Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna saMpAdaka-purAtattvAcArya jinavijaya muni [saMmAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura] .* * * granthAGka 26 mahAkavi - bholAnAtha - viracita karNakutUhala nAma nATakam tathA zrIkRSNalIlAmRtakAvyam prakAzaka. rAjasthAna - rAjya - saMsthApita rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, JAIPUR. jayapura (rAjasthAna)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ DONATED TO TTO CENTRAL LIBRARY
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna parAtana granthamAlA pradhAna saMpAdaka-purAtattvAcArya, jinavijaya muni [sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura ] granthAGka 26 mahAkavi-bholAnAtha - viracita karNakutUhala nAma nATakam tathA zrIkRSNalIlAmRtakAvyam prakAzaka rAjasthAna rAjya saMsthApita / rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira Rajasthan Oriental Researeh Institute, Jaipur jayapura (rAjasthAna)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA rAjasthAna rAjya dvArA prakAzita sAmAnyataH akhila bhAratIya tathA vizeSataH rAjasthAnadezIya purAtanakAlIna saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, hindI Adi bhASAnibaddha vividhavAGmayaprakAzinI viziSTa pranthAvalI pradhAna saMpAdaka purAtattvAcArya, jinavijaya muni [oNnarari meMbara oNpha jarmana orienTala sosAiTI, jarmanI ] ' sammAnya sadasya bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira, pUnA; gujarAta sAhitya sabhA, ahamadAbAda; vizvezvarAnanda vaidika zodhanapratiSThAna, hoziyArapura; nivRtta sammAnya niyAmaka (oNnarari DAyarekTara )-bhAratIya vidyAbhavana, bambaI, granthAMka 26 mahAkavi-bholAnAtha-viracita karNakutUhala nAma nATakam tathA zrIkRSNalIlAmRtakAvyam prakAzaka rAjasthAna rAjyAzAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna purAtatvAnveSaNa mandira - jayapura (rAjasthAna ) caitra ) aprela vikramAbda 2014 rAjyaniyamAnusAra sarvAdhikAra surakSita ra rASTrIya zakAnda 1876) khristAbda 1657
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi bholAnAtha viracita karNakutUhalam nAma nATakam tathA zrIkRSNalIlAmRtakAvyam saMpAdaka zrI gopAlanArAyaNa bahurA, ema. e. prakAzanakartA rAnasthAna rAjyAnAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa maMdira jayapura ( rAjasthAna) vikramAbda 2014 ] bhAratarASTrIya zakAbda 1856 [khristAbda 1957 prathamAvRtti ke mUlya 1) ru0 50 na0 pai0 mudraka-hanumAna presa, jayapura / kavhara aura prakAzakIya vakavya prabhAta presa, jayapura
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya vaktavya rAjasthAna evaM gujarAta, mAlavA Adi pradezoM meM prAcIna hastalikhita pranthoM ke bikhare hue evaM jIrNa-zIrNa dazA meM jo saMgraha prApta hote haiM unameM saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM prAcIna rAjasthAnI-gujarAtI bhASA meM racita choTIbar3I aisI saikar3oM hI sAhityika kRtiyAM upalabdha hotI haiM jo abhI taka prAyaH ajJAta aura aprakAzita haiM / vidvAnoM kA lakSya prAyaH abhI taka unhIM suprasiddha aura sujJAta granthoM ke anveSaNa evaM saMzodhana kI tarapha rahA hai jo yatra tatra yatheSTa mAtrA meM upalabdha hote haiM / granthoM ke sampAdana aura prakAzana ke viSaya meM bhI prAyaH yahI prathA calI A rahI hai| suprasiddha aura sujJAta granthoM ke sivAya choTI aura prakIrNa racanAoM ke viSaya meM vidvAnoM kA vizeSa lakSya nahIM jAtA hai aura isIliye abhI taka aisI racanAoM ke sampAdana aura prakAzana kA mukhya prayatna prAyaH nahIM sA huA hai / hamAre prAcIna itihAsa evaM sAMskRtika sAmagrI kI dRSTi se ina phuTakara racanAoM meM jo jJAtavya chipe par3e haiM unakI tarapha hamArA dhyAna bilkula nahIM gayA hai, aisA kahA jAya to koI atyukti nahIM hogii| ___ rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira kA kArya prArambha karate samaya hamArA lakSya isa prakAra ke prakIrNa sAhitya kA anveSaNa, saMgraha, saMrakSaNa, saMzodhana, sampAdana evaM prakAzana Adi karane kA rahA hai aura tadanusAra rAjasthAna purAtana pranthamAlA dvArA aisI anekAneka sAhityika racanAoM ko suyogya vidvAnoM dvArA zodhita aura sampAdita karA kara prakAza meM lAne kA Ayojana hamane kiyA hai| saMskRta sAhitya meM nATakoM kA vizeSa mahattva hai / zravya kAvya paramparA meM vidvAnoM ne nATakoM ke aneka bhedoM kA varNana kiyA hai| madhyakAla meM rAjAoM aura unake sabhAsadoM ke prItyartha bhI nATaka likhe gaye haiM jinameM bahuta se ajJAta aura aprasiddha haiM / "karNakutUhala" aisA hI eka laghu-nATaka hai jo mahAkavi bholAnAtha dvArA jayapura ke mahArAjA pratApasiMhajI ke guru aura pramukha parAmarzadAtA mahArAjA zrI sadAziva ke prItyartha nirmita hai / yadyapi isakA prArambha prAcIna zAstrIya DhaGga se hI hotA hai kintu Age eka AkhyAyikA meM paryavasAna ho jAne se isameM nATyazAstra ke pUre lakSaNoM kA nirvAha nahIM huA hai phira bhI eka
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnI kavi kI sarala saMskRta meM racanA hone ke kAraNa hama isa nATaka ko rAjasthAna purAtana granthamAlA ke puSpa rUpa meM prakAzita kara rahe haiN| etadviSayaka vizeSa jJAtavya ke liye sampAdakIya bhUmikA dekhanI caahiye| mahAkavi bholAnAtha ne saMskRta aura hindI meM aneka grantha likhe haiM jinameM aba taka koI bhI prakAzita nahIM huA hai aura isa dRSTi se yaha kavi abhI taka ajJAta evaM aprasiddha hai / hamAre pravara sahakArI zrI gopAla nArAyaNa bahurA ne "karNakutUhala" kI zodhita, sampAdita evaM sambaddha sandarbho se yukta prati taiyAra karake jaba hameM dikhalAI to hamane upayogI jAna kara ise prakAzanArtha cuna liyaa| pranthakartA evaM tatsambandhI aitihAsika TippaNiyoM kA nirmANa parizrama evaM gambhIra adhyayana ke sAtha kiyA gayA hai jisase sampAdaka kI sAhityika evaM zodha viSayaka abhiruci kA bhalI bhAMti patA calatA hai aura isa dRSTi se yaha kRti adhika upayogI aura bodhagamya ho gaI hai / kavi kI eka dUsarI laghu saMskRta racanA "zrIkRSNalIlAmRtam" ko bhI jisameM zrImadbhAgavata ke AdhAra para bhagavAn zrIkRSNa kI divya lIlAoM kA varNana kiyA gayA hai, isake sAtha hI lagA diyA gayA hai | AzA hai adhikArI pAThakagaNa lAbha utthaaveNge| 1, jyeSTha, 1876 zakAbda / muni ji na vijaya 22, maI, 1657 khristAbda / sammAnya saJcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira rAjasthAna sarakAra dvArA prasthApita rAjasthAnameM prAcIna sAhityake saMgraha, saMrakSaNa, saMzodhaH aura prakAzana kAryakA mahat pratiSThAna rAjasthAnakA suvizAla pradeza, anekAneka zatAbdiyoMse bhAratakA eka hRdayasvarUpa sthAna banA huA honese vibhinna janapadIya saMskRtiyoM kA yaha eka kendrIya evaM samanvaya bhUmi sA saMsthA banA huA hai| prAcInatama zrAdikAlIna vanavAsI millAdi jAtiyoM ke sAtha, itihAsayugIna Arya jAti ke bhinna bhinna janasamUhoM kA yaha priya pradeza banA huA hai / vaidika, jaina, bauddha, zaiva, mAgavata evaM zAkta zrAdi nAnA prakArake dhArmika tathA dArzanika saMpradAyoMke anuyAyI janoMkA yahA~ svastha aura sahiSNutApUrNa saniveza huzrA hai / kAlakramAnusAra maurya, zaka, kSatrapa, gupta, hUNa pratihAra, guhilota, paramAra, cAlukya, cAhamAna, rASTrakUTa Adi bhinna-bhinna rAjavaMzoMkI rAjyasattAeM isa pradeza meM sthApita hotI gaI aura unake zAsanakAla meM yahAMkI janasaMskRti aura rASTrasampatti yatheSTha rUpameM vikasita aura samunnata banatI rhii| logoM kI sukha samRddhi ke sAtha vidyAvAnoMkI vidyopAsanA mI vaisI hI pragatizIla banI raho, jisake pariNAmameM, samayAnusAra, saMskRta, prAkata, apabhraMza aura dezya bhASAoMmeM asaMkhya granthoMkI racanArUpa sAhityika samRddhi bhI isa pradezameM vipula pramANameM nirmita hotI gii| isa pradezameM rahane vAlI janatAkA sAMskRtika aura AdhyAtmika anurAga adbhuta rahA hai, aura isake kAraNa rAjasthAnake gAMva-gAMvameM Aja bhI nAnA prakArake purAtana devasthAnoM aura dharmasthAnoMkA gauravotpAdaka astittva hameM dRSTigocara ho rahA hai| rAjasthAnIya janatAke isa prakArake uttama sAMskRtika-AdhyAtmika anurAgake kAraNa vidyopAsaka vargadvArA sthAna-sthAna para vidyAmaThoM, upAzrayoM, pAzramoM aura devamandiroMmeM vAGmayAtmaka sAhityake saMgraharUpa jJAnabhaNDAra-sarasvatIbhaMDAra bhI yatheSTa pAramANameM sthApita the / aitihAsika ullekhoMke AdhArase jJAta hotA hai ki rAjasthAnake anekAneka prAcIna gagara jaise-zrAghATa, minnamAla, jAbAlipura, satyapura, sirohI, bAhaDamera, nAmaura, mer3atA, jaisalamera, sojata, pAlI, phalodI, jodhapura, bIkAnera, sujAnagar3ha, maTiMDA, raNathambhora, mAMDala, cittor3a, ajamera, narAnA, Amera, sAMgAnera, kizanagar3ha, curU, phatehapura, sIkara zrAdi
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ saikar3oM sthAnoMmeM, acche acche granthamaeDAra vidyamAna the / ina bhaNDAroMmeM saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura dezya bhASAoMmeM race gaye hajAroM granthoMkI hastalikhita mUlyavAn pothiyAM saMgRhIta thI / inameM se aba kevala jaisalamera jaise kucha-eka sthAnoMke granthabhaNDAra hI kisI prakAra surakSita raha pAye haiM / musalamAnoM aura aMgrejoM jaise videzIya rAjyalolupoMke saMhArAtmaka aAkramaNoMke kAraNa, hamArI vaha prAcIna sAhitya-sampatti bahuta kucha naSTa ho gaI / jo kucha bacI-khucI thI vaha mI pichale 100-150 varSoM ke andara, rAjasthAnase bAhara- jaise kAzI, kalakattA, bambaI, madrAsa, baMgalora, pUnA, bar3audA, ahamadAbAda zrAdi sthAnoMmeM sthApita nUtana sAhityika saMsthAtroMke saMgrahoMmeM bar3I tAdAda meM jAtI rahI hai / aura tadupasanta yUropa evaM amerikAke bhinna-bhinna granthAlayoMmeM bhI hajAroM grantha rAjasthAna se pahu~cate rahe haiM / isa prakAra yadyapi rAjasthAnakA prAcIna sAhitya-bhaNDAra eka prakArase aba khAlI ho gayA hai, tathApi, khoja karane para, aba bhI hajAroM grantha yatratatra upalabdha ho rahe haiM jo rAjasthAnake liye nitAnta amUlya nidhi svarUpa hokara atyanta hI surakSaNIya evaM saMgrahaNIya haiM / harSa aura santoSakA viSaya hai ki rAjasthAna sarakArane hamArI vinamra preraNAse prerita ho kara, isa rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira (rAjasthAna zrorieNTala risarca insaTITyUTa) kI sthApanA kI hai aura isake dvArA rAjasthAnake avaziSTa prAcIna jJAnabhaNDArakI surakSA karanekA samucita kArya prArambha kiyA hai| isa kAryAlaya dvArA rAjasthAnake gAMva-gAMvameM jJAta hone vAle granthoMkI khoja kI jA rahI hai aura jahAM kahIMse evaM jisa kisI ke pAsa upayogI grantha upalabdha hote haiM unako kharIda kara surakSita rakhane kA prabandha kiyA jA rahA hai / san 1950 meM isa pratiSThAna kI prAyogika sthApanA kI gaI thI, aura aba pichale varSa, 1956 ke prArambhase, sarakArane isako sthAyI rUpa de diyA hai aura isakA kAryakSetra mI kucha vistRta banAyA gayA hai| aba takake prAyogika kArya ke pariNAmameM mI isa pratiSThAnameM prAyaH 10000 jitane purAtana hastalikhita anthoMkA eka acchA mUlyavAna saMgraha saMcita ho cukA hai / zrAzA hai ki bhaviSyameM yaha kArya aura bhI adhika vega dhAraNa karatA jAyagA aura dina prati-dina adhikAdhika unnati karatA jAyagA / . rAjasthAna purAtana granthamAlA jisa prakAra ukta rUpase isa pratiSThAnake prasthApita karane kA eka uddezya rAjasyAnakI prAcIna sAhityika sampattikA saMrakSaNa karanekA hai vaisA hI anya uddezya isa sAhityanidhike bahu. mUlya ratnasvarUpa granthoMko prakAzameM lAnekA mI hai| rAjasthAnameM ukta rUpameM jo prAcIna grantha upalabdha hote haiM, unameM saikar3oM grantha to aise haiM jo abhI taka prakAzameM nahIM Aye haiM; aura
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ saikar3oM hI aise haiM jinake nAma taka mI abhI taka vidvAnoMko jJAta nahIM haiM / yaha saba koI jAnate haiM ki ina granthoMmeM hamAre rASTra ke prAcIna sAMskRtika itihAsakI vipula sAdhana-sAmagrI chipI par3I hai / hamAre pUrvaja hajAroM varSoM taka jo hAnArjana karate rahe usakA niSkarSa aura navanIta nikAla nikAla kara, ve apanI bhAvI santatike upayogake liye ina granthAtmaka kRtiyoMmeM sazcita karate gaye / vyAkaraNa, koSa, kAvya, nATaka, alaGkAra, chanda, jyotiSa, vaidyaka, kAmavijJAna, arthazAstra, zilpakalA zrAdi laukika vidyAnoMke jhAnake sAtha zruti, smRti, purANa, dharmasUtra, nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, mImAMsA, jaina, bauddha, zAkta, tantra, mantra, prAdi dhArmika, dArzanika evaM prAdhyAsmika vidhAoMke rahasya bhI ina granthoMmeM nAnA svarUpoM meM prathita kiye huye haiN| isI prakAra, yuga yugameM hone vAle aneka zUravIra, dAnI-jJAnI, santa-mahanta, tyAgI-vairAgI, makta-virakta, prAdi guNa viziSTa nara-nArI janoMke jIvana aura kAryoMke vividha varNana-citraNa mI inhIM granthoMmeM antarnihita haiN| arthAt hamAre rASTrakI sarva prakArakI gaurava-garimAviSayaka kathA-gAthAkI rakSA karane vAlA hamArA yahI ekamAtra prAcIna sAhityasaMgraha hai / isIke prakAzase saMsArameM bhAratakA gurupada sAta huzrA aura sthApita hutrA hai| yadyapi aAja taka inameM se hajAroM hI prAcIna grantha, prakAzameM zrA cuke haiM, phira bhI hajAroM hI aise grantha aura bAkI haiM jo andhakAra ke talagharameM dabe par3e haiN| inakA uddhAra karanA aura inheM prakAzameM rakhanA, yaha aba isa nUtana jIvana prApta navya bhArata ke pratyeka vyakti aura saMsthAkA parama kartavya hai| isI kartavyako lakSya kara, isa saMsthA dvArA 'rAjasthAna purAtana granthamAlA' ke prakAzanakA prAyojana bhI kiyA gayA hai / isake dvArA saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura dezya bhASAoMmeM nibaddha vividha viSayoM ke prAcIna grantha, tajjJa evaM suyogya vidvAnoM se saMzodhita aura sampAdita ho kara prakAzita kiye jA rahe haiN| aba taka koI choTe bar3e 25 grantha prakAzita ho cuke haiM aura prAyaH 20 se adhika grantha presoM meM chapa rahe haiN| rAjasthAna sarakAra vartamAna meM, isa kArya ke liye pratiSarSa 20:00 rupaye kharca kara rahI hai--para hamArI kAmanA hai ki bhaviSyameM yaha rakama var3hAI jAya aura tadanusAra adhika saMkhyAmeM ina prAcIna granthoMkA samuddhAra aura prakAzana-kArya kiyA jAya / sAhityakA prakAza hI prajAke ajJAnAndhakArako naSTa kara use divyatAkA darzana karAtA hai| mAgha zuklA 14, vi0 saM0 2013. / .. (jIvanake 70 veM varSakA prathama dina) / muni ji na vi jaya
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika paricaya pUnA ke suprasiddha bhANDArakara orieNTala risarca insTITyUTa ke grantha-saMgrahAdhyakSa (kyUreTara ) zrI pI0 ke0 goDe mahodaya kA 'pUnA orieeTalisTa' bhA0 2 0 166 - 180 meM The Asvamedha Performed by Sawai Jaisingh nAmaka lekha prakAzita huA thaa| isameM unhoMne jayapura ke mahArAjA mAdhavasiMha ( prathama ) ke guru sadAziva kA ullekha karate huye yaha anumAna kiyA hai ki ye saMdAziva vahI the jinakA nAma 'mAdhavasiMhAryAzataka' ke karttA zyAma laTTa ne 'AcArasmRticandrikA' ke praNetA ke rUpa meM uddhRta kiyA hai / isa lekha ko par3hane ke kucha hI dinoM bAda suhRdUvara paNDita manoharalAla jI zukla se milanA huA aura unhoMne mujhe apane pUrvaja mahAkavi bholAnAtha-racita 'karNakutUhalam' nATaka kI eka hastalikhita prati dikhaaii| isa prati ke prathama kutUhala meM bhaTTa sadAziva kA nAma dekha kara utsukatA bar3hI aura kucha adhika jAnakArI prApta karane kA mana huaa| saMyogavaza unhIM dinoM meM bhaTTa lakSmIlAlajI mile jo jayapura ke bhUtapUrva bhaTTarAjAjI ke ThikAne se sambaddha haiM aura vahAM kA kAmakAja dekhate haiN| unase bAtacIta karane para jJAta huA ki bhaTTarAjAjI kA ThikAnA sadAzivajI ke samaya meM kAyama huA thA, ve mahArAjA mAdhavasiMha (prathama) ke sAtha yahAM Aye the aura unake pitA kA nAma ratnezvara thA / ye dumbara bhaTTa aura bar3e karmakANDI brAhmaNa the| mahArAjA mAdhavasiMha kA saba rAjyakArya inhIM ke parAmarza se calatA thA / aba, 'karNakutUhalam' kI prastAvanA ke tathya spaSTa ho gaye tathA anyAnya kAgaja patrAdi dekhane para maiM isa niSkarSa para pahu~cA ki zrI goDe mahodaya kA jina sadAziva bhaTTa se tAtparya hai ve ye audumbara bhaTTajI the na ki dazapurajJAtIya gadAdhara putra sadAziva jo 'AcArasmaticandrikA' ke karttA the / uparyukta sUcanAoM ke AdhAra para maiMne zrI goDe mahodaya ko patra likhA aura unhoMne udAratApUrvaka inheM svIkAra karate huye 'karNa kutUhalama' ko prakAza meM lAne kA saMketa kiyA / duparAnta zrImanoharalAlajI se prastuta nATaka kI prati (jo unhoMne mujhe inhIM bholAnAtha praNIta 'zrIkRSNalIlAmRtama' kI hastalipi ke sAtha saharSa de dI) lekara etadvipayaka anyAnya sAmagrI bhaTTa zrIlakSmIlAlajA se prApta karake isa lekha kA isase Age kA aMza taiyAra kara liyA gyaa| jaba yaha sAmagrI maiMne apane vibhAga ke adhyakSa zraddhaye purAtattvAcArya muni zrI jinavijayajI mahArAja ko dikhAI to unhoMne 'karNakutUhalam aura 'zrIkRSNalIlAmRtam' donoM hI laghukRtiyoM ko mandira se prakAzita karanA svIkAra kara liyA 1 isa prakAra ye donoM racanAyeM mudrita hokara vidvat-samAja ke sAmane A rahI haiM jinake praNetA kavi bholAnAtha, unake AzrayadAtA bhaTTarAjA sadAziva aura madhyakAlIna hindI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagata ke suprasiddha bhakta kavi tatkAlIna jayapura nareza mahArAjA savAI pratApasiMhadeva kA saMkSipta paricaya Age diyA gayA hai| kaNakutUhalam ko isake praNetAne yadyapi nATaka saMjJA dI hai parantu yaha kisI bhI rUpaka athavA uparUpaka ke lakSaNAnusAra ThIka nahIM utaratA, yaha to eka kutUhala mAtra hai| isakA kathAsAra isa prakAra haiprathama kutUdala sUtradhAra praveza kara naTI ko raGgasthala para bulAkara kahatA hai ki udumbaravaMzotpanna zrIratneza ke putra sadAziva bhaTTa kI isa pariSat meM koI navIna sundara nATaka kA Ayojana karo / isa prakAra paramparAnusAra nATaka ke Ayojana kA krama bAMdhakara kathAnaka prArambha hotA hai ki matsya deza meM mahArAjAdhirAja zrI mAdhavasiMha nAmaka (prathama) nareza huye jo atyanta dAnI, guNI, yoddhA evaM pratApI the| unake pitA atyanta parAkramI dhIra, vIra guNagaNamaNimaNDita zrIjayasiMha the| unake pautra (arthAt zrImAdhavasihajI ke putra) atyanta tejambI, prajApAlanatatpara, dharma-nIti-naya-dhurandhara zrIpratApasiMhanAmaka nareza haiN| unakI sabhA meM vidvAnoM aura guNIjanoM kA atizaya samAdara hotA hai| tadanantara sabhA meM naTI praveza kara ke pahale mahArAjA ko zubhAzIrvAda detI hai, pazcAt gaNeza-ziva-stavanAdimaGgalAnantara sabhAsada naTI ke saundarya kA atyanta sajIva varNana karate haiM / nakha se zikhaparyanta zRMgArapUrga aisA manorama varNana nATakoM meM anyatra kama hI pAyA jAtA hai| isa prakAra natyagAna meM AdhI rAtri ho jAtI hai| dvitIya kutUhala isake pazcAt nartakagaNa bAhara cale jAte haiN| phira, mahArAja pratIhArI ko bhejakara paTTamahiSI ko bulAte haiM evaM unake Agamana para madhupAnalIlA prArambha hotI hai| Age, saMyoga zRGgAra kA prAJjala zabdoM meM madhura varNana hai| isa prakAra sambhogavarNanAnta dvitIya kutUhala samApta hotA hai| tRtIya kutUhala . manovinodArtha mahArAja kI anujJA se bulAI gaI devavANI-sambhASaNa meM pravINa paTTamahipI kI kisI sakhI dvArA mahArAja ko yaha AkhyAyikA sunAI jAtI hai 'pUrva dizA meM karNapura nAmaka nagara meM parama dhArmika vijayakIrti nAmaka rAjA huaa| usake udArakIrti, dhamakIrti, jayakIrti, dezakIrti tathA AhavakIti nAmaka pAMca putra the / eka bAra rAjA ke yahAM koI sundara nATaka khelA gayA jise sabhAsadoM ke sAtha rAjakumAroM ne bhI dekhA / usa nATaka vA rAjA ke pAMcaveM patra AhavakIrti para aisA vilakSaNa prabhAva par3A ki nATaka dekhane ke pazcAta jaba saba rAja kumAra cale gaye to ekAnta meM usane pitA se nivedana kiyA 'mahArAja! mujhe deza dezAntara meM bhramaNa kI icchA hai ataH kRpayA jAne kI anumati pradAna kiijiye| rAjA ne bahuta samajhAyA ki tumheM bAhara jAne kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki yahAM kisI prakAra kA abhAva nahIM hai, kintu kumAra ne kucha dina bAda lauTa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ane kA AzvAsana dete huye jAne kI hI AjJA maaNgii| rAjA ne bhI adhika haTha dekhakara anumati pradAna kara dI aura kumAra apanI mAtA se anumati lekara dharmapatnI sahita kucha parijanoM ko sAtha le dharmapura nAmaka nagara meM phuNcaa| vahAM ke rAjA paNyakoti ko unake Ane kA vRtta jJAta hone para vaha unase milane AyA evaM kumAra kI dI huI bheMTa Adi svIkAra karake unheM rAjamahala meM Ane ke liye nimantrita kiyA / (kumAra kA apane ghara se prasthAna eva rAjamahala taka pahu~cane kA varNana atyanta sundara hai ) puNyakIti aura kumAra donoM paraspara mitratA sUtra meM baMdha gaye tathA kumAra ke kucha dina vahAM rahane ke vicAra ko jAnakara unakI icchAnusAra rAjA ne vRtti nirdhArita kara dii| kumAra kI patnI gRhakArya meM kuzala na hone se unhoMne use pRthaka makAna meM rakhA aura eka vyakti dvArA pratidina eka svarNamudrA usake bharaNapopaNArtha bhejate huye svayaM rAjA kI sevA meM tatpara ho gyaa| isa prakAra eka varSa bItane ke bAda eka bAra coroM ne kumArapatnI ke pAsa paryApta dhana hone kI sambhAvanA se rAtri meM usake ghara meM praveza kiyA, kintu vahAM kyA rakhA thA ? coroM ko atIva glAni huI aura sArI bAta samajhakara ve nagara prasiddha dhanI kuberazreSThI ke ghara phuNce| vahAM paryApta dhana unake hAtha lgaa| coroM ne socA ki usa kumArapatnI ko kuvera ke ghara meM aura kuberakanyA ko kumArapatnI ke sthAna para pahu~cA denA cAhiye-vaisA hI unhoMne kiyA bhii| prAtaHkAla kuberaputrI ne apane ko kumAragRha meM dekhA to use atIva Azcarya huA kintu vaha buddhimatI thI-usane socA, aba jo huA so huA isa rUpa meM ThIka vyavahAra karanA cAhiye / usane dAsI se jalAdi maMgAkara bhalIbhAMti snAnAdi karake zRgAra kiye aura niyata samaya para svarNa mudrA Ane para dAsI se zroSThI ko bulAyA tathA kahA ki varSa bhara taka eka svarNamudrA pratidina ke hisAba se jo svarNa mudrAe~ unheM milI haiM unameM kitanA vyaya huA hai, zepa mudrAe~ vApasa karo / isa prakAra zepa mudrAe~ prApta kara mahIne bhara kA annAdi ekatra karake usane svayaM apane hAthoM bhojana banAyA aura kumAra ko bhI bhojanArtha nimantrita kiyaa| kumAra apanI pUrvapatnI ke vyavahAra se khinna thA ataH usane eka bAra to nA kara diyA kintu dAsI ke AgrahapUrvaka dubArA bulAne se aneka zaMkAkula-manaska vaha guNavatInAmnI navIna patnI ke bhavana meM praviSTa huaa| vahAM guNavatI kA rUpa, zIla evaM vyavahAra-kauzala tathA cAturya dekhakara vaha atyanta prasanna evaM vismita huaa| guNavatI aura kumAra paraspara samAkRSTa ho premasUtra meM baMdha gaye aura unakI jIvana-naukA saMsAra sindhu meM sukha ke patavAra se sAnanda santarita hone lgii| eka dina rAnA puNyakIrti ne rAtri meM kisI strI kA rudana sunaa| rAjA kI utsukatA zAnta karane hetu kumAra' usa dhvani kI dizA meM calA aura rAjA bhI usakA satyavRtta evaM AjJA-pAlana-kartavyatA-parijJAna-nimitta pIche se phuNcaa| vaha rudana 'zivAyoginI kA thA, jisane agale hI dina rAjA ke matyu hone kI sUcanA dI aura pratikAra ke liye kumAra ko batAyA ki 'Aja hI tumhAre jo putra huA hai, usakI bali dene ke upAya se rAjA kI mRtyu Tala sakatI hai|' kumAra isa upAya ko jAnakara ghara pahuMcA aura usane sadyojAta zizu kI bali-hetu apanI patnI guNavatI se parAmarza kiyA / guNavatI vastutaH guNavatI thii| usane apane hI hAthoM zizu kI bali dene kA nizcaya kiyA kyoMki vaha svAmi-bhakti
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke liye priya se priya vastu kA visarga karane meM kaSTAnubhava nahIM karatI thii| kintu, bali ke liye udyata hote hI zivAyoginI ne prakaTa hokara guNavatI ko roka liyA aura kahA ki 'tumhArI patisevA aura svAmi-bhakti zlAghanIya hai, tuma sAnanda raho aura rAjA bhI cirAyuSya prApta kre|' itanA kaha kara zivAyoginI antahita ho gaI aura kumAra rAjA kI sevA meM punaH yathApUrva avasthita ho gyaa| idhara rAjA bhI sArA vRtta apanI AMkhoM se dekha Azcarya cakita ho kumAra se pahale hI gupta mArga dvArA zrAkara zayyA para pahale kI bhAMti leTa gyaa| prAtaHkAla hone para rAjA ne bRhatI sabhA kI, aura rAnI ke parAmarzAnusAra aise anupama upakAra ke badale meM apanI kanyA kA vivAha kula-purohita dvArA kumAra ke sAtha karAne kA nizcaya evaM rAtri meM kumAra kA Azcaryajanaka karma sabhI sabhAsadoM ko kaha sunAyA kumAra ne guNavatI kI mantraNA ke anantara rAjA kA prastAva svIkAra kiyA aura lakSamudrAratnAla vAra tathA dasa hAthiyoM ke sAtha rAjakanyA kA prIti-pUrvaka varaNa kiyaa| isa prakAra bahuta samaya hone para kumAra rAjA se vidA mAMgakara puraskRta hotA huA karNapattana meM vApasa pahu~cA aura donoM patniyoM sahita usane pitA ke caraNakamaloM meM sAdara namana kiyaa| isa prakAra kI AkhyAyikA ke upabRhaNa ke sAtha tIsare kutUhala kI kavi ne parisamApti kI hai| nATaka meM varNita kathAnaka kavi kI koI maulika sUjha nahIM kahI jA sakatI kyoMki aise hI kathAnaka kramazaH bhoja aura ballAlasena ke bAre meM bhI kucha hera phera ke sAtha prasiddha haiN| rAjasthAnI meM jagadeva paramAra kI kathA siddharAja jayasiMha ke darabAra meM aise hI parAkrama ko lekara supracalita hai| tathApi navIna kalpanA kA puTa dekara use kavi ne yathAmati suraJjita karane kA prayAsa kiyA hai aura isa prayAsa meM use nitAnta asaphala nahIM kahA jA sktaa| AhavakIrti kA prasthAna varNana evaM rAjaprAsAdagamanavarNana tathA sambhoga-zRMgAra evaM-nakha-zikha varNana nATaka ke ramaNIya sthala haiN| candramA ke sambandha meM kavi kI kalpanA nitAnta ramaNIya evaM camatkArapUrNa hai / mahAkavi bholAnAtha ne 'karNa kutUhala prabhRti aneka hindI evaM saMskRta meM kAvyoM kA praNayana kiyA hai| ye kAnyakubja brAhmaNa the aura saMskRta evaM hindI ke apane samaya ke acche kavi the| inake pitA zrI nandarAma zukla bhI saMskRta ke acche praur3ha vidvAna the| ye devakulIpura nAmaka sthAna ke nivAsI the jo antarveda (gaGgA yamunA kA madhya bhAga) meM sthita hai| inake pUrvaja 'rAma' nAmaka acche pratApI yoddhA the| unhoMne eka bAra kisI zaraNAgata vIra kI surakSA kI thI ataH tatkAlIna mugala samrATa ne unheM 'TAkura' kI upAdhi pradAna kI thii| ina zrIrAma ThAkura kI santati paramparA meM zrI durgAlAla zukla acche paurANika paNDita hue, jo inake pitAmaha the / inake pitAmaha bhUpati zukla acche guNavAn evaM nIti nipuNa the, ve devakalIpura se zrAphara Agare meM rahane lage aura Agare ke kisI navAba se unakA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ acchA sneha sambandha ho gyaa| unake putra zrInandarAma zukla hue jo bholAnAtha zukla ke pitA the| bholAnAtha zukla manamojI tabiyata ke rasika evaM sahRdaya kavi the / inake pANDitya kI bhI acchI dhAka thI / tatkAlIna guNAhI mugala samrAT bAdazAha zAhajahAM dvitIya se inakA acchA samparka thA aura usane pAMcasadI manasaba kI pratiSThA se bhI apane darabAra meM inheM sammAnita kiyA thaa| kintu ye vahAM jame nahIM / bAdazAha ke darabAra se inheM bharatapura ke rAjA sUryamalla le Aye aura kucha samaya ye bharatapura meM rhe| bharatapura ke rAjAoM se inakA acchA sauhArda rahA aura navalasiMha Adi ke prItyartha vahAM inhoMne aneka kAvyaprathoM kI racanA kI / kintu vahAM bhI ye sthAyI rUpa se nahIM basa sake aura phira vahAM se jayapura Agaye / una dinoM jayapura meM mAdhavasiMhajI prathama rAjya karate the, aura unake guru evaM pramukha parAmarzadAtA bhaTTa sadAziSa the| kavi bholAnAtha kA rAjadarabAra meM sanniveza karAne meM bhaTTa sadAziva kA pramukha bhAga rahA hogA--isIliye unhoMne bhaTTa sadAziva evaM mAdhavasiMha ke putra pratApasiMha kI prazAstiparaka karNakutUhala nAmaka grantha kA nirmANa kiyA hai| bholAnAtha kavi ke putra zivadAsa ne bhI mahAbhArata kA bhAvAnuvAda kiyA thaa| inake pautra cainarAma bhI acche kavi the-unhoMne apane 'rasasamudra' nAmaka graMtha meM jo zAhapurAdhIzvara zrIhanumatasiMha kI prItyartha saMgRhIta kiyA thA apanA vaMzaparicaya ina zabdoM meM diyA hai: "kAnyakubja dvija zukla kula, bhaye rAma yaha nAma / antaravedihi divikulIhi, tahAM kiyo sukha dhAma / / ika saranAgata nA tajyo, taje sabani nija gAta / taba dillIsa khitAba diya, yaha 'ThAkura' vikhyAta / / tinake kula meM bhI pragaTa, durgAdAsa sunAma / paMDita paurANika bhayo, rahe su tAhI TAma || tinake suta 'bhopati' bhayo, kiyo bhAgare bAsa / guNanidhi jAni navAba hU, rAkhe tina nija pAsa / / * zrI manohara zukla jI se, jo ukta kavi ke vaMzaja haiM, jJAta huA hai ki ye vyAkaraNa evaM sAhitya ke vidvAna the aura maJjUSA para ukta kavi kI likhita TippaNI bhI pahale vidyamAna thI jo aba aprApta hai| * yaha mugala samrATa auraMgajeba ke pAMcaveM putra kAmabakhza kA pautra muhIula. milata nAmaka bAdazAha thA jo 1173 hijarI evaM saMvat 1801 vikramI meM zAhajahAM dvitIya ke nAma se dillI kI gaddI para baiThA thaa| ( sarakAra, leTara mugals bhA0 1 pR0 66 ) yadyapi bAdazAha kI prazasti-sambandhI koI pratha yA kAvya evaM sphuTa padya ukta kavi ke upalabdha nahIM hue haiM tathApi 'rasasamudra' ke uddharaNa se jJAta hotA hai ki inakA uparyukta bArazAha se mcch| sambandha thaa|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandarAma tinake tanaya, kavi paNDita paravIna / tAke bholAnAthaH nihi, kInheM grantha navIna // chaho zAstra adhyena soM, gaye dillIpati pAma / zAhajahAM patizAha ke, bhayo milata hulAsa / / ..... pAMcasadI manasaba diyo, rAkha kari ani prIti / . taba tinakI maci jAni jina, bhASA kiya ihi rIti / / sUrajamalla brajeza so, gayo dillIpati dhAma / le Ayo bhuvanArtha ko, "die vAMchita dhana dhAma / / 'mAdhaveza ambApatihi, mile tahAM te Aya / tinahU bholAnAtha' ko, rAkhe bahu cita lAya || tinake suta zivadAsa so, bhApA parama pravIna / ... hukama bhUpa ko pAya jina; bhASA bhArata kInaM // kavi bholAnAtha kA vaMzavRkSa upayukta AdhAra evaM unake vaMzaja manoharalAlajI kI sUcanAnusAra isa prakAra banatA hai-' zrI rAma zukla 'durgAdAsa .bhapati nandarAma bholAnAtha (kavi) zivadAma cainarAma , kuMjIlAla | 'panAlAla candAlAla cunnIlAla .. ... govindalAla gaurIlAla.: rAmanAtha manoharalAla (vartamAna)..
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna meM kavi ke vaMzaja zrI manoharalAla zukla vidyamAna haiM aura adhyApanakArya karate haiM / se jJAta hotA hai ki kavi bholAnAtha samrAr3a zAhajahAM dvitIya ! se mile the aura jayapura meM zrI mAhijI prathama ke samaya meM hI A gaye the tathA zrI pratApasiMhajI ke samaya meM hI sambhavata: divaGgata hue | samvata 1840 meM mahArAjA pratApasiMha ke dvArA the. 'mahAkavi' kI upAdhi se vibhUSita hue| inake putra zivadAsa ke nAma grAma gokulacandrapurA kA paTTA phAgaNa bar3hI 2 saMvata 1846 meM inakI mRtyu para huA a inakA samaya saM0. 1846 taka hai / 1 *, 1 'mahAkavirudavibhUti bholAnAtha ne brajabhASA, paMjAbI, khar3IbolI hindI, evaM saMskRti sabhI tatkAlIna pracalita mukhya bhASAoM meM sundara racanA kI hai / 'kaviranuharaticchAyAma' sUktyanusAra kavikulagurU kAlidAsa kI racanA kI anukaraNa sundaratA ke sAtha Apake saMskRta padyoM meM pAyA jAtA hai, jo rasagrAhI sahRdaye milindoM ko sadyaH samA kapi karatA hai / aneka sthAnoM para alaMkAroM kA sanniveza manorama aura sahaja svAbhAvika lagatA hai / prasAdaguNayukta, vaidarbhIrItisampanna komalakAntapadAvalI sahRdayoM ko svataH balAdiva niyojitaH kI bhAMti paritRpta kara detI hai / inake prApta graMthoM kA thor3A sA paricaya isa prakAra hai: 414 i 1. zrI kRSNalIlAmRtama, kRSNa-bhaktiparaka zrImadbhAgavata kathAtmaka kAvya ( saMskRta 'bhASA meM ) v 2. sukha nivAsa (saM0 1830 meM likhitaH ThAkura caturasiMha prItaye, brajabhASA meM gItagoviMda kAryAnuvAda (bhAvAtmaka) ' T 3. nAyikA - bheda (saM0 1=18 meM likhita, navalasiMha prItyartha brajabhASA kA laMkA "" rika grantha.. 1 4. nakhazikha bhASA (saM0 1530 meM likhita, hindI bhASA meM zRMgArika graMtha ) 5. maMgalAnurAga ( navalasiMha prItyartha, nIti evaM prazasti-paraka graMtha ) 6. yugala - vilAsa (yugala siMha prItyartha zRMgAra viSayaka graMtha ) 7. izkalatA (saM0 1827, paMjAbI bhASA meM kubara gopAlasiMha prItyartha nirmita) 5. lIlA-paccIsI (sUrajamala ke putra nAharasiMha prItyartha vividha viSayAtmaka 107 pardo 1 kAsaMgraha) 7 i 6. bhagavadgItA (maMvalasiMha kI preraNA se nAharasiha prItyartha gItA kA pacAnuda graha kevala' 13 adhyAya paryanta upalabdha hai / 4 10. naipatha (saM0 1840 meM prathamasarga mAtra kA padyAnuvAda upalabdha hai / 11. sumana prakAza (nAyikA bheda) (AlaMkArika graMthaH saM0 1-27 meM likhita 12. mahAbhArata kA padyAnuvAda (apUrNa) kevala bhISma parva kA upalabdha hai| 13. bhAgavata dazama skandha padyAnuvAda (navalAMsaha prItyarthaM saM0 1826 meM likhita / "
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) 14. lIlA-prakAza (saM0 1820 meM likhita vividha viSayaka padyoM yukta) 15. prema paccIsI 16. karNa-kutUhala (saMskRta nATaka) inake atirikta vipralabdha zRMgAra-varNanaparaka vividha-viSayaka sphuTa padya bhI upalabdha hote haiM jinase kavikI sarvatomukhI pratibhA evaM veduSya kA acch| paricaya prApta hotA hai| kavi ke graMthoM kA sAdhAraNa adhyayana karane se pratIta hotA hai ki ye maujI evaM rasika prakRti ke AlaMkArika kavi the / inheM kavitva ke saMskAra janmajAta rUpa meM hI prApta hue the| karNakutUhala meM kavi ne apanA thor3A sA paricaya isa prakAra diyA hai: "tAto yasya samastazAstranipuNaH zrI nandarAmAbhidhA mAtA yasya ca pauSkarIti viditA patyarcane tatparA / vAso 'devakalIpure' nigadito yatrAsti kAlezvaro 'bholAnAtha' iti prasiddhimagamat tatkAvyametacchubham // 1 // " inakI saMskRta meM kevala do hI kRtiyAM upalabdha hotI haiN| eka karNa-kutUhalam aura dUsarI shriikRssnnliilaamtm| apara kRti meM 104 padya haiM jinameM zrImadbhAgavata ke dazama skandha ke AdhAra para bhagavAn zrIkRSNa kI lIlAoM kA sarama varNana huA hai / aisA jAna par3atA hai ki mahArAjA pratApasiMhajI dvArA saMvat 1847 meM pratiSThApita jayapura ke prasiddha havAmahala sthita zrIgovarddhananAthajI ke mandira se isa racanA kA sambandha hai| kRti ke anta meM kavi kA yaha padya avalokanIya hai "zrIpratApasya nRpateH nyavasana sukhasadyani zrIrAmasvAmino+ bhartA govarddhanadharaH prabhuH // 104 // " isa prakAra inakI donoM upalabdha saMskRta kRtiyAM to yahAM para prakAzita kI jA rahI haiN| anya avasara para zeSa hindI racanAoM para bhI yathAzakya prakAza DAlane kA prayAsa kiyA jaaygaa| * havAmahaloM meM sthita zrI gorarddhananAthajI ke mandira meM kIrtistambha para yaha lekha utkIrNa hai| "zrI goradhana nAthajI ko bhIMdara baNAyo havAmahala zrI manmahArAjAdhirAja rAje zrI savAI pratApasihajI deva nAmAjI mitI mAhA sudI 13 budhavAra saM0 1847"
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) bhaTTarAjA sadAziva jI, jinakI vidvata pariSad ke prItyartha 'karNakutUhalama kI racanA huI thI audumbara vaMzIya mAvajI bhaTTa ke pautra evaM ratnezvara bhaTTa ke suputra the| jayapura nareza savAI mAdhosiMha pradhama ke guru evaM pramugva parAmarzadAtA ke rUpa meM ye unake sAtha hI udayapura se saM0 1807 vi0 meM jayapura Aye the| isase pUrva ye DUgarapura jile ke nikaTa vartI sAgavAr3A grAma meM nivAsa karate the aura tatkAlIna udayapara ke mahArANA jagatasiMha ke vizeSa kRpApAtra rahe the| jayapura nareza savAI mAdhosiMha prathama jaba ku~arapade meM udayapura meM nivAsa karate the, unhIM dinoM unhoMne bhaTTa jI ko apanA guru banA liyA thaa| isa bAre meM prasiddha hai ki udayapura mahArANA jagatasiMha ne aba apane bhAgineya savAI mAdhosiMha ko parama yogya evaM guNagaNavariSTha jAna kara bhaTTajI se unheM par3hAne ke lie nivedana kiyA to bhaTTajI ne kahA thA-maiM sAmAnya jozI nahIM hU~ ' yadi mujhe mAdhavasiMha jI apanA guru mAne aura merI santAna ko bhI usI prakara inakI santati guru mAnatI rahe to meM adhyApana ke liye udyata ho sakatA hU~" mAdhavasiMhajI ne bhaTTajI kI isa zarta ko mAna liyA aura unakI ziSyatA grahaNa kii| kAlAntara meM jaba ve jayapura nareza hue to unhoMne bhaTTajI ko 'bhaTTa rAjAjI' kI upAdhi evaM jAgIra Adi dekara samucita dAnamAna se vibhUSita kiyaa| ukta jAgIra bhaTTa sadAziva jI kI anuvartI sAta pIr3hiyoM / san 1631 I. taka avicchinna rUpa se calatI rhii| inakA vaMzavRkSa isa prakAra hai / ( sAgavAr3A) ratnezvara / bhaTTarAjA sadAzivajI ( udayapura se jayapura ) viSNu zarmA ambAdatta gaMgezvara raMgezvara kesarIlAla nAnalAla (1631 I0 meM nisantAna divaMgata hue)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ "bhaTTajI sU mhAMko namaskAra / aparaM ca vidyAgurupaNAM kI padavI mhe thAMne dInhI chai so jo mhAMkA beTA potA hosI so thAMkA beTA potAM Age bhaNasI ara vidyAgurupaNA kI padavI thAMkA veTA potAM ne desI I bAta kA zrI jI sAyadI1 chaH mi0 caitra kRSNA sN01814|" bhaTTa sadAzivajI ke pautra bhaTTarAjA ambAdattajI ke bAre meM likhe gaye varNana se vidita hotA hai ki unakA jayapara mahArAjA kisa prakAra samAdara kiyA karate the| vaNena isa prakAra hai " // shriiraamjii|| dastUra vidyAguru bhaTajI zrI ambAdatta jI ko __ bhaTTa rAjAjI bAranai desa paradeza jAya tadi zrI hajUra sikha devAra padhAreM, mhora eka tolA nArela eka bheTa karai / zrI hari masanda para virAjai ara bhaTTarAjAjI masanda kI tarapha jIvaNI gaddI 2 para baiThe / phera bhaTTarAjAjI kI AyAM kI khabara mAluma hoya jida zrI hari kosa Adha tAI pesavAI3 padhAre pAche bhaTTarAjAjI ne savAra karAya svArI4 ke agAr3I calAvai, zrI hari pAche pAche cAlai pAchai bhaTajI ne to DerA sIkha de ara svArI mahalAM dAkhila hoy| phera bhaTTajI ke Dere zrI hari milabA padhAre eka tolA mohara eka nArela UhI tarai5 zrI hari masanda para virAja bhaTTarAjA jI gaddI para baiThe ghar3I doya ghar3I bAtAM karatA rahe phera zrI hajUri mahalAM padhAra bhadarAjA jI kA beTA ne zrI hari sUjuvarAjapaNo bakasyo ara AsaNoTa bakasyo zrI hari sUmile jada bhaTTarAjA jI to gaddI doya para hI baiThe ara jugarAjajI zrAmaNoTa pari baitthe|" isake atirikta bhaTTarAjAjI ambAdatta jI ne jayapura ke mahArAjA savAI rAmasiMha jI dvitIya ko Azvina zuklA 5 saM0 1625 vikramIya ko patra likhA thA usase upayukta ghaTanA kI sampuSTi hotI hai- patra kI pratilipi isa prakAra hai " // zrI rAja rAjezvaro jayati // mAdhavasiMhajI hajUra sadAzivajI mhAMko namaskAra baMcajyo, apaMca rukko I majamUna sUAyo ki zrI... yo hukama phuramAye chai so zrApakA bar3A kAMI bAta sU ItanI Ijata pAI aura aba kAMI 1. sAkSI 2. pahu~cAne ke lie| 3. agvaanii| 4. jluus| 5. taraha /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) karo cho so bAta muphtasila likho / so mAluma karAMtoM ko javAba yo chai / jyo mhAMkA bar3A bhaTThajI zrIsadAzivajI ne mahArAja kavA~ra zrI........"sU udayapara meM mahArANA jI sAhiba milAyA so vaNi so vaMdagI karI para raphAkatara bhota sI rahI yA chai| yeka dina mahArAja kamAra phuramAI mhAne par3hAvo karo so IhI tarai bAtAM hovai karI / bhaTTajI kahI mhe lar3akA paDhAvaNA jozI to cho nahIM Apane paDhAsyAM parantu mhAnai yo vacana ho jAve ki mhAMkA beTA potA vaMza meM hosI so thAMkA beTA potA vaMza kA kanai par3hasI / tadi pharamAI mhAMkA manoratha huyA~ yA bAta maMjUra chai| tadi bhaTTa jI kahI Apa Amera ko rAjya pAsyo, tIMkI myAda araja karadI so jabAna bhaTajI mahArAja kI siddha huI pAchai jayapura padhArayA jada bhaTTajI mahArAja nai sAtha lyAyA tadi pharamAI ki I rAjya kA muktyAra Apa cho mhAmeM zikSA desyo jI mujaba cAlasyAM Apako aNakahayo karasyAM nhiiN| pAchai bhaTTa jI mhArAja ne vidyA guru zrI bhadarAjA jI' kI padabI dII aura doya gaddI bichabAya sire darabAra meM baiThAvAvAne jamIna jAyadAda udapha inAma vagaira sAbika varusI ara bar3o so kuraba kAyado baDhAyo so UhI dina sU lekara Aja taka dhaNI UhI rIta para baratyA jAya chai so yo hAla mAluma kara dyolA aura likhI aba kAI karo cho so dhaNyAM ko zubha ciMtavana karAM chAM mi0 zrA0 zu05 saM0 1625 vi0 / / __upayukta varNana se vidita hotA hai ki bhaTTa sadAzivajI savAI mAdhosiMha prathama ke kevala guru aura parAmarzadAtA mAtra hI nahIM the pratyuta eka prakAra se tatkAlIna jayapura ke sarvesarvA the| ye atyanta dara-darzI, vidvAn nItimAna guNI, vIra eva sohasI vyakti the| mahArAja mAdhavasiMha jI inakA pUrNa Adara karate the aura ye unake sAtha udayapara se jayapura Aye the| isa viSaya kA ullekha bhaTTa kRSNarAma jI praNIta 'kacchavaMza mahAkAvya' ke nimna zloka meM bhI varNita huA haite te gadAdharamukhA api pallivAlAH audumbarA api sadAzivabhaTTamukhyAH / prAka sevitAMghrimadhunA phaladAnadakSa___ mantrIyurenamabhuvRkSamiva dvijaughAH / (marga 13, zloka 267) karNakutUhala nATaka meM kavivara zukla bholAnAtha ne bhaTTajI kA paricaya jina zabdoM meM diyA hai uname inake sadguNoM tathA mahattA para pUrA prakAza par3atA hai| __sUtradhAra kahatA hai-"Arye, samastamAmantanapacakracUr3AmaNi bhU maNDalaM-kirITarajitacaraNAravindaH zrIratnezatanaya audumbara kulAlaGkAro vighnarAja iva vighnavidhvaMsakArI suragururiva kUrmavaMzaguruH zrImAn bhaTTasadAzivo'sti / " 1. saMkSipta / 2. melajola /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Age bhI tathA ca ( 12 ) "bhU deveSu nitirmatarvitaraNe dIne dayA bhUyasI prItiH puNyakathAsu bhItiraniza pApAtsunItirnaye / zUratve kRtarunnatiH sadasi vAka satye harau sajjane bhaktirbhadra sadAzivakSitipateH sarvaM paraprItaye || nAsAmauktikarmAdrirAjatanayA biMbAdhare rAjate bhUtvA candrakalA nagezatanayA bhAle zive tatsute / zItAMzAvamRtaM sarassu satataM haMsA harAvAmbujaM zrImadbhaTTa sadAzivasya suyazaH sarvatra bhUSAyate || diGnAgAghavalIkRtA jaladhayaH kAmaM tathA vAridA vRkSA vAricarAH pikAH zanira sau pApAnagAH pannagAH / dRSTvedaM harirIzvaraH smita mukho'pRcchata priyAM sA'vadat zrImadbhaTTa sadAzivasya yazasA kRSNo'pi haMsAyate / / Adi zabdoM meM bar3A hI hRdayagrAhI manorama varNana kiyA hai jisase jJAta hotA hai ki ye eka vidvAn evaM guNIjanoM ke AzrayadAtA the| svayaM bhaTTajI kI koI sAhityika kRti to upalabdha nahIM ho sakI hai, parantu kavi bholAnAtha ke atirikta anya kaviyoM sAhityikoM ko prazraya dene kI bAta se jJAta hotA hai ki ye vidyApremI avazya the / karNakutUhala meM inakA vaMzAnugata paricaya isa prakAra diyA hai " ratnezaH kRtapuNyaratnanicayo ratnAkarazcApara rajjjAtaH zazi sannibhaH kRtamahAdAnaH kubero yathA / divyaudumbara vaMzavizvaviditaH zrIvizvanAthaH svayaM zrImAn bhaTTasadAzivakSitipati jIyAt sahasraM samAH // " isake atirikta after zrI bholAnAtha dvArA praNIta bhaTTa sadAziva kI prazasti ke kucha hindI sphuTa padya bhI upalabdha hote haiM jinameM se kucha pAThakoM ke avalokanArtha nIce die jAte haiM mahArAja zivadAsa ko, dAsa ju bholAnAtha / karatu sadAziva ke kacita, hita sauM jore hAtha || 11 2 11 jAke Age par3hata kavitta dvija deva ThAr3he bAr3he anurAga gAr3he guna gana jAta meM / sudhAnidhi mukha sudhA bAnI mukha jAke sadA bAla sudhAnidhi deva so hai sadA bhAla meM ||
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) jagata pavitra kareM kIrati punIta jAkI gaMgA sI bisAla saMga bAla gaja cAla meM / saMpaya rasAla kareM sabako nihAla pe ke sadAziva hAla here dIna pratipAla maiM / / 1 / / puNya paratApa hI kau jAke dvAra DaMkA bAjai, kahai bholAnAtha sora laMkA lauM kahI ko hai / bhuvabhAra kA~dhe jAkai dayAbhAra hI meM sadA, lAja bhAra A~khina meM paija bhAra jI ko hai // nRpati sadAziva udaMbara paradara jyauM sundara sabhA ko au nikaMdara mahI ko hai / Apa niradaMbha daMbha meTata sadarbhAni ke rAjathaMbha bijaithaMbha jAke sira TIkA hai // 2 // nRpati sadAziva yauM lakhe, tArani meM jyoM canda | jAke cahu~dhA kabisa ru, lakhiyata udaya amaMda ||3|| haimadAna kara sI rahata, vArida lauM barasaMta deta AziSa kavi sabai, vhai ke hiya harapaMta || 4 || gahai jAkI zAkhA jAni mUlateM atUla jAhi, rahai anukUla eka dharma hI ko tharu hai | sumana jAkau saurabha sujasa chAyau sevai bholAnAtha mana kAmanA ko pharu hai // cAhata suresa se mahesa se azepa zrate OM cau nita pallava sau jAkau rahai karu hai / pUjai dvijarAjani samAjani nivAjai sadA nRpati sadAziva sauM auna surataru haiM // 5 // dAnaruci jI maiM jAkai aci na naikau kahU~ dasoM hI disana divi dAmanI jyauM baranI / kalapalatA sI sohai sumana sumana jAkau, sukhasauM phalaigI kara - pallava meM karanI //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) saurabha sarasa pati bhaura lauM chakyAI rahai, ____ kahai bholAnAtha manahara nIka dhrnii| i dIvaranainI iMdumukhI bida bhAla jAkai, sadAziva maMdira meM iMdirA sI gharanI // 6 // bholAnAtha karai sadA, ima azIpa ThAr3hau / bhaTTa sadAziva kI sadA, jaya jaya nita bAr3hau / / 7 / / isI prakAra kitane hI anya kaviyoM dvArA bhI inakA yazogAna huA hai jo inhIM ke gharAne meM saMgRhIta eka guTake meM likhita hai / // mahArAjA pratApasiMhajI kA jIvana-vRtta // jayapura aura Amera ke mahArAjAoM kA itivRtta vIratA aura nItipaTutA ke sAtha sAtha unake sAhitya-prema, vidvatsamAdaravRtti tathA guNagrAhakatA se otaprota hai / mahArAjA mAnasiMha jaba kAbula aura baMgAla ke abhiyAnoM meM netA banakara gaye to yaza aura dhana ke sAtha sAtha bahuta sI sAhityikanidhi bhI vahAM se baTAra kara lAye the / jayapura ke suprasiddha zrIgAvindadevajI ke mandira meM aba bhI baMgAla se lAyA huA vipula grantha-bhaNDAra khAsamohara meM rakkhA batAyA jAtA hai| mirjA rAjA jayasiha ke samaya meM kavivara bihArIlAla ( bihArI satasaI ke praNetA) ke atirikta kitane anya sAhityakAra inake darabAra meM rahate the yaha saba kahane kI vizeSa AvazyakatA nahIM hai / kulapati mizra inhIM ke samaya ke eka prakhyAta kavi the| inake putra rAmasiha ke darabAra meM bhI kaviyoM aura vidvAnoM kA khAsA jamaghaTa rahatA thA aura ve svayaM hindI saMskRta ke mArmika variSTha vidvAn evaM lekhaka the| savAI jayasiMha ke samaya meM to jayapara sabhI vidyAoM kA kendra bana gayA thA aura usI samaya sa vidyA ke kSetra meM jayapura kA nAma 'dvitIya kAzI' ke rUpa meM adyAvadhi suprasiddha hai| inake putra IzvarIsiMha aura mAdhavasiMha prathama ke samaya meM bhI thor3e sAhitya kA nirmANa nahIM huaa| kintu, mAdhavasiMha jI ke putra banidhi upanAmadhArI kavivara pratApasiMhajI kI sAhityakSetra meM jo akSaya kIrti-kaumudI samudbhAsita hai vaha yuga-yugoM taka amlAna banI rhegii| prastuta nATaka 'karNa kutUhala' ke racayitA mahAkavi bholAnAtha yadyapi mAdhavasiha prathama ke samaya meM hI jayapura meM A gaye the kintu inake rAjyakAla meM unheM yahAM sthAyI Azraya prApta ho gayA thA aura aAja taka unake vaMzaja yahIM para bane hue haiN| saM0 1840 meM kavi bholAnAtha ko pratApasiMhajo ne hI 'mahAkavi' ko upAdhi se vibhapita kiyA thA aura inhIM ke samAna anya aneka kavi evaM sAhityakAroM ko inake samaya meM prazraya prApta huA thaa| kaNa-kutUhala nATaka ke nAyaka hone ke kAraNa zrIpratApasiMhajI kA jIvana-vRtta katipaya zabdoM meM nIce dene kA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) mahArAja pratApasiMha kA janma pauSa kRSNA dvitIyA saMvat 1821 vi0 ko jayapara meM huA thaa| inakI mAtA cU~DApata jI thI jinhoMne inake bar3e bhAI pRthvIsiha aura inakI bAlyAvasthA meM samasta rAjyakAya kA saMcAlana svayaM apane hAthoM kiyA thaa| apane jyeSTha bandhu pRthvosiMha ke kizorAvasthA meM hI kAlakavalita ho jAne para ye vaizAkha kRSNA 3 budhavAra saM0 1835 ko 15 varSa kI Ayu meM jayapura kI gaddI para baiThe / ye pratyutpannamati aura dUradarzI the ata: zIghra hI inhoMne rAjya ko bAgaDora sa~bhAla lI aura rAjya ke antaraGga zatruoM kA niHzeSa kara diyA / inhIM ka samaya meM mAcer3I ke rAva pratApasiMha dvArA alavara rAjya kI sthApanA, tU ge kA yuddha, avadha ke nabAba vajIra alI (vajIruddaulA) kA aMgrejoM ko samarpaNa, tathA aneka marahaThoM ke yuddha prabhRti kitanI hI aitihAsika ghaTanAeM saMgaThita huI jinakA vistRta uddharaNa yahAM aprAsaGgika evaM anAvazyaka hai| 'bajanidhi manthAvalI' meM sva0 purohita zrIharinArAyaNajI ne inake zarIra kA varNana isa prakAra kiyA hai :___ "ina mahArAjA kA zarIra bahuta suDaula aura sundara thaa| ve na to bahuta lamba the aura na bahuta ThiMgane / na bahuta mATe the na bahuta patale / unake badana (zarIra ) kA raMga gehuA~ thaa| unake zarIra meM bala bhI paryApta thaa| bAlyAvasthA ma unhoMne zAstra-zikSA ke sAtha sAtha yuvidyA kI bhI zikSA pAI thI, jaisA ki usa jamAne meM aura usase bhI pUrva rAjakumAroM ke liye AnavAya niyama thA / mahArAjA kA svabhAva bhI bahuta acchA thaa| ve ha~samukha, milanasAra, udAra aura guNa-grAhaka prasiddha the| jaisA ki Upara likhA jA cukA hai ve raajnii|t meM bhI paTu the|" ___ ukta uddharaNa se mahArAjA pratApasiMha ke vyaktittva kA bhavya citra svataH netroM ke sammukha sAkAra ho uThatA hai / mahAkavi bholAnAtha ne bhI prastuta nATaka meM ina zabdoM meM inakA sundara varNana kiyA hai "sUryaH sAkSAmitravargaNa rUpe sAkSAtkAmaH kAminIbhirvyaloki / / candraH sAkSAllocanaiH sajjanaudhaiH sAkSAdindro bhUmipaiH zrIpratApaH // 17 // (ka0 ku0 pra0 ku017) * paM0 hanumAna zarmA caumU ne apane 'nAthAvateM ke itihAsa' meM inakA rAjyArohaNa vaizAkha kRSNA 4 saM. 1836 budhavAra ko honA tathA sva0 pu0 harinArAyaNajI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ "zrIpratApasiMha mitroM ke liye sUrya kI bhAMti unake manoratha rUpI kamaloM ke prakAzaka rUpa meM, smara-keli-kuzala-kAntAoM meM kAmopama, sajjanoM ke nayanoM ko indu se AlhAdaka tathA napatiyoM meM indra kI bhAMti zreSThatA ko svataH prApta haiN|" "dRSTo devaiH pArtha-tulyo raNe'sau dAne dRSTaH karNa evAparo vA / / rAmaH sAkSAd dhIratAyAM naudhaidRSTa: kiM vA sapratApaH pratApaH // (ka0 ku0 pra0 ku018) "pratApI pratApa ko devatA loga raNa meM arjuna ke samAna aura dAna meM dUsare karNa ke samAna dekhate haiM tathA janasamudAya inakI dhIratA ke kAraNa inheM sAkSAta rAma ke samAna hI dekhatA hai|" "mRgAko'yaM raGkaH prabhavati sapaGkaH sumanasAM dineze'staM yAte malinamukha evodaya ta ca / nizAyAM dhRSTo'sau na hi bhavati lajjAvRtamukho jito rAjan loke tava vidhumukhasya pratibhayA // 2 // ( he rAjA ! tumhAre mukhacandra ne pratispardhI isa laukika candra ko sarvathA parAjita / kara diyA hai kyoMki yaha becArA malina mukha liye sUryAsta hone para ugatA hai tathA rAtri meM bhI lajjAvRta sA pUrNa prakAzita nahIM hotA evaM mRgalAJchana ke kAraNa sajjanoM ko ramaNIya bhI pratIta nahIM hotA kyoMki sajjanoM (sumanasAM puSpANAm , sajjanAnAM ca ) ko sadaivaya, sUryodaya hone para bhI pUrNa kAntimAn , rAtri meM bhI lya AbhAsampanna sadodita tumhArA mukhacandra ise tiraskRta kara rahA hai|) "paGke ruhamidamambuni jitalakSmIka nirmAjjatu bhavati / tavamukhacandraprabhayA pRthvItilaka ! pratApanidhe // 22 // ( pUrvokta zlokAnusAra prasiddha laukika candra se adhika zobhAsampanna mukhacandrayukta pRthvIpati he pratApanidhi pratApa ! dekho tumhAre isa mukhacandra ne kyA anathe kr| DAlA ? pahale to prakRta candra kI suSamA kA apaharaNa kiyA punaH isane kamala kI chavi kA bhI haraNa kara use zrIvihIna kara, diyA! aba becArA kamala" kAntihIna hokara pAnI meM DUba marane hetu nIce jhukA sA jA rahA hai| ataH he pratApanidhe! Apake mukhacandra kA kyA varNana kiyA jAya ?')
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra mahAkavi bholAnAtha ne apanI vidagdha rasamAdhurI se sahRdayoM kA antaHkaraNa samAkRSTa karate hue mahArAjA pratApasiMha jI ke guNoM kA bar3e hI sumadhura zabdoM meM varNana kiyA hai| inakI rasikatA evaM aga saundarya ko lakSya karake kisI ajJAta kavi kA yaha manArama savaiyA bhI yahAM aGkita karanA pATakoM ko Anandaprada hogA "agra gulAba kalI laTake sira, chaila chabIle lapeTahi lekhauM / ghUmata bAge supIta paTA kaTi, saunajuhI suSamA avarekhauM / mAMjha ma jagadIsa sigAra meM prItinivAsa ke prAMgana pekhauN| sAMvariyA prabhu yAda karauM jaba bhUpa pratApa kI sUrati dekhauM / aitihAsika tUMgA samara ke viSaya meM bhI padmAkara vA nimnalikhita padya paThanIya hai; isase usa samara kI bhayaMkaratA aura pratApasihajI kI vIratA kA pUrA patA calatA hai| "jAra gayo jaddana vikaddana biDAri gayau, . DAri gayA Daaura saba sikkhana ke sara ko / kahai 'padamAkara' mora gAMvavAsinakauM, tAri gayo torA turakAnahU ke tara ko|| bhUpati 'pratApa' jaMga 'jAlima' so rAri kari, hAra gayA saiMdhiyA bhayo na ghATa ghara ko / / jadhara paiTha lagyo jama hU~ ke pAsa taU tanata na trAsa gayo 'tUMgA ke samara ko // " isI prakAra marAThoM se yuddha karate samaya inhoMne jo apUrva parAkrama pradazita kiyA thA usakA eka ajJAta kavikRta kavitta meM raudra varNana dekhiye "ghora ghamAsAna mahAprale ke nisA~na, AsamAna lau lahara pacaraMga ke phahara kii| aMga U baMga saMga subhaTa lapeTe loha, aghaTa umaMga choi chAka ke chahara kii| sambhu zrI pratApa to pratApa bhara jhApha Apha tAphalauM tarApha teja tApa ke thahara kii| sahara sahara dAvA dArana ahara para / ___ kahara kara jana meM jhAMkha sI jahara kii| ye yoddhA evaM pratApI hone ke sAtha sAtha bahujJa, aparimita meghAsampanna, bhAvuka, evaM hRdaya bhaktakavi bhI the| inake dvArA racita 23 granthoM kA saMgraha 'vajJanidhi granthAvalI ke rUpa meM nAgarIpracAriNI sA kAzI dvArA prakAzita ho cukA hai jisameM inake dvArA praNIta nthoM kA vivaraNa isa prakAra hai : 1. prema prakAza saM0 1848 phA0 bu0 6 guruvAra 2. phAgaraMga " su07 budhavAra 3. prItilatA cai0 ka. 13 maMgalabAra
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. muralI vihAra 5. suhAga raina 6. viraha saritA 7. rekhatA saMgraha 8. sneha bilAsa 6. ramaka jhamaka battIsI 10. prIti pacIsI 11. braja zRMgAra 12 sneha saMprAla 13. nIti maMjarI 14 zRMgAra maMjarI 55 vairAgya maMjarI 16 raMga caupar3a 17. prema paMtha 18. duHkha haraNa beli 16. soraTha khyAla 20. rAta kA rekhatA 21. brajanivi padasaMgraha 22. brajanidhi muktAtralI 23 haripada saMgraha saMvat 1846 ,, " 39 21 "3 19 " d. zd 19 79 ( 18 ) ka 93 850 "" " 1855 19 1852 " 13 " 1833 phA0 bu0 7 ravivAra " su0 10 budhavAra mA0 ba0 2 zanivAra " su0 2 zanivAra 2 rA.vAra " :) prA0 su0 12 budhavAra kA0 su0 5 budhavAra mA0 bu0 6 ravivAra je0su0 7 zanivAra 5. guruvAra bhAdra 23 ** " 0 zu0. 1 ravivAra E isake atirikta eka Ayurveda viSayaka vizAla 'amRtasAgara' nAmaka grantha bhI ( gadyAtmaka ) inakA likhAyA huA hai / ina sabase inakI sarvatomukhI pratibhA eva vaiduSya STa prakaTa hotA hai / bAda brajarAja kizora bhagavAn zrI kRSNa ke paramabhakta the aura sunA jAtA hai ki inheM zrI govindadevajI ke pratyakSa darzana hote the, kintu, vajIra alI kI ghaTanA + ke se inheM pratyakSa darzana honA banda ho gayA thaa| isa janazruti meM tathyAMza vivAdAspada hone para bhI inake padyoM dvArA inakI bhAvukatA evaM inakA bhagavadbhakti meM nimagna rahanA niHsandeha siddha hotA hai / inakA eka kavitta sudhIjanoM ke prasAda hetu yahAM uTTA karanA Thoka hogA 1 + kahA jAtA hai ki aba ke navAba vajIra atI vajIruholA ) aMgrejoM se vidroha karake bhAga kara inake yahAM zaraNAgata ho gaye the, aura inhoMne unheM zaraNa denA svIkAra bhI kara liyA thA kintu bAda meM kinhIM kAraNoM se inhoMne apanI pratijJA tor3a kara vajIra alI kA aMgrejoM ko sauMpa diyaa| isase bhagavAn ne inheM vizvAsaghAta ke pApa se pratyakSa darzana denA banda kara diyA thA aura paritApa se AjIvana santapta rahe / isa
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) "soMdhe sanI sArI mAMga motina sabArI kuca ___kaMcukI nihArI mRgamada citravArI hai / / naina ana vArI baMka bhauMha chavi bhArI suci suSamA ke aMkavArI deha dipati divArI hai / / kajakaravArI musakAni meM ujArI, bhaura jhauMra bhara vArI pAlI alaka saTakArI hai / / rAdhe sukumArI 'brajanidhi' prAnapyArI lakhI kesara kI kyArI vRSabhAna kI dulArI hai| ye kavitA meM apanA upanAma 'bajanidhi' rakhA karate the| yaha upanAma bhI inheM bhagavAna ne hI diyA thA-jaisA ki- . 'aba to jaldI se A darasa dIjai jo inAyata kiyA hai 'branidhi' nAma / * (haripada saMgraha 165 vA~ pada) ye bhadra jagannAtha jI ka ziSya the aura unhIM kI kRpA se inheM bhagavatsAkSAtkAra bhI huA thA. jaisA ki -- "maiM kahA~ kahA aba kRpA tumhArI, yAhi kRpA kari guru maiM pAye jaganAtha upkaarii|" (haripada saMgraha) inhoMne brajanidhijI kA mandira banavAyA aura anta samaya meM rugNAvasthA meM bhI ye vahIM mandira ke tahakhAne meM ( jo tripoliyA se andara kI ora cauka meM pazcima kI ora hai) vizrAma kiyA karate the| inhoMne tatkAlIna uttara bhArata meM pracalita sabhI bhASAoM, khaDobAlI, braja, rAjasthAnI evaM udra mizrita paMjAbIbhASA meM racanAeM kI haiM, isase inakI sArvadezikatA para acchA prakAza par3atA hai| ye tatkAlIna prasiddha saMgItajJa. 'svara sAgara' nAmaka saMgItazAstra grantha ke praNetA sudharakAza ke saMgIta meM ziSya the| inheM kavitA ke sAra sAtha saGgIta evaM lalita tathA vAstu, sthApatya Adi kalAoM ke prati bhI apUrva anurAga thaa| inake samaya meM hI 'zrI rAdhA govinda saMgItasAra' rAdhAkRSNA kavikRta 'rAga ratnAkara' prabhRti sagIta granthoM kI racanA bhI. huI thii| inheM apane darabAra meM saba taraha ke guNIjanoM kI bAIsI saMgraha karane kA vizeSa zauka thaa| jaise kavi bAIsI, vIra bAIsI, gaMdharva bAIsI, aadi| ye jisa prakAra svayaM kavi the usI prakAra kaviyoM ke AzrayadAtA evaM saMrakSaka bhI the| inake samaya meM rAya amRtarAma pallIvAla, ThAkura bavatAvarasiMha 'bakhaterA' rAMca zaMbharAma mahAkavi gaNapati 'bhAratI' rasaja, rasarAzi, caturaziromaNi, sAgara kaviyA, hummIcanda khIDiyA, mahezadAsa mhAI, haridAsa, manabhAvana, mahAkavi bholAnAtha, manIrAma, baMsIalI, kizorIalI prabhati sukavi samudAya inakI sabhA ke zRgAra the| inakI AjJA se abulaphajala kRta 'AIne akabarI' kA jayapurI bhASA meM gumAnIrAma kAyastha ne anuvAda kiyA thA / bihArI satasaI kI pratApa kA TIkA kavi
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 manIrAma dvArA tathA dIvAna hAphija kA padyAnuvAda bhI inhIM ke samaya meM huA thA / isake atirikta vizvezvara mahAzabdekRta dharmazAstra kA mahAgrantha 'pratApArka', pratApa - sAgara' ( Ayurveda ) 'pratApa mArtaNDa' (jyotiSa), rAya amRtarAma pallIvAla kRta amRtaprakAza ( mudrita ) prabhRti aneka grantha to inhoMne apanI preraNA se likhAye hI the tathA 'pratApa vIra hjaaraa|' 'pratApa zRMgAra hajArA' jaise padyoM ke saMgraha karAne meM bhI inakA bar3A anu rAga rahatA thaa| isa sabase inakI sarvatomukhI pratibhA evaM vidvatsamAdaravRtti kA ucata paricaya milatA hai / sthApatyakalA ke bhI ye acche premI the apane samaya meM inhoMne candra mahaz2a kA vistAra, Rddhisiddhi poli, dIvAna bAtA ( bar3A ), zrI govindadevajI ke pIche kA zrI govaddhananAthajI kA mandira, vrajanidhijI kA mandira Adi bahuta sI imAra banavAI | havAmahala ke bAre meM likhA hai ki :-- hauja, mahala, havA mahala yA taiM kiyo, saba samajho yaha bhAva / rAdhe kRSNa padhArasI, darasa parasa ko chAtra || ( vajanAMdha granthAvalI ) anta meM adhika cintata rahane ke kAraNa rakta vikAra aura atisAra se zrAvaNa zuklA 13 saM0 1860 meM 46 varSa kI Ayu meM hI ye svarga sidhAra gaye 1 apane samaya ke eka viziSTa, pratibhAsampanna, manasvI rAjA the rAjakArya meM ume rahane para bhI svayaM itane granthoM kA praNayana karanA, yuddhoM meM bhAga lenA tathA itane granthoM kA nirmANa karAnA koI sAdhAraNa kArya nahIM hai / ye sukatri mahArAjA sAhityakAra ke rUpa meM hindI bhAratI ke bhavya bhavana meM zraddhAmaya padya puSpa samarpita karane ka kAraNa sAhityAkAza meM eka jAjvalyamAna nakSatra kI bhAMti agnI pratibhA prabhA se cirakAla taka prakAzamAna raheMge / kRtajJatAjJApana jaisA ki Upara nivedana kiyA gayA hai 'karNakutUhala' aura 'zrI kRSNalIlAmRtam' kI eka mAtra pratikatri ke vaMzaja zrI manoharalAn2ajo ke pAsa hI upalabna huI aura unhIM ke AdhAra para pratilipi karake inakA mudrA karAyA gayA hai| prati meM jahAM kahIM azuddhiyA lipikartAko bhUta se ataracyuti Adi raha gaI thI unheM yathAzakya ThIka karane kA prayatna kiyA gayA hai aura padaTippati meM saMketa kara diyA gayA hai| anta meM, eka bAra phira zrI manoharalAlajI ko pratiyAM dene ke lie dhanyavAda detA hU~ aura muni zrI jinavijayAjI mahArAja ke prati kRtajJanAjJApana apanA kartavya mAnatA hU~ jinake mArgadarzana meM ina kRtiyoM kA sampAdana kArya huA hai aura jinhoMne isa akiMcana prayAsa ko kRzapUrvaka prakAzita karane kI AjJA pradAna kI hai / rAjasthAna purAtatvAnveSaNa mandira; jayapura:8-2-57 gopAlanArAyaNa
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIgaNezAya namaH // mahAkavi-bholAnAtha-viracitaM karNa kutUha lam ardhAGga girirAjaratnatanayA pUrNendubimbAnanA gaGgApannagabhasmapAvakakalAcAmbaraM vAnyataH / devAnAM nikarairniSevya . nitarAM saMstUyate'harnizaM so'yaM zAzvatikaM sukhaM vitanutAM zrIsAmbamUrtiH zivaH 1 // nAndyante sUtradhAraH ( nepathyAbhimukhamavalokya ) aye guNavizArade devi ! yadi nepathyakArya jAtamitastAvadAgamyatAm / naTI- ajautta iami ajjeNa ko pogo aNuciTThIate taM ANavedu / * sUtradhAraH- Arye ! mamastasAmantanRpacakracUDAmaNibhUmaNDalAkhaNDalakirITaraJjitacaraNAravindaH zrIratnezatanaya audumbarakulAlaGkAro vighnarAja iva vighnavidhvaMsakArI suragururiva kUrmavaMzaguruH advaitabodhatiraskRtAkhiladhvAnto ( 1 B) dvaipAyano vedavyAsa iva viditatattvAvabodha: duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavarga iti gotama iva prAptabhagavadviSayakabodhakaH pAkazAsana iva prajApAlanasamarthaH dhanadya (da) iva pUritasamakopavizeSa: pArtha iva dhanurddharaH dharmarAja iva satyavAdI karNa iva kRtasuvarNadAnarAziH tapana itra pratApanidhiH kalAnidhiriva vizadaprabhaH viSNuriva prabalabhujadaNDaH rudra iva vinAzitasapatnasamUhaH zrImAna bhaTTasadAzivo'sti tasyeyaM pariSadatIva nipuNA tadartha apUrva kiJcinnATakaM nATayitavyaM tatrArye pAtravargaH sampAdyatAm / ___ naTI- bhodu mahArAzra eameba tA mahArAabhaTTassa kittiM (2 A ) sumhi bhaNAdu mhaaraashro| 4 4 nisevya iti prtau| * Aryaputra ! iyamasmi, AryeNa kaH prayogaH anuSThIyate taM zrAvedayatu / 4 bhavatu mahArAja evameva tAvat mahArAjabhahasya kIrti zRNomi bhaNatu mahArAjaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNa kutUhalam sUtradhAraH- Arye ! zaNu tAvadvarNayAmi, yathA bhUdeveSu natirmatirvitaraNe dIne dayA bhUyasI prItiH puNyakathAsu bhItiranizaM pApAtsunItinaye / zUrattve kRtirunatiH sadasi vAk satye harau sajane bhaktibhaTTasadAzivakSitipateH sarva paraprItaye // 2 // nAsAmauktikamadri' rAjatanayAbiMbAdhare rAjate bhRtvA candrakalA nagezatanayAbhAle zive tatsute / zItAMzAvamRtaM sarassu satataM haMsA harAvambujaM zrImadbhahasadAzivasya suyazaH sarvatra bhUSAyate // 3 // diGnAgA dhavalIkRtA jaladhayaH kAmastathA vAridA vRkSA vAricarAH pikAH zanirasau pApAnagAH pannagAH / dRSTvedaM hari x rIzvaraH smitamukho'pRcchat priyAM sA ' vadat zrImadbhaTTasadAzivasya yazasA kR (2 B) SNo'pi haMsAyate // 4 // netrANAM caSakairnipIya sudhiyaH pIyUSapUropamaM lAvaNyaM vibudhAstataH zrutigaNA prAptArthatattvAstataH / pakSmANIha lagaMti naiva sudRzAM teSAM na tRptiryataH zrImAna bhaTTasadAzivo vijayate candrAnanaH sarvadA // 5 // kaviriva kAvyarasajJo raviriva pratApanidhibhU yAn / bhaTTasadAzivanAmA sa jayati vidhuriva zrImAn ||5|| iti sUtradhArokta sarva sarasatAsaMpAdakatvenAkarNya saharSamanubhUya naTI vakti * acciraaM acciraaM atta loe etAdiso Nipo dullaho hoi jAdiso ajautteNa utotthie tassa agge apubbaM kudUhalaM NATakaM kattabbaM etassa mahArAassa ghare gehaNI suNIdA saggado zrotarizrA gaMgA eba bhodi rUzreNa lakSI emba pattiNo bhattiparAiNA zra (3 A ) arundhatI ebba dANena kalpaladA ebba kittIe jonhA ebba kiM anna cariaM ettissA bhaNitabbaM // : 'madhvirAja' iti pratau / - 'hAri IzvaraH' iti pratau / Azcaryam zrAzcaryam atra loke etAdRzoH napo durlabho bhavati yAdRzaH AryaputraNa utthitasya tasya agre apUrva kutUhalaM nATakaM karttavyaM etasya mahArAjasya gRhe gahiNI sunItA svargAdavatIrNA gaMgA eva bhAti rUpeNa lakSmIreva patyubhaktiparAyaNA ca arundhatI eva dAnena kalpalatA eva kIrtyA jyotsnA eva kimanyaccaritra etasyA bhaNitavyam
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam jahA rUpaguNAkidilakSIsIlaM DiTThe Na puhamitala etissaa| lajjahi kA Na hi loe lAaNNa bhUridANaM a||7|* [iti nizcitya sarve niSkrAntAH] mAriSa itastAvat , kathayatu kutra bhavadIyo'bhilASastiSThati / sUtradhAraH- zRNu mAriSa, atra matsyadeze mahArAjAdhirAjo bhUriyazAH zrImAdhavezanAmA babhUva tatkathA kathyatAM / mAriSaH- kathyate bhAva ! sa ca samastasAmantavidAritArimaNDalaH sAkSAdAkhaNDalapracaNDa praakrmH|| yathA-- pracaNDadordhyAmatidAritA raNe khalA akhnnddaanltulytejsaa| samasta-pAkhaNDa-vidAhitATavI nRpeNa yenAzu mahatpratApinA // 8 // ya ( 3 B) syAgre nahi tiSThanti bhaTabhUpAzca saMgare / sakhaDga kupitaM draSTu kaH saheta yamaM naraH // 6 // sAkSAd bharga iva prabhuH sa daine tUrNa pareSAM purAM (na ) duSTadhvAntavidAraNe vibhurasau yasya pratApo raviH / zrImaccandrakalAkalApavizadA kIrtirdigantaM gatA so'yaM rAjakuleSu bhAti nitarAM zrImAdhavezo nRpaH // 10 // hasI bhUtvA vrajantI dizi dizi viduSAM paGkajAsye vasantI jihvAgrAnnissarantI nikhilsurmunivraatvndyollsntii| tattanmantrAna paThantI sapadi parapadaprAptasiddhiM bruvantI sarvArthAn pUrayantI zrutiriva viditA mAdhavezasya kIrtiH // 11 // tvayi sati mAdhava dAtari kaH karNaH parazca bhojaH kaH / udite savitari ke'nye tArAkArAH pratApakarAH // 12 // akhilAvanIzacakracUDA [4 A] maNimahArAjAdhirAjaH zrImAn jayasiMhanAmA tajjanako babhUva-yathA yasya kSoNipateH pratApatapanastrastAribhUbhRtparaM dInadhvAntadaridradAraNapaTuH saMstUyate'harnizam / * yathA rUpaguNAkRtilakSmIzIlaM dRSTaM pRthvItale etasyAH lajjati kA nahi loke lAvaNyaM bharidAnaM ca /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNekutUhalam mitrAmbhojavikAsakAri vilasadbhAsvatkaraH kIrtidaH so'yaM zrIjayasiMhabhUpatirabhUdrAjAdhirAjo'naghaH / / 13 / / zrIrAmacandrasamavijayayoga, zrIkRSNasadRzakRtabhUribhoga raghuvaMzatilakajayasiMhabhUpa, nijabhaktapAla narasiMharUpa / / 14 / / kRtahemadAna jitakarNadeva, nRpa dharmarAja iva dhanadha (da) eva / dinakarasamatejaHpuJjarUpa, jitazaraccandrajayasiMharUpa // 15 // rijalaruhalakSmIhAridhAmaikadhAmA kuvalayakulacakraprItidattotsavazrIH / paramavizadamUrti cakorai kasevyo narapatijaya [4 B] siMhazcandra evaapro'bhuut||16|| tatpautro samastajagatAM paramadaivatarUpo vijitArimaNDala AkhaNDala evAparo bhUmeH sahasrAMzuriva vikAsitAkhilalokaH lokanAtha ivAvanipAlaH kalAnidhiriva jagadAnandadAyakaH zrImAn paramapratApI mahArAjAdhirAjaH zrIpratApasiMho'sti / yathA sUryaH sAkSAnmitravargeNa rUpe sAkSAtkAmaH kAminIbhirvyaloki / candraH sAkSAllocanaiH sajjanaudhaiH sAkSAdindro bhUmipaiH zrIpratApaH // 17 // dRSTo devaiH pArthatulyo raNe'sau dAne dRSTa: karNa evAparo vA / rAmaH sAkSAdhIratAyAM naraudhai dRSTaH kiM vA sapratApaH pratApaH // 18 // indumukhaM bhavati vAgamRtaM mukhendau satyaM sadaiva vcnaamRtmetdiiye| satye sadharmamatirasya harirmatau ca bhaktiharau vija (5 A) yate paratApasiMhaH / / 16 / / pratApo'smin loke pratapati dinezoditakaro ripo vA mitra vA samakaranipAto dinakaraH / para buddhau bhedo nahi bhavati bhedaH pratapane prajAnAthaH zrImAn prabhavatu sadA naH prabhurasau / / 20 / / magAGko'yaM raGkaH prabhavati sapaH sumanasAM dineze'staM yAte malinamukha evodayati ca /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNa kutUhalam nizAyAM dhRSTo'sau na hi bhavati lajjAvRtamukho jito rAjan loke tava vidhumukhasya pratibhayA ||21|| paGkeruhamidamambuni jitalakSmIkaM nimajjitu N bhavati / tava mukhacandraprabhayA, pRthvItilaka pratApanidhe ! ||22|| sUtradhAra evaM prastUyAvocat-- bhAva ! zrImahArAjo'yaM sabhAM kRttvedAnIM tiSThati nATya vidheyametasyAma sabhyAzcAtIva vidagdhAH santi / naTI katipaya sakhIbhiH parivR [5] B] tAssgatA svargAt svarvadhUriva jhaNajhaNAyamAnaratnabhUSaNacayA / tataH paJcAGga uliM kRttvA 'jaRtu jayatu mahArAo' ityAziSaM dattvA atiSThat / * tata ekatAlaM tata suSirAdivRtto : mRdaGgadhvanirabhUt / naTImavalokya sabhyA varNayanti - udayati vidhureva yatprakAzaH prasarati dikSu kuto'yameti tarkaH / anusRta iva yacca koravRndaiH paritaH pazya sakhe hyapUrvadRSTaH ||23|| udayati kimu vA zazI salIlaM kimu lalanA bhavatIti me vitarkaH / prasarati vizadaprabhA samantAta suralalanaiva narISu naiva dRSTA ||24|| ki vA zazI mukura bimbamado'raviMda kiM vA mukha sarasije hariNau dRzau kim / gucchau khagau kimuta hemaghaTo kucau kiM kSIrAdhito'vanigatA kamalAbalA kim ||25|| sAlasyairgativibhra [6 A] maimRgadRzA haMsA niraMzAH kRtAH vAryante varavAraNAzca vijitAH siMhAH sumadhyena ca / induzcArumukhena pakSmaladRzA padmAni no dRkpathe kasmAdda ezata zrAgate'yamabalA sAkSAd bhavetsvarvadhUH ||26| lAvaNyasya taraGgiNI bhavati kiM majjanti cetAMsi yat. bANA: kiM kusumAyudhasya sakalaM vyAhanyate vIkSaNAt / saMgItasya ca gItakasya ca nidhirvANI narInRtyate bhUmiH ki bhavamohanasya ca karakroDe jaMgadvattate ||27|| * * jayatu jayatu mahArAjaH / : ' vaMzAdikaM tu suSiraM kAMsyatAlAdika ghanamityamaraH /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNakutUhalam tatra sumukhastutyA gItaM gIyate ekadanta lambodara gaurIsuta vighnarAja jaya jaya jayakArI vijayaM tvaM dehi / dattvA sasvaratAlaM savilAsaM hyapasarasastatthei thei nRtyanti praNayaM tadavehi / dhikaTa dhikaTa murajadhvanisaMgItaM gAyantyaH paramezvara mahArAjaM tvadhikaM [6B] paripAhi / / kAvyamidaM bholAnAthaH kurute sma zrutisAraM hRdi kRtvA paramezaH sukhamanubhUtaM yAhi // 27 // karuNAsindho zrImurAre ! kRSNa kRSNa yaduvaMzadhuraMdhara kaMsAre ! kuru vAsaM karuNAmaya mama hRdaya udAre, bholAnAthaM tAraya patitaM bhavapArAvAre // 28 // ziva ziva vRSabhadhvajeza vAmadeva mahAdeva ! vijayaM tvaM dehi zrIsadAziva dayAlo ! bhUtapretapaizAcAH nRtyanto dhAvanto dhAvanto hahaheti hasantazca pAlo ! gAyanto gandharvA apsarasaH sagItaM natyanti zra tibhiH sahadevairabhivandyaH bholAnAthena satA kRtametadyaH paThati sphurati prabhurIzastasya hRdaya zrAdyaH // 26 // zyAmA arAlA zucayo'tidIrghAH kAkodarAH kiM shikhibiibhaarH| kezAstavaite sudRDhaM mano me badhnanti pAzAH kimu vA bhavanti // 30 // [7A] zaziprabhaM priyAmukhaM cakoranetrayoH sukhaM dadAti karNayoH sadA vaco'mRtaM vizeSataH / sarojarUpasundaraM patanti SaTpadA muhuH prasAdhazAli-kezapAza-meghavRndasaMvRtam // 31 // magAlimInakhajanAbjahRccakoracaJcale dRzau vizAla-karNa-gehato hRdantaraM mama /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam jhaSadhvajasya kiM yataH zilImukhAH samantataH patanti savyasAcinaH kharA atipratApinaH // 32 / / padma kecana sudhiyaH kecana mInI lapanti vidvAMsaH / bhavato nayane nayane tanutaH kila kautukAni yataH // 33 // adharaH kimu vidrumo'ruNaH kimu bimbaM bhavatIva subhra vaH / amaro'pi naro'pi vA pibana sukRtI mandataraH kathaM bhavet // 34 // dharatIti dharo bhavatyasAvadharaH ki mama saMzayo mahA [7 B] n / kathayanti na te budhAH sakhe hyapavargaH kathamasya pAnataH / / 3 / / karNAvetau bhAvavijJau rasajJa haSTvA ceto yAti vaktu madIyam / kUpAveto tatra mInau patantau jJAtvA bhUyo dvAradeze yatiSThat // 36 / / dvijAH kiM tasyA vAgamatapadapaNyaikanilayAH sarojAsye dAnapratidinanidAnavrataparAH / sudhAMzorvA jAtA dviguNitamayUkhAzca vizadAH kalAkauzalyaM vA ratipatikathAyA guNagirAM // 37 // cibukaM sthalajAtamambujaM tilasaMparkasamanvitaM priye / aliretya pibatyasau madhuprasabhaM tatsasukhaM yathAruci // 38 / / tava nAsAcalamauktikaM priye'dharabimbe pratibimbatAM gatam / kimu caJcupuTena tatphalaM cinute kIra upetya sudrataH // 36 // grIveyaM tava bAle zaGkha ivA ' bhAti bhUri bha [ A] vyatanuH dhvanimabhijAtavAmo dhvanayati kAmo jagadvijayI // 40 // kimu vakSojI bAle ! kimu khagagucchau kanakakalazau kim / zrIphalarUpau kimu vA bhUdharaveSau munI bhavataH // 41 // atimRdulau tava bAhU priyatamakaNThasya pAzau / badhnItaH kathametau hRdayaM tasyAtisaktasya // 42 // udaraM tava bhAti sundaraM zubharomAvalisaMyutaM stutaM / nayane mama khaJjane priye sasukhaM tatra ca khelato'nizam / / 4 / /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam karau kimetau bhavato bhavatyAH chandau kimetau jalajAyatAkSyAH mano madIyaM svapitIha jAne madhuvrato vismRtsrvvRttH||44|| nAbhirvApI kAJcanI yatra bhuumirniilaakaar| valllarI yatra bhAti zvetazyAmau khajanau tatra netra khelatakhelaM certushcaarucaarau||4|| [ B] madhyapradezo bhavatIva no vA bhavecca kiM no nayanArthagocaraH / labdherabhAvAt khalu tArkikANAM bhavecca kiM nonupalabdhisiddhiH // 46 / / jaghane tava rAjato'bale prabalau mnmthraajviirko| nibiDe sughaTe'timAMsale kanakAbhe jitakAmasaMgare // 47 // vidheH kulAlasya kimadbhutaM bhavet cakra kimadrazcyuta ekadezaH / taraGgiNIkUlamato mano me bhramatyajasra taruNInitambe // 48|| zuNDAdaNDo nirjito me sa hastI dhUlikSapaM bhAladeze karoti / jAtA rambhA jaGghayA darpahInA zrutvA raMbhA cetasA dUyate sma // 36 / / tava caraNau kimu cature jalaje jalajAkSi kimu ca mRdupatra / bhramato mama cittasya sthiratA jAyeta no calati // 50 // aGga lyastava capale campakakalikA bhavanti me [E A] tarkaH / kiM kusumAyudhabANA mama hRdayaGgamAH kathaM kathaya // 51 // nakhAni cArUNi cakoranetre lasanti cAmpeyadaleSu jAne / . muktAphalAnItra dhRtAni vedhasA tArAH sphurantyaH kimu hIrakANi / / 52 / / evaM gAnena nRtyena ca tAsAM nizArddha magamat tataH samAptapaTahadhvanirabhUt / [iti] zrInRpaticUDAmaNizrIbhaTTasadAzivaprItaye bholAnAthasya kRtau karNa kutUhale rAjavarNanaM prathamaM kutUhalaM jAtam // 1 // tataH sarve narttakA bahirgatAH // punarmahArAjaH pratIhArI preSya mahiSImAjuhAva palyaMkagatazca pratIhArI zrIgatvA'vadat zrIdevi ! bhavatI mahArAjenAhUtAsti, gaMtavyamiti zrutvovAcAvazyameveti devI / haMje turiaM karaNIa karja tue kattabbaM bhUSaNamaMjUkhAM ANedu // * * hale tvarayA karaNIyaM kArya tvayA kartavyaM, bhaSaNamaJja SAM Anayatu
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam ceTI tattathAkarot / rAjJI svAtmAna (EB) malaMkRtya gantuM sannaddhA babhUva / katipayasakhIbhiH sArddhaMgatA praNamyA sthitA'bhUt / tAmavalokya mahArAjo varNayati saghano vidhureva sa prabho jalaje tatra madhutratau sthitau / tadadhaH kila kIra eva vai zuci bimvaM paricumbati svayam // 1 // asyAH kiM zazito janirjalanidheH kiMvA harergAtrataH / kiM vA vAridavRndataH svayamiyaM jAtAtiharSapradA / kiMvA kAmata eva * janmavidhito naivAvirAsIddhruvaM caJcacArucakoranetra capalairnetrAJcalairvIkSate // 2 // candraH kiM zazalakSma naiva vadanaM vibhrad dhanurmaNDalaM yasmAccaiva calanti bhUri vizikhA vidhyanti cetazcalam / ki vA kAJcanavallarI sakusumA mandaM calantI kSitau kAntA yA hRdi varttate mama sadA seyaM purastAt sthitA ||3|| kAnte ! yAhi / . sA [ 10 A] tathaiva karoti sma / tatkaraM gRhItvA nRpaH prArthayate tvaM me vai hRdayaM gatAsi cature magnaM madIyaM manaH satyaM no calatIva majjatitarAM bhRGgo yathA vArije / tasmAn mAM sadayaM nirIkSya vilasadvAmoru netrAmbaleItvA jIvaya jIvaya priyatame baddhvAJjaliM prArthaye ||14|| e tatra mukhamambujamamale netra pANI ca pAdau ca / mama kila madhupazcetaH parato bhramatIva ca bhramati ||5|| tvaM me prANapradAsi tvayi ca mama sadA varttate prANa eva / tvaM bAle dehi dehi prasabhamahamasau vyAkulastena hInaH / datto 'yaM me na te'sti zrutipathamagamad vAkyametattadIyaM vaktu N pazcAt pratApaH prativacanamaho nAcakAMkSa e mRgAkSIM ||6| rAzI mahArAjoktamAkarNya sakhIM vakti ilA mahArAja kiM kathedi suNI [10 B] daMtu e sakhI /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 uktaM // karNakutUhalam sakhI - sudaM mae idaM mahArAo tuma adhIgotthi / kiM do vi paraM bhodIe girita: patanaM sukhAvahaM patanaM vArinidhau tathaiva ca / navati kardame patanaM premNi na kasyacid bhavet // 7 // iti zrutvA saharSa rAjJI uvAca sakhIM .9 sahi kila hoi ho jai kaMto ki phala tado vi paraM / hi haM jANe mataM kadhametAdimo hINo hi || dei deso aggaM kadha varaNagI jissa mahArAo Idiso adhIgotthi / mahArAjaH priyoktamAkarNya priyAkaraM gRhItvA zayyAyAM sthApayAmAsa / sIdhupAnamuditaH sahakattu vallabho vanitayA jalajAcyA / tena saMyutamayaM madhupAtraM prAdade priyatamAkarato'lam // 6 // piba pibeti lapan bahudhA vaco nijakareNa mukhe sama [11] yojayat / jalaruhAkSi kuruSva madIritaM nana naneti naneti jagAda sA // 10 // kadApi vijJena kathaMciduktaM naneti varNadvayamartham / tavAnanaM candrasamaprabhaM syAt sudhAmayaM netracakorahAri ||11|| bhavatI bhavatIva varttate hRdaye me hRdayaGgame'nizam / ahameva bhavAmi ca priye tvamiti tvaM kathamanyathA bhaveH ||12|| baddhvAJjalimahaM yAce madhupAnaM kuru priye / sambhogacArusukhadaM dampatyoH sukhamicchatoH ||13|| rAzI sahAsamAha - kiM evvaM braSe, haMhe dAsI homi yattu e kattabbaM tat mae vikaraNI // + 'hale mahArAjo kiM kathayati zRNvantu e khyaH zrutaM mayA idaM mahArAjaH tava zrAdhIno'sti / kiM zrato'pi paraM bhavatyA - uktaM ca + sakhi kila bhavati zradhIno yadi kAntaH kiM phalaM tato'si paraM / nahi zrahaM jAne maMtra kathametAdRzo adhIna hi || devi IdRzo agra kathaM varNanIyaM yasyAH mahArAjAH IdRzaH AdhIno'sti / + kiM evaM baSe zrahaM dAsI bhavAmi yattvayA kartavyaM tat mayA'pi karaNIyaM /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kakutUhalam rAjA - tvaM me prANapriyAsi pracalanayanayoH kAntadRk prAntapAtaibhitvA ceto madIyaM viSamazaravazaM kiM karoSItyayogyam / yAce tvAhaM manojJe sarasi [11 B] janayane suprasAdaM kuruSva te 'haM prabaddhaH kuru mamavacanaM sIdhupAnaM gRhANa || 14 || premNA rAjJI - bhodu mahArA zramevva / * * sIdhupAnamakarodvanitA sA priyatamena sahitAnumatijJA / cArucandravadanaM lalanAyAzca mbati sma sarasaM sa rasajJaH ||15|| cArupaGkajamukhaM jalajAdayAH pazyate sma nRpatiH savilAsam / dantavAsavizadya tidantaM saMbhramadbhramaranetranivAsam // 16 // pItvAM pItvA vaktralAvaNyamasyAH dRSTvA dRSTvA dRgvilAsaikapAtram / smRtvA smRtvA rUpasaMpannivAsaM ghUrNan netre vismayaM so'bhyagacchat // 17 // kezAH kiM rAtrireSA ratipatiranizaM tatra zete nitAntaM taM draSTu N cittametadvyacali samadhikaM tena tat tatra baddham / naivAnyatrApi gantu pracalamapi tataH zakyate kiM bravImi proddhAraM tasya kuryAH sarasijava [12 A] dane premabaddho'smi te'ham ||18|| zaziprabhaM te mukhamambujaprabhaM vadanti te paNDitamAnino budhAH / anantasAmrAjyakalAkalApa - prabhAlasat sIdhuvilAsi dRzyate || 11|| sasIdhu te candramukhaM vilAsAt kSaNaM kSaNaM svAduvizeSazAli / tiraskRtAzeSa sudhArasotsavaM lapallapan tallapanaM papau saH ||20|| nipIya tasyAmukhamambujaprabhaM jagAma tRpti na madhutrato yathA / tathaiva lIlAyi + cakoralocanA na tRptimAgAt sasukhaM jahAsa ||21|| nItvopakaNThaM svakareNa bAlA tatpAnapAtraM pibato nRpasya / tatraiva tasyAH pratibimbitaM mukhaM papau sukhaM svAdutaraM nRpAlaH // 22 // pau mukhaM sAdarato'balA sA sasIdhupAnaM tRSitA salIlam / sahAsavAgbhirvilasadRdvijAlismitena sAkSAdrati [12B] reva kAmam ||23|| 11 * bhavatu mahArAja evameva / + lIlAsu iti sAdhupATha: /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam atIvakAntaM mukhamambujAkSi te tathaiva bimbAdhara eSa rocate / parasparaM dvAvapi cAruceSTitaiH kriyAvilAsaM kurute sma saspRham // 24 // papAvAsavaM cAruvaktreNa sAkaM spRzan vRttavakSojagucchau vilaasii| hasan hAsayallolahaprAntavarSI kalAkautukI kAmadevo hi sAkSAt / / 2 / / arAladhammillanibaddhacittaH kalAvilAsaistava sNgRhiitH| pibAmi vaktreNa samaM madAlase sudhAsavaM te vacanAmataizca / / 26 / / satyaM prANasamAsamAnavilasatkallolalIlArasaprodyadAmakutUhalAmalamilatkrIDollasanmAnase / pazyantI mRgabAladagvilasitairmA dInadAntaM priye dehi proddhatakAmazAntimadhunA jAne tvamevauSadham // 27 // rAjJI-kiM mahArANa [13 A] kahIadi dAsI dehmi / * rAjA vAruNIpUrNa pAtraM dadAti / sA pibati sma / adAyi rAjJA'pi punazca pAtraM papau napo netrvilaaskaarii| evaM sarAgau sukhazAliveSau babhUvatustau madhupAnato bhRzam / / 28 / / mukhaM tvadIyaM kamalAyate priye mano madIyaM bhramarAyate tathA / kRtaM hi saMyogavidhAnametayorviracinA premanibaddhacetasoH / / 26 / / pIyate sma sarasaM madhu patyA cumbya cumbya vadanaM vanitAyAH / tadvadeva makaradhvajabandhorAnanaM jalajavajjalajAkSyAH // 30 // mA kuru mAnini mAnaM mAno'yaM vipralambhaheturaye / bhra bhaGgastava kuTilazceto me hanta hantIva // 31 // tvaM me cetasi viharasi sarasaM haMsI yathAnizaM sarasi / bahirapi tvaM me bhavasi [13 B] preyasi tvaM me tadapi jAne // 32 // iti priyoktaM sarasaM nizamya lateva vRkSa sahasA'balA saa| maNAladoA sasukhaM svavakSasA nipIDya tasyAntarayAMbabhUva // 33 // * kiM mahArAjena kathyate / dAsi dehi /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam mukhaM mukhasyopari saMnidhAya nipIDya vakSaH kila vakSasA tu / sukhaM samAjagmaturekacittau yadadvayAnandamayaM vadanti // 34 // ekIbhUtI tatsukhe dampatI tau pItvA pItvA sIdhu bimbAdharottham / gADhAliGga komalAGgaSu kRtvA kAma pUrNAnandalAbhaM prayAtI // 35 // iti vadanasarojau kAntikAntau mRgAkSau vilasitamadhikaM tau prApya kelIgRhAntaH // paramasukha-nitAnta-prAptipUrNAbhilASI ratipatikamanIyau prApatuH prItilakSmIma // 36 / / iti zrImadbhaTTasadAzivaprItaye bholAnAthasya kRtau karNakutUhale saMbho [ 14A ] gakutUhalaM jAtam / 2 / / athAtaH svApo vidhIyatAmiti mahArAjasyecchA jAtA // tataH kasyAzcidgIrvANabhASAbhijJAyA sakhyA asmArSIt / mA tatrAgatyAziSaM dattvA hyatiSThata, punaH sthitA satI papUrvAmekAmAkhyAyikAmAha / zrImahArAja ! pUrvadizi karNapurapattanaM, tatra paramadhArmiko vijayakIrtinAmA rAjA'bhUt / tasya paJca putrA Asan / udArakIrtidharmakIrti yakIrtirdezakItirAhavakIrtiriti sarva eva svadharmaniratAH shstraastrshaastrvishaardaaH| ekadA rAjAne nAma nATyamabhattatra te kumArA Agatya sthitAstaddadRzuH yathA vilasitaM nayanAJcalacArutAgativizeSatayA lalitaM vapuH / vadanacandracalabhRkuTIdha [14B] nuharati kasya na hIdamaho manaH / / 1 / / evaM punaH sarve gItAdi [kaM ] nizamya praNamya ca rAjAnaM svasvamandiraM jagmuH / pAhavakIrtiH kaniSThastatraiva sthitaH / rAjA avalokya Aha, AhavakIrte ! tvayA kathaM na. gatam ? / kumAro'bjaliM baddhvA savinayamAha-mahArAja ! mama dezAntaraM draSTumicchA'sti / ' rAjA kaMcitkAlaM svagataM vicArya Aha-putra ! tava gehe sarva vartate kimartha taddezAntaraM jigamiSA / * kumAraH-mahArAja ! kiMcinme kArya nAsti didRzeva, ata AjJaptavyaM gantavyamiti / * dezAntaranigamiSeti saadhupaatthH|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam rAjA punaraNyAha-vatsa ! nedAnI tavAvasaro gamanasya / kumAraH-pitaH na hi mayA bhavataH parityAgaH kriyate kintu svakIyaM prArabdhaM vilokayitumeva kIdRzamiti / janakaH prabhuriva jaga [ 15A ] taH sevyo dhyeyazca yaH sadA pUjyaH / yadi nahi seve tvAhaM kathaya pitaH kA gati yAt // 2 // tato'vazyamevAjJAM dehi gaccheti rAjan ! idAnImevAgamiSyAmi / rAjA-yadyavaM tarhi gamyatAM punarAgamanaM ca te bhUyAt / punaH kumAra evaM pitRvacaH zrutvA DhakkAghoSaH kriyatAM sanahyatAmiti svApaM vidhAya punarutthitaH / kRtvAvazyakaM snAtvA ca dAnaM kRtavAn , tataH sannaddho'bhUt / sarve sannaddhA abhavan / tato'ntaHpure jagAmAJjaliM kRtvA mAtRNAmane sthito'bhavat mAtara AziSaM daduzcirAyustvaM bhUyA iti / putra ! kimarthaM gamyate kutra ca / tava gehe sarvamasti / kiM kArya varta te vadetyuttattvA sAzru sthitA UcuH / mA kuru janma vidhAtarjanmani kRte viyogamapi [15B] mA dehi / dehi mAnuSyaM mA kuru duHkhamidaM vanato'pyadhikam // 3 // gadgadvAco jAtA vaktu kimapi na samarthAH syustAH / likhitA iva kiM citre, magnAH kiM duHkhavArinidhau / / 4 / / kumAraH-mA kuru duHkhaM mAtaH kiM yAtA no milanti me tarkaH / 'azra kalAH kila muJcannovAcAnyatkumAraH saH // 5 // tata UcuH-putra ! yadi gamyata eva tarhi sabhArya eva gamyatAma / kumAraH-yadAjJApayantu maatrH| tathaivAkarot saH / praNamyAGghrisparza kRtvA vyacalat / tato dudubhivanirabhUt / tadaiva dvAramagAt / kumAro bhRtyena azva AnItastamAruroha ca / hayaM tamAruhya calannRpAtmajaH sakhAyamuccaiHzravaso maruccalam / hariyathA'sau zuzubhe zubhAnanazcaladdagantaizca nirIkSito janaiH // 6 // [16A] calanayaM kiJcidudagcitasmitaH zanaizzanairvAcamuvAca saspRham / sevA ca rAjJaH sakalairvigheyA tataH prajAnAM paripAlanaM ca // 7 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam vizAlanetrAnucaraiH parAvRtaH sa vIjyamAnazcalacAmarairmuhuH / kumAranAmA zuzubhe nRpAtmajo viyat patadgaGgamarairyathAmaraH / / 8 / / sitAtapatraM na yazaH sudhAMzustaM rAjaputraM prasabhaM siSeve / upArjitaM pUrvamanena puNyaM janena tadrakSati sarvato hi // 6 // sa ratnacAmIkarakuNDalollasatkupoladezacchuritAMzurAziH / vyaroci rAjanyakumArabhAsvAn maNiprabhAbhirdivasezvaro vA // 10 // ziromaNibhU payatIva vizvaM. ravirbhavet kiM hRdi me vitarkaH / kathaM nu cakSuHkamalAni loke phullanti dRSTvA satataM janAnAma // 11 // [16B] muktAhAraH kiM nu vakSaHsthalasthaslArAkAro bhAti zobhaikazAlI / gaGgApAto nAkalokAdupeto yAtrAsaukhyaM bhAvi bhayo vidhatte // 12 // evaM sa rAjanyakumAravIraH kumArazobhAmagamat sazaktiH / anekaratnAbharaNAttazobhaH sa padmapANiharireva sAkSAt // 13 // sabhArauSTrazcaladoSThavaktraH saroSamekaM kariNaM nirIkSya / sayanapuMsA nitarAM niruddho bhayena mArge kila niSpapAta // 14 // nitAntabhAreNa nipIDito'pi tatrApi rUDhA vanitA hi kAcit / punazca pazcAtkazayApi tADito mArgAvarudvo'zvataraH papAta // 15 // kAciccalantI capalAyatAkSI tadIyalAvaNyamatho vilokya / jagAma tRptiM na jagAma tAvan mumoha nizvAsatatIravAha // 13 // kAcinnitA [17A] ntaM tamanaGgabANai gaJcalairvIkSya manobhirAmam / mumoha bAlA kalakaNThanAdairjagau hatAsmIti dhruvaM hatAsmi // 17 // evaM sa AvaketuH pratyahaM calati sma / tato dharmapuraM nAma nagaraM praap| tadupakaNThaM avatatAra / tato nagaradarzanArtha janA jagmuH / dvAradezadhRvahemakumbhakAn patrapuSpaphalalAjamaNDitAn / divyavAmanayanAdyalaMkRtAn pazyati sma ca gRhAm janaH sitAn // 18 // apsarobhirabhitaH sukhagItaM gIyate sma nitarAM atisAram / zrayate ca kila tatra janaudhaiH svarga eva kimayaM samavAdi // 1 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam uccasadmapaGaktayaH zubhA sarvavIthISu lasanti sarvataH / teSu tatra vilasanti ketavaH kiM nu gAdhisutajanyasindhavaH / / 20 / / parikhA nagarasya sarva [17B] taH pRthivIto jaladhiryathA bhavet / kimu majjanti taraGgakaitavAt satataM tatra sapatnabuddhayaH // 21 // gopurANi nagarasya samantAt zRGgavanti kanakojjvalaratnaiH / * ullasanti bahuzobhikapATaiH spRzati zazimaNDalametat // 22 // tataH puNyakIrtinAmA rAjA rAjakumAramilApArtha samAgamat / ubhau api sAdaraM militau / gajaturagAlaGkArAn kumAraH samarpitavAn / rAjA kiJcid gRhItvA punargehamagAt / kumArArtha bhojanasAmagrI napaH preSitavAn / AgatamAlokyAGgIkRtavAna , sthApayateti, tadA sarveSAM sasvAdaM bhojanaM jAtam / rAjakumArasya rAjamandiraM prati gantumicchA babhUva / calati sm| calannasau kuNDalavAn kirITI dRSTo janaiH paJcazaro hi sAkSAta / netrAJca [18A] lairhanti vilokayana yaM kA nAma bAlA na mumoha dRSTvA / / 23 / / kAcid draSTu cakSuSI ajayantI kAcit pAdau kSAlayantI jagAma / kAcit kAntA bhUSaNa bhUSayantI kAcit kezAn zoSayantI cacAla ||24|| kAcid bAlA dvAradeze sthitAsIt kAcidyoSinmandirasthA babhUva / kAcina mArge saJcalantI mRgAkSI dRSTvA dRSTvA taM na kA yA mumoha / / 2 / / gavAkSeSu bAlAH kRtAsyA babhUvuH kumAro vilokyAha candrAH kimete| prakAmaM calad dRgvilAsaiH sahAsaM mukhAnIti satyAvabodhaM jagAma // 26 // kAzcitkAntA mAlyavRSTiM ca cakra: kAzcittadvallAjavRSTi vitenuH / evaM pazyan rAjamArga kumAraH prAptollAsaM rAjagehaM viveza // 27 // rAjA ca kumAramA [18B] gataM zruttvA jhaTityAgatyAne nItavAn , tatkaraM gRhItvAnIya, rAjyAsanopari sthitau jAtau / tato rAjA kumAramavadat , samyak kRtamatrAgataM, rAjakumAra ma (tva ? ) dIyamevedaM gRhaM sarvathAtra sthAtavyaM ytH| bahUni kila mitrANi kaJcakAni dharAtale / tanmitraM durlabhaM loke hitakAri vizeSataH / / 2 / /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNa kutUhalam tasmAn mitraM tu karttavyaM jaganmitraM vazaM nayet / yanna tatra vidhAtavyaM kumAredaM vinizcitam ||26|| kumAraH - mahArAja ! satyaM parantu tatkAryavazAdeva jJAyate / mitrAmitradvayaM loke jJAyate kAryato bhRzam / cumbakasya yathA lohoM hIrakasya yathA ghanaH ||30|| upakRtaye taba ceto jAne rAjana para loke / sauzIlyaM tava bhUyaH kaste tulanAM samAyAti // 31 // zrasminnRloke dhanama [16A] jiMtaM yai: zauryeNa rAjyena nRpaiH prabhRtam / rAjana punaH sajjanapAtrabhUte yadarpitaM tat phalatAM prayAti ||32|| rAjakumAroktamidaM nizamya saprasAdamAha - AhavakIrte ! atra bhavadbhiH sarvathA stheyaM bhavadIyameva sarvamiti kathayitvA yathecchaM mAsikamAnhikaM kRtavAn / vAsAya gRhadvayaM ca dattam / tacca rAjaputreNa sAdaramaGgIkRtya sasukhaM tatra ca sthitaM / punarekasmin gRhe svacamatiSThat dvitIye ca bhAryA, sA ca vikalA Metafat dAsI cAbhijJA tathaitra sakalaM gRhakRtyaM kriyate sma / gRhiNI yasya gehe hyasamarthA kAryakaraNe cet / tasya gRhaM kila naSTaM jIvitamapi tasya duHkhadaM bhavati // 32 // 17 to rAjaputreNa kadApi gRhe na gamyate / rAja [16B] sevAparo babhUva / tasya vyayAya pratyahaM pradhyate smaikA svarNamudrA puruSeNa kenacit gatvA dIyate tasyaivamekAbdo gata puruSasya || ekadA rAtrau kumArastrIbhavane caurAH praviSTAstataH te na kimapi pazyanti sma / caurAH: -AH kva vayamAgatA etadgRhe kimapi na dRzyate'to'nyagRhe pravizyAmaH / kutastayA kumArapatnyA yadazanArthamapedayaM tadeva gRhyate sma vaizyahaTTAyAM svarNamudrA praSyate ca // tatazcaurA ekasya kuveranAmno vaNijo gRhaM gatAstatra pazyaMti sma tatputrI svapiti / tatra caurairidaM vicAritaM sA kumAravadhUratra sthApanIyeyaM vaNikputrI ca palyaMkAttatreti || te tathaivAkurvan || kumAra patnI vaNijo gRhe sthApitA vaNikputrI ca kumAragRhe tathai] [20] va sthApati bhUridhanaM gRhItvA gatAzca svagRhaM / punaH kiM jAtaM tatrAha, sA variSa: * pravizAma iti sAdhu pAThaH /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNakutUhalam putrI rAtrau tu sasukhaM susgapa prAtarudatiSThat pazyati sma kutrAgatAsmi kena nItAsmi kasya vA gRha mara dhAnyasya vAhameva vAnyA eva bhavAmi punaH punarevaM zuzoca nAnukUlamadRSTaM me pratikUlaM hi vartate / kuta ApatitaM duHkhaM pramAthi balavacca tat // 33|| yadidaM mama bhAvi sarvathA tadabhAvIti kathaM ghadAmyaham / svavaze na hi vartate janaH parakRtya para eva vettitat / / 3 / / bhavatu tAvat kiM bhaviSyati sudRDhaM nizcitya khaTvAyAmeva sthitA'bhavat na kiJcita kaJciduvAca muhUrta / tataH sarvato'valokya dAsImuvAca, haMje, kiM svapiSi, uttiSTha, jalamAnayeti zruttvodatiSThat praNanAma ca sadanta [20B] dhAvanaM jalamAnItaM tayAcAvazyakaM kRtaM, kRttvA ca zayyAyAmeva sthita [1] prahasyovAca, 'nipuNe ! snAsye'haM bhari jalamAnIyatA' dAsI-yadAjJApayati bhvtii| jalaM tayA bhUri cAnItaM tataH sA manasi kumArapatnI bhUtvA sasnau / vastrAlaGkArAna paridadhau netre aJjayitvA tAmbUlaM ca bhuktvA sasukhaM sthitA'bhavat / ha (dra) STavyama bhaviSyatIti / tataH sa bhRtyo nipuNAmAhUya svarNamudrAM dattavAn // sA nipuNA gRhIttvA guNavatI dattvA'graM hyatiSThat jagAda ca 'rAjaputri ! dehyAjJAM svarNamudrAM vaNija dattvA pratyahamazanArtha yadAnIyate tadAnayAmi / ' prahasya guNavatyuvAca 'nipuNe, vaNijamAnaya / ' sA tathaivA'karot / / tato ghaNigAgataH / / guNabatI-nipaNe, vada vaNija kati mu [21A] drAstava vasaMti samIpe tA Anaya, yAvat dravyavyayo jAtastAvat gRhANa ca / / baNik tathAkarot / tA pAnIya guNavatImarpitavAn / guNavatyA vyayabhatA dattA avaziSTA gRhAntaH sthApitA / nipuNAM cAvadan , 'nipuNe ! vaNijaM auraya pratima samazanArthamAnayAnnAdi / [sA] tathaivA'karot / sa vaNik ghRtatandulAdi sAmagrImAnItavAn / punA rasavatIkaraNArthamekAM brAhmaNI gRhe sthApayAmAsa gRhaM ca sakalaM lepayAmAsa dhavalIcakAra / / taduttA guNavatI nipuNAmAha, 'aye, nipuNe rAjakumAramAnaya // sAMgIkRtya jagAma, gattvA ca praNanAma, rAjakumAra tvAmAhavayati rAjanandinI vijJapti ca karoti atrAnAgatasya bhavata eka hAyano [21B] gataH / kumAraH-nipuNe ! gcchedaaniim|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam sA punaH parAvRtyAha, nAgacchati kumAra iti / guNavatI tAM panaH prerayAmAsa, gacchAnA haThAt kazaM nAgamyata iti / sA ca punarAgatya vijJApayati, kumAra, gantavyameva tatra sA mAM haThAt prerayatyAnayAnayeti / guNavatyA ca rAjyAsanaM phenanibhA zayyA cAyoji pratIkSA cAgamanasyAkAri / / tataH rAjakumAraH kiM jAtamiti vicintya samAgato gRhAntare gtH| kumAramAgatamavalokya jhaTityutthAya guNavatI praNanAma karasampuTaM kRtvA hyatiSThana / kumArastAM vilokya savismayo jAtaH / kimasyA jAtamanyaiveya babhUva / / tathA tapta-kAncana-varNAGgI calannetrAJcalAJcitA / pUrva naitAdRzI dRSTA kuto yAtetyacintayat / / 35 / ' kadApi [21] neTazI dRSTA dRzyate'nyaiva sA na hi / kiM jAtamasyAzcintAyAM mamajja ma nRpAtmajaH / / 36 // guNavatI grahasyAha-svAmin ki sasmitatvenAvalokyate sarva adRSTakRtaM bhavati / yenAyaM caturAnano hi bhagavAna lokasya kartA kRtaH yenAsau harirIzvarastrijagatIpAlo vibhurnirmitaH / saMhatu jagatIM harastrinayano yena vyadhAyi prabhudevaM tannaM nivAritu prabhavati brahmati ydgiiyte|| 3 / / adRSTaM kumane nityamadRSTe naiva nazyati / zradRSTajanyaM sarvaM hi rAjasUno na cinnaya / / 38 // guNavatyokta sarvamAkarNya tatpANI gRhItvA tayA saha rAjyAsane sthito'bhavata punasnau prasannamanasA caikasmin pAtre bhojanaM cakratuH sasIdhupAnam / punaH zayane sthitI / [22B] rUpaudArya guNaudArya zIlaudArya vilokya saH / guNavatyA napasutaH premabaddho'bhavattadA // 36 / / hagaJcalaiH kAmazaraiH praviddhacittau nitAntaM hRtcittvRttii| parasparaM janaturambujAsyau tau dampatI baddhavilAsahAsau // 40 // ninAya sakalAM rAtri guNavatyA kumArakaH / mene kRtArthamAtmAnaM lokottararAkhena ca // .
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 karNa kutUhalam tata ubhAvapi jAtAnandAvatthAyAvazyakaM cakratuH snAtvA bhuktvA ca tAmbUlamabhakSatAm / tataH kumAra zrAjJApurassareNa calati sma rAjadvAraM gattvA praNamati sma rAjakArya cakAra / evaM kAryakAriNaH kumArasya bahU ni dinAni gatAni / ekadA rAtrau zivAyoginI rauti sma zru vAha ca rAjA, kaH ko 'tra ? kumAraH - zrAhaba kIrti nAmA'hamasmi / [23] jA - havakIrte gaccha ka uccai rbhASate rautIti ca dRSTavA punarjhaTi tyAgamiSyasi / rAjakumAro'GgI kRtyAgacchat skhddgpaanniH| vibheti no bhIH puruSaH kadAcidU vadhvA sa madhyaM sudRDhaM cacAla / sakhaDgapANiH sasukhaM prasajha mano dRDhaM yasya sa zUravIraH // 42 // tatpazcAd rAjA cAcalad gupta eva ! kumAro gatvA'pRcchat -- kastvaM bhoH / zivAyoginyahamasmi / kumAraH - kimarthamihAgatya rauSIti zrutvAha-- etannagarAdhipasya zvaH kAlo bhaviSyatIti romi / " kumAraH kazcidupAyo'sti yenAsya mRtyunivarteta ? yoginI - tava gRhe bAlo jAtastadgalarudhiraM pibAmi cettadA nivartteta / kumAraH - bhavatveSameva kariSye / tataH kumAraH svagRhamagAta // tatrotsavaM [23B] dadarza // gAyanti gItaM varayoSitaH kvacinnRtyanti nAnApsarasastu gehe / sukhaM na duHkhaM ca kumAra AgAta sthirANi cetAMsi ta eva dhIrAH ||43|| tyajyate kiM na vidvadbhirgRhyate ki na durjanaiH / dharmAtmA na caleddharmAddharme hi kRtanizcayaH // 44 // rAjakumAramAgataM dRSTvA sarvA utthAyAziSaM daduH, ciraMjIyAt rAjakumAra te kumAraH, sarvAstAH prANamya sUtikAsa praviSTastamAgatamAlokya guNavatI praNamyAha svAgataM
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNakutUhalam 21 kumAraH kRtAJjaliruvAca yoginyA yaduktaM vaca : / tato guNavato prahasyovAca "mahArAjasyaivaM kRte prANarakSA syAta kimataH parama !" kumAra:-tahi bAlaM dehi / guNavatI-nedaM bhavadIyaM kRtyaM kintu madIyameva syAttadA sA sasukhamakarot [25] tadAbhAvapyacalatAna / / tatra gatvA samarpayatastadA sA [ yoginI ] tayoH matyamavalokya jagAda, guNavati, putraM gRhAga, gRha gacchAha yuvayoranena dhaiyyaMNa pramannAsmi jAyaM ciraJjIyAna bAlazcAya te / tata ubhAvadhi praNamya ca gRhaM gatau bAlaM zayyAyAM sthApayAmAsatuguNavatIkumArI, gAyakebhyo narsa kebhyaH svastivAcanikebhyo bhUri dravyaM dattvA'nandaM jagmatuH / punaH kumAro rAjamandiraM praap| tathaivAtiSThana / rAjA prathamamevAgatya supyApa / tataH prabhAtavelAyAM vandinaH jAtA : yaM naralokapAla ! samayaH prAtaH prabodhasya te / dvAre santi bhaTA raNotsavanaTA:- kartta pragAnaM prabhA ! kArya sarvamidaM kuruSva bhagavana rAjyaprajApAlanam / mRtA mAgadharvAndanazca satataM kIrti [ 25 B ] jagurbhUpate : / / 45 / / tataH prabuddho . rAjA devImAjuhAva / sA cAgatya praNamya sthitA vijJapti cakAra "kimartha mahArAjenAhUtAsmi ? // " rAjA-devi ! rAjakumAregAnenaitAdazaM kRtaM tatpratyupakAraM katta mannikaTe kirmApa nAsti yaI yamasmai / rAjJI- evaM cedetasmai kanyA deyAtaHparaM kiM deyaM bhavati ? rAjA- devi ! samyaga vicAritaM yogymidm| .. punarbahirAgatastaM vecamupraNesaH purohitasya ssmaar| purohitAgatyAzipaM dadau, 'svasti te mahArAja ! kimarthamAhUto' smi ?' / rAjA-kumAraM kanyAM dAtumicchAmi tilakagetasya kuru| purohitaH-bhavatu mahArAja samyagidam / sa tathA sampAditavAn / kumAraH-mahArAjA'haM bhavatAM bhUtyo 'smi naitadyogyaM mama /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNakutUhalam rAjA-tavaiva yogya [ 26 A ] midaM, gRhANa / kumAraH-yadrocate bhavate, iti aGgIkRtya gRhamagAt / guNavatIM sakalaM vRttAntaM niveditavAn / / guNavatI prahasyAha 'kimataH paraM gRhANedAnImeva gatvA' / kumAra Agatya jagrAha / lakSamudrAratnAlaGkArA daza gajA dattAH / bhayasI dakSiNAM brAhmaNebhyo'dAt / taduttaraM vivAho jAtaH, sukhamubhayatra bhUri jAtaH / kumAro vidAyaM gRhItvA svagRhaM prati cacAla / gattvA pituzvaraNau pasparza // sukhaM bhUyAt sarvatra // ratnezaH kRtapuNyaratnanicayo ratnAkarazcAparastajjAtaH zazisanninaH kRtamahAdAnaH kuvero yathA / divyaudumbaravaMzavizvaviditaH zrIvizvanAthaH svayaM zrImAn bhaTTasadAzivakSitipati/yAta sahasra samAH // 25 // [B] tAto yasya samastazAstranipuNaH zrInandarAmAbhidho mAtA yasya ca pauSkarIti viditA patyarcane tatparA / vAso devakalIpure nigadito yatrAsti kAlezvaro / bholAnA iti prasiddhimagamat tatkAvyametacchubham / / 47 / / zrIratnezatanayabhaTTazrIsadAzivaprItaye bholAnAthakRtau karNakutUhale maGgalaM nAma tRtIyaM kutUhalaM jAtam // 3 // zubhamastu / zrIH / /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi - bholAnAtha - viracita zrIkRSNalIlAmRtam || zrIgaNezAya namaH // yaH sarvatra mahItale'sti vidito devena kRSNAtmanA yenaiva kare gopasadRzaH prasthApitazchatravat / gopagojanAzrayAnaparI bhUlatApAyaH mo'yaM vaH kila kAntivaddha naparI govaddha no vaddha tAm ||1|| nAmnA zrIrAmazarmA haricaraNaratiprAptasatkIrtikarmA tadvyAnAmAbAdho'khilabhuvanatala prAptatatvAvabodhaH / prApta vidyAnavadyA hRdi yajanatayA yasya devasya bhUmnaH sAkSAd govaddha no'sau hariracalatayA varttatAM sarvadAntaH ||2|| govarddhanadharAdhIza ! gopagopIjanAzraya ! namastubhyaM namastubhyaM narA yatrAmarAiva ||3|| govarddhanadhara nAthaM yazodAnandanandana / praNaumi kRSNabAlaM tamabAlaM puruSottamam ||4|| vrajAGganAnAM hRdayApahAri yat toyarUpaM kusumAyudhAdhikapU / aha pravRtto'smi ca tasya varNane madIyavAco hasanaM bhaviSyati ||5|| tathApyahaM tadvacanena pUtatAM dRDhaM gamiSyAmi na cedamanyathA / ataH pravRtto'smi tadIyavarNane saMbhAvyatAM naiva madIyadUpaNam ||6|| janmAdyasya yataH satAM sukRtinAM svargApavargoM yato yatseturjagatAM bhaved yadakhilaM brahma eti niSkarSataH / bhaktAnAM hitahetave yadbhavat pUrNendubimbAnanaH kRSNaH satyamanantamadvayamasau citta sthirIbhUyatAm ||7|| namastubhyaM namastubhyaM kRSNAyAmitatejase / pUrNenduvadanAnandagRhItA khilacetase ||8|| mayUrapicchamukuTaH kRSNaH kanakakuNDalaH /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bholAnAthaviracitaM vanamAlollasadvakSA veNanAdavibhUSitaH / gopIjanamanohArI kRSNaH sa hRdi varttatAm // 10 // gocAraNarato nityaM nityaM bhavatajanAzrayaH / govarddha nasya nAtho'yaM sadA meM hRdi varttatAma // 1 / / yadasya janmajanitaM sugvaM gopanajaukasAm / ko'pi taM naiva jAnAti devAnAmapi durlabham / / 12 / / jagatatrayavibhuryazca brahmAdyA yasya mUtta yaH / sa evAjani nandamya gehe sAkSAddhariH svayama / / 13 / / zakaTasya ca yo hantA gopInAM havanaH / ma ca devaH paraM brahma kRSNa ityabhidhAnataH / / 14 / / pRtanAmatyumAsAdya yato mokSamavApa'mA / smaragIyADAneza devaH sa duSTa pi kRpaanidhiH||15|| tRNAvoM hato yena tRNava vaalmpinn|| mAtArasi luThantaM tamAdAyAnandamAyayau / / 16 / / bAlamavyaktakarmAgaM bAlApetaM vilokya tam / bakamtuNDena jagrAha taramA krodhano balI / / 17 / / dahantamagnivatta NDaM ma natyAjAsura hama / gRhItvA taM sa tuNDana dvidhAcakra surottamaH / / 18 / / cArayantaM marittIre vatsAna bAlamaridra hama / vatsAsuro'bhyagAttatra jJAtvA gopAlanandanama // 16 // gRhItvA parapAdau taM bhrAmayitvA vyapothayata / hariH zilAyAM sa tadA gatAsurabhavadvakaH / / 20 / / tapayantaM vipANAbhyAM srittiirmbhiimvt| jJAtvA vRSAsuraM kRSNo hantumabhyAgataH puraH / / 21 / / gRhItotkhAtazRGgAbhyAM vyahanattaM ruSA hariH / gatAsurabhayat so'tha puSpavRSTirabhaddivaH // 22 // atho jigamiSA teSAM jAtA vRndAvanaM prati / mRtyunA kila bhItAnAM gopAnAM kRSNacetasAm / / 23 // Aruhya zakaTAn jagmU raamkRssnnpurogmaaH| gAyantyaH kRSNacaritaM gopyaH zuzubhire'dhvani / / 24 // tato vRndAvanaM prAptAH cakrIkRtya ca sarvataH / zakaTAna nyavasan sarve mudA prAptazriyo vane // 2 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkRSNalIlAmRtama rAmakRSNAvubhau tatra remAte parayA mudA / gopAH sabAlAH sastrIkA gAvo vatsAzca remire / / 6 / / calattaraGganicayA kdmbtrushobhitaa| praphullandIvarazyAmA yamunA tatra rAjate // 27 // kRSNaH kamalapatrAkSo vijahAra sarittaTe / gopInAM veNunAdena vyaharata sumanA manaH / / 28 / / ekadA sahito. bAlaidaraM gAzcArayana gataH / pItavAsA ghanazyAmo yatrAste kAliyaH phaNI // 26 // viSAgninA jvaladvAri saphenaM budbudAyate / tadvAyusparzato vyomnaH patanti vihagA hrade // 30 // paridhAnaM dRDhaM badhdhA kadambamadhiruhya saH / papAtoparitaH kRSNaH sa yatrAste mahAnahiH / / 31 / / kUI notthajalenAzu mAvitAstaTabhUmayaH / viharan hariM dRSTvA nAgapatnyo'vadana rupA / / 32 / / gaccha gacchAzu re bAla dandazUko'mti duSTadhIH / tarasA tana utthAya bhogI bhogena cAvRNota // 33 // zarIrazaktyA niHsAya gRhItvA bhrAmayaddhariH / kSINazakti parityajya tatphaNAsu nanata saH / / 34 / / tattvaM tattvaM tatastattvaM tattvatamtattvatastu tat / tataM tena tataM tena madaGgadhvanito'bhavat // 35 / / nRtyati sma hari: mAkSAdahemRddha su darpahA / natAnanaH stuvannAsIha vadevaM jagatpatim // 36 / / tava pAdatalAghAtaiH pUto'smi bhagavan hare ! gaGgAyA udbhavo yAbhyAM nato'smi praNato'smi tau // 37 // jagajanirabhadyasmAttanmadhye duSTadhIraham / / pAlanIyo'smi bhavatA madIya iti buddhitaH // 38 / / nAgapanyo'stuvana devaM daNDavat patitAH purH|. azrumukhyo natagrIvAH kRtAJjakarasampuTAH / / 36 // namaste jagannAtha bhUyo namaste mukhendo prasIdAzu bhRtye nmste| vayaM dAsadAsyo bhavAmastvadIyAH tvadIyAGghripadmanatAsmo natAsmaH // 40 // iti tAsAM vacaH zrutvA prasanno'bhUjjagatpatiH / gacchAzu svAlayaM nAga na bhayaM te bhaviSyati / '41 / /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 266 ___78 22 246 240 023 262 50 177 253 47 241 etenAghaTo etenoSNatA karma karmasAdhya karmabhiH karmANi karmabhiH karmANi guNaiH karmabhiH karmANi guNaizca karmasu bhAvAt kAyakarmaNA kAraNaguNapUrvaka: kAraNaguNapUrvakAH kAraNaparatvAt kAraNabahutvAt kAraNabhAvAt kAraNamiti .kAraNasamavAyAt kAraNasAmAnye kAraNaM tvasamavAyino kAraNakAraNa kAraNAjJAnAt kAraNAntarAnuklapti kAraNAbhAvAt kAraNAyogapadyAt kAraNena kAlaH kAraNe kAlAkhyA kAraNe samavAyAt kArya kAraNayoH 212 245 220 144 300 303 ___ 35 186 303 '107 kAryavirodhi kAryavizeSaNa -86 kA kAryAntarasya 112 kAryAntarAprAdu kAryeSu jJAnAt 108 kriyAguNavyapadezA kriyAvat guNavat 25 kriyAvattvAt guNakarmasu guNa guNakarmasu ca guNakarmasu saMnikRSTeSu 251 guNatvAt guNavaidhamyAt 31 guNasya sataH 98 guNAntarAprAdurbhAvAca 155 guNairguNAH 246 guNairdika 187, 230 guNo'pi gurutvaprayatna cAturAzramyaM 202 jAtivizeSAcca 207 jJAnanirdeze ta AkAze na tattvaM bhAvena 75, 82,86, 249 tat punaH pRthivyAdi 153 tatra vispUrjathuH 172 242 68 38 255 64 187 230 301 235
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 135 258 130 133 170 269 ___46 20 69 2248 227 82, 86 227 dRSTeSu bhAvAt devadatto gacchati devadatto gacchatItyupa dravatvAt spandanam dravyaguNakarmaNAM dravyaguNakarmanippatti dravyaguNakarmabhyo dravyaguNayoH dravyatvaguNatva dravyatvanityatvaM dravyatvaM guNatva dravyANAM dravya dravyANi dravyAntaraM dravyAzrayyaguNavAn dravye dravyaguNa dravyeSu jJAna dravyeSu paJcAtmakatvaM dravyeSu anitaretara dvayostupravRttyo dvitvaprabhRtayaH dharmavizeSapra dharmavizeSAcca dharmAcca na ca dRSTAnAM na cAsiddhaM . na tu kAryAbhAvAt na tu zarIraM vizeSAt na dravyaM kArya na dravyANAM nADyavAyu nAnAtmAno nApi karma nAsti ghaTo nityavaidhAt nityaM parimaNDalam nitye nityam nityepvabhAvAt niSkramaNa pravezanam niSkriyatvAt nikriyANAMsamavAyaH nimsaMkhyatvAt nodanavizeSAt nodanavizeSAbhAvAt nodanAdAya nodanApIDanAt nodanAbhighAtAt paratra samavAyAt paratvAparatvayoH parizeSAta 242 186 233 250 258 N 108 10 ___71 158 246 195 290 58 100 39 puSpavastrayoH pRthivIkarmaNaH 173
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ __31 pRthivyAdi pRthivyApaH pratyakSapravRttatvAt pratyakSApratyakSANAM prathamAzabdAt prayatnavizeSAt prayatnAyaugapadyAt pravRttinivRttI ca 241 prasiddhAH 105 102 209 yatnAbhAve 166 ___ 13 yathAdRSTaM .91 yadiSTarUparasa 203 yad dRSTaM 128 yasmAdviSANI 119 yutasiddhayabhAvAt rUparasagandha 52, rUparasagandhasparzAH 14 rUparasasparza 114 rUpANAMrUpam liGgAccAnityaH vAyuH sparzavAn vAyusanikarSe 189 vAyorvAyu vidyAvidyAtazca 203 vibhavAnmahAn 42. virodhyabhUta (upaskAre) 113 114 viziSTe Atma 114 viSANI kakudmAn 260 vRkSAmisarpaNaM 171 233 vedaliGgAca 159 vaidikaJca 146 vyatirekAt (upaskAreM) 30 264 ' vyavasthitaH 126 zabdaliMgAvizeSAt 75 7 zabdArthAvasaMbaddhau . - 242 prasiddhieNvakatvAt , prANApAnanimeSo buddhipUrvA vAkyakRtiH buddhipUrvo brAhmaNe saMjJAkarma bhaviSyati paTa bhAvadoSa upadhA bhAvo'nuvRttereva bhUtamabhUtasya bhUto bhUtasya mUyastvAt . bhrAntaM tat. maNigamanaM mahatyaneka yaccAnyadasat yajJadatta iti yato'bhyudaya 228 197 56 167 172
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 ___45 158 saMdigdhastu 30 35 zAstrasAmarthyAcca 140 sadanityaM zrohaNo 93 sadasat 263 saMkhyAH parimANAni saditi yato saMkhyAbhAvaH 104 saditi liGgAvizeSAt 50 saMjJAkarma santyayonijAH 150 saMjJAyA samavAyinaH 254 131, 134 same AtmatyAgaH saMdigdhAH 197 104 samAkhyAbhAvAcca 158 saMpratipatti 103 same hIne vA 195 saMyuktasamavAyAt 303 sarjitumadhu saMyogavibhAgayoH 240 so'padeza: 106 sAmavikaH 244 saMyoga vibhAgAzca sAmAnyo 64, 127 saMyogAdabhAvaH sAmAnyapratyakSAt 88 saMyogAdvA 301 sAmAnyavizeSApekSa 253 saMyogAdvibhAgAt 102 sAmAnyavizeSAbhA 48, 49, 50 34 * sAmAH / saMyogAbhAve sAmAnya vizeSa saMyogino sukhaduHkhajJAna 189 saMyogisamavAyi mukhAdAgaH saMzayanirNayAntarA sparzazca vAyoH / saMskArAbhAve khamAntikam 289 saccAsat 263 sparzavAn vAyuH 53 sati ca kAryA hastakarmaNA dAraka 165 sato liMGgAbhAvAt hastakarmaNA manasaH 174 satyapi dravyatve 197 sadakAraNavat 141 heturapadezoliGgaM 164 sAmA 252 40 243 206 57 149 hIne pare 281