपस्य च ॥१२५ ॥ तयोश्च प्रीतिसम्बन्धात्, पार्श्ववर्ती सुलोचने । दृष्टः कदाचिदप्येष, भवत्यापि भविष्यति ॥१२६ ।। दोषैकसागरस्यास्य, स्वरूपं सागरस्य तत् । यथावस्थितमेवैतद्, भवत्यापि प्रकाशितम् ॥१२७ ।। एतस्य च विवेकस्य, तत्त्वदृष्टिरिति प्रिया । अत्यन्तं तोषितोऽप्येष, यां विना न फलप्रदः ॥१२८॥ विमर्शश्चात्मजस्तस्य, वल्लभः प्रतिभाव्यताम् । यस्मिन्नाराधिते सम्यग, विवेकोऽपि प्रसीदति ॥१२९॥ सत्कुटुम्बोपि यत्नेन, तदुपास्त्या निरन्तरम् । भवतीभ्यामयं नेय-स्तन्मयीभावमात्मनः ॥१३० ।। तदेते युवयोर्दोषा, नि:शेषास्तदनुग्रहात् । क्षयं यास्यन्ति नितमां, तमांसीव दिनोदयात् ॥१३१॥

Page #47

७३
७४
तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् ततः सुभोगे ! सौभाग्य-दर्शनात्ते सुलोचना । करिष्यति यशोराशिं, दिक्कुक्षिम्भरिसौरभम् ॥१३२ ॥ भवत्या सपरीवार-विवेकानुगृहीतया । करिष्यति जने दृष्टे, वस्तुनां न तु वस्तुताम् ॥१३३ ।। पूर्वेषां चेयमुद्दW, फलमऽन्यायकारिणाम् । न्यायस्य पथि पान्थत्वं, प्रापयत्यधुनातनान् ॥१३४॥ एतच्च तत्त्वतः शत्रौ, सङ्गरे गौरवं तव । परद्रव्याऽपहारादि, दोषभूरुहभूरभूत् ॥१३५ ॥ तच्च तस्मिन् गरीयस्त्वं, यत्सुभोगे त्वया कृतम् । तदुपाध्यायवन्ध्यत्वात्, तस्य भूपानभिज्ञया ॥१३६ ॥ दूरात् परिहरत्यैषा, जनं यच्चान्यचेतसम् । प्रमादमदमत्तस्य, तदेतत्तस्य शिक्षणम् ॥१३७ ॥ ताताऽवज्ञादयो दोषाः, कुसंसर्गोद्भवास्तु ये । कुतस्त्यास्ते विवेकेऽस्याः, प्रसादं समुपेयुषि ॥१३८ ॥ सुभोगे ! त्वं सुभोगैव, केवलं भगिनी नु ते । स्वभावादेव नि:शेष-कलाकौशलशालिनी ॥१३९ ॥ ततः सञ्चिन्तयाऽऽत्मानं, विहायेतां हिते रताम् । तवायव्ययचिन्ताया-मपि को जागरिष्यति ? ॥१४० ।। कस्ते हस्त्यश्वरत्नादि-परीक्षां च करिष्यति । सङ्गीतादिकलागर्ने, कस्याविर्भावयिष्यति ? ॥१४१॥ कृष्यमाणां च केशेषु, बलिभिश्छलिभिः परैः । विनाऽनया परित्रातं, नैकस्त्वां विक्रमः क्षमः ॥१४२॥ दूरतश्चैतया त्यक्ता, स्वप्रभुत्वाभिमानिनी । कृत्याकृत्येषु मुह्यन्ती, सतां यास्यसि हास्यताम् ॥१४३ ।।
कथारत्नसागरे उन्मत्तपशुसङ्ख्यायां, गुणिता गुणिनां गणैः । कथं वा विज्ञगोष्ठीषु, गमिष्यसि मनुष्यताम् ॥१४४ ।। इमां विमुच्य को नाम, त्वामज्ञानविमोहिताम् । अस्थानेषु निमज्जन्ती, स्थानेषु विनियोज्यते ॥१४५ ॥ ग्रहं मिथ्याभिमानस्य, धूर्तादीनां च विप्लवम् । एतदन्योऽपि किं भावी, भवत्या रक्षितुं क्षमः? ॥१४६ ॥ विमर्श चाऽऽत्मसात्कृत्वा, नित्यमाराधितोऽनया । करिष्यति विवेकोऽपि, प्रसादं त्वयि नाऽन्यथा ॥१४७ ॥ किमन्यद् दर्शिते मार्गे, विवेकादिष्टयाऽनया । सञ्चरत्यां त्वयि पिता, भावी प्रमदमेदुरः ॥१४८॥ विवेकानुग्रहे ज्येष्ठ-भगिन्याश्चानुवर्तिनी ।। पितुः प्रसादाद् राज्ञोऽपि, त्वं भविष्यसि भूषणम् ॥१४९ ।। तदनर्थफलं हित्वा, सुभोगे ! विग्रहं त्वया । एतस्यां सविवेकायां, प्रेमबन्धो विधीयताम् ॥१५० ॥ सुलोचने ! त्वयाप्येषा, द्रष्टव्या स्निग्धया धिया । भवत्योः समवाये हि, स्वल्पः कल्पद्रुमोऽपि सः ॥१५१॥ भूष्यभूषणभावो हि, भवत्योरुभयोः समः । रजन्या राजते ज्योत्स्ना, ज्योत्स्नया रजनिः पुनः ॥१५२ ॥ किञ्च पाण्डित्यमेवैतत्, जातं तव सुलोचने । वैभवं तु सुभोगाया-मेव दैववशादऽभूत् ॥१५३॥ ततोऽनया विना गेहे, विशन्ती गृहमेधिनी । करोषि त्वं प्रमोषित्व-शङ्कासङ्कचितं मनः ॥१५४ ॥ एतया सह सम्बन्ध-वन्ध्यायास्तु सुलोचने । धान्य-चीरादिचिन्ताया-मपि कः प्रयतिष्यते? ॥१५५ ॥

Page #48

७६
कथारत्नसागरे
तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् ततस्त्वया सतां मान्यं, मानमुन्मुच्य दूरतः । सेव्या सुभोगा सम्भोग-सौरभोच्छृङखलाः खलाः ॥१५६॥ तत्र चन्दनमालावत्, शुष्यन्त्यां द्वारतोरणे । भवत्यास्ते भविष्यन्ति, भावुकाः परिभावुकाः ॥१५७ ॥ सोदरायां विरुद्धायां, चास्यां तव पदे पदे । गृहे वाऽपि बहिर्वापि, भावी परिभवः परम् ॥१५८ ॥ निजामपि च सौदर्या-मावर्जयितुमक्षमा । कलानामपि सर्वासां, महिमानं हनिष्यसि ॥१५९ ॥ एतया च तवोद्भूत-भ्रकुटीभङ्गमीक्षितः ।। कुण्ठीभविष्यति स्रस्त-दानव्यतिकरः करः ॥१६० ॥ एतस्यां च विरोधिन्यां, मान्यायां महतामपि । न विना वनवासेन, सुखेन स्थास्यसि क्वचित् ॥१६१ ॥ प्रदत्ते वाऽनया शापे, ससन्तापेन चेतसा । वचनं तापनं भावि, तावकं पावकादपि ॥१६२ ॥ विरोध्यैनामनात्मज्ञे! तमप्यत्यन्तवत्सलम् । लङ्घनादिमहाकष्टै-स्तातमाराधयिष्यसि ॥१६३ ॥ किञ्चाऽन्यद् भवती त्यक्ता, सर्वकर्मीणयाऽनया । एकाकिनी निवासाय, क्व स्थानमपि लप्स्यते ? ॥१६४॥ विज्ञाय विज्ञया तस्माद्, वैरं वैरङ्गिकं हृदि । प्रीतिः कार्या कनीयस्या-मस्यामानन्दमन्दिरम् ॥१६५ ॥ अस्यां च वशवर्त्तिन्यां, दर्शनेन सुलोचने! । विधास्यसि न कस्य त्वं, दृशोः पीयूषवर्षणम् ॥१६६ ॥ उन्मीलिष्यति सौभाग्यं, भाग्यमत्यद्भुतं तव । मोदयिष्यसि विश्वं च, यश:कुसुमसौरभैः ॥१६७॥
ततश्च युवयोः सम्यग-भिन्नीभूतचेतसोः । प्रमादं प्रति सोत्सेको, विवेकोऽपि भविष्यति ॥१६८ ॥ तस्मिंश्च सकुटुम्बेऽपि, प्रसादं समुपेयुषि । युवयोर्वृद्धिमाधातुं, तातोऽपि प्रयतिष्यते ॥१६९ ॥ अवसन्ने पुनस्तस्मिन्, याते तातेऽप्युदासताम् । यत् किञ्चिधुवयोर्जातं, तदाख्यातुं न तु स्वयम् ॥१७० ।। तथापि हि विवेकेन, रहिता त्वं सुलोचने ! । यद् व्यधाः कोविदम्मन्या, तदिदं ते निगद्यते ॥१७१ ॥ देवबुद्धिमदेवेषु, वस्तुबुद्धिमवस्तुषु । पात्रबुद्धिमपात्रेषु, बन्धुबुद्धिमबन्धुषु ॥१७२ ॥ पितुश्च प्रतिकूलायां, हिंसायां तत्त्ववासनाम् । प्रवर्त्तितवती लोके, विपर्यस्तेन चेतसा ॥१७३ ।। महाव्यसनसन्तान-यादसां दाहसागरं । अर्थशास्त्रसरित् पूरैः, 'सागरोऽप्येष पोषितः ॥१७४ ।। सुभोगे यत्तवाप्यासीद् विवेकविकलस्थिते । तदुक्तं त्वद्भगिन्यापि, तथापि ननु कथ्यते ॥१७५ ॥ मिथ्याभिमानिनी स्वस्य, पितुर्विमुखतां गता । तस्य प्रसादपात्रेषु, सेवकेष्वपि दुर्मुखा ॥१७६ ।। धूतैश्च वञ्चिताऽसि त्वं, डौम्बैश्च मलिनीकृता । वार्त्तिकैश्चानले भ्रष्टा, कृपणैश्च कदर्थिता ॥१७७॥ विप्लवैः प्लाविता चासि, भण्डभट्टविटादिभिः । रजनीचरदेश्याभि-वैश्याभिश्च विगोपिता ॥१७८ ॥
१.
सागरं चाप्यपोषय: - K॥

Page #49

७७
७८
तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् अश्वकैश्च स्वकीभूतैः, परैः परिचितेतरैः । आपादान्मस्तकं यावद्, रक्षितासि प्रतिक्षणम् ॥१७९ ।।
(चतुर्भिः कलापकम्) ततश्च कुपितेनेव, तातेनापि तनूकृते । परस्परविरोधेन, युवां याते च शोच्यताम् ॥१८०॥ अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां, तद्विवेकस्य वैभवम् । युवाभ्यामित्थमास्थाय, तावति प्रतिपद्यताम् ॥१८१॥ ततः स्ववेश्मनीवास्मिन्, वसन्तीभ्यां गृहे मम । प्रसन्नस्य विवेकस्या-ऽनुग्रहः परिगृह्यताम् ॥१८२॥ तदनुग्रहसम्भूत-प्रीतिस्फीतेन चेतसा । अन्योन्यं बुद्धिमाधातुं, यतेथामथ सन्ततम् ॥१८३॥ तत्र वेदत्रयं साक्षात्, तत्रैव पुरुषत्रयम् । भवत्यौ च विवेकश्च, यत्र रत्नत्रयं नवम् ॥१८४ ॥ अथ रत्नत्रये लब्धे, लोकद्वयसुखप्रदे । भावी सकामः को नाम, कामगव्यादिषु त्रिषु ॥१८५ ॥ रत्नत्रितयसंयोगे, जातेऽस्मिन् विश्वपावने । मलैर्मलिनितः कश्चित्, त्रिवेणी सङ्गमं गमी ॥१८६ ॥ तत् तातस्य भवत्योश्च, लोकस्य सकलस्य च । असौ रत्नत्रयी योगः, शश्वद् भूयाद् विभूतये ॥१८७॥ युक्तिसङ्गतमित्येव-मुक्ते सति सुबुद्धिना । तथेति प्रतिपेदाते, तदा ते विशदाशये ॥१८८॥ ऊचतुश्चावयोरद्य, प्रसादः फलितः पितुः । गुणावदात ! यातोऽसि, यत्त्वं लोचनगोचरम् ॥१८९॥
कथारत्नसागरे वहन्ति बहवो जिह्वां, प्रह्वां निष्ठ्यूतसूतये । स्वच्छत्वत्सदृशः कश्चित्, धत्ते परविभूतये ॥१९॥ ततस्ते श्रेष्ठिनो वाचा, विवेकेन पुरस्कृते । हित्वा विरोधमन्योन्यं, वृद्धिमादधतुर्मुदा ॥१९॥ तथाहि नित्यमातेने, सुभोगा भक्तिपूर्वकम् । सुलोचनाया मान्येषु, मुनिवृन्देषु सत्क्रियाम् ॥१९२ ॥ परेष्वपि चकाराऽसौ, संविभागं विभूतिभिः । तदीयवचनोद्भूत-भावनापावनात्मसु ॥१९३ ॥ भगिन्यादेशमासाद्य, हर्षसोत्कर्षमानसा । सच्चरित्रमुपासीना, दीनाभ्युद्धरणं व्यधात् ॥१९४ ॥ किमन्यत् तस्य सर्वस्य, गौरवं विततान सा । यः सुलोचनया दृष्टः, स्फीतप्रीतिस्पृशा दृशा ॥१९५ ॥ सुलोचनाप्यविश्रान्तं, सुभोगां भक्तिशालिनीम् । अथैरभ्यर्चयाञ्चक्रे, सुवर्णपदकोज्वलैः ॥१९६ ।। तमस्तोमहताऽऽलोका-मपथप्रस्थितामिमाम् । सम्यग्ज्ञानप्रदीपेन, स्थापयामास सत्पथे ॥१९७ ।। तत्त्वदृष्ट्या निवत्यैतां, लोभक्षोभादिदूषणात् । नित्यं नियोजयामास, पितुराराधनाविधौ ॥१९८॥ किं वास्याः सन्तताभ्यस्तं, भण्डभट्टादिभिः कृतम् । विमर्शसङ्गमद्वारा, वारयामास विप्लवम् ॥१९९ ॥ वृत्तान्तं चैनमामकर्ण्य, कर्णामृतरसायनम् । मेने धर्मोऽधर्मर्णत्वं, सुबुद्धेरूपकारिणः ॥२०॥ चिन्तितानन्तरं चास्य कार्यजातमनारतम् । निर्बाधं साधयाञ्चक्रे, स कृतज्ञशिरोमणिः ॥२०१॥

Page #50

तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम्
विदधे श्रेष्ठिनस्तस्य यशः शशिसमं ततः । शश्वज्योत्स्नीमयानीव, भुवनानि समन्ततः ॥ २०२ ॥ अन्यदा यामिनीशेषे, सुबुद्धिं बोधशालिनम् । अभ्यागत्य कुतोऽप्येको, विवेकः स्फुटमब्रवीत् ॥२०३॥ श्रेष्ठिन् ! श्रेष्ठतमप्रज्ञ!, केनाप्यशमितः पुरा । मन्त्रिपुत्र्योर्विरोधोऽयं, साधु प्रशमितस्त्वया ॥ २०४ ॥ आकालमेतयोः किन्तु, विरोधः सैष वास्तवः । त्वत्कृतं न तु सौहार्द - मिदमौपाधिकं पुनः ॥ २०५ ॥ सिकताया इवाबन्धः, श्वपुच्छस्येव वाऽऽर्जवम् । सलिलस्येव चोष्णत्वं तत् तयोः स्यात् कियच्चिरम्
तथा मन्त्रिप्रसादेऽपि प्रमादं भद्र! मा कृथाः । प्रायः प्रभुप्रसादो हि, मेघच्छायासहोदरः ॥२०७॥ किञ्च दक्षा: परोलक्षाः सन्ति चिन्तयितुं परान् । आत्मानं चिन्तयेद्यस्तु सोऽयमेकोऽपि दुर्लभः ॥२०८ ॥ प्रमादनिद्रया शेषे निशाशेषेऽपि किं पुनः ।
७९
॥ २०६ ॥ (युग्मम्)
ततः सुबुद्धे ! सम्बुध्य स्वरूपं विनिरूपय ॥ २०९ ॥ कोऽहं क्वास्मि कुतो वास्मि, क्व गन्तास्मि करोमि किम् ? । मया वा तानि रत्नानि, कान्यादेयानि कानि च ? ॥२१० ॥ का च शक्तिरशक्तिश्च, कश्चाऽऽयः कश्च मे व्ययः ? । के च मे सेवकाः सन्ति, किञ्च तेषां विचेष्टितम् ? ॥२११ ॥ मित्राणि कानि मे सन्ति प्रतिपक्षाश्च के मम ? | किमस्ति परिहर्त्तव्यं कर्त्तव्यं वा च किं मम ? ॥ २१२ ॥
कथारत्नसागरे
८०
तदेते सन्ति ये नित्य-मत्यद्भुतपराक्रमाः । आसन्नसेवकाः प्रायो, योधाः क्रोधादयस्तव ॥ २९३ ॥ आबाल्यात् वर्धितास्ते च क्वापि कर्मणि कर्मठाः । परमत्यन्तदुर्वृत्ताः, परमार्थेन वैरिणः ॥२१४ ॥ यदमी प्रशमादीनां नित्यं तव हितैषिणाम् । धावन्त्यौद्धत्यवातुला, मूलादुच्छेदमिच्छवः ॥ २१५ ॥ क्रोधो हि प्रशमं मानो मार्द्दवं दम्भ आर्जवम् । लोभः सन्तोषमेतेषु हन्तुमुत्तिष्ठतेतरम् ॥२१६ ॥ किञ्चैषां दुर्णयैर्दु:खं, गुप्तौ तव भविष्यति । कल्पद्रुरूपो भूपोऽपि प्रसादं न करिष्यति ॥२१७ ॥ तस्मादेतान् लघूकृत्य, बहिर्वृत्त्याऽनुवृत्य च । अन्तरङ्गतया प्रीतिः कर्त्तव्या प्रशमादिषु ॥ २९८ ॥ अन्यच्च मुखमाधुर्यान् मित्रतादर्शिनो बहिः । शब्दरूपरसस्पर्श-गन्धा इत्यभिधानतः ॥ २१९ ॥ पञ्चापि वञ्चका ह्येते दुष्टाः किम्पाकसन्निभाः । तदेतेपि बहिर्वृत्त्या, द्रष्टव्या न तु तत्त्वतः ॥ २२० ॥ यदेते हन्त विश्वास्य त्वामनेकमुखैः सुखैः । मां विना भवतो गेहात् सुभोगां हर्त्तुमिच्छवः ॥२२१ ॥ अस्त्येषां किमपि क्वापि पुरापि हि सहानया । सुलोचनाऽऽनुसङ्गेन, तारामेलकमेचकम् ॥२२२॥ ततो हतायामेतस्या-ममीभिर्मृगधूर्त्तकैः ।
लोकेषु लाघवं भावि भवतोऽपि ममापि च ॥ २२३ ॥ किञ्चान्येऽप्यतिदुर्वाराः, शाश्वतास्तव शत्रवः । व्याधि-वार्धक दौर्गत्य- मृत्युप्रभृतिनामभिः ॥ २२४ ॥

Page #51

तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम्
त्वदीयस्याऽन्वयस्यापि विप्रियं कृतपूर्विणः ।
तत्रापि बाधमा धातु मुद्धताः सन्ति सन्ततम् ॥ २२५ ॥ किन्तु सम्प्रति धर्मेण निर्मितानुग्रहे त्वयि । अदर्शयन्तः स्वं रूपं समयं गमयन्त्यमी ॥२२६॥ तत्कदापि प्रमादेन, प्रसुप्ते त्वयि सौप्तिकम् । निपतिष्यत्यहो तेषां तदिदं मा स्म विस्मरः ॥ २२७ ॥ किं मन्त्रिणः प्रसादेन, किं पुत्रीभ्यां मयापि किम् । आत्मनः शात्रवाऽऽतङ्कं यदि नोच्छेदयिष्यसि ॥ २२८ ॥ ततोऽनयावदद्यापि भवतः प्रभवन्त्यमी । यावत् त्वदनुवृत्त्या च वर्त्तन्ते करणान्यपि ॥ २२९ ॥ यावद् विज्ञजनेनापि पुरुषत्वेन मन्यसे । एषोऽस्म्यनन्यगामी च यावत् तव वशंवदः ॥२३० ॥ इमे धर्मात्मने स्निग्धे, निर्विरोधे ममानुगे । यावच्च जनकाऽऽदेशाद् वसतस्तव वेश्मनि ॥ २३९ ॥ धत्ते यावदमात्योऽपि त्वय्येतामधमर्णताम् । दत्ते च दर्शनं यावत्, पावनं परमेश्वरः ॥ २३२ ॥ तावदेष त्वया नित्यं पूज्यतां भुवनप्रभुः । लोकस्तत्सेवकश्चायं तदीयाऽऽज्ञावतंसिनः ॥ २३३ ॥ पुरोऽप्यतुल्यवात्सल्यः, सचिवोऽपि विशेषतः । उपचारैः समाराध्यो, दानप्रभृतिभिस्त्वया ॥ २३४ ॥ आराध्या विधिवच्चास्य, धर्मस्य जननी दया 1 यज्जीवितव्यमेतस्य सर्वस्वमियमेव च ॥ २३५ ॥ दर्शनानां च सर्वेषामप्यस्या माननीयता । अपि विश्वप्रभुश्चास्याः स्तौति स्तोकतरान् गुणान् ॥ २३६ ॥
८१
८२
कथारत्नसागरे
श्रद्धाभिधा प्रिया चास्य, पुरः कार्या क्रियाविधौ । मन्त्रीकृतोपचारोऽपि नान्यथा यत्प्रसीदति ॥ २३७ ॥ अन्योन्यस्य च सौहार्द - व्यापारः सुतयोस्तयोः । विधेयो विदितस्तस्या, येन मन्त्री प्रमोदते ॥२३८ ॥ ततश्च सुप्रसन्नस्य प्राप्याज्ञा भुवनप्रभोः । मन्त्रिणश्चाधमर्णस्य, प्रमोदामोदहेतवे ॥२३९ ॥ कृत्याकृत्यव्यवस्थायाः, कारणं वैरिवारणम् । शासनं भुवनेशस्य कुरु पत्रेषु लेखितम् ॥ २४० ॥ ( युग्मम् ) लिखितांस्तांश्च सर्वत्र, पत्राणां सञ्चयानथ । वाचयित्वा विपश्चिद्धि-स्तदाज्ञां ख्यापय क्षितौ ॥२४१ ॥ तदेवं कुर्वतः सर्वे भवतो भयभङ्गुराः । यास्यन्ति वैरिणो दूरा, दूरीकृतदिगन्तराः ॥२४२ ॥ साक्षादेवं विवेकेन, सुबुद्धिः स प्रबोधितः । विध्वस्तध्वान्तमात्मानं कृतकृत्यममन्यत ॥ २४३ ॥ अनेन व्यञ्जिते चाय मेतस्मिन्नेव सत्पथे । सञ्चचार सदाचार-भारोद्धारधुरन्धरः ॥२४४ ॥ ततः प्रसादाद् भूपस्य सचिवस्य च वैभवात् । मन्त्रिपुत्र्याश्च माहात्म्याद्विवेकस्य च सन्निधेः ॥ २४५ ॥ सुबुद्धिः सञ्चरन्नुच्चै रुच्चरद्विक्रमः क्रमात् । दुर्वारानपि तान् वैरि-वीरवारानवारयत् ॥२४६ ॥ ( युग्मम् ) ततः समस्तपौरेषु, लब्ध्वा लोकोत्तरं पदम् । प्रतिष्ठां शाश्वतीं प्राप, पुरुषेषु परेष्वपि ॥ २४७ ॥ सुबुद्धेस्तदिदं नाथ! कथितं ते कथानकम् । ततश्चाऽहर्द्दिवं देव! भवता हृदि धार्यताम् ॥२४८ ॥

Page #52

तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् अथोचे विस्मयस्मेरः, शातवाहनभूपतिः । सुबुद्धिः सैष मन्त्रीश!, कुत्र सम्प्रति वर्तते ॥२४९ ।। तद्दर्शनार्थमत्यर्थ-मिदमुत्कण्ठते मनः । तादृक् पुरुषयात्रा हि, तीर्थयात्राधिका मता ॥२५० ॥ दृष्टव्यः सोऽप्युपाध्याय-स्ते चोभे सचिवात्मजे । स चामात्यः स च मापः, पापप्रशमनौषधम् ॥२५१॥ उवाच सचिवः स्वामिन् !, मा स्म खेदं कृथा वृथा । सर्वेऽप्यत्रैव ते नित्यं, सन्ति सन्निहितास्तव ॥२५२ ।। अवादीन्नृपतिर्मन्त्रिन्, किमद्भुतमिवोच्यते । सोऽप्यवोचत्तवाप्यग्रे, नाथ! किं कथ्यतेऽन्यथा ? ॥२५३॥ किन्तु श्रुतमिदं देव!, सुबुद्धेर्यत् कथानकम् । प्रकाश्यमानमस्यैव, रहस्यं शृणु सम्प्रति ॥२५४ ।। अत उपनय: यत्सुप्रतिष्ठितं प्रोक्तं, पुरं तज्जन्म मानुषम् । इहैव देहिनो येन, गुणिमध्ये प्रतिष्ठिताः ॥२५५ ॥ नराणामीश्वरस्तत्र, सर्वज्ञो भुवनप्रभुः । रागादिरिपुजेतृत्वा-दूर्जितः सुस्थितश्च सः ॥२५६॥ कृतप्रतिष्ठस्तेनायं, तदाराधनवर्द्धितः । धर्मो दानादिकस्तस्य, सचिवत्वेन वर्णितः ॥२५७ ॥ समाख्याताः क्षितीशस्य, सचिवस्य च ये गुणाः । समस्तस्यापि लोकस्य, विदिता एव ते स्वयम् ॥२५८ ॥ मर्त्यजन्मनि जीवो यः, सुबुद्धिः साधुबुद्धितः । गुणैः श्रेष्ठैरुपेतत्वा-दसौ श्रेष्ठीति कीर्तितः ॥२५९॥
कथारत्नसागरे सुलोचनेति या प्रोक्ता, सेयं देवी सरस्वती । जायते येन जन्तूनां, शुभमालोचनं तया ॥२६०॥ सुभोगेत्यभिधानाच्च, लक्ष्मीरेवावगम्यताम् । तस्यामेवाद्भुतो भोगः, सम्भवेद् भविनां यतः ॥२६१ ॥ भारती हि वचोरूपा, लक्ष्मीश्च वचनानुगा । ततः सरस्वती ज्येष्ठा, कनिष्ठा श्रीरुदाहता ॥२६२ ॥ उत्पत्तिधर्मतो यस्मात्, तद्धर्मो जनकस्तयोः । द्वयोः सहानवस्थानात्, परस्परविरोधिता ॥२६३॥ निर्बुद्धैः क्षीयते लक्ष्मी:, नि:श्रीकस्य सरस्वती । इत्यन्योन्यविरोधेन, तयोर्द्धर्मस्य च क्षयः ॥२६४ ॥ सा लक्ष्मी रती सा च, शोच्यते तत्त्वकोविदैः । ये चिरोपचितस्यापि, धर्मस्य क्षयकारणम् ॥२६५ ।। येन धर्मवशादेव, सर्वत्रगमनं तयोः ।। सभ्याभिगमनं तेन, ताताऽनुज्ञातमुच्यते ॥२६६ ।। ये चाऽऽख्याताः पुरे तत्र, वास्तव्याः श्रेष्ठिनस्त्रयः । ते मनुष्यास्त्रिधा मूर्ख-मध्यबुद्धि-सुबुद्धयः ॥२६७॥ श्वभ्र-तिर्यग्-नृ-देवेषु, श्रवणेन्द्रियशालिषु । मोक्षाङ्गव्यवहारस्य, विज्ञत्वात्ते धुरन्धराः ॥२६८ ॥ शिल्पिकौटुम्बिकाद्या ये, तत्र कर्मोपजीविनः । तेषां स्तोमः समस्तोऽपि, बालिशोऽयमुदाहृतः ॥२६९ ॥ तेषां च कर्मवृत्तीनां, स्वस्वकर्मणि कौशलात् । भुक्तिमात्रार्जनाच्चोक्तो, बालिशाभिगमस्तयोः ॥२७० ।। विप्र-क्षत्र-वणिक्प्राया, ये तु मध्यमबुद्धयः । तदीयराशिः सर्वोऽयं, मध्यबुद्धिः प्रकीर्तितः ॥२७१॥

Page #53

८६
कथारत्नसागरे
तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् तन्मध्ये केऽपि विद्वांसः, श्रीमन्तोऽपि च केचन । प्रत्येकं तत्कृतं प्रोक्तं, तेन सम्भाषणं तयोः ॥२७२ ।। बभूवुस्तत्र विद्वांसः, केवलं भारतीमया । वृथाप्रायाः पुनः केऽपि, केवलं कमलामयाः ॥२७३ ।। तत्संलापात् तयोस्तेन, तन्मयत्वमुदाहृतम् । दुर्विदग्धाद्वये चैते, गताश्चैतन्यशून्यताम् ॥२७४ ।। पाण्डित्यग्रहिला: केऽपि, केऽपि श्रीग्रहिलास्ततः । जातास्तद्विस्मृतात्मानः, कृत्याज्ञानादिदूषिताः ॥२७५ ।। एतेषामुभयेषां च, येऽहङ्कारपुरस्सराः । निःशेषाः ख्यापिता दोषाः, प्रत्यक्षा एव ते ध्रुवम् ॥२७६ ॥ ये तु केचिन्महात्मानः प्रसन्नमतिवैभवाः । तेषां वर्गः समग्रोऽयं, सद्बुद्धिरिति वर्णितः ॥२७७॥ स च धर्मप्रभावेन गुणवान् धनवानपि । तत्प्रोक्तः श्री-सरस्वत्यो-स्त्वत्समीपे समागमः ॥२७८ ॥ किञ्चायं वेत्ति शास्त्रेण, लक्ष्मीदोषानशेषतः । सुलोचनाकृतं तेन, तद्दोषाख्यापनं मतम् ॥२७९ ॥ अभेदश्चात्र विज्ञेयः, श्रीमतां हि श्रिया सह । ततश्च श्रीमतां दोषाः, श्रीदोषत्वेन कीर्तिताः ॥२८॥ क्रोधौद्धत्यादयो ये तु, दोषाः प्रज्ञापिताः श्रियः । ते साक्षादेव वीक्ष्यन्ते, श्रीगर्वग्रहिलात्मताम् ॥२८१॥ ते च शास्त्रस्य नामापि, न क्षमन्ते कथञ्चन । किञ्च दृष्टेपि शास्त्रज्ञे, प्रकामं दधति क्रुधम् ॥२८२ ॥ स्पष्टं च लक्ष्मीलोलानां, दृश्यन्ते मूढचेतसाम् । परदार-परद्रव्य-परद्रोहप्रवृत्तयः ॥२८३ ॥
तथास्थिताश्च ते लक्ष्मी-लुब्धाः स्युर्धर्मघातिनः । श्रियः स्वजनकध्वंस-हेतुता वर्णिता ततः ॥२८४ ॥ श्रीमन्तो विदुषां दोषान्, प्रवदन्ति कदाचन । ततः सुलोचनादोषाः, सुभोगोद्भाविता मताः ॥२८५ ।। ऐक्यं च सह भारत्या, शास्त्रं शास्त्रवतां मतम् । ततश्च तत्कृतं सर्वं, भारतीकृतमीरितम् ॥२८६ ॥ चापलप्रमुखा दोषाः, ख्याप्यन्ते कविभिः श्रियः । प्रोक्ता ब्राह्मीकृता तेना-ऽयश:पटहघोषणा ॥२८७ ।। श्रीमन्तः सत्यमेवैते, जठरोपस्थदुःस्थिताः । विवेकिभिर्विलोक्यन्ते, वस्तुतोऽवस्तुसन्निभाः ॥२८८ ॥ अन्यायैरावणादीनां, दर्शितं यन्निदर्शनम् ।। कवीनां परपैशून्य-दोषः प्रख्यापितस्ततः ॥२८९ ॥ लोभश्च सागरो नाम्ना, दुष्पूरत्वेन वर्णितः । अवश्यं श्रीमतां भावी, श्रियः सहचरस्ततः ॥२९॥ श्रीवङ्ख्या वृद्धिरेतस्य, लाभाल्लोभस्य वर्धनात् । जगज्जयित्वं विश्वेऽपि, तदादेशानुवर्तनात् ॥२९१ ॥ लोभस्योच्छेदनं तत्त्व-ग्रन्थे यदुपदिश्यते । तदेनं प्रति भारत्या, वैरियन्त्रप्रकल्पितम् ॥२९२ ॥ यद् विद्या विस्मरत्यन्य-व्यापाराक्षिप्तचेतसः । ईर्ष्णयाराधकत्यागदोषो ब्राह्मास्तदीरितः ॥२९३॥ तुच्छात्मनां विकाराय, प्रौढाश्रीन महात्मनाम । इति प्रोक्तमहं प्रौढा विकुर्वे वा न वा क्वचित् ॥२९४ ।। स्वल्पपाठः पठन् कूट, सभायां को न हस्यते ? । तेनोक्तमेषा बालापि, विगोपितवती न काम् ? ॥२९५ ॥

Page #54

८८
तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम् चार्वाकोक्तेषु शास्त्रेषु, धर्मो यन्नैव मन्यते । तभारत्याः कुसंसर्गात्, तत्त्वाऽमननमुच्यते ॥२९६ ॥ सुबुद्धेर्जायते येन, हेयोपादेयविज्ञता । विवेकस्यैव माहात्म्या-दस्योपाध्यायता ततः ॥२९७ ॥ ये विद्वदुपजीव्यत्व-मान्यत्वप्रमुखा गुणाः । प्रकीर्त्तिता विवेकस्य, विदिता एव ते स्वयम् ॥२९८ ॥ यद् वाचि वीतरागस्य, धार्मिकाणां च दृश्यते । विवेकस्तेन भारत्या-स्तद्दर्शनमुदाहृतम् ॥२९९ ॥ अत एव च भारत्या, धर्मशास्त्रस्वरूपया । क्षतक्षोभस्य लोभस्य, दुष्टत्वं प्रकटीकृतम् ॥३०० ।। तत्त्वज्ञानं विना नायं, विवेको मुक्तिकारणम् । तत्त्वदृष्टिं विना प्रोक्ता, तस्य निष्फलता ततः ॥३०१ ॥ कविभिः श्लाध्यते लक्ष्मी, विवेकसुभगीकृता । ततः प्रोक्तं यशोराशिं, भारती ते करिष्यति ॥३०२॥ विवेकी तत्त्वदर्शी च, विमर्शी च श्रियः पतिः । मान्यो वस्तुधिया धीरे-वस्त एवापरः पुनः ॥३०३ ॥ सत्यं च प्राच्यदृष्टान्तै-रन्यायाद्विनिवर्त्तनम् ।। लोभस्य चातिदुष्टत्वं, विवेकी वेत्ति भूपतिः ॥३०४ ।। भौगेकपात्रं धात्रीशा, विद्वांसस्तु कलाविदः । तत्को विज्ञान् विना राज्ञां, स्यादाय-व्ययचिन्तकः ॥३०५ ॥ विधत्ते वसुधेशानां, क: कला कोविदं विना । परीक्षणं गजादीनां, सङ्गीतादौ च कौशलम् ॥३०६ ।। कृत्याकृत्यार्थसम्मोह-व्यपोहप्रमुखागुणाः । विवेकिभ्यो विपश्चिद्भ्यो, भवेयुभूभुजां स्फुटम् ॥३०७॥
कथारत्नसागरे सुधीभ्यः शृणुतां शास्त्रं, शश्वद्विमृशतां तथा । श्रीमतां जायतेऽत्यन्तं, विवेकस्य प्रसन्नता ॥३०८ ॥ शास्त्रोक्ते सञ्चरन्मार्गे, विवेकी जगतीपतिः । राज्यश्रीजनकं धर्मं, प्रवर्द्धयति निश्चितम् ॥३०९ ।। शास्त्रवानुवर्ती च, विवेकी च महीपतिः । पूजोत्सवादिभिर्दैवं, सर्वज्ञमपि भूषयेत् ॥३१०॥ विद्वानपि च नि:श्रीको, दीनः कौपीनमात्रभृत् । श्रीमद्भिः प्रविशन् गेहे, चौरोऽयमिति शक्यते ॥३११॥ तथापि भोजनाद्यर्थचिन्ताविवशमानसः । मुक्तमानः स्थितो द्वारि, श्रीमद्भिः परिभूयते ॥३१२ ॥ धनेन रहितः सत्यं, विद्यावानपि मानवः । भार्यादिभिर्गृहे लोकै-बहिश्च परिभूयते ॥३१३॥ धिक् कलाकौशलं सर्व-मेतेषां ज्ञानिमानिनाम् । यदुपायान्तरैर्लक्ष्मी-मेतेऽर्जयितुमक्षमाः ॥३१४ ॥ मूर्खाणां श्रीमतां चाटु-काराः स्युरिति निन्दिताः । नि:स्वाः सन्तः कलावन्तः, कलामहिमघातकाः॥३१५ ॥(युग्मम्) ध्रुवं श्रीविभ्रमभ्रष्टै-नव्यसनिभिर्बुधैः । कुण्टोऽवबुध्यते वन्ध्य-प्रदानाऽवसरः करः ॥३१६॥ सञ्जाते विभवभ्रंशे, माने म्लानिमुपागते । मनस्विनः सुखाय स्यान्निवासो निर्जने वने ॥३१७ ॥ धनिभिर्धिक्कृतो धीमान्, धनाशाविवशीकृतः । स्तुवन्नपि भवेत्तेषां, दहनादपि दाहकः ॥३१८ ॥ विज्ञैरपि गतश्रीकै-र्दानधर्मबहिष्कृत । उपवासादिकष्टेन, धर्मोऽप्याराध्यते ध्रुवम् ॥३१९ ॥

Page #55

तरङ्ग ९ : शारदासौहार्दम्
धीमतो धनदुःस्थस्य, प्रस्थितस्य दिगन्तरम् । क्वापि ग्रामे निवासाय स्थानमप्यतिदुर्लभम् ॥३२० ॥ गुणी हि द्रव्यसम्पन्नः, पुरुषो नयनामृतम् । सुभगः पुण्यसम्पूर्णो, यशस्वी च भवेत् ध्रुवम् ॥३२१ ॥ तथा च जायते सोऽयं सेवनीयो विवेकिनाम् ।
तस्य सर्गाद् विवेकस्य, विवेके च विमर्शे च वर्द्धत श्री सरस्वत्यौ तस्य धर्मप्रभावतः ॥ ३२३ ॥ विवेकविकलैः कौल-प्रमुखैर्ज्ञानमानिभिः । लोकैर्यदुपदिष्टं तद्, व्यक्तमेव विभाव्यते ॥ ३२४ ॥ श्रीमतां ह्यविवेकानां, स्वप्रभुत्वाऽभिमानिनाम् । स्याद् धर्मं प्रति वैमुख्यं दौर्मुख्यं धार्मिकेषु च ॥३२५॥ धूर्त्तादिजनितां चैषां वञ्चनं स्पष्टमीक्ष्यते ।
भवति स्वच्छता ततः ॥ ३२२ ॥ तत्त्वज्ञाने च निर्मले ।
तल्लक्ष्म्याश्चापि डोम्बादि - गीताद्यर्थमसद्यशः ॥ ३२६ ॥ धूर्तादि वञ्चनं प्रोक्तं, विवेकेन विना श्रियः तल्लक्ष्म्या निर्विवेकानां, क्षयः प्रायश्च शोचनम् ॥३२७ ॥ सुबुद्धिश्च विवेकी च, शास्त्रज्ञश्च धनी च सन् । मुनिप्रमुखलोकेषु, शास्त्रमार्गानुगामिषु ॥३२८॥ सत्कारादीनि कुर्वाणो भक्तिश्रद्धानपूर्वकम् । तदादेशानुवर्ती च, वर्द्धयत्येव भारतीम् ॥ ३२९ ॥ ( युग्मम्) शास्त्रार्थविदुराश्चास्य, सदाचारप्रशंसनात् । सत्पथस्थापनाद्दुष्ट-कथायां सङ्गरक्षणात् ॥ ३३० ॥ धर्मे नियोजनाद्युक्त्या, चाऽपात्रव्ययवारणात् । स्वोपदेशे सुधापानैर्वर्द्धयन्तितरां श्रियम् ॥३३१ ॥ ( युग्मम्)
८९
कथारत्नसागरे
९०
तेन लक्ष्मी-सरस्वत्यो- रन्योन्यस्य विवर्द्धनम् । धर्मस्य चाऽधमर्णत्वं सुबुद्धिं प्रति कीर्त्तितम् ॥ ३३२ ॥ एवं च वर्तमानस्य नरस्य मतिशालिनः । धर्म्माद् वाञ्छितसंसिद्धि-र्यशश्च भवति ध्रुवम् ॥३३३ ॥ एवं त्रिवर्गसम्पत्तेरपि जानन्ननित्यताम् ।
शाश्वताय पुमर्थाय चतुर्थाय स्पृहां वहन् ॥ ३३४ ॥ ( युग्मम् ) स सुबुद्धिर्निशाशेषे, प्रसन्नीभूतचेतनः । विवेकवशतः सर्वं यत्करोति तदुच्यते ॥ ३३५ ॥ देहादिभिन्नमात्मानं कुलं पूर्वापरौ भवौ ।
आचारं गुणरत्नानि शक्त्याद्यं च विचारयन् ॥३३६ ॥ दुश्चेष्टितैः कषायाणां नरके दुःखमात्मनः । परमात्माप्रसत्तिश्च व्यक्तमेव विभाव्यते ॥ ३३७ ॥ प्रभुत्वं गृहिणां न स्यात् क्रोधाऽद्यभिनयं विना । क्रोधादेर्लाघवं बाह्यानुवृत्तिश्च तदुच्यते ॥३३८ ॥ गीतादिविषयग्रामे, पुण्यादुपनते सति । आसक्तिवर्जनादुक्तं, बहिर्वृर्त्याऽवलोकनम् ॥ ३३९ ॥ सुखलेशेन विश्वास्य, गेयकृद्गणिकादयः । धीमतोऽप्यविवेकस्य, जिहीर्षन्ति श्रियं गृहात् ॥ ३४० ॥ कलाज्ञानवशाच्चैते, स्युः सुवर्णाद्यलङ्कृताः । तत्तारामैत्रकं प्रोक्तं तेषां सह सुभोगया ॥ ३४९ ॥ व्याधिप्रभृतिशत्रूणां चेष्टितं यदुदीरितम् । तदिदं भवता देव ! स्वयमेवाऽवबुध्यते ॥ ३४२ ॥ तद्धर्मानुग्रहाद्यावन्न रोगाद्या भवन्त्यमी । यावच्चेन्द्रियवर्गोऽयमात्मनोऽस्ति वशंवदः ॥३४३ ॥

Page #56

तरङ्ग-९ : शारदासौहार्दम्
यावन्मनुष्यजन्मेदं मान्यं ज्ञानवतामपि ।
निःसामान्यो विवेकश्च यावन्मनसि वर्त्तते ॥ ३४४ ॥ यावत् प्रज्ञा च लक्ष्मीश्च धर्म्मबुद्धिश्च वर्त्तते । यावच्च मनसा श्रीमान्, वीतरागो विभाव्यते ॥ ३४५ ॥ तावद् यत्कृत्यमश्रान्तं पुरुषेण सुबुद्धिना । तत् सर्वं देवपूजादि, व्यक्तं विज्ञायतां त्वया ॥ ३४६ ॥ धर्महेतुषु शेषेषु विसंवादः परस्परम् । दर्शनानां समस्तानां, दयायां सम्मतिः पुनः ॥ ३४७ ॥ सौभाग्याऽऽरोग्य - दानादीन्, तद्गुणान् गणनातिगान् । सोऽपि विश्वप्रभुः शास्ता, धर्म्मशास्त्रेषु शंसति ॥ ३४८ ॥ हृदि श्रद्धामनाधाय तपोदानपुरःसरैः । कृतैरप्युपचारैस्तैर्न स्याद् धर्म्माऽतिनिर्मलः ॥ ३४९ ॥ कीर्त्तितं यच्च पत्रेषु प्रभोः शासनलेखनम् । तदिदं तत्त्वशास्त्राणां ज्ञेयं पुस्तकलेखनम् ॥३५० ॥ विद्वद्भिर्याच्यमानेषु पुस्तकेषु च सर्वतः । कृत्याकृत्यविधावाज्ञा, ज्ञाप्यते भुवनप्रभोः ॥३५१ ॥ एवं च चिन्तितं स्वस्य क्रोधादीनां च लाघवम् । गौरवं च शमादीनां विषयाणां च बाह्यताम् ॥३५२ ॥ पूजनं च जगद्भर्तु ब्रह्मज्ञानवतां तथा । दानशीलतपोभावै-र्द्धर्मस्याराधनामपि ॥ ३५३ ॥ कृपापात्रेषु सत्त्वेषु दयां चाऽत्यद्भुतोदयाम् । धर्मकर्मविनिर्माणं, किञ्च श्रद्धानपूर्वकम् ॥ ३५४ ॥ धर्मोपदेशशास्त्राणां, लेखनाद् वाचनादपि । जनस्य च समस्तस्य कृत्याकृत्यप्रकाशनम् ॥३५५ ॥
९१
९२
कथारत्नसागरे
विवेकपूर्वकं कुर्वन्, शुद्धबुद्धिमयः पुमान् । प्राप्नोति पुण्यमाहात्म्याद् योगविक्रममद्भुतम् ॥३५६ ॥ ततश्च जयति व्याधि-जराप्रभृतिशात्रवान् ।
तथा चाप्नोति मर्त्येषु, जीवन्मुक्तः परं पदम् ॥३५७ ॥ ततश्च परमां मुक्तिं, देहादित्यागतो गतः । शाश्वतीं लभते श्रेष्ठां प्रतिष्ठां परमात्मसु ॥३५८ ।। इन्त्यन्तरङ्गभङ्ग्यैव, सुबुद्धीनां महात्मनाम् । पुरुषाणां चरित्रं ते, पुरतः परिकीर्त्तितम् ॥ ३५९ ॥ विहाय बालिशानां च मध्यमानां च वर्त्तिनी । तन्नाथ ! त्वं सुबुद्धीनां भजेथाः पथि पान्थताम् ॥ ३६० ॥ एवं प्रबोधितः पुण्य-कर्मणे शर्ववर्मणा । सानन्दमानसो जात:, शातवाहनभूपतिः ॥३६१ ॥ तथेति प्रतिपद्याथ तत्तथैव समाचरन् । जगदानन्दयामास, यशः कुसुमसौरभैः ॥३६२॥ इत्थं त्रिवर्गसम्पत्ति-मद्भुतामधिगम्य सः । चतुर्थपुरुषार्थेऽपि प्रतिष्ठां प्राप्स्यति क्रमात् ॥३६३ ॥ भक्त्या च कृतसत्कारः, करीन्द्रतुरगोत्तरम् । दिदेश मण्डलाधीश सम्पदं शर्ववर्मणे ॥३६४ ॥ एतस्मादिति शातवाहनमहीभर्तुश्चरित्रामृतात्, लब्ध्वा वैबुधसम्पदं सहृदय श्रेणीशिखाशेखराः । लक्ष्मी-शारदयोर्विरोधमधिकं निर्धूय सबुद्धयः । सन्तः सन्ततमेव सन्तु पुरुषश्रेष्ठप्रतिष्ठास्पदम् ॥३६५ ॥
इति श्रीमलधारिशिष्य श्रीनरचन्द्राचार्यविरचिते कथारत्नसागरे श्री शारदासौहार्दनाम नवमस्तरङ्गः ॥

Page #57

तरङ्ग-१० : नागकेतुकथा
तपधर्मे नागकेतुकथा : तरंग:-१० कार्यं निःशङ्कमातङ्क-पङ्कग्रीष्मातपस्तपः । यस्मात् कल्याणसम्पत्तिः, कस्य नो नागकेतुवत् ॥१॥ नगरी चन्द्रकान्तेति, विख्याताऽस्त्यत्र भारते । यां रामणीयकाऽऽक्षिप्ता, शिश्राय श्रीरहर्दिवम् ॥२॥ श्रीमान् विजयसेनाख्यः, क्षमापतिस्तामपालयत् । दृशापि नाऽऽहता यस्य, सेना केनापि वैरिणा ॥३॥ तत्र श्रीकान्तनामाऽस्ति, श्रेष्ठी पुरधुरन्धरः । धनैर्यस्य धनेशत्व-मलीकमलकेशितः ॥४॥ तत्पत्नी श्रीसखी नाम, जिनशासनभाविता । श्रयन्ति यां विवेकाद्या, गुणा दिवमिव ग्रहाः ॥५॥ स वार्धके सुतं प्राप-दुपयाचितकोटिभिः । दैवाद् बभूव चासन्न-स्तदा पर्युषणोत्सवः ॥६॥ अथाष्टमं तपः कार्य-मिति लोकेन भाषितम् । श्रुत्वा बालोऽपि स ज्ञानी, चक्रे निष्कष्टमष्टमम् ॥७॥ अरोगिण्यपि चाऽऽहार-परिहारपरे सुते । पिता तद्वेदिभिस्तांस्ता-नुपचारानकारयत् ॥८॥ तथाऽपि बालः कष्टेऽपि, स्वप्रतिज्ञातमत्यजन् । मूर्च्छया छन्नचैतन्यः, शून्यभावेन सोऽभवत् ॥९॥ मूर्होछादितजीवन्तं, जीवन्तमविजानती पर्वभङ्गं पितुर्दु:खं, नाऽल्पं चास्य विभाव्यसे ॥१०॥ माता विवेकिनी बालं, कोमलक्षौमवेष्टितम् । गृहोपवन एवामुं, निचखान निधानवत् ॥११ ॥(युग्मम्) प्रातश्च ज्ञातवृत्तान्तः श्रेष्ठी तनयवत्सलः । विदीर्णहृदयः सद्यः, शोकाल्लोकान्तरं ययौ ॥१२॥
कथारत्नसागरे अथ पृथ्वीपतिव्रत्वा, सपुत्रमपि तं मृतम् । गृहे पञ्चकुलं प्रेषीत्, सर्वस्वग्रहणाऽऽग्रही ॥१३॥ अमिलत्सु कपाटेषु, विशद्भिर्गलहस्तितैः । पुरुषैापितो राजा, विस्मितः स्वयमागमत् ॥१४॥ विशन्नथ विशामीशः, कोशागारं निवारितः । हुङ्कारेणातिभीमेन, भीतो द्वारेऽप्युपाविशत् ॥१५॥ भक्तिपूर्वमवादीच्च, भो! भो! वेश्माधिदेवता । प्रत्यक्षीभूय मां शाधि, बाधितोऽस्मि किमु त्वया ॥१६॥ अथ साक्षान्नृपं प्राह, दिव्यमूर्तिधरः सुरः । धरणेन्द्रोऽहमन्याय-कारिणं त्वां सहे न हि ॥१७॥ नृपः प्राह किमन्यायो, निर्वीराधनसङ्ग्रहे ? । सोऽवादीद्वीर! निर्वीरा, जीवत्यपि सुते कुतः ? ॥१८॥ साक्षाद्वीक्षस्व तं हस्ते, कङ्कणे दर्पणेन किं ? इत्युक्त्वा भूभृदध्यक्षं, तन्मात्रा तमुपानयत् ॥१९॥ सद्यः क्षितेः समुत्खातं, किं कार्तस्वरभास्वरम् । बालमालोक्य जीवन्त-मवनीशो विसिष्मिये ॥२०॥ तत्त्वं जाने न हि ब्रूहि, प्रभो ! किमिदमद्भुतम् । इत्युक्ते भूभुजावादी-द्धरणः शृणु भूपते! ॥२१॥ पुराऽऽसीद् भरतक्षेत्र-मण्डने कुण्डिने पुरे । वणिजः सुंदराख्यस्य नन्दनश्चन्दनाभिधः ॥२२॥ तस्याऽथ जातमात्रस्य, माता मृत्युमुपागमत् । विमात्रा मातृरोषेण, स चाऽत्यर्थं कदर्थितः ॥२३॥ भार्याभक्तेन पित्रापि, मात्सर्यादति भर्त्सितः । अभिगम्य मुनि कश्चि-दाचख्यौ दुःखमात्मनः ॥२४॥ स प्राह सर्वमप्येतदु:खमत्यन्तदुःसहम् । अवगच्छ फलं वत्स, स्वापराधैकवीरुधः ॥२५॥

Page #58

तरङ्ग -१०: नागकेतुकथा
सप्तक्षेत्र्यां यैरुप्तं न न शीलं परिशीलितम् ।
॥२८ ॥
भावान्न च तपस्तप्तं ऊचे च चन्दनो देयं सशीलं तु तपः शीलं भावना पावनाऽऽत्मना ॥२७॥ ततः प्रभृत्यथाकार्षीत्तपः किमपि पर्वसु । विमातरि च तत्त्याज, द्वेषमेष विशेषतः अथ पर्युषणापर्वण्यष्टमं संश्रितस्तपः । कृतसामायिकः क्वापि, तस्थौ तृणकुटीरके ॥२९ ॥ उत्तस्थौ च तदाऽकस्मात्प्रातिवेश्मिकवेश्मनि । धूमान्धकारितव्योम-ज्वालामालाकुलोऽनलः ॥३०॥ वाति प्रातीपिके वाया - वदग्धे तत् कुटीरके । वह्निमऽह्नाय चिक्षेप, विमाता तत्र मत्सरात् ॥३१ ॥ मध्यस्थपरिणामोsसौ, बद्धमानुष्यकस्थितिः । भृशोत्पन्नः सुतत्वेन, श्रेष्ठिनोऽमुष्य वेश्मनि ॥ ३२ ॥ अस्मिन्नपि भवे श्रुत्वा वचः पर्युषणेत्यऽसौ । सञ्जातजातिस्मरणः कृतवानष्टमं तपः ॥ ३३ ॥ मूर्च्छालश्च निखातोऽयं मृत इत्यम्बया सुतः । ज्ञातस्तदैव दैवाच्च प्रयुक्तावधिना मया ॥ ३४ ॥ सत्त्वतत्त्वप्रकर्षाच्च, समावर्जितचेतसा ।
कुतः काङ्क्षन्ति ते सुखम् ? ॥ २६ ॥ निर्द्धनेनात्र किं मया ? |
कृष्टो मृत्युमुखाद् बालो, विभवश्च भवन्मुखात् ॥३५॥ एवं निवेद्य सम्प्राप्ते, धरणे धरणेस्तलम् ।
प्रीत्या न्यवेशयद् भूप-स्तं बालं श्रेष्ठिनः पदे ॥ ३६ ॥ प्रसादान्नागराजस्य स लेभे वैभवं यतः । नागकेतुरिति ख्यातिं ततो लोकेषु लब्धवान् ॥३७॥
९५
९६
गुणस्फूर्त्या च कीर्त्या च देहेन च धनेन च । क्रमेण ववृधे बालः पालयन् धर्ममार्हतम् ॥ ३८ ॥ चतुष्पव्र्व्या चतुर्मासे, तथा सांवत्सरोत्सवे ।
कथारत्नसागरे
स चतुर्थतपः षष्ट-मष्टमं च सदा व्यधात् ॥ ३९ ॥ आराधयन्नयं ध्यानं ज्ञानं दानं दयां गुरून् । जिनांश्चाऽभ्यर्चयन् भेजे, फलं गार्हस्थ्यभूरुहः ॥ ४० ॥ कोऽप्यन्यदा पिशुनकैः शुनकैरिव दूषितः । निजघ्नेऽनपराधोऽपि, चौरङ्कारं महीभुजा ॥ ४१ ॥ विचारवञ्चिते तस्मिन् सकोपः सोऽपि भूपतौ ॥ सत्त्ववृत्त्या मृतः प्राप, जन्म भासुरमासुरम् ॥४२ ॥ प्रयुक्ताऽवधिरभ्येत्य वेगतः कुपितस्ततः । सपुरं भूपतिं हन्तुं विचक्रे विपुलां शिलाम् ॥ ४३ ॥ पुरस्योपरि तां वीक्ष्य, पिहिताम्बरभास्कराम् । लोकः शोकान्धकारान्धो, बभूव सह भूभुजा ॥ ४४ ॥ अथाऽमात्यादिभिर्विज्ञैराहूय घनमानतः । अभ्यर्थितो नागकेतु - स्तदुपद्रवविद्रवे ॥४५ ॥ सङ्घचैत्येषु वात्सल्यं, प्रीणनं प्राणिनामपि । चिकीर्षुः शुचिरभ्यर्च्य गुरुदेवपदाम्बुजम् ॥४६॥ आगत्य पौषधागारे, स कृत्वा पौषधव्रतम् । कायोत्सर्गे स्थितस्तस्यो पद्रवस्योपशान्तये ॥ ४७ ॥ युग्मम्) क्षणमात्रादथैतस्य माहात्म्यादसुरः पुरम् । प्रत्यक्षीभूय तं नत्वा, सञ्जहार शिलादिकम् ॥ ४८ ॥ ततो हर्षप्रकर्षोद्य-ल्लोलकोलाहलैर्नरैः ।
कृते जयजयध्वाने, नृपोऽप्यागात्तदन्तिके ॥ ४९ ॥

Page #59

तरङ्ग -१०: नागकेतुकथा
नीतः श्रेष्ठिगिरा शान्ति-मसुरः पुरतो नतम् । नाऽविचार्य त्वया कार्य-मिति भूपतिमन्वशात् ॥ ५० ॥ नत्वा स्तुत्वा च तद्धर्म - नैर्मल्यमसुरे गते । आसीनमेनमभ्यर्च्य हृष्टस्तुष्टाव पार्थिवः ॥ ५१ ॥ अहो ! धर्मस्य विस्फूर्त्तिः, प्रभुत्वं तपसामहो । अहो ! महात्मनां शक्ति रहो ! रत्नप्रसूर्मही ॥५२॥ नागकेतुरपि प्राह, नाहमत्रास्मि कारणम् । जयन्ति किन्तु भाग्यानि प्राक्तनानि भवादृशाम् ॥५३॥ आराधयत तत्तानि दर्शयन्तः कृतज्ञताम् । पूज्यपूजा - तपो-दान- दीनोद्धरणकर्मभिः ॥५४॥ अमारिघोषणं बद्ध-मोचनं चैत्यपूजनम् । पात्रदानादिकं चास्य वचसा विदधे नृपः ॥५५ ॥ तेन चोत्पन्नवैराग्यो, नागकेतुस्ततः सुते । पुरो नरेश्वरादीनां भारमारोप्य वेश्मनः ॥ ५६ ॥ पोषधागारमाश्रित्य संश्रितश्रावकव्रतः । एकादशापि प्रतिमा, मतिमान् प्रतिपालयत ॥ ५७ ॥ ( युग्मम्) अथास्य पौषधस्थस्य ध्यानविध्यातचेतसः । घातिकर्मक्षयादाविर्बभूव परमं महः ॥ ५८ ॥ असौ धर्मोपदेशेन, भव्यानव्याजमुद्धरन् । यशश्रीशाश्वतं प्राप, पदमानन्दसम्पदः ॥ ५९ ॥ श्रीनागकेतुचरिताद्भुतकीर्तनेन,
विज्ञायदु:स्तपतपः प्रभवं प्रभावम् । भव्याः परं सुखमखण्डमुपेतुकामा; ध्वस्तान्तरङ्गतमसस्तपसे यतध्वम् ॥६०॥
इति श्रीमलधारिशिष्य - श्रीनरचन्द्रसूरिविरचिते कथारत्नसागरे नागकेतुचरितं नाम दशमस्तरङ्गः ॥
९७
९८
कथारत्नसागरे
परमेष्ठिनमस्कारे लक्ष्मीधरचरितं तरङ्ग -११
परमेष्ठिमयो मन्त्रराजो निर्व्याजवैभवः । एकोऽपि कीर्त्यते कामं, कामगव्यादिजित्वरः ॥ १ ॥ दानशीलतपः सत्यै र्भावनापावनात्मभिः । श्रितस्य तु किमेतस्य ब्रूमहे महिमाद्भुतम् ॥२॥ आराध्यः सुधिया शश्वद्दानादिसहितस्ततः । एष लक्ष्मीधरेणेव दृष्टादृष्टफलार्थिना ॥३॥ ख्यातं यथार्थनामास्ति, पृथिवीतिलकं पुरम् । वीक्षितं यत्र नालीक- शोभासम्भावनं पुनः ॥४॥ उवास पद्मवासापि, यत्र धर्मेण निर्मले । उत्सृज्य नलिनावास - मलिनामलिनायितम् ॥५॥ तस्मिन् रिपुद्विपव्यूह - सिंहः सिंहो महीपतिः । अभवद् वल्लभा तस्य नाम्ना मदनमञ्जरी ॥६॥ द्वासप्ततिकलापात्रं, पुत्रो लक्ष्मीधराभिधः । तत्सपत्नीभवोऽस्यास्ति, विनयी नवयौवनः ॥७ ॥ असौ विमलबोधस्य, सूरेरासाद्य देशनाम् । परमेष्ठिमयं मंत्रं जग्राह स [द्] गृहिव्रतम् ॥८ ॥ व्रतैरखण्डितैर्दान- तपः शीलादिभिश्च सः । भावेनाराधयद्धर्मे ध्यायन् पञ्चनमस्कृतिम् ॥९॥ रत्नकम्बलमन्येद्यु- र्वणिग्भिः प्राभृतीकृतम् । नृपादवाप्य साधुभ्यः, सुधीस्तदुचितं ददौ ॥१० ॥ कदाचित् कीलिकायोगाद्, व्योमगं ढौकनागतम् । समायातस्य तस्याभूत्, मयूरं मेदिनीश्वरः ॥ ११ ॥

Page #60

१००
तरङ्ग-११ : लक्ष्मीधरचरितं तदा च याचयामास, दास्या तं रत्नकम्बलम् । निर्बन्धेन धराधीशं, देवी मदनमञ्जरी ॥१२॥ तदाग्रहान्महीनाथाऽभ्यर्थितेन तनूभुवा । कथितं तथ्यमेवाथ, मिथ्याऽमन्यत भूपतिः ॥१३॥ ततः प्रोद्भूतकोपेन, भूपेनावमतो ययौ । कुमारः केकिनः पृष्ठ-मधिष्ठाय विहायसा ॥१४॥ पश्यन् गिरि-पुर-ग्रामा-भिरामां मेदिनीमसौ । पुरं रत्नपुरं नाम, जगामोद्दामधामवान् ॥१५॥ तत्रावतीर्य तं मोरं, स्मशानवटकोटरे । निक्षिप्य क्षिप्रमेवासौ, विवेश नगरान्तरम् ॥१६॥ तत्र कामलतानाम-वेश्यावेश्मनि तस्थिवान् । कदाचित्कल्पिताकल्पः, स पश्यन् पुरसम्पदम् ॥१७॥ कमलासङ्ख्या वामपालभूपालकन्यया । रत्नवातायनोत्सङ्ग-तरङ्गिस्फीतगीतया ॥१८॥ दृष्टः कर्णान्तविश्रान्त-तरत्तरलतारया । केतकोपान्तविश्रान्त-भ्रमरी सदृशा दृशा ॥१९ ॥(विशेषकम्) इहासि त्वमिति ख्यातुं, न्यस्तो हस्तस्तया हृदि । कुमारेणापि तद्वीक्ष्य कराब्जं मुकुलीकृतम् ॥२०॥ निशीथेऽथ मयूरेण, सौधमेत्य नृपात्मजाम् । गान्धर्वविधिनोद्वाह्य, स तत्रैवावसन्निशि ॥२१॥ प्रातर्नुपसुते याते, धात्री तद्देहचेष्टितम् । दृष्ट्वा शशंस तन्मातुः, भूभर्तुः सापि सत्वरम् ॥२२॥ धात्री धरित्रीनाथेन, तदुदन्तोपलब्धये । नियुक्ता निशि तत्रैव, निलीना वासवेश्मनि ॥२३॥
कथारत्नसागरे अथाऽऽयातस्य तस्यासौ, सुप्तस्य सुखनिद्रया । विदग्धा धातुरागेण, रञ्जयामास वाससी ॥२४॥ मुक्त्वा मयूरं स्वस्थाने, प्रातर्यातः स मन्दिरम् । प्रक्षालनाय वासांसि, रजकस्य समापर्यत् ॥२५॥ धात्रीविज्ञप्तवृत्तान्तो, नृपोऽप्यारक्षमादिशत् । विज्ञाय धात्र्यभिज्ञाना-त्तं दुरात्मानमानये ॥२६॥ सोऽपि तं रजकं वीक्ष्य, तद्वस्त्रपरिधायिनम् । कुट्टयित्वा च बद्ध्वा च, निनाय नृपतेः पुरः ॥२७॥ यथार्थे कथिते तेन, विमोच्य रजकं नृपः । कोपकम्प्रः कुमारस्य, वधायाऽऽरक्षमादिशत् ॥२८॥ स गत्वा गणिकागेहे, कुमारं सत्यवादिनम् । उद्बद्धनार्थमानिन्ये, श्मशानवटसन्निधौ ॥२९॥ स्वयमुद्बन्धयिष्यामि, मा मां स्पृशत रक्षकाः । एवमुक्त्वा कुमारोऽपि तमारोप्य वद्रुमम् ॥३०॥ ततो मयूरमाकृष्य, समध्यास्य च सिद्धवत् । स तेषां पश्यतामेव, रभसा नभसाऽगमत् ॥३१॥ तं च विज्ञाय वृत्तान्तं, साऽपि क्षितिपतेः सुता । विज्ञा विज्ञापयामास, स्वस्वरूपं पितुः पुरः ॥३२॥ ततो विमर्शबन्धेन, क्रोधवर्धनभूपतिः । तयैव सुतया साक-मन्त:सन्तापमाप सः ॥३३॥ तथैव रात्रावभ्येत्य, कुमारः स्मेरविस्मयम् । प्रियां मयूरमारोप्य, प्रतस्थे दक्षिणापथम् ॥३४॥ व्रजन्नन्तोनिधिर्मध्ये, सोऽद्राक्षीद्रलनिर्मितम् । रत्नकूटाचलोत्सङ्ग-सङ्गश्रि वीरमन्दिरम् ॥३५॥

Page #61

तरङ्ग -११: लक्ष्मीधरचरितं
तत्रावतीर्य नत्वा च श्रीमद्वीरजिनेश्वरम् । वातायने विशश्राम, समं दयितया तया ॥३६ ॥ कुमारे तत्र निद्राणे, यामिकीकृत्य वल्लभाम् । अचिन्तयदियं धिग्मा-मसमस्नेहमोहिताम् ॥३७॥ न रत्नानि न ताम्बूलं यन्न भोज्यमपि स्मृतम् । गत्वा तदानये तूर्णं, यावत् जागर्ति न प्रियः ॥ ३८ ॥ इत्यालोच्य मयूरेण सा सौधोत्सङ्गसङ्गिनी । तत्कीलिकासमुद्धारं विसस्मार त्वरातुरा ॥ ३९ ॥ गते सुकृतवत्तत्र, प्रासादादथ केकिनि । देवीव गतिवैकल्यं, सापि शापादिवागमत् ॥ ४० ॥ अन्तः सन्तप्यमानाऽसौ निश्वासग्लपिताधरा । भोजनादीनि तत्याज, जीवितव्याशया समम् ॥ ४१ ॥ आर्यपुत्रः कथं भावी, स तस्मिन्निर्जने वने ? | प्रबुद्धश्चाप्यदृष्ट्वा मां किं किं सम्भावयिष्यति ? ॥४२ ॥ धिग् धिग्मे निर्विचारत्वं धिग् मे स्वच्छन्दकारिता । मृत्युनापि न हि प्रायः प्रायश्चितं तदत्र मे ॥४३॥ इति चिन्तापरामेता - मेत्य धात्रीत्यवोचत । प्रेषिता पुत्रि ! पित्रा ते, तत्राकर्णय कारणम् ॥४४॥ अद्याssस्थाने तथावस्थे, कश्चिल्लोकोत्तरो नरः । निःशङ्कोऽभ्येत्य पल्यङ्कं भेजे भूपस्य पश्यतः ॥४५ ॥ सभ्रूभङ्गमथो राज्ञा, ज्ञापितास्तद्वधं प्रति । पत्तयो नैव संजात- विपत्तय इवाचलन् ॥ ४६ ॥ अथ स्वयं विकृष्टाऽसि -र्यावद्धावति भूपतिः । तावत्तेनोदितं राजन् ! कर्णे कुरु गिरं मम ॥४७॥
१०१
कथारत्नसागरे
१०२
विक्रामता मतिमता, पुरश्चिन्त्यं चतुष्टयम् ।
कोस्म्यहं ? का च मे शक्ति: ?, कः परः ? शक्तिरस्य का? ।।४८ ।। सहसा मयि विक्रान्त - स्तदिदं मा स्म विस्मरः । स्वच्छन्दं स्वच्छमागच्छ त्वमेषां पथिपान्थताम् ॥ ४९ ॥ आधारोऽसि धरायास्त्व-मिति नैवासिना शितः ।
तन्मयि प्रह्वता युक्ता, विक्रमः क्रमते न ते ॥ ५० ॥ स्पष्टदृष्टप्रभावोऽथ, सस्नेहः प्राह पार्थिवः । महात्मन् ! ब्रूहि तद् वस्तु यत्तवाऽस्तु प्रियङ्करम् ॥५१॥ सोऽथाख्यत्तव या कन्या, प्राणेभ्योप्यतिवल्लभा । कमला कमलेवास्ति, जैत्रमस्त्रं मनोभुवः ॥ ५२ ॥ पाणौ कृत्य तदेता चेत्, कृतकृत्यो भवाम्यहम् । तत्ते राज्यं च सर्वेषां जीवितव्यं च नान्यथा ॥ ५३ ॥ नृपोप्यचिन्तयत्ताव- देकं दहति मे मनः । जामातुर्विहिते कार्ये, तात्पर्यमविचार्य यत् ॥५४ ॥ द्वितीयं तदिदं भावि यत्कन्यां दूषितामपि । पात्रायास्मै न दास्यामि श्यामिकाकारणं कुले ॥५५ ॥ स्मरानुरूपरूपेऽस्य गते लोचनगोचरम् । पुत्र्या नरान्तरद्वेषो-प्यशेष: सैष यास्यति ॥ ५६ ॥ तदेनं देवि ! कन्दर्प- रूपदर्पापहारिणम् । अत्यद्भुतप्रभावर्धि-वर्धितोद्दामसम्पदम् ॥५७॥ मया सह महीनाथ, प्रजिघाय तवान्तिके । तदमुं वीक्ष्य दक्षे! त्व- मङ्गीकुरु वरं वरम् ॥ ५८ ॥ इत्युक्त्वा प्रतिहारीभि - दत्तहस्तावलम्बनम् । विश्वव्यापिवपुर्ज्योति-द्यतिताशेषदिग्मुखम् ॥५९ ॥

Page #62

१०३
तरङ्ग-११ : लक्ष्मीधरचरितं स्फुरत्परिमलाऽऽनीतै-रुपगीतं मधुव्रतैः । तं नरं पुरतस्तस्या, सा न्यवेशयदासने ॥६॥ ततः स्वाङ्ग्रिनखन्यस्त-निस्तरङ्गविलोचना । ऊचे नृपसुता धात्रि!, मातृतुल्यासि किं ब्रुवे? ॥६१॥ किं च तातः प्रभुत्वेन, स्वैरं जल्पति यद्यदः । त्वं तु विज्ञाप्यविज्ञाभू-र्यदेतदनुमोदसे ॥२॥ तद् गत्वा ब्रूहि किं नाम, लुब्वा धर्मे चिरस्थिरम् । सत्वरं गत्वरान् प्राणान्, त्वं तात! त्रातुमिच्छसि ? ॥६३॥ अभ्युदेति दिने यस्मिन्, पश्चिमायामयं रविः ।। तदापि तस्मादन्यस्मिन्, न हि मे रमते मतिः ॥६४ ॥ शीलमेव हि नारीणा-मलङ्करणमद्भुतम् ।। शीलमेव परं रूपं, शीलमेव च जीवितम् ॥६५॥ विद्याधरोऽपि सिद्धोऽपि, देवोपि दनुजोऽपि च । सोऽपि कोऽप्यस्ति जीवन्ती, यो मां मलिनयिष्यति ॥६६॥ तद्देशा न स्पृशाम्यम्ब !, चित्तेऽपि न नरन्तरम् । जन्मान्तरेऽपि तस्यैव, चरणौ शरणं मम ॥१७॥ तूष्णीकायामथैतस्यां, धात्र्यां म्लानमुखत्विषि । कुमाररूपमास्थाय, स सिद्धः प्राह साहसी ॥६८॥ अलं खेदेन मे देहि, प्रिये ! प्रेममयीं दृशम् । सोऽहं त्वत्सत्त्वमाहात्म्यात्, उत्तीर्णो विपदर्णवात् ॥६९ ॥ कथ्यतां किन्तु तच्चैत्यात्, केनाकारणवैरिणा । एकैव त्वमिहानीता, नीतश्च स मयूरकः ॥७० ।। अथाऽसौ विस्मय-व्रीडा-हर्ष-भीति-त्वरातुरा । तदा तदात्मनो वृत्तं, सर्वं तस्मै न्यवेदयत् ॥७१॥
१०४
कथारत्नसागरे गत्वाऽथ विस्मिता धात्री, धात्रीधवमवर्धयत् । सोप्याजगाम वेगेन, तत्र जामातृसन्निधौ ॥७२॥ अभ्युत्थितस्ततस्ताभ्यां, कृताऽऽसनपरिग्रहः । अथैनं पृथिवीनाथः, प्रप्रच्छ स्वच्छया गिरा ॥७३॥ महात्मन्नात्मनो वृत्त-मशेषं मे निवेदय । कुमारोऽप्यादितोऽम्भोधि-चैत्यस्वापान्तमाख्यत ॥७४ ।। ततो गतायां त्वत्पुत्र्यां, मदीयहितहेतवे । प्रबुद्धोऽहमदृष्ट्वैनां, क्षणं स्थित्वेत्यचिन्तयम् ॥७५ ॥ किं वने विहृता सेयं, हृता किं केनचिद् भवेत् ? । ततो दिक्षुर्धान्तोऽहं, मोहं गच्छन् मुहुर्मुहुः ॥७६ ॥ अकृतार्थो निवृत्याथ, मूढोपायान्तरस्ततः । दुःखदग्धसुधावर्ष-मकार्ष जिनपूजनम् ॥७७ ॥ तत्र स्थितश्च दु:खाधि-व्याधिविध्वंसनक्षमम् । ध्यायन्पञ्चनमस्कार-मगदङ्कारमादरात् ॥७८ ॥ कुतोऽप्यभ्येत्य निक्षिप्त-नेत्रनीलोत्पलस्रजा । अभ्यर्थितः पतित्वेन, कयाचिद्दिव्ययोषया ॥७९॥ (युग्मम्) भद्रे ! कदापि नैवाऽस्मि, परस्त्रीस्पर्शपांसुरः । तदात्मानं च मां चापि, मा वृथा मलिनीकृथाः ॥८॥ किञ्च पञ्चनमस्कार-सुधा यस्य हृदि स्थिता । रागोरगविषं तस्य, किल्बिषं कुरुते कुतः ? ॥८१॥ एवं यावदिमां वच्मि, तावकोऽप्यब्रवीत् सुरः । विद्याधरोऽस्मि तुष्टोऽहं, चरित्रेण तवाऽमुना ॥८२ ॥ कुतोऽपि कुपिता सेयं, प्रेयसी मे पुरस्तव । ज्ञातं हि युवयोवृत्तं, मया प्रच्छन्नचारिणा ॥८३॥

Page #63

१०६
कथारत्नसागरे
तरङ्ग-११ : लक्ष्मीधरचरितं
१०५ यस्य शत्रौ च मित्रे च, रोषस्तोषश्च निष्फलः । स एष पुरुषो मातुः, पुरीषमिति कथ्यताम् ॥८४ ॥ तन्महात्मन् ! गृहाण त्वं, विद्यां गगनगामिनीम् । रूपान्तरकरी स्वाप-दायिनी च मयार्पिताम् ॥८५ ।। एवमुक्त्वाऽथ तिस्रोऽपि, दत्त्वा विद्याः ससिद्धिकाः । स यातोऽहमिहायातो, रूपान्तरधरः पुरे ॥८६॥ प्रियानुरागज्ञानाय, तच्चैतच्चेष्टितं मया । सर्वमेतन्महीनाथ!, क्षम्यतां चरितं त्वया ॥८७॥ विभाव्यैवं भुवो भर्ता-जामातुश्चरिताद्भुतम् । भाग्याद्भुतं सुतायाश्च, बभूवानन्दगद्गदः ॥८८॥ सभासमक्षं सन्मान-दानैः सत्कृत्य कृत्यवित् । कौमारश्रियमप्यस्य, चकार सहचारिणीम् ॥८९॥ मन्त्रराजस्य माहात्म्य-मात्मन्येवावलोक्य सः । तमेवाराधयद् ध्यान-प्रभृतिप्राभृतार्पणैः ॥१०॥ धर्मादत्यागतां लक्ष्मी, धर्म एव नियोजयेत् । असौ धर्मस्य लक्ष्म्याश्च, विततान न तानवम् ॥११॥ पितुश्च श्वसुरस्यापि, तपसश्च शिवस्य च । स धर्माराधनालुब्ध-श्चतस्रोऽपि श्रियः क्रमात् ॥१२॥
लक्ष्मीधरस्य चरिताद्भुतकीर्तनेन, कर्णामृतेन शमितान्तरतापतापाः । मन्त्राधिराजजपदानतपःप्रकार
राराधयन्तु सुधियस्त्रिविधेन धर्म ॥१३॥ इति श्रीमलधारि श्रीदेवानन्दसूरिशिष्य-श्रीनरचन्द्रसूरिविरचिते
कथारत्नसागरे लक्ष्मीधरचरितं नामैकादशस्तरङ्गः॥
अदत्तादाने वीर्यरामकथा तरङ्गः - १२ अप्रदत्तं परद्रव्यं, हृतं परिहृतं च यैः । दुःखिनः कालवद्वीर्य-रामवत् सुखिनश्च ते ॥१॥ काम्पील्यनगरस्वामी, चक्रेश्वरनरेश्वरः । आसीदासीमभूमीश-मौलिखेलितशासनः ॥२॥ तस्याऽर्जुन इति ख्यातो-मन्त्री विजितवाग्पतिः । वीर्यरामाभिधस्तस्य, सुतः श्रुतपयोनिधिः ॥३॥ अन्यदा सदने तस्य, सभासीनस्य मन्त्रिणः । एत्य राजपुमान् कोऽपि, मुकुटं न्यस्तवान् करे ॥४॥ दक्षिणक्षोणिपालेन, तदेतत् प्राभृतीकृतम् । समारचय्य मन्त्रीश ! कोशवेश्म प्रवेश्यताम् ॥५॥ इत्युक्त्वाथ गते तस्मिन्, सुतस्यासन्नवर्तिनः । समर्प्य मुकुट मन्त्री, वैयग्यादन्यतो ययौ ॥६॥ वीर्यरामेऽर्थशास्त्रार्थ-चिन्तनापन्नचेतसि । तदासन्नासने मुक्तं, दासः कालाभिधोऽहरत् ॥७॥ उत्तिष्ठन् मन्त्रिपुत्रोऽथ, तत्सर्वत्राऽगवेषयत् । अदृष्टवा च ततः खिन्नो, विषण्णश्चाप्यवस्थितः ॥८॥ सचिवः सायमायातः, श्रुत्वा तत्सुतचेष्टितम् । तं ददाह हतोत्साहः, किल्बिषैरिव वाग्विषैः ॥९॥ दुराचार ! कुलाङ्गार!, जाताभूत्पुत्रिका वरम् । न पुत्रस्त्वादृशः शास्त्र-ग्रहग्रहिलतां गतः ॥१०॥ वीर्यरामस्तदित्युच्चै-र्जनकेनावमानितः । निर्गत्येको दिनैः कैश्चित्, इन्द्रप्रस्थपुरं ययौ ॥११॥
१. पङ्गवा अपि पुङ्गवः ||

Page #64

तरङ्ग-१२ : अदत्तादाने वीर्यरामकथा
सुप्तस्तद्बहिरुद्याने, नन्दनोद्याननन्दिनि । कर्ण्यमाकर्णयांचक्रे, स्वाध्यायध्वनिमद्भुतम् ॥१२ ॥ ततस्तदनुसारेण, मध्येचूतवनं व्रजन् । ददर्श दर्शनीयाना-मवधिं मुनिपुङ्गवम् ॥१३॥ तं प्रणम्य पुरस्तस्य निषण्णः पृथिवीतले । धर्मोपदेशं शुश्राव श्रवणामृतनिर्झरम् ॥१४॥ भवेऽस्मिन् भविनामेको, धर्मो बन्धुर्महाधनम् । विद्या वैद्यः पिता माता, दाता त्राता सुखं सखा ॥ १५ ॥ तदहो ! सर्वदेवाना - माराध्यो बुद्धिशालिना । आराधनं च तस्यैकं, परपीडाविवर्जनम् ॥१६ ॥ तदर्थमेव सेव्यन्ते, ह्यहिंसादिव्रतान्यपि । दर्शनान्यपि नैवात्र, विवदन्ते परस्परम् ॥१७॥ वीर्यरामस्तदासाद्य मुनिजीमूतगर्जितम् । ततो विवेकी केकीव-जगादोद्दामसम्पदः ॥ १८ ॥ अद्य प्रभृति हिंसाद्यं, त्याज्यं मे परपीडनम् । परद्रव्यापहारस्तु ज्ञातदुःखो विशेषतः ॥ १९ ॥ इत्यात्तव्रतरत्नोऽसौ प्रभाते प्राविशत् पुरीम् । श्रेष्ठिनो जयदेवस्य हट्टे च समुपाविशत् ॥२०॥ तेनापि पृष्टवृत्तान्तः, सुतत्वेन स मानितः । सर्वत्र मुखमीक्षन्ते, सम्पदः पुण्यशालिनाम् ॥२१॥ श्रेष्ठी देवान्नमस्कृत्याऽन्यदा सदनमागमत् । नैवाद्राक्षीन्निजाङ्गुल्या मङ्गुलीयममूल्यकम् ॥२२॥ कुत्रापि पतितं नूनं यावदित्यनुशोचति । तावच्चैत्यादुपागत्य, वीर्यरामस्तदार्पयत् ॥२३॥
१०७
कथारत्नसागरे
१०८
श्रेष्ठी हृष्टोऽवदद्वत्स!, कुत्र लब्धमिदं त्वया ? | सोऽप्याख्याद्देवपादान्त-गतमासादितं मया ॥२४ ॥ अचिन्तयदिदं श्रेष्ठी, सुतस्याहो ! निरीहता । एकाकिनापि यल्लब्धमिदं मम समर्पितम् ॥२५ ॥ नररत्नैः परद्रव्या-पहारपरिहारिभिः । ईदृग्भरेव मन्येऽहं रसारत्नप्रसूरसौ ॥२६ ॥
श्रेष्ठिना तत्प्रभृत्येव, सविशेषममान्यत । अर्थशौचं हि लोकेषु, सुभगङ्करणं परम् ॥२७॥ अन्यदा श्रेष्ठिनस्तस्य सुखासीनस्य सद्मनि । कोऽप्येत्य दर्शयामास, मुकुटं मणिमण्डितम् ॥२८॥ अन्तिकस्थस्तदा वीर्य रामः समुपलक्ष्य तम् । ऊचिरे काल! लब्धोऽसि, सलोप्त्रस्तस्करश्चिरात् ॥ २९ ॥ कालोऽपि धाष्टयमालब्य, क्रुध्यन्निव तदावदत् ।
कः कालः ? को भवान् ?, किं वा चौरङ्कारं वदत्यदः ? ||३०||
अहं हि सुन्दरो नाम, पृथुना पृथिवीभुजा । प्रेषितोऽस्म्यत्र विक्रेतुं इदमाभरणं निजम् ॥३१ ॥ तत्तावदर्थो दूरेऽस्तु, चौर्यमत्रार्जितं मया ।
कुसङ्गतो न मृत्युश्चेत्, तन्मालिन्यं ध्रुवं भवेत् ॥३२॥ श्रेष्ठ्यपि ज्ञातवृत्तान्तो नार्पयामास तस्य तत् । पूत्कारकारी सोऽप्येत्य, भूपतिं तं व्यजिज्ञपत् ॥३३॥ नृपोऽपि वीर्यरामेण व्यवहारमकारयत् ।
तत्र स्वाधिकृतैश्चक्रे, जलदिव्यस्य निर्णयः ॥ ३४ ॥ चण्डिकायतनं तत्र चास्ति मध्ये महाद्रहम् । चर्चिकामर्चयेद् बुधः प्रविश्यात्र तदम्बुजैः ॥ ३५ ॥

Page #65

तरङ्ग-१२ : अदत्तादाने वीर्यरामकथा देव्याः प्रभावादन्यस्तु, यादोभिर्मकरादिभिः । तत्र प्रविष्टमात्रोऽपि, खण्डखण्डैर्विभज्यते ॥३६॥ ततः कृष्णचतुर्दश्यां, भीमभूपे सभापतौ । मुकुटे श्रेष्ठिहस्तस्थे, वीर्यरामान्तिकस्थिते ॥३७॥ दृष्टः प्रविष्टमात्रोऽपि, कालस्तत्रऽमहाहूदे । सभासमक्षमेवाऽज्ञः, सञ्जज्ञे यादसां बलिः ॥३८॥ करे किरीटमादाय, द्युतिद्योतितदिग्मुखम् । लुब्धः क्षितिपतिः प्राह, वीर्यरामं पुरःस्थितम् ॥३९॥ गृहाण मुकुटं भद्र ! त्वमप्यर्चय चर्चिकाम् । इत्युक्तोऽसौ महीशेन, विवेशान्तर्महाहूदम् ॥४०॥ अभ्येत्य मकरेणाथ, निजपृष्ठप्रतिष्ठितः । चण्डिकायतनं नीतः, स्फीतधर्मानुभावतः ॥४१॥ चण्डीमभ्यर्च्य चायात-स्तथैव नृपतेः पुरः । साधुवादैः समं सभ्यै-रभ्यर्चि सुममालया ॥४२॥ कोटीरमर्म्यतां स्वामिन्, सभ्येष्वितिवदत्स्वपि । प्रातः समर्पयिष्यामी-त्युक्त्वोत्तस्थौ धराधरः ॥४३॥ द्वितीयेऽह्नि पुनः श्रेष्ठी, विज्ञप्य पृथिवीपतिम् । अकृतार्थः समागत्य, तस्थावस्वस्थमानसः ॥४४॥ वीर्यरामोऽपि राजानं, जानन् लोभवशंवदम् । उवाच श्रेष्ठिनं दुःख-मशक्यार्थे करोषि किम् ? ॥४५॥ इतश्चास्त्यस्य भूभर्तुः, मन्त्री नाम्ना विशारदः । प्रियाऽस्य सुन्दरी रूप-सम्पदा सुरसुन्दरी ॥४६ ।। अन्यदा जाह्नवीतीरे, वासिनीं विन्ध्यवासिनीम् । अभ्यर्चयितुमायाता, सस्नौ सा तत्र निर्जने ॥४७॥
कथारत्नसागरे स्वैरं स्नाती च तां वीक्ष्य, यक्षस्तत्क्षेत्रनायकः । अचिन्तयदहोरूप-महोलावण्यसौरभम् ॥४८॥ इमां विधास्यता मन्ये, वेधसा विदधे श्रमः । इन्दीवरेन्दुकङ्केल्लि-कदली-काञ्चनादिभिः ॥४९॥ इति चिन्तयतस्तस्य, देवीमभ्यर्च्य भक्तितः । याप्ययानमधिष्ठाय, निजं धाम जगाम सा ॥५०॥ यक्षोऽपि पृष्ठतस्तस्य, मन्मथव्यथितो ययौ । सति स्मरशरासीरे, क्व शीलं ? क्व विवेकिता ? ॥५१॥ स्थित्वाऽथ तद्गृहद्वारे, यक्षः करणवर्तिनः । मन्त्रिणो रूपमाधाय, विवशो मध्यमाविशत् ॥५२॥ आकार्य च परीवारं, स सादरमशिक्षयत् । इन्द्रजालिकः कश्चि-दायातो मृगधूर्त्तकः ॥५३॥ स चेत् मद्वेषमाधाय, मायावी प्रविशेद् गृहे । तद्वारि वारणीयोऽयं, ताडनीयश्च यत्नतः ॥५४॥ यक्षस्ताननुशिष्यैवं, सुन्दर्या सविधं गतः । यावत् स भाषते तावत्, द्वारे मन्त्री समागमत् ॥५५॥ विशंश्च वेश्मनो द्वारि, वारितो द्वारपालकैः । द्वयोरपि पदातीनां, ततः कलकलोऽभवत् ॥५६॥ भाषावेषपरीवारै-विशेषमुभयोस्तयोः । अजानन् सुन्दरीमुख्यो, जनः सर्वो विसिष्मिये ॥५७॥ मिथो विवदमानौ च, तावुभावपि मन्त्रिणौ । गतौ राजकुलं लोकै-विस्मेरस्मेरमीक्षितौ ॥५८॥ राज्ञा निजां रहो वार्ता, पुष्टावैकेकशोऽथ तौ । कथयामासतुस्तथ्यां, स्वस्वज्ञानादुभावपि ॥५९॥

Page #66

तरङ्ग-१२ : अदत्तादाने वीर्यरामकथा सत्यतानिर्णयं कर्तु-मक्षमः स क्षमापतिः । द्वावप्येतौ स्वयं गत्वा, जलदिव्यमकारयत् ॥६०॥ धर्मेण दिव्यशक्त्या च, शुद्धौ तत्रापि तावुभौ । ततो विलक्षः क्षोणीशः पटहं पर्यघोषयत् ॥६१॥ यः कश्चिन्निर्णयत्येकमेतयोः सत्यमन्त्रिणम् । तस्मै कोटिं सुवर्णस्य, त्वरितं वितराम्यहम् ॥१२॥ न्यषेधयद्वीर्यराम-स्तं भीमनपसन्निधौ । पृष्टोऽवादीत्करिष्येऽहं, सत्यासत्यविनिर्णयम् ॥६३॥ ततो नृपेण मन्त्रिभ्यां, सभ्यैरपि पुरस्कृतः । वीर्यरामो जगामोच्चै-मण्डलं चण्डरोचिषः ॥६४॥ तत्र चास्थानमास्थाय, पुरस्तस्थुषि पार्थिवे । सूर्यस्य सम्मुखो कृत्वा, मन्त्रिणो निजगाद सः ॥६५॥ स्वकीयसत्यमाहात्म्या-दादित्यप्रतिमामिमाम् । यः कश्चिदानयेदत्र, सत्यमन्त्री स निश्चितम् ॥६६॥ अथौत्सुक्येन यक्षस्तां, प्रतिमां स्वप्रभावतः । नृपान्तिकमुपानिन्ये, सभ्यैः साक्षेपमीक्षितः ॥६७॥ वीर्यरामो नृपं प्राह, साहसी कोऽप्यसौ सुरः । न देव! मानवः सत्यो-ऽप्याहतु प्रतिमां क्षमः ॥६८॥ छलितोऽस्मीति यक्षोऽपि, क्षणेनादृश्यतां गतः । हष्टोऽथ मन्त्री सत्कृत्य, तस्मै स्वर्णमदापयत् ॥६९ ॥ अथोवाच नृपो मन्त्रीन्, इन्द्रजालं किमप्यदः । असौ वैदेशिकश्चक्रे, तन्नदेयमिदं त्वया ॥७० ॥ इत्युक्त्वा नृपतौ याते, जाते म्लानानने जने । वीर्यरामोप्यगाद् देहं, नि:सन्देहं वहन् मुदम् ॥७१ ॥ नृपः सच्चरितेनान्तर्विस्मृतोऽप्यतिलोलुपः । तदीयछिद्रमन्वेष्टु-मादिशद्दण्डपाशिकम् ॥७२॥
११२
कथारत्नसागरे विचारभूमावस्येदं, विनिधायांगुलीयकम् । गृहीतेऽत्र ततश्चौरं, कृत्वा बध्वा तमानयेः ॥७३ ॥ तथाकृते तलारक्ष-र्वीयरामो महामनाः । कथञ्चिच्छलितो नैव, क्व छलं विमलात्मनाम् ॥७४ ।। तथैव कथिते तैश्च, तच्चरित्रैश्चमत्कृतः । तमाह्वयन्निजावासे, श्रेष्ठिना सहितं नृपः ॥७५ ॥ जगाद च महासत्त्व !, त्वादृशैः पुरुषोत्तमैः । धार्मिकैः प्रियते धात्री, न पुनर्भूभुजां भुजैः ॥७६ ।। परद्रव्येष्वदत्तेषु, येषां न रमते मतिः । तानेव देवतान्याहु-र्जनानां मनुजानपि ॥७७ ॥ इति स्तुत्वार्पयित्वाऽस्मै, मुकुट मेदिनीपतिः । सर्वांगीणमलङ्कारं, स्वर्णकोटिं च दत्तवान् ॥७८ ॥ आपृच्छ्य नृपमन्येद्युः, सम्पूज्य श्रेष्ठिनं च सः । भूरिवैभवसम्भारः, काम्पिल्यनगरं ययौ ॥७९॥ अभ्यर्च्य चरणौ पित्रोः, समर्प्य मुकुटं च सः । मूलतो मौलिलाभान्तं, स्ववृत्तान्तमचीकथत् ॥८०॥ विशेषादेष नि:शेष, व्यानशे द्वादशव्रतीम् । दृष्टोज्ज्वलफलं कर्म, नाऽऽराधयति कः सुधीः ? ॥८१॥ श्रीवीर्यरामचरितं दुरितापहारिहारश्रियं दधदिदं विनिधाय कण्ठे । सन्तः परस्वहति वर्जनकङ्कणेन; लोकोत्तरेण करमण्डनमातनुध्वम् ॥८२॥ इति मलधारि श्रीदेवानन्दसूरिशिष्यश्रीनरचन्द्रसूरि कृते कथारत्नसागरे वीर्यरामचरितं नाम द्वादशस्तरंगः॥

Page #67

११३
तरङ्ग-१३ : पुरन्दरकथा
| मातापित्रादिपूजने पुरन्दरकथा तरङ्गः-१३ येषामतिधनं पूज्य-चरणाराधनं धनम् । वशंवदः सदा तेषा-मिच्छासुलभसिद्धयः ॥१॥ ततस्तदर्थिना देवो, गुरुर्माता पिताऽपि च । भक्त्या पुरन्दरेणेव, पूजनीया विवेकिना ॥२॥ पुरी जयन्ती नामाऽस्ति, जयन्ती स्वर्गसम्पदम् । अनुग्रैरीश्वरवातै-रगदैः पुरुषोत्तमैः ॥३॥ तस्यामरिकरिश्रेणि-केसरी केसरी नृपः । आसीद्वसुधरेत्यस्य, प्रिया स्थैर्यवसुन्धरा ॥४॥ भक्तः शक्तो विविक्तश्च, कलालीलानिकेतनम् । अभूत् पुरन्दरः सूनु-र्गुणरत्नाम्बुधिस्तयोः ॥५॥ असावहर्दिवं देवान्, गुरूनपि च पूजयन् । एकतानमना मेने, तदद्वैतं जगत्पतिः ॥६॥ आस्थानस्थेऽन्यदा राज्ञि, पादान्तिकं गते सुते । ससम्भ्रमः समभ्येत्य, प्रतीहारो व्यजिज्ञपत् ॥७॥ स्वामिन्नकस्मादायातं, परचक्रं निशम्यते । विशद्भिर्बाह्यलोकैश्च, नगरी पूर्यतेऽधुना ॥८॥ अश्ववारानथादिश्य, यावत् सन्नह्यते नृपः । सान्धिविग्रहिकेणैत्य, विज्ञप्तस्तावदुच्चकैः ॥९॥ तदा देव! त्वदादेशाद्, गतोऽहं हस्तिनापुरम् । तद्भर्तुः कामपालस्य, पुत्री मदनकन्दलीम् ॥१०॥ पुरन्दरगुणाऽऽकृष्टा-मतिसृष्टां महीभुजा । ससैन्यां तामुपादाय, देवपादान्तमागमम् ॥११॥
११४
कथारत्नसागरे तदेतया सहायातं, परचक्रभ्रमप्रदम् । समादिश विशामीश, सैन्यमेतत् क्व तिष्ठतु ? ॥१२॥ इति विज्ञापितः प्रीतः, प्रत्युत्थानादिगौरवम् । विधाय तस्य दैवज्ञान्, असौ विज्ञानजूहवत् ॥१३॥ तैरथ स्थापिते लग्ने, भूपतिर्विभवोचिताम् । सर्वां विवाहसामग्री-मव्यग्रितमतिर्व्यधात् ॥१४॥ अथ लग्नस्य यामिन्यां, धवलध्वनिबन्धुरम् । निवृत्तकौतुकाचारः, कुमारः प्राप मण्डपम् ॥१५॥ ताम्बूलोत्फुल्लगल्लासु तत्र च स्खलदक्षरम् । गायन्तीषु कुलस्त्रीषु, प्रमोदिनि वधूवरे ॥१६॥ हर्षोत्कर्षमये राज्ञि, स्वच्छन्दे च परिच्छदे । राजपुत्रः प्रमोदेन, सहागच्छददृश्यताम् ॥१७॥ अथाऽदृष्ट्वा कुमारं तं, लोकः शोकमयोऽभवत् । अमुह्यत महीनाथोऽमूर्छन्मदनकन्दली ॥१८॥ छिन्नमूर्छाऽथ सा कष्टा-च्चन्दनव्यजनादिभिः । विलाप्य बहुधा वह्ना-वहाय मतिमातनोत् ॥१९॥ मौहूर्तिकानां तथ्याभि-रुक्तिभिर्युक्तिभिश्च ताम् । कथञ्चिद् वारयामास, मासमात्रं महीपतिः ॥२०॥ प्रत्याशप्रहितैस्तैस्तैः, सुतोदन्तहरैनरैः । नृपतिः प्राप नैवात्तॊ, वार्तामात्रमपि क्वचित् ॥२१॥ दिने त्रिंशत्तमेऽथासौ, वार्यमाणाप्यकारयत् । प्रेयोविरहसन्ताप-शान्तिकर्मोचितां चिताम् ॥२२॥ मूर्च्छत्यथ महीनाथे, परिवारे निवारिणि । विलापतुमुले लोके, हाकारमुखरैर्मुखैः ॥२३॥

Page #68

तरङ्ग-१३ : पुरन्दरकथा
११५ प्रज्वाल्य ज्वलनं यावद्, विधाय त्रि:प्रदक्षिणाम् । चितां विशति सा ताव-दुच्चच्चारोच्चकैर्ध्वनिः ॥२४॥ साहसं सुभु! मा कार्षीः, शृणु सुश्रोणि! मे वचः । इति कोऽपि ब्रुवन्नेता-मेत्य वेगादधारयत् ॥२५॥ मा माम् स्पृशेति साक्षेपमेतया तर्जितोऽथ सः । परं धूमान्धकारेण, न केनाप्युपलक्षितः ॥२६॥ कथञ्चिदथ लोकेन, क्षितिपेन तयापि च । पुरन्दर इति ज्ञातः, सहर्षोत्साहविस्मयैः ॥२७॥ श्रवदश्रुकणः सोऽपि, पपात नपपादयोः । नृपोऽप्यालिङ्ग्य तत्रैवो-पदिश्य च जगाद तम् ॥२८॥ किमिदं वत्स! ते वृत्तं, सोऽथाऽऽख्यत् तात! तेऽन्तिकात् । कोऽप्यदृश्यस्तदानीं मां, रभसा नभसाऽनयत् ॥२९॥ वीक्ष्याकस्मादथात्मान-महं पल्यङ्कवर्त्तिनम् । प्रातर्दिक्षु क्षिपच्चक्षु-दृष्टवान् पावनं वनम् ॥३०॥ सद्म पद्मावतीदेव्या-स्तदन्तः पश्यतो मम । सुधाबन्धुळधात् वीणा-ध्वनिः कर्णाऽध्वनि स्थितिम् ॥३१॥ ततस्तदनुसारेण, गतोऽहं द्वारमण्डपे । अपश्यं गर्भगेहान्त-र्वनितां नवयौवनाम् ॥३२॥ देव्याः पुरः स्वर-ग्राम-तान-स्थानमनोहरम् । सकलं निष्कलं चापि, कुर्वतीमुपवीणनम् ॥३३॥ अचिन्तयमहं नेद-मद्भुतं मानुषीजने ।। ततो विद्याधरी सेयं, यदि वा वनदेवता ॥३४॥ एवं च चिन्तयन्तं च कोऽप्येत्य विनयी नरः । नीत्वा मामन्यतोऽवादीत्, कुमार ! शृणु मे वचः ॥३५॥
११६
कथारत्नसागरे इहैव नातिदूरेऽस्ति, तगरानगरीश्वरः । राजा सिंहरथस्तस्य, सुता कनकसुन्दरी ॥३६॥ रूपलावण्यतारुण्य-कलाकौशलशालिनी । सानुरूपवरालाभाद्देवताऽऽराधनं व्यधात् ॥३७॥ सेयं दृष्ट्वा त्वया पद्मा-वतीपादान्तिकेऽधुना । अस्याश्च तुष्टा देवीय-मानीय त्वां वरं ददौ ॥३८॥ तदद्य सुन्दरे लग्ने, देव! केसरिनन्दनः! । पाणिपीडनमाधाय, कृतार्थय नृपात्मजाम् ॥३९॥ सौधे स मां समानीय, प्रेमसारमकारयत् । ततः कनकसुन्दयाः, पाणिग्रहमहामहम् ॥४०॥ अथ सिंहरथो राजा, पाणिमोचनपर्वणि । ददौ में स्वर्णहस्त्यश्व-वसनाऽऽभरणादिकम् ॥४१॥ तदर्पितेऽथ प्रासादे, पादातपरिवारितः ।। स्थितोऽत्रागन्तुकामोऽपि, नाऽहं विवरमासदम् ॥४२॥ अन्यदाऽवसरे लब्धे, स्मरन् वः पादपङ्कजम् । एकाकी निशि निर्गत्य, दिनैः स्तोकैरिहागमम् ॥४३ ।। इत्याकर्ण्य नृपः प्रीति-विस्मयोत्फुल्ललोचनः । सुतेन सार्द्धं वध्वा च, प्रीतया प्राविशत् पुरीम् ॥४४॥ ततः पुनर्नवोत्साहो, महोत्सवपुर:सरम् । एतयोः कारयाञ्चक्रे, पार्थिवः पाणिपीडनम् ॥४५॥ अथ सिंहरथस्यापि, कृत्वा मन्त्रिभिरौचितीम् । तां वधूं च विभूतिं चा-5ऽनयन्नयपथाध्वगः ॥४६॥ यौवराज्यश्रियं दत्त्वा, कुमाराय नराधिपः । कामपालनृपामात्यानपि हृष्टान् विसृष्टवान् ॥४७॥

Page #69

तरङ्ग-१३ : पुरन्दरकथा आनन्दमन्दिरे चैवं, गते काले कियत्यपि । देहे दाहो महादेव्याः, कोप्यभूदतिदुःसहः ॥४८॥ असाध्ये कथिते चात्र, वैद्यान् पप्रच्छ पार्थिवः । तथाप्यौपयिकं ब्रूत, तेऽवदन् श्रूयतां प्रभो! ॥४९॥ अदूरे चास्ति सर्वर्तु-फलपुष्पाकुलद्रुमम् ।। जयन्ताख्येन यक्षेणा-ऽध्यास्तमध्यं महावनम् ॥५०॥ तदन्तर्दीर्घिकोद्भूतै-रम्भोजैः प्रस्तरे कृते । देवी स्वपिति चेद्दाह-स्ततः शाम्यति नाऽन्यथा ॥५१॥ एतच्च दुर्घटं देव ! यतस्तस्मात् तृणाद्यपि । यः कश्चिदुद्धरेत्तस्य, न स्याद् व्यावर्तनं पुनः ॥५२॥ ततो विषण्णे क्षोणीशे, निष्प्रत्याशे परिच्छदे । कुमारः कथमप्येनां, गमयामासिवान्निशाम् ॥५३॥ एकाकी प्रातरुत्थाय, केनाप्यनुपलक्षितः । सपूजापटलोदस्त-हस्तस्तत्काननं ययौ ॥५४॥ बहिर्मित्रमवस्थाप्य, शङ्कानिर्मुक्तमानसः । पूजापटलमादाय, स्वयं तन्मध्यमाविशत् ॥५५ ।। जयन्तयक्षमभ्यर्च्य, स्मरन् देवान् गुरुनपि । दीर्घिकायाः सरोजानि, गृहीत्वा बहिरर्पयत् ॥५६॥ तगिरा च सुहत्तानि, गृहीत्वाऽऽख्याय भूभुजः । तत्कृते प्रस्तरे देवी, विद्यादेशादसूषुपत् ॥५७ ॥ तत् ज्ञात्वा क्षितिपः शोकात्, तामुपेक्ष्य क्षणादपि । कुमारदुरिताशङ्की, जगाम जवनो वनम् ॥५८ ॥ तत्र च प्रविशन् यावत्, परिवारेण वार्यते । तावत् सानन्दमभ्येत्य, कुमारेण नमस्कृतः ॥५९॥
११८
कथारत्नसागरे तमाऽऽलिङ्ग्य नृपोऽवादी-द्दिष्ट्या द्रष्टोऽसि जीवितः । तद् वत्स! शंस नः सर्वं, किमेतद् भवतोऽद्भुतम् ॥६०॥ सोऽवादीदिह ताताऽहं, समर्प्य कमलान् व्रजन् । उक्तो यक्षेण साक्षेपं, भ्रकृटीभङ्गभीषणम् ॥६१॥ निजप्राणान् पणीकृत्य, पद्मानुच्चिन्वता समम् । ममाद्य विस्मयक्रोध-प्रबोधो विदधे त्वया ॥६२॥ निर्विमर्श महोत्साह! साहसं किमिदं कृतम् ? । तत्तथ्यं कथयेत्युक्ते, तेन नत्वाऽहमब्रुवम् ॥६३ ॥ असार्थप्रार्थनं तीर्थ-मदेहद्रोहणं तपः । अनम्भः सम्भ्रमस्थानं, मातश्चरणचर्चनम् ॥६४॥ यदेकदा कृतं मात्रा, कृपापात्राय सूनवे । तत्तस्याः क्रियते तेन, किं समग्रेण जन्मना ? ॥६५॥ मुधा यियासुभिः प्राणै-जननीजीवितं मया । तदेतदर्जितं तावत्, त्वं कुरुष्व समीहितम् ॥६६॥ इत्युक्ते तेन तुष्टेन, जीवितं रत्नमालिका । फलपुष्पाद्युपादानं, प्रसादे विदधे मयि ॥६७॥ तद्रत्नमालापुष्पादीन्, गृहीत्वाऽभ्येत्य भूपतिः । अप्रीणयन् प्रियां सुस्थां, तैश्च सूनोश्च विक्रमैः ॥६८॥ महोत्सवमथाऽऽदिक्षत्, पुर्यामपि नरेश्वरः । देवांश्चाऽपूपुजत् पुत्र-सुचरित्रपवित्रितः ॥६९॥ रजन्यामन्यदा सौधे, सुखसुप्ते पुरन्दरे । शिश्रये श्रवणं दूराद्, वनितारुदितध्वनिः ॥७०।। कृपालुः सोऽथ निर्गत्य, पुरीपरिसरे गतः । दिव्याम्बरधरां नारी, भूरिशोकां व्यलोकयत् ॥१॥

Page #70

तरङ्ग-१३ : पुरन्दरकथा
११९ अब्रवीत् क्वासि का भद्रे!, किमर्थं चाऽत्र रोदिषि ? । साऽवोचद् भालमाहत्य, मन्दभाग्यास्मि किं ब्रुवे ? ७२ ।। श्रुत्वा च रुदतीमेतां, नपोऽपि सकृपस्तदा । तत्रायातस्तयोर्वार्ताः, शृण्वन्नस्थात् तिरोहितः ॥७३ ।। अत्रान्तरे च साऽवादी-दहं देशाधिदेवता । स्वभर्तुरप्रतीकारं, व्यसनं वीक्ष्य रोदिमि ॥७४ ।। यदाऽऽयाता श्मशानेऽस्मि-न्नतिक्रूराऽद्य राक्षसी । प्रचण्डा भैरवी नाम्नी, नृपं व्यापादयिष्यति ॥७५ ॥ ततः प्राह कुमारस्तां, मातः ! सा दुर्धरा यदि । तन्मदीयेन देहेन, तोषयैतां प्रसीद मे ॥७६ ।। साप्यूचे वत्स ! बालोऽपि, क्षीरस्यापि न तृप्यसि । मृत्वा तद्भुक्तभोक्तव्यं, किमेनं परिरक्षसि ? ॥७७॥ स्वदेहेनाऽमुना किंच, मुमूर्षु यदि रक्षसि । हस्तिमल्लेन तत् कल्लं, क्रीणासि त्वं जरद्गवम् ॥७८ ॥ राजपुत्रोऽभ्यधादम्ब ! कृतघ्नेन विनाशिना । किं पोषितेन देहेन, कार्यं चेन्नोपयुज्यते ॥७९॥ किञ्च देहस्य धर्मस्य, वैभवस्य सुखस्य वा । सर्वस्वदाता मे तातस्तस्मै किं दीयते मया ! ॥८॥ सूनोर्मन्ये तदेवाऽहं, भूषणोद्भासुरं शिरः । यत्र चूडामणीयन्ते, जनकांहिनखत्विषः ॥८१ ॥ ये क्वापि नोपयुज्यन्ते, पितुः सर्वस्वदायिनः । गृह्णाति कः कृतघ्नानां, तेषां नामापि पापिनाम् ॥८२॥ तत् किञ्चित्केनचित् क्वापि, प्राप्यते पर्व सर्वथा । शरीरेणाऽस्थिरेणापि, स्थिरं यत्राय॑ते यशः ॥८३॥ तन्मदीयेन वपुषा, तोषयित्वा निशाचरीम् । कुशलं कुरु तातस्य, मातः सद्यः प्रसद्य मे ॥८४॥
१२०
कथारत्नसागरे इत्युक्त्वा पादयोस्तस्याः, पपात नृपतेः सुतः । राजाऽपि रञ्जितो यावत्, भावितस्तमुपासितुम् ॥८५ ॥ तावन्मूर्ध्नि कुमारस्य, पुष्पवृष्टिरभूद्दिवः । विस्मितश्चोत्थितोऽद्राक्षी-द्भासुरं स सुरं पुरः ॥८६॥ तमुवाच सुरस्तुष्ट-स्त्वं कृथा मा स्म विस्मयम् । शृणु शक्रः सुधास्थः, पितृभक्तिं तवाऽस्तवीत् ॥८७॥ तद्देवेन मयाऽभ्येत्य, मायया त्वं परीक्षितः । तदस्तु भद्र ! भद्रं ते, सह ताताय तायिने ॥४८॥ चक्रे देवगुरुपास्ति-रिहामुत्र च या त्वया । पूज्यभक्तिः शमः सत्त्वं, धनं दानं च तत्फलम् ॥८९ ॥ यस्या देवे गुरौ पित्रो-भक्तिरप्रतिमा तव । पुण्याक्षयनिधेस्तस्य, दास्यते तव किं मया ? ॥१०॥ तथापि पूर्णकोशोऽस्तु, स्वस्तिमत्यस्त्वसौ प्रजा । निरीतिस्तव देशोऽस्तु, धर्मबुद्धिः प्रवर्त्तताम् ॥११॥ इति दत्त्वा वरं तस्मै, सुरः सोऽथ तिरोदधे । कुमारोऽपि समं राज्ञा, मुदितः प्राविशत् पुरीम् ॥१२॥ प्रातश्च नृपतिश्चक्रे, महोत्सवमयीं पुरीम् । देवेषु पूजां दीनेषु, दानं बद्धेषु मोचनम् ॥१३॥ पुरन्दरकुमारोऽपि, क्रमात् प्राप्य नृपश्रियम् । चारित्रश्रियमासाद्य, लप्स्यते शाश्वतीं श्रियम् ॥१४॥ इत्थं पुरन्दरकुमारयशः प्रसूनै-रामोदमानमनसः सुजनानवेक्ष्य । सन्तः सितांशुकरसोदरभक्तिभाजः, पूज्येषु पूजनमनुत्तरमाचरन्तु ॥९५ ।।
इति मलधारिशिष्य-श्रीनरचन्द्राचार्यविरचिते कथारत्नसागरे पुरन्दरचरितं नाम त्रयोदशस्तरङ्गः॥

Page #71

१२१
१२२
कथारत्नसागरे
तरङ्ग-१४ : परद्रोहत्यागे धनचरित्रम्
परद्रोहत्यागे धनचरित्रम् तरङ्ग-१४ यस्य शश्वत् परद्रोह-परिहार-परं मनः । वश्यास्तस्य धनस्येव, कल्याः कल्याणसम्पदः ॥१॥ यस्तु मोहात् परद्रोहं, कुरुते दुरितेरितः । स चण्ड इव दुर्बुद्धि-र्जायते विपदः पदम् ॥२॥ अस्ति स्वस्तिमती नाम, नगरी श्रीगरीयसी । चन्द्रचूडनृपः स्फूर्ज-तेज:सम्भारभासुरः ॥३॥ तस्यामासीद् धनो नाम, गुणग्रामनिकेतनम् । कुलोचितकलाभ्यास-श्रेष्ठः श्रेष्ठितनूद्भवः ॥४॥ कपटैकपटुस्तस्य, वयस्यश्चण्ड इत्यभूत् । अन्तर्दुष्टो बहि:शिष्ट-स्तृणच्छन्न इवाऽवटः ॥५॥ मित्रैरनुसृतो द्रष्टुं, वसन्तोत्सवमन्यदा । पुरीपरिसराऽऽरामं, काममूर्त्तिर्द्धनो ययौ ॥६॥ कन्दर्पायतने तत्र, स्फीतसङ्गीतशीतले । क्रीडन्तं धनमालोक्य, विपश्चित् कश्चिदूचिवान् ॥७॥ रूप-यौवन-सौभाग्य-भोग-त्यागादयो गुणाः । विहायैनं धनं धन्य-मन्यं न खलु संश्रिताः ॥८॥ तदाकाब्रवीत्कोऽपि, कोपनः किं त्वयोच्यते ? | प्रशस्यः सवयस्योऽपि, किमयं निरुपार्जनः ? ॥९॥ स्वभुजोपार्जितैर्वित्तै-र्धिनोति वसुधां नयः । किं नाम शस्यते तस्य, पितृवैभववैरिणः ! ॥१०॥ गुरुणां विद्यया विद्वान्, पितृवित्तेन वित्तवान् । शूरः सहायशौर्येण, नन्दिष्यति कियच्चिरम् ? ॥११॥
इत्यालापं तयोः श्रुत्वा, गत्वाऽथ सदनं धनः । मन्त्रयामास मित्रेण, द्रविणोपार्जनाविधौ ॥१२॥ वणिक्कलां च पुण्यं च, परीक्षितुमथात्मनः । पितरावप्यऽनापृच्छय, गृहीतोचितशम्बलः ॥१३॥ अर्द्धरात्रे विनिर्गत्य, चण्डेन सहितस्ततः । स्तोकैरेव दिनैर्देश-समं देशं विवेश सः ॥१४॥ (युग्मम्) हिरण्यनगरोद्याने, विनीताध्वपरिश्रमः । निशम्य मधुरं ध्वानं, ययौ तदनुसारतः ॥१५॥ सोममप्यधिभास्वन्तं, तपस्तेजोभिरुज्वलैः । एकं मुनीन्द्रमद्राक्षी-च्चूतद्रुमतलस्थितम् ॥१६॥ प्रणम्याथ समासीने, समासन्नावनौ धने । धर्मोपदेशदानेन, ततान स्वागतं मुनिः ॥१७॥ भवे सुदुर्लभं लब्ध्वा, मानुष्यमविवेकिभिः । हेयोपादेयविज्ञान-वन्ध्यैरहह हार्यते ! ॥१८॥ हातव्यः सर्वथा द्रोह-स्तत्परस्य विवेकिभिः । यतो भूतद्रुहां श्रेयः-प्रसूते कापि न क्रिया ॥१९॥ परद्रोहेण वाञ्छन्ति, येऽतितुच्छधियः श्रियम् । तेऽर्थयन्ते महामोहोद्गारग्रासेन जीवितुम् ॥२०॥ परोपकारमेवैक-मुपादेयं पुनर्विदुः । यदस्य धर्मरूपत्वे, विवदन्ते न वादिनः ॥२१॥ परद्रोहेष्वशक्तस्य, पराऽवर्णेष्वजानतः । परोपकारिणः पुंसो, नैव दैवमपि प्रभुः ॥२२॥ उपकुर्वन्ति ये यत्ना-दपकारपरेष्वपि । भवेत्तेषामऽनर्थोऽपि, स्वार्थसिद्धिनिबन्धनम् ॥२३॥

Page #72

तरङ्ग १४: परद्रोहत्यागे धनचरित्रम्
1
यत् कुर्याद् घर्षकस्यापि तापनिर्वापणं परम् । दुर्लभं लभते लोके, चन्दनं तेन चन्दनम् ॥ २४ ॥ नित्यमेव परद्रोहा-न्निवृत्तस्येह देहिनः । विपदो विनिवर्त्तन्ते, सम्पद्यन्ते च सम्पदः ॥ २५ ॥ द्रुह्यत्यपि परद्रोह - विमुखी यस्य शेमुषी । मन्ये धन्येन तेनैव पावनीमवनीमिमाम् ॥२६ ॥ श्रुतस्य तत्परं सारं, निस्यन्दस्तपसोऽपि सः सा धर्मस्य पराकाष्ठा, यत्परद्रोहवर्जनम् ॥२७॥ हेयस्तस्मात् परद्रोहः सर्वथैव सुखार्थिभिः । एकः परोपकारोऽयमुपादेयस्तु निस्तुषः ॥ २८ ॥ उपदेशं मुनीन्दोस्तं, ज्योत्स्नास्वच्छमवाप्य सः । चकोर इव सौहित्य-मत्यन्तमगमद् धनः ॥ २९ ॥ उद्यतं परघाताय कठोरं दन्तिदन्तवत् । तदानीं वेदना किन्तु चण्डमानसमानशे ॥३०॥ अथोत्थाय मुनिं नत्वा, गत्वाऽन्तर्नगरं धनः । आपणे बन्धुदत्तस्य, श्रेष्ठिनः समुपाविशत् ॥३१ ॥ गुणस्फूर्त्या च मूर्त्या च दृष्टस्तेनापि पुत्रवत् । वेश्मनीव पितुस्तस्थौ, सुस्थितस्तद्गृहे धनः ॥ ३२ ॥ स्थानभ्रंशेऽपि न भ्रश्येद्, गौरवं गुणिनां क्वचित् । मूर्धानमधिरोप्यन्ते, किं न पुष्पाणि पार्थिवैः ? ॥३३ ॥ कालेन कियताप्यत्र, व्यवहारैरनेकशः । आत्मानं बन्धुदत्तं च धनवन्तं धनो व्यधात् ॥ ३४ ॥ कदाचिदथ सोत्कण्ठ मानसः स्वपुरीं प्रति । आपपृच्छे सवात्सल्यं, बन्धुदत्तं नमन् धनः ॥ ३५ ॥
१२३
१२४
कथञ्चिदपि तेनाथ, विसृष्टः कृतसत्कृतिः । प्रभूतैः सम्भृतां टङ्कः कृत्वा नकुलिकां करे ॥ ३६ ॥ चण्डेनानुगतस्तेन, प्रणम्य श्रेष्ठिनं पुनः । सम्मान्य तत्परीवारं, नगरान्निरगाद् धनः ॥ ३७ ॥ पर्यायेण वहन्तौ तौ सुवर्णनकुलीमिमाम् ।
समं सार्थेन सुस्थेन, जग्मतुर्नगरीं निजाम् ॥३८ ॥ मनोरथरथारूढौ, यावत् प्रविशतः पुरीम् । तावत्तौ विस्मितौ भस्म - शेषामेतामऽपश्यताम् ॥ ३९ ॥ ततः परिचितं कञ्चिदपृच्छत्पुरुषं धनः । कथमित्थमवस्थेयं पुर्याः खेदाज्जगाद सः चन्द्रचूडनृपे दूर- देशदत्ताभिषेणने । एतस्यां पुरि पौरेषु विश्वस्तत्वात्प्रमादिषु ॥ ४१ ॥ इतोऽह्नि सप्तमे विन्ध्य-गह्वरोदरवासिनः । पपात पातकस्येव, सौप्तिकं पल्लिभूभुजः ॥४२ ॥ ( युग्मम् ) नष्टाः केपि हताः केपि केपि बन्दीकृतास्तदा । पतिते पल्लिनाथस्य, सौप्तिके पुरवासिनः ॥ ४३ ॥ पुरी च कुर्वती सेय-मलीकामलकामपि । दुस्थामवस्थामानीता, नीताः स्फीताश्च सम्पदः ॥ ४४ ॥ भवतोऽपि कुटुम्बेऽस्मिन् धनश्रीरेव जीविता । परं तामपि पत्नीं दु-र्बन्दिग्राहं गृहीतवान् ॥४५ ॥ इति श्रुत्वा सशोकार्त्तः, कार्त्तस्वरमनश्वरम् । भाराय तत्तदा मेने, गात्रमात्रपरिच्छदः ॥ ४६ ॥ ततः कृत्वा कुटुम्बस्य, सोऽपि पारत्रिकीं क्रियाम् । स्तोकीकृत्य स्वयं शोकं, विवेकीति व्यचिन्तयत् ॥ ४७ ॥
कथारत्नसागरे
॥ ४० ॥

Page #73

१२५
तरङ्ग-१४ : परद्रोहत्यागे धनचरित्रम् इमां धेनुमिवोद्धृत्य, प्रियां चण्डालपाटकात् । गृहस्थधर्ममनया, सहितस्तत्तनोम्यहम् ॥४८॥ अन्यथा तु कुलीनाया-स्तस्याः सच्चरितावधेः । भिल्लाऽपमाने मन्येऽहं, शरणं मरणं यदि ॥४९ ।। सम्प्रधार्येति मित्रेण, कलितश्चलितश्च सः । प्राप्य विन्ध्याटवी-मध्यमवन्ध्यव्यवसायभूः ॥५०॥ विशन्नस्यां कृतद्वित्र-वासरोचितशम्बलः । मित्रस्य सोऽर्पयामास, नकुली भारकारिणीम् ॥५१॥ ततश्चाग्रेसरीभूते धने शम्बलवाहिनि । पृष्ठगश्चिन्तयामास चण्डश्चण्डान्तराऽऽशयः ॥५२॥ अटवी निर्जना सैष, च्छिन्नशाखद्रुमोपमा । कृत्वाऽस्य तदकल्याणं, कुर्वे कल्याणमात्मसात् ॥५३॥ इति क्रूराशयः सोऽयं, मध्याह्नेऽथ तृषामिषात् । जीर्णावटतटं नीत्वा, धनेनाम्बु व्यलोकयत् ॥५४॥ मनोऽनुरूपं कूपस्य पश्यन् स्वच्छं पयस्ततः । चण्डेन यमदण्डेन सोऽन्तः कूपं निपातितः ॥५५॥ रक्षितः सोपि कूपेन, भूपेनेव महात्मना । स्वयमुत्सङ्गमायातः स्वल्पत्वाज्जलसन्निधेः ॥५६॥ ततस्तोयाद् विनिर्गत्य, तत्रैव तटसंस्थितः । कूपस्य पार्श्वतः पश्यन्, सोऽद्राक्षीद्विवरं वरम् ॥५७ ॥ अचिन्तयदिहस्थोऽहं शम्बलेनाऽमुना दिनान् । कियतोऽप्यतिवाह्यात्र, पुनर्द्रक्ष्ये यदि प्रियाम् ॥१८॥ इति ध्यात्वा विशंस्तत्र, मा विशेति श्रुतध्वनिः । यावदालोकते तावत् तत्रापश्यदसौ प्रियाम् ॥५९॥
१२६
कथारत्नसागरे धनश्रीरहितोऽप्यद्य, धनश्रीसहितोऽभवम् । अहो देवस्य माहात्म्य-मचिन्त्यघटनापटोः ॥६० ॥ प्रिये ! कथमसम्भाव्य-मत्रावस्थानमीदृशम् । बन्दिग्रहग्रहीताया-स्तवपल्लीन्द्रपत्तिभिः ॥६१॥ साऽऽख्यत् कुटुम्बके भिल्लै-स्तदा तस्मिन् विसूत्रिते । तस्य पल्लीशितुर्याता, ततोऽहं करगोचरम् ॥६२॥ अथ स्वशीलरक्षार्थं, व्यपदिष्टं व्रतं मया । पल्लीपरिसरस्थायि, चर्चिकाऽभ्यर्चनाविधिः ॥६३ ॥ ततोऽत्रावासिते तस्मिन्, प्रातः प्रस्थानकाऽऽकुले । कायचिन्ताच्छलेनात्मा, मया कूपे निपातितः ॥६४॥ ततस्तोयस्य तुच्छत्वा-ज्जीवन्त्यहमिह स्थिता । स्मृतपञ्चनमस्कारा, दिनत्रयमुपोषिता ॥६५॥ नमस्कारप्रदातारं, तत्त्वां मीलयताऽमुना । कृतं किं नैव दैवेन, प्रियं मां प्रति सम्प्रति ! ॥६६॥ परं तवापि कूपान्तः, पात: प्रिय ! कुतोऽभवत् । सोऽप्याख्यदागतो देशात्, ज्ञातपल्लीन्द्रविप्लवः ॥६७॥ त्वामुन्मोचयितुं गच्छन्, तृष्णातः कूपमागतः । त्वरितस्तोयमन्विष्यन्, पतितोऽस्मिन् चलत्पटः ॥६८॥ इहास्ति हस्तगं किन्तु, प्रबलं मम शम्बलम् । तदानुकूलिके दैवे, मा विषादं वृथा कृथा ॥६९॥ जयत्यत्यद्भुतं किञ्चिद्, वैभवं दैवसम्भवम् । सङ्घटन्ते झटित्येव, दुर्घटान्यपि यद्वशात् ॥७० ।। वातूलेनैव दैवेन, तूलतूलोपमः पुमान् । कदाचिन्नीयतेऽत्युच्च-रतिनीचैः कदाचन ॥७१॥

Page #74

तरङ्ग-१४ : परद्रोहत्यागे धनचरित्रम्
१२७ स्वच्छन्दं विदधात्येषा, केषाञ्चिद् भवितव्यता । उपायानामपायत्व-मपायानामुपायताम् ॥७२॥ ततः कूपनिपातोऽपि, जातस्त्वत्सङ्गमाय मे । अन्योऽन्यस्य वियोगे स्या-ज्जीवितं कथमऽन्यथा ? ॥७३॥ चक्रे यथेच्छं सम्बन्ध-मावयोर्भवितव्यता । तथैवोद्धरणं कूपादपि सैव करिष्यति ॥७४ ॥ सुखदु:खविधानाय, सावधाने विधौ स्थिते । मुधैव विधुरीभावं, भजन्ते हन्त जन्तवः ॥७५ ।। अथ तौ दम्पती प्रीतौ स्मृतपञ्चनमस्कृती । तस्थतुः सुस्थितप्राण-यात्रौ तत्र दिनत्रयम् ॥७६ ।। चतुर्थेऽह्नि समायाते, कैश्चित्तोयार्थिभिनरैः । कूपतस्तौ समुद्धृत्य, नीतौ सार्थेशसन्निधौ ॥७॥ सोऽपि स्वस्तिमतीवासी चिराद्देशान्तरागतः । सार्थेशः सोमको दूरा-दाश्लिष्यद्विस्मितो धनम् ॥७८ ॥ अथाऽऽख्यत् पृच्छते तस्मै, कूपान्तः पातकारणम् । तोयार्थिनः सदारस्य, स्वस्याघ्रिस्खलनं धनः ॥७९॥ अन्धता परदोषेषु, पराऽवर्णेषु मूकता । षण्ढता परदारेषु, स्वभावो हि महात्मनाम् ॥८०॥ ततः स सत्कृतस्तेन, प्रदत्तोचितवाहनः । सहैव गच्छन्नुत्तीर्णो, वाहनात् कायचिन्तया ॥८१॥ उत्सृजन् मलमेकाकी, निकुञ्जान्तर्ददर्श सः । व्याघ्राघ्रातं नरशबं, दधन्तं नकुली करे ॥८२ ॥युग्मम्॥ चण्डोऽयमित्यथो ज्ञात्वा, गृहीत्वा नकुलीं च ताम् । सशोकविस्मयं प्राप, सार्थेन स निजां पुरीम् ॥८३ ॥
१२८
कथारत्नसागरे साऽपि प्राप्य सुधावृष्टि-मिव दृष्टिं महीभुजः । वल्लीव नगरी जज्ञे, सम्फुल्लोत्सवपल्लवा ॥८४ ॥ धनोऽपि पितुरुद्धृत्य, गृहमद्भुतवैभवः । तामेनां गेहिनी मेने, देहिनीमिव सम्पदम् ॥८५॥ कुटुम्बमथ चण्डस्य, कथितव्याघ्रविप्लवः । स समाकार्य सच्चक्रे, वसनैरशनैरपि ॥८६॥ सोऽस्मरन्नित्यमादिष्टं, गुरुभिर्गच्छतः पुरा । सस्मर्यदुपकर्त्तव्य-मपकारपरेष्वपि ॥८७ ॥ स लक्ष्मीमात्मनि प्रेक्ष्य, परद्रोहपराङ्मुखे । दैवदण्डं पुनश्चण्डे विश्वस्तद्रोहकारिणि ॥८८ ॥ तदा गुरुभिरादिष्टे, विशिष्टेनान्तरात्मना । धनो दधानः श्रद्धानं, सावधानं मनो व्यधात् ॥८९॥ (युग्मम्) सविशेषं गुरुन् देवान्, सङ्घ चाऽभ्यर्थयन्नयम् । उपकुर्वन् परांश्चाप, फलं गार्हस्थ्यभूरुहः ॥१०॥ 'एनंतरेणं पुरुषोपदिष्टं दृष्टान्तमन्तर्मनसं निवेश्य । सन्तः परद्रोहमहो! विहाय, विश्वोपकारे सततं यतन्ताम् ॥११॥
इति श्रीमलधारिशिष्य श्रीनरचन्द्राचार्यविरचिते कथारत्नसागरे धनचरित्रं नाम चतुर्दशस्तरङ्गः॥
१.
एननिरेन: K॥

Page #75

१२९
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम्
अगडदत्तकुमारचरितम् तरङ्गः - १ जितकल्पद्रुमारामं, गुणग्राममुपास्महे । भुक्तिमुक्तिसुखं यस्मादसङ्कल्पितमाप्यते ॥१॥ मतिमद्भिस्ततः कामं, दृष्ट्वाऽदृष्टफलार्थिभिः । दोषेषु द्वेषमाधाय, यतितव्यं गुणार्जने ॥२॥ दोषत्यागं गुणाभ्यासं, स्पृष्टदृष्टफलोदयम् । विधायाऽगडदत्तोऽभूत् पदं कल्याणसम्पदः ॥३॥ अस्ति शङ्खपुरं नाम, पुरं माखण्डमण्डनम् । समग्रपुरसौन्दर्य-निर्यासैरिव निर्मितम् ॥४॥ कृतविश्रान्तयः श्रान्ति-श्रयन्त्यः सरसां श्रियम् । मध्ये सुश्रोणयो यस्मिन्, बहिश्च क्षोणयो बभुः ॥५॥ आसीद् विश्वत्रयख्यात-स्तत्र शक्तित्रयोर्जितः । पुरुषार्थत्रयास्वाद-सादरः सुन्दरो नृपः ॥६॥ खड्गदण्डे धनुर्दण्ड-दोर्दण्डे च निवासिनी । नानास्थानश्रिताऽपि श्री-र्यस्य नो दण्डमत्यजत् ॥७॥ गुणेषु विज्ञा सञ्जज्ञे दोषेष्वज्ञाऽस्य वल्लभा । पुण्येषु सोधमा पापेष्वलसा सुलसाभिधा ॥८॥ कालेनाऽजनि तत् कुक्षि-शुक्तिमुक्तामणिः सुतः । क्षितावगडदत्ताख्यः, साक्षादिव मनोभवः ॥९॥ किन्तु चौर्यादिभिर्दोषैरशेषैः कलुषीकृतः । शुचिभ्यां न्याय-धर्माभ्या-मयं दूरेण तत्यजे ॥१०॥ धर्मासनसमासीने, कदाचिदथ पार्थिवे । कुमारकर्तृकं पौरा, शशंसुः पुरविप्लवम् ॥११॥
१३०
कथारत्नसागरे नृपतिः कुपितोऽवादी-दहो ! मे मन्दभाग्यता । बभूव विध्वस्तनयः, तनयो यदयं मम ॥१२॥ सुतस्य तस्याऽजननिर्यद्वा भूयादजीवनिः । मालिन्यं जन्यते येन, कलङ्कविकले कुले ॥१३॥ नयभ्रष्टः कथङ्कारं, दर्शयत्युज्वले जने । दुश्चरित्रगुरुश्चित्र-कलङ्ककलुषं मुखम् ॥१४॥ विज्ञेनाऽभिसभं राज्ञा, सावज्ञमिति भर्त्सितः । कुमारो निष्परीवारो, नगरान्निरगान्निशि ॥१५॥ अथ श्माचक्रमाक्रामन् क्रमेण नृपनन्दनः । समाससाद सौराज्यसारां वाराणसी पुरीम् ॥१६॥ परिश्रान्तः प्रविश्यान्त-स्तस्याः पश्यन् पुरश्रियम् । मठमेकं पठच्छात्रोच्छलद्घोषं ददर्श सः ॥१७॥ तस्मिन् पवनचण्डाख्य-मुपाध्यायं कलानिधिम् । प्रणम्योपाविशद् भूभृत्तनयो विनयोचितः ॥१८॥ अथाध्यायमुपाध्यायो विसृज्य स्मेरलोचनः । तमवोचत् कुतोऽभ्यागा, भद्र का वा तवाभिधा ? ॥१९॥ अथास्मै कथयामास, कुमारोऽपि यथातथम् । उवाच सोपि वात्सल्य-कुल्यापल्लवितां गिरम् ॥२०॥ न साधु विहितं वत्स ! त्यक्तौ यत् पितरौ त्वया । नित्यं तीर्थाभिषेको हि, पितृक्रमनखत्विषा ॥२१॥ गिरो गुरूणां प्रमुखे, कटवो आयतौ हिताः । भवन्ति भेषजानीव, कफघ्नानि शरीरिणाम् ॥२२॥ गुरवस्ताडयन्तोऽपि, भवन्ति हितहेतवे । घर्षयन्नपि रत्नानां, तेजसे मणिकारकः ॥२३॥

Page #76

१३१
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् भत्य॑न्ते पितृभिर्दोषाः, केवलं न तु सूनवः । भूतान्येव हि ताड्यन्ते, न तु पात्राणि मान्त्रिकैः ॥२४॥ स्थानं पितृगृहेऽप्यङ्ग, यत्सङ्गत्या न लभ्यते । दोषज्ञस्तदिमान् दोषान् सम्प्रति प्रतिकूलय ॥२५॥ गौरवाय गुणा एव, न तु ज्ञातेयडम्बरः । वानेयं गृह्यते पुष्प-मङ्गजस्त्यज्यते मलः ॥२६॥ कुमारोऽथाऽभ्यध्यात् साधु बोधितोऽस्मि गुरो! त्वया । रवेरविषयः स्वान्त-ध्वान्तं हन्ति गुरुः परम् ॥२७॥ पितृभ्यां निर्ममे जन्म, प्रपञ्चः पाञ्चभौतिकः । ज्योतिर्मयं तु यज्जन्म, तन्मन्ये गुरुसम्भवम् ॥२८॥ तत्प्रभो ! यत् त्वयादिष्ट-मिष्टसिद्धिं विधित्सता । तन्मया मनसि ध्येयं, विधेयं च निरन्तरम् ॥२९॥ गुरुरानीय तं हृष्ट-वदनं सदनं ततः । सच्चक्रेऽभ्यञ्जनस्नान-वसनाऽशनपूर्वकम् ॥३०॥ ऊचे चात्रैव वत्स ! त्वं, स्थितः पितुरिवालये । स्वच्छन्दमुपभोगेन कृतार्थय मम श्रियम् ॥३१॥ तथेति विजिताऽवद्यः प्रतिपद्य गुरोर्गिरम् । नित्यमाराधयामास, विनयं च नयं च सः ॥३२॥ गुरुप्रसादादभ्यस्यन्, दिनैः कतिपयैरयम् । शस्त्रशास्त्रकलाचार-पारपारीणतां ययौ ॥३३॥ सुगन्धिपवने गेहो-पवने पुष्पपावने । खलूरिकायामन्येयुः सहेलं खेलतः शरैः ॥३४॥ कुमारस्य स्थिरं चक्षुर्लक्ष्ये निक्षिप्य तस्थुषः । अशोकस्तबकाघातपात: पृष्ठे झटित्यभूत् ॥३५॥
१३२
कथारत्नसागरे आकृष्य लक्ष्यतश्चक्षुः, साक्षेपं यावदीक्षते । बालामालोकयामास, स तावन्नवयौवनाम् ॥३६॥ अचिन्तयच्च स्त्रीभावमाविष्कृत्येयमागता । वसन्तश्रीरियं किं वा, किं वा शक्तिर्मनोभुवः ॥३७॥ ततो भ्रूचाप निर्मुक्तै-नयनोपान्तपातिभिः । कटाक्षबाणैरदयं, हृदयं तस्य साऽभिदत् ॥३८॥ सविकारं कुमारं च विज्ञा विज्ञाय विभ्रमैः । उवाच वाचं सा चन्द्र-वदना मदनातुरा ॥३९॥ मम त्वं सुभगोत्तंस ! यतः प्रभृति लोचनैः । दिष्ट्या दृष्टः प्रविष्टोऽसि, ततः प्रभृति मानसे ॥४०॥ तत्त्वं परपरित्राण-प्रौढनियूंढपौरुषः ।। श्रितः स्मरशरासार-विधुरे शरणं मया ॥४१॥ किन्तु स्वार्थविनिर्माण-विमुखाः पुरुषोत्तमाः । प्राणानपि परस्यार्थे, गणयन्ति तृणोपमा ॥४२॥ मत्प्रार्थनामिमां नाथ!, नाऽथ सम्प्रतिपद्यसे । तदा जानीहि मत्प्राणान्, प्रयाणं कृतपूर्विणः ॥४३॥ तदाकर्ण्य कुमारोऽपि, विस्मयोत्तानमानसः । ब्रूते स्म काऽसि भद्रे ! त्वं, किं नामा कस्य वा सुता ? ॥४४॥ साप्याख्यद् बन्धुदत्ताख्यः श्रेष्ठी पुरधुरन्धरः । इहास्ति वेश्म यस्यैत-द्विमानप्रतिमं पुरः ॥४५॥ तस्याहं दुहिता ख्याता, नाम्ना मदनमञ्जरी । पितृवात्सल्यतः किञ्चित्, कलातत्त्वेऽप्यधीतिना ॥४६॥ दैवादननुरूपेण पत्या किन्तु विडम्बिता । लक्ष्मीर्मितम्पचेनेव, भारती बाल्यमेधसा ॥४७॥

Page #77

तरङ्ग -१५ : अगडदत्तकुमारचरितम्
पतिर्मुग्धो विदग्धानां जडः प्रज्ञावतां गुरुः । शूराणां नश्वर स्वामी, मृत्योरपि विशिष्यते ॥ ४८ ॥ तत्पितुर्गृह एवात्र तिष्ठन्त्या मम सर्वदा । दैवेन दर्शितोऽसि त्वं चकोर्या इव चन्द्रमाः ॥ ४९ ॥ तन्मम त्वं पतिस्त्वं च वल्लभस्त्वं च मानसम् । जीवितं त्वं च जीवोऽपि त्वं च जानामि नाऽपरम् ॥५०॥ तस्याः कुमारो रूपेण गिरा स्नेहेन मोहितः । अचिन्तयदहो व्याघ्र - दुस्तटी सङ्कटं मम ॥ ५१ ॥ ऊचे च कुरु रम्भोरु !, मा मनः खेदमेदुरम् । करिष्ये सफलं काले, त्वन्मनोरथपादपम् ॥५२॥ ततः प्रमोदिनी धाम, जगाम गजगामिनी । तुरङ्गमधिरूढस्तु, कुमारोऽभ्यन्तरं पुरः ॥ ५३ ॥ भ्रमन् पुरान्तरेऽश्रौषीदसौ कलकलारवम् । अमन्दमन्दराघूर्ण-दर्णवध्वनिबान्धवम् ॥५४॥ शून्यान् चतुष्पथान् हृट्टानभितः पिहिताननान् । अति त्वरितसञ्चारादन्योन्यास्फुलितान् जनान् ॥५५ ॥ दृष्ट्वाऽसौ विस्मितो यावदग्रतश्चक्षुरक्षिपत् । तावद् धावन्तमुद्दण्ड- शुण्डमूर्जितगर्जितम् ॥५६ ॥ आध्मातताम्रताम्रास्यं प्रावृडम्भोदसोदरम् । पवनाघातपातेऽपि धुन्वन्तं चासनत्रयम् ॥५७॥ सप्तश्रोत: श्रवद्दान- वारिझात्कारदारुणम् । प्रसरन्निर्झरोद्गारं गिरीन्द्रमिव जङ्गमम् ॥५८॥ अपरान्तविलम्बिन्याः शृङ्खलायाः खलत्कृतेः । परितः परिसर्प्पद्भि-र्मुहुर्मुखरिताम्बरम् ॥५९॥
१३३
१३४
कथारत्नसागरे
आयान्तमग्रतोऽद्राक्षीत्, प्रतिकारैरनुद्रुतम् ।
सहसा साहसोदारः कुमारः करिपुङ्गवम् ॥ ६० ॥ (कुलकम् )
ततः सधैर्यमुत्तीर्य चतुरः स तुरङ्गमात् । उत्तरीयं करे कुर्वन् रभसादिभमभ्यगात् ॥ ६१ ॥
त्रस्यत्सु प्रतिकारेषु लोके हाकारकारिणि । आजघानोत्तरीयेण कुमारः करिण: करम् ॥ ६२ ॥ प्रससार ततः कोपात् प्रसृत्वरकरङ्करी । निःससार कुमारोऽपि, वेगाद् वलितकन्धरम् ॥६३॥ पातित पातितो हा ! हा ! हतो हत इति स्फुटम् । लोकेषु मुखरेष्वेष, पेचके हन्ति दन्तिनम् ॥६४॥ पुच्छगुच्छान्तमालम्ब्य लम्ब्यमानो मुहुर्मुहुः । अपरारोपिताङ्घ्रिः सन्नयं भ्रमयति द्विपम् ॥ ६५ ॥ हत्वा सफलकमुष्टि-प्रहारेणातिरंहसा । क्षणेन परतो याति निर्गत्य चरणान्तरात् ॥ ६६ ॥ सहेलं खेलयित्वेति, वलन्नग्रेऽथ तर्जयन् ।
पुनः प्रसारयामास, कुमारः कुञ्जरं जवात् ॥६७॥ उत्तरीये ततः क्षिप्ते, पुरः परिणतं क्षणात् । आरुरोह कुमारस्तं, क्रोधान्धं गन्धसिन्धुरम् ॥६८॥ पादप्रणिधियोगेन, निगृहीतमतङ्गजः । अर्चितः पौरनारीणां नेत्रेन्दीवरदामभिः ॥६९ ॥ पुरस्कृतप्रतीकार-स्तारमाधोरणैः स्तुतः ।
स नीत्वा हस्तिनं हस्ति- शालमालानयत् ततः ॥ ७० ॥ ( युग्मम् ) दृष्ट्वा तदूर्जितं तादृक्, कुमारस्य सविस्मयः ।
भूपो भुवनपालाख्य-स्तं समाह्वास्त वेत्रिणा ॥ ७१ ॥

Page #78

१३५
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् वेगादभ्यागतः सोपि, प्रणमन् विनयोचितम् । नृपेण गाढमालिङ्ग्य, पादपीठे न्यवेशयत् ॥७२ ।। उक्तश्च वत्स! ज्ञातं ते, गुणैरेवोज्ज्वलं कुलम् । तथाप्येतद्विशेषस्य, जिज्ञासा मेऽपनीयताम् ॥७३॥ यावन्नृपसुतस्तस्थौ, लज्जाबन्धुरकन्धरः । तावत् पवनचण्डेन, स्वयमेव निवेदितः ॥७४ ।। तदीयः पूर्ववृत्तान्तस्ततो भूपतिरभ्यधात् । न साधु विहितं वत्स ! ज्ञापितोऽयं न यत् त्वया ॥७५ ॥ राज्यं त्वदीयमेवेद-मन्यथा मा स्म मन्यथाः । तमुदित्वेति सच्चक्रे, भूपतिर्भूषणांशुकैः ॥७६ ।। अत्रान्तरे प्रतीहारा-दिष्टाः प्राभृतसम्भृताः । पौराः समं समभ्येत्य, नत्वा राज्ञे व्यजिज्ञपत् ॥७७ ।। इयं त्वन्नगरी देव ! जिष्णुर्देवपुरीमपि । प्रागभूत् साम्प्रतं किन्तु, क्षुद्रग्रामटिकायते ॥७८॥ येनाऽदृष्टचरश्चौरः स्वैरः कोऽपि पुरीमिमाम् । स्वामिन् मुष्णाति पुष्णाति तव कीर्तिविपर्ययम् ॥७९ ॥ सत्यपि त्वयि यत्पुर्याः, सौख्यकर्तरि भर्तरि । दौःस्थ्यमेतदभूत् सैष, तरणौ तिमिरोदयः ॥८॥ कुपितो भूपतिः कामं तलारक्षमथाक्षिपत् ।। त्वं नियुक्तोऽसि रक्षायै, किं मयाऽऽजीविनं विना ? ॥८१ ॥ प्रसादचिन्तकः कोऽपि, मदीयो वा तवोपरि । ममाज्ञायामवज्ञां यः, कुरुते दुरितेरितः ॥८२ ।। यद्वा त्वदीयसङ्केता-देवायं विप्लव: प्लवः । स्युर्यमस्य परोक्षे हि, नाऽपत्यानां विपत्तयः ॥८३ ।।
१३६
कथारत्नसागरे तलारक्षोऽब्रवीद् देव ! प्रभौ निर्जीवनोऽस्मि चेत् । फलिते कल्पवृक्षेऽपि क्षुधितः पथिकस्तदा ॥८४ ।। सहन्ते हन्त! नान्यायं, केऽपि ते देव ! सेवकाः । किं केचिच्चान्दनास्तापं, नैवोल्लुपन्ति पल्लवाः ? ॥८५ ॥ किन्तु स्यादेष सिद्धो वा मान्त्रिको वाऽथ तान्त्रिकः । न चर्मचक्षुषां चौरो, गोचरः सञ्चरन्नपि ॥८६॥ चिन्ताचित्ते ततो राज्ञि, लोके शोकेन विप्लवे । विलक्षे च तलारक्षे, कुमारस्तारमब्रवीत् ॥८७॥ चिन्ता विमुच्यतां तात ! संश्रयः श्रूयतां मम । गृह्णामि चौरं सप्ताहान्नो चेद् वह्नौ विशामि तत् ॥८८॥ अथाऽभ्यधत्त भूपस्तं, वत्स ! स्वच्छमतिर्भवान् । गृह्यन्ते न त्वमी चौरा, प्रायो मायाविना विना ॥८९॥ तदेनमेनसां पात्रम-दृश्यं पश्यतोहरम । अहमेव ग्रहीष्यामि, निग्रहीष्यामि च स्वयम् ॥१०॥ भूमीन्दुनन्दनोऽप्यूचे, देव ! नैतत् तवोचितम् । किं व्यापारं कुठारस्य, नखच्छिद्ये पि युज्यते ? ॥११॥ मयापि तेजस्ते जैत्रं, कर्म निर्मापयिष्यति । विना भानुप्रभां कुर्यान्न दाहं दहनोपलः ॥१२॥ ततः कुमारः सोल्लासं, दत्तादेशो महीभुजा । समं पवनचण्डेन, मुदितो मन्दिरं ययौ ॥१३॥ उपाध्यायमनुज्ञाप्य, कुमारस्य पुरान्तरे । मालाकार-बूतकारा-पानकस्थानकादिषु ॥१४॥ प्रपासु वेश्यागारेषु भक्ष्यगन्धाऽऽपणेषु च । चौरमन्विष्यतः शश्वत् षट्दिनान्यतिचक्रमुः ॥९५॥ (युग्मम्)

Page #79

१३७
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् अथाऽह्नि सप्तमे प्राप्ते, चिन्तयामासिवानसि । शेषमेकं दिनं तस्य, दस्योर्वार्त्तापि नाप्यते ॥१६॥ प्रतिज्ञातार्थनिर्वाह-विकलस्तस्य भूभुजः । तत्कथं दर्शयिष्यामि, सभायां म्लानमाननम् ? ॥९७ ।। समक्षं स्वामिनो येषां, भङ्गरः सङ्गरोऽभवत् । यदि तेऽप्यत्र जीवन्ति, को नामाऽन्यो मृतस्ततः ॥१८॥ बहिः पुर्या विनिर्याय, स्तेनमन्वेषयामि तत् । इति निश्चित्य चित्तेन, स यातः प्रेतकाननम् ॥१९॥ न्यग्रोधमूले तत्रासौ, निषिण्णः खिन्नमानसः । कृपाणपाणिरध्वानं, यावदालोकते पुरः ॥१०० ॥ दूरतस्तावदायान्तं, धृतकाषायवाससम् । रुद्राक्षमालालङ्कार-धारिकण्ठकराम्बुजम् ॥१०१॥ त्रिदण्डकुण्डिकाहस्तं छत्रिकाच्छन्नमस्तकम् । विशालभालमुत्फुल्ल-नासिकं शोणलोचनम् ॥१०२ ।। दीर्घजङ्घाभुजग्रीव-मतीवविकृताकृतिम् । परिव्राजकमद्राक्षीत्कुमारः स्मेरविस्मयः ॥१०३॥ (विशेषकम्) अचिन्तयच्च सोऽयं, [यत्] वेषान्तरतिरोहितः । क्रूर शूर इवाऽऽभाति, दुष्टैर्दृष्ट्यादिचेष्टितैः ॥१०४॥ तं परिव्राजकोऽप्यूचे, तत्रैवाऽऽगत्य सादरम् । को भवानीदृशं च त्वां, चिन्ता किं तापयत्यसि ॥१०५ ॥ राजपुत्रोऽब्रवीत् सिद्ध ! देशवैदेशिकोऽस्म्यहम् । दारिद्र्यगर्ता वर्तन्या, नित्यं द्यूतेन पातितः ॥१०६ ॥ दारिद्र्यं नाम माना-मनायुःक्षयजा मृतिः । अपिधानमदृश्यत्व-मनामयमपाटवम् ॥१०७॥
१३८
कथारत्नसागरे सिद्धपुत्रोऽब्रवीत् तर्हि गर्हितं तव चिन्तितम् । सति क्व मयि दारिद्र्यं हिमानीवाऽहिमत्विषः ॥१०८॥ महाप्रसाद इत्युक्ते, कुमारेणाथ तं मुनिः ।। अत्रैव स्थेयमित्युक्त्वा, गतः पितृवनान्तरे ॥१०९ ॥ तदा च मन्ये विन्यस्य, कुमारे कर्मसाक्षिताम् । स्वयं विश्रामकामः सन्, कर्मसाक्षी तिरोदधे ॥११० ॥ स्पष्टं दुष्टात्मनां दृष्टु-मन्यायाऽऽवेशकौशलम् । कौतुकादिव सञ्जाता द्यौरुन्मीलिततारका ॥१११॥ फले तदीये संपन्ने, दिवसंरूपलक्षणे । घूकैर्मूकव्रतं सद्यः, परितः परितत्यजे ॥११२ ।। शङ्के शशाङ्कादाशक्य श्रियो नाशं निशाचरात् । कोशबन्धं व्यधुः कामं सकलाः कमलाकराः ॥११३ ॥ शूरराजवियुक्तस्य, तदानीमनिवारितम् । तमो मुमोष नि:शेषां, जगतः काञ्चनश्रियम् ॥११४ ॥ तदा खड्गलतापाणि-गृहीताऽय:कुशीद्वयः । स परिव्राजकोऽभ्येत्य, कुमारमुदचालयन् ॥११५ ॥ अनुपात: कुमारेण, प्रविश्य नगरी ततः । स्मृताऽनवद्यविद्योऽसौ, पौरग्बन्धनं व्यधात् ॥११६ ॥ ततोऽसौ नगरीलोक-लोचनानामगोचरः । द्रविणेशस्य कस्यापि, क्षत्रमासूत्रयद् गृहे ॥११७ ।। ततः पेटां समाकृष्य, वस्त्राभरणसम्भृताः । स क्वापि देवतागारे कुमारसहितो नयत् ॥११८ ॥ तत्र वैदेशिकान् सुप्तानुत्थाप्य द्रव्यदानतः । स्वयमग्रेसरीकृत्य, ताः पेटास्तैरवाह्यत ॥११९॥

Page #80

१३९
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् ततः पितृवनासन्न-शून्यदेवकुलाग्रतः । मध्येभूतवनं पेटा, विश्रमार्थममोचयत् ॥१२०॥ ततः सुप्तेषु सर्वेषु सोऽपि कृत्रिमनिद्रया । सुष्वाप राजपुत्रस्तु, चिन्तयामासिवानिति ॥१२१ ॥ अहो चौर्यमहो क्रौर्य-महो शक्तिरहो मतिः । अहो प्रपञ्चः कोऽप्यस्य, विश्वास्यस्तदयं न मे ॥१२२ ॥ इत्युत्तरीयं विन्यस्य, प्रस्तरे वटकोटरम् । प्रविश्य सुस्थितस्तस्थौ, खड्गव्यग्रकरः पुरः ॥१२३ ॥ परिव्राडपि तान् सुप्तान्, हत्वा खड्गेन देशिकान् । उत्तरीयं कुमारस्य, बद्धक्रोधो द्विधा व्यघात् ॥१२४ ।। शून्यं श्रस्तरमुवीक्ष्य परितो यावदीक्ष्यते । तावदाकृष्टखड्गेन, कुमारेण स तर्जितः ॥१२५ ॥ रे रे तस्कर ! विश्वस्त-घातपातकपांसुर! । क्वेदानीं यासि मत्तस्त्वं मृगो मृगपतेरिव ॥१२६ ॥ करवालकरालेऽथ, वल्गति क्षितिपात्मजे । पलायनं विना स्वस्य, तेन मेने न जीवितम् ॥१२७ ।। कुमारः खड्गदण्डेन, शम्यासम्पातबन्धुना । तस्योरुयुगलं बाल-कदलीच्छेदमच्छिदत् ॥१२८ ॥ प्राह साहसिकः सोऽथ, धैर्यबुद्ध्यादिभिर्गुणैः । रञ्जितोऽहं महाभाग ! नाऽऽगस्ते गणयाम्यतः ॥१२९ ॥ तदस्याऽऽयतनस्याऽस्ति, पृष्ठदेशे प्रतिष्ठितः । व्योमविस्तारसंहार-व्यग्रो न्यग्रोधपादपः ॥१३०॥ तत्कोटरान्तरं स्थूल-पाषाणपिहिताननम् । पातालभवनं मेऽस्ति, रत्नसम्भारभासुरम् ॥१३१॥
१४०
कथारत्नसागरे तत्र वीरमती नाम, जामिर्मम कनीयसी । अस्ति तारुण्यलावण्य-भाग्यसौभाग्यमन्दिरम् ॥१३२ ॥ सा मयाप्तिसङ्केतं, प्राप्तं त्वां परिणेष्यति । मदीयकोशसर्वस्व-मवश्यं चार्पयिष्यति ॥१३३ ॥ खड्गं मदीयमादाय, तदभिज्ञानहेतवे । गत्वा वीरमतीत्युक्त्वा, द्वारमुद्घाटयेस्ततः ॥१३४ ।। कुमारस्तत्र गत्वाऽथ तच्च कृत्वा यथोदितम् । पातालभवनस्यान्तः, प्रविवेश विशङ्कितः ॥१३५ ।। तत्र वीरमतीं वीक्ष्य, नयनानन्दकौमुदीम् । तच्चाद्भुततमं वेश्म, विस्मितोऽभूः नृपात्मजः ॥१३६ ॥ स तस्याः कथयामास, भ्रातृवृत्तान्तमादितः । तदीयमण्डलाग्रं च, तदभिज्ञानमार्पयत् ॥१३७ ।। क्वा(सा)पि स्वागतमासूत्र्य, हर्षोत्फुल्लविलोचना । ऊचे वैवाहिकी यावत्, सामग्री विदधाम्यहम् ॥१३८॥ वासवेश्मनि पल्यङ्के, तावद्विश्रम्यतां त्वया । इत्युक्त्वा तं द्वितीयायां, भूमिकायां जगाम सा ॥१३९ ।। कुमारोऽचिन्तयत् द्विष्टे, विश्वासो मम नोचितः । इति पल्यङ्कमुत्सृज्य, कोणे तस्थौ तिरोहितः ॥१४० ॥ पश्यतोऽथ कुमारस्य, शिलया यन्त्रमुक्तया ।। चूर्णीकृतश्च पल्यङ्को, निःशङ्का साप्युपागमत् ॥१४१॥ मदीयं सोदरं हत्वा, क्व रे ! जीवक! जीवसि । इति ब्रुवन्तीं तां केशैः, कृष्टवान् पिष्टवांश्च सः ॥१४२ ।। तां सहैव समाकर्षन्निःसृतो वेश्मनो बहिः । राजपूत्रस्तदा द्राक्षीत्तरुणामरुणप्रभाम् ॥१४३ ॥

Page #81

तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् नृपसूनोर्मुखाम्भोजमम्भोजकुलबान्धवः । हर्षोत्कर्षादिव द्रष्टु-मारोहदुदयाचलम् ॥१४४॥ पद्मखण्डेषु मार्तंड-कृतं जागरणं श्रियः । दिशां शशंस सम्भ्रान्त-भृङ्गी सङ्गीतकध्वनिः ॥१४५ ।। बन्दिवद् घोषयामासुस्तं कुमारस्य विक्रमम् । वृक्षाः पक्षिकुलोन्मीलल्लोककोलाहलच्छलात् ॥१४६ ॥ प्राभातिकजगत् प्राणाऽवष्टम्भोत्तम्भितैरिव । लोकप्राणैस्तमोमूर्छा-बलं जिग्ये बलादपि ॥१४७॥ पिधायाथ गृहद्वारं कुमारः सहितस्तया । लोकेनालोकितो हास्या-दागत्य नृपमानमत् ॥१४८ ॥ अथासन्नासनाऽऽसीन:, स्तेनवृत्तान्तकीर्तनात् । राजानं रञ्जयन्नेष, चौरजामिं समापयत् ॥१४९ ॥ अहो ! बुद्धिरहो ! शक्ति-रहोभक्तिरहो कलाः । अहो धैर्यमहो शौर्य, प्राशंसदिति तं नृपः ॥१५० ॥ ततश्चामात्यमादिश्य, तच्चौरापहृतं धनम् । अर्पयामास पौरेभ्यो, यथास्वं न्यायपूर्वकम् ॥१५१ ॥ कन्यां कमलसेनाख्यां, साक्षाल्लक्ष्मीमिव स्थिराम् । तुष्टस्तस्याऽवदातेन, वदान्यो नृपतिर्ददौ ॥१५२॥ अयुतं जात्यवाहानां, सहस्रं मत्तदन्तिनाम् । कोटिसङ्ख्यं सुवर्णं च, रत्नानि वसनानि च ॥१५३ ॥ ग्रामलक्षयुतं देशं, कोशं यानासनान्यपि । अलङ्कारादिकं चास्मै, व्यातरद् धरणीधवः ॥१५४ ।। नृपप्रसादात् प्रासाद-मासाद्य विशदप्रभम् । उपाध्यायनिदेशेन, सोऽध्यास्त सपरिच्छदः ॥१५५॥
१४२
कथारत्नसागरे तमुपाध्यायमाराध्य, स्वयं दानादिकर्मभिः । चरणौ धरणीशस्य, तनूजवदपूजयन् ॥१५६ ॥ अन्यदा तं सुखासीनं, रहस्यक्षतपात्रभृत् । एत्य कात्यायनी कापि, वर्द्धयित्वैवमभ्यधात् ॥१५७ ।। भवनोपवने सिक्ता वचनामृतवृष्टिभिः ।। या त्वया श्रेष्ठिनः पुत्री, तदा मदनमञ्जरी ॥१५८ ॥ सेयं सुभग ! सर्वत्र, गीयमानमहर्निशम् । त्वदूर्जितार्जितं दन्ति-दमनं राजरञ्जनम् ॥१५९॥ चौरनिग्रहणं भूभृद्-दुहितुश्च विवाहनम् । आकर्ण्य कर्णपीयूष-वर्ष हर्षोल्लसन्मना ॥१६० ॥ त्वद्वर्धनाय मां प्रैषी-दित्युक्त्वोत्थाय सादरम् । कृतज्योत्स्नाऽनुहारं सा तत्कण्ठे हारमक्षिपत् ॥१६१॥ (कुलकम्) ऊचे च सुजनोऽसि त्वं, यदपूर्वेऽपि दर्शने । तस्या हृदि प्रविष्टोऽसि, समं गुणगणैरपि ॥१६२॥ सा पुनमें सखी मन्ये दौर्जन्यैकनिकेतनम् । त्वद्गुणैः प्रेरिताप्यागाद्, या नैवाद्यापि ते हृदि ॥१६३ ।। ततो यद्यात्मनो दोषा-देषा त्यजति जीवितम् । ततस्तेऽस्तु कथङ्कारं, भूवि भूषणदूषणम् ॥१६४ ॥ सोऽभ्यधत्त मुधा धत्से, शङ्काऽऽतङ्काकुलं मनः । मयोक्तं सह भर्तव्यं, भद्रे ! भवति नाऽन्यथा ॥१६५ ॥ वस्त्राभरणताम्बूलै-श्चैनां सत्कृत्य कृत्यवित् । तस्यै समर्पयामास, निजं रत्नाङ्गलीयकम् ॥१६६॥ किञ्चैनामऽन्वशाद् भद्रे ! स्थानके स्नेहभूरुहः । निगडं हृदयस्यैतत्, तस्याः पाणौ नियोजय ॥१६७॥

Page #82

तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम्
१४३ विसृज्येमां क्षणं यावत्, सुस्थस्तस्थौ नृपात्मजः । तावत् त्वरितमभ्येत्य, प्रतीहारो व्यजिज्ञपत् ॥१६८ ॥ देव शङ्खपुरद्वारे, रभसात् करभीश्रितौ । राजदौवारिको कौचिद्दिदृक्षेति तव क्रमौ ॥१६९ ।। पितुरुत्कण्ठया सद्य-स्तौ प्रवेश्य नृपाङ्गजः । यावदालोकते तावत्, स्वयं तेनोपलक्षितौ ॥१७० ।। सुवेगवायुवेगाख्यौ, तौ क्षितीश्वरवल्लभौ । प्रत्युद्यतौ दृशा वेगादऽभ्यागत्य प्रणेमतुः ॥१७१॥ (युग्मम्) तावालिङ्ग्य समीपे चोपवेश्य स्नपयन् दृशा । स पित्रोः कुशलोदन्तं, पप्रच्छात्यन्तवत्सलः ॥१७२ ॥ प्रत्युवाच सुवेगोऽथ, कुशलं सर्वमन्यतः । दहत्यहर्दिवं देवं किन्तु त्वविरहानलः ॥१७३ ।। वृष्टिर्नयनयोः शैत्यं, कृत्ये तापो हृदि स्थितः । सति कालत्रयेप्येवं, कालार्थी त्वां विना प्रभुः ॥१७४ ।। वचस्तदा तदाकर्ण्य बाष्पाविलविलोचनः । भूमीन्दुनन्दनोऽवादीत्, खेदमेदुरया गिरा ॥१७५ ।। पुत्रबुद्ध्या निधीयन्ते, पितृभिर्मादृशे दृशः । धिग् धिग् तैः ध्यायते मूडैस्तत्त्वतः शत्रुरूपता ॥१७६ ॥ बबूलवत् तुदन्त्येके वप्तारमपि कण्टकैः । घर्षतोऽप्युपकुर्वन्ति, केचिच्चन्दनवत् पुनः ॥१७७ ॥ पुत्राऽभिधा मुधा धात्रा, विदधे किमियं मयि । आजन्म जनितं येन, जनन्याः क्लेशवैशसम् ॥१७८ ।। जातेन शोकमेवैकं प्रापितौ पितरौ मया । सदैव सहवासेऽपि, प्रवासेऽपि दुरात्मना ॥१७९ ॥
१४४
कथारत्नसागरे महत्यपि कुले केचिद्, विरलाः कुलमण्डनम् । श्रयन्ति वंशाः सर्वेऽपि, न प्रासादध्वजश्रियम् ॥१८०॥ सुवेगोऽथाऽब्रवीदेव!, त्वं न दुःखप्रदः पितुः । दु:खयन्ति पितॄन् दोषा-स्तनुजा न निजाः पुनः ॥१८१ ।। यथैव दैवतो देव!, दोषा निःशेषितास्त्वया । पितुस्तदैव जातस्त्वं, हृदयानन्दनन्दनम् ॥१८२॥ सन्तस्त्यजन्ति दूरेण यन्मलीमसमंशुकम् । तदेव देव! सेवासु, 'वासस्तु विशदीकृतम् ॥१८३ ॥ गुणपात्रस्य पुत्रस्य प्रवासोऽपि न दु:खदः । यदसौ पुत्रपुण्योष्ण-रोचिषः पूर्वपर्वतः ॥१८४ ।। वरं स्वाभाविकगुणा-दारोपितगुणः पुमान् । अनाहताद्विनि:क्षार-तारंवासो विशिष्यते ॥१८५।। चमत्कारं करोत्युच्चैर्निर्गुणस्य गुणार्जनम् । पश्य प्रशस्यते सद्भि-विभवः स्वभुजोद्भवः ॥१८६॥ तदर्जितगुणग्राम-श्चक्षुःपीयूषपारणम् । भवान् दृष्टश्च नष्टश्च, तातस्य हृदयज्वरः ॥१८७॥ एतद्विविधसर्वस्वं, सुकृतस्य सुखस्य च । यद्विविक्तश्च भक्तश्च शक्तश्च पुरतः सुतः ॥१८८॥ यतेथास्तत्तथा नाथ ! गुणरत्लैकरोहण! | पितरौ नगरं देशं, सर्वमुज्जीवयेर्यथा ॥१८९॥ कृतार्थीकृत्य सत्कृत्य, कुमारः पितृवल्लभौ । ततो भुवनपालस्य, भूभर्तुर्भवनं ययौ ॥१९०॥
१.
Kा वसते-T ||

Page #83

तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम्
प्रणतः प्रश्नितो राज्ञा, सुवेगस्य मुखेन सः । आदितः पितृवृतान्तं सर्वमस्मै व्यजिज्ञपत् ॥ १९९ ॥ जामातुर्यातुमौत्सुक्यं, विज्ञो विज्ञाय पार्थिवः । स्वदेशगमनोत्साह- मनुमेने मनस्विनाम् ॥१९२ ॥ उपाध्यायगृहं गत्वा, नत्वा तं नृपतेः सुतः । यथावृत्तं सुवृत्तान्तमथ तस्मै न्यवेदयत् ॥ १९३ ॥ ततश्च तदनुज्ञातस्तत्पत्नीकृतमङ्गलः । द्रविणैः प्रीणयित्वा तं प्रयाणप्रवणोऽभवत् ॥ १९४ ॥ सेनापत्यादि-पल्यादि सामग्रया च समं नृपः । सुतां संवाहयामास वासः कोशादिसम्भृताम् ॥ १९५ ॥ शिक्षां दत्त्वा यथोचितां, जामातुर्दुहितुश्च सः । जवनैर्वाजिभिर्वेगात् प्रयाणकमकारयत् ॥ १९६ ॥ ( युग्मम् ) ततः कमलसेनादि- कटके चलिते सति ।
तस्थौ कुमारस्तत्रैव रथमात्रपरिच्छदः ॥ १९७ ॥ ततस्तमिश्रैर्मिश्रायान्तमिश्रायां स्वयं गतः ।
१४५
दूतिकासदने तत्र स्थापयित्वा स्वयं रथम् ॥ १९८ ॥ सम्प्रेष्य दूतीमाहूय ततो मदनमञ्जरीम् ।
कुमारो रथमारोप्य, निन्ये शून्येन वर्त्मना ॥ १९९ ॥ ( युग्मम् ) सैन्येन सङ्ग तस्याथ त्वरितं तस्य गच्छतः । निवेशितवतः सैन्यमन्यदा विन्ध्यकाननौ ॥ २०० ॥ अर्द्धरात्रे तम: पात्रे निद्रान्धनयने जने । पपात सौप्तिकं भिल्ल- भल्लिपल्लविताम्बरम् ॥२०१ ॥ उत्थायोत्थाय सक्रोधं युध्यमानेषु मानिषु । समारोहत् कुमारोऽपि स च रुह्यमनोरथम् ॥ २०२ ॥
१४६
ततः पल्लीपतिर्भीमः स्वयं निःसीमपौरुषः । रङ्गत्तुरङ्गमारूढः प्रौढः क्रोधादधावत ॥ २०३ ॥ वायुनेवाम्बुदस्तवा हरिणा हरिणा इव । कुमारसुभटास्तेन भीता नीता दिशो दिशम् ॥ २०४ ॥ कुमारः स्वयमुत्थाय प्रतपत् तपनोपमः । दूराद् भिल्लतटव्रातं तमस्तोममिवाक्षिपत् ॥ २०५ ॥ सोऽपि पल्लीपतिः शौर्याद् गर्जन्पर्जन्यसन्निभः । दुर्निवारं शरासारं कुमारं प्रतिचिक्षिपे ॥ २०६ ॥ द्वयोरपि तयोर्युद्ध-मुद्धतं तत्तथाऽभवत् । यथा जयश्रीरश्रान्ता मेहिरेयाहिरां व्यधात् ॥२०७॥ बलेन दुर्जये तस्मिन् इच्छती च्छलतो जयम् । कुमारसारथीभावं भेजे मदनमञ्जरी ॥२०८ ॥ स पल्लीश: कुमारेण, मारेण च समं हतः । प्रपञ्चात् पञ्चभिर्बाणैः पञ्चत्वमगमत् ततः ॥ २०९ ॥ कुमारविक्रमाक्रान्ति-पावनीमवनीं स्पृशन् । सहस्रेण करैः प्रापत् तदानीमुदयं रविः ॥२१० ॥ ततः स्वसैन्यमन्विष्यन् नष्टं कष्टगतं मृतम् । सञ्चचार कुमारोऽसौ चरणाभ्यां रणाङ्गणे ॥२११ ॥ कृत्वा मृतानां कृत्यानि स विचिन्वन् वनावनिम् । नाऽक्षतं वा क्षतं वापि जीवन्तं कञ्चिदैक्षत ॥ २१२ ॥ पृष्ठप्रतिष्ठतूणीरः स जानुन्यस्तकार्मुकः । एकेनैव रथेनाऽथ प्रतस्थे प्रेयसीसखः ॥२१३ ॥ गच्छतोर्ध्वं पथे तस्य सङ्गतं पुरुषद्वयम् । चकार सादरं मार्ग-स्वरूपस्य प्रकाशनम् ॥ २१४ ॥
कथारत्नसागरे

Page #84

तरङ्ग -१५ : अगडदत्तकुमारचरितम्
पन्थाः शङ्खपुरं सैष दवीयानुपतिष्ठते । असौ त्वासन्नमेवास्ति परमत्यन्तदुर्गमः ॥ २१५ ॥ दुर्योधनो धनप्राणा- पहारी परिपन्थिकः । यदस्ति हस्तीवन्द्योऽत्राऽनश्वरश्च मृगेश्वरः ॥ २१६ ॥ वचनं तदपाकर्ण्य, सोऽयं धीरधुरन्धरः । आसन्नेनैव मार्गेण प्राजयामास वाजिनः ॥ २१७ ॥ कुमारस्यैव सार्थेन, केचित् पान्थाः प्रतस्थिरे । गुरोरिव चरित्रेण, पवित्रेण मुमुक्षवः ॥२१८॥ अन्तः कान्तारमेतस्य गच्छतः स्वच्छचेतसः । अर्द्धमार्गगतः कश्चिद् भस्मकश्मलविग्रहः ॥ २१९ ॥ कपालमालाभरणो रणद्घण्टाऽतिभीषणः । स्कन्धपाणितलन्यस्त करण्डककमण्डलुः ॥ २२० ॥ अत्युद्भटजटाजूटः स्थित्वा कापालिकः पुरः । उत्क्षिप्य दक्षिणं पाणिं, साशीर्वादमदोऽवदत् ॥२२१ ॥ (विशेषकम् ) सार्थेश ! तीर्थयात्रायां प्रस्थितः सुचिरादहम् । असुस्थत्वात् पथः किन्तु भवतः सार्थमर्थये ॥२२२ ॥ अनुज्ञातः कुमारेण, प्रस्थितोऽनुरथं ततः ।
उत्पाट्य नकुलीं टङ्क सङ्कटामथ सोऽब्रवीत् ॥२२३॥ कुर्वतस्तीर्थ यात्रां मे क्वचित् केनचिदर्पिताः । टङ्कास्तीर्थार्थमेते तत्कुरू त्वं भारधारणम् ॥२२४॥ नकुलीं स्थापयित्वेत्थं तदभ्यर्थनया रथे । व्रजन् कुमारो मध्याह्ने, गिरिग्रामं कमप्यगात् ॥२२५॥ तत्रावस्थापितरथं कुमारमवदन्मुनिः ।
धर्मशील! ममाद्य त्वं ससार्थोऽप्यतिथिर्भव ॥ २२६ ॥
१४७
कथारत्नसागरे
१४८
यदैष सच्चतुर्मासीमिमामहमिह स्थितः । आतिथ्यं प्रथयिष्यन्ति तन्मे ग्रामेयका अमी ॥२२७ ॥ मुनिभिर्लब्धमस्माकं, भोक्तुं युक्तं कथं भवेत् ? । कुमारवारितोऽपीत्थमातिथ्यमयमानयत् ॥ २२८ ॥ धर्म्मसारकुमारोऽसौ सहर्षेण महर्षिणा । बभूवात्युपरुद्धोऽपि तल्लाभं नाभिलाषुकः ॥ २२९ ॥ करम्भदुग्धदध्यादि तत्तेनात्यर्थमर्थिताः ।
परे बुभुजिरे सर्व कुमारे वारयत्यपि ॥ २३० ॥ दत्त्वा ताम्बूलमेतेषां स्वयं भोक्तुं जगाम सः । स्वापमापुः पथश्रान्ताः पान्थास्तेऽपि तरोस्तले ॥२३१ ॥ कुरुते राजपुत्रोऽपि भोक्तुं यावदुपक्रमम् । कपाली खड्गमाकर्षन् रोषात्तावदधावत ॥ २३२ ॥ रे रे वराक ! राकेन्दु - मुखलक्ष्मीमिमां वहन् । क्व यास्यसि यतः सैष, दस्युर्दुर्योधनोस्म्यहम् ॥ २३३ ॥ विषच्छलादमी पान्थाः पान्था मृत्युपथे कृताः । त्वां तु खड्गबलादेव करिष्यामि यमातिथिम् ॥२३४॥ चौरं तमिति वलान्तं विस्मितः क्षितिपात्मजः । कुक्षौ कौक्षेयकक्षेपात् पातयामास भूतले ॥ २३५ ॥ दस्युर्दैन्यादुदन्त्यार्त्तः कुमारमुखमैक्षत । सोऽपि पानीयमानीय, कृपया तमपाययत् ॥ २३६ ॥ स्वस्थीभूतस्ततो दस्युस्तस्य पश्यन् कृपालुताम् । तथाऽऽतिथ्ये च वैमुख्यं विमृश्यन्निदमभ्यधात् ॥ २३७ ॥ त्वया भयं च लोभं च धैर्यान्निर्जित्य दुर्जयम् । जितश्च रञ्जितश्चाहं मुमूर्षुः किञ्चिदर्थये ॥२३८ ॥

Page #85

१४९
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् एतस्य पर्वतस्याऽस्मिन्निकुञ्जे विवरं वरम् । मन्दिरं कोशसर्वस्व-स्थानं जानीहि मामकम् ॥२३९ ।। किञ्चास्ति सुन्दरी नाम्ना रूपेण सुरसुन्दरी । प्रिया कृशोदरी यस्या, नाभि ति दृशोदरी ॥२४० ॥ तद्धर्मविक्रमाधार ! कुमार द्रविणं प्रियाम् । मदभ्यर्थनया सार्द्ध गृहाणानुगृहाण माम् ॥२४१ ।। परासोस्तस्य कृत्यानि, कृत्वा नृपसुतस्ततः । गत्वा तद्भवनं तस्य, पत्न्यै सर्वं न्यवेदयत् ॥२४२ ॥ पुरः कुमारं पश्यन्ती, साप्यनङ्गमिवाङ्गिनम् । किङ्कर्त्तव्यजडा चित्रपुत्रिकेव तदाऽभवत् ॥२४३ ॥ तदा च सद्योभूतेन प्रबलेन मनोभुवा । कुमारोऽपि समारोपि, परं परवशां दशाम् ॥२४४ ॥ तौ निरीक्ष्य तथाऽवस्थौ तदा मदनमञ्जरी । सभ्रूभङ्गमुपालम्भलब्ध-प्रागल्भ्यमभ्यधात् ॥२४५ ।। आर्यपुत्र ! पवित्रं ते, किमिदं पुरुषव्रतम् ? | यन्निन्दितजनक्षुण्णां वर्तनीमनुवर्त्तसे ॥२४६ ॥ तत्कुलं निर्मलं स्वीयं तादृशं प्रेम मामकम् । प्रसादः सादरस्ताहक्, सन्धाबन्धश्च तादृशः ॥२४७ ।। सर्वमेकपदे भ्रष्टं नष्टं तत् तव पौरुषम् । यत् काकोल इवाऽमेध्ये चौरदारेऽपि रज्यसे ॥२४८ ॥ यत्कृते तत्यजे शीलं पितृश्वसुरयोः कुलम् । सोऽपि त्यजति निर्दोषां, यन्मां धिग् दैववैभवम् ॥२४९ ।। इत्याक्षिप्तः कुमारोऽसौ, तस्या वचनवीचिभिः । धौतरागो निजग्राह, चेतः परपरिग्रहात् ॥२५० ॥
१५०
कथारत्नसागरे अनुनीय समानीय, रथं मदनमञ्जरी । स्त्रियं श्रियं च तां दस्यो-स्त्यक्त्वासौ पुरतोऽगमत् ॥२५१ ॥ अथान्तर्वणमायान्तं कृतान्तमिव भैरवम् । वानेयमग्रतोऽद्राक्षीत् कुञ्जरं नरकुञ्जरम् ॥२५२ ॥ वशीकृत्य वशानाथमक्षतः क्षितिपात्मजः । सुदृशा दर्शयित्वा च प्रपेदे पदवीं पुनः ॥२५३ ॥ यावदध्वनि सध्वान स्पन्दनो नृपनन्दनः । कियत्यपि गतस्तावन्नृत्यन्तं सज्जितक्रमम् ॥२५४ ।। लालघातसम्पात-पटहीभूतभूतलम् । पुरः पारीन्द्रमद्राक्षीत् प्रभाभासुरकेसरम् ॥२५५ ॥ (युग्मम्) उत्तरीयावृतं पाणिं तन्मुखे प्रक्षिपन्नयम् । निन्ये शस्त्रीप्रपञ्चेन, पञ्चास्यमपि पञ्चताम् ॥२५६॥ दिनैः कतिपयैरेव कुमारो मार्गमत्यजन् । निस्तीर्णस्तामरण्यानी, प्रतिज्ञामिव सात्त्विकः ॥२५७ ॥ ततः स पुरतः सैन्यं, साधुवादमिवासदत् । प्रदत्तावासमासन्नप्रदेशे सन्मुखागतम् ॥२५८ ॥ पप्रच्छ पूर्ववृत्तान्तं तन्मुख्यान् क्षितिपात्मजः । तेऽप्याख्यन् श्रूयतां देव ! तदा पतति सौप्तिके ॥२५९॥ कुमारः कारणाच्चक्रे, प्रयाणं सत्वरं पुरः । तदुत्तिष्ठत वेगेनेत्यूचे कैश्चित् तदा शठैः ॥२६० ॥ ततः कमलसेनां च सेनां च सहसैव ताम् । संवाह्यस्तेन वाह्येन, वर्त्मना विगता वयम् ॥२६१ ॥ यदा दृष्टोऽसि नाऽस्माभिः कान्तारान्निर्गतैरपि । पर्यालोच्य तदाऽत्रैव दत्तावासैरिव स्थितम् ॥२६२ ॥

Page #86

१५१
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् त्वदीयवार्तामात्नां ततोऽस्माकं विचिन्वताम् । दिष्ट्या त्वं देव ! जीवातुरातुराणामिवागतः ॥२६३ ॥ ततोऽनुयातः सैन्येन प्रयाणैरविलम्बितैः । सैष शङ्खपुरोपान्ते स्वसैन्यं संन्यवेशयत् ॥२६४॥ उदितं तं कलावन्तं सागरा इव नागराः । आदेशेन विशांपत्युः प्रत्युज्जग्मुस्तदा मुदा ॥२६५ ॥ ततः स्फुरन्मरुल्लोलैश्चेलैर्नृत्यदिव स्वयम् । गायन् पुरवधूध्वानैः, कलितोलूलमङ्गलम् ॥२६६ ।। विन्यस्तपुष्पप्रकरैर्मुदाहसदिवाऽध्वनि । मनुष्यमालितैर्देव कुलैरुव॑मिव स्थितम् ॥२६७ ।। सभ्रूभङ्गमिवान्दोलन्नीलवदनदामभिः । उत्फुल्लचक्षुःसम्भार-मिव प्रेक्षकलोचनैः ॥२६८ ॥ कुमारः पौरनारीभि-रक्षतैरभिवर्धितः । स्फूर्जत्तूर्यरवौर्जित्य, जितपर्जन्यगर्जितः ॥२६९ ।। बन्दिवृन्दमुखप्रवद्यश:कुसुमसौरभः ।। उन्मीलन्मङ्गलो मार्गे नगरं प्रविवेश सः ॥२७० ।। (पञ्चभिः कुलकम्) उत्तीर्य सिन्धुरस्कन्धादसावुत्कण्ठितोऽलुठत् । दृशा भृशाभियातस्य तातस्य पदपद्मयोः ॥२७१ ।। दृष्टे तत्र जगन्मित्रे लोकशोकतपोपहे । हर्षलक्ष्मीर्मुखाम्भोजं भेजे भूमीभुजस्तदा ॥२७२ ॥ तातस्तु प्रातमद्याभू-दद्य पुण्यद्रुमः फली । ब्रुवन्निति सरोमाञ्चः, सस्वजे नृपतिः सुतम् ॥२७३ ।। अवोचत् वचनं वत्स !, विदेशेऽपि गतिस्तव । पुण्यैर्लक्ष्मीप्रकर्षाय, गुणोत्कर्षाय चाऽभवत् ॥२७४ ।।
१५२
कथारत्नसागरे विपत्तिरपि सम्पत्ति-हेतुः सुकृतकर्मणाम् । सम्पदं पश्य पोतस्य पतितस्य पयोनिधौ ॥२७५ ॥ राज्ञोऽनुज्ञामथाऽऽसाद्य प्रसपत्पुलकाङ्करः । असौ जनन्याः पादारविन्दवन्दनमादधौ ॥२७६ ।। मिलिते नन्दने तस्मिन् नयनानन्दनन्दने । जनन्याः शोकसन्तापः, प्राप शान्तिं समन्ततः ॥२७७ ॥ हर्षबाष्पाम्बुवर्षेण स्नपयन्तीव सर्वतः । सुतस्य देहं सस्नेहं, सा स्पृशत्पाणिना चिरम् ॥२७८ ॥ ततश्च पौराऽमात्यादीन्, भूतलन्यस्तमस्तकान् । असौ संभाषयामास, बन्धूनिव यथोचितम् ॥२७९ ।। अनुयातः स तैस्तात-निर्देशान्मन्दिरं निजम् । जगाम स नरग्राम-ग्रामणीर्मणिभूषणम् ॥२८० ॥ कदाचित् भूपतिः पुण्ये, लग्ने ग्रहबलोज्ज्वले । यौवराज्यश्रियं तस्य, तार्तीयीकी वधू न्यसन् ॥२८१ ॥ स कृतज्ञजनश्रेष्ठो ज्येष्ठां मदनमञ्जरीम् । प्रियां कमलसेनां तु मन्यते स्म लघीयसीम् ॥२८२ ।। ज्येष्ठैव वल्लभा तस्य, सा लक्ष्मीः सैव जीवितम् । धृतिः सैव मतिः सैव सैव जीवोऽप्यजायत ॥२८३ ।। शिक्षां कमलसेनापि, स्मरन्ती सततं पितुः । स्निग्धेन मनसा मेने, पतिं परमदैवतम् ॥२८४ ॥ सपत्नीमपि तामेना-ममन्यत सहोदराम् । न तस्यां विदधे स्पॉ, नाऽसूयामप्यसौ क्वचित् ॥२८५ ॥ परिच्छदे च वात्सल्यं, सन्मानं सेवकेषु च । बन्धुवर्गे च दाक्षिण्यं, पूजां पूज्ये च सा व्यधात् ॥२८६ ॥

Page #87

१५३
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् पतिर्जानातु वा मा वा, तथाप्याराध्यताऽनया । स्वभावादेव दत्ते हि, कौमुदी कुमुदे मुदम् ॥२८७ ॥ ऐक्यं भुवनपालस्य सुन्दरस्य च भूभुजः । तेन तेन समासेन, भिन्नयोः पदयोरिव ॥२८८ ॥ स चक्रे क्रान्तदिक्चक्रं, प्रतापं नृपयोर्द्वयोः । सौरभ्यं दक्षिणो वायु-मधुमाधवयोरिव ॥२८९ ॥ वैभवस्पर्द्धयेवासौ, श्रद्धया वर्द्धमानया । आराधयदुपाध्याय, कुर्वन् श्रीभोगभागिनम् ॥२९० ॥ यमाशागोचरं याते शूरे साक्षिणि कर्मणाम् । शिशिरव्यथितां पृथ्वीमुज्जिजीवयिषु स्वयम् ॥२९१ ॥ कदाचिन्मधुमत्ताभिर्भूङ्गीभिर्गीतमङ्गलः । तन्वन्वनान्तरावासा-नृतुराजः समाययौ ॥२९२॥ (युग्मम्) ततोऽसौ वनराजीषु नूतनां पत्रसम्पदम् । चक्रे किञ्चन वोन्मीलत्कमलान् कमलाकरान् ॥२९३ ॥ रचयामास दौर्भाग्य-दोषमोषं सुरश्रियाम् । मधुपानां च पुष्पेषु, मधुपानमहोत्सवम् ॥२९४ ॥ सारसारस्वतोद्गारम-करोत् कोकिलाकुलम् । प्रददौ फलसम्भारं, सहकारमहीरुहाम् ॥२९५ ।। ददौ सुहृदि सौभाग्य-सम्पदं मलयानिले । तेजः संवर्धयामास, मांसलानन्दमैन्दवम् ॥२९६ ॥ तस्य चाऽनन्यसामान्यसौहार्दस्य मनोभुवः । जैत्रमासूत्रयामास, प्रतापमवनीतले ॥२९७॥ ऋतुराजस्य साम्राज्ये, जगत्येवं विजृम्भिते । भूपोऽभिराममारामं, जगाम सपरिच्छदः ॥२९८॥
१५४
कथारत्नसागरे तदा चाऽगडदत्तोपि, चन्दनद्रवचर्चितः । उत्फुल्लमल्लिकामाल्य-वेल्लधम्मिल्लबन्धनः ॥२९९ ॥ नि:श्वासहार्यसंवीत-श्वेतचीनांशुकोज्ज्वलः । पुरः कौतुकिसङ्गीत-विलोभितविलोचनः ॥३०० ॥ अङ्गीकृतक्षुण्णपथे, रथे मदनमञ्जरीम् । आरोप्य प्रापदुद्यान-मानन्दमयमानसः ॥३०१॥ तत्र केचिद्यतिस्थान-लयत्रयपवित्रितम् । पुरः स्मरस्य सङ्गीतमवगीतं वितेनिरे ॥३०२ ॥ केप्युच्चतालमालम्ब्य, स्थैरविन्यस्तहस्तकम् । नृत्यन्तः सूत्रयामासु-रापानकमहोत्सवम् ॥३०३ ॥ केचिदुच्चेतुमुच्चानि तरुपुष्पाणि पाणिना । बद्धस्पर्धं वधूं प्राहु-बहुमूललुलदृशः ॥३०४॥ प्रेयसी तामनादृत्य निवारणपरा गिरः । दोलामन्दोलयामासुः केपि सप्राणपाणयः ॥३०५ ॥ सदम्भमाम्भसीकीर्तिवल्लभाभिः समं मुहुः । सरन्तोपसरन्तश्च जलैर्युयुधिरे परे ॥३०६॥ एवं विनोदैरानन्द-कन्दकन्दलताम्बुदैः । तदा निर्गमयामास वासरं भूमिवासवः ॥३०७॥ कुमारः सपरीवारः समं दयितया तया । मनोविनोदनानन्दै-दिवसं विवशोऽनयत् ॥३०८॥ तदालोकं पुरस्कृत्य विनिवृत्तावुभावपि । अम्बरादम्बरमणिर्वनदेवेति वल्लभाः ॥३०९।। कुमारस्तु वनक्रीडा-रभसश्रान्तया तया । प्रार्थितः प्रियया तत्र, विसृष्टः सपरिच्छदः ॥३१०॥

Page #88

१५५
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् असमैः कुसुमाऽऽमोदपायुभिर्वनवायुभिः । व्यपनीतश्रमस्तस्थौ रथ एव प्रियासखः ॥३११॥ (युग्मं) यामिन्यां याममात्रायां निद्राति नृपनन्दने । निद्रावशात् प्रियाबाहुर्ललम्बेथ रथाबहिः ॥३१२ ।। दैवादारूढपूर्वीव रथाङ्गस्य पथा तदा । भुजं भुजङ्गमस्तस्या दष्टवानतिदुष्टधीः ॥३१३॥ दष्टा दष्टाऽस्मि सणेत्युक्ते निर्निद्रया तया । कुमारः स्वापमुत्सृज्य, झटित्युत्तीर्णवान् रथात् ॥३१४ ।। कुमारेणान्धकारेऽपि चक्षुर्निक्षिपता क्षणात् । दंदशूकः स निःशूकः प्रैक्षि मूर्द्धमणित्विषा ॥३१५ ॥ ततश्च विषवेगाच्च शोकावेशाच्च तावुभौ । मूर्छयाच्छन्नचैतन्यौ, दम्पती पेततुः क्षितौ ॥३१६ ॥ शीतैस्तदानीमानीत-चैतन्यो वनवायुभिः । कुमारः सञ्जजागार, न पुनस्तस्य वल्लभा ॥३१७॥ प्रयङ्क्ते यावदेवायं, मन्त्रौषधिविधिक्रमम । विषेण हतविश्वासः, श्वासस्तां तावदऽत्यजत् ॥३१८ ॥ कुमारोप्यङ्कमारोप्य, ततस्तां स्नेहमोहितः । तारतारमऽरोदीच्च करुणं विललाप च ॥३१९ ॥ हा प्रिये ! क्व नु याता त्वं हित्वा मामेककं वने । त्वां विना मम किं भोगैः? किं श्रिया जीवितेन किम् ? ॥३२०॥ वदनेन्दोः क्व ते लक्ष्मी: ? क्व ते वाचः सुधामुचः ? । कटाक्षाः क्व च ते दक्षाः ? शंस मे हंसगामिनि ॥३२१॥ ददासि किं न मे वाचं का चन्द्रवदने ! व्यथा । वृथा प्रलापिनं किं मां सवैलक्ष्यमुपेक्षसे ॥३२२॥
१५६
कथारत्नसागरे यद्वा प्रलापः पापस्य, बधिरे मधुरं वचः । येन दीर्घपथे पान्था, क्व मे सम्प्रति सा प्रिया ॥३२३ ॥ तत् तथा प्रणयप्रडं स्वयं स्वस्य समर्पणम् । तं तथा स्वजनत्यागं युद्धे बुद्धिं च तां तथा ॥३२४॥ तस्याः स्मृत्वापि हृदयं, यदिदं न विदीर्यते । नोचितं शोचितुं तत्तां किन्तु स्यादुचिता चिता ॥३२५ ॥ अथायं स्वयमुत्थाय, तत्रैव रचितां चिताम् । अह्नाय वह्निमुद्दीप्य समं वनितया तया ॥३२६ ॥ प्रवेष्टं यतते यावत् तावद्विद्याधरः पुरः । कश्चिन्निवारयामास तमसम्बन्धबान्धवः ॥३२७॥ (युग्मम्) आख्याच्च वीर! वैताढ्य-शिखाशिखरशेखरान् । गतोऽहं तीर्थयात्रार्थं रथनूपुरपत्तनात् ॥३२८ ।। दृष्टस्ततो निवृत्तेन त्वमिदानी मया सखे! । कणस्तदिदं कर्म निर्विवेकजनोचितम् ॥३२९॥ तद् भद्र! कथ्यतां तथ्यमेतत्करणकारणम् । इत्युक्तः कथयामास, कुमारस्तद्यथातथम् ॥३३०॥ स्मृत्वा विद्याधरो, विद्यामुपनीतैस्ततस्तया । कमण्डलुजलैरस्यां, गरज्वरमपाहरत् ॥३३१॥ उन्मीलन्नयनाम्भोजं प्रातरम्भोजिनीनिभाम् । तां वीक्ष्य स तदानन्द-विस्मयैकमयोऽभवत् ॥३३२ ॥ अभ्यधाच्च महाभाग ! नररत्नैर्भवादृशैः । सैषा पाषाणगर्भापि रत्नगर्भेतिभूरभूत् ॥३३३ ।। मन:खेदापनोदार्थमपि मामुपकुर्वता । त्वया सख्ये सखेदोह-माधमर्थेन निर्मितः ॥३३४ ॥

Page #89

तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् यदि वा सज्जनानां च, धनानां च विभूतयः । परस्यैवोपकाराय, विधीयन्ते स्म वेधसा ॥३३५ ।। विद्याधरोऽभ्यधादेतत्तव नोपकृतं मया । रक्षन् कृषीवलः क्षेत्रं, रक्षत्यात्मानमेव यत् ॥३३६ ।। राजपुत्रमथापृच्छय, तदा विद्याधरे गते । कामायतनमानैषीन्मन्दमन्दपदं स ताम् ॥३३७ ।। ततः स्वहस्तविन्यस्ते, प्रस्तरे पल्लवैर्नवैः । स्थापिताऽसौ कुमारेण, शीतबाधां न्यवेदयत् ॥३३८ ॥ मध्येवनमथो गत्वा, स निर्मथ्याऽरणिं स्वयम् । ज्वलनं ज्वालयित्वा च, गृहीत्वा च न्यवर्त्तत ॥३३९ ॥ विशन्नायतने तस्मिन्न-कस्मान्मन्दिरोदरे । दीपोद्योतमिवाद्राक्षीत्, झटित्येव हि मीलितम् ॥३४० ॥ असौ कृशानुं विन्यस्य, तस्याः 'श्रस्तरसन्निधौ । पप्रच्छ स्वच्छधीरेनां, दीपोद्योतनिबन्धनम् ॥३४१ ॥ युष्माभिर्चालितं ज्योतिर्यदागच्छद्भिद्भुतम् । अत्रार्यपुत्र ! शुभ्रायां भित्तौ तत्प्रतिबिम्बितम् ॥३४२ ॥ तयेत्युक्ते करे तस्याः, समासिमसौ स्वयम् । हर्तुं शीतार्त्तिमेतस्याः कृशानुमकृशं व्यधात् ॥३४३॥ अधोमुखे धमत्यग्निमस्मिन् कोशाद् बहिःकृता । पपाताऽसिलता विद्युल्लेखेव ध्वनिता क्षितौ ॥३४४ ॥ क्षोभेणाऽभ्यत्थितोऽप्राक्षीदथायं किमिदं प्रिये । साप्यूचे शीततः कम्प्रे करे कोशादसावसि ॥३४५ ॥
१५८
कथारत्नसागरे निर्गत्य पतितः क्षोणौ क्षणात् कृतझणत्कृतिः । धर्तुं यन्मे न शक्तोऽसौ जाग्रजाग्रज्वरः करः ॥३४६ ॥ (युग्मम्) ततो नि:शङ्कितः शीतं, हरन्नहाय वह्निना । चकार सप्रतीकारां, तां च खड्गलतां च सः ॥३४७ ॥ ततः प्रातः समायात-समुत्सुकपरिच्छदः । समं मदनमञ्जर्या, निजं धाम जगाम सः ॥३४८ ॥ विभज्याऽथ यथायोग्यं, दिवसं वशितेन्द्रियः । प्रमना मानयामास, स त्रिवर्गमनर्गलम् ॥३४९ ।। असार्थप्रार्थनं तीर्थमदेहद्रोहकृत् तपः । स मन्वानोऽन्वहं चक्रे मातुश्चरणचर्चनम् ॥३५०॥ अलिके तिलकं मेने, पितुश्चरणरेणु सः । अमूल्यमाल्यमाज्ञां च, शिरस्यऽन्यत्तु लौकिकम् ॥३५१ ॥ प्रमाणभूमिमानेतुं मनोरथरथं च सः । विशेषात् पोषयामास, न्यायधम्मौ धुरन्धरौ ॥३५२ ॥ 'खरलीकेलिभिठूतैः सङ्गीतैश्चित्रवल्लिभिः । कोविदानां विनोदैश्च, मुमुदे स दिवानिशम् ॥३५३॥ एवं निर्विशतस्तस्य, सुखं विषयसम्भवम् । भूयांसः सम्भरन्ति स्म, वासरा इव वत्सराः ॥३५४॥ युवराजे सभासीने, मध्ये सदसमन्यदा । लोलहारः प्रतीहारः प्रातर्नत्वा व्यजिज्ञपत् ॥३५५ ॥ कोऽप्युत्तरापथादेत्य महर्द्धिजिवाणिजः । स्त्रीयमस्वीयमादाय, देवपादान् दिदृक्षते ॥३५६॥
१. । त्रस्तरसन्निधौ-T॥ श्रस्तरन्नधौ-K॥
१. खुरलीकेलि० TII खरलीकृत०॥

Page #90

१५९
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् अथ भ्रूसञ्ज्ञयाऽऽज्ञप्त-प्रतीहारप्रवेशितः । स प्रणम्य सुखासीनः, समयज्ञो व्यजिज्ञपत् ॥३५७ ॥ साक्षाद् भवन्तं रेवन्तं सन्तः शंसन्ति संसदि । तद्देवपादान् सोत्कण्ठ-मुपतिष्ठामहे वयम् ॥३५८ ॥ परे पर:शताः सन्ति, मन्दुरा कन्दरोदरे । मद्गृहे हरयः किन्तु, तेष्वेकः पूर्णलक्षणः ॥३५९ ॥ ज्वलत् तेजोमयो मूर्त्या, जवनः पवनादपि । दोषैरशैषैर्निमुक्तो-ऽमुक्तो गुणगणैः पुनः ॥३६०॥ दुर्वारः सोऽश्ववाराणां, वारैर्विजितवाजिभिः । देवप्रौद्वैस्तमारोढुं तवैव यदि मन्यते ॥३६१ ॥ इत्युक्तस्तैः समुत्थाय, स्वयं वीक्षितलक्षणम् । अरुक्षसूक्ष्मरोमाणां, वक्रितोद्धरकन्धरम् ॥३६२ ।। पृथु पृष्ठे स्फिजि स्थूलं, वक्ष:पीठेऽतिविस्तृतम् । मध्ये क्षामं लघु कर्णे मुखेऽतिमांसतां गतम् ॥३६३॥ स्वस्वोद्देशकृतावासदर्शभिः शोभितं ध्रुवैः । ध्रुवद्वयास्मदीभूते, व्योमलङ्घनजाविकम् ॥३६४ ॥ निबडीकृतपर्याणं, परितः परिवर्द्धकैः । उत्पतन्तमिव व्योम्नि, प्रचलच्चरणच्छलात् ॥३६५ ॥ न्यस्ताङ्घ्रिः पादकटके, पर्याणाय स्फुरत्करः । तं कुमारः समारोहत् तुरङ्गं तुङ्गविग्रहम् ॥३६६॥ (पञ्चभिः कुलकम्) अश्ववारैश्च दुरि, दुर्द्धरैश्च धनुर्धरैः । स वाह्याली ययौ, सार्द्धं, पत्तिभिश्चाविपत्तिभिः ॥३६७ ।। अथायं वाहयन्नश्वं, क्रमान्नवसु वीथिषु । यावत् सञ्चारयत्येष, चक्रे तावत्प्लुताङ्गतिम् ॥३६८ ॥
१६०
कथारत्नसागरे परिवारं कुमारस्य, वाहवाहनकौशलम् । भावयन्नभितस्तस्थाववस्थाप्य तुरङ्गमात् ॥३६९॥ वाजिनं युवराजस्तं, प्लवमानं विहङ्गवत् । अवस्थापयितुं वल्गा-माचकर्ष यथा यथा ॥३७० ।। असौ तथा तथा वेग, स्पर्द्धयैव विवर्द्धयन् । क्रमेण पञ्चमी धारा-मारुरोह तुरङ्गमः ॥३७१ ॥ अथाऽश्ववारैः सम्भ्रान्तः सत्वरं वाजिनो निजाः । प्रेरयाञ्चक्रिरे पश्चाद्वेगवल्गितपाणिभिः ॥३७२।। कुमारे दूरतो गच्छत्यथचक्षुःपथातिगे । श्रान्ता ववलिरे केचित्, पुरः केचित् प्रतस्थिरे ॥३७३ ।। गत्वा पदानुसारेण, व्यावृत्तास्तेऽपि दूरतः । काननं निर्जनं नीतः, कुमारस्तुरगेण तु ॥३७४ ।। तत्रासौ चण्डमार्तण्ड-करदण्डपराहतः । खेदमेदुरितस्वेद-बिन्दुदन्तुरिताननः ॥३७५ ॥ मध्याह्ने श्रमनिष्प्राणपाणिर्वल्गां मुमोच च । तैरेव चरणापातैस्तस्थौ तत्र तुरङ्गमः ॥३७६ ॥ अधीती विपरीतायां, शिक्षायामयमित्यहो! । धिग् न ज्ञातं मया तेन, स्पष्टं कष्टं द्वयोरभूत् ॥३७७॥ विमृश्यैवमथोत्तीर्य, निष्पर्याणं विधाय तम् । बिभ्रन्मनो वनोद्देश-दर्शनोद्भुतकौतुकम् ॥३७८ ॥ श्रमप्रमीतमेतं च शोचित्वा पुरतो व्रजन् । अपश्यच्चेतसो दस्युमवनीपावनं वनम् ॥३७९।। (युग्मम्) ततश्चन्दनकर्पूर-तरुसौरभवाहिभिः । वनान्तवातैरभ्येत्य, विनीताध्वपरिश्रमः ॥३८०॥

Page #91

१६२
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् मञ्जरीभिः प्रदत्तार्थः, सहकारमहीरुहैः । निर्वापितविपत्ताप-पापः स्वागतिकै: पिकैः ॥३८१॥ प्रविशन्नन्तरे तस्य, स्फटिकोपलपीठिकम् । अभ्रङ्कषशिखाश्रेणि-शोणीकृतनभ:प्रभम् ॥३८२ ॥ वातव्याधूतनिौत-पताकालुलनच्छलात् । दिग्वधूभिरविश्रान्त-क्रियमाणनिरुच्छनम् ॥३८३॥ पद्मरागमयं नाना-रत्नसम्भारभासुरम् । 'अमन्दानन्दसार्द्राक्षः, सोऽद्राक्षीज्जिनमन्दिरम् ॥३८४ ॥ (कुलकम्) पुष्करिण्यां पुरस्तस्य, ततो जनितमज्जनः । गृहीतकनकाम्भोजः, सोऽविशन्जिनमन्दिरम् ॥३८५ ।। तत्र प्रासादसौन्दर्य-दर्शनोत्फुल्ललोचनः । युगादिदेवप्रतिमां नेत्रकैरवकौमुदीम् ॥३८६ ।। ज्योतीरसमयीं कान्तिच्छटाजटिलिताम्बराम् । भक्तिभारोत्तरं राजतनूजः समपूजयत् ॥३८७॥ (युग्मम्) नेत्रशुक्तिपुटोन्मुक्त-हर्षाश्रुकणमौक्तिकः ।। पुरो निविष्टस्तुष्टाव, स ध्वस्तवृजिनं जिनम् ॥३८८ ॥ अहो प्रभो! प्रभावस्ते दृष्टे यत् त्वयि सम्प्रति । परमानन्दनिष्यन्द-भावोप्येष ममाभवत् ॥३८९ ॥ याऽसौ चिन्तापि सन्ताप-हेतुत्वेनैव निर्मिता । त्वदालम्बनतः सापि, प्राप सन्तापहारिताम् ॥३९० ॥ श्रद्धाविहङ्गिकाशिक्य-तुल्ययोश्चित्तनेत्रयोः । एकैकस्मिन् धृतोऽसि त्वं, पूर्वमद्यैव तु द्वयोः ॥३९१ ॥
कथारत्नसागरे सेयं जीयाज्जिनाधीश !, त्वद्भक्तेः शक्तिरद्भुता । यया लोकाग्रसंस्थोऽपि, हृदि त्वं मे निवेशितः ॥३९२ ॥ भक्तितस्तव नामापि येनेदं जगदे जिन ! । तेनान्त:शत्रवः सत्यं, जिग्यिरे जगदे जिनः ॥३९३ ॥ ततो जगत्यामागत्य परितः स विलोकयन् । तस्यामपश्यदासीनं, जैनं धर्ममिवाङ्गिनम् ॥३९४ ।। नवाम्भोधरगम्भीर-ध्यानमानन्दमन्दिरम् । चारणश्रमणं कञ्चित्, कुर्वन्तं धर्मदेशनाम् ॥३९५ ॥ (युग्मम्) ततः प्रदक्षिणीकृत्य, मुनिमेनमनेनसम् । प्रणम्य नृपतेः सूनुः, समीपे समुपाविशत् ॥३९६ ॥ अपश्यच्च पुरस्तस्य, प्रबद्धकरकोरकान् । पुरुषान् पञ्च पञ्चेषु-जित्वरान् व्रतसत्वरान् ॥३९७ ॥ स ततः कौतुकोदञ्चि-वचनो मुनिमूचिवान् । कस्येदं मन्दिरं के वा, पञ्चामी पुरतः प्रभोः ? ॥३९८॥ नवीनवयसा देहश्रीसम्भावितवैभवाः । प्रार्थयन्तो व्रतं किं वा, किं वा वैराग्यकारणम् ? ॥३९९ ॥
आख्यन् मुनिरिदं भद्र !, विद्याधरविनिर्मितम् । विद्याधरावताराख्यं युगादिजिनमन्दिरम् ॥४०० ।। एतेषां तु महाभाग !, शृणु वैराग्यकारणम् । विन्ध्याटव्यामऽभूद् भीम-नामा पल्लीपतिर्महान् ॥४०१॥ भ्रातरः किञ्च पञ्चाऽस्य, पञ्चास्यसमविक्रमाः । तत्र कोऽप्यऽन्यदा सैन्यं, नृपसूनुर्व्यवेशयत् ॥४०२ ।। सौप्तिकं दत्तवानस्य, सैन्ये पल्लीपतिस्ततः । भग्नेऽथ तस्मिन्नुत्तस्थौ रथस्थो नृपनन्दनः ॥४०३ ॥
१. सांद्रा० TK II

Page #92

१६३
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् भल्लिभिः पल्लिनाथेन कृतोत्कर्षेण वर्षता । सत्त्वसारः कुमारोऽसौ नीतः किञ्चिद्विहस्तताम् ॥४०४॥ अथास्यवल्लभा रूप-सौभाग्यैकनिकेतनम् ।। उत्थाय सारथिस्थाने, तदा स्वयमुपाविशत् ॥४०५ ।। ततः पल्लीपतिं तस्या, विभ्रमैन्तिचेतसम् । मारयित्वा कुमारोऽसौ पुरतस्त्वरितं ययौ ॥४०६ ।। ग्रामान्तरादुपायाता, तदा तस्य च सोदराः । कृतौदैहिकं भ्रातुः, सन्धां वैरिवधे व्यधुः ॥४०७ ।। ते चाम!ष्मसन्तप्ता, वैरिण्यप्रभविष्णवः । कष्टेनागमयत् ग्रीष्मं, कासरा इव वासरान् ॥४०८॥ उद्याने चान्यदा रात्रौ, प्रियामात्रपरिच्छदे । स्थिते कुमारे तेऽप्यस्थुः, लीना देवकुलान्तरे ॥४०९ ॥ अथ दैववशात् सर्प-दष्टया प्रियया सह । वह्निमस्मिन् विशत्येनां, खेचरः कोऽप्यजीवयत् ॥४१० ॥ स्रस्तरेऽसौ ततश्चूतपल्लवैः परिकल्पिते ।। दत्तबाहुः स्वयं शीत-भीतामेतामशायत ॥४११ ॥ प्रेम्णा प्रेष्य इवाऽथास्मिन्, वह्नयर्थे दूरतो गते । ते पूर्वपिहितं दीपं, तदानीमुदघाटयत् ॥४१२॥ कुमारशयनस्थानं, तेषु पश्यत्सु यत्नतः । भ्राता कनीयान् तत्पत्न्या, गतो लोचनगोचरम् ॥४१३ ॥ अथास्या मानसं मज्जत्, तस्य लावण्यवारिधौ । दूरतस्तत्यजुर्लज्जा, प्रेमकौलीनभीतयः ॥४१४ ॥ ततस्तं सा वृषस्यन्ती, मन्मथव्यथिताशया । स्वयमभ्यर्थयाञ्चक्रे, स च तामिदमब्रवीत् ॥४१५ ॥
१६४
कथारत्नसागरे त्वद्भर्तृकर्तृकं वैरमस्ति बन्धुवधात् पुरा । मत्कर्तृकमिदानीं तु, भवेद्दाराऽपहारतः ॥४१६ ॥ तथापि त्वादृशं प्राण-व्ययेनाप्यतिदुर्लभम् । रामारत्नं विना यत्नमायातं कः प्रतिक्षिपेत् ॥४१७ ।। किन्तु त्वां जीवतः पत्युः, को नामाक्रष्टुमीश्वरः । जीवतो द्वीपिनः पश्य, केनचिच्छिद्यते छविः ? ॥४१८ ॥ साप्याख्यदेनं प्रत्यूह, प्रत्यूह मा वृथा कृथाः । एनं व्यापाद्य सद्यस्त्वां, यन्निशल्यीकरोम्यहम् ॥४१९ ।। एवं वदन्त्यामेतस्या-मागादग्निकरः पतिः । अपसृत्य ततस्तेऽपि, दीपकं झटिति व्यधुः ॥४२० ॥ उद्योतहेतौ पृष्टेऽथ, तेनायातेन तत्र च ।। साऽभ्यधत्त त्वदानीत-वह्नेस्तत् प्रतिबिम्बितम् ॥४२१ ।। प्रकृत्या सरलः सोऽपि, निःशङ्कः पावकं धमन् । पाणौ कृपाणमेतस्या, विश्वासेन समार्पयत् ॥४२२ ॥ साहसातिशयेनास्य, त्रस्तः साहसिकोऽप्यसौ । द्रष्टुं दुश्चेष्टितं तस्थौ, तत्रैवान्तर्हितस्तदा ॥४२३ ॥ अत्रान्तरे धमत्यग्निं, पत्यौ सरलकन्धरे । यावदाकृष्य निस्तूंशं, निस्तूंशा प्रहरत्यसौ ॥४२४ ॥ स चौरो चिन्तयत्तावत्, धिगिमां दुष्टचेष्टिताम् । दुश्चरित्रं यदेतस्या, राक्षसेभ्योऽपि भीषणम् ॥४२५ ॥ यन्नास्या गणयत् प्रेम, नैवानुमरणोद्यमम् । नैव जीवितसन्धानं, न कर्मकरवृत्तिताम् ॥४२६ ।। तदाऽत्रापि यदेतस्याः, कर्म कर्कशमीदृशम् । तदहो कीदृशं तु स्यान्, मादृशेऽनुपकारिणि ॥४२७ ॥

Page #93

१६५
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् यक्षकर्दममुत्सृज्य, तापा” ग्रामसूकरः । यथा मूत्रमलोन्मत्ते, कर्दमे कुरुते रतिम् ॥४२८॥ तथा कुलस्त्रियं हित्वा, शीलसौरभशालिनीम् । विवेकवन्ध्यो दुःशील-रामायां रमते जनः ॥४२९ ॥ अहो प्रशस्यः कोऽप्यस्य, स्वभावः सरलोज्ज्वलः । परोपकारिता सेयं, सत्यमत्यद्भुतं च तत् ॥४३०॥ धिग् मुधाऽनन्यसामान्यं, नररत्नं तदीदृशम् । विनाश्य कस्यां यास्यामि, नरकादप्यधोगतौ ॥४३१ ॥ एवं विमृश्य वेगेन, सोऽपहस्तिकया ततः । दृढमाहत्य तत्पाणे:, खड्गदण्डमपातयत् ॥४३२॥ इत्थं कथयतस्तस्य, मुनेः कम्पितमानसः । कुमारश्चिन्तयामास, साहसं धिगहा ! स्त्रियाम् ॥४३३॥ इयत्कालं हहा यश्च, मतिमोहो महान्मम । यज्जात्यरलमुत्सृज्य, काचः शिरसि धारितः ॥४३४ ।। धर्मपत्नी तिरस्कृत्य, कृत्यामेतां प्रमाणयन् । लोकद्वितयमप्यज्ञो, हहा हारितवानहम् ॥४३५ ॥ ये दुर्वृत्तासु रज्यन्ते, धर्मपत्नीपराङ्मुखाः । मूर्खाणां क्षीयते तेषामर्थो धर्मः कुलं बलम् ॥४३६ ॥ न विपक्षोऽपि रक्षेन्मां, यद्यकारणबान्धवः । मम बालस्य कालः स्यात्, तदकाले पशोरिव ॥४३७॥ मुनिः पुनरवादीत् तं, ततस्तां खड्गखाट्कृतिम् । श्रुत्वा कुमारस्तामूचे, किमिदं मन्दिरेक्षणे ! ॥४३८॥ साप्याख्यत् पतितः खड्गो, विषावेशाऽस्थिरात्करात् । निर्विकल्पः कुमारस्तां, वीतशीतामथ व्यधात् ॥४३९ ॥
१६६
कथारत्नसागरे ततोऽसौ प्रातरायातैः, पत्तिभिः परिवारितः । कृत्यां तां रथमारोप्य, मुदितो मन्दिरं ययौ ॥४४० ॥ तेऽपि पञ्चापि पल्लीन्दु-सोदराः सुन्दराशयाः । कुमारमारणोत्साहं, विषादादेव तत्यजुः ॥४४१ ॥ विमृशन्ति स्म चाऽन्योन्य-महोमोहः शरीरिणाम् । दु:खानां खानिषु स्त्रीषु, यदेषा सुखवासना ॥४४२ ।। त्यक्त्वा लोकद्वयापेक्षा, विलुप्य च कुलद्वयम् । प्राणानपि तणीकृत्य, नीत्वा च निधनं धनम् ॥४४३ ।। यदर्थं खिद्यते लोकैः, सुखं सर्वस्वकाङ्क्षिभिः । तासां दुश्चरितस्त्रीणां, परिणामोऽयमीदृशः ॥४४४ ।। पुरुषाणां वपुर्द्धर्म-द्रव्यकीर्त्यादिकर्त्तनः । कामः कथमनर्थोऽपि, पुरुषार्थेषु कीर्त्तितः ? ॥४४५ ।। येनार्थधर्मों कामस्य, हतौ पितृ-पितामहौ । पारदार्येण कामोऽपि, तेन किं न हनिष्यते ? ॥४४६ ।। इति निर्वेदमासाद्य, तेऽमी पल्लीन्द्रबान्धवाः । यान्तो भैरवपातार्थे, सार्थभ्रंशादिहागताः ॥४४७ ।। व्यावर्त्तिता स्वघाताच्च, मया वाञ्छत्यमी व्रतम् । एतद्भद्र! तवाख्यात-मेषां वैराग्यकारणम् ॥४४८॥ अभ्यधत्त कुमारोऽथ, कथानकमिदं प्रभोः । सर्वं मदीयं येनाहं, सोऽस्मि सैव च मे प्रिया ॥४४९ ॥ यथा नाथ ! तमच्छन्न-लोचनेषु विरोचनः । मोहान्धेषु बभूवाद्य, मादृशेषु तथा भवान् ॥४५० ॥ मम चैतन्यशून्यस्य, विषेण विषयात्मना । अद्य त्वमगदङ्कारश्चैतन्यमुदमीलयः ॥४५१ ॥

Page #94

तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम् एष द्वेषिमिषादेतान्, विधिर्बन्धूनुपानयत् । यैरकारणमेवाहं, परत्रेह च रक्षितः ॥४५२ ॥ अरण्यमशरण्योऽहं, पुण्यैरश्वेन लम्भितः । सुतः शङ्खपुरेशस्य, सुन्दराख्यक्षितीशितुः ४५३॥ यदत्रैव जिनो देवः, सद्गुरुश्च भवादृशः । तत्त्वज्ञानं च सम्प्राप्तमिति रत्नत्रयं मया ॥४५४॥ रत्नत्रयविहीनो हि, परत्रेह च दुःखितः । चक्रवर्त्यपि नो रङ्कवर्तनीमतिवर्त्तते ॥४५५ ।। इत्युक्ते नृपपुत्रेण, स मुनिः पुनरब्रवीत् । बुधोऽसि वत्स ! येन त्वं, सकृदुक्तेऽपि बुध्यसे ॥४५६ ॥ शतैरप्युपदेशानां, नाऽबुधः प्रतिबुध्यते । क्षीणचक्षुर्जगच्चक्षुलक्षैरपि न पश्यति ॥४५७ ।। गर्भवास-गदत्रास-जरामरणकारणे । भवे भवेत्कुतः सौख्यं, न हि पीयूषमुषरे ॥४५८ ॥ देहिनामिह नि:स्नेहो, देहो दुर्जनसन्निभः । भोजितोऽपि विलिप्तोऽपि, भूषितोऽप्येति वैकृतम् ॥४५९ ॥ रूपं च बाल्यतारुण्य-वार्धकेषु नवं नवम् । भवनाट्यनटस्येह, देहिनः परिवर्त्तते ॥४६० ॥ लक्ष्मी दुष्टपिशाचीव, कथञ्चिद्यदि सिद्ध्यति । सिद्धापि विकृति याति, यन्त्रितापि पलायते ॥४६१ ॥ शृण्वन्तोऽपि न शृण्वन्ति, जानन्तोऽपि न जानते । पश्यन्तो पि न पश्यन्ति, श्री-मदोर्मिविघूर्णिता ॥४६२॥ आयुर्नि:श्वासविश्वास-प्रातिभाव्यनियन्त्रितम् । सह प्रतिभुवागच्छद्, भर्तुको नाम कर्मठः ॥४६३॥
१६८
कथारत्नसागरे मरुन्निरोधनै व, नैव मन्त्रैर्न चौषधैः । नापि सैन्यै नवा दैन्यै-दृष्टं कीनाशनाशनम् ॥४६४ ॥ यच्चैतदद्भुतं भाति, रमणीरामणीयकम् । तदाखण्डलकोदण्ड-मण्डलाडम्बरोपम् ॥४६५ ॥ एतत्तावत् प्रकृत्यैव, मनः पवनचञ्चलम् । तत्सर्वदा तदाधारं, प्रेमस्थेमपचं कुतः ? ॥४६६ ॥ योऽसौ कुटुम्बसम्बन्धो, बन्धुरः प्रतिभासते । सोपि सङ्गीतरङ्गान्त-र्जनसङ्गमसन्निभः ॥४६७ ।। जराया रूपसर्वस्व-हरायाः सति सौप्तिके । तत्पुरोगेषु रोगेषु, क्षुद्रोपद्रवकारिषु ॥४६८ ॥ मृत्यौ च कुलसंहार-कारिणि स्वैरिवैरिणि । कायच्छायच्छलान्नित्यं, यातायातं वितन्वति ॥४६९ ॥ संसारसागरावर्त्त-गद्न्तरविवर्त्तिनाम् । यद्देहिनां सुखास्वादस्तदहो मोहवैभवम् ।।४७० ॥ ततः पङ्काद् यथाम्भोज, वंशान्मुक्तामणिं यथा । धर्म संसारतः सारमुद्धरन्ति बुधास्तथा ॥४७१ ॥ लब्ध्वाऽपि मानुषं जन्म, येन धर्मो न निर्ममे । प्राप्तः कल्पद्रुमः सोऽपि, गतस्तस्याऽवकेशिताम् ॥४७२ ॥ तन्मानुष्यादिसामग्री, सफलीकर्तुमिच्छता । विधेयो दशधा धर्मः, सम्यक् सम्यक्त्वपूर्वकः ॥४७३ ।। विरतिः सर्वतः पापाद्, धर्मः स्यात् पञ्चधा यतेः । गृहिणां देशतः सैव, धर्मों द्वादशधा पुनः ॥४७४ ।। देवोऽर्हन्नेव भावेन, महाव्रतधरो गुरुः । सत्त्वरक्षापरो धर्मः, सम्यक्त्वमिति कीर्तितम् ॥४७५ ॥

Page #95

तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम्
१६९ संयमः सूनृतं शौचं, ब्रह्माऽकिञ्चिनता तपः । क्षान्तिर्दिवमृजुता, मुक्तिधर्मो दशात्मकः ॥४७६ ॥ अहिंसा सत्यमस्तेयं, ब्रह्मचर्यमलोभता । सर्वतो विरतस्येति, धर्मः पञ्चविधोच्यते ॥४७७ ॥ अणुव्रतानि पञ्चैव, सप्त शिक्षाव्रतानि च । व्रतैर्द्वादशभिः शोभी, धर्मोऽयं गृहमेधिनाम् ॥४७८ ॥ पर्यालोच्य ततः स्वस्य, सत्त्वतत्त्वं विवेकिना । द्वयोरेकतरं कर्तु, यतितव्यं यतात्मना ॥४७९॥ देशनान्ते मुनिं नत्वा, राजसूनुर्व्यजिज्ञपत् । प्रभो ! प्रसादात्ते धर्म-बन्धवोऽमी ममाऽभवत् ॥४८० ॥ तत् प्रसीद यथा पित्रा, कृतनिष्क्रमणोत्सवाः । भवार्णवतरीं दीक्षां, तव हस्ताल्लभेमहि ॥४८१ ।। एवं विज्ञपयन् यस्मिंस्तैः सविस्मयमीक्षितः । उत्तताराम्बरात् कोऽपि, विद्याधरधराधिपः ॥४८२ ॥ स सत्वरपरीवारोपनीतैः कुसुमादिभिः ।। श्रीमन्नाभेयमभ्यर्च्य, नत्वा मुनिमुपाविशत् ॥४८३ ।। विद्याधरेश्वरे तस्मिन्, विस्मितैस्तैर्निरीक्षिते । मुनिः शसंस पुत्रोऽसौ, रत्नचूडनृपो मम ॥४८४ ॥ खेचरेशः स तैर्नत्वा, ज्ञापितः स्वमनोरथम् । सोऽप्यारोप्य विमानं तं, निन्ये शङ्खपुरेऽथ तान् ॥४८५ ॥ निष्कारणजगद्वन्धुः, कृपासिन्धुर्मुनीश्वरः ।। रभसाद् नभसाऽभ्येत्य, पुरासन्ने वने स्थितः ॥४८६ ॥ विद्याधरेश्वरानीतं, ज्ञात्वा सुतमथो नृपः । हर्षान्नृत्यत्पुरं चक्रे, प्रेङ्कुच्चेलाञ्चलैश्चलैः ॥४८७॥
१७०
कथारत्नसागरे विद्याधरेश्वरं तं च, ज्येष्ठबन्धुमिवादरात् । अभ्युत्थितं समालिङ्ग्य, सौध एवोदतारयत् ॥४८८॥ कुमारोऽथ यथावृत्तं, वृत्तान्तं मूलतः पितुः । सर्व निवेदयामास, स्वं च व्रतमनोरथम् ॥४८९॥ कथञ्चिदथ सम्बोध्य, चतुरं पितरं ततः । अन्तरन्तःपुरं गत्वा, नमन्मातुरमातुरम् ॥४९० ॥ प्रीतां तामप्यनुज्ञाप्य, निजवृत्तान्तकीर्तनात् । निजावासमथाऽभ्येत्य, पौरान् हृष्टान् विसृष्टवान् ॥४९१ ।। अथ स्वान्तःपुरं गत्वा, प्रतीष्ठोचितमङ्गलः । देव्या कमलमालायाः, स्वानुभूतं न्यवेदयत् ॥४९२ ॥ अब्रवीच्च महामोहान्नेता रीतिं सुवर्णताम् । स्वर्णं तु रीतिभावेन, स्पष्टं दृष्टमवज्ञया ॥४९३ ॥ यतः सत्क्रियमाणोऽपि, नेच्छता विक्रियामगात् । त्वं तु सन्ताप्यमानापि, मानयस्यधिकाधिकम् ॥४९४ ।। श्यामता शीतवातेऽपि, वह्निवातेऽपि पीतता । रीतिका-स्वर्णयोईष्टमिति सुव्यक्तमन्तरम् ॥४९५ ।। ममापराधः सर्वोऽयं, तत्क्षन्तव्यस्त्वया प्रिये ! । साप्यूचे सेवकः स्वामिन्नपराधी न तु प्रभुः ॥४९६ ।। बन्धुर्वर्गमथापृच्छ्य, कृत्वा पूज्येषु पूजनम् । सङ्घ सादरमाराध्य, बद्धानुन्मोच्य बन्धनात् ॥४९७ ॥ लुम्पन् दीनेषु दीनत्वं, शिबिकामधिरूढवान् । तैर्धर्मबन्धभिः सार्धं, समं कमलसेनया ४९८ ॥ खेचरेन्द्र-नरेन्द्राभ्यां, कृतनिष्क्रमणोत्सवः । चारणश्रमणोपान्ते, कुमारो व्रतमग्रहीत् ॥४९९॥ (विशेषकम्)

Page #96

१७२
कथारत्नसागरे
तरङ्ग-१५ : अगडदत्तकुमारचरितम्
१७१ अथ विद्याधराधीशं, भोजयित्वातिगौरवात् । सत्कृत्य वस्त्राभरणै-नराधीशो विसृष्टवान् ॥५०० ॥ चारणश्रमणोऽप्येन-मेनःसम्बन्धवन्ध्यताम् । नीत्वा च शिक्षयित्वा च, विजहार ततोऽन्यतः ॥५०१ ॥ आराध्य व्रतपर्यायं, स्पर्द्धया वर्द्धमानया । ध्यानान्निर्मूल्य कर्माणि, ते सर्वे निर्वृत्तिं ययुः ॥५०२ ॥ इति नृपसुतवृत्तकीर्तनेन, स्फुटगुणदोषविपाकमाकलय्य । सहजमपि विहाय दोषजातं, गुणगणमद्भुतमुद्वहन्तु सन्तः ।।५०३ ।। गच्छे हर्षपुरीयनामनि मुनिप्रष्ठे प्रतिष्ठास्पदम्, प्रख्यातो मलधारिरित्यमलधीनि:सङ्गचूडामणिः । सञ्जज्ञेऽभयदेवसूरिरवनीपाला~पादाम्बुजो येनामारिरकारि जन्तुविततेः सिद्धेशदेशावधेः ॥५०४ ॥ ...र्चिते जैनवेश्मशिखरः श्री हेमसूरिस्ततः सूरिं श्रीमुनिचन्द्र इत्यभिधया चारित्रपात्रं ततो, सिंहोस्मा... मुनिपतिश्रीचन्द्र...ततः देवानन्दमुनीश्वरोऽप्यथ यशोभद्राख्यसूरिस्ततः ॥५०५ ।।
श्रीदेवप्रभसूरिरित्यथ गुरुस्त्रविद्यरत्नाकरः, सूरिः श्रीनरचन्द्र इत्यभिधिया तस्याऽपि शिष्याग्रणी:
एतैनूतन गुम्फमात्रघटना सम्बन्धबन्धूकृतै
दैवीवाचमलं...कथारनैश्चिरत्नैरयम् ॥५०६॥
इति श्रीमलधारिशिष्य श्रीनरचन्द्राचार्यविरचिते कथारत्नसागरे अगडदत्तकुमारचरितं नाम पञ्चदशस्तरंगः॥
शुभं भवतु लेखकपाठकयोः । १. इयं प्रशस्तिः C प्रतौ मध्य एव दृश्यते ॥
परिशिष्ट-१
सत्यव्रते मकरध्वजकथा कुरुते यो मृषावाद-विरतिः सत्यवाग्व्रतः । मकरध्वजवद् भद्र-मुभयत्रापि सोऽश्रुते ॥१॥ तद्यथाद्वीपस्य जम्बूद्वीपस्य भारते समस्ति काञ्चानगरी न गरीयसी लड़ेव कल्याणकलावकल्पितापरिस्फुरत्पुण्यनतालकेव ॥२॥ धनैरनन्धोत्र जनो न भोजनं. सरः सदम्भो न तपोधनव्रजः । सतामनागश्चरितं न भूतिर्वपुस्तरीणामनयोन चारः ॥३॥ तत्राभून्नृपतिर्वीर-दमनो नाम विश्रुतः । यः सौन्दर्याच्च शौर्याच्च, नारीणामभवत् प्रियः ॥४॥ प्राज्यास्तस्याभवन् पुत्राः, तन्मध्ये यः पुनर्लघुः । रूपवानिति पित्रोक्तः, स नाम्ना मकरध्वजः ॥५॥ अन्यत्तद्र्व्यमन्यः स, वेधा येनैष निर्मितः । अन्यथा कथमस्याङ्गमुत्कृष्टं जगतोऽप्यभूत् ? ॥६॥ क्रमाद् वृद्धिं गतोऽधीती, कलासु सकलासु यः । तीक्ष्णबुद्धिबलाद् बाढं, नदीष्णः शकुने भवेत् ॥७॥ ततः स भूतभाव्यर्थ-परमार्थं विदन्नपि । ज्ञापयामास सन्मान-मसौ कार्य विना महत् ॥८॥ अथ मलयसमीरोद्दीपिताऽनङ्गवह्निः, प्रतिविपिनविसर्पत्कोकिलारावरम्याः । विविधकुसुमगन्धं भ्रान्तभृङ्गाभिरामः, समुदलसदनूनं चक्रवर्तीव सच्छः ॥९॥, उद्यानपालकस्तत्र, नत्वा भूपं व्यजिज्ञपत् । गत्वोद्यानं वसन्तर्तुं, देव ! पश्य प्रसीद नः ॥१०॥ १. मकरध्वजकथा - TVKS प्रतिषु नास्ति ॥ D मध्ये अस्ति।

Page #97

१७३
परिशिष्ट-१ सत्यव्रते मकरध्वजकथा इति श्रुत्वा जराक्रान्तं, निजदेहं पुनः पुनः । पश्यन्निश्वस्य भूपाल-स्तं प्रति प्रत्यवीवदत् ॥११॥ वसन्तसमयः सोऽयं, सर्वोत्सवशिरोमणिः । उद्यानं कुसुमाकीर्णं, द्रुमसन्दोहसुन्दरम् ॥१२॥ सन्ति सन्तोषकारिण्यः, क्रीडोपकरणं स्त्रियः । किन्तु कामविकाराणां, कारणं नास्ति यौवनम् ॥१३॥ तद्विना न वनक्रीडां, कर्तुमिच्छति मे मनः । शोभते क्रियमाणा हि, क्रियावस्थोचिता नृणाम् ॥१४॥ ततः क्रीडार्थमुद्यान-मागमिष्यति मे सुताः । तेषां तारुण्यरम्याणा-मिदं हि समयोचितम् ॥१५॥ इत्युक्त्वा विसृजद्राजा, दत्त्वार्थं वनपालकम् । कुमारांश्चादिशद् वत्सा!, गच्छत क्रीडितुं वनम् ॥१६॥ पित्रादेशं गृहीत्वा ते, स्नानालङ्कृतमूर्तयः । आरुह्य करिणस्तुङ्गान्, क्रीडां कर्तुं प्रतस्थिरे ॥१७॥ अस्माभिस्तत्र तद्देयं, कुमारा दापयन्ति यत् । इत्यादिक्षुस्सुताध्यक्षं, कोशाध्यक्षान् पतिः क्षितेः ॥१८॥ कुमारा जग्मुरुद्यानं, चिक्रीडु मराजिषु ।। ममजुः केलिवापीषु, चिचिक्युः कुसुमानि च ॥१९॥ सर्वेऽपि कारयामासु-र्बद्धस्पर्धाः परस्परम् । सङ्गीतान्यमरस्त्रैण-सगोत्रैः प्रमदाकुलैः ॥२०॥ तत्रार्थिभ्यो ददुर्लक्ष-मेकः स्वर्णस्य केप्युभे । अन्ये तिस्रश्चतस्रश्च, परेऽर्थिभ्यो नृपात्मजाः ॥२१॥ अदात् कोटिं सुवर्णस्य, कुमारो मकरध्वजः । कोट्यर्थं त्वपरे सर्वेप्यर्थिभ्यो व्यतरन् प्रभोः ॥२२॥
१७४
कथारत्नसागरे इत्याकर्ण्य क्रुधं चक्रे, क्ष्मापतिर्मकरध्वजे । नमस्कर्तुं निशि प्राप्तं, तं बभाषे महीपतिः ॥२३॥ वत्स! त्यागो गुणः पुंसां, यद्यपि प्रतिपादितः । तथापि क्रियमाणोऽसा-वाहार इव मात्रया ॥२४॥ पुरुषस्य गुणाय स्या-दन्यथाऽनर्थकारणम् । ततोऽर्थिभ्यस्त्वयोद्याने, स्वर्णकोटिर्यथा ददे ॥२५॥ तथाऽन्यदा न दातव्या, क्वाप्याधिक्यं न शोभनम् । आयस्थानेषु सर्वेषु, यस्माद्देशे ममाऽखिले ॥२६॥ त्रिंशदेव सुवर्णस्य, जायन्ते किल कोटयः । तत्र भक्तेषु पत्नीनां, यान्ति षोडश कोटयः ॥२७॥ गृहव्यये तु गच्छन्ति, चतस्त्रः कोटयः सदा । हस्तिनामेकया कोट्या, भागो भवति सर्वथा ॥२८॥ गवा-ऽश्व-करभादीनां, वृत्तिः कोटिद्वये व्यधात् । चतस्रः कोटयस्त्यागे, व्रजन्ति सकलार्थिनाम् ॥२९॥ निधाने कोटयस्तिस्रः, स्थाप्यन्ते प्रतिवत्सरम् । तुष्टस्तुष्टस्ततस्त्वं चेत्, कोटिं स्वर्णस्य दास्यसि ॥३०॥ तदा स्तोकेन कालेन, कोशो रिक्तीभविष्यति । दुर्भिक्षे पतिते दैवान्मयि मृत्युमुखं गते ॥३१॥ मत्सुतोऽपि ततो राज्यं, कथं कर्तेति चिन्त्यताम् । पुत्रः प्रोचे भवद्राज्ये, यो भावी चेत्स पुण्यवान् ॥३२॥ तदा वर्धिष्यते कोशा, दुर्भिक्षं भविता न च । अथ निष्पुण्यकः स स्यात्, सञ्चितोऽपि त्रुटिष्यति ॥३३॥ नृपेणो[चे] धनं पित्रोपार्जितं पुण्यवानपि । लब्ध्वा तेन पुमानस्य(न्य)दर्जयन्नवलोक्यते ॥३४॥

Page #98

१७५
परिशिष्ट-१ सत्यव्रते मकरध्वजकथा विद्यमानं यथा बीज-मुप्त्वाऽनपेक्षोपि कर्षकः । धान्यमाप्नोति पित्रर्थात्तथा पुत्रोऽर्थमश्रुते ॥३५॥ पुत्रः प्रोचे यदादाय, पुण्यं पूर्वभवार्जितम् । जन्तुस्तात ! तदेवास्य, बीजं सर्वार्थसिद्धये ॥३६॥ क्रुधा राजाऽब्रवीद् बीजं, पुण्यमेव यदि श्रियः । आनय स्वर्णकोटिं तं, शिरच्छित्वाऽन्यथार्पय ॥३७॥ इत्याकर्ण्य पितुर्वाक्यं, सामर्षो मकरध्वजः । निष्क्रान्तः सदसो द्वारः, केसरीवाऽद्रिकन्दरात् ॥३८॥ पुरीपरिसरं याव-जगाम मकरध्वजः । तावद्दक्षिणदिगवर्ती-रासभौ रसितं व्यधात् ॥३९ ।। ततोऽपशकुनाशङ्की, मुक्त्वा पूर्वामसौ दिशम् । चलितः पश्चिमां याव-चक्राम कियती भुवम् ॥४०॥ ततो दक्षिणदिग्भागे, सोऽश्रौषीत् कौशिकस्वरम् । तमप्यशकुनं मत्वा, प्रतस्थे दक्षिणां दिशम् ॥४१॥ ततो दक्षिणतो जज्ञे, तस्या घोरं शिवारुतम् । तत् श्रुत्वा दक्षिणं मुक्त्वा, प्राचालीदुत्तरां दिशम् ॥४२॥ ततस्तस्या भवद्वामदिग्भागे पिङ्गलारुतम् । अप्रशस्तमिदं ज्ञात्वा, राजसूनुरचिन्तयत् ॥४३॥ न्यषेधि गमनारम्भ-श्चतसृष्वपि दिक्षु मे । सम्प्रत्यशकुनैरेभि-स्तत्कुत्रान्यत्र याम्यहम् ? |॥४४॥ कथं त्वविनिवृत्याह-मसाधितमनोरथः । उद्भटभ्रकृटीभीमं, पश्यामि पितुराननम् ॥४५॥ साम्प्रतं साम्प्रतं तस्मा-दवस्थानमिहैव मे । रजनी बह्वपायाय, निशीथ: सुविशेषतः ॥४६॥
१७६
कथारत्नसागरे तिष्ठतोऽत्रैव मे किञ्चित्, भद्रं भवति तय॑ते । इदं हि श्रूयते दत्ते, शकुनो मानितो वरम् ॥४७॥ एवं चिन्तापरो यावत्, तत्रास्ति मकरध्वजः । रुदन्ती कथयामास, तस्य तावदिदं शिवा ॥४८॥ नद्यास्तीरेऽत्र, यद्वंश-यष्टिमध्येऽस्ति गोपितम् । तं गृहाण चतुष्कोटि-मूल्यं रत्नचतुष्टयम् ॥४९॥ तत् श्रुत्वा मुदितस्तत्र, प्रयाति मकरध्वजः । यष्टिं ददर्श तत्पाद्ये, कञ्चिदप्रेक्ष्य मानुषम् ॥५०॥ भित्वा क्षुरिकया यष्टिं, रत्नान्यादाय मध्यतः । नगराभिमुखं यावत्, प्रस्थितो मकरध्वजः ॥५१॥ दिव्यगीतध्वनिस्ताव-त्तस्य श्रुतिपथं ययौ । यः पीयूषरसस्पन्द, इव सम्पदमादधौ ॥५२॥ तस्यानुसारगो गच्छन्, व्यन्तराऽऽयतनस्थितम् । मुनीन्द्रमेकमद्राक्षीत्, संज्ञानमिव मूर्तिमत् ॥५३॥ तस्याने स्त्रीगणे दिव्ये, गीताऽऽतोद्यकृतोद्यमे । कुमारेण नरो नृत्यन्, रम्यमूर्तिय॑लोक्यत ॥५४॥ तं पश्यन् कौतुकेनैष, यावत्तत्र क्षणं स्थितः । तावत्सर्वे स संहृत्य, मुनिं नत्वा गतः क्वचित् ॥५५॥ कुमारो विस्मयस्मेरो, नत्वा पृच्छत् तपोधनम् । भगवन ! कस्तवाग्रेऽसौ, व्यधान्नत्यं क्व वा गतः ? ५६॥ मुनिनोक्तमयं यक्षः, काननस्याऽस्य नायकः । वसत्यायतनेऽमुष्मिन्, आश्रित्य प्रतिमामिमम् ॥५७॥ अत्रागतस्य मे स्थाना-दन्यतोऽनेन भक्तितः । निजाङ्गादङ्गनाः कृष्ट्वा, चक्रे सङ्गीतकं क्षणम् ॥१८॥

Page #99

१७७
परिशिष्ट-१ सत्यव्रते मकरध्वजकथा संहृत्य सर्वरूपाणि, सोऽधुना प्रतिमां श्रितः ।। कुमारो विस्मितः प्रोचे, शक्तिरस्याद्भुता मुनेः ! ॥५९ ॥ साधुनोक्तमिदं स्तोकं, यस्माद्देवा महर्द्धिकाः । अत्युत्कृष्टतप:शक्ति-युक्ताश्च मुनिपुङ्गवाः ॥६०॥ कुर्वन्ति वैक्रिय रूपै-र्जम्बूद्वीपस्य पूरणम् । इदं त्वल्पर्द्धिकस्यास्य, व्यन्तरस्य विजृम्भितम् ॥६१॥ कुमारोऽवोचदेतेन, भगवन् ! किं पुराकृतम् । सञ्जातोऽयं यदल्पर्द्धि-स्ततः साधुरचीकथत् ॥६२॥ मृषावादव्रतं पूर्व-जन्मन्यादीयतामुना । तच्च भग्नमभाग्येन, परन्यासापहारतः ॥६३ ॥ तेनाल्पर्द्धिरसौ जात, इति श्रुत्वा नृपात्मजः । यावज्जीवं मृषावाद-विरतिं प्रत्यपद्यत ॥६४॥ अथ क्षिप्राऽक्षयं प्राप, ततो नत्वा तपोधनम् । परितुष्टमना गेहं, जगाम मकरध्वजः ॥६५॥ तं दृष्ट्वा भ्रातरः प्रोचुः, सोपहासं शुभं व्यधात् । शीघ्रस्वपुण्यमालोच्य, यव्यावृत्तोऽसि बान्धव! ॥६६॥ निर्गत्य यदसिद्धार्थो, निवृत्तोऽसि न तद्वरम् । प्रारब्धत्यागिनो माः, कस्य हास्यकृते न हि ? ॥६७॥ स्वर्णशून्यः कथं वक्त्रं, स्वपितर्दशयिष्यसि । स प्रोवाच विचारेण, किञ्च पश्यत कौतुकम् ॥६८॥ अथ कार्पटिकः कश्चित्, करस्थकरपत्रकः । दधन्नागफणं कक्षा-पुटं मलिनविग्रहः ॥६९॥ तृणपूलयुतं वंशं, बिभ्रद्राजकुलाग्रतः । अन्यायो मुषितोऽस्मीति, निजगाद गुरुस्वरम् ॥७० ॥ तदाकर्ण्य सभासीनो, राजा वेत्रिणमादिशत् । अन्यायं पूत्करोत्येष, मद्राज्ये केन हेतुना ? ॥७१।।
१७८
कथारत्नसागरे प्रतीहारस्तमानीय, पप्रच्छ नृपतेः पुरः । पूत्करोषि किमन्यायं, मुषितो केन वा भवान् ? ॥७२ ।। सोऽवोचत्सेवितोम्भोधि-मया द्वादशवत्सरीम् । सोऽदान्मह्यं चतु:कोटि-मूल्यं रत्नचतुष्टयम् ॥७३॥ निक्षिप्य यष्टिकामध्ये, तदत्रायातो नदीतटे । सुप्तो रात्रावहं यष्टिं, भित्त्वा तत्कश्चिदग्रहीत् ॥७४॥ इति श्रुत्वा नृपोऽवोचत्, सचिवं तनयोऽपि मे । यदि जग्राह रत्नानि, कृत्वा तस्यापि निग्रहम् ॥७५ ।। समर्पयाऽस्य रत्नानि, ततः कार्पटिकोऽवदत् । स एव निग्रहा) यः, तद्ग्रहं मन्यते स्वयम् ॥७६ ।। यः पुनस्तानि रत्नानि, गृहीत्वापि न मन्यते । न तस्य निग्रहः कार्यः, इत्यर्थे शपथोऽस्तु वः ॥७७॥ ततो मन्येत सर्वत्र, पुरेऽकार्यत घोषणा । यो रत्नान्यग्रहीत् कोऽपि, स तान्यर्पयतु द्रुतम् ॥७८ ॥ तत् श्रुत्वा चाऽकथद्रत्न-वृत्तान्तं मकरध्वजः । एतान्यस्यार्पयेत्युक्त्वा, मन्त्री राज्ञे व्यजिज्ञपत् ॥७९॥ क्रुद्धो राजा कुमारस्य, वधायामात्यमादिशत् । द्वेष्यः पर इव स्वोऽपि, न्यायिनां हि नयोज्झितः ॥८॥ अथ धोतितदिक्चक्रो, भूत्वा कार्पटिकः सुरः । जगाद जगतो ज्येष्ठं, राजन् जयति ते कुलम् ॥८१ ॥ यत्रोत्पेदे पदं वाचां, सत्यानां मकरध्वजः । कोऽयं वृत्तान्त इत्यूचे, तं विस्मितमुखो नृपः ॥८२॥ तेनोक्तं त(त्व)त्पुरोद्याना-ध्यक्षो यक्षोऽस्मि षण्मुखः । रजन्यां तु निजैः पुण्यै-लब्धा रत्नचतुष्टयी ॥८३ ।। कुमारो मद्गृहं प्राप, स श्रुत्वा मुनिदेशनाम् । सत्यवाग्व्रतमादाय, प्रातः स्वगृहमागमत् ॥८४ ॥

Page #100

१८०
कथारत्नसागरे
परिशिष्ट-१ सत्यव्रते मकरध्वजकथा
१७९ अथादित्योदये गच्छ-न्नप्रच्छ स मुनिर्मया । सत्यवाग्व्रतमेतत्किं, कुमारः पालयिष्यति ? ॥८५॥ किं वाह(य)मिव लोभेन, बाधितः खण्डयिष्यति । साहाऽसौ [दृढधर्माऽस्ति]न सत्यव्रतमत्यजत् ॥८६॥ अस्यास्ति सदृशः कश्चिन्नान्यः सत्त्वनिधिः पुमान् । इत्युक्त्वाऽन्यदपि द्रव्यं, दत्त्वाऽसौ व्यन्तरो ययौ ॥८७॥ कुमारस्य वच:सत्यं, रत्नलाभं च तादृशम् । दृष्ट्वा हृष्टो मुनि:(नृपः) प्रोचे, सचिवान्निखिलानिदम् ॥ ८८॥ अयमेव महासत्त्वः, सत्यवाक् सुकृतास्पदाम् । लघुरप्येष निःशेष-कुमाराणां गुणैर्महान् ॥८९॥ अस्याद्भतेन सत्त्वेन, पुण्येन च कदाचन । न देशे भविता दौस्थ्यं, दुर्भिक्षं डमरादिकम् ॥१०॥ ततो राज्यभरं वोढु-मयं धत्ते धुरीणताम् । इत्युक्त्वा तं नृपो राज्ये, निवेश्य जगृहे व्रतम् ॥११॥ राज्यं सत्त्वप्रधानोऽयं, व्यधत्त मकरध्वजः । लीलयैवाखिलास्तस्य, भूपालाः प्रणतिं ययुः ॥१२॥ कुर्वाणेन जिनेन्द्रार्चा, तेन साधून्नमस्यता । पात्रेभ्यो ददता वित्तं, जगृहे जन्मनः फलम् ॥१३॥ पालयित्वा चिरं राज्यं, स्मरन् पञ्चनमस्क्रियः । मृत्वोत्पन्नः सहस्रारे, त्रिदशो मकरध्वजः ॥१४॥ इति कृतमृषावादत्याग-व्रतो मकरध्वजो, व्यलभत भवेऽप्यस्मिन् कीर्तिं श्रियं च दुरासदम् । सुरनरसुखं भुक्त्वा भूयः, परत्र विकल्मषः; शिवपदपुरीसाम्राज्यं च क्रमेण करिष्यति ॥१५॥
इति मकरध्वजकथामृषावादत्यागवतोपरि।
परिशिष्ट-२
दानस्योपरि कृतपुण्यकथा अस्ति राजगृहं नाम, पुरं लीलागृहं श्रियः । विधत्ते व्यसनं यत्र, जनानां धर्मकर्मसु ॥१॥ दासीकृतरिपुश्रेणिः श्रेणिकस्तत्र भूपतिः । अस्ति विस्तीर्णयत्कीर्त्ति-पूरे हंसायते शशी ॥२॥ धनैः कृतार्थयन्नर्थि-साथ सार्थपतिर्धनः । तत्रोवास रसाधीश-प्रसादसदनं सदा ॥३॥ गर्भ बभार तद्भार्या, भद्रा भद्राशयाऽन्यदा । कृतपुण्यतया वण-वर्णितं निखिलैरपि ॥४॥ पूर्णेन्दुवदना पूर्णे, समयेऽसूत सा सुतम् । अतुच्छमुत्सवं चक्रे, तदानीं मुदितः पिता ॥५॥ लोकवाक्यानुसारेण, तस्य शस्यमतेः शिशोः । कृतपुण्य इति प्रीत्या, धनो नाम विनिर्ममे ॥६॥ अर्थिनामिव विद्यानामवगाह्य चतुष्टयम् । स प्राप प्रज्ञया नावा स्वा[वा]समिव यौवनम् ॥७॥ हृदयानन्द नामैष, कस्यापीभ्यस्य नन्दनाम् । उपायंस्त निदेशेन, पितुरुद्यतयौवनाम् ॥८॥ यौवनेऽपि सतां सङ्गाद्विमुखं विषयेषु तम् । चिक्षेप विटगोष्ठीषु, धनस्तद्भोगकौतुकी ॥९॥ पुरे प्रतिगृहं भ्राम्यन्, कुसंसा निर्गल[मनाः] वश्यो वेश्याजनस्याभूत्, कतिपयैर्दिनैरयम् ॥१०॥

Page #101

१८१
१८१
परिशिष्ट-२ दानस्योपरि कृतपुण्यकथा सोऽन्यदाऽनङ्गसेनाया, वेश्याया सदनं गतः । रतोपचारचातुर्याद्, रञ्जितश्च तया भृशम् ॥११॥ अधीयानस्तृतीयं स, पुरुषार्थं तदन्तिके । स्वल्पमपि सस्मार न, पुमर्थद्वयं परम् ॥१२॥ कुट्टिन्यनङ्गसेना या, धनानि धनितोऽनिशम् । प्रेष्ययाऽऽनाययामास, वत्सलः सोपि चार्पयत् ॥१३॥ धनानि सुतवात्सल्य-स्याऽतिभूमिङ्गतः पिता । ददन्निष्टापयामास, भूमिमध्यगतान्यपि ॥१४॥ विधाय निर्धनं गेहं, स्वेनापि निधनं गतौ । पितरौ विषयोद्बोधि-बुद्धितस्तु न बुद्धिमान् ॥१५॥ तथापि धनलोभेन, कुट्टिनी तस्य मन्दिरे । काञ्चन प्रेषयामास, चेटी चाटु पटीयसीम् ॥१६॥ वेगादुपाययौ सापि, कृतपुण्यस्य मन्दिरम् । असस्मार धनभ्रस्यद्-बलभित्तित्रिगोपुरम् ॥१७॥ कौसुम्भेनोत्तरीयेण, शंसती भर्तृमङ्गलम् । तत्रैका प्रैक्षि सौन्दर्य-विधूतस्वर्वधूर्वधूः ॥१८॥ अनुमानेन तत्पत्नी, विज्ञा विज्ञाय तां ततः । [तत:] उवाच तामेवं स्व-स्वामिमुखशिक्षितम् ॥१९॥ प्रेषितास्मि तवोपान्ते, कान्तेन तव सुन्दरि! । ज्ञातुं कुशलवृत्तान्तं, वित्तं चाहर्तुमञ्जसा ॥२०॥ प्रसन्नवदना स्मेर-लोचना सा सुलोचना । भर्तृ सम्भावनाजाग्रद्-पुलकप्रसरं जगौ ॥२१॥ वयस्ये! तस्य कान्तस्य, सर्वदाप्यस्मि किङ्करी । कुशलं तु किमाख्यामि, प्रतिकूले विधौ सति ॥२२॥
१८२
कथारत्नसागरे वदामि मन्दभाग्या किं, स्वसुरौ तौ मितान्तरौ । गतावतुच्छवात्सल्यौ, देवभूयमुभावपि ॥२३॥ विजयिभ्यां श्रियस्ताभ्यां सेव सर्वा समर्पिताः । प्रियस्याङ्गभवस्यार्थे, बहुमन्ये ततो धनम् ॥२४॥ पित्रा मदंगभूषार्थ-मिदं किञ्चन काञ्चनम् । ददे तदेतदादत्स्व, शीलं मेऽस्तु विभूषणम् ॥२५॥ इति आहृत्य सा तन्वी, तनोरुत्तार्य भूषणम् । उपनिन्येऽन्यथाभक्ति-र्न पात्या कुलयोषिताम् ॥२६॥ अलङ्कारं तमादाय, सापि स्वनिलयं ययौ । मुहुर्मुहूस्तदौचित्य-चिन्तनावान्तचेतना ॥२७॥ अनङ्गसेना सहिते, कृतपुण्येऽथ पश्यति । साऽप्यार्पयत् स्वकुट्टिन्य, कथनीयं यथाश्रुतम् ॥२८॥ यत्तया प्रेषितान्यङ्ग-भूषणानि कुलस्त्रिया । रिक्तायाः पण्यशालाया-स्तदिदं पुण्यमार्जनम् ॥२९॥ अलमिक्षुलताकूर्च-कल्पेन तदनेन मे ।। ध्यात्वेति कृतपुण्यस्य, गृहिणी करुणावती ॥३०॥ शम्भली तमलंकार-मेकामेकावली तथा । दीनाराणां सहस्रं च, तस्य प्रत्यार्पयत्ततः ॥३१॥ (विशेषकं) स्वपुत्रिकामथैकान्ते, शम्भलीति बभाण ताम् । नरेण किं दरिद्रेण, पुत्रिके! पण्ययोषिताम् ? ॥३२॥ धनहीनस्ततः पुत्रि! कृतपुण्यो विमुच्यताम् । श्रुत्वेति दूनया चित्ते, प्रत्यूचेऽनङ्गसेनया ॥३३॥ अवज्ञाय च किं मात-विज्ञयाप्यभिधीयते । सेव्यः कृतज्ञभावोऽपि, लोभ एव न केवलः ॥३४॥

Page #102

परिशिष्ट - २ दानस्योपरि कृतपुण्यकथा
द्रविणं यः परः कोटिर्ददौ सन्त्यज्यते कथम् ? । मितमेव हि सर्वोऽपि दत्तेऽयं त्वमितं ददौ ॥ ३५ ॥ मनस्तथा गुणैर्बद्धं तदनेनाधुना मम 1 मातः ! कुत्रापि नान्यत्र गन्तुमुत्सहते यथा ॥ ३६ ॥ इति निर्बन्धमेतस्या, निश्चित्य हृदि कुट्टिनी । अचीकरन् सदाऽवज्ञां, दासीभिः कृतपुण्यके ॥३७॥ हेतुमात्मन्यवज्ञाय प्राज्ञः स हृदि तर्कयन् । निश्चिकायेति तत्सर्वं कुट्टिनी कारयत्यदः ॥ ३८ ॥ अन्वतप्य च तेनाथ, भृशं हृदि विषादिना । कियदेतज्जनानां हि विषयोन्मादिनां ननु ॥ ३९ ॥ मानी ततो विनिर्गत्य, निजधाम जगाम सः । तत्रैक्षत प्रियां म्लानां दिने कुमुदिनीमिव ॥४०॥ शून्यं पितृभ्यामश्रीकं, तस्य स्वं धाम पश्यतः । जातधैर्यजुषोऽप्याशु - लोचने अश्रुमिश्रिते ॥४१॥ दूरतोऽपि तमायान्तं, सापि वीक्ष्य विचक्षणा । विकल्पकल्पनामेवं चक्रे स्मेरविलोचना ॥४२ ॥ अये ! प्राणप्रियः किं मे, सोऽयमभ्येति सम्मुखः । कुतोऽथवास्ति में मन्दभाग्याया भाग्यमीदृशम् ॥ ४३ ॥ सा पाणिग्रहणे दृष्टं निश्चित्य सुचिरेण तम् । अभ्युत्तस्थौ मनोदृष्टि- रोमाञ्चतनुभिः क्रमात् ॥४४॥ रोमभिः सोऽभिजग्मेऽस्याः, स्विन्ने बाष्पछलादृशौ । अन्यो वहति ही भारं क्रन्दति त्वपरो नरः ॥ ४५ ॥ मधुराभिगिराभिस्तां स तदालापर्यस्तदा ।
व्यलीयत यथा पूर्वः, सर्वोप्यस्याः पराभवः ॥ ४६ ॥
१८३
१८४
कथारत्नसागरे
रतविद्यामधीयाना, ततः सुरतपण्डितात् ।
गर्भं बभार सा बाला, बालालिरिव कोशलम् ॥४७॥ परेद्युस्तामयं प्राह, प्रिये किं कथयाम्यहम् । भस्मन्याहुतिवद् ग्रन्था - धीतिरियं मुधाभवत् ॥ ४८ ॥ प्रापितौ पितरौ दुःखं, नीतं च निधनं धनम् । मया यत्त्वय्यपकृतं तद्वक्तुमपि न क्षमे ॥ ४९ ॥ फूत्कृतैर्भावयत्येष, साम्प्रतं दौस्थ्यपन्नगः । श्रीर्नागदमनी तन्वि ! नास्ति हस्ते यतो मम ॥५०॥ उपक्रमं वणिज्यायै, सुवाणि करवाणि तत् । मूलद्रव्याय जायेत, यदि किञ्चन काञ्चनम् ॥ ५१ ॥ सा प्राह मुदिता प्राणप्रियालङ्करणानि मे । दीनाराणां सहस्रं च गृहाणाऽनुगृहाण माम् ॥५२॥ पण्यं शतैरथ क्रीत्वा नानादेशान्तरोचितम् । सार्थे प्राची प्रतिष्ठेऽमुं, वस्तुं सन्ध्याक्षणे ययौ ॥ ५३ ॥ निवार्य सोऽनुगच्छन्तीं प्रियां तत्र धनात्मजः । विशश्राम क्वचिद्देव - कुले निद्राविवर्जितः ॥ ५४ ॥ इतश्च काचिदिभ्यस्य, प्रिया तत्पुरवासिनी । अस्ति वर्षीयसी तस्याः सुतः सायान्त्रिकोऽभवत् ॥५५ ॥ अपुत्रः पोतभङ्गेन, विपन्नः स महार्णवे ।
राजा गृह्णातु मा लक्ष्मीं, सेति वार्तामगोपयत् ॥५६॥ साऽथ सार्थे तमभ्येत्य, ध्यात्वा च हृदि कञ्चन । उत्थाप्य कृतपुण्यं तमानिनाय स्वमालयम् ॥५७॥ सा पश्यन्तीषु निर्लज्जा, वधूषु चतसृष्वपि । आलम्ब्य गलमेतस्य रुदती निजगाद तम् ॥ ५८ ॥

Page #103

परिशिष्ट-२ दानस्योपरि कृतपुण्यकथा
१८५ हा पुत्र ! कुत्र यातोऽभूः ?, त्वमियन्तमनेहसम् । स्ववसं मां परित्यज्य, वद कुत्र स्थितोऽसि वा ? ॥५९॥ त्वं ! जात! जातमात्रोऽपि, हृतः केनापि पालनात् । सज्ञया श्रीविलासोऽसि, मा विधा हृदि संशयम् ॥६०॥ त्वद्वियोगे च यद् दुःखं, वचनाऽगोचरं मया । मोहन ! तत्कोऽपि विद्वेषन्नपि मान्वभून्मम ॥६१॥ सङ्गमस्ते निमित्तजै-रद्यैव विनिवेदितः ।। सद्यः फलति कल्पद्रुः, सुस्वप्नप्रेक्षणेन च ॥६२॥ त्वामहं प्राप दुःप्राप-मिह सार्थे समागता । एति प्रगल्भभाग्याना-मकस्मादपि वाञ्छितम् ॥६३॥ विपत्त्या तावकीनस्य, सोदरस्य कनीयसः । त्वत्सम्पत्या च जातास्मि, भाजनं शोक-हर्षयोः ॥६४ ॥ प्रियाचतुष्टयोपेतं, सोदर्यस्य धनं ह्यदः ।, भवन्तमेव शिश्राय, सरिद्वारि च वारिधिम् ॥६५॥ एतासां पुण्यतारूण्य-लावण्यप्रसरस्पृशाम् । स्त्रीणां श्रीणां च भोगेन, तद् वत्स ! सुभगो भव ॥६६॥ श्रुत्वा वचनवैचित्र्य-मिति तस्याः सविस्मयः । सपुण्यः कृतपुण्योयमिति चित्ते व्यचिन्तयत् ॥६७ ॥ अयं स्वयंवर श्रीणां, स्त्रीणां याग उपस्थितः । तदनल्पैर्विकल्पैः किं, स्वार्थप्रत्यर्थिभिर्मम ॥६८॥ ऊचे च तमयं मातः! स्मृतिरत्र न कापि मे । स्ववीर्यसत्त्वमेवाऽत्र, पुरावृत्तेऽसि पण्डिता ॥६९।। मया मातस्तवादेशः, प्रतीष्ठः शिरसा त्वयम् । विराद्धा हि गुरोराज्ञा, श्रेयसां प्रतिबन्धिनी ॥७० ॥
१८६
कथारत्नसागरे अथ वध्वश्चतस्रोऽपि, प्रीति-स्फीतिवशंवदाः । भर्तरीव निजे तस्मि-न्नवर्तन्त सपुण्यके ॥७१ ॥ ताः क्रमेण चतस्रोऽपि, जनयामासुरङ्गजान् । द्वादशाब्दी व्यतीयाय, तस्येत्थं भोगसङ्गिनः ॥७२ ।। कृतार्थमन्यचित्ता सा, वृद्धा सन्तानवृद्धितः । वधूश्चतुष्टयं प्राह, रहस्येव तदा वचम् ॥७३॥ जज्ञे तनयसंपत्तिः, सम्प्रत्येष विमुच्यताम् । गहीतामोदसर्वस्वे, माल्ये कस्याऽऽग्रहो भवेत् ? ७४ ।। ताभिरुचे त्वयैवायं, कान्तः कान्तगुणो ददे । अस्माभिर्मानितश्चातः, परं न त्यागमर्हसि ॥७५ ॥ जरती कुर्वती प्राह, मुखं भ्रूभङ्गभीषणम् । हलाः ! स्वच्छन्दचारित्वं, किमिदं वो नवोदितम् ? ॥७६ ।। निर्वंश्याया ममाऽऽदत्त, धनं मा मेदिनीपतिः । सन्तत्यै कश्चिदप्येष, मुधानीतः पुमानिति ॥७७ ॥ इदानीं तु सुता जाता, दक्षिणाऽऽरक्षिणः श्रियः । किमनेनाऽऽत्तसारेण, कुसुम्भेनेव मे ततः ॥७८ ॥ ताः श्वश्रूमथ पप्रच्छु:, कुर्मोऽस्मै शम्बलं ततः । एतयाऽनुमताश्चक्रु-र्मोदकांश्चित्तमोदकान् ॥७९॥ न्यधुस्तदुपधानेऽथ, तदाग्रहवशंवदाः । अन्तप्रक्षिप्तरत्नानां, मोदकानां प्रसेविकाम् ॥८॥ निद्रामुद्रितनेत्रोऽयं सपल्यङ्कोपि वृद्धया । प्रेष्याभिर्मोचितस्तस्मिन्नेव देवकुले निशि ॥८१॥ स एव सार्थस्तत्रैव, तस्थौ प्राच्यास्तदागतः । घटनेऽघटमानस्य, अहो दैवस्य पाटवम् ॥८२॥

Page #104

१८७
१८८
परिशिष्ट-२ दानस्योपरि कृतपुण्यकथा निद्रान्तेऽथ स विज्ञाय, तत्करी जरतीकृतम् । भूयो भूयो निन्दति स्म, तदस्वं निरुपार्जनम् ॥८३ ॥ आकर्ण्य कृतपुण्यस्य, प्रिया सार्थं तमागतम् । प्रजिघाय धियोदन्तं, जिज्ञासुः पत्तिमेककम् ॥८४ ॥ भो भद्र! भद्रमस्त्यस्याः , किं चापश्यमभूत्तदा । इति पृष्टोऽमुना पत्तिः, पुत्रजन्म न्यवेदयत् ॥८५ ॥ पुत्रहस्ते समासौ, मोदकानां प्रसेविकाम ।। व्रजति स्म निजं धाम, धनानर्जनदुर्मनाः ॥८६॥ अभ्युत्थानादिना सा तं, सच्चकार विचारवित् । निर्धने सधने वापि, पत्यौ तुल्याः कुलाङ्गनाः ॥८७॥ तदा च लेखशालाया, भोक्तुं पुत्रः समाययौ । तस्मै सादत्त तन्मध्यादेकं बालाय मोदकम् ॥४८॥ सोऽपि तं स्वादमानः सन्, छात्रवृन्दमुपाययौ । दन्तसङ्घट्टविज्ञातुं, पाणौ स मणिमाददे ॥८९॥ (विस्मितश्च सतीर्थानां, अदीदृशदधित्वरः ।) भासुरः समस्तेषां, किमेतदिति पृच्छताम् । आरोहत्पाणिपोषु, प्रत्येके लेखशालिनाम् ॥१०॥ प्रेषयन् पाणिना रत्नं, कुमारस्फारसम्पदः । आपणं कन्दुवृत्तस्य, रममाणः क्रमादगात् ॥११॥ शिलामये जलामत्रे, मणिस्तत्पाणितोऽपतत् । बभूव तेन तत्तोयं, सर्वं विपणिवत् द्विधा ॥१२॥ जलकान्तममुं मत्वा, बालं कान्दविकोऽवदत् । नित्यं दास्यामि ते पूपा-नेतं मम समर्पय ॥१३॥
कथारत्नसागरे इति विप्लाव्य तं बालं, मणिं कान्दविकोऽवदत् । लोभो भवति बालानां कोऽन्यो भक्ष्यं विना ननु ? ॥१४॥ इतश्च सेचनाख्योऽस्ति, पट्टहस्ती महीपतेः । यः सप्तभिः श्रवत्यङ्गे, हरिद्वर्णं मदं सदा ॥९५ ॥ समातङ्गः कपिलाक्ष-स्ताम्रौष्ठमुखतालकः । पृथ्व्यायतधरास्यि-मुश्लिष्टस्कन्धबन्धकः ॥१६॥ बृहद्वृत्तायतग्रीवो, गर्जितोर्जितबंहितः । सुवृत्तायतलाङ्गेलः, सुगन्धगलमारुतः ॥१७॥ तुङ्गौ कूर्मोपमौ रोम-कूपैकतनुरोमकौ । कुम्भौ पृष्टोछ्रया मग्नं, चापाभं वंशमायता ॥१८॥ विंशति च नखांश्चापो-न्नतांस्ताम्रारुणत्विषः । वृत्तं स्थूलं प्रलम्बं च, रेखायुतत्रिकं करम् ॥१९॥ अरुणं पुष्करं दीर्घाङ्गुलिराजिसुगन्धि च । वारुणिकपिशौ स्निग्धा-वुन्नताग्रौ दृढौ रदौ ॥१०० ॥ हनुगुह्यललाटानि, नाभिं च श्रवणद्वयम् । दधाति यः सुविस्तीर्णं, साधूनां मानसं यथा ॥१०१॥ इत्यन्यदपि भद्रस्य, पालकावर्षिणोदितम् । लक्षणं विविधं बिभ्रत्, बभौ स क्षितिमण्डनम् ॥१०२ ।। पट्टहस्ती तदानीं स, वपुः सिञ्चन्निजेच्छया । नद्यन्त:पादयोर्नद्यः ध्वस्तं तु जलतन्तुना ॥१०३ ॥ बिभ्रत्त्यागवर्गेण, तं न्यवेदि नरेशितुः । सोपि बुद्धिनिधानायाऽभयसञ्जायमन्त्रिणे ॥१०४॥ जलकान्तमणिः कोशा-गारे तेन विलोकितः । निन्हुतो रत्नसङ्घन, क्वापि प्रापि परं न सः ॥१०५ ॥

Page #105

परिशिष्ट-२ दानस्योपरि कृतपुण्यकथा
१८९ विनाशो हस्तिरत्नस्य, माभूदिति भृशोत्सुकः । एवमाघोषयामास, पटहेन महीपतिः ॥१०६॥ उपानयति यः कश्चित्, जलकान्तं मणिं जवात् । दत्ते क्षितीश्वरस्तस्मै, राज्यार्द्धन युतां सुताम् ॥१०७॥ मुदा कान्दविकः स्पृष्ट्वा, पटहं त्वरितैः पदैः ।। आगत्य ढौकयामास, जलकान्तं महीभुजे ॥१०८॥ मणिमहाप्रभावोऽयं, नदीनीरं व्यधात् द्विधा । जलाऽभावभिया तन्तुरपि नंष्ट्वा गतः क्वचित् ॥१०९॥ विवेशकुशली सोऽथ, चतुरं सेचनः करी । चित्तं तु कन्दुवित्तस्य फललाभमनोरथः ॥११० ॥ कन्दुवित्ताय दास्यामि, कथं कन्यामहं निजाम् । इति क्षितीन्दुराच्छादि, कादम्बिन्येव चिन्तया ॥१११ ॥ स्वभर्तुराशयं मत्वा-थाऽभयो भयकारिभिः । निर्भय॑ पौपिकं वाक्यैर्यथातथमचीकथत् ॥११२॥ अभयोऽभिदधे युक्त-स्तद्गृहे मणिसम्भवः । भवन्ति कुत्र वा भद्र-गजा विन्ध्यवनं विना ? ॥११३॥ राज्ञः कन्यामथागण्य-पुण्यः स कृतपुण्यकः । विवाहलाभे राज्यस्याऽद्धं च कङ्कणमोचने ॥११४ ।। इन्दोरिव वसन्तेन, सुमनोराजिराजिना । कलानिधेरभूत्तस्या-ऽभयेन सह सौहृदम् ॥११५ ॥ अभयं सोऽन्यदा प्राह, सखे! सन्तीह साङ्गजाः । चतस्रो मे प्रिया क्वापि, न पुनर्वेद्मि मन्दिरम् ॥११६ ।। कृतपुण्य इति प्रोचे, विहस्याऽभयमन्त्रिणा । गेहिनी वेत्सि नो गेह-महो ते कौतुकं महत् ! ॥११७ ॥
१९०
कथारत्नसागरे अनुभूतं ततः स्वेन कृतपुण्योऽभयाय यत् । सर्वं निवेदयामास, वृत्तं द्वादशवार्षिकम् ॥११८॥ सचिवोऽचीकरत् यक्षा-लयं परिसरे पुनः । प्रवेशनिर्गमार्थे च, द्वारद्वयसमन्वितम् ॥११९ ।। कृतपुण्याकृतिर्लेप्य-मयी यक्षस्य तत्र च । प्रतिमा स्थापिता किन्तु, धीमतामस्त्यगोचरम् ॥१२० ॥ यक्षमेनं नमस्कर्तुं, यः कोऽपि न समेष्यति । सकटम्बं व्यधिष्यन्ते, व्याधयश्चाधयश्च तम् ॥१२१ ।। कारितामभयेनेति, निशम्याऽऽघोषणां पुरे । ययुर्यक्षसपर्यार्थ-महम्पूर्विकया जनाः ॥१२२ ॥ जनं विशन्तमेकेन, निर्यान्तमपरेण च । द्वारेण पश्यतां तत्र, कृतपुण्योऽभयश्च तम् ॥१२३ ॥ वृद्धा वध्वश्चतस्रोऽपि, युगपद्यक्षमन्दिरम् । चूडालबालकोद्भासि-करशाखास्तदाययुः ॥१२४ ॥ यक्षं प्रियसदृक्षन्तं, वीक्ष्य साश्रुसुलोचनाः । स्विन्नाः कम्प्राः सरोमाञ्चमिसूवुर्विरहातुराः ॥१२५ ॥ वल्लभेन सहाऽस्माकं, जायते यदि सङ्गतिः । तद्यक्षराज ! यच्छामस्तव मोदकसंहतिम् ॥१२६ ।। उक्त्वेति दिक्षु निक्षिप्त-चक्षुषस्तत्र संस्थितम् । प्रियमैक्षन्त भेजुश्च, परां स्मरशरव्यथाम् ॥१२७ ॥ बालका अपि यक्षस्यो-त्सङ्गमारुह्य सम्मदात् । तात ! तातेति जल्पन्तो, विलेगर्गलकन्दले ॥१२८ ॥ तन्मत्वाऽभयमन्त्रीशो, निर्वास्य स्थविरामिमाम् । स्त्रियः श्रियश्च ताः सर्वा, निर्ममे कृतपुण्यसात् ॥१२९ ॥

Page #106

१९१
परिशिष्ट-२ दानस्योपरि कृतपुण्यकथा यमकं प्रियरूपस्य, यक्षरूपं निरूप्य तम् । आगताऽनङ्गसेनापि, जगादेति सगद्गदम् ॥१३०॥ सुस्वप्नदर्शनेनाद्य, भो यक्ष ! तव दर्शनम् । कृतं कदा पुनर्भावि, तस्य मे जीवितेशितुः ॥१३१ ॥ निवर्तमानया यक्ष-मभ्यानगसेनया । अदृश्यत प्रियः प्रीति-पूर्वमेवं च भाषितः ॥१३२ ॥ प्राणप्रिय ! प्रतिग्रामं, प्रत्यद्रि प्रतिकाननम् । अद्राक्षं त्वां तदा मन्द-भाग्या न पुनराप्नुवम् ॥१३३ ।। सुभग! त्वद्वियोगेन, सञ्चितस्य चिरं हृदि । दु:खस्य वेणिबन्धेन, सङ्गमोक्षोऽस्तु बन्धुना ॥१३४ ॥ अनुज्ञायाऽभयस्यामं, प्रियाप्रेमवशंवदाः । पञ्चापि ताः समादाय, निजमाश्रयमाश्रयत् ॥१३५ ।। दैन्यदैन्यतमो निघ्नन्, वसुभिर्विश्वसर्पिभिः । स ताभिः सप्तभिर्भेजे, जिह्वाभिः सप्तजिह्ववत् ॥१३६ ॥ वैभारपर्वतेऽन्येधुर्महामोहतमोपहः । उदयाद्राविवादित्यः, श्रीवीरः समुपाययौ ॥१३७॥ चन्द्रोज्वलगुणश्रेणिः, श्रेणिकस्तत्र भूधनः । अभयः कृतपुण्यश्च, जिनं वन्दितुमाययुः ॥१३८॥ विभुर्भुवनविख्यात-ज्ञातवंशनभोरविः । दुष्कर्मकर्ममथनीं, निर्ममे धर्मदेशनाम् ॥१३९॥ प्रस्तावमथ सम्प्राप्य, स्वामिनं कर्मणामिमम । इति विज्ञपयामास, कृतपुण्यः कृतानतिः ॥१४० ।। नाथ ! प्राणिगणोन्माथ-महं परिहरन्नपि । कथं कथय सञ्जातः, सम्पदा सापदां पदम् ॥१४१॥
१९२
कथारत्नसागरे जगदे जगदीशेन, ग्रामे एकत्र कुत्रचित् । उवासो छिन्नवंशास्त्री दवदग्धाऽद्रिभूरिव ॥१४२ ॥ अस्त्येकस्तनयस्तस्या बालको वत्सपालकः । महे कुत्रापि स स्वाम्बां, परमान्नमयाचत ॥१४३ ॥ रुदन्तीं तदभावेन, प्रातिवेश्मिकयोषितः । दत्त्वा दुग्धादिसामग्री, वारयामासुराश्रुतम् ॥१४४ ।। पक्वां क्षैरेयिकां कांस्य-भाजने परिवेष्य च । ययौ कार्येण केनापि, प्रातिवेश्मिकवेश्मनि ॥१४५ ।। तदा तत्रागमत्कश्चित्, मासक्षपणिको मुनिः । कुमारः सोपि तं वीक्ष्यो-त्तस्थौ रोमाञ्चिताङ्गकः ॥१४६ ।। तस्मै भागमदादेकं, मुदितः पायसस्य सः । मासोपवासिनः स्वल्प-मेतदित्यपरं ददौ ॥१४७ ।। ददौ तृतीयवेलायां, समस्तमपि पायसम् । जीवः स वत्सपालस्य, वत्स त्वं कृतपुण्यकः ॥१४८ ॥ यत्त्वया मुनये दानं, त्रिभिर्भागैस्तदा ददे । स्खलिताः समपद्यन्त, तेन ते सुखसम्पदः ॥१४९ ।। श्रुत्वेति स स्मृतप्राच्य-भवः प्रभुपदान्तिके । कृतपुण्यस्तपस्तप्त्वा, जज्ञे सुगतिभाजनम् ॥१५०॥
इति कृतपुण्यकथा

Page #107

परिशिष्ट-३ सुभद्राकथा
१९३
१९४
कथारत्नसागरे
परिशिष्ट-३ सुभद्राकथा
अस्ति दत्तारिकम्पायां, चम्पायां पुरि विश्रुतः । वनीपकावलीसत्रं, जितशत्रुमहीपतिः ॥१॥ तत्रैव जिनदत्तोऽस्ति, धनो धनवदग्रणीः । जिनभक्तिर्मरालीव, मानसे यस्य खेलति ॥२॥ रूपभद्रा सुभद्राख्या, तस्य सस्यमतेः सुता । अस्ति हस्तिगतिः स्थैर्य-धैर्यादिगुणरत्नभूः ॥३॥ बुद्धदासाभिधोऽन्येधुर्बुद्धभक्तेभ्यभूर्युवा । निनाय नयनातिथ्यं, वातायनगतामिमाम् ॥४॥ सुभद्रामनुरक्तोऽयं, जिनदत्तमयाचत । स पुनस्तां कनी तस्मै, ददौ वैधर्मिकाय न ॥५॥ बुद्धदासः सुभद्रार्थी, श्रावकत्वं सकैतवात् । शिश्रीय सततं जैन-मुनीनां पर्युपासनात् ॥६॥ विनाऽपि श्रद्धया शुद्ध-सिद्धान्तं शृण्वताऽमुना । प्रापि बोधिररुच्यापि, जायुः पातो रुजापहः ॥७॥ साधर्मिकाय तस्मै स, जिनदत्तोऽथ तां सुताम् । प्रददौ प्रीतहत्सोऽपि, तस्याः पाणिमपीडयत् ॥८॥ बुद्धदासोऽपि दिवसै-गतैः कतिपयैरपि । सुभद्रां स्वगृहे नेतुं, जिनदत्तं व्यजिज्ञपत् ॥९॥
जिनदत्तोऽवदद्वत्स ! युक्तमुक्तमिदं त्वया । दूषणं दास्यतेऽमुष्यां, बौद्धौ ते पितरौ परम् ॥१०॥ पुनर्जगाद जामाता, पृथग्गेहस्थितामिमाम् । धारयिष्यामि तत्किं तौ, दूषणं तात! दास्यतः ॥११॥ श्वसुरस्य निदेशेन, सुभद्रा भद्रबुद्धिना । ते[न]पार्श्वे स्वगेहस्य, मुमुचे पृथगाश्रये ॥१२॥ साधूनागच्छतो वीक्ष्य, तद्गृहेऽन्नादिहेतवे । मच्छरछुरिता श्वशू-ननान्हप्रमुखा जगुः ॥१३॥ एकान्ते रमते नित्यं, त्वत्प्रिया व्रतिभिः समम् । स्वायत्तं मन्दिरं स्त्रीणां, वत्स! स्वेच्छाऽभिवर्धकम् ॥१४॥ बभाषे बुद्धदासोऽथ, नेदं सङ्गतिमङ्गति । सतीयं हि सतीत्वं स्याद्, युगान्तेऽपि न मुञ्चति ॥१५॥ दष्टकामा इवोरग्यः, स्वपचान्वयसम्भवाः । श्वशू-ननान्दरस्तस्या-स्ताः प्रस्तावं व्यलोकयन् ॥१६॥ सुभद्रया गृहेऽन्येद्युः, कश्चन क्षपको व्रती । अध्यागतस्तदा ब्रह्मचर्यस्तर्जितदुष्कृतः ॥१७॥ तृणं वायुवशात्तस्य, तदा दृग्मध्यमाययौ । न तदुत्सारयामास, प्रतिकर्मत्वतः स तु ॥१८॥ सुभद्रा वीक्ष्य तद्दध्यौ, तृणेनाऽस्य व्यधिष्यते । चक्षुर्भिक्षां प्रयच्छन्ती, जिह्वयाऽपनयेत्ततः ॥१९॥ विदधत्याश्च तत्तस्याः, सीमन्तगतकुङ्कमम् । क्षपकस्यालगद् भाले, ज्ञातं ताभ्यां न तत्पुनः (तेन तु) ॥२०॥

Page #108

परिशिष्ट-३ सुभद्राकथा
दर्शयन्त्या मुनिं भाले, कालेयलवलाञ्छितम् । बुद्धदासं प्रसूमुख्या, प्राह पश्य वधूं सतीम् ॥ २१ ॥ अभिज्ञानादितो बुद्धवा, बुद्धदासोऽसतीति ताम् । पाषापणगभत्तस्यां जितात्मेव भवे स्थितौ ॥२२॥ दध्यौ चेत्सा विवेकिन्यप्येवमेषा व्यवस्यति । अनाथास्तद्गुणा ! यूयं वराका क्व नु यास्यथः ? ॥ २३ ॥ दर्शितप्रमाणमालोक्य, सुभद्रापि निजं पतिम् ।
निष्कलङ्का कलङ्काप्त्या, खिन्ना दध्याविदं हृदि ॥ २४ ॥ कषायविषयव्यग्र-मनस्सुगृहमेधिषु ।
मादृशेषु कलङ्को यः, स दुनोति न मे मनः ॥ २५ ॥ यस्तु शुद्धधुनीशुद्धे - प्यत्र श्रीजिनशासने । लग्नः कलङ्कपङ्कोऽयं, व्यथते सदृशां मनः ॥ २६ ॥ ध्यात्वेति गृह एवायं सायं श्रीमज्जिनेशितुः । अर्चामभ्यर्च्य भावेनेत्यभिजग्राह सद्गृहा ॥२७॥ इदं शासनमालिन्यं, न यावदुपशाम्यति । न पारयाम्यहं तावदुत्सर्गमधुना कृतम् ॥२८॥ जिनदत्तात्मजा देवीं, जिनशासनशासिनीम् । उद्दिश्य विदधे कायोत्सर्गमेकान्तभूतले ॥२९ ॥ स्थितवत्यास्ततः सत्या, कार्योत्सर्गेण तत्क्षणात् । पुरः प्रादुरभूद्देवी, शासनस्याधिदेवता ॥३०॥ उवाच च ततो देवी, वत्से त्वत्सत्त्वनोदिता । अहमभ्यागता किं ते वद कुर्वे समीहितम् ? ॥३१॥
१९५
कथारत्नसागरे
१९६
वन्दित्वा च सुभद्रा, तामिति प्रमुदिताऽवदत् । ममाप्यकलङ्कत्वं, देवि ! विज्ञापयाऽचिरात् ॥ ३२ ॥ देव्या निजगदे वत्से, मा खेदं वितथा हृदि । तव वाञ्छालतां प्रातः करोमि सफलामहम् ॥३३॥ उक्त्वेत्यन्तर्हिता देवी, सुभद्रा तु महासती । मुक्तोत्सर्गाऽक्षिपद्धर्मध्यानेनैतां विभावरीम् ॥३४ ॥ पुरी द्वारकपाटानि, नोद्घटन्ति कदाचन । कृष्यमाणानि सबलैरपि पुम्भिः प्रगे ततः ॥ ३५ ॥ चतुष्पदेषु क्रन्दत्सु, व्याकुले निखिले जने ।
इदं ही दैवतं किञ्चिदेवं निरधिनो (निर्णीतधीः ) नृपः ॥ ३६ ॥ शुचीभूय ततो भूपो, धूपोत्क्षेपपुरस्सरम् ।
प्राञ्जलिः प्राहः य कश्चिद्देवो वा दानवोऽथवा ॥ ३७ ॥ कुपितोऽस्ति प्रसादं स भगवान् भजतां मयि । एवं वदति भूपेऽभून्नभसि प्रकटं वचः ॥३८॥ इहास्ति या सती कापि चालन्या तन्तुबद्धया । जलमुद्धृत्य सा कूपात् कपाटैचुलुकैस्त्रिभिः ॥३९॥ अभिषिञ्चतु चेत्कार्यं पुरीद्वारैरपावृतैः । श्रुत्वेति प्रगुणा जाता - स्तदर्थे पौरयोषितः ॥ ४० ॥ ब्राह्मणी क्षत्रिया वैश्या, शूद्रीकापि न सा भवेत् । उद्धरन्त्यम्बुचालन्याऽनया वैलक्ष्यमाययौ ॥ ४१ ॥ सप्रश्रयं सुभद्राऽथ निजश्वश्रमभाषत । वीक्षे मातस्तदादेशात्, स्वमप्यहमिहाधुना ॥ ४२ ॥

Page #109
197 परिशिष्ट-३ सुभद्राकथा श्वश्रूः सोत्प्रासमित्यूचे, सतीत्वं विदितं तव / पुराऽस्माकमिदानीं तु, वेत्तु सर्वोऽपि पूर्जनः // 43 // अपावृतो पुरी द्वारं, न क्षमा कोपि सत्यपि / यदि त्वमाशिषे येन, सदाश्रवणसेविका // 44 // गुणैर्भद्रा सुभद्राऽऽह, मातर्युक्तं वदत्यसि / पञ्चाचारेण युक्तं तु, ममापि स्वपरीक्षणम् // 45 // उक्त्वेति चालनी कूपे, तन्तूपेतां विधाय सा / अविक्षेपेण चिक्षेप, वीक्ष्यमाणा पुरीजनैः // 46 // एतया कृष्यमाणाया-श्चालन्या न लवोपि हि / छिद्रैर्जगाल तोयस्य, स्मृतेरिवसुधीहृदः // 47 // साम्भसापि हि चालन्या, भारतः सूत्रतन्तवः / अक्षता एव ते तस्थु-स्तस्या एव गुणा इव // 48 // श्रुत्वा प्रभावमेतस्या, नृपस्तत्रैत्य तामिति / ऊचे सति ! कपाटानि, त्वमपावृणु सत्वरम् // 49 // ततः सचिवसामन्त-पौर-भूपपुरस्कृता / चालन्या बिभ्रती तोयं, साऽगमत् पूर्वगोपुरम् // 50 // परमेष्ठिनमस्कार-मुच्चरन्ती महासती / आजघान कपाटं सा, तत्रोपचुलुभिस्त्रिभिः // 51 // तत्सतीत्वं प्रशंसन्तौ, भट्टवन्निनदच्छलात् / कपाटावुद्धटेते स्म, स्पृष्टौ तेनाम्भसा क्षणात् // 52 // दिशः प्रसादमासेदुः, नेदुदुन्दुभयो दिवि / अमितिर्महिमा तस्या-स्त्रिदशैः सुष्ठ तुष्टवे // 53 // 198 कथारत्नसागरे प्रागवत् प्रतीच्य-प्राच्यौ च तया सत्या प्रतोलिके / उन्मुद्रिते मुखे श्वश्रू-ननान्द्रोर्मुद्रिते पुनः // 54 // गत्वोदीच्याः प्रतोलीं सा, प्राह काप्यपरा सती / या कुतोऽप्येष्यति द्वार-मेतद् उद्घाटयिष्यति // 55 // तदद्याप्यस्ति चम्पायां, बद्धमुत्तरगोपुरम् / यत्सुभद्रावदातस्य, विभात्याघाटवत् स्वयम् // 56 / / दर्शनज्ञानचारित्र-प्ररूढयशसः किल / सञ्चाराय सती दिक्षु, त्रीणि द्वारण्यपावृणोत् // 57 // भर्गभालेन्दुलेखेव निलक्ष्मा निखिले पुरे / चक्रे चैत्यपरिपाटी, सा सपौरनृपान्विता // 58 // तां प्रवेश्य सती वेश्म, नत्वा नुत्वा च भूपतिः / पौरवारश्च सर्वोऽपि, स्वं स्वं धाम जगाम सः // 59 // श्वश्रूश्वशुरवर्गेण, पश्चात्तापपरेण सा / अमान्यत पितृभ्यां साऽभ्यनन्द्यत सतीतमाः // 60 // क्षमिताथ निपत्य पादयो दयितेनापि चिरं गृहे स्थिता / अधिगत्य च संयम क्रमात् प्रययौ सा शुभसंयुतां गतिम् // 61 // सुभद्राकथा